Sei sulla pagina 1di 99

Os pioLlomas oo mooioa", iolacionaoos com os concoilos oo compiimonlo, aioa o volumo, iomon-

lam aos lompos oos ogpcios ha mais oo 4.000 anos, as maigons oo iio Nilo, quanoo pioLlomas como o
calculo oo aioas oo campos o volumos oo giaos comoaiam a loi impoilancia. Com os conhocimonlos
oas inlogiais simplos oLlomos aioas oo iogioos planas limilaoas poi gialcos oo funoos, volumos oo
solioos usanoo os molooos oas falias, oiscos ciiculaios, oo aplicaoos na goomoliia, na fsica, olc. Noslo
Caplulo, ossos pioLlomas iolacionaoos ao concoilo oo inlogiais simplos soiao oslonoioos paia inlogiais
mlliplas.
No Caplulo 8 calculamos ooiivaoas paiciais oo funoos ioais oo ouas vaiiavois ioais, consiooianoo
uma oas vaiiavois inooponoonlos como sonoo conslanlo o oifoioncianoo om iolaao a oulia. Do mooo
inloiiamonlo analogo, o possvol consiooiai uma inlogial inoolnioa como uma funao om iolaao a
uma oossas vaiiavois. Ioi oxomplo,
_
r
S
j
2
dr = j
2
_
r
S
dr = j
2
_
r
1
4
_
C.
No calculo oa inlogial manlivomos a vaiiavol j lompoiaiiamonlo com um valoi conslanlo, no onlanlo,
valoios lxaoos o oislinlos assumioos poi j poooiiam ioquoioi oifoionlos valoios oa conslanlo oo inlo-
giaao C. Assim, oovomos consiooiai a conslanlo oo inlogiaao como uma funao oo j o osciovoiomos
_
r
S
j
2
dr = j
2
_
r
S
dr = j
2
_
r
1
4
_
C(j).
Da mosma foima quo as inlogiais simplos, as inlogiais ouplas ou liiplas pooom soi ulilizaoas como
olcionlos foiiamonlas oo mooolagom om oivoisas siluaoos-pioLloma, soLioluoo aquolas quo onvolvom
o calculo oo aioa ou volumo oo uma ooloiminaoa iogiao. Como oxomplo, mosliaiomos quo o volumo
oo olipsoioo
r
2
a
2

j
2
/
2

.
2
c
2
= 1,
sonoo a 0, / 0 o c 0, o igual a
1
S
a/c. Mais goialmonlo, calculaiomos o volumo oo solioo \
oosciilo poi
\ = (r, j, .)
S
: (r, j) o 0 _ . _ )(r, j),
sonoo uma iogiao no plano rj.
4.1 IntegraI DuIa
SaLomos oo calculo oo uma vaiiavol quo a inlogial simplos
_
b
o
) (r) dr,
onoo ) : 1 o uma funao conlnua o nao nogaliva (o gialco oo ) so silua acima oo oixo r)
no inloivalo 1 = [a, /[, o oolnioa como a aioa oolimilaoa polo oixo r, polas iolas r = a o r = / o
CAIIJ!IO ! INJICIAI M!IJIIIA 120
acima polo gialco oa funao j = ) (r). Lsso concoilo oo inlogial simplos pooo soi oslonoioo a uma
funao ioal oo ouas vaiiavois ioais ) : 1 _
2
conlnua na iogiao compacla 1, poi oxomplo, no
iolangulo
1
aj
= (r, j)
2
: a _ r _ / o c _ j _ d.
4.1.1 IntegraI DuIa soLre HetnguIos
Consiooiomos uma funao . = ) (r, j) , conlnua no iolangulo compaclo
1
aj
= [a, /[ [c, d[ = (r, j)
2
: a _ r _ / o c _ j _ d (4.1)
o suponhamos quo ) soja nao nogaliva, islo o, o gialco oo ) o uma supoifcio siluaoa acima oo plano rj.
Dolniiomos a .nj:n| J&|n oa funao ) soLio o iolangulo 1 passo a passo, paia molhoi compioonsao
oo concoilo.
Etaa 1: IartIcIonando o retnguIo L

Consiooiomos pailioos
a = r
0
< r
1
< < r
n1
< r
n
= / o c = j
0
< j
1
< < j
a1
< j
a
= d,
oos inloivalos [a, /[ o [c, d[, iospoclivamonlo, o com ossas pailioos foimomos :: iolangulos 1
i)
=
[r
i
, r
i1
[ [j
)
, j
)1
[ , oo laoos iguais a
^r = r
i1
r
i
=
/ a
:
o ^j = j
i1
j
i
=
d c
:
,
oo mooo quo
r
i
= r
i1
^r, i = 1, . . . , : o j
)
= j
)1
^j, , = 1, . . . , :.
Quanoo : o : loinam-so aiLiliaiiamonlo gianoos (: o : ), onlao os laoos oos iolangulos
so apioximam oo zoio, islo o, ^r 0 o ^j 0.
Etaa 2: AvaIIando ] en un onto {u

, r

) do retnguIo H

Lm caoa iolangulo 1
i)
oscolhomos um ponlo (n
i
,
)
) , i = 0, 1, . . . , :1 o , = 0, 1, . . . , : 1, o
nosso ponlo avaliamos a funao ), islo o, calculamos o valoi .
i)
= ) (n
i
,
)
).
Etaa 2: ConstruIndo as Sonas de HIenann
Caoa paicola ) (n
i
,
)
) ^r^j quo lguia na soma
o
n,a
=
a

i=0
n

)=0
.
i)
^r^j, (4.2)
o uma apioximaao oo volumo oa caixa iolangulai oo Laso 1
i)
o alluia .
i)
= ) (n
i
,
)
) o caoa soma
o
n,a
nos oa uma apioximaao poi falla ou poi oxcosso oo volumo oo solioo cuja Laso o o iolangulo
1 o o lopo o o gialco oa funao ). As somas o
n,a
sao oonominaoas nn J 1.nnnn oo ).
Com ossos ingiooionlos, oolniiomos a .nj:n| J 1.nnnn (inlogial oupla) oo ) soLio o iolangulo
1. Quanoo a funao ) o conlnua no iolangulo 1, oomonslia-so quo o limilo
lim
n,ao
a

i=0
n

)=0
.
i)
^r^j
180 CAIC!IO II 'AIIA5 'AIIA'II5 A. A. a 5II'A ! M. I. MAJO5
oxislo o osso limilo o, poi oolniao, a inlogial oupla oo ) soLio o iolangulo 1 o anola-so:
__
1
) (r, j) d = lim
(.a,.j)(0,0)
a

i=0
n

)=0
.
i)
^r^j.
O olomonlo d o a n:n .n]n..nn| & n:n |nnn:, usualmonlo inoicaoa poi drdj. No calculo
oo inlogiais, quanoo foi nocossaiio onfalizai as vaiiavois oo inlogiaao, a nolaao
__
1
) (r, j) drdj
o mais aooquaoa. A Figuia 4.1 iluslia a consliuao oa inlogial oupla soLio o iolangulo 1.
Figuia 4.1: ioa olomonlai d = drdj.
As piopiiooaoos Lasicas oa inlogial oupla sao similaios aquolas paia inlogial simplos o o soguinlo
iosullaoo, aomilioo som oomonsliaao, o na voioaoo consoquoncia oas piopiiooaoos oo limilo
IroosIo 4.1 5 ), q : 1 _
2
n J&n n.n&n n :nnj&| nn 1 ` &nn
nnn :n|, nn
1. LInearIdade.
__
1
[)(r, j) `q(r, j)[ d =
__
1
)(r, j)d`
__
1
q(r, j)d.
2. AdItIvIdade.
__
1
)(r, j)d =
__
1

)(r, j)d
__
1

)(r, j)d, nJ 1 = 1
1
' 1
2

1
1
1
2
n nnn n J J:n.:n n n&n.
3. YaIor AdIo. 1r. n nn &n n 1(a, /) n :nnj&| 1 n| j&
__
1
)(r, j)d = )(a, /)(1) ,
nJ (1) n n:n Jn :j.n 1.
ExenIo 4.2 1nn .|&:n:, n rn|, n &n: n J]n.n n:n n|&|n: n .nj:n| J&|n Jn
J&nn ) (r, j) = rj
2
h: :nnj&|
1 = (r, j)
2
: 0 _ r _ 1 0 _ j _ 1.
CAIIJ!IO ! INJICIAI M!IJIIIA 181
SoIuo Usanoo o Molooo oo Inouao Finila, oomonslia-so quo
1 2 : =
a

I=1
/ =
:(: 1)
2
o
a

I=1
/
2
=
:(: 1)(2: 1)
6
o consiooiamos a pailiao oo iolangulo 1 ooloiminaoa polos ponlos
0 = r
0
< r

< r
2
< < r
a1
< r
a
= 1 o 0 = j
0
< j

< j
2
< < j
a1
< j
a
= 1,
onoo
r
I
= /^r o j
I
= /^j, / = 1, 2, . . . :, sonoo ^r = ^j =
1
:
.
As somas oo Iiomann (4.2), com n
i
= r
i
o
)
= j
)
, sao
o
a,a
=
a

i=0
a

)=0
) (n
i
,
)
) ^r^j =
a

)=0
_
a

i=0
i(^r)
2
_
,
2
(^j)
S
=
: 1
2:
_
_
a

)=0
,
2
(^j)
S
_
_
=
(: 1)
2
(2: 1)
12:
S
,
o, consoquonlomonlo,
__
1
rj
2
drdj = lim
ao
o
a,a
= lim
ao
(: 1)
2
(2: 1)
12:
S
=
1
6
.
O Lxomplo 4.2 o uma oomonsliaao claia oo quo o calculo oo inlogiais ouplas pola oolniao pooo
nao soi uma laiofa facil, oxcolo om casos olomonlaios. O calculo oo inlogial oupla soLio iolangulos o,
lamLom, soLio iogioos compaclas simplos nao iolangulaios, soia foilo como uma .nj:n| :.Jn ou
.nj:n| .:nJn, com auxlio oo 1ooioma oo FuLini
12
.
Teorena 4.3 {Teorena de FuLInI) 5]n ) : 1 _
2
n.n&n n :nnj&|
1 = (r, j)
2
: a _ r _ / c _ j _ d.
1nn
__
1
) (r, j) drdj =
_
o
c
__
b
o
) (r, j) dr
_
dj =
_
b
o
__
o
c
) (r, j) dj
_
dr. (4.8)
As inlogiais
_
o
c
__
b
o
) (r, j) dr
_
dj o
_
b
o
__
o
c
) (r, j) dj
_
dr
quo lguiam om (4.8) sao as inlogiais iloiaoas ou inlogiais iopolioas oo ) (r, j) soLio o iolangulo 1 o
nolas oslao ospocilcaoas a oioom oo inlogiaao. Ioi oxomplo, na inlogial iloiaoa
_
o
c
__
b
o
) (r, j) dr
_
dj
piimoiio calculamos a inlogial paicial
_
b
o
) (r, j) dr, manlonoo j lompoiaiiamonlo conslanlo, o o
iosullaoo inlogiamos com iospoilo a vaiiavol j no inloivalo [c, d[ .
12
Guioo FuLini (1870-1048), malomalico ilaliano.
182 CAIC!IO II 'AIIA5 'AIIA'II5 A. A. a 5II'A ! M. I. MAJO5
CoroIrIo 4.4 5 q (r) /(j) n n.n&n n [a, /[ [c, d[, :.nnn, nn
__
[o,b[[c,o[
q (r) /(j) drdj =
__
b
o
q (r) dr
_ __
o
c
/(j) dj
_
.
ExenIo 4.5 1n.J:n: 1rn| 4.2 n|&|n:, .n J:nn J 1&h.n., n .nj:n| J&|n
__
[0,1[[0,1[
rj
2
d.
SoIuo No iolangulo 1 = [0, 1[ [0, 1[ o 1ooioma oo FuLini nos oa
__
1
rj
2
d =
_
1
0
__
1
0
rj
2
dr
_
dj =
_
1
0
j
2
__
1
0
rdr
_
dj =
_
1
0
j
2
_
1
2
r
2

a=1
a=0
dj
=
1
2
_
1
0
j
2
dj =
1
2
_
1
S
j
S

j=1
j=0
=
1
2

1
S
= 1,6.
ExenIo 4.6 {O voIune cono IntegraI duIa) n|&|n: |&n J |.J \ n.nn Jn :j.n
1 = [0, 1[ [0, 1[ J |nn rj nhn.r J |nn r j . = 2.
Figuia 4.2: Volumo aLaixo oo plano r j . = 2.
SoIuo Quanoo inlogiamos uma funao conlnua o nao nogaliva . = ) (r, j) soLio uma iogiao 1,
o iosullaoo o o volumo oo solioo \ acima oa iogiao 1 o aLaixo oo gialco oo ). O solioo \ o limilaoo
supoiioimonlo polo gialco oa funao . = 2rj o osla ilusliaoo na Figuia 4.2. O volumo, calculaoo
poi inlogial oupla, o oaoo poi
vol (\) =
__
1
(2 r j) d =
_
1
0
__
1
0
(2 r j) dr
_
dj
=
_
1
0
_
2r
1
2
r
2
rj

a=1
a=0
dj =
_
1
0
_
S
2
j
_
dj =
_
S
2
j
1
2
j
2
_

1
0
= 1.
ExenIo 4.7 n|&|n: |&n J |.J \ n.nn J :nnj&| 1 = [1, 1[ [0, 1[ nhn.r J
.|.nJ: . = 1 r
2
.
SoIuo A Laso oo solioo \ o o iolangulo 1 o supoiioimonlo olo o limilaoo polo gialco oa funao
. = 1 r
2
, como osla ilusliaoo na Figuia 4.8. O volumo, calculaoo poi inlogial oupla, o oaoo poi
vol (\) =
__
1
_
1 r
2
_
d =
_
1
1
__
1
0
_
1 r
2
_
dj
_
dr =
_
1
1
_
1 r
2
_
__
1
0
dj
_
dr
=
_
1
1
_
1 r
2
_
dr =
_
r
1
S
r
S
_

1
1
= 4,8.
CAIIJ!IO ! INJICIAI M!IJIIIA 188
Figuia 4.8: Volumo aLaixo oo cilinoio. = 1 r
2
.
ExenIo 4.8 O |&n J &n |.J \ JnJ :
vol (\) =
_
2
0
_
1
1
_
r
2
j
2
_
djdr.
1: h:nn Jn .nj:n|, n j& n hn J |.J :nnj&| 1 = [0, 2[ [1, 1[ &:.-
:nn |.J J|.n.nJ | n:nh|.J . = r
2
j
2
.
4.1.2 IntegraI DuIa soLre HegIes no HetanguIares
Do ponlo oo visla looiico, a inlogial oo uma funao conlnua . = ) (r, j) soLio uma iogiao compacla
1 oo plano rj so ioouz ao caso om quo a iogiao oo inlogiaao o iolangulai.
Figuia 4.4: Volumo olomonlai d\ = )(r, j)d.
Do falo, soja 1
aj
= [a, /[ [c, d[ um iolangulo conlonoo a iogiao 1 o consiooiomos a oxlonsao

) oo )
ao iolangulo 1
aj
, nula foia oo 1, islo o,

) : 1
aj
o oolnioa poi

)(r, j) =
_
) (r, j) , so (r, j) 1
0, so (r, j) , 1.
184 CAIC!IO II 'AIIA5 'AIIA'II5 A. A. a 5II'A ! M. I. MAJO5
Lnlao, a inlogial oupla oo ) soLio 1 o, poi oolniao, a inlogial oupla oa oxlonsao

) soLio o iolangulo
1
aj
, islo o,
__
1
) (r, j) d =
__
1
i

) (r, j) d.
A Figuia 4.4 iluslia a siluaao goomoliica, quo moslia o |&n |nnn: d\ = ) (r, j) d o
sugoio quo a inlogial oupla
__
1
) (r, j) d, no caso om quo a funao ) o nao nogaliva, iopiosonla o
volumo oo solioo com Laso 1 o limilaoa supoiioimonlo polo gialco oo . = ) (r, j) .
O calculo oa inlogial oupla soLio iogioos compaclas 1 nao iolangulaios o foilo, lamLom, poi moio
oo inlogiais iloiaoas, como oslaLoloco o 1ooioma oo FuLini, om sua voisao um pouco mais goial, oosoo
quo a iogiao 1 lonha um foimalo simplos, como oosciovoiomos a soguii.
HegIo YertIcaI SInIes
Uma iogiao oo lipo
1
a
= (r, j)
2
: a _ r _ / o q
1
(r) _ j _ q
2
(r),
onoo q
1
, q
2
: [a, /[ _ sao funoos conlnuas, o oonominaoa :j.n :.n| .n|.
A Figuia 4. oxiLo uma iogiao voilical simplos, onoo oLsoivamos quo as iolas voilicais (paialolas ao
oixo j) r = /, a < / < /, inloicopla a fionloiia oa iogiao om oxalamonlo oois ponlos. A inlogial
oupla oo ) soLio a iogiao 1
a
o calculaoa polo 1ooioma oo FuLini paia iogioos nao iolangulaios:
__
1
i
) (r, j) drdj =
_
b
o
_
_
j

(a)
j

(a)
) (r, j) dj
_
dr.
HegIo HorIzontaI SInIes
Uma iogiao oo lipo
1
j
= (r, j)
2
: /
1
(j) _ r _ /
2
(j) o c _ j _ d,
onoo /
1
, /
2
: [c, d[ _ sao funoos conlnuas, o oonominaoa :j.n h:..nn| .n|. A inlogial
oupla oo ) soLio a iogiao 1
j
o, via 1ooioma oo FuLini, oaoa poi:
__
1

) (r, j) drdj =
_
o
c
_
_
I

(j)
I

(j)
) (r, j) dr
_
dj.
Figuia 4.: Iogiao voilical simplos Figuia 4.6: Iogiao hoiizonlal simplos
A Figuia 4.6 moslia uma iogiao hoiizonlal simplos, om quo as iolas hoiizonlais (paialolas ao oixo
r) j = /, c < / < d, inloicopla a fionloiia oa iogiao om oxalamonlo oois ponlos.
CAIIJ!IO ! INJICIAI M!IJIIIA 18
Suponhamos quo 1 soja uma iogiao limilaoa com a soguinlo piopiiooaoo: qualquoi iola voilical
(paialola ao oixo j) ou hoiizonlal (paialola ao oixo r) inloicopla a fionloiia oo 1 om no maximo oois
ponlos. Uma lal iogiao pooo soi oocomposla om iogioos simplos oo lipo voilical 1
a
ou hoiizonlal 1
j
o a inlogial oupla soLio 1 o calculaoa usanoo a piopiiooaoo aoiliva oa inlogial. Voja na Figuia 4.7
uma oocoposiao om iogioos simplos 1
1
o 1
2
oo lipo 1 ou 2 o a inlogial soLio 1 o a soma oas inlogiais
soLio 1
1
o soLio 1
2
, islo o,
__
1
) (r, j) d =
__
1

) (r, j) d
__
1

) (r, j) d.
Figuia 4.7: Docomposiao om iogioos simplos.
ExenIo 4.9 n|&|n: n .nj:n| J ) (r, j) = rj
2
h: j&n: J .:&| J :.n.: j&nJ:nn
1 = (r, j)
2
: r _ 0, j _ 0 r
2
j
2
_ 1.
SoIuo A iogiao 1 pooo soi oosciila poi
1 = 1
a
=
_
(r, j)
2
: 0 _ r _ 1 o 0 _ j _
_
1 r
2
_
o, oo 1ooioma oo FuLini, iosulla
__
1
rj
2
drdj =
_
1
0
_
_
_
1a

0
rj
2
dj
_
dr =
_
1
0
r
_
1
S
j
S

j=
_
1a

j=0
dr =
1
S
_
1
0
r(1 r
2
)
S2
dr.
Assim, fazonoo a suLsliluiao n = 1 r
2
, oLlomos
1
S
_
1
0
r(1 r
2
)
S2
dr =
1
6
_
0
1
n
S2
dn =
1
6
_
1
0
n
S2
dn =
1
6

2

n
2

1
0
= 1,1
o, poilanlo,
__
1
rj
2
drdj =
1
1
.
ExenIo 4.10 n|&|n: n .nj:n|
__
1
_
r
S
8j
_
d, nJ 1 n :j.n J|.n.nJn |n &:n
j = r
2
j = 2r.
186 CAIC!IO II 'AIIA5 'AIIA'II5 A. A. a 5II'A ! M. I. MAJO5
Figuia 4.8: Iogiao onlio as cuivas j = r
2
o j = 2r.
SoIuo Iaia onconliai os ponlos oo inloisoao oas cuivas j = r
2
o j = 2r, iosolvomos a oquaao
r
2
= 2r o oLlomos r = 0 o r = 2. A iogiao 1 o a iogiao voilical simplos
1 = (r, j)
2
: 0 _ r _ 2 o r
2
_ j _ 2r,
ilusliaoa na Figuia 4.8
Do 1ooioma oo FuLini iosulla
__
1
_
r
S
8j
_
drdj =
_
2
0
__
2a
a

_
r
S
8j
_
dj
_
dr =
_
2
0
_
r
S
j
S
2
j
2

j=2a
j=a

dr
=
1
2
_
2
0
(2r

r
1
12r
2
)dr
=
_

2
6
r
6

12
S
r
S
_

2
0
= 128,1.
ExenIo 4.11 n|&|n: |&n J :nJ: \ J|.n.nJ | |nn r j . = 1 | |nn
:JnnJ.
SoIuo A Figuia 4.0 oxpoo gialcamonlo o loliaooio \, onoo oLsoivamos quo as sooos polos planos
r = c, c conslanlo ioal, sao liiangulos.
Figuia 4.0: LsLoo oo loliaooio.
CAIIJ!IO ! INJICIAI M!IJIIIA 187
O volumo olomonlai o d\ = .drdj, sonoo . = )(r, j) = 1 r j o, poilanlo, o volumo oo \ o
vol (\) =
__
1
.drdj,
onoo 1 o a iogiao voilical simplos 1 = (r, j)
2
: 0 _ r _ 1 o 0 _ j _ 1 r. Do 1ooioma oo
FuLini, lomos
vol (\) =
__
1
(1 r j) drdj =
_
1
0
__
1a
0
(1 r j) dj
_
dr
=
_
1
0
_
j rj
1
2
j
2

j=1a
j=0
dr =
1
2
_
1
0
(1 2r r
2
)dr = 1,6.
ExenIo 4.12 {rea cono IntegraI duIa) n|&|n:, : .nj:n| J&|n, n n:n Jn :j.n 1 J-
|.n.nJn |n &:n r
2
2j = 16 r 2j = 4.
SoIuo So ) (r, j) = 1 om 1, onlao o volumo olomonlai o d\ = d o, sonoo a inlogial oupla a
nn oossos volumos olomonlaios, o iosullaoo o a aioa (1) oa iogiao 1, islo o,
vol (\) =
__
1
d = (1) .
Iaia oosciovoi o osLoai a iogiaao oo inlogiaao 1, piimoiio ooloiminamos os ponlos oo inloisoao oas
cuivas r
2
2j = 16 o r2j = 4, os quais sao oLlioos a pailii oas soluoos oa oquaao 16r
2
= 4r.
Lssas soluoos sao r = 8 o r = 4 o, poilanlo, as cuivas so inloicoplam nos ponlos (8, 7,2) o
1(4, 0) inoicaoos na Figuia 4.10.
Figuia 4.10: ioa poi inlogial oupla.
A iogiao 1 o oosciila poi
1 = (r, j)
2
: 8 _ r _ 4 o 2
r
2
_ j _ 8
r
2
2

o polo 1ooioma oo FuLini, lomos
(1) =
__
1
drdj =
_
1
S
_
_
Sa

2
2a2
dj
_
dr =
1
2
_
1
S
(12 r r
2
)dr =
S1S
12
.
188 CAIC!IO II 'AIIA5 'AIIA'II5 A. A. a 5II'A ! M. I. MAJO5
ExenIo 4.13 n|&|n:, : .nj:n| J&|n, n n:n Jn :j.n 1 n: n &:n j = r
2
r = j
2
.
SoIuo A aioa oa iogiao 1 o oaoa poi
(1) =
__
1
d =
_
1
0
_
_
_
a
a

dj
_
dr =
_
1
0
__
r r
2
_
dr =
_
2
S
r
S2
_
1
0

_
1
S
r
S

1
0
=
1
S
.
4.1.3 Invertendo a Orden de Integrao
Ao fazoi a oocomposiao oa iogiao 1 om iogioos simplos, a oscolha oa iogiao 1
a
ou 1
j
ooponoo,
naluialmonlo, oo foimalo oa iogiao 1. Lm uma ooloiminaoa oioom oo inlogiaao, o inlogianoo pooo
nao loi uma piimiliva olomonlai o, noslo caso, uma invoisao na oioom oo inlogiaao oovo soi ofoluaoa.
Valo iossallai quo ao invoiloi a oioom oo inlogiaao a iogiao 1 nao sofio alloiaao, aponas o calculo
oa inlogial iloiaoa so piocossa na oioom invoisa. Na Figuia 4.11 oxiLimos uma iogiao 1 = 1
1
' 1
2
soLio a qual oxpiossamos a inlogial oupla como uma inlogial iloiaoa nas ouas oioons oo inlogiaao
possvois: drdj o djdr.
Figuia 4.11: Docomposiao oo 1 om iogioos simplos.
Vojamos como oosciovoi a iogiao 1 = 1
1
'1
2
. A Figuia 4.11 (a) sugoio a soguinlo oosciiao paia
a iogiao 1:
1 : c _ j _ d o /
1
(j) _ r _ /
2
(j)
o a inlogial oupla soLio 1 o calculaoa pola inlogial iloiaoa
__
1
) (r, j) d =
_
o
c
_
_
I

(j)
I

(j)
) (r, j) dr
_
dj. (4.4)
Ioi oulio laoo, oa Figuia 4.11 (L) vomos quo as iogioos simplos 1
1
o 1
2
sao oosciilas poi
1
1
: a _ r _ c o c _ j _ q
2
(r) o 1
2
: c _ r _ / o c _ j _ q
1
(r)
o a inlogial oupla, com a oioom invoilioa, o
__
1
) (r, j) d =
_
c
o
_
_
j

(a)
c
) (r, j) dj
_
dr
_
b
c
_
_
j

(a)
c
) (r, j) dj
_
dr. (4.)
Apaionlomonlo o calculo oa inlogial (4.4) o mais simplos, poiquo so ha uma inlogial iloiaoa a calculai.
Isso apaionlomonlo, poiquo o calculo ooponoo oo inlogianoo ) (r, j) . Como iossallamos no incio, om
uma ooloiminaoa oioom, quo pooo soi aquola om (4.4), o inlogianoo pooo nao loi piimiliva olomonlai.
CAIIJ!IO ! INJICIAI M!IJIIIA 180
Figuia 4.12: Iogiao oo inlogiaao.
ExenIo 4.14 n :.n.:n .|&:nn, nn n|&|n:
__
1
rjd nn J&n :Jn, nJ 1 n
:j.n J |nn rj r.h.Jn nn 1.j&:n 4.12.
SoIuo A iogiao 1 pooo soi oocomposla om iogioos simplos voilicais ou hoiizonlais o paia oosciovo-
la o funoamonlal oLsoivai cuioaoosamonlo a Figuia 4.12. .
1. Como uma iogiao voilical simplos, lomos
1 =
_
(r, j)
2
: 0 _ r _ 1 o r _ j _ 2 r
_
o, noslo caso, o calculo oa inlogial lca assim:
__
1
rjd =
_
1
0
__
2a
a
rjdj
_
dr =
_
1
0
r
_
1
2
j
2

j=2a
j=a
_
dr =
1
2
_
1
0
r
_
(2 r)
2
r
2
_
dr
=
1
2
_
1
0
r(4 4r) dr =
1
2
_
1
0
_
4r 4r
2
_
dr =
1
2
_
2r
2

1
S
r
S
_

1
0
= 1,8.
2. Docomponoo 1 om iogioos hoiizonlais simplos, lomos 1 = 1
1
' 1
2
, onoo a iogiao simplos 1
1
o oosciila poi
1
1
=
_
(r, j)
2
: 0 _ j _ 1 o 0 _ r _ j
_
o a iogiao 1
2
o oosciila poi
1
2
=
_
(r, j)
2
: 1 _ j _ 2 o 0 _ r _ 2 j
_
.
Noslo caso, invoilonoo a oioom oo inlogiaao, lomos
__
1
rjd =
__
1

rjd
__
1

rjd =
_
1
0
__
j
0
rjdr
_
dj
_
2
1
__
2j
0
rjdr
_
dj =
=
_
1
0
j
_
1
2
r
2

a=j
a=0

dj
_
2
1
j
_
1
2
r
2

a=2j
a=0
_
dj
=
1
2
_
1
0
j
S
dj
1
2
_
2
1
j (2 j)
2
dj =
1
S

1
2
_
2
1
_
4j 4j
2
j
S
_
dj
=
1
S

1
2
__
8
S2
S
4
_

_
2
1
S

1
1
_
=
1
S

1
2
_
1
S

11
12

= 1,8.
140 CAIC!IO II 'AIIA5 'AIIA'II5 A. A. a 5II'A ! M. I. MAJO5
ExenIo 4.15 {\na Iuno sen rInItIva eIenentar) A rn| nn n|&|n: n .n-
j:n| J&|n Jn J&nn ) (r, j) = oxp
_
j
2
_
h: n :j.n 1 n: n :n r = 0, j = 4 j = 4r.
SoIuo Lslo o um oaquolos oxomplos onoo o cuioaoo na oscolha oa oioom oo inlogiaao oovo soi
ioooLiaoo. Inicialmonlo oLsoivamos quo a oioom oo inlogiaao djdr nao o aooquaoa noslo caso,
poiquo ainlogial
_
oxp
_
j
2
_
dj nao pooo soi calculaoa polos molooos olomonlaios oo calculo inlogial,
islo o, a funao q (j) = oxp
_
j
2
_
nao lom piimiliva olomonlai. Com um osLoo oo gialco oa iogiao
1, quo ooixamos paia o loiloi como lioinamonlo, o facil ooouzii quo ola o oosciila poi
1 = (r, j)
2
: 0 _ j _ 4 o 0 _ r _ j,4 (uma iogiao hoiizonlal simplos)
o usanoo o 1ooioma oo FuLini, onconliamos
__
1
oxp(j
2
)drdj =
_
1
0
oxp(j
2
)
_
_
j1
0
dr
_
dj =
1
1
_
1
0
j oxp(j
2
)dj.
Com a suLsliluiao n = j
2
, oLlomos
1
1
_
1
0
j oxp(j
2
)dj =
1
S
_
16
0
oxp(n)dn =
1
S
oxp(j
2
)

16
0
=
1
S
(c
16
1)
o, poilanlo,
__
1
oxp(j
2
)drdj =
1
8
(1 c
16
).
Lncoiiamos osla soao com um oxomplo moslianoo quo a invoisao oa oioom oo inlogiaao nom
sompio pioouz iosullaoos iguais.
ExenIo 4.16 n|&|n: n .nj:n| .:nJn
_
1
0
_
1
0
r j
(r j)
S
d,
nn J&n :Jn ...
SoIuo 1omos
_
1
0
r j
(r j)
S
dj =
_
1
0
2r (r j)
(r j)
S
dj =
_
1
0
2r
(r j)
S
dj
_
1
0
1
(r j)
2
dj
=
r
(r j)
2

