JU UNIVERZITET U TUZLI

FILOZOFSKI FAKULTET
ODSIJEK: PEDAGOGIJA-PSIHOLOGIJA
PREDMET: RAZVOJNA PSIHOLOGIJA II
MENTOR: Dr.Sc. Tamara Efendi-Spahi, v. profesor
Alen Gabelji, asistent

ADOLESCENCIJA
SEMINARSKI RAD
PREDMET: RAZVOJNA PSIHOLOGIJA II

Student: Osman Karahmet

Br. indeksa:10-1400/14

Sadraj
1.

UVOD............................................................................................................... 2

2.

O ADOLESCENCIJI............................................................................................. 3

3.

PROMJENE U ADOLESCENCIJI............................................................................4
3.1.

PROMJENE FIZIKOG IZGLEDA...................................................................4

3.2.

PROMJENE U KOGNITIVNOM FUNKCIONIRANJU...........................................5

4.

SOCIJALNA KOGNICIJA - RAZUMEVANJE SOCIJALNIH ODNOSA...........................6

5.

EGOCENTRIZAM U ADOLESCENCIJI...................................................................9

6.

PROMJENA SLIKE O SEBI................................................................................... 9

7.

IDENTITET U ADOLESCENCIJI..........................................................................11

8.

EMOCIONALNI RAZVOJ U ADOLESCENCIJI.......................................................13

9.

ODNOS SA RODITELJIMA................................................................................ 14

10.

ODNOS SA VRNJACIMA.............................................................................. 15

11.

ADOLESCENCIJA - KONTINUITET ILI DISKONTINUITET..................................17

12.

ZAKLJUAK.................................................................................................. 19

13.

LITERATURA................................................................................................. 20

1.UVOD
Adolescencija oznaava period izmeu djetinjstva i zrelosti, period tranzicije, u kome se
mlade osobe nalaze na pragu znaajnih promjena, koje e ih polako uvesti u svijet odraslih.
Stalno eksperimentiranje sa novim ulogama i polako naputanje starih uloga neke su od
osnovnih odlika ovog perioda, koji mnogi nazivaju dobom buntovnitva, dobom
suprotstavljanja svakom autoritetu ili dobom neopredijeljenih i zbunjenih osoba.
Period adolescencije ima, barem u teoriji, jasno definirane uzrasne granice, tako da moemo
da govorimo o ranoj (period od 12. do 15. godine), srednjoj (period od 15. do 21. godine) i
poznoj adolescenciji (period od 21. do 25-26. godine).
Meutim, individualno gledano, ova granica nije toliko jasna. Neki autori predlau da se kao
kriterij poetka i kraja adolescencije uzmu bioloka i socioloka odrednica, odnosno promjene
u samom razvoju organizma (sekundarne spolne odlike, poetak menstrualnog ciklusa kod
djevojica i sl.) i socijalna zrelost pojedinca (zasnivanje radnog odnosa, pronalaenje
partnera, zasnivanje porodice i sl.). Socioloka odrednica se najee uzima kao kriterij
zavretka adolescencije.
Sam poetak adolescencije najee se karakterizira poveanim interesiranjem za seksualne
pojave, koje prate ideje o nainu prilagoavanja novim potrebama i novom tjelesnom izgledu.
Zbog toga je u poetku adolescentnog perioda osoba veoma osjetljiva na sve promjene koje se
deavaju u fizikoj sferi, a pogotovo na komentare koje odrasli, pa ak i vrnjaci, znaju da
upute adolescentu, ne razmiljajui mnogo o posljedicama.
Ono to je bitno je da je ovo period velikih promjena u ivotu pojedinca, oznaen i
promjenama u odnosu prema roditeljima, vrnjacima i moralnim, ideolokim i drugim
vrijednostima, ali prije svega promjenama u odnosu na samog sebe.
Adolescent sebe gleda drugim oima, primjeuje na sebi fizike i psihike promjene koje
su nastupile. Kod njega dolazi do potpunog prihvaanja spolne uloge i postaje emocionalno
nezavisan u odnosu na znaajne odrasle iz prethodnog perioda, balansirajui pri tom
izmeu stalne potrebe da ue u svijet odraslih i elje da, barem nakratko, ponovo bude dijete.
Adolescent od sebe oekuje mnogo, ali i njegova okolina, roditelji, nastavnici, prijatelji pred
njega ponekad postavljaju nerealne zahtjeve. Oekivanja najee proistiu iz ideje da,
umjesto jueranje osobe, kojoj su bile potrebne briga i panja, sada pred sobom imaju
osobu koja treba da bude odgovorna, umjena i sposobna za samostalno djelovanje u ivotu.
Promjene koje se deavaju u ovom periodu izuzetno su znaajne za dalji razvoj osobe, a
ukoliko se u ovom periodu ne zavre uspjeno razvojni zadaci, kasnije moe da doe do loeg
prilagoavanja ulozi odraslog. Sve te promjene imaju cilj da integriraju dogaaje iz ranijih
ivotnih faza i omogue razvoj stabilnog identiteta.

2.O ADOLESCENCIJI
Autori koji se bave periodom adolescencije ovaj period promatraju kao razvojno - prelazni
period (period tranzicije) iz djetinjstva u zrelost. Levinov izraz "osoba na margini" (Lewin,
1939), kojim opisuje adolescenta, dobra je ilustracija pozicije koja se adolescentima pripisuje
u ovom periodu, poto ukazuje na stalno kolebanje izmeu uloge djeteta i uloge odraslih.
Ono to je zanimljivo, kada je o ovom razvojnom periodu rije, jeste da je on uglavnom
definiran onim to on nije: adolescent nije vie dijete, ali nije jo ni odrasla osoba, nezrelost
djetinjstva je prevaziena, a izazovi i mogunosti odraslog doba jo nisu ostvareni.Dodatnu
tekou predstavlja i nepostojanje jasno ekspliciranih pokazatelja kraja djetinjstva i poetka
odraslog doba.
U kulturama kod kojih postoji ovaj obred, period adolescencije je veoma kratak, ponegdje
traje samo onoliko koliko traje priprema za obred i sam obred inicijacije. S obzirom na to da u
zapadnoj kulturi ne postoji obred inicijacije, ime je znatno oteano odreivanje poetka i
kraja adolescencije, neki autori (prema: Kimmel & Weiner, 1995) predlau dva mogua
pokazatelja za odreivanje trajanja adolescencije: bioloki uzrast, za odreivanje poetka i
socijalni uzrast, za odreivanje kraja adolescencije. Pod biolokim uzrastom ovi autori
podrazumijevaju promjene do kojih dolazi u biolokom razvoju organizma i koje su rezultat
promjene hormonskog statusa organizma, kao to su razvoj skeleta, pojava menstruacije kod
djevojica, pojava sekundarnih spolnih odlika, itd. Pod socijalnim uzrastom se podrazumijeva
socijalna zrelost pojedinca koja se razlikuje u razliitim drutvima i kulturama. Negdje je to
promjena dotadanje uloge u drutvu (od djeteta do partnera i roditelja, ili od studenta do
zaposlene osobe), a negdje je to formalni uzrast i oekivanja koje drutvo ima od ljudi
odreenog uzrasta, tako da kada neko preuzme uloge odraslog, kada ga drugi vide kao
odraslog i kada on sebe doivljava tako, moemo da kaemo da ta osoba nije vie adolescent
ve odrasla osoba.
Autori koji se bave adolescencijom govore o tri perioda: rana adolescencija (od 12 do 15
godina), srednja adolescencija (od 15 do 17 godina) i pozna adolescencija (posle 17 godina),
naglaavajui, meutim, da je svaka podjela arbitrarna.
Bez obzira na neslaganja kada je u pitanju odreivanje poetka i kraja adolescencije, veina
autora koji se bave ovim periodom slae se u tome da je ovo period tranzicije, tj. period
promjena, neravnotee i razvoja koji slui kao most izmeu djetinjstva i zrelosti. Ukoliko su
te tranzicije oekivane u nekoj kulturi sa odreenim uzrastom, i deavaju se na vrijeme, onda
one obino vode ostvarivanju vanih razvojnih zadataka u adolescenciji, kao to su: razvijanje
novih i zrelijih odnosa sa vrnjacima oba spola, prihvaanje muke / enske socijalne uloge,
postizanje vee emocionalne nezavisnosti od roditelja i odraslih, priprema za brani i
porodini ivot i karijeru, usvajanje sistema vrijednosti, ideologije i stavova i usvajanje
socijalno - odgovornog ponaanja (Havighurst, 1972). Promjene koje se u adolescenciji
deavaju, izuzetno su znaajne za dalji razvoj, i od naina ostvarivanja razvojnih zadataka u
tom periodu u velikoj mjeri zavisi uspjeno prilagoavanje i dalji razvoj odrasle osobe.
4

