ATATURK KULTUR, DiL VE TARiH YUKSEK KURUMU TURK DiL KURUMU YAYINLARI : 739 TURKiYE TURKC;ESi SOZLUKLERI PROJESi

TERiM SOZLUKLERi ntztst : 2

• • •

MATEMATIK TERIMLERI

.. .. 'W It

SOZLUGU

Hazirlayanlar

Prof. Dr. H. Hilmi HACISALiHOGLU

Prof. Dr. Akif HACIYEV Prof. Dr. Varga KALANTAROV Prof. Dr. Arif SABUNCUOGLU Do!;. Dr. Lawrence M.BROWN

Do~. Dr. Ertan iBiKLi MSc Sevim BROWN

ANKARA, 2000

5846 sayih kanuna gore bu eserin btitiin yaym, terctime ve iktibas haklan Turk Dil Kurumuna aittir.

Matematik terimleri s6zl1@ I Hazrrlayanlar H. Hilmi Hacisalihoglu ... [ve ~}.- Ankara : TUrk Dil Kurumu, 2000.

vm, 678 s. ; 24 cm.- (Atatnrlc Killtilr. Di1 ve Tarih Yuksek Kurumu Turk Dil Kurumu Yaymlan ; 739 . TOrkiye Turkeesi Sozlukleri Projesi Terim SOzlillderi Dizisi ; 2)

Dizin : 424 - 676 ss.

Bihliyografya var.

ISBN 975-16-1264-0

1. Matematik, Sozlakler L Hacisalihoglu, H. Hilmi (haz.) 503

Proje Baskanlarr

Prof. Dr. H. Hilmi HACISALiHOGLU Prof. Dr. Akif HACIYEV

Prof. Dr. Varga KALANTAROV Prof. Dr. Arif SABUNCUOGLU

Uyeler

Do~. Dr. Lawrence M. BROWN Doy. Dr. Ertan iBiKLi

MSc Sevirn BROWN

inceleyen : Prof. Dr. Hamza ZULFiKAR

ISBN: 975-16-1264-0

Baski Bizim Buro Basimevi Yaym Dagmm San. ve Tic. Ltd. ~ti.

Tel (0312) 4358207 - 4333636 • Fax: 431 8881

iCiNDEKiLER

SUNU~ V

KISAL TMALAR vn

SiMGELER VIII

SOZLUK ,1

ALMANCA-TORK<;E DiZiN 424

FRANSIZCA- TDRK<;E DiziN 471

iN"GiLizCE-TURK<;E DiziN 516

R US<;A - TDRK<;E DiziN" 568

AZERBAYCAN TVRK<;ESi-TORK<;E DiziN 627

KA YNAKLAR 677

III

SUNU~

TOm muspet bilimler icin matematigin onemi tartisilmaz. Bunun bir gostergesi olarak, 2000 yth, yeni bir binligin baslangic yih olmanm yarunda, Dunya Maternatik Y III olarak kutlanacaktir. Son ytllarda tmiversitelerimizin sayisi yuze yaklasmaktadir ve hernen hemen her birisinde matematik esas bilim dallanndan birisidir. BOllin universitelerde Maternatik alanmdaki arasnrmalar hizla artrnaktadir, yeni yeni kavramlar ve bu kavramlar hakkmda konusmarmzi mumkun kilan terimler ortaya r;tkrnaktachr. Bilim adamlanrruzm boyle kavramlara ya kendileri Turkce bir karsihk ya da 0 kavrami aldiklan dildeki adnu oldugu gibi veya biraz degisik Turkce karsiliklar kullanmaktadrrlar. Zaman zaman terim birligi saglamak iein girisimler yapilnnssa da, tam bir basan saglanamarmsnr. Boyle bir konuda kesin bir birliktelik saglamanm oldukca zor oldugunun da bilincindeyiz ama bu sozlugu hazirlamanuzm amaclanndan biri, bu birliktelik i~in elimizden geldigince katkida bulunmaknr,

Bilhassa son yillarda, i.ilkemizin matematikcileri ile diinyarun cesitli bilim merkezlerinde cahsan, bu arada Turk Cumhuriyetlerinde bulunan, matematikcilerle gorusmelerimiz daha da yogunl~nu~tlf. Turk Matematikcileri stk stk yurt disindaki bilim merkezlerini ziyaret ediyorlar, Universitelerimizde yabanci bilirn adamlan ile birlikte cahsmaktayiz, Bu sozliigun hazirlanmasmdaki ana etken1erden biri de, bu degi~ik ulkelerde cahsan matematikciler arasmdaki iliskilerin gelismesine katkida bulunmaknr,

Yukandaki amaclara yonelik, yazarlar kadromuza bir uluslar arasi boyutunu kattik, Turkiyeden bendeniz, Arif Sabuncuoglu ve Ertan ibikli yarusira, Azerbaycan'dan Akif Haciyev ile Varga Kalantarov'un genis bilgisinden yararlandtk. Azerbaycan'dan gelen degerli meslekdaslannuzm Turkce, Azerbaycan Turkcesi ve Rusca'yi iyi bilmeleri bizim icin yak bii.yiik bir nimet oldugu, yine, genclik yillanndan beri Hacettepe Universitesi'nde yalt~ID1~ olan, Ingiliz asilh ama bizim arttk onu Turk saydiginnz, TUrk diline ozel bir ilgisi olan degerli bir bilim adarni Lawrance M. Brown'un ve onun esi, dil bilimci Sevim Brown'un da birikimlerinden yararlanmayi amacladik.

Kelimelerin siralanmasinda Turkce esas ahndi. Bunun yarunda Turkce'de kullandigmuz matematik terimlerinin Almanca, Fransizca, Ingilizce, Rusca ve Azerbaycan Turkcesi karsihklanm da verdik. Sozliikten sonra konulan dizinlerden yararlanarak, bu . dillerden birisi ile yaztlan bir terimin Turkee kar~tlt@ ogrenilebilir. Sozluk icerisinde ise, bu terirnin Turkce tarunn ve oteki dillerdeki karsiliklan da bulunabilir.

Matematikteki temel kavramlardan kirnilerinin adi, ornegin "vektor" sozcngnnde oldugu gibi, uzun ytllardan beri dilimizde kullamlmaktadir, Gonlumuz boyle sozcuklerin de Turkcesinin dilimize yerlesmis olmasuu dilerdi. Ama, hemen hemen butun i.ilkelerdeki matematikcilerin ortak olarak kullandtklan boyle sozcukler icin Turkce bir karsthk onermedik. Bu tii.r kavramlar drsmdaki matematik kavramlan icin, olabildigince Turk matematikcileri tarafindan benimsenmis ve yaygm olarak kullarulan karsihklanm kullanmaya ~ttk. Bir kavram icin birden fazla terim yaygm olarak kullantldl@ taktirde, kamnuzca en fazla kullarulan ana bashk olarak ahnmis, digerleri icin birer gonderim yapilmrstir. Daba once degerli bilim adamlanmizca hazirlanrms bulunan onemli kaynaklan da goz online alarak, ulkemizdeki bntun matematikcilerce benimsenebilecek karsihklan onermeye vah~ttk. Bu yonii ile de boyle bir sozlii.ge gerek vardir diye du~ii.nduk.

Turkce tarumlann yaahsmda mumkun mertebe yalm bir dil ve onerdigimiz terimleri kullanmaya cahsnk. Sozliigumiiz, ozellikle ogrenciler icin, matematik

v

bakunmdan da onemli bir kaynak olacagindan, bazi tarumlarda ek bilgi veya ornekler de verdik. Aynca, kimi temel kavramlar icin ya da bir resim bin kelimeye bedel oldugu yerlerde, bit ~ki1 de ekledik. Boylece, cahsmalarumzm daha faydalJ. olacagmr umit ediyoruz.

Yazmayanm hatasi olmaz, her yazamn hatasi olur, derler. Bu nedenle bu baskida eksikler ve hatta cesitli hatalar olabilecegi dusuncesi ile okuyuculardan ricanuz, bu tur eksikler ve hatalardan bizleri haberdar etmeleridir. Bu sozlugun ilk baski oldugunu da dusunerek 6kuyucularuruzm ·bizi hos karsilayaceklanm urnuyoruz. Gordukleri eksikleri, yanhshklan veya onerecekleri sozcukleri ilerideki baslalarda i~tenlikle' goz onune alacagimizr biImelerini isteriz.

Matematik Terimleri Sozlugu, iiniversiteler ve ~~itli kurumlarda ~alJ.~ ilgililerin ve ozellikle ogretmen ve ogrencilerin matematik terimleri actsindan sikmtilanm buyuk olcude karsilayacagnu Omit ediyoruz.

Bu s6zliigu hamlarken bize yardun eden laymetli meslektaslanrmza tesekkuru bir bore biliyoruz. Aynca bu sOziugUn hazirlanmasuu oneren ve bizi tesvik eden Turk Dil Kurumu Baskaru Prof Dr. Ahmet Bican Ercilasun ile Terim Bilim ve Uygulama Kolu Baskani Hamza Ziilfikar ve diger dil kurumu iiyelerine ayn ayn tesekkurlerimizi sunanz.

Saygilanrmzla,

Prof. Dr. H. Hilmi Hacisalihoglu

VI

KISALTMALAR

A.A.A. aqt, ac;I, ac;I
AJm. Almanca
Az. Azerbaycan 'I'iirkcesi
boy boyut
bk. bakmiz
dim boyut
dom tarum kiimesi, kaynak
ebob en biiyiik ortak belen
eboe en biiyiik ortsk ~rpan
ekak en kiiciik ortak kat
ekiis en kli~iik list sunr
Fr. Fransizea
hed hedef, deger kiimesi
ing. Ingilizee
KA.K. kenar, ~l, kenar
ran deger kiimesi, heelef
Rus. Rusca
vb. ve benzerleri
vs. ve saire VII

.

SIMGELER

a~l
~ alt kiime
U birlesim
N dogal sayilar kiimesi
fark
-+ fonksiyon, limit
IR. gercel sayilar kiimesi
* ikili islem
0 ikili islem, fonksiyonlarm birleskesi
C . karmasik sayilar kiimesi
c kesin alt kiime
~ kesin iist kiime
n kesisim
\ kiime farki
+ toplam
;2 iist kiime
vektor
Z tam sayilar kiimesi VIII

A

A.A.A. benzerlik teoremi (AIm. Ahnlichkeitssatz, Fr. theoreme de similitude, ing. similarity theorem, Rus. meope.ua no(Jo6uH, Az. ozsarltq teoremasl) "iki ii<;genin ko§eleri arasmda kuru Ian birebir bir eslemede, karsihkh acilann ol<;iileri e§it ise bu iicgenler benzerdir" onermesi.

abakiis bk. sayi boncugu.

Abel diizgiin yalonsakhk teoremi (AIm. Abelscher Satz , Fr. tMoreme de Abel, ing. Abel's theorem for uniform convergence, RU8. li:pumepuu pa8HO.MeptWu

00

CXoou.Mocmu A6e.llH, Az. Abel'in mutlaq yzg%lma kriteriyasz) "Efn(x) gercel

o .

degi§kenli fonksiyonlar serisi (a, b) arahgmda diizgiin yakmsak ve 9" (x) aym arahkta oyle bir pozitif, monoton azalan fonksiyon olsun ki k bir pozitif sayi olmak iizere her x E ( a, b) icin 9" (:c) < k e§itligi saglansm. Bu durumda

00 '

Ef,,{x)9n{x) serisi (a,b) arahgmda diizgiin yakmsaktir" onermesi. o

Abel-Goncharov polinomlem (Aim. Abel-Goncharovsche Polynome, Fr. polinomes d'Abel-Goncharov , ing. Abel-Goncharoo polynomials, RUB. nO.llUHO.Mbt A6eAH-rOH'{apo8a, Az. Abel-Goncaroo polinomlan)

Z h tn-l

qo(z) == 1, qn(z) = J dtl J dt2 ... J dtn, n = 1,2, ...

Zo

bicimindeki polinornlar.

Abel-Goncharov serisi (Aim. Abel-Goncharov-Reihe, Fr. serie de Abel-Goncharon, ing. Abel-Goncharov series, Rus. pHO A6e.AH-roH'{apo8a, Az. AbelGon~arov strast) D, karmasik diizlemde sonlu veya sonsuz bir bolge, Zn, n = 0, 1,2, ... bu bolgenin farkh noktalan (interpolasyon diigiimleri), f(z) analitik fonksiyon, qn(z) Abel-Goncharov polinomlan olmak iizere

00

f(zo) + Lf(n)(zn)qn(Z)

n=l

serisi.

Abel grubu bk. degi§meli grup.

Abel integral denklemi (Aim. Abelsche lntegralgleichung, Fr. equation inMgrale d'Abel, ing. Abel integral equation, Rus. UHme2paJlbHOe ypa8HeHue A6e.llH, Az. Abel integral tanliyi) f tiirevlenebilir bir fonksiyon olmak iizere

:I:

J ~dt = f(x)

vz-t o

1

Abel integrali

denklemi. Denklemin ~i:iziimii

:c ,

q,(x) = 1(0) + ~ J 1 (y) dy

7rVX 7r. Jx - Y

o

bicimindedir .

Abel integrali (Aim. Abelsches Integral, Fr. inUgrale abelienne, ing. Abelian integral, Rus. tlHmezpall A6ella, Az. Abel integrall) R(z, w) ozel bir cebirsel denklemle bagh olan z ve w degi§kenlerinin rasyonel fonksiyonu olmak iizere

"1

J R(z,w)dz

"0

integrali. Abel integrali elemanter fonksiyonlara bagh olarak yaailarnas. Eliptik ve hiperbolik integraUer Abel integralinin ozel durumlandir.

Abel incerpolasyon serisi (AIm. Abelsche Interpolationsreihe, Fr. sene d'interpolotion d'Abel, ing. Abel interpolation series, Rus. lJHmepnollaqoHHbtu paa A6ella, Az. Abelin interpolasiga strast) J(z), sonlu veya sonsuz bir D bolgesinde analitik fonksiyon olmak iizere,

00 I(n)( )

1(0) + ~ n z(z _ n)n-l

L., n!

n;;:1

serisi.

Abel kategorisi (Aim. Abelsche Kaieqorie, Fr. caieqorie Abelien, ing. Abelian category, Rus. A6elle8a xamezopus, Az. Abel kateqoriyasl) Her A(a, b) hom kiimesi, 1, I' : a ~ b ve s.s' : b -7 c oklan i~in,

(g -+ g') 0 (J + 1') = 9 0 1 + 9 0 I' + g' 01 + g' 0 f'

iki dogrusalhk kosulunu saglayan, toplamsal Abel grup olan bir A kategorisi.

Abel limit yontemi (Alm. Abelsches Limitierungsverfahren, Fr. methode de limitation d'Abel, ing. Abel's limitation method, Rus. A-Memod, Az. Abel'm limit iisulu) Abel-Poisson limit yonteminin baska bir adi,

Abel matrisi (Aim. Abelsche Matrix, Fr. matrice Abelien, ing. Abel matrix, Ru«.

Mampuqa A6eAa, Az. Abel matnsasz) Elemanlan ak,m = (k+;~m+l biciminde tammlanrrus sonsuz matris.

Abel-Poisson donii§iimii (Aim. Abel-Poissonsche Transformation, Fr. transformation de Abel-Poisson, ing. Abel-Poisson transformation, Rus. npeo6pa- 30saHue A6e.ria-llyaccmm, Az. Abel-Puasson (:evirmasi) >., belirli pozitif bir sayi, A>.f verilen 1 fonksiyonunun Abel-Poisson integrali olmak iizere J -)- A>..! doniiqiimii,

2

Abel yakmsakhk testi

Abel-Poisson integral denklemi (AIm. Abel-Poissonsche Integralgleichung, Fr. equation integralle de Abel-Poisson, lng. Abel-Poisson integral equation, Rus. UHmeZpaJlbHOe ypaSHetWe A 6e.Mf-ilyacCOHa, Az. Abel-Puosson integral t~nliyi) f belirli fonksiyon, 9 bilinmeyen fonksiyon, >.. > 0 parametre olmak

iizere

00

~J

9 (t)dt

(;I; _ t)2 + >..2 == f{x)

-00

integral denklemi.

Abel-Poisson integrali (Aim. Abel-Poissonscbes Integral, Fr. integrale de Abel-Poisson, ing. Abel-Poisson integral, Bus. UHmeZpaJl A6e.11H-IIyaccoHa, Az. Abel-Puasson integral!) >.. > 0 olmak iizere

00

>.. J f(t)dt

A>.(f; x} == ;: (2: _ t)2 + >..2

-00

integrali,

Abel-Poisson limit yontemi (Aim. Abel-Poissonsches Limitierungsverfahren, Fr. methode de limitation d'Abel-Poisson, ing. Abel-Poisson limitation method, Ru«. Memoo A6eJlJf-ilyaccoHa, Az. Abel-Puasson limit iisulu) (an) dizisi icin,

00

o < t < 1 olmak iizere, lim E an tn = s < 00 biciminde eide edilen limit.

. t~ln~O

Abel-Poisson toplama yontemi (Aim. Abel-Poissonsches Summationsuerfahren, Fr. methode de sommation d'Abel-Poisson, ing. Abel-Poisson summation method, Rus. Memoo CYMupoeaHHUH A6eJl.H-llyaccor·lQ, Az. AbelPuasson csmlsme iisulu) Iraksak sayrsal serilerin toplanmasmda ozel bir yontem,

00

Abel toplarna yontemi. 0 < t < 1 olmak iizere, lim E antn = S < 00 ise irakt~l n:::O

00

sak E an serisine Abel-Poisson !Jontemiyle S say%sma toplanabilir seri denir. n:;O

Abel teoremi bk. kuvvet serileri icin Abel teoremi,

Abel toplama yontemi bk, Abel-Poisson toplama yontemi.

Abel yakmsakhk testi (Aim. Abelsches Konuerqenzkriterium, Fr. critere de convergence d'Abel, ing. Abel's convergence test, Rus. I'Cpumepuu czoinueocmu 00

A6e.ilJr, Az. Abel'in ytgtlma kriter'iyi) (l) "E Un serisi yakmsak ve an monoton

n=O

00 00

aaalan bir dizi ise E unan serisi yakmsaktir," (2) "E Zn karmasik sayilar

~O n~

00 00

serisi yakmsak ve E (Un - Un+l) serisi mutlak yakmsak ise E UnZn serisi de

n=O n=O

yakmsaktir" onermelerinin belirledigi yontem,

3

Ab kategori

Ab kategori (AIm. Ab-I<ategorie, Fr. Ab-caieqorie, ing. Ab category, RUB. Ab . xameeopus, Az. Ab kateqoriya) Nesneleri biitiin (toplamsal) Abel gruplan ve oklan da bu gruplar arasmdaki morfizmler olan biiyiik kategori.

a~l (AIm. Winkel, Fr. angle, ing. angle, Rus, Y20A, Az. bucaq) 1. Ortak baslangic noktasma sahip iki l§lnm bilesimi. 2. Bir acmm olt;iisii icin kullamlan kisa ad.

a~l fonksiyonu (Aim. WinkeIfunktion, Fr. fonction angulaire, ing. angle function, RUB. ¢YHKqUR YMa, Az. bucaq funksiyasa) Degi§keni (veya degi§kenleri) aC;llar olan fonksiyon,

a!;lk alt kiime (AIm. offene Untermenge, Fr. sons-ensemble ouvert, ing. open subset, Rus. omlCpblmoe noi).MHO~eCmeo, Az. a~zq alt ~o:z;luq) Bir kiimenin alt kiimesi alan acik kiime.

a~lk arahk (Aim. offenes lntervall, Fr. interoalle ouvert, ing. open interval, RUB. omKpbtmblir tJHmepeaJl, Az. a~2k araIak) a ve b gercel sayilar olmak iizere . (a, b) veya ]a,b[ biciminde gosterilen {x E lR.: a < x < b} kiimesi.

a~J katsayrsr (Aim. RichtungskoejJizient, Fr. coefficient angularie, ing. angular coefficient, RUB. YM080ir lCoa¢¢uqueHm, Az. bucaq ::ImsaIz) Dogrunun x ekseni He olusturdugu a(;mtn tanjann. Dogru denklemi y = kx + b biciminde yazrldigmda ~l katsayzsi k = tan Q' dir,

y

a~lk bi~imli cebirsel fonksiyon (Aim. esplizite alqebraische Funktion, Fr. fonction ezplicite algebrique, ing. explicit algebraic junction, Rue. RBHaR a.AZe- 6pau'4eclCaR fPYHlCfJUR, Az. a§ikar cabri funksiya) Kurah, cebirsel i§lemler ve ~~§itli mertebeden kok alma i§lemleriyle yaztlabilen bir f : ~ -t lR. fonksiyonu. Ornegin,

~+{I? f(x) = 3 + {!(l- x + x2)5

gibi.

aerk ~okgen (Aim. Poligonzug, Fr. ligne poliqonale, ing. open polygon, RUB.

AOMaHHaa, Az. qznq xatt) Al, A2, •.• , An diizlemde n tane nokta olmak iizere [A1A2] U [A2Aa] U ... U [An-lAn] kiimesi.

a~lk ~oziim bk. asikar ~ozi.im.

a~lk daire (AIm. offene Kreisscheibe, Fr. disque ouueri, ing. open disk, Rus. omKpbtmWulCpyz, Az. a91q daira) a ve b gercel sayilar, r pozitif bir sayi olmak iizere, diizlemde

(x - a)2 + (y - b)2 < r2 e§itsizligini sag lay an (x, y) noktalannm kiimesi, aerk disk.

4

acrk disk bk. ~lk daire,

acrk fonksiyon bk. acik gonderirn.

acrk gonderim (Aim. offene AbbiLdung. Fr. application ouverte, ing. open map, open function, Rue. omx:pbtmOe omo6paxetwe, Az. a~lq inikas) iki topolojik uzay arasmda, her ~lk alt kiimenin goriintiisii yine acik alt kiime olan dcniisiim, acrk fonksiyon.

acrk kiime (Aim. offene Menge, Fr. ensemble ouuerte, ing. open set, Ru«. omx:pMmoe .MHOXeCmeo, Az. a~lq ~oxLuq) Topolojinin bir elemam,

a~l koruyan donii§iim (Aim. winkeltreue Abbildung, Fr. representation isogonale, lng. angle-preserving map, Bus. IIpe06pa30801-we, coxpaNJl1ow,ee yMM, Az. bucaqlan qoruyan ~evirma) Diizlemden diizleme giden ve her bir alilyl, bu. aciya e§ bir ~lya doniistiiren fonksiyon.

acik onerme (Aim. offener Satz, Fr. proposition ouuerte, ing. open sentence, Ru«. omx:pblmoe npeiJ.IIOXeHUe, Az. a9zq taklif) Degi§kenler iceren ve bu degi§kenlere belirli degerler verildiginde onerme olan ifade.

acrk ortii (Aim. offene Uberdeckung, Fr. recouvrement ouuert, ing. open cover, Rus, OTfl.J;pMmoe. nOlCpblmue, Az. ar;lq ortu) A, X topolojik usaym bit alt kiimesi olmak iisere A ~ U Gt:Y, clacak bicirnde secilen ve X 'in aC;lk alt kiirneler-

ot

inden olueturulmus {Ga} ailesi.

acrk ortiiniin Lebesgue sayrsi (Aim. Lebesquesche Zahl, Fr. nombre de Lebesque, ing. Lebesgue number of an open co/ier, Rus. JIe6ea080 'IU CJ1 0, Az. Lebeq adadi) (X, d) bir metrik uzay, '11, X uzaymm bir at;lk ortiisii oldugunda lf 'ye bagh oyle 'bir e saYISI, Lebesgue sayisidtr ki capi c 'den kiiciik olan biitiin alt kiimelerden olusan ort.ii '11 'nun bir incelmisidir,

a~lk prizma (Aim. offenes Parallelepiped, Fr. paralLeLepipede ouvert, ing. open parelleiepiped, Rue. omnpMmbtu napaJlJleJ1enuneo, Az. a~lk parallelepiped) ale ve bk, (k ='1,2, ... , n) gercel sayilar olmak iizere lRn usaymda ak < XI: < bk esitsisliklerini saghyan x = (Xl. ... ,xn) noktalannm kiimesi, paralelyiiz.

acrk soru (ing.· open qu~stion, Ru«. omlCpMmblu eonpoc, Az. apq suaQ Cevabi

bilinmeyen soru. . .'

aerk yarlm ~ember (Aim. offener Halbkreis, Fr. demi-circle ouoeri, ing. open semi-circle, Ru». omx:pbtmaa nDJ1YOlCpY::IICHOCmb, /.4.z. a~lk yan ~evra) p > 0, p sabit ve 0 < 0 < 1!' olmakiizere kutupsalkoordinatlarda, X = pcos(), y = psinO denklernleri ile verilen diislemsel egri.

a~lk yuvar (Aim. offene Kugel, Fr. boule ouuerte, ing. open ball, Rus. omepumbti] uiap, Az. aflq kiira) (X,p) metrik uzaymda. e > 0 olmak iizere {x E X I p(xo, e) < e} kiimesi. X normlu uzaymda {x E X III x - Xo II < TO} kiimesi. Bu kiime B((:I;o) veya B(xo, €) biciminde gosterilir, Xo noktasi yuvunn merkezi, e saY1S1 yuvann yanfapldtr.

5

acrhmm katsayrsi

acrhmm katsayisr (Alm. Entwicklungskoeffizient, Fr. coefficient de deuelopemeni, ing. coefficient of expansion, Rus. ICOa¢#Ul.4UeNm pa3./l0:JICeHWT, Az. aYT'1lz§tn amsalz) Sed biciminde bir acihmm terimlerindeki sabit <;arpanlar. Ornegin, Fourier katsayrlan, Taylor katsayilan gibi.

at;1D1U derece ol~iisii (ing. degree measure of an angle, Rus. zpaaycHan .uepa 1/Ma, Az. bucaijm gradus o19USU) Bir acirun ko§esi merkez ahnarak <;izilen bir cemberin t;;evresi 360 e§it parcaya boliindiigunde, acirun ic;inde kalan yay parcasma karsihk gelen sayt.

acmm grad ol-;iisii (Aim. GrodmafJ eines Winkels, ing. grade measure of an angle, Rus. .M.epa YMa e zpaaax, Az. bucaym gmd ol9USUJ Bir ABC acismm ko§esi merkez ahnarak c;izilen bir c;emb~rin c;evresi 400 ~it parcaya boliindiigiinde, PQ yayma karsihk gelen sayi,

agmm i!<i (Aim. Winkelinneres, Fr. interior d'un angle, ing. interior of an angle, Rue. 8HympeHNocmb YMa, Az. bucaym daxilz) Bir AOB acismda, OA 'nm belirttigi B 'yi iceren yandiislernle OB 'nin belirttigi A 'YI iceren yan diizlemin arakesiti, $ekildeki tarali bolge.

B

acmm ko§esi (Aim. Eckpunkt, Fr. sommet, ing. vertex of an angle, Ru»: eepmUNa yMa, Az. bucaiim tapasi) AC;lmn kenarlanmn ortak noktasi, Yukardaki §ekilde 0 noktasi.

at;mm ol!<iisii (Aim. WinkelmafJ, Fr. measure d l'angle, ing. measure of an angle, Rus . scepa YMU, Az. bucaym ol~iisu) Derece, grad. ve radyan gibi birimlerden birine gore aciya karsiltk getirilen gercel sayl.

acmm radyan olc.;iisii (AIm. BogenmafJ eines Winkels, Fr. measure d'angle en radians, ing. radian measure of an angle, RU8. paOUaHNaR .uepo YMa, Az. bucayzn radian ol~iisu) AGE acismm 0 ko§esi merkez olmak iizere bir birim cember ~izildiginde bu c;emberin, acmm icinde kalan PQ yay parcasmm uzunlugu. Bir a dereceli acunn radyan iil-,;iimii ;8~ radyandir. Ac;mm radyan olc;iimii rad ile gosterilir.

6

adi diferansiyel denklem

a~mm ii~e bolimmesi (Aim. Winkeldreiteilung, Fr. trisection de l'anole, ing. trisection 0/ an angle, Rus. mpucexuux YMa, Az. bU(;agm iic hissaya boiUnmasi) Verilen acimn ii<;; e§ a<;;lya boliinmesi problemi.

a~lOrtay (AIm. Winkelhalbierer, Fr. bissecteur, ing. bisector, Ru«. 6ucelCmpuca, Az. tIJnbolan) Bir a~lyl birbirine e§ olan iki a'ilya ayiran l§m.

~

\ \

Adams ekscrapolasyon yontemi (Alm. Adamssches Ekstrapolationsver/ahren, Fr. methode d'extrapolation d'Adams, ing. Adams' ekstrapolation method, RUB. <lx:cmpanoJlRtjuoHHbtiI Memoo AOaMca, Az. Adamsm ekstrapolasiya usulu) Birinci mertebeden diferansiyel denklem sistemi icin, Cauchy probleminin-cosiimiine ili§ik sonlu farklar yontemi, Yn yaklasik lioziimleri Adams ekstrapolasyon formiilii ile bulunur. 1855 yilmda Adams tarafmdan verilmistir.

Adams extrapolasyon formiilii (AIm. Adamssche Extropolaiionsformel, Fr. formule d'eztrapoloiion d'Adams, ing. Adams' extrapolation formula, RUB. 8x:cmpanOJlRtjuoHHa.H ~opMyJla AdaMca, Az. Adamstn ekstrapolasiya formulasz) !(x, y) verilen fonksiyon, Xo belirli bir nokta, h sabit sayi ve Xn = Xo + nh

k

olmak iizere Yn+l - Yn sonlu farkim veren Yn+l = Yn + h E a>.f(xn-).., Yn->.) >'=:O

formiilii. Burada a>. degerleri hesaplanabilir sabitler, k bir dogai sayidir.

Adams interpolaasycn formiilii (Aim. Adamssche Interpolationsformel, Fr. formule d'inierpolation d'Adams, ing. Adams' interpolation formula, Rus. UHmepnOARI4UOHHOR fjiOpMyJlO Ada.Mco, Az. Adamszn interpolasiya formulasl) !(x, y) verilen fonksiyon, Xo belirli bir nokta, h sabit sayi ve Xn = Xo + nh olmak iizere Yn+l - Yn sonlu farkmi veren

k-l

Yn+l = v« + h E b>.f(xn-A, Yn->.) >';;;:-1

formiilii, Burada b>. degerleri hesaplanabilir sabitler, k bir dogal sayidir.

Adams interpoIiisyon yontemi (Aim. Adamssches lnterpolationsverfahren, Fr. methode d'interpolation d'Adams, ing. Adams' interpolation method, RUB. UHmepnOJlR14uoHHbliI MemoiJ AdaMca, Az. Adamszn interpolasiya usulu) Birinci mertebeden diferansiyel denklem sistemi icin, Cauchy probleminin ~oziimiine ili§ik sonlu farklar yontemi. Yn yaklasik t;;oziimleri Adams interpolasyon farmiiIii ile bulunur. 1855 yilmda Adams tarafmdan verilmistir.

adi diferansiyel denklem ~Alm. gewohnliche Differentialgleichung, Fr. equation differentielle ordinaire, Ing. ordinary differential equation, Ru«. 06bl.K:HOeeHHoe iJufjifjiepeHtjuaJlbHOe ypaeHeHlJe, Az. adi differel1sial tqnlik) Bilinmeyeni tek

7

adjoint diferansiyel denklem

degi§kenli fonksiyon olan diferansiyel denklem. Ornegin 2u'(x) + u(4) = sin z gihi.

adjoint diferansiyel denklem bk. eslenik diferensiyel denklem.

adi uzatdDlI§ kesir (AIm. gewohnlicher Keitenbruch, Fr. fraction continue ordinaire, ing. ordinary continued fraction, Rus. npocmaR nenpepuenas OP06b, Az. adi kasilmaz kasir) ao keyfi tam sayi, a1,"" an, ... dogal sayilar dizisi olmak iizere,

ifadesi.

afin alt uzaya paralel ale vektor uzaYI (ing. vector subspace parallel to an affine subspace) X, V vektor uzayi He birleetirilmis bir afin uzay ve X, Y 'nin bir afin alt usayr olmak iizere, X 'in bos olmayan Y alt kiimesindeki en az bir P noktasi icin {PC) : Q E Y} kiimesi alt vektor uzayi oluyorsa Y kiimesine afin alt uzay denir. {PC) : Q E Y} alt vektcr uzayma da bu afin alt uzaya paralel olan alt vektor uzayi denir. Afin alt uzaya afin alt kiime de denir.

afin bagrmsrs kiime (AIm. affin unabhiingige Menge, Fr. ensemble afinement independent, Ing. affine independent set, Rus. atjtjuHHo He3aBUCUMoe MHO»cecmeo, Az. affin astlt olmayan ~oxluq) dimaff{bo, bz, ... , bm} = m olmak iizere, m+ 1 tane bs, bz, ... , brn noktalanndan olusturulmus kiime. ba, bz, ... ,bm noktalarmm afin bagrrnsrs olmasi icin gerek ve yeter kosul, bo bIt bob2, •.• , bobm vektorlerinin dogrusal baglmszz olmasidir.

afin brlesenler (Aim. affine Koordinaten, Fr-. coordonnees affines, ing. affine coordinates, Rus. a,ptjuHHble xoopounomu, Az. affin koordinatlart) Diizlemcle bir noktanm afin koordinat sisteminde bilesenleri. Baslangic noktasi 0, taban vektorleri OA ve OB clan afin sisteminde §ekilde yer alan M noktasimn afin bilesenleri x = \~~l, y = Ig~1 dir. Burada XM, OB ye YM de OA ya paraleldir. OA ve OB aym uzunlukta dik vektorler oldugunda x ve y, M noktasmm dik bilesenleri olur.

y ---------, M

I I

o

I I

A

x

afin donu§iim (AIm. affine Transformation, Fr. transformation affine, ing. affine transformation, Rus. atfiffiuHHoe npeotipasoeauue, Az. ajJin ~evirma)

c: = I:~ :~ I:F 0 olmak iizere,

x' = alx + bly + Cl y' = a2x + b2y + C2

8

afin uzay

doniisiimii. Basi ozel durumlar:

X, = X + a, y' = y + b x' = X cos (J + y sin B, y' = -xsin(J+ycos(J,

x' = X, y' = -y veya x, = -X, y' = y x' = x + ky, y' = kx + y

afin donii§iimler grubu bk. afin grubu.

afin fonksiyon (Aim. affine Funktion, Fr. fonction affine, ing. affine function, Ru«. a¢¢Utm(JJ1~YHl'tjUJf, Az. affin funksiya) :1:, y E IRn ve a + b = 1 01- mak iizere, f(ax + by) = af(x) + bf(y} onermesini dogrulayan n degi§kenli f fonksiyonu.

afin geometri (Aim. affine Geometrie, Fr. geometrie affine, ing. affine geometry, Ru«. a(!¢uHHaa eeouempus, Az. affin handasa) Afin doniisiimler grubu altmda korunan ozelikleri inceleyen geometri.

afin grubu (Alm. affine Gruppe, Fr. groupe affine, ing. affine group, Bu«. a¢¢uHH(JJ( epyrma, Az.affin gruppaSt) Superpozisyon veya kompozisyon islernine gore bir afin uzaym kendisine afin donii§iimlerinin olu§turdugu grup, afin doniieiimler grubu.

afin koordinat sistemi (Aim. affines I<oordinatensystem, Fr. sisieme de coordonnees affine, ing. affine coordinate sisiem, Ru.s. atj¢w.maK cucmeMa lCoopolmam, Az. affin koordinat sistemi) 0, n-boyutlu afin uzaym bir nok:a81, e\e"2, ... ,-e-;" dogrusal ~baglmslz ~e~~rler olmak iizere, her s vektoriine x = :l:lel + 2:2e2 + ... + Xnen olacak blc;mtd.e Xl,X2, •• ',Xn sayilanm ve her A noktasma OA = aiel +a2e"2+ ... +ani~ olacak bicirnde aI, a2, ... , an sayilanru kat§l getiren 0 noktasmdan ve ej , j = 1, ... ,n , vektiirlerinden olusturulmus

sistem. '.

afin· kiime (Aim. affine Menge, Fr. ensemble affine, ing. affine set, Bue. a¢¢umwe MHoxecmeo, Az. aftn ~oxluq) X dogrusal uzaymm 'V A E .lR ve V:I:, Y E V icin AX + (1 - A}y E V onermesini dogrulayan V alt kiimesi.

afin kiimenin boyutu (Aim. dimension. einer aftner Menge,Fr. dimension d'un ensemble afine, ing. dimension of an affine set, Ru«. pa3.MepHO~mb .a¢¢uHHo20 MHO;}f(!ecmaa, Az. affin t;oxluiJun ol~iisul Bos olmayan afin M kiimesi verildiginde dim M ile gosterilen ve Mile e§lenen alt vektor uzaytmn boyutuna e§it clan sayr.

afin ortii (AIm. affine Uberdeckung, Fr. recouvrement affine, ing. affine cover, Ru«. a!fi¢UHHoe no~pMmue, Az. affin ortu) Verilen S kiirnesi icin, S ~ M koqulunu saglayan tum afin Malt uzaylarmm arakesiti. S 'nin afin ortusii, atf S biciminde gosterilir,

afin uzay (Aim. affiner Raum, Fr. espace affine, ing. affine space, Rus. a¢¢uHHoe npccmpcxcmso, Az. affin faza) A§agldaki aksiyomlan saglayan noktalar ve vektorler kiirnesi, n-boyutlu afin uzay.

