Svedocanstva22 PDF

biblioteka
SVEDOANSTVA
br. 22
OD PORICANJA DO PRIZNANJA
Biblioteka SVEDOANSTVA br. 22

Srebrenica:
Izdava:
Helsinki odbor
za ljudska prava u Srbi
Za izdavaa:
Sonja Biserko
***
Urednik:
Sonja Biserko
Prelom:
Neboja Tasi
Korice:
Ivan Hraovec
tampa:
Zagorac, Beograd, 2005.
Tira: 750
ISBN: 86-7208-104-8
***
Zahvaljujemo se Vladi Sjedinjenih Amerikih Drava i fondaci
Heinrich Boell na pomoi za objavljivanje ove knjige.
CIP -
,
355.426(497.6)1992/1995(093.2)
341.322.5(497.6)1995(093.2)
SREBRENICA : od poricanja do priznanja / [urednik Sonja Biserko]. - Beograd :
Helsinki odbor za ljudska prava u Srbiji, 2005 (Beograd : Zagorac). - 811 str. ; 21 cm.
- (Biblioteka Svedoanstva ; br. 22)
Tira 750. - Str. 7-9: Napomena prireivaa / Sonja Biserko. - Napomene i bibliografske
reference uz tekst.
ISBN 86-7208-104-8
1. ,
a) - - 1992-1995 - b)
- - 1995 -
COBISS.SR-ID 119931404
Sadraj:
Predgovor prireivaa ......................................................................................
I ETIOLOGA I GENEZA GENOCIDA

Janja Be: Od Hate Speach do Hate Silence: Banalnost ravnodunosti ....
13
Emir Suljagi: Pismo srpskom pratelju ........................................................
19
Ton Zwaan: O etiologi i genezi genocida i drugih masovnih zloina

uperenih protiv odreenih grupa ......................................................................
22
II MEUNARODNA ZAJEDNICA I SREBRENIKI MASAKR

Srebrenica je najstrane ponienje Zapada od kraja Drugog svjetskog
rata ..........................................................................................................................
61
Izjave preivjelih svjedoka masakra: Krici su dopirali sa svih strana .......
65
Pet godina posle pada Srebrenice .................................................................
72
Srebrenica 2003/2004: Sa mrtvima u Srebrenicu se vraaju ivi .................
80
Majke Srebrenice ponovo naputene i zaboravljene ....................................
82
Apel Drutva za ugroene narode, 31. mart 2003. godine ..........................
84
Saopenja za tampu Drutva za ugroene narode .....................................
86
III HRONOLOGA GENOCIDA U SREBRENICI

Izvjetaj taba policskih snaga Pale, 6. juli 1995: Poetak agresorske
ofanzive na Srebrenicu, Zatienu zonu UN ................................................
101
Izvjetaj UNPROFOR, tab sektora sjeveroistok, Tuzla - Komandi

UNPROFOR u Sarajevu, 16. juli 1995: Genocid izveden planski,
sistematski i organizirano ...................................................................................
103
Pismo Tadeua Mazovjeckog Radovanu Karadiu, Tuzla, 24. juli 1995.
109
Pismo Tadeua Mazovjeckog predsjedniku Komise za ljudska prava,

eneva, 27. juli 1995: Ostavka zbog neaktivnosti UN u spreavanju
genocida u Srebrenici ........................................................................................... 110
Izvjetaj Tadeua Mazovjeckog, 22. avgust 1995: Masovna i pojedinana
likvidaca civila ....................................................................................................
112
Delovi Izvetaja Generalnog sekretara prema Rezoluci Generalne

skuptine 52/35 (1998), 15. novembar 1999. ......................................................
138
Riard Batler: Iskaz o vojnim dogaanjima u Srebrenici, 1. novembar

2002 - Operaca Krivaja 95 ..............................................................................
198
IV SREBRENICA PRED HAKIM TRIBUNALOM

Presuda Radislavu Krstiu pred Hakim tribunalom .................................
359
V PRIZNANJA AKTERA ZLOINA

Izjava o injenicama kako ih je naveo Dragan Obrenovi ..........................
651
Izjava o injenicama i prihvatanje krivice - Momir Nikoli ........................
661
Priznanje Biljane Plavi ..................................................................................
670
VI SRBA, REPUBLIKA SRPSKA I SREBRENICA

Srebrenica i epa, vanredni broj - Izvetaj Helsinkog odbora za ljudska
prava u Srbi ......................................................................................................... 675
Saoptenja o Srebrenici i epi - Helsinki odbor za ljudska prava
u Srbi ....................................................................................................................
688
Zoran Petrovi Piroanac: Poelo je kreenje grada ..................................... 690

Velimir urgus Kazimir: Zavera stida ...........................................................
696
Emil Vlajki: Srebrenica kao metafora .............................................................
701
Emisa Katarza rada B92, autor Jasna Jankovi: Izvetaj o zloinu ..... 704
Jula Bogoeva: Srebrenica - morbidno savrenstvo zloina .......................
713
Latinka Perovi: Duboki muk - jo uvek .......................................................
719
Rade Vukosav: Zato je ubena Srebrenica ...................................................
721
Zoran B. Nikoli: Odgovorni ute - nemoni mure ...................................
726
Tamara Kaliterna: Bratstvo ubenih, jedinstvo utljivih .............................
730
Gordana Katana: Republika Srpska kanjena jer i dalje odba sprovesti

pravu istragu o zbivanjima u Srebrenici ...........................................................
734
Intervju sa an-Rene Ruezom: Srebrenica je vie od tragede ..................
738
Miloevi znao za usporeni genocid ..........................................................
750
Izjava predsjednika Meunarodnog suda za ratne zloine Theodora

Merona na Memoralnom groblju Potoari, Hag, 23. juni 2004. ...............
756
Janja Be: Genocid Live ....................................................................................
759
Tanja Topi: Zastraujua srebrenika istina .................................................
769
Izvjetaj Komisa za istraivanje dogaaja u i oko Srebrenice od 10. do

19. jula 1995 - Banja Luka, jun 2004. ................................................................... 784
Napomena prireivaa
Knjiga koja je pred itaocem je pokuaj da se u potpunosti
sagleda kontekst srebrenikog masakra, kao pojedinano najveeg i
najmonstruozneg zloina poinjenog tokom jugoslovesnkih ratova 19911999. godine. Taj zloin ostaje kao opomena oveanstvu o neophodnosti
stalne spremnosti za prepoznavanje politike koja planira takve zloine. Do
njih nikada ne dolazi preko noi.
Uprkos injenici da meunarodno humanitarno pravo i korpus
ljudskih prava nikada nisu bili razveni, do najveeg stradanja nedunih
civilnih rtava dolo je upravo u XX veku. Do masovnog stradanja civila
dolo je ak i nakon holokausta nad Jevrejima u Drugom svetskom ratu,
to je meunarodnu zajednicu ponukalo na osnivanje dva ad hoc krivina
suda, jedan za Jugoslavu i drugi za Ruandu. Njihovo postojanje ubrzalo je
i stvaranje stalnog Krivinog suda, takoe u Hagu.
Zloin u Srebrenici dogodio se pune etiri godine nakon poetka rata
na teritori bive Jugoslave. Rat u Bosni i Hercegovini je od poetka 1992.
godine bio genocidan, jer je politika zvanikog Beograda podrazumevala
etniko ienje. Ono je kroz razliite forme nasilja i zastraivanja, odnosno
terora, imalo za cilj da, Bonjake, sa teritora na kojima su stoleima iveli,
prvenstveno onih du reke Drine, otera, kako bi se stvorile iste srpske etnike
teritore. Etniko ienje nisu izmislili Srbi. Meutim, uznemirava injenica
da se ono odvalo, uprkos svim informacama kojima se raspolagalo o
masovnim ubistvima, maltretiranju, unitavanju kulturne batine, pljakama
privatne imovine, masovnom nasilnom transferu ljudi i sl.
Etniko ienje je bilo cilj rata, a ne njegova posledica. Postavlja se
pitanje: kako je Srebrenica uopte bila mogua? S jedne strane odgovor je u
neinjenju meunarodne zajednice, koja je prema Konvenci o spreavanju
i kanjavanju genocida (iz 1949) bila obavezna da deluje, odnosno da (ga)
sprei i kazni. Konvenca o genocidu definie genocid kao bilo koje delo
poinjeno s namerom da uniti, u celini ili delimino, nacionalnu, etniku,
rasnu ili versku grupu, kao to su: ubistvo pripadnika grupe, nanoenje
tekih fizikih ili psihikih povreda pripadnicima grupe, hotimino
nametanje odreenoj grupi uslova sraunatih na to da, u celini ili delimino
izazovu fiziko unitenje nametanjem odreenih mera s namerom da se
sprei raanje u nekoj grupi, prinudno preseljenje dece iz jedne grupe u
drugu.
7
Naalost, zapadne vlade su izbegavale da zloin nazovu pravim

imenom genocidom kako bi izbegle i svoje obaveze proizale iz
Konvence, koja, u krajnjoj lini, podrazumeva i intervencu. S druge
strane, srpske snage su, ohrabrene oklevanjem meunarodne zajednice,
realizovale svoju zloinaku politiku bez ikakvog kanjavanja. Dogaalo
se upravo suprotno: u to vreme Konatakt-grupa pokuava da ubedi strane
u konfliktu da pristanu na etniku podelu Bosne i Hercegovine, do ega je
kasne i dolo u Dejtonu.
Genocid u Srebrenici bio je deo srpske stratege koja je Srebrenicu,
zajedno sa epom i Goradem, smatrala muslimanskim koridorom (tzv.
zelena transferzala) koji povezuje Sarajevo i Tursku preko Sandaka,
Albane i Kosova. Po njihovom tumaenju, to je bila svojevrsna opasnost
za itavu Evropu, pa je zbog toga Srebrenica bila na meti Ratka Mladia
jo od 1992. godine. Ta interpretaca rata jo uvek je aktuelna u Srbi. Ona
je utoliko prisutna, ukoliko se u Hagu sve vie obelodanjuju poinjeni
zloini i njihova monstruoznost.
Haki tribunal je prvi meunarodni sud osnovan nakon 40 godina i
prvi uopte koji je nadlean za kanjavanje genocida, ali u vreme deavanja
u Srebrenici, kao nova instituca ne bio u mogunosti da sprei takvo
finale rata u Bosni i Hercegovini, pa ak ni da kasne sprei slian scenario
na Kosovu. Samo je Vlada BiH jo 1993. godine pokrenula postupak protiv
Jugoslve pred Meunarodnim sudom pravde u Hagu za genocid u Bosni i
Hercegovini. Taj proces je jo u toku. Aktuelne vlasti u Beogradu pokuavaju
da na svaki nain spree proces pred ovom meunarodnom institucom. U
tu inicativu ukljueni su istaknuti strunjaci za meunarodno pravo, a
meu njima su i prominentne linosti nekadanje antiratne alternative, pod
izgovorom da se na taj nain tite dravni interesi.
Kredibilitet proklamovanih demokratskih i moralnih vrednosti
zapadnih zemalja dogaajima u Srebrenici bio je doveden u pitanje.
Meunarodne snage, koje su titile Srebrenicu kao zatienu zonu UN
jednostavno su ovaj grad predale srpskim snagama koje je predvodio
Ratko Mladi. Holandski bataljon, koji je titio Srebrenicu i epu, je, ne
reagujui, posmatrao kako vojska bosanskih Srba osvaja zone bezbednosti
Srebrenicu i epu, da bi potom hladnokrvno, na oigled celog sveta,
likvidirala blizu 10.000 mukih civila, ne birajui ni godine ni uzrast.
Sa moralne take gledita, Srebrenica je bila prekretnica u
bosanskom ratu, ali istovremeno i simbol ravnodunosti i ignorance
zapadnih zemalja. Genocid u Srebrenici usledio je nakon genocida u
Ruandi, gde je ubeno oko milion ljudi, to je meunarodna zajednica
takoe ignorisala. Zato je Srebrenica isprovocirala ozbiljne moralne
dileme svuda u svetu, osim u Srbi. Srebrenica je bila simbol neuspeha
i neefikasnosti i Klintonove admnistrace na spoljnopolitikom planu.
Zato je ubrzo usledila zvrna stratega meunarodne zajednice koja je
Franju Tumana, Alu Izetbegovia i Slobodana Miloevia odvela u
Dejton.
8
U 2005. godini obeleava se desetogodinjica ovog zloina.

Srebrenica je taka na kojoj se zapadna civilizaca prelomila i vratila
svojim izvornim vrednostima. Onim antifaistikim, na kojima zapadna
civilizaca sada i poiva. Osueni su i odgovorni za zloin genocida u
Srebrenici, meu kojima i general Radislav Krsti kao najodgovorni
izvrilac. Ratko Mladi i Radovan Karadi kao inspiratori i organizatori,
jo uvek su na slobodi. Proces suoavanja je pokrenut u celom svetu. ak
je i vlada Republike Srpske pod pritiskom pripremila vlastiti izvetaj o
zloinu u Srebrenici. Takoe pod meunarodnim pritiskom, priznala je
ak i broj ubenih i, makar formalno, izvinila se.
Samo je Srba ostala izvan tog procesa. Jo uvek se negira
broj nestalih i ubenih. I ne samo to. Tvrdi se da se ne radi o civilima,
ve o presvuenim vojnicima. Aktuelni predsednik Srbe Boris Tadi
je inaugurisan na dan godinjice zloina u Srebrenici (2004. godine).
Srebrenicu je spomenuo samo usput, tvrdei pri tome, da je prevideo taj
datum. A da ne, inaugurace sigurno ne bi bilo toga dana, jer su navodno
na taj dan njegovog dedu ubile ustae.
U Srbi ipak postoje pojedinci, grupe i organizace koje Srebrenicu
doivljavaju kao sopstvenu odgovornost i sopstsveni stid. To su ljudi koji
ne proputaju priliku da se oglase, obelee ili reaguju, kadgod je re o
Srebrenici i o ovom zloinu.
Nastojei da prezentira hronologu zloina u Srebrenici, ova
knjiga je istovremeno i doprinos suoavanju i katarzi strane koja je genocid
poinila. Bez obzira to je to dugaak i bolan proces, treba verovati da e
se ipak uspeti u tome.
Sonja Biserko
I
ETIOLOGA
I GENEZA
GENOCIDA
Janja Be
OD Hate Speach DO Hate Silence:

BANALNOST RAVNODUNOSTI
Oi rtava e se zatvoriti kada
se ostvari pravda ili se nee zatvoriti
nikad.
Miguel Asturias, Gvatemala,
Nobelova nagrada za knjievnost
Ja ne znam, nemam pojma kako e oni ivit brez nas, e ula sam
da je ona jedna sve plae za nama, ova Trivina erka Zagorka, ona kae
sva plae, ko pobi Nefinu djecu, to sam ula, pa kaem ti kako smo mi
ivili, pazili se ko braa ali kako mi nisu rekli izbavi svoju djecu, nee bit
dobro, nisu mi morali sve rei, samo nee bit dobro, pa ja bi svoju djecu
sklonila.
Ti si puno kola zavrila? pitala me.
Pa tako, puno.
Zato nam nisu rekli?
Ne znam, to nema u knjigama.
A ta misli, da li je njima ao, da li je njima ao nas?
Janja Be, Pucanje due
Nefu sam upoznala u Begunskom centru u Mariboru u zimu,

decembra 1995, pred Novu godinu, kada sam ve zavravala svoje
istraivanje o ratnim zloinima i genocidu poinjenim nad bonjakim
narodom u Bosni i Hercegovini u prolee 1992. i u julu 1995. u Srebrenici.
Nefa je seljanka, nepismena, udata u selo Cejvani, a roena u selu Hanifii,
optina Kotor Varo. Sina i svekra su joj zaklali u Vrbanjcima a majku i
sestru spalili u dami u Hanifiima, u prolee 1992. Tada nisam znala da
joj odgovorim, to je tada bila tabu tema u Srbi, o tome se ne govorilo.
13
Ja sam tada poela da koristim izraze zavera utanja koji, koliko

ja znam, potie od kneza Vjazemskog koji je tako odreivao utanje Rusa
za vreme tirane cara Nikolaja I, a malo posle kada se utanje nastavilo,
izraz zloin utanja o utanju Amerikanaca za vreme rata u Vetnamu.
Danas koristim i trei izraz teret / naslee utanja koji je prvi poeo da
koristi izraelski psiholog Dan Bar-On u svojim istraivanjima zapoetim
1985. u Nemakoj o deci nacistikih visokih oficira i tvoraca Holokausta.
Danas, deset godina posle poetka moga istraivanja, i vie od dvanaest
godina od prolea 1992, kada je poeo genocid nad Bonjacima 1992-1995,
i skoro deset godina kada je dobio svoje veliko tragino finale u julu 1995.
u Srebrenici, koristim i dalje sve te izraze kada predajem.
Predajem na postdiplomskom kursu i sam autor: Ratni zloini,
genocid i seanja: Koreni zla, ja hou da razumem. Predajem od kolske
2002/2003. godine u Sarajevu u Centru za interdisciplinarne postdiplomske
stude, Regionalni postdiplomski stud ljudska prava i demokrata u
Jugoistonoj Evropi, univerziteti Sarajevo i Bolonja, i u Dubrovniku u Inter
University Centre, univerziteti Sarajevo, Hamburg, Madrid, Beer Sheva,
Montpellier, Granada, Buenos Aires, Maputo i po svetu kao gostujui
profesor. U Srbi sam prvi put posle 15 godina predavala u aprilu 2004,
zatim u Novom Sadu, i u maju 2004. u Kragujevcu u okviru projekata
Helsinkog odbora za ljudska prava u Srbi: kole za demokratu i
kole ljudskih prava. Tada sam prvi put imala priliku da razgovaram
sa studentima iz ova dva grada i da pokuam da odgovorim na Nefino
pitanje da li je nama, da li je nama ao njih.
Svoja predavanja uvek poinjem na isti nain, kaem uvek da je to
o emu ja predajem bolno i riskantno, da ne elim nikoga da povredim i
da je moj cilj da govorimo o tome to je bilo na ivot i to e obeleiti ovaj
region za nekoliko generaca posle nas, ma koliko da je bolno, zato to ovaj
region nikada ne imao potencal da se se suoi sa svojim patnjama niti
da proe kroz svoj bol i traume. Vekovima na periferi velikih carstava,
Otomanskog, austrougarskog, faistikog, komunistikog i sada EU
carstva, formirana je psihologa perifere kao psihologa potlaenih i
uskraenih i vekovima internalizirana agresa tlaenih s kojima se nikada
ne suoilo. Kaem i da kada jedan genocid pone da se zaboravlja istog
trenutka zapoinje drugi (Elie Wiesel), da narodi koji nemaju potencal
da se suoe sa svojim zloinima jesu osueni da te zloine ponove (Genocid
nad Jermenima 1915/1916. u toku raspada Otomanskog carstva, u Turskoj je
i danas to tabu tema), da utanje o genocidu nad Bonjacima i nesposobnost
suoavanja u Srbi blokira ceo region, da smo proli faze zavere, zloina
utanja i da smo sada u fazi tereta utanja, da smo preli put od hate speech
do hate silence i da smo sada, po meni, u stanju koje ja zovem banalnost
ravnodunosti. Stvaranje i ouvanje svesti o ranim zloinima i genocidu
jeste preduslov za ouvanje same ljudske supstance odnosno ovenosti
(Milan Popovi), mogunost za zaustavljanje istorskog propadanja
srpskog naroda (Latinka Perovi), i puta u varvarstvo (Sra Popovi).
14
Sada, ovog prolea, sam rekla studentima u Novom Sadu i Kragujevcu da

oni nisu nita krivi (Karl Jaspers) i da ne pristanu na kolektivnu krivicu. I
da moramo govoriti o tome, da moramo sluati jedni druge, da moramo
promisliti ta se desilo i da moramo opet graditi poverenje (listen / talk
/ reflect / trust metoda, Dan Bar-On & Janja Be). I da ja verujem da e
njihova generaca to moi da iznese ma koliko bilo bolno. Da e taj proces
suoavanja omoguiti razvoj pozitivne samopercepce koja je uslov za
potovanje i sebe i drugih. Da znam da nisu imali od koga da uju i naue,
i da pokuaju sada da ponu da razumevaju (Hanna Arendt) korene zla
(Ervin Staub) da se ne bi ponovili. I da oni imaju pravo i dunost da znaju
ta se desilo. Znati uasne stvari je strano, ali ne znati ih jo strane
(Dan Bar-On).
Da li je uzaludno to to ja radim sada, ne samo ja, naravno,
ali zastraujue mali broj ljudi, u Srbi? Kratkorono gledano, da. Ali
dugorono, a to je proces koji traje nekoliko generaca, ne uzaludno.
ta meni ve sada daje osnovu za tako jasan odgovor? Pa upravo ta
marginalna, malobrojna grupa studenata, oko pedeset u Kragujevcu i
oko dvadeset u Novom Sadu. Nedovoljno za velike zakljuke, znam, ali
dovoljno za nadu.
Predavanja su trajala jedan dan i za to vreme sam govorila prvo
teorski deo, objanjavanje osnovnih kategora koje se koriste. Moram
da kaem, najvee nepoznavanje sam srela upravo kod ovih studenata, a
predavala sam svim nacionalnostima u regionu, ne uvek bilo lako, bilo
je puno problema, ali tolikog neznanja nikada. I tolikog zapanjujueg
papagajskog ponavljanja onoga to se uje uglavnom u medima, pre
svega na tv programima, bez upitanosti, bez sumnje...
Genocid se uglavnom mea sa ratnim zloinima, odnosno stavlja
se znak jednakosti, i to je deo procesa relativiziranja, koji je ve uzeo maha,
uglavnom osmiljen i ostvarivan preko elite u Srbi, relativiziranje koje se
izkazuje na razliite naine, ali se svodi na: da, ali svi su TO radili. Drugi
deo reenice da jeste, tano je, ratni zloini su se deavali na svim stranama,
ali se genocid desio samo prema Bonjacima, se ne izgovara, barem ne u
dominantnom javnom govoru. Optunice u Hagu za genocid, koje se
ipak vie ne mogu sakriti, kao to su se skrivale, na primer, sekundarne
masovne grobnice po Bosni i Hercegovini, se uglavnom preutkuju ili
se tretiraju kao deo trgovine, finansske transakce sa meunarodnom
zajednicom. Zato je i vredna reenica jedne studentkinje u Novom Sadu
na kraju kursa koja je svom kolegi koji je izgovorio upravo tu uvenu
reenicu, da, ali svi su to radili, rekla: ratne zloine jesu, ali ovo je bio
genocid; onda on pokuava da kae: ali, a studentkinja kae: Posle
genocida nema ali! I plae. Deak, uglavnom su to meni deca, od 16 do 22
godine, uti. Sagnuo glavu. uti. Stid i krivica. Ne isto, ali stid jeste prvi
korak u suoavanju.
Posle toga itala sam priu o Hidi iz moje knjige Pucanje due, Hidi
koja je 31. maja 1992. u selu Prhovo, optina Klju, izgubila tri erke i sina.
15
to si sine dolazio, da vidim gdje ste vi, hajde da jede sine ovde
sam ti spremila, ne mogu mama, obue se i ode. Nikad ga vie nisam
videla Tukli su nas sa svih strana sa svakim orujem i onda su bacili
granatu i stroj je pao. Posle su dole tri devojice sa baterom da trae ko
je iv. Je si li iva, pitaju me, sva sam krvava od tih mojih era to su mi u
krilo pale Tiina.
Onda optunica za Biljanu Plavi, take 1-6, genocid, sauesnitvo
u genocidu, istrebljenje, ubistvo, hotimino liavanje ivota: ubistva, taka
12, selo Prhovo, pogubljenje, otprilike 30. maja 1992, vie od ezdeset
bosanskih Muslimana i/ili bosanskih Hrvata, metana sela Prhovo, meu
kojima je bilo ena i dece, i masovno pogubljenje, otprilike 1. juna 1992,
vie od stotinu mukih osoba, bosanskih Muslimana i / ili bosanskih
Hrvata iz sela Velagii, optina Klju. Tiina.
Govorim o pravdi, o formalnoj i interpersonalnoj, na primeru
Hide, o Meunarodnom sudu za ratne zloine u Hagu koji prvi put u
istori postoji, i procesirae sve sluajeve koji se dese od 1. jula 2002,
sudie pojedincima, ne narodima za etiri najtea zloina: genocid, zloin
protiv ovenosti, ratni zloin i agresu. O institucama meunarodne
pravde koji su mu prethodili, preko suda u Ankari i Lajpcigu, posle Prvog
svetskog rata, o sudovima u Nirnbergu i Toku posle Drugog svetskog
rata, o Meunarodnom sudu za krivino gonjenje osoba odgovornih za
teka krenja meunarodnog humanitarnog prava poinjena na teritori
bive Jugoslave od 1991, o istrazi koja poinje sa Hidom i Prhovom, da
bi stigla do optube za genocid, o tome da re genocid ne ni postojala
do 1933, barem ne bila u upotrebi, kada je Raphael Lemkin, pravnik,
zapoeo svoj krstaki rat za ono to je postalo Konvenca o genocidu,
usvojena 9. decembra 1948, Genocid je svako dole opisano delo, (tacke
a, b, c, d, e) poinjeno u nameri da se uniti, delimino ili u potpunosti,
jedna nacionalna, etnika, rasna ili verska grupa kao takva, i da je najtee
dokazati upravo to nameru. Da je u prvoj verzi Rezoluca koju je usvojila
Generalna skuptina 11. decembra 1946. postojala i politika grupa, ali da
to ne ulo u Konvencu o genocidu, a da su upravo ubanja grupe ljudi
zbog politikih razloga postale forma genocida naeg vremena (Ervin
Staub), Kamboda (1975-1979), Argentina (1976), Gvatemala (1962-1996).
I da je genocid, kao oblik ekstremnog razaranja samo poslednji korak
od mnogo pre uinjenih u kontinuitetu destrukce. I da je i Srebrenica
samo poslednji korak, kako se meni ini, u tom kontinuitetu destrukce.
Poelo je u prolee 1992, i u Prhovu i to je bio prvi korak na tom putu,
u tom kontinuitetu destrukce i zla. Srebrenica je bila samo tragino,
monstruozno finale Prhova. Puno Prhova je moralo da se desi, sa 60 rtava,
od prolea 1992, puno utanja je moralo da se desi, da bi Srebrenica 12-16.
jula 1995. sa 7.000-10.000 rtava bila mogua.
Gledamo film Krik iz groba o Srebrenici, BBC produkca,
nikada nisam ula takvu tiinu. Nekoliko studenata je napustilo salu. Oni
koji su ostali, ute. Posle vidim, a znala sam i u mraku, to se uje u toj tiini,
16
neki su plakali, neki su drali za ruke nekog pored sebe, ruka kao utoite,
ne mora sve reima da se kae, rei i ne mogu sve da kau. Tiina. Onda,
jedna studentkinja u Kragujevcu ustaje i kae: Ja Vama verujem, to to ste
nam rekli i to sam videla. Ja to nisam znala, i meni je teko da to znam.
Vi ste rekli da ja nisam kriva, ali mene su letos napali na moru to sam
Srpkinja i ja sam pobegla. Kako da ivim sada, ta da radim, sada kada
znam?
Kako emo da ivimo dalje, kako iveti posle genocida koji jeste
poinjen prema Bonjacima 1992-1995, od Prhova do Srebrenice? Nastaviti
sa zaverom, zloinomutanja? Kako da nove generace nose taj teret
utanja koji im je dat kada su jo bili deca, kao moji studenti u Novom
Sadu i Kragujevcu? Kako izai iz banalnosti ravnodusnoti koja sada
vlada i koja je, po meni, i tea od utanja? Mi smo preli put od govora
mrnje do utanja mrnje. Ravnodunost je odbrana, naravno, kao to su
i dva vodea projekta danas u Srbi racionalizaca, svi su TO radili i
normalizaca, A Indanci, a Gulag, a Holokaust?
Pa, mogu put, po meni, iz toga hate silence, i banalnosti
ravnodunosti je sledei: znali smo, ao nam je, stidimo se. On e trajati
nekoliko generaca, ali moglo bi sada da se pone. Danas je ve pitanje
pristojnosti rei, znali smo. To je minimum. Ne negirati, to ne pristojno, to
znali smo je prvi korak ka nekoj interpersonalnoj, ne formalnoj pravdi.
Istorska pristojnost. Posebno je to vano za generacu mojih studenata
iz Novog Sada i Kragujevca. Ne pobei, ne rei da nisi znao/znala. Rei,
znam, tada sam ja imao/imala 10 godina. Ali znam.
Sledei nivo je, izgovoriti ao nam je. Do toga se ne dolazi teko,
samo svako sebi da postavi jedno pitanje, posebno iz moje generace, a
kako bi meni bilo? Kako bi meni bilo da su meni moje ere krvave, mrtve
meni u krilo pale kao Hidi? To je pitanje empate, empate za genocid
gde god da se on desi, i to je pitanje za ceo svet za naredni milenum, ali
ovde se sada radi o nama. I sledei nivo, za ljude koji to mogu da osete
i izgovore, je rei stidim se. Nisam kriv/a, ali se stidim. Krivica i stid.
Jedina prava, istinska promena je mogua samo u nama samima.
Gvatemala je bila u ratu od 1962. do 1996, oko 200.000 ljudi je
ubeno, 83,33 odsto su bili mukarci, pripadnici Maja naroda. To je bio
genocid nad Maja narodom. Namera da se u potpunosti ili delimino uniti
jedan narod. Dvadeseti vek, vek ekstrema pa i vek ekstremnog ubanja, je
poeo sa genocidom poinjenom nad Jermenima u Otomanskom carstvu
1915/1916, posle toga Holokaust, Kamboda, Argentina, Gvatemala,
Kongo, Uganda, Ruanda, a zavrio se sa genocidom na periferi toga istog
nekadanjeg carstva, u Bosni i Hercegovini 1992/1995. Hanna Arend je
posle Holokausta rekla da moramo da pomeramo granice u naem umu
ako hoemo da razumemo ta se desilo. Te se granice, na alost, stalno
pomeraju. Korene zla moemo pokuati da razumemo i kada poredimo
sebe sa drugima, to se mora raditi jako paljivo, naravno, sa Gvatemalom
smo vrlo slini, u puno stvari. U Gvatemali, posle 34 godine rata i
17
ekstremnog ubanja, njihova elita je imala snage da se suoi i da uradi

izvetaj o genocidu nad Maja narodom, Tzinil Na Tabal/Gvatemala
Memory of Silence... To je autentini deo nae istore, ne nikakva
zavera ili imaginaca istina je korisna za svakoga, i rtve i egzekutore
mi znamo da e ovaj izvetaj stvoriti ok u javnosti ali mi se moramo
ogledati u tom ogledalu nae prolosti, i rei istinu javno istina i pravda
e omoguiti da budue generace u Gvatemali ive u demokrati ne
zaboravljajui potovanje zakona mi moramo da prihvatimo istorske
injenice i da nauimo od toga stradanja i patnje hiljade ljudi je mrtvo,
hiljade tuguje, pomirenje za one koji su preiveli ne mogue bez pravde
Miguel Angel Asturias, dobitnik Nobelove nagrade za knjievnost, kae:
Oi rtava e se zatvoriti kada se ostvari Pravda ili se nee zatvoriti
nikad mi dajemo ovaj izvetaj u ruke svakog ljudskog bia u Gvatemali,
mukarcima i enama, sadanjim i buduim, da bi budue generace bile
svesne ogromne tragede koja se nama desila. Neka nam ovaj izvetaj
pomogne da ujemo i razumemo druge i da ivimo u miru.
Glavni tuilac u Nirnbergu, Robert H. Jackson, je rekao da istraga
mora da dokae nezamislive zloine preko zamislivih injenica. Ne
genocid nezamisliv, genocid je zamisliv, on pokazuje kako funkcionie ovaj
svet. Da li ima nade? Pomirenje? Ta re u Kmerskom jeziku, u Kambodi,
posle dva miliona mrtvih, ne postoji. U Kambodi se kae kar phas
phsa i to znai izleenje, preko promene u srcu. Meni se ini da su
studenti u Kragujevcu i Novom Sadu, na razliite naine, ipak doiveli tu
promenu u srcu koja meni daje nadu da mogu Nefi da kaem, ako je opet
vidim negde Ima tamo Nefo ljudi, ima tamo ljudi, kojima je ao vas.
18
Emir Suljagi
PISMO SRPSKOM PRATELJU

Pratelju, ne ovo bio samo rat, niti samo zloin: bila je ovo,
pre svega, izdaja. Tebi i naim zajednikim prateljima neko je ponudio
nagodbu, dao vam mogunost da sve to ste znali zamenite za neto
drugo, i vi ste je prihvatili. I sve ovo to se desilo nekima od nas, svaki
slian zloin ustvari, moe se svesti na vrlo linu izdaju, na spremnost
odreenog broja ljudi da trguju delovima svog ivota. Zato ti, dakle,
piem.
Pre neto vie od godinu dana, Momir Nikoli priznao je svoj dio
krivice za pokolj u Srebrenici. Kada je priznanje i formalno bilo okonano,
istrao sam iz sudnice, niz stubite, i utrao u toalet zakljuavajui vrata za
sobom. Iz nekog razloga fiziki potpuno malaksao, naslonio sam se na zid
i poeo histerino plakati i galamiti, kroz slinu koja se skupljala u ustima,
ponavljao kao u transu: Gotovo, gotovo, nema vie, nema vie majora
Nikolia!
Ne znam koliko je to trajalo, ali mi je posle toga uistinu bilo lake;
nekoliko dana kasne, ipak sam shvatio da ne gotovo. Od Nikolia sam
dobio priznanje, ali od tebe elim izvinjenje: ne me izdao on, nego ti.
Priznanje od njega je dovoljno, jer je kriv. Tvoje izvinjenje e znaiti da si
nevin; tim pre to zna da Nikoli govori istinu.
Ne znam gdje si bio onih nekoliko dana u julu 1995, kada su pobili
skoro sve ljude koje sam znao. Dobar dio njih si poznavao i ti. Zna li gdje
su ih drali pre nego to su ih pobili? U staroj srednjoj koli, u hangaru iza
kole Vuk Karadi, u samoj koli, a jo u Potoarima sam uo da su neke
drali i na nogometnom stadionu. Gleda li utakmice otada? Autobusi su
bili svuda po gradu, skoro sto autobusa koji su rano ujutro 13. jula krenuli
ka Zvorniku. Da li ste njih ispratili s istom panjom s kojom svake godine
doekujete njihove supruge i djecu?
Da budem poten, strah me je ovoga to piem. Siguran sam da
e ti to shvatiti kao odrjeenje greha. Meutim, ne mogu pratati u bilo
e ime, niti to moe bilo ko drugi. Ako hoe da zna, evo i zato: mrtvih
odavno ima mnogo vie nego ivih.
Piem ti, meutim, zato to elim dobiti odgovore na sva pitanja.
elim da znam i gdje si bio tih dana, i ta si mislio, i kako si nauio ivjeti
19
s tim, i kada si posljednji put otiao na izlet izvan grada, i ta pomisli

svaki put kada proe pored neke naizgled netaknute livade pored puta,
i zato si se svaki dan proteklih osam godina na ulici ili u kafani ili u kui
pozdravljao sa ubicama? Sve. elim da znam i ta ste ti i tvoja famila
priali kada ste bili sami u kui, a ta kada bi se takav razgovor zapodjenuo
u gradu, pred drugima; da li se ti i pratelji iz razreda poneki put sjetite
kole i kako izgovarate imena naih ubenih pratelja, kako se osjea svaki
put kad spomene Muju Dananovia ili Mensura Cvrka? I da li ih uope
spominje? Kako se osjea kada na nekom sporednom putu nabasa na
staru, odbaenu cipelu, koja je mogla, samo mogla, biti ostavljena tu nakon
to je njen vlasnik uben?
Zastraujua u tom zloinu, na trenutke vie i od razmjera, jeste
njegova priroda, bliskost izmeu ubica i rtava. Sve te ljude su na streljanje
vozili autobusima kojima smo se mi vozili u kolu, sa istim onim vozaima;
pre toga su ih drali u kolama u koje su ili nai roditelji, a posle njih i
mi; tamo gdje su radili, ubale su ih njihove nekadanje kolege; zagrnuli
ih u masovne grobnice, ponovo otkopali i rasali posvuda oko grada ljudi
koje su svaki dan mogli sresti i koje su sretali na bratunakim ulicama.
Ali, zloin u Srebrenici bio je zloin uvjerenja, zar ne?
Za razliku od veine svojih pratelja, vjerujem da su ubice u
Srebrenici vjerovale kako je to to ine dobro. Nee se sloiti, ali kako
drugae da nazovem to to se kada vie ne bilo ljudi koji bi uvali
zarobljenike Miroslav Deronji, tada u zvunom zvanju posebnog
komesara za Srebrenicu, oslonio na pomo naoruanih dobrovoljaca?
Ili to to je direktor magacina u Kravici mrtav hladan posmatrao kako u
njegovom skladitu ubaju nekoliko stotina ljudi? Ili to to su skeleti virili
iz zemlje mjesecima, a seljani obavljali radove na njivama kao da ih ne
primjeuju? Vi ste, pratelju, vjerovali da tako treba.
I sve dok ne kaete drugae, histora e vas sumnjiiti. Jer, koliko
god da nema kolektivne krivice, ne postoji ni kolektivna nevinost.
Ovaj put, meutim, za razliku od aprila 1992, ubice nisu bili
kriminalci puteni iz zatvora i dovedeni s druge strane granice. Ovi su se
svaku no vraali svojim familama, smali sa svojom djecom i suprugama,
da bi narednog jutra ponovo oblaili uniforme i postajali ubice. I sve se
znalo: i ko je uben, i ko zarobljen, i gdje su svi zarobljenici bili smaknuti...
O svemu tome vi i danas znate sve. I osam godina nakon svega birate da
utite. Da, piem u mnoini, jer ovdje jednina ne vai: za ovakvo neto
potrebna je mnoina, potrebno je mi sauesnitvo cele zajednice.
Da li si se ikad zapitao te je sve bilo potrebno da se izvede tako
masovno ubistvo?
Evo: trebalo je prvo sakupiti kamione i autobuse za prevoz
zarobljenika; trebalo je pronai gorivo za toliki broj kamiona, koje je u to
vreme, zbog naftnog embarga, bilo takorei dragocjeno; pronai mjesta,
uglavnom zgrade, i osigurati ih, za uvanje zarobljenika do smaknua;
pronai dovoljno velik broj poveza za oi i ruke; organizirati streljake
20
vodove za ubistvo nekih osam do deset hiljada ljudi, a zatim teku

maineru potrebnu za iskopavanje grobnica; pokopati ih jednom, pa
kasne i drugi put... Sve to, na prostoru izmeu Zvornika i Bratunca, za
samo est dana... I ti e rei da nisi znao. Nita od toga ne bi bilo mogue,
ili ako hoe, teta bi bila mnogo manja da svi vi, zajedno, niste zduno, sa
takvim entuzazmom, prionuli na posao.
Zato me strano boli kada onako bedno, u naim retkim
telefonskim razgovorima pazei na svaku izgovorenu re, ali se trudei
pritom da razgovor tee prirodno ti i svi ostali zaobilazite svaki pomen
na juli 1995; boli jer shvatam da nemam izbora nego da vjerujem u najgore
u ljudskoj prirodi. I nakon svakog takvog razgovora osjetim se prljavo,
onako kako bi se ti, ustvari, trebao osjeati.
Volio bih da jo jednom mogu sebi dopustiti da pokaem interes
za tvoj svakodnevni ivot. Nedavno sam, meutim, shvatio da ne mogu,
da sam toliko uasno povreen i da me svaki napor da saznam ta ti i
ostali obian svet radite, iznova vrea. Ne moe me zanimati nita
slino, jer ste svi vi godinama odbali da se zanimate za to kako je izgledao
moj, na, svakodnevni ivot, prvo u one tri godine rata, ali i svih osam
posle. Strano, najvie zapravo, boli ravnodunost.
I sada, kada malo bolje razmislim, drago mi je to nemam
zajednikih, razrednih, fotografija; drago mi je to nemam fotografija na
kojima bih pored tebe mogao vidjeti nekog pratelja ubenog i izdanog
kao i ja. Moj ivot naseljen je sjenkama i ima ih tako mnogo da nisam
siguran da mi treba bilo kakav fiziki dokaz da su nekada postojali. Ti
si iv, i moda upravo pravi vane planove za budunost. Ali, bez njih
nikada nee biti nita vie od sjenke.
(Autor je specalni dopisnik Dana iz Haaga.
U Srebrenici je boravio od 18. maja 1992. do 21. jula 1995;
u vreme masakra radio je kao prevodilac
vojnih promatraa UN)
21
Ton Zwaan
O ETIOLOGI I GENEZI GENOCIDA

I DRUGIH MASOVNIH ZLOINA
UPERENIH PROTIV ODREENIH GRUPA
Centar za prouavanje holokausta i genocida
Univerzitet u Amsterdamu / Holandska kraljevska
akadema nauka i umetnosti, Novembar 2003.
Uvod
Osnovni cilj ovog izvetaja je da se obezbede instrumenti
za analizu, uz pomo kojih e italac moi da shvati na koji nain u
ljudskom drutvu moe doi do genocida i drugih masovnih zloina
koji su upereni protiv odreenih grupa. Izvetaj poinje od istorskog
i sociolokog aspekta nekih od glavnih procesa i uzronih mehanizama,
koji su u prolosti doveli do toga da takvi zloini budu poinjeni. Izvetaj
je sastavljen na zahtev Tuilatva Meunarodnog krivinog suda za
bivu Jugoslavu. Meutim, on se ne bavi pitanjem da li je u bivoj
Jugoslavi bilo genocida i drugih masovnih zloina uperenih protiv
odreenih grupa.
Zakljuci koji su izvedeni u ovom izvetaju zasnivaju se na
istraivanju u vezi sa navodnim genocidima koji su poinjeni na drugim
mestima, izvan Bosne i Hercegovine. Tuilatvo je od mene trailo da
iskljuim svako pominjanje Bosne. Iz Tuilatva su mi stavili do znanja
da e to omoguiti /sudskom/ Veu da uzme u obzir saznanja koja
postoje u vezi sa genocidom i da donese takve odluke o tome kako da ta
saznanja primeni na injenice vezane za ovaj sluaj, bez ikakvog rizika
od toga da u ja iznet svoje miljenje o onome to bi mnogi, za jedan deo
ovog sluaja, smatrali konanim pitanjem.
Svrha ovog izvetaja ne da ospori postojeu pravnu definicu
genocida niti da pokua da izae izvan njenih okvira. Njegov jedini cilj
jeste da se rezimiraju, sintetiu i u saetom obliku predstave neki od
22
optih nalaza i uvida do kojih se dolo u oblasti prouavanja genocida

tokom proteklih dvadesetak godina.
Prouavanje genocida sa aspekta istorskih i drutvenih nauka,
koje postepeno doba svoj oblik od poetka 1980-ih godina i iri se jo i
danas, uglavnom je proisteklo iz dve vrste studa.
- S jedne strane, broj detaljnih i temeljnih studa u vezi sa
odreenim sluajevima genocida i drugih masovnih zloina uperenih
protiv odreenih grupa, koji su se desili u istori, znatno se poveao
tokom proteklih decena. Tu posebno mesto imaju stude koje se bave
genocidom nad Jermenima, koji je poinjen u Osmanlskom carstvu,
za vreme Prvog svetskog rata, zatim progonima Jevreja i genocidu nad
njima u Nemakoj, kao i u okupiranoj Evropi, u periodu izmeu 1933. i
1945. godine, genocidom u Kambodi, za vreme reima Crvenih Kmera,
u periodu izmeu 1975. i 1979. godine, i, na kraju, genocidom u Ruandi,
1994. godine.1
Meutim, sve vie su se ispitivali i mnogo manje poznati sluajevi.2
Veinu ovih studa napisali su istoriari i one se zasnivaju na rezultatima
pedantnog istraivanja dokumentarnih i usmenih istorskih izvora.
1
Vidi, na primer, Vahakn N. Dadrian, The History of Armenian Genocide.

Ethnic Conflict from the Balkans to Anatolia to the Caucasus /kao u originalu/
/Istora genocida nad Jermenima: etniki sukob od Balkana preko Anadole
do Kavkaza/ (Njujork/Oksford: Berghahn Books, 1997, drugo izdanje (1995));
(prir) Richard G. Hovannisian, Remembrance and Denial. The Case of Armenian
Genocide /Seanje i poricanje: sluaj genocida nad Jermenima/, (Detroit: Wayne
State U.P, 1999); Raul Hilberg, The Destruction of the European Jews /Unitenje
Jevreja u Evropi/, (Njujork: Harper & Row, 1984 (1961)); Michael R. Marrus,
The Holocaust in History /Holokaust kroz istoru/, (London: Weidengeld &
Nicolson, 1988); Omer Bartov, Murder in Our Midst, The Holocaust, Industrial
Killing, and Representation /Ubistvo meu nama, holokaust, ubanje tekim
fizikim radom i predstavljanje/, (Njujork/Oksford: Oxford U.P, 1996); David
Chandler, The Tragedy of Cambodian History. Politics, War, and Revolution since
1945 /Trageda u istori Kambode: politika, rat i revoluca od 1945. godine/,
(New Haven/London: Yale U.P, 1991); Ben Kiernan, The Pol Pot Regime. Race,
Power, and Genocide in Cambodila under the Khmer Rouge 1975-79 /Reim
Pola Pota: rasa, mo i genocid u Kambodi, za vreme vlasti Crvenih Kmera, 19751979/, (New Haven/London: Yale U.P, 2002, drugo izdanje); Grard Prunier, The
Rwanda Crisis. History of a Genocide /Kriza u Ruandi: istora jednog genocida/,
(London: Hurst & Co, 2002 (1995)); Alison de Forges:Leave None to Tell the
Story. Genocide in Rwanda /Ne ostaviti nikoga /u ivotu/ da ispria ta se
desilo - Genocid u Ruandi/, (Njujork/London: Human Rights Watch, 1999).
2
Vidi, na primer, Mark Levene i Penny Roberts, The Massacre in History
/Pokolj kroz istoru/ (Njujork/Oksford: Berghahn Books, 1999), i Samuel Totten,
William S. Parsons, Israel W. Charny, Century of Genocide. Eyewitness Accounts
and Critical Views /Vek genocida: svedoenja oevidaca i kritiki osvrti/,
(Njujork/London: Garland Publishing, Inc, 1997), u kojima je dokumentovano
etrnaest sluajeva.
23
- S druge strane, sve je vie strunjaka za drutvene nauke,

koji, polazei od svojih disciplina i kroz primenu razliitih teorskih
pristupa, prouavaju (aspekte) genocida i drugih zloina uperenih protiv
odreenih grupa. Meu njima su politikolozi, sociolozi i antropolozi, kao
i kriminolozi, psiholozi i psihatri.3 Pored toga, postoji ogromna literatura,
i su autori osobe koje su preivele genocid, oevici i posmatrai, a ima i
izuzetno dobrih studa koje se bave razliitim aspektima ove teme, i su
autori dobro obaveteni novinari, pravnici i pripadnici drugih profesa.4
Prema tome, oblast prouavanja genocida se, na razne naine,
moe s pravom nazvati interdisciplinarnom. Na kraju, zahvaljujui sve
veoj dostupnosti mnogih konkretnih i detaljnih studa sluaja, kao i sve
boljim teorskim uvidima u procese genocida, u razliitim periodima i na
razliitim mestima, omoguena je izrada sve vie komparativnih studa,
koje su uglavnom napisane iz istorsko-sociolokog ugla gledanja.5
3
Na primer, Barbara Har i Ted Robert Gurr: Toward Empirical Theory

of Genocides and Politicides: Identification and Measurement of Cases since 1945
/U pravcu empirske teore genocida i politikih ubistava: utvrivanje i merenje
sluajeva od 1945. godine/, International Studies Quarterly, (1988), /br/ 32, str.
359-371; Frank Chalk i Kurt Jonassohn, The History and Sociology of Genocide.
Analyses and Case Studies /Istora i sociologa genocida: analize i stude
sluajeva/, (New Haven/London: Yale U.P, u saradnji sa Institutom za prouavanje
genocida iz Montreala, 1990); Helen Fein, Genocide: A Sociological Perspective
/Posmatranje genocida iz sociolokog ugla/, (London: Sage Publications, 1993);
(prir) Alexander Laban Hinton, Genocide: An Anthroopological Reader /Genocid:
antropoloki pregled/, (Malden, Mass. /Masausec//Oxford: Blackwell, 2002);
(prir) Alexander Laban Hinton, Annihilating Dierence. The Anthropology of
Genocide /Razarajua razlika: antropologa genocida/, (Berkeley/London:
University of California Press, 2002); Alex Alvarez, Governments, Citizens, and
Genocide. A Comparative and Interdisciplinary Approach /Drave, graani i
genocid - komparativni i interdisciplinarni pristup/,(Bloomington: Indiana U.P,
2001); Erich Fromm, The Anatomy of Human Destructiveness /Anatoma ljudske
destruktivnosti/, (Harmondsworth: Penguin, 1982 (1974)); Ervin Straub, The Roots
of Evil. The Origins of Genocide and Other Group Violence /Koreni zla: poreklo
genocida i drugih oblika grupnog nasilja/, (Kembrid/Njujork: Cambridge U.P,
1989); Robert Jay Lifton, The Nazi Doctors. Medical Killing and the Psychology
of Genocide /Nacistiki lekari: ubanje primenom medicinskih eksperimenata i
psihologa genocida/, (London: Macmillan, 1986).
4
Dve takve stude, koje su nedavno objavljene, su: Samantha Power:
A Problem from Hell. America and the Age of Genocide /Problem iz pakla:
Amerika i doba genocida/, (Njujork: Basic Books, 2002); Nicolaus Mills i Kira
Brunner, The New Killing Fields. Massacre and the Politics of Intervention /Nove
oblasti ubanja: masakr i politika intervence/, (Njujork: Basic Books, 2002).
5
Neke od najvanih studa su sledee: Leo Kuper, Genocide. Its Political
Use in the Twentieth Century /Genocid i njegova primena u politike svrhe u
dvadesetom veku/, (Harmondsworth: Penguin, 1981); Robert F. Melson, Revolution
and Genocide. On the Origins of the Armenian Genocide and the Holocaust
/Revoluca i genocid: o poreklu genocida nad Jermenima i holokausta/, (ikago/
24
Bez ikakve namere da kaemo da je oblast genocida u potpunosti

prouena, ipak bi se moglo rei da su ta prouavanja dobila svoju formu
tokom proteklih decena, zahvaljujui trudu (sada ve) starih (ili
penzionisanih) istraivaa i istaknutih autora, kao to su Raul Hilberg, Leo
Kuper, Frank Chalk, Kurt Jonassohn, Helen Fein, Robert Melson, Irving
Louis Horowitz, Omer Bartov, Yehuda Bauer, Israel Charny, Ervin Staub,
Norman Naimark i drugi, jer se rezultati njihovog istraivakog rada i
onoga to su napisali i dalje smatraju veoma znaajnim, a danas mnogi
mlai strunjaci novim studama daju svoj doprinos ovoj oblasti.
Njihov rad takoe ini osnovu na kojoj je ovaj izvetaj sastavljen.
Redovno se organizuju meunarodne naune konference na
temu genocida i drugih masovnih zloina uperenih protiv odreenih
grupa, postoji vie strunih organizaca strunjaka koji se bave
prouavanjem ove oblasti, kao i dva vodea struna asopisa: Holocaust
and Genocide Studies /kao u originalu/ /Prouavanje holokausta i
genocida/ i Journal of Genocide Research /kao u originalu/ /Dnevnik
istraivanja genocida/. Jo uvek rastue interesovanje naunika, politiara
i javnog mnjenja za ovu temu doprinelo je osnivanju instituta i centara za
dalje prouavanje ove oblasti, u veem broju zemalja zapadne Evrope i
severne Amerike, a mnogi profesori istore i drutvenih nauka trenutno
dre kurseve na ovu temu, na mnogim univerzitetima.
Centar za prouavanje holokausta i genocida osnovan je u
Holandi relativno skoro. Centar je zvanino otvoren 8. septembra 2003.
godine, javnom manifestacom koja je odrana u auli Univerziteta u
Amsterdamu. Nastao kao rezultat zajednike inicative Univeziteta u
Amsterdamu (UvA) /kao u originalu/, Holandskog instituta za ratnu
dokumentacu (NIOD) /kao u originalu/ i Holandske kraljevske akademe
nauka i umetnosti (KNAW) /kao u originalu/, ovaj centar se uglavnom
finansira sredstvima holandske vlade.
Osnivai centra bili su voeni idejom o tome da je Holandi
potreban centar u kojem e se na jednom mestu prikupljati i dalje razvati
akademsko i struno znanje vezano za Shoah /kao u originalu/ /holokaust/
i druge oblike genocida, te da je akademskim predavanjima na ovu temu
potrebno sistematski posvetiti panju, kao i da takav centar moe da
prui novi podsticaj nivou obavetenosti javnosti i javnim raspravama o
London: University of Chicago Press, 1992); Alex Alvarez, Governments, Citizens,
and Genocide. A Comparative and Interdisciplinary Approach /Drave, graani
i genocid - komparativni i interdisciplinarni pristup/,(Bloomington: Indiana U.P,
2001); Norman Naimark, Fires of Hatred. Ethnic Cleansing in Twentieth-Century
Europe /Plamen mrnje: etniko ienje u Evropi dvadesetog veka/, (Kembrid,
Mass. /Masausec//London: Harvard U.P, 2001); Eric D. Weitz, A Century of
Genocide. Utopias of Race and Nation /Vek genocida: utopa rase i nace/,
(Prinston/Oksford: Princeton U.P, 2003); (prir) Robert Gellatelly i Ben Kiernan,
The Specter of Genocide. Mass Murder in Historical Perspective /Avet genocida:
masovno ubistvo iz istorskog ugla/, (Njujork/Kembrid: Cambridge U.P, 2003).
25
ovom vrlo ozbiljnom i duboko problematinom pitanju. Novi centar za

prouavanje holokausta i genocida ima etiri zadatka, a to su: akademska
istraivanja, predavanja na univerzitetu, podsticanje interesovanja
javnosti i javnih rasprava, kao i doprinos buduim programima za obuku
predavaa za ovu temu.6
O etiologi i genezi genocida i drugih

masovnih zloina uperenih protiv
odreenih grupa
1. Konceptualizaca: definice i rasprave
1. Otkako je po prvi put upotrebljen, 1944. godine, u knjizi pravnog
strunjaka Raphaela Lemkina, Axis Rule in Occupied Europe /Vladavina
sila Osovine u okupiranoj Evropi/, izraz genocid postao je uvreen
i uao je u iroku upotrebu. Meutim, ispostavilo se da je taj pojam
izuzetno sloen i teak i da u sebi sadri razliita znaenja. Godinama
je ovaj pojam bio predmet rasprave politiara i diplomata, pravnika i
pravnih strunjaka, istoriara i strunjaka za drutvene nauke, kao i raznih
drugih intelektualaca i ire javnosti. Tokom tih rasprava, istaknuti su neki
aspekti genocida i srodnih masovnih zloina, dok su neki drugi njihovi
aspekti ostali uglavnom neistraeni. U nekim sluajevima je ovaj pojam
6
Akademsko osoblje centra trenutno broji etiri lana: jednog redovnog
profesora i direktora centra, dr Johannesa Houwinka ten Catea, i tri honorarna
vanredna profesora, dr Nanci Adler, dr Karela Berkhoa i autora ovog izvetaja,
dr Tona Zwaana. Istoriar Johannes Houwink ten Cate je strunjak za Shoah
/kao u originalu/ /holokaust/ u zapadnoj Evropi, a naroito u Holandi. Njegovo
uvodno predavanje (odrano 8. maja 2003) upravo se pojavilo u tampi, pod
naslovom: De naam van de misdaad en de persoon van de schriftafelmoordenaar
/kao u originalu/ (Naziv zloina i linost Shreibtischttera /kao u originalu/),
(Amsterdam: Vossiuspers UvA, 2003). Istoriari Nanci Adler i Karel Berkho
oboje su strunjaci za istonu Evropu 20. veka, a posebno za bivi Sovjetski Savez/
Rusu. Nanci Adler je nedavno objavila delo: The Gulag Survivor: Beyond the
Soviet System /ovek koji je preiveo Gulag: izvan sovjetskog sistema/ (New
Brunswick, Njujork/London: Transaction Publishers, 2002); Delo Karela Berkhoa,
Harvest of Despair. Life and Death in Ukraine under Nazi Rule /etva oaja:
ivot i smrt u Ukrajini za vreme vladavine Nacista/, pojavie se na prolee 2004.
godine (Harvard University Press). Sociolog i antropolog Ton Zwaan nedavno je
objavio komparativnu studu, pod nazivom Civilisering en decivilisering. Studies
over staatsvorming en geweld, nationalisme en vervolging /kao u originalu/
(Civilizaca i odsustvo civilizace: prouavanje naina formiranja drave i nasilja,
nacionalizma i progona), (Amsterdam: Boom, 2001), koja sadri stude sluajeva
o genocidu nad Jermenima, progonu Jevreja u Nemakoj, u periodu izmeu 1933. i
1939. godine, i o raspadu Jugoslave, u periodu izmeu 1985. i 1995. godine.
26
proirivan, a u nekima suavan. Kao to je predstavljeno u masovnim

medima, u javnim raspravama se taj pojam ponekad koristio u dosta
slobodnom znaenju, dok se, u nekim drugim situacama, opet koristio u
strogo ogranienom smislu. Znaenje ovog pojma iznova se preispitivalo
sa svakim novim sluajem navodnog genocida, koji je poinjen nakon
1945. godine. Bez obzira na izvesno ire slaganje strunjaka za ovu oblast
oko osnovnog znaenja pojmagenocid, jo i danas se vode rasprave o
najprikladnoj definici i konceptualizaci.7 Moe se zakljuiti da znaenje
ovog pojma jo uvek ne u potpunosti utvreno, osim u sluajevima u
kojima postoji strogo utvrena pravna koncepca.
2. Prvobitno je Lemkin, u nekoliko svojih priloga na ovu temu,
stremio ka dosta irokoj koncepci genocida. U svojoj knjizi iz 1944.
godine, on je, na primer, rekao:
U optem smislu, genocid nuno ne podrazumeva neposredno
unitenje jedne nace, osim kada je ono izvreno masovnim ubanjem
svih pripadnika jedne nace. Umesto toga, njegova svrha je da oznai
organizovani plan, koji podrazumeva razliite postupke koji imaju za cilj
unitenje osnovnih temelja ivota nacionalnih grupa () /kao u originalu/
Ciljevi takvog plana bili bi raspad politikih i drutvenih instituca kulture,
jezika, nacionalnih oseanja, relige, i /kao u originalu/ ekonomskog
postojanja nacionalnih grupa, kao i unitenje line bezbednosti, slobode,
zdravlja, dostojanstva, pa ak i ivota pojedinaca koji pripadaju tim
grupama.8
Nekoliko godina kasne, 1947. godine, on je napisao jedan lanak,
u listu American Journal of International Law /kao u originalu/ /Ameriki
asopis za meunarodno pravo/:
() /kao u originalu/ zloin genocida obuhvata svakojaka dela,
ukljuujui ne samo liavanje ivota, ve i spreavanje ivota (putem abortusa,
sterilizace), kao i postupke koji u znatnoj meri ugroavaju ivot i zdravlje
(vetaki izazvane infekce, /teranjem na/ rad do smrti u posebnim logorima,
namerno razdvajanje porodica u cilju raseljavanja/kao u originalu/).9
7
Od nedavno objavljenih rasprava, vidi: Alex Alvarez, Governments,

Citizens, and Genocide. A Comparative and Interdisciplinary Approach /Drave,
graani i genocid - komparativni i interdisciplinarni pristup/,(Bloomington:
Indiana Universtiy Press, 2001), str. 28-55; Eric D. Weitz, A Century of Genocide.
Utopias of Race and Nation /Vek genocida: utopa rase i nace/, (Prinston/
Oksford: Princeton University Press, 2003), str. 8-15; i (prir) Steven L.B. Jensen,
Genocide: Cases, Comparisons and Contemporary Debates /Genocid: sluajevi,
poreenja i savremene rasprave/, (Kopenhagen: Danski centar za prouavanje
holokausta i genocida, 2003).
8
Raphael Lemkin, Axis Rule in Occupied Europe /Vladavina sila
Osovine u okupiranoj Evropi/, (Washington, D.C.: Karnegeva zadubina za mir
u svetu, 1944), str. 79.
9
Raphael Lemkin: Genocide as a Crime Under International Law
/Genocid kao oblik zloina po meunarodnom pravu/, American Journal of
International Law, /br/ 41, (1947), str. 147.
27
3. Otprilike u isto vreme, vealo se unutar nekoliko odbora u

Ujedinjenim nacama, to je, na kraju, doprinelo da se donese Konvenca
Ujedinjenih naca o spreavanju i kanjavanju zloina genocida, koju
je Generalna skuptina UN usvojila 9. decembra 1948. godine, a prema
nedavnim podacima, do sada su tu konvencu prihvatile 142 zemlje.10 Kao
to je optepoznato, u lanu 1 Konvence se potvruje da genocid, bilo da
je poinjen u miru ili u ratu, po meunarodnom pravu predstavlja zloin,
koji se one (potpisnice, /primedba/ T.Z.-a /Tona Zwaana/) obavezuju da e
spreiti i kazniti, dok, prema definici iz lana 2, genocid predstavlja:
Svaki od sledeih postupaka koji su poinjeni u nameri da se, u
celini ili delimino, uniti jedna nacionalna, etnika, rasna ili verska grupa,
kao takva: (a) ubanje pripadnika grupe; (b) nanoenje tekih telesnih ili
psihikih povreda pripadnicima grupe; (c) namerno nametanje toj grupi
uslova za ivot za koje je smiljeno da e dovesti do njenog potpunog
ili deliminog fizikog unitenja; (d) uvoenje mera koje imaju za cilj da
spree raanje /potomstva/ u toj grupi; (e) namerno premetanje dece iz te
grupe u neku drugu grupu.
4. U godinama posle toga, istoriari i strunjaci za drutvene
nauke, koji su se bavili prouavanjem genocida, razmiljali su o nainu
na koji je Konvenca nastala, a bilo je dosta rasprava o prednostima i
nedostacima definice genocida, onako kako je sroena u Konvenci.
Jedan od njih, pravnik i sociolog Leo Kuper, istakao je da je Konvenca
o genocidu iz 1948. godine stvorena u prilino snano ispolitizovanoj
atmosferi, u trenutku kad su poeli da se pomaljaju prvi obrisi hladnog
rata. Tokom pripremnih razmatranja, vladala su dosta oprena miljenja
koja su se ticala sutinske prirode tog zloina, grupa koje bi trebalo zatiti,
pitanja umiljaja, ukljuivanja kulturnog genocida u ovaj pojam, problema
sprovoenja zakona i kanjavanja, kao i toga koji stepen unitenja bi
mogao da se smatra genocidom.11
5. Kuper, koji se u svom delu uglavnom drao definice genocida
iz Konvence, i pored toga je tvrdio da je ta ista definica ponekad previe
ograniena za istoriare i strunjake za drutvene nauke, koji pokuavaju
da shvate i objasne genocid i druge masovne zloine uperene protiv
odreenih grupa. On smatra da je glavni propust napravljen time to su
politike grupe iskljuene iz spiska zatienih grupa. Mnogi strunjaci koji
se bave prouavanjem ove oblasti izneli su isti argument, ponekad dodajui
da iskljuivanje ekonomskih grupa (klasa) iz tog spiska predstavlja jo
jedan propust. U prilog ovoj tezi obino se iznose dva argumenta. S jedne
strane, tvrdi se da su politike razlike esto podjednako znaajne kao rasne,
nacionalne, etnike ili verske razlike tako da i one predstavljaju osnov za
10
Eric D. Weitz, A Century of Genocide /Vek genocida/, (Prinston,

2003), str. 9.
11
Leo Kuper, Genocide. Its Political Use in the Twentieth Century
/Genocid i njegova primena u politike svrhe u dvadesetom veku/,
(Harmondsworth: Penguin, 1981), str. 19-39, a naroito str. 24.
28
pokolj i unitenje. S druge strane, zloini genocida nad nacionalnim,

etnikim, rasnim ili verskim grupama su, u optem smislu, posledica
politikog sukoba, ili su s njim tesno povezani, a, tavie, ne mogu se
objasniti bez pominjanja znaajnih razlika u nivou (politike) moi koju
imaju grupe koje su u taj sukob umeane. Iako su mnogi strunjaci za
genocid u svom radu prihvatili definicu iz Konvence, a gotovo svi oni
uvaavaju znaaj meunarodno prihvaene definice, drugi su predloili
razne druge definice i oblike konceptualizace. To se moe ilustrovati uz
pomo nekoliko primera.
6. Prema reima dva poznata autora iz ove oblasti, Franka Chalka
i Kurta Jonassohna, genocid se moe definisati kao:
() /kao u originalu/ oblik jednostranog masovnog ubanja, u
kojem drava ili neki drugi organ vlasti namerava da uniti jednu grupu,
kao to su ta grupa i pripadnitvo njoj definisani od strane poinioca.12
Jedan drugi vii strunjak za genocid, Helen Fein, potvrdila je da
je genocid:
() /kao u originalu/ kontinuirano i namerno delovanje
poinioca koje ima za cilj da neposredno ili posredno fiziki uniti jednu
zajednicu putem zabrane bioloke i drutvene reprodukce pripadnika te
grupe, koje se kontinuirano vri bez obzira na to to se rtva predala ili to
od nje ne preti nikakva opasnost.13
Jo jedan strunjak za genocid, Israel Charny, predloio je
generiku definicu genocida:
() /kao u originalu/ masovno ubanje velikog broja ljudskih
bia, u sluaju kada se ne radi o vojnoj akci protiv vojnih snaga
zakletog nepratelja, ve u sluaju kada su rtve u sutini nezatiene i
bespomone.14
S druge strane, jo jedan strunjak za ovu oblast, Irving Louis
Horowitz, genocid definie kao:
() /kao u originalu/ strukturno i sistematsko unitavanje
nedunih ljudi od strane birokratskog dravnog aparata.15
Kao primer za trenutno uobiajeno i laiko znaenje pojma
genocid, moe se citirati definica iz Websterovog renika: Third
12
Frank Chalk i Kurt Jonassohn, The History and Sociology of Genocide.

Analyses and Case Studies /Istora i sociologa genocida: analize i stude
sluajeva/, (New Haven/London: Yale University Press, u saradnji sa Institutom za
prouavanje genocida iz Montreala, 1990), str. 23.
13
Helen Fein, Genocide: A Sociological Perspective /Posmatranje
genocida iz sociolokog ugla/, (London: Sage Publications, 1993), str. 24.
14
Israel Charny: Toward a Generic Definition of Genocide /Prema
generikoj definici genocida/, u delu Genocide: Conceptual and Historical
Dimensions /Koncepcske i istorske dimenizje genocida/, prir. George J.
Andreopolis, (Philadelphia: University of Pennsylvania Press, 1994), str. 66.
15
Irving Louis Horowitz, Taking Lives: Genocide and State Power
/Oduzimanje ivota: genocid i dravna vlast/ (New Brunswick: Transaction
Publishers, 1997, etvrto izdanje), str. 21.
29
New International Dictionary of the English Language /Treeg novog

meunarodnog renika/. Pod odrednicom genocid se navodi da
genocid predstavlja:
namernu primenu sistematskih mera (kao to su ubanje,
nanoenje telesnih ili psihikih povreda, nehumani uslovi za ivot,
spreavanje raanja), koje su smiljene da dovedu do istrebljenja jedne
rasne, politike ili kulturne grupe ili do unitenja njenog jezika, relige ili
kulture.16
7. Mogli bi se citirati i mnogi drugi autori i izvori, ali iz tih primera
e biti jasno da, iako su mnogi strunjaci za ovu oblast obino usredsreeni
na namerno masovno ubanje i unitavanje nedunih ljudi, kao osnovno
znaenje pojma genocid, oni takoe naglaavaju razliite dimenze
genocidnog procesa u celini i skreu panju na njegove razliite aspekte.
8. Ova raznolikost gledita, sama po sebi, ne bi trebalo udi.
Opta koncepca genocida odnosi se na itav niz razliitih sluajeva
navodnih zloina genocida u stvarnom svetu, od kojih se svaki sastoji od
(delimino) razliitih i dosta sloenih dogaaja i deavanja u razliitim
zemljama i u razliitim periodima, koje je esto teko razumeti i objasniti.
Ta sloenost ispoljava se u samoj koncepci, kao i u naunim studama
ovih pojava, koje su uraene sa istorskog i drutvenog aspekta. Pored
toga, pojam genocida daleko je od neutralnog, jer u sebi zapravo sadri
jako mnogo znaenja i to u ljudskom, moralnom, politikom i pravnom
smislu. Isto tako, budui da u osnovi podrazumeva razliite oblike nasilja
i masovnog ubanja, mnogi ljudi na pojavu genocida obino reaguju
snanim emocama i snanim miljenjima. Na kraju, genocid je svakako i
zloin, koji je kanjiv po meunarodnom pravu, a mnogi ak smatraju da
je to najtei i najgnusni oblik zloina u istori oveanstva. Iz tog razloga
je poiniocima genocida na svim nivoima odgovornosti obino jako stalo
da se genocid zataka, da se dri u tajnosti, da se porie, dok, s druge
strane, rtve imaju svako pravo na ostvarenje pravde, a preiveli s pravom
zahtevaju da se njihova sudbina i njihovi gubici priznaju, tako da oekuju
neku vrstu zadovoljenja i pravde. Stoga, ne ni udo to se genocid
moe smatrati koncepcom oko koje se vode mnoge rasprave.17
16
Merriam-Webster, Websters Third New International Dictionary of
the English Language, Unabridged /Websterov trei novi meunarodni renik
engleskog jezika, integralna verza/, (Keln: Knemann, 1993), str. 947.
17
Uporedi Robert Gellately /kao u originalu/, Ben Kiernan: The Study
of Mass Murder and Genocide /Studa o masovnom ubistvu i genocidu/,
u, ibid. (prir), The Specter of Genocide. Mass Murder in Historical Perspective
/Avet genocida: masovno ubistvo iz istorskog ugla/, (2003), str. 3-26; Ian
Kershaw: Afterthought. Some Reflections on Genocide, Religion and Modernity/
Naknadno razmiljanje: nekoliko razmiljanja o genocidu, religi i savremenosti/
u delu In Gods Name. Genocide and Religion in the Twentieth Century /U ime
Boga: genocid i religa u dvadesetom veku/, (prir) Omer Bartov i Phyllis Mack,
(Njujork/Oksford: Berghahn Books, 2001), str. 373-383.
30
9. U vreme kada je iskovana re genocid i kada su Lemkin i

lanovi raznih odbora Ujedinjenih naca, koji su sastavili i formulisali
Konvencu, uloili prve napore da se taj fenomen konceptualizuje,
stvaranju osnovnog okvira, na koji su sve ukljuene strane mogle
da se pozovu, doprineli su nedavno zavren svetski rat, nemaki
nacionalsocalizam i njegova destruktivna politika, kao i ubanje Jevreja,
o kojem se, uzgred budi reeno, tada daleko manje znalo nego danas.
Iako je sm Lemkin, u glavnim crtama, svakako bio svestan genocida nad
Jermenima, koji se desio samo nekoliko decena pre toga, unitavanje
i istrebljenje Jevreja postalo je takorei standardni model onoga to
genocid, u sutini, predstavlja.
10. Kada se suoe s podacima u vezi sa drugim procesima
genocida, koji su se desili u drugo vreme i na drugim mestima, mnogi
ljudi, svesno ili nesvesno, obino uporeuju i mere te procese po ugledu
na standardni model, o kojem je toliko toga sada ve optepoznato. Na
to, samo po sebi, ne mogu se staviti nikakve primedbe, jer je unitavanje
Jevreja od strane nemakih nacionalsocalista /Nacista/ nesumnjivo
ipak bilo najsistematini pokuaj sprovoenja totalnog i potpunog
genocida ikada poinjenog, pa, kao takvo, zasluuje da se prouava, da
se o njemu uvek i iznova raspravlja i u javnoj sferi treba stalno da mu se
posveuje panja. Meutim, neke primedbe mogu se staviti onda kada
uporeivanje sa standardnim modelom oteava otkrivanje i priznavanje
drugih procesa progona i genocida i kada to, implicitno ili eksplicitno,
dovodi do zakljuaka da ti drugi procesi zapravo nisu ozbiljni sluajevi
genocidne politike ili da oni samo delimino predstavljaju genocid,
ili onda kada to ak dovodi do direktnog poricanja da se u drugim
sluajevima sprovodi politika genocida ili da je dolo do nekakvog oblika
zloina genocida.18
11. Da bi se suprotstavili ovakvom nainu rezonovanja, istaknuti
strunjaci za genocid su, u poslednjih nekoliko godina, naglaavali
da se, prema reima kriminologa Alexa Alvareza, genocid pojavljuje
u razliitim oblicima i u razliitom ruhu, a svaki od njih se odlikuje
razliitim ciljevima i pobudama, i da ti razliiti ciljevi doprinose
kreiraju razliitih stratega i taktika, koje se primenjuju u konkretnim
sluajevima.19 Yehuda Bauer, na primer, smatra da je moda najbolje da
se politike i procesi genocida posmatraju kao kontinuum, sa rasponom
koji ide od sluajeva masovnog ubistva, preko razliitih vrsta genocida, do
svoje najvee krajnosti, koju predstavlja ubanje Jevreja. Nekoliko godina
pre toga, slinu tvrdnju izneo je Robert Melson, koji smatra da je od
18
Uporedi kod Roberta Cribba: Genocide in the Non-Western World:
Implications for Holocaust Studies /Genocid u nezapadnom svetu: implikace
za prouavanje holokausta/, u delu, Genocide: Cases, Comparisons and
Contemporary Debates /Genocid: sluajevi, poreenja i savremene rasprave/,
prir. Steven L.B. Jensen, (2003), str. 123-140.
19
Alvarez (2001), op.cit. str. 50.
31
sutinskog znaaja da se prizna i potvrdi injenica da se zloini genocida

razlikuju po tome u kojoj meri je planirano da budu smrtonosni, kao i po
tome kojih razmera su bili i koliko dugo su trajali.20 Moglo bi se dodati
da, uprkos tome to su Nacisti pokuali da izvre totalni genocid nad
Jevrejima, oni u tome ipak nisu potpuno uspeli. Zapravo, svaki genocid
je, u izvesnom smislu, bio delimini genocid. Da bi se napravila razlika
meu njima, mogu biti korisni kriterumi koje je Melson primenio za
planiranu smrtonosnost i trajanje genocida. Tada bi se, na primer, moglo
doi do zakljuka da su zaista postojale dosta znaajne razlike izmeu
ubanja Jevreja i nacionalsocalistike politike genocida prema nekim
delovima stanovnitva Poljske i Ruse pod nemakom okupacom, ali
bi se istovremeno moglo potvrditi da se, u sva tri sluaja, sprovodila
politika genocida i da je dolo do procesa genocida, kao i to da nema svrhe
umanjivati znaaj niti poricati ozbiljnost poslednja dva sluaja samo
zato to je prvi sluaj bio krajnje ozbiljan.
12. Na kraju, Helen Fein je razradila jo jedno korisno sredstvo,
uz pomo kojeg se moe otkriti i ui u trag zloinima genocida. Ona tvrdi
da postoji pet osnovnih uslova, kada se moe rei da se radi o genocidnoj
politici ili o genocidu. Ukratko reeno: postoji kontinuitet u napadima
koje su poinioci izvrili da bi unitili pripadnike neke grupe; poinioci
deluju kolektivno ili na organizovani nain; rtve su odabrane samo zato to
pripadaju nekoj grupi; rtve su bespomone ili su ubene, bez obzira na to
da li su se predale ili su pruale otpor; unitavanje se vri s ciljem ubanja, a
ubistvo je sankcionisano od strane poinilaca /kao u originalu/.21
Ovi kriterumi, ukoliko mogu da poslue onima koji primenjuju
pravne definice, mogu da budu od pomoi i kod pravljenja razlike izmeu
ratnih zloina i zloina genocida. tavie, Feinova je utvrdila dva tipina
uslova, koji su takoe naglaeni u ovom izvetaju, a koji se mogu uoiti
kod genocida: kao prvo, odsustvo sankca za ubistva ili nesprovoenje
sankca, i, kao drugo, prisustvo ideologa i uverenja kojima se genocidu
daje legitimitet.
Kao to je prethodno napomenuto, znaenje pojma genocid,
sa istorskog i sociolokog stanovita prouavanja genocida, i dalje je
relativno otvoreno i nalazi se u fazi razvoja. U ovom trenutku, ini se da je
bolje da se primeni jedan iri, otvoren, komparativni i procesualni pristup
tom fenomenu i pojmu koji ga oznaava.
13. Iako ne postoji nedna jedina jasna, nedvosmislena i
opteprihvaena definica genocida, veina definica i konceptualizaca
20
Yehuda Bauer: Is the Holocaust Explicable? /Da li se holokaust moe
objasniti?/, Holocaust and Genocide Studies /Stude o holokaustu i genocidu/,
/br/ 5, (1990), str. 145-155; Robert F. Melson, Revolution and Genocide. On the
Origins of the Armenian Genocide and the Holocaust /Revoluca i genocid: o
poreklu genocida nad Jermenima i holokausta/, (ikago/London: University of
Chicago Press, 1992), str. 24-29.
21
Fein (1993), op.cit, str. 25-27.
32
sadri bitne zajednike elemente. Smatra se da je, usredsreivanjem na te

elemente, mogue doi do praktinog poimanja zloina i je cilj genocid,
koji e izazvati pravu reakcu. Ako se kao polazna osnova uzmu istorske i
detaljne stude konkretnih sluajeva zloina genocida, kao i komparativne
istorsko-socioloke stude procesa genocida, ini se da je mogue da se,
na osnovu tih studa, doe do optih uvida u neke od glavnih inilaca i
uzronih sila, koje su u prolosti doprinele stvaranju genocidnih politika
i procesa, a koje verovatno mogu do svega toga ponovo da dovedu i u
budunosti. Ove stude takoe bacaju svetlo na ire okolnosti i uslove pod
kojima se procesi genocida mogu razviti. Stoga se ini da je mogue dati
pregled etiologe i geneze genocida i drugih masovnih zloina uperenih
protiv odreenih grupa.
2. Rat, graanski rat i zloini genocida

14. Prva stvar oko koje se slau gotovo svi autori koji se bave
prouavanjem genocida jeste da paljivo treba napraviti razliku izmeu
genocida s jedne i rata i graanskog rata s druge strane. U savremenom smislu
te rei, rat obino podrazumeva sukob praen nasiljem koji se odva izmeu
dve ili vie suverenih drava, koji se prvenstveno vodi izmeu pripadnika
njihovih oruanih snaga. To moe da podrazumeva i znatan broj vojnikih
rtava. Zbog uvoenja prakse totalnog rata, koja se naroito primenjivala
tokom Drugog svetskog rata u 20. veku, a je jedna od posledica bila tekoa
u pravljenju razlike izmeu boraca i onih koji to nisu bili, takoe moe doi do
velikog broja civilnih rtava. Meutim, vojne i civilne rtve rata ne smatraju
se rtvama genocida. Isto vai i kada se radi o graanskom ratu. Graanski
rat podrazumeva sukob praen nasiljem koji se odva izmeu dve ili vie
naoruanih i organizovanih strana u jednom drutvu, koje su prethodno bile
u sastavu iste suverene drave. Ameriki istoriar i sociolog, Charles Tilly,
okarakterisao je takvo stanje kao stanje revoluce ili kao stanje viestrukog
suvereniteta.22 Umesto jedne suverene drave koja je rane postojala i koja
je imala glavni monopolom nad nasiljem na celoj svojoj teritori, sada na toj
istoj teritori postoji nekoliko naoruanih strana, koje se bore oko te drave, a
svaka od njih tvrdi da ima monopol nad nasiljem, dok je prethodni monopol
na centralnom nivou rasparan i sruen.23 Graanski rat takoe moe da
dovede do znatnog broja rtava kod suprotstavljenih strana, to opet moe
22
Charles Tilly, From Mobilization to Revolution /Od mobilizace do

revoluce/, (Reading, Mass. /Masausec/: Addison-Wesley, 1978), str. 189-222.
23
U svom delu posveenom sociologi drave, Max Weber je upotrebio
izraz monopol nad nasiljem, kao kljunu osobinu kojom se drava odlikuje.
(Vidi, Wirtschaft und Gesellschaft /kao u originalu/, (Tbingen: J.C.B. Mohr, 1922,
str. 22, 29)). Ovaj izraz, izmeu ostalog, podrazumeva da drava polae iskljuivo
pravo na upotrebu nasilja (/ima/ monopol) /kao u originalu/, dok je drugima
zabranjeno da koriste nasilje. To takoe znai da drava sme da koristi sredstva
nasilja (oruje i vojnike), koja su koncentrisana na njenoj strani, a koja se obino
33
da dovede do stradanja civila, bilo posredno zbog ratnih dejstava bilo kroz
neprateljstva koja su povezana sa vojnim akcama, ali, ipak se takve rtve
obino ne smatraju rtvama genocida.
15. Ono po emu se genocid u naelu razlikuje od rata ili od
graanskog rata jeste to to je, kod genocida, jedna strana progonitelji
i poinioci genocida naoruana i organizovana radi primene sile, dok
je druga strana progonjeni i rtve nenaoruana i neorganizovana za
primenu sile. Mada su, u nekim sluajevima, manje grupe unutar vee
kategore rtava sporadino pruale oruani otpor, retki su sluajevi takvog
oruanog otpora a, taj otpor je obino bivao uguen od strane nadmone sile,
koju su predstavljali poinioci genocida. U sluaju genocida, sredstva nasilja,
kao i sredstva (vojne) organizace krajnje su neravnomerno rasporeena i u
ogromnoj meri su koncentrisana na jednoj strani, na strani poinilaca.
16. Ove tvrdnje jasno odraavaju nekoliko definica koje smo citirali,
a naroito definice koje su dali Charny, Chalk i Jonassohn, kao i Feinova.
Genocid ne ni rat niti graanski rat, ve spada u oblik jednostranog, a ne
dvostranog ili viestranog, ubanja, dok su rtve, uglavnom nezatiene
i bespomone pred silinom poinilaca genocida, pa ak i onda kada ne
predstavljaju apsolutno nikakvu pretnju, one su mete progona, nasilnog
proterivanja sa njihovih ognjita, deportace i potencalnog, kao i stvarnog
unitenja.
17. Mada se veina strunjaka za genocid slae da treba praviti razliku
izmeu genocida, s jedne, i rata i graanskog rata, s druge strane, prirodno je
to oni istovremeno priznaju da u ratu ili u graanskom ratu moe doi do
vie razliitih naina da se stvore uslovi za genocid i da se poine zloini
genocida.24 Na primer, (opasnost koja preti od) rata ili graanskog rata moe
da stvori pogodnu priliku da se poine zloini genocida, a istovremeno, moe
da poslui i kao paravan i izgovor za takve zloine. To je sasvim oigledno bio
sluaj sa genocidom nad Jermenima i nad Jevrejima, a to je odigralo veliku
ulogu i kod genocid koji su poinjeni u Kambodi i Ruandi.
3. Kriza i zloini genocida

18. U jednom optem smislu, mnogi strunjaci za genocid
su tvrdili da se genocid i drugi masovni zloini koji su upereni protiv
odreenih grupa deavaju samo u uslovima ozbiljne, produene i
uporne krize u dotinoj dravi-drutvu. To bi se moglo smatrati drugim
zajednikim elementom oko kojeg se veina autora slae. Ne poznat
nedan sluaj u kojem su zloini genocida ikada due vreme inili
finansiraju iz prihoda od poreza. Monopol nad nasiljem i monopol nad porezima
meusobno su uslovljeni i zajedno ine okosnicu svake drave.
24
Vidi, na primer, kod Omera Bartova, Murder in Our Midst. The
Holocaust, Industrial Killing, and Representation /Ubistvo meu nama,
holokaust, ubanje tekim fizikim radom i predstavljanje/, (Njujork/Oksford:
Oxford University Press, 1996), str. 3-50.
34
normalan aspekt ljudskog drutva, niti se desilo da je proces genocida

iznenada izbio u nekom drutvu, takorei kao grom iz vedra neba,
kao potpuno neoekivani i spontani dogaaj. Naprotiv, zloini genocida
deavaju se iskljuivo tokom faza ili perioda teke krize u kojoj se neka
drava-drutvo nalazi.
19. Takve krize predstavljaju rezultat prethodnih i meusobno
povezanih meunarodnih i domaih dogaaja i sila. One proistiu iz
kobne kombinace dugoronog razvoja dogaaja i kratkoronih dogaaja,
razvaju se mnogo spore ili su nastale usled brzih i drastinih promena
i obino su prvenstveno politike ili ekonomske prirode. Normalno je da
uslovi (preteeg) rata i graanskog rata mogu u velikoj meri da doprinesu
nasatanku ovakvih kriza. Meutim, bez obzira na poreklo, brzinu razvoja
ili osnovnu prirodu takve krize, jedna od njenih najvanih posledica
jeste ozbiljna i sve vea destabilizaca drave i drutva, koja opet ima za
posledicu sve veu polarizacu i sve manje miroljubive drutvene odnose,
kao i poveanu primenu nasilja. Ozbiljna destabilizaca moe imati mnogo
razliitih oblika i moe se ispoljiti na razliite naine, ali sledei aspekti,
koji su ovde formulisani u saetom obliku, spadaju u najznaajne.25
20. Kao prvo, u uslovima sve veih pritisaka spolja i iznutra, vlade,
dravni organi i druge politike i administrativne instituce, poinju da
funkcioniu slabe nego pre. To moe da podrazumeva uestale promene
u reimu vlade i u politikom reimu, kao i dosta brze promene u nainu
funkcionisanja drave, naroito u pogledu organizovanih snaga koje
imaju monopol nad nasiljem. Sm monopol moe biti podriven ili njegovo
funkcionisanje, iz razliitih razloga, moe biti ozbiljno narueno. Dok se
politiki i ekonomski problemi mnoe i uveavaju, drava je sve manje u
stanju da s njima izae na kraj, a kamoli da ih rei.
21. Kao drugo, destabilizaca e verovatno poeti da se ispoljava
i kroz sve vee i otre nadmetanje razliitih politikih elita, stranaka ili
grupaca u zemlji za politike poloaje i vlast. Dok slabi funkcionisanje
dravne organizace i drugih politikih instituca, poveava se rizik da e
odreene politike elite prestati da prihvataju prethodno vaea legitimna
ogranienja u svom politikom ponaanju i politici. Tada oni mogu da
ponu da na razne naine podrivaju legitimitet institucionalnog poretka,
bilo unutar dravnih organa ili izvan njih, i da pokuaju da ojaaju svoju
bazu moi putem masovne mobilizace naroda, a kada se kriza bude
produbila, mogu ak da ponu da razmiljaju i o upotrebi sile zarad
postizanja svojih politikih ciljeva, bez obzira na to o kojim se ciljevima
radi. Ako do toga doe, a politiki protivnici ponu da prete silom ili da
zapravo ak pribegnu sili i nasilju jedni protiv drugih, mir e u ozbiljnoj
25
Ova tvrdnja je potpune razraena u studi Tona Zwaana, Civilisering
en decivilisering. Studies over staatsvorming en geweld, nationalisme en
vervolging /kao u originalu/ (Civilizaca i odsustvo civilizace: prouavanje
naina formiranja drave i nasilja, nacionalizma i progona), (Amsterdam: Boom,
2001), str. 346-390.
35
meri biti naruen, to se moe ispoljiti u vidu politikih ubistava, estokih

ulinih nereda, teroristikih napada i drugih oblika politikog nasilja. Kada
se, u dovoljnoj meri, jednom pree prag nasilja, proces polarizace unutar
drutva ui e u novu fazu, postae mnogo ozbiljni i vei i bie mnogo
tee nai put kojim e stvari moi da se vrate u mnogo mirne stanje.
22. Kao tree, stanovnitvu u irem smislu, ili makar njegovim
veim delovima, nastanak takve krize, kao i destabilizaca i polarizaca
koje e uslediti, donee, izmeu ostalog, iskustva i oseanja sve vee
napetosti, nesigurnosti i straha. Takva oseanja mogu se javiti usled
drastinog pogoranja ekonomske situace na primer, zbog rapidnog
poveanja nezaposlenosti, iznenadnog gubitka linih prihoda i poveanja
rizika po linu imovinu u novcu ili u stvarima. Takva oseanja takoe
mogu biti naglaena onda kada se stekne utisak da drava i organizovane
snage koje imaju monopol nad nasiljem odnosno polica, sudstvo
i oruane snage vie nisu u stanju da garantuju i da zapravo vode
rauna o bezbednosti svojih graana i bezbednosti grupa kojima neki
smatraju da pripadaju. Sve vea konkurenca izmeu glavnih politikih
elita takoe moe da odigra svoju ulogu u svemu tome. Neki delovi
stanovnitva aktivno e uestvovati u masovnoj politikoj mobilizaci
i na taj nain e i sami postati deo procesa polarizace koji je u toku, a
kroz koji e se, izmeu ostalog, poveati mogunost da ljudi na pristalice
drugih politikih grupaca u zemlji ponu sve vie da gledaju kao na svoje
nepratelje, a ne na svoje sugraane. Susedi se tada mogu pretvoriti u
takorei potencalno opasne nepratelje.
23. Kad se to desi, proces polarizace e ponovo dobiti zamah.
Ljudi e razliito reagovati na sve veu materalnu i fiziku nesigurnost,
ali za mnoge od njih, sve vea nesigurnost e takoe podrazumevati sve
veu psihiku dezorentisanost i nesigurnost, zbog koje mnogi mogu
postati podloni uticaju radikalnih politikih ideja, kao i retorici, apelima i
obeanjima radikalizovanih politikih elita.
24. Na ovom mestu treba izrei nekoliko upozorenja. Prvo,
razvojni model novonastale krize, ozbiljne destabilizace i sve vee
polarizace politikih elita i nekih delova stanovnitva, kako je u glavnim
crtama naznaeno u prethodnom tekstu, nuno je veoma uopten. Kako
je do takvih dogaaja dolo u konkretnim sluajevima iz prolosti na
primer, u Osmanlskom carstvu, dve decene pre Prvog svetskog rata, u
Nemakoj, u periodu izmeu 1919. i 1932. godine, za vreme Vajmarske
republike, u Kambodi, u prvoj polovini 1970-ih godina, pre nego to su
Crveni Kmeri doli na vlast 1975. godine, i u Ruandi, u periodu izmeu
1990. i 1994. godine, pre nego to je vlast preuzeo radikalni reim Hutua
sasvim je druga pria i ne predmet rasprave u ovom izvetaju. Pored
istorskih razlika meu tim sluajevima koje su zaista prilino velike
cilj ovog modela je da, u irem smislu, ukae na sline dogaaje koji mogu
da dovedu do situaca u kojima zloini genocida mogu biti poinjeni.
Drugo, iako ovaj model ukazuje na nekoliko vanih uslova ili okolnosti
36
koje mogu dovesti do genocida, njime jo uvek ne precizirano koji faktori

i uzrone sile su odluujui za pojavu genocida i drugih masovnih zloina
koji su upereni protiv odreenih grupa.
4. Politiko rukovodstvo, drava i zloini genocida

25. Jedan takav odluujui faktor, koji bi se mogao smatrati treim
i veoma bitnim zajednikim elementom oko kojeg se strunjaci za genocid
uglavnom slau, jeste kljuni i presudni znaaj politikog ponaanja
nacionalnog politikog rukovodstva drave-drutva, kao i politike
odluke koje ono donosi. Suoene sa ozbiljnom krizom i destabilizacom,
koja bi zbog nje mogla uslediti, kao to je, u kratkim crtama, navedeno
u prethodnom tekstu, razliite politike elite, stranke i grupe u zemlji
mogu da se ujedine i da pokuaju da prebrode krizu kako najbolje znaju i
umeju. Istorski gledano, to se, na primer, esto deavalo u demokratskim
zemljama kojima je pretio rat, ili tokom perioda rata ili teke ekonomske
krize. Meutim, isto je tako mogue da kriza i destabilizaca u sutini
dovedu do jo vee nesloge, podela i polarizace politikih elita i (politiki
mobilisanih) delova stanovnitva. U takvim sluajevima, takoe se moe
desiti da, nakon perioda rastueg rivalstva i sukoba, a obino u nekakvoj
kombinaci masovne politike mobilizace, primene nasilja, zakulisnih
politikih intriga, jedna radikalna ili radikalizovana politika elita (ili
jedan njen deo ili struja) izbe na vrh odnosno uspe da se domogne
najviih politikih i upravnih poloaja u dravnoj organizaci. Upravo
to se desilo kada je Hitler postao nemaki kancelar, 1933. godine; kada je
radikalna struja politikog pokreta Ittihad ve Terakki /kao u originalu/ pod
rukovodstvom Envera i Talaata Pasje, silom preuzela vlast u Osmanlskom
carstvu, 1913. godine; kada je vojska Crvenih Kmera, pod vostvom Pola
Pota i drugih, zauzela Pnom Pen, 1975. godine i kada je jedna grupa
iz senke, sastavljena uglavnom od radikalnih Hutu oficira vojske, pod
vostvom pukovnika Thonesta Bagosore, preuzela vlast u glavnom
gradu Ruande, Kigalu, u noi 6. aprila 1994. godine.
26. im dou na vlast, na dravnom nivou, takvi radikalni i
nemilosrdni politiari i politike elite tada mogu temeljno da korumpiraju
dravnu organizacu, da je pretvore u de facto diktaturu i da iskoriste
sva sredstva moi koje drava ima na raspolaganju da bi ostvarili svoje
politike ciljeve. Jedan od tih ciljeva moe biti genocid nad odreenim
grupama ili manjinama, a u etiri upravo pomenuta sluaja, svakako se
radilo o genocidu. Posmatrano u ovom svetlu, genocidne politike, koje
namerno donosi politiko rukovodstvo, kao i sm genocid, poinju od
politikih odluka koje su donete na najviem dravnom nivou.26
26
Iznete su tvrdnje da, iako se ispostavilo da su utvrene demokrate koje
dobro funkcioniu do sada bile imune na genocid, postoji snana meusobna veza
izmeu radikalnih diktatura, bez obzira na to da li su one desniarske ili leviarske,
37
27. Presudni znaaj politikih odluka politikih vlasti na

centralnom nivou formulisan je na razliite naine. Neki autori, kao
to su Chalk i Jonassohn, kao i Horowitz, govore o genocidu od strane
drave i drugih organa vlasti ili od strane birokratskog dravnog
aparata. Kao to je Helen Fein primetila: Praktino svi uvaavaju
injenicu da je genocid prvenstveno dravni zloin.27 Drugi, meutim, u
ovom kontekstu vie vole da govore o vladajuoj eliti, politikoj eliti,
politikom establimentu (vladinom i nevladinom) ili o politikom
rukovodstvu. Dok jedna kategora autora eli da naglasi znaaj dravne
organizace (birokrate i organizovanih snaga koje imaju monopol nad
nasiljem) za i tokom sprovoenja politike genocida, druga kategora
autora eli da podvue injenicu da dravom rukovodi narod i da su
tu ne radi toliko o dravi kao instituci ili organizaci kao takvoj, koju
treba posmatrati kao koren zla, ve se mnogo vie radi o nainu na koju
odreene politike voe, njihovi pomonici i poslunici, koriste dravu.
28. Bez obzira na forumulacu, svi autori koji se bave
prouavanjem genocida naglaavaju da, kod pojave zloina genocida,
ukupna zapaanja, stavovi, ponaanje i odluke politikog rukovodstva
na centralnom nivou predstavljaju odluujui faktor. Genocid ne
spontani izraz mrnje meu zajednicama, koja postoji jo od davnih
vremena mada mogu postojati i takve vrste mrnje, a pod odreenim
okolnostima mogu ih raspirivati i hladiti politiki preduzetnici i ideolozi.
Genocid ne proistie ni iz praiskonskih oseanja naroda, koje vlada ili
politika elita ne u stanju da kontrolie. Drugim reima, genocid i drugi
masovni zloini koji su upereni protiv odreenih grupa nisu pojave koje
se razvaju odozdo nagore. Sigurno je da mnoga drutva zauzdavaju
ekstremistiki nastrojene pojedince i manje grupe, koje bi mogle biti
spremne i voljne da primene nasilje nad nedunim ljudima, a teke krize,
ratovi ili graanski ratovi esto pobuuju veliku ostraenost naroda,
ali te snage nikada same od sebe ne prerastaju u genocid. Ponekad, pod
odreenim uslovima, moe doi do sluajnih izliva neprateljstva ili ak
do pokolja ili pogroma, ali u normalnim uslovima, obino su drava
i njeni organi bezbednosti, pre svega polica i sudstvo, a, po potrebi,
i zloina genocida. Uporedi kod Barbare Har i Teda Roberta Gurra: Toward
Empirical Theory of Genocides and Politicides: Identification and Measurement
of Cases since 1945 /U pravcu empirske teore genocida i politikih ubistava:
utvrivanje i merenje sluajeva od 1945. godine/, International Studies Quarterly,
(1988), /br/ 32, str. 359-371; Helen Fein: Accounting For Genocide after 1945:
Theories and Some Findings, /Objanjavanje genocida nakon 1945. godine:
teore i neki nalazi/, International Journal of Group Rights /Meunarodni
asopis o pravima grupa/, (1993), /br/ 1, str. 79-106; Robert F. Melson, Revolution
and Genocide. On the Origins of the Armenian Genocide and the Holocaust
/Revoluca i genocid: o poreklu genocida nad Jermenima i holokausta/, (ikago/
London: University of Chicago Press, 1992).
27
Fein, Genocide /Genocid/,(1993), str. 12
38
i vojska, u stanju da zaustave, zauzdaju i sankcioniu takve oblike

masovnog politikog nasilja.
29. Kada dravni organi ne uspeju ili nisu voljni da to uine,
oni time podstiu i doprinose razvoju procesa genocida. Takvim
procesi podrazumevaju veliki broj rtava, kao i znatan broj poinilaca.
Ovo iznova ukazuje na kljunu ulogu politikog rukovodstva na
centralnom nivou u izvrenju zloina genocida. Zloini genocida
deavaju se odozgo nadole. Na osnovu istraenih sluajeva zloina
genocida u 20. veku serija strukturnog i sistematskog nasilnog
iskorenjivanja i dogaaja u kojima je primenjeno nasilje, kao i
deportacije i pokolji koji su izvreni na irem poduju i tokom dueg
vremenskog perioda moe se izvesti zakljuak da se takvi zloini
dogaaju uz znanje, saglasnost i uee dravnih organa.
30. Takva saglasnost i takvo uee mogu se javiti u razliitim
oblicima, pa je najbolje da se posmatraju kao kontinuum. S jedne strane,
to moe da bude eksplicitna i javna politika, koja je rezultat (obino
tajne) strateke odluke najviih organa vlasti o ostvarivanju odreenih
politikih, ideolokih ili ekonomskih ciljeva. S druge strane, ta politika
moe biti prikrivenija, implicitnija i tajnovitija. U tom sluaju, stvarni
poinioci zloina genocida deluju uz tolerisanje, sauesnitvo i
preutno odobravanje drave. esto je primeeno da ova dva oblika
mogu da se nadoveu jedan na drugi. Primenom takozvanog metoda
tipinog za ideal, uoeno je se proces progona i genocida odvija
u nekoliko faza.28 Kao prvo, mora da se definie ciljna grupa; kao
drugo, mora da se izvri eksproprijacija imovine pripadnika te grupe;
kao tree, oni moraju da budu koncentrisani /na jednom mestu/; kao
etvrto, moraju da budu deportovani; i, na kraju, znaajan broj njih
mora da bude ubijen. Iako, u stvarnosti, ove faze mogu vrlo brzo da
odvijaju jedna za drugom, u zavisnosti od okolnosti, uoeno je da prve
faze procesa progona mogu da se odvijaju sasvim javno, dok su kasnije
faze, u najveem broju sluajeva, obavijene velom tajnosti. Meutim,
bilo je i drugih sluajeva: na primer, genocid u Ruandi, koji je trajao
otprilike tri meseca, od poetka aprila 1994. do jula iste godine,
javno je najavljivan na sav glas, u velikoj meri se odvijao na javnim
mestima irom te zemlje i u njemu su uestvovali mnogi obini ljudi
i (gotovo) svi su to mogli da vide.29 Takoe se napominje da stvarno
ubistvo i ubijanje, kao krajnju fazu u procesu genocida, mogu da
poine dravni agenti, a esto i pripadnici specijalnih jedinica policije,
28
Na primer, kod Raula Hilberga, The Destruction of the European Jews

/Unitenje Jevreja u Evropi/, (Njujork: Harper & Row, 1984 (1961)), str 32-32.
29
Uporedi: Grard Prunier, The Rwanda Crisis. History of a Genocide
/Kriza u Ruandi: istora jednog genocida/, (2002), str. 192-280; Philip Gourevitch,
We wish to inform you that tomorrow we will be killed with our families. Stories
from Rwanda /Obavetavamo vas da e sutra ubiti nas i nae porodice. Prie iz
Ruande/, (London: Picador, 2000 (1998)).
39
odnosno pripadnici vojske, koji su stavljeni u poseban poloaj i koji su

izuzeti iz primene principa vladavine prava, kao i iz uobiajene vojne
discipline, ili ih, pak, mogu poiniti pripadnici specijalnih pomonih ili
paravojnih snaga, koji su neposredno povezani sa dravnim organima
vlasti na centralnom nivou. Takve grupe ili bande su, na primer,
odigrale veoma znaajnu ulogu za vreme genocida nad Jermenima,
kao i u Ruandi.
31. Trei zajedniki element iz analiza zloina genocida ukazuje
na nekoliko vanih loginih zakljuaka. Jedan od tih zakljuaka jeste
da, kad se radi o genocidu i drugim masovnim zloinima uperenim
protiv odreenih grupa, uvek su najvii dravni organi odgovorni za
ono to se deava tokom procesa genocida, i to zbog:
svog direktnog i aktivnog uea u prisilnom iskorenjivanju,
deportaciji i ubijanju ljudi (odnosno u planiranju svega toga);
tajnog i preutnog sauesnitva;
(samo u hipotetinom smislu) nepreduzimanja nikakvih
mera, ime su prenebregnuli prava i ivote velikog broja graana i
zapravo odobrili genocid koji se vri.
32. Jo jedan logian zakljuak jeste taj da dela genocida,
koji su poinili pojedinci, manje grupe, jedinice ili bande, ne mogu
pojedinano da se posmatraju i procenjuju, odvojeno jedna od drugih
i takorei izolovano. Sasvim suprotno, bolje je da se pojedinana dela
posmatraju i shvataju kao sastavni deo ukupne situacije na jednom
podruju ili u jednoj zemlji (odnosno nekom njenom delu), tamo
gde su se desila, unutar vee celine dominantne strukture vlasti i
moi. Konkretni sluajevi zverstava, pokolja, silovanja, izuzetno
brutalnog poniavanja rtava, kao i materijalnog razaranja, muenja
i ubijanja, svakako se mogu pojedinano analizirati, ali ih isto tako
treba posmatrati i u odnosu na pozadinu strukture vlasti. Zahvaljujui
odlukama donetim na najviem nivou, bilo da se one pojave u obliku
eksplicitnih nareenja bilo da se preutno podrazumevaju, pojedinci
i grupe na srednjim (na primer, regionalnim) ili na niim (na primer,
lokalnim) nivoima vlasti imaju priliku i mogu da dou do sredstava
da tako postupaju, a da to prou nekanjeno. tavie, oni su esto
podstaknuti trenutnom politikom retorikom i isto tako dobijaju
materijalnu nagradu za svoja dela. Upravo zahvaljujui svom poloaju
u ukupnoj hijerarhiji vlasti i moi u o jednoj zemlji, oni takorei
imaju ovlaenja da se ponaaju nemilosrdno i bezobzirno, a ta
hijerarhija, po svojoj prirodi, ne mora da bude iskljuivo birokratskoadministrativnog ili vojnog karaktera, ve moe da bude i uoptenija
i neformalnija. Zahvaljujui takvim ovlaenjima, ljudi mogu i hoe
da ine stvari koje nikada ne bi ni pomislili da uine kad bi pojedinano
morali da snose punu odgovornost za svoje postupke, u normalnim
politikim i pravnim okolnostima. Ovi uvidi mogu se povezati sa
sledeim odeljkom izvetaja.
40
5. Proces genocida, planiranje i podela poslova

33. U svojoj definici genocida, Helen Fein je naglasila da
genocid podrazumeva kontinuirane postupke /kao u originalu/ od strane
poinilaca.30 Genocid ne predstavlja zaseban dogaaj niti pojedinano delo,
ve je on mnogo adekvatne konceptualizovan u vremenu i prostoru kao
proces, kao meusobno povezani niz razliitih dela poinjenih od strane
prilino velikog broja meusobno zavisnih ljudi, koji su, na organizovan
nain, delovali kao pojedinci ili kao grupa. Ovo bi se moglo smatrati
etvrtim znaajnim zajednikim elementom mnogih analiza genocida.
Proces genocida predstavlja niz dogaaja koji se odvaju prema odreenom
obrascu, za koji se moe uoiti da ima svoje faze, i kojeg odlikuje izvesna i
njemu svojstvena unutranja logika. Procesi genocida imaju svoj poetak,
strukturisan tok i svoj kraj, koji nastupa pod odreenim okolnostima.
34. Ne postoje sluajni ili nenamerni zloini genocida. Kao to je
konstatovano u prethodnom odeljku, proces genocida potie od odluke
ili od paketa konstitutivnih odluka politikog rukovodstva na centralnom
nivou odreene drave-drutva. To rukovodstvo donosi odluku da pokrene
politiku genocida, mada takva odluka moe da se pojavi u raznoraznim
oblicima. Takve odluke izuzetno retko postoje u pisanoj formi. Odluke
se donose usmeno, a zatim se dalje prenose niim nivoima herarhe,
i to iskljuivo usmenim putem. Kako su strunjaci za genocid temeljno
dokazali, poinioci genocida na svim nivoima odgovornosti obino
se slue uvenim jezikom, zakamufliranim izrazima i eufemizmima,
da bi prikrili svoje prave namere, kao i sutinu postupaka na koje se
izdata nareenja odnose. Ovde veoma znaajnu ulogu ima preutno
podrazumevanje, a, u razliitim okolnostima, novajle u poslu veoma
brzo ovladavaju tim jezikom, a isto tako naue i da ute, kad je to potrebno.
Taj uveni jezik koristi se ne samo da bi se od radoznalaca sa strane sakrilo
ono to se zapravo radi i da bi se ta dela u najveoj moguoj meri drala
u tajnosti, ve on takoe slui potrebama samih poinilaca, jer, time to se
ne imenuju planirana dela niti ono to se zapravo deava, poinioci mogu
da izbegnu da u potpunosti postanu svesni svojih postupaka ili ak mogu
da poveruju da ti postupci (ili njihov udeo u njima) nisu sasvim stvarni.
tavie, to se tie samih rtava, uz pomo jezika koji se koristi, od rtava
se moe sakriti ono to e se dogoditi, a to takoe moe doprineti da sami
poinioci prestanu da posmatraju rtve kao ljudska bia, na primer, kad
se za ljudska bia koriste izrazi komadi ili paketi, ili kad se ubanje
ljudi naziva posebnim tretmanom ili jednostavno poslom.31 Moglo
30
Helen Fein, op. cit, str. 24.

Robert Jay Lifton, The Nazi Doctors. Medical Killing and the Psychology
of Genocide /Nacistiki lekari: ubanje primenom medicinskih eksperimenata
i psihologa genocida/, (London: Macmillan, 1986), naroito str. 192-213; Ervin
Straub, The Roots of Evil. The Origins of Genocide and Other Group Violence
31
41
bi se pretpostaviti da su najvii rukovodioci koji uestvuju u prvoj fazi

odluivanja veoma svesni toga da su njihove odluke, po svojoj prirodi,
neuvene, ekstremistike i duboko zloinake.
35. Prve odluke da se zapone politika genocida, kao i prva
nareenja izdata funkcionerima ispod najvieg nivoa vlasti, kao i onima
na srednjem nivou, bez obzira da li se radi o administrativnim, vojnim ili
policskim zvaninicima ili voama paravojnih formaca, ne samo to se
obino prenose iskljuivo usmenim putem, ve mogu biti i dosta dobro
upakovane tako da zvue prilino uopteno. Sasvim otvoreno reeno,
zloin genocida ima za cilj da se neko otarasi (odreenih kategora)
ljudi, da se oni uklone, a ukupna strateka odluka o tome moe biti
ba ta izjava. Odreeni ljudi moraju biti iskljueni i izbaeni iz nee
drave, drutva, zemlje, teritore, iz neeg sela, malog ili velikog grada,
sa neeg podruja, iz nee pokrajine ili regiona, a prva generika,
strateka odluka o tome moe da se sastoji od samo dva elementa, od
grubog pojmovnog izdvajanja ciljne grupe ili kategore (Jermeni,
Jevreji, Cham /kao u originalu/ /starosedeoci Kambode i Vetnama,
koji su pod snanim uticajem indske kulture/, Vetnamci, Tutsi,
novi ljudi, intelektualci, kulaci) i od izraene elje ili nareenja
da se otarase njih. Kako se vri precizno definisanje, svrstavanje u
kategore, pojmovno izdvajanje i obeleavanje jedne ili vie ciljnih grupa?
Donoenje odluke o tome kada, gde, kako, kojim tempom i na kojim
podrujima to treba da se uradi i planira se da se uradi u budunosti,
preputeno je posebnim i proverenim monicima ili ovlaenim agentima
/posrednicima/. Oni su ti koji vre precizne pripreme i prave planove i na
taj nain aktiviraju razne vrste (dravnih) agenca i organa, a eventualno, i
privatnih firmi i organizaca, koje e uestvovati u celom poduhvatu. Oni,
sa svoje strane, obino biraju svoje pomonike, poslunike i osoblje sa niih
nivoa, u koje imaju poverenja, a koji e morati da obave prljavi deo posla,
ako do toga kasne doe.
36. Ovo donekle baca svetlo na proces pripremanja i planiranja
zloina genocida. Kad se donese prva generika odluka (ili vie njih),
mogu se javiti neke veoma uoptene i neodreene odluke, od kojih neke
ak spadaju u domen fantastike, u vezi s tim kako dalje postupati. Te
ideje uglavnom ukazuju na odreeni opti pravac: (prisilno) iseljavanje,
ostali vidovi proterivanja pripadnika jedne ili vie ciljnih grupa, mere
raseljavanja, razni oblici teke negativne diskriminace, mere prisile koje
nisu precizirane, itd. Meutim, ne postoji nedan detaljan i realan plan
za to, ne postoji scenario kako e postepeno da se odva, a kamoli projekat
o tome ta treba uraditi da bi se neko otarasio odreenih kategora ljudi.
Tipino je da detaljne pripreme i planovi dobaju svoj oblik tek onda kada
se donese jedna ili vie odluka o generalnoj politici. Proces planiranja
/Koreni zla: poreklo genocida i drugih oblika grupnog nasilja/, (Kembrid/
Njujork: Cambridge University Press, 1989), str. 28-33, 67-78, 128-150.
42
razva se kroz vreme, a sprovodi ga nekoliko nadlenih i ovlaenih

agenata /posrednika/ i organizaca (ili neki njihovi delovi) na razliitim
nivoima, i on podrazumeva saradnju i konkurencu, sa svim problemima
oko koordinace, koji obino prate svaki poduhvat velikih razmera. Svaki
agent /posrednik/ i svaka organizaca koja uestvuje u tome, u relativnom
smislu, uiva odreeni stepen autonome i odreenu slobodu u planiranju
i delovanju, to ponekad namee blisku saradnju izmeu razliitih agenata
/posrednika/ i organizaca, a to, u nekim sluajevima, moe da dovede i do
nesuglasica i tvrdoglavih sukoba meu njima. Planiranje se takoe razva
putem procesa uenja kroz rad, tako da poinioci polako napreduju,
korak po korak, mada mogu napredovati i naglo, prema ispunjenju
svojih ciljeva, tako to e odabrati i zadrati uspene metode, a odbaciti
neuspene naine i metode.32
37. Na taj nain, proces genocida doba zamah, izlazi iz poetne
faze i napreduje kroz proces planiranja i kroz prve organizovane napore
da se ti planovi realizuju u praksi, ka sledeoj fazi, u kojoj sve vie postaje
realnost. To je proces kojim se upravlja, on je organizovan i manje-vie
koordinisan. Kao to su strunjaci za genocid dokazali, genocidna dela i
postupci tada veoma brzo prelaze u rutinu. Proces planiranja postaje sve
intenzivni, planovi se sve vie sprovode u praksi, a na osnovu toga, stie se
praktino iskustvo i obezbeuju se sredstva i metode, koje e se sistematski
primenjivati u praksi, a onda e se mere prisile i pojedinani pokolji, koje
su se, u poetku inile sluajnim, takorei sve zbiti u jedan genocid, u
sistematski i krajnje brutalan progon odreenih kategora stanovnitva. Na
neki nain, genocid doba ubrzanje poput zamajca. U poetku je potrebno
uloiti dosta energe i napora da bi se pokrenuo, ali im proe prva faza,
toak se okree sve bre i bre dok ne postigne maksimalnu brzinu i ne
nastavi nesmetano da se okree. To ipak ne znai da u procesu genocida
vie nee biti nikakvih prepreka i potekoa, ali e one, najverovatne,
biti savladane, a ceo proces dobie svoju strukturnu dinamiku, dok e
sve ukljuene strane kako poinioci tako i rtve, mada na sasvim razliite
naine postati manje-vie povezane s njim.
38. to se tie poinilaca, moe se uoiti slinost sa grupom
ljudi koji zapoinju uobiajenu kareru kriminalaca. Jedan zloin vodi
drugom, mnogo teem zloinu, koji opet vodi ka treem, jo teem, i tako
unedogled. Ljudi koji su u njega umeani sve vie zapadaju u kriminal,
znaju ta je ko uradio, pa e biti sve vie stvari koje e morati da kru.
Za njih e biti gotovo nemogue da se vrate zakonitom nainu ivota, a
meusobno poverenje i nepoverenje postae veoma znaajno za nastavak
njihovih aktivnosti, a, budui da se radi o tekom kriminalu, verovatno i
za to da ostanu ivi. U toku takvog procesa, oni e jedni drugima postati
sauesnici, a onda e svakom od njih biti jo tee da sve to napuste. Pokuaj
32
Mnogi konkretni primeri mogu se nai, na primer, kod Hilberga, op.
cit, (1984).
43
da se izae iz tog vrzinog kola ak moe biti kanjen smru. to su zloini

tei, njihovi poinioci se sve vie dre zajedno, ime se umanjuju anse bilo
pojedinaca bilo grupe za povratak /potenom ivotu/.
39. Sve ovo takoe ima neke veze sa zavretkom procesa genocida.
Kad se ti procesi jednom pokrenu, isti ljudi koji su ih zapoeli teko da
e moi ili nikako nee moi da ih zaustave. Iz raznoraznih razloga i
u zavisnosti od raznih okolnosti i uslova, moe da doe do izvesnog
poputanja, moda i kanjenja ili ak i povremenih prekida u procesima
genocida, ali, u veini sluajeva, oni bivaju konano zaustavljeni tek
nakon estoke vojne intervence spolja. Genocid nad Jermenima okonan
je tek 1918. godine, kad je Turska izgubila rat, a saveznike trupe ule u
prestonicu, i kad je veina najvanih kljunih voa pobegla u Nemaku
(iako se taj genocid kasne ponovio u nekoliko navrata). Genocid nad
Jevrejima okonan je tek kada su saveznike trupe potpuno zauzele
Nemaku i konano porazile genocidni reim nacionalsocalista. Genocid
u Kambodi u velikoj meri je okonan tek kada je vetnamska vojska s
uspehom izvrila invazu na tu zemlju i kad su preostale voe Crvenih
Kmera pobegle u dunglu, na granici sa Tajlandom, dok je genocid u
Ruandi prestao tek onda kada su snage Patriotskog fronta Ruande (RPF)
/kao u originalu/ zauzele vei deo zemlje, ukljuujui glavni grad, i
kada su pripadnici vodeeg radikalnog, genocidnog /kao u originalu/
reima Hutua bili primorani da pobegnu u severoistoni Kongo, kao i na
druga mesta u Africi, Evropi i Sjedinjenim Dravama. Kao to se vidi iz
ovih primera, genocidna dela retko kada bivaju zaustavljena od strane
unutranjih snaga, ve najee od strane spoljnih snaga, koje tada
obino moraju da plate visoku cenu za svoju intervencu.
40. Poslednja napomena u ovom odeljku odnosi se na podelu
poslova izmeu poinilaca zloina genocida na razliitim nivoima.
Strunjaci koji se bave prouavanjem genocida dokazali su da politiko
rukovodstvo na centralnom nivou, dakle, oni koji donose odluke na
najviem nivou, obino upravo samo to i rade. Oni donose opte odluke,
ali obino ne uestvuju u daljoj razradi detaljnih planova i priprema, niti
aktivno uestvuju u samom izvravanju optih nareenja na terenu. Oni
lino ne uestvuju u poniavanju, terorisanju, silovanju, iskorenjivanju,
deportaci, muenju i ubanju pripadnika jedne ili vie ciljnih grupa.
Oni retko kad direktno prisustvuju takvim dogaajima. Iako ih njihovi
autanti i zamenici obino obavetavaju, usmenim, a ponekad i pismenim
putem, o tome kako napreduju konkretni genocidni postupci, kao i proces
genocida u celini, oni neposredno ne uestvuju vie u tome. Njihova
uloga u procesu genocida uglavnom se sastoji u trasiranju opteg pravca,
zapoinjanju, u optem smislu, i otvaranju mogunosti, kao i u davanju
legitimiteta i, u irem smislu, obezbeivanju sredstava, a za sve to koriste
ovlaenja koja imaju na poloaju na kojem se nalaze, kao i zahvaljujui
svojoj priznatoj pozici voe. Oni tim procesom bukvalno rukovode na
daljinu. Naravno, oni mogu da podstaknu ljude, javno ili u etiri oka,
44
da ponu da preziru i mrze (pripadnike) jedne ili vie ciljnih grupa i da

budu spremni da preduzmu mere protiv njih, ime doprinose razvoju
(potencalno) genocidne situace. Kao to e se pokazati u sledeem
odeljku, njihov radikalan ideoloki stav u javnosti obino ima znaajan
uticaj na pojavu zloina genocida.
41. Takoe se moe rei da se upravljanjem na daljinu slue
rukovodioci na viim i srednjim nivoima dravne vlasti, kao i druge
organizace u herarhi, koje uestvuju u procesu genocida. Zvaninici
i funkcioneri na srednjem nivou vlasti mnogo su neposredne ukljueni
u sve to, mada moe da se desi da oni ipak uspeju da se, u velikoj meri,
dre podalje od krajnje faze u tom procesu. U konanoj fazi, regionalni i
lokalni komandanti, kao i nii slubenici administrace i pripadnici vojske,
police i paravojnih snaga, aktivno e uestvovati u obavljanju prljavog
posla, u samom iskorenjivanju, terorisanju, poniavanju, deportovanju,
silovanju, muenju i ubanju ljudi.
42. Oigledan paradoks lei u tome da oni koji imaju najvei
uticaj na ovaj proces u celini na pokretanje, zapoinjanje, vrenje optih
priprema i pravljenje optih planova, nadgledanje i upravljanje zapravo
sami ne vre nasilje koje je za to potrebno, dok oni koji vre nasilje obino
imaju mnogo manje veze sa pripremanjem, planiranjem i koordinacom,
jer se njihov posao uglavnom iskljuivo svodi na to da budu izvrioci.
Iako ovi drugi mogu biti uhvaeni na delu, ovi prvi, ljudi iz senke, bez
sumnje snose mnogo veu odgovornost za politiku i proces genocida, ali
oni u veini sluajeva kroz istoru i to sve donedavno esto uopte ne
budu uhvaeni.33
43. Bez obzira na zamrenu podelu poslova, unutar kategore
poinilaca genocida, i na relativnu autonomu koju (gotovo) svaki od njih
ima, svi poinioci na razliitim nivoima povezani su manje-vie zajednikim
oseajem za svrhu i nameru, a to je da se oslobode nepoeljnih. Da bi to
mogli da izvedu, potrebna im je vrhovna vlast, ali vlast, organizaca i
odgovarajui metodi nasilja, sami po sebi, nisu dovoljni za to. Gotovo sve
istorske i socioloke stude, koje se bave zloinima genocida, ukazuju na
presudni znaaj nekakvog oblika zajednike i jedinstvene ideologe.
6. Zloini i ideologa genocida

44. Veina strunjaka za genocid se slae da ideologa ima
najveu ulogu u procesima genocida, kao i da nju treba posmatrati
kao znaajnu uzronu silu. Ona se moe smatrati petim zajednikim
elementom i uvidom. Sasvim sigurno, odluku o politici genocida donose
odreeni ljudi, odreeni monici u dravi i oni pokreu, zapoinju i
odravaju proces genocida, u saradnji sa mnogim drugim licima, koji
33
Leo Kuper, The Prevention of Genocide /Spreavanje genocida/,

(New Haven/London: Yale University Press, 1985), str. 173-194.
45
dolaze iz razliitih oblasti i sa razliitih nivoa drave-drutva. Genocid

i drugi masovni zloini upereni protiv odreenih grupa sastoje se iz
meusobno povezanih i organizovanih neprateljskih postupaka, koje
neka meusobno organizovana ljudska bia sprovode nad odreenim
kategorama drugih ljudskih bia. Meutim, to kako ljudi postupaju i
zato postupaju na odreeni nain u velikoj meri zavisi i oblikuje se prema
njihovoj kulturi i civilizaci, u irem smislu, kao i prema ideologi kojoj su
oni, u uem smislu, privreni.
45. Opti pojam ideologe dosta je sloen i sadri u sebi razna
znaenja, mada je antropolog Cliord Geertz iskovao jedno znaenje
koje, na ovom mestu, moe da poslui da se neke stvari pojasne.34 Prema
Geertzovom miljenju, najbolje je da se ideologa posmatra kao orentir:
kao niz manje ili vie povezanih ideja, na osnovu kojih ljudi mogu da
shvate esto zamagljenu drutvenu stvarnost koja ih okruuje i da se u
toj stvarnosti ponaaju onako kako moda smatraju da je treba. Ideologa
obino sadri dagnozu i terapu, model sveta onakvog kakav jeste, kao
i model sveta onakvog kakav bi trebalo da izgleda. Ona ljudima govori
neto o sadanjem stanju stvari u njihovom drutvu (a esto i ire u svetu)
i ukazuje im na to kako treba da se ponaaju da bi ostvarili boljitak u
budunosti. Ideologa usmerava ljude i daje im smisao, omoguava im
da shvate drutvenu stvarnost, koju je esto teko dokuiti, a koja, pored
toga, moe da bude pretea, naroito u nesigurnim vremenima. U skladu
s tim, potreba za (novom) ideologom obino raste onda kada dravedrutva uu u period sveobuhvatnih politikih, ekonomskih i drutvenih
promena, na primer, u doba teke krize, revoluce ili (graanskog) rata,
kada moe da doe do novih pojava i dogaaja i kada drutveni odnosi
u jednom drutvu prolaze kroz korenite promene, a stari naini, koji
su nekada pruali oseaj smisla i svrhe, kao da gube svoju vrednost ili
zapravo vrlo brzo postaju zastareli.
46. Prema tvrdnjama iznetim u gorenavedenom treem odeljku,
zloini genocida se sada deavaju u doba ozbiljne i uporne krize. Tokom
trajanja procesa destabilizace, polarizace i prateeg gubitka mira, razni
sukobljeni politiari i pripadnici politikih elita iskoristie ideje i ideologe
da bi ojaali svoje poloaje moi i dali im legitimitet, da bi mobilisali
pristalice i trasirali pravac u kojem smatraju da bi eljeni postupci i dogaaji
trebalo da se odvaju. Moe biti da oni sami iskreno veruju u ideologu
koju propagiraju, ali, isto tako, moe biti da oni te ideje koriste na jedan
mnogo cinini nain, samo zato to misle da e uz pomo njih ostvariti
svoje ciljeve na primer, da steknu vlast (ili jo veu vlast) ili da ostanu na
34
Cliord Geertz: Ideology as a Cultural System /Ideologa kao sistem
kulture/, u, id, The Interpretation of Cultures /Tumaenje kultura/, (Njujork:
Basic Books, 1973), str. 193-233. Radi uvida u konkretne stude koje se bave
kulturnim aspektima genocida, vidi, Annihilating Dierence. The Anthropology
of Genocide /Razarajua razlika: antropologa genocida/, (prir) Alexander
Laban Hinton, (Berkeley/London: University of California Press, 2002).
46
vlasti. Meutim, oni e ideje koristiti onako kako im odgovara, bez obzira na
njihovu istinsku vrednost, a te ideje, iznad svega, imaju za cilj da pridobu,
po mogunosti, strastvenu podrku njima i njihovim politikama. Tako e se
oni pobrinuti da privuku miljenja, oseanja i zapaanja za koja osnovano
smatraju da ve postoje kod njihovih (potencalnih) pristalica i sledbenika.
47. Ideologe na koje se pozivaju u poetku mogu da obuhvate
itav niz raspoloivih politikih ideja, ali, sa produbljivanjem krize i
nastavljanjem procesa polarizace, umerene i razumne ideje (kao i
politiari koji se za njih zalau) neizbeno e nestati, dok e radikalne
ideje (kao i njihovi promoteri) postajati sve uticajne. U velikoj meri e se
izgubiti zlatna sredina, kako u politici tako i u drutvu.35
48. U raznim oblicima radikalnih ideologa istaknuto mesto
zauzima nacionalizam, delimino zbog toga to je uoeno da se kriza
odva u nacionalnim razmerama, delimino zbog toga to nacionalizam
kao ideologa moe da ima veliki broj pristalica u svim oblastima,
slojevima i klasama drutva, a delimino zbog prirodne naklonosti
izmeu nacionalizma i politikog (i vojnog) rukovodstva (odnosno onih
koji na njega polau pravo), a i zbog toga to nacionalistika ideologa
prua obilje mogunosti da se igra na kartu pojedinanih ili kolektivnih
oseanja /nacionalnog/ ponosa, identiteta i smisla kod irih slojeva
stanovnitva.36 Od raznoraznih oblika nacionalizma, koji se obino
kreu u rasponu od umerenog patriotizma i graanskog nacionalizma,
s jedne strane, do radikalnog i ponekad ekstremnog (rasistikog)
etniko-kulturnog nacionalizma, s druge, ova druga varanta obino
postaje dominantna, iako samo privremeno. U istori se to desilo u
etiri sluaja, koji su u prethodnom tekstu vie puta pominjani, a to su:
nacionalsocalizam /nacizam/ u Nemakoj, nakon 1933. godine, turski
radikalni nacionalizam, nakon 1913. godine, ekstremni nacionalizam
Hutua, od 1990. godine naovamo, pa ak i sluaj u Kambodi, kad su
Crveni Kmeri preuzeli vlast 1975. godine. Iako se ovaj poslednji sluaj
isprva esto tumaio kao poseban sluaj komunistikog i maoistikog
radikalizma, u novim studama se istie da je na mnoge politike
rukovodstva, a naroito na politiku genocida, umnogome uticao etniki
nacionalizam Kmera.37
35
Uporedi kod Lea Kupera, The Pity of It All. Polarisation and Racial and
Ethnic Relations /Sva trageda polarizace i rasnih i meunacionalnih odnosa/,
(London: Duckworth, 1977).
36
Uporedi kod Tona Zwaana (2001), op.cit, str. 86-105.
37
David Chandler, The Tragedy of Cambodian History. Politics, War, and
Revolution since 1945 /Trageda u istori Kambode: politika, rat i revoluca od 1945.
godine/, (New Haven/London: Yale University Press, 1991); Ben Kiernan, The Pol Pot
Regime. Race, Power, and Genocide in Cambodila under the Khmer Rouge 1975-79
/Reim Pola Pota: rasa, mo i genocid u Kambodi za vreme vlasti Crvenih Kmera,
1975-1979/, (New Haven/London: Yale Universtiy Press, 2002, drugo izdanje).
47
49. Dugoroan drutveni proces stvaranja nace, izmeu ostalog,

predstavlja proces neeg ukljuivanja u drutvo i iskljuivanja iz njega,
a, na isti nain, radikalni nacionalizam predstavlja ideologu ukljuivanja
i iskljuivanja, to, na kraju, predstavlja ideologu napada i odbrane.38
Kao to je prethodno reeno, kad se radi o stanju teke krize, dagnoza
radikalne nacionalistike ideologe e u svakom sluaju u sebi sadrati
definicu stanja, gruba i pojmovna podela nace na grupu koju
inimo mi i na obino izrazito negativnu definicu onih koji navodno
predstavljaju neprateljsku grupu koju ine oni nepratelji, za koje
se smatra da su krivi za stanje u koje je naca navodno zapala. Pored toga,
dagnoza e takoe ukazati na terapu. Tipino je da se koristi retorika i
da se daju obeanja da e naca doiveti spasenje i iskupljenje onda kada
se svi budu posvetili nacionalistikoj stvari, kada se naca bude oistila od
tuinskih elemenata i kada unutranji i spoljni protivnici i nepratelji
budu poraeni. Bez obzira na konkretne okolnosti i uslove, apostrofirae
se klasini nacionalistiki kredo o politikoj autonomi, nacionalnom
jedinstvu i navodno homogenom, kolektivnom kulturnom identitetu.
50. Radikalna nacionalistika definica stanja obino sadri
kratak pregled trenutne krize, koji se svodi na ideju da drugi ljudi
omalovaavaju i diskriminiu nacu, da je naca u (nedavnoj) prolosti
nepravedno izgubila mo i presti i da joj, u neposrednoj budunosti,
prete jo tei gubici. Kao argument za to, govorie se da su u ugroeni
njeni vitalni interesi, njena bezbednost, kao i njen ponos, identitet i smisao,
a moda ak i puko fiziko postojanje. Isto tako /e se govoriti da/ naca
ne nimalo kriva za sve to to se desilo. Nacionalna grupa mi najee
se opisuje kao grupa koju ine poteni, vredni i ispravni ljudi, koji su
uvek ispunjavali svoju dunost i koji ne trae nita vie od onoga to im
realno pripada, ali koje, navodno mona grupa onih na razne naine
ugroava i preti im, a da to ovi prvi niim nisu izazvali. Iako jedan deo
ove dagnoze moe biti realan, on obino predstavlja meavinu istorskih
injenica, poluistina, ispredanja mitova i oseanja netrpeljivosti, koja moe
snano da privue mnoge ljude koje je takva kriza snala. Nacionalistika
ideologa im daje objanjenje za to to se deava, obezbeuje im okvir
uz pomo kojeg e moi da razumeju svoju pojedinanu i kolektivnu
sudbinu, kako prolu tako i sadanju, a za one koji budu usvojili radikalan
nacionalistiki nain razmiljanja, otvaraju se mogunosti za sadrajno i
svrsihodno delovanje.
51. Upravo u tom trenutku, takav sistem kolektivnih uverenja
moe postati opasan za odreene grupe koje ine oni, ostali, za koje
se smatra da ne pripadaju naci, ve, koji se, nasuprot tome, pod pritiskom
krize koja traje, sve vie definiu kao prekora i prezira vredni nepratelji,
38
Ton Zwaan, Civilisering en decivilisering. Studies over staatsvorming
en geweld, nationalisme en vervolging /kao u originalu/ (Civilizaca i odsustvo
civilizace: prouavanje naina formiranja drave i nasilja, nacionalizma i
progona), (Amsterdam: Boom, 2001), str. 81-83.
48
koji su krivi za sve. Snano poistoveivanje sa sopstvenom nacom lako

moe ide ruku pod ruku sa snanim nepoistoveivanjem sa (pripadnicima)
drugih naca i nacionalnih grupa i izdajicama u sopstvenim redovima.
Sistemi kolektivnih nacionalistikih uverenja mogu da pobude mrnjom
ispunjene kolektivne fantaze, koje lukavi politiari mogu da kanaliu u
razliite oblike kolektivnog delovanja, kao i u politike koje su uperene
protiv autsajdera, od kojih im navodno preti opasnost, bez obzira na to
o kome se radi i na koji nain su oni pojmovno obeleeni. Upravo u tome
se i nalazi veza izmeu takve radikalne nacionalistike ideologe, politike
genocida i zloina genocida.
52. Sa ekstremno nacionalistikog stanovita, treba napasti ljude
koji navodno predstavljaju pretnju, pripadnike manjina ili na neki drugi
nain pojmovno izdvojenih kategora ili grupa unutar stanovinitva u celini.
Budui da se oni zamiljaju kao olienje apsolutnog zla, kao osnovni uzrok
svih problema sa kojima se naca suoava, kao neko ko predstavlja najveu
pretnju njenom daljem postojanju i procvatu, protiv njih je dozvoljeno
preduzeti sve mere. tavie, budui da su okarakterisani kao olienje zla,
na njih se vie ne gleda kao na ljudska bia, a uobiajene moralne obaveze
prema njima, kao ljudskim biima, prestaju da vae. Oni su stavljeni van
zakona, i to u najirem moguem smislu, i treba ih iskljuiti, terorisati,
oduzeti im imovinu, iskoreniti ih, proterati, oterati to dalje iz zemlje, i, na
kraju, u najekstremnim sluajevima, ubiti. Kao to je Leo Kuper zapazio:
Ideoloka dehumanizaca rtava predstavlja nepromenjivu odliku,
a kroz masovni pokolj /nad njima/, porie se da su i oni ljudska bia. To se
ispoljava i u nainu na koji se postupa sa rtvama, u odlaganju njihovih tela,
u opscenom skrnavljenju leeva. esto postoje rituali poniavanja, kojima
se, uz brutalan prezir, namerno odbacuju najdublje ljudske vrednosti, kao
i najdublja oseanja ljudske privrenosti. Tako se muenje mukaraca vri
pred oima njihovih supruga i dece, viestruko silovanje ena vri se u
prisustvu lanova njihovih porodica, ubaju se deca u naruju svojih majki,
a potencalne rtve pod prisilom moraju da ubaju druge rtve, svoje
sapatnike, i to na najstrane mogue naine.39
Najee, u stvarnosti, pojedinci i grupe koje su meta genocida,
sasvim sigurno ne predstavljaju ili jedva da predstavljaju ikakvu pretnju
postojanju nace, a kamoli da su odgovorni za probleme sa kojima se ona
suoava, niti, pak, predstavljaju otelotvorenje apsolutnog zla. Meutim,
stvar je u tome da, kada radikalno i nacionalistiki nastrojeno politiko
rukovodstvo umisli da oni to jesu i kada veliki deo stanovnitva takoe
poveruje u to, a njihova uverenja esto su osnaena estokim propagandnim
kampanjama klevetanja, ishod svega toga moe biti katastrofalan. Kao to su
sociolozi esto primeivali, citirajui svog kolegu, W. Thomasa, koji je rekao:
39
Leo Kuper, Genocide. Its Political Use in the Twentieth Century
/Genocid i njegova primena u politike svrhe u dvadesetom veku/,
(Harmondsworth: Penguin, 1981), str. 104.
49
kad ljudi situace definiu kao realne, te situace, po svojim posledicama,

zaista jesu realne.
53. Pod takvim okolnostima, politike voe, koje pokreu politike
genocida, kao i oni koji aktivno uestvuju u procesu genocida na svim
nivoima odgovornosti, zapravo mogu da budu ubeeni da rade pravu stvar,
da svojoj naci ine vanu uslugu. Oni ak mogu da budu ponosni na to to
rade ili na to to su uradili bez obzira na to koliko se njihova dela drugima
mogu initi uasnim a posle moda ak nee oseati ni trunku kajanja za
svoja dela.
54. Prethodnom tvrdnjom ne elimo da kaemo da su svi oni koji
su umeani u pokretanje politike genocida ili koji u procesu genocida
uestvuju kao aktivni poinioci na takva dela iskljuivo motivisani i
podstaknuti ekstremno nacionalistikim ubeivanjem, niti da su svi oni
fanatini nacionalisti. Isto tako ne elimo da kaemo da svi poinioci
genocida lino oseaju duboku mrnju prema svim pripadnicima jedne ili
vie ciljnih grupa. Prouavanje ponaanja poinilaca genocida, u razliitim
studama sluaja, pokazalo je da ljudi uestvuju u procesu genocida
iz raznoraznih razloga i pobuda. Neki od njih mogu biti podstaknuti
nacionalistikim ubeenjma, uperenim protiv rtava, ili (sadistikom)
mrnjom prema njima, dok drugi u tome uestvuju radi novca ili drugih
materalnih nagrada (na primer, da bi se domogli imovine rtava), da bi
ostvarili vlastitu korist ili zato to ele da zadre svoj posao ili da ispotuju
nareenja odozgo, zato to ele da samovoljno sprovode vlast nad drugim
ljudima, zato to su eljni avantura ili uzbuenja, ili zato to ele da ostvare
kareru ili zato to misle da nemaju drugog izbora.40
55. Meutim, tom tvrdnjom elimo da kaemo da radikalna
(nacionalistika) ideologa igra veliku ulogu u davanju doprinosa razvoju
ekstremne politike klime uopte, kao i raiavanju terena za potencalni
genocid. Ona, pored toga, doprinosi pojmovnom izdvajanju grupe mi,
obeleavanju ciljne grupe oni i njihovom iskljuivanju, klevetanju,
igosanju i postupanju sa njima kao da nisu ljudska bia.
56. Kada zapravo doe do samih dela genocida, ukupna
nacionalistika ideologa jo vie funkcionie u kontinuitetu, kao davanje
krajnjeg legitimiteta i nalaenje razloga i opravdanja za genocid. Na kraju,
ukupna nacionalistika ideologa prenosi na sve poinioce genocida jedan
opti i manje-vie zajedniki oseaj usmerenosti, smisla, namere i svrhe.
Kakve god bile njihove line pobude, razmiljanja, oseanja i koristi, svi su
oni deo jednog sloenog, kolektivnog poduhvata, za koji su neraskidivo
vezani, a svojim ponaanjem oni pokuavaju da taj poduhvat uine
uspenim, da izvre progon i da se oslobode odreenih kategora ljudi
koje smatraju nepoeljnim.
40
Vidi, na primer, kod Christophera Browninga, Ordinary Men. Reserve

Police Batallion 101 and the Final Solution in Poland /Obini ljudi. Rezervni
policski bataljon 101 i konano reenje u Poljskoj/, (Njujork: HarperCollins,
1993 (1992)), str. 159-189.
50
7. rtve
57. U ovom pregledu etiologe i geneze zloina genocida,
panja je do sada uglavnom bila usmerena na poinioce genocida na
razliitim nivoima, a to je uinjeno s razlogom: bez njih ne bi bilo politike
genocida niti procesa genocida. Meutim, mnogi istoriari i ostali koji
se bave prouavanjem genocida naglasili su da je isto tako neophodno
i vano da se proces genocida posmatra sa stanovitva rtve. Vraajui
se na prethodno citiranu definicu, svi autori ukazuju na odreene
aspekte koji su vezani za jednu ili vie grupa rtava. Chalk i Jonassohn
naglaavaju da sami poinioci genocida odreuju grupu /koja e biti meta
genocida/ i pripadnost njoj. Feinova naglaava da se progon i genocid
vre kontinuirano, bez obzira na to to su se rtve predale ili to nisu
predstavljale nikakvu pretnju. U istom tonu, Charny smatra da su rtve,
u sutini, nezatiene i bespomone, dok Horowitz rtve opisuje kao
nedune ljude.
58. Kao esti zajedniki element, oko kojeg se slau gotovo svi
strunjaci za genocid, moe se rei da se rtve obino biraju iskljuivo
na osnovu toga to navodno pripadaju nekoj grupi ili kategori, koja je
odreena kao meta progona i unitenja. Oni ne postaju rtve progona i
zloina genocida ni zbog ega to su sami lino ili pojedinano uradili
ili to nameravaju da urade, niti zbog toga to su krivi za neki zloin ili
prestup, niti zbog toga to predstavljaju bilo kakvu realnu pretnju. Moglo
bi se ak rei da su njihovo pojedinano ponaanje, njihov pojedinani
identitet, slika koju oni imaju sami o sebi, kao i njihovo samoodreenje,
u velikoj meri nebitni.41 Ono to se uzima u obzir kod izbora rtava jeste
da neprateljski nastrojeni ljudi progonitelji odreene pojedince
posmatraju i definiu kao pripadnike neke grupe ili kategore ljudi, za
koju oni smatraju da zasluuje prekor i prezir. Postojanje same te grupe
ili kategore u velikoj meri moe da bude plod mate tih neprateljski
nastrojenih ljudi, a mnoge osobine koje oni pripisuju toj grupi obino
su potpuno izmiljene i proizvod su njihovih sopstvenih fantaza o
kolektivnoj mrnji.
59. Na primer, pre nego to je otpoela kampanja genocida nad
Jermenima, u prolee 1915. godine, oni su kolektivno proglaeni za
smrtnu pretnju bezbednosti Osmanlskog carstva, koje je tada bilo u ratu.
Pored toga, na njihov raun su se smenjivale optube da su se obogatili
na raun Turaka, u tajnoj elji da zavladaju nad turskim narodom ili da
oforme sopstvenu suverenu dravu na osmanlskoj teritori, i na kraju,
41
Alvarez (2001), op. cit, str. 48; Eric Marcusen: Genocide and Total War
/Genocid i totalni rat/, u delu, Genocide and the Modern Age: Etiology and Case
Studies of Mass Death /Genocid i savremeno doba: etiologa i stude sluaja
masovnog ubanja/, (prir.) Isidor Wallimann i Michael N. Dobkowski, (Njujork:
Greenwood Press, 1987), str. 101.
51
optuivali su ih za podstrekivanje nepratelja Carstva. Takvi stavovi

lepo su se uklopili u mnogo stare, rasprostranjene i izrazito negativne
turske i islamske predrasude i stereotipe u vezi sa Jermenima, prema
kojima su oni opisivani, na primer, kao lukavi, nepouzdani i prezira
vredni hriani., kao kauri (arapska re za nevernike koji zasluuju
da budu ubeni), i kao sultanova stoka.42 Za vreme progona nemakih
Jevreja u Nemakoj, u periodu izmeu 1933. i 1939. godine, u zvaninim
antisemitskim propagandnim kampanjama, unedogled se ponavljalo da
svi ljudi jevrejskog porekla ine meusobno povezanu zajednicu, koja,
tavie, stalno kuje zaveru protiv nemakog naroda i nemake drave,
da svaki Jevrejin ini deo te zajednice i da jevrejstvo predstavlja njihovu
najvanu i zapravo jedinu vanu odliku, njihovu takorei sutinsku
glavnu crtu, te da apsolutno sve to je jevrejsko predstavlja sinonim
svakolikog istorskog i savremenog zla koje se moe zamisliti.43 U ranim
1990-im godinama, politiari i ideolozi, simpatizeri takozvanog pokreta
Moi Hutua, proglasili su sve pripadnike plemena Tutsi, kao i njihove
izdajnike pratelje i sluge iz plemena Hutu, za opasne, smrtne
nepratelje Ruande, koji planiraju da pobu sve Hutue. Za Tutse su
esto koristili izraz inyenzi /kao u originalu/ (kinjaruandska re, koja
oznaava bubavabe ili gamad), koje treba na vreme ubiti, pre nego
to nanesu neko zlo.44
60. Bez obzira na potpuno neodrive i oigledno magske naine
zapaanja, razmiljanja i rezonovanja u vezi sa ljudskim biima kao
pojedincima i njihovim odnosima sa veim grupacama i kategorama,
strunjaci za genocid esto su napominjali da su takvi i slini naini
zapaanja i rezonovanja zapravo veoma rasprostranjeni u mnogim
ljudskim drutvima i da su oni odigrali znaajnu ulogu u gotovo svim
procesima genocida. Za vreme trajanja takvih procesa, pojedinci se
(iskljuivo) posmatraju na osnovu njihove navodne pripadnosti nekoj grupi
ili kategori, a poto se smatra da je ta grupa odnosno kategora izuzetno
zla, poto je proglaena za kolektivnog krivca i poto predstavlja metu
kolektivne osude, doputeno je progoniti i unitavati takve pojedince.
61. Strunjaci za drutvene nauke i istoriari, koji se bave
prouavanjem procesa progona i genocida, takoe su istakli jo nekoliko
42
Melson (1992), op.cit; Zwaan (2001), op. cit, str. 198-258.

Saul Friedlnder, Nazi Germany and the Jews /Nacistika Nemaka i
Jevreji/, prvi tom, (Njujork: HarperCollins, 1997), str. 73-112; Zwaan (2001), op.cit,
str. 292-293.
44
Grard Prunier, The Rwanda Crisis. History of a Genocide /Kriza u
Ruandi: istora jednog genocida/, (London: Hurst & Co, 2002 (1995)); Alison de
Forges: Leave None to Tell the Story. Genocide in Rwanda /Ne ostaviti nikoga
/u ivotu/ da ispria ta se desilo - Genocid u Ruandi/, (Njujork/London: Human
Rights Watch, 1999); Philip Gourevitch, We wish to inform you that tomorrow we
will be killed with our families. Stories from Rwanda /Obavetavamo vas da e
sutra ubiti nas i nae porodice. Prie iz Ruande/, (London: Picador, 1999).
43
52
mehanizama i postupaka, koji se redovno pojavljuju u tom kontekstu.

esto je primeeno, na primer, da je grupa (ili vie njih), koja je odreena
za progon, obino ranjiva. Takoe su iznete tvrdnje da ta upravo ta
ranjivost moe da bude jedan od glavnih razloga zbog kojih je ona i
odreena kao meta progona odnosno genocida. Svakako je mnogo lake
napasti neku grupu koja od samog poetka ne mnogo mona, nego
neku grupu koja se dobro utemeljila u drutvu i koja je uticajna i mona.
Meutim, stav koji su izneli Charny i ostali, o tome da su rtve u sutini
bespomone i nezatiene, moe se donekle doraditi, jer se ne radi toliko
o tome da su rtve relativno slabe i bespomone od samog poetka procesa
genocida, ve se vie radi o tome da, zbog samog procesa genocida i tokom
njegovog trajanja, one postaju sve ranjive i bespomone. U odreenim
sluajevima, do toga moe doi na razliite naine, a u jednom te istom
sluaju, poinioci genocida mogu da primene razliite taktike da bi rtve
liile svake moi, kao i sredstava moi koje su one prethodno imale na
raspolaganju.
62. Na primer, za vreme progona Jevreja u Nemakoj, pre Drugog
svetskog rata, Jevreji su postepeno liavani svih svojih graanskih prava
i prava na dravljanstvo, ostali su bez posla i drugih sredstava za ivot,
bili su (pseudo-) legalno redefinisani kao Jevreji, a ne kao nemaki
graani, sve vie su bivali iskljueni iz javnog ivota, bilo im je ogranieno
kretanje na javnim mestima, izgubili su svoje kue, svoja socalna prava,
nisu imali pristup zdravstvenoj zatiti, sredstvima javnog prevoza,
kolama i univerzitetima, i tako dalje. Sve ovo, i mnogo vie od toga,
desilo se u razdoblju od est godina, uglavnom kroz primenu politikih
i birokratskih mera, kao i putem prinude (premda uz stalne i ozbiljne
pretnje fizikom prinudom u pozadini), a delimino kroz neposredno
fiziko nasilje (ili pretnje fizikim nasiljem).Tokom tih est godina, oni
su praktino izgubili sva svoja sredstva moi, a Jevreji koji su ostali u
Nemakoj skoro polovina njih je napustila zemlju a to su uglavnom bili
starci, sirotinja i bespomoni, zaista su postali veoma ranjivi i time izloeni
daljim napadima. U sluaju progona i genocida nad Jermenima, u osnovi
se isti dogaaj u kojem su ljudi koji su bili odreeni kao meta genocida
bili lieni sredstava moi odvao mnogo bre, a tu su primenjene i druge
taktike. Tokom prvih meseci 1915. godine, svi jermenski oficiri i vojnici
u osmanlskoj vojsci od kojih su mnogi bili mobilisani upravo zbog
rata bili su raalovani, morali su da predaju svoje oruje i poslati su u
takozvane radne bataljone. Oni su u tim bataljonima bili prisiljavani
da obavljaju najtee poslove, u uasnim uslovima, to je dovelo do smrti
velikog broja mukaraca jermenske nacionalnosti, i je broj takoe
desetkovan neposrednim ubanjem. U aprilu 1915. godine, na stotine
vodeih i uticajnih jermenskih politiara, poslovnih ljudi, advokata i
pripadnika drugih profesa, kao i intelektualaca, uhapeno je u prestonici,
u roku od samo nekoliko dana, i deportovano vozom, nakon ega su
skoro svi ubeni. U te dve brze i ubilake akce, poinioci genocida uspeli
53
su da lie jermensko stanovnitvo velikog dela njegovog rukovodstva,

a time i njegove moi, a verovatno u velikoj meri zahvaljujui tome,
poinioci genocida su sa relativnom lakoom mogli da otponu masovnu
deportacu ljudi, koji su peice morali da preu velike razdaljine, to je
mnoge od deportovanih lica kotalo ivota. Na poetku ovih deportaca,
koje su trajale vie meseci i koje su se deavale gotovo na celoj teritori
/osmanlskog/ Carstva, obino se vrilo razdvajanje mukih glava
domainstava, kao i deaka stareg uzrasta, od starih mukaraca, ena
i dece, pa su prvo oni bili deportovani, a kasne je doao na red preostali
deo zajednice.45
63. Trebalo bi da se podvue da ove tri mere prinudnog
proterivanja ljudi sa njihovih ognjita, nasilnog razdvajanja porodica i
domainstava, kao i masovne deportace ljudi na nepoznata odredita,
koje ine sastavni deo gotovo svakog procesa genocida, same po sebi,
umnogome doprinose tome da se ljudi oseaju krajnje bespomonim i
ranjivim. Nasilnim prekidom postojeih drutvenih odnosa unutar grupe,
snanim ometanjem normalnog drutvenog ivota grupe i upotrebom
nasilja, one takoe u velikoj meri doprinose samom unitenju grupe.
Za ljude na koje se to odnosi, takve mere, po pravilu, podrazumevaju
katastrofalna iskustva i veliko zlo. Onima koji preive sve to, obino je
veoma teko ili gotovo nemogue da se oporave.
64. Strunjaci za genocid zapazili su takoe odreenu pojavu
koja redovno prati proces progona i genocida i koja jednu ili vie ciljnih
grupa (ili njen /njihov/ veliki deo) obino zatie nespremne. Naroito na
poetku takvog procesa, potencalnim rtvama je veoma teko da shvate
ta se deava, pa ak i kasne, kada je taj proces ve uveliko u toku i kada
je postao donekle uoljivi, mnogim pripadnicima jedne ciljne grupe ili
vie njih i dalje je teko da uvide i shvate ta e se dogoditi. Oigledno
je da poinioci genocida ele da postignu upravo takav efekat. Drei
svoje prave namere u tajnosti, svesno krui svoje planove i pripreme u
najveoj moguoj meri, kroz primenu raznoraznih taktika, kroz namerno
obmanjivanje i zavaravanje (pripadnika) jedne ili vie ciljnih grupa, za
vreme trajanja procesa progona, oni pokuavaju da postignu maksimalni
efekat iznenaenja za svoja dela, da onesposobe rtve, da pojaaju njihov
oseaj neizvesnosti i nesigurnosti i da na taj nain ostvare svoje ciljeve.
65. Uprkos svim tim namernim aktivnostima, unapred smiljenim
od strane poinilaca genocida, mnogim rtvma je i dalje teko da predvide
ta sve ti drugi, neprateljski nastrojeni ljudi planiraju da im uine. Niko
ne moe da predvidi budunost, esto je veoma teko doi do pouzdanih
informaca, a u nesigurnim vremenima to je jo mnogo tee, pa rtve
najee ive izmeu nade i straha. ak i onda kada tuinska i neprateljski
45
Vahakn N. Dadrian, The History of Armenian Genocide /Istora

genocida nad Jermenima/ (Njujork/Oksford: Berghahn Books, 1997); Melson
(1992), op.cit.; Zwaan (2001), op.cit, str. 198-258.
54
nastrojena okupatorska sila odredi grupe ili kategore ljudi koje e biti
meta genocida, kao to je to bio sluaj sa mnogim jevrejskih graanima
u evropskim zemljama koje su bile pod nemakom okupacom, oveku
veoma teko moe u potpunosti da dopre do svesti da ta sila namerava da
do kraja potpuno uniti njegov ivot, porodicu i roake, kao i veu grupu
ili kategoru kojoj on smatra da pripada. Isto tako, ovek jo tee moe da
zamisli i da doe do zakljuka da njegova sopstvena vlada ili sopstvena
drava, a verovatno i neko od njegovih nadreenih, kolega, poznanika,
suseda ili drugih ljudi koje igrom sluaja lino poznaje, planiraju takvo
unitenje. Meutim, ak i oni koji imaju manje-vie dobar predoseaj ili
mogu sa tanou da predvide ta ih eka, samo donekle mogu da shvate
ta sve moe da ih zadesi.
66. U osnovi, postoje samo tri naina na koje ljudi, koji se manjevie iznenada suoe sa (pretnjom) organizovanim, oruanim a time i
monim drugim ljudima sa neprateljskim namerama, obino reaguju.46
Mogu da pokuaju da se sakru ili da pobegnu, mogu da prue neki vid
otpora ili ak da se bore, ili, pak, mogu da pokuaju da se prilagode, kako
najbolje znaju i umeju, trenutnim okolnostima i uslovima koji se obino
jako brzo i iz korena menjaju.
67. to se tie prve opce, sociolozi i istoriari su vie puta
objasnili da je za skrivanje po velikim ili malim gradovima ili po selima,
neophodno da potencalne rtve imaju pouzdane pratelje, u koje imaju
poverenja, ili neke druge kontakte izvan ciljne grupe, ljude koji uz to imaju
sredstava za tako neto i koji su spremni i voljni da preuzmu na sebe
rizik i sakru one za kojima su organi vlasti raspisali poternice. Gotovo u
svakom sluaju progona i zloina genocida, pruanje pomoi ljudima koji
su meta progona odnosno genocida strogo je zabranjeno i esto se estoko
kanjava. Takoe mogu biti potrebne znatne svote novca da bi se platio
boravak u nekom koliko-toliko sigurnom skrovitu. Kada ljudi uspeju
da pobegnu u brda, planine ili u ume i tamo se sakru, to se, u nekim
sluajevima, i deavalo, na primer, za vreme progona Jermena, u sluaju
Kambode, kao i u Ruandi, 1994. godine, njima, posle izvesnog vremena,
zatreba makar nekakva pomo sa strane, da bi doli do hrane i ostalih
osnovnih potreptina za ivot. Pored toga, u svim takvim sluajevima
stalno postoji rizik od izdaje. Pokuaji bekstva podrazumevaju i druge
tekoe, jer su za to, izmeu ostalog, potrebna finansska sredstva,
bezbedan prevoz, putovanje bez neprilika i mesta preko kojih e moi
da izau iz zemlje. Kada meu stanovnitvom ima mnogo ljudi koji su
neprateljski raspoloeni prema pripadnicima ciljne grupe, bekstvo postaje
opasno. Osim toga, u svim takvim sluajevima, moraju se doneti drastine
odluke i to obino u veoma kratkom vremenskom periodu. Zbog svih tih
46
Uporedi kod Zwaana (2001), op.cit, str. 340-341. Biolozi su vie puta
naglaavali da obino postoje tri mogue reakce na iznenadni napad, a to su
strah, strah i /samo/ strah.
55
problema, samo jedan jako mali broj pripadnika ciljne grupe moi e da
se sakre, a da li uopte postoji mogunost bekstva za vee grupe ljudi
umnogome zavisi od ukupne situace. U istonoj Anadoli, na primer,
znatan broj grupa Jermena uspeo je da pobegne prilikom povlaenja ruske
vojske, 1915. godine, neki su preko granice preli u Iran, dok je jedna
manja grupa Carstvo napustila preko mora, gde su ih prihvatili francuski i
engleski ratni brodovi, koji su, igrom sluaja, krstarili uz obalu, ali je, ipak,
najvei deo jermenskog stanovnitva ostao zarobljen. Iako (pretei) proces
progona i genocida predstavlja pozadinu za veliki talas izbeglica irom
dananjeg sveta, masovno bekstvo jedne ili vie ciljnih grupa uglavnom
predstavlja izuzetak.
68. Jo je rea druga opca, pruanje otpora ili borba. Kao to je
konstatovano u prethodnom tekstu, ciljna grupa obino ne naoruana
niti organizovana da bi mogla da upotrebi silu, dok je za poinioce
genocida, koji su pripremljeni, organizovani i naoruani, tipino da
napadaju iznenada. Bilo da se radi o masovnim hapenjima, nakon
kojih sledi pritvaranje, a potom i deportaca, bilo da se radi o razornim,
estokim napadima ili racama, u nekim krajevima ili gradovima,
selima ili zaseocima, u svim tim sluajevima, policske jedinice i vojne
ili paravojne snage lako e postati nadmoni u takvoj situaci. U takvim
situacama, dogaaji se brzo smenjuju, mnogi ljudi e biti prestraeni i
zbunjeni, a time i paralisani, pa e najvei broj ljudi raditi onako kako im
se kae. U nekoliko sluajeva, strunjaci za genocid, kao i ostali strunjaci,
rekonstruisali su dogaaje u kojima je otpor pruen individualno
i kolektivno ili od strane bolje organizovanih pokreta otpora, kao i
sluajeve estokih pobuna, koje su izvrene pod uasnim okolnostima.
Treba se setiti pobune u varavskom getu, pobune u logorima smrti u
Sobiboru i Treblinki, delovanje jevrejskih grupa partizana u istonoj
Evropi, kao i uea Jevreja u pokretima otpora u zapadnoj Evropi. Kad
se radi o Jermenima, treba se setiti kako su, u aprilu 1915. godine, oni
uspeli da odbrane grad Van od jakih snaga turske vojske, kao i herojske
borbe jedne grupe Jermena, koji su potom uspeli da pobegnu u planine
Musa Dagh. Za vreme genocida u Ruandi, 1994. godine, hrabri pojedinci,
pripadnici kako plemena Hutu tako i plemena Tutsi, uloili su velike
napore da zaustave nemile dogaaje, a bilo je i nekih grupa Tutsa, koje
su ponekad sa uspehom zapoinjale borbu protiv svojih progonitelja.
Iako su, pri tome, mnogi od njih stradali, takvi napori da se prui otpor
nekim drugim ljudima su spasli ivote. tavie, takvim podvizima svima
se jasno stavlja do znanja da ne tano da, za vreme genocida, ljudi koji
su njegova meta doputaju da ih njihovi napadaikao ovce vode na
klanje. Meutim, bez obzira na to na koji nain se tumae takvi dogaaji,
zakljuak je da, s obzirom da postoji ogromna neravnotea moi izmeu
progonitelja, sa jedne strane, i rtava, sa druge, pruanje otpora ili borba
retko kada predstavljaju mogui nain ponaanja za veinu pripadnika
jedne ili vie grupa nad kojima se vri progon.
56
69. Prema tome, trei nain ponaanja, kada se ljudi trude da se

na najbolji mogui nain prilagode uslovima i okolnostima koje se menjaju,
predstavlja i najei nain na koji se najvei broj pripadnika jedne ili vie
ciljnih grupa ponaa kada se neposredno suoi sa progonom. Treba naglasiti
da se ljudi za ovu opcu ne opredeljuju svojevoljno, ve da tako postupaju
pod jakom i konstantnom prinudom i prisilom, koju sprovode drugih ljudi
koji su neprateljski nastrojeni prema njima, uz pomo ozbiljnih pretnji i
fizikog nasilja. Znaajna opta posledica svega toga jeste da progonjeni,
pojedinano ili kolektivno, tada jo vie gube svoju relativnu autonomu,
svoju slobodu i nezavisnost da se ponaaju onako kako ele. Iako ovde postoje
razlike izmeu pojedinaca i grupa progonjenih, u zavisnosti od konkretnih
okolnosti u kojima se nalaze, skoro svi oni e postati ranjivi, a tu ranjivost,
samu po sebi, progonitelji mogu da iskoriste da bi se prema njima ponaali
jo okrutne. Meutim, bez obzira na to kako se progonitelji i rtve ponaaju,
njihovo ponaanje teko da se moe meriti normalnim arinima linog
izbora, odgovornosti i moralnosti, jer, pod ekstremnim uslovima estokog
progona, ti arini prestaju da vae.
70. rtve progona, kada dospeju u ruke progoniteljima, moe
zadesiti svakakva sudbina. Mogu dospeti u pritvor, na krae ili na due
vreme, u privremenim pritvorskim jedinicama, zatvorima, improvizovanim
ili dobro organizovanim koncentracionim logorima, ili biti zakljuani u
getima ili u odreenim krajevima grada. Mogu biti prisiljavani da rade najtee
fizike poslove u gradovima, logorima ili na seoskim imanjima. Mogu biti
deportovani pod razliitim okolnostima i na razliite naine: peice, vozom,
autobusima, kamionima ili brodovima. Tokom samog transporta, moe da se
desi da deportovana lica upadnu u zasedu, da budu opljakana i (vie puta)
terorisana putem silovanja, muenja, ranjavanja i ubistva, ili da, u nedogled,
budu premetana sa jednog odredita na drugo. Mogu biti neposredno
ubana u improvizovanim ili organizovanim pokoljima obavljenim na licu
mesta ili na posebnim, oblinjim ili udaljenim, gubilitima. To moe da se desi
i kasne, u logorima smrti ili na nekim drugim mestima. Isto tako, postoji
mnogo razliitih naina da se ti ljudi unite i ubu.
71. Ako ovek pokua da zamisli kakva je bila sudbina rtava, ne
samo u optem smislu, ve i u svim uasnim detaljima, tek onda se moe
ponadati da e donekle uspeti da pronikne u pravu sutinu procesa progona
i genocida.
8. Rezime
Na prethodnim stranicama izneli smo sledee tvrdnje:
Kao prvo, paljivo se mora napraviti razlika izmeu genocida
i drugih masovnih zloina koji su upereni protiv odreenih grupa ljudi,
s jedne strane, i rata i graanskog rata, s druge strane, dok istovremeno
treba priznati da stanje rata ili graanskog rata moe na razliite naine da
doprinese razvoju procesa genocida.
57
Kao drugo, naglaeno je da se zloini genocida razvaju i

deavaju iskljuivo u uslovima tekih i upornih kriza. Opti model pojave
takvih kriza izloen je u veoma saetom obliku. Sutinu takve krize ine
destabilizaca odreene drave-drutva, procesi polarizace, naruavanja
mira, kao i pojaana primena nasilja.
Kao tree, za vreme trajanja krize, moe da se desi da neka
radikalna i nemilosrdna politika elita uspe da preuzme organizacu
drave. Moe se smatrati da su politiko ponaanje i odluke tog politikog
rukovodstva od presudnog znaaja za pojavu genocida. Iznete su tvrdnje
da je za proces genocida tipino da se razva u smeru odozgo nadole
a ne u smeru odozdo nagore, mada drava u tome moe konkretno
da uestvuje na razliite naine. Jedan logian zakljuak je da su najvii
dravni organi uvek odgovorni za ono to se deava tokom procesa
genocida, a drugi takav zakljuak podrazumeva da pojedinana dela
genocida (takoe) treba posmatrati u odnosu na pozadinu preovlaujue
strukture moi i organa vlasti u odreenoj dravi-drutvu.
Kao etvrto, naglaeno je da je najbolje da se genocid posmatra
kao (izuzetno sloen) proces, koji ima svoj poetak, strukturisani tok, za
koji se moe uoiti da ima svoje faze, kao i svoj kraj, koji obino nastupa
nakon estoke spoljne intervence. U pokuaju da se pronikne u sutinu
procesa genocida, isto tako treba obratiti panju na proces odluivanja, na
postepeno pomaljanje procesa planiranja i organizace, kao i na podelu
poslova unutar same kategore poinilaca genocida.
Kao peto, izneta je tvrdnja da je ideologa takoe od presudnog
znaaja za pojavu genocida. U tome istaknutu ulogu imaju raznorazni
oblici radikalnog nacionalizma. Oni doprinose stvaranju ekstremne
politike klime, obeleavanju grupa ili kategora koje su odreene kao
mete genocida, a procesu genocida daje se legitimitet i nalaze se opravdanja
za njega, dok se poiniocima genocida prenosi oseaj orentace, namere
i svrhe.
Kao esto, podvueno je da svaki proces genocida takoe treba
posmatrati sa stanovita rtava, koje se obino biraju na osnovu njihove
navodne pripadnosti grupi ili kategori koja je odreena kao meta progona.
Izneta je tvrdnja da, uz to, takve grupe postaju sve ranjive i nezatiene
tokom samog trajanja procesa genocida, da im je veoma teko da predvide
ta e se desiti, kao i to da su njihove mogunosti delovanja (reagovanja)
jako ograniene. Da se u procesu prouavanja, procenjivanja i donoenja
suda o genocidu, ne bi izgubila neka vana nit, ini se da je najbolje da se
sudbina rtava, kao bitan orentir, nikako ne gubi iz vida.
58
II
MEUNARODNA
ZAJEDNICA I
SREBRENIKI
MASAKR
SREBRENICA JE NAJSTRANE
PONIENJE ZAPADA OD KRAJA
DRUGOG SVJETSKOG RATA
Srebrenica je bila prva bosanska enklava koja je 1993. godine
bila proglaena zatienom zonom UN. Odluka je potekla od generala
Mourillona za vreme njegove posjete Srebrenici, marta 1993. godine. Ova
inicativa lino prenesena preko televize, prisilila je Savjet bezbjednosti
koji je ionako bio pod pritiskom meunarodne javnosti da izglasa aprila
1993. godine Rezolucu 819 kojom se Srebrenica proglaava za sigurnosnu
zatienu zonu. UN nale su se same podvojene i u situaci u kojoj od samog
poetka generalni sekretar Boutros Ghali ne vjerovao da moe dati dovoljno
garanca za zatitu.
Dve godine kasne, poetkom jula 1995. godine Srebrenica je predata
od strane Zapada, kao prva zatiena zona Srbima. (Nekoliko sedmica kasne
ista sudbina zadesila je epu.)
U srebrenikoj enklavi, koja je po procjeni obuhvatala 200 kvadratnih
km ivjelo je oko 40.000 civila, meu kojima najvie ena, djece i staraca, u
nemoguim uslovima. Uasnom blokadom bosanski Srbi su od Srebrenice
nainili svojevrstan geto koje je bilo potpuno upueno na meunarodnu
pomo i u kojem je vladalo pravo agresora. Prisustvo UN vojnika zamrzlo je
na dve godine vojna dejstva. Njihova prisutnost trebala je reducirati stradanje
Bonjaka, a je sudbina sada bila potpuno ovisna od humanitarne pomoi.
Mali humanitarni transporti, koji su povremeno bili proputani,
nosili su upravo dovoljno za preivljavanje: lekove, brano, grah, ulje i
ponekad cipele i odjeu.
Falilo je praktino sve neophodno za ivot. Bez slobode, u stalnom
strahu od srpske artiljere i zasjeda ostali su opkoljeni stanovnici (80
odsto njih bile su izbjeglice iz Bratunca, Rogatice, Cerske, Sapne, Konjevi
Polja, Vlasenice, Zvornika) u borbi za preivljavanje preputeni sami sebi.
Budunost ovih ljudi bila je praktino u rukama meunarodne zajednice.
Poetkom 1995. godine voa bosanskih Srba Radovan Karadi,
ohrabren sve uestalim izjavama o povlaenju UNPROFOR iz Bosne, odluio
se za politiku totalne blokade, to je praktino znailo potpunu izoliranost
enklave i blokadu svih humanitarnih transporta sa neophodnim ivotnim
namirnicama i lekovima.
61
U enklavi su se u to vreme od meunarodnih organizaca

nalazile Meunarodni crveni kri, Ljekari bez granica i UNHCR. Zbog
pomenute totalne blokade ove organizace dugo nisu bile u situaci da
dovedu vlastito pojaanje ili novo osoblje.
U maju 1995. godine zvuao je cinino komentar Nikole Koljevia
koji je dao na Palama novinarima Rojtera upitan o sudbini personala
meunarodnih organizaca koji je bio blokiran u enklavi. Odgovorio je
Oni nisu taoci, mogu ii kad god ele.
Enklavu su godinu i po dana uvali UN vojnici iz sastava
holandskog bataljona, a je efikasnost bila samo u razoruavanju
bosanskih boraca.
Krajem maja srpski napadi na enklavu postajali su sve brutalni.
30. maja napadnuto je Dugo Polje a dan kasne srpska vojska pokuala je
zauzeti punkt snaga UN u Ljubisaviima.
Drugog juna Karadieve snage prisilile su holandski bataljon
da se povue sa punkta u Zelenom Jadru, posle ega je Zeleni Jadar
doao pod kontrolu Srba, uz kompletnu opremu koju je UNPROFOR na
tom punktu posjedovao. Posle ovog sramnog povlaenja Holandskog
bataljona usledili su razgovori, pregovori i ubeivanja pukovnika
Karemansa, koji je bio komandant bataljona holandskih vojnika
razmjetenih u Srebrenici, sa vojnim i civilnim rukovodstvom Srba o
povlaenju sa okupiranog punkta UN.
Kao odgovor na zahtjeve pukovnika Karemansa, srpska vojska je
u Slapoviima granatirala naselje vedsko selo u kojem je bilo smjeteno
oko 3.000 prognanika, mahom ena i djece i pokuala zauzeti drugi punkt
UN u Ljubisaviima. Istovremeno su intenzivirani napadi na epu.
Prvog jula 1995. godine Holanda je zatraila da bude zamenjena
na ovom zadatku to su UN prihvatile, ali se kasne ispostavilo da nedna
lanica UN ne eljela preuzeti tu dunost niti je podeliti sa Holandom.
Neto kasne Ukrajina je izrazila spremnost da poalje svoje trupe
kako bi zatitile enklavu, ali pre nego to su Ukrajinci i stigli Srebrenica
je bila pregaena.
Ohrabreni neinterveniranjem meunarodnih snaga Srbi
dopremaju iz Srbe ogromne koliine naoruanja i tehnike i rasporeuju
ih oko Srebrenice, tako da je poetak jula Srebrenica doekala stisnuta
obruem neizvjesnosti i opasnosti koji su srpske snage iz dana u dan inile
sve vrim.
Srpski general Ratko Mladi naredio je 6.jula napad na enklavu
znajui vrlo dobro da Zapad nee intervenirati.
Rano ujutro 6.jula srpska vojska poela je odlunu i posljednju
ofanzivu na Srebrenicu.
Izjava francuskog generala Janviera da se Srebrenica moe sama
braniti onemoguila je bilo kakvo djelovanje snaga UN.
Treeg dana ofanzive, 8.jula srpske snage osvajaju Biljeg, kada je
zarobljen transporter Holandskog bataljona, a njegova posada odvedena
62
u Bratunac. Srbi nakon toga ucjenjuju komandu UNPROFOR u Sarajevu

i spreavaju generalnog sekretara UN Boutrosa Ghala da donese
odluku o upotrebi zranih snaga za intervencu u Srebrenici. Sve ove
akce su veoma uspjeno koordinirane sa jakim srpskim lobem u Parizu,
Londonu i Njujorku, koji uspjeno utie na odluke meunarodnih snaga u
spreavanju djelovanja interventnih zranih jedinica NATO. Ali se mora
priznati da je Srbima najvie na ruku ila Holanda, koja je bila protiv bilo
kakvih zranih napada pre nego se njeni vojnici ne evakuiraju iz Bosne.
Ostale evropske lanice UN su apsolutno podrale Holandu
i nisu se mogle sloiti ni sa jednom akcom koja bi mogla ugroziti
Holanane. Srbi su ovo dobro znali te su veinu holandskih vojnika drali
kao taoce zatoene u UN bazi u Potoarima. Sramna bespomonost pred
nepodnoljivom brutalnou Srba uinili su to da je Srebrenica postala
najstrane ponienje za zapadne demokrate od kraja Drugog svjetskog
rata. Devetog jula ubeno je na stotine ljudi, nakon to su spaljena naselja
vedsko selo u Slapoviima, zatim Pusmulice i Ljubisavii. Tenkovi, koji
su se mogli golim okom vidjeti neprestano su pucali po samom gradu,
pribliavajui se centru. Nezatieni narod u paninom strahu i pod
uasnom artiljerskom paljbom bjei prema poti, bolnici i prema bazi
UNPROFOR koja je bila stacionirana u Potoarima.
Bolnica je bila prepuna, tako da su ranjeni i bolesni leali po
hodnicima dok su granate padale svuda oko njih.
Uz domae ljekare pomo je pruao medicinski tim Ljekari bez
granica koji je bez prestanka operirao. Ovaj medicinski tim zamolio
je za pomo holandske ljekare pripadnike UNPROFOR, stacionirane u
Potoarima.
Prema izvjetaju medicinskog tima Ljekari bez granica
njihove holandske kolege odbile su da daju bilo kakvu medicinsku
pomo unesreenim ljudima Srebrenice, obrazlaui to injenicom
da medicinski tim UN ima mandat pruanja medicinske pomoi u
zaposjednutom podruju samo ako meu pripadnicima mirovnih trupa
ima povreenih.
Ovo odbanje pruanja medicinske pomoi unesreenim civilima
je jo jedan dokaz nepodnoljivog cinizma zapadnog nemeanja. Upravo
zahvaljujui ovom nemeanju Zapada srpske trupe stavile su enklavu
vrlo brzo pod svoju kontrolu.
Sledeeg dana, 11. jula zapoeo je najvei pokolj civilnog
stanovnitva u Evropi posle Drugog svjetskog rata i najvee stradanje
Bonjaka u histori bonjakog naroda.
Plavi ljemovi su samo mogli nadgledati unitavanje i masovno
protjerivanje jednog naroda. Takva politika UN uvela je embargo na oruje
oduzevi Bonjacima pravo na odbranu vlastitih ivota. Holandski bataljon,
prema izjavi holandskog ministra odbrane Voorhoeve, ne imao zadatak
da zatiti enklavu ve obeshrabrivanje napada uz predpostavku da samo
prisustvo UN u zatienim zonama je dovoljno za ostvarivanje tog zadatka.
63
Ova predpostavka bila je u Srebrenici kanjena na dramatian

nain. Najveu cenu ove pogrene predpostavke platilo je civilno
stanovnitvo nad kojim su izvrene masovne egzekuce. O tome svjedoe
amerike satelitske fotografije, kao i na stotine izjava preivjelih svjedoka.
Niko ne pokuao spreiti taj pokolj. Oigledno je da je sve
bilo unapred odlueno. Pre svega od Sjedinjenih Drava koje ve pola
stoljea u Evropi imaju znaajnu mo.
Meutim jo 1991. godine vlada predsjednika Busha odluila je
biti suzdrana i ne upotrebljavati silu. NATO je bio praktino iskljuen.
Evropska una tvrdila je da nema mogunosti da upotrebi silu.
Praktino zapadne sile dale su zeleno svjetlo za rat u Bosni i niko se ne
zabrinuo zbog tih stranih pokolja.
Najvea greka Zapada je u tome to je agresu na Bosnu
pokuavao suzbiti na nain kako se suzba prirodna katastrofa, zemljotres
ili poplava. Umjesto odbrane uvela se karitativna inicativa, humanitarna
pomo. Strategsko znaenje mirovnih trupa bilo je da one djeluju kao
policajci za reguliranje dotoka humanitarne pomoi, a ne kao mirovne
snage. Upravo iz tih razloga su tako estoko i bile poniene u Srebrenici.1
Srebrenica 1995 - knjiga 1, Institut za istraivanje zloina protiv

ovjenosti i meunarodnog prava, Sarajevo, 1998.
64
Izjave preivjelih svjedoka masakra
KRICI SU DOPIRALI SA SVIH STRANA

1. N.N., djevojica iz Srebrenice,
koja je preivjela pad enklave
Minulo je pet godina kako je Srebrenica pala u etnike ruke. Bila
sam jo dete, ali nikad ne mogu zaboraviti juli 1995. godine. Srebrenica
i okolna sela su konstantno granatirani tih dana pa su nam i kole bile
prestale raditi. Voljela sam dolaziti do kole jer sam se tu viala i igrala sa
svojim jaranicama. Srbi su i rane znali ta se dogaa u Srebrenici jer su
ulazili u grad u unproforskoj uniformi.
Tog ljeta sam zavrila peti razred osnovne kole. etnici su najpre
napali Zeleni Jadar industrsku zonu udaljenu od grada dvanaest
kilometara. Kolone naroda su se poele slevati prema Potoarima pod
kiom granata. Moji su vjerovali da e se ipak sve smiriti i da jo ne sve
tako beznadeno. Ni sutradan ne bilo nita bolje i mi smo morali krenuti
put Potoara. Dio mukog ivlja je krenuo umom ka slobodnoj teritori u
jednu veliku neizvjesnost. Po dolasku u Potoare smjestili su nas u jednu
veliku fabriku. Bili smo preplaeni i nismo znali ta da radimo. Odjednom
se pojavio jedan etnik preobuen u unproforsku uniformu i poeo da vie
i preti: Niko nee izai iz fabrike to nee krvavo platiti, urlao je etnik
meu masom izbezumljenih ena, djece i staraca.
Te noi nismo mogli spavati od krikova koji su dopirali sa svih
strana irei se u dubini noi a od okolnih brda vraao se eho dajui jo
strani zvuk ovim kricima. Mukarce i djecu su izvodili iz fabrike i vie ih
nisu vraali. Niko vie ne znao ta se s njima desilo. U strahu sam samo
Boga molila da svane dan i da krenemo prema Kladnju. Ujutro smo majka
i ja krenule da naemo vodu za pie, mada smo vie bile gladne nego
edne. Pored esme se nalazila jedna kua i su zidovi bili skroz krvavi.
Stala sam i pola majci da kaem a onda se sledila i ukoila. Razapet ovjek
stajao je uz tu kuu. Taj prizor ne mogu zaboraviti za itav ivot. U strahu
sam se brzo vratila.
Glasovi o sinonjim masakrima su se brzo irili. Proao je jo jedan
dan i spustila se druga teka no. Drhtala sam od straha i neke studeni.
65
Pred zoru se ula jeka i pla. Pred fabriku su dolazile silovane i isjeene
ene koje su nazor umirale. Jezivi prizori ispunili su moje djetinje oi. Tog
dana, 12. jula, smo autobusima najzad krenuli prema Kladnju. Mukarce
i djeake su odvajali na drugu stranu govorei da e po njih navodno doi
drugi autobus.
U Bratuncu su nas zaustavili i traili novac pitajui ima li neko da
se preziva kao neki nai borci, te nabrajali nekoliko prezimena. Bratunaki
Srbi su se smali i dizali tri prsta. U Kravici ista scena, ali niko nita ne
smio da govori. Putem prema Novoj Kasabi smo vidjeli na zarobljeni
narod sa podignutim rukama iznad glave. Mnogi su prepoznavali svoje
blinje. Put do Kladnja bio je kao put do vjenosti. Nakon dva dana
provedenih na Dubravama, prebacili su nas u kolu u Mramor.
Danas sam uenica Trgovinske kole u Tuzli. Kad god pogledam u
daljinu nadam se da e se odnekud pojaviti moj amida o kom ni danas ne
znamo nita. Njegove dve kerke ga eljno oekuju i ne ele vjerovati da
ga nema. ivot nastavlja svoj neumoljivi hod. Mi moramo dalje kroz ivot,
koji nam je uskratio najljepe dane djetinjstva. Ono to sam preivjela u
Srebrenici ne mogu nikad zaboraviti.1
2.N.N. iz Cerske, roena 1956. godine.

Majka etvoro djece. Od marta 1993. godine ivjela
je kao izbjeglica u Srebrenici sve do njenog pada.
Suprug je nestao u julu 1995. godine
Predali smo se UNPROFOR u Potoarima u nadi da e nas zatiti
od zloina i maltretiranja. Prvi dan u Potoarima doivjela sam ponienje
od etnikih vojnika. Prilikom odlaska u jednu kuu da donesem ebe,
etnici su me uhvatili. Jedan mi je stavio puku pod vrat i natjerao me da
s njim uem u kuu. Traio je od mene novac. Kad sam rekla da nemam
novaca, poeo me pretresati. Novac ne naao, nego mi je zapovedio da
skinem obuu, da bi me zatim dograbio za prsa i izbacio na stepenice.
Rekao mi je na kraju, da o ovome to se desilo ne smem nikome priati,
jer e me nai meu narodom i zaklati.
Prepoznala sam toga etnika to me pretresao i maltretirao. Bio je
to sin Drage Gajia. Pitao me je odakle sam i kad sam odgovorila da sam
iz Cerske, rekao je da je na mjestu Grobi stradalo dosta njihovih i da e
oni iskoreniti muko uho u Cerskoj zbog toga. Posle toga dogaaja u
kui, ja sam se toliko uplaila da nisam znala gdje se nalazim. Vratila sam
se meu na narod, gdje su me pitali: to si to tako prebledila?
Ispriala sam ta je bilo.
Svojoj djeci sam spremila hljeba, a moj suprug je gledao kako jedu
slutei ta e biti, rekao je: Jedite, moda vie nikad neemo zajedno jesti!
1
66
Srebrenica bilten broj 6 - mart 1999.
Krenuli smo posle prema barikadi na kojoj sam meu etnicima

prepoznala jednog Srbina, uitelja iz Cerske, a rodom je bio iz Milia.
Pravio se da nikoga ne poznaje i okretao je glavu. Supruga su mi odvojili i
ja sam sama krenula sa djecom prema autobusima. Nikad nita nisam ula
o njemu posle toga dana. Danas kad pone pria o tim zbivanjima, mene
hvata jeza i strah. Vidjela sam Zuhdu Turnadia kako bjei preko livade.
A etnici pucaju za njim i viu: Stoj!
Onda su mu dvojica prila i naredili da digne ruke u vis. Odveli su
ga u kukuruz, a kad su se vratili, vidjela sam kako jedan etnik brie no
o listove kukuruza.
U Potoarima sam vidjela jo jednu uasnu scenu. Na kraju jedne
livade lee poklani ljudi i ene, pored njih etnik u belom mantilu kolje
kravu. Prila mi je jo jedna ena i onda se etnik okrenuo prema nama,
opsovao nam Boga i rekao:ta gledate? Isto je ova krava pustila krv kao i
ovi to lee.
Vidjela sam dosta starih iz Cerske koje su etnici odvojili u
Potoarima: Hamida, abana, Begu Ibrahimovia i Rahmana Baltia.2
3.N.N, roena 1958. godine u selu Joeva.

Udata u selo Karaii, majka etvoro djece. Posle
protjerivanja iz Karaia ivjela je u Srebrenici
od proljea 1993. do ljeta 1995. godine
Dana 11. jula 1995. godine istjerani smo iz Srebrenice u kamp
UN u Potoare. Suprug, braa i amida su otili preko ume sa vojno
sposobnim mukarcima. etnici su razoruali Holanane i u njihovim
uniformama su hodali kroz narod, govorei da nam nee niko nita.
U sredu 12.jula pojavio se Ratko Mladi. Poeo je deliti djeci
sokove, bombone, a narodu bacati hljeb. Ne bojte se, nee vam niko
nita, govorio je. Malo se zadrao i otiao. Odmah posle njegovog
odlaska etnici su poeli izvoditi iz grupe mukarce. Birali su koga
hoe. Odvodili ljude, pa vraali. Neki se nisu nikad ni vratili. Vidjela
sam kad su ispred meine odveli Nezira iz Tokoljaka, koji je u Srebrenici
stanovao na Uinoj bai. Posle petnaestak minuta su ga vratili. Pred
mrak, toga dana, opet je odveden i vie se ne vratio. Svu no se ula
vriska i pomaganje. Jedan je ovjek dozivao sina kome se ne moglo
tano razaznati ime. Tada sam sa svojim kerkama, svekrvom, sestrom
i njenom djecom i svekrvom, odluila da ustanemo oko pet sati. Vie
nismo sjedale, dok nismo ule u autobus.
Desetak-petanest metara od autobusa i kamiona drale smo se za
ruke kako bi prole kroz guvu i kako se ne bi odvojile jedna od druge. U
prvom pokuaju nismo uspjele ui u autobus. Takva je guva bila da se
2
Samrtno ljeto u Srebrenici - Tuzla 1998.
67
ne moglo izdrati bez vode. Krenula sam po vodu do jedne kue prema
Budaku. Bilo je oko osam, pola devet ujutro. Sunce je dobro ugralo. Ulazi
narod u tu kuu i sipa vodu. Bilo je okolo i etnika koji viu: Hajte, hajte,
sipajte vodu!
U kui je bilo toliko krvi po patosu, rekla bih gotovo do koljena.
Bilo je razbacanih crnih kaieva. etnici su vjerovatno namjerno ba tu
kuu otvorili da mi moemo sipati vodu kako bi vidjeli taj uas.
Nasula sam vodu, ali sam se toliko uplaila da sam sva drhtala.
Sila sam nazad meu narod. Moje keri i svekrva su poele plakati i
vritati bojei se da se neemo izgubiti u guvi. Prvo smo bile krenule da se
popnemo na kamion, ali su nam kasne rekli da idemo u autobus. Gotovo
sve mukarce su odvajali pri dolasku do autobusa i kamiona, retko koga
su pustili.
U Bratuncu je uao jedan srpski vojnik i sa nama se vozio sve do
Kravice. Kad su stali u Kravici da on izae, mene je hvatao strah jer sam
sjedila kod zadnjih vrata sa svojim curama. Bojala sam se za njih. Na dva
tri mjesta su bile kamare ruksaka i vrea naih zarobljenih mukaraca.
Mukarci su bili goli do pojasa ili u majicama. Oni u arenim odelima su
leali na drugoj strani. Ne znam jesu li bili mrtvi ili ivi.
Jedan etnik je rekao:Poznajete li vae mueve?
Ja glave vie nisam dizala, niti sam mogla gledati. Do Milia sam
bila u oku. Usput, dok smo prolazili kroz Milie bacali su na nas kamenje i
psovali.
Kad smo stigli u Tiu iz barake je izalo desetak etnika i uz psovanje
su komentarisali: Koji ste, ne moemo vas poklati ni do Nove godine!
Preli smo na nau teritoru u Kladanj, a onda na aerodrom
Dubrave. ene su plakale i vritale jer se tada vidjelo da sa nama
nema mukaraca koji su bili u Potoarima. Stiglo je troje-etvoro djece.
Jedan osmogodinji djeai bio je zajedno sa ocem uhvaen i odvojen
u Potoarima. Njega su pustili, a oca mu zadrali. Sin Seada Krde sa
Osmaa, takoer je doao, a otac mu je ostao u Potoarima. Od mojih
mukih lanova porodice koji su otili preko ume, niko ne doao.3
4. N.N, roena 1966. godine u jednom selu nedaleko

od Bratunca. Rat je zatekao u selu u kojem je bila
udata. Tu boravi do 1995. godine kada je protjerana
u Srebrenicu
U Srebrenici sam stanovala u blizini bolnice. Najvie vremena
smo provodili krui se po podrumima od etnikih bombi i granata. U
tekoj situaci sa hranom preivljavali smo dane, dok ne poela stizati
pomo konvojima i iz aviona. Popravilo se stanje sa hranom, ali je stigla
3
68
druga nesrea. Moja stara sestra poginula je u potrazi za avionskim

paketima sa hranom. Ubila ju je paleta sa hranom.
U julu 1995. godine, posle viednevnog granatiranja etnici su
krenuli u napad na Srebrenicu. Narod je bio jako uplaen i spas je traio
u begu prema kampu UN u Potoarima. Kod Vezionice sam posle
granatiranja izgubila vezu sa svojom porodicom. Nastao je haos i svi su
se razbjeali. Jedno je dete poginulo, a bilo je dosta ranjenih po kojima se
gazilo. U toj guvi nala sam jednu prateljicu. Ona je isto ostala sama i bila
je jako uplaena. Zakaile smo se na jedan kamion u kojem su bili ranjenici
i tako dole do Potoara. Ranjenike su smjestili u Fabriku akumulatora. I
mi smo ule tamo, mislei da emo biti na sigurnom. Kasne smo uvidjele,
da bi bilo bolje da smo ostale sa narodom van fabrike, jer bi pre dole do
Tuzle i ne bi vidjele grozne stvari.
U fabrici smo provele tri dana i tri noi. Drugi dan doao je
Ratko Mladi i jednom djetetu dao okoladu. Nakon petnaestak minuta
to dete je bjealo od svoje majke govorei da mu ona ne majka. Istog
dana pokupili su ranjenike i odvezli ih, a mi smo ostale u fabrici sa mnogo
mukaraca. Nou su izvodili mukarce iz fabrike i oni se nisu vie vraali.
Nisam mogla spavati niti jednu no. Ujutro oko tri sata jedan ovjek se
objesio. Bila je to uasna scena. Narod je uhvatila panika. Jedna je ena
poela vritati i pokuala se zaklati noem. Tada je nastupila panika da se
ne znalo ta se radi.
Kada je svanulo rekla sam prateljici da idem doneti vode. Izala
sam na vrata na koja su prethodne noi izvodili mukarce. Prola sam iza
jednog kamiona i vidjela 5 6 zaklanih ljudi bez glava. Okrenula sam se
i iza kamiona vidjela etiri etnika kako sjede i pu. Pored njih su naile
dve ene, jedna je bila trudna. Jedan od etnika je ljutito upitao odakle
su dole, a one su samo pokazale na flau sa vodom. Zatim je drugi ustao,
uhvatio trudnicu za kosu i noem joj rasporio stomak iz kojeg je izvadio
dve bebe. ula sam da je uspjela rei: Majko, spasi me.
Vie ne progovorila.
Pobjegla sam u fabriku ne nasuvi vode. Pretljica mi je rekla da
je evakuaca prestala i da smo mi ostali kao zarobljenici. Reila sam da
krenemo odatle. Konopci su bili na vratima. Tu je stajao jedan vojnik koji
nam ne dao da izaemo. Ipak, preskoile smo konopce i poele trati
prema autobusu. U toj trci primjeujem da sam stala na ruku zaklanom
ovjeku. Na putu je bio jedan autobus i kamion oko kojih je bilo vrlo
malo naroda. Nedaleko od autobusa neko me iza lea povukao i zovnuo
imenom. Sva uplaena, okrenula sam se i vidjela da je to moj koa Srbin.
Pitao me gdje mi je ostala porodica, a ja sam samo slegla ramenima jer
nisam nita znala o njima. Rekao mi je da idem u autobus, a ne u kamion.
Jedan etnik sa strane je govorio da nas vrate u fabriku, ali ovaj moj koa
na to ne obraao panju, nego nas je doveo do autobusa i rekao mi da
skinem zeleni demper jer bi me mogli maltretirati zbog zelene boje.
Smjestile smo se u autobus i krenule.
69
Moja prateljica je bila jako uplaena, tako da sam je celim

putem hrabrila i tjeila da izdrimo. Iza Kravice, etnici su uli u autobus,
raspitivali su se za neke ljude iz Potoara, traili zlato, novac i dokumenta.
Ko je imao davao je. Dva etnika su zatim uveli jednu djevojku koju nisam
poznavala. Bila je sva mokra i iscrpljena. Pala je na pod autobusa. Kada
je autobus krenuo, prila sam joj i ponudila joj da sjedne. Ona je plakala i
rekla: Ubte me! Silovana sam!
I ja sam plakala od alosti za tom djevojkom. Prila je neka njena
poznanica i ona se do kraja puta brinula o njoj.
Stigle smo do Kladnja, a zatim na aerodrom Dubrave kod Tuzle.
Posle dva dana nale smo svoje porodice.4
5.N.N, roena 1947. godine u Podeplju, optina

Han-Pesak. Udata i ivjela u selu Bajramovii,
optina Srebrenica do pada Srebrenice
11. jula 1995. godine iz sela Bajramovii sa muem i tri sina starim
od 20 do 24 godine krenula sam umom prema Tuzli. Na samom izlasku
iz sela poele su da padaju granate. Bilo je mnogo ranjenih i poginulih.
Stigli smo u selo Kamenice gdje su nam etnici postavili zasjedu. Nastala
je panika. Ponovo je poelo granatiranje i bacanje bojnih otrova. Tu su mi
ranjena dva sina. Jedan je ranjen u levu nogu. Moj mu i ja smo ga previli.
Drugi je ranjen u predjelu levog plunog krila, pao je i ne vie mogao ii.
I njega smo previli, stavili na sebe i krenuli dalje nosei ga. Trei sin se u
panici odvojio od nas. Vie ga nismo vidjeli.
Samo to smo krenuli dalje ponovo je nastala panika. Od silnog
granatiranja opet mnogo mrtvih i ranjenih. U panici nismo znali ta dalje.
Tu smo se zadrali. Bila je to livada u blizini sela Sandii. Mu Hasan
je otiao na potok da donese vode da se napemo i rashladimo ranjene
sinove. Poto je bilo mnogo ednih ranjenika, voda koju je donio ne bila
dovoljna za sve, tako da je ponovo otiao na potok. Ne se vratio, a moji
sinovi nisu mogli ii dalje, tako da smo tu prenoili.
13. jula ujutro etnici su nas pozvali da se predamo. S obzirom
da su mi djeca bila ranjena, nisam imala drugog izbora nego na predaju.
Nekako smo dobili snage i sili na jednu livadu u blizini asfalta u selu
Sandii i predali se. Tu u blizini bila je neka kuica u koju sam sa sinovima
ula ne znajui ta e nam se desiti. Bilo je tu jo mnogo naeg naroda,
prepoznala sam dvojicu brae iz Kutlia, Abida i Arifa, Hasiba iz Rogatice
i jo ljudi kojim ne znam imena.
Dok smo ekali na livadi u Sandiima mnogo ljudi koji su se
predali je odvojeno od strane etnika i odvedeno u nepoznatom pravcu.
Rekli su im da ih tamo negdje ekaju autobusi koje ja nisam vidjela. Jedan
ovjek je pokuao pobjei sa te livade. etnici su ga ubili rafalom.
4
70
U meuvremenu je naiao kamion iz pravca Potoara koji je

prevozio ene i djecu. etnici su ga zaustavili i nama rekli da se penjemo
na isti. I ja sam se sa svoja dva ranjena sina popela na kamion koji je krenuo
prema Tii. Nadali smo se da emo biti spaeni. Po dolasku u Tiu etnici
su odveli moja dva ranjena sina. Vidjevi da mi odvode djecu onesvestila
sam se, tako da nisam vidjela gdje su ih odveli. Kada sam se osvestila
krenula sam sa ostalim enema i djecom pjeke prema Kladnju u nadi da
e mi makar trei sin i mu stii do slobodne teritore i Tuzle. Moja nada
bila je uzaludna. Od tada pa do danas ja o njima nita ne znam.
Danas ivim sama u Tuzli i jo uvek se nadam da e se pojaviti
neko od etiri nestala lana moje porodice.5
6.N.N, roena 1951. godine u Srebrenici,

rat preivjela u Srebrenici
11.07.1995 u 14:30 sati sam sa muem stigla u Potoare. Ve je
u krugu fabrike bilo hiljade ljudi. Dve noi sam provela na otvorenom.
Vidjela sam Ratka Mladia koji je stigao u bazu 12.07.1995. godine. Odvajao
je mukarce od ena. Majke su vritale i nisu dale svoje sinove. Moj mu je
13.07.1995. godine u 15.00 sati odveden od mene sa ostalim mukarcima i
ak i djeacima od 12 godina.
Bila sam celo vreme rata u Srebrenici. ivot je bio izuzetno teak.
Bilo je jako puno izbjeglica. Oko Srebrenice su se nalazili tenkovi JNA tako
da su nas svakodnevno gaali. Pored JNA u Srebrenicu su dolazile i ostale
paravojne formace kao to su arkanovci, eeljevci, Vukovi sa Drine,
crvene beretke. 01.07.1995. godine poela je srpska ofanziva na Srebrenicu.
10.07. sve izbjeglice koje su ivjele u Srebrenici su napustile grad i krenule
prema vojnoj bazi u Potoarima. Autohtono stanovnitvo Srebrenice ostalo
je u gradu. Ja sam ostala u mojoj kui zajedno sa mojim muem i sinom.
Nadali smo se NATO-intervenci. 11.jula (utorak) u 14.30 sati morala sam
napustiti kuu i sa muem krenula sam put Potoara. etnici su ve uli
u grad. Krug fabrike akumulatora, gdje se nalazila vojna baza holandskog
bataljona je ve bio prepun ljudi koji su vriskali, jaukali i zvali u pomo.
Istovremeno se raalo dete na asfaltu pored mene, mnogo ljudi
se objesilo, ali je veina bila odvedena od strane etnika. Djevojke su
odvodili i silovali.6

Dokumentaca Drutva za ugroene narode za Bosnu i Hercegovinu
- broj 97/99.
6
71
PET GODINA POSLE PADA

SREBRENICE
Pet godina nakon pada Srebrenice ene Srebrenice su ostale
najvee rtve. Njih preko 20.000 ivi raseljeno u celoj Federaci BiH.
Najvei broj njih nastanjeno je na podruju kantona Tuzla (6.000), Tinja
(1.000), Sije (2.000), ivinice (2.000), Kladanj (1.000), Mihatovii (1.000),
Banovii (3.000), zatim Kanton Zenica (3.000), Vozua (4.000) i Kanton
Sarajevo (1.000), Vogoa (7.000), Ila (2.000), Nedarii (500).
One ive u kolektivnim centrima, privatnim kuama, ili
naputenim srpskim stanovima. Vrlo esto u jednoj sobi ivi po 11 osoba.
Uasno je pogledati tu masu ena koje ive bez svojih mukih lanova
famile, sinova, mueva, brae.
Ve pet godina one trae istinu o svojim najmilim. One su gledale
svojim oima njihovo odvoenje iz Potoara. I ono to su posljednje vidjele,
ive sinove, mueve i brau, zadrale su u svom sjeanju kao trunku nade,
da su ipak preivjeli.
Ovo dranje za slamku nade bez ikakvog osnova za to bila je
karakteristika i Jevreja koji su preivjeli holokaust, to proces saznavanja
istine o onome to se doista desilo ini jo komplikovanim. Davanje
informaca preivjelim u takvim uslovima je, takoer delikatno.
Ali, i pored toga ene imaju pravo na istinu. Ako su njihovi
najdrai pobeni, one trae dokaze za to. Nisu dokazi ono to izdaje
Meunarodni crveni kri, posmrtnice, koje ene trebaju potpisati. One
to s razlogom odbaju, jer trae dokaze za te posmrtnice, precizne
trae ubeno telo da bi ga mogle sahraniti. Slobodan pristup masovnim
grobnicama, te njihovo otkopavanje, je jedini put do istine u rasvjetljavanju
sudbine nestalih. Nedopustivo je to to je Meunarodni crveni kri tek
godinu i pol dana nakon pada zatiene zone Srebrenica formirao radnu
grupu za traenjem nestalih. Jako puno vremena se izgubilo, a vrlo malo
se postiglo u rasvjetljavanju sudbine nestalih.
Do sada je otkopano 5.350 posmrtnih ostataka Srebreniana. Oni
lee u plastinim kesama u tunelu u Tuzli i komemorativnom centru u
Visokom. Proces identifikace tee veoma sporo i vrlo je skup. Ameriki
tim ljekara za ljudska prava radio je vie od godinu dana na procesu
identifikace i potroio je 1.200.000 dolara, a identificirao je samo 53
rtve. Internacionalna komisa za traenje nestalih osoba na em elu
72
je bivi senator Bob Dol formirala je novi tim za identifikacu i uzimanje

DNK analiza. Dato je 4 miliona dolara za osnivanje i opremanje Instituta
i laboratore u Sarajevu i Tuzli tako da e se DNK analiza moi obaviti u
zemlji. Ali sve je to veoma sporo, mnoge ene su ve umrle i postavlja se
pitanje kome e se te informace DNK analize saopiti.
I pored toga to ene Srebrenice uporno trae istinu o svojim
najdraim esto doive ok kada im se ona saopi.
Tako je bilo i sa Kadom Hoti koja je preivjela uas Srebrenice i
Potoara. Ne joj bilo lako kada su joj iz ICMP pokucali na vrata i pozvali
je da doe u Visoko u Komemorativni centar radi identifikace. Evo ta
nam je izjavila:
Ja sam poela da drhtim. U sebi sam imala potajnu nadu da su
moj mu, kao i sin ivi. Ne znam ta sam govorila, neke nepovezane rei.
Rekli su mi da su nali dio trenerke moga mua. Ja sam pitala da li je u
trenerci ostala bar jedna kost. Sjeli smo u auto i krenuli prema Visokom.
Groznica ne prestala. Ruke su mi se toliko tresle da sam ih morala pokriti
tanom. Sjeala sam se ta sam preivjela.
Preivjeli smo teke patnje. Kakva je to borba za opstanak i
preivljavanje bila moda moe rei injenica da sam sedam puta pjeice
ila u Voljavicu i druga sela po hranu. Pjeaila bih po dva dana kako bi
kui donela dvadesetak kilograma kukuruza. O stalnoj opasnosti od
granata i bombi ne potrebno ni govoriti.
11. jula 1995. godine oko podneva u stanu na Baratovoj bili smo
moj mu, brat i snaha sa djecom i ja kada je utrao moj sin i pitao nas ta
ekamo. Evo ih silaze s brda u grad, hoete li da vas pokolju?
Kad smo izali na ulicu granata je pala u blizini. Morali smo se
skloniti, a onda ponovo krenuti u pravcu Potoara. Negdje kod benzinske
pumpe, mukarci su se odvajali u pravcu ume. U itavoj guvi bila sam
zaboravila da se pozdravim sa sinom Okrenula sam se i vidjela ga kako se
udaljava. Uspjela sam ga dozvati i rei: Samire, sretno sine!
On se okrenuo i samo mi mahnuo rukom. Njegov profil i
podignuta ruka je jedina slika s kojom i danas ivim.
urili smo dalje prema Vezionici i bazi UN. Tamo nam nisu
dozvolili da uemo u krug UN, da bi masa naroda nasilno provalila
preko kape i ograde. Vojnici UN su se u panici poeli povlaiti prema
Potoarima. Narod se poeo kaiti na kamione. Tri granate su pale u i oko
baze. Primetila sam da su NATO-avioni nadletali Srebrenicu. Na tren
sam odahnula, pomislivi, bar emo ivi doi do Potoara.
U Potoarima sam sa porodicom bila u krugu fabrike za
pocinavanje. Nismo mogli zaspati jer su granate padale u okolini. Ujutro
oko 9 sati, prevodioci su nas obavestili da e srpski vojnici ui meu nas i
da se ne trebamo bojati jer e oni traiti samo neke informace. Sjedili smo u
grupi, mu Sead, brat, snaha i dve kerke bratove i ja i utjeli smo. Nismo
imali snage za priu. Svako je bio sa svojim mislima i strepnjom. Nisam
osjeala ni glad, ni e, ni vruinu. Bila sam bez nade da u preivjeti, ali
73
i bez volje da preivim. Jedino olakanje mi je dolo kad je neko pronio

vest da su mukarci preko ume bezbjedno stigli do slobodne teritore.
Mnogo kasne, saznau da je to bila la.
Negdje oko 11 sati etnici su poeli etati izmeu nas. Mene je
poznao koma (stari Gargin sin) i pitao me da li ga poznajem. Rekla
sam da je prolo puno vremena, i da je on narastao. Drugi me isto pitao da
li ga poznajem i onda je rekao da je on sin Sreka sa Soloue. Pitali su me
gdje su mi mu i sin. Odgovorila sam da je mu tu, a za sina nita ne znam.
O svemu su zapravo bili dobro obavjeteni, ali su nas samo provocirali. Na
kraju su mi rekli da se ne brinem, jer u stii na slobodnu teritoru.
Oko 17 sati toga dana etnici su mi odveli brata Ekrema. Ubrzo se
vratio po jaknu i rekao nam je da ga nita ne pitamo. Otiao je ne osvrui
se. Nismo se ni oprostili. Njegova kerka Sabina je samo lila suze. Mi smo
je tjeili, ali ni sami nismo mogli prestati plakati. Drugu mo su nas sabili
jedne uz druge. I danas, kada se sjetim te noi, u meni se javlja neka zebnja
i strah. Vidjela sam vojnike UN kako etaju izmeu nas. Tada sam osjetila
neko olakanje, mislei da nas oni uvaju. Umor me savladao i bila sam
u polusnu. Odjednom vrisak i krikovi ljudi. Trgla sam se. Oko mene je
nastala vriska. Pokuavala sam smiriti neke ene mislei da su ti krikovi s
kasete.
Malo se stialo, a onda se ulo pomaganje jedne ene: Ljudi,
UNPROFOR-ci nam kolju djecu. Eno zaklae moje dete!
Mislila sam da je ena dobila nervni slom. Ali, naalost, stvarno
su joj zaklali trinaestogodinjeg sina, samo ne UNPROFOR-ci, nego etnici
u UN uniformama. To smo ujutro i saznali. Jauci i vrisak su se vie puta
ponavljali tokom noi. etnici su odvodili djevojke, mlae ene i djeake.
Prenosili smo apatom, od uha do uha, jedni drugima ta se zbiva.
U ranu zoru 13.jula probudila sam mua i krenuli smo prema
parkiranim vozilima koje su etnici odredili za transport. Rekla sam da
ovakvu no vie neu moi preivjeti. Probili smo se do rampe na izlazu.
Kada smo preli rampu, kao da sam dobila novu volju i nadu za ivot.
Mislila sam da smo spaeni. Mu, bratove kerke, snaha i ja krenule
smo prema autobusima. Meutim, tri etiri autobusa do rampe bila su
zatvorena. Iz jednog autobusa voza nas je zovnuo. Poli smo na tu stranu
ubrzanim koracima, ali jedna grupa etnika u crnim odelima zaustavila je
moga mua. Odgurnuo ga je jedan s pukom u ruci i on je brzim korakom,
sav u oku, krenuo na drugu stranu. Ne se ni okrenuo. Bez rei sam
gledala za njim. Otiao je prema grupi mukaraca okupljenih na livadi
pored Fabrike akumulatora. Taj dogaaj me vratio u ponor. Bila sam
potpuno izgubljena za prostor i vreme u kojem se nalazim. Kada je voza
autobusa ukljuio, pa iskljuio muziku, mozak mi je proradio.
U Kravici sam vidjela kolone zarobljenika s obje strane ceste.
Negdje oko Konjevi-Polja, na livadi s desne strane, zarobljenici su kleali
na koljenima sa rukama iza vrata. Nisam smjela ni zagledati puno iz
straha da ne bi vidjela sina ili brata Mustafu s kojim se nisam ni vidjela
74
na rastanku. Potajno sam se nadala da e moda mukarce iz Potoara

evakuisati na kraju.
Kada sam stigla u Tuzlu, nikoga od svojih nisam zatekla. Obilazila
sam bolnice, raspitivala se na raznim mjestima, ali ni o jednom nisam
dobila informacu. Nadu nisam izgubila i jo uvek ih oekujem, jer ne
moe biti istina da mi je rat uzeo sina, mua i dvojicu brae. Ponekad me
uhvati panika da moda ni za njih neu nita saznati, kao to nisam saznala
ni za oca koji je nestao u aprilu 1945. godine u II svjetskom ratu.
Preivljavala sam ponovo posljednje sate nae tragede. Mu je u
kui bio u trenerci. Kada su etnici sa svih strana uli u grad morali smo na
brzinu napustiti kuu. Mu je obukao nove cipele. Ja sam ga opomenula
da ne oblai nove cipele na ta mi je on odgovorio: Vidi da je rat, ko zna
da li u vie moi kupiti takve cipele.
Kada je mua prepoznala po trenerci i tim cipelama.1
Dokumentaca Drutva za ugroene narode za Bosnu i Hercegovinu,
broj 78/99.
75
11. juli 2000. godine u Potoarima

Izvjetaji tampe o odravanju komemorativnog skupa
u Potoarima
Kofi Anan:
Moramo zapamtiti pouke iz Srebrenice

Generalni sekretar UN Kofi Annan izrazio je aljenje zbog masakra
u Srebrenici, a se peta godinjica obiljeava u naselju Potoari kod
Srebrenice.
Jedanaestog jula 1995. godine snage bosanskih Srba zauzele su
srebreniku enklavu, koju su UN bile proglasile zatienom zonom. U
danima nakon pada Srebrenice najmanje sedam hiljada bonjakih mukaraca
razdvojeno je od njihovih porodica i ubeno.
Anan je izjavio da je od vitalne vanosti zapamtiti pouke iz Srebrenice
i razraditi mjere kako bi se takve tragede u budunosti spreile.
Generalni sekretar Svjetske organizace takoer je kazao da e
trageda Srebrenice zauvek ostati upisana u histori UN, koje su preuzele
odgovornost za pad enklave, ali i ukazale na odgovornost kljunih zemalja
lanica.
Masakr u Srebrenici smatra se najgorim zvjerstvom poinjenim u
Evropi od Drugog svjetskog rata.
Poruka ambasadora Evropske une

francuska ambasada
Povodom pete godinjice stranog dogaaja u Srebrenici,
ambasadori zemalja lanica Evropske une zastupljeni u Sarajevu ele da
iskau suut sa Udruenjem majki Srebrenice i epe, sa porodicama rtava
i preivjelim. efovi evropskih misa ele ponovo iskazati svoju odlunost
da vide odgovorne za ove zloine uhapene i osuene. Oni jo jedanput
potvruju nezastarivo pravo na povratak izbjeglica i raseljenih lica, stoji u
saopenju iz francuske ambasade.
76
Amerika ambasada:
Insistiramo da odgovorni budu dovedeni

pred lice pravde
Povodom pete godinjice pada Srebrenice, koji je rezultirao
masakrom nezapamenim u Evropi od vremena holokausta, vlada
Sjedinjenih Amerikih Drava izraava svoje duboko aljenje svim
rtvama Srebrenice.
Ponovo potvrujemo nau predanost pronalaenju nestalih,
osiguravanju odgovarajueg ukopa posmrtnih ostataka onih koji su ubeni
i insistiramo da svi odgovorni za tragedu Srebrenice budu dovedeni pred
lice pravde, navodi se u saopenju.
Haki tribunal:
Pravo pomirenje nemogue dok se

odgovorni za masakr ne osude
Masakri izvreni nakon pada Srebrenice najvei su zloin
poinjen tokom rata u bivoj Jugoslavi i stoga im ured tuitelja
Meunarodnog tribunala posveuje znaajan dio istraiteljskih napora,
rekao je zamjenik glavnog tuitelja Graham Blewitt, povodom pete
godinjice pada srebrenike enklave u ruke vojske bosanskih Srba.
Odmah nakon masakra, u julu 1995. godine, u ured tuitelja
poeli su stizati izvjetaji o zloinu i zapoela je istraga. Uoi potpisivanja
Daytonskog sporazuma, koncem te godine, tuiteljstvo je objavilo
optunicu protiv Radovana Karadia i Ratka Mladia za zloine u
Srebrenici. Oni su bez sumnje najodgovorni za Srebrenicu, napominje
Blewitt. Dok u vezi sa izvoenjem Karadia pred Tribunal tuitelj
izraava optimizam, povodom Mladia primjeuje da je neto tee
prognozirati kad e se to dogoditi, jer je klju problema u Beogradu.
No, za to je potrebno strpljenje i trud, kae Blewitt i dodaje: A mi emo
sigurno uiniti sve to je u naoj moi da optueni budu izvedeni pred
sud.
Istraga jo traje. Forenzika ispitivanja i ekshumace provoeni
su svake godine i nastavit e se i ove, podsjea tuitelj. Do kraja 2000.
godine sve e istraiteljske aktivnosti hakog tuiteljstva u BiH biti
koncentrirane na Srebrenicu. Sada smo se usredtoili na pokuaje
bosanskih Srba da sakru dokaze o onom to se dogodilo ... no dosad
77
smo bili prilino uspjeni u otkrivanju sekundarnih grobnica u koje su

prebacivana tela rtava prvobitno sahranjena blizu mjesta egzekuca,
pojasnio je Blewitt.
Blewitt najavljuje da e jo dosta osoba biti optueno za zloine u
Srebrenici i da e im se suditi pred Hakim tribunalom.
Pravo pomirenje u Bosni i Hercegovini nee biti mogue dok
se ljudi odgovorni za taj masakr ne nau pred licem pravde, zakljuio je
tuitelj.
SNS RS o komemoraci u Srebrenici
Skup visokog rizika koji je ispolitiziran

Srpski narodni savez RS (SNS RS) smatra da je komemoraca
rtvama Bonjacima u Srebrenici skup visokog rizika i da je dobrim
delom ispolitiziran, izjavio je potpredsjednik stranke Branislav Loli.
Prema njegovim reima, takav nain odavanja pote poginulim u ratu
ne ba dobronamjeran.
Mislimo da u ovakvoj uzavreloj situaci u BiH treba izbjegavati
sve elemente koji mogu dodatno ispolitizirati situacu, posebno to
se zna da je bezbjedosna situaca na ovim prostorima ve dodatno
iskomplikovana, istakao je Loli.
Izrazivi nadu da e pripadnici MUP RS osigurati bezbjednost
na najbolji nain potpredsjednik SNS je dodao da se ovakvim i slinim
skupovima dodatno odvlai energa police od rjeavanja brojnih
nerazjanjenih sluajeva ubistva, pokuaja ubistva i drugim teroristikim
aktima.
Konstatirajui da je normalno da svi imaju pravo posjete svojim
grobovima, Branislav Loli je rekao da se ipak ne sme desiti da se ti
skupovi pokuaju ispolitizirati.
Crnogorski medi o Srebrenici
Optueni za genocid su jo na slobodi

Medi u Crnoj Gori podjeaju da se navrilo pet godina od
najveeg pojedinanog zloina u Evropi od Drugog svjetskog rata od
ulaska Vojske Republike Srpske u Srebrenicu, gdje su do 18.jula vojnici
pod komandom generala Ratka Mladia organizovano i sistematski
ubili oko 8.000 bonjakih mukaraca i djeaka, a oko 30.000 ena i djece
deportovano je za dva dana.
78
Srebrenike majke se ne mire sa gubitkom, naslov je teksta koji

je nezavisni dnevnik Vesti objavio u jueranjem broju, preuzimajui
Rojtersov lanak u kome o srebrenikoj tragedi svjedoe ene i majke iz
Srebrenice.
Dravni dnevnik Pobjeda pod naslovom Pet godina od
masakra u Srebrenici u izvjetaju iz Haga pie o Zloinu za pamenje.
Prema navodima tog teksta za zloine o Srebrenici do sada je samo osuen
Draen Erdemovi, dok su optueni za genocid srpske voe Radovan
Karadi i Ratko Mladi jo uvek na slobodi.
Dravni radio i televiza Crne gore u informativim emisama,
takoer, podsjeaju na uasan zloin koji se pre pet godina dogodio u
Srebrenici.
Izvod iz govora Reis-ul-ulema Mustafa ef. Ceric
Da tuga bude nada, da kazna bude pravda

Ovdje smo doli ne da sudimo, ali ni da oslobaamo. Ovdje smo
da se vidi da nismo i da neemo zaboraviti greh ukaljane due. Doli smo
ovdje ne da se svetimo, ali ni da pratamo. Ovdje smo da se zna da nismo
i da neemo odustati od pravde. Ovdje smo da sluamo one koji su zvali
upomo i nebo i zemlju, i dan i no, i re i mo da se oduzme ma od onih
koji ubae i kad bae dan i kad bae no... Molim te, Boe, da tuga bude
nada, da kazna buide pravda, da majina suza bude posjetnica da se vie
nikada i nikome ne ponovi Srebrenica.
79
Srebrenica 2003/2004
Sa mrtvima
u Srebrenicu se vraaju i ivi
U Srebrenici je prema popisu stanovnitva iz 1991. godine ivjelo
37.211 stanovnika. Od toga je 72,88 odsto bilo Bonjaka, 25,21 odsto Srba i
1,91 odsto ostalih.
Preko 10.000 stanovnika optine Srebrenica je tokom rata ubeno,
dok ih je protjerano sa svojih ognjita preko 18.500. Veina ubenih,
prognanih i raseljenih, ak 90 odsto bili su Bonjaci.Trenutno u Srebrenici
ivi 8.500 stanovnika, uglavnom srpske nacionalnosti to ini svega oko
25 odsto predratnog broja stanovnika. Oni su skoncentrisani u tri velike
mjesne zajednice: Srebrenica, Skelani i Potoari u kojima je pre rata
ivjelo 53,29 odsto stanovnika, a danas u ovim mjesnim zajednicama ivi
ak 80,92 odsto ukupnog broja stanovnika.
Nakon polaganja kamena-temeljca za izgradnju Memoralnog
centra za ubene srebrenike rtve od jula 2001. godine u Srebrenicu i
okolna sela poeo je povratak onih koji su uz uasne zloine jula 1995.
godine bili prognani. Meu povratnicima najvie je starih ena, majki,
koje ele da budu u blizini groblja pri Memoralnom kompleksu u
Potoarima kako bi uenjem Fatihe odale potu ubenim sinovima.
Upravo prvi masovan povratak u Srebrenicu bio je povratak
mrtvih. To se dogodilo 31.marta 2003. godine kada je izvren ukop 602
ekshumirane i identificirane rtve i su posmrtni ostaci pronaeni u oko
100 masovnih grobnica izmeu Srebrenice i Kladnja.
Od preko 10.000 ubenih Srebreniana do danas je ekshumirano
6.500 i se posmrtni ostaci nalaze u plastinim vreama lagerovani u
Komemorativnim centrima u Visokom i Tuzli i ekaju obradu putem DNA
za proces identifikace.
Do danas se u Srebrenicu vratilo oko 1.000 starih osoba, preteno
ena i djece. Veina njih ive u upama, podrumima ili ruinama vlastitih
kua. Jer od 5.000 poruenih kua do danas je na podruju Srebrenice
obnovljeno oko 200 kua to je veoma malo. U svim selima oko Srebrenice
80
tokom napada Radovana Karadia i generala Ratka Mladia poruene

su sve kue, unitene su putne komunikace, elektrini vodovi i gradski
vodovod. U samom gradu nema uline rasvjete, nema pitke vode, i
stanovnitvo ovog tunog grada koristi za svoje potrebe samo jednu javnu
gradsku esmu. Povratnici u selima koriste vlastite bunare a ispravnost
ne ispitana.
Srebrenica danas djeluje sablasno sa razorenim kuama,
polupanim prozorima, bez radnji sa osvjetljenim izlozima, bez mogunosti
da se kupe najpotrebne ivene namirnice ili kuanski aparati, grad je
pun smea koje se ne odvozilo od poetka rata.
Predstavnici meunarodne zajednice (SFOR, OHR, OSCE)
napustili su grad i preselili svoje urede u susjedni Bratunac. SFOR baza
udaljena je od Srebrenice oko desetak kilometara, a SFOR vojnici prisutni
su u gradu samo do petnaest asova posle podne nakon ega se povlae
u svoju vojnu bazu.
U gradu je pre rata postojala jedna bolnica. Danas, u jednom
delu te bolnice smjeteni su Srbi koji su izbjegli iz Federace (Vakuf,
Ila, Bugojno) dok drugi dio funkcionira kao Dom zdravlja. Bonjaci,
povratnici nemaju mogunosti da se lee u ovom Domu zdravlja. Njima
medicinske usluge prua jedan ljekar koji jedanput sedmino dolazi iz
Tuzle. Te usluge se odnose na mjerenje krvnog pritiska i neke lagane
intervence, ali za sve ozbiljne preglede ili leenje Bonjaci povratnici
moraju traiti na podruju Federace.
Pitanje kolovanja djece je jedno od najbolnih problema.
Povratnika djeca moraju da ue po nastavnom programu RS u kojem je
Radovan Karadi, protiv koga je Tribunal u Den Hagu pre osam godina
podigao optunicu za zloine protiv ovjenosti, junak srpskog naroda.
Samo dvoje bonjake djece pohaaju srednju kolu. Jedna majka nam
se poalila na uasnu diskriminacu prema njenoj djeci. Kada je eljela
da upie svoju djecu u jedinu srednju kolu koja egzistira na podruju
Srebrenice, direktor te kole joj je odgovorio da ne moe primiti i njezinu
djecu poto po odluci Savjeta kole mogu da prime samo dva uenika
nesrpske nacionalnosti a ta dva uenika ve pohaaju nastavu, prema
tome taj broj je ve ispunjen.
Iako postoji sloboda kretanja do Srebrenice nema ni jedne
autobuske line. Postoji samo dva puta sedmino SFOR lina Sarajevo
Srebrenica , Tuzla Srebrenica i obratno ali se svi putnici moraju praviti
nekoliko dana rane u SFOR bazu u Sarajevu ili Tuzli da bi bili stavljeni
na listu kao potencalni putnici za Srebrenicu. Autobuska komunikaca
izmeu Srebrenice i okolnih sela takoer ne postoji i ona se odva jedino
putnikim automobilima, kamionima ili konjskom zapregom.
81
Majke Srebrenice ponovo naputene

i zaboravljene
Povratkom u Srebrenicu preivjele rtve najstraneg zloina
na kraju dvadesetog veka po drugi put preputene su same sebi,
zaboravljene i naputene od celog sveta. ivot u poruenim kuama,
upama i podrumima bez struje i vode sa penzom od 70 eura ili bez
ikakvih primanja je veoma teak. Povratnice ive izmeu stalnog straha
od provokaca i borbe za golo preivljavanje.
Emina Begovi (55 godina stara) vratila se u Srebrenicu u
septembru 2002. godine u djelimino obnovljenu kuu u Gornjim
Potoarima. Ona je padom Srebrenice izgubila sve muke lanove famile.
ivi sa kerkom, koja studira medicinu u Sarajevu. Ona nam se alila na
stalne provokace kojima je izlona od strane Srba koji zapravo nisu iz
Srebrenice. Dolaze nou, izvikuju pogrdne rei, udaraju na vrata, bacaju
kamenje na prozore tako da mora esto da menja razbena stakla. Ova
nesretna ena uzaludno je pozivala domau policu koja se ne odazvala
na njezine pozive niti je ita poduzela da otkre poinioce. U panici bila je
prinuena da zove policu u Sarajevu i tek nakon toga reagovala je polica
Srebrenice.
Kao dobrodolica onima koji se vraaju u Srebrenicu na ulazu u
naselju Konjevi Polje ve nekoliko mjeseci na kui povratnika Osmanovi
Mehe stoji ispisana pretnja No, ica, Srebrenica. Nepodnoljivo je to
to ovim putem svaki dan idu SFOR vojnici i jo nita nisu poduzeli da se
uhapse poinioci ovih pretnji.
alila nam se takoer i Fatima Salihovi (68 godina stara) na
stalne provokace i uznemiravanja. Ona se vratila pre godinu dana i
ivi sama u vlastitoj upi dok u njezinoj velikoj kui ive Srbi iz Vakufa.
I ona je izgubila sve muke lanove famile. Njezina penza iznosi 70
eura mjeseno. Pored toga to ivi u bedi i siromatvu, bez struje i vode
ona je izloena svakodnevnim ikaniranjem i zastraivanjem i je cilj da
ona odustane od povratka kako bi njezina kua pripala onima koji su se
bespravno uselili u nju.
Remza Deli (60 godina stara) koja je takoer izgubila sve muke
lanove famile vratila se sa kerkom i ivi kao podstanar kod jedne druge
povratnike famile ekajui da joj se obnovi poruena kua. Ova krhka
i hrabra ena pokazuje izuzetnu odlunost u svojoj namjeri da ostane u
Srebrenici. Ona kae: Mogu provocirati koliko god hoe, ali me ne mogu
zaplaiti, ja elim da ivim ovdje u Srebrenici i nigdje drugo.
82
evala Memievi vratila se pre godinu dana u djelimino

obnovljenu kuu. Pored svih nevolja koje je padom Srebrenice morala da
preivi ova ena se uz sve povratnike probleme mora da bori sa boleu
19 godinje kerke koja je potpuno nepokretna. Ona ivi od socalne
pomoi od 32 eura, a samo pelene koje su joj potrebne za kerku kotaju
20 eura mjeseno.
Jedinu pomo ovim majkama povratnicama prua udruenje
Srebrenike majke sa sjeditem u Srebrenici, a se predsjednica
Hatida Mehmedovi vratila u oktobru 2002. godine. Ona je 11.jula
1995. godine izgubila dva maloljetna sina, zatim mua i sve ostale muke
lanove famile. Vratila se u vlastitu kuu u Srebrenici u kojoj je nala par
dragih uspomena njezine djece, kolsku svesku iz fizike, slomljenu sku
i jednu fotografiju mlaeg sina Almira. Za kuu je posebno veu tri bora
koja je u dvoritu zasadio njezin stari sin. Borovi su u meuvremenu
narasli i djeluju veoma raskono. Zaljevanje i njegovanje ovih borova, koji
simbolino predstavljaju dva sina i mua, za Hatidu Mehmedovi postalo
je smisao ivota. Najtee joj ipak pada to svaki dan susree zloince koji
su odveli njene i sinove drugih majki. Nae djece nema, a oni se slobodno
kreu i do danas ih niko ne uhapsio, kae nam sa tugom u oima ova
majka.
Povratnicima niko ne garantira linu sigurnost. Ratni zloinci,
koji su 11. jula 1995. godine uestvovali u selektiranju ljudi i masovnim
egzekucama u kojima je ubeno preko 8.000 ljudi, jo uvek se slobodno
eu i predstavljaju opasnost za povratnike.
Zato ovi ljudi i ene sa prvim mrakom zatvaraju se u kue
ili podrume. Oni ive u stalnom strahu od provokaca jer lokalna i
meunarodna polica ne ine nita da zatite ove ljude. Ono to je ovim
ljudima potrebno je formiranje mjeovitih patrola police koje bi bile
prisutne u naseljima i selima u kojima ive povratnici. Prisustvo police
je veoma vano i zbog injenice da povratnici istei dvorita i bate esto
otkrivaju posmrtne ostatke ubenih Srebreniana u masovnim grobnicama
koje su locirane na njihovim imanjima. Tako su pre kratkog vremena
povratnici u selo Glogova, koje se nalazi izmeu Srebrenice i Bratunca,
pronali novu masovnu grobnicu iz koje je izvaeno 25 posmrtnih
ostataka srebrenikih rtava. To je ve trea masovna grobnica pronaena
na ovom lokalitetu.
83
Svim relevantnim politikim institucama Evropske une,

Njemake kao i predstavnicima meunarodne zajednice
u Bosni i Hercegovini
APEL DRUTVA
ZA UGROENE NARODE
i Sabine Christiansen, Marek Edelmann, Ralph Giordano,
Prof. Juergen Habermas, Prof. Walter Jens, biskupkinje Maria
Jepsen, Dr. Christan Schwarz-Schilling, Hermann van Veen,
Dr. Hans Jochen Vogel
Povodom prvog ukopa posmrtnih ostataka 602 rtve masakra u
Srebrenici, 31.marta 2003. godine
31. marta 2003. godine u Potoarima kod Srebrenice bie ukopane
602 do sada identificirane rtve masovnih egzekuca 11.jula 1995.
godine. Tada je u i oko Srebrenice kao i na mjestu izgradnje dananjeg
Memoralnog centra od strane komandosa generala Mladia ubeno oko
8.000 bonjakih muakaraca i djeaka i zatrpano u masovne grobnice. Od
tada do danas su iskopani posmrtni ostaci od oko 6.500 rtava.
Danas, skoro osam godina nakon najstraneg ratnog zloina
u Evropi posle Hitler i Staljina, preivjeli graani Srebrenice ive
rasuti po mnogim zemljama i mnogim kontinentima. Glavni odgovorni
Radovan Karadi i Ratko Mladi jo uvek su na slobodi. Njihova Srpska
Demokratska Stranka (SDS) dominira delom Bosne koji je pod srpskom
kontrolom i koji obuhvata 49 odsto ove zemlje.
Srebrenica je danas mrtav grad. Trenutano u Srebrenici ivi
8.000 preteno osiromaenih Srba i 500 bonjakih povratnika. Optinska
bolnica kao i sva industrska preduzea su zatvorena. Meunarodne
organizace su napustile grad. I pored toga se dodatnih 4.000 preivjelih
Bonjaka odvailo na povratak u okolna sela bive UN-zatiene zone.To
su preteno teko traumatizirane majke i udovice sa djecom. Kao u gradu
tako i u okolnim selima optine oni ive u ekstremnom siromatvu i
svakodnevnom strahu od pretnji i ikaniranja od strane vlasti i pojedinaca
ovog srpskog entiteta.
Ovih oko 4.000 povratnika seljaka nema nikakva primanja, a u
upama i pod atorima vie ivotare nego to ive: bez vode, bez struje,
bez poljoprivrednih alatki, bez stoke. Za najvei dio djece kole se nalaze
84
nedostino daleko. Napadi od strane srpskih ekstremista na bonjake

povratnike se ne istrauju, a poinioci ne bivaju kanjeni.
Nizozemska vlada je prole godine zbog svoje suodgovornosti za
tragedu Srebrenice dala ostavku. Evropa je odgovornodst za preivjele
delegirala na poinioce. Navodno je za Srebrenicu osigurana pomo u
milionskim iznosima, ali rtve od toga nisu profitirale. Oni se osjeaju
naputenim od celog sveta.
Evropske vlade moraju konano preuzeti odgovornost za svoj
propust u julu 1995. godine. Dopustile su da UN zatiena zona Srebrenica
padne u ruke srpskih trupa. Sada bi se barem trebali pobrinuti
da odgovorni ratni zloinci budu uklonjeni sa funkca u
ustanovama optine Srebrenica, a da glavni odgovorni ratni zloinci
Radovan Karadi i Ratko Mladi budu uhapeni i izrueni Meunarodnom
sudu za ratne zloine u Den Hagu.;
da se Srebrenica po primjeru Brkog proglasi distriktom u kojem
bi obje etnike grupe, Bonjaci (pre rata 74,8 odsto) i Srbi (pre rata 25,2
odsto) bili jednakopravni i koji bi bio pod nadlenou centralne vlade;
da budu inicirani meunarodni programi za obnovu i pokretanje
privrede u distriktu te da podjela odobrenih sredstava bude pod nadzorom
neovisnih meunarodnih eksperata.
Drutvo za ugroene narode
odjeljenje za Bosnu i Hercegovinu
Srebrenica / Sarajevo, 31. marta 2003. godine
85
Saopenje za tampu
U Potoarima obavljen ukop 602 identificirane srebrenike rtve:
Za majke, rodbinu i pratelje ovo je najpotresni dan nakon
pada Srebrenice
Danas je u Memoralnom centru u Potoarima (pet km od
Srebrenice) mjestu gdje su jula 1995. godine Srebreniani bili zatoeni,
ene i djeca odvajani, a mukarci od 10 do 80 godina odvedeni na
nekoliko lokaliteta gdje su masovno egzekutirani, obavljena sahrana 602
identifikovane srebrenike rtve. Padom UN zatiene zone Srebrenica
u nezapamenom egzodusu nestalo je vie od 10.000 osoba za kojima se
jo uvek traga. Od ukupnog broja nestalih iz stotinjak masovnih grobnica
do sada je ekshumirano oko est i po hiljade posmrtnih ostataka. To su
uglavnom delovi tela, bez lobanja, jer su srpske snage elei sakriti
poinjeni zloin iz jula 1995. godine, prekopavali masovne grobnice i
prebacivali delove tela u sekundarne grobnice.
Dananjoj sahrani prisustvovalo je preko 15.000 majki, roaka
i pratelja ubenih Srebreniana koji su na mjesto ukopa stigli iz svih
krajeva zemlje.
Za sve nas ovo je najpotresni dan nakon pada Srebrenice, jer
smo postale svjesne da su nai najmili mrtvi, da su oni stvarno ubeni na
najbrutalni nain pred oima Zapada koji ne nita uinio da se taj zloin
ne dogodi. Mi majke traimo da se Radovan Karadi i Ratko Mladi,
ubice nae djece, naih oeva, mueva i brae uhapse i kazne. Ako to ne
uine predstavnici meunarodne zajednice uinit emo mi majke, tragat
emo za ubicama dok smo god ive, rekla je Hatida Mehmedovi,
predsjednica udruenja Srebrenike majke i koordinatorica Drutva za
ugroene narode u Srebrenici, koja je izgubila dva sina, mua, brau i sve
ostale muke lanove famile.
Meu identifikovanim srebrenikim rtvama danas su ukopani
i posmrtni ostaci 17 djeaka u starosti od 10 do 17 godina koje je Ratko
Mladi jula 1995. godine selektirao.
Za ljudska prava irom sveta
86
Saopenje za tampu
Sarajevo, 27. marta 2003. godine
Predsjednitvu Bosne i Hercegovine:

Zahtevamo da se 31. mart dan ukopa prvih 600
srebrenikih rtava proglasi Danom alosti u celoj Bosni i
Hercegovini
Povodom ukopa prvih 600 srebrenikih rtava koji e se obaviti
31. marta ove godine, Drutvo za ugroene narode za BiH uputilo je danas
zahtev Predsjednitvu Bosne i Hercegovine da ovaj dan proglasi Danom
alosti na podruju cele Bosne i Hercegovine kako bi se rtvama najveeg
masakra koji se dogodio nakon drugog svjetskog rata odala duna poast
i na taj nain olakale patnje preivjelim lanovima famila i njihovim
prateljima.
Padom UN zatiene zone Srebrenica 11. jula 1995. godine ubeno
je ili se vode kao nestali preko 10.000 civila. Prema dokumentaci Drutva
za ugroene narode za BiH samo u prvoj sedmici od 11. do 18. jula 1995.
godine trupe hakog kandidata Ratka Mladia likvidirale su u masovnim
egzekucama preko 7.000 ljudi meu kojima je bilo i preko dve hiljade
maloljetnih djeaka u starosti od 10 do 15 godina i pet stotina ena.
Za vlasti RS ukop rtava masovnih egzekuca u Srebrenici je
prilika da konano priznaju i da se pokaju zbog ovog uasnog zloina,
umjesto to ga, minimiziranjem broja ubenih poriu, istakla je Fadila
Memievi, predsjednica DZUN za BiH.
Zahtevamo da se 31.marta u 11:30 sati poetak ukopa obiljei
minutom utnje na prostoru cele BiH u znak sjeanja na rtve genocida
poinjenog u Srebrenici.
87
Saopenje za tampu
Sarajevo, 28. januara 2003. godine
Protest zbog napada u Potoarima: Zahtevamo hitnu smjenu

naelnika MUP Srebrenice
Drutvo za ugroene narode za BiH ogoreno je zbog najnoveg
napada koji se dogodio u noi izmeu 26. i 27. januara ove godine na
gradilitu Memoralnog kompleksa Potoari kada je grupa razbojnika
kamenovala kuu u kojoj je smjeteno oko tridesetak radnika koji ve tri
mjeseca pripremaju teren za ukop preko 10.000 ubenih Srebreniana.
Ohrabreni injenicom da lokalna i meunarodna polica do sada
ni prstom ne mrdnula da otkre i uhapsi poinioce bezbrojnih napada na
povratnike u Srebrenicu, napadai su ovim vandalskim inom jo jednom
pokuali da zaustave izgradnju Memoralnog centra Potoari spomen
obiljeja na mjestu gdje se dogodio najvei zloin poinjen nakon drugog
svjetskog rata, istakla je Fadila Memievi, predsjednica Drutva za
ugroene narode za BiH.
Od lokalne vlasti zahtevamo brzu i efikasnu istragu kako bi
poinioci bili kanjeni, a od komesara EUP gospodina Svena Frederiksena
traimo da iskoristi svoje ovlasti i konano smeni naelnika MUP
Srebrenice koji svojim neinjenjem ohrabruje ovakve napadae uz stalno
opstruiranje povratka.

88
Saopenje za tampu
Sarajevo, 9. januara 2003. godine
Zatitite povratnike u Srebrenici apel IPTF za uspostavu

stalnih patrola
Drutvo za ugroene narode za Bosnu i Hercegovinu uputilo je
apel komesaru IPTF gospodinu Svenu Frederiksenu da obezbedi linu
sigurnost povratnicima u Srebrenicu formiranjem jedne posebne jedinice
IPTF koja bi stalno patrolirala u naseljima u kojima ima povratnika.
Neprihvatljiva je injenica da su povratnici, meu kojima ima najvie
samohranih majki i su sinovi, muevi, braa i roaci padom UN
zatiene zone Srebrenica 1995. godine, na stravian nain ubeni,
svakodnevno izloeni provokacama, verbalnim i fizikim napadima te
teroriziranju svake vrste od strane istih onih koji su zloine poinili, istakla
je Fadila Memievi, predsjednica DZUN za BiH.
Isto tako je neprihvatljivo ponaanje lokalne police koja nita ne
ini da kazni one koji ugroavaju linu sigurnost povratnika iako su joj
njihova imena poznata. Zbog te injenice povratnici su izgubili povjerenje
u lokalnu policu. Pored svih nedaa koje prate proces povratka kao to su
ivot u atorima, ruinama, bez struje, bez vode, bez mogunosti leenja,
bez zaposlenja, obezbjeenje line sigurnosti predstavlja vanu kariku ne
samo u procesu povratka ve i uspostavi trajnog mira.
Od IPTF zahtevamo da u skladu sa svojim mandatom koji im je
dodeljen u BiH obezbede efektivnu zatitu povratnicima i na taj nain
onemogue njihovo dalje teroriziranje.

89
Saopenje za tampu
Drutvo za ugroene narode internacional
Srebrenica, 16. oktobra 2002. godine
Otvoreno pismo predsjednicima vlada Evropske Une

Prva Konferenca o ljudskim pravima u Srebrenici
Predstavnici est evropskih drava trae autonomu
i kraj politike aparthejda
Potovani gospodine predsjednie,
piemo Vam pred kraj nae godinje konference u Srebrenici.
Predstavnici naih est sekca iz evropskih drava sastali su se poetkom
sedmice na mjestu najstraneg ratnog zloina u Evropi posle Staljina i
Hitlera.
Bili smo gosti onih stotinjak preivjelih rtava genocida koji su
se usudili vratiti u svoj rodni grad i neprohodna sela optine Srebrenica.
Ovi ljudi ive u stalnom strahu od pretnji i ikaniranja od strane lokalnih
vlasti i police ovog entiteta Republike Srpske. Oni su gotovo svi bez
posla. Srebrenica je gotovo mrtav grad to ima negativnog uticaja i na
srpsko stanovnitvo (pre rata 25 odsto stanovnitva). Visoki predstavnik
meunarodne zajednice u Bosni i Hercegovini se kao i OSCE i veina
humanitarnih organizaca povukao iz Srebrenice. Vojnici SFOR ne
obezbjeuju zatitu i u Srebrenici su prisutni svaki dan samo do 15.00 sati.
Sada predstoji i odlazak snaga meunarodne police IPTF.
U okolnim selima se povratnici osjeaju naputenim i
zaboravljenim. Oni ivotare pod atorima i u upama, bez primanja,
a preteno nemaju ni zemljoradniki alat niti stoku. Nemaju pravo na
zdravstvenu zatitu, a njihova djeca nemaju pravo na kolovanje.
Evropske vlade su potpuno zatajile u Srebrenici iako su upravo
evropski vojnici omoguili odvajanje muakaraca od ena i djece kao i
masovnu egzekucu koje su poinile srpske snage nad vie od 8.000 djeaka
i mukaraca. Svoju odgovornost prema svojim sugraanima iz Srebrenice
delegirali su na poinioce. Na stotine njih je pod komandom generala
Mladia i sa odgovornou Radovana Karadia uestvovalo u izvrenju
egzekuca. Povrh svega Evropa je nagradila ubistvo preko 200.000
djece, ena i mukaraca meu kojima je bilo 90 odsto Bonjaka. Upravo
ona podruja u kojima se dogodio genocid, proglaene se Republikom
90
Srpskom kojom do danas mjerodavno vlada srpska ekstremna stranka

SDS i odrava kontakt sa svojim osnivaem, Radovanom Karadiem.
Evropske vlade nikada se nisu ozbiljno zauzele za hapenje ovog
optuenog ratnog zloinca.
Preivjele srebrenike rtve nemaju stvarnu mogunost za
povratak u srpski entitet. Sada tamo od preratnih 50 odsto ivi samo 5
odsto nesrpskog stanovnitva. Politika povratka takozvane meunarodne
zajednice u Bosni i Hercegovini je potpuno zatajila jer povratnicima ne
osigurala ni zatitu niti stvarnu ekonomsku pomo. Tu ne pomau ni
svojevoljne vesti o uspjehu i stalno novim valovima povratka.
Srpski vojnici i politiari koji su danas od strane Tribunala za ratne
zloine u Hagu optueni za genocid i agresu na Bosnu i Hercegovinu
uguili su UN-zatienu zonu Srebrenicu u krvi streljanih Srebreniana.
To ne sme biti posljednja re Evrope. Zbog toga Vas molimo da se
zauzmete za to da se Srebrenica po primjeru Brkog proglasi autonomim
distriktom. Stavite ovaj distrikt pod vlast centralne vlade i ojaajte njene
ovlasti. Inicirajte meunarodni program za obnovu i privredu za ovaj
distrikt to e doneti boljitak i Bonjacima i Srbima. Ukinite politiku
aparthejda u Bosni i Hercegovini. Vratite ljudima sigurnost. Uklonite
ekstremiste i ratne zloince sa njihovih funkca.
Niko od nas ne moe shvatiti da evropska politika tolerie i aktivno
doprinosi da se u Bosni i Hercegovini snagom sile odre etniki kavezi
dok u svim evropskim dravama zajedno ive ljudi raznih nacionalnosti
i konfesa.
Sa prateljskim pozdravom i srdanom molbom za angaman
Vai
Drutvo za ugroene narode internacional, Tilman Zlch
Sekca za Bosnu i Hercegovinu, Fadila Memisevic
Njemaka sekca, Francoise Geiger
Italanska sekca, Wolfgang Mayer, Matheo Taibon
Sekca za Luxemburg, Andre Rollinger
Austrska sekca, Hans Bogenreiter
vicarska sekca, Hanspeter Biegler
91
Saopenje za tampu
Sarajevo, 3. septembra 2002. godine
Protest zbog izvjetaja Vlade RS o dogaajima u Srebrenici:

Konano razgovarajte sa preivjelim rtvama genocida
gospodine Ivaniu
Povodom izvjetaja Vlade RS o dogaajima u Srebrenici kojim se
porie masovna egzekuca nad preko 8.000 mukaraca preteno civila,
Drutvo za ugroene narode za BiH uputilo je danas najotri protest
premeru Vlade gospodinu Mladenu Ivaniu u kojem se izmeu ostalog
kae: Umjesto da se zaloite za hapenje Radovana Karadia i Ratka
Mladia koji su direktno odgovorni za najvei zloin poinjen od kraja
drugog svjetskog rata u Srebrenici, ovim izvjetajem dajete im podrku
prikrivanjem i poricanjem genocida nad preko 8.000 ubenih mukaraca
meu kojima je bilo preko 2.000 djeaka u starosti od 11 do 16 godina.
Kao organizaca koja se bori za ljudska prava irom sveta Drutvo za
ugroene narode za Bosnu i Hercegovinu napravilo je dokumentacu
o zloinu poinjenom u Srebrenici koja sadri imena ubenih, godinu
roenja i godinu ubanja. Samo od 11. do 17. jula 1995. godine ubeno je
7.292 mukaraca. Sljedbenici Karadieve politike, meu kojima ste i Vi,
vre novi genocid, sada nad mrtvima, prekopavajui masovne grobnice
unitavajui posmrtne ostatke kako bi bili to ubjedljivi u poricanju,
ignoriranju i tabuiziranju ovog uasnog zloina, izjavila je Fadila
Memievi, predsjednica Drutva za ugroene narode za BiH, pozivajui
gospodina Ivania da konano razgovara sa preivjelim rtvama
Srebrenice.
92
Saopenje za tampu
Sarajevo, 19. juna 2002. godine
Zaustavite terorisanje povratnika u Srebrenici apel visokom

predstavniku za BiH gospodinu Pedi Edaunu
Povodom napada i zarobljavanja grupe srebrenikih povratnika
koji je 17.juna 2002. godine poinila grupa od 50 srpskih nacionalista
Drutvo za ugroene narode za Bosnu i Hercegovinu izraava najotru
osudu i protest zbog pasivnosti kako lokalne tako i internacionalne
police.
Nepodnoljivo je to to povratnici, koji su preivjeli najvei zloin
od kraja drugog svjetskog rata koji se 11.jula 1995. godine dogodio u
Srebrenici, ponovo ive u strahu od istih onih koji su taj zloin i poinili.
I umjesto da budu uhapeni i zatvoreni, kako bi pravda bila zadovoljena,
Karadievi sljedbenici zatvaraju i teroriziraju preivjele rtve i ine sve
da im se onemogui povratak, istakla je Fadila Memievi, predsjednica
Drutva za ugroene narode za BiH. Zato od visokog predstavnika za
BiH gospodina Pedi Edauna zahtjevamo da zaustavi terorisanje i napade
na povratnike u Srebrenici kao i to da se za obezbjeivanje njihove line
sigurnosti stacionira SFOR baza u Srebrenici.
Od vlasti RS zahtjevamo da kazni poinioce ovih napada.

93
Saopenje za tampu
Sarajevo, 17. aprila 2002. godine
Bez personalizace odgovornih za zloine u Srebrenici kolektivna

ostavka holandske vlade predstavlja samo moralni in ali ne i
zadovoljenje pravde
Drutvo za ugroene narode za BiH pozdravlja odluku holandske
vlade da podnese kolektivnu ostavku zbog osjeaja odgovornosti za pad
zatiene zone UNe u Srebrenici. Meutim samo priznavanje kolektivne
odgovornosti za najvei zloin poinjen od kraja drugog svjetskog rata
koji se dogodio pred oima holandskih vojnika u Srebrenici, predstavlja
moralni in koji za zadovoljenje pravde ne dovoljan.
Od holandske vlade, koja je do 15. maja u ostavci, oekujemo da
imenuje iz svojih redova one koji su politiki i vojno bili odgovorni za
zatitu enklave Srebrenica i da isti budu izvedeni pred sud pravde to e
pruiti utjehu i olakanje za patnje hiljade preivjelih majki, sestara, djece
i roaka ubenih Srebreniana, istakla je Fadila Memievi, predsjednica
Drutva za ugroene narode za BiH.
Uz hapenje i kanjavanje onih koji genocid u Srebrenici nisu
spreili, za zadovoljenje pravde, od holandske vlade oekujemo da novim
mjerama proiri program pomoi lanovima porodica ubenih i nestalih
osoba, te da otvori proces plaanja odtete porodicama srebrenikih
rtava.

94
Saopenje za tampu
Sarajevo, 11. aprila 2002. godine
Protest zbog izvjetaja o Srebrenici pred

Holandskom ambasadom u Sarajevu
Drutvo za ugroene narode za BiH zajedno sa majkama Srebrenice
protestiralo je danas pred Holandskom ambasadom u Sarajevu zbog
izvjetaja o padu Srebrenice Holandskog instituta za ratnu dokumentacu
koji je juer prezentiran u Hagu. Nalazimo da je izvjetaj novo poricanje
genocida u Srebrenici u kojem je sauesnik bila i holandska vlada i
bataljon stacioniran u UN zatienoj enklavi ne samo da ne nita uinio
da sprei masovna ubanja i deportace civila ve je svojim neinjenjem
uestvovao u tome. Uasavajui dio izvjetaja je upravo onaj koji porie
masovna ubojstva civila pred oima Holandskog bataljona kao i tvrdnja
da su preko 7.000 ubenih Srebreniana bili pripadnici muslimanske
arme. Prema istraivanjima DZUN za BiH meu preko 7.000 ubenih
Srebreniana nalazi se preko 2.000 ubenih djeaka u starosti od 10 do 16
godina koji su pred oima holandskih vojnika upani iz majinih ruku i
selektirani, izjavila je Fadila Memievi, predsjednica DZUN za BiH.
Cinino je amnestirati Miloevia i Karadia od odgovornosti za
poinjeni zloin u Srebrenici i pripisivati sve generalu Mladiu kada se zna
da njega i danas u Beogradu dobro uva Miloevieva JNA.
Uesnice protesta primio je holandski ambasador kome je upuen
zahtjev da obavesti vladu Holande o protestu zbog izvjetaja kao i
zahtjev da delegaca majki Srebrenice obavezno prisustvuje u raspravi
o ovom izvjetaju koja e biti uskoro u holandskom parlamentu, to je
ambasador odbio pravdajui to postojeim pravilima po kojima niko osim
lanova parlamenta ne moe prisustvovati sjednicama istog. Uesnice su
najavile da e protestirati sve dok se odgovorni za tragedu Srebrenice ne
kazne, meu kojima je i holandski pukovnik Tomas Karamans.

95
Centrala UNHCR
Case Postale 2500
CH 1211 Geneve 2 Depot
UNHCR HQ Sarajevo
Unis zgrada A
Fra Anela Zvizdovia 1
BiH 71000 Sarajevo
Humanitarna organizaca Bauern helfen Bauern Salzburg u

potpunosti se prikljuuje izjavi Drutva za ugroene narode u
njihovom saopenju za tampu od 27.11.2002 sa naslovom:
Srebrenica: Bosanski povratnici ive u

bedi UN po drugi put ostavlja preivjele
genocida preputene sami sebi
U ovom se dopisu iskljuivo odnosim na podruje oko Srebrenice
i ne elim iznositi sud o djelovanju UNHCR u drugim delovima Bosne i
Hercegovine.
Situaca (malobrojnih) povratnika u Srebrenicu i okolinu je
katastrofalna i predstavlja teku povredu ljudskih prava. Na stotine ljudi eka
na obeanu im pomo, ivi u pocepanim, vlanim atorima, drvenim upama,
podrumima i strahuju od predstojee zime.
Mnogi ljudi su morali napustiti svoja mjesta, jer ovakvi uslovi se ne
mogu ponuditi ni ivotinjama. Beskrajne statistike i procentualni rauni gdje
i koliko manjinskih povrataka se dogodilo, predstavljaju licemjerstvo a pored
toga su i djelimino pogreni jer oni ljudi koji zbog straha od gladi i smrzavanja
ponovo naputaju svoja mjesta, nisu uvrteni u registre UNHCR.
Da li ovjek moe ivjeti od Domestic Items kao to su kreveti, lanene
krpe, plastino posue, atori i sapun? NE, od toga se ne moe ivjeti. Ono to
je ovim ljudima odmah potrebno su kue uslovne za ivot, pei, dovoljno
ivenih namirnica, medicinska briga, kole, struja, voda i ulice kojima se moe
putovati i koje se mogu koristiti i za vreme kie.
Na primjeru sela Slatine Vam elim objasniti situacu
Selo Slatina je od Srebrenice udaljeno oko 40 minuta vonje i ne
posjeduje nikakvu infrastrukturu. Pre rata u tom selu je ivjelo oko 400 ljudi.
Sada nema struje, mali broj esmi (bunara), ni jedna kua u kojoj bi se moglo
stanovati. UNHCR je postavio 2-3 atora i podelio Domestic Items. Pri naoj
96
posjeti u oktobru 2002. godine u Slatini smo zatekli tri zbunjena mukarca koji su
nam rekli da su svi ostali povratnici dan rane napustili selo i ponovo se vratili
u Federacu. Bili su bolesni, gladni i u velikom strahu od predstojee zime.
Odmah smo odluili da izgradimo dve drvene kue koje su za pet dana bile
useljive. Put prema Slatini se ne moe nazvati putem te je transport materala
za kue bio u pitanju. Od UNHCR smo naalost dobili samo frustrirajue
odgovore iako se saradnica (Sarah) potrudila da pronae rjeenje. THW se za
situacu pobrinio u toj mjeri da su neki kljuni delovi na putu popravljeni. Od
poetka decembra vie niko ne moe proi ovim putem.
22. novembra ponovo smo posjetili Slatinu i zatekli tamo 19 povratnika.
Najmlae dete meu njima bilo je staro samo godinu dana, najstara
povratnica bila je stara ak 91 godinu. ivjeli su u naim kuama, u upama
i atorima. Obezbedili smo im dovoljno hrane, novu odjeu, jednu motornu
pilu i alat. Pored toga smo pokrenuli i hitnu gradnju 10 drvenih kua. Kue e
nakon poduavanja graditi etiri povratnika u Slatinu, a njihov rad e platiti
Bauern helfen Bauern. Time e barem etvoro ljudi imati mala primanja.
Ovaj posao ve deset godina obavljamo veoma rado ali se takoer kao
Evropljani osjeamo obaveznim da naim sugraanima vratimo dostojanstvo
koje se ve godinama uta nogama. Naa organizaca naalost raspolae samo
malom sumom priloga i ivi od angamana 50 volonterskih saradnika.
Mi na volonterski rad ne vidimo u tome da preuzmemo posao od
UNHCR ili drugih raznih komisa za izbjeglice i saradnici ne samo da
primaju visoke plae ve su i po Statutima preuzele obavezu da se brinu o ovim
povratnicima.
U Srebrenici se ne radi o stotinama hiljada ve o nekih 2.000 povratnika.
Od ukupno 5.000 unitenih kua do sada je obnovljena tek 191 kua. Kako je to
mogue kada znamo koliko je donaca bilo u posljednim godinama???
esto se pitam kako moemo ovladati traginom situacom u svetu
sa preko 30 miliona izbjeglica kada nismo u stanju omoguiti normalan,
dostojanstven poetak novog ivota ni za 2.000 povratnika.
Slogan UNHCR: 50 miliona izbjeglica = 50 miliona uspjenih pria za
Srebrenicu nikako ne prikladan, osim ako ovjeka koji je u masakru 12.07.1995.
godine izgubio celu porodicu, koji je dve godine ivio u pocepanom atoru
a onda se preselio u vlani podrum, kojem je pre nekoliko godina oficelno
obeana pomo, koji ne uiva nikakvu medicinsku brigu, koje nema ta da jede
i koji vjerovatno nee preivjeti ovu zimu, ne nazivamo uspjenom priom.
Ako je ovaj ovjek uspjena pria onda ja ili potpuno pogreno
razumem Va slogan ili uvek sluajno nailazim na one ljude koji se zbog
njihove tune i nehumane ivotne situace ne mogu ubrajati u onih 50 miliona
uspjenih pria.
SVI mi smo odgovorni za ove ljude i SVI mi smo krivi ako ove ljude
ponovo prepustimo njihovoj sudbini.
Doraja Eberle
Predsjednica Udruenja Bauern helfen Bauern Salzburg
97
III
HRONOLOGA
GENOCIDA U
SREBRENICI
POETAK AGRESORSKE OFANZIVE NA

SREBRENICU, ZATIENU ZONU UN
IZVJETAJ TABA POLICSKIH SNAGA
PALE, 6. JULI 1995.*
REPUBLIKA SRPSKA
MINISTARSTVO UNUTRANJIH POSLOVA
TAB POLICSKIH SNAGA PALE
BROJ: 56/95
DANA: 06. 07. 1995. GODINE
DD SS
CJB SARAJEVO
TAB POLICSKIH SNAGA VOGOA
Obavjetavamo vas da su u toku ofanzivna dejstva Hercegovakog

korpusa na platou Treskavice. Dostignute kote sa jueranjim danom su:
Lupo, vei dio Nikolinih stena i Surdupa, Malo Vratilo, Stranica ispred
koje su line pomjerane za oko 1,5 km, Ljeljen, Kula Lukavac, Hreljii,
Kula, Kondilo, Brda, itd. U akci oslobaanja Ljeljena nepratelju su
naneti znatni gubici u ivoj sili, procjenjuje se na 50100 neprateljskih
vojnika, a zarobljeno je 23. Dana 05. 07. 1995. godine u popodnevnim
satima nae snage iz pravca Ljeljena i Kule pokuale su da zauzmu
neprateljske poloaje na Malom i Velikom Koniku. Prilikom izvoenja
napada naili su na dobro postavljena minska polja i jaku vatru iz
artiljerskog i pjeadskog naoruanja, zbog ega su bili prinueni da se
vrate na poetne poloaje. U prethodna dva dana na naoj strani poginula
su tri borca, a ranjeno je 18 boraca.
*
Raspoloiva dokumentaca pokazuje da su brojne vojne jedinice iz Srbe
i Crne Gore (regularne jedinice JNA, kasne Vojska Jugoslave, specalne jedinice
Ministarstva unutranjih poslova Republike Srbe, te druge oruane formace i
grupe iz Srbe, Crne Gore i Hrvatske, zatim strani plaenici iz Bugarske i Ruse, te i
vojne snage srpskih kolaboracionista iz Republike Bosne i Hercegovine i Republike
101
U zoni odgovornosti police MUP od iljevice do Rujevice u zadnjih

pet dana ne bilo neprateljskih napada. Specalne jedinice MUP RS, Srbe
i RSK skupa sa interventnim jedinicama VRS izvode ofanzivna dejstva
na Kotu Lisia Glava, sa namjerom daljeg napredovanja i ovladavanja
kanjonom reke Bela i mjestom Manovii. U toku oslobaanja kota
Gradina 939, Luevika, Obornice, Hrastovca, Gradine 1118 i eruia
nepratelju su naneeni znatni gubici u ivoj sili, a zapljenjena su znatna
materalno-tehnika sredstva. U akci oslobaanja navedenih kota tee su
ranjena dva policajca SBP.
Dana 04. 07. 1995. godine jedinice Petog korpusa neprateljske
vojske probile su nae line odbrane i znatno napredovale u pravcu Novog
i Dvora na Uni. Dana 05. 07. 1995. godine dolo je do konsolidovanja u
redovima VRS i zaustavljanja neprateljske ofanzive. U toku su aktivnosti
na vraanju izgubljenih teritora.
Dana 06. 07. 1995. godine u ranim jutarnjim satima poela je
ofanziva na Srebrenicu, o svim interesantnim dogaajima na tom ratitu
blagovremeno emo vas obavjetavati.
Komandant taba
Tomislav Kova
(Arhiv Instituta za istraivanje zloina protiv ovjenosti
i meunarodnog prava, Sarajevo, inv. br. 2-1653)
Hrvatske, odnosno oruane formace paradravnih tvorevina Republike srpske

i Srpske krajine) uestvovale u agresi na Bosnu i Hercegovinu. Naime, srpski
kolaboracionisti u Bosni i Hercegovini su iz Srbe i Crne Gore dobali i koristili:
ivu silu, naoruanje (oklopno-mehanizovana sredstva), municu (artiljerska,
raketna i streljaka), pogonska goriva i maziva, sanitetski materal, najsavremene
radarske centre, vazdune baze, strunu pomo, plate, penze i dr. o emu
govori i ovaj dokument. Detaljne o tome vid.: S. eki, AGRESA NA BOSNU
I GENOCID NAD BONJACIMA 1991 1993, Sarajevo 1995, kao i neobjavljenu
dokumentacu Instituta za istraivanje zloina protiv ovjenosti i meunarodnog
prava u Sarajevu.
102
GENOCID IZVEDEN PLANSKI,

SISTEMATSKI I ORGANIZIRANO
IZVJETAJ ZATITNIH SNAGA UN, TAB SEKTORA SJEVEROISTOK
TUZLA, CIVILNI VOJNI POSLOVI
KOMANDI UNPROFORA U SARAJEVU, TUZLA, 16. JULI 1995*
UJEDINJENE NACE ZAITNE SNAGE

(UNPROFOR)
KOMANDA SEKTORA SJEVEROISTOK TUZLA
CIVILNI VOJNI POSLOVI G5
ZA:
OD:
Datum:
PREDMET:
VIDJETI FAKS
Major Guy Sands-Pingot, pomonik naelnika
taba, za optu podrku
16. juli 1995
DOSE: 5000
Situaca sa raseljenim stanovnitvom
Srebrenice u vazduhoplovnoj bazi Tuzla.
1. Svrha ovog memoranduma je da se daju najnovi podaci o

humanitarnoj situaci u zrakoplovnoj bazi Tuzla, Bosna, i da se zatrai
hitna pomo u vidu osoblja, izvora i potrebtina kako je dolje navedeno. Kao
jedini vojni oficir za civilne poslove u UNPROFOR navodim ovo kao listu
hitnih zahteva koje ovaj Sektor treba odmah kako bi se moglo obvladati
*
U ovom se dokumentu iznose najnovi podaci o humanitarnoj situaci
u Vazduhoplovnoj fazi u Tuzli, radi osiguranja hitne pomoi za izbjeglice iz
zatienih zona UN Srebrenice i epe, kao to je, izmeu ostalog, zbog izbjeglica
koje su stigle u Tuzlu. S tim u vezi, navodi se da je re, uglavnom, o starim
enama i mukarcima, te enama majkama djece ispod 14 godina.
Deportaca civila iz Srebrenice, odnosno protjerivanje stanovnitva je,
prema tom dokumentu, planirana i efikasno izvrena, za to se navode brojne
injenice, koje potvruju da je re o zloinima koji je planiran, te sistematski i
organizirano izvren, zatim nareen sa nadlenih vojnih i politikih mjesta.
Takoer se, pored ostalog, podvlai da je genocid u Srebrenici, odnosno
etniko ienje, kako stoji u dokumentu, izvren na oigled cjelokupne
meunarodne javnosti, koja ne preduzela mjere da zaustavi napad i zauzimanje
srebrenike enklave i sprei zloine.
103
ogromnim prilivom prognanih ljudi iz zatiene zone UN Srebrenice koju

su bosanski Srbi okupirali, i sa oekivanim porastom od gotovo 15.000
ljudi iz zatiene zone epe. Sadraj ovog izvjetaja je uglavnom zasnovan
na mojim linim opservacama i na terenu i na osnovu izvjetaja koje sam
primio od UNPROFOR, UNHCR, Meunarodnog komiteta crvenog kria
i samih preivjelih.
2. U toku protekla 72 sata preko 22.000 ljudi, od ukupnog
broja stanovnitva izmeu 38.000 i 42.000 koliko je enklava Srebrenice
rane imala, stiglo je du line konfrontace koju dri bosanska vlada.
Uglavnom su to sve stare ene i mukarci, i ene koje su majke djece
ispod 14 godina, koji su na silu utrpani pod nianom u srpske autobuse u
blizini privremenom logora Holandskog bataljona u Potoarima u enklavi
Srebrenice i prevezeni do mjesta udaljenog 4 ili 5 kilometara od line
konfrontace na raskru Tia na strani koju dre Srbi. Odatle su prisiljeni
da idu pjeice dok nisu doli do ruevina grada Turalia u blizini Kladnja.
Tu su ih ekali kontingenti za pomo Arme BiH koje je obezbedilo
Kantonalno ministarstvo za civilnu zatitu i hitne operace sa elementima
humanitarne pomou UNPROFOR i UNHCR.
3. Prevoenje autobusima nejakog stanovnitva iz Srebrenice
preko teritore koju, dre Srbi bilo je sistematsko, brutalno i bez dogovora.
To ne bio spontan poduhvat koji su preduzele Pale, ve je on pre bio
prethodno planiran i efikasno izvren kad se uzme u obzir obezbjeenje
autobusa, ruta, ljudstva koje ga je izvravalo, i preciznog rasporeda koji
je trebalo slediti pri transferu stanovnitva. JO jedan neprimeen,
ali kritini aspekt ovog protjerivanja je taj da je stalno odbanje vlasti
bosanskih Srba u toku protekla 4 mjeseca da dozvole redovnu dostavu
osnovnih prehrambenih proizvoda, goriva i druge humanitarne pomoi u
konvojima UNHCR i Holandskog bataljona bio namjerna politika dranja
stanovnitva u slabom fizikom i mentalnom stanju ime bi se uinili jo
slabim i manje spremnim na odbranu pri bilo kakvom napadu na enklavu.
Ne jedino civilno stanovnitvo bilo rtva ove politike. Gotovo tri mjeseca,
osoblju holandskog bataljona, koje iznosi gotovo jednu etvrtinu snaga
UNPROFOR u enklavi, ne dozvoljeno da ue u zatienu zonu. Poto je
odbanje za posljednji odlazak konvoja holandskog bataljona razvlaeno
a konvoju je dozvoljeno da izae ali ne i da se vrati u aprilu, ini se da je
planiranje za smanjenjem broja ili destrukcom prisustva UNPROFOR
imalo svoje oblike jo od tog vremena.
4. Preivjeli ovog poslednjeg tekog iskuenja etnikog ienja,
bilo da su to razne ene, majke sa dojenadi, ili djeca govore o tome da
su ih udarali pesnicom, nogom ili tukli dok su ukrcavani u autobuse koje
su vozili Srbi. Ne im data ni hrana ni voda u toku puta dugog 70 km
koji vodi kroz grube planinske terene istone Bosne. Bilo je oigledno da
oni nisu imali drugog izbora do da se ukrcaju u autobuse. Kao rezultat
stalnog odbanja Srba da dozvole prolaz konvojima humanitarne pomoi
stanovnitvo Srebrenice je neuhranjeno ve mjesecima. Zato je efikasan
104
otpor stanovnitva bilo fiziki, mentalni ili moralni bio tako nizak i
poljuljan je najnovim borbama u Srebrenici.
5. U toku napda bosanskih Srba na podruje zatiene zone UN,
kue, kole, bolnice i drugi isto civilni objekti namjerno su gaani. Kad
bi bili na dohvat okolnih sela, srpske snage su otvarale vatru i unitavale
preostale kue koje su ostale ne ostavljajui tako nita stanovnitvu za
povratak. Da bi preplaili stanovnitvo koje je prebaeno u autobusima Srbi
su opkolili 30.000 ljudi koji su pobjegli iz drugih delova enklave u blizini
privremenog logora Holandskog bataljona ove nedjelje, sa jasno vidljivim
sistemima oruja kao to su etiri protuavionska topa, minobacai,
tenkovi i pjeada. Srbi su ponavljali demonstracu sile pucanjem u blizini
potpuno izloenog civilnog stanovnitva, ispaljujui granate i pucajui iz
tekih mitraljeza, kako bi u potpunosti terorizirali ve ranjivo stanovnitvo
u potpunom pokorenju. Jedina voda i hrana koje su stanovnici u begu
dobali poticala je iz zaliha koje je obezbeivao Holandski bataljon.
6. Preostali delovi mukog stanovnitva u dobi izmeu 16 i 60
godina (po procjeni izmeu 7.000 do 8.000) ili su uspjeli pobjei u okolne
planine (moda oko 2.000 ili 3.000 ukupno) ili su opkoljeni (moda 4.000
ili 5.000) i poslani od strane Srba u srpski grad Bratunac na ispitivanje za
poinjene ratne zloine. Uprkos ponavljanim zahtjevima i Holandskog
bataljona, Sektora sjeveroistok, Meunarodnog crvenog kria, UNHCR i
taba UNPROFOR o njihovoj sudbini, snage bosanskih Srba odbaju da
daju bilo kakvu informacu ili da dozvole bilo kakav kontakt spolja sa
tim ljudima. Izvjetaji koji potiu od UNPROFOR u krugu privremenog
kampa Potoari govore o sporadinoj pucnjavi u stalnim razmacima koja
se odva od 13. jula na ovamo i van vidika je ili kontrole delova UN koji
su u privremenom kampu Potoari.
7. Bosanskim Srbima je trebalo 72 sata da upadnu, pohapse,
istjeraju ili moda i ubu (i bukvalno, i kroz uskraivanje vode,
medicinskog tretmana ili izlaganjem na temperaturi od 30-40 stepeni)
kompletno bosansko stanovnitvo Srebrenice. Sa izuzetkom Holandskog
bataljona, prema tome, zatiena zona Srebrenica prestala je da postoji
kroz namjerno i plansko izvrenje operace etnikog ienja koje
su UNPROFOR i zajednica naroda posmatrali sa malo ili nikakvim
odgovorom protiv reima bosanskih Srba.
8. Iako je sada neto bolje, u poetku je fiziko stanje raseljenih
civila koji su preivjeli nasilno protjerivanje bilo veoma loe. Veina ih
je stigla bukvalno sa kouljom ili haljinom na sebi. Mnogi nisu imali
cipela. Majke sa dojenadima nisu imale nikakav drugi nain da nose
svoju djecu osim u rukama, pa tako i nisu mogle poneti nita drugo.
Stare ene, mala djeca i ene koji su u stanju da nose jedva deku ili na
brzinu svezan zaveljaj dok su kretali uskim putem ka Turaliima koji
je omeen rekom na sjeveru i planinama na jugu stigli su u premni
centar koje su uspostavili delovi Pakistanskog bataljona 2 u stanju
iscrpljenosti i kolapsa.
105
9. Iz premnog centra u blizini Turalia raseljenim civilima je data

voda, pruena im je odmah medicinska usluga i na neki nain su razvrstani
u autobuse koje je dalo Kantonalno ministarstvo odbrane Tuzle koji su ih
odvezli direktno u zrakoplovnu bazu Tuzla. Prva kolona autobusa dola
je u Vazduhoplovnu bazu u 22:00 sata 12. jula dovozei 1.000 raseljenih
civila. Prvi val ne prestao do 03:00 sati, 13. jula. Kretanje je poelo ponovo
u 08:00 sati 13. jula do 01:00 sati prole noi. U sledea dva dana stalna
kolona autobusa dovezla je ukupno 19.800 raseljenih civila iz Kladnja u
Zrakoplovnu bazu u Tuzli.
10. Odluka da se izabere zrakoplovna baza Tuzla za raseljene
civile ne bila UNPROFORE. Na nekoliko sastanaka 12. jula, ministar
za odnose sa UN u Bosanskoj vladi, gosp. Muratovi, izjavio je da i on i
predsjednik Izetbegovi smatraju UN odgovornim za to to nisu djelovale
u zatiti i ouvanju podruja Potoara. Po njihovom miljenju UN su bile
obavezne da nastave da tite i da se brinu o napadnutom stanovnitvu.
Tako je na posljednjem sastanku u 18:00 sati, 12. jula, on izjavio vriocu
dunosti komandanta Sektora sjeveroistok da e Zrakoplovna baza
biti mjesto gdje e doi raseljeni civili. Alternativna mjesta, ukljuujui
razmjetanje raseljenih civila na preko 11.000 drugih mjesta u okviru
postojeih kolektivnih centara i kampova sa podrkom UNHCR, ali koje
kontrolie Bosanska vlada, g. Muratovi je odbio. Stav ove vlade ja jasan.
Ukratko, nastojanje UN u Bosni je propalo da odbrani i zatiti narod koji
im je povjeren u zatienoj zoni Srebrenice (a sada i epe), prema tome,
UNPROFOR ih mora zbrinuti i tititi u drugim objektima UN dok se
uslovi ne promene u kojima bi se raseljeni civili mogli vratiti svojim
kuama. Ovo stanovite se stalno pojaavalo na raznim sastancima koji su
odrani sa ministrom za izbjeglice i givernerom kantona, gosp. Hadiem
i drugim liderima. Kao rezultat, i UNPROFOR i UNHCR su odgovorili na
hitnu situacu koju niti su u potpunosti predvidjeli niti su bili spremni za
nju na nain na koji je ona izbila.
11. Sa ovim kao pozadinom postojee situace, SNE (Sektor
sjevero-istok) je odgovorio uspostavljanjem zajednikih vojno civilnih
vladinih snaga sa zadatkom obvladavanja krizom u suradnji sa UNHCR
i drugim organizacama, kao to su Meunarodni komitet crvenog kria.
Komandant UNPROFOR je imenovao komandanta Sektora sjevero-istok
da bude ef prvih humanitarnih nastojanja i odredio je da Sektor sjeveristok bude odgovoran za voenje humanitarnih akca u vezi sa dolaskom
i zbrinjavanjem raseljenih civila iz istonih zatienih zona UN. ef mise
(UNHCR u Tuzli, gosp. Demasso Folci, je direktor, sa komandantom,
Sektorom sjever-istok, brigadnim generalom Hauklandom koji djeluje kao
komandant snaga za zadatke vezane za izbjeglice. Koordinator svih akca
za civilno-vojnu UN saradnju je oficir iz sektora za civilne poslove gosp.
Ken Biser. Komandant izbjeglikog kampa je komandant Vazduhoplovne
baze Tuzla, pukovnik Stale Botten koji pomae osoblju za koordinacu
hitnih operaca, na em je elu zamjenik komandanta Sektora sjeveroistok,
106
pukovnik Charles Brantz. Generaltab Sektora sjevero-istok dobio je zadatak

da organizuje rad sa UNHCR koji podravaju nevladine organizace i PVO
koji su vodei elementi u dugoronoj humanitarnoj pomoi. Dok oni u
potpunosti ne mobiliziraju svoje izvore delovi UNPROFOR e popunjavati
neposredne zahtjeve za odranje ivota, obezbeujui hranu, vodu,
medicinsku pomo, transport i izgradnju sklonita.
12. Glavno podruje kampa za raseljena lica koji se nazire je
zapadni pristup aerodromu. Osnovni objekti kojima se ispunjavaju
osnovne potrebe za vodu, sanitare i raspodjelu hrane konstruisani su du
aerodroma sa UNHCR atorima sa po 8 ljudi postavljenim u grupama od
50, odvojenih po 30 metara izmeu. Bie nastavljeno njihovo postavljanje
sve dok za to bude materala na skladitu. Ovo je daleko od idealnog poto
su svega tri stope odignuti od zemlje, mali su, ali su jedina zatita koja se
moe pruiti od sunca na otvorenom prostoru. Uz to, mnogi raseljeni civili
su stari ljudi koji imaju potekoa sa ustajanjem ili saginjanjem, to je
potrebno pri ulasku ili izlasku iz malih atora. Imperativ je srednje rjeenje
da se odmah izgrade RAB holovi gdje bi se raseljeni civilni sklonili, a gdje
bi bili zatieni od prejakog sunca. Na nesreu, Sektor sjever-istok ima
samo dva takva na raspolaganju koje trenutno moe podii, ali je zahtjev
za trideset takvih poslat u UNPROFOR i traena je isporuka odmah. Uz to,
10.000 poljskih kreveta je takoe zatraeno kako bi raseljeni civili imali na
ta lei da ne bi bili na zemlji.
13. Izgradnja kampa brzo napreduje nakon poetnog perioda
sporog poetka zbog nedostatka osoblja, opreme i odgovarajuih
zaklona. Pored toga, humanitarne organizace su se prestrojile za prem,
registrovanje i obezbjeenje pomoi za spaavanje ivota raseljenih civila,
i dolazak u zrakoplovnu bazu jo ne u potpunosti prestao. Sada kada je
odgovarajua koliina vode, i hrane data, kao i pruen zaklon i medicinska
pomo za 6.700 raseljenih civila koji su obraeni i koji su postali stanovnici
kampa, proces se moe preusmjeriti sa spaavanja ivota na odravanje
ivota. ematski prikaz kampa moe se nai u Aneksu A. Do kasno uvee
14. jula inilo se da e zrakoplovna baza apsorbovati ukupno stanovnitvo
od oko blizu 20.000 ljudi. Meutim, Kantonalno ministarstvo civilne
zatite dogovorilo je premjetanje preko 12.000 ljudi u 7 drugih mjesta za
hitan smjetaj u okviru Tuzlanskog kantona u periodu od 17:00 sati 15. jula
do 03:00 sata 5. jula. Analiza gdje je prvi val od gotovo 23.000 raseljenih
civila iz Srebrenice smjeten prikazana je u Aneksu B. Da bi u potpunosti
podrali napore humanitarne pomoi u Sektoru sjevero-istok, kompletna
lista onih nevladinih organizaca/PVO, vojnih jedinica i drugih agenca
koje pruaju pomo je prikazana u Aneksu C.
14. Hitna potreba sada je da se dostavi bar 15 velikih RUB hangara
(atora) u zrakoplovnu bazu Tuzla za smjetaj raseljenih civila, 10.000 poljskih
kreveta koje bi odmah koristili stari i majke sa malom djecom, 10 velikih
setova za osvjetljavanje (sa akumulatorima), 20 kamiona cisterni za vodu (za
vodu na drugim mjestima gdje su raseljeni civili) 500 drvenih paleta.
107
15. Sledei stepen sa odravanja ivota za odravanje raseljenih

civila u kampu zrakoplovne baze Tuzla je razvoj faze unapreenja ivota u
kojoj oni ljudi koji se ne mogu odmah smjestiti kod porodica ili drugih lica
u prave domove ili kolektivne centre treba da vide unapreenje kvaliteta
ivota u periodu u kome moraju ostati u kampu. To podrazumeva
rekreativne aktivnosti, obavljanje vjerskih obreda i drugih aktivnosti,
operace traganja za porodicom i stalno zbrinjavanje u nekom domu.
Krajnji cilj u sledeih nekoliko nedjelja bie prenos odgovornosti na
UNHCR i voenje kampa i konano uklanjanje kampa kako se ljudi budu
smetali u bolja okruenja.
GUY SANDS-PINGOT
Major, Vojska USA
/svojeruni potpis/ef G5.
108
PISMO TADEUA MAZOVJECKOG

RADOVANU KARADIU
TUZLA, 24. JULI 1995.*
URED UJEDINJENIH NACA U ENEVI
CENTAR ZA LJUDSKA PRAVA
Palata Naca, eneva, vajcarska
Tuzla, 24. juli 1995.
Dragi gospodine,
elim da izrazim svoju najdublju uznemirenost zbog nedavnih
dogaaja na podruju Srebrenice koji su rezultirali nasilnim raseljavanjem
oko 40.000 lica. Stigli su izvjetaji da kao rezultat ovih dogaaja nekoliko
hiljada lica nema na broju i postoji bojazan da su oni ili ubeni ili zatoeni.
Vjerujem da je potrebna odgovaajua istraga i procjena bez odlaganja
kako bi se obezbedio kompletan izvjetaj o pomenutim navodima.
Zato bih cenio vau suradnju i ako biste dozvolili osoblju sa terena
iz Centra za ljudska prava Ujedinjenih naca da procene situacu vezanu
za ljudska prava na podrujima pod vaom kontrolom, posebno da se
omogui pristup onima koji su bili zatoeni u toku nedavnih dogaaja.
Iskreno va, /svojeruni potpis/
Tadeu Mazowjecki
Specalni izvjeta Komisa za ljudska prava
(Institut za istraivanje zloina protiv ovjenosti
i meunarodnog prava, Sarajevo, inv. br. 2-1630)
*
Specalni izvjestitelj Komise UN za ljudska prava, Tadeu Mazovjecki
jula 1995. sa svojim saradnicima, boravio u Tuzli, gdje je u svakodnevnom susretu
sa deportovanim Bonjacima iz Srebrenice, prikupljao injenice o zloinima u
Srebrenici. Na osnovu dobenih izvjetaja on je izrazio svoju najdublju uznemirenost
zbog dogaaja na podruju Srebrenice, gdje nekoliko hiljada lica nema na broju
i postoji bojazan da su ubeni ili zatoeni. Imajui u vidu te injenice, Mazovjecki
je 24. jula 1995. iz Tuzle uputio pismo zloincu Radovanu Karadiu, molei ga da
saradnicima Centra za ljudska prava UN dozvoli istragu na podruju pod njegovom
kontrolom, a naroito da omogui i pristup uhapenim Bonjacima.
109
OSTAVKA ZBOG NEAKTIVNOSTI UN

U SPREAVANJU GENOCIDA
U SREBRENICI
PISMO TADEUA MAZOVJECKOG
PREDSJEDNIKU KOMISE ZA LJUDSKA PRAVA
ENEVA, 27. JULI 1995*
URED UJEDINJENIH NACA U ENEVI
KOMISA ZA LJUDSKA PRAVA
27. juli 1995.
Potovani gospodine Predsjednie,
Dogaaji proteklih nedjelja u Bosni i Hercegovini, a iznad svega
injenica da su Ujedinjene nace dozvolile da Srebrenica i epa padnu,
zajedno sa uasnom tragedom koja je zadesila narod tog sigurnog
neba, garantovanog meunarodnim sporazumima, obavezuje me da
navedem da ja ne vidim nikakvu mogunost za nastavak svog mandata
kao specalnog izvestioca koji mi je povjerila Komisa za ljudska prava.
Prihvatajui mandat koji mi je po prvi put dodeljen u avgustu
1992. godine, nedvosmisleno sam izjavio da moj cilj nee biti jednostavno
pisanje izvjetaja, ve pomaganje samim ljudima. Stvaranje sigurnog
neba od samog poetka bilo je sredinja preporuka u mojim izvjetajima.
Za mene su neprihvatljive nedavne odluke Londonske konference koja
*
Mazovjecki je, zbog neaktivnosti UN i nedostatka doslednosti i
hrabrosti meunarodne zajednice pred zauzimanjem zatienih zona UN,
Srebrenice i epe, i genocidom nad Bonjacima, podnio ostavku na poloaj
specalnog izvjestitelja Komise za ljudska prava, o emu je 27. jula 1995. obavestio
predsjednika Komise za ljudska prava UN u enevi i generalnog sekretara UN
Butrosa Gala, i iznio razloge ostavke. Mazovjecki je dogaaje u Srebrenici i epi
ocenio kao prekretnicu u razvoju situace u Bosni i u odnosu Evrope i sveta
prema Bosni. Meutim, on ne bio uvjeren da e se prekretnica dogoditi, zbog ega
je i dao ostavku, jer ne mogao nastaviti uee u pretvaranju da se tite ljudska
prava. Polazei od ocjene da se krenje ljudskih prava otvoreno nastavlja, te da
110
je prihvatila pad Srebrenice i povukle za sobom sudbinu epe. Te odluke

nisu stvorile potrebne uslove za odbranu svih sigurnih podruja.
Ovi dogaaji ine prekretnicu u razvoju situace u Bosni. Mi se
u isto vreme bavimo borbom jedne drave, lanicom Ujedinjenih naca,
da preivi i zadri multietniki karakter, i koja nastoji da zatiti principe
meunarodnog poretka. Ne moe se govoriti o zatiti ljudskih prava sa
kredibilitetom kada se suoavate sa nedostatkom dosljednosti i hrabrosti
koje pokazuje meunarodna zajednica i njene voe. Realnost dananje
situace ljudskih prava ilustruje trageda naroda Srebrenice i epe.
Krenje ljudskih prava se otvoreno nastavlja. Neprestane su blokade
isporuke humanitarne pomoi. Civilno stanovnitvo se nemilosrdno
granatira, a plavi ljemovi i predstavnici humanitarnih organizaca
ginu. Zloini se vre brzo i brutalno, za razliku od reakce meunarodne
zajednice koja je spora i neefikasna. Karakter mog mandata doputa mi
samo da nastavim sa opisivanjem zloina i krenja ljudskih prava. Ali,
sadanji kritini momentar prisiljava nas da shvatimo istinsku prirodu tih
zloina i odgovornost Evropske i meunarodne zajednice za sopstvenu
bespomonost u reagovanju na njih. U Poljskoj se borimo protiv sistema
totalitarizma, sa evropskom vizom sutranjice. Kako moemo vjerovati u
Evropu sutranjice koju e stvoriti djeca ljudi koji su danas izdani?
Volio bih da vjerujem da je ovo trenutak za promjenu gledita
u odnosu izmeu Evrope i sveta prema Bosni. Zbog Bosne na kocki su
sama stabilnost meunarodnog poretka i principu civilizace. Ja nisam
uvjeren da e se prekretnica, kojoj smo se nadali, desiti i ne mogu nastaviti
uee u pretvaranju da se tite ljudska prava.
Gospodine Predsjednie, molim Vas da shvatite motive koji stoje
iza moje odluke i da ih prenesete lanovima Komise za ljudska prava.
Ja u dostaviti svoj konani osamnaesti izvjetaj Komisi koji se zasniva
na nedavnoj misi u Tuzli. Molim Vas, Ekselenco, prihvatite uvjeravanja
mog visokog uvaavanja.
S potovanjem,
Tadeu Mazovjecki
Specalni izvjestilac o stanju ljudskih prava na teritori
bive Jugoslave
i meunarodnog prava, Sarajevo, br. 2-1648)
se zloini vre brzo i brutalno, za razliku od reakce meunarodne zajednice, koja
je spora i neefikasna. Mazovjecki, umjesto opisivanja zloina, ukazuje i upozorava
na potrebu shvatanja stvarne prirode zloina u Bosni, na jednoj, i odgovornosti
meunarodne zajednice za vlastitu budunost u reagovanju na njih, na drugoj
strani. Stabilnost meunarodnog poretka i principi civilizace su zbog Bosne na
kocki, pie Mazovjecki.
111
MASOVNA I POJEDINANA
LIKVIDACA CIVILA
IZVETAJ TADEUA MAZOVJECKOG
22. AVGUST 1995*
UJEDINJENE NACE
Vee za ekonomska i socalna pitanja
E/CN.4/1996/9
22. august 1995.
Original: Engleski
Komisi za ljudska prava
Pedeset i prva sjednica
Taka 12. privremenog dnevnog reda
Tadeu Mazovjecki, specalni izvjestilac Komise za ljudska prava UN,

pratio je sistematski i intenzivno krenja ljudskih prava i sloboda na podruju bive
Jugoslave, a posebno u Bosni i Hercegovini, gdje je velikosrpski agresor izvrio
agresu, genocid i druge oblike zloina. U svojim je izvjetajima znaajnu panju
posvetio Srebrenici, iznosei brojne injenice o zloinima nad Bonjacima u toku
1993. (vid. Dok. br. 1) i 1995.
U ovom izvjetaju Mazovjecki, izmeu ostalog, iznosi injenice o
zloinima velikosrpskog agresora u Srebrenici jula 1995.: zloini u Srebrenici i
Potoarima, zatim prilikom deportace civilnog stanovnitva na putu Potoari
Kladanj, masovna i pojedinana pogubljenja, silovanja i dr. Mazovjecki
dokumentuje genocid nad Bonjacima u Srebrenici. S tim u vezi, on govori i o
razdvajanju mukaraca od ena i djece u Potoarima, stradanju ena, dece i
staraca prilikom deportace, masovnim i pojedinanim pogubljenjima civila u
Kravici, Konjevi Polju i Novoj Kasabi, posebno u pokuaju proboja na slobodnu
teritoru (stalna granatiranja, napadi i ubanja iz zasjeda, upadi u minska polja,
itd, itd.). Iznosei injenice o zloinima Mazovjecki, zakljuuje da postoje znaajni
neposredni i posredni dokazi koji ukazuju da su se desila pogubljenja po kratkom
postupku, i pojedinaca i malih grupa ljudi.
112
PITANJA KRENJA LJUDSKIH PRAVA I OSNOVNIH SLOBODA