3.PROMJENE U ADOLESCENCIJI
3.1. PROMJENE FIZIKOG IZGLEDA
U periodu rane adolescencije dolazi do brojnih promjena u tjelesnom funkcioniranju i
fizikom izgledu, meu kojima su najznaajnije:

promjena hormonskog statusa organizma (pojaano luenje spolnih hormona:

testosterona i estrogena koji utiu na razvoj jajne elije i spermatozoida i ubrzavaju
metabolike procese);

pojava sekundarnih spolnih karakteristika kao rezultat promjene hormonskog statusa;

razvoj skeleta, nagli porast visine i teine.

Ove promjene su veoma znaajne poto utiu na nain na koji adolescenti opaaju sebe u
ovom periodu, tj. na sliku koju o sebi imaju. Budui da je za identitet u adolescenciji i za sliku
o sebi vaan kontinuitet, adolescenti su suoeni sa problemom kako da novonastale promjene
uklope u postojeu sliku o sebi, tako da bi se osjeali adekvatno. Najupadljiviji je nagli rast
visine i teine koji esto dovodi do toga da se adolescent osjea nezgrapno i nespretno u
pokuajima da se prilagodi novonastalim promjenama. Brojna istraivanja pokazuju da su
adolescenti veoma osjetljivi na promjenu tjelesnog Ja, pogotovo ako se ta promjena ne
poklapa sa onim to se u danoj kulturi smatra poeljnim izgledom (Lerner & Karabenick,
1974). O znaaju koji tjelesno Ja ima za sliku o sebi, govore i podaci da adolescenti u periodu
rane adolescencije (13 do 15 godina) koriste gotovo iskljuivo tjelesne karakteristike da bi
opisali sebe, i to obino karakteristike koje smatraju nepoeljnim (debeo, krupan, nizak, i sl.).
Tek kasnije, u periodu pozne adolescencije, adolescenti opisuju sebe kroz neke intelektualne,
socijalne i emocionalne kategorije, obino poeljne (drutven, iskren, pametan, i sl.)
(Simmons & Rosenberg, 1975).
Uravnoteenost tjelesnih promjena je jo jedan vaan faktor koji utie na nain na koji se slika
o sebi formira u ovom periodu. Istraivanja pokazuju da su djeaci koji se kasnije razviju,
manje popularni meu vrnjacima, manje privlani suprotnom spolu i manje sigurni u sebe od
onih koji su se razvili ranije. Za razliku od njih, djevojice, koje se razviju prerano imaju
problema u adaptaciji i esto su nesigurne i povuene, iako ih sredina prihvata.
Neuravnoteenost ima vie negativnih implikacija za djeake nego za djevojice (Blyth &
Simmons, 1985), budui da djeaci koji se kasnije razvijaju odstupaju u veoj mjeri od
stereotipa o snanom mukarcu koji je dominantan u veini kultura. Za razliku od njih,
djevojice koje se kasnije razvijaju, uklapaju se u stereotip o njenim i slabim enama i zbog
toga imaju manje problema u prilagoavanju.

3.2. PROMJENE U KOGNITIVNOM FUNKCIONIRANJU

U periodu adolescencije dolazi do kvalitativnog skoka u intelektualnom razvoju: prelazak sa
konkretnih na formalne operacije. Karakteristike formalnog miljenja su:

sposobnost apstraktnog miljenja - miljenje se oslobaa dominacije konkretnog,

javlja se hipotetiko deduktivno miljenje, adolescent je u stanju da misaono
eksperimentira, da formulira hipoteze, koje onda misaono provjerava. Na taj nain
adolescenti stvaraju svoje teorije o uzrocima pojava, njihovoj povezanosti i
implikacijama, kao i o razliitim ishodima jednog procesa. Zahvaljujui apstraktnom
miljenju adolescenti su u stanju da razumiju metafore, poslovice i analogije svih
vrsta, kao i da uivaju u ironiji i satiri;

vea fleksibilnost u miljenju - u periodu rane adolescencije (12 i 13 godina), osoba ne

moe da razumije da problem moe da ima vie od jednog rjeenja, ona razmilja
iskljuivo u ekstremima (ili crno, ili belo, ili dobro ili loe) i ne razumije da postoje i
prelazi izmeu ekstrema (nijanse sivog). Ve sa 14 i 15 godina, mlada osoba postaje
svjesna da postoje razliiti pogledi na stvar, svjesna je razliitih aspekata argumenata i
u stanju je da zauzme relativistiko gledite. Miljenje postaje pokretljivije, kritino i
pragmatinije (Adelson, 1971);

pojavljuje se dimenzija budunosti - za razliku od djece koja razmiljaju u terminima

sadanjosti, u adolescenciji se vremenska dimenzija proiruje tako da obuhvata i
blisku i daleku budunost. Adolescenti postaju zaokupljeni budunou, planiranju i
predvianju, to sve pomae njihovom ukljuivanju u uloge odraslih i preuzimanju
odgovornosti koja se oekuje iz tih uloga;

pojavljuje se dimenzija mogueg - ovo je jedna od najznaajnijih karakteristika

miljenja u adolescenciji. Za razliku od mlaeg djeteta koje polazi od stvarnih,
konkretnih, opaajnih podataka u procesu zakljuivanja, adolescent polazi od onog to
je mogue i to onda provjerava usporeujui sa prethodnim iskustvom, ili sa podacima
koje ima u okruenju. Formalno miljenje polazi od onoga to je mogue da bi se
stiglo do onoga to stvarno jeste.

Sve ove promjene u kognitivnom funkcioniranju, imaju veliki utjecaj na ponaanje, stavove i
nain na koji adolescenti doivljavaju svijet oko sebe. Dimenzije mogueg i budunosti,
omoguavaju adolescentima da razumiju i da formuliraju drutvene teorije i da aktivno
uestvuju u ideologijama odraslih, to je obino udrueno sa eljom da mijenjaju drutvo, ak
i da ga (u mati) unite da bi napravili bolje (Piaget, 1980) . Ukoliko je stvarnost neto to se
doivljava kao negativno, a ve postoji dimenzija mogueg, onda nije udo to adolescenti
ispoljavaju elju za promjenom svega postojeeg to se od strane odraslih tumai kao bunt.

