Adnan Adıvar-Osmanlı Turklerinde Ilim

O.
evki Uluda-Fuat Kprl Tartmas
91
2-Bilimsel usullere uygun olarak, bahsettii her eseri inceden inceye

tetkik etmesi, bakalarnn rivayetlerini daima kontrolden geirmesi, her yazarn
ncekilerden neler aldn ve neler eklediini dikkatle gstermesi;
OSMANLI TRKLERNDE LM ZERNDEN
O. EVK ULUDA FUAT KPRL TARTIMASI ve
O. EVK ULUDADAN A. ADNAN ADIVARA ELETRLER
Nuran Yldrm*
Yaymland srada kltr dnyamzda byk ilgiyle karlanan
Abdlhak Adnan Advarn Osmanl Trklerinde lim eseri pek ok olumlu
eletiri almt.1 Prof. Dr. M. Fuat Kprl de, Dr. Adnann bu eseri hakkndaki
grlerini Akam gazetesinde yaymlad Tenkid: Osmanl Trklerinde lim
balkl makalesinde dile getirmiti.2 Kprlye gre; Osmanl Devletinin
kuruluundan Tanzimata kadar geen be yz ylda Osmanl Trklerinde
mspet ilimlerin geliimini aydnlatmak gayesiyle yazlan eser, bu dnemde;
matematik, astronomi, fizik, tp, corafya, kartografya alanlarnda neler
yapldn, Avrupadan ne kadar yararlanldn ve bu alanlarda ne kan
balca kiileri ak ve salam bir biimde ortaya koymutur. O zamana (yani
1943e) kadar baz sathi grl ciddiyetsiz yazarlar tarafndan hayali bir
biimde verilen Osmanl bilim tarihi, bu eser sayesinde, genel izgileriyle
anlalmtr. Sadece bilim tarihi bakmndan deil milli tarih asndan da
nemli olan, retici ve dndrc mahiyetteki bu eserin, Trk aydnlar
tarafndan dikkatle ve ibretle okunmas gerekir.
Kprl, Dr. Adnann hakiki bir bilim adamna yakan drstlk ve
samimiyetle, bilimsel eletiri zihniyetine uygun olarak kaleme ald Osmanl
Trklerinde limi, memleketimizde bilim tarihimizle ilgili yaynlardan ayran
zellikleri yle sralamtr:
1-Objektif yaklamla doruyu aramas, evvelce edinilmi fikirlere ve
romantik milliyetilik taassuplarna kymet vermemesi. Abbas Vesimin verem
mikrobunu, brahim Hakknn tekml nazariyesini kefettikleri gibi gln
iddialara kalkmamas;
*
1
stanbul niversitesi stanbul Tp Fakltesi Deontoloji ve Tp Tarihi Anabilim Dal.

Osmanl Trklerinde lim (1943) hakkndaki olumlu ve olumsuz eletirilerden bazlar iin bkz. Feza
Gnergun, Adnan Advarn bilim tarihi almalar: Osmanl Trklerinde limden nce ve sonra,
Osmanl Bilimi Aratrmalar, c.8, say 2 (Adnan Advar zel Says), 2006, s.13-54 iinde s.27-32. Bu
kitabn ilk basks (La Science chez les Turcs Ottomans, Paris 1939) hakkndaki eletiriler iin bkz. ayn
makale s.22-26.
eref Etker, Adnan Advar iin vg ve eletiri, Osmanl Bilimi Aratrmalar, c.8, say 2 (Adnan
Advar zel Says) 2006, s.111-118.
3-Yazarn Osmanllarda bilim tarihini aratrmak iin gerekli olan

donanma sahip olmas. Bahsettii her ilim ubesinin eski Yunanda ve slm
dnyasnda nasl gelitiini bilmesi yannda Ortaadan balayarak Avrupann
bilim tarihine de esasl surette vakf olmas;
4-Yazarn eserin belkemiini oluturan yazma eserlerden baka, Douda
ve Batda yaplm eski ve yeni btn aratrmalardan yararlanmas ve bylece,
yalnz yerli yazarlarn deil Batl kimi mellif ve msteriklerin yanllarn da
dzeltme baarsn gstermesi.
Kprl bu makalesinde, Osmanl Trklerinde limi ve yazarn
methederken, o zamana dein yazlan kk makaleler, risaleler, hatta byke
eserlerde Osmanl ilim tarihinin imdiye kadar baz sathi grl ve ciddiyetsiz
yazclar tarafndan tamamiyle hayali bir ekilde tasvir edildiini, bunlarn
hibir ilm kymeti olmayan bir takm mdafaanmelerden ibaret olduunu
ileri srmt. Ayrca, Trk tp tarihinin epey zamandan beri tp fakltesinin
resmi programna girdiine dikkat ekmi ve bizde tp tarihi ile uraanlarn
tenkit fikrinden ne kadar mahrum olduklarn gstermek iin II. Abdlhamid
dneminde dalkavuk muhitin mahsul olan Abbas Vesimin verem mikrobunu
kefettii ve frengi tedavisi hakknda yeni fikirler ileri srd yolundaki
yaynlarn3 -doruluu aratrlmadan- Cumhuriyet dneminde de milletleraras
tp kongresinde tebli edildiinden hareketle Ortaa zihniyetinden
kurtulamadmz iddia etmitir.
O dnemde Trk tp tarihi ile ilgili yaynlar yapmakta olan Dr. Osman
evki Uluda, Tasvr-i Efkrda seri halde yaynlanan makaleleriyle hem
Kprlnn bu keskin eletirilerine cevap vermi hem de Osmanl Trklerinde
limde grd tp tarihi yanllarn dile getirmitir. Kprlnn iaret ettii,
1933 niversite Reformuyla stanbul niversitesi Tp Fakltesinde tp tarihi
derslerini okutmaya balayan Prof. Dr. A. Sheyl nverin, Kprlye cevap
verip vermediini bilmiyoruz. Ancak nver ile Uludan kimi konularda
Bahsi geen makaleler: Doktor brahim, Mefhir-i Tbbiye-i Osmaniye Yahut slmlarn ve Bilhassa
Trk Millet-i Necibesinin Tababete Ettikleri Hizmetler, Hamidiye Etfal Hastahane-i lisi statistik
Risalesi, Sene 2, Dersaadet 19 Austos 1317 [1901], s. 29-35; Hamidiye Etfal Hastahane-i lisi Sertabibi
Mirliva brahim, Menafi-i Umumiyeye Ait Makalat- Mhimme-i Tbbiye - Trk Kavm-i Necibinin
Medeniyet ve Tababete Hizmetleri, Hamidiye Etfal Hastahane-i lisinin statistik Mecmua-i Tbbiyesi,
Sene 4, Dersaadet 19 Austos 1319 [1903], s.150-160; Hamidiye Etfal Hastahane-i lisi Sertabibi
Mirliva brahim, Mefhir-i Tbbiye-i Osmaniyemizden: 1100 Tarih-i Hicrsinde Osmanllarda Tababet,
Hamidiye Etfal Hastahane-i lisinin statistik Mecmua-i Tbbiyesi, Sene 5, Dersaadet 19 Austos 1320
[1904], s. 14-36.
92
Osmanl Bilimi Aratrmalar VIII/2 (2007)
hemfikir olmadklar karlkl yaynlarndan anlalmaktadr.4 Uludan bu

yaz dizisinde dile getirdii eletirilerin asl muhatab olan Advarn, Uludan
Osmanl Trklerinde lime yapt eletirilere tepkisi de bizce mehuldr.
Kprlnn bilim tarihi konusundaki eletirilerine herhalde kendini
muhatap kabul etmedii iin cevap vermeyen Osman evki Uluda,
Cumhuriyet dneminde tp tarihimizi konu edinen ilk kitab 1925te yazd.5
Bakir bir alanda yapt bu ilk yaynda kendi sylemiyle aldan orman
yapmaya altn ve hatalarn yine kendisinin dzelttiini ifade ederek
Kprlnn tanmlad, ilim zihniyetine tamamile yabanc kalan bir takm
muharrirler arasnda olmadn belirtmektedir.
Cumhuriyetin ilk tp tarihisi sayabileceimiz Osman evki Uluda,
Galip Ata Ata ve bu alandaki makaleleriyle 1928de A. Sheyl nver, 1935de
ise Feridun Nafiz Uzluk izlemitir. Fuat Kprlnn tp tarihi aratrmalarna
ynelik ithamlarna yant verebilmemiz iin Trk Tp Tarihinin bu drt
ncsnn 1943 ylna kadar yaptklar yaynlar eletirel bak asyla
deerlendirmek gerekir. Biz imdilik, Kprlnn eletiri yazs ile dnemin
gazete sayfalarnda unutulmu olan Uludan cevaplarn pe pee vererek 1943
ylnda lkemizin iki aydnnn gazete stunlarna taan eletirilerini, orijinal
imlas ile ve baz kaynaklar ekleyip gnmz kuana ulatrarak, aratrmada
eletirinin nemine dikkat ekmek istiyoruz. Eletirisiz ortamlarda ortaya konan
yaynlarn niteliine bir rnek olmas bakmndan, Esat Feyzinin Rntgen
uaat ve Tatbikat- Tbbiye ve Cerrahiyesi (1898) adl ilk Trke radyoloji
kitabnn Latin harflerine aktarlp gnmz Trkesine evrilirken nasl
katledildiinin de okunmasn tavsiye ediyoruz.6 Kprlnn, Tp Tarihi ile
uraanlarn tenkit fikrinden mahrum olduklar savnn, 65 yl sonra hl
geerliliini koruduunu dndren rnekler olmas, ivedilikle ve nemle
zerinde durmamz gereken bir husustur.
rnek olarak bkz. Osman evki [Uluda], Tp Alemimizde Mehur Vakalar, Tedavi Notlar, c.7
(1932), s.212-214; A.Sheyl [nver], Tp Alemimizde Mehur Vakalar Makalesine Zeyil, Tedavi
Notlar, c.7 (1932), s.270-272 ve Osman evki [Uluda], Tababet Tarihimizde 12 Mays 1400 Gnnn
Manas, Tedavi Notlar, c.7 (1932), s.339-343; A. Sheyl [nver], Tp Fakltesi tarihine dair, Tp
Dnyas, c.7, say 4 (1934), s.1-4.
Bursal Doktor Osman evki [Uluda], Be Buuk Asrlk Trk Tabbeti Tarihi. stanbul 1925; Dr.
Osman evki [Uluda], Bebuuk Asrlk Trk Tabbeti Tarihi. Sadeletiren lter Uzel. Kltr Bakanl
yay., Ankara 1991.
eref Etker, Radyolojinin Babas ve Ferufes Borusu, Bilim ve topya, yl 14, say. 166 (Nisan 2008),
s.74-75. [OBA editrnn notu: Bu eletiri u kitap iin yazlmtr: Esad Feyzi, Rntgen ut ve
Tatbkt- Tbbiye de Cerrahiyesi Rntgen Inlar ve Tp ve Cerrahi Uygulamalar. Editr: Aytekin
Besim, Osmanlca elyazmas kitaptan eviri yaz ve gnmz bilim Trkesine sadeletirerek
hazrlayanlar: Metin nsal ve Bekir Ko. Kurt&Kurt A.. stanbul 2006].
O. evki Uluda-Fuat Kprl Tartmas
93
Prof. M. Fuat Kprl, Tenkid: Osmanl Trklerinde lim[*], Akam, 10

Austos 1943.
[*] Mellifi: Abdlhak Adnan Advar, Maarif Matbaas, stanbul, 1943, 225 sahife, Fiat
210 kuru.
Uzun yllardan beri ilim tarihile ve bilhassa Osmanl Trklerinde mspet
ilimlerin inkiaf meselesile uraan Dr.Abdlhak Adnan, 1939da bu mevzua dair
Franszca olarak kk, fakat toplu bir eser karm ve bu ufak kitap alkal ilim
muhitlerinde ok msait bir surette karlanmt. stanbula dndkten sonra
ktphanelerimizdeki yazma kaynaklar zerinde de almak frsatn bulan mellif,
kitabn Trke ikinci tabn meydana getirirken, yeni yeni bir takm ilveler ve tashihler
yapm, Avrupa ilim tarihine ait baz meselelere daha byk bir yer vermi ve bylece
ilk taba nispetle daha geni ve daha salam bir eser vcuda getirmitir. Mellifin
semi olduu bu mevzu gibi, imdiye kadar zerinde ok az allm mevzulara dair
ilk defa olarak byle umum mahiyette bir terkip yapmann ne kadar zor ve tehlikeli bir
i olduu ve daima yeni yeni ilavelere ve tadillere ihtiya gsterecei gznne alnrsa,
ikinci tabda yaplm olan tashih ve ilvelerin ne kadar zaruri olduu kendiliinden
anlalr. Bundan sonra yaplmasn temenni ettiimiz dier tablarda, eserin yeni
ilvelerle daha mkemmel bir ekil alaca phesizdir.
Osmanl devletinin kuruluundan tanzimata kadar be asr zarfnda Osmanl
Trklerinde mspet ilimlerin inkiaf derecesini aydnlatmak gibi olduka geni ve g
bir gaye takip eden bu eserin, maksadna muvaffak olduunu samimiyetle
syleyebiliriz. slm medeniyeti erevesi iinde yaayan Osmanl Trklerinin mspet
ilimler (yani matematik, astronomi, fizik, tb ve riyazi-tabii corafya, kartorafya)
sahalarnda neler yaptklar, XV- XIX. asrlarda Avrupa ilminden ne dereceye kadar
istifade ettikleri, daha ksa bir ifade ile tanzimata kadar Trkiyede mspet ilimlerin
inkiaf derecesi ve bunda mil olan balca ahsiyetler, bu eserde ok ak ve ok
salam bir surette meydana konulmaktadr. imdiye kadar umumiyetle bir muamma
halinde kalan ve baz sathi grl ve ciddiyetsiz yazclar tarafndan tamamile hayal
bir ekilde tasvir edilen Osmanl ilim tarihi, bu eser sayesinde, hi olmazsa umum
izgilerile anlalm oluyor ki, yalnz umum ilim tarihi bakmndan deil mill tarih
bakmndan da bunun ehemmiyeti pek aktr. Yalnz retici deil, belki bundan
daha ehemmiyetli olarak dndrc mahiyette olan bu eserin, btn Trk
mnevverleri tarafndan dikkatle ve ibretle okunmas lazmdr.
Osmanl Trklerinde tefekkr ve ilim mevzuuna, arlatanl zeksndan aa
olmayan Ali Suaviden balyarak u son yllara kadar bir ok yazclar tarafndan sk
sk temas edilmi, bu hususta kk makaleler, risaleler, hatta byke eserler yazlm,
bilhassa Trk tp tarihi epey zamandanberi tp fakltemizin resm programlarna bile
girmitir. te doktor Adnann eseri, btn o yazlarla karlatrld zaman, onlardan
tamamile ayr bir zihniyetle, yani, bugnk ilmin balca iar olan tenkid zihniyeti ile
ve tamamile objektif bir surette yazld derhal tebarz ediyor. nk, byk bir
teessrle syleyebiliriz ki, merhum Salih Zekinin ancak iki cildi neredilmi olan sar
bakiyesi bir tarafa braklacak olursa, memleketimizde Trk ilim tarihine ait yazlan
hemen btn yazlar, tamamile Ortaa zihniyetinin mahsulleridir. En basit tenkid
fikrinden mahrum, ocuka bir domatizme bal, tarih kltrne tamamile yabanc bir
94
takm yazclarn Trk ilim tarihi hakknda yazdklar eyler, ok hazin olmakla beraber
itiraf etmeliyiz ki, hibir ilm kymeti olmayan bir takm mdafaanamelerden ibarettir.
Doktor Adnann eseri sras geldike bu gibi yazlarn mahiyetini anlatmak bakmndan
da, genlerimizin fikr, hatt ahlak terbiyeleri zerinde ok faydal bir tesir yapacaktr
midindeyiz. Memleketimizde u son yllarda birdenbire moda olan humanizma
merakllar da, asl humanizmann bu gibi cidd ilim ve tenkid mahsulleri sayesinde
yerleebileceini unutmamaldr.
Kitabn ilk tabnda, memleketimizde km bir takm kitap ve makalelerde
verilen malmata inanarak onlar salam bir mehaz gibi kullanm olan mellif, bu
yazlar kontrol imkann elde ettii zaman, bu malmatn ne kadar yanl olduunu
hayretle grm ve bu yeni tabda btn o gibi yanllar, ilk kaynaklara mracaat
ederek birer birer dzeltmitir. Hakiki ilim aratrclarna has olan bu yanln itiraf
etmek ve dzeltmek usulnn henz ciddi alma yoluna girmemi ve ihtisasn hakiki
mnasn anlamam olan fikir ve ilim lemimizde ne kadar az tatbik edildiini
dnnce, mellifi bu samim ve drst hareketinden dolay tebrik etmemek elden
gelmiyor. lim tarihimize ait bir ok yanl ve uydurma eylerin, akademik rtbeleri haiz
olduklar halde ilim ve tenkid zihniyetine tamamile yabanc kalan bir takm muharrirler
tarafndan kontrolszce kabul edilerek bu rk temeller zerinde hayal faraziyeler
kurulduunu ve bunlarn milletleraras ilim kongrelerine bile tebli edildiini de, yine
bu eserden ibret ve teessrle reniyoruz. Belki bundan da daha hazin olarak mektepler
iin ders kitab diye yazlan bir Genel Bioloji kitabnda, Marifetname sahibi brahim
Hakknn Darvinden bir asr evvel tekml nazariyesini kefettii hakknda bir fkra
mevcut olduunu da hayretle iitiyoruz.
Bizde imdiye kadar tb tarihiyle uraanlarn tenkit fikrinden ne kadar mahrum
olduklarn gsteren dier bir hadise de, Abbas Vesim isminde eski bir Osmanl
hekiminin Avrupallardan asr evvel verem mikrobunu kefettii ve frengi tedavisi
hakknda ok yeni fikirler ileri srd hakknda tp tarihlerimizde mevcut olan ve
milletleraras tb kongresine de tebli edilen malmattr. Doktor Adnan, bu malmatn
1903te Abdlhamidin saray doktoru brahim Paa tarafndan yazlm makalelerden
kontrolsuzca alnarak bir hakikat gibi tekrar olunduunu sylyor: Abdlhamid II.
Devrinin dalkavuk ve ayn zamanda obskrantist muhitinin mahsul olan bu
dncelerin, Garp medeniyetine btn kuvvetile girmek isteyen Cumhuriyet Trkiyesi
ilim adamlar tarafndan hi bir tenkide tbi tutulmadan kabul edilivermesi, Ortaa
zihniyetinden hl kurtulamadmz hazin bir surette gstermektedir.
95
2-lim usllerine tamamile uygun olarak, bahsettii her eseri inceden inceye
tetkik etmi, bakalarnn rivayetlerini daima kontrolden geirmi, her mellifin
evvelkilerden neler aldn ve neler ilve edebildiini dikkatle gstermitir.
3-Osmanllarda ilim tarihini tetkik iin lzm olan btn malmata ciddiyetle
sahiptir. Yani, bahsettii her ilim ubesinin Osmanllara gelinceye kadar eski
Yunanllarda ve slm leminde ne gibi tekml safhalarndan getiini salam surette
bildii gibi, Ortaadan balyarak yeni ve son zamanlarda Avrupann ilim tarihine de
esasl surette vakftr.
4-Eserin belkemiini tekil eden ve byk bir ekseriyetle yazma halinde bulunan
asl kaynaklardan baka, mevzua ait arkta ve Garpta yaplm eski ve yeni btn
tetkiklerden de istifade etmi, ve bylece, deil yalnz yerli yazclarn, onlarla kyas
edilemiyecek derecede mhim terakkiler yapm bir takm Garp mellif ve
msteriklerinin yanllarn da tashihe muvaffak olmutur.
Merhum Salih Zekinin yalnz matematik ve astronomiye ait sar bakiyesinden
sonra memleketimizde hatta Avrupada ilk defa olarak Osmanllarda ilim tarihine
dair her suretle inanlmaya lyk ilm ve toplu bir eser vcuda getirdiinden dolay
sevgili arkadam hararetle tebrik ve yeni tablarnda felsefeyi, mnev ilimleri de iine
almak suretile bunu bir kat daha ikmal ve tevsi etmesini temenni ederken, onun u
szlerini tekrardan kendimi alamyorum: Tefekkrn, vicdann ve kalemin serbest
olmas, ilmin terakkisi iin elzemdir; ve itima terakkiyi temin edecek yegne vasta
ilimdir. Dnyann bugnk vaziyeti iinde, bana bu szler, bilmem neden, air zzet
Mollann u beytini hatrlatyor:
Mehurdur ki zulm ile olmaz cihan harap,
Eyler onu mdahene i aliman harap...
Dr. Osman evki Uluda, Bir Eserin Tenkidi Mnasebetile [Osmanl
Trklerinde]lim adl kitap Prof. Fuad Kprlye bir cevap, Tasviri Efkr, 10
Nisan 1944.
Fuad Kprlye unlar syleyebilirim: kendi yanllarm dzeltmek iin
kitaplarmdan ok yaz yazdm ve nerettim. Bu bakmdan tasvir ettiiniz zmre
arasnda bulunamam. Siz imdiye kadar yazlan ilim tarihlerinin sath grl ve
ciddiyetsiz yazclar tarafndan yazldn sylemekle herkesi orta a zihniyeti ile
mall gryorsunuz. Ak yaznz, kimlerdir bunlar?
Doktor Adnann hakik bir ilim adamna yakan drstlk ve samimiyetle, ve

ilm tenkid zihniyetine tamamile uygun olarak vcuda getirdii bu ciddi ve kymetli
eseri, ilim tarihimize ait memleketimizde yazlm dier yazlardan ayran balca
vasflar u suretle hlsa edebiliriz:
Elde kaynak bulunmaynca mill bakmdan ilim tarihi yazmak ne kadar gm.
Bunu Dr. Adnan Advarn [Osmanl Trklerinde]limini okuduum vakit bir daha
anladm.
1-Mellif, btn ciddi ilim adamlar gibi, tamamile objektif bir surette hakikat
aram ve evvelce edinilmi fikirlere, ters anlalm romantik milliyetilik taassuplarna
kymet vermemitir. Abbas Vesimin verem mikrobunu, brahim Hakknn tekml
nazariyesini kefetmedikleri muhakkak iken, byle gln iddialara kalkmak Trkle
bir hizmet deil, bilkis yabanclara memleketin hl Ortaa zihniyetinden
kurtulamad hkmn verdirmek bakmndan deta bir cinayettir.
Bu kitap hakknda neler yazlmad. Methedenler arasnda deerli arkadam Fuat

Kprl yle diyor: imdiye kadar umumiyetle bir muamma halinde kalan ve baz
sath grl ve ciddiyetsiz yazclar tarafndan tamamile hayal bir ekilde tasvir edilen
ilim tarihi, bu eser sayesinde hi olmazsa umum izgileri ile anlalm oluyor ki, yalnz
umum ilim tarihi bakmndan deil, mill tarih bakmndan da bunun ehemmiyeti pek
aktr.
96
Fuat Kprlnn aksine olarak bu kitab sepete atlmaya layk grenler vardr.
Memleketimizde Trk ilim tarihine ait yazlan hemen btn yazlar tamamile
Ortaa zihniyetinin mahsul gren Fuat Kprl de bu kitab sepete atan yazc da
ifratla hakszlk ediyorlar. Bizce Dr. A. Advarn [Osmanl Trklerinde]limi ne
yledir, ne de byle. O, nihayet her etd mahsul gibi zerinde durulmaa,
incelenmee, tamamlanmaa, hatta dzeltilmee deeri olan bir kitaptr. Sahibi de
herhalde eserin tam ve mkemmel olduunu iddia etmek benden rak olsun demekle
hakikatin kendisini sylemektedir.
[Osmanl Trklerinde]limi sepete atlmaa layk gren yazcnn dncelerini
incelemek bana gerekmez. Fakat Kprlnn yukarda yazdm cmlelerile beraber
bizde hakiki ilim aratrclarna has olan yanllar itiraf etmek ve dzeltmek usulnn
henz ciddi alma yoluna girmemi olduu hakkndaki sans bizi ilgilendirdii iin
[Osmanl Trklerinde]lim hakkndaki dncelerimizi yazmadan nce bunlar
cevaplandrmak lzumunu teessrle duymaktayz.
F. Kprlnn sert cmleleri akademik rtbeleri haiz olduklar halde ilim
zihniyetine tamamile yabanc kalan bir takm muharrirlere aittir. Bizim akademik
rtbemiz olmad iin bundan alnmamz ilk bakta yakksz grnrse de
bahsettikleri kitaplar ilk defa yazmaa zenen ben olduum iin, kendi hesabma, Fuat
Kprl arkadama cevap vermek mevkiinde olduum meydandadr.
lim tarihinin bir yapra olan hekimlik ksm yazlal yirmi be yl geti.7
Bunlar Ulusta da yazdm gibi,8 engin l stnde glgesi az birka al yeilliinden
daha deerli deillerdi. aldan orman yapmak, iy yeil rengi terbiye ederek
olgunlatrmak yine bana dt. Yani kendimi tenkit eden yine ben oldum. Birok
mecmualarda nerolunan, yahut ufak kitapklar halinde kan yazlarm, Kprlnn
gzlerine ilimemi olacak. Kprl hi olmazsa son [nc] tarih kurultaynn
ald gnde Ulusda kan yazm okumak ltfunda bulunsayd, bizim yanllarmz
itiraf etmek yoluna girmek iin, kendileri tarafndan sinirli slp ile yazlan satrlar
beklemeden ok daha nce yanllarmz dzeltmek, eksiklerimizi tamamlamak iin
didindiimizi insafla grrlerdi.
Prof. F. Kprl, nerolunduka bazlar Trk tarihi tetkik kurumuna dahi
gnderilen ufak risalelerimizi9 dahi grmemi olacaklar ki, akademik rtbelilere yapt
gibi bizi de talamaktan ekinmiyor. Sonradan grdm yanllarm dzeltmek iin
nelere mecbur kaldma ve bugn dorulttuumu sandm bir hatay ertesi gn daha
esasl bir belge sayesinde yeni batan dzeltmee muhta grdme dair ufak bir
rnek isterlerse, mesel, kitaplarmda yazdm (Haseki hastanesine dair yazlar
gsterebilirim. Buna dair malmat 1939 da kan bir risalemle10 dzeltildii gibi,
1940da da bu risale, ayr bir risale ile