U SVETU, SA POSEBNIM OSVRTOM NA KOLONALNE I DRUGE
ZAVISNE ZEMLJE I TERITORE
STANJE LJUDSKIH PRAVA NA TERITORI

BIVE JUGOSLAVE
Konani periodini izvjetaj o stanju ljudskih prava na teritori
bive Jugoslave koji je dostavio Tadeu Mazovjecki, specalni izvjestilac
Komise za ljudska prava, u skladu sa njenim stavom 42. rezoluce
Komise 1995/89.
SADRAJ
Uvod
I. Situaca u Tuzli
I SREBRENICA
J. Zakljuci
A) Ope primjedbe
K. Preporuke
B. Situaca u Srebrenici
II. POJAM SIGURNA PODRUJA
C. Situaca u Potoarima
A. Razvoj pojma
D. Putovanje autobusom
B. Implementaca pojma
E. Putovanje medicinskim konvojem
C. Zakljune primjedbe
F. Putovanje pjeke
III. SEGEDINSKI SASTANAK
G. Pitanje masovnih pogubljenja
IV. OPI ZAKLJUCI O MANDATU
H. Pitanje silovanja
Kao poetni ovaj izvjetaj ne obuhvatio sve relevantne injenice o zloinima

u Srebrenici jula 1995. Naalost, gospodin Mazovjecki je onemoguen u radu, ime su
izostali njegovi dalji izvjetaji. U ovom izvjetaju Mazovjecki daje i analizu koncepta
zatitnih zona govorei posebno o pojmu, definici, ciljevima, implementaci.
Formiranje sigurnosnih podruja on je smatrao privremenim rjeenjem, i je cilj
bio rjeavanje humanitarnih, a ne politikih problema. S tim u vezi, on zakljuuje da
pregovori, koji se odnose na potivanje sigurnosnih podruja koje je UNPROFOR
vodio na terenu, nisu bili uspjeni. Pojam sigurnosnih podruja, po Mazovjeckom,
ne implementiran, jer Vee sigurnosti ne osiguralo trupe sposobne da obezbede
implementacu UNPROFOR mandata. Neodlunost meunarodne zajednice dovela
je do kolapsa tog pojma. Pad Srebrenice i epe donio je tragedu, gubitak ljudskih
ivota i teka krenja ljudskih prava stanovnicima tih podruja. U isto vreme, ono je
ozbiljno podrilo kredibilitet Vjea sigurnosti, Generalnog sekretara i ciljnog sistema
Ujedinjenih naca, navodi Mazovjecki. U ovom izvjetaju Mazovjecki iznosi
podatke i o krenju ljudskih prava u SR Jugoslavi.
113
UVOD
1. Dana 27. jula 1995. Tadeu Mazovjecki, specijalni izvjestilac
Komisije UN za ljudska prava, obavijestio je predsjednika Komisije o
odluci da podnese ostavku na svoj mandat.
2. U ovom izvjetaju on izlae svoje nalaze i dogaajima koji
su se desili do datuma njegove ostavke, a odnosi se na krenje ljudskih
prava i humanitarnog zakona nakon pada Srebrenice.
3. Izvjetaj, takoer, daje analizu specijalnog izvjestioca o
dogaajima i implementaciji koncepta sigurnih podruja i informaciju
koja mu je dostavljena na dnevnom sastanku sa raznim nevladinim
organizacijama, koje se bave ljudskim pravima iz Savezne Republike
Jugoslavije.
SREBRENICA
A. Ope primjedbe
4. Ovaj izvjetaj se zasniva na nalazima misije specijalnog
izvjestioca prilikom posjete Tuzli, od 22.-24, jula 1995. kao i
istrage koju je provelo osoblje Centra za ljudska prava, vezano za
komponentu civilnih pitanja mirovnih snaga Ujedinjenih nacija
(UNPF). Istraivanje ukljuuje intervjue voene sa raseljenim
licima i razgovore sa pojedincima iz podruja Tuzle, ukljuujui
predstavnike kantonalnih i opinskih vlasti, lokalnih medicinskih
ustanova i lanova srpske zajednice. Takoer, kontaktiran je bezbroj
meunarodnih organizacija i lokalnih nevladinih organizacija aktivnih
u tom podruju, ukljuujui Ured Visokog komesarijata za izbjeglice
pri Ujedinjenim nacijama (UNHCR), Meunarodni komitet crvenog
kria, Ljekari bez granica (Belgija), Posmatraka misija Evropske
zajednice i Helsinka skuptina graana. Primljene su informacije od
nekoliko novinara. Uz to, ovaj izvjetaj se zasniva na intervjuima sa
mirovnjacima Zatitnih snaga Ujedinjenih nacija (UNPROFOR) koji
su bili prisutni u Potoarima i Srebrenici kada su se opisani dogaaji
u Srebrenici desili.
5. Tragina odiseja muslimanskog naroda u srebrenici,
zapoela je padom Enklave, u utorak 11. jula 1995. Izgon cjelokupne
muslimanske populacije, procjene govore izmeu 38.000 i 42.000
poprimio je sljedee oblike:
Jedna grupa koja se sastojala, uglavnom, od ena, male djece
i nekoliko osoba neregrutne starosne dobi, otilo je iz srebrenice u
tab Zatitnih snaga Ujedinjenih nacija (UNPROFOR) koji se nalazio
u Potoarima. Ostali su tamo kratko vrijeme prije nego su nasilno
114
odvezeni autobusima na borbenu liniju prilikom evakuacije koje su

organizovale snage bosanskih Srba. 1
Bolesni i ranjenici su prvo odvezeni u Potoare, a zatim
evakuirani na linu fronte vozilima medicinskog konvoja UNPROFOR,
koji su organizovale snage bosanskih Srba.
Grupa, koja se sastojala, uglavnom, od mukaraca regrutne
starosne dobi, sakupljena je u kolonu i krenula pjeke na put, dugaak
najmanje nekoliko dana od Srebrenice do line fronta.
6. Nie navedena pria ilustruje iskustva onih koji su bili na
razliitim putevima iz enklave.
B. Situaca u Srebrenici
7. estoko bombardovanje enklave Srebrenice zapoelo je u
etvrtak 6. jula, a do sledeeg utorka snage bosanskih Srba ule su
u grad. Do tada je ve hiljade ena i djece stiglo u bazu UNPROFOR,
traei zatitu. Malo je bilo mukaraca u ovoj masi. Baza koja je uzavrela
od ljudi, granatirana je popodne. Ljudi su vritali i plakali na kapi, a
izvjetaji govore da je bilo rtava i da je ubena najmanje jedna osoba.
8. Zapoela je evakuaca ovih ljudi, od kojih su neke odvezli
pripadnici UNPROFOR u Potoare na pet kamiona, a ostali su pjeke
ili za njima. Skoro 95 odsto lica ovog egzodusta sastojalo se od ena,
djece i starih osoba. Putovanje do Potoara opisano je kao potpuni
haos, u kojem su ljudi visili sa strana kamiona i padali od iscrpljenosti
zbog vruine i tekih uslova. Ranjeni iz bolnice su, takoe, evakuirani u
Potoare.
9. Veliki broj izvjetaja govori o rasprostranjenoj pljaki
muslimanskih domova koju su vrile snage bosanskih Srba i srpski civili
nakon evakuace. Ljudi su navodno dolazili iz oblinjih gradova i sela
da pokupe stvari i odvedu stoku. Domovi su pretraivani, a sadraji
odneseni kolicima. Izvjetaji govore da je nekoliko kua spaljeno, a
dame unitene.
C. Situaca u Potoarima
10. Oko 25.000 ljudi pobjeglo je iz Srebrenice, a prve grupe poele
su da pristiu u Potoare u utorak 11. jula. Oko 5.000 ena i djece nalo je
sklonite u Bazi UNPROFOR, a preostali otprilike njih 20.000, smjeteni
su u tvorniki kompleks.
1
Kad god se koriste izrazi u ovom izvjetaju snage bosanskih Srba ili
de facto vlasti bosanskih Srba, to se odnosi, osim ako drugae ne navedeno,
samo na Srbe koji se nalaze u vojnoj ili civilnoj slubi de facto upravi, koja ima
svoj politiki tab na Palama. Ovo se, posebno, ne odnosi na bosanske Srbe, koji su
lojalni Republici Bosni i Hercegovini (napomena u originalu primj. prireivaa).
115
11. Ujutro, u sredu 12. jula, stigle su snage bosanskih Srba i Bazu
opkolile artiljerom i tenkovima. Kao odgovor, pripadnici UNPROFOR
su zauzeli poloaj okruivi raseljene osobe. Arma bosanskih Srba
predloila je plan evakuace po kojem bi se prvo evakuirali ene, djeca,
stara lica i ranjenici. Mukarci starosne dobi od 16 do 60 bi se odvojili od
ostalih. Realizaca ovog plana evakuace 25.000 lica zapoela je u sredu
12. jula, i trebalo je jedan i po dan da se zavri, koristei 300 autobusa, svaki
kapaciteta za prevoz 70 lica u jednoj turi. Predlog da se u svaki autobus
stavi jedan pripadnik UNPROFOR ne realizovan.
12. Samo mali procenat mukaraca (uglavnom ne doraslih za
regrutacu) bio je meu raseljenim licima koja su pobjegla u Potoare,
i oni su odvajani od ostale grupe na ad hoc osnovi u toku srede 12. i
etvrtka 13. jula. Izvjetaji govore da su vojnici bosanskih Srba doli na
kompleks tvornice, gdje su bila smjetena raseljena lica i odvodili ljude u
malim grupama. Ostali mukarci, neki 15, a neki 74 godine stari, izdvajani
su iz glavne grupe, dok su pokuavali da se ukrcaju na autobuse sa svojim
porodicama. Jedna ena opisuje kako su pretukli njenog oca sa kundacima
i odvojili ga od nje, dok se ona ukrcavala u autobus. Od tada ga vie ne
vidjela. Jedan meunarodni posmatra opisuje kako su jednog oca, koji je
nosio dete, vojnici bosanskih Srba otrgli iz grupe, ostavljajui dete samo
sa nepoznatima. Ti izdvojeni mukarci su zatim odvedeni u jednu kuu
koju su uvali vojnici bosanskih Srba.
13. Primljeni su, takoe, i izvjetaji koji govore i mladim enama
koje su otete. U jednom sluaju odvedeno je izmeu 8 i 10 ena. Meutim,
imena nestalih ena nisu se mogla dobiti.
14. Vojnici bosanskih Srba poinili su fiziko nasilje nad
raseljenim licima, a u najekstremnim sluajevima ono je dovodilo do
umorstva. Jedan meunarodni posmatra opisao je pogubljenje jednog
civila blizu mjesta gdje su autobusi stajali. Uskoro je zauo vrisku i, kada
je krenuo da vidi ta se dogaa, ugledao je jednog srpskog vojnika koji
je pucao ovjeku u glavu. Isti prizor vidio je i jedan drugi meunarodni
posmatra.
15. Ostali meunarodni svjedoci prepriavaju kako su vidjeli
i uli o razliitim dogaajima koji su ih doveli do zakljuka da su
poinjena pogubljenja. Jedan opisuje kako je vidio ovjeka koga su tukli
kundacima, a onda odvukli u jednu kuu. Zatim je uo jedan pucanj i
zakljuio da je ovjek uben. Drugi svjedok opisuje isti niz dogaaja
u dve druge prilike. Bilo je izvjetaja o pucnjavi i vritanju, posebno
nedaleko od kukuruzita, iza kue gdje su ljudi drani u pritvoru.
16. Tri meunarodna posmatraa pronala su 9 ili 10 mrtvih
tela blizu jednog potoka. Sva tela su bila u civilnoj odjei, a naena
su kako lee okrenuti prema zemlji i glavama u vodi. ini se da su rane
od metaka ispaljenih u lea. Drugi posmatra svjedoio o 10 mukaraca
koji su odvedeni u mjesto gdje su kasne pronaeni mrtvi. Jo dvojica
meunarodnih posmatraa svjedoe o istom prizoru kasne tog dana.
116
Navodi se da je grupa od 6 do 7 tela u civilnoj odjei viena na

drugoj lokaci, a izvjetaji variraju od toga da li se smrt dogodila klanjem
ili vatrenim orujem.
17. Postoji mnogo pouzdanih izvjetaja da su vojnici bosanskih
Srba vukli, udarali nogama i tukli raseljena lica. Nekada bi bili pretueni
ako se nisu kretali dovoljno brzo. Jednom prilikom vojnici bosanskih Srba
uli su u Tvorniki kompleks i u jednom mahu odveli nekoliko mukaraca.
Niko se od ovih ljudi ne vratio, osim jednog koji je bio sav u krvi, sa
vrlo tekim ozljedama na licu. Takoer se izvjetava da je bilo i verbalnog
zlostavljanja.
18. Ope stanje izbjeglica bilo je vrlo loe. Snage bosanskih Srba
donele su hranu i vodu 12. jula, ali, prema izvjetajima, ne bilo dovoljno
za sve. Nastala je opa panika i jedan tamo prisutan meunarodni
posmatra, navodi da nikada ne vidio toliko straha kao kod te grupe
ljudi.
D. Putovanje autobusom
19. Autobusi i kamioni putovali su od Potoara do Tia, mjesto
na rubu teritore pod kontrolom bosanskih Srba. Vonja je bila preko
Bratunca i Vlasenice i trajala je dva i po sata. Zatim su raseljene osobe
odvedene na udaljenost od skoro 6 kilometara od barikade, na linu fronta
prema teritori pod kontrolom Bosanske vlade, u Kladanj.
20. S vremena na vreme, uslovi putovanja postajali bi krajnje
nepodnoljivi. Grupe ena, djece i starih osoba ukrcavane su na kamione
prekrivene plastinom ceradom. Temperatura je bila vrlo visoka, a
ventilaca u kamionima nikakva. Jedan meunarodni posmatra zatraio
je od vojnika bosanskih Srba da podigne ceradu da bi ljudi mogli lake
disati, ali su oni odbili da to uine. On je govorio da je narod pokupljen kao
stoka i da se u njihovim oima ogledao veliki strah.
21. Odvedeno je vie ljudi u toku ovog putovanja. Veina izvjetaja
se bavi mukarcima koji su odvajani. Izvjetaji govore da su trojica
mukaraca od oko 60 godina skinuta sa autobusa kada se on zaustavio u
Kravicama. Jo vie mukaraca odvedeno je na barikade na lini fronta.
Prema jednom izvjetaju, izvjesnom broju mukaraca je uistinu doputeno
da se ukrcaju na autobus u Novoj Kasabi. Takoe, jedan izvjetaj govori
da je 9 ena, uglavnom izmeu 15 i 20 godina, skinuto sa autobusa u
Bratuncu.
22. Mnogi izvjetaji govore da su autobuse zaustavljali vojnici
bosanskih Srba na putovanju, zahtevajui da im se preda novac i nakit.
Ovi zahtjevi su obino propraeni pretnjama o nasilju; u jednom sluaju
se navodi da je stavljen no pod grlo jedne bebe.
23. Na putu su civili bosanskih Srba, takoer, kamenovali
autobuse. U jednom incidentu navodi se da je jednom djetetu povreena
glava kamenom baenim na autobus kojim je putovalo.
117
24. Neki od onih koji su putovali autobusima saopavajui

kako su kroz prozor vidjeli zarobljene ljude. Jedan meunarodni
posmatra i jedno raseljeno lice ugledali su izmeu 300 i 500 mukaraca
na fudbalskom igralitu u Novoj Kasabi. Mnogi su bili uniformisani.
Jedan svjedok je vidio vie od 10 mukaraca golih do pojasa, sa rukama
podignutim iznad glava. Drugi je vidio grupu od oko 100 mukaraca
blizu Kravice i Konjevi Polja, a jedna enska navodi da je vidjela svog
brata u grupi od 20 do 30 zarobljenih mukaraca.
25. Takoer se govori o mrtvim telima koja su viena u toku
putovanja, posebno na putu izmeu Bratunca, Konjevi Polja i Nove
Kasabe. Za neka tela kau da su bila u civilnoj odjei i prerezanim
grlima ili ranama od metaka. Jedna ena je izvjestila da je vidjela 4 tela
civila dok je ila pjeke preko nie zemlje do Kladnja.
E. Putovanje medicinskim konvojem
26. U srijedu 13. jula oko 65 ranjenih lica odvedeno je iz
Potoara jednim konvojem koji se sastojao od 7 kamiona u ijoj pratnji
je bilo medicinsko osoblje i UNPROFOR. Na jednoj kontrolnoj taki
blizu linije fronta konvoj su zaustavili bosanski Srbi koji su traili da
se pacijenti skinu sa kamiona. Oko 30 mukaraca je skinuto sa vozila, a
ostavljeni su samo najtei sluajevi. Izvjetava se da su bolesni i ranjeni
pretueni, udarani nogama i vueni od strane vojnika bosanskih Srba.
Najmanje jedan mukarac teko je pretuen automatskom pukom, a
ovjek sa slomljenom nogom natjeran je da pjeai bez pomoi. Grupa
koja je skinuta sa vozila prisiljena je da ostane napolju tokom noi,
na vrlo hladnom vremenu i tekim uslovima. Navodi se da je jedna
medicinska sestra odvedena sa ovom grupom u toku noi i da su je
silovali vojnici bosanskih Srba. Dalje pojedinosti navedene su nie u
dijelu H. Grupa je natjerana u zoru da krene pjeke u pravcu linije
fronta.
27. Preostalom delu konvoja nareeno je da se vrate u Potoare,
ali je ponovo zaustavljen na srpskoj kontrolnoj taki i prisiljen da tu
provede no. Izvjetava se da medicinskom osoblju ne dozvoljeno da
zbrinjava pacente i da je jedan umro u toku noi, oito kao rezultat
nedostatka medicinske njege. Saoptava se da su vojnici bosanskih
Srba pokupili dragocjenosti i druge stvari od ljudi iz konvoja tokom
noi. Sledeeg dana konvoju je doputeno da ode do lokalne bolnice u
Bratuncu. Tada je izdvojeno vie mukaraca iz grupe i ostaje nepoznato
gdje su ovi pacenti odvedeni.
28. Meunarodni komitet crvenog kria uspio je evakuirati 88
ranjenih lica iz Bratunca i Potoara 17. i 18. jula. Kada su svi ranjeni
sakupljeni u Bratuncu prvog dana evakuace 23 su odbili da krenu.
ICRC smatra da su oni ratni zarobljenici i traili su dozvolu da ih
posjete.
118
F. Putovanje pjeke
29. Mukarci regrutne dobi iz Srebrenice skupili su se na breuljku
Buljim-Jagli, u neposrednoj blizini grada u ponedjeljak 11. jula. Formirali
su vrlo veliku kolonu od 15.000 lica koja je krenula iz grada prema
teritori pdo kontrolom Bosanske vlade. Kolona se, uglavnom, sastojala
od mukaraca civila. Izmeu 3.000 i 4.000 bilo je naoruano, a prema
izvjetajima, oko 10.000 nenaoruano. Malo je bilo ena i djece u toj grupi.
30. Ova kolona, sa dva ili tri lica u redu, pruala se nekoliko
kilometara. Izvjetaji govore da su naoruani ljudi bili rasporeeni na
elu, zatim grupa ranjenika, onda civila i, konano grupa naoruanih ljudi.
Takoe je bilo naoruanih ljudi koji su bili ratrkani sa strana kolone.
31. U toku putovanja ova kolona se prekidala na mnogo manjih
grupa. Kasne, kako se putovanje nastavilo, ove male grupe su se
pridruivale ostalim grupama i putovali su zajedno. Teko je ustanoviti
jasan niz dogaaja, poto je toliki broj ljudi bio ukljuen u grupe koje su se
stalno formirale i cepale. Izvjetaji svjedoka na taj nain tee da daju dio
po dio slike onoga ta se dogaalo.
32. Preivjeli sa ovog putovanja govore o napadima i zasjedama
koje su postavljale snage bosanskih Srba grupama sastavljenim, uglavnom,
od civila.2
U jednom incidentu granatiranja koje se desilo kod Konjevi Polja
svjedok opisuje kako je pala granata na njegovu grupu, uzrokujui bezbroj
mrtvih i ranjenih. On opisuje opi haos i kako je vidio ljude kojima su
raznesene ruke i noge. Izbjegao je preavi reku Jadar koja je pocrnila
od krvi i prljavtine. Drugi izvjetaj opisuje kako je bilo potrebno proi
kroz gusta minska polja, koja su postala jo opasna zbog mentalne
nestabilnosti mnogih raseljenih osoba u toj fazi. Svjedok je naveo da je
vidio 15 ljudi ubenih ili ranjenih u ovom podruju.
33. Veliki broj izvjetaja opisuje fiziki napad na ljude koji su
se predavali i zatim imali status ratnih zarobljenika.3 Takvi napadi su
ponekad dovodili do njihove smrti. Razni izvjetaji opisuju kako su snage
bosanskih Srba koristile megafone da bi zahtevale predaju. Jedan ovjek
2
Pitanje da li su ovo bili vojni napadi protiv civila zapravo je kljuno u

pravnom smislu. Da bi se uspostavilo krenje meunarodnog humanitarnog prava
takvi napadi moraju biti protiv civila. Napadi protiv boraca dozvoljavaju se u toku
normalnog ratovanja. Ovim se namee problem vezan za ovu situacu, poto se
poetna kolona, i kasne pokidane grupe, sastojala od mjeavine civila i boraca.
Zato bi trebalo odrediti, na bazi jednog po jednog sluaja, da li se svaki pojedini
napad na neku grupu smatra krenjem meunarodnog humanitarnog prava.
Vaan faktor, koji treba uzeti u obzir kod donoenja odluke, jeste odnos civila
prema borcima. Borci koji su se predali trebaju se smatrati ratnim zarobljenicima
i treba da budu zatieni prema enevskoj konvenci iz 1949. koja se odnosi na
zatitu ratnih zarobljenika (napomena u originalu primj. prireivaa).
3
Isto.
119
navodi da je bio u grupi a je najmanje jedna treina bila sastavljena od

mukaraca civila, koja je gaana na putu izmeu Kravice i Konjevi Polja.
Ova grupa se predala i posjedala na tlo pored puta obraslog travom.
Zatim on opisuje kako su vojnici bosanskih Srba nasumice pobili ove
ljude, hvatajui rtve za kosu i presjecajui im grlo. Ovaj posebni svjedok
je osloboen, jer je bio maloljetan i stavljen je na autobus koji je putovao
iz Potoara. Prema drugom izvjetaju, nekoliko ljudi je poreano uza zid
u Novoj Kasabi i streljano. Zatim slede iskazi, u nie navedenom delu
G, koji govore o sudbini grupa mukaraca koje su se predavale.
34. Izvjetaji sigurno ukazuju da su neki od napada vojnika
bosanskih Srba bili usmjereni protiv grupa koje su se sastojale od vojnika
Bosanske vlade. Oruani sukobi su se dogaali i svjedoci saoptavaju da
su jednom prilikom ubeni vojnici bosanskih Srba ili zarobljeni.4
35. Druge informace, koje dolaze iz ovih svjedoenja, govore
da su se civili bosanskih Srba pridruili grupama i usmjeravali ih u
pogrenom pravcu, vodei bosanske muslimane u klopku. Takoe
je bilo navoda kako su bosanski Srbi nosili uniforme UNPROFOR
i vozili se u vozilima UNPROFOR. Jedan svjedok navodi kako su
vojnici bosanskih Srba nosili uniforme UNPROFOR i pretvarali se da
su lokalno osoblje UNPROFOR, te kako su pourivali grupu da ide u
pravcu posebne lokace. On je pobjegao ispred njih, sumnjajui da su
prevaranti.
36. Putovanje je bilo skopano s opasnou i odvalo se pod vrlo
tekim uslovima. Trajalo je bar nekoliko dana. Ljudi su imali vrlo male
zalihe hrane u toku putovanja i bili su prisiljeni da ive od jabuka i gljiva
koje bi nalazili u umama. Takoer su imali potekoa da nau vodu za
pie. Nairoko se izvjetava o velikim duevnim poremeajima kroz koje
su proli mnogi na ovom putovanju. Za mnoge se kae da su poinili
samoubistvo. U jednom posebno munom izvjetaju, jedan ovjek
opisuje kako je ovjek pucao sebi u lice, ali ne uspio da se ube i kako je
molio druge da dovre posao.
G. Pitanje masovnih pogubljenja
37. Dokazi koji ukazuju na umorstva po kratkom postupku
provlae se kroz sve gore navedene prie. U ovom delu data je
informaca koja se odnosi na izvjetaje o ljudima koji su zarobljeni,
pritvarani, a zatim masovno pogubljeni na raznim vanjskim lokacama
u blizini Srebrenice. Jasno je da se ovi navodi ne mogu u potpunosti
verifikovati bez pristupa na teritoru pod kontrolom bosanskih Srba,
meutim, ini se da su sledee informace vane za ovo pitanje.
38. Meunarodni izvor navodi da je uspostavljena taka prikupljanja
ratnih zarobljenika blizu fudbalskog igralita u Novoj Kasabi.
4
120
Isto.
39. Meunarodni svjedok i jedno raseljeno lice izvjetavaju da

su vidjeli izmeu 300 i 500 mukaraca na fudbalskom igralitu u Novoj
Kasabi. Oni su, uglavnom, nosili uniforme. Raseljena lica tvrde da su
vidjela gomilu mrtvih tela u blizini.
40. Jedan svjedok je saoptio da je bio u grupi od nekih 2.000
mukaraca koji su se predali u selu Kravica (neki izvjetaju potvruju
izvjetaje o zarobljavanju tolikog broja mukaraca). On tvrdi da su nakon
zarobljavanja odvezeni na razliite lokace. Opisuje vruinu u kamionima
koja je guila i navodi da su lieni vode do te mjere, da su ljudi bili
prisiljeni da pu sopstvenu mokrau. Opisuje kako su ih tukli motkama i
automatima i kako su neki usmreni dok su bili u prostorama u pritvoru.
Konano, odvedeni su na otvoreno mjesto nou. Odvoene su grupe od
po 5 do 10 ljudi, poredane, a zatim ih je grupa vojnika bosanskih Srba
pobila vatrenim orujem. Svjedok primjeuje da je oko stotinu ljudi ve
bilo usmreno kada je doao na njega red. Navodi kako su hici ispaljeni i
metak mu je zahvatio nogu. Leao je miran jo nekoliko sati, pretvarajui
se da je mrtav, a zatim je pobjegao.
41. Dva druga iskaza opisuju slian niz dogaaja, kao to su gore
navedeni. Meutim, ne mogu se uspostaviti tane geografske koordinate
bez detaljnih istraivanja. Zato je nemogue rei da li su se ovi incidenti
desili na fudbalskom igralitu u Novoj Kasabi, gdje se navodi da su se
takva zvjerstva dogaala. Istina je da poetne analize iskaza svjedoka
ukazuju da su se ona desila na lokaci neto sjeverne, u blizini Zvornika.
42. Meunarodni izvor opisuje kako je u subotu 15. jula, kada je
prebaen iz Simia u Bratunac, proao pored fudbalskog igralita blizu
Nove Kasabe. Na jednom delu igralita vidio je red cipela i ruksaka od
otprilike 100 ljudi. Uskoro posle toga, ugledao je traktor sa prikolicom na
kojima su bili leevi. Oko 500 metara dalje, vidio je jo jedan red cipela i
opreme za otprilike 20 do 40 ljudi. Ovdje je vidio jedan kiper, koji je vozio
mrtva tela. Konano primjetio je jedno telo na krivini puta.
43. Nairoko je izvjetavano o vazdunim snimcima koje je obavila
Vlada SAD i dostavila Veu sigurnosti pokazuju etiri velike jame sa
svjee iskopanom zemljom i kamione na poljima izvan Nove Kasabe.
Svaka jama je imala povrinu od 100 kvadratnih metara i vjeruje se da
je masovna grobnica. Druge fotografije oito pokazuju da se radi o istom
polju nekoliko dana rane, kada je zemlja ponovo otkopavana, a ima,
takoe, i fotografija koje pokazuju oko 600 zatvorehnika u polju.
44. Ve 14. avgusta 1995. ICRC je izvjestio da je od rodbine onih
koji su nestali nakon pada Srebrenice primio 10.000 zahtjeva za traganje.
Potrebno je zakljucima prii sa oprezom u pogledu broja nestalih
na osnovih ovih brojeva, poto bi to mogli biti multiplicirani zahtjevi
traganja, i nadalje, reeni sluajevi se uvek ne saopavaju ICRC.
Dramatini kontrast ovome je to je ICRC do sada mogao posjetiti samo
164 pritvorena. Takoe se izvjetava o stotinama mukaraca koji su se
pravili u Armu bosanske Vlade, ali se taan broj ne zna.
121
H. Pitanje silovanja
45. U tuzlanskoj bolnici registrirano je nekoliko sluajeva silovanja.
U jednom sluaju, jedna djevojica od 14 godina izvrila je samoubistvo,
nakon to su je silovali srpski vojnici. U drugom, potvrenom sluaju,
19-godinja rtva je silovana na putu prema lini fronta, dok je bila dio
medicinskog konvoja. Prema raznim iskazima, dok je konvoj ekao u
blizini line fronta, nekoliko srpskih vojnika se popelo na vozila, traei
sestru odreenog oficira arme Bosanske vlade. Jedna ena je svjedoila
da je skinuta sa autobusa i ispitivana o ovome, a zatim vraena u autobus
neozleena. Izvjetaj govori o jo jednoj eni koja je radila kao medicinska
sestra na autobusu i koja je skinuta sa njega. Bila je otsutna nekoliko sati i
vraena u vrlo rastrojenom stanju, navodei da su je silovala trojica srpskih
vojnika. Ima i drugih izvjetaja o sluajevima silovanja i otmice, ali samo
nekoliko konkretnih sluajeva.
I. Situaca u Tuzli
46. Negde oko 13. jula 1995. raseljena lica su poela da pristiu
u Tuzlu. Iako je odreeno 11.000 mjesta za njih u kolektivnim centrima
oko Tuzle, vlasti Bosanske vlade insistirale su da se sva raseljena lica
transportuju na podruje Aerodroma. Aerodrom je posan minama i
nema sklonita, sanitarnih ureaja ili vode za ova raseljena lica. Mada su
meunarodne agence podigle atore i druge ureaje na aerodromu, one
se nisu mogle nositi sa prilivom raseljenih lica. Vladini organi pristali su
14. jula na smjetaj novopridolih raseljenih lica u raspoloiva sklonita
i na transport u kolektivne centre onih raseljenih lica koja su ve bila na
aerodromu. Do 17. jula procenjeno je da je 17.200 raseljenih lica smjeteno
u kolektivne centre, dok je 5.800 ostalo na Tuzlanskom aerodromu.
47. Mnoga raseljena lica su ljudi koji su ve jednom ili dva puta pre
toga bila raseljena i koji su ivili u Srebrenici, kao raseljena lica, u vreme
kada je ona pala. To su ljudi ruralnog podruja, navikli na stabilan, statian
ivot, i neprestano protjerivanje je imalo traumatske posljedice. Oni su
razoarani i osjeaju se izdanim to meunarodna zajednica ne uspjela da
ih zatiti unato svim uvjeravanjima koja se odnose na zatienu zonu.
48. Lokalne vlasti zbog toga razmatraju nain na koji se moe
uspostaviti trajan smjetaj, koji se odnosi na boravita da bi dala ovoj
razmjetajnoj populaci izvjestan smisao sigurnosti. Ovo je nain da se
veze zajednice i tradicionalan nain ivota ponovo uspostave.
49. Sudbina mukaraca je glavni povod velikog bola za roacima
i prateljima. Nestanak tako ogromnog broja mukaraca namee poseban
praktian problem u drutvu u kojem dominira mukarac, gdje ene skoro
u cjelini zavisne za svoj ivot od mukaraca. O jednoj eni se izvjetava da
je izvrila samoubistvo skakanjem u jezero sa dvoje djece, zbog toga to joj
je mu nestao.
122
50. O zlostavljanju i fizikom nasilju protiv Srba u malim selima

blizu Tuzle, saoptili su specalnom izvjestiocu lokalni organi, zatim
lokalne nevladine organizace i voe srpskih zajednica. Srbi govore da su
ugroeni pretnjom velikog broja raseljenih lica koja su se tamo nastanila.
Nekoliko srpskih porodica je opljakano i spaljeno u Siminom Hanu, a
lokalna polica je navodno malo uinila da to zaustavi. U Jasenicama
jednog Srbina su navodno ubila nepoznata lica dok su to pripadnici lokalne
police posmatrali. Saopeno je da su se desile zloupotrebe i izbacivanja iz
kua, takoe, i u drugim selima. Gradonaelnik Tuzle i guverner Kantona
su osudili ovakvo ponaanje, izdavi specalne naloge polici da se potuje
zakon i poduzeli mjere da nadoknade Srbima gubitke.
J. Zakljuci
51. Postoje znaajni neposredni i posredni dokazi koji ukazuju da
su se desila pogubljenja po kratkom postupku, i pojedinaca i malih grupa
ljudi. to se tie pitanja masovnih pogubljenja veeg broja ljudi u jednom
mahu dokazi koji su do sada dobiveni vode do jezovitog zakljuka da se
ovo moda dogodilo. Nadalje, zakljuci, posebno oni koji se odnose na
ukupan broj pogubljenih i sudbina onih koji nisu ukljueni u to, ne mogu
se izvui bez pristupa teritori pod kontrolom vlasti bosanskih Srba,
ispitivanja mjesta koja su u pitanju, ekshumace i ispitivanje tela koja
bi se mogla nai, i dok se ne dobu informace o onima koji su jo uvek
nestali.
52. Postoje pouzdani izvjetaji da su srpski vojnici silovali ene.
Meutim moda ima i silovanja koja nisu saopena.
53. U situaci oruanog sukoba civili su bili ciljevi granatiranja
i drugih oblika vojnih aktivnosti koje su dovele do smrti i povreda, a
sa ratnim zarobljenicima se loe postupalo, i uz veliku vjerovatnou
pogubljeni su u flagrantnom krenju meunarodnog humanitarnog
prava.
54. injenica da se hiljade ljudi smatraju nestalim je stvar za veliku
zabrinutost. Ne bilo mogue provjeriti izvjetaje da se nalaze u pritvoru.
55. Postoje jasni dokazi da su ljudi fiziki napadani i velika
vjerovatnoa da su ih ponekad udarali nogama i pretukli na brutalan
nain.
56. Ima mnogo primjera neljudskog i poniavajueg tretmana
naroda.
57. Bilo je potpunog nipodatavanja duevnih patnji uzrokovanih
protjerivanjem populace iz Srebrenice, posebno bezobzirno unitavajui
porodine veze prateljstva i zajednicu.
58. Postoje vjerodostojni izvjetaji o pljaki i unitavanju
muslimanske imovine nakon pada Srebrenice.
59. Postoji dokaz da su napadi odmazde vreni protiv srpskih civila
koji borave u Tuzli od strane muslimanskih raseljenih lica iz Srebrenice.
123
K. Preporuke
60. Od vitalnog znaaja je da se istraga nastavi i u ovu svrhu mora
se obezbediti odmah pristup teritorama pod kontrolom bosanskih Srba,
odnosno vlasti. Informace dobivene iz svih vojnih obavjetajnih izvora, koje
su relevantne za otkrivanje krenja meunarodnog humanitarnog prava,
treba da budu na raspolaganju nadlenim organima Ujedinjenih naca, a
posebno Meunarodnom sudu za ratne zloine za bivu Jugoslavu.
61. Bosanski Srbi, odnosno njihove vlasti, moraju odmah podneti
izvjetaj o hiljadama onih za koje se smatra da su nestali.
62. Mora se dopustiti pristup Meunarodnom komitetu Crvenog
kria u zatvore gdje se ovi ljudi navodno dre.
63. Meunarodna zajednica mora poduzeti veliki napor da se
osigura pravo raseljenih lica na povratak u sigurnost i dostojanstvo.
64. Meunarodna zajednica treba odmah da prui pomo i
finanssku podrku da bi pomoglo raseljenim licima da ponovo izgrade
svoje ivote. Poseban naglasak treba staviti na izgradnju stalnih naselja za
ova raseljena lica.
65. Lokalne vlasti u Tuzli treba da nastave sa radom da osiguraju
da se prava srpske manjine adekvatno tite.
66. Javljaju se velike optube protiv UNPROFOR u Srebrenici koje
ne mogue provjeriti zbog raznih sputavanja i prepreka. Treba provesti
istragu pod meunarodnim nadzorom da bi se provjerili ovi navodi.
II
POJAM SIGURNIH PODRUJA
A. Razvoj pojma
67. Specalni izvjestilac dostavio je Komisi za ljudska prava svoj
prvi izvjetaj o situaci ljudskih prava na podruju bive Jugoslave, 28.
avgusta 1992. (E/CN.4/1991/S-1/10). U njemu se on snano usredsreuje na
politiku etnikog ienja koja se provodi, uglavnom, protiv Muslimana i
etnikih Hrvata na teritori Bosne i Hercegovine pod kontrolom bosanskih
Srba. Raspravljajui da bi se raseljena lica zaista mogla suzdrati od traenja
sklonita u inostranstvu, ukoliko im se obezbedi dovoljna opskrba hranom
i adekvatnim medicinskim zbrinjavanjem, a iznad svega ako bi se njihova
sigurnost mogla garantirati, specalni izvjestilac u svom drugom izvjetaju
preporuuje pojam sigurnih zona.5 Unutar teritore Bosne i Hercegovine
treba aktivno traiti (E/CN.4/1992/S1/10 od 27. oktobra 1992, stav 25 (b)).
5
Mogunost stvaranja neke vrste internog sigurnog neba za izbjeglice,
aktivno je diskutovana na razliitim forumima u to vreme. Pojam zatienih
zona predloio je Meunarodni komitet crvenog kria u ljeto 1992. Vidi,
izmeu ostalog, PREGLED HUMANITARNIH AKTIVNOSTI ICRC-A U BIVOJ
JUGOSLAVI (Godinji izvjetaj vesti ICRC-a) 1991 juli 1995, ICRC DP (1995)
124
Specalni izvjestilac jasno preporuuje da se odmah uspostave sigurne

zone unutar Bosne i Hercegovine u svom izvjetaju od 17. novembra 1992.
(A/47/666, stav 142). Slina preporuka se moe nai u njegovom izvjetaju
od 10. februara 1993. (E/CN.4/1993/50, stav 269, preporuka 1 (b), zajedno
sa preporukom da bi UNPROFOR trebao imati pravo da intervenie u
sluajevima krenja ljudskih prava (stav 269 preporuka I (e).
68. U svom izvjetaju od 5. maja 1993. (E/CN.4/1994/3, stav 94c)
specalni izvjestilac, u odgovoru na rezolucu 819 (1993) Vea sigurnosti,
preporuuje da se pojam sigurnih podruja proiri i primeni na ostala
podruja Bosne i Hercegovine, posebno za Gorade i epu. Specalni
izvjestilac je definirao da svrha sigurnih podruja bude snabdevanje ljudi
hranom i lekovima koji su im potrebni na mjestima gdje se njihova sigurnost
garantuje (E/CN.4/1994/47 od 17. novembra 1993, stav 14).
69. Cilj prvobitnih sigurnih zona, kako ih je predloio specalni
izvjestilac, bio je jasan da se prui privremeno rjeenje izbjeglike dileme.
Meutim, Vee sigurnosti je, svojom rezolucom 819 (1993.), od 16. aprila
1993, izabralo da uspostavi sigurno podruje u Srebrenici zbog neprekidnih
napada paravojnih jedinica bosanskih Srba protiv civila u tom podruju.
Sigurno podruje treba da bude slobodno od oruanih napada ili drugog
neprateljskog djelovanja (stav 12). U tu svrhu Generalni sekretar je
zahtevao da se poduzmu odmah koraci na poveanju prisustva UNPROFOR
u Srebrenici i njenoj okolini, i bi zadatak bio da se nadgleda humanitarna
situaca u tom podruju (stav 15). Zatita sigurnog podruja ne pomenuta.
Rezolucom br. 824 (1993) od 6. maja 1993. (stav 23), uspostavljanjem sigurnih
podruja Sarajeva, Tuzle, epe, Gorada i Bihaa, Vee sigurnosti je najavilo
svoju spremnost da razmotri usvajanje dodatnih mjera vezanih za potpunu
implementacu rezoluce, koja se moe tumaiti kao mogua namjera da se
borbom suprostavi napadima na sigurna podruja. Svojom Rezolucom br.
836. (1993) od 4. juna 1993. Vee sigurnosti je odluilo da osigura potpuno
potivanje sigurnih zona, proirenjem mandata UNPROFOR a na odvraanje
napada protiv sigurnih podruja. Dato je ovlatenje za upotrebu zrane sile
radi podrke UNPROFOR u provoenju njegovog mandata.
70. Generalni sekretar je u svom izvjetaju od 11. marta 1994. (S/1994/
291), ispitao mogunosti za dalje proirenje pojma sigurnih podruja koja bi
obuhvatala Maglaj, Mostar i Vitez, u skladu sa Rezolucom Vea sigurnosti
br. 900. (1994), a UNPROFOR je ovaj korak smatrao neodgovarajuim sve
dok su u pitanju Mostar i Vitez, ali za Maglaj bi to moglo biti provodljivo.
Vee sigurnosti je ostalo zaokupljeno situacom u Maglaju, ali grad nikad
ne proglaen sigurnom zonom.
71. O pojmu sigurnog podruja temeljito je diskutirao Generalni
sekretar u svom izvjetaju od 9. maja 1994 (S/1994/555) u skladu sa Rezolucom
br. 844. (1993) Vea sigurnosti. Definica Generalnog sekretara o poetnom
pojmu sigurnog podruja zasniva se na odgovarajuim rezolucama
6b, str. 9, Saving lives (Spaavanje ivota) ICRC specalna broura, eneva,
april 1995, str. 7 (napomena u originalu primj. prireivaa).
125
Vea sigurnosti koje definiraju sigurna podruja kao podruja slobodna

od oruanih napada i drugih neprateljskih djelovanja, koja bi ugrozila
dobrobit i sigurnost njenih stanovnika i gdje bi se osigurala neometana
isporuka humanitarne pomoi civilnom stanovnitvu (S/1994/555, stav 2).
Razmatrajui dogaaje nakon usvajanja rezoluce o uspostavljanju sigurnih
podruja, Generalni sekretar je zakljuio da efikasna implementaca pojma
sigurnog podruja zavisi od stepena pristanka strana na terenu (stav 12).
Nadalje, u raspravljanju o postojeim dvosmislenostima koje se odnose na
mandat UNPROFOR u sigurnim podrujima, on je zakljuio da zadatak
ne odbrana geografski definiranog sigurnog podruja, ve zatita civilnog
stanovnitva u oznaenim sigurnim podrujima od oruanih napada i drugih
neprateljskih djelovanja kroz prisustvo trupa (UNPROFOR) i, ako bude
potrebno upotrebom vazdune sile, u skladu sa dogovorenim postupcima
(stav 16). Zakljuak Generalnog sekretara je bio da je pojam sigurnog
podruja privremeni mehanizam, kojim se neko ranjivo stanovnitvo moe
zatititi do sveobuhvatnog pregovarakog politikog rjeenja (stav 30).
72. Generalni sekretar je, takoer, neprestano skretao panju na
nedostatke sadanjeg pojma sigurnih podruja.6 On je vjerovao da jedino
pregovaraki dogovori imaju ansu da budu implementirani. Generalni
sekretar je nadlje naglasio potrebu da reim sigurnih podruja prihvate
obje strane (S/1994/1389, stav 41). U svom izvjetaju od 1. decembra 1994,
u skladu sa rezolucom 959 Vea sigurnosti (1994) pominje da je pojam
sigurnog podruja efikasne primenjen u epi Srebrenici nego u ostalim
podrujima. U ova dva podruja sukobljene strane su se sloile o obustavi
vatre, rasporeivanju trupa UNPROFOR, ad hoc demilitarizace i drugim
mjerama koje, naroito, ukljuuju jasnu neogranienost sigurnog podruja.
(S/1994/1389, stav 3).
73. U svom izvjetaju od 30. maja 1995. (S/1005/444), Generalni
sekretar je istakao da je sposobnost UNPROFOR da provodi svoj mandat
sigurnog podruja, a posebno odvraanje namjernih napada na podruja,
otro ogranien nasljednim nedostacima reima sigurnog podruja (stav
35). Generalni sekretar je bacio krivicu ne samo na snage bosanskih Srba
zbog takve situace, ve, takoer, i na Vladine snage zbog krenja statusa
sigurnih podruja. Navedeni su primjeri vezani za Tuzlu, Sarajevo i Biha
(stav 37).
74. Pojam sigurnih podruja razvio se tako u shvatanju Vea
sigurnosti, od jednostavno nezatienih zona za izbjeglice do stvarnog
utoita, gdje bi raseljena lica i ostalo civilno stanovnitvo trebalo da bude
zatieno, silom ako je potrebno, protiv efekata rata koji je u toku. Naalost,
za izbjeglice u sigurnim podrujima puka definica ovih podruja ne
uspjela da ih zatiti od stanja opsade koje su nametnule snage bosanskih
Srba neprestanim napadima.
6
Vid.: izmeu ostalog, S/1994/1389 od 1. decembra 1994. i S/1995/444 od
30. maja 1995. (napomena u originalu primj. prireivaa).
126
B. Implementaca pojma
75. Iza preporuka stalnog izvjestioca koje se odnose na
uspostavljanje sigurnih podruja unutar teritore Bosne i Hercegovine
stigao je njegov esti periodini izvjetaj (E/CN.4/1995/110, od 21. februara
1994.). U tom izvjetaju on zakljuuje:
Za prvo sigurno podruje ne dato ovlatenje do aprila 1993.
godine, skoro est mjeseci nakon to je data preporuka specalnog
izvjestioca. Sigurna podruja u Bosni i Hercegovini, posebno u Sarajevu,
najveim delom su drastino pretrpana sa nestaicom osnovnih
prehrambenih artikala i medicinskih sredstava i podvrgnuta granatiranju
i vojnim napadima bez izuzetka. U velikoj mjeri ona su postala sigurna
samo na papiru.
76. Sadanja analiza e biti usredsreena na preporuke izloene
u izvjetaju od februara 1994. i na odluke i radnju poduzetu da se
implementira pojam sigurnih podruja. Poto puki pojam sigurnih
podruja, kako ga je shvatio specalni izvjestilac, pretpostavlja zatitne
snage, preporuke u pogledu UNPROFOR vezane su za one koje se odnose
na sigurna podruja.
77. Vee sigurnosti svjesno je da sigurna podruja,
stvorena njegovim odlukama, nisu mogla ponuditi sigurnost njihovim
stanovnicima, a da je Generalni sekretar u svom izvjetaju upozorio na
nedostatak napretka u ovom pogledu.
78. Situaca u Goradu dovela je do prve neposredne vazdune
podrke protiv srpskih kopnenih ciljeva 10. i 11. aprila 1994. NATO je ve
u februaru 1994. zapretio intervencom da e nepridravanje povlaenja
tekog naoruanja u radusu od 20 kilometara od centra Sarajeva
rezultirati u pokretanju vazdunih napada, deset dana od 10. februara
1994. Generalni sekretar je zatraio dodatnu podrku od NATO, kojom je
objavljena zona iskljuenja oko Gorada, 22. aprila 1994.7
79. Po preporuci Generalnog sekretara NATO je objavio dodatne
zone iskljuenja oko sigurnih podruja epe, Srebrenice, Bihaa i Tuzle.8
80. Vee sigurnosti pozvalo je na okonanje bilo kakvih
provokativnih radnji, ma ko da ih poini, unutar i oko sigurnog
podruja. Takoer se snano osuuje granatiranje i napadi pjeadom i
artiljerom na sigurno podruje Gorada i zahteva se njihova trenutna
obustava. Njome se pozivaju svi oni kojih se to tie da poduzmu sve mjere
na osiguranju potpunog potivanja statusa sigurnih podruja (izjava
Predsjedavajueg, S/PRST/1994/14 od aprila 1994.). Vee sigurnosti je jo
jednom osudilo trenutna neprateljstva protiv sigurnih podruja Gorada
svojom Rezolucom br. 913. (1994) od 22. aprila 1994.
7
Izvjetaj Generalnog sekretara u skladu sa rezolucom 908 (1994), S/
1994/1067, 17. septembra 1994. (napomena u originalu primj.prireivaa).
8
Izvjetaj Generalnog sekretara u skladu sa rezolucom 844 (1993), S/
1994/555 od 9. maja 1994. (napomena u originalu primj.prireivaa).
127
81. Vee sigurnosti zahtjeva sporazum o trenutnoj obustavi vatre

od Vlade Republike Bosne i Hercegovine i strane bosanskih Srba u Goradu
i na celoj teritori Republike Bosne i Hercegovine. Generalni sekretar se
poziva da poduzme potrebne korake da bi osigurao da UNPROFOR
moe, u granicama svojih raspoloivih sredstava, nadgledati situacu u
Goradu i potivanje obustave vatre i razdvajanje vojnih snaga u Goradu.
Pozivaju se snage bosanskih Srba da se povuku i da povuku naoruanje
na udaljenost prema dogovoru sa UNPROFOR, gdje bi oni prestali da
ine pretnju statusu Gorada kao sigurnom podruju (Rezoluca Vea
sigurnosti 913. (1994) od 22. aprila 1994.).
82. U svom izvjetaju od 10. juna 1994. (E/CN.4/1995/4)
donesenom nakon napada u aprilu 1994. na sigurno podruje Gorada,
Specalni izvjestilac je jo jednom preporuio da se sigurnim podrujima
vrati sigurnost. Specalni izvjestilac je, takoer, odobrio zakljuke koje
je, donio Generalni sekretar od 9. maja 1994. (S/1994/555), u kojima
Generalni sekretar smatra da sigurna podruja treba definisati, tako da
bi UNPROFOR mogao obezbediti, unutar granica svojih sredstava,
uz legalnu opcu, efikasnu i vjerodostojnu zatitu populace unutar
podruja, imajui na umu da se duna panja treba posvetiti gusto
naseljenim delovima sigurnih podruja. Nalae se snano prisustvo
UNPROFOR da bi se smanjili rizici od daljih napada i poblie posmatrali
postupci prema populaci lokalnih Srba.
83. Vee sigurnosti poziva sve strane u Bosni na saradnju sa
UNPROFOR u njegovim naporima da osigura implementacu rezoluca o
sigurnim podrujima. Vee sigurnosti je zatrailo od svih strana i drugih
kojih se to tie da pokau maksimalnu suzdranost i privedu kraju sve
neprateljske radnje u i oko sigurnih podruja. Vee sigurnosti je zatrailo
od Generalnog sekretara da dopuni svoje preporuke na modalitetima
implementace pojma sigurnih podruja i da ohrabri UNPROFOR, u saradnji
sa stranama u Bosni, da nastavi napore na postizanju sporazuma o jaanju
reima sigurnih podruja (Rezoluca br. 959. (1994) od 19. novembra 1994).
84. Generalni sekretar je naglasio potrebu za demilitarizacom
sigurnih podruja i uspostavljanje reima koji bi bio u skladu sa enevskim
konvencama od 12. avgusta 1949. te njenim dopunskim protokolima od
1997. (S/1994/1389 od 1. decembra 1994).
85. U svojoj Rezoluci br. 998. (1995), od 16. juna 1995, Vee
sigurnosti je zatrailo od bosanskih Srba da osiguraju neometan pristup
Sarajevu kopnenim putem. Takoer se zahteva od strana da u potpunosti
ispotuju status sigurnih podruja, a posebno potrebu da se osigura
tamonje civilno stanovnitvo. Vee sigurnosti je podvuklo potrebu
demilitarizace sigurnog podruja i njegovog neposrednog okruenja
i podstaklo Generalnog sekretara da ojaa nastojanja koja imaju za
cilj postizanje sporazuma na modalitetima za demilitarizacu. Vee
sigurnosti je odluilo da ovlasti poveanje personala u UNPF/UNPROFOR
od 12.500 dodatnih trupa (snage za brzo reagovanje).
128
86. U svojoj Rezoluci br. 1004. (1995), a od 12. jula 1995, Vee
sigurnosti je zahtevalo od snaga bosanskih Srba da obustave ofanzivu
i povuku se odmah iz sigurnog podruja Srebrenice. Vee sigurnosti je,
takoe, zatrailo da strane u potpunosti potuju status sigurnog podruja
Srebrenice. Nadalje ono zahteva od svih strana da se dozvoli neometan
pristup Srebrenici za UNHCR i druge meunarodne humanitarne akce.
Vee sigurnosti je zatrailo da Generalni sekretar upotrebi sva raspoloiva
sredstva koja mu stoje na raspolaganju da ponovo uspostavi status sigurnog
podruja Srebrenice i pozvao je da strane sarauju u tom cilju.
C. Zakljune primjedbe
87. Sigurna podruja koja su u Bosni i Hercegovini uspostavile
Ujedinjene nace ne mogu se izjednaavati sa zatienom zonom u okviru
meunarodnog humanitarnog prava, jer se one zasnivaju na prisilnom
zahtjevu zainteresovanim stranama da obustave napade protiv podruja.9
Ono to se desilo je da je pojam prisilan mir primenjen kao da se radi
samo o odravanju mira.
88. Definica sigurnih podruja koju daje Generalni sekretar
je ista kao i ona koju navodi Vee sigurnosti u svojim rezolucama.
Sigurna podruja se smatraju kao sigurno nebo gdje populaca treba da
bude zatiena od efekata rata i samog rata. Meutim, treba imati na umu
da nikada ne postojala namjera da se sama podruja trebaju zatititi.
Prvu i najveu korist od sigurnih podruja imalo bi civilno stanovnitvo.
Meutim, takva zatita populace ne bi se efikasno mogla pruiti bez jasne
definice o podruju koje treba da bude zatieno.
89. Generalni sekretar je neprestano naglaavao potrebu postizanja
sporazuma o sigurnim podrujima pregovaranjem. Meutim, oito je da je
takav sporazum neprihvatljiv za snage bosanskih Srba, poto je jedan od
njihovih stratekih ciljeva bio da pregaze istone enklave Srebrenice, epe
i Gorada. Treba primetiti da pregovore koji se odnose na potivanje
sigurnih podruja koje je UNPROFOR vodio sa stranama na terenu nisu
bili ba uspjeni. Dovoljno je znaajno da je postignut sporazum u odnosu
na Srebrenicu i epu. Meunarodni posmatrai nikada nisu potvrdili
navode da su Vladine snage provodile vojne aktivnosti iz te dve enklave.
A upravo su Srebrenica i epa, te koje su postale rtve snaga bosanskih
Srba. Ovo dokazuje da samo dosljedan pristup primjene sile moe pruiti
stanovnicima tih podruja potrebnu zatitu.
90. Rezultat toga je da su sigurna podruja bila sigurna,
u velikoj mjeri, samo na papiru. U toku celog njihovog postojanja
9
Ovo miljenje odgovara onom koje je izrazio Yves Sandoz u THE

ESTABLISHMENT OF SAFETY ZONES (Osnivanje sigurnih zona) u Pregledu
humanitarnih aktivnosti ICRC-a nota 1 (napomena u originalu primj.
prireivaa).
129
sigurna podruja predstavljala su cilj napada razliitog intenziteta,

koji je neizbjeno stvarao patnje meu civilnim stanovnitvom. Konvoji
humanitarne pomoi su blokirani, a medicinska evakuaca se vrila jedino
uz velike tekoe.
91. Pojam sigurnih podruja ne implementiran kako ga je
preporuio specalni izvjestilac. Iako su sigurna podruja formirana,
a UNPROFOR dodeljen mandat da ih zatiti, Vee sigurnosti je bilo
krajnje nespremno da ovlasti prisilu da bi odvratio napade od njih. Vee
se, takoe, suzdralo da ovlasti dodatne trupe koje je Generalni sekretar
smatrao potrebnim da bi se osigurala puna implementaca UNPROFOR
mandata.10
92. Kada se diskutuje o pojmu sigurna podruja treba znati da se
formiranje takvih podruja trebalo smatrati privremenim rjeenjem, i
je cilj rjeavanje humanitarnih, a ne politikih problema. Taj pojam se ne
moe uzeti kao zamjena za trajni mirovni sporazum.
93. Sigurna podruja, uspostavljena u Bosni i Hercegovini,
pruila su bar djeliminu zatitu brojnim lokalnim stanovnicima i
raseljenim licima. Pa ipak, nedostatak odlunosti meunarodne zajednice
i produavanje rata dovelo je do kolapsa tog pojma. Pad Srebrenice i
epe donio je tragedu, gubitak ljudskih ivota i teka krenja ljudskih
prava stanovnicima tih podruja. U isto vreme, ono je ozbiljno podrilo
kredibilitet Vjea sigurnosti, Generalnog sekretara i celog sistema
Ujedinjenih naca.
III
SEGEDINSKI SASTANAK
Uvod
94. Specalni izvjestilac je nekoliko puta stupio u dodir sa vlastima
Savezne Republike Jugoslave, sa namjerom da posjeti zemlju i uspostavi
ured u Beogradu, kao to je esto preporuivala Komisa za ljudska prava,
a nedavno u stavovima 36. i 46. svoje rezoluce 1995/89. Najnovi zahtjev
izraen je u pismu od 8. aprila 1995. upuenom na adresu Ministarstva
vanjskih poslova, na koje ne stigao nikakav odgovor. Treba primetiti
da su, iako specalnom izvjestiocu ne data dozvola za posjetu zemlje,
vlasti Savezne Republike Jugoslave, u dopisu od 12. juna 1995. pozvale
Visokog komesara za ljudska prava da posjeti zemlju da bi se upoznao sa
tamonjom situacom o ljudskim pravima.
95. Zbog nedostatka dozvole od Savezne Republike Jugoslave
specalni izvjestilac stupio je u kontakt sa predstavnicima nevladinih
10
Izvjetaj Generalnog sekretara u skladu sa rezolucama Vea sigurnosti
982 (1995) i 987 (1995), S/1995/444, od 30. maja 1995, stav 64 (napomena u originalu
primj. prireivaa).
130
organizaca (NGO) posebno iz Beograda i Vojvodine, da bi organizovao

sastanak u Segedinu (Szeged) (Maarska). Namjera sastanka je bila da mu
se omogui sakupljanje informaca iz prve ruke o situaci ljudskih prava u
Saveznoj Republici Jugoslavi. Sastanak se odrao 8. i 9. jula 1995. godine,
uz uee 32 predstavnika NGO. Ostali sastanci koji su se usredsredili na
Kosovo i Sandak planirani su za kasni datum 1996.
96. Pre putovanja na sastanak specalni izvestilac primio je
informacu iz vie izvora, ukljuujui, meuvladine organizace, agence
i pojedince UN, kao i informace prikupljene od terenskih ureda Centra za
ljudska prava. Glavni navodi sadrani u dokumentaci, koju je primio bili
su: neregularnost sudskog sistema, ukljuujui nedostatak nezavisnosg
sudstva; nepravilnosti u zakonu o dravljanstvu; diskriminaca na etnikoj
i nacionalnoj osnovi, sa posebnim osvrtom na obrazovanje i zapoljavanje;
ometanje aktivnosti nezavisnih sindikata; ograniavanje slobode meda i
dominaca dravno sponzoriranog meda; sistematsko guenje kulturnog
naslea; i deportaca graana i pojedinaca koji trae pribjeite u Saveznoj
Republici Jugoslavi. U toku Segedinskog sastanka ovi navodi su dalje
elaborirani i potkrepljeni. Specalni izvjestilac je, takoer, obavestio
da su sve nevladine organizace, prisutne na sastanku, bile snano za
ukidanje sankca protiv Savezne Republike Jugoslave zbog negativnog
uticaja na implementacu ljudskih prava u toj zemlji.
Sudski procesi
97. Podneseni su izjetaji o ozbiljnim krenjima ljudskih procedura
u dokumentaci i na Segedinskom sastanku. Izgleda da ova situaca
preovladava na celoj teritori Savezne Republike Jugoslave, a primjeri
su suenje generalu Vladi Trifunoviu i hapenje i pritvor Vojislava
eelja.
98. General Trifunovi, bivi ef JNA, sa garnizonom u Varadinu
(Hrvatska), navodno je osuen na 11 godina zatvora, nakon to je bio
osloboen za ista ta dva prekraja. Sude koje su ga oslobodile uklonjene
su iz sudstva odmah nakon to su donesene oslobaajue presude. Sudovi
u SRJ sudili su generalu to ne koristio dovoljno potrebnu vatrenu silu i
zbog prihvatanja prekida vatre.
99. Hapenje Vojislava eelja, voe Radikalne stranke, 3. juna
1995. zajedno sa nekoliko lanova njegove organizace, predstavlja
jo jedan primjer o kome s izvestili isti izvori. Izvjetava se da je
optuenom skinut parlamentarni imunitet na nain koji ne u duhu
zakona. Nadalje postoje izvjetaji koji navode da je sa optuenim
polica loe postupala.
100. Situaa na Kosovu posebno zabrinjava s obzirom na
samovoljno pritvaranje, pretjerano trajanje istranog pritvora, brutalnost
police u toku pritvora i nezavisnost sudskih postupaka. Konaan
primjer u vezi ovoga je sudski postupak protiv 44 etnika Albanca,
131
bivih slubenika police. Ova lica su optuena za dovoenje u opasnost

teritoralni integritet drave i u vezi neprateljske aktivnosti (Krivini
zakon Jugoslave, poglavlje 15, lanovi 116 i 136). Svi su odvedeni u
policski istrani zatvor u decembru 1994. i zadrani u pritvoru dok
se istraga ne zakljuila u februaru 1995. Zadrani su due nego to to
zakon dozvoljava, 72 sata, bez formalnih optunica, a nisu obaveteni ni
o svom pravu na branioca. Dana 6. marta 1995. podignute su optunice.
Oni koji su traili branioca odbeni su u toku poetnog pritvora.
Nekoliko izvora pokazuje da su optuen bili podvrgnuti fizikom
maltretiranju, poniavajuem tretmanu i verbalnom zlostavljanju dok su
bili u pritvoru.
Zakon o dravljanstvu
101. Specalni izvjestilac je primio izvjetaje o ozbiljnom razilaenju
izmeu navedenog prava na dravljanstvo i praktine mogunosti da se
ono dobe, tako da pitanja kvalifikovanosti i albe ostaju nejasni.
102. Nadalje, postoji zabrinutost meu uesnicima Segendinskog
sastanka zbog nedavne verze nacrta Zakona o dravljanstvu. Od
1993. diskutuje se o nekoliko verza zakona o dravljanstvu. Najnova
verza, ako bi se usvojila i primjenila, znaila bi davanje Ministarstvu
vanjskih poslova neogranieno pravo da odluuje o statusu dravljanstva
individue, ukljuujui i pravo da se preispita i revidira dravljanstvo
steeno za vreme Socalistike Federativne Republike Jugoslave.
103. Ostali problemi koji se odnose na dravljanstvo ukljuuju
mjeovite brakove i neizvjesnosti u postupku sticanja dravljanstva
Savezne Republike Jugoslave za pripadnike bivih Jugoslovenskih
republika, koje nisu dio Savezne Republike Jugoslave.
Nezavisni sindikati
104. lanovi nezavisnih sindikata doivljavaju diskriminacu,
o kojoj je prethodno pomenuto u izvjetaju (E/CN.4/1995/57, stav 88).
Prema jednom izvoru ima sluajeva da su lanovi sindikata otputeni sa
posla zbog svojih sindikalnih aktivnosti. Primjer ovoga je davanje otkaza
dvojici lanova sindikata industre u Aleksincu. Prema drugim izvorima,
u februaru 1995. tri lica su pozvana u policsku stanicu u Mitrovici radi
ispitivanja o uesnicima trajka rudara. Izraena je zabrinutost lanova
sindikata u pogledu zakonskog regulisanja njihovih aktivnosti; Zakon o
trajku zabranjuje trajk u javnim slubama.
Sloboda meda
105. Za mede u Saveznoj Republici Jugoslavi se kae da su
ostali uglavnom pod kontrolom drave. Ovo je navodno postignuto
132
putem otputanja novinara, ograniavanja nabavke papira, i restrikcom

dozvola i distribuce. Glavne televizske mree su u vlasnitvu drave
i rade pod njenom kontrolom. Otputanje urednikog osoblja lista
Borbe, beogradskih dnevnih novina, prua primjer takve situace.
Rezultat otkaza je bio osnivanje Nae borbe koja se smjestila u prostore
nezavisnog sindikata zbog nemogunosti da iznajmi svoj sopstveni
prostor. Dogaaji oko incidenta sa Borbom objanjeni su u izvjetaju
specalnog izvjestitelja od 16. januara 1995. (E/CN.4/1995/57, stav 90);
oito je da nema poboljanja u toj situaci.
106. Nezavisni periodini asopisi, takoer, imaju potekoa sa
redovnom kupovinom papira. Papir za tampu se proizvodi jedino u
Sremskoj Mitrovici, u dravnoj firmi Matroz. Ovo omoguuje dravi
kontrolu distribuce papire, a navodi se da se papir dostavlja periodinim
asopisima koji podravaju vladu. Distribuca je takoer jedan od
problema, jer monopol navodno imaju asopisi koji podravaju dravu.
107. Specalni izvjestilac je primio informace koje se odnose na
okolnosti vezane za Soro fondacu u Jugoslavi. Formalna procedura za
registracu Soro fondace navodno ne kompletirana. Ovo je iskoriteno
kao pravni izgovor da su aktivnosti Soro fondace bile sudski ispitivane.
Ured nastavlja sa radom, ali se saoptava da su njegovi bankovni rauni
blokirani. Zatvaranje ove organizace imalo bi ozbiljne posljedice na
mede, posebno tampu. Soro fondaca subvencionira cenu Nae borbe
i finansski pomae nezavisne asopise kupovinom papira.
108. Na Kosovu su novinari zlostavljani, samovoljno pritvarani,
a njihova oprema oduzimana. Nedavni primjer ovoga, o emu je saopilo
nekoliko izvora, desio se 27. juna 1995. kada je jedan albanski novinar i
bivi urednik radio Pritine uhapen u Pritini. Pretraili su mu kuu, a
paso i diktafon oduzeli. Openito govoreni vlasti navodno ne priznaju
nikakvo albansko udruenje medskih novina.
Diskriminiranje manjina u vezi sa obrazovanjem
109. Etnike i nacionalne manjine ostaju nezadovoljne obrazovnim
sistemom. ini se da sistemom vieg obrazovanja dominira drava, a
primjer je metod imenovanja rektora koji je navodno ispolitiziran. Rektore
bira jedna komisa e lanove delom imenuju dravni organi.
110. Izvjetaji govore da se na svim novinama obrazovanja na
maternjem jeziku, manjinsko obraovanje sistemski eliminie. Broj razreda
se smanjuje, a materali na odgovarajuim mjestima ili relevantnim
predmetima se ograniava. U nekim sluajevima, celi programi se
fiziki preseljavaju u druga podruja, gdje je malo ili nikako manjinskih
stanovnika. U najozbiljnim sluajevima razredi se zabranjuju policskom
intervencom, a nastavnike polica zlostavlja i hapsi.
111. ini se da se poloaj bugarske manjine ne poboljao, od
kad je na njega skrenuta panja u izvjetaju specalnog izvjestioca od
133
16. januara 1995. (E/CN.4/1995/57, stav 92-97). Ima albi zbog pritisaka
na uenike da ne registruju bugarski jezik kao svoj maternji, smanjenje
plana i programa i razreda na bugarskom, i izmjetanje kola u gradove
bez programa na bugarskom. etiri visoke kole u Dimitrovgradu
su zatvorene, a studenti izmjeteni u Pirot bez dodatnih bugarskih
programa u ovoj lokaci.
112. Maarske i hrvatske manjine se takoer suoavaju sa
potekoama u zadravanju obrazovnog sistema prihvatljivog za njihovu
kulturu. Maarska manjina u Vojvodini tvrdi da je vei broj kola, koje
pruaju program na maarskom jeziku, sveden do neprihvatljivog nivoa.
Primjer ovoga je prelokaca subotike Pedagoke akademe u Sombor i
zatvaranje kole za predkolski uzrast u Rumenki. ak to vie, javlja se
nedostatak maarske histore, knjievnosti, muzike i geografije u planu i
programu preostalih kola.
Guenje kulturnog naslea
113. Sve manjine navodno doivljavaju diskriminacu i krenje
kulturnih i vjerskih instituca. Postoje tvrdnje da su svi spomenici
kulture manjina u Dimitrovgradu i Bosilegradu uniteni, a njihova
ponovna izgradnja ne doputena. U aprilu i maju 1995. godine
navodi se da se desilo 12 incidenata protiv katolikog svetenstva ili
njihove imovine. Bugarska manjina navodi da joj se spreava dobivanje
materala o kulturi kroz konfiskace materala na granici. Postoje
izvjetaji da se u svim zvaninim stvarima trai upotreba irilice, a u
svim sudskim postupcima dominira srpski jezik, bez obzira na jezik
uesnika u sudskom postupku.
Prisilna mobilizaca izbjeglica
114. Specalni izvjestilac je primio vie izvjetaja o deportovanju
velikog broja ljudi sa teritore Savezne Republike Jugoslave na teritori
takozvane Republike Srpske Krajine i takozvane Republike Srpske, radi
prisilne regrutace da bi uestvovali u vojnim aktivnostima, ime se kri
lan 33, stav 1 Konvence o statusu izbjeglica i Kaznenog zakona Savezne
Republike Jugoslave (lan 156, stav 1), koji se odnosi na kidnapovanje lica
pod meunarodnom zatitom.
115. Navodi se da je Kampanja zapoela 11. juna 1995. nakon
uzimanja talaca UNPROFOR i pokrenuta je u svim podrujima Savezne
Republike Jugoslave. Mukarci sa teritora bosanskih Srba, i status
ne bio reguliran, inili su veinu mobiliziranih. Meutim ima izvjetaja
o mukarcima koji su imali dravljanstvo Savezne Republike Jugoslave
i muslimanima koji su takoer mobilizirani. Dva primjera graana koji
su mobilizirani su sluajevi Dejana Mrdalja iz Aleksinca, Srba i Sae
Visaki iz Rume, Srba. Za obojicu ovih lica se kae da su posjedovala
134
dokumentacu dravljana Savezne Republike Jugoslave, a da je Saa

Visaki odsluio svoj obavezni vojni rok u Armi Savezne Republike
Jugoslave.
116. Jo jedan primjer o kojem se nedavno izvjestilo je da je
Branko Liina, graanin Savezne Republike Jugoslave, koji je regrutiran
20. juna 1995. i koga su odveli iz kue u Ini lokalni policajci. Javio se
svojoj porodici iz bihakog depa da je dodeljen vojnoj jedinici Arme
takozvane Republike Srpske.
117. Po premu izvjetaja, koji se odnose na prisilan povratak
izbjeglica, specalni izvjestilac je uputio apel u pismu od 22. juna 1995.
vlastima Savezne Republike Jugoslave da obustave tu praksu. U odgovoru
upuenom Visokom komesaru za ljudska prava 17. jula 1995. ambasador
Savezne Republike Jugoslave u enevi, naveo je da, kao rezultat sankca
i velikog broja izbjeglica u Saveznoj Republici Jugoslavi, pojedinci ine
krivine radnje zadravajui se ilegalno u Saveznoj Republici Jugoslavi.
U vezi s tim vlasti provode organizovanu kontrolu lica koja nisu
graani Savezne Republike Jugoslave, a propustili su da dobu izbjegliki
status. Nadalje, Ministarstvo unutarnjih poslova Republike Srbe objavilo
je izvjetaj 24. juna 1995. prema kojem izvjestan broj, grekom napravljen
je mali broj propusta u utvrivanju identiteta i primjene mjera, to je
ispravljeno u toku kontrole.
118. Uzimajui u obzir ovaj izvjetaj, mobilizaca graana je oito
prestala nakon informativne kampanje organizaca za ljudska prava.
Ministarstvo unutranjih poslova navodno pravi listu graana Savezne
Republike Jugoslave koji su mobilizirani, i neki su se ve vratili.
119. Ova situaca se pogorava izvjetajima o nemogunosti
mukaraca regrutne dobi, od kojih su mnogi iz mjeovitih brakova, da
reguliraju svoj izbjegliki status bez obzira na injenicu to to njihove
supruge i djeca mogu uiniti. Na ovaj problem se poziva u izvjetaju
specalnog izvjestioca od 16. januara 1995. (E/CN.4/1995/57, stav 83).
Oito da nema napretka u ovome.
Crna Gora
120. Prema primljenoj dokumentaci i izvjetajima na Segedinskom
sastanku, situaca sa ljudskim pravima u Crnoj Gori se donekle popravila.
Nema pokazatelja o znaajnoj ili sistematskoj diskriminaci u Crnoj Gori
i ini se da je kultura koegzistence preivjela ovaj vrtlog. Stav vlasti
prema novinarima ini se da se popravio. Opstrukca jedinog nezavisnog
asopisa u Crnoj Gori, Monitora, prestala je kao i pretnje bombama
na njegove prostore. Pa ipak ostaju pitanja vezana za postupanje sa
lanovima meda od strane sudova. Specalni izvjestilac je obaveten
o podizanju optunice i suenju novinarima, kao to je sluaj gospodina
Bajovia iz Belog Polja, koji je zbog optube za separatizam, osuen na
est mjeseci zatvora, a sada je uslovno slobodan.
135
Zatvorske prostore u Tarinu u Bosni i Hercegovini

121. Postojanje zatvora koje vodi bosanska Vlada u Tarinu dolo
je do saznanja specalnog izvjestioca u toku Szegedinskog sastanka,
izraena je briga za nekoliko stotina lica koja su zadrana u tom zatvoru
tri godine. Ima izvjetaja da prava pritvorenih prema enevskoj konvenci
nisu uzeta u obzir i da nednom od ovih lica ne dato pravo na sudski
postupak. Kao uslov za putanje ovih ljudi na slobodu lokalne vlasti trae
informacu o slinom broju muslimana koji su nestali u tom podruju u
toku srpske ofanzive.
Zakljuci i preporuke
122. Specalni izvjestilac smatra da su rad i uloga nevladinih
organizaca od vitalnog znaaja za razvanje potovanja i zatite ljudskih
prava pojedinaca u Saveznoj Republici Jugoslavi. Specalni izvjestilac
urgira na vladu da poduzme mjere i osigura da se rad nevladinih
organizaca na njenoj teritori odva neometano.
123. Specalni izvjestilac trai od Vlade Bosne i Hercegovine
da odmah oslobodi sve zatoene u tarinskom zatvoru bez njihovog
dovoenja na sud.
IV
GENERALNI ZAKLJUCI O MANDATU

SPECALNOG IZVJESTIOCA
124. Mandat specalnog izvjestioca, definisan odgovarajuim

odlukama Komise za ljudska prava, sadri niz novih elemenata koji
nisu prisutni u drugim slinim mandatima. Posebno, specalni izvjestilac
je ovlaten da ispita ne samo krenje ljudskih prava, nego i krenje
humanitarnog prava. Od njega se zahtevalo da dostavlja onoliko
privremenih izvjetaja koliko je on smatrao potrebnim.
Njegovi izvjetaji nisu dostavljani samo Komisi za ljudska prava
i Generalnoj skuptini, ve, takoe, preko Generalnog sekretara, i Veu
sigurnosti i Meunarodnoj konferenci o bivoj Jugoslavi. Uspostavljen
je i terenski rad, radi podrke njegovom mandatu.
125. Pa ipak, mandat specalnog izvjestioca imao je ozbiljne
nedostatke: jedan je openito povezan sa mandatima specalnih izvjetaja.
Odgovarajua tela Ujedinjenih naca, sa izuzetkom Komise za ljudska
prava, nisu obavezna da reaguju na specalne izvjetaje. Od posebne
vanosti za ovaj mandat su Vee sigurnosti i Meunarodna konferenca
o bivoj Jugoslavi. Takva situaca stvara probleme kada se uzme u obzir
da se Komisa, po pravilu, sastaje samo jedanput godinje. Rezultat toga
je da specalni izvjestilac ne moe efikasno uticati na odluke i radnje koje
136
mogu spreiti krenje ljudskih prava. Ovaj problem je usko povezan sa

poloajem Komise u sistemu Ujedinjenih naca, koji, takoe, odrava
ulogu koju ljudska prava igraju u tom sistemu.
126. Takav mandat ne odgovara pozivu na vrstu krenja ljudskih
prava koja postoji u Bosni i Hercegovini. Ova krenja trae brzu rekacu
da bi se odbranila efikasno osnovna ljudska prava. Zbog toga je specalni
izvjestilac miljenja da se problem takvog mandata u zemljama koja su u
ratnom stanju treba preispitati.
127. Mandat specalnog izvjestioca, ovakav kakav jest, moe
odigrati korisnu stvar u odnosu na druge zemlje na podruju bive
Jugoslave, gdje ne postoje vojne aktivnosti. Primeeno je da kada su
vlade spremne da sarauju sa specalnim izvjestiocem, bilo je mogue
poduzimati radnje, ne samo da bi se pomoglo rtvama krenja ljudskih
prava, ve da bi se intervenisalo i spreile takve radnje.
128. Vanu ulogu je odigrao rad na ljudskim pravima na terenu.
Operacu bi trebalo pojaati i postaviti u stabilni finansski poloaj.
Istovremeno, sva tela Ujedinjenih naca trebala bi saraivati na osiguranju
pristupa posmatraima za ljudska prava na sva podruja pokrivena
mandatom specalnog izvjestioca. Ujedinjene nace ne bi trebalo ni da
toleriu niti prihvataju situacu, u kojoj vlasti odbaju da sarauju sa
mehanizmima za zatitu ljudskih prava, koje je Komisa uspostavila.
129. Stav nadlenih organa prema veini osnovnih ljudskih prava
i relevantnim odlukama Komise i drugih organa Ujedinjenih naca treba
razmotriti kao najvani test njihove dobre volje. Stepen do kojeg odnosne
strane implementiraju odluke organa Ujedinjenih naca, ne samo da
pokazuju privrenost principima meunarodnog poretka, ve su, takoer,
indikator kredibiliteta Organizace.
i meunarodnog prava, Sarajevo, inv. br. 2-1648, Izvjetaj Tadeua
Mazovjeckog, 22. avgust 1995. original i prevod)
137
IZVETAJ GENERALNOG SEKRETARA

PREMA REZOLUCI GENERALNE
SKUPTINE 52/35 (1998)*
15. novembar 1999.
(delovi)
UVOD
1. Ovaj izvjetaj se dostavlja u skladu sa takom 18 Rezoluce 53/

35 Generalne skuptine Organizace ujedinjenih naca (GS OUN) od 30.
novembra 1998. Generalna skuptina je u toj taci zatraila:
Sveobuhvatan izvjetaj, ukljuujui ocjenu, o dogaajima koji
poinju od uspostavljanja sigurne zone (safe area) Srebrenica, 16. aprila
1993, u skladu sa Rezolucom 819 (1993). Vea sigurnosti, posle ega je
usledilo uspostavljanje drugih sigurnih zona, dok Vee sigurnosti ne
odobrilo Mirovni sporazum Rezolucom 1031 (1995) od 15. decembra
1995. Imajui u vidu relevantne odluke Vea sigurnosti i postupke pred
Meunarodnim sudom, Generalna skuptina podstie dravne lanice i
ostale zainteresirane strane da prue informace koje se na to odnose.
***
2. Dana 16. novembra 1995. Meunarodni sud za ratne zloine
za bivu Jugoslavu (ICTY) podigao je Optunicu protiv Radovana
Karadia (predsjednika Republike Srpske) i Ratka Mladia (komandanta
Vojske bosanskih Srba) za njihovu navodnu direktnu odgovornost za
poinjena zvjerstva u julu 1995. protiv stanovnitva bosanskih Muslimana
iz Srebrenice, proglaene sigurnom zonom pod zatitom Ujedinjenih naca
(UN). Nakon to je ispitao dokaze koje je tuitelj dostavio, suda Rad
(Fouad Riad) je potvrdio Optunicu, navodei da:
Nakon to je Srebrenica pala pod opsadom srpskih snaga u
julu 1995, izgleda da se uistinu desio grozan masakr nad muslimanskim
stanovnitvom. Dokazi koje je tuilac ponudio opisuje scene nezamislivog
divljatva: hiljade mukaraca je pogubljeno i zakopano u masovne grobnice,
* Srebrenica 1995, knjiga 3, Institut za istraivanje zloina protiv
ovjenosti i meunarodnog prava, Sarajevo, 2000.
138
stotine mukaraca je zakopano ivo, mukarci i ene su sakaeni i poklani,

djeca ubana pred oima svojih majki, djed prisiljen da jede jetru svog
unuka. Ovo su istinske scene iz pakla, pisane na najmranim stranicama
ljudske histore.1
3. Ujedinjene nace su imale mandat da odvrate napade na
Srebrenicu i pet drugih sigurnih zona u Bosni i Hercegovini. Uprkos
tom mandatu, unutar i oko tih sigurnih zona, pobeno je do 20.000 ljudi,
preteno iz zajednice bosanskih Muslimana. Pored toga, veina od 117
pripadnika Zatitnih snaga Ujedinjenih naca (United Nationis Protection
Forces UNPROFOR), koji su izgubili svoje ivote u Bosni i Hercegovini,
poginuli su i oko sigurnih zona. Zahtevajui da se podnese ovaj izvjetaj,
Generalna skuptina mi je pruila priliku da objasnim zato Ujedinjene
nace nisu osujetile srpski napad na Srebrenicu i one grozomorne dogaaje
koji su usledili.
4. Nastojei da se to vie pribliim istini, vratio sam se poecima
politike sigurnih zona, raspravljajui o razvoju te politike u periodu od
nekoliko godina. Skrenuo sam panju itaocu na rezoluce Vea sigurnosti
i sredstva koja su bila na raspolaganju za sprovoenje tih rezoluca. Ponovo
sam se osvrnuo kako se ta politika provodila na terenu, kao i na napade koji su
se desili u drugim sigurnim zonama: Sarajevu, Goradu, Bihau. Analizirao
sam debate koje su se vodile unutar Meunarodne zajednice o upotrebi
sile, a posebno o upotrebi zrane sile Organizace sjeveroatlantskog pakta
(Northatlantic Treaty Organization NATO). Takoe, sam analizirao ulogu
Zatitnig snaga Ujedinjenih naca i padu Srebrenice, i u skoro zaboravljenom
sluaju epe. Konano, sjeam se kako je Meunarodna zajednica, nakon to
je propustila da odluno djeluje u toku svih ovih dogaaja, iznala novu
spremnost nakon pada Srebrenice, i kako je, nakon posljednjeg srpskog
napada na sigurnu zonu Srebrenice, i kako je, nakon posljednjeg srpskog
napada na sigurnu zonu Sarajeva, pokrenuta zajednika vojna akca da bi
se osiguralo da se takvi napadi vie ne ponove.
5. Analizirajui ove dogaaje, niukom sluaju nisam nastojao da
odvratim kritike usmjerene na Sekretarat Ujedinjenih naca. Sluei kao
Generalni podsekretar za mirovne operace tokom najveeg dela perioda koji
analiziram, potpuno sam upoznat sa mandatom koji je povjeren Ujedinjenim
nacama, te s bolom uviam promaaje Organizace u provoenju tog
mandata. Bolje reeno, cilj moje analize pozadine neuspjeha politike sigurnih
zona jeste da rasvetlim procese koji su uticali da se same Ujedinjene nace
nau u julu 1995. suoene sa ovim okantnim dogaajima. Postoji pitanje
odgovornosti, i mi iz Ujedinjenih naca delimo tu odgovornost, kako to
navodi i Ocjena na kraju ovog Izvjetaja. Isto tako je vano da postoje pouke
koje trebaju izvui svi oni koji su uestvovali u formiranju i provoenju
meunarodnih odgovora na dogaaje kakav je bio rat u Bosni i Hercegovini.
1 Saoptenje za tampu Meunarodnog suda za zloine u bivoj Jugoslavi (CC/PIO/026-E), Hag, 16. novembar 1995.
139
Postoje pouke i za Sekretarat, a postoje lekce i za drave lanice koje su

oblikovale meunarodni odgovor na kolaps bive Jugoslave.
6. Pre nego to se krene sa pregledom navedenih dogaaja,
smatram da je vano napomenuti da se uope neemo doticati velikog dela
histore rata u Bosni i Hercegovini. Rat je zapoeo 6. aprila 1992. Najvei dio
teritore koju su Srbi osvojili, uinili su to u prvih 60 dana rata pre nego to
je UNPROFOR imao bilo kakvo znaajno prisustvo u Bosni i Hercegovini.
U toku tih 60 dana, oko milion stanovnika je raseljeno iz svojih domova.
Nekoliko desetina hiljada, uglavnom bosanskih Muslimana, je ubeno.
Popratnim scenama barbarstva, openito, nisu bili sjvedoci ni UNPROFOR
niti drugi predstavnici meunarodne zajednice, i one ne ine dio ovog
Izvjetaja. Osim toga, rat u Bosni i Hercegovini je ukljuivao i devet mjeseci
otvorenog rata izmeu, uglavnom, muslimanskih snaga Bosanske vlade
i, uglavnom, hrvatskih snaga iz Hrvatskog vea odbrane (HVO). Taj rat,
iako vaan za shvatanje sukoba u Bosni i Hercegovini, ne openito doticao
sigurne zone koje su fokus ovog izvjetaja. Zbog toga se u Izvjetaju ne
pojavljuju biljeke o tom sukobu.
7. Na poetku bih elio istai da izvjesni delovi Izvjetaja moda
lie na prikaze o padu Srebrenice koji su se ve pojavili u velikom broju
kritiki otrih knjiga, lanaka iz asopisa i izvjetaja za tampu. Ti sekundarni
izvjetaji nisu korieni kao izvor informaca za Izvjetaj. Meutim, ponovo
je posveena panja pitanjima i pregledima dogaaja koje oni daju, te su
ispitani iz perspektive Ujedinjenih naca. Nadam se da razjanjenje tih
prikaza doprinosi historskoj rekonstrukci ovog dogaaja. Takoe, bih htio
istai da, uprkos iskrenom nastojanju da to uinim, do sada nisam mogao
odgovoriti na sva otvorena pitanja o padu Srebrenice.
8. Izvjetaj je pripremljen na osnovu arhivskih istraivanja unutar
sistema Ujedinjenih naca, kao i na osnovu intervjua voenih sa pojedincima
koji su, u ovom ili onom svojstvu, uestvovali ili imali saznanje o dotinim
dogaajima. U interesu jasneg razumevanja ovih dogaaja, poduzeo sam
izuzetan korak da uem u evidencu informaca za javnost koje se nalaze u
povjerljivim registrima Ujedinjenih naca. Pored toga, elio bih izraziti svoju
zahvalnost onim dravama lanicama, organizacama i pojedincima koji su
pruili informace za ovaj izvjetaj. Lista lica sa kojim su voeni razgovori
vezano za ove dogaaje nalaze se u Dodatku (str. 265-271). S obzirom da je
ta lista prilino dugaka, vreme kao i finansska sredstva, te ostali vidovi
ogranienja, spreili su obavljanje intervjua sa mnogim drugim pojedincima
koji bi bili u situaci da poblie objasne svoja vienja ovog predmeta. U
najveem broju sluajeva, razgovori su voeni na bazi nepridavanja posebne
panje dogaaju, da bi se tako potaklo to nepristrasne otkrie. Takoe,
sam potivao zahtjev onih pojedinaca koji su pruili informace za Izvjetaj
pod uslovom da se ne navode njihova imena.
9. Sve ove izuzetne mjere koje sam poduzeo u pripremanju
Izvjetaja odravaju vanost koju sam pridao rasvjetljavanju onog to suda
Rad opisuje kao najmrane stranice u ljudskoj histori.
140
II
KONTEKST DOGAAJA
A.
Raspad Socalistike Federativne Republike Jugoslave

(SFRJ) i osnivanje Zatitnih snaga Ujedinjenih naca
10. Raspad SFRJ je ubrzan 1991. proglaenjem nezavisnosti

republika Hrvatske i Slovene 25. juna 1991. Tadanji Generalni sekretar
Ujedinjenih naca, dr. Haver Perez de Kueljar (Javier Perez de Cuellar)
openito je ocjenjivan prema svom reagovanju na ove dogaaje, izrazivi
kasnu zabrinutost da e rano selektivno priznavanje proiriti sukob (koji
je u toku) i podgrati eksplozivnu situacu naroito u Bosni i Hercegovini
(S/1991/23280, Dodatak IV). Jedan od glavnih razloga za oprez bilo je
saznanje da e priznavanje nezavisnosti jugoslovenskih republika dovesti
znatan broj srpskih zajednica i ostalih u situacu ugroenih manjina
u Hrvatskoj, Bivoj Jugoslovenskoj Republici Makedoni (FYROM), a
naroito u Bosni i Hercegovini. Poetnu zabrinutost delile su drave
lanice Evropske zajednice (EZ), koje su oformile Komisu da ispita da
li ili ne jugoslovenske republike, koje trae meunarodno priznanje,
zadovoljavaju odreene kritere, posebno one koji se odnose na ustavnu
zatitu manjina (Arbitrana komisa Hake konference EZ o Jugoslavi,
na elu sa predsjednikom Ustavnog suda Francuske R. Badinterom
Robert Banenteur, primjedba Redakce). Meutim, ove drave su
kasne nastavile sa priznanjem svi tri republike, unato zabrinutosti da su
samo Slovena i Biva Jugoslovenska Republika Makedona zadovoljile
postavljene kritere.
11. Nakon to je Slovena proglasila nezavisnost, izbila je borba
izmeu slovenskih snaga i preteno srpskih snaga u Jugoslovenskoj
narodnoj armi (JNA). Meutim, borbe su trajale tek desetak dana sa
lakim gubicima na obje strane. Sukob se zavrio Brionskim sporazumom
7. jula 1991, iza ega je, u toku narednih mjeseci dolo do povlaenja
snaga JNA i de facto nezavisnosti Slovene. U Hrvatskoj je borba bila
mnogo tea. Proglaenje nezavisnosti dovelo je do pojaavanja oruanih
sukoba koji su trajali nekoliko mjeseci, suprotstavljajui hrvatske snage
naspram snaga JNA i paravojnih formaca hrvatskih Srba. Ovi sukobi su
prerasli u rat punih razmjera u augustu 1991. i nastavili do 2. januara 1992,
kada je u Sarajevu, pod okriljem Ujedinjenih naca, potpisana obustava
vatre. Uskoro nakon toga, sukobljene strane u Hrvatskoj su potpuno i
bezuslovno prihvatile koncept mirovnih operaca Ujedinjenih naca u
Jugoslavi koji je predloio lini izaslanik Generalnog sekretara, gospodin
Sajrus Vens (Cyrus Vance) Vensov plan (The Vance Plan). Nakon
to je borba u Hrvatskoj okonana u ovoj fazi, srpske snage su de facto
zadrale kontrolu nad priblino jednom teinom Republike Hrvatske.
12. Dana 25. septembra 1991. godine, kada su borbe u Hrvatskoj
bile na vrhuncu, Vee sigurnosti je usvojilo Rezolucu 713 (1992.)
kojom je odlueno da e sve zemlje, u cilju uspostavljanja mira i
141
stabilnosti u Jugoslavi, odmah uspostaviti opi i potpuni embargo na

sve isporuke oruja i vojne opreme Jugoslavi dok Vee sigurnosti ne
odlui drugae.... Rezoluca je usvojena jednoglasno, mada je nekoliko
posmatraa primljetilo u to vreme da e glavni efekat embarga biti
zamrzavanje vojnog arsenala svake strane potez koji e znatno koristiti
Srbima, koji su dominirali, i u Jugoslovenskoj vojsci a, neto u manjem
obimu, u vojnoj industri.
13. Dana 15. februara 1992. godine, tadanji Generalni sekretar
dr. Butros Butros Gali (Boutros Boutros Ghali) koji je bio na ovom
poloaju od 1. januara 1992. do 31. decembra 1996. dostavio je izvjetaj
Veu sigurnosti, predlaui osnivanje mirovnih snaga za provoenje
Vensovog plana. Njegovo zapaanje bilo je sledee:
Ako tek sada predlaem takve snage, razlog tome je sloena i
opasna situaca u Jugoslavi i neophodnost da se osigura u to veoj
mjeri da snage Ujedinjenih naca uspu u konsolidaci obustave vatre, te
na taj nain olakaju pregovore o ukupnom politikom rjeenju. Kao to je
esto ponavljano, ovim se trai ne samo djelotvorna obustava vatre, ve,
takoe, jasno i bezuslovno prihvatanje plana od strane svih kojih se to
tie, sa isto tako jasnim njihovim uvjeravanjem o spremnosti za saradnju
na njegovom sprovoenju. Doao sam do zakljuka da e opasnost da
mirovna operaca Ujedinjenih naca ne uspe zbog nedostatka saradnje
strana, biti manje bolna od opasnosti da bi odlaganje dovelo do prekida
obustave vatre i do novog ratnog poara u Jugoslavi ((S/23592, taka
28).
14. Vee sigurnosti je odobrilo izvjetaj Generalnog sekretara, i
21. februara odluilo, Rezolucom 743 (1992.) uspostaviti Zatitne snage
ujedinjenih naca UNPROFOR, da bi se pomoglo provoenje Vensovog
plana. U Sarajevu je 13. marta 1992. postavljen tab UNPROFOR. U to
vreme na Sarajevo se gledalo kao na neutralno mjesto, te je postojala
nada da e se prisustvo UNPROFOR u Bosni i Hercegovini pokazati kao
stabilizujui faktor za sve vee tenze u zemlji. Iako se Rezolucom 743
(1992.) predvidjelo da vojni posmatrai Ujedinjenih naca patroliraju
izvjesnim ogranienim podrujima u Bosni i Hercegovini, to je trebalo
zapoeti nakon demilitarizace zatienih zona Ujedinjenih naca
(United Nations Peace Areas UNPA) u Hrvatskoj, to se ne desilo.
Snage nisu imale nikakav mandat do juna 1992. u Bosni i Hercegovini.
B.
Nezavisnost Bosne i Hercegovine i izbanje rata
15. Nezavisnost Republike Bosne i Hercegovine priznala je EZ

(kasne, 6. aprila 1992, preimenovana u Evropsku unu (EU), a dan
nakon toga i Sjedinjene Amerike Drave. U to vreme, sporadine
borbe koje su se do tada deavale u veem broju podruja, poele su se
pojaavati. Situaca se pogorala zbog povlaenja JNA iz Hrvatske, u
skladu sa Vensovim planom, i zbog dislokace znatne koliine vojnog
142
materala, posebno tekog naoruanja, u Bosni i Hercegovini. Vei dio

ovog vojnog materala predat je kasne u ruke bosanskih Srba.
16. Meunarodni komitet Crvenog krsta MKCK (International
Committee of the Red Cross ICRC) smatrao je da sukob, koji je izbio
u Bosni i Hercegovini, ima elemente i meudravnog oruanog sukoba
(tj. invaze te zemlje od strane Savezne Republike Jugoslave i internog
oruanog sukoba. Sa meudravnog stanovita, sukob je predstavljao
rat izmeu JNA (kasne poznate kao Vojska Jugoslave VJ), sa jedne
strane, i Arme Republike Bosne i Hercegovine (ARBiH) i Hrvatskog
vea odbrane (HVO), na drugoj strani. U kasnem toku sukoba, jo jedna
strana sila, Hrvatska vojska (HV), takoe, je uestvovala u borbama. Sa
unutranjeg aspekta, rat je predstavljao sukob izmeu oruanih snaga
pripisanih veinskim narodima Bosne i Hercegovine.
17. Bonjaci su (do 1993. poznati kao Muslimani ili bosanski
Muslimani) koji su predstavljali 44 odsto populace Bosne i Hercegovine
od 4,4 miliona, dominirali u Armi Republike Bosne i Hercegovine.
Zvanino osnovana 15. aprila 1992, ARBiH se sastojala ab initio od nekoliko
elemenata: jedinica teritoralne odbrane, policskih snaga, paravojnih
snaga i kriminalnih elemenata. Ona je imala prednost u ljudstvu u odnosu
na druge sukobljene snage, ali je bila slabo opremljena i uglavnom bez
obuke. Do pre aprila 1993, kada su izbile borbe izmeu Bonjaka i
Hrvata, ARBiH je mogla osigurati ogranienu koliinu vojnog materala
iz naklonjenih stranih izvora preko Hrvatske. Hrvati, koji su inili 17 odsto
populace, dominirali su u HVO. Ove snage su, takoe, imale na svojoj
strani jedinice teritoralne odbrane, policske snage, paravojsku i izvjesne
istaknute kriminalce. Ali za razliku od ARBiH, HVO je imao podrku
Republike Hrvatske koja je obezbeivala obimnu pomo.
18. Suprotstavljene ovim snagama bile su krnja JNA (neregularna
arma SFRJ/SRJ), Vojska Republike Srpske, poznata meunarodnoj
zajednici kao Vojska bosanskih Srba (VBS), i njihovi paravojni saveznici.
Sve te snage imale su u sastavu Srbe koji su inili 31 odsto populace
Bosne i Hercegovine. JNA se, pod meunarodnim pritiskom, zvanino
povukla iz Bosne i Hercegovine u Saveznu Republiku Jugoslavu 10. maja
1992. Meutim, povlaenje je zapravo u velikoj mjeri bilo kozmetika, jer
je JNA iza sebe ostavila one jedinice i su pripadnici bili dravljani
Bosne i Hercegovine. General Mladi, komandant snaga JNA u Bosni i
Hercegovini, preimenovan je u komandanta VRS. U toku celog rata koji
e uslediti, VRS je ostala usko vezana za JNA/VJ, i Saveznu Republiku
Jugoslavu, na koju se VRS oslanjala za vojni materal, obavjetajnu
slubu, novana sredstva i druge oblike podrke. Srpske paravojne grupe,
koje su u sebi imale znatan broj kriminalnih elemenata, esto su djelovale
uz neposrednu podrku regularne Vojske SR Jugoslave i bosanskih Srba.
19. Sukob meu ovim stranama se u vanim karakteristikama
razlikovao od konvencionalnog ratovanja. Pre svega, bobe su dobrim
delom imale lokalni karakter, u kojima su uesnici bili regularni i
143
neregularni borci, djelujui iz blizine svojih domova. Drugo, osnovni

cilj sukoba predstavljao je upotrebu vojnih sredstava za teroriziranje
civilne populace, sa namjerom da se prisile na beg u procesu koji e biti
poznat kao etniko ienje. Tree, iako je nekoliko stotina hiljada ljudi
uestvovalo u troipogodinjem ratu, i iako je nekoliko desetina hiljada
boraca ubeno, sukob je ee bivao iscrpljivanje, teror, gangsterizam i
pregovaranje, nego to je to bio rat visokog intenziteta.
C.
Humanitarne aktivnosti
20. Ured Visokog komesara za izbjeglice pri Ujedinjenim

nacama (UNHCR) bio je vodea agenca za meunarodne humanitarne
aktivnosti u Bosni i Hercegovini, koji je, im je sukob izbio, uspostavio
znaajno prisustvo u zemlji. Konvoji UNHCR delili su pomo u hrani,
graevinskom materalu i pripremanju zimske opskrbe, sjemenja,
odjee i druge humanitarne robe vlastima sve tri zajednice. Zatim su
lokalni organi delili ovu robu lokalnom stanovnitvu (pri emu je
neizbjeno dolazilo do skretanja izvjesnih koliina u ruke vojnih snaga i
na crno trite).
21. Srbi su od poetka ograniavali dotok humanitarne pomoi u
Srebrenicu i druge izolovane bonjake zajednice. Humanitarni konvoji su
podvrgavani tegobnim postupcima naplata za prelaz i drugim oblicima
zlostavljanja i opstrukca. Oito je da Srbi nisu imali namjeru provesti
potpuno gladovanje bonjakih enklava, ve vie ih dovesti u stanje krajnje
oskudice. Tim reimom oskudice, Srbi su uvrstili svoju kontrolu nad
enklavama. Oni su (i neki pandani njima u drugim zajednicama), takoe,
imali ekonomsku korist iz ovog sistema, pokreui trgovinu na crnom
tritu sa opkoljenim Bonjacima.
22. UNHCR je dnevno isporuivao u prosjeku 750 tona humanitarne
pomoi u Bosnu i Hercegovinu tokom rata, ali je veliki dio ovoga iao u
podruja, kojima pristup ne bio pod kontrolom Srba. UNHCR je retko
u bonjakim enklavama mogao zadovoljiti potrebe populace. ak i
kada bi se osnovne namirnice i mogle dostaviti, ostali artikli traeni za
humanitarnu pomo stanovnitvu, ukljuujui medicinsku opremu i
graevinski materal, esto su sasvim blokirani. Iako je gladovanje skoro
bilo nepoznato u ratu u Bosni i Hercegovini, bonjake enklave su zaista
podnele periode materalnih oskudica i psiholokih patnji.
23. U julu 1992, UNHCR je na osnovu Sporazuma o korienju
aerodroma, isposredovanog uz pomo UNPROFOR 5. juna (taka 27),
zapoeo humanitarni zrani most do Sarajeva. Meutim, Srbi su imali
kontrolu nad sarajevskim aerodromom. Te su restrikce primjenjivane
i na drumske konvoje u znatnoj mjeri koritene i ovdje, na sarajevski
humanitarni zrani most. U februaru 1993, dostavljanje pomoi UNHCR
drumskim konvojima i zranim mostom, poelo je da se dopunjuje
programom bacanja pomoi padobranima iz zraka. Transportni avioni
144
Francuske, Njemake i SAD obavili su 2.735 letova, isputajui humanitarnu

pomo u Biha, Gorade, Srebrenicu, epu i druga izolirana podruja, gdje
je pristup konvojima bio ogranien. Zbog pretnje sigurnosti letovima,
avioni su okonali program u avgustu 1994, i do tog vremena isporuili
skoro 18 hiljada tona, pruivi izvjestan stepen olakanja najugroenim
zajednicama.
D.
Predlozi za mirovnu misu u Bosni i Hercegovini
24. Kada su u Bosni i Hercegovini izbile borbe, Vee sigurnosti je

zatrailo od Generalnog sekretara da ispita mogunosti mirovnih operaca
Ujedinjenih naca u Bosni i Hercegovini. Generalni sekretar je, sledei to,
poslao u to podruje svog Generalnog podsekretara za mirovne operace,
gospodina Marka Goldinga (Marrack Goldinga). Gospodin Gulding je
ostao u regionu od 4. do 10. maja 1992. Obrazlaui situacu u Sarajevu, na
osnovu posjete gospodina Goldinga, Generalni sekretar je 12. maja 1992.
podnio sledei izvjetaj Veu:
Grad je redovno nou izloen tekom granatiranju i snajperskoj
vatri, a na mahove granitiranje se vri i u drugo doba dana, esto nasumice,
od strane neregularnih srpskih vojnika sa okolnih breuljaka, koji koriste
minobacae i laku artiljeru, navodno stavljenu im na raspolaganje od
strane JNA... ak i danju, kada je granatiranje slabeg intenzitete, nema
javnog saobraaja, malo ljudi ide na posao i ulice su uglavnom puse.
Gradski civilni aerodrom je zatvoren. Privredni ivot je na mrtvoj taki i
sve vea je nestaica hrane i drugih bitnih potreptina zbog blokade koju
su srpske snage nametnule na grad... Jaka neprateljstva se deavaju i
u drugim mjestima u Republici, naroito u Mostaru i dolini Neretve, u
Bosanskoj Krupi i u istonoj Bosni.
Svi meunarodni posmatrai se slau da ono to se dogaa
predstavlja zdrueno nastojanje Srba u Bosni i Hercegovini, uz saglasnost
ili bar neku podrku od strane JNA, da se stvore etniki ista podruja za
situacu pregovaranja o kantonizaci Republike... Tehnika koja se koristi
predstavlja okupacu teritore od strane vojnih snaga i zastraivanje
nesrpskog stanovnitva. Zakljuenje sporazuma o obustavi vatre izmeu
srpskih i hrvatskih voa, sklopljen 6. maja 1992, oivio je sumnje o srpskohrvatskom cepanju Bosne i Hercegovine i ostavljanju minimalne teritore
za muslimansku zajednicu koja se zalae za pluralistiko drutvo. Nadalje,
zabrinutost je poveana odlukom beogradskih vlasti da se do 18. maja iz
Bosne i Hercegovine povuku svi pripadnici JNA koji nisu dravljani
Republike. Ovim e se u Bosni i Hercegovini ostaviti, bez efikasne
politike kontrole, ak 50 hiljada, uglavnom, srpskih vojnika i njihovo
oruje. Vjerovatno e ih preuzeti srpska strana.
Borbe i zastraivanja dovela su do masovnog raseljavanja civila...
Nastojanja meunarodne zajednice da pritekne u pomo ovim napaenim
ljudima u velikoj mjeri su opstruirale zraene strane, i demografski
145
ciljevi izazivaju nezadovoljstvo kod ovih ljudi. Sloboda kretanja uistinu

ne postoji: nedavno je konvoj UNHCR morao pregovorima prokriti
put kroz 90 drumskih blokada, izmeu Zagreba i Sarajeva, od kojih su
mnoge kontrolirali nedisciplinirani i pani vojnici neodreene politike
pripadnosti, koji nisu bili odgovorni bilo kojoj prepoznatljivoj centralnoj
vladi. Sadraj pomoi se krade, vozila se otimaju, a meunarodni radnici
humanitarne pomoi izlau pretnji i zlostavljanju (S/23900, take 3-6).
25. Generalni sekretar je konstatirao da je gospodin Gulding
razgovarao sa predstavnicima razliitih zajednica i ustanovio da predsjednik
Ala Izetbegovi, Fikret Abdi (oba bosanski Muslimani) i gospodin
Mariofil Ljubi (bosanski Hrvat) podravaju neposrednu intervencu
Ujedinjenih naca. Predsjednik Izetbegovi je podrao operacu provoenja
mira silom da bi se uspostavio red. Gospodin Gulding se, takoe, sastao
sa Karadiem i drugim srpskim voama koji, u tom trenutku nisu vidjeli
potrebu za nekom ulogom snaga Ujedinjenih naca za odravanje mira,
iako ni on niti predsjednik Franjo Tuman iz Hrvatske nisu ukljuili
moguu ulogu mirovnjaka Ujedinjenih naca u pruanju pomoi za
provoenje sporazuma o ustrojstvu koji se oekivao iz mirovnog procesa
pod sponzorstvom Evropske zajednice (Isto, taka 17).
26. Generalni sekretar je zakljuio sledee:
Situaca u Bosni i Hercegovini je tragina, opasna, nasilna i
konfuzna. Smatram da u ovoj fazi sukob ne otvoren za mirovni tretman
Ujedinjenih naca. Svaka uspjena mirovna operaca se mora zasnivati na
nekom sporazumu izmeu neprateljskih strana. Takav sporazum moe ii
od jednostavne obustave vatre pa sve do sveobuhvatnog rjeenja njihovog
nesporazuma. Bez nekog sporazuma ne moe se odrediti djelotvoran
mandat, a odravanje mira je nemogue...
Takoe, mora se primetiti da uspjena mirovna operaca
zahteva od strana da potuju Ujedinjene nace, njihov personal i njihov
mandat. Jedna od deprimirajuih karakteristika trenutne situace u Bosni
i Hercegovini je da, unato svim njihovim potenim reima, ni za jednu
tamonju stranu se ne moe utvrditi da zadovoljava te uslove...... Ne
postoje uslovi koji doputaju da mirovna operaca Ujedinjenih naca
prui efikasan doprinos (Isto, take 25-26).
27. Vee sigurnosti je zatim zatrailo od Generalnog sekretara
da poduzme neke ograniene akce u podruju Sarajeva. U Rezoluci
757 (1992) od 30. maja 1992, koja je, takoe, nametnula sveobuhvatne
ekonomske sankce Saveznoj Republici Jugoslavi, Vee je zatrailo od
Generalnog sekretara da nastavi sa korienjem svojih dobrih usluga da
bi postigao uslove za neometanu isporuku humanitarne pomoi Sarajevu
i drugim mjestima, ukljuujui uspostavljanje zatiene zone (security
zone) koje obuhvataju Sarajevo i njegov aerodrom. Generalni sekretar
je izvestio Vee sigurnosti 6. juna da je UNPROFOR prethodnog dana
postigao sporazum pregovaranjem o ponovnom otvaranju Sarajevskog
aerodroma za humanitarne ciljeve. Prema uslovima sporazuma, od
146
UNPROFOR se trai da preuzme potpunu operativnu odgovornost za

funkcioniranje sarajevskog aerodroma. Generalni sekretar je izrazio
miljenje da sporazum predstavlja znaajan prodor u traginom sukobu
u Bosni i Hercegovini, iako je to bio samo prvi korak, te dodao:
Miljenja sam da se pruena prilika voljom strana da zakljue
sadanji sporazum treba objeruke prihvatiti... S obzirom da e teko
naoruanje ostati na breuljcima, gledajui na Sarajevo i njegov aerodrom,
iako pod nadzorom UNPROFOR, valjanost ovog ugovora e zavisiti od
dobre namjere zaraenih strana, a naroito od strane bosanskih Srba da ga
savjesno ispotuju...
Zbog toga preporuujem Veu sigurnosti da donese potrebnu
odluku da se povea mandat i snaga UNPROFOR, kako je to predloeno u
ovom Izvjetaju. Nadati se da e ovo biti prva faza jednog procesa koji e
uspostaviti mir u dugo napaenoj Republici Bosni i Hercegovini (S/24075,
take 11 i 13).
28. Generalni sekretar je predloio neposredno rasporeivanje
vojnih posmatraa Ujedinjenih naca (UNMOs) na Aerodrom, iza ega
bi sledio jedan pjeadski bataljon UNPROFOR. Vee sigurnosti je ovo
odobrilo svojom Rezolucom 758 (1992.) od 8. juna, oznaavajui formalni
poetak mandata UNPROFOR u Bosni i Hercegovini.
E.
Mirovni proces
29. Tokom velikog dela rata u bivoj Jugoslavi poduzimani

su napori da se ispregovara politiko rjeenje sukoba, pod okriljem
Meunarodne konference o bivoj Jugoslavi (ICFY), koja je pokrenuta
na Konferenci o bivoj Socalistikoj Federativnoj Republici Jugoslavi,
odranoj u Londonu 26. do 27. avgusta 1992, u daljnjem tekstu Londonska
konferenca. Generalni sekretar je opisao ICFY kao:
Poduhvat kojim se kombinuju napori Ujedinjenih naca i
Evropske zajednice (EC), kao i drugih Meunarodnih organizaca, kao
to je Konferenca o sigurnosti i saradnji u Evropi (CSCE) i Organizaca
islamske konference (OIC)... ICFY kombinuje preventivnu diplomatu,
stvaranje mira, odravanje mira, i, takoe, ima potencalnu komponentu
prisilnog nametanja mira (S/24/95 od 11. novembra 1992, taka 1).
Glavnom odboru ICFY su u poetku kopredsjedavali gospodin
Sajrus Vens, predstavljajui Generalnog sekretara Ujedinjenih naca i
Dejvid lord Oven (Dawid Lord Owen), predstavljajui Predsjednitvo
Evropske zajednice.
30. Na osnovu naelne izjave koju je usvojila Londonska
konferenca, ICFY je razvila osnovu za politiko rjeenje sukoba:
Populaca Bosne i Hercegovine je nerazmrsivo izmjeana.
Zbog toga se ini da ne postoji valjan nain za stvaranje tri teritoralno
jasne drave zasnovane na etnikim ili konfesionalnim principima.
Svaki plan da se ovo uini znailo bi ukljuivanje velikog broja drugih
147
etnikih/konfesionalnih grupaca ili bi se sastojao od veeg broja

odvojenih enklava svake etnike/konfesionalne grupace. Takav plan
bi mogao postii homogne i koherentne granice jedino procesom
prisilnog razmjetaja stanovnitva to je ve osueno... Prema tome,
kopredsjedavajui su smatrali da je potrebno odbiti svaki model
zasnovan na tri odvojene, etniki/konvederalno zasnovane drave.
Nadalje konfederalno formirane takve tri drave bi same po sebi bile
nestabilne, jer bi bar dve zasigurno uspostavile neposredne i jae veze
sa susjednim dravama...
Kopredsjedavajui su, takoe, priznali da jedna centralizirana
drava ne bi bila prihvatljiva bar dvjema glavnim etnikim/
konfesionalnim grupacama u Bosni i Hercegovini, jer ona ne bi zatitila
njihove interese nakon krvave borbe koja trenutno razdire zemlju...
Dakle, kopredsjedavajui vjeruju da bi jedino valjano i stabilno
rjeenje, koje ne pristaje na ve postignuto etniko ienje i daljnju
meunarodnu neprihvatljivu praksu, bilo, ini se, uspostavljanje
decentralizirane drave (S/24795, take 36-38).
31. Kopredsjedavajui su 2. januara 1993. otkrili svoj Nacrt plana
za okonanje sukoba, koji je postao poznat kao Vens-Ovenov mirovni
plan (VOPP). Plan se sastojao od tri dela; komplet ustavnih principa
koji bi uspostavili decentraliziranu dravu Bosnu i Hercegovinu; -vojne
odredbe za uspostavljanje obustave vatre i konanu demilitarizacu
cele zemlje; i mape koja prikazuje deset kantona. Deset kantona
je iscrtano, uglavnom, radi prikazivanja podruja u kojima su tri
zajednice ivjele pre rata, znaajno ponitavajui rezultate etnikog
ienja. Svaka zajednica bi inila veinu u tri kantona, sa Sarajevom,
desetim kantonom koji ne bi imao veinu. Nedna zajednica ne bi
imala kompaktnu teritoru, a Srbi bi bili podeljeni u pet nepovezanih
podruja, time bi se efikasno ugasile njihove elje za otcjepljenjem
od Bosne i Hercegovine. Protivljenje srspkih voa je navodno bilo
usmjereno na Kanton 5, koji bi imao bonjaku veinu. Taj kanton je
ukljuivao ne samo Srebrenicu i epu ve, takoe, najvei dio podruja
istone Bosne koji su nedavno etniki oistili JNA, VBS i njihovi
paravojni saradnici. Kada je Vens-Ovenov mirovni plan prezentiran,
VBS je drala pod kontrolom otprilike 70 odsto zemlje. Povrina
kantona sa predloenom srpskom veinom, prema mirovnom planu,
predstavljala bi 43 odsto teritore Bosne i Hercegovine, i zahtevala
od Srba da se povuku sa jedne treine zemlje koju su do tada drali.
Ovakav plan su SAD otro kritikovale, i zbog toga on nikada ne dobio
izriito odobrenje Vea, koje je, umjesto toga prualo samo opreznu
podrku Vens-Ovenovom mirovnom procesu.
32. Predstavnici hrvatske zajednice su odmah prihvatili VensOvenov plan. Meutim, predstavnici dve druge zajednice nisu
bili zadovoljni i sledeih mjeseci izvrene su izvjesne korekture. U
sjeditu Ujedinjenih naca u Njujorku, predstavnici sve tri zajednice su
148
se sastali od 16. do 25. marta 1993, ba kada je izbala prva kriza oko
Srebrenice. Bonjaki i hrvatski predstavnici su potpisali modificiranu
verzu plana 25. marta. Srpski predstavnici nisu stavili svoj potpis.
Nakon udruenog meunarodnog pritiska na srbanskog predsjednika
Miloevia, dr. Karadi je natjeran da, u ime bosanskih Srba, stavi
svoj potpis 2. maja na sastanku u Atini. Meutim, potpis Karadia
je stavljen pod uslovom da ga odobri Narodna skuptina Republike
Srpske, ali je plan odbaen na zasjedanju Skuptine odranom na
Palama od 5. do 6. maja 1993.
F.
Srebrenica pre rezoluca o sigurnim zonama
33. Srebrenica lei na planinskoj visoravni u istonoj Bosni,

neposrdno uz granicu sa Srbom. U vreme popisa stanovnitva
1991. godine opina je imala 37 hiljada stanovnika od ega su Bonjaci
inili 73 odsto a Srbi 25 odsto. Unato brojne nadmonosti predratnog
bonjakog stanovnitva, srpski paramilitarci iz Srebrenice i iz drugih
delova istone Bosne drali su Srebrenicu nekoliko sedmica poetkom
sukoba u Bosni i Hercegovini. U tom periodu, Bonjaci iz ireg podruja
Srebrenice, ne samo da su protjerani iz svojih domova u mnogim
podrujima, ve su, takoe, jo gore zlostavljani. Na primjer, u Bratuncu
gradu sa bonjakom veinom udaljenom nekih 10 km od Srebrenice,
nekoliko stotina Bonjaka je pritvoreno u lokalnu kolu, gdje je veliki broj
njih, ukljuujui i lokalnog hodu, podvrgnuto neljudskom postupku i
pobeno. Naoruani Bonjaci su u tom periodu izbjegli u okolna brda.
34. Do 6. maja 1992. ovi Bonjaci su se pregrupisali i poeli
dovoditi u pitanje srpsku kontrolu u Srebrenici. Goran Zeki, voa
srpske zajednice u Srebrenici, uben je 8. maja u jednoj zasjedi, a
uskoro posle toga Srbi su poeli bjeati iz grada ili su bili protjerani.
Bonjaci su osigurali kontrolu nad gradom 9. maja. Njihove snage, koje
su preuzele kontrolu nad Srebrenicom, sainjavalo je nekoliko grupa
boraca bez odreene vojne formace. Najmona od ovih grupa bila je
pod komandom Nasera Oria iz Potoara. Meutim, ostale grupe su
nastavile djelovati uz izvjestan stepen nezavisnosti, a estoko rivalstvo
meu razliitim frakcama unutar bonjake zajednice postalo je obiljeje
ivota Srebrenice sve do njenog pada 1995.
35. Bonjaka enklava, u em je centru bila Srebrenica u toku
nekoliko mjeseci, proirena je pod Orievom komandom na okolna
podruja. Najveim delom, borbe koje su se u ovom vremenu vodile, nisu
bile konstantne, ve je to bila vie sera napada i kontranapada oruanih
grupa jedne ili druge zajednice. Dok su se irili iz Srebrenice, Bonjaci su
koristili tehnike etnikog ienja slino onim koje su Srbi koristili u drugim
podrujima, palei kue i terorizirajui civilno stanovnitvo. Srpski izvori
tvrde da su bonjaci borci, dok su irili podruje Srebrenice, pobili 1.300
Srba, a jo vei broj je raseljen iz svojih kua. Njihovi izvori i meunarodni
149
posmatrai za ljudska prava izvjestili su o incidentima u kojima su Srbi oito

mueni i sakaeni.2 U isto vreme, mnogo vei broj Bonjaka je prolazio kroz
sline sudbine u podrujima koja su ostala pod srpskom kontrolom.
36. Bonjake snage su se u septembru 1992. povezale sa snagama
iz epe, malog sela koje su drali Bonjaci u gusto poumljenom podruju
juno od Srebrenice. U vreme svog najveeg dometa, Srebrenika enklava
je pokrivala skoo 900 kvadratnih kilometara teritore u istonoj Bosni.
Uprkos ovom proirenju, Enklava se nikada ne spojila sa glavnim delom
teritore pod Vladinom kontrolom na zapadu, ostajui zbog izolace ranjiva
na napade srpskih snaga.3
37. Bonjake snage su iz Enklave napale 7. januara 1993. selo
Kravice nastanjeno srpskim stanovnitvom. Srpski izvori su tvrdili da je
u tom napadu ubeno preko 40 srpskih civila. Ubrzo nakon napada na
Kravice, srpske snage su otpoele pripreme za kontraofanzivu. Do marta
1993. srpske snage su ubrzo uznapredovale i tom prilikom sve ubale i
palile. Sela Konjevi Polje i Cerska su uskoro pregaena, te je stanovnitvo
ovih sela, zajedno sa preostalim predratnim stanovnitvom Srebrenice,
ukupno izmeu 50 i 60 hiljada, bilo sabeno u planinsko podruje na
priblino 150 kvadratnih kilometara sa sreditem u Srebrenici. U vreme iste
ofanzive, epa je odvojena od Srebrenice, postavi izolovana Enklava sama
za sebe, odvojena uskim koridorom pod srpskom kontrolom. epa je ostala
izolovana sve dok je Srbi nisu pregazili nakon pada Srebrenice u julu 1995.
38. Veliki broj ljudi, Bonjaka, a isto tako i strani novinari, nosili su
vesti u Sarajevo i vanjski svet o oajnoj situaci u Srebrenici, urgirajui
da komandant snaga UNPROFOR u Bosni i Hercegovini tamo otputuje 11.
marta 1993, sa malim odredom UNPROFOR. Kada je stigao u Srebrenicu
grad je ve trpio posljedice opsade. Skoro uope ne bilo pitke vode, jer
su Srbi dok su napredovali unitili gradski vodovod. Isto tako ne bilo
elektrine energe osim one koju su proizvodile runo izraene potoare.
Prenatrpanost je bila glavni problem poto su kole, slubene zgrade
i svi ostali objekti ispranjeni da bi obezbedili prostor za neprekidno
nadolazeu bujicu raseljenih lica koja su bjeala pred srpskim naletom.
Ne bilo gladovanja, ali je hrane bilo malo, a javna higena se poela brzo
pogoravati. Atmosfera panike poela je postajati endemskom. Lokalno
stanovnitvo je u poetku sprjeavalo komandanta UNPROFOR da napusti
grad, ali mu je to doputeno 13. marta. Pre odlaska on se obratio na jednom
javnom skupu u Srebrenici, rekavi im da su pod zatitom Ujedinjenih
naca i da ih on nee napustiti.4
2 Jan Willem Honig and Norbert Both, Srebrenica: Record of a War Crime
(Srebrenica - Hronika ratnog zloina), Pinguin Books, London 1996, str. 79.
3 Naser Ori, Srebrenica svjedoi i optuuje - genocid nad Bonjacima u
istonoj Bosni (srednje Podrinje) - april 1992-septembar 1994, Opina Srebrenica,
Srebrenica, Malme, Ljubljana 1995.
4 Laura Silber and Allan Little, Yugoslavia - Death of a Nation (Jugoslava
- Smrt jedne nace), dopunjeno izdanje, Pinguin Books, New York 1997, str. 267.
150
39. U toku sledeih sedmica UNHCR je uspio dovesti veliki broj

konvoja sa humanitarnom pomoi u Srebrenici i evakuirati veliki broj
ugroenih ljudi u relativno siguran grad Tuzlu, koji je bio pod kontrolom
Vlade. Ovim evakuacama su se openito suprotstavljali, ponekad silom,
organi bosanske Vlade u Sarajevu koji su smatrali da se time doprinosi
etnikom ienju teritore. Evakuacu su podravali bosanski Srbi koji
su bili voljni dopustiti UNHCR da alje prazne kamione u Srebrenicu u
cilju evakuace, ali nisu bili spremni da dopuste prolazak humanitarne
pomoi u Enklavu. Specalni izaslanik UNHCR naveo je da podrava
evakuace kao mjeru posljednjeg pribjeita da bi se spasili ivoti.
40. Prvi konvoj UNHCR je uao u grad 19. marta 1993, upravo kada
su se voe Bonjaka, Hrvata i Srba sastajale u Njujorku radi razgovora o
Vens-Ovenovom planu, a vratio se u Tuzlu sledeeg dana sa preko 600
bonjakih civila. Drugi konvoj je stigao u Srebrenicu 28. marta. est ljudi
je umrlo dok se nekih 1.600 borilo da se ukrca na kamione pri povratku u
Tuzlu 29. marta, a jo sedmero ih je umrlo u prepunim vozilima na putu
za Tuzlu. Sline scene masovne panike i smrti desile su se nakon dolaska
treeg konvoja u Srebrenicu 31. marta. Skoro 3.000 ena i djece, kao i starih
mukaraca, evakuirano je na 14 kamiona kada je njih estero umrlo ili zbog
prenatrpanosti ili zbog izlaganja vremenskim prilikama. Dana 2. aprila
bonjake vlasti u Srebrenici najavile su da vie nee dopustiti evakuace.
Unato protivljenju i opstrukcama vlasti, UNHCR je uspio izvriti jo
nekoliko evakuaca, iako ogranienog obima. Dva dana nakon to su Srbi
presjekli napajanje pitkom vodom Srebrenice, 8. aprila, priblino 2.100
ljudi se suprotstavilo lokalnim vlastima, probivi se silom na 14 kamiona.
Dana 13. aprila jo 800 ljudi je evakuirano. Do vremena kada su evakuace
potpuno obustavljene, krajem aprila 1993, neto izmeu 8-9 hiljada ljudi
prevezeno je u sigurnost, u Tuzlu. U intervjuu za ovaj izvjetaj predsjednik
Izetbegovi je naveo da sada, kada razmisli o dogaajima, vidi da je
politika njegove Vlade da ogranii evakuacu iz Srebrenike enklave bila
pogrena.
VII
PAD SREBRENICE 6. DO 11. JULI 1995.
Do sada Ujedinjene nace nisu otkrile u javnosti potpune

detalje napada na Srebrenicu od 6. 11. jula 1995. Pregled koji sledi
rekonstruira dogaaje, uglavnom, prema izvjetajima koje su u to vreme
dostavili Holandski bataljon i posmatrai Ujedinjenih naca. Pregled je,
takoe, dopunjen informacama sadranim u holandskom Izvjetaju o
ispitivanju holandskog bataljona koji je kompletiran u oktobru 1995. i
prema informacama koje su dostavili bonjaki, srpski i meunarodni
izvori. U namjeri da i nezavisno ispitam informace sadrane u raznim
sekundarnim izvorima objavljenim u toku prole etiri godine, kao i
da poduprem kljune informace sadrane u Holandskom izvjetaju o
151
ispitivanju, obavljeni su intervjui voeni u toku pripreme ovog izvjetaja

sa brojnim kljunim personalom koji je bio ili u Srebrenici u to vreme
ili je uestvovao u donoenju odluka na najviim nivoima u sistemu
komandovanja Ujedinjenih naca.
A.
esti juli 1995. Napad na Osmatranicu Fokstrot

i granatiranje Srebrenice Zahtjev za neposrednu
zranu podrku nailazi na malodunost
Odben zahtjev ARBiH za pristup oruju
239. VBS je pokrenula napad na Srebrenicu u jutarnjim satima 6.

jula. Borbe su se vodile na nekoliko taaka na periferi Enklave, a granate
su padale na raznim lokacama unutar Enklave. Meutim, glavni pravac
napada bio je sa juga. Pet raketa je, uskoro nakon 03.00 sata udarilo na
udaljenost od 300 metara od taba Holandskog bataljona u Potoarima.
Jedan sat nakon toga, eta C je izvestila o tekim borbama izmeu Srba
i Bonjaka u trouglu Bandera. U 04.34 sati, VBS je pokrenula artiljerske
napade na nekoliko bonjakih poloaja unutar Enklave, iza ega je
usledila razmjena vatre pjeadskim orujem. Do 05.00 sati, Osmatranica
Hotel je izvjestila o prisustvu tenkova VBS na jugoistoku. Uskoro zatim,
osmatranica Fokstrot na jugoistonoj ivici Enklave izvjestila je da VBS
ispaljuje tenkovske granate na oblinji poloaj ARBiH. Tenkovska granata
je udarila na udaljenost od 100 metara izmeu Osmatranice i poloaja
ARBiH. Do jutra 6. jula, Holandski bataljon se suoio sa najteim napadom
na Enklavu od njegovog rasporeivanja.
240. Ramiz Beirovi, vrilac komandanta bosanskih snaga
u Srebrenici, zatraio je od komandanta UNPROFOR bataljona da
Bonjacima vrati oruje koje su predali kao dio Sporazuma o demilitarizaci
iz 1993, ali je ovaj zahtjev odben. Jedan od predpostavljenih komandantu
Holandskog bataljona, s kim se on konsultovao o ovoj odluci, naveo je
posle toga da je podrao odluku da se oruje ne vrati jer je UNPROFOR
bio odgovoran za odbranu Enklave a ne oni... Nismo eljeli da situaca
dalje eskalira dovoenjem u direktnu borbu VBS i ARBiH. Srpska vatra
se nastavila. U 08.00 sati, Osmatranica Delta je izvestila da je nekoliko
granata M-30 ispaljeno u njihovom pravcu, prema sjeveroistoku, iako nisu
mogli potvrditi gdje su pale. U toku sledea etiri sata Holandski bataljon
je zabiljeio da su granate VBS padale na razliite lokace, iako, uglavnom,
na jugoistone, istone i sjeverne delove Enklave.
241. Jedan srpski tenk je u 12.55 sati gaao direktno Osmatranicu
Fokstrot sa jednom granatom koja je udarila u odbrambeni zid
osmatranice. Nekako u isto vreme, holandski bataljon je, takoe izvjestio
da je jedan civil uben, a drugi teko ranjen kada su dve srpske granate
udarile u blizini puta izmeu Potoara i Srebrenice. Kako su se dogaaji
razvali komandant Holandskog bataljona je putem telefona izvestio tab
sektora Sjeveroistok u Tuzli i Komandu UNPROFOR za BiH u Sarajevu.
152
242. tab UNPROFOR u Sarajevu je obavestio tab UNPF u

Zagrebu da je bilo sporadinog granatiranja i pucnjave u jugoistonom
delu Enklave i da je nekoliko granata palo u blizini centra za kolektivni
smejtaj izbjeglica. Uskoro nakon 13.00 sati, holandski tab je proglasio
stanje uzbune crveno i personalu naredio da ide u sklonita. U 13.20
sati, jedna srpska tenkovska granata pogodila je toranj osmatranice
Fokstrot, izazivajui znatnu tetu. U 13.40 sati, dve srpske tenkovske
granate, ispaljene na osmatranicu Fokstort, za malo su promaile.
243. Negdje izmeu 13.00 i 14.00 sati, kao odgovor na direktan
napad na Osmatranicu Fokstrot, holandski komandant je usmeno
zatraio neposrednu zranu podrku, od svog predpostavljenog vrioca
dunosti komandanta Sektora sjeveroistok (Tuzla, koji je sluajno
bio iz Holadne). Sektor sjeveroistok je odobrio zahtjev i usmeno ga
prosledio tabu UNPROFOR u Sarajevu, sledeem nivou u sistemu
komandovanja. Kako je komandant UNPROFOR bio odsutan zbog
godinjeg odmora u toku ovih dogaaja, njega je zamjenjivao zamjenik
komandanta UNPROFOR i naelnik Sektora Sarajevo (Francuz), istaknuti
oficir UNPROFOR u Bosni i Hercegovini. Meutim, najvei dio kontakata
izmeu komande UNPROFOR za BiH i Holandskog bataljona u toku ove
krize vodio je naelnik taba komandanta UNPROFOR (Holananin).
Naelnik taba UNPROFOR osujetio je zahtjev jer, kako je rane objasnio,
ne vjerovao da su zadovoljeni kriteri komandanta UNPF o upotrebi
zrane sile, koji su, po njegovom miljenju, bili vrlo restriktivni (koristiti
ih samo kao poslednje pribjeite). Njegovi predpostavljeni u Zagrebu,
naelnik za kopnene operace, i naelnik taba UNPF, od kojih su obojica,
takoe, bili iz Holande oito su se sloili sa ovom procjenom u ovoj fazi
napada.
244. Poloaj UNPROFOR u Enklavi se i dalje pogoravao u toku
ranog popodneva. U 14.10 sati, VBS je ponovo ispalila dve tenkovske
granate na Osmatranicu i zamalo je promaila. U 14.32 sati, dva teka
oruja locirana u blizini osmatranice Papa uperili su cevi u holandsku
bazu u Potoarima. U 14.42 sati, tenk VBS ispalio je tri granate koje su
pale na udaljenost od 50 metara od osmatranice Fokstrot. Meutim
uskoro posle toga zaustavilo se srpsko granatiranje sigurnog podruja i
direktno gaanje personala Ujedinjenih naca. Ne bilo neposredne zrane
podrke, a UNPROFOR ne uzvratio vatru na VBS. Bonjake jedinice su
izmenjivale vatru iz lahkog oruja sa VBS-o, iako se ne moe utvrditi njen
intenzitet.
245. Dok se no nadvala nad Srebrenicom, Sekretarat Ujedinjenih
naca u Njujorku drao je prethodno zakazani sastanak sa predstavnicima
zemalja davalaca trupa. Razgovori su se preteno usmjerili na ulogu koju
bi Snage za brzo reagovanje trebale odigrati i na dotadanje potekoe koje
je trebalo reiti. Re o napadu VBS na sigurnu zonu jo ne bila stigla u
Njujork. Rezultat toga je da o njemu ne bilo pomena bilo od predstavniika
Sekretarata ili predstavnika zemalja davalaca trupa.
153
B.
Sedmi juli Privremena obustava srpskih napada
246. U izvjetaju Sekretarata o dogaajima od 6. jula, SRSG je

napomenuo da je bonjaki komandant u Srebrenici pozvao UNPROFOR
da vrati oruje koje je drao po osnovi Sporazuma o demilitarizaci. On je
dodao da je ovo pitanje koje se moda treba reiti u bliskoj budunosti s
obzirom na nemogunost UNPROFOR da brani sigurnu zonu. Srebrenika
ofanziva, sa direktnim gaanjem poloaja UNPROFOR, takoe, je
pokrenula pitanje korisnosti odravanja trupa u situaca u kojoj ne mogu
braniti ni sebe, bar do rasporeivanja Snaga za brzo reagovanje (Snage za
brzo reeagovanje nisu bile u to vreme operativne zbog restrikca koje je
na njihovo rasporeivanje nametnula bonjako-hrvatska Federaca).
247. Kako je kroza u Srebrenici izlazila na vidjelo, gospodin Bildit
je nastavio sa naporima da ponovo otpone politiki proces. U vezi s ovim,
on se 7. jula sastao u Beogradu sa predsjednikom Miloeviem i generalom
Mladiem. Za ovaj izvjetaj, gospodin Bildt se sjea da je prenio svoju
zabrinutost obojici zbog pogoranja situace oko Sarajeva i oajne situace
snabdevanja u istonim Enklavama. Urgirao je na Srbe da suzdre svoju
aktivnost i da daju ansu politikom procesu. Meutim, Bildt se ne
posebno osvrnuo na Srebrenicu, jer u to vreme ne znao o ozbiljnosti
onoga to se dogodilo.
248. Nadalje, skoro celog dana 7. jula situaca na terenu u Srebrenici
bila je relativno mirna, a razlog tome su djelimino bili loi vremenski uslovi.
Meutim, priblino oko 18.00 sati VBS je ispalila 16 artiljerskih granata na
naseljeni centar Srebrenice, u blizini baze ete B. Nakon nekoliko sati, Sektor
sjeveroistok je izvjestio UNPROFOR i tab UNPF da situaca u srebrenici
ostaje napeta. Takoe, izvjestio je da su tenkovi VBS ispalili 10 granata na
elektro postrojenje, 200 metara prema jugoistoku od baze Holandskog
bataljona u Potoarima. Procjena je bila da je granatiranje VBS u Enklavi
do tada ubilo 4 civila i ranilo 17 drugih. Zabiljeeno je da je bilo ukupno
287 eksploza od ulaznog oruja (predpostavljalo se da dolaze od VBS) i 21
izlazna ispaljena od strane ARBiH.
249. Krajem dana komandant Holandskog bataljona je prenio
svoju procjenu situace Sektoru sjeveroistok. Smatrao je da je Drinski
korpus dobio nareenje da izvri pojaanje svojih poloaja oko Enklave,
i je mogui cilj bio dovesti do smanjenja trupa UN u Srebrenici. Nadalje,
njegova procjena je bila da je Drinski korpus traio poveanje svoje
mogunosti ili da eliminie ili neutralizira bonjake snage u Enklavi.
Dodao je da VBS nee moi osvojiti Enklavu tako brzo zbog ogranienog
ljudstva, ali dugorone e zaista moi neutralizirati ARBiH. Sumirao
je da je u toku prolih dana VBS zapoela granatiranje urbanih podruja
i otvoreno i namjerno napada UNPROFOR i poloaje ARBiH. Takoe,
ponovio je svoju zabrinutost u vezi nedostatka snabdevanja Enklave
i za Holandski bataljon i za stanovnitvo. Pretpostavljao je da e VBS
sada odbiti planiranu zamjenu holandskih vojnika u Enklavi, te zakljuio
154
apelom u ime stanovnika Enklave Srebrenice, traei pomo svim

sredstvima: kopnenu i zranu. ini se da ni tekst ni sumarni pregled nisu
preneeni vodstvu UNPF.
C.
Osmi juli Zahtjev za neposrednu zranu podrku

ponovo osujeen VBS pregazila osmatranicu
Fokstrot ARBiH ubila vojnika holandskog bataljona
VBS stavlja u okruenje dve druge osmatranice
250. Srbi su 8. jula izvrili znaajan napredak u sigurnu zonu

Srebrenice. Uskoro nakon 11.00 sati vatra se poela usmjeravati na
osmatranicu Fokstrot. U 11.26 sati eta B je izvestila da Srbi pucaju iz
tenka T-54/55 i da su dve granate pogodile bosanske poloaje, priblino
200 metara ispred osmatranice Fokstrot U 12.26 sati srpske snage su
ispalile tenkovsku granatu i nekoliko haubikih granata na bonjake
poloaje ispred osmatranice Fokstort. U 13.25 sati osmatranica
Fokstrot izvjetava da je borba izmeu Bonjaka i Srba u njihovoj blizini
krajnje napeta i da vie ne mogu nastaviti sa osmatranjem zbog rizika
po sigurnost. Za neto manje od 10 minuta posle toga, Osmatranica
izvjetava da je tenza dostigla vrhunac i da kulminira direktnim
pogodcima tenkovske granate i tri druge granate na odbrambeni zid
osmatranice, to je prouzrokovalo znatnu tetu.
251. U meuvremenu nastavljeno je sporadino granatiranje
ostatka Enklave. U 08.42 sati dve granate su pale u centar grada
Srebrenice. U 12.42 sati dve minobacake i artiljerske granate pale su na
100 metara od Komande ete Bravo u Srebrenici, navodei komandira
ete da izda upozorenje Bunker. Od 12.45 do 13.07 sati, VBS je ponovo
ispalila bezbroj artiljerskih i minobacakih granata na nekoliko lokaca
irom Enklave. Nakon ovoga usledila je skoro trenutna razmjena vatre
izmeu VBS i ARBiH. U 13.13 sati, osmatranica Hotel saoptava da je
vieciljevni raketni baca (Multiple-Lanch Rocket System MLRS) ispalio
najmanje dve rakete u pravcu Srebrenice, od kojih je jedna pala u blizini
centra grada. Izmeu 13.15 i 13.25 sati VBS je nastavila sa granatiranjem
sjevernih, istonih i junih delova Enklave.
252. U toku ranog popodneva, ini se da je komandant Holandskog
bataljona razgovarao sa naelnikom taba UNPROFOR u Sarajevu,
ponovo traei neposrednu zranu podrku kao odgovor na napad na
osmatranicu Fokstrot. Kao i rane naelnik taba je omalovaio zahtjev
i umjesto toga bio za opcu povlaenja personala sa osmatrakog mjesta.
ini se da su se njegovi neposredno pretpostavljeni u tabu UNPF u
Zagrebu sloili sa ovom odlukom. Izgleda da je procjena sainjena i u
Sarajevu i u Zagrebu, u to vreme bila da, iako je prekoraena Mirionova
lina (Morillon line ispregovarana granica) sigurne zone, VBS ne imala
namjeru da pregazi celu Enklavu, ve samo da zauzme kontrolu na
stratekom terenu u junom delu Enklave.
155
253. U 13.59 sati srpski tenk je preao bonjake rovove u

blizini osmatranice Fokstrot. Pre toga, bonjaki borci su iz vrili
evakuacu prednjih treneja, zauzimajui nove poloaje, otprilike
100 metara iza osmatranice Fokstrot. Tenk se zaustavio na 100
metara ispred osmatranice Fokstrot i pucao u pravcu zapadno
od osmatranice. U 14.07 sati VBS je pucala na poloaje ARBiH
iz pjeadskog oruja, granatama iz minobacaa, na to je ARBiH
odgovorila vatrom iz lahkog pjeadskog oruja. Protivtenkovski
lanser na osmatranici Fokstrot ne bio operativan, a jo je vie
oteen granatiranjem od prethodnog dana. Personal osmatranice
jeste imao protivtenkovske rakete AT-4 koje su se mogle koristiti da
uzvrate vatru na tenk VBS koji je bio ispred njih. Meutim, komandir
ete B je procenio da ako osmatranica otvori vatru na VBS, doi e
do eskalace tenze i vjerovatno e onemoguiti njihovo povlaenje
iz podruja, a da se ne pominje rizik za ivote posade koja ne imala
nigdje da se skloni pred direktnom tenkovskom vatrom. Zbog toga je
komandir ete uz saglasnost komandanta Bataljona naredio personalu
osmatranice Fokstort da ne puca, ve da se povue.
254. U 14.26 sati dvojica srpskih vojnika su ula u osmatranicu
Fokstrot bez ikakvog suprotstavljanja, a nakon nekoliko minuta
njima se pridruilo jo nekoliko drugih vojnika. VBS je naredio
posadi osmatranice Fokstrot da napusti osmatranicu i da iza sebe
ostavi oruje i pancirne prsluke. Na kraju, UNPROFOR vojnicima je
dozvoljeno da zadre svoje pancir prsluke, ali bez oruja. U 14.45 sati,
Srbi su dopustili posadi da napuste podruje u svom transporteru
(Armored personnel carrier APC). U 14.50 sati, dok se transporter
povlaio, naiao je na trojicu naoruanih vojnika ARBiH koji su tu
blokirali put. Transporter je zatraio radiom od komandira ete B
dalja uputstva. Komandir je naredio transporteru da nastavi kroz
prepreku pod uslovom da Bonjaci nemaju protivtenkovsko oruje.
Meutim, kako se transporter kretao napred jedan od Bonjaka je
pucao na transporter, pogodivi u glavu jednog izloenog lana. Rana
se pokazala fatalnom.
255. Nakon to su pregazili osmatranicu Fokstrot,
Srbi su zapoeli koncentrisati vatru oko osmatranica Sera i
Juniform, sledee dve osmatranice koje su bile na putu njihovom
napredovanju. Sporadino granatiranje junog dela Enklave odvalo
se od 16.00 do 17.00 sati, i Bonjaci i Srbi su razmjenjivali vatru to od
tri sata na breuljcima iznad osmatranice Juniform. Nekoliko puta
su srpske minobacake granate eksplodirale u blizini osmatranice
Juniform. eta B je dala uputstva posadi za povlaenje. Pjeada
VBS je zauzela vrh breuljka iza osmatranice Juniform, otprilike
oko 18.30 sati i uskoro posle toga 20 do 30 vojnika VBS preuzelo
je osmatranicu. Holandski personal je bio prisiljen da preda svu
opremu i njima je pruen izbor ili da se vrate u Srebrenicu ili da se
156
pridrue personalu vojske bosanskih Srba na teritoru pod kontrolom

Srba. Posada osmatranice je kasne objasnila da su na prvoj krivini
pri povratku ugledali 5 bonjakih vojnika i da se ini da su svi imali
protivtenkovsko oruje. Izabrali su da se ne vrate u Srebrenicu iz straha
da se nee ponoviti epizoda koja se desila pre nekoliko sati kada se
osmatranica Fokstort povlaila.
256. Dok ih je VBS vodila na teritoru pod kontrolom Srba,
posada osmatranice Junifor poslala je poruku eti B i osmatranici
Sera: bolje je da osmatranica Sera ostane na poloaju poto je
preopasno kretati se dok se sav bonjaki personal ne povue. Te noi
VBS je prisilila posadu osmatranice Juniform da krene za Bratunac.
Saopteno im je da e biti smjeteni preko noi u jednom hotelu i da
e im bosanski Srbi dopustiti da odu za Holandu. Kasne te veeri,
izvestili su da su stigli u Bratunac i da se s njima dobro postupa.
257. Pri kraju dana 8. jula, tab UNPROFOR u Sarajevu je
poslao detaljan izvjetaj tabu UNPF u Zagrebu o dnevnim dogaajima
u Srebrenici. Izvjetaj navodi da je osmatranica Fokstrot pala, da je
jedan holandski vojnik poginuo zbog otvaranja vatre na transporter od
strane Bonjaka, da je VBS osvojila osmatranicu Juniform i njegov
personal odvela u Bratnac na teritoru pod srpskom kontrolom, te da
je osmatranica Sera u okruenju. Takoe, je ikazivao da su Srbi,
izgleda presjekli put u junom delu Enklave, ali da ne jasno koliko su
Srbi prodrli u sigurnu zonu. Potanko je navodio nepotvrene izvjetaje
da je cilj bosanskih Srba da ogranie veliinu Enklave da bi je bolje
kontrolisali i da je to odgovor na rtve koje su im, prolog mjeseca
naneli bonjaki napadi. Takoe, je bilo saopenja da se vojnici i civilni
personal unutar Enklave poeo okupljati oko baze ete B u Srebrenici.
Izvjetaj zakljuuje da se oekuje vrlo napeta situaca.
258. Kako se napad na Srebrenicu odvao, situaca oko
ostalih sigurnih zona, bila je, takoe, nemirna. tab UNPROFOR u
Sarajevu je izvjestio da je VBS gaala osmatranicu UNPROFOR u
epi tenkovskom i minobacakom vatrom tokom dana, nanevi tetu
jednom oklopnom transporteru, ali ne izazvala rtve. Takoe, izvjestio
je da su 4 neidentifikovana aviona nadletala podruje. Na zahtjev
lokalnog bonjakog komandanta, Ukrajinska eta je predala bonjako
oruje koje je drala u skladu sa sporazumom i demilitarizaci iz 1993.
Procjenjuje se da su pretnje VBS u epi uzrok zabrinutosti i inilo
se da se situaca tamo pogorava. UNPROFOR je, takoe, izvjestio da
je VBS pokrenula, ono za to se vjeruje da su pokusni napadi u blizini
Bihaa i da se vojna aktivnost u Goradu malo poveala. Gaanje vozila
Ujedinjenih naca na Igmanu u blizini Sarajeva, takoe, je nastavljeno,
pri emu je VBS neprekidno koristila projektile od 30 mm i druga oruja
protiv UNPROFOR. I Arma RBiH je, oito, tri puta 6. i 7. jula, gaala
vozila Ujedinjenih naca na Igmanskom putu. Ne bilo rtava u ovim
napadima, te vojnici UNPROFOR nisu uzvratili vatrom.
157
Sastanak Generalnog sekretara u enevi 8. jula.

259. Dok su se dogaaji odvali na terenu 8. jula, Generalni sekretar
je zakazao rane planirani sastanak u enevi sa Visokim komesarom za
izbjeglice, Specalnim predstavnikom za bivu Jugoslavu, komandantom
UNPF i komandantom UNPROFOR (koji je pozvan sa godinjeg odmora
da prisustvuje sastanku), njegovim Specalnim politikim savjetnikom i
Generalnim podsekretarom za mirovne operace i politika pitanja.
260. Ni u jednom trenutku u toku sastanka ne se razgovaralo o
tekuem napadu VBS na Srebrenicu, niti su izvedene bilo kakve procjene
da VBS planira da pregazi Enklavu. Na sastanku se razgovaralo o
pitanjima zbog kojih je on zakazan, tj. sastavljanje strateke inventure za
Generalnog sekretara o situaci na terenu i buduim izgledima. Komandant
UNPF je procenio da Srbi dre sve karte i da se rasporeivanje
Ujedinjenih naca u enklavi pretvara u uzimanje 900 moguih talaca.
Bojao se da su Ujedinjene nace u enklavama jako sputane. Izvestio je
da se na osmatranicama u Goradu vie ne nalazi ni jedan ovjek, te je
naglasio potrebu za otvaranjem puta preko Igmana, radi snabdevanja
Sarajeva i Snaga za brzo reagovanje, kada ove budu operativne, radi
zatite humanitarnih konvoja iako je bio oprezan i protiv snane
primjene zbog minimiziranja rizika od eskalace, stavljajui akcenat na
tekue mirovne aktivnosti gospodina Bildta.
261. Visoki komesar za izbjeglice podnela je Generalnom
sekretaru vrlo sumornu sliku humanitarne situace. Ukazivala je da je
tokom mjeseca juna 1995. zadovoljeno tek 20 odsto procenjenih potreba
Bosne i Hercegovine, izuzev susjednih podruja Federace. Sarajevo je
primilo tek 8 odsto procenjenih zahtjeva. Zrani most je ostao obustavljen
od 8. aprila, a vojnici su preuzeli vonju humanitarnih kamiona preko
planine Igman u Sarajevo, poto je postalo preopasno da to civili ine.
Naglasila je potrebu za veim ueem pripadnika UNPROFOR u
pruanju humanitarne pomoi zbog pogoravajue sigurnosne situace.
Sastanak je zakljuen sa osjeanjem da ako ne bude proboja na mirovnom
frontu u neposrednoj budunosti, Ujedinjene nace bi morale razmatrati
povlaenje iz Bosne.
D.
Deveti juli Dogaaji koji su doveli do stanja blokade

i upozorenja Srbima
262. Ni jedan od viih voa UNPF koji su se okupili u enevi 8.

jula jo uvek ne bio obaveten o ozbiljnosti dogaaja u Srebrenici. Na
osnovu istraivanja voenog za ovaj izvjetaj, izgleda da su o ozbiljnosti
situace koja se pogoravala prvo saznali od taba UNPF preko telefona
u 08.40 sati, tog 9. jula. Procjena koju im je dostavio organ za informace
ukazuje da je vojska bosanskih Srba moda pokuavala da skupi dep.
Po premu ovog izvjetaja SRSG je deligirao svoje ovlatenje za upotrebu
158
bliske zrane podrke na komandanta UNPF koji je odmah krenuo

za Zagreb. I SRSG se, takoe, vratio u Zagreb toga dana, a zamjenik
komandanta UNPF ga je izvestio da se situaca stabilizirala. Jedan
pomonik mu je, takoe, potvrdio da nikakav zahtjev za blisku zranu
podrku do tada ne stigao u Zagreb (to je tehniki tano, poto su
zahtjevi koji su do tada postavljeni poslati u Sarajevo).
263. Popodne 9. jula posmatrai UN u Sektoru sjeveroistok
dostavili su procjenu situace u Srebrenici. Njihov izvjetaj je pokazivao
da su holandske osmatranice i personal direktno gaani, da je komandant
Holandskog bataljona odbio da da oruje ARBiH kada je zatraeno,
i da vojnici Holandskog bataljona nisu bili sposobni da kontroliraju
situacu i spree napredovanje u Enklavu, dodavi da su time civilno
stanovnitvo, ARBiH i Holandski bataljon preputeni na milost VBS.
Izvjetaj je ponudio 5 moguih objanjenja za napad VBS na Srebrenicu.
1). Da bi postigli kontrolu puteva izmeu enklava i Zvornika;
2). Da bi osigurali kontrolu prirodnih resursa u tom regionu,
boksit;
3). Da bi kontrolirali sistem crnog trita u tom podruju;
4). Da bi stavili celo podruje pod kontrolu VBS; ili
5). Da bi promenili akce ARBiH oko Sarajeva.
264. UNMO izvjetaj u zakljuku iznosi procjenu da e se
ofanziva VBS nastaviti dok ne postigne svoje ciljeve. Ovi e se ciljevi
moda i proirivati poto skoro i ne postoji reagovanje od strane UN i
VBS je sada u situaci da pregazi Enklavu ukoliko to eli. Dokumenti koji
su kasne dobiveni iz srpskih izvora ini se sugeriraju da je ova procjena
tana. Ti dokumenti pokazuju da su srpski napadi na Srebrenicu u poetku
imali ograniene ciljeve. Tek nakon to su uznapredovali neoekivanom
lakoom Srbi su odluili da pregaze celu Enklavu. Srpski civilni i vojni
zvaninici iz podruja Srebrenice naveli su isto, dodavi, u toku razgovora
sa zvaninikom Ujedinjenih naca da su odluili krenuti celim putem do
Srebrenice kada su procenili da UNPROFOR ne voljan ili ne moe da ih
zaustavi.
Napadi na jo pet holandskih osmatranica
265. Srpski vojnici su stupili na osmatranicu Juniform oko
09.00 sati u jutro 9. jula i razoruali posadu. Otprilike sat kasne VBS je
prisilila posadu da vozi do bive osmatranice Eho koju je VBS preuzela
poetkom juna. Posada je du puta mogla posmatrati i izvjestiti da su
breuljci u istonom delu Enklave zaposjednuti artiljerskim poloajima
VBS. Zatim je VBS naredila posati UNPROFOR da vozi do Bratunca, gdje je
stigla otprilike u 12.00 sati. Posada je radom javila Holandskom bataljonu
u Srebrenici da su im Srbi rekli da e ih evakuisati u Holandu.
266. Nekako u isto vreme naelnik taba UNPROFOR nazvao je
generala Tolimira u Glavnom tabu Vojske bosanskih Srba. On je priznao da
159
se sa Holandskim vojnicima koji su odvedeni dobro postupa, ali i da se tim

vojnicima koji su drani u Bratuncu dopusti to je mogue pre povratak
u Potoare. Tolimir je odgovorio da e preneti predlog podinjenima
na terenu i izrazio svoje sauee zbog smrti lana holandske posade
prethodnog dana. Tolimir je, takoe, ukazao da e dati uputstva svojim
potinjenima da se telo preminulog evakuira preko srpske teritore to
je mogue pre.
267. Dok su se ovi dogaaji odvali, oko 3.000 stanovnika
vedskog naselja, smjetenog blizu junog oboda Enklave, poelo je bjeati
u pravcu Srebrenice. Komandant Holandskog bataljona je naredio eti B
da uspostavi privremenu osmatranicu u blizini Naselja koja bi zatim
posluila kao najjuni poloaj Holandskog bataljona. eta B poslala je
oklopni transporter u to podruje i stigla tamo otprilike oko 11.00 sati,
prolazei pored kolone izbjeglica koja se slevala u pravcu sjevera. Pet
lanova transportera je izvjestilo po dolasku u Naselje da je ono zapravo
prazno. U 13.48 sati, ova posada je izvestila da je zaustavljena i na prepad
uhvaena od grupe izmeu 15 i 20 srpskih vojnika. Srbi su razoruali
posadu, uzeli njihovo vozilo i natjerali ih da pjeae na teritoru pod
srpskom kontrolom.
268. Nekako u isto vreme Srbi su otpoeli napad na osmatranicu
Kilo na junom delu Enklave. U 13.58 sati posada osmatranice Kilo
izvjetava da se na jugu vodi teka borba izmeu Bonjaka i Srba. Za
manje od dva sata, osmatranica Majk, koja je bila na suprotnoj strani
Enklave na sjeverozapadu, izvjestila je da je VBS i na njih otvorila vatru sa
tri minobacake granate koje su pale upravo ispred njihove lokace. Oni
su posle toga napustili osmatranicu i sklonili se u podruje sa veom
zatitom, otprilike udaljeno 1 kilometar. Izmeu 16.00 i 17.00 sati, jo jedna
osmatranica, Delta izvestila je da je i ona izloena vatri.
269. Pet pripadnika Holandskog bataljona uhvaenih u blizini
vedskog naselja javilo je u 17.00 sati Bataljonu da su stigli u Bratunac.
Prevezli su ih Srbi nakon to su ih u poetku natjerali da pjeae. I oni
su, kao i ostali pripadnici Holandskog bataljona iz osmatranice Sera
i Juniform, izvjestili da im je VBS koja ih je drala, kazala da e moi
krenuti za Holandu sledeeg dana preko Beograda.
270. Dok se ovo deavalo komandant UNPF, koji je tokom
celog dana bio obavjetavan o dogaajima u Srebrenici, dao je uputstva
UNPROFOR da prikupi informace o ciljevima za blisku zranu podrku
ukoliko ona bude potrebna. Ovo je odmah uinjeno. On je takoe, nazvao
telefonom generala Tolimira. Tolimir je tvrdio da Holanani nisu ratni
zarobljenici nego su jednostavno zatraili pomo VBS i slobodni su da
idu.
271. Uskoro zatim naelnik taba UNPROFOR ponovo je
telefonirao Tolimiru, izraavajui zabrinutost zbog situace koja se odvala
u Srebrenici. Rekao je Tolimiru da je vojska VBS prodrla 4 kilometra u
Enklavu i da se sada nalazi samo 1 kilometar od grada Srebrenice. Smatrao
160
je da je ovo napad na sigurnu zonu i da e UNPROFOR biti prisiljen da

ga brani svim sredstvima. Zahtevao je objanjenje za akcu VBS i traio
da se povuku najmanje 4 kilometra od sadanje lokace na line fronta
koje su rane priznate. Tolimir je pobao da je situaca na terenu onakva
kakva je prezentirana i pokuao usmjeriti razgovor na povratak zadranih
pripadnika Holandskog bataljona. Naelnik taba UNPROFOR se vratio
na glavnu taku razgovora da e UNPROFOR biti prisiljen da brani
sigurnu zonu posebno zbog toga to ARBiH ne vraeno oruje koje
je deponovano na punktu prema sporazumu o demilitarizaci iz 1993.
Tolimir je istakao da e provjeriti situacu i javiti se za 30 minuta, to ne
uinio.
272. Dok se ovaj razgovor odvao, VBS je osvojila osmatranicu
Delta i razoruala njenu posadu. Ona im je ponudila izbor, ili da se
vrate u Srebrenicu ili da budu odvedeni u oblinji gradi Milie pod
srpskom kontrolom. Nakon razgovora sa svojim komandantom, izabrali
su ovu drugu opcu. Na taj nain, do veeri 9. jula, 30 vojnika Holandskog
bataljona je sada drano na teritori pod srpskom kontrolom, a VBS je
uznapredovala 4 kilometra duboko u sigurnu zonu, samo jedan kilometar
juno od grada.
Komandant UNPF izdaje upozorenje VBS i nareuje
Holandskom bataljonu da blokira prilaze gradu
273. Komandant UNPF je razgovarao sa SRSG u Zagrebu u
18.00 sati. Na osnovu savjeta njihovog vojnog osoblja odluili su da
Holandski bataljon blokira srpski prilaz Gradu sa juga. Komandant UNPF
je oekivao da e uzvratiti vatru na Srbe ako budu napadnuti i da e se,
takoe, zatraiti bliska zrana podrka u sluaju takvog napada. U vezi
s tim, vrilac dunosti komandanta UNPROFOR u Sarajevu prosledio
je pismeni zahtjev komandantu Snaga za blisku zranu podrku sa
informacama o odnosnim ciljevima. Ovaj zahtjev je do tada bio jedini koji
je primljen u Zagrebu, i ostao je kao zahtjev na ekanju u celom periodu
srpskog napada na Srebrenicu. SRSG i komandant UNPF su odluili da
zahtevaju obustavu srpske ofanzive na Srebrenicu, da se VBS povue
na granice Enklave, te da VBS odmah oslobodi svo holandsko osoblje i
njihovu opremu.
274. I komandant UNPF i naelnik taba UNPROFOR preneli su
ove odluke generalu Tolimiru putem telefona. U razgovoru sa Tolimirom
naelnik taba UNPROFOR dodao je da e uskoro preneti isto upozorenje
u pismenom obliku. Tolimir je potvrdio da razume poruku, ali je ipak
odbio da prizna da su Srbi napali bilo UNPROFOR bilo Enklavu. Tvrdio je
da srpske snage nisu uradile nita osim to su zauzele dio na jugu Enklave,
odakle su Bonjaci navodno napadali, pokuavajui uspostaviti vezu sa
epom. On je insistirao da je ARBiH prekrila sporazum o demilitarizaci.
Naelnik taba UNPROFOR je naveo da je VBS jedina strana koja koristi
161
teko naoruanje i da je zaista direktno napala sigurnu zonu i pripadnike

Ujedinjenih naca i zapretila civilnom stanovnitvu Srebrenice. Zakljuio
je razgovor zahtjevom da ako se Srbi ne povuku na bivu linu fronta u
roku od 2 sata, UNPROFOR e biti prisiljen da odgovori svim raspoloivim
sredstvima.
275. Uskoro posle toga pisana verza upozorenja je faksirana
Tolimiru. U njoj se akce VBS opisuju kao napad na sigurnu zonu i
sumira obim napada u nekim detaljima. On zakljuuje da se Holandskom
bataljonu naredilo da uspostavi odbrambeni poloaj na junom delu
grada. SRSG i komandant UNPF su odluili da ako ove poloaje odbrane
napadnu snage VBS, primenie se zrana podrka NATO-pakta. S
obzirom da su se Srbi kasne potrudili da zaobiu poloaje blokade
UNPROFOR na putu u Srebrenicu, mogue je da je poruka ostavljala Srbe
sa dojmom da e se zrana sila koristiti samo radi zatite UNPROFOR, a
da oni mogu napasti Bonjake nekanjeno.
276. Komandant UNPF je razgovarao o detaljima onoga to
je preneseno njegovom kolegi u NATO-paktu, te je dogovoreno da e
avioni NATO-pakta biti na raspolaganju u 06.00 sati sledeeg jutra
da bi odgovorili na zahtjev za neposrednu zranu podrku ukoliko je
prime. U meuvremenu, dok su se pripremali aranmani za neposrednu
zranu podrku, komandant Holandskog bataljona u Srebrenici, koji je
rane bio za njegovu primjenu, promenio je svoju procjenu s obzirom
na veliinu napredovanja VBS. On je izvjestio da upotreba neposredne
zrane podrke, po mom miljenju, na svaki mogui nain ne ostvarljiva.
Vjerovao je da e VBS odgovoriti baranom artiljerskom vatrom sa
sjevera koja se nee moi zaustaviti izuzev ako svi sistemi oruja ne
budu istovremeno eliminirani, to je nevjerovatno. U pogledu namjera
VBS, ostao je nesiguran da li Srbi namjeravaju pregaziti celu Enklavu
ili jednostavno osigurati njen juni dio, to su skoro zavrili. Komandant
Holandskog bataljona je od tada navodio da je i on izraavao jake rezerve
o odluci uspostavljanja punktova za blokadu to, po njegovom miljenju,
ne bi moglo zaustaviti zdruene srpske napade. On je ipak izvrio njegova
uputstva.
E.
Deseti juli VBS kri upozorenje Odgoena

upotreba bliske zrane podrke
277. U ranim jutarnjim satima 10. jula eta B je zapoela

uspostavljanje punktova za blokadu prilaza u Grad. Prikupila je priblino
50 vojnika, 6 oklopnih transportera, kao i oruje koje im je stajalo na
raspolaganju, u cilju uspostavljanja stalnih punktova na svakom od 4
prilazna puta gradu. Oni su oznaeni kao B1, B2, B3 i B4. ire puteve
bi blokirali sa dva oklopna transportera (B1 i B3); ostala dva uska puta
bi blokirali sa po jednim oklopnim transporterom (B2 i B4). Kolektivno
naoruanje koje im je bilo na raspolaganju bila su dva protivtenkovska
162
orua srednjeg dometa tipa Dragon i nekoliko protivtenkovskih oruja

kratkog dometa AT-4, zajedno sa tekim mitraljezima kalibra pola ina
montiranih na svakom oklopnom transporteru. Komandir ete B je dao
uputstva komandirima svake od ove etiri jedinice da, u sluaju napada,
nee pucati direktno u VBS, ve e prvo ispaliti pucnje upozorenja iznad
ciljeva. Meutim, ako VBS ustraje sa napadom, treba da se upuste u
direktnu borbu ukoliko bude potrebno. U svakom sluaju, pretpostavljali
su da jedan ili dva oklopna vozila, postavljena na putu, nee moi
zaustaviti zdrueni napad iz svih pravaca. Markeri zranih meta (FAC)
rasporeeni su na poloaju B1, i u osmatranici Hotel, koja je bila
locirana na uzviicui odmah do Srebrenice, odakle su razumljivo imali
jasan pogled na podruje.
278. Negdje oko 05.00 sati, eta B je mogla uspostaviti tri od etiri
poloaja blokade (B1, B3 i B4), ali jo ne uspostavila poloaj B2 koji je trebao
biti najblii gradu. Bonjaci u tom podruju su oito mislili da se oklopni
transporter, koji je bio na putu da zauzme poloaj, zapravo povlai, te su
postali agresivni prema njegovoj posadi. Zbog toga je B2 zauzeo poloaj
dalje od grada negdje izmeu 05.00 i 07.00 sati. Uskoro nakon 07.00 sati
zamjenik komandira ete B, koji je bio zaduen za sva etiri bloka, iao je
u obilazak svakog poloaja. Osjetila se snana eksploza dok je oklopni
transporter nastavljao u pravcu poloaja B2; voza se zaljuljao i vozilo
je skrenulo s puta. Tada je posada napustila vozilo i pjeke se vratila na
prethodni poloaj, gdje je bio lociran B4. U 07.13 sati, zamjenik komandira
ete je izvjestio ta se desilo i procjenio da je sksplozu morala izazvati
runa granata koju su Bonjaci bacili s obzirom da su oni bili u podruju.
Ovaj izvjetaj je odmah dostavljen Veu sigurnosti.
279. SRSG je odrao kratko jutarnje informiranje u isto vreme
i komandant UNPF je ocenio da su Bonjaci u stanju da se brane u
Srebrenici, ali umjesto toga pucaju na Holandski punkt i na markere zranih
meta. SRSG se sloio sa negativnom ocjenom bonjakog ponaanja, zatim
je komandant UNPF razgovarao sa generalom Tolimirom koji je ponovo
insistirao da Holanani nisu uzeti kao taoci. Komandant UNPF je, takoe,
zatraio da razgovara sa generalom Mladiem, ali mu je reeno da je on
otiao u podruje Srebrenice da bi reio problem.
280. U meuvremenu, u Srebrenici je tvreno da nisu Bonjaci
otvarali vatru na oklopni transporter UNPROFOR, ve da su to uinili
Srbi. U 08.15 sati, eta B je poslala vozilo da izvue oklopni transporter koji
je sletio s puta i stigla je na porite, a da na nju ne pucano. Meutim, ne
mogla izvui oklopni transporter na put ni do 11.00 sati, tab bataljona je
poslao na mjesto specalno vuno vozilo. Dok se vuno vozilo pribliavalo
mjestu dogaaja bilo je napadnuto vatrom iz tekog naoruanja. Zamjenik
komandira ete B je procenio da je na njega direktno pucao srpski tenk sa
sjeverozapada. Sjedei na uzviici, posmatrai iz osmatranice Hotel su
mogli potvrditi ovaj sluaj. Tada je zamjenik komandira ete B promenio
svoju procjenu o onome to se desilo u 07.00 sati. Potkrepljujui svoju novu
163
procjenu, on je napomenuo da ostaci rane detonace ukazuju na mnogo

znaajni udar nego to bi to uinila runa granata. U 13.00 sati radom je
javio ispravljenu procjenu. Tri pozice blokade jo uvek su bile na mjestu,
ali ona koja je bila najblia gradu ostala je bez ljudstva. Neki izvori s kojima
se stupilo u kontakt radi ovog izvjetaja, saopili su da je tada Holandski
bataljon zatraio blisku zranu podrku ili negdje rane tog jutra, jer je
upozorenje dato Srbima prekreno. Zahtjev, ako je i dat ne odobren. Ne
mogue utvrditi na kojem nivou je zahtjev odbaen, ako i jeste, jer nema
pisanog traga o tome, a nekoliko kljunih pripadnika na svakom od viih
nivoa komande se ne sjea da su tada primili bilo kakav zahtjev.
281. Dopunjeni izvjetaj SRSG o situaci u Srebrenici, poslat
nekoliko sati rane, stigao je u sjedite Ujedinjenih naca u Njujork, oito
u vreme kada su predstavnici Generalnog sekretara ukratko informirali
Vee sigurnosti o najnovim dogaajima. Izvjetaj SRSG pokazuje
da su Srbi nastavili s granatiranjem grada u 07.40 sati i da je UNMO
zabiljeio vie od 100 eksploza. Dolazea srpska vatra pretpostavlja
se da su artiljerske granate padala je, takoe, u blizini bolnice u 11.00
sati, potresajui njene zidove. U njemu se potvruje da UNPROFOR jo
uvek ne vratio ARBiH oruje iz punkta. Takoe, grekom se izvjetava,
na osnovu poetne procjene sa ratita, da je ARBiH, a ne VBS pucala na
poloaje blokade.
282. Predstavnik Generalnog sekretara je podnio krataj izvjetaj
Veu sigurnosti, prenosei informacu koja je ispala znaajno netana.
On je ukazao da je napredovanje Srba prema gradu zaustavljeno, to
izgleda da je u tom trenutku bio sluaj, meutim, on je takoe, obavestio
Vee da je VBS prestala granatirati grad, iako je izvjetaj SRSG pokazivao
da se granatiranje tog jutra nastavilo. Rekao je Veu sigurnosti da su
Bonjaci pucali na oklopni transporter UNPROFOR, to je i SRSG, na
osnovu netanih informaca sa terena izvjestio. Na pitanje o hronologi
zahtjeva on ne dao jasan odgovor. Ne izvjestio da je bilo niz zahtjeva od
Holandskog bataljona za neposrednom zranom podrkom izmeu 6. i 7.
jula i da su u Sarajevu odbeni. ini se da ni njemu, ni bilo kom drugom u
Sekretaratu nisu bili poznati ovi zahtjevi. Takoe, ne pomenuo formalni
zahtjev za zranom podrkom upuen tabu UNPF u Zagrebu dan rane,
iako je kopa zahtjeva prenesena u sjedite Ujedinjenih naca u Njujorku.
lan Vea sigurnosti je zatraio da se informaca o bonjakom napadu
na oklopni transporter dva puta provjeri, ali ovo oito ne uinjeno. Ne
jasno da li je bilo telefonskih razgovora izmeu tabova u Zagrebu ili bilo
kojih razmjena informaca koje bi pojasnile neke od razlaza u usmenom
izvjetavanju Vea sigurnosti.
283. Tokom celog dana VBS je nastavila granatirati Grad. eta
B je, takoe, izvestila o nekoliko borbi izmeu ARBiH i VBS na raznim
lokacama u blizini punktova za blokadu prilaza Gradu. UNHCR je
izvestio da je oko dve hiljade civila poelo okupljanje oko bolnice,
nadajui se da bi ih njen specalni status mogao zatititi od srpske vatre.
164
On je, takoe, izvestio da je otprilike do 13.00 sati poginulo 6 civila, a 23

ranjena kao rezultat granatiranja. Meutim, izmeu 11.00 i 18.00 sati VBS
ne direktno pucala na puktove UNPROFOR.
284. Otprilike oko 18.30 sati, eta B je izvestila da se srpska
pjeada pojavila na uzvisini koja je nadgledala grad sa juga. UNPROFOR
posmatrai sa osmatranice Hotel su, takoe, mogli vidjeti ovu akcu,
izvjetavajui o onome to su smatrali da je formaca srpske pjeade
jaine ete, koja je napredovala preko grebena breuljka, gdje je Holandski
bataljon pokuavao da uspostavi svoj B2 punkt. Komandir ete je naredio
da se ispale pucnji upozorenja iz minobacaa 81mm iz baze ete B. Prvi
od ovih je bio opti znak upozorenja, ali su kasni stavili do znanja
da su oznaeni ciljevi. Holandski bataljon je zatim zapoeo pucnjavu
iz spregnutog mitraljeza postavljenog na oklopnom vozilu. Izdata su
nareenja da se puca iznad glava srpskih vojnika. Ovo je uinjeno i
Srbi nisu uzvratili vatru. Dok se ovo dogaalo komandant Holandskog
bataljona u Srebrenici pozvao je tab UNPROFOR za Sektor sjeveroistok
u Tuzli, ponovo zahtjevajui blisku zranu podrku. U Tuzli i Sarajevu
zahtjev je odobren i prosleen tabu UNPF u Zagrebu. UNPROFOR je
nastavio sa vatrom upozorenja prema Srbima i usmjeravanjem mitraljeske
vatre iznad njihovih glava u trajanju od skoro jedan sat, sve do 19.35 sati,
dok se vojnici VBS nisu povukli iza sedla breuljka u jugozapadnom
pravcu. U tom trenutku komandir ete B je naredio premjetanje punktova
za blokadu prilaza na lokace jo blie gradu, bojei se da bi Srbi mogli
pokuati da ih bono zaobiu tokom mraka.
285. Negdje oko 19.00 sati, naelnik operaca u tabu UNPF
u Zagrebu rekao je komandantu UNPF da su avioni za blisku zranu
podrku u stanju pripravnosti i mogli bi biti spremni na poziv za sat
vremena. Dodao je da su avioni osposobljeni za none letove, iako ova
sposobnost nee biti potrebna do posle 20.30 sati po lokalnom vremenu. U
19.30 primljena je poruka da je jo jedan poloaj UNPROFOR u Srebrenici
pod napadom, osmatranica Lima.
286. U 19.10 sati, SRCG (koji je u to vreme bio u Dubrovniku na
sastanku sa Hrvatskom vladom, ali je neprestano bio u kontaktu sa abom
UNPF, i njegov povratak u Zagreb se oekivao pre pooi), pokuao je
stupiti u kontakt sa predsjednikom Miloeviem, ali bez uspjeha. U 1945,
naelnik taba UNPF (Holananin) ukazao je uredu SRSG da su Srbi
pokrenuli pjeadski napad u kojem, po procjeni, uestvuje priblino 150
vojnika i da su Holanani ispalili sa punktova za blokadu hice upozorenja
na Srbe. Komandant UNPF je zakazao sastanak Tima za krizne situace za
19.55 sati. Na sastanku je zahtevao da NATO-vi piloti budu u kabinama,
s obzirom da su Srbi jasno prekrili rane upozorenje. Takoe, je primjetio
da mete za gaanje ne postoje, emu se suprotstavio jedan od lanova
njegovog osoblja, tvrdei da su identificirana dva tenka i artiljera i da su
oficiri za navoenje aviona za ciljeve na zemlji na mjestu. U isto vreme
je naelnik taba UNPF navodno dodao da je Holandska vlada prebacila
165
teite na izbjegavanje rtava meu svojim vojnicima i da nekoliko

osmatranica jo funkcioniera.
287. Zatim je komandant UNPF zatraio od naelnika taba da
stupi u kontakt sa holandskim Ministarstvom odbrane da bi se odredilo
koju vrsta odgovora podrava Holandska vlada. Pozica Holandske
vlade, prema tim razgovorima, ini se da je bila da e se prikloniti svakoj
odluci za koju komandant bude vjerovao da je odgovarajua, ak iako bi
ona dovela do odmazde protiv holandskih mirovnjaka koji su uzeti kao
taoci. Na osnovu intervjua voenih tokom pripremanja ovog izvjetaja
izgleda da, tada, komandant UNPF ne traio miljenje bilo koje druge
vlade, ukljuujui i svoju.
288. Specalni izaslanik UNHCR uputio je telefonski poziv uredu
SRCG u 21.00 sati, obavestivi da se sada u gradu nalazi 4.000 izbjeglica
i da je stanovnitvo u stanju panike. Stanovnici Srebrenice iz junog dela
grada poeli su bjeati u pravcu sjevera prema centru grada. Preivjeli
se sjeaju velikog broja ljudi koji se okupio oko holandskih poloaja na
glavnoj trnici i oko baze ete B. ini se da je do nereda dolo uglavnom u
ovom trenutku. U jednom intervjuu voenim za ovaj izvjetaj, predsjednik
Izetbegovi se sjea da je, negdje u to vreme, stupio u kontakt sa Izvrnim
odborom Opine Srebrenica, Osmanom Suljiem. Sjea se da je rekao
Suljiu da upotrebi protivtenkovsko oruje koje je braniocima isporueno
prethodnih mjeseci. On smatra da su branioci bili u mogunosti da unite
makar jedan ili dva srpska tenka, napad bi se zaustavio. Kasne se saznalo
da Bonjaci iz Srebrenice nisu znali rukovati ovim orujem.
289. U 21.15 sati, komandant UNPF je razgovarao sa generalom
Tolmirom koji je tvrdio da Srbi nisu pucali na holandske vojnike i ponudio
siguran izlaz pripadnicima Ujedinjenih naca, nevladinim organizacama
i lokalnom stanovnitvu. Komandant UNPF je rekao Tolimiru da
Ujedinjene ance nee napustiti Enklavu i zatraio da VBS zaustavi svoj
napad. U 21.20, tab UNPROFOR u Sarajevu je izvjestio da su Srbi zaobili
holandske blokade i da sada Holanani i Bonjaci koordiniraju zajedniku
odbranu. Ponovo je u 21.20 sati komandant UNPF pozvao Mladia da
mu kae da je situaca nemogua i da e uiniti sve to moe da izbjegne
upotrebu sile, ali da postoje granice. Mladiev oficir je odgovorio da je sve
to muslimanska propaganda i da bi oni sami morali potvrditi situacu.
290. U 21.35 komandant UNPF je podnio kratak izvjetaj osoblju
svog taba o razgovoru sa Mladievim uredom. U to vreme primljeni
su izvjetaji u Zagrebu da je borba u Srebrenici zaustavljena. Komandant
Mirovnih snaga je zakljuio da se UNPF suoava sa tri scenara:
1)
Nita ne initi, u tom sluaju bi Srbi ili zaustavili svoje
napredovanje ili potpuno zaobili poloaje blokade;
2)
Odmah pozvati blisku zranu podrku, ali s obzirom da je
bio
mrak i situaca konfuzna ovo bi moglo biti rizino;
3)
ekati upotrebu bliske zrane podrke do jutra, da bi se
izbjegao rizik pucanja na svoje jedinice i da se razjasne ciljevi.
166
291. Jedan oficir je zatim prenio poruku koju je upravo primio

od komandanta Holandskog bataljona u Srebrenici, izraavajui svoje
uvjerenje da se blokada jo uvek moe odrati i da se nada da e stvari
ostati mirne tokom noi. Komandant Holandskog bataljona ne smatrao
da bi neposredna zrana podrka u tom trenutku bila korisna, ali bi volio
da bude spremna do 06.00 sledeeg jutra. NATO-v oficir za vezu je
odgovorio da e NATO-vi piloti biti stavljeni odmah u stanje pripravnosti,
ali da nee moi ostati u zraku celu no. Komandant UNPF je sumirao
svoj poloaj navodei da ne koristio te noi neposrednu zranu podrku
zbog mraka i to bi bilo bolje da holandska pjeada na terenu zaustavi
srpsku pjeadu. Prisjea se da je neobino to su se Srbi tako ponaali u
sredini pregovarakog procesa.
292. Delegat SRSG u Beogradu telefonirao je uredu SRSG u
22.45 sati da bi kazao da se sastao sa predsjednikom Miloeviem koji
je odgovorio da se od njega ne oekuje mnogo, jer ga bosanski Srbi ne
sluaju. Nakon to je komandant UNPF u 23.00 sati, obavio razgovor sa
generalom Tolmirom, koji mu je rekao da su ofanzivne akce zaustavljene,
on je traio da se zakae sastanak tima za 06.00 sati sledeeg jutra.
293. Zatim je komandant UNPF poslao izvjetaj u sjedite
Ujedinjenih naca u Njujorku sa dopunom situace od 23.00 sati 10. jula.
Potanko je izloio razmjere srpskog granatiranja grada u toku dana i
primljenu procjenu o rtvama. Naveo je da se u toku napredovanja VBS,
odmah nakon 18.00 sati, Holandski bataljon direktno upustio u borbu sa
VBS, koristei lino naoruanje i mitraljeze kalibra pola ina (ini se da se
ovo zasnivalo na poetnim izvjetajima koji su se kasne pokazali netanim
Holandski bataljon se ne uputao u borbu sa VBS, ve je samo ispalio
rafale upozorenja iznad njihovih glava). Napomenuo je sa zabrinutou da
su dva tenka VBS, koja su se ula kako dejstvuju iza line pjeade VBS,
mogla napredovati i tako izazvati uputanje punktova za blokadu u borbu.
Izvjestio je da je u vee ARBiH oito uspostavila poloaj odbrane u blizini
holandskih punktova za blokadu, u nastojanju da zaustavi napredovanje
VBS, i koje je zaustavljeno u 23.00 sati. Meutim, on je dodao da je, prema
drugim izvjetajima, holandska osmatranica na zapadnoj granici depa
bila u okruenju od strane Srba i da je moda direktno gaana.
294. U ovom izvjetaju komandant UNPF je, takoe, objasnio
zato se te veeri odluio protiv upotrebe neposredne zrane podrke. On
je dodao da bi NATO-vi avioni, poevi od 06.00 sati sledeeg dana, bili
u vazduhu spremni da sprovedu misu bliske zrane podrke po kratkoj
obavesti, i protiv pjeade ako bude potrebno, ukoliko se pozovu da to
uine. On je nadalje naveo da je tab UNPF smatrao neprihvatljivim srpsku
ponudu o obustavi vatre (koja je dostavljena komandantu Holandskog
bataljona od strane komandnog oficira VBS) i prema kojoj bi se snage
Holandskog bataljona povukle bez oruja i opreme, kao to bi uinilo i
osoblje nevladine organizace. Svi civili koji bi eljeli biti evakuisani u
Tuzlu, uinili bi to u roku od 48 sati.
167
295. Negdje oko ponoi komandant Holandskog bataljona zakazao

je sastanak sa bonjakim vodstvom u Srebrenici. UNMO je sumirao
rezultate sastanka u svom izvjetaju za Sektor sjeveroistok, upuenom
nekoliko sati posle toga. Oni su ukazali da je komandant Holandskog
bataljona obavestio bonjako vodstvo u Srebrenici, koje su inili
gradonaelnik, zamjenik gradonaelnika, predsjednik Izvrnog odbora,
i naelnik taba ARBiH, da je VBS ponudila ultimatum za predaju,
to je UNPROFOR kategoriki odbio. On je, takoe, rekao vostvu da
e, poevi od 06.00 sati 11. jula (tj. 5-6 sati kasne), NATO provesti
masovne zrane udare protiv poloaja VBS oko Enklave, ukoliko se oni
ne povuku iza prvobitnih granica sigurne zone. On je dodao, da ukoliko
se VBS povue, tada e Holandski bataljon ponovo zauzeti osmatranice
koje su pregaene. Gradonaelnik je izrazio nevjericu da e se vazduni
udari desiti. Naelnik taba ARBiH je traio od komandanta Holandskog
bataljona uputstva ta bi njegove snage trebale initi u pripremi za NATOve zrane udare, ukoliko se doista dese. U odgovoru holandski komandant
je naveo da bi Bonjaci trebali biti to dalje od trenutne line fronta i zauzeti
sklonita u svojim kuama. ini se da je naelnik taba ARBiH prenio ovu
informacu bonjakim borcima na poloaje juno od grada.
296. U toku noi, sa poloaja UNPROFOR neposredno u zapadnom
delu grada, primeena je kolona ljudi, mnogi od njih naoruani borci,
kako naputa grad u pravcu zapada. Posmatrai su procenili da je oko
1.000 i 1.500 boraca vieno meu njima.
F.
Jedanaesti juli Poetna konfuza zbog zranih udara

Bliska zrana podrka provedena Srebrenica pala
297. Otprilike oko 04.00 sati 11. jula obavljen je razgovor izmeu
Holandskog bataljona i Sektora sjeveroistok u kojem je reeno da je
markirano 40 ciljeva i da e avioni biti iznad svojih meta u 06.50 sati. Zbog
toga su pripadnici Holandskog bataljona oko 07.00 sati bili u bunkerima,
oekujui da se pokrenu zrani udari, umjesto bliske zrane podrke. Kada
se udari nisu materalizirali, izgleda da je zamjenik komandanta Bataljona
telefonom razgovarao sa efom za operace u Sektoru sjeveroistok. ef
operaca je, navodno odgovorio da ne postoji nikakva evidenca da su
bilo kakvi zrani napadi traeni, a da, takoe, ne bilo nikakvih zahtjeva
za neposrednu zranu podrku. Na taj nain, dok je Holandski bataljon
na terenu oekivao talase zranih udara, vie komande su oekivale
obavest da su Srbi nastavili napad i da je potrebna bliska zrana podrka.
U 07.55 sati UNMO iz Srebrenice saoptava da je situaca u Enklavi bila
neobino, ali jezivo, tiha i mirna. Takoe, su izvjestili da su sigurni u
svojim bunkerima dok oekuju da se u sledeih etvrt sata provedu
NATO-vi napadi velikih razmjera.
298. Ostaje nejasno zato su pripadnici UNPROFOR u Srebrenici
oekivali automatsko angaovanje zranih udara. Izgleda da su uputstva
168
o ovom predmetu prosleena telefonom, zbog ega ne postoji nikakav

zvanini, pisani dokument. Dok su neki od pripadnika biljeili redosled
dogaaja u svojim linim dnevnicima javlja se nepodudarnost u tim
pregledima. Slubeni pisani dokument koji doista postoji izmeu UNPF
u Zagrebu i taba Ujedinjenih naca u Njujorku pokazuje da je UNPF
oekivao da NATO-vi avioni budu na raspolaganju za blisku zranu
podrku, ako to bude trebalo. ini se da je i tab UNPROFOR u Sarajevu
imao isto takvo shvatanje, to nagovjetava mogunost da poruka negdje
izmeu Sarajeva, Tuzle i Srebrenice, ali ne prenesena valjano putem
telefona od strane Sarajeva ili je pogreno protumaena na premnom
delu Sektora sjeveroistok i Holandskog bataljona u Srebrenici.
299. Izgleda da je Holandski bataljon prosledio zahtjev za blisku
zranu podrku u 07.45 sati, kada su saznali da nee biti zranih udara.
Jedan vii zvaninik u Sektoru sjeveroistok sjea se iz linog dnevnika
da je razgovarao putem telefona sa Holandskim bataljonom u 08.39 sati,
da potvrdi da je zahtjev primljen u Sarajevu. Pripadnici UNPROFOR
u Sarajevu, intervjuirani u vezi sa ovim izvjetajem, ne sjeaju se da su
primili zahtjev u to vreme. Holandski bataljon je zatim prosledio ono to
se ini drugi zahtjev tog juta (Obavjetenje za tampu Sektora sjeveroistok
kasno tog dana navodi da su bila dva zahtjeva za blisku zranu podrku
u jutro 11. jula). Pregledi koji se suprotstavljaju ukazuju da se odlaganje
od priblino 30 minuta u slanju ovog zahtjeva Sarajevu moglo desiti ili
zbog toga to je slubenik osoblja u Sektoru sjeveroistok smatrao da je
zahtjev nepotpun, popunjen na pogrenom obrascu ili su telefonske
line izmeu Srebrenice i Tuzle bile u kvaru. Zahtjev je konano stigao u
Sarajevo u 10.00 sati. Izgleda da je onda Komanda UNPROFOR za Bosnu
i Hercegovinu zahtevala da se lista ciljeva nadalje aurira da bi ukljuila
ciljeve na sjeveru Enklave. Informaca je dostavljena, i negdje oko 10.45
sati Komanda UNPROFOR za BiH je potvrdila Sektoru sjeveroistok da je
primila punu informacu i prosledila ga tabu UNPF u Zagrebu.
300. ini se da je konfuza zbog zrane podrke koja se trebala
desiti i naina na koji je traena, trajala skoro 3 sati, izmeu 07.00 i 10.00
sati. Bez obzira na to, iako Srbi nisu povukli svoje snage do 10.00 sati,
oni, takoe, jo nisu bili nastavili napade na grad niti na punktove za
blokadu. U to vreme naelnik taba UNPROFOR je oito razgovarao sa
predstavnicima NATO-pakta koji su navodno ukazali da e se avioni, koji
su na zahtjev UNPF ve u zraku od 06.00, uskoro morati vratiti u Italu
radi goriva. Naelnik taba UNPROFOR se sloio s tim, jer srpski napad
ne nastavljen. U isto vreme traio je da se avioni to je mogue pre
vrate. Oito da mu je reeno da e avioni biti na raspolaganju da odgovore
na zahtjev za blisku zranu podrku otprilike oko 14.00 sati.
301. Neto pre 10.00 sati SRSG je obavestio svoje osoblje da je
razgovarao sa Generalnim sekretarom. On je dodao da je odbio ponudu
Generalnog sekretara da se na njega prenese ovlatenje za poziv na zrane
udare. Otprilike jedan sat nakon toga tab UNPF u Zagrebu je primio
169
zahtjev od komandanta UNPROFOR za BiH za blisku zranu podrku za

Holandski bataljon u Srebrenici.
302. Srbi su nastavili napad otprilike oko 11.00 sati, direktnom
vatrom na poloaje Holandskog bataljona. Do 11.30 sati, eta B je izvestila
da VBS puca na njenu bazu. VBS je, takoe, zapoela sa granatiranjem
Osmatranica Majk i Novembar u sjevernom delu Enklave. U
12.00 sati, komandant UNPF je obavestio SRSG da je odobrio zahtjev za
blisku zranu podrku protiv snaga koje bilo da napadaju punktove za
blokadu ili granatiraju tekim orujem ostale poloaje Ujedinjenih naca u
gradu Srebrenici. SRSG je odobrio zahtjev u 12.17 sati, pruajui dodatna
ovlatenja za neposrednu zranu podrku protiv snaga koje napadaju
osmatraka mjesta Ujedinjenih naca na periferi Enklave. Vredno je
napomenuti da se radi o istom obrascu koji je dostavljen Zagrebu 9. jula,
kojeg su komandant Mirovnih snaga i SRSG potpisali 11. jula. Prema
njihovom miljenju, bio je to zahtjev na ekanju, prema kojem e se
postupiti po premu dopunskih informaca o ciljevima i obavjetenje,
dostavljeno usmeno ako je potrebno, da Srbi nisu uzeli u obzir upozorenje
od 9. jula. Tako je konfuza izmeu Srebrenice i Tuzle tog jutra 11. jula,
izgleda, iz perspektive Zagreba, bila nevana za odluku da se odobri
bliska zrana podrka.
303. U 12.10 sati. UNMO u Srebrenici je izvjestio da se posada
Osmatranice Novembar povukla pred srpskom vatrom na novi
poloaj, otprilike 400 metara iza osmatranog mjesta. Skoro u isto vreme
srpski tenk je pucao na jedno od oklopnih vozila Holandskog bataljona na
punktu B1. U 12.30 sati, VBS je zapoela paljbu na osmatranicu Hotel,
koja je bila locirana na uzvisini terena, nadgledajui grad Srebrenicu i
poloaje na jugu. Tano u 13.30 sati, VBS je ispalila dve granate koje
su pogodile bazu ete B, gdje je 4.000 do 5.000 bonjakih civila nalo
sklonite; broj povreenih se ne zna.
304. Nadirue srpske snage su sada ulazile u grad, nailazei na
mali ili nikakav otpor, bilo od UNPROFOR ili od ARBiH. Prema reima
jednog lica koje je bilo tamo u to vreme, u 14.07 sati postavljena je srpska
zastava iznad pekare u junom delu grada. Stanovnici grada Srebrenice,
ukljuujui i one koji su nali utoite u bazi ete B, krenuli su otprilike oko
14.30 sati u beg prema Potoarima u pravcu zapada. Srebrenica je pala.
Do tog trenutka, najmanje tri (ali mogue je ak i pet) zahtjeva za zranu
podrku Holandskog bataljona odbeno je na raznim nivoima u sistemu
komandovanja UN. Holandski bataljon ne ispalio nedan jedini hitac u
pravcu nadolazeih srpskih snaga.
305. Tek u tom momentu 18 NATO-vih aviona je bilo na putu
za Srebrenicu. est njih je bilo odreeno da napadnu ciljeve, dok su
preostali imali, uglavnom, zadatak da neutraliu neprateljske sisteme
protivavionske odbrane (Enemy air defense systems SEAD), ukoliko
to bude potrebno. Otprilike u 14.40 sati, dva NATO-va aviona ispustila
su ukupno dve bombe na ono to se mislilo da su srpska vozila koja
170
napreduju prema gradu sa juga. U to vreme ne bilo jasno kakva je teta

priinjena, ako je tete i bilo. NATO-vi avioni su, takoe, nadletali june,
odnosno sjeverozapadne delove Enklave, ali nisu mogli locirati mete.
306. Odmah nakon ovog prvog angamana NATO-ve bliske
zrane podrke, VBS je radom poslala poruku Holandskom bataljonu.
Zapretili su da e granatirati grad i bazu u kojoj su se poele okupljati
hiljade stanovnika, i da e pobiti holandske vojnike koji dre kao taoce,
ako NATO nastavi sa upotrebom zrane sile. SRSG se sjea da je primio
telefonski poziv u to vreme od holandskog Ministarstva odbrane, kojom
se trai da se prekine bliska zrana podrka, jer su srpski vojnici na
terenu isuvie blizu holandskih vojnika i njihova sigurnost bi se dovela u
opasnost. SRSG je smatrao da nema drugog izbora ve da udovolji ovom
zahtjevu. U skladu s tim, prenesena je poruka NATO-paktu i njihova akca
je zaustavljena. Ministar je uputio slian poziv istovremeno Generalnom
podsekretaru za mirovne operace u Njujorku i njegovom vojnom
savjetniku (holandskom general-majoru), to je sadrano u demarima
stalnog predstavnika Holande.
307. Predsjednik Miloevi je telefonirao SRSG u 15.00 sati, i naveo
da su vojnici Holandskog bataljona, na teritori pod kontrolom bosanskih
Srba, zadrali svoje oruje i opremu i slobodno se kreu. Ovo ne bila
istina.
308. U 16.00 sati UNMO je izvjestio da se do 20.000 stanovnika,
uglavnom ena, djece i starih sliva u bazu Holandskog taba u
Potoarima. Dodali su da je ... nastavljeno granatiranje grada uprkos
zranim napadima... grad je u rukama VBS... B-Coy je napustio bazu u
Srebrenici i na putu je za Potoare... to znai da je Baza vrlo lahka meta za
sva oruja na sjevernom sedlu Enklave. Obavest koja prenosi izvjetaj
UNMO navodi da je oito bilo i premalo i prekasno.
309. Jedan sat rane Holandski bataljon je dodelio oficira
logistiara Bataljona i oko 30 vojnika da koordiniraju prem ljudi koji
bjee iz Srebrenice. Komandant je procenio da je glavna kapa Baze bila
ranjiva na srpsku vatru, te je stoga naredio da se prosee otvor u ogradi
na drugoj strani Baze. Otprilike izmeu 4.000 i 5.000 izbjeglica ulo je u
Bazu kroz ovaj otvor od rane veeri. Zatim je Holandski bataljon procenio
da nema ni namirnice niti potreban prostor da smjesti jo izbjeglica, te je
blokirao ulaz u Bazu novim izbjeglicama koje su se borili da u nju uu. I
ove izbjeglice procjenjuje se da ih je bilo izmeu 15.000 i 20.000 takoe,
su se sastojale od ena, djece i starih osoba. Ostali su izvan baze, u njenoj
neposrednoj blizini, celu no.
310. Veina mukaraca iz Srebrenice vojne dobi ne traila
sklonite u Potoarima. Ogromna veina njih, ukljuujui civile i vojne
organe (kao i neki iz njihovih porodica) odluili su da e se upustiti u
rizik pjeaenja do Tuzle, nekih 50 kilometara dalje, kroz srpske line i
kroz ume, preko delom minirane teritore. Odluili su da se borbom
probu ako budu morali. Sredinom popodneva 11. jula mukarci koji su se
171
pripremali za put, poeli su se okupljati u zaseoku unjari koje se nalazi

u sjeverozapadnom delu Enklave.
311. U meuvremenu vrilac dunosti komandanta UNPROFOR
obavio je razgovor sa generalom Gverom, zamjenikom komandanta VBS
u 18.10 sati. Biljeke o razgovoru ukazuju da je Gveri rekao da, bez obzira
to su NATO-vi avioni povueni iz podruja, oni se mogu pozvati u svako
doba. Takoe, ga je obavestio da je komandant Holandskog bataljona
dobio instrukce da stupi u kontakt sa VBS da isposluje obustavu vatre.
Nadalje je naveo da e braniti svoje trupe, kao i kada budu napadnute,
i zahtjevao da se holandski vojnici koje trenutno dri VBS odmah puste.
General Gvero je obeao da e vidjeti kako stvari stoje i da e odgovoriti
sledeeg jutra.
312. Na zahtjev komandanta UNPF, vrilac dunosti komandanta
UNPROFOR je zatim izdao uputstva Holandskom bataljonu nareujui
mu da stupi u pregovore sa VBS da bi osigurao trenutnu obustavu vatre.
On je dodao da predaja bilo kakvog oruja i vojne opreme ne naloena
i ne tema razgovora. Naredio je Holandskom bataljonu da svoje snage
koncentrie u bazu u Potoarima i da se povue sa preostalih osmatranica.
Naredio im je da poduzmu sve razumne mjere da bi zatitili izbjeglice i
vivile koji su pod njihovom brigom. Dodao je da bi trebali nastaviti
braniti snage i instalace od napada sa svim moguim sredstvima. To
je znailo ukljuiti upotrebu bliske zrane podrke ako bude potrebno.
Iako su primjetili jasnost uputstva, komanda Holandskog bataljona je
procenila da jednostavno vie nisu bili u situaci da ih izvre.
313. Oko 20.00 sati, Srbi su stupili u kontakt sa Holandskim
bataljonom koristei opremu za vezu u jednom od vozila koje su
prethodnih dana zaplenili. Oni su dali uputstva komandantu Holandskog
bataljona da doe na sastanak u hotel Fontanu u Bratuncu. Stigao je
tamo otprilike u 20.30 sati i bio je iznenaen da vidi generala Mladia
u pratnji sa generalom ivanoviem (ranim) komandantom Drinskog
korpusa VBS. VBS je, takoe, okupio znatan broj medske svite. Sastanak
je trajao otprilike 45 minuta koje je Mladi navodno iskoristio, uglavnom,
za dernjavu na komandanta Holandskog bataljona, optuujui njega i
Ujedinjene nace da su pogreili to su koristili zranu silu protiv VBS.
Okrivio je Ujedinjene nace to nisu razoruale Bonjake u Srebrenici.
Komandant Holandskog bataljona je pokuao objasniti oajan poloaj
hiljada stanovnika koji su se okupili u Potoarima. Mladi je odgovorio da
se komandant Holandskog bataljona treba vratiti ponovo na sastanak u
23.30 i povesti sa sobom predstavnike izbjeglica, te ako je mogue i nekoga
iz civilnih vlasti.
314. Komandant Holandskog bataljona se vratio u hotel Fontanu
u 23.30 u pratnji direktora vie kole u Srebrenici, od koga je traio da bude
predstavnik izbjeglica (Od gradskog slubenog civilnog vostva, jedino se
Ibran Mustafi, predstavnik Srebrenice u Skuptini Bosne i Hercegovine,
pridruio Bonjacima koji su traili zatitu od UNPROFOR u Potoarima.
172
Sve ostale voe, izraziviskepsu prema spremnosti ili mogunosti

UNPROFOR da ih zatiti, izabrale su da se pridrue grupi koja e se
borbom probiti do Tuzle). Na drugom sastanku sa generalom Mladiem,
komandant Holandskog bataljona je ponovo pokuao objasniti situacu
sa izbjeglicama u Potoarima i sa priblino 100 ranjenika u Bazi. General
Mladi se zaloio da e evakuirati ranjene i da e se prema njima postupati
u skladu sa enevskom konvencom. Zahtjevao je da ARBiH preda
naoruanje VBS, i ako propuste da to uine, zapretio je da e granatirati
Holandsku bazu u Potoarima. Obavezao se na prekid vatre koja e
trajati do 10.00 sati, 12. jula, kada je elio da se odri trei sastanak sa
komandantom Holandskog bataljona i predstavnicima izbjeglica. Takoe,
zatraio je da vidi Nasera Oria, na to mu je komandant Holandskog
bataljona odgovorio da Oria ne vidio u Enklavi od aprila.
315. Na povratku u bazu Bataljona u Potoarima, komandant
Holandskog bataljona je poslao izvjetaj u Zagreb, Sarajevo i Tuzlu, kao
i u Krizni tab u Hagu, opisujui sastanke koje je imao sa Mladiem. Svoj
izvjetaj je zakljuio navodei da sada ima vie od 15.000 ljudi na jednom
kvadratnom kilometru, ukljuujui Bataljon u jednom kranje ranjivom
poloaju, poloaju glinenog goluba, nesposoban uope da brani ove
ljude. (sic) Nastavio je sa preciznim opisom lokace artiljere i tenkova
VBS koji su se direktno mogli vidjeti iz baze. Svoju poruku zavrio je
molbom:
Ja sam odgovoran za ove ljude (pa ipak) nisam u mogunosti: da
branim ove ljude; da odbranim vlastiti bataljon; da pronaem pogodne
predstavnike meu civilima, jer zvanini organi zasigurno nisu na
raspolaganju; da pronaem predstavnike meu vojnim vlastima, jer
pokuavaju da izbore put do podruja Tuzle, i nee se ni u kom sluaju
pojaviti iz isto linih razloga; da uspem prisiliti vojnike ARBiH da
predaju oruje. Po mom miljenju postoji jedan izlaz: pregovori, danas,
na najviem nivou: Generalni sekretar UN, najvie nacionalne vlasti i
bosanskih Srba i Bosanske vlade.
316. Uskoro nakon ponoi 12. jula bonjaki mukarci okupljeni
u unjarima zapoeli su pokret iz Enklave na teritoru bosanskih Srba.
Mukarci, i je broj mogao biti do 15.000, podelili su se otprilike u dve
brigadne grupe u kojima su najjae jedinice bile na elu, da bi posluile
kao predhodnica onima koji su sledili. Moda je jedna treina grupe
bila naoruana. U poetku je napredovanje iz Enklave bilo sporo, ljudi
su morali da prolaze jedan po jedan kroz srpska minska polja koja su se
pruala na granicama Enklave. Poslednja grupa je napustila unjare u
rano popodne 12. jula, vie od 12 sati posle prve grupe.
317. Uprkos ovako spornom napredovanju Srbi se nisu odmah
uputali u borbu sa kolonom Bonjaka. ini se da su mrak, zaklon ume
i mogua iznenaenja pruali izvjesnu poetnu zatitu Bonjacima.
Meutim, negdje pred zoru Srbi su poeli stupati u borbu sa kolonom,
koristei teko naoruanje. Nekoliko preivelih s kojima je voen
173
razgovor za ovaj izvjetaj, izneli su ono to vjeruju da su bili napadi

hemskim orujem. Opisivali su artiljerske granate koje su nakon
pada isputale dugotrajne peurke belog dima ili gasa. Oni koji su
bili najblii udaru nisu ubeni, ali su izgubili orentacu i ini se da su
neki od njih odlutali od glavne kolone na okolnu teritoru bosanskih
Srba. Dva ljekara, prisutna u ovoj koloni, posvjedoila su ove dogaaje i
vjerovala da su izloena lica bila pod uticajem nesmrtonosnih hemskih
agenasa.
VIII
POSLJEDICE PADA SREBRENICE 12. 20. JULI
Cilj ovog dela je pokuaj da se povezanom priom opie kako su

hiljade mukaraca i djeaka pogubljeni po kratkom postupku i zakopani
u masovnim grobnicama za samo nekoliko dana, dok je meunarodna
zajednica pokuavala da ispregovara pristup do njih. Navode se detalji
kako su dokazi o zvjerstvima izlazili postepeno na vidjelo dana, ali
prekasno da bi spreili tragedu koja se odvala. Godine 1995. pojedinosti
tragede su priane u delovima, kada su preivjeli masovnog pogubljenja
poeli davati prikaze uasa kojima su bili svjedoci; kasne su satelitski
snimci uinili uvjerljivim njihove izjave.
Prvi zvanini izvjetaj Ujedinjenih naca, koji je signalizirao
mogunost da su se desila masovna pogubljenja, bio je Izvjetaj
Specalnog izvjestioca Komise za ljudska prava Ekonomsko-socalnom
savjetu UN od 22. avgusta 1995. (E/CN.4/1995/988). Iza njega je sledio
izvjetaj Generalnog sekretara Veu sigurnosti u skladu sa Rezolucom
1010 (S/1995/988). Ti izvjetaji su sadravali informace dobivene od
vladinih i nevladinih organizaca, kao i informace koje su se pojavile u
meunarodnoj lokalnoj tampi. Meutim, do kraja 1995. Meunarodnom
sudu za ratne zloine za bivu Jugoslavu (ICTY) jo uvek ne bio
odobren pristup tom podruju da bi on, dokazima sudske medicine,
potvrdio navode o masovnim egzekucama.
Meunarodnom sudu za ratne zloine odobren je pristup popritu
zloina u januaru 1996. Detalji mnogih njihovih navoda objavljeni su u julu
1996. u toku davanja izjave svjedoka prema Pravilu 60 Pravila o postupku
ICTY, u sluaju protiv Ratka Mladia i Radovana Karadia. Od tada pa do
dananjeg dana, Sud je mogao provoditi daljnje istrage u podrujima u
kojima su se, prema izvjetajima, desila pogubljenja i u kojima su locirane
primarne i sekundarne masovne grobnice. Na osnovu dokaza vjetaja
sudske medicine dobivenih tokom ovih istraivanja, Sud sada moe
dodatno potvrditi mnoga svjedoenja onih koji su preivjeli masakre.
Dana 30. oktobra 1998. Sud je podigao optunicu protiv Radislava Krstia,
komandanta Drinskog korpusa VBS zbog njegovog navedenog uea u
tim masakrima. Tekst optunice prua jezgrovit prikaz do sada dobivenih
informaca, o tome gdje i kada su se desila masovna pogubljenja.
174
Gore navedeni izvori informaca, spojeni sa izvjesnom dodatnom,

povjerljivom informacom, dobivenom tokom priprema ovog izvjetaja,
ine osnov predstojeeg prikaza. Izvori se namjerno ne pominju u onim
primjerima gdje bi njihovo otkrivanje moglo dovesti u rzik tekui rad
Suda.
A.
Dvanaesti juli Sastanci sa Mladiem

Deportace zapoinju
318. Dana 12. jula SRSG je prenio tekst izvjetaja komandanta

Dabat-a tabu Ujedinjenih naca u Njujorku. Tom prilikom je, takoe,
dostavio dopunjen prikaz situace koja je tada vladala. On je ukazao da
VBS jo uvek dri 31 holandskog vojnika taocima, ukljuujui komandira
ete B, koga je VBS uhapsila dan rane. Dodao je da su tri osmatranice,
jo uvek sa posadom, sada iza srpskih lina. Takoe, naveo je da Dabat
moe obezbediti samo dva obroka za svakog izbjeglicu u Potoarima,
nakon ega e njihove zalihe biti istroene. Naglasio je da se vlasti
Bosanske vlade protive planu Ujedinjenih naca o Evakuaci svih onih
iz Potoara koji ele napustiti Srebrenicu. Ministar Muratovi je navodno,
u ime Bosanske vlade, rekao predstavnicima UNHCR da njegova vlada
ne prihvata evakuacu iz Potoara, osim hitnih medicinskih sluajeva.
G. Muratovi je oito dodao da, poto je Srebrenica sigurna zona pod
zatitom UN, nedavno raseljena lica treba tamo smjestiti. SRSG je, takoe
ukazao u svom izvjetaju da postoji stvarna zabrinutost da bi epa
mogla biti sledei cilj Srba. General Mladi je navodno najavio na radu
bosanskih Srba da svi Bosanci u epi treba da poloe oruje i nee ih niko
povrediti ako to uine. Osim toga VBS je granatirala etiri osmatranice
UNPROFOR u epi, a oko Enklave su poveane borbe. Zakljuio je da
ukrajinski vojnici, sa samo 120 vojnika, nee moi pruiti vei otpor ako
se Enklava napadne.
319. U meuvremenu, general Mladi ne odrao datu re da e
obustaviti napad ni na enklavu Srebrenica. U jutarnjim satima 12. jula, VBS
je ispalila artiljerske i minobacake granate na podruje osmatranice
Papa da njihovi tenkovi i artiljera napreduju i da e pucati na posadu
ako se pokuaju odupreti. U 09.30, VBS je ula u Osmatranicu i
razoruala posadu, ali im je dozvolila da se vrate u Potoare. Otprilike sat
kasne, tenkovi i osoblje VBS nastavilo je niz put u pravcu Potoara.
320. Negdje u to vreme komandant Holandskog bataljona stigao
je u Bratunac na svoj trei sastanak sa generalom Mladiem. U pratnji
su mu bila tri civila koja su predstavljala izbjeglice. Sastanak je trajao
priblino jedan i po sat i Srbi su ga snimili na video traci. Predstavnici su
ponovo pokuali staviti do znanja Mladiu oajnu humanitarnu situacu
civilnog stanovnitva Srebrenice. Mladi je odgovorio, prema onome kako
je posle toga opisao komandant Dabata (u toku njegovog svjedoenja
na Tribunalu u julu 1996.) kao dugaak historski monolog, sa posebnim
175
fokusom na bonjake napade na Srbe u podruju Srebrenice za vreme

1992. 1993. pod Orievim vostvom. Mladi je tvrdio da je voljan pomoi
25.000 ljudi sakupljenih u podruju Potoara, ali je traio saradnju lokalnih
civilnih i vojnih vlasti Srebrenice. Ponovo je insistirao da se Bonjaci trebaju
razoruati. Ponudio je doputanje da civili okupljeni oko Potoara ostanu
u Srebrenici ako ele ili, tri alternative: da se evakuiu na teritoru oko
Tuzle pod Vladinom kontrolom, na teritoru pod kontrolom bosanskih
Srba, ili u tree zemlje. Meutim, dodao je da nee pomagati tim ljudima
sve dok on i dalje bude primao izvjetaje da Bonjaci jo uvek provode
napade oko Enklave, kako je ve uo. Mladi je, takoe, ponovio svoju
pretnju od prethodnog dana da e, ako se zrana sila bude provela protiv
VBS, izvriti odmazdu granatiranjem holandske baze. Mladi je, takoe,
insistirao da vidi sve mukarce starosne dobi izmeu 17 60 godina, jer
prema njegovim reima, navodno ima zloinaca u gomili okupljenoj
u Potoarima i da e ih morati ponaosob ispitati. Mladi je zahtevao od
komandanta Dabata da VBS obezbjedi dizel gorivom, kako bi se olakala
evakuaca. Komandant Holandskog bataljona je odgovorio da nema dizel
goriva za VBS i traio da stavi po jednog svog vojnika u svaki od autobusa
koji e evakuisati stanovnitvo. Mladi se oito sloio i ukazao da e
prevoz stanovnika do Kladnja, najblieg grada pod Vladinom kontrolom,
zapoeti u 13.00 sati.
321. Komandant Holandskog bataljona i tri bonjaka predstavnika
su se vratili u Potoare do 12.30. Po povratku Komandant je zatraio da
civilni predstavnici naprave plan evakuace. Predstavnici su odluili da e
pokuati staviti mali broj mukaraca koji su bili unutar i izvan baze u svaki
autobus, koji e, predpostavljali su, obezbjediti meunarodna zajednica,
da bi se osigurali da se bezbjedno evakuiu. Dok je komandant bio na
sastanku s Mladiem, pet srpskih vojnika je ulo u bazu Holandskog
bataljona u Potoarima. To im je dopustio zamjenik komandanta Bataljona
da bi potvrdio da nema naoruanih bonjakih vojnika u prostoru baze.
Vojnici su izvrili provjeru i ubrzo su napustili bazu. To je bio prvi i jedni
put da je VBS zapravo ula u bazu dok deportaca civila ne okonana.
322. U 12.40 sati UNMO je izvjestio da su srpski vojnici uli
u Potoare i zauzeli poloaje opkolivu bazu Holandskog bataljona.
Takoe, izvjestili su da je VBS opkolila tvornicu izvan Baze, gdje se dan
rane okupilo hiljade izbjeglica. Izmeu 13.00 i 15.00 sati, VBS je stigla
u Potoare sa 40 do 50 vozila, ukljuujui manje i vee kamione i mala
vojna vozila. I Mladi je lino stigao na lice mjesta u to vreme u pratnji
vee svite novinara i TV kamera. TV kamere su snimale scene kako VBS
deli kruh i vodu izbjeglicama, a djeci baca bombone. U toku svjedoenja
pred Tribunalom u julu 1996, jedan svjedok tuitelja je preveo izvode iz
Mladievog obraanja civilima, to je snimljeno za srpsku TV. Mladi im
je rekao:
Ne bojte se. Samo polako, polako. Neka ene i djeca idu prvi.
Doi e mnogo autobusa. Prebacit emo vas u Kladanj. Odatle ete prei na
176
teritoru pod kontrolom Alinih snaga. Samo bez panike. Neka prvo pou
ena i djeca. Pazite da se ne izgubi ni jedno dete, ne bojte se.
Niko vas nee povrediti.
232. Obraajui se izvjetau, Mladi je nastavio:
Danas sam primio predstavnike stanovnika i upitali su me da li
ja mogu iznai nain da im pomognem da napuste to podruje. eljeli su
otii i prei na teritoru pod kontrolom Muslimana i Hrvata. Naa vojska
ne eli voditi borbene aktivnosti protiv civila ili snaga UNPROFOR. Ne
nam cilj boriti se protiv civilnog stanovnitva. Nemamo nita protiv
ovdanjih ljudi niti UNPROFOR. Obezbedili smo im prevoz, hranu,
vodu i lekove. Mada nas niko na to ne prisiljava, tokom dana emo
izvriti evakuacu ena i djece, starih ljudi i svih ostalih koji ele napustiti
podruje borbenih aktivnosti.
324. Nakon Mladieve izjave tampi, otpoeo je progon otprilike
20.000 ljudi ispred vojne baze Holandskog bataljona. Trupe VBS smjesta su
poele razdvajati mukarce (izmeu 16-65 godina starosti) od ena, djece i
staraca koji su se ukrcavali u autobuse. Stoga se samo mali broj mukaraca
uspio ukrcati u nekoliko prvih autobusa, nakon ega im vie ne bilo
dozvoljeno da u njih ulaze. Postoje razliite procjene o tome koliko je
mukaraca pomenute starosne skupine u to vreme bilo ispred Baze. Neke
doseu ak i cifru od 3.000 ljudi, no druge su znatno nie. Mukarci koji
su se zatekli pred bazom, na sistematian nain su udaljavani od autobusa
koji putuju za Kladanj i odvoeni u takozvanu belu kuu, smejtenu
odmah ispred baze Holandskog bataljona u Potoarima.
325. Dok se ovo sve deavalo, zamjenik komandanta Holandskog
bataljona uputio je predstavnike civilnog stanovnitva da naprave spisak
svih mukaraca od 16 do 65 godina koji se nalaze unutar Baze i izvan
nje. Predstavnici su se usprotivili i negodovali to se odbacuje plan
evakuace koji su oni pripremili. No, unato tome, jedan civil je sastavio
spisak od 239 ljudi unutar same baze. Izgleda da je barem 60 ljudi odbilo
dopustiti da se njihova imena uvrste u taj spisak. Ne napravljen nikakav
slian spisak mukaraca van Baze. Zamjenik komandanta Holandskog
bataljona je nakon toga objasnio da je insistirao na sastavljanju spiska da
bi se ta informaca prosledila Meunarodnom crvenom krstu i drugim
instancama i da bi tako postojao trag o ovim ljudima. Dalje je objasnio da
je ispoetka prosvjedovao to su pripadnici VBS odvajali mukarce, ali je
popustio kada su mu oni objasnili da tim ljudima nee uiniti nita naao,
ve e ih jednostavno ispitati u svojstvu ratnih zarobljenika u skladu sa
enevskom konvencom.
326. Dana 12. jula VBS je do kraja dana deportovala nekih 5.000
ena, djece i staraca do Kladnja, preko Bratunca, Nove Kasabe, Milia,
Vlasenice, Tie i Luke, od koje su morali prepjeaiti 6 kilometara do
line fronta kraj Kladnja. ini se da je putovanje cestom trajalo nekih 6
sati. Holandski bataljon ne mogao postaviti po jednog vojnika u svaki
autobus kako je namjeravano, zbog neoekivanog broja i brzine pristizanja
177
autobusa. Stoga su odluili da obezbede po jedno vozilo u pratnji svakog

konvoja. Tokom podnoenja izvjetaja po povratku, pripadnici Holandskog
bataljona, koji su bili u pratnji, izvestili su da nisu primetili bilo kakvo
maltretiranje uesnika konvoja, mada su priznali da ne bi nuno mogli ni
otkriti bilo kakvo skretanje autobusa sa putnog pravca: neki konvoji su
oigledno bili predugi, te oni nisu mogli drati na oku sve autobuse. Do
kraja tog dana, VBS je kidnapovala nekih 13-14 holandskih vozila koji su
pratili konvoje, zajedno sa svim orujem i opremom.
327. Nakon toga, saznalo se da je ono malo mukaraca koji su
se uspjeli ukrcati u ove autobuse u Potoarima otkriveno i izdvojeno iz
konvoja izmeu Tie i Luke, te su smjeteni u Osnovnu kolu u Luki.
Nakon dan-dva, VBS ih je ukrcala u kamione, odvezla do zabitog panjaka
kraj Vlasenice gde su ih pogubili.
328. U meuvremenu je tog istog dana komandant UNPF poslao
pismo generalu Mladiu u kome pie: Humanitarna situaca u Potoarima
je vjerovatno gora nego ikada tokom ovog tunog i nepotrebnog rata i
sigurno e poprimiti razmjere dosad neviene katastrofe, ako se smjesta ne
podzmu hitne mjere. Razlog zbog koga vam piem o ovome je da dobem
vau podrku pri velikoj akci spaavanja ivota. Komandant UNPF je
predloio Mladia da dozvoli teretnim helikopterima Ujedinjenih naca da u
Potoare uvezu hranu i lekove, te da se ranjenici izmjeste u centralnu Bosnu.
Takoe, predloio je da u Potoare poalje grupu pregovaraa u svojstvu
vlastitih izaslanika koji bi pokrenuli pregovore u cilju spaavanja jo vie
ivota. U nastavku pie: prvi znak Vae dobre volje u ovim pregovorima
bio bi da im dopustite slobodan ulazak u Potoare i daljnje neogranieno
kretanje. Mladi je nakon toga odbio sve predloge komandanta UNPF
ili vieg komandanta kadra UNPROFOR stacioniranog u Sarajevu da
putuje u Srebrenicu i pregovara sa njim. Ustvari, general Gvero je u podne
12. jula saoptio efu taba UNPROFOR da e VBS pregovarati samo sa
komandantom Holandskog bataljona, te da su odbili letove helikoptera u
Srebrenicu zato to ne mogu garantovati njihovu sigurnost.
B.
Dvanaesti juli Rezoluca 1004. Vea sigurnosti
329. U podne 12. jula po bosanskom vremenu, Vee sigurnosti je

u Njujorku sazvalo vanrednu sjednicu. Jednoglasno je usvojena Rezoluca
broj 1004 (1995), gdje se, prema Poglavlju VII Povelje, trai da: snage
bosanskih Srba smjesta prekinu ofanzivu i povuku se iz sigurne zone
Srebrenice. Zahtjevalo se da se omogui potpun i neometan pristup
UNHCR i ostalim meunarodnim humanitarnim organizacama sigurnoj
zoni Srebrenice u cilju olakaanja patnji civilnog stanovnitva. Vee
sigurnosti je, takoe, zatrailo od Generalnog sekretara da upotrebi sva
njemu dostupna sredstva da se u Srebrenici restauira stanje definirano
Sporazumom od 18. aprila 1993, a u skladu sa mandatom UNPROFOR, te
da pozove sve strane na saradnju u tom smislu.
178
330. Tokom voenja debate o toj Rezoluci (vidi S/PV.3553 od 12.

jula 1995.) neke od lanica Vea su pojasnile svoje stavove. Pre samog
glasanja data je re predstavnika Bosne i Hercegovine koji je proitao
izjavu predsjednika Izetbegovia. Predsjednik je u njoj zahtevao da UN
i NATO upotrebe silu da ponovo uspostave povreene granice sigurne
zone Srebrenica, naime, onakve kakve su bile pre napada, u maju 1993.,
te je dodao: ako oni to ne mogu ili ne ele uiniti, zahtevamo da se to
javno objavi.
331. Nakon toga je predstavnik Francuske izjavio da njegova vlada
ne eli nametanje upotrebe bilo kakvih posebnih sredstava. Dodao je:
mi samo elimo rei da smo spremni, ako to civilne i vojne vlasti snaga
UNPROFOR smatraju za shodno, da obezbedimo trupe za bilo koje
operace koje oni smatraju realnim i ostvarivim.
332. Predstavnik Itale je, osvrui se na gore pomenutu
operativnu taku, izjavio da se njegova vlada duboko nada da se ovaj cilj
moe ostvariti mirnim putem kroz pregovore i uvjeravanja.
333. Predstavnik Nigere je izjavio da danas u Bosni nema
mira koga treba odravati, niti politike volje da se on uspostavi. Iz toga
proizilazi dilema o daljnjem ukljuivanju Ujedinjenih naca u postojeu
situacu... Pad sigurne zone Srebrenica samo pojaava dilemu i ide u
prilog onome to svi znamo da fraza sigurne zone postaje otuan
pogrean naziv... a Nacrtom rezoluce pred nama se namjerava ispraviti
posljednji debakl koji je zadesio meunarodnu zajednicu u pokuaju da se
suprotstavi odlunoj i kontinuiranoj agresi. Preostaje da se vidi da li nacrt
Rezoluce sadri dovoljno jakih elemenata i dodatnu politiku volju koja
e konano ubediti agresora u nau zajedniku odlunost da se povue
granica.
334. Predstavnik Ruske Federace je izjavio: moramo ponovo
naglasiti da zrani napadi ne predstavljaju rjeenje. Takoe, ne vidimo
rjeenje ni u povlaenju snaga Ujedinjenih naca iz Bosne ili vrenju
jaeg pritiska upotrebom sile, to bi imalo ozbiljan suprotni uinak, ve
ga rade vidimo u omoguavanju bezbjednog i efikasnog funkcionisanja
UNPROFOR. Primjeujemo da je Nacrt rezoluce ovlastio Generalnog
sekretara da koristi sva raspoloiva sredstva u cilju ponovnog
uspostavljanja stanja u Srebrenici definiranog sporazumom od 18. aprila
1993, u skladu sa mandatom UNPROFOR. Jasno je da ova odredba
iskljuuje mogunost korienja sile, jer to prevazilazi kontekst sadanjeg
mandata djelovanja u cilju odravanja mira.
335. Nakon glasanja o Rezoluci, predstavnik Sjedinjenih Drava
je izjavio: oigledno je da svi preferiramo miroljubiva sredstva, no pri
upotrebi brutalne sile Generalni sekretar, u konstataci sa odgovarajuim
davaocima trupa, mora imati pravo da iskoristi sva raspoloiva sredstva,
kao to je naznaeno u Rezoluci, da bi se nai resursi primenili na
najefikasni nain koji bi zadovoljio humanitarne potrebe tolikih oajnih
bosanskih graana i da bi se dolo do trajnog mira. Da bi se postigli
179
ovi ciljevi, moja Vlada vjeruje da UNPROFOR mora ostati u Bosni,

potpomognut Snagama za brzu reakcu.
336. Predstavnik Ujedinjenog Kraljevstva je izjavio da je ovo
Vee sada zatrailo od Generalnog sekretara da koristi sva raspoloiva
sredstva da bi potpomogao ponovno uspostavljanje stanja sigurne zone
Srebrenice, kao to su sa strane uesnice dogovorile aprila 1993. Putem
demilitarizace ovog podruja, civilno stanovnitvo koje se odazove
moi e ostati i ivjeti bez straha. Ovo Vee je ponovno potvrdilo taj cilj.
Nadamo se da UNPROFOR, djelujui u skladu sa svojim mandatom, moe
doprineti da strane uesnice ponovo shvate da potpunu provoenje
Sporazuma koji datira iz aprila 1993. predstavlja najbolji korak napred.
337. Zatim je govorio predstavnik Kine, navodei da njegova
Vlada ima izvjesne rezerve prema akci provoenja prisile, pozivajui se
na Poglavlje VII Povelje, u skladu sa Rezolucom. Dodao je da je njegova
Vlada, takoe, zabrinuta i uznemirena zbog ozbiljnih politikih i vojnih
posljedica koje bi mogle proizai iz akca dozvoljenih ovom rezolucom,
pogotovo zbog mogunosti da Snage za odravanje mira postanu jedna od
sukobljenih strana i stoga izgube osnov svog daljnjeg postojanja.
338. Predstavnik Republike ehoslovake je naveo da su zahtjevi
sadrani u (ovoj) rezoluci Vea sigurnosti... poteni i da ih treba ispuniti.
Meutim, dosadanje iskustvo pokazuje, i to ne samo u sluaju Bosne
i Hercegovine, da e zahtjevi ostati neispunjeni, ako iza njih ne stoji
istinska namjera i odlunost da se oni oivotvore. Strana kojoj je dananja
rezoluca naroito namenjena ovo zna i siguran sam da e njene voe
veoma paljivo proceniti na odgovor na njihove izazove. Ako smo danas
usvojili tek jo jednu Rezolucu punu zahtjeva koji nee biti potkrepljeni
naom vrstom reenou da se pobrinemo da oni budu ispunjeni, onda
e to doneti vie tete nego koristi, ne samo situaci u Bosni i Hercegovini,
ve i poloaju Vea sigurnosti. Bosanski Srbi e iznova potvrditi svoje
uvjerenje da rezoluce Vea sigurnosti predstavljaju samo tigrove od
papira. Bit e u iskuenju da ponove ono to su uradili u Srebrenici, u
epi, Goradu i ostalim takozvanim sigurnim zonama, znajui da to moe
proi nekanjeno.
339. Sekretarat Ujedinjenih naca je prethodnog dana dostavio
kopu Nacrta rezoluce specalnom predstavniku Generalnog sekretara,
radi njegovih komentara. Specalni predstavnik Generalnog sekretara
je izrazio sumnju u dublji smisao operativne take 6 koja se odnosi na
upotrebu sile u cilju ponovnog uspostavljanja statusa sigurne zone.
Zakljuio je da e Rezoluca ponovo izazvati nerealna oekivanja, te
bi se eventualno mogla protumaiti kao dozvola upotrebe sile od strane
Snaga za brzo reagovanje (SBR) u cilju ponovnog zauzimanja Srebrenice,
to bi iznova izbrisalo razliku izmeu ouvanja i nametanja mira.
Komandant UNPF je na zahtjev Sekretarata Ujedinjenih naca smjesta
zapoeo sa vrenjem procjene koliko je izvodljivo da se sigurna zona
ponovo uspostavi silom. Iznio je svoj preliminarni stav da ova mogunost
180
ne izvodljiva sa trenutno raspoloivim resursima UNPROFOR. Generalni

podsekretar za operace odravanja mira i politika pitanja se sloio sa
procjenom Specalnog predstavnika Generalnog sekretara i komandanta
UNPF da, u postojeim okolnostima, pregovori predstavljaju jedinu nadu
za ispunjenje ciljeva koje je odredilo Vee sigurnosti, te je u tu svrhu
nuno otpoeti dalog sa bosanskim Srbima. Predloili su da Generalni
sekretar imenuje specalnog predstavnika koji e preuzeti ovu ulogu, te je
u tom smislu predloeno da tu ulogu smjesta pone vriti g. Stoltenberg.
Generalni sekretar koji je tokom ovih deavanja putovao Afrikom, sloio
se sa tim.
C.
No 12. jula Otpoinju pojedinana umorstva
340. Kada je 12. jula pala no u Potoarima, nakon to je Vee

sigurnosti usvojilo Rezolucu 1004 (1995), bela kua pred Bazom
holandskog bataljona se poela puniti Bonjacima, a VBS je otpoela sa
njihovim prevozom do Bratunca, gdje su ih po dolasku trpali u jedan
hangar. Pripadnicima holandskog bataljona ne bilo dozvoljeno da ih
slede, niti da budu u pratnji autobusa kojima su prevoeni. Kasne je lice,
koje je prebaeno iz Potoara u Bratunac, poznato kao svjedok A, jula
1996, svjedoilo pred Tribunalom da je tokom noi 12. jula VBS izvlaila
jednog po jednog ovjeka iz hangara i tukla ih tupim predmetima. Na
temelju njegovog svjedoenja, ini se da je u to vreme u hangaru bilo
najmanje nekoliko stotina ljudi. Isti izvor je naveo procjenu da je tokom
noi VBS ubila otprilike 50 ovih ljudi.
341. Negdje oko ponoi 12. jula, konvoj koji je pre est sati krenuo
iz Potoara stigao je do mjesta iskrcavanja na ruti (en route) Kladanj.
Osoblje Holandskog bataljona uspjelo je poslati pratnju ovome konvoju
koji se sastojao od sedam vozila i prevozio 54 ranjenika i 10 lokalnih
slubenika organizace Ljekari bez granica MSF. Tokom izvjetaja po
povratku, osoblje Holandskog bataljona je navelo da su vojnici VBS postali
agresivni kada su primetili da 20 ranjenika predstavlja vojno sposobne
mukarce. Vojnici VBS su izvukli ranjenike sa vozila i prisilili ih da nastave
ii pjeice do Kladnja. Mnogi od njih, procenili su slubenici Holandskog
bataljona, morali bi puzati nekih 6-7 kilometara, jer nisu mogli pjeaiti.
Slubenici holandskog bataljona su, takoe, izvjestili da su vojnici VBS
zadrali najmanje dve-tri slubenice MSF, o oj daljnjoj sudbini nisu
nita znali. Dok su ranjenici koji su mogli pjeaiti ili puzati krenuli prema
Kladnju, preostala su 34 ranjenika koji nisu mogli ak ni puzati. Vojnici
VBS su odbili zahtjev slubenika Holandskog bataljona da im pomognu.
Ova 34 ranjenika su ostala u vozilima koja su zatim poslana u Bratunac.
Konvoj je bio primoran da eka na granici Enklave izmeu Potoara i
Bratunca i za to vreme je jedan ranjenik podlegao.
342. U izvjetaju koga su po povratku podneli pripadnici
Holandskog bataljona naznaeno je da su tokom noi izmeu 12. i 13. jula
181
vojnici VBS vjerovatno izvrili daljnje nasilje nad mukarcima Potoara. U

izvjetaju je navedeno da je rano uvee 12. jula jedan vojnik Holandskog
bataljona vidio kako dva naoruana vojnika VBS odvode nekih 10 ljudi,
zapadno od Baze holandskog bataljona, prema sporednoj stazi. Nekoliko
vojnika Holandskog bataljona je otilo na to mjesto 13. jula i kraj potoka
su nali leeve devet mukaraca. Svi mrtvaci su na leima u predjelu
srca imali rane od metaka. U drugoj prilici su pripadnici Holandskog
bataljona primjetili vojnike VBS kako tjeraju barem pet mukaraca u
veliku fabriku preko putaVojne baze u Potoarima. Ubrzo nakon toga su
uli 5-6 hitaca. Kasne je iz Fabrike izaao jedan srpski vojnik naoruan
pitoljem, no vojnici Holandskog bataljona nisu mogli ustanoviti ta
se dogodilo. Jo jedan vojnik Holandskog bataljona je opisao incident
u kojem je vidio ovjeka kako klei ili sjedi okruen grupom Srba. Toj
grupi je priao izvjestan broj srpskih vojnika koji su zgrabili tog ovjeka
i odvukli ga iza neke kue. Nakon toga su se uli jauci i pucnjevi i vojnici
su se vratili sami, rukovali se sa ostalim Srbima i otili; pomenuti vojnik
Holandskog bataljona ne u to vreme mogao ustanoviti da li je ovjek
pogubljen. Drugom prilikom, jedan je vojnik Holandskog bataljona vidio
da pet izbjeglih mukaraca silazi iz komba kraj ulaza u Vojnu bazu u
Potoarima. Dvojica mukaraca su pokuala pobjei, no naletjeli su pravo
na vojnike bosanskih Srba. Vojnik Holandskog bataljona je uo dva pucnja
i vidio da su se oba mukarca sruila na zemlju.
343. Takoe, u noi 12. jula, dok se prednji dio kolone od oko
15.000 ljudi kretao sjeverno, a zatim zapadno od Srebrenice, srpski vojnici
su ih poeli opkoljavati, koristei ne samo teko oruje velikog dometa,
ve i minobacae, bazuje i lahko oruje. Srbi su obrazovali kordon du
asfaltirane ceste koja je prolazila kroz Konjevi Polje i Novu Kasabu
koju e Bonjaci morati prei. Prve jedinice Bonjaka su, odmah juno od
Konjevi Polja, prele cestu, pre nego to je kordon u potpunosti formiran.
Bonjaci su tokom prelaska uli kako im se srpske patrole obraaju preko
megafona, pozivajui ih na predaju. Takoe, su vidjeli vozila UNPROFOR
(koja su Srbi zapljenili za vojnu upotrebu) i vojnike sa plavim akcigama.
344. Iza ove prve skupine Bonjaka, sredinji dio kolone je upao u
zasjedu. Veliki dio kolone je zastao da predahne na istini kraj Kamenice,
i je lokalni naziv Kameniko Brdo. Preivjeli se sjeaju da je skupina
od najmanje hiljadu Bonjaka bila napadnuta lahkim orujem kratkog
dometa. Dok su bjeali sa istine, inilo im se da je na stotine ljudi pobeno.
Ostali su skeletni ostaci nekolicine ubenih u zasjedi koje su istraivai
Meunarodnog krivinog tribunala ICTY i slubenici Ujedinjenih naca
jasno vidjeli, prolazei tuda 1996. Preivjeli se sjeaju da je tu ostalo dosta
ranjenika, a neki od njih su se sami usmrtili ili su aktivirali rune bombe
da bi spreili da budu zarobljeni. Neki preivjeli su nosili ranjenike, no
kasne su se morali predati.
345. Ukratko, postoje snani dokazi koji navode da su 12. jula
zaista izvrena grupna pogubljenja koja su se nastavila tokom noi i
182
jutarnjih asova 13. jula. Meutim, ini se da jo ne dolo do veih

masovnih pogubljenja. ini se da informace koje pristiu iz srpskih
izvora nagovjetavaju da je odluka o pogubljenju mukaraca Srebrenice
najvjerovatne donesena nakon pada Srebrenice. Izgleda da je neovisno
o tome donesena odluka o okupljanju velikog broja civilnih i vojnih
vozila za deportovanje i progon ena i djece. Informace, kojima trenutno
raspolaemo, ne nagovjetavaju da su u ovoj fazi bila koriena vozila iz
Savezne Republike Jugoslave.
D.
Trinaesti juli Otpoinje ubanje na stotine

nenaoruanih mukaraca i djeaka
346. Vojni posmatrai Ujedinjenih naca izvjetavaju da su Srbi

zavrili sa progonom stanovnika koji su se okupili pred Vojnom bazom u
Potoarima otprilike oko 07.00 sati 13. jula. Srbi su nastavili sa odvajanjem
mukaraca od ena i djece odvodei mukarce u Bratunac. Kao i rane
VBS ne dozvolila pripadnicima Holandskog bataljona da prate ovu
drugu grupu, niti da utvrde gdje to odvode mukarce. Vojni posmatrai
Ujedinjenih naca su, takoe, napomenuli da e pokuati provjeriti glasine
da su Srbi ubili nekoliko ljudi koje su prethodnog dana izdvojili iz gomile.
Ni vojni promatrai Ujedinjenih naca, ni pripadnici Holandskog bataljona
nisu izvestili da su primjetili ili imali razloga da vjeruju da je do tada
izvreno nasilje. Meutim, mogunost Holandskog bataljona da nadgleda
situacu bila je krajnje ograniena; poto nisu vie imali vozila potrebnih za
pratnju svakog konvoja, uspostavili su etiri statine kontrolne take du
puta za Kladanj kojim je prethodnog dana VBS prevozila stanovnitvo.
347. U jutro 13. jula prve grupe Bonjaka koji su proli kroz srpsko
okruenje i preivjeli zasjedu kod Kamenikog Brda poele su iz uma
vriti pritisak na uzvisinu kod Udra, u optini Vlasenica, uzvraajui
sporadinu vatru prema Srbima koji su ih progonili. Tu su ponovo
otpoinuli, ekajui da se smrkne, pa da iz svog umskog zaklona krenu
na sjever. Kolona je tokom sljedea tri dana dalje napredovala prema
sjeveru, veinom nou i, kada je to mogue, zaklonjena umom. Skupine
mukaraca na samom zaelju kolone su se u velikom broju poele predavati
vojnicima VBS u dva glavna podruja; prva skupina se predala na poljani
Sandii, zapadno od Kravice; druga odmah sjeverno od Nove Kasabe
kraj nogometnog igralita. Veina ljudi iz obje skupine, koje su se predale,
odvedena je u Bratunac. Ipak, stotinjak ljudi ne odvedeno u Bratunac.
ini se da su umjesto toga bili strpani u poljoprivredno skladite u Kravici
i pobeni granatama i paljbom iz lahkog oruja. Pri posjeti Skladitu
u Kravici osoblje Ujedinjenih naca moglo je vidjeti kosu, rv i ljudsko
tkivo zalepljene za zidove ove zgrade. Unutranji zidovi, pod i strop su,
takoe, bili izreetani paljbom iz oruja i eksplozom granata. Takoe,
sruen je jedan dio zida, oigledno da bi se olakalo ukrcavanje ostataka
tela u pripremljena vozila. Manja skupina, od nekih sedamdesetak ljudi,
183
je izgleda bila odvedena do poljane blizu Kravice i pobena du obale

reke. U to vreme neupueni nisu nita o ovome znali, sve dok pojedinac
koji je preivio masakr kod Kravice, uspjevi se nekako kriti ispod gomile
mrtvih tela narednih devet sati, ne kasne pobjegao i posvjedoio
pripadnicima meda i meunarodnih organizaca ta je doivio. ICTY
je mogao potkrepiti svjedoenje putem dokaza forenziara pribavljenih
tokom ekshumace 1996.
348. Vojni posmatrai Ujedinjenih naca su izvestili da su Srbi
do 17.15 obavili transport svih civila izvan Vojne baze u Potoarima, te su
tada zapoeli sa progonom onih unutar baze. Procenili su da VBS moe
okonati celi proces u roku od jednog sata. U to vreme se u Vojnoj bazi
nalazila veina ljudi sa spiska koji je sainjen prethodnog dana i brojao 239
osoba, zajedno sa grupom od najmanje 60 ljudi koji su odbili da se nau
na spisku. Jedan svjedok koji je razgovarao sa ovim ljudima tvrdi da su
oni imali osjeaj da e biti ubeni, ako budu predati VBS. Ovaj svjedok
dodaje da su ljudi izloili svoj strah zamjeniku komandanta Holandskog
bataljona, koga su, takoe, podsjetili da su pored reke pronaena tela
9-10 mukaraca koji su bili grupno pobeni. Oni su uzalud prekinjali da
ih ne predaju Srbima. Holandski bataljon im je nakon toga naredio da
napuste bazu i jave se Srbima koji su ekali. Osoblje Holandskog bataljona
koje je u tome uestvovalo, nakon toga je izjavilo da nisu vjerovali da time
ove ljude vode u sigurnu smrt, te da su vjerovali da e Srbi prema tim
ljudima postupati u skladu sa enevskom konvencom. Smatrali su da e,
poto je sainjen spisak predatih ljudi, ti ljudi uivati izvjesnu bezbjednost.
Jo uvek se 239 ljudi sa spiska vodi kao nestalo.
349. Kako se proces progona bliio kraju, prve ekipe UNHCR su
mogle doi u ono to je preostalo od Enklave Srebrenica. Konvoj UNHCR
je 12. jula krenuo iz Beograda, no bio je zaustavljen na meunarodnoj
granici i dozvoljeno mu je da nastavi put tek popodne 13. jula. Konvoj
je proao kroz Bratunac u kome se na ulicama moglo vidjeti kako srpski
vojnici slave, ini se da su mnogi od njih bili pani. Zatim je Konvoj
krenuo ka Potoarima, gdje su vidjeli da vojnici UNPROFOR i VBS
sarauju pri ukrcavanju posljednjih grupa Bonjaka u srpske autobuse
koji su ih ekali. Nakon zavretka ove operace, te nakon pokuaja da
se omogui bezbjedan odlazak lokalnih slubenika UNHCR iz Potoara,
UNHCR konvoj se vratio u Bratunac. Tu su slubenici UNHCR saznali od
lokalnih Srba da je na oblinjem nogometnom igralitu zatoen veliki broj
Bonjaka. Padao je mrak i ekipa UNHCR je iz svojih motelskih soba mogla
uti mjestimine pucnje koji su dopirali sa nogometnog igralita.
350. Do kraja 13. jula ne ostao doslovno nedan Bonjak u
bivoj sigurnoj zoni Srebrenice. Gotovo su svi oni spadali u jedan od ovih
kategora.
1)
Ostali su ivi i probali se kroz umu prema teritori
koja je pod Vladinom kontrolom;
2)
Ubeni su tokom ovog putovanja;
184
3)
Predali se Srbima u Potoarima ili na putu prema

teritori koja je pod Vladinom kontrolom; te su ve svi
poubani;
4)
Predali su se Srbima u Potoarima ili na putu prema
teritori koja je pod Vladinom kontrolom, te su ih
prebacili u Bratunac; oekujui prebacivanje na mjesta
egzekuce i sahrane.
351. Vojni posmatrai Ujedinjenih naca i pripadnici Holandskog
bataljona su znali da su muki Bonjaci zatoeni u Bratuncu, ali nisu
znali njihov taan broj, niti lokacu. Sada postoje jaki dokazi da je tamo
na razliitim lokacama oko grada bilo zatoeno izmeu 4.000 i 5.000
Bonjaka: u skladitu, u Staroj koli, - u tri reda kamiona i autobusa,
na nogometnom igralitu. Vojnici Holandskog bataljona koji su preostali
u Bratuncu, u meuvremenu su bili rasporeeni na razne lokace (hotel
Fontana i Tehnika kola, oboje blizu nogometnog igralita).
352. Mada su precizne pojedinosti o tome ta se 13. jula dogodilo sa
mukarcima Srebrenice bile rekonstruirane nakon istrage koja je usledila
tokom posljednje 4 godine, u to vreme je vladala zabrinutost oko toga
to je tog dana odaslato barem pet pisanih poruka koje alarmantno
upozoravaju na mogue krenje ljudskih prava do koga je ve dolo ili do
koga bi tek moglo doi.
353. Dana 13. jula posle podne, vojni posmatrai Ujedinjenih
naca su izvestili da im je general Mladi rekao da se u delu Enklave u
trouglu Bandera nalazi nekoliko stotina tela mrtvih bonjakih vojnika.
Mladi je zatraio od pripadnika Holandskog bataljona da obavesti
Armu Republike Bosne i Hercegovine da on ne namjerava vie ubati
vojnike. Oni se moraju samo predati i predati oruje. Meutim, VBS
ne dozvolila vojnim promatraima Ujedinjenih naca i Holandskom
bataljonu da posjete to podruje i uvjere se da se tela zaista tamo nalaze.
Ovaj izvjetaj je kasne putem sistema komuniciranja Ujedinjenih naca
dospio sledeeg jutra u Sekretarat u Njujorku. Specalni predstavnik
Generalnog sekretara zatraio je da se ovaj izvjetaj ne objavi, jer bi u
suprotnom vojni promatrai Ujedinjenih naca bili izloeni jo veoj
opasnosti u Srebrenici.
354. Skupina vojnih promatraa Ujedinjenih naca u Sektoru
sjeveroistok je nezavisno od toga izvestila da je razgovarala sa nekolicinom
izbjeglica koje su u Kladanj stigle iz Potoara. Izbjeglice su posvjedoile da
su vidjele kako muarce izdvajaju od ostalih, zvjerski tuku, kamenuju i u
nekoliko sluajeva ak ubaju noevima. Dodali su da je 30-35 ranjenika
odvedeno u Bratunac, te da je nestalo jo jedno vozilo na putu do mjesta
iskrcavanja. U jo jednom izvjetaju od 13. jula komandant UNPROFOR
(koji je vraen sa odmora) obavjetava Specalnog predstavnika
Generalnog sekretara i komandanta UNPF da poinju pristizati izvjetaji,
za sada jo uvek nepotvreni, o zarobljavanju i ubistvima u podruju
Srebrenice.
185
355. Otpravnik poslova Stalne mise Bosne i Hercegovine, u UN

takoe, zvanino je izrazio zabrinutost svoje Vlade za dogaaje 13. jula
u pismu Generalnom sekretaru, i je tekst kolao u svojstvu dokumenta
predoenog Generalnoj skuptini i Veu sigurnosti (A/50/285; S/1995/
573). On je prenio vesti koje je njegova Vlada ula da se mukarci od 13
i vie godina starosti izdvajaju od ljudi prevezanih u Kladanj, te da im
se gubi svaki trag. Dodao je da postoje daljnji izvjetaji o enama starim
od 15 do 35 godina, kojima se, takoe, gubi daljnji trag. Napomenuo je
da je sudbina ovih zatoenika neizvjesna i da postoje jake indice da
su pogubljeni, mada se ove vesti jo uvek ne mogu potvrditi. Pismo
je zavrio konstatacom da poto su Ujedinjene nace propustile da
odbrane stanovnitvo Srebrenice u sigurnoj i demilitarizovanoj zoni
Ujedinjenih naca, te nakon to su ga izloile ivotnoj opasnosti zbog toga
to nisu blagovremeno reagovale, one time nisu razreene svojih obaveza
da te ljude zbrinu kada su na teritori pod kontrolom Vlade.
356. Sekretarat je, takoe, 13. jula iz drugog izvora saznao da su
Srbi izdvajali vojno sposobne mukarce od ostalih prognanika i odvozili
ih u Bratunac. Istoga dana je Sekretarat prenio specalnom predstavniku
Generalnog sekretara svoju zabrinutost da se bez prisustva nevladinih
organizaca, MKCK ili ostalih organizaca Ujedinjenih naca u tom
poruju, nee vie nita znati o sudbini ovih ljudi.
357. Nadalje, Povratni izvjetaj Holandskog bataljona napominje
da je nekoliko pripadnika ovog bataljona neovisno jedan od drugoga
vidjelo leeve ili je 13. jula prisustvovalo dogaajima koji navode na
sumnju da je izvreno nasile irih razmjera. Pored toga to je pored reke
pronaeno 9-10 leeva, jedan vojnik Holandskog bataljona je vidio sa
daljine od oko 200 metara kako etiri vojnika VBS pogubljuju mukarca
ispaljivanjem hitaca u stranji dio glave. Do ovog incidenta je dolo
blizu vojne baze u Potoarima. Jo jedan vojnik Holandskog bataljona
navodi da je vjerovatno bio svjedok kada je VBS pogubila dvojicu
izbjeglica ispred glavne kape Voje baze u Potoarima. Dva svjedoka
Holandskog bataljonase prisjeaju da su 13. jula posjetili belu kuu
u Potoarima i da bi doneli vodu ljudima koje je VBS tamo zatoila.
Ova dva Holandska vojnika se sjeaju da su ti prognanici bili oigledno
krajnje prestraeni. Uspjeli su slikati prognanike, no povratni izvjetaj
Holandskog bataljona da je film sa ovim snimcima nakon razvanja
proglaen neupotrebljivim (Ovo ne dodatno obrazloeno). ini se
da su na istom filmu napravljeni snimci 9-10 leeva pronaenih pored
reke. Jo nekoliko pripadnika Holandskog bataljona izvjetava da su
13. jula dok su pratili konvoje vidjeli tela jednog od pet ljudi na cesti
izmeu Bratunca i Konjevi Polja. Drugi holandski vojnik razotkriva
da je 13. jula vidio po svoj procjeni nekih 1.000 Bonjaka kako ue na
nogometnom stadionu na sjeveru Nove Kasabe. Izvjetava da je tokom
svog boravka u Novoj Kasabi te nou uo jaku paljbu iz runog oruja
iz pravca sjevera.
186
358. ini se da je izvjestan broj pripadnika Holandskog bataljona

ispriao neke od rane pomenutih dogaaja osoblju UNPROFOR po
dolasku u Zagreb krajem jula, kao i pri donoenju izvjetaja po povratku
u Holandu. Kao to je napomenuto na poetku ovog poglavlja ovi su
iskazi uvrteni u izvjetaj Specalnog izvjetaa Komise za ljudska prava
Ekonomsko-socalnog savjeta od 22. avgusta 1995. (E/CN. 4/1996/9), kao
i u izvjetaju koji je Generalni sekretar ponudio Savjetu bezbjednosti,
saglasno Rezoluci 1010 od 30. avgusta 1995. (S/1995/755) i 27. novembra
1995. (S/1995/988). Meutim, izgleda da je tek ogranieni broj ovih
iskaza iz prethodne take zvanino prosleen komandnim putem taba
UNPROFOR 13. jula ili narednog dana mada se pokazalo da su neki
pripadnici Holandskog bataljona koje Srbi nisu drali u zatoenitvu imali
naina da o tome izveste.
359. Tako je 13. jula na raznim nivoima alarmirano da je moda
vreno ili se vri nasilje nad mukarcima Srebrenice, ali u to vreme jo
nita ne bilo potvreno. Usprkos tome, na najviem nivou se ulagani
napori da se pozabavi ovim pitanjem.
360. Trinaestog jula Sekretarat je uputio specalnog izaslanika
Generalnog sekretara, kako da nastavi sa obavljanjem pregovora na
najviem nivou sa bosanskim Srbima, te ako se proceni da je to primjereno
sa beogradskim vlastima. Trebalo je da on pregovorima pokua postii da
se obnovi stanje Srebrenice kao sigurne zone ili ako to ne mogue barem
daljnju prisutnost Ujedinjenih naca u tom podruju. Trebalo je da vri
pregovore da bi se oslobodilo zatoeno osoblje Ujedinjenih naca i da im se
ponovo dozvoli slobodno kretanje. Takoe, trebalo je da dobe garance da
e se prema izbjeglicama i raseljenim licima postupati humano, u skladu
sa meunarodnim humanitarnim normama i da e biti dozvoljen pristup
humanitarnim konvojima. to se tie ostalih sigurnih zona openito,
upuen je da pregovorima postigne: prestanak svih napada VBS na
sigurne zone; definiranje granica sigurnih zona na temelju karti koje je
pripremio UNPROFOR; delimitarizace sigurnih zona, slobodu kretanja
za UNHCR i nelvadine organizace, te prolaz humanitarnih konvoja.
Vren je pritisak na Specalnog izaslanika da blisko sarauje sa Specalnim
predstavnikom Generalnog sekretara i pregovaraem Evropske une, g.
Bildtom koji se upravo vratio sa sastanka Kontakt grupe posveeg ovim
pitanjima i odranog u Londonu prethodnog dana, za koga se smatralo da
e moi pomoi pri kontaktiranju vlasti SR Jugoslave.
E.
etrnaesti juli Poinju masovna ubistva Pregovara

Evropske une se sastaje sa Miloeviem i Mladiem
361. Nakon toga se saznalo da su Srbi krenuli sa sistematskim

istrebljivanjem na hiljade Bonjaka koje su 14. jula u ranim jutarnjim
asovima bili zatoili u Bratuncu. Tada su zapoeli sa ukrcavanjem
Bonjaka u vozila i njihovim odvoenjem na razliite lokace u irem
187
podruju. Ispostavilo se da te lokace predstavljaju mjesta pogubljenja za

koja postoje jaki dokazi da su svi ovi ljudi pobujani tokom naredna dva do
tri dana (uz izuzetak aice pojedinaca koji su preivjeli, krui se ispod
leeva ili meu njima).
Navodimo imena pet takvih lokaca (zajedno sa datumima kada
se vjeruje da je dolo do pogubljenja):
I
Orahovac (lokalitet Lazete) 14 juli;
II
Nasip kraj Petkovca 14. do 15 ljudi;
III
Farma Branjevo 16. juli;
IV
Dom kulture Pilica na dan 16. jula ili oko 16. jula;
V
Kozluk na 16. i 17. juli ili oko 16. i 17. jula;
362. Jedan pripadnik jedinica koje su uestvovale u ovim
pogubljenjima, Draen Erdemovi (bosanski Hrvat koji se pravio u VBS)
predao se Tribunalu, te je 1996. predoio detaljno svjedoenje o ubistvima
u kojima je lino uestvovao ili za koja je znao da su izvrena na dva od
rane pomenutih mjesta pogubljenja: farma Branjevo i Dom kulture Pilica.
Erdemovi je bio pripadnik 10. Diverzantskog voda baziranog u Han
Pesku, Generaltabu VBS. Prisjetio se kako su pripadnici njegove jedinice
16. jula dobili naredbu da odu na farmu (farma Branjevo) u podruje
Pilice, mada im prvobitno ne reeno zato. Dalje se prisjea kako su na
farmu poeli pristizati autobusi sa Bonjacima, jedan po jedan, i kako je
jedan od komandanata tada naredio njemu i njegovoj jedinici da pogubi
te ljude da ih strelja. Zapamtio je da je ukupno stiglo izmeu 15 i 20
autobusa, dovozei mukarce od 17 do 70 godina starosti. Mukarci iz
prvog autobusa su imali povez preko ou i vezane ruke. Ostali nisu imali
povezane oi, niti vezane ruke.
363. Dok su autobusi pristizali, Erdemovievoj jedinici se
pridruila jo jedna grupa vojnika iz Bratunake brigade. Ovi vojnici
su poeli tui civile motkama. Tjerali su ih da kleknu i da se mole na
muslimanski nain pognute glave, nastavio je Erdemovi. Zakljuio je
da su time nastojali poniziti ove ljude pre nego ih pogube. Erdemovi
je naglasio da se pokuao izvui iz predstojeih ubistava, navodei
Naprosto mi je bilo ao tih ljudi. Nisam imao nikakvog razloga da pucam
na njih. Nisu mi uinili nita naao. No, napomenuo je da je unato tome
morao ubati, jer je pretila mogunost da i sam bude pogubljen ako
odbe da izvri nareenje, da je ak o vozaima autobusa bilo nareeno
da ubu barem po jednu osobu da ne bi mogli svjedoiti. Erdemovi
vjeruje da su pripadnici 10. diverzantskog voda zajedno sa vojnicima iz,
pretpostavljao je Bratunake brigade, toga dana postrojili izmeu 1.000
i 1.200 mukaraca na farmi kraj Pilice i sistematski ih pobali, u emu je i
sam uestvovao. Kada su ga upitali koliko ljudi je lino ubio, odgovorio je:
Rade ne bih da znam koliko sam ih sam ubio. Meutim, tom ubanju
ne bilo kraja.
364. Erdemovi se sjea da je nakon pogubljenja na farmi Branjevo
jedan od komandanata rekao da se u Domu kulture Pilica nalazi zatoena
188
jo jedna grupa od oko 500 Bonjaka. Ovaj put se Erdemovi uspio izvui
od ubanja do koga je, ini se, dolo paljbom iz lahkog runog oruja i
ubacivanjem granata u prostoru.
365. Erdemovi je pred Tribunalom izjavio: elio sam svjedoiti
da olakam savjest i zato to se sve to dogodilo, a ja to nisam elio.
Jednostavno su me natjerali, bio sam prisiljen i mogao sam birati izmeu
vlastitog ivota i ivota ovih ljudi: pa ak i da sam izabrao da pogube mene,
to nimalo ne bi uticalo na sudbinu ovih ljudi. O njihovoj sudbini je odluio
neko na mnogo viem poloaju od mene. Kao to sam ve napomenuo,
to prevazilazi moje shvatanje, mislim, to mi je potpuno unitilo ivot i
zato sam sjvedoio. Vredno je imati na umu da je Erdemovi, bosanski
Hrvat, jedini izvrilac pogubljenja od 14. do 17. jula koji se sam predao.
ICTY je rekonstruisao tok zloina izvrenog u tom periodu pomou nalaza
forenziara upotrebljenih dase potkrepe svjedoenja aice ljudi koji su
preivjeli masovna pogubljenja.
366. Iskazi preivjelih sa ostalih mjesta zloina su isto toliko puni
uasa. Strahote ljudi zatoenih u Bratuncu zapoele su par dana rane,
14. jula, kada je jedna grupa ljudi ukrcana u autobuse i odvedena u kolu
kraj zaseoka Lazete, gdje su ih potrpali u Magacin. Tokom celog jutra,
Magacin se neprestano punio ljudima, sve dok ih na kraju nisu izveli, dali
im vode i rekli da e ih razmeniti. Nakon toga su ih natrpali u kamione i
odvezli 800 metara sjeverno od kole, iskrcali, postrojili i streljali.
367. 14. jula je jo jedna grupa prebaena iz bratunca, preko
Zvornika i Karakaja, pored fabrike aluminuma, do kole u Petkovcima
gdje su ih iskrcali. Potrpali su ih u kolsku fiskulturnu salu i uionice.
Tokom dana su ih na smrt tukli. Popodne i navee su ih potrpali u autobuse
i odveli do platoa Fabrike aluminuma (Crveni nasip) i pogubili. Smatra se
da su neki leevi baeni u jezero, a, ostali pobacani u masovne grobnice.
368. Na sami 15. juli ili otprilike tog datuma, skupina od oko 450
ljudi je prebaena iz Bratunca do Kozluka na Drini, sjeverno od Karakaja.
Ivreno je masovno pogubljenje na samo nekoliko stotina metara od
kasarne Vukovi sa Drine.
369. esnaestog jula se kolona Bonjaka koja je krenula iz Srebrenice
i unjara jo uvek pokuavala probiti dot eritore pod kontrolom Arme
Republike Bosne i Hercegovine. Mnogi su se predali i oito bili ukrcani u
autobuse i kamione, a zatim odvedeni u dolinu Cerske. Jedan preivjeli
Srebrenianin se kasne prisjea da je, kada je tamo stigao, shvatio da gazi
po krvi, te da su ostali koji su nakon sedmicu dana prolazili kroz dolinu
Cerska osjetili zadah leeva. Kasne je u masovnoj grobnici blizu ove
lokace naeno 150 tela vezanih ruku.
370. Tokom posljednjih nekoliko godina Haki tribunal je uspio
ustanoviti da su ljudi pobeni izmeu 14. i 17. jula pokopani u roku od
24-48 sati u masovne grobnice u neposrednoj blizini mjesta pogubljenja.
U nekim sluajevima rtve su natjerane da same sebi kopaju grobove. U
drugim, opet, streljane su stojei u rakama. Postoje naznake da su tokom
189
sledeih nekoliko mjeseci tela iskopana iz prvobitnih masovnih grobnica,

te ponovo sahranjena na 33 razliite sekundarne lokace. Smatra se da
se u svakoj od ovih sekundarnih lokaca nalaze posmrtni ostaci 80 180
tela. Ekipi Hakog tribunala je uspjelo sondama pronai svaku lokacu, te
u potpunosti ekshumirati njih sedam. Do dananjeg dana je Haki tribunal
u ovim potpuno ekshumiranim lokacama pronaao ostatke oko 2.000
rtava, od kojih je do sada identificirano samo oko 30.
etrnaesti juli Sastanak sa Miloeviem i Mladiem
371. Izgleda da meunarodna zajednica u to vreme ne
posjedovala dokaze da su smaknua dosegla tako frapantnu cifru. Ustvari,
svi pojedinci sa kojima je obavljen razgovor u kontekstu ovog izvjetaja,
naznaili su da nisu oekivali, pa ak da nisu mogli ni zamisliti da e doi
do tolikog varvarstva. Meutim, izvjetaj Holandskog bataljona otkriva
da su dva holandska vojnika 14. jula kada su se vraali u Bratunac iz
Nove Kasabe vidjeli 500 do 700 leeva pored puta. Pa ipak, isti izvjetaj
navodi da su druga dva holandska vojnika koja su putovala u istom vozilu
vidjela tek nekoliko leeva. Ne postoji pisana evidenca da je 14. jula, ili
tokom narednih dana Holandski bataljon ustupio ove iskaze UNPROFOR
nadlenim putem. Stoga ne jasno koliko je tada bilo tela, niti da li su
u pitanju vojnici iz kolone koji su ubeni u okraju sa VBS ili su to bili
goloruki ljudi nad kojima je izvreno masovno smaknue.
372. Dana 14. jula pregovara Evropske une, g. Bildt, otputovao je
u Beograd da se sastane sa predsjednikom Miloeviem. Sastanak je odran
u Dobanovcima, lovakoj kui izvan Beograda, gdje se sedam dana rane
Bildt sastao sa predsjednikom Miloeviem i generalom Mladiem. Prema
Bildtovoj izjavi za javnost koja se ticala tog drugog sastanka,28 on je vrio
pritisak na Predsjednika da smjesta omogui da se UNCHR dozvoli da ue
u Srebrenicu i prui pomo ljudima, te MKCK da bi se izvrio popis ljudi
koje je VBS tetirala kao ratne zarobljenike. Takoe, insistirao je na tome
da se holandskim vojnicima omogui da svojevoljno napuste podruje.
G. Bildt je dodao da meunarodna zajednica nee tolerisati napad na
Gorade, te da se mora dati zeleno svjetlo za slobodan i neometan
pristup enklavama. Takoe, zahtevao je da cesta od Kiseljaka do Sarajeva
(putni pravac Labud) bude otvorena za nevojni transport. Predsjednik
Miloevi je izgleda pristao na neke od zahtjeva, no istovremeno je tvrdio
da on ne kontrolie situacu. Miloevi je, takoe, rane tokom sastanka
objasnio da je celi incident bio podstaknut eskalacom muslimanskih
napada iz same Enklave, ime se kri Sporazum o demilitarizaci iz 1993.
373. Nekoliko sati nakon poetka sastanka u Dobanovce je
stigao general Mladi. G. Bildt je ustanovio da je general Mladi smjesta
pristao na veinu zahtjeva vezanih za Srebrenicu, no da se suprotstavio
28
Carl Bildt, Peace Journey: The Struggle for Peace in Bosnia (Mirovno
putovanje - Borba za mir u Bosni), Weidenfeld i Nicolson, London 1998, str. 61.
190
aranmanima koji se odnose na druge enklave, pogotovo Sarajevo. ini

se da je konano, na intervencu predsjednika Miloevia, u principu
postignut sporazum. Odlueno je da se sledeeg dana odri jo jedan
sastanak na kome bi se potvrdili postignuti dogovori. G. Bildt se ve
dogovorio sa g. Stoltenbergom i Akaem da mu se pridrue na tom
sastanku u Beogradu. Takoe, zatraio je od Komandanta UNPROFOR da
doe u Beograd da bi sa Mladiem utanaio neke vojne pojedinosti.
374. U meuvremenu je Vee sigurnosti ponovo zasjedalo da
bi razmotrilo situacu u Srebrenici, te je usvojilo Predsjednikovu izjavu
(S/PRST/1995/32) u kojoj se Predsjednik pozvao na Rezolucu 1004 (1995)
i ispoljio duboku zabrinutost zbog toga to bosanski Srbi neprestano vre
prisilnu relokacu na desetine hiljada civila iz sigurne zone Srebrenice u
Tuzlanski region. Vee smatra da ovaj prisilni izvjetaj predstavlja jasno
krenje ljudskih prava civilnog stanovnitva. Predsjednik je naveo da je
Vee posebno zabrinuto zbog izvjetaja da su bosanski Srbi prisilno
otpremili do 4.000 mukaraca i djeaka iz sigurne zone Srebrenica.
Zahtevalo je da u skladu sa meunarodno priznatim standardima
ponaanja i meunarodnim pravom, bosanski Srbi smjesta oslobode ove
ljude, da u potpunosti potuju prava civilnog stanovnitva iz sigurne zone
Srebrenica i prava svih ljudi zatienih meunarodnim humanitarnim
pravom, te da dozvole prisustvo Meunarodnog komiteta Crvenog
krsta.
F.
Petnaesti juli Masakri se nastavljaju Postignut

sporazum izmeu Mladia i UNPROFOR
375. Kopredsjedavajui Meunarodne konference o

Jugoslavi, Specalni predstavnik Generalnog sekretara UN i
Komandant UNPROFOR okupili su se na sastanku u ambasadi
Sjedinjenih Drava u Beogradu u jutro 15. jula. G. Bildt je kratko
izvestio prisutne o rezultatima svog sastanka sa Miloeviem i
Mladiem od prethodnog dana. Znajui za izvjetaje da je moda dolo
do tekih povreda ljudskih prava mukaraca i djeaka Srebrenice, no
ne znajui da su otpoela masovna i sistematina pogubljenja, prisutni
visoki meunarodni zvaninici su se pridruili Miloeviu i Mladiu
na ceremonalnom sastanku na visokom nivou i ruku. Nakon toga je
usledio sastanak izmeu Komandanta UNPROFOR i Mladia na kome
je trebalo utanaiti pojedinosti.
376. U svome izvjetaju sa ovih sastanaka,29 g. Bildt objanjava
da su se uesnici dogovorili da isprva ne obaveste javnost o odravanju
sastanka, niti da otkru sadraj postignutih dogovora. Objanjava da su
tako odluili zbog toga to se sastanak sa Mladiem toboe odrao bez
Karadievog znanja, te nisu eljeli da to ovaj sazna (Bildt navodi da se
29
Isto., str. 64.
191
ulau zajedniki napori da se Mladi iskoristi za slabljenje Karadia).

Bildt dodaje da je bez obzira na to odlueno da odredbe Sporazuma
koje se odnose na Srebrenicu odmah stupe na snagu, mada ne dolo
do njegovog zvaninog potpisivanja, dok e se odredbe koje se odnose
na Gorade, epu, Sarajevo i druga pitanja finalizirati nakon sastanka
koji se treba odrati u 12.00 asova 19. jula izmeu komandanta
UNPROFOR i Mladia na teritori pod kontrolom Srba, izvan Sarajeva.
Ovaj drugi sastanak se nee odrati u tajnosti, a nakon njegovog
zavretka svi e objaviti postignute dogovore, ukljuujui i one koji se
odnose na Srebrenicu.
377. Kako stoji u izvjetaju predoenom glavnom sjeditu
Ujedinjenih naca, tada je postignut sporazum oko sledeih pitanja
koja se odnose na Srebrenicu:
Slobodan pristup UNHCR i ICRC ovome podruju;
da ICRC smjesta moe dopreti do ratnih zarobljenika kako
bi se procenilo njihovo ope stanje, napravili spiskovi i preispitalo
da li su procedure u sabirnim centrima bosanskih Srba u skladu sa
enevskom konvencom;
UNPROFOR e 17. jula predati zahtjev za ponovno
snabdevanje Srebrenice preko Beograda Ljubove Bratunca;
Trupe Holandskog bataljona u Srebrenici zajedno sa
opremom mogu slobodno napustiti podruje 21. jula ili ubrzo nakon
toga, u pravcu Bratunca (Komandant UNPROFOR i Mladi e zajedno
nadgledati njihov pokret);
UNPROFOR e organizovati hitno izmjetanje ranjenika iz
Potoara i Bratunca, uz korienje kola hitne pomoi; dogovoren je
jedan vid prisustva UNPROFOR u kljunim podrujima;
378. to se tie ostalih pitanja u principu je dogovoreno da
e snage UNHCR i UNPROFOR imati slobodu kretanja u pravcu do
Gorada i epe ili iz njih, preko Beograda i Viegrada. Kopnenim
koridorom izmeu Kiseljaka i Ilide, tzv. Sera 1 (Sierra One)
uspostavit e se normalan saobraaj prema Sarajevu. Komandant
UNPROFOR se zaloio da se put preko Igmana nastavi koristiti kada on
proceni da uslovi na putu preko Kiseljaka nisu zadovoljavajui. Srbi su
predloili da se pozovu starjeine svih sukobljenih strana i u Bildtovom
prisustvu razgovaraju o sporazumu za obustavu neprateljstava.
Dogovoreno je da se sastanak izmeu UNHCR i generala Gvere odri u
podne 16. jula na Jahorini.
379. Ubrzo nakon ovog sastanka, zagrebako osoblje je
izvijestilo Specijalnog predstavnika Generalnog sekretara Akaija,
da je VBS oslobodila vojnike Holandskog bataljona koje je drala
kao taoce, te da e ih narednog dana pokupiti u Beogradu. Osoblje
g. Akaija je, takoe, pripremilo izvjetaj o svojim saznanjima o tome
ta se deava. Napisali su da postoje glasine da se 10.000 ljudi probija
kroz ume, te da se pria da je manje od treine naoruano. Dalje su
192
naveli: Jo uvijek nismo naisto sa tim gdje su Bosanci iz Srebrenice.

UNHCR je nauo glasine da bi oni mogli sada biti u Bijeljini. Vojni
posmatrai Ujedinjenih nacija su uli pucnje u umi kraj Bratunca
i nagovjetavaju da su neki od ovih ljudi pobijeni. Ljekari bez
granica javljaju o masakrima du ceste od Bratunca do Kladnja i
ovim se moe objasniti nestanak etiri autobusa. Izvjetaj potvruje
da Meunarodnom komitetu Crvenog krsta jo uvijek nije dozvoljeno
da dopre do mukaraca i djeaka koji se vode kao nestali.
380. Do 15. jula su UNHCR i UNPROFOR pomirili stavove sa
Vladom Bosne i Hercegovine vezane za smjetaj izbjeglih Srebreniana.
Specijalni predstavnik Generalnog sekretara izvjetava glavno
sjedite Ujedinjenih nacija u Njujorku da je 5.670 raseljenih smjeteno
u nekih 720 atora na tuzlanskom aerodromu. Vlasti Bosanske vlade
su otpoele organizovati smjetaj za jo 11.000 raseljenih u raznim
dijelovima Tuzlanskog kantona. Mnotvo raseljenih osoba se samo
pobrinulo za smjetaj kod prijatelja i rodbine. Do 15. jula je MKCK
registrovao da je ukupno 19.700 ena, djece i staraca (i jako mali broj
vojno sposobnih mukaraca) iz Potoara proao kroz Kladanj. UNPF
procenjuje da je nestalo do 20.000 osoba iz Srebrenice, veinom vojno
sposobnih mukaraca. (No, UNPF se ograuje, istiui da je ovaj broj
nestalih osoba oduzet od ukupnog broja stanovnika Enklave, za koje
UNHCR procjenjuje da iznosi 42.000 ljudi, to se smatra pretjeranim,
mada nije jasno do koje mjere). UNPF napominje da do sada jedini
izvjetaj o tome gdje se ovi ljudi nalaze potie od Ljekara bez granica
koji vjeruju da je nekih 700 mukaraca zatoeno na nogometnom
stadionu u Bratuncu.
381. Osoblje UNPROFOR Odeljenja za civilna pitanja,
predstavnici visokih komesarijata za ljudska prava i izbjeglice
Ujedinjenih nacija, Meunarodni komitet Crvenog krsta, razne
nevladine organizacije i predstavnici zemalja lanica, kao i novisnki
izvjetai, poeli su propitivati raseljene koji su se nakon dolaska
okupljali na Tuzlanskom aerodromu i oblinjim podrujima. Oni su
poeli pripovijedati prie o ubistvima kojima su prisustvovali, te o
otmicama i silovanjima za koje su znali. Meutim, u Tuzlu jo nije
pristigao niko od onih koji su preivjeli masovna pogubljenja. U
meuvremenu su vojni posmatrai Ujedinjenih nacija izvijestili da je
sada VBS preuzela njihov prijanji tab u zgradi pote u Srebrenici.
Prve srpske porodice su se, takoe, poele useljavati u kue koje su
napustili njihovi prijanji stanari.
382. Usred sve vee zabrinutosti za sudbinu mukaraca
Srebrenice, napada na epu koji je bio u toku i straha da su mogui
napadi na druge sigurne zone, premer Ujedinjene Kraljevine Velike
Britanice i Sjeverne Irske je sazvao veliku meunarodnu konferencu
koja se trebala odrati u Londonu 21. jula na kojoj e se odluiti koju
strategu primeniti u ovako kriznoj situaci.
193
G.
esnaesti do 18. juli Mladi jo uvek ne potuje

postignuti dogovor o Srebrenici Isplivava sve vie
izvjetaja o poinjenim zvjerstvima
383. Vojnici Holandskog bataljona koji su prethodno zadrani kao

taoci u podrujima pod kontrolom Srba su u podne 16. jula stigli u Zagreb,
a narednog dana su vraeni u Holandu. U Potoarima su jo uvek ostali
i ekali izmjetaj: 383 vojnika holandskog bataljona, 3 vojna promatraa
Ujedinjenih naca, 6 prevodilaca UNPROFOR, 2 lokalna slubenika
UNHCR, 8 slubenika MSF, 2 predstavnika izbjeglica (koji su se pridruili
komandantu Holandskog bataljona u pregovorima sa Mladiem trei je
13. jula izruen VBS i vodi se kao nestao), te otprilike 88 ranjenih lokalnih
stanovnika.
384. Dana 16. jula, konvoj Norvekog logistikog bataljona smjeten
u Tuzli, pokuao je prodreti kroz podruja pod srpskom kontrolom do
Potoara, te odatle povesti preostale ranjenike iz Vojne baze Holandskog
bataljona. Konvoj se morao vratiti nakon to je VBS poela pucati na njega.
VBS je, takoe, izmeu Bratunca i Zvornika kidnapovala jedan konvoj
Holandskog bataljona, te od njegovih pripadnika oduzela vozila, oruje i
opremu. MKCK ne mogao dopreti do ranjenika zadranih u Potoarima
i Bratuncu pre 17-18. jula. Uspjeli su izmjestiti na sigurno njih 65, no
VBS je zadrala preostala 23 ranjenika kao ratne zarobljenike. MKCK je
mogao ustanoviti njihov identitet i boravite. Istovremeno je VBS odbala
da se pokua pronai na hiljade i hiljade mukaraca za koje se ne znalo
gdje se nalaze. Takoe, je natjerala zamjenika komandanta Holandskog
bataljona i predstavnika bonjakih civila da potpiu Izjavu u kojoj stoji
da je evakuaca Srebreniana obavljena u skladu sa meunarodnim
humanitarnim pravom. Pomenuti oficir Holandskog bataljona od tada
kategoriki poba valjanost ove deklarace. Izjavio je da je njegov potpis
(kao i potpis bonjakog predstavnika) iznuen silom, te da se u svakom
sluaju samo odnosi na one konvoje gdje su slubenici Ujedinjenih naca
bili u pratnji, to se vidi iz rukom ispisane biljeke za koju je insistirao da
se ubaci u tekst.
385. Kasno uvee 16. jula i u ranim jutarnjim asovima 17. jula
nekih 4.500 do 6.000 mukaraca i djeaka iz kolone koja je kroz umu
pobjegla iz Srebrenice, prelo je na teritoru pod kontrolom ARBiH, u
sjevernom podruju Sapne.
386. Tokom razgovora u vezi navoda ovog izvjetaja, nekolicina
Bonjaka koji su preivjeli estodnevni mar kroz umu, objasnilo je da
su nakon prolaska kroz prvo okruenje Srba, naletjeli na jo jedan kordon
kod sela Krievii. Nekoliko sati se vodila estoka borba, no uspjeli su
nastaviti dalje. Pljusak i grad su koloni obezbedili dodatni zaklon, dok
je prolazila kroz optinu Zvornik. Kada se kolona Bonjaka pribliila
glavnoj lini fronta, napali su komandni tab Srba, zarobili 2 tenka i
Pragu 20 mm. Koristei zarobljene tenkove i oruje, Bonjaci su probili tri
194
line srpskih rovova. Nakon toga su slali signale na Federalnu teritoru,

nadajui se da e 2. korpus ARBiH zapoeti sa operacom i zadrati ili
odvratiti srpske snage, dok oni pokuavaju prei linu sukobljavanja.
Drugi korpus ne izvrio nikakav diverzantski napad. Meutim, bivi
komandant Srebrenice, Naser Ori je na teritori Federace okupio etu
dobrovoljaca. Kada su Ori i njegovi ljudi utvrdili gdje e se Srebreniani
pokuati probiti srpske line, na tom mjestu su izvrili napad i promorali
Srbe da se djelomino povuku iz isturenih rovova. Ovim su se izmeu
kolone Srebreniana i Orievih ljudi nali samo oslabljeni srpski poloaji.
Ljudi iz kolone su dobili naredbu da upotrebe svu preostalu municu na
ovu posljednju linu srpske odbrane, ukljuujui i arere koje su uvali
za svaki sluaj, ako bi pali u zarobljenitvo i morali izvriti samoubistvo.
Probili su srpske line i stigli na teritoru ARBiH.
387. Narednog dana mnogi od pomenutih ljudi u potrazi za
svojim porodicama poeli su pristizati u Tuzlansko podruje. Bosanska
vlada je razoruala preivjele Srebreniane i prebacila ih do kolektivnog
smjetaja u irem podruju Tuzle. Pripadnici UNPROFOR su mogli obaviti
razgovor sa mnogima, te preneti njihove iskaze voama Mise. Ispitani
ljudi procjenjuju da je do 3.000 od nekih 12.000 15.000 osoba iz zbega
bilo pobeno tokom borbe sa VBS ili kada su prolazili kroz minska polja,
dok ne poznat broj osoba koje su se predale vojnicima VBS. Nisu znali
da li su ovi posljednji jo uvek u ivotu, niti gdje su zatoeni. Takoe, je
izvjestan broj ljudi izvrio samoubistvo. Njihovi iskazni navode na grubu
procjenu da je nestalo izmeu 4.000 i 7.000 mukaraca i djeaka.
388. Od 17. jula VBS i dalje ne potuje postignute dogovore koji se
odnose na Srebrenicu, a na e provoenje se Mladi obavezao u Beogradu
pre dva dana. Specalni predstavnik Generalnog sekretara obavestio je
Njujork toga dana da status i lokaca nestalih lica i moguih zarobljenika,
naroito mukaraca odreene starosti ostaje velika nepoznanica u naoj
bazi podataka. Nepotvreni izvjetaji pominju pritvore, smaknua,
silovanja mladih djevojaka i ostala zvjerstva. Kako VBS jo ne dozvoljava
iri pristup podruju, koristilo bi kada bi javnost i medi nastavili
poklanjati panju ovim pitanjima ili je ak i pojaali... Vano je da se ne
dozvoli da opadne interes za ovo pitanje, jer bi se inae mnogo hiljada ljudi
nalo u ivotnoj opasnosti.
389. Istoga dana, jedan je vojnik Holandskog bataljona tokom
boravka u Zagrebu, po povratku sa teritore pod kontrolom Srba iznio
novinaru sledee citirane rei: sezona lova je u punom jeku... ne love
se samo mukarci koji navodno pripadaju Bosanskoj vladi... ve nisu
poteene ni ene, ak ni trudnice, djeca i starci. Neki su pobeni ili
ranjeni, drugima su odsjeene ui a nekoliko ena je silovano.30 Ova pria
je prodrla u javnost i telegramima je razaslata na sve strane. Otprilike
30 Agence
France Press, (AFP), Izvjetaj od 17. jula 1995, Dutch Algemeen
Dagblad.
195
u to vreme su i ljudi koji su preivjeli smaknua poeli kazivati svoja

svjedoanstva meunarodnim i lokalnim novinarima.
390. Ovo je natjeralo Sekretarat da sledeeg dana napie
Specalnom predstavniku Generalnog sekretara: Nema sumnje da
ste ve proitali ili uli opsene izvjetaje o zvjerstvima koja su poinili
bosanski Srbi tokom nedavnog zauzimanja Srebrenice. Mada mnogi
od ovih izvjetaja potiu od izbjeglica, oni su brojni i dosljedni i mnogi
meunarodni posmatrai, ukljuujui i UNHCR, im vjeruju. Meutim,
nismo dobili nikakve informace o ovome od UNPROFOR. Sekretarat
je urgirao da se Specalni predstavnik Generalnog sekretara pobrine da
UNPROFOR obavi razgovor sa osobljem Holandskog bataljona koje se tada
ve povuklo iz Srebrenice. U nastavku uputstva Specalnom predstavniku
Generalnog sekretara stoji: to to nismo u mogunosti a potkrepimo
(ili autoritativno opovrgnemo) ni jednu od skoranjih tvrdnji, od kojih
mnoge ukljuuju dogaaje za koje UNPROFOR u Potoarima ne mogao
da ne zna, ovdje izaziva sve veu zabrinutost. Specalni predstavnik
Generalnog sekretara odgovara da su vojnici Holandskog bataljona koji su
bili u Bratuncu, odmah po dolasku u Zagreb podneli izvjetaj. No, dodao
je da takvi izvjetaji nisu iz prve ruke otkrili nikakve dokaze o krenju
ljudskih prava.
H.
Devetnaesti juli Sporazum Mladia i

Komandanta UNPROFOR
391. Na osnovu skoranjeg sastanka sa predsjednikom

Miloeviem i generalom Mladiem u Beogradu g. Akai se nadao da
e obojica moda smatrati za shodno da pokau malo velikodunosti.
Zatraio je miljenje od komandanta UNPROFOR koji je odgovorio da je
doao kraz odravanju mira, te da je politika sigurnih zona oigledno
propala. Po njegovom miljenju ratovat e se jo neko vreme, dok se ne
postigne ravnotea u osvojenim teritorama i borbenim mogunostima.
On je smatrao da bi do ovakve ravnotee moglo doi, jer vreme ne ide
na ruku bosanskim Srbima, za koje je predvidio da e, kako vreme bude
odmicalo, razmjerno slabiti. Upozorio je na to da e Srbi traiti prekid
vatre kojim bi stavili peat na svoja teritoralna osvajanja.
392. Komandant UNPROFOR se sastao sa Mladiem 19. jula u
restoranu Jela (u Han Pesku izvan sarajeva na teritori pod kontrolom
Srba). Tokom celog sastanka uspio je biti u vezi sa g. Bildtom koji je u
Beogradu vodio paralelne pregovore sa predsjednikom Miloeviem.
Komandant UNPROFOR je iznova naglasio Mladiu da je od sutinske
vanosti da se Meunarodnom komitetu Crvenog krsta odmah dozvoli
pristup zarobljenicima, te da se UNPROFOR i UNHCR mora ponovo
omoguiti slobodno kretanje po enklavama. Natjerao je Mladia da opie
ponaanje svojih trupa nakon pada Srebrenice. Mladi je dodao da je u
noi 10.-11. jula znaajan broj trupa Arme Republike Bosne i Hercegovine
196
probio linu fronta na Tuzlanskom pravcu. Mladi je dalje rekao da je

napravio koridor i dopustio da ove trupe u njega upadnu. Sloio se da je
dolo do izvjesnog arkanja uz obostrane gubitke i da se desilo nekoliko
kobnih manjih incidenata. Zatim su komandant UNPROFOR i Mladi
potpisali Sporazum koji omoguava sledee:
da ICRC ima pristup svim prihvatnim centrima u kojima su
zatoeni mukarci i djeaci Srebrenice, do sutradan;
da se UNHCR i humanitarnim konvojima dozvoli ulazak u
Srebrenicu;
da se evakuiraju ranjenici iz Potoara i bolnice u Bratuncu;
da se vrati oruje i oprema koje je VBS oduzela
Holandskom bataljonu;
da se Holandski bataljon izmjesti iz Enklave, to bi zapoelo 21.
jula posle podne, nakon evakuace preostalih ena, djece i staraca koji su
eljeli otii.
Nakon potpisivanja ovog sporazuma, Specalni predstavnik
Generalnog sekretara pisao je predsjedniku Miloeviu, podsjetivi ga
da sporazum kojim se ICRC dozvoljava pristup Srebrenici jo uvek ne
ispotovan. Nakon toga je Specalni predstavnik Generalnog sekretara,
takoe, nazvao predsjednika Miloevia da bi to jo jednom istakao.
393. Tokom ovog sastanka Mladi je pobjedonosno izjavio da je
epa pala pred uznapredovanim srpskim snagama. Meutim, to ne bilo
tano, mada je situaca na terenu epe postala sloena.
197
ISKAZ O VOJNIM DOGAANJIMA

U SREBRENICI
1. novembar 2002.
(reviza)
Uvod
Budui da je Tuilatvo nastavilo da vri istragu o zloinima (za
koje se tereti) vezanim za Srebrenicu 1995, potrebno je izvriti revizu i
dopunu Iskaza o vojnim dogaanjima u Srebrenici, kako bi se prikazale
informace prikupljene nakon objavljivanja prvobitnog Iskaza o vojnim
dogaanjima u Srebrenici, 15. maja 2002.I
Zbog toga se objavljuje ovaj revidirani iskaz.II
Za razliku od prvobitne verze Iskaza, koji je nastao iskljuivo za
potrebe predmeta Tuilac protiv Radislava Krstia, ovo revidirano izdanje
ima dva srodna cilja. Prvi cilj je da se ispitaju informace koje povezuju Vojsku
Republike Srpske (VRS) sa mnotvom zloina koji su se desili u kontekstu
zauzimanja srebrenike zatiene zone u julu 1995, a po kojima se tereti
u optunici Tuilatva IT-02-60 PT (izmenjenoj), u predmetu Tuilac protiv
Vidoja Blagojevia, Dragana Obrenovia, Dragana Jokia i Momira Nikolia.
Drugi cilj je da se (u kontekstu) izloe relevantne informace koje se odnose
na albeni postupak Radislava Krstia (IT-98-33 A), koji je u toku.
Imajui na umu ova dva cilja, u ovom izdanju Iskaza o vojnim
dogaanjima u Srebrenici koriteni su isti opti format i analitiki procesi
kao i u originalnoj verzi. Meutim, u odreenoj mjeri podeen je prema
optuenima Blagojeviu, Obrenoviu, Jokiu i Nikoliu. Prema tome, dok
je veina informaca moda ostala nepromenjena, iskaz je sastavljen sa
aspekta nivoa komande brigade nasuprot komandnom nivou korpusa.
S tim u vezi, ovaj iskaz treba itati zajedno sa Izvjetajem o komandnoj
odgovornosti u brigadi VRSIII, koji definie zadatke i dunosti brigade VRS
i odgovarajueg taba brigade.
I
Priloen kao dokazni predmet optube 403 u predmetu Tuilac protiv
Radislava Krstia.
II
IT-02-60 PT Statusna konferenca od 19. jula 2002.
III
Izvjetaj o komandnoj odgovornosti u brigadi VRS; od 31. oktobra 2002.
0113-4290-0113-4427/hh,na,ak
198
U pogledu drugog cilja, u ovom izdanju Iskaza detaljno je

prikazan i analiziran relevantni materal koji odreuje taan vremenski
period tokom kojeg je generalmajor Radislav Krsti preuzeo komandu
i poeo komandovati Drinskim korpusom. To je u neposrednoj vezi sa
njegovim ovlatenjima i odgovornostima kao komandanta korpusa u
odnosu na krivina djela kojima se tereti i predmet je albenog postupka.
tavie, kao starjeine potinjene generalmajoru Krstiu, svi ovdje optueni,
Blagojevi, Obrenovi, Joki i Nikoli, u vreme kada su poinjeni zloini,
bili su u neposrednoj ili posrednoj vezi sa generalmajorom Krstiem
i komandom Drinskog korpusa. Obzirom na linu komandovanja i
probleme koji su iz toga proizali tokom poinjenja zloina, u ovoj verzi
iskaza odreena je i vezu izmeu optuenih i komandanta Drinskog
korpusa, njegovog taba i Glavnog taba VRS.
Da bi se ciljevi ovog izvjetaja postigli na najdjelotvorni
mogui nain, on je podeljen na trinaest poglavlja, koja se meusobno
nadopunjavaju.
Prvo poglavlje sastoji se od saetog istorskog pregleda razvoja
Drinskog korpusa VRS od njegovog stvaranja 1. novembra 1992. godine
i njegovih aktivnosti u vezi sa zatienim zonama UN. On takoe slui
da se utvrdi istorska veza koju su razni optueni imali s tim podrujem
i dogaajima. Kao to je rane reeno, ovaj pregled ne predvien kao
konaan prikaz dogaaja od 1992. do 1995. godine, ve je ogranien na
informace neophodne da bi se dogaaji koji se opisuju u narednim
poglavljima stavili u kontekst. Zbog toga se mnogi detalji bitaka izmeu
Srba i Muslimana u ovom podruju ne navode. Iz istog razloga, ovaj pregled
ne bavi se istorom angaovanja raznih jedinica UN koje su djelovale u
zatienim zonama, niti politikom Ujedinjenih naca prilikom stvaranja
srebrenike zatiene zone ili upravljanja njome. Detaljni istorski
prikazi sukoba i politike koja je sprovoena u vezi sa Srebrenicom mogu
se nai u raznim javnim izvjetajima, knjigama i dokumentima.
Drugo poglavlje sastoji se od opisa razliitih jedinica i linosti,
koje su od sutinskog znaaja za krivina djela kojima se tereti. Zajedno
sa Izvjetajem o komandnoj odgovornosti u brigadi VRS, ono definie
pravne, funkcionalne i line veze unutar Vojske RS i line komandovanja.
Ono nadalje definira pravnu i funkcionalnu vezu izmeu Vojske RS i
police RS prilikom izvoenja vojnih operaca.
Tree poglavlje detaljno opisuje operacu VRS protiv srebrenike
zatiene zone UN. U ovom poglavlju razmatrani su relevantni operativni
planovi i nareenja VRS, kao i sam napad (zakljuno sa zauzimanjem
grada Srebrenice). Pored toga, opisane su aktivnosti Muslimana u vezi
sa zauzimanjem Srebrenice. To ukljuuje odluku da veina mukaraca
Muslimana pokua pobjei prema prateljskoj teritori (navodi se kao
kolona), a da ostali potrae zatitu UN u Potoarima.
etvrto poglavlje je naslovljeno Sastanci i odluke. Ovaj dio
odnosi se na niz sastanaka koji su odrani u hotelu Fontana izmeu
199
komandanata VRS, civilnih vlasti bosanskih Srba, Holandskog bataljona

UNPROFOR i na brzinu izabranih muslimanskih civilnih predstavnika.
Ovi sastanci odrani su uvee 11. jula 1995. godine i ujutro 12. jula 1995.
godine. Ono to se desilo na ovim sastancima je znaajno (posebno za
iseljavanje Muslimana iz zatiene zone) i predstavljalo je pripremu za
krivina djela koja su usledila nakon zauzimanja srebrenike zatiene
zone od strane VRS.
Peto poglavlje bavi se prvim nizom krivinih djela kojima se tereti,
i to onih koja se odnose na podruje Potoara i iseljavanje Muslimana iz
bive enklave. U njemu se ispituje i konkretna uloga Glavnog taba VRS,
komande i taba Drinskog korpusa, kao i potinjenih jedinica u ovom
procesu.
esto poglavlje se bavi nizom zloina kojima se tereti, a koji se
odnose na okupljanje, zatoenje i, u odreenim sluajevima, pogubljenje
mukaraca Muslimana iz kolone koji su zarobljeni ili su se predali. U vezi
s ovim je i zatoenje mukaraca Muslimana koji su odvojeni u Potoarima.
Prilikom rekonstruisanja ovih dogaaja, ispitana je konkretna veza
izmeu mjesta zloina i vojnih jedinica potinjenih Drinskom korpusu, a
posebno je obraena 1. bratunaka laka pjeadska brigada. Ovo poglavlje
je znatno izmenjeno u odnosu na prvobitnu verzu, djelimino zbog toga
to je Tuilatvo od juna 2002. pribavilo dosta novih informaca. Zbog
toga su aktivnosti i saznanja Specalnih snaga police MUP (Ministarstva
unutranjih poslova) RS i njihova veza sa lokalnim snagama VRS u
ovom podruju je mnogo detaljne opisani nego to je to bilo mogue u
prvobitnoj verzi Iskaza. esto poglavlje je dalje podeljeno na osnovu
poznatih mjesta zloina, a ne nuno po hronolokom redu. Tamo gdje
je to bilo potrebno, navedeni su i relevantni iskazi svjedoka i preivjelih
(kako su navedeni u sudskim svjedoenjima ili izjavama), kako bi se svaki
dogaaj stavio u potreban kontekst.
U sedmom poglavlju detaljno se opisuje pet poznatih, po obimu
velikih, organizovanih masovnih pogubljenja u zoni 1. zvornike
pjeadske brigade koja su zapoeta 14. jula 1995. godine, a zavrena
18. jula 1995. godine. Ona se kolektivno navode kao: (1) pogubljenja
kod Orahovca; (2) pogubljenja kod brane u Petkovcima; (3) pogubljenja
na vojnoj ekonomi Branjevo; (4) pogubljenja u Domu kulture u Pilici
i (5) pogubljenja u Kozluku. Kao i u petom i estom poglavlju, ispitana
je konkretna veza izmeu mjesta zloina i vojnih jedinica, a posebno
u vezi sa 1. zvornikom pjeadskom brigadom. Tamo gdje je to bilo
potrebno, navedene su i izjave svjedoka ili preivjelih (koje su dali pred
sudom).
Osmo poglavlje obuhvata jedan odreeni aspekt krivinih djela
informace koje se odnose na mukarce bosanske Muslimane za koje se
zna da su bili u zatoenitvu Drinskog korpusa VRS (naroito 1. zvornike
pjeadske brigade i 1. bratunake lake pjeadske brigade), a koji se sada
vode kao nestali. Mnogi od ovih sluajeva zasnivaju se na zabiljekama sa
200
ispitivanja zarobljenih vojnika bosanskih Muslimana na terenu i, u jednom

specifinom sluaju, na zvaninim izjavama svjedoka koje su uzete od
etvorice bosanskih Muslimana i koje su koritene u sudskom postupku
protiv dvojice vojnika VRS (optuenih za pomaganje nepratelju).
U devetom poglavlju prekida se opti hronoloki sled dogaaja
i razmatraju dva pitanja koja se tiu generalmajora Krstia. Prvo je pitanje
uloge koju je generalmajor Radislav Krsti imao na osnovu svog poloaja
i funkca naelnika taba Drinskog korpusa, a drugo, njegove uloge i
funkca kao komandanta Drinskog korpusa. Pri prouavanju drugog
pitanja, razmotren je vremenski okvir i okolnosti u kojima je on postao
komandant Drinskog korpusa.
U desetom poglavlju ispituje se ira uloga koju su imali komanda
i tab Drinskog korpusa u vezi sa zloinima koji su poinjeni u zoni
1. zvornike pjeadske brigade (a koji su detaljno opisani u sedmom
poglavlju). Detaljnim opisivanjem konkretnih uloga koje su imali glavni
tapski zamjenici i pomonici generalmajora Krstia, u ovom poglavlju je
prikazan iroki obim obavetenosti i uea komande Drinskog korpusa
u ovom procesu.
Jedanaesto poglavlje se bavi operacama VRS na prikrivanju
posljedica krivinih djela pokretanjem velike kampanje tajnog
ekshumiranja i ponovnog pokapanja posmrtnih ostataka mukaraca
bosanskih Muslimana koje je pogubio VRS. U ovom poglavlju se razmatraju
samo vojne aktivnosti. Kao i u prethodnom Iskazu, obiman broj sudskomedicinskih i kriminalistiko-tehnikih dokaza koje je prikupio tim
istraitelja u vezi sa ovim pitanjem ne predmet ovog izvjetaja i obraen
je drugdje.
U dvanaestom poglavlju razmatra se uloga Glavnog taba VRS u
krivinim djelima kojima se tereti. Iako je jasno da je taj komandni nivo
nadreen nivou kojem je komandovao generalmajor Radislav Krsti,
uloga Glavnog taba vana je da bi se razumjelo kako je sveukupni plan
izvren preko komandanta i taba Drinskog korpusa i kako su na tome
bile angaovane jedinice i pripadnici 1. zvornike pjeadske brigade i 1.
bratunake lake pjeadske brigade.
Posljednje poglavlje (trinaesto poglavlje) bavi se optim
zakljucima, koje podnosim kao rezultat moje analize. Ovi zakljuci
ogranieni su na vojne aspekte ovog izvjetaja, a posebno u vezi sa
obavetenou ili ueem optuenih unutar jedinica kojima su
komandovali (ili u kojima su sluili) i povezanosti pojedinih jedinica sa
zloinima za koje se terete.
U nastojanju da se ostvare navedeni ciljevi ovog izvjetaja,
osnovne injenice vezane za vojna pitanja obraene su detaljno (ponekad
i uz ponavljanje). Dva su razloga za ovaj pristup. Kao prvo, u mnogim
sluajevima ove injenice ukazuju na to da je neka jedinica (ili jedinice) bila
na odreenom mjestu i povezuju je sa krivinim djelima kojima se tereti.
Drugo, te iste injenice imaju svrhu da rasvetle pitanje rukovoenja,
201
komandovanja i obavetenosti svakog od optuenih. Kao takve, obrauju

se u svim relevantnim aspektima u pojedinanim poglavljima.
Osim toga, u nastojanju da zadrim i jasnou i tehniku preciznost
u metodi analize, pokuao sam da uvrstim to je mogue vie materala iz
prvobitne verze ovog izvjetaja, ak i u sluajevima gdje se taj materal ne
odnosi direktno na optuene u ovom predmetu.
Na isti nain sam nastavio da se oslanjam prvenstveno na analitiki
pristup dokumentima i uvrstio sam jedino svjedoenja i izjave svjedoka
(ukljuujui i osumnjiene) onoliko koliko je bilo potrebno da se dogaaji i
zapaanja uvrste u vojni kontekst. Osim toga, to to jesam ili nisam uvrstio
svjedoenja (ili izjave) svjedoka u ovaj iskaz, ne treba shvatiti kao moju
linu procjenu ili analitiki sud o tanosti, pouzdanosti ili iskrenosti bilo
kojeg svjedoka ili svjedoenja.
to se tie istrage, koja je u toku i kontinuiranog procesa analize
materala, naveo sam nekoliko zbirki dokumenata i drugog materala,
koji je Tuilatvo tek nedavno pribavilo i koji se jo uvek popisuju,
prevode i analiziraju. To se posebno odnosi na materal pribavljen u
junu 2002. u MUP RS, zatim materal pribavljen iz 2. korpusa Vojske
Federace (biveg 2. korpusa ABiH) i razne presretnute razgovore biveg
2. korpusa ABiH, na taktikom nivou. Premda sam se potrudio da uvrstim
dokumente iz MUP RS i 2. korpusa ABIH, obrada ovog materala i dalje
traje. Moda e biti neophodno da se ovaj relevantan materal iz ovih
zbirki uvrsti u buduu proirenu verzu ovog iskaza. Iz istog razloga,
ovaj put nisam uvrstio u ovu analizu presretnute taktike razgovore 2.
korpusa ABIH, prvenstveno zbog toga to se istragom tek treba utvrditi
pod kakvim okolnostima je sakupljen i uvan taj materal. Ukoliko se taj
materal pokae autentian i relevantan, i on moe biti uvrten u sledeu
proirenu verzu.
Konano, kao to je ve reeno, predvieno je da se ovaj iskaz
ita zajedno sa Izvjetajem o komandnoj odgovornosti u brigadi VRS. U
tom izvjetaju utvrena su konkretna ovlatenja i odgovornosti komande
brigade VRS, te taba brigade, a detaljno su navedene i mjerodavne
zakonske i regulatorne osnove na kojima djeluje komanda brigada VRS.
Preporuujem i da se proita Izvjetaj o komandnoj odgovornosti u
korpusu VRSIV koji je rane objavljen. Ovi izvjetaji zajedno sa revidiranim
Iskazom o vojnim dogaanjima u Srebrenici predstavljaju osnovu vojne
komande VRS i njihovu vezu sa zloinima po kojima se terete.
Ovaj izvjetaj i zakljuke iznesene u njemu zasnovao sam na
opsenoj analizi dokumenata, izjava, prirunika i drugog relevantnog
materala kojim Tuilatvo za sada raspolae. I izvjetaj i zakljuci
odraavaju moje poznavanje i razumevanje ovog materala, kao i
strukture, organizace i uloge korpusa VRS u Vojsci Republike Srpske,
IV
Priloen kao dokazni predmet optube 401 u predmetu Tuilac protiv
Radislava Krstia.
202
onako kako je definisana mjerodavnim zakonima i vojnim propisima RS

koji su bili na snazi tokom sukoba u Bosni i Hercegovini.
Reference i analitike ocjene oznaene su na odgovarajui nain.
(potpis)
Richard J. Butler
203
Iskaz o vojnim dogaanjima u Srebrenici

(reviza)
Operaca Krivaja 95
Saetak
1. Drinski korpus je formiran 1. novembra 1992. godine kao
posljednji od est korpusnih formaca Vojske Republike Srpske (VRS).
tab drinskog korpusa smejten je u Vlasenici. Pre toga, podrujem
istone Bosne su upravljali delovi teritoralne odbrane bosanskih Srba
(TO), optinske i kasne jedinice VRS i komande koje su nastojale da
proire kontrolu bosanskih Srba nad tom teritorom nasuprot snaga
otpora bosanskih Muslimana, koje su ubrzano organizovane. U vezi
s tim, dve znaajne jedinice koje su kasne odigrale ulogu prilikom
zauzimanja Srebrenice od strane VRS 1995. godine bile su Zvornika
pjeadska brigada i Bratunaka laka pjeadska brigada.
2. Od samog poetka zauzimanja optina Zvornik i Bratunac od
strane bosanskih Srba (april 1992.), Dragan Obrenovi, Momir Nikoli
i Vidoje Blagojevi su na neki nain bili ukljueni, bilo kao pripadnici
bive JNA, Teritoralne odbrane bosanskih Srba ili tek osnovane VRS.
U novembru 1992, ubrzo nakon osnivanja Drinskog korpusa, VRS je
pokrenula kampanju protjerivanja stanovnitva bosanskih Muslimana iz
Podrinja, ukljuujui podruje Biraa, epe i Gorada.
3. U aprilu 1993. godine, Savjet bezbjednosti Ujedinjenih naca
(rezoluce 819 i 824) uspostavio je tri zatiene zone u zoni Drinskog
korpusa. Ove zatiene zone okruivale su enklave Srebrenicu, epu
i Gorade sa veinskim muslimanskim stanovnitvom. Uspostavljanjem
zatienih zona od strane Savjeta bezbjednosti UN, line vojnih sukoba
oko Srebrenice su se stabilizovale. Ali usprkos prisustvu mirovnih snaga
UN, nastavljene su aktivnosti naoruanih vojnih jedinic bosanskih
Muslimana unutar srebrenike enklave, to je primoralo VRS da odrava
odbrambenu linu nasuprot granice zatiene zone.
4. Poetkom 1995. godine, rukovodstvo Republike Srpske preduzelo
je aktivnosti s ciljem da istone enklave (ukljuujui Srebrenicu) uini
neodrivima. Dio ovih aktivnosti bilo je ograniavanje koliine goriva i
namirnica potrebnih za snabdevanje lokalnog stanovnitva ili snaga UN u
204
enklavama. Drugi dio ovih aktivnosti bilo je smanjivanje veliine enklava.

Manje vojne operace Drinskog korpusa u maju i junu 1995. godine (du
june granice srebrenike zatiene zone) pripremile su teren za veliku
vojnu operacu sa ifrovanim nazivom Krivaja-95.
5. Operaca Krivaja-95 predstavljala je plan VRS da se smanji
povrina srebrenike enklave i da se ona izoluje od oblinje muslimanske
enklave epe. Ovaj plan su pripremile i u najveem delu provele
komanda, tab i potinjene jedinice Drinskog korpusa VRS. U vreme
kada je operaca poela, komandant Drinskog korpusa bio je generalmajor
Milenko ivanovi. Njegov naelnik taba i zamjenik bio je generalmajor
Radislav Krsti. Prva zvornika pjeadska brigada, pod komandom
potpukovnika Vinka Pandurevia, i 1. bratunaka laka pjeadska brigada,
pod komandom pukovnika Vidoja Blagojevia, bile su predviene da
odigraju znaajnu ulogu u ovoj operaci.
6. Napad na enklavu poeo je 6. jula 1995. godine. Usled
uspjenog napredovanja Drinskog korpusa protiv muslimanske vojske i
snaga UN (Holandskog bataljona), 9. jula 1995. godine proiren je obim
operace, tako da je ona ukljuila i oslobaanje grada Srebrenice. Ovo je
uspjeno ostvareno do kasnog popodneva 11. jula 1995. godine.
7. Muslimani iz zauzete enklave su postupili na dva naina.
Poevi od veeri 10. jula 1995. godine, izmeu 10.000 i 15.000 Muslimana,
veinom mukaraca, poelo se okupljati u sjeverozapadnom uglu enklave,
izmeu sela unjari i Jaglii. Odatle su formirali jednu dugu kolonu i
zapoeli mar prema teritori pod muslimanskom kontrolom u smjeru
Tuzle. Druga, vea grupa, uglavnom starih mukaraca, ena i djece,
poela se okupljati pred bazom Holandskog bataljona UN u Potoarima.
8. Nakon to je VRS zauzeo Srebrenicu, u hotelu Fontana
u Bratuncu odrana su tri sastanka. Dva sastanka odrana su navee
11. jula 1995. godine, a trei ujutro 12. jula 1995. godine. Na ovim
sastancima, komandant VRS, generalpukovnik Ratko Mladi, diktirao je
komandantu Holandskog bataljona UN, a kasne i na brzinu okupljenim
muslimanskim civilnim predstavnicima, planirane uslove za odvoenje
Muslimana iz bive enklave i za predaju muslimanskih vojnih jedinica. Sa
generalpukovnikom Mladiem na ovim sastancima bio je generalmajor
Krsti. Prisutan je bio i pomonik komandanta za obavjetajnobezbjednosne poslove 1. bratanuke lake pjeadske brigade, kapetan 1.
klase Momir Nikoli.
9. U svojstvu naelnika taba Drinskog korpusa, generalmajor
Krsti je imao znaajnu ulogu u planiranju i provoenju prevoza
Muslimana iz podruja Potoara. U Potoarima je vien i 12. i 13. jula
1995. godine. Dok su muslimanske ene, djeca i neki stari mukarci
prevoeni, veina mukaraca Muslimana fiziki je odvajana i kasne
prebaena u zatoenike objekte u Bratuncu i oko njega. Prva bratunaka
laka pjeadska brigada je bila intenzivno angaovana u ovom procesu,
ukljuujui i fiziko prisustvo kapetana 1. klase, Nikolia.
205
10. Istovremeno, Drinski korpus se ukljuio i u proces okupljanja

vojnih jedinica za sledeu operacu VRS protiv muslimanske enklave oko
epe. Ove pripreme su oteane zbog obima i intenziteta sukoba do kojih
je dolo kada su jedinice vojske i police RS (koje su djelovale pod vojnom
kontrolom) pokuale da spree muslimansku kolonu u begu. Dana 13.
jula, ove jedinice zarobile su nekoliko hiljada mukaraca Muslimana iz
kolone (ili su im se oni predali). U mnogim sluajevima, ovi mukarci
Muslimani su prebaeni u zatoenike objekte u kojima su ve bili
mukarci iz Potoara. Kada su se ovi objekti popunili, mukarci Muslimani
su zatoeni u autobusima i kamionima u kojima su dovezeni.
11. Popodne i u ranim veernjim satima 13. jula 1995. godine,
desila su se tri znaajna dogaaja. Prvo su stotine mukaraca Muslimana
iz kolone okupljene i prevezene na dve razliite lokace. Jedna od ovih
lokaca je dolina Cerske, a druga skladite u Kravici. Dolina Cerske bila
je u zoni ili 1. milike lake pjeadske brigade ili 1. vlasenike pjeadske
brigade. Skladite u Kravici je bilo u zoni 1. bratunake lake pjeadske
brigade. Sve tri jedinice potinjene su Drinskom korpusu VRS. Nakon to
su mukarci Muslimani okupljeni na ovim lokacama, pogubljeni su.
12. Drugi znaajan dogaaj je to to je generalmajor Radislav
Krsti postao komandant Drinskog korpusa VRS. Lino je potpisao
jedno nareenje Drinskog korpusa, kojim nareuje trima potinjenim
jedinicama da zaponu operace pretraivanja po bivoj srebrenikoj
enklavi. U ovom nareenju, on je naveden kao komandant Drinskog
korpusa. Dodatne informace otkrivaju da je (iz trenutno nepoznatih
razloga) bivi komandant Drinskog korpusa, generalmajor Milenko
ivanovi, smenjen i rasporeen (stavljen na raspolaganje) u Glavni tab.
Ovu promjenu komande ozvaniio je 14. jula 1995. godine predsjednik
Republike Srpske.
13. Trei znaajan dogaaj je to to su tokom veeri 13. jula 1995.
godine, auobusi i kamioni zapoeli proces prebacivanja mukaraca
Muslimana (odvojenih u Potoarima i zarobljenih iz kolone) iz podruja
Bratunca u zatoenike objekte u zoni 1. zvornike pjeadske brigade.
Do sredine popodneva 14. jula 1995. godine, nekoliko hiljada mukaraca
Muslimana ve je bilo zatoeno u grbavakoj koli u Orahovcu, novoj
petkovakoj koli (u Petkovcima), pilikoj koli u Kuli, Domu kulture u
Pilici i moda u koli u Roeviu. U vreme dok se ovo deavalo, major
Dragan Obrenovi je bio naelnik taba 1. zvornike pjeadske brigade.
Osim toga, obzirom na neprestano odsustvo komandanta brigade, on je
istovremeno bio zamjenik komandanta brigade. Major Dragan Joki, oficir
ininjerac 1. zvornike brigade je takoe prisutan u svojstvu operativnog
deurnog oficira u danima 14. na 15. juli 1995.
14. U popodnevnim satima 14. jula 1995. godine, izvreno je
prvo od pet masovnih pogubljenja. U jednom sistematskom procesu,
mukarce Muslimane su odvodili iz kole, prebacivali na oblinje stratite
i pogubljivali pripadnici 4. pjeadskog bataljona 1. zvornike pjeadske
206
brigade. Ininjerska oprema ininjerske ete Zvornike brigade koritena

je za pokapanje mrtvih. Ovaj proces je nastavljen nakon to je pao mrak 14.
jula 1995. godine.
15. Ubrzo nakon to su zavrena ubistva u Orahovcu, mukarci
Muslimani su sistematski odvedeni iz kole u Petkovcima, prebaeni do
obilinje petkovake brane i pogubljeni. Ovaj proces je okonan u zoru 15.
jula 1995. godine. Maine za zemljane radove pod kontrolom ininjerske
ete Zvornike brigade koritene su za pokapanje mrtvih.
16. Dok su se odvala ova prva dva masovna pogubljenja,
elo muslimanske kolone nailo je na snage Zvornike brigade, koje
su pokuavale da ih uhvate u zasjedu. U konfuznim borbama koje su
usledile, snage Zvornike brigade su potisnute i muslimanska kolona
poela je da opkoljava pozadinu tri bataljona Zvornike brigade.
17. Zbog ovog opasnog razvoja vojnih dogaaja u zoni Zvornike
brigade, snage poslane u blizinu epe (pod komandom potpukovnika
Vinka Pandurevia) brzo su se vratile u podruje Zvornika. Sve rezervne
snage Zvornike brigade takoe su angaovane u bici, i to u tolikoj mjeri
da je po svemu sudei proces pogubljenja dogoen. S ciljem nastavljanja
procesa, pukovnik Ljubo Beara iz Uprave za bezbjednost Glavnog taba
nazvao je generalmajora Krstia i traio da se poalju dodatne snage. U
razgovoru sa generalmajorom Krstiem napominje da ima da razdeli jo
3.500 paketa.
18. Takoe 15. jula 1995. godine, po povratku u zonu svoje brigade,
potpukovnik Pandurevi brzo je procenio situacu i poslao vanredni
borbeni izvjetaj komandi Drinskog korpusa. U ovom izvjetaju napominje
da je pored borbenih dejstava, dodatno optereenje brigadi veliki broj
zarobljenika razmetenih po kolama u zoni brigade, kao i obaveze
obezbeenja i asanace terena (pokapanja tela). Dalje napominje da e,
ako niko ne preuzme odgovornost, biti prisiljen da pusti zatoenike.
19. Najkasne do jutra 16. jula 1995. godine, usprkos nastavljenim
borbama u zoni Zvornike brigade, ponovo otpoinju aktivnosti u vezi
sa masovnim pogubljenjima. U jednom sistematskom procesu (ponovo),
mukarci Muslimani prebaeni su iz pilike kole na vojnu ekonomu
Branjevo, gdje su pogubljeni. U ovom sluaju, vojnici koji su izvrili
pogubljenja bili su iz 10. diverzantskog odreda i jedne jedinice poslane
iz Bratunake brigade. Kasne tog dana, na tom mjestu su pogubljeni
mukarci Muslimani zatoeni u pilikom Domu kulture. U Kozluku su
takoe ubeni mukarci Muslimani sa nepoznatog mjesta. Ininjerska
oprema ininjerske ete Zvornike brigade koritena je za pokapanje
tela 16. i 17. jula 1995. godine.
20. Potpukovnik Vujadin Popovi pomonik komandanta
Drinskog korpusa za bezbjednost, nadgledao je 16. jula 1995. godine
proces pogubljenja. On je bio angaovan na obezbjeivanju goriva za
nastavak posla. Pored toga, po zavretku posla, podnio je izvjetaj
preko komande Drinskog korpusa. Iz Drinskog korpusa je bio angaovan
207
i pukovnik Slobodan Cerovi, pomonik komandanta za moral, pravne

i vjerske poslove. Zabiljeeno je da je ujutro 16. jula 1995. godine rekao
pukovniku Beari da ima instrukce odozgo i da se na zatoenicima treba
izvriti tra.
21. Do 18. jula 1995. godine, zavrena su i glavna masovna
pugubljenja i aktivnosti pokapanja s njima u vezi. Uz to su komandi
Drinskog korpusa ponovo poslani detaljni izvjetaji. U jednom takvom
izvjetaju, komandant Zvornike brigade Vinko Pandurevi je otvoreno
postavio pitanje razboritosti odluke da se 3.000 vojnosposobnih Turaka
smejsti u kole u njegovoj zoni.
22. Uprkos znaajnim borbenim dejstvima koja su se odvala tokom
ovog perioda, komanda Drinskog korpusa, kao i 1. zvornika pjeadska
brigada i 1. bratunaka laka pjeadska brigada, odravali su u potpunosti
funkcionirajui sistem neposrednog rukovoenja i komandovanja nad
aktivnostima potinjenih jedinica. Komandant Drinskog korpusa se
redovno obavjetavao, bilo lino bilo putem nadzora aktivnosti taba
Drinskog korpusa, o krivinim djelima koja su inile jedinice i vojnici
pod njegovom komandom. On je tu mogunost da se obavesti aktivno i
koristio. Analiza presretnutih vojnih razgovora i zarobljene vojne prepiske
VRS pokazuje da su generalmajor Radislav Krsti kao i lanovi taba
Drinskog korpusa, 1. zvornike pjeadske brigade i 1. bratunake lake
pjeadske brigade, znali za krivina djela kojima se tereti i imali ulogu u
njima.
23. Posle 18. jula 1995. godine, u zoni Zvornike brigade vrena su
dodatna pogubljenja manjeg obima. Uglavnom se radilo o zarobljavanju i
vansudskom pogubljenju mukaraca Muslimana iz kolone, koji su tada bili
u klopci u zoni Zvornike brigade. Meutim, u jednom sluaju se radilo o
pogubljenju etiri mukarca Muslimana, koji su izgleda preivjeli jedno od
veih masovnih pogubljenja (na vojnoj ekonomi Branjevo).
24. to se tie procesa prikrivanja masovnih pogubljenja i ponovnog
pokapanja tela, raspoloive informace govore da su i 1. zvornika
pjeadska brigada i 1. bratunaka laka pjeadska brigada znale za ovu
aktivnost i u njoj uestvovale. Potrebna sredstva su obezbeena preko
Drinskog korpusa i Glavnog taba VRS.
25. Na kraju, nakon to su izvrena krivina djela (kojim se terete),
komanda Drinskog korpusa VRS i komande 1. zvornike pjeadske brigade
i 1. bratunake lake pjeadske brigade su stalno dobale informace koje
su ukazivale na izvrenje ovih djela. Za sada nema nikakvih informaca da
su pukovnik Blagojevi i major Obrenovi poduzeli bilo kakve mjere, koje
su im bile na raspolaganju kao komandantu brigade odnosno zamjeniku
komandanta brigade VRS (u to vreme), da bilo kog od svojih potinjenih
pozovu na odgovornost u skladu sa zakonima RS i/ili vojnim propisima
VRS koji su u to vreme bili na snazi.
208
Iskaz o vojnim dogaanjima u Srebrenici (reviza)

operaca Krivaja 95
POGLAVLJE JEDAN: istorski kontekst

1.0 Drinski korpus je formiran 1. novembra 1992. godine kao
posljednji od est korpusnih formaca Vojske Republike Srpske1 (u daljem
tekstu VRS). Formiran je kao odgovor na narastajuu sigurnosnu pretnju
koju su u podrujima zapadno od Drine predstavljala muslimanska
uporita u planinskim podrujima Cerske, Srebrenice, epe, Gorada
i udaljenem podruju Viegrada.2 Drinski korpus je organizovan
kombinovanjem i poveavanjem postojeih jedinica iz ve postojeih
Istonobosanskog i Sarajevsko-romanskog korpusa.3 tab Drinskog
korpusa smjeten je u Vlasenici. Pukovnik (kasne generalmajor) Milenko
ivanovi naimenovan je za komandanta Drinskog korpusa.
1.1. Pre toga, podrujem istone Bosne su upravljali delovi
teritoralne odbrane bosanskih Srba (TO), optinske i kasne jedinice VRS
i komande koje su nastojale da proire kontrolu bosanskih Srba nad tom
teritorom nasuprot snaga otpora bosanskih Muslimana, koje su ubrzano
organizovane. U vezi s tim, dve znaajne jedinice koje su kasne odigrale
ulogu prilikom zauzimanja Srebrenice od strane VRS 1995. godine bile su
Zvornika pjeadska brigada i Bratunaka laka pjeadska brigada.
A.
Optina Zvornik i Zvornika pjeadska brigada
1.2 Zvornika pjeadska brigada (tadanje) Srpske Republike

Bosne i Hercegovine (SRBH) osnovana je 2. juna 1992. u sprskoj optini
Zvornik. Njen prvi komandant bio je bivi potpukovnik JNA, Vidoje
Blagojevi.4 Podruje optine Zvornik spadalo je konkretno u zonu
tek osnovanog Istono-bosanskog korpusa, sa tabom u Beljini.5 To
predstavlja prvi pokuaj da se jedinice u ovoj optini, sastavljene od ostatka
JNA, jedinica teritoralne odbrane (TO) bosanskih Srba i dobrovoljakih
(paravojnih) formaca koje su odigrale svoje uloge na podruju Zvornika
jo na samom poetku sukoba, konsoliduju pod jedinstvenom vojnom
komandom.
1.3 to se tie grada Zvornika, sukob je izbio u ranim veernjim
satima 8. aprila 1992, kada su delovi 336. motorizovane brigade
209
JNA, Arkanova srpska dobrovoljaka garda (SDG) i lokalne jedinice

TO, potpomognute SDS, preuzeli kontrolu nad gradom naseljenim
preteno Muslimanima. Ovom napadu je prethodio ultimatum dat
nekoliko sati rane predstavnicima zvornikog SDA u Hotelu Jezero
u Malom Zvorniku.6 Kao to se vidi iz poruke koju je predsednik SDA,
Izet Mehinagi, poslao generalmajoru Savi Jankoviu, komandantu 17.
korpusa JNA i general-pukovniku Kukanjcu, komandantu 2. vojne oblasti,
Arkan i lokalni funkcioneri SDS zahtevali su predaju grada. Zabiljeeno
je i da je tom sastanku prisustvovao kapetan JNA, Dragan Obrenovi,
koji je u to vreme komandovao bataljonom 336. motorizovane brigade,
razmjetenom u Zvorniku i oko njega.7
1.4
Do 18. aprila 1992, 17. korpus JNA je radio isto
to i 1. oklopni bataljon 336. motorizovane brigade i zvorniki TO
SRBiH, uestvujui u operacama protiv muslimanskih lina odbrane
uspostavljenih na uzvisinama Kula Grada iznad sela Divi.8 Istovremeno,
lokalni optinski elnici SDS su dalje organizovali koordinacu lokalne
odbrane. Izgleda da usprkos tome to je tab TO bosanskih Srba na
optinskom nivou u Zvorniku postojao ve 10. aprila 1992.9 (kojim je
koordinirao major Marko Pavlovi10, konkretna organizaca i sastav
zvornikog taba TO nisu bili formalno utvreni do 19. aprila 1992.11 Tada
je Ljubomir Taanovi postavljen za komandanta taba TO, a Momilo
Vasiljevi je imenovan za zamjenika komandanta taba TO. Pod okriljem
optinskog taba TO bili su jedinice i pripadnici JNA12 i brojne paavojne
formace ukljuujui jedinicu Panteri13, jedinica Igora Markovia
poznata i kao uina specalna jedinica dobrovoljaca iz Loznice (poznati
pod imenom ute ose),14 specalna jedinica Pivarski,15 grupa Beli
orlovi,16 i Vukovi sa Drine.17
1.5
Uporedo sa najavljenim povlaenjem JNA iz Bosne 19. i
20. maja 1992. godine, dolo je do opte reorganizace privremene vlade
optine Zvornik i formiran je Ratni tab kao telo tog organa. lanovi
Ratnog taba su bili: Branko Gruji, Marko Pavlovi, Dragan Obrenovi,
Milo Panteli i Stevan Ivanovi.18 Kao to je precizno navedeno u ovom
dokumentu, u to vreme Branko Gruji je bio predsjednik privremene
vlade optine Zvornik. Ostale vane linosti u to vreme bili su Marko
Pavlovi, komandant taba TO19, Dragan Obrenovi, komandant 1.
oklopnog bataljona 336. motorizovane brigade JNA20, Milo Panteli,
naelnik Stanice javne bezbjednosti u Zvorniku21 i Stevan Ivanovi,
sekretar Optinskog sekretarata za narodnu odbranu.22
1.6
Odluka da se 2. juna 1992. godine vojne formace u
Zvorniku ujedine pod kontrolom vojske je na poetku naila na otpor
lokalnih optinskih vlasti (privremena vlada).23 Ustvari, u pokuaju da
direktno potkopa taj poduhvat, privremena vlada srpske optine Zvornik
je 16. jula 1992. godine objavila odluku kojom se formira jedinstvena vojnoteritoralna komanda u optini na em je elu bio bivi komandant TO
Zvornik, Marko Pavlovi.24 Mada ne posebno navedeno da TO preuzima
210
kontrolu nad samom Zvornikom brigadom, ipak se pod komandom

Marka Pavlovia naao nekoliko samostalnih formaca koje su tada
djelovale u celoj Zvornikoj optini.25
1.7
Bez obzira na otpor pruen na poetku, vremenom
je komanda Zvornike brigade uspjela nadvladati uticaj privremene
vlade i TO kad su u pitanju vojne operace i aktivnosti vezane uz njih.
Dana 22. juna 1992. privremena vlada daje odobrenje za upotrebu nafte
i naftnih derivata vojsci i TO pod kontrolom komandanta Zvornike
brigade.26 Od 29. juna 1992. vojne uniforme mogu izdavati samo lica
koja imaju odobrenje od komandanta Zvornike brigade.27 Dana 6. jula
1992. komanda Zvornike brigade je ovlatena da utvrdi kriterum za
podjelu plata za mjesec juni pripadnicima vojske i polici angaovanim
na podruju srpske optine Zvornik.28 Ipak, sveukupna konsolidaca
jedinica TO i Zvornike pjeadske brigade odvala se veoma sporo,
djelimino zbog decentralizovane prirode strukture TO. Zbog toga su
mnoge samostalne jedinice i sela imali ne samo svoje jedinice TO, nego
i lokalne Krizne tabove.29 U isto vreme, loa disciplina i nedostatak
vojno sposobnih starjeina i komandira koio je Zvorniku pjeadsku
brigadu.30 Konano prisustvo brojnih preostalih bosanskih Muslimana u
optini Zvornik doprinelo je optoj nesigurnosti u regi.31
1.8
Dalje razmatrajui haotinu situacu u optini Zvornik
u julu 1992, Uprava za obavjetajno-bezbjednosne poslove Glavnog
taba Vojske SRBH zabiljeila je sljedee znaajne probleme, naroito
jedan sa paravojnom jedinicom Igora Markovia ute ose. Kako pie u
izvjetaju:
-Na podruju Zvornika locirana paravojna jedinica jaine oko
170 ljudi pod komandom izvjesnog samozvanog majora ue, Vukovi
Vojina iz Umke kod Beograda. Ta paravojna jedinica je locirala jedno
vreme na Crnom Vrhu, i vojniki veoma znaajnom objektu, te je uo
pregovarao sa Zelenim beretkama da im proda taj objekat za 500.000
DM, kako bi Zelene beretke nesmetano mogle izbiti u rejon Zvornika.
Dana 24.07.1992. godine lino je Vukovi istjerao jednog ranog borca koji
je voen na operacu na VMA i oteo automobil reno-5. Nou 25/26.07.
njegova grupa je napala jedinicu Vojske SR BiH u Zvorniku s namjerom da
opljakaju veu koliinu bakra.32
1.9
Meutim, krajem ljeta 1992. vojska je napravila znaajan
napredak u ostvarivanju vre vojne kontrole. Prvo je u avgustu 1992.
godine, komandanta Zvornike pjeadske brigade, potpukovnika Vidoja
Blagojevia, zamenio potpukovnik Slobodan Vasili.33 Njega je zatim
krajem septembra 1992. zamenio major Dragan Petkovi (naveden po
linom VES kao pjeadski oficir JNA).34 Zatim, od 12. oktobra 1992. bivi
kapetan JNA, Dragan Obrenovi se navodi u dokumentima kao naelnik
taba Zvornike brigade.35
1.10
Do sredine oktobra 1992. znaajnim borbenim operacama
je okupirana ira rega Kamenice u optini Zvornik. U tim operacama
211
30. oktobra ranjen je major Petkovi36 tavie, to je zajkedno sa goruim

problemima koji su se pojavljivali u drugim delovima Republike Srpske,
pokazalo da Istono-bosanski korpus ne moe vie adekvatno voditi
borbene operace na podruju koje se protee od Bira do kritikog
posavinskog koridora.37
B.
Optina Bratunac i Bratunaka pjeadska brigada
1.11
Bratunaka laka pjeadska brigada je zvanino formirana
kao samostalna jedinica 14. novembra 1992, dve sedmice nakon formiranja
Drinskog korpusa VRS. Potpukovnik bive JNA, Borivoje Tei, postavljen
je za prvog komandanta Bratunake lake pjeadske brigade.38 Skoro na
isti nain kao i Zvornika pjeadska brigada jedinica vodi poreklo od
raznih jedinica TO bosanskih Srba potpomognutih SDS, organizovanih u
optini poetkom 1992.
1.12
to se tie bratunake optine u aprilu 1992, tamo ne
bilo stalne kasarne JNA i ostaje pomalo nejasno iz dokumenata bive JNA
koji korpus 2. vojne oblasti je bio odgovoran za ovo podruje. Mogue
je da se to podruje nalazilo pod irom kontrolom 17. korpusa JNA,
meutim tokom celog aprila 1992, komanda 17. korpusa spominje samo
jednom bratunako-srebreniku situacu, i to 18. aprila 1992. (dan nakon
zauzimanja). S tim u vezi zabiljeeno je da postoji odsustvo jedinica
korpusa u tom podruju i da 17. korpus doba informace iz tog podruja
preko komande Operativne grupe Drina.39
1.13
Ipak, poetkom aprila 1992, elnici SDA i SDS iz
Bratunca su zapazili da je vojna oprema JNA razmjetena u srbanskom
gradu Ljubova, preko puta Bratunca, s druge strane reke Drine.40 To
je dovelo do sastanka dvaju stranaka koji je odran 8. aprila 1992. Na
tom sastanku SDS je iznela zahtjev da se optina podeli na srpsko
i ne-srpsko podruje i da se u Bratuncu osnuje srpska stanica javne
bezbjednosti. Predstavnici SDA i SDS su doli do zakljuka i postigli
sporazum o ovim predlozima, s tim da se ukljui posebna stavka
da se nikakvim paravojnim formacama ne dozvoljava pristup na to
podruje.41 Ovi zakljuci su ponovljeni na sastanku optinskog odbora
SDS u Bratuncu, odranom 9. aprila 1992, kojim je predsjedavao
Miroslav Deronji.42
1.14
Dana 12. aprila 1992. bratunaki Krizni tab je izdao
naredbu da TO i polica preuzimaju poslove odbrane u optini. Takoe
je navedeno da MUP i lokalne Stanice javne bezbjednosti preuzimaju sve
poslove javne i dravne bezbjednosti, a da e Krizni tab donositi sve
odluke kad je u pitanju angaovanje TO.43
1.15
Dana 17. aprila 1992, grad Bratunac su zauzeli lokalna
TO i srpske paravojne formace. Dana 19. aprila 1992, bratunaki Krizni
tab je donio odluku o razoruavanju graana koji posjeduju oruje na
podruju optine Bratunac. U odluci se kae da su bratunaka SJB i TO
212
optine Bratunac ovlateni da razoruaju graane koji posjeduju oruje

radi uspostave sigurnosti graana optine Bratunac i da se naoruanje
treba predati ovlatenim licima SJB Bratunac i TO optine Bratunac.44
1.16
Uprkos injenici da Muslimani nisu pruili nikakav otpor
prilikom zauzimanja grada Bratunca, bilo je jasno da se lokalno bosansko
muslimansko stanovnitvo organizuje za pruanje otpora. Dana 20. aprila
1992. u Potoarima je postavljena prva zasjeda lokalnim Srbima i tada je
poginulo est Srba, a etvoro ih je ranjeno.45 Dana 7. na 8. maj 1992, snage
bosanskih Muslimana su ponovo osvojile oblinji grad Srebrenica, ubivi
tom prilikom nekoliko bosanskih Srba, ukljuujui navodno i Gorana
Zekia, poslanika u Skuptini SR BiH.46
1.17
S druge strane, nakon ovog privremenog neuspjeha,
usledio je period pojaanih vojnih aktivnosti koje je vodio Krizni tab
Bratunca i tab TO optine Bratunac, oba pod vostvom Miroslava
Deronjia.47 Ostali pripadnici taba TO koji su se takoe nalazili u kriznom
tabu su Dragoslav Tri (naelnik taba TO)48, Dragia Lonarevi49,
Rade Sudar50, Dr Veljko Maei51, Jovan ivanovi52 i Momir Nikoli.53
Istovremeno se jedan broj srpskih dobrovoljaca i paravojnih jedinica
navodno vratio u Bratunac. Konano, do kraja maja 1992, platni spiskovi
pokazuju da je broj pripadnika u lokalnim odjeljenjima jedinica TO u
optini Bratunac (u maju 1992.) iznosio preko 1200.54
1.18
Usprkos brojnom stanju i vostvu TO, bosanski Muslimani
mjetani koji su djelovali iz Srebrenice poeli su da izvode niz iznenadnih
udara i napada, to je dovelo do znaajnog broja rtava sa srpske strane,
naroito meu seoskim ali i optinskim komandantima odbrane.55 Do
kraja maja 1992, bosanski Muslimani su uspjeno organizovali i izveli
brojne zasjede.
1.19
Nosei se sa ovom sloenom situacom, Vojska SRBH
je 19. maja 1992. prvo organizovala Biransku pjeadsku brigadu pod
komandom potpukovnika bive JNA, Svetozara ANDRIA.56 tab te
jedinice bio je u ekoviima.57 Situaca je u pogledu komandovanja bila
neobina, jer se pokazalo da se zona u kojoj je brigada veim delom
djelovala nalazila u zoni odgovornosti Sarajevsko-Romanskog korpusa,
a da je Biranska pjeadska brigada bila potinjena Istono-bosanskom
korpusu.58 U vreme kada je formirana, Biranska pjeadska brigada
je bila odgovorna za optine Zvornik, Kalesu, ekovie, Vlasenicu i
Bratunac (ukljuujui i novoformirane srpske optine Milii i Skelani).59
Meutim, kako je ve rane reeno, poetkom juna 1992. godine
formirana je Zvornika pjeadska brigada kao zaseban subjekt u pogledu
komandovanja.
1.20
to se tie bratunake optine, to podruje je ostalo pod
1. biranskom brigadom, a lokalne optinske jedinice TO su organizovane
u 5. pjeadski bataljon biranske pjeadske brigade.60 Platni spiskovi
Vojne pote br. 2465/5 (5.bratunaki bataljon Biranske brigade) za juli
1992. pokazuju ukupno brojno stanje jedinice od 2.687 pripadnika.61
213
1.21
Meutim, s vojne take gledita, situaca u bratunakoj
optini se pogorala, jer je otpor mjetana bosanskih Muslimana postajao
sve uspjeni. Od poetka juna pa sve do kraja oktobra 1992, borci
bosanski Muslimani zauzeli su i popalili brojna srpska sela, a odbrambeni
obru vojske se postepeno smanjio i na podruje samog grada Bratunca i
veinskog srpskog sela Kravica.62
C.
Drinski korpus VRS i Direktiva operativni broj 4
1.22
U roku od mjesec dana od formiranja, Drinski korpus
je suoen sa velikom krizom kada su muslimanske snage, djelujui iz
Srebrenice, zapoele vojnu operacu u dve faze. Njihov prvi cilj bio je da
se poveu sa drugom grupom muslimanskih snaga u Cerskoj, izolirajui
time srpske snage u Bratuncu i Skelanima, i drugo, da zauzmu sami grad
Bratunac. Kao odgovor na to, vojno i politiko rukovodstvo VRS je dao
dio Direktive operativni broj 4 (od 19. novembra 1992.) skovalo plan da
zatiti podruje Podrinja koje je bilo od vitalnog znaaja.63 Drinski korpus
je dobio sljedea uputstva:
Sa sadanjih poloaja, glavnim snagama krajnje uporno braniti
Viegrad (brana), Zvornik i koridor, a ostalim snagama na irem prostoru
Podrinja iznurivati nepratelja. Nanositi mu to vee gubitke i prisiliti
ga da sa muslimanskim stanovnitvom napusti prostore Biraa, ee
i Gorada. Prethodno ponuditi razoruavanje borbeno sposobnih i
naoruanih mukaraca. A ako ne pristaje unititi ih. U daljem deblokirati
i osposobiti za saobraaj komunikacu: Milii Konjevi Polje Zvornik
i biti u gotovosti za intenzivnu borbu protiv ubaenih diverzantskih,
teroristikih, iznenadnih zasjeda i paravojnih grupa. KM imati u Vlasenici,
a IKM po odluci komandanta korpusa.64
1.23
Usprkos ovoj direktivi, situaca u Drinskom korpusu je
postala jo sloena i najkasne 7. decembra 1992. angaovane su dodatne
jedinice izvan zone Drinskog korpusa u nastojanjima da se zatite kljuna
podruja i objekti da ne bi pali u ruke snagama bosanskih Muslimana.65
Otprilike u to isto vreme, kapetan 1. klase (KIK) bive JNA, Vinko
Pandurevi, postavljen je na mjesto komandanta Zvornike pjeadske
brigade.66
D.
Godina 1993. i uspostavljanje zatienih zona
1.24
Do januara 1993, bosanski Muslimani su vojnim operacama
uspjeno izolovali podruje Bratunca od ostatka Drinskog korpusa. Snage
bosanskih Muslimana su to djelimino ostvarile zauzimanjem srpskog sela
Kravica na pravoslavni Boi.67 Kasne tog mjeseca, situaca oko Bratunca
je bila tako kritina da su jedinice Vojske Jugoslave68 (u daljem tekstu VJ)
uvedene zapadno od Drine kako bi pomogle u odbrani grada i zaustavile
veliku izbjegliku krizu u samoj Srbi.69
214
1.25
Kao odgovor, Glavni tab VRS (u daljem tekstu Glavni
tab) i Drinski korpus zapoeli su krajem januara 1993. godine veliku
zimsku kontraofanzivu kako bi eliminisali muslimanska uporita Cersku
i Srebrenicu. Do marta su snage bosanskih Muslimana u Cerskoj potuene
i hiljade izbjeglica bjealo je na jugoistok prema Srebrenici ili na zapad
prema Tuzli. Snage bosanskih Srba nastavile su da napadaju tokom
proljea, i do poetka aprila, snage VRS bile su na manje od dva kilometra
od Srebrenice.
1.26
Uspjeh ovih operaca VRS bio je katalizator na rezoluci
819 Savjeta bezbjednosti Ujedinjenih Naca (1993.)70, kojem je stvorena
srebrenika zatiena zona. Ubrzo nakon toga, rezolucom 824 (1993.)71
epa i Gorade (takoe unutar teritore Drinskog korpusa) proglaene su
zatienim zonama.72
E.
Maj 1993. decembar 1994.
1.27
Uspostavljanjem zatienih zona, od strane Savjeta
bezbjednosti, i naknadnim sporazumima od 8. maja 1993. godine, line
vojnog sukoba oko Srebrenice su se stabilizovale.73 Meutim, uprkos
odredbi o zatienim zonama, od sredine 1993. do sredine 1995. godine,
na granici enklave stalno je dolazilo do sukoba slabeg intenziteta.
Bez obzira na prisustvo mirovnih trupa UN, nastavljene su aktivnosti
naoruanih vojnih jedinica Arme BiH unutar srebrenike enklave, to je
primoralo VRS da odrava odbrambenu linu koja se protezala nasuprot
oznaene granice enklave.
1.28
Kao i sve druge jedinice VRS, Drinski korpus imao je
manjak ljudstva da bi pokrio front koji mu je dodeljen. Korpus ne samo da
je bio odgovoran za odravanje de facto granice, odnosno line sukoba
od Tuzle do take odmah sjeverno od Sarajeva, ve ej bio odgovoran i
za obezbjeivanje lina oko enklava Srebrenice, epe i istone strane
Gorada.74 Usled toga, korpus je proao kroz nekoliko reorganizaca
1993. i 1994. godine. Nakon svega, samo odravanje odbrambene line
oko muslimanske enklave Srebrenice zahtevalo je od Drinskog korpusa
izdvajanje snaga jaine dve pjeadske brigade i jednog samostalnog
pjeadskog bataljona.75 To su bile 1. bratunaka laka pjeadska brigada,
1. milika laka pjeadska brigada i samostalni bataljon Skelani.
1.29
Prva bratunaka brigada bila je odgovorna za sjevernu i
istonu granicu zatiene zone. Prva milika laka pjeadska brigada
je bila odgovorna za odravanje zapadne granice, a junu granicu je
uvao samostalni bataljon Skelani.76 Ove snage su najveim delom bile
pod operativnom kontrolom Taktike grupe 1 (TG-1), sa tabom u selu
Pribievac. TG-1 je bila pod komandom pukovnika Vukote Vukovia,77
koji je takoe vrio dunost oficira za vezu izmeu Zatitnih snaga
Ujedinjenih naca (u daljem tekstu UNPROFOR) i VRS. Ova grupaca
snaga funkcionisala je poetkom 1995. godine.
215
F.
Stanje u Republici Srpskoj 1995. godine
1.30
Kako je proticao poetak 1995. godine, politiki i vojni
elnici u Republici Srpskoj (u daljem tekstu RS) zapoeli su neto to se
moe opisati jedino kao objektivno suoavanje sa vlastitom budunou.
Jasno je da je ve marta 1995. godine zaivjelo shvatanje da RS mora ili
vojno okonati sukob ili pripremiti teren do kraja godine za sporazumno
rjeenje, koje bi bilo povoljno za njih. Postojale su naznake da hrvatskomuslimanski savez nee nastaviti da potuje postojei prekid vatre i da
priprema niz velikih ofanziva protiv RS i njihvog susjeda, Republike
Srpske Krajine (u daljem tekstu RSK). U skladu sa ovom ocjenom, Vrhovna
komanda RS 8. marta 1995. godine izdala je direktivu br. 7.78
1.31
U ovoj direktivi, Vrhovna komanda Oruanih snaga
RS izloila je svoje vienje stratekih politikih, kao i vojnih ciljeva
naroda koji su bili u savezu protiv RS. Nadalje je izloila etiri
glavna prioriteta. Oruana snaga u narednom periodu: (1) odlunim
ofanzivnim i odbrambenim vojnim dejstvima nametnuti vojnu situacu
koju e meunarodna zajednica biti prisiljena da prizna; (2) popraviti
operativno-strateki poloaj VRS; (3) skratiti linu fronta i stvoriti uslove
za oivljavanje privrede RS vraanjem kui dela vojnih obveznika i (4)
obezbediti uslove dravno-politikom rukovodstvu za voenje mirovnih
pregovora i ostvarivanje stratekih ratnih ciljeva.79
1.32
Dodatna upozorenja o optoj pretnji usledila su u
aprilu 1995. godine, na 50. sjednici Narodne skuptine RS, kada je general
Mladi navodno upozorio okupljene poslanike na znaajne hrvatskomuslimanske ofanzive koje e kasne te godine biti usmjerene protiv
RS i RSK.80 Manje od tri sedmice kasne, hrvatske vojne i policske snage
nanele su veliki poraz vojnim snagama RSK ponovnim zauzimanjem
dela zapadne Slavone pod srpskom okupacom u operaci Bljesak.81
1.33
Pritisak na RS nastavljen je kasne tokom proljea,
kada su, odgovarajui na vojna dejstva VRS unutar zone iskljuenja
oko Sarajeva, avioni NATO bombardovali objekte VRS, a VRS uzvratio
uzimanjem vojnika UNPROFOR za taoce. Nadalje, 16. juna 1995. godine,
muslimanske snage su zapoele veliku ofanzivu sa ciljem razbanja opsade
Sarajeva. Usprkos punoj mobilizaci i proglaenju stanja neposredne ratne
opasnosti, ljudstvo i resursi VRS bili su optereeni do maksimuma.82
G.
Srebrenika zatiena zona 1995.
1.34
Do poetka januara, Vlada RS ve je donela odluku
da izvri pritisak na istone zatiene zone. Dio tog pritiska bilo je
ograniavanje kretanja snaga UN u istonoj Bosni, posebno konvoja
za opskrbljivanje tri zatiene zone.83 Ogranienja goriva, munice i
namirnica koje su se mogle slati snagama UN ozbiljno su naruila njihovu
sposobnost da djelotvorno nadgledaju aktivnosti u zatienoj zoni.
216
Istovremeno su muslimanske vojne snage u srebrenikoj zatienoj zoni

takoe ograniavale kretanja snaga Holandskog bataljona, a posebno u
podruju poznatom kao trougao bandera.84
1.35
Uporedo s tim, politiki i vojni elnici RS poeli su da
trae znaajno smanjenje teritore enklava.
1.36
Prva naznaka dola je na premu organizovanom
povodom proslave pravoslavne Nove godine u Bratuncu. Prisustvovali
su vojni posmatrai UN iz Srebrenice, kao i novi komandant Holandskog
bataljona UN, potpukovnik Kerremans. Na ovom sastanku, generalmajor
ivanovi ponudio je vojnim posmatraima UN mogunost da definiu
granicu enklave u saradnji sa njegovim predstavnicima. Generalmajor
ivanovi je nadalje pripisao sebi u zaslugu to to je UNPROFOR predata
teritora na podruju Jadra (Zeleni Jadar). Prema holandskom oficiru
za vezu, koji je bio prisutan, generalmajor ivanovi konstatovao je da
e u sluaju izbanja neprateljstva oko enklave, ovo biti jedan od prvih
(srpskih ciljeva).85
1.37
Dana 8. marta 1995. godine, u direktivi br. 7 Vrhovne
komande RS jasno je izloena stratega RS u vezi sa istonim zatienim
zonama. Cilj Drinskog korpusa VRS bio je:
(...) to pre izvriti potpuno fiziko odvajanje Srebrenice i
epe, ime spreiti i pojedinano komuniciranje izmeu ovih enklava.
Svakodnevnim planskim i osmiljenim borbenim aktivnostima stvoriti
uslove totalne nesigurnosti, nepodnoljivosti i besperspektivnosti daljnjeg
opstanka i ivota mjetana u Srebrenici i epi.86
Dalje,
Za sluaj odlaska snaga UNPROFOR iz epe i Srebrenice,
komanda DK /Drinskog korpusa/ e isplanirati operacu pod nazivom
Jadar sa zadatkom razbanja i unitenja muslimanskih snaga u ovim
enklavama i definitivnog oslobaanja Podrinja.87
I takoe, u pogledu pruanja podrke ovom naporu,
Preko nadlenih dravnih i vojnih organa, zaduenih za rad sa
UNPROFOR i humanitarnim organizacama, planskim i nenametljivim
restruktivnim odobravanjem zahteva, smanjiti i ograniiti logistiku
podrku snaga UNPROFOR u enklavama i dotur materalnih sredstava
muslimanskom ivlju, i uiniti ih ovisnim od nae dobre volje, a
istovremeno izbei osudu meunarodne zajednice i svetskog javnog
mnjenja.88
1.38
Nakon to je pripremljena politika pozornica, poetna
vojna dejstva protiv srebrenike zatiene zone zapoela su 31. maja
1995. godine. Snage Drinskog korpusa VRS pokrenule su operacu
Jadar-95.89 Ova operaca natjerala je vojnike Holandskog bataljona
da napuste osmatranicu Echo juno od Srebrenice.90 Naputanje
ovog kontrolnog punkta od strane UN na kraju je dovelo do pada sela
Zeleni Jadar, kljunog raskra koje je bilo potrebno VRS kao odskona
daska za budue operace.91 Do 5. juna 1995. godine, ostvareni su
217
poetni ciljevi Jadra-95 i VRS je prekinuo ofanzivna dejstva uz cestu

kroz Zeleni Jadar. Holandske snage UN na brzinu su uspostavile dve
nove osmatranice, Sierru i Tango, kako bi nadgledali juni prilaz
zatienoj zoni.92 Zatim su izvrene vojne pripreme za Krivaju 95,
to je bio tajni naziv za borbeni plan sa ciljem smanjenja srebrenike
zatiene zone UN.
POGLAVLJE DVA: jedinice i linosti juli 1995.

