TÜRKİYE ULUSAL TEMEL GPS AĞI (TUTGA)

TÜRKİYE ULUSAL TEMEL GPS AĞI (TUTGA)

Türkkiye nin dünyanın önemli fay hatlarının düğümlendiği ve yer kabuğu hareketleri
bakımından son derece aktif bir rol alması nedeniyle mevcut bölgede Jeodezik Ağlar da zaman
içerisinde önemli deformasyonlar oluşmaktadır.Bu deformasyonların belirlenebilmesi için
yüksek duyarlılıklı modern ölçme ve hesaplama tekniklerine gereksinim vardır.
Diğer taraftan hızlı nufus artışı ve kentleşme kalkınmaya yönelik alt yapı hizmetlerine olan gereksinim
artmıştır.Bu ise özellikle kadastronun saysal formda, doğru ve en kısa zamanda tamamlanmasını
zorunlu hale getirmiştir.Günümüzde özellikle uzay teknikleri ,sayısal teknikler ve bilgisayarlardaki baş
döndürücü gelişmeler coğrafi bilgi ve belge üretiminede yansımış, kalkınma amaçlı olarak bugune
kadar kullanılan coğrafi bilgi ve belgelerin üretim yöntemleri ile bunlardan beklenen doğrulularda
değişmiştir.Coğrafi Bilgi Sistemlerinin temelini oluşturan geometrik ve öznitelik bilgilerin söz konusu
modern teknikler kullanılarak yüksek duyarlılıklı ve güvenilir olarak belirlenmesi ve bu bilgilerin Ülke
Temel Jeodezik Ağlarına dayalı olarak elde edilmesi gerekmektedir.Bunun için ülke yüzeyini yeterli
sıklıkte kapsayan, üç boyutlu koordinatları istenen doğrulukta belirlenmiş noktalardan oluşan ve uydu
tekniklerine dayalı bir temel jeodezik ağa gereksinim bulunmaktadır.
 Bu ağın genel özellikleri aşağıdaki gibi sıralana bilir;

a.Tüm noktalar göreli statik GPS yöntemi ile ve faz gözlemleri kullanılarak
ölçülmüştür.
b.Yerel noktalrın hesaplanmalarında yeterli sayıda ve uygun dağılımda IGS global
noktası çözüme da hil edilmiştir.
c.Yerel datum(ED-50) ile ilişki sağlamak için yeterli sayıda mevcut ülke 1 ve 2
inci derece Yatay Kontrol Ağı noktası; Türkiye Mutlak jeoidini belirlemek
amacıyla yeterli sayıda Düşey Kontrol Ağı noktası TUTGA noktası olarak
seçilmiştir.
d.Gerekli dış kontrol ve bağlantıların yapılabilmesi ve nokta hızlarının
hesaplanabilmesi için mevcut SLR noktaları ve uluslar arası GPS projeleri ile
belirlenmiş olan GPS noktaları arasından uygun dağılımı sağlayanlar TUTGA ya
dahil edilmiştir.
e.IERS in ITRFyy (yy=yıl) koordinat ve çözümleri referans alınmıştır.
f.Ağın kalıcılığıni sağlamak üzere her noktada olabildiğince kalıcı , çok amaçlı ve
tek tip pilye tesis edilmiştir.
TUTGA REFERANS SİSTEMLERİ

a.Uydu Yörünge Bilgileri

Bilindiği gibi, GPS ağlarının referans sistemi uydu yörüngesi ve sabit alınan nokta
koordinatlarına bağlı olarak tanımlanmaktadır.Normal olarak uydu yörünge
bilgileri ve sabit alınan nokta koordinatlarının her ikisi de aynı referans sisteminde
olmalıdır.Daha öncede belirtildiği gibi TUTGA projesi için IGS duyarlı efemerisi
ve yer dönme noktaları kullanılmaktadır.IGS yörüngelerinin doğruluğu yaklaşık
5-10 cm olarak verilmektedir.