Ktphanelerimizin durumunu,
arivlerimizin henz tam olarak fayda temin edemediini sayn Kprl pek iyi
bildikleri iin, herhalde tarih etdlerinin tam, przsz ve yanlsz olmalarnda srar
edeceklerini sanmam. nk bugn iin kendi vesikalarmzla byle bir ey yapmak,
hele hekimlik tarihi iin, imknszdr. Yalnz benden sonra yazmaa balayanlar
dzeltilmi eyleri ele almazlar ve beni hatalarmla birlikte kopya etmekte devam
ederlerse kabahat kimde?
Baka bir rnek vereyim: Trkiyede tp ilmini yeniletirmek isteyenler, bir de
cerrahhane amlard. stanbul niversitesinin Tp Tarihi Enstits bunun saray dnda
ve Marmara kenarnda, Sinanpaa kk civarnda aldn yazmtr.12 Baka bir
yazc buna bakarak ayn dvay tekrarlamtr. Fakat biz resm belge nerederek bunun
doru olmadn defalarca gsterdiimiz halde13 Takvim-i Vekayide kan devlet
vesikasna deil, bir ecnebi yazcnn kitabna itibar olunarak, yanl dzeltilmemitir.
Bu kurumu vcuda getiren Fransz cerrahnn ad eski kitaplarda, eski yazlarla
Sddkalr eklinde yazld iin, Fransz seyahatnamelerinde bularak Sad de
Gallire eklinde olduunu drt defa nerettiim bu isim hl acayip ekillerde
yazlagelmektedir.14
Fatihte tp medresesi olmad, Edirnedeki Dr--ifann yanndaki medresenin
tp tedrisi iin yaplmadn pek ok yazdm halde akademik rtbeliler ve onlarn
rtbelerine bakarak baka yazclar hl Fatih ve Edirnede tp medreselerinden
ehemmiyetle bahsediyorlar.15
Bunlara bakarak Kprly bir cihetten hakl grebilirim. Fakat resm devlet
belgesine aykr olan ecnebi yaynlarna fazla nem veren, yanllarn dzeltilmi
taraflarn dikkate almayp ayn hatalar tekrarlamakta gafletle devam eden yazclar
gibi, Fuat Kprlnn kendiside memlekette hakik ilim aratrclarna hs olan
yanllar itiraf etmek ve dzeltmek usulnn henz cidd bir alma yoluna girmemi
olduunu sylemekle ayn hatay ilemi olmuyor mu? Ve ilim tarihi yazmaa
zenenleri topyekn Orta a zihniyeti ile illetli saymak da hata deil midir? Haydi
ilim tarihi yazmaa zenenlerin kendilerini yormayarak bulduklar ile kanaat eden
dervi kiiler olduunu kabul edelim. Fakat Fuat Kprlnn de hatalarn dzelten ve
inadna alan kimseleri, bunlarn etdlerini bilmeden alakalem i ilediklerini
sylemekle ettii insafszla ne demeli?
11
12
13
14
7
8
9
10
Bursal Doktor Osman evki [Uluda], Osmanl Tebabeti Tarihi, Birinci cilt, birinci cz, Dersaadet,
Hilal Matbaas, 1334.
Dr. Osman evki Uluda, Trk Tarihi Bir Hatra, Ulus, 15 Son terin 1943, s.2.
Osman evki Uludan yaz dizisinde sz edilen risaleler ve kitap Trk Tarih Kurumu tarafndan
yaymlanmamtr.
O.. Uluda, Haseki Darifas. Kader Matbaas, stanbul 1938.
97
dzeltilmitir.11
15
O.. Uluda, Haseki Hastanesi 400 yanda deildir, Tp Dnyas, Sene 13 (1940), s. 4319-4321.
A. Sheyl, Cerrahhane-i amire 1832. Kader Matbaas, stanbul 1931.
O..Uluda, Cerrahhane Nerede ve Nasl Ald?, Poliklinik, c. 5 (1938), s.266-267.
Yakn zamanda bu isim Fransz cerrahn bir kitap kapandan tam olarak tespit edilmitir. Bkz. Selim
Kadolu, Ad Sat-Deygalliredi, V.Trk Tp Tarihi Kongresi Bildirileri. Ed.E.Kahya, S. ar, A. Ata,
N.Y. Ouz, B.Arda. Ankara niv. yay., Ankara 1998, s.573-575.
Bu konu iin bkz. Ayten Altnta, Fatih Darifasnda Tp Eitimi Yaplyor muydu?, Tarih ve
Toplum c.27, say 161, 1997, s.35-39 ; Ayten Altnta, Sheyl nver Haklyd. Fatih Darifasnda Tp
Eitimi Yaplyordu, IV. Trk Tp Tarihi Kongresi (stanbul, 18-20 Eyll 1996) Kongreye sunulan
Bildiriler, TTK Basmevi, Ankara 2003, s.65-74.
98
Ben Fuat Kprlye unlar syleyebilirim: Kendi yanllarm dzeltmek iin

kitaplarmdan ok yaz yazdm ve nerettim. Bu bakmdan tasvir ettiiniz zmre
arasnda bulunamam. Siz imdiye kadar yazlan ilim tarihlerinin sath grl ve
ciddiyetsiz yazclar tarafndan yazldn sylemekle herkesi ortaa zihniyetile mall
gryorsunuz. Ak yaznz, kimlerdir bunlar? lim tarihimiz daha uzun zaman tam ve
hatasz olarak yazlamyacaktr. Aksini iddia etmek durumu bilmemektir. Bugn doru
diye yazlan yarn dzeltilecektir. Ben bu ii senelerden beri byle yapyorum. Baka
trlsne imkn yoktur. evkleri krmamalsnz. Hata ilemekte inat edenlere hadlerini
bildirmek bilgililer iin vazifedir. Bu gibiler varsa adlarile arnz ve insafl olunuz.
Mill tarih bakmndan nemli ve imdiye kadar yaylanlardan stn grdnz
[Osmanl Trklerinde] lim - Dr. Adnan Advarda da hata vardr. Tp Tarihi
bakmndan grdklerimizi yazmaa bundan sonraki makalelerimizde balayacaz.
Dr. Osman evki Uluda, Bir Tenkit Mnasebetile [Osmanl Trklerinde] lim
adl kitap -2-[*], Tasviri Efkr 11 Nisan 1944.
[*] Birinci makale 10 Nisan pazartesi gn intiar etmitir.
Dr.Adnan Advarn [Osmanl Trklerinde]limi, Osmanl Trkiyesinde
msbet ilimler sahasnda neler olduunu ve neler olmadn gstermek iin yazlm
bir tarih kitabdr. O, sze balamadan syledii gibi Osmanl Trkiyesinde msbet
ilimlerin 19uncu asra kadar ancak Arap ve Fars dillerindeki ilmin eksik ve bazan da
yanl bir devamndan ibaret olup, ne muhteva, ne de metod itibarile Yunan mucizesinin
arka intikalile ald ekilden ayr bir ekil olmad inancndadr. Bununla beraber
bu ilimlerin garpten fikir ve metod olarak yenilie doru yrd nadir safhalar
olmusa onlar da ehemmiyetle belirteceini sylemektedir.
nancn bu suretle hulsa eden Dr. A. Advarn kitabnda hakikaten ne tpta, ne
de msbet ilim olarak ele ald herhangi bir alanda Osmanl Trklerinin hizmeti
grnmyor.
[Osmanl Trklerinde]limin bizdeki yenilii, yerli bilgileri yabanc yaynlarile
karlatrmaktadr. lim tarihi diye yazlanlar arasnda bu tarz, bizde ilk eserdir. Ben de
dahil olduum halde imdiye kadar byle karlkl kyaslarla kitap yazmaa zenenler
bunu yapamamtk. nk ben ie baladm zaman ortada ele alnacak hibir ey
yoktu. Dr. A. Advarn baht bizden daha ok yr imi. Kendisine gelinceye kadar iyi
kt, doru yanl, tam ve eksik hayli eyler yazlmtr. Ben ie baladm zaman
durumu karlatrmak deil, mevcudu ortaya karmak mevkiinde idim. Bugn iin de
ayn dncedeyim. Gzlerimi geni ufuklara dikmek iin olann bitenin hakikati
eksiksiz olarak ortaya kmadan kyaslar yapma dnemem.
Dr.A.Advar, imdiye kadar yazlanlar, benimkiler de dahil olarak dzeltmee
dikkat etmitir. Bununla beraber o, eski kitaplarmzdan sonra neler yazdmz,
yanllarmz nasl dzeltmee altmz, eksiklerimizi tamamlamaa uratmz
grmemitir.
Onun iin bazen aldanmlar, hatt kendileri de bizim ilediimiz hatalar
ilemilerdir. Bazen bizi dzeltmeyi isterken kendileri yanllara dmlerdir.
99
Dorulttuklar yanllarmzdan dolay teekkr ederiz. Yanl dedikleri dorular

zerinde de dikkati ekmeyi bor sayarz.
[Osmanl Trklerinde]limin yedinci sahifesinden iki satr alalm: imdiye
kadar Osmanl Trkleri tarafndan yazlan ilk tp eserinin Havas-sl-Edviye adile shak
B. Murat isminde bir zat tarafndan tertip edildiini zannediyoruz. te onun bir hats
ki biz bunu 25 yl nce bir defa, 19 yl nce de ikinci defa ayr kitaplarmzda
tekrarlamtk. 5.5 Asrlk Trk Tababeti Tarihi adl kitabmn 12nci sahifesinden bir
satr alaym: lk Osmanl tp kitabn neredenler arasnda shak B. Muradn Havassl-Edviyesi bilhassa nazarlar calip idi ve ayn kitabn 18inci sahifesinde yle
demiiz: Bunu Osmanl Trklerinin ilk kitab olarak kabul etmek zaruridir.
Grlyor ki Dr. A. Advar, verilmi olan bir hkm yeniden ve kendiliinden
vermitir. Hemen syleyeyim ki ikimiz de hat ilemiiz. Ben hatm dzelttim ve Trk
tarihi tetkik kurumunda baslmak zere sra bekliyen yeni kitabmda kendimi hatadan
kurtardm, fakat sayn stad senelerden sonra hat ilemitir. Paris mill ktphanesinde
grdkleri kitab biz de orada ve Trkiyede grdk. imdi mlahazalarm sralaym:
1-Syledikleri kitap 792 H. ylnda yazldna gre bunun Mild karl
yazdklar vechile 1387 deil 1390 veya 1392dir.
2-Paristeki nshadan baka Ali Emir ktphanesinde de 30 sene nce kopya
edilmi bir nsha vardr. Bu da ayn ad tar. Fakat ikisini bizim ve birisini de sayn
doktorun grdmz baka nshalar vardr ki isim bakadr ve Mntahab- ifa-y Tb
adndadr.
3-Dr. A. Advarn bu kitab profesr Ritter ve doent A. Ate tarafndan
Bursada Ulucami ktphanesinde 2 numarada grdklerini ve kendisinin de ayn
nshay grdn kaydediyor. Grdkleri nshann ad Havas-sl-Edviye deil,
Mntahab- ifa-y Tptr, ve galiba Ulucamide deil, yine Bursa da Orhan camiinde
Haraolu ktphanesindedir.16 Malatya Mebusu B. Osman Tanerde de ayn kitabn
eski bir nshas vardr.
Dr. Adnan Advar, bu kitaptaki yazlar pek miyane bulmaktadr. Bu, onun
telkkisidir ki mnakaasna lzum grmyoruz. Asl mesele sayn doktorun ilk
Osmanl kitab hakkndaki yazlarndan sonra Hac Paann kitaplarn incelerken
dt tenakuzdadr.17 [Osmanl Trklerinde]limin 9uncu sahifesinde Hac Paann
H.783 de bir, ve 10uncu sahifesinde 771 de iki kitabndan bahsediyor ki bunlardan
birincisi shakn bildirdikleri kitabndan 9 ve ikincisi 21 sene daha nce yazlmlardr.
Dr. Adnan Advar, bizden 25 yl nce ayn hataya nasl dm? Aratrlacak bir
nokta. [Osmanl Trklerinde]limin 8inci sahifesinde o, Hac Paann Kahirede tp
tahsilinden bahsettikten sonra yle diyor Bir mddet sonra memleketine avdet eden
Hac Paa, Aydn Beyi s Bey b. Mehmet, B. Aydna intisap ve Ayasluda
16
17
O..Uluda, Eski tbbmzda deerli kitablar, lk, c.5, say 30, Austos 1935, s.421-423.
Zafer nler, Cellddin Hzr (Hac Paa) Mntahab- if I, Giri-Metin. TDK yay. 559, Ankara 1990;
Cellddin Hzr (Hac Paa) Mntahab- if II, Szlk. Haz. Zafer nler, Simurg yay., stanbul 1999.
100
almtr. Bu satrlarladrki o, Hac Paay Osmanllara mal etmemi grnyor. O

halde iki mesele kyor:
1-Hac Paa, Aydn Beyi yannda alt iin Osmanllara mal edilmemi ve
eserleri Osmanllarn ilk kitaplar arasnda saylmamtr. Bizim ve kendilerinin
yazdmz gibi shakn kitab Gerede civarnda Arkt danda yazld iin onu da
Osmanl saymamak icap ederdi. Fakat ikimiz de bunu dnmyoruz.
2-Hac Paa yalnz Aydn Beyi yannda almamtr. Orada alt
muhakkaktr, ama muhtelif kitaplardan vesika alarak, sayn doktorun tasrih etmemesine
ramen Hac Paann Osmanlln belirtebiliriz:
a) Hammer, Yldrm Byezit ve Sleyman elebinin saraynda imrar- hayat
eden mehur adamlar sayarken Timurun etibba-y mehuresile rekabet eden diye
Hac Paay tasvir ediyor. (Bak. Ata tercemesi, K.8, s.105 ve 106). Ayn tarihin K.12,
s.328inde tezyilt ksmnda yine Hac Paadan bahis vardr.
b) Terceme-yi akayk Mecd (s.74), Knhl-ahbar - li, c.[?], s.114, Hac
Paay Osmanl olarak gsteriyorlar.
Hac Paa sonradan Aydn Beyine intisap etmi olsa bile Osmanll hakknda
gsterdiimiz bu kadar deliller karsnda onun eserlerini de Osmanl saymak doru
olurdu ve ite bu bakmdan Dr. Adnan Advarn ilk Osmanl tp kitab bahsindeki hatas
genitir. [Osmanl Trklerinde] lim kitab ile sahifelerinde yanl yazmakla kalmam
2-3 sahife sonra da tezada dmtr.
in can alacak noktas udur: Bizim eski hatlarmza iaret etmek istenirken
yeni hatlar yaplmtr.
[Osmanl Trklerinde]limin s.11 hiyesinde bana olum diyen Bursal Tahir
Beye uyarak bir tp kitabmzn Hans Bart tarafndan Almancaya evrildii hakkndaki
yazlarm dzeltilmi. Hakldrlar. Teekkr ederim. Bunun hat olduunu sonradan ben
de renmitim ki bahsettiim yeni kitabmda bu rivayete yer verilmemitir.
[Osmanl Trklerinde]limin s.12de sayn yazc Aksarayl Cemaleddinin
talebesine medrese yolunda Meyiun), medrese avlusunda, direklerarasnda
Revkiyun ve medresenin dersanesinde olmak zere ders vererek bunlar snfa
ayrdn yazmaktadr. Fatihte de ayn tasnifi daha mtekmil olarak ibtida-y hari,
ibtida-y dahil ve sahn adlarile grmekteyiz. Biz de memleketimizde grlen her
eyi garpl kaynaklarla karlatrmak yolunda olsaydk Hammerin tarihine bakarak
ayn tasnifin Yunanllarda bulunduunu sylerdik.
Dr. Adnan Advar, Hac paadan bahsederken Bu Trk hekiminin isminin baz
kitaplarda Hayrettin gibi yazld vaki ise de ... (s.8) diye yazd cmlesile dahi zhul
ettiini sanrm. Hayrettin adnda bir Trk hekiminin Bursada Ulucami ktphanesinde
Hulasa-tt-tp adnda bir eseri vardr ve H. 857 tarihini tamaktadr. Hac Paa ise H.
815de lmtr. Acaba bu eser sonradan kopya edilmi ve baka imza m atlmtr. O
devirdeki kitaplar arasndaki benzerlii ve ayn kitabn birka kii tarafndan terceme
edildii de dnlr. Kesin hkm vermek mmkn deildir. [Osmanl
Trklerinde]limdeki nemli grleri incelemekte devam edeceiz.
101
adl kitap -3-, Tasviri Efkr, 12 Nisan 1944.
[*] Bundan evvelki makaleler 10 ve 11 Nisan 944 tarihli nshalarmzda intiar etmitir.
Dr. Adnan Advar, Bursada Yldrm tarafndan alan Dr--ifay ilk Osmanl
tp medresesi olarak gsterdiimiz iin, yine bizim tarafmzdan ortaya karlan 802
Ramazan tarihli vakfnamede tedrisata dair bir fkraya tesadf edilmediini
yazmaktadr. Yalnz eski zamanlarda her yerde olduu gibi bu hastanede de usta
tabiplerin rak yetitirmi olmalar mmkndr (s.13) szlerile hatmz hafifletmekte
muallim ve talebe kelimeleri yerine usta ve rak tabirlerini kullanmaktadr.
Evet, vakfnamede tp dersi verileceine dair kayt yoktur. ark dr-ifalarnda dahi yoktur, ama bunlarn hem hasta tedavi eden hem de hekim yetitiren
kurumlar olduunu tarihler yazar. (Bak. Medeniyet-i slmiye Tarihi - Corci Zeydan).
slam medeniyetinde bu byle olagelmiti. Muallim ve talebe, yahut usta ve rak
demekle meselenin mahiyeti deimez, ve tp derslerini t Kanuni devrine atmak
devletin o zamana kadar yaatt medeniyetle badaamaz.
Tp tahsili iin mevcut telakkiyi zamann baz kitaplarndan alalm:
1-...Mizacn hassasiyetinden ve menfaatinden ve mazarratndan Trk dilince
erheyleye. T ki kalan dillerde bir nice kiiler snrak ola. Murat olu shak.
2-Bu nshay grdk ki farsce ve pehlev dilince karlk dzlm ve hem
perakende olmu, diledim ki gcm yettke zm Trkye dndrem ve her
mptedlere sn eyliyem. Cerrah Mesut.
3-Bu kitab Trk dilince yazdm, ol ecilden kim kavm-i rm Trk dilin
syler. erafettin.
4-Tabip dahi gerektir kim... ok kitaplar okuyup bimarhanelerde ok dnm
ola. Sinoplu Mumin.
Bu satrlar o zamanlarda hekimlik alannda ustalk ve raklktan stn bir
hareketin varolduunu gsterir. Bu szlerimiz faraziye saylabilir, fakat [Osmanl
Trklerinde]lim yazcs bundan daha ar faraziyelere kendisi yer vermektedir.
Bergama kads tarafndan trkeye evrildiini yazd bir kitabn tarihini bulamaynca
bunun H.858 de Demirta Paa olu Umur Bey tarafndan vakfedildiine bakarak yle
diyor: Bu eserde yukarda bahsettiimiz Havas-l edviye kadar eski, belki ondan daha
evvel trke yazlm bir tp eseri olacaktr. (s.8) ki sayn doktorun bu szleri faraziye
ve tahmindir. Sayn stad, Umur Beyin vakfettii tarihle shaka ait kitabn yazl
tarihleri arasnda 65 yl fark olduunu elbet hesap etmilerdir.
Dr. A. Advar, zerinde ok dnlm ve konuulmu olan Tbhane
kelimesini Misafirhane diye terceme ediyorlar (s.30). Galiba Evliya elebiye uymu.
Evliya elebi de Tbhaneleri Ehl-i sefer yende ve revendeye konup gmee
mahsus hane-i b minnetlerdir diye tasvir etmekle Dr. Adnan Advar gibi oralarn
misafirhane olarak gsteriyor ama bu yeter bir vesika deildir. Hammer de Evliya
elebinin aksine olarak buralara yabanclar iin hastane diyor, o da dr--ifalarn
102
amme-i enma mahsus olduunu muhakeme etmi deildir. Biz Tbhanenin ne

demek olduunu iki ahit gstererek tarife alacaz.
1-Sleymaniye vakfnamesi tbhaneleri ifa bulmu hastalarn dknlklerini
ve zayflklarn giderinceye ve toplanncaya kadar istirahat edecekleri yerler, diye tarif
eder. Bu bakmdan bu kurumlar zamanmzn anlayaca tbirle nekahethanedir.
2-ehzade Mehmet vakfiyesi de buralardan gariplerin istifade edeceklerini yazar.
Bu bakmdan da oralara Darlceze demelidir ve grlyor ki Dr. Adnan Advar bu
kurumlara misafirhane demekle hakikati sylemi olmuyor. Tbhaneler muhtelif
maksatlarla kurulmutur.
Sayn mellif, Fatihin vakfnamelerine bakarak onun bir tp medresesi yaptrp
yaptrmadn ksa bir aratrmadan gemitir. Fatihin vakfnamesini de grm
olan staddan daha kesin, daha kati fikirler beklemekte haklyz. Bildirdikleri gibi orada
bir tp medresesinden bahseden yalnz ilmiye salnamesi deildir. V. B. Stern de orada
bir tp medresesi olduundan bahseder. Trk muharrirlerinden bir ka da ayn dvay
tekrarlar, fakat kaynak gstermezler. Dr. A.Advarn vakfnamelerde bulamadklar
eyi biz de senelerce aradk. Meraklarn gidermek zere syliyeyim ki Fatih tp
medresesi hakknda vakfnamelerde bir kayt olmad gibi vakflar umum
mdrlnn elde bulunan kaytlarnda o medreseye mderris tayin olunduuna dair
bir tek satr bulamadk. Topkap saraynn arivinde ve Baveklet arivinin tasnif
edilmi olan evrak arasnda da byle bir ey yoktur. O halde kesin olarak yle
diyebiliriz: Fatihte tp medresesi dnenler vehme kaplyorlar.
Sayn doktor, bana byk bir yanl atfediyor. Mesele Akemseddinin Kitab-
tbnda veraset ve sirayet meselesine dairdir.
Sayn A. Advar, bu kitabn Akemseddine ait olmadn ve asl risale yedi
buuk varaktan ibarettir demekle iki yz sahifeye yakn bir kitabn ikinci ksmnn
dikkatsizlikle Akemseddine atfedilmi olduunu yazyor (s.36).
Yirmi sekiz yl nce okuduum bu kitab, o vakitler belki hat etmi olduum
dncesile tekrar inceledim. Hatta ok dikkatli kitap uzmanlarndan birkann
yardmn rica ettim ve anladm ki Dr. Adnan Advarn bize balad yanl ortada
yoktur. Kitap, mecmua deil mstakil eserdir, syledikleri gibi yedi buuk varaktan
ibaret deil, byk bir kitaptr. Yedinci sahifeden itibaren ilk ksm bitiyor ve hemen ara
verilmeden baka fasla geiliyor ve sona kadar byle fasl fasl devam ediyor.18
Muhterem A. Advar kukuya dren nokta belki de ilk sahifedeki Kaale
mellif-i hzih-ir-risale Mehmet B. Hamzatl-mukallep (mulkkap olmal) bi
Akemseddin... satrlar olmal ki bunlarn kuku uyandrmas mmkndr.
Bu cmleyi aydnlatrsam sayn doktorun bizi hatal grmesinin nne gemi
olacam umarm: Yukarda yazdm cmlede ad geen Mehmet Akemseddinin
kendi addr. Hamza ise babasdr. Cmledeki mkallep kelimesi mlakkap
olacaktr, yanl kopya edilmitir. Bunun mnas Hamzann olu Akemseddinin asl
ad Mehmet olup son adn lkap oluudur. Burasna iaret ettikten sonra yine ibaredeki
risale kelimesinin kitap manasna geleceini sayn [Osmanl Trklerinde]lim
mellifi elbette pek iyi bilirler. Bu risalenin mellifi dedi ki... manasna gelen Kaale
mellif- i hzih-ir-risale kelimelerine gelince: Eski kitaplarda, hatt mezar talarnda
filnn lisanile filnn elile yazlm mnasna gelen Kaaleh bi lisanih ve ketebeh
bi yedih, Kaaleh bi nemikah ve ketebeh bi kalemih cmleleri, filn kitab u
sylemi, bu yazmtr, mnasna gelir. Hapsolunmu bir mftnn bulunduu dairenin
kubbesine kan talebesinin, aadan sylenenleri not ederek vcuda getirilen byk
fkh kitabn sayn A. Advarn bildii muhakkaktr.
O halde bizim zikrettiimiz kitap Akemseddine aittir. Asl hata diye sylenecek
kitabn addr ki, Adnan Advar ona dokunmuyor. Biz kitabn adn Kitap- tp diye
gsterdik. Osmanl mellifleri, bunu Madde-tl hayat diye yazmtr ki bundaki hata
Bursal Tahir Beye ait deildir. nk bu cilt baslrken Tahir Bey ar hasta idi.
Kitabn tashihi bakas tarafndan yaplm ve isim, Maide-tl hayat olmak lzm
gelirken Madde-tl hayat eklinde kmtr. Bu ismin verilmesine sebep kitabn
metninde yazldr. Biz bunu sadece Kitap- tp diye gsterdik.
Grlyor ki sayn Adnan Advar, bize atfettii en byk ve en nemli bahiste
hatamz karmak isterken kendisi hata ilemitir ve btn bunlar ortada durup
dururken ortaya acaba diye kuku atmakla bizce yerinde olmayan satrlar yazmtr.
Eldeki vesika, yani kitap bu kukunun yerinde olmadn gstermektedir. Devam
edeceiz.
adl kitap -4-, Tasviri Efkr, 14 Nisan 1944.
[Osmanl Trklerinde]lim kitab bir eseri baltalamtr ve Sabuncuolu
erefettinin Cerrahiye-i lhaniye adl kitab19 hakkndaki satrlar yerinde olmayan
szler tekil ediyor. Eseri Zehravinin Et-Tasrifi ile karlatran Dr. Adnan Advar
yle diyor: Neticede anlald ki pek ehemmiyetsiz baz mahede ve mtalalar bir
tarafa braklrsa bu eser Et-Tasrifin tercemesinden ibarettir (s.36).
Resimlerle ssl olmak bakmndan mzede saklanan bu kitabn muhteviyat
hakikaten yazcsnn akl ermez keiflerinden bahis deildir. Yalnz devrin en iyi bir
cerrahlk kitabdr. Sayn [Osmanl Trklerinde]lim yazcsnn eserin terceme ve bir
iki ilveden baka bir ey olmadn sylemesini vemiyeceiz. Af buyursunlar, ama
her kitaba byle gzle baklrsa bni Siny da skartaya karmak icap eder. nk o
da kendisinden eskilere bir eyler ilave etmekle kalmtr ve onda da Yunan
tababetinden ok eyler bulunur. lim anlam zamanmzda da biraz tercemedir, ona bir
eyler katmaya muvaffak olana ne mutlu. imdi de mesel, bir tberkloz kitab
yazmaya kalkan kimse biraz da [K.E.] Rankeyi terceme etmi olmaz m?
19
18
Mddatl-Hayt, Akemseddin Hayat ve Eserleri. Haz. Ali hsan Yurd & Mustafa Kaalin. Marmara
niv. lahiyat Fak. yay., stanbul 1994, s.369-377.
103
lter Uzel, erefeddin Sabuncuolu Cerrhiyyetl-Hniyye I-II. Ankara 1992; Dr. Osman evki,
Bebuuk Asrlk Trk Tabbeti Tarihi. Sadeletiren lter Uzel. Kltr Bakanl yay., Ankara 1991,
s.186-187.
104
Msaade buyururlar m ki Edirnede yaplan Dr--ifa bahsi zerinde biraz

duralm.
Dr. Adnan Advar, buras iin Avrupa hastanelerine esas olduu yolunda
naklolunan bir s-i tefehhmden baka bir ey deildir (s.51) diyor. Sayn yazc yine
ok eski bir kitabmz ele alm ve bu messese hakknda gazetelerde, mecmualarda
yazdklarm, hatta ikinci tarih kurultayndaki tebliimi hesaba katmamtr. 1937de
ufak kitapk halinde kan yeni etdlerim, bugn [kinci Trk Tarih] kurultayn
teblilerini cemeden kitabn 727 nci sahifesinden itibaren hayli yer igal etmektedir.
Orada yle diyoruz: Ortaadan sonra Avrupada moda olan, bir merkezden idare
olunan hastane binalarnn yaplmasnda Trkler, Avrupallara takaddm etmilerdir...
ve bunu syledikten sonra izahat vermiizdir. Dr.Adnan Advarn ie s-i tefehhm
demeden nce btn yazlarmz grmesini ok isterdik.20
Yine Edirne Dr--ifasnn Gurlit namnda bir mimar tarafndan sonradan
tasvir edilmi bir pln deitirerek Rifat Osman tarafndan bir makaleye ilave
olunduunu yazan [Osmanl Trklerinde]lim kitabnn bu pln zerinde biraz
durmasn dilerdik. Biz Gurlit plnnn [Osmanl Trklerinde]lim kitabnda nasl olup
da yer aldna hayret ediyoruz. Vaktile bizim de aldandmz bu pln sama bir eydir
ve hakikati gstermez.21 Bu hususta da uzun yazlarmz hatta gazetelerde
mnakaalarmz vardr ki sayn doktorun bunlar grmedii anlalyor.
[Osmanl Trklerinde]lim kitabnda Rifat Osmana izafe edilerek Byezit
vakfiyesinin kaybolduu yazlmaktadr (s.51). Halbuki vakfiyenin kopyas bizim
elimizdedir ve hakikaten onda Medrese-i tbbiyeden bahsedilmemektedir.
[Osmanl Trklerinde]lim kitab muharriri, Yavuzun Msr seferi esnasnda
amda Halim adl bir tabibin lm zerine padiahn pek mteessir olduunu
yazyorsa da satrlar bana uyan Galip Aty [Ata] hatal buluyor. Bunu daha nce ben
yazdm. Benim de kimlerden etki duyduumu sylemesi insafllk olurdu. Dr. Adnan
Advar, Halim Kastamonulu air ve padiahn hocas olan zattr. Tp ile megul olan
Halim ise Fatih zamannda yaam... (s.56 hiyesi) szlerile bize pek byk bir hata
daha atfediyor. Ltfen dikkatimizi biraz aalm. Biz Trk Tababeti Tarihi adl
kitabmzn 157nci sahifesinde Bursal Tahir Beyden alarak aynen u szleri yazdk:
Ulema-y eriattendir, Kasimiye namnda bir telif-i tbbsi vardr. Amasyal olup 922de
amda vefat etmitir. Yavuz Sultan Selim marnileyhin cenaze namaznda bulunarak
pek ok beyan- teessr eylemilerdir. nsaf dileriz. Biz Halimiye hekim demedik ki
yanl i yapm olalm. Hatta ak olarak ona Ulema-y eraittendir demekle hakikati
yazmtk. Hatamz nerede? Ve Dr. A. Advar niin bize yapmadmz eyleri
atfediyor?
Yine [Osmanl Trklerinde]limde u satrlar vardr: Ettiba-y hassadan
Hayatzade Mustafa Feyzi efendinin Resail-l mfiye fi emraz-l mkile adl be
risaleden mrekkep ki buna Trk hekimleri arasnda Hamse-i Hayat ad verilmitir

