YABANCI LKELER TARAFINDAN OSMANLI CORAFYASINDA AILAN OKULLAR

Hazrlayan: Ebru ESENKAL Danman: Yrd. Do. Dr. brahim SEZGN

Lisansst Eitim, Tarih Anabilim Dal, Yakna Tarihi Bilim Dal iin ngrd YKSEK LSANS TEZ olarak hazrlanmtr.

Edirne Trakya niversitesi Sosyal Bilimler Enstits 2007

NSZ
Osmanl Devleti, kuruluundan itibaren ok renkli bir millet yapsna sahipti. Ancak farkl din ve milliyetlere mensup olanlara kar gsterdii tolerans yklna kadar srdrmtr. Bu tolerans farkl milletlerin bir arada ve bar iinde yaamalarn salamtr. Osmanl Devletinin gcn kaybetmesiyle birlikte gayrimslim tebaa, yaam olduklar devlete kar tavr almaya balamlardr. Devleti ke srkleyen elbette birok sebep vardr ama bunlarn en nemlilerinden biri de 1789 Fransz hlilalinin getirdii milliyetilik akmdr. Biz, almamzda bu derece nemli bir baka sebep olarak da misyoner okullarnn faaliyetlerinin olduunu daha iyi grm olduk. Yabanc okullar ya da dier bir ifadeyle Misyoner Okullar; tadklar tehlikeler, gayrimslim tebaay isyana tevik etmeleri, milliyetilik akmnn getirdii fikirleri en etkili yolla, eitim faaliyetleriyle gerekletirmeleriyle olduka nem tekil eder. Karlatmz ariv belgelerinde bizleri hayrete drecek kadar ok sayda okul ve ilgin bilgiler yer almaktadr. ou ruhsatsz alan bu okullara devlet ancak gelime dnemlerinde bu okullarla ilgilenmeye, tehdikar grnce de tedbirler almaya alsa da ok ge kalmtr. Bu okullarn faaliyetlerini ve ortaya klarn ortaaa kadar indirebiliyoruz. Katolik Fransz misyonerlerinin ilk faaliyetlerinden sonra, 19.yyda zellikle Amerika, Almanya, Avusturya, ngilterenin bu zincire katlmalaryla zirveye ulamtr. Bu okullar nce masum grlm, Hristiyan Mahallelerinde kendi halklarnn eitim ihtiyacn karlamak amacyla kurulduu izlenimi verilmek istenmitir. Oysaki karlatmz ariv belgelerinde sayca ok az olan, Hristiyan Mahallelerinde de kurularak amalarn sadece din propagandas olmad grlmtr. Tezimizin hazrlanmasnda, Babakanlk Osmanl Arivindeki belgelerin konuyla ilgili olanlarn tarayarak yola kmamzla beraber, belgelerin ok fazla olmasndan dolay konuyu daha arlkl olarak 19.yyda snrlam olduk. Yazl kaynaklardan olduka eski bir eser olan Nurettin Polvann Trkiyede Yabanc retim zellikle stanbuldaki yabanc okullara ok geni yer vermesi asndan bizim iin nem tekil etmitir. Yine, eitim tarihimiz asndan konuyla ilgili genel bilgi sahibi olmamz da Osman Erginin Trkiye Maarif Tarihi faydalandmz

ii

dier bir eser olup, Dr. amil Mutlunun Osmanl Devletinde Misyoner Okullar adl eseri Osmanl Devletindeki alm olan tm okullar tamamen ariv belgelerine dayanarak verdii iin temel bir eser olmutur. Bu aratrmann meydana getirilmesinde bana emei geen bata tez danmanm Yrd. Do. Dr. brahim Sezgin olmak zere, Yrd. Do. Dr. Hamdi Alaslan ve Yrd. Do. Dr. Blent Atalaya ayrca blm aratrma grevlilerine teekkr bir bor bilirim. Ebru ESENKAL

iii

Tez Bal: Yabanc lkeler Tarafndan Osmanl Corafyasnda Alan Okullar Yazar Ad: Ebru ESENKAL

ZET
Misyon, misyoner, misyonerlik kavramlar; yabanc lkelerin Osmanl topraklarnda okul amakta kullandklar en nemli kavramlardr. Misyon; grev ve yetki bundan tretilmi olan misyoner ise; grevli olan kii anlamna gelmektedir. Ancak Hristiyanlk dinine gre, misyoner: resmi kilise tekilat ya da herhangi bir Hristiyan cemaat tarafndan, yetitirilen ve zellikle Hristiyan olmayan toplumlarda bu grevi yrten kii anlamna gelmektedir. Hz. sann havarileriyle balayan misyonerlik ise, gidilen yabanc lkelerde misyonerlerin, almalar sonucu oluturulan; kiliseler, hastaneler, yetimhaneler, dispanserler, yaynevleri ve tez konumuzu oluturan okullardr. Misyonerlik, dnyaya belli aralklarla yaylmtr. En byk ve en nemli yaylma 19.Yzyln ba ile 20. Yzyln ilk eyreine kadar olan dnemde grlmtr. Bu dnemde misyonerlik, devrin getirdii smrgeciliin bir parasdr da diyebiliriz. A.B.D, ngiltere, Almanya, Hollanda gibi lkelerin Protestan misyonerleri, dneme damgasn vurmutur. Misyoner tekilatlar maddi olarak, kilise destei, balar ve zellikle Amerika, American Board Kltr tekilatlarnn yardmyla besleniyordu. Misyonerlik faaliyetlerinin 19. ve 20. Yzylda Osmanl Devletinde olduka fazla grlmesinin nedeni yklmann eiinde olmas, jeopolitik ve jeostratejik neminin olmasdr. Hristiyanln Katolik mezhebinin birer tarikat olan Fransiken ve Dominikenler Osmanl topraklarnda Kanuni Dneminden itibaren bir kilise etrafnda okul aarak tekilatlanmlardr.19. ve 20. Yzylda Protestan mezhebinin koruyuculuunu stlenen Amerika ve ngiltere devletin dalma ve yklma dneminde am olduklar okullarla bunu srdrmtr. Misyoner okullar Osmanl topraklarnda gayrimslim tebaa iin de alm isyana tevik edilmitir. Ermeni, Rum, Bulgarlar zerinde misyoner okullarnn rol gayrimslim tebaay devletten koparmak olmutur. Osmanl Devletindeki yabanc okullarn oalmas ve faaliyetleri devlet ynetimini tedirgin etmitir. Bu yzden okul ama hakk yasalara balanmaya almtr. zellikle II. Abdlhamid dneminde gnderilen Maarif Nazr Zhd Paa

iv

ve akir Paann raporlar okullarn saysnn ve faaliyetlerinin dehetini gzler nne sermitir. ou ruhsatsz alan okullar; Gmrk Nizamnamesi (1865) ve Maarif-i Umumiye Nizamnamesi (1869) ile kontrol altna alnmaya allmtr. Ariv belgelerinden alnan bilgilere gre tefti ve ruhsat konusunda bu gibi yasal dzenlemelere ramen bunun nne geilememitir. Osmanl Devletinde, eitli blgelerde, zellikle 19. ve 20. Yzylda alan; Avusturya Macaristan Okullar, talyan Okullar, Fransz Okullar, Rus Okullar, Alman Okullar ve Amerikan Okullar varlklarn I.Dnya Savann balamasna kadar srdrm, binalarn vatansever halk tarafndan yklrken, saylar en aza inen baz okullar Milli Eitim Bakanlna balanmtr.

Anahtar Kelimeler: Amerika, Hristiyanlk, Maarif-i Umumiye Nizamnamesi, Misyonerlik, Osmanl Devleti

Title Of Thesis: The Schools Built By Foreign Countries On The Land Of The Ottoman Empire Author Name: Ebru ESENKAL

ABSTARCT
Concepts of mission, missionary, being a missionary are the most important concepts used by freign counties in opening schools in Ottoman territories. Mission means task and authority and missionary, derived from this, means authorized person. However, according to Christianity, missionary means; a person specially raised by the offical church organization or any Christian community with the aim of propagating Christian message and religion and who fulfills this task especially in non-Christian societies. Being a missionary, started with Jesus Christsapostles is the Churches, hospitals, orphan asylums, dispensaries, publishing hauses, created as a result of studies of missionaries in foreign countries, and schools, constitute our thesis subject. The greatest and most important propagation was seen in the period from start of

19 th century and until the first quarter of 20 th century. We can say that being a missionary in this period was a part of imperialism according to the period. Protestant missionaries of countries such as America, England, Germany and the Netherlands have left their marks upon their time. Missionary organizations were financially supported by church aids, donations and especially aids of American Board Culture Organization. The reason why missionary activities were quite common in the 19 th and

20 th century in the Ottoman State was that; the Ottoman State was about to collapse and
it was of geopolitical and geo-strategic importance. Franciscan and Dominicans, which are orders of Catholic sect of Christianity, were organized by opening schools around a church as of the Period of Suleiman the Magnificent on the Ottoman territories. America and England, which had assumed Protection of the Protestant Sect in 19 th and 20 th century, continued this with the schools they opened in the dissolution and collapse of the state.

vi

Missionary schools were also opened for non-Muslim citizens on the Ottoman territories and provoked riot. The role of missionary schools on Armenian, Greek and Bulgarians has been severing the non-Muslim citizens from the state. Increase of the number of foreign schools on the Ottoman State and the activities there of had disturbed the state administration and therefore the right of opening school was tired to be bound by laws. Especially the reports of Education Ministers Zhd Pasha and akir Pasha, charged in the period of 2 nd Abdlhamid, had displayed the terror of number and activities of the schools. The schools, most of which were opened as unlicensed, were tired to be controlled with Custom Regulations (1865) and General Education Regulations (1865). According to the information obtained from archive documents, this couldnt have been prevented despite such legal arrangements as regards audit and license. Austrian Hungarian Schools, Italian Schools, French Schools,Russian Schools, German Schools and American Schools, opened in various regions in the Ottoman State especially in 19 th and 20 th centuries, survived unt outbreak of the World War I and the schools, numbers of which had been minimized,were affiliated to the Ministry of National Education while some of the buildings were destroyedby patriotic people.

Key Words: Christianty, United States of America

vii

NDEKLER
NSZ .............................................................................................................................. i ZET ...............................................................................................................................iii ABSTARCT...................................................................................................................... v GR ................................................................................................................................ 1 I. BLM - 19.ve 20.YZYILLARDA OSMANLI DEVLETNDE MSYONERLK............................................................................................................. 10 A - OSMANLI CORAFYASINDA YABANCI OKULLARIN AILMASINDA ETKL OLAN MSYONER VE MSYONERLK................................................... 10 1 - Misyoner ve Misyonerlik Kavram .................................................................. 10 a) Misyoner ......................................................................................................... 10 b) Misyonerlik..................................................................................................... 12 2 - Misyonerlik Faaliyetleri ................................................................................... 13 a) Misyonerliin Yaylmas ................................................................................ 13 b) Katolik Misyonerlik Faaliyetleri .................................................................... 17 c) Protestan Misyonerlik Faaliyetleri.................................................................. 19 d) Misyonerlerin Osmanl Devletine lgi Duyma Sebepleri.............................. 23 3 - Misyoner Faaliyetlerinin Osmanl Devletindeki Gayrimslim Tebaay syana Tevik Etmesi ......................................................................................................... 30 a) Ermeni syanlarnda Misyoner Okullarnn Rol ........................................... 30 b) Rumlar zerinde Misyoner Okullarnn Rol................................................. 38 c) Bulgarlar zerinde Misyoner Okullarnn Rol ............................................. 42 II. BLM - OSMANLI DEVLET NDEK YABANCI OKULLARIN HUKUK DURUMU...................................................................................................... 45 A - OSMANLI CORAFYASINDA AILAN YABANCI OKULLARIN DEVLET TARAFINDAN TAKBE ALINMASI ...................................................................... 45 1 - Yabanc Okullarn oalmaya Balamas........................................................ 45 2 1898 Ylnda Osmanl Devletinin Yabanc Okullarn Varl Hakknda Yerel Ynetimden Bilgi Almasna Dair Yazmalar ........................................................ 47 3 Yabanc Okullarn Almasnda Ruhsat Sorunu............................................... 51 4-Gmrk Nizamnamesi......................................................................................... 52 5- Maarif-i Umumiye Nizamnamesi....................................................................... 54 a) 129. Maddenin erii..................................................................................... 55 b) 129. Maddenin lanndan Sonraki Durum ...................................................... 56 B- II. ABDLHAMT DNEMNDE YABANCI OKULLAR SORUNU............. 57 1 - II. Abdlhamitin Yabanc Okullar Denetim Altna Almaya almas .......... 57 a) II. Abdlhamit Dneminde Zht Paann da Dhil olduu (25 Zilhicce 1316/6 Mays 1899) Tarihli Rapor ..................................................................... 59 b) Zht Paann Raporu ................................................................................... 61 c) akir Paann Raporu .................................................................................... 64 C-KAPTLASYONLARIN KALDIRILMASI ABASINDA YABANCI OKULLAR ................................................................................................................. 65

viii

1-Kapitlasyonlarn Kaldrlmas ........................................................................... 65 2- Yabanc mtiyazlarnn Kaldrlmasndan Dolay Osmanl Devleti Memurlarna Ulatrlacak Talimatname...................................................................................... 66 3- zel Okullar Talimatnamesi............................................................................... 72 D YABANCI OKULLARIN LEY.................................................................. 78 1- Maddi Destekileri ve Tesisleri.......................................................................... 78 a) Himaye eden devletlerin yapt yardmlar .................................................... 79 b) Misyoner tekilatlarnn yardm .................................................................... 80 c)Yabanc okullara yaplan balar ................................................................... 80 d) rencilerden alnan harlar .......................................................................... 81 e) Osmanl Devletinden yabanc okullarn ald denekler ............................. 81 2 - Okullarn Ynetimi............................................................................................ 81 3 - Okullarn retim Elemanlar........................................................................... 82 III. BLM - OSMANLI DEVLETNDE BULUNAN YABANCI OKULLAR ....... 85 A- AVUSTURYA- MACARSTAN OKULLARI.................................................. 85 1) Osmanl Devleti ile Avusturya arasndaki Katolikleri himaye sorunu............... 87 2) Edirne ve stanbulda bulunan Avusturya Okullar............................................ 87 B - TALYAN OKULLARI ....................................................................................... 88 1) Genel Olarak Okullarn Ortaya k................................................................ 88 2) 1890 Tarihinde Osmanl Devletinde Bulunan talyan Okullar ........................ 89 3) Fransz Himayesinden talyan Himayesine Geen Okullar................................ 91 4) Dominicain (Dominiken) rahip ve rahibelerinin stanbuldaki okullar: ........... 92 C - RUS OKULLARI ................................................................................................. 93 1) Ruslarn Osmanl Devleti zerindeki Emelleri ve Buna Ynelik Misyoner Faaliyetleri .............................................................................................................. 93 2) Osmanl Devletlerinin eitli Vilayetlerindeki Rus Okullar ............................ 95 D - ALMAN OKULLARI .......................................................................................... 96 1) Almanyann Osmanl Devleti zerindeki Misyoner Faaliyetlerinin Balamas96 2) Mara, Halep, Malatya, Urfa, Amasya ve Vandaki Alman Okullar ................ 98 3) Selanik, stanbul, Edirne, Eskiehir ve zmirdeki Alman Okullar................... 99 E - FRANSIZ OKULLARI....................................................................................... 101 1) Fransann Katolik Himaye Politikas .............................................................. 101 2) renci Says, cretleri, retmenleri ve Ders Programlar ......................... 103 3) 1901 ve 1913 tarihinde Varl Osmanl Devleti Tarafndan Resmen Tannan Fransz Okullar .................................................................................................... 104 4) stanbulda Alan Fransz Okullar ................................................................. 106 F - AMERKAN OKULLARI.................................................................................. 109 1) Amerikal Misyonerlerin Osmanl Devletine Gelileri ve Okul Ama Faaliyetleri ............................................................................................................ 109 2) Amerikan Misyoner Cemiyetleri ve Kurmu Olduklar Misyonlar ................. 113 3) II. Abdlhamid Dneminde Protestan ve Amerikan Okullaryla lgili Zhd Paann Raporu.................................................................................................... 114 4)1903 Ylndaki Fermanl ve Ruhsatl Amerikan Okullar ................................. 119

ix

5)Amerikal Misyonerler Tarafndan Alm nemli Misyoner Okullar .......... 121 G - NGLZ OKULLARI ........................................................................................ 137 1)ngilizlerin Okul Ama Politikalar ................................................................... 137 2)ngiliz Misyoner Tekilatlar ............................................................................. 138 3)15 Ocak 1903 Tarihinde Resmen Tannan ngiliz Okullar .............................. 139 4) stanbuldaki ngiliz Misyoner Okullar ............................................................ 142 5)Kudsteki ngiliz Misyoner Okullar ............................................................... 142 6)Halep, Badat ve Trablusgarptaki ngiliz Okullar .......................................... 143 7) Edirnedeki ngiliz Misyoner Okulu ................................................................ 143 SONU......................................................................................................................... 144 KAYNAKA................................................................................................................ 146 DZN............................................................................................................................ 152

GR
Osmanl corafyasnda yabanc devletler tarafndan alan okullarn tarihi olduka eskidir. Avrupallarn Rnesans ve Reform hareketleriyle karanlk ortaa kapatp, yenia balatmalar her bakmdan kalknmaya balamalaryla, yeniden eski adaki eski Roma mparatorluunun aydnlk dnemine geri dnmlerdir. Avrupallarn Doudaki toplumlardan siyas, asker, ideolojik, bilimsel ve estetik adan kendini stn grerek ynetmeye almasyla oryantalizm ortaya kmtr. Batya gre Dou cahil ve gszdr. Fethedilmeye ihtiyac vardr. Bu fetih askeri anlamda deil kltrel anlamdadr. Doudaki insanlarn kurtarlmas gereklidir. Bu dnceden hareketle misyoner faaliyetlere balanmtr. Bu durum ilk olarak bir din adamnn arsyla balar. Aziz Pekr Venerab tarafndan yaplan davetten sonra Papa III. nnocent ve arkasndan Filozof Roger Bacon (1210 - 1294) tarafndan davetler devam eder. Roger Bacon, yabanc dillerin zellikle Arapann niversitelerde ders olarak okutulmasn ister. Bunun sebebi misyonerliin nerini ve gelebilecek her trl dncenin yaynlanmasnn salanmasdr.1 Misyonerliin Batl Devletlerin grnmez ama etkin bir gc haline gelmesiyle almalar daha da hz kazanr. 1649larda ngiltere, Hristiyanln yaylmas iin bir cemiyet kurar. Bu cemiyet 1698, 1792 ve 1805lerde yeniden dzenlenir. Merkezi Londrada bulunan Hristiyanl Dnyaya Yayma Cemiyeti, 19. yzylda Dnyann muhtelif blgelerinde 7 bin civarnda ube aar.2 1701 ylnda ncil Yayma Cemiyeti, 1792 ylnda Vaftizci Misyonlar Dernei de ngilterede kurulan dier tekilatlardr. 1787de Fransz arkiyatlar arkiyatlar Cemiyeti ni kurar ve Journal Asiatiquei karrlar. Amerikallar Bostonda Amerikan Misyon Dostlar Derneini 1810, Vaftizci Misyonlar Birliini 1814 ylnda olutururlar. Btn Amerika ile Almanlar, talyanlar, Avusturyallar bu oluumda yer alr. Bylece misyonerlik ark Meselesinin nemli bir boyutu olur. Osmanl Devletinde yabanc okullarn almas dorudan olmamtr. Fatih Sultan Mehmetin stanbulu fethetmesinden sonra Latin Katoliklere ve Rum Ortodokslara fermanla verdii dini imtiyazlar sayesinde Latin ve Rumlar, ibadetlerine serbeste devam etmilerdir. O dnemin zelliine gre din ve eitim birlikte
1 2

Necmettin Tozlu, (1991): Kltr ve Eitim Tarihimizde Yabanc Okullar Ankara: s. 10 Kazm Karabekir, (1939): Misyonerlerin Faaliyetleri, Yeni Sabah Gazetesi: s.16

gerekletii iin, kiliselerin iinde okuma yazma faaliyetlerinin yrtld, dini bilgilerin verildii okullar da olumutur. Bu okullarda, o dine veya mezhebe mensup toplumun ocuklar eitilmilerdir. Fatih Sultan Mehmet bu duruma stanbula iki mezhebin merkezini olatrmak ve dier dinlere duyduu saygdan dolay msaade etmitir. Ancak Mslmanlara ait olmayan bu okullarn ileride devletin blnp paralanmasna yol aacan bilememitir. Aslnda yabanclarn okul amalarndaki en nemli etken 1535 ylnda Kanuni Sultan Sleyman tarafndan Fransaya verilen kapitlasyonlardr. Fransa ile imzalanan dostluk anlamasyla nce Franszlara verilen ayrcalklar, daha sonra dier yabanc devletlere de verilmeye balanmtr. Kapitlasyonlarn salad zgrlkten faydalanan stanbuldaki Latin kkenli Katolikler, Papadan kendi ocuklarna eitim vermesi iin rahip istemiler ve bu rahiplerin 1583te stanbula gelmeleri ilk yabanc okullarn balangc olumutur. leride de deineceimiz Saint Benoit Manastrnda alan okul, misyoner faaliyetlerinin Osmanl corafyasndaki ilk eseridir.3 lk alan yabanc okullardaki retmenler misyoner rahiplerdir. yi iletiim kuran ve gittikleri lkenin halkn ok iyi tanyan bu misyonerler sayesinde almalar baarya ulamtr. 1869 ylnda kartlan Maarif-i Umumiye Nizamnamesine kadar Osmanl Devletinde yabanc okullar dzenleyen, herhangi bir kanunun bulunmay ve Osmanl Devletinin buhranl bir dneme girmesiyle yabanc devletlerin yaptklar basklar neticesinde gayrimslim tebaaya ve yabanclara yeni zgrlkler veren ferman ve kanunlarn kartlmasyla yabanc okullarn says gittike artmtr. Yabanc devletlerin, Osmanl Devletindeki ok uluslu yapy devlet aleyhinde iyi bir ekilde kullanmalaryla, gayrimslim tebaay milliyetilik akmnn da etkisiyle, yava yava Osmanl Devletinden kopararak bamszlklarn ilan etmelerine sebep olmulardr. Tabi bu srete, ok aktif olarak alan misyonerlerin okul ama faaliyetlerinin byk etkisi olmutur. zellikle Ermenilerin yabanc devletler tarafndan alan okullarda eitilmeleri ve yine Bulgarlarn ihtilalci fikirlerle yetitirilmeleri, ayn ekilde Makedonyallarn da isyan iin kkrtlmalarnda bu okullarn pay byk olmutur.4
Nahit Diner, (1978): Yabanc zel Okullar, stanbul: s.1726, Nurettin Polvan, (1952): Trkiyede Yabanc retim, MEB Basmevi, stanbul: s. 6466 4 BOA, Y. PRK. MK, 9/49, 1317. . 9 (13 Aralk 1899da Bulgaristan komiserliinden gelen resmi yazda Ermeni Meselesinin Van, Bitlis, Erzurum, Diyarbakr vilayetlerinde bulunan Amerikan Misyonerleri ile
3

28 ubat 1856 tarihinde yabanc devletlerin basks sonucu ilan edilen Islahat Ferman ile gayrimslimlere daha fazla hak ve hrriyet salanmtr. Bylece okul ama faaliyetleri de hz kazanmtr. Osmanl Devletinin en cra kelerine kadar yaylm olan bu okullar Osmanl Devleti tarafndan phe uyandrm, bununla ilgili devrin hkmdarlarnn grevlendirdii bakanlarla saylar, yaplar, hangi blgede aldklar, faaliyetleri incelenmeye allmtr. Bu okullardan ounun ruhsatsz ald grlm, ruhsata tabii tutulmaya allmtr. Yabanc devletler, Osmanl Devletindeki faaliyet sebeplerini kendi toplumlarnn eitilmesi, kendi kltr ve inanlarnn yaatlmas, bilim ve teknolojik gelimelerin Osmanl Devletine transferi, mensubu bulunanlar devlet ile imparatorluk iinde bir yaknlamada ba oluturmak5 eklinde aklasalar da devlete ve topluma byk zararlar vermilerdir. zellikle Amerikan, ngiliz ve Fransz misyonerleri, Osmanl topraklarn smrge haline getirecek fikri yapy bilhassa okullar yoluyla gerekletirmek iin almlardr.6 Beyrut Amerikan Protestan Koleji, bulunduu blgedeki Araplarn Milliyetilik duygularn perinleyerek, Arap milliyetiliinin liderliini yapmtr. Okulun dilinin Arapa olmas bu almalar yrtebilmelerine olduka yardmc olmutur. Yine ayn ekilde ngilizler de Araplarn hamiliini stlenmilerdir.7 Osmanl Devleti bnyesindeki gayrimslim tebaa da yabanc devletlerin hamiliinde eitli okullar am, daha nceden var olanlar da faaliyetlerini devlet aleyhinde deitirmilerdir. zellikle Amerikallarn Ermenileri Osmanl Devleti aleyhinde kullanmalar ve bu ynde alm olan Anadolu Frat Kolejinin dilinin Ermenice olmas bunun ufak bir gstergesidir. Yabanc okullarla gayrimslim okullar Osmanl Devleti aleyhindeki almalarnda birbirinden ayrlmaz bir halkann zincirini oluturmulardr. Tarih seyri iinde Osmanl Devleti bnyesindeki btn Ermeni

kendi okullarnda yetimi birka ihtilalcinin kkrtmasyla ktnn herkesin bildiine deinilirken yalnz Ermenileri deil Makedonyallar da isyana tevik eden misyonerlerin Makedonyann bamszl iin para toplayarak Northedam ehrinde cemiyet kurduklar beyan edilmektedir.) 5 BOA, A. MKT. MHM, 549/36, Lef:2 Amerikal misyoner Maria Garberin Konyann ift Merdiban Mahallesinde, Hristiyan Kz Mektebi ama istei devlet tarafndan bu mahallede 1520 tane Protestan ahalisinin olmas ve bunlarn da birer mektebi bulunmasndan dolay kabul edilmemitir. Ancak ad geen misyonerin bu konuda ar srarc davranmas kendi toplumlarnn dndaki toplumlar zerinde de etkili olduklarn gstermektedir. 6 Samiha Ayverdi, (1976): Milli Kltr Meseleleri ve Maarif Davamz, Milli Eitim Basmevi, stanbul: s.41 7 lknur Polat Haydarolu, (1990): Osmanl mparatorluunda Yabanc Okullar, Kltr Bakanl Yaynlar, stanbul: s. 209

olaylarna bakldnda mutlaka bir veya birka yabanc devlet ve bunlarn karargh durumundaki gayrimslim ve yabanc okullar grlecektir. Islahat Fermannda, yeniden yaplacak kilise, hastahane, okul ve mezarlklar iin ruhsat alnmas hkm bulunmasna ramen okullarn almasnda ruhsat alnma yoluna gidilmemi, okullar aldktan sonra oldubittiye getirilerek ruhsat istenmitir. Eli kolu bal olan Osmanl Devleti de ruhsat vermek zorunda kalmtr. Devlet yneticilerinin almasna gz yumduklar bu okullar zellikle, o zaman devletin okul gtremedii en cra kelere kadar yaylmtr.8 Yabanc okullar dini propaganda yannda temsil ettikleri kltrn, ticar ve siyas nfuzunu yerletirecek bir sekinler grubu oluturma gayesi de tayorlard.9 stanbul dnda alan okullarn says olduka fazladr. 1905 ylnda Osmanl Devleti topraklarnda devlet tarafndan tespit edilen yabanc okul says 600 civarnda olmakla beraber tespit edilemeyen ve evlerde yaplan ruhsatsz okullarla birlikte toplam sayy dnecek olursak ok daha fazla olduunu syleyebiliriz.10 Dou ve Gneydou Anadolu Blgesi ile Orta Douda srdrlen okullama faaliyetlerinin hemen hemen tamam Amerika Birleik Devletleri ve ngiltere tarafndan bizzat veya desteklenerek gereklemitir. Blgede uzun sre faaliyet gsteren bu devletlere mensup misyoner ve siyasi ajanlar emellerine ulamak iin alt yapy oluturacak kalc mahiyette her trl tedbiri almaktan kanmamlardr. 1824 ylndan itibaren 1886 ylna kadar pek ok okul aan Amerika zellikle 1830lu ve 1840l yllarda at okul saysn arttrmtr. Ancak Amerikann blgede etkinliini arttrmas Rusyada rahatszla neden olmutur. Rusyann basksyla bir Amerikan misyoneri tutuklanmtr.11 Bunun sebebi Rusyann Ortodokslar himaye politikas olup, Amerikallarn zellikle Ortadouda Kuds, Beyrut, Suriye ve Lbnan civarnda youn bir ekilde okul amalarnn kendi menfaatleriyle ters dmesidir. Amerikan misyoner okullar 1880li yllara kadar daha ok Ermenilerin ve Musevilerin tercih ettii okullard. 1891 1892 retim ylnda Marataki okulda 58i Ermeni, 1i Rus, 1i Amerikan ve 1i Mslman olmak zere 61 renci vard. Ayn yl

Yahya Akyz, (1978): Trkiyede retmenlerin Toplumsal Deiimdeki Etkileri 18481940, Ankara: s.74 9 lber Ortayl, (1979): Trkiye dare Tarihi Ankara: s. 273274 10 Dr. Sezen Kl, (Mart 2005): Cumhuriyet Dneminde Yabanc Okullar (19231938) Atatrk Aratrma Merkezi Dergisi, Say:61, Cilt:21 11 Ortayl, (1982): Osmanl mparatorluunda Amerikan Okullar zerine Baz Gzlemler, TODAE Dergisi, Cilt:14, Say:3, Ankara: s.88

stanbuldaki Kz Kolejinde 51 Ermeni, 29 Bulgar, 22 Rum, 14 ngiliz, 10 Amerikal, 6 Musevi, 4 Trk ve 1de Fransz olmak zere 137 renci bulunmaktayd.12 Misyoner tekilatlarnca alan okullar; Katolik okullar, Protestan okullar ve Ortodoks okullar eklinde gruplanmtr. Katoliklerin hamiliini Fransa ve Avusturya, Ortodokslarnkini Rusya, Protestanlarnkini de ngiltere ve Amerika yapmtr. Yabanclarn Osmanl Devleti topraklarnda am olduklar okullarla ulamak istedikleri gaye dini nitelik yannda, bu blgelerde sz sahibi olmak ve ileride bu blgelerde hkimiyet kurmak idealini tayordu. Yabanc devletlerin Osmanl Devleti zerinde bu denli okullar aarak hakimiyet kurmasnda Osmanl Devletinin eitim politikasndaki eksikliin belirgin olmas da etkendir. 19. yzyln ilk yarsndan nce, Osmanl Devleti, vatandalarnn eitim sorumluluunu kabul etmemitir.13 Devlet snrlar iinde ok az bir nfusu olan asker ve sivil memurlardan yneticilerin bazlarn yetitirmeyi, sorumluluu altna almt. Hayr ve efkat hisleri ile insanlk ve medeniyete hizmet duygusu tayan insanlarn oluturduklar kurumlar, devletin bo brakt alan doldurmaktayd. Durum byle olunca, Osmanldaki eitim iini vakflar stlenmitir diyebiliriz. Seluklu eitim sisteminin getirdii, medrese eitim sistemi denilen bu uygulamada okul binalar vakfedenler tarafndan imknlar dhilinde istenildii gibi yaplm, idarecilii stlenilmi, okutulan kitaplar ve dersler, retim mekn ve yntemi vakf tesis edenlerce tespit edilmitir. Bu kurumlarn devamll, gelecekte de kurulduu gibi srmesi salanmtr. Devlet ise bu kurumlara vakf ve vakfiyelere verdii nemden dolay mdahale etme gerei duymamtr. Vakflarn olumasnda, yardm ve hizmet eden kiiler servetlerini vermilerdir.14 stanbulun fethinden, Tanzimatn ilanna kadar eitim hizmetleri Mslmanlarda olduu gibi, dier din mensuplarnda da kendi dinlerine mensup, varlkl ve cemaatine hizmet etme duygusuna sahip kiilere braklmtr. Sonuta her camiinin yannda bir mektep ve medrese doarken kiliselerin yannda da o cemaate ait

Uygur Kocabaolu, (1989): Kendi Belgeleriyle Anadoludaki Amerika, stanbul: s.171 Rza Korda, (1972): Sosyal Deime Ynyle Tanzimat ncesinde, Eitim ve Yenileme Hareketleri Trk Kltr Dergisi, Say: Nisan 114, s.370 14 Osman Ergin, (1977): Trkiye Maarif Tarihi, Cilt:12, stanbul: s.305
13

12

okullarn bulunmasna engel olunmamtr. Okul ama hakk daha nce bahsettiimiz zere Rumlara daha sonra srasyla Ermenilere ve Yahudilere verilmitir.15 Osmanl Devletinin eitimi bir kamu grevi olarak grp deerlendirmesi Tanzimattan sonra grlr.16 Bunun sebebi olarak 18.yzylda fark etmeye balad geri kalml gsterebiliriz. Osmanl Devlet ynetimine hkim olan dnce, kabuk deitirmeye ve modern devlet anlaynn gerei olan kamu hizmetlerinde yaygnlk ilkesi uygulanmaya bylece balamtr.17 Tanzimat ile birlikte her alanda olduu gibi eitim alannda da yeniletirme politikas takip edilmitir. Ancak eski eitim kurumlarna muhalefet olarak balayan yeni okul ama uygulamas, bu okullardan gelen tepki sebebiyle yaygnlatrlamam eski ile yeni eitim kurumlar yan yana yaatlmaya allmtr. Yine bu dnemde eitim faaliyetlerinin hukuki esaslarnn belirginlemeye balamtr. Ancak bu dorultuda yeni birtakm dzenlemeler ieren kanun ve nizamnamelerin yaygnlam olmas nemli deiiklikler meydana getirmemitir. Osmanl Devletindeki eitim deiik idarelerin tekilatlarnca paylalmt. Maarif Nezareti, Meihat Makam ve dier nezaretler Osmanl Devleti iindeki, Mslman nfusun eitim ilerini yrtmekteydiler. Gayrimslimler iin cemaat tekilat (Patrikhane ve Hahamhane), yabanc Papaz heyetleri ve yabanc hkmetlerin de tekilatlar bulunmaktayd. Vakflarn (eitli makam ve otoritelerin oluturduu) gzetim ve denetimlerini 1826 ylnda kurulan Efkaf- Hmayun Nezareti salarken, 1838 ylnda Meclis-i Umuri Nafia, Meihat Makamna bal olarak 1839 ylnda Mekatib-i Rtiye Nezareti oluturulmutur. Daha sonralar okullar oaltmak ve gelitirmek zere 1845 ylnda Meclis-i Mukavat Maarif adl komisyon oluturulmutur. 1857 ylnda Maarif-i Umumiye Nezareti kurulmu, 1 Eyll 1869 tarihinde yaynlanan Maarif-i Umumiye Nizamnamesi ile tekilatlanma daha yaygn bir hale gelmi, tara tekilat kurulmutur. llerin merkezlerinde de l Maarif Meclisleri oluturulmutur.18 Osmanl Devletindeki okullarn farkl ve bamsz tekilatlanmalar, ynetici ve asker yetitirmedeki sorumluluunun devlet tarafndan snrlandrlmas, halkn eitim
Sevim Tun, (1969): Trkiyede Eitim Eitlii, Ankara: s.99 MEB, (1973): Cumhuriyetin 50.ylnda Milli Eitimimiz, stanbul: s.3 Hidayet Vahapolundan Naklen. 17 Hidayet Vahapolu, (2005): Osmanldan Gnmze Aznlk ve Yabanc Okullar, stanbul: s.81 18 Faik Reit Unat, (1964): Trkiye Eitim Sisteminin Gelimesine Tarihi Bir Bak, Ankara, (Vahapoludan Naklen) s.86
16 15

ihtiyacn kendi okullarnda karlama yoluna gitmesine neden olmutur. Gayrimslim tebaa ve yabanclara verilen imtiyazlarla tekilatlanma hz kazanmtr. Osmanl Devleti bnyesindeki eitim kurumlarna ksaca gz atacak olursak geleneksel okul sistemi iinde olan okullardan biri halkn vakflar yoluyla kurup, idare ettikleri okullar, dieri ise devletin denetiminde asker ve yneticilerin eitimini veren okullardr. Bunu kendi iinde ikiye ayrrsak rgn ve yaygn eitim kurumlar olarak adlandrabiliriz. rgn eitim kurumlar iinde ilkretim alannda, Mektebi-i Sbyan ve Drl Huffazlar (dini retim kurumlar olup, hafz yetitirir.) orta ve yksek retim alannda ise Medreseleri gsterebiliriz. Medreseler kendi iinde de ilk-ortayksek olmak zere ksmlara ayrlyorlard. Askeri eitim kurumlar da Yenieri ocaklar ve Acemiolanlar oca olarak ikiye ayrlyordu. Bunlar 1826 ylnda kapatlmlard. Ynetici yetitirmek iin de Enderun Mektebi bulunuyordu.19 Mesleki eitim veren eitim kurumlarna 19. yzyla kadar rastlanmaz. Bu grevi Ahilik Tekilat stlenmitir.20 Yaygn eitim kurumlarnn halk eitimi konusunda nemi byktr. Halkn eitimi bu kurumlardan gemitir. Yaygn eitim kurumlar vakflar yoluyla kurulmulardr. Bunlar; camiler, Tekke - Zaviyeler ve Ktphanelerdir. 19. yzyln ortalarna kadar, Askeri okullar ile ynetici yetitiren okullar dnda Osmanl Devletine bal okullar yoktur. Tanzimat ile birlikte modern bir anlay ierisinde yeni okullar almaya balamtr. Maarif-i Umumiye Nizamnamesi ile birlikte balayan hareket Cumhuriyet Dnemine kadar srmtr. Bu nizamnameyle Osmanl eitim sistemi yeni bir grnm kazanmtr. retim; ilkretim, ortaretim ve yksekretim olarak 3e ayrlmtr. lkretim, Mekteb-i Rtiye olarak iki kademeden oluuyordu. lkretiminin birinci kademesine Mekteb-i ptidai oluturuyordu. Bu okullar 3 yl sreliydi ve gidilmesi mecburiydi. Mekteb-i Rtiyeler Mekteb-i ptidainin devam olup onlar da 3 yl sreliydi. Bu okullarda Okuma Yazma, Din Bilgisi, Tarih, Corafya, Hesap, Trk slam Tarihi, Tarm, Gzel Sanatlar gibi dersler okutulmaktayd. Ortaretimi ise Mekteb-i dadi ile Mekteb-i Sultaniler oluturuyordu. Mekteb-i dadi Mekteb-i Rtiyeden sonra balanan kademe olup 5 yl sreliydi. Buradan mezun

19 20

lker Akkutay, (1984): Enderun Mektebi, Ankara: s.25-86 Vahapolu, 2005: 86

olanlar Mekteb-i Sultaniye gitmeye hak kazanrken Mekteb-i ptidailerde retmenlik de yapabilme hakkna sahip oluyorlard. lk Mekteb-i Sultani ilerde deineceimiz Fransa destekli Kurulmu Galatasaray Sultanisidir. Buradan mezun olanlar Darl Fnuna devam edebiliyorlard. Darl Fnun ise 1846 ylnda ilk yksekretim kurumu olarak almtr. Gayrimslim tebaaya ait okullar, Cemaat Ruhani Meclisleri ile kiliselerin denetiminde olan okullardr. Okullarn eitiminde ilk nce dini nitelik ar basarken daha sonralar milli nitelik ne kmtr. Bu okullar zengin bir ahs veya grubun ncln yapt vakflar yoluyla kurulup, finanse edilir ve ynetilirlerdi. retim ksmlar, mensup olduklar din veya mezhep okullar arasnda ilk orta, meslek veya yksekokul olarak adlandrlrd. Okul ncesi kurulularla, yaygn eitim fonksiyonunu da yrten kurumlar da mevcuttur. Devletin uzun sre Mslman olmayan unsurlarn i ilerine mdahale etmekten uzak duruu eitim konusuna da el atamamas sonucunu dourmutur.21 Gayrimslim teba kendi okullar dndaki okullara uzun sre ilgi duymamlardr. Kendi okullar dndaki okullara kayan ilgi, Osmanl toplumunun ve idari yapsnn uygun ortam salamasndan kaynaklanmtr. Gayrimslim teba Mslman Trk nfusun yabanc dil renmek konusunda isteksiz olmasndan kaynaklanan eksiklii, dil renerek devlet ynetimine girme ve sz sahibi olma gibi bir menfaate dntrmlerdir. Kendi okullarnn olmad durumlarda Hristiyan dininden olan toplumlara yaknlklar nedeniyle talya ve Fransa gibi lkelerin okullarna gitmilerdir. Bu durum d ilikilerde, nce Rumlarn daha sonra Ermeni ve Yahudilerin kullanlmasn gerektirmitir. Hristiyan ocuklar kendi emellerine ve ihtiyalarna uygun eitim grdkleri kendi okullarn tercih etmilerdir. Bu durum daha sonralar Trk olmayan, Mslman ve gayrimslim tebann fikr ve kltrel adan gelimesini salamtr. Gayrimslim tebaa okul ama ve gelitirmeye yetkili saylyordu. Fakat bu okullarn retim biimi ve retmenlerin seimi padiahn tespit edecei kiilerinde ye olduu bir Maarif Meclisinin gzetim ve teftiine braklyordu. Osmanl Devleti gayrimslim tebaann aaca okullara izin vermi, ancak retmenlerin denetimini devlete bal bir komisyonla yaptrmakla denetleyebilecei dncesindeydi. Devlet, ister yerleim blgesindeki nfusun tamamn isterse belirli bir blmn oluturan tm din ve mezheplere mensup fertlerin bata can, mal ve namus
21

Vahapolu, 2005: 90

olmak zere fert iin kutsal btn deerlerini garanti altna alyordu. Bunlarn sahip olduklar ibadethane, okul, hastahane, mezarlk gibi yerlerin tamir ve bakmnn yaplmasna msaade edilecei, yenisinin yaplmasnn izne tabi olduu ve mlki adan engel olup, olmadna baklarak izin verilebileceini okullarn Maarif Nezaretinin gzetim ve teftiinde olacan hkme balamaktayd. Osmanl Devletinin merkezi otoritesinin zayflamas ve milliyetilik akmnn kard isyanlardan baka Msrda Mehmet Ali Paa, Suriyede Ahmet Cezzar keyfi idareye balamlar, devletin koyduu kurallar bir tarafa itmilerdi. Bu durumdan en fazla yararlananlar da bilhassa bu dnemde blgeye ylan misyonerler olmutur. Misyonerler Trklerin dini inanlarna dkn olularn bir bakma milli duygularna balarlar. Yani Trkler dinlerini kaybedince milli yaplarn, Trklklerini de kaybedecekleri inancndadrlar. Kazm Karabekir, misyoner tekilatnn i yzn bilmeyen memleket halknn esaretten kurtulmas yle dursun, bu tekilata kar kaytsz kalan mstakil milletlerin bile atisi tehdit altndadrder. Osmanl Devletinin kn hazrlayan ile balayan bizi darboaza getiren hadiseler en az 100 yl nceden dnlm, planlanm, organize edilerek pratie intikal ettirilmi hadiselerdir. Bu dnemin aydnlatlmas tarihi bir perspektifi zorunlu klmaktadr. Bu bakmdan misyoner faaliyetlerine geni bir adan bakmak, onlar tahlil etmek, okullar yoluyla uygulamaya nasl intikal ettirildiini grmek zorundayz. Bu adan tez almamzda ariv bilgilerine dayanarak misyoner okullarnn hangi boyutta ve nasl aldn ve ne gibi faaliyetler yrttklerini anlatmaya alacaz.

10

I. BLM - 19.ve 20.YZYILLARDA OSMANLI DEVLETNDE MSYONERLK

A - OSMANLI CORAFYASINDA YABANCI OKULLARIN AILMASINDA ETKL OLAN MSYONER VE MSYONERLK

1 - Misyoner ve Misyonerlik Kavram
a) Misyoner

Latince missio teriminden gelmekte olan misyon kelimesinin szlk anlam olarak grev, yetki bundan tretilmi olan misyoner terimi ise grevli olan kii anlamna gelmektedir. Ancak Hristiyan geleneinde misyoner ifadesi, bir kavram olarak, resmi kilise tekilat ya da herhangi bir Hristiyan Cemaat tarafndan Hristiyan mesajn ve dinini yaymak amacyla zel olarak yetitirilen ve bu erevede zellikle Hristiyan d toplumlarda grevlendirilen kii anlamna gelmektedir. Bilindii gibi Hristiyanlk dininin yaylnda ana rol ve grevi Hz. sann havarileri gerekletirmitir. Hristiyanlk, havarilerin bu gayretleri sonucunda yaylmtr. XVI. yzyla kadar da hibir karklk grmeden buna devam etmi, ancak bu yzyln banda ortaya kan Rnesans ve reform hareketleri ile kargaa balamtr. Bu yzylda Katolik inanna ve papann sonsuz yetkilerine kar balatlan siyasi protesto hareketi yeni bir mezhep olan Protestanln ortaya kmasna neden olmutur. Papann nfuzunun sarslmas ve yeni mezhebin ok sayda taraftar kitlesi olumasyla Katolikler ikinci bir misyoner hareketini balatmlardr. Havarilerle balayan misyonerlik faaliyetleri gnmze kadar gelmitir. lk misyonerler havari aziz Paulus ve 12 havarisidir. Aziz Paulusun yalnz kiisel abalaryla Anadolu, Makedonya ve Yunanistanda ok sayda kilise kurulmu ve kiliseleri tekilatlandrmtr.22 Misyonerler gittikleri yerlerde birok faaliyete el atmlardr. Bunlar iinde en fazla faaliyet gsterdikleri alanlar hi phesiz ki bizim de konumuzu tekil eden okullardr. Dierleri ise yabanc dil kurslar, hastaneler, dispanserler, yetimhaneler, yaynevleri ve geni maksatl yardm tekilatlardr.
22

Osman Cilac, (1982): Hristiyanlk Propagandas ve Misyonerlik Faaliyetleri, Ankara: s.7

11

Misyonerlerin gittikleri lkelerin toplumlarnn zelliklerine brndkleri, o lkenin insanlarnn zelliklerinin en ince detayna kadar inip onlar gibi yaadklar bir gerektir. Nitekim slam dinindeki gibi slami retilerin insanlara duyurulmas amalanmam Matta ncili 28: 19;20 de vurguland gibi muhatap alnan kimselerin sa Mesih rencileri yaplmalar ve vaftiz edilmeleri ya da ilk Hristiyan misyoner Paulusun bir mektubunda vurgulad gibi ne yapp edip insanlarn kazanlmas amalanmtr.23 Hristiyan lemi, din propagandasn (misyonerlii) Hz. sann; gidin ve
yeryznde her yarata incili vaz edin! Siz bana Kudste de btn Yahudiyede ve Samariyada yeryznn en son parasna kadar, ahitler olacaksnz24 szlerine

istinat ettirmektedirler. Hristiyan misyonerler de, kendilerinin bu emrin gerei olarak grev yaptklarn ve Hz. saya kar kiisel sorumluluklarn yerine getirmek iin yola ktklarn sylemektedirler. Bu sebeple misyoner kurulular da, misyonerleri ncil-i
erifin hizmetkrlna adanm kii olarak kabul ederler. Hristiyan misyonerlerin

ilkleri olarak kabul edilen havarilerden gnmze gelinceye kadar Hristiyan misyonerliinin geirmi olduu gelimelerle temel ama incili retmek Hristiyan olmayanlar bu dine kazandrmak veya belirli bir mezhepten (Hristiyan mezheplerinden) olmayanlar kendi mezhebine kazandrmak eklinde alglanmtr. Bu sebeple Hristiyan misyonerler sadece Hristiyan olmayanlarn evresinde deil, kendi mezhebinden olmayan Hristiyanlarn da etrafnda tekilatlanmlardr. Mesela Ermenilerde olduu gibi. Misyonerler iin gittikleri yrelerin dilini renmek olduka nemliydi. Fransiskan misyonerlerinin dier Hristiyan misyonerlere yaptklar u neriler bu iin nemini vurgulamak asndan olduka ilgintir: Btn Hristiyan misyonerler, bir yere, bir kltre veya belirli bir toplum
arasna girmeli; orada onlarn yaam tarzlarn renmeli, onlar dinlemeli, gzlemeli, bir Hristiyan olarak onlarn arasnda yaamal, insanlarn ihtiyalarn renmeli ve buna yardmda bulunmal ncil vaaz (daveti) iin uygun bir zaman beklemeli.25

Misyonerler gittikleri yerlerde yabanclklarn gidermek iin ve yerli halkla kaynamak iin bu yrenin dillerini renmiler ve renmek zorunda hissetmilerdir.
23

inasi Gndz, Mahmut Aydn, (2002): Misyonerlik, Hristiyan misyonerler, yntemleri ve Trkiyeye ynelik faaliyetleri, stanbul: s.13 24 Erol Krehirliolu, (1963): Trkiyede misyoner faaliyetleri, stanbul: s.18 25 Gndz v.d. 2002: 44

12

Batda ark dilleri okullarnn al sebebi de bu konuyu dorudan ilgilendirmektedir. nl misyoner Romon de Lulle Mslmanlar Hristiyanlatrmak iin bir Mslman esir alarak ondan Arapa renmitir. En ok urat ve zerinde durduu konu ise Arapa ders veren bir papaz okulu amak olmutur. zellikle faaliyet blgelerinde yerli yardmclar yetitirmek iin konuulan dillerde eitim veren papaz ve retmen okullar amlardr.26 Hukuki bakmdan misyonerlerin gittikleri lkelerde kanunlara uyduklar pek sylenemez. Kendi devletlerinin kanun ve hkmlerine bal olmalarna ramen gittikleri devletlerin kanunlarn ilerine geldii gibi yorumlamlardr. Mesela Osmanl corafyasnda am olduklar okullarn ou ruhsatsz almtr. Kimisi 30 sene sonra ruhsat almtr. Dier bir adan da Osmanl devleti tarafndan dier devletlere verilen kapitlasyonlar deiik ekilde yorumlayarak karkla sebep olmular ve yeniliklerin yapld dnemlerde slahat ferman ve dier kanun ve nizamnameleri de kendi lehlerine kullanmlardr. Ruhsatsz alan okul says arttka Maarif-i Umumi Nizamnamesi ile bu okullarn denetim altna alnmas salanmaya allmtr. Hatta dnemin maarif nazrlarndan Zht Paaya bu okullarla ilgili zel olarak bir rapor hazrlatlmtr. 23 ubat 1330 (8 Mart 1915) tarihli Memalik-i Osmaniyede bulunan Ecnebilerin Hukuk ve Vezaifi Hakknda Kanunla bu konuda devlet lehine gelimeler salanmtr.27
b) Misyonerlik

Misyonerlik Hristiyanln ortaya kndan beri belirli aralklarla dalga dalga dnyaya yaylan bir olgudur. Bu dalgalardan sonuncusu ve en by XVIII. Yzyl sonu ile XIX. Yzyl bandan itibaren gelien ve XX. Yzyl banda dorua ulaan ada misyonerler dnemi oldu. Bu dnem ayrca kapitalizmin gelitii sanayi devrimlerini tamamlayan lkelerin dnya hammadde kaynaklarna ve pazarlarna yneldikleri bir ad. Bu ada eitli lkelerin farkl mezhep ya da tarikatlara mensup misyoner rgtleri dnyay kar kar parsellediler. Ancak bu dnemin en dinamik ve en baarl misyonerleri bata A.B.D. ve ngiltere olmak zere Almanya ve Hollanda gibi lkelerin Protestan misyonerleriydi. Olayn boyutlarn ortaya koyabilmek asndan 1886 ylnda dnyada 80in zerinde Protestan rgt olduunu ve bunlarn
26 27

Erdal Akses, (2003): Amerikallarn Harputtaki Misyonerlik Faaliyetleri, T.T.K. , Ankara: s.6 Vahapolu, 2005: 31

13

32sinin Amerikan misyoner, 24nn ngiliz ve 21inin ise Kta Avrupas kkenli olduunu belirtebiliriz. Bu rgtlerde toplam 3226 misyoner istihdam edilmekte, ylda 10 milyon dolara yakn para harcanmakta idi.28 Grld gibi misyonerler olduka tekilatl alyorlar, maddi olarak da destek gryorlard. Mesela Amerikan Board misyoner tekilat yaklak 5000 Protestan kilisesinin balaryla ve desteiyle almalarn yrtyordu. Yine ayn ekilde, 1662 ylnda Vatikanda Papann misyon bakanln tekilatlandrmasyla misyonerlik faaliyetleri hz kazanm, daha sonra Pariste Ecnebi Misyoner Cemiyeti ve Mektebi kurulmutur. Bu kuruluun misyoner yetitirme asndan nemli bir yere sahip olduunu syleyebiliriz. Bu kuruluun da masraflar yukarda deindiimiz gibi Papalk propaganda dairesi tarafndan karlanmtr. Bylece misyonerler nemli bir maddi gce kavumulardr. Misyonerler gittikleri blgelerde halka yabanc olduklarn sezdirmemek iin klk deitirip, ekil olarak halka benzemeye alm, yaknlk kurmulardr. Bu konuda Robert Kolej mdr ve ayn zamanda bir misyoner olan Cyrus Hamlin, Osmanl devletindeki yabancln yok edebilmek iin fes giydiini, sakal braktn hatralarnda anlatmaktadr.29 Misyonerlerin gnderilileri srasnda trenler yaplr ve bu trenler byk ilgi grrd. Bu trenler srasnda zenginler balarda bulunurlar, hatta kadnlar taklarn vermekten ekinmezlerdi. Uurlama treninde bir de Ayin-i Ruhani icra olunurdu. Bu ayinler daha nceden gazete ve ilanlarla herkese duyurulurdu.30 Misyonerlie dini adan bakldnda da durum farkszdr. Hristiyan lemi misyonerlere byk destek vermektedir. zellikle her devlet veya mezhep kendi misyonerlerinin her zaman yardmcs, koruyucusu ve destekleyicisi olmutur. Hatta misyonerler birer aziz derecesinde sevgi ve saygya layk grlmlerdir.

