Sei sulla pagina 1di 166

POESIA EN QUECHUA

Dd
CHASKASCHAY

Chaska Eugenia Anka Ninawaman

POESIA EN QUECHUA
Dd
CHASKASCHAY

Quito-Ecuador
2004

Poesa en quechua/Chaskaschay
Chaska Eugenia Anka Ninawaman
1a. Edicin

Ediciones ABYA-YALA
12 de Octubre 14-30 y Wilson
Casilla: 17-12-719
Telfono: 2506-247/ 2506-251
Fax: (593-2) 506-267
E-mail: editorial@abyayala.org
Sitio Web: www.abyayala.org
Quito-Ecuador

Ilustraciones

E.K. y Jorge Chirinos

Impresin

Docutech
Quito - Ecuador

Fotografa

ISBN:

Urpi Adela Anka Ninawaman

9978-22-355-X

Impreso en Quito-Ecuador, 2004

Dedicatoria

Dd

Astalamanta munakusqay
Intitaytapaq Killamamapaq
Lliw apunchiskunapaq
Sumaq pacha mamapaq

Mi agradecimiento de siempre
para nuestro sol y nuestra luna
mi eterno y profundo cario
para todas nuestros dioses
en especial para pachamama.

Munakusqay papaypaq
Don Florenciopaq
Wayllukusqay mamaypaq
Doa Luciapaq

Con agradecimiento de hija


Para mi querido pap
Don Florencio Carlos Anka
Con cario de hermana
Para mi linda mam
Doa Lucia Rios Umiyauri

Lliw sunquywan mastarini


Kay puymachakunata
Lliw mundupaq.

Entendiendo mi corazn
brindo mis poemitas
para todas las personas.

Sobre la Autora

Dd

Me llamaron Eugenia Carlos Ros. Pero yo soy chaska Anka Ninawaman. De mi misma Chaska: lucero del amanecer.
De mi padre Anka: aguila. De mi madre Ninawaman: halcn
de fuego. De mi pueblo poeta quechua rebelde.

A los seis aos de la puna baje al pueblo de Yuari Espinar.


A los siete aos me llevaron a la cuidad de Arequipa a trabajar. A los 15 aos retorne a mi querido pueblito e inicie mis
estudios. Hoy en esta hermosa tierra de Ecuador culmino mis
estudios de post grado en la Facultad latinoamericana de ciencias sociales.
Yo lucero del amanecer, guila, halcn de fuego, "agradezco a la vida que me ha dado tanto" y ha mis Apus que siempre me inspiraron.

Agradecimiento

Dd

Agradezco con profundo gratitud y cario a mis amigos


pintores por las ilustraciones de este poemario: E. K y Jorg e
Chirinos.

Indice

Dd

Intrurusuncha/Introduccin . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13
SIRINITA APUMALLKUMANTA/SERES MITICOS ESTRELLAS,
SIRENAS, CONDORES Y VICUAS ALADAS . . . . . . . . . . . . .
Chaskaschay/Estrellita fugaz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Chay sirinitan/Esa sirenita . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Yaku mama/Piadosa mujercita . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Taqataqaq wallatacha/Taqataqa wallatita . . . . . . . . . . . . . . . . .
Kiyucha kiyo/Kiyo kiyo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Sapo sapito hanpatu/Sapo sapita hanpatitu . . . . . . . . . . . . . . .
Apu mallku kundur apuchin/Apu cndor mallku . . . . . . . . . . .
Sani chukcha wikunita/Vicuita cabellitos finos . . . . . . . . . . . .

YUYAYSAPA MISICHAKUNAMANTA/DE GATITOS


SALVAJES Y PUMAS . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Rumanu quwa/Gato puma quwa . . . . . . . . . . . . . . .
Waka quwa/La diosa nutria . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Misino/Misino . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Yuyaysapa pumacha/Sabio pumita . . . . . . . . . . . . . .
Qillu qalawa/Lagartito de oro . . . . . . . . . . . . . . . . .
INKANTUYUQ LLAQTAKUNAMANTA/DE DIOSAS
MONTAAS Y CIUDADES . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Qusqumama sumaq llaqta/Cuzco mama buena tierra
Chuqikirawchaw/Chuqikiraw . . . . . . . . . . . . . . . . .
Pachatusan/Pachatusan . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
MAMA KUKACHAMANTA/DE COCA MAMA
Y ALIMENTOS SAGRADOS . . . . . . . . . . . . . .
Chulla awicha/Mi pequea hojita . . . . . . . .
Cocacha santa remidio/Hojitas santa remedio .
Kukacha wachacha/Soltera hojita de coca . . .
Kukacha/Coca sagrada . . . . . . . . . . . . . . . . .

.
.
.
.
.

.
.
.
.
.

.
.
.
.
.

.
.
.
.
.

.
.
.
.
.

15
16
18
20
24
28
32
36
40

.
.
.
.
.
.

.
.
.
.
.
.

.
.
.
.
.
.

.
.
.
.
.
.

.
.
.
.
.
.

.
.
.
.
.
.

.
.
.
.
.
.

.
.
.
.
.
.

43
44
48
52
56
58

.
.
.
.

.
.
.
.

.
.
.
.

.
.
.
.

.
.
.
.

.
.
.
.

.
.
.
.

.
.
.
.

63
64
70
74

.
.
.
.
.

.
.
.
.
.

.
.
.
.
.

.
.
.
.
.

.
.
.
.
.

.
.
.
.
.

.
.
.
.
.

.
.
.
.
.

77
78
80
82
86

12

Chaska Eugenia Anka Ninawaman

Kuka mama yunka mama/Yunga mama,


Kukacha mamacha/Coca mama . . . . . .
Chawiyuyu mama/Chawiyuyu mama .
Qaiwa mama/Qaiwa mama . . . . . . .

hojitas de
........
........
........

coca
....
....
....

.
.
.
.

.
.
.
.

.
.
.
.

.
.
.
.

.
.
.
.

.
.
.
.

90
94
96
100

.
.
.
.
.
.
.
.

.
.
.
.
.
.
.
.

.
.
.
.
.
.
.
.

.
.
.
.
.
.
.
.

.
.
.
.
.
.
.
.

.
.
.
.
.
.
.
.

.
.
.
.
.
.
.
.

105
106
108
112
116
120
124
128

.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.

.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.

.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.

.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.

.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.

133
134
136
138
140
142
144
146
150
154
158
164
166

HUK VIDAMANTA KUNDINARUMANTAWAN/


DE OTRAS VIDAS, CONDENADOS Y MALEFICIOS
Mama kutipakuqkuna/Nios malcriados . . . . . . . . . .
Huq vidamanta/De la diosa negra y sord a . . . . . . . .
Gallu waqay/Canto del gallo rojo . . . . . . . . . . . . . . .
Kunan tuta musquyniypi/Anoche en mis pesadillas .
Lluqichay/Brujeria maleficio . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Kundinaru/Condenaro . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Sirinitaq inkantun/Encanto de sire n a . . . . . . . . . . . .

.
.
.
.
.
.
.
.

VIDA VIDACHAMANTA/DE TRAGUITOS, DE AMORES


Y DE LA VIDA VIDITA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Perdidunan rikukuni/Me hallo jodido . . . . . . . . . . . . . . .
Urpituchay/Mi palomito . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Sunquta allinta frinana/Timoneando el corazn . . . . . . .
Ama qhawawaychu/No me mires mal . . . . . . . . . . . . . .
Mana valiq manzano/Manzano sin valor . . . . . . . . . . . . .
Mana qarayukuq/Gente sin corazn . . . . . . . . . . . . . . . .
San Lurinso yaraqaycha/Patrono del hambre . . . . . . . . .
Papay huwis tininte/Papay juez teniente . . . . . . . . . . . .
Viajirita urpicha/Palomita viajera . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Wampuli chiwarcha/Mala fe traguito . . . . . . . . . . . . . . .
Rusi War tragucha/Rosi War traguito . . . . . . . . . . . . . . .
Vida vidascha/Vida vidita . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Intrurusuncha

Dd

Mamitakuna papitukuna runamasiykuna, kay sumaq wawayku munakusqayku chaskascha. Sunquykuta sinchitapuni
kusichishan kay sumaq rimaychanwan, kay sumaq pinsaychanwan.

Wawacha kaspaqa escuylachanman faltayukuqlla, Sapallantaq tariatapas qukuq. Chaymi wawachamantapuni umasapa
chivichayku nispa wiachikurayku.
Kunantaq kaypi qilqasqan intitaytaq munayninpi, killa mamaq kawsaynimpi runakunaman chayarinqa.

Kay puymachakunan vidanchista, kawsayninchista willashan. Imaynas uharikunchis, tusurikunchis, avispiqa waqarikunchis chaykuna kashan.Apu mallku, Yuyaysapa pumacha, Wanpuli chiwarcha, Kundinaru; lliw puymachakunapi.

Chaskaschata qhawaykuspa kiyucha kiyu hina tusuyukunsun. Wayracha phawariqtintaq apu mallku hina paqlaqiyusun. Yaraqaycha chayaramuqtintaq sapitu kar kar, sapitu
kullkull kullkull nispa takiykusun. Kusikuymanta runa masiykuna taqa taqaykaysiwaysis.

Mam Lucicha y Pap don Flurencio

14

Chaska Eugenia Anka Ninawaman

Introduccin

Dd

Hermanitas, hermanitos; runa como nosotros. En estos momentos, nuestra hija chaskita, con su pensamiento y sus poesias, a nuestro corazn esta haciendo muy, muy feliz. Desde
huahuita le acariciabamos su cabecita y le deciamos: Chivito cabezonita inteligente que cosas todava no se pensaran en
su cabecita.
Ahora aqu esta su palabra y su pensar. Gracias a nuestro
padre Sol y a nuestra madre Luna podremos leerlo.

En Apu mallku, Yuyaysapa Pumacha, Wanpuli Chiwarcha, Kundinaru y en todos los poemitas, escrito esta
nuestra vida, lo que nos bailamos, nuestros temores y lo que
nos reimos de la vida.
Cuando veamos chaskaschacomo Kiyitu kiyu bailemos la
danza del kiyu kiyu. Si cae la tristeza como Apu Condor que
palmoteen nuestro piececitos. Si la barriguita nos pide comidita cantemos sapito kar kar, sapita kullkul, kullkul.

Hermanitas, hermanitos; runas como nosotros, ahora de


alegria por esta vez, todos taqa taqemos con chaskascha.

Mam Lucicha y Pap Florencio

SIRINITA APUMALLKUMANTA

DE ESTRELLAS, SIRENAS CONDORES


Y VICUAS ALADAS

Pintura: Jorge Chirinos


Fotografia: Urpi Adela Anka Ninawaman

16

Chaska Eugenia Anka Ninawaman

Chaskaschay

Dd

Chaskaschay
chaska awischay
punchay punchaytas
purinki muchila qipichayuq
calli callinta
tutan tutantataq
urmaykamunki
yanaykiq chukllanman
manataq wiqsaqa
wianchu
kay wata
qaya wata
niwanki

yaw chaskaschay
amalla culirachiwaychu
chunpichaykita aysarikuspa
phulluchaykita kaywirikuspa
pisqi mankachaykita uqarispa
kutiripuy
phawaylla lliphipipikuspa
urmayamusqayki chiqaqllanta
manaraq chillmiyurushaqtiy
quyllur quyllurmanta
chaska awichayki
kanchayaramuwanqa.

Poesa en quechua/Chaskaschay

Estrellita fugaz

Dd

Estrellita
ojitos de lucero
dia a dia caminas
con tu mochilita violeta
por calles y plazas
y de noche a noche
bajas como estrella fugaz
a la chosa de t enamorado
y nunca crece la barriguita
este ao
al otro ao
me prometes

oye estrellita fugaz


basta de bromas!
jala tu fajita
alza tu manta
tu ollita de quichua tambin
y vete, por el mismo
camino que caste,
antes que cierre mis ojos
tus ojitos estarn
centelleando,
de entre las estrellas
desde lo alto del cielo.

