Sei sulla pagina 1di 36

MINISTRIO DA AGRICULTURA, PECURIA E ABASTECIMENTO Comisso Executiva do Plano da Lavoura Cacaueira Centro de Pesquisas do Cacau

RECOMENDAES DE CORRETIVOS E FERTILIZANTES NA CULTURA DO CACAUEIRO NO SUL DA BAHIA - 2 APROXIMAO


Rafael Edgardo Chepote George Andrade Sodr Edson Lopes Reis Robrio Gama Pacheco Paulo Csar Lima Marrocos Maria Helena de C. F. Serdio Ral Ren Valle

Ilhus - Bahia 2005

CENTRO DE PESQUISAS DO CACAU - (CEPEC) Chefe: Jonas de Souza Assistente Tcnico: Antnio Zzimo de Matos Costa

Comisso Organizadora Rafael Edgardo Chepote Coordenador George Andrade Sodr Edson Lopes Reis Robrio Gama Pacheco Paulo Csar Lima Marrocos Maria Helena de C. F. Serdio Ral Ren Valle Comisso Tcnica de Elaborao das Recomendaes Rafael Edgardo Chepote Engo Agro Especialista Fertilidade do Solo George Andrade Sodr - Engo Agro MSc. Solos e Nutrio de Plantas Edson Lopes Reis - Engo Agro MSc Solos e Nutrio de Plantas Robrio Gama Pacheco - Engo Agro DSc. Nutrio de Plantas Paulo Csar Lima Marrocos - Eng o Agro DSc. Nutrio de Plantas Maria Helena de C. F. Serdio - Qumica Ral Ren Valle - Engo Agro Ph.D Fisiologia da Produo Editor: Miguel Antonio Moreno-Ruiz Normalizao de referncias bibliogrficas: Maria Christina de C. Faria Editorao eletrnica: Jacqueline C. C. do Amaral

633.7496 C 519 CHEPOTE, R. E. Coord. et al. 2005. Recomendaes de corretivos e fertilizantes na cultura do cacaueiro no Sul da Bahia - 2 aproximao. Ilhus, CEPLAC/CEPEC. 36p. 1. Theobroma cacao - Solo - Fertilizantes e corretivos - Recomendaes. I. Ttulo.

NDICE

INTRODUO AMOSTRAGEM DE SOLO INSTRUES PARA COLETA UTILIZAO DE CORRETIVOS NO CACAUEIRO QUANTIDADE DE CORRETIVO QUALIDADE DO CORRETIVO APLICAO DO CORRETIVO UTILIZAO DE GESSO AGRCOLA UTILIZAO DE FERTILIZANTES NO CACAUEIRO ADUBAO MINERAL ADUBAO MINERAL NA FASE DE VIVEIRO ADUBAO MINERAL NA FASE DE FORMAO ADUBAO MINERAL NA FASE DE PRODUO ADUBAO ORGNICA DO CACAUEIRO ADUBAO COM MICRONUTRIENTES ADUBAO FOLIAR

5 6 7 7 8 8 9 10 11 11 12 13 17 18 18 19

DIAGNOSE FOLIAR DO CACAUEIRO CONSIDERAES FINAIS AGRADECIMENTOS LITERATURA CITADA APNDICES APNDICE 1a APNDICE 1b APNDICE 1c

20 31 31 31 33 33 34 35

Recomendaes para o cultivo de cacaueiro no Sul da Bahia

RECOMENDAES DE CORRETIVOS E FERTILIZANTES NA CULTURA DO CACAUEIRO NO SUL DA BAHIA- 2 APROXIMAO

Rafael Edgardo Chepote1 George Andrade Sodr1 Edson Lopes Reis1 Robrio Gama Pacheco1 Paulo Csar Lima Marrocos2 Maria Helena de C. F. Serdio1 Ral Ren Valle2

INTRODUO

O Brasil e a Malsia, dentre os pases produtores de cacau, so os que vm usando com maior intensidade sistemas de produo com tecnologia moderna incluindo o emprego de corretivos e fertilizantes. No Brasil, esta prtica foi introduzida no Sul da Bahia na dcada de sessenta, consagrando-se na dcada de oitenta, quando este cultivo, juntamente com a cana-de-acar, foi responsvel por mais de 90% do consumo de fertilizantes da Regio Nordeste. No Sul da Bahia so evidentes as respostas adubao na cultura do cacaueiro. Resultados experimentais constataram em nvel de fazenda uma associao estreita entre rea adubada e produtividade.

1 2

Pesquisadores da Seo de Solos e Nutrio de Plantas, Centro de Pesquisas do Cacau - CEPLAC Pesquisadores da Seo de Fisiologia Vegetal, Centro de Pesquisas do Cacau - CEPLAC 5

Chepote et al.

As recomendaes de corretivos e fertilizantes consideram o grau e distribuio do sombreamento, o estado fitossanitrio da plantao e as caractersticas fsico-qumicas do solo, tais como textura, profundidade efetiva, drenagem, pH, H++ Al3+ , P disponvel e bases trocveis de K+, Ca2+ e Mg2+. Alm desses aspectos, devem ainda ser consideradas as inundaes que ocorrem periodicamente em algumas zonas, o regime hdrico e a existncia de impedimentos fsicos prejudiciais ao bom desenvolvimento do sistema radicular do cultivo com reflexos sobre a produo. No decorrer dos quarenta anos da criao do Centro de Pesquisas do Cacau (CEPEC) novos conhecimentos foram servindo de embasamento s orientaes relativas ao uso de fertilizantes na cultura do cacaueiro no Sul da Bahia. Adicionalmente, pesquisas iniciadas nos ltimos anos visam responder a questes da nova fase da cacauicultura baiana e conhecer as necessidades de corretivos e fertilizantes para cacaueiros clonados provenientes de enxertos e/ou estacas enraizadas. Os trabalhos realizados pela Seo de Solos e Nutrio de Plantas (SENUP), com a colaborao da Seo de Fisiologia Vegetal (SEFIS), objetivam responder a essas questes e otimizar as recomendaes de corretivos e fertilizantes na cultura do cacaueiro.

