Sei sulla pagina 1di 42

1

fnO; xkFkk
ckck cwVk flag th egkjkt
fgUnh

l- fo- yOgVs
lUr fujadkjh e.My
fnYyh&110009

@ lUr

fujadkjh e.My

PS-064.

izFke laLdj.k %
vc rd

flrEcj 2007

ikpok laLdj.k%

% 5000 izfr;k
% 15]000 izfr;k

vDVwcj 2008

% 3]000 izfr;k

ewY; % 10@& #i;s

ys[kd %
l-fo- yOgVs
b2@6] uanuou lkslk-]
lSDVj&25] tqbZ uxj]
ubZ eqEcbZ egkjk"V
izdk'kd%
lUr fujadkjh e.My
lUr fujadkjh dkWyksuh]
fnYyh&110009

Hkwfedk
fgUnqLrku dh /kjrh ij vkt rd gtkjksa nSoh foHkwfr;ksa us tUe fy;kA mudh
dFkkvksa ,oa xkFkkvksa dk nhfIreku bfrgkl lalkj dks lukru dky ls iszj.kk nsrk vk jgk
gSA dbZ egkiq#ksa dh thou xkFkk,a cM+h gh foLe;dkjd g rks db;ksa dh tUe xkFkk,a
dky ds xky esa yqIr Hkh gqbZ g ftl dkj.k vkt ge mu egku foHkwfr;ksa ds thou
rFkk fkvksa ls oafpr gks x;s gA jkr ds xHkZ esa m%dky fNik jgrk gSA jkr ds ckn
fnu vkSj fnu ds ckn jkr ;g flyflyk vfojy :i ls pyrk jgrk gSA vKku:ih
va/kdkj ls tc lkjk czk.M xzflr gksrk gS rc Kku:ih lw;Z dk mn; gksrk gS vkSj
va/kdkj ds lkezkT; dks lekIr dj nsrk gSA bl Kku :ih lw;Z dk mn; dgk] dSls
vkSj dc gksxk ;g dsoy ml mn;kLr ds ijs jgus okys dkykrhr izHkq dks gh Kkr gksrk
gSA dkSuls ?kV ls D;k yhyk jpkuh gS ;g nwljk dksbZ dSls tku ldrk gS\ dgk tkrk
gS fd _f dk dqy vkSj unh dk ewy ugha iwNuk pkfg,A ysfdu _f dh egku thou
xkFkk vkSj unh dk foky ik= ns[kdj mudk dqy vkSj ewy tkuus ds fy, eu
ykykf;r gks mBrk gSA vkSj blhfy, xaxk dks ns[kdj yksx xaxks=h dh vksj c<+us yxrs
gA blh izdkj iwjh ekuork ds fy, veu&pSu ,oa ekuoeqfDr ds ehBs Qy nsus okys
lar fujadkjh feu :ih egku dYio` dh LFkkiuk djus okys fnO; foHkwfr ln~xq# ckck
cwVk flag th egkjkt dh thou xkFkk tkuus dh ftKklk iSnk gksuk fcYdqy LokHkkfod
gSA muds thou dk ,d ,d .k ekuo dY;k.k ds fy, lefiZr FkkA vius thou dky
esa mUgksaus ekuork ds fgr esa tks egku dk;Z fd;k gS mldk o.kZu Cnksa }kjk djuk
lEHko ugha gSA muds vuar midkj ekuo lekt ;qxksa ;qxksa rd ;kn j[ksxkA vkt
mudh iwjh thou xkFkk miyC/k ugha gS ysfdu ftruk dqN nkl izkIr dj ik;k mlesa ls
muds thou dh egRoiw.kZ ?kVukvksa ij izdk Mkyus dk iz;kl bl iqLrd ^^fnO; xkFkk**
esa fd;k gSA bl dk;Z esa fujadkjh feu ds izdku foHkkx dh vfrfjDr izHkkjh ,oa
fujadkjh ifCyd Ldwyksa dh esEcj bapktZ rFkk egku ysf[kdk Jherh jkt oklnso flag th
fyf[kr ^^orZeku #gkuh ygj** rFkk egku dfo czyhu lUr Jh iw.kZ izdk lkdh
th }kjk fyf[kr ^^;qxiq#** uked xzaFk dk vk/kkj fy;k x;k gSA blh izdkj ls
fujadkjh feu ds if=dk foHkkx ds esEcj bapktZ Jh lh-,y- xqykVh rFkk izdku ,oa
iszl foHkkx ds esEcj bapktZ Jh d`ik lkxj th }kjk fyf[kr Mission for All esa ls dqN
lUnHkZ bLrseky djus dh ;ksX;rk nkl esa Fkh rks ugha] ijUrq bl ckr dk vglkl j[krs
gq, Hkh dsoy mudh thou xkFkk ls ikBd ifjfpr gksa blh ms'; ls ;g ys[ku djus
dk lkgl fd;k gSA blesa jg xbZ =qfV;ksa ds fy, nkl ek ;kpd gSA orZeku le; ds
ln~xq# ckck gjnso flag th egkjkt ds ikou ifo= pj.kksa esa ;gh vjnkl gS fd viuh
HkfDr dk nku nkl dks iznku djsa vkSj tSlk vki pkgrs g oSlk thou nkl th ik,A
eqEcbZ]

l-fo- yOgVs
4

2 Qjojh] 2007

izdkdh;

czKku dh vuqHkwfr ln~xq# dh d`ik ds cxSj vU; fdlh Hkh lk/ku ls lEHko
ughaA bUlku vkSj ijekRek dk ukrk tksM+us okyh egRoiw.kZ dM+h gksrh gS ^^ln~xq#**A
ln~xq# fujkdkj cz dh lkdkj lkk gksrh gSA dksbZ Hkh bUlku tc ftKklq cu dj
ln~xq# ds pj.kksa esa ureLrd gksrk gS mls .kek= esa fujkdkj cz ds nZu djkdj
mldk thou d`rkFkZ djuk ln~xq# dk y.k gksrk gSA ln~xq# bl /kjkry ij bUlkuh
pksys esa ;qxksa ;qxksa ls izdV gksrk vk;k gSA orZeku le; esa Hkh ;g ijEijk vuojr
dk;e gSA fujadkjh feu ds izkjEHk ls vkt rd ln~xq# pkj :iksa esa izdV gq,& ckck
cwVk flag th] ckck vorkj flag th] ckck xqjcpu flag th vkSj orZeku le; ds Lokeh
ln~xq# ckck gjnso flag th egkjktA
^fnO; xkFkk* iqLrd esa orZeku ;qx dh bu pkj egku foHkwfr;ksa esa ls fujadkjh
feu ds laLFkkid ckck cwVk flag th egkjkt ds thou dh dbZ fkizn xkFkk,a
fujadkjh ifjokj ds ejkBh Hkkk ds ys[kd Jh l-fo- yOgVs th us cM+s gh vH;kliw.kZ <ax
ls o.kZu djus dh dksf dh gSA bu xkFkkvksa dks ,d ec) k`[kyk esa fijksdj ckck
cwVk flag th dk thou pfj= Hkh izLrqr djus dk ys[kd dk iz;kl gSA ;g iqLrd
mUgksaus igys ejkBh Hkkk esa fy[kh vkSj fQj mUgksaus gh mldh fgUnh vko`fk rS;kj dh gSA
;g fuf'pr :i ls ,d LrqR; mie gS vkSj blds fy, izdku foHkkx dh vksj ls
nkl mudk vfHkuUnu djrk gSA
Jh yOgVs th dyk ds Lukrd g vkSj vc rd ejkBh Hkkk esa mudh rhu iqLrdsa
feu dh vksj ls izdkfr gqbZ gA gky gh esa mUgsa ejkBh Lhfuax desVh ds la;kstd ds
:i esa Hkh lsok,a nh xbZ gA
ln~xq#nso ds pj.kksa esa ;gh izkFkZuk gS fd Jh yOgVs th }kjk blh izdkj lkfgR;
dh lsok gksrh jgs vkSj vkids qHkkhokZn muds ij gesk cus jgsaA
d`ik lkxj
bapktZ] izdku foHkkx

fnYyh]
23 flrEcj] 2007

leiZ.k
foyqIr gksrh tk jgh ekuork dks
czKku:ih uo lathouh iznku dj lEiw.kZ ekuo
tkfr dk dY;k.k djus okys] lUr fujadkjh
feu dh uhao j[kus okys] egku foHkwfr
iwT; ckck cwVk flag th dh
ikou Le`fr;ksa dks lknj lefiZr!
& l-fo- yOgVs

vuqe
ekad fo"k;
1-

tUe vkSj cpiu

2-

;qokoLFkk] vFkkZtZu vkSj fookg

3-

izHkq feyu dh vkl

4-

eksgu ?kj vkoks

5-

ijksidkj dk Hkko

6-

izHkq HkDrksa dh ryk

7-

fnO; feyu

8-

fo Hkh cuk ve`r

9-

lar lsok

10-

lsok vkSj lq[k

11-

f=dkynhZ ln~xq#

12-

jkt T;ksfrh dk fdLlk

13-

izLFkku ds ladsr

14-

izLFkku

i`"B la[;k

1
tUe vkSj cpiu
mUghloha lnh ds mkjk/kZ esa vfoHkkT; fgUnqLrku ds dSeyiqj ftys ds gnoky
xkWao esa HkkbZ lkfgc fcu flag th ,oa ekrk ek;koUrh th uked naifk fuokl dj jgs
FksA mudh lkaifkd fLFkfr fcYdqy lkekU; Fkh ysfdu usdh ds jkLrs ij pydj os viuk
thou ;kiu dj jgs FksA /kkfeZd o`fk j[kus ds dkj.k lnkpkjh vkSj usdh ds jkLrs ij
pyus okys ifjokj ds :i esa os ml s= esa lqifjfpr FksA 1873 esa bl ekrk
ek;koUrh dh xksn esa ,d fnO; ckyd us tUe fy;kA lUrku izkfIr dh [kqh esa
ifr&iRuh Qwys ugha lek jgs FksA mUgksaus cM+s I;kj ls vius csVs dk uke j[kk ^^cwVk**A
iatkch Hkkk ds ^^cwVk** Cn dk HkkokFkZ gksrk gS ^^ikS/kk**A ml le; fdl dks irk Fkk
fd ;gh ^^cwVk** vkxs tkdj iwjh ekuork dks d`rkFkZ djus okys czKku dk cwVk cusxkA
bZ'ojh; yhyk vijEikj gSA fdl ?kV ds ek/;e ls dkSu&lk dke djokuk gS ;gh
tkurk gSA
ckck cwVk flag th ds ekrk&firk /kkfeZd o`fk ds gksus ds dkj.k fuR;izfr iwtk
ikB djuk rFkk /kkfeZd LFkkuksa ij tkuk muds thou dk vfoHkkT; vax cu pqdk FkkA
LokHkkfod :i ls bu /kkfeZd ckrksa ds laLdkj ckyd cwVk flag ij vuk;kl gh eq[kfjr
gksrs x;sA
Hkxon~Hkf esa ckck cwVk flag th dh #fp cpiu ls gh ns[kh xbZA tc muds
laxh&lkFkh [ksy&dwn vkSj ekSt&eLrh ,oa jkjrksa esa yxs jgrs Fks ml le; ;g ckyd
cqtqxksZa dh laxfr esa cSBdj izHkq ppkZ esa Hkkx ysrk FkkA gfj ppkZ djus esa mls cM+k
vkuUn vkrk FkkA
ckck cwVk flag th ds rhu HkkbZ vkSj ,d cgu FkhaA ysfdu vU; HkkbZ&cguksa ls
budk LoHkko fcYdqy vyx FkkA ekrk&firk ds lkFk xq#}kjs esa tkdj kUr Hkko ls
dhrZu lquuk mUgsa csgn ilUn FkkA bl laxr dk izHkko ;g gqvk fd cpiu esa gh
mUgksaus dhrZu djuk vkjEHk dj fn;kA mudh vkokt+ cgqr e/kqj FkhA tc os xkrs rks
Jksrk ea=eqX/k gks tkrsA ,slk izrhr gksrk fd fujadkj izHkq bl ckyd dks Hkfe;
laLdkjksa dk jliku djkdj ml le; ls gh ekuotkfr ds Hkfo"; ds fy, rS;kj dj
jgk gSA bl rjg ckck cwVk flag th dk cpiu Hkfe; okrkoj.k esa vkuUniwoZd O;rhr
gqvkA