4.SOCIJALNA KOGNICIJA - RAZUMEVANJE

SOCIJALNIH ODNOSA
Socijalna kognicija predstavlja nain na koji razmiljamo o drugima i o sebi, tj. nain na koji
saznajemo svijet oko sebe. Ovaj pojam u osnovi sadri pretpostavku da sa uzrastom djeca i
adolescenti stjeu sve sloenije kognitivne vjetine i socijalne strategije da bi razumjeli
meuljudske odnose i probleme koji se u tim odnosima pojavljuju.
Socijalna kognicija se odnosi i na sposobnost procjene i predvianja naina na koji e se
osoba ponaati u odreenoj situaciji i kako e se pri tom osjeati i zahtjeva sposobnost
decentracije, tj. sagledavanja take gledita druge osobe.
ancova spominje pet pitanja koja se odnose na kljune aspekte socijalne kognicije (prema:
Muuss, 1996):
1. to druga osoba vidi? Sposobnost zakljuivanja o tome to je osoba u stanju da vidi sa
svoje take gledita;
2. to druga osoba osjea? Fokus je na razumijevanju emocionalnih stanja osobe - empatija;
3. to druga osoba misli? Sposobnost da zakljuujemo o misaonim procesima druge osobe i
da ih razlikujemo od linih;
4. to druga osoba namjerava? Zakljuivanje o motivaciji druge osobe;
5. Kako druga osoba izgleda? Percepcija druge osobe i to ne samo kroz uoavanje vidljivih
karakteristika (visina, graa, snaga, i sl.) ve i izvjesnih crta linosti (otvorena, zainteresirana,
iskrena, i sl).
Robert Selman, autor jedne od najpotpunijih teorija socijalne kognicije, smatra da je ovo
sloeni pojam koji ukljuuje empatiju, moralno miljenje, sposobnost rjeavanja problema u
interpersonalnim odnosima, razvoj svesti o sebi i drugima (igranje uloga) i promjenu take
gledita (decentracija). On razlikuje pet faza u razvoju socijalne kognicije od kojih su
posljednje dvije vezane za period adolescencije (Selman, 1980). Razvoj socijalne kognicije
Selman promatra kroz etiri oblasti: svijest o sebi, prijateljstvo i konflikti, odnosi izmeu
vrnjaka i odnos roditelji - dijete (koncept kanjavanja).
Faza 0. Egocentrina faza (od 3 do 6 godina), u kojoj dijete nije u stanju da razdvoji ono to
ono misli od onoga to misle drugi ljudi. Dijete smatra da je njegova taka gledita jedina i
nije u stanju da se stavi na taku gledita druge osobe. U ovom periodu, konflikt se shvaa
kao situacija u kojoj jedna strana ne dobiva ono to eli, zbog ponaanja druge strane, i
strategije rjeavanja konflikta su ili povlaenje i poslunost, ili nasilno ostvarivanje svog cilja
(npr. dijete grabi igraku i odlazi).
Faza 1. Poetak decentracije (od 5 do 9 godina) - u ovom periodu djeca poinju da shvaaju
da druga osoba moe da ima pogled na svet koji je drugaiji od njihovog. U ovoj fazi dijete
7

poinje da razumijeva ulogu subjektivnih, tj. Psiholokih faktora u konfliktu (neslaganje), ali
je rjeavanje konflikta u ovoj fazi i dalje jednostrano (jedna strana gubi, druga dobiva).
Obino se trai arbitraa onih koji se percipiraju kao moniji (odrasli), dijete esto koristi
prijetnje ili silu da bi dobilo ono to eli, ili se posle neuspjelih pokuaja da dobije ono to
eli, povlai i ponaa kao rtva traei utjehu i odobravanje odraslih.
Faza 2. Reciprocitet (od 7 do 12 godina) - u ovom periodu djeca ne samo da razumiju da
drugi ljudi imaju svoj pogled na svijet, nego su u stanju i da se stave na taku gledita drugih.
Svijest o sebi - u ovom periodu dijete pravi razliku izmeu unutranje i vanjske realnosti i
esto krije svoje unutranje Ja da bi izbjeglo neodobravanje ili osjeanje stida. Poto je dijete
sada u stanju da sagleda kako ga drugi opaaju, unutranje, privatno Ja postaje znaajnije od
onoga to je vidljivo i to se javno prezentira drugima. Konflikti i prijateljstva - dijete postaje
svjesno da obje strane doprinose konfliktu, tako da zbog toga obje strane moraju da sarauju
da bi se konflikt rijeio. Meutim, u ovoj fazi i dalje dominira lini interes i elja da se cilj
ostvari po svaku cijenu. U ovoj fazi dijete ne nareuje, ve koristi razne forme prijateljskog
uvjeravanja i manipulacije: pozivanje na ono to je fer (hajde da bacamo kocku), na prola
iskustva (proli put sam ja tebe pustio), na zajedniki interes (to e i tebi donijeti
korist), pronalazi saveznike koji e zastupati njegove interese. esto se manipulira
osjeanjem krivice, kao i pozivanjem na ono to grupa oekuje (konformizam).
Faza 3. Uzajamnost (10 do 15 godina) - karakteristina za period rane adolescencije u kojoj
adolescent ne samo da moe da se stavi na taku gledita druge osobe, ve je u stanju da
sagleda i sebe i drugu osobu sa opeg stanovita, tj. sa stanovita neke tree osobe. Pogled iz
treeg ugla prua adolescentu mogunost da bude promatra svojih odnosa sa drugima i da
istovremeno moe da koordinira i uzima u obzir i svoju i tuu taku gledita. Adolescent je
sada sposoban da razgranii vlastito gledite od onoga to se moe smatrati gleditem
prosjenog pripadnika grupe.
Svijest o sebi -adolescent je u stanju da jasnije sagledava sebe i svoje karakteristike.
Prijateljstva i konflikti - u ovoj fazi prijateljstvo se veoma vrednuje, ono ne predstavlja samo
puko provoenje vremena u grupi, ve ukljuuje uzajamnost, razmjenu osjeanja i meusobnu
podrku. Konflikti se u ovom periodu vide kao prirodni, skoro neophodni dio prijateljskih
odnosa, budui da je svaka osoba jedinstvena sa svojim potrebama i vrijednostima. U ovoj
fazi, na konflikt se gleda kao na neto to e pomoi da se odnos produbi i pobolja i
adolescenti tragaju za reenjem kojim e obje strane biti zadovoljne, uzimajui u obzir
potrebe svih strana u sukobu. U stanju su da sagledaju kako se svaka strana osjea u vezi sa
prijedlogom druge strane i potuju se osjeanja i potrebe drugih. Konflikti se rjeavaju kroz
uzajamno pregovaranje: Dam - da. U ovoj fazi, primarni cilj nije vie interes pojedinca,
ve zadravanje bliskosti, prijateljstva, to dovodi do prihvaenosti od strane grupe i osjeanja
pripadnosti. Odnosi izmeu vrnjaka - razvija se lojalnost prema grupi i spremnost da se
doprinosi dobrobiti grupe (lojalnost po tipu: svi za jednog). Grupna solidarnost postaje veoma
vana.
Odnos: roditelj - dijete - u ovoj fazi adolescenti promatraju kaznu kao neto to je vie
primjenjivo na mlau djecu nego na njih. U stanju su da razumiju da kazna za roditelje znai
8