9

Agnesi

1. En az bir noktasi vardir.

2. Her sirah A, B noktalar ciftine AB olarak gosterilen sadece bir vektor karqi gelir.

3. Her A noktasi ve her i vektorii icin sadece oyle bir B noktasi vardir ki Ail = i dir.

4. AB = CD ise AC = BD dir (paralellik aksiyomu).

5. Her i vektorii ve her 0: say lSI icin ax vektorii tammhdir.

6. a,{3 sayilar olmak iizere, (0: + (3)i = ax + (3i, a(x + YJ o:({3i) = (a{3)i ve 1· i = i, dir.

ax + ail,

7. n tane dogrusal baglmslz vektor vardir fakat her (n + 1) tane vektor dogrusal baglmhdir.

Agnesi (AIm. Agnesi, Fr. Agnes;,' i,,!-g. Agnesi,' Rus. Am,e3u, Az .. Anyezi) 1718-1799. Maria Gaetana Agnesi, Italyan matematikcisi, 1748 yihnda basilml§ "Analizin Temelleri" kitabmda herbir kiip denkleminin ii~ kokii oldugunu ispatlamtstir. Maternatikte Agnesie egrisi onun adi He amlmaktadir.

Agnesi egrisi (Aim. Versiera der Agnesi, Agnesische Kuroe, Fr. versiera d'Aqnesi, ing. witch of Agnesi, Rus. AOICOH AHbe:Jtl, Az. Anyezi ayrisi) Kartezyen koordinatlara gore denklemi x2y = 4a2(2a - y) alan diizlemsel egri.

ag (AIm. Nets , Fr. reseau, ing. net, Rus. cemb, Az. §abaka) D yonlendirilmis kiime, X bos olmayan bir kiime olmak iizere, herhangi bir 9 : D -t X fonksiyonu. Bu fonksiyona X uzerinde bir ai~:hr denir. D = N ozel durumunda 9 agi bir dizidir.

aglrhk fonksiyonu (Aim. Gewichtsfunction, Fr. fonction de poids, ing. weight function, Bus. eeC08aR fPYHlCtjUR, Az. ~aki funksiyas2) Bir (a, b) arahgmda, negatif olmayan, integrallenebilen ve integrali pozitif alan fonksiyon. Bir (In (x)) h

dizisinin elemanlan, hex) aglrhk fonksiyonu olmakiizere f h(x)fn(x)fm(x)d~ =

a

o kosulunu sagladlgmda, bu dizinin elemanlarma h( x) agllhk fonksiyonuna gore

ortogonal fonksiyonlar denir.

aglrhkll aritmetik ortalama bk. aglrhkh ortalama.

aglrhkh ortalama (AIm. gewogenes Mittel, Fr. moyenne pouderee, ing. weighted mean, Rus. 838eweHHoe cpeimee, Az. fakili orta) Pi,P2" .. ,Pn positif sayilar olmak iizere, verilen Xl, X2,' .• , xn sayilarr i!;in

PiXI + P2X2 + ... + Pn~n PI +P2+ ,··+Pn

sayisr, aglrhkh aritmetik ortalama,

10

alan koruyan donii§iim

aglrhk merkezi (Aim. .Schsnerpunki, Fr. barycentre, ing. barycentre, RUB. ueutnp mH:HCeCmU, Az. ajjzrltk markazi) Bit Oklid uzaymda e§it kiitleli ve yer vektorleri dogrusal bagunslz olan, sonlu sayida noktadan olusan bir sistemin kiitle merkezi.

aile (AIm. Familie, Fr. famille, ing. family, RUB. ce.MeiIcme0, Az. aila) Ortak ozellikleri olan matema.tiksel nesneler kiirnesi. (Ornegin yiizeyler ailesi, operatorler ailesi gibi.)

ailenin pararnetresi (Aim. Scharparameter, Fr. parametre d'un systeme, ing. parameter of a family, RUB. napa.Memp ce.MeiIcmea, Az. ailonin parametri) Matematik nesneler ailesinin elemanlanmn birbirinden ayrrt edilmesi icin kullamlan simgeler. Ornegin, (:z: - a)2 + (y - b)2 = 1 denklemi dik koordinatlarda ya.Il~a.PI 1 olan ~emberlet denklemidir. Burada a = 2, b = 3 secersek, bu cemberin merkezi (2,3) noktasrdrr. Dolayrsiyla a ve b yancapi 1 olan IJemberler ailesinin parametreleridir.

Airy fonksiyonu (AIm. Airysche Fonction, Fr. fonction d'Airy, ing. Airy's function, RUB. ¢YHKl4UH aiIpu, Az. Byri funksiyas~) U" - tu = 0 diferansiyel denkleminin ~oziimii. Bu ~oziim

1 100 x3

u(t) :::: ft cos(tx + a)dx

o

bicimindedir.

alan (AIm. Stromung, Fr. courant, ing. flow, RUB. nomme, Az. ann) M manifoldu iistiinde bit tam vektor alam V iein, p E M ve p den baslayan maksimal integral egrisi rtp olrnak iizere 1/J : M x R -+ M, 1/J(p, t) = ap(t) doniisiimii.

akmm durumu (ing. state 0/ a flow, RUB. op6uma nomolea, Az. annm orbitz) 1/J : M x lR -+ M bir V tam vektor alamnm akmi olmak iizere, t E lR icin Wt : M ...-+ M, 1/Jt (p) = 1/J(p, t) fonksiyonuna 1/J akunnm i-inci durumu denir.

aksiyom (Aim. Axiom, Fr. omome, ing. axiom, Ru«. aleCUOMa, Az. aksioma)

Dogrulugu ispatsrz olarak kabul edilen onerme, belit.

aksiyomatik kiimeler kurami bk. belitsel kiimeler kurami, aksiyomatik yontem bk; belitsel yontern.

alan (Alm. Fliiche, Fr. aire, ing. area, Rus, nJ1otqadb, Az. sohal Yiizey iizerinde bir bolgeye, kimi kosullan saglaya.cak bicimde karsihk getirilen gercel sayi. Ozel olarak, n ~ R2 bolgesi icin, bu bolgenin karakteristik fonksiyonu X(x, y) olmak iizere, S = f X( z , y) dx dy say lSI.

R2

alan koruyan don~§iim (Aim. flachentreue Abbildung, Fr. application conservant les aires, lng. area preserving trans/ormation, RUB. npeoiipaeoeauue, coxpaHH1Ow,ee nJ1ow,aOb, Az. sahalari qoruyan cevirma) Tatum uzaymdaki her bolgeyi, alam bu bolgenin alamna e§it olan bir bolgeye donu§turen doniisiim.

11

Alexander alt taban teoremi

Alexander alt. taban teoremi (Aim. Alexanderscher Satz, Fr. theoreme de Alexander, lng. Alexander's subbase theorem, Rus. meopeua AAe~caHoepa 0 noo6aauce, Az. Aleksanderin alt bazis teoremasl) (X, 'J) bir topolojik uzay, S, 'J' 'nun herhangi bir alt tabam olrnak iizere "(X, 'J) 'run kompakt olmasi icin, elemanlan S 'de bulunan her ortiisiiniin sonlu bir alt ortiisiiniin bulunmasi gerekir ve yeter" onermesi.

algoritma (Aim. Algorithmus, Fr. algorithme, ing. algorithm, Bue. aAzopumM, Az. alqoritm) i§Iemier zinciri.

. A-limit (Aim. A-limes, Fr. A-limite, ing. A-limit, Rus. A-npeoeJl, Az. A-limit) Abel-Poisson yontemiyle elde edilen genellestirilmis limit.

A-limitlenen dizi (Aim. A-limitierbare Eolge, Fr. suite A-limitable, ing. Alimitable sequence, Ru», A-.AuMumupyeMWI nOC.Ae008ameJlbl·wcmb, Az. Alimiti olan ardlczll,q) Abel-Poisson yontemi He soniu limiti elde edilen dizi.

alt !;okluk bk. alt manifold.

alt Darboux toplamr (Aim. Darbouzsche Untersumme, Fr. somme injerieure de Darbouz, lng. lower Darboux sum, RUB. HUXHJrR cyMMa llap6y, Az. alt Ilarbu cami) a == Xo < Xl < :1:2 < ... < Xn-1 < Xn == b, D.xk == X/c - XI<-1 n

ve rok == inf I(x) olmak iizere E m"D.zk toplamma I fonksiyonunun

Zk_t ::;r::;"'k "=1

[a, b] arahgmda alt Darboux toplarm denir.

alt disi (Aim. Teilsequenz, Fr. sons-suite, ing. subsequence, Ru«. noanoc.AeooooaameAbHocmb, Az. alt ardlcdlzq) n1, n2, ... , nk, ... herhangi artan ve nk ~ 00, k ~ 00 kosulunu saglayan Qogal sayilar dizisi olmakiizere, (an) dizisinin elemanlanndan olusan

dizisi.

alternaht (Aim. Alternante,· Fr. altemani, ing.aiternant, Rue. aJlbmejmaHm, Az. alternant) /1,12, ... , In, n-tane fonksiyon, rl, r2, .. : I rn verilmis sayilar

olmak iizere, [Mr,)] matrisinin determinanti. '.

alterne dizi bk: doniisiirnlii dizi.

alterne seri bk. donii§iimlii seri,

alt grup (AIm. Unierqruppe, Fr:. sous-qroupe, ing. subgroup, Bu». noozpynna, Az. ali grop) (G, *) bir grup olmak ·uzere, A C G, Ai: 0 olacak bicimde bir,

(A, *) grubu. .

alt halka (Aim. Unterring, Fr. sous-anneau, ing. subrinq, Ru«. nD.J1YICOAbt{O, .Az. yart halqa) Bir halkamn, indirgenmis i§lemlere gore halka olan bir alt kiimesi.

alt harmonik fonksiyon {Aim. subharmonische Funkiion, Fr. [onctiot» sousharmonique, ing. subharmonic junction, Rus. cy6zapMOHU'4eClCaR !PYHICt{UR,

12

alt kategori

Az. subharmonik funksiya) Bir 1) bolgesinde birinci ve ikinci basamaktan siirekli kismi tiirevlere sahip alan ve bu bolgede

a21 a21 a21

t:J.j = - + - + ... + - > 0

a:r:~ ax~ ax; -

e§itsizligini saglayan gercel n ~ 2 degi§kenli 1 fonksiyonu.

altanci dereceden egri {Alm. Kurue sechster Ordnung, Fr. courbe seztique, lng. sestic curve, Rus. (JJIze6paU~ec"aR "PUBaR mecmozo nopRolCa, Az. altmcz daracali ayri) Altmci basamaktan bir polinomsaL denklemle verilen egri.

altm kesit bk. altm oran,

altan oran (Alm .. goldener Schnitt, Fr. proportion divine, lng. golden mean, golden section, RUB. 30JlOmOe ceuenue, Az. qml orta ) Goze en giizel goriinen dikdortgenin kisa kenarmm uzunlugunun, uzun kenannmuzunluguna oram, altm kesit. Bu uzunluklar sirasiyla k ve u ise bu oran

k : u = u : (k + u)

orantisi ile tammlamr. Boylece k : U = (.J5 - 1)/2 = 0,618033888 .. ; dir. Bu k saYISI siirekli

1

kesrinin limitidir. Bir dikdortgenin kenarlanmn oranmm altm oran olrnasi icin gerek ve yeter kosul, §ekilde gosterildigi gibi bir teraftan bir karekesildiginde kalan dikdortgenin kenarlanmn oramrnn aym kalrnasidir.

x

x y:x=x:(x+y)

x y

altlyiizlii (AIm. Hezaeder, Fr. hexaedre, lng. hexahedron, RUB. eexcaedpon, Az. heksaedron) Altl yiizii olan cisim. Ornegin kiip bit diizgiin altJruzliidiir.

alt kategoei (Aim. Unterkategorie, Fr. soue-caieqorie, lng. subcategory, RUB. nooxamezopus; Az. altkategoriya) Bir C kategorisinin Salt kategorisi a.§agldaki kosullan saglayan C 'nin basi nesneler ve oklanndan olusan bir ailedir:

1. f oku S 'de ise, kay f ve hed j nesneleri S 'dedir.

2. S 'deki her s nesnesi icin 16 ozde§lik oku S 'dedir.

13

alt kiime

3. S 'deki g, I oklan C 'de bit s=! bileskesine sahipse, s=! oku da S 'dedir.

Bir alt kategorinin kendisi de bir kategoridir.

alt kiime (Aim. Uniermenqe, Fr. sons-ensemble, ing. subset, Rue. nooMHo~ecm80, Az. alt ~oxluq) X kiimesi icin x E Y oldugunda x E X olrnasmi gerektiren Y kiimesi. Y ~ X veya Y C X biciminde gosterilir.

x

~t limit (Aim. unterer Limes, Fr. limite injerieure, ing. lower limit, Ru.s.

HU~,.Wi1 npeoe.ll, Az. a§ag, limit) Bir dizinin all; dizilerinin limitlerinin en kii<;iigii. lim an veya lim inf an biciminde gosterilir,

n-tOO n-too

alt manifold (Aim. Untermanniglaltigkit, Fr. Sous-oarieie, ing. submanifold, Rus. nOOMHO'loo6pa3Ue, Az. alt cozobrazli ) M bir manifold olmak iisere M 'nin ~agldaki iki onermeyi dogrulayan bir P alt kiimesi, alt <;okluk.

1. P, M 'nin alt topolojik uzayrdir.

2. j : P ~ M icerme doniisiirnii diizgiindiir ve P 'nin her noktasmda (dj)", birebirdir.

alt ortii (Aim. Unterdechung, Fr. sous-recouvrement, ing. subcouer, Bus, noonOlCpblmue, Az. alt ortu) Bir X kiimesinin V ortiisii icin 1L ~ V kosulunu saglayan, X in bir 'U ortiisii.

alt Riemann integrali bk. Riemann integrali.

alt smrr (Aim. untere Grenze, Fr. borne inierieure, ing. lower bound, Rue.

HU:>ICHHJT 'lpaHuqa, Az. a§ag, sarhacl) Kismi sirah (S,~) kiimesi verildiginde,

A ~ S icin '

('Vs E S)(s E A =} a ~ s)

olacak bicimdeki a E S elemam, Ornegin S = JR,A = (0,1] icin A kiimesinin alt smirlan kiimesi (-00,0] 'dir.

alt taban (AIm. Subbasis, Fr. sous-base, ing. subbase, Rus. no06a3a, Az. alt bazis) Sonlu kesisimler kiimesi taban olan alt kiimeler kiimesi. Siisgec icin alt taban, topoloji icin alt taban gibi.

alttan snurh (Aim. nach unten beschiinkt, Fr. bornee inferieurem ent, ing. bounded below, Ru», OZpaHU'leHHbl.ii CHU3Y, Az. alttan mahdud) En az bir alt snura sahip olma Dzelligi.

alt ii~gensel matris (Aim. untere Holbmatriz, Fr. matrice triangularire inlerieure, ing. lower triangular mairis, Rus, iW:>fCH.HH mpeYZOJlbHa.H Mamput4a, Az.

14

analitik fonksiyonun a-noktasl

alt ii{:bucaq matrisa) Ko§egen iistiindeki tiirn elemanlan sifir clan bir matris. Ornegin,

("" 0 0 aU
a21 a22 0
anI an2 an3
gibi. alt vekeor uzayt (AIm. Unteroektorraum, Fr. Sous-espace uectoriel, ing. vector subspace, Rue. eexmopnoe noimpocmpoucmeo, Az. vektorlar alt fazasJ) X bir K cisrni iizerinde bir vektor uzayi olmak iizere, her x, y E M ve her c E K icin x + y E M ve cz E M olacak bicimde X 'in bir Malt kiimesi.

alt yarl diizlem bk. yarr diizlem.

alt yarr Riemann manifoldu (AIm. Semi-Riemannischer Untermannigfaltigkeit, Fr. sous-variete semi-riemanien, ing. semi-Riemannian submonifold, Ru«. nOJlypuMaNoBO nooMNozoo6pa3ue, Az. yan Riman alt {:oxobmzltsJ) P, bir M yan-Riemann manifoldunun alt rnanifoldu olsun, 9. M nin metrik tensorii ve j : P ~ M icerrne doniisiimii olmak iizere, f'(g), M iistiinde bir metrik tensor ise P 'ye M nin bir alt yan Riemann manifoldu denir,

alt yarr siirekli fonksiyonel (AIm. nach Imten halbstetiges Funkiional, Fr. fonctionnel semi-continue interieurement, ing. lower semi-continuous [unciionel, RU8. nOJlYNenpepbtBHbtU CHU3Y !PYH"quoHaJl, Az. a§a§tdan yanm kasilmaz funksional) lim Xn =: x kosulu altrnda

n-too

esitsisligini saglayan f fonksiyoneli.

Ampere (AIm. Ampere, Fr. Ampere, ing. Ampere, Rue. AMnep , Az. Amper) 1775-1836. Andre Marie Ampere, Fransiz rnaternatikcisi ve fisikcisi, Matematikte, olasihk teorisi, gercel analiz ve degi§im (varyasyon) hesabiyla ilgilenrnistir.

amplitut bk: karmasik saymin argumenti.

analitik(AIm. Analytisch, Fr. analytique, ing. analytic, Ru«. aHaJ1UmU'lecx:uit, Az. analitik) Analiz yontemi kullanani, analiz ile ilgili.

analitik fonksiyonel (AIm. analytisches Funkiionel, Fr. fonctionnel an alitique, ing. analytic functional, Rue. aHaJlUmU'leCIWU !PYHX:tJ,uoHaJ1, Az. analitik funksionaQ Karmasik n-degi§kenli tam fonksiyonlar uzaymda tammlanrms dogrusal siirekli fonksiyonel.

anaIitik fonksiyonun c-noktasi (AIm. e-Stelle von einer analytischen Funktion, Fr. a-point d'un jonction analytique, ing. a-point of an analytic function, Ru«. a-mO'lna ananumuwecxoti !PYH7ctJ,uu, Az. analitik Junksiyanm a-noqtasl)

15

analitik fonksiyonun tekil noktasi

Karmasik z degi§kenli J{z) analitik fonksiyonu icin J(z) - a analitik fonksiyonunun srfir noktasr.

analitik fonksiyonun tekil nokt asr (Aim. singuliirer Punkt von einer analytishen Funktion, Fr. point singuIer d'un function analitique, ing. singular point of an analytic function, Bus. ocotio» mO,{lCa aHaAUmU'leCICOiI !PYHlCtjUU, Az. anaIitik funksiyanm mszsusi noqtasl) A§agldaki ozelliklere sahip bir Zo E C noktasi, tekil nokta. (i) fonksiyon Zo 'da analitik degildir, (ii) Zo noktasmm bir N komsulugu icin fonksiyon her zEN \ {zo} 'da analitiktir.

analitik geometrl (Alm.analytische Geometrie, Fr. geomi!trie analytique, ing. analytical geometry, Rue. aHaJlUmu'{eClCaR zeouempus, Az. analitik handasa) Geometride temel nesneler olan noktalan, dogrulan, diizlemleri, ikinci basamaktan egrileri ve yiizeyleri koordinatlarna yontemine dayanarak cebirsel islemlerle inceleyen geometri dah,

analitik ispat (Alm. analytischer Beweis, Fr. demonstration analytique, ing. analytic proof, Ru«. GI:WJlumu'{eclCoe iJolCaaameJlbCm80, Az. analitik isbat) Simgesel i§lemlerle yapilan ispat.

analitik uzanrm (Aim. analytische Foriseizunq, Fr. continuite 'analytique, ing. . analytic continuation, Ru«, a;"aAumu<teclCoe npOOOA:NCeHUe, Az. analitik deuam) n bolgesi n' bolgeeinin alt bolgesi ve J(z) fonksiyonu 0 da analitik fonksiyon olmak iizere, 0' bolgesinde analitik ve Vz E n icin, F(z) = J{z) olacak

bicirndeki F(z) fonksiyonu. Boyle bir fonksiyon varsa tektir. .

n

A Nevanlinna smrfi (AIm. Neuanlinnasche Klasse, Fr. classe de Nevanlinna , ing. Neoanlinna A class, Rus. He8aNAUH08CICuii ICJlacc , Az. Nevanlina A sinifi) Birim dairede analitik olan ve

211"

lim -21 J In+ If(pei6)ldO <: 00

p-I-l 1r

o

kosulunu saglayan fonksiyonlar snufi. Bu srmf A (veya N) olarak gosterilir.

Anger fonksiyonu (AIm. Angersche Function, Fr. fonction d'Anger, ing. Anger function, Iius. !PYHICI.4UR Anzepa, Az. Anqer Junksiyasl) Hornojen olmayan x2 y" +xy' +( x2 _112) y = ~ (x -II) sin 1I1r Bessel denkleminin c;oziimiinii veren ozel fonksiyon, Burada II keyfi. bir parametredir, II = n durumunda Anger fonksiyonu birinci tiirden kiiresel fonksiyondur. II tam sayi degilse Anger fonksiyonu seri biciminde elde edilir ..

annulus bk. ~embersel halka,

apeks (Alm. Spitze, Fr. sommet, ing. apex, Ru«, cnexc, Az. apeks) Bir ~okgende, belli bir yonlendirmeye gore en. yiiksekte kalan tepe noktasi. ~eki1deki A noktasi.

16

Appell polinomu

A

E

B

D

c

Apolonyiis (Aim. Apollonius, Fr. Apollonius, ing. Apollonius, Iiue. AnOJlJlOHnuii, Az. Apolloniy) Apolonyiis (M.O. 262-190), eski Yunan matematikcisidir. ikinci basamaktan egrilere ait ~ok onemli ~ab§malarl He meshurdur. Bu egrilere ait kendi yontemiyle 387 teorem ispatlanustar. Onun" Konik Kesikler " adh eseri astronorninin, mekanigin ve optik fizigin gelisrnesinde biiyiik rol oynarmqtrr. Matematikte Apolonyiis adiyla ilgili olarak Apolonyiis problerni vardir.

Apolonyiis ~apl (Aim. Apollonischer Durchmesser, Fr. diametre d' Apollonius, ing. Apollonius diameter, Rus. ouoMemp AnOJlJlOHtJH r Az. Apoloniy diametN) ikinci dereceden merkezli bit egrinin birbirinin e§lenigi olan c;aplarmdan her biri.

Apolonyiis ~emberi (Aim. Apollonischer Kreis, Fr. circle d 'Apollo nius, ing.

Apollonius circle, Rus, OlCpY:XCHocmb AnOJlJlOHUJf, Az. Apolloniy yevrasi) VerHen ii~ ~embere teget olan ~ember. Yani Apolonyiis probleminin bir ~oziimii olan cember.

Apolonyiis hiperbolii (Aim. Apolloniussche Hyperbel, Fr. hyperbole de Apollonius, ing. Apollonius hyperbola, Ru«. euneptiona AnOJlJlOHUJf, Az. Apolloniy hiperbolast) OX eksenini bir koni kesitinin simetri ekseni, OY eksenini bu kesitin tepe noktasmdaki teget biciminde secerek, Apolonyiis, koni kesitinin denkleminin y2 = 2pz + ).x2 (p ve ). sabit sayilardrr, ). I- 0.) oldugunu gostermistir. >. > 0 oldugunda bu denklem Apolonyiis hiperboliiniin denklemidir.

Apolonyiis problemi (Aim. Apollonisches Problem, Fr. problems d'Apollonius, ing. Apollonius' problem, Iiue. 3ada'la AnOJlJlOHU.R, Az. Apolloniy masalasi) Verilen ii~ ~embere teget olan bir ~emberin Ijizilmesi problemi. ~ekillerde nok-

1M' olarak ~i'dQm~ 000

O·O\Q:)'·O·OO

Apolonyiis teoremi (Alm. Satz von Apollonius, Fr. tluioreme d'Apoilonius, ing.

Apollonius' theorem, Ru«. meopeua AnOJlJlOHUR, Az. Apolloniy teoremasz) "Bir elipsin yanrn eksen uzunluklan a ve b, eslenik yancaplari al ve b1 olmak iizere af + br = a2 + b2 dir" onermesi,

Appell polinomu (Aim. Appellsches Polynom, Fr. polynome d'Appel, ing. Appell polynomial, RUB. nOJlUHOM AnneJlH, Az. Appel polinomu, Appel yoxhadlisi)

00 co

A(z) = 2:: akzk olmak iizere A(z)ezt = 2:: Antn ozde§ligini saglayan A,,(z)

k=O n=O

17

applikat ekseni

n

polinomlan. ak katsayilan einsinden ifadesi An(z) = I: (n':"k}!zn-k, n = k=O

0,1,2, ... , dir. Ozel olarak a(z) = e':_l' A(z) = (1 - z)O" ve A(z) = e -;~ ise sirasiyle Bernouilli, Lagger ve Hermite polinomlan elde edilir .

. applikat ekseni (Aim. Applikatenachse, Fr. axe d'appliquees, inn. applicate axis, RUB. ocs annAulca.m, Az. applikat oxu) U~ boyutlu koordinat sisteminde Oz ekseni.

apsis (Atm. Abszisse, Fr. abscisse, inn. abscissa, Rus. a6cl4ucea, Az. absis) Diizlemde veya uzayda bit P noktasmm {Ox, Oy} veya {Ox, Oy, Oz} kartesyen koordinat sisternindeki birinei bileseni DIan sayi, z-koordinati. .

apsisler ekseni (AIm. Abszissenochse, Fr. axe d'abscisses, inn. axis of 'abcissa, Rsie. ocs a6equee, ocs urccoe, Az. obsis oXtJ, ike ozu) Diizlemde veya uzayda {Ox, Oy} veya {Ox, Oy, Oz} kartezyen koordinat sistemindeki Ox ekseni, e-ler ekseni.

arakesit bk. kesisirn.

arakesit i§le.mi (AIm. Operation der Durcsehnittsbildung , Fr. operation d'intersection, lng. meet operation, intersection operation, RUB. onepaqwr nepeceneuus, Az. kesism» amaliyyatt) Verilen kiimelerin ortak elemanlarmdan olusturulmus kiimeyi veren islem.

araIarmda asal polinomlar (Aim. relativ prime Polynome, Fr. polinomes premiers entre euz, ing. relatively prime polynomials, Rus. 83UUMHO npoemble MH020'MeHbL, Az. birobir sods t;oxh<Jdlil<Jr) En biiyiik ortak bolenleri sifmnci mertebeden bir polinom olan polinomlar, goreceli asal polinomlar.

arap rakamlars (AIm. Arabische Zifjer, Fr. nombre arobique, inn. arabic numerals, Ru». apoticwue l.lU¢pW, Az. arab raqamlari) Arap kokenli olan ve diinyaya Arabistan'dan yaYllml§ olanO, 1,2,3,4,5,6,7,8,9 rakamlari.

arc (AIm. Bogen, Fr. arc, ing. arc, RUB. ape, Az. arc) Trigonometrik ve hiperbolik fonksiyonlann ters fonksiyonlanm gosteren bit onek. Ornegin arcsin z , arccos z ,

arcsin simgesi (Aim. Arcsiniis Zeichen, Fr. signe de Arcsinus, inn. arcsin symbol, Ru«. 3NOrc apxcun, Az. arcsin i§arasi) Arksiniis fonksiyonu ic;in arcsin isaretini 1772 yilmda Lagrange onerrnistir,

ardrl (Aim. Nachfolger, Fr. suecesseur, ing. successor, RUB. nocAeiJY'lOw,uii, Az. sonrah) Bit siralamada veri len bir elemandan sonra gelen elemanlardan biri,

ardl~lk yaklasma (Aim. sukzessioe Approximation, Fr. approximation successive, lng. successive approximation, Ru«. nocneooeamenuno e npu6AU:>ICetme, Az. ardunl yaxmla§ma) Aranan sonucu elde etmek icin yapilan ardisik islemler.

arg (Alm. arg, Fr. arg, inn. arg, Rue. arg, Az. arg] Karmasrk sayilann argumentini gosteten simge.

18

aritmetik-geometrik ortalama

Argand ~izenegi bk .' Argand diyagrarm.

. .

Argand diyagrami (Alm. Argand-Diagramm, Fr. diagramme d'Argand , lng.