2.0
U ovom poglavlju prouavaju se pojedinice jedinice i
kljune linosti koje su uestvovale u zauzimanju srebrenike zatiene
zone i potom u vrenju krivinih djela kojima se tereti u optunici. One
ukljuuju Drinski korpus VRS, potinjene formace (ukljuujui brigade
tamo gdje su se desila znaajna djela), Glavni tab VRS i policske jedinice
Ministarstva unutranjih poslova RS93 (u daljem tekstu MUP) za koje se
zna da su bile na ovom podruju.
A.
Kljune linosti: Drinski korpus VRS juli 1995.
2.1
Dana 13. jula 1995. godine, generalmajor Radislav Krsti
je preuzeo komandu nad Drinskim korpusom VRS.94 Pre toga, bio je
naelnik taba korpusa, a na taj poloaj naimenovan je avgusta 1994.
godine.95
2.2
Pre generalmajora Krstia, komandant Drinskog
korpusa bio je generalmajor Milenko ivanovi. On je komandu nad
Drinskim korpusom preuzeo novembra 1992. godine, kada je taj korpus
formiran, i bio je komandant korpusa do 13. jula 1995. godine. Roen je
1946. godine u selu Ratkovii (optina Srebrenica). Pre izbanja rata u
Bosni napredovao je do ina pukovnika u JNA. Godine 1991, komandovao
je 180. motorizovanom streljakom brigadom, stacioniranom u Zadru,
u Hrvatskoj. Ta brigada je tada pripadala 9. korpusu JNA u Kninu,
pod komandom tadanjeg pukovnika JNA (kasne generalmajora)
Ratka Mladia. Kada je VRS organizovan, generalmajor ivanovi bio
je na dunosti lana Glavnog taba dok ne preuzeo komandu nad
Drinskim korpusom. Nakon to je 13. jula 1995. godine predao komandu
generalmajoru Krstiu, u naredbi Drinskog korpusa 05/2-293 se kae da
je generalmajor ivanovi imenovan na nove dunosti u VJ-VRS, mada
te dunosti nisu precizirane.96 Dana 20. jula 1995, medi Republike
Srpske su objavili da je Milenko ivanovi vanredno unapreen u in
generalpotpukovnika i da je iz aktivne vojne slube otiao u penzu.
2.3
Kada je generalmajor Krsti preuzeo komandu nad
Drinskim korpusom, Predsjednik RS je imenovao pukovnika Svetozara
Andria za novog naelnika taba Drinskog korpusa.97 Pre toga pukovnik
Andri je bio komandant Birake (ili ekovike) brigade, i na tom poloaju se
218
nalazio od maja 1992. Kao komandant brigade, u julu 1995. godine, vodio je
borbenu grupu svoje brigade i uestvovao u zauzimanju Srebrenice. Sluio
je kao naelnik taba Drinskog korpusa od jula 1995. dok Drinski korpus
ne deaktiviran poetkom 1996. Kada je 1997. godine formiran 5. korpus
(Sokolac) VRS, imenovan je za naelnika taba korpusa, (pod komandom
generalpotpukovnika Krstia). Nakon hapenja generalpotpukovnika
Krstia u decembru 1998, Andri koji je u meuvremenu postao
generalmajor, preuzeo je komandu nad 5. korpusom VRS.
2.4
Pored naelnika taba, Drinski korpus imao je tri
pomonika komandanta, koji su bili odgovorni za voenje aktivnosti
specalizovanih organa za rodove taba korpusa u ime komandanta.
Oni su konkretno bili odgovorni za bezbjednost, moral, pravna i vjerska
pitanja i pozadinske slube.98 To su bile sljedee osobe (u tom relevantnom
periodu od jula 1995. do novembra 1995.):
(i) Potpukovnik Vujadin Popovi je u julu 1995. bio pomonik
komandanta Drinskog korpusa za bezbjednost;
(ii) Pukovnik Slobodan Cerovi je bio pomonik komandanta
Drinskog korpusa za moral, pravne i vjerske poslove.
(iii) Pukovnik Lazar Aamovi je bio pomonik komandanta
Drinskog korpusa za pozadinu (odnosno logistiku).
2.5
Ostatak taba korpusa (pod naelnikom taba i
pomonicima komandanta) inio je jedno organizovano telo iskusnih
vojnih profesionalaca i bio je fundamentalna komponenta u procesu kojim
su smjernice i nareenja komandanta obraivani radi izvrenja, a preko
kojeg se pratilo potivanje istih. Meu kljunim linostima u tabu u tom
relevantnom periodu bili su sljedei oficiri:
i. potpukovnik Svetozar Kosori, naelnik za obavjetajne
poslove,
ii. major Pavle Goli, obavjetajni oficir,
iii. potpukovnik Rajko Krsmanovi, naelnik saobraajne slube
Drinskog korpusa,
iv. pukovnik Ignjat Milanovi, naelnik protivvazdune odbrane i
v. naelnik ininjere, kapetan prve klase Milenko Avramovi.
(za iri spisak, vidi prilog A: ematski prikaz Drinskog korpusa)
B.
Sastav Drinskog korpusa VRS juli 1995.
2.6
Organizaca Drinskog korpusa99 VRS, u julu 1995. je bila
sljedea:
* 1. zvornika pjeadska brigada (u daljem tekstu Zvornika
brigada)
* 1. vlasenika laka pjeadska brigada (u daljem tekstu Vlasenika
brigada)
* 1. ekovika (ili Biranska) pjeadska brigada (u daljem tekstu
Biranska brigada)
219
* 1. milika laka pjeadska brigada (u daljem tekstu Milika

brigada)
* 1. bratunaka laka pjeadska brigada (u daljem tekstu
Bratunaka brigada)
* 2. romanska motorizovana brigada (u daljem tekstu 2.
romanska brigada)
* 1. podrinjska laka pjeadska brigada (u daljem tekstu Rogatika
brigada)
* 5. podrinjska laka pjeadska brigada (u daljem tekstu
Viegradska/goradanska brigada)
* 5. mjeoviti artiljerski puk
* 5. bataljon vojne police
* 5. ininjerski bataljon
* 5. bataljon veze
* 1. samostalni pjeadski bataljon Skelani (u daljem tekstu:
bataljon Skelani)
2.7
Ove jedinice bile su stalne ili organske formace koje
su bile potinjene komandi Drinskog korpusa VRS jula 1995. godine.
Kao takve, bile su pod neposrednim rukovodstvom i komandom
komandanta Drinskog korpusa.100 Od ovih jedinica, Zvornika
brigada, Bratunaka brigada i Milika brigada su bile glavne jedinice
koje su uestvovale u krivinim djelima kojima se tereti. Pored toga,
delovi nekoliko drugih formaca Drinskog korpusa uestvovali su
u ovim djelima. Konkretna veza izmeu jedinica Drinskog korpusa i
mjesta zloina i/ili krivinih djela detaljno je razmotrena od petog do
jednaestog poglavlja.
2.8
to se tie relevantnih brigada, kljune linosti u tim
jedinicama bili su:
Zvornika brigada101
potpukovnik Vinko Pandurevi, komandant brigade,
Poetkom 1992. imao je in kapetana prve klase i postao je
komandant snaga VRS u Viegradu, koje su kasne nazvane 1. viegradska
laka pjeadska brigada. Dana 12. decembra 1992, postao je komandant 1.
zvornike lake pjeadske brigade i ostao je na tom poloaju do novembra
1996. U junu 1997. unapreen je u in generalmajora i bio je pripadnik
Glavnog taba VRS. ini se da je njegova vojna karera u Republici Srpskoj
okonana u aprilu 1998. godine kada je razreen dunosti i penzionisan.
major Dragan Obrenovi, naelnik taba i zamjenik komandanta
brigade.
Poetkom 1992. godine, kapetan Dragan Obrenovi komandovao
je 1. oklopnim bataljonom 336. motorizovane brigade JNA na podruju
Zvornika.102 U oktobru 1992. postaje naelnik taba/zamjenik komandanta
220
1. zvornike pjeadske brigade, i na tom poloaju ostao je sve do

novembra 1996. U decembru 1995. unapreen je u in potpukovnika,
a i dalje je zadrao poloaj naelnika taba Zvornike brigade. Dana 29.
aprila 1996, postao je vrilac dunosti komandanta 303. motorizovane
brigade (biva Zvornika brigada), a u avgustu 1998. postavljen je
za komandanta 503. motorizovane brigade (biva 303. motorizovana
brigada) u Zvorniku. Na tom poloaju je ostao dok ga 15. aprila 2001.
nisu uhapsile trupe SFOR.
porunik Drago Nikoli, pomonik komandanta za bezbjednost
Porunik Nikoli se 1976. prikljuio JNA, a 6. aprila 1992. postao
je pripadnik VRS. Dana 27. marta 1993. postavljen je za pomonika
komandanta Zvornike brigade za bezbjednost.103 Do jula 1995. imao je
in potporunika, a formacski poloaj mu je bio naelnik bezbjednosti
Zvornike brigade.104
kapetan prve klase Duko Vukoti, naelnik za obavjetajne
poslove
Duko Vukoti se prikljuio VRS 19. avgusta 1992. Dana 5.9. 1994.
postavljen je za pomonika naelnika za obavjetajne poslove Zvornike
brigade.105 Na tom poloaju se nalazio i u julu 1995.106
kapetan Milorad Trbi, referent za bezbjednost
Dana 17. marta 1994, Milorad Trbi je imenovan za pomonika
za bezbjednosne poslove u organu za obavjetajno-bezbjednosne
poslove Zvornike brigade. Imao je in porunika.107 Dana 5. septembra
1994. unapreen je u in kapetana na mjesto referenta za obavjetajnobezbjednosne poslove.108
major Dragan Joki, naelnik ininjere/deurni oficir
Dragan Joki se prikljuio Zvornikoj brigadi 16. maja 1992. i
kasne, 6. decembra te iste godine, postao naelnik ininjere.109 Na tom
istom poloaju u Zvornikoj brigadi se nalazio i u toku 1995. sa inom
majora. U vreme kada se predao MKSJ u avgustu 2001. bio je potpukovnik
u operativnom organu 5. korpusa VRS sa sjeditem u Sokocu, Bosna i
Hercegovina.
porunik Miomir Jasikovac, komandant ete vojne police
Miomir Jasikovac se prikljuio VRS 22.2.1993. Od 4.6.1993. nalazio
se na poloaju komandira ete vojne police Zvornike brigade, sa inom
potporunika.110
Dana 6.9.1994. postavljen je za komandira ete vojne police sa
inom porunika.111
Nastavio je da obavlja tu svoju dunost i u periodu na koji se
odnosi istraga o Srebrenici.
221
kapetan prve klase, Dragan Jevti, komandir ininjerske ete.

Dana 20.6.1995, vojnik Dragan Jevti je imenovan za vrioca
dunosti komandira ininjerske ete Zvornike brigade sa inom
kapetana 1. klase. Taj poloaj zahteva formacski in kapetana prve
klase.112
1. bataljon Zvornike brigade
porunik, Milan Stanojevi, komandant113
Sreko Aimovi, komandant114
kapetan Branko Studen, komandant
Zdravko Vasiljevi, zamjenik komandanta115
potporunik Pero Vidakovi, komandant
vodnik Lazar Risti, zamjenik komandanta116
potporunik Vladan Mati, komandant
Borisav Savi, zamjenik komandanta117
kapetan 1. klase Ostoja Stanii, komandant
Marko Miloevi, zamjenik komandanta118
potporunik Drago Beatovi, komandant
Milorad Deri, zamjenik komandanta119
kapetan 1. klase Radika Petrovi, komandant
Boko Petrovi, zamjenik komandanta120
Bratunaka brigada121
pukovnik Vidoje Blagojevi, komandant brigade,
U aprilu 1992, kao oficir ininjere JNA, imao je in potpukovnika.
U junu 1992. postao je komandant novoformirane Zvornike pjeadske
brigade, koja se zajedno sa jedinicama TO, paravojnim i dobrovoljakim
jedinicama optine Zvornik, prikljuila zvaninom sastavu VRS.122 Ostao
je na tom poloaju do avgusta 1992, a posle je bio lan taba Drinskog
korpusa. U toku 1993. sluio je nekoliko mjeseci kao vrilac dunosti
naelnika taba/zamjenika komandanta 1. bratunake lake pjeadske
brigade. U maju 1995. postao je komandant Bratunake brigade. U vreme
kada ga je SFOR uhapsio, 10. avgusta 2001. bio je naelnik ininjere
General taba Vojske Republike Srpske.
major Novica Paji, naelnik taba/zamjenik komandanta123
kapetan prve klase Momir Nikoli, pomonik komandanta za
222
bezbjednosno-obavjetajne poslove.
Rezervni kapetan JNA Momir Nikoli roen je 20. 2. 1995. u
Bratuncu. Radio je kao nastavnik dok ne prvi put mobilisan u vojsku
18.4.1992. i bio je lan optinskog Kriznog taba i taba TO u Bratuncu.124
Ostao je oficir u toj jedinici nakon to se ona u novembru 1992. organizacski
transformisala iz optinske jedinice TO u laku pjeadsku brigadu VRS. U
julu 1995, kapetan prve klase Momir Nikoli bio je pomonik komandanta
brigade za obavjetajno-bezbjednosne poslove i na tom poloaju se nalazio
skoro tokom celog rata. Demobilisan je iz VRS 1996, a uhapen 1. aprila
2002.
major Dragoslav Tri, pomonik komandanta za pozadinu.125
major Ratomir Jevti, zamjenik komandanta za moral, pravne i
vjerske poslove.126
major Dragan Eski, pomonik naelnika taba za popunu i
personalne poslove.127
Komandanti/zamjenici komandanata bataljona Bratunake
brigade
1. bataljon Bratunake brigade
potporunik Lazar Ostoji, komandant128
kapetan prve klase Goran Staki, zamjenik komandanta129
Interventni vod 2. bataljona
stari vodnik 1. klase Zoran Milosavljevi130
major Dragomir Zeki, komandant
kapetan Sreten Petrovi, zamjenik komandanta131
Interventni vod Crvene beretke 3. bataljona
stari vodnik 1. klase Rade Petrovi, komandir do 16. jula
1995.132
4. bataljon Bratunake brigade/ 8. bataljon Zvornike brigade
kapetan 1. klase Radika Petrovi, komandant
Boko Petrovi, zamjenik komandanta133
Vod vojne police
stari vodnik 1. klase Mirko Jankovi, komandir134
Pionirski vod
ore Peji, komandir pionirskog voda135
Milika laka pjeadska brigada
major Milomir Nasti, komandant brigade136
Ivan Stojanovi, naelnik taba i zamjenik komandanta brigade
Vlasenika laka pjeadska brigada
major Mile Kosori, komandant
major Boko Sargi, naelnik taba/zamjenik komandanta
brigade.
223
Viegradska/goradanska brigada
major Ratomir Furtula, komandant brigade
5. Ininjerski bataljon
major Milenko Avramovi, komandant
Kapetan Milenko Avramovi je bio komandant 5. ininjerskog
bataljona Drinskog korpusa. U aprilu 1994. bio je vrilac dunosti, a u
septembru 1994. je preuzeo dunosti komandanta.137
major Mile Simani, zamjenik komandanta
Zamjenik komandanta 5. ininjerskog bataljona, barem u julu
1995. bio je major Mile Simani.138
C.
Jedinice privremeno potinjene Drinskom korpusu

VRS juli 1995.
2.9
Pored navedenih informaca iz organskog sastava, ne
bilo neuobiajeno da VRS formira privremene jedinice ili formace.139 U
kontekstu bive JNA, to je nastavljeno i u VRS, postojala je priroena
fleksibilnost pri prilagoavanju rukovoenja i komandovanja nad
pojedinim jedinicama izmeu organizaca sa ciljem djelotvornog
dostizanja optimalne vojne snage potrebne za rjeavanje odreene situace
u datom geografskom podruju. Ovo prilagoavanje ostvarivalo se kroz
praksu privremenog potinjavanja jedinica.140 U veini sluajeva, ovo je
ukljuivalo formiranje taktikih ili borbenih grupa, koje se sastoje od
vie formaca pod jedinstvenom komandom, ili jednostavno privremeno
potinjavanje neke formace iz jednog taba u drugi.
2.10
U ovim okolnostima glavni komandant rukovodio je
aktivnostima ovih jedinica, i to barem u trajanju i pod uslovima pod
kojima mu je rukovoenje povjereno. U ovim privremenim grupacama,
odnosi rukovoenja i komandovanja su definisani od sluaja do sluaja.141
2.11
U julu 1995. godine, uoavaju se etiri privremena
komandna odnosa u vezi sa Drinskim korpusom. Ovi odnosi ukljuuju
privremen komandne odnose sa jedinicama koje su inae dodeljene
Glavnom tabu i sa specalnom policom MUP a, kao i formiranje jedne
privremene formace koja je bila pod komandom jednog drugog korpusa.
Svaka od ovih jedinica djelovala je u raznim periodima u julu 1995. godine
kao dio Drinskog korpusa VRS i bila mu je potinjena. O njima se detaljno
govori u daljem tekstu.
65. zatitni puk
2.12
ezdeset peti zatitni puk bio je tokom rata jedna od
bolje opremljenih i popunjenih velikih formaca VRS. Ova jedinica, pod
224
komandom potpukovnika Milomira Savia, bila je neposredno nasljee iz

strukture bive JNA (bila je dodeljena neposredno komandi Vojne oblasti).
Kao takva, u VRS je bila neposredno potinjena Glavnom tabu, a ne tabu
nekog korpusa. Osnovna funkca ovog puka bila je zatita vanih vojnih
objekata i ljudstva. Zbog blizine muslimanske enklave epe objektima
Glavnog taba VRS u Han Pesku i na planini ep, najvei dio jedinice bio
je razmjeten u Han Pesku i oko njega. Meutim, bataljon vojne police
te jedinice, pod komandom majora Zorana Malinia, u julu 1995. godine
bio je razmjeten u Novoj Kasabi. Ova jedinica uestvovala je u okupljanju
i zatvaranju muslimanskih zarobljenika u blizini Nove Kasabe (vidi esto
poglavlje). Dana 15. jula 1995. godine ili oko tog datuma, vjeruje se da je
ova jedinica prela pod kontrolu komandanta Bratunake brigade, i samim
tim, komandanta Drinskog korpusa VRS.142
10. diverzantski odred
2.13
Deseti diverzantski odred formiran je 14. oktobra 1994.
kao resurs Glavnog taba VRS za izvoenje diverzantskih i izviakih
akca u dobra rata.143
U julu 1995. godine jedinica je bila pod komandom porunika
Milorada Pelemia. U periodu od 10. do 12. jula 1995. godine, oba voda 10.
diverzantskog odreda uestvovala su sa jedinicama Drinskog korpusa VRS
u samom zauzimanju Srebrenice. Kasne su delovi jednog voda jedinice
prisustvovali i uestvovali u pogubljenjima mukaraca Muslimana na
vojnoj ekonomi Branjevo.144
Specalna polica Republike Srpske (MUP)
2.14
Pored navedenih vojnih jedinica, razne policske jedinice
RS takoe su bile prisutne i djelovale pod kontrolom Vojske. Ove jedinice
mogu se podeliti u dve vrste, ete optinske police (PJP Posebne
jedinice police) i odredi specalne police Specalne brigade police RS.
2.15
Jedinice specalne police Specalne brigade police
RS bile su organizovane kao borbene jedinice i njihova primarna uloga
bila je u akcama vezanim za unutranju bezbjednost. One su bile pod
neposrednom komandom ministra unutranjih poslova RS. tab ove
jedinice specalne police nalazio se na podruju Beljine (Janja). Brigada
je dalje bila organizovana u bataljone ili odrede, koji su bili razmjeteni
irom teritore RS.145 Ovi bataljoni uestvovali su u mnogim znaajnim
borbenim dejstvima tokom rata. U julu 1995. general Goran Sari je bio
komandant brigade, a potpukovnik Ljubia Borovanin je bio zamjenik
komandanta brigade.146
2.16
Jedinice optinske police su bile one jedinice i je
primarni zadatak bio sprovoenje zakona i javna bezbjednost, a pripadale
su zvornikom regionalnom Centru Javne Bezbjednosti (u daljem tekstu
225
CJB).147 U okviru strukture zvornikog CJB, Dragomir Vasi je bio

naelnik CJB, a Mane uri je bio njegov zamjenik.
2.17
U okviru regionalnog CJB Zvornik, snage optinske
police su takoe mogle biti mobilisane za borbene operace. U julu 1995,
pod okriljem CJB bilo je normalno organizovano est eta police koje
su bile organizovane kako bi u sluaju potrebe, pruile podrku vojnim
snagama ili za izvoenje pretresa u pozadini Drinskog korpusa.148 Danilo
Zolji je neposredno rukovodio organizovanjem ovih PJP jedinica.149
Meutim, u praksi, ete su prepotinjavane nakon to su bile upuene na
zadatak. Ove ete nisu uvek bile u punom sastavu jer su ih inili redovni
policajci koji su bili prerasporeeni sa svojih dunosti provoenja zakona,
kada se to od njih trailo. Pripadnici ovih eta poticali su iz potinjenih
optinskih stanica i njima su neposredno rukovodili policajci, ak i kada
su vrili akce u borbenim zonama pod komandom i kontrolom vojske.
Kao to je navedeno u Izvjetaju o komandnoj odgovornosti u brigadi VRS,
ovaj sistem je u potpunosti u skladu sa odredbama Zakona RS.150
2.18
Kao to je detaljno objanjeno u narednim poglavljima,
odabrani delovi Specalne police RS i znaajni delovi zvornike
optinske police su uestvovali u aktivnostima vezanim za zauzimanje
Srebrenice od strane VRS.151
2.19
Konano, u junu 1995. godine, Drinski korpus VRS
organizovao je privremenu borbenu jedinicu, koja je nazvana 4. drinska
laka pjeadska brigada.152 Ova brigada, formirana od resursa Drinskog
korpusa, djelovala je u zoni komande Sarajevsko-romanskog korpusa
VRS i bila joj je potinjena. Mada se navodi kao dio sastava Drinskog
korpusa VRS, tokom perioda kada su poinjeni zloini, bila je potinjena
Sarajevsko-romanskom korpusu.
D.
Glavni tab VRS juli 1995.
2.20
U okviru herarhe Vojske Republike Srpske, Glavni tab
VRS upravljao je operacama potinjenih korpusa. Meu kljunim linostima
u ovom telu bili su:
1) generalpukovnik Ratko Mladi, komandant Glavnog taba,
2) generalpotpukovnik Manojlo Milovanovi, naelnik Glavnog taba
3) generalpotpukovnik Milan Gvero, pomonik komandanta za
morak, vjerske i pravne poslove,
4) generalmajor Zdravko Tolimir, pomonik komandanta za
bezbjednost i obavjetajne poslove,
5) generalmajor Radivoje Mileti zamjenik naelnika Glavnog taba i
naelnik za operativne poslove,
6) pukovnik Ljubia Beara, naelnik Uprave bezbjednosti Glavnog
taba,
7) pukovnik Radoslav Jankovi, oficir u Obavjetajnoj upravi Glavnog
taba,
226
8) pukovnik Milovan Stankovi, oficir u Obavjetajnoj upravi Glavnog

taba,
9) potpukovnik Dragomir Keserovi, oficir u Upravi bezbjednosti
Glavnog taba,
10) pukovnik Bogdan Sladojevi, oficir operativnog odjela Glavnog
taba,
11) pukovnik Neo Trkulja, operativni odjel Glavnog taba, naelnik
oklopnih jedinica.
Ovi oficiri su primjeeni u zoni Drinskog korpusa tokom relevantnog
perioda.
POGLAVLJE TRI: operaca VRS Krivaja 95
A.
Operativni plan br. 1
3.0
Dana 30. juna 1995. godine, zabiljeen je boravak
odabrane grupe tapskih oficira iz komande Drinskog korpusa u zoni
Bratunake brigade (posebno u zoni 3. bataljona). Ova grupa oficira,
koju je predvodio naelnik taba korpusa generalmajor Radislav Krsti,
vjerovatno je predstavljala poetni proces planiranja na nivou korpusa za
ono to e kasne dobiti naziv operaca Krivaja 95, odnosno za vojnu
operacu VRS protiv srebrenike zatiene zone UN.153
3.1
Dana 2. jula 1995. godine, zapoele su ozbiljne pripreme
za vojnu operacu protiv zatiene zone. Tog dana, komanda Drinskog
korpusa izdala je pripremno nareenje broj 1, upozoravajui jedinice
korpusa na predstojea dejstva prema enklavama.154 Ovo nareenje, koje je
potpisao generalmajor Milenko ivanovi, imalo za za svrhu da pripremi
jedinice za borbena dejstva, a njime je posebno naloeno odabranim
jedinicama da poalju pojaanja u odreeni rejon borbenih dejstava.
Usprkos mobilizaci rezervista sredinom juna 1995. godine, jedinice
Bratunake brigade, Milike brigade i samostalnog bataljona Skelani i
dalje su bile nedovoljno opremljene i nepodesne za ofanzivna borbena
dejstva.155 Pored manjka opreme, obje jedinice bile su u znaajnoj mjeri
popunjene starim rezervistima i regrutima, koji nisu bili obueni i fiziki
spremni da izdre jednu veliku bitku po ljetnoj vruini. Zbog toga se od
njih ne moglo oekivati da predvode operacu.
3.2
Zvornika brigada je imala potreban sastav vojnika i
njoj je nareeno da formira Taktiku grupu od dva bataljona i da se
do 4. jula 1995. godine prebaci prema Srebrenici.156 Ovu taktiku grupu
vodio je potpukovnik Vinko Pandurevi, komandant brigade, a njegov
naimenovani zamjenik bio je kapetan prve klase Milan Jolovi zvani
Legenda.157 Kapetan Jolovi je komandovao Podrinjskim odredom,
poznatim kao Vukovi sa Drine. Ova jedinica je bila popunjena mladim,
spremnim i iskusnim vojnicima, koji su se borili u bitkama irom teritore
RS. Bili su dobro opremljeni i podesni za predvoenje napada protiv
227
muslimanskih vojnih snaga u srebrenikoj enklavi. Pored dve pjeadske

borbene grupe veliine bataljona, Taktika grupa imala je i jedan vod
tenkova, jedan vod oklopnih transportera i jednu bateru samohodne
artiljere.158
3.3
Druge jedinice Drinskog korpusa koje su izdvojile
snage za ovu operacu, bile su Biranska brigada, 2. romanska brigada
i Vlasenika brigada.159 Svim jedinicama je nareeno da budu u pokretu
najkasne do 5. jula 1995. godine i da budu spremne za poetak ofanzivnih
dejstava od 8. jula 1995. godine.160
3.4
Nakon izdavanja pripremnog nareenja, komanda
Drinskog korpusa je izdala nareenje broj 04/156-2. Ovo nareenje od 2.
jula 1995. godine nosilo je naslov Zapovest za aktivna borbena dejstva,
Operativni br. 1, i odnosilo se na izvoenje Krivaje 95. I ovo nareenje
potpisao je generalmajor ivanovi.161
3.5
U ovom nareenju, komandant Drinskog korpusa je iznio
korpusu svoje namjere, kao i ciljeve dejstava. Na osnovu ovog nareenja,
jasno je da prvobitni cilj Drinskog korpusa VRS ne bilo zauzimanje
Srebrenice, ve je njihov cilj bio ogranien na prisecanje kopnenih
veza izmeu muslimanskih snaga u Srebrenici i epi.162 Daljni cilj bio
je suavanja zatiene zone, prvo Srebrenice pa onda epe, samo na
urbana podruja oba mjesta. To su isti ciljevi kao i oni prethodno definisani
u Direktivi br. 7 Vrhovne komande RS.163 U ovom nareenju takoe je
procenjeno da e muslimanske snage u zatienoj zoni vrsto braniti
svoje poloaje i da e ih UNPROFOR podrati. Prema izmjeni u odnosu
na Pripremno nareenje, sve jedinice trebale su biti spremne za izvoenje
borbenih dejstava do 04:00 sata 6. jula 1995. godine. Jo jedna izmjena u
odnosu na Pripremno nareenje je da su najmanje dve do tri ete MUP
stavljene u rezervu korpusa.164
B.
Razmjetaj snaga Drinskog korpusa VRS
3.6
Dok su ovi potinjeni delovi Drinskog korpusa zapoinjali
pokret prema srebrenikoj zatienoj zoni, komanda Drinskog korpusa
nastavila je da planira i dotjeruje operacu protiv enklave. Generalmajor
ivanovi je 3. i 4. jula 1995. godine boravio u Bratuncu, gdje se nalazi
tab Bratunake brigade.165 Potom je otiao na istureno komandno mjesto
Bratunake brigade u selu Pribievac. Sa ove lokace na jednom brdu
iznad Srebrenice, komandant i naelnik taba Drinskog korpusa kasne e
upravljati vojnim operacama.166
3.7
Dana 4. jula 1995. godine, komandant Drinskog korpusa
izdao je nareenje jedinicama da preu u stanje pune borbene gotovosti.
To nareenje (broj nepoznat) je proitao komandantu i tabu Bratunake
brigade na sastanku odranom 4. jula 1995. godine. Na ovom sastanku
je reeno da je nareenje izdao naelnik taba Drinskog korpusa
(generalmajor Radislav Krsti).167 U 11:15 sati istog dana u presretnutom
228
telefonskom razgovoru izmeu naelnika taba Zvornike brigade

majora Obrenovia i generala Krstia, naelnik taba Zvornike brigade
je izvestio da je ef potpisao dokument i angaujemo se na onome
zadatku.168 U tom razgovoru, general Krsti je jo naveo da ima neto da
obavi u MUP.169
3.8
Ono to se smatra posljednjim delom procesa planiranja
poetka operace dogodilo se 5. jula 1995. godine, kada je Drinski
korpus izdao jedan znaajan dio plana borbenih dejstava Krivaja 95,
Nareenje za protivvazdunu odbranu, koje je potpisao generalmajor
Milenko ivanovi. Ovo je bilo naroito vano jer se oekivala vazduna
intervenca NATO.170
3.9
to se tie 28. pjeadske divize bosanskih Muslimana
i 2. korpusa Arme Bosne i Hercegovine (u daljem tekstu ABiH),171 do 5.
jula 1995. godine oni su ve znali za predstojee vojne operace VRS protiv
njihovih snaga u zatienoj zoni. Informace dobene od lokalnog
stanovnitva nekoliko dana rane ukazivale su na dolazak dodatnih
jedinica VRS, a vojni izviai zabiljeili su popodne 5. jula 1995. godine
dolazak ovih novih jedinica na pdoruje Zelenog Jadra.172 Dvadeset
osma pjeadska diviza procenila je da je cilj predstojee operace VRS
presecanje veza izmeu Srebrenice i epe.173
C.
Poetak napada
3.10
U skladu sa objavljenim planom, vojne operace zapoele
su rano 6. jula 1995. godine. U 04:30 sati, otvorena je vatra na muslimanske
poloaje na kojima su bili pripadnici 28. pjeadske divize.174 Ova vatra
delom je usmjerena i na osmatranice UNPROFOR, i odraavala je optu
namjeru VRS da pokua otjerati vojnike UNPROFOR, sa osmatranica,
a da pri tome ne puca direktno na holandske vojnike. Ova taktira bila
je uspjena i do 8. jula 1995. godine, nadirue snage Drinskog korpusa
zauzele su poloaje UNPROFOR na junoj ivici srebrenike zatiene
zone. Osmatranica Foxtrot je naputena, a holandske vojnike sa
osmatranice Uniform zarobili su Srbi (ovi vojnici kasne su zatoeni u
Hotelu Fontana)175 Istovremeno, poloaje 28. pjeadske divize, koji su
se nalazili iza ovih poloaja UN, takoe je zauzeo Drinski korpus.176
3.11
Interesantno je da je dan nakon to su usljedile borbe oko
Srebrenice, 7. jula 1995, u evidenci zvornikog CSB o izvrenim pratnjama
linosti zabiljeeno da je Frenku iz Dravne bezbjednosti Srbe
obezbeena pratnja MUP na putu od Zvornika do Vlasenice. U evidenci
se navodi da se on vratio u Zvornik i da se nakon toga, istog dana, vratio u
Srbu.177 Svrha njegove posjete Vlasenici je trenutno nepoznata.
3.12
Dejstva VRS nastavila su se 9. jula 1995. godine i u
jutarnjim satima osmatranica Sierra je pala u ruke nadiruih snaga
Drinskog korpusa. Kasne tog dana, zauzeta je osmatranica Kilo. Kao
i vojnicima sa osmatranica Uniform, Holananima sa osmatranica
229
Sierra i Kilo dozvoljeno je da napuste rejon borbenih dejstava, a

kasne ih je VRS zatoio u hotelu Fontana.178 Osmatranica Delta je
naputena, a holandski vojnici odatle su se povukli u Srebrenicu. Nakon
to su sve june osmatranice naputene ili zauzete od strane Drinskog
korpusa, put prema Srebrenici bio je otvoren.179 Muslimanske vojne
jedinice koje su branile grad Srebrenicu bile su pod sve jaom vatrom i
potiskivane su u juna predgraa grada. Do veeri 9. jula 1995. godine,
situace je ubrzo postojala kritina za muslimansko civilno i vojno
rukovodstvo u Srebrenici.180
D.
Novi cilj
3.13
Na osnovu uspjeha operaca Drinskog korpusa VRS protiv
muslimanskih snaga i snaga UNPROFOR u zatienoj zoni, u kasnim
satima 9. jula 1995. godine, Glavni tab VRS (GVRS) alje nareenje 12/46501/95 isturenom komandnom mjestu Drinskog korpusa, na ruke generala
Krstia i generala Gvere.181 U ovom nareenju, predsjednik Republike
Srpske izraava svoje zadovoljstvo dotadanjim borbenim rezultatima i
ovlauje Drinski korpus VRS da zauzme Srebrenicu, sa ciljem konanog
razoruanja muslimanskih terorista i demilitarizace Srebrenice.182
3.14
Do ranih jutarnjih sati 10. jula, bitka za enklavu ula je
u novu fazu. Posljednja znaajna jedinica UN (eta Bravo) izmeu
Srebrenice i nadiruih sprskih snaga rasporedila se na zaprenim
poloajima juno i zapadno od grada, sa nareenjem da uzvrati vatru ako
na nju bude direktno pucano. Na strani VRS, general Mladi, generalmajor
ivanovi i generalmajor Krsti bili su na isturenom komandnom mjestu u
Pribieviu i rukovodili dejstvima napadajuih snaga.183
3.15
Kako je dan proticao, snage VRS nastavile su napredovanje
prema holandskim zaprenim poloajima, otvarajui vatru i koristei
taktiku manevrisanja tako da ih potisnu, a da ne pucaju direktno na
holandske vojnike.184 Usljed toga, usprkos estini sukoba, holanani nisu
pretrpjeli rtve zbog vatre VRSD. Meutim, u ranim jutarnjim satima,
snage UN su ipak zatraile blisku vazdunu podrku (CAS). Avioni NATO
su poeli kruiti nad ratitem, Srbi su prekinuli vatru i bitka je utihnula.
Budui da je sukob splanjavao, ne ispunjen uslov za vazdunu podrku
(u skladu s Pravilima UN za borbena dejstva, koja su tada bila na snazi),
i avioni NATO su do popodneva napustili podruje.185 Dok su avioni
odlazili, VRS je nastavio napredovanje i preostali delovi muslimanske
28. pjeadske divize povukli su se pred srpskim snagama, ostavljajui
samo dva holandska zaprena poloaja izmeu Srba i grada.186 Koristei
istu taktiku otvaranja vatre i manevrisanja, VRS je nastavio da potiskuje
Holanane sve dok zapreni poloaji nisu bili u samom gradu. Do kraja
dana pritisak je oslabio i Holanani su drali Srebrenicu, ali je VRS drao
sve kljune kote, spreman da ue u grad sledeeg dana.187 Konano,
tokom veernjih sati, dodatna pojaanja VRS (10. diverzantski odred)
230
pristila su na juni prilaz Srebrenice kako bi sljedeeg jutra bila iskoritena

u napadu na grad.
3.16
Tokom celog popodneva i veeri 10. jula 1995. godine,
nekoliko hiljada civila iz junih delova enklave (iz naselja za izbjeglice koje
su izgradili veani) izbjeglo je u Srebrenicu, a znatan broj smjestio se u
bazu ete Bravo u Srebrenici.188 Kasno te veeri, komandant Holandskog
bataljona potpukovnik Kerremans obavestio je muslimanskog
gradonaelnika Srebrenice o planovima za velike vazdune napade
NATO sljedeeg jutra (11. juli 1995.). Muslimanski vojni komandanti nisu
vjerovali da e se to zaista destiti, ili da e to osujetiti napad VRS. Zbog
toga je tokom veeri 10. jula 1995. godine, glavnina jedinica muslimanske
28. pjeadske divize napustila grad, kreui se prema sjeverozapadnom
uglu enklave kako bi se pripremili za probanje prema Tuzli.189 ene,
djeca, stari i iznemogli poeli su se kretati prema relativnoj sigurnosti
baza UN u Srebrenici i Potoarima.
E.
Pad Srebrenice
3.17
Jutro 11. jula 1995. godine donelo je vedro nebo, ali
zbog niza razliitih razlog ane dolo do vazdune podrke NATO. Ve
u 11:00 sati, srpske udarne snage ponovo su napredovale prema gradu,
a holandski mirovnjaci ponovo su se povlaili pred njima. Do podneva
su posljednje muslimanske odstupnice napustile svoje poloaje, a snage
UN su se povukle u svoju bazu u sjevernom delu grada, koja je jo uvek
bila puna muslimanskih izbjeglica. Izmeu VRS i Srebrenice vie ne bilo
nikakvih kopnenih snaga.190
3.18
U 14:30 sati, dva NATO-va aviona F-16 bombardovala
su tenkove VRS, koji su sa juga napredovali prema gradu. Jo dva aviona
F-16 pokuala su da bombarduju artiljerske poloaje VRS iznad grada,
ali su odustali jer piloti nisu mogli vizuelno identifikovati ciljeve. Kasni
udari NATO snaga opozvani su nakon pretnje vRS da e ubiti holandske
vojnike koje je drao u zarobljenitvu (vojnike sa osmatranice koje je
zauzeo VRS) i granatirati baze UN.191
3.19
Do 16:00 sati, Holanani su poeli evakuacu preostalih
4.000 do 5.000 muslimanskih civila iz baze ete Bravo u Srebrenici,
a njihovo odredite bila je glavna baza UN, dva kilometra sjeverne
u Potoarima.192 Kada su snage VRS (pre svega Vukovi sa Drine,
10. diverzantski odred i manji delovi Zvornike brigade, Bratunake
brigade i 2. romanske brigade) nakon toga ule u grad, on je bio gotovo
naputen.193
3.20
Tog istog dana, jedinice specalne police MUP su poele
da pristiu u blizinu enklave i okupile su se u Bratuncu. Ovo pojaanje iz
MUP, pre toga ukljueno u borbene operace kod Trnova, poelo je da stie
u popodnevnim satima 11.7.1995. Pod komandom Ljubie Borovanina,
(zamjenika komandanta Specalne brigade police RS), u sastav jedinice
231
su uli jedna eta 2. Specalnog odreda police (ekovii), 1. eta PJP

(povuena iz Zvornikog CSB), mjeovita eta police iz Srbe i Republike
Srpske Krajine i na kraju eta police iz kampa za obuku police RS na
Jahorini.194 U delu te naredbe stoji uputa komandantu specalne police
Borovaninu da je kada njegova jedinica stigne u Bratunac, on ... duan
da stupi u vezu sa naelnikom taba korpusa, generalom Krstiem.195
F.
Dva izabrana puta masovni odlazak

muslimanske vojske
3.21
Kao to je ve pomenuto (vidi odlomak 3.16), izbjeglice
koje su se kretale prema bazi UN u Potoarima ni u kom sluaju nisu
predstavljale sve Muslimane koji su ostali u enklavi. Od veeri 10.
jula 1995. godine, vojnici ABiH i mukarci Muslimani okupljali su se u
podruju sela unjari i Jaglii.196 Ovo podruje, u sjeverozapadnom uglu
srebrenike zatiene zone, bilo je polazna taka kroz minska polja VRS
i najdirektni put prema teritori pod kontrolom ABiH blizu Tuzle. Ovisno
o izvoru informaca, od 10.000 do 15.000 ljudi je formiralo mjeovitu
(vojnu i civilnu) kolonu, koja je pokuala da pobjegne ovim putem.
3.22
Druga operaca za preostale Muslimane bila je baza UN u
Potoarima. Stvarni broj izbjeglica koje su pristigle u bazi i oko nje izmeu
11. i 12. jula 1995. godine moda nikad nee biti tano poznat, jer su zbog
velikog broja ljudi i okolnosti na tom mjestu procjene bile razliite. Prema
procjenama Holandskog bataljona UN te veeri, 11. jula, u bazi i oko nje
bilo je 17.500 izbjeglica.197 Vojni posmatrai UN u izvjetajima iz Srebrenice
procenili su da je broj ak i vei, izmeu 30.000 i 35.000 izbjeglica u bazi
UNPROFOR i oko nje.198
POGLAVLJE ETIRI: sastanci i odluke

4.0
Kada je Srebrenica stavljena pod kontrolu VRS, bilo je
potrebno reiti tri glavna pitanja: prvo, status muslimanskog stanovnitva
u bivoj zatienoj zoni UN; drugo, ponovno uspostavljanje srpske
civilne vlasti u optini Srebrenica; i tree, vojne odnose izmeu vojnika
VRS i UNPROFOR. U vezi s ovim, izmeu 11. jula 1995. godine (u 20:30
i 23:00 sata) i 12. jula 1995. godine (u 10:00 sati) odrana su tri sastanka u
Hotelu Fontana u Bratuncu, a predsjednik RS izdao je dve direktive
koje su se odnosile na civilnu upravu i iseljavanje Muslimana iz bive
srebrenike enklave.
A.
11. juli 1995.
4.1.
Dana 11. jula 1995. godine, dr Radovan Karadi, u
svojstvu predsjednika RS, izdao je dve direktive koje su se odnosile
232
na Srebrenicu. Prva je bila odluka predsjednika RS br. 01-1340, kojom

je Miroslav Deronji naimenovan za civilnog komesara optine Srpska
Srebrenica.199 U etvrtom odlomku nareuje se sljedee:
Komesar e obezbediti da civilni i vojni organi se graane koji
su uestvovali u borbi protiv Vojske Republike Srpske, tretiraju kao ratne
zarobljenike a civilnom stanovnitvu obezbedi slobodan izbor mesta
ivljenja i preselenja.200
Zatim, peti odlomak precizira da odluke civilnog komesara
obavezuju sve civilne organe vlasti u optini Srpska Srebrenica.201
4.2
Drugo nareenje bilo je nareenje predsjednika RS br.
01-1341, kojim se nalae formiranje Stanice javne bezbjednosti u Srpskoj
Srebrenici.202 Kao i u ranoj odluici predsjednika RS (01-1340), u etvrtom
odlomku se nareuje: (...) graane koji su uestvovali u borbama (...)
tretirati kao ratne zarobljenike (...), a ostalim omoguiti slobodan izbor
mesta ivljenja i preselenja.203 Ovu istu naredbu je prosledio MUP RS
12. 7. 1995. sa dodatnim uputstvima o uspostavljanju SJB u Srebrenici.
Ovu naredbu je potpisao zamjenik ministra unutranjih poslova Tomislav
Kova.204
4.3
Prvi sastanak u hotelu Fontana odran je u priblino 20:
30 sati i prisustvovali su mu komandanti VRS i predstavnici Holandskog
bataljona. Vii komandanti VRS bili su generalpukovnik Mladi i, iz
Drinskog korpusa generalmajor ivanovi. Meu drugim prisutnim
srpskim vojnim oficirima bili su pikovnik Jankovi (dovodi se u vezi sa
Obavjetajnom upravom Glavnog taba VRS),205 potpukovnik Kosori,
naelnik za obavjetajne poslove Drinskog korpusa, i pukovnik Milutinovi,
naelnik informativne slube Glavnog taba VRS, koji je vodio filmsku
ekipu koja je snimala sastanke video kamerom. Na sastanku je iz prikrajka
primeen i kapetan prve klase Momir Nikoli, pomonik komandanta
Bratunake brigade za bezbjednost i obavjetajne poslove. Na holandskoj
strani, delegaca se sastojala od komandanta Holandskog bataljona,
potpukovnika Karremansa, zamjenika komandanta Holandskog bataljona
za vezu, majora Boeringa, i njegovog pomonika, stareg vodnika Ravea.
Prevodilac je bio Petar Uumli, Srbin koji je bio prevodilac za vojne
posmatrae Ujedinjenih naca. Bili su prisutni i srpski civilni predstavnici,
ali nisu imali aktivnu ulogu na sastanku.206
4.4
Prvi sastanak je trajao oko jedan sat i poeo je ljutitim
primjedbama generala Mladia upuenim holandskom komandantu u
vezi sa vazdunim udarima NATO na srpske snage.207 General Mladi
se zatim okrenuo prema holandskom komandantu i pitao ga ta ele.
Potpukovnik Karremans izjavio je da je bio u vezi sa generalom Nicolaiem,
naelnikom taba UNPROFOR u Sarajevu, i da je gubitak enklave opte
priznata injenica. Potpukovnik Karremans je u ime svojih nadreenih
zatraio povlaenje Holandskog bataljona, muslimanskog stanovnitva
i MSF (Ljekara bez granica), jedne meunarodne ljekarske nevladine
organizace, koja je radila u enklavi.208 Kasne tokom sastanka, general
233
Mladi je pitao da li se preko generala Nicolaia mogu obezbediti

autobusi. Potpukovnik Karremans odgovorio je da misli da se to moe
dogovoriti.209
4.5
Sastanak je nastavljen zahtjevom generala Mladia
holandskim oficirima da obezbede prisustvo muslimanskih civilnih i
vojnih predstavnika na drugom sastanku te veeri u 23:00 sata. General
Mladi poimence je zahtjevao da Zulfo Tursunovi, jedan muslimanski
vojni komandant bude prisutan.210 Potpukovnik Karremans izjavio je
da ne zna gdje su muslimanske vojne i civilne vlasti, ali se obavezao da
e pokuati da obezbedi prisustvo njihovih predstavnika na sastanku.
General Mladi govorio je preteim tonom tokom celog sastanka,
i u jednom trenutku, pitajui potpukovnika Karremansa da li moe
garantovati prisustvo muslimanskih civilnih predstavnika, rekao je da bi
se s njima dogovorio. Potom je rekao da odavde moete izai svi, ostati
svi i umreti svi... ja ne elim da umrete.211
4.6 Drugi sastanak je poeo oko 23:00 sata.212 Sastanku su
prisustvovala ista tri holandks avojna predstavnika, a s njima je bio jedan
muslimanski predstavnik, g. Nesib Mandi, koji je bio civil.213 VRS su
predstavljali general Mladi, generalmajor Krsti, pukovnik Jankovi,
potpukovnik Kosori i kapetan I klase Nikoli.214 Meu prisutnim civilima
bili su komesar za civilna pitanja u Srebrenici, g. Miroslav Deronji, i
Ljubisav Simi, predstavljen kao gradonaelnik Bratunca.215
Generalmajor ivanovi ne prisustvovao drugom sastanku.216
4.7 Na drugom sastanku, general Mladi je izjavio da e poeti
prikupljati prevozna sredstva za prevoz stanovnika iz bive zatiene
zone.217 Pored toga, kako je komandant Holandskog bataljona
UNPROFOR prenio relevantnim nadlenim u UN, izjavio je sljedee:
prekid vatre do 10:00 sati 12. jula 1995. godine,
svi vojnici ABiH unutar bive enklave trebaju predati svoje
oruje i
treba se odrati novi sastanak sa predstavnicima muslimanskih
civilnih vlasti u 10:00 sati 12. jula 1995. godine.218
4.8 Oficiri informativne slube VRS zabiljeili su video kamerom
ovaj razgovor u detaljnem i slikovitem obliku. Relevantni citat iz
transkripta glasi ovako:
MLADI: Ja vas molim da zapiete... Pod broj jedan trebate
da poloite oruje... i svima koji poloe oruje... garantujem ivot...
Imate moju re... kao oveka i generala... da u iskoristiti svoj uticaj... i
da pomognem nedunom muslimanskom
stanovnitvu koje ne cilj
dejstva Vojske Republike Srpske... Cilj naeg dejstva nisu ni humanitarne
organizace meunarodne niti snage UNPROFOR... iako su snage NATO
pakta po zahtevu UNPROFOR kao i snage UNPROFOR danas tukle nae
ne samo poloaje vojske Republike Srpske nego i civilno stanovnitvo ...
Da bi mogo da odluim i kao ovek i kao komandant... trebam da dobem
jasan stav... predstavnika vaeg naroda, da li elite da opstanete, ostanete
234
ili nestanete... i spreman sam sutra primiti delegacu... odgovornih ljudi...

muslimanske strane... u deset sati na ovome mestu... sa kojima mogu
razgovarati... o spasu izbavljenja vaeg naroda... iz enklave, bive enklave
Srebrenica. Do deset sati narediu sutra obustavu operaca... Ukoliko va
(kadar prekinut).219
I dalje:
MLADI:... Prema borcima koji, vaim borcima koji poloe
oruje... postupaemo u duhu... meunarodnih konvenca... i svakome
garantujemo ivot... ak i onima koji su poinili zloine prema naem
narodu... Da li ste me razumeli? Nesibe... I u vaim je rukama sudbina
Vaeg naroda... ne samo na ovom prostoru... Zavrio sam. Slobodni ste.
ekam vas u deset sati sutra. Ispratite ih.
MANDI: Da vam kaem gospodine generale. Ja vam kaem
iskreno da sam sluajni predstavnik... ako ja ne odgovaram, nema
problema.
MLADI: To je va problem, dovedite ljude koji mogu obezbediti
predaju oruja, i spasiti va narod od unitenja.220
Tako je drugi sastanak zavren.
B.
12. juli 1995.
4.9
Pored rasporeivanja prevoznih sredstava (detaljno
opisano u petom poglavlju), druga znaajna stvar koja se deavala nakon
tog drugog sastanka bilo je prikupljanje informaca od strane VRS o
lokacama i namjerama muslimanskih snaga iz srebrenike enklave.
Do zore 12. jula 1995. godine, u razliite tabove poele su pristizati
informace da se okupila velika kolona Muslimana i da se iz podruja
Jaglia namjeravaju izvui iz bive enklave. Vojni telefonski razgovori
presretnuti u 06:08 i 06:55 sati 12. jula 1995. godine, ukazuju na to da su
komandanti VRS poeli pratiti kretanje ove kolone.221 Najkasne do 11:56
sati 12. jula 1995. godine, deurni oficir u operativnom centru Bratanuke
brigade razgovarao je o sluaju muslimanske kolone sa sagovornikom
identifikovanim kao Zlatar (telefonski tajni naziv komande Drinskog
korpusa).222 U dva druga presretnuta razgovora, jednom u 14:40 i drugom
u 16:40 sati, komanda Drinskog korpusa i komanda Zvornike brigade
pokazale su da su detaljno upoznate sa smjerom kojim se kree kolona.223
4.10
Do 08:20 sati 12. jula 1995. godine, komandanti VRS su bili
upoznati sa situacom i poeli su da preduzimaju odgovarajue korake.
U pismenom izvjetaju upuenom MUP, kabinetu ministra (na Palama)
i tabu policskih snaga u Beljini, naelnik zvornikog CJB, Dragomir
Vasi je izvestio da je odran sastanak u komandi Bratunake pjeadske
brigade gdje se raspravljalo o ovim problemima i drugim zadacima.224 U
izvjetaju se kae ... da su generali Mladi i Krsti bili prisutni i da su
podeljeni zadaci svim uesnicima.225 Dalje navodi da se vojna operaca
nastavlja po planu i da Turci bjee prema Sueskoj dok se civilno
235
stanovnitvo okupilo u Potoarima (oko 15:00 sati).226 Cilj ovih operaca

je bio obezbjeenje putne mree od Srebrenice prema Skelanima, Bratuncu
i Vlasenici.
4.11
Obavjetajni organi Drinskog korpusa nastavili su da
prate vojnu situacu, i u 19:55 sati 12. jula 1995. godine, izvesni kapetan
Peanac obavestio je majora Golia, obavjetajnog oficira Drinskog
korpusa, o informacama koje je posjedovao u vezi sa naoruanim
elom muslimanske kolone.227 Nakon toga je sledio zahtjev
komandanta Bratunake brigade komandantu Milike brigade da ga
obavesti o poloajima Milike brigade kako bi se osiguralo da ne bude
meuprostora.228
4.12
to se tie civilnog stanovnitva okupljenog u Potoarima,
naelnik CJB Vasi je zabiljeio u svom izvjetaju da .. . 10:00 asova poinje
sastanak sa predstavnicima UNPROFOR i Meunarodnog Crvenog krsta
te muslimanskim predstavnicima iz Srebrenice na kome e biti postignut
dogovor o evakuaci svog civilnog stanovnitva iz Potoara za Kladanj.229
Naveo je takoe da zdruene snage police napreduju prema Potoarima
u cilju zarobljavanja UNPROFOR i civilnog stanovnitva te ienja terena
od neprateljskih grupa.230
4.13
Kao to je ve gore navedeno, 12. jula 1995. godine odran
je trei i posljednji sastanak izmeu VRS, komande Holandskog bataljona
UNPROFOR i muslimanskih predstavnika. Potpukovnik Karremans i
njegov zamjenik za vezu, major Boering, predstavljali su Holanane.
Ovaj put prisutna su bila tri muslimanska civilna predstavnika, g. Nesib
Mandi, g. Ibro Nuhanovi i ga amila Omanovi. Meu vojnim
uesnicima VRS bili su general Mladi, generalmajor Krsti, pukovnik
Jankovi, potpukovnik Popovi, oficir za bezbjednost Drinskog korpusa, i
potpukovnik Kosori. Takoe su prisustvovali komesar za civilna pitanja
Miroslav Deronji i predsjednik bratanukog SDS Srbislav Davidovi.231
4.14
Kao na prva dva sastanka 11. jula 1995. godine, i na
treem sastanku dominirao je general Mladi, koji je opet insistirao da
muslimanska vojska poloi oruje i preda se. Ono to se takoe istie
na ovom sastanku je odluka koju je obznanio general Mladi da se mora
izvriti provjera svih mukaraca starosti od 16 do 60 godina da se vidi da
li su ratni zloinci.232
4.15
Sledei citati iz transkripta treeg sastanka sadre detalje
drugih datih izjava:
MLADI: Ja elim da vam pomognem... Ali traim apsolutnu
saradnju... civilnog stanovnitva, jer je vaa vojska poraena... nema
potrebe da ginu vai, ni va mu, ni vaa braa, ni vae kome, dovoljno
je da kaete ta elite. I sino sam rekao gospodinu: moete opstati ili
nestati... Za va opstanak traim: da svi vai mukarci koji su pod orujem
napali da su zloine pravili, a i jesu mnogi, protiv naeg naroda, predaju
oruje Vojski Republike Srpske... nakon predaje oruja moete... birati, da
ostanete na teritori... ili ako vam to odgovara, da idete tamo gde elite.
236
Koliko god vas izrazi elju, potovae se elja svakoga pojedinanoga

stanovnika.233
I dalje:
MLADI: Vi moete, ako je spremno, preostali deo vae vojske
da se razorua... i da se prea oruje mojim oficirima uz prisustvo oficira iz
UNPROFOR... Da birate da ostanete, ili ako elite da odete... Ako elite da
odete, izrazite vau elju na etri strane seta... Nakon predaje oruja, kud
kae bilo bilo koji pojedinac, otii e. Zato je potrebno da se obezbedi samo
gorivo, ja u obezbedit vozila. Gorivo ne moete obezbediti vi... moete ga
platiti ako imate im... ako ne moete da ga platite, onda UNPROFOR da
dotera jedno etri-pet cisterni vozila da se popunjavaju kamioni, jer je to
veliki broj populace, i trebalo bi se to... reiti. U vaem izboru da odete...
na to ja ne utiem... meni ne smetate, nevini i neduni mi ne smetaju,
moete birati...234
Prevoenje stanovnitva iz enklave kasne je detaljno opisano u
izjavi od 17. jula 1995. godine, u kojoj se iznosi i tvrdi da je evakuaca
obavljena korektno i da (...) se Srpska strana tom prilikom pridravala
svih propisa enevske konvence i meunarodnog ratnog prava.235
4.16
Ubrzo nakon zavretka treeg sastanka, oficiri i vojnici
VRS iz Glavnog taba i Drinskog korpusa (ukljuujui Bratunaku
brigadu), kao i Specalna polica MUP i RS, poeli su da pristiu u
Potoare radi pretraivanja i obezbjeivanja podruja.
POGLAVLJE PET: iseljavanje Muslimana iz bive

srebrenike enklave
A.
Baza Potoari
5.0
Hronoloki gledano, nakon zauzimanja Srebrenice
prvo u seri krivinih djela kojima se tereti u zajednikoj optunici (IT02-60PT) je iseljavanje (navedeno kao prisilno iseljenje) muslimanskog
civilnog stanovnitva iz Potoara. Ovo djelo primarno se odnosilo na one
muslimanske civile koji se nisu pridruili koloni, ve su se okupili u bazi
UN u Potoarima i oko nje, traei zatitu od holandskih snaga koje su bile
rasporeene u toj bazi. Ovi muslimanski civili poeli su dolaziti tokom
11. jula 1995. godine i to se nastavilo i u jutarnjim satima 12. jula 1995.
godine.
5.1
Srebrenica, kao i Potoari, spadala je u zonu Bratunake
brigade, jedinice koja je bila neposredno potinjena Drinskom korpusu
VRS. Kao to je ve reeno, komandant Bratunake brigade bio je pukovnik
Vidoje Blagojevi.236 Ovaj oficir rane je bio rasporeen u tabu Drinskog
korpusa VRS i uoi operace, 25. maja 1995. godine, preuzeo je komandu
nad ovom brigadom.237 Ostao je na mjestu komandanta brigade do poetka
237
1996. godine. Naelnik taba i zamjenik komandanta brigade bio je major

Novica Paji.238 Kao to je ve reeno (vidi odlomak 2.8), pomonik
komandanta za bezbjednost i obavjetajne poslove bio je kapetan I klase
(KIK) Momir Nikoli.239
5.2
Kao to je reeno u etvrtom poglavlju, odluka da se
muslimansko stanovnitvo ukloni iz enklave doneta je na drugom
sastanku koji je odran u 23:00 sata 11. jula 1995. Do jutra 12. jula 1995.
godine, VRS i civilne vlasti RS poeli su intenzivno da mobiliu autobuse.
5.3
Rano 12. jula 1995. godine, komanda Drinskog korpusa
izdala je jedno, a Ministarstvo odbrane RS tri nareenja, koja su se odnosila
na autobuse za prevoz. Nareenje Drinskog korpusa bilo je upueno svim
potinjenim jedinicama Drinskog korpusa sa sljedeim zahtjevom: ... sve
raspoloive autobuse i minibuse koji su vlasnitvo jedinica VRS, staviti na
raspolaganje komandi Drinskog korpusa.240 Dalje se nalae da autobusi
dou na stadion u Bratuncu do 16:30 sati, te se daju konkretna uputstva o
lokacama za toenje goriva.
5.4
U nareenju se takoe kae da je komanda korpusa
poslala poruku Ministarstvu odbrane RS zahtevajui da autobusi
dravnih i privatnih preduzea budu mobilisani i stavljeni pod komandu
brigada u im su zonama potrebni. Generalmajor Milenko ivanovi,
komandant Drinskog korpusa, potpisao je ovo nareenje, a Zvornika
brigada primila ga je 12. jula 1995. godine u 08:30 sati.
5.5
Prvo od tri nareenja koja je izdalo Ministarstvo odbrane
(MO) RS zasniva se na nareenju Glavnog taba (09/31/12-3-154). Njime
se nalae sarajevskom Sekretaratu za odbranu da naredi da 20 autobusa
sa vozaima iz optina Pale, Sokolac, Rogatica i Han Pesak dou
na bratunaki stadion do 14:30 sati.241 Drugo je upueno zvornikom
Sekretaratu za odbranu i njime se nareuje da 30 autobusa i vozaa iz
optina Zvornik, Viegrad, Vlasenica, Milii i Bratunac doe do 14:30
sati na stadion.242 Tree nareenje je identino drugom osim to se broj
autobusa koji se trebaju mobilisati u navedneim optinama u nadlenosti
zvornikog Sekretarata za odbranu poveava sa 30 na 50.243
5.6
Takoe 12. jula 1995. godine, generalmajor Krsti radio
je na organizovanju i usmjeravanju rpevoza muslimanskog civilnog
stanovnitva. Ve u 07:35 sati 12. jula, generalmajor Krsti naredio je
dolazak 50 autobusa iz devet optina u istonoj Bosni.244 Naloio je
naelniku saobraajne slube Drinskog korpusa, potpukovniku Rajku
Krsmanoviu, da naredi dolazak autobusa iz istih optina koje su navedene
u nareenjima Ministarstva odbrane (odlomak 5.5). Autobusi su trebali
biti na bratunakom fudbalskom stadionu do 17:00 sati tog popodneva.
U daljnjim razgovorima potpukovnik Krsmanovi je naveden kao glavni
tapski oficir Drinskog korpusa odgovoran za nabavku i rasporeivanje
autobusa.245
5.7
Do 08:00 sati 12. jula 1995. obim ovog organizovanja
transportnih sredstava bio je tako oigledan i uesnicima koji nisu bili iz
238
VRS i MO, tako da je naelnik CJB Vasi izvestio svoje nareenje da je

preko 100 lepera za prevoz ve obezbeeno.246
5.8
Otprilike u 12:00 sati 12. jula 1995, po uputama i nadzorom
komande Drinskog korpusa poeli su da odlaze prvi konvoji autobusa iz
kruga UN u Potoarima.247 Poto je komanda Bratunake brigade pruala
logistiku podrku ovoj akci gorivo je izdavala i za njega odgovarala
Bratunaka brigada. Na osnovu rukom napisanog zapisnika o izdavanju
goriva, najmanje 42 autobusa iz raznih preduzea iz RS stigla su i dobila
gorivo u Potoarima 12. jula 1995.248 Jo 17 vojnih i komercalnih kamiona
takoe je dobilo gorivo 12. jula 1995.249 Ukupno je najmanje 4.700 litara
dizel goriva izdato za prevozna sredstva prikupljena 12. jula 1995. Dana
13. jula, nasavljeno je izdavanje goriva pri emu je jo 40 vozila dobilo
gorivo.
5.9
Kako je ovaj proces uzimao maha, brojni oficiri VRS
poeli su dolaziti u Potoare kako bi lino nadgledali situacu. Do ranog
popodneva 12. jula 1995. godine, meu ovim oficirima bili su general
Mladi, generalmajor ivanovi, generalmajor Krsti, i niz drugih oficira i
vojnika iz Glavnog taba i Drinskog korpusa.250 Bili su prisutni i optinska
polica RS i jedinice Specalne police RS. Najmanje dve ekipe sa video
kamerama snimale su ove dogaaje 12. jula 1995. godine.
5.10
Tokom ovog perioda, tadanji naelnik taba Drinskog
korpusa, generalmajor Krsti uestvovao je u snimljenom intervjuu, koji je
kasne emitovan na Televizi RS. U ovom intervjuu izjavljuje sledee:
Drinski korpus izvodi ovu operacu veoma uspeno. Mi
nismo stali s operacom. Idemo do kraja da oslobodimo teritoru optine
Srebrenica. Civilnom stanovnitvu garantujemo sigurnost. Bie bezbedno
prevezeni tamo gdje oni to ele.251
5.11
U istom kadru, intervjuisan je jo jedan pojedinac.
Predstavljen je kao Zoran Kovaevi.252 Prema spisku pripadnika
Bratunake brigade iz jula 1995. godine, Zoran Kovaevi je bio porunik i
komandovao je 4. etom 2. bataljona Bratunake brigade.253
5.12
Jo jedan vaan oficir Bratunake brigade e je prisustvo
zabiljeeno u Potoarima i 12. i 13. jula 1995. bio je kapetan I klase Momir
Nikoli. S obzirom na ulogu koju je imao rane kao oficir za vezu izmeu
VRS i UNPROFOR, brojni svjedoci iz UN su ga lako prepoznali.254
5.13
to se tie prethodno spomenutog procesa iseljavanja,
prevoz Muslimana 12. jula 1995. godine zavrio se priblino 20:00 sati
odlaskom medicinskog konvoja MSF. Ukrcavanje konvoja autobusa i
kamiona koji su odlazili iz Potoara nastavljeno je 13. jula 1995. godine oko
07:00 sati.255
5.14
Da bi podralo nastavak iseljavanja, Ministarstvo odbrane
je 13. jula 1995. godine izdalo nareenje mjesnom Sekretaratu za odbranu
optine Beljina. Njima se nalae mobilizace 50 autobusa.256 Istog dana,
Ministarstvo odbrane izdaje jo dva nareenja.257 Prvo sarajevskom
Sekretaratu za odbranu i drugo zvornikom Sekretaratu za odbranu.
239
Ova nareenja razlikuju se od onih izdatih rane u tome to nareuju da se

mobiliu sva raspoloiva prevozna sredstva (autobusi, kamioni, leperi i
sl.) za prevoz ljudstva.
5.15
Dok je vreno ovo sakupljanje dodatnih resursa, ini
se da je MUP RS dobio zadatak (od VRS) da dovri transport ostatka
muslimanskog civilnog stanovnitva iz Potoara. Kako je ve reeno
(paragraf 5.9), jedinice Specalne police RS i snage optinske police su
se ve nalazile u Potoarima od samog poetka tog procesa. U izvjetaju
naelnika CSB Zvornik, Vasia, od 13. jula 1995, stoji sljedee:
Jutros smo na sastanku s generalom Mladiem obaveteni da
VRS nastavlja operace prema epi a sav ostali posao preputa MUP, a to
je: 1. evakuaca preostalog civilnog stanovnitva iz Srebrenice autobusima
za Kladanj (oko 15.000). Nedostaje nam 10 tona nafte hitno,...258
5.16
Do 15:00 sati 13. jula 1995. godine, jedna od zadnjih grupa
izbjeglica spremala se da se ukrca u autobuse. Ovaj niz dogaaja zabiljeio
je i snimio video kamerom beogradski novinar Zoran Petrovi-Piroanac,
koji je iao u pratnji zamjenika komandanta Specalne brigade police RS,
Ljubie Borovanina.259
5.17
U 20:00 sati 13. jula 1995. godine, zavreno je iseljenje
izbjeglog stanovnitva iz Potoara.260 Ovaj dogaaj se navodi u izvjetaju
koji je poslao pukovnik Radoslav Jankovi (pripadnik Obavjetajnog odjela
Glavnog taba VRS) sa isturenog komandnog mjesta Drinskog korpusa.
B.
Odvajanje mukaraca Muslimana u Potoarima
5.18
Nedugo nakon to su autobusi za prevoz muslimanskog
civilnog stanovnitva stigli u Potoare (ubrzo nakon 12:30 sati) 12. jula
1995. godine, pripadnici VRS poeli su da odvajaju mukarce od ena,
djece i starih. Ovo pitanje je prvi put pokrenuto 12. jula 1995. godine,
na treem sastanku u Hotelu Fontana. General Mladi (u prisustvu
generalmajora Krstia i drugih) obznanio je namjeru da odvoji mukarce
starosti od 16 do 60 godina radi provjere da li su ratni zloinci.261
5.19
Holandskim predstavnicima na sastanku (potpukovniku
Karremansu i majoru Boeringu) ne bilo jasno kakve je tano planove
napravio VRS i koje e radnje preduzeti tog dana u vezi sa iseljavanjem
muslimanskog stanovnitva i tom provjerom. Nakon povratka u Potoare,
potpukovnik Karremans poslao je dva holandska oficira (majora Boeringa
i stareg vodnika Ravea) nazad u Bratunac kako bi pokuali razjasniti
namjere VRS. Ova dva oficira kratko su razgovarali sa kapetanom prve
klase Nikoliem i potpukovnikom Kosoriem, i reeno im je da se vrate
u Potoare jer su tamo ve stigli autobusi kako bi poeli iseljavati civilno
stanovnitvo iz enklave.262 Kad su se oficiri vratili negdje posle 12:30 sati,
autobusi su ve stigli i u njih se ukrcavalo muslimansko stanovnitvo.
Na suenju generalu Krstiu, svjedok B i svjedok C su izjavili da su
vidjeli kako se mukarci Muslimani odvajaju i alju u jednu belu kuu,
240
koja se nalazila nasuprot bazi UN (vidi esto i sedmo poglavlje radi detalja
o odvojenim mukarcima Muslimanima).
5.20
U okviru procesa odvajanja i provjere, napravljen je spisak
imena mukaraca Muslimana osumnjienih za uee u ratnim zloinima
protiv Srba. Na ovom spisku bila su imena 387 mukaraca Muslimana za
koje je Bratunaka brigada znala da se nalaze u srebrenikoj zatienoj
zoni i koji su bili traeni zbog ratnih zloina. Spisak nosi datum 12. juli
1995. godine.263 Ne poznato kome je ovaj spisak mogao biti razdeljen i
da li su neki od mukaraca Muslimana odvojenih u Potoarima provjereni
pomou ovog spiska.
Posebna zapaanja
5.21
U vezi sa identifikacom drugih vojnika Bratunake
brigade u Potoarima 12. i 13. jula 1995. godine, razni pojedinci su na
suenju generalu Krstiu svjedoili da su prepoznali niz Srba u Potoarima
tokom tog perioda. Spisak ovih imena uporeen je sa spiskom pripadnika
1. bratunake lake pjeadske brigade za juli 1995. godine i otkrivene su
sljedee podudarnosti:264
Momir (Vase) Nikoli265
kapetan
komanda 1. brlpbr
vojnik
artiljerija
Zoran (Dimitra) Milosavljevi267
komandant
DIV/diverzantsko izviaki
vod/, 2. bataljon
Sreten (Ile) Petrovi268
zamjenik
komandanta
3. bataljon
Zoran (Radonja ili Blagoja) Spaji269
vojnik
2. bataljon
vojnik
3. bataljon
Goran (Momila) Raki
Slavoljub Grujii
270
266
Mnogi od ovih vojnika primeeni su kako uestvuju u odvajanju

vojnosposobnih mukaraca Muslimana. to se tie kapetana I klase
Nikolia, on je takoe bio umean u sluaj ranjenih Muslimana zatoenih
u Potoarima i Bratuncu (deseto poglavlje). Nadalje, neki od ovih ljudi
primeeni su u Potoarima i navee 12. jula 1995. godine.
5.22
Analiza Petrovievog video snimka prua dodatne
dokaze o prisustvu delova Bratunake brigade u Potoarima 13. jula 1995.
godine. Dok su se muslimanske ene i djeca ukrcavali u autobuse, jedan
srpski oklopni transporter OT-60 vien je kako prolazi pored autobusa.
Vojni registarski broj (bort /borbena registarska tablica/) ovog vozila je
10864. Prema jednom dokumentu Drinskog korpusa o pregledu i opravci
od 23. avgusta 1995. godine, vozilo je bilo dodeljeno komandi Bratunake
brigade.271 Vozilo je snimano na tom mjestu oko pet minuta i u jednom
trenutku se vidi kako jedan neidentifikovani mukarac Musliman pria sa
jednim srpskim vojnikom koji je bio na vrhu vozila.
241
5.23
Nadalje, prema onome to su primetili svjedoci i to
se vidi na Petrovievom video snimku Potoara 13. jula 1995. godine,
pripadnici VRS su bili prisutni u redovima za odvajanje i straarili su na
ulazima u autobuse kako bi spreili vojnosposobne mukarce Muslimane
da se ukrcaju. Vojnici su to radili unato tome to je 13. jula 1995. MUP
ve mogao uzeti aktivne uee u izvoenju prevoza. Vojnici VRS takoe
su bili odgovorni za uvanje vojnosposobnih mukaraca Muslimana
koji su odvojeni i zatoeni na razliitim lokacama u Potoarima pre
prebacivanja u Bratunac.
C.
Tia Luke (Luke)
5.24
Uprkos efikasnosti procesa odvajanja u Potoarima, neki
mukarci Muslimani ipak su uspjeli da se ukrcaju u autobuse ili kamione
sa svojim porodicama i pokuali da otputuju sa njima u Kladanj. Kao
zadnja predostronost protiv ovoga, sva vozila jo jednom su pretraena
neposredno pre dolaska u podruje gdje su muslimanske izbjeglice
iskrcane i prisiljene da pjeice nastave prema teritori pod kontrolom
Muslimana. Ovo se vrilo u zoni odgovornosti 1. vlasenike lake
pjeadske brigade.
5.25
Dana 12. jula 1995. godine, jedan holandski oficir pratio je
jedan od prvih autobuskih konvoja iz bive zatiene zone u podruje
Kladnja. Tu je vidio majora arkia, kojeg je prepoznao sa jednog raneg
sastanka u januaru 1995. godine.272 Na ovom sastanku u januaru 1995.
godine, major arki predstavio se kao naelnik taba Milike brigade
(kasne je prebaen za naelnika taba Vlasenike brigade). Major arki je
objasnio da srpski vojnici uklanjaju mine sa staze (puta) kojom e izbjeglice
proi izmeu lina prema teritori pod muslimanskom kontrolom.
Holandski oficir takoe je zabiljeio da je major arki ukazao na to da
nareenja prima od komande Drinskog korpusa. Konvoji autobusa iz
Potoara celi dan su prilazili kroz mjesta Tia-Luke.
5.26
Mukarci koji su odvojeni od svojih porodica potom su
odvedeni u jednu oblinju kolu, koja se koristila i kao kasarna.273 Svjedok
D bio je jedan od mukaraca koji su odvojeni u Tii i odvedeni u kolu.
Svjedok D je tokom dana vidio najmanje jednog vojnika za poljskim
telefonom kako prima nareenja.
D.
Uloga komande, taba i potinjenih jedinica

Drinskog korpusa VRS
5.27
Kao to je reeno u odjeljcima od 5.9 do 5.12, tokom
popodneva 12. jula 1995. godine u Potoarima je identifikovan niz viih
oficira Drinskog korpusa. Meu ovim oficirima bili su komandant
korpusa generalmajor ivanovi naelnik taba korpusa generalmajor
Krsti, pomonik komandanta korpusa za bezbjednost, potpukovnik
242
Vujadin Popovi, pomonik komandanta korpusa za pozadinu, pukovnik

Lazar Aimovi, i naelnik za obavjetajne poslove korpusa, potpukovnik
Svetozar Kosori. Nadalje, 13. jula 1995. godine, i generalmajor Krsti i
pukovnik Aamovi bili su prisutni u Potoarima.
5.28
to se tie starjeina Bratunake brigade, u vie navrata su u
ovom podruju primeeni razni komandanti ili tapski oficiri. Konkretno,
radilo se o Momiru Nikoliu, pomoniku komandanta Bratunake brigade
za bezbjednost i obavjetajne poslove, Sretenu Petroviu, zamjeniku
komandanta 3. bataljona Bratunake brigade i Zoranu Kovaeviu,
komandiru 4. ete 2. bataljona Bratunake brigade. Ovi oficiri su bili
prisutni na irem podruju Potoara u periodima kada je poelo vrenje
pojedinih krivinih djela. Pretpostavlja se da su bili u poloaju da spree
krivina djela koja su se dogaala ili da barem izveste svoje nadreene o
tome.
5.29
Dana 13. jula 1995. godine, na Petrovievom video snimku
zabiljeeno je prisustvo potpukovnika Ljubie Borovanina, jednog od
komandanata Specalne police MUP RS.274 Tokom ovog perioda, njegova
jedinica bila je pod kontrolom Vojske, i to Drinskog korpusa VRS.275
5.30
to se tie odvajanja i ubistava na podruju Tia-Luke,
nema dovoljno informaca da bi se odredilo koja jedinica je odgovorna
za ubistva. Identifikaca majora arkia kao naelnika taba Vlasenike
brigade na mjestu gdje je dolo do posljednjih odvajanja relevantna je
jedino za uvrivanje saznanja o ulozi Drinskog korpusa VRS u procesu
odvajanja i prevoza.
POGLAVLJE EST: mjesta zatoenja i stratita

u optini Bratunaci oko nje uloga 1. bratunake
lake pjeadske brigade
6.0
Kao to je navedeno u zajednikoj optunici (IT-02-60PT),
veoma je vana uloga Bratunake brigade u postupanju sa muslimanskim
zatoenicima u optini Bratunac i oko nje od 12. do 15. jula 1995. godine, kao
i uloga te brigade u transportu vie hiljada zarobljenika u zonu Zvornike
brigade (gdje su kasne i pogubljeni). Kako svjedoe preivjeli, veina ih
je provela od jednog do tri dana u Bratuncu ekajui odlazak izvan tog
podruja. Dok su bili zatoeni na tim mjestima, muslimanski zatoenici bili
su izloeni raznim maltretiranjima, ukljuujui premlaivanje i vansudska
pogubljenja. Zna se da su se u Bratuncu nalazila barem tri zatoenika
objekta: hangar, stara kola i kola Vuk Karadi. Pored toga, kad
su se ovi objekti napunili, nepoznati broj od vie stotina muslimanskih
zatoenika dran je u autobusima ili kamionima ili u Bratuncu ili u
selu Kravica. Na ovom podruju su se desila i prva masovna ubistva
mukaraca Muslimana: pogubljenja u dolini Cerske i u skladitu u Kravici.
243
Raspravljalo se takoe i o pitanju ranjenih Muslimana i djece koje je u

zatoenitvu drala Bratunaka brigada (prvenstveno u Domu zdravlja u
Bratuncu) nakon 13. jula 1995.
6.1
Klju za ovu istragu bie napraviti razliku izmeu
aktivnosti vojnika Bratunake brigade i pripadnika jedinica MUP RS
(Specalne police i jedinica PJP), koje su bile aktivne u ovim podrujima
u vreme kada su poinjena krivina djela. Osim toga, tu e takoe biti
ukljuena pitanja u vezi sa ovim aktivnostima jedinica MUP koje su
izvoene pod neposrednom komandom, u sadejstvu sa ili uz znanje
vojnog rukovodstva VRS.
A.
Okupljanje i dranje u zatoenitvu mukaraca

Muslimana u Bratuncu i oko njega
Hangar
6.2
Prema iskazu jednog preivjelog, mukarci Muslimani
koji su odvojeni iz Potoara 12. jula 1995. godine i drani u nezavrenoj
kui, tog dana su ukrcani u autobuse i odvedeni u Bratunac. Odveli su
ih u jednu veliku zgradu, koja je opisana kao hangar.276 Rano navee
12. jula 1995. godine, vojnici bosanski Srbi esto na ulazili u hangar
i obraali se nekim zatoenicima. Potom su tokom veeri 12. jula 1995.
godine, brojni muslimanski zatoenici premlaeni i ubeni.277
6.3
Ovaj proces nastavljen je tokom dana 13. jula 1995. godine.
U 18:00 sati, jednom zatoeniku nareeno je da prebroji Muslimane u
hangaru kako bi se mogao organizovati prevoz. Prema tom prebrojavanju,
u hangaru je bilo 296 zatoenika.278 Malo kasne, est autobusa je dolo po
zatoenike u hangaru. Oni mukarci Muslimani koji su preivjeli zatoenje
u hangaru prevezeni su tokom veeri 13. jula 1995. godine u grbavaku
kolu (povezanu sa mjestom masovnih pogubljenja u Orahovcu), gdje su
stigli u ranim jutarnjim satima 14. jula 1995. godine (vidi sedmo poglavlje,
odlomak 7.10).279
Stara kola
6.4
Dok se 13. jula 1995. godine nastavlja deportaca iz
Potoara, nastavljen je i proces odvajanja mukaraca od ena, djece i
starih. Dok su muslimanske porodice prolazile pored vojnika bosanskih
Srba, mukarci Muslimani odvajani su na stranu i odvoeni u jednu belu
kuu preko puta baze UN.280 Kada se kua napunila, mukarci su ukrcaniu
tri-etiri autobusa i odvedeni u staru kolu u Bratuncu.281 Ova kola
nalazi se iza kole Vuk Karadi. Tokom dana u kolu su dolazili i drugi
muslimanski zatoenici.
6.5
Muslimani su drani u koli od kasnog popodneva 13.
jula 1995. godine do popodneva 15. jula 1995. godine.282 Tokom ovog
perioda, preostali zatoenici nisu dobali hranu, a vode su dobili malo.
esto su ih premlaivali.283 Jedan preivjeli navodi i da su muslimanski
zatoenici izvoeni, da su se uli pucnji i da se nakon toga zatoenici nisu
244
vraali. Dana 15. jula 1995. godine, mukarci Muslimani zatoeni u staroj
koli premjeteni su u kolu u Pilici, koja ej povezana sa masovnim
pogubljenjima na vojnoj ekonomi Branjevo. (Vidi sedmo poglavlje,
odlomak 7.37).284
Autobusi ispred kole Vuk Karadi i stare kole
6.6
Poto su se odabrani zatoeniki objekti napunili,
muslimanski zatoenici su drani u autobusima i kamionima kojima su
doli. Jedan preivjeli, koji se predao vojnicima bosanskim Srbima blizu
Konjevi Polja u ranim satima 13. jula 1995. godine, proveo je no 13. na 14.
juli u jednom od autobusa parkiranih ispred kole Vuk Karadi. Ovaj
i jo jedan autobus bili su puni mukaraca Muslimana zarobljenih 13. jula
1995. godine na putu Bratunac-Konjevi.285
6.7
U priblino 11:00 sati 14. jula 1995. godine, ti autobusi su
se pridruili drugim vozilima i taj konvoj je negdje sredinom popodneva
stigao pred grbavaku kolu (povezanu sa mjestom masovnih pogubljenja
u Orahovcu).286
Autobusi i kamioni u Vihoru
6.8
Drugi mukarci Muslimani koji su zarobljeni na putu
Konjevi Polje Bratunac 13. jula 1995. godine, drani su u autobusima
i kamionima parkiranim na parkingu prevoznog preduzea Vihor u
Bratuncu.287 Ostali su na kamionima i autobusima tokom noi 13. jula 1995.
godine. Ujutro 14. jula, kamioni su otili iz Vihora na jedno mjesto na
rubu Bratunca. Nakon nekoliko sati provedenih na ovom mjestu, krenuli
su dalje. Ljudi iz ovog kamiona zavrili su u grbavakoj koli (povezanoj
sa lokacom pogubljenja u Orahovcu), gdje su stigli negdje sredinom
popodneva 14. jula 1995. godine.288
Kamioni na nepoznatim lokacama u Bratuncu
6.9
Jedna grupa zatoenika zarobljenih na putu Konjevi
Polje-Bratunac 13. jula 1995. godine, drana je na nepoznatom mjestu u
Bratuncu. Ovi zatoenici zarobljeni su kasno po danu i do 17:00-18:00 sati
13. jula 1995. godine jo uvek su okupljani na livadi u Sandiima.289 Ovi
okupljeni zatoenici ukrcani su u pet-est velikih kamiona prikoliara
nosivosti 20 tona. Odvedeni su na nepoznato mjesto u Bratuncu, gdje su
proveli no u kamionima.290 Ujutro su prebaeni na drugi kraj grada, gdje
su ekali nekoliko sati pre nego to su konano napustili Bratunac. Njihov
konvoj sastojao se od pet-est autobusa i nekoliko kamiona. Tu se nalazio
i oklopni transporter UN.291 Konvoj je napustio Bratunac i stigao u kolu u
Petkovcima (povezana sa stratitem kod brane u Petkovcima, vidi sedmo
poglavlje, odlomak 7.28).292
6.10
Jedna grupa mukaraca zarobljena je prilikom prelaska
puta Konjevi Polje-Milii 13. jula 1995. godine i odvedena na fudbalsko
igralite u Novoj Kasabi. Prema vie svjedoka, na stadionu u Novoj Kasabi
drano je izmeu 2.500 i 3.000 mukaraca Muslimana.293 Vojnici bataljona
vojne police 65. zatitnog puka VRS uvali su mukarce na ovom
mjestu.294 Jedna grupa zatoenika koji su okupljeni u Novoj Kasabi oko 14:
245
00 sati ukrcana je u jedan autobus. Kasne tog popodneva, odvedeni su u

Bratunac. Autobus je usput proao pored skladita u Kravici, gdje je jedan
svjedok vidio zgradu i tela pored nje.295 Ti zatoenici su proveli no 13.
na 14. juli 1995. godine na nepoznatom mjestu u Bratuncu i 14. jula 1995.
godine su odvedeni autobusom u jednu sportsku salu u koli u selu Pilica
(povezana sa masovnim pogubljenjima na vojnoj ekonomi Branjevo).296
Kamioni u Kravici
6.11
Iz te grupe zarobljenika okupljenih u Novoj Kasabi, jo
100 mukaraca Muslimana ukrcano je u jedan veliki kamion i prevezeno u
Kravicu. Stigli su u ranim veernjim satima i te veeri ostali u kamionima.
Primeeno je jo etiri-pet kamiona parkirana na toj lokaci.297 Dana 14.
jula 1995. godine, kamion je otiao iz Kravice i oko 18:30 sati stigao pred
petkovaku kolu (povezanu sa masovnim pogubljenjima kod brane u
Petkovcima).298
Posebna zapaanja
6.12
Kao to je ve reeno, podruje optine Bratunac i njene
okoline je zona operaca Bratunake brigade. Vojnici rasporeeni u
Bratunakoj brigadi bi bili angaovani u i oko napred opisanih mjesta
okupljanja i zatoenja, uz izuzetak Nove Kasabe. Meutim, u optini je
bilo veliko prisustvo police RS, naroito du puta Bratunac-SandiiKonjevi Polje. Takoe, spisak bez datuma pokazuje da je jedan broj
policajaca iz Bratunca mobilisan u jedinice PJP.299 U ovim okolnostima, sa
trenutno raspoloivim informacama ne mogue utvrditi koje odreene
jedinice ili vojnici su bili ukljueni u uvanje muslimanskih zatoenika u
Bratuncu.
B.
Jedinice MUP RS i Drinskog korpusa na putu

Bratunac Konjevi Polje 12. i 13. jula 1995.
6.13
Jedinica odgovorna za opsene vojne operace na ovom
podruju bila je Bratunaka brigada. Jedinice koje su posebno pokrivale
ovaj sektor bile su 1. pjeadski bataljon (Magaii), pod komandom
porunika Lazara Ostojia,300 i 4. pjeadski bataljon pod komandom
kapetana 1. klase Radike Petrovia.301
6.14
Prvi bataljon je od samog poetka bio odgovoran za ovo
konkretno podruje, zapadno od Bratunca prema Kravici. Od sredine 1993.
kada su se line stabilizovale nakon proglaenja Srebrenice zatienom
zonom, jedinica je bila odgovorna za ovo geografsko podruje. I ostalo je
tako bar sve do 16. jula 1995.302 Meutim, dok je ova jedinica bila odgovorna
za dio podruja, Kravica i Sandii spadali su pod zonu odgovornosti 4.
pjeadskog bataljona.
6.15
Ono to je jedinstveno kad je u pitanju 4. bataljon je to
da se jedinica ne nalazila u organizacionom sastavu Bratunake brigade.
Prema novinskom lanku objavljenom u martu 1995. godine u Drinskom
magazinu, jedinica kojoj je dodeljeno to podruje je bila jedinica kapetana
246
1. klase Radike Petrovia.303 U stvari ta jedinica je 8. bataljon Zvornike

brigade.304 Ova jedinica je bila poslata na to podruje od septembra
1993. i istovremeno dok je pripadala Zvornikoj brigadi, nalazila se pod
operativnom kontrolom komandanta Bratunake brigade kad su u pitanju
borbene aktivnosti.305
6.16
Bez obzira na poreklo, 4. bataljon je ostao pod kontrolom
Bratunake brigade do 19. jula 1995.306
6.17
Pored jedinica Bratunake brigade i taba Drinskog
korpusa, du puta se nalazio i tab 5. ininjerskog bataljona, odmah
do raskrsnice u Konjevi Polju. Ova jedinica se nalazila pod komandom
majora Milenka Avramovia.307 Major Mile Simani je bio zamjenik
komandanta 5. ininjerskog bataljona.308
6.18
Meutim, bez obzira na vojno prisustvo, ini se da je jo
od 21. marta 1995. godine za samo obezbeenje puta bio odgovoran MUP
RS. Dana 19. marta 1995. Glavni tab (GVRS) je obavestio vrhovnog
komandanta da Drinski korpus ne moe vie vriti obezbjeenje ireg
podruja Konjevi Polja zbog premjetanja jedinice na drugu lokacu.
Zbog toga je VRS traio da se taj zadatak dodeli MUP, naroito kontrola
puta Konjevi Polje Bratunac.309 Dana 21. marta 1995. Predsjednik RS
Karadi je uputio ministra unutranjih poslova RS da uspostavi sistem
obezbjeenja puta i da provjeri mogunost razmjetanja nekih jedinica
MUP u Konjevi Polje.310 Dana 23. marta 1995. ministar unutranjih
poslova je odgovorio da je u Konjevi Polju razmjestio 2. etu PJP Centra
slubi bezbjednosti (CSB) Zvornik.311 Od kraja marta pa nadalje delovi
raznih eta PJP su se smenjivali na ovom zadatku obezbjeenja.
6.19
Precizne, situacu i prisustvo policskih jedinica du puta
Bratunac-Konjevi Polje kasno posle podne 12. jula 1995. detaljno je opisao
naelnik CJB, Dragomir Vasi, u svom izvjetaju MUP RS, tabu policskih
snaga (Beljina), kabinetu ministra i resoru javne bezbjednosti.312 U ovom
izvjetaju on navodi da je evakuaca i trasnport civilnog stanovnitva iz
Srebrenice u toku. On takoe kae da je etvoro lica uhvaeno u Konjevi
Polju pre sat vremena (oko 16:30 sati. Na osnovu obavjetajnih podataka
dobenih od tih lica Vasi izvjetava da je 300 muslimanskih vojnika prelo
cistu /kao u originalu/ i da idu prema Udru. Dodatnih 8.000 mukaraca
(1.500 naoruanih) se nalaze u reonu izmeu Konjevi Polja i Sandia.
Rekao je da je Zvornika brigada dobila zadatak da blokira 300 mukaraca
na Crnom Vrhu, a da eta Specalne police iz ekovia, 1. eta PJP CSB
Zvornik i 5. eta PJP CSB Zvornik blokiraju to podruje s ciljem unitenja
muslimanskih snaga.313
6.20
U vezi s tim Zvornika pjeadska brigada je izvestila
Drinski korpus o poduzetim mjerama za rjeavanje situace. U njihovom
dnevnom borbenom izvjetaju za 12. juli 1995. (upuen u 17:10 sati),
komanda Zvornike brigade izvjetava sljedee:
da dva voda (interventni vod 7. bataljona i vod vojne police)
trebaju zauzeti poloaje u zasjedi do 17:00 sati;
247
sve ostale jedinice brigade su poveale budnost i izvrile

pripreme za eventualni napad bosanskih Muslimana iza njihovih tvrenih
lina;
jedno odeljenje vojne police je upueno u Konjevi Polje po
vaem nareenju (Drinskog korpusa);
Osam autobusa Drina-transa kao i etiri kamiona i dva
autobusa iz jedinice su upueni po vaem nareenju (Drinskog korpusa);
i
brigada je uputila jednu Pragu kao pojaanje 8. bataljonu u
Kajiima.314
6.21
Skoro u isto vreme, komanda Drinskog korpusa je
poslala i izvjetaj o podacima koje je prikupila od zarobljenih Muslimana.
U ovom sluaju ispitivali su izvjesnog Izudina Bekia koji im je iznio
svoja saznanja o planu muslimanske kolone.315 Ovaj izvjetaj (koji je
sastavljen na glavnom komandnom mjestu Drinskog korpusa u Vlasenici)
ne upuen samo Glavnom tabu, nego i raznim brigadama MUP i
potinjenim brigadama korpusa. Na osnovu informaca dobenih od
Bekia u izvjetaju stoji sljedee:
... moe se zakljuiti da se civilno stanovnitvo organizovano
uputilo prema bazi UNPROFOR u Potoarima, prvenstveno ene, djeca,
starci i ranjeni, dok je vojno sposobno, oruane formace, krenule u
ilegalno probanje ka Tuzli najvjerovatne preko Ravnog Buljima Kravice
Purkovia Kusleta i dalje preko Udra-Kozjaka-Kamenice-Crnog Vrha
Nezuka. Upoznali smo organe MUP RS stacionirane u Konjevi Polju o
ilegalnom koridoru kojim se izvlae Muslimani iz Srebrenice, obzirom da
oni imaju zadatak da obezbjeuju komunikacu Bratunac-Konjevi Polje.
Komande brigada dune su u cjelini sa informacom upoznati
SJB u zoni odgovornosti. Organi OBP predloie komandovanju da se
preduzmu mjere na spreavanju ilegalnog izvlaenja oruanih Muslimana
radi njihvog hapenja i spreavanja eventualnih iznenaenja, koje mogu
poiniti prema civilnom stanovnitvu i ratnim jedinicama na pravcu
kretanja.
Komande Bratunake, Zvornike i Milike brigade u saradnji sa
SJB u svojoj zoni odgovornosti organizovae saobraaj na komunikaci
Bratunac-Milii-Vlasenica i Zvornik-Konjevi Polje-Vlasenica. Dozvolie
prolaz samo vozilima i jedinicama VRS i MUP koji su na izvravanju
slubenih i borbenih zadataka vezanih za izvoenje b/d oko bive
enklave Srebrenica Civilni saobraaj usmjeriti pravcem Zvornik-ekoviiVlasenica.316
Izvjetaj je upuen sa potpisom generalmajora Radislava
Krstia.317
6.22
Do ponoi 12. jula 1995, obavjetajni organi Zvornike
brigade skupljao je dodatne informace o koloni bosanskih Muslimana na
osnovu praenja radio veza izmeu raznih delova kolone.318 U izvjetaju
upuenom obavjetajnom odjelu komande Drinskog korpusa, naelnik
248
obavjetajne slube Zvornike brigade (KIK Duko Vukoti) rekao je da

je obavestio i naelnika taba Zvornike brigade i komandanta taktike
grupe Osmaci o ovim delovima. U ovom izvjetaju se takoe kae da
je, prema uhvaenom razgovoru bosanskih Muslimana, trea grupa
otkrivena na podruju Bokin potoka i da su potpuno uspanieni i
neorganizovani i da se sami predaju MUP i pripadnicima VRS u ovom
podruju.319
6.23
Situaca na putu Bratunac-Konjevi Polje je u ranim
jutarnjim satima 13. jula 1995. detaljno opisao naelnik CJB Zvornik,
Dragomir Vasi. U ovom prvom izvjetaju (282/95) on kae da je jedan
policajac iz 1. ete PJP uben, a da su dvojica ranjena u borbi u 04:00 sata
izmeu Sandia i Konjevi Polja.320 Takoe navodi da MUP ne imao:
... nikakvu saradnju ni pomo od strane VRS u blokadi i unitenju
velikog broja neprateljskih vojnika tako da je mogue oekivati velike
probleme dok se akca ne izvri jer MUP radi sam po ovoj akci a prostor
i broj muslimanskih vojnika su veliki.321
Kasne tog jutra Vasi izvjetava da je general Mladi prepustio
MUP zadatak da eliminie (likvidira) pretnju koju predstavlja 8.000
muslimanskih vojnika koje smo blokirali u umi oko Konjevi Polja... i da
taj posao obrauju samo jedinice MUP322 Prema tome, do jutra 13. jula
1995, VRS je ve prenela zadatak nastavka iseljavanja civila Muslimana iz
Potoara (vidi odlomak 5.15) i obezbjeenja puta Bratunac-Konjevi Polje
na snage MUP RS.
6.24
Na osnovu raznih dokumenata i video dokaza, mogue
je utvrditi identitet i mjesta razliitih jedinica MUP koje su 13. jula
1995. djelovale du puta. Prvo, najznaajne od tih jedinica su bile 2.
odred (ekovii) Specalne brigade police RS (pod komandom Miloa
Stupara),323 MUP eta kampa za obuku Jahorina, mjeovita eta MUP
RSK i Srbe i 1. eta PJP iz Zvornika. Kao to je rane reeno (u odlomku
3.20), ova mjeovita formaca police nalazila se pod komandom Ljubie
Borovanina (zamjenika komandanta Specalne brigade police RS).
Dok su neki delovi ove mjeovite formace ostali u Potoarima, ini se
da je vei dio ove jedinice ve u ranim veernjim satima 12. jula 1995. bio
razmjeten du puta Kravica-Konjevi Polje. Osim toga, bar neki delovi 5.
ete PJP iz Zvornika takoe su bili razmjeteni na tom putu. Ove jedinice
MUP su preuzimale na stotine mukaraca bosanskih muslimana koji su im
se predavali du puta tog dana, a isto tako su tokom dana imali i rtava.
6.25
Meutim, bez obzira na znatno prisustvo MUP, jedinice
Drinskog korpusa i Bratunake brigade su bile ukljuene u borbena
dejstva i takoe su imali rtava. Komanda 5. ininjerskog bataljona
Drinskog korpusa, razmjetena u Konjevi Polju, poslala je izvjetaj da
je u 08:00 sati 13. jula 1995, jedan muslimanski vojnik otvorio vatru i
ranio dva vojnika.324 Izvjetaj je potpisao major Mile Simani, zamjenik
komandanta 5. ininjerskog bataljona. Takoe 13. jula 1995, Bratunaka
brigada izvjetava: glavne snage brigade su angaovane na slamanju
249
neprateljskih snaga koje su se izvukle u pomenuti reon (Ravni Buljim

Zvezda iljato).325 Ovaj izvjetaj upuen Drinskom korpusu potpisao
je komandant Bratunake brigade, pukovnik Vidoje Blagojevi.
C.
Pogubljenja u dolini Cerske 13. jula 1995.
6.26
Prema izjavama svjedoka, tokom popodneva 13. jula 1995.
godine, neutvren broj mukaraca Muslimana dovezen je autobusima i
kamionima iz pravca Konjevi Polja u dolinu Cerske i kasne pogubljen.
U konvoju je primeena najmanje jedna maina za zemljane radove.326
Ovaj sluaj predstavlja prvo veliko organizovano pogubljenje zatoenih
mukaraca Muslimana, zarobljenih iz kolone. Sadanje informace
pokazuju da je podruje doline Cerske gdje su izvrena ubistva bilo u zoni
Milike ili Vlasenike brigade Drinskog korpusa VRS.
6.27
Prislukivanjem veza VRS zabiljeeno je da je 13. jula
1995. godine u 13:55 sati, izvesni pukovnik Milanovi (vjeruje se da je to
pukovnik Ignjat Milanovi, naelnik protivvazdune odbrane Drinskog
korpusa) razgovarao sa deurnim oficirom na Palmi (Palma je ifra za
tab 1. zvornike pjeadske brigade), to je moglo biti u vezi sa pomenutim
dogaajem. Upitao je deurnog oficira da li je (...) va buldoer (...) onaj
sa kaikom (...) na raspolaganju, i ako jeste, (...) trebo bi nam taj, da se
javi u Konjevi Polje (...) V Reeno mu je da je na terenu i da se ne moe
poslati dolje u dogledno vreme. Dva sata kasne, u 15:53 sati, zabiljeeno
je kako pukovnik Milanovi trai izvjesnog Simovia ili Avramovia,
zahtevajui ponovo rovokopa ili buldoer. Reeno mu je da su svi na
terenu. VI Vjeruje se da je Avramovi major Milenko Avramovi, naelnik
ininjere Drinskog korpusa i komandant 5. ininjerskog bataljona
Drinskog korpusa. VII Identitet Simovia je trenutno nepoznat. Vjeruje se
da je Simovi major Mile Simani, zamjenik komandanta 5. ininjerskog
bataljona.330
D.
Skladite u Kravici 13. jula 1995.
6.28
Prema svjedoenjima svjedoka i preivjelih, tokom kasnih
popodnevnih i ranih veernjih sati 13. jula 1995. godine, stotine mukaraca
Muslimana ubene su u skladitu poljoprivrednog dobra u Kravici.331 Ovi
Muslimani su bili dio kolone koji se predao na putu Bratunac-KravicaKonjevi Polje tokom jutra 13. jula, ukljuujui i one koji su ujutro 13. juna
okupljeni na livadi u Sandiima.
6.29
Analiza dogaaja u vezi s ovim ukazuje na to da je
okupljanje mukaraca Muslimana nakon njihove predaje na putu BratunacKravica-Konjevi Polje bilo dio dobro organizovane operace. Zatoenici
su okupljeni na vie mjesta uz put. Zapadno od Kravice, jedno od sabirnih
mjesta bila je livada u Sandiima. Na ovom sabirnom mjestu vieni su
jedan tenk i druga vojna vozila (Praga i BOV), koja su najvjerovatne
250
pripadala jedinicama MUP 2. odreda (ekovii) to je u velikoj mjeri

pomoglo rane pomenutim jedinicama MUP u uvanju zarobljenika.332
Najkasne rano popodne, poeli su okupljati zarobljenike u kompleksu
skladita u Kravici.
6.30
Sama pogubljenja zatoenika poela su izmeu 17:00
sati i trajala nekoliko sati. Izjave svjedoka ukazuju na to da su za ubanje
zatoenika, koji nisu mogli umai iz skladita, koriteni pjeadsko oruje,
mitraljezi i bombe. Svi izlazi su bili pokriveni vatrom, a zatoenici koji su
pokuali da pobjegnu kroz vrata ili prozore dok je trajala pucnjava ubeni
su.
6.31
Kada je prestala pucnjava, stiglo je nekoliko kamiona i
poelo je utovaranje tela u kamione. Ovaj proces je stavljen do mraka.333
Tela su se mogla vidjeti s puta, a jedan svjedok je vidio tela dok su ga
vozili pored skladita.334 Sljedeeg jutra nastavljeno je prikupljanje tela.
Posebna zapaanja
6.32
to se tie jedinica koje su ustvari uvale zarobljenike na
livadi u Sandiima, gdje su prvo zatoeni, ne postoje dokumenti u kojima
se kae da su jedinice Bratunake brigade, na osnovu nareenja od 13.
jula 1995, organizovano postavljene na to mjesto da uvaju zarobljenike.
Meutim, 13. jula 1995. posle podne, svjedoci su primetili prisustvo
generala Mladia na livadi, koji se obratio sakupljenim zarobljenim
Muslimanima.335 Vezano za to, u dnevniku deurnog voda vojne police
1. bratunake lake pjeadske brigade navodi se da je 12, 13. i 15. jula
1995. jedan dio vojne police vrio obezbjeenje komandanta Ratka
Mladia.336
6.33
Bez obzira na posjetu generala Mladia a moda i
drugih oficira VRS, koji su imali veze sa Glavnim tabom mogue i sa
Drinskim korpusom, ini se da je veina snaga koje su uvale zarobljenike
Muslimane u Sandiima bila iz MUP. Kao to je navedeno u odlomku 6.29,
video snimak Zorana Petrovia-Piroanca, koji je iao u pratnji Ljubie
Borovanina, detaljno prikazuje znaajno prisustvo MUP. U lanku kojeg
je kasne napisao Zoran Petrovi-Piroanac, govorilo se i o najvanim
aktivnostima jedinice.337
6.34
to se tie prisustva jedinica MUP i Bratunake brigade
u Kravici, u vreme kada su vrena pogubljenja, knjiga ranjenih boraca
pokazuje da su 13. jula 1995. izmeu 17:30 i 17:40 sati u Bratunaki Dom
zdravlja primljeni Miroslav Stanojevi (iz Crvenih beretki) i Rade uturi
(iz Specalne brigade police MUP) nakon to su ranjeni u Kravici.338 Dana
13. jula 1995, nakon 17:40 (vreme se ne vidi), primljen je Krsto Dragievi
(iz specalne police Skelani) nakon to je smrtno ranjen u Kravici.339
Prema platnim listama bratunake optine i brigade, Miroslav Stanojevi,
sin Anelke (datum i mjesto roenja: 10. april 1972. u Srebrenici) bio je
pripadnik Crvenih ili voda Crvenih beretki 3. bataljona Bratunake
251
brigade. Krsto Dragievi je upisan kao sin Dragoljuba, (datum i mjesto

roenja: 6. decembar 1965, Toplice-Srebrenica).340 On je upisan kao
pripadnik 2. odreda Specalne police (ekovii), koji je poginuo u Kravici,
13. jula 1995.341 Izgleda da je u periodu kad je ranjen, Rade uturi, (sin
Milana, datum i mjesto roenja: 26. avgust 1971. u Stuparima Kladanj)
bio oficir i zamjenik komandanta 2. specalnog odreda police.342 On je
kasne, 24. avgusta 1995, preuzeo komandu nad 2. odredom i uben je u
akci 23. septembra 1995. na Ozrenu.343
6.35
Pored prisustva zamjenika komandanta 2. odreda
specalne police (ekovii) u Kravici u vreme kada su vrena
pogubljenja, ini se da je i zamjenik komandanta Specalne brigade
police, Ljubia Borovanin, proao ispred skladita dok se to deavalo.
Kao to je rane reeno (odlomak 6.33), 13. jula 1995, kasno posle podne,
gospodin Zoran Petrovi Piroanac bio je prisutan u vozilu sa Ljubiom
Borovaninom i snimio je video kamerom dogaaje du puta Bratunac
Konjegi Polje. U jednoj sceni video snimka moe se vidjeti da vozilo
prolazi ispred skladita u Kravici i tu se vidi gomila leeva ispred jednog
od velikih ulaza.344 Meutim, kada je 13. jula 1995. u 20:40 sati Ljubia
Borovanin izvjestio generalmajora Krstia o optoj situaci i o potrebama
za bilo kakvom dodatnom podrkom ovi dogaaji nisu ni spomenuti.345
6.36
to se tie prisustva ranjenog pripadnika jedinice
Crvene beretke u Kravici, trenutno se ne zna ko ga je tamo uputio i
u kom svojstvu se tamo nalazio. Ova jedinica, koja je inae potinjena
3. bataljonu, smatrana je interventnom jedinicom na nivou brigade.
Meutim, nema dokumenta koji pokazuje da je tog dana jedinica Crvene
beretke dejstvovala ni sa 1. ni 4. bataljonom Bratunake brigade. Treba
rei da je jedan od moguih razloga kojim bi se moglo objasniti prisustvo
Miroslava Stanojevia pronaen u vanrednom borbenom izvjetaju
Bratunake brigade upuenom 13. jula 1995. Drinskom korpusu.346 Ovaj
vanredni izvjetaj pokazuje da je 13. jula 1995. u 17:00 sati, jedinica koja
se sastojala od 92 vojnika, pod vostvom naelnika taba brigade (majora
Novice Pajia), upuena na Braan. Ruta kretanja ove jedinice najavljena
Drinskom korpusu bila je Bratunac-Milii-Braan. Da bi otila ovim
putem, jedinica je trebala da proe pored skladinog kompleksa u Kravici,
koje je bilo udaljeno oko 12 kilometara od taba Bratunake brigade.
Meutim, sljedeeg dana, 14. jula 1995, dnevni borbeni izvjetaj pokazuje
da su tog dana u 10:00 sati Crvene beretke upuene u podruje Milia
radi kretanja na zadatak u epu.347
6.37
U vezi sa dogaajima u skladitu u Kravici, moe se izvesti
nekoliko zakljuaka. Prvo, kao to je razmotreno u odjeljku 6.29, skladite
u Kravici bilo je, ini se, poznato sabirno mjesto. Poto je ovo mjesto
bilo odreeno za dranje zatoenika, pretpostavlja se da je bila potrebna
odreena organizaca radi uvanja pristiuih zarobljenika. Kako su
delovi VRS i MUP takoe bili rasporeeni uz put tokom ovog perioda,
moe se zakljuiti da je ovo mjesto odredio vii tab i o tome obavestio
252
potinjene jedinice. Ovo bi bilo u nadlenosti obavjetajno-bezbjednosnih

organa Bratunake brigade i Drinskog korpusa VRS.
6.38
Nadalje, poto su za prevoz zarobljenika u skladite
koriteni kamioni i autobusi, moe se zakljuiti da je neka istanca via od
komandi lokalnih bataljona morala da ih stavi na raspolaganje. U najmanju
ruku, to je moralo biti na nivou Bratunake brigade, ali je vjerovatne bilo
na nivou Drinskog korpusa, poto bi svako sredno koriteno za prevoz
zatoenika bilo izdvojeno iz tekueg procesa deportace u Potoarima.
6.39
Jedno od moda najindikativnih zapaanja preivjelih i
svjedoka odnosi se na dolazak kamiona i ostale mehanizace za uklanjanje
tela. Jasno je da je neka instanca via od komandanta lokalnog bataljona
morala dati ovlatenje za pokret vozila na tu lokacu, kao i odrediti razlog
njihovog odlaska na tu lokacu. Moe se zakljuiti da prisustvo ovih vozila
u Kravici te veeri ne bilo sluajno. tavie, aktivnosti na uklanjanju tela
su prekinute tokom veeri 13. jula 1995. godine i nastavljene po danu
14. jula 1995. godine. Konano, moda je u vezi s ovim zabiljeka od 19.
jula 1995. godine u knjizi zapovjesti voda vojne police iz Bratunca koja
govori o odredu vojne police na obezbjeenju bratunakih komunalaca
u Glogovi.348 Glogova je lokaca primarne masovne grobnice, koja se
nalazi manje od 500 metara od biveg komandnog mjesta 1. pjeadskog
bataljona Bratunake brigade.
E.
Situaca du puta Bratunac Konjevi Polje od

14. do 18. jula 1995.
6.40
Dok su snage MUP moda bile aktivne na samom putu,
Drinski korpus, a naroito Bratunaka brigada, vrili su pretres terena
podruja bive enklave. U ranim veernjim satima 13. jula 1995, Drinski
korpus je izdao naredbu -157-5.349 Ova naredba, koju je potpisao
generalmajor Krsti u svojstvu komandanta Drinskog korpusa, upuuje
jedinice Bratunake brigade, Milike brigade i samostalnog bataljona
Skelani da ponu sa pretresom terena novoosloboenog podruja.
Peat centra veze pokazuje da je naredba poslata u otprilike 20:30 sati 13.
jula 1995. Na osnovu ove naredbe komanda Bratunake brigade 14. jula
1995. izdaje naredbu 453-2. Ova naredba, koju je potpisao komandant
brigade, pukovnik Vidoje Blagojevi, upuuje sva etiri bataljona da
ponu sa operacom ienja u raznim podrujima. Posebne instrukce
su date 1. i 4. bataljonu koji su djelovali juno od puta Bratunac-Konjevi
Polje:
1.1. pb. izvrit e pretres terena bive enklave Srebrenica i to
desno: raskrsnica komunikace Bratunac Konjevi Polje Jeestica
(K-316) tt 555 (iskljuno), Lupoglav (tt 675), s. unjari (iskljuno), levo:
potok Lomanac (s. Hrana), s. Pale Zvezda (tt 906). KM bataljona
u s. izmii. 4.4. pb sa svojim poloaja kontrolie ispred sebe prostor
od Lupoglava do Ravnog Buljima i po dubini do Mratinskog brda i
253
Sandia. 5. Sa pretresom terena otpoeti odmah i zavriti do 16. jula 1995.

godine. 6. Po izvrenom zadatku podneti mi izvjetaj dana 17.7.1995. na
referisanju.350
Dnevni borbeni izvjetaj za 14. juli 1995. takoe pokazuje da je
Bratunaka brigada djelovala po nareenju Drinskog korpusa, -157/5 i
da je dio njihovih snaga uestvovao u okruenju nepratelja u podruju
Bokin potok iljakovii Mratinjci.351 Izvjetaj takoe pokazuje da
Bratunaka brigada ne primetila neprateljske snage niti je s njima
dola u kontakt.
6.41
Dana 15. jula 1995, dokumenti pokazuju dalje aktivnosti
koje se tiu vojne operace du puta. Kao to je u svom izvjetaju naveo
Dragomir Vasi iz CJB, dve ete MUP sa Jahorine i dalje su bile na putu
Kravica Konjevi Polje Kasaba. On takoe govori o prisustvu jednog
voda PJP iz CJB Zvornik, jednog tenka (sa posadom) i delovima snaga
Centra za uzgoj i dresuru pasa, koji vode borbe sa zaostalim snagama
bosanskih Muslimana.352 Dragomir Vasi takoe kae da su 1. eta PJP,
delovi 2. i 4. odreda SOP (vjeruje se da su to specalni odredi police),
ojaani tenkom, Pragom, BOV i minobacakom etom krenuli u pravcu
Crnog Vrha Baljkovice zajedno sa VRS da bi zamenili ljudstvo na
linama Zvornike brigade.353
6.42
S tim u vezi, komandant Drinskog korpusa upuuje
jednog od svojih oficira, pukovnika Ignjata Milanovia, da izvidi situacu
u Miliima i Bratuncu, a naroito stanje istono od komunikace Milii
Konjevi Polje Bratunac. Nakon to je to obavio on alje izvjetaj
komandantu Drinskog korpusa, koji se nalazi na IKM (Isturenog
komandnom mjestu). U svom izvjetaju on navodi da je Bratunaka
brigada skoro zavrila pretres kao to je rane nareeno, i da se vee
neprateljske grupe nalaze istono od komunikace.354 On takoe
predlae da se komandant 1. bratunake brigade imenuje za komandanta
svih snaga koje uestvuju u pretresu terena i asanaci bojita istono
od komunikace (i u zahvatu komunikace Kasaba Drinjaa), jer iz
Komande Drinskog korpusa nemamo koga postaviti.355 On dalje navodi
da ukoliko se komandant korpusa slae sa tim predlogom, da tu odluku
potvrdi telegramom koji e poslati komandama 1. bratunake brigade, 1.
milike brigade i CSB Zvornik.356 U izvjetaju Bratunake brigade od 15.
jula 1995. stoji da oni i dalje vre pretres terena u skladu sa naredbom
Drinskog korpusa, br. -157/5 (od 13. jula 1995.). Takoe navodi da je jedan
pripadnik 4. bataljona poginuo prethodne veeri.357
6.43
Dana 16. jula 1995. u dnevnom borbenom izvjetaju
Bratunake brigade pie da je u toku dana, komandant brigade izvrio
obilazak svih jedinica koje blokiraju nepratelja (1. Mlpbr, jedinice 65. Zmpt
(zatitnog puka), delovi MUP i 5. Inb) precizirao zadatke i organizovao
sadejstvo i vezu.358 Osim toga u izvjetaju pie da iz izjava prikupljenih
od neprateljskih vojnika, saznaje se da ih u irem reonu s. Pobue ima
oko 2.000.359 Takoe, 16. jula 1995, Bratunaka brigada je izdala naredbu
254
da se 1. pjeadski bataljon angauje za operacu na podruju epe (u

skladu sa naredbom Drinskog korpusa 5/95).360
6.44
Dana 17. jula 1995. komanda Bratunake brigade poslala
je zahtjev Drinskom korpusu koji se odnosi na opaske muslimanske djece.
U izvjetaju stoji:
Meu zarobljenim Muslimanima nalazi se i etvoro maloljetne
djece (od 8 do 16 godina) koja su smjetena u vojniki pritvor u Bratuncu.
Jedno od njih je komandiru jedinice u pretresu terena svjedoio o
masovnim samoubistvima i meusobnim ubistima muslimanskih vojnika.
Predlaemo da to svjedoenje zabelee kamere vaeg PRESS centra.361
Ovaj izvjetaj je poslan pod imenom pukovnika Vidoja Blagojevia,
komandanta Bratunake brigade, i imao je broj 03/253-106/1.362
6.45
U izvjetaju koji se na to odnosi (03-253-106/2), komanda
Bratunake brigade kae da ne raspolae ni jednim vozilom pogodnim za
transport 23 ranjena muslimanska zarobljenika iz Doma zdravlja Bratunac
do Beljine (za dodatna objanjenja pogledati poglavlje 8, odlomak 8.1).363
6.46
Osim toga, 17. jula 1995. godine general Mladi je uputio
potpukovnika Keserovia iz Uprave bezbjednosti GVRS da preuzme
komandu nad raznim jedinicama koje su bile angaovane u pretresu
terena ireg rejona Bratunca, Milia i Drinjae.364 Ove snage su inili
delovi Bratunake brigade, Milike brigade, 67. puka veze, bataljona
vojne police 65. zatitnog puka i snage MUP. Potpukovniku Keseroviu je
dat rok za izvrenje zadatka pretresa do 20:00 sati 19. jula 1995. i trebao je
da predloi plan za naredno angaovanje prema Cerskoj.365
F.
Uloga komande, taba i potinjenih jedinica

Drinskog korpusa VRS
6.47
Jedan segment zloina za koje se tereti u Bratuncu i oko
njega je okupljanje i zatoenje mukaraca Muslimana, kao i organizaca
njihovog prevoza na mjesta masovnih pogubljenja na sjeveru. Ova
aktivnost moe se razmotriti sa dva aspekta: procesa okupljanja i zatoenja
i samog procesa prevoza.
6.48
Prvo, u vezi sa okupljanjem i zatoenjem mukaraca
Muslimana u Bratuncu i oko njega, preivjeli su identifikovali najmanje
tri stalna objekta: hangar, kolu Vuk Karadi i staru kolu. Pored
toga, kad su se ova mjesta popunila, autobusi i kamioni puni zarobljenika
parkirani su pored ovih mjesta. Pretpostavlja se da je bilo potrebno da
bezbjednosni organi Bratunake brigade, optine Bratunac i Drinskog
korpusa VRS utvrde mjesta za dranje zarobljenika u gradu i da obezbede
uvanje zarobljenika u Bratuncu. I potpukovnik Vujadin Popovi, naelnik
bezbjednosti Drinskog korpusa, i pukovnik Svetozar Kosori, naelnik
za obavjetajne poslove Drinskog korpusa vjerovatno su u velikoj mjeri
bili ukljueni u rjeavanje problema zarobljenika. U tome je vjerovatno
uestvovao i naelnik za bezbjednost i obavjetajne poslove Bratunake
255
brigade, kapetan I klase Momir Nikoli, posebno u vezi sa koordinacom

sa lokalnim civilnim vlastima radi koritenja njihovih objekata. Uzimajui
u obzir da su zarobljenici ostali na ovim mjestima (ili u njihovoj blizini,
u autobusima i kamionima, kada su zgrade popunjene) od dva do tri
dana, bilo je potrebno jako obezbjeenje i straa. Osim toga, komandantu
Bratunake brigade bilo je jasno kakvu opasnost predstavljaju ove hiljade
zarobljenika za bezbjednost srpskog stanovnitva u Bratuncu.
6.49
Kao to je navedeno u 5. poglavlju, odreeni broj
oficira Drinskog korpusa i opreme Bratunake brigade je bilo ukljueno
u koordinacu transportnih sredstava za prevoz ena, djeca i staraca
Muslimana iz Potoara. Kako se intenzitet ovog procesa 13. jula 1995.
postepeno smanjivao, ova transportna sredstva su postala dostupna i
bila su zatim upotrebljena za prevoz odvojenih mukaraca Muslimana
sa podruja gdje su bili zarobljeni i prikupljeni u zatoenike objekte
u Bratuncu i oko njega i, konano do mjesta masovnih pogubljenja u
blizini Zvornika.366 Sa stajalita koordinace, ovaj aspekt je bio izuzetno
vaan, naroito kada se uzme u obzir hvatanje i zarobljavanje mukaraca
Muslimana du puta Bratunac-Konjevi Polje Nova Kasaba-Milii. Meu
jedinicama koje su uestvovale u hvatanju mukaraca Muslimana na
podruju do Konjevi Polja do Milia, bili su delovi optinske i specalne
police RS (razmjeteni u Konjevi Polju i okolini), 5. ininjerskog
bataljona Drinskog korpusa, Zvornike brigade, Milike brigade i bataljona
vojne police 65. zatitnog puka (kao jedinice neposredno potinjene
Glavnom tabu VRS). Mukarci Muslimani koje su zarobile ove razne
jedinice potom su sakupljeni i transportovani nazad u zonu Bratunake
brigade, odakle su poetkom sljedeeg dana prebaeni u zonu Zvornike
brigade.
6.50
Zabrinutost zbog broja zatoenika i u oko podruja
Bratunca brzo je postala tema rasprava meu visokim slubenicima
bezbjednosti i visokim politikim linostima na ovom podruju. Prema
jednom presretnutom telefonskom razgovoru Miroslava Deronjia
(naimenovanog civilnog komesara za Srebrenicu) i kabineta predsjednika
RS Karadia, Deronji je trebao da se dogovori sa Vojskom da se
muslimanski zatoenici odvedu iz Bratunca.367
6.51
Fiziko prebacivanje muslimanskih zarobljenika sa mjesta
u Bratuncu i oko njega na kojima su drani privremeno na mjesta zatoenja
i stratita u zoni Zvornike brigade predstavlja drugu fazu procesa. Prema
izjavama preivjelih, prebacivanje muslimanskih zatoenika sa podruja
Bratunca u kole blizu zvornikog podruja poelo je rano navee 13. jula
1995. godine, to se podudara sa zavretkom premjetanja muslimanskog
stanovnitva iz Potoara. Zatoenici su poeli pristizati u ove kole u
ranim jutarnjim satima 14. jula 1995. godine, a prebacivanje je nastavljeno
tokom 15. jula 1995. godine, pri emu su zatoenici smjeteni u kole u
Grbavcima, Petkovcima, Pilici (i u koli i u Domu) i (vjerovatno) Roeviu
(vidi sedmo poglavlje).
256
6.52
Ono to postaje evidentno je da je tokom kasnih faza
prebacivanja Muslimana iz Potoara 13. jula 1995. godine, sve vei broj
autobusa i kamiona izdvajan iz Potoara i upuivan na lokace uz put
Bratunac-Konjevi Polje-Milii radi odvoenja mukaraca Muslimana
koji su okupljeni na raznim lokacama. Do trenutka kad je proglaeno
da je deportaca zavrena, u 20:00 sati 13. jula 1995. godine, zarobljenici
mukarci Muslimani ukrcani su u neutvren broj autobusa i kamiona.
Neki autobusi sa zarobljenicima krenuli su ve 13. jula 1995. godine, ali je
veina provela no sa 13. na 14. juli 1995. godine u Bratuncu ili njegovoj
blizini i krenula prema Zvorniku 14. i 15. jula 1995. godine.
6.53
U vezi s ovim, dnevnik deurnog vojne police za vod
vojne police 1. bratunake lake pjeadske brigade pokazuje da je 14. i 15.
jula 1995. godine polica (bila) angaovana na sprovoenju muslimanskih
izbjeglica.368 Kao to je ve reeno, prebacivanje Muslimana iz Potoara
zavreno je do 20:00 sati 13. jula 1995. godine. Sprovoenje nakon tog
trenutka moe se odnositi samo na uvanje autobusa koji su prebacivali
zatoenike u zonu Zvornike brigade.
6.54
Nadalje, ovo se podudara sa izjavama svjedoka i preivjelih
koje se odnose na organizacu procesa prebacivanja. Autobusi i kamioni
nisu pojedinano ili iz podruja Bratunca prema Zvorniku, ve su se kretali
u konvojima. S vojnog aspekta, bezbjednost, odobrenje za kretanje putem i
prevoenje morali su organizovati komandu i tab Drinskog korpusa VRS,
jer je to ukljuivalo sredstva i teritoru najmanje dve potinjene jedinice.
Nadalje, autobusi i vozila su takoe bili pod kontrolom Drinskog korpusa
VRS, a ne potinjenih komandi brigada.
6.55
U vezi sa ovim procesom prebacivanja je i odreivanje
objekata u zoni Zvornike brigade gdje su muslimanski zarobljenici trebali
biti prebaeni i drani pre pogubljenja. Prema putnim radnim listovima
vozila zaplenjenim od 1. zvornike pjeadske brigade, jedan opel
Rekord (registarski broj P-4528), dodeljen komandi Zvornike brigade,
zapoeo je 13. jula 1995. godine niz putovanja na mjesta koja su koritena
za dranje mukaraca Muslimana iz Srebrenice.369 Za ovo vozilo su bila
zaduena tri pripadnika ete vojne police Zvornike brigade.370 Putovanje
13. jula 1995. godine ukljuivalo je dve vonje izmeu Zvornika i
Orahovca, kao i vonju od Standarda u Zvorniku (tab brigade) do
Bratunca. Dana 14. jula 1995. godine, Orahovac je posjeen jo dva puta,
a dva puta je vozilo ilo i u Roevi. Putovanje 15. jula 1995. godine
ukljuivalo je Kozluk, Kulu (piliku kolu), Pilicu i Roevi. Dana 16. jula
1995. godine, putovanje je ukljuivalo Kozluk, Pilicu, Roevi i Kravicu.371
6.56
Pilica (vojna ekonoma Branjevo) i Kozluk su poznata
stratita. Orahovac je i mjesto zatoenja i stratite, kao to je i Dom kulture
u Pilici. Podruje koje se navodi kao Roevi je jedan seoski kompleks sa
kolom, koji se nalazi na oko etiri kilometra od Pilice i vojne ekonome
Branjevo. Istragom je utvreno da je Roevi mjesto zatoenja mukaraca
Muslimana. Pilika kola (Kula) je poznato mjesto zatoenja. Kravica je
257
poznato mjesto na kojem su drani zarobljenici i stratite u zoni Bratunake

brigade.
POGLAVLJE SEDAM: masovna pogubljenja i pokapanja

u zoni 1. zvornike pjeadske brigade
7.0
Zona Zvornike brigade je u znaajnoj mjeri bila mjesto
gdje je izvrena veina organizovanih masovnih pogubljenja vezanih za
pad srebrenike enklave. Tokom ovog istog perioda, Zvornika brigada
je uestvovala u estokim borbama sa muslimanskom kolonom iz bive
srebrenike enklave. Ova kolona, koja je krenula najdirektnim pravcem
prema Tuzli, naila je na zasjede Zvornike brigade u predveerje 14. jula
1995. godine i, do 15. jula 1995. godine, kolona i snage Zvornike brigade
sukobile su se u relativno estokoj bici. Meutim, usprkos znaajnoj vojnoj
opasnosti koja je pretila i Zvornikoj brigadi i Zvorniku od kolone, mukarci
Muslimani, koji su autobusima ili kamionima prebaeni iz Bratunca, drani
su u kolama, prebacivani na stratita, ubani i pokapani.
7.1
Pet poznatih velikih stratita nalaze se u zoni Zvornike
brigade: Orahovac, brana (kod Petkovaca), vojna ekonoma Branjevo,
Dom kulture u Pilici i Kozluk. Sa ovim stratitima povezani su sljedei
zatoeniki centri: grbavaka kola u Orahovcu, nova petkovaka kola
(u Petkovcima), pilika kola u Kuli i Domu kulture u Pilici. Osim toga,
istraka je ukazala na to da postoje indice da su mukarci Muslimani
moda drani i u koli u Roeviu.
7.2
Kao u prethodnim poglavljima, u ovom poglavlju e se
razmotriti materal koji se odnosi na pojedina mjesta zloina ili krivina
djela kojima se tereti u optunici. U zakljuku ovog poglavlja, razmotrie
se ira uloga i obavetenost komande i taba 1. zvornike pjeadske
brigade, dok se u sljedeim poglavljima razmatra uloga komande Drinskog
korpusa VRS i Glavnog taba VRS (poglavlja devet odnosno dvanaest).
A.
Uvod i planiranje
7.3
Kao to je ve reeno u estom poglavlju (odeljci 6.55
i 6.56), postoje informace koje ukazuju na to da su najkasne 13. jula
1995. godine delovi komande Zvornike brigade ve bili angaovani
na traenju mjesta gdje bi se drali mukarci Muslimani iz Srebrenice.
Ova poetna aktivnost se otkriva praenjem kretanja Opel Rekorda
(registarski broj P-4528) dodeljenog komandi Zvornike brigade. Sledi
putni radni list vozila za period 13. 19. juli 1995:
13. juli 1995. Standard-IKM (istureno komandno mjesto)
Zvornik-loko vonja/kao u originalu/-Orahovac-Zvornik-OrahovacStandard-Bratunac-Zvornik. Ukupna kilometraa vozila 13. jula 1995.
258
je 209 kilometara.
14. juli 1995. Standard Orahovac-Divi-Orahovac-RoeviOrahovac-Zvornik Standard Loko-Karakaj-Roevi-Loko. Ukupna
kilometraa vozila 14. jula 1995. je 164 kilometra.
15. juli 1995. Standard-Divi-Zvornik-Standard-KozlukStandard-Roevi-Kozluk-Loko-Kula-Pilica-Loko. Ukupna kilometraa
vozila 15. jula 1995. je 206 kilometara.
16. jula 1995.
Standard-Kozluk-Koevi-Pilica-e
(ostatak
neitak) Kravica-Zvornik. Ukupna kilometraa vozila 16. jula 1995. je
144 kilometra.
17. juli 1995. Standard-Zvornik-Cer-Zvornik. Ukupna
kilometraa vozila 17. jula je 156 kilometara.
18. juli 1995. Standard-Zvornik-Kar-Zvorn-Sepak (kao u
originalu). Ukupna kilometraa vozila 18. jula 1995. je 23 kilometra.
19. juli 1995. Standard-Zvornik-Kar-Zvorn. Ukupna kilometraa vozila
je 47 kilometara.372
7.4
Ovlateni vozai su bili Milorad Birakovi, Mirko Risti
i Miko Arapovi. Prema evidenci prisustva ljudstva ete vojne police
Zvornike brigade od jula 1995. godine, sva trojica su pripadnici ete vojne
police.373 Milorad Birakovi je istovremeno bio pripadnik osiguranja
komandanta brigade.374
7.5
Osim ovih biljeki, u dokumentaci Zvornike brigade
nema drugih naznaka da bi se mogao oekivati dolazak velikog broja
muslimanskih zatoenika u zonu brigade ve u 02:00 sata 14. jula 1995.
godine.
B.
Orahovac i kola u Grbavcima
7.6
Podruje Orahovca je koriteno 14. i 15. jula 1995. godine
i kao mjesto za ubistva i kao mjesto za primarno pokapanje. Ovo podruje
je u zoni 4. bataljona 1. zvornike pjeadske brigade.375 Svjedoenja
preivjelih i dokumenti Zvornike brigade ukazuju da su delovi
komande brigade, ininjerske ete, ete vojne police i (barem) delovi
4. pjeadskog bataljona uestvovali u planiranju, zatoenju, pogubljenju i
kasne pokapanju mukaraca Muslimana na lokaci u Orahovcu.
7.7
Komandir ininjerske ete bio je kapetan Dragan Jevti.376
Komandir 4. pjeadskog bataljona bio je potporunik Pero Vidakovi.377
Meutim, prema jednoj pohvali komandanta brigade od 18. jula 1995.
godine, 4. bataljonom je u to vreme komandovao zamjenik komandanta,
potporunik Lazar Risti.378 Komandir ete vojne police bio je Miomir
Jasikovac.379
7.8
Analiza informaca iz dokumenata i iz svjedoenja
preivjelih pokazuje da se odigrao sljedei niz dogaaja. Ve 13. jula 1995.
godine, podruje Orahovca je moda izviano kao potencalno mjesto za
dranje pristiuih muslimanskih zatoenika.
259
Ovo se ogleda u tome to je dvaput tog dana automobil taba

brigade (registarski broj P-4528), izdat Miloradu Birakoviu, Mirku
Ristiu i Miku Arapoviu, posjetio to podruje.380 Nadalje, ini se da
je kasno navee 13. jula, jedan odred vojne police iz ete vojne police
Zvornike brigade dobio zadatak da ostane na tom podruju. Ovo je
potkrepljeno jednom biljekom od 13. jula u putnom radnom listu jednog
vozila koje je, izgleda, prvenstveno koriteno za dostavu hrane odreenim
jedinicama brigade.381 Posljednji upis tog dana navodi putovanje u
Orahovac uz biljeku polica.382
7.9
Sljedei dogaaj moda je povezan s tim. Naime, 13. jula
1995. godine porunik Drago Nikoli bio je deurni oficir na isturenom
komandnom mjestu brigade. Njegov redovni raspored u brigadi bio je na
mjestu pomonika komandanta (naelnika) za bezbjednost. U dnevniku
deurstva na isturenom komandnom mjestu, u 23:00 sati 13. jula zabiljeeno
je da je izvjesni major Gali dunost primio vanredno od porunika
Drage Nikolia.383 Dnevnik ne otkriva ta je prouzrokovalo, kako se ini,
prevremenu zamjenu porunika Nikolia na mjestu deurnog oficira.
7.10
Daana 14. jula 1995. godine, mukarci Muslimani,
zarobljeni nakon pada Srebrenice, poeli su pristizati u zonu Zvornike
brigade nakon to su prevezeni autobusima ili kamionima iz podruja
Bratunake brigade. Koliko se zna, prva grupa je dola u ranim jutarnjim
satima 14. jula 1995. godine, a ostali su stigli krajem jutra i poetkom
popodneva tog dana. Jedan od preivjelih svjedoka, svjedok L posebno
je identifikovao kolu u kojoj su bili drani kao grbavaku kolu (nalazi se
u Orahovcu, manje od jednog kilometra od stratita).384
7.11
Muslimanski zatoenici su drani u kolskoj sportskoj
sali u razliitom trajanju i slina su im sjeanja o tome kako su odvedeni u
jednu pokrajnju prostoru gdje su dobili vode, nakon ega su im stavljeni
povezi na oi.385 Nakon toga je svaki ukrcan u vojni kamion i odvezen na
stratite u Orahovcu.386
7.12
Jedan preivjeli Musliman koji je meu prvima odveden
na stratite je svjedok L, koji je tamo stigao tokom popodnevnih sati 14.
jula 1995. godine. Po dolasku na to mjesto, on i ostali Muslimani iskrcani su
sa kamiona, poreani meu prethodno pogubljene zatoenike i streljani.
Svjedok L ne pogoen i dok je leao meu mrtvima i umiruim, prvo je
mogao da uje, a zatim da bude oevidac dogaaja sa mjesta gdje je pao.
7.13
Dok je jo imao povez na oima, svjedok L je prepoznao
glas jedne osobe po imenu Gojko Simi, kao voe grupe vojnika koji su
vrili ubistva. Svjedok L je poznavao Simia due od 15 godina pre
rata, kada su obojica radili za jedno beogradsko graevinsko preduzee.387
Nekoliko puta tokom dana, uo je vojnike kako se dozivaju po imenima i
uo je imena Gojko, Risto i Vojo.388
7.14
Svjedok L govori i o prisustvu jednog utog rovokopaa,
kojeg je i uo i vidio tokom dana, te kasne to vee o dolasku jednog utog
buldoera ili utovarivaa. Jedan od tih utovarivaa ga je obasjao svjetlom
260
tokom noi, to ga je natjeralo da pobjegne sa stratita.389 Ostali preivjeli

su takoe naveli prisustvo i rad utih maina za zemljane radove na
stratitu.390
Posebna zapaanja
7.15
Evidenca ljudstva Zvornike brigade pokazuje da je
Gojko Simi iz Orahovca bio rasporeen u 4. pjeadskom bataljonu 1.
zvornike pjeadske brigade. Poginuo je u borbi dva dana kasne (16. jula
1995. godine) prilikom odbrane komandnog mjesta 4. bataljona u blizini
Baljkovice.391 Prema dokumentima Zvornike brigade, Gojko Simi je bio
pripadnik i komandir prateeg voda 4. pjeadskog bataljona.392 Nadalje,
smrtni list koji je izdala Zvornika brigada potvruje da su Gojko Simi i
svjedok L radili u istom graevinskom preduzeu u Beogradu.393
7.16
Prema evidenci prisustva ljudstva ete vojne police
Zvornike brigade od 14. jula 1995. godine, u Orahovcu je bio prisutan
odred vojne police (spominje se u odeljku 7.8).394 Takoe se ini da
je uinjen izvestan napor da se prikre ova injenica. Prouavanjem
dokumenta pokazalo se da je na poleini napisana legenda koja pokazuje
gdje se svaki vojni policajac nalazio. Uprkos tome to je izbrisana, vidljiv je
natpis O-Orahovac. Nadalje, prouavanjem biljeki od 14. i 15. jula 1995.
godine, jasno je da je niz imena imao slovo O kao naznaku lokace, to
je kasne izbrisano i promenjeno u T (oznaavajui na terenu).395 U
nekoliko sluajeva, za dan 15. 7. 1995, neki pojedinci su imali slovo R kao
oznaku njihove lokace, to je takoe promenjeno u T. U legendi se ne
moe razaznati objanjenje znaenja slova R.
7.17
to se tie prisustva vojne police Zvornike brigade,
ispod su navedena imena sa prepravljene evidence prisustva ljudstva
koje se 14. jula 1995. godine nalazilo u Orahovcu:396
1. Jasikovac Novaka Miomira, 14. jula O promenjeno u T 15.
jula R promenjeno u T.
4. Stojanovi Stanimira Hada (kao u originalu), 14. jula O
promenjeno u T.
5. Bogdanovi Ile Goran, 14.jula O promenjeno u T.
7. Jovi Rade edo, 14. jula O promenjeno u T.
14. Ivanovi ule Dragoje, 14. jula O promenjeno u T 15. jula
R promenjeno u T.
27. Risti Mojside Predrag, 14. jula O promenjeno u T, 15.
31. Stevanovi Spasoja eljko, 14. jula O promenjeno u T,
takoe promenjeno i 15. jula.
37. Simi Dragomira Milomir, 14. jula O promenjeno u T, 15.
47. Birakovi Blagoja Stanoje, 14. jula O promenjeno u T, 15.
261
50. Joki Stanka Slaan, 14. jula O promijenjeno u T, 15.

jula R promijenjeno u T.
7.18
Dva su izvora informacija koje se odnose na
ininjerijsku opremu u Orahovcu. Prvi izvor je knjiga dnevnih
zapovijesti komandira ininjerijske ete Zvornike brigade. U ovoj
knjizi evidentiraju se nareenja, uputstva i radni zadaci na kojima
je ininjerijska eta angaovana tokom dana. Drugi izvor su putni
radni listovi vozila ininjerijske ete za juli 1995. godine. Ovi listovi
pokazuju gdje su vozila bila, kilometrau ili sate korienja, te
potronju goriva.
7.19
to se tie knjige dnevnih zapovijesti ihinjerijske ete,
14. jula nije zabiljeen nijeedan zadatak u vezi sa Orahovcem.
7.20
Dana 14. jula 1995. godine, u putnim radnim listovima
sljedeih vozila ininjerijske ete zabiljeeno je da su bila u Orahovcu:
TAM 75 (registarski broj M-5264), koji je dvaput putovao od baze
do Orahovca i natrag; mercedes 2626 (registarski broj M-5195), koji
je na prikolici odvukao rovokopa u selo Krievii (udaljeno jedan
kilometar od Orahovca); rovokopa, registarski broj C-3117, koji je
iz baze otiao u Orahovac i kasnije se vratio u bazu nakon est sati
kopanja, te rovokopa-utovariva (rovokopa Torpedo) iz BiraHoldinga, koji je iz baze otiao u Orahovac i radio pet i po sati. 397
7.21
Dana 14. jula 1995. godine, prema knjizi izdavanja
goriva Zvornike brigade, ukupno 200 litara dizel goriva podijeljeno
je iz zaliha goriva brigade. Svih 200 litara je izdato ininjerijskoj eti
Zvornike brigade. 398
7.22
Dana 15. jula 1995. godine, sljedei zadaci u vezi sa
Orahovcem navedeni su u knjizi dnevnih zapovijesti ininjerijske
ete: taka 4, rad BGH-700 (rovokopa) u Orahovcu; taka 5. rad ULT
220 (utovariva) u Orahovcu. 399
7.23
Putni radni listovi vozila za 15. juli 1995. godine
pokazuju da je jedan ULT 220 iz Bira Holdinga radio pet sati u
Orahovcu, a jedan kamion TAM 75 (registarski broj M-5264) je tri do
etiri puta putovao izmeu baze i Orahovca. 400
7.24
Takoe 15. jula 1995. godine, knjiga izdavanja goriva
Zvornike brigade pokazuje da je 40 litara dizel goriva podijeljeno
dijelovima pozadinskog bataljona koji su radili u Orahovcu.401
7.25
Dana 16. jula 1995. godine, sljedei zadaci su navedeni
u knjizi ininjerijske ete u vezi sa Orahovcem: taka 2, rad BGH-700
u Orahovcu; taka 3, rad ULT 220 u Orahovcu.402
7.26
Dana 16. jula, putni radni listovi ininjerijske ete
pokazuju sljedee: kamion mercedes 2626 (registarski broj M-5195)
na prikolici je odvukao jedan rovokopa od baze do Orahovca. Kako
nema nikakve biljeke o radu rovokopaa na lokaciji u Orahovcu, nije
jasno da li je rovokopa dovuen ili odvuen. Istovremeno je jedan
kamion TAM 75 (registarski broj M-5264) tog dana dvaput putovao od
262
Kozluka do Orahovca prije povratka u tab Zvornike brigade koji se

nalazio u krugu bive fabrike obue Standard.403
7.27
Uporeujui nareenja i kretanje vozila, ini se da su
neto posle upisivanja zapovesti u knjigu ihinjerske ete 14. jula 1995.
godine, primljena nareenja da se maine za zemljane radove poalju u
Orahovac. Najkasne popodne 14. jula 1995. godine, barem dve maine
za zemljane radove ve su radile na ovom stratitu. Ovo se podudara sa
svjedoenjima preivjelih da su dva rovokopaa radila tokom pogubljenja
do kasno navee. Barem jedan od ovih rovokopaa se to vee vratio u
bazu. Dana 15. jula 1995. godine, upisane zapovesti pokazuju da su
jedan ULT 220 i jedan BGH 700 trebali da nastave rad na ovom mjestu.
Putni radni listovi vozila pokazuju da je jedan ULT 200 15. jula nastavio
raditi pet sati. Iz nekog razloga, ne zabiljeeno prisustvo BGH 700 na
ovom mjestu, mada je jedan drugi neidentifikovani rovokopa dovezen
u Orahovac.404 Tokom dana, na ovo mjesto je dolazio jedan kamion
TAM iz taba ininjerske ete, koji je dovezao ljudstvo, gorivo i drugu
podrku operaci. Do kraja 15. jula 1995. godine vjerovatno je obuhvatala
odvlaenje jednog rovokopaa sa ovog mjesta, kao i to to je jedan kamion
prevezao ljudstvo ili opremu sa lokace u Orahovcu u Kozluk.
C.
Brana i kola u Petkovcima
7.28
Brana u Petkovcima je takoe bila mjesto pokapanja i stratite
u zoni Zvornike brigade. Ovo mjesto se nalazi u sektoru 6. pjeadskog
bataljona i udaljeno je manje od dva kilometra od komandnog mjesta 6.
bataljona u Baljovici.405 Prema izjavama preivjelih, mukarci Muslimani, koji
su pogubljeni na ovom mjestu, drani su u koli u Petkovcima.
7.29
Svjedok P je stigao u petkovaku kolu oko 18:30 sati 14.
jula 1995. godine, nakon to je proveo no 13. jula 1995. godine u kamionu u
Kravici (vidi rani opis o kamionima u Kravici esto poglavlje).406
7.30
Svjedok O koji je takoe zarobljen popodne 13. jula 1995.
godine, kasne je ukrcan u veliki kamion i odveden na nepoznato mjesto
u Bratuncu, gdje je proveo no u kamionu (vidi rani opis o kamionima u
Bratuncu). Kamion u kojem se on nalazio krenuo je iz Bratunca najkasne
sredinom jutra (14. jula) i stigao u Petkovce sredinom popodneva.407
Po dolasku u kolu, odveden je u jednu prostoru na spratu sa drugim
mukarcima Muslimanima. Celo vee, mukarci su odvoeni iz uionice u
malim grupama.408
7.31
Oba preivjela kau da su vee proveli u koli. U ranim
jutarnjim satima 15. jula 1995. godine, obojica su ukrcani na veliki kamion
i odvedeni na stratite. Kada su stigli na stratite, jo uvek je bio mrak.
Mukarci Muslimani su nakon toga iskrcavani sa kamiona u grupama od pet
do deset. Vojnici su streljali grupe koje su silazile sa kamiona.409
7.32
Nakon to je pucnjava prestala, dva preivjela su otpuzala
iz gomile tela do jednog skrovita blizu stratita. Obojica su i dalje tokom
263
cele noi ula pucnjavu, kao i zvuk maina u mraku.410 Kad se razdanilo,
obojica su vidjeli maine za zemljane radove koje su tovarile tela na
traktor.411 Obojica su takoe opisali svoje stratite kao ljunkovito mjesto u
podnoju velike brane.
Posebna zapaanja
7.33
Biljeke u dnevnim zapovjestima komandira ininjerske
ete Zvornike brigade pokazuju da je 15. jula ininjerska eta imala
sljedee zadatke: zadatak 6, rad ULT u Petkovcima, i zadatak 7, rad
rovokopaa u Petkovcima.412
7.34
Pregled putnih radnih listova vozila ininjerske ete
Zvornike brigade ne otkriva da je i jedna maina za zemljane radove ove
jedinice bila na stratitu u Petkovcima.413
7.35
to se tie uea 6. pjeadskog bataljona, putni radni
listovi vozila za 15. juli 1995. godine ukazuju da su dva vozila vie puta
voena od Petkovaca do brane i nazad. Jedan kamion TAM 80 (registarski
broj M-5300) je 15. jula 1995. godine obavio ukupno est vonji.414 Jedan
drugi kamion TAM 75 (registarski broj M-5329), tog dana je obavio ukupno
etiri vonje.415 Zabiljeeno je da su tog dana vozai vozila bili Dragomir
Topalovi i Vlado Josi. Obojica su navedeni kao pripadnici 6. pjeadskog
bataljona Zvornike brigade.416
D.
Vojna ekonoma Branjevo/kola u Pilici (Kula)
7.36
Vojna ekonoma Branjevo nalazi se u zoni Zvornike
brigade, u podruju odgovornosti 1. pjeadskog bataljona.417 Dana 16. jula
1995. godine, grupa od sedam vojnika 10. diverzantskog odreda dobila je
nareenje da ode na ekonomu i tokom dana pogubila je izmeu 15 i 20
punih autobusa mukaraca Muslimana.418
7.37
Svjedoka I, koji je preivio ovo pogubljenje, VRS je
zatoio 13. jula 1995. godine u redu za odvajanje u Potoarima.419 Kasne
tog dana, odveden je iz Potoara u staru kolu iza kole Vuk Karadi
u Bratuncu. Na ovom mjestu je proveo ukupno dve noi, a onda su ga
15. jula 1995. godine ukrcali u autobus. Oko podneva su krenuli iz stare
kole, a autobus su pratili vojnici.420 Svjedok I je doao u jednu kolu u
selu Pilica, sjeverno od Zvornika, gdje je smjeten u jednu uionicu.
7.38
Svjedoka Q srpske vojne snage zarobile su rano ujutro
13. jula 1995. godine dok je pokuavao prei asfaltni put blizu Nove
Kasabe. Bio je u grupi od deset mukaraca koji su tad zarobljeni.421
Odveli su ih u jednu nepoznatu kasarnu blizu Nove Kasabe i tamo su
ostali do 14:00 sati. Zatim su iz kasarne odvedeni na fudbalsko igralite
u Novoj Kasabi. Kasno popodne, svjedok Q je ukrcan na autobus i
odvezen u Bratunac. Vee 13. jula 1995. godine proveo je u Bratuncu u
autobusu i 14. jula 1995. godine, autobus ih je odveo u jednu sportsku
264
salu u pilikoj koli u Kuli. Ostao je u sportskoj sali tokom veeri 15. jula
1995. godine.422
7.39
Ujutro 16. jula 1995. godine, pripadnici 10. diverzantskog
odreda otili su u kratku posjetu tabu Zvornike brigade, gdje su se
susreli sa jednim neidentifikovanim potpukovnikom. Ovaj potpukovnik,
u oj pratnji su bila dva vojna policajca, zatim ih je otpratio do vojne
ekonome Branjevo.423
7.40
Takoe ujutro 16. jula 1995. godine, mukarci Muslimani
iz Pilike kole (Kula) ukrcani su u civilne autobuse i odvezeni na jedno
oblinje polje (vojna ekonoma Branjevo).424
7.41
Prema iskazu Draena Erdemovia, streljanja su trajal
od 10:00 do 15:00 sati 16. jula 1995. godine. Tokom popodneva, neki drugi
vojnici za koje Erdemovi misli da su iz Bratunca, doli su na ovo mjesto
i takoe uzeli uea u pogubljenjima.425 Nakon pogubljenja na vojnoj
ekonomi Branjevo, vojnici iz 10. diverzantskog odreda otili su u jedan
kafi u Pilici.
7.42
Tokom veeri, svjedok I i svjedok Q napustili su polje
gdje su izvrena pogubljenja. Na dan ili oko 25. jula 1995. godine, ponovo
su pali u srpsko zatoenitvo nakon to su ih zarobile jedinice lokalne
police, a potom su odvedeni u zatoeniki centar Batkovi u Beljini.426
Posebna zapaanja
7.43
Putni radni listovi vozila Zvornike brigade pokazuju
da su sljedea vozila 17. jula 1995. godine bila angaovana na mjestu
pogubljenja i pokapanja u Branjevu. Jedan ULT 220 iz Bira-Holdinga
(bez registarskog broja) radio je osam i po sati. Istovremeno, jedan kamion
mercedes 2626 (registarski broj M-5195) bio je angaovan na odvlaenju
prikolicom jednog BG 700 od baze do Standarda (taba Zovrnike
brigade), do Branjeva, a kasne istog dana vratio se u bazu.427 Kao i u
sluaju Orahovca, nema nikakve biljeke o koritenju rovokopaa BGH700 u evidenci Zvornike brigade. Meutim, 17. jula 1995. godine, u knjizi
izdavanja goriva Zvornike brigade zapisano je da je 17. jula 1995. godine,
100 litara goriva D2 (dizel) izdato za BGH-700.428
7.44
Biljeke iz knjige dnevnih zapovjesti ininjerske ete
Zvornike brigade pokazuju da su tog dana trebali biti izvreni sljedei
zadaci: zadatak br. 2, rad BGH-700 u Branjevu; zadatak br. 3, rad ULT 220 u
Branjevu; i zadatak br. 5, prevoz BGH-700 plato prikolicom u Branjevo.429
7.45
Daljnji dokazi o aktivnostima u Branjevu mogu se vidjeti
na snimcima iz visine lokace u Branjevu od 17. jula 1995. godine. Na
snimku se vidi kako jedan rovokopa nastratitu kopa jamu za pokapanje
tela.430
7.46
I konano, vojna ekonoma Branjevo je objekat koji je
funkcionisao pod kontrolom 1. pjeadskog bataljona Zvornike brigade.431
Ekonoma je bila pod direktnom komandom komandanta 1. pjeadskog
265
bataljona, porunika Milana Stanojevia, a njom je upravljao porunik

Radivoje Laki, takoe iz 1. pjeadskog bataljona.432
E.
Dom kulture u Pilici
7.47
Dom kulture u Pilici se nalazio u zoni 1. bataljona
Zvornike brigade.433 Dana 16. jula 1995. godine, VRS je pogubio stotine
muslimanskih zarobljenika, koji su okupljeni na tom podruju. Ne
poznato da je iko preivio ovo pogubljenje.
7.48
Prema iskazu Draena Erdemovia, ova pogubljenja su
izvrili vojnici iz Bratunca, koji su rane uestvovali u pogubljenjima na
vojnoj ekonomi Branjevo (vidi odlomak 7.41). Pogubljenjima u Domu
kulture upravljao je neidentifikovani potpukovnik, kojeg je sreo na vojnoj
ekonomi Branjevo.
Posebna zapaanja
7.49
Dana 16. jula 1995. godine, komandant Zvornike
brigade je u zoni brigade zabiljeio prisustvo drugih vojnih jedinica
koje su djelovale pod njegovom komandom. U vanrednom borbenom
izvjetaju upuenom komandi Drinskog korpusa od 16. jula 1995. godine,
potpukovnik Vinko Pandurevi je izvestio da se njegove snage sastoje od
sljedeeg: Zvornika pbr (pjeadska brigada), eta MUP 100 ljudi, dva
voda iz Bratunake pbr i dio voda vojne police iz IBK (Istonobosanskog
korpusa).434
7.50
Sluaj vojnika iz Bratunca ponovo se pojavljuje 16. jula
1995. godine u jednom presretnutom razgovoru VRS preko vojnog
telefona izmeu potpukovnika Popovia i osobe po imenu Rai na
komandnom mjestu Zlatar (Drinski korpus).435 to se tie pitanja
dolaska ljudi iz jedinice Vidoja Blagojevia (komandanta Bratunake
brigade), potpukovnik Popovi je rekao:
Jeste stiglo je... gore je... gore je al ne na vreme stiglo
i ne na vreme uvedeno, tako je to... i drugi koji su stigli, stigli su, al su
kasnili i nisu na vreme uvedeni, i zato je
komandant ovde ovaj
to je bio imo problema. (Vidi deseto poglavlje, odlomak 10.44 10.45
radi dodatnih detalja o ovom razgovoru.)
7.51
Nadalje, pomenuto je pitanje uea vojne police
Bratunake brigade. Upis u dnevnik deurnog voda vojne police od 17.
jula 1995. pokazuje da je istovremeno dok je vojna polica nastavila raditi na
zarobljavanju Muslimana u podruju optina Bratunac i Srebrenica, jedna
patrola police ostala u Pilici zbog uvanja i obezbeenja Muslimana.437
7.52
U jednom dogaaju koji je moda povezan s ovim,
zabiljeeno je kako je jedan kamion TAM 130 (registarski broj ZV-369-57),
registrovan na ime preduzea Metalno iz Zvornika, 17. jula 1995. godine
ukupno pet puta putovao izmeu Zvornika, Pilice i Kule.438 Ova aktivnost
266
je moda povezana na uklanjanju tela u pilikom Domu kulture 17. jula

1995. godine.
F.
Kozluk
7.53
Kozluk se takoe nalazi u sjevernom delu zone Zvornike
brigade. Kozluk je pozadinska baza Zvornike brigade, kao i garnizonski
rejon Podrinjskog odreda (Vukovi sa Drine).439
7.54
Kozluk je mjesto gdje je izmeu 15. i 17. jula 1995. godine
izvrena velika operaca pogubljenja i pokapanja. Ne pozanto da je iko
preivio ovo pogubljenje.
Posebno zapaanje
7.55
Prema putnim radnim listovima o korienju vozila
Zvornike brigade, 16. jula 1995. godine, jedan rovokopa/utovariva
(rovokopa Torpedo) iz Bira-Holdinga (bez registarskog broja)
otiao je iz baze u Kozluk i zatim se vratio u bazu. Ukupno je radio osam
sati u Kozluku.440 Takoe 16. jula, jedan kamion TAM 75 (registarski broj
M-5246) dvaput je tokom dana putovao izmeu Orahovca i Kozluka.441
7.56
U biljekama u dnevnim zapovestima komandira
ininjerske ete Zvornike brigade nema biljeke ni o kakvoj ininjerskoj
aktivnosti u Kozluku ni 16. ni 17. jula 1995. godine.442
7.57
Dana 18. jula 1995. godine, jedan buldoer TG-75 radio je
jedan i po sat u Kozluku. Isti ovaj buldoer radio je u Kozluku jo jedan sat
19. jula 1995. godine.443
7.58
U knjizi zapovesti ininjerske ete za 18. juli 1995.
godine, zadatak br. 3 je rad na sanaci rova u Kozluku, a zadatak br. 4
prevoz buldoera u Kozluk.444
G.
Uloga Zvornike brigade
7.59
Sve u svemu, rezimirajui napred izneseno, jasno
je da su znaajni delovi Zvornike brigade uestvovali u zatoenju,
pogubljenju i masovnom pokapanju mukaraca Muslimana od 14.
jula 1995. godine do 18. jula 1995. godine. Jedinice, ljudstvo i sredstva
brigade, koji su uestvovali u tome, ukljuivali su one iz komande
brigad,e ete vojne police, ininjerske ete i delova 1. pjeadskog
bataljona, 4. pjeadskog bataljona i 6. pjeadskog bataljona. Jasno je
da je veliki broj pripadnika brigade znao za ove radnje i uestvovao
u njima. Meutim, kao to je ve reeno (odlomak 7.0), dok su vreni
mnogi od ovih masovnih zloina, drugi delovi Zvornike brigade
bili su intenzivno angaovani u nizu estokih bitaka protiv kolone
naoruanih mukaraca Muslimana, koji su se probali, borei se, prema
teritori pod kontrolom ABiH. Zbog toga je radi razlikovanja resursa koji
267
su koriteni u injenju krivinih djela i onih koritenih u strogo vojnim

operacama, potrebno (djelimino) rekonstruisati dogaaje onako kako
su se hronoloki odvali.
7.60
Kao to je ve razmotreno u treem poglavlju, niz vojnika
i oficira Zvornike brigade bili su od 2. do 4. jula 1995. rasporeeni
godine na podruju oko Srebrenice.445 Vodio ih je komandant brigade,
potpukovnik Vinko Pandurevi. I mada ne formalno prepustio komandu
nad brigadom kada je preuzeo komandu nad taktikom grupom koja
je upuena prema Srebrenici, svakodnevno voenje brigade prepustio
je naelniku taba/zamjeniku komandanta brigade, majoru Draganu
Obrenoviu.446
7.61
Nakon to je VRS uspio da zauzme Srebrenicu 11.
jula 1995. godine, Drinski korpus je pripremio planove da poalje ove
borbene jedinice da osiguraju brzo zauzimanje muslimanske enklave i
UN zatiene zone epe. Ovaj plan je ukljuivao i angaovane delove
Zvornike brigade.447 Putni radni listovi vozila pokazuju da se ovaj pokret
odvao 13. jula 1995. godine.
7.62
Dok je ovaj pokret bio u toku, komanda Zvornike brigade
dobila je informace o velikoj koloni mukaraca Muslimana, koji su se
kretali iz bive srebrenike enklave prema zoni Zvornike brigade. Dnevni
borbeni izvjetaj Zvornike brigade od 13. jula 1995. godine ukazuje na
znaajne pokrete preostalih rezervnih snaga brigade (brojni interventni
vodovi i dva voda vojne police) radi suprotstavljanja neprateljskim
snagama za koje se znalo da se kreu od Srebrenice prema Tuzli. U
izvjetaju se spominju i manja borbena dejstva na frontu protiv jedinica 2.
korpusa ABiH. U ovim borbama samo je jedan vojnik lake povreen. Ne
izveteno ni o kakvom dodiru sa muslimanskom kolonom. U izvjetaju
se takoe govori o tome da radio izviaka jedinica brigade prislukuje
veze kolone sa komandom 2. korpusa ABiH, te da prate kretanje i namjere
kolone. Sve u svemu, situaca je ocenjena kao stabilna, pod kontrolom i
bez neoekivanih dogaaja. Izvjetaj je sastavio SM (kapetan I klase Sreten
Miloevi), u ime potpukovnika Pandurevia, komandanta brigade.448
7.63
Redovni borbeni izvjetaj Zvornike brigade od 14. jula
1995. godine ukazuje na to da su 14. jula 1995. godine snage 2. korpusa
ABiH ne samo nastavile sa manjim napadima, ve je u 18:00 sati dolo
do sukoba sa muslimanskom kolonom.449 U ovom izvjetaju se javlja da
je kolona razbena i da se rasprila u nekoliko razliitih pravaca. Ne
spominju se nikakva borbena dejstva na ili oko podruja Orahovca.
Ovaj izvjetaj je napisao DJ (major Dragan Joki, deurni oficir
brigade), u ime majora Dragana Obrenovia, naelnika taba brigade.
Kasne to vee, komanda je izdala vanredni borbeni izvjetaj, javljajui
da je u 20:30 sati glavna muslimanska kolona probila odbranu brigade i
da e sljedeeg dana ui u pozadinu 4, 6. i 7. pjeadskog bataljona. I ovaj
izvjetaj napisao je major Dragan Joki u ime majora Dragana Obrenovia,
naelnika taba.450
268
7.64
Otprilike u isto vreme 14. jula 1995. godine (21:02 sati),
radio izviake jedinice 2. korpusa ABiH, uhvatile su radio-telefonski
razgovor, kojem je major Joki pokuao da stupi u kontakt sa pukovnikom
Bearom (Uprava bezbjednosti Glavnog taba VRS) u Bratuncu.451 Tokom
razgovora, spojen je sa pukovnikom Bearom i rekao mu je kako ga hitno
treba via kua.452 Major Joki zatim kae kako ima ogromnih problema.
Pa sa ljudima, ovaj, pa sa paketom.453
7.65
Sat i po kasne, te veeri, 2. korpus ABiH uhvatio je poziv
generala Vilotia za Obrenovia.454 Nakon to mu je reeno da je major
Obrenovi na terenu, spojen je sa deurnim oficirom, majorom Draganom
Jokiem. U tom razgovoru, major Joki kae:
(...) Obrenovi je stvarno ovaj maksimalno angaovan... svi samo
maksimalno angaovani vjerujte... najvie nas je upropastio ovaj paket... a
od jutros izvetavamo o broju ljudi pa (...)455
U tom trenutku general Viloti prekida majora Jokia, govorei:
Dobro nemoj mi to.456
7.66
to se tie redosljeda borbenih dejstava i krivinih djela,
prema svjedoenjima preivjelih, pogubljenja na poljima u Orahovcu
poela su rano popodne 14. jula 1995. godine. U to vreme, Zvornika
brigada jo uvek ne dola u dodir sa elom muslimanske kolone koja
se pribliavala sa juga. Javljeno je da je kolona naila oko 18:00 sati i da je
razbena bez tekoa oko devet kilometara juno od Orahovca. Najkasne
u 20:30 sati, muslimanska kolona (ovaj put prestrojena i prema opisu
duga dva do tri kilometra) ve se probila kroz zasjede. U tom trenutku, u
Orahovcu, pet kilometara sjeverne, jo uvek se vre pogubljenja. Kolona
(onako kako je njeno kretanje ucrtano na kartama VRS) se ne pribliila
Orahovcu vie od tri kilometra.457 Nadalje, pre ponoi su zavrena
pogubljenja u Orahovcu, a rad na pokapanju prekinut. Rad na pokapanju
nastavljen je sledeeg jutra.
7.67
Kada su aktivnosti u vezi sa pogubljenjima prestale u
Orahovcu, poele su u Petkovcima, est kilometara (zranom linom)
sjeverno. Rano navee, dve osobe za koje se zna da su preivjele
pogubljenja kod brane u Petkovcima dole su u kolu. U ranim jutarnjim
satima 15. jula 1995. godine, oba preivjela su odvedena iz kole na
stratite u podnoju brane. U priblino isto vreme, dalje na sjeveru, u
rejonu 11. pjeadskog bataljona, muslimanski zatoenici su bili u pilikoj
koli (Kula), Domu kulture u Pilici i moda u koli u Roeviu.
7.68
Dana 15. jula 1995. godine (kao to je zabiljeeno u
razgovoru koji je prislukivao 2. korpus ABiH) u 07:40 sati, deurni oficir
sa Palme je nazvao pukovnika Milanovia (naelnika protivvazdune
odbrane Drinskog korpusa) i razgovarao s njim. Deurni oficir je pitao da
li su oni (vjerovatno komanda Drinskog korpusa) svjesni koliko je teka
situaca gore u zoni Zvornike brigade. Drugi razgovor u 07:40 sati otkriva
da se pojaanja MUP alju u zonu brigade. U 05:55 sati, potpukovnik
Pandurevi je nazvao komandno mjesto Zvornike brigade. Ne mogao
269
direktno razgovarati sa majorom Obrenoviem, ali je dobio puni izvjetaj

od dva potinjena oficira.458 U 09:10 sati, potpukovnik Pandurevi ponovo
je stupio u vezu sa komandnim mjestom Zvornike brigade. U periodu
izmeu prvog i drugo poziva, komandno mjesto je uspostavilo vezu sa
majorom Obrenoviem i on je izvestio o koloni od 4-5.000 ljudi u zoni
brigade. Naelnik taba je takoe preporuio da se nai (vjerovatno
poslane jedinice) vrate ako mogu.459
7.69
Ujutro 15. jula 1995. godine, ponovo je poeo rad na
pokapanju na poljima u Orahovcu gdje su izvrena pogubljenja, kao i
kod brane u Petkovcima. Nedna od ovih aktivnosti ne bila povezana sa
ozbiljnim borbama koje su se odvale u pozadini zona 4. i 7. pjeadskog
bataljona, usprkos tome to je to manje od tri kilometra jugoistono od
podruja Orahovca.
7.70
Oko podneva 15. jula 1995. u tabu Zvornike brigade
(Standard), starjeine Zvornike brigade i police odrali su sastanak.
Mada nema dokumenata koji govore o sastanku niti o licima koja su
mu prisustvovala, svi ispitani svjedoci i osumnjieni ispriali su da je taj
sastanak odran. Meu osobama koji su prisustvovale (u razliito vreme)
bili su potpukovnik Vinko Pandurevi, komandant Zvornike brigade,
koji se tek vratio iz podruja epe, major Dragan Obrenovi, naelnik
taba/zamjenik komandanta Zvornike brigade, Dragomir Vasi, zamjenik
naelnika CJB Zvornik, Ljubia Borovanin, komandant jedinica Specalne
police razmjetene u Srebrenici 10 11. jula 1995. i Milo Stupar,
komandant 2. odreda police iz ekovia. Poto postoje razliiti navodi o
dogaajima o kojima se raspravljalo na tom sastanku, od kojih se ni jedan
ne moe potkrepiti dokumentom, o ovom aspektu nee biti govora u
ovom izvjetaju. Meutim, obzirom na izuzetno sloenu vojnu situacu
koja se razvala u optini Zvornik u to vreme, i oiglednu potrebu da
novopristigli komandanti koordiniraju uvoenje svojih snaga u borbu,
nema nikakve sumnje da se takav sastanak odrao.460
7.71
Kasne tog popodneva, dnevni borbeni izvjetaj
Zvornike brigade pokazuje da je brigada bila umeana u teke borbe, ne
samo sa delovima muslimanske kolone koji su se povlaili iz Srebrenice,
ve i sa muslimanskim snagama 2. korpusa ABiH na linu fronta, koje
su pokuavale da probu line. Ovaj izvjetaj takoe navodi injenicu
da su jedinice Zvornike brigade, koje su se nedavno vratile iz podruja
Srebrenice, angaovane protiv muslimanske kolone. Ovaj izvjetaj poslat
je sa imenom potpukovnika Pandurevia, komandanta brigade, otkucanim
pri dnu i odaslan je u 19:11 sati 15. jula 1995. godine.461
7.72
Manje od pola sata kasne (u 19:25 sati 15. jula 1995.
godine), potpukovnik Pandurevi je poslao vanredni borbeni izvjetaj
komandi Drinskog korpusa. U ovom rukom napisanom izvjetaju,
govorio je o injenici da je njegova jedinica potpuno angaovana protiv
neprateljskih snaga i da nema vie rezervi.462 Pored toga, u izvjetaju kae
sljedee:
270
Dodatno optereenje nam predstavlja veliki broj zarobljenika

razmetenih po kolama u zoni brigade, kao i obaveze obezbeenja i
asanace terena (/sic)/.463
Treba rei da su u trenutku kada je potpukovnik Pandurevi poslao
svoj vanredni izvjetaj, muslimanski zatoenici, koji su prethodno drani u
Orahovcu i Petkovcima, ve bili mrtvi i najveim delom pokapani. Samo
su Muslimani koji su jo uvek bili zatoeni u pilikoj koli, Domu kulture
i oni koje e kasne biti ubeni u Kozluku (zatoeni moda u Roeviu),
daleko od borbenih dejstava, jo uvek bili ivi u zatoenitvu VRS.
7.73
Dana 16. jula 1995. godine, potpukovnik Vinko Pandurevi
je izvestio da se njegove snage sastoje od sljedeeg: Zvornika pbr /
pjeadska brigada/, eta MUP 100 ljudi, dva voda iz Bratunake pbr i dio
voda vojne police iz IBK /Istonobosanskog korpusa/.465 Ova pojaanja
odraavaju dolazak jedinica izvana u zonu brigade i predstavljaju
njegovu potvrdu da su iste bile pod njegovom komandom i kontrolom.
U tom izvjetaju, on takoe obavjetava komandu Drinskog korpusa o
sljedeem:
obzirom na velika optereenja zone brigade, pretrpljene gubitke
i nemogunost drugog opstanka okruenih snaga, preputenost komande
Zvornike pbr da se sama nosi sa srebrenikim Turcima (a tako joj i treba
i sama ih je iz Srebrenice dotjerala u svoju zonu), kao i potpunu reenost
poturica da bez razlike na gubitke izvuku bar koju ivu glavu, a u cilju
spreavanja gubitaka u vlastitim redovima odluio sam cenei situacu da
na pravcu ve izgubljena tri rova otvorim koridor civilnom stanovnitvu
koga je bilo oko 5.000. Sa protivnikom stranom sam usaglasio tehniku
evakuace i ista je u toku. Zahtevao sam oslobaanje zarobljenog
policajca i svojih nestalih boraca. Procedura je u toku i mislim da e uspjeti.
Vjerovatno je meu civilima izaao i odreen broj vojnika, ali sve to je
prolo, prolo je nenaoruano.466
7.74
Tokom dana 16. jula 1995. godine, zatoeni mukarci
Muslimani, prevezeni iz Srebrenice, ostali su u zatoenitvu VRS. Uprkos
privremenom primirju, nisu puteni. Umjesto toga, prebaeni su na vojnu
ekonomu Branjevo i vjerovatno u Kozluk (datum ne jasan), gdje su
pogubljeni. Pored toga, pobeni su muslimanski zarobljenici zatoeni u
Domu kulture u Pilici.
7.75
Tokom 17. i 18. jula 1995. godine, jedinice Zvornike
brigade nastavljaju pretresati podruje u svojoj zoni i sukobljavaju se sa
izolovanim muslimanskim grupama na teritori pod kontrolom VRS.
7.76
Takoe 18. jula 1995. godine, potpukovnik Pandurevi
je naveo u jednom vanrednom borbenom izvjetaju komandi Drinskog
korpusa da je Zvornika brigada trenutno pojaana sa: etom iz 16.
krajike brigade, etom iz Bratunake brigade, dva voda vojne police
iz Beljine i jednim vodom iz Vlasenike brigade.467 Pored toga, ovaj
izvejtaj se takoe kritiki osvre na voenje prethodne bitke i posljedice
po njegovu brigadu. Pored podataka o rtvama i lokalnim reakcama na
271
napade, ponovio je kakva je situaca u pogledu muslimanskih zatoenika

u zoni brigade:
U proteklih 10-ak dana Zvornika optina je bila zatrpana
srebrenikim Turcima. Neshvatljivo mi je da je neko doveo oko 3.000
vojno sposobnih turaka i razmjestio ih po kolama na optini pored oko
7.000 odbjeglih po umama, ime je stvorena krajnje sloena situaca i
mogunost potpune okupace Zvornika zajedno sa snagama na frontu.
Meu narodom je veliko nezadovoljstvo izazvano ovakvim postupcima i
opte je miljenje da se Srebrenica prelomila preko lea Zvornika.468
U ovom izvjetaju, potpukovnik Pandurevi je potvrdio da je
tokom operace Zvornika brigada u kolama u njegovoj zoni drala u
zatoenitvu oko 3.000 vojnosposobnih mukaraca Muslimana. Spomenuo
je ovaj broj povrh 7.000 onih koji su bili u koloni koja se kretala od
Srebrenice prema Tuzli. Zanimljiv je i njegov komentar da ne razume
kako je neko mogao smjestiti 3.000 zatoenika u kole u njegovoj zoni.
Ovaj komentar implicira da je odluku da se zatoenici prebace u njegovu
zonu donio neki pretpostavljeni tab, a ne tab njegove brigade, usprkos
tome to su njegovi organi bezbjednosti odabrali konkretne lokace.
7.77
Na osnovu navedenih informaca, moe se zakljuiti da
su delovi komande Zvornike brigade znali da Drinski korpus planira
da prebaci veliki broj muslimanskih zatoenika u zonu brigade do 13.
jula 1995. godine, to proizilazi iz putnog radnog lista vozila opel. Ovo
se podudara sa injenicom da su odabrani lanovi taba brigade iz slube
bezbjednosti i vojne police bili angaovani tog dana na izvianju objekata
za smejetaj zatoenika. Druge aktivnosti koje bi bile neophodne za odabir
zatoenikih objekata, bile bi rasporeivanje vojnika da uvaju zatoenike.
Zarobljenici su bili prisutni u Orahovcu od 02:00 sata 14. jula 1995. godine
do oko 21:00 sati tog istog dana. U objektu u Petkovcima, muslimanski
zatoenici su bili od sredine jutra 14. jula 1995. godine vjerovatno do zore
15. jula 1995. godine. Muslimanski zatoenici su takoe bili smjeteni u
objektima u Pilici i (moda) Roeviu od sredine 14. jula 1995. godine do
barem sredine 16. jula 1995. godine. Izuzev Orahovca, koji su pokrivali
delovi ete vojne police, na ovim drugim lokacama bi bilo potrebno
vie smjena vojnika u ovom duem periodu. Pored toga, ovim uvarima bi
bila potrebna hrana i druga podrka, to bi obezbedile komande njihovih
matinih bataljona.
7.78
Pri razmatranju pitanja zarobljenika i snabdevanja,
ini se da pozadinsko osoblje brigade ne izvrilo nikakvu znaajnu
aktivnost u vezi sa predstojeim dolaskom barem 3.000 muslimanskih
zarobljenika (ovaj broj premauje vie od dve treine broja pripadnika
Zvornike pjeadske brigade).469 Trag takve aktivnosti bi trebalo biti
uoljiv u knjigama evidence pozadine, jer bi pozadina bila odgovorna za
koordinacu dostavljanja ivotnih namirnica (hrana/voda), kao i pruanje
sanitarne i ljekarske pomoi zatoenicima. Nedan od preivjelih iz
Orahovca ili Petkovaca ne dobio hrane (niti je vidio da drugi zatoenici
272
dobaju hranu), a neki su dobili samo simboline koliine vode, niti je

bilo ko znao za ljekarsko zbrinjavanje bolesnih, ranjenih ili povreenih
osoba na ovim mjestima. Ovo pokazuje da tab Drinskog korpusa ne
izdao nikakva nareenja da se obezbede ove ivotne potreptine.
Meutim, kao to se vidi iz dostave hrane vojnoj polici rano ujutro 14.
jula 1995. godine (odlomak 7.8), pozadina je znala da se u Orahovcu nalaze
snage vojne police kojima je potrebna podrka.
7.79
Najzad, najkasne 15. jula 1995. godine, komandant
Zvornike brigade je ve bio u potpunosti obaveten o situaci, dovoljno
da u svojim rukom napisanim izvjetajima komandi Drinskog korpusa
opie ulogu brigade na zadacima obezbjeenja i pokapanja. Kao to
je ve reeno (odlomak 7.68), potpukovnik Pandurevi ne bio fiziki
prisutan u zoni brigade ujutro 15. jula 1995. godine. Usprkos tome, u roku
od nekoliko sati je u potpunosti obaveten o situaci u celoj svojoj zoni,
ukljuujui i borbena dejstva i zarobljenike.
POGLAVLJE OSAM: poznata pitanja u vezi sa

ratnim zarobljenicima/zatoenicima
8.0
U okviru raznih vojnih aktivnosti koje su poduzimane
u zoni Drinskog korpusa VRS u sklopu operace Krivaja 95 (a i po
njenom zavretku), zarobljen je veliki broj mukaraca Muslimana. U veini
sluajeva ti su ljudi openito usmjeravani kroz proces koji je na kraju vodio
do pogubljenja koja su izvrena izmeu 13. i 18. jula 1995. Prolazei kroz
taj proces, veina mukaraca Muslimana ne uopte popisana, ispitivana,
ili na bilo koji drugi nain evidentirana. Meutim, to igrom sluaja,
a to spletom okolnosti, neke Muslimane su zapravo identifikovali i
ispitali vojnici VRS koji su ih zarobili i ti podaci, kao i informace koje su
prikupljene od njih, prosljeeni su raznim tabovima brigada, te su tamo i
pohranjeni. Ovo poglavlje se bavi sudbinom tih zarobljenika, u onoj mjeri
u kojoj je ona poznata.
A.
Ranjenici i zarobljenici u zoni 1. bratunake

lake pjeadske brigade
8.1
Prva grupa ljudi koja je praena bila je grupa
povreenih i ranjenih Muslimana koji su se nalazili u zarobljenitvu
VRS u Domu zdravlja u Bratuncu, te povreeni i ranjeni Muslimani
iz bolnice UNPROFOR u Potoarima koji su se tamo nalazili od 13.
jula 1995. Prema pukovniku Radoslavu Jankoviu (koji se dovodi u
vezu sa obavjetajnim odjelom Glavnog taba VRS), nakon deportace
Muslimana iz Potoara, ukupno ih se 57 ranjenih nalazilo u Domu
zdravlja u Bratuncu, a jo 54 u bazi UNPROFOR.470 Dana 17. jula 1995,
273
komandant Bratunake brigade, pukovnik Vidoje Blagojevi, ponovo

je pokrenuo pitanje ranjenika, pri emu je naveo da jo uvek imaju
23 ranjena zarobljena Muslimana, te da nemaju prevozna sredstva da
ih odvezu u Beljinu.471 Sljedeeg dana, u izvjetaju koji je poslao i
obavetajnom odjeljenju Drinskog korpusa VRS i obavjetajnom odjelu
Glavnog taba VRS, kapetan prve klase Momir Nikoli naveo je da su 22
ranjena zarobljena Muslimana iz 28. divize Arme BiH evakuisana
pod policskom pratnjom koju je obezbjedio Drinski korpus. Dalje
je naveo da je jedan neprateljski vojnik, Osman Halilovi, predat
zvornikom Centru slubi bezbjednosti zbog informaca po kojima je
priznao da je uestvovao u pokolju civila.472
8.2
Koliko je mogue utvrditi, sa izuzetkom gore navedena
23 zarobljena Muslimana, sve ranjene zarobljene Muslimane su do 18.
jula 1995. iz Bratunca Potoara evakuisali predstavnici relevantnih
humanitarnih organizaca.473 Ne postoje dokazi koji bi ukazali na to da se
bolesni ili ranjeni zarobljenici Muslimani iz bratunakog Doma zdravlja ili
bolnice UN u Potoarima nalaze meu nestalima.
8.3
U vezi sa Muslimanima koji su zarobljeni u umi ili u
Potoarima, u toku pretresa taba bive Bratunake brigade, Tuilatvo
je dolo do etiri rukom pisane zabiljeke koje se odnose na identitet
zarobljenika Muslimana. Na tim zabiljekama nalazi se ukupno est
imena. To su sljedea imena:
1. Zazif Avdi, sin Rame, datum roenja: 15. septembar 1954.
2. Munib Dedi, sin Emina, datum roenja: 26. april 1956.
3. Aziz Husi, sin Osmana, datum roenja: 8.april 1966.474
4. Reid Sinanovi, sin Rahmana, datum roenja: 15.oktobar
1949.475
5. Mujo Husi, sin Osmana, datum roenja: 27. august 1961.476
6. Hasib Ibievi, sin Ibrahima, datum roenja: 27.februar 1964.477
Od ove estorice ljudi koje je VRS drala u zarobljenitvu, za
trojicu je bilo posebno navedeno da su vojnici, za jednog da je policajac,
a za jednog da je civil (izbjeglica). Status jednog preostalog ne naveden.
to se tie Reida Sinanovia, njegovo zarobljavanje je zapazio jo jedan
svjedok u Konjevi Polju 13. jula 1995.478
8.4
Na spisku osoba nestalih u ratu u Bosni Meunarodnog
komiteta crvenog krsta (MKCK), sva estorica gore navedenih ljudi
navedeni su kao nestale osobe iz Srebrenice.479
1. Zazif Avdi, sin Rame, registarski broj MKCK BAZ-905480,
nestao u umi 12. jula 1995.
2. Munib Dedi, sin Emina, registracioni broj MKCK BAZ-911347,
nestao u Kamenici 14. jula 1995.
3. Aziz Husi, sin Osmana, registracioni broj MKCK BAZ 900847,
nestao u umi 11. jula 1995.
4. Reid Sinanovi, sin Rahmana, registracioni broj MKCK BAZ
915791, nestao u Srebrenici 12. jula 1995.
274
5. Mujo Husi, sin Osmana, registracioni broj MKCK BAZ 900694,

nestao u Bratuncu 14. jula 1995.
6. Hasib Ibievi, sin Ibrahima, registracioni broj MKCK BAZ
906810, nestao u Pobuu 14. jula 1995.
8.5
Iako nisu poznata bilo kakva druga imena, treba se uzeti u
obzir da je u redovnom borbenom izvjetaju Bratunake brigade od 16. jula
1995. navedeno da izjave koje su uzete od neprateljskih vojnika ukazuju
na prisustvo oko 2.000 ljudi na irem podruju sela Pobue.480 Osim toga,
kao to je rane navedeno (poglavlje est, odlomak 6.44), barem do 17. jula
1995, borbene formace 1. bratunake lake pjeadske brigade su aktivno
zarobljavale ljude i prikupljale informace od njih.
B.
Zarobljenici u zoni 1. zvornike pjeadske brigade
8.6
Status zarobljenika 1. zvornike pjeadske brigade
potpada pod obrazac drugai od statusa zarobljenika Bratunake
brigade. Ovisno o datumu ili okolnostima, ovi zarobljenici su bili ili
poteeni, ili pogubljeni, i to pojedinano ili u manjim grupama. ponovo
je, usprkos ogranienim informacama, otkriveno nekoliko incidenata.
8.7
U vezi sa padom srebrenike enklave u julu 1995,
zarobljenici Zvornike brigade se prvi put spominju 18. jula 1995. U
tom izvjetaju organa za bezbjednost Zvornike brigade odjelu za
bezbjednost Drinskog korpusa VRS, navodi se jedan muslimanski vojnik.
Navedeno je da je taj ovjek, Nedad Ahmetovi, sin Avde i Mule, radio
na odravanju digitalnih sredstava veze u tabu 28. pjeadske divize
Arme BiH.481 U tom izvjetaju takoe je navedeno da je Nedad
predat odjelu za obavjetajne poslove Glavnog taba VRS.482 Vano je
napomenuti da se ovaj ovjek ne nalazi na spisku nestalih osoba MKCK.
8.8
Ovdje se meutim spominju zarobljenici 7. bataljona
Zvornike brigade ve 16. jula 1995. Prilikom pregleda putnog radnog
lista za vozilo TAM 2001 (registarski broj M-5342), navodi se da je i 16.
i 17. jula 1995. to vozilo radilo na prevozu zarobljenika izmeu S.SelaCrnog Vrha i jo jedne lokace koja je neitljiva.483 Provjera imena obojice
navedenih vozaa pokazala je da su oba pripadnici 7. pjeadskog
bataljona (Memii Staro Selo). U dnevnim borbenim izvjetajima
Zvornike brigade za 16. i 17. juli takvi zarobljenici se nigdje ne
spominju.
8.9
Dana 19. jula 1995. ili negdje oko tog datuma, Svjedok
R bio je u grupi od desetak osoba koje su pokuale da prou kroz line
koje je drala VRS kod sela Nezuk, blizu brda Baljkovica. Njegovu grupu
su zarobili vojnici VRS, od kojih je jedan (za kojeg misli da im je bio
komandir) na nadlaktici nosio utu traku sa natpisom Krajinici. Brzo
su ih ispitali, a zatim su veinu njih (ukljuujui i svjedoka) ustrelili iz
blizini i ostavili mislei da su mrtvi. Ustreljena su osmorica mukaraca
iz te grupe. Preostalu dvojicu su odveli vojnici VRS.484
275
8.10
U vezi s tim u redovnom borbenom izvjetaju 1. zvornike
pjeadske brigade od 19. jula 1995, zabiljeeno je prisustvo jedne ete 16.
krajike brigade, koja je aktivno djelovala u zoni 1. zvornike pjeadske
brigade.485 Uz to, u drugom odjeljku tog izvjetaja navodi se: ... u toku
pretresa, uhapena dvojica i likvidirano 13 muslimanskih vojnika.
8.11
Prisustvo jedinice veliine ete iz 1. krajikog korpusa
koja je djelovala u zoni 1. zvornike pjeadske brigade zabiljeeno je
ve 16. jula 1995, pri emu je tu jedinicu uputio komandant 1. krajikog
korpusa, generalpotpukovnik Momir Tali, po nareenju Glavnog taba
VRS broj -1645, od 15. jula 1995.486 U odjeljku pet tog nareenja nalae
se 16. krajikoj brigadi da uputi stareinu na komandno mjesto 1. lake
pjeadske brigade (sic) u Zvornik, koji e potrebna uputstva i nareenja
dobiti od komandanta brigade.487 Dana 22. jula 1995, general Tali zatraio
je od Drinskog korpusa da mu se vrati ta jedinica.488
8.12
I 19. jula 1995. snage MUP RS koje su djelovale zajedno sa VRS
su po svemu sudei hvatale neke zarobljenike.489 Prema izvjetaju naelnika CJB
Dragomira Vasia od 19. jula 1995, jedinice MUP koje su djelovale u reonima
Kamenice, Joanice, Liplja, Dafinog Kamena i Crnog Vrha, sve do Snagova,
neutralisale su osam muslimanskih vojnika. Vasi je izvjestio da su na osnovu
informaca koje su pruili ovi vojnici saznali da se u reonu ispred stare ceste
kod Snagova kre jo oko 200 Muslimana naoruanih automatskim i lovakim
pukama. Vasi je zabiljeio da se 20. jula 1995. planira operaca da se unite
(ili natjeraju na predaju) ove grupe Muslimana.
8.13
Moda najuverljivi dokaz u vezi sa statusom zarobljenika
Muslimana za koje se zna, u zoni Zvornike brigade odnosi se na
dokumentacu o krivinim pravama protiv dvojice vojnika VRS zbog
saradnje sa neprateljem.490 Kako je navedeno u dokumentaci vojne
police, dvojica vojnika VRS iz 1. pjeadskog bataljona Zvornike brigade
uhapeni su zato to su pomagali etvorici neprateljskih vojnika koji su
pokuavali da se domognu lina koje su drali Muslimani. Kao dokazni
materal u prilog optubi protiv te dvojice vojnika Zvornike brigade,
vojna polica je izmeu 23. i 26. jula 1995. uzela potpisane izjave od sve
etvorice zarobljenih Muslimana. U tim izjavama, etvorica zarobljenika
navode da su pobjegli sa podruja Srebrenice zajedno sa kolonom ljudi,
a kada je vRS napala tu kolonu, odluili su da pokuaju da se domognu
teritore pod kontrolom Arme BiH u Teoaku, a ne preko oblinje
Baljkovice. Dana 25. jula 1995. postrojena su desetorica vojnika i navodi se
da su sva etvorica zarobljenika uspjeli da identifikuju dvojicu optuenih
vojnika VRS. Na osnovu tih dokaza, obojica vojnika VRS su priznala da su
pruili pomo etvorici mukaraca Muslimana.
8.14
Ta etvorica Muslimana koje je ispitivala zvornika
vojna polica nalaze se na spisku nestalih osoba MKCK. Emin Mustafi
(sin Rifeta) vodi se kao nestao iz Potoara 13. jula 1995.491 Faud ozi
(sin Senuse) vodi se kao nestao iz Konjevi Polja 13. jula 1995.492 Almir
Halilovi (sin Sulje) vodi se kao nestao u umi 11. jula 1995.493 Sakib
276
Kiveri (sin Salke) vodi se kao nestao iz Sueske 11. jula 1995.494 Kao to je
navedeno iznad, sva etvorica su potpisali izjave izmeu 23. i 26. jula 1995,
a svi su identifikovali pomenutu dvojicu vojnika VRS 25. jula 1995.
8.15
Ono to prevazilazi ak i gorepomenutu situacu jeste
injenica da analiza dostupnih informaca ukazuje na to da su ova
etvorica Muslimana moda preivjeli masovna pogubljenja koja su
izvrena 16. jula 1995. na vojnoj ekonomi Branjevo, te da su ih, nakon
bega, ponovo zarobili pripadnici VRS.
8.16
U prilog ovom zakljuku ide injenica da je mjesto na
kojem su ta etvorica Muslimana prvi put dobili pomo 18. jula 1995. bilo
selo Donji Lokanj, u zoni 1. bataljona 1. zvornike brigade. Taj bataljon
nalazio se na najsjevernem poloaju od svih bataljona Zvornike brigade,
a mjesto na kojem ih je, prema izjavi koju je dao zvornikoj vojnoj polici,
prvo spazio Neko oki, nalazi se na 16 do 20 kilometara udaljenosti od
podruja Baljkovica Nezuk, gdje je vei dio kolone Muslimana pokuao
da se domogne teritore pod kontrolom Arme BiH. Dalje, kreui se od
Nezuka prema Donjem Loknju, njih etvorica se nisu kretala du lina,
nego su se udaljavala od teritore pod kontrolom Arme BiH (i od samog
Teoaka). Meutim, kompleks sela Donji Lokanj nalazi se u samoj blizini
poznatih stratita kod Doma u Pilici i vojne ekonome Branjevo. Bilo bi
veoma iznenaujue da je bilo ko od Muslimana pokuao da pree line
koje je drala VRS i domogne se teritore pod kontrolom Arme BiH
kreui se (pjeke) tako daleko na sjever.
8.17
Drugo, injenica da se (po podacima MKCK) sva etvorica
vode kao nestali na dva razliita datuma i etiri razliite lokace dovodi
u pitanje vjerodostojnost injenica koje su ta etvorica Muslimana navela
u izjavama datim vojnoj polici Zvornike brigade (da su sva etvorica
zajedno pobjegla iz Srebrenice, te da su pokuali da preu preko
neprateljskih lina kod Teoaka). Osim toga, dve od etiri izjave sadre
gotovo identian tekst.
8.18
Uz to, u svojoj izjavi zvornikoj vojnoj polici, jedan
od optuenih Srba, Neko oki, navodi da je ... odmah znao da su
Muslimani po tome to su bili krvavi, a i po njihovoj odjei, jer su ovih
dana bjeali iz Srebrenice prema svojoj teritori.495
8.19
Konano, jedan od preivjelih sa vojne ekonome
Branjevo, svjedok pod pseudonimom I, naveo je da su jo etvorica
preivjelih pobjegla sa ekonome Branjevo u isto vreme kad i on. Njih
petorica su se okupila u oblinjem bunju skrivajui se od vojnika VRS.
Svjedok I se sjetio da je u razgovoru s tom etvoricom, jedan od njih
rekao da je iz Jagonja. Prema podacima koje MKCK ima o Sakibu
Kiveriu, on je iz sela Jagonje u optini Bratunac.496
8.20
ak i za vreme sprovoenja gorepomenute istrage,
Zvornika brigada je i dalje u svojoj evidenci biljeila da jo uvek
zarobljava Muslimane u svojoj zoni odgovornosti, te o tome izvjetavala
komandu Drinskog korpusa.
277
8.21
Dana 22. jula 1995, komanda Zvornike brigade poslala
je vanredni borbeni izvjetaj broj 06-299 komandi Drinskog korpusa.497 U
prvom odjeljku tog izvjetaja informisali su komandu Drinskog korpusa
da su likvidirali 10 neprateljskih vojnika, a zarobili 23 muslimanska
vojnika. U prvom odjeljku takoe se navodi da je taktika grupa Osmaci
zarobila jo 17 Muslimana. Dalje, u treem odjeljku ovog izvjetaja posebno
se trae upute od komande Drinskog korpusa o tome ta da se radi sa
zarobljenicima, gdje da se smjeste i kome da se predaju.498 U redovnim
borbenim izvjetajima Zvornike brigade koji su usledili nakon toga
izvjetava se o tome da je brigada zarobila jo Muslimana.499
8.22
Dana 25. jula 1995, u redovnom borbenom izvjetaju
Zvornike brigade navodi se da je brigada zarobila jo 25 muslimanskih
vojnika i da su svi ... propisno prebaeni u sabirni centar Batkovii
Beljina.500 To je prvi navod koji upuuje na to da su mukarci Muslimani
iz Srebrenice (koje je zarobila ili drala u zarobljenitvu Zvornika brigada)
prebaeni u taj objekat. U vezi s tim, u reodnom borbenom izvjetaju
Zvornike brigade od 26. jula 1995, navodi se da su jo 34 pripadnika
Arme BiH zarobljena i prosleena u zatvor u Batkovie.501
8.23
Redovni borbeni izvjetaji koje je Zvornika brigada
predavala komandi Drinskog korpusa u periodu od 27. do 31. jula 1995.
ukazuju na to da su kontinuirano vrene operace pretresa terena i da je
tokom tih operaca zarobljen manji broj mukaraca Muslimana.502
POGLAVLJE DEVET: generalmajor Radislav Krsti kao

naelnik taba, a kasne i komandant Drinskog korpusa VRS
9.0
Kao to je primeeno u originalnoj verzi Iskaza o vojnim
dogaanjima u Srebrenici, jedan od glavnih likova u tom izvjetaju bio je
generalmajor Radislav Krsti. U julu 1995. bio je naelnik taba Drinskog
korpusa VRS i oko 20:00 sati, 13. jula 1995, preuzeo je komandu nad
Drinskim korpusom. Kao komandant korpusa, on i pripadnici taba
Drinskog korpusa bili su glavne linosti u izvrenju zloina po kojima se
terete i u kontaktima sa ovdje optuenima. U ovom poglavlju bie ukratko
izloena veina informaca koje su rane bile navedene u prethodnom
iskazu, meutim, materal koji se odnosi na preuzimanje dunosti
komandanta korpusa od strane generalmajora Krstia i ono to je on
uinio nakon toga bie izloeni u ogranienoj mjeri i objanjeni gdje to
bude potrebno, s obzirom na albeni postupak u ovom predmetu.
Generalmajor Krsti na poloaju naelnika taba: 1. 13. juli 1995.
9.1
Vezano za njegovu ulogu u planiranju i izvravanju
operace VRS protiv zatiene zone Srebrenica (operaca Krivaja
278
95),503 ini se da je proces poetnog tabnog planiranja za ovu operacu

ve zapoeo do 30. juna 1995. Tog dana je komanda Bratunake brigade
zabiljeila da se naelnik taba i ostali lanovi taba Drinskog korpusa
nalaze u zoni 3. pjeadskog bataljona.504 Vjerovatno su vrili neophodno
izvianje i uvezivanje pre formulisanja plana.
9.2
Kao to je rane navedeno u odlomku 3.7, dana 4. jula 1995,
komandant Bratunake brigade razmatrao je nareenje komande Drinskog
korpusa o prelasku u stanje pune borbene gotovosti.505 Zabiljeeno je da
je to nareenje izdao naelnik taba Drinskog korpusa.506 Generalmajor
ivanovi je takoe 4. jula 1995. bio u zoni Bratunake brigade.507 U 11:15 sati
istog dana, u presretnutom razgovoru izmeu naelnika taba Zvornike
brigade, majora Obrenovia i generala Krstia, naelnik taba Zvornike
brigade je obaveten da je ef potpisao dokument i da se angauju na
onom zadatku.508 Pored toga, u toku razgovora, general Krsti je rekao da
ima neki drugi posao u MUP da obavi.509
9.3
Generalmajor ivanovi je 8. jula 1995. poslao poruku
generalmajoru Krstiu, koji se nalazio na isturenom komandnom mjestu
Drinskog korpusa. Ta se poruka odnosila na protest koji je protiv VRS
uloio UNPROFOR zbog vojnih dejstava protiv osmatrakog poloaja UN.
U toj poruci je ukratko opsisana alba i naveden je tekst odgovora Glavnog
taba. Dalje, u poruci se navodi: Glavni tab je naredio da ne dejstvuje po
UNPROFOR, a da spreite sva mogua iznenaenja i namere Muslimana
da poveu Srebrenicu i epu.510 Kopa ove poruke upuena je i Glavnom
tabu, lino generalmajoru Tolimiru.
9.4
Dana 9. jula 1995, generalmajor Tolimir je poslao nareenje
Glavnog taba VRS broj 12/46-501/95 komandi Drinskog korpusa, sa
uputima da se ono prosledi lino generalu Gveri i generalu Krstiu.511
Ovim nareenjem je ponovljena podrka predsjednika RS nastavku vojnih
operaca VRS protiv zatiene zone i proireni su ciljevi operace tako
to je u njih ukljueno i svajanje Srebrenice. Tim nareenjem, izdatim u ime
predsjednika RS, dalje je naloeno da se sa civilima i ratnim zarobljenicima
postupa u skladu sa enevskim konvencama iz 1949, te da se unitavanje
civilne imovine i stambenih objekata svede na najmanju moguu mjeru u
skladu sa vojnim potrebama.
9.5
U vojnim izvjetajima i na video snimcima koje je emitovala
Srpska novinska agenca (SRNA), zabiljeeno je da je generalmajor Krsti
i 10. i 11. jula 1995, uz generala Mladia i generalmajora ivanovia,
prisustvovao osvajanju Srebrenice od strane VRS.512
9.6
Takoe 11. jula 1995, jedinice specalne police MUP RS su
poele da pristiu u blizinu enklave i okupile se u Bratuncu. Ova pojaanja iz
MUP bila su pod komandom Ljubie Borovanina,(zamjenika komandanta
Specalne brigade police RS).513 U delu naredbe koju je izdao zamjenik
ministra unutranjih poslova, Kova, stoji uputa komandantu specalne
police Borovaninu da je on ... duan da stupi u vezu sa naelnikom taba
korpusa, generalom Krstiem, kada njegova jedinica stigne u Bratunac.514
279
9.7
Poev od veeri 11. jula 1995, generalmajor Krsti bio je
angaovan na pitanju statusa Muslimana iz bive enklave Srebrenica. Prvo
je 11. jula 1995. prisustvovao sastanku izmeu predstavnika Holandskog
bataljona UNPROFOR, VRS i naimenovanog predstavnika Muslimana,
Nesiba Mandia, odranom u Hotelu Fontana (vidi poglavlje etiri).515
Takoe je prisustvovao i sastanku sa predstavnicima UNPROFOR i
Muslimana, odranom 12. jula 1995.516 Imena prisutnih i rezultati tog
sastanka od 12. jula 1995. zabiljeeni su u dokumentu od 17. jula 1995, koji
su potpisali Miroslav Deronji, major holandske vojske Franken i Nesib
Mandi.517
9.8
Dana 12. jula 1995, generalmajor Krsti je bio aktivno
angaovan na rukovoenju i kordinaci prevoznih sredstava potrebnih
za deportacu muslimanskog stanovnitva iz Potoara (vidi Poglavlje pet,
odjeljke 5.6 do 5.8).
9.9
Dalje, takoe 12. jula (u nepoznato vreme), generalmajor
Krsti je dao intervju ispred baze UN u Potoarima. U tom intervjuu,
generalmajor Krsti je naveo da Drinski korpus nastavlja sa oslobaanjem
teritore Srebrenice i rekao: ... civilnom stanovnitvu garantujemo
sigurnost. Bie bezbedno prevezeni tamo gdje oni to ele.518 Takoe je
naveo da se VRS ne plai zranih udata NATO i da ide do kraja.519
9.10
U toku jutarnjih i popodnevnih sati 13. jula 1995,
generalmajor Krsti je nastavio da obavlja dunost naelnika taba/
zamjenika komandanta Drinskog korpusa. U tom periodu je potpisao
nareenje Drinskog korpusa broj 02/04-158-1, koje se odnosi na napad
na enklavu epa.520 Ovim operativnim nareenjem, koje je potpisao lino
generalmajor Krsti kao naelnik taba, nareeni su pokreti odreenih
snaga prema podruju epe. Tane, ovim nareenjem naloeno je da
istureno komandno mjesto u Krivaama mora biti operativno do 18:00
sati 13. jula 1995. i da borbene formace moraju biti spremne da zaponu
operace do 08:00 sati 14. jula 1995.
9.11
Generalmajor ivanovi je 13. jula 1995. takoe potpisao
nareenje za koje se smatra da je njegovo posljednje pismeno nareenje
u svojstvu komandanta Drinskog korpusa. Nareenje je datirano 13. jula
1995, a igovi na porukama ukazuju na to da je odgovarajui centar veze
primio to nareenje u 16:00 sati, te ga poslao najkasne u 17:30 sati.521
Generalmajor Krsti na poloaju komandanta Drinskog
korpusa VRS: 13. 31. juli 1995.
9.12
Prvi pokazatelj da je generalmajor Krsti preuzeo komandu
nad Drinskim korpusom VRS jeste nareenje Drinskog korpusa broj 05/2-293,
od 13. jula 1995. U ovom nareenju se kae:
Na osnovu Ukaza Predsjednika Republike Srpske, a uz prisustvo
Komandanta Glavnog taba VRS generalpotpukovnika Mladi Ratka, dana
13.7. 1995. izvrena je primopredaja dunosti komandanta Drinskog korpusa.
280
Dunost komandanta korpusa primio je generalmajor Krsti

Milorada Radislav, a dosadanji komandant generalmajor Milenko
ivanovi postavljen je na novu dunost u VJ-VRS.
Za naelnika taba korpusa postavljen je pukovnik Andri
Svetozar.
Sa ovim aktom na pogodan nain upoznajte sve pripadnike vae
jedinice.522
Ovo obavjetenje je potpisao potpukovnik Radenko Jovii,
naelnik odsjeka Drinskog korpusa za personalne i pravne poslove i
upueno je svim potinjenim jedinicama Drinskog korpusa. Osim toga,
ig centra veze na dokumentu pokazuje da je ova naredba stigla u centar u
20:00 sati 13. jula 1995, a prosleena je u 20:35 sati istog dana.523
9.13
Skoro odmah nakon to je preuzeo komandu izdato
je nareenje Drinskog korpusa broj -157-5.524 U ovom nareenju
generalmajor Krsti je naveden kao komandant Drinskog korpusa i on
ga je lino ptopisao. Tim nareenjem naloeno je bratunakoj brigadi,
Milikoj brigadi i samostalnom bataljonu Skelani da zaponu pretres
terena na osloboenom prostoru. ig centra veze upuuje na to da je
ovo nareenje primljeno u 20:00 sati 13. jula i prosleeno oko 20:30 istog
dana.
9.14
Takoe je zabiljeeno da je generalmajor Krsti u
ranim veernjim satima 13. jula 1995. komunicirao sa policskim
potpukovnikom Ljubiom Borovaninom, komandantom jedne formace
specalnih policskih snaga Ministarstva unutranjih poslova RS, koja je
bila rasporeena unutar zone odgovornosti Drinskog korpusa.525 (Vidi
poglavlje est) U tom razgovoru generalmajor Krsti i ptopukovnik
Borovanin razmatraju optu situacu i priaju o tome da li je potrebna
dodatna podrka (koju nisu blie odredili).526
9.15
Niz telefonskih razgovora (koje je prislukivao 2. korpus
Arme BiH) u kojima je uestvovao general ivanovi u jutarnjim
satima 14. jula 1995, takoe upuuju na to da on vie ne bio na poloaju
komandanta Drinskog korpusa. U 9:10 sati, major Joki, deurni
oficir Zvornike brigade, nazvao je i razgovarao sa generalmajorom
ivanoviem.527 Major Joki izvestio je generala ivanovia da ... ga je
Duko Vukoti obavestio da se hiljade nalaze u blizini Velje Glave, ali da
on to ne vjeruje. General ivanovi rekao je Jokiu da treba da obavesti
Maneta, koji ima na raspolaganju policu u Zvorniku i Konjevi Polju,
da se on pozabavi time, jer broj (Muslimana) i ne tako veliki, a vojska
je zauzeta. U 9:35 sati, generalmajora ivanovia nazvao je ovjek koji
se zvao Slavko.528 Generalmajor ivanovi rekao je Slavku: ... evo me na
komandnom mestu, ali ve polako pakujem ranac, trae me ve na drugo
mesto da idem...
9.16
Nakon toga, jo jedan bitan pokazatelj da je u komadi
Drinskog korpusa dolo do promjene koje su svi bili svjesni, takoe se
desio 14. jula 1995. Radi se o odgovoru Bratunake brigade na nareenje
281
Drinskog korpusa broj 05/2-295 od 14. jula 1995.529 U ovom odgovoru

komandanta Bratunake brigade naveden je datum oprotajne sveanosti
za generalmajora ivanovia, koji je bio komandant Drinskog korpusa.530
Tog istog popodneva, komandant Milike lake pjeadske brigade
(kapetan 1. klase Milomir Nsti) poslao je poruku komandi Drinskog
korpusa za generalmajora ivanovia.531 U ovoj poruci, kapetan prve klase
Nasti izraava (u ime oficira i boraca njegove jedinice) iskrenu zahvalnost
za sve to smo na elu s Vama postigli u toku nae oslobodilake borbe i
da Vam poelim puno uspjeha na novoj dunosti.532
9.17
Bratunaka brigada je 14. jula 1995. objavila nareenje
435-2 iz kojeg se jasno vidi da je dolo do promjene komandanta, a kojim se
nareuje etiri potinjena bataljona te brigade da zaponu sa operacama
pretresa na osloboenim podrujima.533 Ovo nareenje se direktno
poziva na nareenje Drinskog korpusa broj -157-5 (vidi iznad odlomak
9.13).
9.18
Dana 14. jula 1995. objavljen je predsjedniki dekret RS
broj 01-1369/95, koji je potpisao predsjednik RS i vrhovni komandant, dr.
Radovan Karadi.534 Pozivajui se na ovlasti zasnovane na Zakonu o vojsci
RS, za komandanta Drinskog korpusa VRS je postavio generalmajora
Radislava Krstia. Nareenje je stupilo na snagu 15. jula 1995. Dalje je u
istom nareenju za naelnika taba i zamjenika komandanta Drinskog
korpusa VRS postavljen pukovnik Svetozar Andri, tadanji komandant
biranske brigade (to nareenje je takoe stupilo na snagu 15. jula
1995).535
9.19
Posljednja dva direktna razgovora u kojima je uestvovao
generalmajor ivanovi u datom periodu, a za koje se zna (koja je uhvatio
prislukivanjem 2. korpus Arme BiH), zabiljeena su 14. jula 1995. u
20:38 i 20:56 sati. U prvom razgovoru, generalmajor ivanovi je izdao
nareenje deurnom oficiru Zvornike brigade, majoru Draganu Jokiu.
Obavestio je Jokia da e pojaanja stii ujutro, a da Obrenovi (major
Dragan Obrenovi, naelnik taba Zvornike brigade) treba da nastavi sa
pritiskom i izviakim dejstvima protiv muslimanske kolone.536 U drugom
zabiljeenom razgovoru, generalmajor ivanovi se obraa pukovniku
Vukoviu (komandantu samostalnog bataljona Skelani). U tom razgovoru
generalmajor ivanovi je naveo da je primio papir koji mu je poslao
Blagojevi, a koji se odnosi na njega, te da bi pukovnik Vukovi trebao da
proita njegove zakljuke.537
9.20
Konano, 14. jula 1995. u 22:36 sati, 2. korpus Arme
BiH uspio je prislukivanjem uhvatiti dio razgovora izmeu jednog
neidentifikovanog lica i izvjesnog Malinia (vjerovatno major Zoran
Malini, komandant bataljona vojne police 65. zatitnog puka,
stacioniranog u Novoj Kasabi).538 Neidentifikovano lice je konstatovalo da
je Krsti sad doo gore... vratio se tamo... pa e on mene zvati kasne. U
tom jednostranom razgovoru takoe je zabiljeeno da je neidentifikovano
lice upueno u stvari... reko mi je ivanovi. Neidentifikovano lice
282
takoe je navelo da je Krleta (poznati nadimak generalmajora Krstia)

upoznao s onim ta bi... predloio mu ta bi trebo da uradi, pa e on ovaj
neto poduzeti. Iako je jasno da je ovaj razgovor nepotpun, njime se
implicira fiziko prisustvo generalmajora Krstia, kao to se impliciraju
i radnje vezane za razumevanje neke neodreene situace koja zahteva
da generalmajor Krsti izda nareenja.
9.21
Dana 15. jula 1995, objavljen je predsjedniki dekret RS
broj 01-1419/5. Ovim dekretom, koji je potpisao predsjednik RS, Radovan
Karadi, sa poloaja komandanta Drinskog korpusa VRS smenjen
je generalmajor Milenko ivanovi i postavljen na novu dunost, a to
nareenje je stupilo na snagu 15. jula 1995.539
9.22
Niz poruka VRS koje je 15. jula 1995. prislukivanjem
uhvatio 2. korpus Arme BiH takoe pokazuju da je generalmajor Krsti
preuzeo komandu nad Drinskim korpusom VRS. U 9:25 sati, izvesni
pukovnik Beara (naelnik glavne Uprave za bezbjednost) nazvao je jednu
neidentifikovanu lokacu i traio generala ivanovia.540 Pukovnik Beara
ne uspio da stupi u kontakt s njim i ostavio je poruku da ga se moe pronai
na lokalu 139. U 9:54 sati, pukovnik Beara stupio je u vezu sa generalom
ivanoviem koji se nalazio na nekoj neodreenoj lokaci i rekao mu da
Furtula ne izvrio nareenje i poslao Lukiev interventni vod.541 Tokom
tog razgovora pukovnik Beara je zamolio generala ivanovia da naredi
Furtuli da poalje barem pola voda, na ta je general ivanovi odgovorio
da on ne moe to vie odreivat... Generalmajor ivanovi uputio je
pukovnika Bearu da nazove telefonsku centralu Zlatar, lokal 385 (vidi
celi transkript u Poglavlju deset, odlomak 10.24).
9.23
Unutar vremenskog perioda od pet minuta (izmeu 9:
57 i 10:00 sati) tog istog dana, zabiljeen je razgovor pukovnika Beare sa
generalom kojeg naziva Krle.542 U toku tog razgovora pukovnik Beara je
ponovo primetio da Furtula ne izvrio efovo nareenje i da mu treba
30 ljudi, kao to je nareeno. Pukovnik Beara se alio da ne moe nita
da uradi bez 15 do 30 ljudi sa Bobanom Iniem.543 Generalmajor Krsti je
odgovorio da ih ne moe izvui sa tog pravca, a da pritom ne poremeti
stvari. Dalje je uputio pukovnika Bearu da provjeri sa Nastiem
i Blagojeviem.544 Konano, u toku razgovora, pukovnik Beara je
primetio da ima da razdeli jo 3.500 paketa, a da za to nema rjeenja.
Razgovor je zavrio time to je generalmajor Krsti rekao da e vidjeti ta
moe da uini (vidi celi transkript u Poglavlju deset, odlomak 10.25).
9.24
Dodatni razgovori (koje je uhvatio prislukivanjem
2. korpus Arme BiH) obavljeni 17. jula 1995. takoe pokazuju da je
komanda bila u rukama generalmajora Krstia, te da je on bio potpuno
obaveten o situaci u zoni odgovornosti Drinskog korpusa VRS,
posebno o situaci u kojoj se nalazila Zvornika brigada. U 6:15 sati,
zabiljeen je razgovor generalmajora Krstia sa kapetanom Trbiem,
koji je tog dana bio deurni oficir Zvornike brigade, kao i razgovor sa
potpukovnikom Vinkom Pandureviem, komandantom te brigade.545 U
283
toku tog razgovora, generalmajor Krsti potvrdio je da je primio izvjetaje

koje je poslala Zvornika brigada i lino je od komandanta brigade primio
raport o najnovem razvoju dogaaja u toj zoni.
9.25
Istog jutra u 9:10 sati, zabiljeeno je da je generalmajor
Krsti pokuao da stupi u vezu s pukovnikom Viletiem, komandantom 4.
drinske brigade, privremene jedinice koja je operisala u zoni Sarajevskoromanskog korpusa.546 U tom presretnutom razgovoru, generalmajor
Krsti je uputio pukovnika Viletia da naredi potpukovniku Vlaiu da
se vrati u svoju jedinicu do 13:00 sati.547 Tog dana su zabiljeena jo etiri
njegova razgovora u kojima je izdavao nareenja, a u jednom od njih
je primao uputstva od neke osobe (vjerovatno generala Mladia vidi
odlomak 12.19).548
9.26
Takoe 17. jula 1995, izdato je nareenje Drinskog korpusa
broj 05/1-245.549 To nareenje, koje se odnosi na pitanja mobilizace,
potpisao je lino generalmajor Krsti kao komandant Drinskog korpusa.
9.28
Iz razgovora VRS koje je 2. korpus Arme BiH prislukivao
18. i 19. jula 1995, takoe je jasno da je generalmajor Krsti bio na poloaju
komandanta Drinskog korpusa VRS, te da je izdavao nareenja svojim
potinjenim.550
9.29
Dana 20. jula 1995, televiza RS emitovala je javni proglas
predsjednika RS Karadia o postavljanju generalmajora Krstia na poloaj
komandanta Drinskog korpusa VRS.551
9.30
Na video snimku koji je Tuilatvo ustupio (penzionisani)
generalpotpukovnik ivanovi, 20. jula 1995. snimljen je jedan skup
ljudi na zajednikom ruku.552 Ovaj video je navodno trebao da bude
oprotajni ruak u ast generala ivanovia. Prisutni na tom skupu bili
su general Mladi, general Krsti, general ivanovi, general Momir Tali
(komandant 1. krajikog korpusa) i drugi oficiri VRS.
9.31
Dana 25. jula izdato je anreenje Drinskog korpusa broj
05/2-362.553 To nareenje je potpisao lino generalmajor Radislav Krsti,
komandant Drinskog korpusa. Njime se rezervni vojnik Petko Miloevi
postavlja za naelnika finansske slube Zvornike brigade.
9.32
Nareenja Drinskog korpusa broj 01/158-1 i 01/159-1
izdata su 29. jula 1995.554 U oba nareenja generalmajor Radislav Krsti se
navodi kao komandant Drinskog korpusa.
Generalmajor Krsti na poloaju komandanta Drinskog
korpusa: posle jula 1995.
9.33
Dana 4. avgusta, predsjednik RS Karadi i komandant
Drinskog korpusa VRS (generalmajor Krsti) primeeni su u Srebrenici,
unutar zone odgovornosti Bratunake pjeadske brigade.555
9.34
Kasne tog 4. avgusta 1995, televiza RS emitovala je
intervju sa predsjednikom RS, Radovanom Karadiem (22:30 sati).
Glavna tema intervjua bila je vezana za proglas da je generalpukovnik
284
Ratko Mladi smenjen sa poloaja komandanta Glavnog taba VRS,

te da je postavljen za specalnog savjetnika vrhovnog komandanta za
koordinacu zajednike odbrane RS i Republike Srpske Krajine (RSK). U
delu tog intervjua nalazi se kratak isjeak koji se odnosi na Srebrenicu i
ulogu generalmajora Krstia. Prema reima predsjednika Karadia:
Htjeli smo da od Mladia stvorimo legendu i to smo i uradili, jer
smo znali da na narod eli legende. Nismo, meutim, uspjeli da skrenemo
panju na uspjehe pojedinih komandanata korpusa. Recimo Krstia, na
primjer, koji je preda
mnom planirao, a ja sam odobrio taj zadatak za
Srebrenicu, koji je to izuzetno dobro uradio. Naravno, Glavni tab, Mladi
i svi ostali su pomogli, ali treba da se zna da je Krsti jedan veliki vojni
komandant.556
9.35
Kao odgovor na smenjivanje generala Mladia,
generalmajor Krsti i jo 17 generala VRS potpisali su zajedniku deklaracu
upuenu vostvu RS, dajui svoju podrku generalu Mladiu i navodei
da e slediti samo njegova nareenja.557 Ova je deklaraca potpisana 5.
avusta 1995.
9.36
Dana 25. avgusta 1995, asopis Srpska vojska (zvanini
asopis Vojske Republike Srpske) objavio je intervju sa generalmajorom
Krstiem. U tom lanku novinar Borislav urevi navodi da je
generalmajor Krsti, koji je preuzeo komandu nad Drinskim korpusom
upravo pred poetak srebrenike i epljanske operace, rukovodio objema
operacama.558
9.37
Dana 3. septembra, generalmajor Krsti i vrilac dunosti
komandanta brigade Obrenovi obili su odbrambene line 3. i 7. bataljona
Zvornike pjeadske brigade.559
9.38
Dana 14. oktobra 1995, generalmajor Krsti vodio je
ceremonu proslave 1. godinjice 10. diverzantskog odreda.560 Pored
raznih oficira i pripadnika VRS i Drinskog korpusa na proslavi su bili
prisutni potpukovnik Popovi (pomonik komandanta za bezbjednost) i
potpukovnik Kosori (naelnik za obavjetajne poslove Drinskog korpusa).
Kao to je rane navedeno (odlomak 7.36-7.41), Draen Erdemovi i ostali
pripadnici ove jedinice su 16. jula 1995. izvrili masovna pogubljenja, na
vojnoj ekonomi Branjevo.
9.39
Konano, 28. decembra 1995, u asopisu Srpska
vojska je razmatran nastup generalpukovnika Ratka Mladia prilikom
aktiviranja prve profesionalne brigade Drinskog korpusa.561 U lanku se
generalmajor Krsti spominje kao komandant Drinskog korpusa. Dalje, u
lanku se razmatra uloga Drinskog korpusa VRS i generalmajora Krstia
(koji je bio na podumu zajedno s Mladiem) u Srebrenici, kao i u epi.
Obraajui se okupljenim jedinicama Drinskog korpusa, Mladi je rekao:
... Junaki ste se borili pod vostvom vaeg naelnika taba ili
komandanta korpusa, koji je, iako teko ranjen, dao ogroman doprinos
za pobede srpskog oruja i srpske vojske, ne samo nad muslimanskim
gladatorima u Srebrenici i epi, ve i nad onim koji su im pomagali, as
285
sa zemlje, as iz vazduha, as iza zelenog stola ili preko meda. Ne im bilo

spasa jer ga nisu ni zasluili. I spaeni su svi oni koji su posluali dogovor
da dou u bazu UNPROFOR i preveeni su na nau alost mnogo bolje i u
modernim i onakvim kakve smo imali autobuse, za razliku od nae nejai
iz Benkovca, Knina, Glamoa, Grahova i Petrovca...
Rezime
9.40
U saetku, gore navedeni materal pokazuje dugu
i temeljitu vezu izmeu generalmajora Krstia i komande Drinskog
korpusa VRS, i to prvo kao potinjenog komandanta brigade, zatim
kao naelnika taba/zamjenika komandanta korpusa, i, konano,
kao komandanta korpusa. Uestvovao je u planiranju i izvrenju
vojne operace protiv zatiene zone Srebrenice, kao i konkretnom
zauzimanju grada Srebrenice. Bio je fiziki prisutan i u Bratuncu i u
Potoarima 12. jula 1995. Do veeri 13. jula 1995, usljed okolnosti koje
su jo nerazjanjene, preuzeo je komandu nad Drinskim korpusom VRS.
nareenja koja su izdavana u njegovo ime sa funkcom komandanta
raznim informacama Drinskog korpusa, uredno su izvravana.
9.41
Pri razmatranju perioda pre 13. jula 1995, jasno je da je
generalmajor Krsti obavljao ne samo dunost naelnika taba Drinskog
korpusa, nego je vjerovatno vrio i funkcu operativnog komandanta
vojnih snaga okupljenih za operacu Krivaja 95. Njegovo stalno
prisustvo na isturenom komandnom mjestu Drinskog korpusa pre
zabiljeenog dolaska generalmajora ivanovia i generala Mladia
10. jula 1995, kao i razne izjave generala Mladia i predsjednika RS,
Karadia, ini se da idu u prilog ovoj tezi.
9.42
U vezi sa komandovanjem generalmajora Krstia
Drinskim korpusom VRS, treba istai jednu nedosljednost. Ona se
odnosi na predsjedniki dekret ili dekrete kojim(a) je generalmajor
ivanovi smenjen, to je stupilo na snagu 15. jula 1995, a generalmajor
Krsti postavljen za komandanta Drinskog korpusa VRS (to je stupilo
na snagu istog dana). Time je stvoren period od jednog dana u kojem je
situaca oko komandovanja nejasna, i to od trenutka kada je zabiljeeno
da generalmajor Krsti komanduje Drinskim korpusom (uvee 13.
jula 1995.) i njegovog postavljanja na poloaj komandanta Drinskog
korpusa od strane predsjednika RS. Mada naredba Drinskog korpusa
05/293 potvruje promjene u komandi pod pokroviteljstvom generalpotpukovnika Mladia, ona ne objanjava pod kojim okolnostima se to
desilo, posebno zato to je jedino Predsjednik RS, kao vrhovni komandant,
ovlaten da smeni ili imenuje komandanta korpusa. Meutim, injenica
da je sljedeeg dana Predsjednik RS potvrdio ovu odluku pismenom
naredbom pokazuje njegovu saglasnost (ili bar prihvatanje situace) sa
promjenom u komandi Drinskog korpusa koja se desila u 20:00 sati 13.
jula 1995.
286
9.43
S tim u vezi, jednako je vano primetiti da je taj
nejasni period odraz praznina u informacama koje trenutno posjeduje
Tuilatvo i moje konsekventne analize tih informaca. To ne znai da
je tabu ili potinjenim starjeinama Drinskog korpusa VRS bilo na
bilo koji nain nejasno ko je komandovao Drinskim korpusom u datom
periodu. Kao to je iznad navedeno (odlomak 9.13), uvee 13. jula 1995,
generalmajor Krsti je lino potpisao jedno nareenje kao komandant
Drinskog korpusa VRS. injenica da je on tim nareenjem identifikovan
kao komandant, a ne naelnik taba, zamjenik komandanta, niti ak
vrilac dunosti komandanta, jasno pokazuje da su generalmajor
Krsti i tab korpusa znali i prihvatili injenicu da je on komandant
korpusa.562 Dalje, do 14. jula 1995, potinjene formace Drinskog korpusa
bile su svjesne ove promjene na komandnom poloaju i ponaale su se u
skladu s tim.
POGLAVLJE DESET: uloga Drinskog korpusa VRS i

potinjenih jedinica u masovnim pogubljenjima u zoni
odgovornosti 1. zvornike pjeadske brigade
10.0
Kao to je bio sluaj i sa djelima opisanim u Poglavljima
pet, est i sedam, postoji mali broj dokumenata i nareenja koji se odnose
na uee Drinskog korpusa VRS u vrenju krivinih djela (kojima se
tereti u optunici) vezanih za masovna pogubljenja u zoni odgovornosti
Zvornike brigade. Meutim, razni izvjetaji Zvornike brigade, kao i
prislukivanje telekomunikaca VRS od strane 2. korpusa Arme BiH
pokazuju visok nivo angaovanosti i koordinace izmeu Zvornike
brigade, Drinskog korpusa VRS i Glavnog taba VRS. Iako su neki od tih
materala ve opisani u prethodnim poglavljima, vredno ih je ponoviti,
tako da se relevantna pitanja mogu sagledati u cjelokupnom kontekstu i
odgovarajuem hronolokom sledu.
10.1
Razmatrajui pitanja hronolokim redom ispitane su tri
glavne oblasti koje su ispitane. Kao prvo, pitanje dostupnih informaca
vezanih za nareenja i uputstva koja su prethodila krivinim djelima
kojima se tereti u optunici, a komandant i tab Drinskog korpusa VRS
su ih primili od pretpostavljene komande i po njima izdavali upute
potinjenim formacama. Te informace su posebno razmatrane, jer se
odnose na pitanja vezana za zarobljenike. Zatim, pitanje uloge Drinskog
korpusa VRS i njegovih potinjenih jedinica u vezi sa poinjenjem
krivinih djela (kojima se tereti u optunici). Konano, pitanje informaca
dobenih nakon tih dogaaja, te radnji (ukoliko ih je bilo) koje su
komanda i tab Drinskog korpusa, kao i njihovi potinjeni poduzeli po
tim informacama.
287
A.
Prethodna uputstva i direktive563
10.2
U vezi sa zatienom zonom Srebrenice, u Sporazumu
o demilitarizaci Srebrenice i epe, koji su 8. maja 1993. potpisali
generalpotpukovnik Ratko Mladi i general Sefer Halilovi, obje su strane
izjavile:
enevske konvence od 12. avgusta 1949. i Dodatni protokol
enevskih konvenca od 12. augusta 1949, a u vezi sa zatitom rtava
meunarodnih oruanih sukoba (Protokol I), potpuno su primjenjive u
sukobu u Bosni i Hercegovini (sic).564
Dalje, lan 2 tog sporazuma posebno definie da se zatita
demilitarizovanih zona vri u skladu sa lanom 60 Dodatnog protokola I
enevskih konvenca.
10.3
U pododlomku (b) odeljka 10, Borbeno obezbjeenje,
operativnog plana Drinskog korpusa VRS za Srebrenicu (nareenje
komande Drinskog korpusa broj 04/156-2, Krivaja 95), obrauje se
pitanje ratnih zarobljenika kako sledi:
Organi bezbednosti i vojne police odredie rejone prikupljanja
i obezbeenje ratnih zarobljenika i ratnog plena. U postupanju sa
ratnim zarobljenicima i stanovnitvom u svemu se pridravati enevske
konvence.565
10.4
Pre zauzimanja Srebrenice od strane snaga VRS, Glavni
tab VRS izdao je 9. jula 1995. nareenje broj 12/46-501/95. Ovaj dokument,
koji se odnosi na izvoenje borbenih operaca oko Srebrenice, poslao
je generalmajor Tolimir i predsjedniku RS i Drinskom korpusu (tane,
generalmajorima Krstiu i Gveri).566
U toj poruci je izloen kontekst podrke predsjednika RS tekuoj
operaci u Srebrenici. U pogledu spreavanja moguih krenja ratnih
zakona, u odjeljku etiri se posebno nalae sljedee:
U skladu sa nareenjem predsjednika Republike Srpske, izdajte
nareenje svim borbenim sastavima koji uestvuju u borbenim dejstvima
oko Srebrenice da prue maksimalnu zatitu i sigurnost svim pripadnicima
UNPROFOR i civilnom muslimanskom stanovnitvu. Potinjenim
jedinicama naredite da se uzdravaju od razaranja civilnih ciljeva ukoliko
na to ne budu prinueni usled jakog otpora nepratelja. Zabranite paljenje
stambenih objekata, a prema civilnom stanovnitvu i ratnim zarobljenicima
postupite u skladu sa enevskim konvencama od 12. augusta 1949.567
10.5
Dana 11. jula 1995, predsjednik RS Karadi izdao je
nareenje Ministarstvu unutranjih poslova Republike Srpske, vezano za
povratak police u Srebrenicu. U odjeljku etiri tog nareenja odreeno je
sljedee:
Sve graane koji su uestvovali u borbama protiv srpske vojske
tretirati kao ratne zarobljenike i sa njima postupati u duhu zakona i
meunarodnih konvenca, a ostalim omoguiti slobodan izbor mesta
ivljenja i preseljenja.568
288
10.6
Zajedno sa usvojenim zakonima RS i propisima VRS
koji su bili na snazi u to vreme, gore navedeni materal pokazuje da
su komanda i tab Drinskog korpusa bili u potpunosti upoznati sa
procedurom i oekivanjima u vezi sa pravilnim postupanjem sa zarobljenim
Muslimanima i civilima koji su se nalazili u njihovom zatoenitvu.
B.
Aktivnosti Drinskog korpusa VRS u datom periodu
10.7
Kao to je ve reeno (odlomak 5.6), iz komunikaca
VRS koje je presreo 2. korpus ABiH, vidi se da su komanda i tab
Drinskog korpusa VRS od 12. jula 1995. uestvovali u rukovoenju
transportom ena, djece i staraca Muslimana iz Potoara na teritoru pod
kontrolom ABiH blizu Kladnja. Dok se taj proces odvao, oficiri i ljudstvo
Drinskog korpusa, ukljuujui i pripadnike Bratunake brigade, bili su
u Potoarima i vrili proces selekce i odvajanja mukaraca za koje su
navodno sumnjalo da su uestvovali u ratnim zloinima protiv lokalnog
srpskog stanovnitva (odlomak 5.18-5.21). Tu je bio prisutan i pomonik
komandanta za obavjetajno-bezbjednosne poslove Bratunake brigade,
kapetan prve klase Momir Nikoli. Ove prve grupe odvojenih mukaraca
kasne su prebaene iz Potoara na razne lokace u Bratuncu, gdje su
morali da ekaju na raspoloiva transportna sredstva koja e ih kasne
prebaciti u zonu odgovornosti 1. zvornike pjeadske brigade (vidi
odlomke 6.0-6.6).
10.8
Komunikace koje je ABiH presrela do podneva 13.
jula 1995. pokazuju da su autobuse i kamione koji su prevozili ljude iz
Potoara do Kladnja oficiri iz taba Drinskog korpusa usmjerili na pomo
u prikupljanju i prevoenju naglo rastueg broja mukaraca, bosanskih
Muslimana, koji su se predavali snagama VRS i MUP izmeu Nove
Kasabe, Konjevi Polja i Sandia.569
10.9
U isto vreme putni radni list za vozilo opel Rekord (P4528), dodeljeno komandi Zvornike brigade (a koje je vozio pripadnik
vojne police), pokazuje da je vozilo ilo na mjesta koja su kasne postala
lokaca na kojima su zatoeni, ili stratita na kojima su pogubljeni
mukarci Muslimani koji su zarobljeni u Srebrenici. Poevi od 13. jula
1995, putni radni list za vozilo (P-4528) pokazuje vonju od Standarda
(tab Zvornike brigade) do IKM (istureno komandno mjesto), povratak
u Zvornik (i lokalna mjesta), put do Orahovca i povratak u Standard,
putovanje u Zvornik, Orahovac i povratak u Standard zatim put do
Bratunca i konano povratak u Standard. Vozilo je tog dana prelo
ukupno 209 kilometara (vidi odlomke 7.3-7.4). Osim toga, deurni oficir
Zvrnike brigade na zvornikom IKM 13. jula 1995. bio je porunik Drago
Nikoli, naelnik bezbjednosti Zvornike brigade (vidi odlomak 7.9).
10.10 U popodnevnim satima 13. jula 1995. barem jedan oficir
iz taba Drinskog korpusa pokuao je da ustanovi gdje se nalaze maine
za zemljane radove i da ih poalje u Konjevi Polje (vidi Poglavlje est,
289
odlomak 6.27).570 Vremenski period u kojem se to deavalo ugrubo se

poklapa sa pogublenjima u dolini Cerske.
10.11 Na jednom video snimku se ini da je 13. jula 1995.
otprilike u 17:30 sati komandir police Ljubia Borovanin proao ispred
skladita u Kravici u vreme ili ubrzo nakon to su izvrena pogubljenja u
skladitu. Evidenca Doma zdravlja u Bratuncu pokazuje da je najmanje
jedan pripadnik 2. odreda Specalne police uben otprilike u to vreme.
Ta evidenca, kao i ostali dokumenti ukazuju na to da su zamjenik
komandanta odreda police, kao i pripadnik Bratunake brigade (odred
Crvene beretke) bili ranjeni u isto vreme. Manje od dva sata kasne,
Borovanin razgovara (telefonom) sa generalmajorom Krstiem (vidi
odlomak 6.34-6.35).
10.12 U ranim veernjim satima 13. jula 1995, komanda
Drinskog korpusa izdala je nareenje broj 03/156-11.571 U treem odjeljku
ovog nareenja nalae se svim komandama Drinskog korpusa sa smeste
zarobljene i razoruane Muslimane u za to pogodne prostore, koje
se mogu obezbediti manjim snagama i odmah izveste pretpostavljenu
komandu. Dalje, u sedmom odjeljku, komandama je naloeno sljedee:
Podatke o zarobljenim i blokiranim grupama prenositi sigurnim
sredstvima veze. Sve nepotrebne i suvine razgovore koji mogu dovesti
do oticanja povjerljivih podataka i ukazivati nepratelju na nae namere i
aktivnosti energino spreavati.572
10.13 Kasne, u toku veeri 13. jula 1995, Glavni tab VRS je izdao
naredbu -1638. Ova naredba se naroito odnosi na pitanje spreavanja
oticanjatajnih vojnih podataka u zoni izvoenja borbenih dejstava.573
Ova naredba je upuena komandi Drinskog korpusa (na znanje ostalim
formacama Drinskog korpusa), a njom se nalae zatvaranje komunikaca
Konjevi Polje Kravica Bratunac i Rogatica Borike Viegrad. to se
tie puta Konjevi Polje Kravica Bratunac, komandi Drinskog korpusa
je nareeno da uspostavi stanice za regulisanje i kontrolu saobraaja u
Konjevi Polju i Bratuncu i da zatvori saobraaj osim za vojna vozila i
vozila MUP angaovana u borbenim dejstvima. Pored toga, u petom
odlomku se posebno nareuje da se nikakve informace ne smu davati
... sredstvima javnog informisanja o toku, stanju i rezultatima borbenih
dejstava u ovom podruju i ukupnim aktivnostima vezanim za ovo
podruje, posebno o ratnim zarobljenicima, evakuisanim civilnim licima,
prebezima i slino.574
10.14 Konano, u noi 13. jula 1995, konvoji autobusa i kamiona
poeli su da prevoze mukarce Muslimane iz zone Bratunake brigade u
zonu Zvornike brigade. Ovaj proces je nastavljen i 14. i 15. jula 1995. Kao
to je navedeno u dnevniku deurnog oficira vojne police Bratunake
brigade, dana 14. i 15. jula 1995. godin, polica je angaovana na
sprovoenju muslimanskih izbjeglica (pogledati odlomak 6.53).575
10.15 Neposredno pred dolazak prvih zarobljenika, bosanskih
Muslimana, iz zone Bratunake brigade, porunik Drago Nikoli, pomonik
290
komandanta za bezbjednost je vanredno smenjen sa dunosti deurnog

oficira na isturenom komandnom mjestu Zvornike brigade. Zamenio ga
je major Mihajlo Gali, naelnik za popunu i personalne poslove u brigadi.
U dnevniku operativnog deurnog na isturenom komandnom mjestu
pie da se ta zamjena desila u 23:00 sata 13. jula 1995. i da je major Gali
dunost primio vanredno od porunika Drage Nikolia. (vidi odlomak
7.9).576
10.16 Kada su pred zoru 14. jula 1995. autobusi i kamioni sa
mukarcima, bosanskim Muslimanima, poeli da stiu u zonu Zvornike
brigade (konkretno u zonu 4. pjeadskog bataljona) odred vojne police
iz ete vojne police Zvornike brigade ve se nalazio u zatoenikom
objektu kola u Grbavcima (vidi odlomke 7.8 i 7.16-17). S njima je bio i
komandir ete vojne police, porunik Miomir Jasikovac. Dana 14. jula
1995. oko 14:00 sati, poinje organizovano odvoenje iz kole mukaraca
bosanskih Muslimana, a pogubili su ih pripadnici Zvornike brigade (4.
pjeadskog bataljona). Tela pogubljenih mukaraca Muslimana su 14.
i 15. jula 1995. pokopali pripadnici ininjerske ete Zvornike brigade
(pogledati odlomke 7.18-7.27).
10.17 Takoe 14. jula 1995, vozilo opel Rekord (P-4528),
dodeljeno komandi Zvornike brigade, voeno je na sljedea mjesta:
Standard Orahovac Divi Orahovac Roevi Orahovac Zvornik
Standard lokalna vonja Karakaj Roevi lokalna vonja. Vozilo
je 14. jula 1995. prelo 164 kilometra (vidi odlomke 7.3-7.4)
10.18 Otprilike u isto vreme kada poinju masovna pogubljenja
u zoni 4. bataljona, autobusi i kamioni puni mukaraca bosanskih
Muslimana pristiu u zonu 6. pjeadskog bataljona Zvornike brigade.
Smjetaju ih u novu kolu u Petkovcima, koja se nalazi pored puta, dva
kilometra istono od taba bataljona, smjetenog u staroj koli (vidi
odlomke 7.28-7.32).
10.19 Dok se vre prva masovna pogubljenja u Orahovcu,
u pritvor u kolu u Petkovcima i dalje dovode mukarce bosanske
Muslimane, ostale jedinice Zvornike brigade pripremaju se za borbena
dejstva protiv kolone Muslimana koja se jo od 12. jula 1995. kree prema
sjeveru (vidi odlomke 7.60-62). U tom periodu Zvornika brigada je
putem radio prislukivanja i vizuelno pratila delove te kolone. O prvim
znaajnim borbenim dejstvima se izvjetava rano uvee 14. jula 1995.577 U
jednom razgovoru koji je presrela ABiH, obavljenom u 20:38 sati izmeu
generala ivanovia, koji se jo uvek nalazio u Drinskom korpusu, i
majora Dragana Jokia, deurnog oficira Palme (Zvornika brigada)
tog dana, da general ivanovi daje uputstva majoru Jokiu da prenese
Obrenoviu niz nareenja.578
10.20 Neto manje od pola sata kasne zabiljeeno je da major
Joki sa Palme poziva Bearu koji se nalazi na Bademu (tab Bratunake
brigade). U toku ovog razgovora major Joki kae Beari da tamo imaju
ogromnih problema (vidi odlomak 7.64-7.65). Nakon ovog sledi razgovor
291
14. jula u 22:27 sati u kojem general Viloti trai Obrenovia.579 Nakon
to je obaveten da se major Obrenovi nalazi na terenu, spojen je sa
deurnim oficirom, majorom Jokiem. U toku tog razgovora major Joki
kae da,
... Obrenovi je stvarno, ovaj maksimalno angaovan, Svi smo
maksimalno angaovani, vjerujte. Najvie nas je upropastio ovaj paket... a
od jutros izvjetavamo o broju ljudi pa,... ovaj eto...580
General Miloti u tom trenutku prekida majora Jokia kae mu
da ne eli o tome da razgovara.581
10.21 Neto posle ponoi 15. jula 1995, mukarce bosanske
Muslimane koji su zatoeni u novoj koli u Petkovcima poinju da
ukrcavaju u kamione i voze do brane gdje su potom pogubljeni. Najmanje
dva kamiona 6. pjeadskog bataljona Zvornike brigade obavila su
ukupno deset vonji od kole do brane. U dnevnim zapovestima
ininjerske ete Zvornike brigade stoji da su kasne tog jutra jedan ULT
i jedan rokovokopa radili u Petkovcima (vidi odlomke 7.33-7.35).
10.22 U ranim jutarnjim satima 15. jula 1995, svima je postalo
sasvim jasno kakvu vojnu pretnju za podruje Zvornika predstavlja
kolona bosanskih Muslimana. Obavljene su ubrzane pripreme da se u
Zvornik vrate odreene jedinice Drinskog korpusa sa komandatima koje
su uestvovale u operaci na epi. Najvane meu tim informacama bile
su dve borbene grupe Zvornike brigade pod komandom komandanta
Zvornike brigade, potpukovnika Vinka Pandurevia. Poto potpukovnik
Pandurevi ne bio u mogunosti da razgovara neposredno sa majorom
Obrenoviem (koji je bio na terenu), njegov izvjetaj i predloge je
komandantu brigade prenosio operativni deurni oficir. Odabrane
jedinice MUP, koje su jo uvek bile aktivne du komunikace Bratunac
Konjevi Polje, ukljuujui 2. odred Specalne police (ekovii) i 1. etu
PJP CJB Zvornik, takoe su upuene na podruje Zvornika (vidi odlomke
7.68-7.70). Osim toga, radilo se na prikupljanju najmanje jedne ete vojnika
Bratunake brigade kao pojaanje Zvornikoj brigadi. Deurni oficir na
Zlataru je do 09:39 sati tog jutra obavestio deurnog oficira na Palmi
(majora Jokia) da su jedinice u pokretu.582
10.23 Dok se to deavalo, pukovnik Beara je nazvao jedan
neutvreni lokal traei generalmajora ivanovia. Reeno mu je da
general ne tu. Pukovnik Beara je ostavio poruku da ga se moe dobiti na
lokalu 139, koji je moda bio lokal naelnika za bezbjednost Zvornike
brigade, porunika Drage Nikolia.583
10.24 Manje od pet minuta kasne, u 9:54 sati, pukovnik Beara
je stupio u vezu sa generalmajorom ivanoviem. Taj razgovor je tekao
kako sledi:
(B=Beara / = ivanovi):
B:
Zdravo, gospodine generale.
:
Zdravo, peti, ivanovi.
B:
Alo?
292
:
B:
:
B:
:
B:
:
B:
Zdravo!
Ne, ma to je odgoeno (sme se).
Ne moe bit odgoeno dok ima...
Dobro to, ali sad nova funkca, novi dan, nova nafaka...
...
Tako, uje, burazeru...
Da.
Furtula onaj dan, ja sam o tome izvestio komandanta, ne
poslao onaj interventni vod, Lukia:
:
A Luki eka kod Blagojevia.
B:
Luki je tu sa mnom i voza njegov i mi smo urgirali.
:
Da.
B:
Jue poalje Furtula jednog borca bez ruke i jednog za koga
Luki zna da je panica jedna, jebi ga.
:
Da.
B:
Umjesto voda.
:
Majko moja.
B:
Jednostavno ne zarezuje ta mu komandant nareuje. E,
sada... taj vod ima 60 ljudi.
:
...
B:
Neka poalje makar pola
:
Jest, jest.
B:
Molim?
:
Odma da alje...
B:
Da.
:
Ne mogu ja to vie odreivat...
B:
Aha.
:
385.
B:
385.
:
...
B:
385.
:
Tako je.
B:
A to je koja centrala 385?
:
Zlatar i 385.
B:
Aha, Zlatar.
:
Ostani na vezi.
B:
Aha.
:
I trai lokal 385.
B:
Dobro, hvala.
:
Pa da popemo
B:
E, da, obavezno. Ajede, pozdrav. (kraj transkripta)584
Furtula je vjerovatno major Radomir Furtula, komandant
5. podrinjske brigade (viegradske brigade), koji ne izvrio efova
nareenja. Kao to je ve navedeno, Zlatar je telefonska ifra za
komandu Drinskog korpusa. Analiza lokala 385 ukazuje na to da je taj
293
lokal vezan za komandno mjesto Drinskog korpusa, te da je mogue da se

radi o privremenom lokalu dodeljenom isturenom komandnom mjestu
Drinskog korpusa.
10.25 Gotovo odmah nakon gore navedenog razgovora,
obavljen je sljedei razgovor (kojeg su odvojeno zabiljeila trojica vezista
koji su prislukivali radio i telefonske veze) izmeu pukovnika Ljube
Beare i general majora Radislava Krstia:
(B = BEARA / K = KRSTI)
B:
Generale, Furtula ne izvrio efovo nareenje.
K:
Sluaj, naredio mu je da vodi tenk, a ne voz.
B:
Ali treba mi 30 ljudi, kao to je nareeno.
K:
Uzmi ih od Nastia ili Blagojevia, ne mogu ti izvui
nikoga odavde.
B:
Ali nemam nikoga ovdje. Trebaju mi danas i vraam ih
noas. Mora da shvati, Krle. Ne mogu ti to ovako
objanjavati.
K:
Sve u da poremetim na ovoj osovini ako ih izvuem, a
mnogo toga ovisi o njemu.
B:
Ali ja ne mogu nita da uradim bez 15 do 30 ljudi i
Bobana Inia.
K:
Ljubo, ovo ne zatiena /lina/.
B:
Znam, znam.
K:
Vidjeu ta mogu da uradim, ali mnogo u stvari
promeniti. Provjeri s Nastiem i Blagojeviem.
B:
Ali nemam nikoga. Da imam, ne bi ve trei dan traio.
K:
Provjeri s Blagojeviem. Uzmi njegove Crvene beretke.
B:
Nisu tu, samo su etvorica tu. Otili su, jebi ih, nisu vie tu.
K:
Vidjeu ta mogu da uradim.
B:
Provjeri i naredi im da idu kod Drage.
K:
Ne mogu nita da garantujem.
B:
Krle, ne znam vie ta da radim.
K:
Ljubo, uzmi onda one momke iz MUP /Ministarstva
unutranjih poslova/ odozgo.
B:
Ne, oni nita nee da rade. Razgovarao sam s njima i
nema drugog reenja nego tih 15 30 ljudi sa Iniem.
Koji su trebali da dou trinaestog, ali nisu.
K:
Ljubo, mora da me shvati, vi ste me tako sjebali.
B:
Shvatam, ali treba i ti mene da shvati, da je ovo onda
uraeno), ne bismo se sada morali oko toga natezati.
K:
Jebi ga, sad u ja da budem kriv.
B:
Ne znam ta da radim. Stvarno, Krle. Ima jo 3.500
paketa koje moram da podelim, a nemam rjeenja.
K:
Jebi ga, vidjeu ta mogu da uradim. (kraj transkripta)585
Postoje jo dve verze ovog razgovora, jedna koja je djelimini
transkript samog poetka razgovor, i druga, koja je potpuni transkript i
294
koji se razlikuje u nekim sporednim aspektima u djeliminom transkriptu,

i pukovnik Beara i general Krsti otkrili su svoj identitet pokuavajui da
identifikuju jedan drugog na vezi.586 U drugoj, kompletnoj verzi, osoba
identifikovana kao Ini spominje se kao Boban Ini i navedena je
kao Lukiev zamjenik.587 U obje potpune verze navodi se slanje ljudi
kod Drage, kao i podatak da pukovnik Beara ima jo 3.500 paketa za
podjelu.
10.26 Razmatrajui razgovore navedene u odeljcima 10.23,
10.24 i 10.25, oigledno je da su i bivi komandant Drinskog korpusa,
generalmajor ivanovi, i novi komandant tog korpusa, generalmajor
Krsti, potpuno upoznati a efovim planom i ulogom koju je trebao da
odigra Drinski korpus. Obojica su znala da vojnici interventne jedinice
ili voda majora Furtule treba da budu upueni pukovniku Beari, te da
je ta jedinica trebala da stigne kod njega 13. jula 1995. Dalje, budui da je
general ivanovi priznao da vie ne ovlaten da izdaje nareenja vezana
za angaovanje jedinica, uputio je pukovnika Bearu na generalmajora
Krstia, koji je, u stvari, uputio Bearu da direktno koordinira sa dvojicom
potinjenih komandanata brigada. Pukovnik Beara dobio je upute da
zove Blagojevia (pukovnik Vidoje Blagojevi, komandant Bratunake
brigade, u em je sastavu bila jedinica Crvenih beretki) i Nastia
(kapetan prve klase Milomir Nasti, komandant Milike brigade).
10.27 Dok su voeni ovi razgovori, pukovnik Beara je morao
biti fiziki prisutan u tabu Zvornike pjeadske brigade. U prilog ovome
idu rani navodi da se Beara moe dobiti na lokalu 139 (vidi odlomak
10.23) i njegova opaska da ljude treba poslati kod Drage (vjerovatno se
misli na porunika Dragu Nikolia, naelnika za bezbjednost Zvornike
pjeadske brigade).
10.28 Ve 15. jula 1995. ujutro, izuzev mukaraca Muslimana koji
su bili zatoeni u Pilici i moda u Roeviu, ne poznato da su postojale
jo neke vee skupine zarobljenika koje je u zarobljenitvu drao Drinski
korpus, to takoe ide u prilog spomenutom. Obje ove lokace nalaze
se unutar zone odgovornosti Zvornike brigade, kola u Pilici u zoni 1.
pjeadske brigade, a kola u Roeviu u pozadini Zvornike brigade.
10.29 Dok su se vodili ovi razgovori konvoji autobusa i kamiona
puni mukaraca bosanskih Muslimana iz Srebrenice i dalje su pristizali
u zonu odgovornosti Zvornike brigade. Svjedok I je konano stigao u
kolu u Pilici u popodnevnim satima 15. jula 1995. (vidi odlomak 7.37).
10.30 to se tie mogunosti da je i kola u Roeviu koritena
kao objekat za zatoenje, evidenca prisustva ljudstva na izvravanju
borbenih zadataka vojne police Zvornike brigade za 15. juli 1995.
pokazuje da su estorica od deset vojnih policajaca koji su dan rane bili
u Orahovcu (ukljuujui i komandanta porunika Momira Jasikovca) bili
prisutni na mjestu koje je bilo oznaeno slovom R (vidi odlomke 7.167.17). Mada na listi evidence uz oznaku R nema itljivog imena, neko
se potrudio da se izbrie oznaka R i da se umesto nje stavi T (teren).
295
10.31 Dana 15. jula 1995. vozilo opel Rekord (P-4528)

dodeljeno komandi Zvornike brigade, ilo je na sljedea mjesta:
Standard Divi Zvornik Standard-Kozluk Standard
Roevi Kozluk lokalna vonja Kula Pilica lokalna vonja. Vozilo
je 15. jula 1995. prelo ukupno 206 kilometara (vidi odlomke 7.3-7.4).
10.32 Rano poslepodne 15. jula 1995, razne jedinice Drinskog
korpusa i Specalne police stiu u zonu Zvornike pjeadske brigade
da se nose sa pretnjom koju predstavlja vojska bosanskih Muslimana.
Kao to je navedeno u odlomku 7.70 razni komandanti sastaju se u tabu
Zvornike pjeadske brigade.
10.33 U 17.25 sati komanda Bratunake brigade alje svoj
dnevni borbeni izvjetaj komandi Drinskog korpusa i isturenom
komandnom mjestu (IKM) Drinskog korpusa. U drugom odlomku
ovog izvjetaja navedeno je da je jedinica od 80 boraca upuena u zonu
Zvornike lake pjeadske brigade.588 Ovaj izvjetaj takoe pokazuje da
komunikaca Bratunac Konjevi Polje i dalje ne 100 odsto sigurna
zbog odbjeglih poturica.589 to se tie jedinice od 80 vojnika iz Bratunca,
ova jedinica je ustvari 4. eta 2. bataljona Bratunake pjeadske brigade,
pod komandom porunika Zorana Kovaevia.590 Ova ista jedinica i njen
komandant bili su prisutni u Potoarima 12. jula 1995. i snimljeni su
video kamerom (vidi odlomak 5.11).
10.34 U 19:11 sati, deurni oficir Zvornike brigade
(identifikovan kao ND) poslao je redovni borbeni izvjetaj Drinskom
korpusu. Ovaj izvjetaj pokazuje da su se jedinice koje su uestvovale u
operaci u Srebrenici i rejonu Zvornika vratile i da su ukljuene u dejstva
protiv neprateljskih grupa koje se izvlae iz Srebrenice.591
10.35 Manje od pola sata kasne, komandant Zvornike
pjeadske brigade poslao je svoj vanredni borbeni izvjetaj komandi
Drinskog korpusa.592 U tom izvjetaju, potpukovnik Vinko Pandurevi
detaljno je opisao situacu u operativnoj zoni njegove brigade. Na
poetku ovog izvjetaja on kae da se u irem reonu Pandurice,
Planinaca, Crnog Vrha, Kamenice i Gloanskog brda nalazi 3.000
naoruanih i nenaoruanih neprateljskih vojnika.593 U odjeljcima
etiri i pet (koji nisu oznaeni brojevima) ovog izvjetaja, posebno je
naveo sljedee:
razmetenih po kolama u zoni brigade, kao i obaveze obezbjeenja i
asanace terena.594
Ova komanda vie ne moe brinuti o ovim problemima, jer za
to nema ni materalnih ni drugih snaga. Ukoliko niko ne preuzme ovu
brigu, biu primoran da ih pustim.
Ovaj izvjetaj poslan je komandi Drinskog korpusa 15. jula 1995.
u 19:25 sati.595 Kao to je navedeno u Poglavlju sedam, kad je poslan
ovaj izvjetaj, mukarci Muslimani koji su bili zatoeni u Orahovcu i
Petkovcima bili su ve mrtvi i veina ih je bila pokopana.
296
10.36 U izvjetaju CJB Zvornik od 15. jula 1995, upuenom

MUP RS, kabinetu ministra (Pale), tabu policskih snaga i tabu police u
Vogoi, naelnik CJB Dragomir Vasi naveo je da za neposrednu zatitu
grada (Zvornika) i borbu sa neprateljskim kolonama ima dve ete PJP
Beljine, jednu etu PJP iz Doboja i vod ete Zvornik.596 Vasi je naveo i da
su jedinice 2. i 4. SOP (Specalne police) kao i eta minobacaa krenuli u
pravcu Crnog Vrha i Baljkovice zajedno sa snagama VRS.
10.37 I sljedeeg dana, 16. jula 1995, kljune linosti iz Zvornike
pjeadske brigade, Bratunake pjeadske brigade, taba Drinskog
korpusa kao i Glavnog taba VRS nastavljaju da se angauju u procesu
masovnih pogubljenja. Tog dana, u evidenci vojne police Bratunake
brigade stoji da je jedna patrola police ostala u Pilici zbog uvanja i
obezbjeenja Muslimana (vidi odlomak 7.51).597
10.38 Dana 16. jula 1995, vozilo opel Rekord (P-4528),
dodeljeno komandi Zvornike brigade, ilo je na sljedee lokace:
Standard-Kozluk-Koevi-Pilica-e(ostatak neitljiv)-Kravica-Zvornik.
Vozilo je 16. jula 1995. preao ukupno 144 kilometra. (vidi odlomke 7.7.4).
10.39 Tog jutra, Draen Erdemovi i grupa od osam vojnika 10.
diverzantskog odreda (jedinica Glavnog taba) upueni su da se jave u
tab Zvornike brigade.598 Nakon toga otili su u pratnji neidentifikovanog
potpukovnika i dva vojna policajca Drinskog korpusa na vojnu ekonomu
Branjevo, koja je pripadala 1. pjeadskom bataljonu Zvornike
pjeadske brigade (vidi odlomak 7.46). Autobusi puni mukaraca
bosanskih Muslimana poeli su da stiu iz Pilice oko 10:00 sati. Ti su ljudi
kasne u toku dana pogubljeni, a pogubljenja su prvo vrili pripadnici
10. diverzantskog odreda, te potom mukarci iz Bratunca u vojnim
uniformama.599
10.40 Kasne tog jutra, u 11:11 sati 16. jula, presretnut je
razgovor (od strane 2. korpusa Arme BiH) pukovnika Beare sa izvjesnim
Ceroviem o pitanjima vezanim za zarobljenike. Sledi transkript:
(C = Cerovi / B = Beara / X = neidentifikovana osoba)
C:
E, sluaj me. Tra izvriti danas, koji...? zarobljeni./kao u
originalu/
X:
Da.
C:
...(izobliena modulaca).
X:
Da se izvri tra.
C:
Da se izvri tra zarobljenih.
X:
E, kod mene je ovde pukovnik Beara.
C:
Daj mi Bearu.
X:
Izvolte.
B:
Molim?
C:
Ljubo.
B:
Sluam.
C:
Alo, Cerovi ovde.
297
B:
C:
Sluam.
Trkulja ovde je bio sad kod mene i ba traio je tebe.
Ne znam.
B:
Da.
C:
Pa mi on ree...? ima instrukce od vee.
B:
Da.
C:
Da se izvri tra ovi (prekinut je).
B:
Neu da razgovaram o tome telefonom.
C:
Dobro.
B:
Ajde, ivio. (kraj transkripta)600
Osoba identifikovana kao Cerovi skoro sigurno je pukovnik
Slobodan Cerovi, pomonik komandanta Drinskog korpusa za moral,
pravne i vjerske poslove.601 Osoba identifikovana kao Trkulja vjerovatno
je pukovnik Neo Trkulja iz Glavnog taba VRS.602
10.41 Kasne tog dana, s poetkom u 13:56 sati, obavljen je
jo jedan niz razgovora izmeu deurnih oficira na Palmi i Zlataru,
o pitanjima vezanim za gorivo na jednoj lokaci za koju se znalo da su
na njoj u to vreme vrena pogubljenja. Ti su razgovori sledili jedan za
drugim:
Prvi razgovor 16. juli 1995.: 13:58 sati (P = Palma / Z = Zlatar)
P:
Halo Zlatar, daj mi deurnog.
Z:
Da?
P:
Deurni Palme, za potpukovnika Popovia 500 litara D2/
dizel gorivo/.
Z:
Za potpukovnika Popovia?
P:
Jeste.
Veza se prekida. Operater pita: Ko je? (kraj transkripta).603
Drugi razgovor 16. juli 1995: 13:58 sati (P = Palma / G = major
Goli/ C = nepoznata osoba)
P:
Ima li majora Golia moda?
C:
Ima.
P:
Daj mi ga.
P:
Goliu sad me Pop zvao da te nazovem da mu se hitno
poalje 500 litara nafte D2, ili e mu poso stat. Ma, ja,
ovjee. 500 litara, jeste, ili e mu poso stat. Hajde,
odmah.
G:
Zdravo. (kraj transkripta).604
Trei razgovor 16. juli 1995.: 13:58 sati
(P = Palma / Z = Zlatar / B = Baevi / C = nepoznata osoba / X =
nepoznata osoba)
P:
Deurni u Palmi
C:
Ko vam treba?
P:
Treba mi deurni Zlatara.
X:
Alo! Kako ste ovde dobili?
P:
Halo, jel to Baevi?
298
X:
P:
X:
P:
B:
P:
Molim?
Jel to Baevi?
Momenat samo.
Halo! Je l Baevi?
Jesam.
Ovi dobro ne razumu u Zlataru, ja sam traio deurnog
operativnog, znate?
B:
Da.
P:
Potpukovnik Popovi se nalazi ovde u.. . na Palmi, zna.
B:
Molim.
P:
Popovi se nalazi u Palmi.
B:
Da.
P:
I za njega hitno trai 500 litara D2, ili e mu stati poso
koji odrauje.
B:
Pa, jebem mu majku, pa zar nemate 500 litara nafte?
Trae nam dve tone utovareno.
P:
Da vam kaem, ne znam nita, sad me je nazv3o on s
terena da vam ja to prenesem tamo.
B:
Sad vam dolazi dve tone po dvojcu stiu kod tebe... ne
moete nai nafte. Holu l jo im helikopterom dostavit
to?
P:
Pa ujte se vi sa Roeviem, onda.
(veza se prekida) (kraj transkripta)605
etvrti razgovor 16. juli 1995. u 13:58 sati (P = Palma / X =
nepoznata osoba)
P:
Autobus napunjen sa naftom da ide u selo Pilica. Eto.
X:
500 litara.
P:
Ne, nego da ode sa svojim rezervoarom i iz auto
bataljona.
X:
Treba onda posebno.
P:
Da, da, to treba posebno.
X:
...
P:
Ima, samo treba pukovnik Krsmanovi kod tebe tu da
javi ovde u auto bataljon.
X:
...
P:
Ajde, molim te, Zdravo. (kraj transkripta)606
Kao to je ve navedeno, potpukovnik Popovi je pomonik
komandanta Drinskog korpusa za bezbjednosne poslove. Major Goli je
obavjetajni oficir taba Drinskog korpusa, a potpukovnik Krsmanovi je
naelnik saobraajne slube Drinskog korpusa. Major Baevi je naelnik
tehnike slube Drinskog korpusa (pozadinska sluba).
10.42 U vezi sa ovim nizom razgovora, u zapisnicima tehnike
slube Zvornike pjeadske brigade nalaze se dva dokumenta o ovom
gorivu. Prvi dokument je formular MP-20 (otpremnica materala) od
16. jula 1995.607 U njemu je navedeno da je 16. jula 1995. izdato 500 litara
299
D (dizel goriva) KDK (komandi Drinskog korpusa), za potpukovnika

Popovia. U tom formularu takoe je navedeno da je vraeno 140 litara
D2. U stavci 1 tog formulara navedeno je da je broj te isporuke 21/1-2140.
Drugi dokument je odgovarajua knjiga izdavanja materalno-tehnikih
sredstava, u kojem je ta isporuka zavedena pod brojem 2140. U toj knjizi je
navedeno da je 16. jula 1995. izdato 500 litara D2 KDK.608
10.43 Dok su se odvali ti razgovori vezani za gorivo, mukarci
Muslimani su prevoeni iz zatoenikog centra ili centra u Pilici na vojnu
ekonomu Branjevo, gdje su pogubljeni.
10.44 Kasne 16. jula 1995. (u 21:16 sati), potpukovnik popovi
je nazvao Zlatar i traio generalmajora Krstia. Kad je ustanovio da
Krsti ne dostupan, razgovarao je sa neidentifikovanom osobom sa
prezimenom Rai.609 U kontekstu tog razgovora, Popovi je rekao Raiu:
... sutra u doi tamo, pa prenesi generalu... poso sam zavrio: Takoe je
naveo da:
... uglavnom nema veih problema, ali gore (lokaca ne
odreena) su bili strahoviti problemi i ono to je komandant poslo, to je u
bobu to.610
10.45 Dalje, reagujui na pitanje vezano za dolazak ljudi iz
jedinice Vidoja Blagojevia, potpukovnik Popovi je rekao:
... Jeste, stiglo je... gore je, gore je... al ne na vreme stiglo i ne
na vreme uvedeno i tako je to. I drugi koji su stigli, stigli su, al su kasnili
i nisu na vreme uvedeni i zato je komandant ovde ovaj to je bio imo
problema.611
Potpukovnik Popovi zavrio je razgovor rekavi Raiu da e
ostati tu (vjerovatno u Palmi) dok se ne uvjeri da je sve sreeno... doi
e tamo sutra. Iz konteksta tog razgovora jasno je da je pukovnik Popovi
zvao iz taba u Palmi.
10.46 Konano, 16. jula 1995, komanda Zvornike brigade
zabiljeila je prisustvo drugih vojnih jedinica u zoni te brigade, koje su
djelovale pod njenom komandom. U vanrednom borbenom izvjetaju
komandi Drinskog korpusa od 16. jula 1995, potpukovnik Vinko
Pandurevi je izvestio da se njegove snage sastoje od sljedeih jedinica:
Zvornike pjeadske brigade, ete MUP (100 ljudi), dva voda Bratunake
pjeadske brigade i dela voda vojne police iz Istonobosanskog
korpusa.612 Naveo je da je, s obzirom na njegove gubitke i izglede
da e kolona bosanskih Muslimana uz potpunu reenost nastaviti
pokret, sklopio sporazum i dozvolio prolaz koloni na teritori bosanskih
Muslimana. On pretpostavlja da 5.000 civila treba da pree preko lina
bosanskih Muslimana. Potpukovnik Pandurevi takoe navodi da je traio
povratak zarobljenog policajca i svojih nestalih boraca. Ta pojaanja (kako
su nazvana) su mu mogli staiti na raspolaganje samo komanda Drinskog
korpusa i Glavni tab VRS.
10.47 Do veeri 16. jula 1995, mukarci Muslimani sa podruja
Pilice bili su pogubljeni na vojnoj ekonomi Branjevo i u Domu kulture
300
u Pilici. Maine za zemljane radove Zvornike brigade bile su na putu

od Orahovca prema vojnoj ekonomi Branjevo da bi pokopale mrtve.
Pogubljenja su do veeri 16. jula 1995. moda zavrena i na lokaci
Kozluk.
10.48 Sljedeeg dana, 17. jula 1995, centri za prislukivanje 2.
korpusa Arme BiH nastavili su da prislukuju komunikace izmeu
1. zvornike pjeadske brigade i Drinskog korpusa VRS. U 6:15 sati,
zabiljeen je razgovor generalmajora Krstia sa kapetanom Trbiem, koji je
tog dana bio deurni oficir u Zvornikoj brigadi, kao i sa potpukovnikom
Vinkom Pandureviem.613 U toku tog razgovora, generalmajor Krsti je
potvrdio da je primio izvjetaje koje je poslala Zvornika brigada i lino je
od komandanta brigade primio raport o najnovem razvoju dogaaja u toj
zoni. Nisu razgovarali o pitanjima vezanim za zarobljene Muslimane.
10.49 Dana 17. jula 1995. u 12:42 sati, korisnik pod ifrom
Zlatar 01 nazvao je majora Golia, traei Popovia. U toku razgovora,
major Goli je Zlataru 01 rekao da je Popovi jo uvek u Zvorniku, ali
e se vratiti popodne. Major Goli je Zlatara 01 oslovio kao generala.
Zlatar 01 je zavrio razgovor tako to je naredio Goliu da pronae
Popovia i prenese mu da odmah stupi u vezu sa isturenim komandnim
mjestom.614
10.50 Kao reakca na ovaj razgovor, u 12:49 sati, obavljena su
sljedea dva razgovora:
Prvi razgovor 17. juli 1995.: 12:44 sati: (T = Trbi / X = nepoznata
osoba)
T:
Da, izvoli?
X:
Reci mi, je li Pop tu negdje?
T:
Ne.
X:
Ne zna gdje je?
T:
Pa, otio je tamo na, prema onom zadataku.
X:
Do tebe, tamo severno?
T:
Da.
X:
uje.
T:
Da?
X:
Molim te kako zna i ume, nee... preko tvojih jedinica.
T:
Ja.
X:
Da odma krenu ovamo, kae, za Zlatar 01.
T:
Dobro.
X:
Odma i (ostaju?) i ovo... de stupi u kontakt sa njim,
molim te.
T:
Ali veoma mi je to teko odradit.
X:
Znam da jeste, znam, reko mi je Drago, ali... to ne
razumi...
T:
Alo! Alo!
X:
Ovaj, ne razumi to da je to teko.
T:
Ja u pokuat da ide direktno gore.
301
X:
Jest, al ovdje pre nego to poe, treba ovdje da se

navrati kod mene.
T:
Da, da, da, da.
X:
Al odma.
T:
Dobro.
X:
Ne to (sitno?).
T:
Dobro.
X:
E tako, pratelju.
T:
Ajde, ivio.
X:
Daj mi, molim te, probaj uspostavit kontakt sa njim.
T:
Dobro. (kraj transkripta)615
Drugi razgovor 17. juli 1995.: 12:49 sati.
T:
Alo.
X:
E, Trbiu!
T:
Da?
X:
Sluaj.
T:
Molim?
X:
Evo sad opet drugae.
T:
Da.
X:
Ovaj, ako stupi u kontakt sa njim, nek on zavri te
poslove.
T:
Da.
X:
I odma da ide /ovdje/.
T:
Dobro.
X:
Ali, znai, nek zavri te poslove na emu radi, a odma
ovde da se javi kod (Golca) /Golia/.
T:
Pa, dobro onda, neka radi da ga ne diram, navratie on
ovamo onda.
X:
Jedino ako, ako ima mogunosti da to (uurban?) tako...
T:
Pa, meni je veoma teko doi do njega, o tome se to radi,
al on e sigurno na tome radi, zna. Uglavnom je to
priprema izvrena.
X:
Dobro.
T:
Eto.
X:
Al odma ako doe do tebe, zovite me odatle.
T:
Dobro.
X:
Tako.
T:
ivio. (kraj transkripta)616
10.51 Pregledanjem materijala iz odlomaka 10.49 i 10.50,
utvreno je da je Zlatar 01 generalmajor Krsti, koji je traio
potpukovnika Popovia. 617 Major Goli (ili neki njegov potinjeni)
zatim je nazvao tab pod ifrom Palma (Zvornika brigada), da
provjeri da li je Popovi tamo. Trbi iz gore navedenih razgovora je
kapetan Milorad Trbi, oficir za bezbjednost Zvornike pjeadijske
brigade. 618
302
10.52 Dana 17. jula 1995. u 16:22 sati, zabiljeen je razgovor

potpukovnika Popovia sa jednim nepoznatim licem, kojem se obraa kao
efu. Prislukivan je samo jedan uesnik u razgovoru (Popovi). Sledi
transkript:
P:
Alo, Popovi je... efe... sve u redu, onaj poso odraen,
gotovo... sve u redu... sve je privedeno kraju, nema nikakvih problema...
ja sam ovdi na mjestu... ja sam ovdi na mjestu gdje sam bio pre, znate... u
bazi sam... u bazi, u bazi... Je l bi mogo samo malo da se odmorim, da se
malo odmorim, da se okupam, e pa, misliu posle ponovo, e... uglavnom,
ono je se za pet... za pet... za ocenu pet, sve je OK... eto, zdravo, ivo. (kraj
transkripta).619
10.53 Sva masovna pogubljenja su zavrena od veeri 17. jula
1995. Zavren je i vei dio aktivnosti na pokopu posle pogubljenja. Kao to je
navedeno u putnimr adnim listovima brigade (vidi odlomak 7.43), sljedea
vozila su 17. jula 1995. bila aktivna na mjestima pogubljenja i pokapanja
na Branjevu: ULT 220 iz Bira-Holdinga (nema broja registarskih tablica)
je radio osam i po sati. U isto vreme, kamion Mercedes 2626 (registarske
tablice M-5195) prevezao je na prikolici BG-700 od baze u Standard u
(tab Zvornike brigade) do Branjeva i kasne ga vratio u bazu tog istog
dana. Kao to je sluaj i sa Orahovcem, u zapisnicima Zvornike brigade
nema zabiljeke o upotrebi rovokopaa BGH 700. Meutim, 17. jula 1995,
u zapisniku o izdavanju goriva Zvornike brigade pie da je tog dana 100
litara dizel goriva izdato za BGH-700.
10.54 Osim toga, kao to je rane navedeno (odlomak 7.44),
zabiljeke u knjizi dnevnih zapovesti ininjerske brigade pokazuju da su
tog dana trebali biti obavljeni sljedei zadaci: 2. zadatak rad BGH 700 u
Branjevu; 3. zadatak rad ULT 220 u Branjevu; i 5. zadatak prevoz BGH
700 plato prikolicom u Branjevo. Dalji dolazi o aktivnosti na Branjevu
mogu se videti na zranim snimcima Branjeva od 17. jula 1995. Na slici
se vidi jedan rovokopa kako kopa jamu za ukopavanje tela na mjestu
pogubljenja (vidi odlomak 7.45).
C.
Informaca do kojih je doao Drinski korpus i

potinjene jedinice nakon masovnih pogubljenja
10.55 Po zavretku masovnih pogubljenja u zoni 1. zvornike

pjeadske brigade, komanda Drinskog korpusa VRS, kao i njoj
potinjene jedinice, i dalje su primali i slali informace koje su se
odnosile na dogaaje u vezi sa zarobljenim Muslimanima. U jutarnjim
satima 18. jula 1995, 2. korpus Arme BiH uhvatio je razgovor izmeu
generalmajora Krstia i pukovnika Cerovia. U tom razgovoru, pukovnik
Cerovi je naveo da je Vinko stabilizovao situacu i da e poslati dodatni
izvjetaj.620
10.56 Kasne tog dana, komandant Zvornike brigade,
potpukovnik Vinko Pandurevi napisao je i poslao vanredni borbeni
303
izvejtaj broj 06-222 komandi Drinskog korpusa.621 U etvrtom odjeljku tog

izvjetaja, Pandurevi je kritiki naveo sljedee:
U proteklih desetak dana, optina Zvornik je bila zatrpana
srebrenikim turcima. Neshvatljivo mi je da je neko doveo oko 3.000
vojno sposobnih turaka i razmjestio po kolama na optini pored oko
7.000 odbjeglih po umama, ime je stvorena krajnje sloena situaca i
mogunost potpune okupace Zvornika zajedno sa snagama na frontu.
Meu narodom je veliko nezadovoljstvo izazvano ovakvim postupcima i
opte je miljenje da se Srebrenica prelomila preko lea Zvornika.622
Kao to je ve navedeno, ovim je utvreno da je broj mukaraca
Muslimana za koje se znalo da su drani u kolama u zoni Zvornike
brigade iznosio (najmanje) 3.000.
10.57 U vezi s tim vanrednim izvjetajem, potpukovnik
Pandurevi je 19. jula 1995. razgovarao o tom pitanju sa pukovnikom
Ceroviem. Pukovnik Cerovi je obavestio Pandurevia da je vanredni
izvjetaj primljen i da ga je on (Cerovi)... prosljedio Krstiu, zajedno sa
svojim izvjetajem...623
10.58 Dana 22. jula, komanda Zvornike brigade poslala je
vanredni borbeni izvjetaj 06-229 komandi Drinskog korpusa.624 U prvom
odlomku ovog izvjetaja se obavetava komanda Drinskog korpusa da
je 10 neprateljskih vojnika likvidirano a zarobljena su 23 vojnika
Muslimana. U prvom odlomku takoe pie da je TG Osmaci (taktika
grupa) zarobila 17 Muslimana. Zatim u treem odlomku ovog izvjetaja
zahtevaju se instrukce od komande Drinskog korpusa, ta raditi
sa zarobljenicima, gdje ih smjestiti i kome ih predati.625 U redovnom
borbenom izvjetaju Zvornike brigade koji je usledio nakon ovoga stoji
da je brigada zarobila jo Muslimana.626
10.59 Dana 23. jula 1995, trei radio-izviaki vod (Istonobosanski korpus) je prosledio izvjetaj o njihovom elektronskom
izvianju komunikaca bosanskih Muslimana u istonoj Bosni. U ovom
izvjetaju, veliki dio informaca koji je sakupljen 22. jula 1995. odnosi se
na aktivnosti bosanskih Muslimana koji su se nalazili u klopci iza lina.
U ovom izvjetaju takoe pie da se 22. jula 1995. (u 17:15 sati) u Tuzli
pojavila osoba koja tvrdi da je:
... bjeei iz Srebrenice, zarobljena, izvedena na streljanje, ali da
je uspjela pobjei. Takoe navodi da je VRS do sada streljala oko 2500
osoba iz Srebrenice i okoline.627
Kopa ovog izvjetaja je prosleena u tab Zvornike pjeadske
brigade.
D.
Posebna zapaanja
10.60 Kao to je navedeno u sedmom poglavlju (odlomci 7.597.79) znatan broj oficira, vojnika i jedinica Zvornike pjeadske brigade
bio je ukljuen u razne aktivnosti koje su inile sastavni dio ovog procesa
304
masovnih pogubljenja. Isto se moe rei i za Bratunaku laku pjeadsku

brigadu, a i za njihovu matinu komandu, Drinski korpus.
10.61 to se tie uloge naelnika taba Zvornike brigade, od 4.
jula 1995. do otprilike 12:00 sati 15. jula 1995, major Dragan Obrenovi je
obavljao funkcu zamjenika komandanta brigade u odsustvu komandanta
brigade, potpukovnika Vinka Pandurevia. U tom periodu, donesena je
odluka da se izvri trasnport na hiljade mukaraca, bosanskih Muslimana
u zonu odgovornosti Zvornike brigade i da se tamo smjeste u kolama.
Dana 13. jula 1995. postalo je oito da se neto ini po tom pitanju, kada
je vozilo komande Zvornike brigade obilo mjesta koja e kasne biti
dovedena u vezu sa zatoenjem na hiljade zarobljenika. Ove kole su se
nalazile u zonama 4, 6, 2. i 1. pjeadskog bataljona Zvornike brigade.
60.62 ak i u najmirnim okolnostima bilo bi neophodno
angaovati vei broj oficira komande Zvornike brigade da bi se obavili
poslovi logistike i uspjeno organizovalo obezbjeenje za najmanje 3.000
ratnih zarobljenika, makar i na kratko. Samo u komandi brigade, pomonik
komandanta za bezbjednost i pomonik komandanta za pozadinu bi bili
veoma angaovani u ovim poslovima. Sa aspekta bezbjednosti, ak i
da je puni sastav ete vojne police brigade (89 ljudi u sastavu) bio na
raspolaganju iskljuivo za uvanje zarobljenika, jako je teko zamisliti
kako bi oni mogli pruati obezbjeenje 24 sata dnevno za hiljade
zarobljenika razmjetenih na pet razliitih lokaca (Orahovac, Petkovci,
kola u Pilici, Dom kulture u Pilici i kola u Roeviu) bez nekog znatneg
pojaanja. Ustvari, 12. i 13. jula 1995. major Obrenovi je vei dio ete vojne
police (dva voda), kao i ostatak jedinica u reservi (interventni vodovi)
razmjestio du puta kuda se oekivalo da e proi kolona. S obzirom na
vrstu pretnje koju je ta kolona predstavljala, teko je zamisliti da bi ove
trupe bile povuene sa poloaja na prvim linama bez znanja i odobrenja
odgovarajuih komandanata bataljona i zamjenika komandanta brigade.
10.63 Ti problemi su naroito relevantni kad je u pitanju
pomonik komandanta za bezbjednost, porunik Drago Nikoli, koji je
13. jula 1995. bio deurni oficir na isturenom komandnom mjestu (IKM)
brigade. Kao to je rane navedeno, on je vanredno smenjen u toku
veeri. I opet, s obzirom na tadanju situacu u vojnom smislu, teko je
zamisliti da bi on mogao napustiti IKM bez znanja i odobrenja zamjenika
komandanta brigade majora Obrenovia.
10.64 to se tie logistike te hrane i vode za najmanje 3.000
zarobljenika, taj posao bi zahtevao intenzivno angaovanje pomonika
komandanta za pozadinu Zvornike brigade, kapetana prve klase Sretena
Miloevia. Kao to je rane navedeno u dolomku 7.78, pozadinska
sluba brigade bi sama po sebi bila odgovorna da obezbedi hranu, vodu,
lekove i sredstva za higenu za ove zatvorenike. Ako se uzme u obzir
broj zarobljenika, to bi (ustvari) skoro udvostruilo dnevnu potronju
ovih sredstava Zvornike pjeadske brigade. Time bi se znatno opteretile
intendantska i sanitetska sluba Drinskog korpusa, to bi zahtevalo
305
jako puno koordinace i podrke izmeu tih slubi. Ustvari, zatvorenici

nisu dobili skoro nita od sredstava za ivot. Takvi problemi vezani za
logistiko obezbjeenje zarobljenika spadaju (prema Pravilu brigada iz
1984) u nadlenost pomonika komandanta za pozadinu i, obzirom na
okolnosti, po svoj prilici je naredba da se ne vre takve pripreme 13. jula
1995. u to vreme mogla doi jedino od zamjenika komandanta brigade.628
Nasuprot tome, pozadinska sluba Zvornike brigade bila je u potpunosti
upoznata sa pitanjima vezanim za obezbjeenje goriva za operacu
pokapanja i premjetanja ininjerskih maina za odreene lokace.
10.65 to se tie pokreta konvoja sa zarobljenicima, bosanskim
Muslimanima iz zone Bratunake pjeadske brigade u zonu Zvornike
pjeadske brigade, komanda Drinskog korpusa bila je intenzivno
ukljuena u ovaj proces pod vostvom pukovnika Lazara Aimovia,
pomonika komandanta za pozadinu Drinskog korpusa i potpukovnika
Rajka Krsmanovia, naelnika saobraajne slube Drinskog korpusa.
Bratunaka brigada je takoe bila ukljuena u ovaj proces obezbedivi
gorivo i pratnju vojne police za neke konvoje. Uzevi u obzir
zatvaranje puteva i vojne aktivnosti vezane za pokrete kolone bosanskih
Muslimana, bezbjednost ovih konvoja sa zatvorenicima je trebao biti
posao komandanata jedinica i njihovih oficira bezbjednosti. Prvo, to se
tie fizikog obezbjeenja i kontrole saobraaja, pomonik komandanta
za obavjetajno-bezbjednosne poslove Bratunake brigade, kapetan
prve klase Momir Nikoli bi bio ukljuen u taj proces. Obzirom na svoj
poloaj, on je trebao biti upoznat s tim da su delovi voda vojne police
Bratunake brigade bili angaovani na pratnji konvoja u zonu Zvornike
brigade. Vjerovatno je i komandant Bratunake brigade, pukovnik
Vidoje Blagojevi bio upoznat sa ovim aktivnostima, posebno zato to su
zarobljenici premjeteni iz zone Bratunake brigade sve do rano ujutru
15. jula 1995. U isto vreme sluba bezbjednosti i operativno odeljenje
Zvornike brigade su trebali biti upoznati sa pokretima konvoja sa
zarobljenicima, obzirom na put kojim je konvoj io do ve poznatih mjesta
zatoenja u zoni Zvornike brigade, konvoji autobusa i kamiona morali su
proi direktno ispred taba Zvornike pjeadske brigade do kasno u no i
13. jula 1995, sve do ranog popodneva 15. jula 1995.
10.66 Kao to je rane navedeno (odlomak 7.64 i 7.65), u
presretnutom razgovoru koji je presrela ABiH, 14. jula 1995, u 21:02 sati,
deurni oficir Zvornike brigade tog dana, major Dragan Joki, pozvao
je tab Bratunake brigade (Badem) i traio pukovnika Bearu (naelnik
Uprave bezbjednosti Glavnog taba). Ovim pozivom je obavestio
pukovnika Bearu da imaju tekoa sa paketima. Ubrzo nakon toga,
u pozivu osobe za koju se vjeruje da je generalmajor Mileti (naelnik
operativnog odjela Glavnog taba), major Joki kae da od jutros
izvjetavaju o broju ljudi i da je Obrenovi maksimalno angaovan.
10.67 Razgovor koji je ABiH presrela 15. jula 1995. pokazuje da
je do 10:00 sati tog dana pukovnik Beara bio prisutan u tabu Zvornike
306
brigade i da se mogao dobiti na lokal 379. Kao to je navedeno, to se

podudara sa brojem telefonskog lokala naelnika bezbjednosti Zvornike
brigade. On je dalje naveo u razgovoru sa generalmajorom Krstiem,
komandantom Drinskog korpusa, da bilo kakvo pojaanje koje nau treba
poslati Dragi. I na kraju, pukovnik Beara je obavestio generalmajora
Krstia da u tom trenutku ima jo 3.500 paketa da razdeli i da nema
rjeenja.
10.68 Potpukovnik Vinko Pandurevi se vratio u zonu
Zvornike brigade do podne 15. jula 1995. Tada su stigli i pripadnici
optinskog MUP Zvornik (posebno naelnik CJB Vasi sa delovima 1.
ete specalne police PJP). Na to podruje je stigao i Ljubia Borovanin i
2. odred Brigade Specalne police (ekovii). Ovaj 2. odred je ona jedinica
i je jedan policajac uben a drugi ranjen u Kravici 13. jula 1995. u 17:30
sati. U zonu Zvornike brigade je upuena i 4. eta 2. bataljona Bratunake
brigade.
10.69 U vreme kada se komandant Zvornike brigade vratio iz
rejona blizu epe, muslimanski zarobljenici koji su bili zatoeni u koli u
Orahovcu (u zoni 4. bataljona), i u novoj koli u Petkovcima (u zoni 6.
bataljona) bili su pogubljeni. Pripadnici i oprema ininjerske ete brigade
uestvovali su u zavrnim delovima ukopavanja obje grupe rtava.
Mukarci bosanski Muslimani su bili zatvoreni u koli u Pilici (zona
1. bataljona), u Domu u Pilici (zona 1. bataljona) i vjerovatno u koli u
Roeviu (pozadina brigade/ zona 2. bataljona). Potpukovnik Pandurevi
je do 19:00 sati bio dobro upoznat sa situacom u svojoj zoni, kako u
smislu vojne stituace (aktivnosti oko kolone), tako i u smislu situace sa
muslimanskim zarobljenicima jo uvek zatoenim u kolama. On navodi
u svom izvjetaju komandi Drinskog korpusa da ovi problemi sa obavezom
obezbjeenja i ukopavanja predstavljaju za njega znaajno optereenje i da
... njegova komanda vie ne moe brinuti o ovim problemima.629 On
takoe kae:
ukoliko niko ne preuzme ovu brigu, biu prinuen da ih
pustim.
10.70 Masovna streljanja poinju ponovo 16. jula 1995. u
zoni Zvornike brigade. Kao to je navedeno u odlomcima 10.37-10.47,
u koordiniranoj akci u koju su ukljueni delovi i pripadnici Glavnog
taba VRS, Drinskog korpusa, Zvornike brigade i Bratunake brigade, svi
usklaeno uestvuju u raznim delovima masovnih pogubljenja na vojnoj
ekonomi Branjevo i u Domu u Pilici. Proces pokopavanja se nastavlja 17.
i 18. jula 1995.
10.71 U to vreme (17. juli 1995), komandant Bratunake
brigade (pukovnik Vidoje Blagojevi) izvestio je Drinski korpus da
njegova jedinica i dalje hvata zarobljenike u svojoj zoni, ukljuujui
djeake Muslimane od 8 do 14 godina starosti. Oni takoe trae
pomo komande korpusa kako bi transportovali ranjene Muslimane
zarobljenike iz Doma zdravlja u Bratuncu (vidi odlomak 6.44-6.45).
307
Kapetan 1. klase Momir Nikoli je sljedeeg dana (18. jula 1995)

obavestio i Glavni tab VRS i obavjetajnu slubu Drinskog korpusa
da su ovi zarobljenici uspjeno evakuisani sa policskom pratnjom
koju je obezbedio Drinski korpus.630 U tom istom periodu, jedinice
Zvornike pjeadske brigade su takoe zarobljavale vojnike i civilne
bosanske Muslimane nakon okraja sa kolonom bosanskih Muslimana.
Tih dana je barem 7. pjeadski bataljon zabiljeio premjetanje tih
zarobljenika. Meutim, u borbenim izvjetajima Zvornike brigade od
16. i 17. jula 1995. nema nikakvih biljeki o ovim zarobljenicima. Prva
zabiljeka o zarobljenicima koje je ustvari zarobila Zvornika pjeadska
brigada se pojavljuje 18. jula 1995, kada je kapetan prve klase Duko
Vukoti (pomonik naelnika taba za obavjetajne poslove) izvestio
obavjetajno odjeljenje Drinskog korpusa da su uhvatili jedan ivi
izvor, Nedada Ahmetovia, koji je bio operator na kompjuterima i
odravanju digitalnih sistema veza u komandi 28. divize ABiH. Tu
se takoe kae da je ovo lice predato Obavjetajnoj upravi Glavnog
taba VRS. O pitanjima zarobljenika iz kolone se dalje raspravljalo 19.
jula 1995. u Zvornikoj brigadi, gdje je pravljeno da su uhvaena jo
dva zarobljenika (vidi odlomak 8.10). Takoe, 22. jula 1995. Zvornika
brigada trai upute Drinskog korpusa o tome ta da rade sa uhvaenim
zarobljenicima (vidi odlomak 8.21).
10.72 Na kraju, da se vratimo na 18. juli 1995, potpukovnik
Vinko Pandurevi kritiki je izvrio uvid u probleme nastale u toku
operace zauzimanja Srebrenice. U svom vanrednom izvjetaju komandi
Drinskog korpusa (vidi paragraf 10.56), on kritiki pravi razliku izmeu
problema u vezi sa kolonom i problema muslimanskih zarobljenika
u kolama. Konano, on navodi da je ovaj celi posao izazvao veliko
nezadovoljstvo unutar optine Zvornik.
POGLAVLJE JEDANAEST: prikrivanje i ponovo pokapanje

11.0
Nasuprot obrascu normalne vojne procedure dunosti
i odgovornosti, kojeg su se Drinski korpus VRS i njegove potinjene
jedinice pridravali pri samom injenju krivinih djela, prikrivanje
ovih zloina deavalo se pod mnogo veim velom tajnovitosti. Zbog
toga postoji mali broj dokumenata ili nareenja pomou kojih bi se
moglo slediti prikrivanje i ponovno pokapanje, onako kako je bilo
mogue slediti injenje konkretnog zloina. Neki materali i zabiljeke,
meutim, postoje i, iako nisu presudni zajedno sa rezultatima istrage
ovog aspekta zloina pokazuju da su za to znali Glavni tab VRS, Drinski
korpus, kao i Zvornika i Bratunaka brigada.
11.1
Uviaj koji je izvren na mjestu zloina u zoni 1.
zvornike pjeadske brigade ukazano je da su izvrena sljedea
neovlaena prekapanja:
308
izmeu neodreenog datuma (pre 27. septembra) i 2. oktobra

1995, primarna grobnica poznata pod nazivom Laete 2 (Orahovac)
prekopana je i ostaci su pokapani u sekundarne grobnice blizu Hodia;
izmeu 7. septembra i 2. oktobra 1995, primarna grobnica
poznata pod nazivom Petkovci prekopana je i ostaci su pokopani u
sekundarnu grobnicu blizu Liplja; i
izmeu neodreenog datuma (pre 27. septembra) i 2. oktobra
1995, primarna grobnica poznata pod nazivom Kozluk prekopana je i
ostaci su pokapani u sekundarnu grobnicu blizu anara.
11.2
Dana 14. septembra 1995, Glavni tab VRS izdao je
nareenje broj -2341. Tim nareenjem, izdatim u ime generalpukovnika
Ratka Mladia, odobreno je izdavanje pet tona dizel goriva D2
za izvoenje ininjerskih radova u zoni odgovornosti Drinskog
korpusa.631 To nareenje je upueno komandi Drinskog korpusa i
sektoru za pozadinu Glavnog taba. Kopa je na uvid dostavljena
Zvornikoj brigadi. Treba napomenuti da se u nareenju precizira da
se gorivo mora dopremiti u kasarnu u fabrici Standard u Zvorniku i
isporuiti kapetanu Miloradu Trpiu, te da je on odgovoran za precizno
voenje broja moto-asova rada ininjerskih maina i pravdanje
potronje goriva. U vezi s tim nareenjem, tehniko odeljenje Glavnog
taba izdalo je nareenje broj 10/34/2-3-701, kojim se gorivo izdaje
Drinskom korpusu.632
11.3
Prema popisu kadrova Zvornike brigade za septembar
1995, u toj jedinici ne sluio nikakav kapetan Milorad Trpi. Meutim,
kapetan Milorad Trbi bio je rasporeen u Zvorniku brigadu kao
bezbjednosno-obavjetajni organ.633
11.4
Uviaj koji je izvren na mjestu zloina u zoni Bratunake
brigade upuuje da su izvrena sljedea neovlatena prekapanja:
izmeu neodreenog datuma i 18. oktobra 1995, primarna
grobnica poznata pod nazivom Glogova 2 prekopana je i ostaci su
pokopani kod Zelenog Jadra.
11.5
Dana 16. oktobra 1995, u biljenici Bratunake brigade
u kojoj se vode zapisnici sa sastanaka komande (referisanje, sastanci),
jedna biljeka koja je pripisana Nikoliu (vjerovatno kapetan 1.
klase Momir Nikoli, pomonik komandanta Bratunake brigade
za bezbjednosno-obavjetajne poslove, glasi: Trenutno radimo
na obavezama od strane Glavnog taba Vojske Republike Srpske
(asanaca).634 Treba napomenuti da u zoni Bratunake brigade ne bilo
znaajnih borbenih djelovanja od operace Krivaja 95 u julu 1995.
Osim toga, u delu sastanka zabiljeeno je: jutros nam je general Krsti
odao priznanje za sve dosadanje izvrene obaveze bez obzira na sve
dosadanje probleme. Na kraju, Nikoli u vezi sa operacom ienja
blizu sela Slapovii kae da e oni nastaviti da pohvataju preostale
Turke koji bi trebali biti tamo po izjavama pritvorenika (imamo ih
sedam).635
309
B.
Posebna zapaanja
11.6
to se tie aktivnosti prikrivanja u zoni Zvornike
pjeadske brigade, jedna stvar vredna pomena je to da je 14. septembra
1995. major Dragan Obrenovi opet imao ulogu starjeine Zvornike
brigade, ovoga puta imenovan da zastupa komandanta u otsustvu
potpukovnika Vinka Pandurevia (koji je bio na podruju Krajine).636 U
tom svojstvu, malo je vjerovatno da ne znao da je izdata takva naredba
ili da je imao bilo kakvih sumnji u koje svrhe e biti upotrebljeno gorivo.
Dalje, kao oficir ininjere u brigadi u to vreme, major Dragan Joki bi
takoe bio intenzivno ukljuen u ininjerske poslove neophodne za
izvrenje tog zadatka.
11.7
to se tie bratunake brigade, kao to je navedeno u
odlomku 11.5, o toj temi se u stvari raspravljalo na sastanku komande
odranom 16. oktobra 1995, u prisustvu lanova komande i taba,
ukljuujui komandanta brigade, pukovnika Blagojevia, kljune
pomonike komandanta, naelnika za operativne poslove i komandante
bataljona (ili njihove zamjenike). Na tom sastanku je zabiljeen i komentar
koji govori da Bratunaka brigada ima sedam zarobljenih Muslimana i da
od njih dobaju zabrinjavajue informace o ostalim grupama Muslimana
u zoni brigade.
POGLAVLJE DVANAEST: uloga Glavnog taba VRS

12.0
Kao to je navedeno u prethodnim poglavljima Glavnog
taba VRS prisustvovali su zauzimanju Srebrenice i takoe su bili prisutni
ili su uestvovali u mnogim krivinim djelima kojima se tereti u optunici.
U ovom poglavlju razmatra se ta uloga i njena povezanost sa postupcima
Drinskog korpusa VRS i njegovih potinjenih jedinica.
12.1
Jasno je da je najprepoznatljivi lik Glavnog taba
VRS njegov komandant, generalpukovnik Ratko Mladi. Urvreno
je da je bio prisutan 10. jula 1995, kada je zabiljeeno da se nalazio na
isturenom komandnom mjestu u Pribievcu sa generalmajorom Krstiem
i generalmajorom ivanoviem.637
12.2
Dalje, general Mladi je vien na raznim video
snimcima snimljenim 11. jula 1995. Prvo je sa generalmajorom Krstiem i
generalmajorom ivanoviem proao kroz Srebrenicu u popodnevnim satima
11. jula 1995. Kasne te veeri i sljedeeg dana postavljao je uslove holandskim
predstavnicima UN i muslimanskim predstavnicima na tri sastanka koja su
odrana u Hotelu Fontana (detalji sa tih sastanaka navedeni su u Poglavlju
etiri). Kao to je ve rane navedeno, generalmajor ivanovi prisustvovao
je prvom od ta tri sastanka, a generalmajor Krsti prisustvovao je drugom
i treem. Na svim tim sastancima, uz generala Mladia bio je pukovnik
Radoslav Jankovi, obavjetajni oficir iz Glavnog taba VRS.
310
12.3
Na drugom sastanku doneta je odluka da se prikupe
neophodna prevozna sredstva za prevoz muslimanskog stanovnitva iz
bive enklave. Glavni tab VRS izdao je nareenje broj 09/31/2-3-154. Iako
je za sada tekst tog nareenja nepoznat, sigurno je da se ono odnosi na
sakupljanje prevoznih sredstava za Srebrenicu jer se na njega pozivaju
naknadno izdata nareenja Ministarstva odbrane RS. Ta su nareenja
upuena regionalnim sekretaratima za odbranu s ciljem da se mobiliu
autobusi iz optina u istonoj Bosni.638 Ti autobusi (kasne i kamioni) poeli
su da stiu u jutarnjim satima 12. jula i Drinski korpus VRS ih je koristio
12. i 13. jula 1995. za prevoz civilnog stanovnitva iz Potoara. Mnoga od
tih istih vozila vjerovatno su nakon toga koritena za prevoz mukaraca
Muslimana iz zatoenikih objekata u blizini Bratunca u zatoenike
objekte i stratita u blizini Zvornika izmeu 13. i 16. jula 1995.
12.4
Ujutro 12. jula 1995, general Mladi je zajedno sa
generalmajorom Krstiem ve radio na vojnim zadacima koji su se
odnosili na pad Srebrenice. Na sastanku odranom u 08:00 sati u komandi
Bratunake pjeadske brigade, podeljeni su razni zadaci vezani za vojnu
operacu (obezbjeenje putne mree od Srebrenice prema Skelanima,
bratuncu i Vlasenici) i transport civilnog stanovnitva iz Potoara.639
12.5
Dana 12. jula 1995, nakon treeg sastanka, general Mladi
je vien na video snimku u Potoarima kako lino nadgleda tamonja
dogaanja.
12.6
Prisustvo generalpukovnika Mladia ponovo je
primeeno 13. jula 1995. na raznim lokacama na podruju gdje su
prikupljani mukarci Muslimani i oko njega. Meu tim lokacama su i
livada u Sandiima i fudbalski teren u Novoj Kasabi.
12.7
Izgleda da je takoe 13. jula 1995. MUP RS dobio
zadatak (od vRS) da dovri premjetanje ostatka civilnog muslimanskog
stanovnitva iz Potoara i da se pozabavi Muslimanima na podruju juno
od ceste Bratunac-Konjevi Polje. Kao to je rane navedeno, naelnik CJB
Zvornik, Vasi, poslao je izvjetaj da je general Mladi obavestio MUP da
je vRS preusmjerila svoju vojnu operacu prema epi i da sav ostali posao
preputa MUP-, ukljuujui evakuacu ostatka civilnog stanovnitva (oko
15.000 ljudi) iz Srebrenice.640 Osim toga, zadatak uklanjanja pretnje koju
predstavlja 8.000 muslimanskih vojnika blokiranih u umi oko Konjevi
Polja takoe je trebao da odredi prvenstveno MUP.641
12.8
Dana 13. jula 1995. u 10.09 sati, presretnut je telefonski
razgovor izmeu pukovnika Ljube Beare i ovjeka koji se preziva Lui.
U tom razgovoru, pukovnik Beara (za kojeg je ve rane navedeno da je
bio naelnik Uprave za bezbjednost Glavnog taba VRS) je rekao Luiu
da se 400 muslimana pojavilo u Konjevi Polju i da ih treba odvesti na
fudbalski teren u Novoj Kasabi.642 Kao to je navedeno u Poglavju est
(odjeljci 6.9 i 6.10), ljudi koje su drali na tom fudbalskom terenu kasne
su odvezni u zatoenike objekte u blizini Bratunca, a zatim na stratita u
zoni Zvornike brigade.
311
12.9
Glavni tab VRS je 13. jula 1995. izdao i nareenje broj
03/4-1629 komandi Drinskog korpusa, isturenom komandnom mjestu
Drinskog korpusa i trima jedinicama potinjenim Drinskom korpusu
(Milikoj, Vlasenikoj i Zvornikoj brigadi).643 U tom nareenju, koje je
potpisao generalpotpukovnik Milan Gvero, naloeno je svim jedinicama
da poduzmu sve neophodne mjere kako bi se spreile grupe Muslimana
da pobjegnu iz osvojene enklave. Ovo nareenje je konano ponovo
poslano 13. jula 1995. u 17:20 sati iz komande Drinskog korpusa VRS svim
potinjenim jedinicama korpusa, kao i isturenom komandnom mjestu, sa
potpisom generalmajora ivanovia.644
12.10 Nedugo nakon to je izdato nareenje Glavnog taba broj
03/4-1629, izdato je i naeenje 03/4-1638. To nareenje se konkretno odnosi
na spreavanje odavanja tajnih vojnih podataka u zoni izvoenja borbenih
dejstava.645 Tim nareenjem, koje je upueno komandi Drinskog korpusa
(kope su na uvid prosleene drugim formacama Drinskog korpusa),
naloeno je zatvaranje dela puta Konjevi Polje Kravica Bratunac,
kao i dela puta Rogatica Borike Viegrad. Dalje, u petom odeljku se
posebno nalae da se nikakve informace ne smu davati ... sredstvima
javnog informisanja o toku, stanju i rezultatima borbenih dejstava na ovom
podruju i ukupnim aktivnostima vezanim za ovo podruje, posebno o
ratnim zarobljenicima, evakuisanim civilnim licima, prebezima i slino
(vidi odlomak 9.7). To nareenje je potpisao generalpukovnik Ratko
Mladi.
12.11 Kasne 13. jula 1995, pukovnik Radoslav Jankovi je preko
isturenog komandnog mjesta Drinskog korpusa poslao izvjetaj Odjelu za
obavjetajne poslove Glavnog taba i Odjeljenju za obavjetajne poslove
Drinskog korpusa. U tom izvjetaju naveo je da je zavrena evakuaca
celokupnog muslimanskog stanovnitva iz bive enklave Srebrenica...646
12.12 Uvee 14. jula 1995, u 21:02 sati, presretnut je radiotelefonski razgovor u kojem je major Joki pokuao da stupi u vezu sa
pukovnikom Bearom.647 Spojen je sa pukovnikom Bearom i rekao mu je
da postoje veliki problemi s ljudima, mislim, s paketom.648 (Poglavlje
sedam, odlomak 7.64).
12.13 Dana 15. jula 1995, zabiljeeni su razgovori pukovnika
Beare o pitanjima vezanim za zarobljenike, prvo sa generalmajorom
ivanoviem, a zatim sa generalmajorom Krstiem (kompletni transkripti
i detalji tih razgovora navedeni su u Poglavlju deset, u odeljcima 10.23 do
10.25).
12.14 Dana 16. jula 1995, nastavlja se angaovanje drugih oficira
iz Glavnog taba VRS sa lanovima taba Drinskog korpusa VRS. Dana 16.
jula 1995. u 11:11 sati, pukovnik Beara je razgovarao o pitanjima vezanim
za zarobljenike sa pukovnikom Ceroviem iz Drinskog korpusa. Pukovnik
Cerovi je rekao da je pukovnik Trkulja bio s njim, te da je Trkulja rekao
da ima instrukce odozgo i da se traa zarobljenika mora obaviti danas
(putni transkripti navedeni su u Poglavlju deset, odjeljku 10.40).649 U
312
odgovoru na opasku o trai, Beara je rekao: Neu o tome da govorim

telefonom.
12.15 Kasne 16. jula 1995, obavljen je telefonski razgovor
izmeu deurnog oficira u Glavnom tabu i jednog generala (za kojeg
je ustanovljeno da je bio generalpukovnik Ratko Mladi). Taj se razgovor
odnosio na izvjetaj primljen od predsjednika RS u kojem je navedeno da
je potpukovnik Pandurevi otvorio prolaz za muslimansku kolonu (vidi
Poglavlje sedam, odlomak 7.73). Deurni oficir u Glavnom tabu izvestio
je generala da eka da mu se ponovo javi deurni oficir (vjerovatno deurni
oficir Drinskog korpusa). Takoe je obavestio generala da je razgovarao s
Krstom tamo dole, i da to dobro ide.650
12.16 Dana 17. jula 1995, Glavni tab VRS izdao je nareenje
vezano za vojne operace u zoni Drinskog korpusa VRS. Nareenje
Glavnog taba broj 03/4 1670 odnosi se na uvezivanje operaca razbanja
zaostalih muslimanskih snaga.651 Tim nareenjem izdata su dva odvojena
naloga. prvo, trojica oficira Glavnog taba, pukovnik Neo Trkulja,
pukovnik Milovan Stankovi i pukovnik Sladojevi su rasporeeni u
komandu Zvornike brigade. Tim oficirima je nareeno da:
... pomognu na objedinjavanju snaga VRS i MUP, planiranju
i koordinaci borbenih aktivnosti u blokiranju, razbanju i unitenju
zaostalih muslimanskih snaga na irem rejonu Kamenice i Cerske.
Ekipa iz Glavnog taba VRS e sagledati stanje na frontu i
u pozadini brigade, raspoloive snage, sasluati predlog i miljenje
komandanta 1. zvpbr (1. zvornike pjeadske brigade) i na osnovu toga,
skupa sa komandantom brigade sainiti plan za pretres terena, blokiranje,
razbanje i unitenje zaostalih delova muslimanskih naoruanih grupa na
irem rejonu Kamenica, Cerska i Udri.652
Drugi nalog je usmjeren protiv djelovanja Muslimana na podruju
Bratunca, Milia i Drinjae. Taj dio nareenja glasi:
Od 17. jula, snage 1. brlpbr (1. bratunake lake pjeadske
brigade), 1. mlpbr (1. milike lake pjeadske brigade), 67. PV (67.
puka veze), bataljona VP 65. zmtp (bataljona vojne police 65. zatitnog
motorizovanog puka) i snage MUP angaovane u irem rejonu Bratunac,
Milii i Drinjaa, izvrie pretres teritore u zoni: Bratunac Drinjaa
Milii selo Beii, sa ciljem otkrivanja i unitenja zaostalih muslimanskih
grupa. Za komandovanje svim navedenim snagama u izvrenju napred
navedenog zadatka odreujem referenta za vojnu policu iz Uprave
bezbednosti GVRS (Glavnog taba VRS), potpukovnika Keserovia. Rok
za izvrenje zadatka do 20:00 asova 19. jula 1995. godine. NHareenje za
naredno angaovanje prema Cerskoj predloie mi pukovnik Keserovi 19.
jula 1995. godine. Rukovoenje borbenim dejstvima vriti sa komandnog
mjesta bataljona vojne police 65. zmtp.653
U sklopu tog nareenja, komandanti Zvornike brigade i drugih
brigada angaovanih na eljanju terena moraju, putem nadlenih
optinskih organa, obezbediti ljudstvo iz Civilne zatite za asanacu
313
terena.654 Ovaj zadatak mora se izvravati istovremeno sa pretresom

terena.655
12.17 Ovim nareenjem, koje je potpisao generalpukovnik
Ratko Mladi, kao komandant Glavnog taba, izdata su dva naloga.
Prvim nalogom se, u periodu od 17. jula 1995. do 19. jula 1995. u 20:00
sati, snage bataljona vojne police 65. zatitnog puka, delovi Bratunake
brigade, kao i delovi Milike brigade, stavljaju pod privremenu komandu
potpukovnika Keserovia iz Glavnog taba VRS. To se odnosi na snage iz tih
jedinica koje su djelovale u naznaenom podruju uokvirenom gradovima
Bratuncem, Drinjaom, Miliima i selom Beii. Iako to ne prvi komandni
potez te vrste, ipak je donekle neobian, s obzirom na to da se veina tih
jedinica (kao i to podruje) nalaze u zoni odgovornosti Drinskog korpusa
VRS, te da su te jedinice djelovale pod komandom komandanta Bratunake
brigade.656 Najvjerovatne objanjenje ovog poteza je injenica da negdje u
periodu izmeu 17 i 19. jula 1995, komandant Bratunake brigade vie ne
bio u mogunosti komandovati tim zdruenim formacama zbog toga to
mu je nareeno da se pridrui snagama Bratunake brigade koje su bile
razmjetene u epi.657
12.18 Drugim nalogom se trojica pukovnika iz Glavnog taba
VRS upuuju u komandu Zvornike brigade, kako bi pomogli u planiranju
i koordinaci borbenih operaca koje su bile u toku. Za razliku od
potpukovnika Keserovia, ta trojica pukovnika nisu dobila nareenje da
preuzmu komandu nad bilo kojom jedinicom Zvornike brigade ili MUP.
Njihova funkca bila je da prue pomo komandantu brigade da razve
najbolji plan kojim bi se osiguralo unitavanje naoruanih muslimanskih
grupa. Dok je prisustvo pukovnika Trkulje na komandnom mjestu
Drinskog korpusa bilo zabiljeeno ve 16. jula 1995. (odlomak iznad
12.14), prekomanda druge dvojice oficira vjerovatno je vezana za vanredni
borbeni izvjetaj od 16. jula 1995. koji je poslao potpukovnik Pandurevi.658
U tom vanrednom izvjetaju pukovnik Pandurevi je naveo da je otvorio
koridor kojim se kolona Muslimana moe izvui izvan njegove teritore.
Treba napomenuti da prisustvo te trojice pukovnika ne zabiljeeno ni u
redovnim, ni u vanrednim borbenim izvjetajima Zvornike brigade.
12.19 U zabiljeki o jednom od presretnutih razgovora unutar
VRS putem sredstava veze navedeno je da je 17. jula 1995. generalmajor
Krsti obavio razgovor vjerovatno sa generalpukovnikom Mladiem. U
tom razgovoru, generalmajoru Krstiu je saopteno da treba da nastavi
da radi punom parom. Dalje, Mladi je Krstiu rekao da je odbio sve
turske uslove i da Krsti treba da nastavi rad.659
12.20 to se tie operace ponovnog pokapanja, kao to je
navedeno u jedanaestom poglavlju, Glavni tab VRS je u septembru 1995.
izdao Naredbu br. 03/4 2341. Ovom naredbom, koja u dnu ima otkucano
ime generalpukovnika Mladia, odobrava se izdavanje pet tona dizel
goriva D-2 za izvoenje ininjerskih radova u zoni odgovornosti
Drinskog korpusa.660 Pozivajui se na ovu naredbu, Odjeljenje tehnike
314
slube je izdalo naredbu 10/34/2-3-701, za izdavanje goriva Drinskom

korpusu.661 Oficir bezbjednosti Zvornike brigade, kapetan Milorad Trbi
je zaduen da kontrolie potronju goriva.
12.21 I konano, posljednja stvar vezana za prikrivanje je
kampanja koja je pokrenuta da se panja usmjeri na zloine koje je poinila
druga strana. Ovaj posao je pokrenut bukvalno samo mjesec dana kasne,
kada je Glavni tab (obavjetajno bezbjednosni sektor) traio da se svi ratni
zarobljenici bosanski Muslimani iz epe sakupe u Kazneno-popravnom
domu u Srbinju (Foa). Osim toga, Vojnom sudu i Vojnom tuilatvu je
nareeno da sasluaju ta lica kako bi se dokumentovale krivine prave za
poinjene ratne zloine i zloine protiv ovjenosti.662 Kao to je navedneo
u toj naredbi, ova dokumentaca je bila potrebna kako bi VRS mogla traiti
izruenje pripadnika jedinice iz epe (285. laka pjeadska brigada 28.
diviza) koji su se tada nalazili u Republici Srbi.
12.22 Nakon toga, 23. marta 1996, usljedila je naredba
predsjednika RS upuena MUP i Glavnom tabu VRS da formiraju
mjeovitu komisu koja e izvriti ispitivanje injenica oko navodnog
pronalaenja dva lea u raspadanju na popritu ranih borbi sa
muslimanskom stranom na podruju Pilice.663 Ova komisa je trebala
uputiti zahtjev nadlenoj komandi IFOR ili UN da budu prisutni kako bi
osjetili namjere ambasadorke Madeline Albright i medskih strunjaka
da lansiraju proizvoljne i tendenciozne zakljuke o ovom sluaju.664
Dana 26. marta 1996. major Predrag Drini iz kancelare Vrovnog vojnog
tuilatva RS izvestio je Glavni tab VRS (obavjetajno bezbjednosni
sektor) da se 25. marta 1996. sastao dio mjeovite komise u kancelarama
CSB Zvornik. Ispred Zvornike brigade sastanku je prisustvovao deurni
oficir Milorad Trbi.665 Prema reima majora Drinia:
Niko od prisutnih ne znao pojedinosti o lokalitetu, o radnjama
koje treba sprovesti niti je iko raspolao podacima ta bi se na licu mjesta
pronalo ili to niko ne htio da zna.666
Na osnovu ovih zapaanja, major Drini je predloio Glavnom
tabu VRS da formira trolanu komisu od pripadnika Obavjetajnog
i Bezbjednosnog odjeljenja koji bi kasne pribavili tane informace o
stvarima navedenim u naredbi Predsednika RS.667
12.23 Ukratko, kao to je opisano u ovom, a i u prethodnim
poglavljima, Glavni tab VRS je bio znaajan uesnik u planiranju,
odluivanju i izvravanju radnji u okviru kojih su poinjena krivina djela
kojima se tereti u optunici. Ovo prisustvo je u poetku personificirano
fizikim prisustvom komandanta Glavnog taba VRS, generalpukovnika
Ratka Mladia i njegovim rukovoenjem. Zatim, potinjeni oficiri Glavnog
taba VRS esto su zapaeni kako direktno sarauju i sa komandantom
Drinskog korpusa i sa lanovima njegovog taba, posebno prilikom
vrenja krivinih djela kojima se tereti u optunici. Najvani meu tim
oficirima bili su pukovnik Ljubia Beara iz Uprave bezbjednosti Glavnog
taba i pukovnik Radoslav Jankovi iz Obavjetajne uprave Glavnog taba.
315
Djelujui u okviru utvrene vojne herarhe, komandant Glavnog taba

je (neposredno, ili preko svojih potinjenih) usmjeravao i davao upute
komandi Drinskog korpusa VRS. Komandant korpusa je direktno, ili
preko svoga taba ili potinjenih komandanata, djelovao ili reagovao po
tim smernicama i uputstvima. Ova vojna herarha je potivana, kako
prilikom izvoenja borbenih dejstava, tako i pri vrenju krivinih djela u
datom periodu. Konano, komandant Glavnog taba i potinjeni su celo
vreme ostali ukljueni u proces ponovnog pokapanja.
POGLAVLJE TRINAEST: zakljuci

13.0
U skladu sa ciljevima i opsegom ovog izvjetaja,
zakljuci navedeni u njemu usmjereni su prvenstveno na pitanja vojnog
rukovoenja i komandovanja koja se odnose na optuene u periodu u
kojem su poinjena krivina djela kojima se tereti u optunici. To obuhvata
obim formalne odgovornosti koju su optueni snosili u tom periodu
unutar vojnih okvira, kao i informace koje pokazuju da su bili svjesni
zloina za koji su optueni.
13.1
Pri razmatranju tih pitanja, nadlenosti i dunosti
optuenih sagledane su u okviru mjerodavnih zakona RS i vojnih
propisa VRS koji su u tom periodu bili na snazi.668 Osim toga, poloaj
komandanta, zamjenika komandanta i naelnika taba bie razmatran u
smislu odgovornosti nadreenih uz primjenu tih zakona i propisa kao
primjenjivih standarda vojne slube VRS.
A.
Pukovnik Blagojevi na poloaju komandanta

1. bratunake lake pjeadske brigade
13.2
Tokom jula 1995, pukovnik Vidoje Blagojevi bio je
komandant 1. bratunake lake pjeadske brigade.669 Tu dunost je preuzeo
u maju 1995, nakon to je preao iz komande Drinskog korpusa. Sluio je na
ovoj dunosti do kraja rata, kao i dobar dio 1996. godine. Njegova brigada
je bila dobro organizovana i mada je imao nekih izvanrednih potekoa sa
ljudstvom i nedostatkom opreme, brigada je ipak dobila dobre ocjene (po
njegovoj procjeni koju je poslao Drinskom korpusu 4. jula 1995.670
13.13 Nakon pada Srebrenice 11. jula 1995, ni na video snimcima
ni u dokumentaci ne zabiljeeno da je on uao u Srebrenicu. Kasne, 12.
i 13. jula 1995, ni na video snimcima ni u dokumentaci ne zabiljeeno da
je bio u Potoarima. Meutim, prilino dobro je dokumentovano prisustvo
jedinica i oficira 2. i 3. pjeadskog bataljona kao i komande brigade i voda
vojne police u Potoarima u tom periodu (vidi od etvrtog do estog
poglavlja). Pored toga, njegova komanda brigade je obezbedila gorivo za
autobuse i kamione i vrila obezbjeenje transporta muslimanskih civila iz
Potoara do Kladnja. Kao to je navedeno u njihovom dnevnom borbenom
316
izvjetaju od 12. jula 1995, u potpunosti su upoznati sa napredovanjem

evakuace.
13.4
Takoe u poslepodnevnim satima 12. jula 1995, veliki broj
mukaraca, bosanskih Muslimana, odvojen je u Potoarima i prebaen do
Bratunca, gdje su proveli od jedne do tri noi u nekim objektima u gradu.
Ranjeni i povreeni mukarci bosanski Muslimani su takoe prebaeni
u bratunaki Dom zdravlja (pod nadzorom UN). Ovaj proces odvajanja u
Potoarima je nastavljen dok ne obavljen poslednji transport u 20:00 sati
13. jula 1995.
13.5
Do jutra 13. jula 1995, snage VRS, meu njima delovi 1.
bratunake lake pjeadske brigade, dobili su zadatak da krenu prema
epi. U 17:00 sati, pukovnik Blagojevi izvjetava komandu Drinskog
korpusa da je jedinica od 90 pripadnika, na elu sa njegovim naelnikom
taba, upuena u rejon Braan po naredbi Drinskog korpusa. Kasne
te veeri, 1. bratunaka brigada doba naredbu od novog komandanta
Drinskog korpusa, generalmajora Radislava Krstia, da izvri pretres
terena na podruju bive enklave. Do jutra 14. jula 1995, pukovnik
Blagojevi je izdao detaljne naredbe pojedinano svakom od etvorice
svojih komandanata bataljona.
13.6
Takoe 13. jula 1995, delovi VRS i MUP RS, vre
koordinirane operace na putu Bratunac-Konjevi Polje, hvatajui i
zarobljavajui na hiljade mukaraca, bosanskih Muslimana. U toku
dana, bar jedan dio voda vojne police Bratunake brigade je angaovan
du puta u pratnji generala Mladia. Mnogi od ovih zarobljenika
Muslimana ukrcani su u autobuse i kamione i upueni u ve pretrpane
objekte u Bratuncu i oko njega. Meutim, jedna posebna grupa od
otprilike 1.000 ljudi pogubljena je u skladitu u Kravici poevi od
oko 17:00 sati. Jedan vojnik iz diverzantsko-izviake jedinice Crvene
beretke ranjen je u Kravici u isto vreme kada se sve to deava i
upuen u bratunaki Dom zdravlja. Jedan pripadnik brigade Specalne
police MUP RS je uben a jo jedan je ranjen u to isto vreme i na istom
mjestu. Prema navodima ljudi koji su preivjeli pogubljenja, kamioni i
ininjerska oprema bili su angaovani jedan dio veeri 13. jula 1995.
i vei dio dana 14. jula 1995. na uklanjanju tela iz objekta i njihovom
odvoenju na nepoznatu lokacu.
13.7
Dana 14. jula 1995. vod vojne police Bratunake brigade
uestvovao je u pratnji konvoja autobusa i kamiona koji je iao iz zone
Bratunake brigade u zonu Zvornike brigade.
13.8
Dana 15. jula 1995, jedan oficir iz taba komande Drinskog
korpusa predlae komandantu Drinskog korpusa da se pukovnik
Blagojevi imenuje za komandanta svih jedinica koje su bile angaovane
du puta Nova Kasaba Bratunac, ukljuujui vojnu policu (65. zatitnog
puka), snage VRS i MUP RS. Pozitivan odgovor na ovaj predlog vidi se
iz borbenog izvjetaja Bratunake brigade sledeeg dana. Takoe 15. jula
1995, kao odgovor na pretnju koju je predstavljala kolona bosanskih
317
Muslimana, pukovnik Blagojevi alje prvu od nekoliko jedinica u zonu

odgovornosti Zvornike brigade.
13.9
Dana 16. jula 1995, iz redovnog borbenog izvjetaja
Bratunake brigade vidi se da je komandant brigade obiao sve jedinice
koje su blokirale povlaenje nepratelja te da je odredio njihove zadatke i
organizvao njihovo sadejstvo i vezu.671 Istovremeno komandant brigade
se spremao da otpremi dodatne jedinice u zonu Zvornike brigade i bio
je svjestan da najmanje 2.000 mukaraca bosanskih Muslimana ostaje
u zoni Bratunake brigade i oko nje. Te noi (16. na 17. juli 1995) jedna
patrola voda vojne police Bratunake brigade je ostala u Pilici da uva
zarobljenike Muslimane. Sljedeeg dana, Bratunaka brigada je obavestila
Drinski korpus da hvata zarobljenike ukljuujui i djecu. Brigada je takoe
izvestila komandu Drinskog korpusa da im treba pomo u transportu
ranjenih mukaraca bosanskih Muslimana iz bratunakog Doma zdravlja.
Ovaj zadatak je obavljen 18. jula 1995.
13.10 Analiza ovoga pokazuje da je pukovnik Blagojevi u
potpunosti obavljao svoju funkcu komandanta brigade u ve navedenom
periodu. Bio je, kao i oficir u tabu brigade i pomonici komandanata,
obaveten o vojnoj situaci na terenu u njegovoj zoni odgovornosti. Kao
to je navedeno u raznim zabiljekama sa sastanka komandi brigade i
bataljona, odran je bar jedan formalni sastanak taba brigade 17. jula 1995,
ujutro i on je tada izdao nareenja i upute. Postoje i razne naredbe koje je on
lino ptopisao 14. i 17. jula 1995. Ne postoji nikakav dokumentovani dokaz
o tome da je naputao zonu Bratunake brigade na bilo kakav dui period
sve do vanrednog borbenog izvjetaja od 23. jula 1995.672 Bio je upoznat,
lino ili preko taba, ili je imao naina da se upozna sa okvirom zadataka
koje su obavljale njegove potinjene jedinice ili ljudstvo, ukljuujui jedinice
izvan njegove zone odgovornosti u periodu kada su poinjeni zloini. To je
jo vie naglaeno zbog blizine taba njegove Brigade mjestima zatoenja u
samom Bratuncu (aktivni od 12. 14. jula 1995), masovnim pogubljenjima
u Kravici (13. juli 1995), hvatanju zarobljenika bosanskih Muslimana du
puta Bratunac Konjevi Polje (od 13. do 17. jula 1995) i masovnoj grobnici
u Glogovi (14.-19.juli 1995).
13.11 to se tie pitanja angaovanja MUP RS u zoni Bratunake
brigade u tom periodu, u skladu sa mjerodavnim zakonom RS, oni su
mogli djelovati samo pod komandom VRS. Strogo uzevi, ove jedinice
na putu Bratunac Konjevi Polje mogle su djelovati ili pod kontrolom
ili u uskoj saradnji sa komandantom Bratunake brigade. Ova veza se
vidi na osnovu aktivnosti vezanih za zarobljavanje mukaraca bosanskih
Muslimana na cesti od 13. 14. jula 1995. (zarobljeni od strane VRS i
jedinica MUP) i naina na koji su oni predati VRS kako bi bili prebaeni
na mjesta masovnih pogubljenja u zoni Zvornike brigade. Najkasne 15.
jula 1995, pukovnik Blagojevi je nedvojbeno preuzeo potpunu vlast nad
raznim jedinicama MUP (vezano za njihove vojne aktivnosti). to se tie
operace ponovnog pokapanja, kao to je navedeno u osmom poglavlju,
318
iz zabiljeki sa sastanka same Bratunake brigade vidi se da je komandant

brigade bio upoznat sa tim aktivnostima i da je barem njegov pomonik za
obavjetajno-bezbjednosne poslove bio ukljuen u te aktivnosti. Konano,
nema dokaza koji pokazuju da je pukovnik Vidoje Blagojevi preduzeo
bilo kakve zakonske ili disciplinske mjere protiv bilo kojeg od svojih
potinjenih za krivina djela vezana za pad Srebrenice.673
B.
Kapetan prve klase Nikoli na poloaju pomonika

komandanta za obavjetajno-bezbjednosne poslove 1.
bratunake lake pjeadske brigade.
13.12 U periodu kada su poinjeni zloini, kapetan prve klase

Nikoli bio je aktivno prisutan i obavljao je svoju funkcu pomonika
komandanta brigade za obavjetajno-bezbjednosne poslove. On je
direktno potinjen komandantu brigade. Zadaci i dunosti pomonika
komandanta za obavjetajno-bezbednosne poslove su precizno opisani
u popratnom dokumentu Izvjetaj o komandnoj odgovornosti u brigadi
VRS, i zbog toga nema potreba da se ovde ponavlja.674
13.13 Vezano za pad Srebrenice i dogaaje koji su usledili
nakon toga, kapetan 1. klase (KIK) Nikoli, bio je prisutan na sastancima
11. i 12. jula 1995. Tu spadaju i sastanci na kojima se raspravljalo o
premjetanju civila bosanskih Muslimana iz Potoara i namjeri generala
Mladia da izvri provjeru tih lica da vidi da li meu njima ima ratnih
zloinaca. Dana 12. jula 1995. sastavljen je spisak ratnih zloinaca
poznatih komandi 1. lake pjeadske brigade (Bratunac). I 12. i 13. jula
1995. bio je fiziki prisutan u Potoarima, gdje je bratunaka vojna polica
uestvovala u odvajanju mukaraca bosanskih Muslimana.
13.14 Dana 13. jula 1995, bio je prisutan na putu Bratunac
Konjevi Polje, gdje su jedinice VRS i MUP zarobile veliki broj mukaraca
bosanskih Muslimana. U dokumentima koje su pronali istraitelji
Tuilatva prilikom pretresa komande Bratunake brigade (kancelara
oficira bezbjednosti) nalaze se imena i vojni podaci o broju tih lica (vidi
osmo poglavlje).
13.15 Njegovo znanje i funkca nadzornika nad aktivnostima voda
vojne police brigade ponovo su od znaaja u periodu od 14. 17. jula 1995,
kada je vojna polica pratila konvoje mukaraca bosanskih Muslimana u
zonu Zvornike brigade i pomagala u uvanju zarobljenika na bar jednoj
od lokaca. On je za to vreme bio angaovan na pitanjima vezanim za
zarobljenike bosanske Muslimane u zoni Bratunake brigade, ukljuujui
ranjene bosanske Muslimane u bratunakom Domu zdravlja. Dana 18. jula
1995, poslao je izvjetaj komandi Drinskog korpusa VRS i Glavnom tabu
VRS u vezi sa tim.
13.16 Kao to je navedeno u odlomcima 13.10 i 13.11 (gore)
relativno ista pitanja u vezi sa blizinom (odnosi se na lokacu taba
Bratunake brigade i zloine za koje se terete) odnose se i na kapetana prve
319
klase Nikolia kao i na njegovog komandanta, pukovnika Blagojevia.

