Documenti di Didattica
Documenti di Professioni
Documenti di Cultura
SISTEMI DIELLOR
Sistemi diellor është sistem i organizuar planetësh, të cilët sillen rreth Diellit. Sistemi diellor është një
sistem planetar i përbërë nga trupa qiellorë të ndryshëm që mbahen nëorbita nga forca e
gravitetit të yllit tonë, Diellit. Është i përbërë nga tetë planetë (dhe 166 hënat e tyre), nga tre planetë
xhuxhë (Ceresi, Plutoni, Erisi dhe katër hënat e tyre), dhe miliarda trupa të vegjël. Këtu bëjnë pjesë trupat
e Rripit të Kuiperit, disa dhjetëra mijëra asteroidë, një numër i pacaktuar por me siguri shumë të
madh kometash, meteoritësh, dhe pluhuri ndëryjor.
Planetët e sistemit diellor sipas largësisë nga dielli janë: Mërkuri, Afërdita, Toka, Marsi, Jupiteri, Saturni,
Urani dhe Neptuni. Prej këtyre tetë planetëve gjashtë prej tyre kanësatelitë natyrorë të emërtuar zakonisht
"hëna" sipas emrit të Hënës së Tokës, dhe secili prej planetëve të jashtëm është i rrethuar nga rrathë
planetarë prej pluhuri dhe grimcash të tjera. Të gjithë planetet, përveç Tokës, janë emëruar sipas
perëndive dhe perëndeshave të mitologjisë greko - romake.
Teoria e protoyjeve pranon përqëndrimin nga graviteti të lëndës në qendër të resë diellore nga e cila u
formua Dielli. Duke qenë se reja gjatë gjithë hapësirës në të cilën shtrihet ka zona me dëndësi të
ndryshme, bën që graviteti në zonat me dëndësi më të madhe të grumbullojë lëndë gjithmonë e më
shumë. Nga përqëndrimi i lëndës në këto zona u formuan planetet.
Teoria dualistike qëndron në atë që sistemi diellor u formua kur një objekt gjigand kaloi afër Diellit.
Graviteti i objektit shkëputi një lëndë të madhe nga Dielli nga e cila u formuan planetet dhe trupat e tjerë
qiellorë të sistemit Diellor.
Shkencëtarët mendojnë se e ardhmja e sistemit diellor varet nga e ardhmja e Diellit mosha e Diellit është
5 miliard vjet dhe llogaritet që do vazhdojë në këtë gjendje edhe për 5 miliard vjet të tjera, deri kur ai të
konsumojë rezervat e tij të hidrogjenit. Kur të ndodhë kjo Dielli do të ketë reaksione termobërthamore të
SISTEMI DIELLOR
heliumit dhe të atomeve të tjerë më të rëndë. Më vonë Dielli do të fryhet dhe do të bëhet një gjigand i kuq
i ndritshëm. Ai do mund te zmadhohet 250 nga masa qe ka tani dhe mund të arrijë orbitën e Venusit dhe
ndoshta edhe atë të Tokës. Pasi Dielli të harxhojë rezervat, të gjithë energjinë e tij bërthamore, ai do të
ftohet dhe ngjeshet deri ne nje pik ku do te shkaktoj me pas supernovan.Më fund Dielli ynë do të bëhet
një xhuxh i bardhë. Orbitat e planeteve nuk do të ndikohen nga ndryshimet që ndodhën në Diell, kështu
që planetet do të vazhdojnë të rrotullohen rreth Diellit.