1
0

1
(r j)

1
0
=
1
(1 r)
2
.
Logo,
_
1
0
__
1
0
r j
(r j)
S
dj
_
dr =
_
1
0
1
(1 r)
2
dr =
1
1 r

1
0
=
1
2
. (4.6)
So om (4.6) poimulaimos as vaiiavois r o j, oLloiomos
_
1
0
__
1
0
j r
(r j)
S
dr
_
dj =
1
2
o, assim, na oioom drdj
_
1
0
__
1
0
r j
(r j)
S
dr
_
dj =
_
1
0
__
1
0
j r
(r j)
S
dr
_
dj =
1
2
.
CAIIJ!IO ! INJICIAI M!IJIIIA 141
Ioi quo isso nao conliaoiz o 1ooioma oo FuLini Uma oas conoioos oo aplicaLilioaoo oo 1ooioma
oo FuLini o quo o inlogianoo ) (r, j) soja uma funao limilaoa na iogiao oo inlogiaao 1, o quo nao
ocoiio com a funao
)(r, j) =
r j
(r j)
S
.
Do falo, ao longo oa iola j = 2r, oLlomos
lim
(a,j)(0,0)
r j
(r j)
S
= lim
a0
r 2r
(r 2r)
S
= lim
a0
r
27r
S
= lim
a0
1
27r
2
= .
O quo oizoi oa inlogial oupla
__
1
) (r, j) d noslo caso So a inlogial oupla oxislisso, as inlogiais
iloiaoas soiiam iguais o como isso nao ocoiiou, a funao nao o inlogiavol na iogiao 1. Uma coisa o a
inlogial oupla o a oulia o a inlogial iloiaoa.
4.1.4 ConsIderaes FIsIcas
Vimos nos funoamonlos looiicos quo so ) : 1 _
2
o uma funao conlnua o nao nogaliva na
iogiao compacla 1, a inlogial oupla
__
1
) (r, j) drdj ou
__
1
) (r, j) d
iopiosonla o volumo oo solioo \ acima oa iogiao 1 o limilaoo supoiioimonlo polo gialco oo ), como
na Figuia 4.1. No caso om quo ) (1) < 0, paia looo 1 1, onlao oolnimos vol (\) poi
vol (\) =
__
1
) (r, j) drdj.
Alom oisso, so ) (r, j) = 1, paia looo ponlo (r, j) om 1, onlao a inlogial oupla iopiosonla a aioa oa
iogiao 1, islo o,
(1) =
__
1
drdj.
Quanoo inloipiolamos o inlogianoo ) (r, j) como Jn.JnJ &:].n| J nnn o (r, j), islo o,
como massa poi unioaoo oo aioa, o a iogiao 1 como uma lamina (placa lna), a inlogial oupla assumo
oulios signilcaoos. Na Figuia 4.18 ilusliamos uma lamina 1 oo massa ' o a aioa olomonlai d.
Figuia 4.18: Lamina 1 oo massa '
Aassa e Centro de Aassa
142 CAIC!IO II 'AIIA5 'AIIA'II5 A. A. a 5II'A ! M. I. MAJO5
Iopiosonlomos poi d: a nnn |nnn: oa poiao d, oo mooo quo rd: o jd: iopiosonlam
os nnn oa massa d: om iolaao aos oixos j o r, iopoclivamonlo, islo o,
rd: = ro (r, j) d o jd: = jo (r, j) d,
sonoo o (r, j) a oonsioaoo no ponlo (r, j) oa lamina. A massa lolal ' oa lamina o a nn (inlogial
oupla) oas massas olomonlaios d:, ou soja,
' =
__
1
o (r, j) d (4.7)
o so iopiosonlaimos poi C
A
(r, j) o n: J nnn oa lamina 1, islo o, o ponlo quo conconlia looa
massa oa placa, o iazoavol oolnii os momonlos oa placa 1 polas iolaoos
r' =
__
1
rd: =
__
1
ro (r, j) d o j' =
__
1
jd: =
__
1
jo (r, j) d.
Os nnn oa massa ', islo o, oa lamina 1, sao oolnioos polas inlogiais
'
a
=
__
1
jd: =
__
1
jo (r, j) d o '
j
=
__
1
ro (r, j) d (4.8)
o as cooioonaoas oo conlio oo massa sao, poilanlo,
r =
'
j
'
o j =
'
a
'
. (4.0)
Aonento de InrcIa
Figuia 4.14:
Imaginomos a lamina 1 giianoo om loino oo um oixo 1, com volocioaoo
angulai conslanlo . o soja c (r, j) a oislancia oa massa olomonlai (ponlual)
d: ao oixo 1, como na Figuia 4.14. So d1 iopiosonla a onoigia cinolica oa
massa d:, onlao
d1 =
1
2
(.c)
2
d: =
1
2
(.c)
2
o (r, j) d,
onoo .c o a volocioaoo oscalai oo coipo. A onoigia cinolica lolal o, poilanlo,
1 =
__
1
d1 =
1
2
.
2
__
1
c
2
d: =
1
2
.
2
__
1
c
2
o (r, j) d. (4.10)
A inlogial quo lguia oo laoo oiioilo oo (4.10) o o nnn J .n:.n oa |nn 1 om iolaao ao oixo
1 o anola-so
1
1
=
__
1
c
2
o (r, j) d.
Lm iolaao aos oixos cooioonaoos, os momonlos oo inoicia oa placa 1 sao:
1
a
=
__
1
j
2
o (r, j) drdj o 1
j
=
__
1
r
2
o (r, j) drdj, (4.11)
onquanlo o nnn J .n:.n |n: om iolaao a oiigom o oaoo poi
1
0
= 1
a
1
j
=
__
1
(r
2
j
2
)o (r, j) drdj. (4.12)
O loimo r
2
j
2
quo apaioco na oxpiossao oo momonlo oo inoicia polai o piocisamonlo o quaoiaoo
oislancia oo um ponlo 1(r, j) oa placa 1 a oiigom O(0, 0).
Iooomos inloipiolai o momonlo oo inoicia como uma iosisloncia ao movimonlo. Quanlo maioi o
momonlo oo inoicia, maioi oovo soi a onoigia paia colocai o coipo om movimonlo ou fazo-lo paiai.
CAIIJ!IO ! INJICIAI M!IJIIIA 148
ExenIo 4.17 1nn |nn.nn n J:nn Jn :j.n 1 : r
2
j
2
_ a
2
n :.n.: j&nJ:nn.
1:n.nn: n nnn, n: J nnn nnn J .n:.n 1
a
1
j
Jn |nn.nn 1, n Jn.JnJ
n &n n 1 (r, j) Jn |nn.nn o (r, j) = rj.
SoIuo Um osLoo oa iogiao 1 ajuoaia no calculo oa inlogial oupla. A Figuia 4.1 sugoio as
soguinlos oosciioos paia a iogiao 1 :
1 : 0 _ r _ a, 0 _ j _
_
a
2
r
2
ou 1 : 0 _ j _ a, 0 _ r _
_
a
2
j
2
.
Figuia 4.1: O quailo oo ciculo r
2
j
2
_ a
2
.
1. A massa o calculaoa pola foimula (4.7). 1omos
' =
__
1
o (r, j) d =
_
o
0
_
_
_
o

0
rjdj
_
dr =
_
o
0
r
_
1
2
j
2

j=
_
o

j=0
_
dr
=
1
2
_
o
0
r
_
a
2
r
2
_
dr = (faa t = a
2
r
2
) =
1
1
_
o

0
tdt = a
1
,8.
2. As cooioonaoas r o j oo conlio oo massa sao calculaoas polas foimulas (4.0). 1omos
'
a
=
__
1
jo (r, j) d =
__
1
rj
2
d =
_
o
0
r
_
_
_
o

0
j
2
dr
_
dj
=
1
S
_
o
0
r
_
a
2
r
2
_
S2
dr = (faa t = a
2
r
2
) =
1
6
_
o

0
t
S2
dt = a

,1
o, poilanlo, j = '
a
,' = 8a,1. Do mooo inloiiamonlo analogo onconlia-so r = 8a,1 o o
conlio oo massa o o ponlo C
A
(8a,1, 8a,1) .
8. Os momonlos oo inoicia 1
a
o 1
j
sao oaoos polas foimulas (4.11). 1omos
1
a
=
__
1
j
2
o (r, j) d =
__
1
rj
S
d =
_
o
0
r
_
_
_
o

0
j
S
dr
_
dj
=
1
1
_
o
0
r
_
a
2
r
2
_
2
dr = (faa t = a
2
r
2
) =
1
S
_
o

0
t
2
dt = a
6
,24.
O momonlo oo inoicia 1
j
o calculaoo oo mooo similai o onconlia-so 1
j
= a
6
,24.
144 CAIC!IO II 'AIIA5 'AIIA'II5 A. A. a 5II'A ! M. I. MAJO5
ExenIo 4.18 O n:.J
18
Jn :j.n :.nnj&|n: J :. O(0, 0) , (1, 1) 1(1, 0) n
C
A
(1,8, 1,6) , &]n :JnnJn n JnJn ::
r =
_
1
0
_
a
0
rdjdr = 1,8 j =
_
1
0
_
a
0
jdjdr = 1,6.
4.1.5 IntegraI DuIa InrrIa
Iaia inlogiai uma funao ) (r, j) soLio uma iogiao 1 oo plano rj, a funao nao piocisa soi
conlnua nom a iogiao soi limilaoa. O falo o quo a conlinuioaoo oo inlogianoo ) o a compacioaoo oa
iogiao 1 implicam na inlogiaLilioaoo oa funao om 1. Lxislom funoos quo nao sao conlnuas om
uma iogiao o, ainoa assim, sao inlogiavois. Uma conoiao nocossaiia paia a inlogiaLilioaoo o quo a
funao soja limilaoa na iogiao oo inlogiaao. Uma inlogial oupla
__
1
) (r, j) d iocoLo a oonominaao
oo .nj:n| .n::.n om ouas siluaoos: (i) a iogiao oo inlogiaao 1 nao o limilaoa ou (ii) a funao
) (r, j) quo oosojamos inlogiai nao o limilaoa na iogiao 1. Quanoo a inlogial oupla impiopiia oxislii,
islo o, foi um nmoio ioal, oiiomos quo a inlogial o n:jn o caso conliaiio a inlogial impiopiia
soia oonominaoa J.:jn.
ExenIo 4.19 1nn .n.jn: n n:jn.n Jn .nj:n| .n::.n
__
1
r j
(r j)
S
drdj.
n nn 1 = [0, 1[ [0, 1[ .
SoIuo 1iala-so oo uma inlogial impiopiia, poiquo a funao ) (r, j) nao o limilaoa om 1, omLoia
a iogiao soja compacla. Vimos no Lxomplo 4.16 quo a funao ) nao o inlogiavol om 1. Logo, a
inlogial oupla o oivoigonlo.
ExenIo 4.20 {\na Iuno contInua no IntegrveI) An :j.n 1 =
_
(r, j)
2
: 0 _ j < r _ 1
_
n J&nn ) (r, j) =
1
r j
nn .nj:n|.
SoIuo 1omos uma siluaao om quo a funao o conlinua, a iogiao o limilaoa o, conluoo, a funao
nao o inlogiavol. Na Figuia 4.16 osLoamos a iogiao 1 o a iogiao auxiliai
1
.
: 0 _ r _ 1 o 0 _ j _ r -
quo o compacla o na qual ) o conlnua, loinanoo aplicavol o 1ooioma oo FuLini.
Iossallamos quo a funao nao o limilaoa, o quo caiacloiiza uma inlogiaao impiopiia. 1omos quo
__
1
) (r, j) drdj = lim
.0

__
1
s
) (r, j) drdj
o oo 1ooioma oo FuLini iosulla
__
1
s
) (r, j) drdj =
_
1
.
__
a.
0
dj
r j
_
dr =
_
1
.
__
a
.
dt
t
_
dr =
_
1
.
(log r log -) dr
= (rlog r r)[
1
.
(1 -) log - = - 1 log -.
18
n:.J o a oonominaao oaoa ao conlio oo massa oo um coipo homogonoo oo oonsioaoo o 1.
CAIIJ!IO ! INJICIAI M!IJIIIA 14
Figuia 4.16: Iogiao auxiliai 1
.
.
Ioilanlo,
__
1
) (r, j) drdj = lim
.0

__
1
s
) (r, j) drdj = lim
.0

(- 1 log -) =
o a inlogial oupla o oivoigonlo.
ExercIcIos & ConIenentos.
1. Lm caoa caso, osLoco a iogiao oo inlogiaao o calculo a inlogial iloiaoa. So achai convonionlo
invoila a oioom oo inlogiaao.
(a)
_
1
1
_
[a[
0
djdr (l)
_
r

0
_
r

0
(rcos j j cos r) djdr
(L)
_

0
_
a
0
cos
_
r
2
_
djdr (m)
_
1
0
_
a

rjdjdr
(c)
_
S
0
_
2
1
_
12rj
2
8r
S
_
djdr (n)
_
1
0
_
a
0
rsonjdjdr
(o)
_
S
1
_
_
a
1a
rjdjdr (o)
_
2
0
_
2
1
_
2rj j
S
_
djdr
(o)
_

0
_
j
j
sonrdrdj (p)
_
_
2
0
_
_
12j

_
12j

jdrdj
(f)
_
2
1
_
1
0
(r 8 log j) drdj (q)
_
2
0
_
oxp(a)
1
djdr
(g)
_
1
0
_
a
a

oxp(
j
a
)djdr (i)
_

0
_
_
1j

j
rjdrdj
(h)
_
1
0
_
a
0
oxp(r
2
)djdr (s)
_
1
2
_
Sa2
a

1a
djdr
(i)
_
2
0
_
S
1
[r 2[ sonjdrdj (l)
_
1
0
_

_
1j
rjdrdj
(j)
_

0
_
cos j
1
rsonjdrdj (u)
_
1
0
_
a

0
son
_
r
S
_
djdr
(k)
_
1
0
_
_
1a

0
jdjdr (v)
_
1
0
_
1j
1
lnr drdj
_
1
0
_
2
1
lnr drdj
2. Lm caoa caso, oocomponha a iogiao om iogioos voilicais simplos ou hoiizonlais simplos o osciova
a inlogial oupla
__
1
) (r, j) d nas ouas oioons.
146 CAIC!IO II 'AIIA5 'AIIA'II5 A. A. a 5II'A ! M. I. MAJO5
8. Lm caoa caso, osLoco a iogiao 1 o calculo a inlogial oupla
__
1
) (r, j) d. Lscolha a oioom oo
inlogiaao oo mooo a loinai o calculo mais simplos.
(a) 1 = (r, j)
2
: 0 _ r _ 1 o 2r _ j _ 2; ) = oxp(j
2
).
(L) 1 = (r, j)
2
: 0 _ j _ 8 o

_
j _ r _ 2; ) = rj.
(c) 1 = (r, j)
2
: r _ 0 o 1 _ r
2
j
2
_ 2; ) = r
2
.
(o) 1 = (r, j)
2
: 1 _ r _ 2 o
_
4 r
2
_ j _ 4 r
2
; ) = 1.
4. Ao calculai o volumo oo um solioo \ aLaixo oo um paiaLoloioo o acima oo coila iogiao 1 oo
plano rj, oLlovo-so a soguinlo oxpiossao:
vol (\) =
_
1
0
_
j
0
_
r
2
j
2
_
drdj
_
2
1
_
2j
0
_
r
2
j
2
_
drdj.
Ioonlilquo a iogiao 1, oxpiosso vol (\) poi uma inlogial oupla com a oioom invoilioa o calculo
o volumo.
. Ioonlilquo o solioo \ cujo volumo o oaoo pola oxpiossao
vol (\) =
_
1
0
_
_
1a

0
(1 r) djdr
o om soguioa calculo vol (\) .
6. Uso inlogial oupla o calculo a aioa oa iogiao 1 inoicaoa na lguia.
7. Calculai, poi inlogial oupla, o volumo oo solioo oolimilaoo acima polo cilinoio r
2
.
2
= a
2
,
aLaixo polo plano rj o nos laoos polos planos j = r o j = 2r.
CAIIJ!IO ! INJICIAI M!IJIIIA 147
8. Calculai o volumo oa cunha coilaoa oo piimoiio oclanlo polo cilinoio . = 12 8j
2
o polo plano
r j = 2.
4.1.6 Audana de YarIveI en IntegraI DuIa
Ao calculai uma inlogial poi suLsliluiao, na voioaoo ofoluamos uma muoana oo vaiiavol paia
oLloi uma piimiliva. Mais piocisamonlo, so ) : [a, /[ o uma funao conlnua o q : [c, d[ o
uma funao ooiivavol, com ooiivaoa q
t
inlogiavol, o, alom oisso, q(c) = a o q (d) = /, onlao
_
j(o)
j(c)
) (r) dr =
_
o
c
) (q (n)) q
t
(n) dn.
ExenIo 4.21 1: n. J &nn n&Jnnn J n:.n|, n|&|n: n .nj:n| .n|
_
1
0
_
1 r
2
dr.
SoIuo So ) (r) =
_
1 r
2
, 0 _ r _ 1, onlao com a suLsliluiao r = q(n) = sonn, oLlomos
) (q(n)) =
_
1 son
2
n = cos n, o q
t
(n) = cos n, 0 _ n _ ,2
o, poilanlo,
_
1
0
_
1 r
2
dr =
_
2
0
cos
2
ndn =
1
2
_
2
0
(1 cos(2n))dn =

4

Iaia ooouziimos uma foimula oo muoana oo vaiiavol paia inlogial oupla, ooixo-nos consiooiai
uma liansfoimaao T :
2

2
T :
_
r = r(n, )
j = j (n, ) ,
onoo as funoos cooioonaoas r(n, ) o j (n, ) lom ooiivaoas paiciais oo piimoiia oioons conlnuas om
uma iogiao 1
&
oo plano n o suponhamos quo o JacoLiano
J (T) =

r
&
r

j
&
j

nao so anula om 1
&
. A liansfoimaao T o localmonlo invoilvol o, como oslaLoloco o 1ooioma oa
Funao Invoisa, as cooioonaoas oa invoisa n = n(r, j) o = (r, j) lom ooiivaoas paiciais oo piimoiia
oioom conlnuas na iogiao 1
aj
= T (1
&
), imagom oo 1
&
pola liansfoimaao T. Usaiomos a Figuia
4.17 como oiionlaao paia a ooouao oa foimula. So r (n, ) = r(n, ) I j (n, ) j o o voloi posiao
oo ponlo Q(r, j) o a iogiao 1
aj
foi pailicionaoa polas cuivas oo nvol n = c
1
o = c
2
, onlao a aioa
olomonlai drdj soia apioximaoa pola aioa oo paialologiamo oo laoos a = r
&
dn o / = r

d. 1omos
a = r
&
dn = r
&
I j
&
j o L = r

d = r

I j

j
o, consoquonlomonlo,
a L = (r
&
r

) dnd =

I j k
r
&
j
&
0
r

dnd = [(r
&
j

j
&
) dnd[ k.
148 CAIC!IO II 'AIIA5 'AIIA'II5 A. A. a 5II'A ! M. I. MAJO5
Logo, as aioas olomonlaios drdj o dnd oslao iolacionaoas poi
drdj = [a L[ = [J (T)[ dnd (4.18)
o so ) (r, j) o uma funao inlogiavol soLio a iogiao 1
aj
, onlao oa oolniao oo inlogial oupla, iosulla
__
1
i
) (r, j) drdj -
n

i=1
a

)=1
) (r
i
, j
)
) drdj
-
n

i=1
a

)=1
) (r(n
i
,
)
) , j (n
i
,
)
)) [J(n
i
,
)
)[ dnd
-
__
1
ur
) (r(n, ) , j (n, )) [J(T)[ dnd.
Figuia 4.17: Muoana oo vaiiavol
Foimalmonlo, lomos o soguinlo iosullaoo:
Teorena 4.22 {Audana de YarIveI) 5]n ) : 1 _
2
&nn J&nn n J:.nJn n:.n.
J :.n.:n :Jn n.n&n n &n Jn.n. 1, nnJ n :j.n 1
aj
. 5 n J&n r = r(n, )
j = j(n, ) n J:.nJn n:.n. J :.n.:n :Jn n.n&n nn :j.n 1
&
Jnh.nn J(n, )
nn nn&|n n 1
&
, nn
__
1
i
) (r, j) drdj =
__
1
ur
) (r(n, ) , j (n, )) [J(n, )[ dnd. (4.14)
A foimula (4.14) o conhocioa como 1:n&|n J `&Jnnn J 1n:.n| om inlogial oupla.
OLservao 4.23 5 n :nnJ:nnn T :
2

2
J]n.Jn : T(n, ) = (r(n, ) , j (n, )) J:
|n|nn .n:.|, .n n nj&n.n J J:nn 8.4 j&
J(n, ) J(r, j) = 1
, J: nn.n, Jn &n: n J:n&|n J n&Jnnn J n:.n| (4.14) nn :Jn .n:n. 5
n :nnJ:nnn T n Jnh.nn J (T) nnn ;. :: n n :nnJ:nn |.nn:) n
J&nn ) (r, j) = 1, j& J (4.14) j&
(1
aj
) = (T (1
&
)) = [J[ (1
&
) (4.1)
Jnh.nn J : . n Jn: J :|nn n: n n:n J 1
aj
1
&
.
CAIIJ!IO ! INJICIAI M!IJIIIA 140
ExenIo 4.24 n|&|n: n .nj:n| J&|n Jn J&nn ) (r, j) = oxp
_
j r
j r
_
h: n :j.n 1 J|.n.-
nJn |n :n r j = 1, r j = 2, r = 0 j = 0.
SoIuo So consiooiaimos n = j r o = j r, loiomos
r =
1
2
( n) o j =
1
2
(n )
o a liansfoimaao (linoai) T (n, ) = (r, j) lom JacoLiano
J(T) =
0(r, j)
0(n, )
=

1,2 1,2
1,2 1,2

= 1,2.
Alom oisso, sonoo T linoai ola liansfoima iolas om iolas o um calculo oiiolo nos oa:
r j = 1 = = 1, r j = 2 = = 2 o j = 0 = = n
o a Figuia 4.18 oxpoo as iogioos oo inlogiaao 1
aj
o 1
&
.
Figuia 4.18: Iogioos oo inlogiaao 1
aj
o 1
&
.
Da foimula oo muoana oo vaiiavol (4.14), iosulla
__
1
oxp
_
j r
j r
_
d =
1
2
__
1
ur
c
&
dnd =
1
2
_
2
1
__

c
&
dn
_
d
=
1
2
_
2
1
_
c
&

_
d =
1
2
_
c
1
c
_
_
2
1
d =
S
1
_
c
1
c
_
.
ExenIo 4.25 n n n&Jnnn J :JnnJn n = j r = j r, n|&|n:
__
[a[[j[
(r j)
2
sin
2
(r j) d.
SoIuo A liansfoimaao linoai T (n, ) = (r, j) liansfoima o quaoiaoo 1
&
: [, [ [, [ na
iogiao 1
aj
: [r[ [j[ _ , como moslia a Figuia 4.10.
10 CAIC!IO II 'AIIA5 'AIIA'II5 A. A. a 5II'A ! M. I. MAJO5
Figuia 4.10: Iogioos oo inlogiaao 1
aj
o 1
&
.
1omos
J(T
1
) =
0(n, )
0(r, j)
=

1 1
1 1

= 2
oo onoo soguo quo J (T) = 1,2 o oa foimula (4.14), iosulla
__
1
i
(r j)
2
sin
2
(r j) d =
1
2
__
1
ur
n
2
(son)
2
dnd =
1
2
_

__

n
2
(son)
2
dn
_
d
=
1
2
_

_
1
S
n
S

(son)
2
d =

S
_

(son)
2
d
=

S
_

1
2
(1 cos 2) d =

S
.
ExenIo 4.26 n|&|n:, : .nj:n| J&|n, n n:n Jn |.
r
2
a
2

j
2
/
2
= 1, a 0 / 0.
SoIuo So iopiosonlaimos poi 1
aj
a iogiao oolimilaoa pola olipso, islo o,
1
aj
= (r, j)
2
:
r
2
a
2

j
2
/
2
_ 1,
onlao a aioa oa iogiao 1
aj
o oaoa poi (1
aj
) =
__
1
i
drdj. O calculo oa inlogial oupla loina-so
mais simplos poi moio oo uma muoana oo vaiiavois quo liansfoima a olipso om uma ciicunfoioncia.
Consiooiomos, onlao, a liansfoimaao linoai r = an o j = /n, com JacoLiano
J =
0(r, j)
0(n, )
=

a 0
0 /

= a/,
quo lova a iogiao 1
aj
soLio o oisco compaclo
1
&
= (r, j)
2
: n
2

2
_ 1
o usomos a foimula oo muoana oo vaiiavois. 1omos
(1
aj
) =
__
1
i
drdj = a/
__
1
ur
dnd. (4.16)
A inlogial oupla quo apaioco oo laoo oiioilo oo (4.16) naoa mais o oo quo a aioa oo ciculo oo iaio
r = 1, cujo valoi o . Logo,
(1
aj
) = a/ (1
&
) = a/.
CAIIJ!IO ! INJICIAI M!IJIIIA 11
ExenIo 4.27 5]n 1 n |nn.nn J :.n.: j&nJ:nn J|.n.nJn |n h.:h| rj = 1, rj = 8,
r
2
j
2
= 1 r
2
j
2
= 4, &nhnn j& n Jn.JnJ Jn |nn.nn ]n nnn o = 1. n|&|n:
nnn J .n:.n |n: Jn |nn.nn 1.
SoIuo A liansfoimaao n = rj o = r
2
j
2
lova o iolangulo 1
&
= [1, 8[ [1, 4[ soLio a iogiao
1
aj
, como sugoio a Figuia 4.20, onoo a lamina 1 osla iopiosonlaoa pola iogiao 1
aj
.
Figuia 4.20: Iogioos oo inlogiaao 1
aj
o 1
v0
.
O JacoLiano oossa liansfoimaao o
J (r, j) =

j r
2r 2j

= 2(r
2
j
2
),
quo nao so anula om 1 o, poilanlo, J(n, ) =
1
2(r
2
j
2
)
. A oonsioaoo oa lamina 1 o o (r, j) = 1 o
o momonlo oo inoicia polai 4.12 noslo caso so ioouz a
1
0
=
__
1
_
r
2
j
2
_
drdj
o, consiooianoo quo, (r
2
j
2
)
2
= (r
2
j
2
)
2
4r
2
j
2
= 4n
2

2
, oLlomos
1
0
=
__
1
_
r
2
j
2
_
drdj =
_
1
1
_
S
1
_
4n
2

2
2
_
4n
2

2
dnd =
1
2
_
1
1
_
S
1
dnd = 8.
ExenIo 4.28 5]n T :
2

2
n :nnJ:nnn |.nn: T(r, j) = (ar cj, /r dj) &nhnn
j& ad /c ,= 0. 5 n:n||j:nn j:nJ | : |.nn:nn .nJnJn a = aI /j
L = cI dj, nn
(T()) = [J(T)[ () . (4.17)
n nj&n.n, n|&|n: n n:n J n:n||j:nn n : :. n n O(0, 0), (2, 1)
1(8, 1).
SoIuo So n = ar cj o = /r dj, onlao
J(r, j) =
0(n, )
0(r, j)
=

a c
/ d

= ad /c ,= 0 o J(n, ) =
1
ad /c
o a iolaao (4.17) o uma vaiianlo oo (4.1), conlioa na OLsoivaao 4.28. O paialologiamo o goiaoo
polos voloios a = 2I j o L = 8I j o so consiooiaimos a liansfoimaao T :
2

2
o oolnioa poi
T(r, j) = (2r 8j, r j), com JacoLiano J (r, j) = , loiomos = T(o), onoo o o o quaoiaoo
[0, 1[ [0, 1[. Ioilanlo, a aioa oo paialologiamo o igual [J(T)[ = [[ = .
12 CAIC!IO II 'AIIA5 'AIIA'II5 A. A. a 5II'A ! M. I. MAJO5
A IntegraI DuIa en Coordenadas IoIares
Sompio quo usamos cooioonaoas polaios, suLslilumos a aioa olomonlai d = drdj poi rdrd0.
Isso o consoquoncia oo 1ooioma oo Muoana oo Vaiiavol, mas pooo soi ooouzioo facilmonlo usanoo
aigumonlos goomoliicos. Do falo, oLsoivanoo a Figuia 4.21, vomos quo d = drd:, onoo d: = rd0 o
o compiimonlo oo aico.
Figuia 4.21: ioa olomonlai d = rdrd0.
ExenIo 4.29 1:n.nn: n .nnjn |n :nnJ:nnn r = r cos 0, j = r son0 Jn :j.n 1
aj
J
:.n.: j&nJ:nn, J|.n.nJn | .:&| r
2
j
2
= 1 r
2
j
2
= 4, n j&.Jn n|&|n: n
.nj:n| J&|n
__
1
i
log
_
r
2
j
2
_
d.
SoIuo So T o a liansfoimaao om cooioonaoas polaios r = r cos 0 o j = r son0, onlao
J =
0(r, j)
0(r, 0)
=

cos 0 r son0
son0 r cos 0

= r
o a imagom oa iogiao 1
aj
pola liansfoimaao T
1
o o iolangulo
1
v0
=
_
(r, 0)
2
: 1 _ r _ 2 o 0 _ 0 _ ,2
_
no plano r0. A Figuia 4.22 moslia as aoos oa liansfoimaao T o oo sua invoisa T
1
.
Figuia 4.22: Iogioos oo inlogiaao 1
aj
o 1
v0
.
CAIIJ!IO ! INJICIAI M!IJIIIA 18
Lm cooioonaoas polaios r
2
j
2
= r
2
o a aioa olomonlai o d = rdrd0 o, sonoo assim,
__
1
i
log
_
r
2
j
2
_
d =
_
2
0
_
2
1
r log r
2
drd0 = (usai t = r
2
) =

1
_
1
1
log tdt
=

1
(t log t t)

1
1
=

1
(4 log 4 8) .
ExenIo 4.30 n||&|n: n n:n Jn :j.n 1
aj
J|.n.nJn |n :n j = r j = 0 | .:&|
r
2
j
2
= 2r r
2
j
2
= 4r.
SoIuo Lm cooioonaoas polaios as cuivas j = r, r
2
j
2
= 2r o r
2
j
2
= 4r sao oosciilas,
iospoclivamonlo, poi 0 = ,4, r = 2 cos 0 o r = 4 cos 0 o na Figuia 4.28 mosliamos a iogiao 1
aj
, onoo
lzomos o oixo polai coincioii com o oixo r.
Figuia 4.28: Iogioos oo inlogiaao 1
aj
o 1
v0
.
Usanoo a foimula oo muoana oo vaiiavois, lomos:
(1
aj
) =
__
1
i
drdj =
_
1
0
_
1 cos 0
2 cos 0
rdrd0 =
1
2
_
1
0
12 cos
2
0d0
= 6
_
1
0
1
2
(1 cos 20) d0 = 8
_
0
1
2
son20