AMOSTRAGEM DO SOLO

A amostragem do solo a principal etapa na avaliao da fertilidade do solo. com base na anlise qumica da amostra do solo que se definiro as doses de corretivos e adubos. uma etapa crtica em um programa de correo e adubao do solo, pois, se a amostra no for representativa da rea, pode levar a recomendaes errneas, por melhor que seja a qualidade do servio prestado pelos laboratrios. Desta maneira, importante que a rea amostrada seja o mais homognea possvel e que a amostra composta seja representativa da rea.
6

Recomendaes para o cultivo de cacaueiro no Sul da Bahia

INSTRUES PARA COLETA Percorrer a rea em zigue-zague retirando amostras simples, de volumes iguais, profundidade de 0-20 cm, com o auxlio de um trado, enxada ou p reta. Os pontos de coleta devem estar afastados de casqueiros, formigueiros, detritos orgnicos, estradas e de locais erodidos ou com acmulo de cinzas. Afastar o folhedo antes de retirar a amostra. Em reas previamente adubadas escolher os pontos onde foram aplicados os fertilizantes. Em regies de transio, de solos aluviais argilosos distrficos e Argissolos distrficos que apresentem saturao de alumnio superior a 30%, necessrio coletar amostras s profundidades de 0 a 20 cm e 20 a 40 cm, sempre que se pretenda aplicar gesso agrcola. Uma amostra composta deve ser constituda por 12 amostras simples por gleba homognea, sendo que em geral, uma amostra no deve representar mais de 2 ha. Enviar para o laboratrio cerca de 300g da amostra composta, juntamente com a ficha de coleta. Recomenda-se que o envio seja o mais rpido possvel a fim de evitar alteraes do solo. Devido ao efeito residual dos fertilizantes, recomendvel uma reamostragem peridica do solo. Em plantaes safreiras essa reamostragem deve ser feita aps o segundo ano de adubao (coletar seis meses aps a ltima adubao). Em plantaes novas, recoletar a partir do quarto ano.

UTILIZAO DE CORRETIVOS NO CACAUEIRO O uso de corretivos importante no s para a correo da acidez do solo e toxidez de alumnio e mangans como tambm para a nutrio das plantas. No caso especfico do cacaueiro pretende-se, com a calagem, alcanar no solo uma relao equimolar Ca: Mg de 3:1. De acordo com os teores de xidos de clcio e magnsio os calcrios so classificados conforme a Tabela 1. Cabe aos tcnicos avaliar qual o corretivo que se adapta melhor s condies do solo.
7

Chepote et al. Tabela 1. Classificao dos calcrios de acordo com os teores de MgO e CaO. Calcrio MgO Calcticos Magnesianos Dolomticos <5 5 a 12 > 12 Teores % CaO 40 a 45 30 a 40 25 a 30

QUANTIDADE DE CORRETIVO A necessidade de corretivos para o cacaueiro, em solos Latossolos distrficos - cidos e de baixa fertilidade, visa a elevao dos teores trocveis de Ca2+ + Mg2+ para 3 cmolc/dm3 quando os teores de Al3+ trocvel esto em torno de 1,5 cmolc/dm3. Nos solos aluviais argilosos distrficos e Argissolos distrficos, que apresentam baixos teores de Ca2+ e Mg2+ e Al3+ trocvel superior a 2 cmolc/dm3 a quantidade de corretivo objetiva normalmente a reduo da saturao de alumnio, para 30%, porm se o clculo para a elevao de Ca2+ + Mg2+ apresentar valor superior ao da reduo da saturao de alumnio, deve ser considerado o maior valor. Outro critrio, ainda em estudo o da elevao da saturao de bases.

QUALIDADE DO CORRETIVO A qualidade do corretivo funo do seu poder de neutralizao, teores de xidos de clcio e magnsio e tamanho das partculas. A partir destes valores se obtm o Poder Relativo de Neutralizao Total (PRNT) com o qual se determina o fator de correo (f = 100/PRNT). Este fator corrige, as quantidades de corretivo a serem aplicadas no solo, sempre que o PRNT inferior a 100%.
8

Recomendaes para o cultivo de cacaueiro no Sul da Bahia

Para fins agrcolas, o Ministrio de Agricultura Pecuria e Abastecimento no permite que sejam comercializados calcrios com PRNT inferior a 75% (calcrio tipo C).

APLICAO DO CORRETIVO Para que a correo da acidez seja eficiente necessrio um contato entre as partculas do calcrio e o solo. Na regio cacaueira, a existncia de afloramentos rochosos e de relevo acidentado limitam a incorporao do calcrio por mquinas agrcolas. Em reas a serem implantadas, o calcrio deve ser aplicado em toda a rea, a lano e em cobertura aps o balizamento, antes da abertura das covas. Esta aplicao deve ser feita de uma s vez se a dose no ultrapassar 2.000 kg/ha/ano em solos argilosos, ou 1000 kg/ha/ano em solos arenosos. Quando a dose ultrapassar estes valores, a aplicao deve ser dividida em duas ou trs aplicaes, nos anos subseqentes respeitando-se a dose mxima permitida. Em lavouras j formadas, a aplicao do corretivo deve ser a lano e em cobertura, no espao entre quatro cacaueiros, com base no espaamento de 3 x 3 m. Para se determinar, em gramas, a quantidade de calcrio a ser aplicada nos 9 m2, deve-se multiplicar por 0,9 a quantidade de calcrio recomendada, em kg por hectare. Por exemplo, para uma recomendao de 2000 kg/ha, a quantidade aplicada em 9 m2 ser de 1800g. Independente do corretivo a ser aplicado na rea, calcrio dever ser incorporado na cova como fonte de clcio e magnsio. Para calcular a quantidade de gramas de calcrio a ser aplicado em covas de 40 x 40 x 40 cm, deve-se multiplicar por 0,032 a quantidade de corretivo em kg/ha. Este calcrio deve ser misturado com o solo e adicionado na camada inferior (20-40 cm) da cova. Por exemplo, se a recomendao aplicar 2000 kg de calcrio por hectare, em cada cova se incorporaro 64 gramas (2000kg calcrio x 0,032 = 64 g/cova).
9

Chepote et al.