17

18

Chaska Eugenia Anka Ninawaman

Chay sirinitan

Dd

Chay sirinitan
kunkachallanwan takispalla
encantarun awkinchista
quri chukchachanwan
llamispallataq kadinarun

chaymi
kay muchuy wata mastarakamun
wataramun yaku para mamata.

Poesa en quechua/Chaskaschay

Esa sirenita

Dd

Esa sirenita
con su voz cautivadora
le encant a nuestro dios
y con su cabellito de oro
lo encaden bajo el lago.
Desde ese da
todo se encant,
la lluvia se olvido de nosotros
la tristeza extendi sus alas.

19

20

Chaska Eugenia Anka Ninawaman

Yaku mama

Dd

Kay yana phuyucha


munay warmicha,
nuqanchis patapia,
puyu qipiyusqallaa
chatu aysayusqallaa
uqi llikllachanwan
llikllayarakamun.
Iphu iphuchamanta
chhiri unu samaychan
qusirimushana,
chii ruru wiqiychan
takakamushana.
Kay warmicha
para yaku mama,
intiq taytaq urphun
sunqun chayaytaraq,
killa mamaq rakin
sunqun huntaytaraq
tinpuriramushan
wasaparamushan.
Kunallanmi,
puyu pakiytaraq
hichayakamunqa,
chatu chhalluytaraq
talliyakamunqa.

Poesa en quechua/Chaskaschay

Yasta hichayakamunpacha
yaku para mama,
talliyakamumpacha
sumaq allin kawsay,
sunqunchis huntaytaraq
sunqunchis chayaytaraq,
manaan pipas
amachanmanchu
tukukunan kama.

21

22

Chaska Eugenia Anka Ninawaman

Piadosa mujercita

Dd

Una negra nubecilla


como
piadosa mujercita
extiende su manta gris
sobre nosotros.

Sobre su espalda
carga un tumi de barro,
en sus manitas
jala dos cntaros finos.

Esta mujercita
mam de las nubes,
como fresco aliento
ya empieza
a evaporar granitos de cristal,
como nueva vida
sus lgrimas empiezan a gotear.
Esta mujercita piadosa
esta haciendo rebalsar
con su fresco aliento
al tumi del padre sol
al cntaro de la madre luna.
Esta linda mujercita
ahora, ya mismo,
romper su tumi de barro
tambin su cntaro fino.

Poesa en quechua/Chaskaschay

Que viva
la nueva vida,
ya esta aqu
el fresco aliento
de la mam lluvia,
ya rompi su tumi de barro
tambin su cantarito fino,
ya nadie podr impedirlo
hasta su ltima gota.

23

24

Chaska Eugenia Anka Ninawaman

Taqataqaq wallatacha

Dd

Taqa taqa wallatacha


paru paru uyacha
yana yana awicha

wawaypa chakichan hina


pukay pukay chakicha
pintay pintay chakicha
lastay lastay makicha
taqa taqa chupacha
taqa taqa wallatacha
taqa taqa nispa
pistuykuway
taqa taqa nispa
chhiripipas ritipipas
taqa taqayunanchispaq

taqa taqa wallatacha


taqa taqa nispa
munaraykuway
taqa taqa nispa
mayu ulayta ulayusun
qucha tuytuyta tuytuyusun
taqa taqa wallatacha
taqa taqa nispa
taqa taqaychaykita
yacharachiway
taqa taqa nispa

Poesa en quechua/Chaskaschay

wawaywan taqa taqayunaypaq.


Taqa taqa wallatacha
taqa taqa nispa
lafrachakuyta yacharichiway
taqa taqa nispa
wawanwan phalaripunaypaq.

25

26

Chaska Eugenia Anka Ninawaman

Taqataqa wallatita

Dd

Taqa taqa wallatita


taqa taqa patito,
carita dorada
ojitos negros.

Taqa taqa huallatita,


taqa taqa para arriba
taqa taqa para abajo,
como mi huahuita
paru paru carita,
pinta pinta piececitos
taqa taqa potito.

Taqa taqa
cantorcito de quenas,
taqa taqando
cobjame con tus alas,
taqa taqando
olaremos las olas del ro,
taqa taqa taqando
olaremos las olas del lago
entre vientos y granizos.
Taqa taqa huallatita
ensame a taqa taqar
yo te enseo a silvar.

Poesa en quechua/Chaskaschay

Taqa taqa patito


ensame a taqa taqar,
con mi huahuita
taqa taqando
taqa taqar.
Taqa taqa patito,
taqa taqando
ensame a volar,
con mi huahuita
alzar vuelo
taqa taqando.

27

28

Chaska Eugenia Anka Ninawaman

Kiyucha kiyo

Dd

Imallamansis urayamunki
haykallamanchis urayamunki
hatun punapi tiyakuq kiyu
waylla wayllapi tiyakuq kiyu
kiyucha kiyu, kiyucha kiyu
paranallanpas yachakuq kiyu
ritinallanpas yachakuq kiyu
kiyucha kiyu, kiyucha kiyu

imallamanchis urayamunki
haykallamanchis urayamunki
aqarapilla llikllitachantin
chhullullunkulla husutachayuq
kiyucha kiyu, kiyucha kiyu

imallamanchis urayamunki
haykallamanchis urayamunki
uhallaykipas michina kashan
chukllallaykipas ruwana kashan
kiyucha kiyu, kiyucha kiyu
muyuykusunchu kiyu muyuyta
tusuykusunchu kiyu tusuyta
lluqimanataq kiyucha kiyu
paamanataq kiyucha kiyu
kiyucha kiyu, kiyucha kiyu

Poesa en quechua/Chaskaschay

Kiyo kiyo

Dd

ia de las punas
carita de ngel
alitas de abanico.

A qu vino
a estas tierras
a tierras bajas?
viviendo en las altas punas
jugando en los waylla wayllas
bailando en su chocita de nieve
cantando kiyo kio, kiyo kio.
Nia de las punas
cantorita de nieves,
a qu viniste
a qu bajaste?
con su mantita de nieve
con su sandalias de helada
y su sombrerito de escarcha
silvando kiyito kio, kiyito kio.

Nia de las montaas


cantorita de las punas,
a qu viniste
a qu bajaste?
habiendo que pastar su ovejita
teniendo que repajar su chocita
ay kiyo kio, kiyo kio.

29

30

Chaska Eugenia Anka Ninawaman

Cantora de lluvias
nia de nieves.
Qu vientos te trajeron
de las altas punas?
sabiendo que va caer lluvia
sabiendo que va rodar viento
ay kiyo kio, kiyo kio.

Entonces nia de las punas


cantorita de las montaas,
bailemos la ronda de la despedida
rondemos la dansa del kiyito kio,
a la izquierda kiyo kio
a la derecha kiyo kio
dando vueltas
kiyo kio, kiyo kio.

Pintura: Jorge Chirinos


Fotografia: Urpi Adela Anka Ninawaman

32

Chaska Eugenia Anka Ninawaman

Sapo sapito hanpatu

Dd

Sapito hanpatitu
hanpatita sapita
llaqtayuq wasiyuq
quri qullqichayuq.
Nuqataq
wasi wasinta
llaqta llaqtanta
wakcha kayniypi
muyuyushani.

Qanri
quri awi sapito
tutan tutantin
qhashwayushanki,
sapitu kullkul kullkul
sapitu kar kar nispa.

Nuqataq
wakcha kayniypi
tutan tutantin
maris marista waqakuni.

Yaw sapitu kar kar


yaw sapito kullkul kullkul
sutinta willayukuway,
yanayankichu yuraqyankichu?

Poesa en quechua/Chaskaschay

willaylla willayukuway
quri awi sapito,
paqsanqachu puqunqachu?
chaymanhina
lavadiruman Maldunaduman
ripukapunaypaq.

33

34

Chaska Eugenia Anka Ninawaman

Sapo sapita hampatitu

Dd

Sapito hampatita
hampatita sapito,
con tierra y casa
con plata y oro.

Y yo
pueblo en pueblo
casa en casa
sin oro sin plata.

Y t
sapita cantorcita
ojitos de oro,
noche a noche cantorita
hanpatita kar kar
sapitu kullkul kullkul.
Y yo
sin lluvia, sin tierra,
noche a noche
me lloro en silencio.

Oye sapita,
ojitos de oro: no me engaes.
Primero me dices:
kar kar ser ao de cosechas,
luego me dices
kullkul ser ao de hambruna.

Poesa en quechua/Chaskaschay

Sapita kar kar


sapitu kullkull,
sin tu cantorcita
haces que me pierda,
a Maldonado a lavar oro
en esta mi pobreza
sin tierra y sin lluvia.

35

36

Chaska Eugenia Anka Ninawaman

Apu mallku kundur apuchin

Dd

Altun phawaq machu inka,


inti taytaq churin mallku
killa mamaq wawan kuntur,
wayraq awpaqinta phawaspa
chikchiq sunqunpi phukllaspa,
runakunata kusichiwankiku.
Apu kuntur mallku,
chullpariy kinrariy
pacha tinpumantapacha,
yana ternuchayuq
yuraq kurbatachuq
colegialito qala chakicha.

Apu kuntur mallku


pacha paqarmantapacha
iscuylallapia sunquchayki.
Liyiyta qhillqayta
yacharuspataq,
saqa saqarikuspa
riti riti patapi,
valicha waynuchaykita
tecno box, roco box
tusuychaykita,
talaq talaq nispa
qala chakichayki
taqlaqinpacha.

Kusikuymanta
apukunaraq silvariyunku

Poesa en quechua/Chaskaschay

wayrakunataq muyuriyunku
ichhukunataq tusuyunku.

Inti waykutaqa
iphu iphu chawpichapi,
yuraq algudunchawanhina
munaychata qisacharukunki,
paa lafraykita aysarispataq
pistuykunki urpi yanaykita,
chhiri phukumuqtintaq
lluqi lafraykita saqarispa
aswanta pistuykunki
urpi yanaykita.
Phisqa pachaq
timpumantaa,
phalaq phalaq nispa
phalaykamunkichis,
hatun lamar quchaman
thanta machu unkuykichis
lluchurpariq.
Phalaq nispataq
phalaramunkichis
lamar quchamanta,
muchila qipichayuq
yuraq zapatuchayuqkama
colijialituman tukuspa.
Phalaq nispataq
phalaripunkichis
intiq kanchayninman,
quikuq kusikuq
waka mikhukuq
estudiuy yachakuq,
mana haykaq machuyaq
sumaq apuchiskuna.

37

38

Chaska Eugenia Anka Ninawaman

Apu cuntur mallku

Dd

Phalaq phalaq
doctor mallku
primer inca.
Desde tiempos antiguos
hijo del sol
su engredo de la luna.

Desde este tiempo al revs,


desde este mundo inclinado,
ere s
colegialito de terno negro
de lindas corbatas blancas
pero sin zapatitos.

Colegialito de pampa escuelita


aprendiendo a leer y escribir,
libre extiendes tus alas
delante de los vientos,
con tu cuadernito de papel
vuelas y giras jugando,
en el centro de los mistis
alegrando nuestras vidas.
Saliendo de pampa escuela
feliz con sus buenas notas,
vuelas y giras al revs
hacia las cordilleras,
ya en la cima de los nevados
sacudes tus alas de nieve,
tus piecesitos palaq palaq
palmotean sin zapatos.

Poesa en quechua/Chaskaschay

Entonces
los vientos silban
las nubes danzan,
y t, gira que te gira,
tu wayno valicha
tu tecno box, roco box,
con tu chalina blanca
a veces de terno negro.