2
;qokoLFkk] vFkkZtZu vkSj fookg
xq#}kjksa esa dhrZu djrs djrs ckck cwVk flag th us ;qokoLFkk dks Nw fy;kA
cgqvk;keh O;fDrRo vkSj LorU= LoHkko ds Lokeh ckck cwVk flag th jkst+ejkZ dh ft+Unxh
(Routine Life) ft;saxs bldh fcYdqy lEHkkouk ugha FkhA fQj Hkh ml le; dh lkekftd
O;oLFkk ds vuqlkj mUgsa vFkkZtZu ds fy, dqN le; Q+kSt esa ukSdjh djuh iM+hA QkSt
dk dM+k #[k vkSj cU/ku mUgsa T;knk fnu mlesa fVdk ugha ldkA tYn gh mUgksaus bl
ukSdjh dks vyfonk dg fn;kA os ,sls O;olk; dh [kkst esa Fks ftlls mUgsa vkthfodk
dk lk/ku Hkh feys vkSj viuh /kkfeZd #fp ds vuqlkj vk/;kfRed dk;ksZa esa fgLlk ysus
ds fy, le; Hkh fey ik,A
ml le; ckck cwVk flag th dSeyiqj ftys ds Qrsgxat bykds esa okLrO; dj
jgs FksA fQtwy dh ckrksa esa le; xWaokuk muds LoHkko esa ugha FkkA mUgksaus
esgur&eqDdr djrs gq, vius ifjokj dk Hkj.k&iks.k djus dk fu.kZ; dj fy;k FkkA
^^ftu <w<k fru ikbZ;k** bl larksf ds vuqlkj mUgsa ,d vPNk O;olk; feyk& ^^VSVw**!
th gkWa! VSVw ;kfu fd gkFkksa vkSj cktw vkfn ij Qwy rFkk uke vkfn xksnukA ml le;
fgUnqLrku ij vaxzstksa dk klu FkkA cM+s cM+s vaxzst vQlj vius ns esa okfil tkrs
le; fgUnqLrku dh ;kn dk;e j[kus ds fy, vius cktqvksa ij rFkk gkFkksa ij fofHk
izdkj dh fukfu;k xqnok ysrs FksA vusd Hkkjrh; L=h&iq# Hkh vius fiz; O;fDr dk
uke ;k vius b"V nsork dk fp= rFkk vU; uhdke xqnok ysrs g] ;g ge vkt Hkh
ns[krs gA rkRi;Z ;gh gS fd ckck cwVk flag th dks mudk euilUn O;olk; fey pqdk
FkkA bl O;olk; ds fy, mUgsa fdlh [kkl LFkku ij cSBuk ugha iM+rk Fkk vkSj fdlh ds
cU/ku esa jgus dk rks loky gh ugha FkkA ;g O;olk; djrs le; mudk fofHk yksxksa
ds lkFk lEidZ gksrk jgk vkSj cSBs cSBs muds lkFk fopkjksa dk vknku iznku djus dk
volj Hkh izkIr gqvkA blds vykok fuR;izfr xq#}kjs esa tkdj dhrZu djus ds fy, Hkh
mUgsa Hkjiwj le; fey ikrkA
bl izdkj muds thou esa ,d Bgjko vk;kA VSVw ds O;olk; esa mUgsa dkQh vPNh
vkenuh fey jgh FkhA os pkgrs rks cgqr dqN tk;nkn Hkh cuk ldrs Fks ysfdu lkalkfjd
phtksa us mUgsa dHkh ugha yqHkk;kA thoui;ZUr fdlh pht dk lap; ugha fd;kA
ckck cwVk flag th dk O;fRo vR;Ur izHkkokyh FkkA mUgsa vaxzsth] Q+kjlh] mnZw]
fgUnh bR;kfn Hkkkvksa dk Kku FkkA vki [kqfet+kt FksA kjhfjd rkSj ij vki Waps yEcs
Fks rFkk cgqr rst+ pyrs FksA izd`fr ls vki lqn`<+ FksA

vkidh mez tc 18 lky dh gqbZ rks ml le; dh lekt O;oLFkk ds vuqlkj


ekrk&firk us vkidk fookg HkkbZ lkfgc vkk flag tXxh th dh lqiq=h yktoarh th ds
lkFk dj fn;kA ysfdu fo/kkrk dks dqN vkSj gh eatwj FkkA lu~ 1904 esa yktoarh th
Iysx dh chekjh dk fdkj gksdj ijyksd fl/kkj xbZA mlds ckn ckck cwVk flag th dk
fookg gnoky dh gh ^^oarh** th ls gqvkA
nqfu;koh :i esa vkidh dksbZ lUrku ugha Fkh ysfdu gj cPps vkSj ekuo&ek= dks
vki ,d firk okyh ljijLrh] I;kj vkSj jguqekbZ nsrs jgsA

10

3
izHkq feyu dh vkl
cpiu ls gh xqjc.kh dk xk;u djrs jgus ls ckck cwVk flag th ds fny esa izHkq
feyu dh rhoz ftKklk tkxhA xqjck.kh esa tc tc bZ'oj dh vksj ladsr djus okyk
dksbZ Cn vkrk rc rc mudh ftKklk ije lhek ij igWqp tkrhA xqjck.kh ds dbZ Cnksa
esa bZ'oj ds fy, ^^rw** djds iqdkjk x;k gSA ^^rw** Cn ge vius lkeus okys ds fy,
bLrseky djrs gA muds fny esa ;gh Hkko izdV gksrk fd vxj ;g ^^rw** Cn ls
vdkyiqj[k dk o.kZu fd;k x;k gS rks vdkyiqj[k esjs lkeus gh gksuk pkfg,A ysfdu
lkeus gksrs gq, Hkh ;g eq>s D;ksa fn[kkbZ ugha iM+rk\ ,slk ; iz'u muds eu esa mRi
gksrk FkkA ;g vykSfdd jgL; tkuus ds fy, os brus mRlqd gks mBrs fd QwV QwV dj
jks Hkh iM+rsA ikou ck.kh dk ,d Cn gS%
rw nfjvkm nkuk chuk eSa eNqyh dSls varq ygkAA
tg tg ns[kk rg rg rw gS rq> rs fudlh QwfV ejkAA
&vkfn xzUFk&25
vFkkZr] gs izHkq rqe ,d lkxj gks ikyugkj gksA bl vFkkg lkxj esa eSa ,d eNyh dh
HkkWafr gWaw vkSj rsjk var&ikj eSa dSls tku ldrk gWaw\ tgkWa ns[kWaw ogkWa rw gh rw gS] rq>ls
fudy iM+Waw] rks ,dne ej tkWaA
;g Cn i<+rs gh muds eu esa ;g loky iSnk gksrk fd ;g lkxj dkSu&lk gS
vkSj ml lkxj dh eNfy;kWa ge fdl izdkj gA ;g loky os dbZ fo}kuksa ls iwNrsA
ysfdu bldk mkj dksbZ Hkh ugha ns ikrkA fQj os Lo;a gh ?kaVksa [kkeks jgrs vkSj dYiuk
}kjk vius vdkyiqj[k ds pj.kksa esa vjnkl djrs fd mUgsa ln~ekxZ ij ys tk,aA
lR; dks tkuus dh pkgr vkiesa cpiu ls gh FkhA xqjck.kh dk dhrZu vki n;
dh xgjkbZ;ksa ls djrs FksA vkidh e/kqj jluk dh feBkl ls Jksrkvksa ij tknw&lk izHkko
iM+rkA xqjck.kh dk ikB ;k dhrZu djrs gq, vkidk eu oSjkX; ls Hkj tkrkA dbZ ckj
xkrs xkrs gh vkidk xyk #a/k tkrkA dgrs g fd izHkq pj.kksa esa lPps fny ls dh xbZ
izkFkZuk dHkh O;FkZ ugha tkrh ln~xq# dh ije vuqdEik ml ij gks gh tkrh gSA vkxs
tkdj ,slk gh gqvk ckck cwVk flag th ds thou esaA

11

4
eksgu ?kj vkoks
jkoyfiaMh ds xq#}kjs esa ml fnu gesk dh HkkWafr lRlax py jgk FkkA J)kyq
Hktu cM+h la[;k esa mifLFkr FksA okrkoj.k HkfDrHkko ls ljkcksj gks pqdk FkkA ,sls
lqUnj okrkoj.k esa ,d e/kqj Loj xWawt jgk Fkk] ^^eksgu ?kj vkoks----------------A**
xqjck.kh ds bl Cn dk xk;u dj jgs Fks ckck cwVk flag thA dhrZu esa vki
brus Hkko&foHkksj gks pqds Fks fd leLr laxr Hkh vkids lkFk >we jgh FkhA vkids
oSjkX; ls ifjiw.kZ n; ls fudys ;s cksy tSls eksgu ds n; dks Nw x;sA eksgu] ;kfu
fd bZ'oj izHkq&ijekRek ;g vyx ls crkus dh D;k vko';drk gS\ HkoRly izHkq bu
HkkouksRdV n;ksn~xkjksa ls nzfor gks mBsA bl dhrZu ds ckn ckck cwVk flag th ds thou
esa ,d ,slh ?kVuk ?kVh ftlls mudk iwjk thou ifjofrZr gks x;kA
;g ?kVuk Fkh fd ckck cwVk flag th dh eqykdkr HkkbZ lkfgc dkgu flag th ls
gqbZA ftl laxr esa ckck cwVk flag th us ;g dhrZu xk;k mlh laxr esa HkkbZ dkgu
flag th mifLFkr FksA mUgksaus Hkh og Hkkoiw.kZ dhrZu Jo.k fd;k FkkA okLro esa HkkbZ
dkgu flag th ,sls gh egku HkDr dh ryk esa FksA dhrZu lekIr gksus ds ckn HkkbZ
dkgu flag th ckck cwVk flag th ds ikl x;s vkSj dgus yxs] ^^HkkbZ lkfgc] D;k
lpeqp gh eksgu vkids ?kj esa vkrs g ;k ;Waw gh yksxksa dh okg&okg ys jgs gks\** bruk
dgdj HkkbZ dkgu flag th ogkWa ls py fn;sA ysfdu bl okD; ls ckck cwVk flag th ds
fny ij xgjh pksV yxhA lkspus yxs rks mUgsa vglkl gqvk fd bl egkRek ds ikl
vo'; gh ^eksgu* dk irk gS vkSj eq>s og gkfly djuk gSA eq>s bl egkRek dks
feyuk gh gksxkA ,slk lkspdj vki xq#}kjs ls ckgj fudyus ds ckn lh/ks gh HkkbZ
dkgu flag th ds fuokl LFkku ij igWaqpsA ogkWa tkus ds ckn dkQh le; rd fujadkj
izHkq ds ckjs esa Kku ppkZ gqbZA ckck cwVk flag th xqjck.kh ds jfl;k rks Fks gh] blh
dkj.k HkkbZ dkgu flag th ds lkFk xqjck.kh ds vk/kkj ij gqbZ Kku ppkZ ls vki cgqr
izHkkfor gq,A dkgu flag th ds dFku esa Nyd jgh lR; fu"Bk] n`<+rk vkSj fo'okl ls
vkidk vUr%dj.k izHkq feyu ds fy;s vkSj vf/kd vkrqj gks mBkA eu esa kfUr dk
vglkl gqvk vkSj mudk n; vkuUn ls xn~xn gks mBkA
okLro esa HkkbZ dkgu flag th us vkids n; dh fueZyrk vkSj isze dks igpku
fy;k FkkA os rks Lo;a Hkh ,sls egku xzkgd dks <Waw< jgs Fks tks muds ikl ekStwn czKku
:ih ghjs dks lEHkky ldsA ckck cwVk flag th dh rhoz ftKklk ls os izl gks x;s vkSj
Kku ppkZ ds ckn mUgksaus vkidks nwljs fnu lqcg fQj vkus ds fy, dgkA b/kj ckck cwVk
flag th ds fny esa cM+h [kycyh eph gqbZ FkhA mudk n; ;g xokgh ns jgk Fkk fd

12

vc eq>s bl fujadkj dk jgL; tkuuk gh gksxk vkSj ;g tkuus ds fy, eq>s bl


egkRek dk }kj ugha NksM+uk pkfg,A
ckck cwVk flag th dh Kku ftKklk pje lhek ij igWaqp pqdh FkhA HkkbZ lkfgc
us mUgsa nwljs fnu lqcg cqyk;k FkkA ysfdu nwljs fnu dk lwjt p<+us rd dk ,d ,d
.k mUgsa ,d ;qx tSlk yx jgk FkkA vkf[kj og jkr dk le; O;rhr gqvk vkSj lwjt
p<+kA vkids thou esa ;g lwjt ,d u;k izdk ysdj vk;kA lu~ 1914 ds ml egku
fnol dh rkjh[k vkt miyC/k ugha gks ikbZ gS ysfdu ckck cwVk flag th ds thou esa
kWafr ykus okyk og fnu okdbZ vej gks x;k gSA ml fnu mk dky gksrs gh vki HkkbZ
dkgu flag th ds fuokl dh vksj py iM+sA lw;Z dh lksusjh fdj.kksa ds vkxeu ds lkFk
gh HkkbZ dkgu flag th us ckck cwVk flag th ds n; esa Kku dk izdk izTofyr fd;kA
vFkkZr~ mUgsa loZfDreku fujadkj izHkq dk nZu djk;kA
fujadkj izHkq dk vn~Hkqr :i ns[kdj ckck cwVk flag th vkuUnfoHkksj gksdj ukpus
yxsA mUgksaus vius ln~xq# HkkbZ dkgu flag th ds pj.kksa esa ureLrd gksdj ueLdkj
fd;kA ln~xq#nso dk ojngLr flj ij fVdrs gh ckck cwVk flag th dk lokZax vykSfdd
vkuUn ls iqyfdr gks mBkA vius izHkq dks vax&lax ns[kdj muds vkuUn dk dksbZ
ikjkokj u jgkA vkuUnfoHkksj gksdj muds eq[k ls lgtksn~xkj fudy iM+s& ^^fey x;k!
fey x;k!!** vkt lpeqp gh ^eksgu* muds ?kj vk pqdk Fkk vkSj os Hkh ^eksgu* ds ?
kj esa nkf[ky gks pqds FksA unh dk lkxj ls feyu gqvk Fkk vkSj T;ksfr viuh fut~T;ksfr
esa izos dj pqdh FkhA tho vkSj fo dk vUrj lekIr gks pqdk FkkA lc dqN ,dkdkj
gks pqdk Fkk] fujadkje; gks x;k FkkA ckdh cpk Fkk dsoy ,d izHkq uke & rwgh fujadkj!
rwgh fujadkj!! rwgh fujadkj!!!

