5.

MATRICE I DETERMINANTE
5.1.

Matrice

5.1.1 .Pojam matrice

Definicija 5.1.1.: Skup od mn elemenata aij poreanih u pravougaonu shemu, u m
vrsta i u n kolona, obrazuje matricu tipa (formata, dimenzije) (m,n), koja nema odreenu
numeriku vrednost, ve predstavlja odreeni nain pisanja elemenata nekog skupa.

[ ]

Skraeno se obeleava sa A = aij (m,n) gde m oznaava broj vrsta, a n broj kolona ili sa
velikim slovima A,B,C,... Tako piemo:

A = [a ]

ij (m,n)

ili

A = [ ai j ]m n

a11
a
21
= a 31

...
a m1

a12

a13

....

a 22
a 32

a 23
a 33

...
...

...
am2

...
a m3

...
...

a1n
a 2 n
a 3n .

...
a mn

aij (i = 1, 2... m, j = 1, 2, 3... n) su elementi matrice A.

ai 1 , ai 2 ... aij ... ain su elementi i-te vrste matrice A.
a1 j , a2 j ... aij ... amj su elementi j-te kolone matrice A.

[ ]

Elementi matrice aij (m,n) mogu da budu realni brojevi, kompleksni brojevi, funkcije.
Definicija 5.1.2.: Dve matrice su jednako ako i samo ako imaju isti broj kolona i vrsta
(istog su tipa) i elementi na odgovarajuim pozicijama redom jednaki:

(A = [ai j ]m n ) = (B = [ bi j ]k l )
(m = k) (n = l) (ai j = bi j , ( i = 1,2,3,,m; j = 1,2,3,,n ))

Kada je kod matrice broj vrsta jednak broju kolona m=n, matrica je kvadratna. Inae
za m n pravougaona.
Svaka vrsta (kolona) matrice tipa (m,n) moe se smatrati vektor-vrstom (vektorkolonom) tipa (1,n), odnosno (m,1). Tako je:
A1 = a11a12 ... aij ... a1n vektor vrsta.

91

DISKRETNA MATEMATIKA

__________________________________________________________________________________________

Primeri raznih matrica:

Pravougaona matrica tipa 34:

Kvadratne matrice treeg reda:

1 3 4
A = 2 4
5 C =
0 1 1

0 3
1 2

M = 5 0 7 1 ,
9 0 11 2

3 3 2
4 7 9 ,

0 0 2

Dijagonalna matrica etvrtog reda:

Jedinina matrica etvrtog reda:

a
0
D=
0

1
0
E=
0

0
b
0
0

0
0
c
0

0
0
,
0

0
1
0
0

0
0
1
0

0
0
,
0

Nula matrica tipa 32:

Matrica kolona i matrica vrsta:

0 0
O = 0 0
0 0

2
a = 2 ,
1

b = [3 5 5 7 6 0] .

Meoviti sluajevi:
2 4 6
B = 1 1 1 ,
0 2 1

3
5
A= ,
1

1

2i 1 + 3i i
D = 1
3 + i 2
2 + i
i
1

tgx
E=
2
1 x

A1 = 0 3 4 5

sin x
x 3 + 1

Ako se iz matrice A izostavi nekoliko vrsta i kolona ili samo jedan red, dobija se
minor matrica (submatrica) matrice A.
Ako matricu A rastavimo na minore u kojima susedni elementi ostaju susedni u
minorima i svaki elemenat se nalazi u jednom i samo jednom minoru, kaemo da je matrica A
razbijena na blokove.
A
A = 11
A21

A12
A22

gde su blokovi A11 , A12 , A21iA22

92

MATRICE I DETERMINANTE
__________________________________________________________________________________________

Ako u matrici elementi vrste i kolone promene mesta dobija se transponovana matrica.
Transponovanu matricu oznaiemo sa AT .
Tako naprimer:
a11
a
21
A=

a m1

a12

a1 j

a 22

a2 j

am2

a mj

a1n
a 2 n

a mn

a11
a
AT = 12
a1 j

a1n

a 21
a 22
a2 j
a2n

a m1
a m 2
a mj

a mn

Ako je matrica A bila tipa (m,n) onda je AT .tipa (n,m).

U shemi kvadratne matrice, elementi a11a22 ..... ann su elementi glavne dijagonale, a
elementi a n1 a (n 1)2 ....a 2(n 1) a1n su elementi sporedne dijgonale.
5.1.2. Specijalne matrice

a)
b)

Matrica kod koje su svi elementi jednaki nuli naziva se nula matrica i
obeleava se sa 0.
Kvadratna matrica iji su elementi na glavnoj dijagonali razliiti odnule, a
ostali su nule, naziva se dijagonalna matrica.
d1
0
D =
0

c)

0
d2
0
0

0
0
d3
0

0
0
0
d4

Dijagonalna matrica koja za sve elemente na glavnoj dijagonali ima jedinice,

naziva se jedinina matrica. Obeleava se sa En ili Jn Kroneckerovim
simbolom.
1 ako je i = j

ij =
0 ako je i j

[ ]

d)

Kvadratna matrica je simetrina kada su joj elementi simetrini u odnosu na

glavnu dijagonalu tj. aij = a ji . Primeri simetrinih matrica:
3 2 4
S = 2 2 1 ,
4 1 0

e)

1 2
2 3
Z =
4
1

4
5

4
1
5
3

5
4
3

Kvadratna matrica je antisimetrina kada su joj elementi simetrino

rasporeeni u odnosu na glavnu dijagonalu suprotnog predznaka, tj. aij = a ji .
Primeri:

__________________________________________________________________________________________
93

DISKRETNA MATEMATIKA

__________________________________________________________________________________________

0 2 4
2
0
1
V =
4 1 0

5 4 3

2 4
0

1
T = 2 0
4 1 0

f)

g)

Kvadratna matrica je trouglasta, ako su svi

dijagonale jednaki nuli. Primeri:
2 3 5
2

G = 0 4 2
D = 4
0 0 1
1

5
4
3

elementi iznad ili ispod glavne

0
5 0
3 1
0

Kvadratna matrica je ciklina, ako su elementi vrste (kolone) ciklino se

ponavljaju. Primer kraeg zapisivanja takve matrice je C=(-2,1,3,2), gde je
3
2
2 1
2 2 1
3

C=
3
2 2 1

3
2 2
1

5.2. Operacije sa matricama

5.2.1. Sabiranje matrica

[ ](

Zbir dve matrice A = aij

m,n )

[ ](

i B = bij

m,n )

[ ](

istog tipa (m,n) je matrica C = cij

m ,n )

istog tipa (m,n) iji su elementi zbirovi odgovarajuih elemenata matrica A i B. A + B = C

ako i samo ako aij + bij = cij (i = 1,2,....m; j = 1,2,....n ) .
Za sabiranje vai:
A+B=B+A
- zakon komutacije
- zakon asocijacije
(A + B) + C = A + (B + C)
0+A=A
- neutralni element je 0
Oduzimanje matrica. Nije teko definisati oduzimanje matrica kao operaciju suprotnu
sabiranju matrica. Ako je X + B = A gde X = xij ; A = aij i B = bij ;

(i = 1,2,....m; j = 1,2,....n ) ,

tj. xij + bij = aij xij = aij bij i pie se X = A B i nazivamo

razlikom matrice A i matrice B: A B = C
5.2.2. Mnoenje matrice skalarom

Pod proizvodom matrice A i broja k podrazumevamo matricu sa oznakom kA ili Ak,

iji se elementi dobijaju tako, to se svaki element matrice A pomnoi sa skalarom k.

[ ]

kA = Ak = kaij

( m,n )

(i = 1,2,...m; j = 1,2,....n )
94

MATRICE I DETERMINANTE
__________________________________________________________________________________________

Za mnoenje matrice sa brojem vai:

kA = Ak
(k1k 2 )A = k1 (k 2 A)

- zakon komutacije
- zakon asocijacije za k1 , k 2 C

( k 1 + k 2 A = k 1 A + k 2 A

k ( A + B ) = kA + kB
EA=A
1 A = A

- zakon distribucije
- suprotna matrica

Ako matrice A1 , A2 ,... An istog tipa (m,n), pomnoimo sukcesivno sa brojevima

k1 , k 2 ,... k n i proizvode saberemo onda dobijemo k1 A1 + k 2 A2 +... k n An = L matricu L nazivamo
linearnom komibnacijom datih matrica.
5.2.3. Mnoenje matrica

[ ]

Pod proizvodom matrice A(m ,n ) = [aik ] i matrice B(n , p ) = bk , j u datom poretku A B

[ ]

podrazumevamo matricu C (m , p ) = cij , ije elemente dobijamo po formuli:

n

cij = aij bij + ai 2 b2 j + .... + ain bnj = aik bkj (i = 1,2,....m; j = 1,2,....b )
k =1

Mnoenje matrica se preglednije moe predstaviti takozvanom Falkovom emom:

b 11 b 12 b 13 .... b 1j .... b 1n
b 21 b 22 b 23 .... b 2j .... b 2n
b 31 b 32 b 33 .... b 3j .... b 3n
- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - --

b k1 b k2 b k3 .... b kj .... b kn
a 11
a 21
a 31

a 12
a 22
a 32

a 13 .... a 1k
a 23 .... a 2k
a 33 .... a 3k

---------------------

a i1

a i2

a i3 .... a ik

---------------------

a m1

a m2 a m3 .... a mk

c11 c12
c21 c22
c31 c32

c13 ....
c23 ....
c33 ....

.... c1n
.... c2n
.... c3n

- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - --

cij
- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - --

cm1 cm2 cm3 ....

.... cmn

Po ovoj definiciji proizvoda matrica AB, mnoenje je mogue izvesti, ako matrica A
(inilac sa leve strane) ima toliko kolona koliko matrica B ima vrsta (desni inilac). Ako je taj
uslov ispunjen onda su matrice saglasne (za mnoenje).
A B BA
( AB ) C = A(B C )
( A + B ) C = AC + BC
A( B + C ) = AB + AC

- zakon komutacije ne vai

- zakon asocijacije
- zakon desne distribucije
- zakon leve distribucije

__________________________________________________________________________________________
95

DISKRETNA MATEMATIKA

__________________________________________________________________________________________

Po ovoj definiciji proizvod matrica AB moe da bude nula i ako matrica A 0 i

matrica B 0 tj.
2 1
A=

4 2

1 2
B=

2 4

0 0
AB =

0 0

Zakon asocijativnosti dozvoljava u sluaju mnoenja vie inilaca razliite redoslede

izvrenja operacija, kao to je predstavljeno na sledeim emama:
Neka nam je zadato pet matrica koje su saglasne u
pogledu mnoenja u sledeem redosledu: ABCDE. Ako
mnoimo s leva na desno, tada je ema vodoravna:

AB

(AB)C ((AB)C)D

(((AB)C)D)E

E
D DE
C C(DE)
B B(C(DE))
A A(B(C(DE)))