sigurnost, ostvarivanje autoriteta i kontrole, ali misle da postoje i drugi metodi za poslunost i
kontrolu osim kazne.
Faza 4. Produbljena drutvena perspektiva (15 godina i vie) - tokom ove faze, adolescent
dolazi do viih i apstraktnijih nivoa kognicije koji ukljuuju koordinaciju drutvene
perspektive i perspektive pojedinca i grupe kojoj pripada. Adolescenti postaju svjesni
relativnosti svojih i tuih gledita i razumiju da neije stanovite zavisi od usvojenog sistema
vrijednosti, grupe kojoj pripada, i sl.
Postaju svjesni uloge psiholokih faktora, kao to su motivacija, osjeanja, vrijednosti, kao i
uloge nesvjesnih procesa. Postaje im bliska ideja da su ljudi osoben sklop crta linosti,
vrijednosti, uvjerenja, stavova i da imaju jedinstvenu istoriju razvoja.
Svijest o sebi - u ovom periodu ideja nesvjesnog postaje znaajna, tj. uvjerenje da u osnovi
naeg unutranjeg svijeta postoji jo dublja realnost koje nismo svjesni, ali koja utie na nae
cjelokupno doivljavanje i ponaanje.
Prijateljstvo i konflikti - u ovoj fazi se ideja o uzajamnosti i bliskosti koja je bila kljuna u
prethodnoj fazi, odbacuje, ukoliko se kosi sa individualnim razvojem. Individualnost je
znaajnija od povezivanja i oslanjanja na grupu. Ova faza je obiljeena sukobom dvije
potrebe: za autonomijom i bliskou, tako da mlada osoba pokuava da pronae balans
izmeu nezavisnosti, s jedne, i pripadanja grupi, s druge strane, i to kroz spremnost na
komunikaciju i razmjenu. Adolescenti su u ovoj fazi svjesni da esto konflikt unutar jedne
osobe prouzrokuje konflikte izmeu nje i okoline. Uspjeno rjeavanje konflikta znai
produbljivanje odnosa, razmjenu intimnih osjeanja i potreba.
Odnosi izmeu vrnjaka - na lojalnost grupi gleda se kao na ouvanje jedinstvenosti grupe,
tako da je mlada osoba spremna da se rtvuje za dobrobit grupe odustajanjem od vlastitih
ciljeva u ime ciljeva grupe.
Odnos roditelj - dijete - u ovoj fazi adolescenti opaaju kaznu kao nesvjesni napor roditelja da
uspostave kontrolu nad njima i da se tako osjete sigurni. Selmanova istraivanja pokazuju da
adolescenti pokazuju vie nivoe razumijevanja drugih kada su u pitanju njihovi vrnjaci, nego
kada su u pitanju roditelji, to on objanjava doivljajem ravnopravnosti/neravnopravnosti u
odnosima. Rezultati pokazuju da su djevojice uspjenije u rjeavanju konflikata, to moe da
bude zbog uloge ene u odreenom drutvu, jer se od te uloge oekuje brinost, voenje
rauna o drugima i o njihovim odnosima.
Kada je u pitanju koritenje strategija u konfliktima (poputanje, povlaenje, ili briga o sebi i
svojim potrebama), Selmanova istraivanja govore o tome da je fleksibilnost strategija osnova
zdravog prilagoavanja adolescenata i da oni adolescenti koji pokazuju probleme u
prilagoavanju funkcioniraju uglavnom primjenjujui samo jednu od strategija (ili se stalno
povlae, ili brinu iskljuivo o sebi i svojim potrebama).

5.EGOCENTRIZAM U ADOLESCENCIJI
Jedna od bitnih karakteristika socijalne kognicije u adolescenciji je sposobnost decentracije,
tj. uzimanje u obzir razliitih taaka gledita. Izgleda da upravo ova sposobnost uzimanja u
obzir miljenja drugih ljudi, predstavlja osnovu za novu vrstu egocentrizma koji je
karakteristian za ovaj period. Adolescentni egocentrizam se ispoljava na dva naina (Elkind,
1967):
Nemogunost da se napravi razlika izmeu onoga to drugi misle od vlastitih preokupacija.
Adolescenti podrazumijevaju da su i drugi ljudi preokupirani i da se bave onim ime se i oni
bave, kao i da je ono to je za njih (adolescente) vano, vano i drugim ljudima. Budui da je
u adolescenciji bitan utisak koji e da se ostavi na druge i budui da su adolescenti zbog toga
veoma kritini prema sebi, oni onda podrazumijevaju da su i drugi kritini prema njima, da ih
procjenjuju i da su preokupirani njima i njihovim cjelokupnim imidom. Elkind koristi termin
izmiljena publika da bi objasnio injenicu da adolescenti misle da su svi ostali zaokupljeni
njima, kao to su oni zaokupljeni sobom.
Uvjerenje o vlastitoj neunitivosti i svemonosti - upravo zbog toga to vjeruju da su
znaajni za veinu ljudi koji se bave njima i razmiljaju o njima, adolescenti poinju da
gledaju na sebe, svoja osjeanja i uvjerenja kao na neto specijalno i jedinstveno. Adolescent
je uvjeren da niko ne proivljava stvari kao on sam, da je to to se njemu dogaa neto
jedinstveno i nikada ranije doivljeno. Ovaj lini mit kako ga Elkind zove, esto ukljuuje i
mitove o adolescentnoj svemonosti i neunitivosti, to moe da objasni esto veoma
riskantna ponaanja adolescenata (eksperimentiranje sa drogama, promiskuitet, opasne
avanture, i sl), upravo zbog uvjerenja da se njima nita loe ne moe desiti.

6.PROMJENA SLIKE O SEBI

to se tie slike o sebi u ovom periodu, adolescencija je shvaena i kao period promjene i kao
period konsolidacije (Coleman & Hendry, 1996). Za ovaj period su vezane brojne promjene:
fiziki rast i razvoj, intelektualni razvoj, socijalni razvoj (ivotni prostor se iri i diferencira,
poveava se broj uloga koje su adolescentima dostupne, postoji mogunost aktivnog
eksperimentiranja sa razliitim ulogama), emocionalni razvoj (poveanje autonomije u
odnosu na roditelje, traenje emocionalnih izvora van porodice), koje utiu i na promjenu
slike o sebi.
Jedna od promjena u ovom periodu je nain na koji adolescenti opisuju sebe. U ranom
djetinjstvu, sliku o sebi ine jednostavni opisi ponaanja i preferencija (to se voli, ili ne voli),
u srednjem djetinjstvu slika o sebi se uglavnom sastoji iz poreenja sa drugima, dok u ranoj
adolescenciji sliku o sebi ine psiholoki i socijalni pojmovi koji se tiu odnosa sa drugima i
razne socijalne vjetine koje su vane za te odnose i naine na koje e se neko predstaviti. U
10

poznoj adolescenciji, sliku o sebi ine lina uvjerenja i vjerovanja, vrijednosti, planovi i
razmiljanja, shvaanje sebe kao aktivnog djelatnika (Damon & Hart, 1988).
Prema mnogim autorima (Harter, 1990; Damon & Hart, 1988), slika o sebi u adolescenciji
postaje sa jedne strane apstraktnija, bolje organizirana, strukturisanija i koherentnija, a s druge
strane, diferenciranija u odnosu na razliite socijalne kontekste. Vaan zadatak u adolescenciji
postaje integracija razliitih vidova slike o sebi u jednu koherentnu sliku o sebi:

Integracija javnog i privatnog Ja - adolescencija je period u kojem je razlikovanje ova

dva Ja uoljivo i za adolescente veoma vano. Oni poinju da razlikuju ono to oni
konstruiraju kao "pravo Ja", koje je samo njihovo, osobno i skriveno od drugih, i ono
to predstavlja nain na koji sebe prezentiraju raznim vanim drugim osobama.
Istraivanja pokazuju da su motivi za prikazivanje javnog Ja: elja da se zadive ili
zadovolje drugi, eksperimentiranje sa razliitim ulogama i njihovim drutvenim
efektima, ili pak zatita privatnog Ja iz straha da nee naii na odobravanje ili podrku
(Harter, 1990).

Integracija sadanjeg i budueg Ja - dimenzija budunosti je u adolescenciji veoma

vana. " Adolescent ima dvije koncepcije o sebi onu koja mu govori to sada jeste i
onu koja mu govori to e biti - i nain na koji integrira sliku budunosti u sliku
sadanjosti odreuje u velikoj meri stupanj njegove trenutne integrisanosti" (Douvan
& Adelson, 1966, str. 23). Na pitanje to se sve promijenilo u nainu na koji opaaju
sebe, adolescenti najee navode promjene koje se odnose na oekivanja koja oni
imaju od uloga odraslih, a to su: zrelost; ozbiljnost, odgovornost; razmiljanje o
budunosti, planiranje; poveanje ivotnog iskustva, kao i vie obaveza i briga. Oni
naroito istiu dimenziju budunosti i svoj proaktivni stav, govorei da im je vana
promjena to to sada razmiljaju o budunosti, imaju i neke planove vezane za
budunost i ne ive kao ranije samo u sadanjem trenutku (Vranjeevi, 2000).