2 - Misyonerlik Faaliyetleri
a) Misyonerliin Yaylmas

Misyoner ve misyonerliin gelimesi, yaylmas ve faaliyetlerinin zaman iinde deimesi ve yeni bir anlam kazanmas konumuz asndan da olduka nemlidir.
28

Uygur Kocabaolu, (1992): Dou Sorunu erevesinde Amerikan Misyoner Faaliyetleri, T.T.K. , Ankara: s.62 29 Cyrus Hamlin, (1983): My Life and Times, Boston: s.217 Sleyman Kocabatan Naklen. 30 Akses, 2003: 7

14

Hristiyan misyonerlii, tanmnn tesinde yaplan almalarla bir hareket, ekol, bir i halini almtr. Tarih ierisinde misyon ve misyonerlik bir evrim geirmitir denilebilir. Konuyu tarihi geliim ve deiim bakmndan ele aldmzda Budizm ve Hristiyanln paralelliinden bahsedebiliriz. Bilindii gibi Budizm Hristiyanlktan ok nce ortaya kmtr. Budizmde de tpk Hristiyanlkta olduu gibi yaylma ve propaganda dncesi vardr. Bu da Hristiyanln Budizmden etkilendiini, bu metodu takip ettiini gsterir. Budist rahiplerin seyahat ederek propaganda yapabilmeleri iin evlenmeleri yasaklanmtr. Bu tr hareketlere Hristiyan rahiplerinde de rastlanmaktadr.31 Hristiyanlk dininin yaylnda ana rol ve grevi Hz. sann havarileri (Havaryn) gerekletirmitir. Hristiyanlk havarilerin gayretleri sonucunda kabul grm ve yaylmtr.32 Havariler belirli prensipleri ve devrin yeni ilahi din ile kurallarna ihtiya duyulan yaps gereince bu grevi yapmaya almlardr. Bu dnemin sonrasnda Aziz Pavlos (Paulus) ile balayan yaylma faaliyetleri gerek misyonerliin temelini oluturmutur. Paulusun almalar daha ok Avrupallar ve putperestler zerine olmu ancak Anadolu, Makedonya ve Yunanistanda ok sayda kiliseler kurmu, bunlar tekilatlandrmtr. Paulus gibi birok nemli misyoner Anadoluya gelmi, almalarda bulunmutur. Bunlardan biri Gregorydir. Gregory Ermeniler arasnda Hristiyanl yaym ve Gregoryen Ermenileri (yeni Ermenilerin kabul etmi olduklar Hristiyan mezhebinden dolay) ad ortaya kmtr. Yine Gregorynin faaliyetleri sonucu Sryanice olan Ermenilerin ayin dili Greke olmu, ancak M.S. 440 ylndan sonra Ermeniler arasnda Hristiyanl daha kalc yapabilmek iin ayin dili, konuma dili Ermeniceye evrilmitir.33 Bizans imparatoru Konstantinin stanbulu bakent yapmas ve M.S. 337 (XXI) ylnda lm deinde vaftiz edilmesiyle Hristiyanl Bizansn resmi dini haline getirmesi, ark Hristiyanlnn gelimesinde nemli rol oynamtr.34 Hristiyanlk Bizansn resmi dini haline gelince aradklar destei bulan ruhbanlar imparatorluun da vermi olduu imknlardan istifade ederek rahip ve
31 32

Bahattin gel, (1989): Trk Kltrnn Gelime alar, 2. Bask, Ankara: s.109110 Vahapolu, 2005: 31 33 Nurettin Polvan, (1952): Trkiyede Yabanc retim, Cilt.1, stanbul: s.54 34 Akses, 2003: 9

15

rahibeleri yetitirmek zere okullar amlardr. Hristiyanlktaki yzyllarca devam ede gelen i ekimeler sonucu birok messeseler kurulmutur. Rahiplik bir meslek haline gelmi ve evlenmeleri yasaklanmtr. Bu deiimler ile Hristiyanl yayma ii organize bir i haline gelmi, misyonerlie dnmtr. Bu yaylma dnemindeki faaliyetler V. yzyla kadar ilk temelleri Paulus tarafndan atlm olan Antakya kilisesinden yrtlmtr.35 Misyonerler Asya, Avrupa ve Afrikann hemen her blgesine giderek faaliyetlerini srdrmlerdir. slamiyetin douu ile beraber kendi ilerindeki ihtilafa son verebilecek bir ittifaka el vermiler ve hal zihniyeti ile hareket etmilerdir. Anadoludaki Trk hkmdarlar Turul Bey, Alparslan ve Melik ah zamannda Mslman Trklerin ilerleyii karsnda Hristiyan birlii ortak hareket etmek suretiyle abalarn hzlandrmtr. Trklerin bu hzl ilerleyiini durdurmak, Mslmanlar Hristiyan yapmak, kutsal yerleri Mslmanlarn elinden almak, Trkleri Anadoludan atmak iin Hristiyan ittifak Mslmanlara kar mcadeleye balamtr. Bu mcadelede Mslmanlarn koruyuculuk ve liderliini Trkler, Hristiyanlarn liderliini ise Papa yapmaktayd. Hristiyanlar bu mcadeleyi sadece silahla deil, kltr emperyalizmi ile de yapmaktayd. Bu mcadelelerini Mslman lkelere gnderdikleri rahipler kanalyla; siyasi, sosyal, kltrel ve hayri messeseler ile srdrmekteydiler. Hal seferleri sonunda baarszla urayan Hristiyanlk, propaganda yapmaya ynelerek baary yakalamaya almtr. zellikle Katoliklerin birer tarikat olan Fransiskan ve Dominikenler yetitirdikleri misyonerlerle Mslman lkelerde almalarda bulunmulardr. Bu tarikatlar Hristiyanlktaki reform hareketinden sonra Katolik kilisesinin kendine yeniden eki dzen vermek ve varln kuvvetlendirmek tedbirleri dnlrken ortaya kmlardr.36 Bu almalarn daha sistemli bir ekilde yrtlmesi iin okullar ve kiliseler birer ara olarak kullanlmtr. Ayn zamanda Papa ve papalk tarafndan da destek grmtr. Gerek Hristiyan misyonerlii gizli ve ak btn gayeleri tespit edilerek, hal seferlerinden sonra ortaya kmtr.37

35 36

Akses, 2003: 10 Sleyman Kocaba, (2002): Trkiyede Gizli Tarih III, Misyonerlik ve Misyonerler, stanbul: s.77 37 Akses, 2003: 11

16

Burada misyonerlerin Osmanl topraklarnda olan almalarnda ahidnamenin nemini de vurgulamamz gerekir. Ahidname bilindii gibi Fatih Sultan Mehmetin Galatallara verdii bir fermandr. Bylece Galatallar resmi bir imtiyaz elde etmiler, tekilat kurabilme yetkisine sahip olmulardr. Latinler bir millet ad altnda cemaat olarak tekilatlanmlardr. Bu durum dier topluluklara da rnek oluturmutur. Bylelikle misyonerler de eitli dini eitim veren okullar aarak gayrimslimler iin almalarda bulunmulardr. Nitekim daha ileride de deineceimiz gibi gayrimslim teba bu okullarnda etkisi ile milliyeti akmn getirdii rzgrla Osmanl Devletinden kopmutur. XIX. yzylda alan okullar Osmanl Devletinde, ahtapot gibi her bir topra sarm, gayrimslim tebann ocuklar haricinde ehli slamdan olan Osmanllarn da bu okullara devam sz konusu olmutur. Ancak I. Dnya Harbinin kmasyla, gayrimslim tebaa Osmanl Devletinden teker teker kopup ayaklanmalar knca, Osmanl halk da ocuklarn, bu okullarn yapt ihanetten dolay ekmi ve okullar kapanmaya balam, eskisine oranla tek tk kalmtr. Ahidnamenin verilmesiyle misyonerlerin de okullar atn vurgulamtk. Zamanla bu ahidname misyonerler iin kendilerinin almalarna imkn tanyan bir imtiyaz olarak deerlendirilmitir. Fransaya Kanuni dneminde verilen kapitlasyonlar daha sonraki yllarda resmi olarak srekli hale getirilmi, Fransa birok ayrcalk elde etmitir. Tabi ki bu durum dier Hristiyan devletlerin de bu pastadan payn almak istemesine neden olmutur. Fransa bu durumda doudaki papann temsilcisi olarak bu avantajl durumu deerlendirmitir. Osmanl Devletinin Avrupadaki yenilikleri takip edememesi ve daha birok sebepten dolay yklma noktasna gelmesi Hristiyan devletlerinin ok iine yaramtr. 1774 ylndaki Kk Kaynarca anlamasyla Ruslar Ortodokslarn himayesini elde etmilerdir. Bylelikle Hristiyan devletlerin Osmanl Devletine ynelik politikalarnn deiimi sz konusu olmutur. Durumu deerlendirdiimizde Fransann rakibi olan Rusya ve bu durumda harekete geen ngiltere ortaya kmtr. ngilterede Protestanlarn haklarn koruyuculuk ilkesi ile adm atmtr. Zaman iinde Hristiyan devletlerin mcadeleleri Dou Meselesi dediimiz olaya sebebiyet vermitir. Bu mcadele iinde Hristiyan devletler ve tabi daha sonra A.B.D. dorudan veya dolayl olarak amalarna ulaabilmek iin misyoner tekilatlar kurmulardr.

17

XVI. yzylda meydana gelen Rnesans ve reform hareketleri ve zellikle dindeki yenilikleri ve gelimeleri kapsayan reform hareketleriyle, misyonerlik faaliyetlerinde de deiiklikler meydana gelmitir. Katolikliin basksna dur demek ve papann nfuzunu krmak amacyla meydana gelen bu bakaldrda yeni mezhepler ortaya kmtr. Bylece misyonerlik faaliyetlerine de her yeni mezheple eitlilik gelmitir. Ortaya kan yeni mezheplerden biri de ki bu mezhep olduka taraftar bulmu olan Protestan mezhebidir. Bu durum eski kiliselerle Protestanlk arasndaki mcadeleyi balatmtr. XVI. yzyl sonlarnda mezhepler arasndaki ekime olduka belirgin bir hale gelmi ve yeni yzyln ilk yarsnda devletler (mezhepler) aras srtmeler sonucunda Avrupada din savalar balamtr. Bu savalarn balamasnda Protestanlarla Katoliklerin ekimesi byk rol oynamtr.38 Bu mezhepler aras ekime Avrupadaki Hristiyan lemini kartrd gibi misyonerlerin faaliyet gsterdii blgeleri de bu hareketin ierisine ekmi ve karklk oralarda da hissedilmitir.39
b) Katolik Misyonerlik Faaliyetleri

Osmanl topraklarna gelen ilk misyonerler Katoliklerdir. Fransz olan bu misyonerler hem Hristiyanl yaymak hem de stanbuldaki aznlklarn eitimi ile ilgilenmek zere 16.yzyln sonlarna doru blgeye geldiler. Osmanl Devleti ile Fransa arasndaki iyi ilikilerden yararlanan Katolik misyonerlerinin bir gayesi de Roma ve Bizans kiliselerini birletirmekti. Cizvit ve Fransiskenler in en youn olarak faaliyet gsterdikleri yerler stanbul, zmir, Halep, Suriye, Filistin, Msr, Irak, Kbrs ve Orta Yunanistand. Papaln desteini alan ve kapitlasyonlardan yararlanan misyonerlerin faaliyetleri ile 17. yzyldan itibaren lkedeki Katolik propagandas gittike artmaya balad.40 1914lere gelindiinde lkedeki Fransz okullarnn says yaklak olarak 500 civarndayd ve bu okullarda 59414 renci renim gryordu.41 Katolik misyonerlerinin atklar okullarnn yan sra lkenin her yanna dalm olarak kurduklar hastane ve yetimhaneleri de vard. Balca Fransz salk

38 39

Bekir Stk Baykal, (1961): Avrupa Tarihi II, Cilt.1, Ankara: s.23 Akses, 2003: 14 40 Enver Ziya Karal, (1977): Osmanl Tarihi, Cilt. 3 Ksm. 2, 2. Bask, Ankara: s. 118119 41 Ergin, 1977: 769775

18

kurulular unlard:42 stanbul Fransz Hastanesi, zmirde Saint Antoine Katolik hastanesi, Yafada Saint Louis Hastanesi, Kudste Soeurs Saint Joseph Hastanesi, Beyrutta Fransz Hastanesi, amda Soeurs Saint Vincent Hastanesi, Bursada Les Soeur Saint-Vincent de Paul Hastanesi, ayrca zmirde dispanser, alt eczane ve bir kre; Bursa, Tripoli, Kudste ok sayda salk ocaklar; Yafa, Ramallah, Beytlehem, Nazaret, Fenerburnu, zmit, Musul ve Cizrede birer dispanserleri vard. Fransz yetimhanelerinin dalm ise yledir: Soeur Saint-Vincent de Paul yetimhaneleri: Yaklak bin civarnda yetimin barnd yerler Beyrut, Kuds, Tripoli, zmir ve Suriyenin deiik blgelerinde almt. Hayfa ve Nazarette 210 yetime bakan Dame de Nazareth yetimhaneleri; 430 civarnda ocuun barnd Kudsteki Dame de Sion yetimhaneleri; yine yaklak 500-600 ocuun kald Beyrut, Sayda, Nazaret, Yafa ve Kudste bulunan Soeur Saint Joseph de lApparition yetimhaneleridir.43 stanbul ve zmir gibi merkezlerde yaynlanan ok sayda Franszca dergi ve gazete ile almalarn destekleyen misyonerlerin kltrel etkinlikleri de dikkate deer hususlardandr. Ksacas zellikle Suriye ve Lbnan zerindeki almalar ile Fransann blgeye ynelik emperyalist gayelerine hizmet eden Katolik misyonerleri atklar ok sayda okullar, hastaneleri, yetimhaneleri ve kardklar yaynlar ile hem kendi mezheplerini yayyorlar hem de lkelerinin menfaatlerine uygun kesimlerin kazanlmasn salyorlard. Bu yolla faaliyet gsterdikleri Osmanl topraklar zerinde etkileri olduka fazlayd. Franszlar gibi talyan misyonerleri de ounluu stanbulda olmak zere Hatay, Beyrut, Selanik, Bingazi, Derne, Humus ve Trablusgarp gibi lkenin deiik blgelerinde okullar amlard. Daha ok talyan Cizvitleri ile yine talyan soyundan gelen Ivrea Rahibeleri tarafndan alan ilk ve ortaretim seviyesindeki okullarnda verilen eitimin amac, talyancay retmek ve kendi kltrlerinde nesiller yetitirmekti.44 19.yzyldan itibaren Osmanl topraklarna gelen Alman misyonerleri ise daha ok kltrel etkinlik kurmaya altlar. Kltr propagandas uzmanlar olarak anlan Almanlar Yakndoudaki Alman karlarnn ve ekonomik kurulularnn ihtiyac olan
42 43

Tevfik avdar, (1970): Osmanllarn yar-smrge oluu, stanbul: s. 93 avdar, 1970: 90 44 Polvan, 1952: 94, 116, 134135, 141142, 218219

19

kadrolarn yetitirilmesi maksadyla Bata stanbul olmak zere zmir, Beyrut, Selanik blgelerinde ilk ve ortaokul seviyesinde okullar atlar.45 James Barton isimli bir misyonerin 1919 tarihli raporuna gre, Kurtulu Sava ncesinde Trkiyedeki Alman misyonerlerinin says 79 eitim eleman ve 791 rahip olmak zere 890dr. Ayrca 7 ocuk yuvas, 17 ilkokul ve 1 ortaokul ile iki hastane ve 1 dispanserleri vard.46 Dnya Sava ncesi Almanlarn 1868de stanbulda atklar Alman Lisesinden baka zmirde i okulu niteliinde bir enstitleri ve yetimhaneleri ile Beyrutta yedi, Kudste ise drt okullar vard. Dier lke misyonerleri kadar etkili olmasalar da Almanyann blgedeki nfuzunu arttrmak iin alan dini tekilatlarndan bazlar unlard. zmir, Beyrut ve Hayfada merkezleri olan Communaute evangelique; Kudste alan Deutscher Palastina Verein, Warte des Tempels isimli Katolik tekilatdr.47 Osmanl topraklarnda alan Katolik okullar arasnda Avusturya okullar da zikre deerdir. Bu kurumlar stanbulun Galata semtinde toplanm Sankt Georges (St. Georg) okullar olarak bilinir.48
c) Protestan Misyonerlik Faaliyetleri

Katolik misyonerlerinden baka Osmanl topraklarnda faaliyet gsteren dier Hristiyan mezhebine mensup kiiler Protestanlard. Bu misyonerlerin Osmanl topraklarndaki almalar 1840lardan itibaren hz kazanr. Tanzimat Dneminde yaynlanan 1856 tarihli Islahat Fermannn getirdii vicdan hrriyeti prensibi ile tannan mezhep deitirebilme serbestliinden en fazla yararlananlar Protestan misyonerleri oldu. Osmanl Devletinin zayflamasna paralel olarak yrtlen planl almalar sonunda d devletlerin Osmanl iindeki Hristiyanlar zerindeki etkilerini arttrmaya ynelik almalar bilinen bir gerektir. Yrtlen almalar sonucunda Fransa ile Avusturya Katoliklerin, Rusya ise Ortodokslarn hamisi olarak ortaya kt. Bu devlet 1840dan sonra Lbnan ve Suriyedeki Mslmanlarla Hristiyanlar arasnda meydana gelen olaylardan yararlanarak Katolik ve Ortodokslar himaye etme bahanesiyle mdahalede bulunarak nfuzlarn kuvvetlendirmeye baladlar. ngiltere de kendi nfuz alann oluturmak iin Protestan topluluu meydana getirecek faaliyetlerde bulundu. Bu konudaki ilk giriimi 1842de Kudste bir Protestan Kilisesinin almasyla balad.
45 46

lber Ortayl, (1983): Osmanl mparatorluunda Alman Nfuzu, stanbul: s.63 Tevfik avdar, (1971): Milli Mcadele Balarken Saylarla Manzara-i Umumiye, stanbul: s.87 47 avdar, 1970: 96 48 Polvan, 1952: 132, 168, 181

20

Bu kiliseye ngiltere, Almanya ve Amerikadan Protestan misyonerleri gnderildi. Blgedeki ngiliz konsoloslarnn49 da destekleri sayesinde misyonerler baka din ve mezhepteki unsurlar Protestanlatrmaya altlar. Osmanl topraklarna ayak basan ilk Protestan misyonerin 1815te Msra gnderilen The Church of Missionary Society adl bir ngiliz rgtne bal bir papaz olduu grlr.50 Kendilerine yanda Protestan topluluu oluturmak iin Osmanl topraklarnda faaliyette bulunan ngiliz misyonerleri Asyal Hristiyanlar olarak nitelendirilen Nasturilere ynelik olarak almalarda bulunurlar. lk kez 1842de balattklar bu faaliyetler iin bir ngiliz Din adam olan Dr. Badger, Kanterbury Bapiskoposu tarafndan grevlendirilir ve ngiliz Kilisesi ile Nasturilerin Patrii arasnda dostluklar kurulur. ngiliz Misyonunun esas amac dierleri gibi eitime arlk vermekti. Bu amala 1886da Nasturiler iin bir erkek ve bir kz okulu ile matbaa kurdular. Daha ok Urumia ve Gneydou Anadoluda faaliyette bulunan ngiliz misyonlar 20.yzyln balarnda Van civarnda da okullar aarak almalarda bulundular. Blgedeki Drzler zerinde de etkinlik kurmaya alan ngilizler Ortadoudaki glerini salamlatrmaya altlar. Daha nce de belirtildii gibi ngiliz misyoner faaliyetlerinin temelinde dini ve mezhebi gerekler olduu kadar Fransa ve Rusya gibi lkelere kar Osmanl topraklarnda bir Protestan kesimin olumasn salamak amac da yatyordu. ngiliz Protestan misyonerleri daha ok Ortadouya ynelik olarak alrlarken, Amerikal misyonerler Anadoluya arlk verdiler. Burada etkili olan en gl Amerikan misyoner rgt ise 1810da Bostonda kurulan American Board of
Commissioners For Foreign Missionsd.

1880li yllara kadar ngiliz hariciyesi himayesinde alan Amerikal misyonerlerden istenen ey, ncelikle gittikleri yerlerde halkn arasna kararak bilgi sahibi olmakt. zellikle halkn dini durumunu tespit etmek, din adamlar hakknda (saylar, bilgi dzeyleri, eitim durumlar vs.) bilgi edinmek, lkedeki eitim ve retim durumunu tespit etmek ve halkn moral durumunu renmekti. Bunlar yapldktan sonra ne tr bir almada bulunulaca belirlenecekti. Onlardan istenen bir
20. yzyln banda dnya sava ncesi ngilterenin Asya Trkiyesindeki temsilcilikleri unlard: stanbulda Bykelilik, Beyrut, Badat ve zmirde Genel Konsolosluklar; Halep, Ankara, Basra, am, Erzurum, Kuds, Mersin, Trabzon ve Tripolide Konsolosluklar; Ayvalk, Hayfa, Laskiye, Midilli, Sayda, Amman, Sisam, Kuadas, zmir ve Vanda Konsolos yardmclklar. Bkz. avdar, 1970: 86 50 Dnya Sava ncesi bu misyoner rgtn 14 rahip ve 25 rahibe ile Yakn Douda, zellikle Mezopotamya blgesinde alyordu. avdar, 1970: 86
49

21

dier ey ise ... Bu mukaddes ve vaat edilmi topraklarn silahsz bir hal seferiyle
geri alnmas51 n salamak iin gerekli olan her eyin yaplmasyd.

Bu amala ie koyulan misyonerler kurduklar misyonlar yannda ilk, orta ve yksek seviyelerde atklar okullar ile matbaa, hastane ve yardm kurumlaryla ok ynl bir Protestanlatrma faaliyetlerine giritiler. nceleri stanbul ve zmir gibi ky ehirlerinde faaliyet gsteren misyonerler, daha sonra ayn gayelerle i blgelere doru yayldlar. lk gelenlerin ve sonrakilerin nihai hedefi Kudse giderek bu mbarek topraklardaki btn dinsizleri, Mslmanlar, Musevileri ve Protestanlar dndaki Hristiyanlar doru yola davet etmekti. 19.yzyln ikinci yarsndan itibaren hz kazanan misyonerler faaliyetleri sonucunda okullarnn saysnda nemli artlar grld. Daha ok Yahudi ve Mslman olmayan aznlklarn yaadklar blgelerde alan Amerikal misyonerler, gayelerine ulaabilmek iin Osmanl topraklarn drt misyon blgesine ayrmlard. Bunlar Avrupa, Bat, Dou ve Merkezi Trkiye Misyonlardr. Bu derece rgtl ve planl bir faaliyet sonucunda hem mezheplerini yayyorlar hem de bata Ermeniler olmak zere Bulgar, Rum vb. aznlklar etkileyerek onlar Osmanldan koparmak ve dolaysyla ait olduklar lkelerin emperyalist politikalarn uygulamalarna yardmc olmak iini de gerekletiriyorlard. En nemli Protestan Kolejleri stanbul ve Beyrut gibi merkezlerde almt. Bunlardan 1863 ylnda Cyrus Hamlin isimli bir misyoner tarafndan stanbulda alan Robert Kolejin Bulgaristann bamszln salayacak kadrolarn yetimesinde nemli rol oynad bilinmektedir. Nitekim kurucular, yneticileri ve ou retim eleman misyonerlerden meydana gelen bu Kolejin 18631903 tarihleri arasndaki mezunlarnn ounu Bulgar renciler oluturuyordu. Yine, Kolejin ilk Bulgar mezunlarndan beinin Bulgaristanda babakanlk grevinde bulunduu ve Birinci Dnya Sava nce Bulgar kabinelerinden her birinde en az bir Robert Kolej mezununun yer ald grlyordu.52 Ykl bir program uygulayan Kolejde Almanca, ngilizce ve Franszca gibi Bat dilleri yannda bata Bulgarca ve Ermenice olmak zere on bee yakn deiik dilin retilmesi Kolejin ok ynl amalarn ortaya koymas asndan nemli bir husustur.
51 52

Kocabaolu, 1989: 3033 Seil Akgn, (Mays 1988): Amerikal Misyonerlerin Ermeni Meselesindeki Rol, Atatrk Yolu, Yl: 1, Say:1, s. 113

22

Bulgarlar iin alan Avrupa Trkiyesi Misyonunda 1899da on misyoner, on iki Amerikal misyoner yardmc ve 81 yerli yardmc grev yapyordu. Blgedeki Protestan Kiliselerinin says ise on bei bulmutu. 1870-80li yllarda, stanbulda misyonerlerin kurduu matbaada yaynlanan eserlerin yarya yaknnn Bulgarca olmas bu konu zerindeki almalarn ciddiyetini ortaya koymaktadr. American Boarddan baka Bulgarlar Protestanlatrmak iin alan bir dier Amerikan Misyoner rgt olan Methodist Episcopol Mission da 1858de Bulgaristanda birer Misyon merkezi kurmutur. American misyonerlerinin stanbulda kurduu Robert Kolejin Bulgarlar iin stlendii grevi, Beyrutta alan Protestan Koleji de oradaki Araplar bilinlendirip, Osmanlya kar kkrtma olarak yerine getirdii ifade edilebilir. Bu iki Kolejden baka Anadoluda alan pek ok Amerikan misyoner kolejleri, ayn ekilde daha ok Ermenilere ynelik olarak faaliyet gstermilerdir. Bunlardan bazlar unlardr: Anadoluda ilk Amerikan misyoner merkezi 1852de Harputta kurulmutur. Ayn yerde 1878de alan Osmanllarn Frat Koleji dedikleri Ermenistan Koleji (Armenian College) Protestan papaz yetitirmek ve Ermenileri dilleri, tarihleri, edebiyatlar, milliyetleri hakknda bilgilendirmek iin faaliyete geti. Ayn dnemde Merzifonda Anadolu
Koleji

(Anatolia

College),

zmirde

Milletleraras Kolej (nternational College) ile kzlar iin alan Amerikan Koleji, Antep ve Marata kzlar ve erkekler iin alan Merkezi Trkiye Kolejleri, Tarsustaki St. Paul Enstits gibi kolejler balangta Hristiyan aznlklarn ocuklarn eitmiler, onlara milli duygular kazandrarak bilinlendirmiler ve sonuta Osmanl Devletine kar ayaklanmalarn salamlard. eride aznlklar bu ekilde yetitirerek kkrtan misyonerler darda da Avrupa ve Amerikan kamuoyunu Trkiye aleyhine evirmek iin kendi tahrikleriyle kan ayaklanmalarn bastrlmasn Trkler Hristiyan ahaliyi
kesiyor! propagandalaryla etkilemeye alarak bat dnyasn Osmanl Devleti

aleyhine tavr almak zere harekete geiriyorlard. yi yetitirilmi Ermeniler ABDye gtrlyorlar ve ou Amerikan vatandalna getikten sonra Osmanl topraklarna geri dnyorlar ve zgrlk propagandas yaparak lehlerinde reformlar yaplmasn istiyorlard.53

Ercment Kuran, (1985ten ayr basm): ABDde Trk Aleyhtar Ermeni Propagandas, Uluslar aras Terrizm ve Genlik Sempozyumu Bildirileri, Sivas: s. 5556

53

23

zetle verdiimiz bu bilgilerden de anlalaca zere American Board tekilat Osmanl topraklarndaki misyonerlik faaliyetlerinin ounu stlenmektedir. Bu faaliyetlerin yzde otuza yakn anlan kurum tarafndan yrtlyordu. Bylece American Board ve dier tekilatlarn bu derece etkin ve youn almalar sonucunda misyonerler, 1880lerden itibaren A.B.D.ye Ortadouda ekonomik, sosyal ve kltrel bir hayat sahas oluturmada arac rol oynamlardr. Balangta Ermeni ve Bulgarlara ynelik olarak alan Protestan misyonerleri daha sonra Rum, Hristiyan Arap, Nasturi, Sryani, Krt ve Yahudiler zerinde de etkili oldular. zellikle Dou ve Gneydou Anadolu blgesinde yrttkleri almalarla blgedeki Krt ve Nasturilerin ayaklanmalarnda rol oynadlar. Bunda ayrca 17.yzyldan itibaren blgeye gelen Fransz ve talyan Katoliklerinin de pay byk olmutur.54
d) Misyonerlerin Osmanl Devletine lgi Duyma Sebepleri

Misyoner tekilatlar daha nce de belirttiimiz gibi Hristiyan olmayan lkelerde faaliyetlerini srdrmlerdir. Ancak misyonerler Trk hkimiyetindeki blgelerle ncelikli ilgilenmilerdir. Bunun iki sebebi vardr. Birincisi dini, ikincisi Osmanl Devletinin jeopolitik ve jeostratejik nemidir. Ekonomik adan ise zengin yeralt kaynaklarna sahip olmas, uzak douya en ksa ekilde ulalabilecek iki kilit noktay, Akdenizden Kzldenize yine Akdenizden Basra krfezine giden yollar elinde bulunduruyor olmas Trk topraklarna olan ilgilerini arttrmtr. Dini adan Kudsn yeri Hristiyanlk iin ok byktr. nk sann doup byd dinini yayd ve ldrld yerdir. Kudsn de Osmanl Devleti hkimiyetinde olmas yine misyonerlerin ilgisini arttrmtr. Hristiyanlar burada ok sayda kilise ve ayin yerleri yapmlardr. Kudsn Mslmanlardan alnmas amacyla yaplan hal seferlerinde len birok Hristiyan askerinin komutanlarn ve hkmdarlarn mezarlar da bu blgededir. Hal seferleri Hristiyanlar asndan baarszlkla sonulanmas Hristiyanln dou kalesi olarak bilinen Bizans mparatorluunun Mslman ve sava olarak tannan bir millet tarafndan yklmas, kurulan Trk devletinin Hristiyan dnyasndaki birleme dncesine kar bir takm tedbirler almas, ok sayda Hristiyan nfusun
54

http:// www. ait.hacettepe.edu.tr/akademik/arsiv/misy.htm Ayten Sezer Osmanl Dneminde Misyonerlik Faaliyetleri.

24

yaad topraklar snrlar iine katmas, Hristiyan dnyasnn orta ve uzak douya yaylmac politikalarna engel olmas ve Osmanl Devleti bnyesindeki gayri Mslim tebaann davetkr tavrlar, misyonerlerin Trk topraklarna ilgisini arttrmtr. O dnemde ok uzak bir ktada olan Amerikallar bile Osmanl Devletine ok byk ilgi gstermilerdir. 6 Aralk 1905 tarihli resmi yazmada Amerikal Matmazel Maria Garber adl misyoner bir kadndan bahsedilmektedir. Matmazel Garber bakentten ve Anadolu ierisinden gelip giden yabanclar hanesine kabul ederek evini misafirhaneye evirdii, Osmanl halkna yabanc dergi verdii grlerek phelerin zerine ekilmesine sebep olmutur. Konyann ifte merdiven mahallesinde bir Hristiyan kz okulu amak istemesi, burada 10-25 tane Protestan ahalisinin ve bir de okullarnn olduu dnlrse bu ahsn aka misyonerlik faaliyeti yapmaya alt ve bunun men edilmesi vurgulanmtr.55 Burada Amerika sefaretinden alnan takririn suretine gre: Merkez idaresi Amerikada kain Evha Yeva Boltenik Filonarne ehrinde bulunan bir
heyet-i hayriye tarafndan Hristiyan inasnn ilim ve ahlaklarnn terakkisi yolundaki bir hizmette bulunmak maksad ile misyonerlerden Konyada Amerika tebaasndan Matmazel Maria Garberin taht- idaresinde bulunmak zere Konyada ifte Merdiban Mahallesinde inasa mahsus bir bab-mekteb kad edileceinden muamele-i muktaziyesinin icras ile mektebin resmen tannmas her neye mtevaffk ise esbabnn da istikmal buyrulmas Amerika sefareti canibinden takrir ve iltimas olunur.56

19. ve 20. yzyln balar misyonerlik faaliyetlerinin en youn ve en parlak dnemi olmutur. Bunun nedeni kapitalizmin emperyalizme dnmesi ve misyonerlerin de bundan yararlanmasdr. te bu yzden Osmanl topraklarndaki misyonerlik faaliyetlerini incelerken olayn dini yn kadar; siyas, kltrel, ticar ve ekonomik boyutunu da gz nnde bulundurmak gerekmektedir. Bylelikle Osmanl Devletinin gerilemesine paralel olarak misyonerlik faaliyetleri de 19. yzylda smrgeci batl byk devletlerin emperyalist politikasna hizmet eden hale gelmitir. Bu yn ile Osmanl topraklarnda faaliyet gsteren misyonerler, misyonerlii batl lkelerin Osmanl Devleti ile olan ark meselesini

55 56

BOA, A. MKT. MHM 549/36, Lef. 2 BOA, A. MKT. MHM 549/36, Lef. 4

25

halletmede ara olarak kullandlar. ark meselesinin temel amacn, Osmanl Devletini ykarak mirasn paylamak oluturuyordu. Bu amala batllarn takip ettikleri politikalardan birisi ierideki gayri Mslim tebaay devletten koparmaktr. Bunun iin de en fazla misyonerlik faaliyetlerinden faydalanld. Bu dnemde Anadolu, boazlar, Ortadou, petrol blgesi, Akdeniz evresi ve Makedonya gibi dnyann jeopolitik ve jeostratejik bakmdan nemli blgelerine sahip olan Osmanl Devleti batl devletler asndan olduka nemliydi. Bundan dolay bu blgeler ngiltere, Fransa, Rusya, Avusturya arasnda grlen mcadelelere sahne oluyordu. Blgedeki nfuzunu arttrmak isteyen lkeler misyonerlik faaliyetleriyle kendilerine yanda gruplar oluturmak istiyorlard. Deiik tarihlerde Osmanl Devletine gelen ve faaliyetlerini yrten misyonerler; Mslmanlar ve Yahudiler zerinde fazla etkin olmadklarn anlaynca btn faaliyetlerini gayrimslim tebaa zerinde younlatrdlar. Onlar bir yandan kendi mezheplerine kazandrmaya alrlarken dier yandan da verdikleri eitimle milli duygularn uyandrarak Osmanl Devletinden koparmak iin uratrdlar. Ermeniler, Yahudiler ve Rumlar zerinde oynanan oyunlar; Bulgar, Arap ve Krt gibi dier unsurlar da takip etti. Tarihsel olarak Avrupal devletler gayrimslim tebaay Demoklesin klc gibi kullanmlardr. Avrupal devletlerin misyonerler aracl ile gayrimslim tebaa zerinde yrttkleri politikalar ok trajik olmutur. 19. yzyl sonlar 20. yzyln ilk 15 ylnda misyonerler yzyllar boyu Millet-i Sadka vasfyla Osmanlda bar iinde yaayan Ermenileri kkrtm, onlar isyana tevik etmitir. Misyoner okullarnn, gayrimslim tebaann youn olduu ehirlerde almas, Mslmanlar zerinde baarl olamadklarn da gsterir. Gayrimslim nfusun yzde yirminin altnda olduu yerlere misyonerlerin pek ilgi gstermedikleri grlr. 19111913 yllarnda misyoner okullarnn ok etkili olduu Vanda nfusun yzde otuz dokuzu, zmitte yzde otuzu, Bursada yzde yirmi drd gayrimslimdi.57 kinci merutiyetten sonra Mslman kesimlerden de misyoner okullarna bir ilgi balad. Cumhuriyetin ilanndan sonra belirgin bir art gzlendi. Bunun nemli

57

Ali Bula, (02.03.2005): Misyonerlik ve Aznlklar, Zaman Gazetesi

26

sonularndan birisi de mtareke yllarndan kmsenmeyecek oranda Amerikan mandas taraftarlarnn olumasdr.58 Bulgarlarn bamszln kazanmasnda ou kaynakta Robert Kolejinin rol oynadna rastlyoruz. Ayn ekilde yine karlatmz ariv belgelerinin biri aynen yledir: Nim resmi bir sfat haiz olan New York Tribn gazetesi Bulgaristann
serbestsi Dersaadetteki Robert Kolej Amerika mektebi sayesinde husul bulduumu ve skdarda Amerika misyonerleri inas mektebinin dahi ayn hidemata muhaffakiyeti memul olduunu bir makale-i mahsusa ile ilan ettii hariciye nezaretinden bildirilmesi ile uhal nazar- dikkati calib grndnden iktiza-i maslahatn ifas hakknda baz mtealat havi makam- sadarete yazlan tezkere-i kemteri ile heyet-i teftiiyenin Anadolu vilayet-i ahanelerince vaki olan istitlatna dair lahiyadan mstahrec fkrann suretleri Atabe-i muall mertebe-i cenab- cihanbanilerine leffen arz ve takdim klnd. Vilayette istilay cehaletle ahali-i islamiyenin bu derecelere gelmi olmas cidden ayan- teessf halattan olduuna mebni Erzurum, Bitlis, Van vilayetleri ile maarif nezaretine beyan- keyfiyete msaraat edildi. Ecnebiler Amerikadan ve Avrupadan stanbula misyonerler Cizvit papazlar isbal ve stanbulda vilayet ve liva ve kaza merkezlerinde Daard Tedrisler vcuda getirerek teba-i Hazret-i Mlkaneleri etfalini ifal ve u yolda nukut- firavan fedas ile makasd- siyasiye istihsal eylemekte iken maarif nezareti tarada aar ve emlaktan mtehassl maarif hissesinin ksm- azamn Dersaadete celble mahallerince hi deilse diyanete taalluk edecek mertebede masraf ihtiyarndan ekinmesi ve ehl-i slam evlatlarnn ilmihallerini bilmeyecek bir cehl-i medid iinde kalmasna imaz- ayn eylemesi ve esasl tedbir ittihaz ile derde derman aramas gibi muamelat kemakan devam edecei takdirde, nk ecnebi muallimini denilen mfsidler Hristiyan ocuklarnn tesvil ve serbesti-i efkr yollarn kad ve teshil eylemekte olmalarna baklnca ileride de daha ziyade acaib iler kmak akvay ihtimalden olduu muhat-i ilm-i ali buyruldukta katibe-i ahvalde irade ve ferman velinimeti b-minnetimiz padiahmz efendimiz hazretlerinindir.59

Belgeden de anlalaca zere bu tr faaliyetlere girienler, okullar, retmenler bozguncu olarak nitelendirilmekte ve rahatszlk verici grlmektedir.

58 59

Bula, (02.03.2005): Zaman Gazetesi BOA, Y. PRK 10/52, Lef. 1

27

Yine ngiliz misyoner Liz adl bir bayann Londrada Jerusalem Illustration adyla Osmanl Devleti ve slamiyet aleyhinde yaynlad kitab nedeniyle ngiliz misyoner mektebinin mdr olmas sakncal bulunmu ve ngiliz Konsolosluu vastasyla uzaklatrlmtr. Ancak yine Osmanl topraklarna girmek ve faaliyetlerine devam etmek iin Kudsteki ailesini almay bahane ederek yeniden giriimlerde bulunmu olduunu 1309 (18931894) ylnda gayrimslim okullar ve yabanc okullar hakkndaki zet eklindeki resmi yazmadan reniyoruz.60 Gayrimslim tebaann bu tip misyonerler tarafndan ve okullar almak suretiyle bir maa olarak kullanlp isyana tevik edildiini daha nce de belirtmitik. Buna rnek ve delil tekil edecek ayn belgede geen u olay ilgintir. Yabanc okullarn daha ileride deineceimiz teftileri srasnda Kumkapda bulunan Ermeni Kz Mektebinde el ile ilenmi ve duvara aslm bir Asya- Osman haritasnda Van ve Erzurum vilayetleriyle Rusya hkimiyetindeki Trkistann bir ksm zerine, byk harflerle Meydan Ermenistan yazl olduu grlmtr. Bu haritann oradan kaldrlarak bu gibi durumlarla bir daha karlamamak iin Ermeni Patrikhanesine bir yaz yazlm ve icabnn yaplacana dair bir cevap alnmtr.61 Yine Ermenileri misyonerlerin kabul etmesi62 gayrimslim ve misyoner tebaay emellerine devam ulamalarnda etmelerinden kullandklarn yukarda bahsedilen Matmazel Maria Garberin Konyada bulunan evine faaliyetlerine anlalmaktadr. Yine Bitliste misyoner faaliyetlerinde bulunan Amerikal Mr. Kolun iane-i fukara cemiyeti ad altnda zararl faaliyetlerde bulunduu, ajan gibi alt iin Ermenisi az olan bir mahalleye nakledilmesi lzumunun grld, iane akelerin geri datmna ad geen ahsn Osmanl Devleti neden ihracnn gerekli olduu yazlmtr. Hariciye nazr imzal bu belge 18 Ramazan 323, 2 Terin-i Sani 321 (15 Kasm 1905) tarihlidir.63 Maria Garberin Protestan okulunun (Nide ve havalisindeki) iki ay retmenliini yapp grevden alndktan sonra Ermeni Mahallesinde satn ald bir binada ikamet etmeye balad. Bu arada baz safdil kimseleri vaizlik sfat ile Karaman ve Ereli kazalarna borlandrmak ve tebaa-i sadka-i ahaneyi yani Ermenileri
BOA, Y. PRK. MF 3/15 BOA, Y. PRK. MF 3/15 62 BOA, A. MKT. MHM 549/36, Lef. 8 63 BOA, A. MKT. MHM 549/36, Lef. 8 Hariciye Nazr imzal bu belge 18 Ramazan 323 (2 Terin-i Sani 321) (15 Kasm 1905) tarihlidir.
61 60

28

Protestanla tevik etmekte ve vilayette pek az olan Protestanlarn saysnn artmasna almaktayd. Ve bylece Protestan mekteplerine ecnebi ss vermeye altnn anlalmasyla bu durumun kabul edilemeyeceinden gerekenin yaplmas iin maarif mdriyetine bildirilmesi belirtilmitir.64 Burada atlanmamas gereken bir konu da gayrimslim tebaann kard isyanlarda misyoner okullarnn roldr. yle ki smrgeci devletlerin am olduklar misyoner okullar, Ermeni isyanlarnn hazrlanmas, eylemcilerin yetitirilmesi ve korunmas grevini slenmitir. Bylece misyoner okullar Ermenileri tebaas olduu ve yzyllardan beri birlikte yaad Osmanl Devletinden uzaklatrm, batl devletlere bilhassa Amerika Birleik Devletlerine yaknlatrmtr. Misyoner okullarn, bir yandan Ermenileri gelecee doru ynlendirirken dier yandan da an geerli smr arac olan mandann Anadoluda kurulmasna zemin hazrlanmasnda byk rol olmutur. Tarih boyunca misyonerlik her ne kadar dini hedefleri varm gibi grnse de aslnda dnyevi amalara hizmet etmektedir. 1 Aralk 1831 tarihli bir misyoner talimatnamesinde misyonerlere: Bir fetih savana girmi askerler olduunuzu
unutmayn, manevi alanda kafann kafayla, kalbin kalple mcadelesi ise de Napolyonun askeri dnmeyi ve aratrmay gerektirir. Bu mukaddes ve vaat edilmi topraklar silahsz bir hal seferi ile geri alnacaktr65 denilmitir.

Batl devletler, Osmanl Devleti zerinde misyonerlik faaliyetlerini srdrrken Rusya; Ortodokslar, Fransa; Katolikleri, ngiltere ve sonra sahneye kan Amerika Birleik Devletleri Protestan halklarn savunmulardr. Daha nce belgelerin bazlarnda grdmz gibi misyonerler en byk destei konsoloslardan alyorlard. nceleri ticari amala, bilhassa liman ehirlerinde alan konsolosluklarn faaliyetlerinin hz kazanmasndan sonra Sivas, Harput, Erzurum gibi ehirlerde konsolosluk alanlaryla misyonerler arasnda ibirliini fark eden Osmanl Devleti konsoloslarn faaliyetlerine ve konsolosluk ama isteklerine baz snrlamalar getirmi ise de Amerika ile imzalad ticaret anlamas buna engel olmutur. Amerikallar Osmanl Devletinin konsoloslara kar tedbir almak istemesi zerine

64 65

BOA, A. MKT. MHM 549/36, Lef. 5 Kocabaolu, 1989: 3233

29

misyonerlik faaliyetlerinin youn olduu yerlerde acenta ad altnda birimler aarak buralarda gayrimslim Osmanl vatandalarn grevlendirme yoluna gitmilerdir.66 Amerika Birleik Devletlerinin konsolosluk amak istedii baz yerlerde hi vatanda yoktu. Ancak Amerikallar bu isteklerine gereke olarak Rusya ve ngilterenin konsolosluklarnn bulunduunu, msaadeye mazhar devlet olmalarn ileri srmlerdir. Osmanl Devleti konsolosluklarn misyoner okullar araclyla isyanlara destek olduklarndan dolay faaliyetlerinden bazlarn yakndan takip etmi, eitli bahaneler ileri srerek atamalarn geciktirmitir. 1800 ylnda Harput ehrinde 16 Amerikan vatanda, 260 tane de Amerikan vatandalna gemi olan Ermeni vatanda vard. Bahsi geen dnemlerde Harput bata olmak zere Anadolu ehirlerinden Amerikaya youn Ermeni g vard. 21 Austos 325 (3 Eyll 1909) tarihli Mamratl Aziz vilayetinden alnan u telgraf ilgintir: 21 Austos 325 (3 Eyll 1909) vusul 3 Eyll 325 Bendeniz Samsundan
buraya gelinceye kadar geirdiim 14 gn iinde yollarda her gn 510 araba oluk ocuk Ermeninin Amerikaya gitmekte olduklarna tesadf eylediimden buraya muvasalat- acizanem gn nfus nazrn arp keyfiyeti ve mart ibtidasndan imdiye kadar buradan ka Ermeninin Amerikaya gittiini sormu idim. Bu keyfiyete zten arz edip talimt- fehmnelerini isteyecektim. Bugn dahi tekrr bir ( ) yaptrdm. Buna nazaran i bu sene ibtidasndan itibaren Austos nihayetine kadar yalnz merkezi vilayet nfusu idaresinden 778 Ermeninin tezkere alp zmir ve Selanik ve dier cihetlere ve 23 Ermeninin pasaport alp balca Amerikaya gittikleri anlald. Tabi Malatya livasndan ve vilayet-i saireden dahi birok Ermeni bu suretle gitmitir. Bu vilyetten alel huss Ermenilerin Amerikaya hicretleri pek kadim bir meseledir. Bunun esbab muhteliftir. Fakat en mhim burada esbab- maietin darl ve Amerikada kolay olmasdr. El-yevm Harputta bulunan Amerika Mekteb-i idadisinin 54 sene evvel messisi olup hala berhayat bulunan Mr. Borlon Vandan itibaren peyderpey gelen maiyeti memurlarnn ve hatta burada doup byyen Amerikallarn terbiye ve delaletleri ile vakti ile Amerikaya giden baz Ermenilerin mhimce bir derecede servet kazandklar ve burada sefilne ve kemal-i zahmetle temin-i maiete alan kyllerin nazar- hrs ve tamalarn celp ettiinden onlardan da frsat ve imkn bulan kimseler takm takm Amerikaya gitmilerdir. Muahheren bundan evvel 5 sene
66

imir, 1985: 8182

30

akdem zuhur eden Ermeni ihtian mtakip idare-i sabkann her trl takaydat ve evamirine ramen binlerce Ermeniler Amerikaya savumutur. Ancak geen sene merutiyetin ilann mteakip bu memnuiyet kalkmtr67

Mamratl Aziz yani bugnk anlamyla Elazdan vali vekili Mehmet Alinin 1909 ylnda yazm olduu bu telgrafta gn siyasiden ok iktisadi sebeplerden kaynaklandn belgenin devam eden ikinci sayfasnda vurgulamtr.68 Ancak bu gn salt ekonomik sebeplerden olduunu savunamayz. Hariciye Nazr Sait Paann 19 Mart 1883 tarihli yazm olduu arzda Harputtan kaarak Amerikaya giden ve orada Protestan papazl yapan iann faaliyetlerine yer verilmi ve g olaynn nlenmesi iin areler aranmtr.69

3 - Misyoner Faaliyetlerinin Osmanl Devletindeki Gayrimslim Tebaay syana Tevik Etmesi

a) Ermeni syanlarnda Misyoner Okullarnn Rol

Ermenilerle Trklerin karlamalar byk Trk gnde bugnk Ermenistan blgesi ve kuzeybat ran kesiminde gereklemitir. Ermenilerin Trk idaresi altna girileri ise 1071 Malazgirt Meydan Muharebesinden nce balam, daha sonra Seluklu ve Osmanl Devleti dnemlerinde devam etmitir. Fatih Sultan Mehmetin stanbulu almasyla Ermeniler iin yeni bir devir balam oluyordu. Fatih, Ermenilere tand haklarla Ermeni tarihinde; Ruslarn, Romallarn, ranllarn, Bizansllarn onlara tand haklardan ok fazlasn ksa bir srede vermitir.70 Fatih dneminde stanbulda bir Ermeni patrikhanesi kurulmu, Ovakim patrik ilan edilmiti. Ovakimin patrik ilan edilmesiyle Osmanl Devleti iindeki Sryani, Kpti ve Habe kiliselerinin sorumluluu Ermeni patrikhanesine verilmiti.71 Ermeni halk, devlet iinde hiyerarik bir tekilatlanma salayan kilise ve din adamlar yoluyla ynetilmilerdir. Batllarn amac, Ermenileri yzlerce yl birlikte yaad Trklere kar kkrtarak Anadoluda nfuz blgeleri kurmakt. Uygulanm bu politikada okullama

BOA, DH. MU. 8.3/12, Lef. 1 BOA, DH. MU. 8.3/12, Lef. 12 69 http://strateji.cukurova.edu.tr/ERMENI/05.php Abdlkadir Yuval Ermeni syanlarnda Misyoner Okullarnn Rol 70 Azmi Ssl, (1987): Ermeniler, Belgelerle Trk Tarihi Dergisi, say. 23, s. 73 71 Yavuz Ercan, (1983): Trkiyede 15. ve 16. Yzyllarda Gayrimslimlerin Hukuki ve timai ve ktisadi Durumu, Belleten, s. 1134
68

67

31

byk nem tamaktadr. Batllarn Osmanl tebaas olan bu toplumlara uygulam olduklar politikann ksa zamanda baarl olmasnda Osmanl Devletinin kapitlasyon ad altnda vermi olduu ticari imtiyazlarn rol byk olmutur. Osmanl Devleti yeniliklere kendini atn gstermek istemi ancak Tanzimat ve Islahat Fermanlaryla Batllar emellerine daha ok yaklamlardr. Ermeni isyanlarnn ortaya knda, gelimesinde etkili olan birok sebep vardr. 19 yzyln sonlarna doru Ermeni isyanlar younlam, 18891896 yllar arasnda 38 olay cereyan etmitir. syanlarn fiili olarak ortaya kmasnda etkili olan sebeplerden biri belki de en nemlisi ilkokuldan yksek okula uzanan izgide faaliyet gsteren Misyoner Okullar olmutur. Belirli amalar dorultusunda eitim verilen ve bu dorultuda artlandrlan isyanlarn yardmyla Anadoluda kurulmas hayal edilen Ermeni Devleti batllarn Anadolu zerindeki smr emelleri iin kullanacakt. Bu okullarda eitilen isyanclarn hamileri olan batl devletler (ngiltere, Amerika, Rusya ve Fransa) Anadoluda am olduklar konsolosluklar araclyla faaliyetlerini srdrmlerdir. yle ki smrgeci devletlerin am olduu bu misyoner okullar, Ermeni isyanlarnn teorisinin hazrlanmas eylemcilerin yetitirilmesi ve korunmas grevini stlenmitir. Ermeniler, Osmanl lkesinde gerek bir hrriyet iersinde; kiliseleri, kurduklar okullar ve dier sosyal tekilatlaryla serbeste faaliyet gstermilerdir.72 Buralarda bata Ermeni dili olmak zere yok olmaya balam kltrlerini yeniden canlandrma imkn bulmulardr. 1567 ylnda Tokatl Abgan tarafndan stanbulda ilk Ermeni matbaas kurulmu 1810 ylnda Pariste misyoner tekilatnn nclnde Napolyonun himayesi ile alan Yaayan Dou Dilleri okuluna, 1816 ylnda Moskovada kurulan Lazaryan Ensttsne, 1823de Tifliste kurulan Nersesyan Seminerine renci gnderilmeye balanmtr. Kilise bnyelerinde alan okullarla misyoner tekilatlarnca Ermenilere tahsis edilmek zere alan okullar, Ermeni kltrnn yeniden domasn salad gibi, Ermeni toplumunu millet-i sadkalktan da karmtr.1850 yllarndan itibaren sadece Gaziantepde Amerikan misyonerlerince Ermenice karlmakta olan Ayntap, Avedaper, Kolej ve Rehnma adl drt gazete ve dergi vard.73

72 73

Nejat Gyn, (1983): Osmanl daresinde Ermeniler, stanbul, s. 5455 Barlas Uurol, (1971): Gaziantep Tp Fakltesi Tarihi ve Aznlk Okullar, Karabk, s. 6162

32

Ermeni tarihinde nemli bir yere sahip olan Mehitarist Mektebinin rahiplerince hazrlanan Ermeni tarihi, dili ve dini konularndaki yaynlar Osmanl lkesine serbeste giriyor ve bu mektep mensuplarnca Ermenilere datlyordu.74 1860 tarihli Ermeni Milleti Nizamnamesinin 1863 ylnda Sultan Abdlaziz tarafndan kabul edilmesi ile daha nce Rumlara salanm olan devlet iinde devlet olma imkn Ermenilere de tannm oluyordu. Bu nizamname ile 140 yeden oluacak bir meclise, devlet iindeki Ermenileri ynetme hakk verilmi oluyordu.75 Emeni ruhani reisleri, 1860 ncesi dnemin ve 1860 Nizamnamesinin salad imknlarla milli hislerin yaylmas iin alyorlar ve dini konularda gstermelik olarak faaliyet gsteriyorlard. Asl mesailerini milli uyan salayc almalara ayrmlard. Manastrlarda, kiliselerde, okullarda yrttkleri faaliyetlerle zamanla Osmanl Devleti ve toplumuna kar dmanlk tohumlarn yeertmilerdir. Ermenilerin ounun Gregoryen olmas Katolik dnyasnn ve papann ilgisini ekmesini salam bu da onlar iin bir avantaj olmutur. Protestan devletlerce de Ermeni hareketleri desteklenmi, Protestan misyonerler zellikle Amerikann desteiyle 1856 ylnda ilan edilen Islahat Fermann da kullanarak almalarna hz vermilerdir. Alan misyoner okullarnda Ermenice eitim yaplyor Ermeni tarihi ve kltr veriliyordu. Ermeniler iin ilk misyoner okulu, 1834te stanbulda, Beyolunda almtr. 1836 ylnda stanbul da ikinci bir misyoner okulu ald ise de Ermeni kilisesinin direnii zerine kapatlnca Amerikal misyonerler Anadoluya arlk vermeye balamlardr. Bu okullar sayesinde Ermenileri Protestan mezhebine kazandrma abalar amacna ulamt. yle ki 1848 ylnda Bab- li Trkiyedeki Protestanlar ayr bir cemaat olarak resmen tanmt. 19. yy sonlarnda ise Protestan Ermeni says 60 bine ulamt. Ermeni cemaati bylece Protestan, Gregoryen ve Katolik olmak zere e blnmt. nceleri yalnzca din eitimi zerinde duran misyonerler daha fazla renci ekebilmek amacyla giderek laik eitime arlk vermeye balamlardr.76 Osmanl Devletinin 1897 rakamlarna gre toplam Ermeni Okulu says 922 idi.77 Bu okullardan mezun olan stn baarl ocuklar ve varlkl Ermeni ailelerinin
74 75

Yusuf Akura, (1985): Osmanl Devletinin Dalma Devri, (18. ve 19. asrlarda), Ankara, s. 21 Esat Uras, (1976): Tarihte Ermeniler ve Ermeni Meselesi, stanbul, s. 156173 76 Haydarolu, 1990: 180181 77 Bilal Erylmaz, (1990): Osmanl Devletinde Gayrimslim Tebaann Ynetimi, stanbul, s. 175

33

ocuklar Amerikaya gnderiliyordu. Buradan dnte bu kiiler bu misyoner okullarnda retmenlik yapyorlard. Bylece misyoner okullar batnn kltrel bir aleti oluyor ve gelecein isyanclarn yetitiriyordu. Osmanl Devleti gelien bu olaylar karsnda seyirci kalmam fakat alm olduu tedbirlerde karsnda ya Amerikay ya da batl bir devleti bulmutur. Bu yzden bozumamak iin baz genel kararlar alm ve bunlar azami lde uygulamtr. Mesela konsolosluk ama isteklerini askya almtr. Mahalli okullarda yabanc uyruklu kimselerin retmenlik yapmalarn yasaklamtr. Konsolosluklar alrken bir takm problemler de ortaya kmtr. Amerika ve batl devletlerin konsolosluk atklar yerlerde bir sre sonra isyanlar km, konsoloslar veya yanlarndaki grevliler bu isyanlarn bazen destekisi, bazen de efaatisi olmulardr. Nitekim bir emrivaki sonucu Harput Konsolosluunun almasndan hemen sonra, Ein-Malatya ve Harput olaylarnn kmas bir tesadf deildir. Harputtaki olayda, Bacyan Kirkor adl bir Ermeni evinden ate ederek Hoca Mustafa, Vatafilli Ali ve Bekir adl Mslmann yaralanmasna sebep olmutur. Misyonerler Harputtaki ilk faaliyetleri srasnda Ermenilerin youn olarak bulunduu ehraz mahallesinde birka bina alarak ie koyulmulardr.78 Osmanl Devletinin misyonerlerin faaliyet alanlarn snrlamak iin birok tedbirler alm ise de bunlar o gnk artlar altnda uygulamaya koymak olduka g olmutur. Alnan bu tedbirlere rnek olmak zere 5 Ocak 1896 tarihli padiah buyruunda Berlin ve Kbrs antlamalarndan sonra, Anadoluda slahat bahanesi ile yaplan faaliyetler zerinde durulmaktadr. Bu padiah buyruunda; devletin erefi, askerin namusu korunarak, Trk-slam halknn Ermeni etelerine kar korunmas iin gerekli tedbirlerin alnmas ve Ermenileri koruma ve kahraman gstermek isteyen bir devletin alnan yasal tedbirlere engel olduu yine ayn devletin, hapishanelerde bulunan asi Ermenileri kurtarma amacna ynelik olarak gezici mahkeme gibi akl almaz bir teklifte bulunduunu, byle bir mahkemenin alaca kararlarn imdiden belli olduunu bu yzden tekliflerinin kabul edilmedii belirtilmektedir. syanc Ermeni eteleri yakalanp cezaevine konduu zaman bahsi geen devletin, konsolos veya elileri araya girerek, ekyann serbest braklmas iin deiik yollar deniyorlard. Padiah