DIELLI
Dielli është një yll i verdhe dhe është qëndra e sitemit tonë
diellor. Toka dhe trupat e tjere qiellore të sistemit diellor
(duke përfshirë planetet, asteroidet, meteoritet, kometat
dhe pluhurin kozmik) rrotullohen rreth diellit. Dielli përbën
99% të masës së sistemit diellor. Energjia diellore mbështet
pothuaj të gjithëjetën në tokë nëpërmjet fotosintezës që nga
shfaqja e organizmit të parë. Energjia diellore sjell ndriçim,
ngrohtësi, ndihmon rritjen e bimësisë dhe është burim
energjisë për cdo aktivitet në Tokë, duke përfshirë dhe
aktivitetet jetësore, apo biologjike. Ngjyra e Diellit eshte e
bardhe, por nga siperfaqja e Tokes shfaqet e verdhe per
shkak te shperndarjes atmosferike. Ne klasifikimin e llojeve
te yjeve ne baze te klases spektrale, Dielli eshte nje yll i
grupit G2V dhe eshte shenuar si nje yll i verdhe, pjesa me e
madhe e rrezatimit te tij eshte ne pjesen e verdhe-gjelber
te spektrit te dukshem. Ne kete klase, G2 tregon per nje
temperature ne siperfaqe prej afersisht 5,778 K (5,505 °C; 9,941 °F) dhe shkronja "V", numri 5 romak,
tregon se Dielli eshte nje yll i sekuences kryesore, dhe energjine e gjeneron ma ane te fuzionit [Bërthama
e atomit|bërthamor]] te hidrogjenit per te formuar helium. Ne qendren e tij, Dielli shnderron 430 deri ne
600 milion ton hidrogjen ne helium ne cdo sekonde. Fillimisht Dielli mendohej te ishte nje yll i vogel dhe
pa ndonje vlere te madhe, por sot eshte kuptuar se Dielli eshte nje yll me nje ndricim me te larte sesa
85% e te tere yjeve ne galaktiken Rruga e Qumështit shumicen e të cilës e përbëjnë xhuxhët e
kuq. Magnituda absolute e Diellit eshte +4.83, sidoqofte duke qene ylli me i afert i Tokes, Dielli eshte
objekti me i ndritshem i qiellit dhe ka nje magnitude aparente prej -26.74. Kurora diellore zgjerohet ne
menyre te vazhdueshme dhe krijon ate qe quhet era diellore, nje tufe grimcash te ngarkuara me shpejtesi
shume te madhe qe arrijne deri ne heliopauzë ne kufijte e 100 njesive astronomike. Kjo flluskë ndëryjore
e formuar nga era diellore, heliosfera, eshte struktura me e madhe e vazhdueshme e sistemit diellor.
Rreth 73% e masës së diellit është hidrogjen, 25% është helium, dhe pjesa tjetër përbëhet nga sasi të
vogla elementesh të rënda. Mosha e diellit është rreth 4.6 miliardë vjet dhe ai është pothuajse në gjysmën
eciklit të tij të zhvillimit gjatë të cilit ndodh proçesi kimik i shndërrimit të hidrogjenit në helium. Pas rreth 5
miliard vjetësh dielli do të shndërrohet në fillim në një gjigand të kuq dhe pastaj në një xhuxh të bardhë,
duke krijuar një mjegullnajë planetare. Edhe grekët e lashtë e dinin që atëherë rëndësinë e diellit. Filozofi
Poseidon (Poseidonius 135 - 51 p.e.s.) ka shkruar: "Dielli ndriçon krejt botën pothuajse të pafundmë.
Përmes plotnisë së fuqisë së tij ai i hukat Tokës jetë..." Por ndonëse ia njihnin atij domethënien e
jashtëzakonshme për botën, filozofët grekë e mbanin Diellin të ishte, si pasqyrim i përpiktë i asaj që
shihnin, një trup i vogël. Për një kohë të gjatë Dielli mbahej të ishte më i vogël se Toka. Toka qëndronte
në qendër të botës, e rrethuar nga trupa në qiell, që quheshin planetë. Ptolemeu (Claudius Ptolemeus
rreth 75 - rreth 160 ) ishte përpjekur, të formulonte lëvizjen e planetëve në një teori të ndërlikuar. Kështu
kishte shtatë planetë - Dielli dhe Hëna numëroheshin gjithashtu si të tillë - të cilët silleshin rreth Tokës.
Toka "qëndronte e palëvizur" dhe Dielli endej gjatë një viti përqark kubesë së yjeve të palëvizshëm.
SISTEMI DIELLOR
PLANETET
Planetet ne Sistemin Diellor ndahen ne dy kategori: planete tokesore (Merkuri, Aferdita, Toka dhe Marsi)
dhe planete gjigande (Jupiteri, Saturni,Urani dhe Neptuni).