U sluaju izvravanja operacije s desna na levo eme e se prostirati vertikalno. Bilo

koliko (saglasnih) inilaca imamo, izbor redosleda vrenja operacija je irelevantan, ali ne
smemo menjati mesto inilaca, jer je mnoenje matrica nekomutativna operacija!
U sluaju kvadratnih matrica moemo definisati i stepenovanje matrica. Tako, na
primer u sluaju kvadratne matrice A = [ ai j ] n n proizvod te matrice sa samom sobom je isto
tako kvadratna matrica istog tipa: A A = A2, zatim: A2 A = A3, i uote: An A = An+1.
Zbog asocijativnosti mnoenja matrica vai:
An Am = Am An = An+ m

Za matrice, koje zadovoljavaju uslov A2 = A kaemo da su idempotentne. Matrice koje

nusu nula matrice, t.j. A O ali za neko n 2 vai An = O teljesl (O je nula matrica),
kaemo da ju nilpotentne.
U sluaju idempotentnih matrica svakako vai i An = A za n 2.
Za nilpotentne matrice je (" k N) ( An = O An+ k = O).
5.2.4. Transponovanje matrica

[ ]

Transponovana matrica matrice A = [ ai j ] m n je AT = a& i j n m .Elementi a i j = a& j i dobijeni

su zamenom kolona i vrsta.
Transponovanje matrica zadovoljava sledee uslove:
a)
("a R) (a A)T= a AT,
b)
(A + B)T = AT + BT,
c)
(A B)T = BT AT.
Proveru osobine c) uradiemo kroz primer:
96

MATRICE I DETERMINANTE
__________________________________________________________________________________________

1 3 2
-1 1 4

4
5
1

-1 2
0 3
4 -3

21
5

7 5
17 -11

1
3
2
4 5 1
-1 0 4
2 3 -3

-1
1
4

21 5
7 17
5 -11

5.2.5. Zadaci za vebu

1. Ako su elementi matrice a = ; b = ; c = ; d = , izraziti pomou identiteta matrica.

a
b
a b
=
a
,
b
,
c
,
d
=

,
ili
=
R:
,
ili

c
c d

d
2. Nai nepoznate u matrinoj jednaini A=B ako su:

1 3 2
1 3 a 2

A
A=
,
=
8 7 5 1
x 3 7 5 ln y
2
2

R: a = , x = 2; y = e
3. Date su matrice A i B. Nai A+B, AB, 3AB.
1 2 1 0
3 4 1 2

A = 4 0
2 1 , B = 1 5
0 3
2 5 1 2
2 2 3 1
4 2 0 2
2 6 2 2
0 10 4 2

R : A + B = 5 5 2 4 , A B = 3 5 2 2 , 3 A B = 11 5
6 0
4 7 4 1
0 3 2 3
4 13
0 7

4. Date su matrice

1 1 i
A=

2i 3
Izraunati matricu D = i A2B + 3C

4i 1 + 2i
B=

4 3i

2i 1
C=

1 1 + i

13i 2 3i
R:

7 3 + 8i

1 2
2 3
4 5
, B=
, C=
5. Date su matrice. A =

. Dali postoje brojevi k1 i

3 4
1 5
9 23
k 2 takvi, da je k1 A + k 2 B = C ( R:( 2, 3) )
__________________________________________________________________________________________
97

DISKRETNA MATEMATIKA

__________________________________________________________________________________________

4 2 3
6. Matricu A = 1 1 2 napisati kao zbir jedne S (simetrine) i T (antisimetrine)
8 6 5
1
1
matrice. Primeniti: S = A + AT ; T = A AT
2
2

1 5
0
1
8 A = S + T
T = 1 0
2
5 8 0

8 3 11
1
R : S = 3 2 4
2
11 4 10

7. Proveriti sledee proizvode:

8 10 12
2
3 [4,5,6] = 12 15 18 ,

4 5 6
1

2
[4,5,6] 3 = [17],
1

1 4 3 1 2
2 0 1 1 = 3 ,

1 3 5 1 3

1 4 3
[1,1,1] 2 0 1 = [2,7,7] .
1 3 5

8. Primenom Falkove eme sa proverom zbira kolona nai proizvode.

1 2 3
1 1 1
B = 2 4 6
A = 3 2 1
1 2 3
2 1
0

1 2
9. Pomou matrice A =

3 2

2 3
i B=
dokazati da je
1 4
3 3 8 2

,
12 0 5 11

( A + B )2 A 2 + 2 AB + B 2

12 5 11
6
A 2 B 2 ( A B)( A + B)

,
15 3 8 8

3 3 3 3
( A B) 2 A 2 + AB + BA + B 2
=
,
12 0 12 0
13
17
( A B)( A + B ) = A 2 + AB + BA B 2

22 14

98

MATRICE I DETERMINANTE
__________________________________________________________________________________________

5.3. Determinante
5.3.1. Definicije

a) Kvadratnoj matrici od 4 elementa dodeljuje se brojevna vrednost definisana sa

a11 a12
= a11a22 a12 a21
a21 a22

Taj broj zovemo determinantom drugog reda. Prema navedenoj definiciji vrednost
determinante drugog reda izraunava se tako to se od proizvoda elemenata na glavnoj
dijagonali oduzme proizvod elemenata na sporednoj dijagonali.
b) Kvadratnoj matrica od 9-elemenata dodeljujemo broj definisan na sledei nain:
a11 a12 a13
a22 a23
a21 a23
a21 a22
a12
+ a13
=
a21 a22 a23 = a11
a32 a33
a31 a33
a31 a32
a31 a32 a33
= a11a22 a33 a11a23a32 a12 a21a33 + a12 a23a31 + a13a21a32 a13a22 a31 .
Navedene definicije za izraunavanje
determinanata drugog i treeg reda su
takozvana
SARRUS-ova
pravila.
Primena tih pravila se moe ematski
prikazati na sledei nain:
- a12 a21
a11
a21