U svakom sluaju, njegova dunost kao pomonika komandanta za
obavjetajno-bezbjednosne poslove, bila je da u potpunosti informie
komandu brigade i svog komandanta o raznim pitanjima koja se
odnose na zarobljenike. U to svakako spada i potencalna opasnost
po bezbjednost brigade od zarobljenika koji su bili zatvoreni u blizini
vojnih objekata. Tu svakako spadaju i obavjetajni podaci prikupljeni iz
razgovora sa muslimanskim zarobljenicima, na kojima bi se zasnovale
vane ooperativne odluke. Osim toga, budui da je na tom poloaju
predstavljao osnovnu vezu za koordinacu VRS i MUP, bio je jako dobro
upoznat sa aktivnostima jedinica MUP u zoni brigade i brinuo se da one
djeluju u skladu sa planom vojnih komandanata.
13.17 Konano, to se tie operace ponovnog pokapanja i
sakrivanja, potpuno je upoznat sa ovim pitanjem kao i njegov komandant
i tab brigade. tavie, iako funkce koje je imao u sklopu poslova vojne
bezbjednosti ukljuuju spreavanje kriminaliteta i sprovoenje zakona,
ne postoji nikakav dokaz koji pokazuje da je poduzeo bilo kakve korake
da izvri istragu o pripadnicima Bratunake brigade u vezi sa zloinima
vezanim za pad Srebrenice.
C.
Major Dragan Obrenovi na poloaju naelnika taba/
zamjenika komandanta 1. zvornike pjeadske brigade.
13.18 Major Dragan Obrenovi je bio naelnik taba 1. zvornike
pjeadske brigade od jeseni 1992. Osim toga, u periodu od 4. jula 1995. do
podneva 15. jula 1995, bio je i zamjenik komandanta brigade (u odstustvu
potpukovnika Vinka Pandurevia). U tom periodu dok je bio zamjenik
komandanta, hiljade mukaraca bosanskih Muslimana je premjeteno u
zonu Zvornike brigade i zatoeno u kolama i drugim javnim objektima.
Masovna pogubljenja u Orahovcu i na brani u Petkovcima su se takoe
desila u tom periodu. Jedinice i ljudstvo iz Zvornike brigade, pod
komandom majora Obrenovia, bile su ukljuene u planiranje, uvanje,
pogubljenje i oba procesa pokapanja. Dana 15. jula 1995, uporedo sa
povratkom potpukovnika Pandurevia, major Obrenovi se vraa na
svoju dunost naelnika taba brigade. Nakon toga su izvrena masovna
pogubljenja na vojnoj ekonomi Branjevo i u Domu kulture u Pilici. Resursi
Zvornike brigade su opet uestvovali u planiranju, uvanju, pogubljenju
i procesu pokapanja.
13.19 Kao to je detaljno navedeno u sedmom poglavlju, prvi
uoljivi znaci postojanja plana za masovna pogubljenja jesu upisi u putni
radni list jednog vozila iz komande Zvornike brigade, iz kojih se vidi da
je isto voeno na razne lokace na kojima su u narednih nekoliko dana bile
zatvorene na hiljade mukaraca bosanskih Muslimana. Tu spadaju kole
u zonama etiri bataljona. Osim oga, najkasne 13. jula 1995. pomonik
komandanta za bezbjednosne poslove brigade, porunik Drago Nikoli
320
vanredno je smenjen sa svoje dunosti deurnog oficira na isturenom

komandnom mjestu brigade (IKM), vjerovatno da bi pomogao u raznim
bezbjednosnim poslovima vezanim za dolazak zarobljenika bosanskih
Muslimana. Obzirom na taktike okolnosti u to vreme (vezane za pokrete
kolone bosanskih Muslimana i oekivane podrke koloni od strane 2.
korpusa ABiH, odlazak porunika Drage Nikolia sa IKM ne se mogao
desiti bez znanja i odobrenja majora Obrenovia.
13.20 S tim u vezi, kada su zarobljenici bosanski Muslimani
poeli da stiu u kolu u Orahovcu nakon ponoi 14. jula 1995, odred vojne
police, ukljuujui komandanta ete vojne police Zvornike brigade
(kapetan Miomir Jasikovac), ve je bio tamo. Ovi isti vojni policajci su
pre toga bili angaovani na poloajima u zasjedi gdje je major Obrenovi
oekivao da e proi kolona bosanskih Muslimana. I opet, s obzirom na
borbenu situacu, ovo ljudstvo se ne moglo povui s ovih poloaja bez
znanja i odobrenja majora Obrenovia. Isto se moe rei i za pripadnike
4. pjeadskog bataljona koji su uestvovali u masovnom pogubljenju u
Orahovcu i za pripadnike 6. bataljona, koji su uestvovali u masovnom
pogubljenju na brani u Petkovcima. U vreme kada je komanda brigade
izdavala zadatke i lokace ostatku rezervnih snaga brigade veliine
voda, (kada je kolona Muslimana krenula na sjever prema zoni brigade),
aktivnosti ovih jedinica morale su biti poznate zamjeniku komandanta
brigade 14. jula 1995.
13.21 to se tie angaovanja delova ininjerske ete u
pokapanju tela u Orahovcu i na brani u Petkovcima 14. i 15. jula 1995,
gotovo je nemogue zamisliti da se to deavalo bez znanja komande
brigade a time i zamjenika komandanta brigade. Posebno kada se uzme
u obzir ininjere iz taba brigade (major Dragan Joki, takoe obavljao
dunost operativnog deurnog oficira u tom periodu. Obzirom na vojnu
krizu koja je rasla u zoni brigade u to vreme i nastojanja da se sakupi
to je mogue vie vojske (i police) koji bi radili na rjeavanju situace,
injenica da su ti resursi bili angaovani u neborbenim ininjerskim
radovima ne mogla izmai panji komande. Kao to pokazuju zabiljeke
tehnike slube, nedvojbeno je da je pozadinska sluba brigade znala za
potronju goriva i pokrete maina za zemljane radove u tom periodu.
13.22 Kao to je rane navedeno, potpukovnik Pandurevi se
do podneva 15. jula 1995. vratio u zonu Zvornike brigade i bio je detaljno
informisan o situaci u zoni brigade. On je dalje naredio angaovanje
vojske i jedinica police protiv kolone Muslimana. Dana 15. jula 1995. u
19:00 sati, u svom vanrednom borbenom izvjetaju komandi Drinskog
korpusa, dao je informace ne samo o vojnoj situaci u zoni svoje brigade,
ve i o situaci koja se odnosi na mukarce Muslimane u kolama u njegovoj
zoni. On takoe spominje nepovoljan uticaj koji na njegove snage u brigadi
imaju poslovi obezbjeenja i asanace. Obzirom da je potpukovnik
Pandurevi pokazao, u roku od samo nekoliko sati od povratka u zonu
brigade, kako je detaljno bio informisan o cjelokupnoj situaci, nerazumno
321
je oekivati da je major Obrenovi (kao zamjenik komandanta/naelnik

taba) bio ita manje upoznato sa tom istom situacom. Posebno s obzirom
na injenicu da je bio fiziki prisutan i odgovoran za zonu brigade dok se
situaca razvala. Ista situaca je bila i 18. jula 1995, kada je potpukovnik
Pandurevi u drugom vanrednom borbenom izvjetaju komandi Drinskog
korpusa kritikovao odluku o smjetaju 3.000 zarobljenika bosanskih
Muslimana po kolama u optini Zvornik.
13.23 to se tie procesa ponovnog pokapanja, u redovnim
izvjetajima Zvornike brigade u septembru zabiljeeno je da major
Obrenovi u tom periodu zastupa komandanta dok je potpukovnik
Pandurevi na due vreme bio angaovan zajedno sa delovima
Zvornike brigade na podruju Krajine. Dana 14. septembra 1995. on je
zastupao komandanta kada je stigla naredba Glavnog taba u vezi sa
gorivom i kada je jedan od oficira, kapetan Trbi, bio zaduen da kontrolie
upotrebu goriva.
13.24 Na kraju, kao naelnik taba/zamjenik komandanta
brigade, vrilac dunosti komandanta i u novembru 1996. komandant
brigade, ne postoje informace da je Obrenovi, koji je tada ve imao in
potpukovnika, preuzeo bilo kakve mjere da izvri istragu, ili da kazni
bilo koga od svojih potinjenih za uee u krivinim djelima za koja se
tereti.675
D.
Major Dragan Joki na poloaju oficira ininjere

brigade i deurnog oficira 1. zvornike pjeadske
brigade u periodu kada su poinjeni zloini.
13.25 Kao to je navedeno u sedmom poglavlju, u vreme kada

su poinjeni zloini za koje se tereti, major Dragan Joki je bio naelnik
ininjerske slube Zvornike pjeadske brigade. Na tom poloaju, bio je
direktno odgovoran za tehniki nadzor nad ininjerskom etom brigade,
a po poloaju bio je tapski oficir odgovoran da daje savjete komandantu
brigade o pravilnoj upotrebi jedinice. U herarhi taba brigade, radio je
u operativnom odjelu i bio je potinjen naelniku taba brigade. Dalje,
u periodu 14. i 15. jula 1995, bio je operativni deurni oficir brigade i tu
dunost je obavljao u komandi Zvornike brigade.
13.26 Kao operativni deurni u komandi brigade, major Joki
je bio odgovoran da budno prati cjelokupnu situacu i da obavjetava
komandanta/zamjenika komandanta o bilo kakvim naredbama koje bi
zahtevale angaovanje komande brigade.676
13.27 U periodu 14. i 15. jula 1995, major Joki je bio u potpunosti
upoznat sa situacom u zoni Zvornike brigade, kao to pokazuju izvjetaji
koje je on sastavljao (kao deurni oficir) i razgovori koje je presrela ABiH.
To obuhvata i operativnu situacu, kao i situacu sa muslimanskim
zarobljenicima u zoni Zvornike brigade. Ovi isti razgovori pokazuju da
je njegov tadanji pretpostavljeni (major Obrenovi) bio isto tako upoznat
322
sa ovim problemima. Istovremeno, kao ininjerski oficir brigade, bio je

isto tako potpuno upoznat sa opremom za zemljane radove i omoguio
je njeno angaovanje na mjestima masovnih pogubljenja i ukopavanja u
periodu od 13. do 19. jula 1995.
13.28 Isto tako, u vreme operace prikrivanja i ponovnog
pokapanja, usluge oficira ininjere u brigadi su sigurno traene i u
planiranju i u izvravanju samog ininjerskog rada koji je zahtevao
jedan takav proces.
Napomene:
1) /ne relevantno za prevod/
2) Dve godine Drinskog korpusa, Srpska vojska (prevod na engleski
koji je napravila Prevodilaka sluba MKSJ), 15.11.1994, str. 31
3) Dokumenti iz Bratunca i Zvornika pokazuju sledee: pre novembra
92, Zvornika brigada i Biranska brigada bile su potinjene Istono-bosanskom
korpusu. Jedinica koja e kasne postati Bratunaka brigada bila je bataljon
potinjen Biranskoj brigadi (kao i jedinice koje e kasne postati Vlasenika
i Milika brigada). Druga romanska motorizovana brigada bila je potinjena
Sarajevsko-romanskom korpusu, kao i Rogatika brigada.
4) Na pobedonosnom putu; tri godine Zvornike brigade, kao to
je objavljeno u Drinskom magazinu, (prevod na engleski koji je napravila
Prevodilaka sluba MKSJ), juni 1995.
5) Glavni tab Vojske Srpske Republike BH, Nareenje 02/5-31, Zone
odgovornosti i naredni zadaci Vojske SR BH, (prevod na engleski koji je napravila
Prevodilaka sluba MKSJ), 4. juni 1995.
6) Vojna SAR 513 poruka 44233 DPZTZ YU, (prevod na engleski koji
je napravila Prevodilaka sluba MKSJ), primljeno u 15:40 sati, 8. aprila 1992. U
ovom izvjetaju koji je predsednik SDA, g. Izet Mehinagi uputio generalu Savi
Jankoviu, komandantu 17. korpusa JNA i generalu Kukanjcu, komandantu
Druge vojne oblasti, navode se imena ljudi prisutnih na sastanku i njegovo vienje
dogaaja koji su se odigrali.
7) Mi smo mlada i jaka vojska, objavljeno u Drinskom magazinu,
u februaru 1994. (prevod na engleski koji je napravila Prevodilaka sluba
MKSJ), a odnosi se na razgovor obavljen sa kapetanom 1. klase (KIK( Draganom
Obrenoviem. U svojim sjeanjima na sastanak od 8. aprila 1992, on navodi
sljedee: ... Napokon sam doao u Hotel Jezero. Tamo je bila skupljena sva
elita predvoena Paiem, Juzbaiem i Izetom Mehinagiem. Ovaj poslednji je
povlaio mnoge konce iz senke. Bio je prilino reit ovek i lini pratelj tadanjem
komandatu 17. korpusa generalu Savi Jankoviu. Ja sam shvatio da jo uvek nita
ne bilo jasno jer je na tom sastanku rukovodstvo SDA pristalo da Muslimani uu
u JNA, da JNA zatiti Zvornik, videli su da je vrag odnio alu i od uslova koje
sam im ja postavio jedan je bio da se vrati tenkovska jedinica koja je po nareenju
generala Jankovia, a na insistiranje Izeta Mehinagia, poslata u Beljinu. Ja sam
to shvatio i otvoreno rekao da Mehinagi iskoristi prateljstvo s Jankoviem i da
vrati tu jedinicu i ona je stvarno bila vraena. Sutradan je meni reeno da idem u
epak po nju. Ta eta je odigrala prilino znaajnu ulogu jer je bila na raskru na
323
Capardama. Mnogi ne znaju da je u vreme borbenih dejstava oko Zvornika isti dan
ta ista jedinica zaustavila kolonu od desetak autobusa tadanje milice koja je iz
Tuzle bila skrenula u Zvornik. Tako je Mehinagi, ne razmiljajui, napravio jedan
od kljunih poteza protiv samog sebe. Dobro nam je dolo njegovo prateljstvo sa
generalom Jankoviem koji je tada bio prilino kolebljiv i moda ne shvatio sve
odnose i relace koje su se u to vreme deavali. Ja sam shvatio jo u Hrvatskoj da to
ne rat za ideologu nego za narod...
8) Ibid.
9) Odluka Kriznog taba optine Zvornik 01-1/92, (radna verza prevoda
na engleski), od 10. aprila 1992, o formiranju privremene vlade srpske optine
Zvornik.
10) Nareenje privremene vlade srpske optine Zvornik 01-13/92, od 15.
aprila 1992, (radna verza prevoda na engleski koji je napravilo Tuilatvo);
11) Odluka privremene vlade srpske optine Zvornik 01-13/92, od 19.
aprila 1992, (radna verza prevoda na engleski koji je napravilo Tuilatvo)
12) Dva spiska za isplatu pripadnika TO Zvornik za april 1992. (radna
verza prevoda na engleski koji je napravila Prevodilaka sluba MKSJ), na
kojima se nalazi ime Dragana Obrenovia, gdje je zabiljeeno da je u aprilu 1992.
proveo 30 dana u borbenim dejstvima.
13) Dana 20. aprila 1992. vezano za osnivanje Komise za pregovore sa
muslimanskim predstavnicima Stranka demokratske akce (SDA), izvjesni Ljubia
Mauzer je naveden kao lan. Vidi zakljuak privremene vlade srpske optine
Zvornik, 01-12/92, od 20. aprila 1992, (radna verza prevoda na engleski koji je
napravilo Tuilatvo),
14) Odobrenje privremen vlade srpske optine Zvornik 02-22/92, od 27.
aprila 1992, (radna verza prevoda na engleski koji je napravilo Tuilatvo) i
dokument privremene vlade srpske optine Zvornik od 4. maja 1992, (radna verza
prevoda na engleski koji je napravilo Tuilatvo), kojimse nalae isplata od 10.000
dinara ui na ime naknade trokova jedinice.
15) Spisak za isplatu jedinici Pivarski (radna verza prevoda na
engleski koji je napravila Prevodilaka sluba MKSJ), april 1992.
16) Spisak za isplatu 32 pripadnika Belih orlova (radna verza prevoda
na engleski koji je napravila Prevodilaka sluba MKSJ), maj 1992. i spisak
pripadnika jedinice Beli orlovi (prevod na engleski koji je napravila Prevodilaka
sluba MKSJ), maj 1992.
17) Ratni dnevnik jedinice, ratni put Vukova sa Drine, objavljeno u
specalnom izdanju Drinskog magazina, (radna verza prevoda na engleski koji
je napravila Prevodilaka sluba MKSJ), oktobar 1995.
18) Odluka privremene vlade srpske optine Zvornik 01-023-42/92, (radna
verza prevoda na engleski koji je napravilo Tuilatvo), 20. maj 1992.
19) Odluka privremene vlade srpske optine Zvornik 01-023-44/92, (radna
verza prevoda na engleski koji je napravilo Tuilatvo), 1992.
20) Isplata Draganu Obrenoviu za njegovo angaovanje u maju 1992, koju
je potpisao Marko Pavlovi, (radna verza prevoda na engleski koji je napravila
Prevodilaka sluba MKSJ), 19. juni 1992. Vidi lanak Drinskog magazina, Mi smo
mlada i jaka vojska, intervju kapetana 1. klase, Dragana Obrenovia, vidi iznad
fusnotu 7.
21) Zahtjev za naknadu trokova upuen srpskoj optini Zvornik (radna
verza prevoda na engleski koji je napravila Prevodilaka sluba MKSJ), 22. maj
1992.
324
22) Odluka privremene vlade srpske optine 01-16/92, (radna verza

prevoda na engleski koji je napravilo Tuilatvo), 1992.
23) Glavni tab SRBH (Uprava za obavjetajne poslove), Informaca o
paravojnim formacama na podruju srpske republike BH, (prevod na engleski
jezik koji je napravila Prevodilaka sluba MKSJ), 28. juli 1992. Kao to stoji u
izvjetaju Uprave za obavjetajno bezbjednosne poslove Glavnog taba SR BIH,
Na podruju Zvornika dolo je ak do toga da nelegalni tab TO koji pod svojom
komandom ve ima neke paravojne jedinice, zahtjeva da se Zvornika brigada
Vojske SR BIH stavi pod njihovu komandu... Vidi stranicu 6.
24) Dokument privremene vlade srpske optine Zvornik 03-023-72/92,
(radna verza prevoda na engleski koji je napravilo Tuilatvo), 16. juni 1992.
25) Ibid.
26) Dokument privremene vlade srpske optine Zvornik 01-023-89/92
(radna verza prevoda na engleski koji je napravilo Tuilatvo), 22. juni 1992.
27) Dokument privremene vlade srpske optine Zvornik 01-023-106/92
(radna verza prevoda na engleski koji je napravilo Tuilatvo) 29. juni 1992.
28) Dokument privremene vlade srpske optine Zvornik 01-023-108/92,
(radna verza prevoda na engleski koji je napravilo Tuilatvo) 6. juli 1992.
29) Tu spadaju i lokalne jedinice TO bosanskih Srba u Triu (Krizni tab
u Triu, broj 204/92 (radna verza prevoda na engleski), 3. juni 1992), elopek,
(spisak vojnika (sa linim podacima) jedinice TO elopek (prevod na engleski koji
je napravila Prevodilaka sluba MKSJ), 1. maj 1992), i Kozluk (Spisak pripadnika
TO na obezbeenju trafo stanice Kozluk (prevod na engleski koji je napravila
Prevodilaka sluba MKSJ), 1992)
30) Nareenje komande Zvornike brigade 18/92 (prevod na engleski
koji je napravila Prevodilaka sluba MKSJ), 2. juli 1992.
31) Ova rukom nacrtana karta podruja Zvornika pokazuje muslimanska
sela i mjesta koja su ostala neoiena.
32) Glavni tab SRBH (Uprava za obavjetajne poslove), Informaca o
paravojnim formacama na podruju Srpske republike BH, od 28. jula 1992. vidi
iznad fusnotu 23, strana 5.
33) Nareenje 511/2, VP 7469, (radna verza prevoda na engleski koji
je napravila Prevodilaka sluba MKSJ), 23. avgust 1992, koja pokazuje da je
komandant VP 7469 (Broj vojne pote Zvornike pjeadske brigade) potpukovnik
Slobodan Vasili.
34) Nareenje Ministra odbrane RS 01-21-175/92, (prevod na engleski
koji je napravila Prevodilaka sluba MKSJ), 22. septembra 1992, kojom se major
Dragan Petkovi postavlja za komandanta 1. zvornike lake pjeadske brigade.
35) Rukom prepravljeno Nareenje 996-2 za stareg vodnika Radivoja
Peria, zamjenika komandanta 1. pjeadskog bataljona (prevod na engleski koji
je napravila Prevodilaka sluba MKSJ), 12. oktobar 1992. Ovo Nareenje ima
otipkani potpis naelnik taba kapetan Dragan Obrenovi.
36) Na pobedonosnom putu; tri godine Zvornike brigade, Drinski
magazin, juni 1995, vidi iznad fusnotu 4, stranice 8. i 9.
37) Glavni tab Vojske SR BH, Direktiva za dalja dejstva 3 (5-92),
(prevod na engleski koji je napravila Prevodilaka sluba MKSJ), 3. avgust 1992,
Vidi i Nepratelja dobro poznajemo, (prevod na engleski koji je napravila
Prevodilaka sluba MKSJ), razgovor sa naelnikom taba Drinskog korpusa,
generalmajorom Milutinom Skoajie, februar 1995, lanak u Drinskom magazinu,
strana 6.
325
38) Ratni put bratunake lake pjeadske brigade 1992-1995, (prevod na

engleski koji je napravila Prevodilaka sluba MKSJ).
39) Dokument 17. korpusa JNA, 11/5-3, (prevod na engleski je napravila
Prevodilaka sluba MKSJ), 18. april 1992, objanjenje u vezi ultimatuma. Vrlo je
mogue da je Operatina grupa Drina bila komandni resurs potinjen tabu 1.
vojne oblasti u Beogradu. U januaru 1993, u vreme operace VJ kao ispomo
snagama VRS u Bratuncu, Naelnik taba Drinskog korpusa VRS navodi da je
komandno mjesto OG Drina premjeteno iz Valjeva u Ljubovu. Vidi izvjetaj
Bratunake lake pjeadske brigade 2-1942-24, (prevod na engleski koji je
napravila Prevodilaka sluba MKSJ), 24. januar 1993.
40) Ovo su mogle biti trupe iz 2. mehanizovane brigade JNA, razmjetene
u Valjevu.
41) Rukom napisani sporazum i zakljuci postignuti izmeu SDA i SDS
u vezi sa podjelom optine Bratunac na srpski i muslimanski dio, (radna verza
prevoda na engleski koji je napravila Prevodilaka sluba MKSJ), 8. april 1992.
42) Zapisnik sa sastanka optinskog odbora SDS Bratunac odranog 9.
aprila 1992, (radna verza prevoda na engleski jezik koji je napravilo Tuilatvo).
43) Nareenje Kriznog taba srpske optine Bratunac br. 01-6-92, (radna
verza prevoda na engleski koji je napravila Prevodilaka sluba MKSJ), 13. april
1992, Odluka Kriznog taba srpske optine Bratunac, br. 01-I-92, (radna verza
prevoda na engleski koji je napravila Prevodilaka sluba MKSJ), 1992.
44) Nareenje kriznog taba srpske optine Bratunac br. 02.09/92, (radna
verza prevoda na engleski koji je napravila Prevodilaka sluba MKSJ), 19. 4. 1992.
45) Prilike u Bosni i Hercegovini pre poetka rata i prilike na teritori
optine Bratunac, (prevod na engleski koji je napravila Prevodilaka sluba
MKSJ), 1992-1999, Vidi str. 7.
46) Ibid. Vidi str. 6.
47) Vidi stranice 58, 106 i 109 platnih spiskova Teritoralne odbrane,
(radna verza prevoda koji je napravila Prevodilaka sluba MKSJ), za maj 1992.
Dokument pokazuje da se tab TO sastojao od 16 lanova, ukljuujui Miroslava
Deronjia, predsjednika kriznog taba i elnika SDS, navedenog pod brojem 1.
Dalje, u izjavi koju je dao istranom sudi pred vojnim sudom u Sarajevu, Miroslav
Deronji kae da se u vreme ubistva Gorana Zekia (8. maja 1992), on, Miroslav
Deronji, nalazio na poloaju predsjednika Ratnog taba optine Bratunac i da
je takoe komandovao TO optine Bratunac (vidi izjavu svjedoka Miroslava
Deronjia (prevod na engleski koji je napravila Prevodilaka sluba MKSJ), 30.
maj 1994, vezano za ubistvo Gorana Zekia. Izvori: 24; 39; 3240/93)
48) Ibid. Naveden na spisku pod brojem 2.
49) Ibid. naveden na spisku pod brojem 3.
50) Ibid. naveden na spisku pod brojem 4.
54) Platni spiskovi Teritoralne odbrane za mjesec maj 1992, vidi iznad
fusnotu 47.
55) Prilike u Bosni i Hercegovini pre poetka rata i prilike na teritori
optine Bratunac, vidi iznad fusnotu 45, stranica 7. Dana 26. maja 1992, komandant
odbrambenog podruja Kravica je tek ranjen. Dana 29. maja 1992, uben je
sekretar bratunakog MUP. Dana 31. maja, zamjenik komandanta odbramenog
taba TO u Kravici je uben iz zasjede blizu Glogove.
326
56) Nareenje biranske brigade 14-78, (radna verza prevoda na

engleski koji je napravila Prevodilaka sluba MKSJ), 29. juli 1992, vezano za
ubacivanje grupa i druge diverzantske aktivnosti, koje je izdala Biranska brigada
VRS na osnovu anredbe Istono-bosanskog korpusa VRS, a potpisao potpukovnik
Svetozar Andri, komandant brigade.
57) Prva meu istima, (prevod na engleski koji je napravila
Prevodilaka sluba MKSJ), decembar 1995, objavljeno u Drinskom magazinu,
pokazuje da je 1. biranska pjeadska brigada formirana 19. maja 1992.
58) Nareenje Biranske brigade 14-78, od 29. jula 1992, vidi iznad
fusnotu 56.
60) Ratni put bratunake lake pjeadske brigade 1992-1995, vidi iznad
fusnotu 38.
61) Platna lista odtampana sa kompjutera, za VP 2465/5, juli 1992, (radna
verza prevoda na engleski)
62) Ratni put bratunake lake pjeadske brigade 1992-1995, vidi iznad
fusnotu 38. Na kraju, selo Kravicu su 7.1.1993. zauzele i opljakale snage bosanskih
Muslimana.
63) Nareenje GVRS 02/5-210, Direktiva operativni broj 4, (Prevod na
engleski koji je napravila Prevodilaka sluba MKSJ), 19. 11. 1992.
64) Nareenje GVRS 02/5-210, Direktiva operativni broj 4, odlomak 5
(d)
65) Nareenje GVRS 02/5-210/1, Nareenje za dopunu Direktive
operativni broj 4, (prevod na engleski koji je napravila Prevodilaka sluba
MKSJ), 7. 12. 1992, odlomak 3.
66) PVL formular za Vinka (Jovana) Pandurevia, (prevod na engleski
koji je napravila Prevodilaka sluba MKSJ). Ovaj formular pokazuje da je on bio
komandant b-de (VP 7469) od 15. decembra 1992.
67) Nareenje 1. zvornike lake pjeadske brigade 01-21, (prevod na
engleski koji je napravila Prevodilaka sluba MKSJ), 22. 1. 1993.
69) Komanda Bratunake brigade, izvjetaj 2-1942/26 (prevod na engleski
koji je napravila Prevodilaka sluba MKSJ), 26.1.1993.; komanda Bratunake
brigade, izvjetaj 201, (prevod na engleski koji je napravila Prevodilaka sluba
MKSJ),
70) Rezoluca Savjeta bezbjednosti 819, U.N.SCOR/Rezoluca Savjeta
bezbjednosti UN/ 48. godina, dokument UN S/INF/49 (1993). (Dokazni predmet
optube br. 31 u predmetu Krsti)
71) Rezoluca Savjeta bezbjednosti 824, U.N.SCOR, 48. godina, dokument
UN S/INF/49 (1993).
72) Za detalje u vezi sa dogaajima iz ovog perioda, vidi Izvjetaj
generalnog sekretara na osnovu Rezoluce Generalne skuptine 53/55: Pad
Srebrenice, dokument Generalne skuptine UN A/54/549, 15.11. 1999.
73) Vidi Sporazum o primirju na teritori Bosne i Hercegovine, 8.5.1993.
74) Dve godine Drinskog korpusa, vidi iznad fusnotu 2, str. 31.
75) Karta sa ucrtanim granicama brigada za 1. brlpbr (bratunaku laku
pjeadsku brigadu) i susjedne jedinice, u potpisu pukovnik Milenko ivanovi,
komandant Drinskog korpusa (u daljem tekstu, karta 1.brlpbr).
76) Ibid.
77) Vidi izvjetaj TG-1 (Pribievac) 320, (prevod na engleski koji je
napravila Prevodilaka sluba MKSJ), 19.4.1994.
327
78) Vrhovna komanda RS Direktiva 7, (prevod na engleski koji je

79) Ibid, str. 8.
80) Pukovnik Milovan Milutinovi, Kako je smenjivan general Ratko
Mladi, beogradski NIN, (prevod na engleski koji je napravila Prevodilaka
sluba MKSJ), 21.2.1997.
81) Operaca Bljesak, 1.5.1995.
82) Proglaenje neposredne ratne opasnosti, nareenje RS 01-1118/95
(prevod na engleski koji je napravila Prevodilaka sluba MKSJ), 16.6.1995.
83) Holandsko Ministarstvo odbrane, Izvjetaj po povratku sa mise u
Srebrenici, 4.10.1995, str. 14, (razmatra se kumulativni efekat ogranienja kretanja
od strane RS).
84) Ibid, str. 14.
85) tab Holandskog bataljona, izvjetaj o situaci, 7.1.1995.
86) Vrhovna komanda RS, direktiva 7, vidi iznad fusnotu 78, str. 10.
87) Ibid, str. 11
88) Ibid, str. 14.
89. 1.brlpbr, izvjetaj 433-1, (prevod na engleski koji je napravila
Prevodilaka sluba MKSJ), 4.7.1995. (analiza borbene gotovosti 1.brlpbr od 1.
januara do 30. juna 1995)
90) Izvjetaj po povratku sa mise u Srebrenici, vidi iznad fusnotu 83, str. 16.
91) 1.brlpbr, nareenje 01-1/95, (prevod na engleski koji je napravila
Prevodilaka sluba MKSJ), 4.6.1995.
92) Izvjetaj po povratku sa mise u Srebrenici, vidi iznad fusnotu 83, str.
15.
94) Nareenje Drinskog korpusa 05/2-293, (prevod na engleski koji je
95) Vidi takoe tree poglavlje.
96) Nareenje Drinskog korpusa 05/2-293, vidi iznad fusnotu broj 94.
97) Ukaz Predsjednika RS 01-1369/95, (prevod na engleski koji je
98) Pogledati izvjetaj komande korpusa VRS od 5.4.2000, gdje se navode
u vezi sa ulogama i funkcama pomonika komandanta korpusa.
99) Vidi prilog A: ematski prikaz Drinskog korpusa.
100) Savezni sekretarat za narodnu odbranu, Generaltab SFRJ, Pravilnik
o nadlenostima komande korpusa kopnene vojske u miru, (prevod na engleski
koji je napravila Prevodilaka sluba MSKJ) 1990, l. 6. (napominje: pravo
komandovanja jedinicama i ustanovama organskog sastava korpusa u iskljuivoj
je nadlenosti komandanta).
101) Vidi dodatak B: ematski prikaz 1. zvornike pjeadske brigade
102) Mi smo mlada i jaka vojska, objavljeno u Drinskom magazinu, a
odnosi se na razgovor obavljen sa kapetanom prve klase Draganom Obrenoviem,
vidi fusnotu broj 7, strana 2.
103) Podaci o PVL (profesionalno vojno lice) Dragi Nikoliu, (prevod na
104) Izvjetaj Zvornike brigade o priznanju Neka okia, (prevod na
engleski koji je napravila Prevodilaka sluba MKSJ), 29.7.1995.
105) Podaci o PVL (profesionalno vojno lice) Duko Vukotiu, (prevod
na engleski koji je napravila Prevodilaka sluba MKSJ).
328
106) Obavjetajni izvjetaj Zvornike brigade 19/38 od 3. jula 1995.

107) Nareenje Zvornike brigade o imenovanju br. 06-53, (prevod na
109) Podaci o PVL (profesionalno vojno lice) Draganu Jokiu, (prevod na
110) Podaci o PVL (profesionalno vojno lice) Miomiru Jasikovcu, (prevod
na engleski koji je napravila Prevodilaka sluba MKSJ).
113) Evidenca prisustva ljudstva komande 1. bataljona komande
Zvornike brigade za juli 1995. (prevod na engleski koji je napravila Prevodilaka
sluba MKSJ), gde se Milan Stanojevi navodi kao komandant.
sluba MKSJ), gdje se Sreko Aimovi navodi kao komandant.
sluba MKSJ), gdje se Branko Studen navodi kao komandant, a Zdravko Vasiljevi
kao zamjenik komandanta.
Zvornike brigade za juli 1995.(prevod na engleski koji je napravila Prevodilaka
sluba MKSJ), gdje se Pero Vidakovi navodi kao komandant, a Lazar Risti kao
zamjenik komandanta.
sluba MKSJ), gdje se Vladan Mati navodi kao komandant, a Borisav Savi kao
sluba MKSJ), gdje se Ostoja Stanii navodi kao komandant, a Marko Miloevi
sluba MKSJ), gdje se Drago Beatovi navodi kao komandant a Milorad Deri kao
sluba MKSJ), gdje se Radika Petrovi navodi kao komandant, a Boko Petrovi
121) Vidi dodatak C: ematski prikaz 1. bratunake lake peadske
brigade.
122) Na pobedonosnom putu; tri godine Zvornike brigade, kao to je
objavljeno u Drinskom magazinu, juni 1995, vidi fusnotu br. 4.
123) Plan rada komande Bratunake brigade za juli 1995, (prevod
na engleski koji je napravila Prevodilaka sluba MKSJ), potpisali komandant,
pukovnik Vidoje Blagojevi i naelnik taba, major Novica Paji.
329
124) Naveden pod brojem 12 na platnoj listi taba TO iz maja 1992, vidi
iznad fusnotu br. 47, strana 58.
125) Poruka iz 1. Brlprb DK, (prevod na engleski koji je napravila
Prevodilaka sluba MKSJ), 2.7.1995. Vidi takoe zahtjev za materalno tehnika
sredstva u pripremom nareenju DK -156-1, (prevod na engleski koji je napravila
126) Nareenje Bratunake brigade br. 04-1890-2/94, (prevod na engleski
koji je napravila Prevodilaka sluba MKSJ), 22. avgust 1994, koji je potpisao
major Ratomir Jevti, zamjenik komandanta za moral, vjerske i pravne poslove.
Vidi takoe spisak ljudstva Bratunake brigade za juli 1995, (samo na bosanskom/
hrvatskom/srpskom jeziku).
127) Poruka Bratunake brigade komandi 2. romanske motorizovane
brigade vezano za smjenu ljudstva, (prevod na engleski koji je napravila
Prevodilaka sluba MKSJ), 21. juli 1995. Otkucani potpis u dnu pripada majoru
Dragomiru Eskiu, pomoniku naelnika taba za popunu i personalne poslove.
128) Nareenje Bratunake brigade o imenovanju br. 69, (prevod
na engleski koji je napravila Prevodilaka sluba MKSJ), 3. maj 1995, navodi
pripadnike novoformiranog interventnog bataljona, ukljuujui potporunika
Lazara Ristia, komandanta 1. bataljona Bratunake brigade.
129) Spisak ljudstva Bratunake brigade za juli 1995, vidi iznad fusnotu
126, u kome se kapetan 1. klase Goran Staki navodi kao vrilac dunosti
komandanta 2. bataljona Bratunake brigade.
130) Ibid. U ovom dokumentu se stari vodnik 1. klase Goran Milosavljevi
navodi kao komandant interventnog voda 2. bataljona.
131) Ibid. U ovom dokumentu semajor Dragomir Zeki navodi kao
komandant 3. bataljona, a kapetan Sreten Petrovi kao zamjenik komandanta 3.
bataljona.
132) Ibid. U ovom dokumentu se stari vodnik 1. klase Rade Petrovi
navodi kao komandant interventnog voda Crvene beretke do 16. jula 1995.
133) Redovni borbeni izvjetaj Bratunake brigade, (prevod na engleski
koji je napravila Prevodilaka sluba MKSJ), 8. juli 1995, u kome se govori o 4.
bataljonu koji je upuen iz Zvornike brigade. Radika Petrovi iz 8. bataljona
Zvornike brigade je bio komandant 4. bataljona, a Boko Petrovi je bio zamjenik
komandanta.
134) Spisak ljudstva Bratunake brigade za juli 1995, vidi iznad fusnotu
126, u kome se stari vodnik 1. klase Mirko Jankovi navodi kao komandant voda
vojne police.
135) Nareenje Bratunake brigade 73, kojim se imenuje porunik Peji za
komandanta pionirskog voda, 1. juli 1995, (prevod na engleski koji je napravila
Prevodilaka sluba MKSJ).
136) Dokument Milike brigade broj 72095, (prevod na engleski koji je
napravila Prevodilaka sluba MKSJ), 14. juli 1995, od komandanta, kapetana 1.
klase Milomira Nastia.
137) Dokument 5. ininjerskog bataljona broj 9-4/94, (prevod na
engleski koji je napravila Prevodilaka sluba MKSJ), 22. april 1994, i Izvjetaj o
primopredaji vozila Zvornike brigade VP 7469/05, (prevod na engleski koji je
napravila Prevodilaka sluba MKSJ), 24. septembar 1994.
138) Dokazni predmet Krstieve odbrane 99 Vanredni izvjetaj 5.
ininjerskog bataljona 107-1, (prevod na engleski koji je napravila Prevodilaka
sluba MKSJ), 13. juli 1995, koji je potpisao major Mile Simani.
330
139) Vojni leksikon JNA, Privremeni sastav, str. 452.

140) Privremeno potinjavanje se odnosi na in stavljanja vojne formace
pod rukovoenje i komandovanje jedinice ili taba, kojem inae ne potinjena.
141) Pravilnik o nadlenostima komande korpusa kopnene vojske u miru,
vidi iznad fusnotu 100, l. 6, vidi i Izvjetaj o komandi brigade VRS od 31. oktobra
2002.
142) Vidi povjerljivu poruku 03-253-103-3 pukovnika Ignjata Milanovia
komandi i komandantu Drinskog korpusa (prevod na engleski koji je napravila
Prevodilaka sluba MKSJ), 15.7.1995.. (preporuuje da se sve jedinice koje
pretrauju teren i iste ratite uz put Kasaba-Drinjaa stave pod komandu
komandanta 1. bratunake lake pjeadske brigade); 1.berlpbr, redovni borbeni
izvjetaj 03-253-106 (prevod na engleski koji je napravila Prevodilaka sluba
MKSJ), 16.7.1995. (izvjetava da je komandant brigade posjetio sve jedinice, koje su
angaovane na blokiranju povlaenja nepratelja, ukljuujui jedinice 65. zatitnog
puka, 1. milike lake pjeadske brigade, 5. ininjerskog bataljona i MUP, pri
emu je precizirao zadatke i organizovao sadejstvo i vezu).
143) Vidi video snimak od 14. oktobra 1995, gdje generalmajor Radislav
Krsti, komandant Drinskog korpusa, (u ime generala Mladia) vodi ceremonu
kojom se obiljeava godinjica jedinice. Pored porunika Pelemia i ostalih
pripadnika jedinice tu su bili prisutni i razni oficiri Drinskog korpusa, ukljuujui
potpukovnika Popovia (pomonika komandanta za bezbjednost Drinskog
korpusa) i potpukovnika Kosoria, (naelnika za obavjetajne poslove Drinskog
korpusa).
144) Vidi takoe 7. poglavlje.
145) Dokument Specalne brigade police MUP 01/1-1-100/95, (prevod
na engleski koji je napravila Prevodilaka sluba MKSJ), 20. februar 1995, koji
pokazuje strukturu od devet odreda specalne police.
146) Depea Specalne brigade MUP broj 113/95, koji je poslao zamjenik
komandanta Ljubia Borovanin. Vidi takoe i dokument Specalne brigade
police 01/1-1-275/95, (prevod na engleski koji je napravila Prevodilaka sluba
MKSJ), 9. maj 1995, u kome komandant Sari imenuje Ljubiu Borovanina za
zamjenika komandanta Specalne brigade police.
147) U julu 1995. CJB Zvornik je bio jedan od devet centara u RS.
148) Dokument CJB Zvornik 01-16-02/1-232/95, (radna verza prevoa na
engleski), 28. juli 1995. Ovaj dokument pokazuje angaovanje PJP (posebne jedinice
police) i navodi aktuelne probleme pri emu se kae da iako CJB Zvornik ima est
eta, samo su ete od 1. do 4. adekvatno popunjene. Peta eta ima samo nekoliko
oficira koji jo nisu rasporeeni na druge dunosti, a 6. eta je rasformirana kako bi
se ostale 4. operativne ete popunile ljudstvom.
149) Izvjetaj CJB Zvornik 01-16-02/1-243/95, (radna verza prevoda na
engleski), 1.8.1995, opis situace u zoni CJB.
150) Vidi Izvjetaj o komandnoj odgovornosti u brigadi VRS, odlomak 6.
151) Vidi dodatak D: ematski prikaz sastava police RS u zoni Drinskog
korpusa, juli 1995.
152) 4.dlpbr, nareenje 538/01-12 (prevod na engleski koji je napravila
Prevodilaka sluba MSKJ), 25.6.1995.
153) 1.brlpbr, Referisanje, sastanci (prevod na engleski koji je napravila
Prevodilaka sluba MKSJ), 26.6.1995. 8.5.1997.
154) KDK )Komanda drinskog korpusa), nareenje -156-1, 2.7.1995, vidi
iznad fusnostu 125.
331
155) U nizu poruka poslatih Drinskom korpusu juna 1995, naelnik

pozadine 1.brlpbr traio je dodatnu podrku i opremu kako bi doveo opremljenost
jedinice na zahtjevani nivo. U jednom prilici je ak traio da se brigadi poalje 2.000
ljemova poto ova jedinica ne imala nedan.
156) 1.zvpbr, nareenje 01-244 (prevod na engleski koji je napravila
Prevodilaka sluba MKSJ), 2.7.1995. (nareenje formiranje taktike grupe za
operace oko Srebrenice).
157) Ibid.
158) Ibid.
159. KDK, nareenje -156-1, vidi iznad fusnotu 125.
160. Ibid.
161) KDK, Zapovjest za aktivna borbena dejstva, Operativni br. 1, br. 04/
156/2 (prevod na engleski koji je napravila Prevodilaka sluba MKSJ), 2.7.1995.
162) Ibid.
163) Vrhovna komanda RS, diorektiva 7, vidi iznad fusnotu 78, str. 10.
Ova se direktiva spominje u Operativnoj zapovesti br. 1, vidi iznad fusnotu 161.
164) Nareenje KDK 04/156-2, vidi iznad fusnotu 161.
165) Vidi dnevnik deurnog vojne police 1.brlpbr (prevod na engleski
koji je napravila Prevodilaka sluba MKSJ), 1.-21.7.1995 (govori o praenju
generalmajora ivanovia po zoni Brigade); 1.brlpbr, redovni borbeni izvjetaj 03253-93 (prevod na engleski koji je napravilo Tuilatvo), 3.7.1995. (govori da su
generalmajor ivanovi i grupa starjeina Drinskog korpusa tada boravili u zoni 3.
bataljona (Pribievac)).
166) 1.brlpbr, redovni borbeni izvjetaj 03-253-100 (prevod na engleski
koji je napravila Prevodilaka sluba MKSJ), 10.7.1995. (spominje boravak generala
Mladia, generalmajora ivanovia i generalmajora Krstia na komandnom mjestu
u Pribievcu).
167) 1.brlpbr, Referisanje, sastanci, vidi iznad fusnotu 153, 4.7.1995.
168) Presretnuti razgovor izmeu generala Krstia i Obrenovia
preko vojnog telefona, 4. juli 1995, u 11:15 sati.
169) Ibid.
170) KDK, nareenje 08/8-68, plan protivvazdune odbrane Drinskog
korpusa (prevod na engleski koji je napravila Prevodilaka sluba MKSJ),
5.7.1995.
171) 28. diviza ABiH je imala tab u Srebrenici i bila je potinjena 2.
korpusu ABiH, koji se nalazio u Tuzli.
172) 28. pjeadska diviza, borbeni izvjetaj 01-161/95, (prevod na
173) Ibid.
174) 28. pjeadska diviza, vanredni izvjetaj 11-31/95 (prevod na
175) Izvjetaj po povratku sa mise u Srebrenici, vidi iznad fusnotu 83,
str. 24-25.
176) 28. pjeadska diviza borbeni izvjetaj 01-166/95, (prevod na
177) Evidenca o izvrenim pratnjama linosti, vangabaritnih i drugih
specalnih tereta, (prevod na engleski koji je napravila Prevodilaka sluba
MKSJ), 7. juli 1995.
str. 25-26.
332
179) Ibid, str. 27

180) Bosansko-hercegovako predsjednitvo Srebrenice, poruka 01-))))))/
95 (prevod na engleski koji je napravilo Tuilatvo), 9.7.1995.
181) Generalmajor Gvero je bio pomonik komandanta za moral, pravne
i vjerske poslove Glavnog taba VRS.
182) Glavni tab VRS, nareenje 12/46-501/95 (prevod na engleski koji je
183) 1.brlpbr, redovni borbeni izvjetaj 03-253-100, vidi iznad fusnotu
166.
str. 30
185) Ibid, str. 30-31
186) Ibid, str. 30.
187) Ibid, str. 30-31
188) Ibid, str. 31-32.
189) Ibid, str. 32
190) Ibid, str. 34-36
191) Ibid, str. 35
192) Ibid, str. 34-36
193) Video snimci agence SRNA (Srpska novinska agenca) i VRS
zauzimanja Srebrenice potkrepljuju injenicu da je veina civilnog muslimanskog
stanovnitva napustila grad pre ulaska snaga VRS 11.7.1995.
194) Nareenje MUP RS 64/95, (prevod na engleski koji je napravila
Prevodilaka sluba MKSJ), od 10. jula 1995. Nareenje potpisao Tomislav Kova,
koji je tada bio zamjenik ministra unutranjih poslova.
195. Ibid, odlomak 5.
str. 37.
197) Poruka komandanta Holandskog bataljona od 12.7.1995. U ovoj
poruci, komandant Holandskog bataljona izjavljuje da unutar baze UN ima oko
2.500 izbjeglica, a da je neposredno izvan baze UN oko 15.000 izbjeglica.
198) Telefaks vojnih posmatraa UN Sektoru sjeveroistok UNPROFOR,
131100B juli 1995.
199) Predsjednik RS, odluka 01-1340/95 (prevod na engleskikoji je
napravila Prevodilaka sluba MKSJ), 11.7.1995. Napomena: broj 1340 je rukom
promenjen u 1350.
200) Ibid.
201) Ibid.
202) Predsjednik RS, nareenje 01-1341/95 (prevod na engleski koji je
napravila Prevodilaka sluba MKSJ), 11.7.1995. Napomena: broj 1341 je rukom
promenjen u broj 1351.
203) Ibid.
204) Nareenje MUP RS k/p-1-407/95 (radna verza prevoda na
engleski), 12. juli 1995. upueno CJB Zvornik (na ruke naelnika CJB)
205) Plan obavjetajnog obezbeenja Glavnog taba VRS (prevod na
engleski koji je napravila Prevodilaka sluba MKSJ), 29.3. 31.5.1995. Pukovnik
Radoslav Jankovi se navodi kao osoba koja je napisala plan u ime naelnika
Obavjetajne uprave, pukovnika Petra Salapure.
206) Svjedoenje svjedoka B, na suenju u predmetu Krsti (transkript
87)
333
207) Prvi sastanak u hotelu Fontana (transkript video snimka) (dokazni

predmet optube 39/a), 11.7.1995, str. 7-10
208) Ibid.
209) Ibid.
210) Ibid.
211) Ibid.
212) Svjedoenje svjedoka B, na suenju u predmetu Krsti (transkript 883).
213) Ibid.
214) Ibid. Svjedoenje svjedoka B, na suenju u predmetu Krsti
(transkript 884); vidi i (dokazni predmet optube 40), video snimak drugog
sastanka prikazuje odabrane srpske predstavnike, ukljuujui generalmajora
Krstia i pukovnika Kosoria. Nedan od njih ne govorio tokom sastanka, tako
da na audio transkriptima ne zabiljeeno njihovo prisustvo, (dokazni predmeti
optube 40/a, 40/b, 40/c).
215) Svjedoenje svjedoka B na suenju u predmetu Krsti (transkript
884), Vidi takoe trake Antelope-BBC Pale 1 i Pale 2.
216) Ibid. (transkript 925)
217) Ibid. (transkript 887).
218) (Dokazni predmet optube u predmetu Krsti 40/a), vidi iznad
fusnotu 214 str. 4-5. Vidi takoe iznad poruku komandanta Holandskog bataljona,
fusnota 197, 12.7.1995.
219) (Dokazni predmet optube u predmetu Krsti 40/a), vidi iznad
fusnotu 214 str. 4-5
220) Ibid, str. 5.
221) Presretnuti razgovor neidentifikovanih sagovornika X i Y preko
vojnog telefona, 12.7.1995. u 06:08 sati; presretnuti razgovor neidentifikovanih
sagovornika X i Y preko vojnog telefona, 12.7.1995. u 06:55 sati (sagovornik
X izjavljuje da prate kolonu od 03:00 sata tog jutra).
222) Presretnuti razgovor izmeu X (deurni oficir na Bademu) i Y
(Zlatar) preko vojnog telefona, 12.7.1995. 11:56 sati)
223) Presretnuti razgovor izmeu X, Y, C, Krstia i Komjenovia,
preko vojnog telefona, 12. juli 1995, u 14:40 sati; presretnuti razgovor izmeu
Obrenovia i X, preko vojnog telefona, 12. juli 1995, u 16:40 sati (razgovor o
koloni u Bokionom potoku, Loliima i injenici da civilna polica postavlja
zasjedu u Konjevi Polju).
224) Izvjetaj CJB Zvornik 227/95, (radna verza prevoda na engleski),
12. juli 1995, koji je potpisao naelnik CJB Dragomir Vasi.
225) Ibid, odlomak 3.
227) 1.brlpbr, poruka 632/95 (prevod na engleski koji je napravila
Prevodilaka sluba MKSJ), 12.7.1995. Zabiljeka veziste ukazuje da je izvjetaj
poslat u 19:55 sati 12.7.1995.
228) 1.brlpbr, nareenje 03-253-102-1 (prevod na engleski koji je
229) Izvjetaj CJB Zvornik 227/95, vidi iznad fusnotu 224.
231) Dokazni predmet optube 49 u predmetu Krsti. Video snimak
treeg sastanka.
232) Svjedoenje svjedoka C na suenju u predmetu Krsti, (transkript
1174-75); vidi takoe svjedoenje potpukovnika Karremansa, dokazni predmet
optube 122, strana 13.
334
233) Trei sastanak u hotelu Fontana (transkript video snimka) (dokazni

predmet optube 49/a), str. 9.
234) Ibid, str. 10.
235) Izjava komesara za civilna pitanja RS za Srebrenicu br. 07-27/95
(original na engleskom i prevod na engleski koji je napravila Prevodilaka sluba
MKSJ), 17.7.1995. U engleskoj verzi (prevod Holandskog bataljona na licu
mjesta), pukovnik Kosori je grekom identifikovan kao pukovnik Krsti.
koji je napravila Prevodilaka sluba MKSJ), 25.5.1995. (govori o tome da je
pukovnik Vidoje Blagojevi preuzeo komandu). Redovni izvjetaji tokom
srebrenike operace potvruju da je pukovnik Blagojevi ostao komandant
Bratunake brigade tokom cele operace. Vidi i kartu 1.brlpbr, vidi iznad fusnotu
75. Ova karta je zaplenjena od jedninice prilikom jedne pretrage februara 1998,
a potvrena je potpisom pukovnika Milenka ivanovia, komandanta Drinskog
korpusa.
237) Ibid.
koji je napravila Prevodilaka sluba MKSJ), 13.7.1995.; 1.brlpbr, vanredni borbeni
izvjetaj 03-253-103/1 (prevod na engleski koji je napravilo Tuilatvo), 13.7.1995.
Jedna eta sa 92 vojnika pod komandom naelnika taba 1.brlpbr, majora Novice
Pajia, poslana je na izvrenje zadatka u to podruje.
239) Spisak pripadnika 1.brlpbr, juli 1995. vidi iznad fusnotu 126.
240) Drinski korpus, nareenje 22/226 (prevod na engleski koji je
napravila Prevodilaka sluba MKSJ), 12.7.1995. (upueno 1. zvornikoj brigadi, 1.
biranskoj brigadi, 2. romanskoj motorizovanoj brigadi, 1. bratunakoj brigadi, 1.
i 5. podrinjskoj brigadi i 1. milikoj brigadi).
241) Ministarstvo odbrane RS, nareenje 02-21/3614/95 (prevod na
244) Presretnuti razgovor izmeu Krstia i potpukovnika Krsmanovia
preko vojnog telefona, 12.7.1995. u 07:35 sati.
245( Presretnuti razgovor izmeu potpukovnika Krsmanovia i
neidentifikovane osobe X preko vojnog telefona, 12.7.1995. u 09:15 sati; razgovor
izmeu osobe X i Krsmanovia, 12.7.1995. u 12:12 sati; razgovor izmeu
X i Krsmanovia, 12.7. 1995. u 12:30 sati; vidi i razgovore izmeu Krstia i
Krsmanovia, 12.7.1995. u 07:35 sati, fusnota 129 iznad, i presretnuti razgovor
izmeu Krstia i Krsmanovia preko vojnog telefona, 12.7.1995. u 12:10 sati. Ovaj
razgovor su tri puta snimila tri razliita prislukivaa.
246) Izvjetaj CJB Zvornik 227/95, vidi iznad fusnotu 224, odlomak 5.
247) Presretnuti razgovor izmeu Krstia i Krsmanovia preko vojnog
telefona, 12. jula 1995. u 12:10 sati, gdje se trai da autobusi krenu, vidi iznad
fusnotu 245. Presretnuti razgovor izmeu Mladia i X, preko vojnog telefona,
12. jula 1995. u 12:50 sati, gdje se navodi da su autobusi krenuli pre 10 minuta; i
presretnuti razgovor izmeu Krstia i obota preko vojnog telefona, 12. jula 1995,
u 13:05 sati, gdje se razgovara o prevozu autobusima.
248) Lista izdatog goriva sa upisanim registarskim tablicama autobusa
koji su primili gorivo 12. jula 1995.
335
249) Lista izdatog goriva za vojna i civilna vozila.

250) Video snimci Potoara agence SRNA 12.7.1995.; Vidi i svjedoenje
kapetana Van Duna na suenju u predmetu Krsti, (transkript 1749).
251) Ibid, intervju generalmajora Krstia za agencu SRNA. U pozadini
oba ova video snimka vide se jo dva oficira Drinskog korpusa VRS. Jedan od
njih je potpukovnik Popovi, pomonik komandanta za bezbjednost Drinskog
korpusa, a drugi je potpukovnik Svetozar Kosori, naelnik za obavjetajne
poslove Drinskog korpusa.
252) Ibid, intervju Zorana Kovaevia.
253) Spisak pripadnika 1.brlpbr, vidi iznad fusnotu 126.
254) Vidi svjedoenja vojnog posmatraa UN (UNMO), majora Kingora
(transkript 1836-37 i 1874), komandanta holandskog bataljona, pukovnika
Kerremansa (transkript 3356), Kostera (transkript 3403), Ruttena (transkript 21192121), i svjedoka F, na suenju u predmetu Krsti (transkript 1525).
255) Telefaks vojnih posmatraa UN Sektoru sjeveroistok UNPROFOR,
130800B juli 1995.
256) Ministarstvo odbrane RS, nareenje 02/21-3655/95 (prevod na
257) Ministarstvo odbrane RS, nareenje 02-21-3656/95 (prevod na
13. juli 1995, odlomak 1.
259) Video snimak Zorana Petrovia (dokazni predmet optube 3)
(prikazuje dogaaje u Potoarima kao i dogaaje na putu Bratunac-Konjevi Polje
13.7.1995).
260) IKM /Istureno komandno mjesto/ Drinskog korpusa, izvjetaj 08-44410 (prevod na engleski koji je napravila Prevodilaka sluba MKSJ), 13.7.1995.
(obavjetava da je evakuaca zavrena u 20:00 sati 13.7.1995. i govori o statusu
ranjenika u Potoarima i Bratuncu).
261) Vidi svjedoenje svedoka C na suenju u predmetu Krsti,
(transkript 1174-75); svjedoenje svjedoka Mandia (T 899), vidi iznad fusnotu
116.
262) Svjedoenje svjedoka B na suenju u predmetu Krsti, (transkript
894).
263) 1.brlpbr, spisak Muslimana osumnjienih za ratne zloine (prevod
na engleski koji je napravila Prevodilaka sluba MKSJ), 12.7.1995.
264) Spisak pripadnika 1.brlpbr, vidi iznad fusnotu 126.
265) Svjedoenje Nesiba Mandia, (transkript 1002-03); svjedoenje
svjedoka H, (transkript 1693-94,1699); svjedoenje svjedoka F nasuenju u
predmetu Krsti (transkript 1525); svjedoenje majora Kingora, (transkript 183638,1906).
266) Svjedoenje svjedoka H na suenju u predmetu Krsti (transkript
1684-85).
267) Svjedoenje Bege Ademovia na suenju u predmetu Krsti,
(transkript 1587).
268) Svjedoenje svjedoka E na suenju u predmetu Krsti, (transkript
1351); svjedoenje svjedoka amile Omanovi na suenju u predmetu Krsti,
(transkript 1089).
269) Svjedoenje svjedoka Mirsade Malagi na suenju u predmetu
Krsti, (transkript 1969, 1972).
336
270) Svjedoenje Have Hajdarevi na suenju u predmetu Krsti,

(transkript 2583-84).
271) Dokument DK /Drinskog korpusa/, 21/8-281 (prevod na engleski
koji je napravila Prevodilaka sluba MKSJ), 23.8.1995. (nabraja vozila kojima je
potrebno servisiranje u komandi Drinskog korpusa).
272) Svjedoenje svjedoka C na suenju u predmetu Krsti, (transkript
1187, 1193). Sa sastanka prilikom pravoslavne Nove godine, kojem je svjedok C
prisustvovao kao predstavnik nove smjene Holandskog bataljona.
273) Svjedoenje svjedoka D na suenju u predmetu Krsti (transkript
1262).
274) Petroviev video snimak, (dokazni predmet optube br. 3 u predmetu
Krsti) vidi iznad fusnotu 259.
275) Nareenje MUP RS br. 64/95, vidi iznad fusnotu 194. Vidi i
presretnuti razgovor izmeu K Krstia i X Borovanina preko vojnog
telefona, 13.7.1995. u 19:45 sati.
276) Svjedoenje svjedoka N na suenju u predmetu Krsti (transkript
2801). U izjavi je objekat opisan kao naputeno skladite.
277) Ibid.
278) Ibid.
279. Ibid.
280) Svjedoenje svjedoka I na suenju u predmetu Krsti (transkript
2372-73).
281) Ibid.
284) Ibid. (transkript 2379-81). vidi i dnevnik deurnog vojne police
1.brlpbr, fusnota 165. Ovaj konvoj autobusa moda je do kole otpratila i jedinica
vojne police Bratunake brigade. Prema knjizi nareenja vojne police, jedno
odjeljenje vojne police pratilo je tokom dana prebacivanje zatoenika u Pilicu i
ostalo u Pilici da ih uva.
285) Izjava svjedoka Mevludina Oria Tuilatvu, 12.8.1995. Svjedok G
(transkript 1652-53) takoe u svom iskazu govori da su muslimanski zatoenici iz
Potoara dovedeni u kolu Vuk Karadi.
286) Izjava svjedoka Mevludina Oria Tuilatvu, 12.8.1995.
287) Svjedoenje svjedoka L na suenju u predmetu Krsti (transkript
2665-66).
288) Ibid. (transkript 2666-74).
289) Svjedoenje svjedoka O na suenju u predmetu Krsti (transkript
2872-76).
293) Svjedoenje svjedoka P na suenju u predmetu Krsti (transkript
2950-51).
294) Presretnuti razgovor izmeu neidentifikovanih sagovornika X i
Y preko vojnog telefona, 13.7.1995, 16:02 sati. (Dva neidentifikovana sagovornika
tvrde u razgovoru da je 1.500 mukaraca Muslimana okupljeno na fudbalskom
igralitu u Novoj Kasabi, gdje je Malinieva jedinica, Major Zoran Malini je
komandant bataljona vojne police 65. zatitnog puka.)
295) Svjedoenje svjedoka Q na suenju u predmetu Krsti (transkript 3026).
337

297) Svjedoenje svjedoka P na suenju u predmetu Krsti (transkript
2959).
299) Spisak pripadnika 2. ete PJP-CJB Zvornik, (samo na bosanskom/
hrvatskom/srpskom jeziku), bez datuma, gdje se vidi da su razni pripadnici
bratunakog SJB, ukljuujui komandira Slavoljuba Mladenovia, bili pripadnici
2. ete PJP.
300) 1pb/1. brlpbr zahtjev, (prevod na engleski koji je napravila
Prevodilaka sluba MKSJ), 4. juli 1995. (komandant Lazar Ostoji trai municu i
gorivo za predstojeu operacu).
301) Drago Gaji, Kud Radikina vojska proe Skica za portret Radike
Petrovia, Drinski magazin, (prevod na engleski koji je napravila Prevodilaka
sluba MKSJ), mart 1995, strana 13.
302) Dana 3. jula 1995, navedeno je da 1. bataljon dri poloaje u podruju
Vresinja. Dana 6. jula 1995, uoena je paljba sa muslimanskih poloaja na TT 413
(trogonometrska taka 413 oznaka na srpskoj karti 029939). Nepratelj je otvarao
vatru po desnom krilu 2. bataljona i ljevom krilu 1. bataljona. Opis pokazuje da se
granica izmeu jedinica 1. i 2. baaljona nalazi na ili blizu TT 413. Zbog toga je 1.
bataljon bio odgovoran za podruje zapadno od TT 413. Dana 9. jula 1995, jedan
vojnik je poginuo a drugi je ranjen u podruju 1. bataljona. Taj rejon obuhvata
pravac Lemesac-Lomovi-Perska kosa (na srpskoj vojnoj karti koordinate 013958
do 021946).
303) Kud Radikina vojska proe. Skica za portret Radike Petrovia, vidi
iznad fusnotu 301.
304) VP 7469 smrtni list 05/3-71/95, (prevod na engleski koji je napravila
Prevodilaka sluba MKSJ), juli 1995. (KIK Radika Petrovi je naveden kao
komandant 8. bataljona, 1. zvpbr).
305) Pored gore navedenog lanka, postoji jedan specifian navod u
Redovnom borbenom izvjetaju 1. brlpbr 03-253-98, (prevod na engleski koji je
napravila Prevodilaka sluba MKSJ), 8. juli 1995, da je 4. bataljon iz Zvornika kao
i dodatne informace koje idu u prilog ovom zapaanju. U izvjetaju Bratunake
brigade od 15. jula 1995, navedeno je da je vojnik Cvetin Vukosavljevi poginuo
u selu Kajii (smjetenom oko jedan kilometar istono od Kravice). I mada se
vodio kao pripadnik 4. bataljona, njegovo ime se ne pojavljuje na spisku ljudstva
dodeljenog Bratunakoj brigadi od 1 31.jula 1995. On se, meutim, pojavljuje na
listi poginulih vojnika 1. zvornike pjeadske brigade. Prema ovim dokumentima,
on je bio rasporeen u 8. bataljon 1. zvornike pjeadske brigade.
306) Redovni borbeni izvjetaj 1. brlpbr 03-253-108, (prevod na engleski
koji je napravila Prevodilaka sluba MKSJ), 19. juli 1995. (pokazuje da se 4.
bataljon vratio u Zvornik).
307) Nareenje 5. inb 9-4/94, vidi iznad fusnotu 137; VP 7469/05 Zapisnik
o primopredaji vozila, vidi iznad fusnotu 137.
308) Dokazni predmet odbrane 99 u predmetu Krsti Vanredni izvjetaj
5. inb Drinskog korpusa, 107-1, vidi iznad fusnotu 138.
309) Izvjetaj (Odjela za obavjetajno-bezbjednosne poslove) GVRS 12/
46-2211/95, (prevod na engleski koji je napravila Prevodilaka sluba MKSJ), 19.
mart 1995.
310) Nareenje predsjednika RS 01-509-1/95, (prevod na engleski koji je
napravila Prevodilaka sluba MKSJ), 21. mart 1995.
338
311) Naredba Ministarstva unutranjih poslova RS K/P 273-95, (prevod

na engleski koji je napravila Prevodilaka sluba MKSJ), 23. mart 1995.
312) Izvjetaj CJB Zvornik 281/95, (prevod na engleski koji je napravila
Prevodilaka sluba MKSJ), 13. juli 1995.
313) Ibid.
314) Redovni borbeni izvjetaj 1.zpbr 06-215, (prevod na engleski koji je
napravila Prevodilaka sluba MKSJ), 12. juli 1995. Vidi takoe putni radni list za
vozilo Opel Rekord (revidirani prevod na engleski koji je napravila Prevodilaka
sluba MKSJ), koji pokazuje prisustvo ovog vozila u Konjevi Polju 12. jula 1995.
Ime vozaa tog vozila, eljka Lazia, je pronaeno na spisku ljudstva vojne police
Zvornike brigade u mjesecu julu 1995.
315) Izvjetaj obavjetajne slube KDK 17/896, (radna verza prevoda na
engleski), 12. juli 1995.
316) Ibid. Vidi takoe dokazni predmet odbrane D 165b na suenju u
predmetu Krsti.
317) Ibid. Pomena radi, postoje ustvari dve verze ovog izvjetaja.
Verzu koritenu za gore navedene citate (fusnota 315) pribavili su istraitelji
Tuilatva u junu 2002. prilikom pretresa zgrade optine u Zvorniku. Druga
verza je navedena kao dokazni predmet odbrane D 165. Oba dokumenta sadre
isti tekst (u smislu sadraja). Meutim, KDK 17/896, od 12. jula 1995. upuen je
pod imenom generalmajora Radislava Krstia, koji pokazuje da dokument potie
iz Drinskog korpusa. U sluaju dokaznog predmeta odbrane D 165, izvjetaj je
upuen pod imenom generalmajora Tolimira, to upuuje da dokument potie iz
Glavnog taba.
318) Obavjetajni izvjetaj Zvornike brigade 19/39, (prevod na engleski
319) Ibid.
13. juli 1995.
321) Ibid.
322) Izvjetaj CJB Zvornik 283/95, vidi iznad fusnostu 258, odlomak 2.
323) Personalni upitnik za Miloa Stupara, (radna verza prevoda na
engleski). Ovo je izvadak iz dokumentace o kareri u polici Miloa Stupara, koja
pokazuje da je bio komandant odreda MUP iz ekovia u periodu od 20. februara
1994. do 22. avgusta 1995.
324) Dokazni predmet odbrane 99 na suenju u predmetu Krsti Izvjetaj
5. ininjerskog bataljona Drinskog korpusa, 107-1, vidi iznad fusnostu 138.
325) Redovni borbeni izvjetaj 1. brlpbr 03-253-103, vidi iznad fusnostu 328.
326) Svjedoenje svjedoka M na suenju u predmetu Krsti (transkript
2724).
327) Presretnuti razgovor izmeu M Milanovia i P deurnog
oficira na Palmi preko vojnog telefona, 13.7.1995. u 13:55.
328) Saetak presretnutog razgovora Milanovia preko vojnog telefona,
13.7.1995. u 15:53 sati.
329) 5. inb, nareenje 9-4/94, vidi iznad fusnostu 137; VP 7469/05
Zapisnik o primopredaji vozila, vidi iznad fusnotu 137.
330) Dokazni predmet odbrane 99 u predmetu Krsti vanredni izvjetaj
5. ininjerskog bataljona Drinskom korpusu, 107-1, vidi iznad fusnotu 138.
331) Svjedoenje svjedoka J (transkript 2463-64) i svjedoenje svjedoka
K na suenju u predmetu Krsti (transkript 2523-26).
339
332) Petroviev video snimak, (dokazni predmet optube 3 u predmetu

Krsti), vidi iznad fusnotu 259. Vidi i Izvjetaj CJB Zvornik 01-16-02/1-205/95
(radna verza prevoda na engleski), 15. juli 1995, odlomak 4, gdje se spominju ta
sredstva kao pojaanje policskim jedinicama.
333) Svjedoci J na suenju u predmetu Krsti (transkript 2469-70) i K
(transkript 2535-37).
334) Svjedok Q na suenju u predmetu Krsti (transkript 3026).
335) Svjedoenje svjedoka J na suenju u predmetu Krsti, (transkript
2459) i svjedoenje svjedoka K na suenju u predmetu Krsti (transkript 2509).
336) Dnevnik deurnog vojne police 1. brlpbr, vidi iznad fusnotu 165.
337) lanak iz beogradskog magazina Intervju koji je napisao Zoran
Petrovi o Operaci u Srebrenici, 21. juli 1995.
338) Lista ranjenih boraca Bratunakog Doma zdravlja (prevod na
engleski koji je napravila Prevodilaka sluba MKSJ). Na izdvojenoj stranici je
naveden Stanojevi pod brojem 1489 i uturi pod brojem 1490.
339) Ibid. Dragievi je naveden pod brojem 1491.
340) Krajem 1991. bosanski Srbi su juni dio optine Srebrenica, gdje se
nalazi grad Toplica, pripojili optini Skelani.
341) Smrtni list Krste Dragievia, (radna verza prevoda na engleski),
31. oktobar 1996. to se tie datuma kada je nastupila smrt vidi se da je broj za
mjesec juli (07) prvo otipkan kao 17 sa O prekucanom preko toga.
342) Nareenje CJB Zvornik 01-16-02/1-320/95 (radna verza prevoda na
engleski), 6. oktobar 1995. Pismo Dragomira Vasia u kome navodi Radu uturia
kao biveg komandanta 2. odreda Specalne brigade police MUP RS.
343) Smrtni list Rade uturia, (radna verza prevoda na engleski), 31.
oktobar 1996.
344) Video snimak Zorana Petrovia (dokazni predmet optube br. 3 na
suenju u predmetu Krsti) vidi iznad fusnotu 259.
345) Presretnuti telefonski razgovor izmeu K Krstia i X Borovanina
346) Vanredni borbeni izvjetaj 1. brlpbr 03-253-103/1, vidi iznad fusnotu
328.
347) Redovni borbeni izvjetaj 1.brlpbr 03-253-104, (prevod na engleski
348) Dnevnik deurnog vojne police 1.brlpbr, vidi iznad fusnostu 165,
zabiljeka od 19.7.1995.
349) Nareenje KDK br. -157-5, (prevod na engleski koji je napravila
350) Nareenje 1. brlpbr 453-2, (prevod na engleski koji je napravila
351) Nareenje 1. brlpbr 03-253-104, vidi iznad fusnotu 347.
352) Izvjetaj CJB 01-16-02/1-205/95, vidi iznad fusnotu 332.
353) Ibid.
354) Pukovnik Ignjat Milanovi (Bratunac), dokument br. 03-253-103-3,
vidi iznad fusnotu 142.
355) Ibid. (predlog 1).
356) Ibid. (predlog 2)
357) Redovni borbeni izvjetaj 1.brlpbr 03-253-105, (prevod na engleski
358) Redovni borbeni izvjetaj 1.brlpbr br. 03-253-106, vidi iznad fusnotu 142.
340
359) Ibid. odlomak 1.

360) Naredba o angaovanju 1.brlpbr 468-2, (prevod na engleski koji je
napravila Prevodilaka sluba MKSJ), 16. juli 1995.
361) Izvjetaj 1.brlpbr 03-253-106/1, (prevod na engleski koji je napravila
362) Ibid.
363) Izvjetaj 1. brlpbr 03-253-106/2, (prevod na engleski koji je napravila
364) Nareenje Glavnog taba VRS -1670, (prevod na engleski koji je
napravila Prevodilaka sluba MKSJ), 17. juli 1995, vidi odlomak 3.
365) Ibid.
366) Redovni borbeni izvjetaj 1. brlpbr br. 03-253-106, vidi iznad fusnotu
142.
367) Presretnuti razgovor izmeu D Deronjia, B deurnog oficira
na Bademu i jednog neidentifikovanog sagovornika preko vojnog telefona,
13.7.1995. u 20:10 sati.
369) Putni radni list, Opel Rekord P-4528, vidi iznad fusnotu 314.
370) Ovlateni vozai su bili Milorad Birakovi, Mirko Risti i Miko
Arapovi. Sva trojica su tada bili pripadnici ete vojne police. Vidi evidencu
prisustva ljudstva ete vojne police 1.zvpbr (prevod na engleski koji je napravila
Prevodilaka sluba MKSJ), juli 1995.
371) Putni radi list Opel Rekorda P-4528, vidi iznad fusnotu 314.
372) Ibid.
373) Evidenca prisustva ljudstva ete vojne police 1.zvpbr, vidi iznad
fusnotu 370.
374) Milorad Birakovi je takoe bio komandir 3. ete (Grbavci) 4.
bataljona Zvornike brigade krajem 1994. U novembru 1992. postao je komandir
voda u 7. bataljonu. Pomena radi, Lazar Risti i Gojko Simi su se tog istog dana
takoe pridruili 7. bataljonu.
375) Karta 1. zvpbr (dokazni predmet optube br. 2 u predmetu Krsti).
376) Ininjerska eta 1.zvpbr, dnevne zapovesti (prevod na engleski
koji je napravila Prevodilaka sluba MKSJ), 1.-30.7.1995.
377) Smrtni list za Gojka Simia (prevod na engleski koji je napravila
378) 1.zvpbr, nareenje 01-262 (prevod na engleski koji je napravila
fusnotu 370.
380) Putni radni list za opel rekord, vidi iznad fusnotu 314)
381) Otpremna knjiga dostavnog kamiona 1.zvpbr (prevod na engleski
koji je napravila Prevodilaka sluba MKSJ), 1.-31.7.1995.
382) Poslednje upisano vreme je 01:00 sat. Vremena nisu upisana po
redu i mogue je da je to 01:00 sat 14. jula 1995.
383) IKM (Istureno komandno mjesto) 1.zvpbr, dnevnik operativnog
deurstva (prevod na engleski koji je napravila Prevodilaka sluba MKSJ)
13.7.1995. Prema rasporedu dunosti komande brigade od jula 1995, major Mihajlo
Gali bio je pomonik za moral, pravne i vjerske poslove.
384) Izjava svjedoka L na suenju u predmetu Krsti (transkript 2673),
341
385) Izjava svjedoka L na suenju u predmetu Krsti (transkript 268486); izjava svjedoka N na suenju u predmetu Krsti (transkript 2824).
386) Ibid, (transkript 2686-89).
387) Ibid, (transkript 2694).
388) Ibid, (transkript 2694).
390) Svjedoenje svjedoka N na suenju u predmetu Krsti (transkript 2827).
391) Smrtni list za Gojka Simia, vidi iznad fusnotu 377.
392) 1.zvpbr, nareenje o postavljenju 06-72 (prevod na engleski koji je
393) Smrtni list za Gojka Simia, vidi iznad fusnotu 377.
fusnotu 370.
395) Holandski izvjetaj kriminalistiko-tehnike analize (prevod na
fusnotu 370.
397) Putni radni list za TAM 75 (M-5264) (revidirani prevod na
engleski koji je napravila Prevodilaka sluba MKSJ), 1.-31.7.1995; putni radni
list za mercedes 2626 (M-5195) (revidirani prevod na engleski koji je napravila
Prevodilaka sluba MKSJ), 1.-31.7.1995.; putni radni list za rovokopa (C-3117)
(revidirani prevod na engleski koji je napravila Prevodilaka sluba MKSJ),
1.-31.7.1995; putni radni list za rovokopa-utovariva (rovokopa Torpedo iz
Bira-Holdinra) (revidirani prevod na engleski koji je napravila Prevodilaka
sluba MKSJ), 1.-31.7.1995.
398) 1.zvpbr, knjiga izdavanja goriva, 2.7.1994-14.5.1996.
399) Ininjerska eta 1.zvpbr, dnevne zapovesti, vidi iznad fusnotu 376.
400) Putni radni list za ULT 220 (Bira-Holding) (prevod na engleski
koji je napravila Prevodilaka sluba MKSJ), 1.-31.7.1995.; putni radni list za TAM
75 (M-5264), vidi iznad fusnotu 397.
401) 1.zvpbr, knjiga izdavanja goriva, 7.2.1994. 14.5.1996, vidi iznad
fusnotu 398
402) Ininjerska eta 1. zvpbr, dnevne zapovesti, vidi iznad fusnotu 376.
403) Putni radni list za mercedes 2626 (M-5195), vidi iznad fusnotu 397;
putni radni list za TAM 75 (M-5264), vidi iznad fusnotu 397.
404) Nema evidence o koritenju vozila od strane Zvornike brigade za
BGH-700 u julu 1995.
405) Karta 1.zvpbr, vidi iznad fusnotu 375.
406) Svjedoenje svjedoka P (transkript 2963).
407) Svjedoenje svjedoka O (transkript 2867-88).
408) Ibid, (transkript 2889-10 i 1902-03).
409) Svjedoenje svjedoka O (transkript 2918-22) i svjedoenje svjedoka
P (transkript 2977-79).
411) Ibid. Svjedoenje svjedoka O (transkript 2925) i svjedoenje
svjedoka P (transkript 2981).
413) Putni radni listovi 1.zvpbr za juli 1995. ne ukazuju na prisustvo
vozila ininjerske ete na mjestu kod brane u Petkovcima.
414) Putni radni list z TAM 80 (M-5300) (prevod na engleski koji je
napravila Prevodilaka sluba MKSJ), 1.-31.7.1995.
342
415) Putni radni list za TAM 75 (M-5329) (prevod na engleski koji je

napravila Prevodilaka sluba MKSJ), 1.-31.1995.
416) Spisak pripadnika pozadinskog voda 6. bataljona 1. zvpbr
Topalovi (prevod na engleski koji jenapravila Prevodilaka sluba MKSJ), juli
1995; spisak pripadnika 6. bataljona 1.zvpbr Josi (prevod na engleski koji je
napravila Prevodilaka sluba MKSJ), juli 1995, vidi iznad fusnotu 118.
417) M. Panti, Sami proizvode hranu, Drinski magazin (prevod na
engleski koji je napravila Prevodilaka sluba MKSJ), juni 1995, str. 21.
418) Draen Erdemovi.
419) Svjedoenje svjedoka I (transkript 2370-71).
421) Svjedoenje svjedoka Q (transkript 3017-18).
424) Svjedoenje svjedoka I (transkript 2388); svjedoenje svjedoka Q
(transkript 3040).
426) Svjedoenje svjedoka I (transkript 2407-08); svjedoenje svjedoka
Q (transkript 3046).
427) Putni radni list za ULT 220 (Bira_holding), vidi iznad fusnotu 400;
putni radni list za mercedes 2626 (M-5195), vidi iznad fusnotu 397.
428) 1.zvpbr, izdavanje goriva, vidi iznad fusnotu 236.
430) Dokazni predmet optube 24/2 i 24/3 u sluaju Krsti.
431) Sami proizvode hranu, vidi iznad fusnotu 417.
432) Spisak 42 pripadnika pozadinskog voda 1. bataljona (prevod na
engleski koji je napravila Prevodilaka sluba MKSJ), juli 1995; i spisak pripadnika
komande 1. bataljona, vidi iznad fusnotu 113.
433) Karta 1. zvpbr, vidi iznad fusnotu 375 (dokazni predmet optube br.
2 u sluaju krsti)
434) 1.zvpbr, vanredni borbeni izvjetaj 06-218 (prevod na engleski koji
je napravila Prevodilaka sluba MKSJ), 16.7.1995.
435) Zlatar je telefonska ifra komadnog mjesta Drinskog korpusa.
436) Presretnuti razgovor izmeu P Popovia i R Raia iz
operativnog centra preko vojnog telefona, 16.7.1995. u 21:16 sati.
437) Dnevnik deurnog vojne police 1.brlpbr, vidi iznad fusnotu 165.
438) Putni radni list za TAM 130 (ZV-369-57) (revidirani prevod na
engleski koji je napravila Prevodilaka sluba MKSJ), 1.-31.7.1995.
439) 1.zvpbr, nareenje 01-244, vidi iznad fusnotu 53; karta 1. zvpbr, vidi
iznad fusnotu 375 (dokazni predmet optube 2).
440) Putni radni list za rovokopa-utovariva (rovokopa Torpedo),
441) Putni radni list za TAM 75 (M-5246), vidi iznad fusnotu 397
442) Ininjerska eta 1. zvpbr, dnevne zapovesti, vidi iznad fusnotu 376.
443) Putni radni list za vozilo buldoer TG-75, (prevod na engleski koji
je napravila Prevodilaka sluba MKSJ), od 1. 31. jula 1995.
445) 1. Zvpbr, nareenje 01-244, vidi iznad fusnotu 53.
446) Citat iz prirunika brigade o zamjeniku komandanta. Pravilo
brigada (pjeadska, motorizovana, brdska, planinska, mornarike pjeade i
343
laka), 1984, odlomak 116. Vidi Izvjetaj o komandnoj odgovornosti u brigadi VRS
od 31. oktobra 2002.
447) KDK, nareenje 02/04-158-1 (prevod na engleski koji je napravila
448) Treba rei da je obino zadatak deurnog oficira brigade da napie
i, ako je potrebno, potpie Redovni borbeni izvjetaj u ime komandanta ili drugog
ovlatenog oficira. To ne oslobaa komandanta ili drugog ovlatenog oficira od
obaveze da bude upoznat sa materalom u izvjetaju poslanom pretpostavljenom
tabu.
449) 1.zvpbr, redovni borbeni izvjetaj 06-216 (prevod na engleski koji je
450) 1.zvpbr, vanredni borbeni izvjetaj 06-216/2 (prevod na engleski koji
451) Badem je telefonska ifra komandnog mjesta 1. bratunake lake
pjeadske brigade.
452) Presretnuti razgovor izmeu J Jokia (deurnog oficira na
Palmi) i X Beare preko vojnog telefona (prevod na engleski koji je napravila
Prevodilaka sluba MKSJ), 14.7.1995. u 21:02 sati.
453) Kao to je primeeno i u vie drugih razgovora, izraz paket
odnosi se openito na zarobljenike ili ljude.
454) Presretnuti razgovor izmeu V Vilotia i J Jokia (deurnog
oficira na Palmi) preko vojnog telefona, 14.7.1995. u 22:27 sati.
455) Trenutno su identitet i uloga generala Vilotia nepoznati. Jedna
mogunost je da su ga pogreno identifikovali prislukivai i da je to ustvari
general Mileti, naelnik za operativne poslove u Glavnom tabu VRS.
456) Ibid.
457) (Dokazni predmet optube br. 2)
458) Presretnuti razgovor izmeu Pandurevia i Miloevia preko vojnog
telefona, 15.7.1995. u 08:55 sati.
459) Presretnuti razgovor izmeu Pandurevia i Matovia preko vojnog
telefona, 15.7.1995. u 09:10 sati.
460) Vidi razgovore koje je Tuilatvo obavilo sa Draganom Obrenoviem,
2. aprila 2000. i 19. oktobra 2000, Ljubiom Borovaninom, 20. februara 2002. i 11.
marta 2002, Dragomirom Vasiem, 9. jula 2000, i Miloem Stuparom 26. juna 2002.
461) 1.zvpbr, redovni borbeni izvjetaj 06-217 (prevod na engleski koji je
462) 1.zvpbr, vanredni borbeni izvjetaj 06-217-1 (prevod na engleski koji
463) Termin asanaca je definisan u Vojom leksikonu SFRJ kao
preduzimanje sanitarno-higenskih i sanitarno-tehnikih mera na terenu, u
naseljima ili u objektima radi uklanjanja svega to omoguuje pojavu i irenje
zaraznih bolesti i drugih oteenja zdravlja. Asanaca u ratu i elementarnim
katastrofama obuhvata: pronalaenje, identifikacu i sahranjivanje poginulih (...)
Vojni leksikon, Vojnoizdavaki zavod, (1981).
464) 1.zvpbr, vanredni borbeni izvjetaj 06-217-1, vidi iznad fusnotu 462.
465. 1. zvpbr, vanredni borbeni izvjetaj 06-218, vidi iznad fusnotu 434.
467) 1.zvpbr, vanredni borbeni izvjetaj 06-222 (prevod na engleski koji
je napravila Prevodilaka sluba MKSJ), 18.7.1995, odlomak 2.
344
469) Na osnovu rekonstruisane evidence (uz izuzetak evidence

4. pjeadskog bataljona, koja je unitena u julu 1995), u aktivnom sastavu 1.
zvornike brigade jula 1995. bilo je oko 4.300-4.700 pripadnika.
470) Istureno komandno mjesto (IKM) Drinskog korpusa, izvjetaj broj
08-444-10, vidi iznad fusnotu 260.
471) 1.brlpbr, poruka broj 03-253-106/2, vidi fusnotu 363.
472) Osman Halilovi je preivio rat i puten je iz zarobljenitva u VRS
poetkom 1996.
473) Obavjetenje za javnost MKCK od 18. jula 1995. (u kojem se izvjetava
da su 88 zarobljenika evakuisani u Tuzlu 17. jula 1995. i navodi se identitet 23
zarobljenika koji su ostali u zarobljenitvu u VRS).
474) 1. brlpbr, zabiljeke za ispitivanja, (prevod na engleski koji je
napravila Prevodilaka sluba MKSJ), 13. jula 1995. ili negdje oko tog datuma.
475) Ibid.
476) Ibid.
477) Ibid.
478) Svjedoenje svjedoka S na suenju u predmetu Krsti (Transkript
3266)
479) MKCK, Nestale osobe na teritori Bosne i Hercegovine (4. izdanje),
30. juni 1998.
480) 1. brlpbr, redovni borbeni izvjetaj 03-253-106, vidi iznad fusnotu
142.
481) 1. zvpbr, izvjetaj organa za bezbjednost broj 17/104, (prevod na
engleski koji je napravila Prevodilaka sluba MKSJ), 18. jula 1995.
482) Presretnuti razgovor izmeu M Mirka i X nepoznate osobe
preko vojnog telefona, 17. jula 1995. u 18:15 sati. (Ovaj ovjek je moda bio tema
jednog presretnutog telefonskog razgovora izmeu jednog neidentifikovanog
sagovornika i izvjesnog Mirka (smatra se da se radi o poruniku Mirku Petroviu,
komandiru voda za radio izvianje Drinskog korpusa).
483) Putni radni list za vozilo TAM 2002, M-5342, od 12. 31. jula,
(revidirani prevod na engleski koji je napravila Prevodilaka sluba MKSJ).
484) Svjedoenje svjedoka R na suenju u predmetu Krsti, (transkript
3196-3206).
485) 1. zvpbr, redovni borbeni izvjetaj broj 06-244, (prevod na engleski
koji je napravila Prevodilaka sluba MKSJ), 19. jula 1995.
486) 1. krajiki korpus (KK), nareenje broj 264-1/95, (prevod na engleski
487) Ibid.
488) 1. KK, nareenje broj 270-1/95, (prevod na engleski koji je napravila
Prevodilaka sluba MKSJ), 22. jula 1995.
489) Izvjetaj CJB Zvornik 01-16-02/95, (radna verza prevoda na
engleski), 19. juli 1995.
490) 1. zvpbr, vojni sudski postupak, (prevod na engleski koji je napravila
491) Nestale osobe na teritori Bosne i Hercegovine (4. izdanje), vidi
iznad fusnotu 479, broj na spisku BAZ 901050.
345

iznad fusnotu 479, broj na spisku BAZ 914421. (Kod ovog broja se moda radi o
tamparskoj greci kod datuma od kada se vodi kao nestao, pri emu je naveden
datum 11.09.95, a ne 11.07.95).
495) Zvornika vojna polica, dokument VP 7469, Izjava Neka okia,
(prevod na engleski koji je napravila Prevodilaka sluba MKSJ), 25. jula 1995.
496) Svjedoenje svjedoka I na suenju u predmetu Krsti (transkript
2396-2397)
497) 1. zvpbr, vanredni borbeni izvjetaj broj 06-229, (prevod na engleski
499) 1. zvpbr, redovni borbeni izvjetaj broj 06-230/1, (prevod na engleski
koji je napravila Prevodilaka sluba MKSJ), 23. jula 1995, 1. zvpbr, redovni borbeni
izvjetaj broj 06-231/1, (prevod na engleski koji je napravila Prevodilaka sluba
MKSJ), 24. jula 1995.
502) 1. zvpbr, redovni borbeni izvejtaj broj 06-234, (prevod na engleski
koji je napravila Prevodilaka sluba MKSJ), 27. jula 1995, 1. zvpbr, redovni
borbeni izvjetaj broj 06-235, (prevod na engleski koji je napravila Prevodilaka
sluba MKSJ), 18. jula 1995, 1. zvpbr, redovni borbeni izvjetaj broj 06-237,
(prevod na engleski koji je napravila Prevodilaka sluba MKSJ), 29. jula 1995, 1.
zvpbr, redovni borbeni izvjetaj broj 06-238, (prevod na engleski koji je napravila
Prevodilaka sluba MKSJ), 30. jula 1995, i 1. zvpbr, redovni borbeni izvjetaj broj
06-238 (sic), (prevod na engleski koji je napravila Prevodilaka sluba MKSJ), 31.
jula 1995.
503) 1. zvornika pjeadska brigada (zvpbr), Vanredni borbeni izvjetaj
06-218, vidi iznad fusnotu 434.
504) 1. bratunaka laka pjeadska brigada (brlpbr), Referisanje, sastanci,
505) 1. brlpbr, borbeni izvjetaj broj 03-253-94 (prevod na engleski koji je
napravila Prevodilaka sluba MKSJ), 4. jula 1995.
506) 1. brlpbr, Referisanje, sastanci, vidi iznad fusnotu 153. Dana 4. jula
1995, navedeno je da se komandant korpusa, generalmajor ivanovi nalazi u zoni
1. brlpbr. Njegovo prisustvo na terenu, gdje je vjerovatno vrio komandantsko
izvianje, moda objanjava zato je to nareenje izdao Krsti, a ne ivanovi. Vidi
dnevnik deurnog vojne police 1. brlpbr, vidi iznad fusnotu 165.
508) Presretnuti razgovor izmeu generala Krstia i Obrenovia
preko vojnog telefona, 4. jula 1995. u 11:15 sati, (prevod na engleski koji je
napravila Prevodilaka sluba MKSJ).
509) Ibid.
510) Nareenje KDK broj 04/156-5 (prevod na engleski koji je napravila
511) Nareenje Glavnog taba VRS broj 12/46-501/95, vidi iznad fusnotu
182.
512) 1. brlpbr, Redovni borbeni izvjetaj broj 03-253-100, vidi iznad
fusnotu 166; (dokazni predmet optube broj 39 u predmetu Krsti)
346
513) Nareenje MUP RS br. 64/95, vidi iznad fusnotu 194. Nareenje je
potpisao Tomislav Kova, koji je tada bio zamjenik ministra unutranjih poslova.
515) (Dokazni predmet optube broj 39 u predmetu Krsti, zajedno sa
pripadajuim transkriptima 39/a io 39/b).
516) Ibid.
517) Izjava komesara RS za civilna pitanja u srebrenici, broj 07-27/95, vidi
iznad fusnotu 235.
518) (Dokazni predmet optube broj 67/a u predmetu Krsti).
519) Ibid.
520) Nareenje KDK broj 02/04-158-1, vidi iznad fusnotu 447.
522) Nareenje Drinskog korpusa br. 05/2-293, vidi iznad fusnotu 94.
523) to se tie pukovnika Svetozara Andria, jo uvek ne jasno kada je
tano preuzeo dunost naelnika taba/zamjenika komandanta Drinskog korpusa.
Prema dokumentu kojeg je on dao istraiteljima Tuilatva, on zvanino ne predoa
dunost komandanta 1. biranske brigade (VP 7115) do 6. augusta 1995. Tuilatvo
posjeduje nepotpunu dokumentacu o Drinskom korpusu i 1. biranskoj brigadi.
Kao to je navedeno u mjerodavnim pravilima Korpusa bive JNA, (posebno
Pravilnik o nadlenostima komande korpusa kopnene vojske u miru, 1990. lan
11, odlomak 13), naelnika taba, kada je odsutan zastupa naelnik organa za
operativno nastavne poslove. Obzirom na vreme (otprilike 26 dana) od trenutka
kada je generalmajor Krsti preuzeo komandu nad Drinskim korpusom (13. juli
1995) do trenutka kada pukovnik Andri tvrdi da je stupio na poloaj naelnika
taba/zamjenika komandanta (8. avgust 1995), naelnik za operativno-nastavne
poslove Drinskog korpusa, pukovnik Obrad Vii, ili neki drugi oficir trebali su
biti upueni na tu dunost pismenom naredbom da zastupaju naelnika taba.
524) Nareenje KDK br. -157-5, vidi iznad fusnotu 349.
525) Presretnuti razgovor izmeu K Krstia i X Borovanina
preko vojnog telefona, 13. juli 1995. u 19:45 sati; vidi iznad fusnotu 158; Zoran
Petrovi Piroanac, Intervju u Beogradu vidi iznad fusnotu 337, 21. juli 1995. (u
kojem je Ljubia Borovanin identifikovan kao komandant MUP na lini uti List
Potoari).
526) Presretnuti telefonski razgovor izmeu K Krstia i X Borovanina
527) Presretnuti razgovor izmeu M ivanovia i J Jokia preko
vojnog telefona, 14. juli 1995. u 9:10 sati.
528) Presretnuti razgovor izmeu ivanovia i ovjeka koji se
zove Slavko, 14. jula 1995. u 9:35 sati. Taj Slavko je vjerovatno pukovnik Slavko
Ognjenovi, operativni oficir Drinskog korpusa i bivi komandant 1. bratunake
lake pjeadske brigade.
529) 1. brlpbr, izvjetaj broj 23-253-103-2 (prevod na engleski koji je
napravila Prevodilaka sluba MKSJ), 14. juli 1995. Zbog jasno uoljive tipografske
greke, na tampanoj verzi poruke zabiljeen je datum 17. juli 1995. I na rukom
pisanom nacrtu nareenja i u dnevniku centra veze stoji da je poruka prosleena
14. jula 1995.
530) Ibid.
531) Poruka 1. mlpbr br. 720/95, vidi iznad fusnotu 136.
532) Ibid.
347
533) 1. brlpbr, nareenje broj 453-2, vidi iznad fusnotu 350.

534) Predsjedniki dekret RS broj 01-1369/95, vidi iznad fusnotu 97.
535) Ibid.
536) Presretnuti razgovor izmeu ivanovia i J Jokia preko
vojnog telefona, 14. juli 1995. u 20:38 sati, presretnuti razgovor izmeu M
Vukotia i ivanovia preko vojnog telefona, 14. juli 1995. u 20:56 sati.
537) Presretnuti razgovor izmeu neidentifikovanih sagovornika X i
Y preko vojnog telefona, 14. juli 1995. u 20:48 sati.
538) Presretnuti razgovor izmeu X neidentifikovane osobe i Malinia
preko vojnog telefona, 14. uli 1995. u 22:36 sati.
539) Predsjedniki dekret RS 01-1419/95 (prevod na engleski koji je
540) Saetak presretnutog razgovora preko vojnog telefona u kojem
Beara pokuava da stupi u vezu sa ivanoviem, 15. juli 1995. u 9:52 sati; 1. brlpbr,
nareenje br. 08-45/95 (prevod na engleski koji je napravila Prevodilaka sluba
MKSJ), 17. avgust 1995. ( u kojem je pukovnik Beara naveden kao naelnik Uprave
za bezbjednost Glavnog taba VRS).
541) Presretnuti razgovor izmeu B Beare i ivanovia preko
vojnog telefona, 15. juli 1995. u 9:54 sati.
542) Presretnuti razgovor izmeu B Beare i K Krstia preko
vojnog telefona, 15. juli 1995. u 9:57 sati, presretnuti razgovor izmeu B Beare i
K Krstia preko vojnog telefona, 15. juli 1995. u 10:00 sati.
543) Osoba koja se spominje kao Furtula je najvjerovatne major Radomir
Furtula, komandant 5. podrinjske lake pjeadske brigade, poznate i pod nazivom
Viegradsko-goradanska brigada. Osoba koja se spominje kao Luki je
najvjerovatne Milan Luki, koji je povezan sa Bobanom Iniem.
544) Najvjerovatne major Milomir Nasti, komandant 1. milike lake
pjeadske brigade i pukovnik Vidoje Blagojevi, komandant 1. bratunake lake
pjeadske brigade.
545) Presretnuti razgovor izmeu K Krstia, T Trbia i P
Pandurevia preko vojnog telefona, 17. jula 1995. u 6:15 sati.
546) 4. drinska laka pjeadska brigada (4.dlpbr), nareenje broj 538/1012 (prevod na engleski koji je napravila Prevodilaka sluba MKSJ), 25. juna
1995. Viodi i 4. dlpbr, nareenje broj 02-50 (prevod na engleski koji je napravila
Prevodilaka sluba MKSJ), 14. jula 1995. ( u kojem je potpukovnik Ljubomir Vlai
naveden kao naelnik taba 4. dlpbr).
547) Presretnuti razgovor izmeu X Krstia i Veletia preko vojnog
telefona, 17. jula 1995. u 9:10 sati.
548) Presretnuti razgovor izmeu X neidentifikovane osobe i K
Krstia preko vojnog telefona, 17. jula 1995. u 9:25 sati, presretnuti razgovor
izmeu neidentifikovanih sagovornika X i ? preko vojnog telefona 17. jula
1995. u 12:01 sati, presretnuti razgovor izmeu K Krstia i M Mladia
preko vojnog telefona, 17. jula 1995. u 19:50 sati, presretnuti razgovor izmeu K
Krstia i X neidentifikovane osobe preko vojnog telefona, 17. jula 1995. u 20:
30 sati.
549) Nareenje Drinskog korpusa broj 05/1-245 (prevod na engleski koji
je napravila Prevodilaka sluba MKSJ), 17. jula 1995.
550) Presretnuti razgovor izmeu K Krstia i C Cerovia preko
vojnog telefona, 18. jula 1995. u 7:16 sati, presretnuti razgovor izmeu K Krstia
i A Andria preko vojnog telefona, 18. jula 1995. u 20:14 sati, presretnuti razgovor
348
izmeu K Krstia i ede preko vojnog telefona, 18. jula 1995. u 23:41
sati, presretnuti razgovor izmeu K Krstia i M Milankovia preko vojnog
telefona, 19. jula 1995. u 15:13 sati, presretnuti razgovor izmeu K Krstia i J
Jevevia preko vojnog telefona, 19. jula 1995. u 21:57 sati.
551) Vesti na televizi Republike Srpske u kojima je Krsti naveden kao
bivi naelnik taba, a on i general ivanovi su nazvani glavnim arhitektima
srpskog osvajanja Srebrenice i epe.
552) Video snimak proslave odlaska generala Milenka ivanovia u julu
1995.
Prevodilaka sluba MKSJ), 29. jula 1995, nareenje KDK broj 01/159-2 (prevod na
engleski koji je napravila Prevodilaka sluba MKSJ), 29. jula 1995.
555) 1. brlpbr, redovni borbeni izvjetaj broj 03-253-125 (prevod na
engleski koji je napravila Prevodilaka sluba MKSJ), 4. avgusta 1995.
556) (Dokazni predmet optube broj 99/a).
557) Dokument Glavnog taba VRS broj 04-12/973, ponovno objavljen u
Krajikom vojniku, (prevod na engleski koji je napravila Preevodilaka sluba
MKSJ), avgusta 1995.
558) Borislav urevi, Podrinje je konano slobodno, Srpska vojska,
(prevod na engleski koji je napravila Prevodilaka sluba MKSJ) 25. avgusta 1995,
str. 10-12.
559) Redovni borbeni izvjetaj 1. zvpbr broj 06-276, (prevod na engleski
koji je napravila Prevodilaka sluba MKSJ), 3. septembar 1995, odlomak 2.
560) Video kaseta 10. diverzantskog odreda Vojske RS, 14. oktobar 1995,
561) D. Radan, asnu borbu dovesti do kraja, Srpska vojska, 28.
decembra 1995, str. 7
562) Vrilac dunosti komandanta ili, kako obino stoji u potpisu:
Zastupa komandanta.
563) Obuhvatni pregled zakona RS i propisa VRS koji se odnose na
ratne zloine i zloine protiv ovjenosti nalazi se u Izvjetaju o komandnoj
odgovornosti u korpusu VRS, odlomak 7.
564) Sporazum o obustavi vatre na teritori Bosne i Hercegovine, 8. maj
1993, vidi iznad fusnotu 73.
565) Zapovest, operativni broj 1, komande Drinskog korpusa broj 04/1562, 2. jula 1995, vidi iznad fusnotu 58.
566) Nareenje Glavnog taba VRS broj 12/46-501/95, vidi iznad fusnotu
182. (General Gvero je u stvari, generalpotpukovnik Milan Gvero, pomonik
komandanta G VRS za moral, pravna i vjerska pitanja).
567) Ibid.
568) Nareenje predsjednika RS broj 01-1341/95, vidi iznad fusnotu 202.
569) Presretnuti razgovor preko vojnog telefona izmeu K Krsmanovia,
X i centrale C, 13. jula 1995. u 11:10 sati. Presretnuti razgovor preko vojnog
telefona izmeu X i Y, 13. jula 1995. u 17:30 sati.
570) Presretnuti razgovor izmeu M Milanovia i P deurnih oficira
u Palmi preko vojnog telefona, 13. jula 1995. u 13:55 sati, vidi iznad fusnotu 327.
571) Nareenje Drinskog korpusa broj 03/156-11 (prevod na engleski
koji je napravila Prevodilaka sluba MKSJ), 13. juli 1995. Treba napomenuti da
349
je na odtampani broj nareenja bio 03/156-11, ali je broj 11 naknadno prekrien i

upisan je broj 12.
572) Ibid.
573) Nareenje Glavnog taba VRS -1638, (prevod na engleski koji je
574) Ibid.
576) IKM (Istureno komandno mjesto) 1. zvpbr, dnevnik operativnog
deurstva, 13.7.1995, vidi iznad fusnotu 383. Prema rasporedu dunosti komande
brigade od jula 1995, major Mihajlo Gali je bio pomonik za moral, pravne i
vjerske poslove.
577) 1. zvlpbr, vidi iznad fusnotu 449.
578) Presretnuti razgovor preko vojnog telefona izmeu generala
ivanovia (sa Zlatara) i J majora Jokia (deurni oficir Palme), vidi iznad
fusnotu 527.
579) Presretnuti razgovor preko vojnog telefona izmeu V Vilotia i J
Jokia (deurni oficir Palme), vidi iznad fusnotu 454.
580) Trenutno su nepoznati identitet i uloga generala Vilotia. Jedna
od mogunosti je da ga je radio-operater pogreno identifikovao, i da je to ustvari
general Mileti, naelnik za operativne poslove Glavnog taba VRS.
581) Ibid.
582) Presretnuti telefonski razgovor izmeu Z Deurni na Zlataru i
P Deurni na Palmi major Jokia, 15. jula 1995. u 09:39 sati.
583) U listi telefonskih brojeva Zvornike brigade, bez datuma,
(prevod na engleski koji je napravila Prevodilaka sluba MKSJ), telefonskom
imeniku Zvornike brigade, bez datuma, (prevod na engleski koji je napravila
Prevodilaka sluba MKSJ) i listi vanih telefonskih brojeva Zvornike brigade,
bez datuma, (radna verza prevoda na engleski), lokal 139 pripada naelniku
za bezbjednost.
584) Presretnuti razgovor izmeu B Beare i ivanovia preko
vojnog telefona, 15. jula 1995, u 9:54 sati, vidi iznad fusnotu 541.
585) Presretnuti razgovor izmeu K Krstia i B Beare preko
vojnog telefona, 15. jula 1995. u 10:00 sati, vidi iznad fusnotu 542.
586) Presretnuti razgovor izmeu K Krstia i B Beare preko
vojnog telefona, 15. jula 1995. u 9:55 sati.
587) Presretnuti razgovor izmeu B Beare i Krstia preko vojnog
telefona, 15. jula 1995. u 9:57 sati, vidi iznad fusnotu 542.
588) Redovni borbeni izvjetaj 1.brlpbr broj 03-253-105, vidi iznad fusnotu
357.
590) Dnevnik porunika Zorana Jovanovia, (prevod na engleski koji je
napravila Prevodilaka sluba MKSJ), vrioca dunosti komandanta 2. bataljona
Bratunake pjeadske brigade. Zabiljeka od 15. jula 1995. pokazuje da je na
sastanku tog jutra u 07:00 sati spomenuta predstojea smjena na Trnovu 20. jula,
kao i angaovanje 54 vojna obveznika 4. pjeadske ete na Crvnom Vrhu.
591) 1. zvpbr, redovni borbeni izvjetaj broj 06-217, vidi iznad fusnotu
461.
592) 1. zvpbr, vanredni borbeni izvjetaj broj 06-217-1, vidi iznad fusnotu
462.
350
594) Vojni leksikon, vidi iznad fusnotu 463.

595) 1. zvpbr, vanredni borveni izvjetaj broj 06-217-1, vidi iznad fusnotu
462. Vidi peat centra veze 1. zvpbr.
596) Izvjetaj CJB Zvornik 01-16-02/1-205/95, vidi iznad fusnotu 332.
598) Svjedoenje Draena Erdemovia na suenju generalu Krstiu,
(transkript 3119).
600) Presretnuti razgovor izmeu C Cerovia i B Beare preko
601) Pukovnik Cerovi identifikovan je i u drugim transkriptima
presretnutih razgovora od 16. i 17. jula 1995.
602) Nareenje glavnog taba VRS broj -1670, vidi iznad fusnotu 364. U
ostalim presretnutim razgovorima on je identifikovan kao naelnik odeljenja za
oklopne i mehanizovane snage Glavnog taba VRS.
603) Presretnuti razgovor izmeu Palme i Zlatara; G Golia i C
nepoznate osobe; B Baevia, X nepoznate osobe i P deurnog oficira
u Palmi preko vojnog telefona, 16. jula 1995. u 13:58 sati.
604) Presretnuti razgovor G Golia i C nepoznate osobe preko
605) Presretnuti razgovor izmeu B Baevia, X nepoznate osobe i
P deurnog oficira u Palmi preko vojnog telefona, 16. jula 1995. u 13:58 sati.
606) Presretnuti razgovor izmeu P deurnog oficira u Palmi i X
nepoznate osobe preko vojnog telefona, 16. jula 1995. u 13:58 sati.
607) 1. zvpbr, otpremnica 21/1-2140, (prevod na engleski koji je napravila
608) Knjiga izdavanja materalno-tehnikih sredstava, 11. maja 1994.
609) Presretnuti razgovor izmeu P Popovia i R Raia u
operativnom centru, u 21:16 sati, vidi iznad fusnotu 436.
610) Ibid.
611) Ibid.
612) 1. zvpbr, vanredni borbeni izvjetaj broj 06-218, vidi iznad fusnotu
434.
613) Presretnuti razgovor izmeu K Krstia, T Trbia i P
Pandurevia preko vojnog telefona, 17. jula 1995. u 6:15 sati, vidi iznbad fusnotu
545.
614) Presretnuti razgovor izmeu MG majora Golia i G generala
na lokalu Zlatar 01 preko vojnog telefona, 17. jula 1995. u 12:42 sati.
615) Presretnuti razgovor izmeu T Trbia i X nepoznate osobe
preko vojnog telefona, 17. jula 1995. u 12:44 sati.
616) Presretnuti razgovor izmeu T Trbia i X nepoznate osobe
617) Vidi transkript presretnutog telefonskog razgovora od 17. jula 1995.
u 9:10 sati u kojem je General Krsti takoe identifikovan kao Zlatar 01, vidi
iznad fusnotu 547.
618) Raspored dunosti Komande taba 1. zvornike pjeadske
brigade, (prevod na engleski koji je napravila Prevodilaka sluba MKSJ), juli
1995.
619) Presretnuti razgovor izmeu P Popovia i nepoznate osobe
351
620) Presretnuti razgovor izmeu K Krstia i C Cerovia preko

467.
623) Presretnuti razgovor izmeu potpukovnika Cerovia i majora Eskia
preko vojnog telefona, 19. jula 1995. u 8:07 sati; presretnuti razgovor izmeu C
Cerovia i V Vinka Pandurevia preko vojnog telefona, 19. jula 1995, u 8:12 sati.
624) Vanredni borbeni izvjetaj 1. zvpbr 06-229, vidi iznad fusnotu 497.
626) Redovni borbeni izvjetaj 1. zvpbr 06-230/1, vidi iznad fusnotu 499;
Redovni borbeni izvejtaj 1. zvpbr 06-231/1, vidi iznad fusnotu 499.
627) Izvjetaj 3. radio-izviakog voda, IBK, 25/2-202, (prevod na
engleski koji je napravila Prevodilaka sluba MKSJ), 23. juli 1995, strana 1.
628) u brigadi VRS od 31. oktobra Pravila brigada (za pjeadske,
motorizovane, brdske, planinske, mornarike i lake brigade) 1984, Uvod, odlomak
295. Vidi Izvjetaj o komandnoj odgovornosti 2002.
629) Vanredni borbeni izvjetaj 1. zvpbr 06-217-1, vidi iznad fusnotu 462.
630) Obavjetajni izvjetaj 1. brlpbr 08-34/95, (prevod na engleski koji je
631) Nareenje Glavnog taba VRS broj -2341 (prevod na engleski koji
je napravila Prevodilaka sluba MKSJ), 14. septembra 1995.
632) Nareenje Glavnog taba VRS broj 10/34/2-3-701 (prevod na
engleski koji je napravila Prevodilaka sluba MKSJ), 14. septembra 1995.
633) Raspored dunosti kadrova komande i taba Zvornike brigade
(otprilike kraj 1995. poetak 1996), (prevod na engleski koji je napravila
Prevodilaka sluba MKSJ).
634) Biljenica komande 1. brlpbr, vidi iznad fusnotu 153. Vidi zabiljeku
sa sastanka od 16. oktobra 1995. Kao to je ve navedeno, izraz asanaca odnosi
se na pokopavanje tela i drugog biolokog otpada.
635) Ibid.
636) Redovni borbeni izvejtaj Zvornike brigade 06-287, (prevod na
637) 1. brlpbr, redovni borbeni izvjetaj broj 03-253-100, vidi iznad
fusnotu 166, 10. juli 1995.
638) MO RS, nareenje broj 02-21-3640/95 (prevod na engleski koji
je napravila Prevodilaka sluba MKSJ) od 13. jula 1995. (kojim se nareuje
zvornikoj kancelari MO da mobilie barem 50 autobusa iz optina Zvornik,
Viegrad, Vlasenica, Milii i Bratunac, po nareenju Glavnog taba VRS broj 09/31/
12-3/154, od 12. jula 1995); MO RS, nareenje broj 02-21/3614/95, vidi iznad fusnotu
241, 12. juli 1995. (kojim se nareuje mobilizaca najmanje 20 dodatnih autobusa u
optinama Pale, Sokolac, Rogatica i Han Pesak).
639) Izvjetaj CJB Zvornik 227/95, vidi iznad fusnotu 224.
vidi iznad fusnotu br. 258, odlomak 1.
642) Presretnuti razgovor izmeu B Beare i Luia preko vojnog
telefona, 13. jula 1995. u 10:09 sati.
643) Nareenje Glavnog taba VRS broj 03/4 1629 (prevod na engleski
352
644) Nareenje KDK broj 03/156-12, vidi iznad fusnotu 521.

645) Nareenje Glavnog taba VRS broj 03/4 1638, vidi iznad fusnotu
753.
646) IKM DK, poruka broj 08-444-10, vidi iznad fusnotu 260.
647) Badem je telefonska ifra za komandno mjesto 1. bratunake lake
pjeadske brigade.
648) Kao to je zapaeno u raznim drugim telefonskim razgovorima, izraz
paket se u optem smislu odnosi na zarobljenike ili narod.
649) Presretnuti razgovor izmeu C Cerovia i B Beare preko
650) Presretnuti razgovor izmeu M Mladia i D deurnog oficira
651) Nareenje Glavnog taba VRS broj 03/4 1670, vidi fusnotu 364.
652) Ibid.
653) Ibid.
654) Vojni leksikon, vidi iznad fusnotu 463.
655) Nareenje Glavnog taba VRS broj 03/4 1670, vidi iznad fusnotu 364.
656) 1. brlpbr, redovni borbeni izvjetaj broj 03-253-106, vidi iznad fusnotu
142. U ovom izvjetaju se navodi da je tog dana komandant brigade obiao
jedinice koje su blokirale povlaenje nepratelja (1. milika brigada, 5. ininjerski
bataljon, snage MUP i jedinice 65. zatitnog puka), te da je odredio njihove zadatke
i organizvao njihovo zajedniko djelovanje i vezu.
567) 1. brlpbr, nareenje broj 468-2, vidi iznad fusnotu 360, kojim se 1.
pjeadskom bataljonu nareuje da se povue sa podruja u kojem je trenutno
razmjeten i da se pripemi za razmjetanje u epu do 7:00 sati 17. jula 1995); 1.
brlpbr, redovni borbeni izvjetaj broj 03-253-108, vidi iznad fusnotu 306, (u kojem
se navodi da 1. pjeadski bataljon vodi komandant brigade).
434.
659) Presretnuti razgovor izmeu K Krstia i M Mladia preko
660) Nareenje Glavnog taba VRS -2341, vidi iznad fusnotu br. 631
661) Nareenje Glavnog taba VRS 10/34/2-3-701, vidi iznad fusnotu br.
632
662) Nareenje Glavnog taba VRS 12/46-575/95, (prevod na engleski
koji je napravila Prevodilaka sluba MKSJ), od 16.8.1995. Ovu naredbu je potpisao
naelnik (kapetan bojnog broda) Ljubia Beara.
663) Nareenje Predsjednika RS 01/445/96, (prevod na engleski koji je
napravila Prevodilaka sluba MKSJ), od 23.3.1996.
664) Ibid.
665) Izvjetaj slubenika vojnog tuioca RS 36/95, (prevod na engleski
koji je napravila Prevodilaka sluba MKSJ), od 26.3.1996. Dokument je sastavni
dio kompletnog predmeta Vrhovnog tuilatva broj 36/96. Na jednoj kopi pie u
rukopisu za Bearu.
666) Ibid.
667) Ibid.
668) Ti zakoni i propisi su pokazani u osnovnim crtama u Izvjetaju o
komandnoj odgovornosti u brigadi VRS,
669) Vidi Izvjetaj o komandnoj odgovornosti u brigadi VRS, drugo
poglavlje, Komandant brigade, ovlatenja i odgovornosti.
353
670) Izvjetaj 1. brlpbr 433-1 Analiza borbene gotovosti za prvu polovinu

1995, vidi iznad fusnotu 89, strana 5, Zakljuci.
671) Redovni borbeni izvjetaj 1. brlpbr, vidi iznad fusnotu 142. drugi
odlomak
672) Vanredni borbeni izvejtaj 1. brlpbr 03-253-113, (prevod na engleski
koji je napravila Prevodilaka sluba MKSJ), 23.7.1995.
673) Opte analize mjesenih izvjetaja Vojnog Tuilatva u Beljini za
period nakon jula 1995. ne pokazuju nikakve dopise upuene od strane komande
Bratunake brigade u vezi sa ratnim zloinima koji se dovode u vezu sa padom
Srebrenice.
674) Vidi Izvjetaj komande brigade VRS; tree poglavlje, odlomci od 3.10
do 3.19
675) Vidi iznad fusnotu 673.
676) Vidi Izvjetaj o komandnoj odgovornosti u brigadi VRS, tree
poglavlje, odlomak 3.7 i 3.8 Dunosti deurnog oficira.
BIBLIOGRAFA
1. Tuilac protiv Vidoja Blagojevia, Dragana Obrenovia i Momira
Nikolia, (predmet broj IT-02-60-AR65), izmenjena Optunica.
2. Naredba Glavnog taba Vojske SRBH 02/5-108, Privremeni propisi
o slubi u Vojsci Srpske Republike (prevod na engleski koji je napravila
3. Komanda 4. korpusa JNA, Uputstvo za rad komande 4. korpusa
u izvravanju prioritetnih zadataka u miru i ratu, (prevod na engleski koji je
napravila Prevodilaka sluba MKSJ), dok br. 01/15-62 (kopa br. 2), 29.8.1991.
4. Savezni sekretarat za narodnu odbranu, Generaltab Oruanih snaga
SFRJ, Pravilnik o nadlenostima komande korpusa
kopnene vojske u miru,
(prevod na engleski koji je napravila Prevodilaka sluba MKSJ), 1990.
5. Zakon o vojsci, Slubeni glasnik srpskog naroda u BiH, br. 3/92, 6/92,
(prevod na engleski koji je napravila Prevodilaka sluba MKSJ), objavljeno
1.6.1992, s dopunama od 30. 12. 1993.
6.
Generaltab Oruanih snaga SFRJ, Pravilo Korpus kopnene
vojske(privremeno), (prevod na engleski koji je napravila Prevodilaka sluba
MKSJ), 11.4.1990.
7. Prirunik za rad komandi i tabova (predlog), (prevod na engleski koji
je napravila Prevodilaka sluba MKSJ), Centar visokih vojnih kola OS Maral
Tito, 1983.
8. Vojno tuilatvo pri Glavnom tabu oruanih snaga RS Smjernice za
odreivanje kriteruma krivinog gonjenja, (prevod na engleski koji je napravila
Prevodilaka sluba MKSJ), oktobar 1992.
9. Propisi o primeni pravila Meunarodnog ratnog prava u Oruanim
snagama SFRJ, (prevod na engleski koji je napravila Prevodilaka sluba MKSJ),
(objavljen 13. 4. 1988). Slubeni vojni list, br. 7, 28. 4. 1988.
10. Naredba Ministarstva odbrane RS broj 21-59.92, O odreivanju
nadlenosti i ovlaenjima starjeina za rjeavanje o odnosima u slubi vojnih lica i
radnika u Vojsci Srpske Republike Bosne i Hercegovine, (prevod na engleski koji
je napravila Prevodilaka sluba MKSJ), 16.6. 1992.
354
11. Savezni sekretarat za narodnu odbranu, Pravilo za Obavjetajno

obezbeenje oruanih snaga, (prevod na engleski koji je napravila Prevodilaka
sluba MKSJ), 15. 12. 1987.
12. Zakon o primeni Zakona o unutranjim poslovima za vreme
neposredne ratne opasnosti ili ratnog stanja, Slubeni glasnik Republike Srpske,
vol. III, br. 1, posebno izdanje, (prevod na engleski koji je napravila Prevodilaka
sluba MKSJ), 29. 11. 1994.
13. Zakon o primenjivanju Zakona o vojnim sudovima i Zakonu o
vojnom tuilatvu za vreme ratnog stanja, (prevod na engleski koji je napravila
Prevodilaka sluba MKSJ), Slubeni glasnik Republike Srpske, br. 29, 28. 11.
1994.
14. Zakon o vojnim sudovima, (prevod na engleski koji je napravila
Prevodilaka sluba MKSJ), Slubeni glasnik RS br. 27, 31. 12. 1993.
15. Zakon o obaveznom dostavljanju podataka o izvrenim zloinima
protiv ovenosti i meunarodnog prava, (prevod na engleski koji je napravila
Prevodilaka sluba MKSJ), Slubeni glasni RS br. 32, 31. 12. 1994.
16. Krivini zakon SFRJ, (prevod na engleski koji je napravila
Prevodilaka sluba MKSJ), Slubeni list SFRJ, 1990.
17. Savezni sekretarat za narodnu odbranu SFRJ, Pravilo slube organa
bezbednosti u oruanim snagama Socalistike Federativne Republike Jugoslave,
(prevod na engleski koji je napravila Prevodilaka sluba MKSJ), 21. 3. 1984.
18. Savezni sekretarat za narodnu odbranu SFRJ, Pravilo slube vojne
police oruanih snaga SFRJ (prevod na engleski koji je napravila Prevodilaka
sluba MKSJ), 24. 9. 1985.
19. Savezni sekretarat za narodnu odbranu SFRJ, Uputstvo o metodima
i sredstvima rada organa bezbednosti JNA, (prevod na engleski koji je napravila
Prevodilaka sluba MKSJ), 1. 8. 1986.
20. Zbirka dokumenata koju je Tuilatvo MKSJ zaplenilo od 503.
motorizovane brigade VRS, bive 1. zvornike pjeadske brigade (1. zvpbr)
Drinskog korpusa, VRS.
21. Zbirka dokumenata koju je Tuilatvo MKSJ zaplenilo od 513.
pjeadske brigade VRS, bive 1. bratunake lake pjeadske brigade (1. brlpbr)
Drinskog korpusa, VRS.
22. Zbirka dokumenata koju je Tuilatvo MKSJ zapljenilo od 1. korpusa
VRS, biveg 1. krajikog korpusa Vojske Republike Srpske.
23. Zbirka dokumenata koju je Tuilatvo MKSJ zaplenilo od taba CSB
Zvornik i s njim povezanih stanica MUP u Republici Srpskoj.
355
IV
SREBRENICA
PRED HAKIM
TRIBUNALOM
PRED PRETRESNIM VEEM

U sastavu:
suda Almiro Rodrigues, predsjedavajui
suda Fouad Riad
suda Patricia Wald
Sekretar:
g. Hans Holthuis
TUILAC
protiv
RADISLAVA KRSTIA
PRESUDA
Tuilatvo:
g. Mark Harmon
g. Peter McCloskey
g. Andrew Cayley
ga Magda Karagiannakis
Odbrana optuenog:
g. Nenad Petrui
g. Tomislav Vinji
359
360
SPISAK PRILOGA:
- PRILOG I PROCEDURALNI KONTEKST
- PRILOG II KRATKA HRONOLOGA
- PRILOG III POJMOVNICI
- PRILOG III-A POJMOVNIK PRAVNIH IZVORA
- PRILOG III-B POJMOVNIK NAJEIH SKRAENICA
PRILOG IV DOKUMENTI
PRILOG IV-A KARTA ISTONE BOSNE (TUZLA-SREBRENICA)
PRILOG IV-B KARTA ZONE ODGOVORNOSTI DRINSKOG KORPUSA
PRILOG IV-C KARTA LOKALITETA POGUBLJENJA I UKOPA
PRILOG IV-D DAGRAM ORGANIZACE DRINSKOG KORPUSA VRS
PRILOG IV-E FOTOGRAFA
PRILOG I PROCEDURALNI KONTEKST

A. Meunarodni sud
1. Meunarodni sud za krivino gonjenje osoba odgovornih za
teka krenja meunarodnog humanitarnog prava poinjena na teritori
bive Jugoslave od 1991. (dalje u tekstu: Meunarodni sud) osnovao
je Savjet bezbjednosti1 na osnovu glave VII Povelje Ujedinjenih naca, a
njegova nadlenost obuhvata teke povrede enevskih konvenca iz 1949,
krenja zakona i obiaja ratovanja, zloine protiv ovjenosti i genocid.
B. Optueni
2. Protiv generala Krstia podignuta je 2. novembra 1998.
optunica2 za genocid, zloine protiv ovjenosti i krenja zakona i obiaja
ratovanja na osnovu njegove uloge, kako se navodi, u dogaajima u i
oko bosansko-muslimanske enklave Srebrenica izmeu 11. jula 1995.
i 1. novembra 1995. Federaci Bosne i Hercegovine upuen je nalog
za hapenje3 kojim se nalae transfer optuenog na Meunarodni
sud. Pripadnici Stabilizacionih snaga (SFOR) uhapsili su optuenog 2.
decembra 1998, a 3. decembra 1998. prebacili su ga u Pritvorsku jedinicu
Meunarodnog suda. Otada je u pritvoru.
3. Pre nego to je u Bosni i Hercegovini 1992. izbio oruani
sukob, general Krsti je bio potpukovnik u Jugoslovenskoj narodnoj armi
(JNA). Nakon toga, general Krsti je sluio kao komandant 2. romanske
motorizovane brigade, koja je najpre bila sastavni dio Sarajevsko361
romanskog korpusa, a u novembru 1992. postala je dio Drinskog

korpusa. Na mjestu komandanta brigade ostao je do septembra 1994. Od
tog datuma, pa sve dok ne imenovan komandantom Drinskog korpusa,
bio je naelnik taba/zamjenik komandanta Drinskog korpusa Vojske
bosanskih Srba (VRS). U junu 1995. general Krsti unapreen je u in
general-majora, a u januaru 1998. u in general-potpukovnika.
C. Optunica
4. General Krsti se tereti za poinjenje genocida (taka 1)
i, alternativno, sauesnitvo u genocidu (taka 2). Dalje se tereti za
istrebljenje (taka 3), zloin protiv ovjenosti; ubistvo (take 4-5), zloin
protiv ovjenosti i krenje zakona i obiaja ratovanja; progone (taka 6),
zloin protiv ovjenosti poinjen putem ubistava, okrutnog i neovjenog
postupanja, terorisanja civila bosanskih Muslimana, unitavanja line
imovine i deportace ili prisilnog premjetanja bosanskih Muslimana;
deportacu (taka 7), zloin protiv ovjenosti ili, alternativno, nehumana
djela/prisilno premjetanje (taka 8), zloin protiv ovjenosti. General
Krsti za ta se krivina djela tereti po lanu 7(1) i lanu 7(3). Na svom
prvom pojavljivanju pred sudom, odranom 7. decembra 1998, izjasnio se
da ne kriv po svim takama optunice protiv njega.
5. Nakon to su strane podnele vie podnesaka,4 Pretresno
vee je, imajui u vidu krivina djela koja se pripisuju optuenom i tip
odgovornosti kojim ga Tuilatvo tereti, naloilo optubi da precizne
navede komandne funkce optuenog u vreme dogaaja obuhvaenih
optunicom, nain na koji ih je mogao sprovoditi i lanac komandovanja
unutar kojeg je vrio svoju vlast.5
6. Redigovana verza optunice zavedena je 9. juna 1999.
Tuilatvo je 27. oktobra 1999. podiglo konanu izmenjenu optunicu,
koja je sadravala dodatne optube za deportacu, zloin protiv
ovjenosti, ili, alternativno, nehumana djela (prisilno premjetanje),
zloin protiv ovjenosti. Optueni se 25. novembra 1999. izjasnio da ne
kriv po toj novoj taki.
7. Dana 28. januara 2000, nakon to su strane podnele dodatne
podneske,6 u kojima je optueni nastavio osporavati formu optunice,
Pretresno vee je ocenilo da pravilo 72(A)(ii) ne primjereni nain
osporavanja dokaza i da je dokazivanje injeninih navoda pitanje koje
se rjeava na suenju.7 Optueni je takoe iznio prigovor da su djela na
kojima se zasnivaju take 7-8 (deportaca/prisilno premjetanje) identina
onima na kojima se zasniva taka 6 (progoni). Pretresno vee smatralo
je da pitanje kumulativnog tereenja valja razmotriti na kraju suenja,
jer bi bilo teko analizirati eventualno preklapanje optubi pre nego
to se sasluaju svi dokazi. Strane su upuene da pitanje kumulativnog
tereenja za sve relevantne optube obrade u svojim pretpretresnim
podnescima.8
362
D. Glavne faze postupka

8. Shodno lanu 14 Statuta i pravilu 27 Pravilnika, predsjednik
Meunarodnog suda imenovao je 24. novembra 1999. Pretresno vee I
koje e rjeavati u ovom predmetu, a u koje su ule sljedee sude: suda
Almiro Rodrigues, predsjedavajui, suda Fouad Riad i suda Patricia
Wald.9
9. Sekretar je 13. aprila 1999. donio konanu odluku kojom je g.
Petrui10 imenovan za branioca. G. Vinji imenovan je za kobranioca 9.
februara 2000.11
10. Na pretpretresnoj konferenci odranoj 7. marta 2000. optuba
je podnela podnesak u kojem se iznose sva injenina i pravna pitanja
o kojima se strane slau, kao i ona o kojima se ne slau, shodno pravilu
65ter(E)(ii).12 Odbrani je 14. aprila 2000. usmenom odlukom Pretresnog
vea naloeno da navede injenina i pravna pitanja o kojima postoji
slaganje strana u skladu s pravilom 65ter(F)(ii). Odbrana je ponovo iznela
navode iz svog pretpretresnog podneska, tj. da general Krsti ne niti
uestvovao u evakuaci civilnog stanovnitva niti je imao ikakvih saznanja
o masakrima koji su se, kako se tvrdi, dogodili u periodu na koji se odnosi
optunica.13
11. Izvoenje dokaza optube poelo je 13. marta 2000, a zavrilo
28. jula 2000. Izvoenje dokaza odbrane poelo je 16. oktobra 2000, a
zavrilo 13. decembra 2000. Optuba je s pobanjem dokaza odbrane
poela 19. marta 2001, a zavrila 23. marta 2001. Odbrana je svoje dokaze
u repliku pobanja izvodila od 2. aprila 2001. do 4. aprila 2001. Nakon to
je optuba podnela zahtjev za dodatno izvoenje dokaza,14 ponovno je
otvoren dokazni postupak te je 5. juna 2001. odran dodatni pretres.
E. Nalozi za dostavljanje dokumenata
12. Optuba je 24. februara 1999. na osnovu lana 2915 Statuta
i pravila 39 i 54 Pravilnika o postupku i dokazima zatraila od
Pretresnog vea pomo pri ishoenju dokumenata. Optuba je tvrdila
da su traeni dokumenti bitni da bi se utvrdilo ko je bio komandant
Drinskog korpusa u periodu na koji se odnosi optunica, to bi pak
pomoglo pri utvrivanju da li na optuenog treba primeniti lan 7(1)
ili 7(3). Pretresno vee je 12. marta 1999. udovoljilo zahtjevu optube u
pogledu dva od traenih dokumenata, ali je odbilo da izda obavezujui
nalog za ostale dokumente, po osnovu da optuba ne ostavila entitetu
kojem je upuen zahtjev dovoljno vremena za udovoljenje zahtjevu, te
da ni za jedan od tri dokumenta ne ni u optim crtama naveden njihov
sadraj.16 Dana 15. juna 1999, optuba je podnela drugi zahtjev za
izdavanje obavezujueg naloga za dokumente za koje je rane uskraen
obavezujui nalog. Pretresno vee je 13. avgusta 1999. udovoljilo
zahtjevu.
363
13. Odbrana je 29. septembra 2000. zatraila od Pretresnog vea

da izda obavezujui nalog za dostavu dokumenata. Tvrdila je da bi traeni
dokumenti mogli pomoi pri utvrivanju dejstava Arme BiH u i oko
okolnih zatienih zona Srebrenica, epa i Gorade. U skladu sa lanom
29 Statuta i pravilima 54 i 54bis Pravilnika, Pretresno vee je 5. oktobra
2000. izdalo traeni nalog.
F. Pitanja u vezi s dolaskom i zatitom rtava i svjedoka
1. Pitanja u vezi sa svjedocima optube i odbrane
14. Tuilatvo je na osnovu lanova 20 i 22 te pravila 54, 69, 73 i
75 podnelo vie zahtjeva za zatitu rtava i svjedoka te za zatitu drugog
povjerljivog materala.17 Dana 31. marta 1999, shodno nalogu Pretresnog
vea izdatom na statusnoj konferenci 10. februara 1999, Tuilatvo je
podnelo izvjetaj posebne mise u Bosni i Hercegovini koja je istraila
potrebe bosanskih svjedoka u pogledu bezbjednosti.18
15. Dana 7. marta 2000, shodno pravilu 65ter(E)(iv) i povinujui
se usmenom nalogu Pretresnog vea na pretpretresnoj konferenci,19
tuilatvo je podnelo izmenjeni spisak svjedoka.
Tuilatvo je izjavilo da, budui da je odbrana prihvatila odreene
izvjetaje vjetaka koji su podneseni shodno pravilu 94bis(A), vie nema
potrebe za svjedoenjem pojedinih vjetaka.
16. Optuba je 23. maja 2000. podnela izvjetaj kojim trai dozvolu
da na svoj spisak svjedoka doda jednog svjedoka. Prema tvrdnjama
optube, ona je tek nedavno doznala za svjedoenje tog svjedoka. Svjedok
bi mogao dati izuzetno vredne informace o jedinicama VRS koje su
uestvovale u dogaajima koji se navode u optunici. Pretresno vee je
odluilo, shodno pravilima
54, 65ter i 73bis, da bi bilo u interesu pravde da se svjedok saslua,
te je dozvolilo optubi da izmeni svoj spisak svjedoka.20
17. Na statusnoj konferenci odranoj 14. aprila 2000, Pretresno
vee je zatrailo od Tuilatva da preispita predloeno svjedoenje o
efektu na rtve, budui da je Pretresno vee ve saslualo svjedoenje
prethodnih svjedoka optube o tom pitanju. Tuilatvo je 20. jula 2000.
podnelo revidirani spisak21 koji je sadravao formalne izjave u potkrepu
svjedoenja svjedoka o efektu koji su zloini poinjeni od strane VRS imali
na ivot preivjelih Srebreniana.
18. Dana 29. septembra 2000, odbrana generala Krstia podnela
je, na osnovu pravila 54 Pravilnika, vie zahtjeva za slobodan prolaz
svjedoka odbrane, koji su usvojeni.22
19. Tuilatvo je 9. marta 2000. zatrailo izdavanje poziva
svjedoku, to je odobreno 14. marta 2000.23 Dana 27. novembra 2000,
Tuilatvo je podnelo jo jedan zahtjev24 za izdavanje naloga subpoena
ad testificandum i naloga o slobodnom prolazu za svjedoka u postupku
364
pobanja.25 Subpoena i nalog o slobodnom prolazu odobreni su 5. decembra

2000.26 Budui da je nastavak suenja odgoen zbog zdravstvenog stanja
optuenog, Tuilatvo je 13. februara 2001. trailo ponovno izdavanje
poziva i naloga o slobodnom prolazu za istog svjedoka. Zahtjevu je
udovoljeno 21. februara 2001.27 Dana 20. marta 2001. Pretresnom veu je
predoeno uvjerenje vojnog ljekara da je pozvani svjedok hospitalizovan i
da stoga ne moe stupiti pred Sud.
Pretresno vee je 22. marta 2001. donelo usmenu odluku kojom
se Tuilatvu dozvoljava da pozove istraitelja koji e svjedoiti o izjavama
koje je svjedok dao u njegovom prisustvu.28
2. Razgovor s optuenim i njegov iskaz
20. Dana 28. jula 2000, Pretresno vee je naloilo da se videosnimka razgovora optuenog s istraiteljima Tuilatva, odranog uz
pristanak optuenog 18. i 19. februara 2000. (dalje u tekstu: razgovor) uini
dostupnim javnosti 4. avgusta 2000.
21. General Krsti je 16. oktobra 2000. svjedoio u svoju odbranu.
Svjedoenje je trajalo od 16. do 25. oktobra, a unakrsno ispitivanje od 25.
oktobra do 2. novembra 2000.
3. Poseban iskaz putem konferencskog video-linka
22. Tuilatvo je 5. januara 2001. zatrailo da jedan svjedok svjedoi
putem konferencskog video-linka29 shodno pravilu 71bis. Svjedoenje
putem video-linka sasluano je 23. marta 2001.30
4. Pozivanje svjedoka Pretresnog vea
na osnovu pravila 98 Pravilnika
23. Kako bi olakalo svoje vijeanje, Pretresno vijee
je odluilo da pozove svjedoke koji bi Vijeu dali konkretnije
informacije o prisustvu i ulozi 28. divizije Armije BiH prije, za vrijeme
i nakon napada srpskih snaga na Srebrenicu u julu 1995, kao i o
koloni mukaraca bosanskih Muslimana koji su pokuali da izau iz
srebrenike enklave za vrijeme napada. Dana 12. decembra 2000.
Pretresno vijee je proprio motu, shodno pravilu 98
Pravilnika, 31 naloilo da pristupe svjedoci Sefer Halilovi i general
Enver Hadihasanovi, kao svjedoci Vijea.
24. Odbrana je 20. marta 2001. podnela predlog32 kojim trai
da Pretresno vee razmotri mogunost da pozove tri dodatna svjedoka
u skladu s pravilom 98. Pretresno vee je odbilo zahtjev, obrazloivi
da je na Pretresnom veu da odluuje koje e svjedoke pozvati shodno
odredbama tog pravila, te da je Pretresno vee osvjedoeno da svjedoci
koje je pozvalo mogu dati potrebne informace.33
365
25. Pozivajui se na princip jednakosti sredstava koja stoje na

raspolaganju optubi i odbrani, odbrana je 27. marta zatraila da se
sve prethodne izjave svjedoka koje je pozvalo Pretresno vijee, kao i
dokumenti koji su preko njih uvedeni, ili koji sadre njihove biljeke,
a koje je Tuilatvo dostavilo Pretresnom vijeu, budu objelodanjeni
i odbrani. 34 Optuba je iznijela prigovor na zahtjev, tvrdei da je
Pravilnik ne obavezuje da traene dokumente objelodanjuje odbrani,
te da bi takvo objelodanjivanje moglo ugroziti istrage koje su u
toku. 35 Strane su na kraju postigle sporazum i jedna drugoj dozvolile
pristup dokumentima. 36
G. Pitanja u vezi sa dugotrajnou postupka
26. Osim zbog naroitog rasporeda koji je usvojilo Pretresno
vijee i prema kojem su se istovremeno odvijala dva suenja,
postupak protiv generala Krstia otegao se zbog sljedea dva glavna
faktora.
1. Zdravstveno stanje optuenog
27. Optueni je 14. decembra 1994. zadobio povredu desnog
stopala i potkoljenice od eksplozije nagazne mine, te mu je noga
amputirana. Tokom itavog suenja, general Krsti podvrgnut je
raznim ljekarskim pregledima u vezi sa njegovim zdravstvenim
stanjem, kako bi se utvrdilo da li je u stanju da prisustvuje suenju.
28. Pretresno vijee je 24. juna 1999, na preporuku voditelja
medicinske slube Pritvorske jedinice Ujedinjenih nacija, odobrilo
ljekarski pregled optuenog u bolnici Bronovo. 37
29. Odbrana je 9. januara 2001. zatraila 38 odgodu pretresa
zbog pogoranja zdravstvenog stanja optuenog. Pretresno vijee
je 15. januara 2001. odluilo odgoditi nastavak suenja kako bi se
optueni mogao podvrgnuti operaciji noge. 39
30. Dana 25. januara 2001. odbrana generala Krstia podnijela
je zahtjev za privremeno putanje na slobodu shodno pravilu 65
Pravilnika. Reeno je da se general Krsti mora podvrgnuti operaciji
noge i da je bolje da se taj kirurki zahvat izvede ili u Republici
Srpskoj ili u Saveznoj Republici Jugoslaviji, gdje izmeu optuenih
i njegovih ljekara nee biti problema u komunikaciji niti jezinih
potekoa. Sasluavi strane, Pretresno vijee je usmeno odbacilo
zahtjev, jer ni vlasti Republike Srpske niti Savezna Republika
Jugoslavija nisu Pretresnom vijeu dale nikakva jamstva da e se
optueni vratiti na sud, ali je odredilo da jugoslovenski ljekari
prisustvuju operaciji u Hagu i budu na raspolaganju optuenom
radi konsultacija nakon operacije. 40 Suenje se nastavilo 19. marta
2001.
366
2. Pitanja u vezi s uvrtenjem dokaza u postupku pobanja i

zahtjevi za ponovno izvoenje dokaza
31. Tokom itavog postupka, strane su podnosile zahtjeve koji su se
odnosili i na obaveze strana u pogledu objelodanjivanja i na prihvatljivost
dokaza. Najvana pitanja vezana za objelodanjivanje i uvrtenje dokaza
javila su se tokom faze pobanja i replike na pobanje.
32. Dana 26. februara 2001. odbrana je podnela dva podneska41
koji su se odnosili na etiri prislukivana razgovora radio-vezom koji su
pripisani optuenom, a koje je podastrlo Tuilatvo. U jednom od njih,
datiranom 2. avgusta 1995, optueni je navodno, govorei o mukarcima
Muslimanima, rekao: Sve ih pobte.
33. Prvim zahtjevom trailo se objelodanjivanje svih izvjetaja,
traka i drugih informaca u posjedu Tuilatva koji se odnose na taj
razgovor od 2. avgusta 1995,42 na osnovu toga to bi oni mogli sadravati
dokaze koji idu u prilog optuenom. Pretresno vee je primetilo da je
Tuilatvo odbrani objelodanilo niz dokumenata iz kojih je bilo vidljivo da
navodne izjave generala Krstia od 2. avgusta 1995. nisu imale za posljedicu
nikakva ubistva Muslimana. Premda je odbrana u poetku insistirala na
izjavama dvaju svjedoka, svjedoka DB i Obrenovia, Tuilatvo je uvjerilo
odbranu da ti svjedoci, prilikom razgovora s Tuilatvom, nisu ispitivani
o problematinim razgovorima od 2. avgusta 1995. Odbrana je nakon toga
povukla svoj zahtjev.43
34. U drugom je zahtjevu iznesen prigovor na uvrtenje tih etiru
razgovora po dva osnova. Kao prvo, iznesen je argument da su ti razgovori
izjave optuenog u smislu pravila 66(A)(i), i da ih je shodno tom pravilu
trebalo objelodaniti odbrani. Odbrana je tvrdila da se teta nanesena
neobjelodanjivanjem moe popraviti jedino izuzimanjem tih dokaza. Kao
drugo, odbrana je tvrdila da je te razgovore trebalo prezentirati u sklopu
glavnog izvoenja dokaza, te da su oni neprihvatljivi u sklopu postupka
pobanja.
35. Optuba je odvratila da odbrana ni u jednoj fazi postupka ne
posegnula za uzajamnom dostavom dokaza shodno pravilu 66(B), te da,
osim toga, takvi materali nisu oslobaajui u smislu pravila 68.44
36. Razmotrivi odgovor optube45 i repliku odbrane,46 Pretresno
vee je 19. marta 2001. usmeno napomenulo da ti razgovori nisu izjave
optuenog u smislu pravila 66(A)(i) nego se mogu kvalifikovati kao
dokumenti u smislu pravila 66(B). Pretresno vee je naglasilo da prema
pravilu 66(B) Tuilatvo ne obavezno da objelodani sve materale koji
su prikupljeni kao dokazi, osim ako se odbrana poslui procedurom
uzajamnog objelodanjivanja koja je predviena pravilom 67.47 Pretresno
vee je odbacilo prvi osnov prigovora, tj. da je status prislukivane izjave
takav da ona podlee obavezi objelodanjivanja. to se tie drugog osnova,
Pretresno vee je primetilo da je odbrana znala za namjere optube da
uvede dokumente dovoljno unapred da bi se mogla pripremiti za unakrsno
367
ispitivanje o dokazima uvedenim u postupku pobanja. Pretresno vee je

dalje primetilo da se sporni dokumenti odnose na meritum predmeta i
kredibilitet optuenog, te da su stoga relevantni za predmet. Pretresno
vee je odbacilo48 podnesak odbrane kojim se iznosi prigovor na njihovu
prihvatljivost u toj fazi postupka, te je odluku o prihvatljivosti odgodilo do
podnoenja zavrnih podnesaka u fazi pobanja i replike na pobanje, kad
e strane imati prilike da iznesu dalje argumente.
37. Podneseno je vie podnesaka kojima se trai izuzimanje
dokaza prezentiranih tokom postupka pobanja od strane Tuilatva,
uz ve pomenuta etiri razgovora.49 Stav je odbrane da su ti dodatni
dokazni predmeti trebali biti ili uvedeni tokom glavnog izvoenja dokaza
optube, ili, ako je re o novim dokazima, podneseni u sklopu zahtjeva za
izvoenje dodatnih dokaza.
38. Nakon to je razmotrilo obimne argumente koje su iznele i
optuba i odbrana, Pretresno vee je 25. aprila 2001. donelo povjerljivu
odluku o prihvatljivosti spornih dokaza u postupku pobanja.50 Redigovana
verza odluke izdana je 4. maja 2001. Pretresno vee je procjenjivalo da
li uvedeni dokazi zadovoljavaju dvokraki test za prihvatanje dokaza u
postupku pobanja koji je postavilo albeno vee u predmetu elebii,
tj. da li se dokazi odnose na pitanja koja direktno proizilaze iz dokaza
odbrane i, ako je tako, da li se potreba za tim dokazima mogla realno
predvidjeti tokom glavnog izvoenja dokaza.51 to se tie novih dokaza
uvedenih u postupku pobanja, Pretresno vee je ocenilo da neki dokazi
prezentirani u ovoj poodmakloj fazi postupka jesu prihvatljivi u postupku
pobanja po osnovu toga to su relevantni za predmet, to pobaju
odreene aspekte teza odbrane i to nisu bili dostupni tokom glavnog
izvoenja dokaza.
39. Prvi sporni dokazni predmet bio je razgovor koji se navodno
odigrao izmeu optuenog i majora Obrenovia 2. avgusta 1995. i u kojem
je optueni, govorei o mukarcima bosanskim Muslimanima, navodno
rekao: Sve ih pobte. Odbrana je ustvrdila da se taj razgovor odnosi
na samu sr predmeta, budui da bi se potencalno mogao koristiti kao
dokaz mens rea optuenog kao elementa koji se trai za krivina djela
genocida, zloina protiv ovjenosti i krenja zakona i obiaja ratovanja
za koja se tereti u Izmenjenoj optunici.52 Odbrana je dalje tvrdila da je
pitanje na koje se odnosi taj razgovor po prvi put potaknuto u unakrsnom
ispitivanju generala Krstia od strane optube, te se stoga ne moe smatrati
da direktno proizilazi iz predmeta odbrane.53
40. Tuilatvo je odvratilo da uhvaeni razgovor ne temeljni
dio predmeta. Objasnilo je da se u Izmenjenoj optunici pravi razlika
izmeu rasprostranjenog i sistematskog ubanja, koje se dogaalo izmeu
11. i 18. jula 1995, i oportunistikog ubanja koje se nastavilo nakon
toga sve do 1. novembra 1995. Sr predmeta su masovna pogubljenja,
a ona su se dogodila pre nego to je uhvaen razgovor od 2. avgusta
1995. Prema reima Tuilatva, taj konkretan razgovor jasno pokazuje
368
da je general Krsti i dalje bio lino umean u ubistva Muslimana, a

korienje pejorativnog termina Turci govori o stavu optuenog prema
Muslimanima.54 Tuilatvo je dalje tvrdilo da pre unakrsnog ispitivanja
optuenog ne bilo mogue dublje ui u materu iz uhvaenog razgovora,
jer optuba ne mogla predvidjeti reakcu optuenog na uhvaeni
razgovor. Zatim, Tuilatvo je tvrdilo da se test razumne predvidljivosti
ne sme tumaiti tako da se od optube trai da predvidi [...] svaki
mogui odgovor koji bi optueni mogao dati na svako pitanje koje mu se
postavi tokom unakrsnog ispitivanja.55 Shodno tome, optuba insistira
da razumno ne bilo mogue predvidjeti da e optueni porei da je do
tog razgovora uopte dolo i na taj nain osporiti autentinost uhvaenog
razgovora.
41. Pretresno vee je odbacilo argumente optube i ocenilo
da se uhvaeni razgovor odnosi na temeljni element predmeta optube,
u svjetlu injenice da se optuenog tereti za krivina djela za koja se
trai posebna namjera, osobito za genocid i progon.56 Pretresno vee
je takoe primetilo da su dokazi koje se nastojalo pobiti uhvaenim
razgovorom proizili iz pitanja koje je optuba postavila tokom
unakrsnog ispitivanja, a koje je namjerno sroeno tako iroko da je
obuhvatalo itav predmet protiv optuenog. Nadalje, ini se da je
Tuilatvo donelo taktiku odluku da to pitanje postavi u sklopu
unakrsnog ispitivanja a ne tokom glavnog ispitivanja. Pretresno vee
je ocenilo da bi se prihvatanje uhvaenog razgovora tako eksplozivnog
karaktera neizbjeno smatralo neim to zadire u sr predmeta, u mens
rea ooptuenog, uprkos injenici da je u njegovu dokaznu vrednost
otvoreno sumnjalo vie svjedoka optube.57 Stoga je Pretresno vee
presudilo da dokazni predmeti i svjedoenje koje se odnosi na taj
uhvaeni razgovor nisu prihvatljivi.
42. Navodi se da su u druga dva uhvaena razgovora, od 2.
avgusta 1995, uestvovali optueni i potpukovnik Popovi. U jednom
takvom razgovoru optueni je navodno traio od potpukovnika Popovia
da bosanske Muslimane koji su prebjegli u Srbu dovede natrag u istonu
Bosnu. U drugom razgovoru je za zarobljenike bosanske Muslimane
koriten termin paketi. General Krsti je u svom svjedoenju porekao da
je u avgustu 1995. imao ikakvog kontakta sa pukovnikom Popoviem.
43. Tuilatvo je podnelo jo etiri uhvaena razgovora kao
kontekst i pomo pri tumaenju razgovora od 2. avgusta izmeu
optuenog, potpukovnika Popovia i majora Obrenovia (dalje u tekstu:
kontekstualni razgovori). U jednom od njih, u kojem su navodno
uestvovali optueni i osoba po imenu Manduka, pominjala se injenica
da je oko 2.000 bosanskih Muslimana prebjeglo u Srbu. U tri druga
razgovora, u kojima je navodno uestvovao pukovnik Beara i osoba
po imenu Jevdi ili Stevo, takoe su se pominjali mukarci bosanski
Muslimani koji su prebjegli u Srbu, te nastojanja VRS da ih dovede natrag
u Bosnu.
369
44. Sporan je bio i niz dokaznih predmeta, naroito biljenica,

kao i svjedoenje vie svjedoka koji su svjedoili o pouzdanosti tih
registrovanih razgovora.
45. Odbrana je uloila prigovor na uvrtenje ovih dokaza na
osnovu toga to oni predstavljaju nove dokaze, budui da je Tuilatvo
dolo u posjed dotinih dokumenata tek oktobra i novembra 2000, kad
je ve bilo zavrilo glavno ispitivanje optube. Stoga je odbrana tvrdila
da je uvrtenje tih uhvaenih razgovora valjalo traiti putem zahtjeva
za izvoenje dodatnih dokaza.
46. to se tie dva razgovora za koja se tvrdilo da su u njima
uestvovali optueni i potpukovnik Popovi, Pretresno vee je
ocenilo da oni predstavljaju nove dokaze, budui da Tuilatvo ne
bilo u posjedu tih dokumenata za vreme svog glavnog ispitivanja.
Pretresno vee je, meutim, ocenilo da ti dokazi direktno pobaju
dokaze koje je izvela odbrana i da optuba ne mogla razumno
predvidjeti da e general Krsti porei da je imao ikavih kontakata sa
pukovnikom Popoviem. Stoga je Vee ocenilo da ta dva uhvaena
razgovora predstavljaju nove dokaze koji su prihvatljivi u postupku
pobanja.58
47. Pretresno vee je, meutim, iskljuilo kontekstualne
razgovore na osnovu nepostojanja nezavisnog temelja za njihovo
uvrtenje, a takoe i injenice da su razgovori sa pukovnikom
Popoviem dovoljno jasni bez pozivanja na druge dokaze.59
48. Kao potvrda autentinosti razgovora podastrti su dodatni
dokazni predmeti i svjedoenje. Pretresno vee je iskljuilo dokazne
predmete koji su podastrti kao potvrda autentinosti razgovora koji
nisu prihvaeni. No, Pretresno vee je uvailo da je odbrana tokom
itavog suenja osporavala pouzdanost registrovanih razgovora koje
je podastrla optuba. Stoga je Vee ocenilo da optuba ima pravo da
izvede dodatne dokaze u postupku pobanja kako bi dokazala da su
uhvaeni razgovori pouzdan izvor informaca, pod uslovom da se tako
izvedeni dokazi odnose na pouzdanost uhvaenih razgovora uopte.
Na tom je osnovu prihvaeno svjedoenje svjedoka Freasea.
49. Odbrana je takoe iznela prigovore na prihvatanje
svjedoenja svjedoka II u postupku pobanja. Ovaj svjedok je svjedoio
o datumu imenovanja generala Krstia za komandanta Drinskog
korpusa, to je kljuno pitanje u ovom predmetu. Pretresno vee je
prihvatilo da optuba ni uza svu dunu revnost ne uspjela pribaviti
izjavu svjedoka za vreme glavnog izvoenja dokaza.
Pretresno vee je, nadalje, zakljuilo da kasnim prihvatanjem
takvih dokaza odbrani nee biti naneta nikakva teta, te je stoga
prihvatilo svjedoenje svjedoka II kao novi dokaz u postupku pobanja.
Pretresno vee je takoe prihvatilo dva dokazna predmeta, jednu
fotografiju nainjenu prema video-snimci i dva video-inserta, koji su
uvedeni putem svjedoenja svjedoka II.
370
50. Odbrana je zatim iznela prigovor na svjedoenje istraitelja koji

je razgovarao sa zatienom osobom (svjedok OA), po osnovu toga da se
radi o iskazu iz druge ruke. Istraitelj je trebao svjedoiti o informacama
koje su iznete tokom razgovora svjedoka A sa Tuilatvom,60 konkretno da
je general Krsti imenovan za komandanta 13. jula 1995. Bilo je predvieno
da svjedok A lino svjedoi, ali ne mogao da doe iz zdravstvenih
razloga, pa je optuba pozvala istraitelja. U svjetlu injenice da istraitelj
zapravo ne bio prisutan na prvom od dva razgovora sa svjedokom OA,
Pretresno vee je zakljuilo da je prva izjava neprihvatljiva jer je iz druge
ruke i odbrana ne moe valjano unakrsno ispitati istraitelja o materi o
kojoj je re.61 to se tie druge izjave, Pretresno vee se uvjerilo da je bilo
zamiljeno da se ta izjava koristi u potkrepu svjedoenja svjedoka II o tome
kad je general Krsti postao komandant Drinskog korpusa. Vee je uvailo
tvrdnju Tuilatva da se izjava svjedoka OA ne moe uvesti zasebno, bez
potkrepe od strane drugog svjedoka, i priznalo da svjedoenje svjedoka
II predstavlja novi element koji Tuilatvo ne moglo predvidjeti i koji
opravdava uvrtenje izjave u toj fazi suenja.62 Stoga je Pretresno vee
ocenilo da su izjava i svjedoenje istraitelja o drugom razgovoru novi
dokazi koji su prihvatljivi u postupku pobanja.63
51. Odbrana je takoe iznela prigovor na uvrtenje Operativne
direktive iz novembra 1992. koje je potpisao general Mladi, a u
kojem se izraava namjera da se muslimansko stanovnitvo istjera iz
epe. Tuilatvo je izjavilo da eli iskoristiti tu direktivu za pobanje
svjedoenja vojnog vjetaka odbrane, generala Radovana Radinovia, koji
je izjavio da su ciljevi VRS 1992. i 1993. bili isto obrambeni.64 Odbrana je
tvrdila da se dokument iz 1992. ne moe koristiti za pobanje izjave koja
opisuje situacu 1995, te da bi ukljuivanje dogaaja iz 1992. predstavljalo
proirenje matere predmeta, koji se prvenstveno odnosi na dogaaje
1995, to bi pak zahtevalo odgodu kako bi se odbrana mogla adekvatno
pripremiti.65
52. Pretresno vee je smatralo da su takvi dokazi, koji govore
o srpskim stratekim ciljevima 1992, vaan dio predmeta koji obuhvata
optube za genocid, progon i deportacu, te ih je trebalo izvesti tokom
glavnog izvoenja dokaza. Optuba se ne moe razumno pozivati na to da
su izjave vjetaka o obrambenim ciljevima VRS dokazi koje se ne moglo
razumno predvidjeti.
Pretresno vee je takoe ocenilo da bi se prihvatanjem takvih
dokaza u postupku pobanja odstupilo od implicitne svrhe pravila o
prihvatanju dokaza u postupku pobanja. Osim toga, sporni dokument
ne moe se okvalifikovati kao novi dokaz jer je Tuilatvo bilo u posjedu
Operativne direktive od 1998. i trebalo je da prevoenju istog da vei
prioritet. Stoga taj dokaz ne prihvaen.66
53. Izneseni su i prigovori vezani za redovni borbeni izvjetaj
i obavjetajni izvjetaj od 12. jula 1995, kao i prigovori na kartu, to je
sve uvedeno radi pobanja svjedoenja optuenog da 12. jula. ne znao
371
da snage VRS zarobljavaju Muslimane.67 Pretresno vee je ocenilo da

obavjetajni izvjetaj konkretno poba odgovor optuenog na pitanje
koje mu je postavio suda za vreme izvoenja dokaza odbrane. Stoga
je Vee prihvatilo obavjetajni izvjetaj na osnovu toga da se od optube
ne moglo oekivati da predvidi pitanja sude. Pretresno vee je izuzelo
redovni borbeni izvjetaj i kartu na osnovu toga to se ti dokazi odnose na
odgovornost optuenog za djela koja su poinili njegovi podreeni i da ih
je trebalo podastreti za vreme glavnog izvoenja dokaza.68
54. Optuba je takoe podastrla kopu biljenice i izvod iz iste
biljenice kao potvrdu autentinosti registrovanog razgovora koji se
navodno odigrao 13. jula 1995. izmeu generala Krstia i pukovnika
Borovanina. U svom svjedoenju general Krsti je porekao da je uopte
dolo do tog razgovora. Odbrana je uloila prigovor na osnovu toga da
je re o dokazima neprimjerenim za postupak pobanja. Pretresno vee
je primetilo da je uhvaeni razgovor ve uvrten u spis kao dokazni
predmet za vreme glavnog izvoenja dokaza, to pokazuje da njegova
autentinost ne sporna. Stoga je Pretresno vee smatralo da ne nuno
da se materal iz biljenice koji se odnosi na registrovani razgovor prihvati
kao novi dokaz.69
55. Tuilatvo je 15. marta 2001. podnelo zahtjev za izvoenje
novih dokaza kako bi uvrstilo etiri izvjetaja vjetaka o ekshumacama
koje su zavrene u avgustu 2000.70 Odbrana je iznela prigovor na njihovo
uvrtenje, tvrdei da optuba ne zadovoljila svoju obavezu da dokae da
je ispoljila dunu revnost u pribavljanju dokaza.71 Optuba je uzvratila da
njeni materali zadovoljavaju dvokraki test koji je postavilo albeno vee.
Izjavila je da Tuilatvo revnosno vri ekshumace u Bosni i Hercegovini
u vezi s predmetom Srebrenica jo od 1996. etiri izvjetaja vjetaka i
popratni saeti izvjetaj dostavljeni su nakon zavretka ekshumaca
krajem 2000. i optuba je tvrdila da je razlog za zakanjenje bio taj da
je vjetacima trebalo vremena da izvedu zakljuke. Tuilatvo je takoe
ustvrdilo da izvjetaji imaju znaajnu dokaznu vrednost.72
56. Pretresno vee je prihvatilo etiri izvjetaja vjetaka o
ekshumacama koje je podastrlo Tuilatvo i dozvolilo odbrani da kao
odgovor uvede izvjetaj svog vjetaka.73 Pretresno vee je presudilo da
nema potrebe da se dozvoli ponovno izvoenje dokaza optube.
57. Tuilatvo je 24. aprila 2001. podastrlo Predlog za novo
izvoenje dokaza optube radi uvoenja novih dokaza, kako bi se uvela
nedavno pribavljena Informativna biljeka od 13. jula 1995. koju je
potpisao potpukovnik Radenko Jovii,74 a koja bi mogla biti od pomoi
Veu pri utvrivanju datuma kad je general Krsti postao komandant
Drinskog korpusa.75 Odbrana je uloila prigovor na njeno uvrtenje po
dva osnova. Kao prvo, odbrana je tvrdila da optuba ne ispoljila dunu
revnost u pribavljanju dokumenta.76 Na tom osnovu odbrana je 26. aprila
2001. podnela zahtjev da se dokine povjerljivi status svih podnesaka i
naloga koje je traila optuba vezano za napore da se pronae general
372
ivanovi i s njim odri razgovor.77 Uvaavajui da su pretresna vea

ovlatena, shodno odredbama pravila 70 Pravilnika, da dokidaju ili na
drugi nain menjaju mjere povjerljivosti koje su naloile druge sude,
Pretresno vee je 1. maja 2001. ipak odbacilo zahtjev za dokidanje
povjerljivog statusa dokumenata, ali je odbrani dozvolilo da ih pregleda.
Odbrana je zatim povukla svoju tvrdnju o nedostatku dune revnosti.78
Odbrana je zatim ustvrdila da Informativna biljeka ne objelodanjena
shodno pravilu 66(B). Pretresno vee je odbacilo argument zasnovan na
pravilu 66(B) iz istih razloga koji su navedeni u raspravi o uhvaenoj poruci
sve ih pobte, i konstatovalo da optuba ne propustila primeniti
dunu revnost u pribavljanju Informativne biljeke.79 Meutim, uvaivi
injenicu da se suenje primicalo kraju i imajui u vidu svoju dunost
da garantuje jednakost sredstava koja stoje na raspolaganju stranama te,
naroito, da osigura pravo optuenog na pravino i ekspeditivno suenje,
Pretresno vee je odluilo da je u interesu pravde da se stranama da
vremena da donesu svoje miljenje o tom pitanju te je stoga odloilo svoju
odluku.
58. Pretresno vee je 5. juna 2001. saslualo svjedoenje svjedoka
optube JJ, koji je primio Informativnu biljeku od generala Milenka
ivanovia 23. aprila 2001. Odbrana je zatim pozvala svog vojnog vjetaka,
generala Radovana Radinovia, koji je svjedoio o izdavanju Informativne
biljeke i o tome koju bi joj teinu Pretresno vee trebalo pridati. Nakon
to je razmotrilo argumente strana, Pretresno vee je donelo usmenu
odluku da se Informativna biljeka uvrsti u spis.80
H. Trajanje suenja i neki statistiki podaci o njemu
59. Pretresno vee je zasjedalo ukupno 98 dana. Svjedoila su
103 svjedoka optube, 13 svjedoka odbrane, ukljuujui optuenog koji
je svjedoio u svoju odbranu, te dva svjedoka Pretresnog vea. U spis
je uvrteno 910 dokaznih predmeta optube, 183 dokazna predmeta
obrane i 5 dokaznih predmeta Pretresnog vea. Ukupno devet svjedoka
svjedoilo je iza zatvorenih vrata. Za 58 svjedoka koji su svjedoili na
otvorenoj raspravi ponuena je mogunost zatitnih mjera, npr. koritenja
pseudonima te izoblienja slike i glasa.
60. I optuba i odbrana su svoje zavrne podneske podneli 21.
juna 2001. Zavrna re optube odrana je 26. i 27. juna 2001. Zavrna re
odbrane odrana je 28. i 29. juna 2001.
373
PRILOG II KRATKA HRONOLOGA

6. i 7. april 1992.
Evropska zajednica i Sjedinjene Amerike Drave priznaju
Republiku Bosnu i Hercegovinu.
22. maj 1992.
Republika Bosna i Hercegovina postaje lanica Ujedinjenih
naca.
poetak 1992.
Srpska paravojska nekoliko sedmica dri Srebrenicu pod
svojom kontrolom.
maj-septembar 1992.
Grupa muslimanskih boraca pod vostvom Nasera Oria
uspeva ponovo osvojiti Srebrenicu. Narednih mjeseci, muslimanske
snage organizuju niz iznenadnih napada. U septembru su se muslimanske
snage u Srebrenici povezale sa muslimanskim snagama u epi.
januar 1993.
Povrina srebrenike enklave dosee 900 km2.
Muslimanske snage napadaju srpsko selo Kravica. Srbi
uzvraaju kontraofanzivom: presecaju vezu izmeu Srebrenice i epe
i smanjuju veliinu srebrenike enklave. Meu srpskim i muslimanskim
stanovnitvom vlada atmosfera straha.
mart i april 1993.
Komandant Zatitnih snaga UN (UNPROFOR), general
Philippe Morillon, posjeuje Srebrenicu i izjavljuje pred stanovnicima
Srebrenice da je grad pod zatitom Ujedinjenih naca.
13. april 1993.
U martu i aprilu, Visoki komesarat za izbjeglice (UNHCR)
evakuie otprilike 8.000 do 9.000 Muslimana iz Srebrenice. Dana 13.
aprila 1993, Srbi obavjetavaju predstavnike UNHCR da e napasti
grad ako se Muslimani ne predaju i ne pristanu da budu evakuisani iz
enklave.
16. april 1993.
Savjet bezbjednosti UN proglaava grad Srebrenicu i okolinu
zatienom zonom (Rezoluca 819). Zapovjednici UNPROFOR
pregovorima dolaze do sporazuma o prekidu vatre koji su potpisali
general Halilovi za Armu BiH i general Mladi za VRS. Ovim
sporazumom se trai razoruanje enklave pod nadzorom pripadnika
UNPROFOR.
18. april 1993.
Prve grupe pripadnika UNPROFOR stiu u Srebrenicu.
374
8. avgust 1994.
Ministar odbrane RS postavlja generala Krstia za naelnika
taba/zamjenika komandanta Drinskog korpusa; imenovanje stupa na
snagu 15. avgusta 1994.
januar 1995.
Nova skupina pripadnika UNPROFOR, bataljon iz Nizozemske
(Dutchbat), stie u srebreniku enklavu. Humanitarna situaca u
srebrenikoj enklavi se pogorava.
mart 1995.
Arma BiH vodi vojne ofanzive unutar i sa podruja enklave.
Radovan Karadi, predsjednik RS, izdaje direktivu (Direktiva
br. 7 od 8. marta 1995) za dugoronu strategu snaga VRS u enklavi.
U ovoj strategi se konkretno navodi da VRS treba izvriti fiziko
odvajanje Srebrnice od epe i blokirati konvoje pomoi upuene u
Srebrenicu.
31. mart 1995.
Glavni tab VRS donosi Direktivu br.7.1. Radi se o naredbi,
koju je potpisao general Mladi, da se sprovede Direktiva br. 7.
2. maj 1995.
Pukovnik Krsti je na preporuku komandanta Drinskog
korpusa, generala ivanovia, unapreen u in general-majora.
Unapreenje stupa na snagu 23. juna.
31. maj 1995.
Srbi zauzimaju osmatraki punkt OP Echo.
2. juli 1995.
General Milenko ivanovi potpisuje dve naredbe u kojima
iznosi plan napada na enklavu i nalae raznim jedinicama Drinskog
korpusa da budu u stanju borbene gotovosti. Operaca je nazvana
Krivaja 95.
6. juli 1995.
Poinje operaca Krivaja 95.
9. juli 1995.
Srpske snage opkoljavaju grad Srebrenicu. Predsjednik Karadi
izdaje novo nareenje kojim odobrava zauzimanje grada Srebrenice.
10. juli 1995.
Srbi granatiraju Srebrenicu. Stanovnici Srebrenice bjee prema
Potoarima, gdje se nalazi baza UN. Pukovnik Karremans (komandant
Nizozemskog bataljona) trai hitnu vazdunu podrku.
11. juli 1995.
Srbi intenzivno granatiraju gradsku zonu Srebrenice.
14:30 sati: NATO bombarduje tenkove VRS. VRS preti ubanjem
zarobljenih nizozemskih vojnika i granatiranjem baze UN u Potoarima.
Vazduna podrka je obustavljena.
General Mladi zajedno sa generalom Krstiem, generalom
ivanoviem i drugima ulazi u Srebrenicu.
375
20:00 sati: Odran je sastanak u hotelu Fontana u Bratuncu

izmeu zvaninika VRS (general Krsti ne prisutan) i voa UNPROFOR.
Sastanku predsjedava general Mladi. Na sastanku se razmatra pitanje
izbjeglica.
General Mladi postavlja generala Krstia za komandanta snaga
koje uestvuju u operaci Stupanica 95 u epi.
Oko 22:00 sata: Komanda 28. divize i optinske vlasti Srebrenice
donose odluku da formiraju kolonu sastavljenu gotovo u potpunosti od
mukaraca koja e pokuati da se kroz umu probe do Tuzle. Kolona iz
sela Jaglii i unjari oko ponoi kree ka sjeveru.
23:00 sata: U hotelu Fontana odrava se drugi sastanak kojim
predsjedava general Mladi. Prisutan je i general Krsti. Predstavnici
Nizozemskog bataljona (zapovjednici UNPROFOR) stiu zajedno sa
jednim nezvaninim predstavnikom Muslimana.
12. juli 1995.
General ivanovi potpisuje naredbu upuenu svim jedinicama
Drinskog korpusa traei da se svi autobusi... koji pripadaju VRS
obezbede za potrebe Drinskog korpusa. Ministarstvo odbrane RS svojim
podrunim sekretaratima alje tri nareenja nalaui im da obezbede
autobuse i da ih poalju u Bratunac.
10:00 sati: U hotelu Fontana se odrava trei sastanak kojem opet
predsjedava general Mladi. S njim je general Krsti. Mladi nareuje da
se muslimanske izbjeglice evakuiu. Takoe obavjetava prisutne da e se
morati odvojiti svi mukarci od 16 do 60 godina starosti radi pronalaenja
ratnih zloinaca.
12:30 sati: General Krsti u Potoarima daje intervju za televizu.
13:00 sati: Na desetine autobusa stiu u Potoare. ene, djeca i
starci poinju se autobusima odvoziti iz Potoara ka muslimanskoj teritori
kod Tuzle. Sistematski se odvajaju mukarci izmeu 16 i 65 godina starosti,
koji su prvo zatoeni u Potoarima, a zatim prebaeni u Bratunac.
Srpske snage otvaraju artiljersku vatru na kolonu koja prelazi
asfaltnu cestu izmeu Konjevi Polja i Nove Kasabe. Zarobljeni su prvi
zarobljenici iz kolone.
13. juli 1995.
Nastavlja se evakuaca ena, djece i staraca. Mukarce i dalje
odvajaju i prebacuju u Bratunac.
Zarobljeno je dosta mukaraca iz kolone. Nekoliko hiljada njih
je odvedeno na sabirna mjesta na poljani kod Sandia i na fudbalskom
stadionu u Novoj Kasabi.
Poinju masovna pogubljenja: na reci Jadru, u Cerskoj dolini i u
skladitu u Kravici.
20:00 sati: Zavreno je odvoenje muslimanskog civilnog
stanovnitva iz Potoara.
20:30 sati: General Krsti potpisuje prvo nareenje u svojstvu
komandanta Drinskog korpusa.
376
13. 14. juli Pogubljenja se nastavljaju: Tia.

14. juli 1995.
Predsjednik Karadi donosi Ukaz br. 01-1369/95 o imenovanju
generala Krstia za komandanta Drinskog korpusa.
U epi poinje operaca Stupanica 95.
Pogubljenja u Orahovcu.
Savjet bezbjednosti UN izraava zabrinutost zbog prisilnog
raseljavanja civila iz Srebrenice. Meunarodna zajednica izraava izuzetnu
zabrinutost zbog nestalih Muslimana.
14.-15. juli
Pogubljenja na Petkovakoj brani.
15. juli 1995.
Predsjednik Karadi donosi Ukaz br. 01-1419/5 kojim se
general-major ivanovi smjenjuje s dunosti komandanta Drinskog
korpusa VRS.
16. juli 1995.
Pogubljenja na Vojnoj ekonomi u Branjevu i u Domu kulture u
Pilici.
elo kolone uspeva se probiti do teritore koju dre Muslimani.
17.-18. juli
Pogubljenja manjeg obima: Kozluk.
20. juli 1995.
Na televizi RS emituje se obavjetenje za javnost da je
predsjednik Karadi postavio generala Krstia za komandanta Drinskog
korpusa VRS.
U restoranu u Han Kramu odrava se proslava u ast generala
ivanovia.
septembar 1. novembra 1995.
Otvaranje primarnih masovnih grobnica i zakopavanje tela
u manje, sekundarne grobnice. Meunarodna zajednica doba pristup
podruju.
377
PRILOG III A POJMOVNIK PRAVNI IZVORI

Dopunski protokol I
Dopunski protokol enevskim konvencama od 12. avgusta
1949. o zatiti rtava meunarodnih oruanih sukoba (Protokol
I) od 8. juna 1977. godine /1977 Geneva Protocol I Additional to
the Geneva Conventions of 12 August 1949, and Relating to the
Protection of Victims of International Armed Conflicts/
Dopunski protokol II
Dopunski protokol enevskim konvencama od 12. avgusta 1949.
o zatiti rtava nemeunarodnih oruanih sukoba (Protokol II)
od 8. juna 1977. godine /1977 Geneva Protocol II Additional to
the Geneva Conventions of 12 August 1949, and Relating to the
Protection of Victims of Non-International Armed conflicts/
Druga presuda o kazni u predmetu Erdemovi
Tuilac protiv Draena Erdemovia, predmet br. IT-96-22-Tbis,
Presuda o kazni, 5. mart 1998.
Druga presuda o kazni u predmetu Tadi
Tuilac protiv Duka Tadia, predmet br. IT-94-1-Abis-R117,
Presuda o kazni, 11. novembar 1999.
Drugostepena presuda u predmetu elebii
Tuilac protiv Zejnila Delalia i ostalih, predmet br. IT-96-21-A,
Presuda, 20. februar 2001.
Drugostepena presuda u predmetu Aleksovski
Tuilac protiv Zlatka Aleksovskog, predmet br. IT-95-14/1-A,
Presuda, 24. mart 2000.
Drugostepena presuda u predmetu Erdemovi
Tuilac protiv Draena Erdemovia, predmet br. IT-96-22-A,
Presuda, 7. oktobar 1997.
Drugostepena presuda u predmetu Furunda
Tuilac protiv Ante Furunde, predmet br.IT-95-17/1-A,
Presuda, 21. juli 2000.
Drugostepena presuda u predmetu Jelisi
Tuilac protiv Gorana Jelisia, predmet br. IT-95-10-A, 5. juli 2001.
Drugostepena presuda u predmetu Tadi
Tuilac protiv Duka Tadia, predmet br. IT-94-1-A,
Presuda, 15. juli 1999.
et seq. et sequitur, i dalje
Haka konvenca IV
IV. haka konvenca o zakonima i obiajima ratovanja na kopnu
iz 1907. godine
378
Haki pravilnik
Haki pravilnik, dodatak Hakoj konvenci (IV) o zakonima i
obiajima ratovanja na kopnu iz 1907. godine
Izvjetaj Komise strunjaka
Zavrni izvjetaj Komise eksperata osnovane Rezolucom 780
(1992) Savjeta bezbjednosti UN /Final Report of the Commission
of Experts, S/1994/674/
Izvjetaj Pripremne komise za ICC
Izvjetaj Pripremne komise za osnivanje Meunarodnog
krivinog suda /Report of the Preparatory Commission for the
International Criminal Court, PCNICC/2000/INF/3/Add.2/, 6. juli
2000.
Izvjetaj generalnog sekretara
Izvjetaj generalnog sekretara shodno paragrafu 2 Rezoluce 808
Savjeta bezbjednosti /Report of the Secretary-General Pursuant to
Paragraph 2 of Security Council Resolution 808 (1993)/, UN Doc
S/25704, 3. maj 1993.
Izvjetaj KMP za 1991.
Izvjetaj o radu 43. sjednice Komise za meunarodno pravo
/Report of the International Law Commission on the work of its
43rd session/, 29. april 19. juli 1991, supplement No. 10 (A/46/
10).
Izvjetaj KMP za 1996.
Izvjetaj o radu 48. sjednice Komise za meunarodno pravo /Report of
the International Law Commission on the work of its 48th session/
6. maj 26. juli 1996, supplement No. 10 (A/51/10)
Komentar MKCK (uz Dopunski protokol I)
Sandoz et al. (ur.), Komentar Dopunskih protokola od 8. juna 1977.
uz enevske konvence od 12. avgusta 1949. /Commentary on the
Additional Protocols of 8 June 1997 to the Geneva Conventions of
12 August 1949.
Komentar MKCK (K IV)
Pictet (ur.): Komentar uz enevsku konvencu IV o zatiti
graanskih osoba u vreme rata /Commentary: IV Geneva
Convention Relative to the Protection of Civilian Persons in Time
of War, Meunarodni komitet Crvenog krsta, eneva/ 1958.
MPGPP
Meunarodni pakt o graanskim i politikim pravima /
International Covenant on Civil and Political Rights/, koji je
Generalna skuptina UN usvojila 16. decembra 1966.
Nrnberki procesi, TWC
Suenja ratnim zloincima pred nirnberkim vojnim sudovima po
Zakonu br. 10 Kontrolnog savjeta /Trials of War Criminals before
the Nuremberg Military Tribunals under Control Council Law
No. 10/
379
Odluka o nadlenosti u predmetu Tadi

Tuilac protiv Duka Tadia, predmet br. IT-94-1-AR72,
Odluka po interlokutornoj albi odbrane na nadlenost Suda
/Decision on Defence Motion for Interlocutory Appeal on
Jurisdiction/, 2. oktobar 1995.
Odluka u predmetu Nikoli
Tuilac protiv Dragana Nikolia, predmet br. IT-94-2-R61, Pregled
optunice na osnovu pravila 61, Odluka Pretresnog vea I
/Review of the indictment pursuant to Rule 61, Decision of Trial
Chamber I/, 20. oktobar 1995.
Odluka u predmetu Tali
Tuilac protiv Momira Talia i Radoslava Branina, predmet br.
IT-99-36-PT, Odluka o formi dodatno izmenjene optunice i
zahtjevu Tuilatva za izmjenu optunice/Decision on the Form
of Further Amended Indictment and Prosecution Application to
Amend/, 26. jun 2001.
Optunica
Tuilac protiv Radislava Krstia, predmet br. IT-98-33-PT,
Izmenjena i dopunjena optunica, 22. novembar 1999.
Pravilnik
Pravilnik o postupku i dokazima Meunarodnog suda Pravni
izvjetaji UN-a Pravni izvjetaji sa suenja ratnim zloincima
(Komisa za ratne zloine UN-a) /Law Reports of Trials of War
Criminals (United Nations War Crimes Commission)/
Predmet Karadi i Mladi
Tuilac protiv Radovana Karadia i Ratka Mladia, Potvrda optunica
shodno pravilu 61 Pravilnika o postupku i dokazima /Review of
the Indictments pursuant to Rule 61 of the Rules of Procedure and
Evidence/, predmeti br. IT-95-5-R61 i IT-95-18-R61, 11. juli 1996.
Presuda o kazni u predmetu Akayesu
MKSR, Odluka o kazni u predmetu Tuilac protiv Jean-Paula
Akayesua /Prosecutor v. Jean-Paul Akayesu, Decision on Sentence/
, ICTR-96-4-T, 2. oktobar 1998.
Presuda o kazni u predmetu Erdemovi
Tuilac protiv Draena Erdemovia, predmet br. IT-96-22-T,
Presuda o kazni, 29. novembar 1996.
Presuda o kazni u predmetu Kayishema
MKSR, Presuda i presuda o kazni u predmetu Tuilac protiv
Clmenta Kayisheme i Obeda Ruzindane /Prosecutor v. Clment
Kayishema and Obed Ruzindana, Judgement and Sentence/,
ICTR-95-1-T, 21. maj 1999.
Presuda o kazni u predmetu Serushago
MKSR, Presuda o kazni u predmetu Tuilac protiv Serushagoa
/Prosecutor v. Serushago, Sentencing Judgement/, predmet br.
ICTR-98-39-S, , 5. februar 1999.
380
Presuda u predmetu elebii

Tuilac protiv Zejnila Delalia i ostalih, predmet br. IT-96-21-T,
Presuda, 16. novembar 1998.
Presuda u predmetu Akayesu
MKSR, Presuda u predmetu Tuilac protiv Jean-Paula Akayesua
/Prosecutor v. Jean-Paul Akayesu, Judgement/, ICTR-96-4-T, 2.
septembar 1998.
Presuda u predmetu Aleksovski
Tuilac protiv Zlatka Aleksovskog, predmet br. IT-95-14/1-T,
Presuda, 25. juni 1999.
Presuda u predmetu Bagilishema
MKSR, Presuda u predmetu Tuilac protiv Ignacea Bagilisheme
/Prosecutor v. Ignace Bagilishema, Judgement/, ICTR-95-1A-T, 7.
juni 2001.
Presuda u predmetu Blaki
Tuilac protiv Tihomira Blakia, predmet br. IT-95-14-T,
Presuda, 3. mart 2000.
Presuda u predmetu Furunda
Tuilac protiv Ante Furunde, predmet br. IT-95-17/1-T,
Presuda, 10. decembar 1998.
Presuda u predmetu Jelisi
Tuilac protiv Gorana Jelisia, predmet br. IT-95-10-T, 14.
decembar 1999.
Presuda u predmetu Kambanda
MKSR, Presuda o kazni u predmetu Tuilac protiv Jeana
Kambande /Prosecutor v. Jean Kambanda, Sentencing
Judgement/ ICTR-97-23-S, 4. septembar 1998.
Presuda u predmetu Kayishema
MKSR, Tuilac protiv Clmenta Kayisheme i Obeda Ruzindane
/Prosecutor v. Clment Kayishema and Obed Ruzindana,
Judgement and Sentence/, Predmet br. ICTR-95-1-T, 21. maj
1999.
Presuda u predmetu Kordi
Tuilac protiv Dara Kordia i Mara erkeza, predmet br. IT-9514/2-T, Presuda, 26. februar 2001.
Presuda u predmetu Kunarac
Tuilac protiv Dragoljuba Kunarca, Radomira Kovaa i Zorana
Vukovia, predmet br. IT-96-23-T, Presuda, 22. februar 2001.
Presuda u predmetu Kupreki
Tuilac protiv Zorana Kuprekia i ostalih, predmet br. IT-95-16T, Presuda, 14. januar 2000.
Presuda u predmetu Musema
MKSR, Presuda i presuda o kazni u predmetu Tuilac protiv
Alfreda Museme /Prosecutor v. Alfred Musema, Judgement and
Sentence/, ICTR-96-13-T, 27. januar 2000.
381
Presuda u predmetu Tadi

Tuilac protiv Duka Tadia, predmet br. IT-94-1-T, Miljenje i
presuda, 7. maj 1997.
Pretpretresni podnesak odbrane
Tuilac protiv Radislava Krstia, predmet br. IT-98-33-PT, Pretpretresni
podnesak odbrane na osnovu pravila 65ter(E)(i) /Pre-trial Brief of the
Defence Pursuant to Rule 65ter(E)(I)/, 29. februar 2000.
Pretpretresni podnesak optube
Tuilac protiv Radislava Krstia, predmet br. IT-98-30-PT, Podnesak
tuioca na osnovu pravila 65ter (E) / Pretpretresni podnesak tuioca
na osnovu pravila 65ter (E) /Prosecutors Filing Pursuant to Rule
65ter(E) Prosecutors Pre-trial Brief Pursuant to Rule 65ter(E)/, 25.
februar 2000.
Prva presuda o kazni u predmetu Tadi
Tuilac protiv Duka Tadia, predmet br. IT-94-1-T, Presuda o kazni,
14. juli 1997.
Rimski statut
Rimski statut Meunarodnog krivinog suda /Rome Statute of
the International Criminal Court/, usvojen u Rimu 17. jula 1998.
(PCNICC/1999/INF/3)
Statut
Statut MKSJ-a, u prilogu Izvjetaja generalnog sekretara shodno
paragrafu 2 Rezoluce 808 (1993.) Savjeta bezbjednosti, UN Doc.
S/25704
Trea presuda o kazni u predmetu Tadi
Tuilac protiv Duka Tadia, predmet br. IT-94-1-Abis, Presuda o
kazni, 26. januar 2000.
Vance-Owenov mirovni plan
Taj plan ukljuen je u tekst Izvjetaja generalnog sekretara o radu
Meunarodne konference o bivoj Jugoslavi od 2. februara 1993.
(UN Doc S/25221, str. 13-44) zajedniki lan 3 lan 3 enevskih
konvenca I-IV
Zavrni podnesak odbrane
Tuilac protiv Radislava Krstia, predmet br. IT-98-33-T, Zavrni
podnesci optuenog /Final Submissions of the Accused/, 21. juni
2001.
Zavrni podnesak optube
Tuilac protiv Radislava Krstia, predmet br. IT-98-33-T, Zavrni
podnesak tuioca /Prosecutors Final Trial Brief/, 21. juni 2001.
enevska konvenca I
enevska konvenca I za poboljanje poloaja ranjenika i bolesnika u
oruanim snagama u ratu od 12. avgusta 1949.
enevska konvenca II
enevska konvenca II za poboljanje poloaja ranjenika, bolesnika i
brodolomaca oruanih snaga na moru od 12. avgusta 1949.
382
enevska konvenca III

enevska konvenca III o postupanju s ratnim zarobljenicima od
12. avgusta 1949.
enevska konvenca IV
enevska konvenca IV o zatiti graanskih osoba u vreme rata
od 12. avgusta 1949.
enevske konvence
enevske konvence od 12. avgusta 1949.
383
PRILOG III B POJMOVNIK NAJEIH SKRAENICA

ABiH
Oruane snage Republike Bosne i Hercegovine
BiH
Bosna i Hercegovina
C
Dokazni predmet Pretresnog vea uvrten u spis u predmetu Tuilac
protiv Radislava Krstia, br. IT-98-33-T
Dokazni predmet odbrane koji je Pretresno vee
uvrstilo u spis u predmetu Tuilac protiv Radislava Krstia, br.
IT-98-33-T
D
Daytonski sporazum
Sporazumi RBiH, Hrvatske i SRJ parafirani u Daytonu
21. novembra 1995. i potpisani u Parizu 14. decembra 1995.
Dutchbat
Nizozemski bataljon u sastavu UNPROFOR
ECMM
Posmatraka misa Evropske zajednice /European
Community Monitoring Mission/
Posmatraka misa EZ
Posmatraka misa Evropske zajednice /European
Community Monitoring Mission/
ECHR
Evropska konvenca o ljudskim pravima Evropska
konvenca o zatiti ljudskih prava i osnovnih sloboda /European
Convention for the Protection of Human Rights and Fundamental
Freedoms/, potpisana u Rimu 4. novembra 1959.
EZ
Evropska zajednica
ICC
(Stalni) Meunarodni krivini sud /International
Criminal Court
JNA
Jugoslovenska narodna arma
ILC
Komisa za meunarodno pravo /International Law
Committee/
MKCK
Meunarodni komitet Crvenog krsta
MKSJ
Meunarodni sud Meunarodni sud za krivino
gonjenje lica odgovornih za teka krenja meunarodnog
humanitarnog prava poinjena na teritori bive Jugoslave od
1991.
MKSR
Meunarodni sud za krivino gonjenje lica odgovornih
za genocid i druga teka krenja meunarodnog humanitarnog
prava poinjena na teritori Ruande i graana Ruande odgovornih
za genocid i druga takva krenja poinjena na teritori susjednih
drava izmeu 1. januara 1994. i 31. decembra 1994. /International
Criminal Tribunal for the Prosecution of Persons Responsible
384
for Genocide and Other Serious Violations of International

Humanitarian Law Committed in the Territory of Rwanda and
Rwandan Citizens Responsible for Genocide and Other Such
Violations Committed in the Territory of Neighbouring States,
between 1 January 1994 and 31 December 1994/
MUP
Ministarstvo unutranjih poslova Republike Srpske
Nrnberki sud
Meunarodni vojni sud sa sjeditem u Nrnbergu,
Njemaka
P
Dokazni predmet optube koji je Pretresno vee uvrstilo u spis u
predmetu Tuilac protiv Radislava Krstia, br. IT-98-33-T
par.
paragraf(i)
RS
Republika Srpska
SFRJ
Socalistika Federativna Republika Jugoslava
SRJ
Savezna Republika Jugoslava
strane
tuilac (optuba) i odbrana u predmetu Tuilac protiv
Radislava Krstia, br. IT-98-33-T
T
Transkript pretresa u predmetu Tuilac protiv Radislava Krstia, br. IT-9833-T
Tokski sud
Meunarodni vojni sud za Daleki Istok sa sjeditem u
Toku, Japan
UNMO
Vojno-posmatraka misa UN
UNPROFOR
Zatitne snage Ujedinjenih naca /United Nations
Protection Force/
VRS
Vojska Republike Srpske
385
I.
UVOD
1. U svetu su dobro poznati dogaaji vezani za zauzimanje

zatiene zone Ujedinjenih naca (UN) Srebrenica u Bosni i Hercegovini
od strane bosanskih Srba do kojeg je dolo u julu 1995. godine.81 Usprkos
Rezoluci Savjeta bezbjednosti UN kojom je zakljueno da se na enklavu
ne sme izvriti nikakav oruani napad niti bilo kakav drugi neprateljski
in, jedinice Vojske bosanskih Srba (VRS) pokrenule su napad i zauzele
grad. U roku od nekoliko dana snage bosanskih Srba protjerale su otprilike
25.000 bosanskih Muslimana,82 veinom ena, djece i staraca koji su ivjeli
na tom podruju, i u atmosferi terora ih ukrcali u pretrpane autobuse,
da bi ih potom prebacili preko lina sukoba na teritoru pod kontrolom
bosanskih Muslimana. Meutim, vojno sposobnim mukarcima83
bosanskim Muslimanima iz Srebrenice bila je namenjena drugaa
sudbina. Hiljade njih pokuali su pobjei sa tog podruja, zarobljeni su,
zatoeni u okrutnim uslovima i potom smaknuti. Vie od 7000 ljudi niko
vie nikada ne vidio.
2. Nedan opis ne moe doarati uas dogaaja koji su se u
Srebrenici odigrali tokom tih devet dana od 10. do 19. jula 1995, kao ni
svu teinu saznanja da se ovjek pod pritiskom rata moe srozati na
takva zvjerstva. Tokom neto vie od sedmice dana hiljade ivota su
ugaene, nepopravljivo naruene ili jednostavno izbrisane sa stranica
istore. Pretresno vee istoriarima i socalnim psiholozima preputa
da izmjere pravu dubinu te epizode balkanskog sukoba i da ispitaju
duboko ukorenjene uzroke. Zadatak koji se ovdje postavlja skromneg
je karaktera: treba ustanoviti, na osnovu dokaza izvedenih tokom
suenja, ta se dogodilo u tom periodu od otprilike devet dana i na
koncu utvrditi da li je optueni u ovom predmetu, odnosno general
Krsti, prema postavkama meunarodnog prava krivino odgovoran
za svoje sudjelovanje u tim dogaajima. Pretresno vee sebi ne moe
dopustiti da se prepusti izraavanju svojih osjeaja u vezi sa dogaajima
u Srebrenici, kao ni miljenja o tome kako su pojedinci, te nacionalne i
internacionalne grupe koji nisu dio ovog predmeta, pridoneli tragedi.
Ovaj optueni, kao i svi ostali, zasluuje da se njegov predmet razmatra
sam za sebe i moe biti osuen samo ako dokazi predoeni u sudnici van
razumne sumnje pokau da je on kriv za djela koja predstavljaju zloine
obuhvaene Statutom Meunarodnog suda (dalje u tekstu: Statut). Zbog
toga e se Pretresno vee koncentrisati na detaljno iznoenje injenica o
tih devet dana pakla, pri emu e izbjegavati da na retoriki nain iznosi
svoje zgraanje to je do tih dogaaja uopte i dolo. Na kraju krajeva,
nikakvi komentari ne mogu srebreniku epopeju doarati ivlje od golog
386
nabrajanja samih dogaaja, niti jasne razotkriti pustoenje koje su

izazvali rat i etnika mrnja, kao i dugaak put koji jo valja prevaliti da bi
se ublailo njihovo gorko nasljee.
3. U julu 1995. godine, u vreme kada su se zlodjela odigrala,
general Krsti je prvo bio naelnik taba, da bi potom preuzeo dunost
komandanta Drinskog koprusa, formace Vojske bosanskih Srba (VRS).
Svi zloini koji su poinjeni po zauzimanju Srebrenice poinjeni su u
zoni odgovornosti Drinskog korpusa. Optuba tereti generala Krstia
za genocid (odnosno alternativno, za sauesnitvo u genocidu). General
Krsti se nadalje tereti za zloine protiv ovjenosti, ukljuujui istrebljenje,
ubistvo, progon i deportacu (odnosno alternativno, za neovjena djela
(prisilno premjetanje)) i za ubistvo kao krenje zakona i obiaja ratovanja.
Optunica generala Krstia tereti za odgovornost za ta djela kao rezultat
njegovog linog uestvovanja (u skladu sa lanom 7(1) Statuta). Optuba
takoe eli generalu Krstiu za ta djela pripisati krivinu odgovornost
u skladu sa doktrinom komandne odgovornosti (prema lanu 7(3)
Statuta), budui da su, kako se navodi, jedinice pod njegovom komandom
sudjelovale u poinjenju zloina.
4. Pretresno vee se oslanja na mozaik raznih dokaza koji daju
sliku onoga to se desilo tokom tih nekoliko dana u julu 1995. Pretresno
vee je tokom 98 dana suenja saslualo ukupno vie od 110 svjedoka
i pregledalo gotovo 1000 dokaznih predmeta. Velik broj nekadanjih
stanovnika Srebrenice koji su preivjeli te dogaaje doao je u Hag da bi
svjedoio. Pretresno vee smatra da je sutina njihovog svjedoenja bila
izuzetno vjerodostojna. Prikazi preivjelih o mjestima na kojima su vrena
smaknua potkrepljeni su forenzikim dokazima (poput ahura metaka
i ostataka eksploziva i tkiva) naenima na nekim od mjesta smaknua,
analizama vjetaka o sadraju masovnih grobnica, te izviakim
snimkama snimljenima iz zraka 1995. godine. Pretresno vee je uz to
razmotrilo i svjedoenja vojnog osoblja UN koje je boravilo u Srebrenici,
snimke radio-poruka VRS koje je u julu i avgustu 1995. prislukivala
Arma Bosne i Hercegovine (ABiH), dokumentacu zaplenjenu od
ABiH, dokumentacu zaplenjenu od VRS, analize vojnih vjetaka koje
su pozvale optuba i odbrana, te svjedoenje samog generala Krstia,
kao i drugih svjedoka koji su svjedoili za odbranu. Osim toga, Pretresno
vee je i samo pozvalo dvojicu svjedoka, od kojih su obojica rane bili
na visokim poloajima u ABiH i koji su u julu 1995. godine pomno pratili
razvoj dogaaja u Srebrenici.
5. Presuda je podeljena na pet delova, od kojih je prvi dio uvod.
injenini nalazi Pretresnog vea ine drugi dio sa narativnim pregledom,
a je svrha da itaoca ukratko uputi u dogaaje koji su prethodili
zauzimanju Srebrenice i ono to je nakon toga usledilo. Pretresno
vee e zatim prei na detaljne razmatranje perioda nakon zauzimanja
Srebrenice, a naroito e se pozabaviti ulogom Drinskog korpusa u
transportu ena, djece i staraca bosanskih Muslimana iz bive enklave,
387
kao i u zarobljavanju, zatoavanju i egzekucama mukaraca bosanskih

Muslimana iz Srebrenice. Na kraju e Pretresno vee obraditi ulogu koju
je u tim dogaajima odigrao general Krsti. U treem delu presude iznosi
se pravni okvir za analizu injenica prikazanih u drugom delu. Pretresno
vee tu razmatra nune elemente zloina genocida i drugih krivinih
djela za koja se tereti general Krsti, kao i opte principe kojima se regulie
pripisivanje krivine odgovornosti. Nakon toga, na temelju tog pravnog
okvira i utvrenog injeninog stanja iz drugog dela presude, Vee
iznosi svoje zakljuke o krivinoj odgovornosti generala Krstia. etvrti
dio presude bavi se pitanjima koja se odnose na odmjeravanje kazne, a u
petom delu iznosi se dispozitiv.
II
UTVRENO INJENINO STANJE
A. Dogaaji u trenutku zauzimanja Srebrenice i nakon toga

1. 1991. 1992.: raspad bive Jugoslave
6. Istorat raspada Socalistike Federativne Republike Jugoslave
opisan je u prethodnim presudama ovog Meunarodnog suda i ovdje se
nee detaljno ponavljati.84 Meutim, minimum konteksta je nuan kako bi
se razumio konkretni sluaj Srebrenice.
7. Od 1945. do 1990. Jugoslava se sastojala od est republika
Bosne i Hercegovine, Hrvatske, Makedone, Crne Gore, Slovene i
Srbe. U nekim od republika ivjela je preteno jedna etnika grupa: na
primjer, Srbi u Srbi i Hrvati u Hrvatskoj. Podruje koje se razmatra u
ovom predmetu predstavljalo je dio Bosne i Hercegovine (dalje u tekstu:
Bosna), republike e je stanovnitvo u najveoj mjeri bilo vienacionalno,
sa preratnim sastavom stanovnitva od 44 odsto Muslimana, 31 odsto
Srba i 17 odsto Hrvata.85
8. Teritoru Jugoslave stoljeima su delile te i druge etnike
grupe, a razdoblja mirne koegzistence izmjenjivala su se sa sukobima.
Drugi svjetski rat bio je period osobito krvavog razdora, pri emu su
optube o poinjenim zlodjelima iznosile sve grupace. Posleratna vlast
marala Tita suzbala je etnike podjele i nacionalizam, usredotoivi se na
jedinstvo komunistike drave.
Tako su relativno zatije i mirni meunacionalni odnosi obiljeili
razdoblje od 1945. do 1990. godine. Usprkos tome, razliite grupe ostale su
svjesne svojih posebnih identiteta.
9. Krajem 80-tih godina ekonomske nedae i kraj komunistike
vladavine pripremili su teren za rastui nacionalizam i etnika trvenja.
U junu 1991. republike Slovena i Hrvatska objavile su nezavisnost od
Federativne Republike Jugoslave. Status Slovene obezbeen je nakon
samo deset dana borbi sa preteno srpskim snagama Jugoslovenske
388
narodne arme (JNA), no oruani sukob u Hrvatskoj trajao je vie mjeseci.

Makedona se uspjeno odvojila u septembru 1991. godine.
10. Bosna je svoj put prema nezavisnosti zapoela 15. oktobra
1991. parlamentarnom deklaracom o suverenosti. Evropska zajednica
priznala je Republiku Bosnu i Hercegovinu 6. aprila 1992, a Sjedinjene
Drave uinile su to idueg dana. Meutim, stvar ne bila reena
meunarodnim priznanjem, tako da je izmeu tri glavne etnike grupe u
Bosni, tj. Muslimana, Srba i Hrvata, dolo do estokih borbi za teritore.
Meunarodna zajednica pokuala je u vie navrata uspostaviti mir, no ti
pokuaji imali su tek ogranien uspjeh. U istonom delu Bosne, koji je
u blizini Srbe, razvio se osobito estok sukob izmeu bosanskih Srba i
bosanskih Muslimana.
2. 1992.-1993.: sukob u Srebrenici
11. Grad Srebrenica nalazi se u jednoj dolini u istonoj Bosni,
na udaljenosti od petnaestak kilometara od srpske granice. Pre rata
mnogi stanovnici Srebrenice radili su u fabrikama u Potoarima, nekoliko
kilometara sjeverno od Srebrenice, ili u rudnicima cinka i boksita juno i
sjeveroistono od grada. Godine 1991. optina je brojila 37.000 stanovnika,
od kojih 73 odsto Muslimana, a 25 odsto Srba.86 Pre rata ivotni standard
je bio visok i pripadnici razliitih etnikih grupa ivjeli su zajedno
uglavnom bez tekoa.87
12. Tokom sukoba rega srednjeg Podrinja, u kojoj se Srebrenica
nalazi,88 predstavljala je podruje od znatne strateke vanosti. Za bosanske
Srbe kontrola te rege bila je nuna kako bi ostvarili svoj minimalni cilj
stvaranja politikog entiteta u Bosni. Kao to je izjavio general Radovan
Radinovi, vojni vjetak odbrane:
Srbi su namjeravali sauvati Bosnu i Hrecegovinu kao sastavni
dio bive drave. To je zaista bio njihov temeljni, dugoroni i politiki
cilj u Bosni i Hercegovini. Zato? Mislim da to ne teko razumjeti.
eljeli su ivjeti u istoj dravi s drugim Srbima, a jedina drava koja je to
mogla garantovati bila je biva Jugoslava Srbi su shvatili da podruje
srednjeg Podrinja za njih ima ogromno strateko znaenje. Bez podruja
srednjeg Podrinja ne bi bilo Republike Srpske, ne bi bilo teritoralnog
integriteta srpskih etnikih teritora. Umjesto toga, srpsko stanovnitvo
bi bilo prisiljeno prihvatiti takozvani status enklave na svojim etnikim
teritorama. Teritora bi bila podeljenja na dva dela, celo podruje
bi bilo razbeno i bilo bi odvojeno od same Srbe i podruja nastanjenih
gotovo 100 odsto srpskim stanovnitvom.89
General Sefer Halilovi (naelnik taba Vrhovne komande ABiH
od juna 1993. do novembra 1993, a pre toga naelnik Glavnog taba ABiH)
takoe je naglasio strateku vanost rege srednjeg Podrinja za bosanske
Srbe. Prema njegovom miljenju, politiki prioritet Srba bio je eliminisanje
granice izmeu srpskih drava na reci Drini.90
389
13. Usprkos tome to je u Srebrenici stanovnitvo bilo preteno

muslimansko, srpske paravojne snage sa tog podruja i iz susjednih
delova istone Bosne zadobile su na nekoliko sedmica poetkom 1992.
godine kontrolu nad gradom. Meutim, u maju 1992. grupa boraca
bosanskih Muslimana pod vostvom Nasera Oria uspjela je ponovo
osvojiti Srebrenicu. Tokom nekoliko iduih mjeseci Ori i njegovi ljudi
irili su podruje serom iznenadnih napada. Do septembra 1992. snage
bosanskih Muslimana iz Srebrenice spojile su se sa snagama iz epe, grada
pod muslimanskom kontrolom juno od Srebrenice. Do januara 1993.
enklava je dodatno proirena, tako da je ukljuivala Cersku, enklavu pod
kontrolom bosanskih Muslimana, koja se nalazila zapadno od Srebrenice.
U to vreme srebrenika enklava dostigla je svoj najvei opseg od 900
kvadratnih kilometara, no nikada se ne spojila sa glavnim podrujem pod
bosanskom kontrolom na zapadu i ostala je ranjivo ostrvo usred teritora
pod kontrolom Srba.91
14. U januaru 1993. snage bosanskih Muslimana napale su selo
bosanskih Srba Kravica. Bosanski Srbi odgovorili su kontraofanzivom koja
je trajala tokom nekoliko iduih mjeseci, osvojivi na kraju sela Konjevi
Polje i Cersku, prekinuvi vezu izmeu Srebrenice i epe i smanjivi
veliinu srebrenike enklave na 150 kvadratnih kilometara. Bosanski
Muslimani, stanovnici oblinjih podruja, slili su se u grad Srebrenicu,
tako da se broj njegovih stanovnika popeo na 50.000 do 60.000 ljudi.92 Za
vreme tih vojnih aktivnosti tokom mjeseci nakon januara 1993. pojavili
su se izvjetaji o teroru Muslimana nad srpskim civilima, kao i o srpskom
teroru nad muslimanskim civilima.93
15. Komandant Zatitnih snaga UN (UNPROFOR), francuski
general Philippe Morillon posjetio je Srebrenicu u martu 1993. Do tada je
grad ve postao prenapuen i vladali su uslovi opsade. Snage bosanskih
Srba u svom su napredovanju prekinule dovod vode, tako da u gradu
tekue vode gotovo i ne bilo. Ljudi su struju dobivali iz improviziranih
generatora za elektrinu struju. Hrana, lekovi i druge nune potreptine
bili su izuzetno retki. Pre odlaska, general Morillon je na javnom
skupu uspanienim stanovnicima Srebrenice rekao da se grad nalazi pod
zatitom UN i da ih on nikada nee napustiti.94
16. Izmeu marta i aprila 1993. iz Srebrenice je pod
pokroviteljstvom Visokog komesarata UN za izbjeglice (UNHCR)
evakuisano otprilike 8000 do 9000 bosanskih Muslimana. Evakuacama su
se, meutim, protivile vlasti bosanskih Muslimana u Sarajevu, smatrajui
da se time doprinosi etnikom ienju teritore.95
17. Vlasti bosanskih Srba i dalje su ostale usredotoene na
zauzimanje enklave koja je zbog svoje blizine srpskoj granici i zbog
injenice da je bila potpuno okruena teritorom pod kontrolom Srba
bila i strateki vana i lako osvojiva. Bosanski Srbi su 13. aprila 1993.
predstavnicima UNHCR rekli da e u roku od dva dana napasti grad ako
se bosanski Muslimani ne predaju i ne pristanu na evakuacu.96
390
3. April 1993.: Savjet bezbjednosti Srebrenicu proglaava

zatienom zonom
18. Savjet bezbjednosti je 16. aprila 1993. reagovao tako to je
donio rezolucu kojom je proglasio da sve strane i drugi Srebrenicu
i njenu okolicu trebaju smatrati zatienom zonom koju se ne sme
oruano napadati niti izlagati nekom drugom neprateljskom inu.97
Istovremeno je Savjet bezbjednosti jo dve enklave, epu i Gorade,
stavio pod zatitu UN.98
19. Zapovjednitvo UNPROFOR na terenu bilo je sumnjiavo
u vezi sa uincima Rezoluce Savjeta bezbjednosti. Zapovjednici
UNPROFOR stoga su pregovorima postigli sporazum o prekidu vatre
koji su potpisali general Halilovi i general Ratko Mladi (komandant
Glavnog taba VRS). Tim sporazumom bilo je predvieno razoruanje
enklave pod nadzorom vojnika UNPROFOR.99 Meutim, dolo je do
neslaganja oko tanih granica teritore na koju se odnosio sporazum.
General Halilovi je pred Pretresnim veem svjedoio da se sporazum
odnosio samo na gradsko podruje Srebrenice.100 ini se da je isti stav
delio i UNPROFOR. S druge strane, vlasti bosanskih Srba nisu smatrale
da se sporazum ograniavao samo na gradsko podruje Srebrenice.101
20. Prva grupa vojnika UNPROFOR stigla je u Srebrenicu 18.
aprila 1993. Nakon toga, nova grupa vojnika stizala je po sistemu
rotace otprilike svakih est mjeseci. Mirovne snage su imale lako
naoruanje i ni u kojem trenutku nisu brojile vie od 600 ljudi (to je
bilo mnogo manje od onog to je na poetku traeno).102 Postavljeni su
mali komandni centar u samoj Srebrenici (baza ete Bravo) i vea
glavna baza u Potoarima, oko pet kilometara sjeverno od grada. Uz
to, mirovne snage UNPROFOR imale su trinaest osmatrakih punktova
du granice enklave.
Veinu vremena bosanski Srbi i bosanski Muslimani takoe su
drali grupe svojih vojnika na poloajima u blizini tih punktova kako
bi ih pokrivali. U januaru 1995. u enklavu je po sistemu rotace stigao
novi kontingent vojnika UNPROFOR (bataljon iz Nizozemske koji se
kolokvalno nazivao Dutchbat).
21. Openito se smatralo da su snage bosanskih Srba koje
su okruivale enklavu disciplinovane i dobro naoruane.103 VRS je
bio organizovan po teritoralnom principu i Srebrenica je pripadala
podruju pod kontrolom Drinskog korpusa. Oko enklave je bilo
razmjeteno izmeu 1000 i 2000 vojnika iz tri brigade Drinskog
korpusa,104 a te snage bile su opremljene tenkovima, oklopnim
vozilima, artiljerskim oruem i minobacaima. Jedinica ABiH koja je
ostala u enklavi, odnosno 28. diviza, ne bila ni dobro organizovana,
a niti dobro opremljena. Nedostajala je vrsta komandna struktura i
sistem komunikace,105 neki od vojnika ABiH imali su stare lovake
puke ili uopte nisu imali oruja, a samo nekolicina njih imala je prave
391
uniforme.106 Meutim, Pretresno vee je takoe saslualo svjedoenja

da 28. diviza ne bila onako slaba kakvom su je neki opisivali.107
Sigurno je da je broj ljudi u 28. divizi nadmaivao broj ljudi u
Drinskom korpusu,108 pri emu su redovito protiv snaga VRS na tom
podruju vrena izvianja i diverze.109
22. Od samog poetka obje su strane u sukobu krile
sporazum o zatienoj zoni. Pretresno vee je ulo svjedoenja o
smiljenoj strategi bosanskih Srba da se meunarodnim konvojima
pomoi ogranii pristup u enklavu.110 Pukovnik Thomas Karremans
(zapovjednik Dutchbata) izjavio je u svom svjedoenju da su snage
bosanskih Srba njegovo ljudstvo spreavale da se vrati u enklavu, te da
se spreavalo i unoenje opreme i munice.111 Nune potreptine, poput
hrane, lekova i goriva, postajale su sve rjee. Neki bosanski Muslimani
u Srebrenici alili su se na napade bosansko-srpskih vojnika.112
23. to se ABiH tie, general Halilovi je u svom svjedoenju
kazao da je odmah po potpisivanju sporazuma o zatienoj zoni
naredio pripadnicima ABiH u Srebrenici da iz novouspostavljene
demilitarizovane zone izvuku svo naoruano ljudstvo i vojnu
opremu.113 Takoe je naredio da se UNPROFOR ne predaje nikakvo
upotrebljivo oruje ili munica. Izjavio je da su ga na to potakla loa
iskustva sa meunarodnom zajednicom iz prolosti.114 U skladu s tim,
predato je samo staro i neispravno oruje, a zadrano je sve to je jo
bilo upotrebljivo.115 Prema miljenju generala Halilovia, sporazum o
demilitarizaci ABiH ne obavezivao da bilo to preda, a osim toga
bosanski Muslimani su eljeli sauvati svoje naoruanje.116
24. Pretresno vee je saslualo vjerodostojno i velikim
delom neosporeno svjedoenje o sistematskom odbanju bosanskih
Muslimana da se pridravaju sporazuma o demilitarizaci zatiene
zone.117 Bosansko-muslimanski helikopteri su letjeli, krei time
odredbu o zoni zabrane letenja,118 ABiH je otvarala vatru prema
linama bosanskih Srba i kretala se kroz zatienu zonu,119 28.
diviza se nastavila naoruavati,120 a ABiH je prisvojila barem jedan dio
humanitarne pomoi koji je stizao u enklavu.121 Bosanskim Srbima se
inilo da snage bosanskih Muslimana u Srebrenici koriste zatienu
zonu kao podesnu bazu za pokretanje ofanziva protiv VRS, a da
UNPROFOR nita ne ini kako bi to spreio.122 General Halilovi je
priznao da su bosansko-muslimanski helikopteri letjeli i time krili
zabranu letenja, te da je on lino poslao osam helikoptera sa municom
za 28. divizu. U moralnom smislu on to ne shvaao kao krenje
sporazuma o zatienoj zoni, s obzirom na injenicu da su bosanski
Muslimani od poetka bili izuzetno loe opskrbljeni orujem.123
25. Usprkos tim krenjima sporazuma o zatienoj zoni koja
su vrile obje strane u sukobu, nakon uspostavljanja enklave usledilo
je dvogodinje razdoblje relativne stabilnosti, iako su uslovi koji su
vladali u Srebrenici za njene stanovnike bili sve pre no idealni.
392
4. Poetak 1995.: stanje u zatienoj zoni Srebrenica

se pogorava
26. Poetkom 1995. godine do enklave je uspevalo stii sve manje
konvoja sa zalihama.124 Vojnici Dutchbata koji su stigli u januaru 1995.
vidjeli su kako se situaca tokom mjeseci nakon njihovog dolaska rapidno
pogorava. Ve siromani izvori opskrbe za civilno stanovnitvo jo su se
vie smanjili, pa su ak i rezerve snaga UN u hrani, lekovima, gorivu i
munici postale opasno male. Na kraju su mirotvorne snage imale tako
malo goriva da su bile prisiljene enklavom patrolirati pjeice. Vojnicima
Dutchbata, koji su radi dopusta napustili to podruje, ne bilo doputeno
da se vrate i njihov broj je sa 600 spao na 400 ljudi.
27. Sa strane VRS stizali su i drugi zloslutni znaci. U martu i
aprilu nizozemski vojnici primetili su jaanje snaga bosanskih Srba u
blizini dva osmatraka punkta, OP Romeo i OP Quebec. inilo se da su
novi bosansko-srpski vojnici bolje opremljeni i disciplinovani.125 Jedan od
komandanata bosanskih Muslimana rekao je jednom vojniku Dutchbata
da bosanski Srbi imaju u planu zauzeti ta dva osmatraka punkta.126
5. Proljee 1995.: bosanski Srbi planiraju napad
na zatienu zonu Srebrenica
28. U martu 1995. Radovan Karadi, predsjednik Republike
Srpske (RS), reagujui na pritisak meunarodne zajednice da se okona rat
i na tekue napore da se pregovorima postigne mirovni sporazum,127 izdao
je direktivu VRS u vezi sa dugoronom strategom snaga VRS u enklavi.
U toj direktivi, poznatoj pod nazivom Direktiva 7, konkretno se navodi
da VRS treba izvriti potpuno fiziko odvajanje Srebrenice od epe, ime
spreiti i pojedinano komuniciranje izmeu ovih enklava. Svakodnevnim
planskim i osmiljenim borbenim aktivnostima stvoriti uslove totalne
nesigurnosti, nepodnoljivosti i besperspektivnosti daljnjeg opstanka i
ivota mjetana u Srebrenici.128
Dio plana bila je i blokada konvoja pomoi:
Preko nadlenih dravnih i vojnih organa, zaduenih za rad sa
UNPROFOR i humanitarnim organizacama, planskim i nenametljivim
restriktivnim odobravanjem zahteva, smanjiti i ograniiti logistiku
podrku snaga UNPROFOR u enklavama i dotur materalnih sredstava
muslimanskom ivlju, i uiniti ih ovisnim od nae dobre volje, a istovremeno
izbei osudu meunarodne zajednice i svetskog javnog mnenja.129
Tano kao to je i bilo predvieno tom direktivom, sredinom 1995.
humanitarna situaca za bosansko-muslimanske civile i vojno osoblje u
enklavi postala je katastrofalna. Poetkom jula 1995. iz niza izvjetaja 28.
divize vidi se kako su snage ABiH u enklavi hitno traile deblokadu
koridora za humanitarnu pomo i kako je, kada to ne uspjelo, dolo do
tragede civila koji umiru od gladi.130
393
29. Glavni tab VRS izdao je 31. marta 1995. direktivu 7.1, koju je
potpisao general Mladi. Direktiva 7.1 izdata je na osnovu direktive br.
7 i upuivala je Drinski korpus da, izmeu ostalog, sprovodi aktivna
borbena dejstva oko enklava.131
30. Snage bosanskih Srba zauzele su 31. maja 1995. osmatrako
mjesto Echo, koje se nalazilo u jugoistonom uglu enklave. Kao odgovor
na tu agresu, jedna grupa Bonjaka izvrila je rano izjutra 26. juna 1995.
iznenadni napad na oblinje srpsko selo Vinjica. Iako je napad bio
relativno malog intenziteta, spaljene su neke kue i poginulo je nekoliko
ljudi.132 Nakon toga, tadanji komandant Drinskog korpusa, general-major
Milenko ivanovi, potpisao je 2. jula 1995. dve zapovedi, u kojima se
iznosi plan za napad na enklavu i raznim jedinicama Drinskog korpusa
izdaje nareenje da preu u stanje borbene gotovosti. Operaca je dobila
ifrovani naziv Krivaja 95.133
6. Razdoblje od 6. do 11. jula 1995.: zauzimanje Srebrenice
31. Ofenziva VRS na Srebrenicu zapoela je 6. jula 1995.134 Tokom
iduih dana pet posmatrakih punktova UNPROFOR u junom delu
enklave padaju jedan za drugim usled napredovanja snaga bosanskih
Srba. Neki od nizozemskih vojnika povukli su se u enklavu nakon to
su njihovi poloaji bili napadnuti, dok su se posade drugih posmatrakih
punktova predale bosanskim Srbima.135 Istovremeno su se odbrambene
snage ABiH nale pod tekom vatrom i bile potisnute natrag prema
gradu.
32. Kako je poela padati juna odbrambena lina, oko 4000
stanovnika bosanskih Muslimana, koji su ivjeli u oblinjem vedskom
izbjeglikom naselju, pobjeglo je na sjever, u grad Srebrenicu.
Vojnici Dutchbata izvestili su da nadirue snage bosanskih Srba
iste kue u junom delu enklave.136
33. Do veeri 9. jula 1995. Drinski korpus VRS prodro je etiri
kilometra u dubinu enklave, zaustavivi se samo jedan kilometar
ispred grada Srebrenice. Kasno 9. jula 1995, ohrabren tim vojnim
uspjehom i iznenaujuim izostankom otpora bosanskih Muslimana,
kao i nepostojanjem nikakve znaajne reakce meunarodne zajednice,
predsjednik Karadi izdao je novo nareenje, kojim je Drinskom korpusu
VRS dao zeleno svjetlo da zauzme grad Srebrenicu.137
34. Ujutro 10. jula 1995. situaca u samoj Srebrenici bila je napeta.
Stanovnici, od kojih su neki bili naoruani, preplavili su ulice grada.
Pukovnik Karremans slao je hitne zahtjeve kojima je traio zranu podrku
NATO za odbranu grada, no nikakva pomo ne stigla do otprilike 14:30 sati
11. jula 1995, kada je NATO bombardovao tenkove VRS koji su se primicali
gradu. Avioni NATO pokuali su bombardovati i artiljerske poloaje VRS
iznad grada, no tu su operacu morali prekinuti zbog slabe vidljivosti.
Planovi NATO da nastavi sa zranim napadima odbaeni su nakon to
394
je VRS zapretio da e ubiti nizozemske vojnike koji su se nalazili u

zarobljenitvu VRS, te da e granatirati bazu UN u Potoarima izvan grada,
kao i okolna podruja na koja je pobjeglo 20.000 do 30.000 civila.138
35. Pretresno vee je ulo svjedoenja da, iako su bosanske
vojne i politike vlasti u Srebrenici traile pomo od ABiH i predsjednika
Bosne Ale Izetbegovia, na njihove molbe ne stigao nikakav odgovor.
Prema miljenju generala Halilovia, cela ABiH bila je sposobna spreiti
zauzimanje Srebrenice, no same snage ABiH na tom podruju nisu mogle
Srebrenicu odbraniti bez pomoi izvana.139 Meutim, u kritino vreme
prioritet su dobile vojne operace u Sarajevu.140 Odbrana je predoila
dokaze o dogovoru koji je navodno sklopilo vostvo bosanskih
Muslimana sa vostvom bosankih Srba, a prema kojem je Srebrenica
rtvovana u zamjenu za teritoru u zoni Sarajeva.141 Neosporno je da
enklava ne branjena na nain koji bi se oekivao.
Meutim, postojanje jednog takvog dogovora estoko se
osporava i nema izravne veze s ovim predmetom. Bilo kakve eventualne
teritoralne razmjene o kojima su se dogovorile suprotstavljene vlasti ne
opravdavaju grozote koje su usledile nakon zauzimanja Srebrenice, niti
utiu na odgovornost generala Krstia za ta djela.
36. Kasno poslepodne 11. jula 1995. general Mladi, u pratnji
generala ivanovia (tadanjeg komandanta Drinskog korpusa), generala
Krstia (u to vreme zamjenika komandanta i naelnika taba Drinskog
korpusa) i drugih oficira VRS, trumfalno je proetao praznim ulicama
Srebrenice. Taj trenutak snimio je filmskom kamerom srpski novinar
Zoran Petrovi.142
7. Bosansko-muslimanski civili iz Srebrenice
a. Masa ljudi u Potoarima
37. Suoeni sa injenicom da je Srebrenica pala pod kontrolu snaga
bosanskih Srba, na hiljade bosansko-muslimanskih stanovnika Srebrenice
pobjeglo je u Potoare, kako bi potraili zatitu u bazi UN. Do veeri 11.
jula 1995. u Potoarima se okupilo oko 20.000 do 25.000 izbjeglica bosanskih
Muslimana. Njih nekoliko hiljada nahrupilo je u samu bazu UN, dok su se
drugi smjestili po oblinjim fabrikama i poljima. Iako su tamo velikom
veinom bili okupljeni ene, djeca, starci i invalidi,143 svjedoci su procenili
da se u samoj bazi UN nalazilo najmanje 300 mukaraca, dok ih je u masi
izvan baze bilo izmeu 600 i 900.144
i) Humanitarna kriza u Potoarima: 11.-13. juli 1995.
38. Uslovi u Potoarima bili su uasni. Bilo je vrlo malo hrane i
vode, a julske vruine su bile nesnosne.145 Jedan od oficira Dutchbata scenu
je opisao na sljedei nain:
395
Bili su u stanju panike, bili su uplaeni i gurali su se prema

vojnicima, mojim vojnicima, vojnicima UN koji su ih pokuavali smiriti.
Ljudi koji bi pali, bili su pregaeni. Situaca je bila haotina.146
39. Jedna od izbjeglica iz Srebrenice smjestila se da bi prenoila u
blizini fabrike cinka u Potoarima:
Pronala sam kao zaklon jedan kontejner koji su koristili u
toj fabrici, tako da smo to upotrebili, prekrili smo ga i to nam je bio
krevet. Beba je bila u kolicima i ostavili smo nae stvari u kolicima ili
smo ih jednostavno spustili na tlo. Dok smo tamo sjedili, svako toliko
bi zapucalo iz snajpera i cela bi se ta svjetina nato pomakla na jednu
ili drugu stranu, vritei. Iznad nas se nalazilo selo Peita, gdje su Srbi
otvarali vatru na kue. Zvuk te granate, i ponovo bismo se sklanjali na
jednu ili drugu stranu uz krikove straha, i tako smo proveli no. Ljudi
su svi bili uplaeni, svi su bili gladni, ljudi su bili van sebe od straha. Nisu
znali ta e da se desi, tako da su ti ljudi bili uasnuti.147
40. Tokom 12. jula 1995. situaca u Potoarima se stalno
pogoravala. Pojavio se general Mladi u pratnji televizskih ekipa koje
su ga snimale kako djeci deli slatkie. Osim tog ina pred televizskim
kamerama148 general Mladi i njegovi ljudi nisu nita uinili da bi olakali
patnje izbjeglica koje su vapile za hranom i vodom.
ii) 12.-13. juli: zloini poinjeni u Potoarima
41. Kako je prolazio dan 12. juli 1995, i ovako teki fiziki uslovi
postali su jo gori zbog aktivne kampanje terora koja je poveala paniku
stanovnitva, tako da su svi izbezumljeno eljeli otii. Izbjeglice u bazi
vidjele su srpske vojnike kako pale kue i stogove sena:149
Vidjeli smo oblinje kue kako gore. Kue su potpaljivali
selektivno, sa ciljem da zastrae stanovnitvo i kako bi spreili ljude da se
vrate. To je bila vrlo jasna poruka, vrlo jasan znak da Srebrenica to jest,
da Bonjacima u Srebrenici vie nema ivota.150
42. Tokom poslepodneva 12. jula 1995. srpski vojnici su se umeali
u masu. Jedan se svjedok sjea kako je uo vojnike da psuju bosanske
Muslimane i govore im da odu, da e biti poklani, da je to srpska zemlja.151
Jedan drugi svjedok je izjavio da ga je jedan vojnik posjekao po licu.152
43. Dolo je do ubistava.153 U kasnim jutarnjim satima 12. jula
1995. jedan svjedok je vidio hrpu od 20 do 30 tela nagomilanih iza
zgrade Transporta u Potoarima, uz neki stroj nalik na traktor.154 Drugi
je svjedok izjavio da je 12. jula oko 12:00 sati vidio jednog vojnika kako
je noem ubio dete usred gomile prognanika. Izjavio je takoe da je iza
fabrike cinka vidio srpske vojnike kako ubaju vie od stotinu mukaraca
bosanskih Muslimana i potom utovaruju njihova tela na kamion, iako je
ta brojka, kao i metodina priroda ubistava o kojoj je taj svjedok svjedoio,
u kontrastu sa drugim svjedoenjima iz sudskog spisa, iz kojih je vidljivo
da su ubistva u Potoarima bila sporadine prirode.155
396
44. Kako se smrailo, teror se pojaao. Krici, puana paljba i drugi

zastraujui zvuci mogli su se uti tokom cele noi i niko ne mogao da
spava.156 Vojnici su izvlaili ljude iz gomile i odvodili ih. Neki bi se vratili,
a neki ne.157 Svjedok T je ispriao da su te noi odveli trojicu brae, od kojih
je jedan bio tek dete, dok su ostali bili adolescenti. Kada je majka djeaka
krenula da ih trai, nala ih je zaklane.158
45. Te noi je bolniar Dutchbata naletio na dvojicu srpskih vojnika
koji su silovali jednu mladu enu:
Vidjeli smo dvojicu srpskih vojnika, od kojih je jedan uvao
strau, a drugi je, skinutih pantalona, leao na jednoj djevojci. Vidjeli smo
da djevojka lei na tlu, na nekoj vrsti dueka. Na dueku je bilo krvi, ak je
i ona bila pokrivena krvlju. Na nogama je imala modrice. I po nogama joj je
tekla krv. Bila je u potpunom oku. Bila je potpuno izbezumljena.159
46. Izbjeglice bosanski Muslimani, koji su se nalazili u blizini,
vidjeli su to silovanje, no nita nisu mogli da preduzmu budui da su
uokolo stajali srpski vojnici.160 Drugi su ljudi uli ene kako vrite ili su
vidjeli kako ih odvlae.161 Nekoliko je ljudi bilo toliko izbezumljeno od
straha da su poinili samoubistvo vjeanjem.162 Tokom noi i rano idueg
jutra masom su se proirile prie o silovanjima i ubistvima, pa je logor
zahvaao sve vei strah.163
47. Izjutra 13. jula 1995. Neke izbjeglice, koje su traile vodu, naile
su na hrpe tela kod oblinjeg potoka. To to su pronali tela na tako
vidljivom mjestu pojaalo je njihovu odlunost da pobjegnu to je pre
mogue.164
iii) 12.-13. juli 1995.: odvoenje ena, djece i staraca bosanskih
Muslimana iz Potoara
48. ene, djeca i starci potrpani su 12. i 13. jula 1995. u autobuse i
pod kontrolom snaga VRS odvezeni iz Potoara na teritoru pod kontrolom
bosanskih Muslimana u blizini Kladnja. Kada je rano poslepodne 12. jula
1995. u Potoare stigla prva grupa autobusa, izbjeglice iz Srebrenice nagrnule
su da se u njih ukrcaju.165 Veina stanovnika ne niti znala kamo idu. Jedna od
preivjelih izbjeglica ispriala je pred Pretresnim veem to je doivjela:
Niko nas ne nita pitao. Jednostavno su dovezli autobuse.
I znali su, jer u Srebrenici je vladao takav haos, tako da su znali da, ako
dovezu tih pet autobusa, ili bilo koji broj vozila, ljudi e jednostavno
krenuti. Jer pre toga, proveli su tako strane noi. Jednostavno smo
htjeli da odemo, da odemo, samo ne ostati tamo. A nismo niti imali
nikakvu drugu mogunost. Nas se ne nita pitalo.166
Neki vojnici su udarali i vreali izbjeglice dok su se ukrcavale u
autobuse.167
49. Svjedoci su izjavljivali da su autobusi bili pretrpani i da je
bilo neizdrivo vrue. Uz cestu su im se neki stanovnici sela izrugivali,
pokazujui im srpski pozdrav sa tri prsta. Drugi su na autobuse u prolazu
397
bacali kamenje. Meutim, veina ena, djece i staraca bezbjedno su stigli

u Tiu.168 Nakon izlaska iz autobusa, ljudi su bili prisiljeni da prema
Kladnju nastave pjeice nekoliko kilometara kroz niu zemlju izmeu
lina bosanskih Srba i bosanskih Muslimana.169
50. Vojnici Dutchbata pokuali su pratiti autobuse iz Potoara,
u kojima su se nalazili civili bosanski Muslimani. Uspjeli su ispratiti
prvi konvoj izbjeglica 12. jula 1995,170 no nakon toga su zaustavljeni na
putu, a vozila su im ukradena uz pretnju orujem.171 Kada je majoru
Robertu Frankenu, zamjeniku zapovjednika Dutchbata, tokom njegovog
svjedoenja postavljeno pitanje zato su Srbi otimali vozila UNPROFOR,
on je odgovorio: Zato to nisu htjeli da iko bude tamo; to je oigledno
nisu htjeli da budemo svjedoci onoga to e se dogoditi.172
51. Odvoenje bosansko-muslimanskog civilnog stanovnitva iz
Potoara dovreno je uveer 13. jula 1995. do 20:00 sati.173 Kada su vojnici
UN 14. jula 1995. obili Srebrenicu, kazali su da u gradu nisu pronali niti
jednog ivog bosanskog Muslimana.174
52. Pretresno vee konstatuje da su po zauzimanju Srebrenice
u julu 1995. snage bosanskih Srba skovale i sprovele plan da iz enklave
odvezu sve ene, djecu i starce bosanske Muslimane.
iv) Odvajanje mukaraca bosanskih Muslimana u Potoarima
53. Od jutra 12. jula snage bosanskih Srba poele su da izdvajaju
mukarce od ostalih izbjeglica u Potoarima i dre ih na zasebnim
mjestima.175 Jedan svjedok iz Dutchbata vidio je kako mukarce odvode
na jednu lokacu ispred fabrike cinka i potom kako ih iste veeri odvoze
kamionom.176 Nadalje, kada su se bosansko-muslimanske izbjeglice poele
ukrcavati u autobuse, vojnici bosanski Srbi sistematski su izdvajali vojno
sposobne mukarce koji su se u guvi pokuavali ukrcati.177 Gdjekad
bi zadrali i mlae i stare mukarce. Ti su ljudi odvoeni u zgradu u
Potoarima poznatu kao bela kua.178
54. Nain na koji je razdvajanje sprovoeno bio je traumatian
za te porodice bosanskih Muslimana. Svjedokinja I je, na primjer, u svom
svjedoenju kazala sljedee:
Nosila sam vodu za svoju djecu kako bi putem imali nekakvo
osvjeenje, jer neki su ljudi padali u nesvest. Jedan srpski vojnik me
zgrabio za rame i rekao: Ovamo. Ja sam kazala: Dozvolite da ispratim
svoju djecu barem do kamiona. On e na to: Ne moe. I tako sam taj
kanister dala jednom unuku. A srpski vojnik me zgrabio za rame i ja sam
tamo morala ui u jednu kuu.179
55. Svjedokinja DD se sjea kako je posljednji put vidjela svog sina
dok je njena porodica pokuavala ui u autobuse:
Iz leve kolone iskoio je jedan vojnik i obratio se mom djetetu.
Rekao nam je da se sklonimo udesno, a mom sinu je kazao: Mladiu, ti
e na levu stranu.
398
Zgrabila sam ga za ruku I onda sam ih molila, preklinjala sam

ih. Zato ga odvodite? Roen je 1981. godine. No on je ponovio nareenje.
A ja sam ga tako vrsto drala, no on ga je zgrabio. I uhvatio je mog sina
za ruku i odvukao ga na levu stranu. A on se okrenuo i rekao mi: Mama,
moe li mi poneti ovu torbu? Moe li je, molim te, uvati? To je
posljednji put da sam mu ula glas.180
56. Kada su autobusi sa enama, djecom i starcima krenuli na
sjever prema teritori pod kontrolom bosanskih Muslimana, zaustavljali
su ih putem i ponovo pretresali traei mukarce. Svjedok D, na primjer,
uspio se kradom ukrcati u autobus u Potoarima, no razdvojen je od svoje
porodice kada se autobus zaustavio u Tii:
I ja sam siao s autobusa sa djetetom u rukama. Moja ena je na
leima nosila naprtnjau i pridravala je moju majku, jer je ona bila stara i
vrlo slaba. Dete mi je imalo pet godina. Nakon to smo sili s autobusa i
napravili tek par koraka, primetio sam nekolicinu srpskih vojnika. Jedan
od tih srpskih vojnika povukao me za rame i rekao: Daj dete eni i poi
sa nama. Morao sam to uraditi. Tako sam dao dete eni. Pokuao sam
se jo jednom okrenuti jer sam znao da je to posljednji put da vidim svoje
dete. Zapravo, htio sam neto rei. Htio sam rei bilo to, no nisam mogao.
U tom trenutku srpski vojnik me gurnuo pukom i rekao: Kreni.181
57. Ve uveer 12. jula 1995. major Franken je uo da mukarci ne
stiu zajedno sa enama i djecom na odredite u Kladnju.182
58. Dana 13. jula 1995. vojnici Dutchbata primetili su jasne znake
da bosanski Srbi ubaju neke od mukaraca bosanskih Muslimana koji
su bili izdvojeni. Tako je, na primjer, vodnik Vaasen vidio dvojicu vojnika
kako jednog ovjeka odvode iza bele kue. uo je potom hitac i vidio
kako se ta dvojica vojnika vraaju sami.183 Jedan drugi oficir Dutchbata
vidio je srpske vojnike kako jednog nenaoruanog ovjeka ubaju jednim
hicem u glavu. uo je i 20-40 hitaca iz vatrenog oruja na sat tokom celog
poslepodneva.184 Kada su vojnici Dutchbata pukovniku Josephu Kingoru,
vojnom posmatrau Ujedinjenih naca (UNMO)185 na podruju Srebrenice,
rekli da odvode mukarce iza bele kue i da se ti mukarci vie ne
vraaju, pukovnik Kingori se tamo uputio da bi ispitao to se dogaa. Kako
se pribliavao tom mjestu, zauo je pucnje, no bosansko-srpski vojnici su ga
zaustavili pre no to je mogao da ustanovi ta se dogaa.186
59. Od poslepodneva 12. jula 1995, pa tokom celog 13. jula 1995,
mukarci koji su bili zatoeni u beloj kui ukrcavani su u zasebne
autobuse, a ne u one u kojima su bile ene, djeca i starci, i iz baze u
Potoarima odvoeni na mjesta zatoenja u Bratuncu.187
b) Kolona mukaraca bosanskih Muslimana
60. Kako je situaca u Potoarima uveer 11. jula 1995. postajala
sve kritina, meu bosanskim Muslimanima se proirio glas da se vojno
sposobni mukarci trebaju povui u umu, organizovati kolonu zajedno
399
sa pripadnicima 28. divize ABiH i pokuati se probiti prema teritori

na sjeveru, pod kontrolom bosanskih Muslimana. Oko 22:00 sata uveer
11. jula 1995. komanda divize je zajedno sa bosansko-muslimanskim
optinskim vlastima Srebrenice donela odluku da se organizuje kolona.188
Mlai mukarci bojali su se da e ih ubiti ako padnu u ruke bosanskih
Srba u Potoarima i vjerovali da su im anse vee ako kroz ume pokuaju
pobjei do Tuzle.189
61. Kolona se okupila u blizini sela Jaglii i unjari i poela se
kretati prema sjeveru. Svjedoci su procenili da se u koloni povlailo
izmeu 10.000 i 15.000 ljudi.190 Oko treine mukaraca u koloni bili su
bosansko-muslimanski vojnici iz 28. divize, iako nisu svi vojnici bili
naoruani.191 elo kolone inile su jedinice 28. divize, nakon njih su ili
civili pomeani sa vojnicima, a na zaelju kolone nalazio se Samostalni
bataljon 28. divize.192 Manji broj ena, djece i staraca kretao se kroz ume
zajedno sa kolonom. Kada su ih kasne zarobile snage bosanskih Srba,
ukrcani su u autobuse koji su tuda prolazili iz Potoara prema Kladnju.193
62. Oko ponoi 11. jula 1995. kolona se poela kretati du poteza
Konjevi Polje-Bratunac. Dana 12. Jula 1995. snage bosanskih Srba
pokrenule su artiljerski napad na kolonu koja je prelazila asfaltnu cestu
na podruju izmeu Konjevi Polja i Nove Kasabe, na putu prema Tuzli.
Samo otprilike jedna treina mukarca uspjeno je prela asfaltnu cestu
i kolona je razbena u dva dela.194 Celi dan i no ostatak kolone bio je
izloen jakoj vatri i granatiranju. Ljudi sa zaelja kolone koji su preivjeli
te patnje opisali su tu akcu kao lov na ljude.195
63. Tokom poslepodneva 12. jula 1995, ili najkasne u ranim
veernjim satima, snage bosanskih Srba poele su zarobljavati veliki broj
ljudi sa zaelja kolone.196 Svjedoci su govorili o raznim tehnikama koje su
se koristile kako bi se zarobljenike uhvatilo u zamku. Na nekim mjestima
su postavljene zasjede,197 a na drugima su bosanski Srbi pozivali ljude iz
ume, nagovarajui ih da se predaju i obeavajui da e se pridravati
enevskih konvenca.198 Sa nekih poloaja su snage bosanskih Srba pucale
u umu iz protivavionskog naoruanja i drugog oruja199 ili su koristile
ukradenu opremu UN ne bi li mukarci bosanski Muslimani pomislili da
to predstavnici UN ili Crvenog krsta nadgledaju kako se sa njima postupa
nakon zarobljavanja.200 U stvari, snage bosanskih Srba su mukarcima
bosanskim Muslimanima oduzimale linu imovinu,201 a neke od njih bi na
licu mjesta likvidirali.202
64. Najvee grupe mukaraca bosanskih Muslimana iz kolone
zarobljene su 13. jula 1995. Njih nekoliko hiljada okupljeno je na livadi
kod Sandia ili u njenoj blizini i na fudbalskom terenu u Novoj Kasabi.
Pretresno vee je o tome ulo od mukaraca zarobljenih na tim mjestima203
i od svjedoka koji su pokraj njih prolazili u autobusima na putu prema
Kladnju.204 Izviake fotografije snimljene iz zraka, koje je kao dokazni
predmet ponudila optuba, potvruju prisustvo velikog broja ljudi na tim
lokacama 13. jula 1995.205
400
65. Ljudi iz ela kolone ekali su da vide ta e se dogoditi sa

drugim delom kolone. Jaka vatra i granatiranje nastavili su se tokom
celog dana 12. jula 1995. sve do u no, i na kraju su ljudi sa ela kolone
izgubili svaku nadu. Dana 13. jula 1995. nastavili su cestom KalesaZvornik, gdje su isto tako padali u zasjede i gdje su pretrpjeli daljnje
rtve.206 Nakon neuspjenog pokuaja 15. jula 1995. da se domognu lina
fronte koje su drali bosanski Muslimani, elo kolone uspjelo se konano
16. jula 1995. probiti do teritore pod nadzorom bosanskih Muslimana.
Snage AbiH u napadu iz pravca Tuzle pritekle su u pomo nadolazeoj
koloni probivi linu u irini od oko kilometar i po.207
8. Pogubljenje mukaraca bosanskih Muslimana iz Srebrenice
66. Mukarci bosanski Muslimani, koji su u Potoarima odvojeni
od ena, djece i staraca (i broj je iznosio otprilike 1000), prebaeni su
u Bratunac, gdje su kasne dovedeni mukarci bosanski Muslimani
zarobljeni u koloni. Ne uinjen nikakav vidljivi napor da se zarobljenike
iz Potoara dri odvojeno od mukaraca iz kolone, zarobljenih u umi.
Ti mukarci drani su na raznim mjestima, kao to je jedno naputeno
skladite,208 stara kola,209 pa ak i u autobusima i kamionima koji su ih do
tamo dovezli.210 Tokom noi prozivani su pojedini zarobljenici iz Bratunca
i mogli su se uti krikovi bola i puana paljba.211 Nakon to su u Bratuncu
bili zatoeni jedan do tri dana, zarobljenici su prebaeni na druga mjesta
budui da su autobusi korieni za evakuacu ena, djece i staraca iz
Potoara bili ponovo na raspolaganju.
67. Hiljade zarobljenih bosanskih Muslimana, koji su u
zarobljenitvo dospjeli nakon zauzimanja Srebrenice, pogubljeni su
gotovo do posljednjeg ovjeka. Neke su ubali pojedinano ili u malim
grupama vojnici koji su ih zarobili, a neki su ubeni na mjestima na kojima
su bili privremeno zatoeni. Meutim, veina njih pobena je u paljivo
isplaniranim masovnim egzekucama, poevi od 13. jula 1995, i to na
podruju odmah sjeverno od Srebrenice. Zarobljenici koji nisu ubeni 13.
jula 1995. kasne su autobusima odvoeni na mjesta pogubljenja sjeverne
od Bratunca, u zoni odgovornosti Zvornike brigade. Egzekuce irokih
razmjera na sjeveru vrene su u razdoblju izmeu 14. i 17. jula 1995.
68. Veina masovnih egzekuca odvala se prema tano utvrenom
obrascu. Mukarce su prvo odvodili u prazne kole ili skladita. Nakon
to bi ih tamo drali nekoliko sati, ukrcali bi ih u autobuse ili kamione,
odveli na neko drugo mjesto i tamo ih pogubili. Polja na kojima su vrene
egzekuce obino su se nalazila na osami. Zarobljenici su bili nenaoruani,
no u mnogim sluajevima preduzeti su koraci da se otpor svede na
najmanju mjeru, tako to su zarobljenicima stavljali poveze na oi, ruke
vezali na leima ili skidali cipele. Kada bi stigli na mjesta egzekuce, ljude
su u malim grupama skidali sa kamiona, postrojavali ih i streljali. One
koji su preivjeli prve rafale iz vatrenog oruja ubali bi pojedinanim
401
hicem, no katkada ih se prethodno ostavljalo da neko vreme pate.212

Odmah posle, a ponekad i tokom pogubljenja, stizala bi mehanizaca za
prekopavanje zemlje i tela bi se pokapala, i to ili na mjestu gdje su ljudi
pogubljeni ili na nekoj oblinjoj lokaci.
69. Na pojedinim mjestima nekoliko je ranjenih ljudi preivjelo
tako to su se pretvarali da su mrtvi, nakon ega su otpuzali. Pretresno
vee je od nekih od tih preivjelih ulo to su propatili. Saslualo je i
jednog pripadnika VRS koji je sudjelovao u jednoj od najveih egzekuca,
do koje je dolo 16. jula 1995.213
70. Ne samo da je s ljudskog stanovita posredi neizrecivo zlo,
odluka da se pogube ti mukarci bosanski Muslimani neshvatljiva je i
s vojnog gledita. Kao to je istaknuo gospodin Richard Butler (glavni
zastavnik III, obavjetajni tehniar /Chief Warrant Ocer Three, All Source
Intelligence Technician/ u kopnenoj vojsci SAD), vojni vjetak optube:
teko je zamisliti bolji adut u pregovorima sa politikim
predstavnicima pre svega vlasti BiH, ali i meunarodne zajednice, od
kontrole nad 10.000 do 15.000 mukaraca Muslimana usred Potoara, koji
su legitimni ratni zarobljenici pod nadzorom ili supervizom svakako
vojnika UN koji su bili tamo, a u jednom trenutku i MKCK. To je najbolji
adut prilikom pregovaranja, i moglo bi se pretpostaviti da se na osnovu
njega moe stei znatno povoljna politika pozica u odnosu na druge, a
upravo taj adut je odbaen zbog nekog drugog razloga.
9. Forenziki dokazi o pogubljenjima
71. Opirni forenziki dokazi koje je predoila optuba vrsto
potkrepljuju vane aspekte svjedoenja preivjelih sa raznih mjesta
pogubljenja. Od 1996. godine Tuilatvo je sprovelo ekshumace 21
grobnice dovedenih u vezu sa zauzimanjem Srebrenice, i to: etiri
ekshumace tokom 1996. godine (grobnice u Cerskoj, Novoj Kasabi,
Orahovcu (poznata i pod nazivom Laete 2) i na Vojnoj ekonomi Branjevo
(Pilica)); osam tokom 1998. godine (brana kod Petkovaca, anarski put
12, anarski put 3, Cesta prema Hodiima lokalitet br. 3, Cesta prema
Hodiima lokalitet br. 4, Cesta prema Hodiima lokalitet br. 5, Liplje 2,
Zeleni Jadar 5); pet grobnica 1999. godine (Kozluk, Nova Kasaba, Konjevi
Polje 1, Konjevi Polje 2 i Glogova),214 te etiri grobnice 2000. godine
(Laete 1, Laete 2C,215 Ravnice i Glogova 1). Od 21 ekshumirane grobnice,
njih 14 su bile primarne grobnice, u koje su tela stavljena odmah nakon
to su te osobe ubene. Od tih grobnica, njih osam je kasne neovlateno
prekopano i tela su premjetena i zakopana na drugom mjestu, esto u
sekundarnim grobnicama, lociranim na zabaenim podrujima.216 Sedam
od ekshumiranih grobnica bile su sekundarne grobnice.217 Tuilatvo je
angaovalo strunjake za balistiku analizu, analizu tla i materala, kako
bi se izvrila komparativna ispitivanja materala i ostataka pronaenih u
primarnim i sekundarnim grobnicama.218 Kao rezultat tih analiza otkrivene
402
su veze izmeu odreenih primarnih i odreenih sekundarnih grobnica,

to se razmatra dalje u tekstu.
72. Optuba je pozvala osam svjedoka da pred Pretresnim veem
svjedoe o ekshumacama i o postignutim forenzikim nalazima.219 Osim
toga, Pretresnom veu je dostavljeno vie svezaka pismenih izvjetaja
vjetaka koji su sprovodili istrage za Tuilatvo. Odbrana je odgovorila sa
dva izvjetaja vjetaka forenziara, dr. Zorana Stankovia.220
73. Forenziki dokazi potkrepljuju tvrdnju optube da su
po zauzimanju Srebrenice hiljade mukaraca bosanskih Muslimana
pogubljeni po kratkom postupku i pokopani u masovne grobnice. Iako
vjetaci forenziari nisu mogli sa sigurnou utvrditi koliko se tela nalazilo
u masovnim grobnicama zbog stepena raspadnutosti tela i injenice da su
mnoga unakaena tokom procesa premjetanja iz primarnih u sekundarne
grobnice, koji je obavljen uz pomo teke mehanizace, vjetaci su ipak bili
u stanju nainiti uzdranu procjenu, prema kojoj je iz masovnih grobnica
ekshumirano najmanje 2028 odvojenih tela.221
74. Na osnovu identifikacionih dokumenata i linih predmeta,
pronaenih u veini ekshumiranih grobnica, moe se pretpostaviti veza
rtava sa Srebrenicom. Meu pronaenim predmetima nalazile su se
dozvole i drugi dokumenti na kojima se spominje Srebrenica.222 U nekim
sluajevima su istraitelji uspjeli izvriti pozitivnu identifikacu tela u
grobnicama, utvrdivi da se radi o bivim stanovnicima Srebrenice, i to
na osnovu specifinih linih predmeta pronaenih sa telima, kao to su
nakit,223 umjetni udovi224 i fotografije.225 Drugi predmeti pronaeni u veini
grobnica, kao to su stihovi iz Kurana, upuuju na to da su rtve bile
muslimanske vjeroispovesti.226 Vano je takoe uoiti da postoji korelaca
izmeu polne distribuce osoba iz Srebrenice koje se vode kao nestale na
popisu Meunarodnog komiteta Crvenog krsta (MKCK) (koji je usporeen
sa drugim izvorima) i polne distribuce tela ekshumiranih iz grobnica.227
Profesorica Helge Brunborg, demografski vjetak optube, svjedoila
je da je vrlo velika veina ljudi iz Srebrenice koji se vode kao nestali
mukog pola.228 Forenzika ispitivanja grobnica povezanih sa Srebrenicom
otkrivaju da je samo jedno od 1843 tela, za koja se pol mogao utvrditi,
bilo enskog pola.229 Isto tako, postoji korelaca izmeu dobne distribuce
osoba koje se vode kao nestale i tela ekshumiranih iz srebrenikih
grobnica: 26,4 odsto osoba koje se vode kao nestale bile su stare izmeu
13-24 godina i 17.5 odsto ekshumiranih tela spada u tu dobnu grupu, dok
je 73.6 odsto osoba koje se vode kao nestale bilo stare od 25 godina, a 82.8
odsto ekshumiranih tela ulazi u tu dobnu skupinu.230
75. Na osnovu rezultata forenzikih ispitivanja moe se zakljuiti
da veina osoba a su tela ekshumirana ne poginula u borbi. Ti ljudi
ubeni su tokom masovnih pogubljenja. Istraitelji su otkrili najmanje 448
poveza za oi na telima ili uz tela prilikom ekshumaca izvrenih na
deset odvojenih mjesta.231 Najmanje 423 ligature pronaene su prilikom
ekshumaca na 13 razliitih mjesta.232 Neke od ligatura bile su nainjene
403
od tkanine i konopca, no veina je bila od ice.233 Te ligature i takvi povezi

za oi ne odgovaraju stradanju u borbi. Optuba se takoe oslonila i
na forenzike dokaze da su za vrlo veliku veinu rtava pronaenih u
grobnicama, za koje se to moglo utvrditi, uzrok smrti bile rane iz vatrenog
oruja.234 Ekshumace su takoe otkrile da su neke od rtava bile teki
invalidi, pa stoga ne bilo vjerojatno da se radilo o borcima.235
76. Nakon to je pregledao forenzike dokaze optube, sudskomedicinski vjetak odbrane, dr. Zoran Stankovi, iznio je argument da
je jedan broj grobnica nastao od leeva osoba koje su smrtno stradale
u meusobnim oruanim okrajima zaraenih strana, a da je u nekim
grobnicama, gde su registrovani sluajevi sigurne egzekuce bilo i
leeva osoba stradalih u borbi.236 Osobito je kritikovao metodologu
primenjenu tokom nekih sudsko-medicinskih ispitivanja optube o
uzroku smrti.237 Tano je da su u onim grobnicama u kojima tokom
ekshumaca nisu pronaeni povezi za oi ili ligature, dokazi da rtve nisu
poginule tokom borbi manje uvjerljivi.238 Znaajno je da su neke grobnice
koje se nalaze na podruju Nove Kasabe i Konjevi Polja, gdje je 12. i 13. jula
1995. dolo do intenzivnih borbi izmeu snaga bosanskih Srba i bosanskih
Muslimana, bile meu onima u kojima je pronaen samo vrlo mali broj
poveza za oi i ligatura.239 Meutim, vjetak odbrane, dr. Stankovi, ne
bitno doveo u pitanje temeljne nalaze vjetaka optube i prihvatio je da su
ekshumace sprovodili vjetaci sa znatnim profesionalnim iskustvom i
odgovarajuim strunim, naunim i moralnim integritetom.240
77. Pretresno vee ne moe iskljuiti mogunost da odreeni
postotak tela u ispitanim grobnicama potjee od mukaraca poginulih
u borbi. Meutim, sveukupni forenziki dokazi koje je predoila optuba
slau se sa svjedoenjima svjedoka koji su se pojavili pred Pretesnim
veem i priali o masovnim pogubljenjima hiljada mukaraca bosanskih
Muslimana u Cerskoj dolini, u skladitu u Kravici, u Orahovcu, na Vojnoj
ekonomi u Branjevu, kod brane u blizini Petkovaca i kod Kozluka.241
78. Ono to je najznaajne, jest da se iz forenzikih dokaza
koje je predoila optuba isto tako vidi da su snage bosanskih Srba
tokom razdoblja od nekoliko sedmica u septembru i poetkom oktobra
1995. otkopale mnoge od primarnih masovnih grobnica i tela ponovo
pokopale na jo zabaenim lokacama.242 Forenziki testovi povezali su
odreene primarne i sekundarne grobnice, i to: Vojnu ekonomu Branjevo
i anarski put 12, branu kod Petkovca i Liplje 2, Orahovac (Laete 2) i
cestu prema Hodiima lokaca br. 5, Orahovac (Laete 1) i cestu prema
Hodiima lokace 3 i 4, Glogovu i Zeleni Jadar 5, te Kozluk i anarski
put 3.243 Dokazi o premjetanju tela i njihovom ponovnom pokapanju
ukazuju na usaglaene pokuaje da se sakru tela mukaraca iz tih
primarnih grobnica, to je bilo nesumnjivo potaknuto pojaanom panjom
koju je meunarodna zajednica posveivala dogaajima koji su usledili
posle zauzimanja Srebrenice. Takve krajnje mjere ne bi bile nune da je
veina tela u tim primarnim grobnicama pripadala rtvama poginulim
404
u borbi. Pretresno vee takoe primjeuje da niti sam general Krsti ne

osporavao dokaze na temelju ekshumaca koje je predoila optuba o
postojanju masovnih grobnica sa telima srebrenikih rtava.244
79. Openito, Pretresno vee smatra da forenziki dokazi koje je
izvela optuba potkrepljuju svjedoenja preivjelih da su po zauzimanju
Srebrenice u julu 1995. hiljade mukaraca bosanskih Muslimana iz
Srebrenice ubene tokom pomno isplaniranih i metodinih masovnih
egzekuca.
10. Broj mukaraca koje su pogubile snage bosanskih Srba nakon
zauzimanja Srebrenice u julu 1995.
80. Nemogue je precizno utvrditi broj mukaraca bosanskih
Muslimana koje su snage bosanskih Srba ubile nakon zauzimanja
Srebrenice u julu 1995. Tokom ekshumaca koje je sprovodilo Tuilatvo
proces utvrivanja broja tela bio je iskomplikovan injenicom da
su prilikom premjetanja iz primarnih u sekundarne grobnice tela
raskomadana i delovi tela su se pomeali.
Meutim, kao to je ve navedeno, vjetaci su uspjeli doneti
opreznu procjenu da minimalni broj tela u ekshumiranim grobnicama
iznosi 2028.245 Iako ne moe odbaciti mogunost da neka od ekshumiranih
tela potiu od ljudi poginulih u borbama, Vee prihvata da je veina rtava
pogubljena. Locirano je jo osamnaest grobnica povezanih sa Srebrenicom,
no te grobnice jo nisu ekshumirane. Na temelju preliminarnih ispitivanja
koje je sprovelo Tuilatvo, u svim tim grobnicama nalaze se ljudski
ostaci i oekuje se da e sveukupni broj pronaenih tela povezanih sa
Srebrenicom znatno narasti kada te grobnice budu ekshumirane.246
81. Broj ljudi koji se jo uvek vode kao nestali iz Srebrenice u
julu 1995. daje dodatni uvid u vjerojatni broj pogubljenih mukaraca.
Profesorica Brunborg je u svom svjedoenju kazala da se na temelju
oprezne procjene jo uvek najmanje 7475 osoba vode kao nestale, i to na
osnovu usporedbe popisa MKCK sa drugim izvorima, te da je vjerojatno
da je velika veina tih nestalih ljudi mrtva.247 Prilikom utvrivanja broja
nestalih osoba nakon zauzimanja Srebrenice raene su provjere kako bi se
osiguralo da ljudi koji su popisani kao nestali pre jula 1995. budu iskljueni
iz tog broja. Konkretno, poduzeti su koraci kako bi se u onoj mjeri koliko
je to bilo mogue iskljuili vojnici ABiH koji su bili pravljeni kao poginuli,
ranjeni, zarobljeni ili nestali u akci pre jula 1995. Meutim, u vie od 180
sluajeva to se ne moglo uraditi sa potpunom sigurnou s obzirom na
nedostatak odgovarajuih linih podataka o nestalim osobama.248
82. No ipak, svjedoenja svjedoka, potkrepljena forenzikim i
demografskim dokazima koje je predoilo Tuilatvo, snano upuuju na
to da je znatno vie od 7000 ljudi nestalo nakon zauzimanja Srebrenice.
Podudarnost izmeu dobi i pola ekshumiranih tela iz srebrenikih
grobova i istih podataka u vezi sa nestalim osobama potkrepljuju tvrdnju
405
da je veina nestalih ljudi zapravo pogubljena i pokopana u masovnim

grobnicama.
83. Postoje i drugi pokazatelji u sudskom spisu da su snage
bosanskih Srba pogubile hiljade mukaraca bosanskih Muslimana
nakon zauzimanja Srebrenice. Procjene broja zarobljenika zatoenih
i ubenih na raznim lokacama u celoj zoni odgovornosti Drinskog
korpusa u razdoblju izmeu 13. i 16. jula 1995. razmotrie se u delu II B.
Postoje i informace iz radio poruka VRS koje upuuju na mogui opseg
pogubljenja. Jedan razgovor uhvaen prislukivanjem u 17:30 sati 13.
jula 1995. pokazuje da je do tog trenutka iz kolone bosanskih Muslimana
zarobljeno oko 6000 ljudi.249 Sukladno tome, oko 14. jula pukovnik
Radislav Jankovi (iz glavnog taba VRS) izjavio je u razgovoru sa jednim
oficirom Dutchbata o pokuaju proboja koji je izvrila 28. diviza da je
VRS ve zarobio 6000 ratnih zarobljenika.250 Jedan drugi razgovor VRS
uhvaen prislukivanjem otkriva da je 15. jula 1995, u sredini perioda
pogubljenja, VRS u zatoenitvu imao najmanje 3000 do 4000 zarobljenih
bosanskih Muslimana.251 Nadalje, 18. jula 1995. uhvaen je razgovor
dvojice neidentifikovanih bosanskih Srba, koji su razgovarali o nedavnim
dogaajima u istonoj Bosni, ukljuujui i o pitanjima koja su se odnosila
na kolonu bosanskih Muslimana.252 Jedan od sudionika je kazao da je od
10.000 vojno sposobnih mukaraca koji su bili u Srebrenici njih 4000 do
5000 sigurno riknulo. Gospodin Butler istaknuo je da je taj broj previsok
da bi se odnosio samo na rtve borbi i zakljuio da on mora ukljuivati
mukarce koji su pogubljeni u zoni Zvornike brigade.253
84. Pretresno vee se uvjerilo da su u julu 1995. snage bosanskih
Srba, nakon pada Srebrenice, pogubile nekoliko hiljada mukaraca
bosanskih Muslimana. Ukupan broj pogubljenih kree se vrlo vjerojatno
izmeu 7000 i 8000 mukaraca.
11. Plan da se pogube mukarci bosanski Muslimani
iz Srebrenice
85. Napravljen je usaglaeni napor da se zarobe svi vojno sposobni
mukarci Muslimani. Meu zarobljenima nali su se, u stvari, mnogi djeaci
znatno mlai od te dobi i mukarci koji su bili nekoliko godina stari, a
koji su ostali u enklavi nakon zauzimanja Srebrenice. Ti su se mukarci
i djeaci nali na udaru, bez obzira na to da li su odluili da pobjegnu
u Potoare ili da se pridrue koloni bosanskih Muslimana. Operaca
zarobljavanja i zatoavanja mukaraca bosanskih Muslimana bila je dobro
organizovana i obimna. Pretresno vee je, meutim, ulo svjedoenja
o nekim iznimkama u okviru tog opteg plana. Konkretno, 15. i 16. jula
1995, za vreme intenzivne borbe izmeu kolone bosanskih Muslimana
i Zvornike brigade, komandant te brigade, pukovnik Pandurevi,
donio je odluku da propusti dio mukaraca iz naoruanog dela kolone
bosanskih Muslimana prema Tuzli, a da se ne konzultovao sa svojim
406
pretpostavljenima.254 No, ta odluka je po svemu sudei donesena iz oaja, s

obzirom na nemogunost Zvornike brigade da zaustavi kolonu.
86. Postoje i dokazi o tome da je nekim ranjenim mukarcima
bosanskim Muslimanima pruen odgovarajui tretman, te da su evakuisani
pod medicinskim nadzorom.255 Argument odbrane bio je da je to dokaz da
snage bosanskih Srba nisu imale namjeru ubiti sve vojno sposobne bosanske
Muslimane iz Srebrenice, nego samo one koji su predstavljali potencalnu
vojnu pretnju.256 Postupanje sa tim mukarcima izdvaja se kao anomala
u postupanju sa mukarcima bosanskim Muslimanima nakon zauzimanja
Srebrenice u julu 1995. To se moda moe u nekoj mjeri protumaiti kao
stratega bosanskih Srba da izbjegnu izazivanje sumnje meunarodne
zajednice, osobito s obzirom na injenicu da je osoblje UN bilo prisutno
u enklavi i posmatralo tretman pruen nekima od tih ranjenih mukaraca
tokom prvih nekoliko dana nakon zauzimanja Srebrenice. Na primjer, u
izvjetaju pukovnika Jankovia iz Glavnog taba od 13. jula stoji da je vie
od 50 ranjenih bosanskih Muslimana smjeteno u bratunaku bolnicu i da
je u bolnici ostao jedan oficir UNPROFOR kako bi obezbedio da se tim
mukarcima prua odgovarajua njega. Pukovnik Jankovi je, meutim,
vrsto odluio da ga sutra udaljim pod izgovorom da im njegova pomo
ne neophodna.257 Dokazi o tome da je jednom malom broju ranjenih
bosanskih Muslimana pruena odgovarajua njega ne umanjuju golemi
broj dokaza iz kojih je vidljivo da su bosanski Srbi preduzimali velike
napore da u praktiki svakoj prilici zarobe mukarce bosanske Muslimane,
bez obzira na to da li su oni predstavljali vojnu pretnju ili ne,258 da ih
okupe u zatoenikim centrima i nakon toga pogube.
87. Pretresno vee nalazi da su nakon zauzimanja Srebrenice u
julu 1995. bosanski Srbi skovali i sproveli plan da pogube to je mogue
vie vojno sposobnih mukaraca bosanskih Muslimana koji su se nalazili
u enklavi.
12. Javnost saznaje za zloine
88. Ve 14. jula 1995. u meunarodnim medima poeli su se
pojavljivati izvjetaji o nestalim mukarcima bosanskim Muslimanima iz
Srebrenice.259 Oko 15. jula 1995. svjedok DE, oficir Drinskog korpusa, vidio
je prilikom svog posjeta Beogradu na televizi snimak na kojem su bili
prikazani zarobljeni mukarci na fudbalskom igralitu, najvjerojatne u
Novoj Kasabi.260 Do 18. jula 1995. vest o nestalim bosanskim Muslimanima
iz Srebrenice proirila se u tolikoj mjeri da je Sekretarat UN specalnom
predstavniku generalnog sekretara u Bosni poslao pismo u kojem stoji:
Sigurno ste itali i uli opirne izvjetaje o zloinima koje su
bosanski Srbi poinili tokom svog nedavnog zauzimanja Srebrenice.
Mnoge od prava dolaze dodue od izbjeglica, no njih ima puno i toliko
su dosljedne da ih mnogi meunarodni posmatrai, ukljuujui i UNHCR,
smatraju vjerodostojnima.261
407
89. Ubrzo nakon toga, nestali mukarci bosanski Muslimani

postali su faktor u pregovorima izmeu VRS i ABiH kod epe, druge
zatiene zone UN koju je VRS napao 14. jula 1995, po zauzimanju
Srebrenice. Tokom pregovora izmeu suprotstavljenih strana kod epe
predstavnici bosanskih Muslimana traili su garance da e evakuisani
mukarci biti bezbjedno transportovani, pri emu su konkretno naveli
nestale mukarce iz Srebrenice kao primjer toga zato se ne moe
vjerovati vlastima bosanskih Srba.262 Predstavnici bosanskih Muslimana
odbili su zahtjeve bosanskih Srba za razmjenu zarobljenika po principu
svi za sve, sve dok bosanski Srbi ne razjasne ta se dogodilo sa
6800 mukaraca iz Srebrenice za koje se u to vreme vjerovalo da su
nestali.263
13. Posljedice zloina po bosansko-muslimansku
zajednicu u Srebrenici
90. Posljedice ovih dogaaja za zajednicu bosanskih Muslimana
iz Srebrenice bile su katastrofalne. Veina porodica izgubila je po nekog
lana i ostala nepopravljivo razbena. Reima jedne bive stanovnice
Srebrenice:
Padom Srebrenice tri generace mukaraca izbrisane su sa
lica zemlje na najokrutni mogui nain. Mogu to potkrepiti svjeim
primjerom iz moje porodice. Moj svekar, Omer Malagi, roen 1926, i
njegova tri sina, od kojih je jedan bio moj suprug, Salko Malagi, roen
1948. Njegova dva brata, Osman Malagi, roen 1953. i Dafer Malagi,
roen 1957. Njegova tri unuka, to jest moja dva sina, Elvir Malagi, roen
1973. i Admir Malagi, roen 1979. i sin mog ure, Samir Malagi, roen
1975. U Srebrenici je na stotine takvih porodica264
91. U patrarhalnom drutvu, kakvo je ono u kojem su ivjeli
bosanski Muslimani iz Srebrenice,265 eliminaca praktiki svih mukaraca
gotovo je u potpunosti onemoguila ene bosanske Muslimanke koje
su preivjele zauzimanje Srebrenice da uspjeno obnove svoje ivote.
esto, kao u sluaju svjedokinje DD, ene su bile prisiljene da vie godina
ive u privremenim sabirnim smjetajnim centrima, u kojima je vladao
dramatino nizak standard ivota.266 Bol i strah povezani sa gubitkom
toliko voljenih osoba onima koji su preivjeli gotovo onemoguuje i
pomisao na povratak kui (ak kada bi to i bilo stvarno mogue), i sam
ivot u cjelovitoj porodinoj jedinici. Reima svjedokinje DD:267
ponekad pomislim i na to da bi bilo bolje da niko od nas ne
preivio, meni bi to bilo drae.
Direktorica Vive ene, nevladine organizace koja prua
psiholoku pomo mnogim enama bosanskim Muslimankama i djeci
koji su preivjeli zauzimanje Srebrenice, kazala je u svom svjedoenju da
velika veina izbjeglih ena bosanskih Muslimanki ne uspjela pronai
zaposlenje.268 Osim toga, ene koje su nakon zauzimanja Srebrenice bile
408
prisiljene postati glavom porodice, imaju vrlo velike potekoe sa njima

stranim zadacima voenja porodinih poslova u javnoj sferi ivota.269
92. Slino tome, preivjeli iz Srebrenice u adolescentnoj dobi
suoeni su sa znatnim potekoama u odrastanju. Malo njih je zaposleno,270
a o povratku u Srebrenicu ti mladi ljudi niti ne razgovaraju. Kao to je to
objasnila direktorica Vive ene:
njihov je san samo da odu van, daleko od Bosne. Samo to.271
Mlaa djeca koja su preivjela zauzimanje Srebrenice takoe imaju
probleme u prilagoavanju, kao to su nizak stepen koncentrace, none
more i flashback slike.272 Odsutnost mukog uzora dodatni je faktor koji
e u godinama koje dolaze neumitno imati znatnog uticaja na bosanskomuslimansku djecu iz Srebrenice.273
93. Pretresno vee je ulo da se preivjeli iz Srebrenice suoavaju
sa jedinstvenim problemima koji im oteavaju oporavak, a osoblje
organizace Vive ene govori o srebrenikom sindromu kao novoj
patolokoj kategori.274 Jedan od primarnih faktora koji dovode do tog
sindroma jest injenica da, uz nekoliko iznimki, sudbina voljenih osoba
za kojima tragaju preivjeli ne slubeno poznata: veina mukaraca iz
Srebrenice jo uvek se vode kao nestali. Za ene bosanske Muslimanke
izuzetno je vano da imaju jasno brano stanje, odnosno da je jasno da li su
udovice, rastavljene ili udate: ena i se suprug vodi kao nestao ne uklapa
se ni u jednu od tih kategora.275 tavie, na psiholokoj razini te ene nisu
u stanju proi kroz proces oporavka bez jasnog zavretka, koji proizlazi
iz nedvojbenog saznanja o tome ta se dogodilo sa lanovima njihovih
porodica i dolinog oplakivanja tih osoba.276 Pretresno vee je takoe ulo
o osjeaju kolektivne krivice koji proivljavaju ene zato to su preivjele
dogaaje u Potoarima, a njihovi muevi, braa i oevi nisu.277 Razinu
proivljene traume ena i djece koje su odveli iz Srebrenice osoblje Vive
ene procjenjuje kao izuzetno visoku i to se velikim delom pripisuje
injenici da su ene i mukarci razdvajani nakon zauzimanja Srebrenice.278
Ta teka bol i tjeskoba najbolje se odraava u reima svjedokinje DD, i
je mladi sin od nje otrgnut u Potoarima:
Stalno ga sanjam. Sanjam ga kako dolazi i nosi mi cvee i kae:
Majko, evo me. Ja ga grlim i kaem: Gdje si bio, sine moj?, a on mi
kae: Celo vreme sam bio u Vlasenici.279
94. Na pitanje zato je po njegovom miljenju nakon zauzimanja
Srebrenice dolo do masovnih pogubljenja mukaraca bosanskih
Muslimana, general Halilovi je iznio sljedee:
U metodolokom smislu, Srebrenica se ne razlikuje od nekih
drugih delova Bosne i Hrecegovine. Istina je da je znatno razliita u
smislu broja ljudi koji su pogubljeni. to se tie pitanja zato je do toga
dolo u dolini Drine, mislim da se razlozi mogu pronai u odlukama koje
je donela srpska skuptina u Banjoj Luci.
Mislim da danas postoji vie od 60 naselja gdje su uglavnom
Bonjaci koji bi se htjeli vratiti svojim kuama, no oni koji su pogubljeni
409
vie nemaju prilike da se vrate, i to podruje je izbrisano sa lica zemlje.