Ya en la clausura del ao,


sobre las cordilleras
con tu poncho negro
cobijas a tu palomita,
si cae la nieve a tu palomita
alzando la ala derecha
vuelves a cobijarla
hasta el verano.

Cuando amanecen
despues de 500 aos,
con los cabellitos blancos
desde las cordilleras bajan,
a las aguas del mar
a baarse, a dejar
sus viejos cascarones de sierpe.
En un solo giro
phalaq emerg e n
de las profundas aguas,
con mochilitas azules
con zapatitos blancos
nuevamente colegialitos,
eternamente jvenes.
Finalmente
giran, vuelo alto,
a los rayos de su padre sol,
a calentarse rico
a comer vacas gordas
a seguir estudiando,
nuevamente colejialitos,
eternamente lucidos.

39

40

Chaska Eugenia Anka Ninawaman

Sani chukcha wikunita

Dd

Pitaq maytaq willarasunki


yana awicha kasqayta
sullullu sinqacha kasqayta
cuartilla umacha kakusqayta.

Chay willaqniykita
yawar wiqiymanraq chayachun
hatun qaqaraq itichun
yawar mayu unuraq apachun.
Pitaq maytaq willarasunki
sani chukchacha kasqayta
yuraq qhasqucha kasqayta
piti kunkacha kakusqayta.
Chay willaqniykita
chikchiraq ruphachun
kundurraq aqchiraq
awinta aysachun.

Aqarapi puriq munasqay


yanayta taqakuwaqtiyki,
rumi hankawan kachayuwaqtiyki
waqachiwaqtiyki
kirikuwaqtiyki.

Intichu killachu mana lluqsimunqa


intipas taytaysi punchaw punchaw
urqu qasapi puriqmasiy
killapas mamaysi tutan tutan
riti patapi vidaq pasaq masiy.

Poesa en quechua/Chaskaschay

Vicuita cabellitos finos

Quin te contara
de mis ojitos negros,
de mi cabeza cuartilladita
como botellita de trago.

A ese tu chismoso,
que se habla de mi vida,
le salo con mis lgrimas,
que lo devore mi llanto
que caiga al dolor de mi soledad.

A ese tu chismoso,
que las erguidas cumbres lo aplasten
que las aguas sangrientas lo devoren.
Quien noms te dira
de mis ojitos negros,
de mi cuellito largo,
de mis finos cabellitos de oro,
baados por el sol
peinados por el viento.
A ese tu chismoso,
que se habla de mi vida
que los rayos le quemen,
que los cndores y buitre s
le arranquen los ojos.

Oye chismoso sbelo bien


no por que me quites la vida
no por que me arranques

41

42

Chaska Eugenia Anka Ninawaman

a mi amado compaero
de mis tantas andanzas.

Ni por que me revientes plvora


ni por que me hieras
ni por que me mates,
el sol dejara de brillar
la luna dejara de salir.
Sbelo bien,
el sol es mi padre ,
compaero en las quebradas
amigo en las montaas.
Sbelo bien,
la luna es mi madre ,
compaera en los valles
hermana de la vida.

Sbelo de una vez,


yo soy hija de la madre tierra,
cuidadito
con llorar mas tarde,
cuidadito
con averiguar
mi vida.

YUYAYSAPA MISICHAKUNAMANTA

DE GATITOS SALVAJES
Y PUMAS
Pintura: Jorge Chirinos
Fotografia: Urpi Adela Anka Ninawaman

44

Chaska Eugenia Anka Ninawaman

Rumanu quwa

Dd

Quwaq churin, rumanu puma


kintu rinri, sulla sinqa
palta sinqa, qasa wasa
pallay pallay lastru puriq.
Sapa saqarikuqtiyki
qasa wasaykimanta
chikchi thalayakamun,
sapa samariqtiykitaq
sulla sinqachaykimanta
para hichayakamun.

Yaw pumacha
runakunan riman, chiqachus?
inti taytanchis pukayaspa
waunayashaqtin,
killa mamanchis qilluyaspa
unqunayashaqtin.

Quyllur quyllurmanta
kanchaq chaska titi awiykiwan
llamaq awinwan khushka
rikcharimuspa kancharimuspa

inti taytanchispa kiri unquyninta


qalluchaykiwan llaqwaspa llaqwaspalla
alliyachiranki,
killamamanchispa wauy unquyninta

Poesa en quechua/Chaskaschay

palta makichaykiwan
llami llamiykuspa kawsarichiranki.
Chaymantapachas
inti taytanchis, killa mamachis
watiqmanta paqarimuran.

Runakunataqsis lliw suyupi


urqu patapi
yunka ukhupi
awaranpacha
puma lastru sarusqayki pallayta
kay munay uqi llikllachakunapi
mana haykaq qunqanapaq.

45

46

Chaska Eugenia Anka Ninawaman

Gato puma quwa

Dd

Hijo de la diosa felina


color rumano puma
misino gris.

Orejas de coca en ofrenda


espalda de escarcha
sacra nariz de roco,
tus pisadas seguras
tu puma rastro
es para recogerlas una a una.
Misino puma
cada vez que te sacudes
de tus espaldas de escarcha
precipitas granizo,
siempre que jadeas
de tu nariz de roco
descargas la lluvia.

Gatito salvaje
puma sagrado
los runas hablan es verdad?
cuando el padre sol agonizaba
cuando la madre luna se nos iba,
tus ojos de felino resplandecieron
junto a los ojos csmicos de la llama,
entre las estrellas de la Via Lctea.
Entonces

Poesa en quechua/Chaskaschay

dicen los runas


que con tu sacra lengua,
lamiendo y lamiendo,
volviste en s al padre sol
de sus agonizantes muertes
del torbellino mortal.

Y con tus sabias manitas,


acariciando y acariciando,
curaste a nuestra madre luna
de sus letanas dolencias
de las garras del dolor.

Recin dicen los runas


nuevamente amaneci
brillante nuestro padre sol
resplandeciente nuestra madre luna.
Y todos los runas
en todos los pueblos,
sobre las montaas
bajo los bosques,
para no perderte
tejieron una a una
tus pisadas seguras
tu puma rastro,
en lindas mantas plomas
para nunca olvidar.

47

48

Chaska Eugenia Anka Ninawaman

Waka quwa

Dd

Kita misi,
awkiq misin;
phuyu aqtuq.
Samayllaykiwan
chikchi para waxaq.

Wawaykikuna
paramanta waqakuqtiyku,
chanpiq qaqa tuquykimanta
tikramunki kuskatutata,
titi awiykiraq coliraypi
kancharin pukata.
Mayu mayunta,
riti ritinta;
dalimunki phawaspa.
Chay machaqway
witiqiq witiqishaq
chupaykiwantaq
phuyuta aysarikamunki.
Chayaramuspataq
wayrata uqurparinki
phuyuta aqturparinki.

Chayraq,
llipllikimunpacha
chay phuyu aysarimusqayki,
tuxamunpacha
chay para aqtusqayki,
kay wawaykikunapaq.

Poesa en quechua/Chaskaschay

La diosa Nutria

Dd

Gato peligroso;
gatita salvaje.
Hija de diosas felinas
aliento de las montaas
mensajero de la lluvia,
que bonito: eruptas las nubes.
Si cae la hambruna
con tu solo aliento
llamas la lluvia
y con tu larga cola
jalas al granizo.

Pero,
a veces no te obedecen,
irremediablemente no llueve,
la hambruna cae hondo
avasallando cielo y tierra.

Entonces,
desde tus entraas, crece y crece,
tus garras aladas de cndor,
extiendes tus alas
aleteas y aleteas
llamas al granizo.
Irremediablemente,
el cielo sigue enrojeciendo
la hambruna cae ms hondo
y no llueve ay caraju!

49

50

Chaska Eugenia Anka Ninawaman

Entonces,
desenrazas desde tu columna
tu cola de sierpe,
meneando y meneando
deslizas tu cola de arco iris
en los profundos manatiales.

Sin embargo,
la hambruna sigue calndonos,
el cielo gira sin nubes
el viento barre con todo.
Entonces,
tus garras de felino
devoran los malignos vientos,
maullando bramas las nubes.
Finalmente,
latiguean los relmpagos,
tu aliento de diosa
se descarga en la lluvia.

Pintura: Jorge Chirinos


Fotografia: Urpi Adela Anka Ninawaman

52

Chaska Eugenia Anka Ninawaman

Misino

Dd

Gatito misino manuso


mula taqllaq pumacha.

Purinayki chusaq patakunapi,


waka uakunawan phukllaq;
waka uachakuna muchaq.
Nuqa kasqachallan
nuqa kikichallan,
palta sinqacha
tau sinqacha
sulla sinqacha nispa.
Yaw manuso misino
chay
muchapayasqayki
pukllapayasqayki,
waka uachakuna
iquyaykapunku
tiriyaykapunku.

Yaw misino
manuso michicha,
pura killa waupitaq
maww! maww!
maww! maww!
nispa,
paya mulakunawan
qipichikullankiraq
marqachikullankiraq.

Poesa en quechua/Chaskaschay

Karu karupia
chulla chaqlallapi
mulata kunpanki
tiyarimuqtintaq
taqllapaykuspa
mikhunkipacha

achalw maran wasa


achalw muquchaki nispa.

Ay doctor pumacha
chay taqllaq makichaykiwan
kay makichayta taqllaykuway.

Nuqapas qan hina


chulla taqllapi
yuyaynintaraq takarirusaq
quyllurkunataraq yuparqachisaq
kay qharita
maqakuwasqanmanta
kirikuwasqanmanta.

53

54

Chaska Eugenia Anka Ninawaman

Misino

Dd

Seor gatito,
maoso pumita;
chicoteador de mulas.

Trashumando sigilosamente
tus sendas solitarias,
jugueteas con las terneritas,
las besuqueas: una a una.
Igualitas a m
idnticas a m,
naricita achatada
boquita de roco
hociquito de ternerita
dices
y vuelves a besuquearlas.

Oye don pumita


esas terneritas
igualitas a ti,
besuqueadas por tu boquita de roco
acariciadas por tus manitas aplanadas,
se transformaron igualitas a tu imagen:
ya nunca ms volvern a ser terneritas.
Oye gatito maoso
misino manusu
maw maw! maw maw!
maullando.

Poesa en quechua/Chaskaschay

Ya lejos de tus sendas solitarias


a luz del cuarto mnguante,
las mulas maosas
te cargan en sus brazos,
tu jineteas sobre el lomo
de esas mulas viejas.

Las mulas chillan,


tu de un manotazo las hieres de muerte,
si despiertan de un zarpazo te las devoras:
m m m, rico lomo de batn,
m m m, delicia piernas de palo,
m m m, sabroso nariz de corneta,
dices.
Oye doctor pumita
con tus palmeadoras manitas
palmea en mis manitas.

Yo tambin igual que t quiero ser,


de un lapo le desgranar la memoria
de un manotazo le har contar las estrellas
a este desgraciado
que me ha herido,
hondo muy hondo
aqu en mi corazoncito.

55

56

Chaska Eugenia Anka Ninawaman

Yuyaysapa pumacha1

Dd

Pumacha
kallpasapa yuyaysapa,
wawachayman samayapuway.
Qanhina
yuyaysapa kananpaq,
runatapas rrasss
nichinampaq.

Hinachatay,
makichaykita haywariway
makichaykita maariway
wawachaypa makichanta
taqllararachikusaq.

Qanhina kallpasapa kananpaq


qanhina chulla taqllallapi
mula kunpanampaq
mula qipinampaq.

1 Este poema corresponde a mam Luca

Poesa en quechua/Chaskaschay

Sabio pumita

Dd

Sabio pumita,
aliento de guerrero
coraje de valiente
dale a mi huahuita.

Sabio ser como t,


su sola presencia paralizar
a todo el mundo.

Por favor
seor puma,
prstame tu mano
alcnzame tus garras,
en las manitas de mi huahua
suavecito le palmear,
sabio guerrero ser como t.