trke bir kitaptr (s.111).22 Halbuki Hamse-i Hayat baka, teki yine baka
kitaplardr. Mustafa Feyzinin bunlarla beraber dokuz kitab vardr, sayn Dr. bahsi ok
kar[tr]m.
Ufak bir nokta: 4nc Muradn hekimbas Emir elebiden bahsedilirken
(s.107) onun Nezipte [Nizip] zehirlendii yazlmaktadr. Vaka tafsilatile mehurdur.
Fakat [Osmanl Trklerinde]lim kitab Nezibin neresi olduunu bildirmiyor. Topkap
saraynda bir mevki mi, memlekette bir kasaba m?
Bir nokta daha: Sayn Dr. Sleymaniye Dr--ifasnn ve tp medresesinin
yerini tespit etmekteki hizmeti bakasna balyor ki (s.57) yaptm ilerle
vnmekten nefret ettiim halde bunlarn bakasna mal edilmesini de istemem. Bu
kuralarn yerlerini ilk yazan galiba bendim.
nemli bir meseleye dokunaym: Trk hekimleri frengi hastalndan ok
bahsetmilerdir. Bu hususta [Osmanl Trklerinde]lim kitab (s.47), ikinci Byezit
zamannda Morada Modon kalesinin zapt esnasnda bulunan ve Alim-i cerrahin adile
trkeye evrilen kitaba bakarak Dr. Fuat Kmilin [Beksan] bir makalesini ele
almaktadr.23 1500de terceme olunan kitabn 23nc faslnda frenk uyuzunun trl
almetleri ve ilalar yazldr.
Frengi hastalnn Avrupada eskiden dahi mevcut olduu hakknda ileri geri
hayli szler sylenmise de, genel inan bu hastaln spanyollar tarafndan
Amerikadan getirildiidir. Dr. Hulsi Behetin etdne gre hastalk ilk defa olarak
1493de Barselon[a] ehrinde grlm ve dnyaya oradan yaylmtr. Zikrettiimiz
tarih Kristof Kolombun Amerikadan ilk dnd 15 Mart 1493e tevafuk ediyor. u
halde Amerika yolculuu yapanlar, dndkten sonra hastal spanyaya alamlardr.
imdi frengiden bahsedip tarihe geen belli bal yazlar ksaca gzden geirelim:
1-1494 de bizzat frengiye yakalanm olan Urlih von Htten [Ulrich von Hutten]
bu hastalk hakkndaki yazlarn 1519 yazmtr.
2-Frakastor (1478-1553) seneleri arasnda yaadna gre frengi hakkndaki
yazlarn 1520 den nce yazamaz.
3-Salamak [Salamanka] niversitesi profesrlerinden Andre Alkazarn yazlar
1573de kmtr.
4-Rabelaisnin hastalk hakkndaki iiri hakknda tarih bilmiyorsak da, onun
1553 de ldne gre eserini nihayet 1530dan nce yazd dnlemez.
5-Alessandro Beneditti adnda olup Padovada profesrlk etmi bir zat vardr ki
bu zat Kandiyede ve Morada hastal tanm, rzn ak olarak yazmtr. Hatta
22
20
21
Arslan Terziolu, Edirnedeki II.Bayezid Hastahanesi ve tp tarihi asndan nemi, Bifaskop, 15

(1985), s.16-25.
C.Gurlitt, Edirnedeki Yaplar, yay.haz. M.zer, Edirne, Yre Derg. Yay., 2006, s.56 (Die Bauten
Adrinopels, II Orientalisches Archiv, Jhrg.1 (1910/11), Hft.2, S.54, Abb.12).
105
23
Ali Haydar Bayat, Tp tarihimizde hekimba Hayatizdeler, Tp Tarihi Aratrmalar, say 6, 1997,
s.109-120; Nuran Yldrm, Hayatizade Mustafa Feyzi Bin Abdullah, Trkiye Diyanet Vakf slm
Ansiklopedisi, c.17 (stanbul 1998), s.16-17.
Fuat Kmil Beksan, Avrupada Frengi Tarihini Alakadar Eden Trke Bir Vesika, Trk Tp Tarihi
Arkivi, c.3, No 10 (1938), s. 49-51.
106
domuz yaile yaplm civa merhemi tavsiye etmi, civann azda hasl ettii rzalar
bildirmitir. Bu zatnda 1483-1500 seneleri arasnda doup 1525 de ld dnlrse
o da kitabn 1500 den sonra yazm olacaktr.
Bunlara bakarak Dr. Adnan Advarn Akemseddine atfolunana kitap
hakkndaki kukusunu bizde Alaim-i cerrahin hakknda kafamzda duyuyoruz. 1493 de
Amerikadan dnen gemicilerin getirdii hastalk rzgr gibi hz olan grip salgn
nevinden deildir ki etraf hemen bulatrversin. Hastalk Cenovaya, Napoliye ve
Fransaya yaylm, ticaret yollarn tutarak teye beriye sramtr. Bu, zamana
muhtatr ve hi bilinmiyen bir hastalk Alaim-i cerrahindeki tafsiltile hele drt asr
evvel yazlamaz. Hastaln Franszlara atfedilerek frenk uyuzu, frengi gibi isimlerile
anlmas da zaman iidir ve hastaln yaylmas dikkati ekmesi, incelenerek rznn
tesbiti ve bugn dahi muhafaza edilen tedavi elemannn keif ve tatbiki, bahsedilen
kitabn ele olunduu tarihe smaz.24
Sayn Dr. Adnan Advarn kl krk yarmaya alan ettleri arasnda bu noktay
bize pek zayf olarak, hatta hi tetkik olunmam grdk.
(Bu yaznn da arkas gelecek).
Dr. Osman evki Uluda, Bir Tenkit Mnasebetile [Osmanl Trklerinde]

lim adl kitap -5-, Tasviri Efkr, 18 Nisan 1944.
[Osmanl Trklerinde]limin tahlili ile urarken, onda yabanc hekimlerin
Osmanl saltanatnda oynadklar rollere dair satrlara da rastladk. Sayn yazc
Portekizli Fonsecann latince bir eser yazdn ve bunda 16nc asrda Almanyada
hkm sren bir hastalktan bahsettiini bildirmektedir. Osmanl tarihleri Fonsecay
yakndan tanrlar. Alman yazcs V.B. Sterne gre Konnigliyano adndaki Yahudi
hekimle beraber Kont Virmund bu adamla sacaya tekil etmilerdi. Trkiyenin
aleyhinde ve muhtelif devletler hesabna alyorlard. Hatta bahsedilen Portekizli
hekim Trkiyeyi arn paralanmasna tevik ediyordu.
Osmanl Trkiyesinde yabanc hekimler arasnda bir de Mavrokordato vardr ki
bu zat [Osmanl Trklerinde]limde Karlofa mzakeratna itirak etmi ve sadrzam
Kprl Hseyin paa ve Reis-l kttap Rmi efendi yannda en nfuzlu adamlardan
birisi kesilmitir diye tasvir olunmaktadr (s.114). Bu satrlarda birisi izaha, teki
zerinde durulmaya deen iki nokta vardr, bakalm:
1-Karlofa mzarekesini idare eden Kprl Hseyin paa, yine Kprllerden
Amca zade Hseyin Paadr. Tarihlerimiz onu bu isimle tanrlar.
2-Murahhaslar arasnda bulunan ecnebi hekimi biz Mavrokordato deil,
Timonolu diye bilmekteyiz ecnebi hekimi biz Mavrokordato deil, Timonolu diye
bilmekteyiz. ngiliz balyozunun terceman olduu halde Trkiye hizmetinde alan bu
24
Nuran Yldrm, Al'im-i Cerrhn zerine Baz Yeni Bilgiler, I.Uluslararas Trk-slm Bilim ve
Teknoloji Tarihi Kongresi, T, 14-18 Eyll 1981. Tp-Di Hekimlii-Eczaclk Tarihi Bildirileri, II,
stanbul 1981, s.174; N.Yldrm, Alim-i Cerrhnde (1505) Frengi, Tp Fakltesi Mecmuas, 54
(1991), s.353-360.
107
yabanc hekim, hiyanetinin sezilmesi zerine arkadalarndan birinin tabancasile kendini

ldrmeye mecbur kalmt. (Bak. Rait Tarihi, c.5, 17).
Bahsedilen Movrokordato ise Trkiye aleyhinde ayr marifetleri olan yabanc
hekimlerden biridir.
Dr.Adnan Advarn en ar ithamlar mer ifa hakkndadr.
ktiza-yi hikmetin izhar- kudret klmaa
htilaf- tab ile azad klm hemniin
diyen ve kimyada baz maddelerin kaynamalarn sylemekle uraan mer
ifa hakknda hayatta vasl olduu mevkiden memnuniyetsizlik beyan eden bu hekim
denmektedir. Onun bir eserindeki mukaddimeyi mnasz buluyor. Yine ustalk
raklktan bahsederek mer ifanin bu kabil hekimlerden olmas muhtemel olduu
gibi, onun talebesi yani ra olan saray hekimlerinden Bursal Ali efendi de ayn
snftan olsa gerektir (s.145) diyor ve belge gstermiyen hkmler birbirini
kovalyor.25 mer ifanin amda Hanne adnda birisinden hekimlik rendiini,
sonra bunu yeter bulmayp Avrupaya gittiini yazan Tercman- Ahval kitaplar
okumasaydm (Bak.Vefiyat- Ayn- Bursa Bursada Orhan ktphanesi) belki ben de
Dr.Adnan Advara katlacaktm. Evet, syledikleri gibi mer ifade mistik ruh
vardr. Akemseddin de Mi-kibrit-i erifi ryada kefetmitir. Fakat bu grn
syleyi biraz da zamann modasdr. Fracastor da frenginin cva ile tedavisini heyecan
verici slupla yazd bir iirinde tahayyl ettii bir obann Apollona hakaret etmesi
dolaysyla Allah tarafndan korkun bir hastalkla cezalandrldn ve hasta obana
ifa bulduu takdirde Allaha kurbanlar adadktan sonra ona bir rya grdrerek
obann cval su iinde defa banyo yapmak neticesinde ifa bulduunu yazmakla
baka yerlerde de mistisizm olduunu nasl dnmiyelim? (Bak. Hist. Illus. de la Med.Ren Dumesnil).
Dr. Adnan Advar, zavall mer ifanin mezar tana da dokunuyor ve bunun
gya kendisini takdir eden bir ecnebi tabip tarafndan yaptrldnda phe ediyor
(s.141). Bu kuku niye? Mezar talarnn kimler tarafndan yaptrld hakknda senet
aramak det olmamtr. Bu hususta en doru malmat mezarclar verebilir. Bursal
Tahir Bey de ben de, otuz yl nce mezarcl babasndan miras olarak alan bir
ihtiyardan o mezarn Krm muharebesinde Trkiyeye gelen yabanc bir hekim
tarafndan yaptrldn iittik. Yazdan anlayan ve bunlarla devir dahi tayin eden Dr.
Adnan Advarn bu mezar tana bakt takdirde onun 1742 deki yazlara
benzemediini ve ok sonra yazlm olduunu teslim etmekte tereddt etmez ve
bundan bahsederken gya diye phe uyandrc bir kelimeye yer vermez.
[Osmanl Trklerinde]lim kitab Emir elebiden bahsederken ona bu devrin
en mhim tabibi diyor ve ilave ediyor: Her halde eserinin mtalas ile bu Emir
elebinin malmatl ve bilhassa zeki bir tabip olduu anlalmaktadr (s.107).
Msaade buyururlar m Emir elebinin mehur kitabndan u satrlar nakledeyim:
25
Feridun Nafiz Uzluk, Bursal Tabip Mevlev mer ifa Dede, Dirim, c.25 (1950), s.170-75;
F.N.Uzluk, Bursal Hekim Ali Mni Efendi, D.T.C.F. Dergisi, c.7 (1950), s.329-337.
108
Eeri lisan- Trkde bn-i erif namna Yadigr ve Mntahab- ifa namna
olan nadirei rzigrn cem- tahsili ve Hac paa merhumun tpta olan teshili beyn-en
ns mehur ve mtedavildir ama irad- lgat- arabiye ve elfz- terakme-i vahiyeden
tehai klmamtr ve yine msaade buyururlar m ki Emr elebinin mehazlarn kendi
kitabndan sayalm? te:
Kanun, ifa, minhac-l beyan, tuhfe, saadiye, muciz, erh- i muciz, kmil-ssnaa, tervih-l-ervah, zpde, mil, takvm-l edviye, takvm-l ebdan, mecmua-tlmcerrebat, mirat-l-beyan, zahire-i Harzemah, havi....
Ve grlyor ki malmatl ve devrin en mhim tabibi kelimelerile
vasflandrlan Emr elebi, ortaya yepyeni bir tp ilmi km bulunduu devirde, yani
17nci asrda ortaa kitaplarndan baka mehaz kullanmamtr. Tp ilminin inkilap
geirdii zamanda Emr elebinin kitaplar geriliin eseridir. Emr elebiye ben de
kendisi gibi acrm. nk o, drdnc Murat tarafndan afyonla idam olunmutur ve
bu, Osmanl tarihinin mehur cinayetidir. 26
Dr.Adnan Advarn bana hocalk etmi bir bym olduunu sylemeliyim.
Genlikte uyanan sevgiler kolay kolay silinmez, hatt artar. Buna emin olduunu
bildiim hocamn kitab hakkndaki incelemelerim de bilirim ki, olgunluk ve ciddiyetle
karlanacaktr.
Benim uzun sren tenkitlerimin hedefi ilim tarihi yazmann gln
gstermektir. Bu etin yolu amak istiyenler elbette birok zorluklarla
karlaacaklardr. Eserlerin domas kafa yorup etd etmekle olur, tekemml iin tenkit
en tesirli bir elemandr, ve tenkit lyk olan eserler iin yaplr. Byle bir ii zerine
alanlar kelimelerin rengini ve eklini mesele yapmazlar. bandayz. Hisse deil fikre
itibar ederiz. Aziz hocamdan da ricam, yazlarma sivri kelimeler girmise bunu eski
talebesinin heyecanna balasnlar. (Son).
Dr.Osman evki Uluda disputes Professor Fuat Kprls review of

Science among the Ottoman Turks by A.Advar
When published in 1943, Dr. Adnan Advars Osmanl Trklerinde lim
(Science among the Ottoman Turks) met favorable criticism, especially from
Professor Dr. M. Fuat Kprl who praised Advars work for his objectivity.
On the other hand, Kprl pointed out that some authors, devoid of criticism,
used to describe Ottoman history of science and medicine as imaginary and
nationalistic. The medical historian Dr. Osman Sevki Uluda whose works were
referred to by Dr. A.Advar in his Science among the Ottoman Turks, published
in the daily Tasvr-i Efkr a series of articles pointing to Advars shortcomings
regarding Turkish medical history. In these articles Dr. Osman evki also
responded to Fuat Kprls general assessment of studies on Turkish history of
26
Bkz. Suzan Bozkurt, IV. Muratn Saray Hekimi Emir elebinin En-Muzect-Tbb Eserinde Dahili
Hastalklar. stanbul niversitesi Salk Bilimleri Enstits Doktora Tezi. stanbul 1989.
109
medicine to date. The present paper aims to bring to light the criticism
forwarded by F.Kprl, A.Advar and O.. Uluda and re-evaluate based on
present day researches.
Key words: Osman evki Uluda, Adnan Advar, Fuat Kprl, Osmanl
Trklerinde lim, Trk tp tarihi; Anahtar kelimeler: Osman evki Uluda, Adnan
Advar, Fuat Kprl, Science among the Ottoman Turks, Turkish medical history.
110
OSMANLI BLM ARATIRMALARI

DERGSNN YAYIN LKELER VE YAZIM KURALLARI
Osmanl Bilimi Aratrmalar (OBA), bilim, teknoloji ve tp tarihi ile temel ve
uygulamal bilimlerin tarihini ele alan aratrma makaleleri, eviri ve tantm yazlar
(bilimsel toplant ve yaynlar) yaymlamay hedefleyen hakemli bir dergidir. Derginin
ncelikli amac, Trk bilim tarihi konusundaki aratrmalar yaymlayarak, bu bilim
dalnn geliimine katkda bulunmaktr. OBA'nn yayn dili Trkedir. Dergide,
ngilizce, Franszca ve Almanca makaleler de yaymlanabilir. 1995 ylnda yayna balayan
dergi, 2001 tarihinden itibaren ylda iki say (yaz ve k) olarak yaymlanmaktadr.
Yaymlanmak zere OBA'ya gnderilecek almalarda aranan zellikler
1. almann metni drt kopya olarak bir adet disket kaydyla (PC Word) birlikte editre
gnderilmelidir.
2. A4 kada tek ynl ve tek satr aralkl baslm olan metin, boyutlar 12.5 x 18.5 cm
olacak ekilde dzenlenmi olmal; yaz karakteri olarak Times New Roman Turk
kullanlmaldr. Metin 11 punto, dipnotlar 8 punto, makale balnn tamam byk
harflerle 12 punto ve koyu yazlmaldr. Metin iindeki blm balklar sadece
ba harfleri byk 11 punto ve koyu; blm alt balklar ise, 11 punto italik ve
beyaz olacak ekilde dzenlenmelidir.
3. izelgeler ve izimler ana metnin iindeki yerlerinde, ekler metin sonunda olmaldr.
Dipnotlar sayfa altnda verilmelidir. Kitap ve dergi adlar beyaz italik, makale
balklar trnak iinde yazlmal, kitaplar yaymlayan kurumlarn adlar ak olarak
(stanbul niversitesi Yaynlar, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, vb.) belirtilmelidir.
4. Yukarda belirtilen zelliklere uygun olarak hazrlanm olan almann, ekler,
resim, ekil ve tablolaryla birlikte 40 sayfay gememesi tercih edilir.
5. Yaznn ilk sayfasnda, almann bal, yazar / yazarlarn ad ve adresleri
bulunmaldr.
6. Metin sonunda en az 100 kelimelik bir zet verilmelidir. Trke makalelerin zetleri
ngilizce, yabanc dilde yaymlanacak makalelerin zetleri Trke ve ngilizce
verilmelidir. zetlerin altnda en az er adet ngilizce ve Trke anahtar szck yer
almaldr.
7. OBA'ya gnderilen almalar, yazar ve hakem kimlii gizli tutularak hakeme
gnderilir. alma, hakemlerden en az ikisinin raporu olumlu ise yaymlanr.
almalarn gnderilecei adres:
Feza Gnergun (editr)
stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi
Bilim Tarihi Anabilim Dal
Beyazt, 34459 stanbul
Tel: 0212 455 57 00/15978; Fax. 0212 511 43 71
E-posta: fezagunergun@yahoo.com
14
ADNAN ADIVARIN BLM TARH ALIMALARI:

OSMANLI TRKLERNDE LMDEN NCE VE SONRA
Her ne kadar Avrupada bulunduu dnemin ilk iki ylnda Londrada yaam
ve 1929 ylnda Parise yerletikten sonra, yine Londrada dnem dnem
aratrma yapm ise de, Adnan Advarn Avrupadaki bilim tarihi almalar
esas itibariyle Paris merkezli olmutur.
Feza Gnergun*
Yirminci yzyln banda, matematiki Salih Zekinin (1864-1921) Dou
(slam) biliminin Bat bilimine katksn, zellikle Avrupal matematiki ve
astronomlarn Doudan aktardklar bilgileri belirlemek amacyla stanbul
ktphanelerinde balatt aratrmalar,1 Trkiyedeki yaplm ilk kapsaml
bilim tarihi projesi olarak nitelendirilebilir. Salih Zekiden sonra byk lekli
bir bilim tarihi projesine imza atan ikinci kii, Dr.Adnan Advardr (18821955). Advar, ilk projesinde, bilimin Eski Yunanda, slam dnyasnda ve on
dokuzuncu asr ncesine kadar Avrupadaki geliimini din-bilim ilikisi
erevesinde incelemitir. Trkiyeyi siyasi sebeplerden dolay terk ettii 1926
ylnda Avrupada balad ve yaklak yirmi yl sren bu proje, 1944 ylnda
stanbulda Tarih Boyunca lim ve Din [14] bal ile yaymlanmtr. Eser,
Trkiyede yaymlanan ilk genel bilim tarihi kitab olarak nitelendirilebilir.
Adnan Advarn ikinci bilim tarihi projesi, Osmanl Trklerinin bilime katksn
deerlendirmeyi amalar. 1929 ylnda Parise yerletikten sonra, baladn
tahmin ettiimiz aratrmalar sonucunda biri Pariste dieri stanbulda, iki
kitap yaymlamtr: La Science chez les Turcs Ottomans (1939) [9] ve onun
geniletilmi basks olan Osmanl Trklerinde lim (1943) [13]. Advarn
deerlendirmeleri tartmalar yaratm olsa da, bu eser, konusunda ilk bavuru
eser olma zelliini hl srdrmektedir. Advar, her iki projesini paralel
yrtmtr. Bu iki temel almas yannda, Trk bilim ve kltr tarihinin
deiik konularnda Trkiyede ve yurt dnda yazlar yaymlam,
Trkiyedeki bilim tarihi almalarn 1930lu yllardan itibaren yurtdnda
tantmtr. Aratrmalarn yrtt 13 yl boyunca Avrupadaki bilim tarihi
evreleriyle kurduu ilikileri srdrmeye nem vermitir. Bylelikle Dr. A.
Adnan Advar, Trk bilim tarihi almalarnn uluslararas dzeyde okunmasn
salayan ilk Trk bilim tarihisi olarak nitelendirilebilir.
Advar, byk ksmn 1926-1939 yllar arasnda Londra ve Pariste
yapt aratrmalarn, 1939 ylndan sonra stanbul ktphanelerinde
srdrmtr. Bu bakmdan, onun bilim tarihi almalarn Londra, Paris ve
stanbul dnemi olarak dnemde incelemek herhalde yanl olmayacaktr.
Okumak ve okuduumu dnmek nice ac gnleri bana tatl kld

Adnan Advar, kurucu ve yneticileri arasnda bulunduu Terakkiperver
Cumhuriyet Frkasnn (TCF) 5 Haziran 1925te kapatlmasnn ardndan, 1926
yl banda mebusluktan ayrlarak ei Halide Edipin tedavisi iin Viyanaya ve
oradan da Karlsbada gitmitir. Advar, TCF parti rgtnn datlmas, baz
milletvekili arkadalarnn idam edilmesi ve Rauf Orbay ile birlikte on yl krek
cezasna arptrlmas2 zerine Trkiyeye dnmemi, kendi ifadesiyle, 1939
ylna kadar Avrupada srgnde yaamtr. gal altndaki stanbuldan
Ankaraya gizlice giderek 1920de Mustafa Kemalin yannda Kurtulu
Savana katlan, Byk Millet Meclisi hkmetlerinde bakan ve BMM Reis
Vekili daha sonra Ankara Hkmetinin stanbuldaki murahhas olan,
Cumhuriyetin ilk muhalefet partisi TCFnn kuruluunda aktif grev alan
A.Advarn siyasi hayatnn bu ekilde sona ermesinin3 onu etkilemi olduu
muhakkaktr. Halide Edip, einin Karlsbad gnlerindeki4 portresini yle
izmektedir:5
Gzleri bazen Karlsbadn renkli ve parlak gklerine dalm grnr, fakat bu
mamum gzler ne gkleri, ne vadiyi, ne de etrafndakileri grr. leri donuk,
karanlk, arkalarndaki memleketi sadece kurtarmak deil, ona yeni ve garba
bakan, mstakil ve hr bir vehe vermek iin sarfedilen hizmet senelerinin
hayallerine dalmtr. Bu hayallerin ac anlar, zaman zaman bu muzlim gzlerde
birer imek gibi akar, sner...
Adnan Advar ise, Tarih Boyunca lim ve Din adl eserinin ilk
sayfalarnda Halide Edibe yazd thafta, Karlsbad gnlerini yle
nakletmitir:6
2
3
4
*
1
Prof.Dr., stanbul niversitesi, Edebiyat Fakltesi, Felsefe Blm, Bilim Tarihi Anabilim Dal, 34134
stanbul. E-posta: fezagunergun@yahoo.com; www.bilimtarihi.org
Bu aratrmalar Asr- Bkiye ve Kamus- Riyaziyat gibi iki nemli eserin telifine yol amtr. Salih
Zekinin bilim tarihi almalar hakkndaki son aratrmalar ieren bir yayn iin bkz. Osmanl Bilimi
Aratrmalar (Salih Zeki zel Says), c.VII, say 1, 2005.
Osmanl Bilimi Aratrmalar VII/2 (2006)
Erik Jan Zrcher, Cumhuriyetin lk Yllarnda Siyasal Muhalefet Terakkiperver Cumhuriyet Frkas
(1924-1925). 1.bs., stanbul, letiim yay. 2003, s.43, 53, 70, 78, 82-84, 96, 115, 118, 133, 151-52, 165.
A. Advar, smet nnnn eski muhalefet liderleriyle barma politikas erevesinde 1939da
Trkiyeye dndkten sonra 60l yalarnda bir bamsz olarak yeniden siyaset hayatna girmi ise de,
artk eskisi kadar etkin olamamtr.
Halide Edip tarih vermemekle birlikte, Advar iin gyabnda tutuklama kararnn gelmesinden sonraya,
Haziran 1926 sonrasna ait bir tarih olmaldr.
Halide Edip Advar, Dr.Abdlhak Adnan-Advarn Portresi, Doktor Abdlhak Adnan Advar (Ei
Halide Edib Advar tarafndan), stanbul, Ahmet Halit Yaarolu Kitaplk ve Ktlk T.L.., 1956,
s.33-35.
Abdlhak Adnan-Advar, Tarih Boyunca lim ve Din, c.I, stanbul, Remzi Kitabevi, 1944, s.V.
Adnan Advarn Bilim Tarihi almalar
15
ok sene evvel, Orta Avrupann bir su ehrinin mtevaz bir otel odasnda, sen
hastaln, ben de endie ve skntlarmla yayorduk Birgn, hayatta artk
yapacak bir eyi kalmam bir adam skntsyla otururken, sen birdenbire: Sen
yaamyorsun; vgter ediyorsun. Ruhunla, aklnla biraz yaasan, mesela
felsefe okusan, bu skntdan kurtulursun, dedin. Tpk hastasna ac, zehirli ila
veren bir doktor gibi idin. Bu sylediin ac fakat gerek sz beni dndrd. O
tarihten drt sene evveline kadar verdiim dersler dolaysyla okurdum. Fakat
iine dtm pek faal siyasi hayat, son drt sene iinde benden ciddi bir ey
okumak arzusunu alm gtrmt Grdm ki, bu okuduklarmn en byk
ksmn unutmuum; fakat hatrmda kalan bir ey vard: Onlar okuduum
zamanlar fikren en rahat zamanlarmd. Demek sen, hakl idin. Ksknlm
hemen geti. Ertesi gn bu kk ehrin kitap dkknnda felsefeye medhal
olacak bir kitap aldm ve baladm Ve bu, devam etti gitti. nme alan ufuk
ok geni ve temiz idi. Artk okumak ve okuduumu dnmek, nice ac gnleri
bana tatl kld.
Kzm smail Grkan ise, onun sosyoloji ve bilim tarihine olan ilgisinin
1909 ncesinde, Berlin niversitesi Tp Faklteside alt gnlerde, din
yerine bilimi koyan Prof.Dr. Friedrich Kraus (1858-1936) ile pozitivizm
zerinde yapt sohbetlere kadar geri gtrr.7 Advarn kendisi de, yllar
sonra Einstein ile grmesinde Prof. Krausun felsefeye olan ilgisi ile
kendisinin bilim tarihine olan ilgisi arasnda bir benzerlik kurmutur: Berlinde
hocam Krausun tbdan felsefeye getii gibi, ben de onun gibi tbdan ilim
tarihine gemee almaktaym.8
Londra dnemi (1926-1928)
Adnan Advar, Karlsbaddan Parise ve oradan Londraya geer.
Londrada kald iki yl boyunca bir taraftan konsoloslua hazrlanan baz
ngiliz genlerine Trke dil ve edebiyat dersleri verirken,9 dier taraftan da
British Museumun ktphanesinde (British Library) aratrma yapar.
Encyclopaedia Britannicann Trkiye maddesinin Osmanl ve Cumhuriyet
dnemi Trk tarihi blmn [34] hazrlar.10 British Museumda, eskiden beri
ilgisini eken, din-bilim ilikisini konusundaki tartmalarn tarihini irdeleyen
kitaplar zerinde alr. Amerikal fizik profesr Robert A. Millikann (18681953) konferanslarndan oluan Evolution in Science and Religion balkl
kitabn (Yale University Press, 1927, 95 s.) lim ve Dinde Tekml [0] bal
ile ngilizcede eksersiz olsun diye Trkeye evirir.11 Bu eviri ve dier
7
8
9
10
11
Kzm smail Grkan, Adnan Advar, Doktor Abdlhak Adnan Advar, s.140.
Adnan Advar, Dur, Dn, Ahmet Halit Kitabevi stanbul 1950, s.195-197; Prof. Friedrich Kraus iin
bkz. E.Akiek, Atatrkn Sal, Hastalklar ve lm, zmir, Gven Kitabevi, 2005, s.300-301.
Rza Tevfik, Tarih Boyunca lim ve Din, Akam, 3 Haziran 1944, s.2, 4.
Halide Edip Advar, a.g.m., s.38.
Abdlhak Adnan-Advar, lmi vakflar (ubat 1946), Dur, Dn, s.93.
16
eserlerden ald notlar yaklak 15 yl sonra stanbulda yaymlayaca Tarih