78

shak Sungurolu, (19561959): Harput Yollarnda, Cilt 1-2, stanbul, s. 85

34

buyruunda, bu ve benzeri uygulamalara son verilmesi gerektii zerinde srarla durulmaktadr.79 Ermenilerin okul ama faaliyetleri Osmanl Devleti tarafndan balarda, ikinci derecede mahsurlu grlmtr. Nedeni ise, o srada birinci derecede tehdit olarak grdkleri misyonerlerin am olduu okullardr. Bunu Sivas valisinin 18 Muharrem 308 (3 Eyll 1890) tarihli belgesinde, Sivastaki bir arsa zerinde Ermenilerin okul ve kilise ama isteklerinin Merzifon kazasnda Amerikallar tarafndan alan leyli mekteplerinin ok byk olduunu yaplacak olan binann mlken ve siyaseten mahsurunun, mademki misyonerlerin ve Cizvitlerin mektepleri vardr, tebaa-i cenab-
mlkanede bulunan Ermeniler ve Rumlarn mektepleri iin mahsur ikinci derecede farz alnmak lazm gelir80 denmiti. Yine ayn belgede Sivasa gelen Rum metropoliti

Konstantinous ve Sivas Ermeni marhasas Petros efendilerin taht riyasetlerinde her iki tarafn yelerinin arsa zerindeki tartmalarn, bar yaparak son vermeleriyle 13 ubat 303 (25 ubat 1888) tarihinde birbirlerine senet itasyla bu grme neticelendirilmitir. Ad geen arsaya Ermeniler tarafndan mektep ve kilise yaplmas Ermenilerin mracaat zerine, Serveri Paann da izni ile ortalama 800900 arn, alt mahzen ve zeri on alt oda ve bir salon ve ahaptan ibaret kat olarak bir mektep inasna balanmtr. O an iin isminin olmadn ve binann henz bitmediini bildirmitir.81 Yine ayn belgede Sivastaki ad geen arsada Rumlara ait bir kilise olduu halde, Ermeni kadnlarnn bu Rum kilisesine deil de kendi mabetlerine gitme arzusundan dolay Ermenilerin kilise amak istedikleri, Sivas valisi tarafndan tahmin edilmektedir. Ad geen yerde Mslman ve Hristiyan mahallelerinin kark olduu ve imdiye kadar da hibir Mslmanlardan itiraz gelmedii savunulmutur. Sivas valisi Mslmanlarn ve Hristiyanlarn ayn mahallede oturmalarnn asayi ve emniyetin salanmasnda faydal olaca tahmininde de bulunmutur. Ancak unu da belirtmeden geememitir, yaplan Ermeni mektebinin etrafnda Mslmanlara ait mezar olmayp tamam gayrimslim mezarlar ile evrilidir.

http://strateji.cukurova.edu.tr/ERMENI/05.php Abdlkadir Yuval Ermeni syanlarnda Misyoner Okullarnn Rol 80 BOA, Y. MTV. 12/4, 1309. Lef. 3 81 BOA, Y. MTV. 12/4, 1309. Lef. 3

79

35

Misyonerlik ile yabanc konsolosluklarnn balantlarna deinmitik. Konuyla ilgili olarak Ermenilerle Amerika konsolosunun samimiyetini gsteren dnemin hariciye nazrnn yazd bir yaz bunu kantlamaktadr: Sivas Amerika konsolosunun Merzifona muvaselet ile doruca Protestan
mektebine misafir olarak, mektebin an kulesi stne bir bandra ektiini ve Ermenilerle kesret-i ihtilattan bahisle, baz ifadat- mutazammn Sivas vilayet-i adliyesinden alnan telgraf name-i cevabnn irsal buyrulduu, beyan- alisi ile serian icabnn, icra ve neticesinin arz ve izbar ifadesini amil eref varit olan gurre-i aban sene 310 (18941895) tarihli ve 1257 numaral tezkire-i samiye-i sadaret penahileri mutala gzar acizi olarak Amerika sefirine suret-i mnasibede ifay tebligat olunmas zerine konsolosu mumaileyhin Merzifonda bir Ermeni hanesinde ihtiyar ikamet etmekten ise mezkur mektebe misafir olmas evleviyette kalaca derkr olup 82

Osmanl Devleti Ermenilerin amak istedikleri okullara ruhsat vermenin sakncal olduunu dnm ancak d glerin zorlamalar sonucu izin vermek zorunda kalmtr. Sivasta bir Ermeni Okulu ile bir kilise yaplmasnn gayet byk bir bina olacandan bunlara ruhsat verilmesinin ok byk mahzurlar douracak olmas ve derslerin programlarnn yerel maarif idarelerince tefti edilmesi gerektii belirtilmitir.83 Amasya sancana dahil olan Merzifon kazasnda bilindii gibi Amerikallarn Anadolu Koleji dedikleri misyoner okullar bulunmaktayd. Haliyle burada Protestan bir halk vard. Bunlarn yllk vergi ve cizyelerinin toplanmas iini Ermeniler yapmaktayd. Ancak vergi toplamada usulsz davranmalar sonucunda bu yetki onlardan alnmtr.84 Ermenilerin millet-i sadkadan kp, ihtilalci zihniyetleri ve oyuna gelmelerine dier bir kant olacak resmi yazma yledir: Bulgaristan Komiserlii, Sofya Adet 172 Mahremane Mabeyn-i Hmayun- Cenab- Mlkane-i Bakitabet Celilesi Canib-i Alisine, Atufetl Efendim Hazretleri; Ermeni mesele-i ahiresinin Van, Bitlis, Erzurum, Diyarbakr vilayetlerinde
bulunan Amerikan misyonerleriyle kendi mekteplerinde tahsil etmi birka bedhahnn
82 83

BOA, A. MKT. MHM 733/1 1310. s.20 BOA, Y. MTV. 12/4 1309. Lef. 3 84 BOA, HR. MKT. 41/40 1268. Ra-6

36

tevikat ile zuhur ettii herkesin malumudur. Mezkr misyonerler memalik-i mahruseti mesalik-i ahanede ihtilal karmak fikri ile yalnz vilayat- mezkurede bulunan Ermenileri tehyi etmeyip Suriyelileri isyana ve Makedonyallar da istiklale hazrlandrmak iin cemiyetler tekil ve para da cem olunmakta olduunu ve hatta muaheren North Adam ehrinde Makedonya istiklali iin byk bir cemiyet teekkl eyledii gibi para topland mevsuken haber alnmtr85

Ramazan 315 (Ocak/ubat 1898) Bulgaristan Komiser Vekili Ermenilerin kardklar ayaklanmalar ve isyanc tavrlarna dair Ankara valisi Abidin beyden alnan bir telgrafnamede Amerikan misyonerlerinin Merzifonda am olduklar okulun rencilerinden bir Ermeninin ortal kartrmak ve sukutu bozmak amacyla Ermeni kilisesini, Yozgattaki Protestan mektebini yakmak isteyen ve misyoner katletmek isteyen slam etelerinin olduunu Yozgat mutasarrfna bildirmi, bu duruma pek ihtimal vermeyen mutasarrf yine de Kayseri ve Boazlyana svari gnderilmesi isteinde bulunmutur. 15 Mart 309 (27 Mart 1893)86 Yine aslsz, karklk karmak iin ortaya atlan iddialara bir rnek de; Anadolunun baz yerlerinde bir takm karklklar meydana geldii Avrupada yaylm, baz gazeteler yalan haber yazm ve yaynlamtr. Bu haberlere gre Merzifon sanca ahalisinin hemen her vakit kan akttn, silahl Mslmanlarn Hristiyanlara saldrdn, kiliseleri yaktn duyurmaktadr. Bu haberlerin tamamen aslsz olduu belgede vurgulanrken yabanc memleketlerde oturan Ermeni fesat komitelerinin yelerini ngiliz ve Amerikallarn Anadoluya tahrik iin gnderdikleri de vurgulanmtr. Devlet ve hkmdar aleyhinde duvarlara yazlar yazlmtr. Devlet aleyhinde yazlan bu yazlarn Atinada baslan Sancak Gazetesinin temmuz nshasnda nerettii beyannamelerle ayn olmas ilgintir.87 1834 tarihinde Ermeni Patrikhanesi tarafndan yaplan bir istatistie gre o devirde Anadolunun muhtelif yerlerinde 120 Ermeni mektebi bulunmakta idi.88

85 86

BOA, Y. PRK. MK 9/49 1317. .9 BOA, Y. MTV 76/46 1310. N.9 87 BOA, Y. PRK. UM 26/27 1310 .26 88 Ergin, 1977: 753

37

1860 ylndan nce stanbulda 42 Ermeni mektebi bulunduu muhtelif Ermeni kaynaklarnda grld halde bu mektepler hakknda hibir yerde tafsilata tesadf edilmemitir. Bu istatistik u ekilde tespit edilmitir:89
Semt Yedikule Hastanesi Hasky Samatya skdar, Yenimahalle skdar, Selamsz Beyolu, Karnavula Beyolu, Kilise Mahallesi Kumkap Kumkap, (harici) Balat Beikta Beikta, (yalnz) Ekmeki Ortaky Ortaky, Tamerdiven Yenikap Kadky Kuzguncuk Galata Bakrky Narlkap Erkek 235 334 330 276 185 268 81 264 187 212 172 110 190 165 65 82 47 26 120 5 55 70 50 34 42 50 Kz 21 170 55 230 150 70 Yekn 266 504 385 506 185 418 81 264 257 217 227 190 50 190 165 99 124 47 26 170 Muallim 18 14 14 12 4 6 11 6 7 11 8 4 5 11 7 3 8 6 1 7 Senelik Bte Mlahazat 75.000 100.000 94.000 130.000 36.000 24.000 80.000 66.000 51.000 53.800 50.000 16.220 25.000 90.000 38.000 24.000 37.000 32.000 3.600 24.700

karlan aslsz haberler devleti iten kertip, Osmanl Devletinde yaayan halk da birbirine drm, bu karklklar; psikolojik ypranmalarla gayrimslim tebaann Osmanl Devletinden kopuu hedeflenmitir. Merzifon kazasnda aslsz haberin tahrikilerinin Merzifon Protestan Mektebi muallimlerinden, Tomayan ile Kayayan adl ahslarn olmas dikkati ayan olup, tehlikenin bykl aka grlmektedir. Protestan Mektebindeki Girifosanil adl matbaann faaliyetleri ile tahrik olay yaylmtr. Tomayan ile Kayayann derslerini alm genlerin mektepten knca devlet aleyhinde ve Avrupann en ileri gelen anarist ve sosyalist partilerin gayelerine uygun dncede ve harekette olduklar anlalmtr.
89

Ergin, 1977: 757

38

Amerika ve ngilizlerin hayr sahiplerinin zellikle Ermenilere yapm olduklar para yardmnn daha ziyade fesatlara gittii bir gerektir.90
b) Rumlar zerinde Misyoner Okullarnn Rol

1453 ylndan nce Anadoluda merkezi stanbul olan Bizans ile merkezi Trabzon olan Pontus adnda iki ayr devlet halinde yaayan Ortodokslar, 1453 ylnda stanbulun, 1461 ylnda Trabzonun Trkler tarafndan alnmas ile Osmanl tabiiyetine girmilerdir. Fatih Sultan Mehmetin, stanbulun fethi ile balatt Rumlara devlet himayesindeki hogr, Pontus ahalisine de gsterilmitir. Bu hogr ile balayan gelimeler yeni hak ve imtiyazlarn verilmesi ile devam etmitir. Fatihin Patrikhaneye ve Patrike kar gstermi olduu toleransn, ondan sonraki padiahlar tarafndan da devam ettirilmesi Patrikhanenin, Osmanl Devleti iinde devlet haline gelmesine sebep olmutur. Rum halk, Patrikhane ncl ve denetiminde bamsz, dini hayat ve dinle ilgili messeseleri yannda, bamsz mahkemelerini mahalli idarelerini, vergi toplama dzenlerini, her trl eitim retim kurumlarn kurmular, bu tekilatlanmann salad imknlar ile de ticaret ve sanatta olduka ileri gitmilerdir.91 Bu tolerans ve iyi niyet, stanbulun Fatihe kar hal ordularnca korunmasna kar gelen Grandk Lukas Notarasn Bir gn Konstantiniyede Latin tiyar
grmektense Trk sar grmeyi tercih ederim 92 sznn ne kadar yerinde sylenmi

ve durumun bu szle ne kadar yerini bulmu olduu grlmektedir. Rum ocuklar o zamann en iyi retim kurumlarnda renim grrler, hatta yurt dnda renime gnderilenlere bile rastlanrd. O dnemin en iyi retim imknlarna sahip olan talyan niversitelerine gnderilip, felsefe, tp ve dier bilimlerle yabanc dil renimi yapmalar salanrd. Bu durum Trk nfusunun bat dillerini renmedeki isteksizlii ile de birleince, Osmanl Devletinin d ilikileri Fener beylerinin ocuklar tarafndan yrtlr hale gelmi, devletin d siyasetinde Rumlar uzun sre sz sahibi olmulardr. stanbul Rum Patriklerine yalnz Osmanl Ortodokslarnn lideri durumuna gelecekleri imtiyazlar verilmekle kalmam, Sultanlarn Rum Patriklerini Avrupadaki ve dier lkelerdeki tm Hristiyanlarn lideri olarak grmesi sonucu stanbul
BOA, Y. PRK. UM. 26/67 1310. .26 Vladimir Mimirolu, (1955): Fenerliler, Resimli Tarih Mecmuas, Aralk. Cilt. 6 Say: 72, s. 4213 4214 92 Atase, (1975): Trk Yuna likileri ve Megolo dea, Ankara: s. 3
91 90

39

Patrikhanesinin o dnemde, kendisine bal olan Srp, Bulgar, Rumen, Arnavut kiliseleri ile birlikte ekmen duruma gemesi iin de destekleyici imknlar salamtr. Patrikin Osmanl iinde ve dndaki Hristiyan topluluunun lideri olarak grlmesi sonucu, cemaatini ilgilendiren konularda divanda sz alma hakk da verilmitir.93 Fener Rum Patrikhanesi, Osmanl Devletindeki imtiyazlarn hep ktye kulland. Saray ve Bab- li ile adeta hkimiyet yarna girdi. Rum unsurunun imtiyazlarn korumak ve bunlar daha da arttrmak iin frsatlar kollad. mtiyazlarn korumak iin 1839 Tanzimat Fermann mteakip ortaya kan ve herkesin kanun
nnde eitliini esas alan meruti anlaya dayal, Osmanl vatandal

kavramna devaml cephe ald. Ad geen ferman yaynlanrken trende bulunan zmir metropolidi Nikomidia, ferman sadrazam Mustafa Reit Paa tarafndan okunup keseye konulduunda, bir daha bu keseden kmamasna Cenab- Haktan temenni edelim diyerek huzursuzluunu belirtmitir.94 Ortodoks Rumlar kendi okullarn amada Rusyadan byk tevik grdler. Rusyann stanbul byk elilii bunlara yardmda bulundu. Hatta Rus bykelisi Ege adalarn gezerek Rumlar okullar amaya tevik etti.95 Rusya, Osmanl Devletinde papazlar yardmyla yrtt propaganda neticesinde Ortodoks Rumlar arasnda ulusuluk akmlarnn yaylmasn ve sonunda bamsz Yunanistan Devletinin kurulmasn salamtr. Rum okullar; Ortodoks, Katolik din adamlar ve Rusyann gayretleriyle Osmanl Devleti aleyhine birer fesat ocaklar haline gelmilerdir. Trklerden dil bilen olmad iin bu okullar denetlenemez hale gelmiti. Bundan istifade ile Trk milleti aleyhinde kitap ve brorler rahatlkla okutulurdu. Rum okullarnn ders mfredatlar, hep Trk dmanl, Trk milleti ve Osmanl Devletinin nasl yok edileceine dair konularla dolu idi. Bunlardan en dikkat ekici olan da Ayvalkta papaz konomas tarafndan kurulan konomas Mektebinde okutulan ders kitaplarnda yer alan psikolojik sava taktikleri idi. Rum fesadnn ba Patrikhane tarafndan ynlendirilen Rum okullarnda, Patrik Grigoryosun Rus arna yazd mektuptaki tavsiyeler Rum ocuklarna retiliyor ve bunlarn Trkler arasnda nasl tatbik edileceine dair yollar da gsteriliyordu. Rum mekteplerinde okuyan kz ocuklar uurlu ve kastl olarak, salarn yunan bayra renkleri olan mavi beyaz
93 94

Sreyya ahin, (1980): Fener Patrikhanesi ve Trkiye, stanbul: s. 46 Kocaba, 2002: 101 95 Kocaba, 2002: 95

40

kurdelelerle balarken, erkek ocuklar da yunan okullarnda kullanlan kasketlerden giymekteydiler.96 Fener Rum Patrikhanesi devletin resmi dili olan Trkenin okullarda ders olarak okutulmasna ve retilmesine kar kt. Maarif Nazr Nail Bey patrikhanenin bu tavr zerine Osmanl uyruunda olan herkesin devletin asli unsuru olduunu ve bunlarn birbirleriyle anlaabilmeleri iin Trkenin renilmesinin kanlmazln belirtti.97 Misyonerliin, Hristiyanlatrlamayan milletlerin din ve milli deerlerini bozarak onlar zayflatmaya, bundan faydalanarak en sonunda onlar Hristiyanln hkimiyetine almaya ynelik psikolojik sava taktikleri Rum aznlk okullarnda aynen retilmiti. Kilise ve okullar, Etnik-i Eteryann birer ubesi gibi alyorlard. Islahat Fermannn getirdii serbest ortamda faaliyetlerde bulunan Ruslar; Beyrut, Kuds, Suriye ve Filistinde; okul, kilise, hastane aarak, batl devletlerin ok daha erken zamanlarda kurmu olduklar cemiyetlere benzer bir yaplanmaya gitmilerdir. 1881 tarihinde Petersburg ehrinde Filistin Ortodoks Cemiyet-i
mparatoriyesi adl hayr cemiyeti kurarak bunu gerekletirmilerdir. Bu cemiyetin ilk

merkezi Nasrada iken 1895 tarihinde ama nakledilmitir. Osmanl kaynaklarnda daha ok Arz- Filistin Rus Ortodoks Cemiyeti ad ile anlmtr.98 Ruslarn Kuds, Beyrut ve Suriye blgelerindeki messeselerinin byk bir blm yukarda ad geen cemiyet tarafndan idare edilmekteydi. Cemiyetin 1895teki umumi mdr Yakupovitir. Suriyedeki Ortodoks Rumlar tarafndan idare edilen 35e yakn cemaat okulu 1895 tarihinde Antakya ve am- erif Tevabii Rum Ortodoks Patrii tarafndan bir senetle Arz- Filistin Rus Ortodoks Cemiyetine devredilmitir.99 Patrik ile cemaati arasnda bir geimsizlik olmasndan istifade eden Ruslar, onunla dostluk kurmak suretiyle bu okullarn kolaylkla kendi nfuzlarna gemelerini salamlardr. Osmanl Devletinden herhangi bir izin alnmadan Rus okullarnn oalmasna ilk tepki mahalli yneticilerden gelmitir. Bu okullarn 3 Aralk 1896/24 Aralk 1896 yllarnda sadaretin yazd iki emir ile bu okullarn eskiden olduu gibi Patrikhaneye balanmas istenmitir.
96 97

Blent Atalay (2001):Fener Rum Patrikhanesinin Siyasi Faaliyetleri(1908-1923), Tatav, stanbul: s.71 Atalay, 2001: 72 98 amil Mutlu (2005): Osmanl Devletinde Misyoner Okullar, stanbul: s.79 80 99 Mutlu, 2005: 81

41

Bunun yannda Maarif Nezareti 25 Kasm 1896 tarihinde Ruslarn bu hareketinin nne geilmesi iin baz tedbirler almtr. Buna gre: 1)Cismani mecliste Rus etkisi altnda bulunan azalarn yerine devlet ve millete sadk kiilerin seilmesi 2)Kilise gelirlerinin bu azalar vastasyla kontrol altna alnarak gelir gider dengesinin kurulmas, eer ak kalrsa dier yerlerde olduu gibi mektepler menfaatine balo, tiyatrolar icras ve kz rencilerin el ilerinin piyangoya koyulmas 3)Ders programlarnn mahalli ve milli ihtiyalara gre slah iin Patrik ile mzakere edilmesi istenmitir. Btn alnan bu tedbirlere ramen Ruslarn blgedeki Rum ahaliyi kendi nfuzlar altna sokma abalarna engel olunamamtr. Bu okullarn sadece mali adan Rus Cemiyetinin kontrolnde olduunu iddia eden Patriin bu iddiasna en gzel cevab am Rum Rtiye Mektebinin Suriye Maarif Mdr Hamit Efendi tarafndan teftii srasnda gzlemledii ve aada ele geen bulgulara gre krokisi izilen emann incelenmesinden Ruslarn burada bulunan Rum okullarna nasl tesir ettikleri anlalacaktr.100

Padiah Turas Rus mparatoriesinin resmi Rus Patriinin Resmi Yunan Kraliesinin Resmi Rus Armas Osmanl Armas Yunan Kralnn Resmi Rus imparatorunun resmi

Arz- Filistin Rus Ortodoks Cemiyeti bu okullar kontrolne aldktan sonra programlarna yn vermeye balamtr. Daha nce blge lisan Arapa ile verilen eitim, Rus lisan ile verilmeye balanmtr. Bu okullarn saysnn artna delillerle dikkati eken ve engel olmaya alan mahalli idarecilerin daha st makamlarca, engellenmeye allmas dikkat ekici bir
100

Mutlu, 2005: 82

42

meseledir. Bunun en gzel rnei resmi evrakn gizlenmesi ve bu konularla ilgili resmi yazma yerine ifahi bilgi verilmesinin istenmesidir.101 1904 ylnda Rum Patrikhanesinin yaynlad bir istatistie gre stanbulda 64 Rum ilk ve ortaokulunda toplam 360 retmen bulunmaktayd.102 Birinci merutiyetten sonra Rum okullarnda Trke retim yaplmam ve retim programlar Yunan okullar rnek alnarak dzenlenmitir. Ayrca bir papaz ya da piskoposun ruhani otorite ad altnda okullar denetim yetkisi vard. Trk aleyhtarlnn aland ilk nemli Rum okullar, 18. yzyln sonlarndan itibaren stanbul, zmir, Selanik, Atina, Yanya gibi ehirlerde faaliyete geirildi. Bu okullarda sadece Rum dil tarih ve kltr retilmiyor, ayn zamanda bamszlk fikri de veriliyordu.103 Rum isyan devam ederken Patrik Grigoryos ayaklanmann elebalarna gnderdii mektupta, Rum Devleti anlamna gelen Mekteb-i Umumi ifresi ile yle yazyordu: Memleketimizde bir Mekteb-i Umumi inasna mttefiken karar verdiinizi
renince fazlasyla memnun oldum.104

Alan Rum okullar masum ocuklarn akllarna ayrlk fikirler sokuyor, Yunan felsefesi ve edebiyatyla ocuklarn yreklerine Byk Yunanistan yaratmak fikri yerletiriyordu. 1870li yllarda sadece stanbulda 26 Rum Silolou yani eitim ve kltr kurumu vard. Ayn yllarda sadece stanbulda 15.000 rencinin devam ettii 105 Rum Okulu bulunuyordu.105 1897 istatistiklerine gre Osmanl snrlar iindeki Rum okullar says 4390dr.106 Adalar ve Anadoludaki Rum okullarnn says 1496dr.107
c) Bulgarlar zerinde Misyoner Okullarnn Rol

1789 ylnda Fransz htilalinin getirdii milliyetilik akmnn Osmanl Devletini derinden etkiledii bilinmektedir. Byle ok uluslu bir devletin milletleri devletten birer birer kopup bamszlklarn ilan etmemeye baladlar. Bamszlk
101 102

BOA., D., 2288/4, lef 2, s. 3 Cemil Koak, (1985): Tanzimattan Sonra zel ve Yabanc Okullar, Tanzimattan Cumhuriyete Trkiye Ansiklopedisi, Cilt: 2, stanbul: s. 493 103 Bilal Erylmaz, (1990): Osmanl Devletinde Gayrimslim Tebaann Ynetimi, stanbul: s. 167 104 Kocaba, 2002: 65 105 Necdet Sevin, (2002): Osmanldan Gnmze Misyoner Faaliyetleri, stanbul: s. 235 106 Sevin, 2002: 236 107 Mustafa Ergin, (1996): kinci merutiyet devrinde eitim hareketleri (1908-1914), Ankara: s. 364

43

peinde koanlardan biri de Bulgarlard. Tabi Bulgarlarn bamszlk taleplerinde Rusyann Panslavizm politikasn unutmamak gerekir. Rusya kendi gibi Slav rkndan ve Ortodoks olan uluslar, Balkanlara gemek ve scak denizlere ulamak amacyla kendi lehine Osmanl Devleti aleyhine kullanmtr. Rusya dil benzerlii ve mezhep birliinden faydalanarak subay, papaz, tccar ve daha baka ajanlar ile Bulgarlar arasnda Osmanl Devletine kar iddetli bir propagandaya giriti.108 Osmanl Devleti Bulgarlar Fener Patrikhanesine balamt. 18. yzylda Bizans mparatorluunu ihya etme emelleri ortaya knca, Patrikhane Bulgarlarn Rumlatrlmasyla ilgili bir program uygulamaya koymutur. Fener Patrii 1800 yllarnda metropolitlere gnderdii bir genelge ile Bulgar kilise okullarnn kapatlmasn, kiliselerde yalnzca Rumca yazlm dini kitaplarn okutulmasn, keza okullarda da zellikle Rumca yazlm dini kitaplarn okutturulmasn emretmiti. Eski Bulgar edebiyatnn kalntlar her yerde dini bir gayretle yok ediliyordu. Bulgar dili ile ayin yapmak yasaklanmt.109 Patrikhanenin bu basklar Ruslarn ilerini olduka kolaylatryordu. 1840 ylnda Neophytos adnda Amerikal misyoner papazn yardm ile ncil Bulgarcaya evrildi. Ayn ncil ayn ngilizlerin katks ile zmirde de basld. lk Bulgarca aylk dergi 1844te yine misyonerler tarafndan zmirde yaynland. Bulgarcann yabanc dillerdeki ilk grameri de yine misyonerler tarafndan 1849da zmirde neredildi. 1860ta ngilizce Bulgarca, Bulgarca ngilizce szlkleri gene misyonerler tarafndan hazrlanp basld. Ayn yl Filibede bir okul atlar. 18701909 yllar arasnda yaklak 72,5 milyon sayfa Bulgarca yayn yaptlar.110 Paisin Helen Donsky Bulgar davas ilk defa dil ve kltr sahasnda balamt. 1835lerde Bulgar dili ile yazlan eserlerin says krk gemezken 1876larda bu say bin sekiz yzlere ulat.111 lk yz Bulgarca kitabn yetmi bei misyonerlerin matbaasnda basld. lk Bulgar Okulu 14 Ocak 1835te Balkan sradalarnn iindeki Gabraba kasabasnda ald, daha sonra btn Bulgaristana yayld. 1877de Bulgar okullarnn says 697ye ulamt. Bu okullar sayesinde Bulgar ayaklanmasnn tohumlar atlrken, Amerikan misyonerleri 1859da Bulgaristana inceleme gezileri dzenlediler. Dr. Elios Rigg ve Dr. Bying durumun mit vadettiini ve vakit
108 109

Enver Ziya Karal, (1970): Osmanl Tarihi, Cilt. 7, Ankara: s. 87 Karal, 1970: 86, Cilt. 7 110 Sevin, 2002: 330 111 Diner, 1978: 67, stanbul

44

geirmeden ie balanmas gerektiini belirtiyordu. Bu tavsiyeler zerine 1860da Filibede Teoloji Enstits faaliyete geirildi, enstit daha sonra Samakkava tand.112 Ruslar, kendi lkelerine gtrdkleri Bulgar genlerini, atklar zel okullarda tam bir ihtilalci olarak yetitiriyorlard. Ayrca baz zengin Ruslar, Balkanlarda, kendi paralar ile atklar okullarda Bulgar ocuklarna Slavlk ve Hristiyanlk idealini alyorlard. Bulgaristanda alan okullarn tm masraflarn Rusya karlyor hatta Rus hkmeti rencilerin meguliyet sahalarn bile tespit ediyordu.113 Ruslar; Hocabey, Nikoloyef ve Kesnafta Bulgar ocuklar iin okul atklarnda, Bab- liyi ikaz ihtiyac duyan Mithat paa gnderdii muhtrada bu okullarn cretsiz olduunu hatrlatarak, okutulacak kitaplarn Rusyadan getirildiini, retmenlerin Rus hkmetince tayin edildiini ve tm masraflarnn Rusya tarafndan karlandn bildiriyordu.114 1876 ylnda Rus retmenlerin ve Amerikal misyonerlerin yllarca sren tahrikleriyle Rodoplarn kuzey eteklerindeki Filibe sancana bal drt kyde ayaklanmalar kt. Ayaklanmalar bastrld. htilale katlanlarn ou misyonerler tarafndan yetitirilen Bulgar talebeleriydi.115 syana katlan drt kyn toplam nfusu drt bini bulmad halde Avrupa ve Rusyada, Trklerin yz bin Bulgar kltan geirdiine dair bir yaygara koparld. Bu youn yaygara iinde Rusya, Osmanl Devletine sava am ve sonunda bir Bulgar Prenslii kurulmutu. Ne var ki Bulgar Devletinin yaratlmas 400.000 kadar Rumeli Trknn canna mal olmutu. Bir milyon kadar Rumeli Trk de yurtlarndan koparlp atlmt.116 Bir ngiliz gizli belgesinde G. H. Fitzmavrice, ngiliz hariciyesine gnderdii genel deerlendirme raporunda Bulgaristann mevcudiyetini misyoner okullarna borlu olduunu bildiriyordu.117 Yine bu durum Dhiliye Nezaretinden Sadaret makamna gnderilen bir yazl belgede, yar resmi sfatla yayn yapan New York Tribn gazetesinde Bulgaristann bamszln kazanmasnda Robert Kolejinin byk rol olduu belirtilmitir. (27 Haziran 1897)118

112 113

Tozlu, 1991: 241, Ankara Tozlu, 1991 s. 335 114 Nafi Atuf, (1931): Trkiye Maarif Tarihi, Cilt. 1, stanbul: s. 47 115 Krehirliolu, 1963: 91 116 imir, 1986: 40 117 Erol Ulubelen, (1967): ngiliz Gizli Belgelerinde Trkiye, stanbul: s. 32 118 BOA., YPRK. DH., 10/58, Lef. 52

45

II. BLM - OSMANLI DEVLET NDEK YABANCI OKULLARIN HUKUK DURUMU

A - OSMANLI CORAFYASINDA AILAN YABANCI OKULLARIN DEVLET TARAFINDAN TAKBE ALINMASI

1 - Yabanc Okullarn oalmaya Balamas
Yabanc okullar, Osmanl Devletini 19. yzylda bir a gibi sarmtr. Tabi bunun etkin olmasnda yabanclarn elde ettii kapitlasyonlarn art niyetli kullanlmas en temel sebep olarak gsterilebilir. Bilindii gibi kapitlasyonlar balangta grev ya da ticari amala Osmanl topraklarna gelen veya burada ikamet eden yabanc devlet tebaasna verilen haklard. Bu okullar balangta dini yn ar basan bir eitim veren okullar olduu iin kiliselere bal kurumlar halinde tekilatlanmlardr. Tabi bunlarla beraber hareket eden elilikleri de unutmamak gerekir. Yabanclar kendilerine verilen haklar geniletmi, suiistimal etmi, ilerine geldikleri gibi kullanmlardr. Bylece kendi kendilerine saladklar serbestlikle ve esneklikle; Fransa, ngiltere, talya, Avusturya, Rusya ve Amerika gibi devletler hukuki dayanaktan yoksun, denetimden uzak bir ekilde kendi retim kurumlarn amaya balamlardr. Bu okullar sayesinde yabanclar kendi dillerini, kltrlerini yaymlar, siyasi ve kltrel alanda karlarn koruyarak elverili bir ortam salamlardr. lkedeki yenileme hareketleri srasnda imtiyazlar da kendi lehlerine kullanarak istediklerini yaptrmay baarmlardr. Yabanc okullar alrken yabanclar sadece bu okullar deil, gayri Mslim okullar da himaye altnda tutmaya almlardr. Bu yzden tezimizde gayrimslim okullar, yabanc okullar erevesinde siyasi ve kltrel adan zincirleme olarak ele almaya altk. Eitim, Osmanl Devletindeki yabanclar iin en byk silaht. Devlet iindeki kendi toplumlarn bir arada tutarken, Osmanl tebaasn da kendilerine baml hale getirip otorite kurmaya almlardr.

46

Misyonerlerin alma stillerini, faaliyetlerini daha nce deindiimiz gibi az ok bildiimiz hogrl tavrlarn Osmanl tebaasna uygulayarak, zellikle gayrimslim tebaay kendi lehlerine tekilatlandrdlar. Osmanl yneticilerinin iyi niyetlerinden, denetimsizliklerinden faydalanarak alan yabanc okullar hem kendi okullaryla hem de kendi himayeleri altndaki gayrimslim tebaann okullar ile iki koldan Osmanl toplumu zerinde etkili olmaya altlar. lk balardaki bu himayeci politikay takip eden yabanclar daha sonra milliyetilik akmnn getirdii propaganday kullanmaya altlar ve baarl oldular. 18. yzyldan itibaren yabanc okullar oalmaya balam 19. yzyln ikinci yarsndan sonra tm topraklara yaylmtr. Alan okullar ruhsatsz olarak alyor, devlet denetime balad srada ruhsat alnyordu. Devlet artk bu okullarla ba edemez bir hale gelmiti. Osmanl Devletinin maarif sistemi bozulmutu. Bundan faydalanan yabanc okullar gibi byd. Bir devlet iin verilen izin dier devletler iin de geerliymi gibi ne srlyor, bir devletin ald izni ne srerek kendisi iin de ayn izni isteyen devletlerin tutumu ve birbirleri ile dayanma iinde olmalar Osmanl Devletini daha da zor duruma sokuyordu. Bu durum sadece okul ama ile kalmam, vergi ve gmrk konusunda da kendisini belli etmitir. Okullarn almasnda, okulun o blge iin gerekli olup olmadna baklmamtr. Okulun almas onlar iin gerekliydi ve alacakt. Tpk Bulgar okulunun, Bulgar ahalisinin hi olmad Manastr vilayetindeki Kesriyede almas ve Kudste ngiliz-Protestan ahalisinin 232 kii olmasna ramen 338 renci barndran 6 okulun yannda bir 7.sinin alma teebbs gibi119 Bu durum u gerei gzler nne sermektedir; bu okullar eitim ve retim amacndan ok siyasi karlar n planda tutularak almtr. yle ki yabanclarn misyoner faaliyetleri ile yrttkleri almalarda kendi aralarnda adeta bir yar yaanm, bir bakasnn at okulu rnek gstererek kendileri de ayn ekilde ya izinsiz okul amlar ya da ama izni istemilerdir. Kendi karlarna uygun olan yerlerde ok sayda okullar aan yabanclarn yaptklar bu almalar birbirinin emsali gsterilerek oalm ve yaygnlamtr.

119

Haydarolu, 1990: 17

47

2 1898 Ylnda Osmanl Devletinin Yabanc Okullarn Varl Hakknda Yerel Ynetimden Bilgi Almasna Dair Yazmalar
Yabanc okullarn lke iin bir tehdit unsuru olarak fark edilmesi ile Osmanl Devleti genelindeki eitli illerde bu okullarn var olup olmadna dair, var ise ne zamandan beri var olduu ve ne gibi faaliyetlerde bulunduu valiler tarafndan hkmete bildirilmitir. ou 1898 ylnda yazlan telgraflarda misyoner okullaryla ilgili u ekilde malumatlar verilmitir: 15 Aralk 1898 (3 Kanunu Evvel 314) tarihli Sivas valisi Hasan Hilmi Beyden gnderilen telgrafnamede Sivas, Tokat, Amasya ve Merzifonda kz ve erkek ksmlar olan birer Fransz ve Amerikan mekteplerinin olduunu, bunlardan Fransz okullarnn Cizvit papazlar tarafndan 16 sene evvel kurulduunu ve bunlarn idaresi altnda bulunduunu Amerikan okulunun ise Protestan misyonerlerinin himayesinde olduunu ve daha ok sene evvel aldn yazmtr. Bu okullarn gayelerinin Katolik ve Protestan mezheplerini geniletmek Mslman halkn zihinlerini kendi dinleri dorultusunda yaptklar almalarla zehirlemek olduunu bildirmitir. Ancak Mslman halkn ocuklarn bu okullara yollamadn ve talep olmadn, gayrimslim halkn ocuklarnn okulu olan bu okullarn tefti edildiini zararl fikirlerin Mslman
120

ocuklara

alanmamas

iin

teftilerin

etkili

olduunu

belirtmitir.

17 Aralk 1898 (5 Kanunu Evvel 314) tarihli telgrafta kodra vali ve kumandan Mir Kazm Bey u konulardan bahsetmektedir: Vilayet iinde umumi ve hususi hibir suret ve sfat ile misyoner mektebinin bulunmad beyan edilmitir. Ancak 7 Kanunu Evvel 1904 tarihinde Avusturya Sefareti tarafndan, Bab- Aliye kodrada alm birok Avusturya Okulu beyan edilmiti. Telgrafta Drata bir Rum mektebinin var olduu ve buna Mslman halktan devam eden olmad belirtilmitir.121 Bu durum slam dininden Hristiyan dinine geme olaynn grlmedii anlamna geliyor ki bu durumla hemen hi karlalmamtr. Yani misyonerler Osmanl Devletinde slam dinine mensup kiilerin din deitirmelerini salayamamlardr. Yine 17 Aralk 1898 (5 Kanun Evvel 314) tarihinde Selanik vilayetinden gelen telgrafa baktmzda vali Rza Bey Selanikte Museviler iin lyanas (Allyans sralit)

120 121

BOA, Y. PRK. UM. 1316. . 27, 44/96 BOA, Y. PRK. UM, 44/96, Lef. 18 (Bkz. Tablo1, s. 89 )

48

srailin hususi okullar, Katolik rahiplerinin, talyan ve Almanlarn hususi okullarnn bulunduunu beyan ederek bu okullara slam dinine mensup ocuklarn dil tahsili iin devam ettiklerini bildirmitir. Ve velileri ocuklarn buradan almalarn nasihat etmi ve din deitiren olmadn, Kavaladaki Katolik mektebine Mslman rencilerin devam etmemesi iin ellerinden geleni yapacaklarn bildirmitir. Ayrca Bulgar ve Srp okullarnn olduunu ancak Mslmanlarn bu okullara devam etmediine deinmitir.122 15 Aralk 1898 (3 Kanun Evvel 314) tarihli telgrafta Aydn valisi Kamil Bey misyonerler tarafndan eskiden alm 5 mektebin bulunduunu, ancak bunlarn tekrar mektep amaya teebbs etmediklerini yazmtr. Mslman halktan din deitirenlerin olmadn bilakis Hristiyan ve Musevilerden 81 kiinin Mslman olduunu belirtmitir. Mslman ocuklarnn bu okullara gitmelerinin yasak olmas ilgintir.123 16 Aralk 1898 (4 Kanunu Evvel 314) tarihli Suriye valisi Nazm Bey ise telgrafnda u konulara deinmitir: ncelikle Mslman halktan tenasr eden (din deitiren) yoktur. Ancak am sancann baz ksmlarnda bir ngiliz misyoner doktor olarak almaktadr. Bu doktor, Mslman ve gayrimslim halka dini konular ieren baz bilgileri yazd reetelerle vermektedir. Bu durumdan dolay Mslman halkn ad geen bu doktora gitmemesi salanmaldr. Ad geen bu misyonerin ngiltere Elilii vastasyla men edilme olay hakknda Dhiliye Nezaretine de bilgi verilmitir. Horat ve Sama sancaklarnn mnasip mahallelerinde birer leyli ve rtiye mekteplerinin almasnn ok byk mahzuru olan sonularla karlamamak iin, maarif nezaretince bu istein kabul edilmesinin nemini vali bey vurgulamtr.124 15 Aralk 1898 (3 Kanunu Evvel 314) tarihli Adana valisi Basri Bey tarafndan verilen malumat yledir: Adanada on sene ve daha nceden be alt kadar
yabanclara ait Protestan ve Cizvit mektepleri bulunmaktadr. Bunlara Mslman halktan devam eden yoktur. Ancak misyonerlerin almalaryla Ermeni cemaatinden Protestanla ve Cizvitler yoluyla Katoliklie geenler vardr. 7 8 sene evvel para kuvvetiyle biroklarn kendi mezheplerine ekmilerdir. Mslmanlar iin byle din deiiklii olmamtr.125

122 123

BOA, Y. PRK. UM, 44/96, Lef. 19 BOA, Y. PRK. UM, 1316. . 27, 44/96, Lef. 5 124 BOA, Y. PRK. UM, 44/96, Lef.12 125 BOA, Y.PRK. UM, 44/96 Lef. 8

49

19 Aralk 1898 (7 Kanunu Evvel 314) tarihli Ankara mft ve naibinden gelen telgrafta: Misyonerler tamir mukavelesiyle kiraladklar baz haneleri mabet ve daha
sonra mektep ekline koymulardr. Ankarann baz mahallelerinde byk mektepler am, gayrimslim ocuklar bu okullara almlardr. Mslman ocuklardan buraya devam eden yoktur.126

24 Aralk 1898 (12 Kanunu Evvel 314) tarihli Diyarbekirden gelen yazda: Tarafmzdan yaplan tahkikatta Diyarbekirde ve Mardinde Protestanlara ve
Katoliklere mahsus bir mektep vardr.127

15 Aralk 1898 (3 Kanunu Evvel 314) tarihli Kosova valisi Hafz Mehmet Beyin yazsnda: Gayrimslim tebaann kendilerine mahsus iki mektebinin skpte
bulunduunu ancak bunlara Mslman ocuklarn devam etmediini bildirmitir.128

15 Aralk 1898 (3 Kanunu Evvel 314) tarihli Trabzon valisi Kadri Beyin yazsnda Vilayet dhilinde misyonerlerin oluturduklar iki mektep vardr. Bu
mekteplere yabanclarla (ecnebiler), yerli Hristiyanlar devam etmekte olup slam ahalisinden kimsenin ocuu devam etmemektedir der.129

14 Aralk 1898 (2 Kanunu Evvel 314) tarihli Beyrut valisi Reit Bey tarafndan gnderilen yazda misyoner okullaryla ilgili unlardan bahsedilmektedir: Vilayetin
baz taraflarnda ecnebiler tarafndan kurulmu mektepler vardr. Eitim dinidir. 20 30 sene evvel kurulmu olan bu okullar her naslsa ruhsatsz almtr. Beyrutta misyonerlere ait iki byk mektep vardr. Bunlardan biri Amerikallar tarafndan alan tbbiye mektebi dieri ise Fransz Cizvit tarikatnn mektebidir. Bu mekteplere Mslman ocuklarn devam ettii tarafmdan renilmi velilerine durum hakknda nasihat ve tembih verilmi polis ile bu ocuklarn okula devamlar men olunmutur.130

16 Aralk 1898 (4 Kanunu Evvel 314) tarihli Bitlis valisi Mecit Beyin yazsnda Bitlis ehrinde Amerika misyonerlerinden Mr.Coleun131 at iki mektep, bir Fransz
Rahibinin Siirtte at mektep vardr.132

BOA, Y.PRK. UM, 44/96 Lef.42 BOA, Y.PRK. UM, 44/96 Lef.47 128 BOA, Y.PRK. UM, 44/96 Lef.9 129 BOA, Y.PRK. UM, 44/96 Lef.7 130 BOA, Y.PRK. UM, 44/96 Lef.11 131 Mr.Cole:1862 ylnda alan 1 Austos 1900 ylnda ruhsat alan bir de 1892-1893 ylnda alp ayn yllarda ruhsat alan iki Amerikan mektebinin de mdrln, Mr. Knaap ise kuruculuunu yapmtr. Bkz.daha ayrntl bilgi iin Mutlu, (2005): s.341 132 BOA, Y.PRK. UM, 44/96 Lef.13
127

126

50

Yine ayn tarihte Konya naibi Abdurrahman Beyin yazsnda: Konyada

Fransz Papazlar tarafndan be sene nceden alm bir mektep vardr.133

Yine ayn tarihlerde (17 Aralk 1898) Bursa vali vekilinin yazsnda Bir hayli
seneler evvelinden alm bir Cizvit mektebinden bahsedilmektedir.134 Aydn naibi

Mehmet Emin Bey yabanc okullarla ilgili olarak: zmirde ecnebiler tarafndan tesis
edilmi mektepler var ise de etfal-i mslimeden bu mekteplere devam eden kimse bulunmadn bildirmitir.135 Mamuretul Aziz valisi Rauf Bey: vilayetin merkezinde ve Harput kasabasnda 30 sene nceden ruhsatsz olarak, Amerikan ve Fransz misyonerleri tarafndan alm mektepler vardr. Ancak Mslman ocuklardan devam eden yoktur diye belirtmitir.136 Erzurumdan gelen yazda Erzurumda bir Katolik bir de Protestan misyoner mektebinin varlndan bahsedilmitir.137

18 Aralk 1898 (6 Kanunu Evvel 314) tarihli Kuds naibi Fuat Bey: Kuds ile Yafa kazasnda zkur ve inasa (erkek ve kz) mahsus birok mektep olduunu belirtmi ve Mslman ocuklardan bu mekteplere gizlice gidenlerin olduunu yaplan tahkikat sonucu anladklarn vurgulamtr.138 Yine ayn tarihlerde Kars mfts Mehmet Beyde Karsn merkezinde ve kazalarnda birok deiik mektebin bulunduunu ayn ekilde gizlice Mslman ocuklarn bu okullara gittiini belirtmitir.139 Kuds mutasarrf da maarif mdriyetinin maiyetiyle yaplan tahkikat sonucunda islamiyetten din deitirenler olduunu belirterek, sancak dahilinde slam ahalisinden bir takm kiilerin ocuklarn gizlice bu gibi mekteplere devam ettirdiklerini istihbarat alnca Mslman ocuklarn bu okullardan kartlmasn salamtr. Ancak bu olaylar tekrarlanmtr. Velilerle grlm eer veliler bilgi vermezlerse ve ocuklarn bu okula devam ettirirlerse ceza alacaklarn bildirmitir. Yabanclar Filistinde Mslman halk Hristiyanla sokma almalarn epeyce youn bir ekilde yrtmlerdir. Kyllerden fakir ve cahil olanlar para yardm karlnda ocuklarn bu okullara ve yetimhanelere terk etmilerdir. Kuds mutasarrf Tevfik Bey bu olaylar karsnda tedbirlerin alnmas

133 134

BOA, Y.PRK. UM, 44/96 Lef.17 BOA, Y.PRK. UM, 44/96 Lef.26 135 BOA, Y.PRK. UM, 44/96 Lef.27 136 BOA, Y.PRK. UM, 44/96 Lef.28 137 BOA, Y.PRK. UM, 44/96 Lef.31-32 138 BOA, Y.PRK. UM, 44/96 Lef.33 139 BOA, Y.PRK. UM, 44/96 Lef.35

51

gerektiini, zellikle Kudste yetim ve fakir Mslman ocuklarn eitim ve retimi iin mkemmel bir sanayi mektebinin almasn istemitir.140 Yazmalarda grdmz gibi lkenin her yanna alan bu okullarn tehlikesi batan fark edilmemi bu yzden denetimsiz braklm hibir snrlama getirilmemi ve bu da okullarn oalmasna sebep olmutur. Okullarn oalp faaliyetlerinin hzlanmaya balamas Osmanl devletinin eitli snrlama ve denetimlere gitmesine sebep olmutur. Her ne kadar snrlama getirilmeye allsa da ge kalnmtr. Bu okullarn babo braklmas ileride ok vahim neticeler dourmu, bal bana Osmanl Devletinin yklmasnda temel sebeplerden birini oluturmutur. Bahsettiimiz yazmalarda okullarn varl, saylar yerel yneticiler ve Osmanl Devleti tarafndan kesin olarak bilinmemekte olup, II. Abdlhamitin bu konudan olduka rahatsz olmas sonucu Osmanl Devleti snrlar iindeki yabanc okullarn aratrlmas dnemin Maarif Nazrlarnn grevlendirilmesiyle olmutur. Dnemin Maarif Nazrlarndan Zht Paann yabanc okullarla ilgili yapt aratrmada birok yabanc okul tespit edilmitir. Bugn ariv belgelerinden anladmz lke genelinde deiik yerlerde ve deiik zamanlarda deiik saylarla Amerikan, ngiliz, Fransz, Alman, Avusturya, Rus okullarnn karmza ktn gryoruz. Bu yazmalarda okul saylar kesin olarak verilmemi sadece konunun nemini, ne boyutta olduunu devletin yzeysel olarak anlamasna yardmc olunmaya allmtr.

3 Yabanc Okullarn Almasnda Ruhsat Sorunu

Osmanl Devleti bnyesinde alan yabanc okullar eitim-retim konusunda bir yasa olmayndan faydalanmlar, istedikleri gibi keyfi hareket etmilerdir. Tabi bu arada kendi menfaatleri dorultusunda Osmanl Devleti iinde kimseye hesap vermeden hareket edebilmeleri iin kendi lehlerinde baz kanunlar kartmay da baarmlardr. Osmanl Devletinde yabanclarn emlak ve arazi sahibi olmalar mmkn deilken, 1863 tarihinde sefaretler, Ali Paann imtiyazlar kaldrma teebbs karsnda ortak olarak sunduklar bir nota ile durumlarn kuvvetlendirmilerdir. 7 Safer 1284/ 16 Haziran 1867 tarihinde kabul edilen Tebaa-i Ecnebiyenin Emlake Mutasarrf Olmalar
Hakknda Kanun ile yabanclara mlk edinme hakk verilmitir. Safer Kanunu diye

bilinen bu dzenlemenin 5.maddesinde Osmanl Devletinin teklif ettii dzenlemeyi kabul eden devletlere mensup yabanclarn, istimlk hakkndan yararlanabilecekleri
140

BOA, Y.PRK. UM, 44/96 Lef.40

52

belirtilmitir. Bu kanundan sadece protokolde bulunan devletler yararlanabilecekti. Bu kanunun nerinden sonra baz nemli blgelerde yabanclarn emlak edinmelerine, yaynlanan iradeler ile snrlama getirilmeye allmtr. Emlak tasarrufu ile ilgili protokol imzalayan devletlerden ou Osmanl Devletinde papaz ve misyonerler eliyle arazi satn alarak, kilise ve okul amlardr. Osmanl Devleti bu arazi almlarna snrlama getirmek istese de maalesef pek baarl olamamtr. 1867 ylnda emlak edinme hakknda sahip olan yabanc devletler ok byk miktarlarda arazi satn almaya balamlar ve ruhsatsz, resmi olmayan okullar ortaya kmtr. Yasal yoldan almayan bu okullar bir dzene sokmak amacyla bir nizamname oluturulmutur. Bylece okullar hem ruhsat asndan hem de tmyle denetim altna alnmaya allmtr.

4-Gmrk Nizamnamesi
Gmrk Nizamnamesi 3 Mart 1865 tarihinde yabanc ve yerli halka ve deiik mezheplere mensup kimselere dardan getirilen mallar iin vergi muafiyeti salamak amacyla yaynlanmtr.141 Bu muafiyetin iine manastrlar, okullar, hastaneler, eczaneler ve yetimhanelerin dardan getirdikleri mallar giriyordu. Gmrk muafiyeti de ilk zamanlarda kapitlasyonlar gibi Osmanl Devletinin lehineyken zamanla istismar edilip aleyhine dnmtr. Bu yzden de bir dzenleme getirilmesi gerekli olmutur. Osmanl Devleti balangta deiik topluluklara ve ruhbana iyi niyet ve hogr erevesinde bu imtiyazlar vermiti. Bu nizamname Osmanl Devletinin son zamanlarna kadar geerliliini korumutur. 12 maddeden oluan bu nizamnamenin okullarla ilgili olan ksm yledir: 1. 1.maddenin bir blmnde: Ruhban Okullar iin Avrupadan getirilecek kitaplar ve Osmanl Devletinde bulunanlar manastrda baslarak datlacak; kitaplar, gmrk resminden muaf olacaklardr. 2. 2. maddede: Arazi-i Mukaddese; Cizvit, Lazarist ve Hristiyan okullarnn Frre rahipleri Capucin, Dominicain, Carmelit, Franciscain, Soeur de Charite, St. Joseph ve Kuds-i erif rahipleri ile burada isimleri yazlmayan dier tarikatlarn gmrk resminden faydalanamayacaklar belirtilmitir. Her

141

Mutlu, 2005: 22

53

rahip ve rahibe iin senelik 4000 kuru kymetinde eya (giyecek, yiyecek, kat, mrekkep) gmrk resminden muaf olacaktr. 3. Ruhban okullarndaki her bir renci iin gerekli olan, deeri yllk 1800 kuruluk eya, gmrk vergisinden muaf olacaktr. Bu eyalar, elbise, krtasiye eyalar yani mrekkep ve her eit kat, kalem, kimya ve bahe aleti ile retime ilikin ara ve gereten ibarettir. 4. Yukarda ismi geen messeseler adna gelecek eya sandklar, hangi messese adna gelmi ise, ya konsolosluk veyahut bal bulunduu tarikatn rahip ve rahibeleri tarafndan evrak mhrl bir ekilde takdim edilecek, deftere kaydedilecektir. Yllk olarak tannan hakkn zerinde eya kmas halinde vergi alnacaktr. 5. Manastr ve ruhban okullarnda mevcut nfus, seneden seneye azalp artabilecei iin yetkililer her yln mart ay banda bu deiikliklere ait yeni defterleri rusmat nazrna bildirmek mecburiyetindedirler. 6. Mukaddes topraklar ruhbanlar olan Per papazlar ile Soure de Charite rahibeleri iin Avrupadan gelen elbiselik kuma byk merkezlerden dier blgelere datld iin gnderildii blgelerde vergi aranlmayacaktr. Gmrk denilince akla daha ok ticari amal mallar ve ilemler gelse de okullarla ilgili yn Gmrk Nizamnamesinin iinde fazlaca yer alr. Yabanc devletler veya kurulularla balants olan her trl kuruma, buralardan gelecek ara-gere ve malzeme gmrkten gemektedir. Tabi eitim-retim kurumlar iin gelen her trl ara-gere ve kitap gmrkten geen malzemelerdendir. Gmrkte herhangi bir kontrol ilemine tabi tutulmayan bylesi eitim-retim malzemesinin olumsuz bir harekete sebep olabilecek zellikleri tama olasl gz nne alndnda gmrk denetiminin ne kadar nemli olduu ortaya kar. Denetlenmemenin dnda bir de gmrk muafiyetinden de yararlandklar da dnlrse konunun titizlikle zerinde durulmas gereken bir nitelik tad anlalr.142 Osmanl Devleti balangta olmasa da daha ileriki dnemlerde vergi muafiyeti konusunda ince bir politika takip etmitir. Bu politikada temel ama yasal olarak varl kabul edilmemi messeselerin sahip olduu arazi ve emlaklar deil, ruhsatsz messeselerin vergileridir. Varl yasal olmayan messeselerden ar vergiler istenmesinin sebebi, onlar resmi ykmlle balamaktr. Osmanl Devleti,
142

Haydarolu, 1990: 18

54

yabanclara ait olup ounluu cretsiz eitim veren yabanc okullardan, arazisi mlk ise, vergi talep etmemekte iken, devlet arazisi zerinde ina edilmi olanlardan deerinin binde otuzu zerinden, vakf ise binde onu zerinden vergi talep etmekteydi.143 Bu okullarn birkanda renciler okul idaresine olduka ykl para demekte, bu para da vergiden muaf tutulmakta idi.