. Argand diagram, Ru«. ouazpaMMa ApzaHoa , Az. Arqand diaqrammas~) Karmasik sayilann, diizlemin noktalan gibi gosterilimi, Argand t;izenegi. Bu diyagrama gore, diizlemde yer alan (0, b) noktasi, gercel kismi a ve sanal kisrm b olan a + ib karmasrk sayrsmi gosterrnektedir. Eger (a, b) noktasmm kutupsal bilesenleri (r,O) ise, r sayrsi a + ib karrnasik sayisimn modiilii, 0 say lSI da argumenti olarak adlandmhr.

b ;. .. ; :

a + ib

!--_-_. e

o

a

argument bk. karrnaeik sayinm argumenti.

aritmetigin temel i§lemleri (AIm. Fundamenteloparationen der Arithmetik, Fr. operationes fondamentales d'arithmetique, ing. fundamental operations of arithmetic, Rue. OCNOBHble apufPMemu'{eclCue OIlepatjuu, Az. hesalnn ssas amaliyatlaN) Toplama, ~Ikarma, ~arpma ve bolme islemleri.

aritmetigin ternel teoremi (Aim. Fundamentalsatz der Zohlentheorie, Fr. theo. reme fondamental de l'ariimettique, ing. fundamental teorem of arithmetic, Rus, OCHOBHas meopeua apurjMemUlw, Az. hesabm esas teoremasc Birden biiyiik her tam sayi asaldir veya asal sayilann carprmma esittir.

aritmetik (Alm. Zahlentherie, Arithmetik, Fr. arithmetique, ing. arithmetic, RUB. apurjMemu"a, Az. hesab) 1,2,3,4, ... pozitif tam sayilar kiimesindeki top lama, C;lkarma, c;arpma ve bolme i§lemlerinin ozeliklerini inceleyen matematik dah,

aritmetik dizi (Aim. arithmetische Folge, Fr. suite arithmetique, ing. arithmetic sequence, Rue. apufPMemU"leCK:o.R npozpeccus, Az. 3dadi silsila) Her bir terimi bir oncekl terimin aym d sayisi ile toplanrnasiyla elde edilen dizi. Daha at;lk

olarak .

a, a+d, a+2d, ... , a+(n-l)d, ...

dizisi.

aritmetik dizi i~in Dirichlet teoremi (Aim. Dirichletscher Primzahlsatz, Fr. theoreme de la progression arithmetique, ing. Dirichlet's theorem on primes, Rus. meopesu: lIupux.IIe 06 opurjMemU"4eC"oi1 npozpecCtJu, Az. 8dadi silsil» ii~iin Dirisle teoremasq Aritmetik dizinin farki k ve ilk terimi a1 ortak asal bolenleri olmayan sayilar olmak iizere, an = a1 + nk, n = 0,1,2, ... sayilan i9inde sonsuz ~oklukta asal saymm varhgmr kamtlayan teorern.

aritmetik-geometrik ortalama (AIm. arithmetisch-geometrisches Mittel, Fr. moyenne arithmetico-geometrique, ing. arithmetic-geometric mean, Rue. apwftMemUlCO-ZeO.MempU"lecx:oe cpeowee, Az. adadi-handsi orta) p ve q verilmis pozitif sayilar olmak iisere bunlann aritmetik ortalarnasi ai, geometrik ortalarnasi

19

aritmetik-geometrik ortalama e§itsizligi

g1 olsun. a1 ve g1 sayilanmn aritmetik ve geornetrik ortalamalan suasiyla a2 ve 92 oisun. Bu a2 ve g2 sayilannin tekrar aritmetik ve geometrik ortalamalanm a3 ve g3 ile gosterelim. Bu i§lemler siirdiiriiliirse, iki {an} ve {Un} dizisi elde edilir. Bu diziler yakmsaktir ve limitleri esittir. i§te bu ortak limite, verilen p ve q sayilannm aritmetik-geometrik ortalamasi denir.

aritmetik-geometrik ortalama e§itsizligi (AIm. arithmetisch-geometrisches Mittel Ungleichung, Fr. inegalite moyenne arithmetico-geometrique, ing. arithmetic-geometric mean inequality, Rue. uepaeencmeo cpeol-wx apu!pMemU.,ecteux u zeOMempU.,eCK:UZ, Az. sdedi-hendesi ortalama barabarsizliYl) aI, a2, ... , an sayilan icin

a1 + a2 + ... + an .!. ------- > (a1a2 ... a,d"

n -

e§itsizligi. a1 = a2 ::: ... = an olmasi haIinde esitlik vardir.

aritmetik k8k (Aim. arithmetische Wurzel, Fr. racine ariihmetique, .ing. arithmetic root, Rue. apUpMemU.,eCK:lJu tCOpetlb, Az. arifmetik kok) Pozitif a gercel sayis; verildiginde, xn ;:::: a olacak bicimdeki pozitif x sayisi ifii bieiminde gosterilir ve a 'nm n-inci kuvvetten kokii diye adlandmhr.

aritmetik orantr (AIm. arithmetische Proportion, Fr. proportion arithmetique, ing. arithmetic proportion, Rus. apu!pMemU.,eclCaH nponopquH, Az. arifmetik . tanasiib) a, b, c, d sayrlan arasmda a - b = c - d e§itligi He tammlanan oranti, fark orantisi,

aritmetik ortalama (Aim. aritmetisches Mittel, Fr. moyenne arithmetique, ing. ariimetic mean, Ru«. cpeouee apu¢,MemU'l.eCKOe, Az. adadi orta) n tane gercel saymm toplarmnm n sayisma boliinmesiyle elde edilen sayi.

aritmetik tiimleyen (AIm. Ergiinzungszahl, Fr. complement arithmetique, ing. complementary number, Ru«. apu!pMemU.,ecx:oe ilOnOJlHeHUe, Az. hesabi tamamlayan) Bir a, 0 < a < 1 sayisr icin, 1 - a sayisi, Bu kavram logaritmik hesaplamalarda kullamhr.

arkkosekant fonksiyonu (Aim. A rccos eco nt, Fr. arccoseca~t,' ing. arccosecant function, Ru«. ap"K:OCelCaHC, Az. arkkosekons Junksiyasz) esc : [-~] ~ (-00, -1] U [1, 00) fonksiyonunun tersi, ters kosekant fonksiyonu. Bu fonksiyon arccsc : (-00,-1] U [1,00) ~ [-~] biciminde gosterilir, Buna gore,

dir. Aynca, (arccsc x) I ~]dir.

arccsc x = y {:::::} x = csc y

- "''';:~-1 ve J arccsc x dx = zarccsc x + In[x +

y

1

r~arccscx

~/2~~---------------

o

-----------------L~-~/2

20

arksekant fonksiyonu

arkkoainiis fonksiyonu (Aim. Arkuskosinus, Fr. arc cosinus, ing. arccosinus junction, Bu«, apICICOCUHYC, Az. arkkosinus junksiyasz) cos: [0, 11"] ~ [-1,1] fonksiyonunun tersi, ters kosinus fonksiyonu. Bu fonksiyon, arccos: [-1, 1] ~ [0,11'] biciminde gosterilir. Buna gore,

arccos :& = y ¢:::::? x = cos y

dir. Aynca, [erccos z]' ::::: -Jl:"~ ve f arccos z dx ::::: x arccos x - JI - x2 dir. y

.-------1- tt

y = arccos x

__ -+ _, L-~ X

-1

o

1

arkkotanjant fonksiyonu (Aim. Arkuskotangens, Fr. arc cotangente, ing. crccotanqent junction, Rue. apxwomaueenc, Az. arkkotanqens junksiyasz) cot : [O,1l"] ~ (-00,00) fonksiyonunun tersi, ters kotanjent fonksiyonu. arccot ; (-00,00) 4- [O,1l"j bicirninde gosterilir, Buna gore,

arccot x ::::: y ¢:::::? X ::::: cot y

dir. Ayrica, (arccot ~)' ::::: 1_1,,2 ve J arccot x dx::::: earccot x + ~ In(I - x2) dir. y

-----------------ko~~===========+x

arksekant foriksiyonu (Aim. Arkussekans, Fr. arc secante, ing. arcsecant junction, Rus. ap1I:CeICaHC, Az. arksekans Junksiyasz) sec : [0, I) U (I' 11'] 4- (-00,-1] U [1,00) fonksiyonunun tersi, ters sekant fonksiyonu. Bu fonksiyon arcsec x : (-00, -1] U (1,00) 4- [0, I) U (I' 1l"] biciminde gosterilir, Buna gore,

arcsec x ::::: y ¢:::::? X ::::: sec y

dir. Aynca, (arcsecx)' = ,,';;2-1 ve J arcsecxdx::::: xarcsecx-In[x+Jx2 -I) dir.

21

arksiniis fonksiyonu

x arksirriis fonksiyonu (Aim. Arkussinus, Fr. arc sinus, ing. arcsin us junction, Bu». aplCCW~YC, Az. arksinus fonksiyasl) sin : [-~, Il-+ [-1,1] fonksiyonunun tersi, ters sinus fonksiyonu. Bu fonksiyon, arcsin: [-1,1] -4 [-j, Il bicirninde gosterilir. Buna gore

y
11"
___/ 11"/2
~arcsecx
-1 0 arcsin z ::: y {=> X ::: sin y

dir. Aynca (arcsin x)' = \h~J)' ve f arcsin e dx = x arcsin e + VI ~ :c2 dir. y

11"/2 -+-----,

y = arcsin x

'----+-11"/2

arktanjant fonksiyonu (Alm. Arkustangens, Fr. aTC tanqenie, ing. arctangent junction, Rus. apxmanzenc, Az. arkianqens junksiyasz) tan: [-I' ~l -+ (-00,00) fonksiyonunun tersi, ters tanjant fonksiyonu. arctan: (-00,00) -4

[-~, IJ biciminde gosterilir. Buna gore '

arctan x = y {=:::> :c = tan y

dir. Aynca, (arctan x Y = 1;,,') ve J ar~tan x dx ::: 'x arctan x - ! In( 1 + x2) drr.

Ar§imed (Aim. Archimedes, Fr. Archimede, ing. Archimedes, Rus'. ApxuMeo, Az. Arximed) Arsimed (M.O. 287-212), eski yunan matematikcisi, fisikcisi ve mekanikcisidir. Bu dallarda bir c;ok onemli «;ah§malarl vardir. Matematikte archimed aksiyomu, Archimed spirali onun adiyla soylenir.

Ar§imed cismi (Aim. Archimedischer Korper, Fr. corps archimedien, ing.

Archimedean body, Rus. apXUMe008D meAD, Az. Arximed cismi) Yan diizgiin

22

Artin halkasr

<sok yiizlii. Arsimed, 13 tiir yan diizgiin cok yiizliiniin varhgmi ispatlarmstir, fakat Arsimed'in ispatz ve bu konuya ait yasilan giiniimiize ulasmarrustir. Vall diizgiin <sok yiizliilerin tam teorisi 1619 yrlmda N. Kopernik tarafmdan yeniden yapilrmstir.

Ar§imed ozelligi (AIm. Archimedisehe EigenschaJt, Fr. propriete d'etre archimedien, ing. Archimedean property, RUB. ApUMeooeoemb, Az. Arximed xassasi) "a ve b herhangi pozitif sayilar olmak iizere bir dogal n saYISI vardir ki a < nb dir" onermesi.

Ar§imed sirahusayi (Aim. archimdisch angeordneter Raum, Fr. espace ordonne archimedien, ing. Archimedean ordered space, Rue. ynopHOOtf.e,.moe ApxuMe- 0080 npocmpancmeo, Az. nizamlanmis Arximed Jazasz) Ar§imed siralama ozelliginin sagiandlgi dogrusal uzay.

Ar§imed spirali (Alm. Archimedische Spirale, Fr. spiral d'Archimede, ing. spiral of Archimedes, Rus. enUpaJ1b ApxuMeoa, Az. Arximed spirali) Kutupsal

koordinatlara gore denklemi r = aO olan diizlemsel egri. .

y

Ar§imet Riesz usayr (AIm. Archimediseher Hiess-Raum, Fr. espaee de Riesz arehimedien, ing. Archimedean Riesz space, Rus. apxuMeiJoeo npocmpaHcmeo Pucca, Az. Arximed-Riss Jazasz) Siralama bagmtIsl Ar§imet aksiyomu He verilen Riesz uzayi.

artan dizi (Aim. zunehmende Folge, Fr. suite agrandissante, ing. increasing sequence, R.uB. 803paema1OU{aH nocJ1eiJoeameJ1bHOCmb , Az. artan ardtczllzq) Her i < j icin :ti < Xj §artml saglayan Xl, X2, ••• ,Xn, •.. gercel sayilar dizisi.

artan fonksiyon (Aim. zunehmende Function, Fr. fonction agrandissante, ing. increasing function, Rus. e03pacma1OU{aH rPYHlCqUH, Az. artan funksiya) Tamrn bdlgesi I ~ lR kiimesi olan ve "her x,y E I icin x < y ise f(x) < f(y)" onermesini saglayan f fonksiyonu.

artan zincir (Alm. aufsteigende Ketie, Fr. chaine ascendante, ing. ascending chain, Rus. e03paCma'lOU{an qeno\.jlCa, Az. artan zaneir) Bir kismi sirah kiimede al ::; a2 ::; •.. ::; an ::; ... artma kosulunu ~aglayan (an) dizisi.

Artin halkasi (Aim. Artinscher Ring, Fr. anneau ariinien, ing. Artinian ring, Rus. apmUH08Q ICOJtbqO, Az. Artin halqasl) Sol (sa~n ideaHerden olusan her monoton aaalan zinciri sonlu olan birimli halka,

23

Arzela teoremi

Arzela teoremi (Aim. Satz von Arzela, Fr. theoreme d'Arzela, ing. Arzela's theorem, RUB. meopeua Apt4eJla, Az. Arsela teoremasz) C[a, b] uzaymda kompakthk kriteri olan: "fonksiyonlar ailesinin C[a, b] uzaymda kompakt olmasi icin gerek ve yeter kosul bu fonksiyonlarm diizgiin sunrh ve e§siirekli olmasidir" onermesi.

asal eksen (Aim. Hauptachse, Fr. axe focal, ing. transverse axis, principal axis, Rus. 2J1aeHaJJ OCb, Az. ascs ox) Hiperboliin ve elipsin odaklarmdan gelSen dogru veya bu dogrunun tepeler arasmda kalan pareasr veya bu dogru parcasmm uzunlugu,

asal Hazier (Aim. Primzahlzwillinge, Fr. couple de. nombres, ing. prime pair, Rus. npocmb~e 6AU3J.letjbl, Az. sad» ekizlar) Farklan 2 'ye esit olan iki asal sayr, ornegin, 5 ve 3, 11 ve 13 gibi sayilar.

asal sayr (Aim. Primzahl, Fr. nombre premier, ing. prime number, RUB. npocmoe "UCAO, Az. sad» adar/) Yalmzca kendisine ve bire boliinen, birden biiyiik tamsayi.

asal sayrlar dizisi (Aim. Primzahlfolge, Fl'. suite des nombres premiers, ing. sequence· of prime numbers, Rus. nocJleoOeameJlbNOCmb npocmb~X 'luceJl, Az. sad» adadlar ardzczlz91) Elemanlan asal sayilar alan dizi.

asal sayrlar kurarm (Aim. Primzahltheorie, Fr. theorie des nombres premiers, ing. prime number theory, Rus. meopus npocmblX '1UCeA, Az. sad» sdsdler teoriyasz) Sayilar kurarmmn, asal sayilann ozeliklerini inceleyen dah,

asal sayrlar problemi (Aim. Primzahlproblem, Fr. probleme des nombres premiers, ing. prime number problem, RUB. np06AeMa npocmwx 'tUCe.II, Az. sad» adadlar problemasz) Asal sayilann sonsuz sayida olup olmamasi problemi. Asal sayilann dagrhmma bakildigmda goriiliir ki ilk on dogal sayi icinde 4 tane asal sayi vardtr(%40)' ilk 100 dogal saytdan 25 tanesi asaldir (% 25), ilk 1000 dogal sayidan 168 tanesi asaldlr(% 17), ilk 1000000 dogal sayidan 78498 tanesi asaldlr(% 8). Bu oranlar asal sayilann sikhgmm kii~iildiigiinii gostermektedir.

Buna karsm, asal sayilar sonsuz saytdadir. .

asrl tekil nokta (Aim. uieseniliche singulare Stelle, Fr. point singulair essen tiel, ing. essential singular point, Rus. cY14ecmeeHHo oc06aJJ mO"lCa, Az. ciddi maxsusi noqta) Analitik f fonksiyonunun z -l- Zo iken ne sonlu ne de sonsuz limiti olmaya.cak bicirnde bir Zo noktasi.

A smrfma ait Nevanlinna teoremi (Aim. Nevanlinnascher Saiz, Fr. tMoreme de Neoanlinna, ing. Nevanlinna's theorem for class A, Ru«. meopeua HeBaHAUHHa omHOCUmeJlbHO ICJlacca A, Az. A sinifina aid Nevanlinna teoremasl) "A simfi, birirn dairede analitik ve iki simrh fonksiyonun oram biciminde gosterilebilen fonksiyonlar simfryla ~akl§lr" onermesi.

asimptotik acihm (Aim. asymptotische Entwicklung, Fr. expansion asymtotique, Ing. asymptotic expansion, Rus. aCU.Mnmomu~eclCoe pa3J10:JfCeHUe, Az. asimpiotik aynlz§) f fonksiyonu verildiginde Sn(X) = ao + 7 + ... + ~ olmak

24

asli sabit

iizere lim xn[f(x)-Sn(x)] = 0 e§itliginisaglayanuaksak ao+l!l.+·· .+~+ ...

z~oo :c

serisi. Bu serinin f fonksiyonunun asimptotik acihrm oldugu f(x) ,.... ao + 7' + ... + ~ + ... biciminde gosterilir.

asimptotik egri (Aim. asymptotische Kurue, Fr. Ligne asymptotique, ing. asymptotic curve, Rus. aCUoMnmOmUt4ectcaa xpuea«, Az. asimptotik ayri) M bir hiper yiizey ve Weingarten donii§iimii S olsun, Bir a : I -+ M egrisinin teget vektor alam T olmak uzere .

< S(T),T >= 0

diferansiyel denkleminin c;:ozum egrisi. Bir egri i<;in

< S(T), T ># 0

ise bu degere 0: 'nm asimptotik egrilik fonksiyonu denir. Bir X, Y E;: TM <;ifti

icin

< S(X),Y >= 0

ise X ile Y dogrultulanna ~lenik dogrultular denir.

< S(X),X >= 0

ise X bir simptotik dogrultudur.

asimptotik e§itlik (Aim. asymtotische Gleicheit, Fr .. egal~te asymptotique, ing. asymtoticequality, Rus, aCUoMnmomU'lectcoe paeeucmeo, A·z. asfmtotik berabarlile) f ve 9 fonksiyonlan verildiginde lim a(x) = 0 olmak iizere !(x) =

:r;~zo

g(x)[l + a(x)] e§itligi. Bu esitlik, !(x) "oJ g{x) (x -+ :1:0) biciminde gosterilir ve bu durumda. f ve 9 fonksiyonlanna x -+ Xo . iken e§deger fonksiyonlardir denir.

asimptotik vektdr bk. asimptotik yon.

asimptotik yon (Aim. AsymptotenrichttJng, Fr. direction asymptotiqe, ing. asymtotic direction, Ru«. actJoMnmOmUt4eClCoe HanpaBJleHUe, Az. asimptotik istiqamat) M yiizeyinin bir p noktasmda < s( Xp) 1 Xp >== 0 olacak bicimde sifirdan farkh bir xp teget vektorii, asimptotic vektor,

ash egri bk. egrilik c;:izgisi.

asli normal vektor alam (Atm. Hauptnormalvektorfeld, Fr. vecteur de la normale principale, ing. principal normal vector field, Rus. Bexmopuoe nOJle UlaeHoii HopMaAtJ, A;. asas normahn uekior meydam) Birim hizh 0: ; I -+ E3

egrisi icin, N(s) == ~f:l e§itligiyle tammh N vektor alam, bascil normal vektor.

asli sabit (Aim .. wessimtliche Konstanie, ·Fr. constante esseniiel, ing. essential constani.. Bu«. cY14ecmeeHHaJT ICOHcmaHma, Az. asasll sabit) Denklemin degi§ik bicimlerde yazrhsmda sayrlan degi§meyen sabitler. Omegin, y = m:z:+n denklemlerinde m ve n asli sabitlerdir, fakat ax + by + c ::::: 0 denklemlerinde a, b, c asli sabit degillerdir,

25

asli vektor

asli vektor bk. bas vektor.

asosiye yakmsakhk yarJ~apJ bk. ilisik yakinsakhk yancapt.

astroid (Aim. Astroide, Fr. astroide, ing. astroid,Rus. acmpouda, Az. astroid) Parametrik denklerni x = cos3 t, y:::: sin3 t olan egri.

u

a§agJ biikey (Aim. convexe Kurue, Fr. courbe convexe, ing. convex down, Rue. 9 bl.nyleJlaR, Az. qabartq) Belli bir arahkta tiirevi once azalan sonra artan olan bir egrinin bu arahktaki nitelemesi.

a§agrya dogru yonlendirilmi§ kiime bk. yonlendirilmis kiime.

a§ikar ~oziim {Aim. triviale Losung, Fr. solution iriuialle, ing. trivial solution, Rus. mpueuaAbHoe pewetwe, Az. trivial halQ Slflr c;oziim, ac;lk c;oziim.

asikar ortme bk. trivial ortme,

atlas (Alm. Atlas, Bilndelailas, Fr. atlas, ing. atlas, Ru». a11lJlac, Az. atlas) S topolojik uzayi iistiinde, elemanlan n-boyutlu koordinat sistemleri olan ve a§agldaki iki onermeyi dogrulayan bir A kiirnesi:

1. S nin her noktasi A 'mn en az bir elemamnm tamrn bolgeslnde bulunur.

2. A icindeki her iki koordinat sistemi diizgiin olarak ortii§iir.

Buradaki (1) onermesi, A 'daki koordinat sistemlerinin tamm bolgelerinin kiimesinin, S 'nin bir ortiisii oldugunu anlanr. 'T}, ( koordinat sistemlerinin diizgiin olarak ortu§meleri demek, Tf 0 (-1 : ((U n V) -+ Tf(U n V) doniisiimiiniin diffeomorfizm olmasi demektir.

l1(V)~

~~

~------------~ ~----------~

atom (Aim. Atom, Fr. atome, ing. atom; RU8. amOM, A~. atom) Bit R kiimeler kafesinde bo§ kiimeden farkh ve 0 # S c U, S # U biciminde hi~bir S E R ogesi bulundurmayan U E R ogesi.

26

ayr ik metrik

atomik formiil (Aim. priidikativer Ausdriick, Fr. formule simple, ing. atomic formula, Bus. amoscapnas tjoP.A4Y.lIa, Az. aiomik formula) Mantikta, icinde mannksal baglaA$lar bulunmayan formiil. Kisaca atom olarak bilinir. Onermeler mantigmda atomlar "kar beyazdir" , "7 sayist asaldir" gibi basit onermeleri ifade eder. Birinci basamak mantrkta, R, n-konumlu bir yiikleme simgesi, tl, ... .t« mannksal terimler olmak iizere atornlar R( t 1, ... , tn) bicimindeki formiillerdir.

atomik ol~um (Aim. atomares Map, Fr. rnesure atomique, ing. atomic measure/ Rus. amouopna» Mepa, Az. atomik olr;u) A E M, ACE olrnast ya Jl.(A) = 0 ya da Jt(A) = Il(E) olmasmi gerektirecek bicirnde bir E E M kiimesi saglayan II : M -+ [0,00] kiime fonksiyonu.

atom kiimesi (Alm. atomare Menge, Fr. ensemble atomique, ing. atom set, Rus. amauapnoe MHO:JICeCm8o/ Az. atomik r;oxluq) Herbrand tabam icin baska bir ad.

A-toplanabilir sed (Aim. A-summierbare Reihe, Fr. serie A-sommable, ing.

A-summable series, Rus. A-CY.MMupye.Mbdl PRO, Az. A-camlanan sira) AbelPoisson yontemi ile toplanabilir seri,

aylrac; bk. diskriminant.

ayn-trk kiime bk. ayrik kiime,

aykrrr dogrular (Aim. unndschiefe Geraden, Fr. droites qauches, ing. skew lines, Rus. ClCpe~U8a10'4UeCJ1 np.H.A4bte, Az. r;apraz xatlar) Aym diizlemde olmayan dogrular.

ayrrk birtesim bk, kiimelerin aynk toplarni. ayrlk izge bk, aynk spektrum.

ayrrk kategori (Aim. diskrete Kaieqone, Fr. caieqorie discrete, ing. discrete category, Rue. oucKpemHa.H xamezopus, Az. diskret kateqoriya) Tum oklan ozde§lik olan kategori.

ayrrk kiime (Aim. diskrete Menge, Fr. ensemble discret, ing. discrete set, Rus. iJucpcpemHoe MHO:JICeCmeo, Az. diskret r;oxluq) Limit noktasi olmayan kiime, ayiruk kiime, Ornegin tam sayrlar kiimesi.

ayrrk kiimeler (Aim. disjunkte Mengen, Fr. ensembles disJ'oints, ing. disjoint sets, Rus. iJucICpemHbte .A4HO:JICeCm8a, Az. diskret r;ohluqlar) Ortak elemam olmayan kiimeler.

ayrrkhk (Aim. Diskretheit, Fr. discretete, ing. discreteness, Rue. ouclCpemHocmb, Az. diskretlik) Siireksizlik. Ylgllma noktalan olmayan bir noktalar kiimesi aynkhk ozeligine sahiptir.

ayrrk metrik (Alm. diskrete Metrik, Fr. metrique discrete, ing. discrete metric, Rus. ouqICpemHaR .Memptlll:a, Az. diskret metrika) X bir kiime olmak iizere

d(X,y)={ ~

eger z = y eger x:j:. y

27

ayrrk olmayan kiimeler

biciminde tammlanan d : X X X -4lR. fonksiyonu. X iizerindeki aynk mettigin topolojisi aynk topolojidir.

ayrrk olmayan kiimeler bk. kesisen kiimeler.

ayrrk olmayan topoloji (Aim. indiskrete Topologie, Fr. topoloqieindiecrete, ing. indiscrete topology, Rus. HeouClCpemHaH mOnOJlOZUH, Az. diskret olmayan topoiogiya) Bir X kiimesi iizerindeki 1l' = {X,0} topolojisi. Bu topoloji, X iizerindeki en kaba topolojidir.

ayrrk spektrum (Aim. diskretes Spektrum, Fr. spectre pontuel, ing. discrete spectrum, Rus. ouclCpemHblu cnexmp, Az. diskret spektr) Operatoriin ozdegerlerinden olusturulmus kiime, aynk izge.

ayrrk toplam bk: kiimelerin aynk toplarrn.

ayrak topoloji (Aim. diskrete Topologie, Fr. topologie discrete, ing. discrete topology, Bu«. ouclCpemHaH mOnOJlOZUH, Az. diskret topologiya) Bir X kiimesi iizerindeki T = l!Jl(X) topoljisi. Bu topoloji, X iizerindeki en ince topolojidir.

ayrrk uzay (Aim. diskreter Raum, Fr. espace discrete, ing." discrete space,

RU8. QfJClCpemHoe npocmpaHcmeo, Az. disk ret faza) Uzerinde aynk topoloji tammlanan kiime.

ayrdabilir uzay (Aim. separobler Raum, Fr. espace separable, ing. separable space, Ru», cenapa6eJlMWe npocmpaucmeo, Az. separabel faza) Sayrlabilir

yogun alt kiimesi bulunan topolojik uzay. "

ayrIlml§ kiimeler (Aim. getrennte Mengen, Fr. ensembles separes, ing. separated sets, Ru«. omoeAifHNble MHO:JfCeCmea, Az. aynlm1§ fox1uqlar) X bir topolojik uzay olmak iizere, X uzayunn,

kosullanm saglayan A, BaIt kiimeleri. ayrl§lm bk. parcalanma,

azalmayan fonksiyon (Aim. nichtfallende Funkiion, Fr. fonction non decroissante, ing. non-decreasing function, Bus. Hey6btea1O~WI' !PYHlCtjUH, Az. azalmayan funksiya) Artan veya sabit kalan fonksiyon. ""

28

B

bagda§abil~r postiilatlar (Aim. vertragliche Postulate, Fr. postulates consistantes, [ng. consistent postulates, Ru». COSMecmHwe nocmYJlamw, Az. birqe postulatlar) Birbiriyle celismiyen postiilatlar.

bagdasrlabilir denklem sistemi bk. uyumlu denklem sistemi,

bagJmSlZ olaylar (Aim. unabhiingige Ereiqnise, Fr. evenements in dependants, . ing. independent events, Eu«. He3aSUCUMbie co6blmuH, Az. asil; olmayan hadisalar) Iki olaydan herhangi birisinin olusu veya olmaYl.§l otekinin olus olasil- 19m1 etkilemeyen olaylar,

bagmtl (Aim. Relation, Fr. relation, ing. relation, Rus. coomHoweHue, Az. munasibat) Herhangi bir n, n = 0,1,2, ... icin n-konumlu bagmti.

bagmtmm tersi (Aim. konuerse Relation, Fr. relation converse, ing. inverse relation, Rue. o6pamHoe COOmHOWel-We, Az. tars miinaszbat) (3, A 'dan B 'ye bir ikili bagmtl olmak iizere, p-l == {(y, x) I (x, y) E P}, B 'den A 'ya ikili bagmtlsl.

bagiantill manifold (Aim. zusammenhiingende Mannigfaltigkeit, Fr. varietf connexe, ing. connected manifold, Ru«. C8H3Hoe MHo2oo6pa3Ue, Az. rabitali 90xobrazlz) Topolojik uzay olarak baglantlh clan manifold.

baglanbb uzay (Aim. zusammenhiingender Roum, Fr. espace conneze, ing. connected space, Ru». CSH3Hoe npocmpancmeo, Az. rabitali /aza) Baglantisi» olmayan topolojik uzay.

baglantJsJz kiime (AIm. nichtzusammenhiingende Menge, Fr. ensemble non conneze, ing. disconnected set, Bu». HeCe.R3HOe MHO::>ICeCmeo, Az. rabitesiz 90xluq) (X, T) bir topolojik uzay olmak iizeze, (Y, 'j y) alt uzayi baglantlslz uzay olan Y ~ X alt kiirnesi.

baglantrsrs uzay (Aim. nichtzusammenhiinqender Raum, Fr. espace non conneze, ing. disconnected space, Rus. HeCS.R3HOe npocmpancmeo, Az. rabitssiz faza) X = U u V, Un V == 0, U -:j:. 0 -:j:. V kosullanm saglayan acik U,V kiimelerine sahip olan X topolojik uzayi. Denk olarak, X ve 0 kiimelerinden farkh; hem &<;lk hem de kapah alt kiimeye sahip X topolojik usayr, .

bagh degi§ken (AIm. abhiingige Variable, Er, variable dependanie, ing. dependent variable, Rme. 3aeUCUMaH nepeMeHHaH, Az. asil: dayi§an ) Bir mantiksal formiilde enaz bir bagh goriiniime sahip degi§ken. ((V x )p( x)) -+ Q{ x I y) forrniiliindeki x degi§keni gibi.

Baire kategori teoremi (AIm. Baire Cateqori-Soiz, Fr. theoreme de categorie de Baire, ing. Baire's category theorem, Ru«. meopeMa Bepa 0 K:ameZOpUHX, Az. Ber'in kateqoriya haqqmda teoremasz) "Her tam metrik uzay ikinci kategoridendir" onermesi.

29

Baire uzayr

Baire usayr (AIm. Baire-Raum, Fr. espace de Baire, ing. Baire space, Ru«. npocmpaHcmao Bepa, Az. Ber fazast) Hicbir yerde yogun olmayan kapah kiimelerin her dizisinin bilesimi hicbir yerde yogun olmayan topolojik uzay.

Banach (AIm. Banach, Fr. Banach, ing. Banach, Rus. Banez , Az .. Banax) 1892-1945. Stefan Banach, Polonya matematikcisi. Fonksiyonel analizin esas yaraticrlanndan birisidir.

Banach-Alaoglu teoremi (AIm. Banach-Alaouolu-Sats, Fr. theoreme de Banach-Alaoglu ,lng. Banach-Alaoglu theorem, Rus. meope.M.a BanazaAJlaoMy, Az. Banax-Alaoglu teoremast) "V kiimesi X topolojik vektor uzaymda sifmn bir komsulugu ise J( =::: {I' EX· : [I'e] :s;: 1, \Ix E V} kiimesi X·.,.zaYlf kompaktnr" onermesi.

Banach cebiri (AIm. Banachsche Algebra, Fr. algebre de Banach, ing. Banach algebra, Rus. Bauoxoea aJlze6pa, Az. Banas cabn) Tam normlu cebir. Ornegin X bir Banach uzayi olmak iizere X uzaymdan kendisine giden dogrusal, snnrh doniisiirnlerin usayi. Bir kompakt metrik uzayda tamrnlanrms sayisal degerler

alan fonksiyonlar uzay; da bir Banach cebiridir. .

Banach gostergesi (Aim. Banachsche Indikatrix, Fr. indicairice de Banach, ing.

Banacn's indicatrix, Rus. UHaU~ampuca Banasa, Az. Banaz indikatrisast) /(x), [a,b] arahginda siirekli bir fonksiyon, onun bu arahktaki en biiyiik ve en kiiciik degerleri M ve m olsun. !(x) == y denkleminin [m, M] arahgmdaki koklerinin sayrsrru N(y) olduguna gore N : y 1-7 N(y) fonksiyonu. Bu kokler sonsuz sayida oldugunda N(y) = +00 kabul edilir. Banach gostergesi olctiilebilir

b

fonksiyondur ve V (f), f fonksiyonunun tam sahmrrum gostermek iizere

a

Banach-Steinhaus teoremi bk. diizgiin smirhhk ilkesi.

Banach uzayr (AIm. Banach-Raum, Fr. espace de Banach, ing. Banach space, Rus. 6aHaxoeo npoctnpaucmeo, Az. Banez fazast) Normlu ve bu norma gore tam olan uzay.

Banach-Zareski teoremi (Alm. Banach-Zareski-Satz, Fr. theoreme de BanachZareski, ing. Banach-Zareski theorem, Rus. meopeua Bonoso-Sopuueoeo, Az. Banas--Zoreski teoremast) "(N)-ozelligi olan siirekli ve smirh salmimh fonksiyon mutlak siireklidir" onermesi.

barisenter (Fr. barycentre, ing. barqcentre, Rus. 6aputjeHmp, Az. barisentr) Bir kiimenin merkezi. Kiime bir k-simpleks oldugu zaman barisenter noktasmm biitiin barisentrik koordinatlan k!l 'dir.

30

bask.

barisentrik koordinatlar (Aim. baryzentrische Koordinaten, Fr. coordonnees barqceniriques, Ing. barycentric coordinates, RUB. 6apu~eHmpu~eclCue ICOOpiJUI-Wmbl, Az. barisentrik koordinatlar) Bir noktanm koordinatlan olan ve toplam-

n

Ian 1 olan (I: Ai = 1) ve negatif olmayan Ai sayilan. Simpleksin bulundugu ;::::1

hiperdiizlemde bulunmasi gerekrneyen n + 1 tane Pi noktasi yardmuyla simp-

n

leksin bir x noktasini x = E Ai Pi bicimindeifade etmeye yarayan Ai sayilan. i=1

Barrow (AI~. Barrow, Fr. Barrow, ing. Barrow, RUB. Bappoy, Az. Barrou) 1630-1677. J. Barrow, Ingiliz matematikcisi. Cok seyahat etmis, Fransa ve Italya ve Tiirkiye'de yasarmstrr, Sonsuz kU4$iilenler kurarmmn olusturulmasmda Newton'un ve Leibniz'in oneiisii olmustur, Onun yaymm usunlugu formiilii §imdi de kullamlrnaktadir. Newton'un hocasi olmustur.