a12
a22

a13 a22 a31

a
11 a23 a32
a 12 a 21 a 33

a11 a12 a13 a11 a12

a21 a22 a23 a21 a22
a31 a32 a33 a31 a32

+ a11 a22

+a13 a21 a32

+ a12 a23 a31
+ a11 a22 a33

Potrebno je posebno naglasiti, da za izraunavanje determinanata etvrtog ili vieg

reda ne vae SARRUS-ova pravila. Takve determinante emo izraunati primenom pravila
koja emo upaznati na narednim stranicama.
Primer:
3 1 2
2 1
1 1
1 2
1 2 1 = 3
1
+2
= 3( 4 + 1) ( 2 3) + 2(1 6) = 18
1 2
3 2
3 1
3 1 2
Za element aij kaemo da lei na parnom mestu + ako je zbir indeksa i+j paran broj, a
lei na neparnom mestu ako je i+j neparan broj.
__________________________________________________________________________________________
99

DISKRETNA MATEMATIKA

__________________________________________________________________________________________

Ako u determinanti izostavio red i kolonu u kojoj se nalazi element aij dobijamo opet
determinantu, koju emo zvaki minorom ili subdeterminantom date determinante koji
odgovara elementu aij . Minor koji odgovara elementu aij obeleavamo sa Dij
Kofaktor elementa aij definisaemo sa: Aij = ( 1)i + j Dij
Pomou kofaktora vrednost determinante treeg reda izraunavamo sa
a11 A11 + a12 A12 + a13 A13 , to znai da je vrednost determinante jednaka zbiru proizvoda
elemenata prve vrste sa odgovarajuim kofaktorima.
4

Primer: Svi kofaktori matrice A = 5 4

1+1

3
8 :
1

1+2

A11=(1) M11= 4,
A13=(1)1+3M13= 12,
A22=(1)2+2M22= 5,
A31=(1)3+1M31= 4,
A33=(1)3+3M33= 21.

A12=(1) M12= 29,

A21=(1)2+1M21= 1,
A23=(1)2+3M23= 3,
A32=(1)3+2M32= 47,

Nakon izraunavanja determinante odgovarajue

podmatrice (minort-matrice) promenimo znak ili ostavljamo ga
u saglasnosti sa znakom (1)i+j. Priloena ah tabla olakava
pamenje naina promene - odnosno ne menjanja znaka prilikom
izraunavanja kofaktora.

+ _ + _ +
_
_
+
+
_
+
+
_
+
+
+

Determinantu kvadratne matrice od 44 elemenata ija je vrednost definisana sa:

a11
D=

a12

a13

a14

a21 a22

a23 a24

a31 a32

a33 a34

a41 a42

a43 a44

= a11 A11 + a12 A12 + a13 A13 + a14 A14

zvaemo determinantom etvrtog reda

Na isti nain se definiu determinante iji je red vei od etiri.
5.3.2. Osobine determinanata
1.

Transponovana determinanta ATdate determinanteAima istu vrednost

kao i determinanta : A =AT.
a b c
a
Primer: p q r = aqz + xbr + pyc xqc pbz ayr = b
x y z
c

100

p
q
r

x
y.
z

MATRICE I DETERMINANTE
__________________________________________________________________________________________

2.

Vrednost determinante moe se dobiti njenim razvijanjem po elementima bilo

koje vrste ili kolone.

3.

Ako su svi elementi neke vrste ili kolone jednaki nuli, vrednost determinante je
nula.

4.

Ako u determinanti D izmene mesta bilo koje dve vrste ili kolone,
determiananta D menja znak.

5.

Ako su odgovarajui elementi dveju vrsta ili dveju kolona jednaki, vrednost
determinante je nula.

6.

Zajedniki inioc elemenata neke vrste ili kolone moe se kao faktor izvui
pred determinantu, to znai da se determinanta mnoi brojem (skalarom) tako
da se tim brojem pomnoe svi elementi samo jedne vrste ili kolone.

7.

Ako su odgovarajui elementi dve vrste ili kolone proporcionalni, vrednost

determinante D je nula.

8.

Neka su elementi neke vrste ili kolone zbirovi od po dva sabirka. Tada se
determinanta moe napisati u obliku zbira dve determinante iji su elementi
jednaki elementima date determinante sa izuzetkom vrste ili kolone koja je
predstavljena u obliku zbira,- u toj vrsti ili koloni se nalaze prvi sabirci u prvoj
determinanti, a drugi sabirci u drugoj determinanti.
Tako, neka su elementi prve vrste prikazani kao binomi:
a11 + b11

a12 + b12

a13 + b13

a 21
a 31

a 22
a 32

a 23
a 33

D=

= (a11 + b11 ) A11 + (a12 b12 ) A12 + (a13 b13 ) A13 =

= a11 A11 + a12 A12 + a13 A13 + b11 A11 + b12 A12 + b13 A13 =
a11

a12

a13

b11

b12

b13

= a 21
a 31

a 22
a 32

a 23 + a 21
a 33 a 31

a 22
a 32

a 23 .
a 33

gde smo sa A11 , A12 , A13 obeleili kofaktore determinante D.

9.

Ako se svi elementi neke vrste ili kolone pomnoe nekim brojem (skalarom) i
dodaju odgovarajuim elementima bilo koje vrste odnosno kolone, vrednost
determiannte se ne menja.