Planetet gjigande ndodhen larg Diellit, kane permasa te medha dhe dendesi te vogla. Mund te
konsiderohen si "topa" te madhenj prej lende gazore, e cila mbahet ne saje te forces se krijuar prej vete
kesaj lende. Vetem ne brendesine e thelle te tyre ndodhet nje qender e ngurte. perbehen kryesisht nga
hidrogjeni dhe heliumi.
Planetet tokesore ndodhen me afer Diellit dhe jane relativisht te vogla. Ato mbeshtillen nga nje qender e
ngurte "trualli" qe u jep kuptim emertimit te tyre. Jane mjaft te dendura dhe permbajne shume pak
hidrogjen dhe helium.
sipas perëndisë mitologjike të luftës Mars dhe emërtohet shpesh si planeti i kuq.Që në kohërat e vjetra
është bërë vëzhgimi i këtij planeti. Këto vëzhgime vazhdojnë edhe në ditët tona, vëzhgimet e fundit të
shkencëtarëve në NASA të cilët në dhjetor të vitit 2006, kanë publikuar disa fotografi me të cilat
dëshmojnë se në këtë planet te kuq, rezervave të ujit në atmosferë ka edhe rezerva në sipërfaqe, të cilat
paraqiten si akullnaja. Kështu pjestari i ekipit publikues të këtij lajmi Michael Meyer, thotë se "këto
vëzhgime kanë dhënë deri më tani provën më të fuqishme, se uji ende rrjedh nëpër sipërfaqen e
Marsit".Marsi është përafërsisht sa gjysma e tokës dhe dy herë më i madh se hëna. Përshkak se
dendësia e marsit është më e ulët se dendësia e tokës masa e marsit është përafersisht dhjetë herë më e
vogël se masa e tokës por është përafërsisht dhjetë herë më e madhe se masa e hënës.
Saturni është një planet i Sistemit Diellor. Ai është planeti i gjashtë nga dielli. U emërtua sipas zotit
romak Saturnus, i quajtur Kronos në mitologjinë greke. Simboli i Saturnit është ♄, që është simboli i
drapërit të Saturnusit. Saturni është planeti i dytë për nga madhësia në
Sistemin Diellor pas Jupiterit. Si Jupiteri, Urani dhe Neptuni, Saturni është më
së shumti i përbërë nga gazet dhe nuk ka një sipërfaqe të ngurtë. Për shkak
të kësaj, këta katër planete quhen "gjigantët e gaztë".Saturni ka 61 satelitë
natyror (plus 3 të tjera të pakonfirmuara akoma) më i madhi është Titani, që
është më i madh edhe se planeti Mërkur. Rreth Saturnit ka një numër të
madh unazash, të përbëra nga akulli dhe sasi më të vogla shkëmbinjsh dhe
pluhur. Saturni është rreth 1.4 miliard kilometra larg nga Dielli. Këtij planeti i
duhen 29.5 vjet të Tokës për të kryer një rrotullim të plotë rreth Diellit.
Urani apo Uranusi është planeti i shtatë
nga dielli në sistemin tonë diellor.Kur William Herschel (1738-1822)
zbuloi Uranin aksidentalisht në vitin 1781, ai u bë planeti i parë që u
zbulua që nga koha e grekëve e romakëve. Kjo është interesante
sepse Urani është planeti më i largët që mund të shihet me sy të lirë.