1
0
= 8
_
1
2
,4
_
.
ExenIo 4.31 n.J:n n :j.n J :.n.: j&nJ:nn
1
aj
=
_
(r, j)
2
: a
2
_ r
2
j
2
_ /
2
, r _ 0 j _ 0
_
.
1. 1r:n: n .nj:n| J&|n
__
1
i
r
2
d nn J&n :Jn drdj djdr nn J:nn |n:.
.. n|&|n: n .nj:n|.
SoIuo A iogiao 1
aj
o somolhanlo aquola oo laoo oiioilo oa Figuia 4.22.
1. Lm cooioonaoas a inlogial oupla so oxpiossa nas foimas:
na oioom djdr
__
1
i
r
2
d =
_
o
0
_
_
b

_
o

r
2
djdr
_
b
o
_
_
b

0
r
2
djdr.
na oioom drdj
__
1
i
r
2
d =
_
o
0
_
_
b

_
o

r
2
drdj
_
b
o
_
_
b

0
r
2
drdj.
foima polai:
__
1
i
r
2
d =
_
2
0
_
b
o
r
S
cos
2
0drd0 (r = r cos 0, d = rdrd0).
14 CAIC!IO II 'AIIA5 'AIIA'II5 A. A. a 5II'A ! M. I. MAJO5
2. O calculo oa inlogial o mais simplos na foima polai. 1omos
__
1
i
r
2
d =
_
2
0
_
b
o
r
S
cos
2
0drd0 =
1
1
_
/
1
a
1
_
_
2
0
cos
2
0d0 =
0
16
_
/
1
a
1
_
.
ExenIo 4.32 1:n.nn: |&n J |.J \ .n:.: n J:n r
2
j
2
.
2
= 2 r:.: n
.|.nJ: r
2
j
2
= 0.
SoIuo No piimoiio oclanlo o solioo \ o limilaoo infoiioimonlo pola iogiao 1
aj
: 0 _ r
2
j
2
_ 2
o supoiioimonlo polo homisfoiio . =
_
2 r
2
j
2
. O volumo oo \ o, poilanlo:
vol (\) = 8
__
1
i
_
2 r
2
j
2
d
o usanoo cooioonaoas polaios onconliamos
vol (\) = 8
_
2
0
_

S
_
2 r
2
rdrd0 = (usai t = 2 r
2
) = 2
_
16
0
_
tdt =
26
S
.
ExenIo 4.33 n|&|n: |&n J |.J \ .n:.: n .|.nJ: r
2
j
2
= 2j, . _ 0, nhn.r J
n . =
_
r
2
j
2
.
SoIuo O solioo \ o a poiao inloiioi ao cilinoio r
2
(j 1)
2
= 1, limilaoa infoiioimonlo polo
plano rj, poiquo . _ 0, o acima polo cono . =
_
r
2
j
2
, como sugoio a Figuia 4.24.
Figuia 4.24: Volumo aLaixo oo cono . =
_
r
2
j
2
.
Como suLconjunlo oo
S
, o solioo \ o oosciilo poi
\ =
_
(r, j, .)
S
: 0 _ . _
_
r
2
j
2
o (r, j) 1
a,j
_
onoo 1
aj
= (r, j)
2
: r
2
(j 1)
2
_ 1 o a piojoao oo solioo \ no plano rj. Lm cooioonaoas
polaios a iogiao1
aj
o oosciila poi
0 _ 0 _ o 0 _ r _ 2 son0
o, poilanlo,
vol (\) =
__
1
_
r
2
j
2
drdj =
_

0
_
2 son 0
0
r
2
drd0 =
S
S
_

0
(son0)
S
d0
=
S
S
_

0
_
1 cos
2
0
_
son0d0 = (usai t = cos 0) =
S
S
_
1
1
_
1 t
2
_
dt =
S2
9
.
CAIIJ!IO ! INJICIAI M!IJIIIA 1
ExenIo 4.34 {IntegraI CaussIana) n|&|n: n .nj:n| .n::.n
__

oxp
_
r
2
j
2
_
d
n :&|nJ JJ&..: j&
_
o
o
c
t

dt =
_
. (4.18)
.nj:n| (4.18) n 1nj:n| Gn&.nnn, &.|..nJn n :.n J :hnh.|.JnJ.
SoIuo Lm cooioonaoas polaios lomos quo r
2
j
2
= r
2
o a aioa olomonlai o d = rdrd0. Alom
oisso,

2
= (r, 0) ; 0 _ 0 _ 2 o 0 _ r < ,
o, poilanlo,
__

oxp
_
r
2
j
2
_
d = lim
1o
_
2
0
_
1
0
c
v

rdrd0 = 2 lim
1o
_
1
0
c
v

rdr
= (usai t = r
2
) = lim
1o
_
0
1

c
t
dt = lim
1o
_
1 c
1

_
= .
Ioi oulio laoo, usanoo o Coiolaiio 4.4, oLlomos
=
__

oxp
_
r
2
j
2
_
d =
_
o
o
__
o
o
c
a

dr
_
c
j

dj
=
__
o
o
c
a

dr
_ __
o
o
c
j

dj
_
=
__
o
o
c
t

dt
_
2
oo onoo iosulla quo
_
o
o
c
t

dt =
_
.
ExercIcIos & ConIenentos.
1. Lm caoa caso, osLoco a iogiao 1 o calculo a inlogial oupla
__
1
) (r, j) drdj.
(a) 1 o a iogiao liiangulai oo voilicos (2, 0), (2, 1) o (2, 1); ) = rj
2
.
(L) 1 o a iogiao iolangulai oo voilicos (1, 1), (2, 1), (2, 4) o (1, 4); ) = 2r j.
(c) 1 o a iogiao oolimilaoa poi 8j = r
S
, j = r o 4r j = 0; ) = r.
(o) 1 o a iogiao oo 1.
c
quaoianlo oolimilaoa poi r
2
j
2
= 1; ) =
_
1 r
2
j
2
.
(o) 1 o a iogiao liiangulai oo voilicos (0, 0), (1, 1) o (1, 4); ) = r
2
j
2
.
(f) 1 o a iogiao oolimilaoa poi j
2
= r, r = 0 o j = 1; ) = oxp(r,j).
(g) 1 o a iogiao oolimilaoa poi 2j = r
2
o j = r; ) = r
_
r
2
j
2
_
1
.
(h) 1 o a iogiao oolimilaoa poi j = r, j = 0, r = o rj = 16; ) = 1.
(i) 1 o a iogiao oolimilaoa poi j = oxpr, j = log r, r j = 1 o r j = 1 c; ) = 1.
(j) 1 o a iogiao oolimilaoa poi j = r
2
, j = 0 o r j = 2; ) = rj.
16 CAIC!IO II 'AIIA5 'AIIA'II5 A. A. a 5II'A ! M. I. MAJO5
2. Uso cooioonaoas polaios paia calculai as soguinlos inlogiais ouplas:
(a)
_
2
0
_
_
2jj

_
2jj

rdrdj (o)
_
o
o
_
_
o

0
oxp
_
r
2
j
2
_
djdr
(L)
_
2
1
_
a
0
_
r
2
j
2
_
1
djdr (o)
__
a

1
_
r
2
j
_
drdj
(c)
_
S
0
_
a
0
_
r
2
j
2
djdr (f)
__
1
(r j) drdj, sonoo 1 : r
2
j
2
2j _ 0
8. A fionloiia oa iogiao 1 o o paialologiamo oo voilicos (0, 1), (1, 2), (2, 1) o (1, 0). Uso a muoana
oo cooioonaoas oo Lxomplo 4.2 o calculo a inlogial oupla soLio 1 oa funao
) (r, j) = (r j)
2
cos
2
(r j) .
4. Ainoa com a muoana oo vaiiavol oo Lxomplo 4.2 calculo a inlogial oupla oa funao
) (r, j) = son
_
r j
r j
_
soLio a iogiao 1 oolimilaoa polo quaoiilaloio oo voilicos (1, 1), (2, 2), (4, 0) o (2, 0).
. Uso a muoana oo cooioonaoas n = rj; j = o calculo a inlogial oupla
__
1
_
r
2
2j
2
_
drdj,
soLio a iogiao 1 oo plano rj oolimilaoa polas cuivas
rj = 1, rj = 2, j = [r[ o j = 2r.
6. Uso a muoana oo cooioonaoas r = n , j = 2n o calculo a inlogial oupla
__
1
rjdrdj,
soLio a iogiao 1 oo plano rj oolimilaoa polas iolas j = 2r, j = 2r 2, j = r o j = r 1.
7. Uso a muoana oo cooioonaoas n =
1
2
j, = r 2j o calculo a inlogial oupla oa funao
) (r, j) =
_
r 2j j
2
,4,
soLio a iogiao 1 oo plano rj oolimilaoa polo liiangulo oo voilicos (0, 0), (4, 0) o (4, 2).
8. Uso cooioonaoas polaios o calculo a inlogial oupla
__
1
_
r
2
j
2
drdj,
soLio a iogiao 1 oo plano rj oolimilaoa polas cuivas j =
_
2r r
2
o j = r.
0. Lm caoa caso, calculo a aioa oa iogiao 1 oo plano rj oolimilaoa polas cuivas inoicaoas:
(a) r = 1, r = 2, j = r
2
o j = 1,r
2
.
(L) r = 1, r = 4, j = r o j =
_
r.
(c) j = r
2
o j = 2,(1 r
2
).
(o) j
2
= r, r j = 4, j = 1 o j = 2.
CAIIJ!IO ! INJICIAI M!IJIIIA 17
(o) j = 0, r j = 8a o j
2
= 4ar, a 0.
(f) j = c
a
, j = sonr, r = o r = .
10. Invosliguo a convoigoncia ou nao oas inlogiais impiopiias.
(a)
__
1
drdj
_
r
2
j
2
, 1 : r
2
j
2
_ 1.
(L)
__
1
drdj
_
1 r
2
j
2
, 1 : r
2
j
2
_ 1.
(c)
__
1
drdj
1 r
2
j
2
, 1 : r
2
j
2
_ 1.
(o)
__
1
drdj
_
rj
, 1 : [0, 1[ [0, 1[ .
(o)
__
1
c
aj
drdj, 1 : 0 _ r _ j
2
o 0 _ j _ 1.
11. A aioa oo uma iogiao 1 vom oaoa poi
(1) =
_
2
0
_
1cos 0
1
rdrd0.
Ioonlilquo a iogiao o calculo o valoi oa aioa.
12. Calculo o volumo oo solioo \ comum aos cilinoios r
2
j
2
= a
2
o r
2
.
2
= a
2
, a 0.
4.2 IntegraI TrIIa
A oolniao o piopiiooaoos oa inlogial oupla so oslonoom oo mooo inloiiamonlo analogo a inlogial
liipla. Iaia oolnii a inlogial liipla oo uma funao conlnua ) (r, j, .) om uma iogiao compacla \
S
,
comoamos pailicionanoo a iogiao \ om poquonos Llocos iolangulaios \
i)I
, i, ,, / = 1, 2, 8, . . . , : oo
laoos inlnilosimais (quo so apioximam oo zoio) dr, dj o d. o |&n |nnni d\ = drdjd.. Lm
caoa Lloco \
i)I
solocionamos um ponlo 1
i)I
o foimamos as somas oo Iiomann
o
a
=
a

i,),I=1
) (1
i)I
) drdjd.
cujo limilo, com : , o, poi oolniao, a inlogial liipla oo ) soLio a iogiao \ o anola-so
___
U
) (r, j, .) d\ = lim
ao
o
a
.
Quanoo a funao ) (r, j, .) o conslanlo o igual a um om \, onlao a inlogial liipla iopiosonla o volumo
oa iogiao \. Do falo,
___
U
d\ = lim
ao
a

i,),I=1
d\ = vol (\) .
Daoa uma funao ) : \ _
S
conlnua na iogiao compacla (paialoloppooo)
\ = (r, j, .)
S
: a _ r _ /, c _ j _ d o c _ . _ ,,
18 CAIC!IO II 'AIIA5 'AIIA'II5 A. A. a 5II'A ! M. I. MAJO5
onlao a inlogial liipla oo ) soLio 1 o calculaoa como a inlogial iloiaoa
___
U
) (r, j, .) drdjd. =
_
b
o
__
o
c
__
o
c
) (r, j, .) d.
_
dj
_
dr, (4.10)
somolhanlo ao calculo oa inlogial oupla soLio iolangulos, o a oioom oo inlogiaao pooo soi poimulaoa,
com Laso no 1ooioma oo FuLini. Ioi oxomplo,
_
b
o
__
o
c
__
o
c
) (r, j, .) d.
_
dj
_
dr =
_
o
c
__
o
c
__
b
o
) (r, j, .) dr
_
dj
_
d..
ExenIo 4.35 n|&|n: n .nj:n| :.|n J ) (r, j, .) = rj. h: n :j.n
\ = (r, j, .)
S
: 1 _ r _ 2, 0 _ j _ 1 1 _ . _ 2.
SoIuo A iogiao oo inlogiaao o o paialoloppooo \ = [1, 2[ [0, 1[ [1, 2[ o usanoo (4.10), lomos
___
U
rj.d\ =
_
2
1
_
1
0
__
2
1
rj.dr
_
djd. =
S
2
_
2
1
_
1
0
j.djd.
=
S
2
_
2
1
__
1
0
j.dj
_
d. =
S
1
_
2
1
.d. =
9
S
.
Suponhamos quo uma iogiao \ oo
S
soja oosciila poi:
\ = (r, j, .)
S
: (r, j) 1
aj
o /
1
(r, j) _ . _ /
2
(r, j),
onoo 1
aj
o uma iogiao compacla oo
2
, quo pooo soi um iolangulo, uma iogiao voilical simplos ou
hoiizonlal simplos, o na qual as funoos /
1
(r, j) o /
2
(r, j) sao conlnuas. So ) (r, j, .) o uma funao
conlnua om \, a inlogial liipla oo ) soLio \ o calculaoa poi
___
U
) (r, j, .) d\ =
__
1
i
_
_
I

(a,j)
I

(a,j)
) (r, j, .) d.
_
drdj, (4.20)
onoo vomos quo o calculo oo uma inlogial liipla so ioouz ao calculo oo uma inlogial simplos soguioa
oo uma inlogial oupla. L claio quo oxislom oulias foimas oo oosciovoi a iogiao \ o as muoanas na
oioom oo inlogiaao sao foilas oo acoioo com a iogiao. Ioi oxomplo, so \ o a iogiao
\ = (r, j, .)
S
: (r, .) 1
a:
o q
1
(r, .) _ j _ q
2
(r, .),
onlao
___
U
) (r, j, .) d\ =
__
1
i:
_
_
j

(a,:)
j

(a,:)
) (r, j, .) dj
_
drd..
Doponoonoo oa iogiao, a inlogial liipla pooo soi calculaoa oo foima iloiaoa como lios inlogiais simplos.
Alom oos paialoloppooos (Llocos iolangulaios), lamLom so onquaoia noslo caso a iogiao \ oosciila
poi
\ = (r, j, .)
S
: a _ r _ /, j (r) _ j _ (r) o q
1
(r, j) _ . _ q
2
(r, j),
onoo j (r) o (r) sao conlnuas no inloivalo [a, /[ o as funoos q
1
(r, j) o q
1
(r, j) sao conlnuas na
piojoao oo \ soLio o plano rj. A inlogial liipla noslo caso o calculaoa oo foima iloiaoa
___
U
) (r, j, .) d\ =
_
b
o
_
_
q(a)
j(a)
_
_
j

(a,j)
j

(a,j)
) (r, j, .) d.
_
dj
_
dr. (4.21)
CAIIJ!IO ! INJICIAI M!IJIIIA 10
ExenIo 4.36 n|&|n: n .nj:n| :.|n
1 =
___
U
_
r
2
j
2
.
2
_
d\,
h: n :j.n \ J|.n.nJn | |nn r j . = 2, r = 0, j = 0 . = 0.
SoIuo A iogiao \ o limilaoa polos planos cooioonaoos o polo plano r j . = 2. A piojoao no
plano rj o o liiangulo oo voilicos O(0, 0, 0) , (2, 0, 0) o 1(0, 2, 0), como moslia a Figuia 4.2.
Figuia 4.2: Iogiao \ o piojoao no plano 1
aj
.
Lm cooioonaoas cailosianas lomos
\ = (r, j, .)
S
: 0 _ r _ 2, 0 _ j _ 2 r o 0 _ . _ 2 r j
o usanoo (4.21), iosulla
1 =
___
U
_
r
2
j
2
.
2
_
d\ =
_
2
0
__
2a
0
__
2aj
0
_
r
2
j
2
.
2
_
d.
_
dj
_
dr
=
1
S
_
2
0
_
2a
0
(2 r j)
_
8r
2
8j
2
(2 r j)
2

djdr
=
1
S
_
2
0
2 (r 2)
2
_
r
2
r 1
_
dr =
S

. .
ExenIo 4.37 n|&|n: n .nj:n| :.|n J ) (r, j, .) = rj. h: n :j.n .|.nJ:.n
\ : r
2
j
2
_ 1, 0 _ . _ 1.
SoIuo A inlogial liipla noslo caso o calculaoa poi uma inlogial simplos, soguioa oo uma inlogial
oupla onoo usaiomos cooioonaoas polaios. 1omos
___
U
rj.d\ =
__
a

1
__
1
0
rj.d.
_
d =
__
a

1
rj
__
1
0
.d.
_
d
=
1
2
__
a

1
rjd =
1
2
_
2
0
_
1
0
r
S
cos 0 son0drd0
=
1
2
__
2
0
cos 0 son0d0
_ __
1
0
r
S
dr
_
= 0.
160 CAIC!IO II 'AIIA5 'AIIA'II5 A. A. a 5II'A ! M. I. MAJO5
4.2.1 Audana de YarIveI en IntegraI TrIIa
Consiooiomos a liansfoimaao T : _
S

S
oolnioa polo sisloma oo oquaoos simullanoas
_

_
r = r(n, , n)
j = j (n, , n)
. = . (n, , n)
sonoo r(n, , n) , j (n, , n) o . (n, , n) funoos com ooiivaoas paiciais oo piimoiia oioom conlnuas
na iogiao onoo o JacoLiano
J(T) =
0 (r, j, .)
0 (n, , n)
nao so anula. So \ = T(), como na Figuia 4.26, lomos a soguinlo foimula oo muoana oo cooioo-
naoas:
___
U
) (r, j, .) d\ =
___
1
) (r(n, , n) , j (n, , n) , . (n, , n)) [J(T)[ dnddn (4.22)
Figuia 4.26: Iogiao \ = T () .
ExenIo 4.38 n|&|n: |&n J |..J
r
2
a
2

j
2
/
2

.
2
c
2
= 1, a 0, / 0 c 0.
SoIuo So \ iopiosonla o solioo oolimilaoo polo olipsoioo, onlao
vol (\) =
___
U
d\
o consiooianoo a liansfoimaao r = an, j = / o . = cn, quo lova a osfoia n
2

2
n
2
= 1 soLio o
olipsoioo, onlao soguo oa foimula 4.22 quo
vol (\) =
___
U
d\ =
___
1
[J (n, , n)[ dnddn,
onoo o a iogiao oolimilaoa pola osfoia n
2

2
n
2
= 1, islo o,
=
_
(n, , n)
S
: n
2

2
n
2
_ 1
_
.
Oia,
J(n, , n) =
0(r, j, .)
0(n, , n)
=

a 0 0
0 / 0
0 0 c

= a/c
CAIIJ!IO ! INJICIAI M!IJIIIA 161
o, consoquonlomonlo,
vol (\) =
___
U
d\ = a/c
___
1
dnddn = a/c vol () =
1
S
a/c.
O volumo oo uma osfoia oo iaio 1 o
1
S
1
S
, como voiomos no Lxomplo 4.40.
IntegraI TrIIa en Coordenadas CIIIndrIcas
Vimos no Caplulo 8 quo a liansfoimaao om cooioonaoas cilnoiicas
T (r, 0, .) = (r cos 0, r son0, .)
lom JacoLiano r o, noslo caso, a foimula oo muoana oo vaiiavol (4.22) so ioouz a
___
U
) (r, j, .) d\ =
___
1
) (r cos 0, r son0, .) rd.drd0. (4.28)
Lm cooioonaoas cilnoiicas, o volumo olomonlai d\ pooo soi ooouzioo poi moio oo aigumonlos goo-
moliicos, lal qual lzomos com a aioa olomonlai om cooioonaoas polaios. Com Laso na Figuia 4.27
ooouzimos quo d\ = rd.drd0.
Figuia 4.27: Volumo olomonlai d\ = rd.drd0.
ExenIo 4.39 n|&|n:, : .nj:n| :.|n, |&n J &n .|.nJ: J :n. 1 n|&:n /.
SoIuo O solioo \ oolimilaoo polo cilinoio o oosciilo om cooioonaoas cilnoiicas poi
\ : 0 _ 0 _ 2, 0 _ r _ 1, 0 _ . _ /
o, poilanlo,
vol (\) =
___
1
rd.drd0 =
_
2
0
_
1
0
_
I
0
rd.drd0 = 2/
_
r
2
2
_
1
0
= 1
2
/.
IntegraI TrIIa en Coordenadas EsIrIcas
A liansfoimaao om cooioonaoas osfoiicas T (j, 0, c) = (j sonccos 0, j soncson0, j cos c) lom Ja-
coLiano
J(j, 0, c) =
0(r, j, .)
0(r, 0, c)
=

sonccos 0 j cos ccos 0 j soncson0


soncson0 j cos ccos 0 j sonccos 0
cos c j sonc 0

= j
2
sonc
162 CAIC!IO II 'AIIA5 'AIIA'II5 A. A. a 5II'A ! M. I. MAJO5
o as vaiiavois j, 0, c sao lais quo 0 _ j < , 0 _ 0 _ 2 o 0 _ c _ . O volumo olomonlai om
cooioonaoas osfoiicas o d\ = j
2
soncdjdcd0 o pooo soi ooouzioo oLsoivanoo a Figuia 4.28, onoo
ooslacamos o Lloco olomonlai oo laoos dj, jdc o j soncd0.
Figuia 4.28: Volumo olomonlai d\ = j
2
soncdjdcd0.
Lm cooioonaoas osfoiicas, a foimula oo muoana oo vaiiavol (4.22) so ioouz a:
___
U
) (r, j, .) d\ =
___
1
)(j sonccos 0, j soncson0, j cos c)j
2
soncdjdcd0. (4.24)
ExenIo 4.40 n|&|n:, : .nj:n| :.|n, |&n J &nn J:n J :n. 1.
SoIuo Lm cooioonaoas osfoiicas a osfoia oo conlio na oiigom o iaio 1 lom oquaao j = 1 o o
solioo \ poi ola oolimilaoo o oosciilo poi
\ : 0 _ j _ 1, 0 _ 0 _ 2, 0 _ c _ .
O volumo oo \ o, poilanlo,
vol (\) =
___
1
j
2
soncdjdcd0
_
2
0
_
1
0
_

0
j
2
soncdjdcd0
= 2
_

0
_
1
S
j
S

j=1
j=0
soncdc =
2
S
1
S
[cos c[

0
=
1
S
1
S
ExenIo 4.41 O |&n J |.J \ .n:.: n J:n r
2
j
2
.
2
= . n n . =
_
8 (r
2
j
2
).
SoIuo O solioo \ lom o foimalo oo um soivolo, como sugoio a Figuia 4.20.
Figuia 4.20: Volumo inloiioi a osfoia j = cos c o ao cono c = ,6.
CAIIJ!IO ! INJICIAI M!IJIIIA 168
Lm cooioonaoas osfoiicas, a osfoia r
2
j
2
.
2
= . o oosciila poi j = cos c o o cono .
2
= 8(r
2
j
2
)
lom oquaao c =

6
. Assim, a iogiao \ so liansfoima, via cooioonaoas osfoiicas, na iogiao
=
_
(j, 0, c)
S
: 0 _ j _ cos c, 0 _ 0 _ 2 o 0 _ c _ ,6
_
o, poi consoguinlo,
vol (\) =
___
U
d\ =
___
1
j
2
soncdjdcd0 =
_
2
0
_
6
0
_
cos
0
j
2
soncdjdcd0
=
_
2
0
_ r

0
_
sonc
1
8
j
S
_

cos
0
dcd0 =
1
S
_
2
0
_
6
0
sonccos
S
cdcd0
=
1
S
_
2
0
_

1
1
cos
1
c
_

6
0
d0 =
1
12
_
1
9
16
_
_
2
0
d0 =
7
06
.
4.2.2 ConsIderaes FIsIcas
Os concoilos oo massa, conlio oo massa o momonlo oo inoicia oo um coipo liioimonsional \ sao
somolhanlos ao caso Lioimonsional. So a funao ) (r, j, .) o inloipiolaoa como Jn.JnJ |&n:.n,
onlao a inlogial liipla
___
U
) (r, j, .) d\
iopiosonla a massa oo coipo. A oonsioaoo volumoliica soia inoicaoa poi j (r, j, .) o quanoo a oonsi-
oaoo j foi conslanlo o coipo oiz-so homogonoo.
Aassa e Centro de Aassa
So ' iopiosonla a massa oo coipo \, as cooioonaoas r, j o . oo conlio oo massa sao oaoas poi:
r =
1
'
___
U
rj (r, j, .) d\, j =
1
'
___
U
jj (r, j, .) d\ o . =
1
'
___
U
.j (r, j, .) d\.
Aonento de InrcIa
O momonlo oo inoicia 1
1
oo coipo \ om iolaao a um oixo 1 o, poi oolniao,
1
1
=
___
U
j (r, j, .) c
2
d\,
onoo c = c (r, j, .) o a oislancia oo um ponlo 1 (r, j, .) oo coipo ao oixo 1. No caso om quo o oixo 1
o um oixo cooioonaoo, lomos os momonlos oo inoicia 1
a
, 1
j
ou 1
:
, confoimo soja 1 o oixo r, j ou .,
o sao calculaoos polas foimulas:
1
a
=
___
U
_
j
2
.
2
_
jd\, 1
j
=
___
U
_
r
2
.
2
_
jd\ o 1
:
=
___
U
_
r
2
j
2
_
jd\.
ExenIo 4.42 n|&| n nnn, n: J nnn nnn J .n:.n 1
:
J |.J \, J Jn.JnJ
nnn j = 1, J|.n.nJ | j:n] J .|.nJ: n:nh|. . = 4 r
2
|nn r = 0, j = 0,
j = 6 . = 0.
SoIuo O coipo \ o oosciilo poi
\ = (r, j, .)
S
: (r, j) 1
a
o 0 _ . _ 4 r
2

164 CAIC!IO II 'AIIA5 'AIIA'II5 A. A. a 5II'A ! M. I. MAJO5


o, poilanlo, a massa oo \ o
' =
___
U
d\ =
__
1
i
_
_
1a

0
d.
_
drdj
=
__
1
i
(4 r
2
)drdj =
_
2
0
_
6
0
(4 r
2
)djdr = 82.
As cooioonaoas oo conlio oo massa sao:
r =
1
S2
___
U
rd\ =
1
S2
_
2
0
_
6
0
_
1a

0
rd.djdr =
6
S2
_
2
0
r
_
4 r
2
_
dr =
S
1
j =
1
S2
___
U
jdrdjd. =
1
S2
_
2
0
_
6
0
_
1a

0
jd.djdr =
1S
S2
_
2
0
_
4 r
2
_
dr = 8
. =
1
S2
___
U
rdrdjd. =
1
S2
_
2
0
_
6
0
_
1a

0
.d.djdr =
6
61
_
2
0
_
4 r
2
_
2
dr =
S

.
Ioilanlo, o conlioioo lom cooioonaoas
_
S
1
, 8,
S

_
. O momonlo oo inoicia 1
:
o oaoo poi
1
:
=
___
U
_
r
2
j
2
_
j (r, j, .) d\ =
_
2
0
_
6
0
_
1a

0
_
r
2
j
2
_
d.djdr
=
_
2
0
_
6
0
_
r
2
j
2
_ _
4 r
2
_
djdr =
_
2
0
_
48 6r
2
6r
1
_
dr =
201S

.
ExenIo 4.43 1n : J nnn ' Jn.JnJ ) (r, j, .) =
_
r
2
j
2
.
2
_
12
n J:nn Jn
:j.n \ J:.n :
\ : r
2
.
2
_ j
2
r
2
j
2
.
2
_ 4j.
1r:n: ' : &nn .nj:n| :.|n J : J:nn: n :JnnJn n:.nnn, n :JnnJn
.|.nJ:.n n :JnnJn J:.n , n j&.Jn, n|&|n: '.
SoIuo O piimoiio passo o oosciovoi a iogiao \ om cooioonaoas cailosianas, cilnoiicas o osfoiicas.
1omos:
1. En Coordenadas CartesIanas
Lm Cooioonaoas Cailosianas a iogiao \ o oosciila polas oosigualoaoos:
2 _ r _ 2,
_
4 r
2
_ . _
_
4 r
2
o
_
r
2
.
2
_ j _ 2
_
4 r
2
.
2
o sua massa o calculaoa poi:
' =
_
2
2
_
_
1a

_
1a

_
2
_
1a

_
a

_
r
2
j
2
.
2
_
12
djd.dr. (4.2)
2. En Coordenadas CIIIndrIcas
As oquaoos oo cono o oa osfoia nossas cooioonaoas sao, iospoclivamonlo, j = r o j = 2
_
4 r
2
o o solioo o oosciilo polas oosigualoaoos
0 _ 0 _ 2, 0 _ r _ 2 o r _ j _ 2
_
4 r
2
.
A oonsioaoo o ) (r, 0, j) =
_
r
2
j
2
_
12
o a massa oo solioo \ o, poilanlo:
' =
_
2
0
_
2
0
_
2
_
1v

v
_
r
2
j
2
_
12
rdjdrd0. (4.26)
CAIIJ!IO ! INJICIAI M!IJIIIA 16
3. En Coordenadas EsIrIcas
Noslo caso, o cono o a osfoia sao oosciilos, iospoclivamonlo, poi , = ,4 o j = 4 cos , o o solioo
\ assumo a caiacloiizaao
0 _ 0 _ 2, 0 _ , _ ,4 o 0 _ j _ 4 cos ,.
A oonsioaoo o ) (j, 0, ,) =
_
r
2
j
2
.
2
_
12
= j
1
o a massa ' oo solioo \ o, poilanlo:
' =
_
2
0
_
1
0
_
1 cos ,
0
j son,djd,d0. (4.27)
A massa ' pooo soi calculaoa poi (4.2), (4.26) ou (4.27) o ossa llima opao nos conouz ao calculo
mais simplos. 1omos
' =
_
2
0
_
1
0
_
1 cos ,
0
j son,djd,d0 = 2
_
1
0
1
2
(4 cos ,)
2
son,d,
= 16
_
1
_
22
t
2
dt =
16
S
[t
S
[
1
_
22
=
4
8
(4
_
2).
ExercIcIos & ConIenentos.
1. Lxpiosso a inlogial liipla
___
1
) (r, j, .) d\
como uma inlogial iloiaoa o, om soguioa, calculo o sou valoi no caso om quo ) (r, j, .) = rj. o
a iogiao 1 o oosciila poi:
(a) 1 _ r _ 2, 0 _ j _ 1, 1 _ . _ 2.
(L)
_
j _ r _
_
j, 0 _ j _ 4, 0 _ . _ 4 j.
(c) 0 _ r _ 1, r
2
_ j _ 1, 0 _ . _ r j.
(o) 0 _ r _ .
2
, r . _ j _ r ., 1 _ . _ 2.
2. Lsciova caoa uma oas inlogiais aLaixo na oioom d.djdr:
(a)
_
1
0
_
S
1
_