'hasit baglanbh manifold (Aim. einfach z~sammenhjjn·gende Mannigfaltigkeit, . Fr. variele simplement connexe, ing. simply connected manifold, Ru«. OOHOC€lJf3HOe MHo~oo6pa3ue, Az. soda rabiisli foxobrazl,) Tcpolojisi basit baglantih olan manifold.

basit kapab egri (Aim. geschlossene Jordan-Kuroe, Fr. courbe simple fermee, Ing. simple closed curve, RUB. npocmas 3aMt>HymaJf spueas, Az. qapol: Jordan ayrisi) Kendi kendini kesmeyen kapah egri.

basit kiiresel ii~gen (Aim. schiefwinkliges Dreieck, Fr. triangle obliquangle, ing. oblique triangle, Rus. ICOCOYZOJlbHMj1 mpeYZOJlbHUIC, Az. yapbucaqll uybucaqll) Kiire iizerinde alman iit; noktayi, biiyiik ~ember yaylan ile birlestirerek elde edilen iicgen, U4$ kenanm goren merkez acilann h.erbiri 1800 den kiiciik olan iicgendir.

bas it periyodik egri (Aim. einfache periodische Kurue, Fr. courbe simple periodique, Ing. simple periodic curve, Rus. npocttuis nepuoounec ~aJf xpueas, Az. sad» periodik aYM) En az bir [a, a + c) arahgmda birebir olan periyodik bir 'Y : ~ -+ M egrisi. Ornegin, 8 egrisi periyodiktir fakat basit.periyodik degildir.

baski (Aim. Ma)'orante, Fr. majorante, ing. majorani, RUB. .uaocopouma, Az. majorant) Belirli bir bolge icin degerleri, veri len fonksiyonun degerlerinden kiiciik olmayan fonksiyon. Ornegin, X > -1 icin x ~ In(l + x) oldugundan, ( -1, 00) arahginda f (x) = x fonksiyonu 9 (x) = In( 1 + x) fonksiyonunun bir baskrsrdir.

31

bash fonksiyonu

baski fonksiyonu bk. baski.

baskrlama (Aim. majorisierung, Fr. majoration, ing. majorization, Rus . .Ma:>ICOpupoeanue, Az. majorantlama) Bir I fonksiyonu icin g(x) ~ I(x) kosulunu saglayan 9 fonksiyonunun bulunmasr i§lemi.

baskilanrms seri (Aim. majorisierte Reihe, Fr. serie majoree, ing. majorized

00

series, Rus . .Ma:>ICopupye.Mwu pRO, Az. majorantlanan szra) L bn serisi icin, n=1

00

an ~ bn, n = 1, 2, ... kosullanm saglayan p osi tif terimli L an serisi. n=l

baskr serisi (Aim. Majoranienreihe, Fr. serie majorante, ing. majorant series,

00

Rus. .Ma~opupy'lOW,UU pRO, Az. majorant Slra) Pozitif terimli L an sensi n=l

00

icin, b« ~ an, n = 1,2, ... kosullanm saglayan L b« serisi,

n""l

bascrl normal vektor alambk. asli normal vektor alamo

bas egri bk, egrilik ~izgisi.

bas kaesay) (Aim. hiichster KoejJizent, Fr. coefficient dominant, ing. leading coefficient, RUB. omapiuut; tco~l}uqueHm, Az. ba§ amsal) Bir polinomda en yiiksek dereceli degi§kenin katsayisi.

baslangic hlZl (Aim. Anlangsgeschwindigkeit, Fr. oitesse initial, ing. initial velocity, Rus. Ha'la.llbHaR cxopocms, Az. ba§lanql~ surat) 0 sayrsmi kapsayan bir I a~lk arahgmdan M manifolduna giden bir a ; I --t M egrisi icin, a' (0) vektorii.

baslangrc noktass (AIm. Koorciinatenursprung, Fr. oriqine, ing. origin; Rus.

Ha'4a.110 ICOOpOUl-tam, Az. koordinoi ba§lanqzcz) Birkoordinat sistemindeki bilesenlerinin herbiri 0 (sifir] olan nokta, orijin. lItn usaymda (0, ... ,0) noktasr.

baslangu; topolojisi (Aim. Iniiioltopoloqie, Fr. topoloqie initiate, ing. initial topology, RUB. UHU~UaJl!>HaJ1 mOnOJlOZUR, Az. inisial topologiya) X bir kiirne, (Xi, Ti), i E I topolojik uaaylan ve her i E I icin Ii : X --t Xi bit fonksiyon olmak iizere, X iizerinde tiim Ii fonksiyonlanm siirekli yapan en kaba topoloji. Denk olarak, X iizerinde alt tabam {J-l(Gi) I Gi E Ti, i E I} olan topoloji.

ba§ terim (Aim. hochstee Glied, Fr. terme directeur, ing. leading term, Rus. cmapw.uiI 'l.lleH, Az. ba§ hade!) Bir polinornda en yiiksek dereceli degi§keni iceren terim.

bas vektdr (Aim. Hauptoekior, Fr. uecteur principale, ing. principal vector, RUB. 2.IIaBHWU eesmop, Az. ba§ vektor) Bir M yiizeyinin §ekil operatdriiniinsifrrdan farkh karakteristik vektorlerinden biri, egrilik vektorii, asli vektor.

belirli integralin alt srmrr (ing. lower limit of a definite integral, RUB. HU:>ICHUU

" b

npeoe.ll onpeOe.lliiHH020 unmezpana, Az. miifJyyan inteqrahn alt limiti) J I(x)dx

integralinde a sayisi.

32

beli tsel kiimeler kuz-amr

belirli integralin iist smrrr (ing. upper limit of a definite integral, Rue. eepznuu b npeoe» onpeOe.l1eHHOaO tmmezpa.l1a, Az. muayyan inteqrain iist limih) J f(x)dx

a

integralinde b say lSI.

belirli integral i§areti (ing. definite integral sign, Rus. 3Hax: onpeoe.n.eJ-(Hozo uHmeZpa.l1a, Az. miiayyan inieqral i§arati) Belirli integral icin

b

J f(x)dx

a

b

gosterimindeki J simgesi. Bu sirngeyi 1819-1822 yillannda Fourier onermi§tir.

a

belirsiz integral (AIm. unbestimmtes Integral, Fr. integrale indefinie, ing. indefinite integral, RUB. HeOnpeOe.l1eHHb!U uHmeZpa.l1, Az. qeyri muayyan integral) Verilen f fonksiyonu icin, t iirevi f fanksiyanuna e§i t alan ve 9 (x) == J f ( x ) dx biciminde gosterilen herhangi bir 9 fonksiyonu.

belirsiz integralin tiirevi (ing. derivative of an indefinite integral, Rus. npouseooHoH HeOnpeOeJleHH020 UHmeZpaJla, Az. qeyri-muayyan inieqrolm toramasi) 1. I, [a, b] araltgmda Lebesgue anlammda integrallenebilir bir fonksiyon oldugun-

3:

da, F(x) = J f(t)dt e§itligi He tammhF fonksiyonunun tiirevi. [a, b] arahgmdaki

a

hem en hemen her x icin

(J f(t)dt), = f(-)

:&

dir. 2. t, [a, b] arahgmda siirek!i bir fonksiyon, F(x} = J f(t}dt onun belirsiz

a

Riemann integrali oldugunda, F fonksiyonunun tiirevi, [a, b] arahgmdaki her x

icin F'(x) == I(x) dir.

belirsiz Lebesgue integrali (Aim. unbestimmtes Lebesquesches Integral, Fr. integrale indefinie de Lebesque, ing. indefinite Lebesgue integral, Rue. neopeOeJleHHb!U UHmeZpa.l1 JIe6oeza, Az. qeyri-miiayyan Lebeq inteqrall) f fonksiyonu Lebesgue anlammda integrallenebilir oldugunda,

x

F(x) = J f(t) dt

a

e§itligi ile tammh F fonksiyonu. belit bk. aksiyom.

belitsel kiimeler kurami (Aim. azionustische Mengenlehre, Fr. theorie oxiomatique des ensembles, ing. axiomatic set theory, Ru». aICCUO.M.amU'IeClCaH

33

belitsel yontem

meopus MHoOlCecms, Az. aksiomatik ~ox[uq[ar teoriyasz) Kiime kavrammm belitsel yontem kullamlarak incelenmesi, aksiyomatik kiimeler kurarru.

belitsel yontem (AIm. aziomatische Methode, Fr. methode aziomatique, ing. axiomatic method, Rue. aICCUOMamUt{ecICUU Memoa, Az. aksiomatik iisul) Belit (aksiyom) olarak bilinen, ispatsiz olarak kabul edilen basi temel kavramlar ve onermeler iizerinde kurulan, kuramm biitiin oteki sonuclan mantik kurallan kullamlarak bu belitlerden ~lkarllan bilirnsel yon tern; aksiyomatik yontern.

benzerlik (Aim. Ahnlichkeit, Fr. similitude, ing. similarity, Rus. noa06ue, Az. ox§arM) iki ii~genin koseleri arasmda kurulan, karsihkh acilann ol~iileri e§it ve karsihkh kenarlann uzunluklan orantih olan, bire bir bir esleme, benzerlik eslemesi.

benzerlik eslemesi bk. benzerlik.

benzerlik merkezi (Aim. Symmetriezentrum, Fr. centre de symetrie, ing. centre of similarity, Rus. 1.!€Hmp n0006uR, Az. ox§arlzk markazi) ABC ve AI B'C' iki benzer iicgen icin karsihk gelen noktalar. A H A', B H B' ve C H C' ise AAI, BB' ve CC' dogrulan bir 0 noktasinda kesisirler. Bu 0 noktasi bu iki ii~genin

C C C

benzerlik oram (Alm. Ahnlichkeitsquotient, Fr. raiso de similitude, ing. similar-

ity ratio, Rus. omHOUleHue noao6uR, Az. ox§arlzk nisbati) Benzer iki iicgende karsihkh iki ken arm uzunluklan oram,

benzer uf,;genler (Alm. iihnliche Dreiecke, Fr. triangles semblables, ing. similar triangles, Rus. noao6Hble mpeYZO.llbHUlCU, Az. ozsar ii9bucaqlzlar) Aralannda bir benzerlik eslerneei kurulabilen iki iicgen,

Beppo-Levi e§itsizligi (AIm. Beppo-Leoische Ungleichung, Fr. inegalite de Beppo-Leui, ing. Beppo-Leoi inequality, Rus. HepaeeHcmso Benno-Jleeu, Az. Beppo-Leui barabarsizligz) H Hilbert uzaymm x E H elernam ve H uzaymm Galt uzaymdan olan her s', gil elemanlan icin d = inf IIx - gil olmak iizere,

gEG

ge~erIi DIan

e§itsizligi.

Bernoulli denklemi (Atm. Bemosslli-Gieichunq, Fr. equa.tion de Bernoulli, ing.

Bernoulli's equation, Rus. ypasHeHue BepNYJl..IIu, Az. Bernulli tanliyi) y' + p(x)y = f(x)yn, n::j:. 1, denklemi.

34

Bertrand testi

Bernoulli e§itsizligi (Aim. Bernoullische Ungleichung, Fr. inegalite de Bernoulli, Ing. Bernoulli's inequality, Rus. nepaeeucmeo BepHYJl.AU, Az. Bernulli b3rabarsizliyi) n E N ve gercel k > -1 sayrlan icin saglanan (1 + k)n ~ 1 + kn e§itsizligi.

Bernoulli formulu (Aim. Bernoullische Formel, Fr. [ormule de Bernoulli, ing.

Bernoulli's formula, Rue. (J0pMY.Aa BepHY./I./Iu, Az. Bernulli formulasz) Bir A olaymm n bagnnsiz denemenin her birinde gerceklesme olasihgi p oldugunda, bu olaym aym n denemede m kez gerceklesrnesi olaymm olasihgr Pn,m ile gosterildigine gore,

formiilii,

Bernstein e§itsizligi (Aim. Bemsieinsche Ungleichung, Fr. inegalite de Bernstein, ing. Bernstein's inequality, Rus. nepaeeucmeo Bepniumeiina, Az. Bernstein barabarsizliyi) Tn(x) mertebesi n-den biiyiik olmayan bir trigonometrik polinom ve M = max ITn(x)1 olmak iizere, her x icin gecerli olan

0~"'~2l1'

e§itsizligi.

Bernstein-Gelfand polinomlarr (Alm. Bernstein-Gelfondsches Polin om, Fr. polinome de Berastein-Gelfond, ing. Bernstein-Gelftmd polynomials, Ru«, nO./lUHOM b! BepHwmeuHa-re./lb!poNda , Az. Bernstein-Gelfand polinamlan) {an}, 0 = ao < at ~ a2 ~ .. , aa ~ an ~ ... , lim an = 00 kosullanm

n-s-ee

saglayan bir dizi, [ak, ... , an], f(x) = XZ fonksiyonunun boliinmiis farklan,

ve Tk n = (1 - ~) .;, ... (1 - £J..) c!t, k = 0, 1, ... ,n olmak iizere,

f ak+t a~

n

Bn(f,z) = 2: f(Tk,n)Pk,n(x) bicimindeki polinomlar. aA: = k oldugunda klasik /':=0

Bernstein polinomlan elde edilir.

Bernrand onermesi (Aim. Bertrandsches Posiulat, Fr. posiulat de Bertrand, lng. Bertrand's postulate, Rus. nocmyJlam Bepmpana, Az. Bertran postulatt) <en > 3 oldugunda, n ve 2n - 2 sayilan arasinda hit asal sayi vardir," onermesi. Bu onermeyi 1852 yihnda Tshebyshev ispatlarmstrr.

Bertrand testi (Alm. Bertrandsches Kriterium, Fr. critere de Bertrand, ing.

Bertrand's test, Rus. npU3HaIC Bepmpano, Az. Bertran alamati) "an, n = 1,2, ... , pozitif sayilar,

35

Bessel

ve lim Bn = B limitinin sonlu veya. sonsuz degeri B olmak iizere, n~oo

00

B > 1 ise L an serisi yakmsak, n:;l

B < 1 ise iraksaktir," onermesi.

Bessel (AIm. Bessel, Fr. Bessel, ing. Bessel, RUB. Beccens, Az. Bessel) 1784- 1846. Fridrich Wilgelm Bessel, Alman matematikcisi ve astronomu. Matematikte onun adiyla amlan silindirik fonksiyonlar, diferansiyel denklem ve interpolasyon formiilii vardir,

Bessel diferansiyel denklemi (Aim. Besselsche Differentielgleichung, Fr. equation differentielle de Bessel, ing. Bessel's differential equation, Rus. ou{j¢epeH~UaJlbHOe ypa8HeHue Beccens, Az. Bessel differensial tanliY1J ikinci basamak-

d2 1 d 2

tan ~. +;~ + (1- f,)y:::= 0 denklemi.

Bessel e§itsizligi (AIm. Besselsche Ungleichung, Fr. inegalite de Bessel, ing.

Bessel's inequality, Rus. Hepa8eHcmeo BeCCe.l!R, Az. Bessel barabasizliyz) i<; c;arplm uzaymm herhangi {Vj} ortonormal vektorler sistemi ve herhangi bir u vektorji icin gecerli olan

00

I: 1< u, Vj > 12 s II u W

j:;;l

~itsizligi.

Bessel fonksiyonu (Aim. Besselsche Funktion, Fr. fonction de Bessel, ing .

. Bessel function, Rus. ¢YH~tJ,UR BeCCe./lR, Az. Bessel funksiyasl) II keyfi karmasrk parametre olmak iizere,

_ 00 k (z/2)I/+2k

JI/{z) - ~(-l) k!r(l+lI+k)

fonksiyonu. II = n bit tam sayi oldugunda bu fonksiyon tiim karmasik zd iizleminde tammhdir.

besinci dereceden egri (AIm. Kurue fiinfter Ordnun9, Fr. courbe quiniique, ing. quintic curve, Rus. a.ll2e6pau'leC~aR ICpU8aa nam020 nopaolCa, Az. be§inci daracali csbri aYM) Besinci basamaktan bir polinom denklemle verilen bir egri.

beta fonksiyonu (AIm. Beta-Funktion, Fr. fonction beta, ing. beta function, Rus. Bema ¢yt-mtjuR, Az. beta Junksiyasz) a ve b pozitif sayilar olmak iizere

1

B(a, b) = J xa-t(1- x)b-1dx o

fonksiyonu. a ve b dogal sayilar ise B(a,b) :::= B(b,a) = OCd~~ dir. Aynca,

(1+&-1

B (a, b) = rr aa~b ~ formiilii de vardir.

36

hilesenlere gore yakmsakhk

Bezout (Atm. Bezoui, Fr. Bezoui, ing. Bezoui, Rus. Be3Y, Az. Bezu) 1730- 1783. Etyen Bezout, Fransiz matematikcisi. Asi] ~ah§ma alarn cebirdir, Determinantlar teorisinin olusturulrnasmda Cramer'in yamsira onemli katkilarda bulunmustur. m ve n basamaktan iki egrinin en fazla mn sayida noktada kesisebilecegini gostermiqtir,

Bezout teoremi (AIm. Bezouischer Satz, Fr. theoretne de Bezout, ing. Bezoui's theorem, factor theorem, Rus, meopeMa Be3Y, Az. Bezu teoremas~) "Gercel veya karmasik katsayih Pn(x) = aoxn +alXn-1 + ... + an polinomu (x - c) ye boliindiigiinde kalan Pn{c) dir," onermesi.

Bienayme-Chebyshev e§itsizigi (Atm. Bienayme-Tschebysheffsche Ungleichung, Fr. inegaliM de Bienayme-Tchebyshev, ing. Bienayme-Chebschev inequality, Rue. nepaeeucmeo Bseueue- t[e6bwJ.eea, Az. Bueneme-Cebisev bsrabarsizligi) "X 'in matematiksel beklentisi E(X) = a ve varyansi V(X) = (J2 olan herhangi birrastgele degi§ken olmak iizere, her e > 0 icin IX - c] ~ e olaymm olasihgi (J2/(2 'den biiyiik degildir," onermesi, Bienayme-Chebyshev teoremi. Baska bir sosle

1 pOX - al ~ tel :5 t2

e§itsizigi.

Bienayme-Chebyshev teoremi bk. Bienayme-Chebyshev e§itsizigi. biharmonik fonksiyon (Aim. biharmonische Funktion, Fr. fonction biharmonique, ing. biharmonic function, Rus. 6u2apMOHU'leCKa,n ¢YH"I.lUJr, Az. biharmonik funksiya) Biharmonik denklemin ~oziimii. A~lkl$asl, (x, y) diizleminin bir D bolgesinde tanunh, dordiincii basarnaga kadar siirekli kismi tiirevleri olan ve D de, t::.. Laplace operatotii olmak iizere,

84u 84u 84u

t::..2u = t::..(t::..u) = 8x4 + 2 8x28y2 + 8y4 = 0

biharmonik denklemini saglayan iki degi§kenli u(x, y) fonksiyonu.

bikaresel denklem (Aim. biquodratische Gleichung, Fr. equation biquadratique, ing. biquadratic equation, Rus. 6wceadpamHoe ypaeHeHue, Az. bikvadrat tanlik) a i- 0, b, c gercel sayilar olmak iizere, ax4 + bx2 + C = 0 denklemi, iki karesel denklem. x2 = y doniiqiimiiyle bu denklem bir karesel denkleme doniistiiriilebilir.

bikaresel ii~ terimli (Aim. biquadratisches Trinom, Fr. trinome biquadratique, ing. biquadratic trinomial, Ru«. 6u!CeaOpamHblu mpeX~.JleH, Az. bikvadrat ii~hadli) a i- 0 olmak iizere !(x) = ax4 + bx2 + c biciminde verilen f fonksiyonu. Bu fonksiyon <tift fonksiyondur ve grafigi Oy eksenine gore simetriktir. 0~ ekstremum noktasi ve gt'afigi a, b, c sayilannm isaretlerine ve degerlerine baghdlr.

bile§enlere gore yaktnsakhk (Aim. komponentenweise Konuerqenz, Fr. convergence par composantes, ing. componentwise convergence, Rus. nOICOMnoueumnas w.oiJU.M.OCmb, Az. komponentlsrs gora yagllma) Herbir belirtilmis k

37

bilegik kesir

icin lim ank = bk , k = 1,2,3, ... oldugunda {ank} dizisi (bk) 'ya bilesenlerine

n~oo

gore yakmsaktir denir. .

btlesik kesir (AIm. unechier Bruch, Fr. fraction impropre, ing. improper fraction, Rus. HenpaBuAbNaH Op06b) Az. dlizgiin olmayan kasir) PaYI paydasmdan kiiciik olmayan kesir.

bilgisayar (AIm. Computer, Fr. machine colculatrice electronique, ing. computer, Rus. ICOMnb10mep, Az. hesaplayzcz ma§m) Simgesel ve matematiksel i§lemler yapan bir arat,;. Baslangicta toplama, <;lkarma, c;arpma ve bolme islemleri yapan bir hesap makinesi idi. Daha sonra gelistirilerek elektronik olan bilzisavarlar elde edilmistir.

bilineer form (AIm. bilineare Form, Fr. forme bilineaire, ing. bilinear form, Rus. 6UAUHeUHaH tj Op.M. a, Az. bixatti form) E, K cismi iistiinde bir vektor usayr olmak iisere, E x E 'den K 'ya giden ve her iki degi§kene gore dogrusal olan bir fonksiyon, iki dogrusal form, ikilineer form.

bilyon (Aim. Billion, Fr. billion, ing. billion, Rus. 6U.llAtJON, Az. billion) Milyann baska bir adi. 1012 sayisi.

binom a~Ilmli bk, binom formiilii.

binom diferansiyel (Aim. binomisches Differential, Fr. differentielle binome, ing. binomial differential, Rus. 6uNoMuaAbHbttI du¢tjepeHtlUa.ll, Az. binomial differensial) a, b keyfi sabit sayilar, m, n,p rasyonel sayrlar olmak iizere

ifadesi,

binom formiilii (Alm. binomischer Formel, Fr. formule du binome, ing. bi-

nomial formula, Rus. tj0pM.Y.IIa 6UHOM.a, Az. binom Jormulasz) (a + b)T1 =

n n

E C!akbn-k ve (c - d)n = E C~ck(_d)n-k bicirnindeki acihmlar, binom

k=O k=O

acihmlar.

binom teoremi (AIm. binomischer Saiz, Fr. tMoreme du binome, ing. binomial theorem, Rus. meopeM.a 0 6uHoMe, Az. bin om teoremast) (a + b)n ::::

t (~) an-kbk e§itligini kamtlayan onerme.

10=0

binormal vektor alaru bk. ikincil dikvektdr alamo

birbirinin tersi olan fonksiyonlar (Aim. zueinander inlJerse Funktionen, Fr. fonctions reciproquement inverses, ing. mutually inverse functions, RU8. B3aUM.HO oiipamnue tjYHlCqUU, Az. bir-birins tars olan funksiyalar) 9 fonksiyonunun tamm bolgesindeki her y icin f(g(y)) = y ve f fonksiyonunun tamrn bolgesindeki her x icin g(f(x)) == x kosullanm saglayan f ve 9 fonksiyonlan.

bire bir daldrrilnns manifold (Alm. eingebettete Mannigfaltigkeit, Fr. sousuariete plonqee, ing. imbedded manifold, Rus. 8AO:>fCeHHOe .MH02006pa3ue,

38

hir-form

Az. gomiilmu§ ~oxobrazit) F : M -+ N bire bir daldirma olmak iizere F(M) alt manifoldu.

hire hir dizi (Aim. Foige uerschiedener Punkie, Fr. suite de points distincts, ing. one to one sequence, RUB. nocJ1edOeameJlbHOCmb pa3J1U'lHbtX mO'lelC, Az. birs-bir ardlczIzq) Birbirinden farkh elemanlardan oluqan dizi.

hire bir esleme (Aim. eineindeutige Korrespondenz, Fr. correspondence biuniuoque, ing. one to one correspondence, RUB. e3aUMHO OdH03HO'lHOe coomaemcmsue, Az. bira-bir uygunluk) iki kiime arasmda bire bir ve orten fonksiyon.

bire hir fonksiyon bk, bire bir gonderim.

hire bir gonderim (Aim. eineindeutige Abbildung, Fr. application biuniuaque, ing. one to one mapping, RUB. a3aUMHO odHo:ma'lHOe omotipaoceuue, Az. birs-bir inikas) Tamm kiimesindeki farkh elemanlann goriintiileri de farkh alacak bicimdeki gonderim, bire bir fonksiyon. AC;lkcasl, f : A -+ B bir gdnderim olmak iizere,

'Va,b E A,a 1= b => f(a) # f(b)

veya buna denk olarak,

'Va, bE A,f(a) = f(b) => a == b

onermesini dogrulayan gonderim.

bire bir orten fonksiyon bk. bire bir orten gonderim.

bire bir orten gonderim (Aim. Bijektion, Fr. bijection, ing. bijection, RUB. 6uelCi4uJ1', Az. biyeksiya) Bire bir ve orten alan gonderim.

hire eok bagmn (Aim. einmehrdeutige Relation, injektive Relation, Fr. relation co-uniooque, relation injective, ing. one to many correspondence, injective relation, R~B. Od"IO-MHOZ03Ha'lHOe coomeeqmBue, UH1OlCmueHoe omHoweHue, Az. bira-~ox qar§zlzq, injektiv miinasibat) Bir X kiimesinin her elemamna, bir Y kiimesinin birden c;ok elemamm karsrhkgetiren X 'den Y 'ye bir bagmtJ.

hire ~ok gonderim (Aim. ein-mehrdeutige Abbildung, Fr. application multiforme, ing. one to many mapping, RU8. OdHO-MH0203tW'IHOe omobpatscensse, Az. biro-co» inikas) Bir X kiimesinin her elernamna, Y kiimesinde bir kac; eleman karsihk getiren f : X -+ Y gcnderimi.

hirey simgeler bk: sabit simge.

bir-form (Aim. Einsform, ing. one-form, RUB. tjopMa 1, Az. bir forma) M manifoldunun her bir p noktasma, bu noktada bir kotanjant vektor karsihk getiren bir dOniisum.

39

biricik ~oziirn

biricik 4;oziirn bk. tek <;0ziim.

birim daire (Alm. Euiheitskreis, Fr. cercle unite, ing. unit circle, Bus. eaUl-lU~Nb£U ICPYZ, Az. vahid d{lira) Yancapi bire e§it clan daire,

birim. dai"rede analitik fonksiyonun integral gosterimi (ing. integral represantation of analytic functions on the unit disc, Rus, UNmeZpaJ1bHOe npeocmaSAeHue !PYHx:tjUU, aHaAumu~eClCoir S eauHu~HoM ICpyze, Az. vahid dairsd» analitik funksiyanm inteqral gost&rili§i) Birim dairede analitik clan her J(z) fonksiyonu icin

1 J 1 dw

J(z) = -2' 1/J(w)g(-l z)-

1ft --w w

Iwl=l

olacak bicimde tam g(z) fonksiyonu ve L2 'de bir 1/J(z) fonksiyonu bulunabilir.

birirn eleman (Alm. Einsel-element, Fr. element neutre, ing. ident~ty element, Rue. eaUHIJ~H!Jli1 3JleMeNm, Az. vahid element) (G, *) bir yan grup olmak iizere, G 'de V E G icin x * e = e *:z: = x olacak bicimdeki (varsa) bir e elemam,

ozde§lik elemam, etkisiz elemam. .

birim gii4;lii eleman (Alm. Idempotent, Fr. idempotent, ing. idempotent, Bu», uoessnomewm, Az. idempotent) Grupoidin veya halkamn birim giit;liiIiik . ozeligini saglayan elemam, Kisaca, ee = e c§itligini saglayan eleman.

birim gii4;liiliik kurallarr (Alm. Idempotenzgesetze, Fr. relations d'idempotence, ing. idempotent laws, Rus. 3aICoHbt uoeMnomeHmHocmu, Az. idempotentlik qanunlan) A bir kiime olmak iizere, A n A = A ve A U A = A esitlikleri.

birirn hrah egri (ing. unit speed curve) Her s E I icin, 110" (8)11 = 1 olacak bicirndeki a : I -+ lR.n egrisi. Bu dururnda s 'ye egrinin yay parametresi denir.

birim hlzlt egrinin egriligi (ing. curvature of a unit speed curve) Q : I ~ E3 birim hizh egri olduguna gore, s E I i~in, IIT'(s)11 sayisi. Bu sayi K(s) ile gosterilir ve egrinin a(s) noktasmdaki (birincz)egriligi denir.

bh-imin ayrl§lml bk, birimin parcalanmasi.

birirnin bagrmh ayrl§lml bk. birimin bagrmh parcalanmasi.

birirnin baglmh parealanmasr (AIm. untergeordente Zerlegung der Bins, Fr. pattition de l'unite subordonnee, ing. subordinate partition of unity, Rus. nOO'lUNeHHOe pa36ueHue eaUHNtlbl, Az. vahidin astli par~alanmast) Topolojik X uzaymda, destekleri X 'in sonlu ortiisiinii olusturan birimin parcalanmasr, birimin bagimh aynsirru.

birim.in diizgiin ayrl§lml bk. birimin piiriizsiiz parcalanmasi.

birirnin kokleri (Aim. Einheitswurzel, Fr. racine de l'unite, ing. roots of unity, RUB. ICOPHU U3 eOUNUl.lbl, Az. vahidin kokl;wl) n E ~,n ;::: 2 olmak iizere, v'I = cos ~ ~ i ~ e§itligini saglayan karrnasik sayilar.

birirnin par calanrnasr (Aim. Zerlengund der Eins, Fr. partition de l'unite, ing. partition of unity, Rus: pasiiuenue eouNutjb£, Az. vahidin par~alanmasz) Her x

40

birinci basamaktan mantrk

noktasmda, 2:gk(X) = 1 kosulunu saglayan, negatifolmayangk(x) fonksiyonlar k

ailesi, birimin ayrl§lml.

birimin piiriizsiiz par~alanmaSl (inn. smooth partition of unity, Rus. 2.JI.aoICoe pa36uet-we eiJuHutjbl., Az. uahidin hamar par~alanmas2) M manifoldundan R ye giden piiriizsiiz fa fonksiyonlarmdan olusan bir {fa : 0' E A} ailesi icin,

1. her 0' E A icin 0 :::; f a :::; 1

2. {SllPP fet 10' E A} yerel sonlu

3·Efa=1

a

onerrnelerini dogrulayan {fa I 0' E A} ailesi, birimin diizgiin aYIl§lml.

birim kiire (AIm. Einheitssphare, Fr. sphere unite, inn. unit sphere, Rus. eOUHU'lHaa cljepa, Az. uahid sfera) Yancap usunlugu 1 sayrsma e§it alan kiire,

birimli halka (Alm. Ring mit Eins, Fr. anneau unitaire, ing. ring with unity, Rus. P>OJlbtlD c eOUl'Wtteu, Az. vahidi Dian halqa) Biitiin a E H icin a 0 1 = loa = a e§i tlikleri saglayan 1 E H elemam sahip olan (H. +, 0) halkasi.

birim matris (Aim. Einhetsmatrix, Fr. mairice unite, ing. identity matrix, Rus. eOUHU'lHa.H .Mampu14a, Az. vahid matris)

karesel matrisi.

birim teget vektor (Aim. Tangenteneinheitsvektor, Fr .: vecteur unitaire tangent, inn. unittanqent vector, Ru». eOUHU'lHbliI eexmop lCacameJlbHoiI, Az. toxunan vahid vektor) Usunlugu i sayisma e§it olan teget vektor.

birim vekeor (AIm. Einheitsvektor, Fr. vecteur unite, inn. unit vector, Rus. edUHU'lHb~i1 eexmop, Az. vahid vektoru) Uzunlugu 1 sayisma e§it olan vektor.

birim yuvar (AIm. Einheitskugel, Fr. boule unite, ing. unit ball, Rus. eOUl'lU~Hbli1 map, Az. vahid kiire) X metrik usaymda merkezi sifir noktasive yancapi 1 olan yuvar.

birinci basamaktan mantik (Aim. Predikatenkalkiil erster Stuje, Fr. colcul logique du premier echelon, inn. first order logic, Rus. JlozUlca nepsozo nop.HdlCa, Az. birinci dsrscsli mantiq)

1. a, b, C ... sabit simgeler,

2. x, y, z degisken simgeler,

3. f, g, h, fonksiyon simgeleri,

41

birinci dns Kristoffel simgeleri

4. R, S, T, ... yiiklem simgeleri, ve

5 . ..." V, A, -+, Ho, V, 3

mantiksal baglaclanm kullanarak olusturan klasik mantik, yiiklemler mantigr. birinci cins Kristoffel simgeleri bk, Kristoffel simgeleri.

birinci integral (Aim. erstes Integral, Fr. inMgrale premiere, ing. first integral, RUB. nepsbliI tmmezpaJl, Az. birinci integraij F(x, y, y", ... ,y(n») == 0 adi diferansiyel denkleminin sol tarafi her hangi (n-l }-inci merte'beli 4)( x 1 y, y', ... , y(n-I») diferansiyel ifadesinin tiirevi oldugu dururnda 4}(x, y, y', '" ,y(n-I») = C denklemi.

birinci kategoriden uzay (Aim. Raum von ersier Kaieqorie, Fr. espace de premiere cateqorie, ing, first category space, RUB. npocmpaHcmeo nepeoii : xamezopuu, Az. birinci nov faza) Hicbir yerde yogun oimayan kiimelerin say. ilabilir bilesimine esit olan bir topolojik uzay.

birinci ko§egen bk. esas ko§egen.

birinci oktant (AIm. Hauptoktant, Fr. premier octant, ing. first octant, Rus. nepewu OlCmaNm, Az. birinci oktant) UI,t boyutlu uzayda, x ~ 0, y ~ 0, z·~ 0 §artlarml saglayan (x, y, noktalar kiimesi.

y

x

birinci sayJlabilir uzay (AIm. Raum der dem ersten Abziihlbarkeitsaxiom genugt, Fr. espace a caractere denombrable, ing. first countable space, Rus. npocmpaHcmeo c nepeoa oxcuouoa C'lemHOCI1W, Az. birinci hesabililik aksiomlu faza) x(X) ~ ~o kosulunu saglayan, baska bir deyisle her noktasi sayilabilir bir komsuluklar tabanma sahip olan X topolojik uzayt, birinci tiirden sayilabilir uzay.

birinci smrr problemi bk. Dirichlet problemi.

birinci temel form (Aim. erste Grundform, Fr. forme fondamentale premier, ing. first fundamental form, Rus. nepeax ~YHOa.AteHmaJtbHaR ¢op.M.a, Az. birinci fundamental (asas) form) F uzaymda bir M yiiseyinin her bir p noktasma t, : Tp(M) x Tp(M) -+ JR, Ip(Xp, Yp) == < Xp, Yp > fonksiyonunu karsrhk getiren I fonksiyonu. M yiizeyi 4J : V -+ JE;3 biciminde bir parametrizasyonla verilmis olsun. q,(V) icinde bir a : I -+ M egrisinin a:(a) ve a(b) noktalan arasmda kalan parcasimn uzunlugu, 4;-10 a: = (f31,f32), E = < tPu,4;u >, F = < q,u, tP" > ve G == < 4J", tPt) > olmak iizere,

b

L == J(Ef3~~ + 2Ff3~f3~ + Gf3;2) dt

Q .