5- Maarif-i Umumiye Nizamnamesi

Osmanl Devletinin yklna kadar yrrlkte kalan bu nizamname 1 Eyll 1869da yaynlanmtr. Nizamnamenin yaynlanmasnda, III. Selim dneminde balayan ve Tanzimat dneminde yaygnlaan yenilikler etkili olmutur. Islahat Fermanyla yabanclara geni haklar verilmesi sonucu yabanc okullar yaygnlamtr. 1865 Gmrk Nizamnamesi ve 1869da neredilen Maarif-i Umumiye Nizamnamesiyle yabanc okullar kontrol altna alnmaya allmtr. Maarif-i Umumiye Nizamnamesiyle hem yerli hem yabanc okullara yeni dzenlemeler getirilmitir.144 Yani Osmanl Devleti, kendi okullarn da bir dzene sokmak, yasal bir denetim salamak istemitir. Eitim alannda ok geni dzenlemeler ieren bu nizamnamenin gayrimslim okullarnn (zellikle yabanc zel okullar) alnn bir dzene kavuturulmasn ngren ve bizim iin de konumuz gerei nemli olan 129.maddedir. Bu maddeyle 19.yzylda bir gibi byyen, modern misyoner faaliyetlerinin ayrlmaz bir unsuru olan yabanc okullar ve gayrimslim tebaann am olduu zel okullar kontrol altna alnmak istenmitir. 1856 ylnda, yaynlanan Islahat Ferman ile ahalisinin tamam bir mezhepte bulunan ehir, kasaba ve kylerde icra-y
ayine mahsus binalar, mektepler, hastaneler vs. mahallerin eski halleri zere tamirlerine engel olunmamas, bu tip mahallerin yeniden inas halinde patrik veya cemaat reisleri tarafndan tasvibi ile resmi ruhsat alnmas ynnde uygulama

balatlmtr. Ayrca Islahat Fermannda her milletin belli artlar altnda okul amak hakk olduu ve bu konuda kontroln maarif meclisine ait olduu ilan edilmitir.145 Maarif meclisleri Osmanl Maarifi asndan olduka nemliydi. nk ngrlen denetimi salayacak bu meclisti. Maarif meclisinin oluturulmasyla ilgili 131.madde u ekildedir: dare-i Maarifin Merkez-i Umumisi olmak ve Maarif

Mutlu,2005: 24 Mutlu,2005: 25 145 Stefanos Yerasimos,(1987) Azgelimilik srecinde Trkiye, c.2, stanbul: s.497498, Mutludan naklen, s.26
144

143

55

Nezaret-i celilesinin taht- riyasetinde bulunmak zere Dersaadete bir byk Meclis-i Maarif tekil olunup Daire-i lmiye ve Daire-i dariye namyla iki ksma klnacaktr146

Maarif meclisleri her vilayette alm ve bakanlar da maarif mdr olmutur. Bu meclisin heyetinde; bir Mslman bir de Mslman olmayan iki yardmc, iki Mslman, ikisi Mslman olmayan drt gzlemci; saylar drt ila on arasnda deien yeler, ktip, muhasebeci bir de sandk emini bulunacaktr. Bal vilayetlerin merkezlerinde de biri Mslman dieri gayrimslim iki mfetti olacakt. Buradan unu karabiliriz, mecliste nfus oran dikkate alnmadan denge salanmaya allmtr. karlan kanunlarn ileyiini salamak iin stanbulda byk Maarif Meclisi kuruldu. Osmanl Devleti ok geni bir sahaya yayld iin denetimi merkezden salamak zordu. Bu yzden her vilayette bir Maarif Meclisi almas kararlatrld. Vilayet Maarif Meclislerinin grevlerine konumuz gerei deinecek olursak: 1.retmen seimi veya tayini yapmak. 2.Okullarn teftii ile ilgilenmek. 3.Vilayetin eitim-retim asndan durumu ile ilgili rapor sunmak, ne gibi tedbirler alnacan raporda bildirmek. 4.Vilayetteki okul, ktphane, matbaa gibi kurulular denetlemek. 5.Maarif Nezaretinin emirlerine uymak. 6.Maarif Nizamnamesinin kurallarna uyulmasn salamak. 7.Snavlar yaptrmak, diploma vermek. 8.Okullarn tahsisatn ve halkn yapt yardmlar kontrol altnda tutmak.
a) 129. Maddenin erii

Maarif Nizamnamesinin 129. maddesi zel okullar kontrol altna almay amalamaktadr. Buna gre: a- zel okullar, cemaatler, Osmanl tebaas ahslar veya yabanclar tarafndan cretli-cretsiz olarak tesis edilen okullar eklinde tarif edilmi, bu okullarn masraflar kendi messeseleri veya bal olduklar vakflarca karlanmas hkm getirilmitir. b- Bu okullarn kurulmas iin retmenlerin elinde, Maarif Nezaretinden veya Mahalli Maarif idaresinden verilmi diploma olmas veya ikinci olarak da bu
146

Haydarolu, 1990:26-27

56

okullarda adaba ve politikaya aykr ders okutturulmamas iin kitaplarn Maarif Nezareti veya Mahalli Maarif idaresinden tasdik edilmesi art konulmutur. c- Ruhsat verme yetkisi; Vilayet Maarif idaresi, Vilayet Valisi, stanbulda ise Maarif Nezaretine verilmitir. Tm bu artlar yerine getirilmedii takdirde zel okullar almayacak, ruhsat verilmeyecek ve okullarn kapatlaca kayt edilmitir. Alan bu okullarda istihdam edilecek retmenlerin, ellerindeki diplomalarn Maarif daresine tasdik ettirmeleri art koulmutur.147
b) 129. Maddenin lanndan Sonraki Durum

Maarif-i

Umumiye

Nizamnamesinin

yabanc

okullar

ilgilendiren

129.Maddesinin yaynlanmasndan sonra tepkiler gelmeye balamtr. 3 Aralk 1872 ylnda elilere yazlan bir yaz ile Nizamnamenin uygulamaya konulaca bildirilmitir. Bu yazya bir tek Belikadan cevap gelmi, stanbulda bir iptidai mektebinin olduunu bildirmitir. talya sefareti ise stanbulda 1 talyan okulunun bulunduunu ve bunun da kendi devleti tarafndan idare edileceini, baka bir devletin mdahalesini kabul etmeyeceini bildirmitir. Rusya ve spanya sefaretleri Osmanl Devletinde okullar bulunmadn bildirmilerdir. Amerika, ngiltere, Avusturya, Almanya, sve, Yunan, Flemenk sefaretleri ise herhangi bir cevap vermemiler; bundan sonra da cevap vermedikleri gibi, konuyla ilgili bir yazma da yapmamlardr.148 Maarif-i Umumiye Nizamnamesinin yaynlanmasndan sonra pek bir deiiklik olmamtr. Mesela Merzifonda bulunan Amerikan Misyoner Mektebi ya da dier adyla Anadolu Kolejinin ruhsatsz alm olmasna ramen kapatlmas veya baka bir ekle dntrlmesi yabanc devletlerin itirazlarndan dolay mmkn olmamtr. Bundan sonra alacak mekteplerin ruhsat alnmasnda bilerek zorluk karlmas devlet tarafndan uygulanm, kendi kendine alan bu tip mekteplerin ise nasl olsa
kapatlamayacak olarak belirtilmesi ancak Maarif Nizamnamesinin emirlerine

uyulmas gerektii vurgulanmtr.149 Bundan 129. maddeden sonraki durumun deimediini daha iyi anlayabiliriz. Yine daha nce belirttiimiz gibi Sivasta mlk bir arsa zerinde bir Ermeni Mektebi ile kilise inas iin ruhsat verilmesinin sakncal
Mutlu, 2005: 26 Mutlu, 2005: 27 149 BOA, Y.A. Res, 66/6, 1311.1.10 (25 Temmuz 1893 tarihli belgede Merzifon Amerikan Kolejinin ruhsatsz almasna dair yaplan yazma)
148 147

57

olaca vurgulanmtr. Ancak d glerin basklar dnlenlerin tatbike geirilmesini zorlatrmtr.

B- II. ABDLHAMT DNEMNDE YABANCI OKULLAR SORUNU

1 - II. Abdlhamitin Yabanc Okullar Denetim Altna Almaya almas
Maarif Nizamnamesinin 129. maddesi yabanc okullar kontrol altna almak iin yaynlanmtr. Ancak II. Abdlhamit bu okullarn faaliyetlerinden olduka rahatsz olmutur. nk 129.madde yaynlandktan sonra okullarn says azalmam tam tersine artmtr. Bylece II. Abdlhamit 129.maddeyi deitirmeye karar vermitir. 1885 tarihinde Sadaret tarafndan maddenin deiikliine balanmtr. Maarif Meclisi tarafndan bir kanun lahiyas hazrlanmtr. Ancak bunlar da fayda etmemitir. Rum, Ermeni, Bulgar, Ulah, Nusayri, Drzi gibi milletlerin milliyetilik fikirlerine tevik iin Protestan ve Cizvit Maarif cemiyetleri oluturduklar bu cemiyetlerden ruhsatl olanlarda bile gizli ve ak olarak tebaa ocuklarn, kargaa karacak dersler okutulmaktayd. Bunlarn bu hallerinin slah iin Maarif Nizamnamesini tadil etmek zere padiah yaveri Dervi Paa bakanlnda bir komisyon kurulmutur. Yeni hazrlanan nizamnamede ek olarak baz artlar getirilmitir. Buna gre; a) Yabanc okullara devam etmek isteyen Osmanl tebaasnn nce kendi ulum diniyyeyi renmeleri. b) Okulda okutulacak kitaplarn Maarif Nezaretine bildirilmesi. c) Okul kyafetlerinin adap ve memleketin kltrne aykr olmamas. d) Hkmetin bu okullar teftiine karmasna engel olunmamas. e) Kurucu ve retmenlerinin sicillerinin temiz olmas. Nizamnamede vurgulanmtr. 129. maddenin hkmnn deitirilip geniletilmesi iin birden fazla lahiya grlm ancak bunlarn hibirisi kanunlamamtr. Islahat fermann bir nevi imtiyaz gibi alglayan gayrimslimler bu okullar tefti ettirmemeye almaktadrlar. bu artlar altnda izin alnrsa okullarn alabilecei

58

Oysaki bu durumu engelleyen bir kayt yoktur. Maarif Nizamnamesinin 129. maddesinin yerine geen, yeni bir Madde-i Nizamiye lahiyas hazrlanmtr. Bu lahiyada drt temel nokta vardr: 1. Hkmetin izin verdii ve ruhsatl almak istenen okullarn tabi olacaklar kurallarn tayini. 2. Bu okullarda, dini ve siyasi zararl hallerin olmamas. 3. Ders programlar ve muallimlerin aratrlmas. 4. Osmanl tebaas olan rencilerin devam ettirilmemesi. II. Abdlhamit bu belirtilen fikirler zerinde deiiklikleri yapamamtr. Bunda etkili olan temel sebep yabanc devletlerin basksndan ekinmi olmasdr. Byle olunca baka bir yolu denemi, vilayetlerde bulunan Maarif mdrlerinin grev ve sorumluluklarn belirleyen yeni bir dzenleme yoluna gitmitir. Bu talimatnameye gre: 1. Yabanc ve gayrimslim okullarnn ruhsata rapt. 2. Gayrimslim okullarnda Trke derslerinin okutulmas 3. Mecburi olarak okutulacak Trkenin Trke bilen retmenlerin azl nedeniyle sadece kasabalarda bulunan rtiyelerde okutulmas ve yaygnlatrlmas. 4. Btn okul programlar ve ders kitaplarnn Maarif mdrleri tarafndan incelenerek tasdik olunaca. 5. Yabanclar tarafndan vcuda getirilecek okullarn irade-i seniye almalar ve devletin koyaca btn artlara riayetle teftilerinde zorluk gstermeyeceklerine dair taahhtname vermeleri. 6. Hristiyan tebaa tarafndan okul alacaksa o blgedeki yeterli nfusun aratrlmas.150 Bu talimatname ile 129.maddenin eksik kalan ynleri tamamlanmaya allm, Maarif Nezareti de irade mecburiyeti ile ilgili olarak bu talimatname erevesinde almaya almtr. II. Abdlhamitin alm olduu bu kadar nleme ramen bu okullarn saysnda azalma deil bilakis oalma meydana geldiini belirtmitik. II. Abdlhamit konunun vahametinin baz devlet adamlar tarafndan yeteri kadar anlalamadn, bir milletin bekas din ve lisannn muhafazas ile kalim olacan belirtmitir. Bu konuyla ilgili devlet adamlarndan eitli raporlar istemitir.
150

Mutlu, 2005: 3132

59

a) II. Abdlhamit Dneminde Zht Paann da Dhil olduu (25 Zilhicce 1316/6 Mays 1899) Tarihli Rapor

II. Abdlhamit Dneminde Hariciye Nazr Tevfik Paa idaresinde, Maarif Nazr Zht Paa ve Hukuk Maviri Hakk Bey ile Rtiye Mektepleri idaresi mdr Celal Beyden oluan bir komisyonun hazrlad yabanc okullar ieren mazbata yledir: Millet-i ecnebiye mensub bir takm misyonerlerin, teden beri Memlik-i
hnede mektebler ve eytamhneler (yetimhaneler) tesisi ve inas suretiyle ve suret-i uhra ile halka telkinat- muzra(zararl fikirler) yol bulmu olmalarnn mehaziri edile, iradna hacet brakmayacak derecede haiz-i bedahet bulunmasna ve mehaziri mezkurenin (ad geen mahsurlarn) men-i zuhurunu(nlenmesini) kfil tedbirin ittihaz (tedbirlerin gerekletirilmesi), dest-i hkmete mretteb ve zaifi mhimmeden olmakla beraber, bu bbda tevessl edilecek re kfe-i sunuf- tebaa-i ahane etfali iin hkmete iktiza eden mahallerde, mekatib-i iptidaiye ve eytama mahsus dartterbiyeler tesisi hususundan ibaret olmasna binaen ve Maarif tahsisatnn gayet levas bulunmasna nazaran vilayatn mekatib-i aliye inas lazm gelmeyecei ve bu yolda masarif-i klliye ihtiyarndan ise yalnz muayyen ve mahdut birka mahalde mekatib-i aliye tesisi ile maarif tesisat ksmi mtebakiyesinin mekatib-i iptidaiye ve eytamhneler inasna tahsisi, daha ziyade temin-i maksat eyleyecei de derpi-i nazar- teemml edilmek zere, Memalik-i ahane ahalisinin ahlak ve lisann muhafaza iin ne gibi tedabir ittihaz muvafk- maslahat olacann bil-etraf tezekkr ve tetkiki olbabda kaleme alnacak lahiyann nihayet bir haftaya kadar arz ve takdimi ve hkmet-i seniyece yaplacak maruz-zikr tesisat Aliye ve Hayriye baz ecanib tarafndan eytemhaneler tesisi yolunda vuku bulmakta olan teebbsatn devamna bil klliye mahal brakmayacana ve zaten menfaati devlete mugayir olan bu misll teebbsata meydan vermemek, hkmetin daire-i hak ve selahiyet dahilinde bulunduuna badezin ecnebiler canibinden (tarafndan) memalik-i ahanenin tesinde berisinde mektepler ve eytamhaneler inas zmmnda(hakknda) icra olunacak teebbsata msaade edilmeyeceinin ve ayet ecanib kendilerinin mekteb ve drt terbiyeler tesisinde takip edecekleri eyi insaniyete hizmet emeli olduunu bil-beyan bu hususta yine insaniyet namna dirii muavenet etmemek isteyecek olurlar ve bunda Hristiyan etfali iin olduunu dermeyan ederlerse tevdi edecekleri mebla(para) etfal-i gayrimslimeye ait olmak zere messesat mezkureyi(ad geen messeseleri) idareye memur olacak heyet-i resmiyece kabz ve tasarruf olabileceinin lazm gelenlere ifam

60

ile fm-bad misyoner ile ehas- saireyi meydan ceveran verilmesi maddesinin klliyen ve esasen izale ve refi esbabn bi tezekkr neticesinin arz ve inbas zmmnda kerlerinden mrekkeb bir komisyon tekili eref sudur buyrulan irade-i seniye-i hazret-i hilafet penahi icab- mnifinden olmakla icabnn serian tezekkr ile tanzim olunacak lahiyann li eclil arz(arz iin) irsali 24 Nisan 1315 / 6 Mays 1899 tarihli tezkere-i saniyeyi cenab- sadaret penahilerinin emir iar bulunmas ve emr ferman- hmayun- hazret-i hilafet penahi ayn keramet ve mahz isabet bulunmu olmakla keyfiyet komisyon- acizanemce ariz ve amik(enine boyuna) teemml ve tetkik klnd. Arz ve beyandan mstani olduu zere ecnebilerin memalik-i mahrusa- Osmaniyede mektebler kadyla (almas) evlad- memlekete makasd- mahsusaye hadim tedrisat ve telkinat icrasna yol bulmalarndan mtevellit mehazrn (mahzurlarn) derecat malum olduundan bundan bahse mahal olmayp ancak teden beri mevcut olan mekatib-i ecnebiyenin tedrisatndan meni(yabanc okullarn eitiminin yasaklanmas) maddesi ca-yi nazar olarak, nk bunlarn memalik-i ahanenin ekser taraflarnda vakit be vakit ber-takrp alarak yerlemi ve birou ruhsatsz ise de birtakm da ruhsata merbut bulunmu olmakla, imdi tatilleri pek mkl ve gayrikabil olduu ve u kadar ki bunlara kar devlete muntazam mektebler tesisle evld- memleketin (memleket ocuklarnn) oralarda talimi halinde messesat- ecnebiyenin sui(kt) tesirat imdilik bir dereceye kadar tahfif (hafifletmek), tadil ve ileride tesirat- mevcudenin mertebesi tedricen bir kat daha tenzil ve taklil edilmi olaca aikardr. Ahali-i Osmaniyenin maarife olan ihtiyacat saye-i terakkiyat vaye-i hazret-i cihanbanide hkmet-i seniyece bit-temin bdem almak istenen ecnebi mekteplerinde mevcut tebaalarnca ihtiyac sabit olup da makrun-i msaade-i seniye olmadka(izin) ruhsat verilmemesi ve elyevm (bugn) bu mekteblerde mdavim bulunan eftal-i tebaann tedricen devamdan men ile devlet mekatibine sevk-i idhali emrinde lazm gelen tedabir-i hakimane ittihaz olunduu takdirde bu mesele-i mhimmenin asayii muhafaza edebileceine ve Memalik-i hnenin baz mahallerinde bulunan etfal-i yetimenin devlete yaplan mekteblerde terbiyelerine ecnibin bir ey demeye hak ve selahiyetleri olamayacana binaen gerek bu nokta-y nazardan gerek evlad- ahalinin tevhidi terbiye ve talimleri cihetine ve gerekse maarif-i hazra-i memleketin muhta olduu slahat ve tekilat lzumuna bahisle Maarif Nezaretinin geende makam- smi-i sadaret penahilerine takdim olunup, meclis-i mahsus-i vkelay fihamda der-dest-i mtlaa ve mzakere bulunan tezkerenin cmle-i

61

mndecaratna olduu zere iptidai ve rti derecesinde vilayeti malumede tekil-i lzumu varaste-i tezekkr olan muhtelif meccani (bedava) leyli (gece) drt talimler ile mekatib-i ittidaiyenin yetitirecek daarl muallimlerin ve ekser mahalde kad mertebe-i vcutta olan zkur ve inas(erkek ve kz) rtiye mekteblerinin tesishanelerinde ber-veh-i maruz messesat- ecnebiyenin mazarratna kar olduka mdafatla bulunmu olaca gibi terbiyenin devlet mekteblerinde muhtelitan ve mttehiden icrasndan dolay etfal-i ahalinin eshan (zihinleri) telkinat hariciyeden mahfuz kalaca ve buralara bu srada eytam etfalin alacak sanayi mekteplerine hsni talim ve terbiyeleri maksad da hasl olaca vareste-i arz ve izahtr151 eklinde

devam eden yazda bize yabanc okullarn almasnn durdurulabilmesi iin alnacak tedbirler ve nceden alm olanlarn ise varlklarna devam ederken lahiyada n grlen kurallara uymalarnn zorunluluu belirtilmitir.
b) Zht Paann Raporu

II. Abdlhamit Dnemi Maarif Nazrlarndan Ahmet Zht Paann Osmanl topraklarnda bulunan yabanc okullar hakknda 1311/1894 tarihinde kaleme alnm ok tipik bir belgesidir. Deiik nitelikteki okullar(idadi, rtiye, Cizvit, misyoner) ve bu okullarn geni Osmanl corafyas iinde bir a gibi drt tarafa nasl daldn, politikalarn, renci saylarn, kurulu ekillerini en yetkili azdan btn aklyla grebilmek ve renmek asndan bu rapor nemlidir. Raporda bu okullarn devlet asndan gayrimslim tebaa zerindeki menfi etkileri sergilenmektedir. Maarif tarihi asndan ilgi ekici bir belge olan bu rapor, Osmanl Maarifinin ne derece msamahakr olduunun ak bir delilidir.152 Zht Paann ve ayn konuyla ilgili bir rapor daha hazrlam olan akir Paann yabanc okullar ile ilgili hemfikir olduklar iki gerek vardr. Bunlar: 1- mparatorluun yabanc okullarla ilgili hibir politikas olmamtr. Daha doru bir ifadeyle mparatorluk yabanc okullarn her istediklerini yapabilmelerini gz yummutur. 2- Yabanc okullarn abalarnn amac vardr: a) Mslmanlarn merkezi idareyle olan manevi balarn ve her vesile ile devletin temellerini sarsmaya almak.
BOA, Y.A.Res, 101/39, Lef.12 Atilla etin, (19791980): Maarif Nazr Ahmet Zht Paann Osmanl mparatorluundaki yabanc okullarla ilgili raporu Gney-dou Avrupa Aratrmalar Dergisi 8-9 stanbul: s.189
152 151

62

b) Menfaatleri kendi menfaatleriyle akan dier yabanc okullarn nfuzunu silmeye almak. c) evrelerine dinlerini yaymak ve dolaysyla slam diniyle mcadele etmek.(ki bunda baarl olduklar sylenemez) Ancak u da bir gerektir ki dinine ok bal olan Osmanl toplumunun en cra ky ve kasabalarna kadar girerek dini propaganda yapabilmeleridir. Maarif Nazr Zht Paa tezkeresinde padiahn birka ay nce nezaretten Protestan okullar konusunda bilgi istediini, bunun zerine btn Maarif Mdrlklerinden bu hususta bilgi topladn, bu bilgilere dayanarak istatistik cetvelleri dzenlediini ve bu cetvellerin iliikte Defter halinde sunulduunu sylemektedir. Rapor iki ksmdan meydana gelmektedir. Birincisi asl rapor, ikincisi Osmanl lkesinde mevcut olup; tahkik edilebilen yabanc okullarn yerini gsteren ksmdr. Raporun sonunda tarih olmayp daha nceki baz yazmalarn tarihinden, yaplan atflardan, belgelerin ifadesinden Ahmet Zht Paann Nezareti esnasndaki faaliyetlerinden, devrin Maarif politikasndan muhtemelen 1311/189394 ylnda veya biraz daha sonra yazld tahmin edilir. Raporu balk altnda toplarsak: a) Okullarn kuruluu ve says: Zht Paa, Protestan okullar ile dier yabanc okullarn Osmanl Devletinde serbeste alabilecei hakknda herhangi bir kayt ve kural bulunmadn bilakis gayrimslim halk ile yabanclar tarafndan alacak olan okullarn ferman- ali istihsaline balandn sylemekte ve bu hususu belirten 1869 tarihli Maarif-i Umumiye Nizamnamesinin 129.maddesini zikretmektedir. Zht Paa hukuki durum bir yana msamaha ve kaytszln yabanc okullarn almasnda mhim rol oynadn belirtmektedir. Osmanl Devletinde zkur ve inasa(erkek ve kz) mahsus, leyli ve nehari (geceli ve gndzl) 392 tane Protestan ve Amerikan mektebi mevcut olup, bunlarn 284 deiik tarihlerde yani daha nceden, 108 tanesinin Abdlhamitin tahta gemesinden sonra almasn belirtir. 341 Protestan Okulu ruhsatsz almtr.153 Ayrca Osmanl Devletinde bulunan Amerikan ve Protestan okullar hakknda yine bir rapor sunduunu ve bunda tahminen 413 yabanc ve 4547 tebaa-i gayrimslime ait mektep olduunu, bunlarn 4049 unun ruhsatsz 498 inin ruhsatl olduunu belirtmitir.154

153 154

BOA, Y.A.Res, 100/35 etin, 19791980: 192

63

Okullarn hemen hepsinin kuruluunda merkezi Newyorkta bulunan Amerikan Board misyoner rgt nclk etmi ve para yardmnda bulunmutur. Baz okullar ise zengin Ermeniler veya Ermeni cemaati kendi maddi gleriyle yine Amerikan Boardn destei ile kurmulardr.155 b) Okullarn programlar ve amalar: Zht Paa raporunda ad geen okullarn iptidai idadi ve rti olmak zere ksmdan tekil olduunu belirtir. Bir ksm iptidai ve rti dersleri Anadoluda ngilizce ve Ermenice ve Arabistanda Arapa ve ngilizce lisanlarnn ilk bilgilerinin verildiini belirtir. Ulum- diniye, hesap, corafya bazen Trke ve Franszca tarih, botanik, zooloji, anatomi, teknik bilgiler derslerinin grld idad ksmnda Trke, Arapa ve Farsa dilbilgisi, ngilizce, Ermenice, Franszca, dini inanlar, corafya, devletler hukuku, fizik, kimya, cebir, hendese, astronomi, hijyen, jimnastik, psikoloji ve ilim-i ahlak ve musiki dersleri okutulup en nemli dersler Ulum- diniye, tarih ve ngilizcedir. Zht Paa bu okullarn ina edilip almasndaki grnteki sebebin, dou toplumlarna medeniyet getirmek, Asyadaki toplumlar cehaletten kurtarmak olarak belirtiyor. Ancak tabiki bu iin altnda yatan emellerin gizlenmesi iin bu bir klft. Bu okullarn almasyla masum Osmanl ocuklarn kendi mezhep ve mereplerine gre yetitirmekteydiler. Yabanclarn ounlukla bu rencilerden cret talep etmeyip gya hayr yaptklarn syleyen Zht Paa, hatta baz ocuklarn velilerine ikramiyeler bile verildiini sylemektedir. Bu okullar aan misyonerlerin lkenin her yerine yaylarak tam ateli bir ekilde altklarn ve kendi menfaatleri dorultusunda her eyi kabul ettirmeye altklarn nemle vurgular. Zht Paann raporunda vurgulad en nemli unsur Osmanl tebaasndan olan rencilerin bu okullara devamnda yabanc muallimlerin verdii dersler dorultusunda fikirleri deimekte, bu mekteplerde uzun sren bir eitim sonucunda muallimleri nereye sevk ederse o yne gitmi olmalar ve okuduklar mekteblerin fikirleri ve meneleriyle zihinleri doldurulmutur. c) Okullarn denetimi: Maarif Nazr Zht Paa Protestan okullarnn denetimi hakknda raporunda unlara yer vermektedir: Bu mekteplerde okutulan kitaplar ve programlar tefti diye bir ey olmad iin denetlenmemitir. Yabanclarn tuttuklar yolun ve davranlarnn gerek yzn birazck olsun anlamak amacyla hkmet memurlar ve Maarif mfettileri bu tip mekteplere tefti amal gittiklerinde mdrler
155

Yahya Akyz, (1970): Abdlhamit Devrinde Protestan okullaryla ilgili orijinal iki belge, AEFD III/1-4, Ankara: s.123

64

tarafndan kabul grmemekte, bunun iin mdrn, okulu kuran muallimlerin mensup olduklar konsoloslardan ve oradan eliliklere mracaat etmeleri yabanc devletler tarafndan art koulmutur. Bylece tefti kaps kapanm, hibir soruya cevap vermemilerdir. Ayrca Zht Paa bu okullarn normal hukuki duruma getirilmesi iin Maarif Nezaretinin onlara ruhsatname verilmesi yolunda giritii almalarn ilgili devletlerin elileri tarafndan engellendiini de ilave etmektedir.156
c) akir Paann Raporu

Anadolu Umumi Islahat mfettii olan akir Paa Anadolunun dokuz vilayetini gezerek yabanc okullar ve bu okullarn faaliyetlerine kar alnmas gereken tedbirleri raporunda belirtmitir. Rapor 4 Kanunu evvel 314/1898 tarihli olup II. Abdlhamit dnemine aittir. akir Paa Anadolu vilayetlerindeki yabanc okullardan birinci derecede nem arz edenlerin, Rusyal bir Ermeni vastasyla Erzurumda kurulan Ermeni Sanasoryan Mektebi ile biraz ngiliz maddi yardmyla alm, Amasya civarndaki Merzifon ve Halep civarndaki Amerikan kolejlerinin olduunu savunmutur. kinci derecede nemli olan okullarn Antakya ve Mardin Katolik, Harput Protestan Mektepleri olduunu ve Protestan misyonerlerinin am olduu okullar iinde en tehlikelilerinin Erzurum ve Bitlis civarlarnda bulunanlarn olduunu tespit etmitir. Yabanc okullardan; Trabzon, Samsun, Tokat, Sivas, Diyarbakr ve Adanada kurulmu Katolik Cizvit okullarnn nc derecede nem arz ettiini belirtmitir.157 Bu okullarn gayrimslim halkn ocuklarn devlet aleyhinde yanl fikirlere ynelterek yanlttn, zararl faaliyetlerinin bu ynde olduunu savunur. Ayn zamanda bu zararl faaliyetlerin yannda gayrimslim tebaann Anadoludaki ticaret ve sanayiyi tamamen ele geirme tehlikesine kar bu okullarn tamamen kapatlmasn ya da sk bir denetime tabi tutulmasn tavsiye etmektedir. Daha nce deindiimiz 6 Mays 1899 tarihli raporda ayn ekilde sanayi mekteplerinin almas vurgulanm, ancak yabanc okullarn tamamen kapatlmasnn ok byk siyasi problemler karacandan dolay kapatlmasnn mmkn olmayaca vurgulanmtr. akir Paa, almasn dnd sanayi mekteplerinde kz ve erkee mahsus deiik derslerin okutulmasn istemitir. Buna gre erkek rencilere ait okullarda terzilik, doramaclk, demircilik, kunduraclk, yorganclk, dkmecilik, ie ve cam imalat gibi derslerin okutulmasn, kz rencilere mahsus okullarda ise ocua bakmak, diki dikmek, oya, nak, her nevi
156 157

Akyz, 1970:126 Akyz, 1970:127

65

kuma ve bez dokumak, hal yapmak gibi derslerin okutulmasn tavsiye etmitir. Ancak sanayi mekteplerinin uygulamaya geirilmesi Osmanl Devletinin o dnemdeki maddi durumunun elvermemesinden dolay gereklememitir.158 Halep, Mamuratl-Aziz, Van, Diyarbakr, Erzurum, Sivas ve Bitlis vilayetlerinde kz ve erkek olmak zere gayrimslim yetimlerin says 6331 olarak tespit edilmi, bunlara bir o kadar da Mslman yetimlerin katlmasyla ad geen vilayetlerde 12600 ksur yetim ocuun bulunabileceine binaen bunlarn, yiyecek, giyecek, yakacak ve dier ihtiyalar ile muallim usta ve hademesi dahil olarak her sene 10 Lira kadar masraf kmaktadr. Senelik 126 bin ksur lirann tedarik ve tahsisi mecbur olduundan, Maarif btesinin bunu karlayamamasndan dolay sanayi mektepleri alamamtr.159 akir Paann raporunu hazrlad yllarda yabanc ve gayrimslim idadi okullarnn saysnn Osmanl Devletine ait idadi okullarnn saysndan iki- misli fazladr.160

C-KAPTLASYONLARIN KALDIRILMASI ABASINDA YABANCI OKULLAR

1-Kapitlasyonlarn Kaldrlmas
Bilindii gibi son derece iyi niyetle ve Osmanl Devletinin lehine yabanc devletlere verilmi olan kapitlasyonlar zaman iinde amacndan km, yabanc devletler iin bir smr arac haline gelmitir. nce Fransaya 16. yzylda verilen kapitlasyonlardan zamanla dier devletler de payn almtr. Kapitlasyonlarn zararlarn farkeden Osmanl Devleti 19. yzylda kapitlasyonlarn kaldrlmas abasna girmitir. 1856 ylnda Paris Anlamas srasnda Ali Paa kapitlasyonlarn kaldrlmas konusunu gndeme getirmi ancak bir sonuca ulaamamtr. I.Dnya Sava kmak zereyken Osmanl Devleti Meclis-i Ali-i Vkelaca alnan karar ile mal, idar, adl, iktisad kapitlasyonlar kaldrarak, dman devletlerin messeselerine el koymaya balamlardr.161 Osmanl Devleti kapitlasyonlarn kaldrlmas ile ilgili olarak alnan bu karar 9 Eyll 1914 tarihinde bir nota ile yabanc devletlere bildirmitir.
BOA, Y.A.Res, 101/39, Lef.2 6 Mays 1899 tarihli raporda Maarif btesinin masraf ksmnn 290.851 Lira, varidat ksm ise 285.291 Liradan oluuyordu. 5560 Lira a olduundan bu mekteplerin almasn salayacak parann olmadndan sanayi mektepleri o dnem alamamtr. 159 BOA, Y.A.Res, 101/39, Lef.3 160 BOA, Y.A.Res, 101/39, Lef.3 161 Mutlu, 2005: 35
158

66

1914 ylnda Memalik-i Osmaniyede bulunan ecanibin hukuk ve vezaifi adl kanunla kapitlasyonlarn kaldrlmasndaki ilk adm atlmtr. Kapitlasyonlarn kaldrlmas konusunun gndeme geldii gnlerde Amerikan Byk Elisi Mongenthau ile Robert Kolejinde gren Enver Paann kapitlasyonlar kalkar ve zerimizdeki bu yk
atlrsa bizim ocuklarmz da byle mekteplerde okumak imknn kazanacaklardr

demesi

konuyu

ackl

ynyle

ortaya

koymaktadr.162

Osmanl

Devletinin

kapitlasyonlarn kaldrldn bir nota ile bildirmesi zerine Avrupa Devletleri bu notaya, kar notayla cevap vermilerdir. ngiltere, Flemenk, Yunanistan menfaatlerine dayanan yeni bir anlama yaplabileceini bildirmitir, sve, Fransa, Danimarka, Almanya ve Avusturya yumuak bir lisan ile durumu hkmetlerine bildireceklerini sylemilerdir, Norve protesto notalar vermilerdir. Ancak Osmanl Devleti ald bu karardan protesto notalarna ramen geri adm atmayacan 18 Aralk 1914 tarihinde kar bir nota ile ilgili devletlere bildirmitir.163

2- Yabanc mtiyazlarnn Kaldrlmasndan Dolay Osmanl Devleti Memurlarna Ulatrlacak Talimatname

Osmanl Devletindeki memurlar iin bir el kitab niteliindeki bu talimatnamenin giri ksmnda Osmanl memurlarna yabanc imtiyazlarn 18 Eyll 1330/1 Ekim 1914 tarihinden geerli olmak zere kaldrld bundan byle herkese Avrupa Devletler Hukuku hkmleri erevesinde hareket edilecei beyan edilmitir. Osmanl Devleti snrlar iinde faaliyet gsteren; cemiyet, irket ve hayr kurumlarnn messese amalarn zorlatran bu talimat ile yalnzca ahslara snrl olarak okul ama yetkisi verilmitir. Talimat, Messesat- Mezhebiyye ve Tedrisiyye ve Mekatib ve
Emakin-i Shhyye baln tamaktadr. lk ksm Mevadd- Umumiye bal

altnda 15 maddeden olumaktadr. Bu umumi maddelerden yabanc okullar ilgilendiren unlardr: 1.madde: Kilise, manastr, papaz ikametghlar, mektepler(erkek ve kzlara ait geceli-gndzl, sanayi, ziraat, hukuk, ticaret, mhendis, ruhban ve saire mektepler), yetimhane, dikihane, hastahane, muayenehane, eczahane, irzahane, kabristan gibi halen Ferman- Ali ile kabul edilmi, fiilen mevcut messeseler ve yabanc salk kurulular aadaki artlar dairesinde tannacaklardr.

162 163

Vahapolu, 2005: 76 Mutlu, 2005: 36

67

2.madde: Halen fermanlar olmad gibi fiilen dahi mevcut bulunmayan messeseler zel anlamalar ile tannm olsalar bile tannmayacaklardr. 3.madde: Fermanlar mevcut iken 1 Ekim 1914de fiilen mevcut olmayanlar tannmayacaklardr. u kadar ki, bu snfa dahil olanlardan, inaat atya kadar gelmi olanlar istisna olarak tannacaklardr. 4.madde: 1 Ekim 1914de fiilen mevcut olup ferman olmayan manastr ve papaz ikametghlarnn mevcudiyetleri tannacaktr. 1 Ekimden itibaren iki ay zarfnda ilgili dairelere mracaatla, ferman talep edeceklerdir. Aksi takdirde tannmayarak kapatlacaklardr. 5.madde: Gelecekte bir yabanc messese ihdas edilecei zaman ilgililerin dorudan doruya, yani sefaretler vasta yaplmadan mahalli hkmete mracaat etmeleri mecburi olup kanunen gereken belgeler ve bilgilerin verilmesi halinde ferman alnmas mmkn olacaktr. 6.madde: Bir yabanc messesenin ihdas iin talep vukuunda Osmanl Devleti daha nceki usule riayete mecbur olmayp talebi istedii zaman reddedebilecektir. 7.madde: Bir yabanc messesenin ihdasna ruhsat verilmesi alacak blgede bal olduu devlet tebaas mevcut olmak ve tesis edilecek messesenin bykl tebaasnn saysyla mtenasip olmas artna baldr. 8.madde: Yabanc messeselerin ellerinde bulunan vakf mahaller iin kymetlerinin binde onu mukataa, arazi-i mefkufe, arazi-i emrriyye ve emlak- sarf iin binde yedi buuk orannda vergi denecektir. 9.madde: Mukataa ve verginin arsaya veyahut arsa ile beraber binaya da uygulanmas yeni kurallara tabi olacaktr. 10.madde: Yabanc messeselerin tasarruf ettikleri mahallerin umumi menfaatler iin istimlak konusunda dier emlaklardan fark olmayacaktr. 11.madde: Messesat- Hayriyye ve Mezhebiyyenin vazife yaptklar binann igal ettii zeminin, nihayet iki misli geniliinde yanndaki arsayla birlikte bal olduu cemiyetin falan yerdeki messesesi namna olarak kanuni har alndktan sonra kayt olunur. 12.madde: Kabristann bykl lzum ve ihtiyaca gre belirleneceinden onlarn tashih-i kaydna igal ettikleri mahalin iki misli kural dikkate alnmayacaktr. 13.madde: imdiye kadar kayd- tashh edilmi olanlar halleri zeri kalacaklardr.

68

14.madde: Messesat- Mezhebiyye ve Hayriyyenin gelir getiren emlak ve arazi sahibi olmalar caiz deildir. 15.madde: Messeselerin mstear isimle tasarruf ettikleri emlak, ahslar zerinde braklacak ve kaytlar tashh olunmayacaktr. Bunlardan miktar itibariyle ok olanlarn belirli bir zaman zarfnda sattrmaya ve satlmayanlarn emlakini mzayede ile satmaya, elde edilecek meblan iadesine Osmanl Devleti karar verecektir. Madde 16dan, madde 20ye kadar yabanc okullarla ilgili deildir. 20.madde: Yabanclar Osmanl memleketinde kanunlara uymak art ve irade almak suretiyle zel okul tesis edebilirler. Bunun iin ilgililerin dorudan doruya Maarif Nezaretine mracaat etmeleri gerekmekte olup, Maarif Nezareti sebep gstermeksizin bu mracaat reddetme hakkna sahiptir. 21.madde: Cemiyetlere, hayr irketlerine, yabanc eitim kurumlarna bal ve mevcudiyetleri birinci ksmda beyan edildii ekilde kabul edilmi olanlardan ellerinde ferman olan okullar bu fermanlar iki ay ierisinde Maarif idarelerine tescil ettireceklerdir. Tescil olunan bu fermanlar ruhsatname yerine geecektir. Fermanlar olmayanlar iki ay zarfnda Maarif Nezaretine mracaatla ruhsatname talebine mecburdurlar. Bu ruhsatlar irade alndktan sonra verilecektir. Amerikallarn Merzifonda am olduklar Anadolu Kolejinin tesis tarihinden ok zaman sonra Ferman- Ali almak iin sefaret araclyla yapm olduklar bavurulardan anlaldna gre Osmanl idarecileri byle ruhsatsz alan ve daha sonra ruhsat isteyen okullara kar hi scak bakmamtr. Ancak kapatlp baka bir ekle dntrlmesi d basklar yznden mmkn olmamtr. Maarif Nezaretine ait bu muameleler iin istenen Ferman- Alinin verilmesi iin Divan- Hmayun kalemine havale edilmitir.164 Osmanl Devletindeki ruhsatsz alm yabanc okullar, kilise gibi yaplarn yklmasnn veya kapatlmasnn yabanclarn itiraz ve basksndan dolay gereklemesi pek mmkn olmamtr. Mesela Sivasn merkezinde almak istenen bir Ermeni Mektebi ile bir kilise inas iin ruhsat isteinde okulun gayet byk olarak ina edilmesinden bunun inasna ruhsat verilmesinin ok sakncal olduu dnlm, hemen verilmeyip bir komisyonla tetkik edilmesi ve grldkten sonra irade-i seniye kmas sz konusu olmutur. Ermenilerin bizzat bavurular zerine Sururi Paa
164

BOA, Y.A.Res, 66/6, 1311.1.10 (25 Temmuz 1893 tarihli uray Devlet dhiliye resmi yazmasnda Merzifon Anadolu Kolejinin Ferman- Ali istei ve devletin buna kar tutumu iin bkz.)

69

tarafndan verilen izin zerine 338 m2 lik bir alanda alt mahzen, zeri on alt oda ve salondan oluan, katl bir binann yaplmasna izin verilmitir.165 Yine Merzifonda bulunan Amerika Misyoner Mektebi(Anadolu Koleji) bitiiinde olan yaklm binann bedelinin denmesi, Amerika sefaretinden talep edilmi ancak byle bir iddiann gerek olmadna dair almalar yaplmsa da binann yanan ksmnn bedeli olan 500 Lira kadar para verilmitir. Bu demeye Hariciye Nazr ile grlerek karar verilmitir.166 Talasta Amerika misyonerleri tarafndan almaya allan okulun inaatnn engellenmesi hakknda Kayseri Mutasarrflna tebligat verilmi olmasna ramen ad geen mektebin inasna devam edilmesi, Ankara Vilayetinden bildirilmesi zerine inaatn hemen durdurulmasna ve byle ruhsatsz mektep almasnn yasak olmasndan dolay engellenmesine karar verilmitir.167 Anadoluda ve baz byk ehirlerde misyonerler veya yabanclar tarafndan ruhsatsz olarak alan okullarn getirilen yasaktan dolay ruhsat alma zorunluluu olmasna ramen, almalarna memurlarn gz yumduklar grlmekte ve gz yumanlarn sorumlu olaca padiah tarafndan bildirilmektedir.168 Osmanl Devletinin yerel yneticilerinin ahit olduklar misyonerlerin am olduklar ruhsatsz yabanc okullarn mektep maddesine binaen ruhsat almalar ve Maarif mdriyetine bavurmalar ok karlatklar bir durum halini almtr. Daha nceden dikkat edilmeyen ve nem verilmeyen bu okullar yerel yneticilerin Ahval-i
Mteessifeye esef veren hal tabiriyle nitelendirilmitir. Nitekim bu okullara devam

eden Mslman ocuklarn yava yava dini inanlarna zarar geldii grlm ve devamlar engellenmeye allmtr.169 22.madde: Okullardan hizmetleri tamamen parasz olanlar emlak vergisinden tamamen muaftrlar. Dierlerinden emlak vergisi olarak kymet veya kira bedellerine gre verginin yars alnacaktr. Ancak gerek tamamyla muaf olacak ve gerek indirime mazhar olacak okullarn, muafiyete ve indirime tabi olmas tashih-i kayd caiz olan ksma uygulanacaktr. Gereinden fazla olan arazi ve mtemilat vergiler konusunda adi emlak kabul edilecektir.

BOA, Y.Mtv. 12/4,1309.Lef.3 (5 Austos 1891 tarihinde yaplan yazmada Ermeni mektebinin almasnn Merzifondaki Amerikallara ait Anadolu Kolejinden mlken ve siyaseten mahzuru ikinci derecede ele almak lazm gelecei zerinde durulmutur.) 166 BOA, . ML (rade-i Maliye) 22 (29 Ramazan 1310/4 Nisan 1309 -16 Nisan 1893 tarihli resmi yaz) 167 BOA, . HUS (rade-i Hususi) 76 (20 Safer 1324/2 Nisan 1322 15 Nisan 1906) 168 BOA, . HUS(rade-i Hususi), 65 (27 aban 1316/29 Kanunuevvel 1314 10 Ocak 1899) 169 BOA, Y.MTV 185-33

165

70

Harputta Mr. Bartemin ina ettirdii mektebin vergi vermediini, ayn ekilde Fransz tabiiyetinde bulunan bir takm Capucin rahiplerinin adlarna alan hanelerin de vergi vermedikleri ve borlarn tahsil iin giden memurlar hor grmekte olduklar vakidir.170 Hlbuki istimlk- emlak kanunun ikinci maddesine gre yabanclarn Osmanl Devleti halkndan fark olmayp, Osmanl Devleti halknn sahip olduu erait ve usule tabi olmalar gerekirdi. 23.madde: Ruhban yetitirmeye mahsus okullar gayrimenkul ile ilgili btn vergilere tabidir. 24.madde: Okullarn tamam istisnasz belediye vergisine tabidir. 25.madde: Okullarn hepsi iki ay zarfnda Maarif idarelerine bir sorumlu mdr bildirmeye mecburdurlar. 26.madde: Bundan byle yabanc cemiyet hayr irketlerinin okul amalar yasaklanmtr. 27.madde: Gerek fertler, gerekse messesata ait olan fermanl ve fermansz btn yabanc okullar aadaki artlara tabi olacaklardr. a) Trk lisannn ve Trkiye tarih ve corafyasnn Trke olarak okunmasn salayacak programlarn Maarif idarelerine takdimi (Trke okulun asli lisan derecesinde okutulmas arttr. Programlar Maarif idareleri tarafndan kontrolle okulun derecesi tayin olacak ve okul tarafndan verilecek diplomalar geerli olacaktr). Yabanc okullarda okutturulan derslerin takip edilmemesinden ve programlarnn bilinmemesinden dolay mahsurlu veya zararl fikirlerin okula devam eden rencilere alanm olduu bir gerektir. Mesela: Gerek Dersaadette ve gerek vilayette ne kadar ecnebi Dart tedrisleri var ise
nk oralarda okumakta bulunan etfal Devlet-i Aliye tebaasnn evlatlar olup hariten gelmi had be had (kendi kendine) tedrise mbaeret (balam) etmi muallimin-i ecnebiyye, evlad- tebaaya ne okutturuyorlar? Ve onlar fikren ne vadiye sevk ediyorlar? Bilmek Devlet-i Aliyenin hukuk- mukaddesede mlkdar ve tebaa perverisinden (tebaasn sevme) olmas esasyla mrl-beyan mektepler inzibat- tam tahtna idhal (sokmak) ve temin-i istikbal eylemesi elzemiyetine (lzumuna) binaen
BOA, DH. MU, 63.1/83 (Belgede vergiden muaf olmalar mevcut kanuna gre caiz olmad gibi Mr.Bartemin ina ettirdii mektep ile buna tabi haneler uan ahsi olarak kullanlmakta ve Amerikallarn messeselerinin henz Ferman- Ali almam olduu belirtilmitir. Ayn ekilde Fransann himayesindeki Capucin rahiplerinin de yasa d hareketleri mzakere edilerek emlak kanunun ikinci maddesine gre hareket edilmesi gerektii vurgulanmtr. 28 Safer 1328/ 26 ubat 1329 11 Mart 1910)
170

71

icab- maslahatn (yaplmas gereken) Maarif Nezareti ile ura-y Devlet Mlkiye Dairesince de hadde-i tetkikten (dikkatli aratrma) imrr ve vilayata ifay (yerine getirmek) vesaye klnmak(tavsiyeleri) iin neticenin iar babnda171 szleriyle

devam eden resmi yazmada devletin duyduu rahatszlk belirtilerek gerekler gz nne serilmektedir. b) Okunacak kitaplar matbu ise melliflerinin isimleri ile basldklar yerlerin bildirilmesi ve birer nshalarnn Maarif idarelerine verilmesi. c) Okullarn bal olduu din ve mezhebe ait ilimlerin, o dine bal olmayan rencilere telkin edilmemesi, okutulmamas, rencilerin dualarnda hazr bulundurulmamas. d) Okullarn snf imtihanlarnda hazr bulunmak zere Maarif idarelerinden memurlarn davet olunmas. e) retmenlerin isimlerini, tabiiyetlerini bildiren cetvellerin takdimi, diploma veya ehliyetnamelerin bildirilmesi ve Trke retmenlerinin Maarif idareleri tarafndan ehliyetli olmas. Yabanc okullardaki yabanc retmenler ecnebi muallimi denen mfsid
(bozguncu) tabiriyle anlarak yaptklar zararl faaliyetlerin nemi vurgulanmak

istenmitir.172 Osmanl Devletinin bakentinde ve vilayetlerdeki gayrimslim okullarnda ve yabanc okullarda yaplan dl trenlerinde mdr ve retmenler tarafndan mnasebetsiz konumalar yapld ve bunlara meydan verilmemesi iin bu gibi kanunlarn kmas uygun grlmtr.173 f)Her zaman Maarif ve Shhyye mfettilerinin kabul ve vazifelerinin kolaylatrlmas. g) Hkmlere zamannda uymayan okullarn kapatlmas. Grld gibi ge kalnm olsa da yabanc okullar sk bir denetim altna alnmaya allmtr. Ancak yabanclarn basklar bunlarn uygulanmasna engel olmutur. ou ruhsatsz alan okullar ruhsatla resmi bir dzenlemeye sokulmaya allm ancak okullarn resmiyetten, vergiden uzak, tamamen yabanclarn keyfiyetlerine gre alm olduklar vahim bir ekilde grlmtr. Mesela, stanbul
BOA, Y.PRK.DH, 10/58, Lef.2 (23 Eyll 1313/ 4 Eyll 1897 tarihli makam- sadarete Dahiliye nezaretinden yazlan tezkere suretidir.) 172 BOA, Y. PRK, 10/52 Lef.1 173 BOA, Y. PRK. MF, 3/15 (1893-94/1309 kanunusanisi ibtidasndan nihayetine kadar mekatib-i gayrimslime ve ecnebi hakknda cereyan eden malumatn hlasasna dair bkz)
171

72

Pangaltda, Mekyadis rahiplerine ait iki hanenin mektep olarak kullanld grlmtr. Ancak bu suretle devam etmesinin, vergiden muaf olamayacana deinilmi, Ferman- Ali verilmemi, Ermeni Katolik Patriklii tarafndan verilen dileke ile izin istenmitir. Eer bu mekteplere izin karsa derslerin programlar ve orada okutturulan kitaplar tetkik ve muayeneye tabi tutulmutur. Vaktiyle hane olarak alan binann imdi mektep iin ruhsat istemesi Osmanl Devleti tarafndan mnasip bulunmam bu durumun dile getirilmesindeki temel niyet vergiden muaf olunmas dncesidir ki, bu durum reddedilmitir.174 Bu yasal dzenlemeler yabanclarn dilek ve isteklerini kendi menfaatleri dorultusunda bir oyuna ve smrye dntrmtr. Ruhsatsz alan okullar ok seneler sonra ruhsat talep ederek varlklarn devam ettirmilerdir.175

3- zel Okullar Talimatnamesi

1869 ylnda yaynlanan ve Osmanl Devleti genelindeki gayrimslim okullarna ve yabanc okullara bir dzenleme getiren Maarif-i Umumiye Nizamnamesinin 129. maddesinin yetersizlii zaman zaman aa km yeni dzenlemeler eklense de pek baarl olunamamtr. Kapitlasyonlarn kaldrlmasna mteakip 1 Ekim 1914 ylnda Osmanl memurlarna tebli edilen talimatname ile kanuni boluk doldurulmak istenmitir. Kalc bir dzenleme maarif nezaretinin almalaryla 69 maddelik lahiya hazrlanarak tamamlanmtr. 22 Temmuz 1915te ura-y Devlet Tanzimat Dairesi tarafndan incelenen bu lahiya zerinde gerekli dzeltmeler yaplm, 22 Eyll 1915 tarihinde 46 madde halinde yrrle girmitir.176 Bylece Maarif-i Umumiye Nizamnamesinin 129.maddesi geniletilmitir. Bylece hem yerli zel okullar hem de yabanc okullar kontrol altna alnmaya allmtr. 129. madde ise yrrlkte kalmaya devam etmitir. zellikle yabanc okullara 1915 tarihinden sonra yn verecek olan nizamname 8 fasl, 45 madde ve bir geici maddeden olumaktadr. Dzenlemenin birinci ksm zel okullar ile ilgili umumi hkmler iermektedir. Bunlar:

BOA, A.MKT. MHM, 700/12, Lef.11 BOA, A.MKT. MHM, 700/12, uray Devlet-i Dahiliye Nezareti adet 1102 (9 evval 1310/ 14 Nisan 1309 26 Nisan 1893 tarihli Mamurat-l Aziz valisi Mehmet Enis Bey otuz be sene nce ruhsatsz olarak alm, Harput Amerikan Kolejinin tedrisine ruhsat verildiini, ancak byle okullarn vergiden muaf olamayacan belirtmitir.) 176 Mekatib-i Hususiye Talimatnamesi, (1331), stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi, Genel Kitaplk, B.b.199, stanbul
175

174

73

1. zel okullar; masraflar fertler, hkmete tannm cemiyet ve irketler tarafndan karlanan veya alan okullardr. Bir veya birka fen, lisan ve sanat tahsiline mahsus olarak alan dershaneler de zel okul olarak kabul edilecektir. 2. Yabanc cemaat, cemiyet ve irketlerin kendi adlarna veyahut muvazaa yoluyla okul amalar yasaktr. 3. Hkmete tannm yerli cemaatler tarafndan alan okullar, o cemaate mensup nfusun sahip olduklar yerlerde byklk, inalar asndan ihtiyatan fazla olmamak, grltleri dier okullar ile cemaatler tarafndan iitilmeyecek derecede uzak olmas arttr. 4. Yabanc okullar aabilmek iin aacaklar yerlerde bal olduklar devlet tebaasndan okula ihtiya gsterecek sayda nfus olmas, okul aacak devletin lkesinde Osmanl tebaasnn okul amasna kanunen msaade edilmesi ve nc maddedeki artlar haiz olmas arttr. 5. Anaokullar dnda erkek-kz kark yatl okul alamaz. Yeterli derecede kz okulu bulunmayan yerlerde, milli adetleri uygun olmayan renciler kabul edilmemek artyla kark gndz okulu alabilir. 6. Trkeden baka lisanla eitim veren zel okullarda, Trke, Osmanl Tarih ve Corafyas mecburidir. Trke ibtida okullarnda haftada drt saat, taliye ve liyelerde iki saatten az olmayacak, Osmanl Tarih ve Corafyas okulun lisan ile okutulabilecektir. 7. Her okulun mdr ve mdiresi olacak, okulun messsisi, yani okulu aan ahs gerekli artlar haiz ise bu grevi stlenebilecektir. 8. Yerli cemaat, cemiyet, fertler ve irketler tarafndan alan zel okullarda, Maarif Nezaretinden ruhsat alnmadka yabanclardan mdr, mdire, retmen ve yardmc istihdam edilemez. 9. Okul binalar salk artlarna uygun olacak, rencilerin ahlak ve shhatini bozabilecek mahallere 100 metre mesafede olacaktr. 10. zel okullar bulunduklar mahallerin en byk mlkiye memurlar, maarif mdr ve mfettilerinin teftiine tabidir. ptida derecesinde bulunanlar bunun dnda ilkretim kanununda gsterilen yetkililer tarafndan tefti edilebilir.