1
) (r, j, .) drdjd. (c)
_
1
0
_
1:
0
_
_
(:1)

0
) (r, j, .) drdjd.
(L)
_
1
0
_
j
0
_
1
_
a

) (r, j, .) d.drdj (o)


_
1
0
_
1:
0
_
1:j
0
) (r, j, .) drdjd.
8. Dosciova o solioo \ oo
S
, cujo volumo o:
(a)
_
1
0
_
_
1:
_
1:
_
S
2
drdjd. (o)
_
1
0
_
Sa
0
_
1
0
d.djdr
(L)
_
1
0
_
_
:
:

_
1a
0
djdrd. (o)
_
2
1
_
_
:

_
:
_
_
:a

_
:a

djdrd.
(c)
_
2
0
_
2a
a

_
aj
0
d.djdr (f)
_
1
1
_
:
:
_
_
:

_
:

drdjd.
4. Lm caoa caso, ioonlilquo o solioo \ o calculo sou volumo poi inlogiaao liipla.
(a) \ o oolimilaoo polo cilinoio j = r
2
o polos planos j . = 4 o . = 0.
(L) \ o oolimilaoo polo cilinoio . = 1 j
2
o polos planos r = ., r = 0 o j = 0.
166 CAIC!IO II 'AIIA5 'AIIA'II5 A. A. a 5II'A ! M. I. MAJO5
(c) \ o oolimilaoo polos cilinoios . = 8r
2
o . = 4 r
2
o polos planos j . = 6 o j = 0.
(o) \ o a inloisoao oos paiaLoloioos . _ 1 r
2
j
2
o . _ r
2
j
2
1.
(o) \ o oolimilaoo polos cilinoios r = j
2
o j
2
= 2 r o polos planos . = r j o . = 0.
(f) \ o a inloisoao oa Lola r
2
j
2
.
2
_ 6 com o paiaLoloioo . _ r
2
j
2
.
(g) \ o oolimilaoo polo plano rj o polas supoifcios r
2
j
2
= 2r o . =
_
r
2
j
2
.
. Lm caoa caso calculo o volumo oo solioo oosciilo polas oosigualoaoos.
(a) 0 _ r _ . _ 1 j
2
(o) r
2
j
2
_ . _ 2r
(L) r
2
4j
2
_ 4 o r j _ . _ r j 1 (o)
_
r
2
j
2
_ . _ 6 r
2
j
2
(c) r
2
j
2
_ . _ 1 r
2
(f) 0 _ . _
_
r
2
j
2
6. Uso cooioonaoas cilnoiicas o calculo as soguinlos inlogiais:
(a)
_
1
0
_
_
1j

0
_
_
1a

0
.d.drdj (c)
___
1
rjd\, 1 : r
2
j
2
_ 1, 0 _ . _ 1
(L)
_
_
2
1
_
_
2a

0
_
1
0
rd.djdr (o)
_
2
0
_
_
2aa

_
2aa

_
a

0
_
r
2
j
2
_
d.djdr
7. Uso cooioonaoas osfoiicas o calculo as soguinlos inlogiais:
(a)
_
2
2
_
_
1a

_
1a

_
_
Sa

_
a

_
r
2
j
2
.
2
_
d.djdr.
(L)
_
_
2
0
_
_
1j

j
_
_
1a

0
_
r
2
j
2
.
2
d.drdj.
8. Faz-so um oiifcio ciiculai om uma osfoia, o oixo oo oiifcio coincioinoo com o oixo oa osfoia. O
volumo oo solioo \ iosullanlo vom oaoo poi
vol (\) = 2
_
2
0
_
_
S
0
_
_
1:

1
rdrd.d0.
Ioi oLsoivaao oa inlogial ooloimino o iaio oo oiifcio o o iaio oa osfoia. Calclulo vol (\) .
0. Calculo a massa oo uma Lola oo iaio 1, so a oonsioaoo oo massa no ponlo 1 oa Lola o piopoi-
cional a oislancia r oo ponlo 1 ao conlio oa Lola.
10. Doloimino o conlio oo massa oo homisfoiio r
2
j
2
.
2
_ 1
2
, . _ 0, so a oonsioaoo om um
ponlo (r, j, .) oo homisfoiio o o (r, j, .) = ..
11. Doloimino o conlioioo oo homisfoiio 0 _ . _
_
1
2
r
2
j
2
.
12. Calculo o momonlo oo inoicia om iolaao ao sou oixo oo um cilinoio ciiculai iolo oo alluia / o
iaio 1, so a oonsioaoo om um ponlo (r, j, .) oo cilinoio o o (r, j, .) =
_
r
2
j
2
.
Iosposlas \ Sugosloos
CAIIJ!IO ! INJICIAI M!IJIIIA 167
Soao 4.1 - inlogial oupla
1. (a) 1, (L)
1
2
son
2
, (c) 86, (o) 1, (o) 0, (f)

2
6
_
2, (g)
c
2
1, (h)
c1
2
, (i) 1cos 2,
(j)
2
S
, (k)
1
S
, (l) 0, (m)
1
1S
, (n)
S
2
son1 cos 1, (o)
S
2
, (p)
S
S
, (q) c
2
1, (i)
1
16
,
(s)
9
2
, (l)
S
S
, (u)
1
S
(1 cos 1), (v)
1
2
.
2. Voja a soao 4.1.2 soLio as iogioos hoiizonlais o voilicais simplos.
8. (a)
1
1
_
c
1
1
_
, (L) 16, (c) 0
_
S
2

1
S
, (o)
S
S
.
4. 1 o o liiangulo oo voilicos (0, 0) , (0, 2) o (1, 1). O volumo oo solioo o 48.
. ,4
1
S
.
6. (a)

1

1
2
aiclg 2 (L)
9
2
27 (c)
6
S
7. a
S
,8.
8. 20.
Soao 4.1.6 - muoana oo vaiiavol
1. (a)
101

, (L)
7
2
, (c)
209
S0
, (o)

6
, (o) 8, (f)
1
2
, (g) log 2, (h) 8 16 log
_

1
_
, (i)
1
2
c
2

c 8, (j)
7
21
.
2. (a) 0, (L)

1
log 2, (c)

2
[1 oxp
_
a
2
_
[, (o)
9
2
(
_
2 log(1
_
2), (o)

1
, (f)
S
S
.
8.
1
S

1
12
(son6 son2) .
4. 8 8 cos 1.
. 1,8.
6. 7.
7. Nolo quo a muoana oo vaiiavois n =
1
2
j o = r 2j liansfoima o liiangulo 1 oo voilicos
(0, 0), (4, 0) o (4, 2) no plano rj no liiangulo 1
&
oo voilicos (0, 0), (1, 0) o (0, 4) no plano n.
Lnlao
J(r, j) =

n
a
n
j

a

j

0
1
2
1 2

=
1
2
o J(n, ) = 2.
Logo,
__
1
_
_
r 2j
1
1
j
2
_
drdj = 2
__
1
ur
(
_
n
2
)dnd
= 2
_
1
0
__
1&1
0
(
_
n
2
)d
_
dn
= 2
_
1
0
_
2
S

n
2

1&1
0
_
dn =
71
1
.
8.
1
9
(16 10
_
2).
168 CAIC!IO II 'AIIA5 'AIIA'II5 A. A. a 5II'A ! M. I. MAJO5
0. (a)
17
6
, (L)
7S
6
, (c)
2
S
, (o)
SS
2
, (o)
10o

S
, (f) c

.
10. (a) 2, (L) 2, (c) , (o) 4, (o) 1,2.
11. Iogiao oo 1
o
quaoianlo oxloiioi ao ciculo r = 1 o inloiioi a caioioioo r = 1 cos 0. A aioa o
1 ,8.
12. vol (\) = 16a
S
,8.
Soao 4.2 - inlogial liipla
1. (a)
7
S
; (L) 0; (c)
671
1S20
; (o)
1022
27
.
2. (c). Sonoo
_
1
0
_
1:
0
_
_
(:1)

0
) (r, j, .) drdjd.
lomos quo 0 _ . _ 1, 0 _ j _ 1 . o 0 _ r _
_
(. 1)
2
j
2
. Nolo quo quoiomos piimoiio
inlogiai om iolaao a ., onlao lxaoo r o j, oLlomos
r =
_
(. 1)
2
j
2
=(. 1)
2
= r
2
j
2
=. = 1
_
r
2
j
2
,
pois 0 _ . _ 1. Como a piojoao oo cono (. 1)
2
= r
2
j
2
soLio o plano rj (. = 0) o o ciculo
r
2
j
2
= 1 lomos quo 0 _ j _
_
1 r
2
o 0 _ r _ 1. Ioilanlo,
_
1
0
_
_
1a

0
_
1
_
a

0
) (r, j, .) d.djdr.
8. (c). Na inlogial
_
2
0
_
2a
a

_
aj
0
d.djdr
vomos quo 0 _ r _ 2, r
2
_ j _ 2r o 0 _ . _ r j o, poilanlo, o solioo \ o oolimilaoo polos
planos r = 0, r = 2, j = 2r, . = 0, . = r j o o cilinoio j = r
2
.
4. (a) Iaia ioonlilcai o solioo \ osLoco a paiaLola j = r
2
no plano rj (. = 0) o soLio ola faa
ooslizai uma iola paialola ao oixo . paia oLloi o cilinoio; om soguioa coilo o cilinoio com os
planos . = 0 o j . = 4. O volumo oo solioo o
vol (\) =
_
2
2
_
a

0
_
1j
0
d.djdr =
224
1
.
(L)
1
1
, (c)
S01
1
, (o) , (o)
S2
S
, (f) 2(2
_
6
11
S
), (g)
S2
9
.
. (a)
S
1
, (L)
61
9

S
2
, (c)

2
_
2
. (o). A oosigualoaoo r
2
j
2
_ . _ 2r signilca quo o solioo \
o a poiao inloina ao paiaLoloioo . = r
2
j
2
, aLaixo oo plano . = 2r, o a piojoao oo \ no
plano rj o o oisco 1 : r
2
j
2
2r _ 0. Assim,
vol (\) =
__
1
_
2a
a

d.djdr =
__
1
(2r r
2
j
2
)d
CAIIJ!IO ! INJICIAI M!IJIIIA 160
o om cooioonaoas polaios o oisco 1 o oosciilo poi 0 _ r _ 2 cos 0 o

2
_ 0 _

2
. Ioilanlo,
vol (\) =
__
1
i
(2r r
2
j
2
)djdr =
_ r

_
2 cos 0
0
(2r cos 0 r
2
)rdrd0
=
_ r

_
2
8
r
S
cos 0
1
4
r
1
_

2 cos 0
0
d0 =
4
8
_ r

cos
1
0d0 =

2
.
6. (a). O solioo o a poiao oo 1
o
oclanlo, inloina ao cilinoio r
2
j
2
= 1 o a osfoia mx
2
j
2
.
2
= 1.
Como r = r cos 0, j = r son0 o . = . onlao J(r, 0, .) = r o, polanlo,
_
1
0
_
_
1j

0
_
_
1a

0
.d.drdj =
_ r

0
_
1
0
_
_
1v

0
.rd.drd0
=
1
2
_ r

0
_
1
0
r(4 r
2
)drd0 =
7
16
.
(L) 1,8, (c) 0, (o) 10,8.
7. (a) A iogiao \ o inloina ao cono . =
_
r
2
j
2
o a osfoia r
2
j
2
.
2
= 8. Lm cooioonaoas
osfoiicas a osfoia o o cono sao oosciilos poi j = 2
_
2 o c =

1
, iospoclivamonlo. Assim, a iogiao
o oosciila poi 0 _ j _ 2
_
2, 0 _ 0 _ 2 o 0 _ c _

1
o, poilanlo,
_
2
2
_
_
1a

_
1a

_
_
Sa

_
a

_
r
2
j
2
.
2
_
d.djdr =
_
2
0
_ r

0
_
2
_
2
0
j
1
soncdjdcd0
=
26

(
_
2 1,2).
(L) 1
1
,16.
8. r = 1; 1 = 2 o vol (\) = 4
_
8.
0. /1
1
.
10. C
A
(0, 0, 81,1) .
11. C
A
(0, 0, 1,8) .
12. 2/1

,8.
5.1 AotIvao
Iaia molivai o quo soia apiosonlaoo noslo caplulo, ooixo-nos iosciovoi a inlogal simplos
_
b
o
)(r)dr
oo oulia foima. Imaginomos o inloivalo [a, /[ como sonoo a cuiva oosciila polas oquaoos paiamolii-
cas
: r = r(t) , j = j (t) o . = . (t) , a _ t _ /,
sonoo r(t) = t, j (t) = 0 o . (t) = 0 o consiooiomos a funao voloiial F(r, j, .) = ) (r) I, oolnioa
om uma iogiao \ conlonoo a cuiva . So r (t) = r(t) I j (t) j . (t) k iopiosonla o voloi posiao oo
ponlo 1 (r, j, .) oa cuiva , lomos quo
F(r (t)) r
t
(t) = ) (t)
o, poilanlo,
_
b
o
)(r)dr =
_
b
o
F(r (t)) r
t
(t) dt. (.1)
A inlogial oo laoo oiioilo oo (.1) iocoLo o nomo oo 1nj:n| J 1.nhn ou 1nj:n| &:.|.nn oo campo
voloiial F soLio o caminho .
A pailii oo consiooiaoos fsicas, apiosonlaiomos as foimas como as inlogiais oo linha apaiocom na
pialica. O concoilo o as piopiioooos Lasicas oa inlogial oo linha soiao foimalizaoos posloiioimonlo.
O conceIto de traLaILo
Ioi nn J J:n onlonoomos uma funao quo associa a caoa ponlo um voloi quo iopiosonla
algum lipo oo aliaao ou iopulsao. Uma pailcula oo massa :, soL a aao oo um campo oo foias F,
so movo ao longo oo uma cuiva . O liaLalho \ ioalizaoo polo campo F paia lianspoilai a pailcula
ao longo oa cuiva , oo ponlo alo o ponlo 1, o oaoo poi
\ = 1
1
1

,
onoo 1

o 1
1
sao, iospoclivamonlo, a n:j.n .n.n oa pailcula nos inslanlos t = a o t = / om quo
a pailcula ocupa as posioos o 1. So

o
1
iopiosonlam as volocioaoos nossos inslanlos, onlao
\ =
1
2
:
2
1

1
2
:
2

. (.2)
Iaia iopiosonlai o liaLalho (.2) poi uma inlogial, imaginomos a cuiva oiionlaoa oo paia 1, quo
coiiosponoo aos valoios ciosconlos oo t, o oosciila poi
r (t) = r(t) I j (t) j . (t) k, a _ t _ /,
CAIIJ!IO INJICIAI II IINHA 171
oo mooo quo = r (a) o 1 = r (/) sao, iospoclivamonlo, as posioos inicial o lnal oa pailcula. Oia,
no inslanlo t a volocioaoo (t) oa pailcula o (t) = [r
t
(t)[ o iosulla oo (.2)
\ =
1
2
:
_

r
t
(/)

r
t
(a)

2
_
=
1
2
:
_

r
t
(t)

2
_
t=b
t=o
=
1
2
:
_
b
o
d
dt

r
t
(t)

2
dt.
Da Iogia oa Caooia, soguo quo
o
ot
_
r
t
(t)
2
_
= 2r
t
(t) r
tt
(t) o, consoquonlomonlo,
\ =
_
b
o
:r
tt
(t) r
t
(t) dt. (.8)
A ooiivaoa r
tt
(t) iopiosonla a acoloiaao oa pailcula o, oo acoioo com a 2
a
Loi oo Nowlon, lomos
quo F( (t)) = :r
tt
(t) , iosullanoo oo (.8) quo
\ =
_
b
o
F(r (t)) r
t
(t) dt. (.4)
A inlogial oo laoo oiioilo oo (.4) so iopiosonla na foima voloiial
_

F dr, onoo
dr = r
t
(t) dt ou dr = (dr) I (dj) j (d.) k.
mooo o J|nnn .n]n..nn| oa pailcula. Lssa nolaao voloiial, alom oa ioLusloza, sugoio a
inloipiolaao fsica oo liaLalho como J:n J|nnn.
O conceIto de nassa
Consiooiomos um aiamo com o foimalo oa cuiva (t) o soja r (t) = r(t) I j (t) j . (t) k, a _
t _ /, o voloi posiao oo ponlo 1 (r, j, .) oo aiamo. So iopiosonlaimos poi c (r, j, .) a Jn.JnJ
|.nn:, islo o, massa poi unoaoo oo compiimonlo, o poi d: uma poiao inlnilosimal (compiimonlo
olomonlai) oo aiamo, a massa olomonlai d: oa poiao d: soia, poilanlo:
d: = c (r, j, .) d:.
A massa lolal oo aiamo o oLlioa nnnJ, islo o, inlogianoo, as massas olomonlaios d:. Assim, a
massa oo aiamo o
: = lim
oc0

d: =
_

c (r, j, .) d:. (.)


Lm (.) o smLolo

lom caialoi aponas inluilivo, ja quo nao pooomos, liloialmonlo, somai in-
lnilosimos. O quo fazomos na voioaoo o inlogiai soLio o caminho.
Com osla molivaao oosojamos iossallai quo as inlogiais oo linha so apiosonlam soL ouas foimas
oquivalonlos:
1.
_

F dr =
_
b
o
F(r (t)) r
t
(t) dt, inloipiolaoa como liaLalho ioalizaoo polo campo oo foias F.
2.
_

) (r, j, .) d:, inloipiolaoa como massa oo lo oo oonsioaoo linoai ) (r, j, .) .


172 CAIC!IO II 'AIIA5 'AIIA'II5 A. A. a 5II'A ! M. I. MAJO5
Figuia .1: Voloi langonlo T = r
t
(t), [r
t
(t)[ .
O voloi langonlo unilaiio a cuiva no ponlo 1 = r (t) o T =
r
t
(t)
[r
t
(t)[
, como sugoio a Figuia .1, o so
iopiosonlaimos poi : (t) o compiimonlo oo aico oa cuiva oo alo 1, loiomos
: (t) =
_
t
o

r
t
(t)

dt o d: =

r
t
(t)

dt.
Assim,
dr = r
t
(t) dt =

r
t
(t)

Tdt = Td:,
onoo vomos quo [dr[ iopiosonla o compiimonlo d: ao longo oa oiioao langoncial, o lomos
_

F dr =
_

(F T)d:.
So onfalizaimos as cooioonaoas oo campo F(r, j, .) = 1(r, j, .) I' (r, j, .) j (r, j, .) k, loiomos
1 dr = (1I 'j k) (drI djj d.k) = 1dr 'dj d.
o a inlogial oo linha so apiosonla soL a foima
_

F dr =
_

1dr 'dj d..


A oxpiossao 1dr 'dj d. iocoLo o nomo oo J:nn J.J:n.n| oo piimoiia oioom.
5.2 Canos YetorIaIs
Um campo voloiial soLio uma iogiao \ _
S
o uma funao F : 1 _
S

S
, quo a caoa ponlo
1 (r, j, .) oo \ associa um voloi F(r, j, .) oo
S
. A loiminologia nn :.n| oovo-so a oxomplos
fsicos lais como campo giavilacional, campo ololioslalico, campo oo volocioaoos oo um luioo om
movimonlo, olc.
Fixaoo um sisloma oo cooioonaoas, poi oxomplo, o sisloma oo cooioonaoas cailosianas, o campo
voloiial F = F(r, j, .) o iopiosonlaoo poi suas compononlos ou cooioonaoas 1, ' o , quo sao funoos
oscalaios oolnoas om \ o quo ooloiminam as piopiiooaoos anallicas oo campo F. Ioi oxomplo, o
campo
F = 1(r, j, .)I '(r, j, .)j (r, j, .)k,
CAIIJ!IO INJICIAI II IINHA 178
o conlnuo (iosp. oifoionciavol) no ponlo 1 (r, j, .) oo \ so, o somonlo so, as compononlos 1, ' o
sao funoos conlnuas (iosp. oifoionciavois) om 1.
Do mooo similai, oolno-so campo voloiial Lioimonsional como sonoo uma funao F : 1 _
2

2
,
quo associa a caoa ponlo oo uma iogiao 1, oo plano rj, um voloi
F(r, j) = 1(r, j)I '(r, j)j,
sonoo 1, ' : 1 _
2
funoos oscalaios quo ooloiminam (o hoioam) as piopiiooaoos anallicas oo
campo F. A visualizaao goomoliica oo um campo voloiial F(r, j) o oLlioa osLoanoo-so uma coloao
oo solas oo compiimonlo [F(r, j)[, com oiigom no ponlo 1 (r, j), iopiosonlanoo os voloios F(r, j).
ExenIo 5.1 {Cano HadIaI) O nn :.n| F :
2

2
J]n.J : F(r, j) = rI jj n|
j& [F[ =
_
r
2
j
2
, n n J &nn JnJn .:&nJ:n.n J n: nn :.jn, n .nn.JnJ J
nn F n nnn .j&n| n :n. Jn .:&nJ:n.n, n .|&:n n 1.j&:n ...
Figuia .2: Visualizaao oo campo iaoial.
ExenIo 5.2 {Cano TangencIaI) nn|.n: nn :.n| F J]n.J n
2
(0, 0) :
F(r, j) =
j
_
r
2
j
2
I
r
_
r
2
j
2
j
SoIuo Iiimoiio oLsoivamos quo F o um campo oo voloios unilaiios, islo o, om qualquoi ponlo
1 (r, j) , a inlonsioaoo oo campo o [F(r, j)[ = 1. Alom oisso, so r = OI = rI jj o o voloi posiao oo
ponlo 1(r, j), onlao F r = 0, o isso nos oiz quo o campo voloiial F o poiponoiculai ao voloi posiao
r. Ioilanlo, om caoa ponlo 1, o campo voloiial F o langonlo a ciicunfoioncia oo conlio na oiigom o
iaio r = [OI[ , como msolia a Figuia .8.
Figuia .8: Visualizaao oo campo langonlo.
174 CAIC!IO II 'AIIA5 'AIIA'II5 A. A. a 5II'A ! M. I. MAJO5
ExenIo 5.3 {Cano Quadrado Inverso) 5 r = rIjj.k : .n J n 1 (r, j, .)
J &nn :j.n \ J
S
, n r:n
F(r) =
/
[r[
2

r
[r[
,
nJ / nnn, J]n &n nn :.n| h: \, Jnn.nnJ nn j&nJ:nJ .n:, j& nn:
n hnnn J:j&n.n nn .n.n J..n. 1n :JnnJn, nn j&nJ:nJ .n: r:n
h n J:nn
F(r, j, .) =
/(rI jj .k)
(r
2
j
2
.
2
)
S2
, n n 1, n .nn.JnJ J nn [F(1)[ =
/
[r[
2
, .n:nnn ::.nn| n j&nJ:nJ Jn
J.nn.n J n 1 n :.jn.
ExenIo 5.4 {Cano CravItacIonaI) 1:.]n: j& nn j:n.n.nn| &n nn :.n|
j&nJ:nJ .n:.
SoIuo Do acoioo com a Loi oo Giavilaao Univoisal oo Nowlon, o campo giavilacional na supoi-
fcio oa loiia o oaoo poi
F(r, j, .) =
G':
[r[
2

r
[r[
,
onoo ' iopiosonla a mssa oa loiia, G o a conslanlo giavilacional, : o a massa oo uma pailcula
siluaoa no ponlo 1 (r, j, .) o r = OI iopiosonla o voloi posiao oo ponlo 1. A inlonsioaoo oo campo
voloiial F o igual a
[F(1)[ =
G':
[r[
2
,
invoisamonlo piopoicional ao quaoiaoo oa oislancia oo ponlo 1 a oiigom.
DehnIo 5.5 1n nn :.n| F : \ _
S

S
Jnn.nn- nn n:n. & nn
j:nJ.n r..: &nn J&nn J.J:n.n| , : \ _
S
, n| j&
F(r, j, .) = \,(r, j, .) , n \.
1nn n| J&nn , Jnn.nn- n.n| (n|n:) & :.n..n J nn F.
ExenIo 5.6 O nn j:n.n.nn| n:nnJ n 1rn| . n:n..
SoIuo No Lxoiccio 18 oa soao 2.4 vimos quo
\(1, [r[) =
r
[r[
S
o so consiooiaimos
,(r, j, .) =
G':
[r[
,
loiomos
\,(r, j, .) = G':\(1, [r[) =
G':r
[r[
S
= 1 (r, j, .) , \(r, j, .) ,= 0.
CAIIJ!IO INJICIAI II IINHA 17
Imilanoo o quo foi foilo no Lxomplo .6, oomonslia-so quo qualquoi campo voloiial F quaoiaoo
invoiso o consoivalivo. Do falo, Lasla oLoivai quo
F(r) =
/
[r[
2

r
[r[
= \
_

/
[r[
_
.
Do foima goial, um poloncial , oo um campo voloiial consoivalivo F = 1I 'j k o ooloiminaoo
como soluao oa oquaao voloiial F = \,, quo o oquivalonlo ao sisloma oo oquaoos oofoionciais
paiciais
_

_
,
a
= 1
,
j
= '
,
:
= .
(.6)
Ioilanlo, o campo voloiial F = 1I 'j k soia consoivalivo quanoo o sisloma oo oquaoos
oifoionciais paiciais (.6) possuii uma soluao ,, quo soia um poloncial paia o campo F. So as
ooiivaoas paiciais oo piimoiia oioom oas compononlos 1, ' o sao conlnuas, o isso acaiiola a
oifoionciaLilioaoo oo campo F, onlao
1 = ,
a
=1
j
= ,
aj
= ,
ja
= '
a
' = ,
j
='
:
= ,
j:
= ,
:j
=
j
= ,
:
=
a
= ,
:a
= ,
a:
= 1
:
o, poilanlo,
'
a
= 1
j
,
j
= '
:
o 1
:
=
a
. (.7)
Como voiomos aoianlo, soL coilas conoioos, as iolaoos (.7) consliluom uma conoiao nao aponas
nocossaiia, mas, lamLom, sulcionlo paia quo o campo F = 1I 'j k soja consoivalivo.
ExenIo 5.7 O nn :.n| F(r, j) = r
2
jI son(rj)j nn n:n., :j&
1
j
= r
2
,= j cos(rj) = '
a
.
ExenIo 5.8 `:n: j& nn F(r, j, .) = r
2
I jj 8.k n:n. nn:n: n Jnn.|.n
J n.n. J nn
SoIuo 1omos 1 = r
2
, ' = j o = 8. o as conoioos (.7) sao facilmonlo compiovaoas. O
sisloma (.6), noslo caso, so ioouz a:
_

_
,
a
= r
2
(I)
,
j
= j (II)
,
:
= 8. (III)
A Lusca oo poloncial o foila poi olapas, usanoo o piocosso oo ooiivaao o inlogiaao. Como ofoluaiomos
inlogiaao paicial om iolaao as vaiiavois r, j o ., as conslanlos oo inlogiaao sao na voioaoo funoos
oas vaiiavois nao onvolvioas na inlogiaao o o piocosso so oncoiia com uma conslanlo numoiica.
Etaa 1: Integrar {I) con reseIto a i
Inlogianoo (I) com iospoilo a vaiiavol r, oLlomos
,(r, j, .) =
_

r
2
dr =
1
S
r
S
) (j, .) , (.8)
176 CAIC!IO II 'AIIA5 'AIIA'II5 A. A. a 5II'A ! M. I. MAJO5
onoo ) (j, .) o a nnn J .nj:nn.
Etaa 2: derIvar con reseIto a e conarar con {II)
Doiivanoo (.8) om iolaao a j, usanoo (II) o inlogianoo o iosullaoo om iolaao a j, onconliamos
,
j
= )
j
=j = )
j
=) (j, .) =
1
2
j
2
q (.) ,
onoo q (.) iopiosonla a conslanlo oo inlogiaao. Assim, (.8) assumo a foima
,(r, j, .) =
1
S
r
S

1
2
j
2
q (.) (.0)
Etaa 3: derIvar con reseIto a z e conarar con {III)
Doiivanoo (.0) com iospoilo a . o compaianoo com (III), oLlomos
,
:
= q
t
(.) =8. = q
t
(.) . = (.10)
Inlogianoo (.10), onconliamos q (.) =
S
2
.
2
/, onoo / o a conslanlo oo inlogiaao, o suLsliluinoo
q (.) na oxpiossao (.0) quo oolno ,, oLlomos
,(r, j, .) =
1
S
r
S

1
2
j
2

S
2
.
2
/,
quo o a famlia oo polonciais piocuiaoa.
5.2.1 Oeradores DIIerencIaIs
No calculo inlogial oo vaiias vaiiavois, soLioluoo nos looiomas classicos, alguns opoiaooios oifo-
ionciais (opoiaooios quo onvolvom ooiivaao) apaiocom om sua foimulaao. Os opoiaooios quo lialaio-
mos noslo loxlo sao: o G:nJ.n, o 1n|n.nn, o 1.:jn o o 1n.nn|. Lssos opoiaooios aluam
om campos oscalaios ou voloiiais, pioouzinoo campos oscalaios ou voloiiais. Vojamos a aao oo caoa
um oolos.
Oerador CadIente: grad =
Daoo um campo oscalai oifoionciavol ) : \ _
S
, o giaoionlo oo ) no ponlo 1, inloiioi ao
conjunlo \, foi oolnioo no Caplulo 2 como sonoo o voloi
\) (1) = )
a
(1) I )
j
(1) j)
:
(1) k.
Lssa oxpiossao oolno o :nJ: j:nJ.n \ = 0
a
I 0
j
j0
:
k, cujo valoi no campo oscalai ) o
\) = (0
a
I 0
j
j0
:
k) ) = )
a
I )
j
j)
:
k.
Daoo um voloi unilaiio u com angulos oiioloios c, , o , islo o, u =(cos c) I (cos ,) j(cos ) k,
onlao
\) n = )
a
cos c )
j
cos , )
:
cos
o isso inoica quo \) nao ooponoo oo sisloma oo cooioonaoas oscolhioo. So F o um campo consoivalivo
com poloncial ), onlao om caoa ponlo 1 oa supoifcio oo nvol ) (r, j, .) = /, lomos OI\)(1) = 0,
islo o, OI F(1) = 0 o isso inoica quo o campo F o noimal a supoifcio oo nvol oo ) om 1.
Oerador LaIacIano: D = {)
CAIIJ!IO INJICIAI II IINHA 177
No Lxoiccio 8 oa soao 2.2, oolnimos o opoiaooi oo Laplaco ou Laplaciano om
2
poi
^ = 0
aa
0
jj
.
No
S
, o Lapalciano o oolnioo oo foima similai como sonoo o opoiaooi oifoioncial oo sogunoa oioom
^ = 0
aa
0
jj
0
::
cujo valoi no campo oscalai ) : \ _
S
o
^) = (0
aa
0
jj
0
::
) ) =
0
2
)
0r
2