De un lapo se cargar mulas,


de un puete a los malvados
les dar sueo eterno.

57

58

Chaska Eugenia Anka Ninawaman

Qillu qalaywa

Dd

Aya wayraq wayqin,


pinku wayraq turan;
qillu qalaywa.

Ishkay ladunman
palta umachayuq
mana quri chupachayuq.
Avispiqa
quriqullqi laprachayuq,
qumir qachupi
encantu kallasqacha,

phawamunki muyu muyurispa


phalamunki tuxa-tuxarispa
tutuka wayraq sunqunpi.
Yaw qillu qalaywacha
awillaykiwan llaqsakuq
phawayllaykiwan asunsakuq
amaraq maytuwaychu
amaraq khipuwaychu.

Tayta mamaywanraq tuparukusaq,


chaymanhinaa
khushkalla chinkakapusun
wayraq sunquchanpi,

Poesa en quechua/Chaskaschay

llakita picharparispa
urqunta qasanta
muyu muyurispa,

warma yanaywan tumpaq tumpalla


urpi yanaywan chinkaq tumpalla
mana pi yachananpaq
mana pi rimananpaq.

59

60

Chaska Eugenia Anka Ninawaman

Lagartito de oro

Dd

Lagarto amarillo:
nima de vientos antiguos,
espritu de vientos vivos.
Lagartito amarillo,
hacia abajo y hacia arriba,
con cabecitas aplanadas
con ojos engaadorcitos.

Lagartito amarillo
apareces y desapareces
dando vueltas con el rayo,
vuelas en remolinos
reventando y chicoteando
el corazn del huracn.

A veces vienes
lagartito con encanto
con alas de plata y oro,
encanto llevas mordiendo
en una quenita de paja
a quien le hars la pusanga?

Lagartito con encanto


tus ojos estn atontndome
tu correr est adormecindome.
Lagartito con encanto
en pastito verde,

Poesa en quechua/Chaskaschay

todava no me amarre s
todava no me encantes.

A mi taytita primero llegar


de mi mamita me despedir,
all donde humea esa chocita
an me esperan.
Despus, que sea lo que sea,
juntos nos perderemos,
juntos con el viento
barriendo las penas.

Como a modo de encontrarm e


con mi amorcito,
como a modo de perderm e
con mi palomita,
para que nadie sepa
para que nadie murmure .

61

INKANTUYUQ LLAQTAKUNAMANTA

DE DIOSAS MONTAAS
Y CIUDADES
Pintura: Jorge Chirinos
Fotografia: Urpi Adela Anka Ninawaman

64

Chaska Eugenia Anka Ninawaman

Qusqumama sumaq llaqta

Dd

Kay pacha paqarimuypi, apuyaya taytanchis, primeruta


qhawarirusqa qusquladutaraq karan. Chaymi qusquladupi lliw
mikhuy wian, wawankunaman mikhuyta aypachiwanchis
kay:
Qusqu sumaq llaqta
wikua wichunawan awasqa,
pachakamaq sunqun ukhupi
tikariq qhantu tika.
Qusqu mama sumaq llaqta,
yaraqasqa chakisqa
phutisqa phiqtusqa
khuyuyta waqakushaqtiy,
rikraykita mastarispa
chaskiyukuwanki.

Ay Qusqu mamachay,
hampuway waway
hampukuway nispa
quyllur kanchaq
awichaykiwan qhawayukuwanki,
chayraq
awichaypas qhawatatarirun
runahinaraq karuni.

Pisqa rusas
makichaykiwantaq haywarikuwanki

Poesa en quechua/Chaskaschay

phusuqushaq sara aqhachata,


chayraq
chaki simichaypas rimatatarirun
runahinaraq karuni.

Puka ukchu simichaykiwantaq,


sumaqchata muchayukuwanki,
chayraq
sunquchaypas tahayurun
runahinaraq karuni.
Kuyakusqay Qusqu mamay
rikraykita mastarispataq,
qhasquchayki patapi
samaykachiwanki,
kuyakusqay wawachay:
ama suyuychu
ama waqaychu
nispa.

Kuyakusqay waway,
mamaykiqa kashanitaq
chaychu munakusqay waway:
llakisqa piqtusqa
pinqa pinqalla
purishawaq,
wakcha wawahina
mana mamayuq
mana llaqtayuq
chiqnisqa qarqusqa.

Munasqay wawachay,
saranchischu
mikhukunanchispaq faltan,

65

66

Chaska Eugenia Anka Ninawaman

aqhanchischu
uhakunanchispaq faltan,
imallanchispas huntasqan kakushan
wawachanchiskuna rikcharinanpaq
awpaqman puririnankupaq.
Munasqay waway,
ama waqaychu
ama suyuychu,
mayraqch
chulla sarachamanta
waranqa waranqaman,
phuturispa mirarispa
puririnanchisqa.

Ashkhamantaqa,
qaqatapas rumitapas
tanqallasunmi,
rumipas qaqapas puririllanqan
sumaq kawsaywanqa;
chaypia munakusqay wawachay.

Poesa en quechua/Chaskaschay

67

Cuzco mama buena tierra

Dd

En el amanecer de este universo, nuestros dioses antes de


crear el mundo, primero haban divisado a nuestro Cuzco mama, desde ese da crece de todo para todo sus hijos aqu en:
Cuzco mama, tierra frtil,
tejido con fibra de vicua,
flor de cantuta floreciente
en el corazn de la tierra.

Cuzco mamay santa tierra,


me cobijaste cuando tu hija
sufra de hambre y de sed,
llorando como la lluvia
rodando como el viento.

Tu mi madre, buena tierra,


abriendo las puertas de tu corazn
extendiendo tus brazos, me cobijaste.

Mi huahua dnde estabas?


regresa almita de mi huahua
dijiste, y con tu aliento
en mi cabecita me llamaste
y me miraste con tus ojos de lucero,
recin mis ojos volvieron a brillar,
por primera vez;
como humano me sent
como gente respir.

68

Chaska Eugenia Anka Ninawaman

Y con tus manos de rosa,


chicha madura de maz
me diste de tomar,
recin mi boca volvi a hablar,
por primera vez;
como humano me sent
como gente respir.
Y con tu boquita de flor
me besaste sin asco,
me acariciaste sin miedo,
recin mi alma descans
por primera vez;
como humano me sent
como gente respir.

Y extendindome tus brazos


me cobijaste sobre tu pecho,
me hablabas como mi mam:
mi linda huahuita
triste agachada
como hurfano sin pueblo
como pobre sin madre
has mendigado.
Tu mam aqu estoy viva,
ya no sufras
ya no llore s
mi huahuita,
me decas.

Nada nos falta mi hija,


maicito nos falta para comer?
chichita nos falta para tomar?
todo est en la despensa,

Poesa en quechua/Chaskaschay

para nuestras huahuas


para que abran sus ojos
me decas.

Mi huahuita
ya no sufras
ya no llores,
de un solo maiz
brotando y refloreciendo,
volveremos a andar.
De miles y miles
cerros y barrancos
empujaremos noms,
cerros y barrancos
volvern a andar
con paciencia y amor,
nuestro tiempo volver
mi huahua, me dijiste.

69

70

Chaska Eugenia Anka Ninawaman

Chuqikirawchaw

Dd

Qumir kuka kintuwan


saminchasqa kintusqa
inka llaqta; yachay wasi.

Sara aqhawan challasqa,


llama pichuwan saymasqa;
inkakunaq samaykusqan llaqta.

Munasqay Chuqikirawchay,
intitaytaq qhawaykusqan urq u
killamamaq samaranan patacha,
qantapunin musqukuyki
quyllurkunawan takaykusqata,
sachakunaq sunqunmanta
kancharimushaqta.

Munakusqay Chuqikirawchay
awpaykunaq awpa llaqtan,
kisuhina rumimanta qallasqa
chhuqlluhina rumimanta pirqasqa,
qantapunin musqukuyki
Apurimaq takiyniywan qarpasqata,
riw qintichaq tikanmanta
tikarishaqta, munay llaqta.
Munasqay Chuqikirawchay
yuraq phuyuwan chalinasqa,

Poesa en quechua/Chaskaschay

pachakamaq
qumir punchunwan punchuykusqa,
pachamamaq
wankaykunan saywa patacha,
qantapunin musqukuyki
Salqantaypa paka kinrayllanpi
qimisqa willkayusqata,
muyuriqninmanta apukunawan
qimisqa qinchayusqata.
Yaw Chuqikirawchay,
munay chaska llaqtay;
riw qintikunaq llaqtan.
Tuta punchaw
lliphi lliphipipispa
sunquyta suwawaqtiyki,
nuqapas
quyllur quyllurmanta
urmaykamuyki
tika huertuykiman
urpi yanay mashkaq tumpalla.

71

72

Chaska Eugenia Anka Ninawaman

Chuqikiraw

Dd

Pueblo de incas
templo de coyas,
casa de sabios
pueblo al revs,
a ti siempre te sueo
escondido en el espacio
perdido en el tiempo;
envuelto en hojas de coca.

Mi lindo Chuqikiraw,
bendecido con la sangre del maz
purificado con el pecho de la llama,
a ti siempre te sueo
latiendo con el aliento
de las coyas y de los incas.

Mi lindo Chuqikiraw
pueblo de mis ancestros,
piedra a piedra hecho como choclo
piedra a piedra cortado como queso,
yo a t siempre te sueo,
cantando con los ros profundos,
floreciente como riw picaflorcito.
Mi lindo Chuqikiraw
pueblo mgico y encantado,
chalinado con nubes blancas
de hermoso poncho verde,

Poesa en quechua/Chaskaschay

a ti siempre te sueo;
rodeado y cuidado
por montaas y diosas salvajes
y por un dios indomable.

Mi Chuqikiraw encanto de apus


anoche noms te so,
que al pasar por tu casa el padre sol
se detuvo a respirar en tu huerta
y al girar por tu puerta la madre luna
se puso a descansar en tu jardn
y las estrellas llovan sobre ti
como lucirnagas,
entonces
irradiabas como lucero
en el corazn del bosque.
Oye mi Chuqikirawcito,
pueblo de estrellas
huerto de picaflores,
de da y de noche
brillando robas mi corazn,
yo como estrella fugaz
ca de lo alto del cielo
al ver tu lindo huerto
como quien busca su amante.

73

74

Chaska Eugenia Anka Ninawaman

Pachatusan

Dd

Pachatusan
apu yaya diosniy,
sunquyki sunquywan
sumaqta rimarichunku;
kunansis rimananchis.

Sinchi llakisqan
kumu kumulla,
llaqta llaqtanta purimuspa
wasi wasinta muyumuspa
suchuykamuyki,
machaqwayhina
chiqnisqa chaqisqa.

Pachatusan awkiy,
kay llaki sunquyta
humpiykiwan qarpaykuway,
huq-hinaan tarikuni
mana rikusqaytahinaan rikuni.

Pitan maytan suyanchis,


imaynach huqnirayan kay pacha,
ima pachan kay pacha;
huqniray pacha
mana tukukuq pacha
tikrasqa pacha.

Poesa en quechua/Chaskaschay

Pachatusan

Dd

Apu yaya diosniy


dios nuestro,
hoy nuestros corazones
que hablen,
ahora es cuando hablarn.
Desde lejos vengo
cargando mis penas,
de pueblo en pueblo
me han despreciado,
de casa en casa
me arrojaron piedras
como a la serpiente.

Apuyaya diosniy
mi abuelito lindo,
breme tu puerta cardinal
encntame en tu ciudad
sana mis heridas
ya mucho he sufrido!

Dios de los indios


por que no me escuchas,
t tambin como Cristo estas enfermito?
yo tambin estoy diferente,
fea se hizo la vida aqu
de tanta indiferencia,
veo lo que nunca deb ver

75

76

Chaska Eugenia Anka Ninawaman

ya no siento lo permitido
esto me asusta mucho.