42

birle~im akSiYODlU

e§itligiyle belirlidir. JE2 uzaymdaki koordinat fonksiyonlan u vev olmak iisere, birinci temel form J = Edu du + Fdu dv + Fdv du + Gdv dv biciminde de verilebilir.

M

[

a

b

birinci tiir Chebyshev diigiimii (Aim. Tschebyshejj.Knoten erster Art, Fr. noeud de Tchebyshev de premiere espece, ing. Chebyshev node of the first kind, Rus. y3e.t1 t{e6wweeu nepeozo pooa, Az. birinci nov gebi§ev diiyiinu) Birinci tur Chebyshev polinomunun sifirlan olan

(2k - 1)11'

Zk = cos 2n ,k ::: 1,2, ... I n,

noktalan.

birinci tiir Chebyshev polinomu (AIm. Tshebvschejj- Polynom ersier Art, Fr. polynome de TchebyshelJ de premiere espece, Ing. Chebyshev polynomial of the first kind, Rus. nO.lWNOM Ife6blweea nepeozo poiia, Az. birinci nov geb1§ev polinomu)

polinornlann herbiri.

birinci tiirden eliptik integral bk. eliptik integral. birinci tiirden sayrlabilir uzay bk. birinci sayilabilir uzay. birinci tiir Euler integrali bk. Euler integralleri.

birinci tiir Legendre fonksiyonu (Aim. Legendresche Funktion erster Art, Pr. fonction de Legendre de premiere espece, ing. Legendre function of the first kind, RUB. !pytHCI4tu1 JIe~aHopa nepB020 pooa, Az. birinci nov Lejandr funksiyasl) J.L 1: 0 olmak iizere Legendre genel diferansiyel denkleminin ~oziimii.

birinci variyasiyon bk. fonksiyonelin birinci variyasiyonu.

bir kanatlr hiperboloid (ing. hiperboloid of one sheet, Rus. OONOnO.AOCmNWU zunep6oJlouo, Az. bir qanadli qiperboloid) ~ = ~ + ~ denklemiyle verilen kuadrik yiizey.

birlesim aksiyomu (AIm. Vereinigungsaxion, Fr. axiome de reunion, ing. union axiom, Rue. aICCUQ.Ma o6~eduHeHUJI, Az. birla§ma aksiomasl) "A bir kiime ise U A bit kiimedir ," onermesi.

43

birle§imlilik

birlesimlilik (Alm. Assoziativitiit, Fr. associativite, lng. associativity, Rus. accOlfuamUBHocmb, Az. assosiativlik) Bir islemin birlesme ozeliginin varhgl.

bir'lesme ozeligi (Aim. AssDziativitiit, Fr. associaiioite, ing. associative property, Rus. caoucmBO acc0l!uamUBHocmu, Az. assosiativlik xassasi) A kiimesinde bir ikili * islemi verildiginde, "r/ a, b, c E A icin (a * b) * c = a * (b * c) olmasi.

birle§me simgesi (Aim. Zeichen der Einigungsbildung, Fr. signe de reunion, lng. union sign, Rus. 3HaIC o6~eduHeHuH, Az. birlagma i§arasi) Kiimelerin birlesimi icin kullamlan U simgesi,

birmerkezli ~emberler (Aim. konzentrische Kreisen, Fr. circles atomique, lng. concentric circles, Bus. ICOHl!eNmpU'IeCl>i:ue OlCpY::HCNOCmU, Az. konsentrik ~avralar) Aym merkesli <;emberler.

birodak bk. hemodak. birodak konikler bk. hemodak konikler.

bir parametreli grup "(Aim. einparametrige Gruppe, h. groupe d'un parametre, lng. one parameter group, Rus. odHonapaMempU'leCICQH zpynna, Az. bir parametrli grup) M bir manifold olmak iizere,

1. "r/t E 1R icin ?/It : p -t ?!Jt(p), M 'nin bir difeomorfizmi.

2. 'Vt,s E lIt ve p EM icin, ¢t+s(p) = ?!Jt(¢s(p))

onermeleri dogru olacak bicimde bir

donii§iimii.

bir parametreli yiizeyler ailesinin karakteristigi (ing. characteristic of a oneparameter famzly of surfaces I Rus. xapal>i:mepucmulCa odHonapa"uempu'IeclCozo ce.Meilcmaa npocmpaHcme, Az. bir paramtrli pzalar ailesinin xarakteristikasl) >.. bir pararnetre olmak iizere, yiizeylerin bir ailesi S(>..) olsun. >. nm her degerine bu aileye ait yiizeylerden biri kar§lhk gelir. >.. mn >"1 "# >"2 gibi iki degerine karsrhk gelen yiizeyler S(>..t} ve S(>"2) olsun. S(>"1)nS(>"2) arakesiti bir egridir.

egrisine S(>..) yiizey ailesinin bir karakteristik egrisi denir. Parametre degi§irken karakteristik egrilerin geometrik yeri yiizeyler ailesinin aarfrdir. Ornegin, yiizeyler ailesi merkezleri bir dogru iizerinde olan ve yancaplan aym olan kiirelerden olusmus olsun. Karakteristik egriler merkezleri, kiirelerin merkezleri dogrueu

44

iizerinde DIan cemberlerdir ve kiireler ailesinin zarfi bu cemberlerin gerdigi bir silindirdir,

bir tarafh e§itsizlik (Aim. einseitige Ungleichung, Fr. inequalite unilateral, ing. one-sided inequality, Rus. oonocmoponnee nepaeencmeo, Az. bir tarafti barabarsizlik) A s B, A < B, A ~ B, A > B bicimindeki esitsialiklerden her biri.

bir tarafiJ limit (AIm. einseitiger Grenzwert, Fr. limite a un seul cote, ing. one-sided limit, Rus. oonocmoponnuti npeoe», Az. bir tarafti limit) x noktasi bir Xo noktasma sagdan veya soldan yaklastigmda I(x) fonksiyonunun limiti. Xo noktasmda sag ve sol limitler srrasiyla lim I(x) ve lim I(x) biciminde

.,--+.,t ., --+.,;;

gasterilir.

bir tarafh siireklilik (Alm. einseitige Stetigkeit, Fr. continuiie unilaterale, ing. one-sided continuity, Ru«. oimocmoponnx« Henpep6'8Hocmb, Az. bir tarafti kasilmazlik) Belirli bir noktada, fonksiyonun bir yanh limitinin fonksiyonun aym noktadaki degerine e§it olmasr. Ornegin, lim I (x) == I (xo) ise 1 fonksiy-

x--+.,o-

onu Xo noktasmda soldan, lim I(x) == I(xo) ise 1 fonksiyonu Xo noktasmda

.,--+., 0+

sagden siireklidir, xonoktasmda siirekli 1 fonksiyonu icin

lim I(x) = lim I(x):::: I(xo)

x--+.,o- x--+xo+

dir,

bir tarafh tiirev (Aim. einseitige Ableitung, Fr. derivee unilaterale, ing. one sided derivative, Rus. oih-locmOpOHHHH npouseoouas, Az. bir tarafli torama) Belirli bir Xo noktasmda, tek degi§kenli I(x) fonksiyonunun sag ve sol tiirevleri. Eger lim 1(",)::::J("'olvarsa bu degere I(x) fonksiyonunun Xo noktasmdaki sol

",--+x 0- ., "'0

tiirevi denir ve I~ (xo) biciminde gosterilir. Benzer bicimde lim 1(x1::::1(:oo)

"'--+"'0+ x Xo

varsa bu degere de 1 (:z:) fonksiyonunun Xo noktasmdaki sag tiirevi denir ve I~(xo) biciminde gosterilir. Xo noktasmda I'(x) tiirevinin mevcut oldugu durumda I~(:z:o) :::: I~(xo) == /(xo) esitlikleri saglamr. Benzer §ekilde bir yanh yiiksek mertebeli tiirevler de tarnmlanabilir.

bitanjant (Aim. Doppeltangente, Fr. biianqenie, ing. bitangent, Rus, 6U1cacameJ1bHCJH, Az. biloxunan) Bir egriye veya yiizeye farkh iki noktada teget olan dogru, c;ifte teget.

bitim noktasr bk. yonlii dogru parcaamm bitirn noktasi.

biti§ik acrlar (AIm. Nebenunnkel, Fr. angles adjacents supplemeniairee, ing. adjacent angles, Rus. CMe;)ICHble YMbl, Az. qonsu bucaklar) Birer kenarlan ortak, abiit kenarlan ZIt l§mlar olan iki ac;!.

45

biti§ik ardrl (Alm. oberer Nachbar, Fr. voison superieur, ing. immediate successor, Rus. 8epxHuu coceo, Az. yuxart qon§u) Verilen bir elemanm oyle bir ardihdir ki, eleman ve ardil arasmda baska hie bir eleman yoktur. Ornegin (N, $) 'da 4, 3 sayismm bitiqik ardihdir,

biti§ik Cineiil (Aim. unterer Nachbar, Fr. predecesseur immediat, ing. immediate predecessor, Rus, nenocpedcmeeuno npeiJwecm8Y?OUJ,uu .9Ae.MeHm, Az. oncoki biti§ik element) Verilen bir elemanm oyle bir onciiliidiir ki, eleman ve onciil arasmda baska hicbir eIeman yoktur. Ornegin (N,$) 'da 3, 4 sayismm bitisik

onciiliidiir. .

biti§ topolojisi (Aim. Finaltopologie, Fr. topologie finale, ing. final topology, Rus. rPuHaAbHoR monOAo2uR, Az. final topoioqiya) X bir kiime, (Xi, '1j), i E I topolojik uzaylar ve her i E I icin Ii : X --+ Xi bir fonksiyon olmak iizere, X iizerinde tum Ij fonksiyonlanm siirekli yapan en inee topolojisi. Bu topolojiye {(Xi, 'Tj) liE I}uzaylan ile {lj liE I} fonksiyonlan tarafmdan verilen, X kiimesi iizerindeki biti§ topolojisi denir. Denk olarak X iizerindeki {G I G £;;

X, i E I ==::::}r 1 (G) E 'T;} topolojisi. .

Blaschke ~arplml (Aim. Blaschke-Produki, Fr. produit de Blaschke, ing. Blaschke product, Rus, npouseeoenue BARw"e, Az. Blyo§ke hasih) 0 < IZnl < 1, n = 1,2,3, ... , olmak iizere, Izi < 1 e§itsizligini saglayan Z noktalan icin

biciminde tammlannus <;arplm. Bu ~arplm yakmsak oldugunda, birim dairede bir analitik B{z} fonksiyonu tarumlamaktadrr. Blaschke <;arplmmm yakmsak

00

olmasr icin gerek ve yeter kosul L: (1 - IZn I) serisinin yakmsak olmastdir.

n=l

blok ko§egen matris (Aim. zerfollende Matrix, Fr. matrice diagonale par blocs, ing. block diagonal matrix, Rus. 6AO'lHOa iJuo20HaJlbHOR MampU14a, Az. blok diaqonal matrisa) Ko§egenini karesel matrislerin olusturdugu blok matris.

all a12. 0 0 0 0 0
au a22 0 0 0 0 0
0 0 bll b12 b13 0 0 [i 0 iJ
0 0 b21 b22 b23 0 0 = B
0 0 b31 b32 b33 0 0 0
0 0 o· 0 0 ell Cl2
0 0 0 0 0 C2l C22
gibi,
Bolzano (Aim. Bolzano, Fr. Bolzano, ing. Bolzano, Rue. BOAbtjaHO, Az.
Bolzano) 1781-1848. Bernard Bolzano, Qek rnatematikcisi, Matematikeiler
Bolzano'nun ~ogu ~",hsmalarl ile oliimiinden sonra tarusmiqlardir. Weierstrass 46

Borel donii§iimii

'tan 30 sene once hie bir noktada tegeti olmayan siirekli egri oldugunu gosterrnistiro

Bolzano-Weierstrass ozelligi (AIm. Bolzano-Weierstrasssche Biqenschaft, Fr. propriete de Bolzano-Weiersirass, ing. Bolzano-Weierstrass property, Rus. Boosuano-Betteinumpccca ceoiIcmeo, Az. Bolzano- Veyer§trass xassasi) Bir topolojik uzay icin, her sonsuz alt kiimesi bir limit noktasina sahip olma ozelligi.

Bonnet formiilii (AIm. Formel von Bonnet, Fr. formule de Bonnet, ing. Bonnet's formula, Rus. ¢opMyJla BOHHe, Az. Bonne formulast)

r (:I:) f(a) f(b)

¢' (:c) ¢(a) ¢(b)

1/J' (x) 1jJ(a) 1jJ(b)

==0

e§itligi. . Lagrange ve Cauchy ortalama deger formiilleri Bonnet formiiliinden sirasiyla, ¢(x) :::: 1jJ(x) :::: 1 ve 1jJ{x) == 1 i!tin elde edilir.

Boole cebiri (AIm. Boolesche Algebra, Fr. algebre de Boole, ing. Boolean algebra, Rus. BYJleBa aJl2e6pa, Az. Bul cabrz) Her a E A iciu -.a, a 'nm bir tiimleyeni olmak iizere, iizerinde bir ., : A -7 A islemi bulunan dagihmh bit A kafesi. Ornegin, X bir kiime olrnak iizere A:::: P(X) kuvvet kiimesi, S ~ T <=> S ~ T olsun. Bu durumda SAT = S nT, S V T :::: S U T ve .,S :::: X \ S olur, A bir

Boole. cebiri, toplama islemi . .

a + b :::: (a A -,b) V (b /\ -.a)

e§itligi He tammlanan simetrik fark,.t;arpma i§lemi A olmak iizere (A, +, /\) bir Borel halkasidir. Bu sonuc, Borel cebiri ile Borel halkalannm denkliginin bir yoniinii gosterir. Oteki yonii icin bk. Boole halkasi.

Boole halkasr (AIm. Boolescher Ring, Fr. anneau de Boole, ing. Boolean ring, RUB. BYMBO ICOJlb140, Az. Bul halqasz) 'Va E A icin a2 = a c§itligini saglayan birimli bir (A, +,.) halka, Boyle bir halka degi§melidir ve her a E A. icin a + a = 0 dir. A jieerinde bit :5 kismi siralama bagmtlsl

a:5b<:>a·b=l

biciminde tammlansm. Bu durumda a Vb:::: ab, a A b == a + b + a . b olmak iizere (A,5) dagrhmli bir kafestir. Her a E A icin .,a = 1 + a, a nm bir tiimleyeni oldugu icin (A, V,A,") bir Borel cebirdir. Bu sonuc, Borel halkasi He Boole cebirlerinin denkliginin bir yoniinii gosterir. 6teki yonii icin bk Boole cebiri,

Borel (AIm. Borel, Fr. Borel, ing. Borel, Rus. Bop eJl b, Az. Bore~ 1871-1956.

Feliks Borel, iinlii Fransiz matematikciei. Qah§ma alanlan cebir, sayilar teorisi, fonksiyonlar teorisi, ol~iim teorisi, olasihk teorisi, topolojidir.

Borel donii§iimii (Aim. Borel-Transformation, Fr. transformation de Borel, ing. l!0rel transformation, Rus. npeobpasoeanue Bopenn, Az. Borel ~evirmasi) Ustel tipteki

47

bo§ kiime

fonksiyonuna karsihk getirilen

00

g(e) = L anCn-1

n;;O

fonksiyonu, a, fez) fonksiyonunun tipi olmak iizere gee) fonksiyonu lei > a bolgesinde analitik fonksiyondur. f ve 9 fonksiyonlan arasmdaki bagmh integrallerle de ifade olunabilir.

bo§ kiime (AIm. Leere Menge, Fr. ensemble vide, ing. void set, empty set, Rus. nycmoe .MHO:JfCeCmeo, Az. bo§ t;ox/uq) Elemam olmayan kiime. Sozgelimi, {:z: : :z: bir gercel sayi ve :c2 = -4} kiimesi.

bos olmayan kiime (Aim. nichtleere Menge, Fr. ensemble non vide, ing. nonempty set, Rus. Henycmoe .MHO:HCBCm80, Az. bos olmayan ~oxluq) En az bir elemam olan kiirne.

bos olmayan oz altkiime (Aim. eehte nichtleere Untermenqe, Fr. partie stricte non vide, ing. proper nonvoid subset, Rus. Henycmoe co6cmeeHHoe noiJ.M~ HO:HCeCmeo, Az. bo§ olmayan msesusi all ~oxluq) Bos kiirneye e§it olmayan oz altkiirne.

boylam (Aim. longitudinale Kurue, Fr. courbe longitudinale, ing. longtitudional curve, Rus. npOOOJ1bHaR ICpuBaR) 1. Kiire yiizeyinin kutup noktalanm birlestiren biiyiik cember yaylarmdan biri. 2. a: [a, b] -t M egri pareasmin

¢: [a,b] x (-0,0) -t M

degi§imindeki u-parametre egrilerinden herbiri.

bolen (Aim. Teder, Fr. diviselJr, ing. divisor, Rue. OMlJme.ab, Az. bolan) a ve b tamsayilar ve b # 0 olmak iizere, a = b» olacak bicimde bir x tameayrsr varsa b sayisma, a 'nm bir bdleni denir.

bolgenin dl§ yarl~apl (ing. external radians of a domain, Ru«. eHew.IiUU paouyc o6J1acmlJ, Az. oblastin xarici radilJsu) D karrnasik z diizleminde z = 0 noktasrm iceren sonlu bir bdlge, bD onun tiimleyeni olmak iizere, e = 00 noktasmm komsulugunda

00

wee) = e + L wS.ck

1<=0

serisi biciminde gosterilen w(e) fonksiyonu bD bolgesini jwl > r bolgesine donii§tiirmektedir. r sayisina D bolgesinin dis yancapi denir.

bolgenin i~ yarrcapr (Aim. innerer Radius, "Fr. rayon interieur, ing. internel radius of a domain, Rus. BHympetmlJu paouyc 06.11acmu, Az. oblastm i~ radiusu) D karrnasrk z diizleminde koordinat baqlangicuu iceren sonlu bir bolge oldugunda, Riemann teoremine gore onun, '1.1.(0) = 0, u' (0) = 1 kosullanm saglayan D de analitik '1.1. = u(z) fonksiyonunun yardirmyla lui < R dairesine konform gonderimi vardrr. R sayisma D bolgesinin i{! yan9ap~ denir.

48

boliim UZaYl

bolme (Aim. Division, Fr. division, ing. division, Rus. oeJlel·we, Az. bolma) a ve b iki karrnasik (veya. gercek] sayi ve b ¥= a olmak iizere, (a,b) ikilisine, ab-1 sayisim karsihk getiren islem,

bdlme algorlumasr (ing. division algorithm, Rus. aneopumsc oeAeHuH, Az. bolme algoritmi) "a ve b tam sayilan verildiginde, a == qb + r, 0 ::; r < Ibl olacak bicimde negatif olmayan, q ve r sayilan vardir," sonucu iizerine kurulan algoritrna,

boliim (Aim. Quotient, Fr. quotient, ing. quotient, Rus. 'laCmHOe, Az. boliim) Bolme algoritmasmdaki q sayismm adi,

boliim gonderimi (Aim. kanonische Abbildung, Fr. application canonique, ing. quotient map, Rus. ICaHOHU'leCICOe omoipoocenue, Az. kanonik inikas) X bir kiime, E, X iizerinde bir denklik bagmtlsl ve XI E boliim usayi olmak iizere

r/J : X -+ XI E, r/J: 3: I-t x

gonderirni.

boliim kiimesi (AIm. Quotientenmenge, Fr. ensemble quoiioni, ing. quotient set, Rus. ffiaICmOp-MHO::HCeCmeo, Az. faktor-~oxluq) X bit kiime, E, X kiirnesi iizerinde bir denklik bagmtis; ve her x E X icin x == {y I (:c, y) E E}, x noktasmm denklik smifi olmak iizere

XjE=={xIXEX}

kiimesi. Bir <;ok geometrik nesne bir boliim kiimesi olarak gerceklestirebilir, Ornegin X == [0,1] kapali aralrk, E == {(z,x) I x EX} U {(O,l), (I,O)} ise §ekilde goriildiigu gibi XI E boliim kiimesi bir daire olarak algilanabilir.

~o---

~ 0=1

o X·1 XIE

b~liimlii cebir (Aim. Quotientenalgebra, Fr. alqebre des fractions, ing. quotient algebra, RUB. a.llze6pa c aeAeHueM, Az. boliimlli cabr) Ger~el sayilar alam iiserinde birim elemanh cebirin her a#-O elemam ve keyfi b elemam icin ax == b ve xa = b denklemleri <;oziilebilir oldugunda, bu cebire boliimlii cebir denir.

boliim topolojisi (Aim. Quotiententopologie, Fr. topologie quotient, ing. quotient topology, Bu«. 1atcmOpmonOAOZUJf, Az. faktor-topologiya) (X, 'J') bir topolojik uzay, E, X iizerinde bir denklik bagmtlsl, XI E boliim kiimesi ve r/J :-+ XI E boliim gonderimi olmak iisere XI E iizerinde (X, 'J) uzayi ve r/J fonksiyonu tarafmdan verilen bitis topolojisine boliim kiimesi uzerindeki boliim topolojisi denir. Daha a~lk olarak, bu topoloji {E I E ~ XIE,r/J-l(E) E 'J}

. dir.

bdliim uzayr (Aim. Faktorraum, Fr. espace-quotient, ing. factor space, RUB. ffialCmop-npocmpaHcm80, Az. faktor-faza) L bir E dogrusal uzaymm alt uzayi

49

bcliimiin tiirevlenmesi kurah

olsun. E 'deki x ve y elemam icin x - y E L saglandlgmda bu elemanlara L 'ye gore denk elemanlar denir. Tum E usayi X, Y, Z, ... denk olan elemanlar smrflanna bdliiniir. Tamma gore, X + Y smifi, x EX, y E Y olrnak iizere x + y elernanlann simfi, >'X snufi ise x E X olmak iizere >.x elemanlar smifidrr. X, Y, Z, ... simflan bir dogrusal uzay olusturmaktadrr. Bu uzaya boliim uzayi veya faktor uzayi denir ve E / L biciminde gosterilir. E / L uzaymm sifin L alt uzayidrr.

boliimiin tiirevlenmesi kurab (Alm. Quotientenregel, Fr. regie pour la derivation d'un quotient, ing. quotient rule, RU8. npaeuno ou¢tjepeHtjupoeaHuK 'lacmtwzo, Az. kssirin toramasi qaydasl) "u ve v, x degi§kenine bagh fonksiyonlar v 'nin sifirdan farkli oldugu x noktalannda olmak iizere

(~)' (x) = u'(x) . v{x) - v'(x)· u(x)

V v2(x)

dir," onermesi.

boliinebilme kurallarr (ing. divisibility rules, Ru«. npU3Hax:u aeAU.MOCmU, Az. boliinma alamatlari) Bir dogal saymm 2, 3, 4, 5, 7, 9, 10, 11 sayrlanna boliinebilmesi i~in bilinen ozel kurallar.

boliinmii§ farklar (Aim. Differenzenquotienten, Fr. differences divisees, ing. divided differences, Rus, pa30eAeHHbte paeuocmu, Az. boliinmii§ Jerqlar)

Xo. Xl, •.. Xn verilen f fonksiyonunun tamm bolgesinden noktalar olmak iizere,

[xo; 11 == I(xo),

[ . /1 - f(Xl) - /(xo)

XO,Xl, - ,

:&1- Xo

[ f1 [xo,xlif1-[xl,x2;fl

Xo, :&1, X2; = , ... ,

Xo - X2

[ 11 (xo, Xl, ••• , Xn-l; j] - [Xl, 2:2,· .. , Xn; fl

XO,X1,.· .Xn; =

Xo- Xn

ifadelerine sirasiyla / fonksiyonunun sifmnci, birinci, ikinci ve n-inci boliinmiis far klan denir. Genel olarak

formiilii gecerlidir. Bazen tek degi§kenli f fonksiyonunun boliinmiis farklan f(xo; XI;.·.; xn) biciminde de gosterilebilir.

boliinmu§ farklarm integral gosterimi (ing. integral representation of divided differences, Rus. UNmeZpaJlbHOe npeiicmaenenue pa30eJleHHOii pasuocmu, Az. boliinmu§ Jarqlarin inteqral iJadasl) Zo, Zl,"" Zn karmasik diizlemin noktalan, D bu noktalan kapsayan en kii(_;:iik disbiikey bolge, I{z) bu bolgede n-inci tiirevi

50

b iiyiikce eleman

snnrh clan bir fonksiyon olmak iizere,

1 tl t,,_l

[ZO, Zl,"" Zn; f] = J J. .. J f(n)[Zl + {Z2 - ZI)tl + ... + [(Zn - Zn-I)tn-l +

00 0

(ZO - Zn)tn) dtldt2 ... dtn e§itligi.

boliinmu§ farklarm tiirevle ifadesi (ing. differential representation of divided differences, RU8. 8b1.paXeHUe pa3deJlet·moiI pa3Hocmu «epe« npou3800NY1O, Az. bOliinmu§ farqlarin toramayla ifadesi) Xo, Xl, ... Xn noktalanm iceren en

kii<;iik [a, b) arabgmda oyle bir ( noktasi vardir ki [xo, Xl, •.• , Xnj f] = I(~"e) dir.

boliinmii§ farklar ic;in Hermite formiilii (ing. Hermite formula for divided differences, RUB. tjop.MY.!Ia op.Muma d.!lR pa3iJeJlifNNOiI pasnocmu, Az. boliinmii§ farqlar t1~iin Ermit formulasl) J(z) bir D bolgesinde analitik fonksiyon, C bu bolgede yet alan ve zo, .2'1, ••• , Zn noktalanm iceren kapah diizelrilebilir bit egri olmak iizere

1 f J(z)dz

[ZO,Zl"",Zn] = -2' ( ) ( )

11'% Z - Zo ••• Z - Zn

C

formiilii.

Brlggs logaeitmalarr (AIm. lJriggscher Loqariimus, Fr. logarithme de Briggs, Ing. Briggs logarithims, RU8. BPUZZ08bl JloZapwj.Mb!, Az. Brigs loqaritmalarz) . Onluk logaritmalann baska adi. G. Brigs 1624 yihnda kendi logaritma cetvellerini yaymlarrusnr.

BeT fonksiyonlar smrfi (Aim. B" Funktionenklasse, Fr. classe de fonctions Bq, ing. Be; function class, RUB. ".!lace ~YHlctluiI Bq, Az. BeT funksiyalar sinifi) Eksponansiyal tipi a dan biiyiik olmayan ve sup If(x)J < 00 kosulunu

-00<"'<00

saglayan, tarn f{x) fonksiyonlar srmfi.

Burgers denklemi (Aim. Burgers-Gleichung, Fr. equation de Burgers, ing.

Burgers' equation, Bue. ypaeHetme Bxipeepca, Az. Burgers tanliyi) Q: > 0 ve U = u(x, t) olrnak iizere Ut + UU", - au..,,,, == 0 diferansiyel denklemi.

Burman-Lagrange serisi (AIm. Biirmann-Laqranqesche Reihe, Fr. serie de Burmann-Lagrange, ing. Burmann-Lagrange series, Rue. pRO BYP.MaHa-lIa2- panoca, Az. Burman-Laqronj strasl) Bir analitikfonksiyonun baska bir analitik fonksiyonun kuvvetlerine gore seri acihrru.

biiriim bk. zarf.

biiriim egrisi (Aim. Einhiillende, Hiillkurue, Fr. courbe enueloppe, ing. enveloping curve, RU8. o2U6a1OUJ,aH ICpU8aR, Az. biiriiyan ayri) Bir egri ailesi verildiginde her noktasmda egriler ailesinin bir egrisine dokunan egri, zarf egrisi.

biiriime teoremi bk. girisim teoremi.

biiyiikge eleman bk. maksimal eleman.

51

biiyiikge fonksiyon

biiyiik~e fonksiyon bk. maksimal fonksiyon. biiyiik~e integral egrisi bk. maksimal integral egrisi.

biiyiik ~ember (Alm. Groftkreis, Fr. grand cerele, ing. great cirele, Rus. 60JlbWaH OlCpY::HCHOCmb, Az. boyiik ~avra) Kiirenin, merkezinden gecen bir diizlemle kesismesinden elde edilen ~ember.

biiyiik eksen (Aim. grofte Achse, Fr. grand axe, ing. major aris, Rus. MaBHaH OCb, Az. asas ox) Asal eksenin baska bir adi.

biiyiik kategori (Alm. grofte Kategorie, Fr. categorie large, ing. large category, Bus, cmapwaH tcame2opUH, Az. boyiik kategoriya) Nesneleri, iizerlerinde kurulmus birer matematiksel yapilar olan kiiciik kiimelerden olusan kategori. Ornegin, Set, Grp, Top, Cat gibi.

biiyiikl~k ve kii~iikliik simgeleri (Aim. Ungleichungzeichen, Fr. signe d'inegali~ . te, lng. inequality signs, Rus. CUM80Abl "60JlbWe" u ".«eHbwe", Az. boyukliik ve ki~iklik i§aralari) Biiyiikliigii ve kii~iikliigii ifade eden> ve < simgeleri, Bu simgeleri ilk kez Garriat onermisrir.

biiyiik 0 sirngesi bk. 0 ve 0 Landau simgeleri.

biiyiilii kare (AIm. magisches Quadrat, Fr. carre magique, ing. magic square, Ru.s. MaZU'leCICUiI ICBaopam, Az. sehirli kvadrat) ak,m elemanlan l 'den n2'ye . kadar tam sayilar alan ve

kosullanm saglayan [ak.ml (n x n)-matrisi. Baska bir sosle, bu matrisin keyfi satmnin, keyfi siitununun ve ko§egenlerinin elemanlarmm toplami aym sayiya,

yani n(n;+1) ye esittir. Her n ~ 3 icin boyle bir matrisin varhgl ispatlanmiqtrr.

52

c

(C, k)-Cesaro toplama yontemi {Aim. (C, k) Cesorosbes Summierungsverfahren, Fr. methode de Sommation de Cesaro (C, k) , Ing. Cesaro's (C, k) method of summation, Rue. (C, k) Memoo cyMMup08aHuR Hesapo, Az. (C, k)-gezaro

1 .. I) S AO S Ak Ak-1 Ak-l

camamausuu m=aO+al+.··+am, n= n, n= 0 + ... + n ,

E~ = I, E~ = E~-l + ... + E~-l olsun. Eger

lim (A~/E!) = A

n--+oo

00

ise E am serisine (C, k)-Cesaro yiintemiyle A sayrsma toplanabilir seri denir. m=l

C(-oo,oo) uzaYI(Alm. C(-oo,oo)-Raum, Fr. espaceC(-oo,oo), ing. C(-oo,oo) space, RUB. npocmpaucmeo C( -00,00), Az. C( -00,00) fazast) Tiirn gercel eksende siirekli ve x -+ ±oo iken sonlu limitleri olan fonksiyonlar uzayi. Bu uzaym elemanlan icin, Coo uzaymdan farkh olarak, sonsuzdaki limitler birbirine e§it olmayabilir.

C[a, b) uzaymda kompakthk kriteri (ing. criteria for compactness in C[a, b], Bus. ICpumepuUlCoMnalCmHocmu 8 npocmpaHtlm8e C[a, b], Az. C[a, b] [ozasinda kompakthq kriteriyast) "Bir J( S; C[a, b1 fonksiyonlar kiimesinin kompakthgt icin gerek ve yeter kosul, bu kiimenin diizgiin simrh ve e§ siirekli fonksiyonlar kiimesi olmasrdu," onermesi,

Calderon-Zygmund operatdrti (Aim. Calderon-Zygmundscher Operator, Fr. operateur de Calderon-Zygmund , ing. Calderon-Zygmund operator, Ru«. onepamop Ka.llbOepOHa-3uZ.MYHOa , Az. Kalderon-Ziqmund operatoru) n ~ 3, f sifmnci mertebeden homojen ve birim kiire iizerinde integrali sifira e§it olan bir fonksiyon, 8 = I~:::~I' x, y E ]Rn olmak iizere,

f(8) u(y)dy Ix _yin

n boyutlu singiiler integral operatorii.

Cantor (Aim. Kantor, Fr. Cantor, ing. Cantor, Rus. Kanmop, Az. Kantor) 1845-1918. George Ferdinand Ludwig Fhilipp Cantor, Alman matematikcisidir. Kiime teorisi ~alt§mJ§tIr. Bilhassa sonsuz kiimeler iizerindeki «,;ah§malarl ile meshur olrnustur.

Cantor diizgiin siireklilik teoremi (ing. Cantor's uniform continuity thorem, RUB. meopeua Kaumopa 0 paenauepnoi; Henpepbt8HOcmu, Az. miintozem. kasilmazliya aid Kantor teoremasz) "Kapah [a, b] arahgmda siirekli fonksiyon bu arahkta diizgiin sureklidi~," onermesi.

Cantor kiimesi (Alm. Cantorsche Menge, Fr. ensemble de Cantor, ing. Cantor's set, RUB. Kaumopoeo MHO:JICeCm80, Az. Kantor 90x1uiJU) [0,1] kapah arahgml

53

Cantor-Lebesgue teoremi

gozoniine alahm. Sonra da bu arahgl ii~ e§it parcaya ayirahm ve ortadaki ali1k arahgl atahm. Geri kalan kisrna

diyelim. Ayru sekilde G1 deki iki kapah arahgm da iittte birlerini atahm. 0 zaman elimizde kalan kiime,

olur. Bu §ekilde devamedelim. Genel olarak bu ~e§it arahklann birlesimi Gn ise, C« deki birlesimde yer alan herbir arahgm ii~ e§it parcaya aynlarak ortasmda kalan iic;te birlik acik arahgm atilmasr ile geri kalan kapah arahklann

00

birlesimi Gn+1 olur. Bi:iylece ortaya I.tlkan G = n Gn kiimesine Cantor Kiimesi 1

denir. Ispat edilebilir ki : a} C kiimesi kompakt.

b) G de sonsuz ~oklukta gercek sayl vardn. c} C kiimesi sayIlamayan bir kiimedir.