13

5
ijksidkj dk Hkko
bl lalkj esa vxj dksbZ lcls cM+k ijksidkj gS rks og gS ekuo dks vius
fut&Lo:i dk nhnkj djkukA mls tUe&ej.k ds p ls NqM+kdj thou&eqf dk nku
nsukA blh dks lgt voLFkk Hkh dgk tkrk gSA ;g lc dqN lEHko gksrk gS ^^czKku**
ds }kjkA okLro esa ;g vijks Kku cks/k gksrk gS] ;kfu fd izR; :i esa bZ'oj dk
Lo:i dk cks/kA ;g cks/k ;K] ri] nku vFkok iwtk&ikB ls laHko ughaA ftl izdkj
ls ,d tyk gqvk nhid nwljs nhid dks izTofyr djrk gS mlh izdkj Kku dk cks/k ,d
czoskk egkRek ls J)kyq dks izkIr gksrk gSA lar dchj th dgrs g%
Hkolkxj dh =kl rs xq# dh idM+ks ckghaA
xq# fcu dkSu mckjlh Hkoty /kkjk ekghaAA
& dchj lk[kh
vFkkZr~ Hkolkxj ls cpuk gS rks ln~xq# dk gkFk idM+ yksA mlds cxSj Hkoty
/kkjk ls nwljk dkSu cpk ldrk gS\
lPpkbZ rks ;g gS fd vkt rd lalkj esa ftl fdlh dks Hkh ;g czKku :ih
ghjk feyk mlds fny esa ekuo&ek= ds izfr ijksidkj dh Hkkouk tkxh gSA
LokHkkfod :i esa mUgksaus bl lR; dh T;ksfr dks vkSjksa rd igWaqpkus dk Hkjld ;Ru
fd;k gSA ysfdu vkt gtkjksa lky chr tkus ds ckotwn Hkh gj ekuo rd ;g lR; ugha
igWaqp ik;k gSA eu esa ;gh iz'u mBrk gS fd bldk dkj.k D;k gksxk\ FkksM+k&lk fopkj
djus ds i'pkr~ bl ckr dk vglkl gksrk gS fd ftu ftu egkiq#ksa us lalkj esa bl
lR; dk mn~?kks fd;k mUgsa lalkj us Bhd ls thus gh ugha fn;kA ;g vyx ckr gS fd
blds cktown egkiq#ksa us viuk ijksidkj dk Hkko ugha NksM+kA tSls lUr dchj th us
dgk gS fd%
lUr u NkMS lUrrk] dksfVd feyS vlUrA
ey;k Hkqoaxe csf/k;k] hryrk u rtUrAA
& dchj lk[kh
HkkbZ dkgu flag th dh d`ik ls ckck cwVk flag th dks tc ;g vykSfdd
Kku :ih jgL; dk irk pyk rc os czkuUn esa rYyhu gks x;sA muds n; esa Hkh
ijksidkj dk Hkko tkxzr gqvkA rc mUgksaus vius ln~xq# ds pj.kksa esa vjnkl j[kh fd gs
nhun;ky eSa ;g Kku lkjs lalkj esa ckWaVuk pkgrk gWaw] d`i;k vki eq>s vkKk nhft, vkSj
fdlh izdkj dk cU/ku u Mkysa D;ksafd vkt lalkj esa bl Kku ds fy, yksx rM+i jgs

14

gA

HkkbZ dkgu flag th us ;g eu gh eu esa tku fy;k Fkk fd vkidk fueZy


n; ;g czKku dk [ktkuk ckVus ds fy, vR;Ur mi;qDr gS vkSj ;g Kku lalkj ds
gj ekuo gj bUlku rd igWaqps ;g muds vius fny dh Hkh rek Fkh ysfdu HkkbZ
dkgu flag th vius iwokZuqHko ls okfdQ+ FksA lR; dk Kku ckWaVus dh dksf djus okys
muds iwoZtksa ds lkFk ml le; ds :f<+oknh yksxksa us nqO;Zogkj fd;k Fkk og mudh
vkWa[kksa ds lkeus FkkA lR; ij vk/kkfjr opu djus ds fy, vkSj ijEijkoknh
jhfr&fjoktksa] fjok;rksa dks u ekuus ds dkj.k lekt ds yksxksa us muls jksVh csVh ds
lEcU/k rd foPNsn dj fy;s FksA blfy, HkkbZ dkgu flag th us ckck cwVk flag th dks
izHkq dk Kku ckWaVus ls jksdk vkSj dgk fd ^^vkt tks yksx vkidh ehBh ck.kh dk dhrZu
lqudj >we mBrs g] I;kj ls ^^HkDr th** dgrs g] os yksx gh vkidh izHkq izkfIr dh
vkokt+ lqudj vkidks nhokuk dgsaxsA gks ldrk gS vkidks kjhfjd ;kruk;sa Hkh nsa**A
bruk lquus ds ckotwn Hkh ckck cwVk flag th dk n; lR; dk Kku ckWaVus ds fy,
ykykf;r FkkA mUgksaus ln~xq#nso ds pj.k idM+dj izkFkZuk j[kh fd vki kjhfjd ;krukvksa
dh ijokg u djrs gq,] izHkq ppkZ vkSj czKku dk izlkj ?kj&?kj djuk pkgrs g D;ksafd
bl nqfu;k esa brus vf/kd ftKklq g tks bl czKku ds fy, rM+i jgs gA dbZ izdkj
ds deZdk.Mksa esa ;k LokFkhZ /kkfeZd vkxqvksa ds paxqy esa Qls gq, gA mu rd ;g
czKku dh jkSuh igqpkuk t+:jh gSA vkf[kj ln~xq# rks ln~xq# gksrk gSA ckck cwVk flag
th dh Hkkoukvksa dh mUgksaus 'yk?kk dh ysfdu rqjUr Kku ckWaVus dh vkKk ugha nhA xq#
ds vkns dks fjks/kk;Z djrs gq, 15 oks rd vki Lo;a gh bl vewY; Kku:ih ve`r
dk jliku djrs jgsA

15

6
izHkq HkDrksa dh ryk
czKku izkfIr ds ckn ckck cwVk flag th ln~xq# dh vkKkuqlkj izHkq HkfDr ds jax
esa ljkcksj gksdj djhc 15 lky rd ve`rkuqHko ysrs jgsA vkidk ijksidkjh n; ,oa
Kku izpkj dh ;ksX;rk dks ns[krs gq, HkkbZ dkgu flag th us mUgsa Kku ckVus dh vuqKk
iznku dhA rc vkidh vk;q Fkh 55 lkyA lkyksa lky fny esa nck;s gq, Kku ckVus ds
vkids vjeku dks bl vuqKk us tSls ia[k yxk fn;sA ckck cwVk flag th us lalkj ls
vKku:ih va/kdkj dks [kRe djus dh eu gh eu izfrKk dj yhA ln~xq# dk vkhokZn
ysdj mUgksaus yksjkykbZ rFkk iskoj bykds esa izHkq HkDrksa dh ryk q: dhA
tks dksbZ Hkh muds lkf/; esa vkrk mls vki dqN vthc ls loky djrsA lglk
vki iwNrs fd vkidk firk dkSu gS\ vkidks dgk tkuk gS\ vkidk ?kj dkSu&lk gS\
bR;kfnA bu vthc lokyksa dks lqudj yksx vpjt esa iM+rsA bu lokyksa ds mkj esa
dksbZ vius kjhfjd ukrs ls firk dk uke crkrk rks dksbZ vius fuokl dk irk dgrkA
ysfdu blds ij vkidk dguk dqN vyx gh gksrkA vki dgrs fd ;s ekrk&firk rks
rqEgkjs jhj ds lEcU/kh g ysfdu bl jhj dks NksM+us ds ckn tks gekjh vkRek dk
Lokeh gS og dkSu gS\ D;k mls Hkh tkuk gS\ ftl ?kj dk irk crk jgs gks og /kwi
rFkk ckfj ls gekjh jk djrk gS] ysfdu gekjk k'or~ ?kj dgk gS\ ckck cwVk flag
th ds bu lokyksa ls gj dksbZ fu#kj gksrkA okLro esa ;s loky djus ds ihNs mudk
ms'; fcYdqy vyx gksrk] vykSfdd gksrkA bu lokyksa ds ckn fdlh us FkksM+h&lh Hkh
ftKklk trkbZ rks ckck cwVk flag th mls rqjUr czKku iznku dj mldk dY;k.k djrs
tSls dq#s= esa Hkxoku Jhd`".k us vtZqu dks jFk ij [kM+s [kM+s gh vius fojkV Lo:i
dk nZu djk;k oSls gh ckck cwVk flag th ftKklq dks tgk feyrs ogha czKku dh
nkSyr ckVrsA
bl izdkj izHkq feyu ds fy, I;kls HkDrksa dks <w<us esa mudk lkjk le; O;rhr
gksus yxkA muds lEidZ esa tks tks Hkh vk;k mlds lkFk mUgksaus Kku ppkZ dhA muds
bl vuks[ks vfHk;ku dks ns[krs gq, ,d fe= us dgk fd vki gj fdlh ds lkFk
izHkq&Kku dh ppkZ dj jgs gks blfy, yksx vkidks ikxy dgrs g] vki Lo;a bl Kku
dk vkuUn ysrs jgks] yksxksa ls vkidks D;k ysuk&nsuk gS\ rc vkius mkj fn;k& ^^esjs
gkFk cht dh cksfj;ka vkbZ g vkSj eSa nksuksa gkFkksa ls cht QSyk jgk gw] ;fn ,d Hkh nkuk
isM+ dk :i /kkj.k dj x;k] rks esjk ?kj gh Hkj tk,xk**A

16

bl izdkj vkius czKku QSykuk vkjEHk fd;kA yksd ykt dh ijokg fd, cxSj
vki czKku dh jkSuh ckWaVrs pys x;sA ,d ls nks] nks ls pkj djrs djrs vkids
vuq;k;h curs x;sA izkjEHk esa muds ,d egku lsod HkkbZ lkfgc xksdy flag th
dksgyh tks iss ls odhy Fks] mUgksaus vius ?kj dk ,d dejk lRlax ds fy, miyC/k
djk;k FkkA ml txg dqN fxus&pqus egkiq# ,df=r gksdj izHkq dk ;ksxku fd;k djrs
FksA vkids vuq;kf;;ksa dh la[;k rks pan lTtuksa rd lhfer Fkh ysfdu fojksf/k;ksa dh
la[;k c<+rh tk jgh FkhA bZ'oj dh yhyk Hkh vxk/k gSA vkids fuand vkSj fojks/kd gh
vkids izpkj dk dkj.k curs x;sA tgkWa muds eqV~Bh&Hkj HkDr igqp ugha ikrs Fks ogk bu
fojksf/k;ksa us ckck cwVk flag th ds xq# :i esa izdV gksus dk f<a<ksjk ihVuk q: fd;kA
bldk ifj.kke ;g gqvk fd vkids fojks/k esa QSykbZ xbZ ckrsa dbZ ftKklqvksa dks czKku
dk jkLrk crkus dk dkj.k cuhaA dbZ yksx fojks/kh cudj vkids ikl vk, vkSj Kku
ppkZ ds ckn muds gh gksdj jg x;sA bl rjg ml iwjs bykds esa vki ,d ppkZ dk
fo; cu x;sA

17

7
fnO; feyu
iqjkru le; esa Hkxoku Jhjke vkSj Hkjr ds vf}rh; ca/kqisze dh ^^Hkjr HksaV**
izfl) gSA blh izdkj ls orZeku le; esa ckck cwVk flag th ,oa ckck vorkj flag th
dk fnO; feyu Hkh bfrgkl esa vtjkej LFkku izkIr dj pqdk gSA ;g fnO; feyu gqvk
25 ebZ] 1929 ds fnuA ftl izdkj ls nks egkufn;ksa dk laxe gksrk gS mlh izdkj ls
;g egku feyu gqvk vkSj blh egkfeyu ls izdV gqvk iwjh ekuo tkfr dks lR;
vfgalk] isze] uezrk] kfUr] lerk vkSj fo'ocU/kqRo dk lUns nsus okyk lUr fujadkjh
feuA blhfy, bl fnu dks lar fujadkjh feu dk LFkkiuk fnol ekuk tkrk gSA xaxk
vkSj ;equk ds laxe ds igys mudk mn~xe LFkku] izokg vkSj lQj vyx vyx gh
gksrk gS ysfdu laxe ds ckn nksuksa ,d cu tkrh gA dqN ,slk gh gqvk ckck cwVk flag
th ,oa ckck vorkj flag th ds fnO; feyu lsA oSls ns[kk tk, rks ckck cwVk flag th
ls eqykdkr gksus ds igys ckck vorkj flag th dk thou pfj= Hkh ,d egku xkFkk
dk :i gSA mldh tkudkjh fujadkjh feu dh ^^;qxiq#**] ^^gukg** bR;kfn iqLrdksa
esa miyC/k gSA mldh ppkZ ;gk djuk lEHko ughaA
lu~ 1929 ds ebZ ekl dk vfUre lIrkg py jgk FkkA nw/k cspus dk O;olk;
djus okys HkkbZ lkfgc /kUuk flag th us ckck vorkj flag th dks ckck cwVk flag th ds
ckjs esa igys gh cgqr dqN crk;k FkkA rc ls ckck vorkj flag th ckck cwVk flag th
ls feyu dh izrhk dj jgs FksA bZ'oj dh yhyk vijEikj gSA mUgsa T;knk fnu bUrt+kj
djus dh t+:jr ugha iM+hA blh eghus ds vfUre lIrkg esa tcfd ckck vorkj flag
th viuh csdjh dh nqdku ij [kM+s Fks muds iM+kslh HkkbZ vuwiflag th us vpkud ckck
cwVk flag th dks ogk ls xqtjrs gq, ns[kk rks ckck vorkj flag th dks vkokt+ yxkbZ]
^^HkkbZ vorkj flag th] og nsf[k;s ckck cwVk flag th tk jgs g] ftUgsa vki feyuk
pkgrs FksA** HkkbZ vuwiflag th dh iqdkj ds lkFk gh ckck vorkj flag th us ml rjQ
ut+j Mkyh rks ckck cwVk flag th dk rstLoh :i ns[kdj nax jg x,A mudh osHkwk o
psgjs dk rst ns[kdj mUgsa yxk fd dksbZ cgqr cM+k jbZl vFkok dksbZ egkjktk gh tk jgk
gSA
HkkbZ vuwiflag th us vkxs c<+dj ckck cwVk flag th ls mudk sedqy iwNrs
gq, dgk] ^^dgks HkkbZ lkfgc] D;k gky gS\ vkuUn esa gks\**
vuwiflag th dh ckr lqudj vkius rqjUr tokc fn;k] ^^dkSu&lk vkuUn iwNrs
gks\ Hkhrj dk ;k ckgj dk\ ;fn vki esjs Hkhrj dk vkuUn tkuuk pkgrs gks rks
vkuUn gh vkuUn gS vkSj ;fn ckgj dk vkuUn iwNrs gks rks eSa rqEgkjs lkeus [kM+k gw]