Integriranje idealnog i realnog Ja - iako je razlikovanje idealnog i realnog Ja, normalan

razvojni fenomen u periodu adolescencije, koji neki autori povezuju sa razvojem
miljenja u tom periodu, suvie veliki raskorak izmeu ova dva Ja, poveava
vjerojatnost javljanja problema u prilagoavanju i prihvaanju sebe. Tekou
predstavlja i ukoliko se nepoeljno Ja suvie priblii realnom Ja, tj. ako se formira
negativni identitet.

Integriranje rodne uloge u sliku o sebi, razvoj rodnog identiteta1 rodna uloga
predstavlja skup ponaanja i normi koje se u odreenom drutvu oekuju od
pripadnika mukog i enskog spola. Rodni identitet predstavlja stupanj u kojem osoba
opaa slaganje izmeu svog ponaanja i oekivanja i onoga to je u drutvu unaprijed
definirano kao muka i enska rodna uloga. Razvoj rodnog identiteta, zapoet jo u
ranom djetinjstvu, re-formulira se i preispituje u periodu adolescencije. U periodu
djetinjstva, rodne uloge su jasno definirane i opaene kao sasvim razgraniene i
odvojene, u periodu rane adolescencije, granice rodnih uloga se gube (faza
preispitivanja, nejasnoe, eksperimentiranja sa ulogama i ciljevima), da bi se na kraju
11

u poznoj adolescenciji ponovo uspostavila jasna razlika izmeu rodnih uloga. Tokom
adolescencije postoji veliki pritisak i roditelja i vrnjaka da se usvoje ponaanja koja
drutvo oekuje od odreenih uloga, to moe da otea proces prilagoavanja,
pogotovo kada adolescent opaa da odstupa od standarda propisane uloge. Neka
istraivanja pokazuju da je usvajanje rodnog identiteta u adolescenciji posebno
problematino za djevojke, poto se od njih zahtjeva da poslije perioda aktivnosti i
orijentacije na uspjenost postanu pasivne i zavisne da bi ispunile svoju rodnu ulogu
ene i majke, to one doivljavaju kao veliki diskontinuitet i teko se prilagoavaju
(prema: Coleman and Hendry, 1996).
Harterova govori o tri faze u razvoju koherentne slike o sebi (Harter, 1990):
1. Adolescenti u periodu rane adolescencije uviaju izvjesne kontradiktornosti u okviru
slike o sebi, ali im ne pridaju vanost, tj. te kontradiktornosti ne opaaju kao
potencijalno konfliktne.
2. U periodu srednje adolescencije, adolescenti opaaju konflikt izmeu razliitih uloga
koje imaju i ponaanja koja te uloge odreuju, ali ne umiju da integriraju te razlike u
jednu jedinstvenu sliku o sebi i zato taj konflikt doivljavaju kao stresan.
3. U periodu pozne adolescencije, iako te suprotnosti postoje i dalje, one ne prouzrokuju
zabrinutost, konflikt i stres, poto su adolescenti u stanju da te suprotnosti integriraju u
koherentnu sliku o sebi. U okviru tako integrirane slike o sebi, te suprotnosti su viene
kao neto normalno i poeljno.

7.IDENTITET U ADOLESCENCIJI
Doprinos E. Eriksona teorijama o razvoju identiteta u adolescenciji je dvojak.
Prvo, za razliku od onih teoretiara koji se prvenstveno usmjeravaju na rano djetinjstvo do
puberteta, smatrajui taj period najznaajnijim za razvoj linosti, Erikson posebnu panju
poklanja periodu preadolescencije i adolescencije koje smatra jako znaajnim za dalji razvoj,
zbog vanih razvojnih zadataka pred kojima se nalazi mlada osoba. Drugo, Erikson ponovo
uvodi pojam identiteta u psihoanalitiku teoriju i praksu i problem identiteta smjeta u centar
adolescentne dinamike.
Prema Eriksonu, razvoj linosti i proces formiranja identiteta odvija se kroz osam sukcesivnih
etapa, od kojih je svaka od velike vanosti za formiranje zrele linosti. U svakoj od njih dolazi
do javljanja razvojnih kriza, koje su rezultat privremenog nesklada izmeu razvojnih
mogunosti pojedinca i zahtjeva socijalne sredine.
Erikson naglaava razvojni aspekt krize, poto je ona potaknuta samim razvojem i kroz nju se
ostvaruje rast i dalje napredovanje, uspostavljanje ravnotee na viem nivou od prethodne.
Razvojne krize u svim stadija Erikson tumai kao pokuaj postizanja osjeanja cjelovitosti.
Cjelovitost koju treba postii u stadiju puberteta i adolescencije, jeste osjeanje unutranjeg
12

identiteta. To je osjeanje unutranjeg kontinuiteta izmeu onoga to mlada osoba jeste i to

e tek biti, izmeu onoga to ona misli da jeste i onoga to opaa da drugi o njoj misle i od nje
oekuju.
Proces formiranja identiteta je krupan razvojni korak, koji zavisi i od naina na koji je osoba
rijeila sve prethodne razvojne zadatke i koji se odvija postepeno, kroz mnogobrojne uspone i
padove. Odnos ranih i novih poistovjeenja je posebno znaajan za formiranje identiteta,
poto identitet sadri sva poistovjeenja iz djetinjstva, ali ih istovremeno i prerasta, stvarajui
jedan novi kvalitet sa novim identifikacijama, ulogama, potrebama, oekivanjima i ciljevima.
Poistovjeenja iz djetinjstva su asimilirana i apsorbirana u tu novu konfiguraciju (identitet),
koju karakterizira osjeanje cjelovitosti, istovjetnosti i kontinuiteta. Adolescencija je vrijeme
veoma burnih fizikih i psiholokih promjena, vrijeme lutanja u potrazi za novim ljudima i
idejama u koje mlada osoba moe da vjeruje. Ona mora da integrira nova poistovjeenja, nove
elemente identiteta (meu kojima najvaniji postaje spolni identitet), sa poistovjeenjima
ranog djetinjstva.
Ovo predstavlja krupan razvojni zadatak, ali neophodan za postizanje osjeanja cjelovitosti.
Adolescentu je potrebno vrijeme, tokom kojeg e eksperimentirati sa razliitim ranim
poistovjeenjima, ulogama i ciljevima, pokuavajui da u nekoj od njih pronae sebe. Za
vrijeme tog "psiholokog moratorija" (Erikson, 1976), adolescent se udaljuje od roditelja i
eksperimentira sa drugim osobama i ulogama.
U tom periodu je naroito vana drutvena podrka, poto postepeno uz nju adolescent pravi
konaan izbor, opredjeljuje se i postepeno preuzima obaveze koje od njega drutvo oekuje.
Meutim, ukoliko osoba nije razrijeila neke od zadataka iz prethodnih razvojnih faza, ona se
u traganju za cjelovitou vraa na te nerazrijeene zadatke, to onda zaustavlja dalji razvoj. U
pokuaju formiranja osjeaja identiteta, ona moe da proe kroz faze izbora negativnog
identiteta, ili potpune konfuzije identiteta. U tim situacijama psiholoki moratorij se
produava, konana odluka se odlae i to moe da se manifestira estim mijenjanjem
opredjeljenja i uloga, razliitim neurotinim reakcijama, delinkventnim ponaanjem, i sl.
Prema Eriksonu, postignut identitet i konfuzija identiteta se odnose na razliite ishode
psihosocijalne krize koja se odvija u adolescenciji i predstavljaju suprotne polove jednog
kontinuuma. Marsija (Marcia,1966; 1967) je jedan od prvih autora koji je pokuao da da
empirijsku potvrdu tog kontinuuma i on razlikuje etiri statusa identiteta koji predstavljaju
"individualne stilove koje osoba koristi da bi izala na kraj sa krizom identiteta"
(Marcia,1966; 1967).
Osnovno mjerilo za njihovo razlikovanje je stepen opredjeljenja i prisutnost, ili odsutnost
krize.
Postignut identitet
Osobe sa postignutim identitetom su prole kroz krizu i iz nje izale sa jasnim
opredjeljenjima, definiranim ulogama i ciljevima.
13