Boyunca lim ve Din (1944) adl kitabnn malzemesini oluturacaktr.
1936 ylnda Advar Porte dOrlanstaki (Paris) evinde ziyaret eden
air Rza Tevfikin (Blkba, 1869-1949) tankl, onun bilim-din tartmas
konusunda incelemelerini Pariste de srdrdn gstermektedir:12
Doktor Adnan bu merakndan vazgememi ve Pariste merkezden uzak, asde
ve sakin bir yerde hayat geirdii iin bu (ilim ve din) mnakaasna dair pek
muteber mehazlara mracaat etmi ve evk ile almakta devam ediyormu.
Kendisiyle grtm gn, bu mesele hakknda konutuktan sonra bu hususta
bir eser yazmak niyetinde olup olmadn anlamak istedim. alyorum dedi.
Bununla henz pek mhim felsefe ve ilim kitaplarn ve tarihlerini tetebbu
etmekte ve not toplamakta olduunu hissettimdi.
Londra gnlerinin bir zellii de, ngiliz hekimliini ve hastanelerini

yakndan tanmak iin, biri St Thomas olmak zere iki hastaneyi muntazam
olarak ziyaret etmesidir.13 Bylece, stanbulda Mekteb-i Tbbiye-i Mlkiyede,
Berlinde Tp Fakltesinde ve Rixdorf hastanesinde kazand tp bilgisini,
uzunca bir aradan sonra ngilterede ksmen de olsa gelitirme imkn yaratr.
Bu ilgisi belki de, Halide Edibin yazd gibi, onun pratik doktorluktan ok
tbbi aratrmalara olan eiliminden kaynaklanmaktadr: Laboratuar mesaisi
iin yaratlm bir adamd. Gze grnn realitelere, teferruata dikkatte, en
kk mesaide dahi kanaat peinde komakta mrnn sonuna kadar sebat
etmiti. Belki tbbn daha fazla ilmi sahasnda recherche yani ilmi
aratrmalara dayanan herhangi bir messeseye mrn vakfedebilse, phesiz
parlak neticeler verebilecek bir kabiliyeti vard.14
Paris Dnemi (1929-1939)
Einin Amerikaya gitmesi zerine Advar 1929da bir sre iin Parise
geer ve 1930da kesin olarak bu ehre yerleir. 15 cole des Langues Orientales
Vivantes (Yaayan Dou Dilleri Okulu) hocalarndan, trkolog Jean Deny
(1879-1963)den ald teklif zerine 1 Kasm 1930dan itibaren bu okulda
rptiteur de turc olarak almaya balar.16 Burada Trk edebiyat dersleri
12
13
14
15
16
Rza Tevfik, Tarih Boyunca lim ve Din, Akam, 3 Haziran 1944, s.2,4.
Halide Edip, A.Advarn devam ettii ikinci hastanenin adn vermemektedir. Bu, Advarn F.Fraserin
patolojik fizyoloji derslerini izledii St.Thomas Hastanesine yakn Kings College Hastanesi olmaldr.
Halide Edip Advar, a.g.m., s.12-13.
Ibid., s.39.
Louis Bazin, Les rptiteurs de turc, LanguesO 1795-1995 Deux Sicles dHistoire de lcole de
Langues Orientales. Textes runis par Pierre Labrousse. Editions Hervas, Paris 1995, pp.93-94. A. Advar
bu grevini 1939 yazna kadar srdrmtr. Jean Deny, Advarn Parise dneceini mid ederek, 1939
yl sonbaharnda bu grevi, Pariste renim grmekte olan Faruk Zeki Sayara (matematiki Salih Zeki
ile Halide E. Advarn olu) vermitir. F.Z.Sayar, dersleri 1941 ylna kadar vekleten okutmutur.
17
vermenin yan sra, zamannn nemli bir ksmn bilim tarihi aratrmalarna
ayrr. Sorbonne niversitesindeki ve Collge de Francedaki ders ve
konferanslara devam ederek, Pariste dzenlenen kongrelere katlarak bilim
tarihi aratrmalarn izler, bilim tarihi almalarn Fransz Milli
Ktphanesinde ve Uluslararas Bilimler Tarihi Akademisinin ktphanesinde
srdrr. Pariste yaayan birok doubilimci, bilim tarihisi ile tanma imkn
bulmu, dostluklar kurar.
18
1932 ylnda, Sorbonne niversitesi bilim tarihi ve felsefesi profesr Abel Rey
(1874-1940), ayn niversite bnyesinde Bilimler ve Teknikler Tarihi
Enstitsn kurmutur.20
Advarn Parise geldii dnem, tarih almalarnn yeniden

tanmland yeni tarih anlaynn tartld, yeni bilim dallarnn (bilim
tarihi, bilim felsefesi) doduu ve hepsinden nemlisi, bilim tarihi
aratrmalarnn Avrupada kurumsallamaya balad yllardr. 1927 ylnda
Roma niversitesi profesrlerinden Aldo Mieli (1879-1950) 17 Archeion adl
bilim tarihi dergisini yaymlamaya balam, 1928de Osloda dzenlenen VI.
Uluslararas Tarih Bilimleri Kongresinde Uluslararas Bilim Tarihi Komitesi
kurulmutur. 1929da, talyadaki siyasi ortam terkederek Parise yerleen Aldo
Mielinin giriimleriyle Pariste I.Uluslararas Bilim Tarihi Kongresi
dzenlenmi (20-25 Mays 1929) ve hemen ardndan, Uluslararas Bilim Tarihi
Akademisi kurulmutur.18 Akademinin genel sekreterliine seilen A.Mielinin
yaymlad Archeion, Akademinin resmi yayn organ haline dnmtr.
Henri Berr (1863-1954) tarafndan 1925 ylnda kurulan Centre International de
Synthsede (CIS)19 bilim tarihi ve felsefesi almalar yaplmaktadr ve bu
kurum, binasn Akademi ile paylaarak Akademiye nemli destek vermitir.
17
18
19
P.Sergescu, Aldo Mieli, Archives Internationales dHistoire des Sciences (Nouvelle Srie dArcheion),
Troisime Anne, Nr.12, Juillet 1950, pp.519-535.
Pierre Costabel, A Short History of the Academy, Archives Internationales dHistoire des Sciences,
Vol.XLIII, No.130, Juin 1993, pp.19-24.
Tarih yazcl, bilim tarihi ve felsefesi gibi yeni kurulan bilim dallarnda aratrmalarn yapld Centre
International de Synthse (ksaca Centre de Synthse), Fransz tarihi ve felsefeci Henri Berr (1863-1954)
tarafndan 1925 ylnda kurulmutur. H.Berr, yeni doan bilim dallarn kavrayan bir tarih anlay
(synthse historique) ile tannr. Bilimler arasnda, zellikle tarih, sosyoloji ve dier sosyal bilimler
arasnda disiplinleraras ilikilerin kurulmas, sosyal bilimciler arasnda bilimsel ibirliinin oluturulmas
gereine inanmtr. Fikirlerini yaymak iin 1900 ylnda Revue de Synthse Historique adl bir dergi
karm ve burada, sosyal bilimlerin deiik dallarnda aratrma yapan yazarlar bir araya getirmitir. H.
Berrin sentez fikri, tarih aratrmalarna ve yntemine kar kan E.Durkheim (1858-1917) ve
evresindeki sosyologlar ile tarihiler arasnda denge salayan etkin bir fikir olarak ortaya kmtr. Tarih
bilimini, sosyal bilimler iinde merkezi konuma oturtmakla birlikte, tarihin eksikliklerini tamamlamas,
organize olmas, yava yava dier bilimlerle balar kurmas gereine inanmtr. Tarihiler kendi
aralarnda olduu kadar, dnce tarihileri, bilim tarihileri, felsefe tarihileri, sosyolog, etnolog ve dier
sosyal bilimlerde aratrma yapanlar ile ibirlii iine girmelidir. H.Berr, bilgiyi yaymak iin geleneksel
ara ve kurumlarn dnda yenilerini kurmutur: Revue de Synthse Historique ve Science dergileri,
Lvolution de lHumanit adl eser dizisi, Fondation pour la science (Bilim Vakf) ve bu vakfla
balantl olarak Centre International de Synthse bunlar arasndadr. Yeni Tarih in babas olarak
nitelendirilen H.Berrin ideali olan tarihsel sosyoloji ile sosyolojik tarih aratrmalar ancak 1960l
yllarda gerekletirilmitir. Suzanne Delorme, Henri Berr, Osiris, Vol.X, 1952, pp.4-9; Matthew
D.Cole, The idea of historical synthesis, Henri Berr and the relationship between history and sociology
in France at the beginning of the twentieth century. http://www.shef.ac.uk/socstudies/Shop/8cole.pdf.
Aldo Mielinin La Science Arabe (1938) adl eserinin ithaf sayfas
Aratrmalarnn byk ksmn Milli Ktphanede (Bibliothque

National de France) ve dier Paris ktphanelerinde srdren A.Advar iin
Bilim Tarihi Akademisi (12, rue Colbert) ve onu iinde barndran Centre
International de Synthse, onun bilim tarihileriyle tant, bilgi ve fikir
alveriinde bulunduu kurumlar olmutur. En verimli ibirlii yapt
aratrmaclardan birisi, Bilim Tarihi Akademisinin sekreteri ve Archeionun
editr A.Mielidir. Mieli, o yllarda Arap biliminin dnya bilim tarihine
katks zerinde almakta ve La Science arabe et son rle dans l'volution
scientifique mondiale adl eserini hazrlamaktayd.21 Mieli, bu eserini,
20
21
Institut dHistoire des Sciences et des Techniques. Kurulu yllar zerinde bir inceleme iin bkz. J-F.
Braunstein, Abel Rey et l'Institut d'Histoire des Sciences (1932-1940) in J. Gayon, M. Bitbol, eds.,
Epistmologie franaise, 1830-1970, Presses Universitaires de France, Paris 2006.
Aldo Mieli, La Science arabe et son rle dans l'volution scientifique mondiale avec quelques additions
de Henri-Paul-Joseph Renaud, Max Meyerhof, Julius Ruska. -- Leiden : E.J. Brill, 1938. [rimpression
19
kendisiyle Arap bilim tarihinin baz meselelerini, yazarlarn ve eserlerini

kendisiyle tartan, tashihleri, yazllar, yorumlar kontrol eden ve dil ile ilgili
gerekli dzeltmeleri yapan alt bilim adamna ithaf etmitir. Bunlardan biri,
Adnan Advardr. Mieli, sk sk grme imkn bulduu Advara, birok
pheli noktalar kendisiyle tartt ve tashihleri okuduu iin nszde
teekkr etmektedir.22
20
konusunda Arapa yazlm eserlerden oluan bir yayn dizisi hazrlamaktr.28

Bu komisyonun ye listesi, Advarn temasta bulunmu olabilecei evre
hakknda ipular vermektedir.
Advarn Pariste doubilimcileriyle, zellikle slam bilim tarihi zerinde

aratrma yapan A.Mieli ile tanmas, tarih boyunca bilim-din ilikisini
aratrmakta olan Advarn merak ve ilgisini Osmanl bilim tarihine doru
ekmi olabilir. Paristeki bilim tarihi etkinlikleri ve bilim tarihileriyle kurduu
temaslar, Advarn almalarna zemin hazrlayan bir ortam yaratmtr.
Advarn Archeiondaki ilk yazlar, Trkiyede yaymlanan kitaplarla ilgilidir
[2,6]: H.Z.lkenin Trk Tefekkr Tarihi (stanbul 1933-34) ile bn Sinann
lmnn 900. yl mnasebetiyle stanbulda yaymlanan kitaplar
tantmtr.23 Advar, bilim tarihi konusundaki aratrmalarna dayanan ilk
bilimsel makaleleri de yine Archeion dergisinde 1937 ve 1938 yllarnda
yaymlanmtr. Bunlardan birincisi [7], balangtan Ortaan sonuna kadar,
ikincisi [8] ise on altnc yzylda Osmanl Trklerinde bilimlerin durumunu ele
almaktadr. Bu makaleler, ayn zamanda, Advarn Pariste yaymlanan La
Science chez les Turcs Ottomans adl eserinin birinci ve ikinci blmleridir.
nc blmn 1938 yl sonunda Archeionda yaymlanmas24 dnlm
ise de, Advar, 1939da kitabn btnn yaymlanmtr. Mieli, La Science
arabeda Advarn Archeionda yaymlanan yazlarna atfta bulunduu gibi,
alntlar yapm, onun zerinde alt konular belirtmitir.25
Deiik lkelerde alan bilim tarihisi ve doubilimciler, Pariste 1932
ylnda uluslar aras bir komisyon oluturmulardr. Mielinin de yer ald
uluslararas komisyonun bir yesi de Dr. Adnandr.26 1934 ylnda
Coimbrada27 stats resmileen bu komisyonun hedefi, doa bilimleri ve tp
22
23
24
25
26
27
anastatique augmente dune bibliographie avec index analytique par A.Mazahri, Leiden E.J.Brill,
1966].
Aldo Mieli, a.g.e., s.XV.
Byk Trk Filozof ve Tp stad bni Sina: ahsiyeti ve Eserleri Hakknda Tedkikler, stanbul, Ahmet
Halid Kitabevi, 1937, Trk Tarih Kurumu yay., VII/1 (900 s.).
Aldo Mieli, a.g.e., s.275.
Aldo Mieli, a.g.e., s.105 (bn Sina tanm), 267 (Ali Kuu), s.274 (Ahmed Nureddin bin Ali Smbl alMahali, Takprzade, Cihannma), s.281 (Piri Reis), s.197 ve 300 (S.Zeki hakknda Advarn Isisteki
tantm), s.310 (H.Z.lkenin kitabnn tantm) ve s.392 (Advarn Farabi adl yazs ile Isiste
yaymlanan Tansukname-i lhani hakkndaki yazs).
A. Mieli, a.g.e., s.290.
30 Eyll - Ekim 1934te Porto, Coimbra ve Lizbonda dzenlenen III. Uluslararas Bilim Tarihi
Kongresinde.
A.Advarn da yer ald Arapa doa bilimleri ve tp yazmalar klliyatn hazrlama

komisyonunun 1936 ylndaki ynetici ve yeleri (A. Mieli, La Science Arabe, s.290.)
Advarn Pariste etkinliklerine katld bir dier aratrma kurumu,

yukarda belirtildii gibi, Akademiyi de iinde barndran Centre International
de Synthsedir. Advar, Milli Ktphanenin yamacnda bulunan ve bilim
tarihi, felsefe ve bilim felsefesi konusunda aratrmalarn yapld bu kurumda,
kuantum ve grelilik konusunda verilen konferanslar, yeni fizik teorilerinin
bilim-din ilikisine getirdii boyutlar zerindeki tartmalar29 ve yaynlarn
28
29
Commission pour la prparation dun Corpus Scriptorum Arabicorum de Scientia Naturali et arte
medica adn tayan bu komisyonun hazrlad ve ncelikle yaymlanmas dnlen yazmalarn
listeleri Archeionda (c.XVII, 1935, s.86-89) ve La Science arabeda (s.282-289) yaymlanmtr.
Hatta Centre de Synthsee bu bahislerde en salahiyetle sz syleyecek bykler, bilhassa yeni fiziin
bykleri Avrupan drt kesinden davet ediliyor ve mnakaalar tertip olunuyordu. Abdlhak AdnanAdvar, Tarih Boyunca lim ve Din, c.I, s.VIII.
21
22
takip etmitir.30 Dalga mekaniinin kurucusu Louis de Broglie (1892-1987),

Paul Langevin (1872-1946) dinledii Fransz fizikiler arasndadr.31 Tevfik
Remzi Kazancgilin ifadesiyle, tabiat ve insana aid meselelerin felsefi bir
terkip ile aratrld yerlerin dn uslubuna Centre de Synthsedeki
toplant ve kongrelerde girmitir.32 Advarn bu kurumda tant
aratrmaclardan birisi de kimya tarihisi Hlne Metzgerdir (1886-1944).
Advar ile Metzger 1937 ylnda bn Sinann simya bilimine katks konusunu
tartmlardr. bn Sinann simyaya katkda bulunduunu ileri sren Metzgeri,
Advar, bn Sinann simyagerler aleyhinde yazd bir risalesini kant
gstererek aksi ynde ikna etmeye almtr. Advar, hayatnn son yllarnda
bu konuyu yeniden ele alacaktr.33
A.Advar, Avrupada yaad yllarda iletiim kurduu bilim

tarihilerinden birisi de, Harvard niversitesi profesrlerinden George
Sartondur (1884-1956). Advar-Sarton mektuplamas36 1932 ylnda balam
ve Advarn lmne kadar devam etmitir. Sartonun isteine uyarak Advar,
Salih Zekinin Asr- Bakiyeyi tantan bir yaz hazrlam ve yaz Isiste
1933te yaymlanmtr [1]. Advar iki yl sonra, Archeionda da Hilmi Ziya
lkenin Trk Tefekkr Tarihi adl eserini tantan bir yaz yaymlanmtr [2].
Bu iki tantma, bildiimiz kadaryla, Advarn bilim tarihiyle ilgili ilk
yaynlardr.
Advar, Pariste bilim tarihi almalarnn yan sra felsefe konusunda da

bir eviri almas yapmtr [4]. Eitim ile sosyal gelime arasndaki
balantya inanan Bertrand Russelln (1872-1970) bilimi halka yaymak
amacyla hazrlad ve en ok satan iki kitabndan bir olan The Problems of
Philosophy (1912) adl eserini tercme etmitir. Felsefe Meseleleri balkl
evirinin nsz 1935 tarihlidir. Advar, eviriye drt sene nce [1931 ylnda]
ngilizce felsefe diline almak gayesiyle balamtr. 1935de Pariste
toplanan lm Felsefe Kongresinde34 stanbul niversitesi felsefe
profesrlerinden Hans Reichenbach (1891-1953) ile karlam35 ve
Reichenbachn bu kitabn Trkeye evrilmesi gerekli kitaplar listesinde
bulunduunu sylemesi zerine, eviriyi yaymlamaya karar vermitir. Eser,
Russellin felsefesini aklamaktan ziyade bilgi teorisi zerindedir. Advar,
evirinin bana ekledii 36 sayfalk nszde Russelln hayatn ve felsefesini
tantmtr. evirinin ilk basks, Advar Pariste iken, 1936 ylnda stanbulda
yaplmtr.
Advarn Trk bilim tarihi asndan en nemlisi ve yllar boyu deeri

korumu olan almas, II. Dnya Savann hemen ncesinde Pariste
yaymlanan La Science chez les Turcs Ottomans adl eseridir [9]. Kk boyutta
(19x13 cm) baslan eser, Sultan Orhann (1281-1360) znikte ilk medreseyi
kurduu on drdnc yzyln bandan on sekizinci yzyln sonuna kadar olan
sre iinde Trkiyede bilimin durumunu, matematik, astronomi, corafya,
kimya ve tp konusunda eser vermi limler ve eserlerini inceleyerek
deerlendirmektedir. Eserler, kronolojik olarak sralanan drt blm iinde,
konularna gre gruplandrlmtr. Eserin balca kaynaklar Paris ve Londra
ktphanelerindeki yazmalar ve Avrupal yazarlarn Osmanl dnyas
hakkndaki eserleridir.37 Advar, Arapa ve Farsa yazlan bilimin Trk asll
limlerin eseri olup olmad meselesine girmek istemediini ifade etmitir.
Bunun balca sebebi, dokuzuncu, onuncu ve on birinci yzyllarda Orta
Douda yaam limlerin asln belirlemedeki glklerdir. Advarn,
limlerin asl konusundaki tartmalardan38 uzak durmak istedii aktr.
30
31
32
33
34
35
Tarih Boyunca lim ve Dinin kaynaklar arasnda CISin yayn Evolution de la Physique et de la
Philosophie (Paris 1937) de bulunmaktadr.
Abdlhak Adnan Advar, Iktan a (17.IV.1946), Dur, Dn, stanbul 1950, s.16-18; lim ve
Adalet, a.g.e., s.48.
La Science chez les Turcs Ottomans (1939)
Karlatrma yapmay mmkn klmak iin, her blmn sonuna,

bilimin ilgili dnemde Avrupadaki durumunu sergileyen bir ksm eklemitir.
Karlatrmalara dayanak, Advar, ikinci blmn on altnc yzyln
36
Tevfik Remzi Kazancgil, Emraz- Umumiye Muallimi Dr. Abdlhak Adnan Bey, Doktor Abdlhak
Adnan Advar, s.155.
A. Adnan Adivar, Ibn Sina et lalchimie, Professor Muhammad Shafis Presentation Volume.
Armaan- ilmi. Ed. S.M. Abdullah, Lahore 1955, p.1-3. Reprinted in Natural Sciences in Islam Vol.60 Chemistry and Alchemy VI. Collected and reprinted by F. Sezgin. Institute for the History of ArabicIslamic Science, J W.Goethe University Frankfurt am Main, 2001, pp.347-349.
Premier Congrs de Philosophie Scientifique, 15-23 Eyll 1935. lm felsefe metafizii inkar etmekte,
felsefe tarihini gereksiz saymaktadr.
Advarn 1935te M. H.Reichenbach ile tanmas ve stanbul niversitesindeki felsefe eitimi zerine
yaptklar konuma hakknda bkz. A. Adnan-Advar, Bir kongre, bir filozof, bir kitap, Bilgi
Cumhuriyeti Haberleri, Tasvir Neriyat stanbul 1945, s.126-27. Bu grme, H.Reichenbachn kiilii
ve 1933 niversite Reformunda felsefe eitiminin durumu bakmndan ilgin ipular iermektedir.
37
38
G.Sarton, Eski bir dostun hatrasndaki Dr. Adnan Advar, Doktor Abdlhak Adnan Advar, s.172-174.
Bu mektuplama zerinde bir inceleme iin bkz. Feza Gnergun, Trk bilim tarihinin geliimine
tanklk: Adnan Advar George Sarton mektuplamas, Osmanl Bilimi Aratrmalar, c.VII, say 2,
2006, s.87-110.
Adnan Advar, stanbul niversitesine Pariste inceledii Cerrahiyetl Haniyenin Bibliothque
Nationaledeki kopyasnn resimlerini salamtr. erefeddin Sabuncuolu: Cerrahiyei lhaniye Paris
Nshas Resimleri / Album des dessins de Cerrahiyei lhaniye [i kapakta: Kitabl Cerrahiyei lhaniye
(Cerrahname), 870-1465], yay. S.nver, stanbul, Kenan Basmevi, 1939, stanbul niv. Tb Tarihi Ens.
Yay. 12 s. (nsz).
Advarn kitabnn Fransada yaymland yllarda, Trkiye Cumhuriyetinin kltr politikas
erevesinde, tp tarihi aratrmalar, Trklerin bilime katksn ortaya koyma hedefine ynelikti. Avrupal
bilim tarihilerinin nemli bir ksm (G. Sarton hari) Arapa yazan alimleri Arap asll olarak kabul
etmekte ve bilimsel almalarn Arap bilimi olarak nitelemekteydi (rnek: Aldo Mieli eserinin
balnda la science arabe ifadesini kullanmtr).
23
sonunda Osmanllar, Leonardo da Vincinin balatt ve Kopernik, Kepler ve

Galileonun katksyla geliecek olan astronomi ve fizikteki byk devrimden
tamamen habersiz idiler deerlendirmesini yapacaktr. Eserin son sayfasnda
ise, on sekizinci yzyl Osmanl bilimini deerlendirirken ise, Bu yzylda
Batda yaam byk limlerinin isminin Trkiyede hemen hi
duyulmadn, Osmanl Trklerin Arapa yazlm bilimin izlerini ok uzaktan
takip ettiklerini ve modern bilim sahasna tereddtl admlarla girdiklerini
yazacaktr. Advarn Trklerin gerek Dou gerekse Bat bilimiyle olan
ilikisine dair deerlendirmesi ve Osmanl Trkiyesinde ilim ve fikir namna
uranlan felketlere39 yer vermesi nedeniyle, zellikle 1943te stanbulda
geniletilmi Trke basks yapldktan [13] sonra, eser hem olumlu ve hem de
olumsuz eletirilere hedef olmutur.
La Science chez les Turcs Ottomans hakknda Trkiyede yaymlan ilk
tantmlardan birisi, Advar stanbula dnkten birka ay sonra Ycel
dergisinde A.Vedat Gnyol (1911-2004) tarafndan yaymlanmtr.40 1937
ylnda stanbulda Hukuk Fakltesini bitirdikten sonra Parise giden ve orada
hukuk doktoras yaparken Advarlar ile tanan V.Gnyolun tantm yazs, esas
itibariyle Advarn eserinin geni bir zetidir. Ama, henz Trkesi
yaymlanmam kitab Trk okuruna tantmaktr. Gnyolun tek yorumu, eserin
bitaraf bir ett oluudur ve yazsna, Advarn olumsuz deerlendirmelerini
aksettirmemitir. Tantm yazsnn kitabn ayrntl bir zeti olmas ve
Advarn o yllarda stanbulda bulunmas, yaznn Advar tarafndan gzden
geirilmi olabileceini dndrmektedir.
1941 ylnda, Franszca baskdan ve Advarn Trkiyeye dnnden iki
yl sonra, Varlk dergisinde (Ankara) Cemal Sezgin41 imzal bir tantma yazs
yaymlanmtr.42 Sezgin yazsna Gnlk bir gazetenin bir kesine
sktrlm bir fkradan baka matbuatmzda mevzuubahs edilmi olduunu
grmediim bu eseri elde etmek iin hayli sknt ektim cmlesi ile
balamtr. Eserin Pariste ve Franszca olarak baslm olmas, stanbul
basnna yansmasn engellemi ve teminini gletirmitir. Tantmann amac,
kitabn ieriini ve Advarn fikirlerini Trk okuruna aktarmaktr. Sezgin,
39
40
41
42
24
Osman evki Uludan (1889-1964)43 16 sene nce Bebuuk Asrlk Trk Tp