18

tSlk gw fn[kkbZ ns jgk gwA**


;g mkj lqudj vuwiflag th fu#kj gks x;s vkSj ckck vorkj flag th dh
vksj bkjk djrs gq, dgus yxs fd ;g g gekjs vorkj flag th] tks vkils feyus ds
cM+s bPNqd gA
mlh le; ckck vorkj flag th us cM+s vknj Hkko ,oa I;kj ls muls fourh dh
fd eq>s Hkh le; nsus dh d`ik djsa] eSa vkils xqjck.kh dk jgL; rFkk O;k[;k le>uk
pkgrk gwA
xqjck.kh dk jgL; tkuus dh Hkkouk izdV djus okyk ftKklq ns[kdj ckck cwVk
flag th cgqr izl gq, vkSj dgk fd pyks HkkbZ lkfgc] ;gha vkidh nqdku ij cSBdj
gh FkksM+k fopkj&foeZ dj ysrs gA ,slk dgdj fcuk fdlh mkj dh izrhk fd, vkidh
nqdku ij igqp x,A eqLdqjkrs gq, dgus yxs] ^^HkkbZ lkfgc] vki igys ,sls O;f g
ftUgksaus ;g ftKklk tkfgj dh gS vU;Fkk lalkj rks vkRek&ijekRek dh ckr dks lquuk
gh ugha pkgrkA vki lpeqp /kU; gA vki tSls egkuqHkkoksa ds fy, Jh xq# ukud nso
th us ck.kh esa dgk gS fd%
ftlq tu dm izHk njl fivklkAA
ukud rk dS cfy cfy tklkAA
&vkfn xzUFk&266
b/kj ckck cwVk flag th opu&foykl djus esa eLr Fks rks m/kj ckck vorkj flag
th fdlh vkSj gh fpark esa Mwcs gq, FksA D;ksafd ckck cwVk flag th ds vpkud mudh
nqdkunkj ij vkus ds dkj.k os lksp esa iM+ x, Fks fd bruk mTtoy rFkk kunkj
igjkok /kkj.k djus okys egku O;fDr dks eSa dgk fcBk\ csdjh dh txg dh gkyr
fdlh ls fNih ugha gSA bl rjg ckck vorkj flag th dks vleatl esa iM+s ns[kdj
vkius Lo;a gh ,d iVM+h viuh vksj [khaph vkSj ml ij cSBrs gq, ckck vorkj flag th
dks Hkh cSBus ds fy, dgkA ckck cwVk flag th dh bl lgt voLFkk ls ckck vorkj
flag th vkSj vf/kd izHkkfor gq, fcuk ugha jg ldsA muds eu esa ;gh Hkko vk;k
fd ;g dSlk egku O;fDr gS] ftls dgha Hkh cSB tkus esa jkh&Hkj Hkh ladksp ugha]
vU;Fkk mTtoy diM+s iguus okys fdlh ,sls LFkku ij cSBus ls igys lkS ckj lksprs gaA
ckckth ds cSBus ds ckn vkius cM+s gh vnc ls vkSj dqN ldqpkrs gq, ckck cwVk
flag th ls izHkq&HkfDr ds fo; ij ppkZ djus ds fy, le; iznku djus dh ekWax dhA
bl ij ckck cwVk flag th gkfnZd izlrk ls cksys] ^^tc Hkh vkidks le; gks] eSa vkids
ikl vk tk;k d:xkA eSa izfrfnu Hkh vk ldrk gwA**
19

;g lqudj ckck vorkj flag th us dgk] ^^lnk I;klk gh pydj dw,Wa ds ikl
tkrk gSA blfy, vki d"V djus dh ctk; eq>s le; vkSj LFkku crk nhft,] eSa Lo;a
gh pj.kksa esa mifLFkr gks tkxkA** rc ckckth us mUgsa LFkku dk irk crk;k rFkk nwljs
fnu dh izkr% vkB cts dk le; nsdj vkxs pys x,A
nwljs fnu fuR; dh Hkkfr lqcg xq#}kjs esa ueLdkj djus ds mijkUr vkB cts ls
igys gh ckck vorkj flag th ckck cwVk flag th ds fuokl LFkku ij igqpsA m/kj Hkh
mudk gh bart+kj gks jgk FkkA tSls gh ckck vorkj flag th ogkWa igqps ckck cwVk flag th
us Lo;a mUgsa cM+s I;kj vkSj lRdkj ls cSBk;kA ;gh Fkk og 25 ebZ] 1929 dk egku
fnu ftls fujadkjh feu dk LFkkiuk fnol ekuk tkrk gSA
opu&foykl izkjEHk gqvkA ckck cwVk flag th us xqjck.kh ds dbZ m)j.k nsdj
ckck vorkj flag th ds eu esa Kku ds fy, i`"BHkwfe rS;kj dhA ckck vorkj flag th
Lo;a Hkh xqjck.kh ds vPNs tkudkj FksA blfy, ckck cwVk flag th dh ckrsa le> Hkh jgs
Fks vkSj mu ckrksa dk muds eu ij dkQ+h xgjk vlj Hkh iM+ jgk FkkA dqN le;
Kku&ppkZ ds ckn fujadkj izHkq ds nZu djus ds fy, ckck vorkj flag th dk eu
ykykf;r gks mBkA mudh ftKklk pje lhek ij igqprh ns[k czKku ds bkjs ls izHkq
dk jgL; [kksyrs gq, ckck cwVk flag th us dgk] ^^ns[kks] ;gh fujkdkj ije firk
ijekRek gS] blh dh [kkst esa yksx ti&ri dj jgs g rFkk taxyksa&ioZrksa esa tk&tkdj
viuk thou vkSj le; u"V dj jgs gA vPNh rjg ns[k yks] ;g gj txg ifjiw.kZ
gSA ;g l`f"V cuus ls igys Hkh Fkk vkSj izy; gks tkus ij Hkh ,sls gh jgsxkA** xqjck.kh
dk izek.k nsrs gq, vkius dgk fd%
tks Bkd# ln lnk gtwjAs A rk dm va/kk tkur nwjAs A
rFkk
ukfy ukjkb.kq esjSAA te nwrq u vkoS usjSAA

&vkfn xzUFk&267
&vkfn xzUFk&630

vusdksa izek.k nsrs gq, ln~xq# ckck cwVk flag th us ckck vorkj flag th dks ;g
jgL; bl izdkj le>k;k fd os eLrh esa >we mBsA ,slh eLrh ftlesa u dsoy vkthou
Lo;a Mwcs jgs cfYd vkxs tkdj mlh eLrh dk jlksiku vufxur ftKklqvksa dks djokrs
xk,A blh Kku izkfIr ds rqjUr ckn dh voLFkk dk o.kZu djrs gq, ckck vorkj flag
th lglk dgk djrs Fks] ^^vjs HkkbZ] ml oDr dh gkyr c;ku ugha dh tk ldrhA ,sls
yxrk Fkk fd esjs pkjksa vksj fnO; izdk QSyk gqvk gS vkSj eSa izHkq dh xksn esa cSBk gqvk
gWawA bZ'oj vkSj esjs njE;ku tks jhj :ih inkZ gS mldk Hkh vkHkkl ugha gks jgk FkkA**

20

czKku ds ve`riku ls ckck vorkj flag th vkuUnfoHkksj gks mBsA Hkhrj ls


vkuUnHkfjr vUr%dj.k ls ifjiw.kZ ckck vorkj flag th vius ln~xq# ds pj.kksa esa
ureLrd gksdj fuEufyf[kr iaf;ksa dk xk;u djus yxs%
viqus lfrxqj ds cfygkjSAA
vkxS lq[kq ikNS lq[k lgtk /kfj vkuan gekjSAA
rFkk
vuanq Hkbvk esjh ek, lfrxq# eS ikbvkAA

&vkfn xzUFk&609
&vkfn xzUFk&917

ln~xq# dh vlhe d`ik ls fujadkj izHkq dk nZu gksus ds dkj.k ckck vorkj
flag th ds vkuUn dk dksbZ ikjkokj u FkkA ckj ckj vius ln~xq# ds pj.kksa esa ueLdkj
djds izHkq&isze ds vuks[ks jax esa jaxdj os vius ?kj igqpsA
okLro esa izHkq dk Kku rks ckck cwVk flag th us vkSj Hkh lTtuksa dks iznku
fd;k Fkk ysfdu Kku izkfIr ds .k ls gh gfjuke dh eLrh esa >weus okyk ckck vorkj
flag th tSlk ftKklq HkDr mUgsa ugha feyk FkkA bldh ,d felky ;gkWa nsuk cgqr t+:jh
eglwl gksrk gSA
Kku izkfIr ds fnu tc ckck vorkj flag th ?kj okfil ykSVs vkSj cM+h izlrk ls
viuh Kku izkfIr dh xkFkk vius ekek t;flag th dks lquk nh rks os [kq gksus ds
ctk, ksf/kr gq, vkSj dgus yxs] ^^rqeus viuh lkjh lk[k feh esa feyk nhA rqEgsa
xq#}kjksa rFkk fl[k&iUFk esa tks pk LFkku izkIr gS] og vc ugha jgsxkA cwVk flag th
ds ikl tkdj rqeus turk dh n`f"V esa viuk vknj&lRdkj de djk fy;k gSA**
ekekth dh bl ckr dk cqjk u ekurs gq, ckck vorkj flag th us mudks eqLdqjkrs gq,
tokc fn;k fd brus oZ rks eSa xq# ukud lkfgc dh ck.kh dsoy i<+rk gh jgk gwA
vkt thou esa izFke ckj og dke fd;k gS ftldks djus ds fy, xq# ukud lkfgc us
viuh ck.kh esa iszj.kk ,oa vkKk nh gSA** bruk dgdj lqfej.k esa eXu gks x,A
vxys fnu lqcg gksrs gh ckck vorkj flag th ckck cwVk flag th ds fuokl
LFkku dh vksj py iM+s rks ekxZ esa gh vkidks ckckth ds nZu gks x,A ln~xq# dks
ns[krs gh vki Hkkxdj pj.kksa esa fyiV x, rFkk vusd izdkj ls ln~xq#nso dh Lrqfr
djus yxsA ckck cwVk flag th us vkidks mBkdj xys yxk;k vkSj nksuksa feydj lSj ds
fy, py iM+sA ckck cwVk flag th us dgk fd pyrs&pyrs Hkh fujadkj dk lqfej.k djrs
jfg,A bl vkKk mijkUr ckck cwVk flag th us vkidks loky fd;k] ^^HkkbZ lkfgc th]
D;k vki pkj [kkf.k;ksa dk o.kZu tkurs g\** rks ckck vorkj flag th us bUdkj esa flj
fgyk fn;kA rc ckckth dgus yxs] ^^fQj eq>ls iwNrs D;ksa ugha\ eSa vkidks le>k
21

ldrk gwA** ckckth dh vkokt+ Bhd ls u lquus ds dkj.k vkius pkSadrs gq, dgk]
^^D;k**A rks ckck cwVk flag th cksys] ^^eSaus vkils pkj [kkf.k;ksa ds fo; esa iwNk Fkk**A
bl ij vkius tokc fn;k] ^^os rks eSa Hkyh izdkj tkurk gwA** rks ckck cwVk flag th us
Vksdrs gq, dgk] ^^HkkbZ lkfgc th] esjs }kjk igyh ckj iwNs tkus ij vkius D;ksa bUdkj
dj fn;k Fkk\** bl ij ckck vorkj flag th us mkj fn;k fd eSa rks vkidh
vkKkuqlkj fujadkj ds lqfej.k esa yxk gqvk FkkA blfy, eSaus vkidk iz'u lquk gh ugha
rks mkj dSls ns ikrk\
ckck cwVk flag th ckck vorkj flag th ds bl mkj ls brus izl gq, fd
^^fey x;k! fey x;k!!** dgrs gq, ckck vorkj flag th dks ueLdkj djus yxsA
vkidh bl voLFkk dks ns[krs gq, ckck vorkj flag th us ?kcjkrs gq, dgk]
^^egkjkt] ;g D;k dj jgs g\**
ckck cwVk flag th us mkj fn;k] ^^vki /kU; g] vki egku gA /;ku gks rks
,slk gksA eSa rks vki tSls gh f"; dh [kkst esa Fkk tks iw.kZ :i ls esjs opuksa dks n;
esa LFkku ns ldsA vki gh ,sls O;fDr g] blfy, eSaus vkidks ueLdkj dh gSA**
lR; dk cks/k gksus ds ckn ckck vorkj flag th us ckck cwVk flag th ds opuksa
dk T;ksa dk R;ksa ikyu fd;k vkSj vius ln~xq# dh vuFkd lsok dhA ckck cwVk flag th
ds lkFk lR; izpkj ds dk;Z esa mUgksaus viuk loZLo U;kSNkoj dj fn;kA lu~ 1929 ls
1943 rd ;kfu fd ckck cwVk flag th ds vfUre le; rd xq# vkSj Hk dh ;g
fnO; tksM+h rksM+us ds gt+kjksa ;Ru gksus ds ckn Hkh vVwV jghA bl fnO; tksM+h us fo'o ds
vk/;kfRed txr esa tks bfrgkl jpk gS og ;qxksa ;qxksa rd xk;k tk;sxkA