Difuzni status
Bez obzira na to da li su osobe sa difuznim identitetom iskusile krizu, ili nisu, njihovo glavno
obiljeje je nedostatak elje i borbe da se opredijele. One nisu mnogo zainteresirane za bilo
kakvo trajnije opredjeljenje. Svaka, makar i najslabija preferencija nekog izbora moe da
bude brzo odbaena, poto se razliite mogunosti stalno javljaju, a poto su sve podjednako
primamljive, osoba nije sklona da posebno razmatra svaku od njih. Ona jednostavno ostaje
neopredijeljena.
Moratorij
U moratoriju, kao i kod difuznog statusa, postoji veliki broj alternativa i moguih izbora. To je
period u kojem se mijeaju razliite vrijednosti, uloge i ciljevi, adolescent je zaokupljen
naizgled nerjeivim pitanjima. Meutim, ono to odvaja moratorij od difuznog statusa, jeste
elja i borba adolescenta da se opredijeli. Iako su elje i vrijednosti njegovih roditelja jo
uvijek vane, on pokuava da nae kompromis izmeu njih, socijalnih zahtjeva i svojih
vlastitih mogunosti.
Iskljuiv status osobe sa iskljuivim statusom nisu nikada iskusile krizu identiteta. One su
opredijeljene, ali su ta opredjeljenja uslovljena eljama i vrijednostima njihovih roditelja.
Takve osobe postaju ono to drugi (roditelji) od njih ele. Karakterizira ih rigidnost i kada se
suoe sa situacijama u kojima roditeljske vrijednosti vie nisu primjenljive, postaju
zastraene. U osnovi ovih statusa lei kontinuum koji je zasnovan na blizini, tj. udaljenosti od
postignutog identiteta, koji je po Eriksonu osnovni zadatak koji treba postii u adolescenciji.
U Eriksonovom shvaanju adolescencije, naglasak je na traganju za identitetom, kao glavnim
i univerzalnim problemom itavog adolescentnog perioda. Naglasak je, takoer, na svjesnoj
borbi adolescenta da se usuglasi sa normama svoje socijalne sredine i da prihvati uloge koje
se od njega oekuju.
Upravo zbog velike uloge koju drutvo ima u procesu formiranja identiteta, Erikson smatra da
je jako vano da drutvo dozvoli slobodu "eksperimentiranja" mlade osobe sa razliitim
ulogama i na taj nain omogui javljanje moratorija kroz koji e proces formiranja identiteta
biti ubrzan. Vano je omoguiti adolescentima da prou kroz moratorij, bez etiketiranja te
faze kao "poremeaja identiteta" i u tom smislu uloga drutva je presudna.

8.EMOCIONALNI RAZVOJ U ADOLESCENCIJI

Emocionalni razvoj u adolescenciji obiljeava traganje za emocionalnom podrkom van
porodinih okvira. Roditelji u ovom periodu prestaju da budu jedini izvor sigurnosti i
emocionalne razmjene, adolescent zapoinje proces psiholokog odvajanja od roditelja i
postizanja autonomije i van porodice trai emocionalnu podrku i prihvaanje: meu
vrnjacima i partnerima.

14

9.ODNOS SA RODITELJIMA
Jedan od najvanijih zadataka u adolescenciji, neophodan da bi se prelo iz perioda djetinjstva
u period zrelosti, jeste psiholoko odvajanje od roditelja. Osnovna tema u periodu
adolescencije je stjecanje autonomije i nezavisnosti. Bez obzira da li taj proces stjecanja
autonomije predstavlja raskidanje ranih infantilnih zavisnosti od roditelja da bi se uspostavile
nove zrele heteroseksualne veze, kao to to tvrde psihoanalitiari, ili je taj proces obiljeen
promjenom i redefiniranjem socijalnih uloga, kao to to tvrde socijalni psiholozi, on ipak
predstavlja jedan od najznaajnijih razvojnih zadataka u ovom periodu.
Prema nekim autorima (Erikson, 1976; Marcia, 1966, 1967), postojanje konflikta izmeu
adolescenata i njihovih roditelja je ne samo poeljno, ve i neophodno u cilju postizanja
jasnog identiteta. Potrebno je i poeljno da adolescent pone da preispituje sistem vjerovanja i
vrijednosti koji je usvojio od roditelja i da ga podvrgne testu i kritici. Ono to se
podrazumijeva pod adolescentnom krizom, zapravo je proces u kojem se roditeljske
vrijednosti i rana poistovjeenja kritiki preispituju, u cilju formiranja identiteta koji nee biti
"preuzet" od roditelja, kao to je sluaj kod osoba koje imaju tzv. iskljuiv status (Marcia,
1966, 1967) i koje nikada nisu ni prole kroz krizu identiteta, poto su sve vrijednosti bez
preispitivanja preuzele od roditelja. Da bi autonomija uope bila mogua potreban je konflikt.
Pitanje je, samo, da li nuno taj konflikt mora da bude toliki da uzrokuje veliki jaz i
neslaganje izmeu dvije generacije i da prouzrokuje trajne i duboke probleme u
prilagoavanju.
U istraivanju raenom na populaciji beogradskih adolescenata, u kojem je od njih traeno da
navedu najznaajnije promjene u nainu na koji opaaju sebe u periodu adolescencije, kao i
to je to to je vano, a to se nije promijenilo, dobiven je podatak da je najznaajnija
promjena doivljaj autonomije u odnosu na roditelje, a da je ono to se nije promijenilo a to
im je vano, to to i dalje imaju dobar odnos sa roditeljima. O tome koliko im je ouvanje
dobrog odnosa sa roditeljima vano govori i podatak da bi se veina adolescenata prije
odrekla autonomije nego dobrog odnosa sa roditeljima (Vranjeevi, 2001). Ovaj nalaz je
naizgled kontradiktoran sa podatkom o znaaju koji postizanje autonomije od roditelja ima za
adolescente: s jedne strane, izgleda da je adolescentima vano to to postaju nezavisniji od
roditelja, a s druge strane, isto toliko im je vano to to i dalje imaju dobar odnos sa njima i
njihovu podrku tokom odrastanja. Ovu ambivalenciju adolescenata prema autonomiji,
roditelji prepoznaju u svakodnevnom ponaanju svojih adolescenata: u jednom trenutku se
bune to roditelji suvie kontroliraju i to se mijeaju u sve, da bi ve u sljedeem trenutku
poeli da se ale da su zanemareni i ostavljeni.
Izgleda da su roditelji u ovom periodu jako vani kao adekvatan model koji adolescentu
pomae da se uspjenije snae u novim ulogama i oekivanjima koja idu iz njih, kao i zbog
mogunosti pruanja podrke i oslonca. Proces autonomije, ma koliko bio poeljan,
istovremeno predstavlja i prijetnju za adolescente, poto su suoeni sa novim ulogama i
oekivanjima i stupaju na tlo za koje jo uvijek nemaju razvijene mape.