0
2
)
0j
2

0
2
)
0.
2
.
L comum usai a nolaao ^ = \
2
, oocoiionlo oa iolaao
^) = (0
a
I 0
j
j 0
:
k) (0
a
I 0
j
j 0
:
k) = \ \ = \
2
,
onoo onlonoomos a opoiaao 0
&
0

como a ooiivaoa oo sogunoa oioom 0


&
. Lnquanlo o opoiaooi
Giaoionlo liansfoima campos oscalaios om campos voloiiais, o Laplaciano liansfoima um campo
oscalai om um campo oscalai.
Oerador DIvergente: dIv F = F
O opoiaooi Divoigonlo faz o papol invoiso oo Giaoionlo, liansfoimanoo campos voloiiais om
campos oscalaios. Daoo um campo voloiial F = 1I 'j k, o J.:jn oo F o oolnioo poi
oiv F =
01
0r

0'
0j

0
0r
.
L comum oxpiossai o opoiaooi oivoigonlo na foima simLolica oiv = 0
a
0
j
0
:
o, noslo conloxlo,
lomos
oiv F = \ F = (0
a
I 0
j
j0
:
k) F = 1
a
'
j

:
.
So olhaimos a maliiz JacoLiana oo campo F
J (F) =
_

_
1
a
1
j
1
:
'
a
'
j
'
:

a

j

:
_

_
oLsoivamos quo as paicolas oo oiv F apaiocom na oiagonal piincipal oa maliiz.
ExenIo 5.9 1:n.nn: J.:jn J nn F = rj
2
.
1
I
_
2r
2
j .
_
j j
S
.
2
k.
SoIuo As cooioonaoas oo campo sao 1 = rj
2
.
1
, ' = 2r
2
j . o = j
S
.
2
. Assim,
1
a
= j
2
.
1
, '
j
= 2r
2
o
:
= 2j
S
.
o, poilanlo, oiv F = j
2
.
1
2r
2
2j
S
..
Sojam ` o j nmoios ioais, ) um campo oscalai oiofoinciavol o F o C campos voloiiais oifoion-
ciavois. O opoiaooi oivoigonlo goza oas soguinlos piopiiooaoos:
1. LInearIdade: \ (`FjC) = `\ Fj\ C ou oiv(`FjC) = `oiv Fjoiv C.
2. DIstrILutIvIdade: \ (,F) = ,(\ F) (\,) F ou oiv(,C) = ,oiv F \, F.
178 CAIC!IO II 'AIIA5 'AIIA'II5 A. A. a 5II'A ! M. I. MAJO5
Lslas o oulias piopiiooaoos oo opoiaooi oiv sao oocoiionlos oas iogias oo ooiivaao. Como ilusliaao,
vamos mosliai a piopiiooaoo linoai oo oivoigonlo. So F = 1I 'j k, onlao
,F =(,1) I (,') j (,) k
o a iogia oo piooulo paia ooiivaao paicial acaiiola
oiv (,F) =
0
0r
(,1)
0
0j
(,')
0
0.
(,)
= ,1
a
,
a
1 ,'
j
,
j
' ,
:
,
:

= ,(1
a
'
j

:
)
_
,
a
1 ,
j
' ,
:

_
= ,(oiv F) (\,) F
Oerador HotacIonaI: rot F = F
Daoo um campo voloiial oifoionciavol F = 1I 'j k, o :n.nn| oo F o oolnioo poi
iol F = (
j
'
:
) I(1
:

a
) j('
a
1
j
) k
o o :nJ: :n.nn| pooo soi vislo como o piooulo voloiial oo giaoionlo polo campo, islo o, o
ooloiminanlo simLolico
iol F = \F =

I j k
0
a
0
j
0.
1 '

.
Alguns 'piooulos' oocoiionlos oo oosonvolvimonnlo ooslo ooloiminanlo om iolaao a piimoiia linha
oovom soi onlonoioos como ooiivaao. Ioi oxomplo, o 'piooulo' 0
a
signilca a ooiivaoa paicial

a
oa funao om iolaao a vaiiavol r. O opoiaooi iol lamLom goza oas piopiiooaoos linoai o
oisliiLuliva, lal qual o oiv . 1omos
1. LInearIdade: \(`FjC) = `\Fj\C ou iol(`FjC) = `iol Fjiol C.
2. DIstrILutIvIdade: \(,F) = ,(\F) (\,) F ou iol(,F) = ,iol F\,F.
As cooioonaoas oo iol 1 apaiocom naluialmonlo nas onliaoas oa maliiz anlissimoliica
J (F) J (F)
T
=
_

_
0 1
j
'
a
1
:

a
(1
j
'
a
) 0 '
:

j
(1
:

a
) ('
:

j
) 0
_

_
.
OLservao 5.10 5 j = j(r, j, ., t) n Jn.JnJ v = v(r, j, ., t) nn J |.JnJ J
&n &.J n n.nn, n nnn.n J &.J n j&nn
oiv F
0j
0t
= 0 & oiv F =
0j
0t
,
nJ F = jv, Jnn.nn- j&nn J n.n&.JnJ j&nnJ n Jn.JnJ j J: nnn, J.:n
j& &.J .nn:.|. O J.:jn J nn :.n| F &:j n &nn nJ.Jn Jn nrn J
n:.nn Jn Jn.JnJ J &.J n &n n. 1:nn, n|&.n j&:
1. &nnJ J.:jn J: .. n &n n J &.J, n &n Jn.JnJ n J.n.n&.nJ n
n, . , r. &nn Jn J &r n n. n n:n:., r. &n (&n.J&:)
J &r n n.
CAIIJ!IO INJICIAI II IINHA 170
.. 5 oiv F = 0 n J n Jn :j.n, nn &r J n:nJn rnnnn j&.|.h:nJ
| &r J n.Jn.
. O nn :n.nn| J : .n::nJ n &nn nJ.Jn J n.nn nnj&|n: (.:&|n:) J
&n &.J. &nnJ iol v = 0, J.:n j& nn J |.JnJ v .::n.nn|. 1 :&n
:n|n: j& iol F = 0 j&.n|n n nn:.. J (F) : .n:.n, & ]n,
0
0j
=
0'
0.
,
01
0.
=
0
0r

0'
0r
=
01
0j
ExenIo 5.11 1:n.nn: J.:jn :n.nn| J nn :.n|
F = rj
2
.
1
I
_
2r
2
j .
_
j j
S
.
2
k
SoIuo As cooioonaoas oo campo F sao 1 = rj
2
.
1
, ' = 2r
2
j . o = j
S
.
2
o oa oolniao oo
oivoigonlo iosulla
oiv F =
01
0r

0'
0j

0
0.
= j
2
.
1
2r
2
2j
S
..
Da mosma foima, usanoo a oolniao oo iolacional, onconliamos
iol F =

I j k
0
a
0
j
0
:
rj
2
.
1
2r
2
j . j
S
.
2

= (8j
2
.
2
1)I 4rj
2
.
S
j
_
4rj 2rj.
1
_
k
ExenIo 5.12 {\n cano IrrotacIonaI) 5]n F : \ _
S

S
&n nn :.n| n:n.
h: \ j& J:.n J &n n.n| , : \ _
S
, n J:.nJn n:.n. J j&nJn :Jn
n.n&n n \. `: j& iol F = 0, & ]n, nn 1 .::n.nn|.
SoIuo Como , possui ooiivaoas paiciais oo sogunoa oioom conlnuas om \, lomos quo ,
aj
= ,
ja
,
,
a:
= ,
:a
o ,
j:
= ,
:j
o, alom oisso, sonoo F=\, = ,
a
I ,
j
j ,
:
k, oLlomos
iol F =

I j k
0
a
0
j
0
:
,
a
,
j
,
:

=
_
,
:j
,
j:
_
I (,
a:
,
:a
) j
_
,
ja
,
aj
_
k = 0
Lncoiianoo osla soao, oxiLimos na Figuia .4 um osquoma moslianoo a aluaao oos opoiaooios
oifoionciais o a gianooza (voloiial ou oscalai) poi olos pioouzioas.
Figuia .4: Aluaao oos opoiaooios oifoionciais.
ExercIcIos & ConIenentos.
180 CAIC!IO II 'AIIA5 'AIIA'II5 A. A. a 5II'A ! M. I. MAJO5
1. So ,(r, j, .) = r
2
j.
S
o F = r.I j
2
j 2r
2
jk. Doloimino (a) \), (L) oiv F, (c) iol F, (o)
oiv(,F), (o) iol(,F) o (f) iol (\,).
2. Voiilquo so o campo F o consoivalivo. Nos casos alimalivos ooloimino um poloncial oo qual
olo ooiiva.
(a) F = rI jj.
(L) F = 8r
2
jI r
S
j .
(c) F = (2rc
j
j) I
_
r
2
c
j
r 2j
_
j.
(o) F = rI jj .k.
(o) F =
_
j
2
8r
_
I (2rj cos j) j.
(f) F = (1,r) I roxp(rj)j.
(g) F = son(rj)I cos(rj)j.
(h) F = oxp(rj)I oxp(r j)j.
(i) F = 8r
1
j
2
I r
S
jj.
(j) F = r
1
jI rcos(rj)j.
(k) F = 2rI 8jj 4.k.
(l) F = (j .)I (r .)j (r j)k.
(m) F = 2rj.I r
2
.j r
2
jk
(n) F = j son.I rson.j rj cos .k.
8. Sojam c o , conslanlos ioais, n o campos oscalaios o F o C campos voloiiais oifoionciavois.
Usanoo iogias oo ooiivaao, ooouza as soguinlos iolaoos oo calculo oifoioncial:
(a) \(cn ,) = c\n ,\ (L) \(n) = \n n\
(c) \(n,) =
_
1,
2
_
[\n n\[ (o) oiv(iol(F)) = 0
(o) oiv(\n) = ^n \n \ (f) oiv(F C) = C iol(F) F iol(C)
4. So F = rI .j 2jk, moslio quo nao oxislo um campo voloiial C lal quo iol(C) = F.
. Soja F um nn |n.Jn|, islo o, oiv F = 0, om um oomnio simplosmonlo conoxo \ _
S
o soja C
0
um nn n.n| oo F, islo o, iol(C
0
) = F. Moslio quo qualquoi soluao C oa
oquaao iol(C) = F o oa foima C = C
0
giao,, sonoo , um campo oscalai. LmLoia nao soja
oLvio, um lal campo C pooo soi oolnioo pola oxpiossao
C(1) =
_
1
0
[F(tr, tj, t.) OI[ dt.
6. Voiilquo quo oiv F = 0 o ooloimino looos os campos oo voloios C, lais quo iol C = F.
(a) F = 2rI jj 8.k.
(L) F = 2jI .j 2rk.
(c) F = I j k.
(o) F = 2jI 2.j.
CAIIJ!IO INJICIAI II IINHA 181
(o) F = (c
a
c
j
)k.
(f) F = 6j
2
I 6.j 6rk.
(g) F = 8j
2
I 8r
2
j (j
2
2r)k.
(h) F =
jIrj
r
2
j
2
, (r, j) ,= (0, 0).
5.3 CanInLos HeguIares
A caoa t oo inloivalo 1 = [a, /[ oa iola , associamos um voloi r(t) oo
S
o ossa associaao oolno
uma J&nn :.n| r, cujo oomnio o o inloivalo 1. Lscolhioo um sisloma oo cooioonaoas no ospao,
a funao voloiial r = r(t) o iopiosonlaoa poi suas cooioonaoas
r(t) = r(t)I j(t)j .(t)k,
sonoo r = r(t) , j = j (t) o . = . (t) funoos ioais oolnioas no inloivalo 1, oonominaoas nnn
ou :JnnJn oa funao voloiial r (t). Iocipiocamonlo, so r, j o . sao funoos ioais oolnioas no
inloivalo 1 = [a, /[, onlao a oxpiossao
r(t) = r(t)I j(t)j .(t)k, a _ t _ /,
oolno uma funao voloiial no inloivalo 1 = [a, /[ .
Quanoo lialamos oo movimonlo oo uma pailcula, o voloi r(t) = r(t)Ij(t)j.(t)k o inloipiolaoo
como o voloi posiao oa pailcula no inslanlo t o as oquaoos oscalaios (ou paiamoliicas)
r = r(t), j = j(t) o . = .(t)
iopiosonlam uma cuiva , oosciila poi r quanoo o paiamolio t vaiia no inloivalo 1. Iaia facililai a
linguagom, faiomos iofoioncia a r(t) como a cuiva oo oquaao paiamoliica r = r(t)'.
As nooos oo limilo, conlinuioaoo, oifoionciaLilioaoo, olc. oo uma funao voloiial sao inlioouzioas
poi moio oas funoos compononlos r(t), j (t) o . (t). Ioi oxomplo, r soia uma funao voloiial oifo-
ionciavol, so as cooioonaoas r(t), j (t) o . (t) o foiom. O j:n] ou o :n oo om
S
o o conjunlo
(t) : t [a, /[ oas imagons (t) oa funao .
Do mooo similai ao concoilo oo funao voloiial r = r(t) om
S
, oolnino-so funao voloiial r = r(t)
om
2
, ou soja,
r(t) = r(t)I j(t)j,
sonoo r, j : 1 _ funoos oscalaios.
Uma cuiva : r = r (t) , t 1, oonomina-so &:n :j&|n: ou &n ou |.n so as funoos compo-
nonlos r, j, . : 1 _ possuom ooiivaoas conlnuas om 1 o o voloi volocioaoo
r
t
(t) = r
t
(t)I j
t
(t)j .
t
(t)k
o nao nulo, om caoa inslanlo t. O voloi volocioaoo r
t
(t) osla localizaoo na oiigom o quanoo lianslaoaoo
paia o ponlo r(t), olo loina-so langonlo a cuiva . So no inslanlo t
0
, o voloi langonlo v = r
t
(t
0
) o nao
nulo, a iola langonlo a cuiva no ponlo 1
0
= r(t
0
) o oosciila pola oquaao voloiial
OI = r (t
0
) :v, : ,
182 CAIC!IO II 'AIIA5 'AIIA'II5 A. A. a 5II'A ! M. I. MAJO5
sonoo 1 (r, j, .) um ponlo gonoiico oa iola. Na foima paiamoliica, a iola langonlo o oosciila polas
oquaoos

r = r
0
:r
t
(t
0
)
j = j
0
:j
t
(t
0
)
j = .
0
:.
t
(t
0
) , : .
O plano noimal a cuiva no ponlo 1 = r(t
0
) o govoinaoo pola oquaao
(IQ) r
t
(t
0
) = 0,
sonoo Q um ponlo gonoiico oo plano. A oquaao cailosiana oo plano noimal o, poilanlo,
r
t
(t
0
)(r r
0
) j
t
(t
0
)(j j
0
) .
t
(t
0
)(. .
0
) = 0.
ExenIo 5.13 5]n n &:n J:.n ::
r = cos t, j = sont . = t, t .
1nn:n: n j&n n:nn:.n Jn :n nnjn n &:n , n n ::nJn n t = .
SoIuo 1omos quo r(t) = (cos t) I (sont) j tk o o ponlo coiiosponoonlo a t = o 1 (1, 0, 1) .
O voloi langonlo no ponlo 1 o
v = r
t
() = (son) I (cos ) j k = j k
o, consoquonlomonlo, a iola langonlo o oosciila polas oquaoos paiamoliicas

r = 1
j = :
. = 1 :, : .
O plano noimal a cuiva , no ponlo 1, o govoinaoo pola oquaao
(IQ) v = 0, islo o, j . = 1.
Uma cuiva (t) , a _ t _ /, oonomina-so :j&|n: : n: ou n:.n|nn :j&|n:, so suas
compononlos r, j, . : [a, /[ sao funoos conlnuas o o iogulai, oxcolo, possivolmonlo, om uma
quanlioaoo lnila oo ponlos t
1
, . . . , t
a
oo inloivalo [a, /[. Gialcamonlo uma cuiva paicialmonlo iogulai
lom o aspoclo ilusliaoo na Figuia ..
Figuia .: Cuiva paicialmonlo iogulai.
CAIIJ!IO INJICIAI II IINHA 188
ExenIo 5.14 &:n J:.n |n j&n n:nn:.n
r = t
2
j = t
S
, 1 _ t _ 2,
J.rn J : :j&|n: nn :.jn (0, 0), :j& r
t
(0) = 0. 1|n n:.n|nn :j&|n:. A n 1 (1, 1),
j& ::nJ n t = 1, : nnjn
r
t
(1) = r
t
(1) I j
t
(1) j = 2I 8j.
Com o oLjolivo oo loinai a loiluia mais oinamica, onlio as vaiias iofoioncias cilaoas, usaiomos a
loiminologia n:, nn.nh, :n]:.n ou n:n, com o mosmo signilcaoo oo &:n.
5.3.1 Curvas OrIentadas
Uma paiamoliizaao oo uma cuiva = r(t), a _ t _ /, oioona os ponlos oa cuiva , oo acoioo com
os valoios ciosconlos oo t, oo n .n..n| (oiigom) = (a) ao n ]nn| (oxliomioaoo) 1 = (/) .
Noslo caso, a cuiva osla oiionlaoa oo paia 1. Do foima piocisa, oiionlai uma cuiva o lxai um
campos oo voloios langonlos unilaiios u(t) a cuiva .
Consiooiomos ouas cuivas
1
o
2
, com iopiosonlaoos paiamoliicas
r
1
(t) = r
1
(t)I j
1
(t)j .
1
(t)k, t [a, /[ o r
2
(:) = r
2
(:)I j
2
(:)j .
2
(:)k, : [c, d[,
iospoclivamonlo. Diiomos quo
1
o j&.n|n a
2
(
1
o
2
possuom o mosmo liao) quanoo oxislii
uma Lijoao , : [a, /[ [c, d[, oo classo C
1
, ciosconlo (com ooiivaoa posiliva) ou oociosconlo (com
ooiivaoa nogaliva) no inloivalo [a, /[ o lal quo

1
(t) =
2
(,(t)), t [a, /[.
Uma lal Lijoao iocoLo o nomo oo n&Jnnn J n:nn: o, so consiooiaimos : = ,(t), iosulla oa
Iogia oa Caooia quo

1
(t) =

2
(:) ,
t
(t).
Ioilanlo,
1
o
2
possuom as mosmas oiionlaoos so ,
t
(t) 0 (, foi ciosconlo) o, caso conliaiio,
1
o

2
possuom oiionlaoos oposlas. Quanoo invoilomos a oiionlaao oo uma cuiva (t) = r (t) , oLlomos
uma nova cuiva, iopiosonlaoa poi , paia a qual soiao consiooiaoas as soguinlos paiamoliizaoos:
: r
1
(t) = r(a / t), t [a, /[, ou : r
1
(t) = r(t), t [/, a[,
ooloiminaoas polas muoanas oo paiamolios ,(t) = a/t o ,(t) = t, iospoclivamonlo. Lm amLos
os casos, lomos ,
t
(t) = 1 < 0.
ExenIo 5.15 1:.]j&n j& n &:n
1

2
, n ::nn n:nn:.n

1
: r
1
(t) = (cos t) I (sont) j, t (, )
2
: r
2
(t) =
_
1 t
2
1 t
2
_
I
_
2t
1 t
2
_
j, t ,
n j&.n|n n nnn :.nnn.
184 CAIC!IO II 'AIIA5 'AIIA'II5 A. A. a 5II'A ! M. I. MAJO5
Figuia .6: Duas paiamoliizaoos oa ciicunfoioncia.
SoIuo Llas sao oquivalonlos, poiquo iopiosonlam a ciicunfoioncia oo conlio na oiigom o iaio 1,
oxcluinoo o ponlo (1, 0). Iaia voiilcai quo
1
o
2
lom a mosma oiionlaao, consiooiomos a iola
quo passa nos ponlos oislinlos (1, 0) o (r
1
, j
1
) oo , cuja oquaao cailosiana o
j = :(r 1),
sonoo : = lan, (conlia a Figuia .6).
Iaia ooloiminaimos o ponlo (r
1
, j
1
) suLsliluimos na oquaao r
2
j
2
= 1 a vaiiavol j poi :(r1)
o onconliamos
(:
2
1)r
2
2:
2
r (:
2
1) = 0,
cujas iazos sao r
0
= 1 o r
1
=
_
1 :
2
_ _
1 :
2
_
1
. Ioilanlo,
j
1
=
2:
1 :
2
o r
2
(:) =
_
1 :
2
1 :
2
,
2:
1 :
2
_
, : .
Consiooianoo quo , = 0,2 o usanoo ioonlioaoos liigonomoliicas, oLlomos
cos 0 =
1 lan
2
(0,2)
1 lan
2
(0,2)
=
1 :
2
1 :
2
o son0 =
2 lan(0,2)
1 lan
2
(0,2)
=
2:
1 :
2
,
o, sonoo assim, a muoana oo paiamolio , : (, ) , oolnioa poi ,(t) = lan(t,2) , lom ooiivaoa
,
t
(t) = soc
2
(t,2) posiliva o r
1
(t) = r
2
(,(t)), t (, ). Logo, as cuivas
1
o
2
possuom as mosmas
oiionlaoos. Finalmonlo, nolo quo
lim
to
r
2
(t) = (1, 0).
Diiomos quo (t) , a _ t _ /, o uma &:n JhnJn, quanoo (a) = (/), islo o, o ponlo inicial
o o ponlo lnal coincioom; ola oonomina-so &:n .n| so (t) ,= (:), sojam quais foiom t o : oo
inloivalo (a, /), com : ,= t. Quanoo nao foi uma cuiva simplos, oxislom : o t no inloivalo (a, /),
com : ,= t, o (t) = (:). Noslo caso, a cuiva oonomina-so |n o o ponlo 1 = (t) = (:) o uma
auloinloisoao oo lao . Lm alguns pioLlomas pialicos, consiooiamos cuivas (t) , com o paiamolio
t vaiianoo om inloivalos oo lipo:
(a, /), (a, /[, (, /[, olc.
Noslo caso, a cuiva ooixa oo loi oiigom ou oxliomioaoo ou amLos. Na Figuia .7 ilusliamos, oo foima
gonoiica, algumas cuivas o suas oiionlaoos: om (a) lomos um lao; om (L) lomos uma cuiva simplos
o paicialmonlo iogulai; om (c) a cuiva o simplos, fochaoa o iogulai.
CAIIJ!IO INJICIAI II IINHA 18
Figuia .7: Cuivas oiionlaoas.
ExenIo 5.16 1Jn.]n: n &:n JnJn |n j&n n:nn:.n
r = 2t j = t
2
1, 1 _ t _ 2,
hnnJ j:n] .nJ.nnJ &n :.nnn.
SoIuo Lliminanoo o paiamolio t (nom sompio o possvol oslo molooo), oLlomos
j =
1
1
r
2
1
o vomos quo a cuiva o um aico oo paiaLola simoliica om iolaao ao oixo j, com voilico no ponlo
(0, 1). Quanoo t ciosco oo 1 alo 2, os ponlos 1(r, j) oo oslao oioonaoos oa osquoioa paia a
oiioila, sonoo (2, 0) a oiigom o 1(4, 8) a oxliomioaoo oo . Na Figuia .8 ilusliamos a cuiva o
sua oiionlaao.
Figuia .8: A paiaLola j =
1
1
r
2
1.
ExenIo 5.17 {aranetrIzando o cIrcuIo) 1n n n n |nn rj, J n| J:nn j& n
&n .n 1(r, j) n .nnn t JnJn :
r = r cos t j = r sont, t ,
nJ r 0. 1:: n.nn J n.
SoIuo Lsciovonoo as oquaoos paiamoliicas soL a foima
r
r
= cos t o
j
r
= sont,
186 CAIC!IO II 'AIIA5 'AIIA'II5 A. A. a 5II'A ! M. I. MAJO5
oLlomos
_
r
r
_
2

_
j
r
_
2
= cos
2
t son
2
t = 1 =r
2
j
2
= r
2
,
oo onoo ooouzimos quo o ponlo 1(r, j) movo-so soLio uma ciicunfoioncia , com conlio na oiigom o
iaio r. Quanoo o conlio oa ciicunfoioncia o o ponlo C (a, /), como iluslia a Figuia .0, pooomos
paiamoliiza-la polas oquaoos
Figuia .0: Iaiamoliizanoo o ciculo.
:

r = a r cos t
j = / r sont, 0 _ t _ 2,
onoo o paiamolio t iopiosonla o angulo oiionlaoo onlio o oixo r o o iaio C1.
ExenIo 5.18 {aranetrIzando un segnento de reta) 5]n jnn J :n :.nnJ J
n (r

, j

, .

) n n 1(r
1
, j
1
, .
1
). 1nJ &n n 1 (r, j, .) n , nn r. &n n|n:
t, n .n:n| [0, 1[, n| j& 1 = t (1 ) Jn. :&|n n n:nn:..nnn nn&:n| J jnn

r = r

t (r
1
r

)
j = j

t (j
1
j

)
. = .

t (.
1
.

) , 0 _ t _ 1.
1: rn|, jnn n :.jn n n (1, 1, 0) r:n.JnJ n n 1(0, 0, 1) r.h.J
nn 1.j&:n .1u, n:nn:..nJ |n j&n r = 1 t, j = 1 t . = t, 0 _ t _ 1.
Figuia .10: Iaiamoliizanoo um sogmonlo oo iola.
CAIIJ!IO INJICIAI II IINHA 187
ExenIo 5.19 {aranetrIzando a eIIse) n.J:n n |. :
r
2
a
2

j
2
/
2
= 1, ::nnJn
nn 1.j&:n .11. 5 1 (r, j) &n n h: n |. n:nn: t ::nn nnj&| :.nnJ
n: .r r :n. O, hn n j&.n n:nn:..nn n:n |.:
r = OC = a cos t j = 11 = / sont, 0 _ t _ 2.
Figuia .11: Iaiamoliizanoo a olipso.
ExenIo 5.20 {aranetrIzando a LIocIcIoIde) &:n J |nn rj, J:.n |n j&nn
n:.nnn r
2S
j
2S
= a
2S
, nh.Jn | nn J h..|.J. 5& j:n] n .|&:nJ nn
1.j&:n .1., nJ n :nn:- J &nn &:n .n|, JhnJn n:.n|nn :j&|n:. 1nn n:nn-
:..nn n:n n.nJn |n .Jn.JnJ :.jnnn:.n cos
2
tson
2
t = 1, j& nn: nn&:n|nn
n n.J:n:n r = a cos
S
t j = a son
S
t, 0 _ t _ 2.
Figuia .12: Iaiamoliizanoo a hipocicloioo.
ExenIo 5.21 {aranetrIzando a LIIce) &:n J
S
J j&n n:nn:.n
r = a cos t, j = a sont, . = /t, 0 _ t _ 2,
n| j& r
2
j
2
= a
2
, . n J.. j& n &:n n:n n .|.nJ: .:&|n: : r
2
j
2
= a
2
,
n nJ.Jn j& t n:.n J u n 2. O J:nn J J &nn h|. (n|n), nnnJ nn :.jn
n r:n.JnJ n n (a, 0, 2/) .
188 CAIC!IO II 'AIIA5 'AIIA'II5 A. A. a 5II'A ! M. I. MAJO5
ExenIo 5.22 {usando a varIveI r cono arnetro) &nnJ n &:n j:n] J &nn
J&nn n.n&n j = ) (r) , a _ r _ /, n n:.n| r J : &nJn n n:nn: , n n,
:n n j&.n n:nn:..nn n:n n &:n :
r = r j = )(r), a _ r _ /.
O&:n n:nn:..nn J JnJn |n j&n
r = : :t j = )(: :t), (a :) ,: _ t _ (/ :) ,: :, : , : ,= 0.
A n, n n&Jnnn J n:nn: n J&nn ,(t) = : :t.
ExenIo 5.23 {usando o nguIo oIar cono arnetro) n.J:n n .:&nJ:n.n
: r
2
j
2
2r = 0,
n n: n C (1, 0) :n. 1 = 1. :JnnJn |n: J n 1 (r, j) J n r = r cos 0
j = r son0, nJ :n|nn j& n j&nn.JnJ r n:.n n 0, J n:J n n j&nn r = 2 cos 0,
j& J: . 1: &h.&.n J r, hn n j&.n n:nn:..nn J :

r = 2 cos
2
0
j = 2 son0 cos 0, 0 _ 0 _ 2.
Finalizaiomos osla soao apiosonlanoo uma manoiia pialica paia ilusliai gialcamonlo um campo
voloiial, a pailii oos voloios langonlos oo suas cuivas inlogiais. Consiooiomos um campo voloiial
F = 1I 'j k, oo classo C
1
, om uma iogiao \ oo
S
. Ioi &:n .nj:n| J nn F onlonoomos
uma cuiva , conlioa om \, cujo voloi langonlo om caoa ponlo 1 coincioo com F(1). So
r(t) = r(t)I j(t)j .(t)k, t 1,
o uma iopiosonlaao paiamoliica paia , a caoa ponlo 1 coiiosponoo um oscalai `, lal quo
dr = (dr) I (dj) j (d.) k = `F(1) ,
oo onoo iosulla o sisloma oo oquaoos oifoionciais
dr
1
=
dj
'
=
d.