b.Global Nokta Koordinatları

TUTGA ağı datumu global referans sisteminde belirlemek amacaıyla TUTGA97

için yedi IGS noktası (ANKR ,WTRZ ,MATE ,ONSA,KIT3 ,ZWEN NICO )
TUTGA98 VE TUTGA99 için sekiz IGS noktası (ANKR , WTZR, MATE,
ONSA, KIT3, ZWEN, NICO, BAHR) çözümlere dahil edilmiştir.
Diğer taraftan, TUTGA projesinden amaç noktalrın 3-boyutlu
koordinatları yanında bunların hızlarının da duyarlı olarak
belirlenmesidir.Bilindiği gibi , nokta hızlarının belirlenmesi için
o noktalarda birden fazla periyot ölçü yapılması
gerekmektedir.Oysa TUTGA projesi gibi büyük bir projenin
kısa süre içerisinde tekrar edilmesi zaman, personel, donanım
ve maliyet sorunları da gündeme getirmektedir.Nokta hızlarının
ikinci periyot ölçüler yapılmadan elde edilmesi için en uygun
yöntemin belirlenmesi gerekmektedir.Bilindiği gibi ana
plakaların (Afrika, Arap yarım adası ve Avrasya ) etkisi altında
kalan Türkiye tektonik olarak aktif bir bölgede yer
almaktadır.Bu ana plakaların göreli hareketlerini belirlemek
için 1988 yılından bu yana Türkiye de yaklaşık 225 noktada
tekrarlı GPS ölçüsü gerçekleştirilmiştir.Bu ölçüler TUJJB adına
hareket eden HGK ile BKG,MIT,ETHZ Durham ve
Nottingham Üni. Ile yapılan ortak çalşımalar ile 1997 yılına
kadar periyodik olarak yapılmışlardır.
 TUTGA-99 İLE ED50 ARASINDA KOORDİNAT DÖNÜŞÜMÜ
 
TUTGA-99 ile ED-50 arasındaki dönüşümü sağlamak amacıyla ED-
50 koordinatları bilinen 98 noktada GPS ölçüsü yapılarak TUTGA-99
koordinatları belirlenmiştir. Her iki koordinat sisteminde koordinatları
bilinen ortak noktaların ülke genelinde dağılımı Şekil 6.1’de
gösterilmekte olup noktalar 350 boylamının batısında yoğunlaşmakta,
doğusunda ise nokta sıklık ve dağılımının yetersiz olduğu, ayrıca Orta
ve Doğu Karadeniz Bölgeleri ile İç Anadolu Bölgesinin kuzey ve
kuzeydoğusunda ise nokta dağılımında boşluk olduğu görülmektedir.
 Dolayısıyla , bu noktaların hızları yüksek duyarlılıklı ve güvenilir olarak hesaplanmış
bulunmaktadır. Sonuç olarak TUTGA noktalrının hız hesabında , 1992-1997 yılları arasında
yapılmış olan söz konusu ortak projelerden elde edilmiş olan hızların kullanılması
düşünülmektedir. Bu projelerde koordinat ve hızları hesaplanmış olan noktalrın yaklaşık% 30 u
TUTGA noktalrı ile ortak noktalardır. Bu noktaların hızları belli olduğu için TUTGA projesi
kapsamında tesis, ölçü ve hesabı tamamlanan yeni noktalrın hızlarının söz konusu hızlara dayalı
olarak uygun bir enterpolasyon yöntemi ile belirlenmesi planlanmıştır.
TUTGA-99 ve ED-50 Koordinat Sistemlerinde koordinatları
bilinen ortak noktalar.
Bu iki koordinat sistemi arasında dönüşümü incelemeden önce ortak
noktalarda TUTGA-99 ve ED-50 koordinatlarının birbirinden
farklı olmasının geometrik ve fiziksel nedenleri aşağıda ele
alınmaktadır.

A: Geometrik Nedenler:
 
(1) Yeni oluşturulan TUTGA-99, ITRF96 üç boyutlu, jeosentrik
koordinat sisteminde, GRS-80 Elipsoidine göre GPS ölçüleri ile
oluşturulmuş, halen kullanılmakta olan ED50 ise yersel ölçüler
(açı, baz, astronomik enlem, astronomik boylam, astronomik
azimut) ile Uluslararası Elipsoid ve farklı bir üç boyutlu koordinat
sisteminde tanımlıdır. Elipsoid ve koordinat sistemleri (datum)
birbirinden farklı olduğu için öncelikle bu iki koordinat sistemi
arasında kayıklık, dönüklük ve ölçek farklılığı beklenmektedir
(Rapp, 1976).
 
(2) Ulusal Temel Yatay Kontrol(Nirengi) Ağının hesabında ölçülere
uygun indirgemelerin getirilememesi, uygulanan dengeleme yöntemi
ve koordinat sistemi tanımından kaynaklanan sistematik karakterli
ağın tamamını etkileyen bozukluklar bulunmaktadır(AMS, 1954,
Sarbanoğlu vd., 1979). Tokyo Datumunda yapılan uygulamada
jeoidin ihmal edilmesi nedeniyle 2-6 ppm, çekül sapmaları
nedeniyle indirgemelerin yapılmaması ise 1-2 ppm lik ağın
tamamında sistematik bozukluk yaratmaktadır (Komaki, 1985).
Yersel ölçülere getirilecek indirgemeler Müller (1974), Vanicek ve
Krakiwsky (1986), Sideris (1990) de incelenmekte olup Kanada
Temel Ağındaki etkileri Thomson vd. (1974) incelenmiş ve
sistematik etkileri gösterilmiştir.