74

Nizamnamenin ikinci ksmndaki zel okullarn al artlar belirlenmi olup 1121.Maddeler bu konuya ayrlmtr. Buna gre: 11. zel okullarn almas iin ruhsat almak zorunludur. Bunun iin kurucular dileke ile mracaat edeceklerdir. Okul tesis edecek olanlar dilekelerini bizzat yetkililere verecekler ve dilekede aada belirtilen hususlar yer alacaktr. a. Kurucuya ait bilgiler b. Okulun derecesi c. Okulun nerede ina edilecei d. Masraflarn nasl karlanaca e. Okulun kz veya erkekler iin mi olaca f. Okulun eitim zaman (gece-gndz ) g. Nfus tezkiresi ve iyi hal kd Dileke ve yukarda maddeler halinde saylan ek bilgiler maarif idaresi, idare meclisi tarafndan uygun grld takdirde, ruhsat vali veya mutasarrf tarafndan tasdikle kendisine teslim olunur. Kurucusu yabanc olan okullara ait dilekeler Maarif Nezaretince gereke gsterilmeden reddedilebilir. Kabul gren dilekeler, mahallinden yaplan aratrmadan sonra uygun grlr ise ruhsat ilemleri iin Maarif Nezareti tarafndan emir verilir. 12. Kurucular ruhsat aldktan sonra okul idaresini stlenip stlenmeyeceklerini, bir baka mesul mdr tayin ettikleri takdirde gerekli bilgileri yetkililere bir beyanname ile bildirerek yle eitime balayacaklardr. Eitime balayacak olan okulun beyannameye aada belirtilen evraklar ilavesi gerekecektir. Bunlar: a. Okul yaplacak binann shhat asndan elverili olduuna dair doktor ve mimar raporu. b. Okulda istihdam edilecek retmenler hakknda bilgi. c. Okulun ders program. d. Okutulacak ders kitaplar hakknda bilgi. e. Trkeden baka dilde eitim yapacak olan okulda ders kitaplarnn birer nshas.

75

Bu evraklar zerinde yaplan tahkikat sonunda okula ruhsat verilir. 13. Eitime balamasna ruhsat verilen okul iki sene zarfnda mazeretsiz eitime balamaz ise ruhsat iptal edilir. 14. Bir ahs birok okul tesis edebilir, fakat birden fazla okula mdr olamaz. 15. Cemaat, cemiyet ve irketler tarafndan alan okullarda manevi ahslar kurucu olabilirler fakat ruhsat mesul mdr adna tanzim edilecektir. 16. Birinci maddede belirtilen dershaneler, 11. ve 12. maddelerde belirtilen artlar haiz olacaklardr. 17. zel Drlmuallim ve Drulmuallimt almas Maarif Nezareti nezdinde bu eitimi verebilecek kadrosunun olduu kanaatine baldr. 18. zel Drulmuallimlerin eitimi, tekilat ve idare tarz Maarif Nezareti tarafndan tasvip edilecektir. 19. Bu okullardaki retmenlerin gerekli yksek tahsili yapm olmalar arttr. Yeniden tayin olunacak mdr ve retmenler hakknda maarif idarelerine bilgi verilecektir. 20. Okullarda retmen, renci, bina, nakil vesaire zerinde yaplacak deiiklikler yetkili mercilere bildirilecektir. 21. Ruhsatnamesini kaybeden messese nce gazetelere ilan verdikten sonra yenisi iin mracaat edebilir. Talimatnamenin nc ksm okul binalar ile ilgili olup 2 maddeden ibarettir. Bunlar: 22. Yeniden zel okul inas veya mevcut okulun geniletilmesi iin kurucusu vilayet makamna mracaat eder. Bu mracaatta dilekeye: a. Eski ruhsatn tarih ve numaras b. naatn yaplaca arazi hakknda bilgiler c. naat masrafnn nereden temin edilecei yazlr. Dilekeye aadaki belgeler de eklenecektir. a. Eski ruhsatn tasdikli sureti b.Okul arsasyla binasnn planlar ve keifnamesi c. Okul yeri vakf arazi veya devlet arazisi ise mukataa ve re rabt edildiine dair ilmhaber. 23. Ad geen dilekeler havale edildii maarif idareleri tarafndan uygun grlr ise Maarif Nezaretine bilgi verilir. Maarif Nezareti uygun grrse rade alnmak zere Bb- liye arz edilir.

76

Drdnc ksm idare heyeti ve retmenlerin vasflar ile ilgili olup 10 maddeden olumaktadr. 24. zel okul amak isteyenlerin cinayet ile mahkm olmamalar arttr. 25. zel iptidai okullarnda bulunan eitim kadrosu, retmen okullarndan, kolejlerden ehliyetli olmalar arttr. Cemaatler tarafndan alm okullar iin ruhani reisleri tarafndan verilen ve maarif idarelerince onaylanm ehliyetler yeterlidir. 26. Taliye okullar eitim kadrosunun yksek okul mezunu olmalar arttr. Cemaatler iin 25.maddede bahsedilen ilem yaplacaktr. Yabanclarn, Osmanl ehbenderhanelerinden tasdikli, diploma ve ehliyet gstermeleri arttr. 27. Ticaret, ziraat ve sanat okullarnda retmenlik yapacaklarn 26.maddede belirtilen artlar tamalar ve ayrca eitim verecekleri koldan mezun olmalar arttr. 28. zel okullarn eitim kadrosunda grev yapanlarn sri hastalklar yannda, eitimi engelleyecek derecede konuma rahatszlnn olmamas gerekir. 29. Ana okullarna 3-7, iptidailerin birinci snflarna 6-10, tli okullarn birinci snflarna 12-16 yalarna kadar renci kabul olunur. 30. Diploma ve tasdikname ile mracaat eden renci, sahip olduu dereceye gre imtihanla kabul edilir. Diploma veya tasdikname ibraz etmeyenler, girmek istedikleri snflarn altndaki snf derslerinden imtihan vermek artyla kabul olunurlar. Gerek imtihanlar ve gerek renci kayt ve kabul imtihanlar okul mdrlerinin idaresinde retmenden oluan bir heyet vastasyla yaplr. 31. Okul mdrleri umumi ve ikmal imtihanlarnn icrasndan en az on onbe gn evvel imtihanlarla ilgili muameleyi maarif idarelerine ve maarif idaresi bulunmayan yerlerde en byk mlkiye memurlarna verirler. Gerek bu imtihanlarda gerek otuzuncu maddede bahsedilen imtihanlarda maarif idareleri ve mahalli idareler tarafndan mfettiler bulundurulabilir. Yksek derecede bulunan zel okul rencilerinden mezuniyet imtihanlarn, muadil resmi okullarda vermeyenler Osmanl Devletinde icr-y sanat edemezler ve diplomalar tasdik olunmaz. 32. Okul idarelerince umumi imtihan neticelerini ihtiva eden defter, iki nsha olarak mahalli maarif idarelerine ve maarif idaresi olmayan yerlerde en byk mlkiye

77

memurlarna gnderilir. Maarif Mdriyetince bunlar 15 gn iersinde incelenip bir nshas saklanp dier nshas okul idarelerine gnderilir. 33. Okul mdrleri, askerlik hizmetiyle mkellef retmen ve rencilerin isimlerini ders ylnn ilk 3 aylk dnemde maarif idarelerine, maarif idaresi bulunmayan yerlerde mlkiye memurlarna bildirirler. Ad geen defterlerin verilmesinden sonra yeniden tayin olunan retmen ile naklen kabul edilen rencilerin vesikalar daha nce bulunduklar yer gsterilmi bulunmak artyla tasdik olunur. Beinci ksm rencilerin okula kabul artlar, imtihanlar, diploma ve almalar ile ilgili kurallara ayrlm olup nemli olan maddeleri unlardr: 34. zel okullardan verilen diplomalar mahalli maarif idarelerine tasdik ettirilmez ise resmiyeti olmayacaktr. Eitimi Trke dnda bir dil ile olan zel okullarda diplomalar iki stun zerine tertip olunarak bir stunu Trke, dier stunu eitim dili ile olacaktr. Altnc blm okullarn teftii ile ilgili hkmlere ayrlm olup, dzenlemenin en nemli ksmdr. Yabanc okul ve devletlerle srekli bir problem olan tefti konusu gayet detayl bir ekilde ele alnmtr. Nizamnameye gre : 35. Btn zel okullar, okulun ruhsatl olup olmad, retmenlerin gerekli artlar tayp tamad, programlara uygun hareket edilip edilmedii, sicil defterleri tutulup tutulmad, salk artlarna dikkat edilip edilmedii, din ve mezheplere aykr eitim yaplp yaplmad gibi konularda tefti edilebilir. 36. Teftie memur olanlar her zaman okullara girebilirler. Grdkleri eksiklikleri okul mdrne ihtar edebilecekleri gibi bir rapor halinde yetkili mercilere bildirirler. Yedinci blm kurallara uymayan okullara uygulanacak cezalar ile ilgilidir. 3 maddeden oluan bu ksmda: 37. Bir din ve mezhebe bal eitime, merasime veya kaidelere, o dine bal olmayan rencileri tevik veya zorlamak yasaktr. 38. Sahte diploma veya tasdikname veren mdrler ve bunlar bilerek kullananlar ceza kanununun 155. maddesi hkmne gre ceza grrler. 39. Belirlenen bu kurallara uymayanlar hakknda bulunduklar blgenin en byk mlki amiri tarafndan nce yaz ile tenbih, sonra yaz ile uyarlrlar. Bu uyarlara ramen hareketlerinde srar edenler hizmetlerinden ihra olunurlar. tasdikname

78

Sekizinci blm muhtelif hkmler iermekte olup bunlar 6 maddeden olumaktadr. 40. Otuz dokuzuncu madde gsterilen cezalarn uygulanmasna, tebli tarihinden itibaren 15 gn iinde idare meclisine itirazda bulunulabilir. 41. Nizamlara aykr hareketlerinden dolay bir okulun geici olarak kapatlmasna vali tarafndan karar verilir. Bu karara 15 gn iinde itiraz edilebilir. Bu itiraz Maarif Nezaretine gnderilmek zere mahalli hkmete verilir ve itiraz maarif meclisinde grlr. 42. Bir okulun geici veya srekli kapatlmas halinde, yatl rencisi var ise velilerine teslime kadar okulda iae edilmesi arttr. 43. zel okullarda renciler hakkndaki knye defterleri ve retmenler hakknda siciller tertip edilecektir. 44. zel okullar her sene sonunda istatistik cetvellerini gndermeye mecburdurlar. 45. Okullarda yaplacak mkfat trenleri ile ilgili olarak yetkili mercilere 3 gn nce program 34. maddede olduu gibi 2 stun halinde verilecektir. Talimatname geici olan 46. madde ile son bulmaktadr. Bu maddeye gre : 46. Mevcut zel okullardan, Osmanl tebaas tarafndan alm olanlar henz ruhsata balanmam ise, talimatnamenin nerinden itibaren 3 ay ierisinde ruhsat almaya mecburdurlar. Yabanc olan ahs, cemiyet ve irketler tarafndan alm ve kapitlasyonlarn lav ile tamim olunan talimatname dairesinde hareket etmemi olanlar da 3 ay ierisinde ruhsat almaya veya fermanlarn tescil ettirmeye mecburdurlar. Aksi takdirde 129. madde ve yukarda bahsedilen talimata gre okullar kapatlr. Bu talimatn getirdii en nemli husus, yabanclarn okul amalarnn artk olduka snrlanm olmasdr. Osmanl Devleti 1. Dnya Sava srasnda dman devletlere ait birok okullara el koymu, ancak savatan malup kt iin bu talimatnamenin uygulanmasna frsat bulamamtr.

D YABANCI OKULLARIN LEY

1- Maddi Destekileri ve Tesisleri
Yabanclar nceden elde ettikleri ayrcalklar yannda 1856 ylnda yaynlanan Islahat Ferman ile Osmanl Devletinde emlak satn alma hakkna hukuken kavumulard. Yabanclarn okul amalarn resmiyete dken ilk dzenleme 1869 ylndaki Maarif-i Umumiye Nizamnamesidir. Bu Nizamnamenin ilk maddesi hukuki

79

adan zel hukuk hviyetinde olan okullarn tesis ve ynetimleri kii veya cemaatlere braklmtr. 129.madde zaten yabanc okullar her ynyle ilgilendiren maddedir. Yabanclarca alan okullar zel okullar grubuna giriyordu. Yabanclarn, eitli frsat ve zorlamalar ile atklar okullar, hukuki bir zemine oturtulmaya allmtr. Daha nce de vurguladmz gibi retmenlerin diplomal olmas, ders programlarnn ve okutulan ders kitaplarnn Maarif Nezareti veya Maarif daresince onaylanmas ve ruhsat verilmi olmas gerekiyordu. Bundan kast tabiki rade-i Seniye verilmi olmasyd. Ancak ou gayri resmi alan bu okullar sonradan ruhsat alm, yukarda belirttiimiz artlar da malum sebeplerden dolay ilememitir. Osmanl Devleti alacak olan okullarn bulunduklar blge ve arazinin trne gre vergilendirme yoluyla caydrc olmaya alm, ancak bu duruma da bir are bulan yabanclar okullar mabet, hane, dkkn gibi gstererek vergiden muaf olmaya almlardr.177 Yabanc okullarn almasnda okulu aan tekilat veya kii adna genellikle yabanc elilikler arac olmakta, mracaat ve iin neticelendirilmesini stlenmekteydiler. Bir devlete okul ama izni verilmise, izin isteyen dier bir devlet bunu gereke gstererek kendi kurulular iin de izin isteyebiliyordu.178 zel okullar talimatnamesinin 4.maddesine gre; Yabanclarn okul aabilmek iin okul aacaklar yerlerde bal olduklar devlet tebaasndan okula ihtiya gsterecek sayda nfus olmas, okul aacak devletin lkesinde Osmanl tebaasnn okul amasna kanunen msaade edilmesi ve 3.maddedeki artlar tamas gerekmekteydi.179 Yabanc okullarn finansman konusunda Maarif-i Umumiye Nizamnamesinin 1.maddesiyle sorumluluk, kurucusu olan ahs veya tekilatlara braklmtr. Okullarn giderlerinin salanmasnda ok eitli kaynaklar kullanlmtr:
a) Himaye eden devletlerin yapt yardmlar

Okullarn kurulmasnda birinci derecede rol oynam devletler ya da okullarn kendileri kurmu olan devletler okullarn giderlerinin karlanmasnda nemli katklarda bulunmulardr. Beyrutta bulunan yabanc okullar iin Fransa, ngiltere, Amerika Birleik Devletleri, Almanya, Rusya gibi devletlerin toplam yardm 700 bin frank

177 178

BOA, A.MKT. MHM 700/12, Lef.11 Haydarolu, 1990: 28 179 Mutlu, 2005: 42

80

civarndadr.180 Yahudilerin yaptklar yardm mehul olmakla birlikte en fazla yardm srasyla Franszlar, ngilizler, Amerikallar yapmlardr.181
b) Misyoner tekilatlarnn yardm

Misyoner tekilatlar, kurduklar okullarn maddi ihtiyalarn da byk oranda stlenmilerdi. Kiliseler de byk lde yardm ve destek aldklar yerlerdi. Amerikan Board Tekilat, Amerikallarn kurmu olduu okullarn hemen hemen hepsinin maddi ve manevi destekisiydi. Yabanc okullarn bal bulunduklar irketler ve vakflar da birer gelir kaynadr. irketlerin kurduklar ya da destekledikleri okullara zel bteler ayrarak para yardmnda bulunduklar, vakflarn ise destekledikleri ve bnyelerinde barndrdklar grlmektedir.
c)Yabanc okullara yaplan balar

okullara, ayrdklar fonlardan gelir saladklar bilinmektedir.

Yahudilerin, Alliance sralit Cemiyetinin de irket olarak okullar destekledii

Yabanc okullara yaplan balar daha kurulmadan nce, inaat aamasndayken yaplan ve kurulduktan sonra gnlk ihtiyalar karlamak iin yaplan balardr. Bu balarn kaynan okulun bal bulunduu devletin vatandalar ya da Osmanl Devletinin tebaas olarak yaayan halktan alnan balar yannda en dikkat ekici olan da Osmanl Devlet adamlarnn yapt balard. Tabi burada, Osmanl Devlet adamlarnn yapt balar dier balardan ayr tutmak gerekir. nk padiahlar ve devlet adamlar okul, hastane, yetimhane gibi halk iin alan kurumlara yaptklar balar nitelik bakmndan ayryd. Halkn yapt balar ise gnlllk ad altnda bir yerde zorunluluktan domaktayd. Halk bu balar karsnda kalite ve hizmet beklerken, devlet adamlarnn yaptklar balar karlkszd. Ancak Osmanl idarecilerinin bu kadar iyi niyetle hareket etmelerine ramen bu okullar daha sonra Osmanl Devletinin bana problemler karmaya balamtr. Osmanl Devletinin hogrl hatta fazlasyla msamahakr davran, kanuni yaptrmlar iin fazla zorlayc olmayan tutumu, devlet byklerinin cmertlii yabanc okullar babolua, rahatlk ve zgrle itmitir. Din ve mezhep fark gzetilmeksizin, Osmanl tebaasn birbirine yaknlatrmak iin yaplan bu durum maalesef iyi niyet smrs olmutur.

Vahapolu 2005: 165 Atilla etin, (1985): II.Abdlhamide sunulmu Beyrut Vilyetindeki yabanc okullara dair bir rapor Trk Kltr Dergisi, Say:253 Ankara, s.322
181

180

81

d) rencilerden alnan harlar

zellikle yabanc devletlerin himayesindeki okullardan belirli hizmetler karl olarak belirlenmi olan renci harlar, belirlenen miktar amamak kaydyla uygulamada devamllk gstermitir. Fakat bunun dnda ekstra bir para talebi yasa d bir ilem olarak kabul edilmi ve Osmanl Hkmetince de olabildiince engellenmeye allmtr. Okullarn renciden aldklar bu paralar okulun renciye verdii hizmet karl olarak kabul edilmi ve hizmetin kalite ve derecesi gz nnde tutularak belirlenmitir. Okul tarafndan verilen ve renci creti dnda karl ayrca ebeveynden istenen yasal hizmet demeleri vardr. Bunlar; kitap, ara - gere, elbise onarm, mektup pulu, seyahat masraf, rencinin okula verecei zarar, ila, doktor muayenesi, zel yemek, zel geziler ve zel elenceler iin yaplan tm harcamalar ebeveyn ekstradan karlamaktadr. renciden alnan har dnda hkmetten de denek alan bu okullarn, ayrca renciden tekrar cret istemesi yasal olarak Osmanl Devleti tarafndan uygun bulunmam ve mfettiler yoluyla bu gibi olaylarda rapor tutulmutur.182
e) Osmanl Devletinden yabanc okullarn ald denekler

Osmanl devleti resmi denekle yabanc okullara yardm etmitir. Ancak bu denein balarda iyi niyetle, daha sonra ise iinde bulunduu siyasi, iktisadi buhrannda etkisiyle kullanld bask sonucu verildii kanaatindeyiz. karlan Maarif Nizamnameleriyle bile denetim g olmutur. Merzifondaki Anadolu Kolejinin bitiiinde olan yanm binann tekrar inas iin 500 lira denmesi Osmanl Devletinden talep edilmitir.183 Yine ayn ekilde Harputtaki Amerikallarn kurmu olduu misyoner mektebinde de, mektebe sonradan eklenen binann vergiden muaf tutulmas istenmitir.184 Ayrca balo, tiyatro ve piyano gibi faaliyetlerle de gelir salamaya almlardr.

2 - Okullarn Ynetimi
Yabanc okullarn almasnn balangta nemsenmemesi, uzun bir sre bu okullar kontrolden ve denetimden uzak brakmtr. Yabanc okullarn alnda rol

Haydarolu, 1990: 83 BOA, Y.PRK.MYD, 13/31, 1311 M.19(21 Temmuz 1309/ 2 Austos 1893 ylnda Sivas valisi Halil Beyin yapm olduu resmi yazmada Merzifon Anadolu Koleji mdr Herbest, valinin yanna karak yanm olan bina iin denek istemitir.) 184 BOA, A.MKT.MHM, 70/12 (uray- Devlet Dahiliye Nezareti)
183

182

82

oynayan tekilatlar, okullarn yneticilerini de kendileri seip tayin etmilerdir. Okul ynetiminden bizzat sorumlu kiiler yani mdrler ve dier idareciler kurucu tekilatn tespit edip grevlendirdii kiilerdi. Bunlar arasnda olduka geni ekonomik gce sahip olan kiiler vard. Yabanc okul yneticilii yapm kiiler ierisinde ekonomik ve siyasi gce sahip olanlar arasnda dnemin Amerika Birleik Devletleri Bakan Wilsonun yakn arkada sanayici Cleveland H.DODGE ilk akla gelen isimlerdendir. Misyoner eiticilere byk meblalarda maddi yardmda bulunan Dodge 4 ocuundan ikisini (Elizabeth ile Boyard) Osmanl lkesine misyoner eitici olarak gndermi, kendisi de 1909 ylnda Robert Kolej dare Meclisi Bakanln stlenmitir. lmne kadar bu grevde kalan Dodgenin olu Boyard de Suriye Protestan Koleji Bakanln uzun sre srdrmtr. Maarif-i Umumiye Nizamnamesinin 1.maddesinde zel okullarn tesis ve ynetiminin kuruculara ait olduu belirtilmektedir. Dolaysyla Mekatib-i Hususiye Talimatnamesinin yaynland 1915 ylna kadar bu okullarn ynetimine devlet mdahalesi grlmemitir. 1915ten stanbulun igal edilmesine kadar sren bu dnemde Osmanl idarecileri zararl faaliyetlerden haberdar olmasna ramen d mdahaleler sebebiyle ciddi tedbirler alamamlardr. Mekatib-i Hususiye Talimatnamesinde yer alan Trk retmenlerin; Trke, Trkiye Tarih ve Corafyas derslerini Trke olarak okutma mecburiyetiyle devlet, okullarn ynetiminde ders tespitinde, retmen tayininde sz sahibi olmaya balanmtr. Buna ramen yabanc okullarn ynetimi Papaz veya rahibelerin ellerinden kurtarlamamtr. Misyoner okulu hviyetini kaybetmeyen bu okullar, Mslman Trk rencileri de dini ayinlere katlmaya mecbur tutmutur.185

3 - Okullarn retim Elemanlar

Osmanl Devletinde menfaatleri olan yabanc devletler ve misyoner kltr tekilatlarnca kurulan okullarn ilk amac, Osmanl Devletinde mslman ya da gayrimslim btn halk arasnda yer edinmekti. Anadolunun en cra kesine kadar yaylan bu okullarn, her ynyle denetim altna alnmas balarda pek mmkn olmad gibi, sonradan getirilen nizamnamelerle de pek mmkn olmamtr. Bu okullarn ders kitaplar, programlar, retmenleri kim? retmenlerin davranlar nasl? Hepsi bir muamma idi. Osmanl Devleti zerindeki smr mekanizmas gelitirmi her lke kltr emperyalizmi ile Hristiyanlam kendine bal bir kuak
185

Vahapolu, 2005: 177

83

istemekteydi.

Bundan

dolay

hibir

fedakrlktan

kanmyorlard.186

Kltr

emperyalizminin yaplmasnda en etkin kurum okullard. Okullarn kurulup ynetilmesinde, kiliseler aktif rol oynuyor, kendi himayelerinde tekilatlar kuruyorlard. Amerikallarn kltr ilerinde ilk tekilat American Board of Conmissioners For Foreign Missiondur ve kilise desteinde kurulmutur.187 Bu tekilatlarn amalarn gerekletirecek kadro, okullardaki retim elemanlardr. Bunlar arasnda ok eitli meslek elemanlarnn bulunduu grlmektedir. lgin olan yn, almalardaki kararllk ve azimleridir. Uzun yllar ok kt artlar altnda yaamlar, bazen yerli halk tarafndan kabullenmiler bazen ise kabullenmemiler ama profesyonellikleriyle bir sre sonra bulunduklar yre insanndan farkllklar kalmam ve kendi varlklarn kabul ettirmilerdir. retmenlerin ok deiik meslek dallarndan seilerek okullarda grevlendirildii grlmektedir. eitli meslek dallarndan olan retim elemanlar aadaki listeye gre yledir:188
Dr. Henry Lee Norris Dr. K.H. Sewny Alexander Bezciyan Dr.Myron S. Davis M.Senders Dr. F.Douglas Shepard Dr. Nikoos Sarkis Carlis Pikg Dr. Robert S. Neon Elizabeth Trowbrige Miss Progs A. Adams Dr. Cyrus L. Stevans Daniel Temple Elathan Gridley Harrison G.D. Dwight William G. Schauffler Tp Doktoru Tp Doktoru retmen Tp Doktoru retmen Tp Doktoru Botaniki Hukuku Tp Doktoru Ekonomist retmen retmen Tp Doktoru Din Adam Din Adam Din Adam Din Adam

186 187

Vahapolu, 2005: 178 Kocabaolu, 1989: 44 45 188 Yahya Akyz 1978: 74

84

Elias Riggs Benjamin Schnerder Thomas P. Johnston Jonk B. Adger Philander O. Powers Henry A.Homes Nothen Benjamin Daniel Ladd William C. Jakson William Goodeu Josian Brewer

Din Adam Din Adam Din Adam Din Adam Din Adam Din Adam Din Adam Din Adam Din Adam Din Adam Din Adam

Yabanc okullar hakknda Osmanl Devletinin kesin bir politika takip edemeyii ve yabanclara kar taknd tavrdan g alan misyoner retmenler milli ve dini amalarn gerekletirebilmek iin rahata alabilmilerdir.189 Yabanc okullarn hemen hemen tamamnda bask makineleri mevcuttu. zellikle daha yaygn ve sistemli alan byk misyoner tekilatlar mstakil matbaalarn kurmulard. 1866 1887 yllar arasnda Amerikan misyoner matbaasnda Ermeni harfli Trke, Ermenice, Bulgarca, branice, Grek harfli Trke, Arap harfli Trke, Rumca olmak zere muhtelif dillerde 249 eit kitap ve risale toplam 48.464.172 sayfa baslarak datlmtr.190 Baslan say miktarndan ok hedef kitlelerin kim olduu ortaya kmaktadr. Yabanc okullar yeterli sayda retmen bulamadklar zaman, gayrimslim kimselerden veya Trklerden retmen almaktaydlar. Bu okullardan Robert Kolejde Ermenice, Bulgarca, Rumca retilmekteydi. 1864 ylndan itibaren Robert Kolej her yl artan bir sayda kontenjannn bir ksmn Bulgar rencilerine ayrmtr. Bunlar arasnda yetienler daha sonra Balkan isyanlarnn elebalar haline gelmilerdir. Merzifonda bulunan Amerikan Protestan Okulunun retmenlerinin ihtilalci fikir ve faaliyetleri olmu, mektepte bulunan Siflosanil adl matbaa sayesinde yaynlarn yapmlardr. Bu retmenlerin derslerini alan rencilerinin de isyanc fikir ile yetitii ve mezun olduktan sonra da Avrupann en ileri gelen Sosyalist ve Anarist partilerine ye olduklar grlmektedir.191

Kocabaolu: 1989: 45 Cahit Kavcar,(1974): II.Merutiyet Devrinde Edebiyat ve Eitim (1908-1923), Ankara s.58 191 BOA, Y.PRK. UM 26/27 1310..26 (15 Mart 1893 tarihli resmi yazmadan Merzifon Protestan Mektebi muallimlerinden Tomayan ile Kayayan adl ahslarn Osmanl Devleti ve Hkmdar aleyhinde duvarlara yazlar yazdklar tespit edilmitir.)
190

189

85

III. BLM - OSMANLI DEVLETNDE BULUNAN YABANCI OKULLAR

A- AVUSTURYA- MACARSTAN OKULLARI
Avusturya okullarndan en bilinen ve kkl olan iki192 okul Sankt George Avusturya Erkek Lisesi ve Ticaret Okulu (Sankt Georgesterrechisches Kollege) ile Sankt George Avusturya Kz Lisesidir. stanbulda alm olan Katolik Okullar arasnda Fransz ve talyanlardan sonra nc srada Avusturya misyonerlerinin din ve retim messeseleri gelir. Avusturyallarn Bykderede Avusturya-Macaristan tebaasna mahsus bir okulu vardysa da, talyanlar tarafndan (Mineurs Conventuels rahipleri tarafndan) bir mddet idare edilmi sonra talya tarafndan tamamen benimsenmitir.193 7 Kanunu Evvel 1904 tarihinde Avusturya Sefareti tarafndan Bab- Aliye takdim edilen Avusturya Okullar yledir.
Tablo 1: Osmanl Devletinde Bulunan Avusturya Okullar: Osmanl Devletinde Bulunan Avusturya Okullar194 Nr Okulun Yeri 1 kodra Bera- Bl Mah. 2 3 kodraya bal Gjuhadol 4 kodraya bal Gjuhadol 5 kodraya bal iroka 6 kodraya bal iroka 7 kodraya bal Barbalu 8 kodraya bal Dayi 9 kodraya bal Sla 10 kodraya bal Dayi 11 kodraya bal Troan 12 kodraya bal Kalmeti 13 kodraya bal Troan 14 kodraya bal Oroi 15 kodraya bal Sipai 16 kodraya bal Kanyeti 17 kodraya bal Miloti 18 kodraya bal Reeni 19 kodraya bal Dra 20 kodraya bal Dra
192

Okulun smi Collegium Pontificium Albaniense Collegium Francisco-Xaverianum Fransisken Erkek Leyl Mektebi Soeur Stigmaties Kz Mektebi Paruvas Mektebi Soeur Servites Sbyan Mektebi Paruvas Mektebi Paruvas Mektebi Paruvas Mektebi Paruvas Mektebi Mekteb Soeur de Charit Kz Mektebi Fransisken Mektebi Mekteb Mekteb Mekteb Mekteb Mekteb Katolik Erkek Mektebi Soeur de Chati Kz Mektebi

stanbuldaki bu okullarn dnda Avusturyallara ait baka okullara rastlanmad belirtilmesine ramen (Polvan, 1952: 132-167, Haydarolu, 1990: 161) amil Mutlu Osmanl Devleti topraklarnda ok sayda Avusturya okulu olduunu kaydeder (Mutlu, 2005:707) 193 Polvan, 1952: 132 194 Mutlu, 2005: 70-71

86

21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 38 39 40 41 42

kodraya bal Tirana kodraya bal Prezrin kodraya bal Prezrin kodraya bal Zoci kodraya bal pek kodraya bal Yakova kodraya bal skb kodraya bal skb kodraya bal skb kodraya bal Yanya kodraya bal Letnika Edirne Vilayeti Karacabevvab stanbul Vilayeti Beyolu Dersaadet Tomtom Sk. stanbul Vilayeti Galata Aydn Vilayeti zmir Burun-bd Manisa zmir Aydn Kuds-i erf Sanca

Katolik Erkek Mektebi Soeur de Chati Kz Mektebi Katolik Erkek Mektebi Mekteb Mekteb Mekteb Mekteb Soeur de Chati Kz Mektebi imendifer Mektebi Mekteb Mekteb Soeur de Chati Kz Mektebi Paruvas Mektebi Avusturya Alman Musevi Mektebi Avusturya Mektebi Erkek Mektebi Santamarya Kilise Manastr ve Mektebi Santamarya Kilise ve Mektebi Santamarya Kilise ve Mektebi Mihitarist Misyon Kilisa ve Mektebi Mihitarist Misyon Kilisa ve Mektebi Lamel Mektebi

Osmanl Devleti, Katolik propagandasnn youn olduu blgelerde takip ettii politika gerei Avusturya-Macaristan Devletinin himayesinde faaliyet gsteren Katoliklere kar zorluklar karm, Katolik Mezhebiyle ilgili ilerin takibini yapan Avusturya Sefaretinin 1904 senesinde harekete gemesi Bab- Alinin ilgisini bu duruma yneltmesine neden olmutur.195 zellikle Kosova ve kodra Blgesindeki Osmanl memurlarn Avusturyallarn faaliyetlerini devletin i ilerine karma olarak alglamalar yznden ileri geciktirme yoluna bavurmalarna neden olmutur. Avusturya Hkmeti Bab- Aliden bir takm isteklerde bulunmutur. Bu isteklerin iinde, Avusturya-Macaristana mensup olan veya himayesinde bulunan 245 adet manastr, kilise, mabed, ruhban evleri ve mektepler gibi hayr messeselerinin varlklarnn kabul edilmesi, mevcut kanun ve nizamlar gereince bunlarn emlak vergisi muafiyeti ile btn hukuk ve imtiyazlardan faydalanmas, bu gibi eitim kurumlar ve dini yerlerin inasna Bab- Ali 6 ay iinde itiraz etmezse, ruhsatl saylmas ve btn muafiyetlerden istifade edebilmesi, bu kurumlarn geniletilmesi ve tamirinin engellenmemesi de vard. Bu istekler tabiki Meclis-i Vkela kararyla kabul edilmemitir. Sre gelen bu anlamazlk srasnda Avusturya-Macaristan Devletinin Osmanl Devletinde bulunduunu iddia ettii okullar Tablo 1de belirtilmitir.

195

Mutlu, 2006: 68

87

1) Osmanl Devleti ile Avusturya arasndaki Katolikleri himaye sorunu

Avusturya-Macaristan ile Osmanl Devleti arasnda gergin bir ortam sregelmitir. Bu gerginliin sebebi Avusturyann Osmanl tebas Katolikleri himaye etme abasnda olmasdr. Avusturya-Macaristan Devletinin Kosova ve kodra ehirlerinde bulunan Katolik rahiplerini, dolaysyla btn Katolikleri Osmanl Devletinin vatanda olsa bile himaye etme hakknn olduunu savunmas bu sorunu yaratmtr. Tabiki Osmanl Devleti de bu durumdan rahatsz olmu, bu himaye hakkn kabul etmemitir. Bilindii gibi Belgrad Anlamas Avusturya ile Osmanl Devleti arasnda imzalanmtr. Bu Anlamasnn 9. maddesi Osmanl Devletinin haklln ortaya koymaktadr. Osmanl Devleti bu anlamaya gre; yalnzca Frank Papazlarnn himayesinin anlalmas gerektiini savunmutur. Avusturya-Macaristan Devletinin Osmanl Devleti iindeki Katolikleri himaye etmek istemesinin, Osmanl Devleti tarafndan 1853 ylnda imzalanan Paris Anlamas ve daha sonra imzalanan Berlin Anlamasyla (62.madde) hibir hukuki dayana kalmamtr. Ancak Avusturya Hkmeti frsat bulduka himaye sorununu gndeme getirmi ve bu konudaki isteklerinden vazgememitir. Osmanl Devletinin geitirmeleriyle himaye sorunu I.Dnya Savana kadar byle devam etmi, 18 Eyll 1330da (1914) Kapitlasyonlar kaldrldktan sonra Avusturya-Macaristan messeseleri de bir kayg ierisine girmilerdir. Edirnede bulunan Aram Soeur de Charit Kz Okulunun vilayet maarifi mdr tarafndan hastane yaplmak zere zapt edildii yolundaki haberleri Viyanaya kadar ulamtr. Bunun zerine yaplan tahkikatta bunun doru olmad, bu haberin ehirde bulunan Rum, Ermeni ve Yahudi okullarna el konulmasndan sonra srann kendilerine gelecei endiesiyle, okul yetkilileri tarafndan karld anlalmtr.196

2) Edirne ve stanbulda bulunan Avusturya Okullar197

Tablo 2: stanbulda Bulunan Avusturya Okullar: stanbulda Bulunan Avusturya Okullar Okulun Bunduu Yer Beyolu, Sokak Tomtom Kurulu Tarihi 1848 Okulun Ad Avusturya Mektebi Messisi ve MdrMdiresi Avusturya Konsolosu Avusturyal Katolik Ruhban Kz ksmnn Mdiresi Madam Baver

Beyolu, Eski Banka Soka

1864

St.Georges Mektebi

196 197

BOA, DH..UM, E 13/61 Mutlu, 2005: 75-76

88

Beyolu, Sokak,Santra Kilisesi dahili

Posta Maria

1853

Avusturya Mektebi

Santra Maria Kilisesi rahipleri idaresinde

Tablo 3: Edirnede Bulunan Avusturya Okullar: Edirnede Bulunan Avusturya Okulu Okulun Bunduu Yer Karacabevvab, Mahallesi slam Kurulu Tarihi 1876 Okulun Ad Soeurs de Charit Aram Mektebi de Messisi ve MdrMdiresi Avusturyal Rahibeler

Edirnede

bulunan

bu

Avusturya

Okulunda

Maarif-i

Umumiye

Nizamnamesinin 129. maddesi uygulanmyordu. Okulun rencilerini Bulgar, Rum, Ermeni ve Museviler oluturuyordu.

B - TALYAN OKULLARI
1) Genel Olarak Okullarn Ortaya k
stanbulda alan talyan Okullar stanbula gelen en eski Katolik misyonerleri tarafndan kurulmutur. Conventuel (Konventel) rahipleri198 denilen bu rahipler stanbulda birok talyan okulu amlardr. lk Franciscainler 1220 ylnda stanbula gelmiler, Hali kysnda Venedik kolonisine ait blgede kaldktan sonra Galataya geip orada St.Francois (veya San Francesco) manastr ve kiliselerini kurmulardr. Gerek Bizansllar gerek Osmanllar dneminde Franciscainlerin Yakn Douda en nemli merkezi bu kilise olmutur. Franciscain rahipleri dier adyla Mineurs Conventuels rahipleri fakir veya terkedilmi ocuklar toplayp yetitirmeyi ilk devleri arasna almlard. lk olarak eitimin ileyii kilise ve manastrda balamaktayd. ocuklara rahipler tarafndan okuma, yazma ve hesap retiliyor, Hrstiyanlk akidelerine dair basit bir bilgi veriliyordu. Bu okullarda daha sonra birka dil retilmeye de balamt. 16.yzylda Osmanl topraklarna ayak basan Katolik misyoner cemiyetleri arasnda talyan asll tarikatlarn varl sz konusudur. Frres Mineurs Conventuel misyonerlerinin dnda Dominicain, Salesien misyonerlerinin tesis ettii okullar da vardr. Bu tarikatlar 19.yzyln sonuna kadar Fransz himayesinde kalmlar, 20.yzylda mensup olduklar talyan himayesine girmilerdir.

Conventuel diye anlan bu rahipler, stanbula gelen en eski Katolik misyonerlerdir. Franciscain (Fransisken) rahiplerinin iinde yer alan Conventuel rahipleri Saint Francais Tarikatna mensupturlar. (Daha ayrntl bilgi iin Bkz. Nurettin Polvan s.66)

198

89

2) 1890 Tarihinde Osmanl Devletinde Bulunan talyan Okullar

Osmanl Devletinin bnyesinde bugn de bazlarnn varln srdrd okullardan biri de talyan Okullardr. stanbula gelen talyanlar daha ok ticaret ve denizcilikle uramlard. stanbulun Galata semtinde talyanca, 1870 ylna kadar eitli ivelerde konuulmutur. talya, siyasi birliini kurduktan sonra dier Avrupa Devletleriyle beraber smrgecilikteki yerini almtr. Bu srete kendi menfaatleri dorultusunda dier lkelerin corafyasyla yakndan ilgilenmitir. zellikle Trablusgarp, zmir, Trabzon gibi Osmanl Devletine bal vilayetlerde kendisine tabi olan Katolik misyonerleri199 vastasyla okul, kilise ve salk kurulular amtr. talyanlarn ilgi duyduklar blgelerin banda Trablusgarp, Bingazi ve Derne gelmektedir. 1893te Bingazide bulunan talyan Konsolos vekili Msyo Ricardo tarafndan meydana getirilen olay bu ilginin en arpc rneidir. Vekilin talyadan getirdii retmenlerle, Bingazide talyan okulu aacan; Arapa, Trke ve talyanca olmak zere stun halinde hazrlatt varakalar ile ehrin muhtelif yerlerinde ilan ettirmitir. Bu teebbs haber alan Bingazi Mutasarrf byle bir teebbsn yasalara aykr olduunu, bu hareketten vazgeilmesini tembih etmi ise de buna kulak aslmayarak 16 ubat 1893te okullar almtr. talya Hkmeti; Konsolos vekilinin vizitesinin verilmedii ve okullara rencilerin devamnn engellendii gerekesiyle, mutasarrf sorumlu tutmu blgeye zrhl bir gemi gndermi ve Bingazi Mutasarrf tehdit etmitir. Daha sonra da Bingazi Mutasarrfn deitirilmitir.200 Bu durum ne kadar uralrsa uralsn bu okullarn almasna engel olunamadnn bir gstergesiydi. Osmanl topraklarndaki talyann emellerini bilen mutasarrfn amac, talyann okullar amasn ve bu okullara halkn devamn engellemekti. Ancak baarl olamamtr. talyan okullar da dier yabanc okullar gibi faaliyetlerini Hristiyan ve Musevi halk zerinde srdrmlerdir. Kendi tabiiyetlerinde bulunan ailelerin nfus miktar 510u gemezken bu okullara devam eden renci says bazen 100leri 500 leri bulmaktayd.201 Mslman ocuklarn bu okullara gitmesi yasak olmasna ramen Selanik vilayetinde bulunan talyan ve Alman okullarna Mslman ocuklarn dil tahsili iin devam ettikleri ancak bunun yasak oluundan dolay velilerine tavsiyede bulunularak bu okullara gitmelerinin men edilmesi vilayet
Katolik mezhebine bal bu tarikatlar; Salsien, Dominicain, mmacule, Conception, St.Josept, vre Franciscain, Alloattidir. Bkz. Paul Fesch Abdlhamitin Son Gnlerinde stanbul eviren Erol yepazarc, stanbul (1991): s.4474 200 Mutludan naklen. S.51 201 Mutlu, 2005: 51
199

90

valilerince istenmitir.202 25 Mays 1897de kodra valisi, Mslman ocuklarn bu okullara gnderilmesinin sebebini, blgede deiik dilleri renecek okullarn bulunmamasna ve idadi okullarn yokluuna balamtr.203
Tablo 4: eitli llerde na Edilen talyan Okullar: eitli Tarihlerde na Edilen talyan Okullar204 Selnik Metropolid Mah. 1901 kodra Drac Hms Derne zmir, Rum Yetimhne Mah. II.Rhtm Cad. Sporting Kulp civar Kuds Beytl-lahm Karamizan Beyt-i Ceml stanbul, Yedikule, Hac Hseyin Aa Mah. Cmi-i erif Sk. Edirne Dedeaa Mahmudiye Mah. Urfada kasaba iinde Antalya Rum Mah. Adana, Salclar Mah. Abidin Paa Cad. Kadky, Moda Feriky 1902 1903 1903 1903 1865/1904 talyan Okulu talyan Sanayi Okulu (Marangozluk, Demircilik) talyan Kz Erkek Okulu Erkek Okuluna kz ksm ilave ptida Kz Okulu talyan Kz Okulu talyan Sanayi Okulu talyan Ziraat Okulu talyan Ziraat Okulu 1884 1911 1910 1914 1914 1912 1903 talyan Okulu Mineurs Conventuel Okulu yerine Soeurs Franciscain Del Cilyo Okulu talyan Kz Nak Okulu talyan Okulu Sni ve Ticri talyan Erkek Okulu talyan Kz Okulu Bartolome Giustiniani Enstits

talyanlar, Osmanl Corafyasnda u blgeleri tercih etmilerdir. Arnavut okullar da bu u blgelerde; Prezrin, pek, kodra ve Grice de talyanlar tarafndan almtr. Bunun sebebi Arnavutlar arasnda talyancann yaygnlatrlmak istenmesidir. Osmanl Devleti talyanlarn bu faaliyetleri karsnda, alabildii tek tedbir talyancann yaylmasna frsat veren Osmanl memurlarnn Vatan Haini saylaca yolunda vilayetlere gnderilen telgraftr. Taoz Mutasarrf Kazm Bey, bu olaya bir are olarak bu blgedeki okullarda Osmanlcann kolaya indirgenmesini teklif etmitir.205 talyan okullarndan bazlar, dier yabanc okullarda olduu gibi nce alm ok daha sonra ruhsat alnm, ya da ev yapmak iin ruhsat alnm bu ev daha sonra okula dntrlmtr.206 1890 ylnda kodrada iki tane ruhsatsz okulun
202 203

BOA, Y.PRK.UM 44/96, Lef.19,23,25 BOA, D. 1960/5 204 Mutlu, 2005: 52 53 205 BOA, DH.D. 123/7 206 BOA, Y.PRK.UM, 44/96, Lef.22, 3 Kanunu Evvel 1314 (15 Aralk 1898) tarihli kodradan gelen telgrafta Mft El-abd Yusuf ve El Abd Nail byk bir talyan Okulunun varlndan bahseder, bunun yannda byk bir Avusturya ve Rum Okulu da vardr.

91

varl sz konusudur. Bu say rtiye ve kz rtiye okullaryla e kmtr.207 Kudste meydana gelen dier bir olay ise daha ilgintir. Bir talyan Hayr Cemiyeti tarafndan ruhsatsz olarak alan bir hastanenin Konsolosun da katld temel atma treni yaplm, trende Osmanl memurlar da hazr bulunmulardr. Bu da usulszln yetkililer nnde bile pervaszca gerekletirildiini gzler nne sermektedir. Bu hal bir emrivaki olmu ve hastanenin yapmna engel olunamamas gibi bir durum ortaya kmtr. Osmanl Devletinin ald tedbirler talyanlarn okullarn amalarna engel olamam, bilakis renci says daha da artmtr. Osmanl okullarna devam eden rencilerin bir mektubu bile zor yazabildii208 gz nne alnrsa birka dilin okutulduu bu okullarda ders programlar da kaliteli ve rencilerin bir meslek sahibi olarak hayata balamalar tercih edilme sebebi olabilir.

3) Fransz Himayesinden talyan Himayesine Geen Okullar

stanbulda Fransisken (Franciscain) rahip ve rahibelerinin atklar okullar yledir:
1.St. Antoine Okulu: Beyolunda kurulan bu okul 1885 ylnda yeniden

tekilatlandrld. renci says 4060 civarndayd. 1907 ylna kadar Fransz himayesindeyken bu tarihten sonra talyan himayesine girmitir. St. Antoine bir kilise okulu zelliini tayordu. I.Dnya Sava yllarnda kapal kalm 1918den sonra yeniden almtr.
2.talyan Erkek Lisesi: Bykderede almtr. Avusturya veliaht Aridk

Rodolphen himayesinde bulunduundan okul Rodolphe adn tayordu. 1898de kan yangna kadar faaliyetlerine devam etmitir. Yangndan sonra Avusturya Konsolosluu, Avusturya Hayr Cemiyeti okul binasnn yeniden inasyla ilgilenmilerdir. Ba rahip Pere Caneve misyon tarafndan masraf karlanmak zere yeni bir bina yaptrm, ilk rencileri 40 kii olmutur. Yeni okul talya himayesine girmi renci says 80e kmtr. Daha sonra Kz Okulu da almtr. Rodolphe Okulu, Osmanl Hkmetinin 22.05.1906 tarih ve 65276/29 sayl emri ile tannmtr.209
3.Beykoz talyan Okulu: Conventuel misyonerleri 1889da Beykozda cam fabrikas

Katolik ameleleri iin kk bir kilise (chopelle) kurmulard. Bu kilisedeki dini ayinler
207 208

BOA, D., 2717/46, Lef.3 BOA, D., 1960/5 209 Polvan, 1952:134

92

Bykdereden belirli zamanlarda gelen bir Conventuel rahibi tarafndan yaplyordu. renci says balangta 12 kadard. 1907 ylna kadar Fransz himayesinde olan Beykoz Conventuel Okulu bu tarihte talyan himayesine girdi. I.Dnya Savana kadar faaliyetlerine devam etti. 1918 Mtarekesinden sonra bu okulun almad anlalmaktadr.210
4.Conventuel Paabahe talyan Okulu: Paabahede kk bir kilise aan

Conventuel rahipleri burada Katolik ailelere hizmet verirken, ocuklarn da okutuyorlard. renci says 45 kadard. Bu okulun 1891 ile 1894 yllar arasnda faaliyette bulunduu ondan sonra kapand anlalmaktadr.211
5.Riformatilerin Beyolu Sainte Marie talyan Okulu: Beyolunda stiklal

Caddesinde Ste.Marie Drapris Kilisesine bitiik olan okulun kurulu ve kapan tarihlerini bilmiyoruz. Ancak 15.yzyln ikinci yarsnda faaliyette bulunmutur.
6.Yeilky Sacr Cour talyan Kz Okulu:

Bu okul, Yeilky ky ii kuyu

sokanda talyan nas mektebi (scuola italiana temminile A sanstefano) adyla 1893de almtr. 1913 ylndaki Osmanl-Fransz uzlamasna bal listede ad gemekte olduundan, o tarihte Fransz himayesinde bulunduunu syleyebiliriz. I.Dnya Savanda kapanan Socr Cour Okulu 1918 Mondros Mtarekesinden sonra yeniden almtr.212

4) Dominicain (Dominiken) rahip ve rahibelerinin stanbuldaki okullar:

1.Galata San.Pietro talyan Kz Okulu: Bu okul talyan soyundan Dominicaine

rahibesi Clotild Boglione tarafndan Galatada nar Sokanda San.Pietro kilisesi eklentisinde 1906da almtr. Ana ksm ile 5 snfl bir ilkokuldu. renci says 1915 ylna kadar ortalama olarak 100 kadard. I.Dnya Sava srasnda kapanm 1918 Mondros Mtarekesinden sonra 3 snfl bir okul olarak tekrar almtr.
2.Yedikule talyan Kz Okulu: Dominicaine rahipleri tarafndan 1884 ylnda

Yedikulede, Hac Hseyin Aa Mahallesinde, Cami-i erif Sokanda ina edilen bu okul, 1910da Fransz himayesinden talyan himayesine gemitir. 1913 tarihinde 2 oda ilaveyle geniletilmitir.213

210 211

Polvan, 1952:134 Polvan, 1952:135 212 Polvan, 1952:135 213 BOA, DH.D.,154/9

93

3. Bakrky talyan Okulu: Dominicain rahipleri tarafndan Bakrky Sakzaacnda

1881de kurulmu olan bu okul, 1882de talyann Mondobi ehrinden stanbula gelmi olan, ayn tarikat rahibelerinin idaresine braklmtr. Okul balangta, Bakrky Domanicain Kilisesi Ruhani dairesinde oturan Katolik ailelerinin ocuklarn okutmak zere almsa da sonradan baka din ve mezhepten olan ocuklarn da katlm olmutur. I.Dnya Sava srasnda kapatlm, 1918 Mondros Mtarekesinden sonra Francisaine rahipleri tarafndan 4 snfl bir kz ilkokulu olarak almtr. 1 Ocak 1907de Fransz himayesinden talyan himayesine girmitir.214

C - RUS OKULLARI
1) Ruslarn Osmanl Devleti zerindeki Emelleri ve Buna Ynelik Misyoner Faaliyetleri
Bilindii gibi Ruslar Slav kkenliydi. Osmanl Devleti de bnyesinde birok Slav kkenli milletleri barndryordu. Ruslar Ortodoks mezhebinden olan bu milletleri kendi himayelerine alabilmek iin Panslavizm politikasn uygulam ve bunda da baarl olmulardr. Kk Kaynarca Anlamasyla Ortodokslarn hamiliine soyunan Ruslar, 1806 -1812 Osmanl-Rus Savanda Ruslar, Srplarn siyasi varln kabul etmek zorunda kalmlard. Rusyann Osmanl Devleti zerindeki siyasi otoritesi 1830da bamsz Yunanistann kurulmasyla dorua ulamtr.215 Osmanl topraklarnda Papazlarn faaliyetleriyle yrtlen almalar neticesinde Ortodokslar birer birer Osmanl Devletinden kopmulardr. Ancak Rusyann Osmanl Devleti zerindeki emellerine ulamasndaki bu baar Avrupal devletlerin houna gitmemi, bu duruma mdahale etmelerine sebep olmutur. Rusya dier Avrupal devletlerden daha ge misyonerlik faaliyetlerine balamtr. Payna den ksm da daha ok Orta Douda Suriye Filistin topraklarnda kullanmtr. Rus Hkmeti 1843 senesinde Filistin blgesine ruhani bir memur gndermek suretiyle blgede yeni bir politikann temellerini atmtr. Bu memurun en nemli vazifesi, blgede bulunan Rumlar arasnda propaganda yapmak suretiyle Ruslar hakknda oluan gvensizlii ortadan kaldrmak

Polvan, 1952:144 3 ubat 1830 tarihinde ngiltere, Fransa ve Rusya arasnda imzalanan Londra Protokol ile bamsz Yunanistan Devleti kurulmutur. (Bkz. Ariv belgelerine gre Balkanlarda ve Anadoluda Yunan mezalimi, Ankara 1995 1 3 TC Babakanlk Devlet Arivleri Genel Mdrl Osmanl Arivi Daire Bakanl, Yayn Nu:22)
215

214

94

olacakt.216 Tarihe kutsal yerler sorunu olarak damgasn vuran olayda Fransa ile Rusya savaa tutumulardr. Fransa Hz. sann doduu yer olarak kabul edilen Beytl-lahmdaki gm yldzn kaybolmasndan, Rus ar I.Nikola ise Ortodokslarn lideri olarak kendisini grmesinden dolay patlak veren Krm Sava217 sonunda imzalanan Paris Anlamasyla (1856) Avrupa devletleri, Osmanl Devleti zerindeki siyasi basklarn arttrmlardr. Osmanl Devleti ise Paris barndan hemen nce 18 ubat 1856 ylnda yaynlad Islahat Fermanyla Hristiyanlara geni haklar vermi, ancak Avrupa devletlerinin i ilerine karmasn nleyememitir. Islahat Fermanndan sonra siyasi alanda malup olan Rusya faaliyetlerini Filistine yneltmitir.218 Ruslar bahsettiimiz 1856 ylndan 1902 ylna kadar olan 46 yllk dnemde Kuds, Beyrut, Filistin, am ve Suriyede birok hastane, okul ve kilise kurmulardr. Daha nce ad geen Filistin Ortodoks Cemiyet-i mparatoriyesi adl hayr cemiyetiyle faaliyetlerini yrtmlerdir. Bu cemiyette temel prensip; dier mezheplere ait cemiyetlerle mcadele, faaliyetlerinin yrtlmesi iin gerekli yardm toplanmas, okul ve kilise almasn salamak olarak sayabiliriz. Sadece Beyrutta 1910 ylnda 44 Rus okulunun bulunduu Maarif Nezaretinden bildirilmitir. Bu da Ruslarn ne kadar ok messese atklarnn bir delilidir.219 Rus Ortodoks misyonerlerinin Arap milliyetiliinin domasnda da katks olduunu baz kaynaklarda gryoruz. yle ki Rus Ortodoks misyonerleri de blgede Amerikan misyonerleri gibi dini kimlik yerine milli kimlii n plana kararak bir rol oynadlar. Ruslar, arn politikalarndan da destek alarak dou kilisesi zerindeki Yunan basksna kar kmlar ve ounlukla Arap olan daha alt dzeydeki dini snf desteklemilerdir. Ruslarn en nemli baarlarndan biri de Yunan Ortodokslarnn muhalefetine ramen bir Arapn 1899da Antakya piskoposluuna ykseltilmesidir. Rus politikaclar, Nilden Frata ve Dicleye kadar tm Araplar ve Gney Slavlar Osmanlya kar ayaklanmalar iin mobilize etmeyi planlyorlard. nk Osmanlnn zayfl byk oranda onlarn karlarna idi. Amerikan oryantalist literatrnn iddia
216

Kuds Mutasarrf Kazm Efendinin Filistin blgesi ile ilgili olarak olduka nemli bilgiler verdii 1903 tarihli tezkeresi iin Bkz. BOA, Ali Fuad Trkgeldinin miraslarndan satn alnan evrak 4/72 Mutludan naklen. S.78 217 Krm Sava 1853 1856 yllar arasndaki Osmanl Rus Savadr. ngiltere, Fransa ve Pyomente Sardinya Krallnn Osmanl tarafnda yer almasyla, Avrupal Devletlerib Rusyay Avrupa ve Akdeniz dnda tutmak amacyla harekete gemeleriyle sava balamtr. (Bkz. Oral Sander, Siyasi Tarih, mge Kitabevi 13.Bask) 218 Mutlu, 2005: 78 219 Haydarolu, 1990: 165