Tarihi (1925) adl eserinde, Osmanl Trklerinde fen ve doa bilimleri tarihine
ait kitaplarn eksik olduunu bildirmi olmasna dikkat ekerek Advarn
eserinin hem bir a doldurduunu hem de genel ikyete cevap verdiini
yazmtr. Sezgine gre kitap,
tamamen objektif bir tarihi gz ile kaleme alnmtr. Bir zamanlar pek fazla
rabet bulan tarihi romantizimden mmkn olduu kadar kanlmtr. Esasen
bizim gibi her bakmdan derin ve geni bir tarihe malik olan milletler iin buna
hi bir zaman ihtiya yoktur. O usul yoktan tarih yaratmak isteyen milletlere
brakmalyz. Biz aradklarmz vesaike istinaden bulabiliriz. Vesikalarmz ise
muhtelif ktphanelerin raflarnda uyuklamaktadr. unu da melliften rica
etmek hakkmzdr zannediyorum: Bizim iin tarih hatta hayat bir kymeti hazi
olan eserin bir Trkesini neretmelidir.
La Science chez les Turcs Ottomans hakkndaki ilk yurtd tantm,

Pariste, cole des Langues Orientalesde Fars dili ve edebiyat dersleri veren
Henri Mass (1886-1969) tarafndan yaplmtr.44 H. Mass, Advarn,
medreselerde ulema yetitirmek iin okutulan ilimleri (matematik, din, hukuk,
astroloji vb.) deil fakat matematik, tp, fiziki ve tabii ilimlerin durumunu
incelediine dikkat ekmitir. Mass, eserin konusundaki ilk kitap olduunu
belirttikten sonra Advarn deerlendirmesini yorum yapmadan aktarmtr.
Advarn,
eserini
baslr
baslmaz
gnderdii
Sartonun
deerlendirmesine45 gre kitap, gsteriten uzak ve bu yzden de hemen gven
telkin eden bir eserdir. Tek znts, eserin ban ve sonunun eksik olmasdr:
Advar, Osmanl biliminin slam bilimindeki kklerinden sz edebilir, zellikle
Trk limleri zerinde etkisi bulunan Arapa metinler ve Trk olarak kabul
edilebilecek Arap alimler (bn Sina ve el-Biruni gibi) hakknda bilgi verebilirdi.
Zira, Sartona gre, spanyollar nasl spanyada yaam bn Rd ve
Maimonides (bn Meymun) kendi rklarndan olmad halde, bize onlardan
byk atalarym gibi sz ediyorlarsa, Trklerin de atalaryla vnmek haklar
vardr. Dier taraftan, eser, bilimin on dokuzuncu ve yirminci yzylda
Trkiyede durumundan sz etmedii iin sonu eksiktir: Sarton, Bat biliminin
Trkiyeye giri srecinin ok ilgi ekici olaca ve incelenmesi gerektii
Molla Lutfi, Kabz- Acemi ve Sar Abdurrahmann idamlarn saymakla beraber, Bat dnyasndan
benzer bir rnek olarak Giordano Brunonun Romada yaklmasn (1600) vermektedir. Abdlhak AdnanAdvar, Osmanl Trklerinde lim, stanbul, Maarif Matbaas 1943, s.47, 98-100.
43
Vedat Gnyol, Osmanl Trklerinde lim, Ycel, c.X, say 55, 1939, s.22-30.
44
C.Sezgin, Dou dilleri uzmanlarndan ve stanbulda konsolosluk yapm olan Clment Huartn (18541926) Litterature Arabe adl eserini (1.bs., Paris 1902) Arap ve Arap Dilinde slam Edebiyat balyla
ve notlar ilavesiyle Trkeye evirmitir (1.bs, stanbul, Kanaat Matbaas, 1944, 240 s.). Dier basks,
Arap ve slam Edebiyat bal ile 1971de Ankarada yaplmtr (439 s.).
Cemal Sezgin, La Science chez les Turcs Ottomans (Osmanl Trklerinde lim), Varlk, Yl 8, c.XI, say
191, 1941, s.544-546.
45
Dr. Osman evki Uluda tarafndan Tasvir gazetesinde yaymlanan bir dizi makale, Advarn Osmanl
Trklerinde lim adl eserinde yer alan deerlendirmeleri iinde Uludan kendi yazlaryla ilgili grd
konulara kiisel cevaplar niteliindedir.
H.Mass, Abdlhak Adnan. La Science chez les Turcs Ottomans, Journal Asiatique, Tome 231,
Janvier-Mars 1939, p.148-150.
G.Sarton, Abdlhak Adnan La science chez les Turcs Ottomans. 182 p. Paris Maisonneuve, 1939,
Isis, Vol.XXXII, 1940 (Reprint 1987), pp.186-189. Bu tantmn Trke evirisi iin bkz. A.AdnanAdvar, Salih Zeki ve Asr- Bkiye, ev. Y.Il lman, not. C.Sara, Bilim Tarihi, say 11, Eyll 1992,
s.3-9 ve C.Sara, Salih Zeki Bey Hayat ve Eserleri, yay. haz. Y.Il lman, stanbul, Kzlelma yay.,
2001 iinde s.139-152.
25
kanaatindedir. Bunun dnda, kitapta ad geen eser veya yazarlar hakknda

sorular yneltir veya eklemeler yapar, dizindeki baz dzensizliklere dikkat
eker. Sonu olarak kitap, gelecekteki aratrmalar iin salam bir temel
oluturacak iyi ve makbul bir eserdir.
Advar, Sartonun Isisteki eletirilerini Trke basknn sonunda
cevaplamaya almtr.46 Tenkitlerden birincisi, yukarda da ifade edildii
gibi, Advarn Osmanl bilimini belli bir tarihte znik Medresesinin kurulu
tarihi, 1330-1332 ile aniden balatm, ncesi hakknda bilgi vermemi
olmasyd. Advarn cevab aktr: Anadolu Trk Beylikleri dnemi bilimsel
faaliyetleriyle ilgili alma bulunmad ve bu dnemi bizzat aratrarak
yazmak iin de mrnn yetmeyecei dncesinde olduu iin bu dnemi ele
almam ve grevi genlere brakmtr. On dokuzuncu ve yirminci yzylda
bilimin Trkiyedeki durumundan sz etmemesi de, yine bu konuda yeterli
alma yaplmam olmasndan ve Pariste bu konuda alma yapmann
zorluklarndan kaynaklanmtr. La Science chez les Turcs Ottomans ile ayn yl,
Tanzimatn yznc yl mnasebetiyle 1939da yaymlanan kitapta, Tanzimat
sonras Trkiyede bilimin tarihi, bilim dallarnn uzmanlar tarafndan gzden
geirilmitir ama bu ancak bir balang olarak kabul edilebilir.
Isiste yaynlanan tantm ngiltere ve Almanyada yaymlanan dierleri
izlemitir. Bugn Yakn Dou slam ve Osmanl tarihi uzman olarak dnyaca
tannan, ancak Advarn kitabnn yaymland tarihte Londradaki School of
Oriental Studiesde okutmanlk yapmakta olan Bernard Lewis (do.1916), eseri
mkemmel bir kk kitap (excellent little book) olarak nitelemitir.47 Eseri,
Trk dncesinin Ortaa geleneinden kp Avrupa fikirlerine al srecini
anlatmas bakmnda nemli grmektedir. Dier taraftan Trk kltr tarihinin
ihmal edilmi bir alann matematiksel bilimler, doa bilimleri ve tp tarihi
incelemekte, birok nemli kiilik (Piri Reis, Ktib elebi, brahim Mteferrika
vd.) zerine monografiler ve hatta Osmanl sosyal tarihine ait ayrntlar (tbbi
uygulamalar ve tp rencilerinin alkanlklar) iermektedir. Lewis, Advarn
limlerin rk meselesine girmeyip Osmanl Trkleri nitelemesini akllca
bulmutur.
Almanyada yaymlanan iki tantmdan biri48 Berlinden doubilimci
Richard Hartmann (1881-1965) tarafndan yazlmtr. R. Hartmann, daha
ziyade kitabn konusuna, zengin kaynaklarna dikkat ektikten sonra, baz
46
47
48
A. Adnan-Advar, Sz Bitirirken, Osmanl Trklerinde lim, stanbul, Maarif Matbaas, 1943, s.206-7.
La Science chez les Turcs Ottomans by Abdulhak Adnan, Reviewed by. B.Lewis. Bulletin of the School
of Oriental Studies, University of London, Vol.X, No.2 (1940), pp.486-87.
R.Hartmann, Adnan, Abdulhak: La Science chez les Turcs Ottomans, Orientalistische Literaturzeitung,
Vol.XLIV, No.9, September 1941, p.367. Zeitschrift der Deutschen Morgenlaendischen Gesellschaftta
yaymlanan tantm temin ettiimizde ayrca yaymlayacaz.
26
gramer ve basm hatalarn iaret etmi, eseri konu zerinde son sz syleme
iddiasnda olmayan, konuyu efsanelere sapmadan ileyen, uslubu sayesinde
geni bir okuyucu kitlesinin ilgisini ekecek sempatik bir kitapk olarak
nitelendirmitir.
stanbul Dnemi (1939-1955)
La Science chez les Turcs Ottomansn yaymlanmasndan ksa sre
sonra, Haziran 1939da stanbula dnen Advar, dnnn haftasnda stanbul
ktphanelerinde aratrmalarna balamtr.49 Amac, La Science chez les
Turcs Ottomans adl eserini yazarken deerlendirme imkn bulamad yazma
eserleri incelemek ve genileterek yaymlamay dnd Trke bask iin
malzeme toplamaktr.
Bu arada, stanbula gelmeden nce Sartona gnderdii yazs [12]
Isiste yaymlanr. Bu yazda, Sheyl nverin Ayasofya ktphanesinde
bulduu ve A.Glpnarlnn tercmesi yaymlad50 resimli anatomi kitab
Tansukname-i-Ilhani der Ulum-u-Fnun-i-Hataiyi (14. yzyl ba)
tantmaktadr.
Molla Ltfi projesi (1940)
Advarn, stanbuldaki almalarna dayal olarak yaymlanan ilk bilim
tarihi almas, Arapa metni stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi
profesrlerinden erefettin Yaltkaya tarafndan 1938de yaymlanan Molla
Ltfinin51 Tazif l-mezbah (Sunan iki kat bytlmesi) adl eseriyle
ilgilidir.52. Advar, stanbuldaki Fransz Enstits ve Fransa Milli Ktphanesi
49
50
51
52
12 Haziran 1939 tarihinde G.Sartona yazd mektup. bMS Am 1803, Houghton Library, Harvard
University.
Tansukname-i lhani der Fnun u Ulum- Hatai Mukaddimesi. ev. A.Glpnarl. stanbul niversitesi
Tp Tarihi Enstits No.14. stanbul, Milli Mecmua Basmevi, 1939, 72 s. ve 22 resim.
Molla Ltfi, Fatih Sultan Mehmet ve II. Beyazt dnemi alim ve matematikilerindendir. Ansiklopedik
bilgisi ile tannan Molla Ltfi, ayn zamanda, Fatih Sultan Mehmedin ktphanecisidir. Bu greve Ali
Kuunun tavsiyesi ile getirilmitir. II. Beyazt dnemi medrese limleri arasndaki kskanlk sebebiyle
sapknlk ve dinsizlik ile sulanp ldrld iin Ltfil-maktul (katledilmi) adyla da tannmtr.
Risale, Delos Problemi olarak bilinen ve sunan hacmini iki katna karma problemi veya bir kbn
hacminin iki katna karma problemini ele almaktadr. Bu matematiksel problemin Delos Problemi
olarak adlandrlmas, Delos adasnda bagsteren veba salgnyla yakndan ilgilidir. Yunanl tarihi
Plutarkn (MS 45-120) verdii bilgilere gre, adada bagsteren veba salgnn durdurmak isteyen halk,
Tanr Apollonun bilgesine bavurmu ve bilge de veba salgnn yok etmek iin, mevcut sunan iki kat
byklnde yeni bir sunan ina edilmesi gerektiini bildirmitir. Sunak, kb eklinde olduundan,
mesele kbn iki kat hacmindeki yeni bir kbn hacmini hesaplamaya veya geometrik konstrksiyonunu
yapmaya dnmektedir. Ada halk Platona bavurur ve Platon problemi zer. Bu yzden sz konusu
problem Platonun adyla da alnr. Ltfi tapnan Prophte David tarafndan yaptrldn ve vebann
tapnan iinde ktn bildirir. Bunun zerine Prophte dIsraele bavurulmu ve Tanr da sunak iki
katna karlrsa vebann sneceini bildirmitir. Eserde matematiksel zm ile ruhsal tedavi
biraradadr.
27
aratrmaclarndan Henry Corbin ile birlikte risalenin Franszca evirisini

yapm; Molla Ltfinin biyografisini ieren, eseri tantan ve bilim tarihi
bakmndan deerlendiren 33 sayfalk bir giri yazs hazrlamtr. Giri,
Franszca eviri ve Arapa metin, hepsi birarada, Pariste 1940ta
yaymlanmtr [11]. Giri yazs, Yunan ve slam matematik tarihi konusundaki
aratrmalara dayal olarak hazrlanan bir aratrma makalesi niteliindedir.
Advar ve Corbin, risalenin yazl dzenini ve ieriini incelemi,
kaynaklarn tartmlardr. Molla Ltfinin kaynaklar arasnda on nc
yzyl slam corafyacs Kazvinnin eseri53 bulunmu olmaldr. Zira hem
Molla Ltfide hem de Kazvinde Delostan ve Tanr Apollonun bilgesinden
sz yoktur. Buna karlk srailin peygamberinden bahsedilmektedir. Ancak
zm iin yine Platona bavurulmutur. Molla Ltfinin tapnan iin bir org
bulunduunu bildirmesine dayanarak, Advar ve Corbin, Molla Ltfinin
eserinde Bizans kaynaklarnn bulunabileceini srmlerdir.
Osmanl Trklerinde lim (1943)
Advar, stanbula dndkten drt yl sonra, Osmanl Trklerinde lim
[13] adl eseri yayna hazrdr. 1943 yl banda, La Science chez les Turcs
Ottomans adl eserinin Trke evirisinin Maarif Vekillii hesabna
bastrlmasnn uygun grldn bildiren Maarif Vekili Hasan Ali Ycel
imzal bir mektup kendisine ular.54 Austos 1943te sata kan kitap
hakknda ilk tantm Fuat Kprlden gelmitir ve Advarn almas iin
alabilecei en byk vglerden biri olmutur.55
Trke bask, Franszca basknn tercmesinden ibaret deildir. Advar,
yeni baskya stanbul ktphanelerinde inceledii yazma eserler ve yazarlar
hakknda yeni bilgiler eklemi, 174 sayfalk kk boy Franszca bask, 225
sayfalk orta boy esere dnmtr. Ancak, ikinci basknn nsz
okunduunda, Advarn Osmanl bilimi hakkndaki kanaatinin deimemi
olduu grlr:56
28
garptan fikir ve metod alarak, yenilie doru yrd ndir safhalar olmu ise,
onlarn ehemmiyetle belirtildiini greceklerdir.
Advarn bu aklamas, dier bir ifadeyle kitabnda Trklerin bilime

katklarn yceltmemesi, kitabn Trklerin aleyhinde ve Trklerin baarlarn
dier rklara mal eden bir belge olarak deerlendirilmesine sebep olmutur. Bu
ve benzeri grler, Harbin o pheli havas iinde treyen mahiyeti mehul
rkla balanmtr:57
Zaman zaman fikir hayatmza musallat olan bu fanatik dnce, Adnan
Advarn Osmanl Trklerinde lim kitabn da itham ediyor ve stad-
mefahirimizi baka rklara mal etmekle sulandryordu. Bir muharrir, bu masum
ve namuslu kitab Trklk aleyhine yazlm bir hccet olarak itham etmiti. O
zaman bu zata ben Vatan gazetesinde bir cevap yazmtm.
Baz kimseler, birinci sayfay bile grmeden hkm vererek Advarn

eski Trk kltr hayatnn bir dal zerine keskin ve mspet bir dnce ile
bakn, s bir milliyetilik telakkisine gre hayli yadrgamlardr.58 Ancak,
aada grebilecei gibi, olumlu grler de ifade edilmitir:59
Osmanl Trklerinde lim Tarihi, mbalaa ve tefahre asl sapmadan, aalk
hissini hi de duymadan hdiselere zamann kymetlerini izfe edip vkalarn
tesbit ve mukayesesi ile vcut bulmu, tamamen objektif bir eserdir. Hakiki bir
ilim adamnn bu zaviyeden grp dn ile bize sunduu eser, milletini
kmseyenleri de, hibir hakikate ulamadan kuru bbrlenmelerle ienleri de
memnun etmemi olabilir. Adnan Advar bu iki kutbun ikisine de lakayttr,
nk o, yakn tand ve ok sevdii Tevfik Fikretin Hak belledii yolunda
yalnz yrmtr.
Eser, gelimemi taraflarmz bize gstermesi ve bizi bize tantmas

bakmndan da nemli ve deerli bulunmutur: 60
Kendini her ey sanan, hibir ey deildir. nkiaf etmemi taraflarmz nelerdir?
Bunlar mspet bir ekilde bilmezsek, yn duygumuzu kaybetmi oluruz. Bizi,
bize tantacak ve inandracak olan mspet ilimden baka hibir ey deildir.
Osmanl Trklerinde limde insan derin derin dndrecek daha bir yn
vesika ve hkm var. ok soukkanl, elik keskinlii ile yazlm baz cmleler
karsnda, bir nevi korku ve dehet hissi iinde kaldm itiraf etmeliyim. Fakat
ne olursa olsun hakikat hibir eye deiilmez. Bu kitab, bir defa mtalea olunup
bir kenara konacak herhangi bir tetkik eseri saymyor, bilakis masamzn
zerinde bulundurup, memleket meseleleri zerinde dnrken doruyu grmek
iin, sk sk mracaat edilmesi gereken bir rehber kymetinde buluyorum.
Bu eseri okuyanlar, Osmanl Trkiyesinde msbet ilimlerin XIX. Asra kadar

ancak arap ve fars dillerindeki ilimin eksik ve bazen da yanl bir devamndan
ibaret olup, ne muhteva ne de metod itibariyle, yunan mucizesinin arka
intikali ile ald ekilden ayr bir ekil almadn ve mamafih bu ilimlerin,
53
54
55
56
Al-Kazvinnin sunak meselesini ieren bir eseri olduunu Advara Kahire Fuad I niversitesi
profesrlerinden Paul Kraus bildirmitir. Abdlhak Adnan, La Science chez les Turcs Ottomans, s.45.
29.1.1943 tarihli bu mektup (st.niv. stanbul Tp Fak. Deontoloji Anabilim Dal arivi).
eref Etker, Adnan Advar iin vg ve eletiri, Osmanl Bilimi Aratrmalar, c.VII, say 2, 2006,
s.111-117.
Abdlhak Adnan-Advar, Sze balamadan, Osmanl Trklerinde lim, s.IX.
57
58
59
60
Cahid Tanyol, Adnan Advarn dnce ve kanaatleri, Doktor Abdlhak Adnan Advar, s.194.
Mehmet Kaplan, Tarih Boyunca lim ve Din, stanbul, c.I, say 11, 1 Mays 1944, s.9.
Kzm smail Grkan, Adnan Advar, Doktor Abdlhak Adnan Advar, s.143.
Mehmet Kaplan, Osmanl Trklerinde lim, stanbul, c.I, say 6, 15 ubat 1944, s.6, 15.
29
30
1926da Deutsche Morgenlaendischen Gesellschaft (DGM)n stanbul

ubesini kurmak iin Trkiyeye gelen ve 1935-49 arasnda stanbul
niversitesi Edebiyat Fakltesinde Dou dilleri hocal yapan Alman
doubilimci Hellmut Rittere (1892-1971)61 gre Advar, Sartonun hibir
zaman dolduramayaca bir boluu fevkalade gzel bir tarzda doldurmutur.
Arap ve Fars milletleri, bu eser ile kyaslanabilecek bir eser yazmamlardr.
Ritter, kitabn birer nshasn hocas C.Brockelmana, Orientalische Literatur
Zeitunga (OLZ) ve Zeitschrift der Deutsche Morgenlaendische Gesellschafta
(ZDMG) gndermek istediini bildirmektedir.62
Osmanl Trklerinde lim, yaynndan drt yl sonra 1947 ylnda Harvard
niversitesinden Richard N. Frye tarafndan Isiste tantlmtr.63 R.N.Fryee
gre kitabn nemi, Osmanl bilimini aratranlara yaymlanmam kaynaklar
veren gerek bir rehber, bir elkitab olmasdr. Frye, Osmanl bilim tarihinin
sorunlarn tartmann uzmanl dnda olduunu bildirerek, Advarn
Trklerin Bat bilimini izlemekte geri kaldklar eklindeki yorumlarn
deerlendirmez, Trke (ikinci) basma ekledii yeni bilgileri sralamakla
yetinir: Franszca (ilk) basmda yer almayan yazma eserlerin balklarn,
ktphane adlar ve yer numaralar yannda Brockelmannda bulunup
bulunmadklarn da belirtmitir. Tantm yle hazrlamtr ki, Franszca
basky ve ngilizce tantm yazsn birlikte okuyanlar, yazma eserler hakknda
Trke basmda verilen bilgilerin byk ksmna ulam olmaktadr. Dier
taraftan, tantma yazs, , on drdnc yzyldan on dokuzuncu yzyla kadar,
Osmanl biliminin geliim izgisini genel hatlaryla okuyucu iin
zetlemektedir. Frye, Advarn yazmn ak ve direkt, rnek alnacak
bir model ! olarak nitelendirmektedir.
61
62
63
Thomas Lier, Hellmut Ritter in Istanbul 1926-1969, Die Welt des Islams, New Ser. Vol.38, issue 3, The
Early Twentieth Century and its Impact on Oriental and Turkish Studies (Nov.1998), pp.334-385.
H.Ritterin A. Advarn Ankaradaki adresine (Ayet Sayar evinde, 40 Bayndr Sok. Yeniehir) yazd
25.7.1943 tarihli mektup. (st.niv. stanbul Tp Fak. Deontoloji Anabilim Dal arivi).
Richard N.Frye, A.Adnan Adivar: Osmanl Trklerinde Ilim (Science among the Ottoman Turks), Isis,
Vol.XXXVIII, No.1/2 (Nov., 1947), pp.121-125. Richard Nelson Frye (do.1920) ran ve Orta Asya
aratrmalar uzmandr. 1948-1990 yllar arasnda Harvard niversitesinde profesrlk yapm, bu
niversitede Orta Dou Aratrmalar Merkezini ve Amerikada ilk ran aratrmalar programn
kurmutur
Bu tantmn daha nce Aydn Sayl tarafndan yaplmas

beklenirdi. Sayl bunu yapmam, ya da eletirisi Isis dergisinin editr
tarafndan yaymlanmaya uygun bulunmamtr. Sayl, 1948de
yaymlanan Hayatta En Hakiki Mrit limdir balkl kitabnda da
Adnan Advarn eserlerine hi deinmeyecektir.64Eser, genel olarak Trk
64
A.Sayl, Hayatta En Hakiki Mrit limdir, 1.bs., Ankara, Milli Eitim Basmevi, 1948, Eitim
Enstits yay., 5; 2.bs., Ankara, Gndoan yay., 1989, 3., 4., bs., Ankara Kltr Bakanl yay. 1990,
2001.
31
tarihine ve kltrne merakl okuyucuya hitap etmi olmaldr: Zira kitabn

yaymland tarihte, Trkiyede bilim tarihi konusunda alanlarn says ok
snrl ve bilim tarihi aratrmalar henz kurumsallamam idi.65 lk krs,
Ankarada, A.Sayl tarafndan 1952de kurulacakt. Advarn aratrmalarnn,
G.Sarton geleneini izleyen krsnn alma programnn ekillenmesinde
en azndan kurulu yllarnda herhangi bir etkisinin olduu sylenemez. Eser,
1984 sonunda stanbul niversitesinde kurulan Bilim Tarihi Anabilim dalnn
verdii bilim tarihi lisans derslerinde yardmc ders kitab olarak kullanld.
Ancak, konusundaki ilk ilmi teebbs olduu belirtilse de, ierik ve bak as
bakmndan eletirildi: Kitapta bilgi eksiklikleri ve hatalar bulunduu gibi, o
nesil Trk aydnlarnn Osmanl tarihi karsndaki fkeli yaklamlarnn
tesiriyle, Osmanl bilimine bu baklarn yanstma talihsizliini tad ifade
edildi.66 Burada, Advarn aratrmalarn kurumsal destekten yoksun, yalnz
bana ve kendi merak ve gayretiyle yrttn unutmamak gerekir. Etrafnda,
ona aratrmalarnda yardmc olacak renciler veya bir aratrma ekibi yoktur.
Bu husus onun eserini daha da deerli klmaktadr. Dier taraftan, Advarn
Osmanl biliminin yetersizliini ortaya koymak gibi bir hedefle aratrmalarna
balamadn belirtmek gerekir. Adnan Advarn dnya gr znde
gelenekidir; Osmanl kltrnden hi kopmad sylenebilir. Avrupa
ktphanelerindeki snrl aratrmalarnn sonucunda elde ettii verileri, ayn
dnemlerde Avrupadaki gelien bilimin tarihiyle karlatrarak kiisel
deerlendirmesini
ortaya
koymutur.
stanbul
ktphanelerindeki
almalaryla, kitabn gelitirmi ise de, olumsuz deerlendirmesini
deitirmemitir. Ayrca Advar, Osmanlda bilimsel eserlerin, bilim
adamlarnn bulunmadn sylemez aksine ulaabildii her eseri kitabna
almtr ancak bu eserlerin ierdii bilgilerin, slamdan miras alnan birikime
yeni, orijinal bilgi katp katmadn ve Osmanl Trklerinin Avrupadaki yeni
bilimsel bilgiyi teknik bilgi hari ne lde izlediini, aktardn tartmaya
amtr. Advarn eserinden yaklak 60 yl sonra, Osmanl dneminde
retilmi (telif, tercme, muhtasar/zet, erh/aklama vd.) bilim eserlerinin
kataloglar yaymlanmtr.67 Bu kataloglardaki eser says, Advarn o gnk
imknlaryla ktphanelerde ahsen alarak belirledii eserlerden sayca daha
fazla olmakla birlikte, Advarn balatt tartma bugn de sonulanm
deildir.
32
Tarih Boyunca lim ve Din (1944)