(3) ED-50‘ye dönüşüm yöntemi ve bu dönüşümde kullanılan

Yunanistan ve Bulgaristan sınırları içinde seçilen 8 ortak noktanın
dağılımından kaynaklanan sistematik etkiler (Sarbanoglu vd., 1979).
 
B: Fiziksel nedenler:

(1) Ulusal Temel Yatay Kontrol(Nirengi) Ağının kurulmaya başlandığı

1934 ile 1999 yılları arasında, KAFZ, DAFZ, Ege Graben Sistemi
ve Doğu Anadolu Bölgesinde büyüklüğü Mw  6.0 olan çok sayıda
deprem olmuş ve bu depremler sırasında 2-3 metre yatay, 3 metre
düşey yönlü konum değişiklikleri (ko-sismik) olmuştur. Ko-sismik
konum değişiklikleri sonucu Ulusal Temel Yatay Kontrol (Nirengi)
Ağı noktalarında yerel ve bölgesel nitelikli bozulmalar oluşmuştur.
(2) Tektonik plaka hareketleri nedeniyle 1-1.5 metre büyüklüğündeki
inter-sismik yatay yer değiştirmeler sonucu bölgesel karakterli ancak
tektonik yapının karmaşık olduğu bölgelerde yerel özellikte konum
bozuklukları beklenmektedir. Fiziksel nedenlerin NAD-83 (Kuzey
Amerika Datumu-1983) ve Tokyo Datumu üzerindeki etkileri Snay
(1999) ve Murakami ve Ogi (2000)’ da belirtilmektedir.
 
İki koordinat sisteminin yalnızca geometrik nedenlerle birbirinden
farklılaşması durumunda üç boyutta benzerlik dönüşümü
uygulanabilir. Ancak geometrik nedenlere ek olarak fiziksel
nedenlerin de bulunması durumunda iki sistem arasındaki farklılığın
üç boyutta benzerlik dönüşümü ile modellenmesi uygun
olmamaktadır. Nitekim Dünya Jeodezik Sistemi–1984 (WGS-84) ile
NAD-83 arasındaki dönüşüm için üç boyutlu benzerlik dönüşümüne
ek olarak çok değişkenli serilerin kullanılması önerilmiştir (DMA,
1987).
TUTGA-99 ve ED-50 arasındaki dönüşümü modellemek için öncelikle yanlızca
geometrik nedenlerin etken olduğu varsayılmış ve üç boyutlu benzerlik dönüşümü
uygulanmıştır. Bu amaçla, TUTGA-99 ve ED-50 sistemlerinde koordinatları
bilinen 98 ortak noktadan GPS ölçülerinde problem bulunan 1 nokta (27220)
dışındaki 97 nokta kullanılmıstır. Ortak noktalarda bilinmeyen ED-50 sisteminde
elipsoid yüksekliği (hED-50) değerleri

ile modellenmiş olup burada H, yükseklik ve NA, astrojeodezik jeoid yüksekliktir.

Yatay Kontrol Ağındaki noktaların yükseklikleri; normal ortometrik sisteminde
değerleri bilinen I veya II nci derece düşey kontrol noktalarına dayalı olarak
çoğunlukla trigonometrik nivelman yöntemiyle belirlenmiş olup  1 metre ve
daha iyi doğrulukta oldukları değerlendirilmektedir. Ortak noktalardan 16 tanesi
Nirengi Ağının iyileştirme çalışmaları kapsamında tahrip olan noktalar yerine
yeniden tesis edilen noktalar olup bu yeni noktaların yükseklikleri
belirlenmemiştir. Üç boyutlu dönüşümde; yüksekliklerin enlem ve boylam
üzerindeki etkisi küçük olduğundan, eski noktaların bulunduğu aynı yere tesis
edilen 13 adet yeni nokta için önceki nokta yükseklikleri aynen alınmıştır. Eski
noktanın bulunduğu yerden 100 m ve daha uzağa inşa edilen 3 adet nokta ise
değerlendirme dışı bırakılmıştır.
 