Oieno je , a to [je bilo] podruje koje se nalazilo izmeu dve srpske
drave.280
14. Zakljuci
95. Svjedoci koji su se pojavili pred Pretresnim veem gotovo bez
iznimke nisu ozbiljno osporili da je do gore opisanih masovnih pogubljenja
nakon zauzimanja Srebrenice zapravo dolo van borbenih operaca i na
temelju naredbi koje su izdali visoki oficiri, odnosno zvaninici bosanskih
Srba.281 Uprkos tome, kao to je kazao nirnberki tuilac Telford Taylor:
Vano je te nevjerojatne dogaaje ustanoviti na temelju jasnih i javnih
dokaza, kako nikada niko ne bi mogao posumnjati da su to bile injenice,
a ne izmiljotine.282 Neophodno je stoga te nevjerojatne dogaaje
detaljno dokumentirati.
96. Meutim, u ovom predmetu sredinje pitanje jest uloga jednog
ovjeka, generala Krstia, koju je on odigrao u tim krivinim djelima, te da
li je on u pravnom smislu odgovoran za ponaanje koje predstavlja ratne
zloine, zloine protiv ovjenosti ili genocid. Pretresno vee sada e se
posvetiti dokazima koji, kao prvo, Drinski korpus kao cjelinu povezuju sa
krivinim djelima poinjenim po zauzimanju Srebrenice i, potom, sa tano
odreenom ulogom koju je general Krsti igrao u tim dogaajima.
B. Uloga Drinskog korpusa u srebrenikim zloinima
1. Preliminarna pitanja
97. Pre no to razmotri ulogu koju je Drinski korpus odigrao
u dogaajima nakon zauzimanja Srebrenice, Pretresno vee e se prvo
posvetiti preliminarnim pitanjima koja se odnose na formiranje i nain
operisanja Drinskog korpusa, te prirodom dokaza koje je predoilo
Tuilatvo, a koji Drinski korpus povezuju sa zloinima u ovom predmetu.
Ta analiza e obezbediti vaan okvir za ostatak presude, koji se bavi
sredinjim pitanjem u ovom predmetu, odnosno krivinom odgovornou
generala Krstia, kako individualnom, tako i odgovornou u svojstvu
starjeine Drinskog korpusa, za zloine poinjene u Srebrenici.
a) Opti podaci o Drinskom korpusu
98. Drinski korpus VRS formiran je u novembru 1992. sa
konkretnim ciljem da se pobolja situaca bosanskih Srba koji ive
u regi srednjeg Podrinja, i je vaan dio predstavljala i Srebrenica.283
Organiziran je po modelu korpusa bive JNA284 i, kao to je to bio openito
sluaj sa VRS, gotovo u celosti su prihvaene operativne metodologe
JNA.285 tab Drinskog korpusa uspostavljen je prvo u Han Pesku, a kasne
410
je premjeten u Vlasenicu.286 Karta na kojoj je prikazana zona odgovornosti

Drinskog korpusa nalazi se u prilogu presude.
99. U vreme formiranja Drinskog korpusa ulogu njegovog
komandanta preuzeo je general ivanovi. Uz komandanta, Drinski
korpus je imao i naelnika taba i tri pomonika komandanta. Kako to
e se razmatrati dalje u tekstu, u julu 1995. godine general Krsti je bio
naelnik taba Drinskog korpusa do imenovanja na mjesto komandanta
korpusa. Potpukovnik Vujadin Popovi je bio pomonik komandanta za
bezbjednost, pukovnik Slobodan Cerovi bio je pomonik komandanta
za moral, pravne i vjerske poslove, a pukovnik Lazar Aamovi je bio
pomonik za pozadinu (to jest logistiku).287 Tabela na kojoj je prikazan
relevantni kadar u julu 1995. nalazi se u prilogu ove presude.
100. U julu 1995. Drinski korpus se sastojao od sljedeih potinjenih
brigada: Zvornike brigade, 1. bratunake lake pjeadske brigade (dalje
u tekstu: Bratunaka brigada), 1. vlasenike lake pjeadske brigade (dalje
u tekstu: Vlasenika brigada), 2. romanske motorizovane brigade (dalje u
tesktu: 2. romanska brigada), 1. Biranske lake pjeadske brigade (dalje
u tekstu: Biranska brigada), 1. milike lake pjeadske brigade (dalje
u tekstu: Milika brigada), 1. podrinjske lake pjeadske brigade (dalje
u tekstu: 1. podrinjska brigada), 5. podrinjske lake pjeadske brigade
(dalje u tekstu: 5. podrinjska brigada) i od 1. samostalnog pjeadskog
bataljona Skelani (dalje u tekstu: Skelanski bataljon).288 Te brigade su bile
borbeno sposobne i imale su podrku 5. mjeovitog artiljerskog puka, 5.
ininjerskog bataljona, 5. bataljona veze i 5. bataljona vojne police.289
101. Drinski korpus je bio pod zapovjednitvom Glavnog taba
VRS, zajedno sa 1. i 2. krajikim korpusom, Istono-bosanskim korpusom,
Hercegovakim korpusom i Sarajevsko-romanskim korpusom. Dve
jedinice bile su uz to direktno potinjene Glavnom tabu: 10. diverzantski
odred (jedinica koja se prvenstveno koristila za diverzantske akce u
vreme rata) i 65. zatitni puk (jedinica koja je bila predviena da Glavnom
tabu prua zatitne i borbene usluge).290 U julu 1995. komandant Glavnog
taba bio je general Mladi. Glavni tab je pak bio podreen predsjedniku
Karadiu, vrhovnom komandantu VRS.291
b) ifre i brojevi koje je Drinski korpus koristio u julu 1995.
102. Veliki dio dokaza predoenih Pretresnom veu bili su vojna
nareenja i izvjetaji VRS tokom jula i avgusta 1995, te razgovori izmeu
Drinskog korpusa i drugog ljudstva VRS koje su prislukivanjem uhvatili
pripadnici ABiH tokom tog razdoblja. U tom dokumentarnom dokaznom
materalu, kao i u prislukivanjem uhvaenim porukama, esto se koriste
ifrirana imena i brojevi. Potrebno je barem donekle objasniti te ifre pre
no to se pree na analizu dokaza.
103. Izmeu strana ne bilo spora o iframa koje su se koristile za
relevantne potinjene brigade Drinskog korpusa, kao i za tab Drinskog
411
korpusa. Konkretno: Palma je bilo ifrirano ime Zvornike brigade,292

Badem Bratunake brigade,293 a Zlatar komande Drinskog korpusa.294
104. Analizom cjelokupnog dokaznog materala telefonski broj
Zlatar 385 povezan je sa generalom Krstiem za period jula 1995. U
jednom prislukivanom telefonskom razgovoru u 9:54 sati 14. jula 1995.
general ivanovi je savjetovao pukovnika Ljubiu Bearu, naelnika za
bezbjednost Glavnog taba VRS, da kontaktira Zlatar 385 u vezi sa nekom
pomoi koju je traio pukovnik Beara.295 Nekoliko minuta kasne uhvaen
je razgovor izmeu pukovnika Beare i generala Krstia, u kojem pukovnik
Beara generalu Krstiu ponavlja isti zahtjev.296 Osim toga, 18. jula 1995. u 7:
16 sati general Krsti je nazvao i zatraio da se pukovnika Cerovia spoji na
lokal 385. To je uinjeno, nakon ega su general Krsti i pukovnik Cerovi
razgovarali,297 to dodatno potvruje da je 385 bio lokal generala Krstia
tokom jula 1995. godine.
c) Pouzdanost prislukivanih poruka
105. Transkripti razgovora izmeu pripadnika VRS u julu i
avgustu 1995, koje su prislukivanjem uhvatili obavjetajni oficiri ABiH,
zauzimaju vano mjesto u dokazima to ih je optuba predoila u
ovom predmetu. Te dokumente su Tuilatvu predale bosanske vlasti.
Prislukivanje razgovora nepratelja predstavljalo je standardnu vojnu
praksu koju su primjenjivale obje strane u sukobu, sa ciljem otkrivanja
planova i pokreta suprotne strane, kako bi se mogle preduzeti preventivne
akce.298 Iako je VRS imala zatieni nain za slanje poruka, Pretresno
vee je ulo svjedoenja da ti sistemi nisu uvek funkcionisali i da su se
zbog ekspeditivnosti esto koristila sredstva veze bez zatite. Pripremanje
i slanje tajnih poruka trajalo je mnogo due.299 Optuba se na prislukivane
materale oslonila kao dokaz za kljune elemente u svojoj argumentaci.
Pouzdanost tih uhvaenih razgovora bila je, meutim, predmet estoke
raspre izmeu strana.
106. Nekadanja slubenica Tuilatva, koja je radila na izradi
baze podataka o prislukivanim materalima, govorila je u svom
svjedoenju o proceduri za provjeru vjerodostojnosti tog materala koji
je Tuilatvo primilo od bosanskih vlasti.300 Tim projektom, nazvanim
Projekt prislukivanje, bavio se tim analitiara, istraitelja, prevodilaca
i drugih koji posjeduju potrebna jezina znanja, koji su prikupili, sredili,
analizirali i preveli materale koji su Tuilatvu predati u originalnom
bosansko/hrvatsko/srpskom (dalje u tekstu: B/H/S) obliku. Tuilatvu su
prislukivane materale predali i ABiH i Sluba dravne bezbjednosti
Bosne.301
107. Uz to, pred Pretresnim veem je svjedoio i celi niz svjedoka
bosanskih Muslimana koji su sudjelovali u prislukivanju i transkribovanju
razgovora VRS, a koji su govorili o korienim metodama prislukivanja.302
Sadraje razgovora prvo su na trake snimali bosansko-muslimanski
412
tehniari, nakon toga su ti razgovori transkribovani na komad papira ili

u biljenicu, da bi se na kraju njihovi kompjuterski ispisi slali u tab.303
Iako su zapisivai transkripta u principu biljeili vreme kada je razgovor
zapoeo, za svaki razgovor se ne uvek biljeio datum. Meutim, datumi
su se obino mogli utvrditi tako to bi se prolo kroz biljenice i pronaao
posljednji zabiljeeni datum, nakon ega bi se ustanovilo vreme kada je
dolo do iduih razgovora, kako bi se moglo utvrditi kada je zapoeo novi
dan.304 Pretresno vee je pregledalo nekoliko originalnih biljenica sa
transkriptima uhvaenih razgovora.
108. Vrlo esto su se sudionici razgovora sami identifikovali
navodei svoje ime, ili se, pak, njihov identitet moe razaznati iz
konteksta razgovora. Osim toga, bosansko-muslimanski tehniari koji su
prislukivali razgovore upoznali su tokom vremena glasove pripadnika
VRS, sudionika u razgovorima. Svjedok U je kazao da je prislukivao
razgovore tokom gotovo dve godine pre jula 1995, tako da je dobro
poznavao glasove sudionika u razgovorima koje je prislukivao.305 Kada
se identitet sudionika ne mogao utvrditi, njih se nazivalo X ili Y.306
U nekim prilikama isti razgovor je prislukivalo vie operativaca koji
su radili na razliitim lokacama to, po miljenju Pretresnog vea,
predstavlja faktor u prilog autentinosti tih razgovora.307
109. Pretresno vee je ulo da su preduzete sve mogue mjere
kako bi se utvrdila tanost transkribovanih razgovora. Prema reima
svjedoka W:
Bilo je neophodno da se zabiljei svaka re, da se doslovno
zabiljei svaka re i da je ujna, da je se tano moglo uti. Ne se moglo
nagaati jer se radilo o vanim stvarima i sve to ne bilo dovoljno jasno
svaka re koju se ne moglo dovoljno dobro uti ne bila zabiljeena.308
Ipak, svjedok Z je dopustio:
Radili smo sve da bismo bili to je mogue precizni. Meutim,
postoji mnogo, mnogo razloga zato je to bilo vrlo teko postii.309
110. U sluaju da se neka konkretna re ne mogla razumjeti,
zapisiva transkripta premotavao bi traku tako dugo dok re ne bi
postala jasna i, ako je to bilo potrebno, traio bi pomo kolege. Ukoliko
to ne bi uspjelo, rei koje su nedostajale oznaavale bi se sa tri takice
ili upitnikom.310 Te praznine u razgovoru odraavale su injenicu da se
obino jednog sudionika u razgovoru moglo uti jasne od drugog.311 U
nekim sluajevima verza razgovora zapisanog u biljenicu razlikovala bi
se od kucanog teksta. Svjedok Z je objasnio da je mogue da je osoba koja je
kucala tekst moda zatraila objanjenje nekog dela razgovora i, u skladu
s tim, traka bi se ponovo presluavala.312 Daktilograf je mogao menjati
sadraj razgovora samo uz odobrenje osobe koje je pisala transkript ili
nakon to je osobno presluao traku.313
111. Odbrana je prigovorila da bosansko-muslimanski tehniari
za prislukivanje nisu imali odgovarajuu naobrazbu za posao koji su
obavljali i da su na raspolaganju imali neadekvatnu tehnologu. Rezultat
413
toga bio je, tvrdila je odbrana, da su se zapisi prislukivanih razgovora

punili reima za koje se pretpostavljalo da su bile izgovorene tokom
razgovora.314 Svjedok optube Y priznao je da su neki od vojnika koji su
prislukivali razgovore za ABiH bili bolje obueni od ostalih.315
112. General Radinovi je kazao u svom svjedoenju da, iako je
VRS koristio prislukivane radio poruke u svom obavjetajnom radu,
on ne smatra da su te poruke vrlo pouzdane.316 Meutim, postojali su
dokazi u prilog suprotnoj tezi. Dokument VRS iz 1993. godine ukazuje
na to da su vodovi za radio izvianje, ili grupe za prislukivanje,
komandnim strukturama VRS obezbjeivale oko 70 odsto od ukupnog
broja prikupljenih obavjetajnih podataka, to pokazuje u kojoj mjeri su
se te strukture oslanjale na proceduru prislukivanja.317 Pretresnom veu
su doista predoeni dokazi o tome da se VRS tokom dogaaja u Srebrenici
oslanjao na informace dobivene na osnovu uhvaenih poruka ABiH. Na
primjer, u redovnom borbenom izvjetaju Zvornike brigade od 14. jula
1995. govori se o informacama u vezi sa kolonom bosanskih Muslimana
(koja je u to vreme iz enklave bjeala prema Tuzli), koje su dobivene iz
uhvaenih razgovora izmeu vojnih voa kolone i pripadnika 2. korpusa
lociranog u Tuzli.318
113. Pretresnom veu su takoe predoeni dokazi da je VRS
stalno bio zabrinut zbog mogunosti da se njihove poruke prislukuju.
Godine 1992. VRS je zabiljeio sljedee:
Do sada smo registrovali rad devet prislunih grupa nepratelja
koji su izuzetno kadrovski i materalno popunjeni.319
Svjedok odbrane DB (koji je u julu 1995. bio oficir veze u Drinskom
korpusu) sloio se s tim da je nedostatak panje poklonjene osiguravanju
komunikaca u VRS doista predstavljao problem i ne osporavao da
je ABiH prislukivala razgovore tokom operaca Srebrenica i epa.320
Svjedok odbrane DC, koji je takoe bio oficir u Drinskom korpusu u julu
1995, sloio se da uhvaene poruke, iako nisu uvek pouzdane i sigurne,
mogu biti koristan izvor informaca.321
114. General Radinovi je iznio stav da bi, ukoliko bi se uhvaene
poruke htjelo smatrati pouzdanim izvorom informaca, njih trebalo
kolacionirati, napraviti usporedbe izmeu traka i biljenica, nakon ega
bi ih trebali proceniti vojni strunjaci, lingvisti i drugi.322 Pretresno
vee prihvata da je Tuilatvo doista revno provjerilo i usporedilo
prislukivane materale u okviru projekta prislukivanje. Kako bi
utvrdilo da li je materal pouzdan i autentian, Tuilatvo je provjeravalo
unutranju konzistencu izmeu biljenica i ispisa svakog razgovora.
Usporeivani su i transkripti za svaki pojedini razgovor koji je snimilo
dvoje ili vie tehniara za prislukivanje. Tuilatvo se takoe upustilo i
u usporeivanje uhvaenih poruka s informacama dobivenim iz drugih
izvora, kao to su dokumenti dobiveni od VRS, Ministarstva odbrane
RS i UNPROFOR, kao i fotografije snimljene iz zraka.323 Nekadanja
namjetenica Tuilatva, koja je radila na projektu prislukivanje,
414
svjedoila je da je na osnovu sprovedenih usporedbi dola do uvjerenja

da su uhvaene poruke apsolutno pouzdane.324 Iako katkada Tuilatvo
ne bilo u stanju utvrditi znaaj nekih aspekata razgovora, u uhvaenim
porukama ne pronaena niti jedna informaca koja bi bila potpuno u
raskoraku sa drugim dokazima koje je otkrilo Tuilatvo.325 Tuilatvo
je koristilo minuciozne postupke kako bi ustanovilo tane datume
uhvaenih razgovora, a biva namjetenica Tuilatva koja se pojavila pred
Pretresnim veem svjedoila je s apsolutnom sigurnou da su datumi
pripisani pojedinim razgovorima tani.326
115. Svojim svjedoenjem gospodin Butler je potkrepio injenicu
da su tokom istrage Tuilatva dokazi dobiveni prislukivanjem paljivo
razmotreni. Na poetku, tokom pisanja svoje vojne ekspertize, gospodin
Butler je prema uhvaenim porukama bio donekle skeptian.327 Meutim,
nakon to je paljivo pregledao cjelokupni dokazni materal dobiven
prislukivanjem, doao je do uvjerenja da je re o pouzdanom materalu
i u onoj mjeri u kojoj je iz pojedinanih razgovora mogao izvui vrste
zakljuke, on ih je ukljuio u svoju vojnu analizu.
116. Sve u svemu, Pretresno vee prislukivane poruke smatra
pouzdanim izvorom dokaza. Bosansko-muslimanski tehniari preduzeli
su sve mogue mjere kako bi osigurali tanost snimljenih razgovora, kao
to bi se i oekivalo od bilo koje razborite vojske. Tu injenicu potvrdilo
je i Tuilatvo mjerama koje je u okviru projekta prislukivanje
primenilo da bi provjerilo pouzdanost uhvaenih razgovora. Pretresno
vee prihvaa da se aspekti uhvaenih razgovora esto mogu potkrepiti
drugim dokazima u vezi sa dogaajima koji su se u to vreme odvali
i Veu je nemogue zamisliti da bi bosansko-muslimanski tehniari za
prislukivanje mogli u potpunosti krivotvoriti takav broj detalja koje je
mogue dokumentirati. Na primjer, 16. jula 1995. snimljen je razgovor
pukovnika Popovia u vezi sa njegovim zahtjevom za 500 litara dizel
goriva.328 Pisani dokumenti dobiveni od Zvornike brigade potvruju da je
16. jula 1995. pukovniku Popoviu doista i izdano 500 litara dizel goriva.329
Pretresno vee je uvjereno da je taj dokaz dobiven prislukivanjem
puzdani izvor informaca. Teina i znaenje koji se mogu pripisati svakom
od uhvaenih razgovora bie razmotreni od sluaja do sluaja i u svjetlu
ireg konteksta u kojem se razgovor odvao. Tano, nekoliko uhvaenih
poruka koje je kao dokaz predloila optuba bilo je izrazito fragmentarno,
sa brojnim prazninama gdje zapisivai transkripta nisu bili u stanju
precizno ustanoviti to je bilo reeno. U tim konkretnim sluajevima
Pretresno vee iz takvih poruka oigledno ne moglo izvui nikakve
vrste zakljuke.
117. Nakon to je razmotrilo preliminarna pitanja u vezi s
osnivanjem i formiranjem Drinskog korpusa, te sa prirodom dokaza
predoenih u ovom predmetu, Pretresno vee se sada okree ulozi
Drinskog korpusa u poinjenju zloina do kojih je dolo nakon osvajanja
Srebrenice u julu 1995.
415
2. Krivaja 95
118. Drinski korpus je bio vojna formaca VRS sa zadatkom
planiranja i izvoenja operace Krivaja 95, i je vrhunac predstavljalo
zauzimanje grada Srebrenice 11. jula 1995. Meutim, u optunici protiv
generala Krstia ne navodi se da je vojna invaza na zatienu zonu
Srebrenica sama po sebi predstavljala krenje meunarodnog prava. Pravi
fokus ovog predmeta predstavljaju dogaaji koji su usledili nakon vojnog
napada, tane odvoenje autobusima ena, djece i staraca iz srebrenike
enklave i masovni pokolj vojno sposobnih mukaraca iz Srebrenice. Ipak,
uloga Drinskog korpusa u operaci Krivaja 95 Pretresnom veu daje
vani okvir za razmatranje djela koja su usledila.
a) Cilj operace Krivaja 95
119. Izmeu strana je tokom suenja dolo do rasprave o tanom
cilju operace Krivaja 95. Ne bilo spora o tome da inicalni plan
ne ukljuivao zauzimanje grada Srebrenice.330 Uprkos injenici da je
Srebrenica za VRS predstavljala pitanje biti ili ne biti, komanda VRS
procenila je da u tom trenutku ne postoje pravi uslovi za zauzimanje
grada Srebrenice.331 Odbrana je, meutim, iznela stav da je plan za
operacu Krivaja 95 bio ogranien na stvarno razdvajanje srebrenike
od epske enklave (bez znatnih promjena granica zatienih zona), te
da je predstavljao izravni odgovor na vojne ofanzive koje je vodila ABiH
na podruju enklave.332 Optuba je to osporila, tvrdei da je cilj operace
Krivaja 95 bio ne samo da se razdvoje epa i Srebrenica, nego i da se
svaka enklava svede na svoje urbano sredite. Smanjenje enklava, tvrdila
je optuba, nesumnjivo bi pokrenulo humanitarnu krizu i prisililo UN da
odustane od svoje koncepce zatienih zona, koja se pokazala kao pravi
trn u oku bosanskih Srba.333
120. Tvrdnja optube potkrepljena je dokumentacom koju
je pripremila komanda Drinskog korpusa za operacu Krivaja 95.334
Tim planom se konkretno Drinski korpus upuuje da razdvoji enklave
epa i Srebrenica i suzi ih na gradsko podruje. U planu se takoe
govori o suavanju enklava i konkretno navodi da je zadatak Drinskog
korpusa da popravi taktiki poloaj snaga u dubini zone i stvori uslove
za eliminisanje enklava.335 Odbrana je iznela protivargument da je
spominjanje eliminace enklava bilo usmjereno na jednu drugu buduu
operacu, a ne na neposredni vojni pohod.336 Usprkos tome, Pretresno
vee je uvjereno da je, iako je inicalni cilj operace Krivaja 95 bio
ogranien, ta operaca predstavljala vaan korak prema konanom
uspostavljanju kontrole bosanskih Srba nad Srebrenicom. Pretresno
vee ne sumnja da je, u skladu sa direktivom koju je u martu 1995.
izdao predsjednik Karadi, a kojom nalae blokiranje ulaska konvoja
pomoi u enklavu,337 guranje stanovnika bosanskih Muslimana u
416
humanitarnu krizu predstavljalo integralni dio dugorone stratege VRS

za Srebrenicu.
Na prvi pogled, meutim, plan za operacu Krivaja 95
sigurno ne ukljuivao zamisao VRS da autobusima odveze bosanskomuslimansko civilno stanovnitvo iz enklave, a niti ideju da se pogube svi
vojno sposobni mukarci bosanski Muslimani, to se sve na kraju desilo po
zauzimanju Srebrenice.
121. Pretresno vee nalazi da je cilj plana za operacu Krivaja
95 bio svoenje srebrenike zatiene zone na njeno gradsko sredite,
te da je predstavljao korak prema obuhvatnem cilju VRS da bosanskomuslimansko stanovnitvo gurne u humanitarnu krizu i da na kraju
eliminie enklave.
b) Granatiranje Srebrenice: teror nad civilnim stanovnitvom
122. Brojni svjedoci kazali su u svom svjedoenju da je tokom
operace Krivaja 95 VRS intenzivno granatirao srebreniku enklavu s
oiglednom namjerom da zastrai stanovnitvo.338 Iz dokaza proizlazi da je
granatiranje zapoelo 6. jula 1995, kako je krenula i operaca Krivaja 95.339
Jedan oevidac vidio je kako je 8. jula 1995. kolona izbjeglica dospjela pod
artiljersku vatru VRS (Drinskog korpusa).340 Zapovjednik jednog voda
Dutchbata vidio je 9. jula 1995. kako tenkovi VRS otvaraju vatru prema
gradu Srebrenici, iako su se u blizini nalazile samo izbjeglice i baza UN.341 I
ponovo 10. jula 1995, uprkos vojnikim uspjesima koje je VRS ve postigao,
granatiranje se nastavilo celog tog i idueg dana. Granate koje je ispalio
VRS pogodile su bolnicu, gdje se sklonilo 2000 civila, pri emu je poginulo
estero ljudi.342 Jedan od posmatraa UN, koji je bio svjedokom razvoja
dogaaja toga dana, primetio je u vezi s intenzitetom granatiranja:
U pojedinim razdobljima mogli smo nabrojati preko stotinu
granata koje su padale na isto mjesto. Znate, kontinuirano granatiranje
iste zone sa i do stotinu granata, to je prilino jaki intenzitet, s obzirom na
veliinu tih sela.343
123. Hiljade stanovnika, oajniki traei zatitu, okupile su se
oko baze UNPROFOR ete Bravo, da bi na kraju silom provalili unutra.
Haotina scena postala je jo konfuzna kada su oko podneva minobacake
granate pale u krug baze, ranivi nekoliko ljudi.344 Nakon granatiranja ete
Bravo i na poticaj vojnika Dutchbata, bosansko-muslimanski stanovnici
Srebrenice poeli su kretati na sjever, prema Potoarima. Granate su padale
uz cestu, a snage VRS viene su kako potiskuju stranji dio mase. Mnogi
svjedoci vjeruju da je to bio namjerni pokuaj da se masu poput stada istjera
iz Srebrenice.345 VRS je isto tako zapoeo s akcom spaljivanja kua bosanskih
Muslimana kako bi osigurao da za njihove vlasnike vie ne bude povratka.346
Dalji dokazi o tome da je grad Srebrenica bio intenzivno granatiran i da su
se civili nali pod vatrom proizlaze iz borbenih izvjetaja koje je dostavila 28.
diviza ABiH u danima odmah nakon poetka operace Krivaja 95.347
417
124. General Krsti348 i jo nekoliko drugih svjedoka odbrane koji

su sudjelovali u operaci Krivaja 95,349 zanekali su da je Srebrenica
granatirana ili da je Drinski korpus namjerno gaao civile tokom operace
Krivaja 95. Jedan svjedok odbrane je izjavio sljedee:
Grad Srebrenica uopte ne bio granatiran. Na gradski dio ne
pala niti jedna granata, niti jedna zgrada ne bila oteena kada smo 11.
jula uli u grad.350
Gospodin Richard Butler, vojni vjetak optube, izrazio je stav
da granate nisu bile usmjerene na srebrenike civile.351 No, on je kasne
razjasnio svoj stav, izjavivi da ne postoje dokazi da je VRS ispaljivao
granate izravno na civile i ne osporavao svjedoenje vojnika Dutchbata i
drugih svjedoka o djelovanju granatiranja na civile.352 Gospodin Butler je,
meutim, kazao da postoji malo dokaza o kalibru granata koje su ispaljene
ili o razmjeru poinjene tete.353
125. Iako optuba moda ne nepobitno utvrdila taan broj
ispaljenih granata i tip koriene artiljere, Pretresno vee nalazi da je
granatiranje Srebrenice, koje je izvrio Drinski korpus 10. i 11. jula 1995,
do kada su prvobitni ciljevi operace Krivaja 95 ve bili postignuti,
bilo smiljeno kako bi se bosansko-muslimansko stanovnitvo zastrailo i
istjeralo iz grada Srebrenice.
3. Ukljuenost ljudstva Drinskog korpusa u dogaaje
u Potoarima: 11.-13. juli 1995.
a) Transport civila bosanskih Muslimana iz Potoara
i) Sastanak u hotelu Fontana 11. jula 1995. u 20:00 sati
126. Kako je eskalirala humanitarna kriza u Potoarima, general
Mladi je 11. jula 1995. oko 20:00 sati pozvao vostvo UNPROFOR na
prvi od tri sastanka sa zvaninicima VRS u hotel Fontana u Bratuncu.354
Sastanak, koji je trajao otprilike jedan sat, vodio je general Mladi. Prisutan
je bio general ivanovi, tadanji komandant Drinskog korpusa, zajedno sa
drugim oficirima Drinskog korpusa, ukljuujui potpukovnika Svetozara
Kosoria, naelnika za obavjetajne poslove Drinskog korpusa, i kapetana
prve klase Momira Nikolia, pomonika komandanta za obavjetajne
poslove i bezbjednost Bratunake brigade.355 Pukovnik Karremans je izjavio
da se u bazi u Potoarima nalazi oko 10.000 ena i djece i zatraio je jamstva da
e Dutchbatu i bosansko-muslimanskom stanovnitvu biti dozvoljeno da se
povue sa tog podruja. General Mladi je rekao da bosansko-muslimansko
civilno stanovnitvo ne predstavlja cilj njegovih akca i upitao zatim da li
bi UNPROFOR mogao obezbediti autobuse za njihov transport. Pukovnik
Karremans je odgovorio da misli da bi se to moglo organizovati.356
127. Tokom sastanka general Mladi je od vostva UNPROFOR
zatraio da ga povee sa predstavnikom ABiH i sa predstavnicima
418
bosansko-muslimanskih civila. U to vreme se inilo da VRS nema

pojma o tome gdje se nalazi ABiH. Snage 28. divize prestale su
dejstvovati protiv VRS u junom delu enklave i VRS jo ne shvatio
da se vojnici ABiH okupljaju u kolonu kako bi se probili prema Tuzli.
Poput generala Mladia, niti pukovnik Karremans ne znao kako bi
stupio u vezu sa srebrenikim vojnim ili civilnim vostvom. Sastanak
se zavrio tako da je general Mladi rekao pukovniku Karremansu da
se vrati kasne iste veeri u 23:00 sata radi drugog sastanka.
ii) Sastanak u hotelu Fontana 11. jula 1995. u 23:00 sata
128. Kao to je naloio general Mladi, drugi sastanak sazvan
u hotelu Fontana odrao se oko 23:00 sata iste veeri. Sastankom
je ponovo predsjedao general Mladi. Tom prilikom ne bio prisutan
general ivanovi, ali je prisutan bio general Krsti.357 Na sastanku
su bili i pukovnik Kosori i major Nikoli iz Drinskog korpusa.
Predstavnici Dutchbata stigli su zajedno sa nastavnikom po imenu
Nesib Mandi, nezvaninim bosansko-muslimanskim predstavnikom
nasumce izabranim iz mase u Potoarima.358 I predstavnici UN i
bosanskih Muslimana sloili su se da je ponaanje generala Mladia
na sastanku bilo usmjereno na to da ih zastrai. Kad je sastanak
zapoeo, u prostori se zaulo skvianje svinje koju su klali odmah
ispod prozora. Svi svjedoci optube smatraju da je taj sablasni prekid
smiljen namjerno kako bi ih se zaplailo.359 General Mladi potom je
na stol stavio otkinutu tablu sa zgrade optine Srebrenice. Gospodin
Mandi smatra da je i to trebalo simbolizovati injenicu da su bosanski
Srbi zauzeli Srebrenicu i da bosanskim Muslimanima tamo vie nema
mjesta.360
129. Planovi da se iz enklave odvezu civili bosanski Muslimani
postali su kristalno jasni na tom drugom sastanku. Prisutni oficir
Dutchbata izjavio je da se do tada u Potoarima i okolici okupilo
izmeu 15.000 i 20.000 izbjeglica, uglavnom ena, djece i staraca, i
iznio pojedinosti o nastupajuoj humanitarnoj krizi.361 General Mladi
je kazao da e on obezbediti vozila za transport srebrenikih izbjeglica
iz Potoara.362
130. Iako je general Mladi rekao da stanovnitvo treba izabrati
eli li ostati ili, ako ne ele ostati, kamo hoe otii, koristio je pritom
pretei ton. Zatraio je da svi vojnici ABiH sa podruja bive enklave
poloe oruje i jasno dao do znanja da e, ako se to ne desi, opstanak
bosansko-muslimanskog stanovnitva biti dovedeno u pitanje. General
Mladi je izjavio da eli jasan stav o tome da li bosanski Muslimani ele
da opstanu, ostanu ili nestanu. Okrenuvi se gospodinu Mandiu,
general Mladi je kazao:
Da li ste me razumeli? Nesibe I u vaim je rukama sudbina
Vaega naroda ne samo na ovom prostoru.363
419
Gospodin Mandi naao se u neodrivoj situaci. Preklinjao je

generala Mladia i pokuao mu objasniti da ne zna gdje je 28. diviza,
te da u svakom sluaju ne raspolae nikakvom moi da obavee ABiH
da bilo ta uradi. Ne raspolagao niti ovlastima da pregovara u ime
civilnog stanovnitva. Njegova objanjenja, meutim, nisu naila ni na
kakvo razumevanje. General Mladi je zakljuio sastanak rekavi:
To je va problem, dovedite ljude koji mogu obezbediti predaju
oruja, i spasiti va narod od unitenja.364
Prisutnima na sastanku te noi inilo se jasno da bosanskomuslimanski civili iz Srebrenice nee imati izbor da ostanu.365 General
Mladi je nastavak sastanka zakazao za idue jutro.
iii) Sastanak u hotelu Fontana 12. jula 1995. u 10:00 sati
131. General Mladi je 12. jula 1995. za oko 10:00 sati sazvao
trei i posljednji sastanak kako bi se razgovaralo o sudbini srebrenikih
Muslimana. General Mladi je i ponovo dominirao sastankom, a general
Krsti je sjedio pokraj njega.366 Uz njih se na sastanku pukovniku
Kosoriu pridruio i pukovnik Popovi kao predstavnik Drinskog
korpusa. Do tog vremena VRS je dobio informace o postojanju kolone
bosanskih Muslimana koja se pokuava probiti iz bive enklave.367
Predstavnici Dutchbata, koji jo uvek nisu uspjeli stupiti u vezu sa
zvaninim bosansko-muslimanskim vojnim ili civilnim vostvom
iz Srebrenice, ponovo su sa sobom doveli gospodina Mandia,
zajedno sa jo dvoje nezvaninih predstavnika izbjeglica iz Potoara:
gospoom amilom Omanovi, ekonomisticom, i gospodinom Ibrom
Nuhanoviem, poslovnim ovjekom.
132. General Mladi je ponovo jasno stavio do znanja da je za
preivljavanje srebrenikih Muslimana uslov vojna predaja. Kazao je:
moete opstati ili nestati. Za va opstanak traim: da svi
vai mukarci koji su pod orujem napali da su zloine pravili, a i jesu
mnogi, protiv naeg naroda, predaju oruje Vojski Republike Srpske
nakon predaje oruja moete birati, da ostanete na teritori ili ako
vam to odgovara, da idete tamo gde elite. Koliko god vas izrazi elju,
potovae se elja svakoga pojedinanoga stanovnika.368
General Mladi je izjavio da e on obezbediti vozila, no da
gorivo mora obezbediti neko drugi i predloio je da za to zadui
UNPROFOR.369
133. Gospodin Mandi i gospoa Omanovi svjedoili su pred
Pretresnim veem da je general Mladi na tom sastanku dao jasnu
poruku da bosansko-muslimanske izbjeglice mogu preivjeti samo ako
napuste Srebrenicu.370
134. General Mladi je prisutne osim toga informisao da e se
morati izdvojiti i provjeriti svi mukarci u dobi od 17 do 70 godina kako
bi se pronali eventualni ratni zloinci.371
420
iv) Organizovanje autobusa

135. Nakon sastanka u hotelu Fontana, ujutro 12. jula 1995. dva
vojnika Dutchbata vratila su se u Bratunac da bi se sastali sa zvaninicima
VRS i razradili plan za evakuacu. Kao to se pokazalo, takav sastanak
ne bio potreban. Oko podneva 12. jula 1995. deseci autobusa i kamiona
poeli su stizati u Potoare kako bi pokupili ene, djecu i starce bosanske
Muslimane. VRS je ve obavio sve potrebne pripreme.372
136. Odbrana je tvrdila da pripadnici Drinskog korpusa
nakon zauzimanja Srebrenice nisu sudjelovali u odvoenju bosanskomuslimanskih civila iz Potoara. Meutim, postoje mnogobrojni dokazi
koji ukazuju na sudjelovanje Drinskog korpusa u toj operaci.
137. Rano ujutro 12. jula 1995. general ivanovi je potpisao
nareenje upueno svim podreenim jedinicama Drinskog korpusa,
kojim im nareuje da se svi autobusi i mini-busovi koji pripadaju VRS
obezbede za korienje Drinskom korpusu, te da ta vozila moraju biti
na fudbalskom igralitu u Bratuncu do 16:30 sati i slediti instrukce o
mjestima za raspodjelu goriva.373 U nareenju nadalje stoji da je komanda
Drinskog korpusa poslala poruku Ministarstvu odbrane RS kojom trai
mobilizacu privatnih autobusa. Istog jutra Ministarstvo odbrane RS
poslalo je tri naredbe svojim lokalnim sekretaratima, traei od njih da
obezbede autobuse i poalju ih u Bratunac.374
138. Prislukivanjem uhvaeni razgovori tokom celog 12. i 13.
jula 1995. pokazuju da su se i drugi oficiri Drinskog korpusa takoe bavili
pitanjima transporta. Meu tim oficirima bili su naelnik saobraajne
slube, potpukovnik Rajko Krsmanovi375 i major Momir Nikoli,
pomonik komandanta za obavjetajne poslove i bezbjednost Bratunake
brigade Drinskog korpusa.376 Konkretno sudjelovanje generala Krstia u
organizaci autobusa razmatra se dolje u tekstu, u delu II C.
139. Dokumentaca zaplenjena od Bratunake brigade pokazuje
da je ta brigada 12. i 13. jula 1995. nadgledala raspodjelu goriva za autobuse
i kamione.377 Pretresno vee prihvata da je komanda Drinskog korpusa, s
obzirom na nestaicu te tako dragocjene robe koja je u to vreme vladala u
istonoj Bosni, morala biti informisana o raspodjeli ogromne koliine goriva.
140. Iako je Drinski korpus na kraju uspio pronai dovoljno
autobusa, to ne bilo jednostavno. Sve do uveer 11. jula 1995. inilo se
da general Mladi oekuje da e autobuse za odvoenje civila iz Potoara
obezbediti UN. To je bilo logino, s obzirom na ograniene resurse VRS,
a osobito na nestaicu autobusa i goriva u istonoj Bosni u to vreme.
Drinski korpus, nakon to je zatraio autobuse od Ministarstva odbrane
u ranim jutarnjim satima 12. jula 1995, uspio je sakupiti broj vozila koji
je bio potreban za transport cjelokupne populace ena, djece i staraca u
roku od 48 sati. Sudski vjetak optube, gospodin Butler, kazao je u svom
svjedoenju da bi se operaca takvih razmjera kao to je preseljenje gotovo
25.000 ljudi normalno trebala planirati danima unapred.378
421
141. Uveer 13. jula 1995. pukovnik Jankovi, oficir iz Glavnog taba
VRS, sastavio je zavrni izvjetaj o transportu bosansko-muslimanskih civila
iz Potoara, koji je poslat odsjeku za obavjetajne poslove Drinskog korpusa,
to dodatno potvruje da je Drinski korpus bio zainteresovana strana u
operaci transporta.379
142. Pretresno vee nalazi da je Drinski korpus odigrao znaajnu
ulogu prilikom obezbjeivanja autobusa i drugih vozila koja su koriena
za odvoenje bosansko-muslimanskih ena, djece i staraca iz baze u
Potoarima 12. i 13. jula 1995, kao i u nabavi goriva potrebnog za izvoenje
tog zadatka.
v) Prisustvo oficira Drinskog korpusa u Potoarima
12. i 13. jula 1995.
143. Tokom evakuace bosansko-muslimanskih ena, djece i staraca,
koja se odvala 12. i 13. jula, mnogi svjedoci su vidjeli generala Mladia
i druge oficire iz Glavnog taba u bazi u Potoarima ili u njenoj blizini.380
Iako se inilo da je general Mladi taj koji ima kontrolu nad operacom
transporta u vreme dok se tamo nalazio,381 postoje i vrlo jaki dokazi za to da
je 12. i 13. jula 1995. u Potoarima bilo prisutno ljudstvo Drinskog korpusa
i pomagalo prilikom odvoenja bosansko-muslimanskih civila iz enklave.
Prisustvo generala Krstia u Potoarima 12. i 13. jula 1995. razmatrae
se u delu II C teksta. No, meu ostalima iz taba komande Drinskog
korpusa, koje su identifikovali svjedoci u Potoarima, 12. i 13. jula 1995.
tamo su se nalazili: komandant korpusa, general ivanovi,382 pomonik
komandanta za bezbjednost, pukovnik Popovi,383 pomonik komandanta
za pozadinu, pukovnik Lazar Aamovi,384 i naelnik obavjetajne slube,
pukovnik Kosori.385 Jedan vojnik Dutchbata razgovarao je 12. jula 1995.
sa pukovnikom Kosoriem o tome da se organizira da vojnici Dutchbata
budu u pratnji konvoja bosansko-muslimanskih izbjeglica iz Potoara.386
Oevici su takoe identifikovali est osoba, koje se sve pojavljuju na popisu
Bratunake brigade Drinskog korpusa, kao ljude koji su bili prisutni u
Potoarima u vreme kada su odvodili ene, djecu i starce.387 Jednog od
tih ljudi, majora Momira Nikolia (pomonika zapovjednika Bratunake
brigade za obavjetajne poslove i bezbjednost) do zauzimanja Srebrenice
Dutchbat i posmatrai UN na tom podruju znali su kao oficira za vezu.388
Major Nikoli vien je u Potoarima i 12.389 i 13. jula 1995.390
144. Pretresno vee konstatuje da su 12. i 13. jula 1995. oficiri
i jedinice iz komande Drinskog korpusa bili prisutni u Potoarima i
nadgledali odvoenje bosansko-muslimanskih civila iz tog podruja.391
vi) Prisilan ili dobrovoljan odlazak?
145. General Radinovi je svjedoio za odbranu da je beg ena,
djece i staraca iz Potoara bio dobrovoljan i da se ni u kom sluaju ne moe
422
smatrati prisilnim odlaskom.392 On je priznao da je strah odigrao odreenu

ulogu prilikom donoenja njihove odluke da odu, no inzistirao je da je
tome tako u svim ratovima. Tokom rata u Bosni, kao i drugdje, masovni
odlazak civilnog stanovnitva redovna je pojava kada god neprateljske
snage zauzmu neku teritoru.393 Gospodin Butler, sudski vjetak optube,
sloio se s tim da je beg civila iz zona sukoba zabiljeen fenomen rata,
te da esto predstavlja racionalni izbor od strane civila.394 Doista, kao to
je ve primjeeno, 1993. godine je UNHCR pomagao prilikom evakuace
vie hiljada bosanskih Muslimana iz Srebrenice.
146. Svakako, suoene sa realnou svoje uasne situace uveer
11. jula 1995, izbjeglice iz Srebrenice buno su zahtevale da izau iz
enklave. Kao to je pukovnik Karremans rekao na prvom sastanku
odranom u hotelu Fontana 11. jula 1995. u 20:30 sati, mnoge od
bosanskih Muslimanki u bazi ve su rekle vojnicima Dutchbata da ekaju
da stignu autobusi i da odu.395
147. Meutim, velik broj dokaza predoenih tokom suenja
pokazuje da u julu 1995. bosansko-muslimansko stanovnitvo Srebrenice
ne bilo u poloaju da zaista bira hoe li otii ili ostati na tom podruju.
Granatiranje Srebrenice, osobito 10. i 11. jula 1995, kao i spaljivanje kua
bosanskih Muslimana bilo je smiljeno kako bi se stanovnitvo zastrailo
i natjeralo da pobjegne sa tog podruja bez nade u povratak. Osim toga,
general Mladi je bio taj koji je zakazao sastanke u hotelu Fontana,
gdje je potpuno jasno pokazao da eli da bosanski Muslimani odu sa tog
podruja. Dok su se organizovali konvoji autobusa 12. jula 1995, general
Mladi je u jednom uhvaenom razgovoru rekao:
To je kapituliralo sve i predalo se, i evakuirat emo sve ko hoe i
ko nee.396
Doista, bosansko-muslimanske izbjeglice niko ne konsultovao
niti im dao mogunost izbora u vezi sa njihovom konanom destinacom.
Jedan vojni posmatra UN na podruju Srebrenice svjedoio je o incidentu
kojem je bio oevidac, kada su srpski vojnici pretili da e ustreliti jednu
staru enu ako ne ode iz Srebrenice, usprkos njenom preklinjanju da
je puste da ostane. Kao rezultat tih pretnji i kako bi osigurao njenu
bezbjednost, vojni posmatra je enu fiziki uklonio iz srebrenike
bolnice u kojoj se nalazila i odveo je u Potoare.397 Svi ti faktori, zajedno sa
kampanjom terora koju je sprovodio VRS protiv izbjeglica u Potoarima,
jasno ukazuju na to da su bosanski Srbi htjeli to podruje oistiti od
bosanskih Muslimana.
148. No, VRS je ipak pokuao beg stanovnika Srebrenice prikazati
kao dobrovoljni odlazak. Savjet bezbjednosti UN 14. jula 1995. izrazio je
zabrinutost zbog prisilnog preseljenja civila iz srebrenike zatiene zone
koje su sprovodili bosanski Srbi, tvrdei da je tu re o jasnom krenju
njihovih ljudskih prava.398 Suoen s rastuom meunarodnom osudom,
17. jula 1995. major Franken, zamjenik zapovjednika Dutchbata, sastao
se sa delegacom VRS kako bi razgovarali o situaci ranjenih bosanskih
423
Muslimana na podruju bive enklave. Tokom tog sastanka od njega i

nezvaninog predstavnika bosanskih Muslimana, gospodina Mandia,
koji je takoe bio prisutan, zatraeno je da potpiu izjavu u kojoj je stajalo
da je odlazak bosansko-muslimanskih civila iz Potoara bio dobrovoljan,
da ga je nadgledao i pratio UNPROFOR, a da je akcu sproveo VRS
bez ikakvih nepravilnosti.399 Oficiri VRS majoru Frankenu su jasno dali
do znanja da se od njega trai da potpie tu izjavu kako bi osigurao da
Meunarodni komitet Crvenog krsta (MKCK) odmah evakuie 59 ranjenih
pacenata.400 Kada je svjedoio pred Pretresnim veem, major Franken je
svoj prisilni pristanak na izjavu opisao kao bezvredan.401 U stvarnosti,
kako je izjavio, general Mladi je naredio stanovnitvu da ode u Kladanj,
taka.402 General Krsti je tokom jednog razgovora sa Tuilatvom ubrzo
nakon hapenja priznao da se radilo o prisilnom odlasku stanovnitva,
iako je nekao da je on u tome sudjelovao.403
149. Pretresno vee konstatuje da, 12. i 13. jula 1995, bosanskomuslimanski civili iz Srebrenice, koji su autobusima odvezeni iz Potoara,
nisu slobodno izabrali da napuste podruje bive enklave. Ljudstvo
Drinskog korpusa koje je sudjelovalo u operaci transporta znalo je da je
VRS prisilio bosansko-muslimansko stanovnitvo da napusti to podruje.
b) Zloini poinjeni u Potoarima 12.-13. jula 1995.
150. Izbjeglice bosanski Muslimani koji su se sklonili u bazu ili oko
nje bili su 12. i 13. jula 1995, po dolasku srpskih snaga u Potoare, izvrgnuti
kampanji terora koja se sastojala od pretnji, vreanja, pljakanja i
spaljivanja oblinjih kua, batinanja, silovanja i ubistava.404 Oficiri Drinskog
korpusa bili su 12. i 13. jula 1995. prisutni u Potoarima,405 a uz to su 12. i
13. jula 1995. u blizini Potoara viene i jedinice Drinskog korpusa.406 Na
Petrovievim video-snimkama Potoara, snimljenima 13. jula 1995, vidi
se jedan oklopni transporter sa vojnom registarskom tablicom, i broj
odgovara onom na vozilu dodeljenom komandi Bratunake brigade.407
151. U Potoarima se 12. i 13. jula 1995. nalazio i celi niz srpskih
snaga koje nisu bile dio Drinskog korpusa. Prisutni su bili oficiri iz Glavnog
taba VRS, koji su bili podreeni direktno generalu Mladiu.408 Neki
oevici izvestili su da su u Potoarima vidjeli pripadnike paravojne grupe
Arkanovih tigrova.409 Drugi svjedoci su kazali da se za neke bosanskosrpske vojnike inilo da nisu regularni, odnosno da su djelovali kao
Rambo.410 Identifikovani su srpski vojni policajci u plavim uniformama sa
crnim opasaima, koji su vozili policska vozila,411 kao i jedna osoba koja
se predstavila kao kapetan Mane iz police i njegov zapovjednik, i je
ratni nadimak bio Staljin.412 Svjedoci su govorili o vojnicima odjevenima
u crno, za koje se inilo da djeluju u okviru vlastite komandne strukture,413
o jedinici koja je imala pse414 i o vojnicima koji su nosili kombinacu
maskirnih uniformi i civilne odjee.415 Brojni svjedoci koji su govorili o
prisustvu vojnika VRS u zelenim maskirnim uniformama u Potoarima,
424
nisu bili u stanju identifikovati ih kao pripadnike neke konkretne jedinice.416

Za sve se te razliite grupe inilo da imaju vlastite komandujue oficire.417
Iako su svjedoci bosanski Muslimani katkada bili u stanju prepoznati
pojedine srpske vojnike, to upuuje na to da su barem neke od jedinica
bile sa tog podruja,418 postoje i dokazi da su dovedene i srpske snage koje
nisu bile sa srebrenikog podruja.419 Pukovnik Karremans, zapovjednik
Dutchbata, sjea se da je uo da je general Mladi nekoliko dana pre
poetka operace Krivaja 95 u enklavu doveo nove vojnike, paravojne
grupe i Arkanovu brigadu.420
152. S obzirom na haos koji je 12. i 13. jula 1995. vladao u bazi u
Potoarima, ne zauuje to veina svjedoka ne bila u stanju konkretno
navesti koje su jedinice bile odgovorne za zloine poinjene tokom tih
dana. Mnogi svjedoci uli su krikove, pucnje i prie o ubistvima, bez da su
pritom osobno vidjeli te zloine.421
153. Iz sudskog spisa proizlazi da su jedinice koje nisu bile u
sastavu Drinskog korpusa bile one koje su naoigled svih poinjale
oportunistike zloine kao dio kampanje terora u Potoarima. Jedan
svjedok je 12. jula vidio ljude koji su izgledali kao Rambo kako pale kue
i ljetinu na obroncima oko Potoara, a kasne te noi vidio ih je kako prete
jednom mladom ranjenom bosanskom Muslimanu da e ga zaklati.422
Samo je jedan svjedok izravno spomenuo Drinski korpus govorei o
zlostavljanjima. Jedan vojnik Dutchbata svjedoio je da su pripadnici
Vukova sa Drine, potinjene jedinice Zvornike brigade, ulazili u kue
u blizini baze i poeli te kue pljakati. Te ljude je identifikovao kao
pripadnike Vukova sa Drine, zato to je vidio da nose oznake Vukova
sa Drine, na kojima je prikazana vuja glava.423 Taj svjedok je uo kako
iz jedne od kua dopiru krici i rafal iz AK-47. Zakljuio je da to u kui
ubaju bosansko-muslimanske izbjeglice.424 Iako je taj svjedok bio siguran
u svoju identifikacu Vukova sa Drine kao sudionika u tim kriminalnim
radnjama, Pretresno vee ne ulo nikakva druga svjedoenja koja bi
potkrepila informacu o sudjelovanju te jedinice u izvrenju zloina.
Osim toga, isti svjedok je izjavio da je vidio vojnike sa oznakama HVO (tj.
snaga bosanskih Hrvata) u Potoarima, ali nita druge ne govori u prilog
tome da su te snage odigrale ikakvu ulogu u dogaajima u Srebrenici.425 U
skladu s tim, Pretresno vee ne moe odbaciti mogunost da je taj svjedok,
iako uglavnom pouzdan, pogreio prilikom identifikace jedinice koja je
sudjelovala u zloinima koje je opisao. Zaista, tokom unakrsnog ispitivanja
svjedok je prihvatio da ne bio dovoljno blizu da bi u tom trenutku vidio
da li je jedinica koja je pljakala kue stvarno bila iz Drinskog korpusa. On
je tek mislio da se radi o jedinici Vukovi sa Drine koju je rane vidio.426
154. U nedostatku izravnih dokaza u vezi s identifikacom,
optuba se morala osloniti na injenicu da su regularni vojnici u zelenim
maskirnim uniformama, kakve su obino nosili vojnici Drinskog korpusa,
ukljuujui i generala Krstia,427 sudjelovali u poinjenju zloina u
Potoarima.428 Meutim, Pretresno vee ne moe iskljuiti mogunost da
425
je u Potoarima bilo i vojnika koji nisu bili pripadnici Drinskog korpusa, a

koji su nosili tu standardnu vojnu uniformu.429
155. Iz dokaza proizlazi da je svakoj od raznih srpskih jedinica koje
su ule u Potoare bila dodeljena odreena uloga u dobro koordinisanoj
srpskoj kampanji koja je na tom podruju voena izmeu 12. i 13. jula
1995. Jedan vojnik Duthcbata izjavio je pred Pretresnim veem sljedee:
[Akca u Potoarima] bila je dobro pripremljena. Svakom je bio
dodeljen zadatak, svako je znao svoj poloaj. Tamo su bili ljudi koji su
morali uvati bazu, koji su morali uvati okolinu. Postojale su jedinice
koje su morale isprazniti kue, a postojale su i jedinice koje su obavljale
ispitivanje. Bilo je to zaista dobro organizovano430
Iako Pretresno vee ne moe sa sigurnou zakljuivati o razmjeru
zadatka dodeljenog Drinskom korpusu u okviru te dobro isplanirane
operace, iz spisa doista proizlazi da su oficiri Drinskog korpusa bili u
velikoj mjeri ukljueni u organizacu i nadgledanje odvoenja ena, djece
i staraca bosanskih Muslimana iz Potoara. ini se da je to bio jedan od
disciplinovanih aspekata operace u Potoarima. Jedan svjedok se sjea
da je tokom deportace muslimanskih izbjeglica vladala kakva-takva
disciplina. No, to se drugih stvari tie, discipline ne bilo.431
Pomanjkanje bilo kakvih bitnih izravnih dokaza iz kojih bi bila
vidljiva ukljuenost vojnika Drinskog korpusa u oportunistike zloine
koji su poinjeni protiv bosansko-muslimanskih civila u Potoarima,
upuuje na to da su veinu tih djela poinile neregularne srpske snage
koje su na to podruje dole 12. jula 1995. Ipak, kao to su svjedoili
svjedoci optube, nemogue je da oficiri Drinskog korpusa prisutni u
Potoarima ili okolini nisu bili svjesni pogoranja situace u kojoj su
se nali tamo okupljeni bosanski Muslimani i zlostavljanja od strane
drugih srpskih snaga prisutnih na tom podruju.432 Po svemu sudei,
maltretiranje srebrenikih izbjeglica od strane srpskih snaga bilo je previe
rasprostranjeno i sveprisutno, a da bi se moglo previdjeti. Oficiri Drinskog
korpusa nisu uradili nita da bi spreili kriminalno ponaanje.433 U skladu
s tim, Pretresno vee konstatuje da su oficiri i jedinice Drinskog korpusa,
prisutni u Potoarima 12. i 13. jula 1995, morali biti svjesni katastrofalne
humanitarne situace u kojoj su se nale bosansko-muslimanske izbjeglice,
kao i openito zlostavljanja od strane srpskih snaga, no s tim u vezi nisu
nita preduzeli.
c) Odvajanje mukaraca u Potoarima
156. Na sastanku u hotelu Fontana 12. jula 1995. general Mladi
je kazao da e se meu svim vojno sposobnim mukarcima iz mase u
Potoarima biti izvrena provjera da bi se ustanovilo ima li meu njima
ratnih zloinaca.434 Vojni eksperti optube prihvatili su da to to su bosanski
Srbi htjeli sprovesti takvu provjeru ne samo po sebi bilo nerazumno
ili kanjivo, s obzirom na rairene i uvjerljive navode da su bosansko426
muslimanski napadai iz Srebrenice poinili ratne zloine u selima

bosanskih Srba.435 Doista, Bratunaka brigada Drinskog korpusa sastavila
je spisak, koji nosi datum 12. juli 1995, s imenima 387 bosanskih Muslimana
za koje se sumnjalo da su ratni zloinci iz srebrenike enklave.436 Tokom
celog rata izmeu bosanskih Srba i bosanskih Muslimana odvale su se
razmjene zarobljenika velikih razmjera i novi priliv zarobljenih bosanskih
Muslimana predstavljao bi potencalno korisno pregovarako sredstvo za
bosanske Srbe prilikom buduih razgovora o razmjenama zarobljenika.437
157. U skladu s tim, mukarci i djeaci su u Potoarima odvojeni
od ena, djece i staraca i odvedeni u belu kuu na ispitivanje. Suprotno
tvrdnjama generala Mladia i drugih srpskih vojnika da e ti mukarci biti
ispitani i na kraju razmenjeni za ratne zarobljenike bosanske Srbe,438 kada su
odvedeni u belu kuu, bili su prisiljeni da pre ulaska ostave svoje stvari,
ukljuujui i novanike i line dokumente, na velikoj hrpi ispred zgrade.439
Pretresno vee je takoe ulo svjedoenja da su neki od mukaraca zatoenih
u beloj kui sporadino zlostavljani i ubani440 i, ire, da su svi izdvojeni
mukarci bosanski Muslimani drani u uasnim uslovima.441
158. Ni ovdje iz sudskog spisa ne proizlazi jasno koje su srpske
jedinice sudjelovale u odvajanju i zatoenju mukaraca bosanskih
Muslimana u Potoarima. Jedan svjedok se sjea da su u odvajanju
mukaraca uestvovali policajci sa psima, iz ega bi se mogao izvesti
zakljuak o sudjelovanju 65. zatitnog puka.442 Prema jednom drugom
svjedoku, u jedan incident sa pucnjavom u blizini bele kue bili su
upleteni tjelohranitelji generala Mladia.443 Inae, svjedoci su govorili o
dobro organizovanim i dobro odjevenim vojnicima u beloj kui i njenoj
okolini.444 Neki svjedoci tano su se sjeali da su svi vojnici oko bele
kue bili odjeveni u zelene maskirne uniforme,445 iako ni ovdje Pretresno
vee na osnovu toga ne moe zakljuiti da su to bili vojnici Drinskog
korpusa. Sigurno je, meutim, da su oficiri Drinskog korpusa sudjelovali u
obezbjeivanju autobusa i da su nadgledali njihovo putovanje iz enklave,
to daje razloga za zakljuak da su i oni odigrali ulogu u ukrcavanju
bosansko-muslimanskih izbjeglica u autobuse. Oficiri Drinskog korpusa
vieni su i u blizini bele kue u vreme kada su tamo bili zatoeni
izdvojeni mukarci.446 Morali su biti svjesni toga da je mukarcima
bosanskim Muslimanima oduzeta lina imovina i da se te stvari nalaze na
hrpi ispred bele kue, a morali su znati i za uasne uslove pod kojima
su ti mukarci drani. Do kraja poslepodneva 12. jula 1995. teror u bazi
u Potoarima narastao je do takvih razmjera da je major Franken naao za
shodno da sastavi popis sa imenima mukaraca u bazi i oko nje. Prema
njegovom miljenju, ponaanje VRS svima prisutnima je dalo do znanja da
je preivljavanje mukaraca upitno i on je sastavio svoju listu, pokuavi
zatititi njihove ivote time to je zabiljeio njihovo prisustvo u bazi.447
Prisutni oficiri Drinskog korpusa morali su takoe znati da vlada uasna
neizvjesnost u pogledu sudbine izdvojenih mukaraca. Jedan svjedok iz
Dutchbata saeo je to na sljedei nain:
427
Mogli ste vidjeti apsolutni strah, a ja nikada nisam mislio da to

stvarno postoji, no tamo ste mogli osjetiti zadah smrti, jer to je bio apsolutni
strah, to to se vidjelo na licima mukaraca i djeaka.448
159. Poevi od poslepodneva 12. jula 1995. i tokom celog 13.
jula 1995. mukarci zatoeni u beloj kui odvoeni su autobusima iz
baze u Potoarima na mjesta zatoenja u Bratuncu.449 Pukovnik Kingori
kazao je u svom svjedoenju sljedee:
mukarci koje su izvodili iz te bele zgrade, oni koje su rane
tamo zajedno stavili. Stavljeni su u posebne autobuse, ne u one u kojima
su vozili ene i djecu, i nismo znali kamo ih vode 450
[mukarci koje su izdvojili] vikali su i govorili: Znate da e nas
pobiti, a vi nita ne preduzimate. Doista im se spremalo neto loe.
Znate, mogli smo to vidjeti moglo se vidjeti da je strah bio velik. Plakali
su, znate, mukarci moete zamisliti mukarce kako pred vama plau i
od vas trae pomo, pomo koju im ne moete dati to je bilo van moje
kontrole.451
Oficiri Drinskog korpusa koji su bili prisutni u bazi, a osobito oni u
blizini bele kue, morali su znati da se izdvojene mukarce iz Potoara
autobusima odvozi na mjesta zatoenja u Bratunac. Zaista, injenica da su
autobusi za transport ena, djece i staraca, koji se odvao pod nadzorom
Drinskog korpusa, prerasporeeni na zadatak transporta mukaraca
bosanskih Muslimana iz Potoara, pokazuje da su oni za to neizbjeno
morali znati.452
160. Kasne, nakon to su svi civili bosanski Muslimani otili iz
Potoara, hrpe linih stvari, ukljuujui i line karte, oduzete mukarcima
bosanskim Muslimanima, spaljene su.453 U tom trenutku vojnici Dutchbata
bili su sigurni da pria o provjeri zbog traenja ratnih zloinaca ne moe
biti istinita: spremalo se neto mnogo zlokobne.454 Vee prihvata da je u
momentu kada su bosansko-muslimanskim mukarcima masovno oduzeti
njihovi lini dokumenti bilo kojem posmatrau moralo biti oigledno da
se te mukarce ne provjerava kako bi se ustanovilo da li je neko od njih
ratni zloinac. Bez linih dokumenata te se mukarce vie ne moglo
tano identifikovati za bilo koju svrhu. Naprotiv, oduzimanje njihovih
dokumenata moglo je samo predstavljati zlokoban nagovjetaj strahota
koje su se spremale. Meutim, iz dokaza sledi da je do unitavanja linih
dokumenata dolo tek kasno poslepodne ili uveer 13. jula 1995. Na
temelju predoenih dokaza Pretresno vee ne moe nedvojbeno zakljuiti
da se bilo ko od ljudstva Drinskog korpusa jo uvek nalazio u bazi u
vreme kada su spaljeni lini predmeti oduzeti od mukaraca bosanskih
Muslimana zatoenih u beloj kui.
161. Pretresno vee nalazi da je ljudstvo Drinskog korpusa,
koje je 12. i 13. jula 1995. bilo prisutno u bazi u Potoarima, znalo da se
prema mukarcima bosanskim Muslimanima, odvojenima od ena, djece
i staraca, ne postupa u skladu sa prihvaenom praksom za pronalaenje
poinilaca ratnih zloina, te da je vladala uasna neizvjesnost u pogledu
428
njihove sudbine. Komanda Drinskog korpusa isto je tako znala da se

izdvojeni mukarci iz Potoara autobusima odvode na mjesta zatoenja u
Bratuncu, pri emu su korieni autobusi prvobitno namenjeni za prevoz
ena, djece i staraca, koji je nadgledao Drinski korpus.
4. Umeanost Drinskog korpusa u dejstva protiv
kolone bosanskih Muslimana
162. Neposredno nakon zauzimanja Srebrenice ne bilo poznato
gdje se nalazi 28. diviza ABiH.455 To je VRS stvaralo velike brige jer je
postojala mogunost da se snage 2. korpusa ABiH, koje su napadale iz
pravca Tuzle i Kladnja, poveu s elementima 28. divize.456 Uhvaene
radio-poruke ukazuju na to da je VRS za formiranje kolone prvi put
saznao 12. jula 1995. oko 03:00 sata.457 Na sastancima u hotelu Fontana
11. i 12. jula 1995. general Mladi je pokuao da ishodi predaju snaga
ABiH na podruju bive enklave. Meutim, u tome ne uspio tako da
su narednih dana jedinice VRS, ukljuujui i jedinice Drinskog korpusa
koje nisu bile angaovane u pohodu na epu, rasporeene na zadatak
da blokiraju kolonu.458 Osim ovih jedinica Drinskog korpusa, u akci
blokiranja kolone dejstvovale su i jedinice van sastava Drinskog korpusa,
ukljuujui jedinice specalne brigade police Ministarstva unutranjih
poslova (MUP), elemente bataljona vojne police 65. zatitnog puka,
a kasne i elemente optinske police.459 Niz prislukivanih razgovora
registrovanih tokom 12. i 13. jula 1995. otkriva da su Drinski korpus460 i
VRS uopte461 sticali sve vie saznanja o koloni.
163. Otprilike treinu kolone bosanskih Muslimana inili su
vojnici 28. divize, a oko dve treine bili su mukarci civili, bosanski
Muslimani iz Srebrenice.462 Vojni vjetaci i optube i odbrane bili
su saglasni u pogledu toga da je, prema propisima VRS, kolona
predstavljala legitimni vojni cilj.463 Naravno, u optunici u ovom
predmetu ne navodi se da su vojna dejstva protiv kolone bila namjerno
ili bez razlike upravljena protiv civila u koloni. Meutim, iz kolone su
uhapene hiljade mukaraca bosanskih Muslimana, veinom civila, koji
su bili prebaeni na lokace za zatoenje i zatim pogubljeni. Shodno
tome, znanje Drinskog korpusa o koloni, ukljuenost Drinskog korpusa
u dejstva preduzeta protiv nje, a naroito zarobljavanje bosanskih
Muslimana, kljuni su momenti u nalazima Pretresnog vea o krivinoj
odgovornosti generala Krstia za srebrenike zloine.
a) Borbeno dejstvovanje protiv kolone
164. Nastojei se probiti iz enklave, kolona bosanskih
Muslimana prvo se kretala kroz zonu odgovornosti Bratunake brigade.
U borbenom izvjetaju za 13. juli 1995. koji je Bratunaka brigada
dostavila komandi Drinskog korpusa govori se o vojnim dejstvima
429
u vezi s opkoljavanjem i razbanjem grupa bosanskih Muslimana

koje se pokuavaju izvui iz zone.464 ini se, meutim, da su borbena
dejstva protiv kolone u bratunakom rejonu odgovornosti bila slabog
intenziteta.465
165. Naputajui zonu Bratunake brigade, kolona je
napredovala prema zoni odgovornosti Zvornike brigade. U
prislukivanom razgovoru od 12. jula 1995. u 16:40 sati moe se uti
kako, naelnik taba Zvornike brigade, major Dragan Obrenovi,
govori o pitanjima u vezi sa kolonom i o dejstvovanju snaga MUP koje
su imale zadatak da du ceste prema Konjevi Polju postave zasjede.466
U razgovoru od 13. jula 1995. u 20:35 sati, ponovo se uje kako major
Obrenovi neidentifikovanom generalu podnosi izvjetaj o kretanju
kolone.467 General je majoru Obrenoviu naredio da preduzme hitne
mjere kako bi se osiguralo da nita ne proe. Dana 13. jula 1995.
Zvornika je brigada komandi Drinskog korpusa podnela izvjetaj
da se vojnici koji nisu angaovani za epu razmjetaju za dejstva
protiv neprateljskih snaga za koje se saznalo da izlaze iz Srebrenice
i kreu prema Tuzli. Pravljeni su i okraji izmeu Zvornike brigade
i 2. korpusa ABiH iz Tuzle.468 Iz redovnog borbenog izvjetaja koji je
Zvornika brigada komandi Drinskog korpusa dostavila 14. jula 1995.
saznajemo da su se okraji sa 2. korpusom nastavili i da je, pored
toga, Zvornika brigada oko 18:00 sati naila na kolonu bosanskih
Muslimana.469 Kasne istog dana, Zvornika brigada je u vanrednom
borbenom izvjetaju komandi Drinskog korpusa pravila da se kolona
bosanskih Muslimana probila kroz odbranu Zvornike brigade.470 Do
dana 15. jula 1995. u 10:00 sati, Zvornika brigada je znala za kolonu
od izmeu etiri i pet hiljada ljudi.471 Redovni borbeni izvjetaj koji je
Zvornika brigada komandi Drinskog korpusa dostavila 15. jula 1995.
pravljuje teku borbu s kolonom bosanskih Muslimana, kao i dejstva
snaga bosanskih Muslimana koje napadaju linu fronta nastojei
pomoi koloni da se probe.472 U vanrednom borbenom izvjetaju od
istog datuma tvrdi se da se u okraju nakon napada neprateljskih snaga
angaovala cela Zvornika brigada.473 Dana 16. jula 1995, potpukovnik
Vinko Pandurevi, komandant Zvornike brigade, raportira da je zbog
ogromnog pritiska na njegovu brigadu donio jednostranu odluku da
otvori koridor i propusti kolonu od 5000 nenaoruanih bosanskih
Muslimana.474 Nakon toga, 17. i 18. jula 1995, jedinice Zvornike brigade
angaovane su mjestiminim borbama s bosansko-muslimanskim
borcima zaostalima unutar njene zone odgovornosti.475
166. Neosporni dokazi dakle pokazuju da su se brigade
potinjene Drinskom korpusu, naroito Bratunaka i Zvornika
brigada, angaovale u borbenim dejstvima protiv kolone koja se
nastojala probiti na teritoru pod kontrolom bosanskih Muslimana.
Izmeu 12. i 18. jula 1995. te su brigade u komandu Drinskog korpusa
stalno dostavljale izvjetaje o dogaajima u vezi s kolonom.
430
b) Zarobljavanje mukaraca bosanskih Muslimana iz kolone

167. G. Butler je izraunao da su od poslepodneva ili najkasne
od predveerja 12. jula 1995. bosanski Srbi unutar zone odgovornosti
Drinskog korpusa zarobili veliki broj mukaraca iz kolone.476 Pitanje
koliko je Drinski korpus znao o zarobljavanju mukaraca i ukljuenosti
jedinica Drinskog korpusa u te dogaaje postalo je kljuna taka debate
izmeu strana u ovom predmetu.
i) Obavetenost o zarobljavanju mukaraca bosanskih
Muslimana iz kolone
168. Postoje ubjedljivi dokazi da je komanda Drinskog korpusa
od 12. jula 1995. nadalje znala za zarobljavanje ljudi iz kolone. U jednom
izvjetaju koji su 12. jula 1995. podneli obavjetajci Zvornike brigade i
koji je komandi Drinskog korpusa dostavljen u ranim jutarnjim satima 13.
jula 1995, izrekom se navodi injenica da bosanski Muslimani iz kolone
u panici i nekontrolisano bee u grupama ili pojedinano, pa se i sami
predaju MUP ili VRS.477 Dana 13. jula 1995. obavjetajni organ Drinskog
korpusa zatim je sadraj tog izvjetaja prosledio, meu ostalim, Glavnom
tabu i MUP, u dokumentu u kojem se navodi: nai vojnici su im preko
megafona govorili da se predaju (naglasak dodat).478
169. Dakako, komanda Drinskog korpusa vrlo je dobro znala
za opti plan VRS da se zarobe mukarci bosanski Muslimani koji se
nastoje probiti u Tuzlu. Zaista, komanda Drinskog korpusa dobila je od
Glavnog taba direktna nareenja da se zarobe ljudi iz kolone bosanskih
Muslimana. Dana 13. jula 1995,479 elei upozoriti brigade Drinskog
korpusa koje su se nalazile na lini napada kolone koja se pribliavala,
general-potpukovnik Milan Gvero, pomonik komandanta Glavnog taba
za moral, pravna i vjerska pitanja, izdao je komandi Drinskog korpusa
nareenje u vezi sa kolonom.480 Nareenje je dostavljeno i isturenom
komandnom mjestu Drinskog korpusa (IKM) te direktno i odgovarajuim
potinjenim brigadama, Zvornikoj, Biranskoj i Vlasenikoj lakoj
pjeadskoj brigadi. General Gvero opisuje da su ljudi u koloni okoreli
kriminalci i zlikovci koji nee prezati ni od ega da bi izbjegli zarobljavanje
i izvukli se na teritoru pod kontrolom Muslimana. Komandi Korpusa i
brigada nareeno je da angauju sve raspoloivo ljudstvo u otkrivanju,
blokiranju, razoruavanju i zarobljavanju ljudi iz kolone. Sa tim ciljem,
Drinskom korpusu je nareeno da du ceste Zvornik Crni Vrh ekovii
Vlasenica postavi zasjede. General Gvero je precizirao postupak koji
se ima primeniti na zarobljene bosanske Muslimana iz kolone, jedan
od aspekata kojeg je hitno pravljivanje zarobljavanja pretpostavljenoj
komandi. Kasne istoga dana general ivanovi je u 16:00 sati izdao
nareenje u kojem se uglavnom ponavlja nareenje koje je izdao general
Gvero.481
431
170. Pretresno vee konstatuje da je komanda Drinskog korpusa

od 12. jula 1995. znala da snage bosanskih Srba zarobljavaju bosanske
Muslimane u njenoj zoni odgovornosti. Komanda Drinskog korpusa je
bila informisana o odluci Glavnog taba da se blokiraju i zarobe mukarci
bosanski Muslimani iz kolone, a Glavni tab je i izdao direktivu da jedinice
Drinskog korpusa postave zasjede koloni.
ii) 13. juli 1995.: uestvovanje u zarobljavanju na cesti
Bratunac Konjevi Polje
171. Golema veina zarobljenika uhvaena je na cesti izmeu
Bratunca i Konjevi Polja 13. jula 1995. godine. Iz jednog prislukivanog
razgovora od toga dana saznajemo da je do 17:30 sati bilo zarobljeno 6000
mukaraca.482 Svjedoci procjenjuju da je izmeu 1000 i 4000 zarobljenih
mukaraca bosanskih Muslimana iz kolone 13. jula 1995. bilo zatoeno
na poljani kod Sandia.483 Vojnici koji su uvali te ljude naredili su im da
sve to imaju sa sobom stave na gomilu, a vredne predmete da predaju.
Kasno poslepodne 13. jula 1995. tu poljanu je obiao general Mladi i
ljudima rekao da im se nita nee dogoditi nego da e ih razmeniti kao
ratne zarobljenike, te da su njihove porodice ve prebaene na sigurno u
Tuzlu.484 Snage bosanskih Srba koje su se nalazile na licu mjesta poele
su ljude kao stado odvoditi s poljane. Neke su ukrcali u autobuse, a neke
pjeice odveli u skladite u oblinjoj Kravici.485 Neke su ukrcali u autobuse
i kamione i odveli u Bratunac i na neka druga mjesta u blizini.486 Pored
toga, procjenjuje se da je 13. jula 1995. 1500 do 3000 ljudi zarobljenih iz
kolone bilo zatoeno na fudbalskom terenu u Novoj Kasabi.487 Kao i na
poljani kod Sandia, mukarce su u Novoj Kasabi prisilili da predaju
vredne predmete i ostave sve to su imali sa sobom.488 General Mladi je
poslepodne 13. jula 1995. obiao i to mjesto, ali je ovaj put zarobljenicima
rekao da ih bosansko-muslimanske vlasti u Tuzli ne ele tako da e ih
poslati nekamo drugamo.489 Veinu mukaraca u Novoj Kasabi zatim su
ukrcali u autobuse i kamione i odvezli ih u Bratunac i na druga mjesta gdje
su ih drali.490
172. Dokazi nepobitno pokazuju da su se snage MUP 13. jula 1995.
razmjestile du poteza ceste izmeu Konjevi Polja i Bratunca, gdje je
glavnina bosansko-muslimanskih zarobljenika iz kolone i bila uhvaena.491
Optuba je tvrdila da su se tamo nalazile i jedinice Drinskog korpusa, to
je odbrana uporno negirala.
173. Na video-snimci srpskog novinara Zorana Petrovia,
koji je bio u pratnji potpukovnika Ljubie Borovanina, zamjenika
komandanta specijalne brigade MUP, zabiljeene su aktivnosti 13.
jula 1995. du ceste Bratunac Konjevi Polje.492 G. Butler je predoio
indirektne dokaze koji ukazuju na to da vojna oprema koja se vidi na
snimci pripada jedinicama Drinskog korpusa, konkretno 4. bataljonu
Bratunake brigade (jedinici Zvornike brigade koja je tada djelovala
432
kao jedinica Bratunake brigade) i 2. romanijskoj brigadi. 493 Meutim,

taj dokaz nije dovoljno pouzdan za vrsti zakljuak Pretresnog vijea
da su te jedinice Drinskog korpusa uestvovale u zarobljavanju
mukaraca bosanskih Muslimana na tom potezu ceste. Na primjer,
g. Butler je u svojem svjedoenju rekao da su vojnici u pancirnim
prslucima sa fotografije, koji uvaju grupu zarobljenih bosanskih
Muslimana u Sandiima, vjerovatno pripadnici 4. bataljona Bratunake
brigade. Taj je zakljuak izveo iz podataka koje je tokom svojih istraga
Tuilatvo prikupilo iz dokumentacije o inventaru raznih jedinica u
zoni. 494 Meutim, kad je tokom tuioevog postupka pobijanja ponovo
pozvan da svjedoi, g. Butler je Vijee izvijestio da su tekue istrage
otkrile da su pojedinci na fotografiji zapravo pripadnici jedne jedinice
policije, a ne vojske.495 Slino tome, u svojem prvom svjedoenju, g.
Butler je zakljuio da tenk koji se vidi na Petrovievom videu pripada
vojsci.496 U svom postupku pobijanja, optuba je, uz saglasnost
odbrane, dala stipulaciju da e svjedok svjedoiti da je predmetni tenk
pripadao jedinici policije.497
174. Optuba se pozvala i na opti dokazni materijal o tome
da su 13. jula 1995. na cesti Bratunac Konjevi Polje pored MUP
bile prisutne i jedinice vojske. G. Butler isprva nije bio siguran da
je MUP mogao da obezbijedi cijeli potez ceste izmeu Bratunca i
Konjevi Polja, s obzirom na irinu tog rejona i na ogranieni broj
formacija MUP za koje se zna da su bile prisutne.498 Drugo, g. Butler je
posvjedoio da su policajci koje je Petrovi snimio kako 13. jula 1995.
uvaju zarobljene bosanske Muslimane u Sandiima u razgovoru sa
Tuilatvom potvrdili da su sa njima na poljani u Sandiima toga
dana bili pripadnici vojske.499 Mukarci bosanski Muslimani koji su
se probili do Tuzle, nakon to su ih zaskoili u drugom dijelu kolone,
tvrdili su da su u zarobljavanju mukaraca bosanskih Muslimana
uestvovali i MUP i VRS.500 ene, djeca i starci koje su autobusima
prevezli iz Potoara u Kladanj takoe su pripadnicima ABiH koji su
organizovali njihov prihvat rekli da su uz cestu vidjeli mrtve ljudi
i takoe tvrdili da je uestvovala vojska.501 Svjedoci zarobljeni na
nekoliko raznih lokacija sjeali su se samo toga da su vidjeli vojnike
bosanskih Srba u zelenim maskirnim uniformama, ali nisu znali
iz koje su jedinice oni bili. 502 Neki su se sjeali plavih maskirnih
uniformi503 i policijskih kola.504 Drugi svjedoci govorili su o glasinama
da su se u zoni nalazili pripadnici paravojne grupe zvane Arkanovi
tigrovi. 505 Neki su izvijestili o tome da su vidjeli bosansko-srpske
vojnike obuene u ukradene uniforme UN.506 Meutim, praktino
nije bilo dokaza koji bi pokazivao da su se meu tim vojnim snagama
nalazile jedinice Drinskog korpusa. Jedini izuzetak je jedan oevidac
koji se sjeao da je na vratima jednog kamiona, na fudbalskom terenu
u Novoj Kasabi koji je bio sabirno mjesto za zarobljene mukarce,
vidio glavu vuka, amblem Drinskog korpusa. 507
433
175. Iako su argumenti i dokazi koje je predoila optuba donekle

ubjedljivi, Pretresno vee ne moe van razumne sumnje zakljuiti da
su u zarobljavanju hiljada mukaraca bosanskih Muslimana iz kolone,
uhvaenih 13. jula 1995. na cesti Bratunac Konjevi Polje, uestvovale
jedinice Drinskog korpusa.
176. Iako optuba ne mogla da identifikuje konkretne jedinice
Drinskog korpusa koje su se 13. jula 1995. nalazile na cesti Bratunac
Konjevi Polje, postoje jaki dokazi da je komanda Korpusa znala da
se na tom potezu ceste celog tog dana zarobljavaju hiljade bosanskih
Muslimana. Niz registrovanih prislukivanih razgovora pokazuje
usku saradnju i koordinacu izmeu jedinica MUP i jedinica Drinskog
korpusa, naroito ininjerskog bataljona,508 koje su bile u sadejstvu na
blokiranju kolone bosanskih Muslimana.509 Komanda Drinskog korpusa
takoe je bila u vezi sa jedinicom MUP razmjetenom na cesti Bratunac
Konjevi Polje i pratila njeno napredovanje. Iz prislukivanog
razgovora od 13. jula 1995. u 20:40 sati saznajemo da je general Krsti
razgovarao s pukovnikom Borovaninom, zamjenikom komandanta
jedinice MUP, pitao ga kako stoje stvari i rekao da e ostati u vezi.510
177. Isto tako, 13. jula 1995. u 21:00 sat, zabiljeen je razgovor
u kojem je uestvovao pukovnik Krsmanovi, naelnik slube za
saobraaj Drinskog korpusa.511 Pukovnik Krsmanovi, koji je 12. jula
1995. bio ukljuen u organizovanje autobusa za transport bosanskomuslimanskih civila iz Potoara, drugom uesniku razgovora je rekao
da se 700 ljudi nalazi [...] u selu Sandii i da je potrebno [...] da se
zaustave na tome mestu autobusi. Da ukrcaju 10 komada, i da ih dovezu
ovde kod mene. Izmeu 1000 i 4000 zarobljenih bosanskih Muslimana
uhvaenih na cesti Bratunac Konjevi Polje bilo je zatoeno na poljani
u Sandiima celog dana 13. jula 1995. godine. Reima pukovnika
Krsmanovia o ukrcavanju 10 komada teko je pripisati neko
precizno znaenje. Taj razgovor ipak pokazuje u najmanju ruku to da
je pukovnik Krsmanovi sat vremena nakon to je uveer 13. jula 1995.
obavljen prevoz bosansko-muslimanskih ena, djece i staraca, i dalje
bio ukljuen u rukovoenje kretanjem autobusa u zoni bive enklave.
Konkretne, pukovnik Krsmanovi je rukovodio kretanjem autobusa
upravo u zonama u kojima su 13. jula 1995. pokupljene hiljade
bosansko-muslimanskih zarobljenika, i u vreme kad su ih prevozili u
Bratunac na lokace na kojima su ih drali.
178. Pretresno vee konstatuje da je komanda Drinskog
korpusa znala da se 13. jula 1995. na cesti Bratunac Konjevi Polje
zarobljavaju hiljade bosanskih Muslimana. Pretresno vee dalje
konstatuje da je jedan oficir iz komande Drinskog korpusa tada jo
uvek bio ukljuen u rukovoenje kretanjem autobusa u zoni bive
enklave u kojoj su drali zarobljenike, uprkos injenici da je odvoenje
bosansko-muslimanskih ena, djece i staraca iz enklave ve bilo
zavreno sat vremena pre toga.
434
iii) 12.-15. juli 1995.: umeanost u zatoavanje zarobljenika,

bosanskih Muslimana, u Bratuncu
179. Veina mukaraca bosanskih Muslimana izdvojenih u
Potoarima i uhvaenih u umama drana je u Bratuncu jedan do tri dana,
a zatim odvedena na druga mjesta zatoenja i na mjesta pogubljenja. Mada
indirektni, dokazi da su jedinice Drinskog korpusa znale da su mukarci
zatoeni u Bratuncu ubjedljivi su.
180. Naselje Bratunac nalazilo se u zoni odgovornosti Bratunake
brigade Drinskog korpusa.512 Komanda Brigade ne mogla previdjeti
stizanje vie hiljada vojno sposobnih mukaraca, bosanskih Muslimana.
Naime, dnevnik vojne police Bratunake brigade za datume 14. i 15. juli
1995. otkriva da je vojna polica Bratunake brigade bila angaovana u
pratnji bosansko-muslimanskih izbjeglica.513 Budui da su u noi 13. jula
1995. ene, djeca i starci ve bili odvezeni iz Potoara, ini se vjerovatnim da
se taj zapis odnosi na zadatak pratnje autobusa sa zarobljenim mukarcima
koji su krenuli na sjever prema Zvornikoj brigadi.514 Kao na dokaz da
su tamo bili prisutni vojnici Drinskog korpusa, optuba se pozvala i na
prisustvo vojnika u zelenim maskirnim uniformama na lokacama za
zatoenje u Bratuncu.515 Meutim, kako smo ve napomenuli, taj dokaz je
sam za sebe nedovoljan da potvrdi ukljuenost Drinskog korpusa.
181. Pretresno vee konstatuje da je Bratunaka brigada Drinskog
korpusa morala znati da su izmeu 12. i 15. jula 1995. u Bratuncu bile
zatoene hiljade bosansko-muslimanskih zarobljenika. Pretresno vee
takoe prihvata dokaz koji je izvela optuba, a koji pokazuje da je
vojna polica Bratunake brigade 14. i 15. jula 1995. bila angaovana u
sprovoenju tih zarobljenika na lokace za zatoenje na sjeveru.
182. G. Butler je nadalje zakljuio da je komanda Drinskog
korpusa nuno bila ukljuena u organizovanje zatoavanja tih mukaraca
u Bratuncu. Taj zakljuak on je zasnovao na injenici da su resursi potrebni
za to bili mnogo, mnogo vei od resursa kojima je raspolagala Bratunaka
brigada i da je za takvo to bio potreban visok stepen koordinace na
nivou komande Korpusa.516 Meutim, Pretresno vee ne moe da, na
osnovi teoretskih razmatranja o tome kako se takav zadatak izvodi u
normalnim okolnostima, donese bilo kakav konkretan zakljuak da je
komanda Drinskog korpusa bila ukljuena u organizovanje zatoavanja
mukaraca u Bratuncu.
183. Uprkos tome, tuilac je iznio ubjedljiv argument da je
komanda Drinskog korpusa morala znati da su bosansko-muslimanski
zarobljenici u noima izmeu 12. i 15. jula 1995. bili zatoeni u Bratuncu.
Dakako, oekivalo bi se da je komanda Bratunake brigade komandu
Drinskog korpusa informisala o stizanju hiljada vojno sposobnih bosanskih
Muslimana u njenu zonu odgovornosti. To bi se naroito oekivalo zbog
toga to je pitanje gdje se nalazi 28. diviza bilo itekako znaajno za jedinice
Drinskog korpusa ukljuene u pripreme za operacu na epu.517
435
184. Pretresno vee takoe napominje da je mnotvo mukaraca

iz Potoara prevezeno u Bratunac u isto vreme kada su vojnici Drinskog
korpusa bili prisutni i aktivno angaovani u organizovanju autobusa
za odvoz bosansko-muslimanskih civila iz baze. Tokom celog suenja
optuba je uporite nalazila u injenici da je komanda Drinskog korpusa
obezbedila autobuse za prevoz ena, djece i staraca iz Potoara, kako bi
potkrepila logiki nuan zakljuak da je ona morala znati i za prevoenje
zarobljenih bosanskih Muslimana na mjesta zatoenja i pogubljenja izmeu
12. i 17. jula 1995. godine, ukljuujui i lokace u Bratuncu. Vremenski
sled dogaaja sugerie zakljuak da su isti autobusi koji su korieni
za prevoz ena, djece i staraca bili upotrebljeni i za prevoz zarobljenih
bosanskih Muslimana. Svakako, iz iskaza oevidaca jasno proizlazi da
je autobuse koji su 12. i 13. jula 1995. bili korieni za prevoz mukaraca
iz Potoara u Bratunac trebalo prerasporediti sa paralelnog zadatka
prevoza ena, djece i staraca u Kladanj.518 Nadalje, prevoenje mukaraca
iz Bratunca na sjeverne lokace zatoenja i pogubljenja u zoni Zvornike
brigade poelo je tek nakon to je uveer 13. jula 1995. dovren transport
autobusima ena, djece i staraca iz Potoara, ime je osloboen celi konvoj
autobusa i kamiona. Oficiri iz komande Drinskog korpusa koordinisali su
u prvom redu nabavljanje autobusa i pratili odvoenje ena, djece i staraca
iz enklave. Oni su morali znati da se, prvo, autobusi preusmjeravaju na
paralelni zadatak transporta mukaraca bosanskih Muslimana iz Potoara
u Bratunac 12. i 13. jula 1995. i, drugo, da se oni posle toga koriste za prevoz
mukaraca dalje na sjever, u zonu odgovornosti Zvornike brigade, nakon
to je zavren prevoz ena, djece i staraca. U julu 1995. u istonoj je Bosni
bilo malo autobusa. Drinski korpus se dobrano potrudio da 12. jula 1995.
dobe potreban broj autobusa, obraajui se na sve strane, ak i privatnim
preduzeima. Jedan svjedok, koji je vidio dugaku kolonu autobusa koji su
prevozili bosanske Muslimane iz Potoara, prokomentarisao je da ih je bilo
udno vidjeti s obzirom na to da se u tri godine pre toga u enklavi nalo
jedva koje vozilo.519 Teko je zamisliti da su tada nabavljeni razni autobusi
za prevoz hiljada zarobljenih bosanskih Muslimana na mjesta zatoenja
i pogubljenja. Jedan je oevidac posvjedoio da su neki od autobusa koji
su doli po bosansko-muslimanske ene, djecu i starce u Potoare nosili
natpise preduzea iz rege, kao npr. Semberatransport iz Beljine, i
Drinatrans iz Zvornika.520 G. Erdemovi je zatim posvjedoio da se na
jednom od autobusa upotrebljenih za prevoz bosansko-muslimanskih
mukaraca na stratite 16. jula 1995. nalazio naziv prevoznog preduzea iz
Zvornika.521 To se podudara sa saznanjem da su i dalje korieni autobusi
koje je nabavio Drinski korpus. Kako smo ve napomenuli, dokazi
prikupljeni iz prislukivanih razgovora takoe sugeriu da je naelnik
saobraajne slube Drinskog korpusa bio ukljuen u rukovoenje kretanjem
autobusa nakon to je dovreno odvoenje bosansko-muslimanskih ena,
djece i staraca iz enklave. Sve u svemu, Pretresno vee se uvjerilo da
su za prevoz zarobljenih bosanskih Muslimana na mjesta zatoenja i
436
pogubljenja korieni autobusi koje je nabavio Drinski korpus. Iz toga

proizlazi da je komanda Drinskog korpusa 12. i 13. jula 1995. morala
biti informisana o prebacivanju autobusa s njihovog prvobitnog zadatka
prevoenja bosansko-muslimanskih ena, djece i staraca na transport
mukaraca iz Potoara u Bratunac. Pretresno vee takoe konstatuje da je
Drinski korpus od veeri 13. jula 1995. morao znati da se njegovi autobusi
i dalje koriste za zarobljene bosanske Muslimane preostale u njegovoj zoni
odgovornosti.
185. Jo jedan faktor koji potkrepljuje tezu da je komanda Drinskog
korpusa znala za bosansko-muslimanske zarobljenike zatoene u Bratuncu
bilo je to to je, kako je istakao g. Butler, veoma vjerovatno da su konvoji
sa zarobljenicima na odlasku iz Bratunca morali dobiti odobrenje rute od
Drinskog korpusa pre nego to e krenuti na sjever u zonu Zvornike
brigade jer su se u tom podruju vodile borbe.522
186. Pretresno vee konstatuje da je komanda Drinskog korpusa
znala kako za injenicu da su mukarci bosanski Muslimani izmeu 12.
i 15. jula 1995. bili zatoeni u Bratuncu, tako i za to da su njih, od veeri
13. jula 1995, prevozili na sjever na mjesta zatoenja, nakon to je dovren
transport bosansko-muslimanskih ena, djece i staraca.
iv) 13.-16. juli 1995.: Obavetenost Zvornike brigade da su
zarobljeni bosanski Muslimani zatoeni
u njenoj zoni odgovornosti
187. Postoje dokazi da je Zvornika brigada od 13. jula 1995.
znala za planove da se hiljade mukaraca bosanskih Muslimana koji
su privremeno bili zatoeni u Bratuncu rasporede irom zvornike
zone. Dokumentaca vozila523 pokazuje da je 13. jula 1995. jedan
Opel-Record, dodeljen komandi Zvornike brigade, obavio vonju
iz taba Zvornike brigade do Orahovca (gdje je 14. jula 1995. bilo
izvreno masovno pogubljenje524) i Bratunca (gdje su u to vreme bili
zatoeni mukarci bosanski Muslimani). Dana 14. jula 1995. to je vozilo
u Orahovac dolazilo jo dva puta, kao i u Roevi (istraitelji optube
vjeruju da su mukarci bosanski Muslimani kasne tamo bili zatoeni u
mjesnoj koli525). Dana 15. jula 1995. vozilo je bilo u Kozluku (poznatom
popritu zloina izmeu 15. i 17. jula 1995), u Kuli (gdje su mukarci 14.
i 15. jula 1995. bili zatoeni u koli u Pilici), u Pilici (gdje je 16. jula 1995.
izvreno masovno pogubljenje526) i Roeviu. Dana 16. jula 1995. to vozilo
je putovalo u Kozluk, Pilicu, Roevi i Kravicu. Vie je nego jasno da su
vremena i mjesta tih vonji veoma podudarna sa vremenima i mjestima
zatoenja i masovnih pogubljenja.
188. Odbrana je tvrdila da je poznato da je taj Opel-Record
bio privatni automobil pukovnika Beare iz Glavnog taba i da je on
odgovoran za te izviake vonje.527 Meutim, dokumentaca vozila
pokazuje da su vozilom upravljala tri pripadnika ete vojne police
437
Zvornike brigade.528 ak ako je pukovnik Beara i bio ukljuen u

odluivanje o tim vonjama, Zvornika brigada je morala da zna da se
ono koristi za te svrhe.
189. U prislukivanom razgovoru od 14. jula 1995. u 21:02 sata,
ulo se kako deurni oficir Zvornike brigade pukovniku Beari, naelniku
za bezbjednost Glavnog taba, kae da ima ogromnih problema. Pa sa
ljudima, ovaj, pa sa paketom.529 G. Butler je potvrdio da se re paket
u prislukivanim razgovorima uvek koristi za zarobljenike iz kolone
bosanskih Muslimana za razliku od same kolone.530 Taj prislukivani
razgovor je daljnji dokaz da je Zvornika brigada vrlo dobro znala da u
njenoj zoni postoje zarobljeni bosanski Muslimani.
190. Dana 15. jula 1995. pukovnik Pandurevi, komandant
Zvornike brigade, glasno se ali komandi Drinskog korpusa na
dodatno optereenje koje za njegovu brigadu predstavljaju hiljade
zarobljenih bosanskih Muslimana irom podruja Zvornika.531
191. Pretresno vee konstatuje da je Zvornika brigada znala za
planove o transportiranju zarobljenih bosanskih Muslimana u njenu zonu
odgovornosti od 13. jula 1995. i da je poela za njih pripremati lokace
za zatoavanje. Zvornika brigada je od 14. jula 1995. znala da su celom
podruju Zvornika nalaze hiljade zarobljenih bosanskih Muslimana.
v) Zarobljavanja u operaci ienja terena bive enklave
od strane Drinskog korpusa
192. U skladu sa nareenjem koje je general Krsti izdao 13. jula
1995, jedinice Drinskog korpusa bile su ukljuene i u operace asanace
terena u zoni bive enklave. Tri jedinice potinjene Drinskom korpusu
Bratunaka brigada, Samostalni bataljon Skelani i Milika brigada dobile
su direktive da sprovedu pretres terena bive srebrenike enklave i njene
okoline u potrazi za zaostalim bosanskim Muslimanima i da do 17. jula
1995. generalu Krstiu podnesu izvjetaj o uinjenom.532 Pukovnik Ignjat
Milanovi, naelnik za protivvazdunu odbranu Drinskog korpusa, na to
je generalu Krstiu 15. jula 1995. odgovorio izvjetajem o stanju u zonama
Bratunake brigade, Milike brigade i Samostalnog bataljona Skelani.533
Pukovnik Milanovi je napisao da je upoznat sa situacom istono od
ceste Milii Konjevi Polje Bratunac i da se u zoni jo uvek nalaze
velike grupe neprateljskih vojnika. Napomenuo je da Bratunaka brigada
jo uvek pretrauje teren. Budui da u komandi Drinskog korpusa ne
bilo raspoloivog kadra, pukovnik Milanovi je predloio da se pukovnik
Blagojevi, komandant Bratunake brigade, imenuje za komandanta snaga
za asanacu terena. General Krsti se zatim sloio s tim predlogom.534
Shodno tome, u redovnom borbenom izvjetaju Bratunake brigade za
16. juli 1995. navodi se da je komandant Brigade obiao sve jedinice koje
nepratelju blokiraju uzmak i nabrojio ih (1. milika laka pjeadska
brigada, jedinice 65. zatitnog puka, delovi MUP i 5. ininjerski bataljon
438
Drinskog korpusa), razradio njihove zadatke i organizovao njihovo

sadejstvo i veze.535
193. Optuba je ipak priznala da ne posjeduje dokaze o broju
zarobljenika kojim je rezultirala asanaca po nareenju generala Krstia,
iako je g. Butler tvrdio da postoje dokazi da je u toj zoni nakon 15. jula
1995. bilo zarobljavanja.536 Iako se sloio s tim da su pripadnici Drinskog
korpusa, shodno njegovom nareenju od 13. jula 1995, pretraivali
podruje koje je odgovaralo ruti kojom se kretala kolona, general Krsti
je istakao da je pretres vren 14. jula 1995, nakon to je kolona ve bila
prola.537
194. Pretresno vee ne moe konstatovati nita konkretno u
pogledu zarobljavanja bosanskih Muslimana tokom akca asanace
izvedenih shodno nareenju generala Krstia od 13. jula 1995. o pretresu
terena. Nain na koji je to nareenje izvreno jasno pokazuje, meutim, da
su snage Drinskog korpusa dejstvovale zajedno sa snagama van sastava
Drinskog korpusa, kako vojnima (65. zatitni puk), tako i nevojnima
(MUP).
5. Umeanost Drinskog korpusa u masovne egzekuce
195. Obimno planiranje i koordinaca na visokom nivou, bez
ega ne bi u nekoliko dana bilo mogue pobiti hiljade ljudi, oigledni
su i iz najtureg opisa razmjera i metodinosti kojom su egzekuce
bile izvravane. Pretresno vee sada e prodiskutovati dokaze koje je
predloila optuba dokumentacu vozila, kadrovsku dokumentacu,
prislukivane radio-veze i dr. koje Drinski korpus povezuju s raznim
poznatim mjestima pogubljenja srebrenikih mukaraca bosanskih
Muslimana, od 13. do 17. jula 1995. godine.
a) 13. jula 1995. ujutro: egzekuce na Jadru
196. Jedna egzekuca manjih razmjera izvrena je na reci Jadru
13. jula 1995. godine. Svjedok S, koji je preivio tu egzekucu, svjedoio je
pred Pretresnim veem. Svjedok S je iznio da je u ranim jutarnjima satima
13. jula 1995. bio zarobljen u blizini Konjevi Polja, odakle su ga odveli u
upu ispred kolske zgrade.538 Odatle su ga preko poljane doveli pred jednu
kuu gdje su ga stala ispitivati etvorica mukaraca u uniformi.539 Za vreme
dok se to dogaalo, izmeu otprilike 07:00 i 09:00 sati ujutro 13. jula 1995,540
svjedok S je vidio kako mimo prolaze autobusi puni ena i djece.541 Svjedoka
S su zatim odveli u neku drugu kuu542, a nakon toga u skladite na obali
Jadra gdje su ga srpski zarobljivai tukli.543 Kasne je pred skladite stigao
autobus544, a svjedoka S su, zajedno sa jo 16 mukaraca, odvezli na mjesto
nedaleko odatle na obali Jadra.545 Mukarce su onda postrojili i streljali.546
Svjedok S, koga je metak pogodio u kuk, skoio je u reku i uspio pobjei.547
Egzekuca na Jadru dogodila se prepodne 13. jula 1995.548
439
197. Dokazi koji bi u egzekucu na Jadru direktno implicirali

Drinski korpus su slabi. Svjedok S ne mogao da bilo koga od ljudi koji su
uestvovali u njegovom zatoavanju ili u egzekucama precizno identifikuje
kao pripadnike Drinskog korpusa. Bez daljnjega se ini da je pored police549
u to moda bila ukljuena i vojska. U upi ispred kolske zgrade i kasne u
skladitu svjedok S je vidio vojnike u maskirnim uniformama.550 Ispitivao
ga je i brkati mukarac u vojnikoj maskirnoj uniformi.551 Taj isljednik mu je
rekao da je on komandovao operacom Srebrenica 1993. godine.552
198. Za mjesto gdje su svjedoka S ispitivali optuba je utvrdila da se
nalazilo u blizini zgrade taba i centra veze (komunikaca) 5. ininjerskog
bataljona Drinskog korpusa. Svjedok odbrane DE, oficir 5. ininjerskog
bataljona, energino je osporavao ukljuenost tog bataljona u egzekuce na
Jadru u julu 1995, i u svom je iskazu rekao da su objekte koje je naveo svjedok
S koristile i druge jedinice koje po komandnom lancu nisu imale nikakvu
vezu sa ininjerskim bataljonom.553 Zaista, niz prislukivanih razgovora
od 12. jula 1995. otkriva da se u zoni 5. ininjerskog bataljona toga dana
nalazila jedna eta MUP. Meutim, prislukivani razgovori takoe ukazuju
na to da je ta jedinica MUP toga dana moda primala nareenja preko
ininjere Drinskog korpusa, to poba navod svjedoka DE da ininjerci
nisu imali nikakve veze sa tom jedinicom MUP.554
199. G. Butler je nadalje istakao da se moglo uti kako pukovnik
Milanovi, naelnik za protivvazdunu odbranu Drinskog korpusa u julu
1995, a rane naelnik taba Bratunake brigade u periodu 1992.-1993, u
nekoliko prislukivanih razgovora 13. jula 1995. pokuava nabaviti buldoere
ili bagere. Optuba je tvrdila da je ta oprema imala veze s egzekucama ili
na Jadru ili kasne u Cerskoj dolini, ali ne mogla konkretno da potvrdi s
kojom.555
200. Odvagnuvi sve izneseno, Pretresno vee konstatuje da
predoeni dokazi nisu dovoljni kako bi potkrepili nalaz da je Drinski
korpus bio umean u egzekucu na Jadru ujutro 13. jula 1995. godine.
Mogue je da vojnici kojih se sjea svjedok S nisu bili pripadnici Drinskog
korpusa, u svjetlu injenice da su se u toj zoni nakon zauzimanja Srebrenice
nalazile mnoge jedinice izvana.556 Slino tome, optuba ne mogla nepobitno
utvrditi da je ininjerska oprema koju pominje pukovnik Milanovi bila
koriena za pokapanje zarobljenika na tom mjestu pogubljenja. Iako
injenica da su zarobljenike ispitivali u blizini zgrada koje je koristio 5.
ininjerski bataljon moe potkrepiti logiki zakljuak da je ta jedinica
Drinskog korpusa znala da su snage bosanskih Srba zarobile neke bosanske
Muslimane, ona ne dovoljna kao dokaz da je Ininjerski bataljon stoga
znao za kasne pogubljenje tih ljudi, odnosno u njemu sudjelovali.
b) 13. jula 1995. poslepodne: egzekuce u Cerskoj dolini
201. Prva velika egzekuca dogodila se poslepodne 13. jula 1995.
godine. Svjedok M, koji se krio u umi, vidio je dva ili tri autobusa i iza
440
njih jedan oklopni transporter i jedan bager kako se oko 14:00 sati kreu
u pravcu Cerske. Nakon toga je uo paljbu malokalibarskog oruja koja je
trajala oko pola sata. Autobusi i transporter su se zatim vratili istom cestom,
ali bager je ostao.557 Neki od mukaraca zajedno s kojima se svjedok M
skrivao u umi kasne su mu rekli da su 13. jula 1995. vidjeli lokvu krvi na
cesti za Cersku.558 Nekoliko sedmica kasne, svjedok M i njegovi drugovi
nabasali su na masovnu grobnicu u blizini Cerske pomislili da se u njoj
nalaze leevi rtava egzekuca od 13. jula 1995.559
202. Materalni dokazi potkrepljuju iskaz svjedoka M o samoj
injenici da se dogodila egzekuca u Cerskoj dolini (iako ne i o tanom
njenom vremenu). Fotografije iz zraka pokazuju da je izmeu 5. i 27. jula
1995. tlo na tom mjestu bilo prekopavano.560 Izmeu 7. i 18. jula 1996,
istraitelji Tuilatva, u saradnji s timom iz organizace Ljekari za ljudska
prava, ekshumirali su masovnu grobnicu jugozapadno od dela glavne
ceste Konjevi Polje Nova Kasaba koji vodi kroz Cersku dolinu.561 Sudei
po mjestu gdje su se nalazile ahure, izgleda da su rtve postrojili uz cestu,
a da su njihovi egzekutori stajali na drugoj strani ceste. Tela su na mjestu
gdje su pala zasuli zemljom sa sjeveroistone strane ceste. Iz te masovne
grobnice izvaeno je stotinu i pedeset tela, a za njih 149 je utvreno da
su uzrok smrti povrede od vatrenog oruja. Sve su to bili mukarci, stari
veinom od 14 do 50 godina, a njih 147 je nosilo civilnu odjeu. Iz grobnice
je izvaeno etrdeset i osam poveza od ice, polovina kojih se jo uvek
nalazila na mjestu, tj. oko ruku rtava vezanih na leima.562 Vjetaci su
devet ekshumiranih tela uspjeli pozitivno identifikovati kao lica koja
su se vodila meu nestalima nakon zauzimanja Srebrenice. Svi su bili
mukarci, bosanski Muslimani.563
203. Optuba je ukljuenost Drinskog korpusa u egzekuce u
Cerskoj dolini nastojala dokazati indirektnim dokazima. Prvo, cesta
kroz Cersku dolinu nalazila se u operativnoj zoni Drinskog korpusa,
konkretne, ili Milike ili Vlasenike brigade.564 Drugo, izjava oevica,
svjedoka M, o autobusima za kojima je vozio bager, koji su se kretali kroz
Cersku dolinu prema umovitom delu, priblino se u pogledu vremena
podudara sa prislukivanim razgovorima od 13. jula 1995. u kojima je
pukovnik Milanovi, naelnik za protivvazdunu odbranu Drinskog
korpusa, traio da se u Konjevi Polje poalje mehanizaca ininjere.565
Optuba se takoe oslanjala na injenicu da se ini da su egzekuce u
Cerskoj dolini bile planirane unapred i dobro organizovane, sugeriui
time da je postojala koordinaca na nivou komande Korpusa. U konvoju
koji se kretao prema stratitu u Cerskoj dolini bile su i maine za zemljane
radove, a na lokaci zatoenja u Cerskoj dolini nalazio se odgovarajui broj
straara.
204. Dokaze koji se sastoje od prislukivanih razgovora koji se
priblino podudaraju sa dogaajima u Cerskoj dolini, kao ni argumente
zasnovane na razmjerima i planiranju potrebnom za ovaj zloin, Pretresno
vee ne smatra dovoljnima za zakljuak da je Drinski korpus imao udjela
441
u njegovom poinjenju. Shodno tome, Vee ne moe zakljuiti da su

jedinice Drinskog korpusa bile ukljuene u egzekuce u Cerskoj dolini 13.
jula 1995. godine.566
c) Kasno poslepodne 13. jula 1995. predvee:
skladite u Kravici
205. Izmeu 1000 i 1500 mukaraca bosanskih Muslimana iz
kolone, koji su bjeali kroz umu i bili zarobljeni i zatoeni na poljani kod
Sandia, poslepodne 13. jula 1995, autobusima ili pjeice je odvedeno u
skladite u Kravici.567 Oko 18:00 sati, kad se skladite napunilo, vojnici su
poeli da unutra ubacuju rune bombe i pucaju direktno u ljude nagurane
u skladitu. Svjedok J, jedan od preivjelih, prisjea se:
odjednom, u skladitu je nastala velika pucnjava, a mi nismo
znali odakle dolazi. Bilo je puaka, runih bombi, mitraljiranja, bilo je u
skladitu se tako zamrailo da nita nismo mogli da vidimo. Ljudi su poeli
jaukati, vikati, zapomagati. Onda bi nastalo zatije, pa bi onda odjednom
sve poelo iznova. I tako su oni nastavili pucati sve dok ne pala no.568
Svjedok K, jo jedan od preivjelih, ne mogao nai prave rei
kojima bi opisao taj pokolj:
Teko mi je da to opiem. Ni u jednom filmu strave i uasa koji sam
ikad gledao nisam vidio nita slino. To je bilo gore od svakog filma.569
206. Straari rasporeeni oko zgrade ubali su zatvorenike koji
su pokuavali pobjei kroz prozore.570 Kad je pucnjava prestala, skladite
je bilo puno leeva. Svjedok J se prisjea: Niste mogli da stanete na
beton a da ne nagazite na le. Celi betonski pod bio je pokriven mrtvim
telima.571 Svjedok K, koji je bio samo lake ranjen, opisao je kako je,
nakon to je pucnjava prestala, proao kroz skladite da bi umakao kroz
prozor:
Pod nisam mogao ni da dotaknem, betonski pod skladita
Nakon pucnjave, osjetio sam neku udnu vruinu, toplinu, koja je zapravo
dolazila od krvi koja je pokrivala betonski pod, i gazio sam po mrtvacima
koji su na njemu leali. Ali, bilo je i nekih koji su jo bili ivi, koji su bili
samo ranjeni, i kad bih nagazio na nekog ivog, uo bi kako jaukne,
zastenje, jer sam se nastojao kretati to sam bre mogao. Osjetio sam da
su ljudi sasvim rastrgani, osjeao sam kosti ljudi koji su bili pogoeni tim
rafalima ili granatama, mogao sam da osjetim kako im se drobe rebra.
Onda bih se opet pridigao i nastavio572
207. Tek to se svjedok K izvukao kroz prozor, na njega je zapucao
srpski vojnik na strai. Svjedok je pao na zemlju i ostao leati pretvarajui
se da je mrtav sve do jutra. Onda je pobjegao dok su vojnici bili zabavljeni
drugim poslom. Svjedok J je nekim udom ostao neozleen i proveo je
no u skladitu skrivajui se ispod jednog lea. Sutradan ujutro vojnici su
stali zazivati da vide ima li meu ranjenima preivjelih. Otkrivi nekoliko
ranjenih zarobljenika, straari su neke od njih natjerali da pjevaju srpske
442
pjesme i onda ih pobili.573 Nakon to su ubili i posljednjeg, bagerom su tela

poeli odvoziti iz skladita. Vodom iz cisterne su oprali krv s asfalta.574
208. Svjedoenja ovih preivjelih potkrepljuju drugi dokazi.575
Na izviakoj fotografiji iz zraka snimljenoj 13. jula 1995. u 14:00 sati
ispred skladita se vide dva autobusa, upravo kako se sjea svjedok
K.576 Osim toga, Tuilatvo je 30. septembra 1996. poslalo tim vjetaka da
pregleda skladite.577 Analiza kose, krvi i ostataka eksplozivnih materala
sakupljeni u skladitu Kravica jaki su dokazi da je ondje dolo do ubanja.
Na zidovima i podu zgrade vjetaci su pronali tragove hitaca, ostatke
eksplozivnog materala, metaka i ahura, kao i ostatke ljudske krvi,
kostu i tkiva.578
209. Forenziki dokazi koje je predoio tuilac upuuju na vezu
izmeu skladita u Kravici, primarne masovne grobnice poznate kao
Glogova 2 i sekundarne grobnice poznate pod nazivom Zeleni Jadar
5. Te veze uspostavljene su usporeivanjem dvu ahura naenih u
skladitu sa ahurama naenim na grobnom lokalitetu Zeleni Jadar 5.
Pokazalo se da su ahure ili bile ispaljene iz istog oruja (koje je moralo biti
prisutno na oba lokaliteta), ili da su ahure prenesene s jednog na drugi
lokalitet.579 Isto tako, forenziki testovi Zeleni Jadar 5 dovode u vezu sa
primarnom grobnicom Glogova 2.580 Izmeu 11. septembra i 22. oktobra
1999. Tuilatvo je ekshumiralo grobni lokalitet Glogova 2. Minimalni
broj naenih pojedinaca odreen je na 139. U 109 sluajeva bilo je mogue
utvrditi pol rtava i svi su bili mukarci. rtve su uglavnom stradale od
povreda nanesenih vatrenim orujem, a u 22 sluaja postojali su tragovi
ugljenisanja. Nisu naene nikakve ligature ni povezi za oi.581 Na lokalitetu
Zeleni Jadar 5, Tuilatvo je ekshumace vrilo od 1. do 21. oktobra 1998.582
Od najmanje 145 pojedinaca u toj grobnici, za 120 je utvreno da su
mukarci, dok je za ostale pol ostao neutvren, a prevladavajui uzrok
smrti bile su povrede od vatrenog oruja. Naene su dve ligature, ali
nedan povez za oi.583
210. Ekshumace izvrene na lokalitetu primarne grobnice
Glogova 1 izmeu 7. avgusta i 20. oktobra 2000. takoe su otkrile
podudarnost izmeu odlomljenih komada zidova i okvira za vrata, te
drugih predmeta naenih i na lokalitetu grobnice i na mjestu pogubljenja
u skladitu Kravica, to upuuje na to da su tamo sahranjene neke od
rtava iz skladita Kravica.584 Otkrivena su tela najmanje 191 pojedinca,
ali do zakljuenja ovog suenja obdukce jo nisu bile zavrene.585 U jednoj
od sekundarnih grobnica na tom lokalitetu naeno je 12 pojedinaca sa
ligaturama, a na tri tela su naeni tragovi poveza za oi.586
211. Jedan od nekolicine preivjelih je izjavio da su vojnici pred
skladitem bili bosanski Srbi koji su nosili maskirne uniforme, ali ne
mogao identifikovati konkretnu jedinicu kojoj su pripadali.587 Pretresno
vee je takoe saslualo svjedoenje o tome da je jedno lice (dalje u
tekstu: OA), koje je u julu 1995. bilo pripadnik Drinskog korpusa, neto
pre 20. jula 1995. ulo da su pripadnici vojske i police poinili zloine
443
u skladitu u Kravici.588 Optuba se, meutim, na kraju morala osloniti

na tri kategore indirektnih dokaza da su vojnici Drinskog korpusa bili
ukljueni u smaknua u skladitu Kravica.
212. Prvo, postoje dokazi da su se jedinice Drinskog korpusa
nalazile u blizini lokaca gdje su vrene egzekuce. Konkretno, tela
su iz skladita Kravica odvezena na grobni lokalitet Glogova, udaljen
manje od 400 metara od komandnog mjesta 1. pjeadskog bataljona
Bratunake brigade.589 U knjizi zapovedi voda vojne police Bratunake
brigade takoe postoji opaska o odjeljenju vojne police rasporeenom za
obezbjeenje komunalnim radnicima u Glogovi 19. jula 1995.590 Optuba
je obrazlagala da je to moda imalo veze sa sahranjivanjem rtava iz
skladita u Kravici. Kako je ve opisano, tela rtava iz skladita u Kravici
nakon toga su bila sahranjena na grobnom lokalitetu u Glogovi.
213. Drugo, optuba je obrazlagala da je egzekuca u skladitu
Kravica bila dobro organizovana i zahtevala obimno planiranje u kojem
je nuno uestvovala komanda Drinskog korpusa. Optuba je tvrdila da
su rtve iz skladita u Kravici zarobljenici dopremljeni s privremenih
sabirnih mjesta kao to su bili poljana kod Sandia i fudbalski teren
u Novoj Kasabi, koja su svakako morala biti organizovana unapred
kako bi se tamo mogao drati tako veliki broj zarobljenika. Slino tome,
optuba je obrazlagala da je skladite u Kravici moralo biti unapred
odabrano kao lokaca za dranje zarobljenika jer su poslepodne 13. jula
1995. zarobljenici koordinisanim djelovanjem onamo dovedeni s nekoliko
razliitih tranzitnih lokaca. Optuba nadalje sugerie da je Drinski
korpus morao odobriti prerasporeivanje autobusa sa prevoza bosanskomuslimanskih civila iz Potoara na ovaj zadatak.
214. Tree, g. Butler je dolazak bagera da pokupi tela nakon
ubanja uzeo kao dokaz da su ili Brigada ili Korpus znali za njih, budui
da se rasporeivanje teke mehanizace moralo vriti na tim nivoima.591
Meutim, ne bilo direktnih dokaza da je ta mehanizaca pripadala nekoj
jedinici Drinskog korpusa ili da ju je ona nabavila.
215. Sve u svemu, predoeni dokazi ne podupiru van razumne
sumnje zakljuak da su vojnici Drinskog korpusa bili ukljueni u egzekuce
u skladitu Kravica. Pretresno vee, meutim, zakljuuje da je komanda
Drinskog korpusa morala znati da zarobljenike prevoze u skladite u
Kravici budui da su autobusi sa transporta bosansko-muslimanskih ena,
djece iz staraca iz Potoara prerasporeeni na taj zadatak. tavie, s obzirom
na blizinu Bratunake brigade Drinskog korpusa mjestu pogubljenja i
ukopa, te zbog golemih razmjera egzekuca, Pretresno vee je uvjereno
da je Drinski korpus uveer 13. jula 1995. itekako morao znati za injenicu
da su u skladitu u Kravici izvrene egzekuce. Skladite se nalazilo na
glavnoj cesti izmeu Bratunca i Konjevi Polja koju su vojna vozila toga
dana itekako koristila. Neke od bosansko-muslimanskih izbjeglica izjavile
su da su 13. jula 1995, prolazei kroz Kravicu, iz autobusa vidjele leeve
mukaraca kako lee na poljani i mukarce postrojene sa rukama vezanima
444
na potiljku.592 Buka i intenzivna aktivnost u vezi s tim zloinom masovnih

razmjera nisu mogli proi neopaeno u Drinskom korpusu.
d) 13.-14. jula 1995.: Tia
216. Autobusi pretrpani bosansko-muslimanskim enama, djecom
i starcima na putu iz Potoara u Kladanj bili su zaustavljeni u Tii i
pretraeni, a mukarci bosanski Muslimani koji su u njima naeni iskrcani
su iz autobusa. Svjedoenje svjedoka D, koga su na kontrolnom punktu
u Tii 13. jula 1995. odvojili od njegove porodice, otkriva da je u Tii
izvrena vrlo organizovana operaca. Svjedoka D su sa tog kontrolnog
punkta odveli u oblinju kolu gdje se ve nalazio izvjestan broj drugih
zarobljenika. Jedan oficir je dao uputstva vojniku koji je svjedoka D
sprovodio u oblinju kolu, gdje je dran velik broj zatvorenika. ini se
da je u koli bio jedan vojnik koji je prenosio i primao nareenja putem
poljskog telefona. Negdje oko ponoi, svjedoka D su zajedno sa jo 22
mukarca ukrcali u kamion, s rukama vezanim na leima.593 U jednom
momentu je kamion u kojem se vozio svjedok D stao, a vojnik koji je bio
na tom mjestu je rekao: Ne ovamo. Odvezi ih gore, tamo gdje su ve
odvozili ljude.594 Kamion je doao do drugog punkta, a vojnici su stali
oko stranjeg dela kamiona i poeli pucati u zrobljenike.595 Svjedok D, koji
je uspio osloboditi ruke, iskoio je iz kamiona i pobjegao u umu za dlaku
umakavi paljbi. Nakon mukotrpnog putovanja kroz umu naposljetku je
uspio izai na sigurno.596
217. Postoje dokazi da je ljudstvo Drinskog korpusa bilo prisutno
u Tii 12. jula 1995. godine. Svjedok C, oficir Dutchbata koji je bio u pratnji
jednog od prvih konvoja autobusa i kamiona, na kontrolnom punktu u
Tii sreo je majora argia, naelnika taba Milike brigade. Major argi
je svjedoku C rekao da mu je komanda Drinskog korpusa naredila da ljude
iz svoje jedinice poalje u Tiu. Major argi je izrazio nezadovoljstvo tim
zadatkom zbog drugog zadatka, objezbjeenja enklave, koji je morao
da obavi. Svjedok C je takoe izjavio da mu bilo jasno da major argi
pokuava izbjei razgovor o tome ta se radi s ljudima koje iskrcaju iz
autobusa. U to vreme, svjedok C je ve slutio stranu mogunost da te
mukarce moda odvode nekamo na pogubljenje, a kasne je svoj bataljon
informisao o tome ta je vidio u Tii.597
218. Meutim, iz iskaza svjedoka C ne jasno ta je bio zadatak
vojnika pod komandom majora argia u Tii. On je naprosto rekao da su
njegovi ljudi poslani na zadatak u Tiu kao pratnja ovoj grupi ljudi.598
Svjedok C je izjavio da se ne raspitivao o tome ta su tano argievi ljudi
radili sa zarobljenim bosanskim Muslimanima.599 Ostaje nejasno da li su
vojnici iz Milike brigade stvarno uestvovali u odvoenju mukaraca iz
Tie na mjesta pogubljenja.
219. Pretresno vee konstatuje da optuba ne uspjela dokazati
da su jedinice Drinskog korpusa bilo znale bilo uestvovale u kasnim
445
egzekucama mukaraca, bosanskih Muslimana koje su izdvojili u Tii.

Bez obzira na to, sigurno je da je Milika brigada znala da mukarce
bosanske Muslimane u Tii skidaju s autobusa i odvode na posebne
lokace.
e) 14. jula 1995.: mjesto zatoenja u koli
u Grbavcima i stratite u Orahovcu
220. Velika grupa zatvorenika koje su preko noi drali u Bratuncu,
rano ujutro 14. jula 1995. godine odvezena je konvojem od 30 autobusa u
kolu u Grbavcima kod Orahovca.600 Kad su stigli, kolska gimnastika sala
ve je bila napola puna zarobljenika koji su stizali od ranih jutarnjih sati,601
da bi se za nekoliko sati zgrada potpuno napunila. Preivjeli procjenjuju
da je tamo bilo 2000 2500 ljudi, meu kojima je bilo i vrlo mladih i vrlo
starih, iako optuba sugerie da je to moda pretjerana procjena i da je
vjerovatne da je na toj lokaci bilo oko 1000 zarobljenika.602 Gimnastika
sala je bila pretrpana i zaguljiva: straari bi povremeno zapucali u plafon
kako bi smirili uspaniene zarobljenike.603 Neke zarobljenike su izveli
napolje i tamo ubili. U jednom trenutku, kako se sjea jedan svjedok,
doao je general Mladi i ljudima rekao: Eto, vaa vlada vas ne eli pa se
ja moram za vas pobrinuti.604
221. Nakon to su ih u gimnastikoj sali drali nekoliko sati,
mukarce su toga poslepodneva u manjim grupama odvodili na stratita.
Na odlasku iz gimnastike sale, svaki zatvorenik je dobio povez za oi
i neto vode.605 Zatvorenike su zatim kamionima odvozili na stratita
udaljena manje od jednog kilometra. Mukarce bi postrojili i pucali im
u lea. One koji su preivjeli prvu paljbu ubili bi dodatnim hicem.606
Koriene su dve susjedne livade: kad se jedna napunila telima,
egzekutori su se preselili na drugu.607 Dok su se vrile egzekuce, kako
su izjavili preivjeli, teka mehanizaca je kopala jame.608 Svjedok N, koji
je preivio streljanje pretvarajui se da je mrtav, izvestio je o tome da
se general Mladi dovezao u crvenom automobilu i posmatrao neke od
egzekuca.609
222. Forenziki dokazi potkrepljuju kljune momente iskaza
preivjelih. Fotografije snimljene iz zraka pokazuju da je tlo u Orahovcu
bilo prekopavano izmeu 5. i 27. jula 1995,610 a zatim ponovo izmeu
7. i 27. septembra 1995. godine.611 U tom podruju otkrivene su dve
primarne masovne grobnice koje su istraitelji nazvali Laete 1 i Laete
2. Grobni lokalitet Laete 1 Tuilatvo je ekshumiralo izmeu 13. jula
i 3. avgusta 2000. godine. Svi od 130 naenih pojedinaca za koje se pol
mogao utvrditi bili su mukarci. U grobnici je naeno 138 poveza za oi.612
Tokom ekshumaca na tom lokalitetu je naen identifikacski materal
za dvadeset i tri lica registrovana kao nestali nakon pada Srebrenice.613
Grobni lokalitet Laete 2 djelomino je ekshumirao zajedniki tim
Tuilatva i organizace Ljekari za ljudska prava, izmeu 19. avgusta i 9.
446
septembra 1996, a itava je ekshumaca zavrena 2000. godine. Sve 243

rtve iz Laeta 2 bili su mukarci, a vjetaci su ustanovili da je golema
veina umrla od povreda nanesenih vatrenim orujem.614 Pored toga,
naeno je 147 poveza za oi. Noge jedne rtve bile su povezane platnenim
dakom.615 Tokom prve ekshumace na lokalitetu Laete 2 identifikovano
je dvadeset i jedno lice: sve su to bili mukarci, bosanski Muslimani, nakon
zauzimanja Srebrenice registrovani kao nestali.616 Tokom ekshumaca na
tom lokalitetu 2000. godine otkriveni su dokumenti za identifikacu daljna
etiri mukarca koji su nakon pada Srebrenice registrovani kao nestali.617
Dana 11. aprila 1996. istraitelji Tuilatva otkrili su velik broj platnenih
traka na smetlitu na zemljitu koje pripada koli u Grbavcima, odmah
pored gimnastike sale. Te platnene trake nisu se razlikovale od poveza za
oi naenih tokom ekshumace na lokalitetu Laete 2.618
223. Forenzike analize uzoraka tla i peluda, poveza za oi, ligatura,
ahura i zranih snimaka iskopanih i naknadno prekopanih grobnica po
datumima, pokazale su, nadalje, da su tela iz grobnica u Laetama 1
i Laetama 2 bila uklonjena i ponovo ukopana u sekundarne grobnice
na lokalitetima nazvanim Cesta za Hodie 3, 4 i 5.619 Zrane snimke
pokazuju da su te sekundarne grobnice nastale izmeu 7. septembra i 2.
oktobra 1995. godine,620 a Tuilatvo ih je sva ekshumiralo 1998. godine.621
Dosljedno slinom obrascu zapaenom na drugim lokalitetima grobnica
povezanih sa Srebrenicom, za golemu veinu tela na lokalitetu cesta za
Hodie 3, 4 i 5 utvreno je da su mukog pola i da je smrt nastupila usled
povreda nanesenih vatrenim orujem.622 Iako je ekshumacama na ta tri
lokaliteta naena samo jedna ligatura,623 naeno je ukupno 90 poveza za
oi. Utvreno je da ukupni minimalni broj pojedinaca ekshumiranih na ta
tri grobna lokaliteta iznosi 184.624
224. Postoje vrsti dokazi koji egzekuce u Orahovcu povezuju sa
Zvornikom brigadom. Prvo, Orahovac se nalazi u rejonu odgovornosti 4.
bataljona Zvornike brigade. Drugo, kako je ve napomenuto, taj je rejon
13. i 14. jula 1995. obilazio Opel Record koji je pripadao Zvornikoj
brigadi. Tree, u jednom momentu, kasno uveer 13. jula 1995, u Orahovac
je poslat jedan odred vojne police iz Zvornike brigade.625 ini se da
je raspored ljudstva kasne prepravljan kako bi se prikrila ta injenica.
Prvobitno napisani tekst je bio izbrisan, ali su jo uvek bile vidljive
rei O Orahovac. Slovo O bilo je napisano uz 10 imena, a onda
izbrisano i zamenjeno drugim slovima, nesumnjivo u pokuaju da se
prikre umeanost te brigade u zloine.626 etvrto, jedan od preivjelih
iz Orahovca meu egzekutorima je prepoznao glas svog biveg kolege,
Gojka Simia.627 Kadrovska dokumentaca pokazuje da je Gojko Simi, koji
odgovara opisu koji je dao taj preivjeli, bio komandir tekoartiljerskog
voda 4. pjeadskog bataljona 1. zvornike pjeadske brigade.628 Taj
svjedok je uo kako Simi drugim egzekutorima kae: Uzmite municu
i idemo na livadu da pobemo te ljude.629 Peto, iz dokumentace
ininjerske ete Zvornike brigade jasno je da se u Orahovcu 14. jula
447
1995. nalazilo vie vozila: TAM 75 (manji kamion630) koji je obavio dve
povratne vonje izmeu baze i Orahovca, Mercedes 2626 koji je dolepao
rovokopa u selo Krievii (udaljeno od Orahovca jedan kilometar), jedan
rovokopa koji je u Orahovac doao iz baze, radio est sati i zatim se vratio
u bazu; jedan rovokopa-utovariva koji je otiao iz baze u Orahovac i
radio pet sati.631 Dokumentaca o izdavanju goriva Zvornike brigade
pokazuje da je ininjerskoj eti 14. jula 1995. izdano 200 litara dizelgoriva.632 Pored toga u knjizi dnevnih zapovesti kako za 15. tako i za 16.
jula 1995. navode se sljedee stavke: BGH-700 (bager) na radu u Orahovcu;
ULT 220 (utovariva) na radu u Orahovcu.633 Dokumentaca Zvornike
brigade o korienju vozila takoe pokazuje da je 15. i 16. jula 1995. jedan
ULT 220 (utovariva) pet sati radio u Orahovcu, te da je kamion TAM 75
obavio tri ili etiri vonje izmeu baze i Orahovca.634 Takoe, dana 15.
jula 1995, pozadinskom bataljonu koji je djelovao iz Orahovca izdano je
40 litara dizel-goriva, a 16. jula 1995. kamion marke Mercedes lepao
je utovariva izmeu baze i Orahovca, a kamion TAM 75 obavio je dve
vonje u Kozluk.635 Ti dokazi podudaraju se s iskazima preivjelih koji su
izjavljivali da su se na mjestu pogubljenja nalazila velika vozila s jakim
svjetlima.636
225. Pretresno vee konstatuje da je Zvornika brigada Drinskog
korpusa uestvovala u pogubljenju mukaraca bosanskih Muslimana u
Orahovcu 14. jula 1995. godine. Pripadnici ete vojne police Zvornike
brigade nalazili su se tamo neposredno pre egzekuca, vjerojatno radi,
na primjer, uvanja zarobljenika, a zatim radi pomaganja pri njihovom
transportu na mjesta pogubljenja. Ljudstvo 4. bataljona Zvornike brigade
nalazilo se za vreme egzekuca u Orahovcu i pomagalo u njihovom
poinjenju. Nadalje, mehanizaca i oprema koja je pripadala ininjerskoj
eti Zvornike brigade bila je angaovana na zadacima u vezi s ukopom
rtava iz Orahovca izmeu 14. i 16. jula 1995. godine.
f) 14.-15. jula 1995.: lokaca zatoenja u koli u Petkovcima
i stratite na brani u Petkovcima
226. Poslepodne 14. jula 1995. drugu veliku grupu od oko 15002000 zarobljenika iz Bratunca odvezli su na sjever, u kolu u Petkovcima.
Kao i na drugim mjestima zatoenja, uslovi u koli u Petkovcima bili su
bedni. Bilo je veoma vrue i pretrpano, ljudi nisu dobili ni hranu ni vodu,
a neki su zarobljenici bili toliko edni da su ak stali piti vlastiti urin.637 Od
vremena do vremena ulazili bi vojnici i tukli zarobljenike ili ih prozivali
napolje i ubali. Nekoliko zarobljenika razmiljalo je o begu, ali su neki
drugi rekli da je bolje da ostanu, da Crveni krst sigurno prati situacu i da
ih nee sve pobiti.638 Naposljetku su ljude ipak prozvali u manjim grupama.
Reeno im je da se svuku do pasa, da izuju cipele, a ruke su im vezali na
leima.639 Negdje u noi 14. jula 1995. mukarce su kamionima odveli u
kameniti predio kod brane u Petkovcima. im su vidjeli kamo ih vode,
448
zarobljenici su shvatili ta im se sprema. Svjedok P se sjea da je vidio veliko

polje ve puno mrtvih mukaraca koji su leali licem prema zemlji, ruku
vezanih na leima.
227. Iz kamiona su iskrcavali grupe od pet ili deset zarobljenika.
Zatim bi ih postrojili i streljali. Neki su pre nego to su ih ubili molili vode,
ali je nitko ne dobio. Svjedok O se sjea kako je zamiljao svoje posljednje
trenutke ivota:
Bilo mi je stvarno ao to u umreti edan. Nastojao sam se kriti
meu ljudima to sam due mogao, kao i svi ostali. Samo sam htio poivjeti
jo sekund ili dva. A kad je doao red na mene, iskoio sam sa, mislim, jo
etvoricom ljudi. Osjetio sam ljunak pod nogama. Boljelo je Hodao sam
pognute glave i nita nisam osjeao A onda sam pomislio da u umreti
u trenu, da neu patiti. I mislio sam samo na to da moja majka nikad nee
saznati gdje sam skonao. To su mi bile misli dok sam izlazio iz kamiona.640
No svjedok O bio je samo ranjen i nepomino je leao oekujui
novi rafal koji e mu okonati ivot.641 Zavrivi s tom grupom, vojnici su
se poeli smati i izrugivati: Vidi ovoga, izgleda kao kupus.642 Onda su
obilazili uokolo i ubali ranjene.643 Svjedok O gotovo je zazvao vojnike da
mu skrate muke:
I dalje sam bio jako edan. Ali lebdio sam negdje izmeu ivota i
smrti. Nisam vie znao da li elim da ivim ili da umrem. Odluio sam da ih
ne zovem da pucaju i ubu me, ali sam gotovo molio boga da dou i ubu
me. Ipak, odluio sam da ih ne zovem i ekao sam da umrem.644
228. Meutim, nakon to su vojnici otili, svjedok O je jo bio iv.
Nekoliko redova tela dalje nalazio se jo jedan preivjeli, svjedok P. Jedan
su drugom odreili poveze na rukama, zajedno otpuzali preko polja leeva
i sakrili se u oblinjoj umi.645 No su proveli na brdu povie polja, a kad
su ujutro pogledali dolje, u polju su vidjeli imeu 1500 i 2000 tela.646 Tada
su ve stigli utovarivai i kupili leeve.647
229. Navode preivjelih potkrepljuje forenziki i ostali dokazni
materal. Zrane snimke pokazuju da je tlo oko lokace na brani u
Petkovcima prvi put bilo remeeno izmeu 5. i 27. jula 1995, a onda ponovo
izmeu 7. i 27. septembra 1995. godine.648 Tim istraitelja Tuilatva vrio je
ekshumace na grobnom lokalitetu kod brane u Petkovcima izmeu 15. i 25.
aprila 1998. godine.649 Vjetaci su utvrdili da je taj lokalitet bio opljakan,
da je za to korien rovokopa, to je za posljedicu imalo grubo komadanje
tela u celoj grobnici.650 Minimalni broj pojedinaca naenih u toj grobnici
odreen je na 43, ali samo je za njih 15 utvreno da su mukog pola, dok se za
ostale pol ne mogao utvrditi. Na est delova tela vidjele su se nesumnjive
povrede od vatrenog oruja, a na jo 17 vjerovatne ili mogue povrede od
vatrenog oruja.651 Jedna ligatura naena je na povrini grobnice, a jedan
mogui povez za oi naen je po strani u jami.652
230. Forenzike analize pokazuju da je lokalitet masovne grobnice
nazvane Liplje 2 sekundarni grobni lokalitet povezan sa primarnim
grobnim lokalitetom kod brane u Petkovcima. Tuilatvo je ekshumace
449
na tom lokalitetu vrilo izmeu 7. i 25. avgusta 1998.653 Zrane snimke

pokazuju da je lokalitet Liplje 2 nastao izmeu 7. septembra i 2. oktobra
1995. godine.654 Tragovi zuba maine i tragovi tokova pokazuju da je
grobnica iskopana utovarivaem s tokovima koji je imao nazubljenu
grabilicu.655 Za tu je grobnicu utvreno da je u njoj sahranjen najmanje
191 pojedinac, za 122 je utvreno da su mukog pola, dok je za ostale pol
ostao neutvren. Meu sluajevima za koje se mogao utvrditi uzrok smrti,
prevladavale su povrede od vatrenog oruja.656 Iako su naene 23 ligature,
ne naeno nita to bi se sa sigurnou moglo identifikovati kao povez
za oi.657
231. Prisustvo Zvornike brigade bilo je veoma oito i u zoni
Petkovaca i tamonje brane 15. jula 1995. godine. Utvreno je da se mjesto
pogubljenja kod brane u Petkovcima nalazilo na udaljenosti od manje od
dva kilometra od komandnog mjesta 6. pjeadskog bataljona Zvornike
brigade u Baljkovici.658 Nadalje, u knjizi dnevnih zapovesti Zvornike
brigade vidi se da je ininjerska eta Zvornike brigade 15. jula 1995, s
jednim ULT i jednim rovokopaem bila rasporeena na radni zadatak u
Petkovce,659 iako se iz putnih listova vozila ne vidi da se bilo koja maina
za zemljane radove te ininjerske ete nalazila na mjestu pogubljenja u
Petkovcima. Meutim, dokumentaca vozila 6. pjeadskog bataljona
Zvornike brigade pokazuje da su dva kamiona 15. jula 1995. obavila
ukupno 10 povratnih vonji izmeu Petkovaca i brane, pri emu su za
vozae rasporeena dva pripadnika 6. pjeadskog bataljona.660
232. Pretresno vee konstatuje da su vozai i kamioni iz 6.
pjeadskog bataljona Zvornike brigade 15. jula 1995. bili korieni za
prevoz zarobljenika s mjesta zatoenja na mjesto pogubljenja na brani
u Petkovcima, te da je ininjerska eta Zvornike brigade sa svojom
mehanizacom za zemljane radove bila rasporeena da pomogne u
pokapanju rtava sa brane u Petkovcima.
g) 14.-16. jula 1995.: lokaca zatoenja u koli u Pilici,
stratite na Vojnoj ekonomi Branjevo
233. Dana 14. jula 1995. u pravcu sjevera, u kolu u selu Pilici,
sjeverno od Zvornika, autobusima je prevezeno jo zarobljenika. Kao i
u drugim objektima zatoenja, ni ovdje ne bilo hrane ni vode te je vie
mukaraca umrlo od vruine i dehidrace u gimnastikoj dvorani kole.661
Ljude su u koli u Pilici drali dve noi.662 Dana 16. jula 1995, prema
sada ve poznatom obrascu, ljude su prozvali da izau iz kole i ukrcali
ih u autobuse ruku vezanih na leima.663 Zatim su ih odvezli na Vojnu
ekonomu Branjevo gdje su ih postrojavali u grupama od 10 i streljali.664
234. G. Draen Erdemovi je bio pripadnik 10. diverzantskog
odreda VRS (pritapske jedinice Glavnog taba) i uestvovao je u
masovnoj egzekuci.665 G. Erdemovi je svjedoio za optubu i u svom
iskazu pomenuo i sljedee:
450
Ljudima pred nama nareeno je da se okrenu leima prema nama.

Nakon to su nam se okrenuli leima, mi smo u njih pucali. Izdana nam je
naredba da pucamo.666
G. Erdemovi je rekao da su sve rtve osim jedne nosile
civilnu odjeu i da, s izuzetkom jednog lica koje je pokualo pobjei,
pre streljanja niko ne pruio nikakav otpor.667 U nekim sluajevima
egzekutori su bili naroito okrutni. Kad bi neko od vojnika prepoznao
nekoga koga je poznavao iz Srebrenice, toga bi ovjeka tukli i poniavali
pre nego to bi ga ubili.668 G. Erdemovi je svoje kolege, vojnike, morao da
nagovara da za streljanje prestanu da koriste mitraljeze: iako su mitraljezi
zarobljenicima nanosili smrtne ozljede, smrt ne nastupala odmah pa su
tako njihove muke bivale produene.669
235. Jedan od preivjelih, svjedok Q, sjea se momenta kad se
nalazio pred streljakim vodom:
Kad su otvorili vatru, bacio sam se na zemlju I na moju glavu
je pao jedan ovjek. Mislim da je taj poginuo na licu mjesta. Osjeao sam
kako po meni curi topla krv uo sam kako neko zapomae. Preklinjao je
da ga ubu. A oni su samo rekli: Neka pati. Kasne emo ga ubiti.670
236. Toga dana, na tom stratitu, ubeno je izmeu 1000 i 1200
ljudi.671 Narednog dana je svjedok Q, koji je otpuzao na sigurno i krio se u
blizini, uo kako teka mehanizaca stalno dolazi i odlazi sa stratita.672
237. Iskaze preivjelih potkrepljuju i drugi dokazi iz sudskog spisa.
Na fotografijama podruja oko Vojne ekonome Branjevo snimljenim iz
zraka 17. jula 1995. vidi se veliki broj leeva u polju pored Vojne ekonome,
kao i tragovi rovokopaa koji je pokupio leeve iz polja.673 Tuilatvo i
tim iz organizace Ljekari za ljudska prava izvrili su ekshumacu na
grobnom lokalitetu na Vojnoj ekonomi Branjevo (takoe poznatom pod
nazivom Pilica) od 10. do 24. septembra 1996. godine.674 U sluajevima za
koje se mogao utvrditi, pol je bio muki, a u sluajevima za koje je mogao
da se utvrdi uzrok smrti, to su bile povrede od vatrenog oruja. Naene
su 83 ligature i dva platnena poveza za oi.675 Iz te grobnice pozitivno je
identifikovano 13 lica koja su se od zauzimanja Srebrenice vodila kao
nestali: svi su bili mukarci, bosanski Muslimani.676
238. Forenzikim ispitivanjima ustanovljeno je da je grobni
lokalitet nazvan anarski put 12 sekundarna grobnica povezana s
primarnom grobnicom na Vojnoj ekonomi Branjevo.677 Zrane snimke
pokazuju da je ta sekundarna grobnica iskopana izmeu 7. i 27. septembra
1995. i ponovo zatrpana pre 2. oktobra 1995.678 Otkriveni su leevi 174 lica.
I ovdje, u sluajevima kada je bilo mogue utvrditi pol i uzrok smrti rtava,
radilo se o mukarcima, odnosno o povredama od vatrenog oruja.679 U toj
grobnici naeno je i 16 ligatura te osam poveza za oi.680 Jedan je pojedinac
pozitivno identifikovan kao mukarac, bosanski Musliman koji je nakon
zauzimanja Srebrenice registrovan kao nestalo lice.681
239. Postoje ubjedljivi dokazi da su jedinice Drinskog korpusa
imale veze sa zvjerstvima na Vojnoj ekonomi Branjevo. G. Erdemovi i
451
drugi pripadnici njegove jedinice ujutro 16. jula 1995. dobili su nareenja
za egzekuce. Prvo su otili u tab Zvornike brigade gdje su se sastali
s jednim potpukovnikom koji, iako je bio u uniformi VRS, ne nosio
nikakve oznake jedinice kojoj pripada.682 U pratnji tog potpukovnika
bila su dva vojna policajca s oznakama Drinskog korpusa.683 Odbrana
je sugerisala da opis tog lica koji je dao g. Erdemovi odgovara fizikom
izgledu pukovnika Beare, naelnika za bezbjednost Glavnog taba.684 S
druge strane, optuba je upozorila na injenicu da je on bio u pratnji
vojne police Drinskog korpusa i da je mogao izdavati nareenja
vojnicima na Vojnoj ekonomi, iz ega je izvela zakljuak da je posredi
morao biti oficir Drinskog korpusa.685 Taj potpukovnik i policajci su sa
Erdemoviem i njegovim kolegama iz 10. diverzantskog odreda otili
na Vojnu ekonomu Branjevo, nakon ega je potpukovnik otiao.686
Oko pola sata nakon njegovog odlaska, poeli su stizati autobusi s
mukarcima bosanskim Muslimanima, od kojih su neki imali poveze
na oima i vezane ruke. Na autobusima koji su zarobljenike doveli na
Vojnu ekonomu Branjevo bili su ispisani nazivi prevoznih preduzea
Centrotrans Sarajevo i Drinatrans Zvornik.687 To su najvjerovatne
bili oni isti autobusi koje je Drinski korpus prvobitno nabavio za transport
bosansko-muslimanskih ena, djece i staraca iz Potoara. injenica da su
mukarci bosanski Muslimani odvezeni na mjesta zatoenja tek nakon
to je zavren transport ena, djece i staraca potkrepljuje taj zakljuak,
kao i injenica da se zna da je Drinski korpus autobuse nabavio, meu
ostalim, i iz Zvornika.688 G. Erdemovi je takoe posvjedoio da su u
pratnji autobusa sa zarobljenicima bili policajci s oznakama vojne police
Drinskog korpusa.689 Kad su stigli na Vojnu ekonomu, ti vojni policajci
Drinskog korpusa poeli su iskrcavati po deset mukaraca bosanskih
Muslimana kako bi ih odveli na egzekucu.690
240. Streljanja su zapoela u 10:00 sati i nastavila se do 15:
00 sati.691 G. Erdemovi je objasnio da se izmeu 13:00 i 14:00 sati
njegovoj jedinici prikljuilo desetak vojnika za koje mu je reeno da su iz
Bratunca, kako bi pomogli u streljanjima.692 Ti su ljudi imali uniforme
VRS i g. Erdemoviu je bilo jasno da su poznavali neke od mukaraca,
bosanskih Muslimana iz Srebrenice, to je upuivalo na to da se radilo
o mjetanima.693 Meutim, optuba ne uspjela da pozitivno identifikuje
nednog pripadnika Bratunake brigade prisutnog na Vojnoj ekonomi
Branjevo za vreme egzekuca.694 Onaj potpukovnik, koji tu bio ve rane,
ponovo je doao na Vojnu ekonomu Branjevo sa vojnim policajcima
Drinskog korpusa koji su bili u pratnji posljednjeg autobusa sa bosanskomuslimanskim zarobljenicima.695 Uestvovanje ljudstva Bratunake
brigade u egzekucama u zoni odgovornosti Zvornike brigade 16. jula
nadalje potkrepljuje vanredni borbeni izvjetaj Zvornike brigade datiran
16. jula 1995. u kojem se kae da su pored vojnika iz stalnog sastava
Zvornike brigade, snage koje su dejstvovale pod komandom Brigade
ukljuivale i dva voda iz Bratunake pjeadske brigade.696
452
241. Vano je napomenuti da je sama branjevaka ekonomija

bila pod izravnom nadlenou i kontrolom 1. pjeadijskog bataljona
Zvornike brigade. 697 Nadalje, dokumentacija vozila Zvornike brigade
pokazuje da je jedan ULT 220 17. jula 1995. proveo 8,5 sati na zadatku
na Branjevu i da je jedan kamion toga dana lepao vozilo s oznakom
BGH-700. 698 Mada ne postoji nikakva evidencija o korienju bagera
s oznakom BGH-700, iz evidencije o izdavanju goriva vidi se da je
za vozilo BGH-700 17. jula 1995. izdano 100 litara dizela.699 U knjizi
dnevnih zapovijesti ininjerijske ete Zvornike brigade 17. jula 1995.
zabiljeeni su radni zadaci vozila ULT-220 na Branjevu, te transport
vozila BGH-700 na Branjevo.700 Na fotografijama iz zraka vidi se jedan
bager kako kopa jamu na Branjevu 17. jula 1995. godine. 701
242. Postoje dokazi i o tome da je u egzekucije na Vojnoj
ekonomiji Branjevo bila ukljuena i sama komada Drinskog korpusa.
Dana 16. jula 1995. oko 14:00 sati, uhvaen je niz meusobno
povezanih razgovora u vezi s egzekucijama. Na poetku, deurni
oficir iz Palme (Zvornike brigade) zove Zlatar (tab Drinskog
korpusa) i hitno trai da se pukovniku Popoviu izda 500 litara D 2
(dizel-goriva). 702 Deurni oficir Zvornike brigade upozorava da e,
ako ne dobije gorivo, pukovnik Popovi obustaviti posao koji obavlja.
Kasnije Palma Zlataru inzistira na sljedeem: Autobus napunjen
sa naftom da ide u selo Pilica, a da prevoz treba da organizuje
pukovnik Krsmanovi, naelnik saobraajne slube Drinskog
korpusa. To gorivo, obrazlagala je optuba, bilo je neophodno za
prevoz bosansko-muslimanskih zarobljenika iz Pilice na mjesto
pogubljenja na Vojnoj ekonomiji Branjevo.703 Dokumentacija za 16. juli
1995. potvruje da je za pukovnika Popovia izdato 500 litara dizelgoriva, a komanda Drinskog korpusa704 na tom se dokumentu navodi
kao primalac.705 G. Butler je na osnovu vremena egzekucija i ukopa,
kao i na osnovu injenice da je gorivo bilo poslato u selo Pilica gdje
se nalazi kola Pilica, izveo zakljuak da je to gorivo najvjerovatnije
upotrebljeno za prevoz zarobljenika na mjesto pogubljenja na Vojnoj
ekonomiji Branjevo.706
243. Pretresno vijee konstatuje da su pripadnici Bratunake
brigade stigli na Vojnu ekonomiju Branjevo tokom poslijepodneva
16. jula 1995. i da su uestvovali u ubijanju. 707 Pretresno vijee takoe
konstatuje da je na uvanju bosansko-muslimanskih zarobljenika u
autobusima koji su ih dovezli na Ekonomiju bila angaovana vojna
policija Drinskog korpusa, a da je oprema Zvornike brigade bila
koriena za posao u vezi s ukopom rtava. Najzad, Pretresno vijee
prislukivane razgovore prihvata kao dokaze koji zorno pokazuju da
je pukovnik Popovi bio ukljuen u organizovanje goriva za prevoz
bosansko-muslimanskih zarobljenika na mjesto pogubljenja na Vojnoj
ekonomiji Branjevo, te da je izdavanje goriva koordinisala komanda
Drinskog korpusa.
453
h) 16. juli 1995.: Dom kulture u Pilici

244. G. Erdemovi je posvjedoio da je, 16. jula 1995. oko 15:00
sati, nakon to su zavrili s egzekucom zarobljenika na Vojnoj ekonomi
Branjevo, njemu i ostalim vojnicima iz 10. diverzantskog odreda reeno da
grupa od 500 zarobljenih bosanskih Muslimana iz Srebrenice pokuava da
pobjegne iz oblinjeg drutvenog doma.708 G. Erdemovi i ostali pripadnici
njegove jedinice odbili su da uestvuju u daljnjem ubanju. Onda im je
reeno da dou na sastanak s pomenutim potpukovnikom u kafi u Pilici.
G. Erdemovi i ostali vojnici otili su u kafi kako se od njih trailo, a dok
su ekali, uli su pucnjavu i detonace runih bombi.709 Buka je trajala
otprilike 15-20 minuta, nakon ega je jedan vojnik iz Bratunca uao u kafi
i prisutne obavestio da je sve gotovo.710 Pred Pretresnim veem ne se
pojavio ni jedan preivjeli sa stratita u Domu kulture u Pilici.
245. Izmeu 27. i 29. septembra 1996. i ponovo 2. oktobra 1998, tim
vjetaka Tuilatva poslat je da sprovede forenziko ispitivanje u Domu
kulture u Pilici.711 Kao i u sluaju forenzikih ispitivanja u skladitu u
Kravici, analizama uzoraka kose, krvi i ostataka eksplozivnih materala
prikupljenih u Domu u Pilici pribavljeni su vrsti dokazi da su se na
tom mjestu dogodile masovne egzekuce. Na zidovima, stropovima i
podovima vjetaci su nali tragove metaka, ostatke eksploziva, zrna i
ahura, kao i ljudske krvi, kostu i tkiva.712
246. Dom kulture u Pilici nalazi se u zoni odgovornosti Drinskog
korpusa.713 Optuba se za tvrdnju da su ubanja u Domu kulture u
Pilici izvrili isti oni vojnici iz Bratunca koji su doli kao ispomo 10.
diverzantskom odredu za ubanja na Vojnoj ekonomi Branjevo oslonila i
na svjedoenje g. Erdemovia. Prema navodima g. Erdemovia, ti vojnici iz
Bratunca otili su s Vojne ekonome im su egzekuce na tom mjestu bile
zavrene i krenuli na drugu lokacu kako bi nastavili s ubanjima.714 Kako
je ve napomenuto, prisustvo Bratunake brigade u zoni odgovornosti
Zvornike brigade potkrepljuje borbeni izvjetaj Zvornike brigade za
16. juli 1995. u kojem je naznaeno da ljudstvo iz Bratunake brigade
toga dana dejstvuje pod komandom Zvornike brigade.715 Pored toga,
u dnevniku aktivnosti voda vojne police Bratunake brigade za 16. juli
1995. zabiljeeno je da je jedna patrola police ostala u Pilici zbog uvanja
i obezbjeenja Muslimana.716 G. Butler je obrazlagao da je, budui da u to
vreme u Pilici ne bilo borbi, polica iz Bratunake brigade po svoj prilici
uvala mukarce bosanske Muslimane u Pilici koji su zatim pogubljeni
kasno poslepodne ili u ranim veernjim satima 16. jula 1995. godine.717
247. Optuba je takoe predoila neke dokaze da je komanda
Drinskog korpusa znala za zarobljenike u Domu kulture u Pilici i bila
ukljuena u koordinisanje akce s tim u vezi. Dana 16. jula 1995. u 11:11 sati
uhvaen je razgovor izmeu pukovnika Beare, naelnika za bezbjednost
Glavnog taba VRS, i pukovnika Cerovia, pomonika komandanta
Drinskog korpusa za moral, pravne i vjerske poslove. Pukovnik Beara je
454
rekao da treba da se obavi traa zarobljenika.718 Optuba je obrazlagala

da su pukovnik Beara i pukovnik Cerovi pritom morali podrazumevati
zarobljenike iz Doma kulture u Pilici: otprilike u to vreme ve su bile
u toku egzekuce na Vojnoj ekonomi Branjevo, ali zarobljenici u Domu
kulture u Pilici jo su bili ivi. Obje strane su se sloile da se vojni termin
traa koristi za postupak odvajanja bolesnika i ranjenika i njihovog
daljnjeg leenja.719 Pominjanje trae ostaje neobjanjeni moment iz
tog razgovora i g. Butler se saglasio s tim da bi svako pripisivanje nekog
konkretnog znaenja tom terminu bilo spekulaca.720 Odbrana je naprotiv
obrazlagala da to pominjanje trae pokazuje namjeru da se neki
zarobljenici potede od sudbine ostalih.721
248. Pretresno vee prihvata forenzike dokaze koji pokazuju
da su u Domu kulture u Pilici bile izvrene egzekuce, kao i dokaze koji
Bratunaku brigadu povezuju s tim zloinima. Pretresno vee ne moe
da pripie nikakvo konkretno znaenje razgovoru izmeu pukovnika
Beare i pukovnika Cerovia. Najvie to Pretresno vee moe iz tog
razgovora zakljuiti jeste to da je dana 16. jula 1995. jedan oficir Drinskog
korpusa, koga su obje strane identifikovale kao lice ukljueno u egzekuce,
sa pukovnikom Bearom razgovarao o pitanjima u vezi sa bosanskomuslimanskim zarobljenicima.
i) Kozluk
249. Godine 1999. Tuilatvo je ekshumiralo grobnicu u blizini
naselja Kozluk. Od jedne zajednice izbjeglica u Njemakoj dobene su
informace koje su sugerisale Kozluk kao moguu lokacu gdje je dolo
do ubanja. Istrage sprovedene na licu mjesta potvruju da je na tom
mjestu bilo masovnih egzekuca. Iz razgovora istraitelja Tuilatva s
izbjeglicama proizlazi da je oko 500 zarobljenika bilo prisiljeno da pjeva
srpske pjesme dok su ih vojni kamioni prevozili u Kozluk, gdje ih je pobio
odred za egzekucu.722 Meutim, Pretresno vee ne saslualo nedno
direktno svjedoenje o tim dogaajima, a optuba ne bila u mogunosti
da precizira vremenske pojedinosti zloina poinjenih na toj lokaci.
250. Minimalni broj tela izvaenih iz grobnice u Kozluku iznosio
je 340, a sva lica za koja se to moglo utvrditi, bila su mukog pola. U velikoj
veini sluajeva uzrok smrti za tela za koja je on mogao da se utvrdi bile
su povrede od vatrenog oruja. Na velikom broju tela vidjeli su se tragovi
raneg invaliditeta ili hroninih bolesti, od artritisa do amputaca.723
Pronaeno je 55 poveza za oi i 168 ligatura.724 Zrane snimke pokazuju da
je masovna grobnica u Kozluku nastala izmeu 5. i 17. jula 1995,725 a da je
ponovo prekopana izmeu 7. i 27. septembra 1995. godine.726
251. Sudski vjetaci optube primarnu grobnicu u Kozluku
povezali su sa sekundarnom grobnicom anarski put 3 koju je Tuilatvo
ekshumiralo izmeu 27. maja i 10. juna 1998.727 Zrane snimke pokazuju
da je grobni lokalitet anarski put 3 prvi put bio iskopan nakon 27.
455
septembra 1995, a da je zatim zasut pre 2. oktobra 1995. godine.728 Pored

uobiajenih analiza tla, materala i ahura, veza izmeu te dve grobnice
uspostavljena je na osnovu toga to su na oba lokaliteta naeni fragmenti
zelenih staklenih boca i naljepnice za boce za koje se zna da potiu iz
fabrike za flairanje pia Vitinka koja se nalazi u blizini masovne
grobnice u Kozluku.729 Sva tela za koja je bilo mogue utvrditi pol bila su
mukog pola, a u sluajevima kada se mogao utvrditi uzrok smrti, najee
se radilo o povredama od vatrenog oruja.730 Tokom ekshumace naeno
je osam poveza za oi i 37 ligatura.731
252. Mjesto pogubljenja u Kozluku nalazi se u zoni odgovornosti
Zvornike brigade,732 a postoje dokazi koji tu brigadu povezuju s
lokalitetom u Kozluku za datum 16. juli 1995. i nekoliko narednih dana.
Dana 16. jula 1995. jedan rovokopa-utovariva koji je pripadao Zvornikoj
brigadi proveo je osam sati na radu u Kozluku.733 Tog istog dana, jedan
kamion koji je pripadao Zvornikoj brigadi obavio je dve vonje izmeu
Orahovca i Kozluka.734 Jedan buldoer je 18. jula 1995. proveo sat i po na
radu u Kozluku, te jo sat vremena 19. jula 1995. godine.735 U dnevniku
zapovesti ininjerske ete Zvornike brigade za 18. juli 1995. zabiljeeni
su zadataci popravke rova u Kozluku i prebacivanja buldoera u
Kozluk.736
253. Pretresno vee je uvjereno da su rovokopai i buldoeri
Zvornike brigade, koji su od 16. jula 1995. u podruju Kozluka bili
korieni za radove u vezi s ukopom rtava sa stratita u Kozluku.
Egzekuce u Kozluku morale su se dogoditi izmeu 14. i 17. jula 1995.
budui da zrane snimke pokazuju da je masovna grobnica u zoni
Kozluka nastala pre 17. jula 1995, a zarobljenici su u zonu odgovornosti
Zvornike brigade prebaeni 14. jula 1995. godine. Lokaca Kozluk, koja
se nalazi izmeu brane u Petkovcima i Vojne ekonome Branjevo, takoe
upuuje na to da su se te egzekuce vrlo vjerovatno dogodile oko 15. 16.
jula 1995. Taj nalaz podudara se s ukupnim sledom egzekuca izvrenih
na sjeveru: zloini u Orahovcu dogodili su se 14. jula 1995, zloini na brani
Petkovci, koja se nalazi sjeverno od Orahovca, desili su se 15. jula 1995, a
zloini na Vojnoj ekonomi Branjevo i u Domu u Pilici obje se lokace
nalaze sjeverno od Kozluka desili su se 16. jula 1995. godine. Pretresno
vee konstatuje da je ta ogromna koliina posla za ininjeru Zvornike
brigade u Kozluku u tom periodu bila vezana za ukop tela u grobnicu u
Kozluku.
j) Manje egzekuce nakon masovnih egzekuca
254. Pored opisanih planskih masovnih egzekuca, Pretresnom
su veu predoeni dokazi o egzekucama manjih razmjera u kojima su
manje, zaostale grupe bosanskih Muslimana koji su pokuavali pobjei iz
enklave ubene na licu mjesta nakon to ih je uhvatio VRS.737 Svjedok R
zarobljen je 19. jula 1995. zajedno s grupom od oko 11 zaostalih bjegunaca.
456
Grupa je izvedena na pogubljenje na lokaci poznatoj pod nazivom

Nezuk, unutar zone odgovornosti Zvornike brigade, a spasiti se uspio
samo on.738
255. Optuba je tvrdila da je te egzekuce izvrila 16. krajika
brigada koja je u to vreme dejstvovala pod komandom Zvornike brigade.
Jedan oevidac srpske je vojnike identifikovao po utim amblemima na
levom rukavu na kojima je pisalo Krajinik ili Krajinici.739 Redovni
borbeni izvjetaj Zvornike brigade komandi Drinskog korpusa za 19.
juli otkriva da je meu raspoloivim jedinicama Zvornike brigade bila
prisutna i 16. krajika brigada. U istom izvjetaju se takoe navodi da je
toga dana likvidirano 13 muslimanskih vojnika, to priblino odgovara
broju ubenih u Nezuku.740 Drugi dokumenti upuuju na to da je u zonu
Zvornike brigade bila rasporeena jedna jedinica iz 1. krajikog korpusa,
da je ona od otprilike 16. jula 1995. dejstvovala pod zapovjednitvom
Zvornike brigade i da je u toj zoni ostala do otprilike 22. jula 1995.
godine.741
256. U svjetlu tih dokaza, Pretresno vee prihvata da su jedinice
pod komandom Zvornike brigade uestvovale u egzekucama u Nezuku
19. jula 1995. godine.
k) Ponovni ukopi
257. Forenziki dokazi predoeni Pretresnom veu sugeriu da su
bosanski Srbi, poevi od rane jeseni 1995, usaglaenim naporima nastojali
prikriti masovna ubanja, premjetajui primarne grobnice na udaljene
sekundarne lokace. Sve primarne i sekundarne masovne grobnice
dovedene u vezu sa zauzimanjem Srebrenice koje je otkrilo Tuilatvo
nalazile su se u zoni odgovornosti Drinskog korpusa.742 Meutim, optuba
je predoila veoma malo dokaza koji bi bilo koju brigadu Drinskog korpusa
povezali s ponovnim ukopima,743 niti je pred Pretresno vee doveden
edan oevidac tih aktivnosti.
258. Jedini izuzetak meu tim oskudnim dokazima bio je dokument
koji je Glavni tab VRS poslao komandi Drinskog korpusa 14. septembra 1995.
i a je kopa dostavljena na znanje Zvornikoj brigadi.744 Tim dokumentom,
koji nosi potpis generala Mladia, odobrava se izdavanje pet tona dizelgoriva za izvoenje radova u zoni odgovornosti Drinskog korpusa. U
dokumentu je precizirano da gorivo treba da se isporui kapetanu Miloradu
Trpiu, to se prema navodima optube vjerovatno odnosi na oficira za
bezbjednost Zvornike brigade.745 Jo jedno nareenje od istoga dana, iz
odjeljenja za tehnike slube Glavnog taba, odobrava izdavanje goriva
Drinskom korpusu.746 G. Butler je istakao da bi u uobiajenim okolnostima
odobravanje goriva za ininjerske radove bilo u nadlenosti pozadinskih
slubi i da umeanost ljudi iz bezbjednosti ovom prilikom upuuje na
zakljuak da je to gorivo imalo veze s kriminalnim aktivnostima.747 Budui
da zrane snimke potvruju da su se u to vreme odvali novi ukopi, te
457
da je injenica da nema podataka na osnovu kojih bi se moglo utvrditi da

je Zvornika brigada izvodila bilo kakve legitimne ininjerske radove, g.
Butler je zakljuio da je gorivo moralo biti korieno za radove na ponovnom
ukopu.748 Na openitem nivou, optuba je obrazlagala da je logino da bi za
iskopavanje leeva bila zaduena Zvornika brigada jer je ona bila ukljuena
u prvobitne ukope i znala je gdje se nalaze grobnice.749
259. Iz dnevnika u koji su se zapisivala pitanja razmatrana na
povremenim sastancima sa tabom komande Korpusa koje je sazivao
komandant Bratunake brigade vidi se da je 16. oktobra 1995. kapetan
Nikoli, pomonik komandanta za obavjetajne poslove i bezbjednost, rekao
da je Brigada angaovana na zadacima na koje ju je rasporedio Glavni tab
VRS. Kapetan Nikoli je za opisivanje tog posla upotrebio re asanaca.750
Asanaca (to bi se moglo prevesti kao saniranje terena) u vojnom se
rjeniku odnosi na nalaenje, identifikovanje i pokapanje mrtvih.751
260. Istraitelji Tuilatva procjenjuju da su za premjetanje tela na
lokace sekundarnih grobnica morale biti potrebne najmanje cele dve noi
i nekoliko kamiona. Najvea udaljenost izmeu primarnih i sekundarnih
grobnih lokaliteta (izmeu Vojne ekonome Branjevo i anarskog puta)
iznosila je 40 km.752
261. S obzirom na sve, Pretresno vee ipak konstatuje da dokazi o
aktivnostima na ponovnom ukopu koje je predoila optuba nisu dovoljni
da bi van razumne sumnje potkrepili nalaz da su jedinice Drinskog korpusa
rane jeseni 1995. bile angaovane na ponovnom ukapanju tela iz primarnih
u sekundarne grobnice. Meutim, s obzirom na razmjere te operace i na
injenicu da je ona u celosti izvedena u njegovoj zoni odgovornosti, Vee
je uvjereno da je Drinski korpus morao barem znati da se ta aktivnost
odva.
6. Kako je funkcionisao komandni lanac u Drinskom korpusu
u julu 1995.
262. Zakljuivi da su jedinice i oprema Drinskog korpusa bili
ukljueni u izvoenje mnogih djela koja optunica stavlja na teret generalu
Krstiu, Pretresno vee sada e razmotriti kako je u predmetnom periodu
funkcionisao komandni lanac Drinskog korpusa. Razmatranje tog pitanja
vano je zato to daje kontekst odjeljku II. C u kojem Pretresno vee
razmatra ta je general Krsti znao ili morao da zna o aktivnostima Drinskog
korpusa po osnovu svoje funkce u komandi Korpusa, isprva kao naelnik
taba, a zatim kao komandant Korpusa.
a) Paralelni komandni lanci
263. Odbrana je tvrdila da, iako su ljudstvo i resursi Drinskog
korpusa bili upleteni u dogaanja na raznim mjestima zloina, general
Krsti ne nita znao o njihovoj ukljuenosti. Jedan od kljunih
458
argumenata za potkrepu te tvrdnje bio je da je u predmetnom periodu

funkcionisao paralelni komandni lanac.753 Konkretno, da Drinski
korpus ne imao nikakvu kontrolu nad operacama nakon zauzimanja
Srebrenice, prvenstveno zbog intervenca Glavnog taba pod komandom
generala Mladia. Odbrana je takoe tvrdila da su aktivnosti organa
bezbjednosti VRS, ukljuujui djelovanje pukovnika Popovia, pomonika
komandanta Drinskog korpusa za bezbjednost, bile voene nezavisno u
odnosu na komandu Korpusa. Posljedica toga, tvrdila je odbrana, bilo je
to da komanda Drinskog korpusa ne bila obavjetavana o zatoavanju i
egzekucama mukaraca bosanskih Muslimana, uprkos tome to su se te
nezakonite aktivnosti sprovodile u njenoj zoni odgovornosti. Pored toga,
odbrana je navela komandne ingerence predsjednika Republike Srpske
i novopostavljenih civilnih vlasti u Srebrenici, koje su navodno takoe
imale izvjesne dunosti i obaveze u pogledu zarobljenika i izbjeglica.754
Meutim, to se potonjeg tie, Pretresno vee naglaava da njemu
ne predoen nikakav dokaz da je civilni povjerenik bilo na koji nain
ostvarivao takvu vlast ili na neki drugi nain imao uticaja na ukljuenost
komande Drinskog korpusa u zloine u Srebrenici.
i) Da li je Glavni tab VRS iskljuio komandu Drinskog korpusa
iz dejstava nakon zauzimanja Srebrenice?
264. Odbrana je upozorila na etiri znaajna momenta u kojima
je Glavni tab direktno intervenisao u srebrenike operace u julu 1995.
i time komandu Drinskog korpusa faktiki ostavio bez ikakve moi. Prvi
moment bio je 9. juli 1995, kada je u Pribievac, gdje je Drinski korpus
postavio svoje istureno komandno mjesto za Krivaju 95, stigao general
Mladi i preuzeo komandu nad daljnjim tokom napada na Srebrenicu
i istovremeno prvobitne ciljeve Krivaje 95 proirio na zauzimanje
Srebrenice. Drugi je bio moment kada je general Mladi preuzeo kontrolu
nad odvoenjem civilnog stanovnitva iz Potoara. Tree, odluku o
imenovanju generala Krstia za komandanta snaga VRS angaovanih u
operaci epa ne donio tadanji komandant Korpusa, general ivanovi,
nego general Mladi. etvrto, dana 17. jula 1995, uprkos injenici da je
komanda Drinskog korpusa ve rane izvrila vlastite pripreme za akcu
pretresa terena u srebrenikoj zoni, za komandovanje pretresom Glavni je
tab imenovao jednog oficira Glavnog taba, potpukovnika Keserovia.755
tavie, odbrana je tvrdila da je general Mladi izriito izjavio da je
kretanje 28. divize nakon zauzimanja Srebrenice njegova briga,756 a
prema reima generala Radinovia, komandi Drinskog korpusa su bile
potpuno oduzete bilo kakve komandne ingerence te time i komandna
odgovornost.757
265. Sudski spis zaista obiluje dokazima koji pokazuju da
je Glavni tab itekako bio ukljuen u upravljanje dogaajima nakon
zauzimanja Srebrenice.758 Nadalje, postoje indikace da jedinice Drinskog
459
korpusa nisu uvek bile informisane niti konsultovane u vezi s onim to

je u sedmici nakon 11. jula 1995. u njihovoj zoni radio Glavni tab. Na
primjer, u jednom prislukivanom razgovoru od 13. jula 1995. u 18:29 sati,
ile (nadimak koji je esto povezivan sa generalom ivanoviem) sa
nepoznatim sagovornikom razgovara o evidenci o ratnim zloincima,
iako se uje samo ono to govori potonji.759 Tokom razgovora, nepoznati
sagovornik je pitao da li se moe hitno napraviti lista onih iz epe,
Srebrenice i Gorada? i izrazio bojazan da e ti ostati nekanjeni. U
to vreme zarobljene mukarce bosanske Muslimane ve su smaknuli
na Jadru i Cerskoj, a egzekuce u skladitu u Kravici tek to nisu poele.
Nepoznati uesnik tog razgovora, ini se, za to ne znao i jo se ponaao
kao da se sprovodi slubeni postupak provjere, kako je na sastanku u
hotelu Fontana 12. jula 1995. nagovestio general Mladi. Takoe je
oigledno da je nareenje o pretresu koje je 13. jula 1995. izdao general
Krsti760
neko drugo ovlaeno lice kasne preinailo.761 Zaista, Pretresnom
veu jesu predoeni dokazi da je jedna brigada pretraivala teren na
sasvim razliitoj strani enklave od one koju je naveo general Krsti.762
Nadalje, u izvjetaju od 18. jula 1995, pukovnik Pandurevi, komandant
Zvornike brigade, ali se na injenicu da je tokom prethodnih deset dana
neko u njegovu zonu odgovornosti doveo hiljade zarobljenih bosanskih
Muslimana.763 Pominjanje nekoga otvara mogunost da se u dogaanja
unutar zone odgovornosti Zvornike brigade umeala neka instanca izvan
Drinskog korpusa. Takoe je istina da se moglo uti kako pukovnik Beara
iz Glavnog taba direktno izdaje nareenja oficirima Drinskog korpusa.764
Pored toga, jedan prislukivani razgovor od 15. jula u 09:54 sata, izmeu
generala ivanovia i pukovnika Beare,765 sugerie da je oko 13. jula
1995. nareenja o egzekucama general Mladi moda izdao direktno
pripadnicima 5. podrinjske brigade Drinskog korpusa. Iz razgovora
se takoe dade razumjeti da general ivanovi do svog razgovora sa
pukovnikom Bearom ne imao potpunu sliku o provedbi tih nareenja.766
Najzad, u prislukivanom razgovoru od 17. jula 1995. u 20:30 sati, izmeu
generala Krstia i neidentifikovanog sagovornika, general Krsti pita [p]o
em si odobrenju slao vojsku dole? Sagovornik kae: [p]o nareenju iz
Glavnog taba767 sugeriui da je dogaajima u tom trenutku upravljao
Glavni tab, ne informiui Drinski korpus o svim detaljima.768 Pretresno
vee je ve konstatovalo da su u zoni odgovornosti Drinskog korpusa od
11. jula 1995. nadalje bile prisutne jedinice van sastava Drinskog korpusa.
Dokazni materal pokazuje da su neke od tih jedinica koje nisu pripadale
sastavu Drinskog korpusa itekako bile umeane u zarobljavanje i
egzekuce mukaraca bosanskih Muslimana, ukljuujui bataljon police
65. zatitnog puka, MUP i 10. diverzantski odred.769
266. Ipak, evaluaca celog suskog spisa vie nego jasno pokazuje
da Glavni tab ne mogao, niti da jeste samostalno vodio cjelokupna
dejstva nakon zauzimanja Srebrenice i da je gotovo u svakom momentu
morao koristiti i da jeste koristio resurse Drinskog korpusa. Kako
460
priznaje i sam vojni vjetak odbrane, general Radinovi, Glavni tab ne

imao nikakve vlastite resurse i ne mogao izvesti nednu operacu bez
oslanjanja na resurse svojih korpusa.770 Iz onoga to smo prethodno izneli
o masovnim pogubljenjima jasno proizlazi da se za pomo u egzekucama
redovno raunalo na vojnike i resurse Drinskog korpusa.
267. General Radinovi, meutim, tvrdio je da je Glavni tab
kao via komanda ovlaen da u kriznim situacama rekvirira resurse
potinjenih brigada, a da o tome ne obavesti korpus.771 Upravo se to,
kako je izjavio general Krsti, dogodilo nakon zauzimanja Srebrenice:
pukovnik Beara, naelnik za bezbjednost Glavnog taba, posluio se
resursima Zvornike brigade za operacu za koju ga je zaduio Glavni
tab, ne obavestivi nikoga ni u komandi Brigade ni na nivou komande
Drinskog korpusa. General Krsti je nepokolebljivo tvrdio da pukovnik
Beara Zvornikoj brigadi ne zvanino dodelio nikakav zadatak u vezi s
egzekucama.772 Nadalje, kako je tvrdio general Krsti, komanda Drinskog
korpusa ne dobila nita napismeno o tome da pukovnik Beara koristi
ljudstvo ili vozila Drinskog korpusa.773
268. Pretresno vee prihvata da je general Mladi, u svojstvu
komandanta Glavnog taba VRS, od 9. jula 1995, kada je u jeku operace
Krivaja 95 doao na istureno komandno mjesto u Pribievcu, uao u
operativnu zonu Drinskog korpusa i da je moda rukovodio kljunim
aspektima dejstvovanja VRS, ukljuujui produenje napada na Srebrenicu,
odvoenje bosansko-muslimanskih civila iz Potoara i, naposljetku,
egzekuce. Naravno, dokazni materal generala Mladia oslikava kao
dominantnu linost koja je bila aktivno ukljuena kako u javnu stranu
razvoja dogaaja, tako i u ono to se dogaalo iza scene.774 Nepobitno je da
je general Mladi vodio sastanke u hotelu Fontana dok su predstavnici
Drinskog korpusa sjedili utke.
Vien je i u Potoarima i na nekoliko mjesta pogubljenja. Meutim,
dokazni materal ne potkrepljuje nalaz da su komandi Drinskog korpusa
time bili potpuno onemogueni bilo kakav uvid ili ovlaenja u vezi s
korienjem njenih vojnika ili opreme u toj operaci. Osim toga, sudski
spis ne potkrepljuje niti argument odbrane da su, shodno tome, nareenja
potinjenim brigadama Drinskog korpusa dolazila direktno ili iskljuivo
iz Glavnog taba. Bilo bi protiv svih vojnih principa da Glavni tab doe
u zonu odgovornosti Drinskog korpusa i preuzme potpunu kontrolu nad
opremom i ljudstvom Drinskog korpusa bez pristanka ili u najmanju ruku
znanja komande Drinskog korpusa, naroito u jeku tekuih borbenih
dejstava. Nedna vojska ne bi mogla funkcionisati u takvim okolnostima, a
ni naela VRS ne doputaju takvu mogunost. To izraavaju rei svjedoka
odbrane DE koji je u julu 1995. bio oficir Drinskog korpusa:
Naa vojska je funkcionisala na dva osnovna principa: na principu
jednostarjeinstva i na principu subordinace. Jednostarjeinstvo znai da
svako lice u komandnom lancu iznad sebe ima samo jednog ovjeka koji
mu moe davati nareenja, odnosno jednog pretpostavljenog, a princip
461
subordinace podrazumeva da potinjena lica moraju postupati po

nareenju svojih pretpostavljenih, s izuzetkom sluaja kad nareenje
takve vrste predstavlja krivino djelo, to je regulisano drugim pozitivnim
pravilima i propisima.775
To se podudara sa svjedoenjem g. Butlera koji je ustvrdio da bi,
u kontekstu propisa JNA, bilo neuveno da se komandant Glavnog taba
umea u komandni lanac i preuzme direktno komandovanje potinjenim
jedinicama. Takvo postupanje bilo bi dokaz loe i nedisciplinovane vojske,
a, po miljenju g. Butlera, VRS je bio veoma organizovana vojska.776
269. Dokazi ni na koji nain ne potkrepljuju nalaz da je Drinski
korpus bio sasvim iskljuen iz svega to se ticalo odvoenja bosanskomuslimanskih civila iz Potoara ili zarobljenih bosanskih Muslimana.
Kako je opisano gore, oficiri iz komande Drinskog korpusa radili su na
pribavljanju i organizovanju autobusa kojima su bosansko-muslimanski
civili bili odvoeni iz Potoara. To oigledno ne konsistentno s idejom da
je Glavni tab preuzeo direktno komandovanje brigadama potinjenima
Drinskom korpusu.777 Obavjetajni odsjek Drinskog korpusa takoe je od
Glavnog taba dobio dokument datiran 13. jula 1995. u kojem se izvjetava
o izvrenju operace prevoza, to pokazuje da se Glavni tab pobrinuo
da komanda Korpusa stalno bude informisana o aktivnostima u njenoj
zoni.778 Nadalje, kad je Glavni tab Drinskom korpusu izdao nareenja o
blokiranju i zarobljavanju kolone bosanskih Muslimana, ta su nareenja
poslata preko komande Korpusa.779 Istina je da su primjerci tih nareenja
takoe dostavljeni direktno relevantnim potinjenim brigadama Korpusa,
ali Pretresno vee prihvata objanjenje koje je o tome dao g. Butler, da
je tu bilo posredi naprosto nastojanje da se u hitnoj situaci utedi na
vremenu.780 Najvani faktor jeste to da je Glavni tab samu komandu
Drinskog korpusa ukljuivao u linu komandovanja i da je ona stalno bila
informisana o zadacima na koje se rasporeuju njoj potinjene brigade.
270. Postoje i mnogi drugi primjeri da je lina komandovanja
Drinskog korpusa funkcionisala na normalan nain u periodu nakon
zauzimanja Srebrenice. Dana 15. jula 1995, prislukivan je razgovor
izmeu pukovnika Beare i generala Krstia, u kojem pukovnik Beara
direktno i hitno od generala Krstia trai da mu pomogne nai ljude za
posao koji je on u tom trenutku radio.781 General Krsti sa svoje strane
pukovnika Bearu upuuje da kontaktira s pukovnikom Blagojeviem,
komandantom Bratunake brigade, i da uzme njegove crvene beretke
(izviaka jedinica potinjena 3. bataljonu Bratunake brigade)782. Ta
epizoda je potpuno nekonsistentna sa tezom da je Glavni tab upravljao
aktivnostima brigada potinjenih Drinskom korpusu zaobilazei komandu
Drinskog korpusa. Nadalje, postoji dokumentaca koja pokazuje da
su potinjene brigade Drinskog korpusa komandu Drinskog korpusa
stalno izvjetavale o svemu u vezi sa kolonom bosanskih Muslimana i
zarobljenicima. U svom vanrednom borbenom izvjetaju od 15. jula 1995,
pukovnik Pandurevi, komandant preoptereene Zvornike brigade
462
koja je bila u potpunosti angaovana u borbi sa kolonom bosanskih

Muslimana, preklinjao je komandu Korpusa da mu poalje pomo kako bi
izaao na kraj sa zarobljenicima zatoenima u njegovoj zoni odgovornosti.
Pukovnik Pandurevi je komandu Drinskog korpusa upozorio da e, ako
se situaca ne popravi, biti prisiljen da zarobljenike pusti.783 Slino tome,
dana 16. jula 1995, pukovnik Pandurevi je komandi Korpusa uputio jo
jednu hitnu molbu za pomo.784 To zorno pokazuje da je Zvornika brigada
jo uvek koristila redovnu linu komandovanja i da o dogaanjima u vezi
sa Srebrenicom ne raportirala direktno Glavnom tabu. Sve u svemu,
optuba je predoila 54 dokumenta koji pokazuju da je komanda Drinskog
korpusa bila ukljuena u komandnu linu VRS nakon zauzimanja
Srebrenice.785
271. Nadalje, potinjene jedinice Drinskog korpusa vodile su
evidencu o korienju sredstava za potrebe egzekuca. Prirodno bi se
oekivalo da e komanda Drinskog korpusa budno nadzirati korienje
svih svojih resursa s obzirom na visoki intenzitet vojnih dejstava u sedmici
od 13. jula 1995. nadalje, ukljuujui pokretanje operace epa, borbu sa
elom kolone bosanskih Muslimana koje su inili pripadnici 28. divize,
napade snaga ABiH iz pravca Tuzle, te operace pretraivanja terena u
srebrenikoj zoni. Nezamislivo je da komandanti brigada ne bi primetili
da je Glavni tab ljudstvo i sredstva Drinskog korpusa rekvirirao za svoje
potrebe ili da svoju komandu ne bi obavestili o tim rekvizicama.
272. I bez obzira na dokaze u vidu dokumenata i prislukivanih
poruka koje je predoila optuba, a koji pokazuju da komanda Drinskog
korpusa ne bila iskljuena iz aktivnosti nakon zauzimanja Srebrenice,
fizika blizina komande Drinskog korpusa popritima zloina uvruje
Pretresno vee u uvjerenju da komanda Korpusa ne mogla ne znati za te
dogaaje i da za njih jeste znala.
ii) Da li su tajno dejstvovali organi bezbednosti?
273. Odbrana je takoe tvrdila da su ratni zarobljenici bili u
iskljuivoj nadlenosti organa za obavjetajne poslove i, naroito, organa
za bezbjednost.786 tavie, prema navodima odbrane, organ bezbjednosti
Drinskog korpusa, u sprezi sa organom bezbjednosti Glavnog taba, inio
je nezavisni komandni lanac putem kojeg su se operace vodile tajno,
bez znanja komande Drinskog korpusa.787 General Radinovi se naroito
pozivao na to da propisi VRS koji reguliu djelovanje organa bezbjednosti
oficirima za bezbjednost u komandi korpusa doputaju da sami procene
ta je slubena tajna, koja inae moe biti otkrivena samo s odobrenjem
pomonika za bezbjednost Glavnog taba.788 Odbrana je iznela hipotezu
da je pukovnik Popovi, pomonik komandanta Drinskog korpusa
za bezbjednost, zadatke u vezi sa zarobljenicima dobivao direktno
od pukovnika Beare, ali da on, shodno propisima VRS, ne smio da o
njima izvesti nikoga u komandi Korpusa.789 Dosljedno tome, komanda
463
Drinskog korpusa i komande potinjenih brigada nisu znale za zloine

koje ine organi bezbjednosti.790 Kako je obrazlagala odbrana, tu hipotezu
potkrepljuje nepostojanje dokumenata organa bezbjednosti u predmetnom
periodu kojima bi se komanda Drinskog korpusa informisala o sudbini
zarobljenika.791
274. Optuba je imala sasvim razliito vienje odnosa izmeu
organa bezbjednosti Glavnog taba i Drinskog korpusa tokom ovog
kritinog perioda. Ona je tvrdila da je, shodno propisima VRS, pomonik
komandanta za bezbjednost direktno potinjen komandujuem oficiru
jedinice oruanih snaga pod u je komandu stavljen: u ovom sluaju,
pukovnik Popovi je bio potinjen komandantu Drinskog korpusa.792
G. Butler je tvrdio da, iako prua strune savjete, strunu pomo, a u
nekim sluajevima i resurse, smjernice i vodstvo za vie strune aspekte
bezbjednosnih dejstava, organ za bezbjednost Glavnog taba, ne ini
alternativni komandni lanac.793
275. G. Butler se sloio s tim da je mogue da u izvjesnim
okolnostima komandant korpusa ne bude informisan o radu oficira za
bezbjednost, na primjer ako se povede istraga o samom komandantu.
Meutim, on je tvrdio da je za oekivati da komandant bude u potpunosti
informisan o dnevnim aktivnostima slube bezbjednosti.794 Kriminalna
aktivnost u smislu pogubljenja hiljada mukaraca bosanskih Muslimana
teko se moe smatrati dnevnom aktivnou i moe se pretpostaviti da
e se poinjenje takvih zloina pokuati oviti velom tajnosti, koliko god
to bilo teko zbog masovnih razmjera tih zloina. Ipak, dokazni materal,
sagledan u celosti, ne potkrepljuje gledite da su organi bezbjednosti
Glavnog taba i Drinskog korpusa aktivnosti u vezi s egzekucama
sprovodili bez znanja komande Drinskog korpusa. ak ako su pukovnik
Beara i pukovnik Popovi tim aktivnostima isprva i rukovodili po
nareenjima generala Mladia, oni su stalno bili u kontaktu i te aktivnosti
koordinisali s ljudima iz komande Drinskog korpusa. Dana 16. jula 1995,
otprilike u vreme egzekuca na Vojnoj ekonomi Branjevo, pukovnik
Beara je razgovarao sa pukovnikom Ceroviem iz komande Drinskog
korpusa i informisao ga da treba da se obavi traa zarobljenika.795
Istog dana, pukovnik Popovi je svoje zahtjeve za gorivo potrebno u vezi
s egzekucama koordinisao preko Zvornike brigade koja je taj zahtjev
prosledila komandi Drinskog korpusa.796 Komanda Drinskog korpusa
takoe je pomenuta u dokumentaci o izdavanju tog goriva.797 Optuba
se pozvala na ukupno 11 dokaznih predmeta798 koji pobaju tvrdnju da su
organi bezbjednosti VRS dejstvovali u tajnosti.
iii) Zakljuci
276. Opte uzeto, optuba je iznela ubjedljiv argument da, zbog
masovnih razmjera egzekuca i nivoa potrebne saradnje i koordinace,
egzekuce nisu mogle biti izvrene mimo komande Drinskog korpusa.
464
Pretresno vee se uvjerilo da je komanda Drinskog korpusa nakon

zauzimanja Srebrenice i dalje ostvarivala svoje komandne ingerence u
odnosu na svoje potinjene brigade i da njena komandna uloga ne bila
suspendovana time to su se u aktivnosti nakon pada Srebrenice ukljuili
Glavni tab VRS, odnosno organi bezbjednosti.
b) Odgovornost komande Drinskog korpusa za aktivnosti
jedinica van sastava Drinskog korpusa koje su u julu 1995.
dejstvovale u zoni odgovornosti Drinskog korpusa
277. Predoeni dokazi ukazuju na to da su tokom jula 1995. u
zoni odgovornosti Drinskog korpusa dejstvovale dve jedinice VRS u
normalnim okolnostima potinjene Glavnom tabu, i da su one umeane
u poinjene zloine: 10. diverzantski odred bio je ukljuen u egzekuce
na Vojnoj ekonomi Branjevo,799 a Pretresnom veu su predoeni dokazi
da je bataljon vojne police 65. zatitnog puka bio ukljuen u sabiranje i
zatoenje zarobljenih bosanskih Muslimana kod Nove Kasabe.800 Nadalje,
u zoni odgovornosti Drinskog korpusa tokom jula 1995. godine takoe
su dejstvovale snage MUP, ukljuujui i specalnu jedinicu MUP kao i
jedinice optinske police. Jedinice MUP su 12. i 13. jula 1995. bile prisutne
u Potoarima801 i bile ukljuene u zarobljavanje bosanskih Muslimana u
podruju Nove Kasabe 13. jula 1995. godine.802 Optuba je takoe tvrdila
da je ljudstvo MUP bilo umeano u egzekuce izvrene na Jadru ujutro 13.
jula 1995.803 Optuba je tvrdila da su sve te jedinice u raznim momentima
u julu 1995. bile prepotinjene Drinskom korpusu, shodno emu
odgovornost za njihovo djelovanje snosi komanda Drinskog korpusa.804
i) 10. diverzantski odred
278. Video-snimka pobjednikog ophoda VRS kroz Srebrenicu
11. jula 1995. pokazuje da su na jednom kontrolnom punktu bili vojnici
10. diverzantskog odreda, a zatim se u centru grada Srebrenice vidi
komandant te jedinice, Mio Pelemi.805 G. Erdemovi, koji je u to vreme
bio u sastavu 10. diverzantskog odreda, potvrdio je da su se u Srebrenici
11. jula 1995. nalazili pripadnici njegove jedinice.806 General Krsti je,
meutim, porekao da je na zadacima u okviru Krivaje 95 sa jedinicama
Drinskog korpusa bio angaovan 10. diverzantski odred. U svom
svjedoenju on je rekao da ne znao za prisustvo 10. diverzantskog odreda
11. jula 1995, iako se na video-snimci vidi kako general Krsti prolazi pored
vojnika u uniformama te jedinice.807 Njegovu tvrdnju poba iskaz svjedoka
odbrane DB koji je tokom Krivaje 95 bio oficir Drinskog korpusa na
isturenom komandnom mjestu u Pribievcu. Svjedok DB je potvrdio da
je 10. diverzantski odred stigao oko 9. ili 10. jula 1995.808 Svjedok DB je
smatrao da je tada i general Krsti znao za dolazak 10. diverzantskog
odreda.809 Daljnji dokazi o tome da je general Krsti znao za ukljuenost
465
10. diverzantskog odreda u operacu Krivaja 95 potiu od svjedoka II,

koji je u julu 1995. bio pripadnik Drinskog korpusa i zajedno s generalom
Krstiem uao u Srebrenicu 11. jula 1995. Svjedok II je izjavio da je tada
vidio Miu Pelemia i da je sasvim mogue da je general Krsti u gradu, u
Srebrenici, razgovarao s Pelemiom.810 Meutim, kako je tvrdila odbrana,
10. diverzantski odred se sastojao od oko 30 ljudi i oni su stigli oko 10. jula
1995, u trenutku kada je VRS bio na rubu da zauzme Srebrenicu. Ne ini
se vjerovatnim da bi komanda Drinskog korpusa tu jedinicu zvala da joj
pomogne u vojnom napadu u toj fazi.811
279. Poznato je da su pripadnici 10. diverzantskog odreda 16. jula
1995. uestvovali u egzekuci mukaraca bosanskih Muslimana na Vojnoj
ekonomi Branjevo, te da su u poinjenje tih zvjerstava bili ukljueni i
vojnici Bratunake brigade.812 Pre odlaska na stratita, 10. diverzantski
odred se javio u tab Zvornike brigade i tamo se sastao s jednim
potpukovnikom koji je bio u pratnji dva pripadnika vojne police Drinskog
korpusa. Taj oficir je oito rukovodio egzekucama koje su usledile na
Vojnoj ekonomi Branjevo, pa tako i ueem 10. diverzantskog odreda
u njima.813 Takav tok dogaaja, obrazlagala je optuba, pokazuje da je
10. diverzantski odred u to vreme bio stavljen pod komandu Drinskog
korpusa. Meutim odbrana je tvrdila da je pomenuti potpukovnik
zapravo bio lan Glavnog taba, a ne Drinskog korpusa, to je mogunost
koju Pretresno vee ne moe iskljuiti.814
280. General Radinovi je u svom svjedoenju izjavio da ne postoji
ni jedan jedini dokaz da je Glavni tab komandu Drinskog korpusa
ovlastio da raspolae 10. diverzantskim odredom.815 G. Butler se saglasio
da ne postoji nikakav konkretni dokument iz kojeg bi se vidjelo da 10.
diverzantski odred djeluje pod komandom Drinskog korpusa816 i sloio se
s tim da njemu ne poznat nedan materalni dokaz koji bi potkrepljivao
pretpostavku o prepotinjavanju.817
281. Pretresno vee ne moe zakljuiti da je 10. diverzantski
odred bio formalno prepotinjen komandi Drinskog korpusa 16. jula
1995, kada su pripadnici te jedinice bili ukljueni u egzekuce na Vojnoj
ekonomi Branjevo. Ipak, jasno je da je morala postojati uska saradnja i
koordinaca izmeu Drinskog korpusa i te jedinice, od trenutka kad je ona
stigla u Srebrenicu i dalje za vreme kasnih dejstava. Komanda Drinskog
korpusa morala je biti sasvim svjesna prisustva te jedinice u svojoj zoni
odgovornosti, a, kako je ve utvreno, u poinjenju egzekuca na Vojnoj
ekonomi Branjevo 16. jula 1995. godine jedinice Drinskog korpusa
dejstvovale su zajedno s 10. diverzantskim odredom.
ii) 65. zatitni puk
282. Optuba je skrenula panju na dokumente koji ukazuju na
to da je bataljon vojne police 65. zatitnog puka, koji je bio stacioniran u
Novoj Kasabi, 15. jula 1995. ili priblino tog datuma, stavljen pod kontrolu
466
komandanta Bratunake brigade, te time i komande Drinskog korpusa.818

Meutim, Pretresnom veu nisu predoeni ubjedljivi dokazi da je od tog
trenutka 65. zatitni puk bio ukljuen u bilo kakve nezakonite aktivnosti.819
No sasvim je izvjesno da je komanda Drinskog korpusa itekako znala
za prisustvo te jedinice u svojoj zoni odgovornosti nakon zauzimanja
Srebrenice i da je s njom organizovala zajedniku akcu blokiranja
kolone.820
iii) MUP
283. Optuba je tvrdila da su zapoveu za aktivna borbena
dejstva za potrebe operace Krivaja 95 Drinskom korpusu bile
potinjene snage MUP, ime je za tu operacu rasporeena rezerva jaine
2 3 ete snaga MUP.821 Svjedok odbrane DB se sloio s tim da su, shodno
toj naredbi, snage MUP trebale da budu ukljuene u napad na Srebrenicu
kao rezervne snage.822 Optuba je istakla propise koji utvruju da su, kad
u operacama uestvuju zajedno sa vojskom, jedinice MUP za trajanja
tih operaca potinjene vojsci,823 i tvrdila da je shodno tome MUP bio
prepotinjen komandi Drinskog korpusa.
284. Iako se general Krsti sloio s tim da je jedno specalno
odjeljenje MUP pod zapovjednitvom pukovnika Borovanina 11. jula
1995. stiglo u Bratunac,824 on je porekao da su bilo kakve snage MUP
dejstvovale kao rezervne snage za operacu Krivaja 95.825 Naravno,
g. Butler se ne mogao pozvati ni na kakvu dokumentacu iz koje bi
se vidjelo da su rezervne snage MUP pomenute u planu zaista i bile
razmjetene.826 Kako bi se angaovala specalna jedinica MUP pod
komandom pukovnika Borovanina, trebalo je da se dobe odobrenje od
ministra unutranjih poslova Republike Srpske, a na suenju ni u jednom
momentu ne predoen nedan dokument u tom smislu.827
285. Jo jedan svjedok odbrane posvjedoio je da specalna jedinica
MUP pod komandom pukovnika Borovanina jeste stigla 10. jula 1995. ili
oko tog datuma. Meutim, i on je osporio da je ta jedinica ista ona koja se
pominje u planu za operacu Krivaja 95. Da to jeste bila ta jedinica, u
planu za Krivaju 95 ona bi se navodila kao specalne jedinice MUP, a
jedinice MUP koje se u planu pominju zapravo su snage lokalnih stanica
javne bezbjednosti.828 S druge strane, g. Butler je smatrao da su snage
MUP koje se u planu Krivaja 95 definiu kao rezervne snage zapravo
specalne snage MUP, a ne snage optinske police, jer su one u plan bile
uvrtene kao eta vojne pjeade.829
286. Bez obzira na to da li je snage MUP koje su oko 10. jula 1995.
stigle u Srebrenicu za Krivaju 95 angaovao Drinski korpus ili ne,
jasno je da su nakon povlaenja 28. divize iz enklave posle zauzimanja
Srebrenice, snage MUP bile ukljuene u zavrne operace. Jedinice MUP
bile su prisutne u Potoarima830 i takoe razmjetene du ceste Bratunac
Konjevi Polje gdje su 13. jula 1995. uestvovale u blokiranju kolone i
467
zarobljavanju velikog broja mukaraca bosanskih Muslimana iz nje.831

287. Optuba je upozorila na prislukivane razgovore koji, po
njenom miljenju, pokazuju da su te jedinice dejstvovale pod komandom
Drinskog korpusa.832 Naravno, dokazni materal otkriva da je postojala
tesna saradnja i koordinaca izmeu jedinica MUP i Drinskog korpusa.
Dana 11. jula 1995, pre nego to je VRS saznao za formiranje i kretanje
kolone bosanskih Muslimana, Glavni tab je Drinskom korpusu naredio
da preduzme mjere predostronosti, u dogovoru i saradnji sa organima
MUP, u cilju spreavanja ulaska, odnosno izlaska bosansko-muslimanskih
snaga iz enklave.833 Jedan oficir Dutchbata u Potoarima razgovarao je sa
pripadnikom police koji je tamo bio i koji je rekao da njegova jedinica ima
donekle veze sa Drinskim korpusom i da, iako se ne nalazi u sastavu
Drinskog korpusa, ona s njim vie-manje sarauje.834 U razgovoru o
koloni bosanskih Muslimana izmeu dva neidentifikovana lica 12. jula u
06:56 sati, jedan od sagovornika sugerie sljedee: Pa ne znam, da vidimo
sa MUP ili da vidite sa MUP da postave oni zasjede nekake i tako.835 Nain
obraanja u ovom prislukivanom razgovoru vie sugerie odnos saradnje,
nego odnos u kojem je Drinski korpus MUP mogao direktno narediti da
izvri neke zadatke. Slino tome, u jednom daljnjem prislukivanom
razgovoru, od 12. jula 1995. u 13:05 sati, moe se uti kako general Krsti
Vlasenikoj brigadi nareuje da stupi u kontakt sa ovim iz MUP. Znai vi,
vaa brigada i oni.836 Postoji jo jedan prislukivani razgovor, od 13. jula
1995. u 19:45 sati, izmeu lica X, koje je zvalo od generala Krstia i trailo
Ljubiu, to se vjerovatno odnosilo na pukovnika Ljubiu Borovanina,
zamjenika komandanta specalne brigade MUP.837 Nedugo nakon 20:40
sati, general Krsti je razgovarao sa pukovnikom Borovaninom i pitao ga
kako ide i da e se uti.838 Nadalje, kako je ve pomenuto, snage MUP bile
su sa brigadama Drinskog korpusa angaovane za presecanje odstupnice
koloni bosanskih Muslimana i za pretres terena bive enklave.839 Dana 15.
jula 1995, pukovnik Ignjat Milanovi, naelnik protivvazdune odbrane
Drinskog korpusa, preporuio je da se pukovnik Blagojevi, komandant
Bratunake brigade, imenuje za komandanta svih jedinica koje su, u
skladu sa nareenjem generala Krstia od 13. jula 1995, pretraivale teren
bive enklave.840 Narednog dana, pukovnik Blagojevi je izvestio da je
obiao sve jedinice ukljuene u blokiranje nepratelja, ukljuujui i MUP,
i da je precizirao zadatke i organizovao sadejstvo i vezu.841 Odbrana je
tvrdila da je to dokaz samo toga da su te jedinice radile u sadejstvu i da
to ne govori nita o formalnom komandnom odnosu. Tu tezu podrava
injenica da je 17. jula 1995. Glavni tab izdao nareenje kojim se za
koordinacu tih snaga imenuje jedan oficir Glavnog taba, to upuuje na
to da je aktivnostima svih tih jedinica rukovodio Glavni tab.842 U jednom
prislukivanom razgovoru od 15. jula 1995, pukovnik Beara generalu
Krstiu govori o nabavljanju dodatnog ljudstva za posao na kojem je
angaovan.843 Kad je general Krsti pukovniku Beari sugerisao: onda
uzmi one gore iz MUP. Pukovnik Beara je odgovorio: Ma nee oni nita
468
da rade, priao sam /s njima/. Dakle, pukovnik Beara je oigledno ve

razgovarao s MUP ne obrativi se prvo komandi Drinskog korpusa, ali je
jasno da je smatrao da za korienje ljudstva Drinskog korpusa mora da
dobe odobrenje generala Krstia.
288. G. Butler se sloio da za period izmeu 11. i 13. jula 1995,
kada se sva aktivnost odvala na cesti Bratunac Konjevi Polje, ne postoji
dokument koji bi pokazivao da je MUP bio potinjen Drinskom korpusu.844
tavie, on se sloio s tim da nema dokaza da je MUP komandi Drinskog
korpusa ili njenim potinjenim brigadama slao izvjetaje o svojim
aktivnostima na cesti Bratunac Konjevi Polje.845 Jedina informaca koju
je otpuba dobila istraujui tu stvar jeste to da su snage MUP vie instance
o svojim dejstvima izvjetavale preko pukovnika Borovanina. G. Butler je
prihvatio da, osim injenice da je bio fiziki prisutan, ne postoje dokazi
koji bi MUP povezivali bilo s kojom lokalnom vojnom komandom.846 U
unakrsnom ispitivanju g. Butler se sloio da se u nareenju odaslatom
12. jula 1995. iz Glavnog taba precizira da MUP treba da dejstvuje u
saradnji sa brigadama potinjenim Drinskom korpusu i da ne konkretno
naznaen komandni odnos.847
289. Pretresno vee ne moe da zakljui da su jedinice MUP
prisutne u zoni odgovornosti Drinskog korpusa tokom jula 1995. bile
potinjene Drinskom korpusu. Iako predoeni dokazi zasigurno pokazuju
usku koordinacu i saradnju, na osnovu njih se ne moe nepobitno utvrditi
da je komandovanje jedinicama MUP preuzeo Drinski korpus. Meutim,
nema sumnje da je Drinski korpus bio itekako svjestan prisustva jedinica
MUP unutar svoje zone odgovornosti, kao i dejstava jedinica MUP na
blokiranju i zarobljavanju bosanskih Muslimana iz kolone.
7. Zakljuci o ukljuenosti Drinskog korpusa
u srebrenike zloine
290. Nema dokaza o tome da je Drinski korpus zamislio ili
potakao bilo koje od zvjerstava koja su usledila nakon zauzimanja
Srebrenice u julu 1995. godine. Dokazi jasno govore u prilog tome da je
zloinakim aktivnostima rukovodio Glavni tab VRS pod rukovodstvom
generala Mladia. Upravo je general Mladi pobjedonosno predvodio
oficire VRS ulicama Srebrenice 11. jula 1995. i upravo je on pretio
predstavnicima bosanskih Muslimana i UNPROFOR i zastraivao ih na
sastancima u hotelu Fontana 11. i 12. jula 1995. zahtevajui predaju
28. divize. On je rukovodio dogaajima u Potoarima, kako transportom
ena, djece i staraca iz Potoara,848 tako i odvajanjem mukaraca i njihovim
zatoavanjem u belu kuu.849 Oevici su izvestili da je general Mladi
bio fiziki prisutan na poljani kod Sandia i na fudbalskom terenu u Novoj
Kasabi gdje su 13. jula 1995. bile zatoene hiljade bosanskih Muslimana.850
On je identifikovan i kao lice fiziki prisutno na mjestu zatoenja u koli
u Grbavcima, te u Orahovcu gdje je 14. jula 1995. posmatrao egzekuce.851
469
Pukovnik Beara, naelnik slube za bezbjednost u Glavnom tabu VRS

takoe se esto pojavljivao,852 a postoje i dokazi koji sugeriu da su u
zloinake aktivnosti bili umeani i drugi pojedinci iz Glavnog taba.853
291. Meutim, Glavni tab ne raspolagao resursima za
samostalno izvoenje dejstava u zoni bive enklave nakon zauzimanja
Srebrenice. Glavni tab je organizaciono telo i za ostvarenje svojih ciljeva
on uglavnom zavisi od ljudstva i opreme svojih potinjenih jedinica.
Logino je oekivati da e se on posluiti svojim potinjenim korpusom
stacioniranim u srebrenikoj zoni, Drinskim korpusom, a dokazi to
konsistentno potvruju.
292. Drinski korpus jeste znao za globalnu strategu VRS da se
eliminie srebrenika enklava. To je oduvek bio dugoroni cilj Drinskog
korpusa u toj zoni. Iako je Krivaja 95 poela kao operaca ogranienog
dometa, ona je vrlo brzo prerasla u plan zauzimanja grada Srebrenice
kad se uvee 9. jula 1995. za to ukazala prilika. Od tog momenta, Drinski
korpus je nastavio s intenzivnim granatiranjem enklave sa namjerom da
civile bosanske Muslimane natjera da pobjegnu iz tog podruja. Drinski
korpus je takoe imao potpuna saznanja o katastrofalnoj humanitarnoj
situaci bosansko-muslimanskih izbjeglica u Potoarima i o injenici da
snage bosanskih Srba tamo teroriu stanovnitvo.
293. Kad je stvoren plan za odvoenje bosanskih Muslimana iz
Potoara, Drinski korpus je bio zaduen da nabavi autobuse. Ljudstvo
Drinskog korpusa je takoe bilo prisutno u Potoarima i nadgledalo
operacu transporta, sa punim znanjem o tome da bosanski Muslimani
nisu sami izabrali da napuste to podruje.
294. Ne utvreno da je Drinski korpus bio ukljuen u donoenje
plana da se pogube vojno sposobni bosanski Muslimani iz Srebrenice.
Meutim, ako je u Glavnom tabu u poetku i postojala elja da se
znanje o egzekucama ne proiri, to se ne moglo odrati iz tri razloga.
Prvo, egzekuce su bile integralni dio dejstava VRS nakon zauzimanja
Srebrenice i nisu se mogla potpuno izolovati i zadrati u tajnosti. Na
primjer, bosanski Muslimani iz kolone su bili zarobljeni u isto vreme i
na istoj cesti koja se koristila za odvoenje ena, djece i staraca iz enklave.
Drinski korpus se u tom trenutku brinuo i za operacu prevoza i za prolaz
kolone bosanskih Muslimana tako da je neizbjeno i nuno morao znati
da mukarce zarobljavaju. Drugo, masovni razmjeri zvjerstava, koja su
se sva dogodila u jednom delu zone odgovornosti Drinskog korpusa
(u podruju koje ne bilo ni ire ni due od 80 kilometara854), neosporno
znae da je Drinski korpus morao za njih znati. Tree, zbog nedovoljnog
broja vlastitog ljudstva i opreme, Glavni tab se za pomo u egzekucama
morao osloniti na resurse Drinskog korpusa.
295. Dakako, dokazi ne pokazuju nepobitno da je Drinski korpus
znao za sve aspekte plana egzekuca od samog poetka. Pre bi se reklo
da su saznanja Korpusa o tim zvjerstvima i njegova ukljuenost u njih
postepeno rasli uporedo sa razvojem dogaaja. Dana 12. i 13. jula 1995,
470
Drinski korpus je znao da u Potoarima mukarce bosanske Muslimane

odvajaju od ena, djece i staraca, da ih kod Tie iskrcavaju iz autobusa
i zatoavaju, i da je daljnja sudbina tih mukaraca ozbiljno dovedena u
pitanje. Od veeri 12. jula 1995. Drinski korpus je znao za zarobljavanje
bosanskih Muslimana iz kolone koja se nastojala probiti van enklave i za
odvoenje hiljada tih zarobljenika cestom Bratunac Konjevi Polje 13.
jula 1995. godine. in zarobljavanja sam po sebi ne bio protivpravan.
On moda i jeste bio dio plana da se provjeri ima li meu njima ratnih
zloinaca, odnosno da se oni na kraju razmene za bosansko-srpske
ratne zarobljenike. Meutim, uskoro je postalo oigledno da se ne radi
o tome. Planovi bosanskih Srba sa bosansko-muslimanskim mukarcima
doivjeli su radikalne izmjene u svjetlu saznanja da je 12. i 13. jula 1995.
zarobljeno nekih 6000 ljudi iz kolone koja je bjeala kroz umu. Dana
13. jula 1995, komanda Drinskog korpusa neizbjeno je morala znati da
su hiljade tih zarobljenih mukaraca bosanskih Muslimana odvedene
u skladite u Kravici, i to autobusima koje je Drinski korpus prvobitno
nabavio za transport bosansko-muslimanskih izbjeglica iz Potoara, te da
su kasne istoga dana ti mukarci pogubljeni. Komanda Drinskog korpusa
takoe je morala znati da ostatak mukaraca bosanskih Muslimana ne
odveden u regularne objekte za ratne zarobljenike, nego da su oni zatoeni
u Bratuncu i da se niko ne pobrinuo za hranu, vodu i podmirivanje
ostalih osnovnih potreba za njih. Zbrinjavanje hiljada zatvorenika bio bi
itekako velik zadatak. Ipak, ne postoje dokazi da je u tom pravcu ita bilo
preduzeto, kao niti da se komanda Drinskog korpusa nastojala informisati
o tome ta se planira uraditi sa zarobljenim bosanskim Muslimanima.
Takoe je oigledno da je 13. jula 1995, kad je jedno vozilo poslato u
izvianje moguih mjesta zatoenja, Zvornika brigada znala za planove
da se zarobljeni bosanski Muslimani odvezu sjeverne, na mjesta unutar
njene zone odgovornosti. Ta odluka da se oni transportuju na zabaene
sjeverne lokace (opet bez opskrbe hranom i vodom), umjesto u regularne
objekte za ratne zarobljenike, bila je nedvosmislen znak da je poelo
sprovoenje plana masovne egzekuce. Pretresno vee konstatuje da je
komanda Drinskog korpusa do veeri 13. jula 1995. morala znati da VRS
planira da pogubi sve te hiljade vojno sposobnih mukaraca bosanskih
Muslimana, zarobljenih na podruju bive enklave.
296. Za razliku od oskudnih dokaza koji Drinski korpus
inkriminiu u smislu poinjenja masovnih egzekuca koje su sprovedene
13. jula 1995, postoje mnogobrojni i ubjedljivi dokazi koji pokazuju da
su resursi brigada potinjenih Drinskom korpusu korieni za pomo u
masovnim egzekucama izmeu 14. i 17. jula 1995. godine. Budui da
su te potinjene brigade nastavile dejstvovati pod komandom Drinskog
korpusa, sama je komanda od 14. jula 1995. morala znati da su njoj
potinjene jedinice ukljuene u egzekuce. To naroito stoji s obzirom
na kritinu vojnu situacu u kojoj su se te jedinice nalazile, a zbog koje je
valjalo s naroitom panjom pratiti korienje resursa Korpusa.
471
C. Uloga generala Krstia u zloinima u Srebrenici

297. Nakon to je razmotrilo ulogu Drinskog korpusa u
zloinakim aktivnostima do kojih je dolo po zauzimanju Srebrenice
u julu 1995, Pretresno vee prelazi na razmatranje tane uloge koju je
optueni, general Krsti, imao u ovim dogaajima.
1. Kontekst
298. General Radislav Krsti je roen 15. februara 1948. u
Nedjeljitima, selu u optini Vlasenica, u Bosni. Pre rata u Bosni general
Krsti je bio potpukovnik JNA, a VRS se prikljuio jula 1992. Prvo je postavljen
za komandanta Druge romanske motorizovane brigade koja je prvobitno
bila dio organizacione strukture Sarajevsko-romanskog korpusa VRS, ali
je kasne prepotinjena Drinskom korpusu VRS. Oktobra 1992. proizveden
je u in pukovnika.855 Ministar odbrane RS ga 8. augusta 1994. postavlja za
naelnika taba/zamjenika komandanta Drinskog korpusa. Imenovanje stupa
na snagu 15. augusta 1994.856 Primopredaja dunosti izmeu generala Krstia
i njegovog prethodnika izvrena je 29. septembra 1994.857
299. Krajem decembra 1994, general Krsti je nagazio na minu i
zadobio teke povrede. Evakuisan je u vojnu bolnicu u Sokcu, a potom
prebaen u Vojnomedicinsku akademu u Beogradu. Usled povreda
prouzroenih minom, amputiran mu je dio noge. Na rehabilitaci i bolovanju
je ostao do sredine maja 1995, kada se vratio na posao naelnika taba/
zamjenika komandanta Drinskog korpusa.858 Dana 2. maja 1995, general
ivanovi, komandant Drinskog korpusa, daje preporuku da se pukovnik
Krsti vanredno unapredi u in general-majora. To unapreenje stupa na
snagu 28. juna 1995.859
300. Tokom jula 1995, generalu Krstiu se esto obraaju nadimkom
Krle. Na video-snimku pobjednikog hoda VRS kroz Srebrenicu 11. jula
1995, uje se kako general Mladi zove generala Krstia ovim imenom.860
Svjedok Z, bosanski Musliman, operativac za prislukivanje, izjavio je da su
ak i on i njegove kolege generala Krstia meu sobom zvali Krle jer su mu
se sagovornici u uhvaenim razgovorima esto tako obraali.861
2. Saetak teza odbrane
301. U svom svjedoenju pred Pretresnim veem, general Krsti
je vie puta naglasio da je, kao profesionalno vojno lice, u potpunosti
ispotovao zakone oruanih sukoba. Nekoliko svjedoka koji su svjedoili
u njegovu korist, potvrdili su da je strogo vodio rauna da se njegovo
ljudstvo pridrava enevskih konvenca, te da je tokom rata u Bosni
humano postupao sa civilnim stanovnitvom.862 Svjedok odbrane DC,
oficir Drinskog korpusa u julu 1995, izrazio je svoju zapanjenost time to
se ba generalu Krstiu sudi za zloine u Srebrenici:
472
Sve to smo vidjeli i uli o njemu [generalu Krstiu] i nae iskustvo

u radu s njim, sve se odjednom poljuljalo i ja prosto ne mogu da shvatim
zbog ega bi on trebalo da bude optuen. Jer kasne, kada smo saznali ta
se desilo u okolini Srebrenice, on ne mogao narediti da se to desi jer je
tokom celog rata sve to je radio i govorio bilo upravo suprotno.863
302. General Krsti prihvata da je Drinski korpus bio odgovoran
za planiranje i sprovoenje Krivaje 95, iako je svjedoio da on lino ne
bio zaduen za izradu planova, te da ne dao nikakve posebne savjete u
vezi s napadom.864 Naglasio je da se radilo o vrlo ogranienoj operaci
i je cilj bio da se odvoje srebrenika i epska enklava, te da je ona bila
direktan odgovor na vojne akce koje je u tom podruju vodila ABiH.865
Civilno stanovnitvo nipoto ne bilo meta ove operace;866 general Krsti
je ukazao na to da se u planu za Krivaju 95 konkretno navodi da se u
postupanju sa ratnim zarobljenicima i civilima moraju striktno potovati
enevske konvence.867
303. Od 5. jula 1995, general Krsti se nalazi na isturenom
komandnom mjestu u Pribievcu u svojstvu naelnika taba Drinskog
korpusa.868 Meutim, po njegovim reima, 9. jula 1995. je na istureno
komandno mjesto doao general Mladi i nakon toga preuzeo
komandovanje operacom, ime general Krsti i sebi i generalu ivanoviu
(koji se tada takoe nalazio na isturenom komandnom mjestu) dodjeljuje
sporednu ulogu.869 General Mladi je bio taj koji je, po odluci predsjednika
Karadia,870 naredio da se napad nastavi i zauzme Srebrenica.871
General Krsti je svjedoio da, iako je bio prisutan kad je general Mladi
pobjedniki koraao ulicama Srebrenice, on sam ne bio zadovoljan
tekuim dogaajima. Kada je general Mladi nestrpljivo naredio da se
napad zatim nastavi prema Potoarima i Bratuncu, komandanti brigada
Drinskog korpusa uspjeli su ga ubediti da preispita svoju naredbu,
ukazavi na pogubne posljedice koje bi to imalo po civilno stanovnitvo i
meunarodnu osudu VRS koja bi sigurno usledila.872 Pored toga, rekli su
mu da ne znaju gdje se nalazi 28. diviza, te da bi, s vojne take gledita, u
nedostatku tih informaca, bilo nerazborito ubrzati napad. Tom prilikom
su imali uspjeha te je general Mladi, iako razljuen, povukao svoja
nareenja.873
304. General Krsti kae da je po zavretku Krivaje 95, 11. jula
1995. uvee, u tabu Bratunake brigade prisustvovao sastanku koji je
sazvao general Mladi.874 Na tom sastanku je general Mladi okupljene
pripadnike Drinskog korpusa obavestio da VRS planira da krene u napad
na zatienu zonu u epi.875 General Mladi je postavio generala Krstia
za komandanta snaga angaovanih za epu.876 Nakon toga se, tvrdi general
Krsti, prvenstveno brinuo o epi i ne vie imao saznanja o zbivanjima
u Srebrenici: general Mladi je u potpunosti preuzeo kontrolu nad svim
aktivnostima nakon zauzimanja Srebrenice. General Krsti je svjedoio da
se 13. jula 1995. susreo sa generalom Mladiem u tabu Drinskog korpusa
u Vlasenici i da mu je tada general Mladi ponovo rekao: Krstiu, ti si
473
komandant snaga angaovanih za epu. Dok se ne zavri operaca u epi

nemoj da se vraa u komandu u Vlasenici.877
305. General Krsti ostaje pri tvrdnji da se, iako je bio prisutan
na dva od tri sastanka u hotelu Fontana koje je sazvao general Mladi
kako bi se razmotrila sudbina bosansko-muslimanskih civila iz Srebrenice,
ne obraao generalu Mladiu, niti s njim razgovarao u vezi s bosanskomuslimanskim izbjeglicama.878 Odluno porie da je na bilo koji nain
uestvovao u organizovanju odvoenja ena, djece i staraca iz Potoara,
ili da je bio u Potoarima dok se to deavalo. Kazao je da se po zavretku
sastanka u hotelu Fontana 12. jula 1995, vraao na istureno komandno
mjesto u Pribievcu i da je na putu zaustavljen na kontrolnom punktu u
Potoarima. Svjedoio je da su vojnici, izvravajui nareenja generala
Mladia, odbili da ga propuste.879 Igrom sluaja je na kontrolnom punktu
naiao na jednu televizsku ekipu i pristao da d kratak intervju, nakon
ega se okrenuo i vratio prema Bratuncu s namjerom da nastavi put za
istureno komandno mjesto u Pribievcu.880 Na kontrolnom punktu u
Potoarima ne vidio znake prisustva izbjeglica ni autobuse koji su ih
prevozili.
306. General Krsti je svjedoio da je za kolonu bosanskih
Muslimana prvi put saznao 12. jula 1995. uvee.881 Tada je obaveten da
su u koloni pripadnici 28. divize, ali ne nita uo o tome da u koloni
ima i civila.882 General Krsti takoe tvrdi da nita ne uo o kasnem
zarobljavanju ljudi iz kolone tokom sedmice od 12. jula 1995.883
307. General Krsti tvrdi da je tokom cjelokupnog perioda u kojem
su se deavala pogubljenja, bio na poloaju naelnika taba Drinskog
korpusa. Po njegovoj verzi dogaaja, postao je komandant Drinskog
korpusa tek 20. ili 21. jula 1995, kada ga je general Mladi imenovao na
taj poloaj na proslavi u restoranu u zaseoku Han Kram.884 Sve do tada
je na poloaju komandanta Drinskog korpusa ostao general ivanovi.
Pored toga, kako je to ve navedeno, general Krsti kae da je na sastanku
u tabu Bratunake brigade 11. jula 1995, general Mladi postavio generala
Krstia za komandanta vojnih operaca VRS u epi. Od tada pa do
zavretka operace epa, 2. augusta 1995, general Krsti je bio potpuno
usredotoen na epu i niim drugim u Drinskom korpusu se ne bavio.885
General Krsti je svjedoio da sve do kraja augusta ili poetka septembra
1995, ne imao nikakva saznanja o pogubljenjima. Jo nekoliko svjedoka
odbrane je potvrdilo da je pre augusta 1995. u VRS malo ko znao za
pogubljenja. Svjedok DA, oficir Drinskog korpusa u julu 1995, rekao je
da pre hapenja generala Krstia ne imao pouzdanih informaca od
ubistvima.886 Svjedok odbrane DC, takoe oficir Drinskog korpusa, ne
uo prie o pogubljenjima sve do dva ili tri mjeseca nakon zauzimanja
Srebrenice.887 Konkretno u periodu od 12. jula do 2. augusta 1995, svjedok
DC ne uo nikakve glasine o nestalim ljudima.888 Jedan vojnik Drinskog
korpusa koji je uestvovao u operaci na epu, svjedoio je da, dok je bio
u epi, nita ne uo o pogubljenjima. Da je do toga navodno dolo saznao
474
je prvi put poetkom oktobra, kada je vidio reportae na televizi.889 Slino

je i sa svjedokom odbrane DF, takoe oficirom Drinskog korpusa, koji ni
iz jednog srpskog izvora ne dobio informacu da je VRS pobio hiljade
zarobljenih bosanskih Muslimana iz Srebrenice; za te navode saznao je tek
preko sredstava javnog informisanja.890
308. Kao to je rane reeno, centralna postavka odbrane bila
je postojanje paralelnog komandnog lanca, pri emu su general Mladi
i Glavni tab VRS preuzeli kontrolu nad odlukama koje su se donosile
kako u vezi sa zauzimanjem Srebrenice tako i u vezi s operacama koje
su usledile nakon zauzimanja Srebrenice (ukljuujui i prevoenje
autobusima bosansko-muslimanskog stanovnitva, te zatoenje i
pogubljenje hiljada mukaraca bosanskih Muslimana).
309. General Krsti ne osporava injenicu da su se u julu 1995. desila
masovna pogubljenja mukaraca bosanskih Muslimana u srebrenikoj
enklavi,891 ali tvrdi da je on za te zloine saznao krajem augusta ili poetkom
septembra 1995. Tada ga je jedan oficir Drinskog korpusa obavestio o
izvjesnim aspektima pogubljenja bosanskih Muslimana koja su poinili
vii oficiri Glavnog taba VRS i o tome da je jedan vii oficir Drinskog
korpusa bio umean u te zloine.892 Nakon to je dobio te informace,
preduzeo je mjere u cilju uklanjanja tog oficira, ali bez ikakva uspjeha.893
General Krsti je osjeao da ne moe vie nita uiniti s obzirom da je
podsticaj za te zloine doao od jednog od viih oficira Glavnog taba VRS.
Takoe je ozbiljno strahovao za bezbjednost svoje porodice i svoju linu
bezbjednost i ne vidio drugog izbora do da uti.894 Ostavku ne smatrao
odgovarajuim potezom s obzirom da je, po njegovom miljenju, podsticaj
na ove zloine doao do strane nekolicine pojedinaca iz redova VRS, te da
se oni ne mogu pripisati VRS kao cjelini.895 Stoga je general Krsti ostao u
VRS i doprinio sprovoenju Dejtonskih mirovnih sporazuma.896 U vreme
hapenja bio je na poloaju komandanta Petog korpusa. General Krsti
kae da ne pokuavao da se sakre ili da izbjegne kontakte sa snagama
UN, jer mu je za postupke u toku rata savjest bila ista.897
310. Pretresno vee sada prelazi na razmatranje argumenata
odbrane u svjetlu dokaza koje je predoila optuba.
3. Komandna funkca generala Krstia
kroz celi predmetni period
311. Nedna od strana ne spori da je, kad je 6. jula 1995. poela
Krivaja 95, general Krsti bio naelnik taba Drinskog korpusa. No,
temeljno neslaganje se javlja po pitanju tanog vremena kada je general
Krsti preuzeo ulogu komandanta Drinskog korpusa. Optuba tvrdi da
je general Krsti preuzeo ulogu komandanta Drinskog korpusa 13. jula
1995, oko 20:00 sati, u vreme kada su masovna pogubljenja mukaraca
bosanskih Muslimana ve otpoela. Odbrana to porie i navodi da je
general Krsti od generala ivanovia preuzeo dunost komandanta
475
Drinskog korpusa tek 20. ili 21. jula 1995, na sveanoj primopredaji
odranoj u restoranu u Han Kramu. General Mladi je sa generalom
Tolimirom stigao helikopterom i naglas proitao ukaz predsjednika
Karadia kojim se general ivanovi stavlja na raspolaganje Glavnom
tabu, general Krsti postavlja za komandanta Drinskog korpusa, a
pukovnik Andri za naelnika taba Drinskog korpusa.898 Tada su sva
pogubljenja ve bila izvrena. Meutim, ak i po verzi dogaaja koju
je iznela odbrana, general Krsti je bio komandant Drinskog korpusa u
septembru i poetkom oktobra 1995, kada su tela pogubljenih mukaraca
bosanskih Muslimana uklonjena iz primarnih grobnica i premjetena na
udaljene sekundarne masovne grobnice.899
a) Dokazi
312. Optuba svoju tvrdnju da je general Krsti preuzeo komandu
nad Drinskim korpusom 13. jula 1995. potkrepljuje pozivanjem kako na
dokumentarne dokaze tako i na svjedoenja oevidaca, dvojice pripadnika
Drinskog korpusa u julu 1995. Jedan od njih, svjedok II, svjedoio je da
su dan pred poetak operace na epu900 (koja je otpoela 14. jula 1995)
on i general Krsti zajedno otili u Vogoru, gdje se general Krsti obratio
vojnicima okupljenim za epu.901 Posle toga su se vratili na komandno
mjesto Drinskog korpusa u Vlasenici, gdje je general Mladi ve poeo
da okuplja prisutne oficire. General Mladi je tada postavio generala
Krstia za komandanta korpusa.902 Sveanost je trajala od etiri do est
sati poslepodne.903 Meutim, svjedok II ne bio siguran kada je tano
imenovanje generala Krstia za komandanta korpusa stupilo na snagu.904
No, svjedok II je sasvim jasno rekao da su se u epi generalu Krstiu
svi obraali kao komandantu tj. komandantu korpusa.905
313. Kazivanje svjedoka II je u velikoj mjeri potkrepljeno izjavom
koju je svjedok OA dao Tuilatvu 29. marta 2000. OA je izjavio da je
13. ili 14. jula 1995. poslepodne, general Mladi okupio sve prisutne
u tabu Drinskog korpusa u Vlasenici i objavio da od tog dana general
Krsti preuzima ulogu komandanta korpusa, a da se general ivanovi
penzionie. Istom prilikom general Mladi je postavio pukovnika Andria
za naelnika taba Korpusa.906 OA misli da je u vreme odravanja
sveanosti odvoenje bosansko-muslimanskog stanovnitva iz Potoara
jo bilo u toku,907 to donekle ide u prilog tvrdnji da se ta sveanost morala
odrati 13. jula 1995. No, Pretresno vee zapaa da izjava svjedoka OA ne
provjerena putem unakrsnog ispitivanja, te da joj se pridata teina mora
u skladu s tim umanjiti. Meutim, razgovor uhvaen prislukivanjem
13. jula u 18:22 sati dodatno potkrepljuje tvrdnju da je general Krsti
bio prisutan u tabu Drinskog korpusa u drutvu generala Mladia908 i
odgovara svjedoenju oba svjedoka, II i OA.
314. Iako su se strane saglasile da je u vezi sa primopredajom
dunosti morao biti sainjen neki slubeni dokument, tokom glavnog
476
pretresa nedna od njih ne uspjela predoiti taj papir od kljune vanosti.

Tek po okonanju duplike odbrane u aprilu 2001, optuba je uspjela od
generala ivanovia dobaviti dokumenta vezana za imenovanje generala
Krstia za komandanta Drinskog korpusa. Taj dokument potkrepljuje
tvrdnju optube da je general Mladi zaista postavio generala Krstia za
komandanta korpusa na sveanosti odranoj 13. jula 1995. poslepodne u
tabu Drinskog korpusa, te da je general Krsti tada preuzeo svoju novu
ulogu komandanta korpusa.909
315. Odbrana tvrdi, ne osporavajui pritom autentinost peata ili
potpisa na dokumentu,910 da se taj dokument ne moe smatrati dokazom
da je general Krsti 13. jula 1995. preuzeo dunost komandanta korpusa.
General Radinovi je iznio zakljuak da je mogue da je taj dokument
tada sainio general ivanovi za nezvanine svrhe, ili da je sainjen post
factum.911
316. U dokumentu o primopredaji dunosti od 13. jula 1995.
zaista postoje izvjesne nedosljednosti od kojih je najvea injenica da se
u dokumentu navodi da je primopredaja izvedena na osnovu Ukaza
predsjednika Republike Srpske. Meutim, predsjednik Karadi je ukaz
o imenovanju generala Krstia za komandanta Drinskog korpusa donio
tek 14. jula 1995, navevi da na snagu stupa 15. jula 1995. Po miljenju g.
Butlera, vojnog vjetaka sme optube, po zakonu Republike Srpske samo
je predsjednik Karadi imao ovlatenja da imenuje komandanta Drinskog
korpusa.912 G. Butler ne mogao objasniti zato bi predsjednik Karadi
potpisao nareenje koje stupa na snagu 15. jula 1995, ako je ustvari imao
namjeru da ono na snagu stupi 13. jula 1995. General Dannatt je iznio
pretpostavku da je general Mladi generala Krstia 13. jula 1995. imenovao
za komandanta korpusa u skladu s usmenim odobrenjem predsjednika
Karadia, s tim da je pismena potvrda usledila narednog dana.913
317. Pretresno vee je uzelo u obzir i dokaze odbrane da se, u
skladu sa pravilima i praksom VRS, pre smjene u komandi korpusa
mora obaviti odreena procedura formalne prirode.914 Konkretno, general
Radinovi tvrdi da bi zvanini zapisnik primopredaje dunosti (s potpisima
generala Mladia, generala Krstia i generala ivanovia) morao biti
sainjen pre nego to general Krsti stekne prava i dunosti koje idu uz
poloaj komandanta korpusa.915 No, najmanje jedan do svjedoka odbrane
je potvrdio da se formalna procedura primopredaje dunosti, u sluaju da
za to postoji dobar razlog, moe zaobii.916
318. Posljednje poznato nareenje koje je general ivanovi
potpisao u svojstvu komandanta korpusa odaslato je 13. jula 1995. u 17:
30 sati, to je konzistentno sa tezom da je general ivanovi tu funkcu
napustio u neko doba uvee 13. jula 1995.917 Te iste veeri, 13. jula 1995. oko
20:30 sati, general Krsti je izdao nareenje za pretres terena kojim upuuje
Bratunaku i Miliku brigadu i Samostalni bataljon Skelani da izvre
pretres terena bive enklave Srebrenica.918 General Krsti je ovo nareenje
potpisao stavivi re komandant ispod svog potpisa.
477
Optuba tvrdi da je general Krsti, potpisavi se kao komandant,

jasno dao na znanje da je preuzeo komandu Drinskog korpusa.919 Narednog
dana Bratunaka brigada donosi nareenje za izvrenje kao odgovor na
nareenje za pretres koje je izdao general Krsti, ne postavljajui pitanja
oko njegove nadlenosti da rukovodi njihovim aktivnostima.920
319. Odbrana ne osporava da je general Krsti nareenje za
pretres od 13. jula 1995. potpisao kao komandant, ali tvrdi da je to uinio
u svojstvu komandanta operace epa, a ne celog Drinskog korpusa.921
Optuba, pak, tvrdi da bi se u skladu s uobiajenom praksom, neko na
takvom poloaju identifikovao kao komandant konkretne operativne
grupe, a ne samo kao komandant.
320. U prilog tvrdnji da je general Krsti u vreme izdavanja
nareenja za pretres od 13. jula 1995. ve preuzeo dunost komandanta
korpusa, optuba se poziva i na sadraj tog nareenja. Po miljenju g.
Butlera, nareenje koje se tie operaca pretresa terena u bivoj enklavi
Srebrenica ne imalo nikakve veze s operacom epa.922 Suprotno
miljenju g. Butlera, general Krsti je svjedoio da se teren bive enklave
morao pretresti pre no to se krene na epu, te da je nareenje stoga bilo
dio priprema za operacu epa koja je trebalo da pone 14. jula 1995.923
Pred Pretresnim veem su uistinu izvedeni dokazi da je kretanje 28.
divize ABiH bilo pitanje od velike vanosti za jedinice VRS koje su se
pripremale za epu.924
321. Ono to najvie zbunjuje u tezi optube je to to, iako je
posljednje pismeno nareenje generala ivanovia u svojstvu komandanta
Drinskog korpusa izdato 13. jula 1995, postoje dokazi da je on nastavio da
vri neke od komandnih ovlasti sve do 14. jula 1995. General ivanovi
se uje u izvjesnom broju razgovora uhvaenih prislukivanjem 14. jula
1995. Dana 14. jula 1995. u 09:10 sati, generala ivanovia zove i s njim
razgovara major Joki, deurni oficir Zvornike brigade.925 Major Joki je
generalu ivanoviu rekao da raspolae podatkom da se ogromna grupa
Turaka kree prema Veljoj Glavi. General ivanovi je majoru Jokiu
dao uputstvo da obavesti Maneta koji ima milicu u Konjevi Polju i
Zvorniku. General ivanovi je rekao da to treba da obavi Centar javne
bezbjednosti Zvornik jer vojska radi druge poslove trenutno. Te veeri
u 20:38 sati, general ivanovi je majoru Jokiu rekao da e pojaanja
stii ujutro i da Obrenovi (naelnik taba Zvornike brigade) treba da
odrava pritisak i osmatranje kolone. U tom razgovoru general ivanovi
je kazao: Shvati ovo kao nareenje.926 Optuba je iznela hipotezu da je
general ivanovi, iako je tada ve bio razreen dunosti komandanta, i
dalje bio visoki oficir VRS. Budui da je, kao se ini, 14. jula 1995. general
Krsti bio nedostupan, optuba tvrdi da je general ivanovi priskakao za
hitne stvari u vezi s kolonom.927 Drugi razgovor, registrovan 14. jula 1995.
u 20:56 sati, vodi se izmeu generala ivanovia i pukovnika Vukovia,
komandanta Samostalnog bataljona Skelani. General ivanovi je rekao da
je dobio papir koji je poslao Blagojevi (komandant Bratunake brigade)
478
i da Vukovi treba da proita njegove zakljuke.928 Dalje u razgovoru od

14. jula 1995. u 20:56 sati, uje se kako jedan neidentifikovani major pita:
Kako mogu saznati gdje mi je gosp. gen. ivanovi, jer ga ekam po
njegovom nareenju ovde od 17 asova. Potom je taj neidentifikovani
major spojen s generalom ivanoviem kasne u tom istom razgovoru.
On je tada generala ivanovia izvestio o odreenim dogaajima, na ta
je general ivanovi odgovorio: Odlino.929 G. Butler ne uspio objasniti
zbog ega je general ivanovi nastavio da igra tako istaknutu ulogu u
koordiniranju dejstava Drinskog korpusa ako je komanda uistinu data
generala Krstiu, iako je svjedok II svjedoio da je general ivanovi bio
tesno povezan s ljudima u tom podruju i da je ondje ostao dva mjeseca
ili vie poto je razreen dunosti komandant korpusa.930
322. Meutim, jedan razgovor registrovan 14. jula 1995. u 09:35
sati, ukazuje na to da je general ivanovi privodio kraju svoje poslove
u Drinskom korpusu. General ivanovi je svom sagovorniku kazao:
Evo me na komandnom mjestu, ali ve polako pakujem ranac, trae
me (vjerovatno Glavni tab ili Vrhovna komanda) ve na drugo mjesto
da idem.931 Jo jedan razgovor od istog dana u 22:36 sati, navodi na
pomisao da je general Krsti mogao biti fiziki prisutan u podruju oko
Srebrenice i da je bio obavjeten o pojedinim pitanjima. Taj se razgovor
vodi izmeu Malinia (vjerovatno majora Zorana Malinia, komandanta
bataljona vojne police 65. zatitnog puka) i jedne neidentifikovane osobe.
Ta neidentifikovana osoba je rekla: Krsti je upravo stigao ovdje. Vratio
se tamo, zvae me kasne. Pogledae to pa e postaviti nekog da to
koordinira.. Da, da, znam.. Sluaj, znam ja. Polako samo, ovo je otvorena
lina. Moram da pourim ivanovi mi je rekao. Dobro, ukratko, sada
sam rekao Krletu [nadimak generala Krstia] za to, ta da se radi. Ja sam
predloio da on neto uradi, pa e on neto uraditi.932
323. Dana 15. jula 1995. u 09:54 sati, u jednom uhvaenom
razgovoru uje se kako pukovnik Beara, naelnik bezbjednosti Glavnog
taba, trai od generala ivanovia da sredi da mu se poalju ljudi.933
General ivanovi mu je odgovorio da ne moe on to vie odreivati
i uputio pukovnika Bearu da zove centralu Zlatar (komandu Drinskog
korpusa) na lokal 385. Nekoliko minuta kasne, registrovan je razgovor
izmeu generala Krstia i pukovnika Beare, u kojem je pukovnik Beara
ponovio zahtjev koji je ve iznio generalu ivanoviu i traio od generala
Krstia da mu pomogne da dobe ljude koji su mu potrebni. General
Krsti se obavezao da e vidjeti kako moe pomoi pukovniku Beari, jasno
pokazujui da je tu ovlast preuzeo od generala ivanovia.934
324. Takoe 15. jula 1995, pukovnik Ignjat Milanovi, naelnik
protivvazdune odbrane Drinskog korpusa, poslao je generalu Krstiu, na
istureno komandno mjesto, izvjetaj u kojem je predloio da se pukovnik
Blagojevi, komandant Bratunake brigade, postavi za koordinatora
operaca u blizini ceste Bratunac Konjevi Polje Milii.935 U unakrsnom
ispitivanju general Krsti se sloio da je prihvatio ovaj predlog.936 Potom,
479
16. jula 1995, pukovnik Blagojevi je poslao izvjetaj u kojem navodi da je

izvrio obilazak angaovanih jedinica i organizovao njihovo sadejstvo, iz
ega se opet vidi da je general Krsti vrio komandne ovlasti u odnosu na
jedinice Drinskog korpusa koje su dejstvovale u podruju Srebrenice.937
325. Zapaa se da je general Krsti u danima posle 15. jula 1995,
izdavao nareenja po pitanjima koja oigledno nisu vezana za operacu
epa, to opet potvruje da je imao ulogu komandanta korpusa. Dana 17.
jula 1995, general Krsti potpisuje jedno nareenje u vezi s mobilizacom
u svojstvu komandanta.938 Tog istog dana u 06:15 sati, general Krsti
vodi razgovor sa kapetanom Trbiem, vriocem dunosti deurnog
oficira Zvornike brigade, i pukovnikom Pandureviem, komandantom
Zvornike brigade.939 U razgovoru je general Krsti potvrdio da je
primio izvjetaje koje je poslala Zvornika brigada o situaci u svojoj
zoni odgovornosti i da ga je komandant brigade lino izvjestio o razvoju
dogaaja. U kasne uhvaenom razgovoru od 17. jula 1995. u 09:10 sati,
general Krsti je potpukovniku Vlaiu (koji je privremeno vrio dunosti
naelnika taba novoosnovane etvrte drinske lake pjeadske brigade
rasporeene u podruje Sarajevsko-romanskog korpusa940) naredio da
se hitno vrati u svoju jedinicu (Biransku brigadu).941 To pokazuje da je
general Krsti preuzimao odgovornost za stvari nevezane za operacu
epa. Naposljetku, 19. jula 1995. u 08:12 sati, uje se razgovor izmeu
pukovnika Pandurevia, komandanta Zvornike brigade, i pukovnika
Cerovia, pomonika komandanta Drinskog korpusa za moral, vjerske i
pravne poslove. Pukovnik Cerovi je pukovnika Pandurevia obavestio
da se u skladu sa nareenjem generala Krstia nee vriti smjene za
Sarajevsko-romanski korpus, to opet, ini se, nema veze s operacom
epa; odbrana ne pokuala da dokae suprotno.942
326. Dana 17. jula 1995, Bratunaka brigada alje jedan kucani
dokument u kojem se razmatra 23. juni (vjerovatno se mislilo na 23. juli)
kao datum za oprotajnu sveanost za generala ivanovia. Dokument je
prvo napisan rukom, a onda 14. jula 1995. upuen centru za za veze na
kucanje i prosljeivanje.943 U dokumentu stoji:
Izvetavamo vas da moemo obezbediti prisustvo komande
i predstavnika optinskih organa vlasti za slubeni ispraaj generala
ivanovia, dosadanjeg komandanta Drinskog korpusa
Tog istog 17. jula 1995, sm general ivanovi oglaava da se za
njega organizuje ispraajni ruak u restoranu Jela u Han Kramu 20.
jula 1995.944 Dok je naslov dokumenta ispraajna sveanost za komandanta
korpusa, obavetenje /prim. prev.: prema engleskom prevodu/ u tekstu se
general ivanovi ponovo pominje kao dosadanji komandant korpusa.
Strane su vodile estoku debatu o tome da li upotreba rei dosadanji
ukazuje na to da general ivanovi u vreme kada su ovi dokumenti
sainjeni (14. jula, odnosno 17. jula) vie ne bio komandant Drinskog
korpusa. Ta rasprava je bila dodatno zakomplikovana dvosmislenou
prevoda.945 Izvjesno je, meutim, da se u potpisu generala ivanovia
480
na dokumentu koji je sainio 17. jula 1995. nigdje ne spominje da je on

komandant korpusa. Nasuprot tome, na dokumentima koje je general
ivanovi sainio pre 13. jula u njegovom potpisu se redovno navodi i
njegov poloaj komandanta Drinskog korpusa.
327. Jedan broj svjedoka odbrane je potvrdio da je general Krsti
preuzeo dunosti komandanta korpusa tek oko 20. jula 1995.946 Svjedok II,
iako je potvrdio da su on i general Krsti otili u restoran u Han Kramu
u neko doba dok je operaca epa jo bila u toku, ne bio siguran kakvoj
je to tamo sveanosti prisustvovao general Krsti.947 Optuba je iznela
pretpostavku da je u restoranu u Han Kramu prireen samo oprotajni
ruak za generala ivanovia.948
b) Zakljuci
328. Protivurjeni dokazi otkrivaju da je od poetka jula 1995,
general Krsti poeo sve vie i vie da preuzima de facto odgovornost u
Drinskom korpusu. Kao to je to detaljno izloeno dalje u tekstu, on je taj
koji je od 6. jula 1995, i to bar dok 9. jula 1995. ne doao general Mladi, sa
isturenog komandnog mjesta Drinskog korpusa prvenstveno rukovodio
Krivajom 95.949 Pored toga, dok je prvom sastanku u hotelu Fontana 11.
jula 1995. u 22:00 sata, uz generala Mladia prisustvovao general ivanovi,
drugom sastanku, odranom te iste veeri u 23:00 sata, i treem, odranom
sutradan ujutro, prisustvovao je general Krsti: general ivanovi ne bio
prisutan. Neki od svjedoka prisutnih na ovim sastancima, stekli su utisak
da je general Krsti komandant Drinskog korpusa.950
329. Dokument o sveanoj primopredaji dunosti 13. jula 1995,
a koji je potkrepljen kazivanjem dva oevica, veoma je snaan dokaz
da je tog datuma na sveanosti odranoj u vlasenikom tabu general
Mladi postavio generala Krstia za komandanta Drinskog korpusa.
Ostaju nepoznati razlozi koji su doveli do toga da se sveanost odri
pre datuma ukaza predsjednika Karadia. Pretresno vee doputa
da se primopredaja dunosti moda ne odvala uz strogo potovanje
procedure predviene pravilima VRS. Meutim, sudski spis je prepun
primjera prenebregavanja formalne procedure u uslovima rata.951
330. Optuba prihvata da je general ivanovi, u skladu s ukazom
predsjednika Karadia, zvanino na papiru bio komandant korpusa
do 15. jula 1995.952 No, bez obzira na to, od 13. jula 1995. poslepodne,
general Krsti je postupao kao komandant Drinskog korpusa, poevi od
nareenja za pretres od 13. jula koje je potpisao u svom novosteenom
svojstvu komandanta korpusa. U Drinskom korpusu ne bilo nikakve
konfuze: bilo je jasno da je od 13. jula 1995. general Krsti komandant,
te su se shodno tome sprovodila i njegova nareenja.953 Dokazi se
poklapaju s miljenjem vojnog vjetaka optube, majora Dannatta, da bi
logian moment za imenovanje novog komandanta korpusa bio izmeu
zavretka napada na Srebrenicu, a pre napada na epu.954
481
331. Pretresno vee konstatuje da je 13. jula 1995. uvee, general

Mladi imenovao generala Krstia za komandanta Drinskog korpusa, te
da je od tog momenta general Krsti djelovao kao komandant Drinskog
korpusa, te da je kao takav bio priznat od strane celog korpusa.
4. Uloga generala Krstia u Krivaji 95
332. Uloga generala Krstia u Krivaji 95, napadu VRS na
srebreniku enklavu, ne direktno relevantna za zloine za koje se tereti
optunicom budui da se za napad na Srebrenicu ne tvrdi da predstavlja
krenje meunarodnog prava. Meutim, Krivaja 95 je znaajna za
razmatranje krivine odgovornosti generala Krstia za zloine koji su
usledili nakon zauzimanja Srebrenice, jer predstavlja njihovu pozadinu.
333. Strane su se sloile da je general Krsti kao naelnik taba
imao ulogu u planiranju i sprovoenju Krivaje 95. General Krsti
je izjavio da je njegovo uee bilo ogranieno na to da sa generalom
ivanoviem proceni optu situacu.955 G. Butler prihvata mogunost
da general Krsti ne lino sainio taj plan, ali tvrdi da je plan odraz
rada oficira taba Drinskog korpusa e je djelovanje on [general Krsti]
koordinirao i kontrolisao.956
334. Dok je general ivanovi, kako se ini, imao formalnu kontrolu
nad pripremama za Krivaju 95, general Krsti je preuzeo kljunu ulogu
u komandovanju samim napadom,957 bar dok na scenu 9. jula 1995.
ne stupio general Mladi.958 Kada je predsjednik Karadi poslao VRS
nareenje da zauzme enklavu 9. jula 1995, uz njega je bilo uputstvo da se
ono preda lino generalu Krstiu.959 Odbrana tvrdi da su general Krsti
i general ivanovi bili gurnuti u stranu po dolasku generala Mladia, te
da stoga nisu imali nikakvu ulogu u nastavljanju napada na Srebrenicu.960
To je potvrdio svjedok odbrane DC, oficir Drinskog korpusa, koji je bio
prisutan na isturenom komandnom mjestu u Pribievcu. Svjedok DC
se ne sjea da je general Krsti izdao edno nareenje nakon dolaska
generala Mladia.961 No, kada je 11. jula 1995. poslepodne, general Mladi
pobjedniki uao u grad Srebrenicu u pratnji jedne ekipe snimatelja,
odmah uz njega su bili general Krsti i general ivanovi.962 Kasne su i
general Mladi i predsjednik Karadi hvalili generala Krstia za vodeu
ulogu koju je imao u osvajanju enklave. U decembru 1995, general Mladi
je odrao govor na jednoj sveanosti Drinskog korpusa i obratio im se
sljedeim reima:
Junaki ste se borili pod vostvom vaeg naelnika taba ili
komandanta korpusa, koji je, iako teko ranjen, dao ogroman doprinos
za pobede srpskog oruja i srpske vojske, ne samo nad muslimanskim
gladatorima u Srebrenici i epi, ve i nad onim koji su im pomagali,
as sa zemlje, as iz vazduha, as iza zelenog stola ili preko meda. Ne
im bilo spasa jer ga nisu ni zasluili. I spaeni su svi oni koji su posluali
dogovor da dou u bazu UNPROFOR i preveeni su...963
482
Iako general Krsti kae da je general Mladi u svom govoru

moda mislio na generala ivanovia,964 pominjanje naelnika taba ili
komandanta korpusa koji je bio teko ranjen, ostavlja malo mjesta za
sumnju da se tu radi o generalu Krstiu. General Krsti je bio i naelnik
taba i komandant korpusa u vreme operaca u Srebrenici i epi, a
dobro su poznate povrede koje je zadobio u nesrenom sluaju, od mine.
General Krsti je prisustvovao sveanosti i sjedio na tribini s generalom
Mladiem.965 Predsjednik Karadi je u vie navrata pripisao generalu
Krstiu zasluge za pobjedu u Srebrenici,966 premda Pretresno vee
prihvata da se ove izjave mogu objasniti, bar djelimino, kao pokuaj
predsjednika Karadia da skrene panju sa generala Mladia budui da
su se njihovi odnosi pogoravali.967
335. Uprkos naporima generala Krstia da se distancira od
Krivaje 95, a posebno od druge faze u koju spada zauzimanje Srebrenice,
Pretresno vee uopte ne sumnja da on ne bio tek obian uesnik ovih
dogaaja. Bez obzira na to da li je bio potpuno gurnut u stranu po dolasku
generala Mladia, jasno je da je general Krsti bio u celosti izvjetavan o
toku operace. Imajui u vidu da je bio zamjenik komandanta/naelnik
taba Drinskog korpusa i da je imao istaknutu ulogu u planiranju i
sprovoenju Krivaje 95, Pretresno vee zakljuuje da je general Krsti
morao znati da su vojne aktivnosti VRS protiv Srebrenice bile sraunate da
izazovu humanitarnu krizu koja bi kasne dovela do eliminace enklave.
Time je on igrao vodeu ulogu u dogaajima koji su prisilili terorizirano
civilno stanovnitvo Srebrenice da, u strahu za sopstveni ivot, pobjegne
iz grada i krene ka Potoarima i tako pripremi teren za zloine koji e
uslediti. S osmatranice na isturenom komandnom mjestu u brdima
kod Pribievca, mogao je nesmetano vidjeti posljedice granatiranja na
zastraene bosanske Muslimane, stanovnike Srebrenice.968 Nezamislivo je
da bi jedan komandant koji aktivno uestvuje u vojnom pohodu mogao
da ne bude svjestan jednog tako oiglednog uzrono-posljedinog odnosa
kao to je odnos granatiranja i egzodusa stanovnika Srebrenice, a koji je
uoilo gotovo cjelokupno osoblje UN u tom podruju.969
336. General Krsti je u Srebrenicu uao s generalom Mladiem i
bio je prisutan kada je general Mladi izjavio da je napokon dolo vreme
da se ovdje osvetimo Turcima.970 Ubrzo nakon zavretka VRS operaca
u Srebrenici i epi, u Srpskoj vojsci je 25. augusta 1995. objavljen
lanak s intervjuom koji je general Krsti dao Borislavu ureviu.971
General Krsti se u njemu koristi jezikom punim nacionalistikog naboja,
upotrebljava izraz ustaa i pominje da su Muslimani pogazili datu
re da e bezuslovno predati oruje nakon zauzimanja Srebrenice. U
dopisu koji je general Krsti 30. oktobra 1995. uputio Zvornikoj brigadi,
estita im na naporima uloenim u cilju oslobaanja vjekovnih srpskih
teritora od mrskog nepratelja i u cilju sprjeavanja daljeg genocida nad
srpskim narodom.972 U novembru 1995, u asopisu Drinski objavljen je
lanak o Drinskom korpusu pod naslovom Najmlai, a ve elitni, koji
483
takoe prenosi rei generala Krstia i pogrdne izraze koje koristi, kao na
primjer bala kada govori o Muslimanima u Drugom svjetskom ratu.973
General Krsti u intervjuu govori o nastojanjima VRS da otkloni prole
nepravde i u tri navrata spominje spaavanje srpskog naroda od pretnje
genocida u rukama ABiH.974 I u razgovorima koje je jula 1995. ABiH
uhvatila prislukivanjem, uje se kako general Krsti govorei o bosanskim
Muslimanima koristi pogrdne izraze.975 Iako Pretresno vee prihvata da
je taj tip emocionalno nabenog izraavanja rasprostranjen meu vojskom
za vreme rata, za primetiti je da je, svjedoei pred Pretresnim veem,
general Krsti porekao da je ikada koristio pogrdne izraze poput Turci
ili Bale govorei o bosanskim Muslimanima.976 Pretresno vee to, s
obzirom na predoene mu dokaze, ne moe prihvatiti.
337. Pretresno vee konstatuje da je general Krsti bio sasvim
svjestan toga da e granatiranje Srebrenice otjerati na desetine hiljada
bosansko-muslimanskih civila iz grada u omanje mjesto Potoari, za koje
su mislili da je bezbjedno jer se tamo nalazila baza UN. On je morao
znati da se na tom mjestu osnovne potrebe za smjetajem, hranom, vodom
i lekovima nee moi ni izdaleka pokriti. Pored toga, Pretresno vee
konstatuje da je general Krsti bio potpuno svjestan teritoralnih ciljeva
VRS u srebrenikoj enklavi, u koje je spadalo i etniko ienje podruja od
bosansko-muslimanskog stanovnitva.
5. Razdoblje od 12. do 13. jula 1995.: uloga generala Krstia
u odvoenju ena, djece i staraca bosanskih Muslimana
iz Potoara
338. General Krsti tvrdi da su, od momenta kada je on postavljen
za komandanta vojnog pohoda na epu uvee 11. jula 1995,977 pripreme
za tu operacu postale njegova najvea briga. Konkretno, general Krsti
je svjedoio da ne bio prisutan kada su 12. i 13. jula 1995. ene, djeca i
starci bosanski Muslimani odvoeni iz Potoara, te da ne imao nikakvu
ulogu u organizovanju njihovog prevoza. U to vreme, tvrdi odbrana,
general Krsti je organizovao razmjetaj snaga za epu na pravcu Vogora
Derventa Milii Vlasenica Han Pesak Plane, a od 12. jula 1995.
pa nadalje, radio je na formiranju novog isturenog komandnog mjesta
za operacu epa u selu Krivae.978 No, te tvrdnje su u protivurjenosti
s velikim brojem dokaza koji, po miljenju Pretresnog vea, pokazuju
da je general Krsti igrao znaajnu ulogu u odvoenju civila bosanskih
Muslimana iz Potoara.
a) Prisustvovanje sastancima u hotelu Fontana
339. General Krsti je bio na dva od tri sastanka u hotelu Fontana
koje je sazvao general Mladi, a na kojima su se razmatrala pitanja vezana
za sudbinu civilnog stanovnitva Srebrenice. Prvi sastanak kojem je
484
prisustvovao odran je 11. jula 1995. u 23:00 sata, a drugi 12. jula 1995. u 10:
00 sati.979 Na ovim sastancima general Krsti je predstavljao Drinski korpus
i sjedio pored generala Mladia, mada ne uzimao re.980
340. Budui da je prisustvovao ovim sastancima, nesumnjivo je
da je general Krsti znao za izbjeglice u Potoarima i njihovu beznadenu
situacu, to je i bio glavni razlog sazivanja sastanka i tema detaljnog
razgovora s komandantom Dutchbata, pukovnikom Karremansom. I g.
Mandi, nezvanini predstavnik bosansko-muslimanskih civila, otvoreno
je govorio o kriznim uslovima u kojima su se nalazile izbjeglice u Potoarima,
ukljuujui vruinu, pretrpanost i nedostatak hrane i vode.981 General Krsti
je bio prisutan kada se razgovaralo o odvoenju bosansko-muslimanskih
civila iz Potoara i uo je pretee rei koje je izgovorio general Mladi.
General Krsti je konkretno bio prisutan kada je general Mladi otvoreno
rekao g. Mandiu:
dovedite ljude koji mogu obezbediti predaju oruja, i spasiti va
narod od unitenja.982 Oigledno je da je generalu Krstiu, kao i ostalima koji
su prisustvovali ovim sastancima, bilo jasno da za bosansko-muslimanske
civile mogunost ostanka u Srebrenici ili Potoarima ne ni postojala.983
341. General Krsti je svjedoio da ne uo skvianje svinje koju
su klali pored hotela Fontana 11. jula 1995. uvee. Osim toga, tvrdio je
da ne bio svjestan da bi takav in mogao posebno uvrediti bosanske
Muslimane.984 Pretresno vee nalazi da ove tvrdnje ne stoje. Vee
prihvata da su svi koji su prisustvovali sastanku jasno uli skvianje svinje
i da je taj gest bio sraunat kao uvreda i pretnja bosansko-muslimanskim
civilima. Smisao ovog gesta i ostalih akata zastraivanja, kao na primjer
to to je pred g. Mandia stavljena slomljena tabla sa zgrade optine
Srebrenice, teko da je mogao promai ikome od prisutnih na sastanku.985
to je jo vane od svega toga, general Krsti je bio tu kada je general
Mladi izjavio da opstanak bosansko-muslimanskog stanovnitva zavisi
od potpune predaje ABiH.986 U unakrsnom ispitivanju, general Krsti je
priznao da mu ne poznato da je ABiH ikada pristala da poloi oruje.987
Od znaaja je njegova izjava da se pitao kako e bosansko-muslimanski
civili uopte moi da ispune zahtjeve generala Mladia, ali da je te misli
zadrao duboko u sebi.988 O toj svojoj zabrinutosti ne razgovarao sa
generalom Mladiem.
342. General Krsti je bio prisutan u hotelu Fontana i kada
je general Mladi pripadnicima UNPROFOR i predstavnicima civilnog
stanovnitva bosanskih Muslimana rekao da e se meu vojno sposobnim
mukarcima u Potoarima traiti poinioci ratnih zloina.989
343. Pretresno vee konstatuje da je, budui da je prisustvovao
sastancima u hotelu Fontana 11. i 12. jula 1995, general Krsti bio
potpuno svjestan katastrofalne humanitarne situace u kojoj su se nalazili
izbjegli bosanski Muslimani u Potoarima i da je bio upozoren da je nakon
zauzimanja Srebrenice opstanak bosansko-muslimanskog stanovnitva
doveden u pitanje.
485
b) Organizovanje autobusa
344. Sudski spis ovog predmeta takoe ukazuje na to da je general
Krsti igrao jednu od glavnih uloga u organizovanju autobusa za evakuacu
tokom celog 12. jula 1995. U poruci uhvaenoj prislukivanjem 12. jula
1995. u 07:35 sati, general Krsti radio-vezom nareuje potpukovniku
Krsmanoviu, oficiru za transport u Drinskom korpusu, da obezbedi
50 autobusa iz Pala, Viegrada, Rogatice, Sokca, Han Peska, Vlasenice,
Milia, Bratunca i Zvornika.990 Iz kasne uhvaenih poruka vidi se da se
pukovnik Krsmanovi celog tog dana bavio organizacom autobusa.991 U
12:10 sati uhvaen je razgovor u kojem general Krsti nareuje pukovniku
Krsmanoviu da autobusi krenu.992 Ubrzo nakon toga, snimljen je i
razgovor izmeu generala Mladia i jedne neidentifikovane osobe o
kretanju autobusa. Ta osoba je generalu Mladiu rekla da su autobusi
krenuli pre deset minuta.993 U 13:05 sati, uo se razgovor izmeu generala
Krstia i potpukovnika obota, oficira za popunu i kadrovske poslove
pozadinske slube Drinskog korpusa. General Krsti je pitao koliko je
autobusa krenulo, a obot je odgovorio:
Dvadeset. General Krsti je zatim zatraio da ga spoje s
Vlasenikom brigadom i pitao za pukovnika Kosoria, naelnika
obavjetajne slube Drinskog korpusa, koji je bio odsutan. Iz dokaza se
vidi da je i pukovnik Kosori bio umean u organizovanje autobusa za
Potoare.994 Zatim je general Krsti Savi iz Vlasenike brigade rekao da
obezbedi put do tunela tu e biti iskrcavanje.995 U kontekstu dogaaja
koji su se odvali u vreme tog razgovora, Pretresno vee prihvata da
je general Krsti tu govorio o bosanskim Muslimanima enama, djeci i
starcima iz Potoara. Preivjeli meu onima koji su odvezeni iz Potoara
kau da su proli kroz tunel na putu iz Luka ka Kladnju, gdje su sili
iz autobusa i nastavili pjeice put ka teritori koju su drali bosanski
Muslimani.996 ini se da jo nekoliko uhvaenih poruka povezuju generala
Krstia s organizacom prevoza iz Potoara.997 Te poruke iz kojih se vidi
da je general Krsti uestvovao u organizovanju i planiranju premjetaja
civilnog stanovnitva iz Potoara, konzistentne su s organizacionom
ulogom koju se oekuje da e imati naelnik taba korpusa angaovanog u
operaci kao to je odovoenje desetina hiljada ljudi iz Potoara.
345. Ti registrovani razgovori su dodatno potkrepljeni
svjedoenjem svjedoka II da je 12. jula 1995. general Krsti naredio
rekvizicu autobusa i kamiona iz mjesnih preduzea za potrebe prevoza
bosansko-muslimanskih civila iz Potoara.998 Pored toga, svjedok II se
sjea da je 12. jula 1995. general Mladi pitao generala Krstia nekoliko
puta dokle se dolo s pripremama, da li je sve spremno, da li su autobusi
spremni i takve stvari.999 General Krsti je generalu Mladiu rekao da su
preduzete sve potrebne mjere i da e autobusi stii im bude mogue.1000
Iako svjedok II ne siguran kakva su tano nareenja i kome data, siguran
je da je general Krsti uestvovao u organizovanju autobusa.1001
486
346. General Krsti, meutim, nepopustljivo porie da je

uestvovao u bilo kojem razgovoru o premjetanju civilnog stanovnitva
iz Potoara i kae da je od 12. jula 1995. pa do ranih veernjih sati tog
istog dana bio potpuno bez komunikaca.1002 General Krsti je kazao
da je u 13:05 sati, kada je registrovan njegov razgovor o autobusima sa
visokim oficirima Drinskog korpusa, bio na putu od kontrolnog punkta
u Potoarima ka isturenom komandnom mjestu u Pribievcu. U kolima
ne imao telefon. Svjedok II je potvrdio da radio komunikace i ugraeni
telefon u kolima koje je koristio general Krsti nisu funkcionisali zbog
neispravnosti releja.1003 General Krsti takoe porie da je imao bilo kakvih
komunikaca po dolasku u Pribievac, tvrdei da je tamnonji centar
veze ve bio demontiran.1004 Optuba i odbrana su dugo raspravljale o
tome da li je istureno komandno mjesto u Pribievcu bilo rasputeno 11.
jula 1995. oko 19:00 sati, kako to tvrdi odbrana.1005 Bez obzira na tano
vreme rasputanja isturenog komandnog mjesta u Pribievcu, iz velikog
broja dokaza vidi se da je general Krsti tokom tog relevantnog perioda
imao pristup vezi (bez obzira da li u Pribievcu ili drugdje), te da je
organizovao autobuse za prevoz bosansko-muslimanskog stanovnitva
iz Potoara. Prislukivani razgovori i svjedoenja oevidaca u tom smislu,
potkrepljena su jednom izjavom koju je tada dao general Krsti, a iz koje
se vidi da je znao za operacu prevoza i prihvatio odgovornost za nju. U
televizskom intervjuu datom u Potoarima 12. jula 1995, general Krsti je
izjavio:
Drinski korpus izvodi ovu operacu veoma uspeno. Mi nismo
stali s operacom. Idemo do kraja da oslobodimo teritoru optine
Srebrenica. Civilnom stanovnitvu garantujemo sigurnost. Bie bezbedno
prevezeni tamo gde oni to ele.1006
Ne spominjao mogunost da bi bosansko-muslimanske izbjeglice
mogle ostati u Srebrenici.
347. Pretresno vee konstatuje da je general Krsti naredio da
se nabave autobusi za prevoz bosansko-muslimanskog stanovnitva
iz Potoara 12. i 13. jula 1995, da je svojim podreenima naredio da
se obezbedi cesta kojom e autobusi ii u Kladanj i da je on nadzirao
cjelokupni tok operace prevoza.
c) Prisustvo u Potoarima
i) 12. juli 1995.
348. General Krsti je svjedoio da je po zavretku sastanka u
hotelu Fontana, 12. jula 1995. oko 12:00 sati, otiao prema Potoarima,
ali da je zbog nareenja generala Mladia da se nikome ne dozvoli
prolazak, zaustavljen na kontrolnom punktu koji su opsluivali pripadnici
65. zatitnog puka.1007 General Krsti se sjea da je na kontrolnom punktu
vidio i pukovnika Kosoria i pukovnika Popovia. General Krsti kae
487
da je naredio pukovniku Kosoriu da se sljedeeg jutra javi na istureno

komandno mjesto u Krivaama, te da nisu razgovarali ni o emu u vezi
sa situacom u Potoarima.1008 General Krsti se sloio s time da je oko
12:30 sati na kontrolnom punktu u Potoarima dao intervju za televizu,
ali je rekao da se intervju vodio blizu njegovih kola jer zbog povreene
noge ne mogao daleko hodati.1009 Na video-snimku intervjua vidi se
kako prolaze autobusi, iako je general Krsti rekao da, dok se nalazio
na kontrolnom punktu u Potoarima, ne vidio izbjeglice niti bilo kakve
znake prisustva autobusa koji su ih prevozili.1010 Optuba je iznela dokaze
da se, dok je davao intervju, general Krsti nalazio na udaljenosti od oko
etiri ili pet duina autobusa od izbjeglica u Potoarima.1011 General Krsti
ostaje pri tome da se u Potoarima zadrao veoma kratko i da ne ni uo
ni vidio nita to bi ga upozorilo da je odvoenje nekih 20.000 bosanskomuslimanskih izbjeglica u toku.1012
349. General Krsti je svjedoio da se s kontrolnog punkta u
Potoarima vratio u Bratunac, na putu k isturenom komandnom mjestu
u Pribievcu. Njegova verza dogaaja je da je na istureno komandno
mjesto u Pribievcu stigao oko 13:30 ili 14:00 sati i da je od jednog od
svojih podreenih oficira dobio izvjetaj o toku priprema za operacu
epa.1013 Nakon toga je otiao na Vogoru gdje su se poele okupljati
jedinice angaovane za epu,1014 a potom u Glavni tab Drinskog korpusa
u Vlasenici, gdje je stigao izmeu 17:00 i 18:00 sati.1015 U Glavnom tabu
se zadrao samo kratko vreme, koliko mu je trebalo da se spremi za
odlazak za epu,1016 a potom je otiao u posjetu rodbini u Han Pesku,
da bi izmeu 22:00 i 23:00 sata stigao na istureno komandno mjesto u
Krivaama.1017 General Krsti je izjavio da je tu celu no proveo u domu
roditelja svoje supruge u Kusaama, blizu isturenog komandnog mjesta u
Krivaama.1018
350. Suprotno tome, dokazi koje je predoila optuba pokazuju
da je general Krsti 12. jula 1995. ostao u Potoarima znatno due nego
to je priznao. Dokazi takoe otkrivaju da je general Krsti bio potpuno
upuen i ukljuen u dogaaje koji su se odvali u Potoarima vezano za
odvoenje bosansko-muslimanskih civila iz baze. Svjedok F je svjedoio
da je generala Krstia u Potoarima vidio dva puta, dan za danom,
posle zauzimanja Srebrenice.1019 Pukovnik Kingori je generala Krstia
vidio u Potoarima 12. jula 1995, i rekao da je stigao negdje sredinom
dana.1020 General Krsti je u blizini ostao, rekao je pukovnik Kingori,
podosta vremena. Recimo preko sat vremena,1021 iako se po njegovom
sjeanju general Krsti unutar baze zadrao svega oko 15 minuta.1022
Major Franken je generala Krstia vidio u Potoarima negdje oko 12, 13,
ili 14. jula.1023 Kasne je, meutim, rekao da misli da je to najvjerovatne
bilo 12. jula poslepodne, oko 14:00-15:00 sati.1024 No, najsnani dokaz
iznosi svjedok II. Taj svjedok je svjedoio da je, nakon sastanka u hotelu
Fontana 12. jula 1995, otpratio generala Krstia u Potoare. Svjedok II
je pretpostavio da je razlog odlaska tamo bio da se sa predstavnicima
488
UNPROFOR razmotri prevoz bosansko-muslimanskih civila iz baze.1025

Iako su ih uistinu zaustavili na vojnom kontrolnom punktu VRS, kako
to tvrdi General Krsti, kasne im je ipak dozvoljeno da produe za
Potoare.1026 Po sjeanju svjedoka II, on i general Krsti su u Potoarima
ostali oko sat ili moda dva sata.1027 Svjedok II se sjea da je tada vidio
bosansko-muslimanske izbjeglice i autobuse koji su upravo stigli, iako
ne siguran da li su u tom momentu autobusi ve poeli da odvoze
ljude.1028 Svjedoenja oevidaca da je general Krsti bio u Potoarima
12. jula 1995, konzistentna su sa jednom registrovanom porukom iz koje
se vidi da je general Krsti bio u potpunosti ukljuen u organizovanje
odvoenja bosansko-muslimanskih civila iz Potoara.
351. Odbrana je ukazala na to da pukovnik Kingori, jedan od
svjedoka optube, ne svoju komandu izvestio o prisustvu generala
Krstia u Potoarima, a jeste izvestio o prisustvu generala Mladia,
te Vukovia (oficira iz bataljona Skelani koji je bio oficir za vezu sa
Dutchbatom), pukovnika Lazara Aamovia (pomonika komandanta
Drinskog korpusa za pozadinsku slubu) i majora Nikolia (pomonika
komandanta Bratunake brigade za obavjetajne poslove i bezbjednost).
Pukovnik Kingori je objasnio da u svom izvjetaju ne imao namjeru da d
iscrpan spisak prisutnih, te da je u Potoarima, pored spomenutih, bilo i
drugih oficira VRS.1029 Meutim, to to je ime generala Krstia izostavljeno
iz izvjetaja navodi na pomisao da su oficiri navedeni u spisku, u
dogaajima koji su se odvali u bazi u Potoarima igrali istaknutu ulogu
nego general Krsti. To je potvreno injenicom da se pukovnik Aamovi
pukovniku Kingoru predstavio kao specalni predstavnik generala
Mladia za to podruje.1030
352. to se tie postupaka generala Krstia za vreme dok se
nalazio u Potoarima, nekoliko svjedoka je svjedoilo da je vidjelo generala
Krstia, unutar i oko baze u Potoarima kako razgovara sa drugim visokim
oficirima,1031 ukljuujui i generala Mladia1032. Nekolicini ovih svjedoka je
izgledalo da general Krsti i drugi oficiri daju nareenja vojnicima.1033
Ovaj zakljuak je zasnovan na gestikulaci koju su svjedoci primetili i na
odlascima i dolascima oficira.1034 Svjedok F je izjavio da bi se oficiri obraali
vojnicima, a vojnici onda odlazili i izvravali zadatke.1035 No, zbog jezike
barere, nedan pripadnik Dutchbata ne mogao nita rei o sadraju
razgovora izmeu generala Krstia i vojnika.
353. Bez obzira na to, posmatraima UN i Dutchbata bilo je jasno
da su u Potoarima general Krsti i drugi visoki oficiri:
radili svi zajedno, s istim ciljem, kako bi osigurali da e
svi Muslimani otii odatle, da e se svi ukrcati u autobuse i otii iz
enklave.1036
Svjedok F je pored toga rekao da su oficiri koje je vidio, ukljuujui
i generala Krstia:
bili tu kako bi se pobrinuli da se sve odva po planu, a
povremeno bi izdavali zapovesti, davali nareenja, ili govorili ljudima
489
ta da rade, ili bi njih drugi izvjetavali kako se razva situaca.1037

354. Pretresno vee konstatuje da se general Krsti 12. jula 1995.
poslepodne u Potoarima zadrao jedan ili dva sata, te da je s ostalim
oficirima VRS, ukljuujui i generala Mladia, nadgledao odvoenje ena,
djece i staraca bosanskih Muslimana. Pretresno vee odbacuje svjedoenje
generala Krstia da je na kontrolnom punktu u Potoarima ostao svega
nekoliko minuta, te da ne imao nikakvih saznanja o dogaajima u
Potoarima vezanim za izbjeglice iz Srebrenice. Budui da je 12. jula 1995.
poslepodne bio u Potoarima, general Krsti je morao znati za uasne
uslove u kojima su se nalazile bosansko-muslimanske izbjeglice, te da su
vojnici VRS tog dana s njima loe postupali.
ii) 13. juli 1995.
355. General Krsti estoko porie da se 13. jula 1995. nalazio igdje
u blizini Potoara. General Krsti je svjedoio da je tog dana ujutro prvo
otiao na istureno komandno mjesto u Krivaama, a potom u komandu
Drinskog korpusa u Vlasenici da provjeri kako se razvaju planovi za
epu.1038 Dok se tamo nalazio, nakratko je porazgovarao s generalom
Mladiem o operaci epa.1039 Prisustvo generala Krstia u Glavnom tabu
Drinskog korpusa 13. jula 1995. potkrepio je svjedok odbrane DA koji ga
je tog jutra ondje vidio.1040 General Krsti kae da je po odlasku iz Vlasenice
sa svjedokom DA krenuo za Han Pesak.1041 Zatim je poslepodne proveo
obilazei sa svjedokom DA vojnike u bolnici, i u posjetama svojoj rodbini
i rodbini svjedoka DA.1042 Sve to je potvrdio svjedok odbrane DA.1043
General Krsti je svjedoio da je onda krenuo na istureno komandno
mjesto u Krivaama, gdje je stigao 13. jula 1995. predvee, izmeu 17:00
i 18:00 sati.1044 Ovaj sled dogaaja potvrdili su i svjedok DA1045 i svjedok
DB.1046
356. Optuba je iznela vrlo oskudne dokaze u prilog tvrdnji
da je general Krsti 13. jula 1995. bio u Potoarima. Svjedok F, vojnik
Dutchbata, koji je rekao da je general Krsti bio tu dva dana uzastopce
nakon zauzimanja Srebrenice, ne mogao tano odrediti te datume, a u
svom svjedoenju je na jednom mjestu rekao da je drugi dan ustvari bio
12. juli 1995.1047 Pukovnik Kingori je svjedoio da je general Krsti jo bio
tu negdje u Potoarima 13. jula 1995, no ne iznio nikakve pojedinosti o
tome ta je tog dana vidio.1048 Pretresno vee ne moe, na osnovu ovog
svjedoenja, ustanoviti da je general Krsti 13. jula 1995. bio u Potoarima.
Pored toga, iz svjedoenja svjedoka II koji je proveo celi 13. juli 1995. sa
generalom Krstiem, jasno je da se tog dana general Krsti ne vraao u
Potoare. Tog dana se general Krsti nesumnjivo morao prvenstveno baviti
neophodnim pripremama za operacu koju e voditi na epu, a koja je
trebalo da pone narednog dana.
357. Pretresno vee konstatuje da optuba ne dokazala da je
general Krsti bio u Potoarima 13. jula 1995.
490
d) Nastojanja generala Krstia da se prui bezbjednost

bosansko-muslimanskim civilima prilikom transporta
iz Potoara
358. General Krsti je u vie navrata naglasio da se bosanskomuslimanskim civilima koji se odvoze iz Potoara ne sme nita loe
desiti. U prislukivanom razgovoru od 12. jula 1995. u 13:05 sati, u kojem
se uje kako razgovara o kretanju autobusa i mjestu gdje e se bosanski
Muslimani iskrcati iz autobusa, general Krsti je rekao: Vodite rauna,
nikom ne sme dlaka da fali jel jasno?1049 Odbrana tvrdi da izraz da
im ne sme faliti dlaka s glave / prim.prev.: prevedeno na engleski kao:
Take care, nothing must happen to any of them... is that clear?/ znai da
im se ba nita ne sme desiti, te da je iz tih rei jasno da se trai da se
sa bosansko-muslimanskim civilima postupa sa najveom moguom
brigom.1050 General Krsti je i u intervjuu koji je dao u Potoarima 12. jula
1995, naglasio da se sa civilima mora primjereno postupati i da e biti
prevezeni tamo gdje to oni ele.1051
359. General Krsti je pokazao slina nastojanja prilikom
odvoenja bosansko-muslimanskog civilnog stanovnitva iz epe, neto
kasne tog mjeseca. U jednom razgovoru registrovanom 25. jula 1995,
sagovornici su diskutovali o nareenju koje je dao lino general Krsti da
se s konvojem koji ide za Kladanj mora postupati civilizovano da se ne
dogodi ko rane to je bilo problema.1052 Iz toga se vidi da je general Krsti
elio da obezbedi da se transport civilnog stanovnitva iz epe odva
primjereno, ali i da je bio u potpunosti upuen u to da je u prolosti sa
slinim operacama bilo problema.
6. Uloga generala Krstia u pogubljenjima
a) Nastanak plana da se pogube vojno sposobni
bosanski Muslimani iz Srebrenice
360. Pred Pretresnim veem ne izveden nedan dokaz da je
ubanje mukaraca bosanskih Muslimana iz Srebrenice bilo dio prvobitnog
plana Krivaja 95. Optuba je svoj predmet izgradila upravo na postavci
da je plan da se mukarci, bosanski Muslimani iz Srebrenice, pogube
razraen u veernjim satima 11. jula i ranim jutarnjim satima 12. jula 1995,
onog momenta kada je VRS shvatio da u masi ljudi u Potoarima ima
mukaraca.1053 Na sastancima odranim u hotelu Fontana 11. jula 1995.
uvee, general Mladi je od UNPROFOR traio da se organizuju autobusi
za prevoz bosansko-muslimanskih izbjeglica van enklave. No, na sastanku
od 12. jula, general Mladi je predstavnike UNPROFOR obavestio da e
autobuse obezbediti bosanski Srbi, iako je tada bilo nezamislivo teko
nai ta sredstva unutar enklave. Takoe je objavio, po prvi put, da e vojno
sposobni mukarci, bosanski Muslimani, biti odvojeni od ostalih i da e se
491
meu njima traiti ratni zloinci. Svi vjetaci se slau da je to mogao biti
legitiman poduhvat, a optuba ne osporava da je postojao spisak bosanskih
Muslimana iz enklave osumnjienih za ratne zloine koji je 12. jula 1995.
sainila Bratunaka brigada.1054 Odbrana je takoe ukazala na to da je
Tuilatvo, kasne pri pretresu kancelara Bratunake brigade, zaplenilo
biljeke s ispitivanja mukaraca, bosanskih Muslimana iz Srebrenice.1055
Meutim, vrlo je brzo postalo oito da bosanski Srbi nemaju namjeru
da izvre provjeru tih mukaraca na nain prihvaen u vojnoj praksi.
Umjesto toga, mukarci su zajedno sa djeacim koji nisu bili vojno sposobni
zarobljeni, te im oduzete line stvari, ukljuujui i isprave koje su kasne
unitene kako ne bi ostao nedan trag koji bi upuivao na njihov identitet.
ak su i bosanske Muslimane mukarce koji su ve bili nadomak teritore
koju su drali bosanski Muslimani i za koje je bilo jasno da ne predstavljaju
nikakvu vojnu pretnju, tjerali iz autobusa u Tii 12. i 13. jula 1995, i vraali
na teritoru bosanskih Srba i tamo ih zatvarali. To to su mukarci zatoavani
ne u regularnim objektima za ratne zarobljenika, kao to je Baljkovica, ve
u okrutnim uslovima i bez odgovarajue hrane ili vode, govori o postojanju
unapred smiljenog plana da budu pogubljeni.1056
361. Optuba takoe tvrdi da je plan pogubljenja, s obzirom na
njegov obim i detaljnu organizacu koja je bila potrebna, morao biti voen
kao vojna operaca u koju je Drinski korpus bio u potpunosti ukljuen.
General Krsti je, kako tvrdi optuba, izmeu 9. i 13. jula 1995. esto bio
u drutvu generala Mladia, izmeu ostalog i u hotelu Fontana izmeu
11. i 12. jula 1995, i uestvovao u razradi ovog plana od samog poetka.
Pretresno vee ne prihvata ovu tvrdnju. Dok za uee generala Krstia u
organizovanju stvari vezanih za odvoenje ena, djece i staraca bosanskih
Muslimana iz Potoara, postoji obilje direktnih dokaza, ne postoje dokazi
iz kojih bi se vidjelo da je on uestvovao u organizaci pogubljenja.
Niko ga ne vidio ni uo da izdaje nareenja u smislu nalaenja mjesta
zatoenja, straara, poveza za oi, ligatura ili drugih stvari konkretno
vezanih za pogubljenja. Upravo suprotno, u to vreme je general Krsti bio
angaovan kao komandant operace epa koja je trebalo da pone 14. jula
1995. On je morao da razmilja o planovima za napad, o rasporeivanju
ljudstva i uspostavljanju novog isturenog komandnog mjesta. injenica
da se general Krsti, zajedno sa nekoliko jedinica Drinskog korpusa,
usredotoio na epu upravo onda kada je poelo izvrenje plana za
pogubljenja u Srebrenici, upuuje na to da plan da se pobu mukarci
bosanski Muslimani ne bio smiljen kao vojna operaca koju prvenstveno
treba da izvede Drinski korpus. Pored toga, neosporno je da su jedinice
van Drinskog korpusa, kao na primjer 10. diverzantski odred, dovedene u
to podruje kako bi uestvovale u pogubljenjima. Slino je i sa jedinicom
bezbjednosti Glavnog taba koja je, ini se, bila itekako umeana u
izvrenje zloina, a u sudskom spisu postoje indikace da Drinski korpus
ne uvek bio konsultovan oko onoga to se dogaalo unutar njegove
zone odgovornosti.1057
492
362. Pretresno vee ne moe iskljuiti mogunost da su plan

pogubljenja prvobitno razradili pripadnici Glavnog taba VRS bez
konsultovanja s komandom Drinskog korpusa u celini, ili sa generalom
Krstiem lino. Bez obzira na to, ostaje injenica da su izvrena pogubljenja
masovnog obima, sva unutar zone odgovornosti Drinskog korpusa.
General Krsti je bio prisutan u podruju bive srebrenike enklave
bar do 13. jula uvee, kada su prva masovna pogubljenja ve izvrena.
Jedinice Drinskog korpusa su u periodu od 14. do 19. jula 1995. uzimale
sve veeg uea u pogubljenjima. Pretresno vee je ve zakljuilo da je
komanda Drinskog korpusa od veeri 13. jula 1995. morala znati za plan
za pogubljenje mukaraca bosanskih Muslimana. Pretresno vee sada
prelazi na razmatranje direktnih dokaza o evoluci saznanja generala
Krstia o sudbini mukaraca bosanskih Muslimana, prvo zarobljenih a
potom pogubljenih, te dokaza o njegovom ueu u tim dogaajima.
b) Odvajanje i zlostavljanje mukaraca bosanskih Muslimana
u Potoarima
363. Pretresno vee je zakljuilo da je general Krsti bio u
Potoarima tokom poslepodneva 12. jula 1995. Zbog svog prisustva u
Potoarima i uloge koju je imao u organizovanju autobusa, general Krsti
je morao biti svjestan toga da mukarce ne odvoze autobusima zajedno
sa enama, djecom i starcima, ve da ih odvajaju i zatoavaju, ili odvoze
dalje.
364. Do 12. jula 1995. poslepodne, neke mukarce su ve odvezli
u mjesta zatoenja u Bratuncu. U tu svrhu su uzeti autobusi koji su inae
korieni za prevoz ena, djece i staraca. Dok su autobusi odlazili iz baze,
mukarci su vikali molei pripadnike UN da neto uine; iz naina na koji
su vojnici VRS terorisali bosanske Muslimane u Potoarima bilo je jasno da
su im ivoti u opasnosti.1058 Nema, meutim, dokaza da je general Krsti
dok se nalazio u Potoarima vidio kako mukarce autobusima odvoze za
Bratunac. Dokazi zaista otkrivaju da je general Krsti u Potoarima bio
rano poslepodne 12. jula 1995. Svjedok II je izjavio da su autobusi tek stigli
dok su on i general Krsti bili tamo, to otvara mogunost da su svjedok
II i general Krsti ve bili otili kada se poelo s odvoenjem mukaraca
u Bratunac. No, s obzirom na to da je imao vanu ulogu u organizovanju
autobusa i nadgledanju transporta ena, djece i staraca, morao je, ako
nita drugo, biti obaveten o prenamjeni autobusa za potrebe odvoenja
mukaraca za Bratunac.
365. Oevici kau da je general Krsti bio u blizini bele kue
u kojoj su bili zatoeni mukarci bosanski Muslimani. Dana 12. jula 1995.
poslepodne, pukovnik Kingori, uzbunjen izvjetajima da se mukarci,
bosanski Muslimani vode iza bele kue i tamo streljaju, trai od
generala Mladia da mu razjasni tu situacu. Nastojei da ublai njegova
strahovanja, general Mladi je pukovnika Kingora odveo u belu kuu.
493
Kada su stigli, pukovnik Kingori je tamo vidio generala Krstia i druge

oficire VRS.1059
366. Imajui u vidu fiziko prisustvo generala Krstia u blizini
bele kue 12. jula 1995. poslepodne, optuba od Pretresnog vea
trai da izvede zakljuak da je general Krsti morao biti svjestan da se
mukarci bosanski Muslimani izvode i u blizini streljaju. Pukovnik
Kingori je tog dana uo pojedinane pucnje nedaleko od bele kue.1060
Uistinu, pukovnik Kingori je rekao da je general Krsti bio u beloj
kui kada je on tamo otiao sa generalom Mladiem da ispita navode
o streljanjima. To bi moglo ukazati na to da je general Krsti u beloj
kui bio i rane, kada je dolo do pucnjave koja je ponukala pukovnika
Kingora na istragu. Ali, i ovog puta, dokazi u vezi s vremenom kada je
dolo do pucnjave i vremenom kada se general Krsti nalazio u beloj
kui sve su pre nego precizni. Iz sudskog spisa je jasno da se tog dana,
kako je vreme prolazilo, situaca u beloj kui a i u celoj bazi, sve vie
pogoravala. Takoe je jasno da je general Krsti poetkom poslepodneva
12. jula 1995. bio u Potoarima. Nema nednog direktnog svjedoenja da je
general Krsti vien u beloj kui u vreme kada su ova djela poinjena.
Stoga Pretresno vee ne moe van razumne sumnje zakljuiti da je
general Krsti nuno znao za ta streljanja.
367. Meutim, Pretresno vee je uvjereno da je, s obzirom da je
bio u beloj kui, general Krsti morao znati da su odvojeni mukarci
zatoeni u uasnim uslovima i da se s njima ne postupa u skladu s
prihvaenom praksom traenja poinioca ratnih zloina. General Krsti je
morao shvatiti, kao to su shvatili svi svjedoci koji su tog dana bili unutar
ili u okolini baze, da vlada uasavajua neizvjesnost po pitanju sudbine
izdvojenih mukaraca. Izvjesno je da general Krsti ne nita uinio kako
bi od generala Mladia ili bilo kog drugog dobio razjanjenja o daljoj
sudbini tih mukaraca.
c) Odvajanje mukaraca bosanskih Muslimana u Tii
368. Kada su stigli u Tiu, autobusi kojima su ene, djeca i
starci bosanski Muslimani odvoeni za Kladanj, zaustavjeni su i ponovo
pretraeni u potrazi za mukarcima koji su uspjeli da pobjegnu iz mree u
Potoarima. Jedan svjedok je ispriao kako je u Tii 13. jula 1995. izveden
iz autobusa i kako je ostatak dana proveo zatoen u jednoj kolskoj zgradi.
U veernjim satima je, zajedno sa otprilike 22 mukarca, izveden na
pogubljenje, ali se uspio spasiti.1061
369. Razgovor registrovan 12. jula 1995. u 13:05 sati, otkriva da je
general Krsti jedinicama Drinskog korpusa dao nareenje da obezbede
cestu od Vlasenice do Tie gdje e se civili iskrcati.1062 injenica da je
general Krsti jedinicama Drinskog korpusa dao nareenje da obezbede
taj potez, navodi na zakljuak da je on tada morao znati da se u Tii
mukarci izvode iz autobusa. Pretresno vee se slae sa g. Butlerom da
494
je vjerovatnoa da general Krsti ne znao da se tu odvajaju mukarci

prilino mala. Pored toga, naelnik taba Milike brigade i pripadnici
njegove jedinice nalazili su se u Tii, na mjestu gdje je izvren pretres
autobus u potrazi za ratnim zloincima, a po nareenju komande
Drinskog korpusa.1063 G. Butler je otiao jo dalje i implicite zakljuio da je
komanda Drinskog korpusa, ukljuujui i generala Krstia, morala znati
za plan pogubljenja.1064 Pretresno vee se s tim ne slae. Jasno je, uistinu,
da je general Krsti morao znati da se u Tii mukarci odvajaju i odvode
na mjesta zatoenja, ali ne van razumne sumnje ustanovljeno da je on u
tom momentu imao direktna saznanja da e njihova konana sudbina biti
pogubljenje.
d) Kolona bosanskih Muslimana i njihovo zarobljavanje
370. General Krsti kae da je za proboj bosansko-muslimanske
kolone u pravcu Tuzle saznao uvee 12. jula 1995. kada je stigao na
komandno mjesto Drinskog korpusa u Vlasenici.1065 No, kae general
Krsti, o zarobljavanju bosansko-muslimanskih civila iz kolone ne
nita uo tokom cele sedmice od 13. do 20. jula 1995.1066 Ova tvrdnja ne
uvjerljiva u svjetlu dokaza iznesenih pred Pretresnim veem.
371. Postoje znatni dokazi iz kojih se vidi da je general Krsti bio u
potpunosti izvjetavan o razvoju dogaaja vezanih za kretanje bosanskomuslimanske kolone. Dana 12. jula 1995. u 11:56 sati, registrovan je
razgovor u kojem komanda Drinskog korpusa obavjetava Bratunaku
brigadu da idu prema Konjevi Polju.1067 U tom razgovoru, oficir iz
Bratunca je rekao da je general Krsti tamo s njim, a zatim je rekao komandi
da e ih spojiti s generalom Krstiem, da s njim razgovaraju. Prisustvo
generala Krstia u tabu Bratunake brigade u vreme tog razgovora,
konzistentno je s injenicom da je otprilike u to vreme zavren sastanak
u hotelu Fontana u Bratuncu. Slino je i sa prislukivanim razgovorom
od 12. jula 1995. u 13:45 sati, u kojem se diskutovalo o pitanjima vezanim
za kolonu bosanskih Muslimana, a u kojem je uestvovao deurni oficir
komande Drinskog korpusa, da bi potom vezu preuzeo general Krsti.1068
To je jo jedan dokaz da je general Krsti bio na licu mjesta kada su u
Drinski korpus dolazile informace o koloni, te da je morao biti obavjeten
o svim relevantnim dogaanjima vezanim za kolonu.
372. Dana 13. jula 1995, u ranim jutarnjim satima, komanda
Drinskog korpusa je primila obavjetajni izvjetaj koji je sainila Zvornika
brigada. Zvornika brigada izriito navodi da bosanski Muslimani iz
kolone u panici i nekontrolisano bee po grupama ili pojedinano pa se
i sami predaju MUP ili VRS.1069 Sadraj ovog izvjetaja je potom 13. jula
1995. prosleen i lino generalu Krstiu.1070
373. General Krsti je bio dio komandnog lanca kojem je prosleen
niz drugih obavjetenja o koloni. Prvo je 13. jula 1995, general Gvero iz
Glavnog taba Drinskom korpusu izdao nareenje vezano za mjere za
495
spreavanje prolaska kolone.1071 Nareenje je upueno komandi Drinskog

korpusa i isturenom komandnom mjestu. General Gvero nalae Drinskom
korpusu da angauje sve raspoloivo ljudstvo u otkrivanju, blokiranju,
razoruavanju i zarobljavanju bosanskih Muslimana, te da ih smjesti u
za to pogodne prostore, koje se mogu obezbediti s manjim snagama
i odmah izvetavati pretpostavljenu komandu. Iako je general Krsti
svjedoio da ne primio ovo nareenje koje je potpisao general Gvero,1072
prihvatio je da je od generala ivanovia primio nareenje koje velikim
delom prenosi nareenje generala Gvera poslato 13. jula 1995.1073 General
Krsti ostaje pri tvrdnji da je to bila prva informaca koju je primio da se
zarobljavaju ljudi.1074 Iz jednog drugog dokumenta, od 13. jula 1995, vidi
se da su obavjetajna sluba i sluba bezbjednosti komande Drinskog
korpusa jedan dokument u kojem se analizira kretanje kolone iz Srebrenice
ka Tuzli, poslale i generalu Krstiu lino, na istureno komandno mjesto
u Pribievcu.1075 I za taj dokument je general Krsti rekao da ne mogao
stii do isturenog komandnog mjesta u Pribievcu jer su sredstva veze
ve bila demontirana u vreme slanja tog dokumenta.1076 Bez obzira na to
da li je istureno komandno mjesto u Pribievcu ve bilo rasformirano, ovi
dokumenti pokazuju da je general Krsti bio ukljuen u komandni lanac koji
je izvjetavan o pitanjima vezanim za kolonu bosanskih Muslimana. Osim
toga, Pretresno vee je uvjereno da bi general Krsti, ak iako je istureno
komandno mjesto u Pribievcu ve bilo rasformirano, odmah dobio poruke
koje su mu tamo bile upuene. Svjedok odbrane DB je svjedoio da bi, ako se
neka poruka ne bi mogla uruiti, u zavisnosti od njene hitnosti, bile preduzete
mjere da se poruka urui na neki drugi nain, na primjer preko kurira. U
sluaju hitnih poruka, poiljalac bi bio obavjeten ako poruka ne uruena
u roku od dva sata.1077 Kretanje kolone bosanskih Muslimana bilo je jedno
od najpreih pitanja sa kojim je komanda Drinskog korpusa bila suoena
13. jula 1995. I doista je general Krsti svjedoio da je smatrao 28. divizu,
e kretanje nakon zauzimanja Srebrenice ne bilo poznato, potencalnom
pretnjom za tekue vojne operace Drinskog korpusa u tom podruju, a
posebno one voene na epu.1078 Na sastanku u tabu Bratunake brigade
11. ili 12. jula 1995, pukovnik Pandurevi, komandant Zvornike brigade,
pokrenuo je pred generalom Mladiem ovo pitanje kao potencalni problem
za operacu epa i general Krsti se s njim sloio.1079 Stoga je general Krsti
imao veoma jake razloge da bude informisan o razvoju dogaaja u vezi s
kolonom bosanskih Muslimana koji su se direktno ticali njegovog vojnog
pohoda na epu.
374. Jedan od svjedoka odbrane je svjedoio da je 13. jula 1995.
sa generalom Krstiem razgovarao o koloni bosanskih Muslimana, i da je
general Krsti izrazio miljenje da bi VRS trebalo da pusti kolonu da proe
kako bi se ta stvar zavrila kako treba.1080 Iz toga to je rekao, naime, da
se kolona pusti da proe, moglo bi se pretpostaviti da je general Krsti
znao da su preduzete mjere da se zarobe ljudi iz kolone ili da je, ako nita
drugo, znao da je to vjerovatno.
496
375. Svjedok II je svjedoio da su se on i general Krsti, na dan

sveanosti na kojoj je general Mladi objavio da je general Krsti novi
komandant Drinskog korpusa (a za koji Pretresno vee prihvata da je
bio 13. juli 1995), odvezli iz Bratunca oko 15:00-16:00 sati natrag u tab u
Vlasenici. Ili su cestom koja prolazi pored Bratunca, Konjevi Polja, Milia i
Vlasenice.1081 To je ona ista cesta na kojoj su 13. jula 1995. iz kolone zarobljene
hiljade bosanskih Muslimana. No, svjedok II je svjedoio da, iako je okolo
bilo neto vojnika, ne primetio nita neuobiajeno, niti je vidio autobuse
s izbjeglicama iz pravca Bratunca.1082 Bez obzira na to, ak i ako su dokazi
o tome ta je general Krsti tada lino vidio turi, postoje vrsti dokazi da
je dobio izvjetaje o zarobljavanju bosanskih Muslimana iz kolone na toj
cesti, imajui u vidu da su jedinice Drinskog korpusa tesno saraivale s
ostalim jedinicama koje su uestvovale u zarobljavanju, kao to je brigada
MUP kojom je komandovao pukovnik Borovanin.1083 Dana 13. jula 1995.
uvee, general Krsti je ve bio komandant Drinskog korpusa i Veu je
nezamislivo da se moglo desiti da general Krsti ostane neobaveten o
zarobljavanju hiljada bosanskih Muslimana na cesti Bratunac Konjevi
Polje u toku tog dana.
376. Dana 13. jula 1995. uvee, general Krsti je jedinicama Drinskog
korpusa izdao nareenje da izvre pretres podruja bive srebrenike enklave
u potrazi za bosanskim Muslimanima. Do tada je ve zarobljeno na hiljade
bosanskih Muslimana. Prisustvo kolone u tom podruju bi svakako imalo
uticaja na obim i intenzitet operaca asanace na koju se odnosi nareenje
generala Krstia. Na osnovu nareenja za izvrenje pretresa terena koje je
dao 13. jula 1995,1084 general Krsti je bio zaduen za snage koje su bile od
14. do 17. jula 1995. angaovane na traenju bosanskih Muslimana u bivoj
enklavi. Te iste veeri, 13. jula 1995, uo se razgovor izmeu generala Krstia
i pukovnika Borovanina iz MUP koji se tog dana nalazio na cesti Bratunac
Konjevi Polje. Kao odgovor na Krstievo pitanje kako idu stvari, pukovnik
Borovanin ga je obavestio da: dobro ide.1085 Ukratko reeno, ak i da je
najveim delom bio usredotoen na razmjetaj snaga i sredstava za napad
na epu, do 13. jula 1995. uvee je morao znati da je u zoni odgovornosti
Drinskog korpusa zarobljeno nekoliko hiljada bosanskih Muslimana.
377. Ukratko, Pretresno vee konstatuje da je general Krsti
bio u potpunosti obavjeten o razvoju dogaaja u vezi sa kretanjem
kolone bosanskih Muslimana i da je do 13. jula 1995. uvee saznao da su
snage bosanskih Srba unutar njegove zone odgovornosti zarobile hiljade
mukaraca bosanskih Muslimana iz kolone.
e) Uloga generala Krstia u pogubljenjima
378. Nema dokaza da je general Krsti bio lino prisutan na
ednom od stratita. Neosporno je da je on u vreme kada su pogubljenja
poela bio angaovan na pripremama za borbena dejstva u epi, a od 14.
jula 1995. nadalje na samom napadu.
497
379. Bez obzira na to, Pretresno vee je ve utvrdilo da su

pogubljenja poela 13. jula 1995, te da je od tog dana uvee, komandant
Drinskog korpusa morao znati za plan da se pogube svi vojno sposobni
mukarci bosanski Muslimani iz Srebrenice. Pretresno vee je pored
toga zakljuilo da je komanda Drinskog korpusa morala znati da su
prepotinjene jedinice Drinskog korpusa uestvovale u masovnim
pogubljenjima poevi od 14. jula 1995. i, implicitno, da je konana sudbina
za hiljade mukaraca bosanskih Muslimana zatoenih u zoni odgovornosti
Drinskog korpusa bila smrt pogubljenjem. S obzirom na poloaj koji je
imao u komandi Drinskog korpusa, prvo kao naelnik taba, a zatim
kao komandant od 13. jula 1995. uvee, general Krsti je takoe morao to
znati. Ve 14. jula 1995, general Krsti je, kao komandant korpusa, morao
biti izvjeten o ueu njemu potinjenih jedinica u pogubljenjima koja
su poela tog dana. Iako je u tom razdoblju general Krsti takoe bio
usredotoen na epu, Pretresno vee ne prihvata argument odbrane da
je general Krsti bio potpuno iskljuen iz svega to se ticalo pogubljenja.
Pretresno vee sada prelazi na razmatranje direktnih dokaza iz kojih se
vidi da je general Krsti znao za pogubljenja i uestvovao u njima.
i) General Krsti i pukovnik Beara razmatraju razmjetaj
vojnika koji treba da pomognu u pogubljenjima: 15. juli 1995.
380. Dana 15. jula 1995, neto malo pre 10:00 sati, registrovan je
razgovor izmeu generala ivanovia i pukovnika Beare. Pukovnik Beara
mu je kazao da Furtula (misli se da je to major Radomir Furtula, komandant
Pete podrinjske brigade (poznate i kao Viegradsko-goradanska brigada),
jedinice Drinskog korpusa)1086 ne zarezuje to komandant nareuje, te da
ne poslao Lukiev interventni vod.1087 Pukovnik Beara je zatim od generala
ivanovia zatraio da mu pomogne da organizuje smjenu ljudstva, ali ga je
general ivanovi obavestio da on vie to ne moe srediti i savjetovao mu
da pozove lokal 385.1088 Nekoliko minuta kasne, oko 10:00 sati registrovan je
razgovor izmeu generala Krstia i pukovnika Beare.1089 Bosanski Musliman,
operativac za prislukivanja ABiH, zabiljeio je sljedee:
(Pukovnik Ljubo Beara general Krsti)
B: Generale, Furtula ne ispotovao nareenje efa.
K: Sluaj, on je njemu naredio da tenk se izvodi, a ne voz.
B: Ma treba mi 30 ljudi kao to je nareeno.
K: Uzmi od Nastia ili od Blagojevia, ne mogu ti ja odavde nita
izvu.
B: Ali nemam ovdje, trebaju mi danas i vraam ih noas. Krle,
shvati, ne mogu da ti objanjavam ovako.
K: Ma sve u poremetiti na njegovom pravcu ako to izvuem, a od
njega mnogo zavisi.
B: Ne mogu da reim nita bez 15 do 30 ljudi sa Bobanom
Iniem.
498
K: Ljubo, ovo ne zatieno.