22

8
fo Hkh cuk ve`r
bl lalkj esa lR; dk izpkj djuk tku&cw> dj vkx esa gkFk Mkyus ds leku
gSA fQj Hkh lR; Kku ds cxSj bl txr dk m)kj djus dk dksbZ vkSj lk/ku ugha] ;g
tkudj gh lar&egkRek rFkk xq#&ihj&iSxEcjksa us vius lkFk lalkj ds yksxksa }kjk cqjk
O;ogkj gksus ds ckotwn Hkh Lo;a fuoSZj Hkko ls lalkj ij midkj djuk tkjh j[kkA
egku izHkq HkDr lar ehjkckbZ dks fo dk I;kyk fn;k x;k Fkk ;g ge bfrgkl
ds iksa esa i<+rs gA Hkxoku cq) ls }s djus okys bUlku us mUgsa fokDr Hkkstu
f[kyk;k Fkk] bldk fooj.k Hkh bfrgkl esa ge i<+rs gA le; le; ij vk, gq,
egkiq#ksa dk vKkurk ds dkj.k fojks/k fd;k x;kA ysfdu oSj&fojks/k djus okys yksxksa
ij rjl [kkdj egkiq#ksa us mUgsa gesk gesk c[k gh gSA lEiw.kZ vorkj ck.kh esa
ckck vorkj flag th bl ckr dk cgqr lqUnj rjhds ls ft+ djrs g%
ftUgka lp nk chM+k pqd;k nqfu;ka dhrh ?kV ughaA
lUrtuka gj vkSdM+ >Yyh eRFks ik;k oV ughaA
lUrtuka uaaw eueq[k gj ne ckSjk >Yyk dgans jgsA
vi.ks fut LokjFk [kkrj lUrka ns uky [kSgans jgsA
jgcj uaw oh jkgksa HkqYys yksd dqjkfg;k dgans jgsA
cs&ijokg ,g lUr gfj ns rkus esg.ks lgans jgsA
jg ns dk;y tkcj gkde jt jt oSj dekans jgsA
dkt+h iafMr vUgs vkxw jt jt Q+ros ykans jgsA
vk;s nh rs dnj u tk.ku nhos cky.k ef<+;ka rsA
dgs vorkj vM+ s us ew j [k vt oh vks g uka vfM+ ; ka rs A
& lEiw.kZ vorkj ck.kh&8
dqN bl izdkj dh gh ?kVuk ckck cwVk flag th ds thou esa Hkh ?kfVr gqbZA lR;
ds fojks/kh lnSo ls egkiq#ksa ds jkLrs ds jksM+s curs vk;s gA ysfdu ;g ckr Hkh lp gS
fd ftruk ftruk fojks/k fd;k x;k mruk mruk lR; [kqydj izdV gqvkA lR; dk cks/k
djkus ds vkids nkos ls lR; ds fojks/kh fcYdqy ckS[kyk x;s Fks vkSj vkidks tku ls
ekjus dh ;kstuk esa yxs gq, FksA tgk vki igqp Hkh ugha ikrs ogk tkdj bu fojksf/k;ksa
us vkids fo#) yksxksa dks HkM+dk;k vkSj bl dkj.k yksxksa ds euksa esa vkids izfr }s
Hkkouk iui jgh FkhA ,sls gh okrkoj.k ds jgrs ,d ckj ,d O;fDr us vkils loky
fd;k fd D;k vki eq>s bZ'oj dk nZu djkvksxs\ rc vius LoHkko ds vuqlkj vkius
23

lgtHkko esa dg fn;k fd rqEgsa ,sls bZ'oj dk nZu djkxk ftlls rqe nwj Hkkx ugha
ldksxsA
ml bUlku ds eu esa nq"V Hkkouk FkhA mlus dgk fd Bhd gS] igys vki esjs ?kj
ij Hkkstu ds fy, vkbZ,A mlds fny dh nqHkkZouk dks tkurs gq, Hkh vius fuHkZ; LoHkko
ds vuqlkj vki mlds ?kj tkus dks jkt+h gks x;sA fdlh dh fourh dks Bqdjkuk
egkiq#ksa ds LoHkko esa gh ugha gksrkA vki ml bUlku ds ?kj esa x;sA ml bUlku us
vkidks tks Hkkstu ijkslk mlesa fo feyk;k x;k FkkA vkius ml fokDr Hkkstu dks izHkq
ds /;ku esa rYyhu gksdj ve`r le> dj ijoku fd;kA ogk ls tc ?kj okfil vk;s
rks mudks nks ckj myVh vkbZ vkSj og fo t+ehu ij fxj x;kA fo bruk vljnkj Fkk
fd tgk og fxjk ogk dh t+ehu ij Hkh mldk vlj iM+kA bl izdkj fujadkj izHkq dh
d`ik ls vki bl fo ds izHkko ls Hkh cp fudysA
m/kj ftl vkneh us ;g v'yk?; d`R; fd;k Fkk mlus ns[kk fd fokDr Hkkstu
[kkus ds ckotwn Hkh ckck cwVk flag th thfor g] rks og gSjku jg x;kA vkSj mlds ckn
dHkh Hkh ckck cwVk flag th ds lkeus vkus dh mldh fgEer ugha gqbZA
bl izdkj fojksf/k;ksa }kjk yk[k #dkoVsa Mkyus dh dksf ds ckotwn ckck cwVk
flag th vkSj ckck vorkj flag th viuh tku dh ijokg fd, cxSj lR; dk izpkj
djrs jgsA mUgksaus viuk thou dky izHkq dh bPNk ij NksM+ fn;k FkkA vkidh
fuHkhZdrk ,oa izHkq dh vxk/k yhyk dh ,d vkSj xkFkk ;gk nsuk cgqr t+:jh eglwl
gksrk gS ftlls ;g irk py ik;sxk fd bu egku foHkwfr;ksa dks [kRe djus ds fy,
fojksf/k;ksa us D;k dqN ugha fd;kA
ckck vorkj flag th dk iSr`d xko yrhQky FkkA jkoyfi.Mh esa viuk fuokl
cuk ysus ij Hkh mUgksaus yrhQky ds lkFk lEidZ cuk, j[kk FkkA ,d fnu ckck cwVk
flag th ds lkFk ckck vorkj flag th us yrhQky tkus dk dk;Zke cuk;kA yrhQky
tkus ds fy, jsy ;k=k ls <qfM;ky uked LVsu ij mrjuk iM+rk Fkk vkSj ogk ls djhc
rhu&pkj ehy iSny tkuk iM+rk FkkA <qfM;ky esa vkids fojksf/k;ksa dk dkQ+h t+ksj FkkA
/keZ ds uke ij HkM+dkus okys vkxqvksa ds mdlk, tkus ij bl xzke ds dqN flj&fQjs
yksxksa us QSlyk fd;k fd <qfM;ky ls yrhQky tkus okys jkLrs esa ckck cwVk flag
th ,oa ckck vorkj flag th dks tku ls ekj fn;k tk,A vkids yrhQky tkus dh
lwpuk feyrs gh xkWao ds dqN yksx dqYgkfM+;k vkSj Vdos gkFkksa esa ysdj vki nksuksa dh
ckV tksgus yxsA
jsyxkM+h tc <qfM;ky igqph rc yxHkx va/ksjk gks pqdk FkkA yrhQky ckck vorkj
flag th dk iSr`d xkWao gksus ds ukrs gesk dh Hkkfr mlh jkLrs ij py iM+s ftlls
24

gksdj os dbZ ckj vius xko tk pqds FksA mlh ekxZ ij gR;kjs nko yxk, cSBs FksA vki
nksuksa pyrs&pyrs izHkq ppkZ esa brus yhu gq, fd vatkus esa gh vkius xko tkus dk
fuf'pr ekxZ NksM+ fn;k ;k ;w dfg, fd fujadkj izHkq us Lo;a gh vkidk ekxZ cny fn;k
vkSj ,d yEck pDdj dkV dj nksuksa ldqy ?kj igqp x,A cspkjs gR;kjs ?k.Vksa vkidk
bart+kj djrs jgsA bl ?kVuk dk irk Hkh mUgha esa ls ,d ds crk nsus ij pykA
,slh ?kVukvksa ds ckotwn bl fnO; tksM+h ds lR; ds izpkj esa jkh&Hkj Hkh deh
ugha vkbZA

25

9
lar lsok
ckck cwVk flag th viuh vkthfodk [kqn esgur&eqDdr djds pykrs Fks vkSj
mlh esa ls larksa dh lsok Hkh djrs FksA iskoj esa os xksnus dk dke fd;k djrs FksA ml
le; fgUnqLrku ij fonsh lkk dh gqdwer py jgh FkhA ik'pkR; xksjs yksx Hkkjr dh
fukuh le>dj vius jhj ds fofo/k vaxksa ij fofHk izdkj ds fp= ,oa vj xqnok
ysrs FksA vkids fuokl LFkku ds ikl gh lsuk dk dSEi gksus ds dkj.k bl izdkj ds
xzkgd gesk vkids ikl vkrs jgrs FksA blls vki vkSj vkidk ifjokj lq[kiwoZd thou
O;rhr dj ikrk FkkA mruh vkenuh mUgsa cM+s vkjke ls izkIr gksrh FkhA dbZ ckj
mUgsa ,d fnu esa 40 ls 50 #i;s rd dh dekbZ gksrh FkhA ml le; ;g jde cgqr
cM+h FkhA
vki vxj pkgrs rks ml le; cgqr t+ehu vkSj eky bdV~Bk dj ldrs Fks]
ysfdu vkidk LoHkko fcYdqy vyx FkkA dgha ls Hkh vkrs] ?kj ij vkus rd ftrus Hkh
egkiq# feyrs Fks mUgsa jkr ds Hkkstu dk U;kSrk nsrs gq, vki ?kj vkrs] vkSj fnu Hkj
dh ftruh Hkh vkenuh gksrh og tc rd [kpZ ugha gks tkrh rc rd mUgsa rlYyh ugha
gksrh FkhA vius ?kj vk;s egkiq#ksa dk vki bruk vknj lRdkj djrs fd mu egkiq#ksa
dks Hkh ladksp yxrkA Hkkstu ds ckn twBs crZu mBkus vkSj egkiq#ksa dk pj.kke`r
cukdj ihus esa mUgksaus dHkh ladksp ugha fd;kA bl lUnHkZ esa vxj mUgsa dksbZ dqN iwNrk
rks dgrs fd eSa dqN Hkh vyx ugha dj jgk gw cfYd xqjck.kh ds bl egkokD; dk
ikyu ek= dj jgk gw%
pju lk/k ds /kksb /kksb ihmAA
vjfi lk/k dm viuk thmAA
&vkfn xzUFk&283
viuh ckr vkSj vf/kd Li"V djrs gq, vki dgrs] ^^Hkyk vki czKkuh
egkiq#ksa ls c<+dj vkSj dkSu&lk lUr gks ldrk gS\**
[kqn th&tku ls lsok djrs gq, vkius lar&lsok dh egkk dks izdV fd;k FkkA
blds vykok lqcg&ke lRlax esa mifLFkr jgdj vki HkDrtuksa dks lRlax dh efgek
ls voxr djkrs FksA egkiq#ksa dh [kqn lsok djds os ,d nwljs dks cqykdj lar&lsok
djus dh iszj.kk egkiq#ksa dks fn;k djrs FksA dbZ ckj cM+s vthcksxjhc rjhds ls fd;s
x;s vkids deZ yksxksa dh ppkZ dk fo; cu tkrsA dksbZ mUgsa ik[kaMh dgrk rks dksbZ
bZ'oj dk vorkj le>dj iwtk djrkA bl izdkj vki ,d vlkekU; O;fDro ds /kuh

26

FksA ek;k ls vki lnSo fuysZi jgrs FksA ek;k bdV~Bh djus dk kSd vkius dHkh Hkh ugha
j[kkA dHkh rkxs ls lQj djus dk le; vkrk rks ftruh ek;k ikl gS og lkjh dh
lkjh ml rkxs okys ds gokys dj nsrsA bl izdkj dh dbZ xkFkk,a vki ds lkf/; esa jgs
iqjkus egkiq# vkt Hkh crkrs gA
vkids thou esa ?kVh ;g ?kVuk vkidh lsok Hkkouk ,oa fuysZi voLFkk dk lkkr
izek.k gS&
,d fnu vkidks djhc 150 #i;s dh dekbZ gks xbZA viuh vknr ds vuqlkj ?
kj vkrs vkrs vki 40&50 #i;s dh [kkus&ihus dh oLrq,a ysdj vk;s vkSj dbZ
egkiq#ksa dks jkr ds Hkkstu dk fuea=.k nsrs vk;sA ckck vorkj flag th Hkh muds
lkFk FksA Hkkstu ds ckn cgqr lkjs egkiq# fudy iM+sA ckck vorkj flag th dks vkius
FkksM+h nsj ds fy, jksds j[kkA FkksM+h nsj ds ckn vkius viuh iRuh ekrk oarh th ds ikl
j[ks gq, ckdh #i;ksa esa ls 30 #i;s ekxsA ekrk oUrh th us rqjUr #i;s fudky dj
ns fn,A FkksM+s le; mijkUr gh os lkjs #i;s lUrksa dks nsdj vki okfil ykSV vk, vkSj
ekrk oarh th ls ckdh #i;s Hkh ekxsA ekrk oarh th us dqN ladksp fd;k rks vkius
nksckjk #i;s ekxsA fQj rks ekrkth us lc #i;s fudky dj ns fn, ijUrq og viuh
ukjkt+xh dks Nqik u ikbZA vkius ekfpl ysdj mu lc uksVksa dks vkx yxk nhA ogk
[kM+s&[kM+s ckck vorkj flag th cM+h gSjkuh ls ;g lkjk rekk pqipki ns[krs jgsA ijUrq
vkidks jksdus dk lkgl ugha dj ik;sA uksVksa dh jk[k dh <sjh dks ns[kdj vki gl dj
dgus yxs] ^^ns[kks oarh th] eSaus vius vkSj rqEgkjs I;kj ds chp vkbZ nhokj dks gVk fn;k
gSA ek;k ,d ,slh nhokj gS tks vkRek vkSj ijekRek ds feyus esa lcls cM+h ck/kk gksrh
gSA tks ek;k vFkok /ku&nkSyr I;kj dh jkg esa nhokj cu tk,] mls pdukpwj dj nsuk
gh vPNk gSA**
blds rqjUr ckn vkius ckck vorkj flag th ls loky fd;k] ^^D;ksa HkkbZ lkfgc
th] eSaus tks dqN Hkh fd;k vFkok dgk gS] ;FkkFkZ gS uk\**
rc ckck vorkj flag th us mkj fn;k] ^^,slk dj lduk gj fdlh ds cl dh
ckr ughaA dksbZ iw.kZ egkiq# gh ,slk dj ldrk gSA**