UTILIZAO DE GESSO AGRCOLA O gesso agrcola basicamente o sulfato de clcio di-hidratado (CaSO4.2H2O), obtido como subproduto industrial da produo de cido fosfrico. um sal pouco solvel em gua (2,5 g/L), no entanto uma razovel fonte de clcio (17 a 20 % de Ca) e de enxofre (14 a 17 % de S). Recentemente, a utilizao do gesso agrcola, na melhoria do ambiente radicular das plantas, tem sido relatada por diversos autores em vrias culturas. Isto se deve movimentao de clcio para as camadas subsuperficiais do solo e/ou diminuio dos efeitos txicos do alumnio trocvel (Ritchey et al., 1980; Lopes, 1983). A acidez nas camadas subsuperficiais de 20 a 40 cm dificulta a penetrao de razes, devido aos baixos teores de clcio (Ca2+ 0,4 cmolc/ dm3) e elevados teores de alumnio (> 0,5 cmolc/dm3 de Al3+ e/ou saturao por Al3+ 30% ). Esta acidez pode provocar frustraes de safras, principalmente em regies susceptveis a ocorrncias de veranicos, j que quanto menor for o aprofundamento do sistema radicular, menor ser o volume de solo explorado provocando uma menor disponibilidade de gua e nutrientes para o cacaueiro. Este o caso dos solos aluviais argilosos distrficos de Linhares - ES e Argissolos distrficos do Sul da Bahia. A quantidade de gesso agrcola a ser aplicada, individualmente ou em conjunto com o corretivo, pode ser estimada de acordo com o teor de argila das camadas de 20 a 40 cm de espessura, conforme apresentando no Tabela 2.
Tabela 2. Necessidade de gesso (NG) de acordo com o teor de argila do solo da camada de 20 a 40cm de espessura. Argila % 0 15 35 60 a 15 a 35 a 60 a 100 NG t/ha 0,0 0,4 0,8 1,2 a a a a 0,4 0,8 1,2 1,6

Fonte: Alvarez et al (1999) 10

Recomendaes para o cultivo de cacaueiro no Sul da Bahia

UTILIZAO DE FERTILIZANTES NO CACAUEIRO ADUBAO MINERAL A adubao de cacaueiros baseia-se nas doses de nitrognio, determinadas em ensaios de campo e nos nveis crticos de fsforo e potssio disponveis que proporcionam maior desenvolvimento e produo do cacaueiro. Com base nestes critrios, foram disponibilizadas doze formulaes (Tabela 3) com as respectivas quantidades de nutrientes por hectare e doses de fertilizantes a serem utilizados.
Tabela 3. Quantidade de nutrientes, composio e doses de fertilizantes a serem utilizadas em plantaes de cacaueiro, a partir do terceiro ano de idade.
FSFORO DISPONVEL
FAIXA mg/dm
3

BAIXA <9

MDIA 9 a 16
Nutriente kg/ha

ALTA 17 a 30

MUITO ALTA >30

BAIXA

< 0,10

N P2O5 K2O 60 - 90 - 60 16 - 24 - 16 380 N P2O5 K2O 60 - 90 - 30 18 - 27 - 09 340 N P2O5 K2O 60 - 90 - 00 19 - 38 - 00 22 - 33 - 00 320 270

N P2O5 K2O 60 - 60 - 60
Composio %

N P2O5 K2O 60 - 30 - 60 20 - 10 - 20 300 N P2O5 K2O 60 - 30 - 30 26 - 13 - 13 230 N P2O5 K2O 60 - 30 - 00 34 - 17 - 00 180

N P2O5 K2O 60 - 00 - 60 25 - 00 - 25 240 N P2O5 K2O 60 - 00 - 30 32 - 00 - 16 190 N P2O5 K2O 60 - 00 - 00 45 - 00 - 00 140

18 - 18 - 18 340

Mistura kg/ha

POTSSIO DISPONVEL

Nutriente kg/ha

0,10 a 0,25

cmolc/dm Cmolc/dm

MDIA

N P2O5 K2O 60 - 60 - 30
Composio %

33

22 - 22 - 11 270

Mistura kg/ha

Nutriente kg/ha

> 0,25

ALTA

N P2O5 K2O 60 - 60 - 00
Composio %

27 - 27 - 00 220

Mistura kg/ha

Fonte: Cabala, Santana e Santana, 1985, modificado pela Equipe Tcnica da Seo de Solos e Nutrio de Plantas, 2004.

11

Chepote et al.

ADUBAO MINERAL NA FASE DE VIVEIRO O enchimento dos sacos plsticos dever ser base de terrio de solo coletado entre 0 e 40 cm de profundidade. Recomenda-se misturar resduos orgnicos bem decompostos (esterco de gado e/ou composto de casca do fruto ou testa da amndoa do cacau) na proporo de 4:1 (terrio: resduo orgnico). Tambm se recomenda adicionar para cada m3 de terrio, 5,0 kg de superfosfato simples, 200 g de FTE NEW Centro Oeste, 500 g de cloreto de potssio e 1 kg de calcrio dolomtico (o calcrio deve ser adicionado 30 dias antes dos fertilizantes). As mudas devero ser pulverizadas, quinzenalmente, com uria a 0,5%. Caso ocorram sintomas de deficincia de algum micronutriente nas mudas de cacau, esta poder ser corrigida com formulaes existentes no mercado ou com as concentraes da Tabela 4. As aplicaes sero com intervalos de 15 dias at a correo das carncias minerais.