Cantor-Lebesgue teoremi (AIm. Sat« von Cantor-Lebesgue, Fr. theoreme de Canior-Lebesque, ing. Cantor-Lebesgue theorem, RUB. meopeua KaumopaJIe6eza, A.z. Konior-Lebeq teoremas,) "Pozitif ol~iimlii bit kiimenin tum noktalannda

lim (an cos n:z: + bn sin n:z:) = 0

n--+oo

oldugunda

lim an = lim bn = 0,"

n--+oo n--+oo

onermesi.

Caratheodory (Aim. Caratheodory, Fr. Camtheodory, ing. Caratheodory, RUB.

Kapameodopu, Az. Kamteodori) 1873-1950. Konstantin Karatheodory, karma§lk fonksiyonlar teorisi dahnda ~ah§ml§, Alman matematikcisi.

Caratheodory teoremi (Aim. Satz von Caratheodory, Fr. theoreme de Coratheodory, ing. Camtheodory's theorem, Ru«. meopeua Kapameooopu, Az. Karateodori teoremas2) "V bir n-boyutlu uzay ve S ~ V olsun. 0 zaman S 'nin gerdigi herbir disbiikey uzaym herbir elemam S 'nin elemanlarmdan n + 1 tanesinin bir dl§ biikey kombinasyonudur ," onermesi.

Cardan (Aim. Kardan, Fr. Cardon, ing. Cardon, RUB. KapiJaH, Az. Kardan) 1501-1576. Jerome Cardan, Italyan fizikcisi ve matematikcisi,

Cardan ~oziimii {Aim. Cardansche Formel, Fr. formule de Cardan, ing. Cardan's solution of the cubic, RUB. ¢op.MyJla Kapoana, A.z. Kardan formulasa) Uc;iincii dereceden x3 + ax + b = 0 bicimindeki bir denklemin koklerini bulmak ic;in bir yontem. x = u + v degi§ken degi§tirmesi iIe u3 + v3 = -b ve uv = -~a

54

Carleson (j}~iimii

ise x = u + v denklemin bir ki:ikiidiir. Baska bir yol, x = tl + v degi§ken degi§tirmesinden soma elde edilen (U3)2 + b(v3) - ~~ = 0 ve tlV = -~a denkleminde u3 bir ki:ik ise x = u+v de x3+ax+b = 0 denkleminin bir kokiidiir. Eger

tl~ = ~(-b + Jb2 - 4~~) ve VI = - 3~1 ise x3 + ax + b = 0 denkleminin kokleri Xl = tll +Vl, X2 = WUl +W2U2 ve X3 = w2Ul +WVl dir. Burada W = -t+ ~v'3i birirnin bir kiip kokiidiir, Bu da x = {-tb + v'R} t + {-~b - JR} t formiiliine esdegerdir, Burada R = <tb)2 + ~; dir ve kiip kokleri c;arplmlan -~a olacak §ekilde secilmelidirler. R sayisnun negatif olmasi icin gerek ve yeter §art iic;iincii derece denkleminin koklerinin gercel ve farkh olmasidir. Bu hale indirgenebilir hal denir. Zira bu hal karmaaik sayilann koklerini de kapsar, Indirgenmis iic;iincii derece denklemi denen x3 + ax + b = 0 denkleminin genel c;oziimii Tartaglia tarafmdan tamamlanmis ve Cardau'a gosterilmistir. Cardan bunu gizli tutacagma dair yemin etmesine ragmen <;oziimii yaymlarmstir.

Carleman e§itsizligi (Aim. Carlemansche Ungleichung, Fr. inegalite de Carleman, ing. Carleman's inequality, Rus. nepaeencmea Kapneuana, Az. Karleman barabarsizliyi) Her pozitif (ak) sayilar dizisi icin,

00 00

2:)ala2 ... ak)t s e Lak

k:::;l k:::;l

dir.

Carleman operaedrii (AIm. Oarleman-Operator, Fr. operaieur de Carleman , ing. Carleman's operator, Rus. onepamop Kapneuowa, Az. Karleman oper- 1

atoru) L2(0,1) uzaymda, hemen hemen her t E (0,1) icin fIK(t,x)12dx inteo

gralinin varhgt kosulu altinda tammlanrnrs simetrik K(t, x) c;ekirdekli integral

operator. Bu operator ozesleniktir. Carleman operatorii simrsiz olabilir.

Carleman sistemi (Aim. Carlemansches Gleichungsystem, Fr. systeme de Carleman, ing. Gerleman's system, RUB. cucme.Ma Kapneuano, Az. Karleman sistemasz) Cauchy - Riemann sisteminin genellesmesi olan

oU. ov

ox = oy + au + bv

ou ov

- = --+cu+dv

oy ox

denklemler sistemi.

Carleson ol!;;umu (Alm. Carlesonsches MafJ, Fr. mesure de Carleson, ing.

Carleson measure, Rus . uep« Kapnecoua, Az. Karleson olt;iisu) Her f E Hl(9z > 0) icin f J If(z)1 djj(z) ~ [{llfllHl saglanacak bicirnde bir I( sabiti

9,>0

bulundugunda 9z > 0 yan diizleminde tammlanmis pozitif jj olc;iimii.

55

Carlson e§itsizligi

Carlson e§itsizligi (Aim. Carlsonsche Ungleichung, Fr. inegalite de Carlson, ing. Carlson's inequality, Rue, HepaeeHcmeo KapJ1COHa, Az. Karlson barabar- 00

sizliyi) f(t) 2:: 0 olmak iizere, f[tf(t}Fdt < 00 ise o

1 1

1 f(t)dt ;; fo {I [J(t)]'dt } • {l[tf(t)]'dt} •

e§i tsizligi.

Cassini (Aim. (Jassini, Fr. Cossini, ing. Cassini, Bue. Kaccuuu, Az. [(assini) 1625-1712. Jean Dominique Kassini, Fransrz astronomu, cografyaclsl ve geometricisidir.

Cassini egrisi (Aim. Cassinische Kutve, Fr. oval de Cassini, ing. Cassini oval, HUB. oeaA Kaccunu, Az. Kasini ayrisl) Dik koordinat sisteminde denklemi

(xi + y2)2 _ 2c2(x2 _ y2) == a4 _ c4

olan dordiincii dereceden diizlemsel egri. Geometrik olarak, Cassini egrisi Fi (-c,O) ve F2( c, 0) belirtilmis noktalar olmak iizere

IMF11.IMF21 = 02

kosulunu saglayan M noktalarmm kiimesidir. Egrinin grafigi a ve c sayilanna bagh olarak degi§mektedir. a ~ e-./2 ise a§agldaki §ekildeki 1 egrisi, c < a < cv'2 ise 2 egrisi, a = c ise 3 egrisi ve a < c ise 4 egrisi elde edilir.

y

cat kategori (ing. cat category, Ru«. cat xameeopus, Az. cat kategoriyo) Nesneleri biitiin kiittiik katagoriler ve oklar da bu katagoriler arasmdaki funktorlar olan biiyiik kategori.

Cauchy-Bunyakovski e§itsizlikleri bk. Holder e§itsizligi. Cauchy-Bunyakovsky e§itsizligi {AIm. Cauchy-BunyakotJskishe Ungleichung, Fr. inegalite de Cauchy-Bunyakovski, ing. Cauchy-BunyakotJsky inequality, RU8. HepaeeHcmeo KOlliU-BYHJJ~OeClCozo, Az. I<o§i-BunyakolJski barabarsizliyt} o kiimesi IRn 'de herhangi bir bolge olmak iizere gercel veya karmasrk degerli t, 9 E L2(0) fonksiyonlan icin gecerli olan

56

Cauchy-Hadamard formiilii

e§i tsizligi.

Cauchy ~ekirdegi (AIm. Cauchyscher Kern, Fr. noyau de Cauchy, ing. Cauchy kernel, RUB. Hdpo Kouiu, Az. I<o§i niiv;Jsi) D karrnasik diizlemde kapah 1 egrisiyle smirlanrms bir bclge, i e: ve zED olmak iizere t~z fonksiyonu.

Cauchy dizisi (Aim. Cauchy-Folge, Fr. suite de Cauchy, ing. Cauchy sequence, Ru«. nOCJIe009ame.AbNOCmb Kouiu, Az. Kosi ardlctlhiit) (X, p) metrik uzaymda. her € > 0 icin, i > N ve j > N oldugunda p{Xi, Xj) < e olacak bicimde bir N tam saytsimn bulunabildigi bir (xn) dizisi. X yerine gercel veya. karrnasik say dar usayr almdigmda p(Xi, Xj) < e kosulu IXi - :l:j I < e §eklini ahr,

Cauchyesas degeri (Aim. Cauchy-Hauptwert, Fr. valeur principole de Cauchy, ing. Cauchy principal value, RUB. Ma9Hoe 3Ha~eHUe no Kouiu, Az. Kosi R manasmda ssas dayar) Gercel degerli f fonksiyanu icin: 1. lim f I(x) dx .R-!oOO -R

00

saYIS1- Has almayan f I(x) dx integrali yakmsak ise degeri Cauchy esas

-00

degerine e§it olur, 2. Bir c E (a,b) noktasi icin lim II(x)1 = 00 ise

. ",-!oe

b

saYISI. Has olmayan f f( x) dx integrali yakmsak ise degeri Cauchy esas degerine

a

esittir.

Her iki durumda sonlu Cauchy esas degerine sahip iraksak has olmayan inte-

.. 00 1

graller vardir, Ornegin f x dx ile f ~dx has olmayan integralleri yakmsak

-00 -1

olmadigi halde her ikisinin Cauchy esas degeri 0 dir.

Cauchy e§itsizligi (Aim. Cauchyshe Ungleihung, Fr. iriegaliM de Cauchy, ing.

Cauchy's inequality, Rus. Hepa8eHcmeo Kouiu, Az. Kosi barabarsizliyz) ak ve b», k = 1,2, ... , n gercel veya karmastk sayilar olmak iizere,

(a1b1 + a2b2 + ... + anbn)2 ~ (a~ + a~ + ... + a~)(b~ + b~ + ... + b~)

dir,

Cauchy-Gaursat teoremi (Aim. Cauchy-Gaursatscher Satz, Pr. theoreme de Cauchy-Gaursal , ing. Cauchy-Gaursat theorem, RUB. meopeMa Kouui-rypca, Az. Kosi-Gursa teoremasl) Cauchy'nin integral teoremi. Cauchy'nin, 1825 yihnda basilrms bu teorerninin tam ispatnn 1884 yihnda Goursat vermistir.

Cauchy-Hadamard formiilii (Aim. Cauchy-Hadamardsche Formel, Fr. formule de Cauchy-Hadamard,· Ing. Cauchy-Hadamard formula, Rus, ¢opMyJl.a Kow.u-AiJaMapa, Az. Ko§i-Adamar formulas!) an, n = 1,2, ... , karmasik

57

Cauchy integrali

00

sayilar, z, karmasik degi§ken olrnak iizere, L anzn kuvvet serisinin yakmsakhk

n=l

yan~apl R icin

1 --

R = lim v'IaJ

n-+oo

formiilii.

Cauchy integrali (Aim. Oauchusches Integral, Fr. integrale de Cauchy, ing.

Cauchy integral, Rus. UHmeZpaJl Kouiu, Az. Kosi inteqralz) f karmasik diizlemin bir D bolgesinde analitik fonksiyon, r kendisi ve icerisi tiimiiyle D 'de DIan ka.pah diizeltilebilir bir Jordan egrisi olmak iizere,

_1 J f(t) dt

211'i t - z

r

integrali, z, r egrisinin kapsadig; bolgenin noktasi oldugunda, bu integralin degeri f(z) 'dir.

Cauchy integralineait F. ve M. Riesz kardeslerin teoremi (ing. Riess brothers theorem on the Cauchy Integral, Rus. meopeMa 6pambee P. u M. Puce 06 UHmeZpa.J1e Kouiu, Az. Kosi integrali hakkmda F. ue M. Riss qardoslanmn teoremasz)

F(z) = ~ J F(z)dx

211'1 x - Z

Izl=l

Cauchy integrali olrnak iizere, "F(x) = F(eill) fonksiyonu, [0,211'] de clan 8 'lar icin smirh sahmmh fonksiyon oldugunda, aym zamanda daire iizerinde rnutlak siireklidir ," onermesi.

Cauchy integral teoremi (Aim. Cauehyscher Integralsatz, Fr. theoreme fondame~tal de Cauchy, lng. Cauchy's integral theorem, Ru». tlHme2paAbHaH meopeua Kouiu, Az. Kosi integral teoremasz) "f, D basit baglannh bolgesinde analitik fonksiyon oldugunda, D 'de yer alan ve D 'nin bir alt bolgesinin smm olan her kapah diizeltilebilir e egrisi icin

J f(z) dz = 0,11 e

onermesi.

Cauchy kalan terimi (Aim. Cauehysches Restglied, Fr. resie de Cauchy, ing.

Cauchy remainder, Rus. ocmamounuii ~.J1eH Kouiu, Az. Kosi qaliq haddt) :1:0 noktasmm bir (xo - ~,xo + 6) kornsulugunda (n + 1) kez tiirevlenebilir f fonksiyonunun Taylor formiiliiniin, x E (xo - 6, %0 + 15), 0 < 8 < 1 olmak iizere,

Tn(X) = f(n+l)(xo +I()(x - :co)) (1 _ 8)n(x _ xo)~+l

n.

bicirninde kalan terimi.

58

Cauchy-S tieltjes integrali

Cauchy problemi (Aim. Cauchy-Problem, Fr. le probleme de Cauchy, ing.

Cauchy problem, RUB. aaoa'ia Kouiu, Az. Kosi masalasi) Baslangic kosullan verildiginde diferansiyel denklemin c;oziimiiniin bulunmasi problemi. Ornegin, y(n) = !(x, y, y', yll, ... , y(n-l)) adi difera.nsiyel denkleminin y(xo) = Yo, ... , y(n-l)(xo) = y~n-l), kosullanm saglayan c;oziimiin bulunmasi problemi.

Cauchy-Riemann diferansiyel denklemleri (AIm. Cauchy-Riemannsche Dif!ertialgleichungen , Fr. equations di!Jerentielies de Cauchy-Riemann ling. Cauchy-Riemann differential equations, RUB. ypasHeHuH KOw.u-PU.MaHa, ypasHeHtlR iIaJ1a.M.6epa-oi1J1epa, Az. Kosi-Riman tanliklari) JR.2 'nin bir D bolgesinde tamrnlanrms u(x, y) ve v(x, y) fonksiyonlan icin

au av au av ax = ay' ay = - 8x

birinci basamaktan kismi tiirevli diferansiyel denklemleri. Aralannda bu iliskiler bulunan u ve v fonksiyonlanna eslenik fonksiyonlar denir, Denklemlerdeki kismi tiirevler siirekli ise u ve v fonksiyonlan D bolgesinde harmonik fonksiyonlardir. Bu durumda u ve v fonksiyonlan bir analitik fonksiyonun gercel ve sanal kisimlan olur.

Cauchy-Riemann ko§ullarl (Alm. Cauchy-Riemannsche Bedingungen, Fr. conditions de Cauchy-Riemann, ing. Cauchy-Riemann conditions, Rus. YCJloetlR Kotuu-Pussana, Az. Kosi-Riman §artlari) Analitik fonksiyonlar teorisinde, analitik !(z) = u(x,y) + iv(x,y), z = x + iy, fonksiyonunun gercel ve sanal kisrmlan icin

au 8v 8u 8v

8x - ay' ay 8x

kosullan. u ve v harmonik fonksiyonlardir, Bir basit baglannh D bolgesinde bu fonksiyonlardan biri verildiginde ikincisi de bulunabilir ve dolayisiyla analitik f fonksiyonu elde edilir.

Cauchy-Riemann operatorii (Alm. Catlchy-Riemannscher Operator, Fr. operateur de Cauchy-Riemann, ing. Cauchy-Riemann operator, Rus. onepamop KOw.u-PU.MaHa, Az. Kosi-Riemana operatoru) ]R2 'de ,!- + i,!- operatorii.

. V~l U»2

Cauchy serisi (Aim. Catlchy-Reihe, Fundamentalreihe, Fr. eerie de Cauchy, serie fondamentale, ing. Cauchy series, fundamental series, RUB. PHi) Kouui, ¢YHda.MeHmaJlbHb1iI PHO, Az. Kosi Slrasz, fundamental S2ro) Keyfi ~ > 0 'a gore, tum p ~ 0, n > n! sayilan ve un(:z:) fonksiyonlarmm tamm bolgesi E olmak iizere tum x E E noktalan icin jun(x) + un+dx) + ... + un+p(x)l < f e§itsizligi

00

saglanacak bicimde bir nl sayisrrun bulunrnasr miimkiin olan 2: Un (x), X E E,

n=l

fonksiyonel serisi, fundamental seri,

Cauchy-Stieltjes integrali (Aim. Cauchy-Stielt;'essches Integral, Fr. integrale de Cauchy-Stielt;'es, ing. Cauchy-Stielt;'es integral, RUB. 'uHmeepaJl KouuiOmunsmseca, Az. I<o§i-Stiltyes inteqralz) 1/J(O) = 1/JdO) + i1/J~(O), 1/Jl(O) ve

59

Cauchy siizgeci

1/12(0), [0,211"] arailgmda smirh sahmrnh fonksiyonlar olmak iizere,

_1 J2>1" eill d1/1(O)

z f:. eill

211" eiB - z '

o

integrali.

Cauchy siizgeei (Aim. Cauchy-Filter, Fr. filtre de Cauchy, ing. Cauchy filter, RUB. !pUJl.bmp Kouiu, Az. Kosi siizgeci) 1. (X, U) ko§egensel diizgiin yapi ise, U E 11 oldugunda F x F ~ U olacak §ekilde F E ~ 'in bulundugu X iizerinde bir ~ siizgeci. 2. (X, Jl) ortiisel diizgiin yapi ise, M E Jl oldugunda M n:J'::j:. 0 ozelligine sahip X iizerinde bir :r siizgeci.

Cauchy testi (Aim. Cauchy-I<riterium, Fr. critere de Cauchy, ing. Cauchy's

. 00

test, RUB. npU3Hal( Kouiu , Az. K 0# ala mati) "L an serisinin terimleri pozitif r=l

00

ve monoton azalan olduguuda, bu seri ve E 2na2" serisi aym zamanda ya b=O

iraksak ya da yakmsaktrr ," onermesi.

Cauchy tiiriin4en integral (Aim. Integral vom Cauchyschen Typ, Fr. integrale de Cauchy, lng. Cauchy type integral, RUB. tJHmeZpaJi muna Kouiu, Az. Ko§i tipli integraQ r, kapah veya ~lk diizeltilebilir Jordan egrisi olmak iizere

_1 J f(t) dt z ~ r

211'i t - z '

r

integrali,

Cavalieri (Aim. Cavalieri, Fr. Cavalieri, .ing. Cavalieri, RUB. Kaeansepu, Az. Kavalyen) 1598-1647. Francesko Bonaventura Cavalieri, italyan fizik4.1i ve matematikcisidir. integral hesabm bulunmasindan once Ar§imed'in yorucu yontemini gelistirrnistir.

Cavalieri ilkesi (Aim. Cauolierisches Prinzip, Fr. principe de Cavalieri, ing.

Cavalieri's principle, Rus. npUHtjun Kaeansepu, Az. I<avalyeri prinsipi) Eger iki cisim aym yiikseklige sahipse ve tabanlarmdan e§it uzakhkta ve tabanlanna paralel diizlemsel kesitleri e§it alanh ise bu iki cismin hacimleri aymdir.

XA(:C) bk. karakteristik fonksiyon.

Cayley (AIm. Cayley, Fr. Cayley, ing. Cayley, RUB. KeJIU, Az. J(el*) 1821-1895.

Arthur Cayley, ingiliz cebirci, geometrici ve analizcidir. Yiiksek hoyutlu geometride ve ozellikle cebirsel invaryantlar teorisinde onemli ctah§malar yaprmstir.

Cayley cebiri (Alm. Cayleysche Algebra, Fr. Algebra de Cayley, ing. Cayley algebra, Ru». aJlZe6pa Kenu, Az. Keli cabri) Ave B kuaterniyonlar olmak iizere

60

cebirsel denklemin resolventi

A + Be tipindeki sembollerin kiimesinde aljagldaki gibi tammlanan toplama ve ~arpma islemleriyle elde edilen cebir.

(A + Be) + (C + De) ::: (A+Be)+(C+De) :::

(A + C) + (B + D)e

(AC - BD) + (AD + BC)e

Burada eve D He eve D kuaterniyonlarmm eslenikleri gosterilmektedir. Carpma i§leminin birlesme ozelligi dismda Cayley cebiri bir birim elemanh boliim cebirinin biitiin aksiyomlanrn saglar. Gercek sayilann cisrni iizerinde bir vektdr uzaymda oldugu gibi Cayley cebiri 8 boyutludur ve tabam {1, i, j, k , e , ie, je, ke} dir. Carpma isleminin tammma gore e2 ::: -1, ie ::: -ei, je ::: -ej, ke::: -ek dir. Fakat (ij)e ::: ke ve i(ie) ::: -ke dir. Cayley cebirinin elemanlan Cayley saytlandir.

Cayley sayrlarr bk. Cayley cebiri.

Cayley teoremi (Alm. Cayleyscher Satz, Fr. theoreme de Cayley, ing. Cayley's theorem, Ru«. meopeMa Kenu, Az. Keli teoremasz) "Herhangi bir grup bir transformasyonlar grubuna izomorftur," onermesi. Ozel olarak, bir G grubu G kiimesi iizerindeki bir permiitasyon grubuna izomorftur.

eehir (Aim. Algebra, Fr. algebre, ing. algebra, Rsis. a.llze6pa, Az. cabr) ElemanIan iizerinde ~agldaki ozellikleri saglayan c;arpma islemi tammlanrms dogrusal bir X uzayi:

:c(yz) = (:cy)z

x(y+ z) ::: xy+ xz

(x + y)z) = xz + yz ~(xy) :::: (ax)y == x(~y)

Burada x, y, Z EX ve ~ gercel veya karmasik bir sayidir.

cebirin diferansiyellenmesi (Aim. algebraisches Differential, Fr. dijjerentielle algebrique, ing. algebraic differential, Rue, iJu!p¢epeHtjup08U1-We a.ll2e6pbl, Az. cabrin differensiallanmast) Her a,b E A icin, o(ab) = ao(b) + o(a)b kosulunu saglayan, A cebirinin kendisine dogrusal If gonderimi,

cebirin temel teoremi (Aim. Fundamentalsatz der Algebra, Fr. theoreme [ondamental de Z'algebre, ing. fundamental theorem 01 algebra, Ru», OCH08HaR meope.Ma a.Il2e6pbt, Az. cabrin ssas teoremasl) C karmasik sayilar cismi iistiindeki her polinomun C 'de en az bir kokii vardir.

eebirsel denklem (Aim. algebraische Gleichung, Fr. equation algebrique, ing. algebraic equation, Ru«. aJlze6pautlecti:oe ypa8HeHue, Az. cabri tanlik) Sadece cebirsel islemleri iceren denklem.

cebirsel denklemin resolventi (Aim. resoloierende Gleichung, Fr. equation resoluante, 'ing. resolvent 01 an algebraic equation, Ru«. pa3pema'101.4ee ypaexexue, Az. csbri tanliyin rezolventast) I(:z:) = 0, n 'inci dereceden bir cebirsel denklem olsun. Katsayilan I(x) in katsayilanyla rasyonel baglannh alan bir g(y) = 0 denkleminin ~oziimleri bilindiginde, I(x) = 0 denkleminin <;oziimleri, derecesi n den kiiciik denklemlerin c;oziilmesiyle elde edilebilirse, g(y) = 0 denklemine f(x) = Odenkleminin resolventi denir,

61

cebirsel diizlemsel egri

cebirsel diizlemsel egri (Aim. algebraische ebene Kurve, Fr. courbe algebrique plane, ing. algebraic plane curve, Rus. nJlOClCaH aJlze6pau'leclCa.R ICpU8a.R, Az. csbri miistavi ayrisi) f(x, y) n dereceli bir polinom olmak iizere, bilesenleri f (x, y) = 0 denklemini saglayan, afin diizlemin noktalar kiimesi.

cebirsel diizlemsel egrinin derecesi (ing. degree of an algebraic plane curve, Rus. nopsito» nnocxoit aJlze6pau'leclCoii ICPU80ii, Az. csbri miistcwi ayrisinin daracasi) Cebirsel diizlemsel egriyi belirten denklemin derecesi. Bu derece, egrinin koordinat sistemine gore durumundan bagimsiedir. n dereceli egri n(n2+3) tane nokta He belirlenebilir.

cebirsel fonksiyon (Aim. algebraische Funktion, Fr. jonction algebrique, ing. algebraic function, Ru«. aJlze6paU'leClCaH {JYHIC14UH, Az. csbri funksiya) Sadece cebirsel simgeler ve i§lemleri iceren fonksiyon.

cebirsel ideal bk. ideal.

c~birsel ifade (Aim. algebraischer Ausdruck, Fr. expression ~lgebrique, ing. algebraic expression, Ru«. a.!l2e6paU'leCKOe 8btpaXeHue, Az. csbri ifada) Cebirsel simgeleri ve i§lemleri iceren ifadeler, denklemler, fonksiyonlar.

cebirsel ispatlar ve !;oziimler (ing. algebraic proof and solutions, Rus. aJlze- 6pau'leclCue oOICU3ameJlbCmea u peWeHUH', Az. csbri ispatlar va hallar) Cebirsel simgelerin ve ancak ve ancak cebirsel islemlerin kullamlmasi ile eide edilen

c;oziimler ve ispatlar, "

cebirsel i§lemler (Aim. algebraische Operationen, Fr. operations algebriques , ing. algebraic operations, Rus. aJlze6pau'leclCue onepav.uu, A.z. cebri amaliyatlar) Toplama ve ~arpma islernleri.

cebirsel kapah cisim (Aim. algebraisch cbqeschlossener Kbrper, Fr. corps algebriquemeni clos, ing. algebraically closed field, Bue. GJlze6pau'leclCu 3aMICHymoe noae, Az. csbri qapals meydan) K cisminde her ao + a1t + a2t2 + ... + antn, n ~ 1, ai, a2,. " ,an E K bieiminde polinomun enaz bir kdkii oldugunda bu cisme cebirsel kapah cisim denir,

cebirsel kesinlik derecesi (ing. algebraic degree of certainty, Rus. aJlze6pau'lecleaH cmeneHb mO~Hocmu, Az. cabri daqiqlik daracasi) Kuadratiir formiillerinde kullamlan bir terim. Eger bir kuadratiir formiil, mertebesi m 'den biiyiik 01- mayan keyfi bir polinom icin kesin oldugunda, :z:m+1 iein kesin degilse, m ~ 0 tam sayisma kuadratiir formiiliin cebirsel kesinlik derecesi denir.

cebirsel polinom bk. polinom.

cebirsel sayilar (Aim. algebraische Zahlen, Fr. nombres algebriques, ing. algebraic numbers, Rue. aJlze6pau'4ecICue '4UCJla, Az. csbri adadlar) ao, al, ... , an tam sayilar olmak iizere aoxn+alxn-1+.". ·+an-lx+an = 0 gibi bir denklemin c;oziimleri. Tum cebirsel sayrlann kiimesi sayilabilir bir kiimedir.

cebirsel sayIlar hakkmda Liouville teoremi (Aim. Liouvillescher Satz tiber alqebraische Zahlen, Fr. theoreme de Liouville, ing. Liouville's theorem on

62

Chebyshev diferansiyel denklemi

algebraic numbers, Rsis. meope..wa JIUYBUJLJlR 06 aJlze6pau'leclcux 'ltlCJlax, Az. csbri sdsdlsr hakkmda Liuuill teoremasis "Cebirsel a sayisi n mertebeli bir polinomun kokii oldugunda, her 2. rasyonel kesiri icin la - ~I > ~ olacak

bicimde bir C sabit sayist bulunabilir," onermesi. q

cebirsel sayllar teorisi (Aim. algebraische Zahlentheorie, Fr. theorie algebrique des nombres, ing. algebraic number theory, Rus. aJlze6pa'-leClCaR meopus '-luceJl, Az. csbri edsdler nazariyasi) Sayilar teorisinin, cebirsel yontemler kullanan bir dali.

cebirsel simgeler (Aim. algebraische Symbolen, Fr. symboles algebriques, ing. algebraic symbols, Rus, aJlZe6pau'-lecICue CU.MeOJlM, Az. cebri simvollar) Sayilan ifade eden harfler ve cebirsel· islernleri gosteren <;e§itli simgeler.

Cesaro anlammda toplanabihne (Aim. Cesarosche Summirbarkeit, Fr. convergence au sens de Cesaro, Ing. Cesaro summabilily, Rus. CY.M.Mupye.MOCmb e C.MbZCJle t{e3apo, Az. Cesaro me'nasmda camlanma) {an} gercel sayilar disisi,

So +Sl + ... +Sn

Sm = aD + a1 + ... + am, Un = -------

n+l

00

olsun. Eger lim o« = S ise L ak serisine Cesaro anlammda S sayisma top-

n~oo . k;;;;;O

lanabilir sed denir.

Ceulen (Aim. Ceulen, Fr. Ceulen, ing. Oeulen, Bue. KYJleH, Az. I<ulen) 1540-1610. Ludolph von Ceulen, Alman matematikeisidir. Omnintin <;ogunu 7r sayismm hesaplanmasma harcanustir. 7r sayismi 35 rakama kadar hesaplamayi basarrmsnr. 7r sayisi mezar ta§ma yazilan biricik kitabedir.

Ceva dogrusu (Aim. Ceua-Gerade, Fr. droite de Ceua, ing. Ceca's line, Ru«. npsuo» tfeein, Az. (ieva diizxattz) Ceva teoreminin kosulunu saglayan dogrulardan hid.

Ceva teoremi {AIm. Satz von Ceva, Fr. theoreme de Oeva, ing. Ceva's theorem, Rue. meopeua tIeebz, Az. Ceoa teoremas2) "AI, BI, G' srrasiyla iil):genin BC, GA, ve AB yanlannda yet alan noktalar oldugunda, AAI, BB' ve GGI dogrulannm bir noktada kesismesi veya hepsinin paralel olrnasi icin gerek ve yeter kosul

AG' BA' GB'

GI B . AI C : HI A = 1

dir," onermesi.

Coo fonksiyon (AIm. Goo-Funktion, Fr. Coo [onction, ing. Coo junction, Rus.

Coo !PYHlt1.4U, Az. Coo junksiya) Sonsuz kez tiirevlenebilir fonksiyon.

Chebyshev diferansiyel denklemi (AIm. Ts~hebysheffsche Differentialgleichung, Fr. equation differentielle de Chebyshev, Ing. Chebyshev's differential equation, Rue. ow/}(jepeHv,uaJlbHoe ypa8HeHue tIe6blweea, Az. gebi§ev differensial tariliyi)

( 2 d2x dy 2

l-x )--x-+n y=O

dx2 d~

63

Chebyshev esitaisligi

diferansiyel denklemi.

Chebyshev e§itsizligi (Aim. Tschebysheffsche Ungleichung, Fr. ineqalite de Tcebyshev, ing. Cebyshev's inequality, Rus. uepaeeucmeo qe6~tWeBa,Az. geb,§ev barabarsizliyi) Negatif olmayan ve aym cinsten mono ton diailer veya fonksiyonlar icin gecerli olan

ve

eljitsi2ilikleri.

Chebyshev fonksiyonu (AIm. Tschebysheffsche Funkiion, Fr. fonction de Tchebyche», ing. Chebyshev's function, Rus. if;YH'lC1.4UR qe6~twesa, Az. <;:ebz§ev funksiyasz) p asal, k dogal sayr ve

A{n) = {Inp, e~er p::: nk

0, eger p -=F nk

olmak iizere, 1/1 (x) kullanilmaktadir.

Chebyshev'in kuadratiir formiilii (AIm. Tschebysheffsche Quadraturformeln, Fr .. [ormule de Tchebyshev, ing. Chebyshev's quadrature formulae, Rus. 'lCsaiJpamyptwR/if;op..MY.llo t{e6l>lWeea, Az. <;:ebt§evin kuadratur diisturu) Belirli integralin yaklasrk degerlerinin hesaplanmasr icin

L A(n) fonksiyonu. 1/1 fonksiyonu sayilar teorisinde ,,:s;'"

1 n

J f(x)dx ~ ~ Lf(xk)

-1 .1:=1

formiilii, Basi n 'lar icin Xk diiglim noktalan bellidir. n = 8 ve n > 9 icin Xk 'lar karmasik sayrlardir. Bu nedenle formiil sadece n = 1,2,3,4,5,6,7,9 icin uygulanmaktadir,

Chebyshev sistemi (AIm. Tschebysheff-System, Fr. systeme de Tchebychev, ing. Chebyshev system, RUB. cucme..Ma t{e6btWeea, Az. gebz§ev sistemas2) Sonlu [a, b] arahgmda oyle bir siirekli Jo, il, ... f" fonksiyonlar sistemi ki, a5 + a? + ... + a~ > 0 olmak iizere bunlardan oluaturulmus herbir

F(x) ::: aofo(x) + addx) + ." + anfn{x) fonksiyonun bu arahktaki koklerinin sayisr n 'den biiyiik degildir,

cisim (Aim. Feld, Fr. champ, ing. field, Rus. M.IIe, Az. meydan) En az iki ele- . mam olan ve iizerinde 3.§agldaki ozellikleri saglayan toplama ve c;arpma i§Iemleri tarurnlanrms F kiirnesi:

64

Clairaut diferansiyel denklemi

1. Her a, b, c E F icin a.+ b = b + a, ab = ba, (a + b) + c = a + (b + c), (ab)c = a(bc) ve (a + b)c = ac + be.

2. F 'de oyle bir 0 elemam vardir ki, her a E F icin a + 0 = a dir ve her a elemarll icin oyle -a elemam vardir ki a + (-a) = 0 dir.