27

10
lsok vkSj lq[k
vxj gesa dksbZ ;kstuk cukuh gksrh gS rks mlds fy, dM+h esgur] yxu] la?
kZ ,oa fu;kstu dh vko';drk gksrh gSA tSls] ;fn gesa igkM+ksa esa ls jkLrk cukuk gks
rks dgha ck:n ds }kjk l[r pkuksa dks rksM+uk gksrk gS] dgha lqjaxsa cukuh iM+rh g vkSj
dgha lM+d dks igkM+h ds fxnZ ?kqekuk gksrk gS vkSj gt+kjksa etnwjksa] deZpkfj;ksa vkSj
vf/kdkfj;ksa dh dqckZfu;k blds lkFk tqM+h gksrh gA bruh esgur ds i'pkr~ tc lM+d
rS;kj gks tkrh gS rks xkfM+;kWa rst+ jrkj ls nkSM+us yxrh gA ,sls gh ckck cwVk flag th
us bl :gkuh feu dh lM+d rS;kj dj nh FkhA xq# Hkksa dks lsok] lqfeju vkSj
lRlax dh fl[kykbZ nsuh FkhA ;g fk mUgksaus dsoy Cnksa }kjk ugha] cfYd deZ
HkDrtuksa dks lRlax dk egRo le>krs FksA larksa&egkRekvksa dks vius ?kj vkeaf=r djds
Hkkstu bR;kfn }kjk mudh lsok fd;k djrs FksA Hkkstu ijkslus ls ysdj twBs crZu mBkus
rd ds dke vki Lo;a fd;k djrs FksA vki Lo;a ln~xq# :i esa izdV gksrs gq, Hkh
HkDrtuksa dks jkg fn[kkus ds fy, larksa dk pj.kke`r cukdj iku djrs Fks vkSj pj.kke`r
dh efgek le>krs FksA bl izdkj larksa dks cqykdj ,d nwljs dh lsok djus dh iszj.kk
vki nsrs jgsA
lRxqj dh lsok pkdjh lq[kh gWaw lq[k lk#AA
,sFkS feyfu ofMvkbZvk njxg eks[k nqok#AA
&vkfn xzUFk&586
bl opu ds vuqlkj vkius xqjfl[kksa dks ru&eu&/ku dh lsok }kjk lq[kh gksus
dk ekxZ nkZuk FkkA dHkh&dHkh rks vki Lo;a gh egkiq#ksa ls iwN ysrs fd vkidh tsc
esa fdrus iSls g] blesa ls dqN fgLlk larksa dh lsok ds fy, fudkfy,A dgrs g
fd ,d ckj vkius fdlh lar ls blh rjg dgdj lsok djokbZA ikl gh ckck vorkj
flag th [kM+s FksA mUgksaus bl ckr dks eglwl fd;k vkSj vkils gkFk tksM+dj fourh djus
yxs fd vki bu egkiq#ksa ls t+cjnLrh lsok djokrs gks] ;s dgha bldk vFkZ xyr u
fudky ysA ;s nqdku vkSj bldh frtksjh vkidh gSA vki ftruh pkgsa ek;k ysa] nkl dks
vfr [kqh gksxhA tc ckck vorkj flag th viuh Hkkouk izdV dj pqds rks dqN nsj
[k+keks jgus ds ckn ckck cwVk flag th us iwNk] ^^vorkj flag] xq# nkrk gksrk gS ;k
eaxrk\** ckck vorkj flag th dks viuh Hkwy dk vglkl gks x;k vkSj pj.kksa esa h
j[kdj fourh dh] ^^lPps ikrkg] xq# rks nkrk gh gksrk gSA** blls igys ckck vorkj
flag th dqN vkSj dgrs] vkius dguk q: fd;k] ^^vorkj flag th] esjs rks lHkh cPps
g vkSj eSa lcdks lq[kh ns[kuk pkgrk gWawA ;kn jf[k, lq[kksa ds }kjk lsok ds }kjk gh
[kqyrs gA eSa buls t+cjnLrh lsok dk cht Myokrk gWaw rkfd ;s lq[kh gks tk,aA** bl

28

izdkj vki lcdks lsok }kjk xq#&Hkf ds ekxZ ij vxzlj djrsA


vkt iwjs fo'o esa fujadkjh HkDrksa dh fu"dke lsok dk cksyckyk gSA ysfdu
ru&eu&/ku ls lsok djus dk Hkko tc ckck cwVk flag th us fujadkjh HkDrksa dks nsus
dk iz;kl fd;k rks ml le; mudks fdruh dfBukb;ksa dk lkeuk djuk iM+k ;g
tkudj gh muds fnO;Ro dk cks/k gksrk gSA
ckck cwVk flag th us egRiz;kl dj ds
fn;k gS mlds ehBs Qy vkt lalkj dks izkIr
fd lsok dk nwljk uke gS lar fujadkjh feuA
okys HkDrksa ds thou esa lq[k&pSu ,oa vkuUn
vuqHko vkt yk[kksa fujadkjh HkDr dj jgs gA

tks lsok&Hkko fujadkjh egkiq#ksa esa Hkj


gks jgs gA vkt ;gh dgk tk ldrk gS
ru&eu&/ku vkSj th tku ls lsok djus
dh dksbZ deh ugha jgrh] bl ckr dk

29

11
f=dkynhZ ln~xq#
ckck cwVk flag th ,d dqy tkSgjh dh Hkkfr ghjs :ih ,d ,d lTtu dks <w<
dj bl lR; ds lkFk tksM+ jgs Fks vkSj tksM+us ds ckn mUgsa rjk dj mudk thou
fu[kkj jgs FksA mUgsa irk Fkk fd vkxs tkdj ekuo tkfr dks HkfDr ,oa eqfDr dk nku
nsus okys bl egku feu dh ft+Eesnkjh bu larksa ds da/kksa ij gh vkus okyh gSA mUgksaus
tks visk,a j[kh vkSj vkhokZn iznku fd;s os le; ikdj lR; lkfcr gqbZA muds
i'pkr~ ckck vorkj flag th us feu dks ,d le usr`Ro iznku fd;kA ckck cwVk flag
th dh rkyhe esa rS;kj gq, HkkbZ lkfgc ykHk flag th] HkkbZ lkfgc lUrks[k flag th]
lar cwVk flag th txrekrk cq)oUrh th ds HkkbZ] _f O;klnso th] ekrk izse th]
HkkbZ lkfgc xksdqy flag th dksgyh] HkkbZ lkfgc jke lju th] HkkbZ lkfgc xksiky flag
th iszeh] HkkbZ lkfgc d`".k yky th vkfn egkuqHkko feu ds vk/kkjLrEHk lkfcr gq,A
ckck cwVk flag th f=dkynhZ FksA bu egkiq#ksa dh J)k] HkfDr ,oa lR; izpkj
dh yxu dks ns[kdj vki eu gh eu izl gksdj bu egkiq#ksa dks dbZ ojnku
nsrsA ,d ckj laxr dks lEcksf/kr djrs gq, muds eq[kkjfoan ls mn~xkj fudys] ^^vki
ns[ksaxs] ,d fnu ;g feu iwjs fo'o ij Nk tk,xk vkSj lHkh vksj bldh t;&t;dkj
gksxhA** ml le; mifLFkr pan fujadkjh egkiq# bl opu dks Jo.k djus ds ckn
,d&nwljs ds psgjs dh vksj ns[kus yxsA D;ksafd lalkj dh rqyuk esa fujadkfj;ksa dh la[;k
ml le; u ds cjkcj FkhA brus lhfer yksx fdl izdkj ls vlhfer cusaxs] ;gh
loky gj fdlh ds eu esa mHkj jgk FkkA
ln~xq# f=dkynhZ gksus ds ckotwn Hkh dHkh Hkh vius&vki dks f=dkynhZ trykrk
ugha gSA e;kZnk&iq#kske gksus ds ukrs og ijekRek ds fo/kku esa Hkh n[ky ugha nsrkA
ysfdu muds fnO;&dk;Z gh mudk f=dkynfZRo izdV dj jgs gksrs gA ,d ckj ckck cwVk
flag th ?kj esa cSBs csjksa dh yEch ykbZusa yxk jgs FksA brus esa ij okys dejs ls
txrekrk cq)oUrh th uhps vk;sA ns[krs g rks mudh le> esa dqN Hkh ugha vk jgkA
ckckth dh blh yhyk dk jkt+ tkuus ds fy, mUgksaus loky fd;k] ^^ckckth] vki ;s
csjksa dh drkjsa D;ksa cuk jgs g\** rc vkius tokc fn;k] ^^cq)ka txrekrk th dk ?
kjsyw uke] eSa laxrksa dh drkjsa yxk jgk gWawA vki ns[ksaxs fd laxrsa bruh c<+ tk,axh fd
ueLdkj djus okyksa dh yEch drkjsa yxh fn[kkbZ nsaxhA ckck vorkj flag th vkSj
vkidks iky[kh esa fcBkdj lar egkRek cM+h yEch ksHkk ;k=k;sa fudkysaxsA vkids
HkfDr ,oa I;kj dh lqxU/k pgq vksj QSy tk,xhA**

30

ckck cwVk flag th ds eq[k ls fudyk ,d ,d opu lR; gksrs lalkj us ns[kk gSA
vkt ge ns[k jgs g fd fujadkjh feu iwjs fo'o esa QSy jgk gS vkSj lgh ek;uksa esa
olq/kSo dqVqEcde~ dk liuk lkdkj dj jgk gSA ?k.Vksa ykbZuksa esa [kM+s jgdj ln~xq#nso ds
nZuksa dh ,d >yd ek= ls HkDrtu r`Ir gksrs fn[kkbZ ns jgs gSA ml le; ckck cwVk
flag th }kjk crkbZ gqbZ vkSj vlEHko&lh yxus okyh ckrsa o vkhokZn vkt izR;
:i /kkj.k dj pqds gA vkt fn[kkbZ ns jgs bl foyksHkuh; fp= ds fYidkj Fks ckck cwVk
flag th egkjktA lkekU; bUlku ftldh dYiuk rd ugha dj ldrk ,slh ,slh ckrsa
ckck cwVk flag th viuh ok.kh vkSj deZ ls izdV dj jgs FksA f=dkynhZ ln~xq# ds fy,
gh ;g lc dqN djuk lEHko gSA

31

12
jkt T;ksfrh dk fdLlk
ckck cwVk flag th ,oa ckck vorkj flag th lR; dh fnO; izdkeku T;ksfr
ysdj pkjksa vksj izdk dj jgs FksA ,d fnu ;g fnO; tksM+h ykgkSj esa igqphA vki nksuksa
ckt+kj dh lSj djrs gq, pys tk jgs Fks fd ckck cwVk flag th dh n`f"V ,d ,sls jkt
T;ksfrh ds cksMZ ij iM+h tks vkxs vkus okys gkykr crkus esa cgqr fo[;kr FkkA mlds
ikl viuh fdLer dk gky tkuus okys O;fDr cgqr nwj&nwj ls vk;k djrs FksA
vkius ckck vorkj flag th ls dgk] ^^vkvks] rqEgsa ,d rekk fn[kk,aA** ckck
vorkj flag th dks vius ihNs&ihNs vkus dk ladsr djrs gq, ckck cwVk flag th
T;ksfrh egkjkt dh lhf<+;ksa ij p<+ x,A ckck cwVk flag th us Hkh mudk vuqdj.k
fd;kA og T;ksfrh vkidks ij vk;k ns[kdj [kM+k gks x;k] vkSj dqN le; rd ckck
cwVk flag th dh vksj ns[kus ds mijkUr ckck vorkj flag th ls dgus yxk] ^^vkidk
lkFkh rks ,d igWaqpk gqvk oyh gS] ftlds gkFkksa esa dqy lalkj dh rkdrsa gA ;g tks pkgs
dj ldrk gSA** T;ksfrh ds eq[k ls vius ln~xq# dh 'yk?kk lqudj ckck vorkj flag
th cgqr izl gq, vkSj T;ksfrh dks nsus ds fy, viuh tsc ls dqN iSls fudkyus yxs]
ysfdu ckck cwVk flag th us mUgsa jksd fn;k vkSj ckck vorkj flag th dk gkFk idM+
dj lhf<+;ksa ls uhps mrj vk,A cspkjk T;ksfrh ns[krk jg x;kA
ckck vorkj flag th dks gSjku gksrs ns[kdj vki dgus yxs] ^^HkkbZ vorkj flag]
vki rks cgqr gh Hkksys gksA ml T;ksfrh us tks dqN Hkh crk;k mlesa lPpkbZ gks rks Hkh
mldk dguk xyr gSA mlds cksyus esa lkeus okys dks cM+h cM+h ckrsa crkdj /ku dekus
dh ykylk vf/kd Fkh vkSj ftl fo|k ij mlds tkuus okys fo}ku dk [kqn dk fo'okl
u gks rks mls >wB gh dguk pkfg,A vki [kqn gh lksp dj nsf[k, vxj mls viuh fo|k
ij FkksM+k Hkh fo'okl gksrk rks dksbZ oyh&ihj dks vius lkeus ikdj og ,sls gh pqi ugha
cSBrkA pj.kksa esa ureLrd gksdj dqN&u&dqN izkfIr dh bPNk djrk] ysfdu mlus ,slk
dqN Hkh ugha fd;kA blls ,d ckr fuf'pr gksrh gS fd ;k rks mldh fo|k >wBh gS vkSj
vxj mlesa lPpkbZ Hkh gS rks mlus [kqn viuh fo|k ij fo'okl u djds [kqn gh mls
>qByk fn;k gSA**
vkidh ;g Li"Vksf lqudj ckck vorkj flag th eu gh eu izl gq, vkSj
,sls iw.kZ ln~xq# dh izkfIr ds fy, bZ'oj dk yk[k&yk[k /kU;okn djus yxsA

32

okLro esa iw.kZ ln~xq# dh ij[k djus ds fy, fdlh T;ksfrfoZn dks iwNus dh
t+:jr ugha gksrhA D;ksafd og ftl czKku dks izdV djrk gS ogh mldh ;FkkFkZ fukuh
gksrh gSA fujadkj izHkq dk izR; cks/k djkuk gh mldk lcls cM+k y.k gksrk gSA ckck
cwVk flag th egkjkt rks tks dksbZ muls feyrk mls czKku dh nkSyr ls ekykeky
djrs FksA blfy, vki iw.kZ jgcj Fks] bl ckr esa fdlh dks dksbZ lansg j[kus dh t+:jr
ughaA