 Türkiye’ye dağılmış 200 astronomi noktasının ED-50 datumundaki
astro-jeodezik çekül sapması bileşenleri, gravimetrik ve ortometrik
düzeltmeler gözönünde bulundurularak astrogravimetrik nivelman
yöntemiyle değerlendirilmiş ve Türkiye Astrojeodezik Jeoidi-1994
( TAG-94 ) hesaplanmıştır. TAG-94’ün iç doğruluğu  52 cm bulunmuş
olup değişik amaçlarla kullanılmak üzere 3’x3’ grid köşelerinde
jeoid yükseklikleri hesaplanmıştır (Ayhan ve Alp, 1995).
Dönüşümde kullanılan noktalarda Astrojeodezik jeoid yükseklikleri
grid köşelerinde bilinen TAG-94 değerlerinden yararla ağırlıklı
ortalama yöntemiyle kestirilmiştir. Her iki sistemde enlem, boylam
ve elipsoid yüksekliği bilinen toplam 94 ortak nokta kullanılarak,
eşitliği ile dönüşüm parametreleri hesaplanmıştır. Burada ,,  ötelemeler, RX , RY ve RZ
dönüklükler, ise ölçek farklılığıdır. Dönüşümde GPS koordinatları için  1 cm, ED-
50 koordinatları için ise  1 m apriori standart sapma öngörülmüş olup bu amaçla
Malys (1988)’de verilen modele uygun hazırlanan yazılım kullanılmıştır (Kılıçoğlu,
1994; Ayhan ve Kılıçoğlu, 1995). Nokta kümesi içinde uyuşumsuz noktaların
belirlenmesi işlemi iteratif olarak gerçekleştirilmiş ve dönüşüm parametrelerinin
istatiksel anlamlılıkları irdelenmiştir. Bu işlem sonunda da; 5 nokta uyuşumsuz
bulunarak atılmış ve dönüşümde toplam 89 ortak nokta kullanılmıştır (Şekil 6.1).
Dengeleme sonrası ED-50 koordinatlarına gelen düzeltmelerin yatayda (enlem,
boylam) –2.8 m ile +2.1 m, düşeyde –3.8 m ile +2.9 m arasında büyük değerlere
ulaştığı belirlenmiştir (Şekil 6.2, 6.3).
 
Şekil 6.2 ve 6.3, iki sistem arasında geometrik ilişkilerin haricinde oluşan farklılıkları
yansıtmakta olup bu farklılıkların belirli bölgelerde sistematik karakter taşıdığı
görülmektedir. Bu farklılıkların ayrıntılı irdelemesi henüz yapılmamış olup ancak
özellikle KAFZ’nun batı bölümünde fayın her iki tarafında ters yönde ve Ege
bölgesinde bu bölgedeki açılma rejimine paralel düzeltme değerleri, bunların büyük
oranda ülkedeki tektonik etkilerden kaynaklandığı sonucunu ortaya koymaktadır.
 
Bu durum, başlangıçta varsayılan “iki sistem arasındaki farklar yalnızca geometrik
nedenlerden kaynaklanmaktadır “ öngörüsünün geçerli olma olasılığının az olduğunu
ve geometrik ilişkileri yansıtan bir yöntemle modellendirmenin uygun olmayacağını
ortaya koymaktadır.
ED50 TUTGA99 dönüşümünde; ED50 yatay
koordinatlarına (enlem, boylam) gelen düzeltmeler
ED50 TUTGA99 dönüşümünde; ED50 düşey
koordinatlarına (yükseklik) gelen düzeltmeler.
TUTGA-99 ve ED-50 arasındaki farklılıkların geometrik nedenlere ek
olarak fiziksel nedenlerden kaynaklandığı öngörülerek, bu iki sistem
arasındaki dönüşümün; önce ortak noktalarda enlem ve boylam
farklarının (d = TUTGA99 - ED50 ; d= TUTGA99 - ED50 ) Kriging
yöntemi ile gridlenmesi ve daha sonra bu grid veriden yararla
herhangi bir noktada farkların interpolasyonu olmak üzere iki
aşamada yapılması düşünülmüştür (Murakami ve Ogi, 2000). İlk
aşamadaki gridleme enlem ve boylam farkları için ayrı ayrı
uygulanmış, Kriging'den önce bir trend düzlemi belirlenip
ölçülerden çıkarılmıştır. Variogram modeli olarak boylam farkları
için Gauss fonksiyonu , enlem farkları için doğrusal bir fonksiyon
seçilmiş, model variogram
fonksiyonlarının parametreleri deneysel variogram değerlerine uygun
olarak belirlenmiştir (Kitanidis, 1997, Golden Software, 1999). Bu
model variogram fonksiyonları kullanılarak 3’ x 3’ ( x ) ile
oluşturulan grid köşelerinde enlem ve boylam farkları (d, d)
standart sapmaları ile birlikte hesaplanmış olup sırasıyla Şekil 6.4,
6.5, 6.6, 6.7 da gösterilmektedir. İkinci aşama kapsamında grid
veriden herhangi bir nokta değerini hesaplamak üzere bir yazılım
MATLAB V5.3 de hazırlanmıştır.
Grid köşelerinde hesaplanan enlem
farkları.
Grid köşelerinde hesaplanan enlem
farklarının standart sapma değerlerinin
dağılımı.
Grid köşelerinde hesaplanan boylam
farkları. Birim: saniye.
Grid köşelerinde hesaplanan boylam
farklarının standart sapma değerlerinin
dağılımı. Birim : saniye.