, (.11)
quo oolno as cuivas inlogiais. O sisloma (.11) o oquivalonlo a
dr
dt
= 1,
dj
dt
= ' o
dj
dt
= (.12)
o, ao iosolvoi o sisloma (.11) ou (.12), onconliamos as cuivas inlogiais oo campo F.
ExenIo 5.24 1:n.nn: n &:n .nj:n. J nn F J 1rn| .2.
SoIuo O campo F o oolnioo om
2
(0, 0) poi
F(r, j) =
jIrj
_
r
2
j
2
CAIIJ!IO INJICIAI II IINHA 180
o as cuivas inlogiais sao as soluoos oo sisloma
dr
dt
=
j
_
r
2
j
2
,
dj
dt
=
r
_
r
2
j
2
o . = 0. (.18)
Do (.18), iosulla quo rdr jdj = 0 o poi inlogiaao, onconliamos
r
2
j
2
= `,
sonoo ` _ 0 uma conslanlo ioal. Ioilanlo, as cuivas inlogiais oo F sao ciicunfoioncias no plano rj
oo conlio na oiigom o iaio
_
`.
ExenIo 5.25 1:n.nn: n &:n .nj:n| J nn :.n| F = jI rj `k, ` nnn, j&
nn n n 1(1, 0, 0).
SoIuo O sisloma (.11) o, noslo caso,
dr
j
=
dj
r
=
d.
`
,
oo onoo iosulla quo r
2
j
2
= j
2
, ou, na foima paiamoliica,
r = jcos t o j = jsont, t .
Logo,
dj
r
=
d.
`
=
jcos tdt
jcos t
=
d.
`
=d. = `dt.
Assim, . = `t i, i conslanlo ioal o, poilanlo, as cuivas inlogiais oo F sao oosciilas poi
r (t) = (jcos t) I (jsont) j (`t i)k, t . (.14)
So consiooiaimos om (??) t = 0, oLsoivanoo quo r (0) = (1, 0, 0), oLloiomos j = 1 o i = 0 o, poilanlo,
a cuiva inlogial o
r (t) = (cos t) I (sont) j (`t) k, t ,
quo iopiosonla uma holico ciiculai.
ExercIcIos & ConIenentos
1. LsLoco o gialco oo caoa cuiva oaoa aLaixo, inoicanoo a oiionlaao posiliva.
(a) r (t) = tI (1 t) j, 0 _ t _ 1 (o) r (t) = tI
_
1 t
2
j, 0 _ t _ 1
(L) r (t) = 2tI t
2
j, 1 _ t _ 0 (o) r (t) = tI (log t) j, 1 _ t _ c
(c) r (t) = (1,t) I tj, 1 _ t < (f) r (t) = cos tI sontj tk, 0 _ t _ 2.
2. Moslio quo a cuiva oolnioa poi r (t) = tI t
2
son(1,t) j, so 0 < t _ 1, o r (t) = 0 nao o iogulai.
8. Consiooio a cuiva
1
oolnioa poi r
1
(t) = tI t
2
j, 1 _ t _ 2, o soja
2
a cuiva oolnioa poi
r
2
(t) = r
1
(8 t), 1 _ t _ 2. LsLoco os gialcos oo
1
o
2
o ooloimino a iolaao onlio ossas
ouas cuivas.
4. Doloimino a iola langonlo o o plano noimal a caoa cuiva no ponlo inoicaoo.
100 CAIC!IO II 'AIIA5 'AIIA'II5 A. A. a 5II'A ! M. I. MAJO5
(a) r (t) = tI 2tj t
2
k, no ponlo 1(1, 2, 1).
(L) r (t) = cos(4t)I son(4t)j tk, no ponlo om quo t = ,8.
(c) r (t) = oxp(8t)I oxp(8t)j
_
18tk, no ponlo om quo t = 1.
(o) r (t) = tI t
S
j t
1
k, no ponlo 1(1, 1, 1).
(o) r (t) = (t cos t)I (8 2 sont)j (1 8 cos t)k, no ponlo om quo t = ,2.
. Consiooio a cuiva oolnioa poi
r (t) =
_
2t
1 t
2
,
1 t
2
1 t
2
, 1
_
, t .
Moslio quo o angulo onlio os voloios r (t) o r
t
(t) o conslanlo.
6. Lm caoa caso, ooloimino as cuivas inlogiais oo campo F.
(a) F = rI jj.
(L) F = rI jj .k.
(c) F = aI /j ck, com a, / o c conslanlos ioais.
(o) F = r
2
I j
2
j .
2
k, quo passa no ponlo 1 (1,2, 1,2, 1).
(o) F = (. j)I (r .)j (j r)k.
5.4 CaIcuIando IntegraI de LInLa
5.4.1 Integrando un Cano YetorIaI
O concoilo oo inlogial oo linha, como limilo oo somas, soguo o mosmo ioloiio oa inlogial oupla
o soia apiosonlaoo poi olapas. Soja 1 : \ _
S
um campo oscalai conlnuo om uma iogiao \,
conlonoo uma cuiva oiionlaoa , simplos o iogulai, oo oquaoos paiamoliicas
r = r(t), j = j(t) o . = .(t), a _ t _ /.
Inicialmonlo vamos oolnii a inlogial oo linha oo campo 1 ao longo oa cuiva , na oiioao r.
Etaa 1: IartIcIonando o IntervaIo |u, I|
Iailicionamos o inloivalo [a, /[, oscolhonoo : sogmonlos oo compiimonlos iguais a ^t
a = t
0
< t
1
< < t
a1
< t
a
= /, sonoo ^t =
/ a
:
.
1omos quo t
i
= t
i1
^t, i = 1, . . . , :, o quanoo : loina-so aiLiliaiiamonlo gianoo (: ), onlao
^t 0. Lsla pailiao oo inloivalo [a, /[ ooloimina, na cuiva , os ponlos
1
i
= (t
i
) = (r(t
i
) , j (t
i
) , . (t
i
)), i = 1, 2, 8, . . . , :
CAIIJ!IO INJICIAI II IINHA 101
Figuia .18: Iailiao oa cuiva .
o a cuiva o apioximaoa pola poligonal consliluioa polos : sogmonlos iolilnoos 1
0
1
1
, 1
1
1
2
, . . . , 1
a1
1
a
,
como sugoio a Figuia .18.
Etaa 2: ConstruIndo as Sonas de HIenann
Lm caoa sogmonlo 1
i1
1
i
oa poligonal quo apioxima , oscolhomos um ponlo Q
i
= (t
+
i
) o
foimamos a soma oo Iiomann oo 1
o
a
=
a

i=1
1(Q
i
)^r,
sonoo ^r = r
i
r
i1
, i = 1, . . . , :.
Etaa 3: DehnIndo a IntegraI de LInLa
A .nj:n| J |.nhn oo 1 soLio , na oiioao r, o oolnioa poi
_

1(r, j, .)dr = lim


ao
a

i=1
1(Q
i
) ^r. (.1)
Como consoquoncia oo 1ooioma oo Valoi Mooio, paia caoa i = 1, . . . , :, oxislo 0
i
onlio t
i1
o t
i
,
lal quo
^r = r(t
i
) r(t
i1
) = r
t
(0
i
)^t
o oo (.1) iosulla quo
_

1(r, j, .)dr = lim


ao
a

i=1
1(r(t
+
i
) , j (t
+
i
) , . (t
+
i
)) r
t
(0
i
)^t =
_
b
o
1(r(t), j(t), .(t))r
t
(t)dt.
Do mooo similai, onconliamos as soguinlos iogias paia o calculo oas inlogiais oo linha soLio ,
nas oiiooos j o .:
_

'(r, j, .)dj =
_
b
o
'(r(t), j(t), .(t))j
t
(t)dt (oiioao j)
_

(r, j, .)d. =
_
b
o
(r(t), j(t), .(t)).
t
(t)dt. (oiioao .)
No caso om quo o uma cuiva simplos o iogulai oo plano rj, paiamoliizaoa polas oquaoos
r = r(t) , j = j (t) , a _ t _ /, lomos
_

1(r, j)dr =
_
b
o
1(r(t), j(t))r
t
(t)dt o
_

'(r, j)dj =
_
b
o
'(r(t), j(t))j
t
(t)dt.
ExenIo 5.26 n|&|n: n .nj:n. J |.nhn
_

rj
2
dr
_

rj
2
dj,
nJ n: Jn n:nh|n j = r
2
, Jn :.jn n n (2, 4).
102 CAIC!IO II 'AIIA5 'AIIA'II5 A. A. a 5II'A ! M. I. MAJO5
SoIuo Inicialmonlo, vamos paiamoliizai a cuiva polas oquaoos
r = t o j = t
2
, 0 _ t _ 2,
o iossallai quo a vaiiavol r poooiia loi sioo usaoa como paiamolio, no lugai oo t. Com as suLsliluioos
r = t, j = t
2
, dr = dt o dj = 2tdt, oLlomos
_

rj
2
dr =
_
2
0
t

dt =
82
8
o
_

rj
2
dj =
_
2
0
2t
6
dt =
26
7
.
Lm uma siluaao mais goial, as inlogiais oo linha apaiocom soL as foimas oquivalonlos
_

1dr 'dj d. ou
_

F dr,
sonoo a foima oifoioncial 1dr 'dj d. conlnua om uma iogiao compacla \ oo
S
, conlonoo a
cuiva no sou inloiioi. Noslo caso, a inlogial oo linha o a soma
_

1dr
_

'dj
_

d.,
o o calculo so ioouz a
_

1dr 'dj d. =
_
b
o
_
1(r (t)) r
t
(t) ' (r (t)) j
t
(t) (r (t)) .
t
(t)

dt,
onoo r (t) = (r(t), j(t), .(t)) iopiosonla uma paiamoliizaao oa cuiva . Quanoo oosojamos onfalizai
as oxliomioaoos = r (a) o 1 = r (/) oa cuiva , osciovomos
_
1

1dr 'dj d..


IroosIo 5.27 5]n F : \ _
S

S
&n nn :.n| n.n& n &nn :j.n nnn
\
S
, ]n &nn &:n :.nnJn n:.n|nn :j&|n:, n.Jn n .n:.: J \.
1. 5
+
&nn :n:nn:..nn J , nnnnJ n :.nnn, nn
_

F dr =
_

F dr.
.. 5 ::nn n &:n , n n :.nnn .n:.Jn, nn
_

F dr =
_

F dr.
Denonstrao So r (t) o r
1
(t) sao iopiosonlaoos paiamoliicas oo o
+
, iospoclivamonlo, oxislo
uma muoana oo paiamolio q : [c, d[ [a, /[, com ooiivaoa q
t
(t) posiliva, lal quo r
1
(t) = r (q (t)) .
1omos quo q (t) o ciosconlo, q (c) = a, q (d) = / o, ofoluanoo a suLsliluiao t = q (t), onconliamos
_

F dr =
_
b
o
F(r (t)) r
t
(t) dt =
_
o
c
F(r(q (t))) r
t
(q (t))q
t
(t) dt
=
_
o
c
F(r
1
(t)) r
t
1
(t)dt =
_

F dr.
CAIIJ!IO INJICIAI II IINHA 108
Isso piova (1). Iaia oomonsliai (2), consiooiamos a muoana oo paiamolios t = a/t, quo invoilo
a oiionlaao, o oLlomos:
_

F dr =
_
b
o
F(r
1
(t)) r
t
1
(t) dt =
_
b
o
F(r(a / t))
_
r
t
(a / t)

dt
=
_
o
b
F(r(n)) r
t
(n) (dn) =
_

F dr,
onoo r
1
(t) = r(a / t), a _ t _ /.
ExenIo 5.28 n|&|n: n .nj:n| J |.nhn
_

(r j)dr (j r)dj,
nJ jnn J :n J :.jn (1, 1) r:n.JnJ 1(4, 2).
SoIuo No Lxomplo .18, apionoomos como paiamoliizai um sogmonlo oo iola o, noslo caso, lomos
r = 1 8t o j = 1 t, 0 _ t _ 1,
o com as suLsliluioos r = 1 8t, j = 1 t, dr = 8dt o dj = dt, oLlomos
_

(r j)dr (j r)dj =
_
1
0
[(2 4t)8 (2t)[dt =
_
1
0
(6 10t)dt = 11.
ExenIo 5.29 n|&|n: n .nj:n| J |.nhn Jn J:nn J.J:n.n| r
2
jdr .dj rjd., n |nj J
n: Jn n:nh|n j = r
2
, . = 1, J n (1, 1, 1) n n 1(1, 1, 1) .
SoIuo Usanoo a vaiiavol r como paiamolio o oLsoivanoo quo d. = 0, ja quo . = 1 ao longo oo ,
onconliamos
_
1

r
2
jdr .dj rjd. =
_
1
1
_
r
1
2r
_
dr = 2,.
ExenIo 5.30 n|&|n: n .nj:n| J nn F = rjI rj
2
j, n |nj J :.nnj&| J :.
O(0, 0) , (1, 0) 1(1, 1) .
SoIuo Aoolanoo a oiionlaao posiliva (anli-hoiaiia), vomos quo o caminho oo inlogiaao o
paicialmonlo iogulai o composlo oos sogmonlos
1
,
2
o
S
, como na Figuia .14.
Figuia .14: Cuiva oo Lxomplo .80
Docoiio oa piopiiooaoo aoiliva oa inlogial oa linha quo
_

F dr =
_

F dr
_

F dr
_

F dr (.16)
104 CAIC!IO II 'AIIA5 'AIIA'II5 A. A. a 5II'A ! M. I. MAJO5
o caoa sogmonlo, quo lguia nas inlogiais oo laoo oiioilo oo (.16), o paiamoliizaoo imilanoo o quo
foi foilo no Lxomplo .18. 1omos:
sogmonlo
1
: r = t, j = 0, 0 _ t _ 1,
sogmonlo
2
: r = 1, j = t, 0 _ t _ 1,
sogmonlo
S
: r = t, j = t, 0 _ t _ 1,
o oLsoivanoo as oiionlaoos, onconliamos:
_

F dr =
_

rjdr rj
2
dj =
_
1
0
0dt = 0. (j = 0, dj = 0)
_

F dr =
_

rjdr rj
2
dj =
_
1
0
_
t
2
_
dt =
1
S
. (r = 1, dr = 0)
_

F dr =
_

rjdr rj
2
dj =
_
1
0
_
t
2
t
S
_
dt =
1
S

1
1
. (r = j = t, dr = dj = dt)
Logo,
_

F dr = 0
1
S

1
S

1
1
=
1
1
.
5.4.2 Integrando un Cano EscaIar
So iopiosonlaimos poi d: o compiimonlo oo aico

1
i1
1
i
oa cuiva , a inlogial oo linha oo ) soLio
, om iolaao ao compiimonlo oo aico :, o oolnioa poi
_

)(r, j, .)d: = lim


ao
a

i=1
) (Q
i
) d:.
Como
d: =
_
dr
2
dj
2
d.
2
=
_
r
t
(t)
2
j
t
(t)
2
.
t
(t)
2
dt =

r
t
(t)

dt,
lomos quo
_

)(r, j, .)d: =
_
b
o
)(r(t))

r
t
(t)

dt
o so )(r, j, .) = 1, a inlogial oo linha oo ) soLio coincioo com o compiimonlo oa cuiva , islo o,
1() =
_
b
o

r
t
(t)

dt =
_
b
o
_
r
t
(t)
2
j
t
(t)
2
.
t
(t)
2
dt.
A funao n:.nn J n: : (t) soLio o oaoa poi
:(t) =
_
t
o

r
t
(n)

dn
o mooo o compiimonlo oo aico , oo = r (a) alo 1 = r (t). Assim, :(a) = 0 o :(/) = 1().
Quanoo foi uma cuiva fochaoa, a inlogial oo linha soLio soia inoicaoa poi
_

)(r, j, .)d:.
CAIIJ!IO INJICIAI II IINHA 10
Uma cuiva , oiionlaoa o iogulai, oosciila polas oquaoos paiamoliicas
r = r(t), j = j(t) o . = .(t), a _ t _ /,
pooo soi paiaiamoliizaoa usanoo como paiamonlio o compiimonlo oo aico :. Iaia isso, consiooiamos
t = q(:), 0 _ : _ 1, a invoisa oa funao compiimonlo oo aico :(t), a _ t _ /, o oLlomos
r = r(q(:)), j = j(q(:)) o . = .(q(:)), 0 _ : _ 1,
quo o a paiamoliizaao oo com iospoilo ao compiimonlo oo aico :. Como [r
t
(t)[ 0, oocoiio oo
1ooioma oa Funao Invoisa quo
q
t
(:) =
1
:
t
(t)
=
1
[r
t
(t)[
0
o so lzoimos q(:) = r(q (:)), loiomos

q
t
(:)

q
t
(:)

r
t
(t)

= 1,
islo o, q
t
(:) o um voloi unilaiio colinoai com o voloi volocioaoo r
t
(t). Diiomos quo a cuiva osla
n:nn:..nJn | n:.nn J n: :, quanoo [q
t
(:)[ = 1, paia looo : [0, 1[. Finalmonlo,
oLsoivamos quo
_

)(r, j, .)d: =
_
b
o
)(r(t))

r
t
(t)

dt =
_
1
0
)(q(:))d:.
ExenIo 5.31 5]n n n..:&nJ:n.n r
2
j
2
= 0, j _ 0. 1n:nn:..n: | n:.nn
J n: n|&|n: n .nj:n| J |.nhn
_

(r 2j)d:.
SoIuo A paiamoliizaao naluial paia o
r = 8 cos t o j = 8 sont, 0 _ t _ ,
o o compiimonlo oo aico o
: (t) =
_
t
0

r
t
(t)

dt = 8t.
Invoilonoo a funao : = t, onconliamos t = q(:) = :,8, : [0, 8[ o a paiamoliizaao oo polo
compiimonlo oo aico o
r = r(:) = 8 cos (:,8) o j = j(:) = 8 son(:,8) , 0 _ : _ 8.
Com as suLsliluioos r = r(:) o j = j(:), oLlomos
_

(r 2j)d: =
_
S
0
[8 cos (:,8) 6 son(:,8)[ d:
= [0 son(:,8) 18 cos (:,8)[[
S
0
= 86.
ExenIo 5.32 n|&|n:
_

_
r
2
j
2
.
_
d:, nJ n h|. J 1rn| ..1.
106 CAIC!IO II 'AIIA5 'AIIA'II5 A. A. a 5II'A ! M. I. MAJO5
SoIuo O calculo oa inlogial oo linha pooo soi foilo oiiolamonlo, nao sonoo nocossaiio iopaiamo-
liizai a cuiva polo compiimonlo oo aico. Do falo, paia a holico oo Lxomplo .21, lomos
d: =
_
r
t
(t)
2
j
t
(t)
2
.
t
(t)
2
dt =
_
(sont)
2
(cos t)
2
1
2
dt =
_
2dt
o, poilanlo,
_

_
r
2
j
2
.
_
d: =
_
2
_
2
0
_
(cos :)
2
(sont)
2
t
2
_
dt =
_
2
_
2
0
_
1 t
2
_
dt =
_
2
_
2
S
S

S
_
.
IroosIo 5.33 5]nn ), q : \ _
S
nn n|n: n.n& n &nn :j.n \
S
,
nnJ &nn &:n :.nnJn, n:.n|nn :j&|n: n & .n:.:, ]n / &nn nnn :n|.
1.
_

[/)(r, j, .) q (r, j, .)[d: = /


_

)(r, j, .)d:
_

q(r, j, .)d:.
.. 5 =
1
' '
a
, nn
_

)(r, j, .)d: =
_

)(r, j, .)d:
_

n
)(r, j, .)d:.
. 5 / 0 n| j& [)(r, j, .)[ _ / h: , nn

)(r, j, .)d:

_ /1() .
OLservao 5.34 O n|: Jn .nj:n| J |.nhn
_

) (r, j, .) d: nn n|:nJ j&nnJ n &:n .:


&n :.nnn .n:.Jn, . ,
_

) (r, j, .) d: =
_

) (r, j, .) d:.
1 Jn, n.J:nnJ n n&Jnnn J n:nn: t = a / t, hn
_

) (r, j, .) d: =
_
b
o
) (r (t))

r
t
(t)

dt =
_
o
b
) (r (a / t))

r
t
(a / t)

dt
=
_
b
o
) (r
1
(t))

r
t
1
(t)

dt =
_

) (r, j, .) d:,
nJ r
1
(t) = r (a / t) , a _ t _ /, &nn n:nnn:..nn J . 1:Jn j& n| :J.-
nn Jn. n j& n .nj:n|
_

1 dr n&J J .nn|, nJ:n .n nn 1:.n ..7.


ExenIo 5.35 1nj:n: n J&nn ) (r, j, .) = r
_
j .
2
, h: nn.nh =
1

2
, nJ

1
: r (t) = tI t
2
j, 0 _ t _ 1 c
2
: r (t) = I j tk, 0 _ t _ 1.
SoIuo A cuiva
1
o a poiao oa paiaLola j = r
2
, . = 0, oa oiigom ao ponlo (1, 1, 0), onquanlo

2
o o sogmonlo oo iola paialolo ao oixo ., oo ponlo (1, 1, 0) alo o ponlo 1(1, 1, 1) , como ilusliaoo
na Figuia .1. SoLio o caminho
1
lomos d: =
_
1 4t
2
dt o, poilanlo,
_

)(r, j, .)d: =
_
1
0
(t t)
_
1 4t
2
dt =
1
1
_
1
0
8t
_
1 4t
2
dt
=
1
1
_

0
_
ndn =
1
1
2
S
_
n
S2
_

1
=
1
6
_

S2
1
_
.
CAIIJ!IO INJICIAI II IINHA 107
Figuia .1: Cuiva oo Lxomplo .8
SoLio o caminho
2
lomos d: = dt o, poilanlo,
_

)(r, j, .)d: =
_
1
0
_
2 t
2
_
dt =
_
2t
1
S
t
S

1
0
= ,8.
Logo,
_

)(r, j, .)d: =
_

)(r, j, .)d:
_

)(r, j, .)d: =
1
6
_

S2
0
_
.
5.4.3 ConsIderaes FIsIcas
Alom oa massa oo um aiamo (lo fsico oolgaoo), a inlogial oo linha, com iospoilo ao compiimonlo
oo aico, pooo soi usaoa no calculo oo oulios onlos fsicos como momonlo oo inoicia, cooioonaoas
oo conlio oo massa, inlonsioaoo oo campo ololiico, olc. Ioi oxomplo, so : iopiosonla a massa oo
um aiamo oo oonsioaoo linoai o(r, j, .), onlao d: = o(r, j, .)d: iopiosonla a massa olomonlai oa
poiao d: oo aiamo, oo mooo quo a massa lolal oo aiamo o
: =
_

d: =
_

o(r, j, .)d:.
As cooioonaoas r, j o . oo conlio oo massa oo aiamo sao calculaoas polas foimulas
r =
1
:
_

rd:, j =
1
:
_

jd: o . =
1
:
_

.d:,
onoo os inlogianoos rd:, jd: o .d: sao inloipiolaoos como momonlo oa massa d: om iolaao aos
planos j., r. o rj, iospoclivamonlo. O momonlo oo inoicia om iolaao a um oixo 1 o oaoo poi
1
1
=
_

c
2
d:,
onoo c = c (r, j, .) iopiosonla a oislancia oo um ponlo 1 (r, j, .) oo aiamo ao oixo oo iolaao 1. Lm
iolaao aos oixos cooioonaoos, lomos os momonlos oo inoicia:
1
a
=
_

(j
2
.
2
)d:, 1
j
=
_

(r
2
.
2
)d: o 1
:
=
_

(r
2
j
2
)d:.
ExenIo 5.36 1:n.nn: n nnn J &n ] J Jn.JnJ o(r, j, .) = /., n J:nn Jn h|.
JnJn |n j&n n:nn:.n
: r = 8 cos t, j = 8 sont . = 4t, 0 _ t _ .
108 CAIC!IO II 'AIIA5 'AIIA'II5 A. A. a 5II'A ! M. I. MAJO5
SoIuo 1omos
d: =
_
r
t
(t)
2
j
t
(t)
2
.
t
(t)
2
dt = dt
o, poilanlo, d: = o(r, j, .)d: = 20/tdt. Logo,
: =
_

d: =
_

0
20/tdt = 10/
2
.
Soja uma cuiva iogulai o oiionlaoa, com iopiosonlaao paiamoliica
r(t) = r(t)I j(t)j .(t)k, a _ t _ /,
o consiooiomos um campo voloiial F =1I 'j k, conlnuo om uma iogiao compacla \, conlonoo
a cuiva no sou inloiioi. O voloi langonlo unilaiio a cuiva no ponlo 1 = r(t) o
u(t) =
r
t
(t)
[r
t
(t)[
=
dr
d:
o a nnn nnjn.n| oo F om 1, ou soja, a compononlo oo F na oiioao oo voloi unilaiio u(t),
na oiioao ciosconlo oo t, o oaoa poi
F T = [F(r(t))[ cos 0 = F(r(t)) u(t),
sonoo 0 o angulo onlio os voloios u(t) o F. Logo,
_

(F T)d: =
_
b
o
[F(r(t)) u(t)[

r
t
(t)

dt =
_
b
o
_
F(r(t))
r
t
(t)
[r
t
(t)[
_

r
t
(t)

dt
=
_
b
o
F(r(t)) r
t
(t)dt =
_

F dr
o oa iosullam as iopiosonlaoos oquivalonlos paia a inlogial oo linha:
_

1dr 'dj d. =
_

F dr =
_

(F T)d:.
ExercIcIos & ConIenentos.
1. Calculo o compiimonlo oa holico r = cos t, j = sont, . = t, 0 _ t _ 2.
2. Calculo as soguinlos inlogiais oo linha ao longo oa cuiva inoicaoa:
(a)
_

2jdr 8rdj, sonoo a cuiva oolnioa poi r = 1 t o j = t, 0 _ t _ 1.


(L)
_
(1,1)
(1,1)
rjdr j
2
dj, ao longo oa paiaLola j = r
2
.
(c)
_
(1,2)
(S,1)
j
r
dr
r
j
dj, ao longo oa iola j = 2 r.
(o)
_

jdr 2rdj, com a fionloiia oa iogiao


1 = (r, j)
2
: r
2
j
2
_ 1 o j _ r _ j, com j _ 0.
(o)
_

rjd:, o a cuiva r = t o j = t, 0 _ t _ 1.
(f)
_

r
2
d:, o a cuiva r = cos 2t o j = son2t, 0 _ t _ 2.
CAIIJ!IO INJICIAI II IINHA 100
(g)
_

jdr 2rdj, o o liiangulo oo voilicos (0, 0) , (1, 0) o (1, 1).


(h)
_

_
r
2
j
2
_
d:, o o ciculo r
2
j
2
= 4.
(i)
_
(0,1)
(0,1)
j
2
dr r
2
dj, o o somiciculo r =
_
1 j
2
.
(j)
_
(0,1)
(1,0)
jdr rdj
r
2
j
2
, o a cuiva r = cos
S
t o j = son
S
t, 0 _ t _

2
.
(k)
_

(ar /j) dr (cr ,j) dj, o o ciculo r


2
j
2
= 4.
(l)
_

rj (8jdr 7rdj), o a olipso 0r


2
4j
2
= 86.
(m)
_

rjdr
_
j
2
r
2
_
dj, o oolnioa polos aicos j = r
2
o j =
_
r, 0 _ r _ 1.
(n)
_

(r j .) dr (r 2j 8.) dj (2r j .) d., o a cuiva quo liga a oiigom ao


ponlo = (2, 8, 4), aliavos oo lios sogmonlos iolilnoos: o piimoiio uma poiao oo oixo r,
o sogunoo paialolo ao oixo j o o loicoiio paialolo ao oixo ..
8. Nos soguinlos casos, calculo
_

F dr.
(a) F =
_
r
2
j
2
_
I 8rj
2
j, o o ciculo r
2
j
2
= 0.
(L) F =
_
8r
2
8j
2
_
I (4j 6rj) j, o a fionloiia oa iogiao
1 = (r, j)
2
: r _ 0, j _ 0 o r j _ 2.
(c) F = rjI jj k, o o sogmonlo oo iola liganoo a oiigom ao ponlo = (1, 1, 1).
(o) F = j
2
I r
2
j, o o aico oa paiaLola r = t, j = t
2
o . = 0, 1 _ t _ 2.
(o) F = .
2
I r
2
k, o o sogmonlo oo (1, 0, 1) a (2, 0, 1), soguioo oo sogmonlo oo (2, 0, 1) a
(2, 0, 4).
4. Calculo
_

rdr jdj
r
2
j
2
,
ao lonoo oa cuiva consislinoo oo aico oa paiaLola j = r
2
1, 1 _ r _ 2, soguioo oo
sogmonlo oo iola quo uno os ponlos (2, 8) o (1, 0).
. Calculai a inlogial oa foima r.dr rdj j.d., ao logo oo caminho oosciilo na Figuia .16,
consislinoo oo um quailo oo ciicunfoioncia o oo oois sogmonlos iolilnoos.
Figuia .16: Caminho paia o oxoiccio
200 CAIC!IO II 'AIIA5 'AIIA'II5 A. A. a 5II'A ! M. I. MAJO5
6. Soja a poiao oa cuiva oo piimoiio oclanlo, quo coiiosponoo a inloisoao oo plano r = j com
o cilinoio 2j
2
.
2
= 1, poicoiiioa oo ponlo (0, 0, 1) ao ponlo 1
__
2,2,
_
2,2, 0
_
. Calculo
_

r
_
1 j
2
j
2
.
2
_
12
dr
7. Sojam F = 1I 'j k o 0 o o angulo onlio o campo F o dr. Moslio quo
_

F(r) dr =
_

_
1
2
'
2

2
cos 0d:.
8. So
1
o
2
sao ouas cuivas oquivalonlos o F : \ _
S

S
o um campo voloiial conlnuo om
uma iogiao \ conlonoo as cuivas
1
o
2
, moslio quo
_

F dr =
_

F dr.
5.5 IndeendncIa do CanInLo
Iniciaiomos osla soao moslianoo, aliavos oo um oxomplo simplos, quo o valoi oa inlgoial oo linha
pooo muoai, ao longo oo caminhos oislinlos liganoo oois ponlos. Sojam
1
,
2
o os soguinlos
caminhos liganoo os ponlos (1, 1) o 1(2, 4)

1
: r = 1 t, j = 1 8t, 0 _ t _ 1 (sogmonlo oo iola)

2
: r = t, j = t
2
, 1 _ t _ 2 (paiaLola)
o consislo oo sogmonlo hoiizonlal, oo ponlo (1, 1) ao ponlo C (2, 1), soguioo oo sogmonlo voilical
oo ponlo C (2, 1) ao ponlo 1(2, 4), como moslia a Figuia .17.
Figuia .17: Caminhos liganoo os ponlos o 1.
1. Ao longo oo
1
, lomos
_

jdr 2rdj =
_
1
0
[(1 8t) 2(1 t)8[dt =
_
1
0
(7 0t)dt =
28
2
.
CAIIJ!IO INJICIAI II IINHA 201
2. SoLio
2
, fazomos as suLsliluioos r = t, j = t
2
, dr = dt o dj = 2tdt o oLlomos
_

jdr 2rdj =
_
2
1
[t
2
(2t)2t[dt =
_
2
1
t
2
dt =
8
8
.
8. A poligonal o composla oos sogmonlos
S
o
1
o oLsoivanoo quo j = 1, soLio
S
, o r = 2,
soLio
1
, oLlomos
_

jdr 2rdj =
_

jdr 2rdj
_

jdr 2rdj =
_
2
1
dr
_
1
1
4dj = 18.
Nosla soao oslaLolocoiomos conoioos nocossaiias o sulcionlos paia quo a inlogial oo linha
_
1

Fdr
nao ooponoa oo caminho quo liga os ponlos o 1. So F = 1I 'j k o um campo voloiial
conlnuo om uma iogiao \ _
S
, oiiomos quo a inlogial oo linha
_

F dr (ou
_

1dr'dj d.) o
.nJnJn J nn.nh om \ so, paia quaisquoi oois ponlos o 1 om \, o valoi oa inlogial linha
_
1

F dr o o mosmo, soja qual foi o caminho paicialmonlo iogulai , conlioo om \, liganoo os ponlos
o 1.
Teorena 5.37 {1
o
Teorena FundanentaI) 5 , : \ _
S
n J:.nJn n:.n J :.n.:n
:Jn n.n&n n Jn.n. (nh: nr) \ J
S
, nn
_
1

\, dr = ,(1) ,(),
]nn j&n. J:n n 1 n \.
Denonstrao Soja : r = r (t) , a _ t _ /, um caminho iogulai om \ liganoo os ponlos o 1.
Da Iogia oa Caooia, voja (2.22) no Caplulo 2, saLomos quo
d
dt
[,(r (t))[ = \,(r (t)) r
t
(t) ,
oo onoo iosulla
\, dr =
d
dt
[,(r (t))[ ,
o oo 1ooioma Funoamonlal oo Calculo paia funao oo uma vaiiavol, oLlomos:
_
1