95

ettii gibi edebiyattaki yenileme srf Amerikan misyoner gruplarna atfedilemese de bir btn olarak Rus Ortodoks ve hatta birok Amerikal misyonerin faaliyeti Arap Hristiyanlar arasnda milli bilincin teekkln tevik etmitir.220
2) Osmanl Devletlerinin eitli Vilayetlerindeki Rus Okullar
Tablo 5: Hdvendigarda Bulunan Rus Okullar: Hdvendigarda Bulunan Rus Okulu Okulun Bulunduu Yer Kurulu Tarihi Bursa, Sedba, Ermeni 1304 Mahallesi. Okulun smi ve Bulunduu Cemiyet Rus Mektebi Bal Messisi ve MdrMdiresi Msyo David Kalantaryan

18861887 yllarnda kurulan okul 3 Austos 1893te ruhsat almtr.221

Tablo 6: stanbulda Bulunan Rus Okullar:

stanbulda Bulunan Rus Okullar222 Okulun Bulunduu Yer Kurulu Tarihi Beyolu, Humbarac Yokuu, Topu kmaz 1891 Sk. 8 nolu hane Beyolu, Tercman Soka, 10 nolu hane Beyolu, Kulekaps Hoca Ali Mah. 13 nolu hane

Okulun smi ve Bulunduu Cemiyet

Bal

Messisi ve MdrMdiresi Msy Ospenski Msy Glaif

Rus Mektebi (8 yana kadar) Rus Mektebi Rus Papaz Mektebi

Tablo 7: Cebel-i Lbnanda Bulunan Rus Okullar: Cebel-i Lbnanda Bulunan Rus Okullar223 Okulun Bulunduu Yer Kurulu Okulun smi ve Bal Tarihi Bulunduu Cemiyet Kuds d, Moskofiyye Rus Mektebi Arz- Filistin Rus 5 Eyll 1898 adl binada Ortodoks Cemiyeti Kuds, Betl-lahm 5 Kasm 1900 Rus Mektebi Arz- Filistin Rus Kasabas Ortodoks Cemiyeti Kuds Beytl-Cl 1 Ekim 1900 Rus Mektebi Arz- Filistin Rus Kasabas Ortodoks Cemiyeti Kuds Beytl-Cl 1 Ekim 1900 Rus Mektebi Arz- Filistin Rus Kasabas Ortodoks Cemiyeti Kuds Beytl-Sahr 1 Ekim 1887 Rus Mektebi Arz- Filistin Rus Ky Ortodoks Cemiyeti Messisi ve MdrMdiresi Mderrisi Madam Hilin Aleksiyef Mdiresi Elizabet Klobef Mdiresi Elizabet Klobef Mdiresi Elizabet Klobef Mdiresi Elizabet Klobef

1902 ylnda Beyrut vilayetinin deiik ehir, kaza ve kasabalarnda 45 Rus okulu tespit edilirken, Suriye vilayetinde 27, Cebel-i Lbnan Mutasarrflnda 10, Kudste 5 okul bulunmaktayd. Bunlarn varl 13 Mart 1902 tarihli iradeyle kabul edilmiti.224
220 221

Bassam Tib, (1998): Arap Milliyetilii, ev. T. Temiz, Yneli Yaynlar, stanbul: s.135 Mutlu, 2005: 92 222 Mutlu, 2005: 93 223 Mutlu, 2005: 94

96

D - ALMAN OKULLARI
1) Almanyann Osmanl Devleti zerindeki Misyoner Faaliyetlerinin Balamas
Almanya da talya gibi siyasi birliini tamamladktan sonra daha aktif olarak misyoner faaliyetlerine balamtr. Almanlar, Alman kltrn Trkiyeye empoze etmek, gayrimslim tebaay kendi mezheplerine ekmek gibi dncelerini gerekletirebilmek zere faaliyetlerini srdrdler. Almanlar btn Osmanl topraklar zerinde zellikle de Alman uyruklularn ounlukta bulunduu yerlerde okul ama abasnda oldular. Hatta okul amak iin blge halkn maddi-manevi eitli yardmlarla kazanmaya almlar, adeta kendilerini destekleyecek kamuoyu yaratmaya uramlardr. Almanya, zellikle ekonomik olarak faaliyet ierisinde bulunmay planlad blgelerde gereksinim duyaca Osmanl genlerini yetitirmek zere Alman propagandistlerinin tavsiyesiyle, youn bir ekilde okul, hastane, yetimhane ve kiliseler amaya balamtr.225
Tablo 8: 1871 ylndan nce Trkiyedeki Alman Okullar:

zmir Gl Mah. zmir Gl Mah. zmir Rum Hastanesi Yakn Dilrub Hristiyan Mahallesi Aydn, akrolu Sokak Beyolu, Yeniyol, Tekke Sokak Kuds, Bbl-halil Kuds, Bbl-halil Yafa Yafa, Saruna Kuds, sur d Kuds, Beytl-lahm Kasabas

Alman Mektebi Alman Yetimhane Mektebi Avusturya Mektebi Mkhitaris Avusturya Mektebi Mkhitaris Alman Mektebi Alman Mektebi Alman Sanayi Mektebi Alman Mektebi Alman Mektebi Alman Mektebi Alman Mektebi

5 Eyll 1853 18 Eyll 1866 1846 1850 1868 1852 1860 1870 1871 1871 1864

Almanya tarih sahnesine birliini tamamlayarak 1871 ylnda siyasi ve askeri bir g olarak kmtr. Bu zamana kadar Osmanl topraklarnda pek fazla Alman vatanda yoktu ve bunlar Avusturya tarafndan temsil ediliyorlard. Ancak bu zamandan sonra bakentte saysal bir art gstermiler ve stanbuldan Kudse giden yol zerinde okul ama giriimlerinde kendilerinden sz edebilecek bir duruma
224 225

Mutlu, 2005: 85 86 87 lber Ortayl, (1981): II. Abdlhamit Dneminde Osmanl mparatorluunda Alman Nfusu, Ankara: s. 49 51

97

gelmilerdir.226 Almanya kendisine faaliyetlerini gerekletirebilecei nemli blgeler semitir. Edirne, Selanik, Kosova, zmir, Aydn, Bursa, Van, Mamrat-l Aziz, Mara, Beyrut, Kuds, Halep, Badat ve Malatya gibi ehirleri bunlarn arasnda sayabiliriz. Kuds zellikle nemlidir. nk 1871 ylndan nce alan okullarn 10undan 6s burada almtr. Hangi din ve mezhepten olursa olsun Filistine Almanca konuan kalabalklarn yerlemesini, bu mmkn deilse yaratlmasn isteyen Alman Dileri Bakanl, II. Wilhelmn Osmanl Devleti ziyaretinden sonra kilise, okul, yetimhane gibi kurumlar ina etmek amacyla Kuds ve Filistinde arazi almn tevik iin kampanyalara giriti.227 Alman Dileri Bakanlnn arsna bir takm tarikatlar uydu. Bunlar; 1. Communante Evangelique 2. Deustcher Palastina Verein 3. Warle des Tempels (Katolik) 4. Verein Vom Heilligien Grabe 228 Bu rgtler zmir, Betlehen, Hayfa, Yafa, Nazaret, Kuds ve Badat-Basra blgesinde faaliyet gsteriyor. Das Heilligie land Zions Verein tekilat ise Filistindeki Alman kolonilerinin dini kurumlarn tamamlyordu. Almanlar amalarna ulamak iin eitim kurumlarn basamak olarak kullandlar. Alman misyonunun en etkili rgtlerinden Ltheran Rahipler Birlii okullar tekilatlandrmakta grevliydi.229 n Asyann her din ve snftan halkn lkedeki yabanc okullar arasnda Alman okullarn da grmek istedii bir ortamda Alman ticaret ve siyasetinin baarsna yardm edecek kltrel kurumlarnn, pek az olduu arttrlmas gerektii gibi fikirlerle bu okullarn almas tevik ediliyordu.230 Alman mparatoru II. Wilhelme Osmanl Devletinin ikinci kez ziyaretinde II. Abdlhamid tarafndan imparatora Protestanlarla birlikte Katoliklerin de hamilii verilmitir. II. Abdlhamid Filistin blgesine Yahudi gn yasaklamtr.231

Haydarolu, 1990: 159 Ortayl, 1981: 54 228 Sevin, 2002: 159 229 lhan Tekeli Selim lkin, (1993): Osmanl mparatorluunda Eitim ve Bilgi retim Sisteminin Oluumu ve Dnm, Ankara: s.12 230 Ortayl, 1981: 50 231 BOA, D. 2724/56
227

226

98

Almanyaya tabi Yahudiler de bu durumda faydalanarak yasa delmiler: Yahudi kolonizasyonunu balatmlardr. Bu hareketin balamasnda Hilfs Verein der
Deuscehen Juden adl tekilat etkili olmutur. Almalarn Yahudileri kullanmaktaki en

nemli amac blgede daha nceden var olmu Fransz ve Amerikan kltrleriyle mcadele etmek, kendi kltrlerini benimseyecek bir topluluk oluturmakt.232 Bir Fransz gazetesi bu blgedeki Alman misyoner faaliyetlerinin baarsn Hristiyan
olarak sevin, Fransz olarak zl eklinde dile getirmektedir.233 Almanlarn

misyonerlik faaliyetleri Fransz, ngiliz ve Amerikallarn misyonerlik faaliyetlerine paralel olarak douda Mamrat-l Aziz (Elaz)de de devam etti. Ermeni olaylar sonucu yetim kalm ocuklar iin yetimhaneler aarak bylece Amerikan okullarna ket vuran Almanlar Harputta birok yetimhane amlardr. Misyonerlerin Ermeni olaylarnda kimsesiz Ermeni ocuklarnn barnmas iin misyonerler tarafndan alan yetimhaneler mahalli idarecileri rahatsz etmi, hkmete buralara (Diyarbakr vilayeti Palu kazas) yetimhane almas ve misyonerlerin bu gibi faaliyetlerinin durdurulmas iin tedbir alnmas gerektii mahalli idareciler tarafndan merkezi hkmete bildirilmitir.234 Almanlarn ve Amerikallarn Ermenileri isyana tevik etmelerinde bu yetimhanelerde235 yetitirdikleri Ermenileri retmen olarak grevlendirmelerinin etkisi vardr. Ayrca Ermenilerin gizlice kendi ba, bahe ve arsalarn Almanlara ve Amerikallara sattklar vakidir.236 Mara, Halep, Malatya, Urfa, Amasya ve Vanda faaliyette bulunan Almanlar hedef kitle olarak kendilerine Gregoryen ve Katolik Ermenileri semilerdir.

2) Mara, Halep, Malatya, Urfa, Amasya ve Vandaki Alman Okullar

Tablo 9: Mara, Halep, Malatya, Urfa, Amasya ve Vandaki Alman Okullar

Mara, Halep, Malatya, Urfa, Amasya ve Vandaki Alman Okullar237 OKULUN BULUNDUU YER
Amasya, Atabey iftlii Mara, Divanl Mah. Mara, Divanl Mah. Mara, Divanl Mah. Honbetanl

OKULUN ADI
Alman Ziraat Okulu Alman Erkek ptidai Mektebi Alman Rdi-dadi Erkek Mektebi Alman Rdi-dadi Kz Mektebi

232 233

etin, 1983:202 Ortayl, 1981:51 234 Bab- Ali Darssaadet Defteri Divan- Hmayun 523 235 BOA, D. 1495/6, Lef.15 236 Mutlu, 2005: 106 237 Mutlu, 2005: 104-105

99

Mara Van, Acem Hao Mah. Mu Mu Malatya, Heraze Mah. Mamratlaziz, Arapkir Urfa, Kerhizba Urfa Urfa Halep, Babl-Ferc, Nzhetiye Caddesi Halep, Salibe ve Glab Bahesi Halep, Salibe ve Glab Bahesi Halep, Salibe ve Glab Bahesi Mamratlaziz Merkezi Mamratlaziz Merkezi Mamratlaziz Merkezi Mamratlaziz Merkezi Mamratlaziz Merkezi Mamratlaziz Merkezi Adana, Eski stasyon Civar Badat Vilayeti, Keryeba Mahallesi

Alman hastahanesi Alman Yetimhanesi Alman Erkek ptidai Okulu Alman Kz ptidai Okulu Alman Yetimhanesi Alman Okulu ve Hastahanesi Alman Hastahanesi Yetimhane Okulu Suriye Alman Okulu Kz-Erkek Ali Alman Okulu Alman Okulu Alman Ana Okulu Alman Kz Okulu Alman ptidai Okulu Alman Rtiye Okulu Alman Darlmuallimini Alman Kz ptidai Okulu Alman Kz Rtiyesi Alman Darlmuallimat Alman Erkek Okulu Alman Kz-Erkek ptidai Okulu

Marata bulunan Alman okullarnn ders programlar incelendiinde, blgenin artlarnn etkili olduu grlmektedir. Anadil olarak Ermenicenin okutulmas ilgintir. Ayrca dini bilgiler de verilmektedir.238 Osmanlca eserlerin yannda Ermenice eserler de okutulmaktadr.239 Marataki okullarda Almanca daha arka planda kalmaktadr. Ancak Halepte halkn youn olarak Arap olmasndan dolay okul programlarnda Almancann yannda Arapa dersler de yer almaktadr.

3) Selanik, stanbul, Edirne, Eskiehir ve zmirdeki Alman Okullar

1. Selanik:

Selanikte 1882 ylnda ruhsatsz olarak Avusturya ark Demiryollar tarafndan alan ve 1903 ylna kadar varln srdren bir Alman Okulu vard. Bu Alman okullarnda Trk retmenler de ders vermekteydi. Bir de 1907 ylnda alm olan

238 239

Mutlu, 2005: 110 BOA, Y. PRK.UM, 44/96, Lef.40 (Kuds Mutasarrf Tevfik Beyin merkeze yollad telgrafnda zellikle Kuds ve Filistinde Maarif Mdriyetinin katlmyla yaplan tahkikatta cahil ve fakir halkn ocuklarn gizlice Hristiyan mektep ve yetimhanelerine terk ettiklerinden bahsetmektedir.)

100

Alman Okulu bulunmaktayd.240 Selanik Alman idadisinde okutulan kitaplarn ou yurtdnda baslmakta ve okullar iin getirilen her trl eya vergiden muaf olduu iin gmrkten rahata geebilmekteydi. Gmrk iinde ise dil bilen memurlarn olmamas, zaten vaktin de dar olmasndan dolay bu kitaplar incelenememekte, zararl kitaplar da geebilmekteydi. Selanikte genellikle okutulan kitaplar Franszca, ngilizce, Almanca, Trke ve Rumca idi.
2. stanbul: a) Alman Oberrealschule (Alman Mekteb-i Kebire ): Baz kaynaklarda

stanbul Alman Lisesi241 olarak geen bu okul Beyolunda 1868 ylnda almtr. 2 retmen ve 23 renciyle alan okul faaliyetlerini 1894 stanbul depremine kadar srdrmtr. 1897 ylnda tekrar eitime balamtr. 1915 ylnda mevcut bina rencilere yetmedii iin baka bir bina kiralanarak bir ubesi almtr.242
b) Yedikule Alman Mektebi: 1875 ylnda Yedikule ile Samatya arasnda

Rumeli Demiryollar alanlarnn ocuklarna hizmet vermek zere Mhendis Teres tarafndan almtr. Yedikule Alman Mektebi bugn Yunus Emre lkretim Okulu olarak hala kullanlmaktadr.
c) Haydarpaa Alman Mektebi: Bu Alman Okulu da Anadolu Demiryollar

alanlarnn ocuklarnn eitimi iin almtr. 16 Eyll 1895 tarihinde ruhsat almtr.243
d) Bebek Alman Mektebi: Bebekte Alman lisann yaymak zere 1896

tarihinde Doktor Brokes tarafndan ina edilmitir. 1905 ylnda 15 rencisi vardr.244

3. Edirne:

Edirne Karaaata Hristiyan mahallesinde bulunan bu okul 1883 tarihinde Rumeli Demiryollar memuru Lorig adl bir Alman tarafndan kurulmutur. 1897 ylnda ruhsat almtr.245
4. Eskiehir:

Mutlu, 2005: 112 lknur Polat Haydarolunda stanbul Alman Lisesinin Alman ve svireli Kurulu Alman mektebi idare edemeyince 1868de kurulmutur diye geer, s.161 242 Mutlu, 2005: 115 243 Mutlu, 2005: 116 244 Mutlu, 2005: 117 245 Mutlu, 2005: 117
241

240

101

Eskiehir istasyonu civarnda bulunan bu okul 1896 ylnda ark Demiryollar mdr Alman Kolman tarafndan demiryollar alanlarnn ocuklar iin almtr.
5. zmir:

zmirde 19. yzyln ortalarnda birok yetimhane, kz ve erkeklere ynelik idadi, rtiye ve iptidailer Almanlar tarafndan almtr. 12 Eyll 1915 ylnda zel Okullar Talimatnamesi yaynlanm, bundan sonra Alman hkmeti Osmanl Devletindeki okullara ruhsat almaya balamtr. Filistindeki 17 Alman okuluna topluca ruhsat verilmitir. Bunda I. Dnya Savanda Osmanl Devletinin mttefiki olmasnn byk pay vard.

E - FRANSIZ OKULLARI
1) Fransann Katolik Himaye Politikas
Katolik Fransz Tarikatlar

13. yzyln ilk yars iinde Batda iki byk Katolik tarikat vard. Bunlar: Franciscain ve Dominicain tarikatlardr. Bu tarikatlarn yetitirdii misyonerler 1220 ile 1232 yllar arasnda stanbula gelmeye balamlardr.246 Osmanl Devletinin kurulmasndan nce kendilerine hedef blge olarak stanbul dnda zmir, Suriye ve Kuds semilerdir. Katolik Hristiyanlarnn ba hamisi olarak kendini gsteren Fransa, 16. yzylda Cizvit misyonerleri ile Katolik propagandasn en yksek seviyeye ulatrmtr. Osmanl Devletinin zayf dneminde; Fransa, Avusturya, talya gibi lkeler kapitlasyonlar kendi karlar dorultusunda kullanmlardr. Dnyann birok yerine yaylm olan Katolik misyonerlerinin Hristiyan tarikatlar olduka fazladr. 18. yzylda kurulan tarikatlarla saylar 50ye ulamtr.247 Aadaki tabloda ismi belirtilen 50 tarikattan 35i Osmanl topraklarnda faaliyette bulunmulardr.
Tablo 10: Katolik Fransz Tarikatlar: Katolik Fransz Tarikatlar248 Nr Tarikatn smi 1 Dames de IAssomption 2 Petites Soeurs de IAssomption 3 Augustines de IHtel-Dieu de Paris
246 247

Kurulduu Tarih 1839 650

Polvan, 1952: 50-51 Ergin, 1977: 769 248 Mutlu, 2005: 139-140

102

4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 38 39 40 41 42 43 44 45 46 47 48 49 50

Bndictines Filles du Bon Pasteur Bon-Secours Carmelites Clarisses Dominicaines Soeurs de IEsprance Congrgation de Notre-Dame Petites Soeurs des Pauvres Soeurs de la Prsentation de Tours Soeurs de la Providence Dames auxiliatrices des ames du Pugatoire Dames du Sacr-Coeur Filles de la Sagesse Filles de la Sainte-Famille Soeurs de Saint-Joseph de Cluny Dames de Saint-Maur Soeurs aveugles de Saint-Paul Soeurs de Saint-Paul Soeurs de Saint-Vincent-de Paul Filles de la Charit Dames de la Visitation-Visitandines Ursulines Dames du Calvaire Soeurs de Notre-Dame de Sion Assomptionnistes veya Pres Augustins de IAssomption Bndictins Capucins Carmes: Les Observantins, Les Conventuels, Les Carmes Dchausss Chartreux Dominicains veya Frres Prcheurs Frres des Ecoles Chrtiennes Frres Mineurs Jsuites Lazaristes Marianites Petites Frres de Marie Maristes: Pres de la socit de marie Socit des missions trangres Pres balncs socit des missionnaires dAlger veya Notre-Dame dAfrique Sulpiciens veya Companie de Saint-Sulpice Pres du Saint-Esprit et Saint-Coeur de Marie Terappistes Barnabites Eudites Prtres de IOratoire de Jsus et de Marie Prs Rdemptoristes-Liguorines veya Cogrgation du trs SaintRdempteur Frres hospitaliers de Saint-Jean Dieu

1653 1688 1821 1451-1562 1206 1820-1834 1598 1840 1634-1813 1818 1856 1800 1711 1820 1807 1666 1852 1670 1633 1610 1843-1874 1843 1843 529 1525 1084 1215 1681-1684 1215 1534 1626 1817 1816 1700 1868 1642 1703-1848 1098-1664 XVI. Asr 1643-1826 1852 1632 1601

19.yzylda devletleraras ticari rekabet sebebiyle bu tarikatlarn faaliyetlerini srdrd topraklardaki halk Fransz dilini renmilerdir. Tarikatlar bu yzyln ortalarnda ticaret ve sanayi okullar amlardr. Bunlarn en nemli rnekleri arasnda Kadkydeki Saint Joseph Koleji Yksek Ticaret Enstits ve Galatada bulunan Saint

103

Benoit Ticaret ksmdr. Fransa, Osmanl Devletindeki Katolikleri himaye politikasnda kapitlasyonlar ok iyi kullanmtr. Fransz htilalinin getirdii sarsntdan etkilenen dini tarikatlar, buna ramen youn bir ekilde faaliyetlerine devam etmilerdir. 1869 ylna kadar Fransz okullarnn says 76ya ulamtr.249 Islahat Fermannn getirdii rahatlk Fransann Osmanl Devleti ile Rusyann yapt Krm Savanda Osmanl Devletinin yenilmesiyle Avrupann siyasi basks artm Fransz misyonerleri de almalarn daha kolay gerekletirmilerdir. Fransz okullar 1869 ylnda yaynlanan Maarif-i Umumiye Nizamnamesinin 129.maddesinden pek etkilenmemilerdir. 1869da 76 olan okul says, 1876da 93e, 1905te 198e ykselmitir. II.Abdlhamit dneminde artan tedbirlere ramen, bu okullarn says mthi derecede artm 250ye ulamtr. II. Abdlhamit zellikle Cizvit ve Protestan misyonerlerinin faaliyetlerine ynelik tedbir alnmas yoluna gitmi, daha nceki yllarda uygulamaya konulmu Maarifi Umumiye Nizamnamesinin okullarla ilgili maddesini yenilemitir. 129. maddede olmayan okul inaas iin irade alma zorunluluu II. Abdlhamit tarafndan 1887 ylnda kartlan kanunla uygulanmtr. Padiahn Protestan ve Cizvitlerin250 misyonerlik faaliyetlerinden rahatsz olmasnn temel sebebi Osmanl bnyesinde bulunan Rum, Ermeni, Bulgar, Ulah, Drz, Nusayri, Nasturi ve Araplar zerinde younlamasdr.251

2) renci Says, cretleri, retmenleri ve Ders Programlar

Fransz okullarnn Osmanl Devletindeki muazzam saysna paralel olarak renci says da fazladr. Mslman rencilerin bu yabanc okullara gitmesinin yasak olmasna ramen bu yasaa uyulmamtr. Hatta Beyrut vilayetinde Mslman rencilerin Fransa Cizvitleri tarafndan alan okula devamlar duyulmu velilerine devam etmemeleri konusunda uyar yaplrken, polis vastasyla da devam etmeleri engellenmitir.252 Okullarn bulunduu blgelerinin mahalli idarecilerinin okullarn art ve zararl faaliyetleri karsnda bir ey yapamayarak Olay karsa? korkusuyla
Mutlu, 2005: 140 BOA, Y. PRK. UM, 44/96, 1316.e.27 Sivas valisi Hasan Hilmi Beyin Sivas, Tokat, Amasya ve Merzifonda zkur(erkek) ve inas (kz) ksmlarndan oluan birer Fransz Mekteplerinin Cizvit Papazlarnn idaresinde bulunduunu ve bu okullarda Mslman ocuklarnn zihinlerinin zehirlendiini, ocuklarnn bu okullara yollanmamas konusunda gerekli tedbirlerin alnmasndan bahseder. (15 Aralk 1898) 251 Mutlu, 2005: 145-146 Fransz Okullarnda renim gren rencilerin bulunduu blgedeki say, ariv belgeleriyle Fransz Eliliinin rakamlar karlatrlmal olarak verilmitir. Buna gre Fransz Eliliinin verdii toplam renci says 89.336 iken, Osmanl arivi rakamlar 77.815dir. 252 BOA, Y. PRK. UM, 44/96, Lef.11
250 249

104

hareket etmesi, aresiz kalmas Osmanl Devletinin geldii son noktay gstermektedir. Fransz okullarna devam eden rencilerin mezhepleri mensup olduklar din ve okulun bulunduu blgeye gre deiiyordu. Maruni, Katolik, Keldani, Ortodoks, Sryani, Ermeni, Musevi, Rum, Bulgar ve Latinler bu okullara devam ediyordu. Okullarn hepsi cretsiz olmayp baz okullar rencilerden byk lde cret talep etmekteydi.253 Okulda retmenlik yapanlar genellikle rahip ve rahibelerdi. Fransz okullarnda Rum, Ermeni, Bulgar, Maruni, Trk retmenleri de alyordu. Fransz misyonerleri, Dou lkelerinin toplum yapsna uygun retmenler yetitirmek iin Rodosta retmen okullar amlar ve bu okullarda papaz adaylar yetitirilmi, yerli kadrolar oluturulmutur.254 Fransz okullarnda Gzel sanatlara ynelik dersler de verilmekteydi. Keman ve piyano, geni salonlarn bulunduu okullarda retilirdi. Byk Adadaki Saint-Antoine Fransz Okulunda; ahlak, Franszca okuma-yazma, gramer, gzel yaz, eya dersi, hesap, geometri, tabii bilimler, tarih, corafya, yabanc dil, resim, ark, piyano, diki ve jimnastik dersleri veriliyordu.255 Eer okullar tarada ise farkl, ehirde ise farkl bir program uygulanmaktayd. Konya vilayetinin256 Nevehir kasabasnda ptidai okulunda Franszca ve yerel diller okutulurken Edirne Dedeaataki Mineurs Conventuel Mektebinde kraat ve hsn-i hatt, ncil, hesap, tarih, corafya dersleri okutulmaktadr.257 Basit ders program olan okullarn yannda gayet mkemmel programlar bulunan okullar da mevcuttur. Bunlar kolejlerdir.

3) 1901 ve 1913 tarihinde Varl Osmanl Devleti Tarafndan Resmen Tannan Fransz Okullar
Fransann Osmanl Devletinin hemen hemen her yerinde am olduu okullar ruhsatsz258 olarak faaliyette bulunmutur. 1901 ylnda resmen tannan Fransz Okullar unlardr:259

Mutlu, 2005: 147 1868 tarihinde Modada alan ve Aristidi Tabiniye ait binada faaliyet gsteren Faur Okulu (Dame De Sion kz okulu) rencilerinden cret alnyordu. 254 Fesch, 1999: 457 255 Polvan, 1952: 138-139 256 BOA, Y. PRK. UM, 44/96, Lef.17 Konyada alan Fransz Okulunun Fransz Papazlar tarafndan 5 sene nce ald Konya naibi tarafndan bildirilmitir. (15 Aralk 1893) 257 Mutlu, 2005: 149 258 BOA, Y. PRK. UM, 44/96, Lef. 15-16 Beyrut mfts ve naibinin merkezle olan yazmalarnda Beyrutta ruhsatsz olarak alm Fransz Cizvit mekteplerinden bahsedilir. (1898) 259 Mutlu, 2005: 155-163

253

105

stanbul Kastamonuda Kuds Sancanda Edirne Selanik Manastr Hdavendigar (Bursa) Konya Cezayir Adana Ankara Sivas Trabzon

47 6 22 6 11 2 6 19 6 8 3 8 4

Erzurum Van Diyarbakr Mamuratl Aziz(Elaz) Halep Suriye Beyrut Musul Badat Basra Yemen Trablusgarp Toplam

2 4 4 6 15 11 30 6 2 1 1 2 241

1913 ylnda, Osmanl Devleti tarafndan tannan Fransz Okullarnn saylar yledir: 260
Adana Halep Edirne Ankara Badat Basra Beyrut Biga Sanca Bitlis vilayeti Bursa(Hdavendigar) Kastamonu stanbul Suriye 16 36 7 12 4 8 84 1 5 8 2 76 62 Diyarbakr Erzurum Cezayir-i Bahri Sefid Kuds-i erif Sanca Konya Mamuratl Aziz Musul Sivas zmir Trabzon Van Yemen Toplam 6 2 7 69 3 15 7 22 33 5 6 1 504

Kapitlasyonlarn kaldrlmas ve I. Dnya Savann balamasyla dier yabanc okullar gibi Fransz Okullar kapatlm, imtiyazlar kaldrlm, 1913 ylnda imzalanan anlama daha 1 yl bile gemeden geersiz saylmtr. Okullarn mensuplar yurt dna karlmtr. Devlet tarafndan el konulan okullar, manastr, kilise ve hastanelerden Osmanl Devleti tarafndan uygun grlenlere el konulmutur. I. Dnya

260

Mutlu, 2005: 170- 191

106

Savanda

Osmanl

Devletinin

yenik

duruma

dmesi

Mondros

Atekes

Anlamasnn 30 Ekim 1918 ylnda imzalanmasyla Fransz Okullar yeniden eskisi gibi almaya ve okul ama faaliyetleri hz kazanmaya balamtr.

4) stanbulda Alan Fransz Okullar

Tablo 11: stanbulda Alan Fransz Okullarnn Kronolojik Tablosu

stanbulda Alan Fransz Okullarnn Kronolojik Tablosu 261

Kurulu Tarihi 1583 1629 1629 1745 1803 1839 1842 1844 1846 1853 1853 1856 1857 1863 1864 1864 1870 1870 1871 1871 1872 1872 1878 1882 1882 1883 1883 Okulun Ad Saint-Benoit Fransz Okulu Saint-Georges Fransz Okulu Beyolu Saint-Louia Dil Olanlar Koleji Saint-Georges Dil Olanlar Koleji Galata Saint-Benort Erkek Koleji(Saint Benort Fransz Okulunun Devam) Saint Benoit Providence Fransz Messesesi Galata Saint-Pierre Fransz Okulu Pangalt Notre Dame de Sion Fransz Kz Lisesi Sainte-Pulcharic Fransz Kz Ortaokulu Taksim Saint-Vincet de Paul Fransz Messesesi Bebek Saint-Joseph Fransz Messesesi Pangalt Notre Dame de Sion Fransz Messesesi ili Notre Dame de la Paix Fransz Messesesi(Daha nce kurulmu ancak 1857de resmilemitir.) Kadky Notre Dame de Sion Fransz Kz Lisesi St. Joseph Erkek Koleji (Kadky) Saint-Pulcherie Cizvit Erkek Koleji Beyolu Saint-Michel Fransz Koleji Taksim St. Jean Baptiste Fransz Okulu Pangalt St. Esprit Fransz Erkek Okulu Pangalt Saint-Esprit Fransz Kz Okulu Beyolu Sainte-Elisabeth Fransz Yatl Okulu Beyolu Sainte- Elisabeth Fransz cretsiz Okulu Frerlerin Kadky Erkek lkokulu Beyolu Saint Louis Fransz Ruhban Okulu Kumkap St. Jeanned Are Fransz Okulu Bykada Saint-Antoine Fransz Okulu Kumkap Assomption Fransz Koleji

261

Haydarolu, 1990: 112-113

107

1886 1894 1895 1896 1896 1898 1909 1910

Fenerbahe Ste.Irene Fransz Okulu skdar mmacule Conception Fransz Koleji Haydarpaa Sainte- Euphmic Fransz Okulu Feriky St. Jean Chrysostome Ste. Jeanne dAre Fransz Koleji Bebek Saint Gabriel Fransz Okulu Haydarpaa Saint- Louis Erkek Koleji Bakrky Notre Dam edu Rosaire Fransz Koleji Yeilky Sacr Coeur Fransz Okulu

1. Saint-Benoit Fransz Okulu: Bu okul Osmanl mparatorluu devrinde stanbulda kurulan ilk Fransz retim

messesesidir. 8 Kasm 1583te stanbula gelen Fransz Cizvit misyonerleri, Galatadaki Saint-Benoit kilisesi ve manastrna yerletirildiler. Burada 18 Kasm 1583te Saint Benoit Fransz okulunu atlar.262 Alan bu okulun Osmanl mparatorluunda kurulan ve 100 binden fazla renci toplayan ve says 500 aan Fransz okullarnn ilk olmas nedeniyle nemlidir. Osmanl Devletinde dini, itimai ve siyasi etki ve tepkileri nemli olmu olan Fransz misyoner retim faaliyetlerinin hareket noktasdr. Saint Benoit Okulu Osmanl mparatorluunda yalnz Fransz misyoner retim faaliyetinin deil ayn zamanda btn yabanc retimin de balangc saylabilir.263 Okul bir kere 1612de bir kere de 1812den 1831 ylna kadar salgn hastalk nedeniyle kapal kalmtr. II. Mahmud tarafndan Rum ve Ermeni ocuklarnn yannda Trk ocuklarnn da koleje devam etmeleri iin izin verilmiti.264
2.Saint-Georges Fransz Okulu: 1629da stanbula gelen ilk Capucin misyonerleri tarafndan, Galatada

almtr. nceleri rencileri Fransz ve talyan iken, sonralar Rum ve Ermeni rencileri de devam etmeye balamtr.
3. Saint-Louis Dil Olanlar Koleji: 1629 ylnda Beyolunda kurulmutur. Kapusen misyonerlerinin am olduu

bu okuldan mezun olanlar elilik ve konsolosluklarda tercman olarak greve alabiliyorlard. Franszca ve Latince retiliyordu. Okulun faaliyetlerinden memnun olan Fransa Kral XIII. Louis 1637de Beyolunda Fransa eliliinin yanndaki binay

262 263

Polvan, 1952: 145 Polvan, 1952: 146 264 Haydarolu, 1990: 115

108

hediye etmi ve okul buraya tanmtr. Latince ve Franszcadan baka Rumca, Ermenice, Trke ve talyanca da retiliyordu.
4. Saint Pierre Fransz Okulu: St. Benoit messesesinde, Lazarist rahipleri tarafndan alan bir erkek okuludur.

Dini nitelik tamakta olan okulun btn masraflar Papalk Propaganda Dairesi tarafndan karlanyordu.265
5. Notre Dame De Sion Fransz Kz Lisesi: Filles de La Charite cemiyeti rahibelerince kurulup faaliyete gemitir. La Charite

Cemiyeti rahibeleri, 1857de okulu Notre Dame de Sion rahibelerine devrettiler. Okul bu rahibelerin elinde gnden gne gelierek lise haline geldi. Bu okul Osmanl Devleti tarafndan Maden Mhendis Mektebi olarak kullanlmtr.266 1892 ylnda 287 renci devam ediyordu. 198i yatl, 89 u yemekli yatszd. Yatllardan 73 Latin, 4 Katolik Ermeni, 32si Ortodoks Bulgar, 50si Ortodoks Rum, 17si Gregoryan, 22si Yahudiydi.267
6. Saint-Joseph Fransz Koleji: 1864 ylnda Kadkyde alan Saint Joseph Fransz okuludur. 1902 ylnda, bir

Ticaret Enstits ilave olmasyla okul nem kazanmtr. Osmanl Devleti, 1910 ylnda Ticaret Nazrl, enstitnn program ve idare yapsn aynen benimsemi, stanbulda
Yksek Ticaret Okulunu kurmutur.268 7.Galatasaray Lisesi (Galatasaray Sultanisi)

Galatasaray Lisesini Osmanl ynetimi ile Fransz yetkililer ortaklaa kurmulardr. Okul Fransz eitim veya retim sistemine gre tekilatlanarak Fransz eitimcilerin nezaretinde faaliyete gemitir. Robert Kolejinin Amerikann destek ve yardmlaryla Hamlin tarafndan kurulup faaliyete gemesi Fransa ve Rusyay rahatsz etmitir. D siyasetleri gerei Fransa ve Rusya, kolejin kurulmasna kar kmlardr. zellikle Fransa, koleji Amerikan nfuzunun merkezi olarak grmtr.
269

Osmanl Devleti ile iyi ilikiler

iinde olan Fransa, Amerikann kurduu okullarla g dengesinin kendi aleyhinde

265 266

Haydarolu, 1990: 116 Haydarolu, 1990: 118 267 Polvan, 1952: 207-208 268 Polvan, 1952:181-182 269 Halit Erturul, (2002) : Kltrmz Etkileyen Okullar, stanbul: s.182

109

deieceini ve kendisinin ikinci plana itileceini dnerek bu duruma kar kmtr. Bu yzden Galatasaray Lisesinin kurulmas gndeme gelmitir.270 Galatasaray Lisesi, Osmanl Devletinde alan yabanc okullardan farkl bir zellie sahiptir. Galatasaray Lisesinin dili Franszca, eitim ve retimi Fransz eitim sistemine dayal, ynetimi de Franszlarn elindedir. Ancak giderini Osmanl Devleti karlamtr. Galatasaray Lisesi Osmanl elit tabakasnca desteklenmi bir kurumdur.271 1856 Islahat Ferman ile Mslman olmayan tebaann ehliyet ve durumlarna gre devlet hizmetlerine alnmalarn taahht etmesi zerine Franszlar kendi eitim prensiplerine gre Hrstiyanlarla Mslmanlarn birlikte okuyaca dilin, Franszca eitiminde Fransz eitim programna gre dzenlenecei ve Fransz retmenlerin vazife yapaca bir lisenin almas konusunda 15 Mart 1867de bir muhtra yolladlar. Fransz byk elisi M.Bouree ile Hariciye Nazr Fuat Paa arasnda yaplan grmede byk bir lisenin almas kararlatrlr. Osmanl eitim sisteminin Fransz maarif sistemine gre yeniden yaplanmas gerektii fikrinin ilk uygulama yeri olan Galatasaray Lisesi 15 Nisan 1868de Mekteb-i Sultan adyla almtr. Dier vilayetlerdeki Fransz okullarnn durumlarna baktmzda, stanbuldan sonra en fazla okulun Kuds, Beyrut ve Suriyede aldn gryoruz.

F - AMERKAN OKULLARI
1) Amerikal Misyonerlerin Osmanl Devletine Gelileri ve Okul Ama Faaliyetleri
19. yzyln sonlarna gelindiinde dnyadaki Protestan misyoner rgtlerinin says 150leri bulmakta, buralarda toplam 11.574 misyoner faaliyet gstermekte, ylda 15 milyon dolara yakn para harcanmaktayd. Dnyadaki tm Protestan misyoner rgtleri iinde gelir ve misyoner says ynnden Amerika yaklak te birlik paya sahipti.272 Protestan misyoner rgtlerinin dnyay aralarnda paylamalarnda Osmanl Devleti esas itibariyle ABDnin payna dmt. Bu paylam sonucunda, balca iki byk Amerika Protestan misyoner rgt Osmanl Devletinde faaliyet gstermitir. Bu rgtlerden en nde gelen, en uzun sre faaliyet gsteren ve en gl olan ksa ad ABCFM olan ya da ou kez olduu gibi yalnzca BOARD diye anlan Amerikan Board Of Commissioners for Foreign Missions adl rgtt. kinci rgt ise 1870
270 271

Tozlu, 1991: 177 Erturul, 2002 :182 272 Kocabaolu, 1992: 67

110

ylndan sonra Suriye ve Lbnandaki almalar devralan Board of Foreign Missions of the Prebyterion Church (BFMPC) idi. Osmanl mlkne ilk ayak basan ngiliz misyonerden sonra, 1820 ylnn Ocak aynda zmire ayak basan Pliny ve Levy Parsons adl misyonerlerdi. Bu iki misyoner o tarihten balayarak youn bir faaliyet gsterecek olan ABCFMnin misyonerleriydi.273 Bu misyonerleri Boardun nl sekreteri Rufus Anderson, Eli Smith, William Goodell, William Schauffler, Elias Riggs, Cyrus Hamlin, Benjamin Schneider ve H.G.O Dwightn gezileri takip etti.274 1870 ylna kadar American Board cemiyeti, Osmanl Devletinde bir ok okul, kilise, hastane, yetimhane, misyoner evleri amtr. 1870 ylnda Board of Foreign Missions of the Presbyterion Church ile birlikte almaya balam, Ortadoudaki okullarla yakndan ilgilenmitir. Amerikan ticaret gemilerinin 1797 ylnda zmir Limanna gelmeleriyle balayan Amerika Osmanl mnasebetleri, 1830 ylnda iki devlet arasnda bir ticaret anlamas imzalanmasyla275 yeni bir boyut kazanmtr. Osmanl Devleti bu anlamayla Amerikaya da ayrcalkl lke stats tanyarak tm imtiyazlardan yararlanma hakk vermitir. Bylece Amerikallar Ermenilerle temas kurmulardr. Bundan sonra Amerikallar Ermenileri himayelerine almak istemiler, onlara vatandalk hakkn vermeye balamlardr. Ticari iliki ile balayan bu beraberlik ve yaknlama eitim alannda da kendini gstermitir. Bu yaknlamay salayan da Ermenileri Protestan mezhebine kazandrmak isteyen Amerikan misyonerleridir. Bylece Amerika ile maddi ve dini balar olan Ermeni toplumu domutur. Amerikallar Osmanl Devletindeki eitim faaliyetlerine Ermenileri de iine alacak ekilde balamlardr. Bunun iin de nce Amerikan misyonerleri tarafndan 1834te stanbul Beyolunda Ermeniler iin okul almtr.276 Ermenileri Protestanla kazandrmak isteyen Amerikallar byk aba gstermilerdir. Sonunda Osmanl Devleti 1850de Protestanlar ayr bir cemaat olarak resmen tanmtr. nceleri yalnzca din eitimi gren kurumlar giderek laik retim yapan kolejlere dntrlmtr. Aslnda Amerikan misyonerlerinin ilk amac okul amak deil Protestan kiliselere ve evresinde bir cemaat olumaktadr. Bu
Kocabaolu, 1989: 16 17 Mutlu, 2005: 286 275 Daha ayrntl bilgi iin Bkz. Bilal imir, (1985): Ermeni Propagandasnn Amerikan Boyutu zerine Tarih Boyunca Trklerin Ermeni Toplumu ile likileri Sempozyumu, Atatrk niversitesi Yaynlar, Ankara, s.81 276 Kocabaolu, 1989: 60
274 273

111

nedenle cemaatin ocuklar iin okullar kurmulardr. evre genileyince kiliselere din adam yetitirmek iin lahiyat Okullarnn kurulmasna, okullara retmen yetitirmek iin de orta retim kurumlarna ihtiya duyulmaya balamtr. Bu amala eitim hizmetlerinin kt olduu bir alanda kurulan bu okullar, cemaati toparlamak ve gelitirmekte de bir ara olarak kullanlmlardr. Okul ve eitim, Amerikan misyoner rgtnn en fazla nem verilen ve baka lkelerin misyoner rgtleri karsnda rekabet gc en yksek olan kurumuydu. Amerikal misyonerlerin faaliyet gsterdikleri dnemde eitime kar byk istek ve talep olmutu. Bu talebi yaratan, mparatorluun geirdii deiim bir baka deyile lkenin Avrupa ve belirli llerde Amerikan kapitalizmine almasyla, bunun i bnyede meydana getirdii deiikliklerdi. Bu olguyu Amerikal misyonerler grmekte gecikmediler; lkokuldan yksek okula kademelendirilmi, rgtlenmi bir eitim dizgesi kurdular. Bu eitim kompleksinin XIX. yzyln sonunda ulam olduu boyut bir hayli dikkat ekicidir. Bugnk Trkiye Cumhuriyeti iinde kalan yerlerde 1900 ylnda 378 ilkokul ve 14.414 renci, 33 orta dereceli okul ve 2600 renci, 3 lahiyat okulu ve 22 renci, 3 yksek okul ve 520 renci bulunuyordu.277 Bu saylara mparatorluun Avrupa topraklarndakilerle Suriye ve Lbnandakileri de eklemek gerekir. Elde edilecek toplam, Osmanl imparatorluu snrlar iindeki tm yabanc okullarn ve bu okullarda okuyan rencilerin saysnn te birinden fazladr. Dou
Sorununa olduka ge mdahil olan ABDnin ksa zamanda byk bir baar elde

etmi olduu ortadadr. 1905 ylnda Amerikan okullarnn says 161 olup renci says 11.382 ve retmen says da 372dir.278 Levi Parsons, Pliny Fisk, William Goodell ve Isac Birdin keif gezilerinin ardndan 28 Temmuz 1824te ilk okullarn Beyrutta atlar. 1831de Beyruttan stanbula gelen William Goodell, 1832 tarihinde Rum kzlar iin kendi evinde bir gndz okulu amtr. Benjamin Schneider tarafndan 1834te Ermeni ocuklar iin alan okula dier milletlere mensup (Katolik, Yahudi, Rum) rencilerin de devam etmesi 1838 ylnda yaplan ikyet zerine okulun kapatlmasna sebep olmutur.279 Osmanl Devletinin kendi cemaatlerine ait mevcut staty korumak istemesinin, bu olayda rol olduu sylenebilir. Kapanan bu okul yerine Amerikal misyonerlerden Cycrus Hamlin 1840
277 278

Kocabaolu, 1989: 157 Mutlu, 2005: 324 279 Mutlu, 2005: 295

112

ylnda Bebekte bir lahiyat Okulu amtr. Nitekim bu okul daha sonra alacak olan Robert Kolejinin bir balangcdr. Bu okul da Patrikhanenin basks sonucu kapatlmtr. Bebek lahiyat Okulunun kapanmasnn ardndan William Goodale 1845de stanbulda baka bir Kz Okulu amtr.280 Amerikallarn okul ama faaliyetlerine destek salayan en nemli unsur matbaayd. Okullarn ihtiyac olan yaynlar 1822de Maltada kurulan matbaadan281 yaplrken, 1834te zmire ve bir ksm (Arapa basm) Beyruta tanmtr. 1850 ylnda Protestan cemaatini Osmanl Devleti tanynca Rum ve Ermeni Patrikhanelerinin basks ortadan kalkm, matbaa 1853te stanbul Beyoluna gelmitir.282
Amerikan Misyoner Okullarnn Saysal Grnm (1845-1904)283
Tablo 12: Amerikan Misyoner Okullarnn Saysal Grnm:
Yllar 1845 1850 1855 1860 1865 1870 1875 1880 1885 1890 1895 1900 1905 Misyoner Says 34 38 58 92 89 116 137 146 156 177 177 153 187 Yerli Grevli Says 12 25 77 156 204 364 460 548 768 791 867 910 1057 Okul Says 7 7 38 71 114 205 244 331 390 464 449 425 465 renci Says 135 112 363 2742 4160 5489 8253 13095 13791 16990 20604 23040 22867

1910 Ylnda Amerikan Misyoner Okullar284

Tablo 13: 1910 Ylnda Amerikan Misyoner Okullar: Ana ve lkokullar Orta dereceli okullar Yksekokullar(Kolejler) TOPLAM
280 281

Okul Says 395 29 6 430

renci Says 19.243 3.012 1.219 23.474

Kocabaolu, 1989: 82 83 Uygur Kocabaolu, (1988): Osmanl mparatorluunda 19. yzylda Amerikan Matbaalar ve Yaymcl, stanbul: s.271 282 Mutlu, 2005: 297 283 Uygur Kocabaolu, (1985): Amerikan Okullar Tanzimattan Gnmze Trkiye Ansiklopedisi, Cilt 2, stanbul, s.496 284 Kocabaolu, 1985: 496

113

2) Amerikan Misyoner Cemiyetleri ve Kurmu Olduklar Misyonlar

Osmanl Devletinde faaliyet gsteren ve byk misyoner tekilatlar dnda kurulmu fazlasyla misyoner tekilatlar bulunmaktadr. Deiik blgelerde deiik misyoner cemiyetleri almalarn yrtmlerdir. Amerikallar misyoner yetitirmek iin okullar tesis etmilerdir. Bu okullarda kendini Hristiyanla adam kzlar yetitirilmeye balanmtr.285 Amerikan misyoner cemiyetlerinden bazlar unlardr:
1. Turksh Missions Ard Society 2. American Church of Missionary Society 3. American Missonary Association 4. American Tract Society 5. American Board of Foreign Missions of the Presbyterion Church 6. Methodist Episcopall Mission 7. Womens Board of Missions of the Interiror 8. Womens Union Missionary Society 9. Reformed Church of America286 10. United Orphanage and Mission 11. The Arcolojical Unstitut of America287 12. American Friensd Mission288 13. The Christien and Missionary Alliance289 14. The Young Mens Christian Association290 15. The Young Womens Christian Association291 16. American Bible Society292 17. Womens Board of the Pacific293

Amerikal misyonerler, aada isimleri verilen, deiik vilayetlerde ok sayda u istasyonlar oluturmu ve Osmanl Devletini drt bir yandan sarmlardr.
1. Merkezi Trkiye Misyonu 2. Bat Trkiye Misyonu (Mission to Ermeni)294
285 286

Tozlu, 1991, 75 Mutlu, 2005: 287 287 Mutlu, 2005: 287 288 Mutlu, 2005: 287 289 Mutlu, 2005: 287 290 Mutlu, 2005: 287 291 Mutlu, 2005: 287 292 Mutlu, 2005: 287 293 Mutlu, 2005: 287

114

3. Dou Trkiye Misyonu 4. Avrupa Trkiyesi Misyonu 5. Balkan Misyonu (Bulgar Misyonu)295 6. Suriye- Filistin Misyonu 7. Nasturi Misyonu

3) II. Abdlhamid Dneminde Protestan ve Amerikan Okullaryla lgili Zhd Paann Raporu
II. Abdlhamid, 30 Aralk 1891de ruhsatsz olarak alm gayrimslim ve yabanc okullarn ruhsat almalar iin emir vermitir. Konuyla ilgili olarak daha nce deindiimiz Zhd Paay grevlendirmitir. Zhd Paa Osmanl Devleti genelinde 413 tane yabanc Protestan Okulu tespit etmitir. Bunlardan 186s Protestan Amerikan Okullardr. 63 II. Abdlhamid dneminde, 60 Abdlaziz, 14 Abdlmecit dneminde almtr. Geri kalan 49 okulun al tarihleri bilinmemektedir.296 1893 ylnda Osmanl Devletindeki Amerikan Okullar Tablo 14 297 gibidir.
Tablo 14: 1893 Tarihinde Osmanl Devletinde Bulunan Protestan Okullar:

1893 Tarihinde Osmanl Devletinde Bulunan Protestan Okullar

Nr 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 Okulun Bulunduu Yer Adana, Tepeba mevkii Adana, Tepeba mevkii Adana, Durmu Mah. Adana, Bb- Tarss Adana, Sis Tarsus, Cmin-nr Mah. Tarsus, plak mevkii Bulank Kazas, Bahe Bulank, Hasanbeyli Bulank, Hazl mevkii Sis Kasabas, Arslanpaa Okulun smi Amerikan Protestan Kz Rtiyesi Amerikan Protestan Sbyan Mektebi Ermeni Protestan Millet Mektebi Ermeni Protestan Millet Mektebi Ermeni Protestan Millet Mektebi Pavlos Protestan Mektebi Ermeni Protestan Kz Mektebi Ermeni Protestan Mektebi Ermeni Protestan Mektebi Ermeni Protestan Mektebi Ermeni Protestan Mektebi 1288 Tesis Tarihi 1301 1307 1298 1297 1303 1305 Aklamalar American Board idaresince American Board idaresince Ksmen American Board idaresince Ksmen American Board idaresince American Board idaresince American Board idaresince Ksmen American Board idaresince American Board idaresince American Board idaresince American Board idaresince Ksmen American Board idaresince

Merkezi Antep olan Bat Trkiye Misyonu daha sonra Ermeni Misyonu adn almtr. Kocabaolu, (1989): s.94 295 mer Turan Amerikan Protestan Misyonerlerinin Bulgar Milliyetiliine Katklar XII. Trk Tarih Kongresi (Ayr basm, Ankara, 200 , s.1097) Mutludan naklen. 296 etin, 1983: 194 297 Mutlu, 2005: 229 309

294

115

12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 38 39 40 41 42 43 44 45 46 47 48 49 50 51

Hain, Minkr mevkii Hain, Minkr mevkii Hain, Minkr mevkii Hain, Kalender mevkii Hain, Topu mevkii Hain, r mevkii Hain, Kirkot mevkii Hain, Kirkot mevkii Aydn Vilyeti zmir, ayrlbahe Mah. zmir, ifudye zmir, Tabakhane zmir, Tabakhane zmir, Kanca Caddesi Manisa Kasabas Akhisar Hdavendigr Vilyeti Hdavendigr Vilyeti Hdavendigr Vilyeti Diyarbakr Vilyeti Diyarbakr Kasabas Mardin Kasabas Mardin Kasabas Erzurum Vilayeti Erzurum ehri Erzurum ehri Erzurum ehri Pasin Kazas Pasin Kazas Hns Kazas Hns Kazas Hns Kazas Hns Kazas Hns Kazas Hns Kazas K Kazas K Kazas K Kazas K Kazas K Kazas K Kazas Elekird Kazas Erzincan Kasabas Kemah Kazas

Ermeni Protestan Mektebi Ermeni Protestan Mektebi Ermeni Protestan Mektebi Ermeni Protestan Mektebi Ermeni Protestan Mektebi Ermeni Protestan Mektebi Amerikan Protestan Kz Mektebi Amerikan Mektebi Protestan Kz ve Erkek

1293 1293 1293 1295 1296 1296 1293 1307 1295 1298 1301 1295 1874 1285 1292 1292 1269 1286 1286

Ksmen American Board idaresince Ksmen American Board idaresince Ksmen American Board idaresince American Board idaresince Ksmen American Board idaresince Ksmen American Board idaresince American Board idaresince American Board idaresince

Amerikan Protestan Erkek Mektebi Amerikan Protestan Kz ve Erkek Mektebi Amerikan Protestan Kz ve Erkek Mektebi Amerikan Kz Mektebi Amerikan Kz ve Erkek Mektebi Amerikan Protestan Mektebi Amerikan Protestan Mektebi Amerikan Kz Mektebi Amerikan Kz Mektebi Amerikan Erkek ve Kz Mektebi Amerikan Protestan Kz Mektebi Amerikan Protestan Erkek Mektebi Amerikan Protestan Sbyan Mektebi Amerikan Protestan Kz Mektebi Amerikan Protestan Erkek Mektebi Amerikan Protestan Sbyan Mektebi Amerikan Protestan Sbyan Mektebi Amerikan Protestan Sbyan Mektebi Amerikan Protestan Sbyan Mektebi Amerikan Protestan Sbyan Mektebi Amerikan Protestan Sbyan Mektebi Amerikan Protestan Sbyan Mektebi Amerikan Protestan Sbyan Mektebi Amerikan Protestan Sbyan Mektebi Amerikan Protestan Sbyan Mektebi Amerikan Protestan Sbyan Mektebi Amerikan Protestan Sbyan Mektebi Amerikan Protestan Sbyan Mektebi Amerikan Protestan Sbyan Mektebi Amerikan Protestan Sbyan Mektebi Amerikan Protestan Erkek Mektebi Amerikan Protestan Sbyan Mektebi

Ruhsatsz almtr. Ruhsatsz almtr. Ruhsatsz almtr. Ruhsatsz almtr. Ruhsatsz almtr. Ruhsatsz almtr.

Ruhsatsz almtr. Ruhsatsz almtr.

116

52 53 54 55 56 57 58 59 60 61 62 63 64 65 66 67 68 69

Kemah Kazas Kemah Kazas Kemah Kazas Ankara Vilyeti Zir(Stanos) Kazas Yozgat, Sungurlu Kazas Krehir, Keskin Kazas Kayseri, Develi Kazas, Fense Ky Kayseri Kasabas Kayseri, Talas Ky Kayseri, Zenci Ky Kayseri Kasabas Kayseri Kasabas Van Vilyeti Van Kasabas Van Kasabas Van Kasabas Van Kasabas Musul Vilyeti Musul Kasabas Musul Kasabas Halep Vilyeti

Amerikan Protestan Sbyan Mektebi Amerikan Protestan Sbyan Mektebi Amerikan Protestan Sbyan Mektebi Protestan Erkek Sbyan Mektebi Protestan Erkek ve Kz Mektebi Protestan Erkek Mektebi Protestan Erkek Mektebi Protestan Erkek Mektebi Protestan Erkek Mektebi Protestan Erkek, Kz ve Sbyan Mektebi Protestan Kz Mektebi Protestan Erkek Mektebi Amerikan Protestan Erkek Mektebi Amerikan Protestan Kz Mektebi Amerikan Protestan Kz Mektebi Amerikan Protestan Erkek Mektebi Amerikan Protestan Erkek Mektebi Amerikan Protestan Kz Mektebi 1301 1273 1288 1282 1285 1285 1290 1290 1303 1290 1298 1277

Ruhsatsz almtr. Ruhsatsz almtr. Ruhsatsz almtr. Ankaradaki okullar Amerikan ve ngiliz ncil Cemiyetleri tarafndan idare olunmaktadr. Mezunlar Antep ve Avrupa 13 Austos 1308 ruhsat tarihli. Hakkari Sancandan 18 Protestan Mektebi bulunmaktadr.