3. F 'de oyle e birim elemani vardir ki her a E F i~in ae = a dir ve her a i 0 elemam icin aa-l = e e§itligini saglayan a-1 ters elemam vardir.

cisim kuranu (Alm. Korpertbeorie, Fr. iheorie des corps, ing. algebraic field theory, Rus. meopus nOllei1, Az. meydanlar nazariyasi) Cisimleri, bunlann alt kiimelerini ve genisletilrnislerini ve esyapi doniisiimlerini inceleyen matematik dah.

cismin cebirsel elemam (ing. algebraic element over a field, Rue. a.llze6pau~ec~ lCui1 8.IIeMeHm nO.llH, Az. meydantn cabri elementi) E- bir cisim, F bunun alt cismi olsun. a E E olmak iizere, F 'de bo + b1a + b2a2 + ... + bnan == 0 olacak bicimde hepsi sifir olmayan bo, bl, ... ,bn elernanlan bulundugunda, a elemanma F iizerinde E cisminin cebirsel elemam denir.

cismin . cebirsel genlslemesl (ing. algebraic extension of a field, Rus. a.llze~ 6pau"leclCoe paC1.Uuper·cue nO.llH, Az. meydanm csbri geni§lanmasi) F bit cisim, E bunun genislemesl olmak iizere, her a E E elemam E cisminin F iizerinde cebirsel elemam oldugunda, bu genislemeye F cisminin cebirsel genislemesi denir.

cismin cebirsel kapamgi (ing. algebraic closure of a field, Ru». aAze6pau"leCICOe 30MMICaHue nOAH, Az. meydanm csbri qapanmas~) Bir E cisminin, cebirsel kapah olan cebirsel genislemesi. Her bir cismin cebirsel kapamsi vardrr,

cismin genislemesi (AIm. Korperruieiterunq, Fr. extension d'un champ, ing. field extension, Rus. paCw.upeHue nOAH, Az. meydanm geni§lanmasi) F cisrni bir G cisminin alt cismi oldugunda, G 'ye F nin genislemesi denir.

cismin karakteristigi (AIm. Charakteristik, ing. characteristic of a field, Ru«. sapaxmepucmusa nans, A.z. meydamn xarakteristikas2) Bir cisim bir halka olarak dii§iindiigiinde, bu halkamn karakteristigi. Ornegin, C = {O, I} kiimesinde + toplama islemi 0+ 1 = 1 +0 = 1 ve 0+0 = 0, 0+ 1 = 1 tammhyahm. (.) <;arpma islemi de 0·1 = 1·0 ve 1·1 == 1 olarak tammlarnrsa (C, +,.) bir cisim olur. Bu cismin karakteristigi de 2 dir.

cismin sonlu geniglemesi (AIm. endliche Kbrpereruieiterunq, Fr. extension finite, ing. finite-dimensional extension field, Rus. ICOHe"lHOe pacuiupenue nOAH, Az. meydanm sonlu geni§lanmasi) F cismi iizerinde, sonlu boyutlu vektor uzayi olan genisleme.

Clairaut diferansiyel denklemi (AIm. Clairautsche Differentialgleichung, Fr. equation differentielle de Clariaut, ing. Clairaut differential equation, Ru«. aU~¢epeHtlUa.tlbHOe ypal3HeHue Knepo, Az. Klero differensial tanliyi) Lagrange denkleminin ozel bir hali olan

y = xy' + tjJ(y')

65

Codazzi denklemi

diferansiyel denklemi.

Codazzi denklemi (Alm. Codazzi-Gleichung, Fr. equation de Codazzi, ing.

Oodazzi's equation, Rus. ypasHeHl.le KoaatJtJl.l, Az. Kodasi tanliyi) M, M yan Riemann rnanifoldunun bir yan Riemann alt manifoldu olmak iizere, V, W, X E

X(M) icin .

nor RvwX = -(VvII)(W, X) + (VwII) (V, X)

e§itligi. Burada R, M 'nin egrilik tensoriidiir. II, M nin §ekil tensoriidiir. (Vv IT).: X(M) X X(M) -+ X(M).L fonksiyonu

(VvII)(X, Y) = Db(TI(X, Y)) .. II(DvX, Y) - TI(X,DvY)

e§itligi ile tammhdir.

Codazzi-Mainardi denklemleri (Aim. Mainardi-Codazzische Gleichungen, Fr. equations de Mainardi-Codazzi ling. Mainardi-Codazzi equations, 'Rus. ypasHeHUR MaUHapou-Koaaljlju , Az. Maynardi-Kodazzi tanliklari) En+1, n + 1 boyutlu Oklid uzaymm bir hiperyiizeyi M, M 'nin §ekil operatorii (Weingarten operatorii] S ve koneksiyonu D olduguna gore M iizerindeki herbir X ,Y vektor alam icin S([X, Y]) = DxS(Y) - DyS(X) denklemi, Mainardi-Codazzi denklemleri. Burada { , ] ile parantez operatorii gosterilmektedir.

cos ve tg simgeleri (ing. cos arid tg symbols, Rus . .mmw cos u tg, Az. cos ve tg i§aralari) Kosiniis ve tanjant fonksiyonlan icin cos i§aretini 1748 yilmda, tg

isaretini ise 1753 yihnda Euler onermiseir. .

c: fonksiyonu (Alm. c: Funktion, Fr. c: [onciion, ing. c: function, Rus.

C" tfiYHIWrU, Az. cr funksiya) Gosterilen arahkta r kez siirekli tiirevlenebilir

fonksiyon, C r simfmdan fonksiyon. .

cr smifmdan fonksiyon bk. o: fonksiyonu.

C-toplanabilir .seri (Alm. C-summierbare Reihe, Fr. eerie sommable par la C-methode, Ing. C-summable series, Rsi«. C-cY.M.MUpye.Mblfj pRO, Az. Ccamlanan stra) Cesaro anlammda toplanabilir seri.

Coo usayr (AIm, Coo-Raum, Fr. espace Coo, lng. Coo space, RU8. npocmpaucmeo Coo, Az. Coo !azasl) Tiim gercel eksende siirekli ve x --+ ±oo iken birbirine esit, sonlu lim !(x), lim !(x) limitleri olan fonksiyoniar uaayi, Bu uzaym ele-

"'-+-00 "'-+00

manlan, siirekli, 211' peryodlu fonksiyonlar uzaymm elemanlarmdan x = tan ~,

-11' ::; t ::; 11', doniisiimii ile elde edilebilir.

ciimlecigin zemin ornegi (lng. ground instance of a clause) S bir ciimlecik ve C E S olsun, C 'deki degi§kenler yerine S 'nin Herbrand evrenine ait elemanlan koyarak elde edilen kiime C 'nin bir zemin ornegidir.

ciimlecik (ing. clause) SlflI ya da daha fasla harfirnsilerin sonlu bir tikel evetlemesi. ciimlecik kiimesi bk. forrniiliin ciimlecik kiimesi,

66

~arpanlama (Aim. Faktoration , Fr. factorisation, ing. factorization, Rus. (Jal!:mopusauus, Az. faktorizasiya) Carpanlara gore acihm, faktorizasyon. Carpanlar biciminde gosterim.

~arpanlara ayrrmanm tekligi teoremi (ing. unique factorization theorem, RUB. meopeua eouucmeennocmu (JalCmopu3atJuu, Az. faktorizasiyanm yeganaliyi teoremasc "Pozitifbir tam sayi, asal ~a.rpanlara aynlabilir. Bu yasihs garpanlarimn srrasi drsmda, tektir," onermesi,

~arpan teoremi bk. Bezout teoremi.

~arplmm boliinebilirligi teoremi (ing. theorem on the divisibility of a product, RUB. meopeMa 0 OeJltl.MOCmU npouseeiieuu», Az. hasilin baliinmasi teoremasl) "Qarpanlardan en az biri bir sayiya bdliinebiliyorsa carprm da aym sayiya boliinebilir ," onerrnesi.

~arplm kiimesi (Aim. Produktmenge, Fr. ensemble produii, ing. product set, RUB. npoueeeoenue MHO:>K:eCm8, Az. ~oxl'Uklar hasili) Bir kiimeler ailesinin kartezyen ~arplml.

~arplmsal birim (ing. multiplicative identity, RUB. MYJ1ml>mUnJ1urcamu8Hax edWiUl.la, Az. multiplikativ vahid) Qarpma islemine gore birirn eleman,

~arplmsal ters (ing. multiplicative inverse, RUB. MYJ1bmUnJ1UlCamU8Hbtt't 06pamHbli1, Az. multiplikativ tars) Carpma islemine gore ters elernan,

~arplm topolojisi (Aim. topologisches Produki, Fr. topologie produite, ing. product topology, Bu«. mOn0J102tJ.R npouseeaeuue, Az. hasil topologiyasz) (Xi, 'Ji) I i E I, topolojik uzaylar I X = n Xi garplm kiimesi olmak iizere, X iizerinde

iEI

{(Xi, 'Ji), i E I} uzaylan He {pi : X -I- Xi liE I} izdiisiim fonksiyonlan tarafmdan verilen baslangu; topolojisi. Denk olarak, X iizerinde alt tabam {pi1(Gi) I Oi E 'Jili E I} olan topoloji.

~arpmlm bk. faktoriyel.

~arpma i§leminde monotonluk kurah (Aim. Monotoniegesetz der Multiplikation, Fr. loi de monotonic de la multiplication, ing. monotonic law of multiplication, RUB. 3aICOH MOHomOHHocmu Y.M.HO:>K:eHU.H, Az. vurmamn monotonluq qanunu) Gercel sayilar icin a $ b ve k > 0 oldugunda ka :::; kb olmasi ozelligi.

~arpmanm kapahhk ozelligi (ing. closure property of multiplication, RUB. ceoitcmeo 3a.MI!:Nymocmu npouseeoenus, Az. hasilin qapalihk xassasi) "Va, bE C icin ab tarumhdir ve ab E C ," onermesi.

~arpma ve bolme simgeleri (ing. multiplicition and division signs, RUB. 3HaICU Y.MHO:>K:eHI1.R· u OeJ1eHU.R, Az. vurma ua boim» i§aralari) Qarpma icin x ve . i§aretIerini srrasiyla 1631 yihnda W. Ougtred ve 1698 yihnda G. Leibnitz onermislerdir. Bolme icin ; simzesini 1684 yilmda G. Leibnitz onermistir.

67

~atl

~atl (AIm. Bein, Fr. rep ere, ing. frame, Rus. penep, Az. reper) M manifoldunun

bir p noktasindaki Tp (M) teget uzayirun ortonorrnal bir tabam. '

~ekirdegin ikidogrusal serisi (ing. bilinear series of a kernel, Rus.6UJIUNeUHbtu PHO Hopa, Az. niivanin bixatti sarasl) [«(x, y) ~ekirdeginin ozfcnksiyonlan e.; (x) ve ozdegerleri Am olrnak iizere,

serisi.

~ekirdegin ozdegerleri bk. ~ekirdegin i:izfonksiyonlan.

~ekirdegin ozfonksiyonlart (ing. eigenvalues of a kernel, RU8. co6Cm8eHHb!e ~ymc~uu Hopa, Az. niivanin mezsusi funksiyaiara) x, t E [a, b] icin tammh K (x, y) ';tekirdeklerinin ozfonksiyonlan

I>

An J <Pn(y)I«x,y)dy = <l>n(x)

4 '

e§itligini saglayan <l>n (x) fonksiyonlan. An sayilanna I< ~ekirdeginin ozdegerleri denir. '

~ekirdek bk: sifir uzay. ~li§ki bk. tutarsiz formiil.

~ember (AIm. Kreis, Fr. circle, ing. circle, RUB. olCpY:>SCl-WCmb, Az. ~evra) Diizlemde verilen bir noktadan e§it uzakhkta bulunan noktalann kiimesi. ~ekilde gosterilen M(m, n} merkezli, r yan~aph c;emberin kartezyen denklemi (x - m)2 + (y - n)2 = r2, parametrik denklemi x = m + rcost, y = n + rsint dir.

y

-;--------------~--------~x

o

m

~ember denklemi (AIm. Kreisgleichung, Fr. equation de circle, ing. equation of a circle, Rus. ypa8NetWe OK:pY:>SCNocmtJ, Az. gevranin tanliyt) Diizlemde dogruluk kiimesi r yancaph cember olan (x-a)2+(y-b)2 = r2 acik onennesi. Bu denklernin gosterdigi ~ernberin rnerkezi (a, b) noktasidir. Yukandaki denklern x2 + y2 + Ax + By + C = 0 bicirninde de verilebilir.

!<emherin alan formiilii (ing. area [ormulc of a circle, Rus. r}op.MyJla nJlotqaou K:pyza, Az. cevranin sahasi formulas,) Yancapi r olan bir ~ernberin alaru S olmak iizere, S == ll'r2 forrniilii.

68

I,tevre usunlugu

I,temberin bazr temel elemanlars ·(ing. elements of a circle, Rus. HeIComOpbte OCHoeHwe Me.MeH17I.ot OICpY:JICHOCmU, Az. gevranin sscs elementlari) ~ekle bak.

~emberin ~evre uaunlugu (ing. circumference of a circle, Rus. iJ.AUHa oICpy:JIC~ Hocmu, Az. ceorsnin u%unlu9u) r yancaph bir c;ember icin 211"r Sa.YISl.

I,temberin karelenmesi (Alm. Quadratur des Kreises, Fr. quadrature du cercle, ing. quadrature of the circle, RUB. ICsaiJpamypa ICpyui, Az. dairsnin kuadraturasl) Alam, verilen bir c;emberin alanma e§it alan karenin c;izilmesi.

~embersell,tokgen (AIm. Kreisboqenpoluqon, Fr. polygone d'arcs circuloire, ing. circular polygon, Rus. ICpyzo8oiI .MHOZOYZOJlbHUIC, Az. ceureoari ~oxbucaql') <,;ember yaylarmdan olusturulmus cokgen.

I,tembersel halka (Alm. Kreisrinq, Fr. anneau circuloire, ing. annulus, circu~ lar ring, Rus. ICpyzoeoe ICO.AbtjO, Az. dairevi halqa) iki merkezdes c;emberin arasmdaki bolge. Bu I,temberlerin yancaplan R ve T, R > r, olmak iizere halkanm alaru rr(R2 - r2) dir.

~embersel ul,tgen (Aim. Kreisboqendreieck, Er. triangle circulaire, ing. circular triangle, Rue. ICpyzoeoiI mpeYZOJlbHUIC, Az. gevravari uybucaqh) Cember

ya.ylarmdan olusturulmus iicgen. .

~evirge integrali (Aim. Urnlaufintegral, Er. integrale de contour, ing. contour in~ tegral, Rue. ICOHmypHbLU UHmeZpa.Jl, Az. kontur integral1) Integralleme bolgesi kapah bir egri alan integral. Genellikie f biciminde gosterilir.

~evrel ~ember (Aim. Umkreis, Fr. crconscrii, ing. circumscribed circle, Rus. onUCaHHaJ1 OICpY:JICHOCmb, Az. ahata eden yevra) Varsa, bir ~okgenin ko§e noktalanndan ge~en c;ember.

A ,-~~-,

t>·

C ....... __ .. '

~evrel uzunluk bk. cevre uzunlugu.

~evre uzunlugu (AIm. Urnfang, Fr. perimetre, ing. perimeter, Bue. nepussemp, Az. perimetr) Kapah egrinin uzunlugu, ~evrel uzunluk. Bu terim en cck c;okgenier ic;;:in kullamlmaktadir ve bu hallerde tum kenarlann usunluklannm toplarm anlammdadir.

69

erkarrm bk. dediiksiyon.

~lkarma (Aim. Subtraktion, Fr. sousiraciion, ing. subtraction, RUB. 8bl'lUmmme, Az. ~txarma) Toplama islemine gore grup olan bir kiimede (a,b) ---7 a + (-b) islemi. a + (-6) elemam kisaca a - 6 ile gosterilir,

~lklk (Aim. Residuum, Fr. residue, ing. residue, Rus. BbL'lem, Az. 92X'1Q) K = {z Eel 0 < Iz - zo I < e:} kiimesinde analitik olan J(z) fonksiyonu icin, e egrisi J( 'da Zo noktasim c;eviren kapah basit diizenlenebilir olmak uzere

-21 . f J{z) dz 7rZ Je

sayiei.

crkiklar hakkmda Cauchy teoremi (Alm. Residuensatz, Fr. theoreme des residues, ing. Cauchy residue theorem, RUB. meopesca Kouiu 0 8M'lemaX, Az. pxzklar hakk2nda Kos: teoremas2) "D karmasik diizlemde bir 'bolge, J(z) sonlu sayida Zl, Z2, ... ,Zn noktalannm dismda D 'de analitik bit fonksiyon oldugunda, r kendisi ve icerisi D bolgesinde yer alan, Zk, k = 1,2, ... , n, noktaIanndan gecmeyen ve bu noktalan icinde bulunduran keyfi kapah diizeltilebilir egri olmak iizere

dir," onermesi.

!tifte oran (Aim. Doppeluerhiilinis, Fr. birapport, ing. cross ratio, RUB. 08oiiNoe OmNOw.e,.we, Az. anhormonik munasibat) Dogrunun vekterel denklemi, r = rii+An, aym dogru iizerinde birbirinden farkh dort nokta A, B, C, D ve bunlara karsi gelen parametreler sirasiyla, Aa, Ab, Ac, Ad olsun.

Ae - Aa . Ad - Aa Ae - Ab . Ad - Ab

oranlar oranma A,B,C ve D 'nin ~ifte oram denir ve (AB,CD) biciminde yazihr. Qifte oran projektif doniisiim altmda degi§mezdir.

!tifte teget bk. bitanjant,

!tift fonksiyon (Aim. gerade Funktion, Fr. fonction paire, ing. even function, RUB. "lemHaH !PYHlCtjUH, Az. cut funksiya) Tatum arahgl, 0 noktasma gore simetrik olan ve bu tanim arahgmdaki her x icin J(x) = J(-:c) e§itligini saglayan J fonksiyonu. Ornegin, m dogal sayi olmak iizere, y = x2m ve y = cos mx fonksiyonlan gibi,

\Oift fonksiyonun Fourier serisi (ing. Fourier series for even functions, RUB. pHa ~YPbe 'lemHoii !PYNlct.juu, Az. cut junksiyanm Furye suus,) 21 peryotlu

I "

~ift J fonksiyonu icin an f J f{t) cos '7t dt, n = 0,1,2, ... , olmak iizere, a

00

T + L: an cos '7t serisi,

n::::l

70

c;ok degi§kenli fonksiyon ic;in Lagrange formiilii

~iftleme aksiyomu (AIm. Paarbildungsaxiom, Fr. axiom des paires, ing. pairing axiom, Rus. alCctw...wa napbl, Az. cu.t aksiomasz) X ve Y kiime olmak iizere,

{X,Y} simfi bir kiimedir. .

~ift sayr (Aim. Einar, Zweizahlig, Fr. nombre binarie, ing. even number, Rus. 'lemHOe 'lUCAO, Az. cut adarl) 2 ile boliinebilen tam sayi, Daha acik bir anIatimla, k bir tam sayi olmak iisere, 2k biciminde bir say),

c;izge (AIm. Graph, Fr. graphe, ing. graph, Rus. zparj, Az. qraf) Yonlii veya yonsiiz c;izge, graf.

c;izgisel geometri (Alm. Liniengeometrie, Fr. geometrie regiee, ing. line geometry, Ru« . .IltmeU'lamaH 2eOMempUH, Az. ~izgisel handasa) Yiizey §ekillerini ve yiizey problemlerinin arastmlmasrm ve ~oziim yontemlerini diizlem iizerindeki ctizgilerle inceleyen bir geometri dah.

~izgisel hesaplama (ing. calculation using diagrams, Rue. zparpU'leCKUe 9b1.'WC.lleHUH, Az. grafik hesaplamalar) Qe§itli problemlerin sayisal ~oziimlerinin c;izgisel kurgularla elde edilmesi yontemi.

~ok degerfi fonksiyon (AIm. mehrdeutige Funktion, F-T'. fonction multiuoque, ing. many-valued function/Ru8. MH0203Ha'lHaH ¢YHlCtjUH, Az. ~ox qiymatli funksiya) X ve Y kiimeler, P(Y). Y 'nin kuvvet kiimesi olmak iizere, f : X -)'P(Y} bicimindeki fonksiyon.

c;ok deger'li ters trigonometrik fonksiyonlar (ing. multivalued inverse trigonometric functions, RUB. MHOZ03Na<jHbte 06pamNbl.e mpmoNOMempU<leCICUe ¢YH!Ct4uu, Az. coxqiymatli tars trigonometrikfunksiyalar) Arcsin e, Arccos x, Arctan x, Arccot x biciminde gosterilen fonksiyonlar. Bu durumda n = 0, ±1, ±2, ... olmak iizere, Arcsinx = (-l)narcsinx + 1l'n, Arccosx = arccos z + 211'n, Arctan x = arctan x + 1Tn, Arccot x = arccot x + 1l'n dir.

~ok degi§kenli Dirac d'-fonksiyonu (i";'g. multiuariable Dirac a-Junction, Rus.

O-rpYHICtjUH .llupalCa om MHOZUX nepeMeHNblx, Az. ~ox dayi§anli Dirak o-funksiyasl) x E Rn olmak iizere, o(x) = o(xI) . a(x2}'" o(xn} fonksiyonu.

~ok degi§kenli fonksiyon '(AIm. Funkiion mehrerer Varia bier, Fr. Jonction de plusieurs variables, ing. Junction of several variables, Rus. rpYNKtjUH HeC!CO.llblCUX nepeMeNHbtX, Az. ~OX dayi§anli Junksiya) 1) Her hangi tam n ;::: 2 icin D ~ Rn olmak iizere, f : D 4 IR fonksiyonu. 2} Xl, X2, ... , X"" Y kiimeler, D ~ Xl X X2 X ••• X Xn olmak iizere I : D 4 Y fonksiyonu. I \(ok degi§kenli fonksiyonun XI, ..• , Xn elemanmdaki degeri f(Xl, X2, ... , Xn) biciminde gosterilir,

c;ok degi§kenli fonksiyon ic;in Lagrange formiilii (ing. Lagrange's formula for Junctions of several variables, Ru«. rpop...wYJla Jlozpanoca ihlH !fiYHKt4UU MHOZUX nepeMeHHblx, Az. ~oxdayi§anli funksiya ii~iin Laqranj Jormulasz)

I(xl, :1:2, ... , Xn) fonksiyonu bir a = (aI, a2,"'" an) noktasunn komsulugunda diferansiyellenebilir oldugunda, bu kornsulukta, 0 < () < 1 olmak iizere

f(~l,X2, ... ,Xn} - f(al,a2, ... ,an) =

~ ( }8J(a1+8(:Z:1-ad, ... ,a,,+8(:z:,,-an»

~ XI< - ak a

10=1 . :Z:k

71

~ok degi§kenli fonksiyon i~in Taylor formtihi

formulii.

!iOk degi§kenli fonksiyon i~in Taylor formiihi (ing. Taylor's formula for function of several variables, Rus. !fl0p.MYJla Teiisopa OJiK ¢ytHcquu .MNOZU:C nepe.MeHHbtx, Az. yoxd3yi§cmli /unksiya iir;un Teylor formulasl) f( Xl, X2, ••• ,Xn) fonksiyonu bir D ~ JRn bi:ilgesinde (m+l) kez diferansiyellenebilirse, bu bolgenin her a = (a1' a2, ... l an) noktasmm komsulugunda, 0 < (J < 1 olmak iizere,

dir.

~ok degi§kenli fonksiyonun diferansiyellenebirlig! (ing. differentiability of a function of several variables, Rus. ()u¢!flepeHqupye.MOCmb fPYHKquu .MHOZUX nepe.MeHHbtX, Az. r;okdayipnli funksiyarun differen.siallanmas,) g(x), J; E lItn . dogrusal fonksiyon, w(x), eo E lItn noktasmda siirekIi fonksiyon ve g(xo) = w( xo) = 0 olmak iizere Xo noktasinm komsulugunda tammh f (x) fonksiyonunun artirm

!(x) - f(xo) = g(x) + w(x)lx - xol

bicirninde gosterilebilirse, f fonksiyonuna Xo noktasmda diferansiyellenebilir fonksiyon denir. Bu durumda dogrusal g(:c) fonksiyonuna f fonksiyonunun d.iferansiyeli denir ve df(x) olarak gosterilir, f(x)- f(xo) artrmmm bu gosterimi tektir.

~ok degi§kenli fonksiyonunun diferansiyeli bk. c;ok degi§kenli fonksiyonun diferansiyellene bir ligi.

!tok degi§kenli polinom (AIm. Pol!lnom in mehreren Unbestimmten, Fr. polynome a pluieurs indeterminees, lng. polynomial in several indeterminates, RU8 . .MHOZO~JleH om .MHOZYX nepe.MeHHbtX, Az. ~ox dayi§anli r;oxhadli)

N

P (x ) "a XklXk2 ... xk"

N 1, ... , xn = L..J kl,k2, .... k" 1 2 n

ki +k2+ ... +k,,=O

biciminde bir fonksiyona N mertebeli, n degi§kenli polinom denir.

~ok degi§kenli trigonometrik polinom (ing. trigonometric polynomial in several variables, RUB. mpUZOHO.MempU'leClCutJ nOJlUHO.M om .MH03!JX nep euenHblX, Az. r;oxdayi§anli triqonometrik r;oxhadh) ml, m2, ... ,mn dogal sayilar, zl, z2, ... ,zn karmasik degi§kenler, Ck1.k2 ..... k .. karmasik katsayilar olmak iizere,

72

ltOk kath fonksiyon

j = 1,2, , n, bicimindekifonksiyona Zl, Z2, ..• , Zn degi§kenlerine gore sirasiyla

ml, m2, , mn dereceli trigonometrik polinom denir.

~okdogrusal fonksiyon (Aim. multilineare Funkiion, Fr. fonction muliilineiare, ing. multilinear function, RUB. nOJ1UJ1UHeUHaH !fiYHlCljUH, Az. poiizstti funksiya) Qokdogrusal form .

.;;okdogrusal form (Aim. Multilinearform, Fr. forme muliilineaire, ing. multilinear form, RUB. nOJ1UAUHeUHaH !fiopMa, Az. polixatti form) Bir vektor uzaymda tamrnlanrms ve her. degi§kenine gore dogrusal olan c;ok degi§kenli fonksiyon, c;oklineer form .

.;;okgenin kenarlari bk: kapah cokgen. ';okgenin kryrlaci bk. kapah ~okgen.

r; okgenin ko§eleri bk, kapah ~okgen.

!;okgensel bolge (Aim. Poligonbereich, Fr. domaine poliqonol, ing. polygonal domain, Rus. MHOZOYZOAbHaH 06J1aCmb, Az. ~oxbucaqlz oblast) Her ikisinin iclerinin arakesiti bo§ olan sonlu sayida iicgensel bolgelerin birlesirni olarak yasilabilen diizlemsel bir nokta. kiimesi,

~okgensel sayr (Aim. Polygonalzahl, Fr. nombre polygone, ing. polygonal number, RUB. MHOZOyzOJ1bHOe 'lUCJlO, Az. poliqonol adacI) n-inci q-gensel Sa.YISl P:f ile gosterilir ve P~ = n+ (q - 2) n(n2-1} biciminde tarnmlamr. Ozel durumlarda, n-inci karesel sayi P~ = n2, n-inci iicgensel sayt P~ = 1'>("2+1) dir.

c;okharmonik diferansiyel denklem (AIm. polyha.rmonische Differentialgleichung, Fr. equation differentielle polyharmonique, Ing. polyharmonic differential equation, Rus. nOJ1UZapMOHU'leCKOe (Ju!fi!fiepeHquaJ1bHOe 'lpa~meHue, Az. poliharmonik differensial tanlik) m bir dogal sayi, .6. Laplace operatorii olmak iizere A mu = 0 diferansiyel denklemi.

~okharmonik fonksiyon (Alm. polyharmonische Funktion, Fr. fonction polyharmonique, ing. polyharmonic function, RUB. nOJlUZapMOHU'leClCaH !fiYHlf;ljUH, Az. poliharminik Junksiya) m ~ 2 dogal sayi olmak iizere, diizlemin bir bolgesinde 2m 'inci basamaga kadar siirekli tiirevleri olan vebu bolgede A mu = o ~okharmonik denklemini saglayan u fonksiyonu,

~okkath bk. dogrusal-;okluk.

~ok kath diferansiyellenebilir fonksiyon (ing. many times differentiable [unc-

. tions, Ru«. .MNOZOlCpamHO iJtJ~~epeHIJIJPyeMaR rpytilCIJUH, Az. cozqat differensiallanan funksiya) /(X1, X2, ... ) xn) fonksiyonunun (m - 1) inci mertebeye kadar tiim tiirevleri :Co E IR" noktasmda diferansiyellenebilir oldugunda, bu fonksiyona a.ym noktada m kez diferansiyellenebilir fonksiyon denir.

~ok kath fonksiyon (Aim. mehrwertige Funkiion, Fr. fonction multiforme, ing. multivalent function, Rus. MHOZOJ1UcmHUH !fiYHIC~UH, Az. ~o:cbudaqlt funksiya) Her w i<;in, bir D biilgesinde f(z) = w denkleminin koklerinin sayiss P 'den <;ok

73

cok katb Fourier serisi

degilse, bu bolgede analitik veya meromorf ! fonksiyonuna p-r;ok katl» fonksiyon denir.

!<ok kath Four-ier serisi (Aim. mehrfache Fourier-Reibe, Fr. .serie de Fourier multiple, Ing. multiple Fourier series, Rus. "'pamNb!iI PRO ifJypbe, ·Az. r;oxqat Furye SlTaS2) f(XI, X2, ••• ,xn), her degi§kenine gore 211' periyodlu, n boyutlu [0, 211'Jn kiibiinde integrallenebilir bir fonksiyon ve

211' 211'

. cc:» .. = ._1_ J ... J !(XI X2 ... x )e-i(k1"1+k~"2+ ... +k""")dxl'" d

"1."2,···,"" (211')n ' , , n n

o 0

olmak iizere,

serrsi.

~ok kath seri (Aim. mehrfache Reihe, Fr. serie multiple, ing. multiple series, Rus. "'pamHwiI pRO, Az. cozqat 8tra)

00 00 00

.L: .L: .. , .L: an1•n2 .... ,nk(X)

nl=l n~=l nk:l

bicimindeki seri.

~ok1ineer fonksiyon bk. «okdogrusal fonksiyon. ~ok1ineer form bk. ~okdogrusal form.

~ok1uk bk. dogrusal cokluk.

!<orkii bk. sayi boncugu.

~ozen ~ekirdek bk. resolvent yekirdek. ~ozen denklemi bk, rezolvent denklemi.

~oziim kiimesi (Aim. Lozunqsmenqe, Fr. ensemble des solutions, ing. solution set, Bus . .MHO:>ICeCmeo peuienu«, Az. holler r;o:clugu) Bir denklemi dogrulayan elernanlann kiimesi.

~ubuk ~izenek (Aim. Streifendiagramm, Fr. diagramme colonnes, ing. bar chart, bar diagram. bar graph, Rus. naJlo'lHwii 2patj, Az. t;ubuk qrab) Bir veriyi gostermek amaciyla, uzunluklan sozkonusu verideki sayilarla orantih olan birbirine paralel dikdi:irtgensel ~ubuklardan olusan «izenek.

74

D

dagihm fonksiyonu (AIm. VerteiiungsJuktion, Fr. Jonction de distribution, ing. distribution Junction, RUB. ~YHlCtjUH pocnpeoeoenu», Az. paylama Junksiyasz) Tiim gercel eksende tanrmlanrrus mono ton artan,

lim a(x) = 0 ve lim a(x) = 1

&-+-00 r-++oo

kosullanm saglayan a( x) fonksiyonu.

dagrlrm fonksiyonunun dispersiyonu (ing. dispersion oj a distribution [unction, Rus. ()ucnepcuH ~YHlCtjUU pacnpede.tleHUH, Az. paylama Junksiyasmm dispersiyasl) m"" bir a(x) daglhm fonksiyonunun ortalamasi olmak iizere,

00

Vex = J (t - ma)2da(t)

-00

bicirnindeki integral yakmsak oldugunda, Var integrali.

daglbm fonksiyonunun karakteristik fonksiyonu (AIm. charakterische Function, Fr. Jonction characteristique, ing. characteristic function of a distribution function, Rus. zapaxmepucmuxec ICa.R ~YHICtjUH ~YHlCtjUU pacnpeoeeeeu«, Az. paylama funksiyasmm xarakteristik funksiyasz) aCt) dagrhm fonksiyonu olmak

00

iizere ~,,(x) = J e-irtda(t) biciminde tanimlanan L, fonksiyonu.