Apuyaya diosniy,
dios de los indios
dime qu es esto,
hasta cundo esperaremos?
a quin esperamos?
a quin buscamos
con las miradas perdidas?

Ya no s, todo esto, qu es
qu tiempo es este tiempo?
qu mundo es este mundo?
mundo al revs
de nunca acabar.

MAMA KUKACHAMANTA

DE COCA MAMA
Y ALIMENTOS SAGRADOS

Pintura: Jorge Chirinos

Fotografia: Urpi Adela Anka Ninawaman

78

Chaska Eugenia Anka Ninawaman

Chulla awicha

Dd

Chulla makillaywan
mama kukachata
chaskiyukusqaymanta,
chulla awichayuq
kay chaska awi wawachay.

Poesa en quechua/Chaskaschay

Mi pequea hojita

Dd

Tengo una linda huahua


de ojos negros
como un lucero
pero con un solo ojito,
mi mam dice,
por haber recibido
las hojitas de coca
con una sola manita.

79

80

Chaska Eugenia Anka Ninawaman

Cocacha santa remidio

Dd

Kuka mamacha
santa remidio,
tanteo qukuqcha
kallpa yuyay churakuq,
wiksa nanaypaq santa remidio
kiru nanaypaq santa remidio
chhaynallataq
sunqu nanaypaq santa remidio.

Poesa en quechua/Chaskaschay

Hojitas santa remedio

Dd

Hojitas de coca,
santa remedio
tanteadora de suertes.
Siempre noche y da
ests dndome
mucha fuerza y mucha vida.
Hojitas de coca
para los clicos
santa remedio.

Hojitas de coca
para el dolor de muela
santa remedio,
para el dolor de corazn
tambin santa remedio.

81

82

Chaska Eugenia Anka Ninawaman

Kukacha wachacha

Dd

Kuka kintucha,
kinsa lapracha:
wikua chuspachapi uywana
pallay pallay unkhuachapi khipuna.
Qanpaqwan nuqapaqwan huchaqa,
qanllawan nuqallawan
maqanayukunchis
qasawanpas chhiriwanpas.
Kuka kintucha,
kinsa lapracha:
qanllawan nuqallawan
chhiritapas wayratapas
kumuykachinchis,
llakiytapas waqaytapas
tanqarparinchis

Kuka kintucha,
kinsa lapracha:
khushkalla
vida pasaq masichay,
kuka kintu anachay,
tapurikusqayki
sutichanta willayukuway:
kasadapaqchus kani
solterapaqchus kani,
solterallan kanki niwaqtiykiqa

Poesa en quechua/Chaskaschay

iskinitapiraq sayarukusaq
chawpi plasantaraq purirukusaq.

Kasadapaqmi niwaqtiykiqa
kay kinray anllanta escaparusun
surtinchisqa solteritapaqmi.

83

84

Chaska Eugenia Anka Ninawaman

Soltera hojita de coca

Dd

Tres hojitas sagradas,


lindas hojitas verdes:
cuidadas en mi bolsa de vicua
amarradas en mi manta fina.
Para ti y para m
las tristezas no faltan,
para arriba para abajo
siempre las dos juntas.

A las penas, a las lgrimas,


de un lapo le vencemos,
al fro, al viento
de un puo le agachamos.
Tres hojitas sagradas
compaera de la vida
hojita hermana,
por nuestra amistad
dme la verdad,
adivname la suerte:
soy para solterita?
soy para casada?

Si me dices; eres para solterita,


por la plaza de este pueblo
orgullosa he de pasear,
por la esquina de esta plaza
orgullosa he de silbar.

Poesa en quechua/Chaskaschay

Si me dices, eres para casada,


por este camino nos escaparemos,
tu y yo no hemos nacido para sufrir,
nuestra suerte es de solteritas.

85

86

Chaska Eugenia Anka Ninawaman

Kukacha

Dd

Qumir hallpana kukacha


allinta hallpaykapuway,
sayri pitana cigarrucha
allinta pitaykapuway,
nuqa tusuykapusqaykis
astalamanta munakusqayta.

awi ruruchaymi siqsirushawan


pitacha maytacha rikurusaq,
warma yanaytachu rikurusq.

Maki quchachaymi
siqsiyurushawan,
akis urpiy munasqay
makichaymanta llamiyuruwanq.
Qumir hallpana kukacha
sayri pitana cigarrucha,
manan warma yanaykichu
manan urpi yanaykichu,
pillas mayllas asipayasunki
nispallan llakichiwankis.

Chaypunin
chilim chilim
niyurushawan rinrichay,
akis munasqay urpiypuni
vidaymanta rimakushawan.

Poesa en quechua/Chaskaschay

Coca sagrada

Dd

Hojita verde,
compaera del cigarro:
fuma uno para m,
djame bailar
con el humo de tu cigarro,
djame decirte que te quiero.
Hojita verde,
compaera del cigarro:
aquel puku puku me canta,
que sabe de mi vida
ese puku pukucha?
Hojita verde,
compaera del cigarro:
mis ojitos me escuecen,
tal vez mi torcacita
prefiere verme de lejos.

Hojita verde,
compaera del cigarro:
aquel leqe leqecha me canta,
qu sabe de mi vida
ese leqe leqecha?

Hojita verde,
compaera del cigarro:
mis manitas me escuecen,
tal vez mi palomita
quiera ayudarme de mis manitas.

87

88

Chaska Eugenia Anka Ninawaman

Hojita verde,
compaera del cigarro:
dices que no es mi palomita
dices que no es mi torcacita,
dices es slo espejismo.

Tal vez esa torcacita


ya me olvid.

Pintura: Jorge Chirinos

Fotografia: Urpi Adela Anka Ninawaman

90

Chaska Eugenia Anka Ninawaman

Kuka mama yunka mama

Dd

Qumir pullera kumarita,


hallpata apamushankichu?
chiqachus llakipaq allin
nuqapas llakipin tarikuni.

Hallpaykachiway yunka mamata


hayanqachus mishkinqachus,
mishkinqa chayqa allinpaqch
hayanqa chayqa sutiach.
Imapas kachun,
hallpaylla hallpaykachiway;
llakipin tarikuni.
Sapan munasqay tauchaytan
wrdia civilkuna qichuruwan
soldadu cartilpaq.

Ay qanchi muntira kumarita,


ama waqaychu
churiykiqa, sumaq tauchaykiqa
allin wardia civilan qoqoroqo
nispa kutiranpunqa.
Chaypachaqa
qumir pullera kumarita,
hallpayta hallpaykusun
kundurpa sayanantaraq,
wamanpa lluskanantaraq,
amay akulliyusunchu
llama tapurikuyllataqa.

Poesa en quechua/Chaskaschay

Yunga mama hojitas de coca

Dd

Comadre de pollerita verde,


dicen que traes coca de yungas,
dicen que quita las penas,
yo tambin tengo muchas penas.
Comadrita de los yungas,
coquita de yungas, convdame;
si es buen augurio ser dulce,
si es mal augurio ser amargo.

Que sea lo que sea,


dicen que quitas las penas,
yo tambin tengo muchas penas.
Que sea lo que sea,
probemos noms
en las dos mandbulas
hasta levantar
montaas de cndores.
Que sea lo que sea,
saboreemos noms
hasta levantar
la cada de las guilas.

Comadrita de los yungas,


no me niegues
tus hojitas verdes,
dicen que quitan las penas
yo tambin tengo muchas penas.

91

92

Chaska Eugenia Anka Ninawaman

Comadrita de los yungas,


hojitas de mama coca,
convdame en mis manitas,
para volar mis cadas
que sea por nuestra amistad.

E.K

94

Chaska Eugenia Anka Ninawaman

Kukacha mamacha

Dd

Kukacha mamacha,
chhiripipas wayrapipas
vida pasaq masichay,
qanllas yachanki
chhiripipas wayrapipas
waqasqallayta.

Ay kukacha mamacha,
haykaqkamallaraq
waqayusunchis,
lunes punchawpichu
martes punchawpichu,
waqayunallanchis
tukuyakapunqa.
Ay kukacha mamacha,
ama llakiychu
ama suyuychu,
murado muchilachaypi
qipiyakapusqayki,
Lima llaqtapia
llakiyninchista
haytarparisun.
Lima llaqtapia
allinta tusuyusun
ricurdupaqpuni
uhayusunchis.

Poesa en quechua/Chaskaschay

Coca mama

Dd

Madrecita coca,
compaera en los fros
amiga en las lluvias,
solo t sabes mi vida
solo t sabes mi dolor,
en el fro, en la lluvia,
solo tu sabes cuanto
hemos llorado de amargura.

Hojita de coca,
mujercita maltratada,
hasta cuando lloraremos
hasta cuando sufriremos,
en lunes santo
en martes santo,
se acabarn nuestras penas?

Ay mujercita golpeada
ya no sufras
deja de llorar,
yo te llevar
en mi linda mochilita verd e
all lejos, muy lejos.
En Lima y,
moviendo moviendo,
la derecha, la izquierd a
zapateando taconeando
sacando polvo
las penas morirn.

95

96

Chaska Eugenia Anka Ninawaman

Chawiyuyu mama

Dd

Mayu patapi
qillu sumbriru tikaqcha;
qumir pullera chawicha.
Inti taytaq kanchaykusqan
killa mamaq llanthuykusqan.
Munay munay wiaqcha
phuyuq humpinwan
chaqchuykusqa,
hallpaq sunqunmanta
phuturimuqcha.
Irqichaykuna
tantacha tantachata
nispa waqakuqtin.

Sulla samaychaykiwan
pharpa pharpa uyachanta
uphaykuspa muchaykuspa
watan watan mana tukukuspa,
qumir alimintuchaykita
yana inqichankuman
huntaykachipuwanki.
Kusisqa inqipas tiqi tiqicha
wiksapas bombo bombucha
mayu patapi phullakunku.

Poesa en quechua/Chaskaschay

Chawiyuyu mamachay
yanaya urpiya wikchuwaqtinpas,
uyachaykita qhawa-qhawayukuspa
inqipas tiqi tiqichataraq
wiqsapas bombo bombocharaq
kushkalla kawsakushansunchis.

97

98

Chaska Eugenia Anka Ninawaman

Chawiyuyu mama

Dd

Hierbita linda
de florcita amarilla,
de pollerita verde.
Bonito creces sobre los ros
con el calor del sol
a la sombra de la luna.
Linda mujercita,
bonito naces
desde el fondo de la tierra
con sombrerito amarillo
y pollerita verde.
Mujer con gracia,
reina silvestre ,
nunca me faltas
como chuu mama,
todo el ao creces
como mi huahuita,
con el calor de inti tayta
con mi cario tambin.

Cuando ya todo se marchit,


mis huahuas pequeitos:
pancito pancito me llorn,
solo t, con tus gotas de roco
limpias la carita de mis huahuas
y tus hojitas verdes
bonito nos das de comer
con sabor a hierbabuena.

Poesa en quechua/Chaskaschay

Cada da,
con tu tallito blanco
llenas nuestra negra pancita,
por eso, alegres jugamos
en la orilla de los ros,
con la barriga bombo bombito
con la pancita tiqi tiqicha.

Si mi amor me abandona
olvidando sus huahuitas,
mirando tus lindas hojas
con las barriguitas tiqi tiqicha
con la pancita bombo bombito
ya nunca llorara.

99

100

Chaska Eugenia Anka Ninawaman

Qaiwa mama

Dd

awpa runakunaq
allin trabajasqan,
chulla rurullamanta
waranqa waranqaman
ruru rurutaraq mirariq.

Chikchiq awpanta phawaspa,


apachitapi takarikunki
machaypi wiarikunki,
machuchanchiskuna
payachanchiskuna
mikhurikunanpaq.

awpa machuchanchiskunaq
awpa payachanchiskunaq,
makinwan takakusqan
humpiywan chaqchukusqan,
kunantaq astrunawtaq alimintun.