Tabela 4. Fontes e quantidade de micronutrientes na adubao foliar. Elemento Quantidade(1) g/100 L gua 300 g de sulfato de zinco + 150 de cal extinta 50 g de cido brico 300 g de oxicloreto de cobre 300 g de sulfato ferroso 300 g de sulfato de mangans

Zinco Boro Cobre Ferro Mangans


(1)

As fontes devem ser dissolvidas isoladas ou conjuntamente exceo do sulfato ferroso que deve ser preparado separadamente.

12

Recomendaes para o cultivo de cacaueiro no Sul da Bahia

ADUBAO MINERAL NA FASE DE FORMAO A adubao das plantas na fase de formao inicia-se na cova estendendo-se at trs anos ps-plantio. Na cova, a adubao baseiase na quantidade de fsforo disponvel no solo Tabela 5 e Figura 1.

Tabela 5. Fontes e doses de adubos fosfatados aplicados na cova, de acordo com as faixas de disponibilidade de fsforo no solo. FSFORO Fontes Faixas de Disponibilidade Baixa Mdia mg/dm3 de P <9 9 a 16 g /cova (1) de P2O5 40 30 g /cova(1) Superfosfato Triplo Superfosfato Simples Termofosfato Yoorin Mg
(1)

Alta

17 a 30

20

100 220 220

70 170 170

50 110 110

Tamanho da cova: 40 x 40 x 40 cm

13

Chepote et al.

ADUBAO NA COVA (20 - 40 cm) (0 - 20 cm)

Adubo fosfatado Adubo orgnico Micronutrientes

Calcrio Dolomtico

Figura 1. Localizao de fertilizantes e corretivos na cova de plantio.

Na fase de formao do cacaueiro a adubao deve ser uma das misturas indicadas na Tabela 6. As doses de fertilizantes aplicadas durante o primeiro, segundo e terceiro ano correspondem, respectivamente a 1/3, 1/2 e 2/3 da dose total indicada a partir do terceiro ano de idade (Tabela 3). As doses recomendadas por planta devero ser fracionadas em trs aplicaes/ano, para os dois primeiros anos a partir de 60 dias aps o plantio e em duas aplicaes por ano nos anos subseqentes. As doses dos fertilizantes devem ser aplicadas em cobertura, em circulo para reas planas e em meio crculo para reas acidentadas, num raio de 20, 30 e 50 cm respectivamente para o 2, 6 e 10 ms; 70, 90 e 100 cm para o 14, 18 e 22 ms de idade; 120, 140 e 150 cm para o 26, 30 e 34 ms (Figura 2). A partir do 36 ms a aplicao ser em faixas laterais s plantas medindo 150 cm de largura (Figura 3). A composio qumica de diversas fontes de fertilizantes de uso mais freqentes na formulaes preconizadas est apresentada no apndice 1a.
14

Recomendaes para o cultivo de cacaueiro no Sul da Bahia Tabela 6. Quantidades de N, P2O5 e K2O, composio dos fertilizantes e respectivas doses, em kg/ha e g/planta, para as diferentes idades das plantaes. NPK Quantidade N P2O5 K2O kg/ha 60 60 60 60 60 60 60 60 60 60 60 60
(1)

Doses de fertilizantes Composio N P % K Idade (anos) 0a1 1a2 2a3 >3 Idade (anos) 0a1 1a2 2a3
(1)

>3

kg/ha 130 110 90 110 90 80 100 80 60 80 60 50 190 170 140 170 140 110 150 120 100 120 100 70 250 230 180 230 180 150 200 150 130 160 130 90 380 340 270 340 270 220 300 230 180 240 190 140 120 100 80 100 80 70 90 70 50 70 50 50

g/planta 170 150 130 150 130 110 140 110 90 110 90 60

90 90 90 60 60 60 30 30 30 00 00 00

60 30 00 60 30 00 60 30 00 60 30 00

16 24 16 18 27 09 22 33 00 18 18 18 22 22 11 27 27 00 20 10 20 26 13 13 34 17 00 25 00 25 32 00 16 45 00 00

230 210 160 210 160 140 180 140 120 150 120 80

350 310 250 310 250 210 270 210 180 220 170 130

As quantidades recomendadas por planta devem ser fracionadas em trs aplicaes para os dois primeiros anos e em duas aplicaes para os anos subseqentes.

15

Chepote et al.

Figura 2. Localizao de fertilizantes de acordo a idade do cacaueiro na fase de desenvolvimento.

16

Recomendaes para o cultivo de cacaueiro no Sul da Bahia

ADUBAO MINERAL NA FASE DE PRODUO As doses recomendadas por planta (Tabela 6) devem ser fracionadas em duas aplicaes, uma entre fevereiro e abril e a outra entre setembro e novembro. A aplicao deve ser feita a lano e em cobertura em faixas laterais s plantas medindo 150 cm de largura. Quando as reas forem acidentadas, aplicar na faixa acima da planta (Figura 3) e/ou no semicrculo superior que tem por centro o cacaueiro e raio de 150 cm. A rea a ser adubada dever ser limpa, sem o uso de enxada. Aps a adubao recolocar o folhedo.

Figura 3. Localizao de fertilizantes em plantaes safreiras de cacau. Localizao de fertilizantes em reas de relevo acidentado Localizao de fertilizantes em reas de relevo plano ou suave ondulado. 17

Chepote et al.