15

Adolescenti se nalaze pred velikom implikativnom dilemom, koja bi mogla da se iskae

ovako: ako postanem samostalan mogu da izgubim podrku i pomo roditelja, a u isto vrijeme
mi je jako vano da postanem samostalan i da se odvojim od njih poto to znai da odrastam.
Kao mogue rjeenje te implikativne dileme, adolescenti biraju da postaju samostalni, ali uz
ouvanje dobrog odnosa sa roditeljima.
Nasuprot uobiajenom shvaanju da su roditelji znaajniji kao model u djetinjstvu nego u
adolescenciji, neka istraivanja pokazuju da su roditelji upravo u ovom periodu najznaajniji
modeli i uzori koji utiu na mnoge izbore koji adolescenti prave (prema: Coleman & Hendry,
1996).
Roditelji u ovom periodu imaju ulogu nekoga ko validira promjene koje nastaju i ukazuju
adolescentu na mogue pravce razvoja. Samo u atmosferi prihvaanja od strane roditelja,
adolescenti mogu da eksperimentiraju sa novim ulogama i vrijednostima, da donose vane
odluke i na taj nain postepeno postaju autonomni u odnosu na roditelje. U prilog ovom
shvaanju su i rezultati nekih istraivanja, koja pokazuju da je ouvanje afektivnih veza sa
roditeljima u funkciji zatite adolescentovog osjeanja sigurnosti i ravnotee (Greenwald,
1980), kao i to da u periodu pozne adolescencije, vie nego u bilo kom drugom periodu,
adolescenti opaaju vezu sa roditeljima kao vezu sa najvie ljubavi (Pipp, Jennings, Shaver,
Lamborn & Fisher, 1985).

10. ODNOS SA VRNJACIMA

Prijelaz od djetinjstva do adolescencije obiljeen je vanim promjenama u drutvenom ivotu:
ivotni prostor se iri, adolescentu je sada dostupno vie uloga nego ranije, on ulazi u neke
oblasti ivota koje mu nisu bile poznate ranije, porodica prestaje da bude jedini referentni
okvir.
U periodu adolescencije, mlade osobe su suoene sa novim ulogama, odnosima i drutvenim
situacijama koje zahtijevaju drugaije socijalne vjetine od onih koje su im bile potrebne na
ranijim uzrastima. U usvajanju i ovladavanju tim sposobnostima kljunu ulogu ima grupa
vrnjaka kao novi referentni okvir, koji je podjednako vaan, esto i vaniji od roditeljskog. U
okviru grupe vrnjaka adolescent moe da eksperimentira sa raznim ulogama i da ne osjea
anksioznost i prijetnju zbog toga. Vrnjaka grupa je vana kao referentna grupa, tj. oslonac
za adolescenta u njegovom traganju za identitetom i kao uvod u heteroseksualno ponaanje
(Dunphy, 1972).
Vrnjaci takoer slue kao izvor validacije za neka vana, ali u isto vrijeme i probna
vjerovanja i vrijednosti (Duck,1973). Vrnjaka grupa u poetku slui prevazilaenju
osjeanja usamljenosti i prua mogunost upoznavanja novih prijatelja i proirivanja kruga
poznanstava, a kasnije postaje vana i zato to prua adolescentima osjeanje pripadnosti,
povjerenja i podrke, emocionalne sigurnosti, samopouzdanja, mogunost da se bude

16

popularan i priznat. Vrnjaci takoer utiu na formiranje slike o sebi i pomau adolescentu da
definira svoja uvjerenja, vrijednosti i ciljeve.
Ono to se u periodu adolescencije mijenja je znaaj vrnjake grupe, kao i njena struktura: od
vezanosti za gomilu, postepeno se prelazi na vezanost za manji broj prijatelja sa kojima su
sada odnosi vie intimni i bliski (Brown, Eicher &Petrie, 1986). Promjena strukture grupe
znai i promjenu kvaliteta prijateljstava u adolescenciji. Adolescenti navode da se u ovom
periodu kod njih mijenja kvaliteta odnosa sa vrnjacima, tj. prijateljstva u ovom periodu
postaju iskrenija i vra.
Mnogi adolescenti navode da sada imaju ak i manje prijatelja nego ranije, ali da je kvaliteta
prijateljstava bolja (Vranjeevi, 2001). Zanimljivo je da mladii u veoj mjeri nego djevojke
navode promjenu u kvalitetu prijateljstava i smatraju da su sada drutveniji nego ranije, imaju
vei krug prijatelja i iskrenija prijateljstva, dok djevojke u znatno veoj mjeri nego mladii
smatraju da se u ovoj oblasti druenja i kontakata sa vrnjacima nita nije promijenilo, tj. i
dalje se drue kao i ranije, to takoer ide u prilog pretpostavki teoretiara i istraivaa o
razliitom znaaju koje vrnjaci imaju za djevojke i mladie. Neka istraivanja pokazuju da se
mladii u veoj mjeri nego djevojke identificiraju sa grupom i da su podloniji grupnom
pritisku (prema: Coleman & Hendry, 1996).

Utjecaj i znaaj grupe vrnjaka opada tokom adolescencije, poto se tokom odrastanja
pojavljuje potreba za samostalnou, identitet postaje sve stabilniji, osoba postaje sigurna u
sebe i nije joj vie neophodno odobravanje i sigurnost koju vrnjaci pruaju. Takoer, pri
kraju adolescencije, pojavljuje se i potreba za intimnou i intimnom razmjenom sa malim
brojem ljudi, tako da je i to razlog to vrnjaka grupa gubi svoj utjecaj.
Znaaj vrnjake grupe u periodu adolescencije (pogotovo u periodu rane i srednje
adolescencije), nipoto ne znai da su roditelji prestali da budu vaan referentni okvir. Mnoga
istraivanja pokazuju da su u ovom periodu roditelji esto podjednako vani ako ne i vaniji
od vrnjaka i da se esto savjeti roditelja vrednuju vie od savjeta vrnjaka, pogotovo kada su
u pitanju neke vane odluke i izbori. Pokazano je takoer, da to to se adolescenti esto radije
obraaju vrnjacima za pomo i podrku, ne znai da im nije vaan dobar odnos sa
roditeljima, poto je zadovoljstvo u odnosu sa roditeljima vie povezano sa dobrim
prilagoavanjem i mentalnim zdravljem u adolescenciji nego zadovoljstvo u odnosima sa
vrnjacima (prema: Coleman & Hendry, 1996).