B: Znam, znam.
K: Vidjet u ta mogu, ali mnogo u poremetiti, pogledaj dole kod
Nastia i kod Blagojevia.
B: Ma nemam, da imam ne bih traio ve trei dan.
K: Vidi kod Blagojevia, uzmi njegove Crvene beretke.
B: Ma nema, ostalo ih samo 4, oni su zdimili, jebi ih, nema ih vie
tamo.
K: Vidjet u ta mogu.
B: Vidi i neka dou kod Draga.
K: Ne mogu nita garantovati.
B: Krle, ja ne znam vie ta da radim.
K: Ljubo, uzmi onda one gore, iz MUP.
B: Ma nee oni nita da rade, priao sam i nema drugog rjeenja
nego 15 do 30 sa Iniem. Ono to je trebalo doi 13-og, a ne.
K: Ljubo, ti mene razumi, vi ste meni uradili svata, u piku
materinu.
B: Razumem, ali razumi i ti mene, da je to tada ispotovano, ne
bi se sada prepirali.
K: Jebi ga, sad u ja za to biti kriv.
B: Ja ne znam ta da radim, Krle, najozbiljne ti kaem. Ima jo
3500 paketa koje moram da razdelim, a nemam rjeenja.
K: Jebi ga, vidjet u ta mogu.
Jo dva operativca za prislukivanje, bosanska Muslimana,
registrovala su taj isti razgovor. Jedan od zapisa razgovora je djelimini
transkript u kojem se vidi sam poetak razgovora, u kojem i general Krsti
i pukovnik Beara, pokuavajui da jedan s drugim uspostave kontakt,
otkrivaju svoj identitet.1090 Druga verza je kompletan transkript koji se
bitno ne razlikuje od gore citiranog.1091
381. Kao to se iz transkripta moe vidjeti, pukovnik Beara je
ponovio ono to je ve rane rekao generalu ivanoviu, a to je da Furtula
ne ispotovao nareenje efa i da mu treba trideset ljudi. Iako koriste
donekle neprozirne izraze, general Krsti zna o emu govori pukovnik
Beara, kao to je znao i general ivanovi u prethodnom razgovoru. Tako
su i novi i bivi komandant Drinskog korpusa znali za rane nareenje
efa od pre tri dana, od 13. jula 1995, da se sa Bobanom Iniem poalje
trideset ljudi.1092 Egzekuce su poele 13. jula 1995, to ide u prilog
zakljuku da su tih trideset ljudi koji nisu stigli bili namenjeni za potrebe
ove zloinake aktivnosti. S obzirom da nisu doli, pukovnik Beara je od
generala Krstia traio da mu hitno pomogne da sakupi ljude koji su mu
potrebni.
382. Poetna nevoljnost generala Krstia da pukovniku Beari
obezbedi bilo koga konzistentna je sa injenicom da su u to vreme
jedinice Zvornike brigade ve bile povuene iz epe i poslate da se bave
499
vanrednom situacom u svojoj zoni odgovornosti.1093 General Krsti je

uputio pukovnika Bearu da vidi sa Nastiem (vjerovatno se radi o majoru
Nastiu, komandantu Milike brigade) i Blagojeviem (vjerovatno se
radi o pukovniku Blagojeviu, komandantu Bratunake brigade). General
Krsti je pukovnika Bearu savjetovao da uzme nekoliko Blagojevievih
Crvenih beretki. Bratunaka brigada je doista imala izviaki vod zvani
Crvene beretke.1094 to je jo vane od svega, pukovnik Beara je rekao
da ima jo 3500 paketa da razdeli i da nema rjeenja. Naveo je da
su mu dodatni vojnici potrebni za svega nekoliko sati i da e ih vratiti do
veeri. General Krsti se tada obavezao da e pomoi pukovniku Beari
reima: Vidjet u ta mogu.
383. Optuba ubjedljivo tvrdi da su paketi ifra za bosanske
Muslimane, a raspodjela za njihovo ubanje.1095 Iz nekoliko
prislukivanih razgovora, snimljenih tokom jula 1995, vidi se da su oficiri
VRS izraavali zabrinutost to se stvari vezane za zarobljene bosanske
Muslimane diskutuju preko telefona, tako da ne iznenaujue da se
ovom prilikom koriste ifre.1096 (U istom tom razgovoru, general Krsti je
upozorio pukovnika Bearu da lina ne zatiena.) U jednom razgovoru
registrovanom 14. jula 1995. u 21:02 sati, uje se kako major Joki, deurni
oficir Zvornike brigade razgovara sa pukovnikom Bearom i kae mu da
je hitno potreban vioj kui. Zatim mu je rekao da je bilo ogromnih
problema, pa sa ljudima, ovaj sa paketima.1097 U jednom drugom
prislukivanom razgovoru registrovanom kasne te iste veeri u 22:27 sati,
major Joki osobi koja je identifikovana kao general Viloti kae sljedee:
Obrenovi je stvarno, ovaj maksimalno angaovan. Svi smo
maksimalno angaovani, vjerujte. Najvie nas je upropastio ovaj paketa
od jutros izvetavamo o broju ljudi paovaj, eto.1098
U tom je momentu general Viloti prekinuo majora Jokia i rekao
mu da ne eli vie o tome razgovarati. U razgovoru izmeu generala
Krstia i pukovnika Popovia, registrovanom 2. augusta 1995. u 12:40 sati,
javlja se jo jedan primjer upotrebe izraza paket. Pukovnik Popovi je
generala Krstia pitao da li je osoba zvana ia krenula prema pukovniku
Popoviu, na ta je general Krsti odgovorio potvrdno. Pukovnik Popovi
je potom kazao: Otio je gore jer smo imali nekih paketa da pogleda
ta oni znaju.1099 Na to general Krsti odgovara: Dobro. Vee je ulo
svjedoenja da su bosanski Muslimani u tom razdoblju jo uvek bili
zarobljavani unutar zone odgovornosti Drinskog korpusa.1100 To ide u
prilog zakljuku da su pripadnici VRS pod paketima podrazumevali
ljude, konkretno zarobljene bosanske Muslimane od kojih su se mogle
dobiti informace, te da je generalu Krstiu to bilo dobro poznato. Ovi
prislukivani razgovori idu znatno u prilog zakljuku da su pripadnici VRS
koristili re paket kao ifru za bosansko-muslimanske zarobljenike.
384. Razgovor izmeu generala Krstia i pukovnika Beare 15.
jula 1995. je od odsudne vanosti. Iako nita ne izriito reeno, ako
se sagleda u kontekstu onoga to se deavalo na svim frontovima zone
500
odgovornosti Drinskog korpusa, Pretresno vee zakljuuje da su tema

ovog razgovora bila pogubljenja. I optuba i odbrana su se saglasile da
je pukovnik Beara bio ukljuen u ubanja.1101 Osim toga, ovaj razgovor se
odvao u sred perioda tokom kojeg su vrena pogubljenja. G. Butler je
ukazao na to da se on odvao posle masovnih pogubljenja u Orahovcu i
na brani kod Petkovaca, a pre pogubljenja na Vojnoj ekonomi Branjevo,
u Kozluku i Domu kulture u Pilici.1102 Pored toga, pukovnik Beara je
rekao da e mu ljudi biti potrebni svega nekoliko sati i da e ih vratiti
do kraja dana. To pre ukazuje na kratak i diskretan zadatak nego na
rasporeivanje ljudi za borbena dejstva.
385. Ono to je indikativno jeste da general Krsti ne pokuao
ovom razgovoru pripisati neko drugo znaenje, ve je porekao da je
do njega ikada dolo, tvrdei da izmeu 13. i 17. jula 1995. ne uopte
razgovarao sa pukovnikom Bearom. Operativci za prislukivanje,
bosanski Muslimani, zabiljeili su da se u razgovoru general Krsti
pukovniku Beari obraao njegovim imenom Ljubo. General Krsti
kae da se on oficirima iz vie komande ne nikada obraao samo
imenom, bez navoenja njihovog ina.1103 Pretresno vee odbacuje
ovo objanjenje i zakljuuje da je, u vreme ovog razgovora 15. jula
1995, general Krsti znao da se vre pogubljenja i da je preuzeo na sebe
da pukovniku Beari pomogne da dobe potrebno ljudstvo za njihovo
izvrenje. No, ovaj razgovor ide u prilog tezi da je pogubljenjima
prvenstveno rukovodio Glavni tab, premda se za to koristio resursima
komande Drinskog korpusa. To je vidljivo i iz uea pukovnika
Beare i iz primjedbe generala Krstia vi ste meni uradili svata, u
piku materinu za koju se ini da se odnosi na Glavni tab kojem je i
pukovnik Beara pripadao.
386. U tom prislukivanom razgovoru, general Krsti je
pukovniku Beari predloio da se ljudstvo potrebno za pogubljenja
trai od komandanta Bratunake brigade, preuzevi na sebe da mu
u tome pomogne.1104 Posle toga su, 16. jula 1995, ljudi iz Bratunake
brigade doli da pomognu pripadnicima 10. diverzantskog odreda u
pogubljenjima na Vojnoj ekonomi Branjevo.1105 Pretresno vee takoe
konstatuje da su ljudi iz Bratunca otili s Vojne ekonome Branjevo im
su zavrena pogubljenja i odmah krenuli za stratite u Domu kulture u
Pilici.1106
387. Pretresno vee konstatuje da je 15. jula 1995. ujutro,
pukovnik Beara od generala Krstia traio dodatno ljudstvo da
pomogne kod pogubljenja bosansko-muslimanskih zarobljenika u zoni
odgovornosti Drinskog korpusa. General Krsti je na sebe preuzeo da
pukovniku Beari pomogne da dobe ljudstvo potrebno za pogubljenje
mukaraca bosanskih Muslimana. General Krsti je ukazao na mogunost
da se za to upotrebe ljudi iz Bratunake brigade, preuzeo na sebe da to
sredi, posle ega su ljudi iz te Brigade doli da pomognu u izvrenju
pogubljenja na Vojnoj ekonomi Branjevo 16. jula 1995.
501
ii) Povlaenje pukovnika Pandurevia i Zvornike brigade

iz epe: 15. juli 1995.
388. Operaca epa je poela 14. jula 1995. ujutro.1107 General Krsti
je svjedoio da je tog istog dana dobio poziv od generala ivanovia koji
je traio da se hitno vrate pukovnik Pandurevi, komandant Zvornike
brigade, i delovi njegove jedinice. General Krsti je svjedoio da je
general ivanovi, ne ulazei u pojedinosti, rekao samo da je situaca u
zoni Zvornike brigade veoma sloena i neizvjesna.1108 General Krsti je
osim toga svjedoio da je, 14. jula 1995. u popodnevnim satima, negdje
oko 18:00 sati, primio poziv od naelnika taba Zvornike brigade, majora
Obrenovia, koji je podnio taj isti zahtjev.1109 U noi izmeu 14. i 15. jula
1995, pukovnik Pandurevi je povukao svoje jedinice iz epe i organizovao
mar ka Zvorniku, svojoj glavnoj zoni odgovornosti.1110 General Krsti
je svjedoio da nita drugo ne saznao o dogaajima u Zvorniku koji
su doveli do ovog premjetaja vojske, odnosno o intenzivnim borbama
koje su se vodile protiv kolone bosanskih Muslimana i istovremenom
pristizanju hiljada bosansko-muslimanskih zarobljenika u zonu
odgovornosti Zvornike brigade. Odgovarajui na pitanja o tome, general
Krsti je rekao da povlaenje pukovnika Pandurevia i Zvornike brigade
ne imalo uticaja na operacu u epi i da stoga ne imao razloga da se
dalje raspituje o tome.1111 Ovo je opreno izjavi koju je general Krsti dao
Tuilatvu u razgovoru od 18. februara 2000, u kojem je izjavio da ga je 14.
jula 1995. uvee naelnik taba Zvornike brigade izvestio da su probene
line fronta u zoni odgovornosti Zvornike brigade.1112
389. Dana 15. jula 1995. u 19:25 sati, pukovnik Pandurevi, koji se
tada ve otprilike jedan dan ponovo nalazio u svojoj zoni odgovornosti,
poslao je komandi Drinskog korpusa vanredni borbeni izvjetaj u kojem
je izloio pretnju koju kolona bosanskih Muslimana predstavlja za
Zvorniku brigadu. Pukovnik Pandurevi je naveo:
razmetenih po kolama u zoni brigade, kao i obaveza obezbeenja i
asanace terena Ova komanda vie ne moe brinuti o ovim problemima,
jer za to nema ni materalnih, ni drugih snaga. Ukoliko niko ne preuzme
ovu brigu, biu prinuen da ih pustim.1113
U to vreme 15. jula 1995, zarobljenici drani u Orahovcu i na
brani ve su pogubljeni i najvei dio njih i pokopan. Zarobljenici u Pilici i
oni koji su kasne ubeni u Kozluku, jo su ivi.
390. Iz ovog vanrednog borbenog izvjetaja jasno je da je pukovnik
Pandurevi znao za situacu zarobljenika u njegovoj zoni odgovornosti
15. jula 1995. Brinuo se to su snage Zvornike brigade bile povuene iz
borbi protiv 28. divize radi rjeavanja situace nastale zbog prisustva
zarobljenika u njegovoj zoni. Sve do tog momenta Zvornika brigada je
dobala zadatke vezane za zarobljenike i pukovnik Pandurevi je ovim
upozorio svoju komandu da vie nee tolerisati tu situacu.
502
391. Ono oko ega su se strane sporile jeste da li je pukovnik

Pandurevi, u vreme kada je poslao svoj vanredni borbeni izvjetaj
od 15. jula 1995, znao i za to da se u njegovoj zoni odgovornosti
likvidiraju zarobljenici. General Radinovi je tvrdio da pukovnik
Pandurevi, da je znao za pogubljenja, u svom izvjetaju uopte ne bi
spominjao zarobljenike kako bi se pobrinuo da sebe ne dovede u vezu
sa zloinima.1114 General Krsti je svjedoio da je pukovnik Pandurevi,
kada je rekao da vie ne moe brinuti o ovim problemima, mislio
samo na brigu oko njihovog uvanja.1115 Odbrana pored toga ostaje pri
tvrdnji da se optereenje koje spominje pukovnik Pandurevi odnosilo
na brigu i hranu za zarobljenike.1116 Meutim, istie optuba, ne postoje
dokazi da se pozadinska sluba Zvornike brigade u to vreme bavila
organizacom dostave hrane, vode i drugih osnovnih potreptina za
velike grupe zarobljenika.1117 Stav optube je da je pukovnik Pandurevi
napisavi asanaca terena u svom vanrednom borbenom izvjetaju od
15. jula, mislio na zakopavanje tela pogubljenih zarobljenih bosanskih
Muslimana. Odbrana to osporava tvrdei da se to odnosilo samo na
raiavanje bojita nakon okonanja borbi.1118 G. Butler je prihvatio da
je raiavanje bojita radi uklanjanja poginulih standardna operativna
praksa predviena pravilima JNA.1119 Meutim, istakao je g. Butler, ini
se malo vjerovatnim da je pukovnik Pandurevi govorio o legitimnim
akcama raiavanja bojita budui da su jo trajale borbe protiv kolone
bosanskih Muslimana. Vrenje asanace terena usred neprateljstava
bi bila vrlo neoubiajena vojna praksa.
392. Pretresno vee je uvjereno da je pukovnik Pandurevi, u
vreme kada je sainio svoj vanredni borbeni izvjetaj od 15. jula 1995,
znao da se u njegovoj zoni odgovornosti vre pogubljenja zarobljenih
bosanskih Muslimana. Snage Zvornike brigade su 13. i 14. jula 1995.
bile angaovane da nau lokace koje e se kasne koristiti za zatoenje
zarobljenih po Zvorniku. Pored toga, Pretresno vee je ve utvrdilo da
su snage Zvornike brigade 14. i 15. jula 1995. koriene kao ispomo u
pogubljenjima u Orahovcu i na brani kod Petkovaca.1120
393. Da je pukovnik Pandurevi znao za pogubljenja konzistentno
je s njegovim pritubama da se vitalne snage Zvornike brigade koriste
za bavljenje zarobljenicima. Kao komandant Zvornike brigade, pukovnik
Pandurevi je morao biti obaveten o razmjetaju ovih osoba i sredstava,
imajui u vidu posljedice koje je to imalo na sposobnost Zvornike brigade
da odgovori na pretnju koju je predstavljala kolona bosanskih Muslimana.
tavie, pukovnik Pandurevi je oigledno smatrao da ima nekakvu
kontrolu nad onim to se radi sa zarobljenicima jer je rekao da e on, ne
bude li mu se pomoglo, biti prinuen da ih pusti. Vee takoe prihvata
da je ovaj vanredni borbeni izvjetaj sainjen uz pretpostavku da komanda
Drinskog korpusa, ukljuujui i generala Krstia kao komandanta, zna i za
situacu zarobljenika i za pogubljenja koja su se vrila u zoni Zvornike
brigade, inae bi tako neprozirni termini bili nerazumljivi komandi.
503
394. General Krsti porie da je ikada primio vanredni borbeni

izvjetaj od 15. jula 1995. koji je Pandurevi poslao u istureno komandno
mjesto u Krivaama.1121 Meutim, kao komandant Drinskog korpusa,
general Krsti je, znajui za kritinu situacu u kojoj se nalazila Zvornika
brigada, sigurno morao traiti informace o daljem razvoju dogaaja.
U prilog tome da je general Krsti primao redovne i vanredne borbene
izvjetaje koje je u tom razdoblju slao pukovnik Pandurevi, ide i
prislukivani razgovor registrovan 17. jula 1995. u 06:15 sati.1122
395. Kriza u kojoj se nalazila Zvornika brigada pominje
se i u izvjetaju od 15. jula 1995. pukovnika Milanovia, naelnika
protivvazdune odbrane Drinskog korpusa i raneg naelnika taba
Bratunake brigade,1123 u kojem se opisuje situaca u zoni Bratunake
brigade, Milike brigade i Samostalnog bataljona Skelani. General Krsti
prihvata da je dobio ovaj izvjetaj na isturenom komandnom mjestu u
Krivaama.1124 Pukovnik Milanovi je predloio: onih 200 vojnika ili vie
iz Prve milike brigade da uvedem prema Stubliu, pored Samostalnog
bataljona Skelani, ako Pandurevi sredi svoje stanje. Oito je da je
pukovnik Milanovi bio uvjeren da general Krsti zna za situacu
pukovnika Pandurevia i da e general Krsti razumjeti o emu se radi
bez daljih objanjenja.
396. Prislukivani razgovor registrovan 16. jula 1995. daje daljnji
uvid u injenicu da je general Krsti preduzimao mjere kako bi bio u
potpunosti izvjetavan o razvoju situace sa Zvornikom brigadom. U 16:
02 sati, pozvao je Zlatar 01 (ifra koja se dovodi u vezu sa komandantom
Drinskog korpusa koji je u to vreme bio general Krsti) i traio da
razgovara sa Palmom 01 (ifra koja se dovodi u vezu sa komandantom
Zvornike brigade) i, poto nisu mogli nai komandanta Zvornike
brigade, Zlatar 01 mu je ostavio poruku da se javi na Zlatar 385, to je
bio lokal generala Krstia.1125
397. Pukovnik Pandurevi je 18. jula 1995. poslao jo jedan vanredni
borbeni izvjetaj o dogaajima u zoni odgovornosti Zvornike brigade.1126
Ovog puta su se optuba i odbrana sloile da je u ovom izvjetaju pukovnik
Pandurevi izrazio veliko nezadovoljstvo zbog zloina koji su se desili u
njegovoj zoni odgovornosti.1127 Pukovnik Pandurevi je napisao:
Neshvatljivo mi je da je neko doveo oko 3.000 vojno sposobnih
Turaka i razmjestio po kolama na optini pored oko 7.000 odbjeglih po
umama, ime je stvorena krajnje sloena situaca i mogunost potpune
okupace Zvornika zajedno sa snagama na frontu. Meu narodom je
veliko nezadovoljstvo izazvano ovakvim postupcima i opte je miljenje
da se Srebrenica prelomila preko lea Zvornika.
Optuba tvrdi da pukovnik Pandurevi govori o nezadovoljstvu
u Zvorniku izazvanom ubanjem hiljada bosanskih Muslimana u tom
podruju. Pukovnik Pandurevi je bio besan jer je cela njegova zona,
kako tvrdi optuba bila natopljena muslimanskom krvlju.1128 General
Radinovi se sloio s ovim tumaenjem.1129
504
398. General Krsti tvrdi da izvjetaj od 18. jula 1995. ne stigao

do njega na istureno komandno mjesto.1130 Meutim, postoje vrsti dokazi
koji govore suprotno. U jednom prislukivanom razgovoru registrovanom
19. jula 1995. u 08:12 sati,1131 pukovnik Pandurevi je razgovarao sa
pukovnikom Ceroviem, pomonikom komandanta Drinskog korpusa za
moral, vjerske i pravne poslove, o gubicima koje je pretrpjela Zvornika
brigada u borbi s kolonom bosanskih Muslimana i pomenuo izvjetaj
koji je pukovnik Pandurevi poslao dan rane. To se moralo odnositi na
vanredni borbeni izvjetaj koji je pukovnik Pandurevi poslao 18. jula
1995, u kojem su se nalazile informace o gubicima koje je pretrpjela
Zvornika brigada. Pukovnik Cerovi je potvrdio primitak izvjetaja i
kazao: jeste, i ja sam to prezentirao Krstiu i on, napiso mu posebno od
onog tvog vanrednog izvjetaja i redovnog. Iako general Krsti porie da
je ovaj prislukivani razgovor pouzdan dokaz, ne uspio objasniti kako bi
i zato bi bosansko-muslimanski operativci ovo izmislili.1132 Ovaj razgovor
ne samo da pokazuje da je general Krsti primio vanredni borbeni izvjetaj
koji mu je poslao pukovnik Pandurevi 18. jula 1995, ve ide u prilog
zakljuku da se pukovnik Cerovi starao o tome da svi vanredni i redovni
izvjetaji pukovnika Pandurevia budu prosleeni generalu Krstiu, to
je i za oekivati s obzirom na tjesnac u kojem se tada nalazila Zvornika
brigada.
399. Pretresno vee konstatuje da je general Krsti znao da je
Zvornika brigada povuena da rjeava dva problema: borbe sa kolonom
i prisustvo hiljada zarobljenih bosanskih Muslimana unutar njegove
zone odgovornosti. Od 14. jula 1995. pa nadalje, general Krsti je bio
u potpunosti izvjetavan o dogaajima u zoni odgovornosti Zvornike
brigade. Potpuno je nevjerovatno da on, kao komandant operace epa,
a posebno kao komandant Drinskog korpusa, ne primio, niti traio
objanjenja zato su vojnici koji su mu bili dodeljeni za operacu koju
vodi, povueni i razmjeteni na druge poloaje. Ni gore opisani dokazi
ne doputaju da je tako neto ikako bilo mogue. Povlaenje pukovnika
Pandurevia, te borbeni i vanredni borbeni izvjetaji koje je pukovnik
Pandurevi potom poslao komandi Drinskog korpusa potvruju da je
15. jula 1995. general Krsti imao puna saznanja o tome da se u zoni
odgovornosti Zvornike brigade nalazi veliki broj zarobljenika i da se
snage Zvornike brigade koriste u vezi sa pogubljenjima.
iii) Saznanja o aktivnostima pukovnika Popovia 16. jula 1995.
400. Niz prislukivanih razgovora i dokumenata od 16. jula
1995. pokazuju da je pukovnik Popovi bio u zoni Zvornike brigade
i da je od komande Drinskog korpusa traio da mu se u Pilicu poalje
dizel gorivo kako bi mogao da nastavi svoj posao.1133 Ovi registrovani
razgovori su potkrepljeni evidencom Drinskog korpusa iz koje se vidi
da je pukovniku Popoviu izdato traeno gorivo.1134 U tom dokumentu
505
se komanda Drinskog korpusa1135 navodi kao primalac goriva koje se

upuuje pukovniku Popoviu, to potvruje da je komanda korpusa bila u
potpunosti upuena u posao koji je obavljao pukovnik Popovi. Budui da
je general Krsti u to vreme bio komandant korpusa, on je morao znati da
je pukovniku Popoviu dodeljeno gorivo za potrebe posla koji je obavljao
u zoni odgovornosti Zvornike brigade. Uee komande korpusa u ovoj
stvari konzistentno je sa injenicom da je u to vreme u istonoj Bosni
bilo izuzetno malo goriva. Po reima g. Butlera, gorivo je bilo teno
zlato.1136
401. Takoe 16. jula 1995, dan nakon to je registrovan razgovor
izmeu pukovnika Beare i generala Krstia, registrovan je razgovor
izmeu pukovnika Popovia i osobe po imenu Rai (oficir operativnog
centra Drinskog korpusa1137) u 21:16 sati.1138 Bosanski Musliman, operativac
za prislukivanje, registrovao je sljedee:
(Palma/ifra) Potpukovnik Vujadin Popovi Rai (OC /
Operativni centar/). Potpukovnik Popovi traio generala Krstia na
Zlataru /ifra/, a kako ovog ne bilo, traio je OC.
P: Alo, potpukovnik Popovi.
R: Rai, izvolte.
P: Rale!
R: Molim.
P: Sad sam bio gore.
R: Da.
P: Bio sam lino sa efom.
R: Da.
P: Ove e sam zna e sam.
R: Znam.
P: E, dobili ste vanredni izvjetaj njegov.
R: Sve.
P: Sve je onako kako /je/ on napiso bio sam na licu, uvjerio se,
to je dobio, brojke neke ovako to ne ni bitno sutra u doi tamo pa
prenesi generalu poso sam zavrio.
R: Zavrio si?
P: Zavrio sve.
R: Dobro.
P: Sutra dolazim tamo, kad budem siguran da je to sve sreeno,
zna.
R: Dobro.
P: Dok dovezem jo prevoz neki od tamo.
R: Dobro.
P: A ovaj, uglavnom nema veih problema, ali gore su bili
strahoviti problemi i ono to je komandant poslo, to je u bobu.
R: Dobro.
P: U bobu uas uas je bio.
R: Sluaj, Vujadine.
506
P: Molim.
R: Recite mi je li dolo neto sad tu od Blagojevia Vidoja?
P: Od Vidoja?
R: Danas.
P: Jeste misli ljudstvo?
R: Da, da je li ta stiglo? Trebalo je stii neto.
P: Jeste, stiglo je gore je, gore je, ali ne na vreme stiglo i ne
na vreme uvedeno i tako je to. I drugi koji su stigli, stigli su, al su kasnili
i nisu na vreme uvedeni i zato je komandant ovde ovaj to je bio imo
problema.
R: Kad su tano stigli Blagojevievi?
P: Ne znam tano, jebi ga, sad ne mogu.
R: Znam, ovaj deurni
P: Deurni moda Evo ti deurnog.
R: Daj da ga ujem.
P: Evo.
D: Alo.
P: Alo.
D: Da, izvolte.
P: Kad su ti stigli ovi Blagojevievi?
D: Sa Badema /ifra/ ?
R: Da Kad su stigli i koliko ti ih je stiglo?
D: Sad u vam javiti.
R: Ajde, proveri tano, pa mi javi.
D: Hou.
Tako je pukovnik Popovi zvao Palmu, to je ifra za
Zvorniku brigadu. G. Butler je pretpostavio da to to pukovnik Popovi
kae da je bio gore znai da se pukovnik Popovi upravo vratio iz
nekog podruja sjeverno od Zvornika, odnosno iz Pilice,1139 a da je
Rai (a time i komanda Drinskog korpusa u kojoj je Rai bio deurni
oficir) to znao.1140 Kad u ovom kontekstu spominje efa, pukovnik
Popovi vjerovatno misli na pukovnika Pandurevia, komandanta
Zvornike brigade,1141 a vanredni borbeni izvjetaj koji pominje
pukovnik Popovi je izvjetaj koji je pukovnik Pandurevi poslao 16.
jula 1995.1142 Pukovnik Popovi pominje da su stigli ljudi pukovnika
Blagojevia (komandanta Bratunake brigade). Pretresno vee je ve
konstatovalo da su pripadnici Bratunake brigade stigli da pomognu u
pogubljenjima na Vojnoj ekonomi Branjevo, te da su zatim uestvovali
u pogubljenjima u Pilici.1143 Potom je trei uesnik u razgovoru, D,
povezao te ljude sa Bademom (ifra za Bratunaku brigadu) to dalje
ide u prilog miljenju da su ljudi o kojima se razgovaralo pripadnici
Bratunake brigade. Stoga je ovaj razgovor jo jedan dokaz tome da su
iz Bratunake brigade slati ljudi da pomognu u pogubljenjima 16. jula
1995, poto je pukovnik Beara ujutro 15. jula 1995. traio od generala
Krstia da mu se poalje jo ljudi.
507
402. U svjetlu injenice da je pukovnik Popovi prvo traio

da razgovara sa generalom Krstiem, Pretresno vee konstatuje da je
general o kome kasne govori takoe general Krsti. Pretresno vee
je takoe ubeeno, s obzirom na vreme razgovora, da su posao o
kojem pukovnik Popovi govori zlodjela poinjena u Pilici 16. jula 1995.1144
Iz onoga to je u tom razgovoru rekao pukovnik Popovi, jasno je da su
ljudi pukovnika Blagojevia stigli sa zakanjenjem. To je konzistentno sa
svjedoenjem g. Erdemovia da su vojnici Bratunake brigade stigli usred
pogubljenja na Vojnoj ekonomi Branjevo, da pomognu 10. diverzantskom
odredu.
403. Jo nekoliko prislukivanih razgovora registrovanih 17. jula
1995. idu u prilog konstataci da je pukovnik Popovi komandu Drinskog
korpusa i posebno generala Krstia izvjetavao o pogubljenjima. Tog dana
u 12:42, Zlatar 01 (ifra za generala Krstia kao komandanta Drinskog
korpusa) zvao je majora Golia iz obavjetajnog odjeljenja Drinskog
korpusa i traio pukovnika Popovia.1145 Major Goli ga je, obraajui se
Zlataru 01 sa generale, obavestio da je Popovi jo u Zvorniku, ali
da e se vratiti popodne. Zlatar 01 je onda majoru Goliu dao uputstvo
da se nae ovaj Popovi, i odmah da se javi na IKM.1146 Nekoliko sati
kasne uo se razgovor u kojem je pukovnik Popovi kazao:
Alo Popovi je efe sve u redu onaj poso odraen gotovo
sve u redu sve je privedeno kraju nema nikakvih problema ja sam
ovdi na mjestu ja sam ovdi na mjestu gdje sam bio pre znate u bazi
sam u bazi, bazi. Jel bi mogo samo malo da se odmorim, da se malo
odmorim da se okupam e pa misliu posle ponovo e uglavnom ono je
sve za pet za pet tu ocenu pet sve okej sad zdravo ivio.1147
Iako u ovom razgovoru general Krsti ne izriito identifikovan,
budui da su pogubljenja tada bila zavrena, te s obzirom na prethodni
razgovor u kojem general Krsti trai da Popovi podnese izvjetaj, i to
to Popovi kae efe, namee se zakljuak da je o ovom razgovoru
pukovnik Popovi izvestio generala Krstia da su pogubljenja zavrena.
404. Pretresno vee konstatuje da je 16. jula 1995. pukovnik
Popovi bio u vezi sa generalom Krstiem kako bi ga izvjetavao o
stvarima vezanim za pogubljenja. Kao dio komandnog lanca koji je
izvjetavan o tim dogaajima, i general Krsti je o njima bio obaveten, te
je nadgledao i pratio aktivnosti sebi potinjenih oficira koji su uestvovali
u egzekucama.
iv) Razgovor generala Krstia sa OA o pogubljenjima
20. jula 1995.
405. U razgovoru s Tuilatvom 29. marta 2000, OA je izjavio da
je u neko doba izmeu odvoenja bosansko-muslimanskog stanovnitva
iz Potoara i 20. jula 1995, neslubeno uo prie o tom da je bilo ubistava
posle zauzimanja Srebrenice. Njemu je konkretno bilo reeno da su se
508
te likvidace desile u velikom skladitu u Kravici1148 a da su ih izvrili

pripadnici vojske i police.1149 Neto pre 20. jula 1995, OA je te prie
ponovio ponaosob generalu Krstiu i pukovniku Kosoriu, ali nedan
od njih ne reagovao.1150 OA je, meutim, naglasio da u vreme kada
je razgovarao sa generalom Krstiem i pukovnikom Kosoriem, ne
raspolagao potvrenim niti zvaninim informacama.1151 Iako se OA
ne pojavio pred Pretresnim veem, te ne mogao biti unakrsno ispitan,
njegova izjava je konzistentna s ostalim dokazima predoenim Pretresnom
veu da je general Krsti imao direktna saznanja o pogubljenjima u
vreme njihovog razgovora, neto pred 20. juli 1995.
v) Kontakti izmeu generala Krstia i drugih
pojedinaca umeanih u pogubljenja
406. Tokom celog kritinog perioda general Krsti je bio
redovno u kontaktu s pojedincima koji su, ini se, bili umeani u zloine
u Srebrenici. Ti kontakti su relevantni jer pobaju tvrdnje generala
Krstia da je bio potpuno izolovan od dogaaja u Srebrenici zbog toga
to je komandovao operacom u epi, te da ne igrao nikakvu ulogu
u zloinima poinjenim posle zauzimanja Srebrenice. Iako Pretresno
vee ne moglo samo na osnovu ovih kontakata da zakljui da je general
Krsti bio umean u zloine, njihova uestalost tokom tih kritinih dana
u julu 1995. potkrepljuju ostale dokaze predoene Pretresnom veu da
je general Krsti takoe bio umean u ove dogaaje.
407. Prva i najvana je povezanost izmeu generala Krstia i
generala Mladia. Strane se slau da je general Mladi glavni vinovnik
pogubljenja u Srebrenici.1152 Ako je general Mladi znao za pogubljenja,
prirodno bi bilo da za njih zna i general Krsti. Bili su u stalnom kontaktu
tokom celog relevantnog perioda: na isturenom komandnom mjestu u
Pribievcu, za vreme pobjednikog mara kroz Srebrenicu, na sastanku
u tabu Bratunake brigade 11. ili 12. jula 1995, na sastancima u hotelu
Fontana 11. i 12. jula 1995, u Potoarima 12. jula 1995, u Vlasenici
13. jula 1995. ujutro, na Vogori 13. jula 1995, kada je odran govor
pred vojskom koja se okupljala za epu,1153 u Vlasenici 13. jula 1995.
uvee kada je general Mladi postavio generala Krstia za komandanta
korpusa,1154 potom na isturenom komandnom mjestu u Krivaama, i
zatim u Goenju, dok su u epi trajali pregovori izmeu bosanskih
Srba i bosanskih Muslimana.1155 Odbrana, naravno, tvrdi da je general
Mladi skrivao pogubljenja od generala Krstia, ali onda se postavlja
pitanje zato general Krsti ne sam pokuao da sazna ta se deava sa
zarobljenicima.
408. Drugo, kao to je ve primeeno, 15. jula 1995. je zabiljeen
razgovor izmeu generala Krstia i pukovnika Beare, naelnika Uprave
bezbjednosti Glavnog taba.1156 Strane se slau i oko toga da je pukovnik
Beara bio znatno umean u ubistva. Pored toga, svjedok odbrane DC
509
je svjedoio da je pukovnik Beara bio meu zapovjednim kadrovima u

epi, zajedno s generalom Mladiem, i da je uestvovao u pregovorima
u epi od sredine jula 1995. pa nadalje.1157 Svjedok II je svjedoio da je
pukovnik Beara bio na jednom kontrolnom punktu UNPROFOR u epi
u toku operace epa i da se general Krsti susreo s njim.1158
409. Tree, general Krsti je tokom tog relevantnog perioda
imao este kontakte sa pukovnikom Popoviem. Dokazi izneseni pred
Pretresno vee idu u prilog tome da je pukovnik Popovi igrao znaajnu
ulogu u zloinima koji su usledili nakon zauzimanja Srebrenice. On je
bio zajedno s oficirima VRS koji su marirali ulicama Srebrenice 11. jula
1995. poslepodne1159 i na sastanku u hotelu Fontana koji je sazvao
general Mladi 12. jula 1995. ujutro.1160 Oevici kau da je 12. jula 1995.
bio u Potoarima,1161 a pored toga se zna da je oko 16. jula 1995, bio
u podruju Zvornika i da je organizovao nabavku goriva korienog
u vezi s pogubljenjima u Pilici.1162 Odbrana prihvata da je pukovnik
Popovi umean u zloine u Srebrenici.
410. Pukovnik Popovi je vien kako stoji iza generala Krstia
dok je ovaj davao intervju za televizu 12. jula 1995.1163 Pukovnik
Popovi je 16. jula 1995. ostavio generalu Krstiu poruku u kojoj ga
izvjetava o aktivnostima vezanim sa egzekuce.1164 Registrovano je jo
razgovora, poput razgovora od 17. jula 1995. u 12:42 sati, koji pokazuju
da su general Krsti i pukovnik Popovi bili u kontaktu.1165 Svjedok II je
svjedoio da je pukovnik Popovi nekoliko puta doao u epu dok je
trajala operaca epa.1166
411. etvrto, ve je primeeno da je pukovnik Pandurevi,
komandant Zvornike brigade, intenzivno uestvovao u dogaajima
vezanim za kolonu bosanskih Muslimana i za zarobljenike,1167 kao i da su
snage i sredstva Zvornike brigade korieni na gubilitima u Orahovcu,
na brani kod Petkovaca, Vojnoj ekonomi Branjevo i u Kozluku. Dana
16. jula 1995, u 16:02 sati, registrovan je razgovor u kojem je Zlatar 01
(ifra za komandanta Drinskog korpusa1168 tj. generala Krstia) traio
da ga spoje sa Palmom 01 (ifra za komandanta Zvornike brigade,
odnosno za pukovnika Pandurevia). Zlatar 01 je kazao: Recite mu
da zove Zlatar 1 i pita ta ima novo, a Palma pita: kome da se
javi kad bude u mogunosti? Odgovor je bio: Zlatar 385, broj koji se u
registrovanim porukama esto dovodi u vezu sa generalom Krstiem.1169
Pretresno vee prihvata ovu registrovanu poruku kao dokaz da je general
Krsti pokuavao da kontaktira pukovnika Pandurevia. S obzirom da
je no pre toga pukovnik Pandurevi po nareenjima generala Krstia
bio hitno povuen iz epe, bilo bi za oekivati da general Krsti otprilike
u ovo vreme provjeri ta se deava sa pukovnikom Pandureviem.1170
Dana 17. jula 1995. u 06:15 sati registrovan je razgovor izmeu generala
Krstia i Trbia (deurnog oficira Zvornike brigade). Trbi je izvestio
generala Krstia da je za sada sve pod kontrolom. Nema nekih
problema u odnosu na onaj jueranji izvjetaj (a izgleda da se to
510
odnosi na vanredni borbeni izvjetaj koji je pukovnik Pandurevi poslao

16. jula 1995. u kojem je opisao borbu izmeu kolone i Drugog korpusa
koja je dovela do brojnih rtava na strani bosanskih Srba). General Krsti
je na to rekao: Dobro, jeste l pobili Turke gore?, a Trbi je odgovorio:
Pa, dobili ste valjda izvjetaj. to vam mogu rei. General Krsti je
kazao: Jesam, a Trbi odgovorio: Uglavnom jesmo. General Krsti
je potom traio da razgovara s Trbievim komandantom, a Trbi je
generalu Krstiu odgovorio da e morati da ide preko centrale. Zatim je
general Krsti rekao: Zdravo, Vinko, Vinko! (pukovnik Pandurevi se
zove Vinko). General Krsti je Vinka pitao: Ima li promena u odnosu na
onaj izvjetaj?, a Vinko je odgovorio: Pa nema bitnih, nema. Uglavno,
verovatno danas emo ovo privesti kraju. Zatim je general Krsti rekao:
Ja idem sada gore, zna.1171
412. Peto, dana 18. jula 1995. u 07:16 sati, registrovan je
razgovor izmeu generala Krstia i pukovnika Cerovia.1172 U julu
1995, pukovnik Cerovi je bio pomonik komandanta Drinskog
korpusa za moral, pravne i vjerske poslove. U nekoliko prislukivanih
registrovanih razgovora, on je sa komandnog mjesta Drinskog korpusa
govorio o postupanju sa zarobljenicima.1173 U razgovoru registrovanom
18. jula 1995, general Krsti kae pukovniku Ceroviu: Nadam se da je
tamo dole s Vinkom sve u redu, a pukovnik Cerovi odgovara: Jeste,
razgovarao sam s Vinkom sino. Danas e poslati dodatni izvjetaj.
Stabilizovao je sve to je trebalo da uradi. /prim.prev.: citat preveden
s engleskog jezika/ Pretresno vee prihvata da je pomenuti Vinko
bio pukovnik Vinko Pandurevi, komandant Bratunake brigade, koji
je 18. jula 1995. poslao vanredni borbeni izvjetaj komandi Drinskog
korpusa.
7. Ostali dokazi da je general Krsti stalno bio izvjetavan
o dogaajima u Srebrenici, i pre i nakon to je VRS
11. jula 1995. zauzeo grad
413. Postoji dokaz da general Krsti ne bio izolovan od zbivanja
oko Srebrenice u toku kritinog perioda od 11. jula 1995. pa nadalje,
kako to on tvrdi. Konkretno, general Krsti je u periodu od 11. jula do
17. jula 1995. esto svraao u tab Drinskog korpusa u Vlasenici. On
je potvrdio da je tamo bio 12. jula 1995, oko 17:00 i 18:00 sati1174 i opet
narednog jutra.1175 Jedan oevidac je svjedoio da se general Krsti
nekoliko puta vraao u tab Drinskog korpusa dok je trajala operaca
epa, to dodatno potvruje da je mogao saznati za zbivanja van epe,
zone njegovog neposrednog interesa.1176 To je potkrepljeno izjavom
koju je Tuilatvu dao zatieni svjedok OA, koji je rekao da je general
Krsti s vremena na vreme, dok je trajala operaca epa, uvee odlazio
u Vlasenicu.1177 Udaljenost izmeu Vlasenice i Krivaa je vrlo mala: oko
34 kilometra.1178
511
8. Uloga generala Krstia u ponovnom ukopu i aktivnostima

za prikrivanje zloina
414. Dokumentaca koja povezuje Drinski korpus s ponovnim
ukopom je oskudna, a dokazi koji su dostupni ne ukazuju na direktnu
umeanost generala Krstia u ovaj aspekt zloina. Optuba se
prvenstveno poziva na injenicu da je general Krsti, i po verzi dogaaja
koju je iznela odbrana, bio komandant korpusa tokom celog ovog
razdoblja. Operaca tog obima, koja podrazumeva iskopavanje hiljada
leeva i njihovo prebacivanje na jo zabaene lokace, a sve unutar zone
odgovornosti Drinskog korpusa, teko da mu je mogla promai. Kako
je to rekao g. Butler u svom svjedoenju, u to vreme je u tom podruju
postojalo proglaeno ratno stanje:
/s obzirom na/ injenicu da je veina tih podruja pripadala
zonama oznaenim kao ratna zona u kojima vojska ima ekskluzivni primat,
s obzirom na obim aktivnosti koje su se tu morale odvati, za pretpostaviti
je, prvenstveno nou, za ukop i prebacivanje ljudskih ostataka, na razliitim
lokacama, uz upotrebu svih za to potrebnih resursa, bilo bi mi vrlo teko
nai bilo kakvo objanjenje za to kako bi tab Drinskog korpusa kao takav,
a posebno komandant Drinskog korpusa, mogli da ne znaju ta se deava
u toku jednog, u biti, dvomjesenog razdoblja.1179
415. Optuba se pokuala pozvati na dva dokumenta iz Glavnog
taba koji se navodno tiu izdavanja goriva za poslove ponovnog ukopa, a
koji su bili direktno upueni komandi Drinskog korpusa. Na osnovu ovih
dokumenata optuba tvrdi da je general Krsti, kao komandant, morao
biti obaveten o zbivanjima.1180 Kako je to ve utvreno, Pretresno vee
ne moe zakljuiti van razumne sumnje da je izdavano gorivo korieno za
poslove ponovnog ukopa, ili da su resursi Drinskog korpusa korieni u tu
svrhu. Meutim, Pretresno vee prihvata da je, ako nita drugo, general
Krsti, komandant Drinskog korpusa, morao znati da se u njegovoj zoni
odgovornosti vri masovna operaca ponovnog ukopavanja.
9. Reakca generala Krstia na pogubljenja
416. Odbrana tvrdi da general Krsti, s obzirom na umeanost
visokih oficira Glavnog taba u pogubljenja, a posebno generala Mladia,
ne mogao preduzeti nikakve mjere da sprei pogubljenja, ili da kazni
one koji su u njima uestvovali. General Krsti je izriito rekao da niko
ne mogao niti bi se usudio komentarisati bilo ta to bi rekao general
Mladi.1181 Meutim, u sudskom spisu postoje dokazi koji tome
protivurjee; naroito to da su 11. jula 1995. oficiri Drinskog korpusa
uspjeli ubediti generala Mladia da preispita svoj loe zamiljeni plan da
se nastavi napad VRS prema Potoarima i Bratuncu.1182 General Mladi,
iako razljuen, povukao je svoja nareenja,1183 to pokazuje da ne bilo
nezamislivo suprotstaviti se generalu Mladiu, niti je bilo nemogue uticati
512
na njegovo miljenje. Pored toga, 17. jula 1995. u 20:30 sati registrovan je
razgovor izmeu generala Krstia i jednog neidentifikovanog sagovornika
o razmjetaju vojske. General Krsti je svom sagovorniku postavio pitanje:
Po em si odobrenju slao dolje vojsku?, a sagovornik mu je odgovorio:
Po nareenju iz Glavnog taba. General Krsti je uzvratio: Jebem li
vam sunce, vrati mi te borce to pre tu.1184 Ta estoka reakca generala
Krstia je jo jedan pokazatelj da se on ne plaio dovesti u pitanje, ili ak
prenebregnuti, autoritet Glavnog taba, i implicitno, generala Mladia.
417. Kao to je ve primeeno, general Krsti je svjedoio da je
krajem augusta ili poetkom septembra 1995, kada je prvi put saznao za
pogubljenja, dodue bezuspjeno, preduzeo mjere za odstranjivanje jednog
vieg oficira Drinskog korpusa koji je bio umean u zloine.1185 Meutim
osim svjedoenja samog generala Krstia, ne ponuen nedan dokaz u
prilog ovoj tvrdnji. Upravo suprotno, cjelina dokaza ide u prilog tome da
je general Krsti nastavio da lojalno podrava generala Mladia. U jednom
lanku od 25. augusta 1995, u kojem se prenosi intervju koji je general
Krsti dao novinaru Srpske vojske, general Krsti se posebno pohvalno
izraava o ulozi koju je igrao general Mladi u oslobaanju Srebrenice.1186
U decembru 1995, general Krsti je sjedio odmah pored generala Mladia
na tribini na sveanosti u ast Drinskog korpusa.1187 Pored toga, kad su
se pogorali odnosi izmeu predsjednika Karadia i generala Mladia,
general Krsti je bio meu generalima VRS koji su potpisali dokument
u kojem se izraava protest zbog pokuaja predsjednika Karadia da
ukloni generala Mladia.1188 General Krsti prihvata da je, u vreme kada
je podrao ovaj dokument, znao za egzekuce, ali je svjedoio da je morao
da ga potpie jer se ne usudio suprotstaviti generalu Mladiu. Kao
profesionalni vojnik koji voli svoje zanimanje, general Krsti ne se osjeao
spremnim da se povue i ode iz tog podruja, uprkos svemu to se desilo.
Stoga je reio da ostane u svom rodnom kraju, u krugu porodice.1189
418. Pretresno vee konstatuje da je general Krsti znao da su
ljudi pod njegovom komandom uestvovali u pogubljenjima mukaraca
bosanskih Muslimana u periodu od 14. jula do 19. jula 1995. i da ne
preduzeo mjere da ikoga od njih za to kazni.
D. Zakljuci
419. Kljuni element stratege bosanskih Srba u cilju postizanja
vojne pobjede bio je preuzimanje kontrole nad podrujem srednjeg
Podrinja. U vreme kada je dolo do uklanjanja civila bosanskih Muslimana
iz enklave, general Krsti je bio naelnik taba Drinskog korpusa
formiranog upravo radi ostvarivanja teritoralnih ciljeva bosanskih Srba
u srednjem Podrinju. Uprkos tome to se pokuao predstaviti kao vojnik
kome su strani politika i nacionalna mrnja, Pretresno vee ne prihvata
da su generalu Krstiu bile strane mjere preduzete da se to podruje oisti
od bosanskih Muslimana. Izvjesno je da general Krsti ne bio nevoljni
513
uesnik u odvoenju bosansko-muslimanskog stanovnitva iz enklave 12.

i 13. jula 1995, iako izgleda da je elio obezbediti primjereno odvanje
operace. Htio je samo da civilno stanovnitvo ode iz tog podruja, ali ne i
da se ono usput maltretira.
420. Pored toga, dokazi izneseni pred Pretresno vee ne idu u
prilog tezi da je general Krsti lino ikada pomislio da bi nain odabran
za uklanjanje bosanskih Muslimana iz enklave mogao biti sistematsko
likvidiranje dela civilnog stanovnitva. General Krsti vie daje utisak
uzdranog i ozbiljnog profesionalnog vojnika koji teko da bi ikada mogao
skovati plan poput onog smiljenog za masovno pogubljenje mukaraca
bosanskih Muslimana nakon zauzimanja Srebrenice u julu 1995. ini se
malo vjerovatnim da bi general Krsti samostalno ikada doao do jednog
takvog plana. Jedan od svjedoka odbrane svjedoio je da mu je general
Krsti, kada se ulo da je kolona bosanskih Muslimana izvrila proboj,
rekao: Pustite ih da prou, samo da se sve ovo zavri kako treba.1190
421. Bez obzira na to, general Krsti se u julu 1995. naao u samom
sreditu jednog od najgnusnih ratnih zlodjela poinjenih u Evropi od
kraja Drugog svjetskog rata. On moda ne bio zaetnik plana da se
pogube mukarci bosanski Muslimani, ali taj je plan sproveden u zoni
odgovornosti Drinskog korpusa. Pored toga kao pomo u pogubljenjima
od 14. jula 1995. pa nadalje, koriene su snage i sredstva Drinskog
korpusa. Kao osoba na poloaju komandanta Drinskog korpusa od 13.
jula 1995, general Krsti je za to morao znati.
422. Dokazni postupak optube protiv generala Krstia zasnovan
je na vie slojeva indirektnih dokaza i na nekoliko kljunih direktnih
dokaza, koji otkrivaju kako su se razvala njegova saznanja i njegovo
uee u pogubljenjima. Iako je 11. ili 12. jula 1995. bio postavljen za
komandanta nove operace VRS u epi, general Krsti je i dalje bio
izvjetavan o zbivanjima u Srebrenici.
General Krsti je uestvovao na dva sastanka odrana u hotelu
Fontana sa generalom Mladiem, a u vezi sa sudbinom bosanskomuslimanskih civila iz Srebrenice. Pored toga, uestvovao je u
organizovanju odvoenja bosanskih Muslimana iz Potoara, a 12. jula 1995.
nalazio se u Potoarima u vreme kada se odvala operaca odvoenja.
General Krsti je i dalje bio u potpunosti izvjeten o stvarima koje su se
ticale kolone bosanskih Muslimana, ukljuujui i njihovo zarobljavanje i
zatoenje.
423. Iako ima malo dokaza koji direktno povezuju generala
Krstia sa dogaanjima u podruju Srebrenice 13. i 14. jula 1995, iz
njih se vidi da je on tih dogaaja bio potpuno svjestan. General Krsti
je 14. jula 1995. bio kontaktiran u vezi sa kriznom situacom u kojoj
se nalazila Zvornika brigada, koja je istovremeno bila angaovana u
tekim borbama sa naoruanim elom bosansko-muslimanske kolone i
pokuavala da se izbori sa hiljadama zarobljenika zatoenih u kolama
po celom Zvorniku. Odmah je pukovnika Pandurevia i njegove ljude
514
povukao iz epe i vratio ih u njihovu zonu odgovornosti. General

Krsti je imao puna saznanja o razlozima njihovog hitnog povlaenja.
U danima koji su usledili, pukovnik Pandurevi je komandu Drinskog
korpusa izvjetavao o situaci u kojoj se nalazila njegova brigada,
kao i o pitanjima vezanim za zarobljenike i pogubljenja. Pored toga,
general Krsti je, 15. jula 1995, kada ga je kontaktirao pukovnik Beara
da ga obavesti da Glavni tab ne moe obezbediti dovoljno ljudi za
nastavljanje pogubljenja, odluio da prui dalju pomo za izvrenje
ovih zloina. Hiljade zarobljenika su 15. jula 1995. jo bile u ivotu; da je
general Krsti tada, ak i u toj kasnoj fazi, intervenisao, ti su ivoti mogli
biti spaeni.
E. Saetak kljunih injeninih nalaza Pretresnog vea
424. Pretresno vee zakljuuje da su sljedee kljune
injenice ustanovljene van razumne sumnje.
i) Opti nalazi
425. Po zauzimanju Srebrenice u julu 1995, snage bosanskih Srba
skovale su i sprovele plan da iz enklave odvezu sve ene, djecu i starce
bosanske Muslimane (par. 52).
426. Nakon zauzimanja Srebrenice u julu 1995, snage bosanskih
Srba su pogubile nekoliko hiljada mukaraca bosanskih Muslimana.
Ukupan broj pogubljenih kree se vrlo vjerovatno izmeu 7000 i 8000
mukaraca (par. 84).
427. Nakon zauzimanja Srebrenice u julu 1995, snage bosanskih
Srba skovale su i sprovele plan da pogube to je vie mogue vojno
sposobnih mukaraca bosanskih Muslimana koji su se nalazili u enklavi
(par. 87).
428. Tokom razdoblja od nekoliko sedmica, u septembru i
poetkom oktobra 1995, snage bosanskih Srba su otvorile jedan dio
primarnih masovnih grobnica u kojima su se nalazila tela pogubljenih
mukaraca bosanskih Muslimana i ta tela ponovo pokopali u sekundarne
grobnice na jo zabaenim lokacama (par. 78).
ii) Nalazi u vezi sa Drinskim korpusom
429. Cilj plana Drinskog korpusa za operacu Krivaja 95 bio je da
se srebrenika zatiena zona svede na svoje gradsko sredite kao korak
ka ostvarenju ireg cilja VRS da bosansko-muslimansko stanovnitvo
gurne u humanitarnu krizu i da na kraju eliminie enklavu (par. 121).
430. Granatiranje Srebrenice, koje je izvrio Drinski korpus 10. i 11.
jula 1995, bilo je sraunato da zastrai bosansko-muslimansko stanovnitvo
i da ga istjera iz grada Srebrenice, a time i iz tog podruja (par. 125).
515
431. Drinski korpus je odigrao znaajnu ulogu u obezbjeivanju

autobusa i drugih vozila korienih za odvoenje bosansko-muslimanskih
ena, djece i staraca iz baze u Potoarima 12. i 13. jula 1995, te u nabavci
goriva potrebnog za sprovoenje tog zadatka (par. 142).
432. Oficiri komande Drinskog korpusa i jedinice korpusa su
12. i 13. jula 1995. bile u Potoarima i nadgledali odvoenje bosanskomuslimanskih civila sa tog podruja (par. 144).
433. Naputanje podruja nekadanje enklave od strane bosanskomuslimanskih civila iz Srebrenice, koji su autobusima 12. i 13. jula 1995.
odvezeni iz Potoara, ne rezultat njihovog slobodnog izbora. Ljudstvo
Drinskog korpusa koje je sudjelovalo u operaci transportovanja znalo
je da je VRS prisilio bosansko-muslimansko stanovnitvo da napusti to
podruje (par. 149).
434. Optuba ne uspjela dokazati da su jedinice Drinskog
korpusa poinile edan od oportunistikih zloina poinjenih 12. i 13.
jula 1995. Meutim, pripadnici Drinskog korpusa koji su se 12. i 13. jula
1995. nalazili u bazi u Potoarima, morali su biti svjesni katastrofalne
humanitarne situace u kojoj su se nalazili izbjegli bosanski Muslimani i
zlostavljanja od strane snaga bosanskih Srba, ali na to nisu reagovali (par.
155).
435. Pripadnici Drinskog korpusa koji su 12. i 13. jula 1995.
bili u bazi u Potoarima, znali su da se prema mukarcima bosanskim
Muslimanima, razdvojenima od ena, djece i staraca, ne postupa u skladu
sa prihvaenom praksom za pronalaenje poinilaca ratnih zloina, te da
vlada uasna neizvjesnost u vezi sa sudbinom tih mukaraca. Komanda
Drinskog korpusa isto je tako znala da se odvojeni mukarci iz Potoara
odvode na mjesta zatoenja u Bratuncu autobusima koji su inae korieni
za prevoz ena, djece i staraca, to je sve nadgledao Drinski korpus (par.
161).
436. U periodu od 12. do 18. jula 1995, brigade Drinskog korpusa,
a posebno Bratunaka i Zvornika brigada, bile su angaovane u borbenim
dejstvima protiv kolone bosanskih Muslimana koja se nastojala probiti na
teritoru pod kontrolom bosanskih Muslimana. Te su brigade u komandu
Drinskog korpusa stalno dostavljale izvjetaje o dogaajima u vezi s
kolonom (par. 166).
437. Komanda Drinskog korpusa je od 12. jula 1995. znala da u
njenoj zoni odgovornosti snage bosanskih Srba zarobljavaju bosanske
Muslimane iz kolone. Osim toga, komanda Drinskog korpusa je bila
obavetena o politici Glavnog taba da se blokiraju i zarobe mukarci
bosanski Muslimani iz kolone, a Glavni tab je izdao direktivu da jedinice
Drinskog korpusa postave zasjede koloni (par. 170).
korpusa 13. jula 1995. uestvovale u zarobljavanju hiljada mukaraca
bosanskih Muslimana iz kolone koji su potom odvedeni cestom Bratunac
Konjevi Polje (par. 175).
516
439. Komanda Drinskog korpusa je znala da je 13. jula 1995. na

cesti Bratunac-Konjevi Polje zarobljeno na hiljade bosanskih Muslimana
(par. 178).
440. Bratunaka brigada Drinskog korpusa morala je znati da
su izmeu 12. i 15. jula 1995. u Bratuncu bile zatoene hiljade bosanskomuslimanskih zarobljenika. Vojna polica Bratunake brigade je 14. i 15.
jula 1995. bila angaovana na sprovoenju tih zarobljenika na lokace za
zatoenje na sjeveru (par. 181).
441. Komanda Drinskog korpusa morala je znati da su mukarci
bosanski Muslimani bili zatoeni u Bratuncu izmeu 12. i 15. jula 1995, ta
da su ih, nakon to je dovreno odvoenje bosansko-muslimanskih ena,
djece i staraca, prevezli na sjeverne lokace za zatoenje (par. 186).
442. Autobusi koje je nabavio Drinski korpus korieni su
za prevoz zarobljenih bosanskih Muslimana na mjesta zatoenja i
pogubljenja. Komanda Drinskog korpusa je 12. i 13. jula 1995. morala
biti obavetena o prerasporeivanju autobusa s prvobitnog zadatka
prevoenja bosansko-muslimanskih ena, djece i staraca na zadatak
prevoenja mukaraca iz Potoara u Bratunac, a od veeri 13. jula 1995,
komanda Drinskog korpusa morala je znati da se autobusi daju na dalje
korienje za prevoz zarobljenih bosanskih Muslimana sjeverno, u
Zvorniku (par. 184).
443. Od 13. jula 1995, Zvornika brigada je znala za planove da se
zarobljeni bosanski Muslimani dovedu u njenu zonu odgovornosti, te je
poela pripremati lokace za njihovo zatoenje. Zvornika brigada je od
14. jula 1995. znala da su u irem podruju Zvornika rasporeene hiljade
zarobljenih bosanskih Muslimana (par. 191).
444. Optuba ne dokazala da je Drinski korpus uestvovao u
pogubljenjima na Jadru 13. jula 1995. ujutro (par. 200).
445. Optuba ne dokazala da su jedinice Drinskog korpusa
uestvovale u pogubljenjima u Cerskoj dolini 13. jula 1995. ujutro (par.
204).
446. Optuba ne dokazala da su jedinice Drinskog korpusa
uestvovale u pogubljenjima u skladitu u Kravici 13. jula 1995. Meutim,
komanda Drinskog korpusa je morala znati da se zarobljenici odvoze u
skladite u Kravici, a sa 13. julom 1995. uvee, Drinski korpus je morao
znati da su u skladitu u Kravici izvrene egzekuce (par. 215).
korpusa znale ili uestvovale u egzekucama mukaraca bosanskih
Muslimana koje su izdvojili u Tii. Bez obzira na to, sigurno je da je
Milika brigada znala da se mukarci bosanski Muslimani u Tii izvode
iz autobusa i odvode na posebne lokace (par. 219).
448. Uvee 13. jula 1995, komanda Drinskog korpusa morala
je biti svjesna plana VRS da pogubi sve te hiljade vojno sposobnih
mukaraca i djeaka bosanskih Muslimana, zarobljenih na podruju
bive enklave nakon zauzimanja Srebrenice (par. 295).
517
449. Zvornika brigada Drinskog korpusa uestvovala je u

pogubljenju mukaraca bosanskih Muslimana u Orahovcu 14. jula 1995.
godine. Pripadnici ete vojne police Zvornike brigade nalazili su se
tamo neposredno pre egzekuca, vjerovatno da bi uvali zarobljenike, a
zatim pomogli pri njihovom transportu na mjesta pogubljenja. Ljudstvo 4.
bataljona Zvornike brigade nalazilo se u Orahovcu za vreme egzekuca
i pomagalo u njihovom izvrenju. Nadalje, izmeu 14. i 16. jula 1995.
godine mehanizaca i oprema ininjerske ete Zvornike brigade bile su
angaovane na zadacima u vezi s ukopom rtava iz Orahovca (par. 225).
450. Dana 15. jula 1995, vozai i kamioni iz 6. pjeadskog bataljona
Zvornike brigade korieni su za prevoz zarobljenika s mjesta zatoenja
na mjesto pogubljenja na brani u Petkovcima, a ininjerska eta Zvornike
brigade dobila je zadatak da sa svojom mehanizacom za zemljane radove
pomogne u pokapanju rtava sa brane u Petkovcima (par. 232).
451. Dana 16. jula 1995, pripadnici Bratunake brigade su
uestvovali u ubanjima na Vojnoj ekonomi Branjevo. Na uvanju
zarobljenih bosanskih Muslimana u autobusima kojima su dovezeni na
Ekonomu bila je angaovana vojna polica Drinskog korpusa, a oprema
Zvornike brigade je koriena za poslove oko ukopa rtava. Pukovnik
Popovi, pomonik komandanta Drinskog korpusa za bezbjednost, bio je
ukljuen u nabavku goriva za prevoz zarobljenih bosanskih Muslimana
na mjesto pogubljenja na Vojnoj ekonomi Branjevo, a izdavanje goriva je
koordinirala komanda Drinskog korpusa (par. 243).
452. Dana 16. jula 1995, Bratunaka brigada je pomagala u
egzekucama izvrenim u Domu kulture u Pilici (par. 248).
453. Bageri i buldoeri Zvornike brigade koji su od 16. jula
1995. radili u podruju Kozluka, korieni su za radove oko ukopa rtava
egzekuca u Kozluku koje su se dogodile izmeu 14. i 17. jula 1995. (par.
253).
454. Dana 19. jula 1995, jedinice pod komandom Zvornike
brigade uestvovale su u pogubljenjima u Nezuku (par. 256).
455. Optuba ne dokazala da su u ranu jesen 1995. jedinice
Drinskog korpusa bile angaovane na prenoenju tela iz primarnih u
sekundarne grobnice. Meutim, s obzirom na obim te operace, komanda
Drinskog korpusa je, ako nita drugo, morala znati da se ta aktivnost
odva unutar njene zone odgovornosti (par. 261).
456. Komanda Drinskog korpusa je i nakon zauzimanja Srebrenice
nastavila da vri svoje komandne ingerence u odnosu na sebi potinjene
brigade, a njena komandna uloga ne bila suspendovana ueem Glavnog
taba VRS odnosno organa bezbjednosti u aktivnosti nakon zauzimanja
Srebrenice (par. 276).
457. Optuba ne dokazala da je 10. diverzantski odred bio
prepotinjen komandi Drinskog korpusa 16. jula 1995, dana kada su
pripadnici te jedinice bili ukljueni u egzekuce na Ekonomi Branjevo.
Ipak, jasno je da je morala postojati tesna saradnja i koordinaca izmeu
518
Drinskog korpusa i te jedinice, od njenog dolaska u Srebrenicu i dalje za

vreme kasnih dejstava (par. 281).
458. Optuba ne dokazala da su jedinice MUP nakon zauzimanja
Srebrenice jula 1995. bile prepotinjene Drinskom korpusu. Meutim,
Drinski korpus je bio itekako svjestan prisustva jedinica MUP unutar
svoje zone odgovornosti, kao i dejstava jedinica MUP na blokiranju i
zarobljavanju mukaraca bosanskih Muslimana iz kolone (par. 289).
459. Optuba ne dokazala da je Drinski korpus zamislio ili
potakao bilo koje od zvjerstava koja su usledila nakon zauzimanja
Srebrenice u julu 1995. godine (par. 290).
460. Komanda Drinskog korpusa je znala da su njoj potinjene
jedinice, poevi od 14. jula 1995, bile umeane u pogubljenjima
mukaraca bosanskih Muslimana (par. 296).
iii) Nalazi u vezi sa smim generalom Krstiem
461. Dana 13. jula 1995. uvee, general Mladi je imenovao generala
Krstia za komandanta Drinskog korpusa. Od tog momenta general Krsti
je djelovao kao komandant Drinskog korpusa, te je kao takav bio priznat
od strane celog korpusa (par. 331).
462. General Krsti je bio sasvim svjestan toga da e granatiranje
Srebrenice otjerati na hiljade bosansko-muslimanskih civila iz grada
u omanje mjesto Potoari, za koje su mislili da je bezbjedno jer se
tamo nalazila baza UN. On je morao znati da se na tom mjestu osnovne
potrebe za smjetajem, hranom, vodom i lekovima nee moi ni izdaleka
pokriti. General Krsti je bio potpuno svjestan teritoralnih ciljeva VRS u
srebrenikoj enklavi (par. 337).
463. S obzirom na to da je bio prisutan na sastancima u hotelu
Fontana 11. i 12. jula 1995, general Krsti je bio potpuno svjestan
katastrofalne humanitarne situace u kojoj su se nalazili izbjegli bosanski
Muslimani u Potoarima i bio je upozoren da je nakon zauzimanja
Srebrenice doveden u pitanje opstanak bosansko-muslimanskog
stanovnitva (par. 343).
464. General Krsti je naredio da se nabave autobusi za prevoz
bosansko-muslimanskog stanovnitva iz Potoara 12. i 13. jula 1995.
Svojim podreenima je naredio da obezbede cestu kojom e autobusi ii
za Kladanj. On je nadzirao cjelokupni tok operace prevoza (par. 347).
465. General Krsti se 12. jula 1995. rano poslepodne zadrao
jedan ili dva sata u Potoarima, gdje je s ostalim oficirima VRS, ukljuujui
i generala Mladia, nadgledao odvoenje ena, djece i staraca bosanskih
Muslimana. Budui da je tada bio u Potoarima, general Krsti je morao
znati za uasne uslove u kojima su se nalazili izbjegli bosanski Muslimani,
te da su vojnici VRS tog dana s njima loe postupali (par. 354).
466. Optuba ne dokazala da je general Krsti bio u Potoarima
13. jula 1995. (par. 357).
519
467. General Krsti je svojim podreenima izdao nareenje da se

bosansko-muslimanskim civilima koji se odvoze iz Potoara ne sme nita
loe desiti (par. 358).
468. Optuba ne dokazala da je general Krsti uestvovao u
smiljanju plana za pogubljenje (par. 362).
469. S obzirom da je 12. jula 1995. poslepodne bio u beloj kui,
general Krsti je morao znati da su odvojeni mukarci zatoeni u uasnim
uslovima i da se s njima ne postupa u skladu s prihvaenom praksom
traenja poinioca ratnih zloina. General Krsti je morao shvatiti, kao to
su shvatili svi svjedoci koji su tog dana bili unutar ili u okolini baze, da
vlada uasavajua neizvjesnost po pitanju sudbine izdvojenih mukaraca.
No, general Krsti ne nita uinio kako bi od generala Mladia ili bilo kog
drugog dobio razjanjenja o daljoj sudbini tih mukaraca (par. 367).
470. Dana 12. jula 1995, general Krsti je morao znati da se mukarci
kod Tie izvode iz autobusa i odvode na lokace za zatoenje. Meutim,
optuba ne dokazala da je on tada znao da im je konana sudbina smrt
pogubljenjem (par. 369).
471. General Krsti je bio u potpunosti obaveten o razvoju
dogaaja u vezi sa kretanjem kolone bosanskih Muslimana, te je do 13.
jula 1995. uvee saznao da su snage bosanskih Srba unutar njegove zone
odgovornosti zarobile hiljade bosanskih Muslimana iz kolone (par. 377).
472. Od 13. jula 1995, komanda Drinskog korpusa morala je znati
za plan da se pogube svi vojno sposobni mukarci bosanski Muslimani
iz Srebrenice, a od 14. jula 1995, komanda Drinskog korpusa morala je
znati da potinjene jedinice Drinskog korpusa uestvuju u masovnim
pogubljenjima. S obzirom na poloaj koji je imao u komandi Drinskog
korpusa, prvo kao naelnik taba, a zatim kao komandant od 13. jula 1995.
uvee, general Krsti je takoe morao to znati (par. 379).
473. Ujutro 15. jula 1995, pukovnik Beara je od generala Krstia
traio dodatno ljudstvo da pomogne kod pogubljenja bosanskomuslimanskih zarobljenika. General Krsti je na sebe preuzeo da
pukovniku Beari pomogne da dobe ljudstvo potrebno za pogubljenje tih
ljudi. General Krsti je ukazao na mogunost da se za to upotrebe ljudi iz
Bratunake brigade, preuzeo na sebe da to sredi, posle ega su ljudi iz te
Brigade doli da pomognu u izvrenju pogubljenja na Vojnoj ekonomi
Branjevo 16. jula 1995. (par. 387).
474. General Krsti je naredio Zvornikoj brigadi da se vrati u
svoju zonu odgovornosti kako bi reila dva problema: borbe sa kolonom
i prisustvo hiljada zarobljenih bosanskih Muslimana unutar njegove
zone odgovornosti. Od 14. jula 1995. pa nadalje, general Krsti je bio
u potpunosti izvjetavan o dogaajima u zoni odgovornosti Zvornike
brigade. Dana 15. jula 1995, general Krsti je imao puna saznanja o tome da
se u zoni odgovornosti Zvornike brigade nalazi veliki broj zarobljenika,
kao i o tome da se snage Zvornike brigade koriste u vezi sa pogubljenjima
(par. 399).
520
475. Od 16. jula 1995. pukovnik Popovi je bio u vezi sa generalom

Krstiem kako bi ga izvjetavao o stvarima vezanim za pogubljenja. Kao
dio komandnog lanca koji je izvjetavan o tim dogaajima, i general
Krsti je o njima bio obaveten, te je nadgledao i pratio aktivnosti sebi
potinjenih oficira koji su uestvovali u egzekucama (par. 404).
476. Optuba ne uspjela dokazati da je general Krsti bio
direktno umean u aktivnosti ponovnog ukopa. No, general Krsti je, ako
nita drugo, morao znati da se ta masovna operaca vodi u njegovoj zoni
odgovornosti (par. 415).
477. General Krsti je znao da su ljudi pod njegovom komandom
uestvovali u pogubljenjima mukaraca bosanskih Muslimana u periodu
od 14. jula do 19. jula 1995, ali nednog od njih ne kaznio (par. 418).
III
PRAVNI NALAZI
A. Uvod
478. U ovom treem delu Pretresno vee e ispitati da li injenino
stanje koje je Vee utvrdilo potkrepljuje van razumne sumnje nalaze da su
poinjena ona djela koja se navode u optunici.
Budui da po svojoj prirodi ta djela najee obuhvataju mnogo
ljudi sa razliitim stepenima uestvovanja, kao i niz dogaaja tokom
odreenog vremenskog razdoblja, razumno je ustanoviti, kao prvo, da
li je na osnovu injenine argumentace dokazano postojanje pravnih
preduslova za poinjenje tih krivinih djela, a potom, utvrditi stepen krivice
koja se eventualno moe pripisati optuenom generalu Krstiu. Pravni
preduslovi odreivae se na osnovu stanja u meunarodnom obiajnom
pravu u vreme kada je dolo do dogaaja u Srebrenici.
479. Optunica optuenog tereti za ubistva kao nezavisna krivina
djela i prema lanu 3 i prema lanu 5 Statuta, te kao jedan element taaka
optunice koje se odnose na progone i istrebljenje iz lana 5 Statuta. O
ubistvima se nadalje govori u alternativnim takama optunice koje se
odnose na genocid i sauesnitvo u genocidu, pri emu te take takoe
obuhvataju i optube za nanoenje teke tjelesne ili duevne povrede. I
konano, u optunici se navodi i to da su poinjeni zloini protiv ovjenosti
kao krenje lana 5, i to u obliku deportace ili nasilnog premjetanja ena,
djece i staraca. Svako od tih krivinih djela ima vlastite specifine elemente,
kojima e se Pretresno vee sada pozabaviti.
480. U skladu sa sudskom praksom Meunarodnog suda, za
krivino djelo iz lana 3 mora se utvrditi da je u vreme poinjenja
postojalo stanje oruanog sukoba, te da je izmeu tih djela i oruanog
sukoba postojao bliski neksus. Poreenja radi, lan 5 Statuta zahteva samo
postojanje oruanog sukoba, uz uslov da je do djela dolo u okviru tog
oruanog sukoba. Kritini element krivinog djela iz lana 5 jeste da zloini
ine dio rairenog ili sistematskog napada na civilno stanovnitvo. Nadalje,
521
takva djela mogu predstavljati progon kada se pokae da su poinjena uz

diskriminatornu namjeru na politikoj, rasnoj ili vjerskoj osnovi. Za razliku
od toga, za genocid, kako je predvieno lanom 4 Statuta, nema uslova
o postojanju oruanog sukoba, jedini zahtjev koji se postavlja jeste da su
zabranjena djela poinjena s namjerom da se u celosti ili djelimino uniti
neka nacionalna, etnika, rasna ili vjerska grupa kao takva .
481. Prema miljenju albenog vea, oruani sukob postoji svuda
gde se pribjeglo oruanoj sili izmeu drava ili produenom oruanom
nasilju izmeu vlasti i organizovanih naoruanih grupa, ili pak izmeu
takvih grupa unutar jedne drave.1191 U ovom sluaj ne osporeno da
je postojao oruani sukob izmeu BiH i njenih oruanih snaga s jedne i
Republike Srpske i njenih oruanih snaga s druge strane. Nema sumnje da je
do krivinih djela iznesenih u optunici dolo ne samo u okviru tog sukoba,
nego i u uskoj vezi sa njim.
482. Prema presudi koju je Pretresno vee II donelo u predmetu
Kunarac,1192 pet elemenata predstavljaju uslov za napad usmjeren protiv
civilnog stanovnitva u smislu lana 5 Statuta:
(i) Mora postojati napad.1193
(ii) Djela poinitelja moraju biti dio tog napada.1194
(iii) Napad mora biti usmjeren protiv bilo kojeg civilnog
stanovnitva.1195
(iv) Napad mora biti rasprostranjen ili sistematski.1196
(v) Poinilac mora poznavati iri kontekst u kojem se njegova djela
odvaju i znati da su njegova djela dio napada.1197
Svi ti uslovi ispunjeni su u ovom predmetu. Stoga, na osnovu
itanja injeninog dela ove presude,1198 nema sumnje da sva krivina djela
opisana u optunici ine dio rasprostanjenog ili sistematskog napada protiv
civilnog stanovnitva, te da su poinjena sa diskriminatornom namjerom u
smislu lana 5(h) Statuta.
Ukratko, ispunjeni su svi statutarni preduslovi za krivina djela iz
lanova 3 i 5, ukljuujui i progon.
483. Idue pitanje jeste da li su ispunjeni injenini elementi svakog
od konkretnih krivinih djela iz lanova 3, 4 i 5 koja se terete u optunici, te
naroito da li su ispunjeni osobito strogi uslovi iz lana 4. Pretresno vee
raspravie redom te injenine elemente za ubistvo, istrebljenje, nanoenje
teke tjelesne ili duevne povrede, deportacu ili prisilno premjetanje,
progon i, naposljetku, za genocid i sauesnitvo u genocidu.
B. Ubistva1199
484. Optuba tvrdi da pojam ubistva obuhvata sve oblike
namjernog liavanja ivota, sa predumiljajem ili bez njega.1200 Odbrana s
tim u vezi ne iznela nikakve konkretne tvrdnje.
485. I Meunarodni krivini sud za bivu Jugoslavu i
Meunarodni krivini sud za Ruandu sistematski su definisali ubistvo kao
522
smrt rtve do koje je dolo usled djela ili propusta koje je optueni poinio
sa namjerom da rtvu lii ivota ili da nanese teke tjelesne povrede, za
koje je razumno trebao znati da bi mogle prouzroiti smrt.1201
486. U ovom predmetu ne osporeno da su hiljade bosanskih
Muslimana, stanovnika Srebrenice ili onih koji su tamo doli kao
izbjeglice, ubene u razdoblju od 12. do 19. jula te da su vee ili manje
grupe mukaraca pogubljene po kratkom postupku na vie mjesta u zoni
odgovornosti Drinskog korpusa.1202 injenicu da je dolo do masovnih
egzekuca optueni ne osporavao.1203
487. Pretresno vee je zakljuilo da su gotovo svi ubeni na
mjestima pogubljenja bili odrasli mukarci bosanski Muslimani, te da je
pogubljeno oko 7000-8000 ljudi.1204
488. Osim toga, mnoga ubistva poinjena su 12, 13. i 14. jula u
Potoarima.1205 Ubeni ljudi bili su odrasli bosanski Muslimani, iako su
svjedoci T i Ademovi govorili o ubistvu jednog djeaka1206 i jedne bebe.1207
Nemogue je utvrditi koliko je tano ubistava poinjeno u Potoarima, no
re je o prilinom broju. Pretresno vee takoe prihvata da je dolo do
oportunistikih pogubljenja mukaraca zatoenih u Bratuncu izmeu 12. i
14. jula 1995,1208 iako se ni ovdje ne moe tano utvrditi o koliko se rtava
radi.
489. Pretresno vee se stoga uvjerilo da su poinjena ubistva u
smislu lana 3 i lana 5 Statuta (ubistvo i progon).
C. Istrebljenje
490. U optunici ta ubistva predstavljaju osnovu i za optubu
za istrebljenje prema lanu 5(b). Pretresno vee prvo e izneti pravnu
definicu istrebljenja, nakon ega e razmotriti da li su u ovom predmetu
ispunjeni uslovi za postojanje zloina istrebljenja.
1. Definica
491. U lanu 5 Statuta, koji obuhvata zloine protiv ovjenosti,
iznosi se sljedee:
Meunarodni sud je ovlaten da krivino goni osobe odgovorne
za sljedea krivina djela kada su poinjena u oruanom sukobu, bilo
meunarodnog bilo unutranjeg karaktera, i usmjerena protiv bilo kojeg
civilnog stanovnitva:
[...]
(b) istrebljenje.
492. U vrlo velikom broju meunarodnih1209 i nacionalnih1210
instrumenata istrebljenje je priznato kao zloin protiv ovjenosti. Usprkos
523
tome, to se djelo retko pojavljuje na nacionalnim sudovima,1211 a ovaj ga

Meunarodni sud jo ne definisao. Termin istrebljenje pojavio se u
celom nizu posleratnih odluka koje su doneli Nirnberki vojni sud i
Vrhovni narodni sud Poljske. Meutim, iako se teretilo za zloin istrebljenja,
presude su se openito oslanjale na iri pojam zloina protiv ovjenosti i
nisu dale nikakvu konkretnu definicu termina istrebljenje.1212 Samo je
Meunarodni sud za Ruandu u nekoliko prilika definisao nune elemente
tog krivinog djela:1213
1.optueni ili njegovi podreeni sudjelovali su u ubanju
odreenih imenovanih ili opisanih osoba;
2.djelo ili propust su bili protivpravni i namjerni;
3.protivpravno djelo ili propust moraju predstavljati dio
rasprostranjenog ili sistematskog napada;
4.napad mora biti usmjeren protiv civilnog stanovnitva.1214
493. Tuilac tvrdi1215 da zloin istrebljenja po samoj svojoj prirodi
mora biti usmjeren protiv grupe osoba, da je za njega uslov element
masovnog unitenja i da obuhvata situace u kojima je uben velik
broj ljudi koji ne dele nikakve zajednike karakteristike.1216 Element
diskriminatorne namjere ne nuan.1217
494. U Pretpretresnom podnesku odbrane1218 tvrdi se da se djelo
istrebljenja moe razlikovati od genocida na osnovu injenice da ne
poinjeno na temelju nacionalne, etnike, rasne ili vjerske pripadnosti neke
osobe, te da, tavie, za poinjenje tog djela ne nuna nikakva specalna
namjera, to jest, namjera da se grupu uniti djelimino ili u celosti.1219
495. Krivina djela ubistva i istrebljenja imaju jedan slian
element, budui da je njihov cilj smrt rtava. Oba djela imaju istu mens
rea, koja se sastoji od namjere da se rtvu lii ivota ili namjere da se
nanese teka tjelesna povreda rtvi, za koju je poinilac morao razumno
predvidjeti da e vrlo vjerovatno prouzroiti smrt.1220 Pretresno vee e
sada identifikovati to jo obuhvata djelo istrebljenja i da li su uslovi za to
krivino djelo ispunjeni u ovom predmetu.
496. U tu svrhu Pretresno vee navodi uobiajenu definicu rei
istrebljenje. Prema francuskom rjeniku Nouveau Petit Robert, re
exterminer /istrebiti/ dolazi od latinske rei exterminare, to znai
istjerati, a to se razvilo od ex, e je znaenje van i terminus,
to znai granica. Slino tome, Oxford English Dictionary kao prvo
znaenje rei exterminate1221 navodi in istjerivanja ili protjerivanja
osobe ili grupe osoba van granica drave, teritore ili zajednice. Meutim,
uobiajena upotreba termina istrebljenje1222 poprimila je tokom vremena
konotace unitenja i poela da znai unitenje velikog broja ljudi.
497. Stoga Komisa za meunarodno pravo prilikom formulisanja
definice istrebljenja inzistira na elementu masovnog unitenja:
[Istrebljenje je] zloin koji je po samoj svojoj prirodi usmjeren
protiv grupe pojedinaca. Uz to, radnja koja se koristi da bi se sproveo
zloin istrebljenja ukljuuje element masovne destrukce, koji ne
524
predstavlja uslov za ubistvo. U tom smislu, istrebljenje je usko povezano

sa zloinom genocida. [...]1223
498. S obzirom na ogranieni broj presedana u vezi s ovim krivinim
djelom, korisno je dodatno se pozvati na lan 7(2)(b) Statuta stalnog
Meunarodng krivinog suda, u kojem se sa vie pojedinosti definie termin
istrebljenje i konkretno navodi sljedee:
Istrebljenje ukljuuje namjerno nametanje ivotnih uslova kojima
se, meu ostalim, uskrauje pristup hrani i lekovima, sraunato da dovede
do unitenja dela nekog stanovnitva.
Na osnovu uvrtenja te odredbe, pretpostavljamo da se zloin
istrebljenja moe primeniti na djela koja su poinjena sa namjerom da
se ube velik broj rtava, i to ili izravno, kao na primjer ubanjem ljudi iz
vatrenog oruja, ili manje izravno, stvaranjem uslova koji e dovesti do smrti
rtava.1224 Izvjetaj Pripremne komise za stalni Meunarodni krivini sud o
elementima krivinih djela daje dalje smjernice. Tu se navodi da je poinilac
[morao] ivota liiti jednu ili vie osoba i da je do tog ponaanja moralo
doi u sklopu masovnog ubanja pripadnika civilnog stanovnitva.1225
499. Nuno je potom identifikovati rtve. U lanu 5 Statuta MKSJ,
koji se odnosi na zloine protiv ovjenosti, govori se o djelima usmjerenima
protiv bilo kojeg civilnog stanovnitva.
rtve ne moraju imati zajednike nacionalne, etnike, rasne ili
vjerske karakteristike. U skladu sa drugostepenom presudom u predmetu
Tadi,1226 Pretresno vee smatra da za zloin istrebljenja ne nuno da se
prema rtvama postupa diskriminatorno iz politikih, socalnih ili vjerskih
razloga.
500. Prema komentaru Nacrta kodeksa Komise za meunarodno
pravo, istrebljenje se razlikuje od zloina genocida na osnovu injenice da
ciljana populaca ne mora nuno imati zajednike nacionalne, etnike, rasne
ili vjerske karakteristike, te da se isto tako odnosi i na situace u kojima
su neki pripadnici jedne grupe ubeni, dok su drugi poteeni.1227 Iz tih
razloga zloin istrebljenja postoji kada je djelo usmjereno protiv jedne cele
grupe pojedinaca, ak ako i ne utvrena nikakva diskriminatorna namjera
ili namjera da se grupa uniti kao takva na nacionalnoj, etnikoj, rasnoj ili
vjerskoj osnovi. Isto vredi i za situacu u kojoj ciljana populaca nema
nikakve zajednike nacionalne, etnike, rasne ili vjerske karakteristike.
501. Sam termin istrebljenje snano upuuje na poinjenje
zloina masovnih razmjera, to s druge strane pretpostavlja znatan stepen
pripreme i organizace.1228 Valja ipak primetiti da se istrebljenje teoretski
moe primeniti na poinjenje zloina koji ne rasprostranjen, no koji se
usprkos tome svodi na unitenje jedne cele populace, razluive na osnovu
neke karakteristike (ili karakteristika) koje nisu obuhvaene Konvencom
o genocidu, pri emu se ta populaca sastoji od relativno malog broja
ljudi. Drugim reima, dok istrebljenje uopteno govorei ukljuuje velik
broj rtava, taj zloin moe postojati i u sluajevima kada je broj rtava
ogranien.
525
502. S tim u vezi, definica istrebljenja koju je dao stalni

Meunarodni krivini sud upuuje na to da je dovoljno da krivina djela
budu sraunata kako bi dovela do unitenja dela populace. Pretresno
vee primjeuje da je ta definica usvojena nakon vremena u kojem su
poinjena krivina djela u ovom predmetu. U skladu sa principom da kada
postoji plauzibilna razlika u interpretacama ili primjeni, treba prihvatiti
onaj stav koji najvie ide u prilog optuenom, Vee presuuje da za svrhe
ovog predmeta definicu treba tumaiti u smislu da se odnosi na unitenje
brojano znatnog dela dotine populace.
503. Ukratko, Pretresno vee zakljuuje da za utvrivanje zloina
istrebljenja, uz opte uslove koji se odnose na zloin protiv ovjenosti,
moraju postojati dokazi da je djelo bilo usmjereno protiv jedne konkretne
populace, te da su njeni pripadnici bili ubeni ili izvrgnuti ivotnim
uslovima smiljenima da prouzroe unitenje brojano znatnog dela te
populace.
2. Nalazi
504. Iako postoje dokazi da je meu ubenima u Potoarima
i kasne bio manji broj ena, djece i staraca,1229 praktiki sve osobe
ubene nakon pada Srebrenice bili su vojno sposobni mukarci bosanski
Muslimani. Procedura provjere u Potoarima, okupljanje tih mukaraca na
mjestima zatoenja, njihovo odvoenje na mjesta egzekuce, oportunistika
ubanja ljudi iz kolone uz cestu Bratunac-Milii nakon to su uhvaeni, sve
to van svake razumne sumnje pokazuje da su svi vojno sposobni mukarci
bosanski Muslimani koji su zarobljeni ili su na neki drugi nain dospjeli u
ruke srpskih snaga bili sistematski pogubljivani. Rezultat toga bio je da je
veina vojno sposobnih mukaraca bosanskih Muslimana koji su pobjegli iz
Srebrenice u julu 1995. ubena.
505. U Srebrenici je poinjen zloin istrebljenja.
D. Zlostavljanje
506. Iako se u optunici navode prvenstveno ubanja velikog
broja mukaraca bosanskih Muslimana, iznose se i navodi o dve vrste
zlostavljanja: nanoenje teke tjelesne ili duevne povrede, kao krivino
djelo genocida,1230 i okrutno i nehumano postupanje, ukljuujui teka
premlaivanja, kao element progona bosanskih Muslimana.1231
1. Teka tjelesna ili duevna povreda
507. Teka tjelesna ili duevna povreda, koju je tuilac naveo u
sklopu optubi za genocid, odnosi se na patnje koje su pretrpjeli oni koji su
preivjeli egzekuce.
526
508. Optuba se oslanja na definicu teke tjelesne ili duevne

povrede iz presude u predmetu Akayesu, a koja obuhvata djela muenja,
bilo tjelesnog ili duevnog, nehumano ili degradirajue postupanje,
progon.1232 Optuba citira i presudu u predmetu Eichmann, koju je
Okruni sud u Jerusalemu donio 12. decembra 1961, a prema kojoj
porobljavanje, izgladnjivanje, deportaca i progon, [kao i] zatoavanje
[pojedinaca] u geta, tranzitne i koncentracione logore u uslovima koji su
bili sraunati da ih degradiraju, da im se uskrate njihova prava ljudskih
bia, da ih pogaze, te da ih izloe neovjenim patnjama i muenju1233
mogu predstavljati teku tjelesnu ili duevnu povredu. Odbrana s tim u
vezi ne iznela nikakvu konkretnu argumentacu.
509. Vee primjeuje da je MKSJ u svojoj odluci o pregledu
optunice protiv Karadia i Mladia u skladu sa pravilom 61 ocenio da
okrutno postupanje, muenje, silovanje i deportaca mogu predstavljati
teku tjelesnu ili duevnu povredu nanesenu pripadnicima neke grupe
po taki optunice za genocid.1234 Pripremna komisa za osnivanje
stalnog Meunarodnog krivinog suda navela je da teka tjelesna i
duevna povreda moe ukljuivati, no ne na to nuno ograniena, djela
muenja, silovanja, seksualnog nasilja ili nehumanog ili degradirajueg
ponaanja.1235
510. U presudi u predmetu Kayishema i Ruzindana teka
tjelesna povreda definie se kao povreda koja ozbiljno oteuje zdravlje,
uzrokom je naruenosti ili bilo kakvoj ozbiljnoj ozljedi vanjskih, odnosno
unutarnjih organa ili osjetila.1236 U istoj presudi iznosi se stav da se
teka duevna povreda mora tumaiti od sluaja do sluaja u svjetlu
relevantne sudske prakse.1237 ini se da se pominjanje duevne povrede,
u kontekstu Konvence o genocidu, isprva odnosilo samo na ubrizgavanje
farmakolokih supstanca koje izazivaju teka oteenja mentalnih
sposobnosti.1238 Sjedinjene Drave podupirale su takvu restriktivnu
interpretacu, navevi u svojoj izjavi o interpretaci, koja se nalazi u
prilogu njihovog akta o pristupanju, da, po njihovom miljenju, duevna
povreda oznaava permanentno oteenje mentalnih sposobnosti, do
kojeg je dolo usled narkotika, muenja ili tome slinih tehnika.1239 Osim
toga, Pripremna komisa za osnivanje stalnog Meunarodnog krivinog
suda istie da se pod duevnom povredom podrazumeva neto vie
od tek manjeg ili privremenog oteenja mentalnih sposobnosti.1240 Valja
stoga razlikovati teku duevnu povredu od nasrtaja na emocionalni
i psiholoki integritet ili dostojanstvo osobe koji ne uzrokuje trajni
poremeaj. Meutim, u Presudi u predmetu Akayesu se naglaava da
nanoenje teke tjelesne ili duevne povrede [...] ne znai nuno da je
povreda trajna i neizljeiva.1241
511. Na tumaenje teke tjelesne ili duevne povrede iz lana
4 Statuta, moe uticati interpretaca Meunarodnog suda u vezi sa
krivinim djelom hotiminog nanoenja velikih patnji ili tekih povreda
tela ili zdravlja iz lana 2 Statuta. Ovo drugo krivino djelo definisano
527
je u presudi u predmetu elebii kao radnja ili propust koji su namjerni,

naime djelo koje je, objektivno prosueno, smiljeno i ne sluajno, kojim
se nanose ozbiljna duevna ili tjelesna patnja ili povreda.1242
512. U presudi u predmetu Blaki teka tjelesna ili duevna
povreda, koja je uslov za dokazivanje optube za progon iz lana 5,
definisana je kako sledi: rtvi mora, u okolnostima datog sluaja, biti
nanesena teka povreda tjelesnog ili duevnog integriteta, pri emu se
teina procjenjuje od sluaja do sluaja; ta povreda mora biti rezultat
injenja optuenog ili njegovog podreenog; optueni ili njegov podreeni
moraju prilikom poinjenja djela imati namjeru da nanesu teku povredu
tjelesnom ili duevnom integritetu rtve, i to voljno ili uz grubi nehat.1243
513. Pretresno vee zakljuuje da teka tjelesna ili duevna
povreda kao actus reus u smislu lana 4 jeste namjerno djelo ili propust
kojim se nanosi teka tjelesna ili duevna patnja. Teina patnje mora se
procjenjivati od sluaja do sluaja, i to na osnovu konkretnih okolnosti.
U skladu sa presudom u predmetu Akayesu,1244 Pretresno vee smatra
da teka povreda ne mora biti uzrokom trajne i neizljeive povrede, no
mora ukljuivati povredu koja je tea od privremene ojaenosti, nelagode
ili ponienja. Mora se raditi o povredi a je posljedica dugotrajno i teko
oteenje sposobnosti osobe da vodi normalan i konstruktivan ivot.
Prihvativi gore iznesenu sudsku praksu, Vee smatra da su neovjeno
postupanje, muenje, silovanje, seksualno zlostavljanje i deportace meu
djelima koja mogu prouzroiti teku tjelesnu ili duevnu povredu.
514. Vee u potpunosti prihvata da rane i trauma koje je pretrpjelo
onih nekoliko pojedinaca koji su uspjeli preivjeti masovna pogubljenja
doista predstavljaju teku tjelesnu i duevnu povredu u smislu lana 4
Statuta.1245
2. Okrutno i neovjeno postupanje
515. Optuba u paragrafima 4, 6, 7, 11 i 22 do 26 optunice iznosi
navode da su protiv bosanskih Muslimana poinjeni progoni, i to, uz ostala
djela, i okrutnim i neovjenim postupanjem prema civilima, bosanskim
Muslimanima, ukljuujui i tekim premlaivanjima.1246 Gorepomenuti
paragrafi, meutim, ne sadre nikakve pojedinosti u vezi sa okrutnim i
neovjenim postupanjem.
516. U sudskoj praksi Meunarodnog suda okrutno i neovjeno
postupanje definisano je kao namjerna radnja ili propust, odnosno radnja
koja je, objektivno prosuena, smiljena a ne sluajna, koja nanosi teku
duevnu ili tjelesnu patnju ili povredu ili predstavlja ozbiljan nasrtaj
na ljudsko dostojanstvo, te ukljuuje i takva krivina djela kao to je
muenje.1247 Vee je upravo objasnilo kako treba tumaiti re teak.
517. Pretresno vee je detaljno opisalo patnje koje su preivjeli kako
bosanski Muslimani koji su pobjegli u Potoare, tako i bosanski Muslimani
koje su zarobili iz kolone. Konkretne, Pretresno vee je ulo pouzdana
528
svjedoenja u vezi sa tekim premlaivanjima i drugim oblicima okrutnog

postupanja koje su pretrpjeli mukarci bosanski Muslimani nakon to su bili
razdvojeni od svojih porodica u Potoarima. Mnogobrojni svjedoci govorili
su nadalje o uasnim uslovima koji su vladali i u bazi UN u Potoarima
i oko nje: ne bilo dovoljno hrane i vode, koju je VRS obezbjeivao u
vrlo ogranienim koliinama, hiljade ljudi bile su natrpane na malom
prostoru. Jo je znaajne to da su pouzdani svjedoci govorili o silovanjima
i ubanjima, a neki su ljudi iz uasa poinili i samoubistva. Cela situaca u
Potoarima opisana je kao kampanja terora. Krajnji oblik patnje predstavljali
su i sluajevi nekih ena kojima su na samom ulasku u autobuse otrgnuli
njihove mlade sinove, koje niko vie nikada ne vidio.1248
518. Pretresno vee stoga zakljuuje da su VRS i druge
srpske snage podvrgnuli velik broj bosanskih Muslimana okrutnom i
neovjenom postupanju, tako to su ti ljudi bili izvrgnuti nepodnoljivim
uslovima u Potoarima, okrutno odvojeni od lanova svojih porodica i, u
sluaju mukaraca, dovedeni u situacu neizrecivog uasa da posmatraju
kako ljudi koji su zajedno sa njima zarobljeni pogibaju na stratitima, pri
emu su oni toj sudbini izmakli samo igrom sluaja. Meutim, glavna
injenica na kojoj optuba temelji navode o neovjenom postupanju
jeste prisilno premjetanje ena, djece i staraca bosanskih Muslimana iz
srebrenike enklave.
E. Deportaca i prisilno premjetanje
519. Vee je konstatovalo da je 12. i 13. jula 1995. oko 25.000
civila bosanskih Muslimana prisiljeno da autobusima napuste srebreniku
enklavu i preu na teritoru pod kontrolom BiH. Odvoenje tih bosanskomuslimanskih ena, djece i staraca iz Potoara u Kladanj predstavlja temelj
za tri take optunice. Ukljueno je u taku optunice koja se odnosi na
zloine protiv ovjenosti za progone (taka 6). Uz to, optuba to djelo
karakterie kao deportacu, to predstavlja zloin protiv ovjenosti (taka
7) ili, alternativno, kao nehumano djelo koje predstavlja zloin protiv
ovjenosti (prisilno premjetanje) (taka 8).
1. Opta razmatranja
520. Optuba deportacu definie kao prisilno raseljavanje civila
sa podruja na kojem oni zakonito borave, pri emu za to ne postoje osnove
koje su dozvoljene u okviru meunarodnog prava. Optuba tvrdi da za
postojanje krivinog djela ne nuno da se civili prisilno odvedu preko
dravne granice.1249 Odbrana deportacu definie kao prisilno odvoenje
neke osobe u drugu zemlju,1250 i naglaava da ne predstavlja svako prisilno
premjetanje civila krivino djelo.1251
521. I deportaca i prisilno premjetanje odnose se na nedobrovoljnu
i nezakonitu evakuacu pojedinaca sa teritore na kojoj borave. Meutim,
529
prema meunarodnom obiajnom pravu ta dva pojma nisu jednoznana.

Deportaca pretpostavlja odvoenje van granica drave, dok se prisilno
premjetanje odnosi na raseljavanje unutar drave.1252
522. Meutim, ovo razlikovanje ne utie na osudu takve prakse u
meunarodnom humanitarnom pravu. lanom 2(g) Statuta, lanovima 49 i
147 enevske konvence o zatiti graanskih osoba u vreme rata (etvrta
enevska konvenca), lanom 85(4)(a) Dopunskog protokola I, lanom 18
Nacrta kodeksa Komise za meunarodno pravo i lanom 7(1)(d) Statuta
stalnog Meunarodnog krivinog suda, osuuje se deportaca ili prisilno
premjetanje zatienih osoba.1253 I lanom 17 Protokola II na slian se
nain osuuje raseljavanje civila.
523. S tim u vezi Pretresno vee primjeuje da je svako prisilno
raseljavanje po definici traumatino iskustvo koje ukljuuje naputanje
vlastitog doma, gubitak imovine i prinudno preseljenje na drugu lokacu.
Kao to je ve rane iznelo Pretresno vee u predmetu Kupreki,1254
prisilno premjetanje unutar ili van dravnih granica ukljueno je kao
neovjeno djelo u lan 5(i) kojim se definiu zloini protiv ovjenosti.
O pitanju da li se injenice u ovom predmetu mogu okvalifikovati kao
prisilno premjetanje ili deportaca raspravlja se dalje u tekstu.
2. Evaluaca injenica
a) Pitanje pravnosti premjetanja
524. lanom 49 etvrte enevske konvence i lanom 17 Protokola
II dozvoljava se potpuna ili djelimina evakuaca stanovnitva ako to
zahtevaju sigurnost stanovnitva ili imperativni vojni razlozi.1255 U lanu
49 se, meutim, poblie odreuje da e se tako evakuisano stanovnitvo
vratiti u svoje domove im prestanu neprateljstva na tom prostoru.
525. Preliminarno valja rei da taj uslov ne zadovoljen u ovom
predmetu. Graani Srebrenice koji su se okupili u Potoarima nisu vraeni
u svoje domove im su prestala neprateljstva na tom prostoru. Aktivna
neprateljstva u samom gradu Srebrenici i juno od enklave zapravo su
ve prestala u trenutku kada su ljudi autobusima odvezeni iz Potoara.
Bezbjednost civilnog stanovnitva ne moe se dakle navesti kao razlog
kojim bi se opravdalo premjetanje.
526. Uz bezbjednost stanovnitva, enevska konvenca takoe
dozvoljava evakuace koje se zasnivaju na imperativnim vojnim
razlozima. U smislu vojne nude, relevantna su dva predmeta iz Drugog
svjetskog rata. General Lothar Rendulic optuen je za krenje lana 23(g)
Hakog pravilnika iz 1907. godine, kojim se zabranjuje razaranje ili
zapljena neprateljske imovine, osim ako vojna nuda imperativno nalae
ta razaranja ili te zapljene. Snage koje su se povlaile pod Rendulicevom
komandom koristile su se taktikom spaljene zemlje, unitavajui za sobom
sve objekte za koje su smatrale da bi mogli pomoi suprotstavljenoj vojsci.
530
Uz to je Rendulic naredio evakuacu civila sa tog podruja. Rendulic je

kao argument u svoju odbranu iznio vojnu nudu, budui da su njegove
vojnike progonile sovjetske snage, za koje se inilo da su znatno nadmone.
Ameriki vojni sud u Nrembergu zakljuio je da, iako se Rendulic moda
prevario u svojoj procjeni vojne nunosti da se evakuiu civili, njegove
su odluke ipak bile opravdane hitnom vojnom nudom na osnovu
informaca kojima je u to vreme raspolagao.1256 Za razliku od toga,
feldmarala Ericha von Mansteina Britanski vojni sud je proglasio krivim
za masovnu deportacu i evakuacu civilnih stanovnika Ukrajine. Von
Manstein je tvrdio da je ta evakuaca bila opravdana vojnom nudom da
se sprei punaa, te da se nepratelja lii ljudstva.1257 To ne prihvaeno
kao legitimni razlog za evakuacu stanovnitva ili unitavanje njihove
imovine.1258 Uz to, savjetnik vojnog suda1259 je primetio da je iz dokaza
optube vidljivo da ta razaranja nikako nisu bila rezultat imperativnih
potreba u tom trenutku, nego su zapravo predstavljala izvrenje znatno
rane smiljene politike, politike koju je optueni bio spreman sprovesti u
dve rane prilike, a sada ju je sprovodio u celosti, a da se to ne uopte
ticalo vojne nude.1260
527. U ovom predmetu ne postojala nikakva vojna pretnja nakon
zauzimanja Srebrenice. Atmosfera terora u kojoj je evakuaca sprovoena
dokazuje naprotiv da je premjetanje izvreno u skladu sa dobro
organizovanom politikom, i je cilj bio protjerati bosansko-muslimansko
stanovnitvo iz enklave. Cilj je bila sama evakuaca, pri emu tu evakuacu
nisu opravdavale ni zatita civila, ni imperativna vojna nuda.
b) Prinudni karakter premjetanja
528. Vee sada treba utvrditi da li su civili doista bili premjeteni
prisilno. Komentar lana 49 enevske konvence IV upuuje na to
da odlasci motivisani strahom od diskriminace ne moraju nuno
predstavljati krenje zakona:
Diplomatska konferenca odluila je rade da ne zabrani
apsolutno sve oblike premjetanja, budui da se sa nekim premjetanjima
u odreenoj mjeri mogu slagati oni koji se premjetaju. Konferenca je
osobito imala na umu sluaj zatienih osoba koje pripadaju etnikim
ili politikim manjinama, a koje su usled toga moda bile izloene
diskriminaci ili progonu, te stoga moda ele otii iz zemlje. Kako bi se
na ispravan nain omoguila ta legitimna elja, Konferenca je odluila
implicite odobriti dobrovoljno premjetanje, a zabraniti samo prisilno
premjetanje.1261
529. Meutim, finaliziranim nacrtom teksta elemenata krivinih
djela koji je prihvatila Pripremna komisa za osnivanje stalnog
Meunarodnog krivinog suda predvia se sljedee:
Termin prisilan ne ogranien samo na fiziku silu, nego moe
ukljuivati i pretnju silom ili oblike prisile kao to su strah od nasilja,
531
pritiska, zatoenja, psiholokog pritiska ili zloupotrebe vlasti protiv takve

osobe ili osoba ili tree osobe, ili iskoritavanje situace u kojoj vlada opta
prisila.1262
530. Pretnje stanovnicima Srebrenice znatno su nadmaile puki
strah od diskriminace. Do evakuace je dolo u posljednjoj fazi kampanje
koja je voena kako bi se stanovnitvo prisililo da pobjegne iz enklave u
vreme kad su vojnici VRS aktivno pretili i nanosili povrede bosanskomuslimanskim civilima iz Srebrenice. Pregovori izmeu predstavnika
bosanskih Muslimana, Nesiba Mandia, i generala Mladia na drugom
sastanku u hotelu Fontana 11. jula dodatno ukazuju na to u kojoj su
mjeri zastraujui bili uslovi pod kojima su evakuisani civili bosanski
Muslimani.1263 Pretresno vee je ve konstatovalo da, uprkos pokuajima
VRS da to prikae kao dobrovoljni odlazak, bosanski Muslimani iz
Srebrenice nisu uistinu izabrali da odu, nego su refleksivno reagovali pred
izvjesnou da njihov opstanak ovisi o njihovom bjekstvu.1264
c) injenica da je premjetanje izvreno unutar granica
Bosne i Hercegovine
531. ene, djeca i starci bosanski Muslimani, okupljeni u
Potoarima, prisilno su premjeteni u Kladanj, odnosno na podruje na
teritori Bosne i Hercegovine pod kontrolom ABiH, kako bi se izbrisali svi
tragovi bosanskih Muslimana na teritori na kojoj su bosanski Srbi imali
namjeru uspostaviti vlastitu dravu. Meutim, u vreme tih dogaaja
Bosna i Hercegovina je bila jedina drava koju je formalno priznala
meunarodna zajednica. Budui da su srebreniki civili raseljeni unutar
granica Bosne i Hercegovine, prema meunarodnom obiajnom pravu
takvo nasilno raseljavanje ne moe se karakterisati kao deportaca.
532. Vee stoga zakljuuje da civili okupljeni u Potoarima i
transportovani u Kladanj nisu bili izvrgnuti deportaci, nego prisilnom
premjetanju. No, takvo prisilno premjetanje, u okolnostima ovog
predmeta, i dalje predstavlja oblik neovjenog postupanja iz lana 5.
F. Progoni
533. General Krsti optuen je za progon, zloin protiv ovjenosti,
koji se zasniva na navodima da je sudjelovao u sljedeem:
a. ubanju hiljada civila bosanskih Muslimana, meu kojima su
bili mukarci, ene, djeca i stare osobe;
b. okrutnom i neovjenom postupanju prema civilima bosanskim
Muslimanima, izmeu ostalog i tekim premlaivanjima;
c. terorisanju civila bosanskih Muslimana;
d. unitavanju line imovine bosanskih Muslimana; i
e. deportaci ili prisilnom premjetanju bosanskih Muslimana iz
enklave Srebrenica.1265
532
534. Pretresno vee ve je openito raspravilo neka od tih

krivinih djela koja je iznio tuilac. Sada e se konkretne pozabaviti
djelima o kojima se prethodno ne govorilo, imajui pritom na umu da je
zloin progona definisan u presudi u predmetu Kupreki kao grubo i
flagrantno uskraivanje na diskriminatornoj osnovi nekog temeljnog prava
koje je utvreno meunarodnim obiajnim ili konvencionim pravom, a
koje dosie isti stepen teine kao i druga djela zabranjena lanom 5.1266
535. Iz sudske prakse Meunarodnog suda proizlazi da djela
progona nisu ograniena na ona djela koja se navode u drugim stavovima
lana 51267 ili drugdje u Statutu,1268 nego ukljuuju i uskraivanje drugih
fundamentalnih ljudskih prava, uz uslov da su ta djela jednako teka
ili ozbiljna.1269 Nadalje, u sudskoj praksi Meunarodnog suda se
naglaava da se diskriminatorna krivina djela za koja se tereti kao za
djelo progona moraju procjenjivati ne izolirano ve u svom kontekstu,
i to tako to e se gledati njihov kumulativni efekt. Iako pojedinana
djela moda nisu neovjena, njihove sveukupne posljedice moraju na
takav nain predstavljati povredu ovjenosti da ih se moe nazvati
neovjenim.1270
536. Pretresno vee ve je rane utvrdilo da je protiv bosanskomuslimanskog stanovnitva Srebrenice od 11. jula nadalje pokrenut
rasprostranjen i sistematski napad, koji se zasnivao na injenici da to
stanovnitvo pripada bosansko-muslimanskoj etnikoj grupi.
537. Humanitarna kriza u Potoarima, spaljivanje domova u
Srebrenici i Potoarima, terorisanje civila bosanskih Muslimana, ubistvo
hiljada bosansko-muslimanskih civila u Potoarima ili u paljivo
isplaniranim egzekucama masovnih razmjera, te prisilno premjetanje
ena, djece i starih osoba sa teritore pod kontrolom bosanskih Srba
predstavljaju djela progona.
538. Pretresno vee se stoga uvjerilo da je u razdoblju od 11. jula
1995. nadalje u srebrenikoj enklavi poinjen zloin progona, onako kako
je definisan u optunici.
G. Genocid
539. General Krsti se na prvom mjestu tereti za genocid i,
alternativno, za sauesnitvo u genocidu,1271 a u vezi s masovnim
egzekucama mukaraca bosanskih Muslimana u Srebrenici izmeu 11.
jula i 1. novembra 1995. godine.1272
540. lan 4(2) Statuta genocid definie kao:
bilo koje od sljedeih djela, poinjeno s namjerom da se u celosti
ili djelimino uniti neka nacionalna, etnika, rasna ili vjerska grupa kao
takva:
(a) ubanje pripadnika grupe;
(b) nanoenje teke tjelesne ili duevne povrede pripadnicima
grupe;
533
(c) smiljeno nametanje pripadnicima grupe ivotnih uslova

sraunatih da dovedu do njenog potpunog ili djeliminog fizikog
unitenja;
(d) uvoenje mjera kojima je cilj spreavanje raanja unutar
grupe;
(e) prisilno premjetanje djece te grupe u drugu grupu.
541. Pretresno vee lan 4 Statuta mora tumaiti uzimajui u
obzir stanje meunarodnog obiajnog prava u vreme kada su se dogaaji
u Srebrenici zbivali. U tom smislu u obzir je uzeto vie izvora. Pretresno
vee prvo se pozvalo na rad na kodifikaci tog segmenta prava koji su
preduzela meunarodna tela. Konvenca o spreavanju i kanjavanju
zloina genocida1273 (dalje u tekstu: Konvenca), usvojena 9. decembra
1948,1274 e su odredbe verbatim usvojene u lanu 4, predstavlja glavni
referentni izvor za to. Iako je Konvenca usvojena u istom periodu kada se
kovao i sam termin genocid, na tu se Konvencu gleda kao na dokument
koji je kodifikovao odavno priznatu normu meunarodnog prava i
koji e sudska praksa uskoro uzdii na nivo obavezne norme opteg
meunarodnog prava (ius cogens).1275 Pretresno vee je Konvencu
tumailo u skladu s optim pravilima tumaenja meunarodnih ugovora
utvrenima u lanovima 31 i 32 Beke konvence o pravu meunarodnih
ugovora. Shodno tome, Vee je u obzir uzelo cilj i svrhu Konvence, a
ne samo uobiajeno znaenje formulaca iz njenih odredbi. Kao dodatno
sredstvo tumaenja, Pretresno vee je takoe prouilo pripremne radove
za Konvencu i okolnosti iz kojih je ona proistekla. Nadalje, Pretresno vee
je razmotrilo meunarodnu sudsku praksu u pogledu zloina genocida, a
naroito onu koju je razvio Meunarodni krivini sud za Ruandu. Posebna
je panja posveena Izvjetaju Komise za meunarodno pravo (KMP) o
Nacrtu kodeksa o zloinima protiv mira i bezbjednosti ovjeanstva.1276
Iako je dovren 1996. godine, taj izvjetaj je proizvod viegodinjeg
razmiljanja Komise a je svrha bila kodifikovanje meunarodnog prava,
naroito za pitanje genocida, te on stoga predstavlja posebno vaan izvor
za tumaenje lana 4. Takoe su proueni radovi drugih meunarodnih
tela, a naroito izvjetaji Potkomise za spreavanje diskriminace i
zatitu manjina Komise za ljudska prava UN.1277 Pored toga, Vee je
prouilo i radove nastale tokom pripremanja Rimskog statuta sa svrhom
osnivanja meunarodnog krivinog suda, konkretne, posljednji nacrt
teksta o elementima krivinih djela koji je u julu 2000. sastavila Pripremna
komisa za stalni Meunarodni krivini sud.1278 Iako je nastao nakon to
su poinjena djela kojima se ovdje bavimo, taj dokument se pokazao vrlo
korisnim za ocjenu stanja meunarodnog obiajnog prava koje je Vee
smo izvelo iz drugih izvora. S obzirom na to, valja napomenuti da su sve
drave koje su prisustvovale konferenci, bez obzira da li su odluile da
budu potpisnice Rimskog statuta ili ne, imale pravo da budu zastupljene
u Pripremnoj komisi. Iz te perspektive, taj je dokument korisno sredstvo
za utvrivanje opinio juris drava. Najzad, Pretresno vee je smjernice
534
potrailo i u zakonodavstvu i praksi raznih drava, a posebno u

tumaenjima i odlukama njihovih sudova.
542. lan 4 Statuta genocid definie na osnovu dva konstitutivna
elementa:
actus reus krivinog djela, koji se sastoji od jedne ili vie radnji
navedenih u lanu 4(2);
mens rea krivinog djela, opisana kao namjera da se u celosti
ili djelimino uniti neka nacionalna, etnika, rasna ili vjerska grupa kao
takva.
1. Actus reus
543. Pretresno vee je ve razmotrilo ubistva i teku tjelesnu i
duevnu povredu koje navodi optuba, i zakljuilo da su oni dokazani.
Van razumne sumnje je utvreno da su mukarci bosanski Muslimani,
stanovnici enklave, pobeni, ili u masovnim egzekucama ili pojedinano.
Takoe je utvreno da su onom malom broju lica koja su preivjela
masovne egzekuce nanesene teke tjelesne ili duevne povrede.
2. Mens rea
544. Preostaje nam da razreimo kljuno pitanje da li su
predmetna krivina djela bila poinjena sa namjerom da se u celosti ili
djelimino uniti nacionalna, etnika, rasna ili vjerska grupa kao takva.
545. Optuba tvrdi da su snage bosanskih Srba planirale i
namjeravale ubiti sve vojno sposobne mukarce bosanske Muslimane
u Srebrenici i da ta ubistva irokih razmjera predstavljaju genocid.1279
Odbrana ne osporava da su bosansko-srpske snage ubile znaajan broj
vojno sposobnih bosansko-muslimanskih mukaraca, ali se ne slae s tim
da je dokazana genocidna namjera u smislu lana 4.
546. Pretresno vee se na kraju uvjerilo da su ubistva i nanoenje
teke tjelesne ili duevne povrede bili poinjeni s namjerom da se ubu
svi vojno sposobni mukarci bosanski Muslimani u Srebrenici. Dokazi
pokazuju da su se masovna pogubljenja dogodila uglavnom izmeu 13. i
16. jula 1995, dok su pogubljenja manjih razmjera potrajala do 19. jula. Sva
ta pogubljenja sistematski su ciljala vojno sposobne mukarce bosanske
Muslimane, bez obzira da li su bili civili ili vojnici. Vojno sposobni mukarci
koji su pobjegli u Potoare sistematski su odvajani od ostalih izbjeglica.
Sabirali su ih u beloj kui, a pre ulaska su ih prisiljavali da predaju
line dokumente i line predmete. Dok su Potoari 12. i 13. jula 1995. bili
poprite oportunistikih ubistava,1280 veina mukaraca zatoenih u beloj
kui autobusima od 12. jula poslepodne i celog dana 13. jula prevezena
je u Bratunac,1281 a zatim na mjesta pogubljenja. Pored toga, ubrzo nakon
to je saznao za postojanje kolone mukaraca bosanskih Muslimana koja
se pjeice kretala u pravcu Tuzle, VRS je pokrenuo artiljerski napad na
535
nju.1282 Nemilosrdna potjera za mukarcima iz kolone poela je 12. jula i

nastavila se celog 13. jula. Ono malo preivjelih tu je hajku opisalo kao
lov na ljude u kojem gotovo ne bilo anse za bjekstvo.1283 Dana 14. i
15. jula izvren je napad na treinu kolone koja je 11.-12. jula uspjela da
pree cestu izmeu Konjevi Polja i Nove Kasabe.1284 Budui da je pritisak
na VRS tokom te sudbonosne sedmice od 11. do 16. jula sve vie rastao,
pokrenuti su pregovori izmeu bosansko-muslimanske i bosansko-srpske
strane tako da je dio kolone bosanskih Muslimana najzad proputen na
teritoru pod kontrolom Vlade.1285 Najlogine objanjenje za to bilo je to
to je veina vojnika VRS tada ve bila prerasporeena za epu tako da
je, u nedostatku ljudstva kojim bi kolonu mogla da zaustavi, Zvornika
brigada bila prisiljena da ih propusti.1286 Meutim, iz muslimanske kolone
koja je brojila 10.000-15.000 mukaraca na kraju je pravljeno kao nestali
njih ukupno 8000-10.000.1287
547. VRS su u poetku na meti za pogubljenje moda bili samo
vojno sposobni mukarci.1288 Neki mukarci iz kolone su zapravo poginuli
u borbi i ne sigurno da je VRS isprva namjeravao da pobe sve zarobljene
muslimanske mukarce, ukljuujui i civile iz kolone.1289 Dokazi, meutim,
pokazuju da je u jednom momentu donesena odluka da se uhvate i pobu
svi bosansko-muslimanski mukarci bez razlike. Stoga ne preduzeto
nita kako bi se vojnici odvojili od civila. Isprave i lini predmeti oduzeti
su kako mukarcima bosanskim Muslimanima u Potoarima, tako
i mukarcima zarobljenima iz kolone, stavljeni na gomilu i na kraju
spaljeni.1290 Htenje da se pohvataju svi bosansko-muslimanski mukarci
bilo je tako jako da su bosansko-srpske snage kod Tie sistematski
zaustavljale autobuse koji su prevozili ene, djecu i stare i provjeravale
da li se u njima kru i mukarci.1291 Mukarce naene u autobusima iskrcali
bi i zatim pogubili.1292 Kao to je poznato, a kako je obrazlagala odbrana,
nekim od ranjenih mukaraca bilo je dozvoljeno da izau iz srebrenike
enklave pod pratnjom UNPROFOR.
Meutim, izvjetaj od 13. jula ukazuje na to da je VRS na njihovu
evakuacu pristao samo zbog prisustva UNPROFOR i sa ciljem da se
medima pokae da se s mukarcima van borbenog stroja postupa
korektno.1293 S izuzetkom ranjenika, svi mukarci, kako oni izdvojeni
u Potoarima tako i oni zarobljeni iz kolone, bili su pogubljeni, bilo u
manjim grupama bilo u paljivo organizovanim masovnim egzekucama.
Za pogubljenje su ih odvodili na zabaena mjesta. Ljude bi, ponekad s
povezima na oima, bosonoge ili s rukama vezanim na leima, postrojili i
streljali rafalnom paljbom. Neke su natrpali u zgrade i pobili rafalima iz
automatskih puaka ili mitraljeza, odnosno runim bombama koje su u te
zgrade ubacivali.1294 Odmah nakon obavljene egzekuce doli bi buldoeri
da zakopaju leeve.1295 Ponekad bi vojnici poeli kopati grobnice jo za
trajanja egzekuce.1296 Bosansko-srpski vojnici bi se nekoliko sati nakon
egzekuce vratili na lice mjesta kako bi provjerili da li ima preivjelih.1297
Dokazi pokazuju da je VRS nastojao da pobe sve vojno sposobne
536
mukarce bosanske Muslimane iz Srebrenice, bez obzira na to da li su bili

civili ili vojnici.
548. Optuba tvrdi da dokazni materal pokazuje namjeru da
se uniti dio grupe kao takve,1298 to je saglasno s definicom genocida.
Nasuprot tome, odbrana tvrdi da se namjera da se pobu svi vojno
sposobni mukarci bosanski Muslimani koji su ivjeli u Srebrenici ne moe
tumaiti kao namjera da se, u celosti ili djelimino, uniti grupa kao takva
u smislu lana 4 Statuta.
549. Pre svega, Vee naglaava potrebu da se napravi
razlika izmeu individualne namjere optuenog i namjere prisutne pri
smiljanju i poinjenju zloina. Teina i razmjeri zloina genocida obino
podrazumevaju da je u njegovo poinjenje bilo ukljueno vie protagonista.
Iako motiv svakog uesnika moe biti razliit, cilj zloinakog pothvata
ostaje isti. U takvim sluajevima zajednikog uestvovanja, namjera da se
u celosti ili djelimino uniti grupa kao takva mora se moi razabrati u
samom krivinom djelu, bez obzira na namjeru pojedinih izvrilaca. Zatim
je neophodno utvrditi da li je i optueni protiv koga se vodi postupak za
genocid delio namjeru da se sprovede genocid.
550. Genocid se odnosi na svaki zloinaki pothvat koji ima za
cilj da se upotrebom odreenih sredstava u celosti ili djelimino uniti
odreena vrsta grupe. Posebna namjera koja se zahteva za genocid sastoji
se od dva elementa:
djelo ili djela moraju biti usmjereni protiv nacionalne, etnike,
rasne ili vjerske grupe;
djelo ili djela moraju imati cilj da unite sve ili dio pripadnika te
grupe.1299
a) Grupa kao takva
551. Strane su se saglasile da genocid mora biti usmjeren ne samo
protiv jednog ili vie pojedinaca, nego protiv grupe kao takve.1300
552. U Rezoluci 96(I) Generalne skuptine UN genocid se definie
kao uskraivanje prava na postojanje celim ljudskim grupama.1301
Sekretarat je o istom pitanju dao sljedee objanjenje:
rtva zloina genocida je ljudska grupa. Genocidu, bez obzira na
razlog na kojem se on osniva, ne izloen vei ili manji broj pojedinaca,
nego grupa kao takva.1302
Godine 1951, nakon usvajanja Konvence o genocidu,
Meunarodni sud pravde ocenio je da Konvenca nastoji zatititi
smo postojanje izvjesnih ljudskih grupa i [...] potvrditi i podupreti
najelementarne moralne principe.1303 Taj moment 1996. godine istie i
Komisa za meunarodno pravo:
Sama grupa je krajnji cilj ili namjeravana rtva tog tipa masovnog
kriminalnog ponaanja. [...] namjera mora da bude unitenje grupe kao
takve, to jest kao izdvojenog i zasebnog entiteta.1304
537
To tumaenje podrale su presude u predmetima Akayesu1305 te

Kayishema i Ruzindana.1306
553. Dakle, Konvenca nastoji zatiti pravo na ivot ljudskih
grupa kao takvih. Ta karakteristika genocid ini izuzetno tekim krivinim
djelom i bitno razliitim od drugih tekih krivinih djela, naroito progona
u kojem poinilac svoje rtve izabire na osnovu njihove pripadnosti
odreenoj zajednici, ali ne nastoji nuno unititi dotinu zajednicu kao
takvu.1307
554. Meutim, Konvenca o genocidu ne titi sve vrste ljudskih
grupa. Ona se primjenjuje samo na nacionalne, etnike, rasne ili vjerske
grupe.
555. Nacionalna, etnika, rasna ili vjerska grupa ne jasno
definisana u Konvenci, a niti drugdje. Za razliku od toga, pripremni radovi
za Konvencu i rad meunarodnih tela na zatiti manjina pokazuju da
se pojmovi zatienih grupa i nacionalna manjina djelimino preklapaju
i da su u nekim prilikama sinonimi. Evropski instrumenti o ljudskim
pravima koriste izraz nacionalne manjine,1308 dok svjetski instrumenti
vie obiavaju koristiti izraz etnike, vjerske ili jezine manjine,1309 iako
se ini da oba izraza izriu iste ciljeve.1310 U studi izraenoj 1979. godine
za Potkomisu za spreavanje diskriminace i zatitu manjina, F. Capotorti
iznosi ovaj komentar: Potkomisa [za spreavanje diskriminace i zatitu
manjina] je 1950. godine odluila da u svakom pominjanju manjinskih
grupa definisanih na osnovu njihovog etnikog porekla re rasna
zameni reju etnika.1311 Meunarodna konvenca o ukidanju svih
oblika rasne diskriminace1312 rasnu diskriminacu definie kao svako
razlikovanje, iskljuivanje, ograniavanje ili davanje prvenstva, koji se
zasnivaju na rasi, boji, precima, nacionalnom ili etnikom poreklu.1313
U pripremnim radovima za Konvencu o genocidu takoe se vidi da je
izraz etnika dodat u kasnoj fazi, sa ciljem da se bolje definie tip grupa
zatienih Konvencom, kao i da se osigura da izraz nacionalna ne bude
shvaen kao da se odnosi samo na politiku grupu u smislu drave.1314
556. Pripremni radovi za Konvencu pokazuju da se pobrajanjem
tih karakteristika htio opisati entitet koji priblino odgovara onome
to se pre Drugog svjetskog rata podrazumevalo pod nacionalnim
manjinama, a ne dati kategorizaca tipova ljudskih grupa. Pokuaj da
se svaka od imenovanih grupa diferencira na osnovu objektivnih naunih
kritera ne bi dakle bio u skladu sa ciljem i svrhom Konvence.
557. Kulturne, vjerske, etnike ili nacionalne karakteristike grupe
moraju se identifikovati unutar njenog drutveno-istorskog konteksta.
Kao i u predmetima Nikoli1315 i Jelisi,1316 Vee relevantnu grupu
identifikuje koristei kriterum stigmatiziranja grupe, naroito od strane
izvrilaca zloina, na osnovu percepce njenih nacionalnih, etnikih,
rasnih ili vjerskih karakteristika.
558. Iako optunica u ovom predmetu ciljanu grupu definie kao
bosanske Muslimane, ini se da optuba u svom pretpretresnom podnesku
538
primjenjuje alternativnu definicu, navodei da je postojala namjera

da se putem masovnih ubistava i deportovanja eliminie bosanskomuslimansko stanovnitvo Srebrenice.1317 U svom zavrnom podnesku,
optuba se opredelila da grupu definie kao bosanske Muslimane
Srebrenice,1318 dok je u svojoj zavrnoj rei pominjala bosanske Muslimane
iz istone Bosne.1319 Odbrana je u svojem zavrnom podnesku obrazlagala
da bosanski Muslimani Srebrenice ne ine specifinu nacionalnu, etniku,
rasnu ili vjersku grupu. Naroito je tvrdila da se ne moe stvoriti umjetna
grupa ogranienjem na odreenu geografsku zonu.1320 Shodno odbrani,
bosanski Muslimani su jedina grupa koja odgovara definici Konvencom
zatiene grupe.1321
559. Prvobitno smatrani vjerskom grupom, bosanski Muslimani
su kao nacionalnost priznati jugoslovenskim ustavom iz 1963. godine.
Dokazni materal predoen na suenju veoma jasno pokazuje da su i
najvie politike vlasti bosanskih Srba i bosansko-srpske snage koje su
dejstvovale u Srebrenici jula 1995. godine bosanske Muslimane takoe
smatrale specifinom nacionalnom grupom. S druge strane, bosanske
Muslimane koji su ivjeli u Srebrenici ne mogue od ostalih bosanskih
Muslimana razlikovati ni po kojoj nacionalnoj, etnikoj, rasnoj ili vjerskoj
karakteristici. Jedini distinktivni kriterum bio bi geografski, a taj kriter
u Konvenci ne predvien. Pored toga, ne izvjesno da su bosanski
Muslimani koji su ivjeli u enklavi u vreme ofanzive sebe smatrali
zasebnom nacionalnom, etnikom, rasnom ili vjerskom grupom unutar
grupe bosanskih Muslimana. Zaista, veina bosanskih Muslimana koji su
se u vreme napada nalazili u Srebrenici izvorno nisu iz Srebrenice, nego
iz itavog srednjeg Podrinja. Dokazni materal pokazuje da su oni sebe
pre smatrali pripadnicima grupe bosanskih Muslimana.
560. Vee zakljuuje da se zatiena grupa u smislu lana 4 Statuta
mora u ovom sluaju definisati kao bosanski Muslimani. Srebreniki
bosanski Muslimani ili istono-bosanski Muslimani dio su zatiene grupe
po lanu 4. Pitanje da li namjera da se uniti dio zatiene grupe potpada
pod definicu genocida posebna je tema koju emo raspraviti nie.
561. Optuba i odbrana u ovom predmetu saglasne su u stavu da
ratio izbora rtava genocida treba da bude njihova pripadnost grupi.1322
To je jedino tumaenje podudarno s namjerom koja je specifina oznaka
zloina genocida. Namjera da se uniti grupa kao takva, u celosti ili
djelimino, pretpostavlja da su rtve odabrane usled njihove pripadnosti
grupi koja se eli unititi. Smo znanje poinitelja o pripadnosti rtava
zasebnoj grupi ne dovoljno da bi se utvrdila namjera unitenja grupe kao
takve. Kako napominje KMP:
[...] namjera mora da bude unitenje grupe, a ne samo jednog ili
vie pojedinaca koji su sticajem okolnosti pripadnici odreene grupe. [...]
djelo protiv pojedinca mora da bude poinjeno zbog njegove pripadnosti
odreenoj grupi i kao korak blie ka ostvarenju krajnjeg cilja unitenja
grupe.1323
539
562. Dakle, postoje oigledne slinosti izmeu genocidne

politike i politike obino zvane etnikim ienjem. U ovom predmetu,
diskriminatorne radnje ne ograniavaju se samo na dogaaje u Srebrenici,
nego karakteriu celi sukob izmeu bosanskih Srba, Muslimana i Hrvata
tokom 1992.-95. godine. U izvjetaju generalnog sekretara napominje se
da je glavna svrha sukoba bila upotreba vojnih sredstava za terorisanje
civilnog stanovnitva, esto sa ciljem da se ono prisili na beg, u procesu
koji je postao poznat kao etniko ienje.1324 Ratni cilj bosanskih Srba
bio je jasno izreen, naroito u odluci Momila Krajinika, tadanjeg
predsjednika Skuptine srpskog naroda u BiH, od 12. maja 1992. godine.
U odluci se kae da je jedan od stratekih ciljeva srpskog naroda u Bosni
i Hercegovini ponovno okupljanje celog srpskog naroda u jedinstvenoj
dravi, naroito brisanjem granice na Drini koja razdvaja Srbu i istonu
Bosnu u kojoj je stanovnitvo veinom srpsko.1325
563. Cilj pohoda u Bosni u jednom je intervjuu iz novembra 1995.
definisao i sam optueni, objasnivi da region Podrinja treba da ostane
zauvek srpski, pri emu e istoni deo Republike Srpske i reka Drina [biti]
vano mjesto spajanja srpskog naroda sa obe strane Drine.1326
564. Imajui u vidu taj cilj, ienje bosanskih Muslimana iz
Srebrenice donosilo je posebne koristi. Smjetena u regionu srednjeg
Podrinja, a se strateka vanost za stvaranje drave bosanskih Srba
esto pominjala u svjedoenjima,1327 Srebrenica je sa svojom okolinom
predstavljala dep sa veinskim muslimanskim stanovnitvom unutar
preteno srpskog kraja uz granicu sa Srbom.1328 S obzirom na ratne
ciljeve, gotovo i ne iznenauje to su se Srbi i bosanski Muslimani u toj
regi ogoreno borili od samog izbanja sukoba.1329
565. Obje strane su mnogo puta napadale sela u regi pod
kontrolom protivnike strane. Snage bosanskih Muslimana poinile
su oigledna krenja humanitarnog prava upravljena protiv bosanskosrpskih stanovnika rege, naroito od maja 1992. do januara 1993.1330 Snage
bosanskih Srba u odgovor su pokrenule operace meu kojima posebno
mjesto zauzima napad velikih razmjera u januaru 1993. godine. Taj je napad
bosansko-muslimansko stanovnitvo iz okolnih sela prisilio na beg u zone
Srebrenice i epe. Usled toga je stanovnitvo Srebrenice sa 37.000 u 1991.
godini poraslo na 50.000 ili 60.000 u 1993. godini, dok se teritora u istom
periodu sa 900 km2 smanjila na 150 km2.1331 Velika veina muslimanskog
stanovnitva koje je ivjelo na teritori zone odgovornosti Drinskog korpusa
do aprila 1993. ve je bila raseljena. Do toga datuma snage bosanskih Srba
etniki su oistile gradove i sela Zvornik, ekovie, Kalesu, Bratunac,
Vlasenicu, Kladanj, Olovo, Han Pesak, Rogaticu i Sokolac.1332 Prenapuena
optina Srebrenica zatim je podvrgnuta konstantnom granatiranju da bi
Savjet bezbjednosti zatim 16. aprila 1993. odluio da enklavu proglasi
zatienom zonom.1333 Uprkos periodu relativne stabilnosti, ivotni uslovi
ostali su stravini. Misa Savjeta bezbjednosti, osnovana shodno Rezoluci
819, Srebrenicu je 30. aprila 1993. opisala kao zatvor na otvorenom1334 i
540
konstatovala da je 50 odsto stambenih objekata potpuno razoreno. Misa se

dalje ali na to da snage bosanskih Srba ometaju humanitarne konvoje koji
putuju prema Srebrenici, kao i na prepreke na koje se nailazi u transportu
bolesnih i ranjenih van enklave.1335 Godine 1995, vodovod i elektrina mrea
ve su bili izbaeni iz funkce, tj. bili razrueni odnosno presjeeni. Vladala
je krajnja nestaica hrane i lekova.1336
566. ak i pre ofanzive u julu 1995, snage bosanskih Srba ve
su u januaru 1995. pokuale spreiti humanitarne konvoje da se probu
u enklavu.1337 Pretresno vee je ve opisalo katastrofalnu humanitarnu
situacu nastalu usled politike sistematskog ometanja humanitarnih
konvoja.1338 tavie, 7. i 8. jula 1995. nekoliko je osoba umrlo od gladi, a u
izvjetaju iz komande 28. divize od 8. jula 1995. upozorava se da e civilno
stanovnitvo vrlo brzo biti prisiljeno da pobjegne iz enklave ako eli da
preivi.1339
567. Meutim, Pretresno vee je zakljuilo da, na deklarativnom
nivou, operaca Krivaja 95 ne ukljuivala plan da se pregazi enklava i
istjera bosansko-muslimansko stanovnitvo.1340 Pretresno vee je saslualo
vjerodostojno svjedoenje o upornom odbanju bosansko-muslimanskih
snaga da ispotuju sporazum o demilitarizaci iz 1993. godine.1341 Svjedoci
odbrane optuili su bosansko-muslimanske snage da zatienu zonu
koriste kao utvrenu bazu za pokretanje ofanziva protiv snaga bosanskih
Srba. Zaista, 26. juna 1995, nekoliko sedmica pre ofanzive VRS na
Srebrenicu, bosansko-muslimanske snage su iz enklave krenule u juri na
srpsko selo Vinica udaljeno 5 km.1342 Takvi postupci itekako su mogli da
motiviu napad sa ciljem da se preseku komunikace izmeu enklava
epe i Srebrenice.
568. Operaca se meutim ne svodila na puku odmazdu. Njen
cilj, iako u poetku moda ogranien na blokiranje komunikaca izmeu
dve enklave i suavanje srebrenike enklave na njenu gradsku jezgru,
brzo je proiren. Uviajui da snage bosanskih Muslimana i meunarodne
zajednice ne pruaju nikakav otpor, predsjednik Karadi je proirio cilj
operace izdavi 9. jula nareenje da se zauzme grad.1343 Srebrenica je
zauzeta 11. jula, zbog ega je 20.000 do 25.000 Muslimana krenulo u zbeg u
pravcu Potoara. Operaca Krivaja 95 tada je postala instrument politike
smiljene za istjerivanje bosansko-muslimanskog stanovnitva. Humanitarna
kriza prouzrokovana rekom izbjeglica koja je stigla u Potoare, intenzitet i
razmjeri nasilja, protivzakonitno zatvaranje mukaraca u jednu zonu, dok
su ene i djeca prisilno premjeteni van teritora pod kontrolom bosanskih
Srba, kao i smrt hiljada mukaraca bosanskih Muslimana, civila i vojnika,
za veinu kojih je jasno da nisu poginuli u borbi, pokazuju da su bosanskosrpske snage donele promiljenu odluku da se na metu uzme bosanskomuslimansko stanovnitvo Srebrenice iz razloga njegove pripadnosti grupi
bosanskih Muslimana. Preostaje da se utvrdi da li je taj diskriminatorni
napad imao cilj da uniti grupu, u celosti ili djelimino, u smislu lana 4
Statuta.
541
b) Namjera da se uniti grupa u celosti ili djelimino

i) Namjera unitenja
569. Optuba zagovara ire tumaenje uslova iz lana 4 o
postojanju namjere da se uniti cela grupa ili njen dio. Ona tvrdi da
su djela poinjena sa tom traenom namjerom onda kada je [optueni]
svjesno elio da [njegova] djela za posljedicu imaju unitenje, u celosti ili
djelimino, grupe kao takve; ili ako je znao da se njegovim djelima grupa
kao takva unitava u celosti ili djelimino; ili ako je znao da e posljedica
njegovih djela vjerovatno biti unitenje grupe kao takve u celosti ili
djelimino.1344 Optuba je miljenja da su, u ovom predmetu, general
Krsti i drugi svjesno eljeli da njihova djela dovedu do unitenja dela
bosansko-muslimanskog naroda kao [...] grupe.1345
570. Naprotiv, odbrana tvrdi da poinilac genocida mora da ima
specifinu namjeru da uniti [...] grupu i zakljuuje da dolus specialis
predstavlja vii stepen predumiljaja.1346
571. Pripremni radovi za Konvencu o genocidu jasno pokazuju
da su tekstopisci na genocid gledali kao na pothvat i je krajnji ili
neposredni cilj unitenje ljudske grupe, u celosti ili djelimino. Rezoluca
96(I) Generalne skuptine Ujedinjenih naca genocid je definisala kao
uskraivanje prava na postojanje celim ljudskim grupama.1347 U nacrtu
Konvence koji je pripremio generalni sekretar genocid je opisan kao
krivino djelo koje ima cilj da uniti grupu, u celosti ili djelimino,1348
i precizira se da ta definica iskljuuje izvjesna djela koja za posljedicu
mogu imati potpuno ili djelimino unitenje grupe, ali koja su poinjena
bez namjere da se uniti grupa.1349 Komisa za meunarodno pravo
podrala je to tumaenje i naznaila da opta namjera da se poini
jedno od nabrojanih djela u kombinaci s optom sveu o vjerovatnim
posljedicama takvog djela po neposrednu rtvu ili rtve ne dovoljna za
zloin genocida. Definica tog zloina zahteva posebno stanje svesti
ili specifinu namjeru s obzirom na sveukupnu posljedicu zabranjenog
djela.1350 Meunarodni sud pravde je, u svojem Miljenju o Legalnosti
pretnje ili upotrebe nuklearnog oruja,1351 inzistirao na tome da se trai
specifina namjera unitenja i naznaio da bi zabrana genocida u ovom
sluaju bila pertinentna onda kada bi posezanje za nuklearnim orujem
zaista ukljuivalo element namjere prema grupi kao takvoj, traen gore
navedenom odredbom.1352 Meunarodni krivini sud za Ruandu je
usvojio isto tumaenje. U predmetu Tuilac protiv Jeana Kambande,
Pretresno vee je zakljuilo: zloin genocida jedinstven je zbog svog
elementa dolus specialis (posebna namjera), zbog ega se trai da
zloin bude poinjen s namjerom da se uniti, u cjelini ili djelimino,
nacionalna, etnika, rasna ili vjerska grupa kao takva.1353 U predmetu
Kayishema-Ruzindana, Pretresno vee je takoe naglasilo da genocid
zahteva gorepomenutu specifinu namjeru da se istrebi zatiena grupa
542
(u cjelini ili djelimino).1354 tavie, Vee napominje da zakoni nekih

drava distinktivnim obiljejem genocida smatraju postojanje plana da
se uniti grupa.1355 Neki pravni komentatori pored toga tvrde da genocid
obuhvata djela a je predvidljiva ili vjerovatna posljedica potpuno ili
djelimino unitenje grupe bez potrebe da se pokae da je cilj djela bilo
unitenje.1356 Ne jasno da li se to tumaenje moe smatrati odrazom
stanja meunarodnog obiajnog prava u vreme poinjenja djela u ovom
predmetu. Za potrebe ovog predmeta, Vee e se stoga opredeliti za
karakterizacu genocida koja obuhvata samo djela poinjena sa ciljem
unitenja cele grupe ili nekog njenog dela.
572. lan 4 Statuta za genocidna djela ne zahteva da postoji
predumiljaj dugo vremena unapred.1357 Mogue je zamisliti situacu
da unitenje grupe, iako na poetku neke operace ne postojala namjera
za to, moe postati ciljem u nekoj kasnoj fazi izvrenja operace. Na
primjer, neka oruana sila moe odluiti da uniti zatienu grupu tokom
vojne operace i prvobitni cilj ne imao nikakve veze sa sudbinom te
grupe. U jednoj nedavnoj odluci, albeno vee je naznailo da postojanje
plana ne pravno relevantan element zloina genocida, ali da ono moe
pomoi u dokaznom smislu, tj. da se pokae namjera aktera krivinog(-ih)
djela.1358 Dokazi predoeni u ovom predmetu su pokazali da je ubanje
bilo planirano: brojnost i karakter angaovanih snaga, standardizovani
ifrovani jezik koji su jedinice upotrebljavale u komunikacama u vezi
s ubanjima, razmjeri egzekuca, jednoobraznost primenjene metode
ubanja to sve ukazuje na to da je donesena odluka da se pobu svi
vojno sposobni mukarci bosanski Muslimani.1359
573. Pretresno vee ne moe utvrditi taan datum donoenja
odluke da se pobu svi vojno sposobni mukarci. Stoga ono ne moe ni
zakljuiti da su ubistva poinjena u Potoarima 12. i 13. jula 1995. bila dio
plana da se pobu svi vojno sposobni mukarci. Ipak, Pretresno vee je
vrsto uvjereno da su masovne egzekuce i ostala ubistva poinjena od 13.
jula nadalje bila dio tog plana.
574. Takoe valja razmotriti na koji se nain unitenje grupe mora
ostvarivati da bi se ono okvalifikovalo kao genocid po lanu 4. Fiziko
unitenje grupe je najoigledna metoda, ali se takoe moe zamisliti
unitenje grupe kroz ciljano iskorjenjivanje njene kulture i identiteta, to
za posljedicu na kraju ima odumiranje grupe kao entiteta razliitog od
ostatka zajednice.
575. Pojam genocida, kako ga je definisao Raphael Lemkin 1944.
godine, izvorno je pokrivao sve oblike unitenja grupe kao zasebnog
drutvenog entiteta.1360 Kao takav, genocid je uvelike nalikovao zloinu
progona. U tom smislu je Komisa za meunarodno pravo u svom
izvjetaju za 1996. ocenila da genocid, kako je zasada definisan, odgovara
drugoj kategori zloina protiv ovjenosti uspostavljenoj lanom 6(c)
Statuta Nirnberkog suda, to jest zloinu progona.1361 Postoji konsenzus
o tome da zloin progona predvien Statutom Nirnberkog suda ne bio
543
ogranien na fiziko unitenje grupe, nego je pokrivao sva djela sa ciljem

unitenja drutvene i/ili kulturne baze grupe. Tako iroko tumaenje
progona podrano je inter alia i u optunici protiv Ulricha Greifelta i
ostalih, na Vojnom sudu SAD u Nrnbergu. Optueni su se teretili za
sprovoenje sistematskog programa genocida s tenjom da se unite
inorodne nace i etnike grupe. Optunica je znaenje unitenja tumaila
ne samo u smislu istrebljenja pripadnika tih grupa, nego i iskorjenjivanja
njihovih nacionalnih karakteristika.1362 Treba da se napomene da je to
tumaenje podrala i radna grupa za izradu izvjetaja o krenju ljudskih
prava u Junoj Africi 1985. godine. Iako se priznaje da Konvenca slovom
pokriva samo fiziko ili materalno unitenje grupe, u izvjetaju se
objanjava da ona usvaja ire tumaenje koje genocidnim smatra svako
djelo koje pojedinca onemoguava da u potpunosti uestvuje u ivotu
nace, pri emu se potonje razume u irem smislu.1363
576. Iako Konvenca ne govori konkretno o tome, u pripremnim
radovima se istie da je, nakon ozbiljnog razmatranja, kulturno unitenje
grupe bilo izrekom odbaeno.1364 Pojam kulturnog genocida smatran
je previe neodreenim i previe udaljenim od fizikog ili biolokog
unitenja kojim je Konvenca bila motivisana. Komisa za meunarodno
pravo 1996. napominje sljedee:
Kako se jasno vidi u pripremnim radovima za Konvencu,
unitenje o kojem je re jeste materalno unitenje grupe, ili fizikim
ili biolokim putem, a ne unitenje nacionalnog, jezinog, vjerskog,
kulturnog ili nekog drugog identiteta pojedine grupe. Nacionalni ili vjerski
element, kao ni rasni ili etniki element, nisu uzeti u obzir u definici rei
unitenje koja mora da se shvata samo u svom materalnom, fizikom ili
biolokom znaenju.1365
577. U nekoliko novih deklaraca i odluka, meutim, klauzula
lana 4 o namjeri unitenja tumai se tako da obuhvata dokaze o djelima
koja su ukljuivala kulturno i druge oblike ne-fizikog unitavanja grupe.
578. Godine 1992, Generalna skuptina Ujedinjenih naca etniko
ienje je okvalifikovala kao oblik genocida.1366
579. Savezni ustavni sud Njemake u decembru 2000. konstatovao
je da:
normativna definica genocida brani supraindividualno zatieno
dobro, tj. drutveno postojanje grupe [...] namjera da se uniti grupa [...]
see preko granica fizikog i biolokog istrebljenja [...] Tekst zakona stoga
ne namee tumaenje da namjera krivca mora biti fiziko unitenje barem
veeg broja pripadnika grupe.1367
580. Pretresno vee je svjesno da Konvencu mora tumaiti s
dunim uvaavanjem principa nullum crimen sine lege. Vee stoga
priznaje da, uprkos novem razvoju, meunarodno obiajno pravo
definicu genocida ograniava na djela kojima je cilj fiziko ili bioloko
unitenje cele grupe ili njenog dela. Dakle, pothvat usmjeren samo
protiv kulturnih ili sociolokih karakteristika ljudske grupe sa ciljem da se
544
zatru ti elementi, koji toj grupi daju samosvojni identitet razliit od ostatka
zajednice, ne bi ulazili u definicu genocida. Pretresno vee meutim
istie da su tamo gdje je na djelu fiziko ili bioloko unitenje esto prisutni
istovremeni napadi na kulturnu i vjersku batinu, kao i na simbole ciljane
grupe, napadi koji se s punim pravom mogu smatrati dokazom namjere
da se grupa fiziki uniti. U ovom predmetu, Pretresno vee e stoga kao
dokaz namjere unitenja grupe uzeti u obzir smiljeno razaranje dama i
kua koje pripadaju pripadnicima grupe.
ii) Djelimino
581. Budui da su u ovom sluaju ubani bili u prvom redu vojno
sposobni mukarci bosanski Muslimani, drugo pitanje koje se postavlja
jeste da li ta grupa rtava predstavlja dovoljan dio bosansko-muslimanske
grupe kako bi se namjera da se oni unite okvalifikovala kao namjera da
se u celosti ili djelimino uniti grupa po lanu 4 Statuta.
582. Pozivajui se na rad Komise za meunarodno pravo i na
presudu u predmetu Jelisi, izraz u celosti ili djelimino optuba
tumai kao dio znatan u kvantitativnom ili kvalitativnom smislu.1368
Meutim, optuba tvrdi da ne nuno u obzir uzimati cjelokupnu
populacu grupe. Namjera unitavanja mnotva osoba zbog njihove
pripadnosti odreenoj grupi predstavlja genocid ak i ako te osobe ine
samo dio grupe, bilo unutar zemlje bilo unutar rege bilo unutar samo
jedne zajednice.1369 Optuba se inter alia oslanja na presudu u predmetu
Akayesu, prema kojoj je optueni proglaen krivim za genocid zbog djela
koja je poinio unutar samo jedne zajednice, te na odluku u predmetu
Nikoli shodno pravilu 61, a u kojoj je karakterizaca genocida prihvaena
za djela poinjena samo u jednoj regi Bosne i Hercegovine, u tom sluaju
u regi Vlasenice.1370 Optuba nadalje navodi presudu u predmetu Jelisi u
kojoj se izjavljuje da meunarodni uzus dozvoljava kvalifikacu genocida
ak i kada se namjera istrebljenja protee samo na ogranieno geografsko
podruje.1371
583. Obrana tvrdi da se izraz djelimino odnosi na razmjere
stvarno poinjenih zloina, nasuprot namjeri koja bi se morala protezati na
unitenje grupe kao takve, tj. u celosti.1372 Odbrana se za ovo tumaenje
oslanja na namjeru autora nacrta Konvence, koja je, kako ona tvrdi,
posle potvrena komentarom Raphaela Lemkina 1950. godine pred
amerikim Kongresom tokom rasprava o ratifikaci Konvence1373, kao i u
implementacskom zakonodavstvu koje su Sjedinjene Amerike Drave
predloile za vreme Nixonovog i Carterovog mandata.1374 To znai
da svako unitavanje, ak i samo djelimino, mora da bude izvreno s
namjerom da se uniti cela grupa kao takva.
584. Pretresno vee se ne slae s tim. Dodue, dodajui re
djelimino, neki od tekstopisaca Konvence moda su htjeli da se
kao genocid moe okarakterisati stvarno unitenje tek i dela ljudske
545
grupe, ali samo ako je bilo izvedeno s namjerom da se uniti grupa kao
takva.1375 Debate o ovom pitanju tokom pripremnog rada meutim ostaju
nejasne, a doslovno itanje Konvence protivrjei tom tumaenju. Prema
Konvenci, izraz u celosti ili djelimino odnosi se na namjeru, a ne na
stvarno sprovedeno unitenje. Menjati uobiajeno znaenje formulaca
korienih u Konvenci na osnovu pripremnih radova koji po ovom
pitanju nisu dovoljno jasni bilo bi protivno pravilima tumaenja. Pretresno
vee zakljuuje da bilo koje djelo poinjeno s namjerom da se uniti dio
grupe kao takve predstavlja djelo genocida u smislu Konvence.
585. Sama Konvenca o genocidu ne daje nikakve naznake o tome
to konstituie namjeru djeliminog unitenja. Pripremni radovi takoe
daju oskudne indikace. U nacrtu Konvence koji je predloio generalni
sekretar napominje se da sistematsko unitavanje ak i djelia grupe
ljudskih bia predstavlja izuzetno gnusan zloin.1376 Rani komentari
Konvence o genocidu smatraju da pitanje to je to znatno pripada
sferi slobodnog sudskog uvjerenja. Nehemia Robinson je bio stava
da se namjera unitenja moe ticati samo jedne rege, pa ak i lokalne
zajednice, ako se cilja vei broj osoba.1377 Pieter Drost napominje da bilo
koje sistematsko unitenje i manjeg dela zatiene grupe ini genocid.1378
586. U nove vreme je prevladalo neto stroe tumaenje. Prema
Komisi za meunarodno pravo, poinioci zloina moraju teiti da unite
kvantitativno znatan dio zatiene grupe:
Ne neophodno imati namjeru da se ostvari potpuno zatiranje
grupe u svakom kutku zemaljske kugle. Ipak, zloin genocida samom
svojom prirodom zahteva namjeru da se uniti barem znatan dio
odreene grupe.1379
U presudi u predmetu Kayishema i Ruzindana konstatuje se da
namjera da se uniti dio grupe mora pogoditi znatan broj pojedinaca.1380
Presuda Ignaceu Bagilishemi od 7. juna 2001. takoe priznaje da unitenje
kojem se tei mora da cilja u najmanju ruku znatan dio grupe.1381
587. U svojoj studi iz 1985. godine o spreavanju i kanjavanju
zloina genocida Benjamin Whitaker smatra da djelimino unitenje grupe
zasluuje da bude okarakterisano kao genocid kada se tie velikog dela
cele grupe ili njenog znaajnog segmenta.
ini se da djelimino podrazumeva broj realno znaajan u
odnosu na ukupnu grupu kao cjelinu, ili na drugi nain znaajan segment
grupe, npr. njeno vostvo.1382
Konani izvjetaj Komise eksperata osnovane Rezolucom 780
(1992) Savjeta bezbjednosti (dalje u tekstu: Izvjetaj Komise eksperata)
potvrdio je to tumaenje i iznio stav da namjera da se uniti odreeni dio
grupe, npr. njeno politiko, upravno, intelektualno ili ekonomsko vostvo,
moe biti jaka indikaca genocida bez obzira na stvaran broj ubenih
pripadnika. Izvjetaj navodi da istrebljenje konkretno upereno protiv
pripadnika police i vojnog osoblja moe pogoditi znaajan segment
grupe jer se time cela grupa liava sposobnosti da se brani od ostalih
546
zloupotreba sline ili druge prirode. Meutim, u Izvjetaju se dalje kae

da napad na rukovodstvo treba da se sagledava u kontekstu sudbine
ostatka grupe. Ako je grupa pretrpjela istrebljenje vostva i ako je nakon
tog gubitka velik broj njenih pripadnika bio poben ili izloen drugim
gnusnim djelima, na primjer deportaci, segment zahvaen krenjem
treba da se posmatra kao cjelina kako bi se odredbe Konvence tumaile
konsistentno namjeri tekstopisca.1383
588. Na slian se nain u svom izdvojenom miljenju izjasnio
suda Elihu Lauterpacht, ad hoc suda koga je Bosna i Hercegovina
nominirala za predmet koji je rjeavao Meunarodni sud pravde, a u vezi
sa primjenom Konvence o spreavanju i kanjavanju zloina genocida.1384
Suda Lauterpacht je napomenuo da su snage bosanskih Srba ubale i
nanosile teke duevne i tjelesne povrede bosanskim Muslimanima i tu
grupu podvrgle ivotnim uslovima smiljenima da dovedu do njenog
potpunog ili djeliminog fizikog unitenja. U nastavku on pritom uzima u
obzir prisilnu migracu civila, poznatu pod nazivom etniko ienje,
sa ciljem da se dokae namjera unitenja cele grupe ili njenog dela. Po
njegovom miljenju, to pokazuje namjeru Srba da eliminiu kontrolu
Muslimana nad znatnim delovima Bosne i Hercegovine i njihovo
prisustvo u njima. Suda Lauterpacht je zakljuio da djela koja vode do
fizikog unitenja grupe moraju da se okarakteriu kao genocidna djela
budui da su upravljena protiv jedne etnike ili vjerske grupe kao takve,
a [bila su poinjena] s namjerom da se ta grupa uniti, ako ne u celosti, a
onda svakako djelimino, u obimu nunom da se obezbedi da ta grupa
vie [nee] biti prisutna u delovima Bosne i Hercegovine koje Srbi ele za
sebe.1385
589. Jo nekoliko izvora potvruje da se namjera da se iskoreni
neka grupa unutar ogranienog geografskog podruja kao to je odreena
rega zemlje ili ak optina, moe okarakterisati kao genocid. Generalna
skuptina Ujedinjenih naca je kao djelo genocida okarakterisala ubanje
oko 800 Palestinaca1386 zatoenih u Sabri i Shatili, od kojih su veina bili
ene, djeca i starci.1387 U presudi u predmetu Jelisi ocenjeno je da genocid
moe imati za cilj ogranieno geografsko podruje.1388 U dve presude
koje su nedavno izrekli njemaki sudovi zauzet je stav da se genocid
moe poiniti unutar ogranienog geografskog podruja. Savezni ustavni
sud Njemake u predmetu Nikola Jorgi podrao je presudu Vrhovnog
suda iz Dsseldorfa,1389 tumaei namjeru djeliminog unitenja grupe
kao namjeru da se uniti neka grupa unutar ogranienog geografskog
podruja.1390 U presudi protiv Novislava Djajia od 23. maja 1997, jedno
drugostepeno sudsko vee iz Bavarske takoe konstatuje da su u junu
1992. bila poinjena djela genocida, bez obzira na to to su bila ograniena
na upravnu jedinicu Foe.1391
590. Pretresnom veu je time ostavljen prostor za vlastitu slobodnu
procjenu djeliminog unitenja grupe. Ali, Vee svoje diskreciono
pravo mora ostvarivati konsistentno cilju i svrsi Konvence, to jest da se
547
kriminalizuje specifino ponaanje upravljeno protiv postojanja zatienih

grupa kao takvih. Pretresno vee je stoga miljenja da namjera unitenja
grupe, pa i samo djeliminog, znai tenju da se uniti neki zaseban dio
grupe, a ne tek bilo koji skup pripadnika te grupe. Iako poinioci genocida
ne moraju da tee unitenju cele Konvencom zatiene grupe, oni dio
grupe koji ele da unite moraju smatrati zasebnim entitetom koji mora
da se eliminie kao takav. Borbeni pohod koji za posljedicu ima ubanje
odreenog broja pripadnika zatiene grupe na raznim mjestima irom
veeg geografskog podruja ne mora se, dakle, okvalifikovati kao genocid,
uprkos visokom ukupnom broju rtava, jer on ne nuno izraz namjere
poinilaca da se ustreme na smo postojanje grupe kao takve. Naprotiv,
ubanje svih pripadnika dela grupe locirane unutar manjeg geografskog
podruja, ak ako i rezultira manjim brojem rtava, okvalifikovae se kao
genocid onda kada je izveden s namjerom da se uniti dio grupe kao takve
lociran na tom manjem geografskom podruju. Zaista, meta fizikog
unitenja moe biti samo geografski omeeni dio vee grupe zbog toga
to poinioci genocida namjeravano unitenje smatraju dovoljnim da zatru
grupu kao poseban entitet na geografskom podruju koje je posredi. U
tom smislu, vano je imati na umu ukupan kontekst u kojem je fiziko
unitavanje sprovedeno.
591. Strane su predoile suprotna miljenja o tome da li su ubanja
mukaraca bosanskih Muslimana u Srebrenici bila izvrena s namjerom
da se uniti znatan dio bosansko-muslimanske grupe. Valja podsjetiti da
je optuba u raznim momentima predlagala razliite definice grupe u
kontekstu optube za genocid. U optunici, kao i u podnesku odbrane,
optuba je grupu nazivala bosanskim Muslimanima, dok je u zavrnom
podnesku i zavrnoj rei grupu definisala kao bosanske Muslimane iz
Srebrenice, odnosno bosanske Muslimane istone Bosne. Pretresno vee
je ve rane upozorilo da grupa zatiena temeljem lana 4 statuta treba da
se definie kao bosanski Muslimani.
592. Optuba prvo obrazlae da prouzrokovavi smrt najmanje
7475 lica, uglavnom mukaraca bosanskih Muslimana u Srebrenici,
unitenje toga dela te grupe, koja je pre pada brojila ukupno izmeu
otprilike 38.000 i 42.000 lanova,1392 predstavlja znatan dio grupe ne
samo zato to je bilo upravljeno na kvantitativno veliki broj rtava,
nego i zato to rtve ine znaajan segment grupe. Bilo je opte poznato
da bosanski Muslimani istone Bosne ine patrarhalnu zajednicu
u kojoj su mukarci obrazovani, profesionalno osposobljeni i u
kojoj oni obezbjeuju materalnu bazu za svoje porodice. Optuba
tvrdi da su snage VRS bile u punoj mjeri svjesne da e ubanjem svih
vojno sposobnih mukaraca zadreti duboko u samu sr drutvene i
kulturne baze grupe. Optuba dodaje da masovne egzekuce vojno
sposobnih mukaraca treba da se gledaju u kontekstu toga to se
dogodilo s ostatkom srebrenike grupe. Cilj ofanzive na zatienu zonu
bilo je etniko ienje bosanskih Muslimana,1393 a ona je postepeno
548
eskalirala u ubanje bosansko-muslimanskih mukaraca, te evakuacu

ena, djece i staraca.1394 Sa stanovita optube, konani rezultat ne
bio sluajan, to se vidi iz dugoronog plana Republike Srpske da se
eliminiu bosanski Muslimani iz tog podruja. Konkretno, u Direktivi
br. 7 od 7. marta 1995.1395 Radovan Karadi je Drinskom korpusu
naredio da stvori [...] uslove totalne nesigurnosti, nepodnoljivosti
i besperspektivnosti daljnjeg opstanka i ivota mjetana u Srebrenici
i epi.1396 General Krsti i njegovi nadreeni genocidnu namjeru su
ispoljili i korienjem hukake retorike, kao i rasistikim izjavama u
kojima je VRS predstavljan kao branilac srpskog naroda od genocida
kojim prete ustako-muslimanske horde.1397 Prema navodima
optube, ubanjem vostva i branilaca grupe te deportacom ostalih,
VRS i general Krsti su osigurali uslove da se bosansko-muslimanska
zajednica Srebrenice i njene okoline ne vrati u Srebrenicu niti da se
obnovi u toj regi, a zapravo ni bilo gdje drugdje.1398 Optuba nam
skree panju na stravine posljedice koje su dogaaji od 11-16 jula
imali za srebreniku zajednicu bosanskih Muslimana: Ono to je
od srebrenike zajednice ostalo, u mnogim sluajevima ivi samo u
biolokom smislu i nita vie. To je zajednica zapala u beznae, zajednica
koja ivi u sjeanjima, zajednica bez vostva, zajednica koja je sjena
onoga to je neko bila.1399 Optuba zakljuuje da zloini optuenog
nisu za posljedicu imali samo smrt hiljada mukaraca i mladia, nego i
unitenje bosansko-muslimanske zajednice Srebrenice.1400
593. Odbrana u duplici navodi da, iako je razumljiva tako
jaka elja da se postupci bosansko-srpske vojske u Srebrenici osude
najteim moguim reima, ta djela ne potpadaju pod pravnu
definicu genocida jer ne dokazano da su poinjena s namjerom da se
uniti grupa kao entitet.1401 Prvo, ubanje ak 7500 pripadnika grupe,
bosanskih Muslimana kojih ukupno ima oko 1,4 miliona, ne dokaz
namjere unitavanja znatnog dela grupe. U oima odbrane, 7500
mrtvih ne znatan broj niti u odnosu na 40.000 bosanskih Muslimana
iz Srebrenice.1402 Odbrana takoe upozorava na injenicu da snage
VRS nisu ubale ene, djecu i starce koji su se okupili u Potoarima,
nego da su ih na bezbjedan nain prevezle u Kladanj, za razliku
od svih ostalih primjera genocida u savremenoj istori koji su bez
razlike bili upravljeni na mukarce, ene i djecu.1403 Odbrana poba
tvrdnju optube da se ubistvo svih vojno sposobnih mukaraca moe
smatrati selektivnim genocidom jer je VRS znao da e njihova smrt
za posljedicu neizbjeno imati unitenje srebrenike muslimanske
zajednice kao takve.1404 Kako tvrdi odbrana, da je VRS stvarno imao
namjeru da uniti bosansko-muslimansku zajednicu Srebrenice,
njegove bi snage pobile sve ene i djecu koji su bili bespomoni i ve u
njihovim rukama, rade nego da utroe tako mnogo vremena i ljudstva
na traenje i likvidiranje mukaraca iz kolone.1405 Odbrana odbacuje
ideju da se preseljenje ena, djece i staraca moe cinino tumaiti
549
kao propagandno pokrie za planirane egzekuce mukaraca. Prvo,

ona kae da je odluka o premjetanju ena, djece i staraca donesena
11. jula, tj. pre nego to je VRS odluio da pobe sve vojno sposobne
mukarce. Nadalje, odbrana istie da je u momentu poetka evakuace
svjetska meunarodna zajednica ve bila saznala za humanitarnu krizu
koju je VRS prouzrokovao u Srebrenici i bila njome uasnuta, tako da
VRS ne zamarao zatakavanjem svojih pravih namjera.1406 Odbrana
takoe obrazlae da bi VRS bio pobio i bosanske Muslimane u epi,
susjednoj enklavi, da mu je namjera bila da bosanske Muslimane
pobe kao grupu.1407 Nadalje, odbrana tvrdi da niko od vojnih vjetaka
ne zakljuio da su ta ubistva dio generalnog plana da se bosanski
Muslimani unite kao grupa.1408 Za odbranu, pravom genocidu
takorei u pravilu prethodi propaganda koja poziva na ubanje ciljane
grupe, a u ovom se sluaju ne dogodilo nita slino. Provocirajue
javne izjave koje su dve grupe upuivale jedna drugoj bez pozivanja
na ubanje redovna su praksa u svakom ratu i ne mogu se smatrati
dokazom genocidne namjere.1409 Odbrana obrazlae da, uprkos tome
to je optuba imala takav pristup povjerljivim materalima kakav joj
nikad dotad ne bio omoguen, nedan od predoenih dokumenata,
pa niti prislukivani razgovori oficira VRS ukljuenih u pohod na
Srebrenicu ne ukazuju na namjeru da se bosanski Muslimani unite
kao grupa.1410 Odbrana tvrdi da injenice, naprotiv, pokazuju da su
snage VRS namjeravale ubiti samo sve potencalne borce kako bi
otklonile bilo kakvu vojnu pretnju u budunosti. Ranjeni mukarci su
bili poteeni.1411 to je jo znaajne, 3000 lanova kolone je puteno da
proe nakon opteg primirja zakljuenog izmeu zaraenih strana.1412
Odbrana zakljuuje da je ubanja poinila manja grupa pojedinaca
unutar kratkog vremenskog perioda, kao odmazdu za neudovoljavanje
zahtjevu generala Mladia da se jedinice Arme BiH u zoni Srebrenice
predaju VRS. Odbrana priznaje da su posljedice ubanja 7500 ljudi
po preivjele bez sumnje strane. Meutim, ona obrazlae da bi te
posljedice bile iste bez obzira na namjeru koja stoji iza ubanja i da
one stoga nisu inilac pri odluivanju i utvrivanju ta je bila prava
namjera ubanja.1413 Odbrana zakljuuje da ne postoje nikakvi
dokazi na osnovu kojih bi Pretresno vee van svake razumne sumnje
moglo zakljuiti da su ubistva izvrena s namjerom da se u celosti ili
djelimino unite bosanski Muslimani kao etnika grupa.1414
594. Pretresno vee na osnovu dokaza zakljuuje da su snage
VRS htjele da eliminiu sve bosanske Muslimane u Srebrenici kao
zajednicu. U periodu od samo sedam dana sistematski je pobeno ak
izmeu 7000 i 8000 vojno sposobnih mukaraca, dok je ostatak bosanskih
Muslimana iz Srebrenice, nekih 25.000 ljudi, prisilno premjeten u
Kladanj. Pretresno vee je ve opisalo kako je VRS pokuao da pobe
sve vojno sposobne mukarce bosanske Muslimane bez obzira na to da
li su posredi bili civili ili vojnici. Ranjeni mukarci bili su poteeni
550
samo zbog prisustva UNPROFOR, a dio kolone koji je uspio da se

probe na teritoru pod kontrolom Vlade svoje preivljavanje duguje
injenici da VRS ne imao vojne dovoljne resurse da ih zarobi.
595. Istina, sistematski su ubani samo vojno sposobni
mukarci, ali je znaajno to to su se ti pokolji dogodili u jeku prisilnog
premjetanja ostatka bosansko-muslimanskog stanovnitva. Bosanskosrpske snage nisu mogle ne znati, u momentu kada je odlueno da se
pobu svi mukarci, da e to selektivno unitavanje grupe imati trajne
posljedice po celu grupu. Njihova smrt je unapred onemoguila bilo
kakav djelotvorni pokuaj bosanskih Muslimana da vrate teritoru.
Nadalje, snage bosanskih Srba morale su biti svjesne katastrofalnih
posljedica nestanka dvu ili tru generaca mukaraca za opstanak
tradicionalno patrarhalne zajednice posljedice koju je Vee ve
detaljno opisalo.1415 Snage bosanskih Srba su znale, u momentu kad su
odluile da pobu sve vojno sposobne mukarce, da e ta ubanja u
sprezi sa prisilnim premjetanjem ena, djece i staraca, neizbjeno za
posljedicu imati fiziki nestanak bosansko-muslimanskog stanovnitva
u Srebrenici. Daljnji dokaz da su snage bosanskih Srba namjerno
ciljale srebrenike bosanske Muslimane kao grupu jeste unitavanje
stambenih objekata bosanskih Muslimana u Srebrenici i Potoarima,1416
kao i glavne srebrenike dame ubrzo nakon napada.1417
596. Na kraju, jaka indikaca namjere unitavanja grupe
kao takve je sakrivanje leeva iz masovnih grobnica tako to su
one otkopane, tela pritom osakaena i ponovno ukopana u druge
masovne grobnice smjetene u jo zabaenim delovima. Time je bilo
sasvim onemogueno sahranjivanje u skladu s vjerskim i nacionalnim
obiajima i nanesena je velika duevna bol oaloenim preivjelima od
kojih mnogi oplakivanje ne mogu odbolovati sve dok im se ne potvrdi
smrt njihovih blinjih.
597. Strateki poloaj enklave izmeu dvu srpskih teritora
mogue je objanjenje zato se snage bosanskih Srba nisu ograniile
na istjerivanje bosansko-muslimanskog stanovnitva. Pobivi sve
vojno sposobne mukarce, bosansko-srpske snage su efektivno unitile
zajednicu bosanskih Muslimana u Srebrenici i tako eliminisale svaku
mogunost da se ona ikada na toj teritori obnovi.1418
598. Vee zakljuuje da namjera da se pobu svi vojno sposobni
mukarci bosanski Muslimani u Srebrenici predstavlja namjeru da se
djelimino unite bosanski Muslimani kao grupa u smislu lana 4, to
se stoga mora okvalifikovati kao genocid.
599. Pretresno vee dakle zakljuuje da je optuba van
razumne sumnje dokazala da su u Srebrenici u julu 1995. godine protiv
bosanskih Muslimana poinjeni genocid, zloini protiv ovjenosti, te
krenja zakona i obiaja ratovanja. Vee sada prelazi na razmatranje
krivine odgovornosti generala Krstia za te zloine, u skladu s
odredbama lana 7 Statuta.
551
H. Krivina odgovornost generala Krstia

1. Uvod
600. Optuba navodi da je general Krsti krivino odgovoran
zbog svog uestvovanja u krivinim djelima za koja se tereti u optunici u
skladu sa lanom 7(1) Statuta,1419 u kojem stoji sljedee:
Osoba koja je planirala, poticala, naredila, poinila ili na drugi
nain pomogla i podrala planiranje, pripremu ili izvrenje krivinog djela
navedenog u lanovima 2 do 5 ovog Statuta individualno je odgovorna za
to krivino djelo.
601. Pretresna vea MKSJ i MKSR, kao i albeno vee MKSJ,
identifikovali su elemente razliitih kategora individualne krivine
odgovornosti u lanu 7(1) Statuta.1420 Bitni nalazi koji su ustanovljeni u
sudskoj praksi mogu se ukratko saeti kako sledi:
planiranje znai da jedna ili vie osoba smiljaju izvrenje
krivinog djela, u pripremnoj fazi kao i u fazi sprovoenja;1421
poticanje znai navoenje druge osobe da poini krivino
djelo;1422
nareivanje podrazumeva osobu na poloaju vlasti koja taj
poloaj koristi da bi uvjerila drugu osobu da poini krivino djelo;1423
poinjenje obuhvata fiziko izvrenje krivinog djela ili
uzrokovanje kanjivog propusta, ime se kre odredbe krivinog
prava;1424
pomaganje i podravanje znai davanje znatne podrke
poinjenju krivinog djela;1425 i
odgovornost za udrueni zloinaki poduhvat predstavlja
oblik krivine odgovornosti za koji je albeno vee ustanovilo da je
implicite sadran u lanu 7(1) Statuta. Ona podrazumeva individualnu
odgovornost za uestvovanje u udruenom zloinakom poduhvatu da se
poini zloin.1426
602. Budui da optuba ne teretila ni za jednu konkretnu
kategoru krivine odgovornosti prema lanu 7(1) Statuta,1427 diskreciono
je pravo Pretresnog vea da optuenog osudi prema odgovarajuoj
kategori u granicama optunice i pravovremene obavesti o optubama,
te u onoj mjeri u kojoj to dozvoljavaju dokazi.1428 to se tie odgovornosti
za udrueni zloinaki poduhvat, u svom zavrnom podnesku odbrana
tvrdi da Pretresno vee ne raspolae mogunou da primeni tu
doktrinu, jer se o njoj ne govori u optunici. Pretresno vee odbacuje
tu tvrdnju. U pretpretresnom podnesku optube raspravlja se o tom
obliku odgovornosti, osobito u kontekstu etnikog ienja.1429 Odbrana
je taj stav prihvatila u svom pretpretresnom podnesku i ne se usprotivila
samom pojmu, nego tek nekim pojedinostima iz pravnih tvrdnji u vezi
s tim pitanjem.1430 tavie, Pretresno vee nalazi da priroda i razlog
optubi protiv optuenog izneseni u optunici sadre dovoljno podataka
552
o njegovoj odgovornosti za navedene zloine poinjene zajedno sa

drugima.1431
603. Optuba tvrdi da general Krsti takoe ili alternativno
snosi komandnu odgovornost za zloine za koje se tereti u optunici u
skladu sa lanom 7(3) Statuta.1432 U toj odredbi stoji sljedee:
injenica da je neko od djela navedenih u lanovima 2 do 5 ovog
Statuta poinio podreeni ne oslobaa njegovog nadreenog krivine
odgovornosti ako je nadreeni znao ili je bilo razloga da zna da se
podreeni sprema poiniti takva djela ili da ih je ve poinio, a nadreeni
ne poduzeo nune i razumne mjere da sprei takva djela ili kazni
poinioce.
604. Prema sudskoj praksi,1433 moraju biti ispunjena sljedea tri
uslova da bi se osobu moglo smatrati odgovornom za djela druge osobe
prema lanu 7(3) Statuta:
postojanje odnosa nadreeni-podreeni;
nadreeni je znao ili je bilo razloga da zna da e biti poinjeno
krivino djelo ili da je ono ve poinjeno; i
nadreeni ne preduzeo nune i razumne mjere da bi spreio
krivino djelo ili kaznio poinioca tog djela.
605. injenice koje se odnose na poinjenje krivinog djela mogu
biti takve da su ispunjeni uslovi za krivinu odgovornost i prema lanu
7(1) i prema lanu 7(3). Meutim, Pretesno vee ostaje pri stavu da, kada
komandant sudjeluje u poinjenju zloina putem svojih podreenih, tako
to planira, potie ili nareuje izvrenje krivinog djela, svaka
odgovornost prema lanu 7(3) ve je sadrana u lanu 7(1).1434 Isto vredi
i za komandanta koji u skladu sa doktrinom o udruenom zloinakom
poduhvatu snosi krivinu odgovornost za djela koja su fiziki izvrili
njegovi podreeni.
2. Krivina odgovornost generala Krstia za zloine dokazane
na suenju
606. Pretresno vee pozabavie se sada krivinom odgovornou
generala Krstia za zloine dokazane na suenju. Tokom sljedee diskuse
razlikovae se dve vrste krivinih djela:
humanitarna kriza i zloini terora poinjeni u Potoarima, te
nasilno premjetanje ena, djece i starih osoba koje je potom usledilo; i
masovne egzekuce vojno sposobnih mukaraca iz Srebrenice.
a) Odgovornost generala Krstia za zloine poinjene
u Potoarima
607. Pretresno vee karakterie humanitarnu krizu, zloine terora
i prisilnog premjetanja ena, djece i staraca1435 iz Potoara kao djela koja
predstavljaju zloine protiv ovjenosti, to jest, progon1436 i nehumana djela.1437
553
608. Dokazi pokazuju da je general Krsti, zajedno sa drugima,

odigrao znaajnu ulogu u organizaci odvoenja civila iz Potoara.
Konkretno, Pretresno vee je zakljuilo da je 12. jula general Krsti
naredio da se obezbede autobusi i da se civili tim autobusima odvedu iz
Potoara. Kasne se u jednom trenutku lino raspitivao koliko je autobusa
ve krenulo. Pretresno vee je takoe ustanovilo da je general Krsti
naredio obezbjeenje ceste Luke Kladanj do tunela kod kojeg su se ljudi
trebali iskrcati iz autobusa. Pokazalo se osim toga da je general Krsti znao
da se radilo o prisilnom, a ne dobrovoljnom premjetanju stanovnitva.1438
609. Pretresno vee je isto tako zakljuilo da je general Krsti bio
potpuno svjestan humanitarne krize koja je vladala u Potoarima, budui
da je 11. jula u 23:00 sata prisustvovao sastanku u hotelu Fontana, gdje
su general Mladi i pukovnik Karremans iz Dutchbata raspravljali o
hitnosti situace, kao i na sastanku 12. jula, kada je general Mladi odluio
da e VRS organizovati evakuacu bosansko-muslimanskih ena, djece i
staraca. Nakon tog sastanka general Krsti je lino proveo jedan ili dva sata
u Potoarima, dakle on je morao biti svjestan bednih uslova u kojima su
se nali civili i zlostavljanja koje su toga dana nad njima sprovodili vojnici
VRS.1439
610. U svjetlu tih injenica Pretresno vee je miljenja da se
pitanje krivine odgovornosti generala Krstia za zloine protiv civilnog
stanovnitva Srebrenice, do kojih je dolo u Potoarima, najbolje moe
utvrditi prema lanu 7(1) tako to e se razmotriti da li je on, zajedno
sa generalom Mladiem i kljunim lanovima Glavnog taba Drinskog
korpusa VRS, uestvovao u udruenom zloinakom poduhvatu da se
srebrenika enklava nasilno oisti od muslimanskog stanovnitva, te
da se osigura da to stanovnitvo napusti teritoru koju su zauzele srpske
snage.
611. Prema albenom veu u presudi u predmetu Tadi, da
bi postojala odgovornost za udrueni zloinaki poduhvat, moraju se
dokazati tri elementa koja ine actus reus:1440
(i) vie osoba;
(ii) postojanje zajednikog plana koji predstavlja ili ukljuuje
poinjenje krivinog djela predvienog Statutom. albeno vee je
konkretno navelo da1441 nema potrebe da taj plan, zamisao ili nakana budu
prethodno dogovoreni ili formulisani. Zajedniki plan ili nakana moe biti
improvizovana na licu mjesta, a izvodi se iz injenice da vie osoba djeluje
zajedno kako bi sprovele u djelo zajedniki zloinaki poduhvat.
(iii) uestvovanje optuenog u zajednikom planu,1442 to je
drugae formulisano kao uee optuenog u konkretnom udruenom
zloinakom poduhvatu.1443
612. injenice opisane u prethodnim paragrafima navode na
zakljuak da je nakon zauzimanja enklave politiko i/ili vojno vostvo VRS
formulisalo plan da se bosansko-muslimansko stanovnitvo trajno ukloni
iz Srebrenice. U periodu od 11. do 13. jula taj plan, koji se u razgovornom
554
jeziku naziva etniko ienje, ostvaren je uglavnom putem nasilnog

premjetanja glavnine civilnog stanovnitva iz Potoara nakon to su
vojno sposobni mukarci odvojeni od ostatka stanovnitva. General Krsti
bio je kljuni uesnik u tom nasilnom premjetanju, pri emu je usko
saraivao sa drugim vojnim starjeinama iz Glavnog taba VRS i Drinskog
korpusa.1444 Stoga su ispunjeni uslovi koji se odnose na actus reus za
odgovornost prema doktrini udruenog zloinakog poduhvata.
613. Prilikom definisanja zahtjeva za postojanje umiljaja, odnosno
mens rea, zajednikog zloinakog poduhvata, albeno vee pravi
razliku izmeu zloina poinjenih prilikom izvrenja dogovorenih ciljeva
udruenog poduhvata i zloina oko kojih se uesnici nisu dogovorili,
no koji predstavljaju prirodnu i predvidljivu posljedicu plana.1445 S tim
u vezi Pretresno vee primjeuje da je Pretresno vee II relevantni
dio drugostepene presude u predmetu Tadi interpretiralo na sljedei
nain:1446
Stanje svesti optuenog koje optuba treba dokazati razlikuje se,
dakle, zavisno od toga da li je zloin za koji se tereti:
(a) bio u okvirima cilja zajednikog zloinakog poduhvata, ili je
(b) izaao van okvira cilja zajednikog zloinakog poduhvata, ali
je ipak bio prirodna i predvidljiva posljedica tog poduhvata.
Ukoliko je zloin za koji se tereti bio u okvirima cilja zajednikog
zloinakog poduhvata, optuba mora dokazati da je optueni sa osobom
koja je lino poinila zloin delio stanje svesti potrebno za taj zloin.
Ukoliko je zloin za koji se optuenog tereti bio van okvira cilja zajednikog
zloinakog poduhvata, optuba mora dokazati samo to da je optueni bio
svjestan injenice da je i taj zloin mogua posljedica sprovoenja toga
poduhvata i da je sa takvom sveu u njemu uestvovao.
614. Kako bi ustanovilo da li je kod generala Krstia postojala
mens rea koja se trai za odgovornost koja bi proizala iz doktrine
udruenog zloinakog poduhvata, Pretresno vee mora utvrditi koje
je zloine obuhvatao cilj udruenog zloinakog poduhvata da se izvri
etniko ienje srebrenike enklave, a koje ne.
615. Cilj udruenog zloinakog poduhvata ostvarenog u
Potoarima 12. i 13. jula bio je u prvom redu prisilno premjetanje
muslimanskih civila iz Srebrenice. To da je general Krsti za to krivino djelo
imao namjeru, neosporno je dokazano na osnovu toga to je uestvovao
u mnogim njegovim. Osim toga, humanitarna kriza koja je vladala u
Potoarima bila je tako usko povezana sa prisilnim premjetanjem civila i u
tolikoj mu je mjeri pridonela da je nuno morala biti dio cilja zloinakog
poduhvata. Kada je general Krsti 11. jula trumfalno umarirao u
Srebrenicu zajedno sa generalom Mladiem, vidio je potpuno prazan grad i
ubrzo, odnosno najkasne te veeri, doznao da je ogroman broj stanovnika
pobjegao u Potoare, gdje su se ti ljudi zbili u bazi UN i okolnim zgradama.
Iako je, po njegovim vlastitim reima, on bio organizator vojne operace
na podruju Srebrenice, nita ne preduzeo da obezbedi hranu i vodu
555
ili da zagarantuje bezbjednost civilnih stanovnika grada. Pretresno vee

konstatuje da je general Krsti doprinio stvaranju humanitarne krize kao
prvog koraka ka prisilnom premjetanju bosansko-muslimanskih civila.
To je jedini prihvatljivi zakljuak koji se moe izvui iz njegovog aktivnog
uestvovanja u dranju civila u Potoarima i njihovom premjetanju, te iz
njegovog potpunog odbanja da bilo ta pokua kako bi ublaio tu krizu,
uprkos tome to je lino bio prisutan na licu mjesta.
616. Meutim, Pretresno vee ne van razumne sumnje uvjereno
da su ubistva, silovanja, premlaivanja i zlostavljanja poinjena protiv
izbjeglica u Potoarima takoe predstavljali dogovoreni cilj izmeu
uesnika udruenog zloinakog poduhvata. No, nema sumnje da su ti
zloini predstavljali prirodnu i predvidljivu posljedicu kampanje etnikog
ienja. tavie, s obzirom na okolnosti u vreme stvaranja tog plana,
general Krsti je morao biti svjestan toga da e pojava takvih zloina biti
neizbjena, s obzirom na nedostatak sklonita, zbenost gomile, ranjivost
izbjeglica, prisustvo mnogih regularnih i neregularnih vojnih i paravojnih
jedinica na tom podruju, te nedovoljan broj vojnika UN koji bi obezbedili
zatitu. U stvari, 12. jula VRS je organizovao i sproveo odvoenje ena,
djece i staraca iz enklave. General Krsti je bio na licu mjesta, tako da
je imao prilike da direktno sazna da VRS ili druge naoruane snage
zlostavljaju izbjeglice.
617. Ukratko, Pretresno vee konstatuje da je general Krsti kriv
kao uesnik u udruenom zloinakom poduhvatu, i je cilj bio da se 12.
i 13. jula iz Potoara nasilno premjeste bosansko-muslimanske ene, djeca
i starci, te da se stvori humanitarna kriza koja e to nastojanje podupreti
tako to e natjerati stanovnitvo iz Srebrenice da pobjegne iz Potoara,
gdje je potpuni nedostatak hrane, zaklona i nunih usluga trebao ubrzati
njihov strah i paniku, te na kraju dovesti do toga da spremno napuste
teritoru. General Krsti tako snosi odgovornost i za uzgredna ubistva,
silovanja, premlaivanja i zlostavljanja poinjena prilikom izvrenja tog
zloinakog poduhvata u Potoarima.
618. I konano, general Krsti je znao da su ti zloini povezani sa
rasprostranjenim ili sistematskim napadom usmjerenim protiv bosanskomuslimanskog civilnog stanovnitva Srebrenice. Njegovo uestvovanje
u njima je nesumnjivo dokaz njegove namjere da protiv bosanskih
Muslimana sprovodi diskriminacu. General Krsti je stoga odgovoran za
nehumana djela1447 i progon1448 kao zloine protiv ovjenosti.
b) Krivina odgovornost generala Krstia za ubanje
vojno-sposobnih Muslimana iz Srebrenice
619. Pretresno vee je ve zakljuilo da je 13. jula plan da
se podruje Srebrenice etniki oisti eskalirao, ukljuivi jo jednu
mnogo podmuklu dimenzu: ubanje svih vojno sposobnih bosanskomuslimanskih mukaraca Srebrenice. Prebacivanje mukaraca nakon
556
izvrene provjere kako bi se utvrdilo ima li ratnih zloinaca to je bio

navodni razlog za njihovo odvajanje od ena, djece i starih osoba u
Potoarima na teritoru pod kontrolom bosanskih Muslimana ili u
zatvore, kako bi ondje ekali na razmjenu zarobljenika, shvaeno je u
jednom trenutku kao neodgovarajui nain za postizanje etnikog ienja
Srebrenice. Cilj novostvorenog udruenog zloinakog poduhvata generala
Mladia i ljudstva Glavnog taba VRS bio je da se, uz prisilno premjetanje
ena, djece i staraca, mukarci pobu. Pretresno vee je zakljuilo da je ta
kampanja ubanja svih vojno sposobnih mukaraca sprovedena kako bi
se zagarantovalo da bosansko-muslimansko stanovnitvo bude zauvek
izbrisano iz Srebrenice, te stoga predstavlja genocid.
620. Preostaje nam da utvrdimo da li je general Krsti bio uesnik
tog proirenog udruenog zloinakog poduhvata da se pobu vojno
sposobni mukarci, te da li on stoga snosi odgovornost za genocid,
ukljuujui i nanoenje teke tjelesne i duevne povrede nekolicini
mukaraca koji su preivjeli masakre. S tim u vezi Pretresno vee
e razmotriti odnos izmeu lana 7(1) i lana 4(3), te izmeu pojma
genocid po lanu 4(3)(a)1449 i alternativnog tereenja za sauesnitvo u
genocidu u lanu 4(3)(e).1450 Pretresno vee utvrdie nadalje da li general
Krsti snosi odgovornost za druge zloine kojima je liavanje ivota djelo
u osnovi, to jest, za progone,1451 istrebljenje1452 i ubistvo1453 kao zloine
protiv ovjenosti, te za ubistvo kao krenje zakona i obiaja ratovanja.1454
I na kraju, Pretresno vee razmotrie da li iz dokaza proizlazi da general
Krsti snosi komandnu odgovornost za zloine za koje se tereti prema
lanu 7(3).
i) Uestvovanje u udruenom genocidnom
zloinakom poduhvatu da se ubu vojno-sposobni mukarci
621. Pretresno vee je zakljuilo da je general Krsti uestvovao
u organizovanju autobusa za odvoenje ena, djece i starih osoba iz
Potoara tokom dana 12. jula. On je lino vidio da se vojno sposobni
mukarci odvajaju u Potoarima i da se zatoavaju u beloj kui u tekim
uslovima. Zatim, on je morao primetiti da se, uprkos izjavi generala
Mladia na sastanku u hotelu Fontana, ne ini nikakav stvarni napor
da se provjeri ima li meu mukarcima ratnih zloinaca. General Krsti je
znao, opet 12. jula, da se autobusi koji kreu iz Potoara zaustavljaju u Tii
gdje se mukarci koji su uspjeli da se ukrcaju izvlae i odvode na lokace za
zatoenje.1455 Dana 13. jula, kad je pripremao vojnu operacu na epu koja
je poela idueg dana, general Krsti je doznao da su hiljade mukaraca iz
Srebrenice koji su bjeali u koloni kroz umu prema Tuzli zarobljeni u zoni
Drinskog korpusa. Kao naelnik taba korpusa u to vreme i primarni
koordinator aktivnosti Korpusa,1456 general Krsti je morao biti svjestan
da se ne preduzimaju adekvatne mjere da se obezbedi zaklon, hrana,
voda i ljekarska pomo za vie hiljada zarobljenih mukaraca i da nisu
557
u toku nikakvi aranmani niti pregovori za njihovu razmjenu kao ratnih

zarobljenika.1457
622. ak i samo na osnovu ovoga, Pretresno vee mora zakljuiti
da je najkasne do veeri 13. jula general Krsti znao da se mukarci
Muslimani pogubljuju na vie odvojenih lokaca i da ni jednom ne
dozvoljeno da pree na teritoru pod kontrolom Vlade zajedno sa
enama, djecom i starim osobama. General Krsti mogao je jedino
pretpostaviti da je prvobitni cilj etnikog ienja prisilnim premjetanjem
prerastao u ubilaki plan da se jednom zauvek uniti muko stanovnitvo
Srebrenice.
623. to se tie uestvovanja generala Krstia u planu ubanja,
dokazi su pokazali da je od 14. jula nadalje Drinski korpus uestvovao
u pojedinim egzekucama. Sledi saeti prikaz injenica o uestvovanju
Drinskog korpusa po lokacama:
jedinice Zvornike brigade traile su pogodne lokace u
Orahovcu, vjerovatno za zatoenje i pogubljenje 13. i 14. jula;1458 osim toga,
pripadnici Zvornike brigade bili su prisutni u Orahovcu neposredno pre
i za vreme ubanja; izmeu 14. i 16. jula, vojna oprema Zvornike brigade
koriena je za poslove oko pokapanja orahovakih rtava;1459
15. jula, vozai i kamioni 6. pjeadskog bataljona Zvornike
brigade korieni su za prevoz zatvorenika iz zatoenikog objekta na
brani Petkovci do mjesta pogubljenja; ininjerska eta Zvornike brigade
dobila je zadatak da svojom mehanizacom za zemljane radove pomogne
pri pokapanju rtava sa brane Petkovci;1460
pripadnici Bratunake brigade uestvovali su u ubistvima 16.
jula na lokaci Vojna ekonoma Branjevo; vojna polica Drinskog korpusa
uestvovala je u uvanju zatvorenika Muslimana u autobusima kojima su
bili dovezeni na Vojnu ekonomu sa vie mjesta zatoenja, a mehanizaca
Zvornike brigade koriena je za poslove oko pokapanja rtava; zamjenik
komandanta Drinskog korpusa za bezbjednost, pukovnik Popovi,
uestvovao je u nabavci goriva za prevoz zatvorenika Muslimana do
mjesta pogubljenja na Vojnoj ekonomi Branjevo, a raspodjelu goriva
koordinirala je komanda Drinskog korpusa;1461
Bratunaka brigada je pomagala pri pogubljenjima koja su se
dogodila 16. jula u Domu kulture u Pilici;1462
ustanovljeno je da je rad ininjeraca Zvornike brigade 16. jula
imao veze sa pokapanjem tela u grobnicu Kozluk.1463
624. Na ovaj je nain Drinski korpus pruio konkretnu i znatnu
pomo i tehniku podrku zatoenju, ubistvima i pokapanju na tih
nekoliko lokaca izmeu 14. i 16. jula. Njihovo uestvovanje je bilo
neizbjeno jer je Glavni tab imao ograniena vlastita sredstva i resurse,
pa je za komplikovane operace, kao to su ova zatoenja, pogubljenja i
pokapanja na teritori Drinskog korpusa morao koristiti resurse i strune
kadrove Drinskog korpusa.1464 Nezamislivo je da bi se uestvovanje
ljudstva i mehanizace Drinskog korpusa moglo odigrati bez odreenog
558
stepena planiranja, makar i na brzu ruku, i to planiranja koje je iziskivalo

uestvovanje najviih eelona komande.
625. Dokazi pokazuju da je nakon zauzimanja Srebrenice komanda
Drinskog korpusa i dalje vrila redovne komandne ovlasti nad podreenim
ljudstvom. Redovni lanac komandovanja Korpusa ne suspendovan zbog
direktne umeanosti Glavnog taba i organa bezbjednosti u pojedinim
aspektima operace koja je usledila nakon zauzimanja Srebrenice. Osim
toga, Pretresno vee je prihvatilo da je general Krsti postao de facto
komandant Korpusa uvee 13. jula, a komandant Korpusa de iure od 15.
jula nadalje.1465
626. Tri su vojna vjetaka svjedoila pred Pretresnim veem o
odgovornostima i ovlaenjima komandanta Drinskog korpusa u julu
1995. Optuba je pozvala svog internog vjetaka Richarda Butlera i
general-majora britanske kopnene vojske F. R. Dannatta.1466 Za odbranu je
kao vjetak svjedoio prof. Dr. R. Radinovi, penzionisani general JNA.1467
627. Vjetaci su svoja miljenja temeljili na vojnim propisima koje
je Vojska Republike Srpske (VRS) preuzela od Jugoslovenske narodne
arme (JNA),1468 te na zakonima Republike Srpske. Ti instrumenti definiu
odgovornosti i pripadajua ovlaenja komandanata korpusa u VRS.
628. Prema lanu 65 Pravila korpus kopnene vojske (privremeno),
komandant korpusa u VRS: snosi odgovornost za izvrenje zadatka. On
donosi odluku, postavlja potinjenima zadatke, organizuje sadejstvo i
saradnju i kontrolie sprovoenje odluke.
Komandant to postie rukovoenjem i komandovanjem,
koje je u lanu 63 Pravila JNA korpus kopnene vojske (privremeno)
definisano kao: svesna i organizovana delatnost komandanta korpusa
organa komande na angaovanju i objedinjavanju dejstava i aktivnosti
svih jedinica, komandi, tabova i drugih subjekata optenarodne odbrane
i drutvene samozatite u zoni operace, kao i sredstava u oruanoj borbi
radi ostvarivanja postavljenih ciljeva na optimalan nain.
lan 6 Pravilnika JNA o nadlenostima komandanata korpusa
kopnene vojske u miru dalje predvia:
Pravo komandovanja jedinicama i ustanovama organskog sastava
korpusa u iskljuivoj je nadlenosti komandanta. Jedinicama i ustanovama
van organskog sastava, privremeno potinjenim, komandant komanduje i
rukovodi samo u granicama dobenih ovlaenja.
Prema reima samog generala Krstia, taj princip rukovoenja
i komandovanja je osnova ne samo za voenje vojnih operaca nego
i vanoperativno funkcionisanje komandi i tabova koji rukovode i
komanduju jedinicama.1469 General Krsti je posvjedoio da je dobro
upoznat sa tim principom i da ima iskustva u njegovom sprovoenju.1470
Osim toga, premda je general Radinovi osporio da se Uputstvo za rad
komande 4. korpusa u izvravanju prioritetnih zadataka u miru i ratu
moe primeniti na Drinski korpus VRS,1471 on se sloio sa sljedeim
delom Butlerovog izvjetaja u kojem se citira to Uputstvo:1472 [komandant
559
korpusa] je lino, neposredno i zakonski opunomoen da rukovodi

radom komande korpusa, da postavlja zadatke potinjenima, da kontrolie
njihovo sprovoenje i snosi punu odgovornost za njihovo izvravanje.
629. Vojni pravilnik daje veoma iroka ovlaenja komandantu
korpusa kako bi mu se omoguilo da izvrava svoje komandne
odgovornosti. Prema lanu 173 Zakona o vojsci RS,1473 komandovanje u
vojsci zasniva se na: naelima jedinstva komandovanja u pogledu upotrebe
sile i sredstava te na jednostareinstvu u smislu obaveznosti provoenja
odluka, zapovesti i nareenja koje izdaju pretpostavljeni.
lan 4 Zakona o vojsci RS definie starjeinu kao: lice koje na
osnovu zakona i drugih propisa nadlenog organa komanduje vojnom
jedinicom ili rukovodi vojnom ustanovom [...], odnosno komanduje licima
na slubi u vojnoj jedinici ili ustanovi.
Pojam starjeine dalje se definie u Privremenim propisima o
slubi u vojsci Republike Srpske.1474 Stav 17 tih propisa predvia da:
Nareenja pretpostavljenog starjeine pripadnici Vojske su duni da
izvravaju bez pogovora, potpuno, tano i na vreme.
630. Ovi izvori nesumnjivo pokazuju da je kao komandant
Drinskog korpusa, general Krsti imao iroke formalne ovlasti nad
sredstvima i ljudstvom Drinskog korpusa.1475 Spis glavnog pretresa
potvruje da se general Krsti koristio mnogima od tih ovlaenja od
veeri 13. jula nadalje i to u pitanjima koja su se odnosila na itav Drinski
korpus, a ne samo na operacu na epu od trenutka kad ga je Mladi
imenovao komandantom:1476
uvee 13. jula, general Krsti je potpisao nalog za pretres u
svojstvu komandanta, to Pretresno vee prihvata da znai komandant
Drinskog korpusa a ne komandant operace na epu;1477
svjedok II je izjavio da su se u epi [tj. od 14. jula]... svi obraali
generalu Krstiu kao komandantu, to jest komandantu korpusa;1478
razgovor radio-vezom, uhvaen u 22:36 sati 14. jula, izmeu
Malinia (komandanta bataljona vojne police 65. zatitnog puka) i
neidentifikovanog lica sadri izjavu dotinog lica da e Krsti:1479
Pogledae to pa e postaviti nekog da to koordinira [...] Moram da
pourim... ivanovi mi je rekao. Dobro, ukratko, sada sam rekao Krletu
za to, ta da se radi. Ja sam predloio da on neto uradi, pa e on neto
uraditi...
primjeuje se brzo opadanje vlasti generala ivanovia, biveg
komandanta korpusa. Iako je on 14. jula vrio neke komandne funkce, u
razgovoru uhvaenom u 09:35 sati tog dana, general ivanovi je izjavio
da polako pakuje ranac i da od njega trae (vjerovatno Glavni tab) da
ide na drugo mjesto.1480
631. Pretresno vee zakljuuje da je od veeri 13. jula general
Krsti vrio efektivnu kontrolu nad ljudstvom i sredstvima Drinskog
korpusa na teritori na kojoj su se odvala zatoenja, pogubljenja i
pokapanja. Pretresno vee dalje konstatuje da je od tog trenutka nadalje,
560
general Krsti uestvovao u svim aspektima zloinakog plana da se

ubu mukarci bosanski Muslimani, plana koji su rane sainili general
Mladi i drugi oficiri VRS. U stvari, general Krsti je do 13. jula kad su
poela masovna ubistva ve organizovao vojni napad na epu, te se kao
naelnik taba Drinskog korpusa i budui komandant1481 morao pobrinuti
za korienje sredstava Drinskog korpusa u zadacima ienja nakon pada
Srebrenice. Dana 14. jula, dok je dio njegovih snaga Drinskog korpusa
uestvovao u operaci epa, druge snage pod njegovom efektivnom
kontrolom bile su angaovane na zarobljavanju i pomaganju u pogubljenju
mukaraca Muslimana iz Srebrenice.
632. Dana 15. jula, uestvovanje generala Krstia u ubilakom
planu doseglo je nivo agresivnosti. Prema razgovoru koji je uhvaen
rano ujutro tog dana, pukovnik Beara oficir Glavnog taba za kojeg sam
general Krsti kae da je lino uestvovao u nadziranju ubistava traio je
od generala ivanovia da mu poalje jo ljudi. General ivanovi je izjavio
da ne moe on to vie odreivati i uputio pukovnika Bearu na generala
Krstia.1482 Pukovnik Beara je zatim hitno traio pomo generala Krstia
jer ima jo 3500 paketa koje mora da razdeli, to je u vojnim porukama
bila esto koriena ifra za zarobljene mukarce bosanske Muslimane koji
su bili predvieni za ubanje. General Krsti je predloio da pukovnik
Beara potrai pomo od vie jedinica, ukljuujui i Bratunaku i Miliku
brigadu Drinskog korpusa, te MUP. Pukovnik Beara je odgovorio da te
jedinice nisu slobodne i rekao: Ne znam ta da radim, Krle, najozbiljne
ti kaem.
Razgovor sugestivno navodi na zakljuak da je, kad su snage
MUP odbile da izvre ubistva, general Krsti pristao da pritekne u pomo,
izjavivi: Vidjet u ta mogu.1483 General Krsti je organizovao da
pripadnici Bratunake brigade pomognu u ubistvima na Vojnoj ekonomi
Branjevo i u domu u Pilici idueg dana.1484
633. Pretresno vee zakljuuje van razumne sumnje da je general
Krsti od veeri 13. jula nadalje uestvovao u udruenom zloinakom
poduhvatu da se ubu vojno sposobni mukarci bosanski Muslimani
iz Srebrenice. General Krsti moda ne smislio plan za ubanje, niti
uestvovao u prvobitnoj odluci da se cilj zloinakog poduhvata proiri
sa prisilnog premjetanja na unitenje grupe vojno sposobnih mukaraca
bosanskih Muslimana iz Srebrenice, ali nema nikakve sumnje da je, od
trenutka kad je doznao za rasprostranjena i sistematska ubistva i oito se
ukljuio u njihovo poinjenje, delio genocidnu namjeru da se ti mukarci
ubu. To se ne moe porei ako se uzme u obzir njegovo obaveteno
uestvovanje u pogubljenjima u vidu korienja sredstava Drinskog
korpusa.
634. Najzad, Pretresno vee je zakljuilo da, to se tie uslova iz
lana 4(2) Statuta da se namjera da se uniti samo dio grupe mora ipak
odnositi na znatan dio grupe, bilo brojano ili kvalitativno, vojno sposobni
mukarci bosanski Muslimani iz Srebrenice zaista i ine znatan dio grupe
561
bosanskih Muslimana, jer ubistvo tih mukaraca neizbjeno i sutinski

dovodi do unitenja itave zajednice bosanskih Muslimana u Srebrenici.
Budui da je ve odigrao kljunu ulogu u prisilnom premjetanju ena,
djece i staraca Muslimana sa teritore pod srpskom kontrolom, general
Krsti je neosporno bio svjestan fatalnih posljedica koje e ubanje
mukaraca imati po sposobnost bosansko-muslimanske zajednice u
Srebrenici da preivi kao takva. General Krsti je, dakle, uestvovao
u genocidnim djelima ubanja pripadnika grupe iz lana 4(2)(a) sa
namjerom da uniti dio grupe.
635. Pretresno vee je dalje utvrdilo da se teko kroz koje su proli
mukarci koji su preivjeli masakre moe primjereno kvalifikovati
kao genocidno djelo kojim je nanesena teka tjelesna i duevna
povreda pripadnicima grupe iz lana 4(2)(b). Premda je dogovoreni
cilj udruenog zloinakog poduhvata u kojem je uestvovao general
Krsti bilo ubanje vojno sposobnih mukaraca bosanskih Muslimana
iz Srebrenice, stravina tjelesna i duevna patnja nekolicine preivjelih
bila je prirodna i predvidljiva posljedica tog poduhvata. General Krsti
morao je biti svjestan te mogunosti, te snosi odgovornost i za te
zloine.
636. General Krsti stoga snosi odgovornost za ubanje i nanoenje
teke tjelesne i duevne povrede kao uesnik u udruenom zloinakom
poduhvatu za poinjenje genocida. Meutim, optuba je generala Krstia
alternativno teretila za genocid po lanu 4(2) i 4(3)(a) ili za sauesnitvo
u genocidu po lanu 4(3)(e). To iziskuje kratko razmatranje o odnosu ovih
dvu odredbi.
637. Argumenti optube o ovom pitanju ograniili su se na razliku
izmeu genocida i sauesnitva u genocidu po lanu 4(3). Optuba
tvrdi da mens rea koja se trai za oba oblika uestvovanja ukljuuje
genocidnu namjeru. Optuba dalje tvrdi da se time ne odstupa od presude
u predmetu Akayesu Pretresnog vea I MKSR, prema oj definici
sauesnitvo u genocidu obuhvata pomaganje i podravanje poinjenja
genocidnih djela sa znanjem o genocidnoj namjeri glavnog poinioca ak
i ako se ta namjera ne deli. Optuba smatra da znanje o genocidnoj
namjeri, popraeno znatnim doprinosom genocidnom planu ili poduhvatu
odgovara zajednikoj namjeri.1485
638. Odbrana, sa druge strane, tvrdi da je sauesnitvo oblik
odgovornosti sauesnika i postoji ako se dokae da je osoba planirala,
potakla ili naredila neko djelo ili je na drugi nain pomagala i podravala
njegovo izvrenje.1486 Da bi bio odgovoran kao sauesnik u genocidu, mora
se pokazati da je optueni znantno doprinio poinjenju djela sa sveu o
genocidnoj namjeri glavnog poinioca. Stoga, kako tvrdi odbrana, da bi
pokazala da je general Krsti bio sauesnik u genocidu, optuba ne mora
dokazati da je imao genocidnu namjeru.1487
639. U nastavku se iznosi stav Pretresnog vea o odnosu izmeu
kategora krivine odgovornosti iz lana 7(1) i lanova 4(3)(a) i (e).
562
640. lan 7(1) sadri optu odredbu o individualnoj krivinoj

odgovornosti koja se moe primeniti na sva krivina djela u Statutu.
lan 4(3) predvia kategore odgovornosti koje se odnose samo na
genocid; on je preuzet verbatim iz lana III Konvence o genocidu. lan
4(3) predvia iroki spektar kategora krivine odgovornosti, ukljuujui
kategore koje nisu obuhvaene lanom 7(1), kao to su udruivanje radi
poinjenja genocida i pokuaj poinjenja genocida.1488 Uvrstivi u Statut
lan 4(3), sastavljai Statuta su se pobrinuli da Meunarodni sud ima
nadlenost nad svim oblicima uestvovanja u genocidu zabranjenim po
meunarodnom obiajnom pravu.1489 Posljedica ovog pristupa, meutim,
jeste ta da se pojedine kategore individualne krivine odgovornosti u
lanu 4(3) preklapaju sa onima u lanu 7(1).
641. Na pitanje da li uestvovanje u udruenom zloinakom
poduhvatu po lanu 7(1) odgovara genocidu ili sauesnitvu u
genocidu prema lanu 4(3) u sudskoj praksi jo nema odgovora.1490
642. U presudi u predmetu Tadi, albeno vee je pomenulo
koncept zajednikog plana kao oblik sauesnike odgovornosti.1491
Na tu se formulacu kasne oslonilo Pretresno vee II kako bi nainilo
razliku izmeu poinjenja i odgovornosti na osnovu zajednikog
cilja po lanu 7(1).1492 Meutim, ovo Pretresno vee ne smatra da je
komentar u drugostepenoj presudi u predmetu Tadi dio ratio decidendi
te presude i ne vjeruje da kvalifikaca iz presude u predmetu Tadi znai
da uestvovanje u udruenom zloinakom poduhvatu automatski svodi
odgovornost optuenog na sauesnitvo u genocidu iz lana 4(3)(e).1493
U presudi u predmetu elebii albeno vee je ponovo potvrdilo prvo
znaenje formulace lana 7(1) da se odgovornost prema lanu 7(1)
odnosi na direktne poinioce zloina i na sauesnike,1494 a Pretresno
vee u predmetu Kordi i erkez konstatovalo je da se razni vidovi
uesnitva pobrojani u lanu 7(1) mogu podeliti na glavne poinioce i
sauesnike.1495 Ukratko, Pretresno vee ne vidi osnova da odbe pridati
status saizvrioca uesniku u udruenom genocidnom poduhvatu e je
uestvovanje bilo izuzetno bitno i odvalo se na nivou rukovoenja.
643. ini se da odgovornost sauesnika oznaava sekundarni
oblik uestvovanja koji se razlikuje od odgovornosti neposrednih ili
glavnih izvrilaca. Pretresno vee je miljenja da se ta razlika poklapa
s razlikom izmeu genocida i sauesnitva u genocidu iz lana 4(3).
Pitanje se svodi na to da li se, na osnovu injenica u ovom predmetu,
uesnik u zloinakom poduhvatu moe najtane okvalifikovati kao
neposredni ili glavni izvrilac ili kao sporedni lik u tradicionalnoj ulozi
sauesnika.
644. U ovom sluaju, general Krsti je uestvovao u udruenom
zloinakom poduhvatu za ubanje vojno sposobnih mukaraca bosanskih
Muslimana sa sveu da e ta ubanja dovesti do unitenja itave
bosansko-muslimanske zajednice u Srebrenici. Njegova namjera da ube
te mukarce stoga predstavlja genocidnu namjeru da se grupa djelimino
563
uniti. General Krsti ne smislio plan za ubanje tih mukaraca, niti ih

je lino ubio. Meutim, on je odigrao kljunu ulogu kao koordinator
sprovoenja kampanje ubanja. Konkretno, u fazi u kojoj je njegovo
uestvovanje bilo oito neophodno, general Krsti je ostvarivi svoju vlast
kao komandant Drinskog korpusa organizovao da ljudi pod njegovom
komandom poine ubistva. On je, dakle, bio jedan od kljunih uesnika
u genocidnim ubanjima nakon pada Srebrenice. Ukratko, imajui u vidu
i njegovu mens rea i njegov actus reus, general Krsti se mora smatrati
jednim od glavnih izvrilaca ovih zloina.1496
645. General Krsti je kriv za genocid shodno lanu 4(2)(a).
ii) Uestvovanje u drugim zloinima proizalima
iz liavanja ivota
646. Pretresno vee konstatuje da je, na osnovu svog uestvovanja
u udruenom zloinakom poduhvatu ubanja vojno sposobnih bosanskih
Muslimana iz Srebrenice, general Krsti takoe kriv za ubistva kao krenja
zakona i obiaja ratovanja. Nadalje, budui da ne mogao a da ne bude
svjestan da su ta ubistva povezana sa rasprostranjenim ili sistematskim
napadom usmjerenim protiv bosansko-muslimanskog civilnog
stanovnitva Srebrenice, general Krsti je takoe kriv za ubistva kao zloine
protiv ovjenosti i s obzirom na cilj udruenog zloinakog poduhvata
da se ubu svi vojno sposobni mukarci bosanski Muslimani iz Srebrenice
za istrebljenje. Najzad, general Krsti je kriv za ubistva kao djela
progona: njegova namjera da vri diskriminacu bosansko-muslimanskog
stanovnitva Srebrenice ispoljava se u njegovom uestvovanju u ubanju
svih mukaraca bosanskih Muslimana i premjetanju svih ena, djece i
starih osoba van teritore Drinskog korpusa.
iii) Odgovornost za ubistva po lanu 7(3)
647. Dokazi takoe zadovoljavaju trokraki test iz sudske prakse,
prema kojem general Krsti snosi komandnu odgovornost po lanu 7(3) za
uestvovanje ljudstva Drinskog korpusa u kampanji ubanja.1497
648. Kao prvo, general Krsti je imao efektivnu kontrolu nad
snagama Drinskog korpusa koje su bile umeane u ubistva.1498 Drugo, to
se tie mens rea, ne samo da je general Krsti bio sasvim svjestan kampanje
ubanja koja je bila u toku i njenog uinka na preivljavanje bosanskomuslimanske grupe u Srebrenici, kao i injenice da je ista povezana sa
rasprostranjenim ili sistematskim napadom usmjerenim protiv bosanskomuslimanskog civilnog stanovnitva Srebrenice, nego su i starjeine i
vojnici Drinskog korpusa (i Glavnog taba) koji su uestvovali u izvrenju
pogubljenja morali biti svjesni genocidnih ciljeva. Tree, general Krsti ne
spreio svoje podreene iz Drinskog korpusa da uestvuju u zloinima
niti ih je za to kaznio.
564
649. U vezi s ovim potonjim pitanjem, Pretresno vee konstatuje

da je efektivna kontrola koju je imao general Krsti njemu omoguavala
da sprei starjeine i vojnici Drinskog korpusa da uestvuju u poinjenju
krivinih djela. Dalje, to se tie mogunosti kanjavanja podreenih koju
je imao general Krsti, Pretresno vee konstatuje da je 13. maja 1992.
predsjednik Karadi izdao Naredbu o primjeni pravila meunarodnog
ratnog prava u Vojsci Srpske Republike Bosne i Hercegovine.1499 General
Krsti je posvjedoio da je bio svjestan obaveze sadrane u paragrafu 2
njegove Naredbe,1500 tj. da su: starjeine dune da pokreu postupke za
izricanje zakonom propisanih kazni protiv pojedinaca koji kre pravila
meunarodnog ratnog prava.
Smjernice za odreivanje kriteruma krivinog gonjenja, koje
je izdalo Vojno tuilatvo Glavnog taba Oruanih snaga Republike
Srpske,1501 o krivinim djelima protiv ovjenosti i meunarodnog prava
kau sljedee:
Nuno je da se starjeina u svakoj jedinici obavee da sastavi
izvjetaj o svim sluajevima, koji mogu predstavljati neko od ovih krivinih
djela [...] Komande bi u tim sluajevima bile dune informisati, pored
ostalog, i vojno tuilatvo, koje bi, nakon ocjene, preduzelo odgovarajue
korake u skladu sa zakonom i politikom gonjenja.
Slino tome, general Radinovi je u vezi s jedinicama koje nisu bile
potinjene Drinskom korpusu posvjedoio sljedee:1502 ako je, u sistemu
komandovanja i u sistemu obavjetavanja, komanda Drinskog korpusa
ustanovila da su te jedinice poinile neto to je zabranjeno propisima,
onda bi oni bili obavezni, Drinski korpus i sistem komandovanja imali
bi obavezu da djeluju shodno tome, odnosno na isti nain na koji bi se
ponaao bilo koji starjeina ili pripadnik vojske kad bi ustanovio da neko
postupa protivno pravilima i propisima, to znai da bi trebalo pokrenuti
procedure i istrane radnje koje se se trae u takvom sluaju.
General Radinovi je takoe izjavio da, ako neki starjeina dozna
da su lica na najviem nivou komandovanja odgovorna za krenje zakona,
taj starjeina je duan da krenje pravi civilnim vlastima koje su iznad
vojske.1503
650. Pretresno vee je konstatovalo da general Krsti ne kaznio
nednog starjeinu niti vojnika Drinskog korpusa koji je uestvovao u
ubistvima nakon pada Srebrenice.1504 General Krsti je posvjedoio da
je nakon poinjenja tih zloina doznao samo za uestvovanje jednog
starjeine Drinskog korpusa. On je bezuspjeno pokuavao da se ta osoba
smeni, to je imalo za posljedicu da ga je nakon toga pratila Sluba
bezbjednosti. General Krsti je posvjedoio da je u to vreme strahovao
za vlastitu bezbjednost i bezbjednost svoje porodice.1505 U unakrsnom
ispitivanju je izjavio:1506
Moram priznati ovdje pred vama i ovim Pretresnim veem da
nisam ni u snu mogao da preduzmem nikakve mjere. Nismo smjeli ni
da razgovaramo o takvim stvarima, a kamoli da preduzimamo korake
565
protiv komandujueg starjeine, bez obzira na to to sam znao da je on

ili neko drugi moda poinio ratni zloin. [...] Moja namjera je bila da
pravim ratne zloine, ali to ne bilo mogue. Nisam bio u mogunosti da
to uinim. [...] Kao prvo, iz razloga bezbjednosti, bezbjednosti i sigurnosti
moje porodice.
651. Meutim, g. Butler, vojni vjetak Tuilatva, posvjedoio je da
su komandanti korpusa u VRS za vreme rata prelazili sa jedne dunosti
na drugu i da ne naao nikakvih dokaza da bi starjeine uopte radili u
atmosferi straha.1507 Osim toga, u sluaju generala Krstia, injenica je da
su ga i general Mladi i predsjednik Karadi javno pohvalili za njegovu
vodeu ulogu u zauzimanju enklave Srebrenica vie mjeseci nakon
masakra. General Krsti se tokom idue godine takoe pojavljivao na
javnim platformama kao oduevljeni pristaa generala Mladia, tavie,
potpisao je i peticu predsjedniku Karadiu da generala Mladia zadri
kao komandanta Glavnog taba VRS.1508 Te injenice ne ukazuju na
strah, nego na solidarnost generala Krstia sa najviim vojnim i civilnim
eelonima Republike Srpske.
652. Iako su time ispunjeni elementi lana 7(3), Pretresno vee
nee izrei osuujuu presudu u tom smislu, jer je po njegovom miljenju
odgovornost generala Krstia za uestvovanje njegovih vojnika u
ubistvima dovoljno izraena u nalazu da je kriv po lanu 7(1).
c) Zakljuci o krivinoj odgovornosti generala Krstia
653. Nalazi Pretresnog vea o pitanju kumulace osuda
razmatraju se u nastavku. Ovdje Pretresno vee zakljuuje da general
Krsti snosi krivinu odgovornost za uestvovanje u dva razliita skupa
krivinih djela koja su se odigrala nakon napada VRS na Srebrenicu jula
1995.
Kao prvo, u pogledu humanitarne krize i zloina terora u
Potoarima i prisilnog premjetanja ena, djece i starih osoba iz Potoara
na teritoru koju su drali bosanski Muslimani, od 11. do 13. jula, general
Krsti snosi odogovornost po lanu 7(1) za nehumana djela (prisilno
premjetanje, taka 8 optunice) i progon (ubistvo, okrutno i neovjeno
postupanje, terorisanje, unitavanje line imovine i prisilno premjetanje,
taka 6 optunice).
Drugo, u pogledu ubistava vojno sposobnih mukaraca Muslimana
iz Srebrenice i nanoenja teke tjelesne i duevne povrede mukarcima
koji su preivjeli masakre; general Krsti snosi odgovornost po lanu 7(1) i
lanu 4(3)(a) za genocid (taka 1), takoe snosi odgovornost po lanu 7(1)
za ubistva kao istrebljenje (taka 3), ubistvo (taka 4) i progon (taka 6) kao
zloine protiv ovjenosti i ubistvo kao krenje zakona i obiaja ratovanja
(taka 5).
654. Nakon to se izjasnilo o krivinim djelima za koja se general
Krsti moe smatrati krivino odgovornim, Pretresno vee e se sada
566
pozabaviti pitanjem kumulace optubi i osuda kako bi odluilo po kojima

e od ovih kvalifikaca, koje se temelje na istom ponaanju u osnovi, izrei
osuujue presude.
I. Kumulaca optubi i osuda
655. O ovom pitanju podneske su podneli i tuilac i odbrana. Oni
se ne slau u pogledu standarda za utvrivanje kada se nekom optuenom
moe izrei osuda za vie od jednog djela po jednom ili vie lanova
Statuta, a u odnosu na jedno jedino ponaanje koje lei u osnovi.
1. Mjerodavno pravo
656. Statut ne daje nikakve smjernice o kumulaci osuujuih
presuda. U Pravilniku stoji da Pretresno vee glasa o svakoj optubi
sadranoj u optunici.1509 Prema nedavnim izmjenama,1510 u pravilu se
dalje predvia da e Pretresno vee izrei kaznu za svaku od optubi
po kojoj je optueni proglaen krivim i navesti da li e se kazne izdravati
konsekutivno ili uporedno, osim ukoliko ne odlui primeniti svoju
ovlast da izrekne jedinstvenu kaznu koja odraava ukupno krivino
ponaanje optuenog.1511
657. Meutim, ovdje moe biti od pomoi sudska praksa
Meunarodnog suda. U predmetu elebii, albeno vee se izjasnilo o
pitanju kumulativnog treenja i kumulace osuujuih presuda u vezi sa
krenjima lana 2 (teke povrede enevskih konvenca) i lana 3 (krenja
zakona i obiaja ratovanja).1512 U predmetu Jelisi, albeno vee je u odnosu
na optube po lanu 3 i lanu 5 usvojilo isti pristup kao i u presudi u predmetu
elebii.1513 I optuba i odbrana u ovom predmetu iznele su argumente koji
se temelje na presuenjima albenog vea u predmetu elebii.1514
a) Kumulativno tereenje
658. Tuilatvo tvrdi da je kumulativno tereenje dozvoljeno i
uobiajeno u sudskoj praksi Meunarodnog suda.1515 Ovo Pretresno vee
je ve zakljuilo da je kumulativno tereenje po razliitim pododjeljcima
lana 5 dozvoljeno.1516
659. to se tie ostalog kumulativnog tereenja po lanovima 3,
4 i 5, Pretresno vee se priklanja pristupu koji je usvojilo albeno vee
u predmetu elebii, koje je presudilo ovako: Kumulativno tereenje
dozvoljeno je s obzirom na injenicu da pre izvoenja svih dokaza ne
mogue sa sigurnou utvrditi koje e od optubi protiv optuenog biti
i dokazane. Pretresno vee je u boljem poloaju da, nakon to su strane
izvele svoje dokaze, oceni koje e od optubi zadrati, zavisno od
dostatnosti dokaza. Osim toga, kumulativno tereenje je uobiajena praksa
i ovog Meunarodnog suda i MKSR.1517
567
660. Iz ovoga proizilazi da je mogue da se optueni, na osnovu

istog krivinog ponaanja, proglasi krivim za vie od jednog krivinog
djela. Stoga je vano utvrditi kada se, u skladu sa sudskom praksom
Meunarodnog suda i temeljnim principima pravinosti, moe izrei vie
od jedne osuujue presude.
b) Kumulativne osude
661. Na osnovu injenica sadranih u paragrafima 21 do 26
optunice, tuilac je generala Krstia teretio za genocid po lanu 4,1518
kao i za ubistvo po lanu 5(a), istrebljenje po lanu 5(b), ubistvo po
lanu 3 i progone po lanu 5(h).1519 U paragrafima 4, 6, 7, 11, 24.1, 24.324.6, 24.8, 24.9 i 24.11 optunice takoe se navode injenice na osnovu
kojih se tereti za progone po lanu 5(h) i deportacu po lanu 5(d) (ili,
alternativno, za druga nehumana djela u vidu prisilnog premjetanja
po lanu 5(i)). Pretresno vee e se najpre osvrnuti na argumente
optube i odbrane o ovom pitanju, a zatim e izneti test kojim e se
posluiti.
i) Argumenti strana
662. Optuba smatra da u skladu s okvirom zadatim u presudi
u predmetu elebii, Pretresno vee moe odluiti da d prednost
osuujuoj presudi po taki 4, ubistvo kao zloin protiv ovjenosti
(po lanu 5 Statuta) umjesto osuujuoj presudi po taki 5, ubistvo kao
krenje zakona i obiaja ratovanja (po lanu 3 Statuta) jer se za ubistvo po
lanu 5 trai materalno razliit element koji ne obuhvaen ubistvom po
lanu 3.1520 Optuba ne iznosi nikakve druge argumente o odnosu izmeu
drugih krivinih djela za koja se kumulativno tereti u optunici.
663. Odbrana tvrdi da prema okviru zadatom u presudi u
predmetu elebii, lan 3 i lan 5 sadre materalno razliite elemente,
ali za razliku od optube prihvata da se generala Krstia moe osuditi za
oba krivina djela.1521 Meutim, odbrana smatra da je test za viestruke
osuujue presude ispravne definisan u razliitom miljenju suda Hunta
i Bennoune, budui da bi kod primjene testa razliitih elemenata
trebalo uzeti u obzir samo elemente koji se odnose na ponaanje i stanje
svesti optuenog.1522 Odbrana dalje tvrdi da, ako se formulaca iz
razliitog miljenja primeni na take 4 i 5 izmenjene optunice (u objema
se tereti za ubistvo), moe se izrei samo jedna osuujua presuda.1523
Najzad, odbrana tvrdi da optube za koje je izriito navedeno da su
alternativne ne mogu biti kumulativne, npr. optube u takama 1 i 2
(genocid ili sauesnitvo u genocidu) i u takama 7 i 8 (deportaca ili
prisilni transfer).1524 Odbrana ne iznosi nikakve argumente o odnosu
izmeu drugih krivinih djela za koja se kumulativno tereti u optunici
(npr. genocid, istrebljenje i progoni).
568
ii) Test koji je postavilo albeno vee u predmetu

elebii (test)
664. albeno vee u predmetu elebii zauzelo je stav da su
kumulativne osude, kao kazna za isto krivino ponaanje, dopustive ako
je zadovoljen sljedei dvokraki test: viestruke krivine osude po razliitim
odredbama Statuta za isto ponaanje dopustive [...] samo ako svaka od
dotinih odredbi Statuta sadri materalno razliit element koji druga
ne sadri. Element je materalno razliit od nekog drugog elementa ako
zahteva dokaz injenice koji drugi element ne zahteva.1525
albeno vee je dalje zakljuilo da: vee mora odluiti za koje e
krivino djelo optuenog proglasiti krivim. Pri donoenju te odluke valja
se rukovoditi principom da osudu treba izrei po ue definisanoj od dve
odredbe. Tako, ako neki skup injenica sankcioniu dve odredbe, od kojih
jedna sadri dodatni element koji je materalno razliit, osudu treba izrei
samo po toj drugoj odredbi.1526
665. Stoga se najpre valja zapitati moe li se, prema definicama
pojedinih krivinih djela, optuenog proglasiti odgovornim za vie
od jednog krivinog djela, a na osnovu istog ponaanja. Ako je tako,
Pretresno vee e zatim utvrditi da li odredba kojom se definie svako od
tih krivinih djela sadri materalno razliit element koji druga odredba
ne sadri. Na primjer, albeno vee u predmetu elebii smatralo je
da krivino djelo hotiminog nanoenja velikih patnji iz lana 2 sadri
element koji ne prisutan u krivinom djelu okrutnog postupanja iz lana
3: status rtve kao zatiene osobe. Budui da su zatiene osobe nuno
osobe koje aktivno ne uestvuju u neprateljstvima, definica okrutnog
postupanja ne sadri materalno razliit element.1527 Donosei tu odluku,
albeno vee u predmetu elebii rukovodilo se logikom da uslov iz
lana 3 da rtve ne uzimaju aktivnog uea u sukobu ne materalno
razliit od uslova iz lana 2 da rtve budu zatiene osobe. Stoga se ne
moe izrei osuujua presuda i po lanu 2, za hotimino nanoenje velike
patnje, i po lanu 3, za okrutno postupanje.
666. No prethodno treba odgovoriti na pitanje koji se uslovi iz
definica krivinih djela trebaju porediti. Kao to je gore reeno, Statut
trai da i ratni zloini i zloini protiv ovjenosti moraju biti poinjeni
tokom oruanog sukoba. Meutim, prema sudskoj praksi Meunarodnog
suda, dok lan 3 trai da djela optuenog moraju biti poinjena u uskoj
vezi s oruanim sukobom, to ne materalni uslov za primjenu lana
5.1528 albeno vee u predmetu Jelisi jeste presudilo da i lan 3 i lan
5 Statuta sadre svaki svoj jedinstveni, materalno razliit element koji
ne sadran u drugom lanu, tj. da lan 3 trai bliski neksus sa oruanim
sukobom, a lan 5 trai da je djelo ili propust moralo biti poinjeno kao
dio rasprostranjene ili sistematske kampanje protiv civilnog stanovnitva.
U tom smislu, Pretresno vee e pri poreenju krivinih djela uzimati u
obzir samo materalne uslove.
569
667. Najzad, ako primjena ovog prvog kraka testa zahteva

da Pretresno vee izrekne samo jednu osuujuu presudu, Pretresno
vee e, u skladu sa drugim krakom testa, odabrati najue definisanu
krivinu odredbu koja se moe primeniti. Na primjer, albeno je vee
u predmetu elebii, primenivi drugi krak testa, zakljuilo da, budui
da je krivino djelo hotiminog nanoenja velike patnje iz lana 2 ue
definisano od krivinog djela okrutnog postupanja iz lana 3, valja dati
prednost djelu iz lana 2, a optubu za djelo iz lana 3 treba odbaciti.
2. Primjena testa na viestruke kvalifikace navedene
u optunici
668. Pretresno vee je konstatovalo da je general Krsti
uestvovao, prvo, u kampanji terora koja je usledila nakon napada
na grad Srebrenicu od 10. do 13. jula 1995. i koja je dovela do prisilnog
odvoenja civila bosanskih Muslimana, i drugo, u ubistvima vojno
sposobnih mukaraca bosanskih Muslimana, koja su se odigrala od 13.
jula do 19. jula 1995.
669. Goreopisani test emo primeniti na krivina djela koja
se terete kumulativno a kojima se kvalifikuje svako dokazano krivino
ponaanje: najpre na djela koja se terete po razliitim lanovima Statuta,
a zatim na razliita djela koja se terete po lanu 5.
a) Viestruke kvalifikace za kampanju terora u Potoarima,
te prisilno premjetanje civila, bosanskih Muslimana koje
je usledilo od 10. do 13. jula 1995.
670. U paragrafima 4, 6, 7 i 11 te 22 do 26 optunice opisuje se,
izmeu ostalog, kako su hiljade civila bosanskih Muslimana, koji su
pobjegli u Potoare, tamo bili terorisani i/ili ubani, a zatim autobusima
i kamionima preveeni na podruja van srebrenike enklave, pod
kontrolom VRS. Djela opisana u tim paragrafima kvalifikuju se u
takama 1, 3 do 6 i 8 kao genocid, istrebljenje, ubistvo po lanovima 3 i 5,
progoni i deportace (ili, alternativno, nehumana djela u vidu prisilnog
premjetanja). to se tie krivinog djela progona, u taki 6 optunice
navodi se da su progoni injeni ne samo ubistvima nego i okrutnim i
neovjenim postupanjem prema civilima, bosanskim Muslimanima,
izmeu ostalog i tekim premlaivanjima, terorisanjem civila bosanskih
Muslimana, unitavanjem line imovine bosanskih Muslimana i
deportacom ili prisilnim premjetanjem bosanskih Muslimana. Stoga
je ubistvo samo jedno od djela u osnovi krivinog djela progona.
671. Pretresno vee zakljuuje da su dogaaji izmeu 10. i
13. jula primjereno okvalifikovani kao ubistva i kao progoni poinjeni
ubistvima, okrutnim i neovjenim postupanjem (izmeu ostalog i
tekim premlaivanjima), terorisanjem i unitavanjem line imovine
570
civila bosanskih Muslimana i prisilnim premjetanjem. Dok su okrutno

i neovjeno postupanje (izmeu ostalog i tekim premlaivanjima),
terorisanje i unitavanje line imovine civila bosanskih Muslimana
obuhvaeni samo takom koja se odnosi na progone (taka 6), ubistva
koja su tom prilikom poinjena mogu se pravno okvalifikovati i kao
ubistva po lanu 3 i po lanu 5 (take 4-5) i kao progoni (taka 6).
Prisilno odvoenje tom prilikom moe se okvalifikovati kao progon
poinjen nehumanim djelima (taka 6) i kao zasebno krivino djelo iz
lana 5 druga nehumana djela (taka 8).1529
672. Vee ne optuenog proglasilo krivim za genocid,
sauesnitvo u genocidu i istrebljenje po takama 1, 2 i 3 za djela
poinjena u Potoarima od 10. do 13. jula 1995, te je odluilo da je
prisilna premjetanja najprimjerene razmatrati u okviru kvalifikace
druga nehumana djela a ne deportaca.
673. Pretresno vee e, dakle, primeniti reeni test kako bi
utvrdilo da li su dopustive osuujue presude za krivino djelo ubistva,
i po lanu 3 i po lanu 5, te za progone (lan 5(h)) poinjene putem
ubistva, kao i to da li se presude i za progone (lan 5(h)) poinjene
putem drugih nehumanih djela (prisilno premjetanje) i za druga
nehumana djela (lan 5(i)), poinjena putem prisilnog odvoenja, mogu
izrei da bi se sankcionisalo isto krivino ponaanje.
i) Odnos izmeu krivinih djela iz lana 3 i krivinih djela
iz lana 5
674. Najpre emo primeniti test kako bismo utvrdili da li se
za ubistvo sankcionisano lanom 3 trai materalno razliit sastavni
element koji se ne trai za ubistvo iz lana 5 i obratno, kako bismo
ustanovili da li su dopustive osuujue presude za krivino djelo
ubistva i po lanu 3 i po lanu 5, kojima se kanjava isto ponaanje.
Da bi se primenio test, potrebno je porediti elemente krivinih djela
kako ih definie Pretresno vee. Ubistvo kao ratni zloin je bilo
koje nezakonito i namjerno djelo ili propust kojim je uzrokovana
smrt lica koje ne uestvovalo u borbi, a koje je poinjeno u uskoj
vezi s oruanim sukobom. lan 5 kanjava sva zabranjena namjerna
djela i propuste poinjene u oruanom sukobu u sklopu opteg i
sistematskog napada na civilno stanovnitvo. Za ubistvo po lanu 3
trai se jedinstven i materalno razliit element u vidu bliskog neksusa
izmeu djela optuenog i oruanog sukoba. Za djela iz lana 5 trai se
jedinstven i materalno razliit element u vidu uslova da djela moraju
biti poinjena u sklopu rasprostranjenog i sistematskog napada na
civilno stanovnitvo. Budui da svaka od tih kategora krivinih djela
sadri element koji se ne trai za drugo krivino djelo, test je zadovoljen
i Pretresno vee smatra dopustivim da se ista ubistva sankcioniu
osuujuom presudom i po lanu 3 i po lanu 5.
571
ii) Odnos izmeu ubistva iz lana 5 i progona

675. Ovaj test takoe valja primeniti kako bi se utvrdilo da li se
za ubistvo sankcionisano lanom 5(a) trai materalno razliit element
koji se ne trai za progone sankcionisane lanom 5(h) i obratno. Stoga
Vee mora utvrditi da li je dopustivo izrei obje osude, i za krivino
djelo ubistva po lanu 5 i za progone poinjene putem ubistva po lanu 5,
kako bi se kaznilo isto ponaanje. Ubistvo po lanu 5(a) sankcionie svako
nezakonito i namjerno djelo ili propust koje je uzrokovalo smrt jedne ili
vie osoba a poinjeno je u oruanom sukobu u sklopu rasprostranjenog
ili sistematskog napada na civilno stanovnitvo. Progoni iz lana 5(h)
sankcioniu svako nezakonito i namjerno djelo ili propust, kojim je
nanesena teta jednoj ili vie osoba a poinjeno je u oruanom sukobu kao
dio rasprostranjenog ili sistematskog napada na civilno stanovnitvo iz
politikih, rasnih ili vjerskih pobuda. Za progon se trai diskriminatorna
namjera kao dodatni element koji se ne trai za ubistvo po lanu 5. Budui
da se za krivino djelo progona trai jedinstveni materalno razliit
element u odnosu na ubistvo po lanu 5(a), test ne zadovoljen. Zato treba
primeniti drugi krak testa. Budui da je djelo progona ue definisano
od djela ubistva, prednost valja dati progonima. Shodno tome, Pretresno
vee izrie osuujuu presudu po optubi za progone i odbacuje optubu
za ubistvo po lanu 5(a).
iii) Odnos izmeu progona (putem prisilnog premjetanja)
i drugih neovjenih djela (putem prisilnog premjetanja)
676. Krivino djelo progona ve smo definisali. Krivino djelo
drugih nehumanih djela definie se kao svako namjerno djelo ili propust
kojim se povreuje fiziki ili psihiki integritet, zdravlje ili dostojanstvo
ljudskog bia.1530 Za krivino djelo progona trai se jedinstven dodatni
materalni element koji se ne trai za krivino djelo drugih nehumanih
djela, i to u vidu uslova da je
krivino djelo progona moralo biti poinjeno sa diskriminatornom
namjerom. Kod drugih neovjenih djela ne postoji odgovarajui
materalno razliit element. Test ne zadovoljen pa treba primeniti drugi
krak. Budui da se za progon trai jedinstveni dodatni materalno razliit
element u odnosu na druga nehumana djela (prisilno premjetanje),
krivino djelo progona konkretne opisuje situacu o kojoj je ovdje re.
Pretresno vee smatra da ne dopustivo izrei osuujuu presudu i
za progon putem prisilnog premjetanja i za druga nehumana djela
(prisilno premjetanje) kako bi se kaznilo isto ponaanje. Stoga Pretresno
vee odbacuje zasebnu optubu za druga nehumana djela (prisilno
premjetanje) po lanu 5(i). U pogledu djela prisilnog premjetanja koja su
se dogodila 10. i 13. jula 1995, generala Krstia moe se osuditi jedino za
progon (taka 6).
572
iv) Zakljuci
677. Da rezimiramo: Pretresno vee izrie osuujue presude
po optubama za ubistvo po lanu 3 i po optubama za progon poinjen
ubistvom, terorisanjem civilnog stanovnitva, unitavanjem line imovine i
okrutnim i neovjenim postupanjem poinjenim od 10. do 13. jula 1995. u
Potoarima.
678. Pretresno vee sada e primeniti ovaj test na kumulativna
krivina djela koja se odnose na drugu grupu ubistava za koja se tereti general
Krsti, odnosno ubistva koja su se dogodila izmeu 13. i 19. jula 1995.
b) Viestruke kvalifikace za ubistva poinjena nad civilima,
bosanskim Muslimanima, od 13. do 19. jula 1995.
679. U paragrafima 21 do 25 optunice opisuje se, izmeu ostalog,
kako su snage bosanskih Srba uhapsile na hiljade mukaraca bosanskih
Muslimana, odvele ih do mjesta pogubljenja i pogubile. Utvreno je da ta
djela ispunjavaju uslove za genocid sankcionisan lanom 4, kao i za ubistvo
po lanu 3, ubistvo po lanu 5, istrebljenje i progone po lanu 5. Iz razloga
koje smo rane naveli,1531 test zadovoljava samo krivino djelo progona
poinjeno ubistvima.
i) Odnos izmeu krivinih djela iz lana 3 (ratni zloini)
i lana 4 (genocid), te izmeu djela iz lana 3 (ratni zloini)
i lana 5 (zloini protiv ovjenosti)
680. Pretresno vee ve je utvrdilo da je dopustivo izrei osuujue
presude po optubama za ubistvo i po lanu 3 i po lanu 5 kako bi se kaznilo
isto krivino ponaanje.1532
681. Ista se logika moe primeniti na odnos izmeu ubistva iz
lana 3 i genocida iz lana 4. Odnos izmeu genocida i ubistva kao ratnog
zloina moe se opisati kako sledi. Za krivino djelo genocida trai se
posebna namjera da se uniti nacionalna, etnika, rasna ili vjerska grupa (ili
dio te grupe). Ubistvo kao ratni zloin zahteva bliski neksus izmeu djela
optuenog i oruanog sukoba, koji se za genocid ne trai. Test za zasebne
osuujue presude je zadovoljen. Shodno tome, treba izrei osuujue
presude po obje optube za isto krivino ponaanje, jer i genocid i ubistvo
po lanu 3 sadre po jedan dodatni element koji se za drugo djelo ne trai.
ii) Odnos izmeu krivinih djela iz lana 4 (genocid)
i lana 5 (zloini protiv ovjenosti)
682. Pretresno vee napominje da se lanom 4 (genocid) trai
dokaz elemenata koji se ne trae lanom 5 (zloini protiv ovjenosti). Za
krivina djela iz lana 5 trai se dokaz da su poinjena u oruanom sukobu,
573
kao dio rasprostranjenog ili sistematskog napada na civilno stanovnitvo.

to se tie prvog uslova da su krivina djela iz lana 5 morala biti poinjena
u oruanom sukobu, do sada se smatralo da uslov postojanja oruanog
sukoba ne materalni uslov u ovom smislu.1533 Drugi uslov iz lana 5,
da djela moraju biti poinjena protiv civilnog stanovnitva, spreava
da se izolovana ili sporadina djela okvalifikuju kao zloini protiv
ovjenosti.1534 Slino tome, kod genocida, koncept namjere da se uniti
grupa iskljuuje izolovana ili sporadina djela iz kvalifikace genocida.
Meutim, ograniavanje na odreene vrste grupa u definici zloina
genocida mnogo je ue zadato nego kod civilnog stanovnitva u definici
zloina protiv ovjenosti. Uslov iz lana 5 da krivina djela moraju biti
dio rasprostranjenog ili sistematskog napada protiv civilnog stanovnitva
obuhvaen je uslovom za genocid da mora postojati namjera da se uniti
odreena vrsta grupe. Kao to smo gore raspravili, djela genocida moraju
biti poinjena u kontekstu oitog obrasca slinog ponaanja, ili mora biti
re o ponaanju koje bi samo po sebi moglo dovesti do unitenja grupe,
u cjelini ili djelimino, kao takve. Stoga je iskljuenje sporadinih ili
izolovanih djela iz lana 5 takoe svojstveno genocidu.1535
683. Dok se za ubistvo iz lana 5(a) ne trai nikakav dodatni
materalno razliit element osim onoga to je sadrano u definici
istrebljenja i progona, i istrebljenje iz lana 5(b) i progoni iz lana 5(h)
sadre po jedan dodatni element, koji se mora razmotriti s obzirom
na lan 4 Statuta. Pripremna komisa za osnivanje MKS definisala je
istrebljenje kao ubistvo jedne ili vie osoba u sklopu masovnog ubanja
civila.1536 Progoni su definisani kao svako nezakonito i namjerno djelo ili
propust kojim je, u sklopu masovnog ili sistematskog napada na civilno
stanovnitvo, nanesena teta jednom ili vie pojedinaca iz politikih,
rasnih ili vjerskih pobuda.
684. Za oba krivina djela, genocid i progone, trai se dokaz posebne
namjere: u prvom sluaju to je namjera da se uniti odreena vrsta grupe (ili
dio te grupe) kao takva, a u drugom namjera da se protiv osoba sprovodi
diskriminaca na politikom, rasnom ili vjerskom osnovu. Oito je da
genocid sadri razliit, samo sebi svojstven element u vidu uslova postojanja
namjere da se u celosti ili djelimino uniti neka grupa kao takva, to prelazi
okvire nekog ueg cilja koji bi odgovarao progonu. S druge strane, krivino
djelo progona ne sadri nikakav element namjere ili sprovoenja koji ve
ne obuhvaen unitavanjem, koje je uslov za genocid. Test ne zadovoljen.
Budui da krivina djela progona i genocida ne sadre svaki po jedan
zasebni element, ne mogue izrei kumulativne osude za oba djela. Kad se
primjenom prvog kraka testa pokae da ne dopustivo optuenog osuditi za
dva krivina djela koja proizilaze iz istog ponaanja, treba primeniti drugi
krak testa kako bi se utvrdilo za koje djelo optuenom valja izrei osudu.
Za genocid se trai vrlo usko definisana namjera da se uniti data grupa ili
dio grupe, dok diskriminatorna namjera kod progona ne toliko specifina.
Stoga valja zadrati optubu za genocid kao ue definisano krivino djelo.
574
685. Za istrebljenje se trai namjerno ubanje jedne ili vie osoba

u sklopu masovnog ubanja civilnog stanovnitva. Iako se genocid moe
poiniti jednim jedinim ili sa samo nekoliko ubistava, trai se dokaz da
je poinilac namjeravao da uniti nacionalnu, etniku, rasnu ili vjersku
grupu, ili dio grupe, kao takvu.1537 Stoga, premda se ni za jedno od tih
krivinih djela ne trai prag brojnosti stvarno poinjenih ubistava, za oba
djela se trai da budu dio plana irokih razmjera za ubanje znatnog dela
civilnog stanovnitva. No genocid sadri jo jedan zasebni uslov koji se
odnosi na vrstu ciljane grupe. Kod istrebljenja, ubanje moe biti vreno
bez obzira na to ko je rtva. Stoga se, barem u sluaju kad je genocid
poinjen ubanjem, ne moe dodati jo i osuda za istrebljenje na osnovu
istih djela. Budui da test ne zadovoljen, ne dopustivo optuenog osuditi
za oba krivina djela, istrebljenje i genocid, na osnovu istog ponaanja,
nego valja primeniti drugi krak testa kako bi se utvrdilo za koje djelo
optuenog treba osuditi. Za genocid se trai vrlo usko definisana namjera
da se uniti data grupa ili dio grupe, to se za istrebljenje ne trai. Valja
zadrati optubu za genocid kao ue definisano krivino djelo.
686. Pretresno vee stoga smatra da je, na osnovu istog ponaanja,
dopustivo izrei kumulativne osude po lanovima 3 i 4, odnosno po
lanovima 3 i 5. No ne dopustivo izrei osude za pogubljenja i po lanu
4 i po lanu 5. Stoga valja dati prednost krivinom djelu iz lana 4, koje je
ue definisano.
3. Zakljuci
687. Zakljuno, Pretresno vee konstatuje da je, u odnosu na
ponaanje koje se pripisuje generalu Krstiu a koje se dogodilo izmeu 10.
i 13. jula 1995, dopustivo izrei osudu za progone (lan 5) i za ubistvo (lan
3), tj. zadrati take optunice 5 i 6. to se tie ubilakog ponaanja, koje se
dogodilo izmeu 13. i 19. jula 1995, dopustivo je izrei osudu i za ubistvo
(lan 3) i za genocid, tj. take optunice 5 i 1.
688. Na osnovu gornjih razmatranja, generala Krstia valja
proglasiti krivim za:
genocid;
progone;
ubistvo.
689. Najzad, Pretresno vee prelazi na pitanje odgovarajue
kazne koju valja odmjeriti generalu Krstiu za izreene osude.
575
IV
KAZNA
690. Tuilac tvrdi da general Krsti, shodno lanu 24 Statuta i pravila

101 Pravilnika, treba za svaki pojedinani zloin za koji se utvrdi da je kriv
biti osuen na doivotne kazne zatvora koje e se izdravati konsekutivno.1538
Odbrana tvrdi da se mora doneti oslobaajua presuda po svim takama
optunice, te stoga ne iznosi nikakve sugeste po pitanju odmjeravanja
kazne.1539
691. Pri odreivanju kazne moraju se razmotriti relevantne odredbe
sadrane u lanovima 23 i 24 Statuta i pravilima 87(C) i 101 Pravilnika o
postupku i dokazima. Pri tome se u obzir uzimaju i opta naela i praksa ovog
Suda i MKSR u odmjeravanju kazne.1540
A. Mjerodavne pravne odredbe
692. lanovi 23 i 24 Statuta i pravila 87(C) i 101 sadre odredbe vezane
za odmjeravanje kazne. Ovim odredbama se definie svrha kanjavanja,
faktori koji se moraju uzeti u obzir pri odmjeravanju kazne, te nain na koji e
se kazna izdravati.
693. lan 23(1) Statuta predvia da pretresno vee izrie
presude i odmjerava kazne i sankce osobama osuenim za teka krenja
meunarodnog humanitarnog prava. U praksi ovog Suda, koja je zasnovana
na tim odredbama, kazna se prvenstveno izrie u dve svrhe: iz potrebe da
se pojedinac kazni za zloine koje je poinio, i potrebe da se ostali pojedinci
odvrate od poinjavanja slinih zloina.1541
694. lan 24 (1) Statuta predvia da su krivine sankce koje izrie
pretresno vee ograniene na kaznu zatvora, te da e pri utvrivanju
trajanja zatvorske kazne, pretresno vee imati u vidu optu praksu izricanja
zatvorskih kazni na sudovima bive Jugoslave. lan 24(2) predvia da
pretresna vea uzimaju u obzir faktore poput teine krivinog djela i
individualnih prilika osuenika. Ove odredbe Statuta moraju se tumaiti
u sprezi sa pravilom 101, kojim se predvia da pretresna vea uzimaju u
obzir faktore spomenute u lanu 24(2), kao i faktore kao to su sve oteavajue
i olakavajue okolnosti, te opta praksa izricanja zatvorskih kazni na
sudovima bive Jugoslave.1542
695. U pravilu 101 se navodi da pretresna vea uzimaju u obzir i bilo
koju kaznu koju je sud bilo koje drave izrekao za isto djelo, a koju je osueni
ve izdrao, kao i eventualno vreme koje je proveo u pritvoru ekajui na
predaju Meunarodnom sudu ili ekajui na suenje ili albeni postupak. S
druge strane, pravilom 87(C) pretresnom veu se daje diskreciono pravo da
izrekne kaznu za svaku od optubi po kojoj je optueni proglaen krivim
ili da izrekne jedinstvenu kaznu koja odraava ukupno krivino ponaanje
optuenog.1543 U sluaju izricanja viestrukih kazni, pretresno vee e navesti
da li e se kazne izdravati konsekutivno ili uporedno (Pravilo 101(C)).1544
576
696. U skladu sa relevantnim odredbama koje se tiu odmjeravanja

kazni, MKSJ i MKSR su posebno detaljno razradili izvjestan broj faktora
koji se prouavaju pri odmjeravanju odgovarajue kazne, a to su: opta
praksa pri izricanju zatvorskih kazni u bivoj Jugoslavi, teina zloina i
individualne okolnosti osuenog.
B. Opti principi odmjeravanja kazne
1. Opta praksa u pogledu zatvorskih kazni u bivoj Jugoslavi
697. Zauzeto je stanovite da, iako Meunarodni sud uzima u
obzir uobiajenu praksu pri izricanju kazni u bivoj Jugoslavi, ona ne
obavezujua za Meunarodni sud.1545 Odmjeravanje kazni u sudovima
bive Jugoslave zasnivalo se na odredbama esnaeste glave pod
naslovom Krivina dela protiv ovenosti i meunarodnog prava1546 i
lana 41(1)1547 Krivinog zakona SFRJ. Za ratne zloine i genocid mogla se
izrei smrtna kazna, a za ubistva uinjena pod osobito tekim okolnostima
propisana je bila kazna zatvora ne kraa od deset ni dua od petnaest
godina. lan 38(2) Krivinog zakona SFRJ davao je sudovima mogunost
da umjesto smrtne kazne izreknu kaznu zatvora u trajanju od dvadeset
godina.1548 Bosna i Hercegovina je 1998. ukinula smrtnu kaznu i umjesto
nje za najtee oblike tekih krivinih djela uinjenih s umiljajem uvela
dugotrajni zatvor od 20-40 godina.1549 U skladu sa preporukama iznetim
u Izvjetaju generalnog sekretara, Meunarodni sud ne moe izrei
smrtnu kaznu.1550 Krivine sankce koje izrie pretresno vee ograniene
su na kaznu zatvora (lan 24(1) Statuta). Stoga se kazna koju izrie ovo
Pretresno vee uveliko poklapa za kaznenim rasponom koji SRJ propisuje
za najokrutne ratne zloine.
2. Teina zloina
698. Teina krivinog djela je glavni faktor koji se mora uzeti
u obzir pri odmjeravanju kazne. Pretresno vee u predmetu elebii
navodi da je ona daleko najvana stvar koju treba imati u vidu, koja
se moe smatrati lakmus testom adekvatnosti kazne.1551 Teina zloina
mora se odraziti u izreenoj kazni bez obzira na oblik krivinog uea
pojedinca.1552 Uzimanjem u obzir teine poinjenog zloina izbjegavaju se
pretjerani dispariteti u kaznama izreenim za istu vrstu ponaanja.1553
699. Optuba tvrdi da je teina zloina za koje se general Krsti
moe osuditi oigledna, a da je genocid zloin nad zloinima, to se
pri odmjeravanju kazne mora uzeti u obzir.1554 Optuba takoe tvrdi
da su broj rtava i njihove patnje faktori koji se moraju uzeti u obzir pri
ocjenjivanju teine poinjenih zloina.
700. Procjena teine zloina ne svodi na poreenje i herarhizacu
zloina in abstracto. Zastupljen je stav da su zloini protiv ovjenosti i
577
ratni zloini jednake teine, te da u pravu nema razlike u teini izmeu

zloina protiv ovjenosti i ratnog zloina [...] .1555 Do sada se nedno
vee ne izjasnilo po pitanju razlike u teini izmeu zloin u sluaju
kada je neko proglaen krivim za genocid. Moe se, meutim, izneti
i argument da je genocid najtei zloin zato to je uslovljen namjerom
da se u celosti ili djelimino uniti neka nacionalna, etnika, rasna ili
vjerska grupa kao takva. U tom smislu, smatra se da osoba osuena za
djela genocida snosi veu krivicu upravo zbog te specifine namjere, iako
se sama po sebi krivina djela koja ine genocid ne razlikuju od krivinih
djela u zloinu protiv ovjenosti ili zloinu protiv zakona i obiaja
ratovanja. No, ovo ne oslobaa Pretresno vee dunosti da odluku o
odgovarajuoj kazni donese na osnovu injenica svojstvenih svakom
zasebnom sluaju. Genocid je uistinu ovaploenje jedne uasne zamisli,
no pogled izbliza na obilje situaca koje on moe obuhvatiti, upuuje
na oprez i odvraa od propisivanja jednoobrazne kazne za jedan ili za
sve genocide ili za jedan ili sve zloine protiv ovjenosti ili sve ratne
zloine.1556 Ubistvo, kvalifikovano kao zloin protiv ovjenosti, ratni
zloin ili djelo genocida, moe biti tee krivino djelo nego nanoenje
teke tjelesne ili duevne povrede pojedincu. U tom smislu se ovo
Pretresno vee priklanja pristupu koji je usvojilo albeno vee, a to
je da se teina [kazne] u svakom pojedinom sluaju odreuje prema
okolnostima tog sluaja.1557
701. Stoga Pretresno vee teinu krivinih djela mora proceniti
u svjetlu okolnosti i posljedica svakog pojedinanog zloina. To
pretpostavlja da se u obzir uzmu broj rtava kao kvantitativni, i patnje
nanete rtvama, kao kvalitativni aspekt tih zloina.1558
702. U tom smislu, Pretresno vee se slae sa stavom optube
da su broj rtava i njihove patnje faktori relevantni za odmjeravanje
kazne1559, te da je zlostavljanje ena1560 i djece od osobitog znaaja u ovom
sluaju. Meutim, optuba tvrdi da u oteavajue okolnosti spadaju i
strahovit razmjer zloina, nain na koji su ti zloini poinjeni, injenica
da je meu rtvama bilo staraca i djeaka, injenica da su pri pogubljenju
nekim od pogubljenih na oi stavljani povezi ili su im ruke vezivane na
leima, te dugorone tete nanete preivjelim lanovima porodica
i zajednici bosanskih Muslimana.1561 Iznevi ovu tvrdnju optuba
je pokazala da ne pravi jasnu razliku izmeu faktora relevantnih za
procjenu teine poinjenih zloina i faktora relevantnih za odreivanje
oteavajuih okolnosti.
703. Pretresno vee smatra da su preputenost rtava na milost
i nemilost onih koji su ih zarobili,1562 fizike i duevne patnje nanete
svjedocima tih zloina,1563 nesrazmjerna, nasumina i zastraujua
ili gnusna sredstva i metode poinjenja ovih zloina1564 relevantne
injenice za procjenu teine zloina u ovom predmetu.1565 Razmotriti
ove okolnosti na odgovarajui nain znai pustiti da progovore patnje
rtava.1566
578
3. Line prilike optuenog

704. Pretresno vee u obzir mora uzeti i faktore koji se tiu
individualnih prilika osuenika (lan 24(2) Statuta), da bi se rasvetlili
razlozi kriminalnog ponaanja optuenog i procenila mogunost
rehabilitace optuenog.1567 U obzir e se uzeti sposobnost rehabilitace
optuenog i stepen u kojoj optueni predstavlja opasnost po okolinu u
cjelini.1568 Stoga se, uopteno govorei, za oteavajue ili olakavajue
okolnosti smatraju faktori koji se tiu osobe koja je poinila zloine, a ne
oni koji se tiu poinjenih zloina.
a) Oteavajue okolnosti
705. Statut i Pravilnik Meunarodnog suda ne propisuju koji
se faktori moraju smatrati kao oteavajue okolnosti. Pretresno vee
pristupa s oprezom kada odreuje da li neki faktor predstavlja oteavajuu
okolnost.1569 Faktori koje je ovo Pretresno vee identifikovalo kao
potencalno oteavajue okolnosti su stepen uea u poinjenju krivinog
djela, predumiljaj i pobude osuenog.
i) Krivino uestvovanje
706. Tuilatvo tvrdi da direktno, svjesno i promiljeno uee
generala Krstia u stvaranju i ostvarivanju zloinakog plana u svojstvu
naelnika taba i komandanta vojske koja je poinila krivina djela, a koji
dokazuju njegovu namjeru i volju da uestvuje u poinjenju ovih zloina,
predstavljaju oteavajui faktor. Tuilatvo tvrdi da je injenica da je
general Krsti u zapovjednom lancu bio odmah iza generala Mladia, i/ili
injenica da je bio u mogunosti da naredi da se spree, prekinu ili kazne
ti zloini, jo jedan od oteavajuih faktora.1570
707. Pretresno vee je ve prouilo pitanje krivine odgovornosti
optuenog kako bi moglo utvrditi da li je kriv. Jedni te isti elementi ne bi
se smjeli razmatrati as kao sastavni elementi zloina, as kao oteavajua
okolnost.
708. Direktno uee u poinjenju krivinih djela predvieno
lanom 7(1), ako je pritom povezano sa visokim poloajem u komandnom
lancu, moe se smatrati kao oteavajui faktor. U odmjeravanju kazne, oba
Meunarodna suda navode da postoje tri najneposredna oblika uea,
planiranje, nareivanje, poticanje, kao mogue oteavajue okolnosti u
sluaju optuenih na visokom poloaju.1571 Isto se primjenjuje i na sluaj
genocida. S obzirom da se genocid moe poiniti bez pomoi i saradnje
drugih, pod uslovom da se za to ima potrebna namjera, samostalni akter
genocida moe se posmatrati na drugai nain od komandanta vojske
ili predsjednika drave koji angauju snage i sredstva vojske odnosno
drave kako bi sproveli svoj genocidni poduhvat. Pretresno vee nalazi
579
da je neposredno uee visokog starjeine u zloinu oteavajua okolnost,

ali da njena teina zavisi od visine poloaja koji on zauzima i oblika
neposrednog uea u zloinu.
709. To to neko zauzima visoki poloaj u vojsci ili politici
samo po sebi ne povlai otru kaznu. No, onaj ko zloupotrebljava ili
neispravno vri svoja ovlatenja zasluuje otru kaznu od onog ko djeluje
po sopstvenom nahoenju. Posljedice radnji neke osobe nuno su tee
ako se ta osoba nalazi na vrhu vojne ili politike herarhe i koristi svoj
poloaj za poinjenje zloina.1572 Mora se imati u vidu da se iz dosadanje
prakse Meunarodnog suda ne moe ustanoviti nikakva posebna razlika
u kaznama izreenim nadreenima, odnosno podreenima.1573
ii) Predumiljaj i pobude zloina
710. Optuba takoe tvrdi da je predumiljaj prisutan u genocidu
i deportaci jasno oteavajua okolnost u ovom sluaju, s obzirom na to
da je general Krsti igrao odluujuu ulogu u planiranju ovog masovnog
zloina.1574
711. Predumiljaj1575 moe predstavljati oteavajuu okolnost
onda kad je posredi naroito specifina pobuda, a pobuda je u
izvjesnoj mjeri neophodan faktor pri odmjeravanju kazne nakon to
je krivica ustanovljena.1576 Kada se genocid ili ratni zloini, za koje se
ne trai element predumiljaja, unapred planiraju, predumiljaj moe
predstavljati oteavajuu okolnost.1577 Uee u krivinom djelu, zduno
ili s predumiljajem, nuno ukazuje na to da je posredi uee vieg
krivinog stepena.1578 Pri odmjeravanju odgovarajue kazne, mora se
napraviti razlika izmeu osoba koje su se pustile uvui u vihor nasilja,
ak i nevoljko, i njegovih vinovnika ili onih koji su ga pogorali, te time
u mnogo znaajnoj mjeri doprineli ukupnoj teti. Nevoljko uee u
zloinima se u nekim situacama uistinu moe smatrati olakavajuom
okolnou.
712. Pretresno vee se slae s optubom da je predumiljaj
teoretski relevantan kao oteavajui faktor, ali konstatuje da se ne moe
primeniti na ovu konkretnu situacu s obzirom na to da se general Krsti
u genocidni poduhvat generala Mladia i drugih ukljuio tek u kasnoj
fazi.
b) Olakavajue okolnosti
713. Ni Statut, ni Pravilnik, ni praksa MKSR i MKSJ ne definiu
olakavajue okolnosti.1579 Ustvari se definica onoga to moe smatrati
olakavajuom okolnou moe nai u Krivinom zakonu SFRJ. U lanu
42(2) Krivinog zakona SFRJ, navodi se da suda moe utvrditi da li
postoje osobito olakavajue okolnosti koje ukazuju da se i ublaenom
kaznom moe postii svrha kanjavanja. Olakavajue okolnosti, iz
580
vremena poinjenja zloina ili nakon njih, razlikuju se od sluaja do

sluaja. Optuba tvrdi da u ovom konkretnom sluaju nema olakavajuih
okolnosti.1580 No, diskreciono je pravo Pretresnog vea da razmotri svaki
faktor za koji smatra da je olakavajue prirode.
i) Olakavajue okolnosti iz vremena poinjenja zloina
714. Posredno uee je jedna od okolnosti koje mogu dovesti
do ublaavanja kazne. Pomaganje u izvrenju zloina je jedan od oblika
uea koji se esto smatra manje tekim od linog uea ili poinjenja
zloina u svojstvu glavnog aktera, te moe, zavisno od okolnosti,
opravdati laku kaznu od one koja bi bila izreena za direktno poinjenje
zloina.1581 Isto tako, u nekim sluajevima, uee pod prisilom moe biti
olakavajua okolnost. Meunarodni sud je u svojoj praksi zauzeo stav
da, iako prinuda1582 ne moe biti jedini osnov za odbranu vojnika koji
se tereti za zloine protiv ovjenosti ili ratne zloine po meunarodnom
pravu, gdje je dolo do oduzimanja nevinih ivota,1583 ona moe biti uzeta
u obzir kao olakavajua okolnost. Pretresno vee u obzir moe uzeti i
posebne line okolnosti optuenog u vreme poinjenja zloina ako one
odraavaju karakterne crte i sposobnost osuenog da se ponovo integrie
u drutvo. Tako se na primjer injenica da optueni ne rane osuivan
za nasilna krivina djela moe smatrati relevantnom.1584 Nasuprot
tome, poremeaji linosti ([linosti] graninog tipa sa narcisistikim i
antisocalnim karakteristikama) nisu relevantni faktori,1585 dok teak
mentalni hendikep1586 moe predstavljati olakavajuu okolnost. Dobre
karakterne osobine,1587 dubok osjeaj vojnike dunosti, ili poreklo iz
siromane porodice u sprezi sa mladom, nezrelom i krhkom linou
predstavljaju elemente koji se mogu uzeti kao olakavajue okolnosti.1588
ii) Olakavajue okolnosti nakon izvrenja zloina
715. Za Pretresno vee je i dranje optuenog nakon izvrenja
zloina relevantno pri procjeni odgovarajue kazne. Od naroite je vanosti
ponaanje optuenog tokom postupka koji je protiv njega pokrenut.
Relevantni faktori su i saradnja optuenog sa sudom, ili injenica da se
dobrovoljno predao, priznao krivicu i izrazio kajanje pre nego to je
osuen, te mogu predstavljati olakavajue okolnosti pod uslovom da je
to uinio svjesno i iskreno.1589
716. Jedina olakavajua okolnost koja je izriito propisana
pravilom 101(B)(ii) je saradnja sa Tuilatvom. Da li je opravdano
umanjiti kaznu po tom osnovu utvruje se zavisno od ozbiljnosti i obima
saradnje.1590 Saradnja optuenog se esto ocjenjuje na osnovu koliine i
kvaliteta informaca koje je dao.1591 Ako optueni d izjave u kojima se
razjanjavaju okolnosti odreenih zloina ili ukazuje na ulogu drugih
osoba, to se moe smatrati olakavajuom okolnou.1592 Takve izjave
581
mogu ubrzati postupak.1593 Relevantno moe biti i ako optueni nastavi da

sarauje za vreme glavnog pretresa.1594 U tom smislu, optuba naglaava
da general Krsti jeste dobrovoljno dao izjavu, ali da informace koje je
pruio nisu bile u potpunosti istinite.1595 S druge strane, zdravstveno
stanje osuenog takoe moe biti olakavajua okolnost: odbrana
naglaava da je general Krsti tokom celog suenja bio loeg zdravlja.1596
717. Pretresno vee sada prelazi na odmjeravanje odgovarajue
kazne koju treba izrei generalu Krstiu imajui u vidu gore prouene
faktore: optu praksu u bivoj Jugoslavi pri odmjeravanju kazne za osobe
osuene za genocid, zloine protiv ovjenosti i ratne zloine, teinu
zloina koje je poinio general Krsti i postojanje oteavajuih odnosno
olakavajuih okolnosti, te teinu koju tim okolnostima treba pridati.
Pretresno vee je ve aludiralo na injenicu da bi genocid, budui da je
bio najtee krivino djelo po zakonu Jugoslave, mogao za sobom povui
izricanje najtee kazne, i do etrdeset godina zatvora, te da se kazna u
ovom predmetu uveliko podudara s tim kaznenim rasponom.
C. Odmjeravanje kazne za generala Krstia
718. General Krsti je u vreme zbivanja u Srebrenici imao 47
godina. Na poetku tog sudbonosnog desetodnevnog perioda od 10. do
19. jula 1995, bio je na poloaju naelnika taba Drinskog korpusa VRS,
a tokom tog perioda unapreen je na poloaj komandanta Drinskog
korpusa VRS. Kao profesionalni vojnik, general Krsti je bio itekako
svjestan obima svojih obaveza predvienih kodeksom ponaanja bive
JNA, a potom i VRS. Dobio je pohvale za nain na koji je izveo vojni
napad na Srebrenicu. Kada ga je SFOR, 2. decembra 1998. uhapsio, bio je
na poloaju komandanta Petog korpusa VRS u Sokcu. Od tada se nalazi
u pritvoru u Pritvorskoj jedinici Ujedinjenih naca u Scheveningenu, u
Hagu, u Nizozemskoj.
719. Pretresno vee je konstatovalo da je general Krsti uestvovao
u dva zloinaka plana: prvom, da se srebrenika enklava etniki oisti
od svih muslimanskih civila i kasne u drugom planu, da se ubu vojno
sposobni mukarci iz Srebrenice. Zbog uea u ovim zloinima, general
Krsti je proglaen krivim za ubistvo (prema lanu 3 Statuta), progone
(prema lanu 5 Statuta) i genocid (prema lanu 4 Statuta). U bivoj
Jugoslavi poinjenje ovih zloina bi opravdavalo izricanje najtee kazne.
720. Izuzetna teina zloina koje je poinio general Krsti
ustanovljena je na osnovu njihovog obima, organizace i brzine izvrenja:
u periodu od deset dana. Pretresno vee je ve detaljno opisalo kako
su svi bosanski Muslimani iz Srebrenice bili istjerani iz svojih domova,
kako je do 25.000 ena, djece i staraca bosanskih Muslimana protjerano i
upueno na teritoru pod kontrolom bosanskih Muslimana a 7000 do 8000
mukaraca i djeaka bosanskih Muslimana pogubljeno na najokrutni
nain. Pretresno vee ima u vidu fizike i duevne patnje nanete rtvama,
582
kao i oigledne duevne patnje koje su zadesile preivjele. Preivjeli su

izgubili muke lanove porodica. Za samo sedmicu dana nestale su tri
generace mukaraca Muslimana iz Srebrenice. Do dananjeg dana veina
preivjelih ena i djece ne se uspjela vratiti svojim domovima. Mnogi
od njih pate od onog to je poznato kao Srebreniki sindrom, a to je
nesposobnost da nastave svoj ivot zbog nedostatka konanih informaca
o sudbini izgubljenih sinova, mueva ili oeva.1597
721. to se uloge optuenog tie, Pretresno vee je potvrdilo da
je general Krsti svjesno i dobrovoljno uestvovao u zloinima za koje je
proglaenim krivim. General Krsti je zauzimao visoki poloaj u vojnoj
herarhi VRS, ak je i unapreen nakon to su gorepomenuti zloini
izvreni. U vreme tih zloina bio je trei, a potom drugi, posle generala
Mladia, u zapovjednom lancu. U tom smislu, Pretresno vee nalazi
da injenica da je general Krsti zauzimao tako visok poloaj, poloaj
komandanta korpusa VRS, predstavlja oteavajui faktor jer je iskoristio
svoj poloaj da direktno uestvuje u genocidu.
722. Pretresno vee takoe ima u vidu da ponaanje generala
Krstia tokom suenja ne bilo sasvim predusretljivo. General Krsti
je svjedoio pod zakletvom pred Pretresnim veem. No, iako bi se to
moglo smatrati kao znak saradnje sa Meunarodnim sudom, iz dokaznog
materala je jasno ustanovljeno da je on za nekoliko kritinih pitanja svoju
odbranu zasnovao na neistinama, od kojih su najoite to to je negirao da je
on ili bilo ko drugi iz Drinskog korpusa bio umean u prisilno odvoenje
ena, djece i staraca bosanskih Muslimana iz Potoara, te svjedoenje u
vezi sa datumom kada je postavljen za komandanta Drinskog korpusa
i vremenom kada je saznao za masovna pogubljenja. U unakrsnom
ispitivanju, general Krsti je ispoljio tvrdokornost stalno odbajui da
direktno i iskreno odgovori na legitimna pitanja optube, pa ak i suda.
Iz njegovog dranja tokom postupka u cjelini, vidjelo se odsustvo kajanja
zbog uloge koju je odigrao u podruju Srebrenice u julu 1995.
723. Pretresno vee konstatuje da nema drugih relevantnih
okolnosti. Iako saosjea sa tegobama koje je general Krsti, zbog
zdravstvenih komplikaca, osjeao za vreme suenja,1598 Pretresno vee
smatra da ta okolnost ne povezana sa svrhom kanjavanja.
724. Opta ocjena Pretresnog vea jeste da je general Krsti
profesionalni vojnik koji je svojevoljno uestvovao u nasilnom odvoenju
svih ena, djece i staraca iz Srebrenice, ali koji se samostalno vjerovatno ne
bi upustio u genocidni poduhvat; no, prihvativi komandu nad Drinskim
korpusom, on je sebi dozvolio da bude uvuen u taj gnusni poduhvat i
doveo se u poloaj da odobrava korienje resursa Drinskog korpusa za
pomaganje genocida. Nakon to je 13. jula 1995. preuzeo komandu nad
Drinskim korpusom, mogao je pokuati da obustavi upotrebu resursa
Drinskog korpusa za sprovoenje genocida. Njegov komandant, general
Mladi, imao je kontrolu nad dogaajima i lino nadzirao ubanja.
Uee generala Krstia u genocidu se prvenstveno sastojalo od toga to
583
je dopustio da se resursi Drinskog korpusa od 14. jula nadalje koriste u

vezi sa pogubljenjima i to je pomogao da se obezbedi ljudstvo koje e
biti upotrebljeno za uee u pogubljenjima 16. jula 1995. General Krsti
je, iako je znao ta se dogaa, ostao preteno pasivan; on je kriv, no
njegova je krivica osjetno manja od krivice onih koji su smislili i tokom
tih sedmicu dana nadzirali plan pogubljenja, a koji su i dalje na slobodi.
Izloen pritisku, pomogao je poduhvat rasporedivi neto ljudstva na taj
zadatak, no vjerovatno je da on sm ne bi pokrenuo takav plan. Kasne,
kada se ulo za pogubljenja, ne podigao glas, ak je i izrekao hvalospjeve
na raun pohoda bosanskih Srba na Srebrenicu. Posle potpisivanja
Dejtonskih sporazuma, saraivao je sa onima koji su bili zadueni da se
ti sporazumi sprovedu i nastavio svoju profesionalnu kareru, iako je
tvrdio da je injenica da je pokuao, dodue nuspjeno, odstraniti jednog
od svojih oficira za koga je smatrao da je direktni uesnik ubanja, znaila
da mu se vie nee vjerovati i da ga nakon toga vie nee smatrati vjernim
podanikom vlasti bosanskih Srba. Njegova ivotna pria je pria o jednom
profesionalnom vojniku koji se ne mogao suprotstaviti bezumnoj elji
svojih nadreenih da se Srebrenica zauvek otarasi Muslimana, i koji je,
naposljetku, uestvovao u protivpravnom izvrenju ove gnusne nakane.
725. Stav optube je da general Krsti treba biti osuen na
doivotne kazne zatvora za svaku taku optunice za koju bude proglaen
krivim, s tim da se te kazne izdravaju konsekutivno. Meutim, s obzirom
da je general Krsti kriv za zloine koji, iako kvalifikovani na vie naina,
ine dio jedinstvenog pohoda ili zloinake stratege sprovedene na
geografski ogranienoj teritori u toku ogranienog vremenskog perioda,
Pretresno vee daje prednost izricanju jedinstvene kazna, s tim da e se
u njeno trajanje uraunati gotovo tri godine koje je optueni ve proveo u
pritvoru Meunarodnog suda.1599
726. U svjetlu gore iznesenih razmatranja, Pretresno vee osuuje
generala Krstia na etrdeset i est godina zatvora.
584
DISPOZITIV
727. Na osnovu injeninih i pravnih nalaza, te iz gorenavedenih

razloga, Pretresno vee:
PROGLAAVA Radislava Krstia KRIVIM za:
genocid;
progon putem ubistava, okrutnog i neovjenog postupanja,
terorisanja civilnog stanovnitva, prisilnog premjetanja i unitavanja line
imovine civila bosanskih Muslimana;
ubistvo, kao krenje zakona i obiaja ratovanja;
OSUUJE Radislava Krstia na etrdeset i est godina zatvora
i NAVODI da e se od duine izdravanja te kazne odbiti vreme ve
provedeno u pritvoru Meunarodnog suda.
Sainjeno 2. augusta 2001. na engleskom i francuskom jeziku, pri
emu je mjerodavna engleska verza.
U Hagu, Nizozemska
/potpisano/
suda Fouad Riad
/potpisano/
suda Almiro Rodrigues
predsjedavajui
/potpisano/
suda Patricia Wald
[peat Meunarodnog suda]
Napomene:
1
Rezoluca 827 (1993) koju je Savjet bezbjednosti usvojio 25. maja 1993.
Optunicu je potvrdila suda Florence Mumba.
3
2. novembra 1998.
4
Motion for Leave to File Redacted Indictment and for Non-Disclosure
of Part of Supporting Materials /Zahtjev da se dozvoli podnoenje redigovane
optunice i neobjelodanjivanje dela popratnog materala/, 7. decembar 1998.;
Preliminary Motion on the Form of the Indictment /Preliminarni podnesak o
formi optunice/, 1. mart 1999.; Response to Preliminary Motion on the Form of
the Indictment /Odgovor na preliminarni podnesak o formi optunice/, 31. mart
2
585
1999.; Memorandum filed Pursuant to the Trial Chambers 6 May Decision on

the Defence Preliminary Motion on the Form of the Indictment /Memorandum
podnet na osnovu Odluke Pretresnog vea od 6. maja po preliminarnom
podnesku odbrane o formi optunice/, 7. juni 1999.; Preliminary Motion of the
Defence on the Form of the Indictment /Preliminarni podnesak odbrane o formi
optunice/, 6. juli 1999.; Response to the Second Preliminary Motion on the Form
of the Indictment /Odgovor na drugi preliminarni podnesak odbrane o formi
optunice/, 2. avgust 1999.
5
Odluka po preliminarnom podnesku odbrane o formi optunice, 6. maj
1999.
6
Preliminary Motion on the Form of the Amended Indictment /
Preliminarni podnesak o formi izmenjene optunice/, take 7-8, 28. decembar
1999.; Prosecutions Reply to Preliminary Motion on the Form of the Amended
Indictment /Replika optube na preliminarni podnesak odbrane o formi
izmenjene optunice/, take 7-8, 18. januar 2000.
7
Odluka po preliminarnom podnesku odbrane o formi izmenjene
optunice, taka 7-8, 28. januar 2000.
8
To je jo dodatno naglaeno u usmenom nalogu od 10. februara 2000.
9
Nalog predsjednika kojim se imenuju sude u Pretresno vee, 24.
novembar 1999.
10
G. Petrui je prethodno imenovan za privremenog branioca 8.
decembra 1998, 7. januara 1999. i 6. februara 1999, shodno lanu 11(B) Uputstva za
dodjelu branioca po slubenoj dunosti (dalje u tekstu: Uputstvo).
11
Shodno pravilu 45 Pravilnika o postupku i dokazima (dalje u tekstu:
Pravilnik) i Uputstvu.
12
Prosecutions Submission of Agreed Matters of Law Presented During
the Pre-Trial Conference of 7 March 2000 /Podnesak optube u kojem se iznose
pravna pitanja o kojima postoji slaganje strana podastrt tokom pretpretresne
konference od 7. marta 2000./, 8. mart 2000. Ovo pravilo je kasne izmenjeno
i dopunjeno 12. aprila 2001, tako da je sada ista procedura obuhvaena pravilom
65ter(E)(i).
13
Submission of the Defence in Accordance with the Oral Order of the
Trial Chamber on 14 April 2000 /Podnesak odbrane u skladu s usmenom odlukom
Pretresnog vea od 14. aprila 2000./, 24. maj 2000.
14
Motion to Reopen the Prosecutors Case for the Purpose of Introducing
Fresh Evidence /Zahtjev za izvoenje dodatnih dokaza optube/, 24. april 2001.
15
lan 29 Statuta, pod naslovom Saradnja i pravosudna pomo, izmeu
ostalog predvia da drave moraju bez nepotrebnog odgaanja udovoljiti
svakom zahtjevu za pomo ili nalogu koji je izdalo pretresno vee, to ukljuuje
ali ne ogranieno na (...(dostavu dokaza (i(uruenje dokumenata.
16
albeno vee je 29. oktobra 1997. formulisalo etiri kriteruma koja
mora zadovoljiti svaki obavezujui nalog za dostavu dokumenata, i to: (1) u
zahtjevu se moraju definisati konkretni dokumenti a ne opte kategore; (2) mora
se navesti po kom osnovu su dokumenti relevantni za suenje; (3) zahtjev ne
sme biti previe optereujui; (4) dravi se mora ostaviti dovoljno vremena da
udovolji nalogu; Odluka po zahtjevu Republike Hrvatske za preispitivanje odluke
Pretresnog vea II od 18. jula 1997, IT-95-14-AR108bis, 29. oktobar 1997.
17
Motion for Protective Measures /Zahtjev za zatitne mjere/, 18. decembar
1998.; Prosecutors Further Submission Concerning Motion for Protective Measures
/Dodatni podnesak optube o zahtjevu za zatitne mjere/, 4. januar 1999.
586
18
Prosecutions Report on Mission to Bosnia and Herzegovina to Clarify

Security Needs of Bosnian witnesses /Izvjetaj optube o misi u Bosni i Hercegovini
radi utvrivanja potreba bosanskih svjedoka u pogledu bezbjednosti/.
19
Dana 6. marta 2000.
20
Odluka po zahtjevu optube da izmeni spisak svjedoka, 14. juni 2000.
21
Prosecutors Rule 94 ter Filing /Podnesak optube u skladu sa pravilom
94ter/, 20. juli 2000.
22
Defence Motion for the Safe Conduct for Defence Witness /Zahtjev odbrane
za slobodan prolaz svjedoka odbrane/, 29. septembra 2000, usvojen 9. oktobra 2000.;
Second Defence Motion for the Safe Conduct for Defence Witness /Drugi zahtjev
odbrane za slobodan prolaz svjedoka odbrane/, 6. oktobar 2000, usvojen 11. oktobra
2000.; Third Defence Motion for the Safe Conduct for Defence Witnesses /Trei zahtjev
2000.; Fourth Defence Motion for the Safe Conduct for Defence Witness /etvrti zahtjev
2000.; Fifth Defence Motion for the Safe Conduct for Defence Witness /Peti zahtjev
2000.; Sixth Defence Motion for the Safe Conduct for Defence Witness /esti zahtjev
2000.; Seventh Defence Motion for the Safe Conduct for Defence Witness /Sedmi
zahtjev odbrane za slobodan prolaz svjedoka odbrane/, 19. oktobar 2000, usvojen
25. oktobra 2000.; Defence Motion for the Safe Conduct for Defence Witness /Zahtjev
odbrane za slobodan prolaz svjedoka odbrane/, 19. mart 2001.; Second Defence Motion
for the Safe conduct for Defence Witness /Drugi zahtjev odbrane za slobodan prolaz
svjedoka odbrane/, 19. mart 2001.
23
Poziv svjedoku, 14. mart 2000.
24
Prosecutors Request for the Issuance of a Subpoena Ad Testificandum
and an order for Safe Conduct /Zahtjev tuioca za izdavanje naloga subpoena ad
testificandum i naloga o slobodnom prolazu/, 27. novembar 2000.
25
Optuba je postupak pobanja zapoela 19. marta 2001.
26
Poziv svjedoku, ex parte, 5. decembar 2000. Vidi takoe Nalog o
slobodnom prolazu za svjedoka optube, 5. decembar 2000.
27
Nalog kojim se ponovno poziva svjedok, zapeaeno, ex parte, 21.
februar 2001.
28
T. 8913, 22. mart 2001.
29
Motion of the Prosecutor to Receive Testimonty Via Video-Conference
Link Pursuant to Rule 71 bis /Zahtjev optube da se dozvoli svjedoenje putem
konferencskog video-linka shodno pravilu 71bis/, 5. januar 2001.
30
Addendum zahtjevu optube da se dozvoli svjedoenje putem
konferencskog video-linka shodno pravilu 71bis, 13. februar 2001.
31
Nalog kojim se poziva svjedok, 12. decembar 2000.; Dalji nalog kojim se
poziva svjedok, 15. decembar 2000. Zbog odgode nastavka suenja, ti svjedoci su
sasluani u sedmici od 2. do 6. aprila 2001.
32
Motion for Calling of Additional Witnesses /Predlog za pozivanje
dodatnih svjedoka/, povjerljivo, 20. mart 2001.
33
T. 9102, 23. mart 2001.
34
Motion for Disclosure of Witness Materials /Zahtjev za objelodanjivanje
materala svjedoka/, 27. mart 2001, par. 1.
35
Prosecution Reply to Motion for Disclosure of Witness Materials /Replika
optube na zahtjev za objelodanjivanje materala svjedoka/, 30. mart 2001.
587
36
T. 9431.
Nalog kojim se trai pomo zemlje-domaina u pogledu privremenog
nadzora nad optuenim, povjerljivo, ex parte, 24. juni 1999.
38
Defence Motion for Adjournment of the Trial Session /Zahtjev odbrane
za odgodu pretresa/, 9. januar 2001.
39
Odluka kojom se odgaa nastavak suenja, 15. januar 2001.
40
T. 8612, 26. januar 2001.
41
Motion to Exclude Alleged Statements of the Accused /Zahtjev za
iskljuenje navodnih izjava optuenog/, 26. februar 2001.; Motion for Disclosure
of Exculpatory Information /Zahtjev za objelodanjivanje oslobaajueg materala/,
26. februar 2001.
42
Zahtjev za objelodanjivanje oslobaajueg materala, par. 16, 26.
februar 2001.
43
T. 8618.
44
Vidi, osobito, Prosecution Reply to Motion for Disclosure of Exculpatory
Information Pursuant to Rule 68 /Replika optube na zahtjev za objelodanjivanje
oslobaajueg materala shodno pravilu 68/, 14. mart 2001.
45
Prosecution Reply to Motion for Disclosure of Exculpatory Information
Pursuant to Rule 66 /Replika optube na zahtjev za izuzimanje navodnih izjava
optuenog shodno pravilu 66/, 14. mart 2001. (dalje u tekstu: odgovor optube).
46
Defences Reply Re: Motion to Exclude Alleged Statements of the
Accused /Replika odbrane u pogledu zahtjeva za izuzimanje navodnih izjava
optuenog/, 16. mart 2001. (dalje u tekstu: replika odbrane).
47
T. 8616, 19. mart 2001.
48
T. 8617.
49
Motion to Exclude the Testimony of Rebuttal Witness Mr. Richard
Butler /Zahtjev za izuzimanje svjedoenja svjedoka u postupku pobanja, g.
Richarda Butlera/, 28. mart 2001.; Prosecution Reply to Defence Motion to Exclude
the Testimony of Rebuttal Witness Mr. Richard Butler /Replika optube na zahtjev
odbrane za izuzimanje svjedoenja svjedoka u postupku pobanja, g. Richarda
Butlera/, 30. mart 2001, povjerljivo; Motion for Rescheduling Order /Zahtjev za
izdavanje novog naloga o rasporedu/, 28. mart 2001.; Prosecution Reply to Defence
Motion for Rescheduling Order /Replika optube na zahtjev odbrane za izdavanje
novog naloga o rasporedu/, 30. mart 2001.; Odluka o svjedoenju svjedoka Richarda
Butlera, 30. mart 2001.; Motion for Continuance /Zahtjev za odgodu/, 5. april 2001.;
Defence Objections to Rebuttal/Rejoinder Exhibits /Prigovori odbrane na dokazne
predmete u postupku pobanja/replike na pobanje/, 11. april 2001.
50
Odluka po zahtjevima odbrane za izuzimanje dokaznih predmeta u
postupku pobanja i po zahtjevu za odgodu, povjerljivo, 25. april 2001.; Odluka po
zahtjevima odbrane za izuzimanje dokaznih predmeta u postupku pobanja i po
zahtjevu za odgodu, 4. maj 2001. (dalje u tekstu: Odluka).
51
Drugostepena presuda u predmetu elebii, par. 273.
52
Replika odbrane u pogledu zahtjeva za izuzimanje navodnih izjava
optuenog, 16. mart 2001. (dalje u tekstu: replika odbrane), par. 10, 16. mart 2001.
53
Replika odbrane, par. 14.
54
Odgovor optube, par. 21.
55
Odgovor optube, par. 41.
56
Odluka, par. 22.
57
Odluka, par. 26.
58
Odluka, par. 39.
37
588
59
Odluka, par. 39.

Tuilatvo je sa svjedokom A razgovaralo dvaput.
61
Odluka, par. 55.
62
Odluka, par. 58.
63
Id, par. 59.
64
T. 9050, 23. mart 2001.
65
Zahtjev za odgodu, 5. april 2001, par. 12.
66
Odluka, para. 66.
67
Vidi takoe Zahtjev za izuzimanje svjedoenja svjedoka u postupku
pobanja g. Richarda Butlera, 28. mart 2001.; Repliku optube na zahtjev odbrane
za izuzimanje svjedoenja svjedoka u postupku pobanja g. Richarda Butlera, 30.
mart 2001, povjerljivo; Zahtjev za izdavanje novog naloga o rasporedu, 28. mart
2001.; Repliku optube na zahtjev odbrane za izdavanje novog naloga o rasporedu,
30. mart 2001.; Odluku o svjedoenju svjedoka Richarda Butlera, 30. mart 2001.
68
Odluka, par. 72.
69
Odluka, par. 84, 85.
70
Motion to Re-open the Prosecutors Case for the Limited Purpose of
Introducing Four Expert Reports and a Summary Report of Fresh Exhumation
Evidence /Zahtjev za izvoenje dodatnih dokaza u ogranienom obimu, tj.
uvoenje samo etiri izvjetaja vjetaka i saetog izvjetaja o dodatnim dokazima
dobivenih ekshumacom/, 15. mart 2001.
71
Odgovor na zahtjev za izvoenje novih dokaza optube, 20. mart 2001,
par. 3.
72
T. 9093-4, 23. mart 2001.
73
T. 9423.
74
Naelnik za personalne i pravne poslove.
75
Zahtjev za izvoenje dodatnih dokaza optube, 24. april 2001.
76
Motion for Disclosure of Items Relevant to Motion to Reopen /Predlog
za objelodanjivanje materala na koje se odnosi predlog za novo izvoenje
dokaza/, 24. april 2001.
77
Motion for Disclosure of Sealed Pleadings and Orders /Zahtjev za
objelodanjivanje zapeaenih podnesaka i naloga/, 26. april 2001.
78
T. 9676, 5. juni 2001.
79
Odluka po predlogu odbrane da se objelodane predmeti na koje se
odnosi predlog za novo izvoenje dokaza i nalog o rasporedu, 8. maj 2001.
80
T. 9828, 5. juni 2001.
81
Vidi npr. dokazni predmet optube (dalje u tekstu: P) 30, Report
of the Secretary-General Pursuant to General Assembly Resolution 53/35: The
fall of Srebrenica /Izvjetaj generalnog sekretara o Srebrenici shodno Rezoluci
Generalne skuptine 53/55: Pad Srebrenice/, UN Doc. A/54/549, 15. novembar 1999.
(dalje u tekstu: Izvjetaj generalnog sekretara o Srebrenici).
82
Vidi g. Nesib Mandi, transkript (dalje u tekstu: T.) na stranici 963
(svjedoenje o tome da se otprilike 25.000 izbjeglica bosanskih Muslimana okupilo
u Potoarima); P 404/88 (Karremansov izvjetaj od 12. jula 1995. u kojem se navodi
da se od tog datuma u Potoarima i u okolici okupilo 17.500 ljudi); P 77/26 (faksporuka UNMO od 13. jula 1995. u kojoj stoji da je 10.000 izbjeglica ve prebaeno,
a da e za njima prebaciti jo 20.000-25.000).
83
Kroz celu ovu presudu termin vojno sposoban koristi se kako
bi se opisala grupa mukaraca koji su zarobljeni i smaknuti nakon zauzimanja
Srebrenice. Upotreba tog termina ne potpuno tana, budui da su u tu grupu
60
589
ukljueni i djeaci nekoliko godina mlai, kao i mukarci nekoliko godina stari, i
time izlazili iz starosnih granica za vojno sposobne mukarce. Sledom toga, taj
termin treba shvatiti u njegovom najirem, a ne tehnikom smislu, kao termin koji
obuhvata mukarce i djeake koje su vlasti bosanskih Srba iroko definisale kao
lica vrlo blizu starosnoj grupi vojno sposobnih mukaraca.
84
Vidi npr, Tuilac protiv Tadia, predmet br. IT-94-1-T (dalje u tekstu:
presuda u predmetu Tadi), par. 53-126.
85
Tadi, par. 56-57; Izvjetaj generalnog sekretara o Srebrenici, par. 17-18.
86
Izvjetaj generalnog sekretara o Srebrenici, par. 33. Termin optina je
izraz koji se koristi da bi se opisalo ire podruje oko grada i odgovara engleskim
izrazima county ili canton.
87
Vidi npr. svjedok S, transkript (dalje u tekstu: T.), str. 3282-3283.
88
General Radovan Radinovi (dalje u tekstu: Radinovi), T. 8108.
89
Radinovi, T. 7812-7813.
90
General Sefer Halilovi (dalje u tekstu: Halilovi), T. 9459-9451.
91
Izvjetaj generalnog sekretara o Srebrenici, par. 33-38. Pretresno vee
se oslanjalo na Izvjetaj generalnog sekretara kao na taan prikaz dogaaja koji su
prethodili zauzimanju Srebrenice, barem po onim pitanjima u vezi s kojima tokom
suenja nisu predoeni suprotni dokazi.
92
Ibid, par. 37.
93
Ibid.
94
Ibid, par. 38.
95
Ibid, par. 39.
96
Ibid, par. 54.
97
UN Doc. S/RES/819 (1993).
98
UN Doc. S/RES/824 (1993).
99
Izvjetaj generalnog sekretara o Srebrenici, par. 59-65. Preliminarni
sporazum potpisan je 18. aprila 1993, nakon ega je 8. maja 1993. usledio
sveobuhvatni sporazum. Vidi id. Vidi takoe Halilovi, T. 9445, 9448.
100
Halilovi, T. 9465.
101
Izvjetaj generalnog sekretara o Srebrenici, par. 60.
102
Vidi Izvjetaj generalnog sekretara o Srebrenici, par. 226.
103
104
105
Vidi, npr, Izvjetaj generalnog sekretara o Srebrenici, par. 230;
pukovnik Joseph Kingori (dalje u tekstu: Kingori), T. 1813-1814; major Robert
Franken (dalje u tekstu: Franken), T. 2008-2009; kapetan Vincentius Egbers (dalje
u tekstu: Egbers), T. 2207; svjedok C, T. 1150-1151; i general Enver Hadihasanovi
(dalje u tekstu: Hadihasanovi), T. 9509.
106
Vidi, npr, Kingori, T. 1813-1814; Franken, T. 2007; Egbers, T. 2206-22094;
i svjedok C, T. 1150-1151. Vidi takoe Hadihasanovi, T. 9513-9516 i dokazni
predmet svjedoka suda (dalje u tekstu: C) 2 i C 3.
107
General Radislav Krsti (dalje u tekstu: Krsti), T. 6054.
108
Pretresno vee je ulo razne procjene broja pripadnika 28. divize.
Vojni vjetak kojeg je pozvala odbrana, general Radinovi, dao je nekoliko procjena:
Radinovi, T. 7913 (10.000 ljudi (ukljuujui oko 8000 naoruanih ljudi); dokazni
predmet odbrane (dalje u tekstu: D) 160, (dalje u tekstu: Radinoviev izvjetaj),
par. 2.9 (u kojem se iznosi da se 28. diviza sastojala od 10.000 do 12.000 ljudi); i
Radinovi, T. 8188-8189 (na osnovu obavjetajne informace Milike brigade, prema
kojoj je u 28. divizi bilo izmeu 5000 i 7500 ljudi). General Enver Hadihasanovi,
590
koji je u julu 1995. bio naelnik Glavnog taba ABiH, u svom je svjedoenju rekao
da je 28. diviza u Srebrenici imala 5803 pripadnika, to je predstavljalo 102 odsto
stvarnih potreba prema vojnoj doktrini. Vidi Hadihasanovi, T. 9513; i C 1.
109
Vidi, npr, svjedok odbrane DF, T. 8507 i T. 8507-8508; i D 30, D 33, D
34, D 35, D 37, D 51, D 54, D 60, D 59, D 62, D 93 i D 94. Vidi takoe Krsti, T. 7557
(u vezi s operacom AbiH Skakavac, koja je obuhvatala i diverze na irem
bosanskom podruju pod kontrolom VRS, ukljuujui zatiene zone Srebrenicu
i epu).
110
Vidi, npr, P 122, str. 63 (svjedoenje pukovnika Thomasa Karremansa
(dalje u tekstu: Karremans) na pretresu po pravilu 61, kada je izjavio da nakon
26. aprila vie ne doao niti jedan konvoj); Karremans, T. 3299-3306, 3322-3325; i
kapetan Johannes Rutten (dalje u tekstu: Rutten), T. 2104-2107.
111
Karremans, T. 3301-3302.
112
Vidi, npr, Kingori, T. 1811-1812.
113
Halilovi, T. 9467.
114
Halilovi, T. 9466. Vidi takoe Izvjetaj generalnog sekretara o
Srebrenici, par. 61.
115
Halilovi, T. 9466 i Izvjetaj generalnog sekretara o Srebrenici, par. 61.
116
Halilovi, T. 9466-9467.
117
Vidi openito Krsti, T. 6003 i Radinovi, T. 7836 i dalje.
118
Radinovi, T. 7840-7842. Vidi takoe D 123, D 124, D 125 i D 126 (u vezi
sa letovima helikoptera i sputanjima u zatiene zone, koje je vrila ABiH). G.
Butler se sloio s tim da su vojne jedinice bosanskih Muslimana nastavile djelovati
iz zatiene zone, nakon to je ona uspostavljena. Butler, T. 5374. Vidi takoe
Hadihasanovi, T. 9518.
119
Svjedok odbrane DA, T. 6874-6875, 6877; i Krsti, T. 6088-6089.
120
Krsti, T. 5984. Vidi takoe: D 27, D 47, D 49, D 48, D 74 i D 52 (u vezi
sa nabavom oruja i opreme koju je vrila ABiH u zatienim zonama); D 70 (u
vezi sa dolaskom vojnika 28. divize u epu); D 44 i D 45 (u vezi sa upotrebom
helikoptera da bi se u zatiene zone dopremalo oruje); i Krsti, T. 6008-6013 i D
39 (u vezi sa planom ABiH da razorua UNPROFOR i uzme njihovo oruje).
121
Krsti, T. 5993-5994. Vidi takoe D 55 i D 33.
122
Radinovi, T. 7840-7842.
123
Halilovi, T. 9467-9468.
124
P 122, str. 62-66, 67 (svjedoenje pukovnika Karremansa).
125
Kapetan Leendert van Dun (dalje u tekstu: van Dun), T. 1772-1773.
126
Van Dun, T. 1774.
127
P 427.
128
P 425, str. 10.
129
Ibid, str. 14.
130
P 898 (zahtjev za preduzimanje stalnih napora za deblokadu koridora
za humanitarnu pomo); P 899 (od 6. jula 1995, kojim se izvjetava da je
situaca izuzetno teka. Danas najavljeni konvoj sa hranom ne stigao. danas su
registrovane prve rtve gladi na podruju Srebrenice nakon demilitarizace.); P 900
(od 7. jula 1995, u kojem stoji da je humanitarna situaca zabrinjavajua, danas su
registrovani novi umrli civili od gladi ); P 901 (od 8. jula 1995, kojim se izvjetava
da je i ova situaca dramatina i praktino bezizlazna. Civili umiru od gladi zbog
nedostatka hrane vrlo brzo emo biti prisiljeni napustiti ove prostore.); P 902 (od 9.
jula 1995, kojim se izvjetava da je humanitarna situaca KATASTROFALNA).
591
131
P 426.
133
P 428.
134
P 428, i Radinovi, T. 7916.
135
Svjedok B, T. 844-847.
136
Svjedok B, T. 854.
137
P 432.
138
P 77/18 (Izvjetaj UNMO, koji sadri pretnju bosanskih Srba da e, ako
se nastavi akca NATO, granatirati sve to se nalazi u enklavi); i P 403, g. R. Butler,
Srebrenica Military Narrative-Operation Krivaja 95, /Prikaz vojne operace u
Srebrenici Krivaja 95/, 15. maj 2000. (dalje u tekstu: Butlerov izvjetaj), par. 3.17.
139
Halilovi, T. 9495.
140
Halilovi, T. 9453, 9492.
141
Pretresno vee je vidjelo film nizozemske televize o okolnostima
u vezi sa zauzimanjem Srebrenice, u kojem je natuknuto da je dolo do jednog
takvog sporazuma. Vidi T. 9479 i dalje.
142
P 145.
143
Van Dun, T. 1741; P 127, str. 34-35; svjedok G, T. 1643.
144
Franken, T. 2048, 2085.
145
Vidi, npr, kapetan Eelco Koster (dalje u tekstu: Koster), P 127/A, str. 3536; Vaasen, T. 1397; Kingori, T. 1833; Karremans, T. 3330-3331.
146
Van Dun, T. 1748.
147
Ga amila Omanovi (dalje u tekstu: Omanovi), T. 1090-911093.
148
Svjedoci su izjavili da su slatkii, im su kamere iskljuene, djeci
oduzeti. Vidi Vaasen, T. 1414; Rutten, T. 2125; svjedok F, T. 1521.
149
Rutten, T. 2115; Mandi, T. 994; Omanovi, T. 1091-93; van Dun,
T. 1779-1780; svjedok G, T. 1638-1642; ga Hava Hajdarevi (dalje u tekstu:
Hajdarevi), T. 2581.
150
Gosp. Nesib Mandi (dalje u tekstu: Mandi), T. 994.
151
Gosp. Bego Ademovi (dalje u tekstu: Ademovi), T. 1589.
152
Svjedok H, T. 1683-87.
153
Franken, T. 2052; svjedok B, T. 908; svjedok G, T. 1642-1648; svjedok H,
T. 1688-92; Ademovi, T. 1590-97.
154
Svjedok H, T. 1688-89.
155
Ademovi, T. 1590-1591, 1593-96.
156
Vidi, npr, Mandi, T. 995; Omanovi, T. 1109-1110; ga Mirsada
Malagi (dalje u tekstu: Malagi), T. 1957-1958; svjedok H, T. 1692-95; Hajdarevi,
T. 2585-2586.
157
Mandi, T. 994, Ademovi, T. 1598-99; Malagi, T. 1954-1955; svjedok
H, T. 1692-1695.
158
Svjedok T, T. 3432-3434.
159
Desetar David Vaasen (u to vreme razvodnik) (dalje u tekstu: Vaasen),
T. 1429-30.
160
Vaasen, T. 1431.
161
Omanovi, T. 1132; Ademovi, T. 1588.
162
Malagi, T. 1959-1960; Omanovi, T. 1113, 1117-1119; svjedok B, T. 914915.
163
Omanovi, T. 1113; Mandi, T. 997.
132
592
164
Omanovi, T. 1114; svjedok E, T. 1349; Rutten, T. 2139-2140; vidi takoe

Franken, T. 2052; Koster, P 127, str. 44.
165
166
Omanovi, T. 1129-30; vidi takoe, npr, Ademovi, T. 1603 (prognanici
nisu imali mogunost izbora o tome hoe li ostati ili kamo e otii).
167
Svjedok G, T. 1643-1648; vidi takoe Kingori, T. 1881-85 (radilo se o
prisilnom transportu, pri emu su o odreditu odluivali bosanski Srbi).
168
Jedan svjedok je svjedoio o nepotvrenoj informaci prema kojoj
otprilike 1000 ena, uglavnom mlaih, iz Potoara ne stiglo u Kladanj. Vidi
Malagi, T. 1991. Iz delova sudskog spisa sledi da su snage bosanskih Srba
na razliitim etapama putovanja iz autobusa izvlaile ene, i to osobito mlade
privlane ene, pri emu je njihova konana sudbina ostala nepoznata. Npr,
svjedok D, T. 1279-1280. Meutim, optuba se ne bavila tim pitanjem i ne ga
pokuala ukljuiti u kriminalno ponaanje za koje se optueni tereti.
169
Malagi, T. 1981-82.
170
Svjedok C, T. 1187.
171
Franken, T. 2031 (koji je svjedoio da je Dutchbat izgubio oko 15-16
dipova); Rutten, T. 2130, 2131, 2154; svjedok G, T. 1650-59.
172
Franken, T. 2031.
173
P 459 (Izvjetaj koji je pripremio pukovnik Jankovi iz Glavnog taba
VRS, od 13. jula 1995).
174
Vaasen, T. 1478.
175
Svjedok H, T. 1685, 1695, 1716-1717; Omanovi, T. 1130-1131.
176
Van Dun, T. 1761-1762.
177
Vaasen, T. 1418-1419; Franken, T. 2038-2039; svjedok C, T. 1182; svjedok
F, T. 1511; svjedok G, T. 1643-1644; Omanovi, T. 1105-1106; svjedok E, T. 1350;
Malagi, T. 1966; i Mandi, T. 992, 1005-1006. Svjedok B se sjea da je ta procedura
razdvajanja moda zapoela tek nakon to je napunjeno nekoliko prvih autobusa.
Svjedok B, T. 898.
178
Vidi, npr, svjedok B, T. 898; Kingori, T. 1844-1849, 1857.
179
Svjedokinja I, T. 2371.
180
Svjedokinja DD, T. 5754-55.
181
Svjedok D, T. 1261.
182
Franken, T. 2046-2047.
183
Vaasen, T. 1438.
184
Svjedoenje vodnika Groenewegena, P 32, 62. Vidi takoe Kingori, T.
1852; Franken, T. 2052; i svjedok G, T. 1642-48.
185
Uloga vojnih posmatraa UN bila je da posmatraju krenja sporazuma
o prekidu vatre i da pruaju humanitarnu podrku. Za razliku od pripadnika
UNPROFOR, vojni posmatrai UN nisu bili naoruani. Vidi Kingori, T. 17991800.
186
Kingori, T. 1850-51; vidi takoe Franken, T. 2040 (vojnicima UN ne
bilo dozvoljeno da ispitaju to se to uje iz bele kue).
187
Dalje razmatranje o odvoenju mukaraca bosanskih Muslimana iz
Potoara, vidi infra, par. 156-161.
188
Hadihasanovi, T. 9527-9528.
189
Svjedok L, T. 2654; gosp. Enver Husi (dalje u tekstu: Husi), T. 2640.
Vidi takoe Hadihasanovi, T. 9594-9595.
190
Hadihasanovi, T. 9528 (koji je procenio da se u koloni nalazilo izmeu
12.000 i 15.000 ljudi, a da je kolona bila dugaka izmeu 12 i 15 kilometara).
593
191
Vidi, npr, Butler, T. 5318 (jedna treina su bili vojnici, no samo njih 1000
je imalo oruje); cf. svjedok P, T. 2944 (jedna treina mukaraca bila je naoruana);
svjedok S, T. 3240 (oko treine mukaraca bili su naoruani lovakim pukama i
slinim orujem).
192
193
Svjedok K, T. 2503, 2509.
194
195
196
Butler, T. 5453-5454.
197
Vidi, npr, svjedok J, T. 2450.
198
Svjedok P, T. 2946.
199
Svjedok K, 2504; Egbers, T. 2224-2225.
200
Svjedok M, T. 2766; svjedok P, T. 2292-93.
201
Svjedok Q, T. 3018; svjedok R, T. 3198; svjedok O, T. 2866; svjedok S, T.
3246-3247.
202
Svjedok R, T. 3192-3193, 3198-3202; svjedok P, T. 2957; Husi, T. 26342635. Vidi takoe gosp. Andere Stoelinga, T. 2299-2300.
203
Vidi, npr, svjedok J, T. 2439-2497; svjedok K, T. 2497-2571; svjedok L,
T. 2647-2731; svjedok O, T. 2860-2938; Husi, T. 2598-2646; svjedok P, T. 2940-3014;
svjedok Q, T. 3015-3051.
204
Vidi, npr, Ademovi, T. 1607 (1000 mukaraca na fudbalskom terenu u
Novoj Kasabi); Malagi, T. 1974-75 (dugaka kolona zarobljenika izmeu Sandia
i Kravice i velika grupa ljudi na poljani, sa njihovim stvarima na hrpi pokraj
ceste); Hajdarevi, T. 2587-2588 (mnogi zarobljenici sa rukama na potiljku u blizini
Kravice i Sandia); Egbers, T. 2226 (fudbalski stadion u Novoj Kasabi bio je potpuno
ispunjen ljudima koji su kleali sa rukama na potiljku, okrueni vojnicima); svjedok
Q, T. 3025 (vidio je iz autobusa gomilu zarobljenika u Sandiima); svjedok E, T.
1354, 1356 (sveukupno oko 300-400 zarobljenika kod Kravice i na livadi izmeu
Konjevi Polja i Nove Kasabe).
205
P 12/2; P 12/4; Butler, T. 4925-4928; P 490; P 491; P 492; P 493; P 494; P
495; P 496; P 497; i P 498.
206
207
208
Svjedok N, T. 2801.
209
Svjedok I, T. 2374.
210
Svjedok N, T. 2802; svjedok I, T. 2374 (stara kola).
211
Svjedok L, T. 2668; svjedok N, T. 2804; svjedok Q, T. 2957; svjedok I, T.
2377.
212
Vidi, npr, svjedok Q, T. 3033, 3035-3036; svjedok L, T. 2690 (kada
je jedan ranjeni mukarac u Orahovcu zamolio da ga dokraje, srpski vojnik je
odgovorio: Polako, polako).
213
Vidi openito prikaz infra, par. 195-253.
214
Vidi P 140, D. Manning, Srebrenica Investigation: Summary of Forensic
Evidence Execution Points and Mass Graves, /Rezime sudsko-medicinskog
dokaznog materala mjesta pogubljenja i masovne grobnice/, 16. maj 2000. (dalje
u tekstu: Manningov izvjetaj), str. 00950906.
215
Ta grobnica je dio grobnice Laete 2, koja je ekshumirana 1996. godine,
no za ovu svrhu se tretira kao posebna grobnica.
216
Maningov izvjetaj, str. 00950925 i D. Manning, Srebrenica
Investigation: Summary of Forensic Evidence Mass Graves Exhumed in
594
2000 /Rezime sudsko-medicinskog dokaznog materala masovne grobnice

ekshumirane 2000./, februar 2001. (dalje u tekstu: Dodatni Manningov izvjetaj),
str. 7601. Dodatni Manningov izvjetaj dostavljen je kao dio podneska Motion
to Reopen the Prosecutors Case for the Limited Purpose of Introducing Four
Expert Reports and a Summary Report of Fresh Exhumations Evidence /Zahtjev
za izvoenje dodatnih dokaza u ogranienom obimu, tj. uvoenje samo
etiri izvjetaja vjetaka i saetog izvjetaja o dodatnim dokazima dobivenih
ekshumacom/ od 15. marta 2001. Pretresno vee je 4. aprila 2001. izdalo usmeni
nalog da se ta etiri izvjetaja vjetaka prihvate kao dokazni predmeti. Vidi T.
9423. Izvjetaj je nakon toga ponuen kao dokaz P 897.
217
Dodatni Manningov izvjetaj, str. 7601.
218
Vidi P 144 (Laboratorski izvjetaj o automatiziranoj balistikoj
usporedbi, koji je pripremio Biro Sjedinjenih Drava za alkohol, duhan i vatreno
oruje, 24. februar 2000); P 179 (Izjava Anthonyja G. Browna, palinologa, 6. Januar
1998); P180 (Izjava Anthonyja G. Browna, palinologa, 26. Februar 1999); P 143
(Izvjetaj o ispitivanju tekstila, koji je pripremio ing. S.E. Maljaars, Ministarstvo
pravde, Nizozemski institut za forenzike nauke, 11. februar 2000). Vidi takoe g.
Dean Manning (dalje u tekstu: Manning), T. 3593.
219
Profesor Jose Baraybar (dalje u tekstu: Baraybar), T. 3781-3895;
profesorica Helge Brunborg (dalje u tekstu: Brunborg), T. 4036-4100; dr. John Clark
(dalje u tekstu: Clark), T. 3896-3972; profesor William Haglund (dalje u tekstu:
Haglund), T. 3723-3780; dr. Christopher Lawrence (dalje u tekstu: Lawrence), T.
3974-4034; Manning, T. 3542-3626, 4141-4150; g. Jean-Rene Ruez (dalje u tekstu:
Ruez), T. 3465-3541; i profesor Richard Wright (dalje u tekstu: Wright), T. 36323721.
220
D 172 (Sudsko-medicinsko miljenje od 17. oktobra 2000, doc. dr sc.
med. Zoran Stankovi, specalista sudske medicine, rjeenjem Ministarstva pravde
RS br. 740/0373/98 stalni vjetak za oblast: sudska medicina, Institut za sudsku
medicinu VMA (dalje u tekstu: Stankoviev izvjetaj) i D 172 (Sudsko-medicinsko
miljenje od 18. aprila 2001, doc. dr sc. med. Zoran Stankovi, specalista sudske
medicine, rjeenjem Ministarstva pravde RS br. 740/0373/98 stalni vjetak za oblast:
sudska medicina, Institut za sudsku medicinu VMA (dalje u tekstu: Dodatni
Stankoviev izvjetaj).
221
222
Manning, T. 3579-3580, 3588-3592. Identifikacioni predmeti otkriveni
tokom ekshumaca izvrenih 2000. godine dodatno su ukazali na prisustvo osoba
koje se na popisu MKCK vode kao nestale, pri emu je taj popis usporeen sa
drugim izvorima. Vidi Dodatni Manningov izvjetaj, str. 7600-7597.
223
P 132/95 i P 132/95A. Vidi takoe Manning, T. 3580-3582.
224
P 132/93 i P 132/93A. Vidi takoe Manning, T. 3583-3584.
225
P 132/1 i 132/18. Vidi takoe Manning, T. 3589-3590 i 3592.
226
P 132/110. Vidi takoe Manning, T. 3588-3589. Artefakti na osnovu
kojih se moe zakljuivati o muslimanskoj vjeroispovesti identifikovani su i u tri
grobnice ekshumirane tokom 2000. Dodatni Manningov izvjetaj, str. 7600-7597.
227
Brunborg, T. 4071.
228
Brunborg, T. 4070.
229
Baraybar, T. 3811-3812. Dodatni Manningov izvjetaj, str. 7613.
230
P 276 (H. Brunborg i H. Urdal, Izvjetaj o broju nestalih i mrtvih iz
Srebrenice), str. 00926384, prikaz 3. Taj prikaz obuhvata samo ekshumace izvrene
do godine 2000.
595
231
To su bila sljedea mjesta: primarna grobnica na Vojnoj ekonomi Branjevo

i sa njom povezana sekundarna grobnica anarski put 12; primarna grobnica u
Orahovcu (poznata kao Laete 2) i sa njom povezane tri sekundarne grobnice na cesti
prema Hodiima lokaca br. 3, lokaca br. 4 i lokaca br. 5; i grobnica u Kozluku te sa
njom povezana sekundarna grobnica anarski put 3. Manning, T. 3569-3570. Uz to su
pronaeni i povezi za oi tokom ekshumaca vrenih 2000. godine u grobnici Laete
2C i Laete 1. Dodatni Manningov izvjetaj, str. 7601.
232
Radi se o sljedeim lokacama: primarna grobnica u Cerskoj; primarna
grobnica u Novoj Kasabi, ekshumirana 1996.; primarna grobnica u Orahovcu
(Laete 2) i sa njom povezana sekundarna grobnica na cesti prema Hodiima
lokaca br. 5; primarna grobnica na Vojnoj ekonomi Branjevo i sa njom
povezana sekundarna grobnica anarski put 12; primarna grobnica na brani kod
Petkovaca i sa njom povezana grobnica Liplje 2; primarna grobnica u Kozluku i
sa njom povezana sekundarna grobnica anarski put 3; i sekundarna grobnica
Zeleni Jadar 5. Manning, T. 3579-3576. Osim toga, ligature su pronaene i tokom
ekshumaca vrenih 2000. godine u grobnici Laete 2C i Glogova 1. Dodatni
Manningov izvjetaj, str. 7601.
233
Manning, T. 3576.
234
Manning, T. 3565. Rezultati dodatnih ekshumaca obavljenih tokom
2000. godine i dalje ukazuju na takav obrazac. Vidi Dodatni Manningov izvjetaj.
235
Vidi, npr, P 219 (osoba sa nonom protezom i rukama vezanim na
leima). Vidi openito, Lawrence, T. 3987-3989; i Clark, T. 3912-3913, 3939-3940.
236
Stankoviev izvjetaj, str. 13. Vidi takoe Dodatni Stankoviev izvjetaj,
str. 8174.
237
Stankoviev izvjetaj, str. 10-11.
238
Clark, T. 3958.
239
Manningov izvjetaj, str. 00950924. Vidi takoe Dodatni Manningov
izvjetaj, str. 7606 (u vezi sa primarnom grobnicom Ravnice, koja se takoe nalazi
u blizini ceste Konjevi Polje Bratunac, a u kojoj nisu pronaeni povezi za oi ni
ligature. Uz to, tu je re o nedirnutoj primarnoj grobnici, to dodatno upuuje na
to da su rtve moda poginule u borbi. Vidi diskusu infra, par. 78).
240
Stankoviev izvjetaj, str. 11.
241
Statistiki podaci u vezi sa forenzikim ispitivanjima sprovedenim u
tim pojedinanim grobnicama bie detaljne razmotreni u delu IIB.
242
Ruez, T. 3534.
243
Manning, T. 3614-3615; vidi takoe Dodatni Manningov izvjetaj, str.
7601.
244
Krsti, T. 6489.
245
Kao to je istaknuo Baraybar (forenziki vjetak optube), minimalni
broj osoba u grobnici predstavlja vrlo opreznu procjenu. Baraybar, T. 3811.
246
Baraybar, T. 3844. Tokom 2000. ekshumirane su jo etiri grobnice,
tako da je broj jo ne-ekshumiranih grobnica spao sa 22 na 18. Vjetaci optube
procjenjuju da se u tim grobnicama, u kojima su izvrena probna ispitivanja, no
koje jo nisu ekshumirane, nalazi minimalno od 2571 tela. Na temelju svojih do
danas sprovedenih ispitivanja, optuba procjenjuje da sveukupni broj otkrivenih
tela u masovnim grobnicama iznosi 4805. Vidi Dodatni Manningov izvjetaj,
str. 7614. Tu je procjenu, meutim, osporila odbrana. Vidi Dodatni Stankoviev
izvjetaj, str. 8179.
247
Brunborg, T. 4067. Konani popis koji je sastavilo Tuilatvo navodi
7481 osobu. Ta razlika se objanjava injenicom da se na osnovu informaca
596
Meunarodnog komiteta Crvenog krsta pokazalo da je est ljudi sa popisa

pronaeno ivo, no MKCK ne imao ovlatenje da objelodani njihova imena.
248
Brunborg, T. 4078-4079.
249
P 523.
250
Franken, T. 2050.
251
P 478 (Razgovor uhvaen u 10:00 sati, u kojem je pukovnik Beara
izjavio da jo uvek ima 3500 paketa za isporuku.); P 675 (vanredni borbeni
izvjetaj od 18. jula 1995, poslan od strane komandanta Zvornike brigade, u kojem
stoji da je neko doveo oko 3000 vojno sposobnih turaka i razmjestio po kolama
na optini.
252
P 684.
253
Butler, T. 5205.
254
Butler, T. 5105, 5128-5120, 5520-5522.
255
Butler, T. 5513.
256
Zavrni podnesak optuenog, 21. juni 2001. (dalje u tekstu: Zavrni
podnesak odbrane), par. 140.
257
P 459. Pukovnik Jankovi je nadalje iznio sljedee: Mislim da
ukoliko na isti nain elimo da ovladamo enklavama epa i Gorade, potrebno
je da medski predstavimo akcu u Srebrenici, tako da se vidi kako smo pruili
adekvatan tretman stanovnitvu, pa ak i borcima koji su predali oruje. Postoje
dokazi da se, nakon razdoblja masovnih pogubljenja, s ranjenim bosanskomuslimanskim mukarcima, koji su se nalazili u rukama VRS, ispravno postupalo.
U poruci od 17. jula 1995. komandant Zvornike brigade je od komande Drinskog
korpusa traio pomo za organizacu premjetaja ranjenih zarobljenika bosanskih
Muslimana iz Doma zdravlja u Bratuncu u Beljinu. G. Butler je takoe svjedoio
da se poevi od 22. jula 1995. odustalo od politike pogubljivanja muslimanskih
zarobljenika. Vidi Butler, T. 5233-5234, 5340, 5525-5526. Takva promjena politike ne
iznenauje. U to vreme je vest o tome da su bosanski Srbi organizovali masovna
pogubljenja mukaraca bosanskih Muslimana nakon zauzimanja Srebrenice ve
dobila iroki publicitet.
258
Vidi, npr, diskusu infra, par. 216 o zarobljavanju mukaraca bosanskih
Muslimana iz autobusa kod Tie.
259
Vidi, npr, P 113-3, od 14. jula 1995. (izvjetaj iz Kine); P 114/1, od 17.
jula 1995. (izvjetaj iz Banje Luke pod naslovom: Zametica negira maltretiranje
srebrenikih Muslimana); P 113/5, od 24. jula 1995. (izvjetaj pod naslovom:
Mazowiecki o krenjima ljudskih prava koja vre Srbi u vezi sa nestalima iz
Srebrenice); P 113/6, od 27. jula 1995. (izvjetaj u vezi sa davanjem ostavke
Mazowieckog na poloaj izaslanika UN, s obrazloenjem da on vie ne moe
sudjelovati u fiktivnoj odbrani ljudskih prava u bivoj Jugoslavi).
260
Svjedok odbrane DE, T. 7736.
261
262
263
264
Malagi, T. 1983-84.
265
Svjedokinja DD, T. 5778 (koja je svjedoila da je njen suprug bio glava
kue i da je bio odgovoran za odluivanje o gotovo svemu, ukljuujui financske
poslove u porodici. Svjedokinja DD kazala je takoe da je takav sistem bio tipian
za sve porodice koje su ivjele u njenoj zajednici.); ga Jasna Zeevi (dalje u
tekstu: Zeevi), T. 5776, 5778-5779. (Svjedokinja, direktorica organizace Vive
ene (nevladina organizaca koja prua psiholoku pomo mnogim enama
597
bosanskim Muslimankama i djeci koji su preivjeli zauzimanje Srebrenice), opisala

je preratnu srebreniku zajednicu kao drutvo sa tradicionalnom patrarhalnom
strukturom).
266
Svjedokinja DD, T. 5759-5760; Zeevi, T. 5779-5784.
267
Svjedokinja DD, T. 5761. Vidi takoe Zeevi, T. 5791-5793.
268
Zeevi, T. 5783-5784.
269
Zeevi, T. 5787.
270
Zeevi, T. 5791.
271
Zeevi, T. 5797.
272
Ga Teufika Ibrahimefendi (dalje u tekstu: Ibrahimefendi),
koordinator interdisciplinarnog tima organizace Vive ene, T. 5820-5826.
273
Zeevi, T. 5797.
274
Ibrahimefendi, T. 5817-5818.
275
Zeevi, T. 5785-5786.
276
Zeevi, T. 5792.
277
Zeevi, T. 5793; Ibrahimefendi, T. 5841.
278
Teufika Ibrahimefendi, T. 5814-5815.
279
Svjedokinja DD, T. 5769.
280
Halilovi, T. 9500.
281
Cf, meutim, komentare vojnog vjetaka odbrane, generala Radinovia:
Masovni gubici na muslimanskoj strani su posledica dejstava koja pripadaju
kategori ratnih dejstava i borbenih radnji, a ne nasilja nad civilima., D 160 (prof.
dr. Radovan Radinovi, Vojna ekspertiza za Srebrenicu, 17. oktobar 2000. (dalje u
tekstu: Radinoviev izvjetaj), par. 5.9.
282
Suenja ratnim zloincima pred nirnberkim vojnim sudovima po
Zakonu br. 10 Kontrolnog savjeta, Nrnberg, oktobar 1946.-april 1949, svezak I,
str. 27.
283
Radinoviev izvjetaj, par. 2.3.
284
Butlerov izvjetaj, par. 1.
285
Butler, T. 4746.
286
Radinovi, T. 7830, 7854.
287
Butlerov izvjetaj, par. 2.3.
288
D 149.
289
Radinovi, T. 7858-7859.
290
Radinovi, T. 7827.
D 147.
292
Krsti, T. 6668.
293
Krsti, T. 6841.
294
Svjedok odbrane DB, T. 7108.
295
P 472.
296
P 478.
297
P 680.
298
Svjedok U, T. 4159 i svjedok odbrane DC, T. 7518-7519.
299
Butler, T. 5190-5192. Krsti, T. 6673, P 750 (dokument VRS iz 1992. u
kojem se govori o problemima bezbjednosti, prouzroenima estom upotrebom
motorola); P 825 (u kojem se takoe spominju problemi zbog upotrebe motorola
u VRS); svjedok odbrane DB, T. 7202-7203 (koji se sloio da je u VRS postojao
problem zbog nedovoljne panje posveene bezbjednosti u komunikaci).
300
Ga Stephanie Frease (dalje u tekstu: Frease), T. 8925-8927.
291
598
301
Frease, T. 8926.
Svjedok U, T. 4154-4206; svjedok V, T. 4206-4253; svjedok W, T. 4254-4324;
svjedok X, T. 4325-4383; svjedok Y, T. 4394-4447; svjedok Z, T. 4447-4484, 8755-8774;
svjedok AA, T. 4487-4560; svjedok BB, T. 4573-4670, 8710-8748; svjedok CC, T. 4689-4713.
303
Svjedok U, T. 4169; svjedok V, T. 4210-4212; svjedok W, T. 4261; svjedok Y, T.
4398-4399; svjedok Z, T. 4455; svjedok AA, T. 4494-4495; svjedok BB, T. 4576.
304
Svjedok AA, T. 4499-4505.
305
Svjedok U, T. 4169-4170. Vidi takoe svjedoka X, T. 4333; svjedok Y, T. 4400;
svjedok AA, T. 4496-4497.
306
Svjedok W, T. 4270.
307
Svjedok AA, T. 4550.
308
Svjedok W, T. 4269.
309
Svjedok Z, T. 4472.
310
Svjedok Y, T. 4400; svjedok Z, T. 4456; svjedok AA, T. 4495.
311
Svjedok Y, T. 4442.
312
Svjedok Z, T. 4466. Vidi takoe svjedok BB, T. 4577-4578.
313
Svjedok Z, T. 4470.
314
Svjedok odbrane DB, T. 7113-7114.
315
Svjedok Y, T. 4435.
316
Radinovi, T. 8485, T. 9369.
317
P 750 (analiza borbene gotovosti Vojske RS u 1992. godini). Vidi takoe P 827
(od 23. jula 1995, obavjetajni izvjetaj o elektronskom praenju).
318
P 548.
319
P 750, 1992. Takoe P 825.
320
321
Svjedok odbrane DC, T. 7519-7520.
322
Radinovi, T. 9339-9341.
323
Frease, T. 8931-8932, T. 8938-8939.
324
Frease, T. 8939.
325
Frease, T. 8993.
326
Frease, T. 8939-8944, T. 8947.
327
Butler, T. 5207.
328
P 620.
329
P 619.
330
Butler, T. 4811.
331
Radinovi, T. 8467-8468, Radinoviev izvjetaj, par. 2.7.
332
Krsti, T. 6124-6125, i svjedok odbrane DC, T. 7436. Proljetnu ofenzivu, i
je cilj bio vojno poraziti VRS, planirala je i sprovodila ABiH pre zauzimanja Srebrenice.
Vidi Krsti, T. 6049, 6054, Radinovi, T. 7844-7846 i D 66, D 67, D 88, D 89, D 90. Operacu
Skakavac ABiH je sprovodila kao uvod u Proljetnu ofanzivu, a ta akca je ukljuivala
planiranje i izvrenje diverza na irem podruju Bosne pod kontrolom VRS, ukljuujui
i istonu Bosnu. Krsti, T. 7557 i 6013.
333
Butler, T. 4804-18; Dannatt, T. 5576-5577, 5614. ini se da je odbrana u
svom Zavrnom podnesku prihvatila da je to zapravo bio cilj Krivaje 95. Vidi
Zavrni podnesak odbrane, par. 149.
334
P 428.
302
599
335
P 428.
Krsti, T. 6394 i Radinovi, T. 7896-7897.
337
P 425.
338
Kingori, T. 1914-1916; Egbers, T. 2214; svjedok B, T. 852; svjedok C, T.
1152-53. Vidi takoe P 77/1, P 77/3, P 77/6, P 77/8, P 77/12, Izvjetaj generalnog
sekretara o Srebrenici, par. 283.
339
Svjedok B, T. 841; Kingori, T. 1826-1829; Karremans, T. 3317, 33273328.
340
Mandi, T. 949-950.
341
Egbers, T. 2215. Vidi takoe van Dun, T. 173101733.
342
Vidi P 77/12 (izvjetaj UNMO od 10. jula 1995); Izvjetaj generalnog
sekretara o Srebrenici, par. 283.
343
Kingori, T. 1827, P 77, 989-903.
344
Svjedok B, T. 855-857; Mandi, T. 958-960; svjedok C, T. 1159-61.
345
Svjedok B, T. 858; Mandi, T. 980; Omanovi, T. 1082; Vaasen, T. 1392;
Egbers, T. 2220; svjedok C, T. 1161.
346
Svjedok B, T. 854-855; Mandi, T. 949, 957.
347
P 899 (izvjetaj od 6. jula 1995, u kojem stoji da je na line odbrane i
civilne ciljeve palo na stotine projektila); P 900 (izvjetaj od 7. jula 1995, u kojem
se kae da agresor dri line odbrane pod jakom snajperskom i vatrom iz
protivavionskog naoruanja, a poesto otvara i neselektivnu artiljersku tenkovsku
vatru kako po linama odbrane, tako i po civilnim ciljevima ); P 901 (izvjetaj
od 8. jula 1995, u kojem se navodi da agresorski tenk sa objekta Kula cjelodnevno
razara gradsko sredite Srebrenice, a oko 13:00 sati agresor je sa tog poloaja na
gradsko sredite ispalio tri vodee rakete koje su napravile ogromnu materalnu
tetu.); P 902 (izvjetaj od 9. jula 1995, u kojem stoji da je cjelokupna zatiena
zona, pored pjeadskih napada, izloena estokoj artiljerskoj vatri svih kalibara.
Neprestano se granatira i sam centar grada.); P 903 (izvjetaj od 10. jula 1995, u
kojem se navodi da se napadaju civilni ciljevi na tom podruju i da se gradsko
sredite neprestano razara artiljerskom vatrom ).
348
Krsti, T. 6462-6464 (gdje je negirao da je Srebrenica bila granatirana
11. jula 1995).
349
Radinovi, T. 821, T. 8232-8234, 8237-8238; svjedok odbrane g. eljko
Borovanin (dalje u tekstu: Borovanin), T. 7011-7022, T. 7028-7029; svjedok
odbrane DB, T. 7080; svjedok odbrane DC, T. 7441-7442.
350
351
Butler, T. 5318.
352
Butler, T. 5480-5481.
353
Butler, T. 5317.
354
Svjedok B, T. 860, 881.
355
356
P 39 (transkript sastanka u hotelu Fontana 11. jula 1995. u 20:30
sati).
357
Svjedok B, T. 884-885; Mandi, T. 973-974.
358
Mandi, T. 964-966.
359
Svjedok B, T. 885; svjedok C, T. 1169; Mandi, T. 976.
336
600
360
Mandi, T. 975-976; vidi i svjedok C, T. 1169-1170.