ADUBAO ORGNICA DO CACAUEIRO A adubao orgnica compreende a utilizao e aproveitamento de resduos orgnicos de origem animal, vegetal, ou industrial devidamente processados para uso agrcola, sempre que a matria orgnica no solo for inferior a 30 g/kg. Representa um papel importante na fertilizao e atua nas propriedades fsicas, qumicas e biolgicas do solo, favorecendo a disponibilidade de nutrientes. Estudo realizado por Chepote (2003), num Latossolo Vermelho-Amarelo distrfico, mostrou que a utilizao de 8 t/ha/ano de composto de casca do fruto de cacau promoveu um incremento de 133% na produo de amndoas secas de cacau (de 527 para 1229 kg/ha). Os adubos orgnicos devem ser aplicados nas seguintes doses: 2 kg/cova no plantio, de composto de casca de cacau e/ou esterco de gado, 4, 6 e 8 t/ha no 10 20, e 30 ano, respectivamente. Chepote (2003) verificou tambm que a aplicao de 4 kg/planta/ano de composto de casca do fruto de cacau ou de esterco de gado + 50% da adubao mineral (13% N-35% P2O5-10% K2O) promoveu um incremento de 188% (de 527 para 1518 kg/ha). Neste caso, os fertilizantes devem ser aplicados nas seguintes doses: 1 kg/cova no plantio de composto de casca de cacau e/ou esterco de gado, 2, 3 e 4 t/ha no 10 20, e 30 ano, respectivamente, mais 50% da dose de adubo mineral recomendado pela anlise de solo (Tabelas 3, 5 e 6). A composio qumica de vrios materiais orgnicos de origem animal, vegetal e agroindustrial est apresentada no apndice 1b.

ADUBAO COM MICRONUTRIENTES Na Regio Sul da Bahia, as deficincias de micronutrientes surgiram medida que a cacauicultura se expandiu para reas com solos de baixa fertilidade. Atualmente, com a introduo de clones com maior demanda nutricional importante o uso de adubao contendo micronutrientes. A anlise de solo, especialmente quando usada com a anlise foliar,
18

Recomendaes para o cultivo de cacaueiro no Sul da Bahia

um timo instrumento para recomendar doses de micronutrientes capazes de proporcionar maior retorno econmico ao produtor. Pesquisas mostraram que o zinco o elemento que mais freqentemente manifesta deficincia em Latossolos distrficos e Argissolos distrficos da Regio Cacaueira do Sul da Bahia. Quando os teores desse elemento no solo se encontram abaixo de 1,5 mg/dm3, devem-se aplicar 4 kg de Zn/ha, na forma de xido ou sulfato de zinco em p. No plantio, recomenda-se aplicar 15g de FTE NEW Centro Oeste, por cova, na camada 0-20cm. A composio qumica de fontes de micronutrientes de uso mais freqentes no Brasil est apresentada no apndice 1c. Todavia, quando houver sintomas de deficincias minerais de micronutrientes nas folhas do cacaueiro, deve se fazer a correo via foliar usando as recomendaes da Tabela 4, quinzenalmente, at os sintomas desaparecerem. Deve ser efetuada em dias sem chuva, entre as 7.00 e as 10.00 h da manh, dirigindo o jato da soluo para a parte inferior das folhas.

ADUBAO FOLIAR A capacidade das plantas em absorver nutrientes atravs das folhas constitui um fundamento para a adubao foliar, a qual uma forma de aplicar esses elementos nas diversas culturas. A adubao foliar pode constituir-se uma alternativa quando se visa complementar a adubao aplicada no solo ou em cultivos intensivos (floricultura, horticultura) e em viveiros. Estes fertilizantes foliares podem ser aplicados conjuntamente com defensivos agrcolas (inseticidas e fungicidas), desde que sejam compatveis. interessante consultar o Escritrio Local da CEPLAC em caso de dvidas. Diversas formulaes a base de adubos foliares com macro e micronutrientes existem no mercado local, as quais podem ser utilizadas, aps 30 dias do plantio, na razo de 1 ml de espalhante adesivo + adubo foliar razo de 3 g ou ml do produto comercial/litro de gua. Aos 60
19

Chepote et al.

dias do plantio, aplicar 1 ml de espalhante adesivo + 6 g ou ml do produto comercial / litro de gua + defensivos agrcolas ) caso seja necessrio e houver ocorrncia de ataque de insetos e/ou doenas), mantendo-se esse intervalo at completar de 2 a 4 aplicaes anuais. Aps 12 meses de plantio, a adubao foliar dever ser aplicada duas vezes ao ano, fracionando-se 50% da dose no perodo de fevereiro/maro e os restantes 50% em setembro/novembro, podendo-se adicion-la conjuntamente com espalhante adesivo na razo de 1 ml de espalhante adesivo + defensivos agrcolas por litro de gua de acordo as recomendaes tcnicas da CEPLAC.

DIAGNOSE FOLIAR DO CACAUEIRO A diagnose foliar consiste na avaliao do estado nutricional das plantas por comparao de uma folha com sintomas com uma folha normal. A falta ou excesso de um elemento ser evidenciado por anomalias tpicas de cada elemento. Deve-se ter em conta que antes de aparecerem os sintomas de deficincia, o crescimento da planta e a produo j esto limitados o que se conhece por fome oculta. A Tabela 7 (Alvim 1961) e as figuras 4 a 15 (Lou, 1961), mostram os principais sintomas de deficincias nutricionais em folhas de cacaueiro. Pode-se avaliar o estado nutricional das culturas pela anlise qumica, em perodo definido, de uma parte da planta, normalmente as folhas por serem os principais rgos de transformaes metablicas e as que melhor refletem o estado nutricional da planta (Tabela 7).