17

11. ADOLESCENCIJA - KONTINUITET ILI

DISKONTINUITET
Mada postoji mnogo teorija koje govore o adolescenciji i promjenama do kojih u ovom
periodu dolazi, one se mogu grubo podijeliti u dvije grupe: s jedne strane, to su one teorije
koje naglaavaju koncept "bure i stresa", tj. Adolescenciju promatraju kao period
diskontinuiteta, velikih i burnih promjena i smatraju da je adolescencija prekid dotada mirnog
razvoja koji otvara mogunost mnogobrojnim poremeajima. S druge strane, to su teorije koje
govore o adolescenciji kao o periodu kontinuiranog razvoja, suprotstavljaju se shvaanju
adolescencije kao nuno burnog i problematinog perioda. Autori koji zastupaju koncept bure
i stresa, promatraju adolescenciju kao bioloki uvjetovan fenomen, dok autori koji se tom
konceptu suprotstavljaju smatraju da su problemi koji se pripisuju adolescenciji reakcija na
drutvene i kulturne uslove i da je pod drugaijim uslovima (drutvenim i kulturnim) mogua
i drugaija slika adolescencije, kao jednog mirnog razvojnog perioda u kojem nema burnih i
traumatinih promjena. Rut Benedikt (Ruth Benedict) je jedna od autora koja smatra da je
adolescencija prije kulturni nego bioloki fenomen i u svom lanku : "Kontinuitet i
diskontinuitet u kulturnom uslovljavanju" (1976) predlae dimenziju znaenja: kontinuitet diskontinuitet pomou koje objanjava utjecaj drutva i kulture na razvoj pojedinca.
Diskontinuitet u razvoju nastaje zbog razliitih zahtjeva, ogranienja i oekivanja koje ima
drutvo u odnosu na pojedinca. Razliite uloge su vezane za razliita ponaanja i oekivanja
koje drutvo ima od tih uloga i diskontinuitet u razvoju nastaje kada osoba, da bi postala
odrasla, treba da se odrekne od stavova, vrijednosti i vjetina koje je nauila u djetinjstvu. To
znai da su uloge odraslog i djeteta i oekivanja koja uz njih idu, u suprotnosti.
Tokom adolescencije postoje tri vane promjene koje treba da se dese da bi se preuzela uloga
odraslog. To su: odgovornost naspram neodgovornosti, dominantnost naspram submisivnosti i
usvajanje seksualne uloge. To sve stvara diskontinuitet u razvoju, jer se od adolescenta
oekuje da odjednom usvoji obrasce ponaanja potpuno razliite od onih koji su ueni u
djetinjstvu. Na osnovu toga, R. Benedikt izvodi zakljuak da je adolescentna kriza, prije
svega, proizvod drutva i kulture i da od drutvenih oekivanja i jaza koji postoji izmeu
razliitih uloga zavisi i to hoe li adolescencija biti buran, ili relativno miran i postepen
prijelaz izmeu djeteta i odraslog.
Sljedee pitanje kada je o adolescenciji rije je pitanje univerzalnosti tog perioda: da li je
adolescencija proizvod modernog industrijskog drutva, kao to neki autori smatraju, ili je to
univerzalan, ili skoro univerzalan razvojni period u svim drutvima i kulturama. Autori koji
zastupaju prvi stav (Fasick, 1994), to obrazlau time da adolescencije (kao posebnog
prelaznog razvojnog perioda) nema u preindustrijskim drutvima i tokom ranijih istorijskih
perioda, to znai da je ona proizvod modernog drutva. Industrijska revolucija, koja donosi
veu razliitost i specijalizaciju u okviru profesija, produeno obrazovanje, veliki broj
mogunosti koje adolescentima stoje na raspolaganju, znaajno produava period prelaska iz
djetinjstva u svijet odraslih.

18

S druge strane, teoretiari koji zastupaju tezu da je adolescencija univerzalan fenomen

(Schlegel & Barry, 1991), na osnovu svojih istraivanja govore o tome da je adolescencija u
svim drutvima priznata kao poseban period razvoja i da bez obzira to se kriterij za
odreivanje tog perioda razlikuju od drutva do drutva, kao to se razlikuje i duina tog
perioda, sama injenica da je adolescencija u svim drutvima identificirana kao poseban
period prelaska iz djetinjstva u svijet odraslih, govori u prilog pretpostavke o njenoj
univerzalnosti.
Neki autori smatraju da veina dilema oko kontinuiteta/diskontinuiteta u adolescenciji, nastaju
zbog tzv.'' centriranog pogleda na adolescenciju'' od strane odraslih (Valsiner, 1989, str. 343),
koji nameu svoja znaenja i osmiljavaju sa svoje take gledita promjene do kojih dolazi u
adolescenciji. Umjesto da se stave na taku gledita adolescenata, tj. da pokuaju da
konstruiraju njihov nain opaanja sebe i svijeta oko sebe, odrasli ih esto ukalupljuju u
unaprijed utvrene i definirane uloge problematinih, buntovnih, neopredijeljenih, zbunjenih
adolescenata. Ono to je sa take gledita adolescenata traganje za smislom i novim
vrijednostima, eksperimentiranje sa novim ulogama i ciljevima, pokuaj postizanja
autonomije, i sl. sa take gledita odraslih je bunt, bijes i problematino ponaanje. Sve vie
autora zbog toga pokuava da problem adolescencije promatra sa stanovita samih
adolescenata i njihovih napora da osmisle vlastite promjene.

19

12. ZAKLJUAK
Adolescencija je ivotno razdoblje koje trai ogromno prilagoavanje i djeteta i roditelja.
Kada djeca prelaze iz djetinjstva u odraslu dob, ona doivljavaju mnoge fizike i
emocionalne promjene, kao i promjene u ponaanju. Te godine obiluju kako uzbuenjima i
izazovima, tako i mnogim brigama i problemima: adolescenti su pod pritiskom da budu
uspjeni u koli, da se svide drugima, da imaju dobre odnose s vrnjacima i vlastitom
obitelji, da prebrode rastanke i da donose vane odluke o svojem buduem ivotu. Veina
ovih stresova je neizbjena i prirodno je da ponekad izazivaju zabrinutost u samog
adolescenta i/ili roditelja.
Razumljivo, roditelji se pitaju je li ponaanje njihovih tinejdera tipino, ili se trebaju vie
zabrinjavati. Ponekad je roditeljima teko odrediti kada se trebaju ukljuiti u probleme svojih
adolescenata i pruiti im pomo. Oni znaju za brojne izazove s kojima se dananji tinejderi
suoavaju, od kojih su neki drugaiji od onih s kojima su se oni suoavali u razdoblju vlastite
adolescencije. Odraslima je esto teko sagledati proces vlastitog razvoja. Veina nas iz tog
razdoblja zadrava samo neke naznake prolih zbivanja, osjeaja, vanih osobnih prioriteta i
razmiljanja koja su uobiajena u adolescenciji Roditelji esto idealiziraju lijepe trenutke i
zbivanja, a skloni su zaboraviti ili negirati one teke i nesretne aspekte vlastite adolescencije,
stoga ponekad mogu previdjeti neke probleme u ponaanju i osjeajima svojih adolescenata.
Meutim, razumjeti ove izazove i znati kada i kako pomoi svojem djetetu da ih savlada,
kljuna je uloga roditelja. Ova knjiica nastoji pomoi roditeljima da rijee neke dvojbe
vezane za razvoj njihove djece u dobi izmeu 11. i 22. godine. Ona se bavi uobiajenim,
normalnim stvarima kao to je utjecaj vrnjaka, tenja za neovisnou, pitanje identiteta,
seksualnost i odgovornost, ali i nekim ozbiljnijim problemima, kao to su nedostatak
samopotovanja, depresija, tjeskoba, eksperimentiranje s alkoholom i drogama, nasilno
ponaanje i poremeaji u ponaanju i prehrani. Iako veina mladih izae iz adolescencije bez
ozbiljnih tekoa, znaajan broj njih se ne moe suoiti sa svim izazovima. Kod njih se mogu
javiti emocionalni problemi koji, ako se ne lijee na odgovarajui nain, mogu imati pogubne
posljedice na njihovo budue mentalno, pa i fiziko zdravlje. Stoga je jako vano da i
adolescenti i njihovi roditelji znaju prepoznati upozoravajue znakove takvih problema, kako
bi na vrijeme potraili pomo i lijeenje.

20

13. LITERATURA
1. Eri Lj. : Adolescentna psihijatrija , u Kecmanovi D Psihijatrija, Medicinska knjiga
Beograd-Zagreb, Svijetlost Sarajevo, 1989, str 2066-2090
2. Graham P., Turk J. Verhulst F : Child Psychiatry A developmental approach, Third
Edition, Oxford Medical Publication, 1999.
3. Popovi-Deui S. Problemi mentalnog zdravlja dJece i adolescenata, Institut za
mentalno zdravlje, Beograd, 1999
4. Looney G.J. Oldham D.G Normal adolescent development u Kaplan H.I. i Sadock B.J.
Comprehensive textbook of Psychiatry, vol 3 V edt , Williams &Wilkins , Baltimore
1995. 1710 -1715
5. Hoare P.: Essential Child Psychiatry, Churchill livingstone, Edinburg, 1994.
6. http://hr.wikipedia.org/wiki/Adolescencija

21