Chaytapuni pridisispa
awilitunchis awilitanchis
pinsayurukuranku asambliapi;
kay qaiwa alimintunchista
haku killaman takarimusun
au 2013 wataman wawanchiskuna
mama killaman chayananpaq
nispa.

Poesa en quechua/Chaskaschay

Qaiwa haku mama,


manaraq firru cuytiypi
mama killaman
chayarushaqtiy,
mishki saburchayki
qanchis leguataraq
qaparimushawana.

101

102

Chaska Eugenia Anka Ninawaman

Qaiwa mama

Dd

Harinita de qaiwa,
comida de las diosas,
nariz y ojo de las personas.

En el planeta tierra
como por magia creces
sobre los picos empinados
bajo las quebradas hondas
para el alimento de los dioses.
Rico alimento
sembrado con cario
por nuestros abuelitos,
trabajado con sacrificio
por nuestras abuelitas,
brotaste de un granito
bastante a miles y miles
y ahora eres alimento
de grandes astronawtas
de sabios que atan la luna.

Por eso, nuestros abuelitos


predeciendo el tiempo
se pensaron en gran asamblea:
v a m o s a l a l u n a , s e m b re m o s
nuestra qaiwa mama,
a l a o 2 0 1 3 n u e s t ros hijos
d e s a t a r n l a m a d re l u n a

Poesa en quechua/Chaskaschay

Harinita de qaiwa
antes de llegar a la luna
en mi cuetito de plata,
faltando 7 minutos
wan, thu, tri... para el 2013
a siete leguas
tu saborcito ya se me antoja.

103

HUK VIDAMANTA
KUNDINARUMANTAWAN

DE OTRAS VIDAS, CONDENADOS


Y MALEFICIOS
Pintura: Jorge Chirinos

Fotografia: Urpi Adela Anka Ninawaman

106

Chaska Eugenia Anka Ninawaman

Mama kutipakuqkuna

Dd

Tawa irqichakuna;
puka gurruchayuqkama
zapatu lustrarusqacha.
Mamankuta millaytapuni
kutipakusqankumanta:
m a n a k a w c h a y p a r t i
t r i g u t a n t a t a q a m u n a y k u c h u
nispa, wikchuyukusqankumanta;
michi chupayuq
hirro chulluyuq
champiq tutaman
mana munashaspa latayunku.
Champiq tutapi
huk Riy kundinaru
michi chupankumanta
sumaqllata hapiramuqtintaq
allillamanta chutaramuqtintaq,
chay kundinaruk wasinpi
hirru chulluntin kidakapunku
mana haykaq lluqsimpuq.

Chaymi irqichakuna,
Lima Arkipa llaqtamanta
llaqtachaykisman kutimpuspaqa,
amapuni pinqakunkichischu
mamachaykichismantaqa,
chaskiyukuna imallatapas
chaki tantallatapas.

Poesa en quechua/Chaskaschay

Nios malcriados

Dd

Cuatro nios malcriados


con gorritos rojos
con zapatitos Ribox,
por gritar a sus mamitas
muy feamente sin respeto,
como placeras carniceras.
Y por despreciar
el pancito de cada da
la bendicin de Dios
con cola de gato
con gorro de fierro
sin querer queriendo
entran a la noche oscura.

Cuando en la noche oscura


el Rey de los condenados
un satans despierta
sin cola y sin gorro,
suavecito les coje de la gorra
lentito les agarra de la cola,
entonces
en la noche oscura
con su gorro de fierro
con su cola de gato
se quedan para nunca salir.
Por eso nios y nias,
cuando vuelvan
a sus pueblitos
desde Lima Arequipa,
nunca desprecien
a sus mamitas,
hasta un pancito seco
se recibe dndole un besito.

107

108

Chaska Eugenia Anka Ninawaman

Huq vidamanta

Dd

Purinanchis an patapi,
yana taparakullas tuta laprantin
chakatasqa laqarayashasqa,
talvesch manaa
purinay an patata purirusaqchu.
Ripunanchis uray wayqupi,
ruqtu aasllan
qaparispa asnashaqtaraq
chunta sinqantin,
intitaytata pinchashasqa
killamamata tikrashasqa,
talvescha manaa
kuyasqay llaqtayman
kutiramusaqchu.
Ikiraqsis karan
kay vida wauyqa,
chinkakuna kanman
chinkarakapuyman,
pakakuna kanman
pakarakapuyman.

Kay vida wauyllan


sasata llakichishawan,
kuraqta manchachishawan
sapa vida wauyta
yuya yuyariqtiy.

Poesa en quechua/Chaskaschay

La diosa negra y sorda

Dd

En el camino de nuestra partida,


a la vuelta de la quebrada,
slo me esperaba
la negra muerte crucificada
con sus alas anocheciendo
extendi mi rumbo
tal vez,
ya no vuelva a caminar
por mi caminito
de mis tantas andanzas.

Pasando ro grande,
a la vuelta de la quebrada,
con su nariz puntiaguda
la diosa negra y sorda apestaba,
con la mano izquierda volteaba al sol
con la mano derecha tapaba la luna
tal vez,
ya no vuelva por mi tierra
por mi querido pueblito.

Cmo puede ser la muerte


de estos tiempos,
muerte en vida
nada sin fondo,
si perderme pudiera
me perdera,
si esconderme pudiera
me escondera.

109

110

Chaska Eugenia Anka Ninawaman

Esta muerte
luto en vida
vida sin dioses
terriblemente
me mata.

Irremediablemente
el miedo de la muerte
se entierra en mi mente
toda vez que la muerte
enlutece mi vida
la muerte se me hace eterna.

E.K

112

Chaska Eugenia Anka Ninawaman

Gallu waqay

Dd

Amas negraschay
amas sambaschay
lluqsinkichu,
wallpa waqay gallu takiy
champiq tuta kuskatutaqa.
Qoqoroqos:
puka gallus,
puka kankas,
haytarusunkiman.

Hinaspaataq,
desispiritasqa,
almayki qatiqasqa,
mana almayuq,
waqayaspa qoqoroshawaq.
Negraschay sambaschay,
kinsa gallu puka kanka
qoqoroqo qoqoroqtina,
huq vida purinan
uras qhipantaa,
qipichaykita kaywirikuspa
lluqsimuypacha.
Yachankian
sambaschay negraschay,
primer gallo qoqoroqo

Poesa en quechua/Chaskaschay

mal espritu feo hora,


segundo gallo qoqoroqo
maligno hora huq vida,
tercer gallo qoqoroqo
sayariy pacha kay vida.

113

114

Chaska Eugenia Anka Ninawaman

Canto del gallo rojo

Dd

Oye mi negrita,
zambita canela,
cuidado con salir
en la noche negra
a media noche.

Zambita canela,
corazn de almendra,
a media noche
cuando cante el gallo
qoqoroqo qoqoroqo
no escuches.
Cuidado mi negrita
el gallo qoqoroqo
de cuello pelado
qoqoroqando
te puede patear.
Cuidado despus,
cuidado mas tarde,
desespiritada
con el alma afuera
qoqoroqando
llores lgrimas,
por un lado leche
por el otro sangre .

Poesa en quechua/Chaskaschay

Oye mi negrita,
zambita canela,
corazn de diamante
ojitos de sirena:
al primer qoqoroqo
al segundo qoqoroqo
no salgas nunca.

Al tercer qoqoroqo
pasada la otra vida
pasado la luna llena
cargando tu bultito
vendrs urgentemente.

Ya sabes negrita
primer canto qoqoroqo,
mal espritu; feo hora.
Segundo canto qoqoroqo
la otra vida; maligna hora.
Tercer canto qoqoroqo
esta vida; buena hora.

115

116

Chaska Eugenia Anka Ninawaman

Kunan tuta musquyniypi

Dd

Kunan tuta musquyniypi,


rumi chikchi warakaspa,
nina para paraspa;
yuyayniyta chinkachishasqa.
Yawar quchapi
tarikapusqani
mana imayuq.

Auqara chuula
allquchallaya,
ninata samaspa,
ninata supispa,
aysashawasqa,
yawar quchamanta.

Waraqu chakapia,
puuy taripashawaqtin,
chay auqara alquchay;
sullullu awichanwan
qhawa-qhawapayaykuspa,
yana chuula sinqachanmanta,
yaku unuchata sutuchispalla
kawsachishawasqa.
Chayraq,
sayathapispa sayathapispa
tharpi tharpita kutirimpuni.
Yana llamachay aysantin,
waylla ichhuchay cargantin,
auqara alquchay pusantin.

Poesa en quechua/Chaskaschay

Anoche en mis pesadillas

Dd

Anoche en mis pesadillas


granizos de piedra
me aplastaban,
lluvia de fuego
me quemaba,
perda el sentido.

Slo mi auqarita
ojitos de huairuro,
apenas me jalaba
del ri sangriento,
respirando fuego
lanzando pedos de candela.
Slo mi perrito
nariz de chuo,
apenas me cargaba
el puente de espinos,
eruptando granizo
lanzando pedos de candela.
Ya un paso al paraiso,
sed de agua me atrapo
la otra vida me anudaba.

Entonces mi aoqarita,
mirando y mirndome
con sus ojos de wayruro,

117

118

Chaska Eugenia Anka Ninawaman

record que nunca le pegue


y nunca le falt su comida.
Entonces aguita cristalina
me di de beber
lento, gota a gota,
de su naricita de chuo.

Recin pude levantar,


cayendo y cayndome
temblando de fro retorn
Jalando a mi perrito auqara
cargando mi pajita brava
trayendo mi llamita perdida.

E.K

120

Chaska Eugenia Anka Ninawaman

Lluqichay

Dd

Inti lluqsiyta
pukay pukayta,
lluqi makiywan
mana paaywanchu.

Mala fe, suwaqniypa,


lastru yupin takasqanpi,
munay munasqay
mankayta chatuchaytawan
pakirukuni chhallurukuni,
waqachiqniy suwaqniy
hina pakikunanpaq
hina chhallukunapaq.

Phisqa minuto pasaruytataq,


wichaymanta urayman
khututa phukuykuspay,
chay khurusqa kanallachawan
allillamanta sumaqllata
uqariruni levantaruni
chay lastru sarusqanta.

Qanchis minuto pasaruqtintaq,


lluqi makiywan
mana paaywanchu,
ruruy ruru kachichata,
uraymanta wichayman
khututa phukuykuspa

Poesa en quechua/Chaskaschay

wikchuykuni takaykuni,
waqachiqniypa
hina waqananpaq
hina takakunanpaq.

Isqun minuto pasaruqtintaq,


lluqi makiywan,
khututa phukuykuspa
kinsa taqaman khipuruni
chay lastru yupin purisqanta.
Huq khipu chhiri karsilpaq
huq khipu reja pustupaq
huq khipu almaq tuqunpaq.
Inti waykuytaqa,
qilluy qilluytaqa,
an paki kampana
waqaramuna
alma waqayta.

121

122

Chaska Eugenia Anka Ninawaman

Brujera maleficio

Dd

Te cuento un maleficio:
pero no lo hagas.

Cuando sale el sol


como herido de sangre rojo,
con mi mano izquierd a
nunca con la derecha,
recojo las huellas regadas
de un mala fe ladrn:
ladrn de mi unica ovejita.

Pero antes de recoger,


de abajo hacia arriba
soplando con mucha frialdad
sobre las huellas regadas,
rompo mi ollita de barro
quiebro mi negra vasijita,
para que el ladrn mala fe,
se rompa como mi vasija
se quiebre como mi ollita.
Pasado cinco minutos,
con esa cermica embrujada
lento, suavecito, recojo
las huellas de ese mala fe.
Pasado siete minutos
con mi mano izquierd a
(nunca con la derecha)

Poesa en quechua/Chaskaschay

de arriba hacia abajo


goteo granitos de sal,
granos de zambita llorona,
para que mi ladrn mala fe
llore como la sal
sufra como la llorona.