__________________________________________________________________________________________
101

DISKRETNA MATEMATIKA

__________________________________________________________________________________________

Neka su elementi prve kolone determinanta D pomnoeni brojem k i dodajemo

odgovarajuim elementima tree kolone. Na taj nain dobija se determinanta:
a11

a13 + ka 11

a12

D' = a21 a22

a31 a32

a11

a12

a13

a11

a12

a23 + ka 21 = a21 a22

a23 + a21 a22

a33 + ka 31

a33

a31 a32

a31 a32

ka 11
ka 21 = D + O = D
ka 31

jer je druga determinanta zbog proporcionalnosti odgovarajuih elemenata prve i tree kolone
jednaka nuli.
Ovu osobinu koristimo za izraunavanje vrednosti determinante iji je red vei od tri.
Primer:
D=

1 3

1 2

, D=

3 1

1 2

7
2

, D = 1 3 1 , D = 1
1 3 5
0

16

6 4
1 0 3 5
2 1 1
(1)
(2)
(3)
(4)
(1) Mnoei treu vrstu respektivno sa 3,1 i 2, pa dodajemo redom prvoj, drugoj i
etvrtoj vrsti, dobijemo drugu determinantu.
1

(2) Razvijajui drugu determinantu po elementima druge kolone dobijemo jednu

determinantu treeg reda.
(3) Ako sada mnoimo elemente druge vrste i respektivno sa 4 i 1, pa dodajemo
odgovarajuim elementima prve i tree vrste, dobijemo etvrtu determinantu.
(4) Razvijemo li ovu determinantu po elementima prve kolone, lako moemo dobiti
njenu vrednost.
16 3
D=
= 64 + 18 = 46 .
6 4
10.

Ako kofaktore neke vrste, odnosno kolone, pomnoimo odgovarajuim

elementima neke druge vrste, odnosno kolone, i dobijene proizvode saberemo,
zbir je nula.

Naprimer, elemente druge vrste pomnoimo sa odgovarajuim kofaktorima prve vrste

i saberemo, za zbir dobijemo 0,
a21 a22
a21 A11 + a22 A12 + a23 A13 = a21 a22
a31 a32

jer su elementi prve i druge vrste jednaki.

102

a23
a23 = 0
a33

MATRICE I DETERMINANTE
__________________________________________________________________________________________

11.

Za izraunavanje determinante n-tog reda primenimo LAPLACE-ovu teoremu.

Vrednost determinante dobijemo razvijajui determinantu D po elementima
bilo koje vrste, odnosno kolone:
Razvoj po i-toj vrsti:
a ) D = ai 1 Ai 1 ai 2 Ai 2 +... + ( 1)

i+n

ain A1n = ( 1)i + k aik Aik

k =1

Razvoj po j-toj koloni:

n

b) D = aij Aij a2 j A2 j +... + ( 1) n + j anj Anj = ( 1)i + k aki Aki

k =1

Dokaz: Sa (i1)-om zamenom mesta dve susedne vrste dovedemo i-tu vrstu na mestu
prve. Na taj nain prva vrsta postaje druga, druga postaje trea, itd. Tako dobijene
determinante oznaimo sa D". Dokaimo da je D"=D.
Koristei osobine determinante imamo: D' = ( 1)i 1 D i da je
n

k =1

k =1

D' = ( 1) k 1a1k A1k = ( 1) k 1aik Aik jer a1k = aik i A1' k = A1k .

Zamenimo D' iz prethodne formule :

n

( 1)i 1 D = ( 1) k 1aik Aik / ( 1)i +1

k =1

( 1)i 1+ i +1 D = D = ( 1)i + k aik Aik

to smo i trebali dokazati.

k =1

Slino se moe dokazati i druga formula (razvoj po j-toj koloni).

5.3.3. Zadaci za vebu:

Dokazati da je:

7 4 1 2

1 2 3

a) 4 4 7 = 18 ,
7 8 9

b)

1 2 0

4 5 6

7 8 0

= 108,

a b a b

d)

b a a b
a b a a
b a b a

= ( a b) ( a + b ) ,
3

e)

c)

b 2 + c2

ab

ab

a +c

ac

bc

= a 4 b4 ,

ac
2

bc

= 4a 3b 3c3 .

a 2 + b2

__________________________________________________________________________________________
103

DISKRETNA MATEMATIKA

__________________________________________________________________________________________

5.4. Inverzna matrica

5.4.1. Rang matrice

Pod elementarnim transformacija,a matrice A tipa (m,n) podrazumevamo sledee

operacije nad njenim vrstama, odnosno kolonoma.
1.
2.
3.

Meusobna zamena dve vrste (kolone)

Mnoenje jedne vrste (kolone) brojem razliitim od nule.
Sabiranje odgovarajuih elemenata jedne vrste (kolone) elementima druge
vrste (kolone) prethodno pomnoenih proizvoljnim brojem.

Dve matrice koje se mogu transformirati jedna u drugu konanim brojem

elementarnim transformacijama zovu se ekvivalentne matrice. Oznaimo simbolom A ~ B.
Pomou elementarnih transformacija svaka (ne nula) matrica A moe se svesti na
oblik ekvivalentne matrice B koja je trougaona (trapezasta) sa nulama ispod glavne dijagonale
i sa elementima razliitim od nule na glavnoj dijagonali do nekog k-tog reda.
Definicija 5.4.1.: Kvadratna matrica A je regularna ako i samo ako ima determinantu
razliitu od nule: A 0. Ako je determinanta kvadratne matrice jednaka nuli, tada je
matrica singularna.