P 40 (transkript sa sastanka u hotelu Fontana 11. jula 1995. u 23:00 sata).
362
Svjedok B, T. 887.
363
P 40.
364
P 40.
365
Svjedok B, T. 887; Mandi, T. 970, Krsti, T. 6295.
366
Mandi, T. 987-989.
367
Vidi tekst supra, par. 162.
368
P 49 (transkript sa sastanka u hotelu Fontana 12. jula 1995. u 10:00 sati).
369
Ibid.
370
Mandi, T. 1043; Omanovi, T. 1129-1130, 1135.
371
Mandi, T. 899; svjedok C, T. 1174-1175; Karremans, P 122, str. 13.
372
373
P 436 (sa igom iz kojeg se vidi da je to nareenje komanda Zvornike
brigade primila u 8:35 sati ujutro 12. jula 1995) /prim. prev.: prevod citata sa engleskog
jezika/.
374
P 404/126, P 404/127, P 404/128.
375
P 435 (uhvaeni razgovor u 7:35 sati 12. jula 1995. koji se odnosi na
obezbjeivanje autobusa); P 440 (uhvaeni razgovor u 12:10 sati 12. jula 1995. u kojem
general Krsti nareuje pukovniku Krsmanoviu da autobusi krenu); P 441 (uhvaena
poruka od 12. jula 1995. u 12:12 sati, u kojoj se pukovnik Krsmanovi bavi pitanjem
kamiona sa prikolicom); P 452 (uhvaeni razgovor u 11:10 sati 13. jula 1995, iz kojeg
je vidljivo da pukovnik Krsmanovi nadgleda kretanje velike grupe autobusa iz
Potoara).
376
P 450, Butler, T. 4849-4851.
377
P 404/159; P 404/160.
378
Butler, T. 5369.
379
P 459.
380
Svjedok B, T. 901 (prisustvo generala Mladia i pukovnika Jankovia,
obavjetajnog oficira iz Glavnog taba VRS); Mandi, T. 990 (prisustvo generala
Mladia 12. jula 1995); Omanovi, T. 1104 (prisustvo generala Mladia 12. jula 1995);
svjedok C (prisustvo generala Mladia 12. jula 1995); svjedok E (prisustvo generala
Mladia 13. jula 1995); Vaasen, T. 1417, 1437, 1465 (prisustvo generala Mladia 12.
jula 1995. i prisustvo pukovnika Jankovia 12. i 13. jula 1995); svjedok F, T. 1520, 1540
(prisustvo generala Mladia prvog i drugog dana); svjedok H, T. 1708 (prisustvo
generala Mladia 12. jula 1995); van Dun, T. 1749-1750 (prisustvo generala Mladia
i pukovnika Jankovia 12. jula 1995); Kingori, T. 1841 (prisustvo generala Mladia
12. jula 1995); Malagi, T. 1964, (prisustvo generala Mladia 12. jula 1995); Franken,
T. 2049 (prisustvo pukovnika Jankovia 13. jula 1995); Karremans, T. 3355-3356
(prisustvo generala Mladia u Potoarima 12. i 13. jula 1995. zajedno sa pukovnikom
Jankoviem).
381
382
Van Dun, T. 1749-1750 (general ivanovi bio je sa generalom Mladiem
u Potoarima 12. jula 1995); Kingori, T. 1846-1847 (prisustvo generala ivanovia
u Potoarima zajedno sa grupom drugih oficira); Rutten, T. 2128, 2161 (prisustvo
generala ivanovia u jednom od automobila koji su pratili generala Mladia u blizini
baze i prisustvo generala ivanovia ispred baze 13. jula 1995).
383
Kingori, T. 1880; Rutten, T. 2152. P 58 (fotografija prema TV-snimku
intervjua koji je uradila televizska ekipa u Potoarima 12. jula 1995), to takoe
potvruje prisustvo pukovnika Popovia.
361
601
384
Franken, T. 2028, 2084 (prisustvo pukovnika Aamovia pred kapom

baze 12. jula 1995, njegovo sudjelovanje u koordinaci i logistici transporta i njegovo
prisustvo u drutvu generala Krstia oko 14-15 sati 12. jula 1995.); svjedok B, T. 911914 i Kingori, T. 1875-1876 (prisustvo pukovnika Aamovia 13. jula 1995.).
385
Svjedok C, T. 1187. P 136 (video-snimak intervjua sa Zoranom
Kovaeviem, zapovjednikom jedne od eta Bratunake brigade u Potoarima
12. Jula 1995, na kojoj se u pozadini vidi pukovnik Kosori. Vidi takoe Butler, T.
4845-4846.
386
Svjedok C, T. 1187.
387
Te osobe jesu: Sreten Petrovi, kapetan Nikoli, narednik Zoran
Milosavljevi, Slavoljub Grujii, Goran Raki i Zoran Spaji. Vidi P 454 i Butler,
T. 4861-4865.
388
Kingori, T. 1804; Franken, T. 2012.
389
Svjedok F, T. 1525 (prisustvo majora Nikolia na dan kada su srpski
vojnici uli u Potoare); Kingori, T. 1836-1837, 1883; i Rutten, T. 2119-2121
(prisustvo majora Nikolia u Potoarima 12. jula 1995. prilikom dolaska autobusa);
Koster, T. 3403.
390
Kingori, T. 1874; Karremans, T. 3356.
391
Vidi takoe dalju diskusu o aktivnostima tih oficira u Potoarima,
infra, par. 352-353.
392
Radinovi, T. 7962-7963.
393
Radinovi, T. 7962-7963.
394
Butler, T. 5507-5508.
395
P 39, str. 11.
396
P 445 (razgovor izmeu generala Mladia i jedne neidentifikovane
osobe koji je uhvatila ABiH).
397
Kingori, T. 1886-1887.
398
P 113 (saopenje za tampu Savjeta bezbjednosti). Vidi takoe P 113/1
(izjava UNHCR, u kojoj se masovno preseljenje stanovnika Srebrenice proglaava
jednim od najoiglednih primjera etniki motivisanog prisilnog raseljenja vien
u ovom ratu).
399
P 47, Franken,T. 2054-2056, 2059-2062, Mandi, T. 1007-1016.
400
Franken, T. 2062.
401
Franken, T. 2062.
402
Franken, T. 2060.
403
P 399, str. 32. Meutim, tokom svog svjedoenja pred Pretresnim
veem general Krsti je inzistirao na tome da je odlazak bosansko-muslimanskih
ena, djece i staraca iz Potoara bio evakuaca. Krsti, T. 6217 i 6295-6296.
404
Vidi supra, par. 41-47.
405
Vidi supra, par. 143-144.
406
Vidi openito Butler, T. 4855-4866.
407
P 460 (fotografija prema video-snimku) i Butler, T. 4856.
408
Vidi supra, par. 143 (u vezi s aktivnostima majora Jankovia iz Glavnog
taba VRS).
409
Vaasen, T. 1405-06; Kingori, T. 1918-19.
410
Franken, T. 2030, 2034, 2064 (u vezi sa regularnim i neregularnim
vojnicima); svjedok F, T. 1562 (kasne je stigla jedna posebna grupa neorganizovanih
vojnika koji su puili, pili i pljakali); Rutten, T. 2116 (prvi srpski vojnici koji su uli
u bazu izgledali su kao Rambo).
411
Svjedok F, T. 1505; Kingori, T. 1836.
602
412
Van Dun, T. 1742-1744. Staljin je identifikovan kao osoba po imenu

Jevi iz rezervnog bataljona MUP. Vidi P 73 i Van Dun, T. 1764. Vidi takoe
Rutten, T. 2123.
413
Svjedok F, T. 1544; svjedok H, T. 1684; Kingori, T. 1836. Kingori je
pretpostavio da bi vojnici u crnom mogli biti iz Arkanove brigade. Kingori, T. 1919.
414
Svjedok H, T. 1689; Franken, T. 2036. Vidi takoe Egbers, T. 2263 (koji
je svjedoio o prisustvu jedne jedinice sa njemakim ovarima u koli u koju su
ga zatoili bosanski Srbi, nakon to je 13. jula 1995. zaustavljen na blokadi na cesti
juno od Nove Kasabe; i vodnik Martin Van der Zwan (dalje u tekstu: Van der
Zwan), T. 2327, 2336-2338 (kojeg je takoe zarobila jedinica za specalne namjene
sa njemakim ovarima nakon zauzimanja posmatrakog punkta U. Jedan od
vodia pasa bio je iz Sarajeva).
415
Van Dun, T. 1739.
416
Vidi, npr, Mandi, T. 1006; Omanovi, T. 1103-05, 1127; Rutten, T.
2149; Egbers, T. 2150; svjedok N, T. 2787; Ademovi, Malagi, T. 1966-67, T. 1957;
Hajdarevi, T. 2575; svjedok H, T. 1683-87.
417
Vaasen, T. 1407.
418
Svjedok D, T. 1263 (govor vojnika bio je karakteristian za tu regu);
svjedok E, T. 1346, 1372 (prepoznao je policajca kojeg je poznavao iz vremena
pre rata); Ademovi, T. 1586-7 (prepoznao je biveg kolegu i jednog poznanika);
svjedok H, T. 1684 (prepoznao je jednog poznanika); Malagi, T. 1953, 1963, 1969
(prepoznala je vie ljudi koje je poznavala iz tog kraja, ukljuujui i jednog biveg
policajca i vojnike odjevene u maskirne uniforme).
419
Mandi, T. 1013 (mnogo mladih vojnika koje ne nikada rane vidio
na tom podruju); svjedok D, T. 1250 (vojnici odjeveni razliito od vojnika oko
Srebrenice, koji su govorili govorom slinim crnogorskom). Vidi takoe Egbers,
T. 2263 (koji je, dok su ga bosanski Srbi drali u zatoenitvu u blizini Nove
Kasabe 13. jula 1995, razgovarao sa osobom po imenu Milani, koji je kazao da je
iz Sarajeva razmjeten u Srebrenicu zajedno sa svojom jedinicom); i Van der Zwan,
T. 2319-2320 (koji je tokom zauzimanje posmatrakog punkta U identifikovao
etiri vojnika koji su nosili oznaku krajinskih Srba, od kojih mu je jedan rekao da
je iz Knina).
420
421
Mandi, T. 995; Omanovi, T. 1104, 1117, 1125; svjedok C, T. 1183;
Vaasen, T. 1433.
422
Rutten, T. 2116-2117. Vidi takoe svjedok F, T. 1499 (vojnici u crnom
vrlo su temeljito istili kue).
423
Vaasen, T. 1407.
424
Vaasen, T. 1408 i dalje.
425
Vaasen, T. 1457.
426
Vaasen, T. 1470.
427
Kingori, T. 1839; Franken, T. 2064-2065.
428
Svjedok F, T. 1503 (vojnici u maskirnim uniformama pljakali su kue);
Ademovi, T. 1589 (vojnici odjeveni u maskirne uniforme (ali bez oznaka) su
pretili bosansko-muslimanskim izbjeglicama da e ih poklati, a vojnik u maskirnoj
uniformi je noem ubio jednu bebu); svjedok G, T. 1647-1648 (vojnici u zelenim
maskirnim uniformama su nogama udarali mukarce bosanske Muslimane dok su
ulazili u autobuse); Rutten, T. 2137-2138 (kad je svjedok, vojnik Dutchbata, pokuao
ui u prostoru u kojoj su ispitivali mukarce bosanske Muslimane, srpski vojnik
u zelenoj maskirnoj uniformi u lice mu je uperio oruje), T. 2152 (vidio je vojnike u
603
zelenim maskirnim uniformama kako od bosanskih Muslimana uzimaju njemake

marke), T. 2196-2197 (vidio je srpskog vojnika u maskirnoj uniformi kako juri jednu
enu koja je istrala iz kue).
429
Doista, jedan od svjedoka je 13. jula 1995. naiao na srpske vojnike
u zelenim maskirnim uniformama u blizini Nove Kasabe, a njihov zapovjednik
(major Zoran Malini) rekao mu je da su on i njegova jedinica tu razmjeteni iz
Sarajeva. Egbers, T. 2241.
430
Svjedok F, T. 1513.
431
Vaasen, T. 148.
432
Svjedok F, T. 1564.
433
Svjedok F, T. 1912-1913.
434
Vidi tekst supra, par. 134.
435
Butler, T. 5397-5398.
436
437
Dannatt, T. 5616-5617; Butler, T. 5389.
438
Kingori, T. 1854; Rutten, T. 2195-2196; Franken, T. 2051; van Dun, T.
1769-70, 1780, 1786.
439
Kingori, T. 1850-53; svjedok F, T. 1511-1512; Malagi, T. 1974; Franken,
T. 2039.
440
Vidi supra, par. 58.
441
Kingori, T. 1844.
Svjedok T 3437 i Zavrni podnesak odbrane, par. 292.
443
Svjedok C, T. 1183.
444
Svjedok C, T. 1183.
445
Rutten, T. 2153; svjedok N, T. 2797.
446
Kingori, T. 1846-1849 (on je kod bele kue vidio majora Nikolia,
pukovnika Popovia i generala ivanovia) i Rutten, T. 2152 (on je kod bele
kue vidio generala ivanovia). Prisustvo generala Krstia kod bele kue
razmatra se infra, par. 365-367.
447
Franken, T. 2096-2097.
448
Rutten, T. 2149-2150.
449
Svjedok G, T. 1646; Kingori, T. 1855; Egbers, T. 2233.
450
Kingori, T. 1855.
451
Kingori, T. 1856-1857.
452
Vaasen, T. 1439-1440; svjedok L, T. 2662; svjedok P, T. 2956.
453
Rutten, T. 2136; svjedok F, T. 1541-1542; van Dun, T. 1786.
454
Rutten, T. 2195; Franken, T. 2051; van Dun, T. 1769-70, 1780, 1786.
455
Radinovi, T. 7951-7952.
456
Radinoviev izvjetaj, par. 4.17-4.18.
457
Butler, T. 4929-4930, P 500, P 501, P 502 i P 503.
458
459
D 98, P 830, P 507, P 503, P 404/2/114, P 878, P 502, P 404/2/115, D 165, P
508, P 487, P 404/61, P 504, P 507 i P 511, kao i Butler openito, T. 4871-4872. Vidi i
460
P 507 (registrovani razgovor od 12. jula 1995. u kojem je uestvovao
jedan oficir taba Drinskog korpusa, a u kojem se govori o ukljuivanju MUP u
dejstva u vezi sa kolonom). Vidi i Butler, T. 4944-4945; P 508 (registrovani razgovor
od 12. jula 1995. u 11.56 sati, u kojem oficiri iz 1. bratunake lake pjeadske
brigade i komande Drinskog korpusa razgovaraju o kretanju kolone); P 509
442
604
(registrovani razgovor od 12. jula 1995. u 13:45 sati u kojem uestvuje jedan oficir
iz komande Drinskog korpusa i u kojem se govori o komplikovanju situace u
rejonu 4. bataljona); P 511 (registrovani razgovor od 12. jula 1995. u 16:40 sati, u
kojem uestvuje major Obrenovi, naelnik taba Zvornike brigade, a u kojem
se govori o kretanju kolone i policskim zasjedama postavljenim na potezu ceste
Konjevi Polje Hrnii).
461
P 500 (registrovani razgovor izmeu dva neidentifikovana govornika
12. jula 1995. u 06:03 sata); P 502 (registrovani razgovor izmeu neidentifikovanih
govornika 12. jula 1995. u 06:56 sati); P 506 (registrovani razgovor od 12. jula 1995.
u kojem se govori o lokaci kolone); P 515 (registrovani razgovor od 13. jula 1995.
u 09:10 sati u kojem uestvuje pukovnik Beara, naelnik za bezbjednost Glavnog
taba, i u kojem se govori o zarobljenim bosanskim Muslimanima u Konjevi
Polju).
462
Vidi supra, par. 61.
463
Radinoviev izvjetaj, par. 3.25; Butler, T. 4921.
464
P 488.
465
Butler, T. 4993.
466
P 511; Butler, T. 4949-4951.
467
P 542.
468
P 540 (Redovni borbeni izvetaj Zvornike brigade, 13. juli 1995.).
469
P 548 (Redovni borbeni izvjetaj Zvornike brigade, 14. juli 1995.). Vidi
i P 555 (registrovani razgovor od 14. jula 1995. u 09:10 sati u kojem deurni oficir
Zvornike brigade generala ivanovia informie o veliini kolone i pretnje koju
ona predstavlja); P 556 (registrovani razgovor o koloni od 14. jula 1995. u 20:38 sati,
izmeu deurnog oficira Zvornike brigade i generala ivanovia).
470
P 550 (Vanredni borbeni izvjetaj Zvornike brigade od 14. jula 1995.).
471
P 607 (registrovani razgovor izmeu pukovnika Pandurevia i osobe s
prezimenom Matovi, 15. juli 1995.).
472
P 597.
473
P 609; Butler, T. 5115.
474
P 614 (Vanredni borbeni izvjetaj Zvornike brigade od 16. jula 1995.).
475
P 641 (Borbeni izvjetaj Zvornike brigade za 17. juli 1995. poslat
komandi Drinskog korpusa); P 675 (Vanredni borbeni izvjetaj Zvornike brigade
za 18. juli 1995. dostavljen komandi Drinskog korpusa); P 676 (Borbeni izvjetaj
Zvornike brigade za 18. juli 1995. dostavljen komandi Drinskog korpusa); P 694
(registrovani razgovor od 19. jula 1995. u 08:12 sati u kojem pukovnik Pandurevi
govori o istjerivanju 150 Muslimana preostalih u njegovoj zoni odgovornosti). Vidi
i Butlerov izvjetaj, par. 7.74.
476
Butler, T. 5453.
477
P 878.
478
P 739 /citat prema engleskom prevodu/.
479
Taj datum ustanovio je Butler, T. 4968.
480
P 532.
481
P 462.
482
P 523.
483
Vidi iskaze svjedoka K, T. 2503, 2508 (isprva 1000 ljudi, a nakon
nekoliko sati 3500 ili 4000); svjedoka L, T. 2659 (2000 do 2500 ljudi); Husia, T.
2619 (1000 ljudi); svjedoka J, T. 2451 (2000 ljudi); svjedoka O, T. 2874 (1000 do 2000
ljudi).
484
Svjedok J, T. 2459; svjedok K, T. 2509; svjedok L, T. 2660-2661.
605
485
Svjedok K, T. 2510; svjedok J, T. 2461.

Svjedok O, T. 2871.
487
Svjedok P, T. 2950-2951; svjedok Q, T. 3022.
488
Svjedok P, T. 2950.
489
Svjedok P, T. 2953-2954. Vidi i iskaz svjedoka Q, T. 3013-15.
490
Svjedok P, T. 2955-2956.
491
Pored video-snimaka na kojima se vidi da su se du tog poteza ceste 13.
jula nalazile snage MUP, o emu se govori nie u par. 173, iz jednog registrovanog
razgovora od 12. jula 1995. u 16:40 sati saznajemo da je u postavljanju jedne zasjede
u Konjevi Polju uestvovala civilna polica. Vidi P 512. U jednom nareenju koje
je kasno uveer 12. jula 1995. izdao Glavni tab takoe se navodi da organi MUP
imaju zadatak da obezbjeuju komunikacu Bratunac Konjevi Polje. Vidi D
165. General Krsti se sloio s tim da su u toj zoni bile prisutne snage MUP. Krsti,
T. 6416.
492
P 3.
493
Butler, T. 4925-4931.
494
P 493, i Butler, T. 4926-4927.
495
Butler, T. 9181.
496
P 3, fotografija br. 491 izraena prema video-snimci.
497
Stipulaca 890, T. 9186.
498
Butler, T. 9201.
499
Butler, T. 9182.
500
501
502
Svjedok K, T. 2506-2507; svjedok L, T. 2657; svjedok O, T. 2867.
503
Svjedok P, T. 2948-2949; svjedok S, T. 3247.
504
Svjedok O, T. 2868.
505
Svjedok L, T. 2658.
506
Husi, T. 2609-2613; svjedok K, T. 2517.
507
Egbers, T. 2237.
508
P 504 (registrovani razgovor od 12. jula 1995. u 07:40 sati u kojem je
jedan od uesnika rekao da milica u Konjevi Polju ima zadatak da radi isto to
radi i ininjerski bataljon i da njoj moe narediti preko komandanta ininjerskog
bataljona); P 505 (registrovani razgovor od 12. jula u 07:48 sati tokom kojeg jedan
uesnik pominje nekoga iz MUP i kae: Jedna njegova eta je gore, odmah do
naeg ovjeka s budloerima, tamo u /? Konjevi Polju/ i ima zadatak da radi sve
ta radi. Dakle, nareenja ta treba da se radi moete da dajete preko komandira.
/citat prema engleskom prevodu/
509
Vidi o tome infra, par. 287.
510
P 529.
511
P 530.
512
Butler, par. 6.11.
513
P 404/2 (tab. 61) (Dnevnik vojne police, 14. i 15. juli 1995.). /citat prema
engleskom prevodu/
514
Butlerov izvjetaj, par. 6.33 i fusnota 206.
515
Svjedok G, T. 1653-1658.
516
Butler, T. 5408.
517
Odbrana je obrazlagala da, ak i da su potinjene brigade Drinskog
korpusa znale za egzekuce ili u njih bile ukljuene, ta informaca ne prosleena
komandi Korpusa jer je postojala paralelna komandna lina putem koje je u
486
606
operacu bio ukljuen Glavni tab VRS. Nain funkcionisanja sistema rukovoenja
i komandovanja Drinskog korpusa tokom jula 1995. razmatra se nie u paragrafima
262-276.
518
Vidi o tome supra, par. 159.
519
Malagi, T. 1992.
520
Mandi, T. 1000. Drugi svjedoci su rekli da je bilo i autobusa preduzea
iz Srbe. Vidi Malagi, T. 1992.
521
Vidi infra, par. 239.
522
523
P 543.
524
Vidi o tome infra, par. 220-225.
525
Butler, T. 5029.
526
Vidi razmatranje ovog momenta nie u tekstu, par. 233-248).
527
528
P 543; Butlerov izvjetaj, par. 6.34; Butler, T. 5027.
529
P 559. Vidi i P 561 (registrovani razgovor od 14. jula 1995. u 22:27 sati,
u kojem deurni oficir Zvornike brigade kae: Najvie nas je upropastio ovaj
paket A od jutros izvetavamo o broju ljudi. Na tom mjestu drugi uesnik u
razgovoru ga je prekinuo.)
530
Butler, T. 5056.
531
P 609 (Vandredni borbeni izvjetaj Zvornike brigade, 15. juli 1995.).
532
P 463.
533
P 537.
534
Krsti, T. 6700-6701.
535
P 539.
536
Butler, T. 5369.
537
Krsti, T. 7360.
538
Svjedok S, T. 3245-3250. P 177 (fotografija upe).
539
Svjedok S, T. 3255-3256.
540
Svjedok S, T. 3261.
541
Svjedok S, T. 3258.
542
Svjedok S, T. 3262.
543
Svjedok S, T. 3264, 3274.
544
Svjedok S, T. 3271.
545
Svjedok S, T. 3275.
546
Svjedok S, T. 3276-3277.
547
Svjedok S, T. 3277-3281.
548
Svjedok S, T. 3286.
549
Svjedok S je u svom iskazu izjavio da je meu egzekutorima s Jadra bio
jedan ovjek koga je poznavao otpre. Svjedok S, T. 3267. Optuba je s njim obavila
razgovor, a on je rekao da je bio pripadnik 2. ete police, interventne jedinice
formirane od ljudi iz zvornikog CSB (optinskog Centra slubi bezbjednosti).
550
Svjedok S, T. 3251, 3254, 3272-3273.
551
Svjedok S, T. 3259-3260.
552
Svjedok S, T. 3260.
553
Svjedok odbrane DE, T. 7683-7684.
554
P 502, P 503, P 504, P 505.
555
P 517; P 521; Butler, T. 4775.
556
Vidi razmatranje prisustva takvih jedinica u Potoarima, supra, para.
151.
607
557
Svjedok M, T. 2737-39.
Svjedok M, T. 2746.
559
Svjedok M, T. 2752.
560
Ruez, T. 689; P 16/2.
561
562
P 206/1 (W. Haglund, Sudsko-medicinska istraga grobnog lokaliteta
Cerska), str. vii-viii.
563
564
Butler, T. 5003; Butlerov izvjetaj, par. 6.14.
565
P 517; P 521; Butlerov izvjetaj, par. 6.15 i fusnote 186 i 187.
566
Oskudnost dokaza koji impliciraju Drinski korpus u poinjenje
masovnih egzekuca 13. jula u kontrastu je sa obimnou dokaza koji sugeriu
umeanost Drinskog korpusa u poinjenje masovnih egzekuca od 14. jula
nadalje. O potonjem vidi infra.
567
Svjedok K, T. 2520.
568
Svjedok J, T. 2464.
569
Svjedok K, T. 2524.
570
Svjedok K, T. 2530, 2532.
558
571
Svjedok J, T. 2469.
Svjedok K, T. 2526.
573
Svjedok J, T. 2464-65; svjedok K, T. 2535.
574
Svjedok K, T. 2536.
575
Vidi iskaz svjedoka Q, T. 3026 (koji je posvjedoio da je vidio tela pred
skladitem u Kravici dok su ga autobusom prevozili iz Nove Kasabe u Bratunac).
576
P 8/1; svjedok K, T. 2514-2515.
577
Manning, T. 3616.
578
P 181/1; P181/2; P181/3; P 181/4; P 150; P 97. Vidi i Manning, T. 36163625.
579
Manning, T. 3597; Manningov izvjetaj, str. 00950916.
580
581
582
583
Manningov izvjetaj, str. 00950984-5.
584
585
Dodatni Manningov izvjetaj, str. 7604-7603.
586
587
Svjedok K, T. 2517.
588
To lice pozvano je subpoenom da svjedoi za optubu, ali se ne
pojavilo na suenju usled zdravstvenih razloga. Meutim, Pretresno vee
je optubi dozvolilo da kao svjedoka pozove jednog od svojih istraitelja, g.
Jana Kruszewskog (dalje u tekstu: Kruszewski), koji je prisustvovao slubenom
razgovoru Tuilatva sa OA. Vee je takoe u spis uvrstilo tadanje biljeke
Kruszewskoga (P 887) i transkript slubenog razgovora sa OA (P 886).
589
Butler, T. 5001-03.
590
P 404/2 tab. 61; Butlerov izvjetaj, par. 6.27 i fusnota 204.
591
Butler, T. 5000-5001.
592
Svjedok D, T. 1259; svjedok E, T. 1354-1355. Vidi i Malagi, T. 1976.
593
Svjedok D, T. 1291.
594
Svjedok D, T. 1293.
572
608
595
Svjedok D, T. 1295.
Svjedok D, T. 1297-1299.
597
Svjedok C, T. 1190-1196.
598
Svjedok C, T. 1193.
599
Svjedok C, T. 1229.
600
Svjedok L, T. 2665, T. 2674.
601
Svjedok N, T. 2820 (stigao rano ujutro 14. jula 1995. iz Bratunca).
602
Svjedok N, T. 2822 (koji procjenjuje da je u gimnastikoj sali bilo oko
2500 ljudi). Cf. svjedok L, T. 2676-2677 (koji procjenjuje da je ondje bilo najmanje
700 ili 800 ljudi) i zavrna re otpube, T. 9851.
603
Svjedok L, T. 2683; svjedok N, T. 2823.
604
Svjedok N, T. 2822.
605
Svjedok L, T. 2685-86; svjedok N, T. 2824.
606
Svjedok N, T. 2824-25.
607
Svjedok L, T. 2698, 2703-2705.
608
609
Svjedok N, T. 2825.
610
Ruez, T. 3476-50; P 162/2.
611
Ruez, T. 3477; P 162/4 i 5.
612
613
614
615
Manningov izvjetaj, str. 00950952 i Dodatni Manningov izvjetaj, str.
7607.
616
617
618
619
Manningov izvjetaj, str. 00950951, i Dodatni Manningov izvjetaj, str.
7611.
620
P 167/1, P 167/4, P 167/5, P 167/6 i P 167/7; Ruez, T. 3502-3503. Ruez
je takoe razmotrio vjerovatne datume prekopavanja za dodatne, ali tada jo
neekshumirane sekundarne lokace ukopa uz cestu za Hodie. Vidi T. 34993506.
621
622
Manningov izvjetaj, str. 00950955-6, 00950959, 00950962-3.
623
Manningov izvjetaj, str. 00950960. (Ta ligatura naena je na lokalitetu
cesta za Hodie 5).
624
Manningov izvjetaj, str. 00950956, 00950960, 00950963.
625
P 567; Butlerov izvjetaj, par. 7.8, 7.16; Butler, T. 5067-5068.
626
P 568; Butler, T. 5069-5073; P 569.
627
Svjedok L, T. 2694.
628
Butler, T. 5066, 5074-5081.
629
Svjedok L, T. 2698.
630
Butler, T. 5085.
631
P 582, P 643, 580; Butler, T. 5082-5086; Butlerov izvjetaj, par. 7.20.
632
P 645.
633
P 584; Butler, T. 5082-5083, 5087; Butlerov izvjetaj, par. 7.22, 7.25, 7.27.
634
P 589, P 582; Butler, T. 5085-5090; Butlerov izvjetaj, par. 7.23.
635
P 645; Butlerov izvjetaj, par. 7.27; P 643; P 582.
596
609
636

Svjedok P, T. 2960-2961; svjedok O, T. 2902-2903.
638
Svjedok O, T. 2905.
639
Svjedok O, T. 2904; svjedok P, T. 2968-69.
640
Svjedok O, T. 2911-12.
641
642
Svjedok O, T. 2914; vidi i svjedok P, T. 2977.
643
Svjedok O, T. 2914-16; svjedok P, T. 2976.
644
Svjedok O, T. 2916.
645
646
Svjedok P, T. 2983.
647
Svjedok O, T. 2925; svjedok P, T. 2981.
648
P 163/2 i P 163/3. Manningov izvjetaj, str. 00950965. Ruez, T. 3480637
3482.
649

Wright, T. 3653-3659.
651
652
Manningov izvjetaj, 00950967.
653
Manningov izvjetaj, 00950965.
654
P 168/2 i P 168/3; Ruez, T. 3508-3509. Ruez je takoe razmatrao mogue
datume remeenja drugih, zasad jo neekshumiranih grobnica na tom lokalitetu.
Vidi T. 3506-3511.
655
656
657
658
P 2; P 590; Butler, T. 5101.
659
P 584; Butler, T. 5086-5087; Butlerov izvjetaj, par. 7.33-7.34.
660
P 591; P 594; P 592; P 593; Butler, T. 5093-5103; Butlerov izvjetaj, par.
7.35.
661
Svjedok Q, T. 3036.
662
Svjedok Q, T. 3039.
663
Svjedok Q, T. 3040.
664
Svjedok I, T. 2390-92.
665
G. Erdemovi je po jednoj taki optuen za zloine protiv ovjenosti i
alternativno za krenje zakona i obiaja ratovanja. Izjasnio se krivim po optubi za
zloine protiv ovjenosti i osuen je zbog svoje uloge u pogubljenjima na Vojnoj
ekonomi Branjevo. Pretresno vee ga je osudilo na 10 godina zatvora. Nakon albenog
postupka, ta je kazna preinaena u pet godina za krenje zakona i obiaja ratovanja. Vidi
predmet Tuilac protiv Erdemovia, IT-96-22-Tbis, Presuda o kazni, 5. mart 1998.
666
Erdemovi, T. 3126.
667
Erdemovi, T. 3138.
668
Erdemovi, T. 3135.
669
Erdemovi, T. 3128.
670
Svjedok Q, T. 3041-42.
671
Erdemovi, T. 3130, 3132; vidi i iskaz svjedoka I, T. 2392 (1000 do 1500
ubenih).
672
Svjedok Q, T. 3045.
673
P 24/2; P 24/4; Ruez, T. 3486.
674
675
650
610
676

Manningov izvjetaj, str. 00950942; T. 3605 (ligature i povezi za oi s
Vojne ekonome Branjevo podudaraju se s uzorcima naenima na lokalitetima
anarski put 3 i 12).
678
P 169/25; P 169/26; P 169/27; Ruez, T. 3523-3524; Manningov izvjetaj,
str. 00950943. Ruez je govorio i o moguim datumima remeenja drugih, jo
neekshumiranih grobnica na anarskom putu. Vidi T. 3511-3525.
679
680
681
682
Erdemovi, T. 3116-3123.
683
Erdemovi, T. 3121.
684
Krsti, T. 6330, 6333; Zavrni podnesak odbrane, par. 312.
685
Zavrni podnesak tuioca, 21. jun 2001. (dalje u tekstu: Zavrni
podnesak optube), par. 347.
686
Erdemovi, T. 3122-3124.
687
Erdemovi, T. 3127.
688
P 435 (registrovani razgovor putem rada od 12. jula 1995. u 07:35 sati,
u kojem je general Krsti potpukovniku Krsmanoviu, oficiru Drinskog korpusa za
saobraaj, naredio da nabavi 50 autobusa sa Pala, iz Viegrada, Rogatice, Sokoca,
Han Peska, Vlasenice, Milia, Bratunca i Zvornika).
689
Erdemovi, T. 3129.
690
Erdemovi, T. 3129-30.
691
Erdemovi, T. 3130.
692
Erdemovi, T. 3132, T 3141.
693
Erdemovi, T. 3130-34.
694
Butler, T. 9194.
695
Erdemovi, T. 3138-3139.
696
P 614; Butler, T. 5342-5345.
697
P 616; Butler, T. 5133; Butlerov izvjetaj, par. 7.46.
698
P 646.
699
700
701
Butler, T. 5169; Butlerov izvjetaj, par. 7.45 i fusnota 268; P 24/2 i 24/3.
702
P 620.
703
Zavrni podnesak optube, par. 354; Butler, T. 5139; Butlerov izvjetaj,
par. 9.20.
704
P 619. Mada se u prevodu tog dokumenta na engleski jezik zapravo
navodi komandant Drinskog korpusa, skraenica KDK na bosanskom/
hrvatskom/srpskom u ostalim je dokumentima u ovom predmetu dosljedno
prevoena kao komanda Drinskog korpusa, tako da Pretresno vee i na ovaj
dokument primjenjuje to tumaenje. Optuba je izriito prihvatila da je prevod tog
dokumenta u ovom smislu netaan. Vidi Zavrnu re optube, T. 9954.
705
P 619.
706
Butler, T. 5139.
707
Vidi i razmatranje infra, par. 380-387, o rasporeivanju pripadnika
Bratunake brigade 16. jula 1995. za pomo u egzekucama.
708
Erdemovi, T. 3140.
709
Erdemovi, T. 3143-3144.
710
Erdemovi, T. 3148-3149.
677
611
711
712
Manning, T. 3619.
P 181/1; P 181/2; P 182/3; P 182/4; P 150; P 97. Vidi i Manning, T. 3616-
25.
713
Butler, T. 5132-5136.
Erdemovi, T. 3140-3141.
715
P 614; Butler, T. 5342-5345; Butlerov izvjetaj, par. 7.49 i fusnota 272.
716
P 618 (izvod iz knjige dnevnih zapovedi voda vojne police Bratunake
brigade za 17. juli 1995. sa biljekama o dogaajima 16. jula 1995.).
717
Butler, T. 5136-5137.
718
P 627.
719
Krsti, T. 6754.
720
Butler, T. 5357-5378.
721
722
Ruez, T. 500, 783-788.
723
724
725
P 164/1; Ruez, T. 3482; Manningov izvjetaj, str. 00950975.
726
P 164/3; Ruez, T. 3434-3484; Manning, T. 3603-3608.
727
728
729
Manning, T. 3609-3614.
730
Manningov izvjetaj, str. 00950976 00950977.
731
732
P2; Butlerov izvjetaj, par. 7.53. Kozluk je podruje u kojem je bio
stacioniran Podrinjski odred (Vukovi sa Drine).
733
P 580; Butler, T. 5082-5083.
734
P 582; Butler, T. 5085-5086.
735
P 404/tab. 281.
736
P 404/4 (tab. 214); Butlerov izvjetaj, par. 7.58 i fusnota 282.
737
Vidi generalno iskaz svjedoka R, T. 3196-3206. Optuba se takoe
oslanjala na dokumente zaplenjene u Zvornikoj brigadi koji upuuju na to
da je ta brigada drala zarobljene muslimanske mukarce koji se sada vode
na spiskovima MKCK kao nestali. Optuba se na tu injenicu pozvala kako bi
pokazala da je, nakon masovnih egzekuca, Zvornika brigada pobila zarobljene
bosanske Muslimane koji su bjeali iz Srebrenice. Vidi P 707, P 706 i Butler, T. 52275233. Meutim, Pretresno vee na osnovu predoenih dokaza ne moglo doneti
nikakav konkretan nalaz o tome.
738
Svjedok R, T. 3200-3202; Butler, T. 5227.
739
Svjedok R, T. 3205-3206, 3229-3230.
740
P 693.
741
P 404 (tab. 430 i tab. 432); Butlerov izvjetaj, par. 10.10.
742
Ruez, T. 3470.
743
Butler, T. 5235.
744
P 709.
745
Butler, T. 5236.
746
P 710.
747
Butler, T. 5236.
748
Butler, T. 5237.
749
Butler, T. 5242.
714
612
750
P 374.
Butler, T. 5121; P 611.
752
Ruez, T. 3535-3536.
753
Jo jedan kljuni aspekt tog argumenta bilo je to da je general Krsti bio
angaovan kao zapovjednik operace epa i da zato ne znao nita o tome to se
dogaa u Srebrenici.
754
Dana 11. jula 1995, predsjednik Republike Srpske imenovao je civilnog
povjerenika za srpsku optinu Srebrenica. Vidi P 404, fusnota 90. Predsjednik je
civilnom povjereniku dao ovlasti vrlo visokog nivoa, ukljuujui odgovornost za
postupanje sa ratnim zarobljenicima, kao i dunost da se civilnom stanovnitvu
omogui da slobodno odlui hoe li ostati ili otii. Vidi Radinovi, T. 8064.
755
P 649; Radinovi, T. 8461-8463; vidi takoe Krsti, T. 7365, 7381.
756
Krsti, T. 6203.
757
Radinovi, T. 8057.
758
Npr. P 532 (Nareenje Glavnog taba Drinskom korpusu od 13. jula
1995. koje sadri direktive koje mjere treba da se preduzmu kako bi se presjekao
put mukarcima iz kolone i kako bi se oni zarobili); i Krsti, T. 6300.
759
P 525.
760
P 463.
761
P 464 (nareenje koje je 14. jula 1995. izdao komandant Bratunake
brigade, a za koje je general Krsti u svom svjedoenju rekao da je zoran dokaz
da zone koje je ta brigada pretraivala nisu bile one koje je on naveo u svojem
nareenju). Krsti, T. 7351-735.
762
P 536 i P 537; svjedok odbrane DB, T, 7333-7335.
763
P 675.
764
P 627.
765
P 470.
766
U registrovanom razgovoru se pominje da Furtula (optuba
je ustvrdila da je posredi major Radomir Furtula, komandant 5. podrinjske
brigade (takoe poznate pod nazivom Viegradska brigada) ne izvrio efova
nareenja. Optuba je tvrdila da je ef pomenut u tom razgovoru najvjerovatne
general Mladi. Vidi Zavrni podnesak optube, par. 366. Vidi daljnje razmatranje
tog razgovora i razgovora koji se s njim moe povezati, a u kojem je uestvovao
general Krsti, infra, par. 380-387.
767
P 364/2, tab. 14/2
768
Iako iz tog registrovanog razgovora ne jasno proizlazilo da je
neidentifikovani sagovornik iz Drinskog korpusa, odbrana je tvrdila da se to
podrazumeva na osnovu toga to je on pomenuo Potoare koji pripadaju zoni
Drinskog korpusa. T. 5445.
769
Vidi razmatranje odnosa izmeu tih jedinica i Drinskog korpusa infra,
par. 277-289.
770
Radinovi, T. 8471-8472.
771
Radinovi, T. 8472.
772
Krsti, T. 6494-6495.
773
Krsti, T. 7399-7400.
774
Butler, T. 5447.
775
Svjedok odbrane DE, T. 7620.
776
Butler, T. 4837, 5254.
777
Vidi razmatranje o tome supra, par. 135-142.
778
P 459; Butler, T. 4868.
751
613
779
P 532. Vidi razmatranje o tome supra, par. 169.

Butler, T. 4970.
781
P 478.
782
Butler, T. 4913-4914.
783
P 609.
784
P 614.
785
Butler, T. 5250-5251. Popis tog dela dokaznog materala nalazi se u
dokaznom predmetu P 378.
786
Radinovi, T. 8071.
787
Radinovi, T. 8052, 8067 i 8068.
788
Radinovi, T. 8069-8070, D 158/P 402 fusnota 34 (u Pravilima slube
organa bezbjednosti u Oruanim snagama Socalistike Federativne Republike
Jugoslave, 1984, lan 49, navodi se da oficir za bezbjednost (s(a podacima koji
predstavljaju slubenu tajnu moe da upozna druge ovlaene stareine organa
bezbednosti ili druga lica samo po ovlaenju svog pretpostavljenog stareine
organa bezbednosti.
789
Krsti, T. 7367-7368.
790
Krsti, T. 7366-7367.
791
Radinovi, T. 8079.
792
P 402, fusnota 34, par. 16; Butler, T. 5351.
793
Butler, T. 4767.
794
Butler, T. 5301.
795
P 627.
796
P 620 (registrovani razgovor od 16. jula 1995. u 13:58 sati. Vidi o tome
supra, par. 242.).
797
P 619.
798
Butler, T. 5277 i P 378.
799
Vidi o tome supra, par. 234, 239-240.
800
Butler, T. 4918; Butlerov izvjetaj, par. 2.12-2.13. Odbrana se sloila
s tim da je ta jedinica bila ukljuena u zarobljavane ogromnog broja bosanskih
Muslimana. Zavrni podnesak odbrane, par. 303.
801
Butler, T. 4856-4859; Van Dun, T. 1742-1744, 1747, 1760-1771,
1778, 1780-1783 (koji je identifikovao kapetana Mendeljeva Maneta Duria,
komandanta bataljona MUP i koji je pratio odvajanje zarobljenika i identifikovao
Duka Jevia zvanog Staljin, iz MUP). Vidi i P 459 (izvjetaj od 13. jula 1995.
koji je Glavni tab poslao obavjetajnom odsjeku Drinskog korpusa, u kojem se
navodi da je MUP pljakao imovinu UNPROFOR i da je MUP traio odobrenje da
uestvuje u pretresu baze UNPROFOR u Potoarima nakon odlaska izbjeglica);
Butler, T. 4869.
802
803
Zavrni podnesak optube, par. 202. Vidi i razmatranje o ukljuenosti
police u egzekuce na Jadru, supra, par. 197.
804
805
P 145; P 146.
806
Erdemovi, T. 3087-3091; Butler, T. 4825-4826.
807
Krsti, T. 6507-6508.
808
809
810
Svjedok II, T. 9120.
811
Zavrna re odbrane, T. 10105.
780
614
812

814
815
Radinovi, T. 8053, 8056.
816
Butler, T. 5381.
817
Butler, T. 5342.
818
Butler, T. 4996; Butlerov izvjetaj, par. 2.12.
819
G. Butler je prihvatio da optuba ne moe da predoi podatke o tome
koliko je lica zarobljeno u okviru operaca pretresa terena u kojima je od 15. jula
1995. godine 65. zatitni puk uestvovao s Drinskim korpusom. Butler, T. 5369.
820
Vidi razmatranje dokumenata koji se odnose na ta zajednika dejstva
65. zatitnog puka i jedinica Drinskog korpusa supra, par. 162.
821
P 428.
822
Svjedok DB, T. 7134.
823
P 420 (Zakon o sprovoenju Zakona o unutarnjim poslovima za vreme
neposredne pretnje rata ili ratnog stanja), Butler, T. 4768.
824
Krsti, T. 6140, 6416.
825
Krsti, T. 6413, 6416, 6418.
826
Butler, T. 5372-5373.
827
Radinovi, T. 8061-8062.
828
829
Butler, T. 4806-4807.
830
831
832
Na primjer: P 504; P 506; Butler, T. 4938-4939 (u vezi sa registrovanim
razgovorima od 12. jula 1995. u 07:40 sati, odnosno u 07:48 sati, koji navode na
zakljuak da su nareenja za jedinice MUP bila izdavana preko zapovjednika
5. ininjerskog bataljona Drinskog korpusa); P 507 (registrovani razgovor od
12. jula 1995. u 08:43 sati). Pretresno vee, meutim, napominje da je Butlerova
reakca na taj razgovor bila sljedea: Iz ovoga se ne sme previe toga iitavati.
Jasno je da je to indikaca da su snage bile u sadejstvu. Butler, T. 4945).
Komentirajui niz prislukivanih razgovora na koje se pozivala optuba kako bi
pokazala da je MUP bio prepotinjen, g. Butler je ustvrdio da oni dokazuju da
su jedinice Drinskog korpusa i MUP meusobno koordinisale svoje aktivnosti.
Butler, T. 9206.
833
P. 830.
834
Van Dun, T. 1742-1743.
835
P 502.
836
P 446.
837
P 527.
838
P 529.
839
Vidi o tome supra, par. 162 i 192.
840
P 537.
841
P 539 (Redovan borbeni izvetaj Bratunake brigade, 16. juli 1995.).
842
P 649.
843
P 478.
844
Butler, T. 9204.
845
Butler, T. 9204-9205.
846
Butler, T. 9205.
847
D 165; Butler, T. 9200-9203.
813
615
848
Vidi na primjer P 445 (registrovani razgovor od 12. jula 1995. u 12:50

sati, u kojem se uje kako general Mladi govori o autobusima i kamionima i kae:
I evakuirat emo sve, ko hoe i ko nee.)
849
Vidi openito, Butler, T. 4853-4854.
850
Vidi i P 472 (registrovani razgovor od 15. jula 1995, u kojem pukovnik
Beara spominje nareenja komandanta to se, kako se ini, odnosi na Generala
Mladia u kontekstu egzekuca); i Butler, T. 5512 (o prisustvu generala Mladia na
cesti Bratunac Konjevi Polje 13. jula 1995. kad je ta cesta bila pokrivena telima,
te o njegovom prisustvu u Sandiima gdje je ubeno jedno lice).
851
Vidi i iskaz svjedoka S, T. 3261, o moguoj umeanosti generala
Mladia u egzekuce na Jadru 13. jula 1995.
852
P 472; P 478; P 627.
853
Butler, T. 4786-4789. Vidi i P 627 (u kojem se spominje oficir Glavnog
taba po imenu Trkulja, a u kontekstu razgovora o zarobljenicima).
854
Do ovih se brojki dolo proraunima na osnovu karte zone odgovornosti
Drinskog korpusa priloene uz Izmenjenu i dopunjenu optunicu protiv generala
Krstia od 27. oktobra 1999.
855
Krsti, T. 5972.
856
Butlerov izvjetaj, par. 8.3 i fusnota 313.
857
Stipulace par. 1-2; i Krsti, T. 5980.
858
Krsti, T. 6026-6028.
859
injenice o kojima je postignut dogovor strana, par. 12.
860
P 3.
861
Svjedok Z, T. 4478.
862
Vidi: Uvodno izlaganje odbrane, T. 5954; Krsti, T. 5973-5974, 7407,
7412-7413; svjedok odbrane g. Milenko Radulovi (dalje u tekstu: Radulovi) T.
7595; svjedok odbrane DA, T. 6890-6893, 6895-6896; svjedok odbrane Borovanin,
T. 6997; svjedok odbrane DC T. 7451-7452, 7508-7509, 7512; svjedok odbrane g.
Vlado Rudovi, T. 7535-7356, 7545; svjedok odbrane DE, T. 7696. Svjedok II je
takoe potvrdio da se general Krsti uvek profesionalno ponaao i prema svojim
kolegama i prema bosansko-muslimanskim vojnicima. T. 9156-9157.
863
864
Krsti, T. 7571.
865
Krsti, T. 6123-6125.
866
Krsti, T. 6410, Radinovi, T. 7953.
867
P 428.
868
Krsti, T. 6423.
869
Krsti, T. 6185 (gdje navodi da je general Mladi stigao na istureno komandno
mjesto 9. jula 1995.); i Krsti, T. 6188, 6428-6429. (gdje navodi da su on i general ivanovi,
poto je general Mladi preuzeo komandu, praktino gurnuti u stranu).
870
P 432.
871
Krsti, T. 6427. To je potvrdio i svjedok odbrane DB, T. 7069-7070, T.
7229.
872
Krsti, T. 6195.
873
Krsti, T. 6196; i P 770 (fotografija na kojoj se vidi general Mladi kako
sjedi, a s njim u razgovoru, stojei pored njega, general Krsti, za koju general
Krsti kae da je snimljena nakon to je general Mladi izdao nareenje da se
nastavi operaca prema Potoarima. Krsti, T. 6509).
874
Krsti, T. 6567. Vidi takoe svjedok odbrane DB, T. 7092; i zavrni
podnesak odbrane, par. 266.
616
875
Krsti, T. 6575.
Krsti, T. 6575-6576.
877
Krsti, T. 6233.
878
Krsti, T. 6583.
879
Krsti, T. 6644.
880
Krsti, T. 6642-6643.
881
Krsti, T. 7390.
882
Krsti, T. 7390.
883
Krsti, 7392-7393.
884
Krsti, T. 6263-6265.
885
Krsti, T. 6585.
886
Svjedok odbrane DA, T. 6962.
887
Svjedok odbrane DC, T. 7459.
888
889
Svjedok odbrane Radulovi, T. 7599.
890
Svjedok odbrane DF, T. 8542.
891
Vidi o tome supra par. 78.
892
Krsti, T. 6315, 6751-6753, 6851.
893
Krsti, T. 6827.
894
Krsti, T. 6828, 7388.
895
Krsti, T. 7389.
896
Krsti, T. 6309.
897
Krsti, T. 6309-6311.
898
Krsti, T. 6263-6266.
899
900
Svjedok II, T. 9128, 9131.
901
902
903
904
905
906
P 886.
907
P 887; i P 886.
908
P 458.
909
P 905.
910
T. 9676.
911
D 181 (izjava prof. gen. Radovana Radinovia od 26. maja 2001,
dostavljena kao odgovor na Predlog optube za izvoenje dodatnih dokaza), str.
7; Radinovi, T. 9733.
912
P 406; i Butler, T. 4752.
913
Dannatt, T.5703-5705.
914
Krsti, T 7412; svjedok odbrane DE, T. 7612-7614; svjedok odbrane DB,
T. 7337-7338.
915
Radinovi, T. 9736-9739.
916
Svjedok odbrane DB, T. 7297. Taj svjedok je u julu 1995. bio oficir
Drinskog korpusa. On je prihvatio mogunost da neko moe de facto preuzeti
komandu pre izdavanja slubenog dokumenta s potpisom predsjednika.
917
P 462.
918
P 463.
919
P 759 (gdje se, poreenja radi, vide oba nareenja, jedno pored drugog).
876
617
920
P 464. Takoe vidi Butler T. 4890, Dannatt T. 5644 i Radinovi, T. 8350-
8351.
921
Krsti, T. 6248-6249; svjedok odbrane DB, T. 7335.

Butler, T. 4888.
923
Krsti, T. 6686.
924
Vidi o istom supra par. 303.
925
P 555.
926
P 556.
927
Butler, T. 5049-5051, i 5438.
928
P 558; Butler, T. 5439-5442; Butlerov izvjetaj, par. 8.25 i fusnote 348-349;
par. 8.27 i fusnota 351.
929
P 558.
930
931
Butlerov izvjetaj, par. 8.21 i fusnote 342, 343; P466.
932
P 364/1 (14. juli 1995. tab. 11) /prim. prev.: prema engleskom prevodu/
933
P 472.
934
P 478.
935
P 537.
936
Krsti, T. 6695-6696.
937
P 539.
938
P 481. Pretresno vee ne prihvata objanjenje koje je iznio general
Krsti da je ovaj dokument, iako datiran 17. jula 1995, potpisan ili 22. ili 23. jula,
poto se vratio s operace epa. Vidi Krsti, T. 6729-6730, 7361-7362.
939
P 650.
940
P 652.
941
P 652.
942
P 694. Vidi takoe P 677 (prislukivani razgovor od 18. jula 1995. u 07:
12 sati izmeu generala Krstia i pukovnika Veletia o stvarima van zone korpusa);
i P 680 (uhvaeni razgovor od 18. jula 1995. u 07:16 sati izmeu generala Krstia
i pukovnika Cerovia u kojem general Krsti daje pukovniku Ceroviu uputstvo
da ide na jednu lokacu za koju se ini da je nevezana za epu i nalae mu da
preuzme komandu kad tamo stigne.)
943
P 467; i Butler, T. 44896-4899.
944
D 181/5.
945
I general Krsti (Krsti, T. 6720-6721) i general Radinovi (Radinovi,
T. 8353, 8450-8451) su svjedoili da termin upotrebljen u originalnom dokumentu
na srpskom jeziku ne znai da ivanovi tada ne vie bio komandant Drinskog
korpusa. Optuba je od prevodilake slube Meunarodnog suda dobila slubenu
izjavu kojom se potvruje da se ta re na engleski jezik ispravno prevodi sa
hitherto. Vidi T. 8356.
946
Radinovi, T. 7993; svjedok odbrane DC, T. 7450; svjedok odbrane
Borovanin, T. 6998; svjedok odbrane Radulovi, T. 7593-7594.
947
Svjedok II, T. 9152-9153, T. 9168.
948
Svjedok JJ, T. 9707.
949
Vidi o tome infra par. 334.
950
Svjedok C, T. 1240; Mandi T. 1044.
951
Sm general Krsti je potvrdio da se u nekim situacama slubena
procedura moe prenebregnuti, te da usmena nareenja mogu biti dovoljna. Vidi
Krsti, T. 7405, T. 7412. Slino je i sa generalom Radinoviem koji je potvrdio da se
nekada u vanrednim situacama neke stvari moraju izvriti ad hoc. Vidi Radinovi,
922
618
T. 8471-8472. Pretresno vee zapaa i to da je general Mladi imao obiaj da se ne

obazire na pravila i procedure.
952
Butler, T. 5361.
953
Butler, T. 4901.
954
Dannatt, T. 5656-5657.
955
Krsti, T. 6374.
956
Butler, T. 5432.
957
Dva svjedoka odbrane koji su bili na isturenom komandnom mjestu
u Pribievcu, svjedoili su da je general Krsti komandovao operacom. Svjedok
odbrane DB, T. 7226 (koji je svjedoio da se general ivanovi ne puno meao
i da je njegov utisak da je do 9. jula 1995. operaca bila pod komandom generala
Krstia); i svjedok odbrane DC, T. 7438, (koji je svjedoio da je Krivaja 95 bila pod
komandom generala Radislava Krstia).
958
Svjedok odbrane DC, oficir brigade Drinskog korpusa angaovane u
Krivaji 95, svjedoio je da je komandant brigade kojoj je pripadao u julu 1995.
primao nareenja od generala Krstia sve do 10. jula 1995, a od tada direktno od
generala Mladia. Svjedok odbrane DC, T. 7438-7440.
959
P 432; i Butlerov izvjetaj, par. 8.10 i fusnota 325.
960
Krsti, T. 6427-6429, 6433, 6434, 6436-6437.
961
962
P 145 (na kojoj se vidi kako general Krsti s generalom Mladiem i
ostalima ulazi u Srebrenicu 11. jula 1995.).
963
P 367 (video-snimak sveanosti); P 482 (lanak iz asopisa Srpska
vojska od 28. decembra 1995. u kojem se prenosi govor generala Mladia); vidi
takoe Butler, T. 5243-5247.
964
Krsti, T. 6446.
965
P 756 (fotografija sa sveanosti).
966
Vidi P 112/1 (SRNA iz Beograda, lanak od 20. jula 1995. u kojem
predsjednik Karadi govori o generalu Krstiu i generalu ivanoviu kao o
glavnim arhitektama pobjeda bosanskih Srba u Srebrenici i epi); i P 430 i P
99, (transkript odnosno video-snimak govora u kojem je predsjednik Karadi
generalu Krstiu odao zasluge za planiranje napada na Srebrenicu).
967
General Krsti je objasnio da je predsjednik Karadi ovim komentarima
pokuao da diskredituje generala Mladia. Vidi Krsti, T. 6308, 7570-7572. G. Butler
takoe prihvata tu mogunost. Vidi Butler, T. 5468.
968
Butler, T. 4187.
969
Vidi o tome supra par. 122-125.
970
P 145 (video-snimak Srebrenice 11. jula 1995.)
971
P 743.
972
P 745.
973
Krsti, T. 6540-6541.
974
P 744.
975
P 650, (u kojem general Krsti pita Trbia:Jeste li pobili Turke gore?).
976
Krsti, T. 6514-6515.
977
Optuba tvrdi da se sastanak u bratunakom tabu na kojem je general
Mladi prvi put objavio svoje planove za napad na epu ustvari odrao 12. jula
uvee. Taj zakljuak je zasnovan na svjedoenju svjedoka II, kao i na dokazu da
cesta kojom je general Krsti navodno putovao u noi 11. jula ne bila otvorena
za saobraaj VRS sve do 12. jula 1995. Vidi Zavrni podnesak optube, par.
241 i fusnotu 764. Pretresno vee smatra da ovo pitanje ne iziskuje posebnu
619
konstatacu. Da li je general Krsti postavljen za epu 11. ili 12. jula, po miljenju
Pretresnog vea, materalno ne menja ishod ovog predmeta.
978
Radinoviev izvjetaj, par 4.1.
979
Krsti, T. 6208-6209, 6213-6214.
980
Mandi, T. 974, 987-989, 1042; Svjedok B, T. 886, 925-926; P 40.
981
P 40 (transkript sa sastanka).
982
P 40.
983
984
Krsti, T. 6552-6554.
985
986
987
Krsti, T. 6579-6580.
988
Krsti, T. 6623.
989
Krsti, T. 6621-6622. Iako je bilo svjedoka koji su svjedoili da je general
Mladi tu izjavu dao na sastanku 12. jula 1995. ujutro, general Krsti je rekao da je
to moglo biti 11. jula 1995. uvee. Kako god bilo, general Krsti prihvata da je znao
da je general Mladi to izjavio.
990
P 435, Butler, T. 4827-4828.
991
P 404 fusnota 130; i P 438.
992
P 440.
993
P 404 fusnota 132; i P 445.
994
995
P 446; Butler, T. 4839-4840.
996
Vidi openito, Butler, T. 4842.
997
Vidi na primjer, P 359, i Butler T. 4831-4832 (iz kojeg se vidi da se
general Krsti bavio pitanjem goriva); P 440 i P 443 (u vezi s gorivom gdje se navodi
da je to naredio Krsto (skraeno za generala Krstia, (vidi Butler, T. 4834)). P448
(razgovor registrovan 12. jula 1995. u 18:48 sati, izmeu dva lana Glavnog taba
koji spominju Krleta za koga vojni vjetak optube, Butler, s obzirom na sadraj
konverzace, misli da je general Krsti. Butler, T. 4848).
998
Svjedok II, T. 9122-9123.
999
Svjedok II, T. 9123. Vidi takoe svjedok II, T. 9157-9161.
1000
1001
1002
Krsti, T. 6666.
1003
1004
Krsti, T. 6611.
1005
Svjedok odbrane DB, oficir veze Drinskog korpusa, ostao je pri tvrdnji
da su sredstva veze na isturenom komandnom mjestu u Pribievcu demontirana
11. jula 1995. oko 19:00 sati. Vidi svjedok odbrane DB, T. 7078-7079, 7244-7245.
Svjedoenje svjedoka odbrane DB potkrepio je svjedok odbrane DG, vezista
Drinskog korpusa u Pribievcu jula 1995. Svjedok odbrane DG je rekao da je s
isturenog komandnog mjesta u Pribievcu otiao onog dana kada je vojska ula u
Srebrenicu (odnosno 11. jula 1995.), oko 18:30 19:30 sati, a da su sredstva veze do
12. jula 1995. poslepodne ve bila prebaena na novo istureno komandno mjesto
u Krivaama. Vidi svjedok odbrane DG, T. 9231-9232, 9320. Optuba tvrdi da ovi
svjedoci sigurno gree po pitanju vremena kada su demontirana sredstva veze
u Pribievcu. Konkretno je svjedok odbrane DB svjedoio da je iste veeri kada je
demontirao istureno komandno mjesto u Pribievcu, proao kroz Potoare i vidio
da su tu, meu bosansko-muslimanskim civilima i pripadnicima UNPROFOR, bili
620
i vojnici VRS. Vidi svjedok odbrane DB, T. 7081-7082. Optuba je predoila dokaze
iz kojih se vidi da u Potoarima vojnika VRS ne bilo sve do 12. jula 1995, te da je
stoga, svjedok odbrane DB pogreio po pitanju datuma demontiranja isturenog
komandnog mjesta. Vidi Koster, T. 9040-9041.
1006
P 66; i P 67.
1007
Krsti, T. 6218.
1008
Krsti, T. 6219, 7404.
1009
Krsti, T. 6634.
1010
Krsti, T. 6634, 6638.
1011
Vidi P 769 (na kojem je Ruez, istraitelj Tuilatva, dvjema crvenim
strelicama oznaio mjesto na kojem se, po njegovom miljenju, general Krsti
nalazio dok je davao intervju).
1012
Krsti, T. 6633-6634.
1013
Krsti, T. 6220-6221.
1014
Krsti T. 6221.-6227.
1015
Krsti, T. 6227.
1016
Krsti, T. 6229.
1017
Krsti, T. 6229-6231.
1018
Krsti, T. 6231.
1019
Svjedok F, T. 1516-1519.
1020
Kingori, T. 1837-8, 1846, T. 1906.
1021
Kingori, T. 1908
1022
Kingori, T. 1839.
1023
Franken, T. 2065.
1024
Franken, T. 2084.
1025
1026
1027
1028
1029
Kingori, T. 1909.
1030
Kingori, T. 1874-1876.
1031
Svjedok F, T. 1517-1518; Kingori, T. 1837-8, 1846; Franken, T. 2065.
1032
Svjedok F, T. 1525; Kingori, T. 1848.
1033
Kingori, T. 1848, svjedok F, T. 1523-1524.
1034
Svjedok F, T. 1556.
1035
Svjedok F, T. 1906, 1910.
1036
Kingori, T. 1887.
1037
Svjedok F, T. 1523-1524. Vidi takoe svjedok F, T. 1517.
1038
Krsti, T. 6231.
1039
Krsti, T. 6233, 6669-6670.
1040
Svjedok odbrane DA, T. 6918-6919.
1041
Krsti, T. 6233.
1042
Krsti, T. 6234-6236.
1043
Svjedok odbrane DA, T. 6886-6887, 6926-6927.
1044
Krsti, T. 6236, 6669.
1045
Svjedok odbrane DA, T. 6927.
1046
1047
Svjedok je prvobitno kao prvi dan spominjao dan kada su vojnici
tek stigli u enklavu, (za koji optuba tvrdi da je 12. juli 1995.). Meutim, svjedok
F je kasne svjedoio da je 12. juli bio drugi dan. Vidi svjedok F, T. 1533. Na
621
unakrsnom ispitivanju svjedok je svjedoio da je prvi dan bio dan kada je

pala enklava, odnosno 11. juli 1995. Vidi svjedok F, T. 1554. Meutim, prilikom
dodatnog ispitivanja, svjedok je rekao da je prvi dan bio dan kada su vojnici VRS
doli u Potoare, to je dan poetka odvoenja izbjeglica (tj. 12. juli 1995.). Vidi T.
1559, i svjedok F, T. 1516.
1048
Kingori, T. 1859, 1908.
1049
P 446.
1050
T. 9336.
1051
Vidi openito, Butler, T. 5472-5473.
1052
D 167.
1053
Zavrni podnesak optube, par. 233.
1054
1055
Butler, T. 5224; i Zavrni podnesak odbrane, par. 32.
1056
Zavrni podnesak odbrane, par. 235-236.
1057
1058
1059
Kingori, T. 1844-1846, 1848.
1060
Kingori, T. 1853.
1061
Svjedok D, T. 1260-1298.
1062
P 446; i Butler, T. 4838-4839.
1063
1064
Butler, T. 5011.
1065
Krsti, T. 7392.
1066
Krsti, T. 7392.
1067
P 508.
1068
P 509. Vidi takoe P 510 (razgovor registrovan 12. jula 1995. u 14:40
sati u kojem dva neidentifikovana sagovornika razgovaraju o kretanju kolone, a na
kraju tog razgovora, vezu preuzima general Krsti i trai Krsmanovia.).
1069
P 878.
1070
P 739.
1071
P 532.
1072
Krsti, T. 6672.
1073
P 462. Krsti, T. 6672-6673.
1074
Krsti, T. 6300.
1075
P 739.
1076
Krsti, T. 6654.
1077
1078
Krsti, T. 6229, gdje kae: Da sam bio na mjestu generala Mladia,
ja takvo nareenje ne bih dao (za epu), jer nismo znali gdje je 28. diviza, ni ta
bi mogla uiniti. Za snage koje su uestvovale u operaci u Srebrenicu, mnogo
bi korisne i efikasne bilo da, poto su ve ule u Srebrenicu, pou da trae 28.
divizu, da krenu u potragu za tim jedinicama, da se s njima stupi u kontakt kako
bi se izbjegli problemi koji su se kasne desili, a koji su imali ozbiljne posljedice za
Prvu zvorniku brigadu i djelimino za Prvu biransku brigadu.
1079
Krsti, T. 6203, 6229.
1080
1081
1082
Svjedok II, T, 9169.
1083
1084
P 463.
622
1085
P 529 (razgovor registrovan 13. jula 1995. u 20:40 sati).

Butler, T. 4903, Butlerov izvjetaj, par. 9.13.
1087
P 472.
1088
1089
P 478.
1090
P 474.
1091
P 475.
1092
Svjedok odbrane DB je svjedoio da je Boban Ini bio pripadnik
Viegradske brigade (jedinice potinjene Drinskom korpusu) i da je Ini bio
prisutan za vreme operace epa. Svjedok odbrane DB, T. 7274.
1093
Vidi o tome infra par. 388-399.
1094
Krsti, T. 6727.
1095
Uvodno izlaganje optube, T. 483.
1096
P 364/1 (14. juli 1995, tab. 9) (razgovor od 14. jula 1995. u 21:02 sati); P
364/1 (14. juli 1995, tab. 10) (razgovor od 14. jula 1995. u 22:27 sati); P 364/1 (14. juli
1995, tab. 12) (razgovor od 14. jula 1995. u 22:41 sati); P 364/2 (15. juli 1995, tab. 1)
(razgovor od 15. jula 1995. u 08:18 sati); i P 364/2 (17. juli 1995, tab. 14) (razgovor od
17. jula 1995. u 20:30 sati).
1097
P 559.
1098
P 561. Optuba ne uspjela razjasniti ni ko je general Viloti, ni kakva
je njegova uloga u ovim dogaajima. Vidi Butlerov izvjetaj, par. 7.66.
1099
P 851. Vidi takoe P 850, kopu originalnog zapisa razgovora iz
biljenice s registrovanim prislukivanim porukama.
1100
Ustvari je Pretresno vee ulo svjedoenja da je Bratunaka brigada
nastavila da zarobljava Muslimane, mukarce koji su pokuavali da ostanu u
blizini svojih domova sve do oktobra 1995. Vidi P 712; i Butler, T. 5239, 5369.
1101
Krsti, T. 6737.
1102
Butler, T. 4910.
1103
Krsti, T. 6726-6727.
1104
Dodatna potvrda da su ljudi iz Bratunca poslati da pomognu u
pogubljenjima naena je u P 622, razmotrenom infra par. 401-402.
1105
1106
1107
Vidi svjedok odbrane DC, T. 7449.
1108
Krsti, T. 6253-6254.
1109
Krsti, T. 6745-6747.
1110
Krsti, T. 6744.
1111
Krsti, T. 6777-6778.
1112
P 228, str. 24.
1113
P 609.
1114
Radinovi, T. 7988, 8390-8396.
1115
Krsti, T. 6738-6739.
1116
Krsti, T. 6740-6741. Vidi takoe Radinovi, T. 8407-8408.
1117
1118
Radinovi, T. 8409-8410, 8410-8411.
1119
Butler, T. 5339-5340.
1120
Vidi o tome supra par. 225 i 232.
1121
Krsti, T. 6736, 6793.
1122
P 650 (registrovani razgovor od 17. jula 1995. u 06:15 sati izmeu
generala Krstia i kapetana Trbia iz Zvornike brigade u kojem general Krsti
1086
623
potvruje prem jednog izvjetaja (to bi morao biti jedan od borbenih izvjetaja
od 16. jula 1995.) Zvornike brigade. Kasne u razgovoru, general Krsti je pitao
pukovnika Pandurevia ima li ikakvih promjena u odnosu na izvjetaj).
1123
P 537, Butler, T. 4986-498.
1124
P 537, i Krsti T. 6771.
1125
P 635. Vidi takoe P 630 (prislukivani razgovor registrovan 16. jula
1995. u 13:55 sati u kojem Zlatar 1 (komanda Drinskog korpusa) zove Palmu
01 (komanda Zvornike brigade) i trai da se ostavi poruka da zove Zlatar 1 i
pita ta ima novo).
1126
P 675.
1127
Radinovi, T. 7989.
1128
T. 8417.
Radinovi, T. 8417.
1130
Krsti, T. 6792-6793.
1131
P 695.
1132
Krsti, T. 6792-6793.
1133
1134
P 619.
1135
U engleskoj verzi ovog dokumenta se KDK sa B(H(S-a prevodi
kao komandant Drinskog korpusa. No, na drugim mjestima se ova skraenica
prevodila kao komanda Drinskog korpusa, te optuba ne pokuavala tvrditi da
se ovaj dokument odnosi konkretno na komandanta Drinskog korpusa. Vidi supra
par. 242 i prateu fusnotu.
1136
Butler, T. 4832. Vidi takoe P 638 (prislukivani razgovor od 16.
jula 1995. iz kojeg se vidi da je general Krsti izbliza nadgledao resurse goriva
korpusa.)
1137
Butler, T. 5143.
1138
P 622.
1139
Butler, T. 5144.
1140
Butler, T. 5144.
1141
Butler, T. 5144.
1142
Butler, T. 5145.
1143
Vidi o tome supra par. 240, 243, 246 i 248.
1144
Butler, T. 5148.
1145
P 661.
1146
Vidi takoe P 622 (prislukivani razgovor registrovan 17. jula 1995.
u 12:44 sat u kojem jedan neidentifikovani sagovornik razgovara sa kapetanom
Trbiem iz Zvornike brigade i trai da se odmah kontaktira pukovnik Popovi i
da mu se kae da smjesta krene za Zlatar 01, to je u prislukivanim porukama
ifra koja se dovodi u vezu sa generalom Krstiem);
1147
P 666; P 667; Butler, T. 5186-5187.
1148
P 886, P 01908768.
1149
P 886, P 01908769.
1150
P 886, P 01908764, 01908768, 01908770-1.
1151
P 01908771.
1152
Vidi takoe svjedoenje svjedoka J, T. 2459; svjedoka K, T. 2509; i svjedoka
L, T. 2658-2661 (da je, 13. jula 1995. kasno poslepodne, general Mladi bio na poljani
kod Sandia), te svjedoenje svjedoka P, T. 2953-2954, svjedoka Q, T. 3024 (da je
poslepodne 13. jula 1995. takoe posjetio i fudbalsko igralite u Novoj Kasabi).
1129
624
1153
Svjedok II, T. 9218; Krsti, T. 6669.

Vidi takoe P 458 (razgovor registrovan 13. jula 1995. u 18:22 sati iz
kojeg se vidi da su general Krsti i general Mladi bili zajedno), te objanjenje koje
je dao Butler, T. 4868.
1155
Krsti, T. 6262. Svjedok odbrane DB, T. 7101, (koji je svjedoio da je
general Mladi povremeno dolazio na isturena komandna mjesta u Krivaama i
potom u Goenju, te da je doao dva ili tri puta za vreme operace epa); i Krsti,
T. 6255-6259, 6262 (gdje je svjedoio da je bio u kontaktu sa generalom Mladiem za
vreme operace epa kada bi general Mladi doao na istureno komandno mjesto
ili ako bi komandant brigade obavestio generala Krstia da je general Mladi u
podruju razmjetaja te brigade); i svjedok odbrane DB, T. 7290 (koji je svjedoio
da je general Mladi esto bio u epi za vreme pregovora). Vidi takoe P 671
(razgovor registrovan 17. jula 1995. izmeu generala Mladia i generala Krstia o
stvarima vezanim za pregovore u epi).
1156
1157
Svjedok odbrane DC, T. 7503, 7513.
1158
1159
PP 145 A (video-snimak mara kroz Srebrenicu).
1160
Vidi o tome supra par 131.
1161
1162
P 620 (razgovor registrovan 16. jula 1995. u kojem deurni oficir
Zvornike brigade komandi Drinskog korpusa prenosi zahtjev pukovnika
Popovia za dizel gorivo); i P 619 (potvrda da je 500 litara dizel goriva izdato
pukovniku Popoviu). Vidi takoe P 624 (razgovor registrovan 16. jula 1995. u 22:
33 sata u kojem deurni oficir Zvornike brigade potvruje da je pukovnik Popovi
bio u Zvornikoj brigadi); i P 661 (razgovor registrovan 17. jula 1995. u 12:42 sati
u kojem jedan oficir iz taba Drinskog korpusa kae da je pukovnik Popovi jo
uvek u Zvorniku.) Openito vidi Butler, T. 5345.
1163
P 58.
1164
1165
P 661; P 666; P 667; i Butler, T. 5180.
1166
1167
1168
Pretresno vee je ulo svjedoenje da se oznaka 01 koristila u
znaenju komandant (ubaci detalje). Optuba doputa da se, bar to se pismenih
nareenja tie, ova ifra ne koristila jednoobrazno, tako da se ne moe nuno
zakljuiti da je dokument u kojem se navodi 01 izdao komandant korpusa.
Meutim, s obzirom na sadraj ovog razgovora, Pretresno vee se uvjerilo da se
Zlatar 01 odnosi na generala Krstia budui da se zatim pominje lokal 385, za
koji je Pretresno vee ve konstatovalo da se u tom razdoblju odnosio na generala
Krstia.
1169
P 635.
1170
Butler, T. 5161.
1171
P 650, vidi takoe Butler, T. 5175 et seq.
1172
P 688.
1173
P 627 (razgovor registrovan 16. jula 1995. u kojem je pukovnik Cerovi
rekao: Da se izvri tra zarobljenih. Neto kasne, u tom istom razgovoru,
pukovnik Cerovi je razgovarao sa pukovnikom Bearom i ponovo pomenuo trau
i zarobljenike, a pukovnik Beara ga je prekinuo reima: Neu da razgovaram o
tome telefonom. U to vreme su samo jo dve grupe zarobljenika bile ive, grupa
1154
625
zarobljenika koja je iz kole u Pilici odvedena na Vojnu ekonomu Branjevo i grupa

zarobljenika u Domu kulture u Pilici. Vidi Butler, T. 5156.)
1174
Krsti, T. 6667.
1175
Krsti, T. 6669.
1176

P 886, str. 01908770.
1178
Stipulaca optube br. 892, T. 9187.
1179
Butler, T. 5241.
1180
P 709; i P 710.
1181
Krsti, T. 6623.
1182
1183
Krsti, T. 6196, 6510-6511; i P 770 (fotografija na kojoj se vidi general
Mladi kako sjedi, a s njim u razgovoru, stojei pored njega, general Krsti, za koju
general Krsti kae da je snimljena nakon to je general Mladi izdao nareenje da
se nastavi operaca prema Potoarima). Krsti, T. 6509.
1184
P 364/2 (17. juli, tab. 14).
1185
Krsti, T. 6335.
1186
P 743.
1187
P 367; Butler, T. 5243-5246.
1188
P 91.
1189
Krsti, T. 6831-6834.
1190
1191
Odluka po interlokutornoj albi odbrane na nadlenost Suda, IT-94-1AR72, 2. oktobar 1995. (dalje u tekstu: alba Tadi I).
1192
Presuda u predmetu Kunarac, Tuilac protiv Dragoljuba Kunarca,
Radomira Kovaa i Zorana Vukovia, IT-96-23T i IT-96-23/1-T, 22. februar 2001,
par. 410.
1193
Drugostepena presuda u predmetu Tadi, Tuilac protiv Tadia,
predmet br. IT-94-1-A, 15. juli 1999, par. 251.
1194
Ibid, par. 248.
1195
lan 5 Statuta.
1196
Vidi gore, biljeka 114, par. 248.
1197
Ibid.
1198
Dio II.
1199
U engleskoj i francuskoj verzi Statuta koristi se razliita terminologa.
U francuskoj verzi navodi se termin meurtre/ubistvo/, dok se u engleskoj verzi
koristi termin killing/liavanje ivota/. Termin killing odnosi se na svako djelo
koje je prouzroilo smrt, bez konkretnog navoenja stepena poinioeve namjere.
U presudi u predmetu Akayesu stoji primjedba da bi trebalo koristiti pojam
meurtre ili murder /ubistvo/, a ne termin killing i to u skladu s optim
principima krivinog prava, kojima se predvia da kada postoje dve mogue
interpretace, valja koristiti onu koja ide vie u prilog optuenom (presuda u
predmetu Akayesu, par. 501). Primeeno je takoe (u par. 588) da se termin
murder prevodi na francuski jezik reju assassinat /namjerno ubistvo/ (to
pretpostavlja predumiljaj i moe dovesti, ukoliko je djelo dokazano, do vee
kazne), pri emu se iznosi da bi u francuskom jeziku prednost trebalo davati
terminu meurtre, u skladu sa meunarodnim obiajnim pravom. Vee prihvata
stav koji je ve rane prihvatio Meunarodni krivini sud za Ruandu u presudi u
predmetu Akayesu.
1177
626
1200
Pretpretresni podnesak optube u skladu sa pravilom 65 ter (E) (i), 25.

februar 2000, par. 104, str. 38.
1201
Vidi osobito Presudu u predmetu Akayesu, par. 589; Presudu u
predmetu elebii, par. 439; Presudu u predmetu Blaki, par. 153, 181 i 217; i
Presudu u predmetu Jelisi, par. 35 i 63 (u ovom posljednjem predmetu Pretresno
vee je donelo odluku da je poinilac ubistva morao imati namjeru da prouzroi
smrt; teora o predvidljivim posljedicama ne usvojena).
1202
Optunica se odnosi na razdoblje od 12. jula do 1. novembra 1995.
Optuba, meutim, ne izvela dokaze da je do ubanja dolo i nakon otprilike 19.
jula 1995.
1203
Vidi osobito unakrsno ispitivanje optuenog, T. 6489.
1204
Supra, par. 80-84.
1205
Supra, par. 44-45.
1206
Supra, par. 44.
1207
Supra, par. 45.
1208
Supra, par. 66.
1209
lan 6(c) Statuta Nirnberkog suda; lan II(c) Zakona br. 10 Kontrolnog
savjeta, princip VI Nirnberkih principa, lan 5(b) Statuta MKSJ; lan 3(b)
Statuta MKSR; lan 18(b) Nacrta kodeksa o zloinima protiv mira i bezbjednosti
ovjeanstva koji je Komisa za meunarodno pravo prihvatila na svojoj 48.
sjednici 1996. godine; i lanovi 7(1)(b) i 7(2)(b) Rimskog statuta Meunarodnog
krivinog suda.
1210
Vidi naroito odjeljak 7 (3.76) kanadskog krivinog zakona i lan 2121, stav 1 francuskog krivinog zakona (usvojen na temelju odluke br. 92-1336 od
16. decembra 1992, izmenjen na osnovu uredbe br. 93-913 od 19. jula 1993, stupio
na snagu 1. marta 1994.), u kojem se koristi termin rasprostranjena i sistematska
praksa egzekuca po kratkom postupku. Ipak, definica koja se koristi u
francuskom pravnom sistemu razlikuje se od one koja se koristi u meunarodnim
tekstovima zato to je za sve zloine protiv ovjenosti uslov diskriminatrona
namjera.
1211
Vidi Okruni sud u Jerusalemu, koji je Adolfa Eichmanna proglasio
krivim za zloin protiv ovjenosti, istrebljenje, iako pritom ne navedena nikakva
jasna definica. Attorney-General of the Government of Israel v. Adolf Eichmann,
Izrael, Okruni sud u Jerusalemu, 12. decembar 1961, 36 ILR, (1968), dio IV, str. 29,
vidi predmet Barbie, Kasacioni sud, 3. juni 1988, 78 ILR, str. 332 i 336.
1212
Vidi sljedee presude: Josef Altsttter and others, Ameriki vojni sud,
Nrnberg (1947), Law Reports of Trials of War Criminals by the UN War Crimes
Commission, sv. VI. Optueni su proglaeni krivima za zloine protiv ovjenosti.
Izraz rasno istrebljenje Poljaka koristi se u presudi da bi se definisao program koji
se primjenjivao u celoj zemlji, str. 75; Amon Leopold Goeth (Hauptsturmfhrer),
Vrhovni narodni sud Poljske (1946), Law Reports of Trials of War Criminals, sv.
VII. U presudi se u irokom smislu koristi termin istrebljenje da bi se opisao
genocid. Sud navodi da se politika istrebljenja primjenjivala kako bi se unitili
jevrejski i poljski narod (neslubeni prevod), str. 9. I.G. Farben Trial: Carl Krauch
and 22 others, Ameriki vojni sud, Nrnberg (1947.-1948.), Law Reports of Trials of
War Criminals, sv. X. The Krupp Case: Alfred Felix Alwyn Krupp Von Bohlen und
Halbach & 11 others, Ameriki vojni sud, Nremberg, (1947-1948), Law Reports of
Trials of War Criminals, sv. X. The High Command Case: Wilhelm Von Leeb and 13
others, Ameriki vojni sud (1947.-1948.), Law Reports of Trials of War Criminals,
sv. XII. The Rusha Case: Ulrich Greifelt & others, Ameriki vojni sud, Nrnberg,
627
(1947.-1948.), Law Reports of Trials of War Criminals, sv. XIII. Sud primjeuje da
je program koji su sprovodili nacisti odgovarao sistematskom programu genocida
koji je, inter alia, ukljuivao istrebljenje nacionalnih i rasnih grupa. Gauleiter
Artur Greiser, Vrhovni narodni sud Poljske (1946), Law Reports of Trials of War
Criminals, sv. XIII.
1213
Presuda u predmetu The Prosecutor v. Jean-Paul Akayesu, predmet br.
ICTR-96-4-T, 2. septembar 1998, par. 591-592; Presuda u predmetu The Prosecutor
v. Kambanda, predmet br. ICTR-97-23, 4. septembar 1998.; Presuda u predmetu
The Prosecutor v. Kayishema/Ruzindana, predmet br. ICTR-95-1-T, 21. maj 1999,
par. 141-147; Presuda u predmetu The Prosecutor v. Rutaganda, predmet br.
ICTR-96-3-T, 6. decembar 1999, par. 82-84; Presuda u predmetu The Prosecutor v.
Musema, predmet br. ICTR-96-13-T, 27. januar 2000.
1214
Presuda u predmetu Akayesu, par. 592. Ova presuda dalje pominje
uslove koji se trae za zloin protiv ovjenosti u skladu sa Statutom MKSR, to
obuhvata i uslov da se napad zasniva na diskriminatornoj namjeri, odnosno na
nacionalnoj, politikoj, etnikoj, rasnoj ili religskoj osnovi. Takav uslov ne postoji
u lanu 5 Statuta MKSJ za zloine protiv ovjeanstva, osim u sluaju progona.
1215
Pretpretresni podnesak optube u skladu sa pravilom 65 ter (E) (i), 25.
februar 2001.
1216
Ibid, par. 129.
1217
U skladu sa drugostepenom presudom u predmetu Tadi, par. 273305. Suprotno tome, vidi Presudu u predmetu Akayesu, par. 592; Presudu u
predmetu Kayishema/Ruzindana, par. 144; Presudu u predmetu Rutaganda, par.
83-84; i Presudu u predmetu Musema, par. 218-219.
1218
Tuilac protiv Radislava Krstia, predmet br. IT-98-33-PT, Pretpretresni
podnesak odbrane u skladu sa pravilom 65 ter (E) (i), 29. februar 2000.
1219
Ibid, par. 35-36.
1220
Presuda u predmetu Akayesu, par. 589; Presuda u predmetu Blaki,
par. 217; Presuda u predmetu Jelisi, par. 35; Presuda u predmetu Kupreki, par.
560-561.
1221
Taj termin pojavio se u crkvenom latinskom jeziku u dvanaestom
veku, no gotovo da se i ne koristio pre esnaestog veka. Vidi The Oxford
English Dictionary (2. izdanje), sv. V, str. 601. Le Nouveau Petit Robert, rjenik
francuskog jezika (Dictionnaires Le Robert Paris, 1994), str. 871.
1222
Ibid. Znaenje koje se prvo pojavilo u vulgarnom latinskom jeziku, a
kasne u francuskom.
1223
Vidi naroito komentar Nacrta kodeksa o zloinima protiv mira i
bezbjednosti ovjeanstva Komise za meunarodno pravo (dalje u tekstu: Nacrt
kodeksa KMP), Report of the International Law Commission on the work of its
48th session, 6. maj-26. juli 1996, Ocial Documents of the United Nations General
Assemblys 51st session, Supplement no. 10 (A/51/10), lanak 18, str. 118.
1224
Cherif Bassiouni, Crimes against Humanity in International Criminal
Law (2. izdanje, 1999), str. 295.
1225
Izvjetaj Pripremne komise za osnivanje stalnog Meunarodnog
krivinog suda, Finalizirani nacrt teksta elemenata krivinih djela, PCNICC/2000/
1/Add.2, 2. novembar 2000 (fusnote izbaene).
1226
Drugostepena presuda u predmetu Tadi, par. 281-305.
1227
Vidi fusnotu 1143 gore.
1228
U par. 207 Presude u predmetu Blaki stoji sljedee: u praksi je
esto teko razdvojiti ta dva kritera (rasprostranjeni i sistematski napad(: budui
628
da se rasprostranjeni napad usmjeren protiv velikog broja rtava zasniva uglavnom

na nekom obliku planiranja ili organizace. Doista, kvantitativni kriter ne moe
se objektivno definirati: ni meunarodne odredbe ni sudska praksa, meunarodna
kao ni nacionalna, ne propisuju prag od kojeg poinje zloin protiv ovjenosti.
1229
Jedan svjedok posvjedoio je da je zaklana jedna beba. Izvjetaji
vjetaka o ekshumacama pokazuju da je jedan mali broj rtava bio mlai od
petnaest ili stari od ezdesetpet godina. Iako se u pravnom smislu te rtve ne
mogu okvalifikovati kao vojno sposobni mukarci, oigledno je da su snage
bosanskih Srba prema njima postupale kao da jesu vojno sposobni.
1230
Optunica, par. 21 (b).
1231
Optunica, par. 31 (b).
1232
Presuda u predmetu Akayesu, par. 504, citirano u pretpretresnom
podnesku optube u skladu sa pravilom 65 ter (E) (i), 25. februar 2000, par. 105,
str. 39.
1233
The Israeli Government Prosecutor General v. Adolph Eichmann,
Okruni sud u Jerusalemu, 12. decembar 1961. (dalje u tekstu: Presuda Okrunog
suda u predmetu Eichmann), u International Law Reports (dalje u tekstu: ILR),
sv. 36, 1968, str. 340, citirano u Pretpretresnom podnesku optube u skladu sa
pravilom 65 ter (E) (i), 25. februar 2000, par. 105, str. 39.
1234
Tuilac protiv Radovana Karadia i Ratka Mladia, pregled optunica
u skladu sa pravilom 61 Pravilnika o postupku i dokazima, IT-95-5-R61 i IT-95-18R61, 11. juli 1996. (dalje u tekstu: predmet Karadi i Mladi), par. 93.
1235
krivinog suda. Finalizirani nacrt teksta elemenata krivinih djela, PCNICC/2000/
INF/3/Add.2, 6. juli 2000, str. 6.
1236
The Prosecutor v. Clment Kayishema and Obed Ruzindana, ICTR95-1-T, 21. maj 1999, par. 109 (dalje u tekstu: presuda u predmetu Kayishema i
Ruzindana).
1237
Presuda u predmetu Kayishema i Ruzindana, par. 113.
1238
Predlog za uvrtenje teke duevne povrede u tom smislu iznela
je po prvi put Kina (UN Doc. E/AC.25/SR.5, str. 9; UN Doc. A/C.6/211; UN Doc.
A/C.6/232/Rev. 1; UN Doc. A/C.6/SR.81). Iako je taj predlog isprva odbaen,
prihvaen je na kraju na inicativu Inde (UN Doc. A/C.6/SR.81). Vidi takoe
Nehemia Robinson, The Genocide Convention: A commentary, New York, 1960,
str. ix.
1239
132:15 CONG. REC. S1378. Vidi takoe Genocide Convention
Implementing Act iz 1987, s. 1091(a)(3).
1240
Izvjetaj Pripremne komise o osnivanju stalnog Meunarodnog
krivinog suda. Dio 2. Nadlenost, prihvatljivost i primjenjivo pravo, UN Doc.
A/CONF. 183/2/Add.1, 14. april 1998, str. 11.
1241
Presuda u predmetu Akayesu, par. 502.
1242
Tuilac protiv Zejnila Delalia, Zdravka Mucia zvanog Pavo,
Hazima Delia i Esada Lande zvanog Zenga, IT-96-21-T, 16. novembar 1998.
(dalje u tekstu: presuda u predmetu elebii), par. 511.
1243
Presuda u predmetu Blaki, par. 243.
1244
Presuda u predmetu Akayesu, par. 502.
1245
Presuda Okrunog suda u predmetu Eichmann, par. 199: nema
sumnje da je nanoenje tekih tjelesnih povreda Jevrejima predstavljalo izravan i
neizbjean rezultat radnji koje su izvravane sa namjerom da se istrebe Jevreji koji
su ostali na ivotu.
629
1246
1247
Optunica, par. 31(b).

Presuda u predmetu elebii, par. 552; presuda u predmetu Blaki,
par. 186.
1248
1249
Svjedokinja DD.
Pretpretresni podnesak optube u skladu sa pravilom 65 ter (E) (i),
par. 131.
1250
Zavrni podnesak optube, par. 375-377.

1252
Vidi naroito komentar Nacrta kodeksa KMP, str. 122: Dok deportaca
podrazumeva izbacivanje sa dravne teritore, do prisilnog odvoenja populace
moe doi u potpunosti unutar granica jedne te iste drave.
1253
Prema lanu 49 etvrte enevske konvence: Masovni ili pojedinani
prisilni premjetaji, kao i deportace zatienih osoba s okupirane teritore na
teritoru okupacione sile ili na okupiranu ili neokupiranu teritoru bilo koje druge
drave, zabranjeni su . lanom 85(4) Protokola I deportaca ili premjetaj
cjelokupnog ili dela stanovnitva okupirane teritore unutar ili izvan te teritore
karakterie se kao teka povreda Protokola. lan 18 Nacrta kodeksta KMP i
lan 7(1)(d) Statuta stalnog Meunarodnog krivinog suda pod istim naslovom
deportaca ili prisilno premjetanje stanovnitva navode ta djela kao djela koja
mogu predstavljati zloine protiv ovjenosti.
1254
Presuda u predmetu Kupreki, par. 566.
1255
U lanu 49 etvrte enevske konvence stoji sljedee: Okupaciona
sila moe pristupiti potpunoj ili djelominoj evakuaci odreene rege ako to
zahtevaju sigurnost stanovnitva ili imperativni vojni razlozi. Tako evakuisano
stanovnitvo vratie se u svoje domove im prestanu neprateljstva na tom
prostoru. Bezbjednost stanovnitva i imperativni vojni razlozi navode se i u
lanu 17 Protokola II kao jedini razlozi koji mogu opravdati evakuacu civilnog
stanovnitva.
1256
Wilhelm List and others, Ameriki vojni sud, Nrnberg (dalje u tekstu:
suenje u u predmetu Taoci), Law Reports of Trials of War Criminals, sv. VIII,
predmet br. 47, str. 69 (1948.): Na je promiljeni zakljuak da su uslovi, onako
kako su se oni u to vreme inili optuenom, bili dovoljni da je na osnovu njih on
mogao u dobroj vjeri zakljuiti da hitna vojna nuda opravdava njegovu odluku.
Ako je tome tako, optueni se moda prevario u svojoj procjeni, no on ne kriv ni
za kakvo krivino djelo.
1257
Von Lewinski (zvani von Manstein), Britanski vojni sud u Hamburgu
(Njemaka), 19. decembar 1949, u 16 Annual Dig. and Reports of Public
International Law Cases 509, 521 (1949.): U zemlji koja je tako gusto naseljena
kao to je Ukrajina bilo je nuno za bezbjednost vojske da se stanovnitvo ukloni iz
borbe ili borbene zone. Uraditi neto drugo znailo bi dati zeleno svjetlo punai.
Evakuisanje te zone predstavljalo je stoga puko vojno obezbjeenje. Nadalje,
bilo je nuno nepratelja liiti radnog potencala, budui da je nepratelj svakog
sposobnog mukarca ukljuivao u vojsku, a koristio je i ene, pa ak i malu djecu.
Nisu mogli dopustiti da oni nepratelju padnu u ruke.
1258
Id. na 522-23. Doista, savjetnik vojnog suda je ak sugerisao da
se deportaca civila nikada ne moe opravdati vojnom nunou, nego samo
interesom za bezbjednost stanovnitva. Id. na 523. Tom stavu je, meutim,
suprotstavljen tekst kasne prihvaene enevske konvence IV, koja ukljuuje
imperativne vojne razloge, a enevska konvenca je izvor veeg autoriteta od
stavova jednog savjetnika vojnog suda.
1251
630
1259
Britanski vojni sudovi nisu izdavali obrazloena miljenja, tako da

pravni izvjetaji sadre stavove savjetnika vojnog suda, koji su sudu davali savjete
o pravnim pitanjima nakon to bi optuba i odbrana iznele svoju argumentacu.
1260
Von Lewinski (von Manstein), op. cit, str. 522-23.
1261
Komentar enevske konvence IV, na 279.
1262
krivinog suda, finalizirani nacrt teksta elemenata krivinih djela, UN Doc.
PCNICC/2000/INF/3/Add.2, 6. juli 2000, str. 11.
1263
Supra, par. 128-130.
1264
Supra, par. 145 do 149.
1265
Optunica, par. 31.
1266
1267
1268
Presuda u predmetu Kordi i erkez, par. 193.
1269
Presuda u predmetu Kupreki, par. 619; presuda u predmetu Kordi
i erkez, par. 195.
1270
1271
Take 1 i 2.
1272
Optunica, par. 21.
1273
lanovi II i III.
1274
Stupila na snagu 12. januara 1951.
1275
Reservations to the Convention on the Prevention and Punishment of
Genocide /Uzdrana miljenja u vezi sa Konvencom o spreavanju i kanjavanju
genocida/, Advisory Opinion /Savjetodavno miljenje/, ICJ Reports (1951.), str. 23.
1276
Nacrt kodeksa KMP, naroito str. 106-114.
1277
Nicod?me Ruhashyankiko, Study on the Question of the Prevention
and Punishment of the Crime of Genocide /Studa o pitanju spreavanja i
kanjavanja zloina genocida/, UN Economic and Social Council, Commission on
Human Rights, Sub-Commission on Prevention of Discrimination and Protection
of Minorities, E/CN. 4/Sub. 2/416, 4. juli 1978.; Benjamin Whitaker, Revised and
Updated Report on the Question of the Prevention and Punishment of the Crime
of Genocide /Revidirani i aurirani izvjetaj o pitanju spreavanja i kanjavanja
zloina genocida/, UN Economic and Social Council, Commission on Human
Rights, Sub-Commission on Prevention of Discrimination and Protection of
Minorities, E/CN.4/Sub. 2/1985/6, 2. juli 1985.
1278
PCNICC/2000/INF/3/Add. 2, 6. juli 2000.
1279
Uvodno izlaganje optube, T. 461.
1280
Supra, par. 43-47, 58.
1281
Supra, par. 59, 66.
1282
Jedan prislukivani razgovor prihvaen kao dokazni predmet ukazuje
na to da su bosanski Srbi za kolonu saznali 12. jula u 03:00 sata. Vidi supra, par. 162.
1283
Supra, par. 62.
1284
Supra, par. 65.
1285
Supra, par. 65.
1286
Supra, par. 85.
1287
Supra, par. 83.
1288
Prema ivanovievom nareenju od 13. jula, sastavljen je spisak ratnih
zloinaca. Jedan prislukivani razgovor izmeu Cerovia i Beare od 16. jula (P 335)
takoe ukazuje na to da meu zarobljenicima treba da se sprovede provjera u tom
smislu.
631
1289
Supra, par. 77, 80.

Supra, par. 171.
1291
Supra, par. 216. Provjeravanje mukaraca vjerovatno se deavalo 12.
jula i rano ujutro 13. jula.
1292
Par. 106.
1293
P 459, supra, par. 86.
1294
Egzekuca u Kravici 13. jula, u Domu kulture u Pilici 16. jula.
1295
Supra, par. 68.
1296
Orahovac, 14. jula.
1297
Vidi naroito iskaze svjedoka J i K koji su preivjeli egzekucu u
skladitu u Kravici. Supra, par. 207.
1298
Optunica, par. 21.
1299
Presuda u predmetu Jelisi, par. 66.
1300
Prosecutors Submissions of agreed matters of law presented during
the pre-trial conference of 7. March 2000 /Podnesak tuioca o usaglaenim pravnim
pitanjima iznesenim na pretpretresnoj konferenci od 7. marta 2000./, 8. mart 2000,
par. 92 i 93.
1301
UN Doc. A/96(I) (1946.), 11. decembar 1946.
1302
Relations Between the Convention on Genocide on the One Hand
and the Formulation of the Nurnberg Principles and the Preparation of a Draft
Code of Oences Against Peace and Security on the Other /Odnos izmeu
Konvence o genocidu, te formulace nirnberkih principa i priprema nacrta
kodeksa o djelima protiv mira i bezbjednosti/, UN Doc. E/AC.25/3/Rev.1, 12. april
1948, str. 6. Nehemia Robinson je u svom komentaru Konvence veoma eksplicitno
artikulisao sljedeu bitnu karakteristiku genocida: Glavna karakteristika
genocida je njegov objekt: in mora biti upravljen na unitenje grupe. Grupe se
sastoje od pojedinaca, dakle, unitavanje u krajnjoj instanci mora biti preduzeto
protiv pojedinaca. Meutim, ti pojedinci nisu vani per se, nego samo kao lanovi
grupe kojoj pripadaju. (op. cit, str. 63).
1303
Reservations to the Convention on the Prevention and Punishment of
Genocide, Advisory Opinion, ICJ Reports (1951), str. 23.
1304
Nacrt kodeksa KMP, str. 88.
1305
Presuda u predmetu Akayesu, par. 522: Izvrenje djela za koje se
tereti see dakle dalje od njegovog stvarnog izvrenja, npr. ubistva odreenog
pojedinca, radi ostvarenja krajnjeg cilja, tj. unitenja, u celosti ili djelimino, grupe
koje je taj pojedinac samo jedan element.
1306
Presuda u predmetu Kayishema i Ruzindana, par. 99: Unitenje
mora biti upravljeno na grupu kao takvu, to jest, qua grupu.
1307
Vidi naroito Presudu u predmetu Kupreki, par. 636, i Presudu u
predmetu Jelisi, par. 79.
1308
Vidi naroito lan 14 Evropske konvence o ljudskim pravima:
Uivanje prava i sloboda predvienih ovom konvencom osigurava se bez
diskriminace po bilo kojoj osnovi, kao () veza sa nekom nacionalnom
manjinom (). Vidi i Framework Convention for the Protection of National
Minorities /Okvirna konvenca za zatitu nacionalnih manjina/, Ets 157, odnosno
naelo VII Zavrnog dokumenta Konference o evropskoj bezbjednosti i saradnji
(1975.), taka 105, st. 2. /citat prema Ljudska prava. Odabrani evropski dokumenti,
Sarajevo, 1996./
1309
Vidi naroito lan 27 Meunarodnog pakta o graanskim i politikim
pravima: U dravama gdje postoje etnike, vjerske ili jezine manjine ne sme se
1290
632
osobama koje pripadaju takvim manjinama uskratiti pravo da, zajedno s ostalim
lanovima svoje skupine, imaju svoj vlastiti kulturni ivot, da ispovedaju i
obdravaju svoju vlastitu vjeru ili da se slue svojim vlastitim jezikom. /citat
prema J. Hrenjak, Meunarodni i evropski dokumenti o ljudskim pravima,
Zagreb, 1992./
1310
Vidi naroito definicu koju sugerie Evropska komisa za demokracu
putem prava, The Protection of Minorities /Zatita manjina/, Strasbourg, Council
of Europe Press, 1994, str. 12: nacionalna manjina je grupa koja je malobrojna
od ostatka stanovnitva drave, i pripadnici, dravljani dotine drave, imaju
etnika, vjerska ili jezina obiljeja razliita od tih obiljeja ostatka stanovnitva i
koja se rukovodi tenjom da ouva svoju kulturu, tradicu, vjeru ili jezik.
1311
F. Capotorti, Study on the Rights of the Persons Belonging to Ethnic,
Religious and Linguistic Minorities /Studa o pravima pripadnika etnikih,
vjerskih i jezinih manjina/, UN Doc. E/CN.4/Sub.2/384/Rev.1 (1979.), par. 197,
gdje se govori o raspravama o nacrtu rezoluce o definici manjina (E/CN.4/Sub.2/
103).
1312
UNTS, sv. 660, br. 9646.
1313
lan 1.
1314
UN Doc A/C.6.SR.73 (Petren, Sweden); UN Doc. A/C.6/SR.74 (Petren,
Sweden).
1315
Tuilac protiv Nikolia, Pregled optunice na osnovu pravila 61,
Odluka Pretresnog vea I /Review of the indictment pursuant to Rule 61, Decision
of Trial Chamber 1/, 20. oktobar 1995, predmet br. IT94-2-R61 (dalje u tekstu:
Odluka u predmetu Nikoli), par. 27.
1316
1317
Pretpretresni podnesak tuioca na osnovu pravila 65ter(E)(i), 25.
februar 2000, par. 12.
1318
1319
Zavrna re, T. 9983.
1320
Zavrni podnesak optuenog, par. 104.
1321
Zavrni podnesak optuenog, par. 102-107.
1322
Pretpretresni podnesak tuioca na osnovu pravila 65ter(E)(i), 25.
februar 2000, par. 92, str. 33.

1323
Nacrt kodeksa KMP, str. 109. Za komentar Konvence vidi i Pieter
Drost, The Crime of State, Genocide /Dravni zloin. Genocid/, str. 124: Upravo
neko izvana vidljivo svojstvo ili karakteristika koju rtva deli sa pripadnicima
svoje grupe, ali po kojem se ona u zloinakom umu napadaa razlikuje od ostatka
zajednice, napadau je razlogom za poinjenje zloina nad tako obiljeenim i
oznaenim pojedincem.
1324
Par. 19.
1325
P 746/a.
1326
P 743, str. 2.
1327
Radinovi, T. 7812, supra, par. 12.
1328
Vidi par. 11 u kojem se pominje Izvjetaj generalnog sekretara; par.
33.
1329
U Izvjetaju generalnog sekretara, par. 33, pobrajaju se zloini koje
su snage bosanskih Srba poinile protiv bosanskih Muslimana od samog poetka
sukoba.
633
1330
Izvjetaj generalnog sekretara, par. 34 do 37.

Supra, par. 13-14.
1332
Izjava generala Hadihasanovia data 24. januara 2001, par. 4,
potkrepljena izjavom generala Krstia u novinskom lanku objavljenom u
novembru 1995. godine (P 744/c, str. 1).
1333
Rezoluca 819 (1993.), 16. april 1993.
1334
P 126: Report of the Security Council Mission set up pursuant to
resolution 819 (1993) /Izvjetaj mise Savjeta bezbjednosti osnovane shodno
Rezoluci 819 (1993.)/, UN Doc. S/25700 (30. april 1993.), par. 18.
1335
Ibid, par. 10 i 11.
1336
Supra, par. 15.
1337
Supra, par. 26.
1338
Supra, par. 28.
1339
P 901, str. 2.
1340
Supra, par. 120.
1341
Supra, par. 24. Prvi sporazum potpisan je 18. aprila 1993, nakon kojeg
je usledio sporazum od 8. maja 1993. godine.
1342
Izvjetaj generalnog sekretara, par. 225.
1343
Supra, par. 33.
1344
Pretpretresni podnesak tuioca shodno pravilu 65ter(E)(i), 25. februar
2000, par. 90.
1345
Ibid, par. 91, str. 33.
1346
Zavrni podnesak optuenog, 21. juni 2001, par. 94.
1347
UN DOC. A/96 (I), 11. decembar 1946. (naglasak dodat).
1348
UN Doc. E/447 (1947.), str. 20: re genocid znai zloinaki postupak
upravljen protiv bilo koje od gore navedenih grupa ljudskih bia, sa ciljem da se
ona uniti u celosti ili djelimino, ili da se onemogui njeno ouvanje ili razvoj.
1349
UN Doc. E/447 (1947), str. 23. Vidi i Relations Between the Convention
on Genocide on the one Hand and the Formulation of Nurnberg Principles and the
Preparation of a Draft Code of Oences Against Peace and Security on the Other,
UN Doc. E/A C.25/3/Rev.1, 12. april 1948, str. 6: Stvarni cilj koji se ima na umu jeste
unitenje ljudske grupe. U sluaju meunarodnog ili graanskog rata, jedna strana
drugoj moe naneti krajnje teke gubitke, ali njen je cilj da drugoj strani nametne
svoju volju, a ne da je uniti.
1350
Nacrt Kodeksa KMP, str. 88 (naglasak dodat).
1351
ICJ Reports (1996), str. 240, /Opinion of the Legality of the Threat or
Use of Nuclear Weapons/.
1352
Par. 26. Vee ipak upozorava na nekoliko protivnih miljenja u kojima se
Miljenje po ovom pitanju kritikuje jer se smatra da in koji kao predvidljivu posljedicu
ima unitenje grupe kao takve i koji zaista uzrokuje unitenje grupe svakako predstavlja
genocid. Konkretno, suda Weeramantry primjeuje da upotreba nuklearnog oruja
neizbjeno rezultira unitenjem celih populaca i kao takva predstavlja genocid.
On time osporava tumaenje da mora postojati namjera uzimanja za cilj odreene
nacionalne, etnike, rasne ili vjerske grupe kao grupe, i to ne uzgredno uz neki drugi
in (Reports, str. 502). U istom smislu, suda Koroma istie stravine i okantne
posljedice da cela populaca moe biti izbrisana s lica zemlje upotrebom nuklearnog
oruja tokom oruanog sukoba. On tvrdi da takva situaca predstavlja genocid
onda kada su se posljedice tog ina mogle predvidjeti (Reports, str. 577).
1353
ICTR-97-23-S, 4. septembar 1998. (dalje u tekstu: Presuda u predmetu
Kambanda), par. 16.
1331
634
1354
21. maj 1999, par. 89.

lan 211-1 francuskog krivinog zakona utvruje da zloin mora biti
poinjen izvrenjem usaglaenog plana da se u celosti ili djelimino uniti neka
grupa.
1356
Vidi naroito Eric David, Droit des conflits arms /Pravo oruanih
sukoba/, str. 615; Alexander K.A. Greenawalt, Rethinking genocidal intent:
the case for a knowledge-based interpretation /Nova razmatranja genocidne
namjere: u prilog tumaenju zasnovanom na svesti, Columbia Law Review,
decembar 1999, str. 2259-2294; Gil Gil, Derecho penal internacional, especial
consideracion del delito de genicidio /Meunarodno krivino pravo, s posebnim
obzirom na djelo genocida/, 1999.
1357
Element predumiljaja je odbaen na predlog Belge (UN Doc. A/C.6/
217), iz razloga to je ta odredba suvina budui da je posebna namjera ve bila
ukljuena u definicu tog zloina (UN Doc. A/C.6/SR.72, str. 8).
1358
Drugostepena presuda u predmetu Jelisi, par. 48.
1359
Supra, par. 85-87.
1360
Axis Rule in Occupied Europe /Vladavina Osovine u okupiranoj
Evropi/, str. 79, str. 87-89.
1361
Nacrt kodeksa KMP, op. cit, komentar lana 17, str. 106.
1362
Predmet USA v. Ulrich Greifelt et al, Trials of War Criminals /SAD
protiv Ulricha Greifelta i ost, Nirnberki procesi/, sv. XIV (1948.), str. 2: Djela,
ponaanje, planovi i pothvati za koje se tereti u paragrafu 1 ove take izvedeni su
kao dio sistematskog programa genocida, ciljanog na unitenje inorodnih naca
i etnikih grupa, delom ubilakim istrebljivanjem, a delom eliminisanjem i
suzbanjem nacionalnih obiljeja. Vidi i presude koje je izrekao Vrhovni sud
Poljske protiv Amona Leopolda Goetha (TWC, sv. VII, br. 37, str. 8) i Rudolfa
Franza Ferdinanda Hoessa (TWC, sv. VII, br. 38, str. 24).
1363
Violations of Human Rights in Southern Africa: Report of the Ad Hoc
Working Group of Experts /Krenja ljudskih prava u Junoj Africi: Izvjetaj ad hoc
strune radne grupe/, UN Doc. E/CN.4/1985/14, 28. januar 1985, par. 56 i 57.
1364
Pojam kulturnog genocida odbacio je esti odbor Generalne skuptine,
sa 25 glasova za, 6 protiv, 4 uzdrana glasa i 13 odsutnih delegaca.
1365
Nacrt kodeksa KMP, str. 90-91.
1366
UN Doc. AG/Res./47/121, od 18. decembra 1992.
1367
Savezni ustavni sud, 2 BvR 1290/99, 12. decembar 2000, par.
(III)(4)(a)(aa). Naglasak dodat.
1368
2000, par. 100.
1369
2000, par. 101.
1370
Pregled optunice shodno pravilu 61 Pravilnika o postupku i
dokazima, odluka Pretresnog vea I, Odluka pretresnog vea I, 20. oktobar 1995,
IT-94-2-R61, par. 34.
1371
1372
1373
Pismo Raphaela Lemkina objavljeno u Executive Sessions of the
U.S. Senate Foreign Relations Committee /Izvrne sjednice Odbora za odnose s
inostranstvom Senata SAD/, Historical Series 781-805 (1976.), str. 370, citirano u
Zavrnom podnesku odbrane, par. 97. Raphael Lemkin je objasnio da djelimino
unitenje mora imati za cilj toliko znatan dio da to ugroava celu grupu.
1355
635
1374
Senate Executive Report No. 23, 94th Cong, 2nd Session (1976.), str.
34-35.
1375
U tom smislu, vidi naroito komentar Fitzmauricea, predstavnika
Ujedinjenog Kraljevstva, UN Doc. A/C.6/SR. 73. Pripremni radovi u pogledu ovog
pitanja nisu jasni. Zaista se ini da je u vezi s tim postojalo brkanje pojmova actus
reus i mens rea.
1376
Draft Convention for the Prevention and Punishment of Genocide
presented by the Secretary-General, 26. juni 1947, UN Doc. E/447, str. 24.
1377
Nehemia Robinson, The Genocide Convention, str. 63: namjera da se
uniti mnotvo osoba iz iste grupe mora se okarakterisati kao genocid ak i ako te
osobe ine samo dio grupe, bilo unutar jedne zemlje ili rege, ili unutar samo jedne
zajednice, pod uslovom da broj bude znatan. Autor je pred Komisom za odnose s
inostranstvom amerikog Senata takoe napomenuo sljedee: namjera da se uniti
mnotvo osoba iz iste grupe mora se okarakterisati kao genocid ak i ako te osobe
ine samo dio grupe, bilo unutar jedne zemlje bilo unutar samo jedne zajednice,
pod uslovom da broj bude znatan, jer je cilj Konvence da sankcionie djelovanje
protiv velikog broja ljudi, a ne pojedinane dogaaje ak ako oni i posjeduju iste
karakteristike. Na sudu e biti da za svaki pojedini sluaj odlui da li je postojala takva
namjera (The Genocide Convention Its Origins and Interpretation /Konvenca o
genocidu Izvori i tumaenja/, reprint u Hearings on the Genocide Convention
Before a Subcomm. of the Senate Comm. on Foreign Relations, 81st Cong, 2nd Sess,
487, 498 (1950)) /Rasprave o Konvenci o Genocidu u okviru potkomise Komise za
odnose s inostranstvom Senata, 81. zasjedanje, 2. sjednica/.
1378
Pieter Drost, The Crime of State, Genocide /Dravni zloin, Genocid/,
knjiga II, Sytho, Leiden, str. 85: Djela poinjena sa smiljenim ciljem da se uniti
vie ljudi kao pripadnika iste grupe treba da se kategoriziraju kao genocidni
zloini ak i onda kada broj rtava predstavlja tek mali dio cele grupe koja postoji
unutar nacionalne, regionalne ili lokalne zajednice.
1379
Ibid, str. 89.
1380
Predmet Kayishema i Ruzindana, par. 97: djelimino zahteva
namjeru da se uniti znatan broj pojedinaca koji su dio grupe.
1381
Tuilac protiv Ignacea Bagilisheme, predmet br. ICTR-95-1A-T, 7. juni
2001. (dalje u tekstu: Presuda u predmetu Bagilishema), par. 64: Iako unitenje
kojem se tei ne mora da bude upravljeno na svakog pripadnika ciljane grupe,
Vee smatra da namjera unitavanja mora da cilja barem znatan dio grupe.
1382
Par. 29.
1383
Report of the Commission of Experts, UN Doc. S/1994/674, par. 94
(naglasak dodat).
1384
Application of the Convention of the Prevention and Punishment of
the Crime of Genocide /Primjena Konvence o spreavanju i kanjavanju zloina
genocida/, Bosnia-Herzegovina v. Yugoslavia (Serbia and Montenegro), Order
on further Requests for the indication of Provisional Measures /Nalog za daljnje
zahtjeve za odreivanje privremenih mjera/, ICJ Reports (1993), str. 325-795.
1385
Separate Opinion of Judge Lauterpacht, ICJ Reports (1993), str. 431.
1386
Procjene broja rtava se razlikuju. Izraelska istrana komisa broj
rtava je utvrdila na 800. Meutim, prema Meunarodnom komitetu Crvenog
krsta, u pokolju je stradalo najmanje 2400 ljudi. Pokolj je trajao dva dana, 16. i 17.
septembra 1982.
1387
UN Doc. AG/Res.37/123D (16. decembra 1982.), par. 2. Meutim, treba
da se napomene da ta rezoluca ne usvojena jednoglasno, a naroito ne njen
636
paragraf u kojem se taj pokolj karakterie kao genocidno djelo, koji je bio usvojen
sa 90 glasova za, 19 glasova protiv i 23 uzdrana glasa. Vidi UN Doc. A/37/PV.108,
par. 151.
1388
1389
Vrhovni sud Dsseldorf, predmet Nikola Jorgi, 30. april 1999, 3StR
215/98.
1390
Savezni ustavni sud, 2BvR 1290/99, 12. decembar 2000, par. 23:
Takoe, sudovi nisu preli granice mogueg znaenja slova zakona prihvativi
da se namjera unitenja moe odnositi na geografski omeeni dio grupe. Takvo
tumaenje podrava injenica da STGB, par. 22a (njemaki zakon kojim se
inkorporira Konvenca(kanjivom smatra namjeru, kako djeliminog tako i
potpunog unitenja.
1391
Drugostepeni sud Bavarske, predmet Novislav Djaji, 23. maj 1997, 3
St 20/96, dio VI, str. 24 engleskog prevoda.
1392
1393
1394
1395
P 425.
1396
Citirano u zavrnom podnesku optube, par. 425.
1397
P 750, citirano u zavrnom podnesku optube, par. 416.
1398
1399
T. 10004-10005.
1400
Zavrna re, T. 10009.
1401
1402
1403
1404
1405
1406
Zavrna re, T. 10118-10119.
1407
1408
1409
Zavrni podnesak optuenog, par. 161, zavrna re, T. 10129.
1410
Zavrni podnesak optuenog, par. 157, 166.
1411
1412
1413
1414
1415
Supra, par. 90-94.
1416
Supra, par. 41, 123, 153.
1417
To mjesto na kraju je pretvoreno u parkiralite. P 4/4 do P 4/6; Ruez,
T. 542-543.
1418
Vidi iskaz svjedoka Halilovia, supra, par. 94.
1419
Par. 18 optunice. U svom zavrnom podnesku (par. 27) optuba
pominje svaku od kategora izuzev injenje pomenutih u lanu 7(1), kao
i doktrinu zajednikog cilja (o kojoj se raspravlja dalje u tekstu) kao osnov za
krivicu generala Krstia.
1420
Cf. lan 6(1) Statuta MKSR. U zavrnom podnesku (par. 3) optuba je
uvrstila svoje argumente u vezi sa lanom 7 iz svog pretpretresnog podneska (par.
13-86). Isto tako, argumentaca odbrane u vezi sa lanom 7 iz njenog pretpretresnog
podneska (par. 13-29) ukljuena je i u njen zavrni podnesak (par. 2).
637
1421
Presuda u predmetu Akayesu, par. 480; presuda u predmetu Blaki,

par. 279; presuda u predmetu Kordi i erkez, par. 386.
1422
1423
1424
Drugostepena presuda u predmetu Tadi, par. 188; presuda u
predmetu Kunarac i drugi, par. 390.
1425
Drugostepena presuda u predmetu Aleksovski, par. 162-164.
1426
Drugostepena presuda u predmetu Tadi, par. 185-229. albeno
vee u svojoj presudi u predmetu Tadi naizmjence koristi nekoliko drugih
termina, kao to je odgovornost za zajedniki cilj (Drugostepena presuda u
predmetu Tadi, par. 220), da bi oznailo istu vrstu uestvovanja. Zbog razloga
koji e se razmotriti dalje u tekstu, Pretresno vee predlae da se u celoj ovoj
presudi koristi termin udrueni zloinaki poduhvat. Pretresno vee II
nedavno je detaljno razmatralo odgovornost za udrueni zloinaki poduhvat
u predmetu Tuilac protiv Radoslava Branina i Momira Talia, Odluka o formi
dodatno izmenjene optunice i zahtjevu Tuilatva za izmjenu optunice,
predmet br. IT-99-36-PT, 26. juni 2001. (dalje u tekstu: odluka u predmetu
Tali).
1427
Pretresno vee s tim u vezi primjeuje da je albeno vee iznelo
sljedei stav: Premda je u sastavljanju optunica poeljna vea mjera konkretnosti,
za optunicu ne mora biti fatalno to izrekom ne tano identifikovan nain
uea ako iz optunice optueni ipak jasno moe zakljuiti ta su priroda i razlozi
optubi protiv njega. Drugostepena presuda u predmetu elebii, par. 351.
1428
Presuda u predmetu Furunda, par. 189; presuda u predmetu
Kupreki, par. 746; presuda u predmetu Kunarac i drugi, par. 388.
1429
Pretpretresni podnesak optube, par. 21-27. Optuba govori o
odgovornosti za zajedniki zloinaki poduhvat kao o saizvrilatvu. albeno
vee je ve koristilo taj termin u tom smislu (drugostepena presuda u predmetu
Tadi, par. 196, 228; drugostepena presuda u predmetu Furunda, par. 118).
Optuba osim toga saizvrilatvo smatra oblikom poinjenja.
1430
Pretpretresni podnesak odbrane, par. 18-19. Vidi takoe par. 21
pretpretresnog podneska optube priloenog podnesku optube u vezi sa pravnim
pitanjima o kojima je postignuta saglasnost tokom pretpretresne konference
7. marta 2000, od 8. marta 2000. U vezi sa prigovorom odbrane na doktrinu
zajednikog zloinakog poduhvata, vidi par. ??, supra.
1431
Vidi optunicu, npr. par. 6-11.
1432
Par. 19 optunice.
1433
Vidi, npr, presuda u predmetu Blaki, par. 294; presuda u predmetu
Kunarac i drugi, par. 395.
1434
Vidi i npr. presuda Kayishema i Ruzindana, par. 223; presuda Blaki,
par. 337.
1435
Par. 38-51, 337.
1436
Ubistvo, okrutno i neovjeno postupanje (ukljuujui terorisanje,
unitavanje line imovine i prisilno premjetanje) taka 6.
1437
Prisilno premjetanje taka 8.
1438
Supra, par. 340, 344.
1439
Supra, par. 340, 354.
1440
Drugostepena presuda u predmetu Tadi, par. 227.
638
1441
Drugostepena presuda u predmetu Tadi, par. 227(ii). albeno vee

ponovo je potvrdilo taj stav u svojoj presudi u predmetu Furunda, par. 119.
1442
Optuba tvrdi da ne uslov da svaki od uesnika ispunjava sve
elemente koji ine actus reus krivinog djela. Dovoljno je da svaki od uesnika
bitno doprinese izvrenju krivinog djela (Pretpretresni podnesak optube, par.
23). S tim u vezi odbrana je svoje rezerve u odnosu na doktrinu zajednikog
zloinakog poduhvata formulisala na idui nain: nuno je napraviti
razliku izmeu actus reus svakog pojedinanog djela za svakog pojedinog
poinioca. (Pretpretresni podnesak odbrane, par. 18).
1443
Odluka u predmetu Tali, par. 43.
1444
Supra, par. 344.
1445
Drugostepena presuda u predmetu Tadi, par. 228.
1446
Odluka u predmetu Tali, par. 31 (naglasak u originalu). Budui da
uesnici zajednikog zloinakog poduhvata mogu snositi odgovornost za zloine
koje su poinili drugi uesnici, a koji nisu obuhvaeni ciljem zajednikog plana,
Pretresno vee se slae da je o toj doktrini bolje govoriti kao o udruenom
zloinakom poduhvatu, a ne kao o odgovornosti za zajedniki cilj (odluka u
predmetu Tali, par. 37). Osim toga, vredi istaknuti da se u vezi s odgovornou
za zloin koji izlazi iz okvira cilja udruenog poduhvata u odluci u predmetu Tali
objanjava da je uslov da takav zloin bude prirodna i predvidljiva posljedica
sprovoenja tog poduhvata objektivni element zloina i ne zavisi od stanja svesti
optuenog. Uslov da je optueni bio svjestan da je takav zloin mogua posljedica
sprovoenja tog poduhvata predstavlja subjektivno stanje svesti optuenog koje
optuba mora pokazati. Odluka u predmetu Tali, par. 30 (naglasak u originalu).
1447
Prisilno premjetanje taka 8.
1448
Ubistvo te okrutno i neovjeno postupanje (ukljuujui terorisanje,
unitavanje line imovine i prisilno premjetanje) taka 6.
1449
Taka 1 optunice.
1450
Taka 2 optunice.
1451
Taka 6 optunice.
1452
Taka 3 optunice.
1453
Taka 4 optunice.
1454
Taka 5 optunice.
1455
Supra, par. 470.
1456
Richard Butler, Izvjetaj o komandnoj odgovornosti korpusa u VRS,
odjeljak 2, par. 2.6 (P401). U svom izvjetaju, vojni vjetak optube, g. Butler, pominje
izmeu ostalog stav 66 Pravila JNA Korpus kopnene vojske (privremeno) (P402/
4) i lan 11 Pravilnika o nadlenosti komande korpusa Kopnene vojske u miru
(P402/10). O mjerodavnosti ovih instrumenata bive Jugoslovenske narodne arme
za Vojsku Republike Srpske, vidi infra. O nadlenosti naelnika taba korpusa
VRS, vidi takoe svjedoenje vojnog vjetaka optube generala Dannatta, T. 5578.
1457
Supra, par. 363-379, 465-472.
1458
Supra, par. 220-225.
1459
Supra, par. 449.
1460
Supra, par. 450.
1461
Supra, par. 451.
1462
Supra, par. 452.
1463
Supra, par. 453.
1464
Supra, par. 266.
1465
Supra, par. 330.
639
1466
Butlerov izvjetaj; izjava vojnog vjetaka general-majora F. R. Dannatta
(P385A).
1467
Prof. dr. Radovan Radinovi, penzionisani general, svjedoenje vojnog
vjetaka o Srebrenici (D160).
1468
Pretresno vee prihvata da su ti dokumenti JNA bili osnova za
propise VRS; prema shvatanju Vea, to je i miljenje generala Radinovia. Vidi
Butlerov izvjetaj, par. 1.4; Radinovi, T. 7997-7998.
1469
Krsti, T. 6341.
1470
Krsti, T. 6342.
1471
Radinovi, T. 7809, 7999. P402/7 sadri Uputstva za rad komande 4.
korpusa u izvravanju prioritetnih zadataka u miru i ratu.
1472
Butlerov izvjetaj, par. 2.0, gdje se upuuje na str. 14 Uputstva za rad komande
4. korpusa u izvravanju prioritetnih zadataka u miru i ratu; Radinovi, T. 8011.
1473
P142/40.
1474
Koje je svojim potpisom stavio na snagu predsjednik Republike Srpske
18. augusta 1992. P142/24.
1475
Vidi Radinoviev izvjetaj, Poglavlje III, par. 3.7. General Radinovi
je posvjedoio da komandant korpusa (...(ni sa kim ne deli svoju komandnu
odgovornost. (T. 8019). G. Butler je posvjedoio da su (komandantu(zakonom
povjerena ovlaenja i odgovornosti da komanduje i rukovodi dejstvima svog,
u ovom sluaju, korpusa. (T. 4754-4755). Vidi takoe Dannattov izvjetaj, par.
26. Dokazi, meutim, ne pokazuju da su 10. diverzantski odred i MUP bili
prepotinjeni Drinskom korpusu, pa se stoga formalna ovlaenja generala Krstia
ne proteu na to ljudstvo (supra, par. 278-290).
1476
Supra, par. 312.
1477
Supra, par. 318.
1478
Supra, par. 312.
1479
Supra, par. 322.
1480
Supra, par. 322.
1481
Svjedoku JJ je general ivanovi rekao da ga je general Mladi izmeu
15. i 20. juna 1995. informisao da e ga na mjestu komandanta korpusa zameniti
general Krsti. General ivanovi je takoe rekao svjedoku da general Krsti silno
eli biti na komandnom mjestu. T. 9683, 9708.
1482
Supra, par. 323.
1483
Supra, par. 380.
1484
Supra, par. 386 i 401.
1485
Pretpretresni podnesak optube,.06-107. U svojoj zavrnoj rei,
optuba je izjavila da je general Krsti imao genocidnu namjeru od poetka
i odrao je tokom itavog perioda, te da je sauesnitvo u genocidu prilino
nevjerovatno kad se uzme u obzir pre svega svjedoenje generala Krstia. Ne
smatramo da bi injenice u ovom predmetu valjalo tumaiti u smislu da je on kriv
samo za sauesnitvo. T. 10020.
1486
1487
Zavrni podnesak odbrane, par. 124-128.
1488
S tim u vezi, vredi zapaziti da Statut stalnog Meunarodnog
krivinog suda sadri jedinstvenu odredbu o individualnoj krivinoj odgovornosti
lan 25 koja vai za sva krivina djela iz nadlenosti stalnog Meunarodnog
krivinog suda, ukljuujui i genocid.
1489
U Izvjetaju generalnog sekretara stoji da se Konvenca (o
genocidu(danas smatra delom meunarodnog obiajnog prava o emu svjedoi
640
Meunaordni sud pravde u svom savjetodavnom miljenju o Konvenci o

spreavanju i kanjavanju zloina genocida iz 1951. Izvjetaj generalnog sekretara,
par. 45 (bez fusnote).
1490
Pretresno vee primjeuje da je Pretresno vee I MKSR u predmetima
Akayesu i Musema presudilo o elementima sauesnitva u genocidu. Meutim,
to pretresno vee je protumailo sauesnitvo u skladu sa Krivinim zakonom
Ruande, pa je taj sluaj iz sudske prakse od ograniene pomoi u ovom predmetu.
Vidi presudu u predmetu Akayesu, par. 537, 540; presudu u predmetu Musema,
par. 179, 183.
1491
Drugostepena presuda u predmetu Tadi, par. 220, 223 (naglasak
dodat).
1492
Tuilac protiv Radoslava Branina i Momira Talia, Odluka po
zahtjevu Momira Talia za privremeno putanje na slobodu, predmet br. IT-99-36PT, 28. mart 2001, par. 40-45.
1493
Prema reima albenog vea, albeno vee smatra da pravilno
tumaenje Statuta zahteva da ratio decidendi njegovih odluka bude obavezujui
za pretresna vea, drugostepena presuda u predmetu Aleksovski, par. 113.
1494
1495
Presuda u predmetu Kordi i erkez, par. 373.
1496
Pretresno vee s tim u vezi primjeuje da lan 141 Krivinog zakona
Republike Srpske (P402/98) u pogledu genocida predvia da e se onaj ko naredi
poinjenje genocidnih djela ili poini takva djela kazniti kaznom zatvora od
najmanje pet godina ili smrtnom kaznom. To ide u prilog zakljuku da kategora
glavnih izvrilaca genocida ne ograniena na one koji fiziki poine djela
genocida. Narodna skuptina Republike Srpske usvojila je 21. juna 1993. uz manje
izmjene i dopune koje se nisu odnosile na gorepomenutu odredbu Krivini zakon
Socalistike Federativne Republike Jugoslave i preimenovala ga u Krivini
zakon Republike Srpske. Vidi Zakon o izmjenama i dopunama Krivinog zakona
Socalistike Federativne Republike Jugoslave (P402/58).
1497
Budui da se ne moe zakljuiti van razumne sumnje da su snage
Drinskog korpusa ili druge snage pod efektivnom kontrolom generala Krstia
odgovorne za zloine terora u Potoarima (FM, par. 155), Pretresno vee ne
moe zakljuiti da general Krsti snosi odgovornost po lanu 7(3) za te zloine.
1498
To je prvi test za lan 7(3) (drugostepena presuda u predmetu
elebii, par. 186-198, 266). U ovom konkretnom sluaju, nema dokaza koji bi
pobili prezumpcu da je, kao komandant Drinskog korpusa, general Krsti imao
ovlasti de iure koje su odgovarale efektivnoj kontroli nad podreenim snagama
(drugostepena presuda u predmetu elebii, par. 197). Naprotiv, dokazi u spisu
potvruju da je kao komandant korpusa general Krsti imao rukovodstvo nad
snagama vrsto u svojim rukama. S druge strane, ne pokazano da je general
Krsti imao formalna ovlasti nad 10. diverzantskim odredom i MUP. U nedostatku
drugih uvjerljivih dokaza da je u stvarnosti zaista imao efektivnu kontrolu nad
ovim snagama, ne moe se rei da general Krsti snosi komandnu odgovornost za
njihovo uestvovanje u ovim zloinima.
1499
P402/76.
1500
Krsti, T. 6346-6347.
1501
Dokazni predmet 402/68; Smjernice za odreivanje kriteruma
krivinog gonjenja, str. 8.
1502
Radinovi, T. 8057.
1503
Radinovi, T. 8466.
641
1504
Supra, par. 477.

Krsti, T. 6350-6351, 6358, 7422.
1506
Krsti, T. 6347.
1507
Butler, T. 5474-5. Slino je posvjedoio i general Dannatt, koji je izjavio:
Ne vjerujem da sam ikada naiao na neki incident na Balkanu gdje je general
koji je odbio da se povinuje nareenjima streljan. (...(Mislim da je bilo sluajeva
da su ljudi smenjeni ili maknuti s poloaja, to je prilino esta pojava u vojsci.
Dannatt, T. 5685.
1508
Supra, par. 334, 417.
1509
Pravilo 87(B).
1510
Ovo pravilo je posljednji put izmenjeno na 23. plenarnoj sjednici u
decembru 2000. Budui da se moe tumaiti kao povoljne po optuenog nego to
je to bila prethodna verza pravila, ono e se primjenjivati u ovom predmetu.
1511
Pravilo 87(D).
1512
Drugostepena presuda u predmetu elebii, par. 400 et seq.
1513
1514
Ti podnesci su podneseni pre izricanja drugostepene presude u
predmetu Jelisi.
1515
1516
Tuilac protiv Krstia, Odluka po pretpretresnom podnesku odbrane
o formi izmenjene optunice, predmet br. IT-98-33-PT, 28. januar 2000, str. 4-7.
1517
1518
Genocid se poinja ubanjem pripadnika grupe i nanoenjem teke
tjelesne ili duevne povrede pripadnicima grupe.
1519
Krivino djelo progona poinjeno je ubistvom na hiljade civila
bosanskih Muslimana mukaraca, ena, djece i starih osoba okrutnim i
neovjenim postupanjem (ukljuujui surovo premlaivanje) civila bosanskih
Muslimana, terorisanjem, unitavanjem line imovine civila bosanskih Muslimana
i deportacom ili prisilnim premjetanjem bosanskih Muslimana iz Srebrenice.
1520
Zavrni podnesak optube, par. 473. Valja primetiti da je optuba, ini
se, krivo protumaila test iz presude u predmetu elebii, koji se detaljno razmatra
infra pod (ii) Test koji je uspostavilo albeno vee u predmetu elebii.
1521
1522
Zavrni podnesak odbrane, par. 400, str. 124.
1523
Zavrni podnesak odbrane, par. 400, str. 124.
1524
Zavrni podnesak odbrane, par. 397, 398.
1525
1526
1527
Drugostepena presuda u predmetu elebii, par. 424. Nadalje, o
pitanju da li je dopustiva kumulaca osuda po lanu 2 i lanu 3, albeno vee
u predmetu elebii izjasnilo se na sljedei nain: Valja takoe imati na umu
da se lan 2 primjenjuje na meunarodne sukobe, dok se lan 3 primjenjuje i na
unutranje i meunarodne sukobe. Meutim, taj potencalno razlikovni element
ovdje ne igra nikakvu ulogu jer je sukob o kojem je re takoe okvalifikovan kao
meunarodni. Fusnota 652.
1528
Sudska praksa smatra da uslov postojanja oruanog sukoba u uvodnom
delu lana 5 nema karakter materalnog uslova za potrebe izricanja kumulativnih
osuda. No, to je uslov za postojanje nadlenosti za primjenu lana 3 Statuta.
Drugostepena presuda u predmetu Jelisi, par. 82. Vidi takoe Odluku o nadlenosti
u predmetu Tadi i drugostepenu presudu u predmetu Tadi, par. 249.
1505
642
1529
Pretresno vee konstatuje da premjetanje bosanskih Muslimana iz

Potoara u pdruja pod kontrolom muslimanskih snaga treba okvalifikovati kao
prisilno premjetanje a ne kao deportacu. Vidi supra, par. XX (dio o genocidu).
1530
Presuda u predmetu Tadi, par. 729 (gdje se citira Nacrt kodeksa
Komise za meunarodno pravo, str. 103).
1531
Supra, par. 670.
1532
Drugostepena presuda u predmetu Jelisi, para. 82.
1533
Odluka o nadlenosti u predmetu Tadi, par. 141: Danas je
opteprihvaeno pravilo meunarodnog obiajnog prava da zloini protiv
ovjenosti ne moraju da budu vezani za meunarodni oruani sukob. U stvari,
kao to ukazuje tuilac, meunarodno obiajno pravo ne zahteva nuno da
postoji veza izmeu zloina protiv ovjenosti i bilo kakvog oruanog sukoba....
1534
Tuilac protiv Tadia, Odluka po prigovoru odbrane na formu
optunice, predmet br. IT-94-1-PT, 14. novembar 1995, par. 11.
1535
Pitanje da li je genocid zasebno krivino djelo ili jedan aspekt zloina
protiv ovjenosti razmatrano je prilikom sastavljanja Konvence o genocidu.
Mnogi delegati zastupali su vrsto gledite da ta dva pojma, genocid i zloini protiv
ovjenosti, trebaju ostati razdvojena, a odbor ad hoc odbacio je predlog da se u
preambuli genocid opie kao zloin protiv ovjenosti. Poljski delegat izrazio
je stajalite odbora ad hoc da, premda jeste istina da genocid predstavlja zloin
protiv ovjenosti, navoenje takvog stava u Konvenci znailo bi izlaenje van
okvira odredbi Rezoluce 180 (II) Generalne skuptine. Vidi W. Schabas, Genocide
in International Law, str. 64. Slino tome, MKSJ je u predmetu Karadi i Mladi
smatrao da se genocidna namjera moe takoe izvesti iz poinjenja djela kojima se
povreuju, ili za koja sami poinioci smatraju da se njima povreuju, sami temelji
grupe djela koja sama po sebi nisu obuhvaena spiskom u lanu 4(2) ali koja su
poinjena u sklopu istog obrasca ponaanja. Pregled optunice shodno pravilu
61, par. 94. U Statutu MKS jasno se navodi da se za genocid trai da se ponaanje
dogodilo u kontekstu oitog obrasca slinog ponaanja, te se ponavlja uslov da
zloini protiv ovjenosti nisu poinjeni kao izolovana ili sporadina djela nego
moraju biti dio obrasca slinih djela. Izvjetaj Pripremne komise za osnivanje MKS.
1536
Supra, par. 498.
1537
U predmetu Karadi i Mladi, Pretresno vee je smatralo da se
definicom genocida zahteva razuman broj u odnosu na ukupan broj lanova
grupe, ili znaajni segment grupe, npr. njeno vostvo, transkript pretresa od 27.
juna 1996, str. 15.
1538
1539
Zavrna re odbrane, T. 10148.
1540
Drugostepena presuda u predmetu Aleksovski, par. 107.
1541
O tome posebno vidi presudu u predmetu Kunarac, par. 836 et seq, te
presudu u predmetu Kordi, par. 847.
1542
Pravilom 101 se definie nain na koji odredbe lana 24 utiu na teinu
kazne koja se odmjerava. Pravilo 101 glasi:
(A) Osoba proglaena krivom moe biti osuena na kaznu zatvora,
ukljuujui i doivotnu kaznu zatvora.
(B) Prilikom odreivanja kazne pretresno vee uzima u obzir faktore
spomenute u lanu 24(2) Statuta, kao i faktore kao to su:
(i) sve oteavajue okolnosti;
(ii) sve olakavajue okolnosti, ukljuujui i znaajnu saradnju osuenog
s tuiocem pre ili posle izricanja presude;
643
(iii) opta praksa izricanja zatvorskih kazni na sudovima bive

Jugoslave;
(iv) koliko je osueni izdrao od bilo koje kazne koju je sud bilo koje
drave izrekao za isto djelo, kao to je spomenuto u lanu 10(3) Statuta.
(C) Pretresno vee e navesti da li e se kazne izdravati konsekutivno
ili uporedno.
(D) Osuenom e se uraunati eventualno vreme koje je proveo u
pritvoru ekajui na predaju Meunarodnom sudu ili ekajui na suenje ili
albeni postupak.
1543
Konkretno je po pitanju kumulativnih osuda, albeno vee u
predmetu elebii izrazilo stav da ... sveukupni cilj odmjeravanja kazne mora
biti taj da se obezbedi da konana odnosno zbirna kazna odraava ukupnost
kriminalnog ponaanja i ukupnu krivicu prekrioca. (...(Diskreciono je pravo
Pretresnog vea da odlui kako e se to postii, Drugostepena presuda u
predmetu elebii, par. 430.
1544
Veina pretresnih vea MKSJ donela je presude u kojima su izreene
viestruke kazne, no u presudama u predmetima Jelisi, Blaki, Kordi, Kunarac,
Kambanda i Serushago izreena je jedinstvena kazna kao to je to bio sluaj u
suenjima pred vojnim sudovima u Nrnbergu i Toku.
1545
Druga presuda o kazni u predmetu Tadi, par. 12, presuda u predmetu
Furunda, par. 285, presuda u predmetu Aleksovski, par. 242, presuda u predmetu
Kordi, par. 849, presuda u predmetu Kunarac, par. 859. MKSR, mutatis mutandis,
usvaja slian stav: presuda u predmetu Kambanda, par. 23, presuda o kazni u
predmetu Akayesu, par. 12-14, presuda o kazni u predmetu Kayishema, par. 5-7.
1546
Vidi lanove 141 i 142(1) esnaeste glave Krivinog zakona SFRJ
pod naslovom Krivina dela protiv ovenosti i meunarodnog prava, koji se
bave zloinom genocida i ostalim ratnim zloinima poinjenim protiv civilnog
stanovnitva. Vidi takoe lanove 142-156 i lan 38 naslovljen Zatvor, lan 41
Kazne, te lan 48 naslovljen Sticaj krivinih dela. Za zloine protiv mira i
meunarodnog prava, ukljuujui i zloine genocida i ratne zloine protiv civilnog
stanovnitva, mogla se izrei kazna zatvora u trajanju 5-15 godina, smrtna kazna,
ili kazna zatvora u trajanju od 20 godina u sluajevima kada ona ili nadomjeta
smrtnu kaznu ili se izrie za teko ubistvo (l.38).
1547
lan 41(1) Krivinog zakona SFRJ glasi: Sud e uiniocu krivinog
dela odmeriti kaznu u granicama koje su zakonom propisane za to delo, imajui u
vidu svrhu kanjavanja i uzimajui u obzir sve okolnosti koje utiu da kazna bude
manja ili vea (...(, a naroito: stepen krivine odgovornosti, pobude iz kojih je delo
uinjeno, jainu ugroavanja ili povrede zatienog dobra, okolnosti pod kojima
je delo uinjeno, rani ivot uinioca, njegove line prilike i njegovo dranje posle
uinjenog krivinog dela, kao i druge okolnosti koje se odnose na linost uinioca.
1548
presuda u predmetu Kordi, par. 849.
1549
Druga presuda o kazni u predmetu Tadi, par. 12.
1550
Izvjetaj generalnog sekretara, par. 111-112.
1551
presuda u predmetu elebii, par. 1225.
1552
1553
Drugostepena presuda u predmetu elebii, par 756-758.
1554
Zavrni podnesak optube, par. 468 (gdje se citira presuda u predmetu
Blaki, par. 800, u kojoj se opet citira presuda u predmetu Kambanda, par. 9.16).
1555
Trea presuda o kazni u predmetu Tadi, par. 69 i Izdvojeno miljenje
sude Shahabuddeena. albeno vee, a potom i pretresna vea usvojila su ovaj
644
stav. Presuda u predmetu Furunda, par. 240-243, presuda u predmetu Kunarac,

par. 851. Za neslaganje s ovim stavom, vidi Izdvojeno miljenje sude Cassesea
uz Treu presudu o kazni u predmetu Tadi, par 14, gdje se navodi da su zloini
protiv ovjenosti tei od ratnih zloina zbog itavog obrasca kriminaliteta
unutar kojeg su poinjeni i zbog namjere poinitelja zloina koji je nuno svjestan
tog obrasca. Vidi takoe Zajedniko izdvojeno miljenje suda McDonald i Vohrah
uz Drugostepenu presudu u predmetu Erdemovi, par. 20 et seq. i Izdvojeno i
protivno miljenje sude La uz Drugostepenu presudu u predmetu Erdemovi,
par. 19 et seq. Vidi takoe Izjavu sude Vohrah uz Drugostepenu presudu u
predmetu Furunda, posebno par. 5 et seq.
1556
U tom smislu, Pretresno vee u predmetu Tadi je iznelo stav da je
...dokazano krivino ponaanje ono to se mora sankcionisati kaznom.... Tuilac
protiv Tadia, Odluka po prigovoru odbrane na formu optunice, IT-94-1-PT, od
14. novembra 1995.
1557
Trea presuda o kazni u predmetu Tadi, par. 69.
1558
Presuda u predmetu elebii, par. 1226.
1559
Zavrni podnesak optube, par. 469. Vidi takoe drugostepenu
presudu u predmetu Erdemovi, par. 15, i presudu u predmetu Kambanda, par.
42, presudu o kazni u predmetu Kayishema, par. 26, presudu u predmetu Kordi,
par. 852.
1560
Presuda u predmetu Furunda, par. 283.
1561
1562
1563
1564
Presuda o kazni u predmetu Kayishema, par. 18, presuda u predmetu
Blaki, par. 787, presuda u predmetu Kordi, par. 852.
1565
Za razliku od ovog sluaja, u presudi u predmetu Kunarac injenica da
su neki zloini trajali dugo vremena ili su bili poinjeni u vie navrata, navodi se
kao oteavajua okolnost, par. 865. ini se da ovo ulazi u procjenu kvantitativnog
aspekta teine zloina.
1566
Presuda u predmetu Tadi, presude u predmetima elebii (par. 1226,
1260, 1273), Furunda (par. 281 et seq.) i Blaki (par. 787).
1567
Presuda u predmetu Blaki, par. 779-780.
1568
Presuda o kazni u predmetu Erdemovi, par. 110, i druga presuda o
kazni u predmetu Erdemovi, par 16(1).
1569
U mnogim nacionalnim zakonodavstvima, zakon definie te
oteavajue okolnosti, na primjer: Criminal Law (Sentencing) Act od South
Australia /Krivini i kazneni zakon June Australe/, (1988.) odjeljak 10, United
States of America Federal Sentencing Guidelines /Federalne smjernice za
odmjeravanje kazni u SAD). U nekim zakonodavnim sistemima, suda ne moe
uzeti u obzir nednu oteavajuu okolnost koja ne propisana zakonom: na
primjer, krivini zakon Francuske, lanovi 132.71 et seq. (openito), ili Krivini
zakon Nizozemske, u lanovima 10, 57, 421-413.
1570
Zavrni podnesak optube, par 471.
1571
Presuda u predmetu Kambanda, par. 44, presuda u predmetu
Kupreki, par. 862, presuda u predmetu Rutaganda, par. 470 i presuda u
predmetu Akayesu, par. 36.
1572
Presuda u predmetu Rutaganda, par. 469: injenica da je osoba
na visokom poloaju zloupotrebila svoja ovlatenja i poinila zloine, mora se
posmatrati kao oteavajui faktor. Presuda u predmetu Kambanda, par. 44. U tom
645
smislu je albeno vee smanjilo kaznu izreenu Duku Tadiu sa 25 na 20 godina

navevi da kazne treba da odraavaju relativni znaaj uloge (optuenog(te (... da
u obzir treba uzeti da je(njegov poloaj u strukturi komandovanja (...(bio nizak.,
Trea presuda o kazni u predmetu Tadi, par. 55-57.
1573
Prosjena duina kazni koje je MKSJ izrekao podreenima je 15 godina
zatvora, dok je prosjena duina kazni izreenih nadreenima 17 godina zatvora.
1574
1575
Odbrana tvrdi da su stvarne pobude za ubistva mukaraca Bosanskih
Muslimana bile osveta i kazna to se nisu predali nakon to im je general Mladi
uputio poziv da to uine. Zavrna re odbrane, T. 10157.
1576
1577
Presuda o kazni u predmetu Serushago, par. 30.
1578
Presuda u predmetu Jelisi, par 130-131. Vidi takoe presudu o kazni o
predmetu Tadi, par. 57 i drugu presudu o kazni u predmetu Tadi, par. 20: zduna
podrka napadu na nesrpsko civilno stanovnitvo.
1579
Presuda u predmetu Kordi, par. 848.
1580
Zavrna re optube, T. 10011.
1581
Presuda u predmetu Furunda, par. 282. U zloinu genocida na
primjer, uee pomaganjem ili podravanjem obuhvata sve od dostavljanja
informaca ili sredstava, preko prikrivanja zloina pa do predvoenja streljakog
stroja.
1582
Prinuda se definie kao:neposredna pretnja ivotu optuenog
u sluaju da odbe da poini zloin, Zajedniko izdvojeno miljenje suda
McDonald i Vohrah uz drugostepenu presudu u predmetu Erdemovi, par. 66.
1583
Zajedniko izdvojeno miljenje suda McDonald i Vohrah uz
Drugostepenu presudu u predmetu Erdemovi, par. 88.
1584
Presuda u predmetu Jelisi, par. 124, presuda u predmetu Furunda,
par. 284.
1585
1586
Pravilnik o postupku i dokazima, pravilo 67(A)(ii)(b):
(odbrana(smanjenom uraunljivou ili neuraunljivou.
1587
U presudi u predmetu Erdemovi, par. 16(i) i presudi o kazni u
predmetu Akayesu, par. 35 (iii), ali ne i u presudi u predmetu elebii, par. 1256.
1588
1589
Presuda u predmetu Kupreki, par. 853, presuda o kazni u predmetu
Serushago, par. 35. Vidi takoe presudu u predmetu Musema, par. 1007. Za suprotno vidi
i presudu u predmetu Kambanda, par. 51, presudu o kazni u predmetu Akayesu, par. 35(i),
presudu o kazni u predmetu Serushago, par. 40 i 41, presudu u predmetu Ruggiu, par. 6972, presudu u predmetu Kunarac, par. 869, presudu u predmetu Blaki, par. 780.
1590
1591
Presuda u predmetu Blaki, par. 774, presuda o kazni u predmetu
Erdemovi, par. 99-101 i Druga presuda o kazni u predmetu Erdemovi, par. 16iv,
i presuda u predmetu Kambanda, par. 47.
1592
Presuda u predmetu Kunarac, par. 868.
1593
Presuda u predmetu Musema, par. 1007. Idem u presudi u predmetu
Ruggiu, par. 53: potvrdno izjanjavanje o krivici ubrzava postupak i omoguava
utedu sredstava.
1594
Idem, a za suprotnu situacu vidi presudu u predmetu elebii, par.
1244: Mucievo nepotovanje sudskog postupka, pokuaji da falsifikuje dokaze i
utie na svjedoke uzeti su za oteavajue okolnosti.
646
1595
Zavrna re optube, T. 10011.

1597
Supra, par. 90-94. Vidi takoe svjedok I, T. 2420-22: Nestalo je osam
hiljada Srebreniana, moramo svi to znati. Moramo svi znati da je tu bilo djece,
siromaha, njih izmeu 16.000 i 20.000, a treba ih prehraniti i podii. Toliki oevi bez
sinova, i sinovi bez oeva. Ja sam imao dva sina, a sad ih vie ih nemam. Zbog ega
to? A ivio sam i radio u sopstvenoj kui, nioj drugoj, a to je tako bilo i s mojim
ocem i djedom, ali eto, neto pokupie, neto odnesoe, neto pograbie. Imao sam
dve kue. Jednu su spalili. Mogli su jer je dobro gorjela. Tu su spalili, ali drugu
nisu mogli, pa su doli i minirali je. To je bila nova kua, jo je nisam bio dovrio.
Krov jo ne bio podignut, a ostalo je sve bilo od betona i cigle, pa ne htjelo gorjeti.
Mislio sam, neka, bar e ona pretei. Ali ne, dooe i postavie mine, i ona se srui,
samo jedna eksploza i eto. Ali neka, nema veze, neka bude kako jeste. Imao sam,
pa vie nemam. Uzeli su. Odneli su. Ali zato su mi morali sinove ubiti? I eto me
danas, kao osueno drvo usred ume. Mogao sam ivjeti sa svojim sinovima, i od
svoje zemlje, a sad nemam ni jedno ni drugo. I kako je da ivim danas? Nemam ni
penze, ni nieg drugog. Pre sam se oslanjao na sinove. Oni me ne bi ostavili, ne bi
me pustili da gladujem. A sad, bez sinova i bez zemlje, polako umirem od gladi.
1598
Krajem decembra 1994, general Krsti je, nagazivi na minu, zadobio
teke povrede. Evakuisan je u vojnu bolnicu u Sokcu, a potom prebaen u
Vojnomedicinsku akademu u Beogradu. Usled povreda od mine dio noge mu je
amputiran, te je do sredine maja 1995. bio na rehabilitaci i bolovanju.
1599
Pravilo 101(D).
1596
647
V
PRIZNANJA
AKTERA
ZLOINA
Izjava o injenicama kako ih je naveo

Dragan Obrenovi*
(Tab A Aneksa A Zajednikog predloga za razmatranje
Spoprazuma o izjanjavanju o krivici izmeu
Dragana Obrenovia i Tuilatva)
Uvee 13. jula 1995. saznao sam prvi put za dolazak zarobljenika
Muslimana u podruje Zvornika. Ne mogu se precizno sjetiti, ali bilo je
oko 19:00 sati te veeri kada me porunik Drago Nikoli nazvao telefonom.
Zvao je sa isturenog komandnog mjesta brigade i rekao mi da ga je upravo
nazvao potpunivnik Popovi. Drago Nikoli mi je prenio da mu je Popovi
rekao da ogroman broj zarobljenika, Muslimana, treba da stigne u Zvornik
iz Bratunca i da Nikoli treba da izvri pripreme za njiov dolazak. Ja sam
shvatio da ogroman broj zarobljenika Muslimana znai na hiljade
zarobljenih Muslimana, poto sam ve znao iz obavjetajnih podataka
i drugih informaca koje sam dobio rane tog dana da ih je na hiljade
uhvaeno dolje u podruju Konjevi Polja.
Drago Nikoli je rekao da ga neko mora zameniti na komandnom
mjestu kako bi on mogao obaviti taj zadatak. Rekao mi je da e Popovi
poslati nekoga da ga o tome lino upozna i prenese dalje informace.
Pitao sam ga zato se zarobljenici ne voze dalje na sjever, u logor
ratnih zarobljenika u Batkovie. Drago Nikoli mi je rekao da nee slati
zarobljenike u Batkovie, jer Crveni krst zna za Batkovie. Rekao je da
nareenje glasi da se zarobljenici dovedu u Zvornik i streljaju.
Rekao sam Dragi Nikoliu da mi ne moemo prihvatiti
odgovornost za zadatak o kome me je upravo obavestio, a da o tome
ne izvestimo nau komandu. Drago Nikoli mi je rekao da je komanda
ve upoznata sa tim, da je naredba dola od Mladia i da svi, ukljuujui
Pandurevia, znaju za tu naredbu. Zbog toga nisam nita preduzeo da
obavestim svog komandanta Pandurevia o tome ta se deava, jer sam
vjerovao reima Drage Nikolia da Pandurevi ve zna za to.
651
Potvrujem da sam ja komandovao Zvornikom brigadom u

odsustvu mog komandanta Vinka Pandurevia, do njegovog povratka,
oko podneva 15. jula. Saznavi za plan da se pobu zarobljenici, ja, kao
vrilac dunosti komandanta, preuzeo sam odgovornost za taj plan i
podrao izvrenje tog plana.
Drago Nikoli je traio od mene da pustim sa line etu vojne
police da mu pomogne. Rekao sam mu da nemam nednu drugu jedinicu
na raspolaganju za linu. Onda sam odluio da poaljem komandira ete
vojne police, porunika Miomira Jasikovca i pet vojnih policajaca da mu
pomognu.
Otprilike sat vremena kasne, oko 20:00 sati, naredio sam
poruniku Jasikovcu da se vrati u brigadu i on je oko 40 minuta kasne
i stigao. Nazvao sam generala ivanovia oko 20:30 sati i obavestio ga o
situaci vezano za kolonu Muslimana. Nisam mu nita govorio o planu
streljanja zarobljenika. Tada sam mislio da je general ivanovi jo uvek
komandant Drinskog korpusa.
Naredio sam Jasikovcu da ostane sa petoricom0estoricom svojih
ljudi. Ostatak njegovog ljudstva je trebalo da se javi komandiru voda vojne
police, Tanasku Mekiu. Zatim sam obavestio Jasikovca o zarobljenicima
koji dolaze iz Bratunca i rekao mu da e ga nazvati Drago Nikoli i rei mu
ta da radi sa tim zarobljenicima.
Jasikovac je sa petoricom vojnih policajaca ostao u komandi
Zvornike brigade, a ja sam zajedno sa Mekiem otiao na Snagovo.
Stigao sam na Snagovo kada je padao mrak i sastao sam se sa kapetanom
Milanom Mariem i komandirom ininjerske ete, Draganom Jevtiem.
U toku dana 14. jula 1995. godine tri puta smo uestvovali u
borbama protiv 28. divize. Oko 14:00 sati major Zoran Jovanovi je
stigao u reon Snagova sa pojaanjem iz Zvornika. Rekao mi je da je Beara
autobusima dovezao veliki broj zarobljenika u podruje Zvornika.
Oko 14:00 sati, odmah nakon dolaska pojaanja, moj vezista mi
je rekao za radio poruku iz Zvornike brigade, upueno preko centra
veze, u kojoj se trai da se puste dvojica mainista. Ja sam se u to vreme
nalazio na raskrsnici na Snagovu. Poruka je ustvari bila upuena Milanu
Mariu, ali je moj vezista primio poruku i obavestio me o tome. To je bio
precizan izvjetaj u kom su spomenuta imena dvojica mainista i reeno
je da treba da idu da prave put. Znao sam da ta pria o izgradnji puta
ne ba uvjerljiva. Posumnjao sam ili da e ti ljudi da vre ukopavanja
zarobljenika, ili da neko pokuava da uini uslugu mainistima i pokuava
da ih izvue sa line, tako da sam provjerio tu poruku. Pet minuta kasne
dobio sam poruku iz radio centra da je taj zahtjev vezan za posao koji
obavljaju Popovi i Drago Nikoli. Znao sam tada da je zadatak za koji su
traeni mainisti bio ukopavanje zarobljenika, kao dio plana o kome me je
Drago Nikoli obavestio no rane.
Proitao sam presretnute razgovore taktikog izvianja koje je
ustupio tuilac. to se tie mojih razgovora prikazanih u tim presretnutim
652
razgovorima, oni u principu tano prikazuju ta je reeno, ali ne zabiljeen

celi razgovor. Poto sam koristio radio RUP 12 koji ne zatien, bila je
uobiajena praksa da razgovaramo u iframa i da se u toku razgovora
prebacujemo na ve utvrene kanale, i tek tada nastavimo sa ostatkom
poruke, to objanjava zato presretnuti razgovori nisu kompletni.
Zatim sam otiao do Dragana Jevtia. On je ve razgovarao sa
mainistima o kojima je bilo rei i inilo se da se raspravljaju. Rekao bih
da je poruka ve dola do njih. Dragan Jevti ne htio da pusti te ljude, ali
sam ja rekao da treba da idu, kao to je nareeno, i odobrio sam njihovo
udaljavanje sa line.
Kasne u toku popodneva, nisam siguran koliko je bilo sati, ali
je bilo pre napada na Liplje, uo sam na radu da ima nekih problema u
Orahovcu. To sam saznao kada sam poao da provjerim stanje u mom 4. i
7. bataljonu i doao na mjesto odakle sam mogao stupiti u radio-vezu sa 4.
bataljonom (kog pre toga nisam mogao kontaktirati putem rada).
Stupio sam u vezu sa Lazarom Ristiem, komandantom 4. bataljona
i on me obavestio putem rada da ima nekih problema sa ljudima koji su
tamo dovedeni. Razgovarao je u iframa, govorei o lokaci na kojoj ima
problema kao o mjestu gdje je 1992. bila zajednika komanda 2. bataljona i
brigade a ja sam znao da se radi o Orahovcu. Za one koji su dovedeni je
rekao da su dovedeni iz mjesta gdje se nalaze Zoljani, a ja sam shvatio da
je to ifra koja se odnosi na zarobljenike iz Srebrenice. Lazar Risti me je
obavestio da je poslao pojaanje u Orahovac da rei te probleme. Ostao
sam na terenu i nastavio da traim pojaanje da pomogne oko kolone, ali
nita ne dolazilo.
Iste veeri (14.), izmeu 23:00 i 00:00 sati, napisao sam na komadu
papira zahtjev za pojaanje komandi Drinskog korpusa i dao ga mom
vezisti. On je poruku poslao radio operateru, poruka je prosleena centru
veze, a zatim preneena deurnom oficiru, Draganu Jokiu. To se deavalo
nakon borbi i nakon zarobljavanja policajca, kapetana Zorana Jankovia.
Dana 14. jula se nisam vratio u komandu Zvornike brigade.
Ujutro 15. jula 1995. vratio sam se u komandu Zvornike brigade.
Dok sam prilazio komandi oko 11:00 sati, vidio sam nae vojne kamione i
odreeni broj vojnika koji se vraaju u brigadu.
Kada sam uao u krug, vidio sam da je stigao pukovnik Vasi iz
MUP. Saekao sam ga i krenuli smo skupa. Pukovnik Vasi je bio zabrinut
zato to je uhvaen policajac iz MUP, kapetan Zoran Jankovi. Pre nego
to sam doao do kancelare, u hodniku me je zaustavio Dragan Joki.
Vasi je produio prema mojoj kancelari, dok sam ja razgovarao sa
Jokiem. Joki mi je rekao da je imao ogromnih problema sa ukopavanjem
streljanih i sa uvanjem zatvorenika koje tek treba streljati. Pitao sam ga
kako je obavestio o tom problemu. Rekao je da Beara, Popovi i Drago
Nikoli odvode ljude gdje oni hoe. Prenio mi je da mu je Popovi rekao da
ne zapisuje nita to se odnosi na aktivnosti oko operace ubanja, ili da o
tome ne govori preko rada. Ja sam znao da se vri operaca ubanja.
653
Otiao sam u kancelaru i razgovarao sa Vasiem. Priali smo o

koloni i o zarobljenim Muslimanima. Vasi je predloio da se na linama
otvori koridor i kolona propusti, kako bi se izbjegle rtve i smanjila
pretnja koju kolona predstavlja za bezbjednost Zvornika kao i zpozadinu
naih borbenih lina. Komandant specalne poliicje, Ljubomir Borovanin
i policajac iz specalne police, Milo Stupar doli su i pridruili se
sastanku. Nastavili smo razgovor o koloni. Smatrao sam da je za otvaranje
takvog koridora potreban neko sa vie instance, pa sam pokuao da
stupim u kontakt sa komandantom Drinskog korpusa.
Nazvao sam Drinski korpus i spojili su me sa deurnim. Traio
sam komandanta, ali rekli su mi da je Pandurevi ve krenuo za Zvornik.
U korpusu ne bilo drugih oficira koji su mi mogli pomoi tako da sam
prekinuo vezu.
Poto nisam bio u mogunosti da razgovaram sa komandantom
Drinskog korpusa, nazvao sam Glavni tab i razgovarao sa generalom
Miletiem. Tada sam mislio da je on operativni oficir, ali sada znam da
je tada zastupao naelnika Glavnog taba. Prenio sam Miletiu kolika je
kolona i gdje je, i predloio da se otvore line da bi kolona mogla proi.
Mileti to ne odobrio i rekao mi je da upotrebim svu vojnu tehniku
koja mi je na raspolaganju da zaustavim i unitim kolonu kao to mi
je nareeno. General Mileti mi je rekao da kolona treba biti unitena.
Tako nisam imao priliku da o toj temi prodiskutujem sa njim kako valja.
S obzirom na moja saznanja o koloni i stanju na terenu, znao sam da je
nemogue unititi kolonu onako kako je Mileti predlagao.
Vasi se zatim naalio i rekao da je vojska glupa i da e on
nazvati Ministarstvo unutranjih poslova. Vasi je zatim nazvao nekoga
na Pale i ukljuio zvunik. Razgovarao je sa nekim savjetnikom ministra
unutranjih poslova. Objasnio je savjetniku situacu i traio odobrenje da
se kolona propusti. Savjetnik mu je rekao da nae vojsku i pozove avacu
i sve ih pobe. Mi nismo bili u mogunosti da koristimo avacu i bilo nam
je svima jasno da nai nadreeni ne shvataju u potpunosti ta se deava na
terenu to se tie kolone. Vie onako za sebe pitao sam se gdje bi mogao
biti general ivanovi. Borovanin mi je odgovorio da ivanovi vie
ne komandant korpusa i da je sada general Krsti komandant Drinskog
korpusa. Onda sam pokuao da dobem generala Krstia. Uspio sam da
stupim u vezu sa radio vezistom, majorom Milenkom Jeveviem, koji me
je zatim spojio sa generalom Krstiem.
Obavestio sam generala Krstia o situaci i rekao mu da Zvornik
samo to ne pao i da se neto mora uiniti. General Krsti mi je rekao
da ne brinem i da su Pandurevi, Legenda i njegovi ljudi na putu za
Zvornik. Znao sam da je Legenda kapetan Jolovi iz jedinice Drinski
vukovi iz Zvornike brigade.
Nakon to sam zavrio razgovor sa generalom Krstiem, Vasi
je govorio o situaci u Bratuncu vezano za zarobljene Muslimane.
Rekao je da je time to je doveden veliki broj zarobljenika, u Bratuncu
654
stvorena opasna situaca. Rekao je da zbog nedovoljno prostora neke

grupe zarobljenika nisu mogli smjestiti preko noi i da su no proveli u
parkiranim autobusima. Zarobljenici su se uznemirili i poeli su da ljuljaju
autobuse. Govorio je o problemu uvanja svih tih zarobljenika. Borovanin
je izrazio nezadovoljstvo time to je kao obezbeenje u autobusima
koriena civilna polica, i rekao je da on ne eli da ta polica uva
zarobljenike kada oni stignu na svoje odredite u Zvorniku. Borovanin je
jo rekao da je bilo borbi sa kolonom i da ne oekivao da ih je tako puno
prelo line u podruju Konjevi Polja. Rekao mi je i to da su uhvatili veliki
broj zarobljenika prilikom prelaska lina na putu Konjevi Polja.
Milo Stupar mi je zatim ispriao za incident u skladitu u Kravici,
kada je jedan zarobljenik Musliman ubio jednog od njegovih oficira. Rekao
je da je u skladitu bio zatvoren veliki broj zarobljenika i da je jedan od
zarobljenika razoruao jednog od njegovih ljudi i pucao u njega. Rekao je
da su njegovi ljudi otvorili vatru na ostale zarobljenike u skladitu i da su
ih pobili.
Na osnovu naeg razgovora pretpostavio sam da svi prisutni
znaju za plan da se zarobljenici koji su dovedeni u Zvornik ubu. Isto tako
sam rezonovao da ako sam za plan znao ja, koji sam se nalazio u brdima,
onda su za taj plan morali znati i ovi oficiri koji su ve imali posla sa
zarobljenicima u Bratuncu.
Za to vreme samo sam jednom na kratko izaao iz prostore i
vidio trojicu vojnika iz Bratunca. Obratio sam se komandiru i rekao im da
e ih vojnik odvesti do Baljkovice, a onda su oni otili sa svojim vojnicima.
Kasne sam ih vidio na Baljkovici.
Dvadesetak minuta nakon to sam razgovarao sa generalom
Krstiem obaveten sam da je moj komandant, Vinko Pandurevi, stigao u
Zvorniku brigadu. Izaao sam iz kancelare da ga susretnem i razgovarao
sam nasamo sa njim. Prvo sam obavestio Pandurevia o zarobljenim
Muslimanima i operaci ubanja u kojoj su uestvovali Beara i Popovi.
Obavestio sam Pandurevia o problemima koje mi je prenio Joki, a
koji se odnose na ukopavanje svih pogubljenih zarobljenika i na uvanje
ljudi koji jo nisu streljani. Pandurevi me je pitao zato Civilna zatita ne
vri ukopavanje, kao to je nareeno. Ja sam samo slegnuo ramenima, jer
nisam ni znao da je Civilna zatita trebala biti u to ukljuena. Na osnovu
ovoga to mi je rekao Pandurevi i onoga to mi je Drago Nikoli rekao 13.
jula, shvatio sam da Pandurevi zna za operacu ubanja.
Zatim smo razgovarali o koloni i rekao sam mu gdje se kolona
nalazi i koliko je velika. Pitao me je zato nismo zaustavili kolonu koristei
tehniku kao to je bilo nareeno. Kada smo razgovarali o mogunosti
otvaranja lina da se izvue kolona, pitao je ko to ima pravo da trguje sa
srpskom zemljom. Razgovarali smo otprilike dvadesetak minuta o vojnim
aktivnostima u zoni odgovornosti Zvornike brigade.
Otprilike u 13:00 sati otiao sam iz Zvornike brigade. Sa mnom
u vozilu nalazio se moj voza Ljubia Danojlovi i vezista. Vezista je imao
655
radio RUP 12. Vozili smo se glavnim putem prema Tuzli preko Kitovnice
i Cera do Baljkovice. Nismo ili putem pored Orahovca, poto je put tada
presjekla kolona Muslimana. Otili smo direktno u komandu 4. bataljona
na Baljkovici i stigli smo oko 14:00 sati. Vidio sam tamo Ristia i lanove
njegovog taba na isturenom komandnom mjestu, ukljuujui veziste i
pozadince. Vidio sam da je parkirana i Praga. Premjestio sam grupu
od oko 60 ljudi, koje sam prethodno poslao u 4. bataljon, i razmjestio ih
na poloaj na brdu iznad isutrenog komandnog mjesta. Sa Ristiem sam
razgovarao o vojnim stvarima i oko sat do sat i po kasne podsjetio sam
ga na na razgovor o zarobljenicima iz Srebrenice, koji smo vodili 14. jula.
Rane sam od njega traio da jedan vod doe u pojaanje line i on mi
je rekao da nema ljudi, a u Orahovac ih je ipak poslao. Risti mi je rekao
da ga je Milorad Trbi nazvao iz kole u Orahovcu, gdje su bili smjeteni
zarobljenici, i da je traio pomo. Risti je zatim poslao osam ljudi u
Orahovac kao pojaanje, da pomognu Trbiu u uvanju zarobljenika.
Risti je rekao da tada ne znao o ubanjima zarobljenika u Orahovcu, ali
da je za to saznao kada je otiao na tu lokacu rano uvee 14. jula. Rekao
je da je zatekao svoje ljude kako uvaju zarobljenike u fiskulturnoj sali
kole u Orahovcu i da su ve bila poela ubanja zarobljenika na oblinjoj
lokaci. Postrojio je svoje ljude i spremao se da ih odvede kada ga je
zaustavio Drago Nikoli. Drago Nikoli je rekao da ukoliko ljudi ostanu,
da e im kapetan Miloevi iz pozadine dati nove uniforme. Lazar Risti je
spomenuo druge vojnike u maskirnim uniformama koji su doli sa strane,
i da mu ne bilo jasno odakle su doli.
Kasne sam saznao od Ristia da se izvjesni Gojko Simi iz 4.
bataljona tada nalazio na odmoru, ali s obzirom da je bio iz Orahovca,
otiao je tamo dobrovoljno i prikljuio se straarima kod fiskulturne sale
pre dolaska pojaanja iz 4. bataljona. Risti je rekao da je Drago Nikoli
traio dobrovoljce i da se Gojko dobrovoljno javio da uestvuje u ubanju
zarobljenika. uo sam da je u Orahovcu bila i grupa iz vojne police
Drinskog korpusa. Jedan stari ovjek iz pozadine 4. bataljona mi je priao
i rekao da je uo da je Drago Nikoli lino uestvovao u ubanju i da ne
mogao da vjeruje ta se to desilo.
Uvee na dan 15. jula, oko 18:00 sati, nepratelj nas je blokirao.
Izgubljen je radio RUP 12 na komandnom mjestu 4. bataljona, ali smo jo
uvek imali moj radio. Obje telefonske line na komandnom mjestu 4.
bataljona, i civilna i vojna, bile su presjeene.
Pre ovih dogaanja, sa komandnog mjesta 4. bataljona stupio
sam u vezu civilnom linom sa Zvornikom brigadom i tada su me
obavestili o granatiranju Zvornika. Traio sam Pandurevia, ali me je
pomonik deurnog obavestio da on ne tamo.
Od trenutka kad smo odsjeeni 15. jula, pa do naeg izvlaenja 16.
jula uestvovali smo u estokim borbama. Na kraju smo se uspjeli izvui
iz tog reona 16. jula 1995, izmeu 13:00 i 14:00 sati. U tim borbama nae
srpske snage su imale 30 do 40 poginulih i mnogo vie ranjenih.
656
Poslepodne ili uvee 16. jula pozvao sam Pandurevia radio

vezom, koji mi je poslao komandanta 6. bataljona Ostoju Staniia. Sa
Staniiem sam se vidio na terenu i na kratko sam s njim porazgovarao.
Rekao mi je da mu je zamjenik ranjen i da je Beara doveo zarobljenike u
oblinju kolu. Bio je ljut jer posljednja grupa zarobljenika ne odvedena
na branu na streljanje, nego su likvidirani tu kod kole, i zbog toga to su
njegovi ljudi (pozadina 6. bataljona) morali da poiste taj nered kod kole,
ukljuujui odvoenje leeva do brane.
to se tie ubanja zarobljenika na brani u Petkovcima, saznao
sam kasne da su pripadnici 10. diverzantskog, jedinice iz Vlasenice,
uestvovali u streljanju. Znam i to da su kamioni i ljudstvo 6. bataljona
Zvornike brigade korieni za transport leeva iz kole u Petkovcima koji
su ukopani u masovnoj grobnici kod brane.
to se tie zarobljenika na vojnoj ekonomi Branjevo, saznao
sam kasne da su pripadnici beljinskog voda 10. diverzantskog odreda
uestvovali u streljanju zajedno sa odabranim vojnicima iz Bratunca.
Vee 16. jula proveo sam na isturenom komandnom mjestu
brigade. Ujutro 17. jula 1995. putovao sam dipom sa svojim komandantom
Vinkom Pandureviem. Zajedno sa nama u vozilu bili su voza i dvojica
ljudi iz pratnje. Vozili smo se preko Kitovnice prema Orahovcu. Pored
vode na livadi vidjeli smo leeve dvadesetak ljudi koji su leali pored ceste.
Rekao sam Pandureviu da imam informacu da je Drago Nikoli lino
uestvovao u ubanjima na ovom mjestu. Pandurevi ne nita rekao, ali
je jedan iz pratnje rekao da ovaj prizor sa leevima ne nita u poreenju
sa prizorom na putu za Konjevi Polje i dalje. Jedan od ljudi u vozilu je
takoe rekao da se vozio tim istim putem i da se nalazio na tom mjestu
u Orahovcu kada je jedan ovjek iskoio ispred auta, da su ga oni udarili
autom i on je poginuo.
Dana 17. jula ja sam bio starjeina na isturenom komandnom
mjestu. Nai vojnici su pretresali teren u pokuaju da ljude koji su zaostali
iza kolone potjeraju prema koridoru koji je otvoren esnaestog, oko
14:00 sati, da bi se kolona Muslimana izvukla na muslimansku teritoru.
Koridor je zatim zatvoren izmeu 17:00 i 18:00 sati tog istog dana.
Ujutro 18. jula 1995. otiao sam u reon 4. bataljona i proveo tamo vei dio
dana u premjetanju komande bataljona na novu lokacu i njenoj reorganizaci.
Dana 18. jula informace o ubanjima zarobljenika su ve bile rairene i svi su
govorili o tome. Taj dan sam razgovarao sa Drinskim korpustom, ali ne o
operaci ubanja. S njima sam razgovarao o operaci pretresa terena.
Oko podneva 18. jula, Vinko Pandurevi me je pozvao radiom
i rekao mi da informiem trojicu starjeina iz Glavnog taba u vezi sa
otvaranjem koridora za kolonu. Sreo sam te oficire na putu iznad doline
gdje su se vodile najee borbe i gdje smo izgubili 38 ili 39 ljudi. Bili
su prisutni pukovnik Sladojevi, pukovnik Trkulja, koji je bio naelnik
oklopnih jedinica Glavnog taba, i pukovnik Stankovi, koji je bio ili iz
obezbeenja ili iz police.
657
Na osnovu pitanja koja je ova grupa postavljala stekao sam utisak

da se komandant brigade naao pod istragom zbog otvaranja koridora da
proe kolona. Pitali su me da li bismo mogli drati line da je napao 2.
korpus i da su nas Muslimani u to vreme granatirali. Imao sam utisak da
su oni mislili da nismo uopte pruili otpor 28. divizi i da smo ih samo
pustili da prou. Bili su iznenaeni kad su uli za nae gubitke, ali nisu
izveli nikakve zakljuke dok sam ja bio tamo. Ja sam stigao nakon to je
sastanak poeo, a otiao sam pre nego to je zavren.
Dana 18. jula Vinko Pandurevi je izdao nareenje. Ta naredba
je izdata nakon pogibe jednog od naih vojnika. Dana 18. jula jedan na
vojnik je poginuo dok je pokuao da privede neke zarobljenike u toku
operace pretresa. Moj komandant, Pandurevi, tada je izdao naredbu da
ih treba ubati i da se ne rizikuje njihovim hvatanjem. Nakon to je izdata
ova naredba neke jedinice iz brigade vie nisu uzimale zarobljenike.
Pandurevi je promenio tu naredbu nekoliko dana kasne, oko
21. jula. Ta naredba je dola putem rada, a reeno je da se svi zarobljenici
moraju privesti i obraditi po standardnom postupku. Oko tog datuma smo
ponovo poeli da privodimo zarobljenike. Uvee 18. jula vratio sam se u
komandu Zvornike brigade.
Otprilike nakon 20. jula 1995. dobio sam naredbu od
komandanta Vinka Pandurevia. Naredio mi je da obiem stacionar
u Standardu i zarobljenike koji su tamo leeni. Znao sam da se
tamo nalaze zarobljenici koji su tu prebaeni po uputima pukovnika iz
sanitetske uprave. Meni je reeno da obavestim osoblje stacionara i da
osiguram da nema nikakvih problema vezano za pacente. Postojala je
bojazan da moe doi do problema jer su nai ranjenici bili smjeteni
u sobi pored njihove. Rekao sam doktoru i medicinskim tehniarima
da ne smu dozvoliti nikome da ulazi u tu sobu. Rekao sam im da e
zarobljenici, kako se budu oporavljali biti prebacivani do Beljine. Malo
sam pogledao uokolo i otiao odatle. Pandurevi je tokom referisanja
neprestano spominjao ove zarobljenike i rekao je Drinskom korpusu da
oni moraju biti odvedeni odatle.
Otprilike 23. jula oko 08:00 sati, Pandurevi je nazvao Drinski
korpus da rei pitanje ovih zarobljenika. Kasne smo dobili informacu
iz Drinskog korpusa da e pukovnik Popovi doi da zavri posao oko
zarobljenika. Tada sam znao da zarobljenici vjerovatno nee biti odvedeni
u Beljinu, kao to je rane reeno.
Rano jednog jutra, vojni policajci su odvezli zarobljenike i pobili
ih vatrenim orujem. Nisam siguran jesu li to bili vojni policajci Zvornike
brigade ili Drinskog korpusa. Pitao sam komandanta za ove zarobljenike
na jutarnjem referisanju onog dana kada su nestali. Rekao mi je da je
Popovi prenio Dragi Nikoliu Mladievu naredbu da se ovi pacenti
moraju likvidirati i da je Popovi pritom postupio u svojstvu kurira.
Jednog dana u avgustu 1995, general Krsti doao je u Zvornik i
traio je da ga odvedem na teren vojnicima koji su uestvovali u najeim
658
bitkama. Odluio sam da ga odvedem do desnog boka 7. bataljona gdje su

ljudi drali poloaje u rovovima. Stajao sam sa generalom Krstiem pored
rova gdje je jedan vojnik sluao mali tranzistorski radio. Na programu koji
je emitovala Radio Tuzla, jedan od preivjelih sa streljanja je govorio o
tome ta mu se desilo. Stajali smo tu oko dva minuta i sluali preivjelog,
a zatim je general Krsti naredio da se ugasi radio i rekao da ne treba da
sluamo neprateljski radio. Pitao me je da li sam izdao naredbu da se ne
slua neprateljski radio i ja sam mu rekao da nisam.
Na putu nazad razmiljao sam o prili ovog preivjelog na radu
i to me je navelo da pitam generala Krstia zato su se desila ta ubistva.
Rekao sam da znamo da su ljudi koji su pobeni bili obini ljudi i pitao sam
ga zato su morali biti pobeni. Rekao sam mu da bi, ak i da je toliko pilia
pobeno, morao za to postojati neki razlog. General Krsti me je pitao gdje
sam ja bio. Rekao sam mu da sam bio na terenu na Snagovu kao to mi je
nareeno. Krsti me je prekinuo i rekao mi da o tome vie nema prie.
Dana 14. septembra 1995, vratio sam se sa terena u Zvorniku
brigadu. Deurni oficir me je obavestio da je zvao deurni iz Drinskog
korpusa da Trbi treba da preuzme pet tona goriva za zadatak. Nazvao
sam Drinski korpus i razgovarao sa deurnim, ali on ne nita znao o
govivu. Oko pet do deset minuta kasne, nazvao me Popovi koji me je
pitao kako ja znam za to gorivo. Rekao sam da mi je to rekao deurni
oficir. Popovi mi je rekao da su deurni nesposobni i da su pogreili.
Pandurevi je stigao sledeeg dana, 15. septembra, i ja sam mu ispriao
priu o gorivu. Poto je iao u Drinski korpus, Pandurevi mi je rekao da
e Popovi i njegovi ljudi raditi na ponovnom pokopavanju Muslimana,
zarobljenika ukopanih nakon to su pobeni.
Dana 26. septembra 1995. spremao sam se da krenem iz brigade na
zadatak u Krajinu. Oko 09:00 sati tog jutra vidio sam Popovia na ulazu u
zgradu komande Zvornike brigade. Pod mikom je imao smotanu kartu.
Otiao je uz stepenice.
Kasne, kada sam se 20. oktobra vratio iz Krajine, uo sam da
su nekoliko pripadnika ininjerske jedinice iz brigade, neki propadnici
vojne police i Drago Nikoli uestvovali u ponovnom pokopavanju
zarobljenika koji su pobeni u julu 1995. Ostale koji su uestvovali je doveo
Popovi, ukljuujui neke pripadnike vojne police Drinskog korpusa koja
je obezbeivala podruje i regulisala saobraaj na mjestima gdje su se vrila
ponovna pokopavanja. uo sam da je Popovi u toku ove operace nosio
civilnu odjeu. uo sam da su neke maine za zemljane radove i ljudstvo
Zvornike brigade uestvovali u prvobitnom pokopavanju i iskopavanju,
ali nemam informaca da li su uestvovali u stvaranju sekundarnih
grobnica. uo sam takoe, da su Popovi i Drago Nikoli menjali vozae
kamiona u pravilnim razmacima i da su neki ininjerci Zvornike brigade
tovaralili leeve iz primarnih grobnica. uo sam i to da su i Popovi i
Beara nadzirali radove za vreme operace ponovnog ukopavanja, ali da
su nosili civilnu odjeu.
659
U toku 1998. obavio sam razgovor sa Dragom Nikoliem koji mi

je tada rekao za lokace dve sekundarne grobnice, kamo su preneeni
posmrtni ostaci ljudi koji su pobeni u julu 1995. Znam za sastanke koji su
se odrali u Zvorniku nakon to su ljudi dobili pozive od Meunarodnog
krivinog suda za bivu Jugoslavu da prisustvuju razgovorima vezanim
za dogaaje u Srebrenici. Nisam bio prisutan na tim sastancima poto
sam imao predavanja u Beogradu. Bilo mi je krivo to nisam mogao da
prisustvujem.
Datum
Dragan Obrenovi
660
Izjava o injenicama i prihvatanje krivice*

(Tab A Aneksa A Zajednikog predloga za razmatranje
Sporazuma o izjanjavanju o krivici izmeu
Momira Nikolia i Tuilatva)
1.
Kao naelniku za obavjetajne poslove i bezbjednost Bratunake
brigade, a i iz mojih linih saznanja i uea, poznato mi je sljedee:
Namjera snaga VRS u toku napada na srebreniku enklavu i
njenog osvajanja od strane snaga VRS u julu 1995. godine bila je da se
prouzroi prisilno premjetanje cjelokupnog muslimanskog stanovnitva
iz Srebrenice na teritoru pod kontrolom Muslimana.
2.
Dana 11. jula 1995. godine snage VRS su osvojile i zauzele grad
Srebrenicu, izazvavi time odlazak muslimanskog stanovnitva u bazu
nizozemskih snaga Ujedinjenih naca u Potoarima. Tokom tog dana
i veeri primao sam obavjetajne izvjetaje u kojima je bila navedena
procjena da se meu stanovnitvom okupljenim kod nizozemske baze,
meu enama i djecom nalazi i 1000-2000 vojno sposobnih mukaraca.
Ovu informacu sam dobio od oficira za obavjetajne poslove Drugog
peadskog bataljona Bratunake brigade. Napisao sam izvjetaj u
kom sam hronoloki naveo sve relevantne obavjetajne i bezbjednosne
informace od tog dana, ukljuujui i procjenu o 1000-2000 vojno
sposobnih muslimanskih mukaraca u Potoarima, i prosledio ga
svojoj komandi i oficirima za obavjetajne poslove i bezbjednost
Drinskog korpusa za koje sam znao da se nalaze u hotelu Fontana u
Bratuncu.
3.
Kasne iste veeri bio sam na dva sastanka u Hotelu Fontana
u Bratuncu. Prvi sastanak je odran u 20:00 asova, a prisustvovali
su mu general Ratko Mladi, general Milenko ivanovi, pukovnik
Radislav Jankovi i tri oficira Nizozemskog bataljona meu kojima i
komandant Nizozemaca, pukovnik Kerremans. Na prvom sastanku,
661
general Mladi je pretio nizozemskim oficirima i zastraivao ih,

to se moe vidjeti na delovima video-snimka tog sastanka koji se
nalazi u posjedu tuioca. Drugi sastanak je odran u 22:00 asa u
hotelu Fontana, a prisustvovali su mu general Ratko Mladi, general
Radislav Krsti, pukovnik Karremans, predstavnik Muslimana koji se
zvao Nesib Mandi, ja i drugo vojno osoblje vRS. Na tom sastanku
general Mladi je pretio prisutnim nizozemskim oficirima i Nesibu
Mandiu i zastraivao ih, to se takoe moe vidjeti na delovima
video-snimka ovog sastanka u posjedu tuioca. U jednom momentu u
toku ovog sastanka, general Mladi je gospodinu Mandiu rekao da
eli da se muslimanska vojska preda i da je budunost njegovog naroda
u njegovim (Mandievim) rukama, te da mogu birati hoe li opstati
ili nestati. Posle ovog sastanka sam nizozemske oficire i gospodina
Mandia otpratio nazad u Potoare. Te veeri nisam ponovo odlazio u
hotel Fontana, nego sam se vratio u komandu Bratunake brigade i
otiao na spavanje.
4.
Ujutro 12. jula 1995. godine snage VRS, ukljuujui delove
Bratunake brigade, uli su u Potoare i zauzele samo mjesto i prostor
oko kruga baze Nizozemskog bataljona UN. Zakazan je i trei sastanak
u hotelu Fontana, za 10:00 asova, sa istim uesnicima.
Ujutro 12. jula, pre gorepomenutog sastanka, ispred hotela
Fontana sastao sam se sa potpukovnikom Vujadinom Popoviem,
naelnikom bezbjednosti Drinskog korpusa, i potpukovnikom
Kosoriem, naelnikom za obavjetajne poslove Drinskog korpusa.
Tom prilikom potpukovnik Popovi mi je rekao da e sve muslimanske
ene i djeca koji se nalaze u Potoarima biti odvezeni iz Potoara u
pravcu teritore pod muslimanskom kontrolom u blizini Kladnja, a da
e vojno sposobni mukarci koji se nalaze u masi muslimanskih civila
biti izdvojeni, privremeno pritvoreni u Bratuncu i ubrzo nakon toga
pobeni. Reeno mi je da je moj zadatak da pomognem koordinirati
i organizovati ovu operacu. Potpukovnik Kosori je ponovio ovu
informacu, te smo prodiskutovali koje su lokace pogodne za pritvor
muslimanskih mukaraca pre pogubljenja. Ja sam naznaio nekoliko
konkretnih lokaca: staru osnovnu kolu, kolu Vuk Karadi
(ukljuujui njenu fiskulturnu salu), staru zgradu srednjokolskog
centra uro Pucar Stari i hangar (udaljen 50 metara od te zgrade
srednjokolskog centra). Potpukovnik Popovi i Kosori sa mnom
su razgovarali o mjestima pogubljenja privremeno pritvorenih
muslimanskih mukaraca u Bratuncu, te smo prodiskutovali dve
lokace van grada Bratunca. To su bili: dravno preduzee Ciglane i
rudnik Sase u Sasama.
5.
Nakon razgovora sa potpukovnicima Popoviem i Kosoriem,
662
ekao sam kod hotela Fontana i rekao mi da koordiniram transport svih

ena i djece i izdvajanje vojno sposobnih muslimanskih mukaraca. On
tom prilikom ne pominjao ubanje muslimanskih mukaraca.
Nedugo zatim, na prostor ispred hotela Fontana gdje sam stajao
sa potpukovnikom Kosoriem, dola su dva nizozemska oficira i pitala nas
kakav je plan za prevoz muslimanskog stanovnitva. Tim nizozemskim
oficirima sam rekao da se vrate u Potoare jer e uskoro poeti da pristiu
autobusi za prevoz ljudi prema Kladnju.
6.
Veinu dana 12. jula proveo sam u Potoarima koordinirajui i
radei sa Dukom Jevtiem, komandantom specalnih policskih snaga
MUP, i sa sljedeim drugim vojnim jedinicama i jedinicama MUP: vojnim
policajcima iz Drinskog korpusa pod komandom majora Petrovia;
pripadnicima Vukova sa Drine iz Zvornike brigade; delovima 10.
diverzantskog odreda; delovima vojne police 65. zatitnog puka;
2. i 3. peadskim bataljonom Bratunake brigade, vojnom policom
Bratunake brigade i civilnom policom sa njemakim ovarima. U
sadejstvu sa ovim jedinicama, koordinirao sam i nadzirao transport
ena i djece za Kladanj, te izdvajanje i pritvaranje vojno sposobnih
muslimanskih mukaraca.
Tokom tog dana, u Potoarima, snage VRS i MUP su zastraivale
i zlostavljale muslimansko stanovnitvo da bi ljude natjerale da se
ukrcaju u autobuse i kamione za Kladanj. U prvim konvojima koji su
napustili Potoare u autobusima je ostavljeno nekoliko mukaraca, iz
propagandnih razloga. To je uprilieno za nizozemske vojnike i srpske
televizske kamere, ali te su mukarce kasne izdvojili na kontrolnim
punktovima, pre nego to su mogli stii do Kladnja. U toku 12. jula
snage VRS su zlostavljale i fiziki napadale mnoge Muslimane, mukarce
i ene, koji su se okupili oko nizozemske baze u Potoarima.
Ja lino znao sam za te postupke, no nisam uinio nita da ih
zaustavim niti da snage pod mojim nadzorom spreim u vrenju tih
nedjela. uo sam i da su neki muslimanski mukarci odvedeni na mjesta
na osami oko Potoara i tamo ubeni.
Te veeri, izmeu 18:00 i 21:00 asa, o ovim nedjelima sam
podnio i usmeni izvjetaj svom komandantu, pukovniku Vidoju
Blagojeviu. Govorio sam i o operaciji transporta ena i djece u Kladanj
i izdvajanja, pritvaranja i ubijanja vojno sposobnih muslimanskih
mukaraca u Potoarima. Bilo mi je jasno da je pukovnik Blagojevi
u potpunosti upoznat s operacijom transporta i ubijanja, i da od
mene oekuje da nastavim vriti dunosti vezane za te operacije
koje sam zapoeo tog jutra. Tom prilikom smo bili sami u kancelariji.
U operativnoj sali sam razgovarao i sa drugim oficirima iz taba
Bratunake brigade, npr. sa Triiem, Miiem i Pajiem. Neslubeno
smo razgovarali o ovim nedjelima, o izdvajanjima i evakuaciji. Oni
663
nisu izrazili nikakvu zabrinutost. Tom prilikom nismo razgovarali o

operaciji ubijanja.
7.
Tokom 11. i 12. jula primio sam obavjetajne izvjetaje da se veina
vojno sposobnih mukaraca iz Srebrenice okupila kod sela Jaglii i u
dugakoj koloni krenula prema muslimanskoj teritori, kreui se jednim
poznatim pravcem kroz minska polja na borbenoj lini prema Konjevi
Polju.
U toku 12. jula i u ranim jutarnjim asovima 13. jula iz obavjetajnih
izvjetaja i drugih informaca saznao sam da snage VRS i MUP zarobljavaju
veliki broj muslimanskih mukaraca na podruju izmeu Ravnog Buljima,
Nove Kasabe i Konjevi Polja.
8.
Te veeri (12. jula) bio sam deurni oficir, no kako sam bio
iscrpljen, negdje oko 03:00 asa 13. jula nazvao sam Mirka Jankovia da me
zamjeni na dunosti. Otiao sam u svoj stan u gradu i odspavao nekoliko
sati. Na dunosti u tab Bratunake brigade sam se vratio oko 07:00 asova
13. jula.
Oko 09:30 asova toga jutra odran je jedan sastanak u tabu
Bratunake brigade. Prisustvovali su general Mladi, pukovnik Vasi,
potpukovnik Popovi i general Krsti. Ne znam o emu se razgovaralo
jer nisam bio na ovom sastanku. Oko 10-15 minuta po zavretku sastanka
razgovarao sam sa svojim komandantom, pukovnikom Blagojeviem, u
njegovoj kancelari.
Pukovnik Blagojevi mi je dao zadatak da nastavim s operacom
transporta ena i djece iz Potoara u Kladanj i izdvajanja i pritvaranja
vojno sposobnih muslimanskih mukaraca.
9.
Moj prvi zadatak tog dana (13. jula) bio je da odem u Potoare i
provjerim kako napreduju transport, izdvajanje muslimanskih mukaraca
i drugi zadaci. Ustanovio sam da sve ide po planu. Rukovodio sam radom
jedinica prisutnih u Potoarima.
Dok sam bio u Potoarima, vidio sam Duka Jevtia i rekao mu
da svojim jednicama koje su se nalazile na cesti Bratunac Konjevi Polje,
prenese nareenje da se svi Muslimani uhvaeni na toj cesti prevezu
u Bratunac. Zatim sam otiao iz Potoara i vratio se u tab Bratunake
brigade. Prema mojim informacama, koje sam dobio od pripadnika vojne
police Bratunake brigade, general Mladi je toga dana namjeravao da
proe cestom Bratunac Konjevi Polje, a moj zadatak je bio da provjerim
bezbjednost i prohodnost te ceste.
Cestom Brtunac Konjevi Polje vozio sam se sa jednim vojnim
policajcem u motornom vozilu marke Volkswagen Golf. Putem sam
664
du ceste vidio snage MUP. U Sandiima sam vidio snage MUP sa tekim
naoruanjem. U tom momentu je na poljani u Sandiima bilo oko 80-100
zarobljenika.
U Konjevi Polje sam stigao oko 12:30 asova tog dana. Na raskru
je bio kontrolni punkt civilne police. Sjedio sam u jednoj spaljenoj kui i
ekao da proe general Mladi. Osim mene, u toj kui je bilo pet-est
zarobljenih Muslimana.
Dok sam bio u Konjevi Polju, u jednoj zgradi koju je koristio 5.
ininjerski bataljon Drinskog korpusa vidio sam desetak zarobljenika.
Na kontrolnom punktu sam vidio policu iz Bratunca i vojnike
koje nisam prepoznao. Tamo sam vidio i Nenada Deronjia i Mirka Peria.
Kada sam sitgao u Konjevi Polje, stupio sam u kontakt sa starjeinama iz
MUP i dao im uputstvo da muslimanske zarobljenike treba pritvoriti i da
e kasne u toku dana biti prebaeni u Bratunac.
U Konjevi Polju sam proveo otprilike 45 minuta pre nego to
je stigao general Mladi. Stigao je automobilom iz pravca Bratunca i
zaustavio se na raskru u Konjevi Polju. Izaao je iz vozila i sreli smo
se na sredini ceste. Raportirao sam mu da nema problema. Pogledao je
naokolo i vidio zarobljenike. Neki od zarobljenika su ga pitali ta e biti s
njima, na ta je on odgovorio da e ih sve odvesti odatle, da ne brinu.
Nakon to je Mladi otiao, jednog zarobljenika, Reida
Sinanovia, odvezao sam svojim kolima u Bratunac. Sinanovi je bio
vaan zarobljenik jer se nalazio na spisku ratnih zloinaca, a pre je
bio naelnik police u Bratuncu. Na povratku u Bratunac sam vidio
velike kolone zarobljenih mukaraca, otprilike oko 500 ljudi, koje su
vodili prema Konjevi Polju. Dalje sam putem vidio jo jednu kolonu
zarobljenika koju su vodili prema Sandiima. Dok sam prolazio cestom
pored skladita u Kravici zapazio sam nekoliko vojnika, ali nita drugo.
Sinanovia sam predao vojnoj polici u tabu Bratunake brigade, tane,
pravniku Zlatanu elanoviu.
Zatim sam otiao u zgradu vojne police Bratunake brigade
i sastao se sa Mirkom Jankoviem, komandirom voda vojne police iz
Bratunca, i pripadnikom vojne police Miletom Petroviem. Jankovi je
znao upravljati jednim od otetih nizozemskih transportera i onda smo se
on, Petrovi i ja odvezli cestom Bratunac Konjevi Polje. Mile Petrovi
je sjedio na transporteru i megafonom pozivao muslimanske mukarce
da se predaju. Bilo je jasno da su se neki ve u tom momentu predali.
Odmah nakon to smo proli Sandie, zaustavili smo transporter kada
nam se predalo oko est Muslimana. Transporterom smo ih odvezli
u Konjevi Polje. Kad smo stigli, Mileti i Mirku sam rekao da odvedu
zarobljenike i stave ih zajedno s oko 250 zarobljenika koje su tamo ve
drali. Otiao sam u onu kuu u kojoj sam rane sjedio. U toj kui su drali
oko 30 muslimanskih mukaraca. Tada sam iz blizine uo dva rafala iz
vatrenog oruja. Desetak minuta kasne priao mi je Mile Petrovi i rekao:
efe, upravo sam osvetio brata... Pobio sam ih. Mislio je na onih est
665
zarobljenika koji su nam se malo pre predali. Rekao je da ih je pogubio

dolje na reci, iza jedne ute zgrade. Na tom mjestu je sada izgraena
benzinska pumpa.
Mirko se odvezao transporterom u pravcu Zvornika. Mi smo
ostali u Konjevi Polju dvadesetak minuta, a kad se Jankovi vratio sa
transporterom, krenuli smo u Bratunac.
Vidio sam da Jankovi ima njemake marke i pitao sam ga odakle
mu taj novac. Rekao je da ga je dobio od nekih pripadnika specalne
police koji su se nalazili du ceste.
Na povratku u Bratunac sam vidio mnogo zarobljenika kako ih u
stroju vode u oba pravca. Vidio sam i leeve kako lee uz cestu u blizini
Pervana u Lolia. Na vie mjesta sam vidio otprilike po tri lea. U Sandiima
sam vidio oko 10-15 leeva i veliku masu zarobljenika na poljani.
Na povratku u Bratunac provezli smo se pored skladita u Kravici
i vidio sam tamo neke vojnike, ali nednog muslimanskog zarobljenika.
Sutradan sam uo da se tamo desio incident u kom je jedan zarobljenik
ubio jednog pripadnika MUP. Raspitao sam se o incidentu i ustanovio da
su se nakon ubistva tog pojedinca iz MUP prisutni pripadnici snaga MUP
razbjesnili i poeli da likvidiraju zarobljenike koje su tamo drali.
Ustanovio sam da su meu onima koji su uestvovali u ovim
ubistvima bili: Nikola Popovi iz Kravice, koji je pripadao vojnoj polici
Bratunake brigade; Milovan Mati, koji je pripadao 1. peadskom
bataljonu Bratunake brigade; Ila Nikoli, koji je pripadao 1. peadskom
bataljonu Bratunake brigade; Rao Milanovi, komandir policske
jedinice u Kravici.
Takoe sam saznao da je Jovan Nikoli, direktor skladita, bio
svjedok ovog pogubljenja. Nadalje, saznao sam da su ubrzo nakon
egzekuca 13. jula dovezene maine iz Zvornika i Bratunca kako bi se tela
zakopala. O tome to sam saznao, dan ili dva nakon tog dogaaja sam
obavestio pukovnika Vidoja Blagojevia.
Dok su bili pritvoreni u Potoarima i oko Bratunca, muslimanski
mukarci nisu dobili nikakvu hranu niti medicinsku pomo, a dobili su tek
toliko vode da ostanu ivi do momenta kada e ih odvesti u Zvornik.
10.
Uvee 13. jula sam veerao u tabu Bratunake brigade kada
su me nazvali iz centra veze da se javim direktno pukovniku Beari u
centru Bratunca. Otiao sam doc entra i naao se sa pukovnikom Bearom
oko 20:30 asova. Pukovnik Beara mi je naredio da odem u Zvorniku
brigadu i da Dragu Nikolia, oficira za bezbjednost Zvornike brigade,
informiem da u Bratuncu dre hiljade muslimanskih zarobljenika
i da e ih te veeri poslati u Zvornik. Pukovnik Beara mi je takoe
rekao da zarobljene Muslimane treba pritvoriti na podruju Zvornika
i pogubiti ih. Iz Bratunca sam se preko Konjevi Polja odvezao u
Zvornik, sam, a u tab Zvornike brigade sam stigao otprilike u 21:
666
45 asova. Otiao sam do deurnog i traio da se vidim sa Dragom

Nikoliem. U sobi deurnog me doekao ovjek za kog mislim da
je bio iz odjela za obavjetajne poslove brigade i kom sam objasnio
da se moram vidjeti sa Dragom Nikoliem. Rekao mi je da je Drago
Nikoli na isturenom komandnom mjestu (IKM) i dao mi je jednog
vojnog policajca kao pratnju do IKM. Ja sam onda sa tim vojnim
policajcem otiao iz taba Zvornike brigade na taj IKM. Vonja od
taba Zvornike brigade do IKM potrajala je gotovo 45 minuta, po vrlo
loem putu. Sastao sam se sa Dragom Nikoliem i objasnio mu ta mi
je rekao pukovnik Beara. Drago Nikoli mi je rekao da e to prenijeti
svojoj komandi. Na IKM sam se zadrao oko deset minuta, a onda sam
se odvezao nazad u tab Zvornike brigade, gdje sam vojnog policajca
ostavio na kapiji. Krenuo sam nazad u Bratunac preko Konjevi Polja.
Na povratku u Bratunac, u Kulatu, proao sam pored nekoliko
autobusa sa zarobljenicima koji su bili na putu za Zvornik. Poslije sam
ustanovio da je jo jedan konvoj otiao za Zvornik cestom koja vodi
prema Zvorniku uz Drinu.
Vratio sam se u Bratunac oko ponoi i podnio izvjetaj
pukovniku Beari u hotelu Fontana. Rekao sam mu da sam se
sastao sa Dragom Nikoliem i da sam mu prenio njegova (Bearina)
nareenja.
U to vrijeme Bratunac je bio prepun muslimanskih
zarobljenika koje su dovodili sa ceste Milii Bratunac. Bilo je
kasno uvee, a nije bilo dovoljno vozila da se ovi zarobljenici
prevezu u Zvornik. To je stvaralo jednu vrlo nestabilnu situaciju
u gradu, u Bratuncu. Kako bi se ta situacija rijeila, pukovnik
Beara, M. Deronji (civilni povjerenik koga je Karadi zaduio
za pitanje muslimanskih civila), Dragomir Vasi i ja sastali
smo se u prostorijama SDS u Bratuncu. Deronji se bojao da
zarobljenici predstavljaju prijetnju bezbjednosti u gradu i nije
htio da se ubijanje ovih zarobljenika vri u Bratuncu i u njegovoj
okolini. Na sastanku se otvoreno razgovaralo o operaciji ubijanja
i svi uesnici su napomenuli da su podnosili izvjetaje svojim
nadreenim komandama. Diskutovalo se i o logistici, transportu i
bezbjednosnoj podrci. Na sastanku je odlueno da e muslimanske
mukarce u Bratuncu i njegovoj okolini i dalje uvati dijelovi vojne
policije Bratunake brigade, razne civilne snage MUP i naoruani
dobrovoljci iz Bratunca. Sastanak se zavrio 14. jula u 00:30
asova i ja sam se vratio u tab Bratunake brigade gdje sam svog
komandanta, pukovnika Blagojevia, obavijestio o svom boravku
u Zvorniku i o oputstvima koja sam dobio od pukovnika Beare, te
o tome da e svi zarobljenici biti prebaeni u Zvornik gdje e biti
pritvoreni i pobijeni. Prihvatio je to sam rekao i nije me dalje nita
pitao. Informisao sam ga i o sastanku koji se odrao u prostorijama
SDS te veeri.
667
11.
Velika veina muslimanskih mukaraca iz Bratunca je prevezena
u Zvornik ujutro 14. jula u koloni autobusa i kamiona koja je bila dobrano
dua od 1,5 kilometra, sa Mirkom Jankoviem u ukradenom nizozemskom
transporteru na elu. Kasne tog dana, Mirko Jankovi me izvestio da je
toga dana mnogo muslimanskih zarobljenika pritvoreno u kolama i
fiskulturnim salama na podruju Zvornika. Znao sam i za to da je u Pilici u
noi 16. na 17. jula ostavljena jedna patrola od dva pripadnika bratunake
vojne police da pomogne u obezbeivanju zatvorenika pritvorenih na
ovom mjestu.
Dobio sam izvjetaj da je 13. jula uvee otprilike 80 do 100
Muslimana ubeno u hangaru kod kole Vuk Karadi u Bratuncu.
Njihova tela su baena na padinu jednog brda i zatrpana zemljom.
12.
U periodu od 14. jula do oktobra 1995, snage Bratunake brigade,
u sadejstvu sa MUP i ostalim snagama vRS, nastavile su hvatati i
pogubljivati muslimanske zarobljenike koji su pokuavali da pobjegnu iz
zona Srebrenice i epe.
13.
U periodu od septembra do oktobra 1995, Bratunaka brigada,
radei zajedno sa civilnim vlastima, otkopala je masovnu grobnicu u
Glogovi i druge masovne grobnice sa muslimanskim rtvama operace
ubanja, i premjestila leeve u pojedine masovne grobnice na irem
podruju Srebrenice. U septembru 1995. godine me je kontaktirao
potpukovnik Popovi, naelnik bezbjednosti Drinskog korpusa, i rekao mi
da obavim premjetanje leeva Muslimana iz Glogove. Koordinirao sam
akcu otkopavanja i ponovnog zakopavanja tela Muslimana u periodu
od sredine septembra do oktobra 1995. godine. Ovo je uraeno u saradnji
sa vojnom policom Bratunake brigade, civilnom policom i delovima
5. ininjerskog bataljona Drinskog korpusa. Na sastanku komande
Bratunake brigade u oktobru 1995. godine, okupljenim oficirima
iz komande meu kojima je bio i pukovnik Blagojevi, podnio sam
izvjetaj da smo dobili zadatak da za Glavni tab VRS izvrimo operacu
premjetanja leeva Muslimana.
14.
U maju 1996, kad sam ve bio demobilisan iz VRS i radio u
Ministarstvu za izbjeglice i raseljena lica u Bratuncu, izvrio sam
primopredaju kase (u kojoj se nalazila obavjetajna i bezbjednosna
dokumentacija, ukljuujui odluke i nareenja, te stvari od vrijednosti,
npr. novac) koja je bila vlasnitvo organa za bezbjednost i obavjetajne
poslove Bratunake brigade sa svojim nasljednikom, kapetanom
Lazarom Ostojiem. U prisustvu komisije iji su lanovi bili naelnik
668
za bezbjednost Drinskog korpusa, Rade Paji, jo dva oficira

Drinskog korpusa ijih se imena ne sjeam i Lazar Ostoji, uniteni
su dokumenti koji su mogli da kompromituju mene i Bratunaku
brigadu. Ti dokumenti odnosili su se na dogaaje u Srebrenici 1995.
godine. O tome nisam informisao ni pukovnika Blagojevia niti bilo
koga drugoga, a ne znam da li je pukovnika Blagojevia informisao
kapetan Ostoji.
15.
U decembru 1999. godine dobio sam iz MKSJ poziv za razgovor.
Neposredno pred ovaj razgovor bio sam pozvan na sastanak u tab
Zvornike brigade. Tamo sam se sastao sa generalom Andriem, Draganom
Jokiem, Lazarom Ostojiem, Draganom Jevtiem i beneralom Miletiem.
Tu su bili prisutni i neki civilni advokati iz Beograda.
Advokati su nas upoznali s naim zakonskim pravima, general
Mileti je apelirao na na patriotizam i zamolio nas da ne otkrivamo
informace koje bi mogle nakoditi dravi, a general Andri je rekao da
treba da kaemo to manje moemo. Nakon mog razgovora sa MKSJ, opet
sam se sastao sa generalom Andriem. Tema naeg razgovora je i ovaj put
bila ista, a on je htio da zna da li sam MKSJ govorio o ubanjima.
Neposredno pred moj razgovor sa MKSJ posjetila me i Dravna
bezbjednost i zapreemo mi je da ne smem nita rei o njihovom ueu
u ovoj stvari.
Nekoliko mjeseci nakon prvog sastanka, ponovo je odran slian
sastanak u tabu Zvornike brigade s istim osobama, meu kojima je
bio, mislim, i Dragan Obrenovi, koji je potom dobio poziv na razgovor
od MKSJ. General Mileti i general Andri su nam ponovili da MKSJ
ne dajemo nikakve informace u vezi sa dogaajima koji su se desili u
srebrenici.
Datum
Momir Nikoli
669
Priznjanje Biljane Plavi*

Gospodine predsedavajui, gospoo tuiteljice, branioci,
zahvaljujem se to ste mi pruili priliku da danas govorim. Pre skoro
dve godine dola sam ovde kao optuena za uee u zloinima protiv
drugih ljudskih bia, pa ak i ovenosti. Dola sam da se suoim s ovim
optubama i da potedim moj narod, jer bi bilo jasno da bi oni platili cenu
bilo eg nedolaska.
Do sada sam imala priliku da preispitam ove optube i da ih
zajedno s mojim braniocima, proverim i procenim. Sada sam se uverila
i prihvatam da su vie hiljada nevinih ljudi bili rtve organizovanog i
sistematinog delovanja da se uklone Muslimani i Hrvati sa podruja
koje su Srbi smatrali svojima. U to vreme, ja sam olako ubedila samu sebe
da je ovo pitanje opstanka i samoodbrane. U stvari, vie od toga, nae
rukovodstvo, i sam bila neophodan dio, vodio je poduhvat koji je za
rtve imao nebrojane nevine ljude.
Objanjenja samoodbrane i opstanka ne pruaju opravdanja. Na
kraju, ak i nai sunarodnici su rekli da smo u ovom ratu izgubili svoju
plemenitost. Postavljaju se oigledna pitanja: Ako je ova istina sada tako
jasna, zato je ja nisam vidjela rane? I kako su nae rukovodstvo i oni
koji su ga sledili mogli poinii takva dela? Odgovor na oba pitanja je,
vjerujem, zaslepljujua strepnja, koja je dovela do opsese, naroito za one
od nas za koje je Drugi svetski rat iva uspomena, da Srbi vie nikada ne
dopuste sebi da budu rtve.
inei ovo, mi u rukovodstvu smo prekrili najosnovnu dunost
svakog ljudskog bia dunost da se uzdri i potuje dostojanstvo
drugih. Bili smo opredeljeni da uinimo sve to je neophodno da
prevladamo. Iako sam vie puta bila upoznata sa navodima o surovim i
neljudskim postupcima protiv nesrba, odbila sam da se s tim suoim ili
ak i da proverim. U stvari, ja sam se u potpunosti predala govorenju o
nevinim srpskim rtvama ovoga rata. Ovaj svakodnevni rad potvrdio je
moje uvjerenje da se borimo za sopstveni opstanak i da je u ovoj borbi
meunarodna zajednica na nepratelj. I tako sam ja jednostavno poricala
te navode, ak ih ne proveravajui. Ostala sam sigurna u mom uverenju da
Srbi nisu sposobni da uine neto tako.
U ovoj opsesi da vie nikada ne postanemo rtve, dopustili smo
sebi da postanemo poinioci. uli ste prekjue, a i delimino jue, opirno
670
o patnjama koje su ovim prouzrokovane. Ja prihvatam odgovornost za

svoj udeo u tome. Ova odgovornost je moja i samo moja. Ona se ne protee
na druge lidere i njihovo pravo da se brane. Ona se zasigurno ne protee
na na srpski narod, koji je ve platio visoku cenu za postupke naeg
rukovodstva. Saznanje da sam odgovorna za takve ljudske patnje i za
kaljanje ugleda mog naroda, uvek e ostati deo mene.
Postoji pravda koja zahteva ivot za svaki nevini ivot, smrt
za svaku grenu smrt. Za mene, naravno, ne mogue da odgovorim
zahtevima takve pravde. Ja mogu jedino da uradim ono to je u mojoj moi
i da se nadam da e to biti od neke koristi da spoznam istinu, da je kaem
i da prihvatim odgovornost. Ovo e, ja se nadam, pomoi muslimanskim,
hrvatskim i srpskim nevinim rtvama da ne postanu opsednuti gorinom
koja esto postaje mrnja i koja je, na kraju, samounitavajua.
to se tie mog naroda, rekla sam neto ovde o njegovom ugledu.
Mislim da je stoga bitno da pojasnim o emu govorim. Danas u Beogradu,
u centru Beograda, stoji pod kupolom jedna crkva, jo uvek u izgradnji, a
izgradnja je poela davne 1935. godine. Na narod je istrajao u izgradnji
ove crkve posveene oveku koji je vie nego iko od drugih ugraen u bie
srpskog naroda, a to je Sveti Sava. Put koji je on sledio bio je obiljeen
samouzdranjem i potovanjem prema svima. Veliki diplomata koji je
stekao ugled u svakom narodu i u svetu koji ga okruuje, ovek i je
karakter duboko ugraen u bie srpskog naroda.
Put i primjer Svetog Save su sledile velike srpske voe, ak i u
dananjem vremenu, istrajno pokazujui plemenitost i dostojanstvo, ak
i u najteim okolnostima. Dovoljno je samo pomenuti vladiku Artema
Radosavljevia koji je dan-danas glas vapueg za pravdu u onome to
je za Srbe postalo pustinja Kosovo. Na nesreu, nae rukovodstvo,
ukljuujui i mene, napustilo je ovaj put tokom poslednjeg rata. Vjerujem
da vam je jasno da sam se ja razila s tim liderima, premda prekasno. Ipak,
to rukovodstvo bestidno nastavlja da trai odanost i podrku naeg naroda.
To se ini izazivanjem straha, govorenjem poluistina, kako bi se ubedio na
narod da je svet protiv nas. Ali, plodovi njihovog rada, tog rukovodstva,
su jasni: grobovi, izbeglice, izolaca i ogorenje prema celom svetu, koji
nas je odbacio upravo zbog tih lidera.
Neki su me upozoravali da ovo ne ni vreme, ni mjesto da
se kae ova istina, da bi trebalo saekati dok ostali takoe prihvate
odgovornost za njihova dela. Ali, ja vjerujem da ne postoji mjesto ni
vreme na kojem je neprikladno rei istinu. Ja vjerujem da mi moramo da
uredimo nau kuu. Ostali e morati da preispituju sebe i svoje postupke.
Mi moramo da ivimo u ovom svetu, a ne u peini. Ali, dok god
zadrimo na identitet i na karakter nemamo se ega bojati. to se tie
mene, lanovi ovog sudskog vea su oni kojima je data odgovornost da
sude. Vi se morate truditi da u svojoj presudi naete bilo kakvu pravdu
koju ovaj svet moe da ponudi, ne samo za mene nego i za nevine rtve
ovog rata.
671
Ja u, meutim, uputiti jedan apel ovom Tribunalu sudama,

tuiocima, istraiteljima: Uradite sve to je u vaoj moi da pruite pravdu
za sve strane. inei to, moda ete biti u mogunosti da ostvarite misu
zbog koje ovaj sud postoji. Hvala vam.
672
VI
SRBA,
REPUBLIKA SRPSKA
I SREBRENICA
HELSINKI ODBOR
ZA LJUDSKA PRAVA
U SRBI
SREBRENICA I EPA
vanredni broj
Beograd, septembar 1995.

Dogaaji u Bosni i Hercegovini koji su se zbili u drugoj polovini jula
1995. a koji su, hronoloki, usledili nakon reintegrace zapadne Slavone
u Hrvatsku oznaavaju poetak odluneg angaovanja meunarodne
zajednice u ratu na prostorima bive Jugoslave. Beskrupulozni zloini
poinjeni prilikom osvajanja zatienih zona Srebrenice i epe od strane
bosanskih Srba izazvali su burne reakce u svetskoj javnosti koje su navele
meunarodne faktore da preispitaju svoju ulogu u BiH.
tampa u Srbi propratila je sva ova zbivanja, redovno informiui
o kretanjima VRS, kao i o potezima UN i NATO. Zvanino objanjenje
bosanskih Srba za osvajanje Srebrenice i epe je da ove enklave nisu
potovale odluku o demilitarizaci, te da su Muslimani stoga redovno
napadali srpske poloaje i naselja. Ovo objanjenje je obilato korieno
i u tampi u Srbi. Jedino su predstavnici Srpske radikalne stranke
osloboenje Srebrenice i epe pravdali injenicom da su to srpski
gradovi.
tampa je redovno pratila i komentarisala sve akce vezane
za napore oko postizanja mirovnog plana. Akca avace NATO, iako
slaba, uglavnom je osuivana od domae javnosti ali bez preteranog
uzbuivanja. Pretnje bosanskim Srbima da ne napadaju Gorade, koje su
takoe bile prenete u tampi, izgleda da su urodile plodom.
Zbivanja oko Srebrenice i epe nednog trenutka nisu bila u
prvom planu. To posebno vai za proreimsku tampu koja se u to vreme
bavi temama kao to: Uzroci i nain pada Zapadne Slavone, kao i
skandalima u Skuptini Republike Srbe. Dogaaji u Srebrenici i epi
definitivno padaju u drugi plan nakon zapoete akce hrvatske vojske za
povraaj teritore pod okupacom Krajikih Srba.
675
Broj poginulih i nestalih Muslimana u Srebrenici i dalje ostaje

nepoznat. Jugoslovenski mediji ne posveuju panju ovoj temi i
pored injenice da je nakon pada Srebrenice u svetskoj javnosti dolo
do preokreta u pogledu angaovanja NATO snaga, te javnih protesta
prominentnih svetskih linosti, pre svega, Tadeua Mazovjeckog,
specijalnog izvestioca UN.
Svi mediji preutkuju neknadne informacije o dogaajima
u Srebrenici i poinjenim zloinima, koje su poele da pristiu od
izbeglih, posebno u Tuzlu. Isto tako, prebeg jednog broja Muslimana
u Srbiji propagandno se koristio protiv vlasti BiH, ali samo do
momenta egzodusa Srba iz Krajine, koji je definitivno dogaaje oko
Srebrenice gurnuo u zaborav.
Vano je napomenuti da nije bilo znaajnijih osuda pada
Srebrenice i epe, te se moe konstatovati da je preutno odobrena
akcija i da je pravljena paralela sa akcijom u zapadnoj Slavoniji,
koja je, po ovdanjem tumaenju, preutno podrana od svetske
javnosti.
***
Komandant snaga bosanskih Srba general Ratko Mladi jue
je zapretio da e njegove snage bombardovati izbeglice ako se ponove
vazduni udari NATO.
Naa Borba, 13. jul
Prema saoptenju, dostavljenom Tanjugu Mladi je naglasio:
Cilj nam je bio da urazumimo muslimanske teroriste da se vie ne bave
terorizmom na prostoru koji im je, dobrom voljom srpskog naroda,
ustupljen. Na cilj nisu bile muslimanske ene i deca, niti pripadnici
UNPROFORA, ve smo morali sa ovih prostora isterati muslimanske
fundamentaliste.
Veernje novosti, 13. jul
Nekoliko grupa muslimanskih ekstremista odbilo je poziv
pripadnika srpske vojske da se preda i odluilo se na samoubilaki in
proboja, uglavnom prema Drugom (tuzlanskom) muslimanskom korpusu.
Energinom akcom VRS vei broj njih, koje su na pravcu Konjevi polje i
Kasabe napale poloaje srpskih boraca, su likvidirane, a deo se predao.
Borba, 15-16.jul
Niko ne daje podatke o broju poginulih Muslimana u operaci
Srebrenica, ali potpisnik ovih redova odgovorno izlazi sa cifrom od 23.000 pobenih vojnika u okrajima za Srebrenicu i tokom muslimanskih
pokuaja proboja u raznim pravcima.
Z.P. Piroanac, Intervju, 21. jul
676
Muslimani ubeni jer su pokuavali da pobegnu. Svedoenja

izbeglih iz Srebrenice da su bili izloeni vatri bosanskih Srba, iz sere
zaseda ili na prevaru izvedeni na streljanje, potvrdili su i holandski vojnici,
diplomate, predstavnici UN. Prema izvorima UN, dva dana nakon ulaska
njihovih trupa u Srebrenicu general Mladi je telefonirao komandantu
holandskog bataljona i rekao mu da u okolnim selima ima na stotine
leeva, koje su njegove snage ubile, na alost, prinuene da ubu, jer su
pokuavali da pobegnu.
Naa Borba, 22-23. jul
Prema izvorima UN, dva dana nakon ulaska njihovih trupa
u Srebrenicu general Mladi je telefonirao komandantu holandskog
bataljona i rekao mu da u okolnim selima ima na stotine leeva, koje su
njegove snage ubile, na alost, prinuene da ubu, jer su pokuavali da
pobegnu.
Naa Borba, 22-23. jul
Raza ahi je iz zepskog sela Stop, ima 80 godina. Nikada u
ivotu ne videla Srbina. Njena predstava o tim ljudima, stvorena u ovom
ratu, ulaskom srpske vojske u epu, potpuno je izmenjena. Kad je videla
srpske vojnike, uzviknula je: Nu, pa i oni su ljudi, ko i mi!.
Veernje novosti, 29. jula 1995.
***
SREBRENICA i EPA
Naa Borba 10. jula objavljuje lanak Kauard: Srbi imaju
ograniene ciljeve u em podnaslovu stoji: Predstavnik UN u Sarajevu
ocenjuje da Srbi za sada ne nameravaju da uu u Srebrenicu. Posle
poslednjih borbi Srbi napredovali tri kilometra u zatienu zonu, osvojili
etiri posmatraka punkta i zarobili 20 vojnika UN.
Veernje novosti 10. jula piu: Na ratitima u bivoj BiH
(nadnaslov) Teki porazi muslimana (naslov).
Podnaslov otkriva: Na novoosloboenim delovima Treskavice
srpski borci jue pronali 120 leeva pripadnika Arme BiH. estok
meumuslimanski sukob u Srebrenici iz koje je pobegao ratni zloinac
Naser Ori, komandant 28. muslimanske divize.
Borba 10. jula obavetava: Novi zaplet situace oko zatiene
zone Srebrenica (nadnaslov) te da Dihad kree iz enklava (naslov).
U podnaslovu saznajemo: Trupe UN su jo pre dve godine trebalo da
demilitarizuju muslimanske enklave epa, Gorade i Srebrenica. Sada
su i same postale rtvom ratnih ambica muslimanskih komandanata.
Na poetku teksta je obavetenje o prodoru Vojske RS od tri kilometra
unutar muslimanske enklave Srebrenica.
677
Politika 10. jula pie: estoke borbe na jugu Srebrenice

(nadnaslov), Nejasan status holandskih vojnika (naslov) te Strane
agence navode da je cilj srpskih snaga uzvienje iznad glavne
saobraajnice na ovom podruju, a VRS negira informace o navodnoj
ofanzivi njenih jedinica na Srebrenicu (podnaslov).
Ekspres 10. jula obavetava: Posle ubistva holandskog vojnika:
Sklonili se kod Srba. Naime, holandski pripadnici UNPROFORA sa dve
osmatranice oko Srebrenice u nedelju su se dobrovoljno sklonili kod Srba
u selo Bratunac, javio je zvanini holandski radio.
Naa Borba 11. jula prenosi informacu o odranoj vanrednoj
sednici Saveta bezbednosti povodom situace u Srebrenici. lanak nosi
naslov: Umesto UNPROFORA brigada muslimanskih dobrovoljaca?.
U podnaslovu stoji: Bie zatraena intervenca avace NATO ukoliko
se odmah ne oslobode zarobljeni Holanani i srpske oruane snage ne
povuku na svoj doskoranji poloaj kod Srebrenice.
U istom broju, Naa Borba obavetava da i pored upozorenja
UN da obustave ofanzivu na srebreniku enklavu, bosanski Srbi napali
epu.
Jue ujutru Srebrenica i epa bile pod tenkovskom, artiljerskom i
minobacakom vatrom arme bosanskih Srba, saoptili predstavnici UN.
U istom listu 11. jula pie i sledee: General Gvero o ofanzivi VRS
na podruju Srebrenice: Cilj Neutralisanje muslimanskih terorista
(naslov). A u podnaslovu stoji: Neki pripadnici UNPROFOR zbog line
bezbednosti preli su na srpsku teritoru i sada su nai gosti, izjavio je
pomonik komandanta VRS. Za to vreme U seditu NATO paljivo
prate razvoj situace na podruju Srebrenice, pie u lanku pod naslovom
Ne iskljuuje se mogunost vazdunih udara.
Veernje novosti 11. jula bave se pitanjem Ko je izazvao ratne
sukobe u Srebrenici (nadnaslov), te nagovetava da se radi o napadima
uz blagoslov (naslov), a u podnaslovu otkriva: Od sredine maja
srebrenike jedinice muslimanske vojske u est napada na teritoru RS
ubile 13 srpskih boraca i 12 civila. Zato je UNPROFOR muslimanima
gledao kroz prste?
Isti list u ovom broju belei: Akai priziva avione (naslov) u
lanku sa nadnaslovom Savet bezbednosti UN osudio ponovo Srbe u
Bosni. U drugom lanku u kojem stoji obavetenje da ... sedite NATO
eka poziv za bombardovanje iz njegovog naslova da NATO svrbe Srbi.
Borba 11. jula pie: Srebrenica pregrejala avione NATO
(nadnaslov), Pretnja novim vazdunim udarima (naslov) i
Prenebregavajui injenicu da muslimani zloupotrebljavaju zatiene
zone za pokretanje ofanziva na RS, NATO, pod izgovorom da titi plae
lemove ponov prieljkuje nove atake na Srbe.
Politika 11. jula prenosi iste informace u lanku sa nadnaslovom
Sednica Saveta bezbednosti i naslovom: Rasprava o situaci u
Srebrenici.
678
Ekspres 11. jula takoe prenosi izjavu generala Milana

Gvera povodom dogaaja kod Srebrenice, informacu o zasedanju
Saveta bezbednosti povodom situace u Srebrenici te o obnovljenoj
mogunosti vazdunih udara NATO aviona po poloajima VRS.
Naa Borba 12. jula obavetava: Jue u 14 sati i 40 minuta
kod Srebrenice (nadnaslov) Avioni NATO bombardovali poloaje
bosanskih Srba (naslov). U podnaslovu pie: U prvom napadu
pogoen je jedan tenk, a prema informacama iz komande junog krila
NATO operaca je nastavljena u 16 sati i 45 minuta. Holandski vojnici
su napustili sovje poloaje i povukli se prema Potoarima. Zahtev za
bliskom vazdunom podrkom podneo je vrilac dunosti komandanta
UNPROFORA general Erve Gobilar, a odobrio ga Jasui Akai.
Ali ipak, Geri Kauard, predstavnik UNPROFOR obavetava:
Snage bosanskih Srba ule u Srebrenicu, prenosi Naa Borba 12. jula.
Srbi su uli u grad. B-eta holandskog bataljona se povukla u pravcu
severa, sa masom izbeglica rekao je Kauard. Pred srpskim snagama
koje nadiru, Holanani se povlae u svoju bazu u Potoarima, etiri
kilometra severoistono od grada, rekao je holandski kapetan Jon
Ripen Rojteru, dodajui da se zajedno sa Holananima povlae i
hiljade muslimanskih izbeglica. Sada sve ukazuje na to da Srebrenica
vie ne branjena, konstatuje Rojter.
U istom broju Nae Borbe pie: Predstavnik organizace Lekari
bez granica (MSF) u Beogradu Stefan Obere izjavio je agenci Beta da
je u toku jueranjeg dana iz Srebrenice izbeglo izmeu 20.000 i 30.000
ljudi, pred naletom snaga bosanskih Srba. Oni su pokuali da nau
utoite u Potoarima, gde je baza holandskog bataljona UNPROFOR.
Dok su beali iz grada, na njih je otvarana artiljerska vatra i vatra iz
tekih mitraljeza, tako da ima mnogo ranjenih, rekao je Obere, dodavi
da ne moe da navede preciznu brojku. U bazi u Potoarima trenutno
je smeteno oko 7.000 ljudi, a ostali se nalaze u neposrednoj blizini...
Obere istie da je humanitarna situaca katastrofalna, izbeglice nemaju
ni vode, ni struje, ni hrane, ni dovoljno lekova, a vlada prava letnja
ega.
U istom listu 12. jula nalaze se i sledee informace: Vilem
Peri: Snage UN ne samo to su onemoguene u obavljanju humanitarne
mise, ve su u poslednje vreme izloene i direktnim napadima
bosanskih Srba. NATO e na odgovarajui nain reagovati na srpsko
zauzimanje Srebrenice, izjavio Lejton Smit Si-En-Enu: U zvaninom
saoptenju objavljenom u briselskom seditu NATO reeno da je
napad na poloaje bosanskih Srba izveden pod kontrolom UN. U
prvim reagovanjima atlantskih diplomatskih krugova odgovornost se
pripisuje Srbima kojima je, kako je reeno, jasno stavljeno do znanja ta
mogu da oekuju ako nastave napad na Srebrenicu; Suspendovana
operaca NATO nad Srebrenicom; Bosanski Srbi oekuju brzu
predaju epe (prenela televiza bosanskih Srba).
679
Veernje novosti 12. jula piu: Jue, kasno popodne, uprkos

bombardovanju avace NATO (nadnaslov) Srbi u Srebrenici (naslov).
U podnaslovu stoji: VRS u potpunosti ovladala Srebrenicom. Pripadnici
muslimanske arme BiH u grupama se predali srpskim snagama, a civilno
stanovnitvo koje je elelo da napusti grad kree se ka Bratuncu. U ovom
lanku stoji: Izlazak civilnog stanovnitva iz Srebrenice dogovoren je pre
nekoliko dana na sastanku Osmana Sjuljia, predsednika SO Srebrenica sa
predstavnicima VRS i srpskih civilnih vlasti. Muslimansko stanovnitvo
koje je ostalo u srebrenici, tvrde srpski izvori, potpuno je bezbedno, kao i
pripadnici holandskog bataljona UNPROFOR. Istu informacu preneli su
Politika, Borba i Ekspres 12. jula.
Naa Borba 13. jula prenosi informacu da Vojska RS prebacuje
muslimansko stanovnitvo iz Potoara u Bratunac. Po reima
predstavnika za tampu UN u Zagrebu, Aleksandra Ivanka general
Mladi je stigavi u Potoare zahtevao da se izbeglice ukrcaju u kamione.
uli smo da ne prihvata ne kao odgovor, kazao je Ivanko dodajui
da e izbeglice kamionima biti prebaene u centralnu Bosnu koja je pod
kontrolom bosanske vlade. Ivanko je meutim objasnio da je general
Mladi komandantu holandskog kontingenta UN rekao da e izbeglice
prvo biti odvedene u Bratunac. Tamo e se proveriti da meu mukarcima
starim od 16 godina nema, kako je reeno, ratnih zloinaca. Uspeli smo
da se dogovorimo da na svakom od kamiona bude bar po jedan holandski
vojnik UN kako bi nadlgedao eventualna krenja ljudskih prava, dodao je
Ivanko. Drugi perdstavnik UN, sa Pala, rekao je da su u pregovorima UN
i bosanskih Srba koji su jue voeni na Palama, dobili uveravanja srpske
strane da e svi civili koji to ele moi bezbedno da napuste srebreniku
enklavu. Stav bosanskih Srba, za sada je, da ne ele da proteraju celokupan
ivalj iz ove enklave, dodao je ovaj predstavnik UN. Prema podacima
UNHCR i holandskih zvaninika u bazi UN u Potoarima, gde je nekada
bila fabrika akumulatora, jue je bilo oko 10.000 izbeglica dok se oko nje
nalazi jo oko 20.000 ljudi. Predstavnik za tampu UNHCR u enevi Ron
Redmond potvrdio je da se u bazi u Potoarima i oko nje nalazi ukupno
oko 30.000 muslimanskih izbeglica, ali i dodao da se prema informacama
kojima raspolae UNHCR u tom pravcu uputilo jo 8.000 ljudi. To znai,
rekao je, da je iz Srebrenice pobegao gotovo sav ivalj.
Komandant snaga bosanskih Srba general Ratko Mladi jue
je zapretio da e njegove snage bombardovati izbeglice ako se ponove
vazduni udati NATO. Ovo upozorenje on je preneo komandantu
holandskog kontingenta UN uz zahtev da preostali vojnici bosanske
arme smesta predaju svoje oruje, u roku od 24 sata.
U ovom broju Naa Borba prenosi: Radovan Karadi: Nema
povlaenja iz Srebrenice (naslov). Srebrenica ne zatiena zona, izjavio
je predsednik RS istiui da bombardovanje ne niemu posluilo.
Veernje novosti 13. jula na naslovnoj strani objavljuju nadnaslov
Posle ulaska jedinica vojske RS u Srebrenicu i naslov Zatiena zona
680
puna oruja. Tu je i podnaslov: Uprkos sporazumu o demilitarizaci

Srebrenice, srpske snage isterale ili zarobile na hiljade muslimanskih
vojnika i zaplenile etiri tenka, haubice, protivoklopne sisteme... Deo
pripadnika Arme BiH pobegao u brda, a prema zarobljenima se postupa
u skladu sa enevskim konvencama. Veina civila ostala u gradu i prema
saoptenju VRS svi su potpuno bezbedni.
Isti list 13. jula pie: Komandant Glavnog taba VRS generalpukovnik Ratko Mladi izjavio je jue u Srebrenici da je ona, uprkos
pomoi NATO avace muslimanskoj strani, osloboena i da cilj
operace VRS na tom prostoru ne neduno muslimansko stanovnitvo,
niti snage UNPROFO, saoptio je Pres centar G VRS. Prema saoptenju,
dostavljenom Tanjugu Mladi je naglasio: Cilj nam je bio da urazumimo
muslimanske teroriste da se vie ne bave terorizmom na prostoru koji im je,
dobrom voljom srpskog naroda, ustupljen. Na cilj nisu bile muslimanske
ene i deca, niti pripadnici UNPROFOR, ve smo morali sa ovih prostora
isterati muslimanske fundamentaliste.
Dnevna tampa u Srbi 13. jula objavila je i neke reakce povodom
zbivanja u Srebrenici.
Tako Naa Borba i Politika prenose izjavu Vesne Pei, predsednice
Graanskog saveza Srbe koja je izrazila jue aljenje zbog ulaska trupa
bosanskih Srba u Srebrenicu i ocenila da e to zaotriti sukobe u Bosni.
Na konferenci za novinare ona je akcu aviona NATO kod Srebrenice
okarakterisala kao opomenu koja ne mogla da zaustavi Srbe iz Bosne i
izrazila zabrinutost zbog situace u kojoj se naao veliki broj izbeglica iz
te oblasti. Prema njenom miljenju, meunarodna zajednica i UNPROFOR
pali su na ispitu u Bosni, jer nisu bili u stanju da mirnim i politikim
sredstvima pronau reenje za krizu (navodi iz Politike).
Isti ovi listovi prenose i izjavu Vojislava Kotunice, predsednika
Demokratske stranke Srbe. On je ocenio jue da ulazak VRS u Srebrenicu
predstavlja odbrambenu akcu, posle koje e morati da se nae novo
reenje za zatiene zone u Bosni...
Lider DSS smatra da e meunarodna zajednica morati da se
opredeli ili da zatiene zone budu onakve kakve su zamiljene ili da ne
budu zatiene. Poto muslimanske vojne akce polaze iz ostalih zatienih
zona, Kotunica je rekao da je teko predvideti da li e se srebreniki sluaj
ponoviti u jo nekoj od njih.
Veernje novosti 14. jula piu: Jedinice VRS na podruju
Srebrenice razoruavaju muslimanske vojnike, a civile alju prema Tuzli
(nadnaslov), Potraga za zloincima (naslov) i Prema teritori pod
kontrolom arme BiH puteno petnaestak hiljada ena, dece i staraca,
a borcima VRS predalo se neto vie od 300 pripadnika muslimanskih
formaca. U bekstvu dve hiljade muslimanskih vojnika po okolnim
brdima. Meumuslimanski sukobi u epi (podnaslov).
Ekspres 14. jula pie da se stanje u Srebrenici normalizuje
u lanku pod naslovom Civili su bezbedni. U podnaslovu stoji:
681
Svim muslimanima koji su hteli da odu osiguran je prevoz, hrana i

medicinska zatita pa je ve 6.000 izbeglica stiglo u Tuzlu i Kladanj.
Poziv stanovnitvu da ostane u Srebrenici. Srpski borci posebnu
panju posveuju bezbednosti civilnog stanovnitva koje je najmanje
krivo zbog stanja u koje su ih doveli Izetbegovievi okoreli sledbenici.
Muslimanskom civilnom stanovnitvu preksino se obratio i komandant
G VRS general-pukovnik Ratko Mladi garantujui im pri tome
punu bezbednost to je kod okupljenih muslimana s oduevljenjem
doekano.
Dnevna tampa u Srbi 14. jula prenosi informacu da su, kada
je u pitanju vraanje statusa zatiene zone Srebrenici, Francuzi
usamljeni (naslov iz Borbe). Generalni sekretar NATO Vili Klas
izjavio je jue da Srebrenicu, koju su zauzeli bosanski Srbi, vie ne
mogue povratiti. On je, istovremeno, izrazio strahovanje da bi to moglo
dalje podstai namere SAD da se podigne embargo na uvoz oruja
muslimanima u Bosni. (navodi iz Borbe).
Politika 14. jula prenosi izjave predstavnika Srpske radikalne
stranke koja je pozdravila jue ulazak bosanskih Srba u Srebrenicu.
Pozdravljamo brzu akcu VRS, kojim je konano osloboena
srpska Srebrenica i kojim je u gaeno jedno od najznaajnih arita
muslimanskog terora, rekla je na konferenci za novinare potpredsednik
SRS Maja Gojkovi. Prema njenim reima, kvazi-demilitarizovana zona
Srebrenica nikada ne ni bila prava zatiena zona, jer su se u njoj nalazile
znaajne muslimanske snage, e su teroristike akce predstavljale
stalni izvor sukoba.
U Borbi od 15-16. jula saznajemo da je glavni tab VRS saoptio
jue da je u etvrtak izvreno prebacivanje svih muslimanskih civila iz
Srebrenice, iz izbeglikog kampa u Potoarima, na linu razdvajanja
sa muslimanskom stranom na frontu kod Kladnja. Re je o 30.000
muslimana civila ali i pripadnicima muslimanskih oruanih formaca,
koji su pravovremeno predali naoruanje. Prebacivanje je, kako se
istie, obavljeno shodno dogovorima predstavnika srpskih vojnih
vlasti, muslimanskih predstavnika i UNPROFOR... Nekoliko grupa
muslimanskih ekstremista odbilo je poziv pripadnika srpske vojske da
se preda i odluilo se na samoubilaki in proboja, uglavnom prema
Drugom (tuzlanskom) muslimanskom korpusu. Energinom akcom
VRS vei broj njih, koje su na pravcu Konjevi polje i Kasabe napale
poloaje srpskih boraca, su likvidirane, a deo se predao.
Veernje novosti 16. jula obavetavaju da Posle iseljavanja iz
Srebrenice (podnaslov) Hrvati nee muslimane (naslov). Naime,
Vlada Hrvatske Republike Heceg-Bosne upozorila je muslimanske
vlasti da se ne sloe sa razmetanjem izbeglica iz Srebrenice na podruje
meovitih muslimansko-hrvatskih kantona da se ne bi poremetila dosta
osetljiva nacionalna struktura, javio je jue Hrvatski radio HercegBosne.
682
A istog dana u Novostima saznajemo da Prema izvetaju

predstavnika UN u Sarajevu (nadnaslov) epa ne napadnuta
(naslov). Borbe izmeu srpskih i muslimanskih snaga vodile su se jue na
lini fronta etiri kilometra severno od epe, ali nema znakova o optem
srpskom napadu na ovaj grad, o emu izvetava RAdio Sarajevo izjavio
je predstavnik mirovnih snaga UN u Sarajevu erar Diboa. Razmenjivana
je vatra, ali za sada ne bilo napada, dodao je Diboa, prenosi Rojter. Radio
Sarajevo javio je da su Srbi iz nekoliko pravaca napali epu u nastojanju da
osvoje ovaj grad javile su agence. Istu vest prenosi i Ekspres 16. jula.
Ekspres 16. jula pie o tome da Amerika administraca razmatra
odgovor na fruncuski zahtev (nadnaslov), a povodom vraanja Srebrenici
statusa zatiene zone, i u naslovu konstatuje: Otpisali epu. U
podnaslovu stoji: U Vaingtonu se smatra da e pasti i Gorade pre nego
to SAD, saveznici i UN bilo ta odlue.
U istom broju Ekspresa pie: I dalje neizvesna sudbina zatoenih
pripadnika UN u Goradu (nadnaslov), te: Svet je do jue krio injenicu
da muslimanska vojska vie od mesec dana maltretira pripadnike
ukrajinskog, velkog i engleskog bataljona (podnaslov). Umesto
ultimatuma UN bosanskim muslimanima da oslobode 386 pripadnika
mirovnih snaga, koji se ve trideset esti dan nalaze zatoeni u Goradu,
usledio je kontraultimatum Ale Izetbegovia generalnom sekretaru UN
Butrosu Galu. Ukoliko Srbi pokuaju da ponove scenar Srebrenice i
epe, plavi lemovi se mogu nai i kao ivi titovi...
Naa Borba 17. jula pie: Nastavlja se upad snaga bosanskih
Srba u zatiene zone (nadnaslov) i epa pred padom (naslov). U
podnaslovu stoji: Oko 14 asova jue snage bosanskih Srba nalazile su
se na kilometar i po od centra epe. Komandant ukrajinskog bataljona
zatraio vazdunu podrku, to u terminologi UN znai samo nadletanje
NATO aviona iznad zone koja se smatra ugroenom. Ivanko je rekao
da prve informace govore da ne bilo veeg otpora ovom napadu, i da
jo nema izvetaja o eventualnim rtvama srpskog napada na epu.
Nakon osvajanja Srebrenice, prema procenama UNHCR, preavi preko
lina fronta na teritoru pod kontrolom snaga bosanske vlade sklonilo
se oko 23.000 izbeglica. Situaca je pod kontrolom. Daleko od toga da je
dobra... Oni su sada pod atorima u kolektivnom ili privatnom smetaju.
Reen je sanitarni problem i oni sada dobaju hranu i vodu, izjavila je
jue predstavnica UNHCR. UNHCR je takoe saoptio da bosanski Srbi,
prema njihovim procenama, dre oko 4.000 vojno sposobnih izbeglica iz
Srebrenice i da su veoma zabrinuti za njihovu sudbinu. Bosanske vlasti
tvrde da bosanski Srbi dre ukupno 5.250 mukaraca.
Naa Borba u istom broju obavetava: Pismeno upozorenje
Rupertta Smita Ratku Mladiu (nadnaslov) Ne napadajte epu
(naslov). Tu je i lanak sa nadnaslovom: Kako se god okrene procenjuju
evropski analitiari irak e izai kao pobednik iz ovog odmeravanja
volje sa zapadnim saveznicima, a Francuska e uvrstiti svoju dominantnu
683
vojnu ulogu u Evropi. Ostaje tek da se vidi ta e ovakav ili onakav ishod
doneti Bosni.
Veernje novosti 17. jula piu: Po dogovoru s generalom Mladiem,
iz Srebrenice (nadnaslov) Osloboeni su Holanani (naslov).
Isti list navodi Kako se vojska Ale Izetbegovia iivljavala
nad Srbima u Srebrenici (nadnaslov). Ko god je odseenim delovima
tela dokazao da je ubio Srbina dobao je, kao nagradu, brano. Kemal
Mehmedovi i Hajrudin Memievi proneli su gradom, nabene na
koeve, 12 odseenih srpskih glava. Sve to saznajemo u lanku pod
naslovom: Srpska glava 25 kg brana.
U ovom broju Novosti pie i sledee: Arma BiH razoruala i
zarobila pripadnike UNPROFOR u Goradu i napala srpske poloaje u
rejonu Kazagia, Zupia i Tovarnice (podnaslov).
Politika 17. jula prenosi izvetaj u kome se kae da su vlasti RS
dozvolile Meunarodnom crvenom krstu pristup do nekoliko hiljada
Muslimana u srebrenici, izjavio je jue Rojteru u Beogradu posrednik
EU za prethodnu Jugoslavu Karl Bilt. ... Situaca se sa izbeglicama u
Srebrenici znatno poboljala. On je dodao da su 23.000 Muslimana iz
Srebrenice jutros stigle u Tuzlu.
Uz gore pomenute informace, Ekspres od 17. jula pie i sledee:
Muslimani iz baze plavih lemova u epi gaaju Srbe (nadnaslov).
Razoruani Ukrajinci (naslov) i Snage UN unitile tri svoja oklopna
transportera da ne bi pali u ruke Muslimanima (podnaslov).
Vreme 17. jula pie: Zatienu zonu Srebrenice branila je samo
jedna rezoluca Saveta bezbednosti. UN i ostatak tzv. meunarodne
zajednice suoeni su sada sa dilemom: priznati da Radovan Karadi
moe da im radi ta hoe ili uiniti neto. Do sada su se kroz tu dilemu
uspeno provlaili.
Naa Borba 18. jula prenosi: Bosanski Srbi uputili ultimatum
UNPROFOR (nadnaslov) Prekinite nadletanje epe ili emo napasti
Ukrajince. U podnaslovu stoji: Pretnja je usledila nakon to su se
ukrajinski plavi lemovi povukli sa preostalih est punktova u ovom
regionu u bazu UN u samom mestu. Tu je i informaca: Akai: Predstoji
napad na epu.
Naa Borba u istom broju prenosi informacu Mirka Klarina iz
Brisela. Holandski ef diplomate Van Mirlo obavestio je Savet ministara
o tekim zloinima, koji su se, prema svedoenjima holandskih plavih
lemova, dogodili u podruju Srebrenice, traei da se detalji o tome
jo ne iznose u javnost, zbog bezbednosti snaga UN koje su i dalje u
tom podruju. S obzirom na iskustva nakon pada Srebrenice, Van Mirlo
je predloio da se ispitaju mogunosti evakuace civilnog stanovnitva
epe, pre nego to i ta enklava padne u ruke bosanskih Srba. Podrala ga
je evropski komesar za humanitarna pitanja Ema Bonino, koja je proteklog
vikenda boravila u Tuzli gde, po njenim reima jo nema traga o nekih
12.000 stanovnika Srebrenice.
684
Veernje novosti 18. jula prenose i ovo: Srpski vojni izvori jue su
jedino saoptili da muslimanska vojska iz navodno demilitarizovane zone
epe i dalje tue poloaje VRS oko ove enklave. Potvreno je, isto tako, da
se u epu prebacilo vie od hiljadu muslimanskih vojnika, koji su pred
VRS pobegli iz Srebrenice.
Veernje novosti u istom broju prenose izjavu Eme Bonino sa
sledeim informacama: Izbeglice dobro (naslov). Prema njenim
reima 11.000 izbeglica je pristojno smeteno dok se 5.000 nalaze jo pod
atorima u loim uslovima. Za sada, kako je rekla, svi oni ne oskudevaju
u osnovnim stvarima potrebnim za ivot. Ema Bonino je rekla da prema
svim raunicama nedostaje 12.000 ljudi i da etiri autobusa nikada nisu
stigla iz Srebrenice u Tuzlu, kao i da je 4.000 mladia smeteno na stadionu.
Naglasila je da je prilaz Srebrenici nepristupaan.
Osim ovih kratkih informaca, Novosti u ovom broju donose
kratku reportau sa mnogobrojnim fotografijama iz Srebrenice. Naslov je
Povratak tuga jedna, dok u podnaslovu stoji: Iz Srebrenice prognane
pre rata, srpske porodice se vraaju u osloboeni grad. Veina umesto
ognjita zatekla je popaljene i poruene domove, oskrnavljene pravoslavne
hramove. Grad Crnog Gubera, muslimani su uglavnom napustili. Bolesnim
i povreenim civilima i vojnicima muslimanske arme, koje je Vojska RS
zatekla u srebrenikoj bolnici, ukazana je lekarska pomo u Bratuncu. Na
fotografiji naeg reportera Dragana Milovanovia je detalj iz bratunakog
Doma zdravlja, jer lekari i ove ustanove potuju Hipokratovu zakletvu.
Ekspres 18. jula belei komentar potpisan sa R. Barjaktarevi.
Teko bi i kompjuter izraunao koliko je ve puta u bivoj Bosni istina
bila linovana i ubana... Tragina zbivanja oko Srebrenice bila su jo jedna
prilika da se pokrene ofanziva bacanja praine u oi. Prve vesti spominjale
su egzodus oko 30.000 izbeglica, naravno, staraca, ena, dece. Zatim je u reci
nesrenika izbrojano 25.000 Muslimana koje su krvoloni Srbi prognali
iz svojih kua, sa imanja!... Licitiranje preuvelianih brojki nastavljeno je
zauujuom upornou. udno je to su u tome prednjaili zvaninici
UN... Niko, meutim, ne spominjao hiljade vojnika smetene u Srebrenici,
a i oni su napustili mesto... Istina je, naravno, najmanje bila vana. Mnogo je
vane bilo izmisliti tragede, uase, da bi se Srbi to vie naruili i optuili.
Jo jednom i ko zna po koji put i za ono to nisu uradili... VRS navela je
podatak koji, ini se, ipak moe biti najblii istini: iz Srebrenice je izbeglo
(najee bez pravog razloga) nenaoruanih 7.600 ljudi, ena i dece. Taj
podatak je, verovatno, najprecizni jer jednostavno u tom gradiu nema ni
mesta ni hrane za mnotvo o kojem su govorili zvaninici UN.
Naa Borba 19. jula pie: I branioci epe uputili ultimatum
UNPROFOR (nadnaslov) Upotrebiemo plave lemove kao tit
(naslov). U podnaslovu stoji: Snage bosanske vlade u svom ultimatumu
insistiraju na vazdunoj podrci. Prekjue su ultimatum uputili bosanski
Srbi pretei da e, ukoliko avioni NATO i dalje budu nadletali epu,
napasti ukrajinske vojnike.
685
U istom broju, Naa Borba obavetava: Komitet za civilna pitanja

Srebrenice objavio je jue zapisnik sa sastanka odranog 12. jula u hotelu
Fontana, sa predstavnicima Vlade u Sarajevu, u kome se navodi da je
srpska strana evakuacu stanovnitva iz Srebrenice izvela korektno i u
duhu dogovora, javlja SRNA. Tokom evakuace ne bilo incidenata ni sa
jedne strane, a srpska strana se drala svih odredbi enevske konvence i
meunarodnog ratnog prava...
Tu je i lanak u kojem pie: MKCK saoptio je jue da je tokom
pretprole noi u Tuzlu evakuisanu 87 ranjenika iz srebrenike enklave,
poto su bosanski Srbi predstavnicima MKCK omogui da sa 15 dipova
i dva kamiona uu u Potoare i Bratunac. Bosanski Srbi meutim, nisu
dopustili evakuacu dvadesetak ranjenika koji se nalaze u domu zdravlja
u Bratuncu za koje MKCK pretpostavlja da su ratni zarobljenici. Nakon to
je visoki komesar UN za izbeglice Sadako Ogata, boravei u Tuzli prekjue
izjavila da se prema procenama oko 19.000 izbeglica iz srebrenike enklave
jo smatra nestalim, predstavnik UNHCR u enevi Manuel Almeida e Silva
jue je rekao da je prema najnovim podacima, broj nestalih izmeu 10.000
i 12.000, naglaavajui da je u ratu protiv civila u kojem se raseljavaju i
ubaju ljudi teko potvrditi brojke.
Veernje novosti 19. jula, povodom zbivanja u Republici Bosni i
Hercegovini, objavljuju lanak pod naslovom: Fesovi jo napadaju.
Celokupna dnevna tampa 20. jula obavetava: epa se predala.
G VRS saoptio je sino da je sa muslimanskim stanovnitvom postignut
sporazum o predaji epe (navodi iz V. novosti).
Veernje novosti u broju od 20. jula, osim lanka sa naslovom
Ljiljani kidiu i gube, objavljuju i izjave dr Radovana Karadia:
U samoodbrani emo biti prinueni da obaramo helikoptere i avione
koji tite muslimansku vojsku... Da su tzv. zatiene zone zaista bile
demilitarizovane, Srbi ih nikada ne bi napali. Meutim, zatiene zone
su prava uporita muslimanske vojske iz kojih su pokretane masovne
ofanzive protiv Srba... Ako muslimanska vojska iz Gorada hoe da se bori
protiv Srba, onda neemo dopustiti stranim vojnim snagama da tite nae
nepratelje... Svako ko se vojniki stavi na stranu Muslimana mora biti
svestan da e ui u rat protiv Srba. Oekujemo od meunarodne zajednice
da konano sagleda i uvai realnost, te da omogui okonanje rata.
Veina listova 20. jula objavljuje izjavu Vesne Pei, predsednice
Graanskog saveza Srbe. Dr Vesna Pei rekla je da je pad Srebrenice
najbrutalni osvajaki in pripadnika VRS, koji izaziva samo gnuanje.
Demokratski i civilizovani zapadni svet, dodala je Vensa Pei, postao je
sauesnik rata, jer se nalazi reenje za katastrofalnu situacu u Bosni, a
same UN doivele su tragian kraj svoje mise (navodi iz V. novosti).
Naa Borba 21. jula pie: I druga zona pod zatitom UN
prestala da postoji (nadnaslov) Poela evakuaca epe (naslov).
U podnaslovu pie: Predstavnici UN preneli izjavu Ratka Mladia da
e prvo biti evakuisani ranjenici, a potom ene, deca i stari. Mukarci
686
izmeu 18 i 55 godina bie zadrani kao ratni zarobljenici i razmenjeni

za srpske zarobljenike koje dre snage bosanske vlade. Ne verujem da
smo u pozici da uinimo bilo ta u vezi sa mukarcima izmeu 18 i 55
godina. Nemamo naina, kazao je Ivanko dodajui da e ukrajinski plavi
lemovi pokuati da pomognu nadgledanjem. Ivanko je jue objasnio da
je prva evakuaca ranjenih bila zakazana za 10 sati, ali sat nakon toga
on ne mogao da potvrdi da li je poela. Druga, evakuaca ena, dece i
starih najavljena je za 14 sati, rekao je Ivanko i dodao da je general Mladi
obeao da e obezbediti 50 autobusa u te svrhe.
Veernje novosti 21. jula piu: VRS oslobodila epu
(nadnaslov), etiri C zamenilo fes (naslov), te podnaslov: General
Ratko Mladi garantovao punu bezbednost ne samo civilima iz epe, nego
i muslimanskim vojnicima koji se predaju srpskim snagama. Muslimanski
radio u Srajevu ni u jednim vestima ne spomenuo epu. Izetbegovieve
dihadle nastavile napade na Treskavicu, a ustake snage kidiu na
bihako-krupskom ratitu.
Isti list 21. jula prenosi izjavu dr Radovana Karadia,
predsednika RS: Srbima 56 odsto Bosne!.
Naa Borba 21. jula belei izjavu Maje Gojkovi, zamenika
predsednika SRS: SRS pozdravlja jo jedan u nizu briljantnih uspeha
vojske RS, oslobaanje srpske epe, neutralisanje jo jednog ratnog arita
i uporita muslimanskih teroristikih akca.
Posebno znaajnim Maja Gojkovi smatra to to je grad
osloboen bez stradanja civilnog stanovnitva, jer je muslimanska vojska
sama predala grad. Nakon oslobaanja Gorada, koje e uslediti, prema
reima Maje Gojkovi bie ostvareni svi ciljevi srpske vojske.
Veernje novosti 21. jula prenose izvetaj sa konference za
novinare Nove demokrate. Nova demokrata je energino protiv vojnog
uplitanja meunarodne zajednice u reavanje bosanske krize. Takoe, ND
ne moe da prihvati eventualno jednostrano ukidanje embarga na oruje
muslimanima od strane SAD... Vojnog reenja nema, ND se zalae za
pregovaranje, i u tom smislu pozdravljamo dogovor Karadi Izetbetovi
oko Srebrenice i epe, ako ga je bilo.
Priredili: Neboja Tasi i Igor Mesner
687
HELSINKI ODBOR
ZA LJUDSKA PRAVA
U SRBI
SAOPTENJA
O SREBRENICI I EPI*
Beograd, 13. jul 1995.
Povodom osvajanja Srebrenice od strane snaga bosanskih Srba,
Helsinki odbor najopte osuuje ravnodunost kako domae javnosti,
tako i Ujedinjenih naca, s obzirom da se radi o tzv. zatienoj zoni, koju
su UN dune da tite. Ova situaca predstavlja opasan presedan i otvara
mogunost irenja ratnih sukoba i zauzimanja ostalih tzv. zatienih zona
u Bosni i Hercegovini. Helsinki odbor smatra da Ujedinjene nace bez
odlaganja moraju da stanu u zatitu, kako graana Bosne i Hercegovine,
tako i sopstvenog autoriteta.
S obzirom da prema Konvenci o spreavanju i kanjavanju
zloina genocida najnove stradanje Muslimana u srebrenikoj enklavi
nosi elemente genocida, Helsinki odbor zahteva da meunarodna
zajednica izvri jak pritisak na bosanske Srbe kako bi se potovali
elementarni meunarodni standardi u zatiti prognanika.
***
Povodom najnovih dogaaja oko napada na epu i druge
zatiene zone u Bosni i Hercegovini, Helsinki odbor za ljudska prava
u Srbi protestuje protiv flagrantnog krenja najosnovnih ljudskih prava
garantovanih Poveljom Ujedinjenih naca i svim rezolucama Saveta
bezbednosti o zatienim zonama. Helsinki odbor poziva meunarodnu
zajednicu da preduzme sve mere kako bi se zaustavila ova humanitarna
katastrofa.
Helsinki odbor najotre osuuje prihvatanje rezultata rata kao
svrenog ina, a time i svih zloina poinjenih u ime projekta Velike
688
Srbe. Nereagovanjem meunarodni faktori ne samo da mirno gledaju

nastavak genocida nad muslimanskim narodom, nego istovremeno
srpski narod guraju u trajnu izolacu i zatoenitvo njegovih ovinistikih
ideala.
Helsinki odbor za ljudska prava u Srbi poziva meunarodnu
zajednicu da preduzme sve mere za prestanak ovog rata i stvori preduslove
za kasna mirna politika reenja.
***
Helsinki odbor za ljudska prava u Srbi izraava zabrinutost
zbog pogoranja stanja ljudskih prava na celoj teritori bive Jugoslave,
posebno u Bosni i Hercegovini. Ovakvom razvoju situace, naalost,
doprinosi i neadekvatno ponaanje meunarodne zajednice. U tom smislu
izraavamo punu podruku moralnom inu Tadeua Mazovjeckog koji
na ovaj nain pokuava jo jednom da ukae na zloine poinjene nad
civilnim stanovnitvom.
Helsinki odbor za ljudska prava u Srbi se ipak nada da e
meunarodna zajednica smoi snage da se energine i dosledne
suprotstavi zloinu i da e uloiti maksimum u pruanju pomoi svim
nevinim rtvama ovoga rata. Isto tako, nadamo se da e goniti sve krivce
bez ikakvog kolebanja.
Helsinki odbor posebno ukazuje da e koncese zloinu delovati
kontraproduktivno i da e podsticati dalje zloine.
689
POELO JE KREENJE GRADA

Hvala vam, djeco, za vodu, hranu i sve to ste nam pruili.
Da je bilo obrnuto, nai bi sve vae pobili i poklali. Specalac Duko
Jevi, pomonik komandanta Specalne brigade MUP RS, bio je vidno
iznenadjen kada mu je i ovo rekla u Potoarima sredovena Muslimanka.
Nasluao se i nagledao mnogo toga tokom rata, ali ga je ova reenica ipak
protresla
Tu, u holandskoj bazi Potoari, smjetenoj u predratnom vanom
industrskom centru i kompleksu Podrinja, sada je oko 28.000 Muslimana
svih doba. Koliko pria i nesrea na jednom mestu. Proao je i general
Mladi i razgovarao sa muslimanskim izbeglicama. Delio je i on, i njegovi
vojnici, i okolade, i Pepsi cole u limenkama i hrane. To ne nikog
iznenadilo. Ali su i vojnici bili iznenadjeni kada su srpske ene i narod
poeli da donose bivim komama iz Srebrenice i ostalima koji su izbegli
u Srebrenicu od poetka rata, svoju hranu, mleko za bebe i hleb. Bilo je i
suza i zagrljaja, posle svih stravinih zloina koji su poinjeni nad Srbima
u ovom kraju poetkom rata.
Prave ratne strahote, pored Siljekovca, na granici sa Hrvatskom,
i Kupresa, kao prvih mesta masovnih zloina nad Srbima u ratu u Bosni,
poinju zapravo u selima du Drine, u Podrinju. Naroito oko Srebrenice.
Izbegli Srbi iz Srebrenice i okoline nisu zaboravili ta su Muslimani poinili
u selima Zagoni, Kravice, Kamenica, Obadi, Skelani. Prva nabadanja ljudi
na kolac, prva peenja na ranju, desila su se ba na ovom prostoru. Tu su
se pojavili i prvi muslimanski dobrovoljci iz sveta, ratnici dihada, koji
su ovu udnu praksu zapamenu iz daleke istore, ponovo importovali.
Mnoge kue u Bratuncu gradiu kome pripada ova baza Potoari, imaju
knjigu Milivoja Ivanievia koja je neoboriv dokaz o muslimanskim
zloinima iz 1992, Hronika naeg groblja.
Sada, na paklenom julskom suncu, na hiljade muslimanskih
izbeglica, biva doekivano, ne kamenjem, psovkama i prezirom, ve
saoseanjem srpskih izbeglica, i neretko suzama.
Duko Jevi i njegovi specalci takodje su delili hranu, ali to niko
ne slikao. Iskusni policajac, jedan od stubova newlook-police u RS
razmiljao je potom danima o reenici Muslimanke u tom grotlu izbeglica.
Razmiljao sam i ja. Obojica smo, u Bratuncu, preutno bili uvereni da je
690
ena potpuno u pravu. Da je sve bilo obrnuto, da su Srbi krenuli u beanu,

bilo bi krvi do kolena. Ti Alini vojnici, vojska Nasera Oria, koji se kao
funjara izvukao pre dva meseca iz Srebrenice i ostavio narod na cedilu,
tokom tri godine opsade Srebrenice upadali su bezbroj puta u srpska
sela i ubali, uz obavezno klanje, seljake iz okoline. Policska kartoteka
u Bratuncu i Miliima, pune su dokaza o ovakvim zaista zloinakim
operacama protiv civila. Muke zasede i patoloka iivljavanja nad
ubenima bili su prepoznatljiv stil ovih diverzantsko-teroristikih grupa
iz Srebrenice. Tako su u poslednja dva meseca izvrili desetak upada
po raznim pravcima, a u jednom trenutku praktino izbili na periferu
Bratunca. I uvek su za sobom ostavljali mrtve srpske civile preklane.
Jevi i ostali policajci to dobro znaju, imaju imena svih zloinaca i
u ovoj gunguli od ljudi, praine, prljavih zaveljaja, deeg plaa i velikog
i nepodnoljivog vonja na loj i druge miomirise, oni treba da uoe medju
muslimanskim civilima i eventualne takve specimene. Izgleda da ih je
i bilo, bar po onima koji su virili sa terase jedne od zgrada u blizini UNbaze. UNPROFOR je ak doturio i benzin za evakuacu, pa je ovaj ogromni
privremeni grad poeo da se lagano osipa, u novoj operaci otpremanju
civila put Tuzle i muslimanske teritore.
Za samo pet dana Srbi su obavili itav posao zauzimanja enklave.
Svet je jo uvek u oku od srpske efikasnosti i sposobnosti za faktor
iznenadjenja. Uvek ih NATO potceni, pa se naknadno pokaje. Iznenadjenje se
ovog puta zvalo general-major Krsti, naelnik taba Drinskog korpusa, kojim
komanduje general ivanovi. Krsti je pre mesec i po unapredjen u general
majora i u vojnikim krugovima ima rejting sjajnog stratega. Pre nekoliko
meseci u ratu je izgubio nogu i kree se sa protezom. To je sve to sam uspeo
da saznam o njemu i, kakve irone, nemam da priloim ak ni njegovu
fotografiju. A svet treba da ga zapamti. Naravno, ne zbog izbeglica, nego zbog
naina izvodjenja operace Srebrenica. Izbeglice su u ratu, ma kako drastino
zvualo, periferni fenomen. Kako bi rekli neki od boraca sa tog terena: Da
nismo uspeno obavili posao, nai bi se dali u bjeanu. Tako ti je to u ratu.
Prvi razgovori o definitovnom uklanjanju enklave Srebrenica,
o mogunosti da se oslobodi prilian broj brigada vezanih Orievom
vojskom u Enklavi, izgleda da su vodjeni jo poetkom godine. Vrhovna
komanda RS, kojoj je na elu predsednik Karadi, a koju ine Mladi,
Milovanovi, Gvero, Tolimir, Krajinik, Plavieva, Koljevi i jo
nekolicina politikih linosti drave (takozvane Republike Srpske, kako
bi rekli svetski medi, ali i mnogi beogradski, (po pouzdanim izvorima,
razgovarali su u vie navrata o Srebrenici. Predsednik Karadi imao je jo
u februaru jasnu predstavu o planovima Glavnog taba VRS koji garantuju
zauzimanje Srebrenice. Izgleda da je Teoak, od poetka jedno od najljuih
islamistikih punktova u bivoj BiH, i jedino od najutvrdjenih taaka na
neprateljskoj strani, bio razlog trenutnog odustajanja od Srebrenice. ini
se da je to odustajanje bilo i srpska taktika greka, jer bi pad Srebrenice jo
poetkom godine znatno izmenio bosansko vojite.
691
No, poetkom jula Mladi doba zeleno svetlo, a Krsti svoju prvu
ansu. General Mladi je neposredno komandovao itavom operacom, ali
je Krsti obavio sve pripreme. Odlian poznavalac terena, Krsti je samo
odradio varantu koja je svakako bila mogua opca jo znatno rane i
koja je dobila priliku u datom momentu. NATO je jo jednom iznenadjen
i stoga to ne znao gotovo nita o kvalitetu ostalih Mladievih oficira.
Dosad su mogli da se uvere u kvalitet i Mladia, i Milovanovia, ali je
general Mladi ponovo izvukao iz rukava nepoznati adut. A ima ih jo,
ako rat potraje.
ansa za generala Krstia
Abdi je traio predaju Muslimana

Nekoliko dana pre srpske ofanzive, Fikret Abd Babo, vdjen je u
Bratuncu i okolini. Imao je nameru da ubedi Muslimane da bez borbi preu kod
njega u Zapadnu Bosnu ak je boravio na pregovorima i u samoj Srebrenici,
tvrde pouzdani izvori.
Srpske vlasti su, navodno, bile spremne da razoruane Muslimane
propuste sa Babom i civilima. Iz Sarajeva je, oigledno stigla pretnja vojnom
rukovodstvu Srebrenice i sve se zavrilo velikim rtvama medju demoralisanom
muslimanskom vojskom.
Kombinovane manevarske jedinice VRS iz Drinskog korpusa
sve njegove brigade, sa oko 2.000 ljudi krenule su u operacu. Pomenute
muslimanske zasede bile su jaka indikaca Mladiu i Krstiu da su Muslimani
postali nesigurni i prilino anksiozni. Srpski manevar glavnim snagama
krenuo je pravcem Zeleni Jadar Podravanja. Tim elegantnim potezom Srbi su
raspolutili enklavu na dva dela. epu su otkinuli od Srebrenice i presekli svaku
medjusobnu komunikacu. Sledea faza bilo je izvrenje manevra ka samoj
Srebrenici iz dva pravca. Prvi pravac bio je Zeleni Jadar-Bojna-Srebrenica, a
drugi: Pribievac-Srebrenica.
Za nepuna tri dana borbi Mladieve snage izbile su na periferu gradaenklave. Ve u etvrtom danu borbi Srbi su potpuno ovladali Srebrenicom.
Posle glavnog udara, snage MUPs RS kojima komanduje Ljubia Borovanin,
napadaju pravcem uti List-Potoari, a desnim krilom napreduju ka ogazima
i Malieviima.
To je taka operace kada se ve zna da e se stoprocentno uspeno
okonati, ali jo ne sve gotovo. Vojno sposobni stanovnici Srebrenice
pokuavaju u petom danu ofanzive Srba da izvedu proboj preko Konjevi Polja
ka Tuzli. Oni su ve nainili planove sa najboljom opcom: odvojili su se od
svih porodica i njih uputili ka Potoarima. I doiveli su kalvaru. Nastalo je
rasulo, a u poslednjim okrajima sa Srbima, imali su evakuace. Po ovoj vruini i
sparini teko diu a vojnik kraj mene kae mi da bi trebalo uskoro da dodju neki
kamioni koji e zaostale civile takodje odvesti na muslimansku teritoru.
692
Jo nismo uspeli da obavimo posao pretrage svakog stana u

gradu. Sigurno je da ima i mrtvih po stanovima, a i ostavljenih bolesnih.
U samom centru nekoliko vojnika i policajaca ele da ih
fotografiem ispred dame.
Mene nemoj, jebo majku, neu u Hag, smeje se borac koji sedi
na stepenitu kue. Hodam dalje i nailazim na leeve trojice mukaraca.
Toplota ve ini svoje i mesto neverovatno zaudara. Rojevi muva mile po
njima.
Traim od vojnika i police da mi pokau mesto gde su Muslimani
zaklali 85-godinju Srpkinju o kojoj mi je priao istraiva genocida u
ovom ratu, Bata Ivanievi. Pokazuju mi da je to prilino daleko, u drugom
delu Srebrenice, i odustajem, jer je Ivanievi taj prizor ve fotografisao.
Ta baka je bila jedna od retkih Srba preostalih u mestu. U jednom ranem
dogovoru o razmeni Ivanievi je uspeo da ona sidje u Bratunac, ali je pred
itavom komisom starica reila da se vrati. Ne mogla da se pomiri sa
tim da napusti svoju kuu. Sada lei na svom pragu, ba kao ova trojica
ubenih. Ipak, oni nisu, poput starice, preklani posle ubanja.
Na gradskom stadionu naduvala se jedna krava i taj prizor na
zelenoj povrini igralita deluje zaprepaujue. Bio bi to uspean detalj
za film Apokalipsa sad. Impresivno deluje i svaki raspoloivi komadi
zemlje u gradu koji su zasadili nekom kulturom. Kukuruz su okopavali
pod gotovo vertikalnim uglom i dok posmatram kukuruze iznad kua
nikako mi ne jasno kojom vetinom su to uspevali da okopavaju. Ulazim i
u neke stanove. Uglavnom je to potpuni haos od razbacanih stvari, ali sam
video i stanove pod konac. Kovaeva milica je u gradu i nema tragova
pljaki. Izbeglice iz Bratunca, koji razgledaju svoje stanove i sami vide da
se sve mora poeti iz poetka.
Treba, bolan, sve ove zidove oguliti i nanovo omalterisati, kae
specalac.
Treba sve kreiti ponovo.
Uh, al to smrdi, jarane. Ne se ni oladio, a toliko smrdi. Ne
moe disati.
Za Srebrenicu ti sada treba sto kilo tamana, da se sve okadi,
jata.
Ma, treba i slanine, brate. Kad miris slanine udje u zidove, ostaje
zauvek.
Grad je pust, i jedini stanovnici su milica koja obezbedjuje mesto,
neto vojnika i srpske izbeglice koje se polako vraaju u inspekcu terena,
kao i neto staraca ostavljenih, surovo, u onom meteu. A moda nisu ni
hteli da odu, poput one babe, Srpkinje.
Na izlazu iz grada, sa desne strane puta, groblje. Borovanin mi
pokazuje na groblje i kae da je Sreten Petrov prole godine uspeo da se
sa Zalazja dounja do groblja nou i svojoj mrtvoj supruzi zapali sveu na
grobu. I za jednog specalca ovo je poduhvat iz reda vrhunskog junatva,
i ak ludosti. Takvi su Petrovii iz Srebrenice.
693
Niko ne daje podatke o broju poginulih Muslimana u operaci

Srebrenica, ali potpisnik ovih redova odgovorno izlazi sa cifrom od 23000 pobenih vojnika u okrajima za Srebrenicu i tokom muslimanskih
pokuaja proboja u raznim pravcima.
U Bratuncu jedan Fap odnosi nekamo leeve vojnika. Prolazi
kraj grupe regruta i njihovih pratelja koji pevaju gradom i odlaze u
vojsku. U gradu se puca u vazduh iako sve jo ne gotovo u operaci
Srebrenica. A odlazak u armu se mora slaviti i pucanjem.
Ministar Kova u optini, na sastanku sa rukovodstvom, razgovara
o najhitnim stvarima koje treba uraditi.
Najpre treba sauvati industrske objekte. ak ako treba staviti
u fabrike krevete i neka zaposleni to uvaju. Spreiti pljake i odvodjenje
stoke ka Srbi.
Spreiti pljake
Dogovoriti sa srbanskom carinom da se to spreava. Spreiti
pljake. Neki nose po 3-4 televizora. Mi emo sigurno naseljavati ljude
uskoro ovamo. Ne sme se paliti nita, kue trebaju. Sada bi malo ljudi otilo
u Srebrenicu, ali kad se dovede struja, doi e. Zato zgrade blombirati.
Treba okupiti stoni fond, da se novopridolima, uz pare zemlje, da i neka
krava i ovca, da mu se omogui da zapone domainstvo.
Ovde e najtee biti uspostavljanje strukture vlasti u Srebrenici.
Deo bratunake vlasti, koji je doao odande, treba da se vrati gore. Ne sme
Srebrenica da ostane prazna. U naim rukama je i TV relej i Kanal S mora
da pone da emituje program. Kaete da treba oko 30.000 maraka da to
proradi. To ne treba da bude problem za nau dravu. Ovde postoji flotaca
i rudnik, tu je olovo, cink, i srebro u Sasama. Srba je zainteresovana za sve
nae kapacitete i dolaze bolji dani. Kada se oslobode jedinice posle epe,
neka idu na radnu obavezu u Potoare.
Predsednik gradske vlade saoptava ministru da je srebro iz Sasa,
svojevremeno pohranjeno u rafineri u Panevu i da je inenjer Stanarevi
najzasluni za ouvanje Sasa. Neko je tog oveka svojevremeno smenio,
a u pitanju je, svi na sastanku tvrde, strunjak svetskog kalibra, koga ni
Srba nema. ele da se Stanarevi vrati na taj posao.
Ima puno posla, ali su i perspektive velike. Podrinje e biti
potpuno srpsko i to je izuzetno vano za XX vek, jer e potencal Drine
donositi znatne prihode Srbima. To znaju i Miloevi i Karadi, i zato su
Muslimani tako uporno nastojali da se prilepe za Drinu. A ako se sagrade
ove hidrocentrale? Stude govore o ak 22 koje bi se sagradile uz postojee.
No, ne jo sve okonano u ovom delu vojita. Na sastanku sa Kovaem,
Borovaninom, Lukiem i komandirom police, Luk ve ima, pre svih,
citat sa dananjeg muslimanskog Radio Sarajeva. Alin poverenik za
epu, Beir Helji, tri u dramatinom obraanju stanovnicima sela epe,
694
da se nikako ne predaju, da e ih Srbi u tom sluaju sve zaklati. Trai od

Muslimana da se bore dok ne stignu uskoro, tvrdi, specalne snage Aline
vojske. Pregovori su, kae Luki, ve u toku, a civili se od jue izvlae iz
epe. Slino je kao sa Srebrenicom, ali se njihova vojska jo ne predaje. Bez
obzira na varantu, Srbi e i epu reiti, saglasni su prisutni. A irak neka
preti, koliko hoe!
Zoran Petrovi Piroanac
Intervju, 21. juli 1995. godine
695
ZAVERA STIDA
Ono to me sada zanima to je jednostavno pitanje: postoji li
obaveza pamenja? Da li je obaveza pamenja pravno regulisana ili je
posledica oekivanog ponaanja? Da li iza ovakve obaveze stoji neki
vrhunski autoritet: predsednik drave, patrarh, najvei ivi pisac?
Moda je u pitanju pradedovsko zavetanje? Dokle see pamenje? Ko
ga odreuje? Koliko e detaljno biti? Da li ono zavisi samo od sopstvenog
pamenja ili se prenosi i tuim iskustvom?
Dokumentarni film BBC-a Krik iz groba koji je u ponedeljak,
11. jula 2001. godine, emitovan preko RTS-a mogao je ne samo da podseti
na dogaaje od pre est godina nego i da podstakne razmiljanja u ovom
pravcu koliko i ta pamtimo. Koliko vidim, to se ne desilo. Pred kamere
i mikrofone izlaze ljudi sa imenima i prezimenima, punoletni graani ove
zemlje, koji izraavaju protest zbog prikazivanja filma. Krik iz groba
koji je, po njima, deo opte kampanje protiv srpskog naroda. Film Krik
iz groba, meutim, ne nepoznat i nov za javnost u Srbi. Do sada je dva
puta prikazan preko TV B92 i TV Anema. (TV B92 je otkupio prava za
prikazivanje ovog filma kao i bilokoji drugi film ili seru.) Reakca, zbog
toga ne usmerena na sam film koliko na injenicu da je on u udarnom
terminu emitovan na dravnoj televizi.
Ovakve, po pravilu krajnje primitivne i arogantne reakce
predstavnika opozice: radikala i socalista, izazivaju razliite reakce i
asocace. S jedne strane, jasno je da je u pitanju odbrana jedne politike
koja je vodila zemlju poslednjih desetak godina i koja ne sme biti osporena
ni po koju cenu. Druga, mnogo ozbiljna stvar je naelno prihvatanje da
svako odgovara za poinjene zloine ali i snano odbanje da su Srbi
(srpski narod) u tome uestvovali. Naravno, re je o golom licemerstvu.
Svi visoki funkcioneri SPS-a i SRS-a vrlo dobro su znali da je u Srebrenici
u julu 1995. hladnokrvno likvidirano oko sedam hiljada nenaoruanih
mukaraca izmeu 16 i 65 godina. Ne mislim da su ovi funkcioneri (B.
Ivkovi na primer) uestvovali u egzekuci, to je bio posao drugih slubi,
ali da im je od poetka bilo poznato da je omiljeni general Ratko Mladi u
Srebrenici poinio pravi pokolj to im je sigurno bilo poznato. I radikalima,
i socalistima, pa i nekim drugim rodoljubivim javnim radnicima danas bi
trebalo postaviti jednostavno (prostako) pitanje: kako bi reagovali da su
Bonjaci ili Hrvati tokom rata u Hrvatskoj i Bosni, na jednom mestu pobili
696
toliki broj nenaoruanih Srba? Da li bi se i tada govorilo o zakonima rata

i o tome da su sve strane inile zloine? Svaki izgubljeni ivot je, naravno,
nenadoknadiv i vrednost za sebe, ali broj poginulih i stradalih uvek je,
posle svakog rata, neto o emu se itekako vodi rauna. Zato se Milan
Bulaji, i danas, posle vie od pola veka, trudi da dokae da broj mrtvih u
Jasenovcu svakako mnogostruko vei od onog sa kojim je operisao Franjo
Tuman? Osetljivost na sopstvene rtve podrazumevala bi i osetljivost na
rtve uopte.
Jedna od najpotresnih stvari vezanih za Srebrenicu, za koje sam
uo, ne se desila u Srebrenici. Desila se na putu kroz Zvornik. Tim putem
je iao transport srebrenikih ena, dece i staraca koje je prevozio UNHCR
prema Tuzli. Prvog dana je transport iao u otvorenim kamionima. Na
jednom peakom nadvonjaku u Zvorniku skupila se gomila ljudi,
najvie ena i dece. Svi poneli kamenje, od kojih neka teka i po desetak
kilograma. Ne bilo kamiona u kojem ne bilo povreenih ili mrtvih. Posle
toga je UNHCR obustavio kamionski prevoz i preao na autobuski.
Da li je mogue da niko ne znao ta se desilo u Srebrenici? O
kamenovanju kamiona sa enama i decom znalo je celo Podrinje. Ba kao i
za zloine Nasera Oria poinjene u srpskim selima oko Srebrenice.
Ono to Srebrenica izaziva ne samo goli uas i okamenjenost pred
razmerama obostrane mrnje ve i jedna bezmerna iracionalnost. Pitanje
je vrlo morbidno ali i krajnje logino: zato su Mladi i njegova druina
dozvolili enama, deci, starcima da ivi napuste Srebrenicu? Zato ih sve
nisu pobili i tako uklonili svedoke? Poto su ene i deca bili razdvojeni od
mukaraca oni su dan kasne voeni u progonstvo tako da su pored puta
mogli da vide nepregledno polje mrtvih Srebreniana. Ima u svemu tome
nekakvog osionog ludila koje se ne moe objasniti na racionalan nain. ta
su zamiljali oni koji su odluili da pobu tolike ljude? Da e se nedelju
dana praviti frka a potom e se sve samo od sebe smiriti? Da li su se oseali
kao mese koje obavljaju prljav posao za budue generace? (Slino su
postupili muslimani u Indonezi koji su 1965. obavili prljav posao zatiranja
kineske etnike zajednice optuene za irenje komunizma.)
Ubanje ena i dece svakako ne neto to se moe obaviti tako
lako, da ne kaem mehaniki, kao to je to sluaj sa mukarcima. Mukarci,
sposobni da nose puku, predstavljaju legitimnu metu. (Neravnopravnost
ena ovde je bila njihova najvea zatita.) Pravo na osvetu na ovim
prostorima, od Hrvatske do Makedone, ostalo je sveto pravo. Duh Leke
Dukaina ne samo albanska mantra, i ne zavisi mnogo od relige. Ima u
tome svojevrsnog rituala krvi kombinaca najgorih tradica i obiaja koje
je samo zatvoreno, konzervativno i patrahalno drutvo moglo da smisli.
to se asanace tie to, takoe, ne neto novo. Samo se menjaju
terminologe.
Svojevremeno, negde 1997. godine, uo sam priu jednog ofera
zaposlenog u velikom autoprevoznom preduzeu u Srbi, kako je dobio
zadatak da transportuje zemlju iz blizine Srebrenice do obale Drine. Veliki
697
bageri su ubacivali zemlju u kamion i on je utke vozio. Sve do trenutka dok

ne ugledao jedan kostur kako mu mae u retrovizor. Tada je zaustavio
kamion, ostavio ga na putu i vratio se u svoj grad potpuno izbezumljen.
Ima mnogo takvih pria koje krue Srbom. Da ne spominjem transporte
opreme i munice koji su danonono ili preko Zvornika i Beljine. U
vreme tzv. Skelanske ofanzive graani Uica i Bajine Bate mogli su, kao
turisti, da posmatraju kako deluje artiljerska podrka sa srpske strane.
Rat u Bosni i Hercegovini, zbog toga, samo autista moe da posmatra
kao rat u drugoj dravi. (Autista, uostalom, ne primeuje ni kad je rat u
njegovoj ulici. On ga eka kod kue.)
Da li je javnost u Srbi istinski iznenaena otkriima masovnih
zloina, njihovim prikrivanjima i naknadnim objanjenjima? Podseam
da je ve poetkom 1996. godine objavljena knjiga dvojice holandskih
novinara Srebrenica istora jednog zloina vie od pola godine pre
njenog bosanskog izdanja. Izdava Radio B92 ne imao nikakve posebne
probleme zbog ovog izdanja, mada, koliko mi je poznato ne objavljen
nedan prikaz ove knjige. Kada se Erdemovi predao Hakom tribunalu
javnost u Srbi je iz prve ruke saznala kako su izgledali radovi na
bosanskom polju smrti. Streljaki vodovi, iskopane jame, nemoni ljudi
koji ekaju da dou na red. Nema govorance, nema objanjenja, nema
poveza preko ou. Nita. Obina, banalna smrt. Erdemovi je bio sam
sitan likvidator u tom velikom poslu eliminace. Mogao je da svedoi
samo o svom delu posla. Svega stotinak ubenih, ne vie.
Ono to je svakako svojevrsni srpski paradoks to je da u Srbi, sve
ove godine, oko Srebrenice ne vladala nikakva zavera utanja. Pisalo se,
i javno govorilo, mnogo. To to su dravni medi izbegavali ovu temu,
a vlast otro demantovala da je u Srebrenici ikakav zloin poinjen, ne
moe nikome biti opravdanje da o tome ne nita znao. U samoj Srbi, da
ne pominjemo strane tv i radio programe, bilo je za proteklih est godina
mnogo informaca o Srebrenici. (Mnogo vie nego o Kosovu.)
Ovare, Predor, Omarska, Zvornik, Viegrad, Foa, Srebrenica...
sve su to mesta u kojima je srpska strana nedvosmisleno poinila velike
zloine. Srebrenica se, meutim, izdvaja ne samo zbog impozantnog
broja ubenih, logistike i tehnologe prikrivanja, nego i zbog objanjenja
i lakonske tiine koja je usledila od strane srpskih zvaninika ali i mnogih
instituca poput Srpske pravoslavne crkve i SANU. Oni, oigledno, kao i
Branislav Ivkovi, nita nisu znali. Ili da bi neto saznali prvo oekuju
izvetaje o zloinima drugih prema Srbima. Ako je tako, prvi potez je
napravljen u Hrvatskoj na Kninskom groblju gde je u toku eshuminaca
rtava hrvatske Oluje. (Da li e podizanje optube protiv Nasera Oria
neto promeniti?)
Kako se, uz toliki broj informaca, istina o Srebrenici ipak
prikrivala? To zahteva jedan sutinski i ozbiljan odgovor. Deo toga odgovora
je i u odreenom stidu zbog onoga to se odigralo, ali i u nekoj vrsti zaveta
nacionalne lojalnosti. Poto je uraeno to to je uraeno, i nema povratka,
698
najbolje je sve negirati. To misle ne samo ljudi koji su bili svedoci ili uesnici
rata nego i oni koji sa ratom i nasiljem nisu imali nikakve veze. Ne verujem
da u Srbi, u ovom trenutku, postoji neki veliki strah od istine o Srebrenici.
Nema vie velikih kumova i zakona koze nostre, bez obzira to neki tvrde
da je sve isto samo njega nema. Nestanak atmosfere straha i skidanje svih
tabu tema u drutvu dovoljan su dokaz radikalne promene. (Zanimljivo je da
su u kritici da se nita ne promenilo najradikalni predstavnici Helsinkog
odbora za ljudska prava u Srbi, Vuk Drakovi i pojedini predstavnici
DSS.) Izjava visokog fukncionera DSS iz Vojvodine da otkrivanje hladnjaa
i bavljenje meda time predstavlja akt nacionalnog mazohizma moe se
posmatrati kao svojevrsni al to se o tome uopte moe slobodno i javno
govoriti. Kao da je time ugroena ozbiljnost i snaga same drave.
Oseanje stida i nacionalna lojalnost imaju jednu specifinost: o
zloinima sopstvene strane moe se slobodno priati i poveravati samo
meu proverenim pripadnicima svoga naroda. im se pojavi neko sa
strane, neko nepoznat, posebno stranac, razgovor zamukne. Zloini tako
postaju svojevrsna porodina tajna. Kakva je cena takve tajne na dui
period moemo samo da nasluujemo. Iskustva drugih naca koje su
se suoavale sa velikim zloinima prilino su razliita. Najpoznate je
svakako nemako iskustvo. O tome Ian Buruma pie u sjajnoj knjizi Teina
krivice seanja na rat u Nemakoj i Japanu. Buruma primeuje da je kod
Nemaca dominantno oseanje krivice a kod Japanaca oseanje sramote.
Ova oseanja su se, meutim, razvala tek dvadesetak godina posle rata.
I bila su najsnana meu onima koji u ratu uopte nisu uestvovali.
Delati, po pravilu, ne oseaju krivicu. Njih ne progoni savest. Moda
none more, ali savest to ne. Za krivicu, kao i za sramotu, potrebno
je vreme. Kao i za istinu. Poljska je javnost tek ovih dana upoznata sa
zloinom koji je poinjen u jednom poljskom selu. Poljski seljaci su sami,
bez prisustva Nemaca, pobili 1.600 Jevreja. Predsednik Poljske izvinio se
Jevrejima. Prolo je ezdeset godina.
Ali, ta ako istinu manje-vie svi znaju? ta je jo potrebno da bi se
ceo narod suoio sa onim to se desilo? Javna suenja, na primer?
Zbog ega se stidimo? Da li je oseanje stida neto univerzalno,
neto to poseduje svako svesno ljudsko bie? Da li oseanje stida moe
biti kolektivno? Da li je stid uroen ili ga vremenom stiemo? Sve su to
pitanja koja, nekako, deluju anahronino. Kao da proviruju iz XIX veka.
Moral, etika, toleranca, ravnopravnost, potom ljudska prava... obeleja su
druge polovine i kraja XX veka. Stid, ponos, oseanje dostojanstva, suut,
ravnodunost, narcisizam, sve su to oseanja drugog reda u poreenju sa
mrnjom, oseanjem krivice i sposobnou pratanja. Takva herarha
oseanja sasvim je u skladu sa etikim i politikim haosom koji je nastao
posle sloma komunizma. Sa njegovim odlaskom i ljudska psiha, i ljudski
karakter, morali su da se podvrgnu zahtevima vremena: na planu javnog
ivota moe da postoji samo ono to se moe ili izmeriti ili jasno imenovati.
Sve ostalo su zamorne i nepotrebne nanse.
699
Ali, ako ne uspemo da izaemo iz ropstva sopstvenog nacionalnog

stida i besmislene lojalnosti zloincima neemo li upasti u novi krug
autizma i samosaaljenja koji moe izazvati sledei talas ksenofobe i
mrnje? Oni koji su nezadovoljni promenama mogli bi bar da se angauju
u ohrabrivanju graana da se suoe sa istinom. Ili da dignu ruke od
sopstvenog naroda. Moda bi to, zaista, bilo najbolje. I za jedne i za druge.
U meuvremenu, sama javna rasprava o onome to se desilo u Srebrenici,
i ne samo u Srebrenici, moe pomoi da se i nelagodnost stida i bolesna
nacionalna lojalnost pobede.
I jo neto: predlog da se oko sluaja Srebrenice formira posebna
Anketna komisa na nivou republike skuptine valjda, u trenutku dok
postoji Komisa za istinu i pomirenje, deluje prilino nebulozno. Da li to
neko procenjuje da je Komisa za istinu i pomirenje nepotrebna poto je
Slobodan Miloevi isporuen Hakom tribunalu? Ako je neko zamiljao
da je uloga Komise da se suprotstavi ili da zameni Tribunal, onda je on u
velikim problemima. I moralnim, i politikim.
Velimir urgus Kazimir
Vreme, br. 550, 19. jul 2001.
700
SREBRENICA KAO METAFORA
Agresa na Jugoslavu, i posebno na srpski narod, ne zapoela

1999. godine i ne bila prvenstveno fizikog, ve duhovnog karaktera.
1999. je tek jedna od materalizaca duhovne agrese koja je otpoela
deset godina unatrag.
U dananje doba amerike mondalizace i hipokrizskog isticanja

prava ovjeka, pravila igre ovakve hipokrize odreuju da duhovna
agresa uvek prethodi fizikoj. Srbi su, dakle morali biti demonizirani
pre nego to se nastojalo da budu uniteni fiziki. U taktikom pogledu, a
poto su glavni svjetski medi bili u rukama agresora, bilo je lako, u toku
permanentne agrese na nau zemlju, izmisliti i difuzirati niz neistina o
srpskom narodu: logori smrti, logori za silovanje, itd. Ali agresor je
znao da su te (uglavnom) lai bile kratkotrajne prirode koje e se lako
razotkriti i koje e svjetsko mnenje lako zaboraviti. Poto je unitavanje
Jugoslave i Srbe zamiljeno kao dugorono, trebalo je pronai neku
zlokobnu metaforu kojom e se za sve veke vjekova okarakterizirati
srpsku nacu kao zloinaku, genocidnu, i koja e opravdati sve mogue
daljnje ruilake akce protiv tog naroda.
U tom je smislu, prvo pokuano sa sarajevskim masakrima.
Ali, to je bilo traljavo izvedeno. Neki zapadni medi su se oteli kontroli
i dekulpabilizirali Srbe, a postojali su i tajni izvjetaji sa terena pisani od
strane mirovnjaka i upuivani Ujedinjenim nacama, gdje je bilo jasno
naznaeno da srpske krivice u tim masakrima najvjerovatne ne ni bilo.
Onda su ameriki centri za psiholoko ratovanje isplanirali
Srebrenicu. Plan je bio kompleksan i dugoroan. Trebalo je to podruje
proglasiti zatienom zonom, dii medsku buku oko nemoguih uslova
ivota u tom gradu, dozvoliti Srbima osvajanje ostalih zatienih zona,
koncentrirati vie hiljada muslimanskih boraca u tom demilitariziranom
podruju i, konano, uvjeriti rukovodstvo u Sarajevu da Srebrenicu, bez
borbe, treba predati Srbima.
Raunica amerikih psi-ratnika bila je jednostavna. Srbi e se
vjerovatno osvetiti jednom delu Orievih bandi koje su bile napravile
pravi pokolj Srba u mjestima oko Srebrenice, jedan dio Muslimanskih
701
boraca e izginuti u proboju, jedan e dio biti zarobljen i zatvoren, jedan dio
Muslimana e se povui pre predaje, a dio Muslimana iz Srebrenice je ve
bio mrtav, tko zna na kojim bojitima. Pritom treba rei, da postoji prilina
vjerovatost da su neke srpske jedinice i/ili pojedinci poinili odredjene
zloine nad zarobljenim Muslimanima (mukarcima). Sve u svemu, skoro
je izvjesno da masakra, pogotovo onog u obimu koji mu se pripisuje (612 000) ne bilo, ali su zato bile stvorene sve medske prtpostavke za
socalnu konstrukcu srebrenike tragede. U tom kontekstu, faktiki
masakr, ustvari, ne ni bio potreban.
Amerika operca duhovnog masakra nad Srbima je uspjela
van oekivanja. Srbi su prihvatili trojanskog konja (ili danajski dar),
neoprezno (nemedski) se poneli nakon ulaska u Srebrenicu i dozvolili
su zapadnoj propagandnoj maineri da se razmae.
Mada su dokazi za navodni masakr bili i ostali traljavi,
propagandni ratno-politiki kompleks SAD je uinio svoje. Srebrenica je
postala jedan od najveih mitova dvadesetog stoljea. Srbi su bili optueni
za najstravini masakr poinjen u Evropi nakon Hitlerovih vremena. Sve
zloinake akce, lai i agrese izvedene protiv srpskog naroda od strane
medjunarodne zajednic su time poele dobivati legitimitet. Srebrenica,
neprekidno-periodino nametana od strane meda, je postala halouinski
fakat. Ula je u anale medjunarodnih instituca, u video igre, u kolske
udbenike, u pisane antologe o svjetskim genocidima, poele su se
osnivati asocace za zatitu i politiko-pravnu rehabilitacu srebrenikih
rtava, financirani su, u tom pogledu, programi i spomenici od strane
medjunarodnih instituca, a Haki tribunal ve decenu zasniva svoje
navodno moralno postojanje na srebrenikoj tragedi. Mit Srebrenice
je proradio u toj mjeri, da su ljudi na Zapadu dobili Pavlovljeve uslovne
reflekse: im im se kae re Srbi, oni odmah pomisle na Srebrenicu, i
obratno.
Tragino za srpski narod je bilo i to, to je politika ekipa asistirana
delom srpskih intelektualaca i veim delom meda, koja je nakon
Oktobarske revoluce 2000-te godine dola na vlast, bila uglavnom
plaena i uzdravana od strane Amerikanaca (vidjeti zakljuke u autorovoj
knjizi Demonizaca Srba). Kao takova, ona je aktivno irila ameriku
propagandu o navodnim srpskim zloinima u vlastitoj zemlji nastojei
da u svakom pogledu dokraji Jugoslavu i Srbu. Izmiljale su se
hladnjae i masovne grobnice prepune ne-srpskih ljeeva, a zapadni film
(The cry from grave) o tzv. srebrenikom masakru u kom se, uzgred
reeno, nita takvog ne moglo vidjeti nametan je srpskim gledaocima
maltene svakodnevno. Kulminaca plaenikog antipatriotizma bila je
gangstersko hapenje Miloevia i njegovo izruivanje Hakom tribunalu,
kao i hapenje i izruivanje velikog broja srpskih patriota istoj amerikoj
instituci. Ne beznaajno ni to, to je jedna slubena srpska delegaca
nedavno prisustvovala otkrivanju spomenika o srebrenikim rtvama.
Jedan zanimljiv detalj: nitko na tom otkrivanju spomenika, naalost ni
702
sama srpska delegaca, ne ni re zucnuo o preko hiljadu pobenih Srba

u Srebrenici i oko nje; samo su Muslimani oznaeni kao rtve.
U ovoj toki dolazimo do kljunog paradoksa. Obiljeavatnje
godinjice zloinake AMER-NATO agrese na Jugoslavu i Srbu, a
preutno priznavanje mita o srebrenikom masakru nad Muslimanima,
kao i odvajanje tih dvu stvari, je teka protivrjenost. Oni koji to, nadajmo
se nesvjesno, rade, ne razumu znaenje Srebrenice kao jedne od ve
priznatih svjetskih metafora. Ta metafora, u svesti stotina miluna ljudi
irom planete, aktualizira i pravi istinitim skoro sve: srpske logore
smrti i za silovanje, sarajevske masakre poinjene od strane Srba kao
i genocid Srba nad albanskim stanovnitvom na Kosmetu. U isti mah,
srebrenika metafora, mada ne legalizira, daje solidnu legitimizacu i
samoj AMER-NATO intervenci iz 1999. godine, a prua i opravdanje svim
ostalim humanitarnim ingerencama i vojnim intervencama u svetu
Ne moe jedan narod govoriti kako je neka vojna intervenca protiv njega
bila neosnovana i zloinaka, a istovremeno, preutno, priznavati, da je
on sam vrio i izvrio neuvene zloine! Jo jednom, da li stvarno moe
netko biti toliko nesvjestan ili glup pa ne povezati, ili ne eliti povezati te
dve stvari. Oni koji to rade, bez obzira na njihove najbolje namjere, prave
neprocjenjivu tetu srpskom narodu, a u izvjesnom smislu su ak i loa
varanta od plaenike srpske politike ekipe koja je posljednjih godina za
svoju prljavu antipatriotsku rabotu imala novac kao opravdanje.
Zakljuak koji se neminovno mora izvesti iz prethodno reenog je
sledei. Prva, najhitna i najsveta dunost istinskih srpskih intelektualaca
i njihovih foruma je demistifikaca srebrenikog mita, konano otkrivanje
istine ma kakva god ona bila. Sve dok taj mit bude postojao, i sve dok oni
budu utili, nita drugo, sveto, nee i nemoe postojati, poto ta zlokobna
fikca prlja sve napore i svaku projekcu ljudske budunosti za srpski
narod. I neka se ti intelektualci sutra ne iznenade kada, izmedju ostalog,
taj isti mit bude (po)sluio ve uveliko organiziranim separatistima kao
kljuno opravdanje i kao inspiraca za niz novih sitnih Srebrenica,
to bi trebalo da u bliskoj budunosti iskomada i sadanju krajnje labilnu
srpsko-crnogorsku (kon)federacu, tako da ni od same Srbe ni slovo S
vie ne ostane na geografskoj karti sveta.
Prof. Emil Vlajki
(12. mart 2004, Glas Srpske Banja Luka
www.srpskapolitika.com)
703
Subota, 26. jun 2004.
IZVETAJ O ZLOINU
Komisa za Srebrenicu formirana je pod pritiskom, kasno,
kad ve imamo sudsku presudu, pravosnanu sudsku presudu
za genocid u Srebrenici. Na drugoj strani, skoro deset godina
prikrivanja zloina.
Govore: Dragan avi, Miodrag ivanovi, Mirsad Tokaa, ene
Srebrenice, Nada Jovanovi i haki svedok
Autor: Jasna Jankovi
B92: Dobar dan. Da je vreme za katarzu pomislio je i gospodin

predsednik Republike Srpske Dragan avi.
Dragan avi: Obraam se ponajpre Srbima koje elim da
upoznam sa delom istine koju smo sami ustanovili i koja jo uvek
ne potpuna, ali je i nepotpuna ipak zastraujua. Posljednjih gotovo
devet godina o srebrenikim dogaajima govorio je celi svet. Porodice
Bonjaka koje svoje nestale roake trae sve ovo proteklo vreme, razne
vladine i nevladine organizace Federace Bosne i Hercegovine, istoriari,
filozofi, politiari, medi iz celog sveta. Provoene su i brojne zvanine
i nezvanine istrage irom sveta. Od strane Hakog tribunala, holandske
vlade, francuskog parlamenta, NATO, ali i akademskih eksperata i
novinara iz celog sveta, kao na primjer profesora Edvarda Hermana
sa Univerziteta iz Pensilvane, sa ekspertima iz Sjedinjenih Amerikih
Drava, Kanade, Nemake, Francuske, Srbe i Velike Britane.
Jedino srpska strana do formiranja Komise nikada zvanino
ne otvarala istragu. Srebreniki tragini dogaaji postali su planetarni
sinonim stradanja i zloina na kraju dvadesetog veka, polariui uesnike
srebrenikih dogaaja na rtve Bonjake i Muslimane i poinioce Srbe.
Izvaeno iz celog vrtloga rata, kao jedna od glavnih slika sukoba u Bosni
i Hercegovini, stvoren je stereotip rtve i poinioca, koji nas prati i danas,
kao i svih prethodnih poratnih i ratnih godina.
704
ene Srebrenice: I vi ne znate ta se sve radilo... To je strano,

mislim to se ne moe ispriati... Srba kad kljekne na kolena, javi se, izvini
se Bosni... genocid je Srba napravila. To je sve iz Srbe. Iz Srbe se vodio
rat, i mir, i pregovori. Da ne Srbe... Bosna ne bi nita mogla uiniti da
ne Srbe bilo. I Srba kad je doekivala... bili su otude, iz onoga, kako
se zove... Novosadski korpus! Sve je to bilo, ekaju nas u Kravice, kolju i
ubaju pred nama, rastavljaju nas... Ja to nikada oprostiti ne mogu.
Specalci iz Beograda koji su kontaktirali sa ljudima iz Srebrenice,
javljaju da je 50.000 etnika napadalo Srebrenicu kad je Srebrenica padala.
Mi imamo informace... To su specalci iz Beograda javljali.
Bila sam zarobljena u grupi od 64 ovjeka. Ja kaem ovjeka. Ja
sam bila jedino ensko zarobljena u toj grupi i od ta 64 ovjeka imala sam
nekakvu sreu da budem razmenjena. Na Han Pesku sam bila, gdje
meni njihov vojnik, ja neu namjerno rei njegovo ime i prezime...
B92: Seate ga se?
ene Srebrenice: Znam... gdje je njihov donosio kradom, meni i
jo jednom, jer u grupi je bilo nas dvanaest, bili smo u nekakvom zatvoru
u policskoj stanici, na Han Pesku, i jednu no... za Nikoljdan, neu ga
nikad zaboraviti... nisam znala da je... ali znam da su dolazili pani i
dolazili su u turama i maltretirali su strano, tukli. Ja zaista ne mogu da
vjerujem da onako ovjek ovjeka moe tui, gdje ja udarce mog pratelja,
kolege ili poznanika, najmanje bitno, ja sam ih osjeala, vjerovali ili ne.
Kako njega udari, ja te udarce osjeam.
Pokupili su sve, ostavili su mene i jo jednog ovjeka, nisu nam
davali da jedemo, ali nam je taj kradom donosio, kad je deurni, ako nita,
makar kriku namazanu patetom. I on otvoreno kae, on je s nama sasvim
normalno razgovarao ne moe niko rei da se Srba ne bori ovdje, da se
ne bori Crna Gora, da nema Rusa, da nema Rumuna, da nema kompletna
Jugoslovenska narodna arma. Doslovce, ovim reima nam je rekao
imaju, svi oni imaju ovdje. I svi oni ratuju protiv vas i ja vas ne osuujem,
nednog trenutka. Vi branite svoj narod, ve ako je ko bio od tih momaka
borac. I kad mi je on tako rekao, to ja onda imam da sumnjam u bilo ta
drugo, u bilo ta drugo, nemam, ni jednog trenutka. Odveli su te momke,
ja sam ga molila da se raspita gdje su ih odveli.
Odveli su doktora koga su nali u civilu, skinuli vojniku uniformu
s jednog momka, obukli njemu, da ga prikau kao vojnika. Odveli su ga
i nikad se za njega ne ulo. Metka ne ispalio. On je samo ljekar. Metka
jednog jedinog. Dvojicu djeaka, koji su sasvim sluajno imali crne koulje,
toliko su maltretirali da su oni crnokouljai i da su bili u Hrvatskoj na
obuci. Ja garantujem, ja kaem da momci nisu iz Tuzle makli. Da nisu otili
moda ni do Srebrenika, a kamoli u Hrvatsku. Njima je to bio dovoljan
razlog to su imali crne koulje da ih maltretiraju, ne znam ta drugo da
rade.
Kad star ovjek od 60 godina pe svoju mokrau u tom zatvoru
i sad kad se nou sjetim, osjetim taj smrad, ou da umrem. Mislim da se
705
nema ta dalje priati. Srba je uestvovala u tome, od poetka. Srba je,

pa da kaem da su manje-vie svi znali ili nisu htjeli da znaju, nisu, mali je
broj ljudi bio, ali je stvarno slabo dizao glas. Da li ne smio... Ja znam da ste
vi tamo imali problema. Svjesna sam ja toga, ali ne bilo veeg udruivanja
i veeg dizanja glasa, zaista ne bilo.
B92: Ovaj gnev i bes srebrenikih majki snimila sam pre tri
godine u Tuzli, a predsednik Republike Srpske Dragan avi bio je jue u
Viegradu. Profesor Filozofskog fakulteta u Banjaluci Miodrag ivanovi
kae za Katarzu da je ono to je avi rekao u utorak uvee politika
kozmetika.
Miodrag ivanovi: Ja ne znam, kao ovjek, da li je trebalo
toliko vremena da se jedan funkcioner, bilo entiteta bilo drave Bosne i
Hercegovine, obrati sa takvim konstatacama i sa maltene izvinjenjem za
ono to je uinjeno. To se moglo, naravno, uraditi i rane. Koliko poznajem
stanje u Republici Srpskoj i odnose politikih snaga i pojedinaca, mislim
da e i ovo sve skupa ostati samo na deklaraci i na neemu to e
predstavljati kozmetiku, u politikom smislu.
Dakle, ovaj sutinski problem istine, ne samo Srebrenice, nego
i o svim drugim traginim dogaanjima, i dalje e ostati skriven. Nama
je zapravo najvei problem istina, a ne ovakva ili onakva izjava bilo kog
politikog funkcionera. to bih mogao rei ovom prilikom moglo bi se
svesti upravo na jednu reenicu da je i ovo, bez obzira to lepo zvui kao
izjava, nita drugo nego samo jo jedna u nizu politizaca onoga to nam
se dogodilo.
B92: Mirsad Tokaa, predsednik Istraivako-dokumentacionog
centra u Bosni i Hercegovini, jo uvek u Komisi za ispitivanje ratnih
zloina, kae da avievom govoru naci nedostaje neto veoma vano.
Mirsad Tokaa: Zapravo, ono to je mene zabrinulo u celom tom
izlaganju gospodina avia i njegovom obraanju javnosti jeste njegovo
potpuno odsustvo svesti o tome ta se dogaalo u Bosni i Hercegovini u
tih gotovo etiri godine. On je zapravo rekao da je, citiram ga: tih devet
dana zloina nad Srebrenianima bilo da su to crne stranice u istori
srpskog naroda. Ja sam htio da mu kaem da je to klasian historski
redukcionizam. Crne stranice histore srpskog naroda nisu ispisivane
samo tokom devet dana genocida nad Srebrenianima. One se poinju
ispisivati onog asa kad, zapravo 1992. godine, kree invaza na Bosnu i
Hercegovinu i srpski narod, naalost, masovno uestvuje u zloinakom
poduhvatu koji je inspirisao, kreirao i vodio jedan akademsko-vjerski,
vojno-politiki establiment iz Beograda, na em je elu stajao Slobodan
Miloevi. I ja na taj nain elim da podsetim gospodina Dragana avia da
zapravo izbjegavanje da kaemo potpunu istinu o onome to se deavalo
u Bosni i Hercegovini i pokuaj da se to svede samo na Srebrenicu, nama
ne koristi.
Mi ne moemo da se suoavamo sa istorom i sa prolou,
odnosno, sa problemima kroz koje smo prolazili, samo kad nam
706
meunarodna zajednica zavrne ruku, kad moramo neto da kaemo, da to

kaemo. I ono to je zapravo mene brinulo jeste njegovo odsustvo potpune
svesti o zloinu. On je postupio u maniru okotalog birokrate koji je bio
primoran neto da kae i on je kazao to to je morao da kae.
ene Srebrenice: Iz Potoara su nas prebacivali Srbi kamionima,
autobusima, ene i djecu. Valjevske tablice, beogradske, nike, novosadske.
Sve su autobusi bili iz Srbe. Muki su odvajani odma. Kako izlazimo onim
trakama koje su obiljeene bile na ulici, tu nas ekaju kamioni, autobusi,
muke odvajaju na jednu stranu, nas ene na drugu stranu. Majke otimaju
dete sebi, on otima sebi, uzme ga u kamion, ona ga moli da je ube, on
nee, kae, ne treba, ti si svakako zavrila sva. Kad je on njoj oduzeo tri sina
i mua, ona je sad samo... Nju smatraju ivom.
Miodrag ivanovi: Moram rei da emo se mi veoma teko, u
naim uslovima, primai istini, jer mi zapravo ovdje nemamo istinu bliske
prolosti u jednini. Ja sam o tome esto i govorio i pisao, razmiljajui
na svoj nain, da mi zapravo imamo ovdje najmanje pet istina, svaki
nacionalni korpus ovde ima svoju istinu. Dakle, to su tri takozvana
konstitutivna naroda, posebno bismo mogli nazvati, recimo, istina etvrte
nace u Bosni i Hercegovini, to su izbjeglice i raseljena lica. I s obzirom
na nae uslove protektorata postoji tzv. peta istina, istina meunarodne
zajednice. Mi veoma teko u tom pluralizmu istina moemo doi do same
sutine, ne samo uzroka koji su nas doveli do nedavnih traginih dogaaja,
nego naravno i do onoga ta se doista desilo. I ini mi se da emo morati
to raditi, kad je re o dopiranju do istine, o dosezanju istine, na sasvim
drugi nain.
Mi smo pokuali ovdje evo, da iskoristim priliku da i to kaem
da formiramo Komisu za istinu i pomirenje, pokuali smo da na taj
nain neto uradimo. Meutim, ni to ne s obzirom na na specifikum
pravo rjeenje i mi ne moemo te modele ovdje primeniti bez velike
adaptace. Jedino nam ostaje da ekamo da proe vreme i da moda
taj posao sa istinom i o istini prepustimo prvo naunim institucama, a
drugo, da pokuamo ponovo vezivati pokidane niti ivota kroz ono to
se zove svakodnevno zajedniko ivljenje, kontaktiranje, komuniciranje,
pokuaj da prebrodimo nae interne blokade.
Posebno nam je velika blokada u dolaenju do istine, pa otuda
i moje tumaenje izjave predsednika avia ovom prilikom, zbog toga
to su etnike distance danas u Bosni i Hercegovini daleko vee, daleko
dublje, negoli dok je rat ovdje fiziki trajao. To je alosno, ali je doista
injenica. I dok te distance ne smanjimo, dok ne pokuamo eliminisati ili
barem amortizovati blokade, mi neemo imati doista posla sa onim to bi
se zvalo istina.
Mirsad Tokaa: Ja lino mislim da to nema neku specifinu
teinu. Specifinu teinu i uope teinu e imati onaj govor, ono obraanje
javnosti, onaj odnos prema zloinu koji je nama potreban. Ovdje zapravo
fali odnos visokih dravnih funkcionera prema zloinu. Ne radi se tu samo
707
vie o aviu. Radi se o plejadi ljudi u Srbi, i u Bosni i Hercegovini, i u