33

13
izLFkku ds ladsr
ftl nSoh dk;Z ds fy, ckck cwVk flag th dk tUe gqvk Fkk ml dk;Z dks lqpk#
:i nsus esa lQyrk ikus ds dkj.k os vius thou ds vfUre fnuksa esa cgqr izl ut+j
vk jgs FksA fo'o esa QSys vKku :ih va/kdkj dks czKku ds izdk }kjk feVkus dh
mudh ;kstuk lkdkj gksrh ut+j vk jgh FkhA bl :gkuh Kku dh jkSuh dks cpk, j[kus
,oa lalkj rd QSykus esa iw.kZrkSj ls le egkRek ckck vorkj flag th ds :i esa mUgsa
fey pqds FksA vkius ckck vorkj flag th dh ftruh ckj Hkh ij[k dh] ijhk;sa yh
muesa og iw.kZ:i ls [kjs mrjs FksA blhfy, thou ds vfUre pj.k esa vki eu gh eu
izlUu FksA
vkidks] vkidh /keZiRuh ekrk oarh th vkSj vkidh lklw ek dks vius
fuokl&LFkku ij jgus ds fy, ckck vorkj flag th us vkidks jkt+h fd;k Fkk vkSj
mlds ckn vius vfUre .kksa rd vki ifjokj lesr ckck vorkj flag th ds ?kj esa
okLrO; djrs jgs vkSj ckck vorkj flag th vkSj mudk ifjokj fujarj vkidh lsok djrs
jgsA ^^u Hkwrks u Hkfo";fr** bl izdkj dh egku lsok ckck vorkj flag th ds thou
dk ,d vf}rh; igyw cudj jg xbZA djhc nl&ckjg lky iskoj] y.Mhdksry]
dSeyiqj rFkk gt+kjk vkfn LFkkuksa ij lR; dk izpkj djus ds ckn ckck cwVk flag th
vkSj ckck vorkj flag th jkoyfi.Mh esa vk x;sA ;gk vkus ds ckn eksguiqjk bykds esa
ckck vorkj flag th ds [kqn ds ?kj esa okLrO; djus yxsA
jkoyfiaMh esa ckgj ls vkus okys egkiq# ckck vorkj flag th ds ;gk gh jgk
djrs FksA muds [kkus&ihus dks gh ugha cfYd diM+s /kksus dh lsok;sa txrekrk cq)oUrh
th cM+h rUe;rk ls djrs FksA mudh egku lsokvksa dk o.kZu djus ds fy, Cn v/kwjs
iM+ tkrs g A ckck vorkj fla g th ds lq i q = xq j cpu flag th vkSj lTtu flag th
vius cpiu esa gh ?kj vkus okys egkiq # ks a dh cM+ h yxu ls ls o k djrs Fks A bls
ns [ kdj vkus okyk iz R ;s d egkiq # bl ifjokj dh Lrq f r fd, cxS j ugha jg
ikrkA ls o kvks a es a lcls vf/kd vxz l j Fks xq j cpu fla g thA de cks y uk vkS j vf/
kd dke djuk ;g mudh [kkfl;r FkhA
bu ckydksa dks viuh xksn esa fcBkdj ckck cwVk flag th ,sls ,sls vkhokZn iznku
djrs fd lquus okys nax jgrsA ,d ckj vki ckck vorkj flag th ls dgus yxs]
^^vorkj flag th] esjs Cn ;kn j[kuk] ;g Hkksyk&Hkkyk fn[kus okyk ckyd ,d fnu
lkjs lalkj dh thou&ukSdk dk [ksougkj cusxkA lalkj ds yksx buds pj.kksa esa
ureLrd gksdj eu dh kafr ,oa vkuUn izkIr djrs ns[ks tk;saxsA** le; ds lkFk ckck

34

cwVk flag th dk ,d ,d opu iRFkj ij ydhj dh Hkkfr lR; lkfcr gqvkA D;ksafd
le; vkus ij gukg ckck vorkj flag th ds ckn ln~xq# ckck xqjcpu flag th ds
:i esa izdV gq, vkSj ;g ut+kjk lkjs lalkj us ns[kkA
,d fnu vkius ckyd xqjcpu flag th ls dgk] ^^csVk] fujadkj ls I;kj djksA**
rc ckyd xqjcpu flag th nkSM+ dj vk;s vkSj vkids xys yx x;s vkSj vkids
eq[ke.My dk pqacu djus yxsA ckyd xqjcpu flag th ds bl vykSfdd d`R; ls izl
gksdj vkius mUgsa ,dne ojnku fn;k] ^^Hkksyk] rw rks cgqr gh le>nkj gS] xq#er dk
HkaMkj gSA ftlus xq# dks izR; fujadkj eku fy;k] ogh okLrfodrk esa xq#er dh
T;ksfr cu x;kA** vkxs pydj ;g ojnku lR; lkfcr gqvk] bl ckr ls lHkh voxr
gA
bl izdkj HkfDr dk ,d ,d ikB i<+krs gq, ckck cwVk flag th fujadkjh feu
ds Hkfo"; dh uhao et+cwr djrs tk jgs FksA
ckck vorkj flag th rks vkids }kjk yh tk jgh gj ijhk esa mkh.kZ gks jgs FksA
blfy, vki fuf'par FksA ,sls esa ckck vorkj flag th ds ifjokj dh egkurk izdV
djus okyh ,d vkSj ?kVuk ?kVhA ?kj vk;s egkiq#ksa dh lsok djus esa ckck vorkj flag
th dk ifjokj dHkh Hkh ihNs ugha jgkA ,d ckj ckgj ls vk;s egkiq#ksa ls iwjk ?kj Hkj
x;k Fkk vkSj mlh le; jkoyfi.Mh ds esgrj lekt us gM+rky q: dhA lHkh kSpky;
vLoPN gks x;sA muesa ls nqxZa/k QSyus yxhA lcds lkeus ;g loky [kM+k gqvk fd vc
D;k fd;k tk,\ ysfdu ckck vorkj flag th lksprs ugha jgsA mUgksaus gkFk esa >kM+w
ysdj kSpky; lkQ djuk vkjEHk fd;kA ;g ns[kdj ckck vorkj flag th dh /keZiRuh
txrekrk cq)oUrh th nkSM+ iM+ha vkSj vkxs tkdj ckck vorkj flag th ds gkFk ls >kM+w
Nhu dj [kqn kSpky;ksa dh lQkbZ djus yxhA rc ckck vorkj flag th dgus yxs]
^^vjs HkkbZ] ;s lUr egkRek esjs vfrfFk g vkSj budh lsok eq>s gh djuh pkfg,A** rc
ml egku ekrk us gl dj dgk] ^^vfrfFk;ksa dh ns[kHkky ,oa lsok djuk ;g rks fL=;ksa
dk dke gksrk gS vkSj fQj ;s lHkh eq>s ekrk djds iqdkjrs gA cPpksa ds diM+s lkQ
djuk vkSj ?kj&vkxu LoPN j[kuk ekrk dk gh dke gSA** ,slk dgdj txrekrk th
kSpky; esa tkdj lQkbZ djus yxsA b/kj ckck vorkj flag th Hkh dgkWa pqi cSBus okys
FksA mUgksaus ikuh dh ckfYV;k Hkj Hkj dj kSpky;ksa esa Mkyuk q: dj fn;kA kSpky;ksa
ds ckn xfy;ksa dh ukfy;k Hkh mUgksaus lkQ dhA ;g flyflyk pkj fnu rd pyrk jgkA
mudh ;g egku lsok ns[kdj ckck cwVk flag th us Hkjh laxr esa vius Hkko izdV djrs
gq, dgk] ^^ftl egkekuo dh eq>s [kkst Fkh og eq>s fey x;k gSA vc eSa fuf'par
gksdj bl lalkj ls fonkbZ ys ldrk gwA D;ksafd tks bUlku yksd ykt dks NksM+dj]
eku&vieku dh fpark fd, cxSj kSpky;ksa vkSj ukfy;ksa dh lQkbZ dj ldrk gS og
ekuo eu esa O;kIr eyhurk /kksdj lgt gh mlds vUnj Kku dh T;ksfr txk;sxk] bl
ckr esa dksbZ lansg ughaA**
35

vkidk vfUre le; djhc vk jgk Fkk] bl ckr dk iwjk iwjk vglkl vkidks
gks pqdk FkkA blfy, vkius lar egkRekvksa ds euksHkkoksa dks ml rjQ eksM+uk vkjEHk
fd;kA dbZ ckj vki laxr esa dgrs jgrs fd ^^egkiq# fdlh jhj ds lkFk tqM+s gq,
ugha jgrsA os rks xq# ds opu ds lkFk tqM+s jgrs gA fujadkj izHkq fdlh Hkh ?kV esa
cSBdj og dk;Z djok ldrk gSA okLro esa fujadkj dh lkk ls gh lkjs dk;Z lEiUu
gksrs jgrs gA**
xehZ ds fnuksa esa ckck vorkj flag th vkidks dksgejh ys tk;k djrs Fks D;ksafd
ogk ekSle BaMk jgrk gSA lu~ 1943 esa iskoj bykds esa izpkj djds jkoyfiaMh okfil
vkus ds ckn vkidk jhj FkksM+k vLoLFk jgus yxkA blfy, gesk dh Hkkfr ckck
vorkj flag th us vkidks dksgejh ys tkus dk fu'p; fd;kA dksgejh tkus ls iwoZ HkkbZ
lkfgc jkepUnz th diwjFkyk okys dh lqiRuh Jherh lq[knso th vkids nZu djus ds
fy, vkbZ FkhA nks&rhu fnu jkoyfiaMh esa jgdj tc og vius xko okfil pyus yxh
rks ckck cwVk flag th us mUgsa djhc cqykdj dgk] ^^bl lalkj esa esjk dke vc lEiUu
gks pqdk gSA ftl egkekuo dh eq>s ryk Fkh og Hkh fey x;k gSA esjs jhj NksM+us ds
i'pkr~ ;g dke ckck vorkj flag th laHkkysaxsA lHkh egkiq# mudh vkKk dk ikyu
djsaA vPNk] /ku fujadkjA**
bl izdkj mUgksaus vius ijyksd xeu ds dbZ ckj ladsr fn;sA ebZ 1943 esa
viuk u'oj jhj R;kxus ds igys ,d vkSj peRdkfjd ?kVuk vkids thou esa ?kVhA og
;gk izLrqr djuk t+:jh gSA og ?kVuk bl rjg dh Fkh&
vfUre le; ij lHkh larksa dks dksgejh igqpus dh lwpuk fHktokus ls ,d
lIrkg iwoZ ,d ckj vkius jhj dk R;kx fd;k vkSj ml le; muds ikl tks yksx Fks
mUgksaus vkidks e`r ?kksfr dj fn;kA ysfdu dqN le; ds ckn mUgha yksxksa us ns[kk fd
ckckth ^^rwgh fujadkj! rwgh fujadkj!! ,slk flej.k dj jgs gA rc os lkjs yksx pfdr
jg x,A
muesa ls fdlh us vkidks iwNk] ^^egkjkt] ;g D;k dksrqd gS\** rc vkius glrs
glrs tokc fn;k] ^^dksbZ fos ckr ugha] ysfdu tkrs tkrs eq>s egkiq#ksa dks fn, gq,
opu dh ;kn vkbZA eSaus dgk Fkk fd eSa dksbZ pksj ugha tks pqipki pyk tk] lHkh dks
feydj crkdj gh eSa vfUre ;k=k ij fudywxkA blfy, eq>s okfil vkuk iM+kA**
bl ?kVuk ds ckn mudh kjhfjd ;k=k dk fcYdqy vfUre nkSj q: gks x;kA

36

14
izLku
lu~ 1929 ls ysdj 1943 rd 14 oksZa ds varjky esa ckck cwVk flag th us
iwjs fo'o dks veu vkSj pSu dh hry Nk;k iznku djus okys lar fujadkjh feu :ih
o` dk jksi.k djds mls bruk et+cwr cuk;k fd lalkj dh dksbZ rkdr mls fgyk u
ldsA
vkidk O;fDrRo vR;Ur rstLoh FkkA lu~ 1873 ls 1943 rd 70 lky dh
vk;q vkidks izkIr gqbZA bruh vk;q ds ckotwn Hkh vkids cky vfUre le; rd dkys
FksA Hkxon~HkfDr esa yhu gksdj vius fojksf/k;ksa ;k fuandksa ls Mjrs gq, cM+h fuHkZ;rk ls
thou vkius ft;kA
tSls dksbZ firk T+;knk le; ds fy, fdlh nwjns ds fy, izLFkku dj jgk gks rks
og tkrs le; vius ?kj&ifjokj dh iwjh iwjh O;oLFkk djds tkrk gS] oSls gh ckck cwVk
flag th us lar fujadkjh feu dh ft+Eesokjh fof/kor~ ckck vorkj flag th ds da/kksa ij
lkSai dj ijyksd xeu fd;kA fdlh dh vfUre ;k=k dh dgkuh lquuk cM+k d"Vk;d
gksrk gS] exj ckck cwVk flag th ds thou dk vfUre nkSj Hkh vkuUn ls ifjiw.kZ Fkk
vkSj ml le; dk ,d&,d .k yqHkk;eku yxrk gSA mudk lQj e`R;q dh vksj tkus
okyk ugha Fkk cfYd vejRo dks Hkh vius o esa gksus dh xokgh nsus okyk FkkA mudk
vfUre lQj e`R;qat;h cudj ekuo&ek= dks vejRo dk ojnku nsdj pyk x;kA
vko';drk dsoy ml vejRo dk ykHk ysdj ml fnk esa vxzlj gksus dh gSA
dksgejh esa igys gh dqN lRlaxh ifjokj cl x;s FksA ogkWa ds BaMs ekSle ds
dkj.k nwj&njkt+ ls vkus okys egkiq#ksa dh vkoktkgh gksrh jgrh FkhA fuR;izfr lRlax
dk dk;Ze rks gks gh jgk FkkA ljnkj l:i flag th] ljnkj Hkkx flag th] HkkbZ lkfgc
fdu yky th] ykyk Bkdqj nkl th vkSj mudh /keZiRuh gjuke dkSj th rFkk cgu
isze dkSj th tSls egkiq# gj izdkj dh lsok ds fy, rRij jgrs FksA bu lHkh dh jkr
fnu dh lsok vkSj oS|dh; mipkj tkjh jgus ds ckotwn vkidh gkyr fnu&izfrfnu
[kjkc gksrh tk jgh FkhA ,slk izrhr gksrk Fkk fd vkius eu gh eu czxeu dh rS;kjh
dj yh gSA jhj vLoLFk gksus ds ckotwn vkids psgjs dk rstLoh uwj gesk dh HkkWafr
ped jgk FkkA jhj lkFk ugha ns jgk Fkk ysfdu mlds lEcU esa vkids eq[kkjfoan ls
fdlh us ,d Cn Hkh dHkh ugha lqukA vki kjhfjd d"V ds ckotwn nZu ds fy, vkus
okys lTtuksa ds lkFk izHkq ppkZ djus esa rYyhu jgrs vkSj [kkyh le; fujadkj izHkq ds
flej.k esa O;rhr djrs jgrsA