Meu singularnim matricama n-tog reda moemo uvesti odreenu klasifikaciju:

posmatrajmo podmatrice reda n1. Ako meu tim podmatricama ima bar jedna regularna,
tada je to jedna vrsta singzlarnosti, kaemo da je rangj matrice n1. Ako su i sve kvadratne
podmatrice reda n1 takoe singularne, tada emo pokuati pronai kvadratnu podmatricu
reda n2 koja je regularna. Ako pronaemo bar jednu takvu matricu, tada emo rei, da
matrica ima rang n2.
Posmatranje te osobine moe da se prenese i na proizvoljne pravougaone matrice tipa
mn. Naravno, takva matrica nema determinantu, ali moemo jio odrediti rang, pronalazivi
maksimalnu njenu regularnu kvadratnu podmatricu. Oevidno, rang je broj, koji ne moe biti
vei od manje dimenzije matrice r min(m,n).
Definicija 5.4.2.: Ako matrica A =

[a ]

i j mn

ima bar jednu regularnu kvadratnu

podmatricu reda r, a sve kvadratne podmatrice vieg reda su singularne, tada kaemo, da
matrica A ima rang r:
rang( A ) = r N , r min(m,n).
Primer: Matrica B je singularna, jer je B= 0, znai: rang(B) = 2 jer matrica ima
kvadratnu regularnu podmatricu drugog reda (na primer to je minor B11).
1 2 3
5 6
B = 4 5 6 , B11 =
= 3,
8 9
7 8 9

104

1 2 3
C = 4 8 12 .
3 6 9

MATRICE I DETERMINANTE
__________________________________________________________________________________________

Matrica C je singularna C= 0, rang(C) = 1, jer nema ni jednu regularnu kvadratnu

podmatricu drugog reda, ali svaki od elemenata je kvarana matrica prvog reda.
Teorema 5.4.5.: Rang matrice se ne menja, ako na njoj izvrimo sledee elementarne
transformacije:
zamenimo mesta dve vrste (ili dve kolone),
bilo koju vrstu (ili kolonu) pomnoimo brojem l 0,
sa l 0 pomnoenu vrstu (kolonu) dodajemo paralelnoj vrsti (koloni).
Dokaz: Rang matrice zavisi od reda najvee determinante, koja se moe iz te matrice
izdvojiti. Nabrojane elementarne transformacije menjaju znak determinante, mnoe
determinantu sa brojem, koji nije nula ili ne menjaju determinantu. To znai, ako je neka
kvadratna podmatrica date matrice bila regularna, nakon izvrene transformacije ostaje
regularna. to upravo znai nepromenjenost ranga.

Oevidno, rang se ne menja ni onda, ako iz neke matrice izostavimo celu vrstu (ili
kolonu) ako je ona sainjena iskljuivo od nula.
Primenom elementarnih transformacija menjamo matricu ali nova matrica ima isti
rang kao i data matrica. Uzastopnom primenom elementarnih transformacija u vie koraka
moemo transformisati matricu na trougaonu matricu koja ima na dijagonali sve elemente
razliite od nule. Tada ve vidimo, da je rang te poslednje matrice (pa i matrice od koje je ona
dobijena) upravo broj elemenata na dijagonali. Diskusiju ranga, koja zavisi od nekog
parametra pokazuje sledei primer:
Primeri 5.4.5. Naimo rang matrice A i izvrimo diskusiju ranga matrice B u
zavisnosti od parametra l!

A=

4
3
8 6

1
2

2
4
6
0

10
8

0
4 ~
0

1
0

0
0

0
0

0
0

0
0

2
0

2
0

3
0

9
0

3
2
10

0
0

0
0
2 2

0
3

0 8

1
0

0
0

0
0

0
0

0
0

2
0

0
0

0
0

0
4
0

12

3
4
4

17

1 0 0
0 1 0 rang( A ) = 3.

0 0 1

U prvoj fazi smo prvu vrstu pomnoili sa 2 i dodali smo je drugoj vrsti, isto tako prvu
vrstu smo mnoili sa 2 i dodali smo treoj vrsti, i na kraju prvu vrstu pomnoenu sa 4 dodali
smo etvrtoj vrsti. Istovetnost ranga izmeu polazne i dobijene matrice obeleimo znakom ~.
U drugoj fazi mnoenjem prve kolone sa odgovarajuim brojevima i dodavanjem
ostalim kolonama stvaramo nule u prvoj vrsti.
U treoj fazi ponitimo brojeve u treoj vrsti.
__________________________________________________________________________________________
105

DISKRETNA MATEMATIKA

__________________________________________________________________________________________

U poslednjoj fazi izostavimo nula-kolonu i nula-vrstu, zamenom mesta zadnje i

predzadnje kolone (pa i deljenjem kolona sa odgovarajuim brojevima) dobijamo jedininu
matricu, za koje je oevidno rang 3.
3
1 1
3
1 1
3
1
1

.
B = 2 7
3 ~ 0 1
1
1
~ 0 1

1 4 2 3 0 1 2 3 + 1 0
0 2 3 + 2

Slino postupamo, kao u prethodnom primeru: mnoenjem prve vrste sa

odgovarajuim brojem i dodavanjem drugoj, odnosno treoj vrsti, dobijamo nule u prvoj
koloni. U drugoj fazi mnozimo drugu vrstu sa 1 i dodajemo treoj vrsti to rezultuje
dijagonalnu matricu. Ta matrica ima determinantu razliitu od nule, ako je l10 i l2, dok
u sluaju kada je l1=0, ili l=2, trea vrsta je sainjena od samih nula, pa se moe izostaviti
te rang matrice je 2. Za sve ostale vrednosti parametra l je rang matrice 3.
5.4.2. Adjungovana matrica

Kvadratnoj matrici A n-tog reda pridruili smo det(A), Osmotrimo sad kofaktore te
determinante, koji odgovaraju elementima aij i oznaeni sa Aij (i , j , = 1, 2,... n) i pomou tih
kofaktora Aij formiramo matricu M = Aij n (i , j = 1, 2,... n) . Transponovanu matricu matrice
M nazivamo adjungovanom matricom matrice A.
adj ( A) = M