Advarn stanbulda yaymlanan bir dier nemli eseri Tarih Boyunca
lim ve Dindir [14]. Eser Osmanl Trklerinde limden sonra yaymlanm
olmasna ramen, Halide Edip, onun Advarn ilk eseri olduunu kaydetmesi,68
byk olaslkla, Advarn yazmay planlad ve zerinde almaya balad
ilk bilim tarihi projesi olmasndan kaynaklanmtr.
Advarn Londrada yaad gnlerde, elektrik, optik ve molekler fizik
konusundaki aratrmalar yannda bilim ile dini uzlatrma konusundaki
konferans ve kitaplaryla da tannan Nobel dll Robert A. Millikann (18681953) Evolution in Science and Religion (1927) adl kitabn lim ve Dinde
Tekaml bal ile Trkeye evirdiine daha nce iaret etmitik. Advarn
O tercmeye bir mukaddime yazmaya kalknca i uzayp ayrca iki cilt eser
meydana gelmiti ifadesi,69 Millikann eserinin Tarih Boyunca lim ve Dinin
telifine gtren temel eserlerden biri olduunu dndrmektedir. Bu eser,
ayrca, Tarih Boyunca lim ve Dinin nsznde ilk anlan eser arasndadr.70
Advarn din-bilim ilikisini incelemeye ynelmesi, on dokuzuncu
yzyln banda gelitirilen kuantum ve grelilik teorilerinin ierdii rastlant
ve olaslk unsurlarnn, 1925 ve 1926 yllarnda ngiltere ve Amerikada,
bilimin doa yasalarn aklamadaki baarsn tartmaya amasyla olmutur.
lahiyatlar ve hatta baz fiziki ve biyologlar, bu yeni teorilerin nda
bilimin gcn sarsldn ifade etmiler, bylece, doa olaylarn aklamada
din ile bilimi uzlatran yeni bir gr domutur. Bu gr, bilimin
stnln savunan bilim adamlarnn tepkisini ekmi, yeni tartmalar
yaratmtr. Bu yeni akm ve tartmalar Advarn ilgisini ekmi, kendi
deyiiyle kafasna arpan bu rzgr ona ilim ve din mnasebetlerinin
hikyesini yazma hevesini vermitir. Balangta yirminci yzyln ilk otuz
senesindeki din-bilim ilikisini irdelemeye karar vermi ise de sonradan Yunan
ncesi devirlere, bilim-din ilikisinin douuna kadar geri gitmitir.71
Kitap, Museviliin, Hristiyanln ve slamiyetin bilim ile olan ilikisini
incelemekteyse de, esas itibariyle bir bilim tarihi kitabdr ve bilimin tarihsel
geliimi iinde din-bilim ilikine de yer vermitir. Din-bilim arasndaki
anlamazlklar, ekimeleri aklarken, olaylar olduu gibi nakletmi, kendi
68
65
66
67
Feza Gnergun, .. Bilim Tarihinin Kurumsallamas: Aratrmalar ve Eitimi Programlar (19842004), Trkiye Aratrmalar Literatr Dergisi: Trk Bilim Tarihi, c.II, say 4, stanbul 2004, s.545-580.
E. hsanolu, Osmanl bilim tarihi konusundaki aratrmalar hakknda baz notlar, Osmanl Bilimi
Aratrmalar, stanbul, st. niv. Edebiyat Fak. Yay. 1995, s.50.
IRCICAnn (stanbul) Osmanl lim Tarihi Literatr Serisi iinde 1997den itibaren astronomi,
matematik, corafya, ve tabii ve tatbiki bilim dallar iin yaymlanan bio-bibliyografyalar.
69
70
71
Neden acaba ilk eseri ilim ve dindir? sorusunu sorar Halide Edip. Bkz. Dr.Abdlhak AdnanAdvarn Portresi, Doktor Abdlhak Adnan Advar, s.34.
Abdlhak Adnan-Advar, lmi vakflar (ubat 1946), Dur, Dn, s.93.
Dier iki eser, yaym tarihi srasna gre A.S. Eddingtonun (1882-1944) The Nature of the Physical
World (Cambridge 1929) ve A.N.Whiteheadin (1861-1947) Science an the Modern World ( Cambridge
1930) balkl eserleridir. Abdlhak Adnan-Advar, Tarih Boyunca lim ve Din, c.I, s.VII.
Abdlhak Adnan-Advar, Tarih Boyunca lim ve Din, c.I, s.X.
33
gr ve yorumunu eklememitir. Bununla birlikte, kitabn son satrlar,

insanl karanlktan aydnla bilimin karaca ynndeki kuvvetli inancn
yanstr.
Kitabn k noktas 1920lerdeki bilimde sarsnt tartmalar olsa da,
Felsefeci Dr. Ziya Somarn (1906-1978) ifadesiyle72
Btn Garp ilim kltrn, felsefe ve din dncesiyle beraber, bir btn halinde
ve canl bir panorama eklinde gzmzden geirecek bir tarih yapmak istedi.
Burada ne ilimle dinlerin birbirlerine nasl elme taktklarn gstermei, ne de,
ilimlerin dinlere nasl yan izdiklerini dramatik bir hikye slubiyle anlatmay
dnd. Belki de bir Felsefe Tarihi kanevas iinde bir lim Tarihi olacakt.
Fakat felsefe kelimesinin (metafizik) geleneine kar hakl kukusu olan her
msbet ilim kafal insan gibi, Doktor Adnan Advar da kitabn batan baa
ileyen felsefi dnn hkim tesirine ramen, buna bir ilm felsefe tarihi ekli
vermedi (Tarih Boyunca lim ve Din) adn uygun buldu.
Kitabn kaynakas, Advarn, bata bilim tarihi, felsefe, felsefe tarihi,

dinler tarihi olmak zere deiik konularda Franszca, ngilizce, Almanca ve
Trke yazlm 150ye yakn eseri incelediini gstermektedir. Bunlar
arasnda, A.Einstein, M.Planck, L. de Broglie gibi fizikilerin; J.Draper,
H.Bergson, E. Boutroux gibi din-bilim ilikisini ele alan yazarlarn; G. Sarton,
A.Mieli, A.Rey, R.Ball, J.Needham, C.Singer gibi bilim tarihilerinin; B.
Russell, W. Heisenberg gibi filozoflarn eserleri yannda IX. Uluslararas
Felsefe Tarihi Kongresi (Paris 1937) bildirileri ve Isis dergisi gibi yaynlar
bulunmaktadr. Advar, Trk yazarlardan Ahmed Mithat, Akil Muhtar zden,
Fuad Kprl, Hsn Hamid Sayman, Ktib elebi, Mehmed Mansur, Mehmed
Refik Fenmen, Salih Zeki, erefeddin Yaltkaya, Vasfi Yenerin eserlerini, Trk
Tarih Kurumunun bn Sina kitabn ve niversite Konferanslar (1935-42) adl
diziyi incelemitir.
Advar, yz elliye yakn kayna inceleyip, yeni bir dzen iinde yazd
metni kompilasyon (toplama) olarak nitelendirmekten ekinmemitir. Bilimdin ilikisi konusunda bir eser tercme etmek yerine derleme yapmak, ok
sayda esere bavurmasn gerektireceinden onun iin daha retici olacak ve
herkesin anlayabilecei dilde bir metin ortaya karabilecektir. Eseri
avamiletirme (vulgarisation) eklinde yazmak iin ok uratn ancak
bilimsel ve felsefi kavramlar, onlarn manasn bozmadan basit, herkesin
anlayabilecei ekilde ifade etmenin glnden bunda tam baarl
olamadn itiraf eder.
Eserin derleme olduunu rendiklerinde, yalnzca orijinal eser ve
senteze nem veren baz mnevverlerin dudak bkeceklerini tahmin
72
Ziya Somar, Doktor Adnan Advar, Doktor Abdlhak Adnan Advar, s.179-180.
34
etmektedir. lmez eserlerin tercmesinin gereini vurgulamakla birlikte,

orijinal eserlerin domasn bekleyecek veya krn belledii deynek gibi her
yerde tercmeye koacak yerde iyi kompilasyonlar yapmann hem yazar hem de
okuyucu iin daha faydal olduuna inanmaktadr.
Yaynn takiben gazetelerde yer alan yazlar,73 Bat kltr iinde
yetimi yazarlar tarafndan eserin yceltildiini gsterir. stanbul niversitesi
Tp Fakltesi profesrlerinden Dr. Akil Muhtar zden (1877-1949), eseri cidd
kitap koleksiyonumuzu zenginletiren bir eser olarak niteler ve ok kii
tarafndan okunmasnn gerektiini vurgular. Bilim adamlarnn gemiteki
baarlarn sergileyen Advarn bu kitab, Trkleri bilimsel aratrmalara sevk
ederek, Trkiyede ilmi zihniyetin olumasnda etkili olabilecektir. zden,
kitabn ilim tarihi eseri olarak nemine de dikkat ekmitir. 74
Edebiyat Vl Nureddine (1901-1967) gre, geni tabakalara hitap
etmesini bilen bir mnevver olan Dr. Advar, ahsiyetinden beklenen ciddiyet
iinde bilimin din ile kh badaarak, kh atarak beraber yrmesini
herkesin anlayaca ekilde kaleme almtr. V-Nnun kitaptan yapt
alntlar srf bizden olan herkesinkinden stn grme isteinden
kaynaklanmtr ki bu da, o gnk neslin hissettii dayanlmaz bir arzudur.
Alntlarn birisi felsefe din ilikisi hakkndaki grleri sebebiyle Farabinin
slm ilhiyatlar, mutasavvflar tarafndan hcuma uradn, dieri ise,
skenderiye
Ktphanesinin
Hristiyanlar
tarafndan
yakldn
aklamaktadr75
Edebiyat Fakltesinin Trk Dili ve Edebiyat krssnn gen
doentlerinden Mehmet Kaplana (1915-1986) gre 76 Tarih Boyunca lim ve
Din, skolastik zihniyet ile ilmi zihniyetin ok deiik zaman ve mekanlarda
cereyan eden mcadelesidir. Advar, Osmanl Trklerinde limde dar bir
alanda terih ve mahkm ettii skolastik zihniyeti bu sefer dnya kltr
tarihinde btn genilii ile ortaya koymutur. Her iki eserinde de geree
ancak doay inceleyerek varlaca fikri hkimdir. Kaplana gre, Adnan
Advarn eserini anlamaa bile almadan hiddetlenen zihniyet onun kitabnda
ykmak istedii skolastik zihniyetin son kalntlarndan baka bir ey deildir.
Adnan Advarn eserleri genlik iin rehber, Trk kltrnn gelimesi iin
73
74
75
76
Gazete tantma yazlarndan kitabn ilk cildinin Nisan 1944te ikinci cildinin Temmuz 1944te
yaymland anlalmaktadr.
Akil Muhtar zden, Bir kitab hakknda dnceler, Tarih Boyunca lim ve Din, Cumhuriyet, Say 7081,
2 Mays 1944 (st.niv. stanbul Tp Fak. Deontoloji Anabilim Dal arivi) [M.Tevfikolu, kil Muhtar
zden, Ankara, Trk Kltrn Aratrma Enst. Yay., 1996 iinde s.175-178.]
V-N [Vl Nureddin] Tarih Boyunca lim ve Din Akam, 25 Nisan 1944 (st.niv. stanbul Tp Fak.
Deontoloji Anabilim Dal arivi).
Mehmet Kaplan, Tarih Boyunca lim ve Din, stanbul, say 11, 1 Mays 1944, s.9.
35
nemlidir. Bir edebiyat olarak Osmanl Trklerinde limin uslubunu

monoton ve neesiz bulan Kaplan, Tarih Boyunca lim ve Dinde Advarn
ifade kvrakln ve canll yakaladn, konunun her satrda genilediini,
fikrin derinletiini, bakalatn, renk ve k kazandn, kitabn zevkle
okunduunu yazmtr.
Rza Tevfik de, kitab zellikle niversite genliine tavsiye etmektedir.
Kitap, Osmanl Trkiyesinin ilim tarihinde benzeri yazlmam bir eserdir. Rza
Tevfik ilk yazsnda,77 Advarn Eski Yunan filozoflar hakkndaki
deerlendirmelerinin doruluunu vurdular. kinci yazsnda78 ise, kitabn
slamda din-bilim ilikisini konu alan blmlerini deerlendirir. Rza Tevfikin
dinin ilmi mbaheselere mtehkkimane mdahalesi olarak nitelendirdii
skolastik felsefeyi, Advarn ok iyi ve kolay anlalr tarzda aklamtr. Rza
Tevfik, ilim ve dinin ayr tutulmasn yoksa aralarndaki husumetin
sregeleceini savunan bn Rd ve ayrca Frbi ve bn el-Heysem hakknda
Advarn verdii bilgileri beenir. Rza Tevfik, bu deerlendirmeleri yapt
yllarda 75 yandadr ve Advarn kitab hakknda yazarken, rencisinin
baarl devini deerlendiren bir hoca gibidir.
Ankara niversitesi DTCF sosyoloji doenti Niyazi Berkese (19081988) gre kitap, ilimin geliimini din-bilim ilikisi bakmndan ele ald iin
alelde bir ilim tarihinden daha stn bir eserdir. Osmanl Trklerinde lim adl
eserin btn meziyetlerini tamaktadr. Advar, Fransz Devrimi sonrasnda
bilimin ykselii karsnda dinin teolojik temellerinin yklmas ve dine dayal
geleneksel toplum dzeninin bozulmas zerine cemiyeti bu modern ilim denen
eye dayanan materyalistlerin eline kaptrmak istemeyen evrelerin I. Dnya
Sava sonrasnda bilimin yeniden yaplanma ihtiyac karsnda balatt
irtica hareketlerini derin bir anlay ile anlatmaktadr. Bu bakmdan stn bir
eserdir. Bununla birlikte Berkesin eletirileri vardr: Psikoloji, sosyoloji ve
sosyal antropoloji ihmal edilmi, bilim-din ilikisi sosyolojik bir ereve iinde
ele alnmayp, A. Smith, Malthus Ricardo ve K.Marx gibi yazarlarn eserleri
ciddi bir alakaya hedef olmamtr.79
Ahmet Emin Yalmana gre80 ilim ile din arasndaki mcadelenin
hikyesini byle bir slupla anlatan kitabn eine en ileri memleketlerin
77
78
79
80
Rza Tevfik, Tarih Boyunca lim ve Din, Akam, 3 Haziran 1944, s.2, 4 (st.niv. stanbul Tp Fak.
Rza Tevfik, Tarih Boyunca lim ve Din Dr. Adnan Advarn eseri Akam, 24 Haziran 1944, s.5, 6
(st.niv. stanbul Tp Fak. Deontoloji Anabilim Dal arivi).
Niyazi Berkes, Tarih Boyunca lim ve Din, Tan, 2 Austos 1844 (st.niv. stanbul Tp Fakltesi
A.E.Y [Ahmet Emin Yalman], Tarih Boyunca lim ve Din, Vatan, 12 Temmuz 1944. st.niv. stanbul
Tp Fak. Deontoloji Anabilim Dal arivi).
36
edebiyatnda da nadir tesadf edilir. Yalman, ikinci cildin ieriini zetlerken,

Avrupa ve Amerikada dinin evrim teorisine kar kna iaret etmi ve
Trkiyeden de dinin garp tbbn ho grmediine dair rnekler vermitir:
Ahmet Mithat Efendinin maymunlar hakknda yaz yazmasnn yasaklanmas,
bu yasak II. Merutiyete kadar devam ettii iin tp fakltesinde evrim
kuramndan (tekaml nazariyesi) bahsedilmemesi, II.Merutiyetten sonra evrim
kuramndan bahseden ilk tbbi eserde bu kuramn iddetle reddedilmesi,
II.Merutiyette bile di doldurulmasnn eran caiz olduuna dair fetva
verilmemesi ve ilk fetvann 1924te BMM hkmetinin eriye Vekili Musa
Kzm Efendi tarafndan imzalanmas.
Isisteki tantm, Princeton niversitesi Dou Aratrmalar (Oriental
Studies) profesr Lewis W. Thomas tarafndan yaplmtr.81 Eletirmene gre
Tarih Boyunca lim ve Din, Advarn o gne kadar yazd eserler iinde
konusu ve potansiyeliyle en nemlisidir. Advarn kitabnn orijinal bir eser
olmadn aklamas, baarsnn bykln etkilememektedir. Eser, Bat
dncesi yannda slam dncesinin geliimini aklkla, younluk ve
tarafszlkla, saduyu ve dzen iinde sergilemektedir. Her durumda gerekler
aklanm, uzlamazlklardan uzak durulmutur. nemsiz konular ayklayarak
konunun esas incelenmitir. Dnya dnce tarihi hakknda Trk
okuyucusunun eline artc derecede eksiksiz bir bavuru eser, bir rehber
sunulmutur. slam dillerinde yazlm bir benzeri olmad gibi, dier dillerde
de benzerleri az saydadr. Trk okuru burada yalnzca akl ile kar karyadr.
Eserin dili konusuna gelince, Osmanl Trkesinin gereksiz karmakl ve
ar saflatrlm yeni Trkenin gayretkelikleri bulunmamakta, yazarn
olgun ve hogrl kiiliini yanstmaktadr. Thomasa gre, Adnan Advarn
ve zellikle bu kitabnn potansiyel etkisinin deeri biilemez ve lkesinin
genlerinin, onun kendilerine cmerte sunduu frsatlar iyi kullanmas mit
edilir.
Tarih Boyunca lim ve Din hakknda tantm yazanlardan birisi de Fevzi
Ltfi Karaosmanolu (1900-1978)dur. Advarlar Trkiyeden aylmadan nce,
TCF iinde tanyan Karaosmanolu, eitli dergilerde yaymlanan yazlar
sebebiyle 1925te ark stiklal Mahkemesinde yarglanp tutuklanm, susuz
grlerek serbest kaldktan sonra gazetecilii brakm, uzun yllar ziraat ile
uram, ancak 1940l yllarda CHP ynetimini eletiren yazlar yazm ve
1946da Demokrat Partiye katlmtr.82 Advarn eseri, Karaosmanolunun
81
82
Lewis V.Thomas, Abdulhak Adnan-Adivar: Tarih Boyunca lim ve Din (Science and Religion in the
Course of History), Isis, Vol.XL, No.3 (Aug., 1949), pp.285-286. L.V.Thomasn (1914-1965)
Elementary Turkish adl dilbilgisi kitab, uzun yllar Princeton niversitesinde Trke retiminde
kullanlmtr.
Ltfi Dzdemir, Fevzi Ltfi Karaosmanolu, Celal Bayar niv., Sosyal Bilimler Enst. Tarih Anabilim
Dal Yksek Lisans tezi, 1996. zeti iin bkz. http://www.bayar.edu.tr/~sosyal/tezler.htm#_Toc48728486
37
ifadesiyle onun ilimin geni havas ve lemi iine ekmi, yazsnda Adnan
Advarn i dnyasna arlk vermitir. Ona gre Advar, bu kitabyla bilimi
heyecan verici klan kiidir.83 Tanin gazetesinde yaymlanan bir yaz ise, eserin
ilim tarihi ynne ilgi gstermekten ziyade, kitapta slam Mecmuas kaynak
gsterilerek Peygamber Hz.Muhammedin Arap deil insan olduu ve slamda
kadn-erkek eitlii bulunduu eklindeki bilgilere eletiriler getirmektedir.84
38
ve Amerikal matematik tarihilerinin eserlerini kaynak kullanarak nakletmi ve

bunlar tek bir medeniyete mal etmenin imknszln ortaya koymutur.
Konferans dinlemi olan Tbbiyeden rencisi T. Remzi Kazancgil, Advarn
rakamlarn tarihini, felsefesine de girerek anlattn nakletmektedir: 86
Bir gn Teknik niversitenin konferans salonunda, hocam tekrar dinlerken
hafzam beni eski bir hayal lemine, geri senelere gtrd. Bu gzel konferansta
Dr. A. Advar rakamlarn tarihinden bahsetti. Ayn ton ayn dolgun ses, mevzuu
anlatyor, projeksiyondaki yanllklar titizlikle tashih ediyor, gayet sistemli bir
slbla, rakamlarn tarihini o kadar gzel bir (sentez) iinde sylyordu ki
kendimi topladm. Eski Emrz- Umumiye hocas, fikir hayatnn yeni tekaml
merhalesinde, kuru rakamlar deil, bunlarn tabiat felsefesini tecrbe ve akl
stne kuran (canl semboller) olduunu gsteriyordu. Yeni tabiat felsefesi, yeni
mantk rakamlarn sembolizmine dayanr. Bunlar anlatndaki olgunlua hayran
kaldm. 1926dan 1939a kadar vatan dnda geen inizal (nefsini azletmek)
senelerinde kltr ve felsefedeki almalarn sezdim.
Tantm yazlar, konferanslar, makaleler

Advar, stanbula dndkten sonra, 1946 ylnda DP listesinden mstakil
milletvekili olarak Meclise girinceye kadar, aratrma ve yaynlara daha ok
zaman ayrma imkn bulmutur. Kitaplarn baskya hazrlamann ve slam
Ansiklopedisindeki almalarnn yan sra, bilim tarihiyle ilgili eserler iin
tantmlar yazmtr. Bunlardan birisi, Akademi Hareketleri adl dergide
yaymlanmtr [17]: Kahirede 1941 ylnda yaymlanan ve Ortaa sonras
Arap matematiini ele alan Arapa bir kitap hakknda G. Sartonun Isiste
yaynlad eletiriyi aktarr ve Salih Zekinin Asr- Bkiyesi gibi deerli
eserleri uluslararas dergilerde tantmann nemine deinir. G. Sartonun
Introduction to the History of Science adl eserinin nc cildi iin Orienste
bir tantm yaymlar [20].
Advar, stanbulda bilim tarihi konferanslar da verir.85 Yksek
Mhendis Mektebinde (1945ten sonra stanbul Teknik niversitesi) 1940te
ve 1945te matematik tarihi konusunda iki konferans vermitir. lk konferansta
[21], arktaki (Abbasi dnemi, Meraga ekol ve spanya) matematik
almalarn, Arap ilminin Avrupaya geiini, Semerkand ekoln ve
Osman dnemi bilimini rnekler vererek anlatmtr. Konumasnda slam
Ansiklopedisinde yaymlanan maddelere (el-Harezmi, el-Biruni, Ali Kuu),
erefeddin Yaltkaya, Fatin Gkmen gibi yazarlarn almalarna atfta bulunur.
Osmanl Trklerinin Batdaki bilimi geriden izledikleri fikri, garp ilmine
doru ilk kprdanmalarn Mhendishane-i Bahri-i Hmayun ile balad
gr hakimdir.
Mart 1945de verdii Rakamlarn tarihi balkl ikinci konferansta [16]
Msr, Yunan, Roma, Hint (Arap) rakamlarn ve bunlarn Avrupada yaygn
kullanmndan sonra ortaya kan orijinleri zerindeki anlamazlklar Avrupal
83
84
85
Fevzi Ltfi Karaosmanolu, lmi mheyyi klan adam, Vatan, 18 Temmuz 1944 (st.niv. stanbul
Tp Fak. Deontoloji Anabilim Dal arivi).
H.Klolu, Tarih Boyunca lim ve Din, Tanin, 14 Ekim 1947, s.5,7 (st.niv. stanbul Tp Fak.
Advar, stanbulda eitli konularda konferanslar vermitir. Yaymlanmam olanlar belirlemek her
zaman mmkn olmamaktadr. Eminn Halkevinde verdii bir konferans hakknda bilgi iin bkz. Feza
Gnergun, Trk bilim tarihinin geliimine tanklk: Adnan Advar George Sarton mektuplamas,
s.100.
Princeton niversitesinin kuruluunun 200.yl mnasebetiyle 1947

ylnda dzenlenen Near Eastern Culture an Society sempozyumuna, Bat ve
slam dncesinin Trkiyedeki etkileimini konu alan bir konuma ile
katlmtr. Konuma metni 1947 ve 1951de ayr ayr Amerikada
yaymlanmtr [18, 24]. Amerika ziyaretinin izlenimlerini Eminn
Halkevinde verdii bir konferansa konu olmutur.87
stanbulun fethinin 500. ylnda Bizans eitim kurumlar zerine incelemeler
Advar, mrnn son yllarna yaklarken Bizansta yksek retimi ve
stanbulun fethi srasnda Bizansta bilimin durumu inceleyen iki makale [27,
29] yaymlamtr. Onu Bizans dnemi bilimini incelemeye iten sebeplerden
birisi, kendi ifadesine gre, on sekizinci yzylda Avrupal yazarlarn Bizans
tarihine, bilim ve kltrne olan ilgisizlii ve olumsuz grleridir. Benzer bir
ilgisizliin, Trk ilmine yakmayacan dnmtr. Dier taraftan, Rus
dou bilimcilerinden A.Kimskynin, Osmanl Trk Edebiyatnn, Osmanllarn
asrlardan beri topraklar zerinde yaam olduu Bizansn edebiyatndan
etkilenmedii, Yunan felsefesini halifeler devrinde Arapaya yaplan
tercmeler zerinden aldklar yolundaki tespiti de Advar dnmeye sevk
etmitir.88
86
87
88
Tevfik Remzi Kazancgil, Emraz- Umumiye Muallimi Dr. Abdlhak Adan Bey, s.154-55.
A.Advarn Princeton ziyareti ve Amerika izlenimlerini anlatt konferans hakknda daha fazla bilgi iin
bkz. Feza Gnergun, Trk bilim tarihinin geliimine tanklk: Adnan Advar George Sarton
mektuplamas, s.97-100.
A.Adnan-Advar, Bizansda Yksek Mektebler, Tarih Dergisi (st. niv. Edebiyat Fak.), c.V, say 8,
Eyll 1953, s.2-3.
39
Advarn Bizansa ve Trk stanbula olan ilgisi daha eskilere gider.