20

Recomendaes para o cultivo de cacaueiro no Sul da Bahia


Tabela 7. Chave de identificao de sintomas de deficincias minerais no cacaueiro. SINTOMA PRINCIPAL SINTOMAS ESPECFICOS - Clorose nas folhas (novas e velhas), verde plido, reduo no tamanho das folhas e da planta, folhas espessas e duras apresentando, em casos extremos, necrose a partir da extremidade do limbo (ocorre principalmente em cacauais sombreados ou invadidos por ervas daninhas). - Clorose em todas as folhas novas, porem sem reduo do tamanho nem aprecivel aumento na espessura, nervuras s vezes mais plidas que o limbo (deficincia muito rara em condies de campo). - Clorose somente nas folhas novas, cor amarelo vivo com nervuras verdes completo branqueamento das folhas nos casos avanados, porem no h reduo do tamanho nem na espessura e as folhas velhas apresentam aspecto normal (deficincia comum nos solos mal drenados ou muito pobre em matria orgnica ou sob condies de alcalinidade. ELEMENTOS

NITROGNIO

PLANTAS

TIPICAMENTE

ENXOFRE

CLORTICAS

FERRO

CLOROSE INTERNEVAL

- Clorose nas folhas velhas, geralmente acompanhada de necrose formando ilhas de tecidos mortos entre as nervuras, havendo s vezes necroses marginal (deficincia mais comum em solos cidos e s vezes observada em viveiro). - Clorose na s folhas novas, limitada por uma faixa entre as nervuras, sendo mais visvel nas partes marginais, apresentando as nervuras e adjacncias colorao normal (deficincia comum em solos alcalinos) - Necroses estritamente marginal principalmente em folhas velhas. Clorose marginal de durao efmera pela subseqente necrose, havendo diviso ntida entre o tecido necrtico e o vivo, caracterstica que serve para distinguir da queima marginal por falta de gua (deficincia comum em solos cidos).

MAGNSIO

MANGANS

POTSSIO

- Necrose nas folhas mais novas formando grande ilhas entre as nervuras, dispostas simetricamente ao longo da nervura central, TIPICAMENTE havendo queda prematura das folhas (raramente observada em condies de campo). NECRTICAS - Folhas novas de tamanho reduzido exibindo acentuada curvatura convexa pelo aparente repuxamento da nervura central, podendo formar verdadeira espiral. Limbo endurecido e quebradio, necrose terminal nas folhas mais velhas (deficincia possvel de encontrar-se em solos arenoso e lixiviado, em perodos secos ou em condies de alcalinidade).

FOLHAS

CLCIO

BORO

21

Chepote et al.
Continuao da Tabela 7. - Folhas novas apresentando distores muito estreitas em relao ao comprimento, margem freqentemente ondulada e limbo s vezes em forma de foice. Clorose em pequenas manchas entre as nervuras secundrias podendo em casos avanados dominar todo o limbo. Folhas mais velhas podendo mostrar pequenas pontuaes clorticas enfileiradas ao longo das nervuras principais (deficincia freqente em solos arenosos e alcalinos, s vezes induzida pelo excesso de calagem ou de adubao fosfatadas). FOLHAS NOVAS DEFORMADAS - Folhas novas de tamanho reduzido, dando a impresso de comprimidas longitudinalmente. Nervuras secundrias em menor nmero e com distancias irregulares convergindo para a parte apical. Necrose freqente no pice da folha (deficincia rara de campo). - Planta de tamanho reduzido, com folhas relativamente estreitas, porem preservando a cor verde normal, desfolhamento acentuado a comear pelas folhas mais velhas, permanecendo as estpulas no caule. Antes do desfolhamento observa-se, s vezes, uma necrose na zona apical do limbo (deficincia muito generalizada mas talvez a mais freqente, mas em geral desapercebida). - Folhas novas relativamente finas e translcidas, apresentando ligeira clorose marcheteada, mas pronunciada nas regies internervurais, podendo apresentar, posteriormente, necrose marginal (deficincia muito rara) Fonte: Alvim (1961)

ZINCO

COBRE

FSFORO

MOLIBDNIO

22

Recomendaes para o cultivo de cacaueiro no Sul da Bahia

As figuras de 4 a 15 mostram sintomas de deficincias minerais em folhas de cacaueiro (Lou, 1961).

Figura 4. Carncia de nitrognio (N).

Figura 5. Estgios iniciais de carncias de fsforo (P). 23

Chepote et al.

Figura 6. Estgios finais de carncia de fsforo ( P).

Figura 7 Carncia de potssio (K). 24

Recomendaes para o cultivo de cacaueiro no Sul da Bahia

Figura 8 Carncia de clcio (Ca ).

Figura 9 Carncia de magnsio (Mg). 25

Chepote et al.

Figura 10. Carncia de enxofre (S).

Figura 11. Carncia de Mangans (Mn). 26

Recomendaes para o cultivo de cacaueiro no Sul da Bahia

Figura 12. Estgios iniciais de carncia de zinco (Zn).

Figura 13. Estgios finais de carncia de zinco (Zn) 27

Chepote et al.

Figura 14 - Carncia de ferro (Fe).

Figura 15 - Carncia de boro (B). 28

Recomendaes para o cultivo de cacaueiro no Sul da Bahia

Na diagnose foliar do cacaueiro deve-se coletar a 3a folha a partir do pice de um lanamento recm amadurecido, na meia altura da copa da planta (Figura 16). A poca de coleta no vero (dezembro a janeiro), evitando-se perodo de lanamento. Coletar 4 folhas por planta (uma em cada quadrante), percorrendo-se toda a rea de uma gleba homognea, num total de 10 cacaueiros por amostra composta (Sodr et al., 2002). No coletar folhas atacadas por pragas, doenas ou com injria mecnica.

3 Folha

Figura 16. Amostragem de folhas para anlise: localizao da 3a folha a partir do pice de um lanamento recm amadurecido, na meia altura da copa da planta.

29

Chepote et al.

As folhas devero ser coletadas e acondicionadas em sacos de papel e remetidas de modo a darem entrada no laboratrio no mesmo dia. Se o tempo entre a coleta e a entrada no laboratrio for superior a 2 horas, deve-se manter as amostras a baixa temperatura em um isopor com gelo. Estudos de vrios autores mostram que existe relao entre os teores dos elementos observados em folhas e a produo das culturas os quais determinaram faixas de teores de elementos minerais adequados em plantaes de cacau. (Tabela 8). A diagnose foliar uma tcnica complementar da anlise de solo para otimizar o uso de fertilizantes e melhorar o estado nutricional do cacaueiro e, conseqentemente, aumentar a produtividade das lavouras.