Pasados nueve minutos


con mi mano izquierd a
(nunca con la derecha)
soplando con maleficio
las amarro en tres bolsitas;
un amarradito para la crcel
otro amarradito para el puesto
otro amarradito para el cementerio.
Pasado doce horas
entrando el padre sol
como quien hace justicia,
la campana Mara Angola
llor cancin de alma,
alguien haba muerto:
un amarradito dio efecto.

123

124

Chaska Eugenia Anka Ninawaman

Kundinaru

Dd

Wauy pachapi
akariqmi kani,
manaan runatachu purini
wayraq apanallanan kanipas,
urqunta qasanta
chanki mikhusqaypi,
wayqunta pampanta
yanay maskasqaypi.

Yakumamaman chimpayuqtiypas
yawarmanmi tukun,
kukamamata pallarikuqtiypas
waraqumanmi tukun.
Chakiypas tukukunan
tulluypas ukhurinan
llanthuypas chinkapunan
yupiypas arrastrasqallaan
wayraq lastrunhina.

Qanchis llaqtata tukunaypaq


mana pipas tapunawanpaq
matiypi sikiypi kashan
yayaq markasqa
taytaq qhillqasqa.

Qanchis llaqtataq tukusaq


purispa muyuspa tukukusaq
chayraqch tukukunqa huchay
chayraqch pampachawanqa tayta.
Yaku mama atatw nisqaymanta
kuka mama mana chaskikusqaymanta.

Poesa en quechua/Chaskaschay

Condenaro

Dd

M vida es tormento
en este mundo,
hace tiempo
dej de ser humano,
slo espero
que me lleve el viento.

Mi vida no es vida,
cerro en cerro
como nima y como alma
he penado y he sufrido
comiendo espinos verdes.
Mi vida no es vida,
quebrada en quebrada
como alma y como nima
he llorado buscndote.

Mi vida es otra vida,


cuando quiero tomar agita
se vuelve sangre ,
cuando quiero recoger
hojitas de coca
se transforma en espinos.
Mi vida es otra vida,
hasta mis pies
de tanto rodar

125

126

Chaska Eugenia Anka Ninawaman

se han acabado,
hasta mis huesos
de tanto andar
han aparecido.

No s quien soy,
de tanto penar y andar
mi sombra se ha perdido,
mis pies ya no dejan rastros
se arrastran como trapo viejo
como el dolor de los runas.
Dejar de penar
terminando siete pueblos
acabando siete naciones.

Para que nadie me mire


para que nadie me pregunte,
en mi frente y en mi poto
escrito est, firmado est
la palabra de Dios Yaya.

Rodando siete naciones


vagando siete pueblos
voy a terminarme,
recin mi pecado se terminar
recin Dios Yaya me perdonar,
por despreciar la mama agita
por no recibirme la mama coquita.

E.K

128

Chaska Eugenia Anka Ninawaman

Sirinitaq inkantun

Dd

Puquy timpupi
carnaval timpupi,
huq sirinita wahashawasqa
qaqa kuchuman
h a m u y s u l t e r i t o , c a m o t i t o n i s p a .
Ama waykuychu waway
sirinitan incantashasunki nispa
taytamamay nishawaqtinpas.
Kay mala fe chakiy
tharpiykun,
kay mala fe awiy
urayta wichayta
qhawashaspa lataykun.

Chaylla chay sinita


tukaykunpacha charrangunta,
mayutaq kamachinpacha unuta;
chakinmanta hapiy karahu
umanmanta itiy karahu, nispa.
Chaylla
muyurikusparaq
sirinita qipiyukuwan.
Watamanqa
puquy timpupia

Poesa en quechua/Chaskaschay

carnaval timpupia,
tikramusaq
charranguchaywan
solteritakuna
qipikuqllaa.

129

130

Chaska Eugenia Anka Ninawaman

Encanto de sirena

Dd

Bajo la lluvia,
en tiempo de carnaval.
Una linda sirenita
sonrriente me llamaba
con un peine de oro
y con un espejo de plata:
v e n m i s o l t e r i t o , v e n m i c a m o t i t o .
Mi padre, mi madre
me hacian bromas:
oye, esa sirinita te esta
encantando, despierta .

Sin embarg o
este pie, mala fe pie.
Este ojo, mala fe ojo.
Mirando arriba y abajo
ro profundo gate.

Sin perder un tiempo,


la sirenita se puso
a tocar su charrango,
entonces
bonito le orden al rio
y el ro rugiendo orden al agua:
cgele de los pies carajo

Poesa en quechua/Chaskaschay

hndule de la cabeza carajo.


Entonces la sirinita:
v a m o s m i s o l t e r i t o , m i c a m o t i t o
aduciendo, en su espalda
rio adentro me cargo.
Al proximo ao,
bajo la lluvia
en tiempo de carnaval
estar de vuelta
con mi charango afinado
para robar solteritas.

131

VIDA VIDACHAMANTA

DE TRAGUITOS, DE AMORES
Y DE LA VIDITA

Pintura: Jorge Chirinos


Fotografia: Urpi Adela Anka Ninawaman

134

Chaska Eugenia Anka Ninawaman

Perdidunan rikukuni2

Dd

Perdiduan rikukuni
hudiduan rikukuni
haku ripusun
haku pasasun
urpillay urpi
yanallay yana
ama waqaychu.

Perdiduan rikukuni
yanallay yana
urpillay urpi
ama suyuychu
ama waqaychu.

Wankay wankay qaqapatapi


wankay wankay mayupatapi
trupay trupa wikuakuna
trupay trupa tarukakuna

trupachanmanta siparaymansi
manadanmanta apartaymansi.

Chaychus manalla siparayman


urpi yanayta siparaymansi
warma yanayta apartaymansi,
tayta mamanpa chawpichanmanta
mama taytanpa laruchanmanta.

2 Este poema es de Don Florencio Carlos Anka.

Poesa en quechua/Chaskaschay

Me hallo jodido

Dd

Mi palomita no llore s
mi nico amor no sufras,
perdido estoy
jodido estoy
vmonos lejos.
Jodido me veo
perdido me veo,
mi nico amor no sufras
mi palomita no llores.
Sobre las cumbre s
lamentos y recuerdos,
sobre los ros
vicuitas tropa tropas
taruquitas tropa tropas,

le robara de su tropita
le separara de tu manada.

Acaso no le robara
a mi palomita, si le robara
a mi nico amor, le apartara
del lado de su papacito
del cario de su mamacita.

135

136

Chaska Eugenia Anka Ninawaman

Urpituchay

Dd

Urpitu urpituchay,
hamuy hampuway
ichhu qisachaykiman,
saracha umikuq
trigucha kutukuq.

Chhiriraqmi muyushan
wayraraqmi phawashan.

Puka simi urpituchay


chiwchichanchispa
laprachantaraq lapracharisun,
sapan urpichanchispa
inqichanmanraq umiykusun.
Samaychaykiwan
samaychaywan
saminchayusun,
mayladumana
ripukunanpaqpas,
may ladumana
pasapunanpaqpas.

Chaymantaqa,
phalaripushankich
qanmantaach,
puka simi urpituchay
chiqchi punchu urpituchay.

Poesa en quechua/Chaskaschay

Mi palomito

Dd

Ven, ven mi palomito,


a tu casita de paja,
a picar maiz
a comer trigo
con tu piquito rojo.

Ven mi palomito
de piquito rojo,
vers que todavia
el fro est girando,
vers que todavia
el viento est corriendo.

Primero,
hagamos crecer las alitas
de nuestra palomita,
hagamos llenar el buchecito
de nuestra pollita.
Con tu cario
con mi aliento
vamos a bendecir
las alas de nuestra pollita,
para que alce vuelo
cruzando el atlantico.
Despus ser tu querer,
puedes marcharte
puedes alzar vuelo,
donde tu quieras
con tu piquito rojo
con tu ponchito libre .

137

138

Chaska Eugenia Anka Ninawaman

Sunquta allinta frinana

Dd

Sufriqmasiy kallaqtiykin
nuqapas sunquyta
carrutahina allinta frinarini,
mana hinaqa
huq saqmapicha
puka carruchaymanta
uraqarachiykiman.
Yaw sufriqmasichay
manachu riparanki,
kay pallay prasarachapi
watiqmanta vidanchista,
sumaqta awasqayta?

Sufriqmasichay
qanpas miniykuy kallpaykiwan,
manaa pantananchispaq
manaa culirananchispaq.
Chhiria chhirishaqtinpas
qasaa qasashaqtinpas,
awasqanchis prasarachawan
minisqanchis cubijachawan,
llikllayukusun pistuyukusun
carruchanchista frina frinarispa.

Poesa en quechua/Chaskaschay

Timoneando el corazn

Dd

Mi chofercito, tu y yo
hemos sufrido bastante,
slo por eso,
como carro freno mi corazn
timoneando timoneando,
sino uchicales!
hace tiempo de un puete
te hubiera bajado
de mi carrito rojo.
Oye chofercito saca vueltero
no te das cuenta?
tejo nuevamente
nuestra vida
punto a punto
para no equivocarnos.

Oye chofercito de mala suerte


tambien pon t fuerza
para no equivocarnos
para frenar el corazn.
Que caiga la helada
que caiga el fro
con esta linda cobija
nos abrigaremos,
frenando frenando
timoneando timoneando
nuestro carrito rojo.

139

140

Chaska Eugenia Anka Ninawaman

Ama qhawawaychu

Dd

Ama rimapayawaychu,
ama qhawapayawaychu,
manu kubrana awiykiwan
yaw mana pinqakuq maqta.

Paqtataq huqtataq,
mana tantayuq
chukulatita tumarqachiykiman,
huqtataq paqtataq,
kumbitis hankata kuturqachiykiman,
Limapi gallu waqaqtaraq
uyarirqachiykiman.
Imaynas llakisqan kakushani
yachallawaq vidayta
sunquymi llakimanta
tik tik nispa pitanaxashan.

Poesa en quechua/Chaskaschay

No me mires mal

Dd

Oye mala mozo,


no me hables
ni me mire s
con tus ojos de cobranza
sin miedo y sin vergenza.
Cuidado mala mozo,
te haga tomar
un chocolate caliente
sin pan.
Cuidado mala mozo,
te haga mascar
confites tostadas
sin sal.

De un puete tambin
voy a hacerte escuchar
hasta Lima tu canto de gallo.
Slo yo s mi tristeza,
si slo supieras mi vida
mi corazn de pura tristeza
tik tik est por reventar.

141

142

Chaska Eugenia Anka Ninawaman

Mana valiq manzano

Dd

Yaw fulano
yaw manzano
yuyakushankichu,
qucha patapi
tuparqanchis.

Palabra anilluchayta
rigalarayki,
palabra promesachayta
qukurayki,
khushkan sunquchaytataq
partirirayki.

Yaw mana valiq manzano


yaw mana sirviq durazno,
chay palabra anilluchayta
qupuway,
chay palabra promesachayta
haywarimpuway,
khushkan sunquchaytataq
kutichipuway
huqwanan parlakuni.

Poesa en quechua/Chaskaschay

Manzano sin valor

Dd

Oye fulano: te acuerdas?


Oye manzano lo olvidaste?
A la orilla de una laguna
palabra de anillo yo te di.
Promesa de palabra yo te jur.
Y la mitad de mi corazn te regal.
Oye manzano que no vales,
oye durazno que no sirves,
esa mi palabra de anillo
regrsamela,
esa mi promesa de palabra
alcnzamela,
y esa mitad de mi corazn
devulvemela.

Alzando la mirada
te digo: no te quiero !caraju!
Tengo un nuevo durazno
que me que vale
que me quiere.