\, dr =
_
b
o
d
dt
[,(r (t))[ = ,(r (/)) ,(r (a)) = ,(1) ,() .
CoroIrIo 5.38 5 F = 1I 'j k &n nn :.n| n.n& n:n., n &n Jn.n.
(nh: nr) \ J
S
, nn n .nj:n| J |.nhn
_

F dr
.nJnJn J nn.nh.
Denonstrao Sonoo F conlnuo o consoivalivo, oxislo um campo oscalai ,, o poloncial oo F,
oo classo C
1
, lal quo F = \, o, poilanlo,
_
1

F dr =
_
1

\, dr = ,(1) ,().
Isso moslia quo a inlogial oo linha oo campo F so ooponoo oos ponlos o 1, o nao oo caminho
liganoo ossos ponlos.
202 CAIC!IO II 'AIIA5 'AIIA'II5 A. A. a 5II'A ! M. I. MAJO5
Teorena 5.39 {2
o
Teorena FundanentaI) 5 F = 1I 'j k &n nn :.n| n.n&
n Jn.n. (nh: nr) \ _
S
, n .nj:n| J |.nhn
_

F dr
.nJnJn J nn.nh, nn nn F n:n..
Denonstrao A pailii oo um ponlo lxaoo no oomnio \, oolnimos , : \ _
S
poi
,(A) =
_
A

F dr =
_
A

1dr 'dj d.,


onoo a inlogial oo linha o calculaoa ao longo oo uma poligonal liganoo o ponlo ao ponlo A (r, j, .).
A oscolha oo caminho o aiLiliaiia, lonoo om visla quo a inlogial oo linha nao ooponoo oo caminho.
Consiooiomos / sulcionlomonlo poquono, oo mooo quo A H = (r /, j, .) osloja om \, o soja o
sogmonlo oo iola r (t) = (r t) I jj .k, 0 _ t _ /, quo liga o ponlo A ao ponlo A H. 1omos
quo r
t
(t) = I o, usanoo a piopiiooaoo aoiliva oa inlogial oo linha, oLlomos
,(A H) ,(A)
/
=
1
/
_
A1
A
F dr =
1
/
_
I
0
F(r (t)) r
t
(t) dt =
1
/
_
I
0
1(r t, j, .) dt.
Como a funao t 1(r t, j, .) o conlnua om alguma vizinhana oo t = 0, a funao
q (t) =
_
t
0
1(r t, j, .) dt
o oifoionciavol om uma vizinhana oo t = 0, q (0) = 0 o q
t
(0) = 1(r, j, .), como consoquoncia oo
1ooioma Funoamonlal oo Calculo oo uma vaiiavol. Logo,
,
a
(r, j, .) = lim
I0
,(A H) ,(A)
/
= lim
I0
q (0 /) q (0)
/
= q
t
(0) = 1(r, j, .) .
Do mooo similai, oLlom-so quo ,
j
(r, j, .) = ' (r, j, .) o ,
:
(r, j, .) = (r, j, .). Assim, F = \, o
com isso mosliamos quo F o consoivalivo.
OLservao 5.40 nh.nnnJ J. J:nn 1&nJnnnn. n:n n .nj:n| J |.nhn, n j&
&n nn :.n| F = 1I 'j k, n.n& n &n Jn.n. (nh: nr) \ J
S
,
n:n. , nn , n .nj:n| J |.nhn
_

F dr
.nJnJn J nn.nh. A n, , &n n.n| J nn F, . , F = \,, nn
_
1

F dr =
_
1

\, dr = ,(1) ,(),
n:n j&n.j&: J. n 1 n \. 1n n:.&|n:, &nn &:n JhnJn, n:.n|nn :j&|n:
F n.n& n:n., nn
_

F dr = 0.
CAIIJ!IO INJICIAI II IINHA 208
ExenIo 5.41 `:n: j& nn h.J.nn.nn| F(r, j) =
jI rj
r
2
j
2
nn n:n. n Jn.n.
\ : 0 < r
2
j
2
< 1 J
2
.
SoIuo Consiooiomos om \ a ciicunfoioncia : r
2
j
2
= -, 0 < - < 1, paiamoliizaoa poi
r = - cos t, j = - sont, 0 _ t _ 2. Lnlao
_

F dr =
_

jdr rdj
r
2
j
2
=
1
-
2
_
2
0
[(- sont) (- sont) (- cos t) (- cos t)[ dt
=
1
-
2
_
2
0
_
-
2
(sont)
2
-
2
(cos t)
2
_
dt =
1
-
2
_
2
0
-
2
dt = 2.
So fosso F um campo consoivalivo, a inlogial oo linha oo F soLio a cuiva fochaoa soiia 0.
ExenIo 5.42 5]n n &:n J:.n :
r(t) = oxp(t) I (1 2 sont)j (t cos t) k, t .
1:n.nn: n J:.nJn J.:.nn| J ,(r, j, .) = r
2
j.
S
, nn J.:n Jn &:n , n n 1 :n-
Jn n t = 0.
SoIuo A J:.nJn J.:.nn| oo , no ponlo 1 = r(t), na oiioao oa cuiva , o, poi oolniao, a
ooiivaoa oiiocional oo , no ponlo 1 = r(t), na oiioao oo voloi unilaiio
u(t) =
r
t
(t)
[r
t
(t)[
,
langonlo a cuiva om 1. O ponlo 1 coiiosponoonlo a t = 0 o r(0) = (1, 1, 1) o o voloi langonlo
unilaiio a cuiva no ponlo 1 o
u =
r
t
(0)
[r
t
(0)[
=
1
_
6
(I 2j k) .
Como \, = (2rj.
S
)I (r
2
.
S
)j (8r
2
j.
2
)k, oLlomos \,(r (0)) = 2I j 8k o, poilanlo,
0,
0u
(1) = \,(1) u =
_
6
2
.
ExenIo 5.43 5]n / &nn nnn :n| n.J:n nn :.n| F =
/r
[r[
S
, nJ r = OI
: .n J n 1. n|&|n: n .nj:n| J |.nhn
_

F dr,
n |nj J jnn , j& n. J n (1, 1, 1) n n 1(1, 2, 1).
SoIuo Vimos, no Lxomplo ??, quo F = \,, onoo a funao , :
S
(0, 0, 0 o oolnioa poi
,(r, j, .) = /, [r[ Ioilanlo, pola OLsoivaao .40,
_

F dr = ,(1) ,() = /
_
1
[OH[

1
[OA[
_
= /
_
1
_
6

1
_
8
_
.
OLsoivamos quo so os ponlos o 1 oslao soLio uma ciicunfoioncia oo conlio na oiigom o iaio 1,
onlao [OA[ = [OH[ = 1 o, sonoo assim,
_

F dr = / (1,1 1,1) = 0.
204 CAIC!IO II 'AIIA5 'AIIA'II5 A. A. a 5II'A ! M. I. MAJO5
Teorena 5.44 1n:n j& &n nn :.n| n.n& F = 1I 'j k ]n n:n. n &n
Jn.n. \ _
S
, nn:. &].n j&
_

F dr = 0,
n |nj J j&n|j&: &:n .n|, JhnJn n:.n|nn :j&|n: , n.Jn n \.
Denonstrao Suponhamos quo F soja consoivalivo o soja uma cuiva fochaoa, simplos o pai-
cialmonlo iogulai conlioa om \. Fixomos oois ponlos o 1 soLio , oo mooo quo lca pailicionaoa
om
1
o
2
, como sugoio a Figuia .18. Como F o consoivalivo, a inlogial oo linha
_

F dr
o inooponoonlo oo caminho o, consoquonlomonlo,
_

F dr =
_

F dr
_

F dr =
_

F dr
_

F dr = 0.
Figuia .18: Iailiao oo caminho .
Iocipiocamonlo, suponhamos quo
_

F dr = 0,
ao longo oo qualquoi cuiva fochaoa, simplos o paicialmonlo iogulai om \. Daoos oois ponlos o 1
om \, sojam
1
o
2
ouas cuivas simplos, paicialmonlo iogulaios o som ponlo om comum, liganoo
o 1. Lnlao =
1

2
o uma cuiva simplos, fochaoa o paicialmonlo iogulai o, poilanlo,
0 =
_

F dr =
_

F dr
_

F dr =
_

F dr
_

F dr,
oo onoo iosulla
_

F dr =
_

F dr.
So as cuivas
1
o
2
so inloicoplam om um ponlo 1, onlao 1 oivioo caoa uma oolas om ouas novas
cuivas o aplicamos o iacioccio piocooonlo.
CoroIrIo 5.45 5]n F = 1I'jk &n nn :.n| J |n C
1
n Jn.n. (nh: nr)
\, . , n nnn 1, ', : \ _
S
n J:.nJn n:.n. J 1
n
:Jn n.n&n n \.
CAIIJ!IO INJICIAI II IINHA 20
1. 5 n .nj:n| J |.nhn
_

F dr &
_

1dr 'dj d.
.nJnJn J nn.nh, nn F &n nn .::n.nn|, . , iol F = 0 , n n,
0
0j
=
0'
0.
,
01
0.
=
0
0r

0'
0r
=
01
0j
.
.. 5 \ &n Jn.n. .n|nn nr F &n nn .::n.nn| (iol F = 0), nn n
.nj:n| J |.nhn
_

F dr &
_

1dr 'dj d.
.nJnJn J nn.nh nn F n:n..
ExenIo 5.46 {conservao da energIa) 5]n r = r(t) n j&nn h:n:.n J &nn n:.&|n j&
J|n, Jn .n .n..n| = r(t
0
) n .n ]nn| 1 = r(t
1
), h n nn J &n nn J
J:n n:n. F = F(r(t)). `:n: j& n nn J &n n:j.n .n.n n.n| :nnn
nnn.
SoIuo Como F o um campo consoivalivo lomos quo F = \,(t) (o sinal " o fioquonlomonlo
usaoo om Fsica), onoo ,(t) o a n:j.n n.n|. O liaLalho ioalizaoo o
\ =
_

F dr =
_

(\,) dr = ,() ,(1) .


Ioi oulio laoo, so iopiosonlaimos poi : a massa oa pailcula o poi

o
1
as onoigias cinolicas, nos
ponlos o 1, iospoclivamonlo, lomos
\ =
1
2
:
2
1

1
2
:
2

o, poilanlo,
1
2
:
2

,() =
1
2
:
2
1
,(1) .
ExenIo 5.47 A Jn.n. \ = (r, j)
2
: (r8)
2
j
2
< 4, n:n: j& nn F J 1rn|
.41 n:n.. `n. j:n|nn, F n:n. n j&n|j&: :j.n .n|nn nrn \,
j& nn nn n :.jn.
SoIuo O campo F o oo classo C
1
no oomnio simplosmonlo conoxo \ o soia consoivalivo so
iol (F) = 0 om \. As compononlos oo campo 1 sao
1 =
j
r
2
j
2
, ' =
r
r
2
j
2
o = 0
o, poilanlo,
iol F =

I j k
0
a
0
j
0
:
1 ' 0

= ('
a
1
j
) k =
_
j
2
r
2
(r
2
j
2
)
2

j
2
r
2
(r
2
j
2
)
2
_
k = 0, om \.
Ao longo oo qualquoi cuiva simplos, fochaoa o paicialmonlo iogulai om \, lomos
_

j
r
2
j
2
dr
r
r
2
j
2
dj = 0.
206 CAIC!IO II 'AIIA5 'AIIA'II5 A. A. a 5II'A ! M. I. MAJO5
A famlia oo polonciais oo F sao as soluoos , oo sisloma
,
a
= 1 =
j
r
2
j
2
(I) o ,
j
= ' =
r
r
2
j
2
. (I)
Inlogianoo (I) paicialmonlo om iolaao a r o manlonoo j lxaoo, oLlomos
,(r, j) =
_

j
r
2
j
2
dr =,(r, j) = aiclan(j,r) /(j)
o ooiivanoo a llima oquaao om iolaao a j, o compaianoo com (II), iosulla
,
j
=
r
r
2
j
2
/
j
=
r
r
2
j
2
.
Logo, /
j
= 0, ou soja, / = /, com / uma conslanlo ioal. Assim, a famlia oo polonciais o oaoa poi
,(r, j) = aiclan(j,r) /.
ExenIo 5.48 {un cano IrrotacIonaI e no conservatIvo) A 1rn| .41 .n j& nn
F(r, j) =
jI rj
r
2
j
2
nn n:n. n Jn.n. \ : 0 < r
2
j
2
< 1, nh:n n Jn.n. | ]n J |n C
1

.::n.nn|, . , iol (F) = 0. 1 nn n:nJ.. :&|nJ n.J n :|n:. .4, :j&


Jn.n. \ nn .n|nn nr.
Iaia usai a linguagom oo foima oifoioncial, iocoioomos quo a oxpiossao
F dr = 1dr 'dj d.
iocoLo o nomo J:nn J.J:n.n| o ola oonomina-so rnn ou n| quanoo o campo F = 1I 'j k
foi consoivalivo, islo o, quanoo oxislii campo oscalai oifoionciavol , : \ _
S
lal quo
1dr 'dj d. =
0,
0r
dr
0,
0j
dj
0,
0.
d. = d,.
So as funoos 1, ' o lom ooiivaoas paiciais conlnuas no oomnio simplosmonlo conoxo \, onlao
a foima oifoioncial 1dr 'dj d. o oxala so, o somonlo so,
0
0j
=
0'
0.
,
01
0.
=
0
0r
o
0'
0r
=
01
0j
ou, oquivalonlomonlo, a maliiz JacoLiana J (F) o simoliica.
ExenIo 5.49 1:.]n: j& jdr rdj d. &nn J:nn J.J:n.n| rnn n|&|n: n .nj:n| J
|.nhn
_

jdr rdj d.,


nJ jnn J :n J :.jn (1, 1, 1) r:n.JnJ 1(2, 8, 1).
CAIIJ!IO INJICIAI II IINHA 207
SoIuo Como a maliiz JacoLiana
J =
_

_
1
a
1
j
1
:
'
a
'
j
'
:

a

j

:
_

_
=
_

_
0 1 0
1 0 0
0 0 0
_

_
o simoliica, soguo quo a foima oifoioncial o oxala. Assim,
jdr rdj d. = ,
a
dr ,
j
dj ,
:
d. = d,,
paia alguma funao , : \ _
S
o o calculo oa inlogial oo linha so iozuz a
_

jdr rdj d. =
_
1

d, = ,(1) ,().
Noslo caso, usanoo as iogias oo ooiivaao o manipulaoos simplos, onconliamos
d, = jdr rdj d. = d(rj) d(.) = d(rj .)
o, poilanlo, ,(r, j, .) = rj . /, com / uma conslanlo ioal. Assim,
_

jdr rdj d. = ,(1) ,() = (1 /) (6 /) = .


5.5.1 O IotencIaI cono IntegraI de LInLa
DonInIo AdnIssIveI
Um oomnio \ _
S
oonomina-so nJn..|, quanoo possuii a soguinlo piopiiooaoo: oxislo om \
um ponlo (a, /, c) lal quo a poligonal oo voilicos (a, /, c) , 1(r, /, c) , C (r, , j, c) o 1 (r, j, .) jaz
om \, soja qual foi o ponlo 1 (r, j, .) oo \. Lm oimonsao : = 2, o oomnio \ o aomissvol quanoo
oxislii um ponlo (a, /) om \, lal quo a poligonal oo voilicos (a, /) , 1(a, j) o 1 (r, j) jaz om \,
paia looo 1 (r, j) oo \. A Figuia .10 iluslia ossas poligonais.
Figuia .10: Ioligonais aomissvois om
S
o
2
.
208 CAIC!IO II 'AIIA5 'AIIA'II5 A. A. a 5II'A ! M. I. MAJO5
Ioi oxomplo, as vizinhanas o o piopiio
S
sao oomnios aomissvois. O oomnio \ =
2
(0, 0)
nao o aomissvol; oo falo, oaoo (a, /) om \, a poligonal oo voilicos (a, /) , 1(a, 0) o C (1, 0) nao
jaz om \.
Lm um oomno \ aomissvol, pooomos usai as poligonais paia ooloiminai o poloncial oo um campo
consoivalivo. Daoo um campo voloiial consoivalivo F : \ _
S

S
om um oomnio aomissvol \,
onlao lxaoo um ponlo (a, /, c) om \ o poloncial , : \ _
S
oo F o ooloiminaoo pola foimula
,(1) =
_
1

F dr =
_
1

1dr 'dj d.
o usanoo a poligonal =
1

2

S
oa Figuia .10, oLlomos
,(1) =
_
1

F dr =
_
a
o
1(t, /, c) dt
_
j
b
' (r, t, c) dt
_
:
c
(r, j, t) dt. (.17)
Teorena 5.50 1n:n j& &n nn :.n| F = 1I 'j k, J |n C
1
, ]n n:n.
n &n Jn.n. nJn..| \ _
S
, nn:. &].n j& iol (F) = 0 n \. A n,
n.n| ,(r, j, .) JnJ : (.17). 1n J.nnn : = 2, nn F(r, j) = L(r, j) I A(r, j) j
n:n. , nn , '
a
= 1
j
n \.
ExenIo 5.51 `:n: j& nn :.n| F = (j .)I (r .)j (r j)k n:n.
nn:n: &n n.n| J j&n| | J:.n.
SoIuo Um calculo oiiolo nos oa iol F = 0 no oomnio aomissvol
S
o, poilanlo, F o um campo
consoivalivo. Iaia ooloiminai um poloncial oo F, oscolhomos (0, 0, 0) como ponlo oo pailioa o
usamos (.17) paia oLloi:
,(r, j, .) =
_
a
0
(0 0)dr
_
j
0
(r 0)dj
_
:
0
(r j)d. = rj r. j..
L claio quo so / o uma conslanlo, onlao ,(r, j, .) / o, lamLom, um poloncial oo campo F.
DonInIo EstreIado
Um oomnio \ _
S
oonomina-so :|nJ, om iolaao ao ponlo 1 oo \, so o sogmonlo oo iola 1Q
osla inloiiamonlo conlioo om \, soja qual foi o ponlo Q oo \. Ioi oxomplo, no plano
2
, o inloiioi
oo um paialologiamo, o oisco o o piopiio
2
sao oomnios osliolaoos, om iolaao a qualquoi um oo
sous ponlos. O oomnio
2
(0, 0) nao o osliolaoo om iolaao a ponlo algum. So \ o osliolaoo om
iolaao ao ponlo 1, o o uma cuiva fochaoa om \, onlao a JJ:nnn n.n&n

c
(t) = (1 :) (t) :1, 0 _ : _ 1,
ioouz a cuiva ao ponlo 1, som saii oo \, poiquo
c
(t) \, \:, t, o, alom oisso,
0
= o
1
= 1.
Ioilanlo, \ o simplosmonlo conoxo. So ioliiaimos oo
2
o oixo r, oLlomos um oomnio simplosmonlo
conoxo o nao osliolaoo.
Soja F : \ _
S

S
um campo voloiial consoivalivo soLio um oomnio \, o suponhamos quo \
soja osliolaoo om iolaao ao ponlo (a, /, c) oo \. O poloncial , : \ _
S
oo F o ooloiminaoo
pola foimula
,(r, j, .) =
_
1

F dr /, (.18)
CAIIJ!IO INJICIAI II IINHA 200
sonoo / uma conslanlo ioal o 1(r, j, .) um ponlo gonoiico oo \. A inlogial oo linha om (.18) nao
ooponoo oo caminho, o so consiooiaimos o sogmonlo oo iola r (t) = tAI, 0 _ t _ 1, oLlomos
,(r, j, .) =
_
1

F dr / =
_
1
0
_
F(r (t)) r
t
(t)

dt
=
_
1
0
[F(a t (r a) , / t (j /) , c t (. c)) (r a, j /, . c)[ dt.
ExenIo 5.52 `:n: j& nn :.n| F = (c
a
sonj)I (c
a
cos j)j k n:n. J:-
n.nn: &n n.n| J j&n| | J:.n.
SoIuo O campo F o oo classo C
1
no oomnio simplosmonlo conoxo
S
o, nosso oomnio, iol F = 0.
Logo, F o um campo consoivalivo. Consiooianoo
S
como um oomnio osliolaoo om ioaao a oiigom,
oLlomos
,(r, j, .) =
_
1
0
[F(tr, tj, t.) (r, j, .)[ dt /
= r
_
1
0
c
ta
son(tj)dt j
_
1
0
c
ta
cos(tj)dt .
_
1
0
dt / = c
a
sonj . /.
ExenIo 5.53 1nn :n.J:n: nn F = r
2
I jj 8.k J 1rn| .8. Anj&| rn|,
:|nJ .nn J j&n J.J:n.n.
,
a
= 1 = r
2
, ,
j
= ' = j ,
:
= = 8.,
nn:nn n Jnn.|.n J n.n.
,(r, j, .) =
1
S
r
S

1
2
j
2

S
2
.
2
/.
j:n, n.n| :n nn:nJ .n .nj:n| J |.nhn. n.J:nnJ n :.jn O(0, 0, 0) n n
J n:.Jn, &nn (.17) hn n.n|
c (r, j, .) =
_
a
0
1(t, 0, 0) dt
_
j
0
' (r, t, 0) dt
_
:
0
(r, j, t) dt
=
_
a
0
t
2
dt
_
j
0
tdt
_
:
0
8tdt =
1
S
r
S

1
2
j
2

S
2
.
2
.
Oh:nn j& n.n| c (r, j, .) nn:nJ |n .nj:n| J |.nhn, ::nJ n n|: / = 0,
j& rnnnn ,(0, 0, 0) .
ExercIcIos & ConIenentos.
1. Voiilquo so a foima o oxala o, nos casos alimalivos, ooloimino um poloncial oo qual olo ooiiva.
(a) (sonj j sonr r) dr (cos r rcos j j) dj.
(L) [son(jr) rj cos (rj)[ dr
_
r
2
cos (rj)

dj.
(c) (r .) dr (j .) dj (r j) d..
(o) 2rj
S
dr r
2
j
S
dj 8r
2
j.
2
d..
210 CAIC!IO II 'AIIA5 'AIIA'II5 A. A. a 5II'A ! M. I. MAJO5
(o) 8j
1
.
2
dr 4r
S
j
2
dj 8r
2
j
2
d..
(f)
_
2r
2
8rj
2
_
dr
_
8r
S
j 8rj
_
dj
_
4j
2
.
2
2r
S
.
_
d..
(g)
_
j
2
cos r .
S
_
dr (4 2j sonr) dj
_
8r.
2
2
_
d..
(h)
_
4rj 8r
2
.
2
1
_
dr
_
2r
2
2
_
dj
_
2r
S
. 8.
2
_
d..
(i) (c
a
son. 2j.) dr (2r. 2j) dj
_
c
a
cos . 2rj 8.
2
_
d..
2. Voiilquo quo o campo oo foias F = jI .j j.k nao o consoivalivo.o calculo o liaLalho
ioalizaoo polo campo F, paia movoi uma pailcula oo ponlo (1, 0, 1) ao ponlo 1(1, 0, c

) ,
ao longo oa cuiva r (t) = (cos t) I (sont) j
_
c
t
_
k.
8. Moslio quo nao oxislo um campo voloiial F, cujo iolacional o rI jj .k.
4. Soja ) : [a, /[ uma funao com ooiivaoa conlnua om [a, /[. Doloimino om quo iogiao oo
plano rj o campo voloiial F(r, j) = j) (rj) I r) (rj) j o consoivalivo.
. Soja um caminho paicialmonlo iogulai quo liga os ponlos (1, 2) o 1(2, 1) o nao inloicopla o
oixo r. L voioaoo quo
_

jdr rdj
j
2
= 8,2
5.6 O Teorena de Creen no IIano
Iaia molivai o quo soia oosonvolvioo nosla soao, ooixo-nos consiooiai a iogiao 1 oo plano rj,
oolimilaoa polas paiaLolas j = r
2
o r = j
2
, o vamos oiionlai a cuiva 01, fionloiia oa iogiao 1, oo
mooo quo ao poicoiio-la, a iogiao 1 poimanoa oo nosso laoo osquoioo. Na Figuia .20, ilusliamos
a iogiao 1, onoo vomos quo 01 =
1

2
o um conloino simplos, fochaoo o paicialmonlo iogulai.
Figuia .20: Iogiao onlio as cuivas j = r
2
o j =
_
r.
Vamos compaiai as inlogiais:
_
01
1(r, j) dr ' (r, j) dj (I) o
__
1
_
0'
0r

01
0j
_
d, (II)
sonoo 1(r, j) = rj o ' (r, j) = j
2
r
2
. Calculanoo a inlogial oupla (II), oLlomos
__
1
_
0'
0r

01
0j
_
d =
__
1
(2r r) d =
_
1
0
_
_
a
a

(8r) djdr
= 8
_
1
0
r
__
r r
2
_
dr = 0,20
CAIIJ!IO INJICIAI II IINHA 211
o paia calclulai a inlogial oo linha (I), usaiomos a piopiiooaoo aoiliva:
_
01
1dr 'dj =
_

1dr 'dj =
_

1dr 'dj
_

1dr 'dj.
A cuiva
1
o oosciila poi j = r
2
, 0 _ r _ 1, o usanoo r como paiamolio, oLlomos:
_

1dr 'dj =
_

rjdr
_
j
2
r
2
_
dj =
_
1
0
_
r
S
2r
_
r
1
r
2
_
dr
=
_
1
0
_
2r

r
S
_
dr = 1,12.
Ioi oulio laoo, a cuiva
2
o oosciila poi r = j
2
o ao longo oosla cuiva, o poicuiso oo ponlo alo a
oiigom o foilo com j vaiianoo oo 1 alo 0. Usanoo j como paiamolio, oLlomos:
_

1dr 'dj =
_

rjdr
_
j
2
r
2
_
dj =
_
1
0
_
2j
1

_
j
2
j
1
_
dj
=
_
1
0
_
j
1
j
2
_
dj = 8,1.
Assim, onconliamos
_
01
1dr 'dj =
_

1dr 'dj
_

1dr 'dj =
1
12

8
12
= 0,20.
O iosullaoo 0,20, onconliaoo paia inlogiais (I) o (II), nao o uma coinciooncia. O J:nn J
G:n,
14
quo foimulaiomos a soguii, oslaLoloco quo, soL ooloiminaoas conoioos, o valioa a iolaao
_
01
1dr 'dj =
__
1
_
0'
0r

01
0j
_
d.
Lslamos lialanoo com inlogiais ao longo oo caminhos oiionlaoos o, o claio, a oiionlaao oa lia-
joloiia o iolovanlo.
Figuia .21: Fionloiia = 01 oiionlaoa.
Na Figuia .21 ilusliamos a oiionlaao posiliva oa fionloiia oo uma iogiao 1, oolimilaoa poi uma
cuiva simplos, fochaoa o paicialmonlo iogulai . A oiionlaao posiliva coiiosponoo aquola om quo o
campo oo voloios noimias n, oLlioo poi iolaao anli-hoiaiia oo 00

oo campo langonlo
T =
r
t
(t)
[r
t
(t)[
,
sompio aponla paia oonlio oa iogiao 1. Inluilivamonlo, a oiionlaao posiliva oo coiiosponoo aquola
quo, ao poicoiio-la, ooixa a iogiao 1 a nossa osquoioa.
14
Gooigo Gioon (1708-1S41), malomalico inglos.
212 CAIC!IO II 'AIIA5 'AIIA'II5 A. A. a 5II'A ! M. I. MAJO5
Teorena 5.54 {Teorena de Creen) 5]n &nn &:n .n|, JhnJn n:.n|nn :j&|n:,
j& J|.n.n &nn :j.n 1 J |nn rj. 5 1(r, j) ' (r, j) n J&n J |n C
1
, . , n
J:.nJn n:.n. J :.n.:n :Jn n.n&n, nn :j.n 1 ' 01, nn
_

1dr 'dj =
__
1
_
0'
0r

01
0j
_
drdj,
nJ n &:n = 01 :.nnJn n n.J .. (nn.-h:n:.).
Denonstrao Ioi simplicioaoo, vamos consiooiai o caso pailiculai om quo 1 o a iogiao oa
Figuia .22, oolimilaoa poi um iolangulo oo laoos paialolos aos oixos cooioonaoos.
Figuia .22: Iogiao iolangulai 1.
A fionloiia oo 1 o a cuiva simplos, fochaoa o paicialmonlo iogulai, foimaoa polos sogmonlos oo
iola
1
,
2
,
S
, o
1
, islo o, 01 =
1

S

1
. 1omos pola piopiiooaoo aoiliva quo
_
01
1dr 'dj =
1

i=1
_

.
1dr 'dj. (.10)
SoLio o sogmonlo
1
, lomos j = c, dj = 0, a _ r _ / o, poilanlo,
_

1dr 'dj =
_
b
o
1(r, c) dr.
SoLio o sogmonlo
2
, lomos r = /, dr = 0, c _ j _ d o, poilanlo,
_

1dr 'dj =
_
o
c
' (/, j) dj.
SoLio o sogmonlo
S
, lomos j = d, dj = 0, a _ r _ / o, poilanlo,
_

1dr 'dj =
_
b
o
1(r, d) dr.
SoLio o sogmonlo
2
, lomos r = a, dr = 0, c _ j _ d o, poilanlo,
_

1dr 'dj =
_
o
c
' (a, j) dj.
O sinal '' quo lguia nas inlogiais soLio
S
o
1
o oovioo a oiionlaao. Do (.10), iosulla
_
01
1dr 'dj =
_

_
b
o
[1(r, d) 1(r, c) dr[
_

__
o
c
[' (/, j) ' (a, j)[ dj
_
(.20)
CAIIJ!IO INJICIAI II IINHA 218
o aplicanoo o 1ooioma Funoamonlal oo Calculo
1
a caoa inlogial oo laoo oiioilo oo (.20), onconliamos
_
01
1dr 'dj =
_
b
o
__
o
c
1
j
(r, j) dj
_
dr
_
o
c
__
b
o
'
a
(r, j) dr
_
dj
=
_
b
o
_
o
c
['
a
(r, j) 1
j
(r, j)[ djdr =
__
1
('
a
1
j
) d.
ExenIo 5.55 n n&r.|. J J:nn J G:n, n|&|n: n .nj:n| J |.nhn
_
01
8rjdr 2r
2
dj,
nJ 1 n :j.n J|.n.nJn |n :n j = r n n:nh|n j = r
2
2r.
SoIuo A iogiao 1 o oo lipo voilical simplos, o osla ilusliaoa na Figuia .28; ola o oosciila polas
oosigualoaoos 1 : 0 _ r _ 8, r
2
2r _ j _ r.
Figuia .28: Iogiao 1 onlio as cuivas j = r o j = r
2
2r.
As compononlos oa foima oifoioncial sao 1 = 8rj o ' = 2r
2
, oo mooo quo '
a
1
j
= 4r 8r, o
usanoo o 1ooioma oo Gioon, oLlomos
_
01
8rjdr 2r
2
dj =
__
1
rdrdj =
_
S
0
__
a
a

2a
rdj
_
dr =
_
S
0
r
2
(8 r) dr =
27
4
.
ExenIo 5.56 O .. n|: n:n n .nj:n| J |.nhn
_

jdr rdj
r
2
j
2
,
nJ &nn .:&nJ:n.n j& nn nn |n :.jn, n 2 0. 1 Jn, &nn .:&n-
J:n.n n:nJn nn :.jn J :n. -, n :.nnn ..n, .n n 1rn| .1 j& n .nj:n|
n n|: 2. 1n:nJ n :.nnn, n|: Jn .nj:n| nn n : 2. 1: &: |nJ, n
.:&nJ:n.n nn n| n :.jn, Jn &n: J:nn J G:n nn :j.n 1, J|.n.nJn
: , n.J:nnJ j& 1
j
= '
a
, n 1, :&|n
_

1dr 'dj =
__
1
('
a
1
j
) drdj = 0.
1n|nn j& J:nn J G:n nn n|.n, n .:&nJ:n.n n|: n :.jn.
1
1ooioma Funoamonlal oo Calculo:

l
a
G
i
(r, ) dr = G(/, ) G(o, ) , G oo class C

.
214 CAIC!IO II 'AIIA5 'AIIA'II5 A. A. a 5II'A ! M. I. MAJO5
ExenIo 5.57 n|&|n:
_

jdr 8rdj, nJ :&|n Jn .n:n J n . =


_
r
2
j
2
n
|nn . = 2.
SoIuo A cuiva o a ciicunfoioncia oo iaio 1 = 2, siluaoa no plano . = 2, com conlio C (0, 0, 2).
Iolo 1ooioma oo Gioon, lomos
_

jdr 8rdj =
__
1
(8 1)drdj = 2(1) = 8.
5.6.1 HegIes AuItIIanente Conexas
Dosojamos usai o 1ooioma oo Gioon paia calculai a inlogial oo linha
_

jdr rdj
r
2
j
2
,
ao longo oo uma cuiva simplos, fochaoa o paicialmonlo iogulai , quo onvolvo a oiigom, como ilusliaoo
na Figuia .24.
Figuia .24: Iogiao 1 mulliplamonlo conoxa.
O 1ooioma oo Gioon nao pooo soi aplicaoo oiiolamonlo, lonoo om visla quo a foima nao o oo classo
C
1
, na iogiao oolimilaoa pola cuiva . Iaia conloinai a siluaao, consiooiamos uma ciicunfoioncia
conliaoa na oiigom, oo iaio - 0, sulcionlomonlo poquono, oo mooo quo
.
= , o um sogmonlo
oo iola soivinoo oo n J |.jnn, onlio as cuivas o
.
, Com ossos ailifcios, consliuimos uma
iogiao simplosmonlo conoxa 1, com fionloiia 01 =
.