70

Ayntab Kasabas

Amerikan Protestan Erkek Koleji(GeceGndz)

1293

71

Ayntab Kasabas

Amerikan Protestan Kz Mektebi(GeceGndz)

1298

1293te ruhsat alnmtr. Mezunlar Marata bulunan byk okula gnderilmekte ve retmenlikte istihdam edilmektedirler. Ayn ruhsat

72 73 74 75 76 77

Ayntab Kasabas Ayntab Kasabas Ayntab Kasabas Ayntab Kasabas Ayntab Kasabas Mara Kasabas

Amerikan Protestan Kz Mektebi(Yetimhane) Amerikan Protestan Erkek ve Kz Mektebi Amerikan Protesten Mektebi Amerikan Protestan Erkek Mektebi Amerikan Protestan Erkek Mektebi Protestan l m-i lhi Mektebi Amerikan Prot

1291 1284 1286 1271 1296 1284 Antepde bulunan okuldan alnarak misyoner olarak yetitirlmektedir. Buradan mezun olanlar retmenlik yapmaktadrlar. Kilise avlusunda.

78 79 80 81

Mara Kasabas Mara Kasabas Mara Sanca Mara Sanca estan Kz Koleji Amerikan Protestan Erkek ve Kz Mekt. Amerikan Protestan Erkek ve Kz Mekt. Amerikan Protestan Erkek ve Kz Mekt.

1288 1284 1284 1284

117

82 83 84 85 86 87 88 89 90 91 92 93 94 95 96 97 98 99 100 101 102 103 104 105 106 107 108 109 110 111 112 113 114 115 116 117 118 119 120 121 122 123 124 125 126 127 128

Mara Sanca Andrn, Gksn Ky Andrn, Keban Ky Andrn Kasabas Andrn, ivilk Ky Andrn, Tekcekale Zeytun Kasabas Zeytun, Frensi Ky Zeytun Ky Elbistan Kasabas Beyrut Vilyeti Beyrut Kasabas Beyrut Kasabas Beyrut Kasabas Beyrut Kasabas Beyrut Kasabas Sayda Kasabas Sayda Kasabas Sayda Kasabas Sr, Ali El-Seba Ky Sr, Kan Ky Merciyn Kazas, Cedde Merciyn Kazas, Cedde Merciyn Kazas, Cedde Merciyn Kazas, Cedde Deyr-i Meymas Ky bls Sk Ky Belt Trablusam Kasabas Trablusam Kasabas Trablusam Kasabas Hsn Kazas, Mermit Ky Hsn Kazas, Mermit Ky Hsn, Harbiye Ky Hsn, Harbiye Ky Hsn, Dala Ky Hsn, Dala Ky Hsn, Hacze Ky Hsn, Hacze Ky Hsn, Keyme Ky Hsn, Keyme Ky Hsn, Anmr Ky Akr Kazas, Benyu Ky Akr, Minr Ky Safita Kazas, Burc- Safita Ky Akkr Kasabas Akkr Kasabas Konya Vilyeti, Burdur Bitlis Vilyeti Heresan Kazas Heresan Kazas Bitlis, Tutllk Ky

Amerikan Protestan Erkek ve Kz Mekt. Amerikan Protestan Erkek Mektebi Amerikan Protestan Erkek Mektebi Amerikan Protestan Erkek Mektebi Amerikan Protestan Erkek Mektebi Amerikan Protestan Erkek Mektebi Amerikan Protestan Kz Mektebi Amerikan Protestan Erkek Mektebi Amerikan Protestan Erkek Mektebi Amerikan Protestan Erkek Mektebi Medresetl-Kliyye Amerikan Protestan Mekteb-i lsi Amerikan Protestan Erkek Mektebi Amerikan Protestan Erkek Mektebi Amerikan Protestan Erkek Mektebi Amerikan Protestan Kz Mektebi Amerikan Protestan Erkek Mektebi(Gece-Gndz) Amerikan Protestan Kz Mektebi(Gece) Amerikan Protestan Kz Mektebi(Gndz) Amerikan Protestan Sbyan Mektebi Amerikan Protestan Sbyan Mektebi Amerikan Protestan Kz Mektebi Amerikan Protestan Kz Mektebi Amerikan Protestan Erkek Mektebi Amerikan Protestan Erkek Mektebi Amerikan Protestan Erkek Mektebi Amerikan Protestan Erkek Mektebi Amerikan Protestan Erkek Mektebi Amerikan Protestan Erkek Mektebi Amerikan Protestan Kz Mektebi Amerikan Protestan Mektebi Amerikan Protestan Mektebi Amerikan Protestan Mektebi Amerikan Protestan Mektebi Amerikan Protestan Mektebi Amerikan Protestan Mektebi Amerikan Protestan Mektebi Amerikan Protestan Mektebi Amerikan Protestan Mektebi Amerikan Protestan Mektebi Amerikan Protestan Mektebi Amerikan Protestan Mektebi Amerikan Protestan Mektebi Amerikan Protestan Mektebi Amerikan Protestan Mektebi Amerikan Protestan Erkek Mektebi Amerikan Protestan Kz Mektebi Ermeni Protestan Mektebi

1284 1302 1298 1298 1300 1298 1288 1298 1288 1298 1866 Bu okul ksmdr. Urfa Sancanda 7 Protestan Mektebi vardr.

1282 1300 1292 1280 1279 1282 1282 1282 1282 1277 1277 1300 1293 1297 1294 Ruhsatsz.

1299 1306 Kilise iinde. 1303 1303 Kiralk binalarda. Amerikan misyonerlerin evinde. Fermanldr. Fermanldr. Ruhsatsz.

129 130 131

Amerikan Protestan Erkek Rtiye Mek. Amerikan Protestan Kz Rtiye Mek. Amerikan Erkek ptida Mektebi

1300 1300 1288

118

132 133 134 135 136 137 138 139 140 141 142 143 144 145 146 147 148 149 150 151

Bitlis, Tutllk Ky Bitlis, Bb- ebt Ky Bitlis, Tu Ky Bitlis, Ende Ky Bitlis, Pk Ky Ahlat Kazas, Sorgunluk Ky Ahlat, Sangag Ahlat, Aah Ahlat, Perhoy Mu Kazas Mu Kazas Mu, Muurnik Ky Mu, Pezgovank Ky Mu, Hevadrik Ky Pulank Kazas, eyh Yakub Ky Pulank, Pohal Ky Pulank, Leyez Ky Siirt Kazas, ubka Mah. Siirt Kazas, ubka Mah. Gazran Kazas, Rahvayze Suriye Vilyeti

Amerikan Kz ptida Mektebi Amerikan Erkek Mektebi Amerikan Erkek Mektebi Amerikan Erkek ve Kz Mektebi Amerikan Erkek ve Kz Mektebi Amerikan Erkek Mektebi Amerikan Erkek ve Kz Mektebi Amerikan Erkek ve Kz Mektebi Amerikan Erkek ve Kz Mektebi Amerikan Erkek Mektebi Amerikan Kz Mektebi Amerikan Erkek ve Kz Mektebi Amerikan Erkek ve Kz Mektebi Amerikan Erkek ve Kz Mektebi Amerikan Erkek ve Kz Mektebi Amerikan Erkek ve Kz Mektebi Amerikan Erkek ve Kz Mektebi Amerikan Erkek Mektebi Amerikan Kz Mektebi Amerikan Mektebi Protestan Erkek ve Kz

1301 1298 1295 1298 1305 1305 1292 1286 1284 1276 1303 1286 1288 1278 1286 1278 1304 1301 1301 1287

Ruhsatsz. Ruhsatsz. 25 Knun1308 ruhsatldr. Ruhsatsz. Ruhsatsz. Ruhsatsz. Ruhsatsz. Ruhsatsz. Ruhsatsz. Ruhsatsz. Ruhsatsz. Ruhsatsz. Ruhsatsz. Ruhsatsz. Ruhsatsz. Ruhsatsz. Ruhsatsz. Ruhsatsz. Ruhsatsz. Ruhsatsz. 12 Ekim 1306 tarihli Sadaret telgraf ile ruhsatldr. Ruhsatsz. Ruhsatsz. 12 Ekim 1306 tarihli Sadaret telgraf ile ruhsatldr. Ruhsatsz. Ruhsatsz. Ruhsatsz. Ruhsatsz. Ruhsatsz. Ruhsatsz. 20 Ekim 1304 Sadaret telgrafyla ruhsatldr.

152 153 154 155 156 157 158 159 160 161 162 163 164 165 166 167 168 169 170 171 172 173 174 175

Kanitra Kazas, Ayn Kne Salt Ky Salt Ky Kanitra Kazas, Mecdel-i ems Ky Hama Kasabas Beka Kazas, Muallaka Bekaa, Cidesye Ky Bekaa, Magara Bekaa, Firavn Bekaa, Karzul Bekaa, Kab lyas Bekaa, Kab lyas Bekaa, Sbgn Bekaa, Antit Ky Hasbaya Kasabas Hasbaya Kasabas Hasbaya, Kefr Ky Nebek Kazas, Deyr Atiyye Nebek Kazas, Deyr Atiyye Nebek, Yabrud Baalbek Kazas Baalbek Kazas Baalbek Kazas Kuds Vilyeti Ramallah

Amerikan ptida Erkek ve Kz Mektebi Amerikan Kz ve Erkek Mektebi Amerikan Kz Mektebi Amerikan Mektebi Protestan Sbyan Erkek

1288 1280 1290 1288 1288 1297 1295 1289 1289 1304 1287 1287 1291 1258 1268 1305 1273 1273 1273 1290 1298 1291 1306

Amerikan ptida Erkek Mektebi Amerikan Sbyan Mektebi Amerikan Sbyan Mektebi Amerikan Sbyan Mektebi Amerikan Sbyan Mektebi Amerikan Sbyan Mektebi Amerikan ptida Erkek Mektebi Amerikan Kz Mektebi Amerikan Erkek Mektebi Amerikan ptida Erkek Mektebi Amerikan ptida Erkek Mektebi Amerikan Kz Mektebi Amerikan Erkek Mektebi Amerikan Erkek Mektebi Amerikan Erkek Mektebi Amerikan Erkek Mektebi Amerikan Erkek Mektebi Amerikan Erkek Mektebi Amerikan Erkek Mektebi Amerikan Protestan Sbyan Kz Mektebi

Ruhsatsz. Ruhsatsz. 12 R. 1285 Fermanyla. Ruhsatsz. Ruhsatsz. Ruhsatsz. Ruhsatsz. Ruhsatsz. Ruhsatsz. 16 Ekim 1304 iradesiyle. 16 Ekim 1304 iradesiyle.

119

176

Ramallah zmit

Amerikan Erkek ve Kz Mektebi Amerikan Protestan Mektebi (Gece-Gndz) Erkek ve Kz

1290

16 Ekim 1304 iradesiyle. Ruhsatl kilise ierisinde olduu iin ayrca ruhsat alnmamtr. Satn alnan bir evde ruhsatsz. Ruhsatldr. 13 Haziran 1305 Adliye Nezareti ruhsat ile almtr.

177 178 179 180

Adapazar Bahecik Manastr Vilyeti Manastr Kasabas Radvite Kasabas stanbul Vilyeti Fincanclar Yokuu skdar, Selamsz Gedikpaa, Hamam Soka Samatya Sulu Manastr Hasky Bebek

1291 1295 1294 1305

Amerikan Erkek Mektebi Amerikan Protestan Mektebi Amerikan Protestan Mektebi

181 182 183 184 185 186

Amerikan Protestan Mektebi Amerikan Protestan Mektebi Amerikan Protestan Mektebi Amerikan Protestan Mektebi Amerikan Protestan Mektebi (Robert Koleji)

1877 1871 1886 1886 1865 1863

4)1903 Ylndaki Fermanl ve Ruhsatl Amerikan Okullar

Amerika Sefareti 25 ubat 1903te Amerikan Okullarnn yerini belirten ve saysnn 276 olduunu belirttii listeyi Hariciye Nezaretine takdim etmitir.298 Bu okullardan 11i dad, 10u dad-li derecesindedir. Osmanl Devleti 27 Mart 1903te299 sadaret emriyle Amerika Sefaretinin verdii bu listedeki okullar hakknda aratrma yaplmasn istemitir. Buna gre yaplan aratrma sonunda fermanl ve ruhsatl 83 okul vardr. Bu okullarn listesi yledir.
Fermanla Alan Amerikan Okullar
Tablo 15: Fermanla Alan Amerikan Okullar: 300 Adedi
1 2 3 4 5 6

Vilayeti
stanbul stanbul Bitlis Sancanda Beyrut Sancanda Mamuratl Aziz Mamuratl Aziz

Okulun Bulunduu Yer

Rumeli Hisarnda tepede skdarda Selami Ali Efendi mahallesinde Ekmeki slam ve Hristiyan ahali Mahlute sakin olduu mahalle El-Mesitiye Zekakur sokak El-Remle Harput Harput

Okulun smi
Robert Koleji Nam Zkur Mektebi nas Mektebi nas Mektebi Suriye Protestan Koleji Frat Kolej nam ile maruf olan mektep nas Mektebi

298 299

BOA, Y.PRK. MF, 4/36 Mutlu, 2005: 319 300 BOA, Y.PRK. MF, lef: 2-3-4

120

7 8 9

Mamuratl Aziz Mamuratl Aziz Sivas

Harput Harput Merzifonda Hac Bey Mahallesi

Sbyan Delili Mektebi Ruhban Mektebi Anadolu Koleji

Osmanl Devleti ruhsatl olmayan okullarn tahkikatnn yaplmas ve sonra onaylanmas hakkndaki dncesini Amerikaya kabul ettirmitir. Ancak ardan davranmas Amerikann Osmanl Devletini sktrmasna neden olmutur. Sonunda Amerika da dier Avrupa devletlerine tannan haklara sahip olmutur.
Maarif Nezareti ve darelerince Verilen Ruhsatla Alan Amerikan Okullar
Tablo 16: Maarif Nezareti ve darelerince Verilen Ruhsatla Alan Amerikan Okullar: Adedi 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 Vilayeti stanbul Adana Adana Adana Adana Adana Tarsus zmir zmir zmir zmir zmir Manisa Manisa Saruhan Halep Halep Halep Halep Halep Halep Halep Halep Halep Halep Halep Halep Halep Erzurum Erzurum Hdvendigar Hdvendigar Van Van Van Trabzon Manastr Bulunduu Yer Kumkapda Musalla Sokanda eyh Ferhat Mah. Adanann Tmaran Mah. Hainde Kaleiinde Hainde Tlsm Mah. Hainde Mankr Mah. Ermeni Protestan Mah. Cami-i Nur Mahallesinde ayrl Bahede Hristiyan Mahallesinde Debbahanede Hristiyan Mahallelerde ukuriye Mahallesinde ayrl Bahede Hristiyan Mahallesinde demite Ermeni Mahallesinde apraz- Kebir Mahallesinde apraz- Kebir Mahallesinde Akhisarda Yenice Mah. Kstlevre Mahallesinde Ayntabta Ayntabta Habik mahallesinde bn-i Eyyup Kayack Mara Mara Antakyada Beylanda Kilise Mahallesinde Kiliste Vaiz Mahallesinde Kiliste Vaiz Mahallesinde Hristiyan hanelerinden mteekkil mahallede Hristiyan hanelerinden mteekkil mahallede Hac Ali mahallelerinde Kayaba Balarda Balarda ehirde Hristiyan haneleri mahallesinde Hristiyan Okulun Ad imaniye Mektebi Kz Mektebi(Gece) Kz Mektebi (Gece-Gndz) Erkek Mektebi(Gece) Erkek Mektebi(Gece) Erkek Mektebi(Gece) Erkek Mektebi Zkura mahsus (Erkek Mektebi) Kz Mektebi (Gece-Gndz) ptidai Zkur (Erkek) ptidai nas (Kz) ptidai Zkur ve nas (Kz ve Erkek) ptidai Zkur ve nas (Kz ve Erkek) ptidai Zkur ve nas (Kz ve Erkek) ptidai Zkur ve nas (Kz ve Erkek) ptidai Mektebi ptidai Mektebi Osmanl Merkez Mektebi namyla Maaruf Amerikan Mektebi Kz Mektebi(Gece) ptidai ptidai ptidai nas- idadi (Kz dadi Mektebi) Ruhban Mektebi ptidai Mektebi ptidai Mektebi Zkur-u ptidai Mektebi (Erkek ptidai Mektebi) Kz Mektebi Kz Mektebi(Gece) Erkek Mektebi Erkek ve Kz Mektebi (Gece) Kz Mektebi Erkek Mektebi Kz Mektebi (Gece- Gndz) Kz Mektebi(Gece) Mektep Protestan Kz Mektebi

121

38 39 40 41 42 43 44 45 46 47 48 49 50 51 52 53 54 55 56 57 58 59 60 61 62 63 64 65 66 67 68 69 70 71 72 73 74

Ankara Ankara zmid Sivas Sivas Sivas Sivas Sivas Zile Bitlis Bitlis Diyarbekir Diyarbekir Kuds Kuds Suriye Suriye Suriye Suriye Suriye Suriye Suriye Suriye Suriye Suriye Suriye Suriye Suriye Suriye Suriye Suriye Suriye Suriye Suriye Suriye Suriye Suriye

Kayseriyede Talas Hristiyan mahallesinde Kayseriyede Talas Hristiyan mahallesinde Bahecikde Grnde ugl- bala mahallesinde Nefs-i Sivasta Bezerai Kk yengiler Mufadere Hoca Ahmed Huru sokakta Hac Mehmed mahallesinde Mutsa slam mahallesinde cami-i erif kursunda Mutsa slam mahallesinde cami-i erif kursunda Mardinde slam ve Hristiyan mahallelerinde kubbe kenar Mardinde slam ve Hristiyan mahallelerinde kubbe kenar Ramallah kariyesinde Ramallah kariyesinde Beka kazas Muallka kariyesinde Beka kazas Sebni kariyesinde Beka kazas Ferzl kariyesinde Beka kazas Cedid kariyesinde Magara Kabalas Aynon kariyesinde Virankal Hamada slam mahallesinde Hamada slam mahallesinde Mahrede Raiyalkamerde Mecd-emsde Ayn Kna Baalbekte Beynesellede Hadeste Hoberde Res-i Baalbekte (be) elifada Baalbekte eyh Fevka kariyesinde slam mahallesinde Talyada

Erkek Mektebi(Gece) Kz Mektebi(Gece) dadi Mektep Mektep Kz Mektebi Erkek Mektebi Erkek Mektebi Kz Mektebi Mektep Erkek Mektebi (Gece - Gndz) Kz Mektebi Erkek Mektebi (Gece - Gndz) Kz Mektebi Kz Mektebi(Gndz) Kz Mektebi(Gece) Amerika Mektebi Amerika Mektebi Amerika Mektebi Amerikan Mektebi Amerikan Mektebi Amerikan Mektebi Amerikan Mektebi Amerikan Mektebi Erkek Mektebi Kz Mektebi Mektep Mektep Mektep Mektep Mektep Mektep Mektep Mektep Mektep Mektep Mektep Mektep

5)Amerikal Misyonerler Tarafndan Alm nemli Misyoner Okullar

1.Anadolu Koleji

Merzifon Amerikan Koleji olarak da bilinen bu okul 1865te kurulmutur. Merzifonda 19.asrn sonlarnda 20 bin kadar tahmin edilen nfusun 13.380i Mslman, 5820si Ermeni, 800 kadar Rum idi. Merzifonda Amerikal din adamlar tarafndan tesis edilmi olan ve bilhassa Ermeniler arasnda Protestanlk propagandas

122

yapan bir mektep (Anatolia College) ile Fransz Cizvit rahiplerinin idare ettii mektep bulunuyordu.301 Amerikan Board komisyonu misyonerlerinden Morsovan tarafndan kurulan kurum nce Teoloji semineri olarak adlandrlm fakat toplum iin hem dini hem de sosyal hizmetleri yerine getiren bir yer olmutur. 1881den itibaren byk bir gelime gstermi, yksekokul konumuna gelmitir. Okul herkese ak olmasna ramen asl renci kaynan Ermeni ve Rumlar oluturmutur. Kolejde dardan gelen renciler yatl olarak bulunmaktadr. Kolejde 1886 ylnda 135 renci mevcut olup bunun 108ini Ermeni, 27sini Rum renci oluturmaktayd.302 Sivasta303 Merzifonda Hac Bai ve Sofular Mahallesinde 1865(1280) ylnda kurulmu. 1321/15 ubat 1314te ruhsat alm, mdr Tracy olarak geen Anadolu Kolejinin toplamda 545 kz, erkek kark rencisi olup bunlar Rum, Ermeni, Protestan idi. Kadn retmenleri 15, erkek 18 olmak zere 33 retmeni olup, erkek retmenlerin 11i Osmanl, 6 Amerikan, 1 svire tebaasdr. Bayan retmenlerin 11i Osmanl, 4 Amerikaldr.304 Merzifon Amerikan Koleji Samsundan Trabzona kadar Karadeniz Blgesinde Pontus Rum Devleti kurmay amalayan bir rol oynad305 sylenmektedir.
a)Merzifon Anadolu Kolejinin Zararl Faaliyetleri

Merzifon Anadolu Koleji bozguncu faaliyetlerin olduka fazla olduu okul olarak tarihe gemitir. Bunda tabi, 1890 yllarnda balayan Ermeni olaylarnn da pay olmutur. Misyonerler, tevik ve telkinleriyle isyanlarda azmettirici rol oynamlardr. Kayseri civarnda Derevnik Manastrnda yaplan aramada Kayserinin ileri gelenlerinden Bedros Mizakyan ile Bedros Kalpakyan Efendiler de bulunmulardr. Yozgatta gzaltna alnan ahslarn, tarifleri zerine zabta tarafndan yaplan aramalarda karkl karan balca tahrikilerin, Merzifon Protestan Mektebi (Anadolu Koleji) muallimlerinden Tomayan ile Kayayan adl ahslar olduu anlalmtr. Protestan Misyoner Mektebinde Siflosonil adl matbaa sayesinde baslan devlet ve hkmdar aleyhindeki ilanlar civar yerlere ulatrlmtr. Tomayan ile Kayayann teden beri sair bil fesad olduklar ve mektepte bunlarn derslerini alm
slam Ansiklopedisi 7.cilt, M.E.B. Yaynlar, 1970 M.E.B Basmevi Sleyman Bykkara, (2004): Trkiyede Amerikan Okullar, Konya, s.208 303 Dh. Ayrt. Bilgi iin Bkz. 1903teki Amerikan Okullar listesi 304 Mutlu, 2005: 353 305 Yusuf Sarney, (1999): Pontus Meselesi ve Yunanistann Politikas, Atatrk Aratrma Merkezi, Ankara, s.51 53
302 301

123

genlerin mektepten ktklar vakit messesat- mevcude ve munlazame aleyhinde byk bir garez oluturarak Avrupann en ileri gelen anarist ve sosyalist partilerine hizmet etmilerdir306 diye devletin resmi yazmalarnda belirtilmitir. Tomayan ile Kayayan adl Ermeni muallimlerin Merzifon Koleji profesrlerinin devlet aleyhtar byle bir olayda yer almalarn kolej asla kabul etmemitir. Bu muallimler tutuklanarak Ankaraya gnderilmi haklarnda idam cezas verilmelerine ramen ngilizlerin araya girmesiyle II. Abdlhamit tarafndan affedilmilerdir.307 Bu srada, inasna yeni balanan Merzifon Anadolu Kolejinin kzlara mahsus okulun yanmas zerine Amerika Osmanl Devletini sulam ve Osmanl Devleti 500 Lira tazminat demitir.308 Osmanl Devleti, Merzifon Anadolu Koleji bitiiindeki binann yaklmasndan kendisinin sorumlu olmadn yle ifade etmitir. Merzifon Mektebinin harikine dair olan rivayet dahi yanl ve mbalaaldr.
Fil- vak muhterik olan bina mektep deil, ancak mektebe muttasl ve Malkan Efendi namnda bir adama ait olan bir ebniyedir ki bu harikin failleri hkmetin tekayyudat mnasebetiyle nyat- cinayet karaneleri mevkii icraya vaz edemeyen ehaz olduklar derkardr

Amerikallarn Ermenileri isyanda kullandklar gerektir.309 2 Austos 1893 tarihinde Merzifon Anadolu Koleji Mdr Herbest, Sivas Valisinin yanna giderek, Merzifon Amerikan Mektebinin bitiiindeki arsann Doktor Yavonun tasarrufuna verilmesini istemi ve binann yanm olmasndan dolay tekrar inas iin 500 Lira denmesi istenmitir. Sivas valisi misyonerlerin isyanclara katlmasalar bile tpk Doktor Yavo rneinde olduu gibi amalarnn Protestanlk mezhebinin yaylmasn salamak olduunu ve Erminece yaplan neriyattan rahatsz olduunu dile getirmitir.310 Merzifon Anadolu Koleji Ermeni rencilerinin zararl faaliyetlerde bulunduu vakidir.311 Merzifonda Mslmanlarn Hristiyanalara kar giritikleri kilise yakma, silahl saldrda bulunma kan aktma gibi haberlerin aslsz

BOA, Y.PRK. UM, 26/27, 1310, lef. 26 George E. White (ev. Cem Tark Yksel), (1995): Bir Amerikan Misyonerinin Merzifon Amerikan Koleji Hatralar, stanbul, s.145 308 BOA, . ML (rade Maliye), s.22 309 BOA, Y. PRK. UM, 26/27, 1310, Lef.26 ngiltere ve Amerika zenginleri urasn iyi bilmelidirler diye biten resmi yazmann sonunda Ermeni halknn pek ou kendilerine alanan ihtilal fikrinden holanmamlar, daha evvel olduu gibi rahat yaamak iin yce devletin Ermenilere salad iyilik ve faydadan yararlanmaktan baka bir ey talep etmemektedirler denir. 310 BOA, Y. PRK. MYD, 13/31, 1311. m.19 311 BOA, Y.MTV, 76/46, 1310, Lef.26
307

306

124

olduu bilinmektedir.312 Merzifon Anadolu Koleji Amerika sefaretinin istei ile ferman ali almt.313 Merzifon Anadolu Koleji Mdr ile Tomayan adl muallimin Londra ruhbanna mensup bir gazetede Osmanl Devletine hakaret eden, iftira atan bir makalesinin yaynlanm olmas zararl faaliyetleri asndan nemli bir rnek tekil etmitir.314 Merzifon Ermeni ve Protestan Mektepleri muallimlerinden Artin de tpk Tomayan ile Kayayan gibi devlet aleyhtar faaliyetlerde bulunmu ve soruturma geirmitir.(1891)315 Amerikallarn Sivas Konsolosunun Merzifona geldiinde ikamet ettii Protestan mektebinin rencileri ile Konsolosluk kavasnn Mslmanlara R.Martini Henry marka silahla konsolosun kald odann penceresinden 7- 8 kiiyle birlikte silah ektikleri Sivas valisi tarafndan sadarete bildirilmitir.316
b) Merzifon Anadolu Kolejinde Okutulan Dersler

Bozguncu faaliyetleri yznden 1921de kapanan bu kolejin yerine 8 Ocak 1924te Anadolu Kampsnde kurulan Merzifon Kz Hayat Okulu (American Girls School of Life)317 temel eitim veren bir okul konumunda iken 1929 ylndan sonra ortaokul konumuna geldi. Yine Stoneden alnan bilgilere gre, ortaokulun amac blgedeki kz rencileri kltrl bir ev kadn olarak yetitirmek iin onlar ocuk bakmnda, hasta bakclk ilerinde, el ilerinde ve daktilo yazma konusunda eitiyorlar sonra da ileri dzeyde ev ekonomisi dersleri ile birlikte, ngilizce dersleri de veriyorlard. 1933 ylndaki programa gre ngilizce bilmeyen renciler iin haftada 20 saat ngilizce, 4 saat Trke dersi; ikinci yarylda ise ngilizce 18 saat uygulanmtr. El ilerini ieren beceri dersleri diki, dokumaclk, beden terbiyesi ve spor, bahecilik, hesap dersleri de mfredatn iindeydi. 1.snftan itibaren corafya, 2.snftan itibaren tarih dersleri, 4.snfta Franszca, Biyoloji, hasta bakclk, yemek piirme, daktilo grafi dersleri de mevcuttu. Okul renci azl ve mali buhran nedeniyle 1938de kapanmak zorunda kalmtr. 318

312 313

BOA, Y. PRK. UM, 26/27, 1310, Lef.26 BOA, Y. A. RES, 66/6, 1311. 1. 10 (uray devlet dahiliye) 314 BOA, Y. PRK. AZJ, 27/36, 1311, Lef.2 315 BOA, Y. PRK. DH, 5/15, 1309, c.12 316 BOA, A. MKT. MHM, 733/8, 1310. .22 317 Frank Andrew Stone, (1970): Communities of Learning People and Their Programs the American Board Scholls in Turkey From 1920 to 1970 stanbul: s.17 Bykkarcdan Naklen. 318 Bykkarc, 2004: 214

125

2. Harputtaki Amerikan Okullar

Amerikal Misyonerlerin Harputta am olduklar okullar ksa zamanda gelime gstermilerdi. Gelimelerinde en byk katky kendilerine renci yetitiren, alt seviyede eitim veren okullarn yeterli olmamas salamtr. Amerikal misyonerler tarafndan Harput Kasabasnda ptidai, Rti ve dadi ksmlarna ayrlan zkr ve inasa mahsus (erkek ve kz) alm olan okullar, 30 sene sonra vergiden muaf olmak iin sefaret tarafndan istekte bulunulmutur.319 Osmanl Devletinde denetimden uzak bir ekilde 1892 ylna kadar varlklarn srdren bu okullar 2 si iptidai olmak zere 6 tane mektep ile 1 de ruhban mektebi Safi Abdlkadir Kemali Paa zamannda ruhsat almlardr.320 Harputta alan Amerikan Okullar ev eklinde oluturulmu ve ruhsatsz alm, vergi idaresince de ev sanlarak vergi alnmtr. Yalnzca okullarn retimine ruhsat verilmi ve bu okullarn vergiden muaf tutulamayaca yerel bir yazmada da belirtilmitir.321 1891-1892 retim ylndan itibaren ilk ksmndan yksek ksmna kadar Amerikan Boardn Harputtaki kolejinin btn blmleri Osmanl Devleti yetkililerince resmen tannm oldu. Bunun gereklemesiyle Harput Maarif Mdr kolejden mezun olarak diploma alan bir renciyi ikinci bir snava gerek grmeden retmen olarak atayabiliyordu. Byle bir ayrcala sahip olmas Frat Kolejinin renci saysnn artmasna neden olmutur.322 Haputtaki Amerikan Okullar yledir: 1- Mamuratl Aziz (Elaz) Hristiyan Mahallesinde Harput Frat Koleji(Tesis Tarihi 1856-1867) 2- Amerikan Mektebi 3- Amerikan Sbyan Mektebi 4- Amerikan Ruhban Mektebi (Kiralk 9 evde) Frat Koleji de Merzifon Anadolu Koleji gibi bir takm karklklarn odak noktas olmutur.323 Amerikan Boardn Harputtaki misyon merkezinin 11 Kasm

BOA, A. MKT. MHM, 700/12, 13 Eyll 1891 tarihli belgede alan bu okullarn ve ek binalarnn vergiden muaf tutulmas istenmi ancak yerel yneticilerin bu duruma kar olan tutumu dile getirilmitir. 320 Akses, 2003: 111, ayrca BOA, Y. A. RES, 104/42, 03 . 1317 (7 Aralk 1899) tarihli belgede iptidai, rti ve idadi snflarna mahsus 6 tane mektep iin yanm olan ksmlarnn eski binalar mevkiinde inas iin Mr. Barnum tarafndan ruhsat istenilmitir. 321 BOA, A. MKT. MHM, 700/12, Lef. 10 322 Akses, 2003: 111 323 BOA, Y. PRK. BK. 60/21, 29 . 1371 (2 Ocak 1900 tarihli yazmada Ermeni ve Bulgar ihtilalcilerin Merzifon ve Harput Amerikan Kolejlerinin yetitirdii kimselerin sebep olduu belirtilmitir.)

319

126

1895de 2 binas ksmen yanm dier baz binalar ksmen zarar grmtr.324 Amerikan Okullarnn bu olaylarda zarar grmesinin sebebi Ermenilerin isyanlarnn sebebi olarak bu okullarn grlm olmasndan kaynaklanmaktadr. Harputtaki olaylarda kolej binalar hasara uramasna ramen, gerek Amerikan Board Misyonerleri ve gerekse Ermeni retmen ve renciler fiziki bir zarara uramamlardr. Olaylar srasnda btn personel ve renciler, okullarn bulunduu mahalin en yksek tepesindeki kolejin ana binasnda toplanmlardr. Olaylarn bymesini ve can kaybnn olmasn Trk yetkililer engellemilerdir.325 Osmanl Devleti Amerikan Okullarnn tamirine ruhsat ve tazminat vermek istememi, Amerikan basn ve misyonerlerin basklar sonucu Osmanl Devleti de geri adm atm, ancak Amerikan ve Avrupa kamuoyunu Trkler ve slamiyet aleyhinde dnmeye sevk etmekten vazgememilerdir. Anadoluda alan dier Amerikan Board Okullarndan farkl olarak Frat Kolejinde eitim dili Ermenicedir. Bunun dnda ngilizce ve Trke dersleri de yer almaktadr. Frat Kolejinin rencilerinin yarsn Ermeni ve Protestan, dierleri Ermeni Katolii, Ermeni ve Sryanidir. I.Dnya Savann balamasyla, karklklar meydana gelmi, Amerikal misyonerler Osmanl Devletini terk etmeye balamlardr. 1915 ylnda Amerikann savaa henz tarafsz kalmasndan dolay, Osmanl Devleti bunlarn faaliyetlerine pek karmam ancak savan alevlenmesiyle Harputtaki Amerikan misyonerlerinden Henry Riggs kolejde ve yatakhanede kalan 56 kz renciye sahip kmak iin, Harputta kalm dierleri Amerikaya dnmek zere Beyruta hareket etmilerdir. Frat Koleji ve dier evre okullarndan mezun olan renciler ve Ermenilerden kalifiye elemanlar Amerikaya g etmilerdir. Frat Kolejinden mezun olan ve 1915 ylndan nce veya sonra, gizli veya resmi yollarla Amerikaya gidenlerin ou diilik, mhendislik, avukatlk, rahiplik ve dier i kollarnda alarak Amerika Birleik Devletlerinde hi beklenmedik bir ekilde Frat Kolejinde vermi olduklar eitimden faydalanma imkn salamlardr. Milli mcadele dneminde Mondros Atekes Anlamasnn imzalanmasyla tekrar Osmanl Devletine dnen misyonerler milli mcadele taraftarlar tarafndan lkede barndrlmam, Henry Riggs yetkililer tarafndan yurt dna srlm, misyonerler bir daha Harputa gelmemek zere gitmi, misyon binalar halk tarafndan

324 325

Akses, 2003: 115 Akses, 2003:117

127

yklm, Amerikann Dou Trkiye Misyonunun merkezi olan Harput Misyonu bylece yok olmutur.
3. Robert Koleji

1830lu yllar Board Misyonerlerinin Trkiyeye iyice dolutuklar yllar oldu. Gelen bu misyonerler arasnda bulunan Cyrus Hamlin oynad roller ve gsterdii faaliyetler ynyle Trkiyede misyoner faaliyetlerinde ne kan isim oldu. Amerikan misyonerlerinin grne gre; Dou kiliseleri rahiplerin dk eitim dzeyi nedeniyle gerilemilerdi. Onlarn kurtulmas iin Anadoluya Protestan yksek eitim modelinin ithal edilmesi lazmd. Bu amala Dou kiliselerinin yeniden douuna yardm edecek kilise kadrolarnn eitilmesi iin 1838de Cyrus Hamlin(18111900) gnderildi. Bylece Hamlin, zamanmza kadar devam etmi olan Orta Doudaki Amerikan Yksek Eitiminin kurucusu oldu. Board tarafndan gnderilen Hamlin 1840da stanbulda Bebekte bir okul at. Alan okulda Ermeni rencilere Ermeni dili, ncil ve Hristiyanlk arlkl dersler verilecekti. Bu zellii sebebiyle bu okula Teoloji
Semineri de deniliyordu. te Robert Kolejinin temelleri bylece atlm oluyordu.

Bebek Teoloji Okulu, ortaokul seviyesinden lise seviyesine daha sonra yksek ksm da ilave edilerek Robert Kolejine dnecektir. Krm Harbi ve 1856 Islahat Fermannn misyonerler asndan dier nemli bir yararlanma yn Robert Kolejinin almasna katkda bulunmas olmutu. Kolejin almasnda etkili olan isimler 1857de Fransz asll ve Newyorklu tccar Chris Topher Rheinlander Robert ve misyoner kardeler James ve William Dwith tarafndan dile getirilmiti.326 Bu fikrin Trkiyedeki icraats ise Cyrus Hamlin olmutur. Kolejin isminin, finansman olan Robert adl kiinin adnn olmasna karar veren Cyrus Hamlin, 16 Eyll 1863te biri Amerikal, ngiliz, 4 retmen ve 4 talebe ile Bebekteki Teoloji evinde okulu at. Okulun almasna Katolik misyonerler ve Rusya kendi aleyhlerine olan bu duruma kar ktlar. Amerikan Bykelisi Oscar S.Staraus Trkiyedeki Amerikan Misyonerleri ve eitime en byk muhalefet Mslmanlardan
deil Fransa ve Rusyann basklarndan gelmektedir eklinde yazmtr.327

Bab- Ali okulun almasna balangta izin vermese de Trk Amerikan ilikilerinin bozulmamas iin ve ABD Bykelisi Joy Morrison ve Dileri Bakan Sewardn araya girmesiyle izin alnd. Kolejin kurulmasyla ilgili irade knca, kolejin
326 327

Kocaba, 2002: 128 Kocaba, 2002: 129

128

ABDnin himayesinde bulunmas, dilinin ngilizce olmas ve buraya Amerikan bayra ekilmesine de izin alnd. Bu durum Cyrus Hamlin ve ekibi iin byk bir zafer olarak nitelendirilebilir. 1864 1865 yllarnda renci says 23, 1866da renci says 41 oldu. rencilerden 20si Ermeni, 9u Bulgar, 6s Yunan idi. 1868-1869 ders ylnda Rumeli Hisarna tandnda ise 11 Ermeni, 41 Bulgar, 17 Rum rencisi vard. Kolejin zararl etkilerinden ekinildii iin Trk renci o yllarda verilmiyordu. Robert Kolejinin Rumeli Hisarnda yaptrlmasnn nedeni deiik tartmalara neden olmutur. Bilindii gibi Rumeli Hisar, Fatih Sultan Mehmet tarafndan stanbulun fethine bir hazrlk iin yaptrlmt. Amerikallarn Trkiyeyi drt asrlk uykudan uyandrmak iin yeni bir fetih, boazn Beikta srtlarndan Halie kadrgalar srkleyerek deil, ehrin kenarndan Halie atak yaparak farkl bir ekilde yaplmak isteniliyordu. Robert Kolejinin ilk mezunlarndan Bulgar htilalcisi P.M. Mateef, Bulgarca Mir Gazetesinin 20 Haziran 1936 tarihli saysnda unlar yazmt: Dr. C. Hamlin,
Mslmanlk nereden stanbula girmise, Hristiyanlnda oradan stanbula girmesi iin Rumeli Hisarnn en yksek kalesi zerinde bir kolej amak istiyordu.328

Cyrus Hamlin Rumeli Hisarna komu koleji Ahmet Vefik Paann arazilerini satn alarak yaptrmt. Paa, Osmanl Devletinde Sadrazamlk yapmt. Ayn zamanda daha nceden bykelilik, bakanlk, mebusluk ve meclis bakanl da yapan Ahmet Vefik Paa arazisinin birinci ksmn 16, ikinci ksmn 20 bin liraya satmt. Bu durum gerek hkmet, gerekse halk tarafndan hi iyi karlanmad. nk misyoner okullar siyasi bir mesele olarak o sralar ok ba artyordu. Ahmet Vefik Paann vefatnda cenazesinin nereye defnedilmesi II. Abdlhamide sorulduunda Abdlhamid:
Kayalan Kabristanna (Rumeli Hisarna) defnediniz ki Robert Kolejinden alnan an sesleri kyamete kadar kulaklarnda nlasn dursun demitir.329

Ahmet Vefik Paa ise Pariste bykeli iken hkmetin ve milletin haysiyetini korumak iin hkmetin emriyle bir ok ziyafet verildiini, ancak bu masraflarn hkmet tarafndan denmediini ve bu yzden arazisini satarak borlarn dediini syleyerek kendisini savunmutur.330 Hamlinden sonra Robert Kolejinin mdrln yapan Washburn hatralarnda okulun amacnn rk ve din fark gzetmeksizin, rencilerin moral ve ruhsal
328 329

Necdet Sevin, (1978): Ajan Okullar, Oymak y.y, stanbul: s.40 Ergin, 1977: 650 330 Ergin, 1977: 784

129

hayatlarn gelitirmek, tanrya inanan, kendileriyle uyumlu ve incilin prensiplerine hizmet eden renciler yetitirmek olduunu ifade eder. Misyonerlerden Gates Robert Koleji iki prensip etrafnda alr: Tanrya itaat ve milletleri kardee bir pota iinde eritmekder.331 Rum Patrii de Robert Kolejinin grevinin Hristiyan kardeliini

retmek olduunu savunmutur. Robert Kolejinde isyanlarda rol oynayan ihtilalci genleri yetitirdii iddialar ortaya kmtr. Yar resmi bir sfatla yaymlanan New York Tribn Gazetesindeki bir makalede Bulgaristann bamszlnn stanbuldaki Robert Koleji sayesinde olduu, benzer durumun skdarda Amerikal misyonerler tarafndan alan Kz Okulunda da muhtemel olduu devlet yetkililerince dnlmtr.332 Kolejin mdrln yapm olan Washburn, kolejin Osmanl Devletine ynelik ihtilalcilerin yata haline geldii iddialarna: Kolej, btn nfuzunu daima
rencilerini politikann dnda tutmakta kullanm, hkmete ynelik ayaklanmalar budalalk olarak grmtr. Biz daima lkenin kanunlarna saygl olmay grev olarak bildik ve Trk Hkmeti tarafndan bize kar hibir resmi ikyet getirilmedi eklinde

cevap verir.333 Robert Koleji de dier Amerikan Okullar ve Yabanc Okullar gibi ek binalar iin Osmanl Devletinden ruhsat talebinde bulunmutur.334 Robert Koleji 1903e kadar 2500 talebe eitmi, 1906da da 450 mezun vermitir. 1913te ise mezun verdii talebe says 550ye kmtr.335 Robert Koleji adn 1912de Robert Akademisi eklinde deitirmitir.336 Amerikan Robert Kolejinin binalar 1971de Boazii niversitesine devredilmesinden sonra Arnavutky Kz Lisesi ile birlemi ve zel stanbul Amerikan Robert Lisesi adn almtr. Okulun 19841985 retim ylnda 920, bugn ise 1000in stnde rencisi vardr.
4. skdar Amerikan Kz Lisesi

Ermeni kzlarnn Protestanla kazandrlmasn amalayan ev sohbetleri, 1843te bir kz okuluna dnr. lk olarak stanbul Gedikpaada faaliyete balam, Amerikan Misyoner Heyeti Sekreteri Nathonid C. Clarke tarafndan yardmlar

331 332

Kocaba, 2002: 131 BOA, Y. PRK. DH, 10/52, Lef.1 333 Kocaba, 2002: 132 (Washburnun Hatralarndan Naklen) 334 BOA, DH. MU 26. 1/1, Lef.2 Bab- Ali daire-i sadaret-i uzma mektub-i kalemi adet 2183 335 Erturul, 2002: 172 336 Haydarolu, 1990: 134

130

salanmtr. Amerikan Misyoner Kadnlar Heyetince 98.000 dolar yardm yaplmtr.337 Robert Kolejinin kurucusu Cyrus Hamlin tarafndan da byk destek gren bu okul, 1871de skdarda Selamszda yeni yerine tanr ve Marry Mills Patrick okulun mdiresi olur. Bayan Patrick Bern niversitesinde Yunan Felsefesi zerine doktora yapmtr. Ermenice, Franszca, ngilizce, Yunanca ve Trke renmi bir misyoner olarak hayatn Hristiyanla adamtr. stanbul Kz Koleji 1895te padiah fermanyla resmilemitir.338 Robert Kolejinin Bulgaristann bamszlnn kazandrlmasndaki rolnn olduuna dair Amerika New York Tribn Gazetesinde kan makale zerine Amerikan Kz Okulunun da Robert Koleji gibi benzer hizmette bulunabilecek olmas Osmanl Devleti yetkililerini dndrmtr. Bu yzden Amerikan Kz Mektebinin kz rencilerinin teftii sz konusu olmutur. 5 Ekim 1897de (23 Eyll 1313) zaptiye nezaretiyle beraber yaplan teftite geceli ve gndzl kz mektebinde, Osmanl ve yabanc iki tane mdrn, 13 retmenin bulunduu okula muayyen cretle kz renci kabul edildii anlalmtr. Rum, Ermeni, Katolik ve Protestan cemiyetlerine mensup olarak Osmanl Devleti, Rusya, ngiltere, Romanya ve Bulgar ocuklarndan 70 gece 60 gndz kz renci bulunduu grlmtr. 20 sene nce ruhsatsz alm bu okulun istedikleri gibi eitim yaptklar, Maarif Nizamnamesinin 129. maddesine uymad gibi Maarif Nezaretinden gelen mfettileri de kabul etmemilerdir.339 1905 ylnda okul binasnn yanmas zerine Arnavutkyde 250 dekar arazi Sultan Abdlhamitin iradesiyle alnm, 1910da inaatna balanm, 1914te bitirilmitir. Okulun temel atma treninde Osmanl uyruklu olan bir Amerikan misyonerinin konumas ilgintir: yle bir Hisara baknz. Osmanlnn geleceinin
ne olacan u Rumeli Hisarnn yannda ykselen Robert Kolejinden renebilirsiniz. Bu iki gl yapnn anlam udur: Hisar, insan kan dkp milletleri harap etmek iindir. Mektep ise fen vastasyla milletleri nurlandrmak iindir. Bu okul, garp ve Hristiyan heyetiyle Trk hayatna hayat verecektir.340

1903e kadar 25 bine yakn renciye eitim veren okul, bunlarn 435ini mezun etmitir. Mezun olanlar iinde Bulgarlarn oran yksek olmutur. Bunlar Ermeni, Rum, ngiliz, Amerikan, Alman ve Yahudiler izlemitir. Trklerin says 1906dan sonra artmtr. Yazar, Halide Edip Advar bu okulun ilk Trk rencilerinden
337 338

Erturul, 2002: 173 Tozlu, 1991: 132 339 BOA, Y.PRK. DH, 10/58, Lef.2 340 White, 1995: 80

131

birisidir.341 Okulun retim dilleri Frat Kolejinde olduu gibi bata Ermeniceydi. Ancak daha sonra ngilizce olmutur. Kolej 1932de Robert Koleji ile birletirilmitir. Bugn zel Amerikan Kz Lisesi adyla eitim hayatna devam etmekte, Trk kltr ve eitim hayatna etkili olan elemanlar yetitirmektedir.
5. Tarsus Saint Paul Enstits (Tarsus Amerikan Koleji)

Adana vilayetine bal olan Tarsusta, Gzlkule mevkiinde taraf slam haneleri ile evrili olarak Hicri 1303te (1885/1886) kurulmu olan Tarsus Amerikan Koleji 20 Kasm 1309da ruhsat almtr.342 Rdi olarak 3, idadi olarak 4 sene tahsil veren okulda gece ve gndz eitim verilmekteydi. retmen says 7 olup, mdr Mr. Christie dndaki tm retmenler Osmanl tebasndand.343 Byle olunca tefti edilme zorluu da ortadan kalkmt. rencilerini ilk yllarda Ermeniler oluturuyordu. Okulda el ileri ve sanata ynelik eitimi verilmesi blgede sempati ile karlanmtr.344 Saint Paul Enstits olarak geen okulun resmi ad Tarsus Amerikan Kolejidir. Kolejin amac, rencileri i hayatna hazrlamak, Hristiyan inancnn llerine gre insan yetitirmektir. Okulun kendi iindeki zel amac ise; Mara lahiyat Okuluna gitmeye ynlendirmek, kabiliyetlileri Beyrut Protestan Tp Fakltesine hazrlamak, ayrca gayrimslim ve yabanc okullar iin retim eleman yetitirmektir.345 1902-1903 retim ylnda okulun renci says 204 kiiydi. Bunun 138i yatl olup, 152si Ermeni, 38i Yunan, 12si Arap, 2si Trk ve birer tane de talyan ve Krt vard.346 Okulda her sabah Ermenice, Yunanca ve ngilizce dua ediliyordu. Maddi durumu olduka iyi olan Tarsus Amerikan Kolejinin mdr Doktor Christie ve hanm tarafndan balanan 3 bin ciltlik kitapl olup, ayrca ok byk mal varlna da sahipti. O gn iin deeri 3500 dolar eden 3 bin hektarlk arazi, birisi olduka geni 4 bina, laboratuarlar, ders alet ve malzemeleri, tanabilir tanamaz birok emlak ve emtia bu varln yalnzca bir ksmdr.347 I. Dnya Sava yllarnda okulun rencileri, idarecilerin gz yummalar sonucu silahlanmlardr. Tarsus, Fransz kuvvetlerince igal
341 342

Haydarolu, 1990: 135 Mutu, 2005: 337 343 Mutlu, 2005: 337 344 Haydarolu, 1990: 41 345 BOA, A. MKT. MHM, 659/9, 24/ca/1314 (30 Kasm 1896 tarihli resmi yazmada Tarsus Protestan Mektebine Adana ve Maratan gidecek olan talebeye engel olunmak istenmitir.) 346 Erturul, 2002: 167 347 Tozlu, 1991: 100

132

edilince, igal kuvvetleri komutanlk merkezi kolejin tam karsna kurulur. Bylelikle tm igal sresince kolej Fransz kuvvetlerine danmanlk yapar. Kurtulu Sava yllarndaki ykc faaliyetlerinden dolay kolej 1923te kapatlr. Bir yl sonra tekrar alr. Bu alta sadece akademi ksmnn faaliyetlerine izin verilir. 1968de bu ksm da kapatlr. Bugn lise seviyesinde eitim ve retime devam eden okulun 1995 yl itibariyle 479 renci, 97 tane de retmeni bulunmaktadr.
6.Mara ve Antep Amerikan Kolejleri

Mara ve Antep evresinde Ermeni ve dier Hristiyan halk organize etmek Evangelical348 Hristiyan mezhebine gre yetitirmek ve slam medeniyeti iinde gayrimslim tebaann eriyip yok olmasn engellemek iin Central Turkey College n kurulmasna karar verilmitir. 1871 ylnda misyonerliin patronluunda Urfada Ermeni Evangelical mensuplar bir kongre yaparlar. Bylece kolejin almasna bu tarihte karar verilir.349 Amerikan misyonerlerince kurulup gelitirilen bu okullar iin Trustees of Donations for Education in Turkey (Trkiyedeki Eitim in Ba Toplama Heyeti) gibi kurulular meydana getirmilerdir. O zamana gre bu kurulu yoluyla kolejler iin 200 bin dolar para toplanmtr. Ayrca gayrimslim teba da kendi arasnda 6400 dolar toplar. Bu blgede bu okullarn kurulmas tesadf deildir. Daha ncelerden gayrimslim tebaann buralarda olduka kkl kiliseleri vard. Bu kiliselerin says o gnlerde 33e kadar kmtr. Birok Protestan okulunun da bulunduu blge, misyonerler iin bir hazine gibiydi. Antep Koleji 1876da organize edilip 1878de kendi binasnda bir idadi (secondary school) olarak faaliyete geti. 8 ubat 1308 (20 ubat 1893) tarihinde ruhsat alnmtr.350 1907 1914 yllarnda iradeyle yksek ksmlar resmileti. Fermanla Koleje u sahalarda eitim yapma hakk tannd: Tarm, ticaret, eitim, muaeret, maden mhendislii ve hukuk.

Israrl ncil Misyonerleri (Evangelist) Daha ayrt. bil. Bkz. Ali nal Kyamet Savalar, Yeni mit Dini limler ve Kltr Dergisi, Ocak-ubat-Mart 2007, say:75, yl:18 349 Tozlu, 1991: 107 350 Mutlu, 2005: 362

348

133

Merkez Antep Kolejinin 4 yllk program yledir.351

Freshmen Klasik Ermenice ngilizce Franszca lka Tarihi Sophomere ngilizce Franszca Ermenice Trke Junior ngilizce Franszca Ermenice Trke Senior Jeoloji Mineroloji Pedagoji Hristiyanln nemli olaylar

Geometri Botanik Fizik ncil Din retimi Fizik Eitim Hitabet

Astronomi Zooloji Trigonometri Mzik Hitabet Hitabet

Kimya Mekanik Ahlk Mantk Mzik Fizik Eitim Hitabet

Felsefe Mzik Fizik Eitim Tez almalar

Koleje snrl bir Tp blm ilave edilir. 2 yl gibi ok ksa bir srede kadavra zerinde almaya balamalar ikyetlere sebep oldu. Devrin eitim bakan Mnif Paa, rencilerin kadavra zerinde almalarnn bir mahsuru olamayacana karar verdi. Buradan nemli hekim misyonerler yetimitir. 1908de ttihad ve Terakki, II. Abdlhamiti ekilmeye mecbur ettiinde, Antep Koleji gzaltna alnmtr. Kolejin profesrlerinden Lazarus Direduryan, Hnak taraftaryd. Profesr Sarkis Levanyann kars da bu cemiyetin aktif bir yesiydi. Bu yzden okullarda aramalar yaplmtr. Aramalarda silah ve belgeler ele gemitir. Bir ksm da kendi emniyetleri iin baka blgelere kaydrlr.352 Btn bunlar, Batya misyonerlerce Trklerin Ermeni katliam olarak ulatrlmtr. Mara yresine 1845te gelen Amerikan misyonerleri ilk olarak kilise ama faaliyetlerinde bulunurlar. Alan kiliselerle blgedeki gayrimslim tebaay organize ederler. Mara lahiyat Okulu, tecrbeli ve nemli misyonerler tarafndan idare edilir. Mr. Trowbridge okulun idarecileri arasndadr. Pozitif bilimlere dayal ksm da Mara lahiyat Okuluna ilave edilir. 1852de Hamlinin Bebek lahiyat Okulunu bitirip, Yale niversitesine pozitif ilime dayal aratrmalar yapmak zere gnderilir. Aleksan Bezcian 1874de Mara lahiyat Okuluna gelir ama ilmi ksm 1875te kapatlr. 1880de Marata alan Mara Kz Koleji, Amerikan Kadn Misyonerlerince desteklenir. Mezunlar eitimlerini stanbul Kz Kolejinde tamamlamaktadrlar. Mara Kz Kolejine renciler Adana, Antep ve Saimbeyliden gelmekteydi. Kolejin amac

351 352

Tozlu, 1991: 109 Tozlu, 1991: 112

134

Gneydou Anadoluya Hristiyanl yaymak, Osmanl Devletindeki gayrimslim tebaay aydnlatabilecek yerel kz liderler yetitirmekti.
7.Apostolik Enstits

Tarsus Amerikan Kolejinde retim yelii yapan H. Stefanos Cenanyen tarafndan Konyada 1892 ylnda kurulmutur. Okul 1909 ylnda gayrimslim tebaann satn ald kendi binasna tanr. Amerikan Okullarndan bamsz, yredeki gayrimslim tebaaya ynelik bir faaliyet gsterir. renim dili ngilizce olup 8 erkek, 4 kadn olmak zere 12 retim yesi ile eitime balar. Bu elemanlar Ermeni aslldr. Okul programnda ise u dersler yer alr: Ermenice, ngilizce, Trke, ncil almalar, Matematik (yksek derecede Trigonometri), Dnya Tarihi, Psikoloji, Fizik ve Astronomi, Matematik, Botanik, Zooloji, Mantk, Muhasebe, Mzik, Cimlastik, Resim, Kroki, Latince ve Almancadr.353 Enstity gelitiren ve nemli bir n salayan kii Ermeni misyoner Dr. Armenog H. Haygayzandr. Saimbeylili olan bu misyoner Mara lahiyat Okulunu bitirdikten sonra Amerikada Chicago niversitesinde okur. Daha sonra da Yale niversitesinde lahiyat Doktoru unvann alarak Anadoluya geer. 21 yl mdrln yapt Apostolik Enstits Ermeni Milliyetilik faaliyetlerinin ss durumuna gelir. Kolejin eitim dili ngilizceydi. 1910 ylndan itibaren yksek okul seviyesine kar ve 12 yllk eitim sresi 16 yla karlarak akademik seviyeye ular. Kolejin retim elemanlar bata Haygeyzan olmak zere Ermeniceyi Trkeyi ve ngilizceyi hakkyla okur - yazar ve konuurlar. Kitaplnda 200 civarnda ngilizce eser vard. Amerikan misyonerlerinin himayesinde olan bu okul, 1920 ylnda New York misyoner brosundan 10 bin dolar yardm almtr. Kurtulu Savanda talyan ve ngilizlere karargah olarak verildi. Yaplan blc ve ykc faaliyetlerinden dolay 1921 ylnda Haygeyzan milli kuvvetlerce tutukland. Serbest brakldnda Harput Amerikan Kolejine geti.354 Okul dier benzerleri gibi kurtulu savanda dmanla olan i birlii yznden gzden derek kapand.