A11

= A12
A1n

An1

An 2 .
Ann

A21
A22
A2 n

Moe se dokazati da matrica A adj ( A) = adj ( A) A = det( A) E

a11
A adj ( A) = a 21
a n1
n
a1k A1k
k =1
n
= a 2 k A2 k
k =1
n
a 3k A3k
k =1

a1n
a 2 n
a nn

a12
a 22
an2

A11

A12
A1n

A21
A22
A2 n

An1

An 2 =
Ann

Ank
k =1

a1k Ank .
k =1

a nk Ank
k =1

1k

A2 k

2k

A2 k

nk

A2 k

k =1
n

k =1
n

k =1

1k

Iz poznatih osobina determinananata sledi:

0
a ik A jk =

k =1
A
n

to daje A adj ( A) = 0
i = j (i, j = 1,2,...n)
0

i j

106

0
A
0

0 = A E .
A

MATRICE I DETERMINANTE
__________________________________________________________________________________________

Na slian nain dobijamo da je adj ( A) A = A E

Za datu matricu A i za njenu adjugovanu matricu A* vae sledee osobine:
A A* = A* A ,
A A* =An,
A A* =AA* A* = An1,
A= 0 A A* = O.

a)
b)
c)
d)

Navedena tvrenja jednoznano slede iz definicije mnoenja matrica.

Primer: Odrediti adjungovanu matricu matrice A i pokazati da je
A adj ( A) = adj ( A) A = det( A) E

1 2 3
5 3 1

A = 2 3 4 , det A = A = 3, sledi: matrica A je regularna. adj ( A) = 2 3 2 ,

4 3 1
2 1 3
0
1 2 3 5 3 1 3 0

A adj ( A) = 2 3 4 2 3 2 = 0 3 0 = 3 E
2 1 3 4 3 1 0
0 3
0
5 3 1 1 2 3 3 0

adj ( A) = 2 3 2 2 3 4 = 0 3 0 = 3 E
4 3 1 2 1 3 0
0 3

5.4.3. Inverzna matrica

Ako elimo da odredimo inverznu (recipronu) matricu kvadratne matrice A, treba

nai matricu A 1 , koja pomnoena matricom A daje jedininu matricu E, tj:
A A1 = A1 A = E .
Polazimo od jednaine A adj ( A) = adj ( A) A = det( A) E . Iz toga sledi u sluaju
regularnosti matrice A tj. kada je A 0 onda prethodna jednakost se deli sa A i tada
dobijamo: A

adj ( A) adj ( A)
=
A=E.
A
A

Iz ovoga se vidi da je A 1 =

adj ( A)
. Matricu A1 nazivamo inverznom (recipronom)
A

matricom matrice A.

__________________________________________________________________________________________
107

DISKRETNA MATEMATIKA

__________________________________________________________________________________________

A1 =

A*
1
=
A*
A
A

Svaka regularna matrica ( A 0) ima inverznu (recipronu) matricu, dok singularna

matrica ( A = 0) nema inverznu matricu.
Primer: Proveriti sledee matrice:

a)

b)

c)

d)

2 6 5
A = 5 3 2
7 4 3
3 0 5
3 6 4
B=
4 1 2

3 1 1

1 38 27
adjA
= 1 41 29
A 1
A
1 34 24
3
41 59
7
5
2 30 43
adjB
1
B =
=
12 5 69
99
B

19 8 111 159

A = 1

2
3
B = 1
3

2
1 1
1
C = 4 5 6
3 3 4
2
3
3
D = 4 3 5
5
1 1

2 1 1
adjC
= 2 1 2
C 1 =
C
3 0
1
8 5 1
adjD
= 29 18 3
D 1 =
D
11 7 1

Neke osobine regularnih matrica i stepena kvadratne matrice.

1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.

Ako je A regularna matrica, ona je i A 1 regularna matrica.

( A 1 ) 1 = A; E
Ako su A i B regularne matrice n-tog reda, onda je ( A B) 1 = A 1 B 1
Ao = E ; A1 = A; A2 = A A; A3 = A2 A;... A K = A K 1 A
A P Aq = A p + q ; p , q N
( A p ) q = A pq ; p, q N
A n = ( A 1 ) .
n

Primer: Reiti matrinu jednainu

X 5 3 = 3 1 po nepoznatoj
3 2

metrici X !
Jednaina je oblika A X B = C. Pomnoimo obe strane jednaine sa leve strane
matricom A1 , dok sa desna mnoimo sa B1 (ukoliko one postoje u suprotnom sluaju
jednainu je nemogue reiti).
Nakon tih mnoenja dobija se jednaina X = A1 C B1 , a to je i reenje zadatka.

108

MATRICE I DETERMINANTE
__________________________________________________________________________________________

1
,
2

1
A=
A = 3
3
2

Imamo:

3 2

B=
B1 =

5 3
5 3

B 1

Primenimo FALK-ovu emu u obliku

2 1
3

A 1 A 1 C

24

13

12

14

34

18

i C=
,
3 1

A 1 C B 1

24

13

prema tome: X =
.
34 18

5.4.4. Zadaci za vebu

1
M.
4
1
1
.
1

a) Proveriti u sluaju matrice M unjenicu: M1 =

M=

1
1

1
1
1 1

1 1 1
1 1 1

b) odrediti inverzne matrice za A i B!

0 1 1
1 0 1

B= 1 1 0

... ... ...

1 1 1
1 1 1 1
c) Reiti matrinu jednainu X 2 1 0 = 4
1 1 1 1
2
3
A =
1

1
2
1
1

0
0
3
2

0
0
,
4

1
1
1 .