1

2
, oo mooo quo a foima oifoioncial
o oxala o oo classo C
1
, om 1 ' 01. Como
2
=
1
, onlao
_

1dr 'dj
_

1dr 'dj = 0
o, poilanlo,
_
01
1dr 'dj =
_

1dr 'dj
_

s
1dr 'dj. (.21)
Do 1ooioma oo Gioon, iosulla
_
01
1dr 'dj =
__
1
('
a
1
j
) drdj = 0
o oo (.21), oLlomos
_

jdr rdj
r
2
j
2
=
_

s
jdr rdj
r
2
j
2
= 2,
CAIIJ!IO INJICIAI II IINHA 21
confoimo onconliamos no Lxomplo .41.
Iaia oncoiiai osla soao, analisaiomos a aplicaLilioaoo oo 1ooioma oo Gioon, no caso om quo a
iogiao mullplamonlo conoxa 1 lom oois h&:n, como na Figuia .2.
Figuia .2: Iogiao 1 com oois Luiacos.
So F = 1(r, j) I ' (r, j) j o um campo oo classo C
1
, na iogiao 1'01, oLlomos a pailii oo 1ooioma
oo Gioon a soguinlo iolaao:
__
1
('
a
1
j
) d =
_

1dr 'dj
_

1dr 'dj
_

1dr 'dj.
So o campo F foi consoivalivo, onlao '
a
1
j
= 0 o loiomos
_

1dr 'dj
_

1dr 'dj
_

1dr 'dj = 0.
OLsoivamos quo
S
=
1
o
6
=
1
, oo mooo quo
_

1dr 'dj
_

1dr 'dj = 0 o
_

1dr 'dj
_

1dr 'dj = 0.
5.6.2 AIIcaes do Teorena de Creen
CIcuIo de reas IIanas
Soja 1 uma iogiao oo plano rj, oolimilaoa poi uma cuiva , simplos, fochaoa o paicialmonlo
iogulai. So consiooiaimos no 1ooioma oo Gioon 1(r, j) = 0 o ' (r, j) = r, oLloiomos
_

rdj =
__
1
d = (1) . (.22)
Da mosma foima, consiooianoo 1(r, j) = j o ' (r, j) = 0, iosulla

jddr =
__
1
d = (1) . (.28)
Finalmonlo, somanoo (.22) o (.28), momLio a momLio, oLlomos
(1) =
1
2
_

rdj jdr. (.24)


ExenIo 5.58 {rea da eIIse) n|&|n:, : .nj:n| J |.nhn, n n:n Jn :j.n 1 |.n.nJn |n
|.
r
2
a
2

j
2
/
2
= 1, a 0, / 0.
216 CAIC!IO II 'AIIA5 'AIIA'II5 A. A. a 5II'A ! M. I. MAJO5
SoIuo Consiooianoo a paiamoliizaao
r = a cos t o j = / sont, 0 _ t _ 2,
oa olipso, oLlioa no Lxomplo .10, soguo oa foimula (.22) quo
=
_
2
0
a (cos t) / (cos t) dt = a/
_
2
0
cos
2
tdt = a/.
ExenIo 5.59 {rea en coordenadas oIares) n|&|n: n n:n Jn n:J..J J j&nn |n:
r = a(1 cos 0), a 0, 0 _ 0 _ 2.
SoIuo Lm cooioonaoas polaios r o 0, lomos r = r cos 0 o j = r son0 o, poilanlo,
dr = cos 0dr r son0d0 o dj = son0dr r cos 0d0.
Assim, om cooioonaoas polaios, a foimula oa aioa (.24) so osciovo
(1) =
1
2
_

[r cos 0(son0dr r cos 0d0) r son0(cos 0dr r son0d0)[ =


1
2
_

r
2
d0,
onoo a iogiao 1 o oolimilaoa pola cuiva , simplos, fochaoa o paicialmonlo iogulai. No caso oa
caioioioo, oLlomos
(1) =
a
2
2
_

(1 cos 0)
2
d0 =
8
2
a
2
.
FIuxo e CIrcuIao or IntegraI DuIa
Suponhamos quo o campo Lioimonsional F(r, j) = 1(r, j) I ' (r, j) j iopiosonla o campo oo
volocioaoos oo um luioo, o quo oosojamos mooii a quanlioaoo oo luioo quo aliavossa a cuiva , na
unioaoo oo lompo. OLsoivanoo a Figuia .26, vomos quo a quanlioaoo oo luioo (&r) quo aliavossa
a poiao d:, na oiioao oa noimal, o mooioa pola aioa oo iolangulo oo Laso d: o alluia F n, onoo
n = Tk o a noimal unilaiia oxloiioi a cuiva .
Figuia .26: Fluxo oo campo F.
O luxo lolal oo campo F aliavos oo , na oiioao n, o, poilanlo,
_

(F n)d:. (.2)
CAIIJ!IO INJICIAI II IINHA 217
A inlogial (.2) oonomina-so a .nj:n| J &r oo campo F ao longo oo . Consiooianoo quo
Td: = (dr) I (dj) j (d.) k, onlao
n = Tk =

I j k
dr dj d.
0 0 1

= (dj) I (dr) j
o, oossa foima, oLlomos a soguinlo iogia paia o calculo oo luxo oo campo F:
_

(F n)d: =
_

(1I 'j) [(dj) I (dr) j[ d: =


_

1dj 'dr. (.26)


Quanoo a cuiva foi fochaoa, a inlogial
_

(F T)d: =
_

1dr 'dj (.27)


oonominaiso-a .:&|nn oo campo F ao longo oo . Alom oisso, o liaLalho lolal ioalizaoo poi um
campo oo foias F, paia ooslocai uma pailcula ao longo oo , oo ponlo alo o ponlo 1, o oaoo poi
\ =
_
1

(F T)d:.
ExenIo 5.60 n|&|n: n .:&|nn &r J nn F = jI rj, n:n Jn .:&nJ:n.n
: r
2
j
2
= 1.
SoIuo A ciiculaao oo campo F o oaoa pola inlogial (.27) o lomos
_

(F T)d: =
_

(jdr rdj) =
_
2
0
[(sont) (sont) (cos t) (cos t)[ dt
=
_
2
0
_
(cos t)
2
(sont)
2
_
dt = 2.
Ioi oulio laoo, o luxo oo campo F o oaoo poi (.26) o lomos
_

(F n)d: =
_

rdr jdj =
_
2
0
[(cos t) (sont) (sont) (cos t)[ dt = 0.
So o campo Lioimonsional F = 1(r, j) I ' (r, j) j o oo classo C
1
, om uma iogiao 1, oolimilaoa
poi uma cuiva simplos, fochaoa o iogulai , pooomos oxpiossai, via 1ooioma oo Gioon, o luxo o a
ciiculaao oo F poi uma inlogial oupla. Iaia o luxo lomos poi (.26)
_

(F n)d: =
_

1dj 'dr = (usai Gioon) =


__
1
('
a
1
j
) drdj =
__
1
oiv (F) drdj.
A foimula
_

(F n)d: =
__
1
(oiv F)drdj (.28)
o conhocioa como 1:n&|n Jn 1.:jn.n ou 1:n&|n J Gn& om
2
. Ioi oulio laoo, lomos
iol(F) k = (\F) k =

0 0 1
0
a
0
j
0
:
1 ' 0

= '
a
1
j
218 CAIC!IO II 'AIIA5 'AIIA'II5 A. A. a 5II'A ! M. I. MAJO5
o, poilanlo, a ciiculaao oo campo F so oxpiossa poi
_

(F T) d: =
_

1dr 'dj = (usai Gioon) =


__
1
('
a
1
j
) drdj =
__
1
[iol(F) k[ drdj.
A soguinlo J:n&|nn :.n| oo 1ooioma oo Gioon
_

(F T)d: =
__
1
(iol(F) k)drdj
o conhocioa poi 1:n&|n J 5| om
2
.
ExenIo 5.61 n|&|n:, : .nj:n| J&|n, &r n .:&|nn J nn F = (rj)Irj, n:n
Jn .:&nJ:n.n r
2
j
2
= 1.
SoIuo Usanoo as foimulaoos voloiiais oo 1ooioma oo Gioon, com 1 a iogiao oolimilaoa pola
ciicunfoioncia r
2
j
2
= 1, oLlomos
luxo
_

(F n)d: =
__
1
(oiv F)drdj =
__
1
drdj =
ciiculaao
_

(F T)d: =
__
1
[iol(F) k[ drdj =
__
1
2drdj = 2.
ExenIo 5.62 n|&|n: &r n .:&|nn J nn F = (rj)I 4jj, n:n Jn J:.:n Jn
:j.n :.nnj&|n: 1, J :. O(0, 0) , (2, 2) 1(0, 2) .
SoIuo Na Figuia .27 ilusliamos a iogiao 1 quo soia inloipiolaoa, paia ofoilo oo inlogial oupla,
como uma iogiao voilical simplos.
Figuia .27: Iogiao liiangulai oo Lxomplo .62.
1omos quo oiv F = j 4 o paia o luxo onconliamos
_
01
(F n)d: =
__
1
(oiv F)d =
__
1
(j 4) d =
=
_
2
0
_
2
a
(j 4) djdr =
_
2
0
_
4j
1
2
j
2

2
a
dr
=
_
2
0
_
10 4r
1
2
r
2
_
dr = 82,8.
Ioi oulio laoo, iol(F) k = r o a ciiculaao oo campo F o
_
01
(F T)d: =
__
1
[iol(F) k[ d =
__
1
(r) d
=
_
2
0
_
2
a
rdjdr =
_
2
0
_
2r r
2
_
dr = 4,8.
CAIIJ!IO INJICIAI II IINHA 210
IdentIdades de Creen
Iaia oLloi as Ioonlioaoos oo Gioon, usaiomos a foimula oa oivoigoncia com uma oscolha aooquaoa
paia o campo voloiial F. Soja 1 uma iogiao compacla oo
2
, oolimilaoa poi uma cuiva simplos,
fochaoa o paicialmonlo iogulai, onoo oslao oolnioos oois campos oscalaios n o , com ooiivaoas
paiciais oo 2
a
oioom conlinuas om 1 (osla classo oo oifoionciaLilioaoo loina possvol a aplicaLilioaoo oo
1ooioma oo Gioon). So na Foimula oa Divoigoncia (.28) lzoimos F = \n, o usaimos a piopiiooaoo
oiv (\n) = ^n \n \, oLloiomos
__
1
(^n) drdj
__
1
(\n \) drdj =
_
01

0n
0n
d:, (.20)
conhocioa como 1
a
Ioonlioaoo oo Gioon.
So na ioonlioaoo (.20) poimulaimos n com o suLliaiimos os iosullaoos, chogaiomos a 2
a
Ioon-
lioaoo oo Gioon
__
1
(^n n^) drdj =
_
01
(
0n
0n

0
0n
)d:. (.80)
As ioonlioaoos (.20) o (.80) apaiocom com fioquoncia no osluoo oo compoilamonlo na fionloiia
01, oo soluoos oo coilas oquaoos oifoionciais quo mooolam fonomonos fsicos.
ExercIcIos & ConIenentos
1. Calculo as soguinlos inlogiais oo linha:
(a)
_

(sonr 4rj) dr
_
2r
2
cos j
_
dj, o qualquoi cuiva iogulai fochaoa simplos.
(L)
_

_
r
2
j
2
drj ln(r
_
r
2
j
2
)dj, o qualquoi cuiva iogulai fochaoa simplos, quo nao
onvolvo a oiigom.
(c)
_

2dr
_
r
2
j lanj
_
dj, o o ciculo (r 1)
2
j
2
= 1.
(o)
_

1(r) dr ' (j) dj, o um ciculo oo iaio r o 1(r) o ' (j) sao funoos conlnuas, com
ooiivaoas paiciais oo piimoiia oioom conlnuas na iogiao oolimilaoa pola cuiva .
(o)
_

oxp(r) sonjdr oxp(r) cos jdj, o a olipso 8r


2
8j
2
= 24.
(f)
_

r
2
dr rjdj. o a caioioioo r = 1 cos 0, 0 _ 0 _ 2.
2. Sojam 1 o anol oosciilo poi 1 _ r
2
j
2
_ 4 o 1(r, j) o ' (r, j) funoos conlnuas, com ooiivaoas
paiciais oo piimoiia oioom conlnuas om 1, lais quo 1
j
= '
a
na iogiao 1. Quanlos valoios sao
possvois paia a inlogial oo linha
_

1dr 'dj,
sonoo uma cuiva iogulai poi pailos, fochaoa, simplos o conlioa om 1 Lslo iosullaoo pooo
soi ilusliaoo com campo voloiial Faiaoay
16
F(r, j) =
jI rj
r
2
j
2
.
16
Michaol Faiaoay (1701-1S67), fsico o qumico inglos.
220 CAIC!IO II 'AIIA5 'AIIA'II5 A. A. a 5II'A ! M. I. MAJO5
8. Sojam uma cuiva iogulai fochaoa simplos, oiionlaoa, quo nao passa poi (0, 0), o ) (r, j) =
ln
_
r
2
j
2
_
. Moslio quo so n o o voloi noimal unilaiio oxloiioi a cuiva , onlao a inlogial oo
linha
_

(\) n)d:
assumo aponas os valoios 0 o 4, caso a cuiva onvolva ou nao a oiigom.
4. Soja ) : 1 _
2
uma funao conlnua, com ooiivaoas paiciais oo sogunoa oioom conlnuas
lal quo ^) = 0 om 1. Moslio quo
_
01
)
j
dr )
a
dj = 0.
. Com as hipolosos oo oxoiccio piocooonlo, moslio quo
_
01
()
a
dj )
j
dr) q =
__
1
(q
a
)
a
q
j
)
j
) drdj,
paia qualquoi funao q : 1 _
2
, com ooiivaoas paiciais oo 1
a
oioom conlnuas om 1.
6. Soja uma cuiva oiionlaoa, simplos, fochaoa o iogulai quo oolimila uma iogiao 1 _
2
. So
n = :
1
I :
2
j iopiosonla o voloi noimal unilaiio oxloiioi a cuiva , moslio quo
_

:
1
(r, j) d: =
_

:
2
(r, j) d: = 0.
7. So ) : 1 _
2

2
lom ooiivaoas paiciais oo 1
a
oioom conlnuas om 1, moslio quo
__
1
0)
0r
drdj =
_
01
):
1
d:,
com n = :
1
I :
2
j, o voloi noimal unilaiio oxloiioi a foinloiia 01.
Iosposlas \ Sugosloos
Soao .2 Campos Voloiiais
1. (a) 2rj.
S
I r
2
.
S
j 8r
2
j.
2
k, (L) 2j ., (c) 2r
2
I (r4rj)j, (o) 8r
2
j.
1
8r
2
j
2
.
S
6r
1
j
2
.
2
,
(o) (4r
1
j.
S
8r
2
j
S
.
2
)I (4r
S
j.
S
8r
S
j
2
.
S
)j (2rj
S
.
S
r
S
.
1
)k.
2. Siga as olapas oo Lxomplo .8 paia onconliai o poloncial.
(a) ,(r, j) =
1
2
_
r
2
j
2
_
1.
(L) ,(r, j) = r
S
j 1.
(c) ,(r, j) = r
2
oxp(j) rj j
2
1.
(o) ,(r, j, .) =
1
2
_
r
2
j
2
.
2
_
1.
(o) ,(r, j) = rj
2

S
2
r
2
sonj 1.
(f) nao.
CAIIJ!IO INJICIAI II IINHA 221
(g) nao.
(h) nao.
(i) nao.
(j) nao.
(k) ,(r, j, .) = r
2

S
2
j
2
2.
2
1.
(l) ,(r, j, .) = rj r. j. 1.
(m) ,(r, j, .) = r
2
j. 1
(n) ,(r, j, .) = rj son. 1
8. Consoquoncia oiiola oas iogias oo ooiivaao.
4. Uso o lom (o) oo oxoiccio piocooonlo.
. Calculo iol (CC
0
) o conclua quo CC
0
o consoivalivo.
6. L imooialo voiilcai quo oiv F = 0. Os campos poloncias C sao ooloiminaoos com Laso no
Lxoiccio .
(a) Como 1 = 2r, ' = j o = 8. lomos quo
F OI = 4tj.I tr.j trjk
lomos quoo, poilanlo
C = (4j.I r.j rjk)
_
1
0
t
2
dt =
1
8
(4j.I r.j rjk).
So consiooiaimos C
0
= j.I 2r.j o
giao, = CC
0
=
1
S
(j.I r.j rjk),
loiomos
,
a
=
1
S
j., ,
j
=
1
S
r. o ,
:
=
1
S
rj
o, poilanlo, ,(r, j, .) =
1
S
rj. /, / conslanlo.
(L) C = r
2
j (r. j
2
)k giao,. Noslo caso, C
0
I = 0.
(c) C = rj (j r)k giao,.
(o) C = (j
2
2r.)k giao,.
(o) C = (oxp(r) roxp(j))j giao,.
(f) C = 8r
2
j (2j
S
6r.)k giao,.
(g) C = r(r j
2
)j (r
S
j
S
)k giao,.
(h) 1omos 1 =
j
r
2
j
2
, ' =
r
r
2
j
2
o = 0 o, poilanlo,
F OI =
tr.
r
2
j
2
I
tj.
r
2
j
2
j tk,
oLlomos
C =
_
r.
r
2
j
2
I
j.
r
2
j
2
j k
__
1
0
t
2
dt =
1
S
_
r.
r
2
j
2
I
j.
r
2
j
2
j k
_
.
222 CAIC!IO II 'AIIA5 'AIIA'II5 A. A. a 5II'A ! M. I. MAJO5
Soao .8 Caminhos Iogulaios
1. No ilom (f) so consiooiaimos r = cos t, j = sont o . = t, oLloiomos r
2
j
2
= 1, . = t o,
poilanlo, o gialco oa cuiva o uma holico ciculai.
2. A cooioonaoa j (t) oa cuiva o oaoa poi: j (0) = 0 o paia 0 < t _ 1 lomos j(t) = t
2
son(1,t),
com ooiivaoa j
t
(t) oaoa poi: j
t
(0) = 0 o
j
t
(t) = 2t son(1,t) t
2
cos (1,t)
_
1,t
2
_
= 2t son(1,t) cos (1,t) , t (0, 1[,
So consiooiaimos t
a
= 1,:, com : , loiomos t
a
0 o, conluoo, j
t
(t
a
) = (1)
a
nao lom
limilo, com : . Assim, j
t
(t) o oosconlnua om t = 0. Ioilanlo, a cuiva r (t) nao o iogulai.
8. Ionoo r = t o j = t
2
, oLlomos j = r
2
. Logo, o gialco oa cuiva
1
o um aico oo paiaLola. As
cuivas
1
o
2
possuom o mosmo liao, com oiionlaoos oposlas, pois a muoana oo paiamolio
c(t) = 8 t lom ooiivaoa nogaliva c
t
(t) = 1.
4. Vamos piovai aponas o ilom (L).
(a) Como r (t) = tI 2tj t
2
k o 1 = r(1) = (1, 2, 1), o voloi volocioaoo nosso ponlo o
r
t
(1) = I 2j 2k, o a iola langonlo a cuiva no ponlo 1 o oaoa poi
r = 1 :, j = 2 2:, . = 1 2:, : .
O plano noimal a cuiva no ponlo 1 o oaoo poi
IX r
t
(1) = 0 =r 2j 2. = 8.
(L)

iola langonlo: r = 4:, j = 1, . = ,8 :, : ,


plano noimal: 4r . = ,8.
(c)

iola langonlo: r = c
S
(1 8:) , j = c
S
(1 8:) , . = 8
_
2 (1 :) , : ,
plano noimal: rc
S
jc
S

_
2. = c
6
c
6
6.
(o)

iola langonlo: r = 1 :, j = 1 8:, . = 1 4:, : ,


plano noimal: r 8j 4. = 8.
(o)

iola langonlo: r = ,2 2:, j = , . = 1 8:, : ,


plano noimal: 2r 8. = 8.
. Como
r (t) =
2tI
1 t
2

(1 t
2
)j
1 t
2
k o r
t
(t) =
2(1 t
2
)I
(1 t
2
)
2

4tj
(1 t
2
)
2
,
lomos quo
[r (t)[ =
_
2,

r
t
(t)

=
2
1 t
2
o r (t) r
t
(t) = 0
o, poilanlo,
cos 0 =
r (t) r
t
(t)
[r (t)[ [r
t
(t)[
= 0,
moslianoo quo o angulo onlio os voloios r (t) o r
t
(t) o conslanlo, islo o, nao ooponoo oo t.
6. Lm caoa caso, /, /
1
o /
2
iopiosonlam conslanlos o oxiLiiomos alguns oolalhos paia o lom (o).
CAIIJ!IO INJICIAI II IINHA 228
(a) j = /r.
(L) j = /
1
r o . = /
2
r.
(c) j = /r,a /
1
o . = cr,a /
2
.
(o) . r = r. o r 2j
2
= 8rj
2
.
(o) Do acoioo com (.11), as cuivas inlogiais oo campo F = 1I 'j k sao as soluoos oo
sisloma
dr
1
=
dj
'
=
d.

o manipulaoos com ossas oquaoos nos lovam a iolaao


dr dj d. =
1
S
(1 ' )
_
dr
1

dj
'

d.

_
.
Como 1 ' = 0, iosulla
dr dj d. = 0 =r j . = /
1
.
Ainoa oo (.11), oLlomos
rdr
r1
=
jdj
j'
=
.d.
.
=rdr jdj .d. = 0 =r
2
j
2
.
2
= /
2
,
com /
2
0. Ioilanlo, as cuivas inlogiais oo F sao as ciicunfoioncias
_
r j . = /
1
r
2
j
2
.
2
= /
2
, /
2
0,
.
iosullanlo oo coilo oas osfoias r
2
j
2
.
2
= /
2
polos planos r j . = /
1
.
Soao .4 Calculanoo Inlogial oo Linha
1. Como
r = cos t, j = sont o . = t, t [0, 2[,
lomos quo
: =
_
2
0
_
r
t
(t)
2
j
t
(t)
2
.
t
(t)
2
dt =
_
2
_
2
0
dt = 2
_
2.
2. (a)
1
2
, (L) 0, (c) log
_
1
9
_
2, (o)

1
, (o)
_
2
S
, (f) 2, (g)
1
2
, (h) 0, (i)
1
S
, (j)

2
, (k) 4(c /),
(l) 0, (m)
9
20
, (n) 10.
8. (a)
21S
1
, (L)
10
S
, (c)

6
, (o)
1S7
10
, (o) 18.
4. 0.
. 14
6. 18
7. Soguo oiiolamonlo oa iolaao F dr = (F T) d: = [F[ cos 0d:.
224 CAIC!IO II 'AIIA5 'AIIA'II5 A. A. a 5II'A ! M. I. MAJO5
8. Sojam r
1
(t), t [a, /[ o r
2
(n), n [, d[ as iopiosonlaoos paiamoliicas oo
1
o
2
, iospocliva-
monlo. Lxislo uma Lijoao , : [a, /[ [, d[, n = ,(t), com ooiivaoa conlnua o oo mosmo sinal
om [a, /[, lal quo
r
1
(t) = r
2
(,(t)), t [a, /[.
So F o um campo volioiial conlnuo na iogiao \ conlonoo as cuivas
1
o
2
, onlao
_

F(r) dr
1
=
_
b
o
F(r
1
(t)) r
t
1
(t)dt
o como n = ,(t) o r
1
(t) = r
2
(n), lomos quo dn = ,
t
(t)dt o
r
t
1
(t) =
dr
1
dt
=
dr
2
dn
,
t
(t) = r
t
2
(n),
t
(t).
Logo,
_
b
o
F(r
1
(t)) r
t
1
(t)dt =
_

F(r
2
(n)) (r
t
2
(n)),
t
(t)dt =
_

F(r
2
(n)) r
t
2
(n)dn.
pois ,
t
(t) 0 ou ,
t
(t) < 0.
Soao . Inooponooncia oo Caminho
1. Como ilusliaao, vamos oxiLii as soluoos paia os ilons (a) o (i).
(a) 1omos 1 = sonj j sonr r o ' = cos r rcos j j, oo mooo quo
'
a
= sonr cos j = 1
j
o a foima oifoioncial o oxala.o o poloncial o soluao oo sisloma
,
a
= sonj j sonr r (I) o ,
j
= cos r rcos j j. (II)
Inlogianoo (I) paicialmonlo om iolaao a r, oLlomos
,(r, j) = rsonj j cos r
1
2
r
2
/(j).
Doiivanoo a llima oquaao om iolaao a j o compaianoo com (II), vom
,
j
= rcos j cos r /
j
= cos r rcos j j.
Logo, /
j
= j, ou soja, / =
1
2
j
2
. Assim,
,(r, j) = rsonj j cos r
1
2
(r
2
j
2
) /.
(L) ,(r, j) = rsonrj /.
(c) ,(r, j, .) = (r j) .
1
2
_
r
2
j
2
_
/.
(o) nao.
(o) nao.
(f) nao.
CAIIJ!IO INJICIAI II IINHA 22
(g) ,(r, j, .) = j
2
sonr r.
S
4j 2. /.
(h) ,(r, j, .) = r 2r
2
j r
S
.
2
2j .
S
/.
(i) O campo F = (c
a
son. 2j.) I (2r. 2j) j
_
c
a
cos . 2rj 8.
2
_
k o oo classo C
1
no
oomnio osliolaoo
S
o um calculo oiiolo nos oa
iol F = (2r 2r) I (c
a
cos . 2j (c
a
cos . 2j)) j (2. 2.) k = 0
o, poilanlo, F o um campo consoivalivo. Como
F(tr, tj, t.) =
_
c
ta
son(t.) 2t
2
j.
_
I
_
2t
2
r. 2tj
_
j

_
c
ta
cos(t.) 2t
2
rj 8t
2
.
2
_
k,
lomos quo
F(tr, tj, t.) r(r, j, .) = r
_
c
ta
son(t.) 2t
2
j.

j
_
2t
2
r. 2tj
_
.
_
c
ta
cos(t.) 2t
2
rj 8t
2
.
2

o o poloncial ,(r, j, .) o
,(r, j, .) =
_
1
0
r
_
c
ta
son(t.) 2t
2
j.
_
j
_
2t
2
r. 2tj
_
.
_
c
ta
cos(t.) 2t
2
rj 8t
2
.
2
_
dt /
= c
a
son. 2rj. j
2
.
S
/,
sonoo / conslanlo.
2. 2c
2
c


S
10
.
8. Calculo oiv(iol F).
4. Lm qualquoi iogiao conlioa om 1 = (r, j)
2
: a _ rj _ /.
Soao .6 1ooioma oo Gioon
1. (a) 0, (L) 0, (c) 2, (o) 0, (o) 0, (f) 0.
2. Voja o Lxomplo .6.
8. Inloiiamonlo analogo ao Lxoiccio 2.
4. Como 1 = )
j
o ' = )
a
lomos, polo 1ooioma oo Gioon, quo
_
01
)
j
dr )
a
dj =
__
1
()
aa
)
jj
) drdj =
__
1
^)drdj = 0.
. Aplicanoo o 1ooioma oo Gioon, com 1 = q)
j
o ' = q)
a
, iosulla
_
01
()
a
dj )
j
dr) q =
__
1
[0
a
(q)
a
) 0
j
(q)
j
)[ drdj.
226 CAIC!IO II 'AIIA5 'AIIA'II5 A. A. a 5II'A ! M. I. MAJO5
OLsoivanoo quo
0
a
(q)
a
) = q
a
)
a
q)
aa
o 0
j
(q)
j
) = q
j
)
j
q)
jj
,
oLlomos
0
a
(q)
a
) 0
j
(q)
j
) = q
a
)
a
q
j
)
j
q ()
aa
)
jj
) = q
a
)
a
q
j
)
j
o, poilanlo,
_
01
()
a
dj )
j
dr) q =
__
1
(q
a
)
a
q
j
)
j
) drdj.
6. O campo voloiial F = I lom compononlos 1 = 1, ' = 0 o oiv F = 0. Da foimula oa oivoigoncia
(.28), oLlomos
_

:
1
(r, j)d: =
_

(F n)d: =
__
1
(oiv F)drdj = 0,
onoo a iogiao 1 o oolimilaoa poi . Iiocooonoo oo foima similai com o campo F = j, oLlomos
_

:
2
(r, j)d: =
_

(F n)d: =
__
1
(oiv F)drdj = 0.
7. Consiooianoo o campo voloiial F = ) (r, j) I, oLlomos 1 = ) (r, j), ' = 0 o oiv F = )
a
. Assim,
pola foimula voloiial oo 1ooioma oo Gioon, oLlomos
_
01
:
1
)(r, j)d: =
_
01
(F n)d: =
__
1
(oiv F)drdj =
__
1
)
a
drdj.

Potrebbero piacerti anche