143

144

Chaska Eugenia Anka Ninawaman

Mana qarayukuq

Dd

Allin waqcha kasqaypi


phulluchayta vindikuni
wawachayta prindakuni.

Manay pipas qarayuwanchu,


manay pipas qhawayuwanchu,
chayachu
yarqashawanmi niykimanpas,
chayachu
chakishawanmi niykimanpas.

Poesa en quechua/Chaskaschay

Gente sin corazn

Dd

Como buena pobre


vend mi nica mantita
prend mi nica hija.

Nadie sinti pena por m


nadie me alcanz un plato,
por eso ya no quiero decirte
que tengo hambre
tambin tengo sed.

145

146

Chaska Eugenia Anka Ninawaman

San Lurinso yaraqaycha

Dd

Ay yaraqay yaraqaycha,
yaraqay chaqlaqcha.
Yaraqaycha qatirirushawan
kunanch huq kucharallatapas
yaraqayta chaqlayarachiyman.
Chaymi,

mikhuy kusicha qayllapiqa,


allinta papamamata phinayuna,
allinlla chuumamata taqiyuna.
Karu punchaw hatun punchaw
San Lurinso Lurincito,
patronu del yaraqay,
mana waqananpaq.
Kusichana kusicha timpupiqa,
disimbre killa, karu punchaw
allinta chaqlananpaq.

Wiksachanchista qisachayukuna
mayu killa, sirka punchaw
chayamunankama.
Sutian San Lurinso
punchayta; lurinsuqa.
Phisqa punchay
diciembri killata,
hanllatatayukuspa
haykuyapushanqa.

Poesa en quechua/Chaskaschay

Patrono del hambre

Dd

Ay san Lorenzo patrono


del hambre hambrecilla,
hambre que golpea mi barriga,
ya no llores Lorencito
deja de pedirme comidita.
Ay hambre hambrecilla
quisiera una cucharadita
para que no sufra mi pancita:
pero no tengo ni un real.
Por eso, desde ahora,
en tiempo de cosecha
en tiempo de abundancia,
se debe aporcar
bien la papamama,
se debe almacenar
bien la chuumama.
Para San Lorencito,
para su antojito,
para que no sufra,
en tiempos de hambruna
en tiempos lejanos.

En tiempos de cosecha
se cosecha en la barriguita
hasta tiempos cercanos,

147

148

Chaska Eugenia Anka Ninawaman

hasta cinco de diciembre ,


tiempo en que San Lorenzo
el patrono del hambre ,
s ira a dormir rico
abriendo las mandbulas.

E.K

150

Chaska Eugenia Anka Ninawaman

Papay huwis tininte

Dd

Papay allin huwis tininte


kamachikuq munayniyuq.

Ar papay manan nigakunichu,


ar manan mananchakunichu,
desgrashapi huchay atipasqan
kay chura makiy escapayuruwan.
Manaa imaypas kaqtin,
puka hukuchaq qatirisqan,
yana wiksachay waqakuqtin,
wawamasiypata uqariyurusqani
manan vishuytachu aysarusqani.
Nishaykitq yaw
papay allin huwis tininte,
kamachikuq munayniyuq,
kawsaypiqa paqapullasaqmi
kallpapiqa kutichipullasaqmi.
Sintinshawanki chaypachaqa
qantapunin wauspa
kuska tutata qipirikusayki.

Papay gustuyuq maayuq,


manaan wawamasiytaqa
waqachisaqchu,
kunanqa puka hukuchayqa
punkuykipian,
quri cadinawan watarayashan
quri qullqiykita maarikunanpaq.

Poesa en quechua/Chaskaschay

Papay juez teniente

Dd

Doctor juez teniente,


siempre ests ordenando
siempre ests con gustos.

Yo como pobre wakcha,


s pap no me niego,
s doctor no me miento:
justo cuando el raton rojo
de hambre comia mis tripitas,
est mi mano larga se me escap,
no me he alzado por gusto.
Doctor juez teniente,
con gustos y con maas
no me niego ni te miento,
al ver llorar mi negra pancita
la desgracia me envolvi:
sin darme cuenta
me haba prestado de mi vecino.
Doctor juez teniente,
aunque pobre waqcha
con mi trabajo se lo pagar,
pero si me sentencias,
me vengare, hoy o maana
por ti siempre volver.

151

152

Chaska Eugenia Anka Ninawaman

Ay papay juez teniente


con gustos y con maas,
nunca mas har llorar
a gente pobre como yo,
a pobres angelitos.

Ahora mi ratoncito hambriento


encadenado con cadenita de oro
ya est en tu puerta,
para prestarse
un poquito de tu oro y plata.

E.K

154

Chaska Eugenia Anka Ninawaman

Viajirita urpicha

Dd

Yaw Timucha,
haku hakupuni Limata,
wawanchista waturakamusun.
Sunquyman hamushallan
khutu pampapi
huq waqcha wawacha
wikchurayasqan,
ruphay pampapi
chhanqarayasqan,
qasaq qasasqan
chhiriq phukusqan.

Imaynas chay
waqcha wawacha,
kirisqa samaychanwan
tikrasqa awichanwan
lluqsisqa sunquchanwan
mamantahina qhawaykuwan.
Chaymanta pachan
sunquy kirisqa
sunquy tikrasqa
mana tahanchu.

Yaw Timucha hakupuni,


an paqarinqa limapia
wawachiswa kuska
allin misti salonpi pijirriyta
mikhuyurushasuna.

Poesa en quechua/Chaskaschay

Palomita viajera

Dd

Oye Timucha Timoteo,


ahora mismo
vamos a Lima,
no puedo olvidar
a una palomita nia.

Esa maana de invierno,


sobre el cemento fro
como trapo viejo
estaba su cuerpito.

Esa maana de invierno,


el fro le haba soplado
su cuerpito de huahua,
la helada le haba reventado
su boquita de nia.
Su almita de nia
estaba herida,
su corazn de huahua
estaba dolido.

No se porque, a mi,
con sus ojitos perdidos,
con su aliento herido,
sin querer me mir
como a su mam.
Desde ese da
mi corazn anda herido
mis ojos andan perdidos.

155

156

Chaska Eugenia Anka Ninawaman

Oye Timucha,
por algo debe ser
pensarase maana a esta hora,
en Lima estaremos
saboreando pejerre y
como los mistis:
en grandes salones
con nuestra Tingacha.

E.K

158

Chaska Eugenia Anka Ninawaman

Wampuli chiwarcha

Dd

Cuartilla tragucha
misi hinaq kupachantin,
qanllata uhayuqtiymi
runa chiqniyushawan.
Yanaypas urpiypas
chiqniq tukuwan
qunqaq tukuwan.

Wampuli chiwarcha,
qanllata uhayuqtiymi
llakiyta qunqarini,
llakiyta tampaykuni.

Qanllawan nuqallawan
uhasqa mana uhasqa
hudidunan rikukunchis.

Kay wakcha kawsayninchista


taripanchisa,
kay wakcha vidanchista
rikukunchisa.
Watan watan
waqachishawaqtiykipas,
watan watan
kirikushawaqtiykipas,

Poesa en quechua/Chaskaschay

manapunin qunqayta atiykichu;


manay saqiyta atiykipunichu.

Imananch haykananch
kay llaki samaq sunqunchista
mana qunqanakuyta atinchischu.
Imapunich haykapunich
wakcha vidallanchisqa,
sapa punchaw
waqay waqaylla,
sapa tuta
uhay uhaylla.

Qantaq mana qunqachikuq


nuqataq mana qunqaq.

Imapunich
timpupas timpullama kasqa,
chaych sunquchanchis
manaa tahayunachu.
Imay sunquchallaraq
haykay sunquchallaraq
rakinayukusun,
kay vidachamanta
malafe traguchay.

159

160

Chaska Eugenia Anka Ninawaman

Mala fe traguito

Dd

Traguito de cuarta
traguito de botella.
Por tomarte a ti
en tu copita de gato
la gente esta odindome.
Por tomarte a ti,
mi torcacita dice
que me desprecia
que me ha olvidado.

Traguito de una gota,


apenas te pruebo
olvido mis penas
entierro mis tristezas:
ni hambre ya siento.

Ay hermanito,
wampuli traguito,
qu ser nuestra vida?
Tomados o no tomados
jodidos ya estamos.

Ay mi nico compaero
qu ser de nuestra vida?
ya hemos sufrido tanto
con la miseria hemos rodado
y no podemos separarnos.

Poesa en quechua/Chaskaschay

Qu ser de nuestra vida?


ao tras ao
me has hecho llorar tanto
me has hecho sufrir mucho
y no puedo olvidarte
y no puedo alejarm e
de tu lado.

Qu pasar con nosotros?


siempre que nos separamos
nuevamente terminanos
con una cuarta de traguito
con su copita de gato.

Que ser de nuestra vida?


ya me has herido tanto,
ya te he despreciado mucho
y no puedo olvidarte,
tu corazn y mi corazn
no pueden romperse.

Qu siempre ser nuestra vida?


qu vida de pobre llevamos,
vida de borrachitos enamorados.
Da tras da llorando noms
ao tras ao sufriendo noms
t por no olvidarm e
yo por no dejarte.
Mi nico compaero,
traguito de cuarta,
con su copita de gato.
Por qu ests amargo?

161

162

Chaska Eugenia Anka Ninawaman

porqu ests raro rarito?


Ay compaerito del alma
traguito de cuarta,
presiento que me quieres engaar
presiento que me quieres traicionar.
Oye traguito de cuarta
con su copita de gato
dijiste nunca traicionarm e
de esta pobre vida,
ay mala fe traguito!
difcil haba sido olvidarte.

E.K

164

Chaska Eugenia Anka Ninawaman

Rusi War tragucha

Dd

Yaw Rosi War panachay,


muqchikuq tunpalla
uhayuruyki.
Ay aachay
maylliykuq tunpalla
waqtayuruyki.
Kunanri
imanaykusuntaq,
haykanaykusuntaq.
Tinchaga Gatacha
escuylachanmanta
chayaramuqtinqa.

Kay kunkachanchis,
Rosita War kunkachan hina;
runku runkuchata,
chaqwa chaqwachata,
takispa dilataruwasun.
Yaw Rosi War runkacha
mishki tragucha,
usqayta qhalitatasun
usqayta waykusun,
Tingachayku gatachayku
ama llakikunanpaq.

Poesa en quechua/Chaskaschay

Rosi War traguito

Dd

Oye Rosy War hermanita,


traguito rocolera.
A modo de enjuagar
mi garganta
te haba tomado.
Oye Rosy War aita,
traguito rocolera.
A modo de curar
mi corazn
te haba bebido.

Ahora es ahora,
ahora que haremos?
Cuando nuestra
Tingacha y Gatacha
vuelvan de su escuelita.

Nuestra garganta
nos delatara,
cuando cante ronco ronquito
como el rocolero de Rosita War.
Oye traguito War,
dulce traguito rocolera.
Urgentemente
dime que estoy sobria.
Urgentemente
dame fuerza de vida,
para que no llore la Tingacha
para que no sufra la Gatacha.

165

166

Chaska Eugenia Anka Ninawaman

Vida vidascha

Dd

Ay vida vidachay,
qanllas yachanki
nuqaq vidayta
wakcha vidayta,
pi wakchallas
mana vida pasaq
mana muchuy yachaq,
wakcha vidallansis
allin guerra pasaq.

Poesa en quechua/Chaskaschay

Vida vidita

Dd

Ay vida vidita,
slo t sabes mi vida
la vida de los runas.

Que runa
no sabe pasar la vida,
que pobre
no sabe pasar hambre ,
slo nuestra vida de runa
sabe pasar la guerra,
slo nuestra vida de pobre
es de guerreros chaskaschas.

167

Potrebbero piacerti anche