Hrvatskoj. Oni zapravo nemaju ljudski odnos prema problemu zloina.
Oni nastoje vie da ga opravdaju, da nau razloga zato se desilo, nego da
kau da se neto desilo. I zato sam to nazvao historskim redukcionizmom.
Znate, opasno je da stvari redukujemo.
Mi moramo govoriti o cjelini zloina. Komisa za Srebrenicu
formirana je pod pritiskom, ali ona je formirana i kasno i kad mi ve imamo
sudsku presudu. Mi imamo pravosnanu sudsku presudu za genocid u
Srebrenici. Na drugoj strani, imate skoro deset godina prikrivanja zloina.
Onog asa kad su oni osjetili da e meunarodna zajednica da udari po
njihovim funkcama, da ih pone smjenjivati, da se pone na konsekventni
i principelni nain odnositi prema zloinu, oni su se poeli ponaati u
stilu hajte neto da uradimo. Ali, ne zato to to mi hoemo da uradimo,
nego zato to to moramo da uradimo. I tu je problem.
Na drugoj strani, imate pojavu da se stvari na umjetan nain
individualiziraju. Kae se da je to samo individualni zloin, zloin
pojedinca i tako dalje. Naravno, to jeste zloin, na kraju, pojedinaca, ali oni
te pojedince posmatraju kao razularenu rulju, kao da su to bili neki ljudi
eljni osvete, pljake, a ne dio organizovanog zloinakog poduhvata. E
to je ono to je problem avievog govora. On zapravo pokuava oistiti
kolektivitet. Ja, naravno, ne znam, on govori u ime Srba. Ne znam kojih
Srba. Srba u Bosni ili Srba ukupno? Ako govori u ime Srba u Bosni,
onda on mora da kae da su oni masovno prihvatili tu ideju i da su oni
odgovorni. ni su odgovorni kao kolektivitet. I Srbi u cjelini, kao narod,
odgovorni su kao kolektivitet. Ne krivino-pravno, jer je to nemogue.
Ne moe jedan narod krivino-pravno odgovarati, ali odgovornost kao
takva postoji i kolektiviteta. Dakle, moralna odgovornost srpske nace
postoji. I zapravo, ako posle pada Miloevievog reima i svega onoga
to se dogaa u regionu hoemo da doivimo neku katarzu, hoemo da
doivimo denacifikacu, koju su, recimo, Nemci proivljavali gotovo
dvadesetak godina nakon Drugog svjetskog rata, onda se mora otvoreno
rei da postoji kolektivna odgovornost, jer je narod legitimirao one koji su
u njegovo ime poinili zloin genocida u Bosni i Hercegovini.
B92: Takoe pre tri godine, u Srebrenici smo sreli i hakog svedoka,
kao i gospou Nadu Jovanovi. Posluajte paljivo.
Svedok: Tih svih... nisam uestvovao, ali smatram... svi sposobni
koji su nosili oruje zarobljavani su, razmjenjivani. Sad ovaj...
B92: Ubeni, nisu razmenjivani.
Svedok: To ne jo dokazano. Ako se dokae, neka bude i tako. Sve
dok se ne dokae, ne moe se sa sigurnou tvrditi. To e valjda da dokau
strunjaci iz Haga koji se bave tim problemom.
Nada Jovanovi: Mi smo tad svi otili. I Srbi i Muslimani. Svi
smo otili i ekali kad emo da se vratimo, kao za tri dana emo da se
vratimo. Tako smo otili. Ja sam bila skoro do poslednjeg dana. Recimo,
sutradan ve vie nikud ne moglo da se proe, na ta tri puta koja su
708
postojala, da se izae iz Srebrenice. Onda, bilo je beskrajno mnogo ljudi

koji su se zatvorili. Ja sam, na primer, okretala pedeset brojeva telefona
gde niko ne podie slualicu, a znam sigurno da nekog ima. Jednostavno,
onih poslednjih dana svima se uvukao strah u kosti. Moda smo se plaili
jedni drugih. I tu stvarno ne znam, moda je to tadanje stanje gore od rata.
Apsolutno nepoverenje. Jedini izlaz je bio otii odatle. A svi smo se bojali
samo nekoga, a niko se ovde ne plaio ja njih ili oni mene. i smo se svi
samo bojali nekoga ko e doi. Iskreno vam kaem.
Ovaj moj koma Mustafa, jadni, koji je... On... to je bilo na Bajram,
on je dobio sina i grad je bio pust. Niko ne izlazi. Ja samo iza zavese virim.
On je seo u svoj kombi i poeo je da krui gradom, otvorio prozor i vie:
Izaite, mievi! Al kako je on vikao mievi, mi smo svi mislili da on vie
evo ih, evo ih, nekih... ad je nahrupilo na terase, a svi u patikama,
trenerkama, gluvo doba noi, tri sata, u vunenim arapama, svi spremni za
pokret, svi s nekim kesicama koje smo zaboravili, na primer, dokumenta,
niko to ne poneo. Tako je to izgledalo. Niko ne uje da on vie mi-e-vi i
onda on psuje i Alu i Radovana, ono najbanalne, rodio mu se sin, nema
s kim da proslavi, nigde ivih dua, on vie: Izaite, mievi, izaite, a mi
svi ujemo evo ih. Ko li je sad taj?
Onda su se, normalno, proturale prie. Pojavili se etnici na Belim
Vodama, zapale, a kao pojavile se ustae, ne znam ni ja, na Javoru, pa oni
zapalili, i te tako te prie su nas sve rasterale. Ovde bukvalno da ne ostalo
deset Srebreniana. Sve to je dolo, dolo je od Viegrada pa nadalje. I
iz Luke gore, iz najzabaenih krajeva. I dan-danas, mi kad priamo, mi
samo priamo o nekome tamo ko je kriv za to. E taj Mide, pa Mevlida, pa
Mustafa, vratili se, pa gore Fata iz Domave, pa tamo neki Kolutalo i Tia
medicinska sestra... i dan-danas priamo kao da se nita meu nama ne
deavalo. Nego, da je neko, ne znamo ni mi ko, kriv za to. Kasne, ona
stradanja bila su neto to se moralo desiti. I zaratilo se. Eto.
Svedok: Malo emo ukratko, istonim djelom, konkretn
Srebrenica, Bratunac, Zvornik, Podrinje, Skelane, od 1992, od strane
Muslimana desili su se veliki zloini. Njih je lino predvodio Naser Ori,
Atif, pod komandom... vie komande je imao Zulfat Ursenovi i pojedini
manji komandanti koji su vrlo dobro poznati u knjigama, evo ispisani,
imaju knjige koje su ve i dokazane. Srpski narod je bio manjina na ovim
prostorima, bilo je malih sela, to su oni vrlo lako koristili sa vie vojske,
iznenada ujutru, uvee napadajui, masakrirajui ljude, to imaju ovaj
dokazi i u knjigama i na video-kasetama, koji i sad postoje, kako su na
zvjerski nain ubani tupim predmetom, odsjecane glave, spaljivani i tako
dalje. Krajem 1992, oni su preuzeli Srebrenicu, pod svojom kontrolom mi
smo drali na poetku... i ovaj... mi smo bili u Bratuncu privremeno, u
izbjeglitvu u tim kuama...
B92: U kojim kuama?
Svedok: U kuama naputenim, Bonjaka, Muslimana, kako oe
da kaemo.
709
Pa da vam kaem, mi smo bili po strukturi izmeano stanovnitvo,

mada smo mi bili puno manji, a moralo se to na dve strane razdvojiti.
Srebrenica je bila isto i Srbi i Muslimani ivjeli. Meutim, kada su nas
protjerali, u nae kue su doli, u Srebrenicu, Muslimani iz Bratunca. Tako
da smo mi u njihove... a sela su sva spaljena, i njihova i naa. Ni jedno selo
na istonom kraju ne ostalo da ne izgorjelo. Znai, kako je koja vojska
zauzimala, palila je to. Ne sporno nita.
Meutim, i po dolasku UNPROFOR poelo se deavati raznih
masakra, od njihovih paravojnih formaca vjerovatno, moda pod linom
komandom, da bi 1995. dolo konano... jer je bio i UNPROFOR prisutan...
alile se nae komande na njihove genocid, ba u Jadu Zelenom su zasreli
autobus iza nae line, pet kilometara prema Skelanima, pobile su nam
vojske i police sve u zasjedi zvjerski. Tako da je prethodila najvjerovatne
ta ofanziva da vie ne, da je prelilo au. Meutim, da je neka osveta bila
ne. Po mom miljenju. Naih 1.260 u Bratuncu ima grobova poginulih
srpskih boraca i civila 19921995, to je dokaz da je s obje strane bilo
rtava. Nesporno je to oni sada navode neke cifre... pet-est hiljada, to
dok se ne dokae... moemo i mi sad rei mjesto naih samo 1.260 da je tu
pet hiljada. Meutim to se vidi, to je oigledno, oni ako dokau pet-est
hiljada leeva...
Miodrag ivanovi: Celi problem je to se, faktiki, za to sve
znalo, kao to se znalo i za prethodne dogaaje, da se pre ove srebrenike
tragede dogodila i trageda Srba, ali o tome se utalo, kao to se utalo
dugo i o ovome. I ak, koliko ja imam informaca a to da ih ne kaem
javno, nema razloga komentari koji su bili i unutar same komise koja
je radila izvjetaj o Srebrenici jesu takvi i mogu se evo opet saeti u jednu
jedinu reenicu da i ovom prilikom ne bilo u Komisi predstavnika
meunarodne zajednice, pitanje je da li bi se uopte dobio relevantan
izvjetaj. To je ta nevolja tri, etiri ili pet istina.
Dragan avi: I na kraju, konstataca Komisa raspolae
saznanjima o jo nekoliko masovnih grobnica na podruju optine
Bratunac, Srebrenica, Zvornik, ekovii, Osmaci, a u kojima se takoe
nalaze posmrtni ostaci srebrenikih rtava.
Izvjetaj je potkrepljen velikim brojem dokaznih materala
i zavrava se zakljucima kojima se konstatuje da je Komisa, pored
ostalog, dola do sljedeih rezultata: prikupila znaajnu dokumentacu,
informace, saznanja i druge dokaze o dogaajima u Srebrenici i oko
Srebrenice od 10. do 19. jula 1995. godine, ukljuujui i one koji do sada
nisu bili poznati; utvrdila da je u periodu od 10. do 19. jula 1995. godine
likvidirano vie hiljada Bonjaka na nain koji predstavlja teka krenja
meunarodnog humanitarnog prava, te da je izvrilac, pored ostalog,
preduzeo mere prikrivanja zloina premjetanjem tjela; otkrila 32 nove, do
sada nepoznate lokace masovnih grobnica, od kojih su etiri primarne.
Sve ovo prethodno to sam citirao, djeli je iz izvjetaja koji je sainjen na
41 strani, uz vie hiljada stranica raznih priloga.
710
Nakon svega ovoga, najpre kao ovjek i Srbin, a onda kao otac,
brat i sin, pa tek onda kao predsjednik Republike Srpske, moram rei da
je ovih devet dana jula srebrenike tragede crna stranica istore srpskog
naroda. Uesnici ovog zloina ne mogu se opravdati nikome i ni sa im.
Onaj ko je inio ovakav zloin i pri tome se moda pozivao na narod kome
pripada, po imenu i prezimenu, inio je zloin i prema vlastitom narodu.
Onaj koji se moda pozivao na Boga inei zloin, oekujui od Svevinjeg
blagoslov, inio je zloin protiv boga u koga vjeruje. Onaj ko je inio ovakav
zloin zbog osvete, osvetio se vlastitom narodu.
uveni srpski vojskovoa iz Prvog svjetskog rata, vojvoda ivojin
Mii, rekao je: U ratu se lako gubi glava, ali se lako gubi i obraz. Preko
20.000 Srba izgubilo je ivot u posljednjem ratu, asno se borei za svoj
narod i Republiku Srpsku. Oni koji su u ratu, inei nedjela, izgubili obraz,
ne mogu oekivati da zbog njih celi srpski narod ostane bez obraza. Ko
je od Srba u ratu izgubio obraz, sami moramo utvrditi. To e osnaiti na
zahtjev drugima koji su u ratu inili zloin nad Srbima da istinom osude
poinioce zloina i svog naroda. Umjesto traenja ravnotee u poinjenim
zloinima, vreme je da se svi u Bosni i Hercegovini okrenemo traenju
ravnotee pravde prema poiniocima zloina. Istina, ma kako ona teka
bila, mora se ustanoviti. Jer ako je sami ne utvrdimo, istinu e nam
ukazivati i utvrivati drugi.
Izvjetaj Komise za utvrivanje istine o dogaajima u Srebrenici
i oko Srebrenice od 10. do 19. jula 1995. godine poetak je na tekom i
po sve nas vjerovatno ponekad poraznom putu saznavanja istine. Na
relevantnim dravnim organima i institucama jeste da procesuiraju sve
ove i ovakve rezultate rada Komise, a na nama svima je da nastavimo
hod ka istini. Jedino tako moemo izbjei da nam se u budunosti djeca
izmeu sebe mrze samo zato to su Hrvati, Bonjaci ili Srbi. Krivica ne
moe biti generalna ili kolektivna. Krivci uvek imaju ime i prezime i ne
sudi im se zato to pripadaju ili predstavljaju jedan narod, ve zbog onoga
to su uinili. Na istorskom smo ispitu svi mi u Bosni i Hercegovini, kao
i drave iz naeg okruenja. Jesmo li smogli snage da prekinemo zaarani
krug gdje rtva danas postaje zloinac sutra, a mrnja danas postaje osveta
sutra.
Dejtonski mirovni sporazum dao je okvire za Bosnu i Hercegovinu
u kojoj sva tri konstitutivna naroda i nacionalne manjine mogu ispoljiti svoj
identitet tako da ne ugroavaju jedni druge. Uz potovanje Dejtonskog
mirovnog sporazuma, na svakom od naroda je sada da se izbori za svoj
korak do istine, na prvom redu suoavanjem sa vlastitim grenicima. Ne
mogu znati da li e srodnicima postradalih Bonjaka koji su rtve ratnih
zlodjela poinjenih od strane Srba ovo moje obraanje znaiti bilo kakvo
olakanje. Razumem i suosjeam bol onih koji jo uvek trae svoje
najblie. Svi imaju pravo na pravdu. A vjerovae u pravdu ako saznaju
istinu o sudbini svojih najbliih i ako budu kanjeni oni koji su poinili
zlodjela.
711
Kao predsjednik Republike Srpske, Srbin, graanin Republike

Srpske i Bosne i Hercegovine, otac dvoje djece koja budunost vide ovdje,
pozivam svakog pojedinca, bez obzira na nacionalnu, vjersku, partsku ili
neku drugu pripadnost, da istinom i potovanjem za druge pomogne da
nam istora pone da biva hronika humanosti i preporoda, a ne sukoba i
destrukce.
Hvala.
B92: Katarzu su pripremili Bojan Simonoski i Jasna Jankovi.
Ostanite uz B92.
712
SREBRENICA:
MORBIDNO SAVRENSTVO ZLOINA
Pie: Jula Bogoeva
Poetkom jula 1995. godine Vojska Republike Srpske ula je u

Srebrenicu. Zloini, poinjeni tada nad civilima u ovom gradu, bili su povod
Hakom tribunalu da proiri optunice protiv glavnih aktera, Radovana
Karadia i generala Ratka Mladia. Tuilac Mark Harmon je godinu dana
kasne, 8. jula 1996. godine pred Meunarodnim sudom za ratne zloine u
Hagu dao zavrnu re u postupku izvoenja dokaza protiv dvojice srpskih
voa u Bosni. Iz ovog dokumenta, povodom trogodinjice masakra u
Srbrenici, prenosimo tuioevo vienje ovog traginog dogaaja.
SREBRENICA
(...)
Usmeriu sada panju na drugu optunicu koja je pred vama,
optunicu od 16. novembra 1995. godine koja tereti dr Karadia i generala
Mladia za genocid, zloine protiv ovenosti i krenje zakona i obiaja
rata u dogaajima vezanim za zauzimanje Srebrenice u julu 1995. godine.
Zauzimanje Srebrenice bilo je mraan odraz svega to je
prethodilo.
Kao to je suda Rad elokventno primetio u miljenju koje je
dao kada je potvrdio optunicu, podneti dokazi opisuju scene iz pakla,
ispisane na najtamnim stranicama ljudske istore.
Mi tvrdimo da su dr Karadi i general Mladi i snage pod
njihovom direktnom kontrolom odgovorne za stvaranje tih scena.
Nakon izbanja rata u istonoj Bosni i Hercegovini 1992. godine
snage pod kontrolom dr Karadia i generala Mladia napale su mesta
i oko Srebrenice, to je dovelo do masovnog egzodusa muslimanskih
izbeglica u Srebrenicu.
Savet bezbednosti UN je usvojio Rezolucu 819. zahtevajuci da sve
strane u sukobu u BiH Srebrenicu i okolinu tretiraju kao bezbednu zonu
koja ne sme biti napadana niti meta bilo kakvog nasilja. Usledile su i druge
rezoluce koje su potvrdile Rezolucu 819.
713
U primeni tih rezoluca UN su u Srebrenicu uputile mirovne

snage jedan bataljon bio je stacioniran unutar zatiene zone. Mandat
tih mirovnih snaga bio je da demilitarizuju slobodnu zonu, da prate
primenu prekida vatre i da pomognu dopremanje meunarodne pomoi.
Premda su pripadnici mirovnih snaga dobro ispunjavali svoje
obaveze pod izuzetno tekim uslovima, enklava nikada ne potpuno
demilitarizovana.
Invaza bosanskih Srba na Srebrenicu poela je 6. jula 1995. godine,
ali je opsada enklave poela u aprilu iste godine, kada VRS ne dozvolila
dopremu humanitarne pomoi u enklavu. Pukovnik Keremans je to nazvao
teror konvoja. Kao rezultat blokade, osnovne potreptine neophodne za
odravanje civilnog stanovnitva svedene su na oajan nivo. Blokada koju
je uvela VRS bila je tetna i za pripadnike mirovnih snaga. Vojnicima koji
je trebalo da zamene pripadnike bataljona UN, koji su odsluili svoje, ne
dozvoljeno da uu u enklavu, tako da je od poetka simbolina snaga od
600 holandskih vojnika, koliko ih je bilo u januaru 1995. godine, svedena
na oko 420 kada je poeo napad na Srebrenicu. Od 420 holandskih vojnika
manje od polovine bili su peada. Holandski vojnici UN bili su u trenutku
napada naoruani lakim orujem, nedovoljnom koliinom upotrebljivih
antitenkovskih orua i imali su svega 16 odsto normalne koliine munice
koja im pripada. injenica je, zapravo, da je holandski bataljon kada je
6. jula poela invaza, bio nedovoljno popunjen, lako naoruan, slabo
snabdeven i da u trenutku kada je to bilo preko potrebno bataljon ne imao
vazdunu podrku. General Mladi je to znao kada je izabrao trenutak za
unitenje enklave.
General Mladi je za napad sakupio 3.000 vojnika sa tekim
orujem, opremljenih najboljom ratnom tehnikom i opremom iz arsenala
bosanskih Srba ukljuujui tenkove, viecevne raketne bacae, teku
artiljeru i protivavionske topove. Invaza na enklavu je brzo napredovala
tako to su snage generala Mladica napale i zauzele posmatrake punktove
oko enklave, ime je mirovna operaca UN bila oslepljena. Pripadnici
VRS uhapsili su 55 pripadnika holandskih mirovnih snaga, ukrali su im
oruje, plave zatitne prsluke i plave lemove i drali su ih kao taoce, to je
nezakonita taktika koju je general Mladi usavrio mesec i po dana rane.
Tih 55 talaca, od kojih su svi bili peadinci, inili su 25 odsto raspoloive
peadske snage UN u enklavi.
Snage VRS su brzo prodirale u enklavu izazivajui paniku meu
civilnim stanovnitvom. To stanovnitvo imalo je dobrog razloga da se
plai Mladia, poto je, kako je izjavio na snimku koji smo prikazali,
dolo vreme za osvetu Turcima u ovom kraju. Mnogi civili pobegli su
u bazu UN u Srebrenici, ali je VRS napala bazu ubajui i ranjavajui
mnoge izbeglice. Dolo je do panike i hiljade civila pobeglo je u bazu UN
u Potoarima.
Do 11. jula oko 25.000 izbeglica, uglavnom ena i dece, i mali
procenat mukaraca, okupio se po letnjoj vrelini unutar i oko baze UN u
714
Potoarima. Ne bilo dovoljno hrane, vode i lekova niti sanitarnih vorova

za tu ogromnu masu preplaenih izbeglica. Bila je to scena potpune panike
i neopisivog oajanja. Ljudi su umirali, bebe su se raale, deca su bila
odvojena i izgubljena od majki i neki ljudi su izvrsili samoubistvo.
Vazduni udari koje je uporno traio pukovnik Karemans doli su
kasno, i kad su doli bili su samo sitna nepratnost i potpuno nedovoljni
za zatitu ljudi u enklavi.
Uspeli su jedino da razbesne generala Mladia koji je zapretio
holandskom bataljonu u Potoarima da e tekom artiljerom gaati
izbeglice unutar i oko baze i da e ubiti pripadnike mirovnih snaga koje je
drao kao taoce ukoliko se vazduni napadi nastave. To nisu bile prazne
pretnje s obzirom na to da je Mladi prethodno gaao izbeglice u bazi UN
u Srebrenici. Ne vie bilo vazdunih udara.
Na dan 11. jula desile su se jo dve vane stvari. Prva je bekstvo oko
15.000 mukaraca i deaka, u dugoj koloni kroz umu u pravcu Tuzle, a druga
su dva sastanka generala Mladia i pukovnika Karemansa u Bratuncu.
Pukovnik Karemans je svedoio da je pozvan u Bratunac na
sastanak sa predstavnicima VRS gde je prvi put sreo generala Mladia. Na
sastanku je bio i general ivanovi, komandant Drinskog korpusa, korpusa
VRS koji je igrao istaknutu ulogu u invazi zatiene zone i zloinima koji
su usledili. Pukovnik Karemans je u svedoenju rekao da je Mladi na
tim sastancima izjavio da je sudbina Muslimana u njegovim rukama.
On je izjavio da e Muslimane, ukoliko predaju oruje, tretirati kao ratne
zarobljenike u skladu sa enevskim konvencama; da e oni opstati ili
nestati i ponovo je zapretio da e gaati bazu UN i ene i decu oko baze
ukoliko bosanski vojnici budu pucali na njegove trupe. On je, takoe,
rekao da UN nisu sposobne da garantuju postojanje zatiene zone.
Sledeeg jutra general Mladi i pukovnik Karemans sreli su se i trei
put u Bratuncu. General Mladi je ponovio svoje zahteve predstavnicima
bosanskih Muslimana, koji su takoe bili prisutni, rekao da nikome nee
biti uinjeno nista naao i da nema razloga za strah ili za paniku, poto on
uvek dri re. A onda je zloslutno zatraio da vidi sve mukarce od 16 do
60 godina. Kada je pukovnik Karemans zapitao zato, general Mladi je
rekao da trai ratne zloince. Nekoliko sati nakon sastanka general Mladi
i VRS doli su u Potoare.
Tokom 12. i 13. jula muslimanski mukarci odvajani su od porodica
i odvoeni na razne lokace u i oko Potoara, izvan vidokruga pripadnika
mirovnih snaga, gde su ih vojnici VRS sumarno ubali dok je general
Mladi iao tamo-amo po tom podruju lano uveravajui izbeglice da im
se nita nee desiti. Teko je zamisliti bezdunu i proraunatu la. Videli
ste snimak generala Mladia kako izvodi to lukavstvo, lukavstvo, moram
dodati, koje se dogaalo u blizini mesta gde su vojnici VRS ve zapoeli
svoj zloinacki pir.
Od popodneva 12. jula do rane veeri narednog dana priblino
oko 25.000 izbeglica, uglavnom ena i dece, deportovano je iz Srebrenice.
715
Veina mukaraca je, takoe, deportovana, ali je njihova sudbina

drugaa, njihova sudbina je smrt. Njihove ubice bili su vojnici i policajci
pod komandom i kontrolom dr Karadia i generala Mladia.
Za tri dana, 11. 12. i 13. jula, celokupno preostalo muslimansko
stanovnitvo enklave, ili je pobeglo, ili bilo deportovano ili je ubeno.
Obrazac etnikog ienja koji su snage dr Karadia i generala Mladia
prethodno usavrile u optinama Predor, Bosanski amac, Brko, Foa i
Vlasenica, u Srebrenici je dostigao morbidno savrenstvo.
Okreui sada panju na hiljade mukaraca i deaka koji su krenuli
u pravcu Tuzle, njih je ekao gvozdeni kordon tenkova, protivavionskih
topova, oklopnih transportera i vojnika koji su bili poreani na svakih
20 metara du puta Bratunac-Milii. Otprilike treina izbeglike kolone
izbegla je ili se uz borbu probila preko line-zamke, dok drugi nisu bili te
sree.
Na hiljade je bilo zarobljeno ili se predalo VRS. Kao to ste
videli u dokazu broj 3, clip 2, na filmu koji smo vam prikazali, mnogi
su namamljeni iz ume pozivima svoje sabrae, zarobljenih Muslimana,
koji su ih pod pretnjom orujem, podsticali da se predaju. Neki su
napustili umu zbog lanog oseanja sigurnosti koje su stvarali vojnici
VRS obueni u ukradene uniforme UN ili koji su vozili ukradena jasno
oznaena UN vozila. Svo koji su se predali bili su hors de combat
(poloili oruje) i svi su nedvosmisleno imali pravo na zatitu po
meunarodnom pravu.
Oni koje pripadnici VRS nisu ubili na lisu mesta odvedeni su
u razne sabirne centre, poput onih u Bratuncu, Novoj Kasabi, Kravici i
Sandiima.
I gospodin Ruel i svedok A izjavili su da je general Mladi
posetio mnoga mesta gde je VRS drala nenaoruane muslimanske
mukarce i deake. Njegova poruka je bila uvek ista Zdravo, kome,
uz umirujue rei da e uskoro biti razmenjeni, rei koje su obezbeivale
njihovu pacifikacu na putu u neumitnu propast.
General Mladi i dr Karadi su energino negirali da su se
ti pokolji dogodili i uporno tvrde da to ne nita drugo do estoka
muslimanska propaganda. To su iste lai sraunate na zavaravanje
srpskog naroda i sveta.
Kao to je general Mladi rekao pukovniku Karemansu, sudbina
Muslimana leala je u njegovim rukama. Podneli smo Vam dokaze o
njihovoj sudbini.
Predoili smo i izuzetan dokaz svedoka A, oveka koji je preiveo
i svedoi o masovnom pogubljenju, oduzimanju vie od 1.000 ivota, pri
emu je, da ne boje milosti, trebalo i on da izgubi ivot. Svedok A je
svedoio da je bio u grupi zarobljenih Muslimana koji su razdvojeni od
ena i porodica u Potoarima kada je na 3-4 metra priao general Mladi
i predstavio se reima: Dobar dan, koma, da li zna ko sam ja? Ja sam
general Mladi. On ih je obavestio da e biti razmenjeni.
716
Svedok A je izjavio da je video generala Mladia pet puta

tokom naredna dva dana, pa tako i u velikom kolskom holu, gde su bili
zatvoreni on i bezbroj drugih rtava. Na tom mestu general Mladi ih je
takoe uveravao da e biti razmenjeni, ali je koji minut kasne pristigao
prvi kamion da bi mukarce odvezao na gubilite. Svedok A je odveden
na polje smrti i nakon plotuna pao je na zemlju i pravio se da je mrtav. Dok
je bio tamo ponovo je video generala Mladia kako se dogovara sa svojim
potinjenima, egzekutorima... Svedok je potpuno izvesno i nedvosmisleno
prepoznao generala Mladia na tom polju smrti.
Predoili smo vam i svedoenje Draena Erdemovia, pripadnika
10. Diverzantskog odreda VRS, specalne izviake jedinice koja je bila
direktno vezana za Glavni tab generala Mladiau Han Pjesku.
Jedinica gospodina Erdemovia ula je u mesto Srebrenicu 11.
jula i ne naila ni na kakav otpor. Nareenje je bilo da civile odvedu
na oblinji stadion i da nikome ne uine nita naao. Nekolicina starih
civila na koje je jedinica naila upueni su na stadion. Kada su, meutim,
naili na nenaoruanog oveka uzrasta sposobnog za borbu, Erdemoviev
pretpostavljeni stareina pukovnik Pelemi naredio je jednom od svojih
ljudi da oveka zakolje. Kada je ovek uben, telo je ostavljeno tako da su
ga drugi civili sasvim sigurno videli. Pokolj je poeo.
Pet dana kasne, 16. jula 1995. godine, jedan potpukovnik i dvojica
vojnih policajaca Drinskog korpusa odveli su gospodina Erdemovia i
pripadnika njegove jedinice na farmu Pilica na specalan zadatak. Na
farmi, on i pripadnici odreda dobili su nareenje da ubaju nenaoruane
muslimanske deake i mukarce iz Srebrenice koji su pristizali autobusima.
Oni i pripadnici brigade iz Bratunca, koji su im se kasne pridruili, to su
i uinili, ubili su priblino 1.200 mukaraca i deaka od 17 do 65 godina.
Gospodin Erdemovi je izjavio da je razgovarao sa jednom rtvom koja
mu je rekla da su rtve dovedene na farmu u uverenju da ih vode na
razmenu.
Ubanje je potvreno dokazom broj 53, koji smo vam podneli.
Dokaz potie od dana nakon ubanja. Na njemu se vide leevi po itavom
gubilitu.
Gospodin Erdemovi je, takoe, svedoio da se isti potpukovnik
Drinskog korpusa, koji ih je odveo na farmu u blizini Pilice, kasne tog
dana vratio i izdao nareenje da ubu jo 500 ljudi iz Srebrenice koji su
se nalazili u jednom domu u Pilici, ali su on i jo neki pripadnici njegove
jedinice odbili da dalje ubaju. Ubanje su dobrovoljno izveli vojnici VRS
iz Bratunca.
U ovom postupku podneli smo kao dokaz i film koji prikazuje
razdvajanje mukaraca od ena u Potoarima i predaju mukaraca du
puta Bratunac-Milii.
Mnogi od tih ljudi, koje sve vidimo ive u vlasti VRS, identifikovao
je Pasaga Mesi, ef police iz Tuzle, koji je svedoio u petak. Osim dvojice,
svi identifikovani su nestali.
717
Predoili smo i svedoenje gospodina Rueza, glavnog istraitelja

u istrazi o dogaajima u Srebrenici koji vam je podrobno preneo rezultate
razgovora sa bezbroj preivelih i svoje nalaze sa raznih mesta gde je bilo
pokolja i masovnih grobnica. U preliminarnim istragama koje je na tim
mestima sprovelo Tuilatvo naena su tela u civilnoj odei sa rukama
vezanim na leima kao i lobanje sa rupama od metaka. Ti preliminarni
nalazi potvruju uasna dela opisana u optunici.
Genocidni akti opisani u optunici koja se nalazi pred vama bili su
unapred planirani, efikasno organizovani i efikasno sprovedeni od strane
VRS. Od kada su otkria tih pokolja skrenula na sebe panju sveta, VRS
sistematski iskopava mesta gde su sahranjene hiljade bespomonih rtava,
da bi prikrila dokaze svojih odvratnih dela i omela sprovoenje pravde.
Predoili smo vam neke od dokaza koje posedujemo o tom sistematskom
prikrivanju.
Helsinka povelja, jul 1998.
718
Teret zloina
Duboki muk jo uvek

Pie: Latinka Perovi
Na dananji dan, pre est godina, u Srebrenici se dogodio najvei

zloin u Evropi posle Drugog svetskog rata. Ta vest struji danas celim
svetom.
Sedam hiljada ljudi, mukaraca, sasvim mladih, u prvoj snazi i
starih ubeno je. Sedam hiljada linih, neponovljivih, ivota. I jo koliko
onih koji ive mehaniki ivot, pate i vape za istinom, i jo uvek gaje krhku
nadu. Krvava bujica odnela je njihove najdrae; sa ljudima i itav njihov
emotivan svet, plemenit i jednostavan: njihove kue, avle, rue.
Nasuprot ovom bespomonom svetu zgromljenom kosmikim
zlom, stoji svet ubica, obmanjivaa, cininih projektanata velike ideje i
njenih okrutnih, ozverenih, izvrilaca. Oni jo veruju da se mogu skriti
samo iza dovrenog zloina: treba da nestanu svi drugi, a mi ovde da,
zajedno s njima, ostanemo okovani zloinom. Zato oni Srbi ne daju da se
pomeri sa mesta. Terorom i torturom, uterivanjem straha u kosti, oni hoe
da dokau da je probuena energa bila samo privid, da ovde normalnost
ne mogua.
Hodajui po zaputenoj Srbi, kojoj su oni isti koji su pobili hiljade
srebrenikih Muslimana, ubili duu, sreem se sa nevericom da je takav
bestalan zloin bio mogu i da su ga mogli poiniti Srbi. Nailazim na
nespremnost, pa i na odbanje iz oaja da se prihvati istina, brutalno
dokumentovana ali, oseam da je, jo uvek, ilav duh iz koga je zloin
proiziao. To je duh nepodnoljive arogance, autizma i ksenofobe.
Mnogo ljudi u Srbi ne znalo za zloine koji su poinjeni u Bosni,
Hrvatskoj, na Kosovu. Ali, ta bi radili da su znali, ta ine danas kada
znaju? Jo uvek je dubok muk, jer teka mora odavno pritiska Srbu.
Ponekad se ini da ona nema snage za koncentrisan napor da se te more
pone oslobaati. Ali, odlaganje samo produava agonu, individualnu i
kolektivnu.
Realpolitiari upozoravaju da treba biti oprezan i sauvati
ravnoteu izmeu moderne i tradicionalistike Srbe. Ali, radi se o zloinu,
koji ne imanentan ni jednoj od ovih dveju Srba. On je bio sredstvo jedne
719
reakcionarne, jedne mranjake politike. Zato je odnos perma zloinu

merilo diskontinuiteta sa tom politikom i u sadanjem trenutku klju
za deifrovanje nervoznih, ali ne manje militantnih, pokuaja da se ta
reakcionarna politika sauva.
Kadgod pokuavam da naslutim ishod naeg suoavanja sa
zloinima koji su nas upisali u crnu knjigu, padaju mi na pamet rei Ernesta
Renana: mada sam ponekad bio spreman da zavidim onim srenim
prirodama, koje se uvek i lako zadovoljavaju, priznajem, da, razmislivi,
ja poinjem da se ponosim svojim pesimizmom, i kada mi se uini da on
slabi, ja poinjem da traim koja je struna oslabila u mom srcu.
Ipak, moju nadu hrani iskustvo do koga sam dola u brojnim
susretima sa ljudima u Srbi. Kroz debeli zid utanja koji je sagraen od
neverice, oaja i munine, ali i od tvrdokornosti, inata, osionosti i besa
prodire se samo sledei primarni ljudski nivo. Kad ljudi zamisle sebe
u poloaju rtve, oni se okreu protiv krvnika. To su znaci da ni nakon
Srebrenice, Sarajeva, Vukovara, jama kojima je optoen Beograd, u nama
ne zamrla ovenost, oseaj sapatnitva i krivice. Svi oni koji taj oseaj
ele da ugue, bez obzira ta nose i u kakvim su odorama: skiptar, pero,
mantu, mundir ne brane ni nae ljudsko ni nae nacionalno dostojanstvo.
Nisu oni predstavnici ni moderne ni tradicionalistike Srbe, ve onoga to
je u ljudskoj istori uvek nazivano reakcom, nazadnjatvom. Srebrenica
je i naa duboka rana. Njeno isceljenje zahteva viestruki napor. To e biti
posao raznih nauka i umetnosti. Ali, svako od nas, savremenika te biblske
tragede, kanjivost zloina mora prihvatiti kao vlastiti moralni imperativ.
To nee biti nadoknada za nedune rtve, ali e biti vaan zalog za nau
vlastitu budunost.
Molim vas da mi oprostite to, u ovakvoj prilici, pokuavam
da budem racionalna. Trudim se da savladam vlastite emoce i da ne
izazivam vae. Suvie vas potujem, da bih pred vama govorila na onom
primarnom ljudskom nivou. Ljudi koji su pod ovim krovom godinama
nalazili utoite za vlastiti razum uvek su razlikovali krvnike i rtve. Zato
danas i instistiraju na preispitivanju neposredne prolosti i zaustavljanju
poodmaklog procesa samorazaranja koje nas, po definici, udaljava ne
samo od suseda i od sveta, nego od svega ljudskog u nama samima.
(Re povodom obeleavanja 6-godinjice
srebrenikog masakra, u Paviljonu Veljkovi, 11. jula 2001,
Helsinka povelja, jul-avgust 2001)
720
Teret zloina
Zato je ubena Srebrenica

Pie: Rade Vukosav
Ovih dana navrilo se 7 godina od pada Srebrenice i pokolja

oko 8.000 stradalnika, to je najvei zloin u Evropi uinjen na jednom
mjestu nakon Drugog svjetskog rata. Ono to se Srebrenici i srebrenikim
rtvama dogodilo 11. jula 1995. godine moglo se predvideti, jer je to
bilo odavno projektovano, poev od Naertana srbanskog ministra
Ile Garaanina 1844. godine, a potvreno u svim prohujalim ratovima
na Balkanu, a posebno projektom ideologa Drae Mihailovia, Stevana
Moljevia, projektom o Homogenoj Srbi iz 1941. i etnikim zloinima nad
Bonjacima s tim u vezi. Miloevievom antibirokratskom revolucom
i dogaanjem naroda iz 1988. godine, sve do dobro pripremljene i
izvrene agrese na BiH, e su tekovine, na alost, priznate Dejtonskim
sporazumom.
Nema sumnje da je Ratko Mladi bio najefikasni realizator
velikosrpskih snova, osvajanjem i etnikim ienjem pola BiH. Zato bi,
po toj logici, Srebrenica bila izuzetak ta, nekakva zatiena enklava
pod zatitom UN. OSvajanje i ienje Srebrenice se kvalifikuje velikom
pobjedom srpskog oruja i podvigom za slavljenje uz gusle i velianje
Karadia i Mladia kao novih srpskih obilia i vitezova.
Oni koji su to inili, i oni koji su im pomagali i navali za njih,
umjesto da osuuju zloine, oni psuju Zapad, Ameriku, CIA, Vatikan,
Haki sud, pa kau: Bio je rat. Oni su prvi poeli (jer su im tako nai
medi objanjavali), a u ratu ko pobedi i osvoji, njegovo je. Bili smo jai...
Kojim pravom se Zapad mea u nae stvari. Ko god pomae Zapad i
Hag, radi protiv srpskih nacionalnih interesa. Oni su Srbi, Boga ti j.... kako
moe protiv Srbina... Sreom to nas ima dosta koji nismo takvi, veliki
dio naroda se uvjerio o tetnosti Miloevieve politike.
avle urii, etniki vojvoda iz Drugog svjetskog rata, nosilac
visokog Hitlerovog odlikovanja eljeznog krsta vitekog reda, je dao
primjer kako se to radi. Gdje je urii stao, tu je Mladi nastavio. Ne
samo Srebrenica, nego i cela BiH je u srpskim politikim projektima
721
odavno aktualna. U izvjetaju Pavla uriia Drai Mihailoviu o

izvrenim zloinima nad Muslimanima Bonjacima 1943. godine, stoji:
tab Limsko-Sandakih etnikih odreda, Str. Pov. Broj, 13. februara
1943. godine, Poloaj. NAELNIKU TABA VRHOVNE KOMANDE.
Akca u Pljevaljskom, ajnikom i Foanskom srezu protiv muslimana
izvrena je.
Operace su izvrene tano po nareenju i izdatoj zapovesti.
Napad je poeo u odreeno vreme. Svi komandanti jedinica izvrili su
svoje dobivene zadatke na opte zadovoljstvo.
Otropr nepratelja bio je od poetka do kraja slab. Jedini vei otpor
bio je na Trebikom brdu...
Nai odredi 7. ovog meseca u toku noi, ve su izbili na r. Drinu,
te su borbe zakljuno sa tim danom bile u glavnom zavrene, a zatim je
nastalo ienje osloboene teritore. Sva muslimanska sela u tri pomenuta
sreza su potpuno spaljena tako, da ni jedan njihov dom ne ostao itav.
Sva imovina je unitena osim stoke, ita i sena. Nareeno je i
predvieno prikupljanje ljudske i stone hrane u odreenim mestima,
za stvaranje magacina rezervne hrane i ishranu jedinica, koje su ostale na
terenu radi ienja i pretresanja terena...
Za vreme operace se postupilo potpunom unitenju
muslimanskog ivlja bez obzira na pol i godine starosti.
rtve. Nae ukupne rtve su bile 22 mrtva od kojih 2 nesretnim
sluajem i 32 ranjena.
Kod muslimana oko 1.200 boraca i do 8.000 ostalih rtava: ena,
staraca i dece... (Iz dokumenta broj 37, Zbornik XIV, 2, str. 184-185, iz
knjige Branka Latasa, Saradnja etnika Drae Mihailovia sa okupatorima
i ustaama 1941-1945).
Dakle, priblian broj srebrenikom pokolju.
uriievo etniko ienje u istonoj Bosni je prethodilo
Mladievom ienju u BiH od Bonjaka i Hrvata. Ovome su opet
prethodila jo rana ienja, u ranoj histori BiH i negiranju BiH za ma
kakvog politikog subjekta. Bosna i Hercegovina je u srbanskoj politici
stalno tretirana kao srpska zemlja, srpska Bosna i Hercegovina.
Regent Aleksandar Karaorevi u svojoj izjavi: Mojim junakim dragim
Srbima u Niu, 16. jula 1914. godine, gdje, izmeu ostalog, kae:
Na nau Srbu nasrnulo je veliko zlo. Austro-Ugarska nam je
objavila rat. Sada svi imamo da budemo sloni junaci... Pre 36 godina
zauzela je Austra srpsku Bosnu i Hercegovinu... (Politika, 4. VIII 1914.
godine, stranica 1). Dakle srpsku Bosnu i Hercegovinu.
Podsjetimo se da je Bosna, od svoga nastanka i od bosanskog
srednjovjekovnog kraljevstva; za vreme turske vladavine; za austrougarske
vladavine se Bosna zvala Bosnom i bila je Bosna i Hercegovina. I u tursko
doba i u doba austrougarske vladavine je BiH bila administrativni, pa i
politiki subjekt, sa visokom autonomom sve do 1918. godine kada je
Kraljevina Srba, Hrvata i Slovenaca (SHS) igorisala BiH, kad BiH gubi ak
722
i svoje ime, pa Bosne i Hercegovine ni po kojem pitanju u Kraljevini SHS

i Jugoslavi ne bilo. Bile su samo optine, srezovi i okruzi, a od 1929. i
banovine, kada je BiH raskomadana na tri banovine: Vrbasku, Primorsku
i Drinsku, a 1939. godine, Sporazumom u Kraljevskoj vladi CvetkoviMaek se Primorska banovina, Travnik i dobar dio bosanske Posavine
prikljuuju novonastaloj Hrvatskoj banovini. Tako u hrvatskom i srpskom
pitanju Bosne nema. Drava je bila unitarna Kraljevina, a BiH, poto je
srpska, naravno da ne mogla biti svoja bosanska.
Srpski nacionalisti se nikad nisu pomirili sa avnojevskim
granicama, posebno sa dravnou BiH i opravdanim priznavanjem
Muslimanima etnike pripadnosti i samosvojnosti. Zato? Zato to je to
smetnja i prepreka da BiH postane srpska.
Vlada Kraljevine Srbe na Krfu 1917. sa Nikolom Paiem na
elu imala je plan etnikog ienja i porekrtavanja u BiH i stvaranja
homogene Srbe. lan Jugoslavenskog odbora za stvaranje zajednike
drave Junih Slavena, Ivan Metrovi je na Krfu naglasio: Kako e se
postupati sa Bosnom, bie ispit nae politike zrelosti, na to je ministar
Stojan Proti uzvratio: Pustite vi to nama. Mi imamo reenje za Bosnu.
Kad pree naa vojska Drinu, daemo Turcima 24 sata, pa makar i 48,
vremena da se vrate na pradedovsku veru, a to ne bi htelo, to posei, kao
to smo u svoje vreme radili u Srbi (Mujo Demirovi, Bosna i Bonjaci
u srpskoj politici, str. 232,233). Zbog protivljenja lanova Jugoslavenskog
odbora, od toga se odustalo. Ipak, na preutni stav oficelnih srpskih vlasti
se u Sandaku i BiH, nakon 1918. godine vrio genocid nad Bonjacima od
strane raznih bandi, posebno od bandita Maje Vukovia i Petra Rogana. I
pored dolaska Druge arme pod komandom vojvode Stepe Stepanovia,
nasilje je nastavljeno. Samo je do kraja 1920. ubeno oko 2.000 Bonjaka, a
u pograninim predjelima jo 126, zaplenjeno im je 500 zadruga, to ej bio
povod za iseljavanje. U selu ahovii i Pavino Polje je 1924. godine ubeno
oko 600 Bonjaka, a oko 400 ih je potom iselilo (Mujo Demirovi, Bosna i
Bonjaci u srpskoj politici, str. 223, 234).
Spomenuti zloini su nastavak onoga to se deavalo jo u
balkanskim ratovima 1912-1913. godine, kada su vrena nasilja u
Sandaku, a posebno u crnogorskom delu Sandaka, to je rezultiralo
iseljavanjem 12.500 Bonjaka. Opirno bi bilo opisivati sve grupne i
pojedinane sluajeve nasilja. Naopmenimo da su nasilja nad Bonjacima
u Sandaku vrena po slinim klieima iz prolosti i u ovom najnovem
ratu 1991-1995. godine, kada su izvreni brojni zloini i nasilja: ubistva,
ranjavanja, kidnapovanja ljudi, ena i djece, paljenja kua i miniranja
duana, protjerivanja, oruani napadi na sela, a najvea kidnapovanja su
izvrena u Sjeverinu i trpcima, te stvaranje opteg straha i nesigurnosti.
I u Prvom i Drugom srpskom ustanku, poetkom, i celim trajanjem
XIX veka stanovnitvo islamske vjere protjerivano je iz Srbe, imovina im
oduzimana, a bogomolje razarane. Za sve nabrojane zloine i ienja onih
koji nisu kao mi, uzor je istraga poturica u Crnoj Gori 1711. godine,
723
koju je P. P. Njego u stihovima opisao u Gorskom vencu, kao junaki

podvig. Naalost, istraga poturica je sve do danas motivaca i matrica,
a kad se ispjeva uz gusle postaje podstrek za mrnju, oni mrnju od koje je
samo jedan korak do zloina. Vrednosti istrage se aktualizira u svako
vreme, svakoga asa kada to ekstremnoj nacionalistikoj eliti zatreba za
mrane ciljeve. Mitovi, deseterac, gusle i medi to lako raspale. Ondanje
poturice, u prenosnom smislu su za naciste sadanji muslimani Bonjaci.
U cilju odravanja i podsticanja nove mrnje, Turci se kroz itanke i mitove
pretjerano ocrnjuju kao zulumari, nasilnici, asimilatori... osvjeava se
to kroz mitove, kroz udbenike, kroz pisane i elektronske mede, kroz
religu i svojatanja srpskih i hrvatskih zemalja van granica svojih
drava. Iz toga svega izranjaju fatalni projekti homogene velike Srbe i
ratni pohodi za osloboenje srpskih zemalja, za vraanje otpadnika u
vjeru pradjedovsku ili njihovo unitenje. Jo u nekim glavama stanuju
fatalni projekti koji su srpski narod i nae susjede vie puta uvalili u krv
i glib. Poimanje da smo bezgrean narod i da moemoivjeti samo
kao vladajua naca, te tamo gdje nismo to, onda smo ugroeni, jer ne
prevladala graanska svest.
Otud veliki otpor i opstrukca u promjenama i u saradnji sa
Hagom i u izvrenju drugih meunarodnih obaveza od strane Beograda, a
posebno od strane Banje Luke.
Da je postojala jaka politika volja svih instituca meunarodne
zajednice Srebrenica ne bi pala. Nesrea je za BiH to se njezina prava
histora slabo poznaje. Osim ispraznih pretnji bombardovanjem poloaja
Mladievih snaga, nita drugo ne poduzeto. ak ne usledio ni verbalni
kategoriki ultimatum sa nadlenog mjesta sa pretnjom nesagledivih
posljedica. Dalje, zato Vee sigurnosti UN ne dalo ultimativni zahtjev
Republici Srpskoj, nakon pada Srebrenice, da je napuste u roku nekoliko
sati, nego je cela zona preutno ostavljena Mladiu da se spektakularno
hvali: Ovaj grad poklanjam srpskom narodu! Gdje su tu UN, gdje je
Evropa? Ima li u svemu tome nepotenih planova od strane nekih faktora
meunarodne zajednice da bi se zaokruila podjela BiH? Treba li sumnjati
u njihovu iskrenost o trajnoj cjelovitosti BiH, ili je podjela na sadanje
entitete, ovakvi kakvi su, namjetaljka za preraspodjelu teritora uz
cjenjkanje sa nekim novim/starim kartografima ubudue. Ima li ovdje
pravde osim za Karadia i Mladia, koji su branili goloruki srpski
narod, kako se to tvrdilo u naim medima.
Ako je Franc Ferdinand uben 1914. u Sarajevu zbog srpske
Bosne, sa posljedicama od preko milion srpskih rtava, neka niko ne misli
da e se izvensi krugovi u Srbi i RS ikad odrei Bosne. Slikovit dokaz:
U autobusu Beograd Bosanski Novi (zovu ga Novi grad), policajac RS
na granici pregleda line karte putnika. Jedan Beograanin je spomenuo
Bosnu, na to je plicajac uzvratio: Ovo ne Bosna, ovo je Republika
Srpska! Promenjeni su u RS nazivi svih toponima koji podsjeaju na
BiH i dat im naizv srpski, srpska, srpsko. Oni uvaju svoje obilie
724
od predaje pravdi. uvaju RS od povratka Bonjaka, a posebno Podrinje.

Oteu i opstruiraju sve to mogu i gdje mogu. Kod stanovnitva je usaena
bosnofoba...
Pad Srebrenice ne sluajan, niti je to to se dogodilo kao presedan
izolovano, van velikodravnog projekta na ovim prostorima. Postoji jedna
nit, jedan lanac kome je jedna od poetnih karika istraga poturica 1711.
u Crnoj Gori. Nastavljaju se karike: Prvi i Drugi srpski ustanak 1804. i
1815. godine i kroz XIX vek, balkanski ratovi 1912-13. pa Prvi svjetski rat,
Drugi svjetski rat i, najslikovita nedavna agresa na BiH 1991-95. godine;
jakobna nesrea za Srebrenicu i celu BiH.
Valja nam se boriti estoko i uporno za prevladavanje graanske
svesti u kojoj nee biti nacionalistike mrnje i ratova.
Helsinka povelja, jul-avgust 2002.
725
Teret zloina
Odgovorni ute nemoni mure

(sedma godinjica srebrenike tragede)
Pie: Zoran B. Nikoli
Seate li se Srebrenice? Ili, moda ne verujete da je tamo pre

sedam godina ubeno 7500 hiljada nenaoruanih i bespomonih ljudi
za nedelju dana? Sve je to antisrpska propaganda? Do danas su u
tamonjim masovnim grobnicama otkriveni ostaci najmanje 2028 osoba.
Kae se najmanje, jer su ostaci u takvom stanju da se ne moe ba uvek
sa sigurnou tvrditi kojem telu koji deo pripada. Tela su posle prvog
zakopavanja premetana, u organizaci Vojske Republike Srpske. ta vas
se tie, to je druga drava? Moda je ljudski ne sekirati se ba zbog svakog
oveka koji je izgubio ivot negde daleko, ali neke od ovih ljudi ste moda
poznavali. Govorili su isti jezik i iveli u istoj dravi. Moda ste sa nekim
od njih studirali, sluili vosjku, upoznali se na moru? Sa njih 199 verovatno
niste jer su u trenutku kada su nestali, a posle sedam godina to znai
ubeni, imali manje od 17 godina. Najmlai je imao 13. Moda poznajete
i nekog od onih koji su ih ubili. I Muslimani su ubali srpsku decu? Istina
je. Strano je kad ginu deca.
Moda je ipak neka gria savesti ono to izaziva estoke reakce
poricanja i odbanja da se o Srebrenici ovde uopte govori. Neki od nas
misle da je istina ipak vana, ma koliko bila nepodnoljiva, da moramo
znati u kakvom svetu ivimo i za ta su sve neki ljudi sposobni. Da bismo,
ako je ikako mogue, spreili da se tragede ponove.
ta se, dakle, kako i zato dogodilo u Srebrenici u julu 1995. godine?
Jo ne postoji opte saglasje kako su se dogaaji tih desetak julskih dana
zaista odvali. Nesporno je da je Vojska Republike Srpske, precizne, njen
komandant Ratko Mladi, osetivi s jedne strane da meunarodni pritisak na
zaraene snage raste i da e za to bre okonanje rata u Bosni i Hercegovini
biti upotrebljena oruana sila NATO, a s druge, da e za ishod pregovora biti
odluujue koji deo teritore koja od zaraenih strana dri pod kontrolom,
i da, a to je pokazalo iskustvo sa taocima iz UNPROFOR prilikom majskog
bombardovanja Pala od strane NATO, meunarodna zajednica nee odobriti
726
vazdune udare ukoliko postoje njene snage na terenu koje bi mogle biti uzete
za taoce, odluila da iskoristi poslednju ansu da uini neto sa enklavama u
istonoj Bosni, u blizini granice sa Srbom, koje su joj tri pune godine bile trn u
oku. Re je o enklavama Srebrenica, epa i Gorade, punim Bonjaka izbeglih
iz drugih delova istone Bosne, i proglaenim preko kolena sigurnim
zonama pod zatitom Ujedinjenih naca 1993. godine, zbog ega su u njima
bile stacionirane i izvesne snage UNPROFOR.
Vlasti Federace BiH su enklave koristile da veu to vie snaga
VRS, u propagandne svrhe da bi kod meunarodnog faktora odrale
sliku o Bonjacima kao rtvama u bosanskom ratu, to ljudi u enklavama
neosporno i jesu bili, i kao eventualni adut u buduim pregovorima.
Enklave nisu ni za njih bile poeljne kao deo budue drave, ali su drugi
ciljevi nalagali da se vlada u Sarajevu snano usprotivi zahtevima izbeglica
da enklave napuste. Snage Arme BiH stacionirane u Srebrenici, njena 28.
diviza, stalno su upadale u srpska sela u okolini gradia, koja su jo
poetkom rata, 1992. godine bila izloena pokoljima civilnog stanovnitva
od strane tih istih snaga u kojima je ivot izgubilo 3500 ljudi.
Ovi upadi imali su dobrim delom za cilj i kakvo-takvo
popunjavanje sopstvenih zaliha, jer je Srebrenica tri godine bila pod
tekom blokadom srpskih snaga. Ispoetka je humanitarna pomo stizala
u znatnim koliinama, ali su restrikce koje je nametala VRS vremenom
bivale sve tee i tee, pa je nestaicu svega, i hrane i lekova poela ozbiljno
da osea i holandska jedinica stacionirana u gradu. Higenski uslovi su
postali nepodnoljivi. VRS ne dozvoljavala ni pripadnicima Holandskog
bataljona UNPROFOR da se vrate u enklavu posle odsustva, pa je broj
plavih lemova sa poetnih 600 pao na manje od 400.
Napad je poeo 6. jula. Po svemu sudei, cilj operace je bio da se
enklave znaajno smanje i to je jo vane, prekine njihova meusobna
komunikaca, to je odgovaralo dotadanjoj taktici VRS. Kad ve, zbog
prisustva meunarodnih snaga i moguih diplomatskih komplikaca, ne
bilo preporuljivo direktno napasti Srebrenicu, onda je trebalo uslove u
enklavama uiniti nemoguim za ivot, glasila je ta taktika. S obrziorm da
im je vreme isticalo, sada se ta taktika zaotrila. Svrha napada bila je i da
se proveri kako e reagovati holandski bataljon i koliko su realni vazduni
udari dok su te trupe na terenu.
Mladi ne naiao ni na kakav otpor Arme BiH. Ni njen 2.
korpus ne pokazivao nameru da ma ta uini. Holanani, koji nisu
imali dozvolu komande da prvi pripucaju, izali su iz svog kompleksa
u Potoarima, nedaleko od grada i zauzeli 13 takozvanih osmatrakih
taaka, u pokuaju da se ispree na putu srpskim trupama. Snage VRS su
ih jednostavno i lako obilazile.
Poto ni treeg dana trajanja ofanzive ne bilo ni traga avionima
NATO, to i jeste bila Mladieva najvea briga, 9. jula je doneta odluka,
koju je aminovao i predsednik Republike Srpske Radovan Karadi, da se
ide dalje i zauzme grad. To se 11. jula i dogodilo.
727
Mladieva artiljera je jo od 8. jula granatirala gradsko jezgro

Srebrenice, ukljuujui i bolnicu. To je meu izgladnelim izbeglicama
izazvalo potpunu paniku, pa su provalili u kancelaru UNPROFOR
u samom gradu, traei zatitu. Holanani nisu imali druge nego da
izbeglice povedu do svog kompleksa u industrskom naselju Potoari,
pet kilometara severno od grada. Tako se u Potoarima, u kompleksu
UNPROFOR i oko njega, 11 jula uvee nalo izmeu 15.000 i 20.000 osoba.
Meu njima, samo oko hiljadu odraslih mukaraca. Proveli su no na
otvorenom ili u naputenim halama, okrueni detonacama i zapaljenim
kuama na brdima.
Ujutro 12. jula doli su prvi Mladievi borci, umeali se meu
izbeglice i poeli da tuku, maltretiraju, siluju, sve naoigled holandskih
vojnika. Odvodili su mukarce na zaklonjena mesta, posle toga su se uli
pucnji, a mukarci se nisu vraali. Posle su Holanani priali da su videli
tela.
Ubrzo se pojavio i Mladi. Delio je deci slatkie i najavio skoru
evakuacu. Evakuaca izbeglica do Kladnja, koji je bio pod kontrolom
Arme BiH, dogovorena je sa komandantom Holandskog bataljona jo
prethodne veeri. Kada su autobusi stigli, ljudi su pohrlili da uu. Vojnici
VRS mukarcima nisu dali. Odvajali su ih na stranu i kasne odvezli u
zarobljenitvo u Bratunac na Drini. Evakuaca ena i dece zavrena je
uspeno do sledee veeri.
Ostali srebreniki mukarci, ukljuujui i pripadnike 28. divize,
sklonili su se tog 11. jula u ume severno od grada. Poto su im Holanani
rekli da oekuju da ponu vazduni udari na Srbe (bio je jedan, gaana
su dva tenka, ali nisu pogoena), komanda divize je odluila da pokua
prodor do 100 km udaljene Tuzle, sedita 2. Korpusa. Kolona od 10 do
15 hiljada mukaraca, od kojih treina vojnika Arme BiH, sa neto malo
ena i dece, krenula je u prodor te noi. Na elu kolone je bila glavnina 28.
divize, zatim su ili civili izmeani sa vojskom, a na zaelju jedan bataljon
vojske. Sledeeg jutra, dok je dugaka i spora kolona pokuavala da pree
asfaltni put kod mesta Nova Kasaba, VRS je poela artiljerski napad. Prva
treina kolone je uspela da proe. Njihov put je trajao jo pet dana, pod
borbom. Mnogi su poginuli, ali je najvei broj njih stigao do teritore pod
muslimanskom kontrolom.
Ostatak kolone su snage RS zarobljavale tokom 12. i 13. jula. Neki
su uleteli u zasedu, nekima je preko megafona obeavano potovanje
enevskih konvenca, negde su isticane oznake UN i Crvenog krsta, da se
begunci oseaju bezbedne. Zarobljeno je oko 6000 ljudi. Stotine su ubene
na licu mesta.
Zarobljenici su 13. jula sakupljeni na Sandia livadi i fudbalskom
igralitu u Novoj Kasabi. Zarobljenici iz Nove Kasabe natovareni su u
kamione i autobuse i odvedeni u Bratunac, gde su ve bili i mukarci
iz Potoara. I deo zarobljenika sa Sandia livade takoe je odveden u
Bratunac, a nekih 1000 do 1500 ljudi sproveden je u oblinje selo Kravicu.
728
Smestili su ih u jedno naputeno skladite. Kada je predvee skladite bilo

puno, delati su poeli da unutra ubacuju rune bombe i pucaju. To je, sa
pauzama, trajalo satima.
Ostali mukarci, sakupljeni u Bratuncu, drani su bez hrane i vode,
maltretirani i pojedinano ubani jo nekoliko dana. Ve 14. jula, kada su
postali dostupni autobusi koji su evakuisali ene i decu iz Potoara, poeli
su da ih odvode u zabaena mesta oko Zvornika i streljaju, po neto vie
od hiljadu dnevno. Prvog dana u Orahovcu, 15. jula u Petkovcima, 16. jula
u Pilicama. I to je to. Jo se ne zna sudbina tih 7500 ljudi, ali se rauna da je
bar 6000 izgubilo ivot u masovnim egzekucama.
I ta sad mi imamo sa tim, to je druga drava? Prvo, postoje
indice da su pored vojske i police RS, u egzekucama uestvovale i neke
dobrovoljake jedinice iz Srbe. Da li je neko pokuao da to ispita? Drugo,
dokazano je da je Vojska Jugoslave u to doba jo snabdevala VRS orujem
i municom i da su postojali i drugi intenzivni kontakti, uostalom, plate
oficira VRS su doskora isplaivane iz naeg saveznog budeta. Da li smo
za zloine davali pare i ko je to odobrio? Zato ne traeno objanjenje
ovakvih postupaka od strane VRS? Tree, neki od uesnika masovnih
pogubljenja su verovatno, a neki sigurno na teritori Srbe. Trebaju li nam
i zato ih uvamo?
Naravno da nikome od odgovornih nee ni pasti na pamet da
pokrenu neka od ovih pitanja. I Zoran ini i Vojislav Kotunica su
svojevremeno pourili da opravdaju zauzimanje Srebrenice, dodue jo ne
znajui za pokolje. Nova demokrata je tada bila u koalici sa Slobodanom
Miloeviem, a Momilo Perii je bio naelnik Generaltaba koji je tako
zduno pomagao Mladiu.
Obini ljudi u Srbi esto raznim tumaenjima pokuavaju
da umanje srebreniku tragedu. Njih grize savest iako uopte nisu
uestvovali u tim dogaajima. Najee su pokuavali da vode svoje
ivote i morali da brinu kako da preive, jer proteklih deset godina obine
ljude niko na Balkanu ne mazio. I da su tada imali snage, iskustva i
interesovanja da shvate ta se tano dogaa, nisu mogli nita da uine da
promene tok dogaaja.
Izmeu odgovornih koji ute i obinih ljudi koji iz nemoi mure
stoje oni koji urlaju, kako je Ratko Mladi najvei srpski heroj. ovek koji
je deci delio bombone, a neposredno potom naredio da im se pobu oevi
i braa.
Helsinka povelja, jul-avgust 2002.
729
Bosna, Srebrenica, osam godina kasne
Bratstvo ubenih, jedinstvo utljivih

Pie: Tamara Kaliterna
Ruka navaa banjalukog Borca na fudbalskoj utakmici sa

sarajevskim eljom u glavnom gradu RS sredinom novembra 2002.
godine, koja je nosila transparent sa porukom No ica Srebrenica,
ista je ona koja je no uoi 11. jula 2003. oskrnavila pravoslavni krst
zabivi ga u Memoralnom centru rtava Srebenice 11. jula 1995. To je
bilo uoi konane sahrane prepoznate 282 rtve od nasluenih vie od
10.000 ubenih. Svi su bili Muslimani i mukarci, a njihove ubice u
rukavicama Radovan Karadi i Ratko Mladi ve osam godina hakoj
pravdi potkazuju majicu Srbu i Crnu Goru. Od 282 sahranjenih u malim
drvenim koveiima dee veliine, dva su bila za deake od 14 godina. U
sanducima iste veliine sahranjena su i dva starca od 75 godina.
Za Srebrenicu je 11. jula 2003. u organizaci ena u crnom
krenuo samo jedan autobus sa dvadesetak mirovnjaka iz Srbe, zemlje
od 7,5 miliona stanovnika. Od dravnika i politiara niko ne krenuo na
put dugaak 207 kilometara, osim potpredsednika Lige socaldemokrata
Vojvodine Zorana Bokovia. Ne bilo dovoljno ivih iz Srbe da otprati
svako svog mrtvog Srebreniana, a samo neki neduni sauesnici oseaju
potrebu da trae oprotaj.
Sa srpske strane Drine ouvane kue, bez oiljaka, rugaju se onim
poruenim na drugoj obali. Okree se rotilj, u Malom Zvorniku je restoran
Mir, zadruga Bratstvo, oznaka za autobusku stanicu Bus napisana
irilicom i ablon Stranke srpskog jedinstva, i je osniva haki deoniar
eljko Ranatovi Arkan.
U Bratuncu, oklopno vozilo SFOR iz prikrajka kontrolie ponaanje
domaih policajaca, koji su ulicom Svetog Save rasporeeni na svakih 30
metara do Memoralnog centra Potoari. Putokaz ispred bratunake
kue mami kupce natpisom Prasad. Pred lokalnom, nazovi kafanom
u Bratuncu, sede samo mukarci. Pod stablom na susednoj livadi mezi
zabraena porodica, bonjaka sirotinja. Na parkinzima u Potoarima 145
autobusa sa bosanskim registracama. Ostalo su privatni automobili sa
730
bosanskim, inostranim ili diplomatskim registracama. Na parkingu su i

uti autobusi, donaca vlade Japana, isti onakvi kakve je Japan poklonio
Beogradu kad se Srba oslobodila najeeg hakog akcaa. Preko table
na kojoj pie USAID program reintegrace i stabilizace navrljano
Prokleta avla.
Polica na putu za Memoralni centar zaustavlja peake kad
prolaze kola sa diplomatskim tablicama. Gdje ste bili 1995?, vie
sredoveni ovek. Ne jasno da li govori policajcima, ili diplomatama,
ili prolaznicima. Petoro invalida prosi pred ulazom u spomen prostor:
Pomozite, brao mila. Na ulazu u Memoralni centar obavetenje:
Danas je zajednika denaza-namaz i ukop exhumiranih tela rtava
genocida. Sledi spisak 282 imena sa godinom roenja i zajednikom
godinom smrti. Najvie je prezimena Hasanovi, Halilovi, Smajlovi,
Bonjak kolokvalni naziv za stanovnike Bosne i Hercegovine, bez
obzira ta su po veri i da li su uopte vernici. Graani Bosne su, prema
projektantu Miloeviu trebalo da budu graani Srbe po njegovoj meri.
Na masovnu sahranu dolo je oko 20.000 ljudi. Tu su devojke
zabraenih glava i bosih, pedikiranih nogu koje prave balone od vake.
Sa kaketom irita okrenutog naopake, klanja 12-godinji deak. Nema
fereda, podjednako su prisutne ene i mukarci. Reis ul ulema Mustafa
Ceri, vrhovni islamski poglavar u Bosni govori gotovo sat. Naginje
politikoj terminologi. Za razliku od patrarha Pavla, ne unjka. Nema
ni rei o oprotaju, samo o trpljenju. Najveu koliinu pomirljivosti Ceri
iskazuje kad kae: Osveta treba da bude pravda.
Dok se izmenjuju, zbog zamora, spikeri koji itaju imena onih koji
konano nalaze mir, rodbina trei odlazi na onaj deo Memoralnog centra
koji je groblje. Na groblju je popunjen samo manji deo. Mnogo vea parcela
eka nove koji e doi kada istraitelji Hakog tribunala i vlade BiH zavre
iskopavanje masovnih grobnica. Bie vie od 10.000 ubenih. Do 11. jula
2003. je u Potoarima sahranjeno 600 prepoznatih.
Dvojica mladia na rukama na groblje donose starca od 87 godina.
Ispeno gortako lice, sirotinjski neobran. Druga dvojica podiu koveg.
Starac se saginje i jedva uspeva da poljubi poklopac drvenog, neobojenog
sanduka. Takvi starci su do 1992. na mostarskom Kujundiluku pili kafu
iz fildana, puili na ibuk zurei u most koji su sruili hrvatski vojnici
u svojoj parti bosanskog rata. Pored druge rake jecaju dva plavokosa
deaka. Majka uti i gleda kako se koveg sputa. Sve je, napokon, izvesno.
Stara ena iza mene plae. Pita me da li i nekog mog sahranjuju. Kaem:
Ne, gospoo ja sam iz Beograda. Neka sine, to si dola iz daleka, da
podeli sa nama nau muku. Hvala ti.
Srebrenica, gradi kome su rimski kopai udelili ime, udaljena
je pet minuta vonje od Potoara. Sada, kao da je arhitekta grada bio
Edgar Alan Po. Jedan pas se odmara u senci razruene Bele dame,
izgraene ponovo na istom mestu uz pomo malezske vlade. U novu
damu ugraviran je jedan kamen nekadanje Bele dame. Ipak,
731
ostao je kamen na kamenu. Nema dece koja se igraju, nema ptica. U centru
Srebrenice ostala je tabla sa nazivom Trg bratstva i jedinstva. Osim na
tabli sa nazivom trga, Srbi i Muslimani Srebrenice ostali su zajedno samo
na ulinim stubovima na kojima su njihove osmrtnice jedna pored
druge.
Ko to kae
Hipokratov pitomac, lekar Zoran Stankovi bio je, dok je Vojislav
Kotunica bio predsednik SRJ, lan Kotuniine Komise za istinu i
pomirenje i je mandat trajao koliko i Kotuniin. Kao naelnik VMA
on je u novembru 2002. glavnom tuiocu Hakog tribunala Karli del
Ponte odbrusio da se Mladi ne kre na VMA. Kao sudski vetak Hakog
tribunala govorio je da je u julu 1995. ubeno samo 286 Srebreniana.
Demograf Helge Brunborg svedoio je na suenju generalu Radoslavu
Krstiu u Hagu pre dve godine da je na podruju Srebrenice pronaeno
1.883 mrtvih, a da je ubeno najmanje 7.500 ljudi.
Olakavajua okolnost
Genocid je kao krivino delo od 1948. meunarodno priznat i u
sluaju postojanja same namere da se u celini ili delimino istrebi etnika,
nacionalna, rasna ili verska grupa. Povodom tube Bosne i Hercegovine
protiv Jugoslave pred Meunarodnim sudom pravde u Hagu za genocid,
predsednik beogradske NVO Centra za antiratnu akcu, pravnik Ivan
Jankovi je protumaio da ak ni u Srebrenici ne bilo genocida, jer nisu
ubani ene i deca.
Kad je u Srbi emitovan Krik iz groba, britanski dokumentarac
o Srebrenici, opozicione stranke u Skuptini Srbe, socalisti i je
predsednik ve bio u Hagu, radikali, i je predsednik zatraio azil u Hagu,
uz drugare iz Kotunine DSS, zahtevali su da parlamentarna komisa
ispita kakva to ureivaka politika dozvoljava da se dokumentarac
emituje na dravnoj tv.
Plodovi patriotizma
Prema meunarodnim postdejtonskim podacima, Srebrenica je,
od grada sa 72,9 odsto predratnog muslimanskog i 25,2 odsto srpskog
stanovnitva, postala grad sa 67,6 odsto srpskog stanovnitva.
Radoslav Krsti, general VRS je zbog streljanja 7.000 srebrenikih
Muslimana osuen na najduih 46 hakih godina. Drugi osuen za
genocid u Srebrenici, Draen Erdemovi je priznao da je lino ubio 70 i
prisustvovao pogubljenju 1.200 nenaoruanih srebrenikih Muslimana. Za
genocid u Srebrenici optueno je dvadesetak. Svi su na slobodi ukljuivo
732
Karadia i Mladia, uz Miloevia najskupljih srpskih glava. Na

podruju Srebrenice pronaena je 51 masovna grobnica. Nestalo je 199
deaka iz Srebrenice mlaih od 17 godina. Najmlai je imao 13 godina.
Helsinka povelja, avgust 2003.
733
Bosanski Srbi jo uvek poriu srebreniki masakr
Republika Srpska kanjena

jer i dalje odba sprovesti pravu istragu
o zbivanjima u Srebrenici
Pie: Gordana Katana iz Banja Luke
Devet godina posle pada Srebrenice i masakra koji je nakon toga

usledio, bosanski Srbi i dalje se odbaju suoiti s tim zloinom, zbog ega
plaaju i veliku politiku cenu.
Dvojica visokih dunosnika bosanskih Srba proteklog su
tjedna smenjena zbog opstrukce rada vladine komise zaduene da
istrai sudbinu vie tisua nestalih Srebreniana, od kojih su mnogi bili
pogubljeni i potom sahranjeni u masovnim grobnicama nadomak te
bosanske enklave.
Visoki predstavnik meunarodne zajednice za Bosnu i
Hercegovinu, Pedi Edaun (Paddy Ashdown), otpustio je 16. travnja/aprila
naelnika generaltaba bosanskih Srba, Cvjetka Savia, kao i efa vladinog
Sekretarata za Haki tribunal, Dejana Miletia.
Instituce koje su bile u nadlenosti spomenute dvojice otputenih
dunosnika uinile su sve kako bi zatakale najvei zloin koji je u Evropi
poinjen nakon Drugog svjetskog rata izjavio je Edaun na konferenci
za tampu odranoj u Sarajevu 15. travnja/aprila.
Otputanja su usledila svega nekoliko dana pre no to je Haki
tribunal potvrdio da su srebreniki masakri predstavljali genocid. Zaista
je dakle re o prvom sluaju te vrste u Evropi nakon Drugog svjetskog
rata.
Edaun je takoer zahtevao i smjenjivanje predsjedavajueg
spomenute komise ostarjelog suca Marka Arsovia. Pod njegovim
rukovodstvom, spomenuto telo je zasjedalo svega jedanput tjedno, pri
emu je on opstrukce s kojima se ono suoava prvi put spomenuo tek
nekoliko dana pre 14. travnja/aprila, odnosno isteka roka za podnoenje
konanog izvjetaja komise.
734
Edaun je upozorio da e se, ukoliko se nastavi s opstrukcama,

na udaru njegovih mjera ubrzo nai i ministri obrane i pravosua. Visoki
predstavnik je rok za okonanje rada komise produio do prvog tjedna
lipnja/juna.
Komisa je osnovana krajem prole godine, i od nje se oekivalo
da otkre gdje se u Srebrenici i oko nje nalaze masovne grobnice u kojima
je sahranjeno 7.000-8.000 muslimanskih mukaraca i djeaka. Umjesto
toga, ona je na svega 16 stranica podnela izvetaj o tekoama s kojima
se u svom radu suoavala.
Komisa, naime, tvrdi da joj je dravni Sekretarat za suradnju s
Hakim sudom predao tek jedan dio od vie desetina tisua dokumenata
koji su na njegovu adresu pre toga stigli iz Ureda tuilatva Tribunala.
Takoer tvrdi i da ne dobila odgovore na zahtjeve koje je uputila
Ministarstvu unutranjih poslova i vojnim obavjetajnim slubama, a koji
su se odnosili na nestale osobe i mogue lokace masovnih grobnica.
Ne mogu vjerovati da Vojska Republike Srpske ne upoznata
gdje se nalaze masovne grobnice, niti da ti ljudi ne znaju nikoga tko je
sudjelovao u tim dogaajima iako je vie stotina, a moda i tisua njih
neposredno sudjelovalo u masakru, rekao je Edaun. okantno je da ste
jo uvek primorani da iz tih ljudi istinu upate onako kako im zubar
vadi zube.
Vlada bosanskih Srba je Edaunovu kritiku na svoj raun
okarakterizirala kao isuvie strogu. Komisa ne bila uspjena zbog
izostanka koordinace i efikasnosti u radu, a ne zbog toga to joj vlada
ne eljela pomoi kae se u vladinom slubenom saopenju.
Savi je kao naelnik generaltaba tvrdio da je vojska bosanskih
Srba uinila doslovno sve kako bi omoguila lanovima komise da
steknu uvid u dokumentacu.
Komisa je inae osnovana na zahtjev bosanskog Vea za ljudska
prava. U pitanju je dravna instituca koja istrauje pritube koje joj
graani upuuju zbog krenja ljudskih prava. Vee je na taj nain ustvari
odgovorilo na oko 50 zahtjeva koje su mu uputili roaci osoba koje su
nestale nakon pada Srebrenice.
Banjaluke vlasti su komisu osnovale tek poto je Edaunov
ured na njih izvrio veliki pritisak. Premer Republike Srpske, Dragan
Mikerevi, tvrdi da vlada u prvi mah ne bila u stanju ni pronai prave
ljude koji bi sudjelovali u radu takvog jednog tela.
Imajui u vidu otpore koji su pratili istragu, nimalo ne iznenauje
injenica da ni devet godina nakon zloina dvojica ljudi koji su osumnjieni
za njegovo planiranje i izvrenje bivi politiki i vojni zapovjednici
bosanskih Srba, Radovan Karadi i Ratko Mladi jo uvek nisu
privedeni.
Mnogi promatrai misle da oni ne bi bili u stanju toliko dugo
uspjeno se skrivati bez podrke koju im prua makar jedan dio
rukovodstva bosanskih Srba.
735
Veliki broj onih koji su odgovorni za tragediju u Srebrenici

jo uvijek se nalazi na znaajnim funkcijama u policiji u vojsci... oni
zloupotrebljavaju svoj poloaj i institucije Republike Srpske tako
to nastoje sprijeiti suradnju sa Hakim tribunalom, izjavio je
Branko Todorovi, predsjednik Helsinkog odbora za ljudska prava
u entitetu bosanskih Srba.
Jedini raniji pokuaj banjalukih vlasti da istrae zloine koji
su se dogodili u Srebrenici predstavljao je tek neto vie od pukog
zatakavanja. Naime, organ koji je zaduen za suradnju s Hakim
sudom predstavio je prolog rujna/septembra izvjetaj u kojem se
negiraju otkria istraitelja Tribunala vezana za masovne grobnice
koje se nalaze unutar i oko enklave.
U tom izvjetaju se, recimo, navodi da na podruju Srebrenice
nisu sahranjivani ljudi koji su stradali u masakru, nego poginuli
borci, iji je ukop u masovne grobnice morao biti smjesta organiziran
zbog velikih vruina koje su u to vrijeme vladale.
Ovakvo poricanje srebrenikih zloina odvija se u sjenci
zbivanja u Hakom tribunalu, gdje je samo za protekle tri godine
ve izneseno mnotvo uvjerljivih dokaza da su se ubijanja ipak
odigrala.
Tuioci su prikupili svjedoanstva velikog broja svjedoka,
kao i mnotvo dokumenata koji potvruju da su se na srebrenikom
podruju zaista dogodile masovne egzekucije, sahranjivanja i
transport leeva. Jedan od najvanijih hakih optuenika Draen
Erdemovi osobno je sudjelovao u pogubljenjima, pa je bio u prilici
da na sudu podrobno doara njihovu brutalnost i sistematinost.
U Republici Srpskoj nikad nije bilo dovoljno spremnosti
niti politike volje za suoavanje sa zloinima poinjenim tokom
posljednjeg rata, izjavila je Tanja Topi, politika analitiarka pri
banjalukom uredu Fondacije Fridrih Ebert (njemaka nevladina
organizacija za unapreenje demokracije).
Srebreniki dogaaji se poriu, zatakavaju i potiskuju,
a isto se deava i s pitanjem logora, kao i ostalih ratnih zloina.
Kao to ne postoji spremnost vlade da se uhapse osobe koje su
osumnjiene za ratne zloine, ne postoji ni elja da se otkrije istina o
ratnim zloinima, niti da se o njima javno govori, kae ona.
Meutim, ovakav propust u suoavanju s prolou tvrdi
Edaun potkopava i same temelje entiteta bosanskih Srba. Sve dok
ne upozna javnost s onim to se dogodilo u Srebrenici, Republika
Srpska, usprkos Dejtonskom sporazumu, nee biti legitimna
drava, upozorio je Visoki predstavnik.
Kratkorono promatrano, srpsko poricanje bi po njegovoj
procjeni moglo ugroziti ak i nastojanje Bosne i Hercegovine
da se na srpanjskom/julskom samitu NATO, koji e biti odran u
Istambulu, prikljui programu Partnerstvo za mir. Visoki predstavnik
736
je izjavio da e pristupanje BiH tom programu najvie zavisti upravo

od novog izvjetaja koji bi o Srebrenici u meuvremenu trebalo da
saini komisija bosanskih Srba.
Gordana Katana, Banje Luka
(Tribunal Update, Br 354, 23-apr-04)
737
an-Rene Ruez, glavni istraitelj za Srebrenicu
SREBRENICA JE VIE OD TRAGEDE

Nemogue je preceniti ulogu an-Renea Rueza u utvrivanju
onoga to se dogodilo u Srebrenici u leto 1995. godine. Ruez je od 1995.
godine do pre neki dan bio glavni istraitelj za Srebrenicu Meunarodnog
tribunala za ratne zloine u Hagu. Kazati u njegovom sluaju da zna
svaki bun u Srebrenici ne pretrivanje ve istina. Poto je Srebrenici,
sasvim bukvalno i u potpunosti, posvetio est godina svog ivota, taj
neumorni 40. godinji Francuz odlazi na 1090 dana odmora. Ovo je njegov
prvi intervju.
M: Srebrenica 1995. godine, je li to stvarnost ili fikca?
R: Pre nego to sude kau svoje nakon suenja generalu VRS
Radislavu Krstiu za genocid u Srebrenici, svi imamo svoje miljenje. Kad
doe presuda sa njom dolazi i stvarnost koja e biti utvrena. Svi koji pet
godina govore da je to la, morae da se suoe sa stvarnou.
M: Kao ovek koji je vodio istragu, moe, bez obzira na presudu,
da kae da li je Srebrenica stvarnost ili izmiljotina, plod nee bolesne
mate ili je istinski dogaaj?
R: Ne bih radio na tome est godina da ne stvarnost. injenica
je da smo saznanje o toj stvarnosti gradili vremenom. Da se posluim
primerom. Kad ste suoeni sa slikom koja je toliko ogromna, teko moete
da prihvatite da je uopte mogua dok ne dobete apsolutnu potvrdu da
je sve to imate pred oima i pod nosom istina, da je stvarnost. Deluje
ak i mehanizam samoodbrane, ne elite da to prihvatite, verujete da
ste pod uticajem inflace zakljuaka koji mogu biti izvedeni iz svega to
ste uli i u ta ste poeli da se uverevate svojim oima. Mi smo prihvatili
punu stvarnost Srebrenice tek kad smo otkrili prve sekundarne masovne
grobnice u okviru programa ekshumaca. Krajem 1996. godine magazin
Njuzvik objavio je lanak Genocid bez leeva zato to je postojao
pokuaj da se izbriu sve primarne grobnice. Zaista, krajem te godine
imali smo genocid bez leeva. Ili, zamislite kad vam svedok kae da je
na jednom gubilistu ubeno 800 ljudi a vi naete 150. emu verovati?
Da li ih je ukupno bilo 151, ili 1500. Nemate pojma. Dok nismo pronali
sekundarne grobnice nismo mogli biti sigurni u svoje zakljuke. Ali, ve
738
poetkom 1997. godine znali smo da e ono to budemo otkrivali samo

potvrivati, potvrivati, potvrivati. Tako i danas otkrivamo stvari koje
samo dopunjuju sliku. U ovoj fazi nita vie ne moe biti oduzeto, samo
novi elementi mogu biti dodati. Dogaaja je bilo jako mnogo. Mi znamo
o glavnim zloinima, ali ima na desetine manjih zloina koje verovatno
nikada neemo ni otkriti, a i kada bismo otkrili neemo moi da ispitamo
i dokaemo svaki.
M: Dakle, Srebrenica je stvarnost. A ta je zapravo? Kako ti to
naziva?
R: To je organizovani i sistematski pokolj verovatno vie od 5000
ljudi. Svi su bili zarobljeni, zadrani na jednom mestu, prebaeni na drugo,
i na kraju, na njih eka streljaki stroj. Perfektno organizovan proces, teke
maine, kopanje na licu mesta, ak i pre nego to je egzekuca zavrena, i
potom zatrpavanje svega.
M: Moramo odmah prei na brojke.
R: Da, moramo. Vodi se rat brojkama od prvoga dana. Uzmimo
broj nestalih. Mi se oslanjamo iskljuivo na spisak Meunarodnog
Komiteta Crvenog Krsta. To je neto manje od 8000. U stvarnosti,
brojka je daleko vea. Bilo je nastojanja da se precizne ustanovi broj,
pogotovo zato to su itave porodice ubene, ali to ne zavreno zbog
politikog stanja u BiH 1996. godine. No, brojka do koje se tada dolo
bila je neto iznad 10000, ali se ne moe dokazati. Zato mi ostajemo pri
cifri MKCK, ali je svima jasno da moe samo biti vea, zato to su itave
porodice izbrisane sa lica zemlje. Primer. Uzmimo porodicu Hasana
Nuhanovia, koji je poznat javnosti (UN prevodilac u Srebrenici).
Njegovog 16. godinjeg brata nisu hteli da zadre kao UN personal,
morao je kroz umu, nestao. Otac odvojen posle izlaska iz baze UN u
Potoarima, nestao. Majka je bila u autobusu na putu u Tie, odatle
kree natrag ka Vlasenici, nestala. Da je i on krenuo sa bratom kroz umu
verovatno bi, takoe, stradao i ne bi imao ko da pravi nestanak porodice
Nuhanovi. To je jedan primer od ko zna koliko. Mi smo u pogledu
brojki konzervativni, drimo se MKCK. Demograf koji je svedoio na
suenju generalu Krstiu sve je vrlo detaljno pregledao i zakljuio da je
MKCK brojka verodostojna. Ostaje broj mrtvih. Sada znamo, posle toliko
godina, da su svi nestali mrtvi. To vie ne sporno. Veliki broj je uben
u borbama. Zvornika brigada (Drinskog korpusa VRS) organizovala je
zasede i tada je imala najvee gubitke u itavom ratu. Bilo je intenzivnih
borbi. Mnogi su ubeni pokuavajui da prou kroz minska polja.
Nepoznati broj je verovatno izvrio samoubistvo u strahu od muenja
pre nego to budu ubeni. Ne moe se iskljuiti ni da su pojedinci pucali
u neke koji su hteli da se predaju. Lino u to ne verujem, ali propaganda
brojke i tako objanjava. Niko to ne moe iskljuiti, pa neu ni ja. Mi
emo koristiti broj ljudi koji su direktno ubeni, koji su bili zarobljeni.
Oni su, dakle, bili zarobljenici, kraj prie. Bili su drani na raznim
mestima i odvedeni na gubilita. Da bismo ustanovili taj broj moramo
739
da poveemo mesta egzekuca, primarne i sekundarne grobnice. Kad

zavrimo sve ekshumace imaemo manje-vie broj ubenih. Postoji i
jedna specifinost. Jedan od grobova, u Glogovi, sadri tela ljudi koji
su pobeni du puta Konjevi PoljeKravica. Srbi e za njih rei da su
ubeni u borbi, a u stvari, oni su ubeni im su stali na asfaltni put. To
ne nikakva borbena situaca, ali nisu bili ni zarobljenici. Jednostavno
su ih pobili im su stigli na put. Njih emo dodati konanom broju. U
ovom trenutku ne moe se dati brojka, jer nismo zavrili ekshumace.
Zato je zavretak eskhumaca fundamentalno vaan. Potreban je snaan
pritisak i na Tribunal i na Bonjake da se ekshumace zavre. Treba
odrati visok moral i zato je svaki pritisak da se ekshumace zavre
dobrodoao. U suprotnom, brojka e biti preputena venosti. Nikada,
naravno, neemo imati sasvim tanu cifru zbog velikog broja delova
ljudskih tela. U svakom sluaju, svaka brojka koju dajemo je minimum
minimuma. Kad god dajemo brojke znamo da nedostaju stotine, ali vie
volimo da umanjujemo nego da uveliavamo.
M: Bivi naelnik taba Arme BiH general Enver Hadihasanovi,
poslednji svedok na suenju, naveo je da je broj stradalih od 8300-9722.
Rekao je da je itava 28. Diviza Arme BiH bila u koloni mukaraca koja
je 11. jula uvee krenula kroz umu ka Tuzli. Od 5803 pripadnika Divize,
2628 su ubeni, ostali su se probili. On ne rekao da su svi pripadnici
divize ubeni u borbama.
R: Za nastradale u umi prinueni smo da raunamo da su
poginuli u borbama. Znamo da su bile operace ienja i svaka grupa
koja je zarobljena, do iza 18. jula, bila je sistematski ubena na licu mesta.
Za to se moemo osloniti samo na svedoke, bez ikakvih forenzikih
nalaza. Mi uglavnom verujemo svedocima, ali ako ne moze da dokaze,
svedoanstvo ne koristimo. Zato smatramo da je veliki deo pogiba u umi
izgubljen za nas.
M: Vraam se brojci 5000, koju si prvu spomenuo. Je li to
orentacioni broj ubenih, kako ti kaze, u krvi?
R: To je minimalni broj.
M: General Hadihasanovi ne mogao da kae da su svi stradali
pripadnici Divize ubeni u borbama, zato to je deo pripadnika bio u
onom veem delu kolone koji je bio odseen. Meu njima su neki moda
zarobljeni i streljani.
R: To je sasvim mogue. Jedan primer. Zna video Zorana
Petrovia (Piroanca). Scena u Sandiima. Razgovor, uz upereni pitolj, sa
ovekom u beloj koulji. Zoran Petrovi ga pita jeste li uplaeni i ovek
odgovara ko ne bi bio. Iza njega ide jedan mladi u vojnikoj majici koju
mu trae da skine. Taj mladi je najverovatne iz 28. divize. Zarobljen je
meu onima koji su zaostali, i on je deo organizovanog procesa ubanja.
Ukoliko, pak, zbog vojnike majice ne meu onima koji su izdvojeni na
licu mesta, odvedeni u belu kuu, i niko ih vie nikada ne video. Bilo
kako bilo, taj mladi je meu mrtvima.
740
M: Kada i kako si postao ef te istrage i kako ste u stvari istrazivali

taj dogaaj. Verujem da je to jedinstvena istraga u istori.
R: Kosovo se moe porediti.
M: Kako se uopte moe istraziti takav ogroman dogaaj na mestu
zloina koje je, zapravo, (bilo) nedostupno istraiteljima Tribunala.
R: U Tuilatvo u Hagu doao sam u aprilu 1995. godine. U julu
te godine Tribunal je razvao dogaaje unatrake, poev od 1992. godine
traei vane take koje treba istraiti. Odjednom, jula 1995. godine
dogaa se Srebrenica. Videvi da je po sredi oigledno neto masivno, ef
istraga u to vreme odluio je da nekoga poalje da proveri.
M. Doao si, u stvari, dva meseca pre nego to se Srebrenica
dogodila.
R: Imao sam taman vremena da se upoznam sa kompjuterskim
sistemom. U julu smo kolegnica Stefani Friz i ja poslati u Tuzlu. Stigli
smo 21. Jula 1995. godine. Osnovni cilj je bio da uradimo procenu, i to
i danas traje. Nikada ne prestalo. Istraga je poela u julu 1995. godine
i traje uglavnom non-stop od tada. U grubim crtama, prva faza je bila
rekonstrukca injenica. Jo jedna specifinost te istrage je u tome to je
re o zloinu koji smo ispitivali nemajui jasna saznanja o zloinu (crime
base). Svi ostali zloini kojima smo se bavili bili su nam pravljeni. Ovo
je bila novinska glasina. Situaca vrlo drugaa od uobiajene. Stvarno
poinje od nule. Ima 6000 izbeglica u bazi u Tuzli, oko 20.000 ratrkanih
u raznim kolektivnim centrima u okolini Tuzle. Nema naina da sazna
bilo ta o poiniocima pre nego to ustanovi da su zloini izvreni i kakvi.
Zato razgovara sa izbeglicama, pokusava da rekonstruie injenice,
koristi iskaze date drugim organizacama, novinarima. Novinare sam
1995, 1996. pa i 1997. godine nazivao pomonom istranom grupom, zbog
minimalnog broj ljudi kojima raspolaemo. U Tuzli 1995. godine pitali smo
se kada emo moi da odemo na lice mesta. Cenili smo, verovatno 2000.
godine. Niko u leto 1995. godine ne imao pojma ta e se dalje dogaati.
General Mladi je navodno trebalo da doe da nas pozdravi u Tuzli poto
je uzeo Srebrenicu. Govorilo se dolazi ovamo, sledee mesto je ovo. No,
to je bio prvi korak koji je trajao dugo, do kraja 1997. godine, mada jo traje,
jer injenica ima toliko da bi mogao na tome da radi veno. Ima jo velikih
delova koje treba da privedemo kraju.
M: Faza broj dva?
R: To je, kako sam tada nazivao, traganje za izvriocima. Tek kada
si ustanovio solidnu osnovu poinjenih zloina mogao si da se okrene
utvrivanju ko je ko i ko je ta uradio. Za to smo koristili osnovne tehnike
sudske police pretresi, oduzimanje predmeta, dokumenata. Pretresli
smo srpske brigade znajui da su mnogo rane sve sklonili. Ali vojnici ne
razmiljaju kao obini kriminalci i ne znaju za ta bi polica jednoga dana
mogla biti zainteresovana. Vrlo su loe brisali dokumentacu, kao sto su
vrlo loe brisali masovne grobove. Pretersi su bili vrlo produktivni. Za
utrvivanje ko je ko i ta je ko radio izuzetno vani bili su presretnuti
741
razgovori koje je snimila Arma BiH prislukivanjem komunikaca VRS.

Uhvaene razgovore dobili smo poetkom 1998. godine.
M: U Srebrenicu ste prvi put otili 1996. godine, zar ne?
R: U januaru 1996. godine. U aprilu smo ili na prvi pravi zadatak
obilazaka mesta zloina i traganja za grobnicama.
M: ta jo treba uraditi?
R: Sve ono to je nuno s obzirom na izvrioce koji su nam
poznati. To je strahovito vano. Mora se dobro promisliti kako s tim
dalje. Mandat Tribunala je krivini progon najodgovornih, ali i stvaranje
uslova za trajni mir i pomirenje a Srebrenica je zaista sasvim posebna.
Istrebiti toliku masu ljudi za etiri dana, organizovano i sistematski.
Ukoliko i ne bilo genocidnog instinkta pre toga, postojao je tada. Da je
rat nastavljen sa takvim ljudima, koji su imali mo da rade to to su radili,
ne elim ni da pomiljam sta bi moglo da se desi. Zamenili bi autbouse
vozovima, a male poljane smrti betonskim fabrikama, za spaljivanje tela.
Sam bog zna. Problem koji emo imati je u sledeem. Veliki broj ljudi
oznaen je kao odgovoran. Potrebna su suenja da bi se dolo do vie
podataka, jer mi ne moemo navesti ljude da govore pozivom na kafu.
Ako ih ne optuimo i ne uhapsimo neemo moi da idemo do kraja.
Moemo mnogo znati, ali moramo imati dovoljno dokaza da ljudi budu
osueni. Zato, optunice, suenja istrage, sve to mora da se nastavi.
Mislim, takoe, da ne moemo da se bavimo samo najodgovornima,
iako je to super vano. Najmanje to bi, po mom sudu, trebalo uraditi
su tri prsta, vojska, polica i politiari. Da bi sudski postupak bio
zokruen, minimalni cilj jeste suditi visokom predstavniku svake od tri
grana koji su bili duboko upleteni. I potom, potreban je istinski deterent
za budunost, i to ne samo prema predsednicima, ve prema svakome
ko bi uestvovao u takvom zloinu, jer svaki potencalni uesnik treba
da zna da se meunarodna pravda nee baviti samo generalima. Svaki
vojnik, kapetan, porunik, svaki koji je kopao, svi ljudi neophodni u
tom lancu u kojem ako jedna karika nedostaje, globalni poduhvat se
teko moe ostvariti. Zbog toga je vano optuziti svakog od njih, kao
deterent svakome ko bi pomiljao da uestvuje u takvim poduhvatima.
To je maksimalni cilj za koji je potrebno vie od tribunala. U nacionalnim
sudskim sistemima, takoe, treba suditi takvima. Ubicama i onima iz
srednjeg ealona treba suditi u Banjaluci. Tamo treba da odlue ta e sa
ljudima koji su ukaljali nacionalnu ast.
M: Imala sam utisak da si na neki nain fanatian u tom poslu?
R: Prvo, ne slaem da sam bio fantian, jer fanatizam potire
mo nezavisnog miljenja i uravnoteenost. Fanatik vidi svet crno-belo.
Moda je samo pogrena re. Bio sam potpuno opsednut, strasno sam se
bavio time, bio sam totalno posveen. To je jasno. Razlog je jednostavan.
Kad ima oseaj da si pred planinom, i to pred Himalajima, a ima kaiku
da planinu premesti sa jednog na drugo mesto ne znajui koliko e ti
vremena biti potrebno, ne zna sa koliko ljudi, niti da li e tvoja kaika
742
jednoga dana biti pretvorena u neto podesne, a zna da nikada nee

imati sve alatke koje bi normalno imao, jedini nain da to kompenzira
je lini preterani ulog. Mora da se potpuno posveti, da prihvati
esktreme koji bi te mogli zadesiti. Ide sam da proveri razminiranje
na mestima gde zna da bi to trebalo da traje mesecima, i svestan si da
su nesree mogue. Treba da obie, recimo, 30 mesta zloina, to bi uz
potpuno slobodan pristup trajalo mesecima, a ti ima jedan dan da ue
i jedan dan da izae. Onda grabi najvie to moe u jednom danu, ili
pola dana. Sve to utie na nain na koji pristupa zadatku. I sve to vie
saznaje, sve ti je jasne da je planina, zaista Himalaja, i da si u vrtlogu u
koji si potpuno uvuen, sve dok slika ne postane dovoljno jasna.
M: Govori o tome iskljuivo kao o profesionalnom izazovu?
R: Profesionalni i ljudski izazov je jednak, oni su srasli, nema
razlike. Reaguje kao ljudsko bie, ali tu si da uradi posao i ima neko
znanje koje ti moe pomoi. Teko je ostati samo profesionalan kad si
svedok nekog krajnjeg rezultata, ne vidi ubanje ali vidi izbeglice,
krajnji ishod. Razgovarao sam sa gotovo svim preivelima. Ne ba sa
svakim, namerno, da ne bi sve iskaze uzeo jedan ovek. To bi moglo
da izazove razne sumnje. To ti u jednom trenutku daje intimno znanje
o oseanjima ljudi koji su sve to doiveli. Onda upozna teren, svaki
bun, i ponekad ti se uini da i ono sto ne zna, zna. Ali si istovremeno
svestan, kad recimo prelee mesta na kojima zna ta se dogodilo, da je
stvarno bilo daleko gore od tvog najcrnjeg zamiljanja. Re je o sposbnosti
rekonstrukce dogaaja pomou delia koje ima.
M: Moje pitanje je, u stvari, ta je Srebrenica tebi. Sea li se
svojih prvih misli. Kako sada u dubini due razmilja o Srebrenici, kao
o tragedi?
R: Ne moram da se seam. To je prosto, zato to ono to sam mislio
jue, mislim danas i sigurno u misliti sutra. To je vie od tragede. Ono
od ega mi je muka i ega se grozim jeste znaenje metoda korienog
u Srebrenici koji prevazilazi uase rata irom bive Jugoslave. To je
neto stvarno strano za srpski etnicitet, ali, na nesreu Srba, ljudi koji
su to uradili su Srbi. Ne re samo o tome to se je desilo. Da su to bili
besni, pani huligani koji su nagrnuli na neko mesto i iz osvete ili bilo
kojih razloga pobili sve ivo, to bi bio odvratni primer sposobnosti
oveka da ini zlo. Ali to je nita, to je kao kafanska tua u poreenju
sa svim znaenjima onoga to je uraeno u Srebrenici. Bilo je isuvie
organizovano, ak i ako ne unapred promiljeno, na alost to je vrhunac
etnikog ienja zapoetog 1992. godine. Ako ne bilo genocida 1992.
godine, sa onim to se desilo u Srebrenici, oni koji su to uradili 1995.
godine, pruili su opravdanje za sve optube o genocidnim instinktima
1992. godine. Zato to je ono to su uradili u Srebrenici upravo to.
Nekoliko konvoja autobusa i kamiona koji se kreu sa lokaca gde su
koncentrace zarobljenika, sve u tri dana. Oficiri bezbednosti pre toga
trae i odabiru mesta ubanja. Zameni te konvoje autobusa vozovima,
743
zameni mesta zatvaranja veim takvim mestima i kakvu sliku doba.

1943. godina. Nemaka. Nacistika Nemaka. To je apsolutno uasno.
Rekao sam jednom politiaru, koji je u svemu tome od 1992. godine, da
se oevi ovih koji su to uradili sada prevru u grobu. Verovatno pljuju
na svoje sinove, jer su sinovi uradili ono emu su oevi bili izloeni, to
su propatili i nad im su opravdano bili zgroeni. Sinovi su radili manjevie isto, ak su imali specalne jedinice u crnim uniformama. Na ta to
podsea? ao mi je, ali ja sam pola Francuz pola Nemac. Mogao bi neko
da pomisli da sam ludi nacistiki idiot sa nemake strane. Ne. Samo sam
svesni od drugih ta kolektivna krivica moe da izrodi. ta e se desiti
sinovima ovih koji su to uradili u Srebrenici? To je potpuno nenormalno.
M: Podsetio si me na jednog beogradskog pisca koji je na poetku
ratova u Jugoslavi napisao proizveli smo kosmiko nitavilo. Upravo
si opisao kosmiko nitavilo.
R: Da, ali ak je gore i od toga. Ako gleda dublje, poruka je
prebana deca prebae decu. Kao kad pojedinac, naca ili grupa
traumatizovana jezivim, neverovatnim dogaajem, vremenom reaguje
ne tako da se takva vrsta dogaaja izbegne ve shvatanjem bolje biti
kasapin nego ovca, umesto rtve biu krvnik. To je vrlo zabrinjavajue. Tu
se krug zavrava. Tribunal upravo postoji zato da bi se taj krug izbegao, da
bi ciklus bio prekinut. Naim istragama otkrivamo da je moda postojala
politika, ali, onda, tu su ljudi. Pojedinci rade takve stvari, ne mase, ne
nace. Oni (u Srebrenici) su imali tekoe u nalaenju dobrovoljaca. Ne
ba mnogo tekoa, na alost, ali morali su da ih traze. to vie moemo
da razotkremo kako se te stvari stvarno rade, i ko je to uradio, u kom
duhu, u kakvom ambentu, kako su finalizovali svoj gadni projekat,
svi ti detalji ine da kolektivna krivica nestaje. To je proizvod bolesnih
mozgova, i bolesni ljudi ostvaruju takve ciljeve. Ne svi.
M: U jedniom lanku iz 1997. godine jedna ena govori o ljudima
u crnim uniformama i sa crnim maska na Zlatiboru, u Srbi, uoi
Srebrenice. Da li te to iznenauje?
R: Ne mogu da kaem vie, ali do sada nismo utvrdili uee
Beograda u Srebrenici. To ne znai da nema nikakvog udela, niti da ne
bilo znanja. Svi znaju za veze generala Mladia sa Beogradom. Ali znati
neto minut poto se desilo i minut pre nego to se desilo, velika je razlika.
U ovom trenutku moemo samo da kaemo da je Beograd sasvim sigurno
znao ta se desilo. Minut posle. To je ono to u ovom asu moemo da
dokaemo. To to ta ena u lanku govori me ne iznenauje. Ne. Moda
je istina. Ali sada se moe, ono to rane ne bilo mogue. Moda sada
moemo da razgovaramo sa ljudima sa kojima rane nismo mogli. Mnogi
ljudi nisu ni svesni da imaju ta da kau.
M: Rekli smo da neemo o generalu Krstiu. Ali moemo o
ljudima koje je on imenovao kao krivce za, kako je sam rekao, zloin u
Srebrenici. To su pukovnik Ljubo Beara, major Peanac, porunik Mia
Pelemi, major Malini i potpukovnik Vujadin Popovi.
744
R: Imenovao je one protiv kojih dobro zna da imamo jake dokaze.

Zaboravlja sve druge pod njegovom komandom koje eli da zatiti.
M: Da li je to sve to si spreman da kae ?
R: Da. Istraga je u toku, suenja, takoe, jer posle suenja Krstiu
bie drugih. Sve je to igra izmeu ljudi iz Drinskog korpusa i Glavnog
taba VRS. Srebrenica je bila zajednika operaca Drinskog korpusa i
Glavnog taba. Ako uhvati jednog iz Glavnog taba on e rei da je to
bila operaca Drinskog korpusa, i obrnuto. To je bila zajednika operaca
Drinskog korpusa i Glavnog taba.
M: Generali Milan Gvero i Zdravko Tolimir iz Glavog taba
pominjani su vie puta na suenju Krstiu, pogotovo general Tolimir.
R: Pominjani su, da. Gvera bih u ovom trenutku ostavio po
strani. To ne znai da tu nema nita. Tolimir je druga vrsta prie. Zato
ove istrage treba da budu dugorone. Sa Tolimirom nikada nismo mogli
da razgovaramo, ljudi o njemu ne govore mnogo. Glavni organizatori
u Srebrenici iz obavetajne i slube bezbednosti bili su pod njegovom
komandom.
M: Misli da je u Beogradu?
R: Ne znam gde je. Verovatno vrlo mali krug zna gde je bio i ta je
radio u vreme Srebrenice. Moda je pecao na Drini, ali kada se dogaala
epa bio je na terenu i kao obian bezbednjak razdvajao ljude. ta je radio
u vreme Srebrenice, ne znam. Bilo bi interesantno dublje ispitati ulogu
Tolimira u svemu tome, jer spada u one koji su pomalo zanemareni u
celom postupku.
M: General Manojlo Milovanovi nikada ne pomenut na
suenjima, barem ne na javnim pretresima. Da li on na bilo koji nain
figurira u vezi sa Srebrenicom?
R: Bez komentara o Milovanoviu. On se ne pojavljuje posebno u
vezi sa Srebrenicom. Drugi globalni aspekti vezani su za njega. Tuilac se
bavi time.
M: Mogu li da pitam za Bearu? Da li zna i da li ste ikada znali gde
je taj ovek?
R: Postoji otvoreni planetarni apel svima koji znaju gde je taj ovek
da nam to kau. On treba da bude traen ovek do kraja ivota, ma gde
iveo i pod ma kakvim kakvim identitom, istinitim ili lanim, bio. Veina,
ako ne i svi ljudi koji su uestvovali u Srebrenici nose lane dokumente.
Ukljuujui Krstia.
M: Hoe da kae da je general Krsti imao lanu linu kartu? I
kad je uhapen? Zna se da je general Stanislav Gali imao lanu linu kartu
kad je uhapen.
R: Imao je lanu linu kartu. Vrlo interesantan podatak za ocenu
mentaliteta tih ljudi koji se ponaaju kao gangsteri u bekstvu dok sede u
tabovima kao komandanti korpusa VRS.
M: Moram da pitam o generalu Milenku ivanoviu, komandantu
Drinskog korpusa, zato to je vaan deo slike u Srebrenici.
745
R: On je kljuni element zbog promene na elu korpusa na koje

dolazi Krsti. Ako ga pominje u prolom vremenu znai da prihvata
tvrdnju tuioca da je Krsti itekako bio komandant korpusa.
M: Sa suenja znam da tuilac tvrdi da je ivanovi bio komandant
do 13. jula, i da se posle nekako gubi. Jeste li ikada razgovarali sa njim,
znate li gde je?
R: Ne, ali sada kada Srba vie ne zabranjena zemlja za istraitelje
Tribunala moda e biti prilike da se sa njim razgovara zato to ivi u Srbi.
Ima mnogo zanimljivih stvari o kojima se sa njim mora razgovarati. To to je
napustio mesto komandanta korpusa ne mora da znai da je napustio i taj
prostor. Postoji prilina fizika slinost izmeu Mladia i ivanovia. Moda
su podelili uloge u obilaenju mesta ubanja. To bi tek trebalo dokazati ali hou
da to kazem, jer ne elim da taj ovek uiva u penzi u punom zadovoljstvu.
To to u ovom trenutku niko o njemu ne govori ne znai da u nekom drugom
momentu ljudi nee progovoriti o turizmu kojim se bavio posle 13. jula 1995.
godine. Imao je oseaj da je Drinski korpus njegova privatna pra. Kao
komandant korpusa delovao je kao da je to njegov privatni posao. Znamo
sve detalje o njegovom odurnom postupanju sve te godine. Od oficira koje
smo ispitali znamo sve o njegovom stilu komandovanja. Nema teore da je taj
ovek ispario u trenutku kada je dobao ono to je godinama oekivao. Ima
mutnih stvari koje treba razjasniti.
M: Doli smo do generala Ratka Mladia. Da li je on bio na
ceremoni primopredaje dunosti komandanta Drinskog korpusa.
R: On je organizovao ceremonu primopredaje 13. jula. Bio je
tamo. Samo novi naelnik taba, sada general Andri, ne bio prisutan.
General Mladi je bio ceremonal-majstor. On je okupio ljude, ak i
istaice i tehniko osoblje da bi skup bio to vei i to zvanini.
M: Kako bi saeo ulogu generala Mladia u Srebrenici? On je
optuen i sve pojedinosti bie izloene na suenju kad doe u Hag.
R: Glavni ovek, koji je poslao svoje ljude, imao pouzdane
saradnike da ostvare njegov projekat, a on je otiao dalje drugim poslom.
Najvane u vezi sa njegovom ulogom, koja moe biti jedino vodea uloga,
jeste da je, verovatno, cela stvar izala iz njegove glave. Ali to jo ne znamo
zasigurno. Ne poznajem ga, ali mislim da je tip oveka koji je u stanju da
na licu mesta prihvati izazov. Na primer, neki bolesnik, u trenutku, na
sastanku recimo u Bratuncu, ispali ideju hajde da ih sve ubemo. Mladi
se zakai za to s obzirom na stanje svesti koje je uvek imao i na ono to je
javno govorio 1994. godine o nameri da istrebi Muslimane iz istorskih
razloga, koji su u stvari ista budalatina. Za mene je svaka istora koja u
danasnje vreme opravdava ubanje ljudi da ne kaem ta.
M: Da li bi voleo da ga vidi ovde?
R: Svakako. Ko ne bi. On veruje da je istora, i to je tano, tamna
strana istore.
M: Kada bi se desilo da moe da ga ispituje ta bi bilo glavno
pitanje, ba za njega?
746
R: Bilo bi ono na koje verovatno ne bi odgovorio: kada, ko i u kom

kontekstu je doneo odluku da budu ubeni apsolutno svi zarobljenici i
kako je u roku od par sati sve spremljeno za to.
M: Proveo si vreme sa preivelima.
R: Jesam, ali ne mnogo vremena. Proseni razgovor osam
sati. Kad ispriaju dogaaj, opiu, onda je trebalo nai ta mesta, jer oni
nisu znali gde su bili zatvoreni, gde su bili na gubilitu. Onda bismo
ukrstili zapaanja na terenu sa njihovim priama da proverimo da nema
izmiljanja.
M: Govorim o kvalitetu, intenzitetu odnosa.
R: Teko je zamisliti intenzivne provedene sate od tih.
M: Kakvo je to iskustvo kad si na licu mesta sa ovekom koji ti
pria kako su ga strejlali ali je preziveo?
R: Idem na odmor dui od 1000 dana. Jedan od razloga je da
promislim sve te stvari. Nisam imao pravog vremena za to. Stvari su se
odigravale kao akca. Nema vremena da promilja i to u situacama koje
su neverovatne. Mogao bih da ispriam mnoge prie.
M: Da li ti je to teko palo?
R: Njima je bilo teko. Za mene, to je bio odlian nain da saznam
vie, da proverim vrstinu njihovih svedoanstava, da se uverim da ne
proputamo vane stvari. Brinuo sam da li e moi da se nose sa vraanjem
na mesta zlocina.
M: Jesu li uspevali?
R: Da, uspevali su. Oni su, svaki ponaosob, neverovatni ljudi.
Razliiti su. Neki su vrlo mladi, neki vrlo stari... Iskustvima poput
njihovih niko se ne bavi. Komunicirati sa ljudima koji imaju takvo iskustvo
je, takoe, neto posebno. Poto ih je bilo vie, pone da uoava neke
slinosti, ali i razlike u ponaanju, prosto neverovatno. Krivo mi je to
ih nismo snimili kad smo bili na licu mesta. To je bila tehnika odluka
koju danas alim. Trebalo je da sve zabeleeimo na video traci, njihiva
lica, govor, kako se izraavaju, to je veliki propust. Oni su neverovatno
dostojanstveni, blagi. Nikada nisu rekli runu re o ljudima koji su im to
uradili. Osim iuavanja nad tim to su doiveli. Njihova ljudskost kao
da je skrivala neljudskost onih koji su pokuali da ih ubu tog dana. To
je ok, ta mentalna razliitost. Kad bi ubice znale stanje svesti ljudi koje
su unitili. Toliko totalno normalnih ljudi, koji su fino iveli, radovali se
ivotu sa svojim drutvom, a koji su zavrili bez ikakvih ansi nadajui se
jedino da e biti brzo i ne previe bolno. Ima vrlo udnih i tunih pria.
M:Razgovarao si i sa oficirima VRS?
R: Jedna stvar me prenerazila kad smo zapoeli fazu o izvriocima.
Zapanjujui je jaz izmeu onoga to profesionalni oficiri smatraju
profesionalnom au, dunostima i aktivnostima i ponaanja i mentaliteta
vie od 90 odsto oficira VRS koje smo sreli. Oni se ponaaju kao bitange,
krui sve, ak i ono najoigledne. Ne optuuju druge, jer veina jo
ne na toj taki, ali to bi veina uinila im bi osetila miris zatvora, ak i
747
najmoderneg sa najpristojnim straarima. Ljudi bez asti. To je najgore.

Ponaaju se kao sitni lopovi, kao deca uhvaena sa rukama u demu,
totalno uplaeni moguih posledica. Sve su zaboravili, nita nisu videli.
Drinski korpus je, na osnovu njihovih pria, bio prazan u ono vreme. Svi
su bili u poseti enama u Beogradu ili na sahranama bliskih roaka. Ceo
korpus je bio u rukama istaica i vozaa. Skandalozno ponaanje.
M: Jeste li naili barem na jednog koji je bio spreman da ponese
neku odgovornost?
R: Neki su slabi od drugih. Ukoliko kriti se znai snagu, neki
su slabi od drugih. Moda emo jedino u sudnici videti nekog od njih
da ustaje i objanjava ta je zaista oseao u to vreme i kako je mislio da
postupa ispravno. Moglo bi se donekle razumeti, bez ozbira na pravne
rezone i posledice, da ljudi u ratu pomisle da je bolje to to su uradili nego
da se nepratelj sutra vrati sa pitoljem u ruci. Ali oni nisu takvi. Oni se
ponaaju kao pacovi. Ono to sam video je u pravom smislu grozno.
M: Nuno je dotai se aktivnosti pripadika 28. divize Arme
BiH.
R: To je dramatino jednostavno. Govorei samo o istrazi
Srebrenice i potpuno nevezano od bilo kakvih istraga na muslimanskoj
strani, treba rei da su Bonjaci imali razloga da kru da zona ne bila
demilitarizovana i da, kako tvrde, Arma ne pomagala 28. divizu u
enklavi. Postoji i trea stvar koju ele da sakru a to je komanda i kontrola
glavnog taba Arme BiH nad 28. divizom ukoliko su njeni pripadnici
inili zloine, a Srbi tvrde da jesu od 1992. do 1995. godine. U datom
kontekstu imali su legitimne razloge da to kru, ali vremenom to se menja.
teta je to je Arma BiH posedovala tovar izuzetno vanih dokaza koji
bi nam pomogli da identifikujemo i optuimo ljude koji su bili aktivni
u operaci istrebljenja u Srebrenici. Zbog tih unutranjih problema, nisu
pomogli. Mi smo izgubili tri godine, rtve su izgubile tri godine a izvrioci
su dobili tri godine. Zahvaljujui tome, predstavnicima rtava, ljudima
koji su voe rtava, vojnici i politiari. To je nesrena okolnost da ljudi
koji pripadaju grupirtvi, ne samo da se meusobno optuuje, ve je
bila usporena i naa istraga. Zbog toga umesto grupnog suenja imamo
suenje generalu Krstiu. Da smo imali sav taj materal krajem leta 1995.
godine, to bi imalo istorski znaaj.
M: Recimo da su u akcama iz enklave vrili zloine. Da li bi to na
bilo koji nain i pod bilo kojim okolnostima bilo opravdanja za napad na
enklavu i za zloin izvren posle napada?
R: To bi moglo biti opravdanje za napad, ali to ne bilo razlog
za napad. Karadi je nekoliko nedelja rane na TV govorio o napadima
iz enklave. Napadi iz enklave bili su pre stvaranja zatiene zone. Ni
Srbi vie ne tvrde suprotno. Kad je zona proglaena 1993. godine bilo
je incidenata, pucnjave, ali enklava ne koriena za napade na okolna
mesta. Osim u julu 1995. godine kao pomo u deblokadi Sarajeva. To je
Srbima pokazalo da postoji aktivna ivotinja koja moe da im skoi za
748
vrat. To jeste nepratelj, nema govora. Time se vezuju snage. Naravno da

to ne i ne moe biti opravdanje da ih sve ubu. Ni u kom sluaju.
Intervju: Jula Bogoeva
Monitor, br. 548, 19.04.2001. i 549, 27.04.2001.
antrfile
Ima jedan trenutak kada sam se oseao zaista dobro. Bilo je to
sa Hasanom Nuhanoviem u Tuzli. Mislim 1997, ili 1998. Najradosni
trenutak, mnogo bih voleo da je istina. Priali smo o osveti, a u Tuzli,
gde je bilo neto Srba i 25.000 izbeglica iz enklave, ne bilo osvete. Bila
su dva ubistva. Osvete ne bilo zato to su izbeglice znale da smo mi tu,
da uzimamo izjave. Postojala je neka vrsta senke kao da je pravda ve tu.
Instinkt ljudi bio je da ispriaju svoju priu da bismo mogli da je koristimo
umesto da zgrabe piuk, ili sekiru da bi nekoga ubili. Oi su mi bile pune
suza kad mi je Hasan to priao. Razmiljao sam ovee, samo kad bi to
bila istina.
749
Miloevi znao za usporeni genocid

International Criminal Tribunal for Yugoslavia (ICTY)
Suenje-Miloevi Hag Sudnica Jedan
10. februar 2004.
HAG Navodei pogrene informace, prikrivanje i zadravanje

informaca u Ujedinjenim nacama, stalni predstavnik Venecuele u UN
tokom rata u Bosni i Hercegovini, Dego Enrike Ara, rekao je pred
pretresnim veem na suenju Miloeviu da je neuspeh Ujedinjenih naca u
preduzimanju odlunih akca protiv etnikog ienja poinjenog od strane
bosanskih Srba proizvelo klimu nekanjivosti koja je omoguila usporeni
genocid protiv bosanskih Muslimana u Srebrenici od 1993. pa do njegove
kulminace 1995. godine. On je svedoio da je kultura nekanjivosti
zapoela kada je potpredsednik Vlade Bosne i Hercegovine uben pred
oima snaga UNPROFOR i kada kao odgovor na to ne uinjeno nita. Ta
kultura je ojaavana svaki put kada su UN dobale izvetaje o etnikom
ienju i zloinima protiv bosanskih Muslimana i kada su proputale da
reaguju.
Dr Ara je izjavio da je dvostruki standard bio prihvatljiv za neke
lanice UN koje su podrale intervencu da bi se zatitio Kuvajt, a pritom
nisu inile nita da zatite Bosnu i Hercegovinu. One su se plaile postojanja
muslimanske drave u srcu Evrope, naveo je svedok. Kada je Muhamed
Sairbej, predstavnik BiH u UN, pisao pisma kojima se alio UN, pisma su
bila gotovo potpuno zanemarivana. Dr Ara je rekao da su UN delovale
uz klimu poricanja onoga za ta je ceo svet znao da se dogaa.
U novembru 1991. svedok se pridruio drugim lanovima Saveta
bezbednosti UN koji su glasali za embargo na uvoz oruja za sve u
Jugoslavi. U tom trenutku, kako je naveo svedok, informace su bile veoma
limitirane i nisu ukljuivale injenicu da e embargo jednu od strana ostaviti
sa najveim delom naoruanja, a drugu skoro bez iega. Mi smo verovali
da je to bila znaajna mera, ali nismo znali da odreujemo ishod sukoba,
rekao je dr Ara. Bosna i Hercegovina bila je jedina koja ne imala oruje.
Savet bezbednosti to ne znao. On ne stavio sve (sukobljene strane) u isti
poloaj.
Jedan dokument koji ne uspeo da stigne do lanica Saveta
bezbednosti bilo je pismo Sadako Ogate, Viskog komesara UN za izbeglice,
750
od 18. marta 1993. u kome je ona upozorila da sve ukazuje da se sprema

masovna humanitarna katastrofa u Bosni. Gospoa Ogata je naglasila da
bi vodei lideri trebalo da budu upozoreni. Dr Ara je pred sudom rekao
da je, iako je tada bio u Savetu bezbednosti, pismo prvi put video jedanaest
godina kasne. Ono ne bilo predato Savetu bezbednosti.
Ogata je nakon toga napisala drugo pismo generalnom sekretaru
Butrosu Butrosu Galu. Ona je situacu u Srebrenici opisala kao
zabrinjavajuu i predloila da UN odmah povea svoje prisustvo ili prui
drugau pomo u cilju spasavanja ivota. Ogata je ponovo zamolila
generalnog sekretara da u stvar ukljui vodee lidere. Iako je ovo pismo
prosleeno Savetu bezbednosti, generalnom sekretaru je trebalo 12 dana
da to uradi.
lanice Pokreta nesvrstanih, em je osnivanju pomogao bivi
jugoslovenski predsednik Josip Broz Tito, iznele su bosansko pitanje pred
Savet bezbednosti. Kada je Bosna podnela albu traei od Meunarodnog
suda pravde da od Savezne Republike Jugoslave zatrai da preduzme
hitne mere shodno svojim obavezama prema Konvenci o spreavanju
i kanjavanju zloina genocida da sprei zloin genocida u Bosni i
Hercegovini i da obezbedi da snage koje usmerava ili podrava, ili su
pod njenom kontrolom ili uticajem ne poine genocid ili podsticanje na
genocid, nesvrstane zemlje su se zalagale da to bude zapisano i primljeno
na znanje od strane UN. One su predloile nacrt rezoluce kojom bi se
osudilo etniko ienje i potvrdile sankce protiv SRJ. Poto ne usledila
nikakva akca, dr Ara je nakon nekoliko dana poslao pismo u kome
je naglaeno da Pokret nesvrstanih smatra da je odlaganje razmatranja
nacrta rezoluce veoma ozbiljno, posebno zbog toga to bosanski Srbi nisu
bili voljni da preduzmu napore ka uspostavljanju mira. Uprkos tome to
su dr Ara i nesvrstane zemlje nastavili sa svojim naporima, rezoluca ne
nikada usvojena.
Tuilac Defri Najs je pitao dr Aru da li je informaca o odsustvu
akce UN u vezi sa pravljenim etnikim ienjem i potencalnim
genocidom bila dostupna okrivljenom. Svedok je odgovorio da jeste. On je
objasnio da je okrivljeni znao jer je jugoslovesnki ambasador slao izvetaje
Venecueli i ti njegovi izvetaji su sadrali vie informaca od mojih.
Ovo je dokaz da je Miloevi imao saznanja da bosanski Srbi koje je on
podravao ine zloine koji mogu ukljuiti genocid ili voditi ka genocidu.
Nastavak pruanja masovne vojne pomoi, kao to dokazi pokazuju,
zajedno sa ovim saznanjem bi mogao da ustanovi njegovo sauesnitvo u
genocidu.
Nakon pritiska, UN su poslale misu u Srebrenicu, koju je
predvodio dr Ara. Meutim, ne celokupno osoblje UNPROFOR gajilo
dobro raspoloenje prema misi. Dr Ara je rekao da brigadir Ver Hejs,
komadir UNPROFOR, ne saraivao u bilo kom obliku kojim bi nam
pomogao da obavimo misu. Naprotiv, on je inio sve to je mogao
da je blokira. Tokom dodatnog ispitivanja, svedok je odao priznanje
751
veini UNPROFOR ena i mukaraca, koji su bili u nemoguoj situaci

sa nedovoljnim sredstvima, i od kojih se oekivalo da budu neutralni u
odnosima izmeu agresora i njihovih rtava. To je neutralnost koju je Kofi
Anan kasne kritikovao, nazivajui je politikom moralne jednakosti,
odnosno jednakim tretiranjem rtve i agresora u nameri da se zadri
neutralnost.
Kada je konano stigao u Srebrenicu, svedoka je okiralo i
uasnulo ono to je video na terenu. On je izjavio da su pripadnici srpskih
paravojnih jedinica krstarili po enklavi zajedno sa osobljem UN. Bilo
je jasno da su srpske snage, a ne UN, imale kontrolu, rekao je svedok.
Vojska bosanskih Srba (VRS) okruila je enklavu tekim naoruanjem,
dok su njeni pripadnici etali naokolo kako su hteli. (Tokom dodatnog
ispitivanja, Defri Najs je pitao svedoka da li se i jedan jedini vojnik VRS
njemu poalio da je bio pogoen od strane vojske bosanske Vlade (ABiH)
iz enklave. Svedok je odgovorio da ne.)
Snage bosanskih Srba su spreavale prolaz konvoja humanitarne
pomoi (u enklavu), ukjljuujui i one koji su nosili oajniki potrebnu
medicinsku pomo. Da bi pogorali situacu, Srbi su iskljuili vodu,
elektrinu energu i gas. Desetine hiljada ljudi metana i mnogo onih koji
su traili utoite iveli su u nehumanim uslovima. U to vreme, dr Ara
je dao izjavu medima u kojoj je rekao da Srbi dre koncentracioni logor
u kome red odrava UNPROFOR. Odsecajuci svu humanitarnu pomo,
oni su bili u otvorenom sukobu sa meunarodnom zajednicom, rekao je
svedok. To je bio trenutak kada je dr Ara smislio frazu usporeni genocid.
Tada on ne znao da e genocidu trebati dve godine do zavretka. Panja
meda i rezoluca UN moda su usporili proces genocida, ali ga nisu
zaustavili. Bosanski Srbi su, ba kao i Miloevi, obeavali da e potovati
rezoluce UN i sporazume, ali to nikada nisu inili. Dr Ara je izjavio da se
susreo sa Radovanom Karadiem na beogradskom aerodromu, na koji je
doao neposredno nakon razgovora sa Miloeviem. Karadi je obeao da
e odmah omoguiti dotok vode u enklavu. To nikada ne uinio. Neuspeh
UN da srpske lidere dre odgovornim proizveo je kulturu nekanjavanja
koja je neumitno dovela do masakra u Srebrenici.
Jednoglasno usvojeni izvetaj mise UN o uasu u Srebrenici
doveo je na kraju do toga da UN usvoji rezolucu kojom je detaljno
opisana situaca na terenu, ukljuujui injenicu da je Srebrenica bila pod
opsadom, okruena tenkovima i tekom artiljerom, da su ljudi iveli u
nehumanim uslovima, da su bosanski Srbi blokirali humanitarnu pomo
i medicinsko snabdevanje za enklavu, da je potencal za masakr 25.000
ljudi postojao, i da se usporeni genocid odvao. Rezoluca je podeljena u
Generalnoj skuptini i prilino iroko medima. Drugim reima, Miloevi
je takoe imao informacu o tome.
Meutim, Bosna i Hercegovina i Srebrenica su dovoljno brzo ispali
iz ie interesovanja UN. Pokret nesvrstanih je nastavio da vri pritisak
za reavanje situace u BiH. Pokret je usvojio dokument kojim se tvrdilo
752
da je BiH sa 100.000 mrtvih postala simbol genocida. Njime je zlokobno

upozoreno da niko ne moe tvrditi da ne znao. Nakon toga Pokret
nesvrstanih je sainio predlog rezoluce kojom bi se podigao embargo na
oruje tako da bi Bosna mogla da se brani, poto je bilo oigledno da joj
je meunarodna zajednica to pravo negirala. Svaka drava, naglasili su
nesvrstani, ima pravo na samoodbranu prema Povelji UN. Samo su SAD
od stalnih lanica Saveta bezbednosti podrali predlog rezoluce.
Dr Ara je smatrao situacu toliko ozbiljnom da je, kada se obratio
Savetu bezbednosti u vezi sa nacrtom rezoluce, uporedio pozicu Bosne
sa pozicom u kojoj se 1938. godine nala ehoslovaka. Predsednik Ala
Izetbegovi je nazivan nepopustivim, ba kao i predsednik Edvard Benes.
Bosna je takoe bila primorana da ustupi 90 odsto svoje teritore, kao to
je bila i ehoslovaka.
Uprkos tvrdnji da je i dalje bolestan nakon vie od nedelju dana
pauze, Miloevi je pristupio jednom od svojih boljih ispitivanja. On je
prvo suoio svedoka sa tim da je izjavio da su informace bile skrivane od
njega i ostalih privremenih lanova Saveta bezbednosti, a da je sa druge
strane rekao da je on znao ta se dogaalo u Bosni. Dr Ara je odgovorio
da je bilo mnogo nezvaninih izvora informaca, ukljuujui i stalne
lanove Saveta bezbednosti sa kojima se neformalno razgovaralo. Svedok
je rekao da se nalazio u privilegovanom poloaju. Problem je bio u tome
to je nedostatak informaca iz zvaninih izvora bio neophodan da bi se
obezbedila osnova za akcu.
Miloevi je izazvao svedoka zbog kritika da je Butros Gali
prikrivao injenice i davao pogrene informace. U svom odgovoru dr
Ara je uzvratio: Vi ste jedini optueni ovde. Ja ne optuujem druge.
Svedok je naglasio da je bio veoma kritian prema tadanjem generalnom
sekretaru zbog njegove neutralne pozice, i to je odbao da prisustvuje
na zatvorenim debatama o Bosni. Miloevi je bio uporan, sugeriui da
je dr Ara optuio Butrosa Gala za krivino delo kada je napisao da je
filter za informace generalnog sekretara spreavao da informace stignu
do Saveta bezbednosti, i time uticao na ljudske ivote. Iako je negirao ovu
optubu, svedok je izjavio da je generalni sekretar znao za pad Srebrenice
mesec dana pre Saveta bezbednosti i dodao: Sumnjam da bi Savet
bezbednosti uinio vie i da je znao.
Optueni se vratio na izjavu svedoka da su meunarodni
posrednici Sajrus Vens i lord Dejvid Oven, zajedno sa Miloeviem,
predlagali neku vrstu aparthejda u onom to je postalo poznato kao
Vens-Ovenov mirovni plan. To ne bio aparthejd, izjavio je Miloevi, zbog
toga to predloena kantonizaca Bosne ne ila u potpunosti po etnikim
linama. Dr Ara je odgovorio da je to upravo razlog zbog koga su bosanski
Srbi, pomognuti od Miloevia, eleli Srebrenicu. Sa srpskom Srebrenicom
to bi bila potpuna etnika podela. Miloevi je suoio svedoka sa drugim
delom njegove izjave u kome svedok tvrdi da je Srebrenica bila neophodna
za Srbe i za UN da bi obezbedili mirovnu nagodbu. Po Vaem miljenju,
753
Oven, Vens i Savet bezbednosti su, zajedno sa mnom, stvorili osnovu za

Veliku Srbu. To je malo neozbiljno, rekao je Miloevi. Dr Ara se ne
sloio: Rezultat reflektuje ono to je nameravano: etniku podelu.
Miloevi je upitao da li svedok zna da su mape kojima je Bosna
podeljena bile rezultat zavrnih pregovora u Dejtonu, i da su se bazirale
na predlogu Kontakt-grupe. Ono to je dr Ara meutim odgovorio bilo je
to da je trenutak Dejtona bila situaca kreirana zverstvima poinjenim
od strane Srba. Bonjaci nisu imali izbora i niko ne eleo da uini nita
povodom toga. Ljudi su bili pobeni, zemlja unitena, podvrgnuta
genocidu i zloinima protiv ovenosti. Beograd je to uinio moguim.
Ne bilo drugih mogunosti osim da Bosna i Hercegovina potpie. Na
kraju, Bosna i Hercegovina je podeljena na etnikim kriterumima.
Ostajem pri tome.
Kada je Miloevi insistirao da je bilo opte poznato da su svi
njegovi napori bili usmereni ka ostvarenju mira i da to niko ne moe
da ospori, dr Ara je rekao pred sudom da smo mi bili naisto sa tim
da je srpska strana usvojila dvostruki pristup. S jedne strane, Miloevi je
izvodio beskrajne pregovore, a s druge su njegovi ljudi izvravali prljave
poslove... To je dovelo do toga da UN ekaju godinama pre nego to e
zaustaviti sukob sa preko 200.000 mrtvih. Nakon to je Miloevi cirtirao
jedan intervju koji je dao 1992. godine u kome je stajalo da Srba i on lino
osuuju etniko ienje, dr Ara je odgovorio: eleo bih da je gospodin
Miloevi mogao da preivi deo onoga o emu je govorio.
Pratelj suda, Stiven Kej, izveo je svoje uobiajeno dobro
usmereno ispitivanje svedoka. On je sugerisao da su problemi u zatienoj
zoni Srebrenica prouzrokovani time to se broj stanovnika usedmostruio
kada su ljudi iz okolnih sela nali tu utoite nakon to su sela unitena.
Infrastruktura gradia je prosto bila nesposobna da to podnese. Dr Ara je
rekao pred sudom da lokalna gradska infrastruktura (razorena od opsade,
blokade dotoka humanitarne pomoi i zatvaranja vode, gasa i elektrine
energe od strane bosanskih Srba) ne bila dovoljna da obezbedi ni 500
ljudi. Normalna populaca je bila oko 10.000 ljudi.
Srpske snage, sugerisao je gospodin Kej, su odgovarale na napade
bonjakih snaga iz unutranjosti enklave. Ara je odgovorio da su, kada
je on bio tamo sa misom UN, Bonjaci bili veoma slabo naoruani, dok
su Srbi sa tekim naoruanjem koje je okruivalo zatienu zonu imali
apsolutnu kontrolu.
Tokom dodatnog ispitivanja svedok je izjavio da je situaca na
terenu u Srebrenici kada ju je on posetio 1993. godine bila gora od onoga
to su medi izvetavali. To je bilo nezamislivo, toliko loe da je on svom
ruskom kolegi rekao da je to podseanje na Lenjingrad, samo to je obim
bio manji. Kada je to video Ara je odluio da nee stajati po strani.
Dr Ara je pojasnio da je njegova misa u BiH predloila sutinsku
promenu u politici prema zatienim zonama. Prvo i najvane bilo je da
se njihov cilj izgradi kao zatita civila. To ne uinjeno niti su tzv. Zatitne
754
snage poveane od strane UN. Dve godine kasne, kada je Srebrenica

napadnuta od strane snaga bosanskih Srba, mandat UN bio je da zatiti
svoje ljudstvo, a ne civile koji su traili sigurno utoite. Niti su to mogle
da uine sa nedovoljno sredstava koliko je UNPROFOR imao.
Svedoenje dr Are je bitno zbog toga to pokazuje da je Miloevi
bio svestan nadolazee tragede u Srebrenici jo od 1993. godine, da je
on imao poverljiva upozorenja da situaca moe dovesti do genocida,
kao i informace da je situaca u tom trenutku bila nehumana. To je bila
situaca koju su proizveli bosanski Srbi na koje je on navodno imao uticaj
ili nad kojima je imao kontrolu.
Iako dokazi o ulozi UN u Srebrenici ne moraju biti direktno
relevantni za ovo suenje, svedoenje dr Are o tome je znaajna optuba
za meunarodnu zajednicu koja je operisala kroz svoju organizacu
UN. Dr Ara je govorio o namerno pogrenim direktivama kao i o
nezainteresovanosti najviih zvaninika UN (i nekih zemalja lanica) u
odnosu na nadolazeu tragedu u Bosni i Hercegovini, koju je on nazvao
usporenim genocidom. Uprkos gordim izjavama tipa nikada vie i
usvajanju konvence koja obavezuje drave da zaustave genocid, suoena
sa masovnim zloinima protiv bosanskih Muslimana, instituca stvorena
da sprei ponavljanje masovnih ubistava je namerno gledala na drugu
stranu. Kao jedan od onih koji nisu gledali na drugu stranu, dr Ara
zasluuje poasti. I to je jo vane, njegove optube bi trebalo da se uju
svuda ne da bi se unitila instituca stvorena iz oajnikih nada da se
izbegnu uasi rata i genocida, nego da se ona unapredi da bi jednog dana
mogla da ispuni vize onih koji su je osnovali.
Coalition for International Justice
(www.c.org)
755
Izjava predsjednika Meunarodnog suda

za ratne zloine Theodora Merona na
Memoralnom groblju Potoari
Hag, 23. juni 2004.
S velikom asti i poniznou stojim danas na memoralnom

groblju Potoari. Ovo mjesto svakodnevno podsjea na uas koji je se
dogodio u Srebrenici tekom rata u Bosni i Hercegovini. Zloini koji su
tu poinjeni dobro su dokumetirani i priznati a u celosti i prikladno
osueni od strane Ujedinjenih Naroda, meunarodne zajednice i ljudi
iz rege bive Jugoslave. Ovi zloini su detaljno opisani i proglaeni
kanjivim prema odlukama suda kojim predsjedavam, Meunarodnog
suda za ratne zloine u bivoj Jugoslavi.
Imao sam posebnu elju posjetiti Memoralno groblje Potoari
jer sam rane ove godine imao tu ast da budem predsjedavajui sudac u
tubi koja je, po prvi puta, pravno priznala zloine koji su poinjeni protiv
bosanskih Muslimana u Srebrenici u genocidu koji se dogodio 1995. U tom
sluaju, koji ima radni naziv Tuilatvo protiv Radislava Krstia, albeno
Vee naeg Suda osudilo je jednog od voa bosanskih Srba u napadu
na Srebrenicu, generala Radislava Krstia, za pomaganje i podsticanje
genocida. albeno vee je utvrdilo da su neki lanovi Glavnog taba
srpske vojske imali genocidne namjere protiv bosanskih Muslimana koji su
traili zatitu u Srebrenikoj enklavi, i da su ti vojnici djelovali s namjerom
da provede nasilni i masovni masakr Muslimana u Srebrenici.
Odluka koju je donelo albeno Vee biti e od vanosti ne
samo radi priznavanja zloina poinjenih u Srebrenici, nego u razvanju
i poveanju razumevanja o genocidu unutar meunarodnog prava.
Raspravom i preciziranjem zakonskih postavki o genocidu, kao i
objanjenje naina na koji je upotrebljen u sluaju Srebrenice, albeno
Vee je pridonelo priznavanju kao i, nadam se, prevenci ovog
stranog zloina.
Mnoge rtve ovog zloina su tu pokopane, na ovom groblju. U
ast sjeanja na njih, elio bih proitati kratki izvadak iz presude Krsti,
odlomak koji raspravlja o stravinoj prirodi zloina genocida i bez
oklevanja iznosi da poinitelji moraju biti privedeni pred lice pravde.
756
Meu tekim zloinima koje ovaj Sud mora kazniti, zloin

genocida je posebno izdvojen za osudu i kaznu. Ovaj zloin je stravian
u svom dometu; njegovi poinitelji trae unitenje itave grupe ljudi. Oni
koji upravljaju i vre genocid ele uskratiti bogatstvo nacionalnosti, rase,
etniciteta i religa koje krasi ovjeanstvo. Ovo je zloin protiv celog
ovjeanstva, a njegova teta se osjeti ne samo unutar grupe protiv koje je
usmjeren, nego na ukupno stanovnitvo zemlje.
Teina genocida odraava se u rigoroznim uvjetima koji moraju
biti ispunjeni pre no to se nametne osuda. Ovi uvjeti traenje dokaza
specifine namjere i ukazivanje da je grupa bila cilj unitenja u celosti
ili svojim velikim delom tite od mogunosti blagih osuda za ovaj
zloin. Tamo gdje su ovi uvjeti zadovoljeni zakon mora prikladno
okarakterizirati i imenovati zloine. Oni su ciljali na istrebljenje 40 000
bosanskih Muslimana koji su ivjeli u Srebrenici, grupa koja je bila simbol
bosanskih Muslimana uope u BiH. Mukim zatvorenicima oduzeli su sve
osobne stvari i dokumente, te ih s namjerom i metodoloki ubili samo radi
njihovog identiteta. Snage bosanskih Srba bile su svjesne, u trenucima kad
su se upustile u realizacu genocida, da e to biti trajna teta nanesena
bosanskim Muslimanima. albeno Vee nedvosmisleno izrie da zakon
osuuje duboku i trajnu povredu koja je nanesena, te masakr u Srebrenici
naziva pravim imenom: genocid. Oni koji su odgovorni e nositi ovu
stigmu, i ona e sluiti kao upozorenje onima koji u budunosti budu
stremili prema ostvarenju ovog uasnog ina.
Autori koji su nakon drugog svjetskog rata i Holokausta napisali
nacrt Konvence za prevencu i kanjavanje zloina genocida, bili su
voeni eljom da se uas dravno-organiziranog, namjernog i masovnog
ubojstva ljudi samo radi njihovog identiteta nikada vie ne ponovi u
povesti ovjeanstva. Oni su se nadali da e Konvenca obuhvatiti zloin
genocida deklarirajui nedvojbeno da takav zloin nee proi nekanjeno,
te su traili od meunarodne zajednice da uini sve kako bi ga spreila,
i zauvek onemoguili pokuaje unitenja bilo koje nacionalne, etnike ili
religiozne zajednice u svetu. Kao to svjedoe ove grobnice, borba za svet
bez genocida ne lagana, i ne ini je neprekinuti niz pobjeda. Dodue, volio
bih misliti da smo priznavanjem ovih zloina kao genocida, i osuivanjem
istih s najjaom snagom koja nam je naraspolaganju, pomogli da se nada
autora Konvence pretvorila u oekivanje, a moda ak i stvarnost. I dok
stojim ovdje danas, mogu bar ponoviti ovo sveano upozorenje albenog
Vea naeg Suda da oni koji su poinili ova nehuman zloin nee izbjei
pravdu pred sudovima i sudu povesti.
Konano, elim iskoristiti ovu priliku da pozovem, jo jedan put,
vlasti Bosne i Hercegovine da ispune svoje obaveze prema meunarodnom
pravu, te da u potpunosti surauju s Tribunalom. Jednostavno je
neprihvatljivo da vlasti Republike Srpske jo uvek nisu uhapsile i
prebacile niti jednu osobu sa svog teritora koja je optuena pred Sudom.
Ne sme se dopustiti da se ovakva situaca nastavi i osobno bih volio
757
vidjeti dramatine promjene u ispunjenju pravnih obaveza Republike

Srpske. Krajnje je vreme da RS prekine tradicionalnu nesuradnju i
opstruiranje prava.
U tom smislu shvaam preliminarni izvjetaj RS Komise za
Srebrenicu, za koji smatram da je korak u pravom smjeru. On pokazuje
novu spremnost na suoavanje s bolnim dogaajima iz prolosti, te
obuzdavanje revizionistikih tendenca. U svakom sluaju, ovaj proces
ne ni priblino zavren.
(http://www.un.org/icty/bhs/latest/press/p860-t.htm)
758
Janja Be
GENOCID Live*
CIO SVET ZNA, CIO SVET ZNA TA JE BILO I KAKO JE BILO,
CIO SVET GLEDO
Ujutru svanu, dodjoe autobusi, uemo mi i uz put sve krv po
putu. A kraj asfalta u Kravici tu je bilo naih ljudi, naa braa, naa djeca,
vezani, da je svako svog poznavo, a mi smo bili u autobusu, mi smo ih
gledali i autobus je proo. Ko je mogao kom pomoi, niko, niko nikom
pomoi ne mere.
U Kravici sam vidila sina, vidila sam da je tu osto. Moj Azmir. On
mene ne vidio, ne sme pogledati, vezan, sagnut. To mi na san dolazi, taj
moj sin to sam ga vidila i prola.
U mene ne doo mu, ne mi sin, ne mi zet, ne mi otac. Nita
ne ujem o njima. Da mi je da mi neko more obeati, tu ti je, mrtav ti je, u
logoru ti je, da znam. Nadam se, jo sve nadam se, bie negdje ivi, a kad
emo saznati, ne zna se.
Cio svet zna, cio svet zna ta je bilo i kako je bilo i na ivot
na Potoarima, cio svet gledo. Da je iko mogo pomoi, neka je ostala ta
teritora i kue i sve, to meni uopte na pameti ne samo da su doli ljudi,
da su ostali ivi, pa neka mi ivimo kako god, nek se patimo, ali kako u
ja da ivim, s kim u da ivim? I to je meni najtee s kim u ja iviti? On
se brinuo o svemu, sad mi je sve tee kad sam ostala bez njega. Ili smo
jednom u Sarajevo nas dvoje, pre, onako, etali, uzimali stvari. On je
meni, eto, sve bio.
Emira, seljanka, ena radnika iz Srebrenice, njenu ispovest sam
zapisala u zimu 1995. u izbeglikom logoru u Mariboru, Slovena. Masakr u
Srebrenici, 12-14. jula 1995. je prvi genocid u istori koji je prenosila televiza.
Dok su vojnici vojske Republike srpske, pred kamerama svetskih TV stanica,
delili bonbone i okolade deci u UNPROFOR vojnoj bazi u Potoarima/
Srebrenica, uli su se rafali ve zapoetih masovnih egzekuca. Streljano je
od 7.000-10.000 mukaraca, Bonjaka, u dobi od 12 do 90 godina.
DA LI EMO SE IKAD PONOVO ZAGRLITI?
759
Zazvonio je telefon. Pono. Leto. Plakala je i ponavljala, ne istina, ne

istina, Ti lae, lae, mi to nismo uradili. Mi to nismo uradili. utim. Da li me
uje, mi to nismo uradili. Ti i ja to nismo uradile, kaem. uti. Tiina. Mi Srbi to
nismo uradili, plae i dalje. Bojim se da jesmo, kaem joj. Ne istina, ja vie neu
da priam s Tobom. Neu vie da Te sluam. Sputa slualicu.
Ivana je traila da proita moju knjigu Pucanje due, studentkinja
prava u Beogradu, odrasla uz mene, tu nekako uvek blizu, kao moje dete. Deset
godina se nismo videle. Otila sam kada je bila devojica, sada je prelepa, dobra i
pametna mlada ena.
Nisam je zvala. Dola je sama posle dva dana, bleda, mirna, dala mi
pismo i rekla, tu Ti sve pie. I otila. Nismo se zagrlile kao pre. itala sam posle.
Nisam smela odmah da otvorim. Kada ode tamo, kada ode tamo kod njih
u Bosnu, molim Te, pokloni im se umesto mene. Pokloni se za mene njihovoj
patnji. Onda je uzela svoje stvari i otila u beli svet iz naeg grada na Dunavu.
Ja sam se spremala za Srebrenicu, u julu 2001. Da li emo se ikad ponovo
zagrliti?
Zato si to uradila Ana, pitam. Nismo se nikad pre videle, ne
poznajemo se. Ovde niko ne govori o tome, kae mi. Zato to ovde niko ne
govori o tome. Proitala sam Vau knjigu, Pucanje due, i htela sam i ja da
uradim neto. Tiina, kae mi, nisam mogla da podnesem tu tiinu. I Ana je
lepa, prelepa zapravo, studentkinja istore umetnosti, glumica, prvi put posle
masakra u Srebrenici oraganizovala je u naem gradu, ispred starog magistrata
iz vremena kada je Vojvodina i na grad bio u Austrougarskoj, sada je u Srbi,
komemoracu, u leto 2001. Lavirint, tako se zvao performans, sto ljudi u parku,
od sto hiljada stanovnika. Od nule do jedan je ogroman pomak, znam. Kako
izai iz lavirinta krivice? Kako rei znali smo, ao nam je, stidimo se? Kako doi
do pomisli, a kako bi meni bilo da se meni to desilo? Kako rei sebi, nisam ja
to uradio ali jesu u moje ime, a ja utim? Kako osetiti samilost za tuu patnju?
Tiina.
U zimskom semestru 1945/46 u Heidelbergu je Karl Jaspers govorio
svojim studentima o pitanju nemake krivice posle nemakog iskustva rata i
Holokausta. Govorio je kako politika sloboda poinje time da u veini naroda
pojedinac sebe osea suodgovornim za politiku svoje zajednice, govorio je o
pojedincu i spoznaji odgovornosti koja je prvi pokazatelj buenja politike slobode.
Da je ta sloboda stvarna, a ne tek zahtev koji se spolja namee neslobodnim
ljudima, samo u onoj meri u kojoj ovo saznanje postoji i priznaje se. Govorio je da
se u unutranjoj politikoj neslobodi ovek pokorava i ne osea se krivim. Rekao
im je da znati da si odgovoran predstavlja poetak unutranjih potresa koji hoe
da ostvare politiku slobodu. Die Schuldigfrage. Pitanje nemake krivice onda.
Pitanje srpske krivice sada. Genocid onda, genocid sada.
Genocidi, plural. Dvadeseti vek. Vek ekstrema. Vek ekstremnog
ubanja.
Ivana i Ana. Sto kilometara od Srebrenice.
MIRIS JABUKA
760
Te zime, 1995, putovala sam iz moga sela u Nemakoj, vozom za

Slovenu. U Heidelbergu sam ula u kupe gde je ve bila jedna ena, sama,
puno stara od mene, utale smo, onda se nasmeila i rekla, ima puno
ljudi, zapravo veina ljudi ne zna uopte ta je patnja. Vi to razumete, zar
ne? Nisam razumela tada. Razumela sam posle. Izala je na nekoj stanici a
ja sam nastavila za Ljubljanu.
U Sloveni sam tri meseca ivela u izbeglikim logorima u Celju,
Mariboru i Ptuju. Razgovarala sam sa oko sto ena, izbeglica iz Bosne i
Hercegovine, sve su bile Bonjakinje, seljanke, skoro sve nepismene, i
sve su u ratnim zloinima i genocidu u Bosni i Hercegovini u prolee i
leto 1992. i u julu 1995. u Srebrenici izgubile lanove ue porodice, decu,
mueve, oeve, majke, brau i sestre.
Sve ene su bile iz tri regiona. Prvi region Kotor Varo, sela
Orahova, ejvani, Vrbanjci, Veii, Grabovci, Hanifii. Drugi region Klju,
Predor, Sanski Most, sela Prhovo, Gornji Biljani, Hrustovo, Jugovci,
Velagii, Pudin Han, Biani, Trnopolje, Ljuba. Trei region Srebrenica i
epa, sela Milaevci, Kruev Dol, Potoari. Ispovesti 40 ena sam snimila u
izbeglikim logorima a deset ispovesti posle zapisala bez ikakvih izmena,
do kraja juna 1996.
Dola sam, bio je novembar, sedela je preko puta mene, Hida, prva
ena iz moga pucanja due, tako je poelo i moje pucanje due, i uenje
ta je patnja, rekla sam joj, ja sam Janja, dolazim iz Vojvodine, to je sada
Srba, ako hoete da priate sa mnom, moja mama je Srpkinja, ja sam iz
toga naroda, ako hoete da mi kaete ta se desilo. elela sam da radim
intervjue, imala sam jo puno pitanja za nju. Poela je da pria, bio je dan,
prolazili su sati, ja se vie ne seam kada sam poela da plaem, no je bila
kada je uutala. Tiina u sobi upravnika izbeglikog logora. Plaem. Ona
uti. I ona ne plae. Onda kae, I eto, ne bih vie nita imala, tolko, ja bih
mogla sada ii, da vam je sretno i bolje da vam bude, i vama i meni, i hvala
vam puno, puno.
Vraam se tu no u Ljubljanu, hodamo pored reke moj pratelj
iz Novog Sada i ja, plaem, ja to neu, ja to ne mogu, to je toliko strano,
odustau, on kae oprezno, pa znala si sve to ve, itala si optunice u
Hagu, sva ta sela, sve to ve zna, ne to isto, odgovaram, ne to isto
optunice i Hida, ne isto, kako ne razume, ne razumem kae on, ja
nemam tvoje iskustvo, i ja sam samo itao, ti odlui, tvoje je da pie, ja to
ne umem, kada bih umeo ja bih pisao o tome, Ti i ja smo iz toga naroda,
mora neko da pie, o tome, ja ne umem, ali to mora sama da odlui.
Plaem i kaem mu, neu, ne mogu, odustau. On uti.
Sutra odlazim ponovo u izbegliki logor. Ostajem tamo tri
meseca.
Posle sam uvek pitala samo to jedno pitanje, ako hoete da mi
kaete ta se desilo. One su sve znale ta ih pitam. Pitala sam posle Hide,
da bih lake podnela, i jo, da li vam je iko od Srba, koma pomogao, iko,
jedan, jedan jedini. I sve su znale i ko sam i odakle sam. I one su govorile
761
i govorile, nekad satima, nekad dvadeset minuta. Nisu plakale, samo sam
ja tamo tada plakala. Onda su poele da mi spremaju hranu, pite iz Bosne,
od krompira, sira, zelja, kolae, baklave, tufahe, urmaice, da mi kuvaju
kafu, da priaju posle o tome kako sada ive i ta rade. Da brinu o meni.
Kako ja ivim i ta ja radim i gde sam i zato sam tu sa njima, i gde je moja
kua, i da li je meni nekog ubilo, i da moram da jedem i da se obuem
dobro, hladno je, zima je.
Radile su tada, odlazile su rano ujutro u grad, da rade po kuama
bogatih Slovenki, da spremaju, po ceo dan, za bednu nadnicu i vraale
su se uvee, ve sam poela da ih ekam da se vrate, i jo su radile na
plantai jabuka, dolazio je vlasnik u zoru kombem i odvozio ih na te
njegove plantae, vraale su se kada padne mrak, ne beru se jabuke nou,
verovatno, ja sam ih ekala i seam se da su esto donosile sanduke sa
jabukama, poto ne imao ili ne hteo, ne znam, da im plati nadnicu.
Stizale su sve vee koliine jabuka i jednog dana smo bili poplavljeni
jabukama. Deca su se radovala, ceo logor je mirisao samo na jabuke. Tako
smo mi bili tu, u tom izbeglikom logoru u Ptuju, u jednom drugom svetu,
izolovani od grada, udaljeni, zatvoreni, granicama, u svom svetu, danas
kada pomislim na te dane, uvek se setim Rube, iz sela Gornji Biljani
Kako Ti je tamo? Radi?
Radim, rekla sam.
ta?
Prodajem lutke.
Uzmi ove jabuke, da ne bude gladna. Da ne bude gladna kad
se bude tamo vraala, rekla mi je Ruba iz sela Gornji Biljani, u koje su
doli ujutro u pola est.
Ujutro u pola est zalupali su nam na vrata, dite se, ja sam
otkljuala, otvorila vrata, a vojska pocrnila nae selo. I to sve kome oko
nas, sve i jednog znadem. Hajde budi sinove, budi mua da ih vodimo kod
dame na neki ispit, oni e se brzo vratiti samo neto da se dogovorimo.
Vratie se, kau oni meni, a ja sam imala tudi tri sina i mua. I oni su ustali
i spremili se i postroilo ih onako na srid sela. Taj mi sin najmlai to je, bila
mu osamnajsta godina, njega su tri puta odvodili i uvodili i etvrti put su
mi ga ipak vratili.
I tu mi je odvelo mua i dva sina, i od djevera dva sina, kod
dame. Dok su ih odveli ula se pucnjavina, ta se radilo nita ne znam.
Nisam vidila, samo se ulo. To je bilo 1992, u sedmom mjesecu, devetog
datuma. Tako je taj dan pucalo, tuklo. Dan po dan, od tada nikakav glas
od njih dobila nisam.
Ile smo mi ene tamo, ali ne daju vojska i polica, ne daju blizo
prei. Da smo ole ja bih poznala po robi djecu ako ne bih poznala po licu.
I ne nam dalo i mi smo se povratile kui. Tri dana su oni tuj bili, nisu dali
blizu tim mrtvima prei, i oni su preko no pokupili to i dje su ih otjerali mi
ne znamo, te mrtve. A je li ko preivio, devet je sela taj dan otjeralo ljudi od
16 do 65 godina, eto mog je malog vratilo. etvrti smo dan uspjeli doi kod
762
dame, samo smo nale lokve krvi po onim barama po njivama. I otjeralo
mi je tako dva sina i ovjeka. Njih trojicu. I sve je popaljeno kad smo mi
otili na kraju ljeta, ni ovolike daske ne ostalo, sve pogorilo. Sve otilo.
I setim se mirisa jabuka.
KULTURA LAI
Reci mi ako zna, stigla me je kod izlaza.
ta?
Nisu ih sve pobili?
Ne znam.
Pa nisu mogli, hiljade ljudi je bilo u Kravici.
Zato da nisu mogli, hiljade, dvadeset, sto?
Pa svoji smo bili.
Nisam se okrenula.
Izala sam.
Napolju mrak i sneg.
Ni danas ne znam zato sam je slagala. Da je zatitim? Da
zatitim sebe? Ko sam ja da joj kaem da ih jesu sve pobili i da ja to
znam i da sam itala optunice za Srebrenicu, da, i ja sam gledala Emira
TV prenos iz Srebrenice to leto 1995. u mom selu u Nemakoj i itala
knjige o ratnim zloinima i genocidima i spremala svoje istraivanje, a
nisam tada znala da u Tebe sresti i da si Ti tada bila u Potoarima u
UNPROFOR bazi zatiena, tako su nam rekli na toj TV, na bilo kojoj TV
su tada rekli da vas tamo tite vojnici UNPROFOR, ti jesi bila tamo a ja
nisam bila tamo, i Ti govori rei drugae od mene, moje rei nemaju
Tvoje iskustvo, moje rei su iz knjiga Emira, i zato sam Te slagala te
veeri kada sam odlazila od tebe iz izbeglikog logora u Mariboru, a
znala sam da e me to pitati, i bojala sam se i odahnula sam kada me
nisi pitala, i tek kada je ve bilo kasno da me to pita, kada sam mislila
da sam se spasila Tvog tog pitanja, kada sam ve bila u sigurnosti
hodnika a ne Tvoje bedne izbeglike sobe gde smo ceo dan priale o
tome ta je bilo tamo, onda si me pustila da pobegnem i da stignem do
izlaza, stajala si na tim vratima, ve je bila no i mrak, i zima i sneg,
onda si me pitala, i ja sam Te slagala. Trebalo je da kaem, jesu, sve su
ih pobili Emira, nemoj vie nikoga da eka, nemoj ni da pomisli da ce
opet s njim, koji je tebi sve bio, ii bilo kuda ili uraditi bilo ta, nee mu
vie ni glas uti, nita, nita, a eto nisam. Lagala sam. Odrasla u kulturi
lai. Ali i mene su lagali kada su rekli da vas tamo titi UNPROFOR.
Ono kada su Tvojoj deci u Potoarima delili okolade i smejali se pred
kamerama velikih, vanih, pametnih, modernih, civilizovanih televiza.
Moja deca nisu bila tamo Emira, a Tvoja jesu. A kako bi meni bilo da
su i moja deca bila tamo? Da li bih tamo negde kao urednik, politiar,
dravnik, bankar, diplomata, proizvoa oruja, ubica, streljaki stroj,
763
oficir, general, govorila istinu?
GRANICA IZMEU CIVILIZACE I VARVARSTVA

I onda znam da je iz Komande dolo, iz Srebrenice dooe
ljudi, kau vi ene da idete na Potoare, da idete UNPROFOR-u, a ljudi
da idu preko ume. Tad smo iz kue izili, moj mu i moj sin, oni nama
kau, hajde to prije, izlazite, oni su ostali. I mi smo posle, ja i moja
erka i moja snaha s djetetom smo dole, i prvu no UNPROFOR javlja
da niko ne ide iz kruga, ako se kome neto desi oni nee odgovarati,
da budemo u krugu tu gdje su i oni. I poto oni ne garantuju, mi u
krug siemo, tu no smo noili, nije niko bio doo. Sutradan oko 12
sati, okolo ona sela, ve poele goreti kue, vidi se vatra, dim. Jedan
sat, oni poee hodati izmeu nas, odvoditi narod. ta emo, mi smo
se predali. UNPROFOR nita, UNPROFOR je razoruan, nema nita,
civili isto ko i mi, razoruali su oni UNPROFOR kad su doli tu. Mi
smo se sve uzdali u UNPROFOR dok ja nisam vidla UNPROFOR
razoruan, ja onda reko, mi smo gotovi. Tu je ve narod pomro od
straha. Oni razoruani, ovi uli naoruani. Odvodili su mukarce,
odvodili su ove mlade cure. To ti gleda, odvedu i ne zna, a dan je
jo. Kad je no poela, druga no, mi smo tu kraj asfalta stavili ebad
i djeca su tu polegala, oni poee konje odozgo to je narod dovodio
konje i hranu dogonio, progoniti u Bratunac. No, jau na konjima
izmeu naroda, a ja gotovo je, gotovi smo noas, nikako nismo mislili
da emo ostati ivi. Oni UNPROFOR hoda. ta e, ko i mi civili,
nema naoruanje, onaj narod zapomae, svako malo skoi na noge, a
UNPROFOR samo nako nami, no, no, a mi onda opet sjedi, nikome
na um ne pada da bi zaspo, samo onako se trese. ovjek pomae,
jedan sat noi, gledali smo na sat, ovjek pomae sva ona dolina jei.
Ti ne mere od straha, hoe da se poludi. A zna odma da ga pate.
Ratovi, ratovi, ratovi. Okvir za ratne zloine, genocid, Emiru.
Od zavretka Drugog svetskog rata bilo je samo lokalnih ratova, do
sada. Kako kad, nekad manje, nekad vie. Lokalni ratovi, tako se to
zove. Oruje nije samo lokalno, na prvom mestu zapravo nije lokalno.
Oruje je sofisticirano. High technology. Onda ima svoje puteve do
svih onih koji su ubili Emirinog mua, i sina, i oca, i zeta. Ona ne
mora da se zove Emira, i ne mora da bude u Srebrenici. Ekonomija
ratova, i tako se to zove. Lokalnih ratova, naravno. Lokalni ratovi,
to je varvarstvo, fabrike oruja, to je civilizacija. Sada je to ipak sve
izmeano, nisu iste kategorije koje koristimo, znam. Da li je Emira
upravo ta prava, ista, svakome jasna granica izmeu civilizacije i
varvarstva?
764
I HVALA VAM PUNO, PUNO

Moja soba na tavanu, zapravo od tavana napravljena soba, stara
kua pored ume u Nemakoj, ptice, poinje prolee na kraju zime 1996,
vratila sam se iz Slovene, na tom tavanu, skoro uvek tako sama tamo,
zapisujem ispovesti ena iz Bosne.
Sve se vraa, moji dani s njima, njihovi dani sa mnom, tamo u
izbeglikim logorima. Sada je to daleko.
kad oni na vrata, izlazite, viu. Kad ja pogledala a ono na
hiljadu i hiljadu njih. Kome, profesori, nastavnici, vojska. Pred trgovinu
su nas postrojili, ispitivali gde je ko, tukli su nas od devet do pola jedanaest,
red je bio nas ena, djece, mladih.
Mukarce i momke su ve odvojili i oterali kamionom. Baka ene
i djeca, baka momci i mukarci. Moja je kua prva zapalita, sve je u naem
selu zapalito, mi u stroju, stroj pada, kue padaju. Izgore moje mame
kua, kae moja najstara, uti, neka gori, uti, neka gori samo da ste mi
ivi. Odjednom se smrai. Tukli su nas sa svakim orujem i onda su bacili
granatu i stroj je pao.
Posle su dole tri devojice sa baterom da trae ko je iv. Je si li
iva, pitaju me, jesam, sva sam krvava od tih moji era to su mi u krilo
pale, jesi li ranjena, ne znam. Onda sam se okrenula, a moja najstara lei,
ve poutila, eri moja mila zar si ti mrtva a ja iva. Onda su me ove cure
uzele za ruke i noge i odnele u njihovu kuu.
A ja nisam znala za ovu moju malu Azru da mi je ostala. To mi je
jetrva spasla kad je videla da mi je sve pobeno, ona je uzela, oborila na tlo
i legla po njoj, tako mi je spasila. Ona mi ide ujutro, vodi malu i ovako mi
veli, Hido evo ti Azra, ja sam ti je spasla, a ti ako hoe ubi se, ako hoe
ajde se obesi, ako hoe ajde s nama, mi odosmo, sve ti je pobeno, a ti sada
radi ta hoe. A ja nita, nemam ni suza, okamenila se. Vodim Azru, ne
znam kud u
Sve mi je pobeno. Kako me vidi tako me pii. Sve sam pogubila.
Nita ivi, umri. Kako iviti, to iviti? Imam Azru, na tome je sada sav
moj ivot to sam proivila. Ona je ostala da me spasi. Kud u sad? Ba ko
sad da sam roena: porod dala, imovinu dala, ostarila, kud u sada? Ali
mora iviti dok ti smrt ne doe I eto, ne bih vie nita imala, tolko, ja bih
mogla sad ii, da vam je sretno i bolj da vam bude, i vama i meni, i hvala
vam puno, puno.
Kraj prie. Zato mi je rekla pre tri meseca tamo u izbeglikom
logoru na kraju, i hvala vam puno, puno? Zovem telefonom, traim je,
trae je, dola je, ujem joj glas,
Hido, ja sam, uje me?
Ti si?
Zato si mi na kraju rekla i hvala vam puno, puno?
Da sam valjala ubili bi i mene.
Zato si mi rekla?
765
Zato to si od onog naroda a plakala si sa mnom.

Zavrila sam knjigu Pucanje due u junu 1996, godinu
dana sam ekala da se knjiga izda u Beogradu, verujui u ono to
je Aleksandar Tima (1924-2003), moj prijatelj, uitelj i drug, najvie
prevoeni pisac iz tog celog regiona, napisao u predgovoru:
... jer je patnja ljudi zbog meusobne mrnje opta, i mi
iznosei patnju jednih, iznosimo patnju svih, a pravo mesto za
iznoenje patnji Muslimana i Muslimanki upravo je sredina iz koje
su njihove patnje ponikle, to jest srpska, jer upravo u njoj moe da
se javi onaj jedan ispovestima pogoeni koji e odluiti da patnju ne
nanosi.
Ja i sada verujem u to, ja moram da verujem i hou da verujem,
da upravo ovde moe da se javi onaj jedan ispovestima pogoeni koji
e odluiti da patnju ne nanosi. Puno razloga za to zapravo i nemam,
vie imam slutnju i nadu i potrebu da imam veru u tako neto.
Pucanje due od prvog dana ovde prati potpuna tiina. I moja sve
vea, fiziki merljiva izolovanost i usamljenost. Kada je proitala
Pucanje due, moja mama je utala ceo dan i onda je rekla, ti dobro
pie. I nita vie, nikad vie ni re. To se u mojoj porodici ne spominje,
o svemu se pria sa mnom, ali o tome ne. Ponekad u ali kau, naa
Janja je Muslimanka, i onda odmah, tiina. Ni re vie. Tiina. Dvoje
troje prijatelja, pria o tome sa mnom.
To je deo zavere, ili zloina utanja u Srbiji. O tome nije
pristojno govoriti, to se ne spominje, to se zapravo nije ni desilo.
Ogromna veina u mojoj generaciji se trudi da ivi po pravilu, nismo
uli, nismo videli, nismo znali. Sledea generacija, Ivanina i Anina,
nije ni imala od koga da naui. Ana i Ivana sa poetka ove prie, su
izuzetak, zastraujue mali, koji meni ipak daje nadu, ne preveliku,
ali ipak nadu. Pitala sam se da li je samo meni potrebna ta nada, i
odakle ona nastaje i traje? Sada mislim da su ta nada upravo oni
Srbi koji su reskirajui ivote u najteim okolnostima pokuali da
pomognu i uine bilo ta to je bilo u njihovoj moi, ne sve, ali bilo
ta, kako je govorio Karl Jaspers svojim studentima one davne zime u
Heidelbergu kada je govorio o nemakoj krivici.
A kod nas samo jedan je dobar bio. Doe nam podukrad,
ako kupi kutiju cigara doe podukrad, nije smio od tih drugih Srba k
nami dolaziti to ljeto, njima je bilo zabranjeno, podukrad on e doi
nami pa e podijeliti mom djeveru i mom malom da zapale, il doneti
pecivo kafe da ispeemo. On je sam sa enom bio tuj, imao je djecu po
Sloveniji. On je, kada je vojska dola u nase selo, reko: Nemojte tamo
da bi ta radili, ta su djeca, ti su momci dobri i lijepi, a oni njemu
Vuci se u kuu da te ne koljemo umesto janjaca. Stvarno on je bio od
sviju naih Srba okolo, on je bio za nas. Kojo T. Ne znam gde je sada.
Sutra kada bi se vratila u nau Bosnu, ja bi ga zatitila, tolko je
za nas sviju uinijo. Jer ko je dobar, pa bio moj ili njihov, ne ima veze.
766
Samo nek je dobar bio. Nema ti veze nacija, nek sti ovjek. A on je
stvarno dobar bio i to ga ne bi zastupila. I bi ga sauvala. Ne bih ga
dala nikome. Da ga progoni. Ili da ga tue. Ili da bude gladan. Tako
Rubija.
Jes mi pomago, kae Nefa, kojoj su zaklali sina i svekra u
Veiima, spalili majku i sestru u Hanifiima, Milo mi je pomago,
kad bi se ikad vratila njemu bi se javila, Milo nije dao nas, ni tu, ni
bit, ni bog ti dao zapaljivat kua. ene ne dirajte, a mukarcima ta
naete, Milo je viko. Veljko, jest mi pomago, on dojde kad se neto
pria on nama dokaze. Slavko, Blao, i oni dojdu i oni nam dokau,
kako da ti bjei, da se krije, oni ti dokau. Jest mi Jovanka dolazila,
Slavkova ena, kafu i brano i eer mi donosila. I Milan, i on je
dolazio, kafu i brano i eer mi donosio, kae ne bojte se nita ako
budete protjerani neete sami i tako je sve bilo. Milan kae, Trivin zet,
da su oni drali sastanak za nau kuu, nemojte kae Milan Nefine
kue ni zarvati, ni cviliti, mi smo tako dobro ivili, meni je samo zato
nam nisu rekli?
Ja ne znam, nemam pojma kako e oni ivit brez nas, e ula
sam da je ona jedna sve plae za nama, ova Trivina erka Zagorka,
ona kae sve plae, ko kae pobi Nefinu djecu, to sam ula, pa kaem
ti kako smo mi ivili, pazili se ko braa ali kako mi nisu rekli izbavi
svoju djecu, nee biti dobro, nisu mi morali sve rei, samo nee biti
dobro, pa ja bih svoju djecu sklonila.
To iskustvo, ma koliko malo i slabo, moe da bude i sada
ve jeste, pored Meunarodnog suda za ratne zloine u Hagu pre
svega, osnova za stvaranje i ouvanje svesti o ratnim zloinima na tim
prostorima, kao uslov za ouvanje same ljudske supstance, odnosno
ovenosti.
A TA TI MISLI, DA LI JE NJIMA AO,

DA LI JE NJIMA AO NAS?
Ti si puno kola zavrila?, pitala me Nefa.
Pa tako, puno.
Zato nam nisu rekli?
Ne znam, to nema u knjigama.
A ta ti misli, da li je njima ao, da li je njima ao nas?
Nema to u knjigama, nema Nefo. Rei, rei, rei. Rei su
izgubile znaenje, svoju vrednost. Stare kategorije i nova realnost.
Prazna objanjenja. Duboka destrukcija znaenja rei. Spekulacije
reima bez iskustva. Sve se promenilo, kako povezati novu realnost
i stare pojmove? Kako redefinisati pojmove? Za koga? U ijoj slubi?
ta je program? ta je odgovor?
767
EPILOG
Hodam po polju. Pauza, snimaju dokumentarni film o Pucanju
due.
Leto. Sunce. Tiina. Onda cvrci. Belo. Sve. Hiljadu malih, belih
cvetova.
Ljudske kosti u polju. Vide se u travi i belim cvetovima.
est godina posle.
Srebrenica, juli 2001.
Ovde su ih streljali, ovde.
A sada su tu samo cvrci.
I ti beli cvetovi.
U Bosni ti cvetovi rastu na planinama i u divljini.
U Bosni se zovu janja.
I ja sam Janja.
Ime oveka i ime cveta.
U Bosni.
18.mart 2003 / Panevo-Vojvodina,
sto kilometara od Srebrenice
768
Teret zloina
Zastraujua srebrenika istina

Jedini uinjeni pomak za devet godina jeste ovo prekidanje
institucionalne utnje o sopstvenom zloinu, za koji se sve do
sada tvrdilo da ga gotovo ne ni bilo ili to je jo gore nalazilo se
opravdanje za zloin u injenici da su ga i drugi inili
Pie: Tanja Topi
utanje o zloinu u Srebrenici najpre je, istina stidljivo i tiho,

prekinuo aktuelni premer Srpske Dragan Mikerevi. On je bio odluan
u namjeri da se vlasti RS napokon suoe sa Srebrenicom. U prvi mah niko
od zvaninika RS ne ga glasno podrao. Poto je objelodanjen izvjetaj
Komise za Srebrenicu oglasio se i predsjednik Srpske Dragan avi,
oznaivi zloin u Srebrenici crnom stranom srpske istore. Njegovo
obraanje javnosti povodom izvjetaja Komise za istinu o Srebrenici
podelilo je ovdanju javnost i proizvelo dosta kontroverzne stavove.
Neki od politiara, meu njima nezavisni socaldemokrata Nikola piri,
inae zamjenik predsjedavajueg Predstavnikog doma BH parlamenta,
su zatraili da vlasti objasne zato se istina krila 12 godina i zato nikog
dosad nisu uhapsili. Neki od njih su i dalje ostali vjerni relativiziranju
zloina i davanju odgovora na pitanja o zloinima sopstvene strane
upitom o zloinima nad njom. Tako Sinia orevi, savjetnik u Kabinetu
predsjednika PDP (Parte demokratskog progresa Mladena Ivania) kae
da niko nema razlog da ne vjeruje u vjerodostojnost izvjetaja Komise
o dogaajima u i oko Srebrenice, ali je upitno zato se uti o zloinima
u celoj BiH. S nekih strana aviu su upuene zamjerke i postavljeno
pitanje otkud mu pravo Srebrenicu oznaiti crnom stranom srpske
istore. Istovremeno se njego istup opravdava strahom od gubitka
fotelje, koji je i doveo do ovakve njegove reakce.
Za avia su saznanja koja objavljuje izvjetaj Komise za
Srebrenicu okantno suoavanje sa traginom istinom o ljudskom
stradanju velikih razmjera. On je dalje dodao da ne zna da li e
srodnicima postradalih Bonjaka koji su rtve ratnih zlodjela poinjenih
769
od strane Srba, njegovo obraanje znaiti olakanje, ali on razume i

saosjea bol onih koji jo trae svoje najblie.
Dio istine o Srebrenici sam avi ocenio je nepotpunim, ali
i kao takva ona je ipak zastraujua. U posljednjih devet godina o
srebrenikim traginim dogaajima govorio je celi svet, ti dogaaji
postali su planetarni sinonim stradanja i zloina na kraju XX veka,
polariui uesnike na rtve Bonjake muslimane i poinioce Srbe,
istakao je avi po objavljivanju izvjetaja o dogaajima u Srebrenici u julu
1995. Za to vreme se, dodao je on u srpskoj javnosti, godinama nakon
jula i avgusta 1995. godine, stradanje Bonjaka u Srebrenici u pravilu
doivljavano kao preuveliana manipulaca brojem rtava i kao metod
pritiska na RS i njen institucionalni status. Srpsko institucionalno utanje
svih ovih proteklih godina, podgravalo je stvaranje stereotipa, jer se u
pravilu utanje razume kao priznanje. Zadnji zvanini izvjetaj Vlade
Mladena Ivania spominje sramnu brojku od 1600 stradalih Bonjaka u
Srebrenici.
Komisa je otkrila 32 masovne grobnice za koje se vjeruje da
kru tela vie hiljada ubenih Bonjaka, a sve informace o tome dali su
iskljuivo izvori iz RS, prvenstveno organi Vlade RS i svjedoci na terenu.
Najpre je bilo teko nai Srbe lanove Komise koji bi radili na otkrivanju
istine o Srebrenici u julu 1995. godine, jer su bili svjesni istorske
odgovornosti pred vlastitim narodom zbog istrage koja treba da utvrdi
ulogu Srba u stradanju Bonjaka.
Komisa je utvrdila da je likvidirano vie hiljada Bonjaka, na
nain koji predstavlja teka krenja meunarodnog humanitarnog prava,
te da je izvrilac, pored ostalog, preduzeo mjere prikrivanja zloina
premjetanjem tela.
Javnost Republike Srpske rezultate rada Komise prezentirane
u ovom Izvjetaju mora posmatrati u svjetlu nedavne izjave Predsjednika
Republike Srpske. Prihvatanje i suoavanje sa injenicom da su neki
pripadnici srpskog naroda poinili zloin u Srebrenici u julu 1995. godine
moe povoljno uticati na kreiranje uslova za istraivanje svih drugih
zloina poinjenih na prostorima Bosne i Hercegovine i kanjavanje
poinilaca, zakljuuje se u ovom Izvjetaju.
Mjesec dana kasne, povodom obiljeavanja dana srebrenike
tragede, premer Mikerevi ne smatra da se u Srebrenici dogodio
genocid, kako ga obiljeava druga strana BiH, ve zloin. Iako je
Komisa obavila veliki zadatak i doprinela prekidanju institucionalne
utnje u Srpskoj o Srebrenici, teko da e moi obaviti i drugi joj povjereni
zadatak do isteka mandata utvrditi spisak nestalih lica u Srebrenici,
tako da e zatraiti od Vlade RS da to uradi neka druga organizaca ili
instituca. U prvom izvjetaju Komise zamjereno joj je to se ne navode
imena zloinaca i taan broj rtava.
I dok se veina Hrvata i Bonjaka optuenih za ratne zloine u BiH
dobrovoljno predala Hakom sudu ili im se sudi u zemlji, 18 optuenih
770
Srba ni deset godina kasne ne izvedeno pred sud pravde, i unato

ozbiljnom operativnom radu police RS na terenu. Jedini uinjeni
pomak za devet godina jeste ovo prekidanje institucionalne utnje o
sopstvenom zloinu, za koji se sve do sada tvrdilo da ga gotovo ne ni
bilo, ili to je jo gore, nalazilo se opravdanje za zloin u injenici da su ga
i drugi inili. Za 60 odsto ispitanih graana Republike Srpske u nedavnoj
anketi jedne ozbiljne marketinke agence, Radovan Karadi je jo uvek
na pedestalu heroja. Zbog nesaradnje sa Hakim tribunalom nedavno
su kanjena 59 funkcionera u Republici Srpskoj. Hrabar iskorak uinio
je Dragan avi, ali otvorenim ostaje pitanje koliko e pojedincima,
graanima i drutvu u cjelini trebati da se zrelo i odgovorno suoe sa
sopstvenim zlom. Jer tad e u svakom sluaju biti lake a i opravdano pitati
za zloine i zla onih drugih.
Istorat Komise
Ovu komisu osnovala je Vlada RS kao privremeno radno telo
na sjednici, 15.decembra 2003. Komisa je trebalo da djeluje na nain
transparentan za iru javnost, te da sa punim ovlaenjima preduzima
sve istrane i druge radnje u cilju utvrivanja pune istine o dogaajima
u i oko Srebrenice u vremenu od 10. do 19. jula 1995, a radi ostvarivanja
trajnog mira i izgradnje povjerenja u Bosni i Hercegovini. U Odluci
naloeno je Ministarstvu pravde Republike Srpske, Ministarstvu
unutranjih poslova Republike Srpske, Ministarstvu odbrane Republike
Srpske, OBS, Generaltabu Vojske Republike Srpske i Republikom
sekretaratu za odnose sa Meunarodnim krivinim sudom u Hagu da
u potpunosti podre rad Komise; u posebnom odjeljku, Ministarstvo
pravde RS zadueno je za organizovanje i izvravanje administrativnih
poslova, a MUP RS, za obezbjeenje sredstava logistike za potrebe rada
Komise. Mandat Komise traje est mjeseci od dana konstituisanja.
25.12.2003, Vlada RS imenovala je lanove Komise: Marko Arsovi,
predsjednik, Milan Bogdani, Milorad Ivoevi, ore Stojakovi, Gojko
Vukoti, Gordon Bejkon, Smail eki. Bejkona i ekia nominovao je
visoki predstavnik za BiH (Bejkona kao predstavnika Meunarodne
zajednice, a ekia kao predstavnika zajednice preivjelih). Ured Visokog
predstavnika (OHR) i Meunarodni krivini sud u Hagu (ICTY) su dobili
status posmatraa. Dvadesetog aprila iz Komise se povukao dotadanji
predsjednik Marko Arsovi. Za predsjednika Komse imenovan je Milan
Bogdani, tadanji lan Komise.
Donoenje Odluke o formiranju Komise bilo je motivisano
obavezom RS da odgovori na Odluku Doma za ljudska prava BiH, s
poetka marta prole godine. Odluka Doma odnosi se na 49 prava koje su
podneli najblii roaci lica nestalih u dogaajima u i oko Srebrenice od
10. do 19. jula 1995. i o oj sudbini do danas nemaju pouzdanih saznanja.
Prave su podnesene protiv RS i predstavljaju dio grupe od oko 1.800
771
slinih prava koje su trenutno u postupku pred Domom sve one se

odnose na dogaaje u Srebrenici. Dom je naredio RS da po hitnom
postupku objavi sve informace koje posjeduje, a koje se odnose na
sudbinu i mjesta gdje se nalaze nestali..., otkre sve informace... koje
se odnose na lokace pojedinanih, masovnih, primarnih i sekundarnih
grobnica rtava dogaaja u Srebrenici koje nisu rane objelodanjene
i, pored ostalog, sprovede potpunu, svrsishodnu, temeljnu i detaljnu
istragu o dogaajima koji su doveli do utvrenih krenja ljudskih prava,
kako bi... lanovi porodica i javnost saznali za ulogu RS u masakru u
Srebrenici jula 1995, za njene kasne pokuaje da prikre ove injenice,
te za sudbinu i mjesto gdje se nalaze lica nestala u Srebrenici u julu
1995. Visoki predstavnik u BiH Pedy Edaun u pismu predsjedniku RS
Draganu aviu i premeru RS Draganu Mikereviu krajem prole godine
istakao je vanost rada Komise, podrao stavove Doma za ljudska
prava i injenicu da se Komisa mora rukovoditi dovoljnim fondovima,
potpunim pristupom svim relevantnim dokumentima i svjedocima. Dom
za ljudska prava za BiH i OHR ocenili su kao nezadovoljavajue rane
izvjetaje Vlade RS u odnosu na Odluku Doma od 3. marta 2003.
Najvana pitanja o kojima je Komisa trebalo da prikupi
odgovarajuu injeninu grau jesu: ispitati navedene zloine, kolikog
su obima, ko ih je naredio i izvrio. Izmeu ostalog, potrebne informace
trebalo je prikupiti o raznim pitanjima vezanim za navedene dogaaje:
zauzimanje Srebrenice, pokuaj evakuace stanovnitva, humanitarna
kriza, stanje u Potoarima, situaca u mjeovitoj koloni, otkrivanje
sudbine i mjesta nestalih lica, otkrivanje informaca o novim lokacama
pojedinanih i masovnih grobnica, identifikaca rtava. Jedan od prioriteta
rada Komise je izrada to je mogue taneg spiska lica nestalih tokom
dogaaja u Srebrenici od 10. do 19. jula 1995, sa akcentom na utvrivanje
sudbine lica navedenih u Odluci Doma za ljudska prava (poetak marta
2003.) Komisa je sa aktivnostima poela u februaru 2004. Komisa je
ocenila da se primarno mora baviti prikupljanjem saznanja o dogaajima
od involviranih organa i pojedinaca u RS. Dokumentaca na koju se
Komisa mogla osloniti potie iz instituca sistema RS (Ministartsvo
odbrane, G VRS, komande Prvog i Petog korpusa VRS, nadleni odsjeci
MO RS, MUP RS i nadleni CJB MUP RS). U sjeditte Komise dopremljena
je i izvjesna dokumentaca Ministarstva odbrane FBiH. Dokumentaca
kojom je Komisa raspolagala uglavnom potie od instituca RS, delom
i od nekih instituca Federace BiH. I pored veoma znaajnih rezultata,
posebno u otkrivanju do sada nepoznatih grobnica i utvrivanju broja i
identiteta rtava, redefinisani mandat Komise kao i kratak vremenski rok
odredili su obim i rezultate njenog rada. Kompleksna nauna valorizaca
predmetnih dogaaja, posebno istorsko-pravna, ostaje imperativ. Rad
Komise istorski je in i kao takav podlee sudu istore. Formiranje
Komise i njen rad dokaz su zrelosti srpskog naroda i RS, suoavanja sa
sobom, istorom i Drugim, zakljuuje se u Izvjetaju Komise.
772
Sudbina Bonjaka u i oko Srebrenice

od 10. do 19. jula 1995.
Oruane snage RS (vojska i polica) 6. jula 1995. godine
zapoele su napad na Srebrenicu, zatienu zonu UN, koja je po
Rezoluci Savjeta bezbjednosti UN (br. 819), od 16. aprila 1993, a po
Sporazumu od 17. aprila i 8. maja iste godine demilitarizovana, to
nikada ne sprovedeno.
Do veeri 9. jula Vojska RS (VRS) je prodrla etiri kilometra u
dubinu enklave, zaustavivi se samo kilometar od grada Srebrenice.
Ujutro, 10. jula situaca u samoj Srebrenici je bila napeta. Stanovnici su
preplavili ulice grada i poeli bjeati prema Potoarima, ge se nalazila
baza Ujedinjenih naca. Pukovnik Karemans je traio hitnu vazdunu
podrku NATO. Avioni NATO 11. jula 1995. pokuali su bombardovati
artiljerske poloaje VRS iznad Srebrenice. Vazduna podrka NATO
je obustavljena nakon to je VRS zapretila da e pobiti holandske
vojnike koji su se nalazili u zarobljenitvu VRS i da e granatirati
bazu Ujedinjenih naca u Potoarima, kao i okolna podruja, ge je
pobjeglo 20.000-30.000 civila.
VRS je 11. jula 1995. godine zauzela Srebrenicu. Kasno posle
podne generali Ratko Mladi, Radislav Krsti i drugi oficiri proetali su
praznim ulicama Srebrenice, a veliki broj (na hiljade) izbjeglih kretao se
prema Potoarima, traei spas kod holandskog bataljona.
a) U Potoarima
Suoeno sa injenicom pada Srebrenice, civilno stanovnitvo je pobjeglo
u mjesto Potoare, udaljeno oko 5 km. sjeverozapadno od grada, da bi
tu nalo oekivanu zatitu u bazi Ujedinjenih naca. Do veeri 11. jula
1995. godine okupilo se od 20.000 do 25.000 izbjeglih, veinom ena,
djece, staraca i vojno nesposobnih. Nekoliko hiljada ulo je u bazu
Ujedinjenih naca kroz ulaz koji im je otvoren prosecanjem ograde na
strani manje uoljivoj za pripadnike VRS i manje izloenoj borbenim
dejstvima, dok su se ostali zadrali oko baze u halama fabrika i
poljima. U masi izbjeglih u samoj bazi bilo je najmanje 300, a izvan baze
izmeu 600 i 900 vojno sposobnih mukaraca. Niko od njih ne imao
oruje. Tako se na malom prostoru okupio veliki broj izbjeglih. Uslovi
su bili uasni zbog vruine, nedostatka vode, hrane i lekova. Bili su
tesno zbeni, gladni, edni, uspanieni i prestravljeni.
Svjesni realnosti, izbjegli u Potoarima javno su uvee 11. jula
zahtevali od pripadnika Holandskog bataljona da izau iz ovog
pakla. Obaveten je o tome i pukovnik Karemans, a preko njega,
na sastancima u hotelu Fontana, i komandant Glavnog taba Vojske
Republike Srpske general Ratko Mladi.
773
Na drugom sastanku, odranom istog dana u 23,00 asa u istom

hotelu, pukovnik Karemans obavestio je generala Mladia i ostale
prisutne (oficire Glavnog taba VRS i predstavnika izbjeglih civila Nesiba
Mandia) o okupljenoj masi i humanitarnoj krizi koja preti izbjeglim u
Potoarima. Tom prilikom general Mladi je rekao da Bonjaci treba sami
da odlue hoe li ostati u enklavi ili ele otii (i kamo), a da e provjeriti
da li se meu vojno sposobnim mukarcima u Potoarima nalaze
ratni zloinci. Izriito je zahtevao da pripadnici 28. divize Arme BiH
iz enklave Srebrenica poloe oruje. Oficiri Holandskog bataljona, ne
znajui u tim trenucima gdje se nalaze ove snage, o tome su obavestili
generala Mladia na treem sastanku, odranom 12. jula u 10,00 asova
u navedenom hotelu u Bratuncu, uz konstatacu da nisu uspjeli stupiti u
kontakt s pripadnicima 28. divize Arme BiH. Na ovom, treem sastanku
bila su prisutna i tri predstavnika izbjeglih (Nesib Mandi, amila
Osmanovi i Ibrahim Nuhanovi). I pored datog obavjetenja i istovjetnog
objanjenja predstavnika izbjeglih (da ne znaju gdje se nalazi 28. diviza
i da sa njenim pripadnicima nisu stupili u kontakt), general Mladi je
ponovio svoj zahtjev za razoruanje uz obeanje da e obezbediti prevoz
svih civila iz enklave Srebrenica, s tim da e prethodno izdvojiti mukarce
od 17 do 70 godina radi provjere njihovog eventualnog uea u ranim
ratnim zloinima.
Predstavnici meunarodnih humanitarnih organizaca iz
Srebrenice uputili su 12. jula 1995. godine svojim centralama izvjetaj u
kome navode da je humanitarna situaca u jutarnjim asovima toga dana
gora nego ikada dosada, da nedostaju hrana, lekovi i odjea, da se, po
njihovoj procjeni, oko 30.000 lica nalazi u i oko baze Holandskog bataljona,
dok se oko 8.000 ljudi pokuava probiti iz Gornjih Potoara do baze
UNPROFOR. Izriito je navedeno da se meu okupljenim stanovnitvom
ne nalazi nedan naoruani vojnik Arme Bosne i Hercegovine.
U ranim jutarnjim asovima (od 6 do 7 asova) 12. jula u bazu
Ujedinjenih naca u Potoarima ule su specalne jedinice Ministarstva
unutranjih poslova RS (eta specalne police za antiteroristika dejstva
sa Jahorine, Prva eta posebne jedinice police Centra javne bezbjednosti
Zvornik, delovi Drugog specalnog odreda iz ekovia i jedinica sa psima
iz Sarajeva), delovi Bratunake brigade i jedinice vojne police Bratunake
brigade Vojske Republike Srpske, radi odravanja reda, pronalaenja i
izdvajanja vojno sposobnih mukaraca u skladu sa usmenom naredbom
generala Ratka Mladia sa sastanka u hotelu Fontana u Bratuncu 11/12.
jula, kada je, uz ostalo, dogovorena i evakuaca izbjeglih civila iz Potoara
na teritoru pod kontrolom Arme BiH u pravcu Tuzle uz naredno
odvajanje vojno sposobnih mukaraca.
Izdvajanje je unelo dodatni strah, neizvjesnost i uznemirenost.
Zapravo, dovelo je do traumatskog stanja zbog prisustva navedenih
jedinica, njihovih radnji i ponaanja kao i zbog prisustva jakih snaga VRS
oko kruga baze Holandskog bataljona.
774
Tako se pre podne 12. jula situaca u Potoarima pogoravala.

Tada se, u pratnji visokih oficira Glavnog taba i televizskih ekipa,
pojavio general Ratko Mladi, koji je, na prvi pogled, pruio izvjesnu
nadu okupljenom narodu (delio djeci slatkie; taj dan je deljen i hljeb),
obeavajui da e izbjegli biti prevezeni tamo gdje ele.
Teki uslovi u Potoarima 12. jula, postali su jo gori zbog
terora, vreanja i zlostavljanja prilikom razdvajanja vojno sposobnih
mukaraca i sporadinih ubistava iza Fabrike cinka, kod potoka i iza
bele kue. Kako je prolazio dan, ionako teki uslovi postali su jo
tei i za izbjegle i pripadnike Holandskog bataljona. Teror se poveao u
toku noi. Vojnici su izvlaili i odvodili ljude iz gomile. uli su se krici,
zapomaganja, jauci i plotuni. Tokom noi i rano idueg jutra proirile su se
prie o silovanju i ubistvima, pa je masu zahvatao sve vei strah. Pojedini
izbjegli vidjeli su zlostavljanja, silovanja i ubanja, a neki su naili na
ubene. Nekoliko civila izvrilo je samoubistvo vjeanjem.
Meu izbjeglim su vladali strah, panika i ogorenje, ekali su da
to pre, bilo im i bilo kako, pobjegnu iz ovog mjesta. Isto raspoloenje
vladalo je i meu pripadnicima Holandskog bataljona UN. Rano ujutro
12. jula 1995. godine komanda Drinskog korpusa naredila je svim svojim
jedinicima i Ministarstvu odbrane mobilizacu svih prevoznih sredstava
i okupljanje na fudbalskom stadionu u Bratuncu istog dana do 16.30
asova.
Oko podne 12. jula poeli su da pristiu u Potoare autobusi i
kamioni za prevoz ena, djece i staraca u pravcu Tuzle. Izbjegli su odmah
nagrnuli da se ukrcaju, iako veina ne ni znala kuda ide. Dolazak velikog
broja autobusa i kamiona u Potoare bio je prema utvrenom planu
Glavnog taba VRS. Ukrcavanje u autobuse izvreno je u prisustvu i pod
kontrolom pripadnika specalnih jedinica police i Vojske Republike
Srpske i uz pomo pripadnika Holandskog bataljona. U toku dana
evakuisano je oko 8.500 lica na teritoru pod kontrolom ABiH. Evakuaca
je obustavljena u toku noi, a nastavljena u jutarnjim asovima 13. jula
1995. godine.
Komandant Glavnog taba VRS, izvjestan broj oficira ovog taba,
komande Drinskog korpusa i predstavnik Bratunake brigade viani su
12. i 13. jula u bazi Holandskog bataljona u Potoarima.
Prilikom prevoza autobusi i kamioni bili su pretrpani, a vreme
neizdrivo vrue. Prvi konvoj vozila pratili su pripadnici Holandskog
bataljona i usput, do Tie, ne bilo razdvajanja vojno sposobnih
mukaraca. Kasne su pripadnici Vojske Republike Srpske spreili ovu
pratnju, uz nasilno oduzimanje vozila, pa je u nastavku evakuace, na
razliitim mjestima, a najee u Tii, vreno razdvajanje. Nakon stizanja u
Tiu izbjegli su nastavili pjeke prema Kladnju, nekoliko kilometara kroz
niu zemlju, izmeu srpskih i bonjakih lina. Potpuna evakuaca
izbjeglih Bonjaka civila iz Potoara i realizaca dogovora od 11. i 12. jula,
zavrena je 13. jula do 20 asova.
775
Na aerodrom u Dubravama smjestilo se oko 22.000 ovih izbjeglih

lica dok se vie hiljada smjestilo na druga mjesta i kod rodbine i pratelja.
Strah i haotino stanje u enklavi uopte i Potoarima, posebno uz
pomenute okolnosti, uvjetovali su masovno bjeanje civilnog stanovnitva
iz zatiene zone Srebrenica, to je, inae bila, karakteristina pojava
mnogih ranih dogaanja i osvajanja teritora.
Najdramatine je bilo 12. i 13. jula u Potoarima, gdje je dolo do
sistematskog razdvajanja vojno sposobnih mukaraca od porodica. Ono
je otpoelo od jutra 12. jula, nakon ulaska navedenih jedinica police i VRS.
Izdvojeni su drani na zasebnim mjestima (ispred Fabrike cinka i u beloj
kui). Bolna je injenica da je meu njima bilo dosta vojno nesposobnih i
maloljetnika. Razdvajanje je nastavljeno i za vreme ukrcavanja u vozila i
u toku evakuace.
Razdvojeni su prethodno, u Potoarima, morali ostaviti sve svoje
stvari ispred bele kue, a potom su drani u krajnje nepovoljnim
uslovima.
U blizini bele kue, iza zgrade Transporta i u blizini potoka
u navedenim danima vrena su sporadina ubanja, u ta su se uvjerili
pripadnici Holandskog bataljona UN, o emu su obavestili pukovnika
Jozefa Kingora, vojnog posmatraa UN za podruje Srebrenice. uo je
pucnje i pokuao ispitati ta se dogaa, ali su ga u tome spreili pripadnici
VRS, o emu su svjedoili u Hakom tribunalu pripadnici ovih snaga.
Razdvojeni vojno sposobni Bonjaci u Potoarima (njih najmanje
1.000) odvezeni su iz Potoara na druga mjesta zatoenja u Bratuncu, 12.
i 13. jula, gdje su dovoeni i zarobljenici iz mjeovite kolone u umi, a
odatle na mjesta pogubljenja. Iza njih ostala je velika gomila linih stvari i
dokumenata koji su spaljeni kasno uvee 13. jula 1995. godine, pa prie o
provjeri i traenju ratnih zloinaca gube smisao.
Meunarodni komitet Crvenog krsta iz baze u Potoarima 16. jula
evakuisao je 87 ranjenika u Bratunac, ge je takoe izvreno izdvajanje
vojno sposobnih. Izdvojena su 23 ranjenika, koji su potom postali ratni
zarobljenici. Odatle su odvedeni i njihova sudbina postala je neizvjesna.
b) U mjeovitoj koloni
Jedan broj stanovnika (izmeu 10.000 i 15.000) nakon zauzimanja
Srebrenice okupio se u selima Jagli i unjari, traei spas prema teritori
pod kontrolom Arme RBiH. Oko treine mukaraca bili su vojnici iz 28.
divize Arme RBiH, iako svi nisu bili naoruani. elo kolone inile su
jedinice 28. divize, nakon njih kretali su se civili, meu kojima je bio manji
broj ena, djece i staraca pomeanih sa vojnicima. Na zaelju kolone
nalazio se Samostalni bataljon 28. divize.
elo kolone je 12. jula 1995. u 00.30 krenulo iz unjara preko
Jaglia i Buljima ka Kamenikom Brdu. U toku noi je zbog slabe
vidljivosti, straha od mina i panike dolo do prekida kolone i kretanje je
776
bilo zaustavljeno. Prekinuta kolona je ponovo nastavila kretanje tek nakon

svitanja.
VRS je iz raznih pravaca granatirala kolonu, koja je, prema
propisima VRS, u emu su bili saglasni vojni vjetaci optube i odbrane u
procesu protiv generala Krstia, predstavljala legitimni vojni cilj.
Glavnina kolone je u popodnevnim satima nastavila kretanje,
pri emu je kasne prva grupa prela saobraajnicu Konjevi Polje-Nova
Kasaba. VRS je oko 18.00 asova tano locirala pozicu izbjeglih na
Kamenikom Brdu (iznad sela Pobude), gdje je vei dio kolone uspio stii.
Kolona izbjeglih, predvoena optinskim rukovodstvom sa
ranjenicima u prednjem delu, oko 20.00 asova je krenula i sputala se
sa Kamenikog Brda ka Krajinovikom potoku. Nakon to je prelo samo
nekoliko desetina ljudi iz kolone preko tog potoka, pojavili su se vojnici
Vojske Republike Srpske. Oni su dolazili kolskim putem iz pravca Kravice,
kamionima i oklopnim transporterima (meu kojima je bilo i jedno vozilo
bele boje sa oznakama UNPROFOR, Bonjaci su pozivani preko razglasa
da se predaju.)
U poslepodnevnim i ranim veernjim asovima snage VRS i MUP
zarobile su vei broj ljudi sa zaelja kolone u rejonu Ravni Buljim. VRS je
koristila razne naine, ukljuujui i opremu Ujedinjenih naca i Crvenog
krsta, kako bi obmanula uesnike kolone, uz obeanje da e im tititi ivote,
zatim da e biti prebaeni u Tuzlu i da im se garantuje bezbjednost, te da su
UNPROFOR i Crveni krst zadueni za njihovo prebacivanje za Tuzlu. Broj
zarobljenih je 12. jula iznosio oko 1.000 osoba. Prilikom zarobljavanja VRS
je od zarobljenih oduzimala linu imovinu, a neke od njih i na licu mjesta
likvidirala. Jedinice Drinskog korpusa su 12. jula preduzimale sve mere u
cilju spreavanja iznenaenja, angaovanjem jedinica na izvrenju zadatka
KRIVAJA-95, planski izvravajui sve borbene zadatke. Na procenjenim
pravcima jedinice Vojske i MUP Republike Srpske organizovale su
zasedna dejstva u cilju unitenja pripadnika kolone koja je pokuavala
proboj iz enklave prema Tuzli. Pripadnici kolone pokuavali su da se
izvuku sa enama i djecom prema Ravnom Buljimu i Konjevi polju,
gdje su naili na minsko polje.
Na blokiranju i zarobljavanju izbjeglih iz Srebrenice, Republika
Srpska je angaovala i specalne jedinice police. Tako je u rejonu sela
Breanci-Bokin Potok u 15.55 asova bio blokiran vei broj izbjeglih.
U tim aktivnostima su, prema naredbi koju posjeduje Komisa, trebalo
da uestvuju i neke manje jedinice police iz Republike Srpske Krajine
i Republike Srbe. Meutim, analizom cjelokupne dokumentace ne
dolazi se do pouzdanih dokaza o ueu tih jedinica u dogaajima u i oko
Srebrenice od 10. do 19. jula 1995.
Drugo mjesto zarobljavanja bilo je u rejonu presecanja kolone
u podnoju Kamenikog Brda i zaseoka Krajinovii u selu Pobude (A/8,
paragrafi 60-63; B/66-77). Razbene grupe iz kolone 13. jula 1995. u 01,00
as su nastavile kretanje prema putnoj komunikaci Konjevi PoljeNova
777
Kasaba i uspjele prei put pred samo svitanje. Prelaz preko navedene
komunikace vatrom su spreavali pripadnici Vojske Republike Srpske.
Posljednje vee grupe prele su asfaltni put u Svilima oko 06 casova, nakon
ega je dalji prelazak ceste bio nemogu, jer je VRS na tom mjestu postavila
jake snage. U jutarnjim asovima na irem prostoru sela Pobude izmedu
putne komunikace Bratunac-Konjevi Polje-Nova Kasaba blokirano je
oko 8.000 ljudi.
U toku dana je do 17.30 zarobljeno najmanje 6.000 mukaraca, koji
su rasporeeni na nekoliko lokaca. Najvei broj zarobljenih odvoden je na
sabirna mjesta u Novoj Kasabi, gdje je zatoeno izmeu 1.500-3.000 ljudi, i
u selu Sandii na jednoj poljani, gdje je bilo zatoeno izmeu 1.000 i 4.000
ljudi. Odreeni broj zarobljenih kod Nove Kasabe i Konjevi Polja ubeni
su na obali Jadra, ujutro 13. jula 1995.
Istog dana u poslepodnevnim asovima (oko 16 asova) VRS je u
tri autobusa dovezla grupu zarobljenih Bonjaka i streljala ih u Cerskoj.
Najmanje su streljana 149 lica, starosne dobi od 14 do 50 godina, od ega
je 147 lica nosilo civilnu odjeu. Najmanje 48 je bilo povezano icom, tako
to su im ruke svezane s lea. Nekoliko zarobljenih na putnoj komunikaci
Kravica-Milii (Konjevi Polje, Pervani, Lolii...) ubeno je na licu mjesta.
Kasno posle podne 13. jula 1995. vie od 1.000 zarobljenih u
selu Sandii odvedeno je u Kravicu i zatvoreno u skladite Osnovne
organizace kooperanata Kravica (zemljoradnika zadruga). Nakon to
se desio incident u kome je jedan zarobljenik ubio jednog policajca, i
su se pripadnici snaga MUP razbjesnili i oko 18,00 sati poeli likvidirati
zarobljenike (zoljama, runim bacaima, runim bombama i puanim
mecima).
VRS je oko 16 asova po planini Udr tano locirala okupljenu
masu, gdje se nalazilo oko 5.000 ljudi, po kojima je otvarala artiljersku
vatru. Kolona je nastavila kretanje prema selu Kamenica i dalje prema
Tuzli.
U selu Glodi kolona je zaustavljena zbog toga to je VRS u rejonu
Velja glava postavila zasjedu, vjerovatno oekujui da e kolona ii preko
Capardi ka Tuzli, tj. najkraim putem.
Jedinice 1. bratunake brigade su napadale i dio ljudstva iz
presjeene kolone u Pobudu, koji je pokuao nai spas u epi, postavljajui
zasjede u rejonu Braan i Podravanje. VRS je 14. jula 1995. postavila zasjedu
na objektu Velja glava i razbila kolonu. Nakon toga, kolona se vratila i
krenula prema Mlaevcu. elo kolone se zaustavilo u Joanica Gaju i
ekalo da se kolona prikupi, gdje je ostala do 16 asova, nakon ega je
nastavljeno kretanje. VRS je u rejonu sela Marii Snagovo postavila jaku
zasjedu, kombinovanu sa tenkovima i transporterima, koju su podravale
specalne snage MUP. U tom sukobu zarobljen je komandir jedne jedinice,
koja je bila sastavljena od specalaca. U 16 asova kolona (oko 5.000 ljudi)
nastavila je dalje kretanje prema Tuzli. Na kolonu je otvorena artiljerska
vatra sa objekta Velja glava, te sa Kula grada iznad Zvornika.
778
Zarobljeni komandir je posredstvom motorole uspostavio kontakt

sa majorom Obrenoviem iz Zvornike brigade Vojske Republike Srpske,
nakon ega je prestalo djelovanje artiljere.
U toku noi 14. na 15. jul 1995. kolona sa neto vie od 4.000 ljudi
kretala se prema putnoj komunikaci Zvornik Tuzla. Nakon napravljenog
prolaza u rejonu sela Marii elu kolone su poeli pristizati i oni koji su se
uspjeli probiti iz okruenja na prostoru Konjevi Polja i Nove Kasabe.
Oruane snage Republike Srpske, a posebno 1. Milika i 1.
Bratunaka brigada, te Samostalni bataljon Skelani, 14. jula vrile su
pretres terena i zarobljavale vei broj Bonjaka. U selu Leanj je, pored
drugih mjesta, zarobljeno est sedam Bonjaka. Presjeeni dio kolone na
podruju Pobuda, Konjevi Polja, Cerske, Kamenice, Dafinog Kamena,
Snagova, Maria i Han Pogleda (prevoj izmeu Vlasenice i Han Peska)
bio je sve vreme meta progona, hapenja i likvidace od strane pripadnika
police i vojske Republike Srpske.
U toku 14. jula 1995. iz Bratunca je u Zvornik prevezeno
2.0002.500 mukaraca. Zarobljenici su zatoeni u salu osnovne kole
u Grbavcima (kod Orahovca) i u drugim kolama. U Grbavcima je, po
nekim procjenama, bilo oko 1.000 zatoenih. Oni su iz Grbavaca prevoeni
kamionima do stratita u Orahovcu. Svi su prethodno povezani po oima.
Za pogubljenje koritene su dve livade. Ubeni su odmah zatrpavani u
masovne grobnice, koje je kasne VRS prekopala i prenela tela na druge
lokace (Lazeta 1 i Lazeta 2, a zatim ista tela jo jednom premjestila na
cesti za Hodie).
Istoga dana VRS je prevezla izmeu 1.500 i 2.000 zarobljenika iz
Bratunca do Petkovaca i zatoila ih u sali osnovne kole. Zarobljenicima
su icom vezali ruke na leima, natjerali ih da izuju cipele i kamionima ih
prevozili do brane Petkovci. VRS je zatoenike streljala u grupi od 5 do
10 ljudi (dva zatoenika su preivjela streljanja). Jedan broj zarobljenika je
14. jula iz Bratunca prevezen autobusima u Pilicu (u salu osnovne kole),
gdje su zadrani dve noi. U toku noi izmeu 14. i 15. jula 1995. glavnina
kolone sa ranjenicima, nastavila je dalje prema Crnom vrhu i prela put
Zvornik Tuzla. U jutarnjim asovima ona je prela asfaltni put u rejonu
Crni vrh i uputila se ka lokalitetu Krievake njive, gdje je izvreno
prikupljanje kolone.
Kolona je u jutarnjim satima 15. jula prela komunikacu Zvornik
Caparde i do tada ne imala borbeni dodir sa prednjim linama Vojske
Republike Srpske, s obzirom na udaljenost 3-4 km od Baljkovice. Drugi
dio kolone je u to vreme bio jo ispod Udra i kretao se prema Kamenici
i dalje prema Tuzli.
Za ienje i pretres terena od 15. jula 1995. bio je zaduen
komandant Bratunake brigade Vidoje Blagojevi. Pod njegovu komandu
stavljene su sve jedinice koje su bile zaduene za ienje terena. Te su
jedinice u narednim danima vrile pretres terena. Dio kolone se kretao
prema Kravici i Konjevi Polju, radi prebacivanja u rejon planine Udr,
779
a zatim prema Tuzli i ivinicama. U toku 15. jula vie takvih grupa se
predalo pripadnicima Vojske Republike Srpske.
Prva zvornika pjeadska brigada je sa pojaanjima
vrila pripreme za blokiranje i okruenje neprateljskih vojnika
koji su se kretali od sela Planinci ka Krieviima. Takoe su i 1.
Milika i Samostalni pjeadski bataljon Skelani delom snaga vrili
pretres terena radi otkrivanja zaostalih neprateljskih grupa.
Snage Vojske Republike Srpske su, radi spreavanja prolaska grupa,
blokirale iri rejon Crnog Vrha i Planinaca, djelimino rejon Kamenice i
Gloansko brdo. U rejonu Pandurice, Planinaca, Crnog vrha, Kamenice i
Gloanskog brda nalazilo se oko 3.000 ljudi.
U zoni odgovornosti 1. zvornike brigade 15. jula 1995. bilo je
ogromnih problema sa ukopavanjem, streljanjem i uvanjem zatvorenika
koje tek treba streljati. Dragan Obrenovi, koji je znao da se vodi
operaca ubanja, te drugi oficiri odvodili su ljude gdje oni hoe. Pri
tome nisu zapisivali nita to se odnosilo na aktivnosti oko operace
ubanja, dajui smjernice da se o tome ne govori preko rada. Visoki
oficir Zvornike brigade je obavestio Komandu Drinskog korpusa da mu
dodatno optereenje predstavlja veliki broj zarobljenika razmjetenih po
kolama u zoni brigade, kao i obaveze obezbjeenja i asanace terena, jer
su mu sve snage bile angaovane i ne imao rezervi.
U razgovoru sa jednim generalom iz Glavnog taba Vojske
Republike Srpske, Obrenovi je predloio da se kolona propusti. Meutim,
taj general to ne odobrio i naredio je da kolonu zaustavi i uniti, sa ime
se saglasio i savjetnik ministra unutranjih poslova (ime nepoznato),
traei da svim raspoloivim snagama, ukljuujui i avacu, pobu sve
ljude u koloni.
Visoki oficir Centra javne bezbjednosti Zvornik upoznao je
Obrenovia sa stanjem u Bratuncu u vezi sa velikim brojem zarobljenih
Bonjaka i ukazao na injenicu da je time stvorena opasna situaca. Tim
pre, jer zbog nedovoljnog prostora neke grupe zarobljenika nisu imali
gdje smjestiti, te su no proveli u autobusima, pri emu su se uznemirili i
poeli da ljuljaju autobuse.
Prilikom prelaska lina na putu Konjevi Polje zarobljen je veliki
broj Bonjaka. Tog je dana Sekretarat Ministarstva odbrane Zvornik, na
osnovu zahtjeva Komande Drinskog korpusa, Str. pov. broj: 05/1-241, od
15. jula 1995. i ukazane potrebe, izdao nareenje za mobilizacu svih
vojno sposobnih obveznika sa teritore optina Vlasenica, Milii, Skelani,
Bratunac, ekovii, sa ciljem pretresa terena i unitenja kolone. Osim
vojske, i policske snage Republike Srpske su, bile aktivno ukljuene u
hapenje i privoenje.
elo kolone se 15. jula 1995, (u 17.15 asova) sukobilo sa jedinicama
Ministarstva unutranjih poslova Republike Srpske u selu Marii na
pravcu kretanja kolone. Tada je prvi put dolo do direktnog sukoba
izmeu ela kolone i zasjede koju su postavile snage MUP Republike
780
Srpske, e su jedinice, posebno Centar javne bezbjednosti Zvornik,

zajedno sa vojskom, bile rasporeene na prostoru od Srebrenice do Tuzle.
Na obje strane je bilo rtava.
Jedinice Drinskog korpusa, posebno 1. Bratunaka i 1. Milika
brigada, te Samostalni bataljon Skelani, vrile su zarobljavanje i
likvidacu izbjeglih Bonjaka, to, izmeu ostalog, potvruje visoki
oficir u predlogu upuenom Komandi korpusa, koji je vieg oficira
predloio za komandanta svih snaga koje obavljaju te poslove.
Kolona je u toku noi 15. na 16. jul 1995. bezbjedno prola dio puta
Krievake njive Baljkovica, gdje se sakrila u jednom potoku, ekajui
ishod borbi na Baljkovici, koje su u to vreme vodile snage 2. Korpusa
Arme RBiH iz Tuzle i jedna grupa naoruanih vojnika koji su se kretali
na elu kolone.
Jedinice iz sastava Zvornike brigade, osim to su u rejonu
Baljkovice na borbenim linama izvrile pojaanja u ljudstvu i naoruanju,
organizovale su i zasjede na vie mjesta.
U rejonu Marii-Crni vrh oruane snage Republike Srpske su
angaovale 500 vojnika i policajaca kako bi zaustavili prekinuti dio kolone
(oko 2.500 ljudi), koji se iz pravca Glodi kretao prema Mariima.
I jedinice Bratunake brigade su 15. jula 1995, po nareenju
Komande Drinskog korpusa, Str. pov. br. 01/4-157-5, od 13. jula 1995, vrile
pretres terena, pri emu je dio snaga upuen u rejon Zvornike brigade
(60 vojnih obveznika). Dana 15. jula 1995. oko 11 asova visoki oficir je
obavestio generala Krstia da ima jo 3.500 paketa, koje je morao
razdeliti, za to, kako navodi, ne imao rjeenja.
Obrenovi je u razgovoru sa dvojicom visokih oficira saznao o
pogubljenim Bonjacima na mnogim mjestima, a posebno u Kravici. On
je bio siguran da su svi prisutni znali za plan egzekuce prognanika iz
Srebrenice. U tom vremenu u Zvornik su stigli i vojnici iz Bratunca, koji su
kasne uestvovali u egzekucama.
Obrenovi je upoznao komandu Zvornike brigade o zarobljenim
Bonjacima i operaci ubanja u kojoj su uestvovali visoki oficiri. Delovi
iz 28. divize Arme RBiH uz sadejstvo i artiljersku podrku jedinica 2.
Korpusa Arme RBiH iz Tuzle, u jutarnjim asovima (oko 8) 16. jula 1995.
izveli su napad, probili line Vojske Republike Srpske i spojili se sa elom
kolone u irem rejonu Baljkovice, gdje su voene estoke borbe. Nakon
toga, preko sredstava veze, usledili su pregovori izmeu 2. Korpusa
Arme Republike Bosne i Hercegovine i Zvornike brigade Vojske
Republike Srpske.
Komanda Zvornike brigade je cenei situacu izgubila tri rova,
samovoljno otvorila koridor civilnom stanovnitvu, koga je bilo oko
5.000 hiljada sa protivnikom stranom, i usaglasila tehniku evakuace,
zahtevajui oslobaanje zarobljenog policajca i svojih nestalih boraca.
Vjerovatno je, po njoj meu civilima izaao i odreen broj vojnika, ali sve
to je prolo je nenaoruano.
781
Dogovoreni koridor koji je bio otvoren (od 14 do 17 asova) za

kolonu u rejonu Baljkovice potpuno je 16. jula (izmeu 17 i 18 asova)
zatvoren. esnaestog jula 1995, prema utvrenom obrascu, ubeno je
izmeu 1.000 do 1.200 ljudi, koji su 14. jula 1995. odvezeni u Pilicu.
Streljanja su izvrena na Vojnoj ekonomi Branjevo. Istoga je dana (oko 15
asova) izvrena jo jedna egzekuca zarobljenih. Tada je grupa pristiglih
vojnika iz Bratunake brigade Vojske Republike Srpske izvela zatoene iz
Doma kulture u Pilici i likvidirala oko 500 ljudi.
Takoe je oko 16. jula 1995, VRS izvrila i likvidacu vie stotina
zarobljenih (oko 500) u Kozluku.
U rejonu Pobuda je 16. jula 1995. bilo oko 2.000 izbjeglih koji su se
krili po umama.
Srpske snage su i 17. jula 1995. nastavile akcu zarobljavanja
Bonjaka. Vrei pretres terena, VRS je tog dana zarobila vie civila,
meu kojima je bilo i etvoro maloljetne djece (od osam do etrnaest
godina), koji su zatvoreni u vojniki pritvor u Bratuncu.
Jedinice 1. Bratunake lake pjeadske brigade (3. i 4. pjeadski
bataljon) i mobilisano ljudstvo iz radne obaveze, te policske snage, 18.
jula 1995, vrili su pretres terena u rejonu Pobude, Glogova, Hranii,
Konjevi Polje, te s obje strane komunikace Milii Drinjaa. Malobrojne
grupe su pokuavale da se izvuku iz rejona Pobuda, Konjevi Polja u
pravcu Cerske i Kulata prema Tuzli.
Komanda Zvornike brigade izdala je, nakon pogibe jednog
njenog vojnika, koji je pokuao da privede neke zarobljenike u toku
operace pretresa, 18. jula naredbu da zarobljene u njenoj zoni
odgovornosti treba likvidirati, kako se ne bi rizikovalo njihovim
hvatanjem. Tako su, u skladu sa tom naredbom, svi oni koji su prilikom
pretresa terena pronaeni ubani na licu mjesta sve do 21. jula 1995,
kada je komanda promenila navedenu naredbu.
VRS je 18. jula 1995. radila na pronalaenju, hapenju i likvidaci
Bonjaka. U ranim jutarnjim asovima jedna grupa od 200 lica predala se
na prostoru izmeu Nove Kasabe i Konjevi Polja.
Tada se u irem rejonu Pobuda krilo oko 500 ljudi, koji su
pokuavali da se izvuku prema epi, zatim Srbi ili preko Udra u Tuzlu.
Jedinice 1. Zvornike brigade su organizovale blokadu i unitenje
zaostalih grupa, kao i pretres terena, sa pridodatim jedinicama na
pravcu Baljkovica Cetino brdo Crni vrh Perunika Lisina. Pretres
terena u rejonu sela Kamenica vrile su jedinice Ministarstva unutranjih
poslova.
U rejonu Planinci Baljkovica VRS je 18. jula 1995. u jutarnjim
asovima likvidirala 20 lica. Na lokacama Crni vrh Potoari Planinci
Baljkovica bilo je u okruenju oko 150 lica.
U toku dana 19. jula 1995. Vojska i snage MUP Republike Srpske
nastavili su sa pretresom i blokadom terena radi blokiranja i unitenja
zaostalih bonjakih grupa. Na podruju zone odgovornosti Zvornike
782
brigade prilikom pretresa terena likvidirano je 13, a uhapena su 2

Bonjaka.
Sve raspoloive snage MUP Republike Srpske, koje su se nalazile u
zoni Centra javne bezbjednosti Zvornik, izvrile su pretres terena u rejonu
Kamenica, Joanica, Liplje, Dafin kamen i Crni vrh do Snagova. Tom
prilikom je ubeno osam Bonjaka. Tada se u rejonu ispod stare ceste kod
Snagova krilo jo oko 200 muslimana naoruanih automatskim i lovakim
pukama. Tog jutra je oko 50 muslimana napalo linu Zvornike brigade
u rejonu Pandurice, u namjeri da se probu na muslimansku teritoru. Tom
prilikom jedan borac VRS je poginuo, a jedan je teko ranjen. Centar javne
bezbjednosti Zvornik je planirao da sljedeeg dana svim raspoloivim
snagama opkoli i uniti obje navedene grupe.
Bratunaka brigada Vojske Republike Srpske vrila je pretres
terena na podruju Gornji Potoari, Bljeeve, izmia, Lehovia, Bacute i
putne komunikace Glogova-Konjevi Polje. Manje grupe Bonjaka su se i
posle 19. jula 1995. danima i mjesecima krile po umama, pokuavajui da
se probu do Tuzle. Jedan broj zarobljenih ranjenika (oko 50) prevezen je u
bolnicu Bratunac. Druga grupa zarobljenih odvedena je u logor Batkovii
(kod Beljine), oni su kasne, uglavnom, razmenjeni.
Jedan broj Bonjaka je uspio da pree u Srbu (Ljubova i Bajina
Bata), odakle je njih 38 vraeno u Republiku Srpsku. Neki od njih odvedeni
su u logor Batkovii, gdje su razmenjeni. Za najvei broj vraenih do sada
ne utvrena sudbina. U epu je do 17. jula stigao 201 vojnik (jako su
iscprljeni, ima ih dosta lake ranjenih). Do 28. jula u epu je iz Srebrenice
pristiglo jo 500 ljudi. Izvjestan broj uesnika mjeovite kolone je stradao
na razne naine, kao to su: ranjavanje, pojedinana samoubistva, utapanja
u reci Drini prilikom pokuaja prelaska u Srbu, iscrpljenost i dr.
(Dokumenti iz izvjetaja Komise Republike Srpske)
Helsinka povelja, jun-jul 2004.
783
BOSNA I HERCEGOVINA
REPUBLIKA SRPSKA
VLADA REPUBLIKE SRPSKE
KOMISA ZA ISTRAIVANJE DOGAAJA U I OKO
SREBRENICE OD 10. DO 19. JULA 1995.
DOGADJAJI U I OKO SREBRENICE OD

10. DO 19. JULA 1995
Banja Luka, jun 2004.
SADRAJ
UVOD
I. SUDBINA BONJAKA U I OKO SREBRENICE
OD 10. DO 19. JULA 1995.
a) U Potoarima b) U mjeovitoj koloni
II. MASOVNE GROBNICE
a) Ekshumirane b) Novootkrivene
III. UTVRIVANJE SUDBINE LICA ZA KOJIMA
SE JO UVEK TRAGA
IV. SPISAK I IDENTITET RTAVA ZA KOJE SU PODNESENE
APLIKACE
DOMU ZA LJUDSKA PRAVA BiH
- ZAKLjUCCI
- PRILOZI
UVOD
Kao privremeno radno telo Vlade Republike Srpske (Vlada
RS) Komisa za istraivanje dogaaja u i oko Srebrenice od 10. do 19.
jula 1995 (u daljem tekstu Komisa) obrazovana je odlukom Vlade RS
na njenoj 52. sjednici, od 15.12.2003 (u daljem tekstu Odluka, dokument
A/1). U paragrafu II Odluke odreene su nadlenosti Komise. Komisa,
djelujui na nain transparentan za iru javnost, sa punim ovlaenjima
preduzima sve istrane i druge radnje u cilju utvrivanja pune istine o
dogaajima u i oko Srebrenice u vremenu od 10. do 19. jula 1995, a radi
784
ostvarivanja trajnog mira i izgradnje povjerenja u Bosni i Hercegovini.

U Odluci (odjeljak V) naloeno je Ministarstvu pravde Republike Srpske
(MP RS), Ministarstvu unutranjih poslova Republike Srpske (MUP RS),
Ministarstvu odbrane Republike Srpske (MO RS), OBS, Generaltabu
Vojske Republike Srpske (G VRS) i Republikom sekretaratu za odnose
sa Meunarodnim krivinim sudom u Hagu da u potpunosti podre rad
Komise; u posebnom odjeljku (VI) MP RS zadueno je za organizovanje
i izvravanje administrativnih poslova, a MUP RS, za obezbjeenje
sredstava logistike za potrebe rada Komise. Prema Odluci (odjeljak IV/
1) mandat Komise traje est mjeseci od dana konstituisanja. Komisa je
zaduena da Vladi RS podnosi mjesene izvjetaje o radu, a najkasne
tri dana pre prestanka sa radom da dostavi Zavrni izvjetaj o radu i
utvrenim injenicama.
Na 54. sjednici, od 25.12.2003, Vlada RS imenovala je lanove
Komise: Marko Arsovi, predsjednik, Milan Bogdani, Milorad Ivoevi,
orde Stojakovi, Gojko Vukoti, Gordon Bekjon, Smail eki, lanovi
(A/2). Gospodu Bejkona i ekia nominovao je visoki predstavnik za
BiH (gospodina Bejkona kao predstavnika Meunarodne zajednice, a
gospodina ekia kao predstavnika zajednice preivjelih). Ured Visokog
predstavnika (OHR) i Meunarodni krivini sud u Hagu (ICTY) su
dobili status posmatraa. Konstitutivna sjednica Komise odrana je
12.01.2004. Ponuen je nacrt Poslovnika (A/3) i postignuta saglasnost
oko donoenja Plana rada (A/4) i drugih operativnih akata koji su ubrzo
usvojeni. Za potpredsjednike Komise imenovani su orde Stojakovi
i prof. dr Smail eki. Dvadesetog aprila iz rada Komise povukao se
dotadanji predsjednik Marko Arsovi (A/5). Na mjesto predsjednika
Vlada RS imenovala je Milana Bogdania, dotadanjeg lana Komise. Na
upranjeno mjesto lana Komise
Vlada RS imenovala je 17. maja eljka Vujadinovia (A/6).
Donoenje Odluke o formiranju Komise bilo je motivisano
obavezom RS da odgovori na Odluku Doma za ljudska prava BiH od 03.
03. 2003 (A/7), posebno definisanom u odjeljku IX (Zakljuci), paragraf
220, take 1-8, posebno 7 i 8. Odluka Doma odnosi se na 49 prava koje su
podneli najblii rodaci lica nestalih u dogaajima u i oko Srebrenice od
10. do 19. jula 1995. i o oj sudbini do danas nemaju pouzdanih saznanja.
Prave su podnesene protiv RS i predstavljaju dio grupe od oko 1.800
slinih prava koje su trenutno u postupku pred Domom sve one se
odnose na dogaaje u Srebrenici (paragraf 1). Dom je naredio RS da po
hitnom postupku objavi sve informace koje posjeduje, a koje se odnose
na sudbinu i mjesta gdje se nalaze nestali..., otkre sve informace... koje
se odnose na lokace pojedinanih, masovnih, primarnih i sekundarnih
grobnica rtava dogaaja u Srebrenici koje nisu rane objelodanjene
i, pored ostalog, sprovede potpunu, svrsishodnu, temeljnu i detaljnu
istragu o dogaajima koji su doveli do utvrenih krenja ljudskih prava,
kako bi... lanovi porodica i javnost saznali za ulogu RS u masakru u
785
Srebrenici jula 1995, za njene kasne pokuaje da prikre ove injenice,

te za sudbinu i mjesto gdje se nalaze lica nestala u Srebrenici u julu
1995. (paragrafi 211, 212, 214, 220, take 1-8). Visoki predstavnik u BiH
Pedi Edaun u pismu predsjedniku RS Draganu aviu i premeru RS
Draganu Mikereviu od 25.12.2003. istakao je vanost rada Komise,
podrao stavove Doma za ljudska prava i injenicu da se Komisa mora
rukovoditi dovoljnim fondovima, potpunim pristupom svim relevantnim
dokumentima i svjedocima. Dom za ljudska prava za BiH i OHR ocenili
su kao nezadovoljavajue rane izvjetaje Vlade RS u odnosu na Odluku
Doma od 3.03.2003.
Odluka Doma za ljudska prava od 3.03.2003. preuzela je i neke
veoma vane komponente (istorski kontekst i same injenice koje se
odnose na dogaaje u i oko Srebrenice) sadrane u prvostepenoj presudi
Hakog tribunala Tuilac protiv Radislava Krstia (A/8), od 02. 08.
2001.
Najvana pitanja o kojima je Komisa trebalo da prikupi
odgovarajuu injeninu grau jesu: ispitati navedene zloine, kolikog
su obima, ko ih je naredio i izvrio. Izmeu ostalog, potrebne informace
trebalo je prikupiti o raznim pitanjima vezanim za navedene dogaaje:
zauzimanje Srebrenice, pokuaj evakuace stanovnitva, humanitarna
kriza, stanje u Potoarima, situaca u mjeovitoj koloni, otkrivanje
sudbine i mjesta nestalih lica, otkrivanje informaca o novim lokacama
pojedinanih i masovnih grobnica, identifikaca rtava, kao i drugi
dogaaji od znaaja za rad Komise.
Jedan od prioriteta rada Komise je izrada to je mogue taneg
spiska lica nestalih tokom dogaaja u Srebrenici od 10. do 19. jula 1995,
sa akcentom na utvrivanje sudbine lica navedenih u Odluci Doma za
ljudska prava 03.03.2003.
Ovakav pristup bitno je uticao na prvobitni koncept rada Komise.
Zamiljen je obuhvatan nauni postupak, detaljni prikaz geneze dogaaja
za navedeni period (10-19. jul 1995) pri emu bi se primjenjivala stroa
metodologa utvrivanja injenica i izvoenja dokaza.
Rukovodei se Operativnim planom, Komisa je sa aktivnostima
poela februara 2004. Poto je zaduila pojedine lanove da izrade
potrebne akte koje e uputiti odgovarajuim institucama i pojedincima,
Komisa je grupisala dogaaje i utvrdila tematske cjeline: Dogaaji u
Potoarima, Sudbina uesnika kolone, Primarne, Sekundarne i Tercarne
masovne grobnice. Za pojedine oblasti odreeni su izvjestioci.
S obzirom na limitirani rok i gotovo decenski razmak od
vremena dogaaja, Komisa je ocenila da se primarno mora baviti
prikupljanjem saznanja o dogaajima od involviranih organa i pojedinaca
u RS. Dokumentaca na koju se Komisa mogla osloniti potie iz instituca
sistema RS (MO RS, G VRS, komande Prvog i Petog korpusa VRS,
nadleni odsjeci MO RS, MUP RS i nadleni CJB MUP RS). U sjedite
Komise dopremljena je i izvjesna dokumentaca MO FBiH. Komisa je
786
traila potrebne informace, ostvarivala neposredan pristup dokumentaci

i uz potvrdu izuzimala raspoloiva dokumenta od znaaja za predmet
ispitivanja. O prikupljenim injenicama Komisa se konsultovala sa
ostalim faktorima koji bi o njima mogli imati neka saznanja (ICTY,
ICMP, ICRC, UN, Kancelara za traenje nestalih RS, udruenja porodica
nestalih, Federalna komisa za traenje nestalih).
Komisa nema karakter sudskog organa i nema mandat da se
bavi pravnim pitanjima, jer je to zadatak i pravo iskljuivo nadlenih
sudova. Ipak, u rasvjetljavanju injenine strane dogaaja Komisa je
morala imati u vidu primjenjivo meunarodno i lokalno krivino pravo,
to je uslov odabira injenica bitnih za rasvjetljavanje dogaaja. Izvoenje
dokaza i utvrivanje bitnih injenica Komisa je trebalo da sprovodi po
ugledu na sudske procedure koje vae za ovu oblast. Zbog ogranienog
vremena i racionalizace postupka, Komisa je preuzela istorski kontekst
i injenino stanje sadrano u presudi Tuilac protiv Radislava Krstia,
kojom je optueno lice u drugostepenom postupku osueno od strane
Hakog tribunala, za pomaganje i podravanje genocida poinjenog u
Srebrenici.
Poetne tekoe u radu Komise (uspostavljanje komunikace
sa odgovarajuim institucama RS, obezbjeivanje materalno-tehnikih
i smjetajnih uslova i drugo) prevaziene su nakon intervenca visokog
predstavnika 11.03. i 25.04.2004. Visoki predstavnik za BiH zahtevao je
brzo okonanje istrage i koncentracu rada Komise na otkrivanje lokaca
posmrtnih ostataka i utvrivanje spiskova lica koja se vode kao nestala
(A/9). Ovim je mandat Komise usmjeren iskljuivo na ispitivanje sudbine
Bonjaka u navedenom periodu. Pokazalo se da u predvienom roku ne
mogue sprovesti potpunu, svrsishodnu, temeljitu i detaljnu istragu o
dogaajima u i oko Srebrenice od 10. do 19. jula 1995.
U vezi sa navedenim, Komisa je do 01.04.2004. definisala dva
projekta: Istraivanje stratita i grobnica rtava zatiene zone UN
Srebrenica od 10. do 19. jula 1995 (A/10); Utvrivanje indentiteta rtava
iz zatiene zone UN Srebrenica od 10. do 19. jula 1995 (A/11), za u
realizacu su potrebna velika sredstva i dug vremenski period, pa se od
ovog projekta odustalo.
Oba projekta bila su sastavni dio rane usvojenog Plana rada
i zakljuaka Komise. U sutini, predstavljali su u nekim segmentima
razraeni Operativni plan rada Komise.
Tokom maja postignut je vidljiv napredak po pitanju istraivanja
i utvrivanja lokaca potencalnih masovnih grobnica rtava, a koje
do sada nisu poznate, prikupljanje novih relevantnih dokumenata i
utvrivanja broja i indentiteta rtava. Preko Ministarstva pravde RS
jo rane uspostavljen je kontakt sa pravosudnim organima Federace
BiH radi identifikace rtava iz do tada exhumiranih grobnica. U vezi
sa utvrivanjem broja i indentiteta rtava, lanovi Komise posjetili
su Centar za koordinacu i identifikacu (ICC), Identifikacioni projekt
787
Podrinje (PIP) Meunarodne komise za nestala lica (ICMP) u Tuzli.

Razgovaralo se sa kantonalnim tuiocem u Tuzli, koji je obeao i kasne
dostavio spisak identifikovanih lica. lanovi Komise sastajali su se vie
puta sa predstavnicima udruenja porodica nestalih.
Na osnovu prikupljenog materala i pribavljenih dodatnih
informaca, Komisa je pristupila rekonstrukci dogaaja. Prikupljene
originalne dokumente i izvjetaje involviranih subjekata, Komisa je
analizirala i izradila Zavrni izvjetaj o dogaajima u i oko Srebrenice
od 10. do 19. jula 1995. godine, sa teitem na pitanje otkrivanja do sada
nepoznatih grobnica i utvrivanja spiska nestalih lica za koje su lanovi
porodica podneli aplikace Domu za ljudska prava BiH. Uz osnovni tekst
priloen je dio pregledane izvorne grae. Do sredine jula bie dostavljen
i precizni spisak lica koja se vode kao nestala u dogaajima od 10. do 19.
jula 1995.
Dokumentaca kojom je Komisa raspolagala uglavnom potie
od instituca RS, delom i od nekih instituca Federace BiH. Od velikog
znaaja bila bi i saznanja nekih stranih organizaca i instituca koje se bave
ispitivanjem ratnih sukoba na prostoru bive Jugoslave od 1991. do 1995,
a time i deavanja u i oko Srebrenice u razmatranom periodu.
I pored veoma znaajnih rezultata, posebno u otkrivanju do sada
nepoznatih grobnica i utvrivanju broja i identiteta rtava, redefinisani
mandat Komise kao i kratak vremenski rok odredili su obim i rezultate
njenog rada. Kompleksna nauna valorizaca predmetnih dogaaja,
posebno istorsko-pravna, ostaje imperativ.
Rad Komise istorski je in i kao takav podlee sudu istore.
Formiranje Komise i njen rad dokaz su zrelosti srpskog naroda i RS,
suoavanja sa sobom, istorom i Drugim.
I.
SUDBINA BONJAKA U I OKO SREBRENICE

OD 10. DO 19. JULA 1995.
Oruane snage RS (vojska i polica) 6. jula 1995. godine zapoele

su napad na Srebrenicu, zatienu zonu UN, koja je po Rezoluci Savjeta
bezbjednosti UN (br. 819), od 16. aprila 1993, a po Sporazumu od 17. aprila
i 8. maja iste godine demilitarizovana, to nikada ne sprovedeno.
Do veeri 9. jula Vojska RS (VRS) je prodrla etiri kilometra u
dubinu enklave, zaustavivi se samo kilometar od grada Srebrenice.
Ujutro 10. jula situaca u samoj Srebrenici je bila napeta. Stanovnici
su preplavili ulice grada i poeli bjeati prema Potoarima, gdje se nalazila
baza Ujedinjenih naca. Pukovnik Karemans je traio hitnu vazdunu
podrku NATO. Avioni NATO 11. jula 1995. pokuali su bombardovati
artiljerske poloaje VRS iznad Srebrenice. Vazduna podrka NATO
je obustavljena nakon to je VRS zapretila da e pobiti holandske
vojnike koji su se nalazili u zarobljenitvu VRS i da e granatirati bazu
788
Ujedinjenih naca u Potoarima, kao i okolna podruja, gdje je pobjeglo

20.000-30.000 civila.
VRS je 11. jula 1995. godine zauzela Srebrenicu. Kasno posle
podne generali Ratko Mladi, Radislav Krsti i drugi oficiri proetali su
praznim ulicama Srebrenice, a veliki broj (na hiljade) izbjeglih kretao se
prema Potoarima, traei spas kod Holandskog bataljona (A/8, paragrafi
14-15, 18-20, 26-30, 33-36 i 268; B/1-65).
a) U Potoarima
Suoeno sa injenicom pada Srebrenice, civilno stanovnitvo je
pobjeglo u mjesto Potoare, udaljeno oko 5 km sjeverozapadno od grada,
da bi tu nalo oekivanu zatitu u bazi Ujedinjenih naca. Do veeri 11. jula
1995. godine okupilo se od 20.000 do 25.000 izbjeglih, veinom ena, djece,
staraca i vojno nesposobnih. Nekoliko hiljada ulo je u bazu Ujedinjenih
naca kroz ulaz koji im je otvoren prosecanjem ograde na strani manje
uoljivoj za pripadnike VRS i manje izloenoj borbenim dejstvima, dok su
se ostali zadrali oko baze u halama fabrika i poljima. U masi izbjeglih
u samoj bazi bilo je najmanje 300, a izvan baze izmeu 600 i 900 vojno
sposobnih mukaraca. Niko od njih ne imao oruje. Tako se na malom
prostoru okupio veliki broj izbjeglih. Uslovi su bili uasni zbog vruine,
nedostatka vode, hrane i lekova. Bili su tesno zbeni, gladni, edni,
uspanieni i prestravljeni.
Svjesni realnosti, izbjegli u Potoarima javno su uvee 11. jula
zahtevali od pripadnika Holandskog bataljona da izau iz ovog pakla.
Obaveten je o tome i pukovnik Karemans, a preko njega, na sastancima
u hotelu Fontana, i komandant Glavnog taba Vojske Republike Srpske
general Ratko Mladi.
Na drugom sastanku, odranom istog dana u 23,00 asa u istom
hotelu, pukovnik Karemans obavestio je generala Mladia i ostale
prisutne (oficire Glavnog taba VRS i predstavnika izbjeglih civila Nesiba
Mandia) o okupljenoj masi naroda i humanitarnoj krizi koja preti
izbjeglim u Potoarima. Tom prilikom general Mladi je rekao da Bonjaci
treba sami da odlue hoe li ostati u enklavi ili ele otii (i kamo), a da
e provjeriti da li se meu vojno sposobnim mukarcima u Potoarima
nalaze ratni zloinci. Izriito je zahtevao da pripadnici 28. divize Arme
BiH iz enklave Srebrenica poloe oruje. Oficiri Holandskog bataljona, ne
znajui u tim momentima gdje se nalaze ove snage, o tome su obavestili
generala Mladia na treem sastanku, odranom 12. jula u 10,00 asova u
navedenom hotelu u Bratuncu, uz konstatacu da nisu uspjeli stupiti u
kontakt s pripadnicima 28. divize Arme BiH. Na ovom, treem sastanku
bila su prisutna i tri predstavnika izbjeglih (Nesib Mandi, amila
Osmanovi i Ibrahim Nuhanovi). I pored datog obavjetenja i istovjetnog
objanjenja predstavnika izbjeglih (da ne znaju gdje se nalazi 28. diviza
i da sa njenim pripadnicima iste nisu stupili u kontakt), general Mladi je
789
ponovio svoj zahtjev za razoruanje uz obeanje da e obezbediti prevoz

svih civila iz enklave Srebrenica, s tim da e prethodno izdvojiti mukarce
od 17 do 70 godina radi provjere njihovog eventualnog uea u ranim
ratnim zloinima.
Predstavnici meunarodnih humanitarnih organizaca iz
Srebrenice uputili su 12. jula 1995. godine svojim centralama izvjetaj u
kome navode da je humanitarna situaca u jutarnjim asovima toga dana
gora nego ikada dosada, da nedostaje hrana, lekovi i odjea, da se, po
njihovoj procjeni, oko 30.000 lica nalazi u i oko baze Holandskog bataljona,
dok se oko 8.000 ljudi pokuava probiti iz Gornjih Potoara do baze
UNPROFOR. Izriito je navedeno da se meu okupljenim stanovnitvom
ne nalazi nedan naoruani vojnik Arme Bosne i Hercegovine.
U ranim jutarnjim asovima (od 6 do 7 asova) 12. jula u bazu
Ujedinjenih naca u Potoarima ule su specalne jedinice Ministarstva
unutranjih poslova RS (eta specalne police za antiteroristika dejstva
sa Jahorine, Prva eta posebne jedinice police Centra javne bezbjednosti
Zvornik, delovi Drugog specalnog odreda iz ekovia i jedinica sa psima
iz Sarajeva), delovi Bratunake brigade i jedinice vojne police Bratunake
brigade Vojske Republike Srpske, radi odravanja reda, pronalaenja i
izdvajanja vojno sposobnih mukaraca u skladu sa usmenom naredbom
generala Ratka Mladia sa sastanka u hotelu Fontana u Bratuncu 11/12.
jula, kada je, uz ostalo, dogovorena i evakuaca izbjeglih civila iz Potoara
na teritoru pod kontrolom Arme BiH u pravcu Tuzle uz naredno
odvajanje vojno sposobnih mukaraca.
Izdvajanje je unelo dodatni strah, neizvjesnost i uznemirenost.
Zapravo, dovelo je do traumatskog stanja zbog prisustva navedenih
jedinica, njihovih radnji i ponaanja kao i zbog prisustva jakih snaga VRS
oko kruga baze Holandskog bataljona.
Tako se pre podne 12. jula situaca u Potoarima pogoravala.
Tada se, u pratnji visokih oficira Glavnog taba i televizskih ekipa,
pojavio general Ratko Mladi, koji je, na prvi pogled, pruio izvjesnu nadu
okupljenom narodu (podjelom slatkia djeci; taj dan je deljen i hljeb),
obeavajui da e izbjegli biti prevezeni tamo gdje ele.
Teki uslovi u Potoarima 12. jula, postali su jo gori zbog
terora, vreanja i zlostavljanja prilikom razdvajanja vojno sposobnih
mukaraca i sporadinih ubistava iza Fabrike cinka, kod potoka i iza
bele kue. Kako je prolazio dan, ionako teki uslovi postali su jo
tei i za izbjegle i pripadnike Holandskog bataljona. Teror se poveao u
toku noi. Vojnici su izvlaili i odvodili ljude iz gomile. uli su se krici,
zapomaganja, jauci i plotuni. Tokom noi i rano idueg jutra proirile su se
prie o silovanju i ubistvima, pa je masu zahvatao sve vei strah. Pojedini
izbjegli vidjeli su zlostavljanja, silovanje i ubanja, a neki su naili na
ubene. Nekoliko civila izvrilo je samoubistvo vjeanjem.
Bili su tako nesnosni uslovi, strah, panika i ogorenje meu
izbjeglim da su za sve vreme boravka u Potoarima jedva ekali da to
790
pre, bilo im i bilo kako, pobjegnu iz ovog mjesta. Isto raspoloenje

vladalo je i meu pripadnicima Holandskog bataljona UN. Rano ujutro 12.
jula 1995. godine komanda Drinskog korpusa je uputila nareenje svim
svojim jedinicima i Ministarstvu odbrane o mobilizaci svih prevoznih
sredstava i njihovom okupljanju na fudbalskom stadionu u Bratuncu istog
dana do 16.30 asova.
Oko podne 12. jula poeli su da pristiu u Potoare autobusi i
kamioni za prevoz ena, djece i staraca u pravcu Tuzle. Izbjegli su odmah
nagrnuli da se ukrcaju, iako veina ne ni znala kuda ide.
Dolazak velikog broja autobusa i kamiona u Potoare bio je prema
utvrenom planu Glavnog taba VRS. Ukrcavanje u autobuse izvreno je u
prisustvu i pod kontrolom pripadnika specalnih jedinica police i Vojske
Republike Srpske i uz pomo pripadnika Holandskog bataljona.
U toku toga dana evakuisano je na teritoru pod kontrolom ABiH
oko 8.500 lica. Evakuaca je obustavljena u toku noi, a nastavljena u
jutarnjim asovima 13. jula 1995. godine.
Komandant Glavnog taba VRS, izvjestan broj oficira ovog taba,
komande Drinskog korpusa i predstavnik Bratunake brigade viani su
12. i 13. jula u bazi Holandskog bataljona u Potoarima.
Prilikom prevoza autobusi i kamioni bili su pretrpani, a vreme
neizdrivo vrue. Prvi konvoj vozila pratili su pripadnici Holandskog
bataljona i usput, do Tie, ne bilo razdvajanja vojno sposobnih
mukaraca. Kasne su pripadnici Vojske Republike Srpske spreili ovu
pratnju, uz nasilno oduzimanje vozila, pa je u nastavku evakuace, na
razliitim mjestima, a najee u Tii, vreno razdvajanje. Nakon stizanja
u Tiu izbjegli su nastavili pjeke prema Kladnju, nekoliko kilometara
kroz niu zemlju, izmeu srpskih i bonjakih lina.
Potpuna evakuaca izbjeglih Bonjaka civila iz Potoara i
realizaca dogovora od 11. i 12. jula, zavrena je 13. jula do 20 asova.
Na aerodrom u Dubravama smjestilo se oko 22.000 ovih izbjeglih
lica dok se vie hiljada smjestilo na druga mjesta i kod rodbine i pratelja.
Strah i haotino stanje u enklavi uopte i Potoarima, posebno
uz navedene pojave i okolnosti, doveli su do ovog masovnog bjeanja
civilnog stanovnitva iz zatiene zone Srebrenica, to je, inae bila,
karakteristika pojava mnogih ranih dogaaja i osvajanja teritora.
Najdramatine je 12. i 13. jula u Potoarima, bilo sistematsko
razdvajanje vojno sposobnih mukaraca od porodica. Ovo je poelo od
jutra 12. jula, nakon ulaska navedenih jedinica police i VRS. Izdvojeni
su drani na zasebnim mjestima (ispred Fabrike cinka i u beloj kui).
Bolna je injenica da je meu njima bilo dosta vojno nesposobnih i
maloljetnika. Razdvajanje je nastavljeno i za vreme ukrcavanja u vozila
i u toku evakuace.
Razdvojeni su prethodno, u Potoarima, morali ostaviti sve svoje
stvari ispred bele kue, a potom su drani u krajnje nepovoljnim
uslovima.
791
U blizini bele kue, iza zgrade Transporta i u blizini potoka

u navedenim danima vrena su sporadina ubanja, u ta su se uvjerili
pripadnici Holandskog bataljona UN, o emu su obavestili pukovnika
Jozefa Kingora, vojnog posmatraa UN za podruje Srebrenice. uo je
pucnje i pokuao ispitati ta se dogaa, ali su ga u tome spreili pripadnici
VRS, o emu su svjedoili u Hakom tribunalu pripadnici ovih snaga.
Razdvojeni vojno sposobni Bonjaci u Potoarima (njih najmanje
1.000) odvezeni su iz Potoara na druga mjesta zatoenja u Bratuncu, 12.
i 13. jula, gdje su dovoeni i zarobljenici iz mjeovite kolone u umi, a
odatle na mjesta pogubljenja. Iza njih ostala je velika gomila linih stvari i
dokumenata koji su spaljeni kasno uvee 13. jula 1995. godine, pa prie o
provjeri i traenju ratnih zloinaca gube smisao.
Meunarodni komitet Crvenog krsta iz baze u Potoarima 16. jula
evakuisao je 87 ranjenika u Bratunac, gdje je takoe izvreno izdvajanje
vojno sposobnih. Izdvojena su 23 ranjenika, koji su potom postali ratni
zarobljenici. Odatle su odvedeni i njihova sudbina postala je neizvjesna (A/
8, paragrafi 31-59, 126-131, 135-136, 140-141, 145, 157, 160 i 209-295; B/16, 22,
44-45, 49-50, 53, 65a, 65b, 66-69, 72-73, 75, 80, 83, 88, 91-92, 109 i 226).
b) U mjeovitoj koloni
Jedan broj stanovnika (izmeu 10.000 i 15.000) nakon zauzimanja
Srebrenice okupio se u selima Jagli i unjari, traei spas prema teritori
pod kontrolom Arme RBiH. Oko jedne treine mukaraca bili su vojnici
iz 28. divize Arme RBiH, iako svi nisu bili naoruani. elo kolone inile
su jedinice 28. divize, nakon njih kretali su se civili, meu kojima je bio
manji broj ena, djece i staraca pomeanih sa vojnicima. Na zaelju kolone
nalazio se Samostalni bataljon 28. divize.
elo kolone je 12. jula 1995. u 00.30 krenulo iz unjara preko
Jaglia i Buljima ka Kamenikom Brdu. U toku noi je zbog slabe
vidljivosti, straha od mina i panike dolo do prekida kolone i kretanje je
bilo zaustavljeno. Prekinuta kolona je ponovo nastavila kretanje tek nakon
svitanja.
VRS je iz raznih pravaca granatirala kolonu, koja je, prema
propisima VRS, u emu su bili saglasni vojni vjetaci optube i odbrane u
procesu protiv generala Krstia, predstavljala legitimni vojni cilj.
Glavnina kolone je u popodnevnim satima nastavila kretanje,
pri emu je kasne prva grupa prela saobraajnicu Konjevi Polje-Nova
Kasaba. VRS je oko 18.00 asova tano locirala pozicu izbjeglih na
Kamenikom Brdu (iznad sela Pobude), gdje je vei dio kolone uspio stii.
Kolona izbjeglih, predvoena optinskim rukovodstvom sa
ranjenicima u prednjem delu, oko 20.00 asova je krenula i sputala se
sa Kamenikog Brda ka Krajinovikom potoku. Nakon to je prelo samo
nekoliko desetina ljudi iz kolone preko tog potoka, pojavili su se vojnici
Vojske Republike Srpske. Oni su dolazili kolskim putem iz pravca Kravice,
792
kamionima i oklopnim transporterima (meu kojima je bilo i jedno vozilo

bele boje sa oznakama UNPROFOR, pozivajui preko razglasa Bonjake
da se predaju.
U poslepodnevnim i ranim veernjim asovima snage VRS i MUP
zarobile su vei broj ljudi sa zaelja kolone u rejonu Ravni Buljim. VRS je
koristila razne naine, ukljuujui i opremu Ujedinjenih naca i Crvenog
krsta, kako bi obmanula uesnike kolone, uz obeanje da e im tititi ivote,
zatim da e biti prebaeni u Tuzlu i da im se garantuje bezbjednost, te da su
UNPROFOR i Crveni krst zadueni za njihovo prebacivanje za Tuzlu. Broj
zarobljenih je 12. jula iznosio oko 1.000 osoba. Prilikom zarobljavanja VRS
je od zarobljenih oduzimala linu imovinu, a neke od njih i na licu mjesta
likvidirala. Jedinice Drinskog korpusa su 12. jula preduzimale sve mere u
cilju spreavanja iznenaenja, angaovanjem jedinica na izvrenju zadatka
KRIVAJA-95, planski izvravajui sve borbene zadatke. Na procenjenim
pravcima jedinice Vojske i MUP Republike Srpske organizovale su
zasedna dejstva u cilju unitenja pripadnika kolone koja je pokuavala
proboj iz enklave prema Tuzli. Pripadnici kolone pokuavali su da se
izvuku sa enama i djecom prema Ravnom Buljimu i Konjevi polju,
gdje su naili na minsko polje.
Na blokiranju i zarobljavanju izbjeglih iz Srebrenice Republika
Srpska je angaovala i specalne jedinice police. Tako je u rejonu sela
Breanci-Bokin Potok u 15.55 asova bio blokiran vei broj izbjeglih.
U tim aktivnostima su, prema naredbi koju posjeduje Komisa, trebalo
da uestvuju i neke manje jedinice police iz Republike Srpske Krajine
i Republike Srbe. Meutim, analizom cjelokupne dokumentace ne
dolazi se do pouzdanih dokaza o ueu tih jedinica u dogaajima u i oko
Srebrenice od 10. do 19. jula 1995.
Drugo mjesto zarobljavanja bilo je u rejonu presecanja kolone
u podnoju Kamenikog Brda i zaseoka Krajinovii u selu Pobude (A/8,
paragrafi 60-63; B/66-77).
Razbene grupe iz kolone 13. jula 1995. u 01,00 as su nastavile
kretanje prema putnoj komunikaci Konjevi Polje-Nova Kasaba i uspjele
prei put pred samo svitanje. Prelaz preko navedene komunikace vatrom
su spreavali pripadnici Vojske Republike Srpske. Posljednje vee grupe
prele su asfaltni put u Svililima oko 06 casova, nakon ega je dalji prelazak
ceste bio nemogu, jer je VRS na tom mjestu postavila jake snage.
U jutarnjim asovima na irem prostoru sela Pobude izmedu
putne komunikace Bratunac-Konjevi Polje-Nova Kasaba blokirano je
oko 8.000 ljudi.
U toku dana je do 17.30 zarobljeno najmanje 6.000 mukaraca, koji
su rasporeeni na nekoliko lokaca. Najvei broj zarobljenih odvoden je na
sabirna mjesta u Novoj Kasabi, gdje je zatoeno izmeu 1.500-3.000 ljudi,
i u selu Sandii na jednoj poljani, gdje je bilo zatoeno izmeu 1.000-4.000
ljudi. Jedan broj zarobljenih kod Nove Kasabe i Konjevi Polja ubeni su na
obali Jadra ujutro 13. jula 1995.
793
Istog dana u poslepodnevnim asovima (oko 16 asova) VRS je

u tri autobusa dovezla grupu zarobljenih Bonjaka i streljala u Cerskoj.
Najmanje je streljano 149 lica, starosne dobi od 14 do 50 godina, od ega
je 147 lica nosilo civilnu odjeu. Najmanje 48 je bilo povezano icom, tako
to su im ruke svezane s lea.
Nekoliko zarobljenih na putnoj komunikaci Kravica-Milii
(Konjevi Polje, Pervani, Lolii...) ubeno je na licu mjesta.
Kasno posle podne 13. jula 1995. vie od 1.000 zarobljenih u
selu Sandii odvedeno je u Kravicu i zatvoreno u skladite Osnovne
organizace kooperanata Kravica (zemljoradnika zadruga). Nakon to
se desio incident u kome je jedan zarobljenik ubio jednog policajca, i
su se pripadnici snaga MUP razbjesnili i oko 18,00 sati poeli likvidirati
zarobljenike (zoljama, runim bacaima, runim bombama i puanim
mecima).
VRS je oko 16 asova po planini Udr tano locirala okupljenu
masu, gdje se nalazilo oko 5.000 ljudi, po kojima je otvarala artiljersku
vatru. Kolona je nastavila kretanje prema selu Kamenica i dalje prema
Tuzli.
U selu Glodi kolona je zaustavljena zbog toga to je VRS u rejonu
Velja glava postavila zasjedu, vjerovatno oekujui da e kolona ii preko
Capardi ka Tuzli, tj. najkraim putem.
Jedinice 1. bratunake brigade su napadale i dio ljudstva iz
presjeene kolone u Pobudu, koji je pokuao nai spas u epi, postavljajui
zasjede u rejonu Braan i Podravanje (A/8, paragrafi 66, 171, 196, 201-207;
B/78 -121).
VRS je 14. jula 1995. postavila zasjedu na objektu Velja glava i
razbila kolonu. Nakon toga, kolona se vratila i krenula prema Mlaevcu.
elo kolone se zaustavilo u Joanica Gaju i ekalo da se kolona prikupi,
gdje je ostala do 16 asova, nakon ega je nastavljeno kretanje. VRS je u
rejonu sela Marii Snagovo postavila jaku zasjedu, kombinovanu sa
tenkovima i transporterima, koju su podravale specalne snage MUP. U
tom sukobu zarobljen je Komandir jedne jedinice, koja je bila sastavljena
od specalaca. U 16 asova kolona (oko 5.000 ljudi) nastavila je dalje
kretanje prema Tuzli. Na kolonu je otvorena artiljerska vatra sa objekta
Velja glava, te sa Kula grada iznad Zvornika.
Zarobljeni komandir je posredstvom motorole uspostavio kontakt
sa majorom Obrenoviem iz Zvornike brigade Vojske Republike Srpske,
nakon ega je prestalo djelovanje artiljere.
U toku noi 14. na 15. jul 1995. kolona se sa neto vie od 4.000 ljudi
kretala prema putnoj komunikaci Zvornik Tuzla. Nakon napravljenog
prolaza u rejonu sela Marii elu kolone su poeli pristizati i oni koji su se
uspjeli probiti iz okruenja na prostoru Konjevi Polja i Nove Kasabe.
Oruane snage Republike Srpske, a posebno 1. milika i 1.
bratunaka brigada, te Samostalni bataljon Skelani, 14. jula vrile su
pretres terena i zarobljavale vei broj Bonjaka. U selu Leanj je, pored
794
drugih mjesta, zarobljeno 6-7 Bonjaka. Presjeeni dio kolone na podruju

Pobuda, Konjevi Polja, Cerske, Kamenice, Dafinog Kamena, Snagova,
Maria i Han Pogleda (prevoj izmeu Vlasenice i Han Peska) bio je sve
vreme meta progona, hapenja i likvidace od strane pripadnika police
i vojske Republike Srpske.
U toku 14. jula 1995. iz Bratunca je u Zvornik prevezeno 2.0002.500 mukaraca. Zarobljenici su zatoeni u salu osnovne kole u
Grbavcima (kod Orahovca) i u drugim kolama. U Grbavcima je, po
nekim procjenama, bilo oko 1.000 zatoenih. Oni su iz Grbavaca prevoeni
kamionima do stratita u Orahovcu. Svi su prethodno povezani po oima.
Za pogubljenje koritene su dve livade. Ubeni su odmah zatrpavani u
masovne grobnice, koje je kasne VRS prekopala i prenela tela na druge
lokace (Lazeta 1 i Lazeta 2, a zatim ista tela jo jednom premjestila na
cesti za Hodie).
Istoga dana VRS je 1.500-2.000 zarobljenika iz Bratunca prevezla
do Petkovaca i zatoila u sali osnovne kole. Zarobljenicima su icom
vezali ruke na leima, natjerali ih da izuju cipele i kamionima ih prevozili
do brane Petkovci. VRS je zatoenike streljala u grupi od 5 do 10 ljudi
(dva zatoenika su preivjela streljanja).
Jedan broj zarobljenika je 14. jula iz Bratunca prevezen autobusima
u Pilicu (u salu osnovne kole), gdje su zadrani dve noi (A/8, paragrafi
220-221, 226-228 i 233; B/121-143).
U toku noi 14. na 15. jul 1995. glavnina kolone sa ranjenicima,
nastavila je dalje prema Crnom Vrhu i prela put Zvornik Tuzla. U
jutarnjim asovima ona je prela asfaltni put u rejonu Crni Vrh i uputila se
ka lokalitetu Krievake njive, gdje je izvreno prikupljanje kolone.
Kolona je u jutarnjim satima 15. jula prela komunikacu Zvornik
Caparde i do tada ne imala borbeni dodir sa prednjim linama Vojske
Republike Srpske, s obzirom na udaljenost 3-4 km od Baljkovice. Drugi
dio kolone je u to vreme bio jo ispod Udra i kretao se prema Kamenici
i dalje prema Tuzli.
Za ienje i pretres terena od 15. jula 1995. bio je zaduen
komandant Bratunake brigade Vidoje Blagojevi. Pod njegovu komandu
stavljene su sve jedinice koje su bile zaduene za ienje terena. Te su
jedinice u narednim danima vrile pretres terena. Dio kolone se kretao
prema Kravici i Konjevi Polju, radi prebacivanja u rejon planine Udr,
a zatim prema Tuzli i ivinicama. U toku 15. jula vie takvih grupa se
predalo pripadnicima Vojske Republike Srpske.
Prva zvornika pjeadska brigada je sa pridodatim ojaanjima
vrila pripreme za blokiranje i okruenje neprateljskih vojnika koji
su se kretali od sela Planinci ka Krieviima. Takoe su i 1. milika i
Samostalni pjeadski bataljon Skelani delom snaga vrili pretres terena
radi otkrivanja zaostalih neprateljskih grupa.
Snage Vojske Republike Srpske su, radi spreavanja prolaska
grupa, blokirale iri rejon Crnog Vrha i Planinaca, djelimino rejon
795
Kamenice i Gloansko brdo. U rejonu Pandurice, Planinaca, Crnog Vrha,

Kamenice i Gloanskog brda nalazilo se oko 3.000 ljudi.
U zoni odgovornosti 1. zvornike brigade 15. jula 1995. bilo je
ogromnih problema sa ukopavanjem, streljanjem i uvanjem zatvorenika
koje tek treba streljati. Dragan Obrenovi, koji je znao da se vodi
operaca ubanja, te drugi oficiri odvodili su ljude gdje oni hoe. Pri
tome nisu zapisivali nita to se odnosilo na aktivnosti oko operace
ubanja, dajui smjernice da se o tome ne govori preko rada.
Visoki oficir Zvornike brigade je obavestio Komandu Drinskog
korpusa da mu dodatno optereenje predstavlja veliki broj zarobljenika
razmjetenih po kolama u zoni brigade, kao i obaveze obezbjeenja i
asanace terena, jer su mu sve snage bile angaovane i ne imao rezervi.
U razgovoru sa jednim generalom iz Glavnog taba Vojske
Republike Srpske, Obrenovi je predloio da se kolona propusti. Meutim,
taj general to ne odobrio i naredio je da kolonu zaustavi i uniti, sa ime
se usaglasio i savjetnik ministra unutranjih poslova (ime nepoznato),
traei da svim raspoloivim snagama, ukljuujui i avacu, pobu sve
ljude u koloni.
Visoki oficir Centra javne bezbjednosti Zvornik upoznao je
Obrenovia sa stanjem u Bratuncu u vezi sa velikim brojem zarobljenih
Bonjaka i ukazao na injenicu da je time stvorena opasna situaca. Tim
pre, jer zbog nedovoljnog prostora neke grupe zarobljenika nisu imali
gdje smjestiti, te su no proveli u autobusima, pri emu su se uznemirili i
poeli da ljuljaju autobuse.
Prilikom prelaska lina na putu Konjevi Polje zarobljen je veliki
broj Bonjaka.
Tog je dana Sekretarat Ministarstva odbrane Zvornik, na osnovu
zahtjeva Komande Drinskog korpusa, Str. pov. broj: 05/1-241, od 15. jula
1995. i ukazane potrebe, izdao nareenje za mobilizacu svih vojno
sposobnih obveznika sa teritore optina Vlasenica, Milii, Skelani,
Bratunac, ekovii, sa ciljem pretresa terena i unitenja kolone.
Osim vojske, i policske snage Republike Srpske su, bile aktivno
ukljuene u hapenje i privoenje.
elo kolone se 15. jula 1995 (u 17.15 asova) sukobilo sa jedinicama
Ministarstva unutranjih poslova Republike Srpske u selu Marii na
pravcu kretanja kolone. Tada je prvi put dolo do direktnog sukoba
izmeu ela kolone i zasjede koju su postavile snage MUP Republike
Srpske, e su jedinice, posebno Centar javne bezbjednosti Zvornik,
zajedno sa vojskom, bile rasporeene na prostoru od Srebrenice do Tuzle.
Na obje strane je bilo rtava.
Jedinice Drinskog korpusa, posebno 1. bratunaka i 1. milika
brigada, te Samostalni bataljon Skelani, vrile su zarobljavanje i likvidacu
izbjeglih Bonjaka, to, izmeu ostalog, potvruje visoki oficir u Predlogu
upuenom Komandi korpusa, koji je vieg oficira predloio za komandanta
svih snaga koje obavljaju te poslove.
796
Kolona je u toku noi 15. na 16. jul 1995. bezbjedno prola dio puta
Krievake njive Baljkovica, gdje se sakrila u jednom potoku, ekajui
ishod borbi na Baljkovici, koje su u to vreme vodile snage 2. korpusa
Arme RBiH iz Tuzle i jedna grupa naoruanih vojnika koji su se kretali
na elu kolone.
Jedinice iz sastava Zvornike brigade, osim to su u rejonu
Baljkovice na borbenim linama izvrile pojaanja u ljudstvu i naoruanju,
organizovale su i zasjede na vie mjesta.
U rejonu Marii-Crni Vrh oruane snage Republike Srpske su
angaovale 500 vojnika i policajaca kako bi zaustavili prekinuti dio kolone
(oko 2.500 ljudi), koji se iz pravca Glodi kretao prema Mariima.
I jedinice Bratunake brigade su 15. jula 1995, po nareenju
Komande Drinskog korpusa, Str. pov. br. 01/4-157-5, od 13. jula 1995, vrile
pretres terena, pri emu je dio snaga upuen u rejon Zvornike brigade
(60 vojnih obveznika). Dana 15. jula 1995. oko 11 asova visoki oficir je
obavestio generala Krstia da ima jo 3.500 paketa, koje je morao
razdeliti, za to, kako navodi, ne imao rjeenja.
Obrenovi je u razgovoru sa dvojicom visokih oficira saznao o
pogubljenim Bonjacima na mnogim mjestima, a posebno u Kravici. On
je bio siguran da su svi prisutni znali za plan egzekuce prognanika iz
Srebrenice. U tom vremenu u Zvornik su stigli i vojnici iz Bratunca, koji su
kasne uestvovali u egzekucama.
Obrenovi je upoznao komandu Zvornike brigade o zarobljenim
Bonjacima i operaci ubanja u kojoj su uestvovali visoki oficiri (A/8,
paragrafi 165, 192 i 226-227; B/144-173).
Delovi iz 28. divize Arme RBiH uz sadejstvo i artiljersku
podrku jedinica 2. korpusa Arme RBiH iz Tuzle, u jutarnjim asovima
(oko 8) 16. jula 1995. izveli su napad, probili line Vojske Republike Srpske
i spojili se sa elom kolone u irem rejonu Baljkovice, gdje su voene
estoke borbe. Nakon toga, preko sredstava veze, usledili su pregovori
izmeu 2. korpusa Arme Republike Bosne i Hercegovine i Zvornike
brigade Vojske Republike Srpske.
Komanda Zvornike brigade je cenei situacu izgubila tri
rova, samovoljno otvorio koridor civilnom stanovnitvu, koga je bilo oko
5.000 hiljada sa protivnikom stranom, i usaglasila tehniku evakuace,
zahtevajui oslobaanje zarobljenog policajca i svojih nestalih boraca.
Vjerovatno je, po njoj meu civilima izaao i odreen broj vojnika, ali sve
to je prolo je nenaoruano.
Dogovoreni koridor koji je bio otvoren (od 14 do 17 asova) za
kolonu u rejonu Baljkovice potpuno je 16. jula (izmeu 17 i 18 asova)
zatvoren. esnaestog jula 1995, prema utvrenom obrascu, ubeno je
izmeu 1.000 do 1.200 ljudi, koji su 14. jula 1995. odvezeni u Pilicu.
Streljanja su izvrena na Vojnoj ekonomi Branjevo.
Istoga je dana (oko 15 asova) izvrena jo jedna egzekuca
zarobljenih. Tada je grupa pristiglih vojnika iz Bratunake brigade Vojske
797
Republike Srpske izvela zatoene iz Doma kulture u Pilici i likvidirala oko

500 ljudi.
Takoe je oko 16. jula 1995. VRS izvrila i likvidacu vie stotina
zarobljenih (oko 500) u Kozluku.
U rejonu Pobuda je 16. jula 1995. bilo oko 2.000 izbjeglih koji su se
krili po umama (A/8 paragrafi 234-253; B/174-197).
Srpske snage su i 17. jula 1995. nastavile akcu zarobljavanja
Bonjaka. Vrei pretres terena, VRS je tog dana zarobila vie civila,
meu kojima je bilo i etvoro maloljetne djece (od osam do etrnaest
godina), koji su zatvoreni u vojniki pritvor u Bratuncu (B/198-207).
Jedinice 1. bratunake lake pjeadske brigade (3. i 4. pjeadski
bataljon) i mobilisano ljudstvo iz radne obaveze, te policske snage, 18.
jula 1995. vrili su pretres terena u rejonu Pobude, Glogova, Hranii,
Konjevi Polje, te s obje strane komunikace Milii Drinjaa. Malobrojne
grupe su pokuavale da se izvuku iz rejona Pobuda, Konjevi Polja u
pravcu Cerske i Kulata prema Tuzli.
Komanda Zvornike brigade izdala je, nakon pogibe jednog
njenog vojnika, koji je pokuao da privede neke zarobljenike u toku
operace pretresa, 18. jula naredbu da zarobljene u njenoj zoni
odgovornosti treba likvidirati, kako se ne bi rizikovalo njihovim
hvatanjem. Tako su, u skladu sa tom naredbom, svi oni koji su prilikom
pretresa terena pronaeni ubani na licu mjesta sve do 21. jula 1995,
kada je komanda promenila navedenu naredbu.
VRS je 18. jula 1995. radila na pronalaenju, hapenju i likvidaci
Bonjaka. U ranim jutarnjim asovima jedna grupa od 200 lica predala se
na prostoru izmeu Nove Kasabe i Konjevi Polja.
Tada se u irem rejonu Pobuda krilo oko 500 ljudi, koji su
pokuavali da se izvuku prema epi, zatim Srbi ili preko Udra u Tuzlu.
Jedinice 1. zvornike brigade su organizovale blokadu i unitenje
zaostalih grupa, kao i pretres terena, sa pridodatim jedinicama na
pravcu Baljkovica Cetino Brdo Crni Vrh Perunika Lisina. Pretres
terena u rejonu sela Kamenica vrile su jedinice Ministarstva unutranjih
poslova.
U rejonu Planinci Baljkovica VRS je 18. jula 1995. u jutarnjim
asovima likvidirala 20 lica. Na lokacama Crni Vrh Potoani Planinci
Baljkovica bilo je u okruenju oko 150 lica. (B/208-226).
U toku dana 19. jula 1995. Vojska i snage MUP Republike Srpske
nastavili su sa pretresom i blokadom terena radi blokiranja i unitenja
zaostalih bonjakih grupa. Na podruju zone odgovornosti Zvornike
brigade prilikom pretresa terena likvidirano je 13, a uhapena su 2
Bonjaka.
Sve raspoloive snage MUP Republike Srpske koje su se nalazile
u zoni Centra javne bezbjednosti Zvornik izvrile su pretres terena u
rejonu Kamenica, Joanica, Liplje, Dafin Kamen i Crni Vrh do Snagova.
Tom prilikom je ubeno 8 Bonjaka. Tada se u rejonu ispod stare ceste kod
798
Snagova krilo jo oko 200 muslimana naoruanih automatskim i lovakim

pukama. Tog jutra je oko 50 muslimana napalo linu Zvornike brigade
u rejonu Pandurice, u namjeri da se probu na muslimansku teritoru. Tom
prilikom jedan borac VRS je poginuo, a jedan je teko ranjen. Centar javne
bezbjednosti Zvornik je planirao da sljedeeg dana svim raspoloivim
snagama opkoli i uniti obje navedene grupe.
Bratunaka brigada Vojske Republike Srpske vrila je pretres
terena na podruju Gornji Potoari, Bljeeve, izmia, Lehovia, Bacute i
putne komunikace Glogova-Konjevi Polje (B/227-231).
Manje grupe Bonjaka su se i posle 19. jula 1995. danima i
mjesecima krile po umama, pokuavajui da se probu do Tuzle (B/232260).
Jedan broj zarobljenih ranjenika (50) prevezen je u bolnicu
Bratunac. Druga grupa zarobljenih odvedena je u logor Batkovii (kod
Beljine), oni su kasne, uglavnom, razmenjeni.
Jedan broj Bonjaka je uspio da pree u Srbu (Ljubova i Bajina
Bata), odakle je njih 38 vraeno u Republiku Srpsku. Neki od njih odvedeni
su u logor Batkovii, gdje su razmenjeni. Za najvei broj vraenih do sada
ne utvrena sudbina.
U epu je do 17. jula stigao 201 vojnik (jako su iscprljeni, ima ih
dosta lake ranjenih). Do 28. jula u epu je iz Srebrenice pristiglo jo 500
ljudi. Izvjestan broj uesnika mjeovite kolone je stradao na razne naine,
kao to su: ranjavanje, pojedinana samoubistva, utapanja u reci Drini
prilikom pokuaja prelaska u Srbu, iscrpljenost i dr.
II.
MASOVNE GROBNICE
Jedno od najvanih pitanja u radu Komise bilo je pitanje otkrivanja

do sada nepoznatih lokaca masovnih grobnica srebrenikih rtava.
Vrlo rano u radu Komise poelo se raspravljati o metodologi
i strategi koja e se koristiti u pribavljanju informaca o ovom vrlo
osjetljivom i bolnom pitanju. Miljenja su brzo usaglaena te je dogovorena
stratega inkorporirana kako u Opti tako i u Operativni plan rada
Komise.
Imajui u vidu politiko okruenje pomenuto u Uvodu ovog
izvjetaja i druge prikupljene materalne dokaze, Komisa je dola do
zakljuka da se veina relevantnih i provjerenih informaca o ovom pitanju
moe dobiti od involviranih subjekata Republike Srpske (Ministarstvo
odbrane, Vojska Republike Srpske, Ministarstvo unutranjih poslova i
druge instituce).
Prve aktivnosti na istraivanju novih lokaca masovnih grobnica
otpoele su upuivanjem slubenih pisanih zahtjeva za pruanje
informaca i ostvarivanjem neposrednih kontakata sa nadlenim Vladinim
ministarstvima i slubama:
799
Ministarstvu unutranjih poslova RS,

Ministarstvu odbrane RS,
Glavnom tabu i VRS,
Obavjetajno bezbjednosnoj slubi RS,
Republikoj upravi civilne zatite RS,
Kancelari za traenje zarobljenih i nestalih lica RS i drugim.
I van Republike Srpske upueni su zahtjevi i ostvareni kontakti sa:
Federalnom komisom za traenje nestalih lica,
Kantonalnim tuilatvom u Tuzli,
Kancelarom Hakog tribunala (ICTY),
Meunarodnom komisom za traenje nestalih osoba/lica
(ICMP).
Zahtjevi su se prvenstveno odnosili na broj eksumiranih i
identifikovanih posmrtnih ostataka te na broj do sada obraenih
grobnica koje su u vezi sa dogaajima u Srebrenici 95.
U oekivanju odgovora na pomenute slubene dopise, lanovi
Komise su odrali sastanke na najviem nivou sa predstavnicima ICTY
(u Hagu), SFOR i EUPM. Od ovih organizaca je traeno da prue sve
raspoloive informace o novim lokacama potencalnih masovnih
grobnica koristei sve ljudske i druge kapacitete koji im stoje na
raspolaganju.
Da bi se dao to je mogue detaljni uvid u veliinu i kompleksnost
ovog problema, Komisa je odluila da prikupi podatke vezane za broj
identifikovanih i sahranjenih rtava kao i za broj i tip grobnica koje su
otkrivene pre formiranja Komise.
U tom smislu, predstavnici Hakog tribunala (ICTY) informisali
su lanove Komise prilikom njihove posjete Hagu 17.02.2004, da je u
periodu kada je ICTY vrio ekshumace sa svojim timovima (od 1996.
i 1998. do 2000) ukupno obraeno 26 masovnih grobnica u kojima su
naena lica nastradala u dogaajima u i oko Srebrenice.
Takoe, reeno je da su, kada je ICTY prekinuo sopstveni
program ekshumaca na terenu 2000. godine, sve informace o
lokacama masovnih grobnica prosleene na dalju obradu Federalnoj
komisi za traenje nestalih.
Od tog perioda do 2003. godine, Federalna komisa za traenje
nestalih je obavila ekshumace vie desetina grobnica (prilog D/1).
Zbog velikog procenta sekundarnih grobnica i injenice da se u
njima nalaze uglavnom pomeani posmrtni ostaci vie lica, odnosno
delovi tela, nemogue je sa sigurnou rei koliko je lica do sada
ekshumirano, bilo od strane ICTY ili Federalne komise. Od ukupnog
broja ekshumiranih tela identifikovano je 1.332 lica (prilog D/2), od
kojih je 980 sahranjeno u Memoralnom centru u Potoarima (statistika
Kantonalnog tuilatva u Tuzli).
Komisa ne na osnovu raspoloivih podataka mogla utvrditi
koliko je ekshumiranih grobnica bilo primarnog karaktera, a koliko
800
sekundarnih i tercarnih. Isto tako nismo mogli utvrditi koliko je

ekshumirano celih tela, a koliko skeletnih ostataka (vrea).
Poreenjem ovih podataka sa podacima o broju lica koje se
jo uvek vode kao nestala (statistike MKCK, ICMP, ICTY, udruenja
porodica nestalih iz Srebrenice, i drugi) dolo se do zakljuka da postoji
veliki broj grobnica koje do sada nisu otkrivene.
Uz navedene aktivnosti, preduzete u cilju otkrivanja novih
lokaca masovnih grobnica, dugo vremena nedna nova informaca ne
podnesena Komisi ni iz jednog od navedenih izvora. U pokuaju da se
dobe informaca od ire javnosti (prvenstveno iz Republike Srpske),
odlueno je da se uspostavi posebna telefonska lina za anonimno
pruanje informaca, kako o lokacama masovnih grobnica, tako i o
ostalim dogaajima koji su se desili izmedu 10. i 19. jula 1995. godine
u Srebrenici. Komisa je radi toga u tom smislu pozvala premera
Republike Srpske, gospodina Dragana Mikerevia da da svoju linu
podrku ovoj inicativi, to je bilo od izuzetne vanosti s obzirom na
politiku atmosferu u javnosti RS, gdje se jo uvek odavanje informaca
ovakve vrste smatra izdajom, a ne patriotskim inom.
Telefonska lina uspostavljena je 26. aprila 2004, nakon ega
je Komisa putem meda uputila javni apel graanima za pruanje
informaca. Jo jedan apel javnosti, uputio je premer Republike Srpske,
koji je pozvao sve koji imaju podatke o lokacama grobnica da ih dostave
Komisi. Kampanju je u vie navrata podrao i predsjednik Republike
Srpske Dragan avi. Uprkos pokuajima da se dopre do savjesti onih
koji imaju saznanja o dogaajima u i oko Srebrenice izmeu 10. i 19.
jula 1995, ovaj projekat doivio je neuspjeh. Do danas, samo je nekoliko
relevantnih informaca dobeno ovim putem.
U svom Prvom preliminarnom izvjetaju, od 14. aprila 2004,
Komisa je naglasila injenicu da se do tog datuma dolo u posjed
tek malog broja, uglavnom ve poznatih informaca o deavanjima
u Srebrenici, te da je u pitanju opstrukca rada Komise od strane
nadlenih instituca vlasti.
Nakon podnoenja pomenutog izvjetaja, visoki predstavnik za
Bosnu i Hercegovinu, lord Pedi Edaun 16. aprila odrao je konferencu
za tampu, tokom koje je najavljeno sljedee:
Smjena naelnika Generaltaba VRS i efa Vladinog
Sekretarata za odnose sa ICTY, koji su, prema miljenju visokog
predstavnika, bili odgovorni za opstrukcu rada Komise;
Upozoreni su ministar odbrane RS Milovan Stankovi i ministar
unutranjih poslova Zoran eri da moraju obezbediti dostavljanje
relevantnih informaca Komisi (i to ne samo o lokacama grobnica)
pre podnoenja narednog mjesenog izvjetaja, 30. aprila 2004;
Ponovo je zatraeno od Predsjednika avia i premera
Mikerevia da lino preuzmu odgovornost za rad i uspjeh Komise, te da
se preko svojih savjetnika (gospodina izmovia, savjetnika predsjednika
801
Republike Srpske za pravna pitanja, i gospodina Simeunovia, savjetnika

premera za pitanja bezbjednosti) redovno informiu o radu Komise.
Nakon ove intervence visokog predstavnika za BiH, poele
su pristizati informace u vezi sa lokacama masovnih grobnica kao i
druga vana dokumentaca, to je rezultiralo znatnim napretkom u radu
Komise.
Nakon primanja prvih informaca o potencalnim lokacama
masovnih grobnica, kako od organa Vlade RS (prilog D/4) tako i od
svjedoka na terenu (prilog za ogranienu distribucu D), lanovi
Komise koji su bili zadueni za istraivanje ovog pitanja otpoeli su
aktivnosti na provjeri vjerodostojnosti primljenih informaca te na
utvrivanju da li se zaista radi o novim, do sada nepoznatim, lokacama.
U sluajevima gdje su koordinate lokaca bile dostupne, ICTY je zamoljen
da provjeri svoje podatke i obavesti Komisu da li je navedena grobnica
njima ve bila poznata.
Usledila je sera predvizita potencalnim grobnicama uz
prisustvo i pomo strunjaka za ekshumace i ispitivanje grobnica.
Tokom pomenutih predvizita, primjenjivane su vaee procedure i
propisi koje primjenjuju entitetske komise za traenje nestalih lica.
Faza ispitivanja je okonana posjetama, provjerama i
preliminarnim verifikacama tri primarne i 29 sekundarnih i tercarnih
grobnica, to znai da je Komisa, koristei informace dobene od
zvaninih organa i tela vlade RS i svjedoka na terenu, prikupila
informace o postojanju 32 (trideset dve) do sada nepoznate i
neobraene masovne grobnice sa telima Bonjaka rtava dogaaja u
i oko Srebrenice od 10. do 19. jula 1995. godine. U knjizi priloga D
ovog dela Izvjetaja (povjerljivi dokumenti za ogranienu distribucu)
dostavljamo sljedeu relevantnu dokumentacu:
zapisnike sa predvizita uz informace i zabiljeke primljene od
MUP i Ministarstva odbrane RS;
tabelarni pregled grobnica sa mikrolokacama i fotodokumentacu sa terena.
Imajui u vidu prethodna negativna iskustva sa izmjetanjem
grobnica, detaljno je razmatrano pitanje osiguranja lokaca do poetka
ekshumaca. Odgovornost za osiguranje lokaca koje su posjeene i za
koje se vjeruje da su nove masovne grobnice preuzeo je MUP Republike
Srpske.
Nakon to su predvizite obavljene na 29 lokaliteta (prilog D/5)
i proces verifikovanja primljenih informaca priveden kraju, lanovi
Komise, davaoci izvjetaja u vezi s ovim pitanjem, odluili su da
odre sastanak sa predsjedavajucim Federalne komise za nestale
osobe na kojem bi se utvrdilo postupanje sa ovim izuzetno povjerljivim
informacama.
Istovremeno, pojaan je medski pritisak i pritisak ire javnosti u
Federaci, posebno udruenja porodica nestalih, na Federalnu komisu
802
za preuzimanje informaca o novootkrivenim grobnicama i njihovo

poreenje sa informacama o 23 grobnice za koje je navodno od rane
znala Federalna komisa.
Nakon obavljenih konsultaca i po odobrenju predsjednika
Vlade Republike Srpske, 26.05.2004. u Sarajevu su dva lana Komise
i gospodin Amor Maovi odrali sastanak, na kojem je dogovorena
posjeta svim novootkrivenim lokalitetima.
Tako su 03.06.2004. predstavnici Federalne komise za nestale,
predstavnici OHR i predstavnik police RS u pratnji dva lana Komise
za istraivanje dogaaja u i oko Srebrenice od 10. do 19. jula 1995,
posjetili sve lokalitete masovnih grobnica o kojima je saznanja dobila
gore pomenuta Komisa sopstvenim istraivanjima.
Predstavnicima Federalne komise, koja je jedini ovlateni organ
za obavljanje ekshumaca kad su u pitanju rtve bonjake i hrvatske
nacionalnosti, na samom je poetku posjete predat dose sa mapama,
fotografijama, opisima mikrolokaca i koordinatama 28 grobnica. Osim
ovih 28 lokaca, isti dan locirane su jo tri grobnice za koje dokumentaca
ne bila pripremljena jer je informaca o njima primljena neposredno
pred predvizitu (prilog D/6).
Komisa je raspolagala saznanjem o jo jednoj primarnoj
grobnici (jama) sa oko 80 tela lica nestalih u dogaajima u i oko
Srebrenice u drugoj polovini jula 1995. godine. Ova grobnica se nalazi u
optini ekovii. Obzirom da i Federalna komisa raspolae navedenim
saznanjima, lociranje iste ne obavljeno.
Na kraju posjete, predsjedavajui Federalne komise dao
je preliminarnu ocjenu da je od posjeene 31 lokace, osam lokaca
potpuno nepoznatih Federalnoj komisi, ali da e se svi primljeni podaci
uporediti sa podacima Federalne komise i pisani odgovor dostaviti na
uvid. U pismu upuenom predsjedavajuem Komise od 04.06.2004.
godine, Amor Maovi je dostavio sljedee informace:
5 grobnica od 28 sa liste, bile su potpuno nepoznate Federalnoj
komisi, od kojih su 2 primarne grobnice, to je jako bitno u smislu
dokaznog materala o zloinu;
3 grobnice koje nisu bile na listi, a posjeene su tog dana,
takoe su bile nepoznate Federalnoj komisi;
za 3 lokaliteta Federalna komisa je imala saznanja o irem
regionu, ali ne i tanim mikrolokacama.
Osim ovih zakljuaka, predsjedavajui Federalne komise u
ovom pismu kae i sljedee: elim posebno naglasiti da injenica da
smo mi raspolagali saznanjima o nekim lokalitetima koji su navedeni
u Vaoj listi, ni na koji nain ne umanjuje napore koje Vi osobno kao i
ostali lanovi Komise ulaete da biste doli do saznanja o masovnim
grobnicama. Naprotiv, Vaa saznanja samo dodatno potvruju
ono to smo mi dobili od naih izvora, te Vam na tome posebno
zahvaljujemo.
803
Naa komisa raspolae saznanjima o jo nekoliko masovnih

grobnica na podruju optina Bratunac, Srebrenica, Zvornih, ekovii i
Osmaci, a u kojima se takoer nalaze posmrtni ostaci srebrenikih rtava.
Model koji smo juer primenili po mojem dubokom uvjerenju
mogao bi posluiti kao obrazac ne samo za nau buduu uspjenu
saradnju ve i za saradnju entitetskih komisa za nestale (prilog D/7).
Takoe se kae: U nastojanju da provjerimo i potvrdimo
vjerodostojnost informaca koje ste nam dostavili, Federalna komisa
e u narednom periodu od 2 nedjelje pristupiti ekshumaci grobnice na
lokalitetu Sandii te emo Vas o poetku ekshumace izvestiti kako bi
Vai predstavnici mogli prisustvovati istoj.
Prema miljenju strunjaka, uz trenutno stanje resursa na
polju ekshumaca i identifikaca, obrada pomenutih lokaca e trajati
mjesecima, a na poetak radova e se ekati moda i nekoliko godina.
Ovakvo miljenje zasniva se na sljedeim injenicama:
veliki broj grobnica je smjeten na lokalitetima tekim za rad;
veina grobnica, tokom proteklih godina, prekrivana je velikom
koliinom smea i drugog otpada;
program ekshumaca u BiH za 2004. godinu ve se odva, a
prioritet imaju lokace iz 1992. godine;
ogranieni su ljudski i drugi resursi potrebni za rad na
grobnicama.
Vano je napomenuti da se svaka masovna grobnica tretira
kao mjesto zloina i zato ekshumaca ne podrazumeva samo
iskopavanje posmrtnih ostataka. Potrebno je prisustvo velikog broja
strunjaka (tuioca, krim-tehniara, patologa, antropologa/arheologa
itd.), manuelnih radnika i opreme (bageri, svjetla, ljestve itd.) da bi se
posao pravilno obavio i rezultati bili verifikovani od strane nadlenog
kantonalnog tuioca.
Na osnovu navedenog moe se zakljuiti da bez obezbjeenja
dodatnih finansskih sredstava za rad i veeg broja lokalnih strunjaka
(strane eksperte, npr. forenzike antropologe, forenzike arheologe i
dr, trenutno obezbjeuje ICMP) radovi na novootkrivenim lokacama
masovnih grobnica koji su u vezi sa dogaajima u i oko Srebrenice od 10.
do 19. jula 1995, nee poeti u dogledno vreme. Takoe, bez dodatnih
sredstava za finansiranje procesa DNK analize, u dogledno vreme
nee biti mogue utvrditi ni broj ni identitet rtava otkopanih iz ovih
masovnih grobnica.
Sa aspekta rada Komise, a u smislu utvrivanja broja tela osoba
koja se trenutno nalaze u pomenutim grobnicama, ubrzanje procesa
ekshumaca i identifikaca jeste krucalno pitanje. Tana ocjena o broju
tela ili delova tela koja se nalaze u svakoj od pomenutih grobnica, nee
biti mogua pre nego to se obave ekshumace na svim lokacama, uzmu
uzorci kostu sa otkopanih posmrtnih ostataka, izdvoje DNK profili i
unesu u bazu podataka ICMP u okviru DNK programa identifikaca.
804
III.
UTVRIVANJE SUDBINE LICA ZA KOJIMA

SE JO UVEK TRAGA
Drugi zadatak u okviru mandata Komise bio je sainjavanje to je

mogue tane liste sa imenima lica nestalih tokom dogaaja u Srebrenici
izmeu 10. i 19. jula 1995.
Poseban naglasak je dat na utvrivanje sudbine 1.849 lica koja su
navedena u Odluci Doma za ljudska prava BiH, od 03.03.2003, povodom
koje je Vlada RS i osnovala Komisu.
U pokuaju da se pribavi to vie podataka o ovim licima,
uspostavljen je kontakt sa nadlenim institucama i organizacama u BiH
(spisak instituca u Analizi aplikaca podnesenih Domu za ljudska prava
i Ustavnom sudu) (prilog F).
Komisa je bila svjesna injenice da postoji veliki broj spiskova sa
imenima nestalih iz podruja Srebrenice, te da ih je, zbog razliitih podataka
koje sadravaju i razliitog formata u kojem su raene (spiskovi, baze
podataka...), vrlo teko konsolidovati i proizvesti jedinstvenu listu u datom
vremenskom roku. Takoe se postavio problem istovjetnih ili slinih imena
lanova porodica koje je, bez provjera linih dokumenata, teko verifikovati.
Komisa je naknadno dola do saznanja da su iz gorenavedenih razloga
slini projekti u prolosti naputeni ili obustavljeni.
Zbog svega navedenog, na jednoj od sjednica Komise razmatran
je podnesak jednog lana Komise predlog projekta za sainjavanje nove
liste lica za kojima se jo uvek traga, putem sopstvenih istraivanja na
terenu. Prema tom projektu, timovi popisivaa koje bi oformila Komisa ili
bi na teren i uzimali/provjeravali podatke o nestalim licima, uzimali podatke
o okolnostima nestanka i druge detalje od vanosti, te ih uporeivali sa
podacima iz posljednjeg popisa stanovnitva, 1991. godine. Predlog
projekta je usvojen i prezentovan Vladi RS uz zahtjev za finansiranje.
Nakon to je visoki predstavnik donio odluku da se Zavrni
izvjetaj Komise mora podneti do sredine jula 2004, dolo se do
zakljuka da projekat nee biti mogue okonati na vreme i da se zbog
toga ne krene u njegovu realizacu.
Aktivnosti su nastavljene odravanjem sastanka u Sarajevu
izmeu dva predstavnika Komise sa predstavnicima udruenja porodica
nestalih u Srebrenici, krajem januara 2004, kad se, izmeu ostalog,
raspravljalo i o broju i identitetu nestalih.
Predstavnici udruenja su izjavili da porodice ele vidjeti
napredak u radu Komise i uvjeriti se u njene iskrene namjere da u ime
RS doe do istine o Srebrenici, pre nego udruenja dostave bilo kakve
informace u vezi s ovim pitanjem ili daju dozvolu drugim institucama
da to urade u njihovo ime.
Razmatrajui metodologu prikupljanja podataka o nestalim
licima, Komisa je dola do zakljuka da najtanu listu posjeduje
Meunarodna komisa za nestale osobe (ICMP). Pomenuta lista je
805
sainjena u okviru ICMP programa prikupljanja uzoraka krvi za DNK

analizu od lanova porodica nestalih. Svako lice od kog se uzima
uzorak krvi, daje podatke kako o nestalom licu za u identifikacu e
se dati uzorak upotrebiti, tako i o okolnostima i vremenu nestanka.
Do dana podnoenja ovog izvjetaja prikupljeni su podaci o 7.779 lica
koja su nestala izmeu 10. i 19. jula 1995. godine u Srebrenici, a koja su
pravili lanovi porodice. Ovaj broj, naalost, ne konaan budui da
ICMP jo uvek prikuplja uzorke krvi i podatke, od porodica stradalih
koje trenutno ive u zemljama EU. Neosporno je, dakle da e se nakon
okonanja pomenutog projekta ICMP, poveati broj lica za kojima se jo
uvek traga.
Zbog pravnih ogranienja u pogledu povjerljivosti podataka,
ICMP ne mogao ustupiti Komisi svoje podatke bez saglasnosti lanova
porodica nestalih ili njihovih predstavnika.
Na sljedeem sastanku lanova Komise i predstavnika
udruenja porodica, odranom 25.05.2004, porodice su dale saglasnost
da se podaci ICMP, o licima za kojima se jo uvek traga, daju na
raspolaganje Komisi u svrhu izrade Konanog izvjetaja. Meutim, do
danas nismo dobili na koritenje navedene podatke (prilog F/2).
U vezi s ovim, Komisa smatra da je potrebno razjasniti i
sljedee: Prema podacima MKCK u BiH koji su dostavljeni Komisi
17.02.2004. i 18.05.2004, broj pravljenih lica za kojima se jo uvek traga
je 6.450, (prilog F/1) dok se prema podacima ICMP jo traga za 7.779
lica. Do razlike u podacima ove dve meunarodne organizace dolo
je zato to je MKCK prihvatao zahtjeve za traenje samo od lanova
ue porodice, dok se u sluaju ICMP, DNK identifikaca moe obaviti
pomou krvnih uzoraka uzetih i od lanova ire porodice. Naalost, zbog
gorepomenutih pravila u prikupljanju podataka u obje organizace, u
sluajevima kada je cela porodica nastradala, niko ne moe praviti
njihov nestanak!
Da bi se dobila priblino tana lista onih za kojima se jo uvek
traga, zakljueno je da je potrebno dobiti tane podatke o identitetu i
broju do sada identifikovanih i sahranjenih rtava iz Srebrenice 95, kao i
o broju i identitetu identifikovanih koji ekaju na sahranu.
Nakon upuenog pismenog zahtjeva Kantonalnom tuilatvu
u Tuzli i sastanka odranog izmeu dva lana Komise i kantonalnog
tuioca, Komisi je stavljen na raspolaganje spisak 1.332 osobe koje su
do sada identifikovane i za koje su izdate smrtovnice (prilog D/2). Veina
ovih lica je ve sahranjena u Memoralnom centru u Potoarima. Prema
podacima Projekta Identifikaca Podrinje (PIP) ICMP, koji su lanovi
Komise posjetili u Tuzli 06.05.2004, identifikovano je jo 900 lica nestalih
u Srebrenici u julu 95. godine i ekaju na sahranu.
Sumirajui sve gorenavedene aktivnosti i saznanja, lanovi
Komise su na jednoj od sjednica zakljili da e se postojei podaci iz svih
Komisi dostupnih izvora iskoristiti i da e se komparativnom metodom
806
pokuati doi do konane liste nestalih lica iz dogaaja u Srebrenici jula

95, sa posebnim osvrtom na 1.849 lica za koja su aplikace podnesene
Domu za ljudska prava i Ustavnom sudu BiH.
Posao na uporeivanju podataka pomenutih 1.849 lica je
okonan i rezultati su prezentovani u dokumentu u prilogu Analiza
aplikaca podnesenih Domu za ljudska prava i Ustavnom sudu BiH
(prilog F).
Napominjemo da se nastavlja posao na pripremi konane liste
lica sa podruja Srebrenice za kojima se jo uvek traga. U tom smislu se
oekuje dodatni priliv detaljnih podataka iz vie izvora koji e se takoe
uneti u pomenutu bazu. Konani nalaz Komise u ovom pogledu e u
formi adenduma biti dostavljen Vladi RS do sredine jula.
IV.
SPISAK I IDENTITET RTAVA ZA KOJE SU

PODNESENE APLIKACE DOMU
ZA LJUDSKA PRAVA BiH
Komisa je u cilju pruanja odgovora na aplikace podnesene

Domu za ljudska prava za Bosnu i Hercegovinu i Ustavnom sudu BiH, a
tiu se dogaaja u i oko Srebrenice od 10. do 19. jula 1995, oformila bazu
podataka kako bi se dolo do to preciznih informaca o sudbini lica koja
su predmet aplikaca. Nakon uvida u prezentovanu dokumentacu iz
aplikaca i podataka iz do sada poznatih relevantnih evidenca a koje se
tiu predmetnog podruja i vremenskih dogaanja dolo se do sledeih
podataka:
ROJ PRAVA DOMU ZA LJUDSKA PRAVA BIH
BROJ PRAVA USTAVNOM SUDU BIH
UKUPNO
DOSTAVLJENO KOMISI S PRILOZIMA
1875
49
1924
1400
BROJ LICA KOJA SE POTRAUJU U APLIKACAMA

od toga:
BROJ LICA KOJA ULAZE U ZADANI KRITER
KOMISE (10-19. JUL 1995. G.)
od toga sahranjeno:
od toga poznato, ali ne sahranjeno
vode se kao NESTALA LICA
BROJ LICA VAN ZADANOG KRITERA PRE
I NAKON <10-19. JULI 1995. GODINE>
od toga sahranjeno:
od toga poznato, ali ne sahranjeno
vode se kao NESTALA LICA
BROJ LICA ZA KOJE NEMA DOVOLJNO PODATAKA
od toga sahranjeno:
BROJ IVIH LICA
UKUPNO:
DO SADA SAHRANJENO:
1193
1135
237
56
842
51
17
2
32
3
1
4
1193
255
807
Manji broj evidentiranih lica od broja prava je iz razloga to je za

jedno lice vie lica podnelo aplikace (ima sluajeva da je pet prava za istu
osobu).
Kontrolom popisa predmeta i dostavljene dokumentace
ustanovljeno je da Komisi nisu dostavljene sve aplikace. Radi se o 540
prava za koja je navedeno da su podnete aplikace, ali bez dovoljnih
podataka (podnosilac i ime i prezime lica za koje je aplikaca podnesena)
to ne dovoljno da se prepozna o kojoj se osobi radi.
Karakteristino je da su organizacama koje vode spiskove nestalih
lica pravljeni razliiti datumi nestanka za istu osobu, kao i razliite lokace
nestanka, a u veini sluajeva nedostaju precizni podaci o datumu i mjestu
roenja, kao i adrese prebivalita.
Evidentirani su i sluajevi da se u aplikacama navode okolnosti
nestanka koje se odnose na juli 1995. godine, a u evidencama su registrovani
datumi nestanaka pre tih dogaaja ili nakon njih. Komisa se u takvim
sluajevima rukovodila podacima koji su bili blii objektivnoj istini, ali
ostavlja se mogunost ispravki u sluajevima pruanja novih dokaza.
U etiri slucaja radi se o licima koja su iva.
Nedostaju precizni podaci o ehsumiranim, identifikovanim i
sahranjenim osobama, ili su djelimicni to zahtjeva da Federalna komisa
za nestala lica Institut za nestale osobe Komisi na korienje dostave
sve relevantne podatke kako bi se kompletirala saznanja o pojedinanim
sluajevima i okolnostima.
U obradi podataka korieni su razliiti izvori:
MKCK MISSING PERSONS ON THE TERRITORY OF BOSNIA
AND HERZEGOVINA
MKCK SPISAK LICA KOJA SU BILA PRAVLJENA NESTALA
U SREBRENIKIM DOGAAJIMA JULA 1995, I SU POSMRTNI
OSTACI PRONAENI (prilog D/3a)
MKCK LISTA OSOBA ZA KOJE JE MKCK PRIMIO PODATKE
O SMRTI, A I POSMRTNI PODACI JO UVEK NISU PREDANI
PORODICAMA SREBRENICA 1995
SPISAK NESTALA LICA U 1995. G. SA PODRUJA OPTINE
SREBRENICA UDRUENJE GRAANA ENE SREBRENICE 2
spiska s dopunama (preuzeto s interneta)
potvrde Federalne komise za nestale osobe, Sarajevo priloene
uz aplikace Domu za ljudska prava i Ustavnom sudu BiH
MKS U HAGU KANCELARA TUIOCA Srebrenica
Missing, 2. May 2000,
INSTITUT ZA ISTRAIVANjE ZLOINA PROTIV
OVJENOSTI I MEUNARODNOG PRAVA UNIVERZITET U
SARAJEVU RTVE ZLOINA U SREBRENICI (od 10. do 19. jula 1995.
godine)
KANTONALNO TUILATVO TUZLANSKOG KANTONA
LISTA IDENTIFIKOVANIH SREBRENICA 1995. (prilog D/2)
808
KNJIGA: Naser ORI: SREBRENICA svjedoci i optuuje

SPISAK NESTALIH CIVILA NA POETKU RATA 1992. GODINE
PREMA EVIDENCI SLUBE ZA VEZE I INFORMACE U SREBRENICI
(str. 195-210), i SPISAK POGINULIH GRAANA U TOKU RATA PREMA
EVIDENCI KOMISE ZA PRAENJE RATNIH STRADANJA (SPISKOM
NISU OBUHVAENI POGINULI U EVIDENCI BOLNICE I CIVILNE
ZATITE) (str. 211-251)
AOP GARNIZONIH POSLOVA TUZLA SPISAK POGINULIH
BORACA SA OPTINA SREBRENICA, VLASENICA, BRATUNAC I
ZVORNIK
SPISAK POGINULIH BORACA ARME BIH
JAVNO KOMUNALNO PREDUZEE GRADSKA GROBLjA
VISOKO SPISAK TELA PREDVIENIH ZA UKOP DANA 11.07.2003.
GODINE U MEMORALNI CENTAR POTOARI-SREBRENICA
(preuzeto s Interneta)
RATNA DOKUMENTACA OS SREBRENICE, 8. OG I 28.
DIVIZE ARBIH
DOPIS OBS RS POTVRDE POLICSKIH STANICA ZA
KONTROLU PRELASKA DRAVNE GRANICE BRATUNAC IZ 1995.
GODINE.
POPIS LICA KOJI JE SAINIO DUTCHBAT U POTOARIMA
(239 IMENA)
SPISAK LICA U SABIRNOM CENTRU BATKOVII
DRUGI DOPISI, TELEGRAMI I IZVJETAJI
U cilju to potpuneg pruanja odgovora podnosiocima aplikaca,
Komisa je svu panju poklonila istraivanju podataka o licima koja su
predmet aplikaca naglaavajui da e podravati nastavak istraivanja, kao i
da e panju posvetiti istraivanju sudbina svih drugih lica koja nisu predmet
aplikaca a koja se nalaze u spiskovima nestalih osoba ili bilo kojim drugim
spiskovima koji se tiu dogaaja od 10. do 19. jula 1995. godine (prilog F:).
ZAKLJUCI
Nakon potekoa u prvom periodu svoga rada, reagovanja i mjera
Visokog predstavnika za Bosnu i Hercegovinu od 11. marta i 25. aprila 2004.
godine stvoreni su optimalni uslovi za realizacu zadataka Komise.
Komisa je na osnovu vlastitih istraivanja dogaaja u i oko
Srebrenice od 10.-19. jula 1995. godine cjelovite sagledala navedene dogaaje
i, pored ostalog, dola do sledeih rezultata:
prikupila znaajnu dokumentacu, informace, saznanja i druge
dokaze o dogaajima u i oko Srebrenice od 10-19. jula 1995. godine, ukljuujuci
i one koji do sada nisu bili poznati;
utvrdila da je u periodu od 10-19. jula 1995. godine likvidirano
vie hiljada Bonjaka, na nain koji predstavlja teka krenja meunarodnog
809
humanitarnog prava, te da je izvrilac, pored ostalog, preduzeo mjere

prikrivanja zloina premjetanjem tela;
otkrila 32 nove do sada nepoznate lokace masovnih grobnica, od
kojih su 4 primarne. Informace o tim grobnicama dostavili su iskljuivo izvori
iz Republike Srpske (organi Vlade i svjedoci na terenu) i prvi put su dobivene
na takav nain. Imajui to u vidu smatramo da bi trebalo razmotriti primjenu
istog modela u procesu otkrivanja sudbine nestalih lica u celoj Bosni i
Hercegovini, bez obzira na njihovu nacionalnu i religsku pripadnost;
utvrdila i rekonstruisala uee vojnih i policskih jedinica,
ukljuujui i specalne jedinice MUP Republike Srpske;
cjelovite sagledala dogaaje u Potoarima, a posebno sudbinu
mjeovite kolone, te ostale dogaaje u i oko Srebrenice od 10-19. jula 1995. godine;
U cilju utvrivanja broja i identiteta lica za koja su podnesene
aplikace Domu za ljudska prava, Komisa je kreirala bazu podataka u kojoj
su komparirani podaci iz vie izvora. Rezultati postignuti u ovom delu rada
Komise su znaajni i novi.
Ta metodologa primjenjivae se i u pokuaju utvrivanja
konsolidovane liste svih lica za koja se jo uvek traga u vezi sa dogaajima u
i oko Srebrenice od 10-19. jula 1995. godine.
Komisa bi postigla i znaajne rezultate istraivanja da je imala
na raspolaganju i ostalu relevantnu dokumentacu nadlenih instituca
Republike Srpske, kao i saznanja i dokumentacu organa Federace Bosne i
Hercegovine.
Optereena veoma kratkim zadatim rokom, Komisa je od samog
konstituisanja radila pod jakim medskim pritiskom, to je dodatno
optereivalo njene i tako sloene aktivnosti. Meutim, lanovi Komise su
uspjeli da odole politizaci predmeta istraivanja, kao i medskim pritiscima.
Inkrimisane informace su u Izvjetaju namjerno izostavljene.
Javnost Republike Srpske rezultate rada Komise prezentirane
u ovom Izvjetaju mora posmatrati u svjetlu nedavne izjave Predsjednika
Republike Srpske. Prihvatanje i suoavanje sa injenicom da su neki pripadnici
srpskog naroda poinili zloin u Srebrenici u julu 1995. godine moe povoljno
uticati na kreiranje uslova za istraivanje svih drugih zloina poinjenih na
prostorima Bosne i Hercegovine i kanjavanje poinilaca.
KOMISA:
U Banja Luci 11. jun 2004.
Milan Bogdani, predsjednik
orde Stojakovi, potpredsjednik
Prof.dr Smail eki, potpredsjednik
Gordon Bacon, lan
Gojko Vukoti, lan
Milorad Ivoevi, lan
eljko Vujadinovi, lan
810
Napomena prireivaa
Komisa za istraivanje dogaaja u i oko Srebrenice od 10. do 19.
jula 1995. godine je 15. oktobra 2004. godine objavila Dodatak Izvjetaju
od 11. juna 2004. o dogaajima u i oko Srebrenice od 10. do 19. jula 1995. U
ovom Dodatku Komisa je navela da, po njihovim nalazima, broj ubenih
u srebrenikom masakru iznosi 7.000 do 8.000.
Vlada RS je prihvatila Izvetaj Komise u celosti i usvojila
zakljuke u kojima, izmeu ostalog, pie da Vlada saosea sa bolom
srodnika postradalih Srebreniana, uz iskreno aljenje i izvinjenje zbog
tragede koja im se dogodila.
811

Svedocanstva22 PDF

Caricato da

Informazioni sul documento

Titolo originale

Copyright

Formati disponibili

Condividi questo documento

Condividi o incorpora il documento

Opzioni di condivisione

Hai trovato utile questo documento?

Questo contenuto è inappropriato?

Copyright:

Formati disponibili

Svedocanstva22 PDF

Caricato da

Copyright:

Formati disponibili

biblioteka

Biblioteka SVEDOANSTVA br. 22

I ETIOLOGA I GENEZA GENOCIDA

Emir Suljagi: Pismo srpskom pratelju ........................................................

Ton Zwaan: O etiologi i genezi genocida i drugih masovnih zloina

II MEUNARODNA ZAJEDNICA I SREBRENIKI MASAKR

Izjave preivjelih svjedoka masakra: Krici su dopirali sa svih strana .......

Pet godina posle pada Srebrenice .................................................................

Srebrenica 2003/2004: Sa mrtvima u Srebrenicu se vraaju ivi .................

Majke Srebrenice ponovo naputene i zaboravljene ....................................

Apel Drutva za ugroene narode, 31. mart 2003. godine ..........................

Saopenja za tampu Drutva za ugroene narode .....................................

III HRONOLOGA GENOCIDA U SREBRENICI

Izvjetaj UNPROFOR, tab sektora sjeveroistok, Tuzla - Komandi

Pismo Tadeua Mazovjeckog Radovanu Karadiu, Tuzla, 24. juli 1995.

Pismo Tadeua Mazovjeckog predsjedniku Komise za ljudska prava,

Delovi Izvetaja Generalnog sekretara prema Rezoluci Generalne

Riard Batler: Iskaz o vojnim dogaanjima u Srebrenici, 1. novembar

IV SREBRENICA PRED HAKIM TRIBUNALOM

V PRIZNANJA AKTERA ZLOINA

Izjava o injenicama i prihvatanje krivice - Momir Nikoli ........................

Priznanje Biljane Plavi ..................................................................................

VI SRBA, REPUBLIKA SRPSKA I SREBRENICA

Zoran Petrovi Piroanac: Poelo je kreenje grada ..................................... 690

Emil Vlajki: Srebrenica kao metafora .............................................................

Latinka Perovi: Duboki muk - jo uvek .......................................................

Rade Vukosav: Zato je ubena Srebrenica ...................................................

Zoran B. Nikoli: Odgovorni ute - nemoni mure ...................................

Tamara Kaliterna: Bratstvo ubenih, jedinstvo utljivih .............................

Gordana Katana: Republika Srpska kanjena jer i dalje odba sprovesti

Intervju sa an-Rene Ruezom: Srebrenica je vie od tragede ..................

Miloevi znao za usporeni genocid ..........................................................

Izjava predsjednika Meunarodnog suda za ratne zloine Theodora

Janja Be: Genocid Live ....................................................................................

Tanja Topi: Zastraujua srebrenika istina .................................................

Izvjetaj Komisa za istraivanje dogaaja u i oko Srebrenice od 10. do

Naalost, zapadne vlade su izbegavale da zloin nazovu pravim

U 2005. godini obeleava se desetogodinjica ovog zloina.

OD Hate Speach DO Hate Silence:

Nefu sam upoznala u Begunskom centru u Mariboru u zimu,

Ja sam tada poela da koristim izraze zavera utanja koji, koliko

Sada, ovog prolea, sam rekla studentima u Novom Sadu i Kragujevcu da

ekstremnog ubanja, njihova elita je imala snage da se suoi i da uradi

PISMO SRPSKOM PRATELJU

s tim, i kada si posljednji put otiao na izlet izvan grada, i ta pomisli

vodove za ubistvo nekih osam do deset hiljada ljudi, a zatim teku

O ETIOLOGI I GENEZI GENOCIDA

optih nalaza i uvida do kojih se dolo u oblasti prouavanja genocida

Vidi, na primer, Vahakn N. Dadrian, The History of Armenian Genocide.

- S druge strane, sve je vie strunjaka za drutvene nauke,

Na primer, Barbara Har i Ted Robert Gurr: Toward Empirical Theory

Bez ikakve namere da kaemo da je oblast genocida u potpunosti

ovom vrlo ozbiljnom i duboko problematinom pitanju. Novi centar za

O etiologi i genezi genocida i drugih

proirivan, a u nekima suavan. Kao to je predstavljeno u masovnim

Od nedavno objavljenih rasprava, vidi: Alex Alvarez, Governments,

3. Otprilike u isto vreme, vealo se unutar nekoliko odbora u

Eric D. Weitz, A Century of Genocide /Vek genocida/, (Prinston,

pokolj i unitenje. S druge strane, zloini genocida nad nacionalnim,

Frank Chalk i Kurt Jonassohn, The History and Sociology of Genocide.

New International Dictionary of the English Language /Treeg novog

9. U vreme kada je iskovana re genocid i kada su Lemkin i

sutinskog znaaja da se prizna i potvrdi injenica da se zloini genocida