353 354

Erturul, 2002: 168-169 Tozlu, 1991: 105

135

8.zmirdeki Amerikan Okullar

Amerikal misyonerlerin stanbuldan sonra faaliyetlerinin merkezi zmir olmutur. 1820 ylndan itibaren zmir ve civarna yerleen misyonerler Ermeni ve Yunanllarca da desteklenince 1883 ylna kadar 30 civarnda kilise ve okul kurmulardr.355 zmirde ifudye, ayrl Bahe, Debbahanede iki Hristiyan Mahallelerinde ve zmirin demi Kazasnda Ermeni Mahallesinde Amerikan Board Cemiyeti tarafndan alm be Amerikan Okulu olup ou Rum, Ermeni ve Yahudilere hizmet vermi, Maarif Nizamnamesinin 129. maddesine uyulmu ve tefti edilmitir. Okullarn demi Kazasndaki hari hepsi 4 Kasm 1308de (1893) ruhsat alm demi Kazasndaki Amerikan mektebi ise 9 Ocak 1310da (1895) ruhsat almtr.356 zmir Kzlulluda 1898de kurulan ve 1903te milletleraras bir okul hviyetine kavuan zmir Koleji 4 yl orta eitim, 4 yl da kolej eitimi vermitir. Tarm ve ticarete verdii nemle n kazanmtr.357 Okulun eitim kadrosu Merzifon, Tarsus, ve Harput Kolejlerinden yetimi misyonerlerden olumutur. Trk rencilerini ise Yale ve Harward niversitesi mezunu John Kingsley ynlendirmitir. Okulun maddi destekileri New York tan Mr. ve Mrs. Kenedyler 25 bin dolar yardm ile arazi ve bina salanmas ynnde yardmda bulunmulardr. Ayrca Amerikan misyonerlerinin her yl 20 bin dolar yardm vardr.358 Okul Kurtulu Savanda Yunanllar ile ak bir ekildeki i birlii neticesinden dolay gzden dmtr. Cumhuriyetin ilanndan sonra yabanc okullara getirilen disiplin nedeniyle hareket zgrl daralm 31 Mart 1934de kendini feshetmitir.359
9.Beyrut Amerikan niversitesi

Osmanl Devletinin o yllarda snrlar iinde bulunan Beyrut jeopolitik ve jeostratejik adan yabanclarn dikkatini eken nemli bir yerdi. Robert Kolejinin rnek alnmasyla 1866da Beyrut Amerikan niversitesi ald. Okul kurulmadan nce misyonerlerin youn faaliyetleri sonucu bir altyap oluturuldu. Yetimhane, kiliselerin yannda 33 tane de ilk ve orta dereceli okul vardr. Beyrut niversitesinin kurulmas ve finansmann stlenen Amerikan Mission Board Tekilat, niversitenin bana Dr.

355 356

Tozlu, 1991: 79 Mutlu, 2005: .339 357 Kocabaolu, 1989: 198206 358 Tozlu, 1991: 8283 359 Kocabaolu, 1989: 199206

136

Daniel Blissi getirir.360 Bliss temel atma treninde Bu okul bir dnya kuracaktr! Biz
burada byk mahsul alacaz diye anlaml mesajlar vermitir. 10.Erzurum, Van, Bitlis, Kayseri Okullar

Erzurumda Hristiyan Mahallesinde 1853/1854 yllarnda mlk bir arsa zerine alan Amerikan Okullar 11 Ekim 1893te (29 Eyll 1309) tarihinde ruhsat almlardr.361 Bu okullar kuran ve mdrln yapan Mr. Chichersdir. Daha ok Ermenilere eitim ve retim salanmtr. Erzurumda alm, genel mahiyette Sansaryan Lisesi vardr. 1873 ylnda bu okullarda 550 Ermeni okutulmutur. 1912 ylndaki Ermeni olaylar yznden Sansaryan Lisesi kapatlmtr.362 Van, misyonerler asndan hem Anadoluya hem de rana alan bir kap durumunda olmasndan dolay nemliydi. Bu yzden Ermenileri himaye eden Amerikann ilgi oda olmutur. Vanda ilk nemli okul 1872de Henry S. Barnum363 ve George C. Raynold tarafndan faaliyete gemitir. 1905 ylnda Vanda birisi retmen yetitiren yksek okul olmak zere yabanclarn 21, Ermenilerin ise 34 okulu vard. Bu tarihe kadar Vanda Mslmanlar iin lise seviyesinde okul yoktu. 1915 ylnda Vandaki gayrimslim okullar Ermeni isyan nedeniyle kapatlmtr. Bitliste Heresan Mahallesinin Hristiyan ksmnda 1862 ylnda bir Amerikan mektebi vard. Yine ayn mahallenin Erkek mektebi yannda 1860 ylnda alm bir Amerikan Mektebi bulunmaktayd. Her iki okulun da kurucusu Mr. Knapptr. Okulda Amerikallarn dnda Osmanl retmenleri de grev yapmaktayd. Zaman zaman okullar tefti ediliyordu ve mlk bir arsa zerine kurulmulard. 1893 ylnda Bitliste Mahallebanda Mr. Knapp tarafndan bir Amerikan mektebi daha kurulmutur. Mdrln Mr. Cole yapmtr.364 Bitlis vilayetinde bulunan Purud (mleki) Mahallesinde 1856 ylnda alm en eski Amerikan okuludur. Protestan ve Ermeni rencilere hizmet vermektedir.365

Harun Gler, (1987): Beyrut Amerikan niversitesinin Siyasi Misyonu Ik Matbaas: s.30 (Erturuldan Naklen) 361 Mutlu, 2005: 368 362 Hami Doan, (1990): Osmanlda Aznlk syanlar, Ankara: s.56 363 Harput Amerikan Koleji kurucularndan olan Barnum, Dou ve Gneydou Anadoluda misyonerlik faaliyetlerini srdrmtr. 364 BOA, A. MKT. MHM, 549/36, Lef.8-10 (Mr. Coleun Osmanl Devleti tarafndan zararl faaliyetleri tespit edilmitir. Fakirlere yardm iin para toplamak ad altnda zararl faaliyetler yrtt, bu yzden Ermenisi az olan baka bir yere naklinin gerektii Dahiliye Nazr tarafndan bildirilmitir. 20 aban 1323 (20 Ekim 1905) 365 Mutlu, 2005: 341

360

137

Kayseride Daderolu Mahallesinde Mission irketinin evinde 1892 ylnda alm Amerikan Okullarndan biri de Kinder Garden Dars - Sbyan Mektebi almtr. Yine Talasta Yukar Ermeni Mahallelerinden Trabolu Mahallesinde Wingate ynetiminde Amerikan Board tarafndan 1871 ylnda 7 snf idadi Amerikan Board Mission Mektebi almtr. 1914 ylna gelindiinde bu okullardan 163 renci mezun olmutur.

G - NGLZ OKULLARI
1)ngilizlerin Okul Ama Politikalar
Osmanl Devleti ile ngilizlerin ilikileri tarihi adan ok eskilere dayanmakla birlikte, Amerikallarn ngilizlerin misyonunu yklenmesiyle ngiliz Okullar daha ikinci planda kalmtr. The London Society for Promoting Christianity Amongst Jews adl kurulu Protestan misyonerleriyle Yahudiler arasnda Protestanl yaymak iin stanbulda okullar aarak faaliyetlerde bulunmulardr. 16. yzylda ngiliz ticaret gemilerinin Osmanl Devletine gelmeye balamalaryla ticari ilikiler kurulmutu. Kltrel anlamda ilk ilikilerinin balama tarihi 1804 olarak kabul edilebilir.366 Bu tarih ilk Protestan messesesi Bible
Societynin ald tarihtir. Bu da Osmanl-ngiliz ilikilerinde misyoner cemiyetlerinin

nemli rol olduunu gsterir. Bunun yannda eliliklerinin de yeri nemlidir. Osmanl Devletine gelen ilk ngiliz elisi William Harborne dur.367 ngiltere elilii tarafndan himaye edilen okullardan en eskisi Ecole
Evangelique dir. zmirin Hzr lyas Mahallesinde bulunan bu okul 1733 tarihinde

ngiliz tebaas Rumlar tarafndan ina edilerek ngiliz elilerinin himayesine verilmitir. Bu okulun resmen tannmas 7 ubat 1895 tarihinde olmutur.368 Zaman iinde gelierek 4 ksm daha ilave edilen okul, Osmanl Devletinin yabanc messeselere olan tutumundan dolay Rum Patrikhanesine geirilmitir.369 ngiliz okullar Osmanl Devletinin Arapa konuan blgelerinde daha ok almtr. Osmanl Devletinin dalma dneminde etnik problemi olan blgelerde youn olarak faaliyet gsteren ngilizler birok okul amlar, Osmanl Devleti asndan ciddi tehlike

366 367

Kocabaolu, 1989: 16 Mbahat Ktkolu, (1974): Osmanl- ngiliz ktisadi Mnasebeleri I (15801838), Ankara: s.46 368 Mutlu, 2005: 236 369 Mutlu, 2005: 236

138

oluturmulardr. zellikle Araplar arasnda Milliyetilik duygularnn uyanmasnda ve Osmanl Devletinden ayrlmalar ynnde byk paylar olmutur. ngilizler okul ama faaliyetleriyle, Araplar Osmanl Devletine kar kkrtrken, Ortadou petrollerini de ele geirmeyi planlamlardr. ngiliz Siyaseti olarak bilinen sessiz ve blc politika, eitim kullanlarak faaliyet gsterdii iin baarl olunmutur. Islahat Fermannn ilan edildii 1856 ylna kadar ngiliz misyoner okullarnn says Kuds (1839), Yafa (1844), Nablus (1856), stanbul (1842), am (1853) vilayetlerinde sadece 10 civarnda bulunmaktayd. Maarif-i Umumiye Nizamnamesinin 129. maddesinin yrrle konulduu 1869 tarihinde 30 rakamna ulamtr.370 1876 tarihinde II. Abdlhamitin tahta oturduu, I. Merutiyetin ilan edildii yl bu say 50yi bulmutur. II. Abdlhamit Dneminde ngiliz Okullarnn saysnda bir patlama olmu 15 Ocak 1903 tarihine kadar bu say 95e ulamtr.371 Bu durum hkmdarlarn bazlarnn ngilizlere hediye olarak verdikleri arsalar ve devrin brokratlarnn msamahal davranlarnn yannda ngiliz Okullarnn maddi desteinin gl olmas etkendir. zellikle Suriye ve Filistin blgesinde bulunan birok okul ve hastanelere Rotschid ve Mentefiore ailelerinin ykl miktarda yardmda bulunmalar saylabilir. Beyruttaki ngiliz misyoner okullar II. Abdlhamitten nce inaa edilmitir. Buradaki faaliyetlerini Church
Missionary Society

misyoner

tekilat

yrtmekteydiler. 1903 ylnda Beyrutun merkezinde 14, Nablusta 13, Nasirada 4, Toberyada 8 ve Akkada 4 toplam 43 ngiliz Okulu vardr. Beyrutun Nablus kasabasnda gayrimslim nfus toplam 834 iken burada 13 ngiliz Okulunun bulunmas ilgintir.372

2)ngiliz Misyoner Tekilatlar

Osmanl Devletinde faaliyet gsteren ngiliz Misyoner Tekilatlarnn en nemlisi olarak grlen Church of Society Papazlar 1815 ylnda Osmanl topraklarna ayakbastlar. Bu tarihten sonra Protestan Misyoner faaliyetleri hzl bir ekilde geliti. Okul, hastahane, yetimhane vs. gibi messeselerle faaliyetlerini yrten ngiliz Misyoner Tekilatlar yledir.373 1. St. George Training Home
370 371

Mutlu, 2005: 238 Mutlu, 2005: 239 372 BOA, MV. 103/60 373 Mutlu, 2005: 237-238

139

2. British Syrian Mission 3. Church of Scotland Jewish Mission 4. Scotlich Galilie Mission of the Use end Free Church of England 5. London Society of promting Christianity among the Jews 6. Jerusalem at the East Missions 7. London Religios Tracts Society 8. Jerusalem Christ Union Mission to the Jews 9. Anglo American Medical Mission 10. London Church Missionary Society 11. The Friends Foreign Mission Association 12. Free Church of Scotland Society 13. Irish Presbyterian Mission 14. The Edinburg Midical Missionary Society 15. Provocatr Mission 16. Archibishop of Canterburys Assyrian Mission 17. The Babtist Missionary Society 18. Irish Presbyterian Mission 19. The British and Bible Society 20. The Christian Alliance 21. Smyrna Rest 22. Society for the Promotion of Female Education in the East 23. Society for the Relief Jews

3)15 Ocak 1903 Tarihinde Resmen Tannan ngiliz Okullar

ngiliz Hkmeti, Osmanl Devletinin Fransz, Alman ve Rus messeselerinin kendi topraklarndaki varlklarn resmen tanmasn gereke gstererek kendi messeselerinin de tannmasn talep etmitir. Osmanl Devletinin her zamanki gibi bu ii ardan almas, ngiliz eliliini harekete geirmi ve ngiliz basnnda kan ngilterenin
dier resmiyetleri kabul edilen devletlerden aa kald haberlerinin men edilmesi

iin Hariciye Nazr Tevfik Paadan huzura karak bu durumun hemen gereklemesi istenmitir.374 Bylece 15 Ocak 1903 tarihli iradeyle 85 tane ngiliz messesesi resmen

374

BOA, H, 15L. 1320/7

140

tannmtr. Daha sonra 65 tane messese de buna eklenmitir. Toplam 149 tane olan ngiliz messeselerinin 115i okuldur.
Tablo 17: 15 Ocak 1903de Mevcudiyetleri Tannan ngiliz Okullar:

15 Ocak 1903de Mevcudiyetleri Tannan ngiliz Okullar375

Nr
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 38 39 40 41 42 43 44 45 46 47 48 49 50 51 52 53
375

Okulun Bulunduu Yer

Antakya Beyrut Beyrut Beyrut Hayfa Hayfa Nablus Rafidya Zibabde Nsf- Cbeyl Burka Guburi Nasra Hayfa Akka ifa mer Kefr Yasif C. Lbnan Ayn Zahle Yekfaye Muhtara Zahle emlan Brommana uyfat Ayn Anub am- erif Sat El-hsn El-hsn Cedide Merca Salabecan Kuds-i erif Kuds-i erif Kuds-i erif Kuds-i erif Yafa Kuds-i erif Kuds-i erif Gazze Gazze Yafa Yafa Ramle Ramle Lide Lide Ramallah Tayyibe Tayyibe Cifne Birz-zeyd Birz-zeyd

Okulun Ad
Mektep ve Kilise Sanayi Mektebi Erkek Mektebi Kz Mektebi Kz Mektebi Mektep Erkek ve Kz Mektepleri Erkek ve Kz Mektepleri Erkek ve Kz Mektepleri Erkek Mektebi Erkek Mektebi Erkek Mektebi Mektep Mektep Mektep Mektep Mektep Mektep Mektep Mektep(2 bab) Mektep(2 bab) Mektep Mektep Mektep Mektep Mektep Kz Mektebi Erkek Mektebi Kz Mektebi Erkek Mektebi Ruhban Mektebi Ruhban Mektebi ve Mektep Kz Mektebi Mektep Sanayi Mektebi Erkek Mektebi Ruhban Mektebi Erkek Mektebi Kz Mektebi Erkek Mektebi Kz Mektebi Erkek Mektebi(2 bab) Mektep Erkek Mektebi Kz Mektebi Erkek Mektebi Kz Mektebi Erkek Mektebi Erkek Mektebi Kz Mektebi Erkek Mektebi Erkek Mektebi Kz Mektebi

Tesis Tarihi
1886 1868 1865 1866 1883 1856 1860 1874 1874 1874 1874

1865 1886 1865 1859 1873 1886 1884 1871 1880 1884 1884 1884 1890 1890 1888 1899 1839 1857 1844 1876 1876 1868 1868 1860-1865 1890 1860 1860 1860 1860 1878 1878 1878 1880 1880 1880

Mutlu, 2005: 240-247

141

54 55 56 57 58 59 60 61 62 63 64 65 66 67 68 69 70 71 72 73 74 75 76 77 78 79 80 81 82 83 84 85 86 87 88 89 90 91 92 93 94 95 96 97 98 99 100 101 102 103 104

Abud zmir zmir zmir zmir Birunabad Birunabad Buca Kumkap Musalla eyh Ferhad Mah. stanbul, Hasky, Ok Meydan Caddesi. Kiremiti Ahmet elebi Mah. Kuds, Babl- Amd Kuds, Haretn-nasra Kuds, Beytl- lahm Beyrut, Kontari Mahallesi Beyrut, Zveyz Beyrut, Cebel, Nsf- Cbeyl Beyrut, Akka, Nasra Beyrut, Taberya icre Ky Beyrut, Taberya, Kefr Kena Ky Beyrut, Taberya, Reyne Ky Reyne Ky Beyrut, Taberya, Yafa Ky Beyrut, Taberya, Malule Beyrut, Taberya, Mecdel Beyrut, Taberya, Ablin Beyrut, Akka Kazas Kefr Yasif Ky Beyrut, Akka Kasabas Beyrut, Akka Kasabas Akka Sanca Hayfa Kazas Van, Acem Hatun Mah. Sandklyan Okulu Kars Hakkari, Kohane Ky Suriye, Hms Kazas Suriye, Raiya Kazas Suriye, Hms Kazas, Sadat Cebel-i Lbnan, Derkoyel Cebel-i Lbnan, Beyt-i Meri Cebel-i Lbnan, Beyt-i Meri, Haret-i Beytn-neccar Cebel-i Lbnan, Rumi Ky, HaretlFuka Mah. Cebel-i Lbnan, Resl-Metn, HaretlMeydan sok. Cebel-i Lbnan, Hamana, Haretl-Ariz Mah. Cebel-i Lbnan, Ayn Dare Cebel-i Lbnan, Abidiye, Haretl-Ayn Mah. Cebel-i Lbnan, Arsun, Haretl-Ayn Mah. Cebel-i Lbnan, Saliha, Aynl-Kamer Mah. Cebel-i Lbnan, Entelyas, Haretl Kadi Cebel-i Lbnan, El-cedide, KurblVakfiye Mah. zmir, Gl Soka Aydn, Ayakaterina Mah. Satran Sok. Aydn, Fasulye Mah. Nergis Sok. Halep, Antakya, Haretl-verd Mah. zmir, Ayaperaky Mah. Nevres Soka

Erkek Mektebi Ticaret ve Sanaat Mektebi Mektep Mektep Mektep Mektep Mektep Mektep Erkek ve Kz Mektebi Mektep ptidai Mektebi Gndz Kz Mektebi Sbyan Mektebi Mektep Erkek Mektebi Kz Mektebi Kz Mektebi Kz Mektebi Kz Mektebi Erkek Mektebi Kz Mektebi Kz Mektebi Kz Mektebi Erkek Mektebi Erkek ve Kz Mektebi Erkek Mektebi Kz Mektebi Erkek Mektebi Kz Mektebi Mektep Mektep Erkek ve Kz Mektebi Erkek ve Kz Mektebi Erkek ve Kz Mektebi Gndz Mektebi Gndz Erkek Mektebi Gndz Kz Mektebi Gndz Erkek Mektebi Gndz Erkek ve Gndz Kz Mektebi Gndz Erkek Mektebi Gndz Erkek Mektebi Gndz Erkek ve Kz Mektebi Gndz Erkek ve Kz Mektebi Gndz Erkek ve Kz Mektebi Gndz Erkek Mektebi Gndz Kz Mektebi Mektep Mektep Mektep Mektep Gndz Kz Mektebi

1878 1872 1899 1898 1858 1895 1885 1894 1906 1898

1895 1870

1881 1887

142

4) stanbuldaki ngiliz Misyoner Okullar

Osmanl Devletinde faaliyet gsteren ngiliz Misyonerler, dier vilayetlerden daha erken stanbula gelmilerdir. Ancak Ortadouda gsterdikleri performans burada gsterememilerdir. Kudste 28, Suriyede 25, Cebel-i Lbnanda 24 okul aan ngilizler stanbulda 5 okul amlardr. Daha nce belirttiimiz gibi siyasi karlarna bu blge pek uygun dmemi olmas bunun sebebi olsa gerek stanbulda 1842 ylnda Galatada Bereketzade Mahallesi nar Sokanda alan Free Church Scotland Mission a ait Leh Musevilerinin devam ettii okul ngilizlerin en eski okuludur.376 ngiliz Misyoner tekilatlarnca alan Haskydeki okullarn en nemli zellii burada yaayan spanyol ve Leh Musevi halkna hitap etmesidir. ngiliz Elilii tarafndan alan okul ise Beyolundaki English High
School dur. Bu okulun arsas o dnemdeki bilinlenmenin olmamas ve yabanc

okullarla ilgili dzenlemelerin olmamasndan dolay Abdlmecit tarafndan elilie verilmitir.377 stanbulda pek faaliyet gsteremeyen ngiliz misyonerleri, Batda 1000 kadar ngiliz nfusunun olduu zmirde faaliyette bulunmular ve 9a yakn okul amlardr.

5)Kudsteki ngiliz Misyoner Okullar

Filistinin siyasi ve dini nemi Mslmanlarn, Hristiyanlarn ve Musevilerin ortak kutsal topraklarnn oluu, blgenin nemini olduka arttrmtr. O yllarda meydana gelen Mehmet Ali Paa isyan, Avrupa devletlerinin o blgedeki tutumlarn belirlemede yardmc olmutur. Bu blgede faaliyete geen ilk ngiliz Misyoner Tekilat London Church Missionary Society ilkokulunu Kudste 1839da ngiliz
Sanayi Mektebi olarak amtr. 1839 1870 yllar arasnda Church Missionarynin

almalar sonucu ngiliz Okullarnn says yalnzca Kudste 14tr. Bu okullarn ou ruhsatsz alm ve teftii kabul etmemitir. ngiliz Yahudileri tarafndan desteklenen Anglo Jews Society, Jeru Salem at
the East Mission, Jerusalum Christ Union Mission to the Jews, Church of Scotland Jewish Mission gibi misyoner tekilatlar kutsal yerlerin barsal fetihleri

ni gerekletirmek iin blgede youn olarak bulunmulardr. Bu tekilatlar kendilerine hedef olarak Musevileri, Ortodoks Rumlar semilerdir. ngiliz misyonerler kzlarn eitimine ok nem veriyorlard. 1905te Kudsteki okul says 28di. Kudste
376 377

Mutlu, 2005: 258 Mutlu, 2005: 259

143

bulunan ngiliz Misyoner Mektebi mdrnn Jerusalem llu Sturafian adl makalenin yazar Liz adl kii Osmanl Devleti aleyhindeki bu makalesinden dolay Osmanl Devletinin istei ve ngiliz Konsolosluunun vastasyla bu blgeden uzaklatrlmtr.378

6)Halep, Badat ve Trablusgarptaki ngiliz Okullar

Halep: Halep, ngiliz Misyonerlerinin dikkatini eken bir blgedir. nk

burada da etnik kkenler kozmopolit bir yap gstermektedir. ngilizlerin am olduklar Antakyada iki okulu, Marata bir yetimhanesi vardr.
Badat: Badatta ngiliz Misyonerlerinin faaliyetleri biraz daha ge tarihlidir.

Protestan kilisesi iinde 1896 ylnda bir ngiliz misyonerinin ruhsat almasyla bir okul inaa edilmitir. Mslman rencilerin bu okula devam etmesi yasak olmasna ramen 4 renci devam etmektedir.379
Trablusgarp: Trablusgarpta ngilizler Musevi Mahallesinde 1881 ylnda bir

okul amlar ve 15 Mart 1902de ruhsat almlardr.380

7) Edirnedeki ngiliz Misyoner Okulu

ngiliz misyonerlerinin Rumelideki tek resmi okulu Edirnedeki English
School dur. Bu okulda Hristiyan ve Musevi talebe okutulmaktayd. Eyll 1911 ylnda

eitime balamtr.381 Bilindii gibi Osmanl Devleti I. Dnya Savana girerken Kapitlasyonlar kaldrm, 18 Kasm 1914 tarihli Meclis-i Vkelann hazrlad 25 maddelik Zabtnamenin 18. maddesi uyarnca ngiliz messeseleri ve okullarna el konulmutur.

378 379

BOA, Y. PRK. MF. 3/15 1309 (18931894) Mutlu, 2005: 264 380 Mutlu, 2005: 264 381 Mutlu, 2005: 265

144

SONU
Osmanl Devleti bnyesindeki yabanclar tarafndan alan okullar zellikle 19.yyda oalmasyla, getirdii sorunlar asndan zellikle incelenmesi gereken bir konu halini almtr. Bu okullarn almas, ok eski devirlerde yabanc lkelere verilen ayrcalklarn kullanlmasyla balam giderek smrgecilik anlayyla btnleerek faaliyetlerini srdrmtr. 1869 ylnda yaynlanan Maarif-i Umumiye Nizamnamesine kadar pek bir resmi denetimi olmayan bu okullar, misyonerlik faaliyetlerinin bir sonucudur. Ancak Osmanl Devleti zerindeki etkisi dini olmaktan ok, siyasi zelliktedir. Nitekim devlet iindeki gayrimslim tebaay da milliyetilik fikirleriyle doldurup, kendi okullarn amalarna ve devlet aleyhtar faaliyetlerini bu okullarda planlayp, uygulamalarna da neden olmutur. Siyasi, ekonomik ve eitim kaynakl diyebileceimiz bu sorun, gnden gne Osmanl Devletinin kn, dalp paralanmasn salayan ok nemli bir i sebep olmutur. Osmanl Devletindeki eitim anlayn da bu lde sorgulamak gereklilii hi phesiz gerekmektedir. Halkn eitiminin en son plana atlmas ve devletin bu grevi vakflara vermesi ok eitli gayrimslim ve yabanclarn nceleri dini nitelikli okul amalarna sebep olmutur. Bu okullarda verilen eitimin kaliteli olmas, Mslman halktan da bu okullara devam edenlerin grlmesini de salamtr. Amerikallarn, ngilizlerin, Franszlarn at okullarda resmi dzenlemelerin yaplmasyla Osmanl Devletinden retmenler de grev almlardr. Balangta ruhsatsz alan birok yabanc okul resmi dzenlemelerin gelmesiyle 30-40 sene sonra ruhsat alarak eitime devam etmilerdir. Kurucular, binalar ve alanlar yasal dzenlemelere boan bu okullar, alnan tedbirlere ramen saylarnda azalma deil oalma meydana gelmitir. u halde Osmanl Devleti iindeki bu yabanc okullar kapatlamayacak gteydi diyebiliriz. Yerel idarelerin btn uyar, ikaz faaliyetlerine ramen devlet bu okullara szn geirememi, yerel yneticiler bile grevlerinden olmulardr. Yabanc lkelerin basklar sonucu bu okullar eitim faaliyetlerine devam etmilerdir.

145

Bu okullarda grevlendirilen kiilerin ok eitli meslek gruplar iinde yer aldklar grlmektedir. Din adamlar, doktorlar, retmenleri bunlar arasnda sayabiliriz. Bunun sebebi bulunduklar evrede iyi bir intiba uyandrmak, Mslman ve gayrimslim tebaadan yardm grmektir. Yabanclarn youn olarak ald dnem Tanzimat Dnemidir. Programlar ve ynetimlerine mdahale ettirmeyen yabanc okullar, kapitlasyonlarn tek tarafl kaldrlmasyla bir derece kontrol altna alnm ancak I.Dnya Savann balamas neticeyi gletirmitir. Lozan Anlamasna kadar devlet, gayrimslim tebaann ve yabanc okullarn i ynetimine mdahale edememitir. Bu okullar kilise tekilatlar, vakflar ve kltr tekilatlarnda maddi destek grerek ayakta durmulardr. Yabanc okullar, aslnda gnmze kadar gelen birok sorunu hazrlayan neden arasnda bulunmaktadr. Bu sorunlar arasnda en nemlisi Ermeni, Krt, Rum, Filistin, Arap sorunu bu okullar vesilesiyle ortaya kmtr diyebiliriz. Yabanc okullar jeostratejik blgeleri merkez alarak yaylma gstermilerdir. Misyonerler faaliyet blgelerini planlayarak misyonlara ayrmlardr. stanbul, Gney Anadolu, Orta Dou (Filistin, Kuds) gibi yerlerde olduka fazla almlardr. Dini bakmdan nemli olan Kuds, yeralt zenginlikleri her bakmdan nemli olan stanbul youn faaliyetlerin yapld blgelerdir. Siyasi adan problem yaratm, ancak eitim asndan ele alndnda olumlu olan yabanc okullar, bugn say asndan fazla olmayp, belli bal okullar olarak en ok stanbulda bulunmakta ve Milli Eitime bal eitim faaliyetlerini srdrmektedirler. Eitim anlamnda almalarn yrtmeleri ancak Trkiye Cumhuriyetinin kurulmasyla gereklemi, ou yabanc okul, I.Dnya Savanda halk tarafndan yklp, yamalanmtr.

146

KAYNAKA
1. ARV BELGELER A. BABAKANLIK OSMANLI ARV VESKALARI a) Sadaret Mektubu Kalemi

BOA, A. MKT. MHM, 549/36 BOA, A. MKT. MHM, 659/9 BOA, A.MKT. MHM, 700/12 BOA, A. MKT. MHM, 733/1 1310 BOA, A. MKT. MHM, 733/8 1310
b) Dahiliye Nezareti

BOA, DH.D 123/7 BOA, DH.D,154/9 BOA, DH. .UM, E 13/61 BOA, DH. MU. 8.3/12 BOA, DH. MU 26.1/1 BOA, DH. MU, 63.1/83
c) Hariciye Nezareti

BOA, HR. MKT. 41/40 1268 BOA, H, 15L. 1320/7 BOA, . HUS BOA, . ML rade Maliye
d) r-y Devlet Evrak

BOA, D. 1495/6 BOA, D. 1960/5 BOA.D., 2288/4 BOA, D. 2717/46 BOA, D. 2724/56
e) Meclis-i Vkela Mazbatalar

BOA, MV. 103/60

147

f) Yldz Saray Evrak

BOA, Y. A. Res, 66/6, 1311.1.10 BOA, Y. A.Res, 100/35 BOA, Y. A.Res, 101/39 BOA, Y. MTV 185-33 BOA, Y. MTV 76/46 1310. N.9 BOA, Y. MTV. 12/4, 1309. BOA, Y. PRK 10/52 BOA, Y. PRK. AZJ, 27/36, 1311 BOA, Y. PRK. BK. 60/21, 29 BOA, Y. PRK. DH, 10/52 BOA, Y. PRK. DH, 10/58 BOA, Y. PRK. DH, 5/15, 1309 BOA, Y. PRK. MF, 3/15 BOA, Y. PRK. MF, 4/36 BOA, Y. PRK. MK 9/49 1317. .9 BOA, Y. PRK. MYD, 13/31 BOA, Y. PRK. UM 26/27 1310 .26 BOA, Y. PRK. UM, 44/96 BOA, Y. PRK. UM. 1316. . 27, 44/96
2. KAYNAK VE NCELEME ESERLER

Akses, Erdal. Amerikallarn Harputtaki Misyonerlik Faaliyetleri, T.T.K. , Ankara, 2003 Akura, Yusuf. Osmanl Devletinin Dalma Devri, 18. ve 19. asrlarda, Ankara, 1985 Akgn, Seil. Amerikal Misyonerlerin Ermeni Meselesindeki Rol, Atatrk Yolu, Akkutay, lker. Enderun Mektebi, Ankara, 1984 Akyz, Yahya. Trkiyede retmenlerin Toplumsal Deiimdeki Etkileri 18481940, Ankara, 1978 Atalay, Blent. Fener Rum Patrikhanesinin Siyasi Faaliyetleri 1908-1923, Tatav, stanbul, 2001 Atase, Trk Yuna likileri ve Megolo dea, Ankara, 1975 Atuf, Nafi. Trkiye Maarif Tarihi, stanbul, 1931

148

Ayverdi, Samiha. Milli Kltr Meseleleri ve Maarif Davamz, Milli Eitim Basmevi, stanbul, 1976 Baykal, Bekir Stk. Avrupa Tarihi II, Ankara, 1961 Bilal Erylmaz, Osmanl Devletinde Gayrimslim Tebaann Ynetimi, stanbul, 1990 Bykkara, Sleyman. Trkiyede Amerikan Okullar, Konya, 2004 Cilac, Osman. Hristiyanlk Propagandas ve Misyonerlik Faaliyetleri, Ankara, 1982 avdar, Tevfik. Milli Mcadele Balarken Saylarla Manzara-i Umumiye, stanbul, 1971 avdar, Tevfik. Osmanllarn Yar-Smrge oluu, stanbul, 1970 Diner, Nahit. Yabanc zel Okullar, stanbul, 1978 Doan, Hami. Osmanlda Aznlk syanlar, Ankara, 1990 Ercan, Yavuz. Trkiyede 15. ve 16. Yzyllarda Gayrimslimlerin Hukuki ve timai ve
ktisadi Durumu, Belleten, 1983

Ergin, Mustafa. kinci merutiyet devrinde eitim hareketleri 1908-1914, Ankara, 1996 Ergin, Osman. Trkiye Maarif Tarihi, stanbul, 1977 Erturul, Halit, Kltrmz Etkileyen Okullar, stanbul, 2002 Erylmaz, Bilal. Osmanl Devletinde Gayrimslim Tebaann Ynetimi, stanbul, 1990 Gyn, Nejat. Osmanl daresinde Ermeniler, stanbul, 1983 Gler, Harun. Beyrut Amerikan niversitesinin Siyasi Misyonu, Ik Matbaas, 1987 Gndz, inasi - Aydn, Mahmut. Misyonerlik, Hristiyan misyonerler, yntemleri ve
Trkiyeye ynelik faaliyetleri, stanbul, 2002

Hamlin, Cyrus. My Life and Times, Boston, 1983 Sleyman Kocabatan Naklen. Haydarolu, lknur Polat. Osmanl mparatorluunda Yabanc Okullar, Kltr Bakanl Yaynlar, stanbul, 1990 Karal, Enver Ziya. Osmanl Tarihi, Cilt.I, Ankara, 1970 Karal, Enver Ziya. Osmanl Tarihi, Cilt.II, Ankara, 1977 Kavcar, Cahit. II. Merutiyet Devrinde Edebiyat ve Eitim 1908-1923, Ankara, 1974 Krehirliolu, Erol. Trkiyede misyoner faaliyetleri, stanbul, 1963 Kocaba, Sleyman. Trkiyede Gizli Tarih III, Misyonerlik ve Misyonerler, stanbul, 2002 Kocabaolu, Uygur. Dou Sorunu erevesinde Amerikan Misyoner Faaliyetleri, T.T.K. , Ankara, 1992 Kocabaolu, Uygur. Kendi Belgeleriyle Anadoludaki Amerika, stanbul, 1989

149

Kocabaolu, Uygur. Osmanl mparatorluunda 19. yzylda Amerikan Matbaalar ve

Yaymcl, stanbul, 1988

Ktkolu, Mbahat. Osmanl- ngiliz ktisadi Mnasebeleri I 15801838, Ankara, 1974 Mutlu, amil. Osmanl Devletinde Misyoner Okullar, stanbul, 2005 Ortayl, lber. II. Abdlhamit Dneminde Osmanl mparatorluunda Alman Nfusu, Ankara, 1981 Ortayl, lber. Osmanl mparatorluunda Alman Nfuzu, stanbul, 1983 Ortayl, lber. Trkiye dare Tarihi, Ankara, 1979 gel, Bahattin. Trk Kltrnn Gelime alar, Ankara,1989 Polvan, Nurettin. Trkiyede Yabanc retim, MEB Basmevi, stanbul, 1952 Sevin, Necdet. Ajan Okullar, stanbul: 1978 Sevin, Necdet. Osmanldan Gnmze Misyoner Faaliyetleri, stanbul, 2002 Sungurolu, shak. Harput Yollarnda, stanbul, 19561959 ahin, Sreyya. Fener Patrikhanesi ve Trkiye, stanbul, 1980 Tekeli, lhan lkin, Selim. Osmanl mparatorluunda Eitim ve Bilgi retim
Sisteminin Oluumu ve Dnm, Ankara, 1993

Tib, Bassam. Arap Milliyetilii, ev. T. Temiz, Yneli Yaynlar, stanbul, 1998 Tozlu, Necmettin. Kltr ve Eitim Tarihimizde Yabanc Okullar, Ankara, 1991 Tun, Sevim. Trkiyede Eitim Eitlii, Ankara,1969 Turan, mer. Amerikan Protestan Misyonerlerinin Bulgar Milliyetiliine Katklar XII.
Trk Tarih Kongresi, Mutludan naklen.

Uurol, Barlas. Gaziantep Tp Fakltesi Tarihi ve Aznlk Okullar, Karabk, 1971 Ulubelen, Erol. ngiliz Gizli Belgelerinde Trkiye, stanbul, 1967 Unat, Faik Reit. Trkiye Eitim Sisteminin Gelimesine Tarihi Bir Bak, Ankara, 1964 Uras, Esat. Tarihte Ermeniler ve Ermeni Meselesi, stanbul, 1976 Vahapolu, Hidayet. Osmanldan Gnmze Aznlk ve Yabanc Okullar, stanbul, 2005 White, George E. (ev. Cem Tark Yksel), Bir Amerikan Misyonerinin Merzifon
Amerikan Koleji Hatralar, stanbul, 1995

Yerasimos, Stefanos. Azgelimilik srecinde Trkiye, stanbul, 1987 Mutludan naklen,

150

3. MAKALE VE ANSKLOPED MADDELER

Akyz, Yahya. Abdlhamit Devrinde Protestan okullaryla ilgili orijinal iki belge, AEFD III/1-4, Ankara, 1970 Bula, Ali. Misyonerlik ve Aznlklar, Zaman Gazetesi, 02.03.2005 etin, Atilla. II. Abdlhamide sunulmu Beyrut Vilyetindeki yabanc okullara dair
bir rapor, Trk Kltr Dergisi, Ankara, 1985

etin, Atilla. Maarif Nazr Ahmet Zht Paann Osmanl mparatorluundaki

yabanc okullarla ilgili raporu, Gney-Dou Avrupa Aratrmalar Dergisi, stanbul,

19791980 http:// www. ait.hacettepe.edu.tr/akademik/arsiv/misy.htm Ayten Sezer Osmanl Dneminde Misyonerlik Faaliyetleri. http://strateji.cukurova.edu.tr/ERMENI/05.php Abdlkadir Yuval Ermeni syanlarnda Misyoner Okullarnn Rol http://strateji.cukurova.edu.tr/ERMENI/05.php Abdlkadir Yuval Ermeni syanlarnda Misyoner Okullarnn Rol
Israrl ncil Misyonerleri (Evangelist) Yeni mit Dini limler ve Kltr Dergisi, Ocak-

ubat-Mart 2007 slam Ansiklopedisi 7.cilt, M.E.B. Yaynlar, M.E.B Basmevi, 1970 Karabekir, Kazm. Misyonerlerin Faaliyetleri, Yeni Sabah Gazetesi, 1939 Kl, Sezen. Cumhuriyet Dneminde Yabanc Okullar (19231938), Atatrk Aratrma Merkezi Dergisi, Mart 2005 Kocabaolu, Uygur. Amerikan Okullar, Tanzimattan Gnmze Trkiye
Ansiklopedisi, Cilt 2, stanbul, 1985

Koak, Cemil. Tanzimattan Sonra zel ve Yabanc Okullar, Tanzimattan Cumhuriyete Trkiye Ansiklopedisi, stanbul, 1985 Korda, Rza. Sosyal Deime Ynyle Tanzimat ncesinde Eitim ve Yenileme
Hareketleri, Trk Kltr Dergisi, Nisan 1972

Kuran, Ercment. ABDde Trk Aleyhtar Ermeni Propagandas, Uluslar aras Terrizm ve Genlik Sempozyumu Bildirileri, Sivas, 1985ten ayr basm
Mekatib-i Hususiye Talimatnamesi, stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi, Genel

Kitaplk, B.b.199, stanbul, 1331 Mimirolu, Vladimir. Fenerliler, Resimli Tarih Mecmuas, Aralk. 1955

151

Ortayl, lber. Osmanl mparatorluunda Amerikan Okullar zerine Baz Gzlemler, TODAE Dergisi, Ankara,1982 Sarney, Yusuf. Pontus Meselesi ve Yunanistann Politikas, Atatrk Aratrma Merkezi, Ankara, 1999 Stone, Frank Andrew. Communities of Learning People and Their Programs the
American Board Scholls in Turkey From 1920 to 1970, stanbul: 1970, Bykkarcdan

Naklen. Ssl, Azmi. Ermeniler, Belgelerle Trk Tarihi Dergisi, 1987 imir, Bilal. Ermeni Propagandasnn Amerikan Boyutu zerine Tarih Boyunca
Trklerin Ermeni Toplumu ile likileri Sempozyumu, Atatrk niversitesi Yaynlar,

Ankara, 1985

152

DZN
A
Acemiolanlar oca, 16 Afrika, 24 Ahilik Tekilat, 16 Ahmet Cezzar, 18 Akdeniz, 32, 34, 103 Almanlar, 10, 27, 105, 106, 107, 110 Almanya, 21, 28, 29, 65, 75, 88, 105, 107 Alparslan, 24 Amerika, 10, 13, 14, 29, 33, 35, 37, 38, 39, 40, 41, 42, 44, 47, 54, 58, 65, 78, 88, 91, 117, 118, 119, 128, 129, 130, 132, 133, 135, 136, 139, 143, 145 Amerikan, 10, 11, 12, 13, 22, 29, 31, 35, 38, 40, 44, 45, 52, 56, 58, 59, 60, 65, 71, 72, 73, 75, 81, 89, 93, 103, 107, 117, 118, 119, 120, 121, 122, 123, 124, 125, 126, 127, 128, 129, 130, 131, 132, 133, 134, 136, 138, 139, 140, 141, 142, 143, 144, 145, 146 Amerikan Misyon Dostlar Dernei, 10 Anadolu, 12, 14, 19, 23, 24, 29, 31, 33, 34, 35, 37, 38, 39, 40, 41, 42, 44, 45, 47, 51, 65, 72, 73, 77, 78, 90, 91, 102, 109, 129, 130, 131, 132, 133, 134, 136, 143, 145 Anadolu Frat Koleji, 12 Arapa, 10, 12, 21, 50, 72, 98, 108, 121, 146 Araplar, 112, 147 Asya, 24, 29, 36, 72, 106 Avrupa, 22, 24, 25, 26, 30, 31, 35, 45, 46, 47, 53, 61, 62, 70, 75, 93, 98, 103, 112, 120, 123, 125, 129, 132, 135, 151 Avusturyallar, 10 Ayin-i Ruhani, 22 Aziz Pavlos, 23 Aziz Pekr Venerab, 10

D
Darl Fnun, 17 Drl Huffazlar, 16 Demokles, 34 Derne, 27, 98, 99 Dou, 10, 13, 22, 25, 29, 30, 32, 40, 97, 102, 113, 120, 123, 136, 145 Dominikenler, 24

E
Ecnebi Misyoner Cemiyeti, 22 Edirne, 95, 96, 97, 99, 106, 108, 109, 113, 114, 152 Efkaf- Hmayun Nezareti, 15 Elaz, 39, 107, 114, 134 Enderun Mektebi, 16 Ereli, 36 Ermeni, 11, 12, 13, 17, 20, 30, 31, 32, 36, 37, 38, 39, 40, 41, 42, 43, 44, 45, 46, 57, 65, 66, 72, 73, 77, 78, 81, 93, 96, 97, 104, 107, 112, 113, 116, 117, 119, 120, 122, 123, 124, 126, 129, 130, 131, 132, 134, 135, 136, 137, 138, 139, 140, 141, 142, 143, 144, 145, 146 Ermenistan, 31, 36, 39

F
Fatih Sultan Mehmet, 10, 25, 39, 47, 137 Fenerburnu, 27 Filistin, 26, 49, 50, 59, 102, 103, 104, 106, 108, 110, 123, 147, 151 Fransa, 11, 14, 17, 25, 26, 27, 28, 29, 34, 37, 40, 54, 74, 79, 88, 102, 103, 110, 112, 113, 116, 117, 136 Fransz, 10, 12, 14, 26, 27, 32, 51, 56, 58, 59, 60, 79, 94, 97, 100, 101, 102, 107, 110, 111, 112, 113, 114, 115, 116, 117, 118, 131, 136, 140, 148 Fransz Hastanesi, 27 Fransz arkiyatlar, 10 Fransiskan, 20, 24

B
Badat, 29, 106, 108, 114, 152 Bereketzade Mahallesi, 151 Beyrut, 12, 13, 27, 28, 29, 30, 31, 49, 58, 88, 89, 103, 104, 106, 112, 113, 114, 118, 120, 121, 126, 128, 135, 140, 144, 145, 147, 149, 150 Beytlehem, 27 Bingazi, 27, 98 Bizans mparatorluu, 32 Boston, 10, 22, 29 Bursa, 27, 34, 59, 104, 106, 114

G
Galata, 28, 46, 95, 97, 98, 101, 111, 115, 116, 151 Galatasaray Sultanisi, 17, 117 Gayrimslim, 16, 17, 34, 36, 39, 41, 51, 58, 67 Gaziantep, 40 Gregory, 23 Gregoryen, 23, 41, 107 Gregoryen Ermenileri, 23 Gneydou Anadolu, 13, 29, 32, 143, 145

C
Cizre, 27 Cyrus Hamlin, 22, 30, 119, 136, 137, 139

153

H
Habe, 39 Hal seferleri, 24, 32 Hariciye Nazr, 36, 39, 68, 78, 118, 148 Harput, 21, 31, 37, 38, 39, 42, 59, 73, 79, 81, 90, 107, 128, 129, 133, 134, 135, 143, 144, 145 Hasky, 46, 128, 150, 151 Hatay, 27 Havaryn, 23 Hollanda, 21 Hristiyan, 12, 17, 19, 20, 22, 23, 24, 25, 26, 28, 31, 32, 33, 35, 43, 48, 56, 57, 61, 67, 68, 98, 105, 107, 108, 109, 110, 128, 129, 130, 134, 138, 139, 140, 141, 144, 145, 152 Hristiyanl Dnyaya Yayma Cemiyeti, 10 Hristiyanlk, 19, 23, 24, 32, 53, 136 Hz. sa, 19, 20, 23, 103

Katolik, 14, 19, 24, 26, 27, 28, 41, 48, 56, 57, 59, 73, 81, 94, 95, 96, 97, 98, 100, 101, 102, 106, 107, 110, 113, 117, 120, 136, 139 Katolik okullar, 14, 28 Kazm Karabekir, 10, 18 Kbrs, 26, 42 Kpti, 39 Konstantin, 23 Konya, 12, 33, 36, 59, 113, 114, 126, 131, 143 Kuds, 13, 20, 27, 28, 29, 30, 32, 36, 49, 55, 59, 61, 99, 100, 103, 104, 105, 106, 108, 110, 114, 118, 127, 130, 147, 150, 151 Kumkap, 36, 46, 115, 129, 150 Kk Kaynarca anlamas, 25

L
Latin, 10, 47, 117 Latin kkenli Katolikler, 11 Lazaryan Enstts, 40 Les Soeur Saint-Vincent de Paul Hastanesi, 27 Londra, 10, 36, 102, 133 Lbnan, 13, 27, 28, 104, 119, 120, 149, 150, 151

I
I. Dnya Sava, 110, 114, 140, 152 I. Merutiyet, 147 II. Abdlhamit Dnemi, 68, 70, 105, 147 Irak, 26 Islahat Ferman, 12, 13, 28, 49, 63, 87, 103, 112, 118, 136, 147 Ivrea Rahibeleri, 27

M
Maarif Nezareti, 15, 18, 50, 65, 67, 69, 73, 77, 80, 82, 83, 84, 87, 88, 103, 129 Maarif-i Umumi Nizamnamesi, 21 Maarif-i Umumiye Nezareti, 15 Maarif-i Umumiye Nizamnamesi, 11, 15, 16, 63, 71, 81, 87, 88, 91, 97, 112, 147 Makedonya, 12, 19, 23, 34, 45 Malazgirt Meydan Muharebesi, 39 Mamratl Aziz, 38, 39 Matmazel Maria Garber, 33, 36 Matta ncili, 20 Meclis-i Mukavat Maarif, 15 Meclis-i Umuri Nafia, 15 Meclis-i Vkela, 95, 152 Mehitarist Mektebi, 41 Mehmet Ali Paa, 18, 151 Mekatib-i Rtiye Nezareti, 15 Mekteb-i dadi, 16 Mekteb-i Rtiye, 16 Mekteb-i Sultani, 17 Mektebi-i Sbyan, 16 Melik ah, 24 Memalik-i Osmaniye, 21, 75 Meihat Makam, 15 Msr, 18, 26, 29 Misyonerlik, 14, 19, 22, 31, 32, 34, 37, 39, 40, 43, 47, 49, 51, 65, 78, 89, 91, 102, 105, 121, 122, 130, 131, 138, 147, 151, 152 Moskova, 40 Mr. Kol, 36 Musevi Mahallesi, 152 Musul, 27, 114, 125 Mslman, 13, 15, 17, 21, 24, 30, 32, 34, 42, 43, 56, 57, 58, 59, 64, 74, 78, 91, 98, 112, 118, 130, 152

l Maarif Meclisleri, 15 ncil Yayma Cemiyeti, 10 ngiliz, 12, 14, 22, 29, 36, 45, 53, 55, 57, 60, 73, 107, 119, 125, 136, 139, 146, 147, 148, 149, 151, 152 ngiliz Konsolosluu, 36, 152 ngilizler, 12, 29, 89, 146, 147, 151, 152 ngiltere, 10, 13, 14, 21, 25, 28, 29, 34, 37, 38, 40, 54, 57, 65, 75, 88, 102, 103, 132, 139, 146, 148 ran, 39, 145 stanbul, 10, 11, 12, 13, 14, 15, 20, 23, 24, 26, 27, 28, 29, 30, 31, 35, 39, 40, 41, 42, 46, 47, 48, 49, 51, 52, 53, 63, 64, 65, 70, 80, 81, 91, 94, 95, 96, 97, 98, 99, 100, 101, 102, 104, 105, 108, 109, 110, 114, 115, 116, 117, 118, 119, 120, 121, 128, 129, 132, 133, 136, 137, 138, 143, 144, 146, 147, 150, 151 talyan, 27, 32, 47, 57, 65, 97, 98, 99, 100, 101, 102, 116, 140, 143 talyan Cizvitleri, 27 talyanlar, 10, 94, 98, 99 zmir, 26, 27, 28, 29, 30, 31, 38, 48, 51, 52, 59, 95, 98, 99, 105, 106, 108, 110, 114, 119, 121, 124, 129, 144, 146, 150, 151 zmit, 27, 34, 128

K
Kanuni Sultan Sleyman, 11 Karaman, 36

154

N
Napolyon, 37, 40 Nazaret, 27, 106

S
Saint Antoine Katolik hastanesi, 27 Saint Benoit Manastr, 11 Saint Louis Hastanesi, 27 Sait Paa, 39 Selanik, 27, 28, 38, 51, 56, 98, 106, 108, 114 Sivas, 31, 37, 43, 44, 56, 65, 73, 74, 77, 90, 112, 114, 129, 130, 131, 132 Soeur Saint-Vincent, 27 Soeurs Saint Joseph Hastanesi, 27 Soeurs Saint Vincent Hastanesi, 27 Sultan Abdlaziz, 41 Suriye, 13, 18, 26, 27, 28, 49, 50, 57, 91, 102, 104, 108, 110, 114, 118, 119, 120, 123, 127, 128, 130, 147, 150, 151 Sryani, 32, 39, 113, 135

O
Orta Dou, 13, 29, 32, 34, 119, 147, 151 Osmanl, 10, 11, 12, 13, 14, 15, 16, 17, 18, 21, 22, 25, 26, 27, 28, 29, 30, 31, 32, 33, 34, 36, 37, 38, 39, 40, 41, 42, 43, 44, 46, 47, 48, 49, 50, 51, 52, 53, 54, 55, 56, 60, 61, 62, 63, 64, 65, 66, 67, 70, 71, 72, 74, 75, 76, 77, 78, 79, 80, 81, 82, 85, 87, 88, 89, 90, 91, 93, 94, 95, 96, 97, 98, 99, 100, 101, 102, 103, 104, 105, 106, 110, 112, 113, 114, 116, 117, 118, 119, 120, 121, 122, 123, 128, 129, 131, 132, 133, 134, 135, 137, 138, 139, 140, 143, 144, 145, 146, 147, 148, 151, 152 Osmanl Devleti, 11, 12, 14, 15, 25, 26, 31, 33, 34, 37, 40, 46, 52, 55, 60, 61, 62, 71, 74, 75, 79, 89, 90, 91, 95, 96, 98, 99, 102, 110, 112, 113, 115, 116, 118, 119, 121, 129, 132, 135, 139, 146, 148, 152

arkiyatlar Cemiyeti, 10 ian, 39

T
Tanzimat, 14, 15, 16, 28, 40, 48, 51, 63, 81, 121 Tekke - Zaviyeler, 16 Tiflis, 40 Tokatl Abgan, 40 Trablusgarp, 27, 98, 114, 152 Tripoli, 27, 29 Turul Bey, 24 Trk slam Tarihi, 16 Trkistan, 36

P
Papa, 10, 11, 22, 24 Paris, 22, 40, 74, 96, 103, 110, 137 Patrikhane ve Hahamhane, 15 Protestan, 12, 14, 21, 22, 26, 28, 29, 30, 31, 32, 33, 36, 37, 39, 41, 44, 45, 46, 55, 56, 57, 59, 66, 71, 72, 73, 91, 93, 112, 118, 119, 121, 123, 124, 125, 126, 127, 128, 129, 131, 133, 135, 136, 139, 140, 141, 145, 146, 147, 152 Protestan Koleji, 12, 31, 91, 128

V
Vaftizci Misyonlar Birlii, 10 Van, 11, 29, 34, 35, 36, 38, 44, 74, 106, 107, 108, 114, 125, 129, 145, 150

R
Ramallah, 27, 127, 128, 130, 149 Reform, 10 Robert Koleji, 35, 53, 75, 117, 121, 128, 136, 137, 138, 139, 140, 144 Roger Bacon, 10 Romon de Lulle, 21 Rnesans, 10, 19, 26 Rumeli, 53, 109, 128, 137, 139, 152 Rumlar, 10, 34, 47, 48, 49, 102, 131, 146, 151 Rusya, 13, 14, 25, 28, 29, 34, 36, 37, 38, 40, 48, 52, 53, 54, 65, 88, 102, 103, 112, 117, 136, 139

Y
Yafa, 27, 59, 105, 106, 147, 149, 150 Yenieri ocaklar, 16 Yunanistan, 19, 23, 26, 48, 51, 75, 102, 131