37

blh njE;ku ,d fnu cgqr ls egkiq#ksa ds lkeus ckck cwVk flag th us viuk
dksV vkSj nqik ckck vorkj flag th dks iguk dj ueLdkj djrs gq, lcls dgk]
^^vkt ls lc yksx HkkbZ vorkj flag th dks gh viuk jgcj le>rs gq, budh gj
vkKk dk ikyu djsaA** lk gh mifLFkr lHkh lTtuksa dks ckck vorkj flag th ds
pj.kksa ij ueLdkj djus dk Hkh vkius vkns fn;kA
;g vkns lqudj ckck vorkj flag th mBdj [kM+s gks x, vkSj cksys]
^^egkiq#ksa] vHkh ckckth ljhj gekjs ikl gA FkksM+s fnuksa esa nok&nk: ds }kjk ckckth
dk jhj Hkh Bhd gks tk,xkA esjh rks iy&iy fujadkj izHkq ds vkxs ;gh vjnkl gS fd
ckckth dk d`ik Hkjk gkFk cgqr fnuksa rd gekjs fljksa ij cuk jgsA** ;g dgrs dgrs
ckck vorkj flag th dk xyk #a x;k vkSj vkWa[ksa cjlus yxh ftlls mudk fu'py
I;kj ,oa vlhe J)k izdV gks jgh hA
blds vxys fnu gh vkius ckck vorkj flag th dks lwpuk nh fd s lHkh
larksa dks i= ,oa rkj Hkst dj dksgejh cqyk fy;k tk, rkfd vafre le; ij eSa
czKkuh larksa ds nZu dj ikA
tSls tSls lans feyrs x;s oSls oSls lHkh txgksa ls egkiq# dksgejh esa vkus
q: gq,A muesa ls ,d HkkbZ lkfgc lqtku flag th FksA ?kj ls fudyrs le; mUgksaus 50
#i;s ueLdkj djus dk Hkko cuk;k FkkA KkrO; gks fd ml le; 50 #i;s ,d cM+h
jde gqvk djrh FkhA HkkbZ lkfgc lqtku flag th us tc ueLdkj fd;k rks flQZ 10
#i;s j[k dj cktw esa cSBus yxsA vUr;kZeh ln~xq# ckck cwVk flag th us ,dne ls
dgk] ^^D;ksa lqtku flag th 50 ls ,dne 10 is vk x;s gksA** xqjfl[k lqtku flag
th dks viuh Hkwy dk vglkl gqvk vkSj rqjar gh mUgksaus 50 #i;s fudky dj
ueLdkj dj nh vkSj ln~xq# ds pj.kksa esa ek;kpuk dhA
ml le; vkius mifLFkr lHkh egkiq#ksa dks le>k;k] ^^oSls ns[kk tk, rks ek;k
,d fo dh rjg gSA ek;k dk eksg thou dk vkuUn [kk tkrk gSA ysfdu tc lar
egkRek bl ek;k dk R;kx djds ln~xq# ds pj.kksa esa viZ.k djrs g rks ;gh ek;k
ve`r cu tkrh gSA D;ksafd blls eu esa lsok Hkkouk cuh jgrh gS vkSj mlls thou esa
lq[k o vkuUn izkIr gksrk gSA ek;k tc xq#&pj.kksa esa tkdj ijksidkj ds dk;ksZa esa [kpZ
gksrh gS rks mldk :ikUrj HkfDr esa gks tkrk gSA
ckckth dk ;g dFku Jo.k djus ds ckn ,d ds ihNs ,d djds lHkh mifLFkr
xqjfl[k vkhokZn ysus yxsA xqjfl[kksa }kjk ueLdkj esa j[ks gq, uksVksa ij ckckth gkFk
Qsjus yxsA ckckth dk ;g d`R; ns[kdj dbZ egkiq# gSjku gksus yxsA vUr;kZeh gksus
ds ukrs ;g ckr vkius HkkWai yh vkSj bldk Hksn [kksyrs gq, Lo;a gh dgus yxs] ^^vki
esa ls dbZ lTtu ;g lksp jgs gksaxs fd eSa bu uksVksa ds ij viuk gkFk D;ksa Qsj jgk
38

gwA lp iwNks rks eSa vkids uksV c<+k jgk gwA eSa pkgrk gWaw fd bl ;qx ds lUr egkRek
HkkSfrd lq[kksa ls Hkh oafpr u jgsA mudh lsok;sa ijksidkj ds dke vk;sa vkSj lq[kksa ds
njokt+s muds fy, [kqy tk,aA** vkids ;s vkhokZn vkt QyhHkwr gq, ut+j vk jgs g
D;ksafd ru&eu&/ku ls lsok djus okys fujadkjh HkDrksa ds ikl lkalkfjd lq[kksa dh Hkh
dksbZ deh ugha gSA uke /ku ds lkFk lkFk HkkSfrd /ku ls Hkh os vehj cu jgs gA
ftl le; vkius lcdks dksgejh vkus dh lwpuk Hkstus dk vkns fn;k Fkk mlh
le; ckck vorkj flag th dks ;g Hkh dgk Fkk fd le; ij nkSM+ /kwi djus dh ctk,
vfUre le; ij esjs jhj ij Mkyus ds fy, lQsn pknjsa vHkh ls exok ds j[k yh
tk,aA bl ckr ls ;gh Li"V gksrk gS fd czxeu dh iwjh iwjh rS;kjh vkius dj yh
FkhA jhj R;kxuk vkids fy, dksbZ cM+h ckr ugha FkhA vc rks cl vki fdlh [kkl
edln ds fy, viuh bPNk ls #ds gq, ut+j vk jgs FksA
ckck vorkj flag th ds lqiq= xqjcpu flag th tks ckn esa ckck xqjcpu flag
th ds :i esa izdV gq, vkSj lTtu flag th us tc vkids pj.kksa esa ikp ikp
#i;ksa }kjk ueLdkj dh rks vki vfr izl gq,A mu nksuksa dks djhc cqykdj vkius
I;kj ls mudh ihB ij gkFk Qsjk vkSj dgk fd budh nks lQ+sn pknjsa chp esa flykbZ
djok ds ys vkvksA tSls gh dgk x;k rks vkids fo;ksx dh dYiuk ls J)kyqvksa dh
vk[ksa ue gks xbZA lQsn pknjksa ds lkFk lkFk MkWDVj dks Hkh cqyk fy;k x;kA MkWDVj dks
vk;k ns[kdj vki eqLdqjkdj Q+jekus yxs] ^^vki esjk bykt djus vk;s gks ysfdu igys
viuh vkRek dk bykt rks djok yksA** MkWDVj Hkh vkidh vykSfdd vkSj vxEeh fDr
ds vkxs >qd x;k vkSj nks pkj opuksa ds i'pkr~ gh Kku ysus ds fy, rS;kj gks x;kA
vki cSBdj Kku nsdj mldks ^^rwgh fujadkj** dk lqfej.k djokus yxsA
nZu ds fy, vk, gq, egkiq#ksa ds Hkkstu dk ;Fkksfpr izca/k djus ds funsZ
vkius ckck vorkj flag th dks igys gh ns j[ks FksA mlds vuqlkj lHkh ds fy, Hkkstu
dk izca/k fd;k x;k FkkA vkius lHkh egkiq#ksa dks ikl cqyk;k vkSj dgk fd ,d ,d
Fkkyh esa pkj&pkj] ikp&ikp egkiq# yaxj xzg.k djsa rkfd lqfo/kk gks vkSj le; ij
lHkh Hkkstu ls fuo`k gks ik;saA bl izdkj tkrs&tkrs Hkh vkius tkfr&ikfr] p&uhp
vkfn HksnHkko lekIr djrs gq, fey cSBdj [kkus dh jhfr fl[kkbZA
HkkstuksijkUr lHkh egkiq# ogkWa ,df=r gks x;s tgk ckck cwVk flag th ysVs gq,
FksA lHkh dk /;ku ,dVd vkids bkjs dh vksj yxk FkkA rc vkius mBdj cSBus dh
bPNk O;Dr dhA bkjk feyrs gh ckck vorkj flag th us rfd;s ds vk/kkj ls vkidks
ij mBk;kA vkids vknskuqlkj ykbZ xbZ lQsn pknjsa Hkh vkids jhj ds uhps igys gh
fcNkbZ xbZA vk;s gq, egkiq# viuh viuh J)k ds vuqlkj vkids pj.kksa esa ueLdkj
djus yxsA lHkh dh ueLdkj lEi gksrs gh vkius glrs gq, dgk] ^^vHkh esjs ykMyksa
us rks ueLdkj dh gh ugha!** vkidk ladsr feyrs gh ckck vorkj flag th us xqjcpu
39

flag th vkSj lTtu flag th dks ek;k ds lkFk ueLdkj djus ds fy, dgk vkSj mUgksaus
Hkh ueLdkj dhA
vc lHkh dks nZu gks pqds FksA mifLFkr larksa dks lEcksf/kr djrs gq, vki
Q+jekus yxs] ^^czKku izkfIr ds ckn oSls rks lHkh us viuh viuh J)k ,oa fDr ds
vuqlkj esjh lsok dh gSA ijUrq HkkbZ vorkj flag th vkSj muds ifjokj us fdlh izdkj
dh lsok ls dHkh Hkh eq[k ugha eksM+kA budh lsok xqjer ij pyus okyksa ds fy, fuf'pr
:i ls ,d felky gS] iszj.kk lzksr gSA vc esjk vfUre le; vk x;k gSA izHkq&iszeh
Kkuoku HkDrksa dk I;kj kjhfjd u gksdj vkfRed gksrk gSA blfy, esjs jhj ds pys
tkus ij fdlh dks nq%[k ugha gksuk pkfg,A eSaus ftl dke dk izkjEHk fd;k gS mls vkxs
c<+kuk gh vkidh xq#&HkfDr gSA eSaus vkidks dsoy blfy, cqyk;k gS rkfd vUr le;
vki iszeh lUrksa ds nZu dj ldw rFkk vkils tku ldw fd esjs jhj R;kxus ds ckn
lUrtuksa dh vxqokbZ dkSu djsxk\** ;g dgdj vkius viuh ut+jsa ij mBkbZ rks ns[kk
fd lHkh mifLFkr lTtuksa dh vklw Hkjh vk[ksa ckck vorkj flag th dh vksj gh yxh
FkhaA vkius lHkh lUrksa dh vk[kksa dh ewd Hkkk dk vFkZ tkudj lcdh mifLFkfr esa
vius xys ls nqik mrkjdj ckck vorkj flag th ds xys esa Mky fn;kA fQj ckck
vorkj flag th dks ueLdkj djrs gq,] fcuk eq[k ls dqN dgs] og lc dqN dg fn;k
tks fd vki dguk pkgrs FksA
FkksM+k le; [kkeks jgdj vki cM+h /kheh vkokt+ esa Q+jekus yxs] ^^eq>s gkfnZd
izlUurk gqbZ fd vkius viuh vxqokbZ ds fy, ,sls O;fDr dks pquk gS tks gj ijhk esa
mkh.kZ gqvk gS rFkk izR;sd dfBukbZ esa vfMx jgk gSA vkt ls HkkbZ vorkj flag gh cwVk
flag gS!**
;g mn~xkj O;Dr djds vkius ysVus dh bPNk izdV dhA ckck vorkj flag th us
rqjUr vkxs c<+dj vkidks vkjke ls fyVk fn;kA vkids eq[k ls ^^rwgh fujadkj! rwgh
fujadkj!!** dk flej.k py jgk FkkA FkksM+s le; ds mijkUr gh vkius nksuksa gkFk tksM+rs
gq, lUrksa dks vfUre iz.kke djrs gq, viuk jhj R;kx fn;kA bl vfUre le; ij
Hkh vkids eq[k ij ,slh vkHkk vkSj gksBksa ij ,slh lgt eqLdku Fkh tks fdlh izdkj
HkqykbZ ugha tk ldrhA
bl izdkj vkius lUrksa dks fn;s gq, opu dh iwfrZ dhA lUrksa ds vfUre nZu
djds lHkh ds le viuk bgyksd dk lQj lEiUu djds ijyksd xeu fd;kA
vc loky Fkk vfUre ;k=k dkA
egkiq#ksa dks ,df=r fd;k vkSj vius eu
fd ckck cwVk flag th dh o&;k=k dk
fudysA** ckck vorkj flag th dh jk; ls

ckck vorkj flag th us mifLFkr lHkh


ds Hkko izdV djrs gq, dgk] ^^eSa pkgrk gw
tywl cM+h /kwe/kke ls cS.M&cktksa ds lkFk
gj dksbZ lger FkkA ml le; dksgejh esa

40

dksbZ cS.M feyuk vlEHko rks ugha Fkk ysfdu eqf'dy t+:j FkkA fQj Hkh dbZ egkiq#
cS.M okyksa dh ryk esa fudy iM+sA HkkbZ lkfgc ykyk Bkdqj nkl diM+s okys Hkh muds
lkFk FksA eky jksM igqprs gh ogk ,d lqUnj cS.M ikVhZ [kM+h ut+j vkbZA
cS.M okyksa ls iwNus ij irk pyk fd os yksx ogk ds vfrfjDr ftyk/kh [kku
lkkfgc ,e- QksmYyk [kka ds dgus ij jkoyfi.Mh ls vk, gA [kku lkfgc ds ;gk dksbZ
[kqh dk dk;Ze FkkA os yksx fcuk [kku lkfgc dh vkKk ds fdlh nwljh txg tkus
dks rS;kj u FksA ;g lqudj egkiq# lh/ks [kku lkfgc dh dksBh ij igqp x,A mudks
lkjh ckr crkbZA [kku lkfgc ,dne cS.M okyksa dks Hkstus ds fy, jkt+h gks x,A
cS.M vkus ds ckn ckck cwVk flag th dh vfUre ;k=k cM+h /kwe/kke ls fudkyh
xbZA vkt bl lalkj ls ,d iw.kZ egkiq# viuh vfUre ;k=k ij tk jgs Fks ;g crkus
esa ckck vorkj flag th us dksbZ Hkh dlj ugha NksM+hA ckck vorkj flag th us lcls
igys Lo;a vFkhZ vius dU/ks ij mBkbZ vkSj Qwyksa dh okZ ,oa ^^rwgh fujadkj** dh
vej /ofu ds lkFk vFkhZ 'eku ?kkV rd igqphA thou&Hkj ckck cwVk flag th dk fojks/
k djus okys dksgejh ds nqdkunkj Hkh bl tywl esa Lo;a LQwfrZ ls lfEefyr gq,A ckck
cwVk flag th dk vfXunkg ,oa vfUre laLdkj ckck vorkj flag th us Lo;a fd;kA
bl izdkj ckck cwVk flag th ds izLFkku ds lkFk gh fujadkjh feu :ih
ekuo&eqf ds vfHk;ku dk igyk pj.k lEi gqvkA

41

42

Potrebbero piacerti anche