Tabela 8. Teores foliares de macro e micronutrientes em folhas de cacaueiros produtivos. Macronutrientes Abreu et al.1 Malavolta2 Sodr et al.3 g/kg N P K Ca Mg S 17,7 - 21,9 0,9 - 1,2 3,8 - 12,5 16,7 - 22,2 6,4 - 9,0 1,4 - 2,0 20 - 23 2,0 - 2,3 21 - 24 5,0 - 8,0 4,0 - 6,0 2,0 - 2,2 23.4 24,0 2,1 - 2,2 16,5 - 17,1 8,3 - 9,0 4,3 - 4,5 B Cu Fe Mn Mo Zn Micronutrientes Abreu et al.1 Malavolta2 mg/kg 6,0 - 8,7 33 - 64 242 - 435 32 - 75 40 - 55 20 - 25 150 - 250 80 -110 0,5 - 1,0 55 - 70 Sodr et al.3

38,9 - 44,0 62,7 - 83,4 194,2 - 226,4 115,9 - 129,7

Fontes: 1Abreu et al., (1996); 2Malavolta s.d. (mimeografado). Plantaes de cacau hbridos com mais de 100@/ha; 3 Sodr et al., cacaueiros clonados (2001).

30

Recomendaes para o cultivo de cacaueiro no Sul da Bahia

CONSIDERAES FINAIS Estas recomendaes tm por objetivo subsidiar tcnicos e produtores na aplicao de corretivos e fertilizantes nas lavouras cacaueiras do Sul da Bahia. Atualmente a Seo de Solos e Nutrio de Plantas (SENUP) vem realizando experimentos sobre efeitos de nveis de nutrientes (N, P, K) no crescimento e produo de clones de cacau, avaliao de diferentes critrios de utilizao de corretivos e influncia de corretivos versus gesso agrcola no crescimento e produo de clones de cacau. Adicionalmente, realiza pesquisas visando determinar doses e fontes de micronutrientes, em diferentes solos. Estudos de nutrio mineral com uso do Sistema Integrado de Diagnose e Recomendao (DRIS) esto sendo realizadas pelas equipes da SENUP e da SEFIS objetivando otimizar o emprego de doses de fertilizantes para o cacaueiro, utilizando como parmetro o estado nutricional da folha.

AGRADECIMENTOS Os autores agradecem aos desenhistas da Seo de Solos e Nutrio de Plantas (CEPLAC/CEPEC/SENUP), Evandro Arajo de Miranda e Ana Maria ferreira M. Freire, pelos desenhos, a colega Regina Alves Ferreira pelo apoio e aos extensionistas da CEPLAC/CENEX pelas sugestes.
LITERATURA CITADA

ABREU JR, C.H. et al.1996. Foliar nutrient concentrations and rations in height yield cocoa genotypes and relations yield and intensity of witches broom disease. In Conferncia Internacional de Pesquisas em Cacau. 12. Salvador. Bahia. Atas Lagos, Nigria. Cocoa Producers Alliance.. pp. 773-780.
31

Chepote et al.

ALVIM, P. de T. 1961. Clave para los sintomas de deficincias em cacao. In Hardy, F. (ed.) Manual de Cacao. Turrialba, Costa Rica, Instituto Interamericano de Ciencias Agrcolas. pp 76-78 ALVAREZ, V.H et al. 1999. Uso de gesso agrcola. Recomendaes para o uso de corretivos e fertilizantes em Minas Gerais. 5a Aproximao. 359p CABALA; SANTANA; SANTANA, M.B.M. 1985. Novos critrios para recomendao de fertilizantes e corretivos no Estado da Bahia, Brasil. In Conferencia Internacional de Pesquisas em cacau, 9, Lom, Togo, 1984. Proceedings , Lago,Nigria, Cocoa Producers Alliance. pp. 117 123. CHEPOTE, R. E. 2003. Efeito do composto da casca do fruto do cacau no crescimento e produo do cacaueiro. Agrotrpica (Brasil) 15(1): 1-8. INSTITUTO DA POTASSA & FOSFATO. 1998. Manual internacional de fertilidade do solo, 2a ed. Piracicaba, POTAFOS, 177p. LOU, A. [1961]. Estudo das carncias e deficincias minerais do cacau. Paris, Institute Franais du Caf et du Cacao. Bulletin n0 14. 82p. LOPES, A. S. 1983. Solos sob cerrados, caractersticas, propriedades e manejo. Piracicaba, Instituto da Potassa, 162p. MALAVOLTA, E., s.d. Nutrio e adubao do cacaueiro, 59p. (mimeografado) RAIJ, B. van.; CANTARELA, H.; QUAGGIO, J.A.; FURLANI, A.M.C. 1996. Recomendaes de adubao e calagem para o Estado de So Paulo, 2. ed. Campinas, Instituto Agronmico. 285p. RITCHEY, K.D. et al. 1980. calcium leaching to increase rooting depth in a Brazilian savannah oxisol. Agronomy Journal Madison 72(1): 40 - 44 SODR, G. A. et al. 2002. Uso do desvio padro para estimativa do tamanho de amostra de plantas de cacau (Theobroma cacao L.) em estudos de nutrio. Agrotrpica (Brasil) 13 (3):145-150.
32

Recomendaes para o cultivo de cacaueiro no Sul da Bahia

APNDICES
Apndice 1a: Composio de fontes de fertilizantes comercializados e de uso mais freqente no Brasil.
FONTES a) NITROGENADAS Uria Sulfato de amnio Nitrato de amnio Nitrato de potssio Nitroclcio conc. Nitrato de clcio Nitrtato de clcio N Total N NO3 N NH4 N
Amdico