1945teki bir gazete yazsnda, Ka bin ciltlik bir Bizans-stanbul ktphanesi
kurulmutur? Bizans Rumcasn atr atr skp anlyacak imdiye kadar ka
gen yetitirdik? Eski veyahut Trk stanbul iin yaplm bir aratrma ile
hangi limimiz Avrupa ilim leminde mehur oldu? sorularn sormutur. Ayn
yazda, stanbulun sanatn ve tarihini Eskialardan beri inceleyecek bir
stanbul Enstitsn kurmay stanbul niversitesinin henz dnmemi
olmasn eletirmekte, bir an evvel byle bir enstitnn kurulmasn, Bizans
Rumcas retilmenin yan sra Trk stanbulun tarihi hakknda incelemeler
yapp yaymlamasn nermektedir: Eer bugn ie balasak, belki sekiz sene
sonra . ilim adamlarn da bir stanbul tarihi kongresine ararak bir iki keif,
yahut orijinal neticeli bir iki aratrma gsterirsek Avrupalnn bizden ok iyi
bildii asma kpr, yer alt imendiferi yolundan daha kymetli olan ilim
yolundan Garbn zihnine girmi oluruz.89
Yukardaki gr ve dnceler iinde, Advar, stanbulun fethinin 500.
ylnda Bizansn eitim tarihini incelemeye karar vermitir. Kaynaklar
arasnda, E.Gibbon, K.Krumbacher, F.Fuchs, L.Brhier, Ch. Diehl, G.
Sartonun eserleri bulunmaktadr. Advar, Bizans mparatorluunun deiik
dnemlerinde bilime farkl ilgi gsterildiini aklayan uzun bir giri ile
balad almasn, yalnzca stanbuldaki eitim kurumlarnn tarihi ile snrl
tutmutur. Makalesinde vurgulamak istedii tespitlerden biri, Bizans retim
kurumlarnda din bilimleri dier bilimlerden tamamen ayrlm olduu ve bu
ayrmn bizde, medreselerin dnda bir niversite kurulmasyla Tanzimattan
sonra grlddr. Bizansta hr ve serbest tedrisatta bulunan niversite,
bilime sayg gsteren patrikhane okullar ve kara cehl ve taasuba batm
manastr mektepleridir ki bu mektepler ile niversite arasnda Ortaa bulunca
ilim ile din tartmas devam etmitir. Bizansl lim ve dnrler, bilime
orijinal katk yapmayp, Yunandan gelen bilim ve felsefeyi yksek okullar
sayesinde muhafaza ederek Batya nakletmilerdir.
Advar, Fatih Trk stanbulun ark ve garp ilmini tekrar kurmaya
balad zaman Bizans ilminden miras olarak ne bulmutu? sorusunu sorarak
aratrmasn geniletmitir. Burada, Fatihin limleri himaye ettii gibi,
Yunanca eserleri ktphanesine ald ve bylelikle Douda bir Rnesans
kprts yaratmak istediini aklamaktadr. Advarn yalnzca eski Yunan
eserlerinin incelenmesiyle Rnesansn oluaca fikri tartmaya aktr. Advar
bu almasn, 1953 ylnda stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesinde
verdii konferansta stanbulun fethi srasnda Bizans ve Trk kltr vaziyeti
bal ile sunmutur [29]. Ayn almay, ayn yl, McGill niversitesinin
(Kanada) stanbulun fethinin 500. yl mnasebetiyle dzenledii ancak
89
Abdlhak Adnan-Advar, stanbul, Bilgi Cumhuriyeti Haberleri, stanbul 1945, s.193-95.
40
Advarn salk sebepleriyle katlamad toplantya gndermitir. Metin,

toplant erevesinde dzenlenen 1453-1853 sergisinin alnda davetlilere
okunmu, datlm ve yaymlanmtr [30]. Bu makale, New Yorktaki Orta
Dou Aratrmalar Merkezinde (New York) okutulmutur.90
slam Ansiklopedisi projesi iinde bilim tarihi
Adnan Advarn Trkiyeye dnmesinden yaklak bir ay nce, Maarif
Vekili Hasan Ali Ycel, stanbul niversitesi Rektrne yazd 9 Mays 1939
tarihli mektup ile, E.J.Brill yaynevi tarafndan 1913-1938 yllar arasnda
Leidende yaymlanm olan Encyclopeadia of Islamn Trkeye tercme
edilmesi iin Edebiyat Fakltesinde bir komisyon kurulmasn istemitir.
Bunun zerine 18 Mays 1939da bir komisyon toplanm ve hazrlad rapor,
Maarif Vekaleti tarafndan kabul edilmitir.91 Advar, stanbula gelince slam
Ansiklopedisi projesine dahil olmu ve ilk cz, 1940 ylnda yaymlanmtr.
Maarif Vekaleti Advar 5 Aralk 1941 tarihli yazsyla tercme projesinin
murahhas mdrlne atanm ise de, Advar, bilimsel projelere bakanlk
edecek kiilerin, arkadalarnn seimi ile bu greve getirilmelerini uygun
bulduunu ve arkadalar kabul ettii takdirde kendisinin bu grevi
stleneceini bildirmitir. Bunun zerine oylama yaplm ve Advar, slam
Ansiklopedisi Redaksiyon Heyeti tarafndan oybirlii ile projenin
yrtclne seilmitir.92 A. Advar, on be yl (1939-1954) boyunca
grevini titizlik, zveri ve hatta anonim olarak yrtmtr.93 Youn tercme
almalarn bizzat denetlemi, btn yazarlarn katksn belirtmi ve ilk cilde
yazd Mukaddimeye imzasn koymamtr. stanbul Fransz Arkeoloji
Enstits mdr Albert Gabriel (1883-1972), slam Ansiklopedisi hakkndaki
90
91
92
93
Bu toplantya katlmas elzem grlen iki bilim adam vardr: A.Advar ve tarihi Arnold J.Toybee (18891975). Ancak Advar, salk sorunlar sebepleriyle katlamamtr. Howard A. Reed, Abdlhak Adnann
Ehemmiyetinin Daim Mans, Doktor Abdlhak Adnan Advar, s.166-67.
Maarif Vekaletinin hazrlk komisyonu kurulmas iin stanbul niversitesine yazd yaz 9 Mays
1939 tarihlidir. [Adnan Advar], Mukaddime, slam Ansiklopedisi, c.I, stanbul Milli Eitim Basmevi,
1950, s.XVIII.
slam Ansiklopedisi Redaksiyon Heyetinin 10 Aralk 1941 tarihli toplantsnda tutulan Zabtname
(st.niv. stanbul Tp Fak. Deontoloji Anabilim Dal arivi). Redaksiyon Heyeti (11 kii) Dr. Adnan,
Avni Baman, Reit Rahmeti Arat, erefeddin Yaltkaya, Sabri Esat Siyavugil, Besim Darkot, Mkrimin
Halil Ynan, Zeki Velidi Togan, Cavit Baysun, Ahmet Ate, Tayyib Gkbilginden olumaktayd.
Advar, milletvekili olduu 1946-50 yllar arasnda Ansiklopediye daha az vakit ayrdndan
redaksiyon hakkn almamtr. 1950-54 arasnda tekrar muntazam olarak almalara katlm ve 1954
ylnda, dnemin Maarif Vekilini ikna ederek, mali glklerin halledilmesini ve lmnden sonra
Ansiklopedinin geleceini temin iin drt kiilik bir Redaksiyon Heyeti tarafndan ynetilmesini
hkmete kabul ettirmitir. Ahmet Ate, Dr.Abdhak Adnan Advar, Doktor Abdhak Adnan Advar,
s.101; Adnan Bey, hibir maddi ve manevi menfati olmad halde, eserin, tercme, telif, her makalesi ile
kendi eseri imi gibi ilgilenmi ve 1946-1950 yllar arasnda stanbul Milletvekili sfat ile Ankarada
geirdii gnler ile hayatnn son birka ay mstesna, tahriri masas bandan ayrlmamtr. A. Ate,
Dr.A.Adnan Advar, Oriens, Vol.VIII, No.1, 1955, p.3*.
41
1947 tarihli bir yazsnda, faziletli byk adam olarak niteledii Advarn
Ansiklopedinin baarsndaki nemli rolne dikkat ekmitir.94
Balangta Leiden basksnn tercmesi hedeflenmi ise de, Advarn
giriimleriyle yerli ve yabanc bilim adamlar yeni maddeler yazm,95 eski
maddelere yeni bilgiler eklenmi ve bylece, Encyclopaedia of Islamdan farkl
bir slam Ansiklopedisi ortaya kmtr.96 Advarn ifadesiyle, Trk dnyasna
ait maddelerin Leiden basksnda eksik ve hatal olmas, eseri Trkeye
evirirken elden geldiince tamamlama anlaynn benimsenmesini gerekli
klmtr:97
L.V.Thomasa gre, bu tamamlama, Osmanl dnyasyla ilgili maddeler
hari pek nemli lde deildir, ancak Osmanl dnyas sz konusu
olduunda, slam Ansiklopedisinin aka yeni bir eserdir.98 lk cz 1940
ylnda yaymlanan Ansiklopediye olumlu, olumsuz eletiriler getirilmitir;
Advar, hakl eletirileri hogr ve olgunlukla karlad, bunlardan
faydalanm, hata tekrarndan kanmaya alt anlalmaktadr.99
Advarn yazd Mukaddime [35], arkiyat aratrmalarnn
Avrupada douu ve gelimesi yannda Trkiyedeki Trkiyat aratrmalarnn
ve ansiklopedi yaymclnn gemiini zetledii gibi, slam Ansiklopedisinin
yayn almalar hakknda bilgi vermektedir. Mukaddime, ngilizce olarak da
1953te yaymlanm [25] ve yine Orta Dou Aratrmalar Merkezinde (New
York) okutulmutur.100
94
95
96
97
98
99
100
Albert Gabriel, La traduction turque de lEncyclopdie de lIslam (slam Ansiklopedisi), Journal

Asiatique, Tome 236, 1948, p.115-122. A. Gabriel bu yazda, vg ile sz ettii Ansiklopedinin alt yldr
kalitesinden dn vermeden yaymlandn, makalelerin nemli bir ksmnn yeniden ele alndn, eski
ve yeni jenerasyona mensup bilim adamlarnn ortak rn olduunu, eski deerlere saygl, yeni
deerlere ak bir tutumun hemen fark edildiini belirttikten sonra, baz makalelerin ar ayrnt
ierdiine dikkat ekmitir. Seluk ve Osmanl dneminde nemli bir rol olmayan Boazky
maddesinin Ansiklopediye alnmasnn Hititler ve Trklerin meneiyle ilgili teorilerin benimsedii
anlamna gelip gelmediini de sormaktadr. A.Gabrielin slam Ansiklopedisi hakkndaki bir baka yazs
iin stanbul dergisinin 1 ubat 1941 tarihli ekine baklabilir.
Advar, eitli maddeleri uzmanlarna tevzi etmitir. Bunlardan biri A.Courdan yazmasn istedii Arap
corafyac Bekri (l.1904) maddesidir. Bu husus maddenin sonunda belirtilmitir. slam Ansiklopedisi,
c.II, stanbul, Milli Eitim Basmevi, 1960, s.458-459.
Orhan F.Kprl, Dr.Adnan Advar ve slam Ansiklopedisi, Trk Kltr, Yl VIII, Eyll 1970, s.786790. A.Advarn slam Ansiklopedisindeki almalar iin ayrca bkz.Reit Rahmeti Arat, Doktor Adnan
Advar, Oriens, Vol.VIII, No.1, 1955, pp.1*-4*; Ahmed Ate, Doktor Abdlhak Adnan Advar,stanbul
Enstits Dergisi, say 1, 1955, s.87-107.
[A.Adnan Advar], Mukaddime, slam Ansiklopedisi, c.I, stanbul, M.E.B., 1950, s.XVII.
Lewis V.Thomas, Abdulhak Adnan-Adivar: Tarih Boyunca lim ve Din (Science and Religion in the
Course of History), Isis, Vol.XL, No.3 (Aug., 1949), pp.285-286.
Eletiriler iin bkz. Orhan Kprl, Dr.Adnan Advar ve slam Ansiklopedisi, s.788-789.
Howard A. Reed, a.g.m., s.167.
42
Advarn yaz maddelerin [36-45] bir ksm Ortaa slam dnyasnda,

dierleri on beinci yzyl ve sonrasnda Osmanl topraklarnda yaam
astronom (Ali Kuu), matematiki (Harezmi) ve hekimler (Davud el-Antaki,
Ebulkasm Zahravi ) yannda Frbi, bn Bcce, bn Haldun, Knalzde Ali,
brahim Hakk Paa gibi filozof, tarihi ve devlet adamlarnn biyografilerinden
oluur. Advar, bunlarn dnda Astroloji, bn Meymun, bn el-Heysem, bn
Tufeyl maddelerine notlar eklemitir. Advar niin bu ahsiyetler hakknda
yazmay tercih etmitir? Seimini hangi kriterlere dayanarak yapmtr? Bu
sorulara cevap vermek kolay deilse de, maddelerdeki ifadeler baz ipular
vermektedir.
Advarn slam Ansiklopedisine yazd ilk makale, Maverannehirde
doan, Ulu Beyin Semerkandda kurduu rasathanenin mdrln yapan
ve Fatihin daveti zerine stanbula gelen Ali Kuunun (l.1474)
biyografisidir [36]. Advar, Ali Kuunun eserlerini tantrken, daha nce
yaplan yanllar dzeltmeye dikkat eder: Kuunun Fatihe takdim ettii
Batlamyus astronomisi konusundaki el-Fethiye (Ar) adl eser, Risale filHeyenin ilaveli tercmesi olup, akayk- Numaniye, Tac el-Tevarih ve
onlardan nakleden Salih Zekinin yazd gibi farkl bir eser deildir. Salih Zeki,
Kuunun Zic-i Ulu Beye yazd Farsa erhin tek nshasnn der-dest
olduunu yazmtr ama bu eserin stanbul ktphanelerinde iki nshas
bulunmaktadr. Advar ayrca, Ali Kuunun kendisini astrolojiye ballktan
kurtaramad eklindeki iddiasna kar kmtr. Ali Kuu maddesi,
Advarn lmnden sonra The Encyclopaedia of Islamda yaymlanmtr
[33].
Dokuzuncu yzylda Badatta yaam matematiki, astronom,
corafyac Hrizmi maddesinde [40] de Salih Zekiye atf vardr. Advar,
Hrizminin mehur eseri Al-cabr val-mukabala hakknda Salih Zekinin o
kadar heyecanl gzkmediini, umuma mahsus bir eser olduunu sylediini
yazar. Ayrca Salih Zeki, Hrizminin hesab- Hindiye dair, Arapa
bibliyografyalarda yer almayan ve olan nshas henz bulunmam olan eserini
Kitab al-muhtasar fil-hesab al-hindi olarak isimlendirdiini ancak bu ismi
nereden aldn belirtmediine dikkat eker. Logaritmann Hrizmi tarafndan
bulunduu eklindeki dnemin iddialarna ve bu iddiann dllendirilmi
olmasna kar kar.101
101
Memleketimizde dil ve tarih inkilb ad altnda vcuda getirilen hareketler esnasnda logaritma
kelimesinin Hrizminin isminden gelen algorisme kelimesi yerine logarithme kelimesinin bu byk
riyaziyecinin isminden geldii etimoloji kaidelerine tamamen muhalif bir ekilde ve ind bir surette iddia
edilmi ve bu yanl mukaddimeye istinaden logarithmein de Hrizmi tarafndan kefedildii neticesi
karlarak, mahz- hat olan bu iddialar mkfata da mazhar olmutur. Abdlhak Adnan-Advar,
Hrizmi, slam Ansiklopedisi, c.V/1, stanbul, M.E.B., 1964, s.258-262.
43
Advar, kendisi hekim olduu iin, Zahrav [38] ve al-Antaknin [37]

biyografilerini bizzat yazmak istemi olabilir. Endlste yaam olan
Ebulkasm Zahravi (l.1013) Ortaa slam dnyasnn en mehur hekim ve
cerrah, al-Tasrif adl tp ansiklopedisinin yazardr. Eserinin cerrahlkla ilgili
blmnn, on beinci yzylda Amasyada hekimlik yapm olan Sabuncuolu
erefeddin (1385-1468/70) tarafndan baz ilavelerle Advara gre ufak tefek
Trkeye evrilmi olmas, al-Tasrifin stanbul ktphanelerinde
nshasnn bulunmas, Advarn ilgi sebeplerinden biri olabilir. Bir dier
nemli sebep de Leiden basksnda Zahravi maddesinin bulunmamasdr. 102
On altnc yzylda am ve Msrda yaam, Osmanl-Arap tabib Davud
el-Antaknin biyografisini yazmay, baarl bir hekim oluu ve eseri Tezkere-i
Davudun Trkiyede ve Arap lkelerinde hret bulduu iin mi semitir?
Yoksa al-Antaknin stanbulda veyahut Anadolunun byk ehirlerinde
almad iin Trk-Osmanl tezkereleri ve ulema tercme-i hllerinde sz
edilmemesi, yoksa felsefi ve fikri noktadan serbest dnceli olmas m tercih
sebebi olmutur? Advarn Ibn Bcceyi seme sebebi Kendisinin serbest
fikirli olmak ve tabii ilimlere dkn olup, bilhassa Aristo felsefesi ile ve bu
felsefenin rihi Frabinin eserleri ile uraarak, ilahiyat bir tarafa brakm
olmakla itham edildii ve ona dinsiz sfatnn izafe olduu iin midir?
brahim Hakk Paann (1863-1918) hrriyet ve merutiyeti iyi anlamas,
Tanzimat ricalinden sonra yenilie ve gelimeye taraftar serbest dnceli
olarak makam- sadareti igal eden ilk zt olmas, Advarn Paann
biyografisini yazmasnda etken midir? Keza, Knalzade Ali Efendi, iddet,
zulum ve ikenceye muarz bir kiidir. Ibn Halduna gelince, dinin ictimai
roln tamamen kabul ettii gibi devlette liberal bir politikann ve hrriyet ak
yannda nizam muhabbetinin taraftar ve serbest dnce ve akliyecilik ile
hret alm olmas Advarn tercihini etkilemi midir?
Aristo rihi muallim-i sn Frbiye olan ilgisinin sebebi, pek az
talebesi tarafndan, suf ve mukaddes bir insan gibi, akl ve hikmette mahha
bir misali olarak byk bir hrmete nail olmu ise de, asl Mslman ulemann
Frbiye pek iyi ve dini btn (orthodoxe) bir lim nazar ile bakm olmas
mdr? Frbi siyaset ve ahlak felsefesinde dine yksek ve terbiyebi bir
ehemmiyet verirse de, dini her vakit saf akl ile kazanlan bilgilerin altnda
tutmutur. Frbinin daha derviane ve iyimser bir grle din ile felsefe
arasn bulmaya alan bir hareket tarz vard. rkiyyun (irkiler)
maddesini Advarn yazmak istemesi de acaba hakikate ulamak iin akl
yolunun yeterli olmadn, hakikate bir tr manevi sezgicilik ile
ulalabileceini savunan bu dnce akmnn kurucusu ihabettin
102
Abdlhak Adnan Advar, lmin Sarp Yolunda, Dur, Dn, s.73-75. Advar bu yazsnda Zahravi
maddesini yazarken karlat glkleri de anlatr.
44
Shreverdinin (1115-1191) Snni evrelerce idam edilmesinden mi

kaynaklanmtr? Yoksa Molla Ltfi projesinde ibirlii yapt Henri Corbinin
Shrevedi hakknda stanbulda bir kitap yaymlam olmas m Advar bu
maddeyi yazmaya yneltmitir?
bn Sina ve el-kimya
Advarn son makalelerinden biri, Paris yllarnda ilgi duyduu ve
tartt bir konudadr: Ibn Sinann simyaya olan ilgisi [31]. Fransz kimya
tarihisi Hlne Metzgerin (1889-1944), 1937 ylnda Centre de Synthsede
elkimya (simya) kelimesinin kkeni zerine bir bildiri sunmutur. Metzger,
konumasndan nce Adnan Beye bildirisinin metnini gstermi ve bn
Sinann bu esrarl, mistik, doast bilime katkda bulunduunu bildirmi ve
fikrinde srarc olmutur. Advar, Metzgere bn Sinann simyaya inananlar
arasnda bulunmadn ve hatta simyagerler aleyhinde bir risale yazdn
bildirmitir. Alman bilim tarihisi J. Ruska (1867-1949) da, Isiste (c.XXI,
no.60) yaymlanan makalesinde,103 bn Sinann simyann mmkn olduu
ynnde herhangi bir ifadesinin bulunmadn ve Risaletl-iksir adl eserin
bn Sinaya ait olmadn bildirmitir.
H. Metzger ile tartmasndan 15 sene sonra Advarn slam
Ansiklopedisi yayn kurulundaki mesai arkada Prof. Ahmet Ate, bn
Sinann transmtasyona inanp inanmad konusunu ele almas, Advar bu
konu zerinde yeniden dnmeye ve yazmaya sevketmitir. Advar, Atein
bn Sinann doumunun 100. yldnm vesilesiyle 1952de Badatta
dzenlenen sempozyuma sunduu ve lahiyat Fakltesi Dergisinde yaymlanan
makalesinde ileri srd fikirleri aktarm ve kendi deerlendirmesini ortaya
koymutur. Advara gre, bn Sina beeri bilginin hibir konusunu ihmal
etmeyen bir limdir ve Ortaada byk ilgi eken bu konuda da fikrini
sylemi olmas mmkndr. Ancak, bn Sinann simyaya tamamen inandn
sylemek de yanl olacaktr. Dier taraftan bn Sina, transmtasyon konusunda
tam bir tarif vermemi, bu ilemi kategorik olarak da reddetmemitir. Advarn
deyimiyle bizi tereddt iinde (perplexe) brakmaktadr.104 Bunca sorunlarla
ilgilenmesine karn bn Sina maddesini Advar kendi yazmayacak, bu madde
Hilmi Ziya lkenin imzasyla yaymlanacaktr.
103
104
J.Ruska, Die Alchemie des Avicennas, Isis, Vol.XXI (1934), pp.14-51. Bu grn bir eletirisi iin
bkz. A.Ate, bn Sina, Rislat al-ksir, Trkiyat Mecmuas, c.X (s.27-54) ayrbasm, stanbul Osman
Yaln Matbaas, 1953.
bn Sinann transmtasyon konusundaki grleri, Ahmet Ateten ve Advarn yazsndan yaklak 30
yl sonra yeniden ele alnmtr. Bkz. E. hsanolu bn Sina ve el-Kimya hakkndaki grleri ile ilgili
yeni bir deerlendirme, Uluslararas Ibn Sina Sempozyumu Bildirileri (17-20 Austos 1983, Ankara),
Ankara Milli Ktphane 1984, s.105-116. Burada, Ibn-i Sinann genlik ve olgunluk yllarnda
transmtasyon olayna farkl bakt aklanm ise de A.Advarn yaynlarndan ve grlerinden bahis
yoktur.
45
Gazete yazlarnda bilim tarihi

yazlarnda,105
bilim tarihi konularn dorudan ele

Advar, gazete
almam, bilim tarihine fazla yer vermemitir. Buna ramen, bugn Trk bilim
tarihini aratranlar, onun yazlar iinde, Avrupa bilim dnyasndan izlenimleri
yannda, Trk bilim ve eitim hayatyla ilgili ipularn yakalayabilir, ayrntlar
ve deerlendirmelerini okuyabilirler. Bilgi Cumhuriyetinden Haberler adl
eserinde [15], Ahmet Mithatn Sorbonneun Collge de Francen etrafn adm
adm dolat halde iine girmeye lzum grmemesini eletirmesini, gndelik
gazetelerde Prof. Salih Muradn [Uzdilek, 1891-1967]bir zamanlar kan
gzel yazlar dnda bilimlere dair yazlara yer verilmediini, stanbula
konferans vermeye gelen nemli bilim adamlarndan basnda sz edilmediini,
Prof. Wizingerin Maddenin Yaps ad eserini Muvaffak Seyhan Trkeye
evirdiini ve Prof. Arndtn bir takriziyle yaymlandn, stanbulda Alman
ve Trk hocalar tarafndan kurulan Fizik ve Tabii limler Sosyetesinin Tp
Fakltesinin fizyoloji dershanesinde toplandn, akademik hrriyet
konusundaki grlerini (Ulu Beyin Kadzade-i Rumiyi azli), stanbulda
otomobilin yaygnlamasn, Hasanolan Ky Enstitsne bir ziyareti, Mnif
Paa hakkndaki dncelerini, niversitelerin grevini, stanbul niversitesine
1993 reformunda arlan felsefe profesr Reichenbach ile Pariste yapt
grmeyi, Darlfnun konferans salonunda yaplan toplantlarn tarihini
okumak mmkndr.
1946-1950 yllar arasnda yaymlad gazete yazlarndan bir seki olan
Dur Dnde [22] yine Trkiyede bilim ve kltr hayatyla ilgili anlar
bulmak mmkndr. Anlardan bir tanesi 1910 ylna aittir. Maarif Nazr
Emrullah Efendinin odasnda, Advarn ifadesiyle byk lim Salih Zeki
Bey, Advarn fizik hocas Gelenbevi Sait Bey, edebiyat Halit Ziya
Uaklgil, Darlfnun Mdr Zht Bey ve Advar, Sait Beyin muziplik
olsun diye zorla nazra smarlatt kahveleri ierken niversite mefhumu ve
muhtariyet ve tedris hrriyeti konusundaki yaplan sohbeti aktarr.106 Keza, Dr.
Akil Muhtar zdenin vefatndan sonra yazd nekroloji, onun emekliye
sevkedilmesini rnek gstererek Trkiyedeki ve Bat lkelerinde bilim
adamlarnn emeklilii zerine fikirlerini ierir.107
Advar, bilimdeki nemli olaylarn veya bilim adamlarn lm
yldnmlerinin bilimsel etkinliklerle kutlanmasna zel nem vermitir.
46
Avrupadaki bu gelenein Trkiyede de yerlemesi gerektiini savunur. Hatt,

karlan yldnmleri iin hayflanr. Advar, Ktib elebi ve Cihannma anma
programn 1946da dnmeye balamtr:108
Onun 1648 senesinde yazmaa balad ve iki defa Ltinceye ve sonra da
Franszcaya, Almancaya tercme edilmi olan Cihannma adl eserinin (ki iki
sene sonra 300nc yldnmn [1948] anma, bu vesile ile mellifin ismini
yeni Edebiyat Fakltesinin bir dershanesine vermei ve eer mmkn olursa bir
de bstn niversite amlna dikmei unutmamamz dilerim) Hele eserin
yazlmaa baland tarihin 300nc yldnmnde ark ve garp limlerinin
nnde bu eserin ilm bir neri konulursa sadece bo bir ihtifal deil, dolgun ve
olgun bir jbile yaplm olur [Advarn dipnotu: Bu fikir geen gn Eminn
Halkevinde Descartes tercmesinin ellinci senesi anlrken, dnya apnda
byk dhi Descartes ile Trkiye apnda byk lim Ktib elebi arasnda
uzaktan uzaa bir benzetme neticesinde birdenbire kafamda dodu. Orada
Descartesn hayatn, ilmi felsefesini Trkeye tercmesini nefes almadan
dinleyen genlere syledim. Ertesi gn bir gazete fkracsnn o gzel toplant
ile elenmek istediini grdm iin dugn bu satrlar yazarken tereddd ettim.
lmini bir tarafa brakalm, uysal olmyan karakterile beni pek sarm olan Ktib
elebinin mizah vesilesi olmasn hi istemem.
Ktib elebi 1948de yine Advarn gndemindedir. 26 Eyll 1948de