Në pikën e afërt me Tokën ai mund të arrijë madhësinë e dukshme
5.7, megjithatë astronomët e hershëm nuk e zbuluan atë. Urani në
fillim ishte emëruar “Ylli i Xhorxhit” në nder të mbretit Xhorxh i tretë
SISTEMI DIELLOR
(King George III) i Britanisë së Madhe. Emri modern i planetit erdhi nga “zoti i qiellit”, njëri prej zotrave të
grekëve antikë.Astronomët zbuluan se Urani ka unaza. Ai rrethohet të paktën nga 10 unaza të errëta, të
cilat variojnë në gjerësi nga më pak se 5 km deri në 96 km. Këto unaza janë shumë të ndryshme nga
unazat e Saturnit. Ato janë përbërë nga material i errët.Nga nëntori i vitit 1985 deri në shkurt të vitit 1986,
Voyager 2 vizitoi Uranin. Është e vetmja anije kozmike që e ka vizituar ndonjëherë atë planet.Boshti i
Uranit është i devijuar, kështu që ndosh që në një kohë njëri pol i tij ti drejtohet Diellit, më vonë ekuatori i
drejtohet Diellit, më pas poli tjetër drejtohet nga Dielli e kështu me radhë ndërkohë që ai rrotullohet rreth
Diellit. Si pasojë e kësaj dita dhe nata në Uran janë shumë ndryshe nga ajo e Tokës. Në fakt një ditë në
polin e Uranit zgjat 42 vjet, e cila zëvendësohet nga një natë po aq e gjatë. Një vit në Uran është i
barabartë me 84 vite Toke.Urani ka 15 hëna dhe çdo vit zbulohen të reja si dhe tek planetët e tjerë
gjigandë. Hënat e Uranit janë të përbëra kryesisht nga akulli dhe kanë shumë kratere. Miranda, Ariel,
Umbriel, Titania dhe Oberoni janë hënat më të mëdha të tij.
SATELITET
Satelitet natyrore jane trupa qe rrotullohen rreth planeteve. Deri ne vitin 1970 njiheshin vetem 32 stelite,
sot numri i tyre eshte 155 por cdo vit zbulohen satelite te rinj. Hena eshte sateliti natyror i Tokes, ajo nuk
ka atmosfere dhe nuk ka aktivitet gjeologjik. Ne diskun e henes dallohen dy tipa siperfaqesh: zonat e
ndricuara "kontinentet" qe jane zona me kratere te madhesive e thellesive te ndryshme dhe zonat e
erreta, "detet" qe jane zona te sheshta. Faqja e fshehur henes eshte eksploruar me sonda hapesinore.
Merkuri dhe Aferdita jane te vetmit planete ne sistemin tone diellor qe nuk kane asnje satelit kurse dy
satelitet e vetem te Marsit quhen Fobos dhe Deimos. Jane shume te vegjel kane forma te parregullta,
gjenden shume afer Marsit, nuk kane atmosfere dhe asnje aktivitet gjeologjik, kane ngjyre shume te erret.
Jupiteri ka 61 stelite, nder me te medhenjte jane kater, Io, Europe, Ganimed dhe Kalisto, zbuluar nga
Galileu. Io eshte shume aktiv nga pikepamja gjeologjike, tete vullkane jane ende ne aktivitet. Europa
perkundrazi, eshte nje satelit shume i lemuar. Ganimed eshte me i madhi nga satelitet e Jupiterit dhe dhe
ka nje reliev mjaft te pasur, kurse Kalisto ka nje siperfaqe te mbushur me kratere.Saturni ka 53 satelite,
nder te cilet shquhen tre: Hiperioni, Zhapeti dhe Titani. Hiperioni i vogel me forme shume te crregullt
turbullohet ne levizjen e tij nga satelitet e tjere dhe kryen levizje krejt kaotike. Eshte i vetmi satelit i
sistemit diellor qe mund t'ia ktheje te gjitha pamjet planetit te tij. Zhapeti shquhet per dy faqet e tij krejt te
ndryshme, njera sterre e zeze, kurse tjetra e bardhe si debora. Ngjyra e zeze e njeres faqe vjen nga
goditjet qe ka marre nga coperat e sateliteve te tjere te Saturnit. Titani eshte shume i njohur per nga
cilesite e tij te peraferta me token: atmosfere azoti, trysni atmosferike gati sa e tokes, e cila permban dhe
SISTEMI DIELLOR
molekula organike komplekse, gati per te dhene forma jete, vetem se temperatura eshte shume e ulet
-200 grade Celsius.Urani ka 27 satelite, nder te cilet dallohet Miranda kurse ndër 13 satelitet e Neptunit
dallohet Tritoni.