K2O

CaO

MgO

P2O5 Solvel
CNA + H2O

_______________________________________________

______________________________________________

44 20 32 13 27 14 13

44 16 13 102 14 130 Solvel gua

20 16 1,5 -

44 -

14,0 Solvel cido Ctrico -

9-10 18-19 26

7-8 0,5-1,5 -

N NH4 + 9 16 -

22-24 -

Total b) FOSFATADAS Fosfato monoamnico (MAP) Fosfato diamnio (DAP) Fosfato biclcico Superfosfato simples Superfosfato duplo Superfosfato triplo

Solvel Citrato Amnio + H2O 48 45 18 28 41

CaO

MgO

________________________

P2O5 % ______________________

_____________________

%______________________ 10-12 -

48 45 38 18 28 41

44 38 16 25 37

18-20 12-14

b.1) FOSFATOS INSOL. EM GUA. Fosfato Arax Hiperfosfato em p Termofosfato Yoorin Mg ou BZ2 Fosfato Natural 28-30 30 18 24,0 Solvel H2O 2-3 6-7 12,0 5-6 12-14 15-16 4,0 N NO3 42=45 40-42 30-34 23-27 MgO solvel H2O -

Total c) POTSSICAS Cloreto de potssio Sulfato de potssio Sulfato potssio e magnsio Nitrato de potssio
_______

Cl

58 48 18 44

K2O % ______ 58 48 18 44

_________________________

45-48 1-2,5 -

17-18 22-24 -

%____________________ 0-1,2 13 -

18-19

Fonte: INSTITUTO DA POTASSA & FOSFATO. 1998. Manual internacional de fertilidade do solo, 2a ed. Piracicaba, POTAFOS. 177p. 1 - 2% e na relao 1:100 2 - O termofosfato Yoorin BZ (02) contm 0,16% de Zn e 0,06% de B.

33

Chepote et al. Apndice 1b: Composio de vrios materiais orgnicos de origem animal, vegetal e agroindustrial (sem secar).
Materiais orgnicos Esterco bovino fresco Esterco bovino curtido Esterco de galinha Esterco de porco Composto de lixo Composto de casca do fruto de cacau + esterco de gado* Lodo de esgoto Vinhaa in natura Torta de filtro Torta de mamona Mucuna Crotalria juncea Milho Aguap Materiais orgnicos (cont.) Esterco bovino fresco Esterco bovino curtido Esterco de galinha Esterco de porco Composto de lixo Composto de casca do fruto de cacau + esterco de gado* Lodo de esgoto Vinhaa in natura Torta de filtro Torta de mamona Mucuna Crotalria juncea Milho Aguap C/N 20 21 10 9 27 9,04 11 17 27 10 20 25 46 20 Umidade 620 340 550 780 410 n.d 500 950 770 90 870 860 880 940 C N P K Ca _________________g/kg_________________ 100 320 140 60 160 90,4 170 10 80 450 60 70 60 20 5 15 14 7 6 10,0 16 0,6 3 45 3 2,8 1,3 2,6 12 8 2 2 5 8 0,1 2 7 0,6 0,4 0,2 6 21 7 5 3 4 2 3 0,6 11 3 3 3 2 20 23 12 11 4 16 1 5 18 2 2 0,5

0,1

Mg S Zn Cu Cd Ni Pb _____________________g/kg___________________________ 1 1 33 6 0 2 2 6 2 217 25 0 2 1 5 2 138 14 2 2 17 3 242 264 0 2 3 1 2 255 107 2 25 111 3 6 0,4 0,8 5 0,4 0,4 0,2 0,2 2 0,5 3 0,2 0,2 62 900 3 20 128 6 2 3 3 215 435 5 13 73 3 1 1 2 11 0 362 1 360 2

n.d: no determinado Fonte: RAIJ, B. van.; CANTARELA, H.; QUAGGIO, J.A.; FURLANI, A.M.C. 1996. Recomendaes de adubao e calagem para o Estado de So Paulo, 2. ed. Campinas, Instituto Agronmico. 285p. *CHEPOTE, R. E. 2003. Efeito do composto da casca do fruto do cacau no crescimento e produo do cacaueiro. Agrotrpica (Brasil) 15(1): 1-8.

34

Recomendaes para o cultivo de cacaueiro no Sul da Bahia Apndice 1c: Principais fontes de micronutrientes utilizados no Brasil e garantias mnimas exigidas pelo Ministrio da agricultura.

Micronutriente

Fonte

Garantia mnima % 11 17 1 13 16 5 1 19 23 5 26 41 5 2 39 54 20 50 7 3 g/kg 110 170 10 130 150 50 10 190 230 50 260 410 30\ 20 390 540 200 500 70 30

Solubilidade em gua

Boro

Brax cido brico FTE (Silicato) Sulfato Cloreto cprico (CuCl2) Quelato de cobre FTE (Silicato)

Solvel Solvel No solvel Solvel 16-18% enxofre Solvel 50-52% de (Cl) Solvel No solvel Solvel Solvel Solvel Solvel Insolvel Solvel No solvel

Cobre

Ferro

Sulfato ferroso Sulfato frrico Quelato

Mangans

Sulfato manganoso xido manganoso Quelato de ferro FTE

Molibdnio

Molibdato de sdio Molibdato de amnio

Solvel
Solvel, 5 a 7% N total Solvel No solvel Solvel No solvel

Zinco

Sulfato de zinco xido Quelato FTE

Fonte: RAIJ, B. van.; CANTARELA, H.; QUAGGIO, J.A.; FURLANI, A.M.C. 1996. Recomendaes de adubao e calagem para o Estado de So Paulo, 2. ed. Campinas, Instituto Agronmico. 285p.

35

Chepote et al.

ANOTAES

36

Potrebbero piacerti anche