G.Sartona yazd mektupta, elebinin lmnn 300. ylnda bir anma treni
dzenlenmesine altn bildirir.109 Ayn gnlerde yazd bir gazete yazsna
da Ktib elebiyi tamtr:110
Velhasl, Ktib elebi byle yalnz bir eserinin bastrlmasn deil, bence bu
memlekette modern ilme ilk balyan lim olmak itibarile, stanbul ve Ankara
niversitelerinin yeil parklar ortasna heykeli dikilmesini hakketmi bir zattr.
Halbuki bugn onun ta krk, etraf perian kabri Zeyrekte bulvar kenarnda
belki yarn kaybolmak tehlikesine maruz bir haldedir. Altnda yatann kalbi gibi
ta da krk mezar banda bu 300nc seneyi yd ve elebinin ruhunu
detmek iin toplanmak veyahut bir ilim messesesi tarafndan bu vesile ile bir
toplant tertib edilmek unutulur korkusile bu satrlar olsun Cumhuriyetin
stunlarna tevdi etmei dndm.
1952 ylnda Ktib elebiye yeni bir mezar yaptrlm ve Adnan Advar
tarafndan bir de kitabe yazlmtr.111 Mezarn arkasndaki duvar zerinde
108
105
106
107
Bu yazlar iinden setiklerini 1945, 1950 ve 1954te yaymlad kitap (Bilgi Cumhuriyeti Haberleri,
Dur, Dn ve Hakikat Peinde Emeklemeler) iinde toplamtr [15, 22, 28]. A.Advarn bu
kitaplarndan R.Demir tarafndan seilmi makaleleri, Denemeler: Bilimin Sarp Yolunda Cretkr
Admlar bal altnda Mays 2003te Ankarada yeniden yaymlanmtr.
Abdlhak Adnan Advar, niversite tarihinden bir yaprak (ubat 1946), Dur, Dn, s.105-107.
Abdlhak Adnan Advar, kil Muhtar (14 Mart 1949), Dur, Dn, s.226-228.
109
110
111
Abdlhak Adnan Advar, lim yolunda klar (26 Nisan 1946), Dur, Dn, s.146-148.
Feza Gnergun, Trk bilim tarihinin geliimine tanklk: Adnan Advar George Sarton
mektuplamas, s.103.
Abdlhak Adnan-Advar, Garbe alan ilk pencere: Ktib elebi (Sonbahar 1948), Dur, Dn, s.220222.
Orhan aik Gkyay, Ktib elebi, slm Ansiklopedisi, c.VI, stanbul, M.E.B., 1967, s.433.
O..Gkyay, mezarn 1953 ylnda yaptrldn kaydetmi ise de mezar zerindeki tarih 1952dir.
47
bulunan ve aaya aktardmz kitabe metni 112 Advarn Ktib elebiye olan
hayranl yannda onun yazlarnda sk rastladmz ifadeleri de iermektedir:
Ktip elebi Hac Halife
Ortaalardaki ilim inkilbn msbet ilimler ve hr fikirler yoluiyle
Trkiyeye ilk tantan cihanmul bir hrete shib
Ktib elebi Mustafa bin Abdullahn ruhu iin fatiha
Doumu 1017 Hicri Vefat 1067
Kabrin yeniden tanzim ve ihya tarihi 1952 efrenci
Sonu
Adnan Advarn bilim tarihi aratrmalar, yalnzca bir medeniyet, bir
dnem, bir bilim dal ile snrl olmamtr. Osmanl Trklerinin matematiksel
bilimler, doa bilimleri ve tp konusunda yazdklar eserler zerinde
aratrmalar balatm olmas ve ortaya konan almay ayn dnem Avrupa
bilimiyle karlatrmal olarak sunmas, Trk bilim tarihi aratrmalarnda bir
yeniliktir. Osmanl Trklerinde lim, gnmzde de bavuru eseri olma
zelliini korumaktadr. Advar, yaklak yirmi yl boyunca, eski alardan
yirminci yzyla bilimdin ilikini zerinde aratrma yaparak bu konudaki ilk
Trke eseri hazrlamtr. Ortaa slam bilimini incelemi, biyografik
almalar yaymlamtr. Avrupa bilim tarihi konusunda geni bir literatr
incelemitir. Bu konudaki bilgisini Tarih Boyunca lim ve Dinde bulmaktayz.
Bizans dnemi stanbulunun bilim ve eitim hayatn renmek iin ileri
yanda yeni konulara girmekten kanmamtr. Aratrmac kimliini hayatnn
sonuna kadar korumu olan Advarn almalarnda bilim tarihi ile doubilim
aratrmalarn her zaman i ie olmutur.
Bilim tarihi aratrmalarna Avrupada balamas, zellikle Paristeki
bilim tarihi etkinliklerine katlmasn mmkn kld gibi, Advara yabanc
bilim adam, doubilimci ve bilim tarihileriyle tanma, tartma ve ibirlii
yapma frsatn da yaratmtr. Geni siyasal ve kltrel birikimi, bu evrelere
girmesini kolaylatrmtr. Kendi almalarn yurtdnda yaymlad gibi,
Trkiyede yaplan almalar yabanc dergilerde tantmtr.
Yaynlarn deiik ekillerde (kitap, makale, gazete yazs vb.) yapm
olmas, Advarn hem akademisyenlere hem de daha geni bir okur evresine
hitap etmesini salamtr. Trk okurunun yirminci yzyln ortasnda ilim
tarihi terimine ve konularna yaknlamasnda Advarn katks olduunu
dnyoruz. Salih Zeki ile Adnan Advar, farkl ortamlarda, dnemlerde ve
112
Mezar ve kitabe bugn Atatrk Bulvar zerinde, Sarahane ile Unkapan arasnda bulunan stanbul
Manifaturaclar arsnn (M) 3.Blokunun giriindedir. O.Bayrakn stanbulda Gml Mehur
Adamlar (1453-1978), Trkiye Antlar Dernei stanbul ubesi Yayn No.5, [stanbul] 1979, s.152.
48
artlarda yaam, farkl konularda retmi olsalar da, almalar

karlatrldnda u gzlem yaplabilir. Salih Zekinin eseri, Bat
matematikilerinin Doudan (zellikle Ortaa slam) ald bilgileri ortaya
koyma hedefiyle, ounlukla matematik okumularn anlayabilecei teknik bir
eserdir ve bu zellii ile az sayda okuyucuya ulam gibi grnmektedir.
Advarn eseri ise, Trklerin yakn dnemdeki (Osmanl) bilim eserlerini
incelemektedir. Hem Trklerin bilim tarihine dikkatleri ekmekte, hem de
onlarn slam ve Bat bilimi ile olan ilikilerinin dzeyini eletirmekteydi. Eser,
farkl evreler tarafndan farkl tepki alan deerlendirmeler ierdii tartma
yaratt ve teknik bilgi gerektirmedii iin rahat okunan bir eser olduu iin,
tarihe merak duyan okurlarn ilim tarihine ilgisini ekmeyi ksmen baarmtr.
Dikkat ekici olan, iki bilim tarihisi sorularn farkl dnemlere yneltmi
olsalar da, sorgulamalarnn bilimin Dou Bat medeniyetleri arasndaki
hareketi erevesinde gelitiini syleyebiliriz.
Dr. A.Advar, bilim tarihi aratrmalarna 50 yana yaklarken balam
ve 73 yanda lene kadar aralksz srdrmtr. Bilim tarihi onun olgunluk
yllarnn tutkusudur. lmin sarp yolu olarak tanmlad aratrma, her zaman
kolay deildir. Zahravinin biyografisini hazrlarken o sarp ve karanlk yolda
yrmek iin ele alnacak bir meale deil bir kr kandil bile bulamadn
yazmtr. Makalemizi, onun Trkiyedeki ve Avrupadaki aratrma
imknlarn kyaslamal olarak anlatt bir yazsnn113 son paragrafyla
bitirmek istiyoruz:
te memleketimizde, bu artlar iinde, esasen sarp olan ilim yolundaki ta ve
dikenlerin ayklanmadn grdke bizde orijinal aratrmalar yapmann ne
kadar g olduunu kalbim ezilerek yeniden bir daha anlyorum. Bu yollar
temizleyecek eller kurumasn.
***
Aklama: Bu makalenin yazm sreci srasnda fikir ve bilgi alveriinde
bulunduum, yapc eletirilerinden faydalandm Dr. eref Etkere katklar iin
teekkr ederim. A.Advarn eserleri hakknda gazetelerde yaymlanan tantm
yazlarnn bir ksmn, Osmanl Trklerinde limin basm ve A.Advarn slam
Ansiklopedisindeki greviyle ilgili zabtnameyi ve H.Ritterin mektubunu stanbul
niversitesi stanbul Tp Fakltesi Deontoloji Anabilim Dal arivinden temin ettim. Bu
arivden yararlanrken yardmlarn grdm Prof.Dr. Nuran Yldrma; cole des
Langues Orientalesdeki (Paris) aratrmalarm srasnda yardmc olan ktphane
mdiresi Mme Marielle Kaluse; JSTORdan tarama yaparak Advarn Isisteki
yazlarna ve eserleriyle ilgili yurtd tantmlara ulamam salayan Bilgi niversitesi
Matematik Blmnden nan Akdenizci Demirtaa (MSc) teekkr ederim.
113
Abdlhak Adnan Advar, lmin sarp yolu, Dur, Dn, s.73-75.
49
EK
Abdlhak Adnan-Advarn bilim tarihi
kitaplar, makaleleri, evirileri, ansiklopedi maddeleri114
50
1936-1937
[5] Shayh Gamal al-Din Afgani, The Musulman (Calcutta), Special Eid issue 1936,
No.6, 1937. (Adnan Advarn Cemaleddin Afganinin rk hakkndaki notu)
1929 ncesi
1937
[0] Robert A. Millikan, lim ve Dinde Tekml ev. Adnan Advar. Yazarn Evolution
in Science and Religion (New Haven, Yale University Press, 1927, 95 s.) adl eserinin
evirisidir. Yaymlanmamtr.
[6] Abd-ul-hak Adnan, bn Sina, ahsiyeti ve eserleri hakknda tetkikler (stanbul 1937)
adl eserin tantm. Archeion, Vol.XIX (1937), Fasc.4, p.411-414.
[7] Abd-ul-hak Adnan, La Science chez les Turcs Ottomans du commencement
jusqu la fin du moyen-ge, Archeion, Vol.XIX (1937), Fasc.4, p.347-365.
1938
[8] Abd-ul-hak Adnan, La Science chez les Turcs Ottomans du commencement des
temps modernes jusquaux premires annes du XVIIe sicle, Archeion, Vol.XXI
(1938), Fasc.1-2, p. 35-61.
1933
[1] Dr. A. Adnan (review), Salih Zeki. Athar- Baqiya, a history of Arabic
mathematics. Two volumes, Istanbul 1911, Isis, vol XIX, nr.3, 1933, pp.506-515.
(Trke evirisi iin bkz. Salih Zeki ve Asr- Bkiye, Bilim Tarihi (Aylk Dergi),
Say 11, Eyll 1992, s.3-9. ev. Yeim Il-lman; Celal Saran 12 adet notuyla ve
C.Sara, Salih Zeki Bey Hayat ve Eserleri, yay.haz. Y.Il lman, stanbul, Kzlelma
yay., 2001 iinde s.139-152).
1935
[2] Abd-ul-hak Adnan, Hilmi Ziya lken'in Trk Tefekkr Tarihi I-II (stanbul, 193233) kitabnn tantm. Archeion, Vol.XVII, 1935, p. 288.
[3] A. Adnan Adivar, Ten Years of Republic in Turkey, Political Quarterly, 6 (1935),
p.240-252.
1936
[4] Bertrand Russel, Felsefe Meseleleri. ngilizceden Trkeye eviren Dr. Adnan,
stanbul, Yeni Kitap, 1936, 235 s.; 2.bs., mtercimi Abdlhak Adnan Advar. Remzi
Kitabevi stanbul 1944, 201 s.; 3.bs. Remzi Kitabevi stanbul 1963, 220 s.
114
Bu listeye, Advarn gazete yazlar, bilim tarihine yakn konulardan sz etseler bile dahil edilmemitir.
A.Advarn yayn listesi daha nce deiik yazarlar tarafndan yaymlanmtr. Bunlar iinde
incelediklerimiz unlardr: Ahmet Ate, Adnan Advarn Eserleri, Doktor Abdlhak Adnan Advar (Ei
Halide Edib Advar tarafndan). stanbul, Ahmet Halit Yaarolu Kitaplk ve Ktlk T.L.., 1956,
s.233-237; A.Kazancgil & V.Solok, Trk Bilim Tarihi Bibliyografyas (1850-1981), stanbul, stanbul
niversitesi Cerrahpaa Tp Fakltesi yay., 1981, s.4-5. Bu iki yayn dnda slam Ansiklopedisi, Index
Islamicus taranm ve ktphanelerde (Ankara Milli Ktphane, stanbul niversitesi Merkez, stanbul
niversitesi Edebiyat Fakltesi, Boazii niversitesi, IFEA, ISAM, T, Ecole des Langues Orientales
ktphanelerinde allmtr. Listede eksikliklerin ileride yaplacak yeni aratrmalar ile
tamamlanacana inanyoruz. Advarn ok boyutlu bilim tarihi almalarn her ynyle ve ayrntsyla
bir makalenin snrlar iinde ele almak mmkn olmamtr. Yeni yaynlarn getirecei yeni katklar
dorultusunda Bilim tarihisi Adnan Advar daha iyi tanyacamza phe yoktur. Ayrca, son
yllarda, A. Advarn yaamn konu alan bir alma iin bkz. Turhan Ada, Hayat ve Kiilii ile Adnan
Advar. Hacettepe niversitesi Atatrk lkeleri ve nkilap Tarihi Enstits baslmam doktora tezi.
Ankara 2004, 570 s.
1939
[9] Abdulhak Adnan. La Science chez les Turcs Ottomans. Librairie Orientale et
Amricaine, G.-P. Maisonneuve, Paris 1939, 161 +13 s.
G. Sartonun bu eser hakkndaki 1 Mays 1939 tarihli deerlendirmesi iin bkz. Isis,
vol.XXXII, 1940, p.186-189.
1940
[10] Abdlhak Adnan, Faust: Tahlil Tecrbesi - Hulasa. Muallim Ahmet Halit
Kitabevi, stanbul 1940, 156 s. (Tarih Boyunca lim ve Dinin i kapanda Faust Tahlil Tecrbesi, stanbul 1939 kayd bulunmaktadr.
[11] Molla Lutfil-Maqtul, La Duplication de lAutel (Platon et le Problme de Dlos)
Texte arabe publi par Serefeddin Yaltkaya, Traduction franaise et introduction par
Abdulhak Adnan et Henry Corbin [1903-1978], Paris, E. De Boccard 1940. 1-61-23 p.
(Etudes orientales publies par lInstitut franais darchologie de Stamboul. VI.
[12] Abdulhak Adnan, Sur le Tansukname-i-Ilhani der Ulum-u-Funun-i-Khatai, Isis,
vol 32, 1940, s.44-47.
1943
[13] Abdlhak Adnan-Advar, Osmanl Trklerinde lim, 2.bs. stanbul Maarif Vekaleti
1943; 3.bs. Remzi Kitabevi, stanbul 1970, 220 s.; gelitirilmi 4.bs. (A. Kazancgil ve
S. Tekelinin katklaryla) Remzi Kitabevi, stanbul 1982, 243 s.; 5. bs. Remzi Kitabevi,
stanbul 1991, 243 s.; 6. bs. Remzi Kitabevi, 2000, 243 s.
1944
[14] Abdlhak Adnan-Advar, Tarih Boyunca lim ve Din. 2 cilt (c.I: btidadan XIX.
asra kadar, c.II: XIX. ve XX. Asrlar). Remzi Kitabevi, stanbul Kenan Matbaas 1944,
360 + 286 s.; Hayrullah rs tarafndan yeniden gzden geirilmi 2.bs. Remzi Kitabevi,
stanbul 1969, 623 s.; Esat Mermi Erendor tarafndan gzden geirilmi 3.bs., Bilim ve
Din (lim ve Din), Remzi Kitabevi, stanbul 1980, 487 s.; 4. bs. Bilim ve Din, Remzi
51
Kitabevi, stanbul 1987, 487 s.; 5.bs. Tarih Boyunca lim ve Din (Bilim ve Din alt
bal ile) Remzi Kitabevi, stanbul 1994, 487 s.; 6.bs. Tarih Boyunca lim ve Din.
Remzi Kitabevi, stanbul 2000, 487 s.
1945
[15] Abdlhak Adnan-Advar, Bilgi Cumhuriyeti Haberleri. Tasvir Neriyat, Ebuzziya
Matbaas, stanbul 1945, 262 s.
[16] Abdlhak Adnan-Advar, Rakamlarn Tarihi, stanbul Teknik niversitesi
Dergisi, c.III; say 1, 1945, s. 35-43.
1946
[17] A. Adnan-Advar, Bir Trke, bir Arapa ilim tarihi, Akademi Fikir Hareketleri,
c.1, say 4, 15 Haziran 1946, s.1-2.
1947
[18] Abdulhak Adnan Advar, Islamic and Western Thought in Turkey, The Middle
East Journal (The Middle East Institute, Washington), vol.I, Nr.3, July1947, s.270-280.
[19] Abdlhak Adnan Advar, Frbi 870-950. stanbul niversitesi Tp Tarihi
Enstits Yay. No.12. stanbul, Milli Eitim Basmevi 1947, 56 s. slam Ansiklopedisi,
c.IV, MEB, stanbul, s.451-469den ayrbask)
1949
[20] Abdulhak Adnan-Advar, George Sarton: Introduction to the History of Science
vol.III, Oriens, c.II, 1949, s.155-157.
[21] Abdlhak Adnan-Advar, lim tarihi iinde ark matematiine bir bak, stanbul
Teknik niversitesi Dergisi, c.7, say 1-2, 1949, s.1-9.
52
[26] A. Adnan-Advar, Tarih Anlay, Fuad Kprl Armaanndan ayr basm.

Osman Yaln Matbaas, stanbul 1953, s.1-3.
[27] A. Adnan-Advar, Bizansda Yksek Mektebler, Tarih Dergisi (stanbul
niversitesi Edebiyat Fakltesi), c.V, say 8, Eyll 1953, s.1-54. Ayrbasm Osman
Yaln Matbaas stanbul 1953, 54 s.
1954
[28] Abdlhak Adnan Advar, Hakikat Peinde Emeklemeler. Doan Karde Basmevi,
stanbul 1954. 24x17, 296 s.
[29] A. Adnan-Advar, stanbulun fethi srasnda Bizans ve Trk kltr vaziyeti,
Tarih Dergisi (stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi), c.VI, say 9, Mart 1954, s.1-14.
(Ayrbask, stanbul OsmanYaln Matbaas 1954).
1955
[30] A. Adnan Adivar, The cultural situation of Byzantines and Turks at the time of the
conquest of Constantinople, 1453, The Muslim World, vol. 45 (1955), p.61-71.
[31] A. Adnan Advar, Ibn Sina et lalchimie, Professor Muhammed Shafi
Presentation Volume. Armagan- ilmi. Ed. Abdullah, S.M., Lahore 1955, p.1-3. Reprint
in Natural Sciences in Islam, Vol.60, Chemistry and Alchemy Texts and Studies VI.
Collected and reprinted by F.Sezgin et al., Institute fort he History of Arabic-Islamic
Science at the Johann Wolfgang Goethe University, Frankfut am Main 2001, p. 347349.
[32] A. Adnan-Advar, Tarih Anlay, Yeni Ufuklar, say 21(37), Haziran 1955, s.1-3.
1950
1960
[33] A. Adnan Advar, Ali b. Muhammad al-Kushdji, The Encyclopaedia of Islam,
New Edition, Vol.1, E.J.Brill, Leiden 1960, p.393.
[22] Abdlhak Adnan-Advar, Dur Dn. Ahmed Halid Kitabevi, stanbul 1950. 240 s.
Ansiklopedi maddeleri:
1951
[34] Adnan Advar, Encyclopaedia Britannicann Turkey maddesinin History, The

Ottoman Sultanate alt balnn Mohammed I (1413-1421)den Treaty of Lausannen
sonuna kadar Geoffey L.Lewis ile beraber; The Republic alt balnn bandan
Foreign Affairsin ortasna kadar Albert Howe Lybyer ve Arthur Cecil Edwards ile
birlikte yazmtr. Advarn bu katks 1929 baskda (14. bask) yaymlanm ise de, biz
1959 basksn incelediimiz iin o basknn knyesini verebiliyoruz: Enyclopaedia
Britannica, Vol.22, London-Chicago-Toronto 1959, s.590-611.
[23] A. Adnan-Advar, Tarih ve Biyografya Tarih Dergisi (stanbul niversitesi

Edebiyat Fakltesi), c.II, say 3-4, 1950-51, s.1-6.
[24] Abdulhak Adnan-Adivar, The Interaction of Islamic and Western Thought in
Turkey, in Near Eastern Culture and Society: A symposium on the Meeting of East and
West. Ed. T.Cuyler Young, Princeton Oriental Studies, 15. Princeton, New Jersey,
Princeton University Press 1951 (2nd ed. 1966), p.119-129. Trke evirisi iin bkz.
Trkiyede slami ve Batl Fikirlerin Etkileimi bal ile Trk Yurdu (Ankara), c.10,
say 39/385, 1990, s.35-39.
1953
[25] Abdulhak Adnan-Adivar, A Turkish Account of Orientalism, a translation of the
Introduction to the Turkish Edition of the Encyclopaedia of Islam, Muslim World.
October 1953, s.260-282.
53
slam Ansiklopedisinde (Maarif Vekleti) yaymlanan maddeler:

[35] [Abdlhak Adnan Advar] Mukaddime, slam Ansiklopedisi, c.I, Maarif Vekleti,
stanbul 1940, s.I-XXI.
[36] Abdlhak Adnan, Ali Kuu,(l.1474), slam Ansiklopedisi, c.I, s.321-323.
[37] Abdlhak Adnan, Antaki, (1541-1599), slam Ansiklopedisi, c.I, s.454 456.
[38] Abdlhak Adnan, Ebulkasm Zehrv, (l.1013), slam Ansiklopedisi, c.IV, s.8790.
[39] Abdlhak Adnan, Frb, (870-959), slam Ansiklopedisi, c.IV, s.451-469.
[40] Abdlhak Adnan-Advar, Hrizmi, slam Ansiklopedisi, c.V/1, s.258-262.
[41] Abdlhak Adnan-Advar, bn Bcce, (l. 1138), slam Ansiklopedisi, c.V/2,
s.704-707.
[42] Abdlhak Adnan-Advar, bn Haldun, (l.1132-1406), slam Ansiklopedisi,
c.V/2, s.738-743.
[43] Abdlhak Adnan-Advar, brahim Hakk Paa, (1863-1918), slam Ansiklopedisi,
c.V/2, s.892-894.
[44] Abdlhak Adnan-Advar, rkyn, (l.1191), slam Ansiklopedisi, c.V/2,
s.1230-1232.
[45] Abdlhak Adnan-Advar, Knalzade Ali Efendi, (1510-1572), slam
Ansiklopedisi, c.VI, s.709-711.
Katkda bulunduu makaleler:
[46] C.A. Nallino, Astroloji, slam Ansiklopedisi, c.I, s.682 686 (Adnan Advarn
ilave notu bulunmaktadr).
[47] E. Mittwoch, bn Meymun, (1135-1204), slam Ansiklopedisi, c.V/2, s.772, 774.
Bu makale A. Adnan-Advar tarafndan ikmal edilmitir notu ile.
[48] [?] bn Tufeyl, (l.1186), slam Ansiklopedisi, c.V/2, s.829,-831. Bu makale A.
Adnan-Advar tarafndan ikmal edilmitir notu ile.
[49] H. Suter, bnlheysem, (965-1039), slam Ansiklopedisi, c.V/2, s.859-861. Bu
makale A. Adnan-Advar tarafndan ikmal edilmitir notu ile.
Adnan Advars works in history of science:

Prior to the La Science chez les Turcs Ottomans and thereafter
Feza Gnergun
A well known figure of the 20th century Turkish politics and intellectual
life, Dr. Abdlhak Adnan Advar (1882-1955) was also a pioneer in the Turkish
historiography of science. He researched in a field hitherto disregarded: the
history of science in Turkey under the reign of the Ottomans. His major work
Osmanl Trklerinde lim (1943), first published in French in 1939, surveys and
evaluates science in Turkey from the 13th up to 19th centuries.
54
A. Adnan Advar, became interested in intellectual history after he left

Turkey in 1926. In a way, political circumstances which prevented him to
return, led him to research in history of science during his exile years (19261939) in Europe. In London, he studied the interaction between science and
religion, inspired by the conferences of R.A.Millikan, A.N.Whitehead, and
A.S.Eddington published in late 1920s. His interest in the issue was probably
associated with his view of reconciling religion with modernization, i.e. Islamic
and Western thought in Turkey.
A.Advar settled in Paris in 1929. While carrying on his readings on
science and religion, he became acquainted with historians of science associated
with Acadmie Internationale dHistoire des Sciences and the Centre
International de Sythse. He started to correspond with G.Sarton and
collaborated with Aldo Mieli, and it is during his stay in Paris that he undertook
to work on Turkish history of science. He published his early articles on the
issue in Archeion. His first book La science chez les Turcs Ottomans came out
in Paris 1939, the year he returned to Istanbul. The Turkish enlarged edition
entitled Osmanl Trklerinde lim (1943) was qualified by modernists as an
impartial work, but criticized by traditionalists who considered it as a
document against the Turks and that it appropriates Turkish achievements to
other races.
In his Istanbul years (1939-1955), A. Adnan Advar continued to publish
on history of science. His study on the science-religion interaction saw the press
in in two volumes in 1944 (Tarih Boyunca lim ve Din). Despite his
involvement in politics again in 1946, he chaired the editorial work of the
Turkish edition of the E.J.Brills (Leiden) Encyclopaedia of Islam, and wrote
biographical articles for it. Advar was also popular with his writings in daily
Istanbul newspapers. He not only contributed to the study of Turkish history of
science but to introduce the Turkish studies on history of science to
international community.
Key words: Abdulhak Adnan Advar, Turkish historiography of science,
Ottoman science, Encyclopaedia of Islam, science and religion; Anahtar
kelimeler: Abdlhak Adnan Advar, Trk bilim tarihi yazcl, Osmanl
bilimi, slam Ansiklopedisi, bilim ve din.

Adnan Adıvar-Osmanlı Turklerinde Ilim

Caricato da

Informazioni sul documento

Copyright

Formati disponibili

Condividi questo documento

Condividi o incorpora il documento

Opzioni di condivisione

Hai trovato utile questo documento?

Questo contenuto è inappropriato?

Copyright:

Formati disponibili

Adnan Adıvar-Osmanlı Turklerinde Ilim

Caricato da

Copyright:

Formati disponibili

O.

evki Uluda-Fuat Kprl Tartmas

2-Bilimsel usullere uygun olarak, bahsettii her eseri inceden inceye

stanbul niversitesi stanbul Tp Fakltesi Deontoloji ve Tp Tarihi Anabilim Dal.

3-Yazarn Osmanllarda bilim tarihini aratrmak iin gerekli olan

Osmanl Bilimi Aratrmalar VIII/2 (2007)

hemfikir olmadklar karlkl yaynlarndan anlalmaktadr.4 Uludan bu

O. evki Uluda-Fuat Kprl Tartmas

Prof. M. Fuat Kprl, Tenkid: Osmanl Trklerinde lim[*], Akam, 10

Osmanl Bilimi Aratrmalar VIII/2 (2007)

O. evki Uluda-Fuat Kprl Tartmas

Doktor Adnann hakik bir ilim adamna yakan drstlk ve samimiyetle, ve

Bu kitap hakknda neler yazlmad. Methedenler arasnda deerli arkadam Fuat

Osmanl Bilimi Aratrmalar VIII/2 (2007)

O. evki Uluda-Fuat Kprl Tartmas

1940da da bu risale, ayr bir risale ile

Osmanl Bilimi Aratrmalar VIII/2 (2007)

Ben Fuat Kprlye unlar syleyebilirim: Kendi yanllarm dzeltmek iin

O. evki Uluda-Fuat Kprl Tartmas

Dorulttuklar yanllarmzdan dolay teekkr ederiz. Yanl dedikleri dorular

Osmanl Bilimi Aratrmalar VIII/2 (2007)

almtr. Bu satrlarladrki o, Hac Paay Osmanllara mal etmemi grnyor. O

O. evki Uluda-Fuat Kprl Tartmas

Osmanl Bilimi Aratrmalar VIII/2 (2007)

amme-i enma mahsus olduunu muhakeme etmi deildir. Biz Tbhanenin ne

O. evki Uluda-Fuat Kprl Tartmas

Osmanl Bilimi Aratrmalar VIII/2 (2007)

Msaade buyururlar m ki Edirnede yaplan Dr--ifa bahsi zerinde biraz

O. evki Uluda-Fuat Kprl Tartmas

risaleden mrekkep ki buna Trk hekimleri arasnda Hamse-i Hayat ad verilmitir

Arslan Terziolu, Edirnedeki II.Bayezid Hastahanesi ve tp tarihi asndan nemi, Bifaskop, 15

Osmanl Bilimi Aratrmalar VIII/2 (2007)

Dr. Osman evki Uluda, Bir Tenkit Mnasebetile [Osmanl Trklerinde]

O. evki Uluda-Fuat Kprl Tartmas

yabanc hekim, hiyanetinin sezilmesi zerine arkadalarndan birinin tabancasile kendini

Osmanl Bilimi Aratrmalar VIII/2 (2007)

Dr.Osman evki Uluda disputes Professor Fuat Kprls review of

O. evki Uluda-Fuat Kprl Tartmas

Osmanl Bilimi Aratrmalar VIII/2 (2007)

OSMANLI BLM ARATIRMALARI

ADNAN ADIVARIN BLM TARH ALIMALARI:

Okumak ve okuduumu dnmek nice ac gnleri bana tatl kld

Osmanl Bilimi Aratrmalar VII/2 (2006)

Adnan Advarn Bilim Tarihi almalar

Osmanl Bilimi Aratrmalar VII/2 (2006)

eserlerden ald notlar yaklak 15 yl sonra stanbulda yaymlayaca Tarih

Londra gnlerinin bir zellii de, ngiliz hekimliini ve hastanelerini

Adnan Advarn Bilim Tarihi almalar

Osmanl Bilimi Aratrmalar VII/2 (2006)

Advarn Parise geldii dnem, tarih almalarnn yeniden

Aldo Mielinin La Science Arabe (1938) adl eserinin ithaf sayfas

Aratrmalarnn byk ksmn Milli Ktphanede (Bibliothque

Adnan Advarn Bilim Tarihi almalar

kendisiyle Arap bilim tarihinin baz meselelerini, yazarlarn ve eserlerini

Osmanl Bilimi Aratrmalar VII/2 (2006)

konusunda Arapa yazlm eserlerden oluan bir yayn dizisi hazrlamaktr.28

Advarn Pariste doubilimcileriyle, zellikle slam bilim tarihi zerinde

A.Advarn da yer ald Arapa doa bilimleri ve tp yazmalar klliyatn hazrlama

Advarn Pariste etkinliklerine katld bir dier aratrma kurumu,

Adnan Advarn Bilim Tarihi almalar

Osmanl Bilimi Aratrmalar VII/2 (2006)

takip etmitir.30 Dalga mekaniinin kurucusu Louis de Broglie (1892-1987),

A.Advar, Avrupada yaad yllarda iletiim kurduu bilim

Advar, Pariste bilim tarihi almalarnn yan sra felsefe konusunda da