...
0
1 3
3 2 !
2 5

....
....
....
....
....

Ispitni zadaci 5.
1. (24.01.2002.)

Reiti matrinu jednainu AX + B = CX +D po nepoznatoj matrici X ako su date

matrice:
A = 1 3 , B = 3 1 , C = 1 1 , D = 7
3 5

1 3

1 1

3.
11 11

.
__________________________________________________________________________________________
109

DISKRETNA MATEMATIKA

__________________________________________________________________________________________

Reenje:
AX + B = CX +D (A C ) X =D B odnosno MX = N odakle sledi X = M

gde je: M =A C = 1 3 1 1 = 0 2 i N =D B = 7
3 5

Poto je det(M) = 1/4 i M

1 1

-1

2 4

3
11 11

1
4 2
, sledi X =

0
42
2

= 1

-1

N,

3 1 = 4 2 .
1 3

10 8

2
.
1

2. (06.06.2002.)
a) Diskutovati rang matrice A(t).

b) Reiti matrinu jednainu (X+3E)1=A(3)/4.

3
1
1
A(t ) = 2 t 7
3
1 t 4 t 2 3t .

Reenje:
3
1 1
3
1
1
1
1 3

.
3
~
0 t 1
1
~
0 t 1
1
a) A(t ) = 2 t 7
1 t 4 t 2 3t 0 t 1 t 2 3t + 1 0 0 t 2 3t + 2

U prvom koraku prva vrsta je pomnoena sa 2 dodata je drugoj vrsti, odnosno prva
vrsta samo je dodata treoj vrsti.
U drugom koraku druga vrsta je oduzeta od tree vrste. Oevidno, za t 2 3t + 2 = 0,
tojest za t1 = 1 ili za t2 = 2 rang matrice je 2 jer imamo 0 vrstu.
Za sve ostale vrednosti parametra t (za t 1 i za t 2) rang matrice je 3.
b) Obeleimo A(3)=B. Pristupamo reavanju matrine jednaine:
( X + 3E )1 = B/4

4E =B ( X + 3E ) 4E =B X + 3B
B X = 4E 3B
X =B1(4E 3B ).

3
1
1
1 9 3

Poto je B = 2 4 3 , 4 E 3B = 6 16
9 , det(B)=4,

3
4
0
3
1 1

6 1 5
3 1 5
1
1

1 .
3
1
1 , zato e biti X =B (4E 3B )= 3 2
B =

4
1
2 2 1
1 1
1

110

MATRICE I DETERMINANTE
__________________________________________________________________________________________

3. (02.09.2003)

a a + b a + 2b a + 3b
a
a
0
0
Izraunati determinantu
.
0 a
a
0
0
0
a
a
Reenje:
Dodajmo elemente druge kolone odgovarajuim elementima prve kolone, zatim
elemente tree kolone dodajemo elementima prve kolone, i konano elemente etvrte kolone
dodajemo odgovarajuim elementima prve kolone i dobijemo:
a a + b a + 2b a + 3b
4a + 6b a + b a + 2b a + 3b
a
a
0
0
0
a
0
0
=
=
a
0 a
a
0
0
a
0
0
0
a
a
0
0
a
a
a

=(4a+6b) a a 0 .
0 a a
Poto je determinanta na kraju "trougaona", zato njena vrednost je jednaka proizvodu
dijagonlnih elemenata. Prema tome, traena determinanta je =2a3(2a + 3b).

4. (23.09.2003.)

2 4x + 2
2
8
Izraunati determinantu D =
1 2 x 6

x4
1
Reenje:

5 1
3 4
.
3 3

0 2

Primenom osobina determinanata i Laplasove teoreme razvoja dobija se D = 25x.

5. (13.04.1999.)
3 1 1
Data je matrica A = 0 2 0 .
1 1 1

a) Dokazati da je An = n 2n 1 A (n 1) 2n E , gde je E jedinina matrica, za nN.

b) Pomou prethodnog saznanja nai A1 bez algoritma za inverziju matrica.
__________________________________________________________________________________________
111

DISKRETNA MATEMATIKA

__________________________________________________________________________________________

Reenje:

a) Dokaz emo izvriti takozvanom matematikom indukcijom. Taj metod dokaza je

poznat studentima iz srednje kole.
Prvo se proverava vaenje tvrenja za n = 1: A1 = 1 211 A (1 1) 21 E = A .
Takoe se uoava, da je za n = 2:
A2 = 4 A 4E .
Sledi pretpostavka vaenja tvrenja za n = k:
Potrebno je dokazati, da vai za n = k+1:

A k = k 2 k 1 A (k 1) 2 k E .
A k +1 = (k + 1) 2 k A k 2 k +1 E

Pomnoimo prethodnu matrinu jednakost sa matricom A.

Dobijamo:
A k +1 = k 2 k 1 A 2 (k 1) 2 k A .
Zamenom injenice A 2 = 4 A 4 E , sledi:
A k +1 = k 2 k 1 (4 A 4 E ) (k 1) 2 k A = 4 k 2 k 1 A 4 k 2 k 1 E k 2 k A .
Iskoristimo da je 4=22, odnosno: 4 k 2k1 = k 2k+1, sledi:
= 2 k 1 A (4k 2k + 2) k 2 k +1 E = (k + 1) 2 k A k 2 k +1 E ,
to je i trebalo dokazati.
b) Za iznalaenje inverzne matrice pomou prethodnog rezultata, a bez upotrebe
postupka za invertovanje, uoiti sledee: za n = 2 smo imali: A 2 = 4 A 4 E .
Pomnoimo ovu jednakost a A-1 i dobijamo: A = 4 E 4 A 1 .
1
Odavde sledi: A 1 = E A .
4

112