-00

dagllam fonksiyonunun or-salamasr (ing. mean oj a distribution function, Rus. cpeouee ~YHlCtjUU pacnpe{)eJleHUH, Az. paylamaJonksiyasmm ortalamasl) a(x) bir . daglhm fonksiyonu olmak iizere mQ ile gosterilen ve (integral yakmsak oldugunda]

00

mar = J tda(t)

-00

biciminde tammlanan fonksiyon.

daha inee topoloji (AIm. feinere Topoiogie, Fr. topologie plus fine, ing. finer topology, Rus. mOHlCaH monOJlOZUJ1, Az. daha inca topologiya) (X,7) bir topolojik uzay olmak iizere, X iizerinde 7 ~ 7' kosulunu saglayan 7' topolojisi.

daha kaba topoloji (ing. coarser topology, Ru«. zpy6aJ1 monOJlOZUH, Az. daha gobud topologiya) (X,1") bir topolojik uzay olmak iizere, X iizerinde 7' ~ 7 kosulunu saglayan 7' topolojisi.

daire (AIm. Kreis, Fr. disque, ing. disc, disk, Ru«. ICpyZ, Az. daira) Bir ~emberle ic; bolgesinin birlesimi.

dairenin alaru (AIm. Kreisinhalt, Fr. eire du cercle, ing. area of a circle, Rus. nAo114aob tcpyza, Az. dairanin sahasi) Daire denen bolgenin alani, diskin alamo r yancap usunlugunu gostermek iizere, 1rr2 sayisr,

75

dairenin bazr temel elemanlan

dairenin baza temel elernanlarr (ing. elements of a disk) Sekle bak.

dairenin daireye gonderimi (Aim. Transformation eines Kreis auf Kreis, ing. transformation of a circle onto a circle, Bue. om06pa:>ICeNUe 1Cpyza Ha ICpyZ, Az. dairenin dair3yd inikas%) 10'1 < 1 olmak iizere, Izl ~ 1 dairesini, Iwl ~ 1 dairesine donii§tiiren

'A Z - Q w=e'D_--

1- Ciz

fonksiyonu.

dairenin list yarl diizleme donu§iimii (ing. transformation of a circle onto the upper hal/plane, Ru», omobpatsceuue x:pyza Na eepXH'JO'IO nO.llyn.llocx:ocm", Az. dairsnin yuxan yanmmiistaviya inikasz) 9f3 > 0, at =I 0 olmak iizere, w diizleminin birim dairesini z diizleminin iist yan diizlemine donii§tiiren

. z - j3

w = e,a-----=

z-j3

fonksiyonu.

dairesel silindir (Alm. Kreiszilinder, Fr. cylindre circulaire, ing. circular cylinder, Ru«. lCPYZ080ii qU.llUHOp, Az. dairso! silindr) Dik kesitleri c;ember olan silindir yiizeyi.

daldn-ilmis alt manifold (Aim. eingebettete Untermannigfaltigkeit, Fr. SO us variete plongee, ing. immersed submanifold, Bu«. 8.110;)fCeHHOe nOO.MHOZOO- 6pa3ue, Az. gomiilmii§ alt{:oxobrazlz) F : M H N bir daldirma olmak iizere f(M) alt manifoldu.

daldrrma (Alm. Immersion, Fr. immersion, ing. immersion, Rus. nozpY::HCeHUe, Az. gomma) M ve N manifoldlar ve ~ : M -+ N diizgiin bir doniisiim olmak iizere, her p E M icin d~p : Tp(M) -+ T.pp{N) dogrusal donii§iimii birebir olacak bicirndeki ¢ doniisiimii,

Dalembertian (Alm. D'Alembert-Operator, Fr. Dalembertien, ing. Dalembertian, Rue. lla.lla.M6epuQH, Az. Dalamberian)

82 82 82

0-----···--

- 8x~ 8x~ 8x~

eperatorii.

Dalembert operaedrii bk. Dalembertran,

76

dar anlarnda Laguerre polinomu

dalga operacdriiniin temel ~oziimii (Aim. Fundamentallosung, Fr. solution fondamentale, ing. fundamental solution of the wave operator, Rus. r}YNaaMeHm!l.l1bHOe peuienue eO.iUioe020 ypaeHeHU.H, Az. daljja operatorunun fundamental h<111i) <5 Dirac fonksiyonu olmak iizere,

~{ -a2.6.!=J(x,t), xE~n,tEJR

denkleminin ~oziimii. Bu ~6ziim, O(t) Heaviside fonksiyonu olmak iizere, n = 1 oldugunda

1

!(:c,t) = 2a{}(at -lxI),

n = 2 oldugunda

dir.

Dalzell tamhk kriteri (ing. Dalzell's completeness criterion, Rus. "pumepui1 nOANom", ll!l.l114eAJIa, Az. Dalzellin tamltq kriteriyasi) "L2(a, b) 'de ortonormal {?/!n{:C)} fonksiyonlar sisteminin tum L2(a, b) 'de tam olmasi icin gerekli ve

yeterli kosul .

t.! [! 1i.(.)d. l' dy = i(b - a)'

dir ," onermesi.

dar a~l (Aim. spiizer Winkel, Fr. angle aign, ing. acute angle, Rus. ocmpb,i1 YZOII, Az. iti bucaq) 61~iisii doksan dereceden kiiciik a~l.

- .

dar a~dl ii!<gen (Aim. spitzwinkliges Dreieck, Fr. triangle acutanqle, lng. acute

triangle, Ru». ocmpoyzoJlbHbl.iI mpeYZO.llbHUlC, Az. iii bucaal» ii~bucaql,) Tiim acilan dar ~1 olan iicgen.

daraltma gonderimi (Aim. I<ontraktionsabbildung, Fr. application de contraction, lng. contraction mapping, Ru«. om06pa:JfCeHtle cocamus, Az. sunima inikasl) (X, p) bir metrik uzayi ve 0 < 0' < 1 olmak iizere V x, y EX, ittin p(Tx, Ty) ::; O'p(x, y) kosulunu saglayan bir T : X H X gonderimi.

dar anlamda Laguerre poIinomu (Alm. Laquerresches Polynom im engeren Sinne, Fr. polynome de Laguerre au sens etroit, lng. Laguerre polynomial in the narrow sense, Rus . .MHOZO'MeH t{e6wweea-JIazeppa 8 Y3"OM C.MbtCAe, Az. dar me'nada Cebi§ev-Laqerr r;:oxh3dlisi) [0,00) arahgmda, r > -1 olmak iizere e" e-'" aglrhk fonksiyonuna gore ortogonallik kosulunu sagla.yan

polinomlan.

77

Darboux vektorii

Darboux vektorii (Aim. Darbousscher Vektor, Fr. vecteur de Derbou», ing.

Darbou» vector, RUB. eesmop lIap6y, A.z. Darbu vektoru) K. > 0 olacak bicimdeki, birim luzh a : I -+ IR3 egrisi icin, T' = w x T, N' :::: w x N, B' :::: w x B olacak bicimdeki w vektdrii,

B(t)

N(I)

dayanak fonksiyonu bk. Minkowski fonksiyoneli.

Debye fonksiyonu (AIm. Debye-Funktion, Fr. fonction de Debye ,in-g. Debye function, Rus, jJYl-mqu,Jf lIe6be , Az. Debye funksiyast)

fonksiyonu. Z, Riemann fonksiyonu olmak iizere Dn(oo):::: n!Z~n + I} dir.

Dedekind tamhk teoremi (AIm. Satz von Dedekind, Fr. theoreme de Dedekind, ing. Dedekind's completeness theorem, Ru«. meopeua nOJHWmb£ lIedelCuHda, Az. Dedekind tamlu; teoremasl) "A ve B, gercel sayilar kiimesi IR 'nin Au B ::::

JR, An B :::: 0, a EAve b E B ~ a < b kosullan saglayan bos olmayan alt kiimeleri verildiginde, biricik c E IR vardir ki, biitiin a E A i\;~n a ::; c ve biitiin b E B icin c $ b dir ," onermesi.

dediiksiyon (Aim. Deduktion, Fr. deduction, ing. deduction, Ru«. deo!llCtju,Jf, Az. deduksiya) Mannk kurallanrun uygulanrnasiyla, belitlerden ve dogrulugu bilinen onermelerden yeni bir onerme iiretme siireci, \;lkanm.

defekt sayrst ·(Alm. defiziente Zahl, Fr. nombre defiCient, ing. defect number, RUB. oejJel':mHOe 'lUC.40 CUM.M.empU'leCIC020 onepamopa, Az. simmetrik operatorun defekt adadi) Simetrik A operatoriiniin l'tAD defekt alt uzaymm boyutu. Bu sayr A operatoriiniin \Ao noktasmda defekt· sayrsi diye adlandmhr.

degi~im vektor alam (AIm. variation Vektorfeld, Fr. variation champ de vecteur, lng. variation vector field, RUB. nepeMeHHoe eexmopuoe nOJle, Az. dayi§?n vektor sahasi) a : [a, b] -+ Megri parcasmm, '1/1 : [a, b] x (-0, <5) -+ M degi§imi verildiginde, V{s) :::: '1/111(5,0) esitligiyle tarurnh V vektor alamo

degisken (AIm. Variable, Fr. variable, ing. variable, RUB. nepeuenna», Az. dayi§an) Verine, belli bir kiimenin her bit elemam konulabilen simge.

degi§kenin bagh goriiniimii (ing. bound occurence of a variable) Bir degi§kenin bit niceleyicinin hemen sagmda ya da bir niceleyicinin kapsarnmda bulunan goriiniimii. Ornegin, ((V:c)P(x)) -+ Q(x,y) formiiliindeki c.degiskeninin ilk iki goriiniimii ~ih;

degi§meli diyagram

degi§kenin serbest goriiniimii (ing. free occurence of a variable) Bir degiskenin bagh olmaya.n goriiniimii, Ornegin, «Vx)P(x)) -+' Q(x,y) formiiliindeki x degi§keninin ii~iincii goriiniimii ve y degi§keninin tek goriiniirnii,

degi§kenlerden birine gore siireklilik (ing. continuity in one of several variables, Rus. uenpepuenocms no-ooHoi1 U3 nepe.MeHHbIX, Az. dayipnlarindan birina gora kasilmazlik) Ook degi§kenli fonksiyon verildiginde, degi§kenlerden biri dismda obiirleri sabit tutula.rak elde edilen tek degi§kenli fonksiyonun siirekliligi.

degi§kenlerine gore ayrllabilir Euler diferansiyel denklemi (Alm. Eulersche Differentialgleichung, Fr. equation differentielle d'Euler, ing. Euler's differential equation with separated variables, Rus. ou1iifiepeHtjuaJlbHOe ypalmeHue 9i1J1epa c paaOeJlH'IOU{U.MUCn nepe.MeHHbl.MU, Az. Eylerin dayipnlarina aynlan differensial tanliyi)

Y(y) = aoy4 + aly3 + a2y2 + a3Y + a4 olmak iizere Tx + ?v = 0 diferansiyel denklemi.

degi§kenlerin veya belirsizlerin simgesi (ing. symbols for variables and unknowns, Rus. o603Ha~eHue HeU38ecmHbtX UJlU nepe.MeHHblX, Az. dayipnlarin vaya bilinmayanlarin i§arasi) Degi§kenler veya bilinmeyenler ilk kez 1637 yilmda R. Descartes'in kullandrgr x, V, z gibi simgeler.

degi§ken simgeler (Aim. Variable, Fr. variable, ing. variable symbols, Ru~. nepe.MeHHbte CU.MBOJlb~, Az. dayi§,m simvollar) Oe§itli mannklarda temel simge tiirlerinden birisi. Yorurnlar altmda tamrn kiimesi icindeki bir degi§kene karsrhk gelir.

degi§meli cebir (Alm. kommutative Algebra, Fr. algebrecommutative, ing. commutative algebra, Bus, ICO.MMymamuBHan aJlze6pa, Az. kommutativ cabr) Kendisini vektdr uaayi yapan i§lemlerin disindaki c;:arprna i§leminin degi§me ozelligi bulunan cebir.

degi§meli ~izenek (AIm. kommutatiuer Diagramm, Fr. diagramme commutatif, ing. commutative diagram, Rus. ICO.M.Mymamu~lNaH oUaZpaM.Ma, Az. kommutativ diagram) Fonksiyonlarm ya da oklann degi§me ozelligini gosteren Itizenek, degi§meli diyagra.m. Ornegin, a.§agtdaki c;:izenegi, fog = h 0 k e§itligini gosteriYor.

A

B

k

c-----,

D

f

degi§meli diyagram bk. degi§meli cizenek.

79

degi§meli grup (Alm. Abelsche Gruppe, Fr. groupe Abelian}. ing. Abelian group, Bus. ~O.MMymamU8HaJf zptmna, Az. kommutaiiu qrup) Uzerinde tammlanrrus ikili islemi degi§rneli clan bir grup. Daha acik olarak her a, b elemam icin, ab = ba e§itliginin dogrulandigi grup,

degi§meli halka (Aim. kommutativer Ring, Fr. anneau commuiaii], ing. commutative ring, Ru«. ~O.M.Mymamu8Hoe ~O.llbI40, Az. kommutatio haLqa) Qarpma i§lerni degi§rneli alan halka.

degi§melilik kurab (Aim. I<ommutativgesetz, Fr. loi commutative, ing. commutative law, Rus. 3a~ON lCOM.Mymmamu8Nocmu, Az. kommuiatiolik: qanunu) Sayilar iizerinde toplama ve c;arpma islemlerinin a + b = b + a ve ab = ba ozellikleri ile ifade olunan yer degi§tirme kurah. Genellikle a * b = b * a ozelligi olan her * ikili islemine degi§meli i§lem denir.

degi§meli olmayan operatorler (Aim. nicht kommutierende Operaioren, Fr. operateurs non commutants, ing. non-commutative operators, Rus. HeICO.M.MYmupy1O~ue onepomopu, Az. kommutativ olmayan operatorlar) LIL2 = L2Ll e§itligini saglamayan Ll ve L2 operatorleri,

degi§meli operaeorler (Aim. kommutative Operaioren , Fr. operaieurs commutables, ing. commutative operators, RUB. lCO.MMymupy1O~ue onepamopl>!, Az. kommutativ operatorlar) L, L2 = L2Ll e§itligini saglayan L1, L2 operatorleri.

degi§me ozelligi (AIm. kommutatiue Eigenschajt, Fr. propriete commutative, ing. commutative property, Rus. ceoi1cmeo lCO.M.Mymamu~mocmu, Az. kommutativlik :cassasa) A kiimesinde bir * i§lemi verildiginde, bu islemin \;/ a, s e A ic;in a * b = b * a onermesini saglamasl i:izelligi.

degi§mez nokta bk. 'sabit nokta.

degrne noktasi (Aim. Ben1hrungspunkt, Fr. point de contact, ing. contact point, Rus. mO~lCa lCacaHUH, Az. toxunma noqtasi) Teget He egrinin ortak noktasi,

delinmis daire (AIm. punktierte Kreissheibe, Fr. disque pointe, ing. punctured disk, Rus, npoxonomutt lCpY2, Az. de§ilmi§ daira) Bir i~ noktasi cikanlmis daire,

demet (Aim. Punktbiischel, Fr. [aisceau poniuel, ing. pencil, Rus. ny~olC, Az. dasta) Parametreye dogrusal bagrmb alan dogrular, egriler veya yiizeyler ailesi, Ornegin, Fl ve F2 diislemde egriler belirten fonksiyonlar olrnak iizere, diizlemde A1Fl + A2F2 = 0 denklemi He All A2' lerin Al = 0, A2 = 0 drsmdaki tiim degerleriyle elde edilen egriler, bir demettir.

De Moivre (Aim. De Moiore, Fr. De Moivre, ing. De Moiore, Rus. Myaep, Az.

Muavr) 1667-1754. Fransiz asilh ingiliz matematik~jsi. 1697 yihnda Royal Society (Ingiltere Fen akademisi) iiyesi oldu. Doctrine of Changes (~ans Doktrinled) adh yapitiyla olasihk hesaplarmm gelismesine katkida bulundu. Olasihk teorisindeki ~ah§malan ve De Moivre formiiliiyle tammr.

80

denklemin indirgenmesi

De Moivre formiilii (Alm. De Moiure-Formel, Fr. formule De Moivre, ing. De Moiore formula, Rus. rfi0pMY.IIa Myaepa, Az. Muavr formulasz) Trigonometrik bicimde verilen bit karmasik saymm kuvveti icin

[r(cosB + isino)]n = rn(cosnB + isinnB)

. kurah.

De Morgan kurallars (Aim. De Morgansche Siitze, Fr. De Morgan lois, ing. De Morgan's laws, Rus. 3atCoNW JIe Mopsawa , Az. De Morgan qanunlaM) Bir X kiimesinde S ~ X altkiimesinin tiimleyeni S' He gosterildigine gore, A, B ~ X kiimeleri icin, (A n B)' = A' U B' ve (A U B)' = A' n B' kurallan. Bu kurallar X in herhangi bir {An} alt kiimeler ailesi ittin de gecerlidir: (UAn)' = nA~ ve (nAn)' = UA~.

dengeli kiime (Alm. ausgeglichene Menge, Fr. ensemble' equilibre, ing. balanced set, Rus. paenoeecuoe MNO:JICeCmeo, Az. tarazlz 90x1uq) Bir dogrusal uzayda her>. E 1(, 1>'1 s:; 1 icin >'A ~ A kosulunu saglayan A altkiimesi.

denk daglbm fonksiyonlarr (ing. equivalent distribution functions, Ru«. 9ICSU- 8aJleHmNble rjymcl.juu pacnpeoenenu», Az. ekuiualent dagztzm Junksiyalarz) Tiim siireklilik noktalannda esit olan daglhm fonksiyonlan,

den~ denklemler (Aim. iiquivalente Gleichungen, Fr. theoremes ideniique, Ing. equivalent equations, RUB. 91C8USaJleHmHw.e ypasHeHuJ'r, Az. ekvivalent tanliklar) Qoziim kiirneleri e§it olan denklemler.

denk elemanlar (Aim. iiquiualente Elemente, Fr. eMmentes equivalentes, ing. equivalent elements, Rue. 31C19USaJleHmHbte 9.IIeMeHmbt, Az. ekvivalent ilnsilrlar) " - " bir A kiimesinde denklik ba.gmtlsl olmak iizere, a '" b olacak bicimdeki a ve b elemanlari. Baska bir anlatunla, bir denklik smrfmdaki herhangi iki eleman.

denk formiitler (Alm. iiquivalente Formeln, Fr. Jormule ideniique, ing. equivalent formulae, Ru». eIC8Uea.lleHmHbie rfiOPMY.Ab!, Az. ekvivalent diisturlar) 1. Her yorum altmda aym dogruluk degerine sahip formiiller, esdeger formiiller. Boylece F1, F2 formiillerinin denk olabilmesi i-;in gerek ve yeter kosul Fl ¢} F2 formiiliiniin gecerli olmasidir. 2. Denk onermeleri ifade eden forrniiller.

denk kiimeler (Aim. gleichmiichtige Mengen, Fr. ensemble equipotent, ing. equivalent sets, Rue. a,.8U8a.AeHmHble MHO:JICecmea, Az. ekvivalent 90x1uqlar) E§gii~lii kiimeler.

denklem (Aim. Gleichung, Fr. equation, ing. equation, RU8. ypasHeHue, Az. tanlik) Bilinmeyeni iceren e§itlik.

denklemin indirgenmesi (Aim. Reduction einer Gleichung, Fr. reduction d'une equation, ing. reduction of an equation, Rus. npueeoenue ypasHeHUH, Az. tanliyin endirilmesi) Denklemin, kendisinden kiiciik basamakh denk bir denkleme ddniistiiriilmesi.

81

denklemin mertebesi

denklemin mertebesi bk. diferensiyel denklemin basamagi,

denklemin saglanmasi (Aim. befriediqen eine Gleichung, Fr. verifier une equation, ing. satisfying an equation, Ru«. y()oB.!IemBOpJfmb ypa€JHeHU'IO, Az. tanliyi odamak) Denklemde, belirsiz degi§kenin yerine bir degeri yasildigmda, dogru bir onerme elde edilmesi.

denklemin eamm bolgesi (Aim. Definitionsbereicl: der Gleichung, Fr. domaine d'un equation, ing. domain of an equation, Rus. 06"wcmb onpe()e.!IelWJf ypaBHeHUJf, Az. tanliyin ta'yin oblash) f(x) = g(x) bicirnindeki bir denklemde hem f(x), hem de g(x) ifadesinin tarumh oldugu x noktalanmn kiimesi,

denklemler sistemi (Aim. Gleichungssystem, Fr. systeme d'equations, ing. system of equations, Rue. cucme..«a ypaBlw·wi1, Az. tanliklar sistemi) Ortak ~oziimleri aranan denklemler kiimesi,

denklik bagmtrsi (Aim. Aquivalenzrelation, Fr. relation d'equioalence, ing. equivalence relation , Rus. coomHOWeHUJf 9tCBU8aJleHmHOCmu, Az. eynilik miinasibati) Bir A kiimesinde tanimh, yansiyan, simetrik ve ge~i§ken bir bagmt). Ornegin, dogrularm kiimesinde paralellik bagmtlsl ve JZ tamsayilar kiimesinde,

a ::; b(mod m) ¢} (a - b, m'ye tam boliiniir)

biciminde tammlanan ;:: bagmns; gibi.

denklik srmfr (Aim. Aquivalenzklasse, Fr. closse d'equivalence, ing. equivalence class, Rus. IC.ilacc 8IC8UBa.ileHmNOCmu, Az. eynilik sinifi) Bir A kiimesindeki bir denklik bagmtisina gore, a elemanma denk alan elemanlarm kiimesi, iki denklik smrfi ya aynktir ya da esittir. a veya [a] ile gosterilir. [a] == {x : x E A ve x "" a} dir,

denk matrisler (Aim. aquiualente Mairizen, Fr. matrice equivalente, ing. equivalent matrices, RUB. 8..-8ueaJleHmHMe ..«ampu!Jbt, Az. ekvivalent matrislar) P ve Q karesel tersinir matrisler almak iisere, aralannda A = P BQ biciminde bir iliski bulunan Ave B matrisleri ..

denk tabanlar (AIm. gleichberichtigle Basis, Fr. base equivalent, ing. equivalent bases, Ru«. 911:9Uea.tteHmHbti1 Sasuc, Az. ekvivalent bazis) 'Bl ve 'B2, bir X kiimesi iistiindeki 'Il ve 'I2 tapolojileri icin birer taban olmak iizere, 'Il == T2 olacak bicimdeki 'Bl ve 'B2 tabanlan.

denk toplanabilme yontemleri (Aim. iiquivalente Summierunqsoerfabren, Fr. methodes equivalents de sotnmaiion, ing. equivalent methods of summation, Rus. BICBUea.!leHmHble ..«emo{)bl cyMMup08aHuH, Az. ekvivalent ~(Jmlama iisulIan) Iraksak seri iki toplanabilme yonteminden herhangi biriyle bir sayiya toplanabildiginde otekiyle de aym sayiya toplanabilen toplanabilme yontemleri.

Descartes ilmigi (Aim. Descariessches Blatt, Fr. folium de Descartes, ing. folium of Descartes, Rus. nem.ilR iIell:apma, A~. Dekart ilmigl) x + y + a = 0 dogrusunu asimptot kabul eden ve orijinde kendi kendini keserek bit diigum olusturan x3 + y3 == 3ax denkleminin belirttigi egri.

82

determinantm Laplace acihrm

Descartes i§aretler kurah (AIm. Descartessche Zeichenregel, Fr. regIe des signes de Descartes, ing. Descartes rule of signs, Ru«. npaBUJlO llew:apma, Az. Dekart qanunu) Bir polinomdaki isaretlerin degi§me saY]S1 k olmak iizere, gercel katsayih bir polinomun en fazla k tane gercel pozitif kokii vardir. Ornegin, :1:2 - 5x+6 = 0 denkleminde i§aretler +, -, + olmak iizere iki kere degi§mektedir. Dolayisiyla iki tane gercel kok vardir.

de Sitter uzay zamam (ing. de Sitter spacetime, Rue. npoctnpancmeo BpeMeNu oe Cummepa, Az. de Sitter [sz« zamanz) Gorelilik (relativite) kurarmnda Si(r) Lorenz kiiresinin baska bir adi.

destek (Aim. Stiitze, Fr. supportare, ing. support, Rue. ,·wcUmeJlb, Az. da§zyzcl) Fonksiyonun sifirdan farkh degerler aldlgl kiimenin kapamsi.

destek dogrusu (Aim. Sti.itzgerade, Fr. droite d'appui, ing. supporting line, Rue. onopnas npaMaa, Az. dayaq diizxatti) Diizlemsel M kiimesi tiimiiyle, bit a E M noktasmdan gecen dogrunun olusturdugu yanmdiizlemlerin birinde yer aldigmda bu dogruya verilen ad.

destek egrisi (Aim. Stiitzkurre, Fr. courbe d'appui, ing. curve of support, Rus. onopnax ICPUBOH, Az. dayaq ayriSl) hE(1/» bir E kiimesinin destek fonksiyonu olmak iizere, (r,7/;) kutupsal koordinatlannda r = hE('I/J) denklemiyle verilen egri.

destek fonksiyonu (AIm. Stutzfunktion, Fr. fonction d'appui, ing. support function, Rus. onopuas ¢YHICtJ,UH , Az .. doyaq funk.siyas2) DI§ biikey B ~ Rn kiirnesinin destek fonksiyonu diye

HB().) = SUP().lXl + ... + ).nxn) , ). E Rn 3:EB

e§itligiyle tammlanmis HB().) fonksiyonuna denir,

determinantm acihnn (Aim. DelerminantezerIegung, Fr. deueloppement d'un determinant, ing -. expansion of a determinant, Rus. pa3J100lCe~fUe onpedenumMR, Az. determinantm aYMlz§t) Bit determinantm i 'inci satmna veya j 'inci siitununa gore acihrru.

determinantm Laplace acihmr (Aim. Laplacescher Satz fur Determinanien, Fr. deveIoppement regIe de Laplace, ing. Laplace expansion of a determinant,

83

devirli grup

Rus. meOpeMa pa3JlO;)fCeHU.17 Ilannaca, Az. determinantm Laplas aynlt§~)' 1 s:; m ~ n olmak iizere,

dir. Burada Aij, determinantm ajj elemanrna karsihk gelen e§liarpamdlr. Benzer acihm determinantin siitunlannm elemanlan icin de gecerlidir.

devirli grup (AIm. Zyklische Gruppe, Fr. groupe monogene cyclique, ing. cyclic group; Rus. tjWCAU'leClCa.R zpynna, Az. siklik grup) Kendisini iireten bit a elemam bulunan G grubu.

dl§ a~l (Aim. Auftenwinkel, Fr. angle ecierieur, ing: exterior angle, Rue.

BNeUlHUU YZO.ll, Az. zarici b~caq) Bir iicgende, bit i~ acmin tiimleyeni clan bir a.l11. ACD acisr, ABC iicgeninde bir dl§ acidrr.

A

~

B

c

D

dl§biikey bolge (Alm. konvexer Bereich, Fr. domaine convexe, ing. convex domain, Rus, BbmYICAa.R 06.11aCmb, Az. qobariq oblast) Disbiikey kiime olan bit bolge.

dl§biikey cisim (Aim. konuezer Kerper, Fr. corps conueze, ing. convex body, Rus. BbmYICJloe meao, Az. qobanq cisim) Bir topolojik uzayda, i<; noktalan bulunan bit disbiikey kiimenin kapamsi.

disbiikey ~okgen (Aim. konuezes Polygon, Fr. poligone convexe, ing. convex polygon, Rus. BbmylC.AWU .MHOZOYZO.llbHUIC, Az. qabariq r,;oxbucaqlz) Kenarlardan farkh her bir dogru ile en ~ok iki noktada kesisen liokgen.

drgbiikey dizi (AIm. konueze Folqe, Fr. suite convexe, ing. convex sequence, Ru«. BbtnYK:.Aa.R nocAeOOBameAbNOCmb, Az. qabartq ardzczlzq)

olmak iiaere her k icin /:::,.2 Ak 2:: 0 kosulunu saglaya.n dizi.

digbiikey fonksiyonun ol~iimii (ing. measure of a convex function, Rus. -«epa 8bl.nYI<:.IlOU rPYHlCtjtjUU, Az. qabariq Junksiyanzn olr,;iisii) dom f = {x I 3 A,

84

dl§ diferansiyel form

(x,>.) E epij} = {x I f(x} < oo} etkili kiimesinin ol~iimiine f fonksiyonunun ol~iimii denir.

drsbiikey fonksiyonun siireklilik kriteri (ing. criterion for continuity of convex function, RUB. tcpumepuu Henpepb!8HOCmU BhlnYIe.llOU ~YHJ(;l.!tltl, Az. qabariq funksiyamn kasilmazliyi kriteriyasl) ]Rn uzaymda tammh disbiikey fonksiyonun siirekli olmasi i~in gerek ve yeter kosul onun m_n 'nin tum noktalannda sonlu olmasidir.

disbiikeyimsi fonksiyon (AIm. quasikonueze Function, Fr. fonction quasiconvexe, ing. quasi-convex function, Rus. 1C8a3tlBbmYII:AaH ~YHII:I.!UH, Az. kuaziqabaru; funksiya) Bir dl§ biikey fonksiyona denk fonksiyon.

dl§biikeyimsilik (AIm. Quasikonvexitiit, Fr. quasi-convexite, ing. quasi-convexity, RUB. ICBU3uBbtnYII:AOCmb, Az. kvaziqabunkltllq) Bir fonksiyonun disbiikeyimsi fonksiyon olmasi ozeUigi..

drgbiikey kiime (Aim. konvexe Menge, Fr. ensemble convexe, ing. convex set, RUB. BbmYICAoe MHO:>fCeCmBO, Az. qabu1'1q t;oxluq) 1. Gercel sayi cismi iistiinde bir E dogrusa! usaymda

'r/ x, y E C, 0:::: >. :::: 1 =? >.x + (1- A}Y E C

kosulunu saglayan C altkiimesi. 2. Bir yan Riemann manifoldunda bir A acik alt kiimesi, her bir noktasmm bir normal komsulugu olacak bicimde bir A acik altkiimesi.

disbiikey ortii {Alm. konueze Hiille, Fr. enveloppe conueze, ing. convex hull, convex envelope, Rue. 8WnbUCJ1UH 060J1'1lCa, Az. qabartk ortiik} Bir kiimeyi kapsayan en kiiC;iik dl§biikey kiime, disbiikey zarf.

disbiikey yiizey (AIm. Eifliiche, Fr. surface convexe, ing. convex surface, Ru», 8wnyK:J1a.H n08epxocmb, Az. qabariq sath) Disbiikey bir cisrnin smmnm 'baglanhh alt kiimesi.

dl§biikey zarf bk. disbiikey artn.

dl§ ~arplm (AIm. iiufteres Produki, Fr. produit exterior, ing. exterior product, Rus. BHeumee npoueeeaenue, Az. xarici hasiQ l-formlann c;arplml, Grassman c;atplml. Ozel olarak ]R3 'de vektorel c;arplm.

dl§ diferansiyel (Aim. iiufteres Differential, Fr. differentielle ezterieure, ing. exterior differential, Rus. 8HeumuiI Ou~~epeNI.!Ua.ll, Az. zarici differensiuQ ~ = E 4>lItV2 ••• lIk duv, /\ dUII2 /\ ... /\ dUllk e§itligiyle verilen el!, k-formundan <

dq, = L del!1I1V2 ... lIk /\ dUll, /\ dUV2 /\ ••• /\ dUllk e§itligiyle elde edilen del!, (k + 1)-

< .

diferansiyel formu, dl§ tiirev.

dl§ diferansiyel form (Aim. iiuftere Differential/arm, Fr. forme differentielle exterieure, ing. exterior differential form, Rue, BHeWHHH du~~epeHllUaJ1bNaH ~opMa, Az. :rand differensial form) Bit M manifoldunun her bir p noktasma,

85

dl§ geometri

bu noktadaki teget uzay iistiinde kovaryant, ters simetrik bir ~p k-tensorii karsihk getiren bir <fI fonksiyonu.

dl§ geometri (ing. extrinsic geometry, Rus. BNelliNRR zeouempue, Az. xarici h~mdasa) M ve M iki manifold ve M C M olmak iizere, M 'nin M ye bagrmh olan geometri.

dl§ kiime (AIm. iiupere Menge, Fr. ensemble ezterieur , ing. exterior set, Rus. eHeULHee MHo:xcecmeo, Az. xarici ~oxluq) Bir kiirnenin tum dl§ noktalannm kiimesi.

drsmerkeslik sayisi (Aim. Exzentrizitiit, Fr. ezceniriciie, ing. eccentricity, Rus. 3ICct4eHmpttt4umem, Az. eksentrisitet) Kenik egrisi tammmdaki e sayisi.

dl§ nokta (Aim. iiuperer Punki, Fr. point exterieur, ing. exterior point, Rus. eHeumRR mo'l~W, Az. earici noqta ) Kiimenin hi~ bir noktasim icermeyen en az bir komsulugu bulunabilen bir nokta.

dl§ ters acrlar' (Aim. iiupere Wechselwinkel, Fr. angles oliernes extemes, ing. exterior alternate angles, Rus. 8HelliHue HO"peC17l.Jlexaw,ue YMbL, Az. xarici carpaz bucoqlar) ~ekildeki, aym diizlemde yer alan iki dogru iiciincii bir dogruyla kesi§tiginde elde edilen 1 ve 2, 3 ve 4 acilan.

dl§ tiirev bk. dl§ diferansiyel. difeomorfizim bk. tiirevsel e§yapl doniisiimii.

difeomorf kiimeler (Aim. diffeomorphe Menqen, FIr. ensembles difJeomorphes, ing. diffeomorphic sets, Rus, ourprpeoMoprpHble .MHOXeCmea, Az. diffeomorf ~oxluqlar) U ve V, Rn uzaymm acrk alt kiimeleri olmak iizere, U 'dan V 'ye en az bir difeomorfizm bulunabilecek bicirnde U ve V kiimeleri. c

diferansiyel ve integral hesap bk. kalkiiliis.

diferensiyel denklem (Alm. Differentialgleichung, Fr. equation differentielle, ing. differential equation, Rus. ourprpepeHquaAbHoe ypaeHeHue, Az. differensial tanlik) Bilinmeyeni fonksiyon olan ve bu fonksiyonun en az bir tiirevini iceren denklemi. Ornegin r{x) + 2f{x) = 1 veya ~ + :X2~ = O.

diferensiyel denklemin basamagr (Aim. Grdnung von einer Differentialqleichung, Fr. ordre d'un equatin differentielle, ing. order of a differen'tial equation, Rus. nopJroolC ourprpepeH"tua.llbHOb' ypaeHeHUR, Az. differensial tanliyin martabasi) Denklemde bulunan tiirevlerin basamaklannm en biiyiigii, denklemin mertebesi, Ornegin, y" = {y')4 - y3 denkleminin basamagr ikidir.

86

diferensiyellenebilir gonder im

diferensiyel-fark denklemi (Aim. Differenzen-Differential Gleichung, Fr. equation differentio-diI{erentielle, ing. difference-differential equation, Rus. ou¢¢epeH1.4UaJlbHO-pa3HOCmHOe ypaBNeNue, Az. differensial-farq tiJnliyi) Degi§keni, belirsiz fonksiyonu, onun tiirevlerini ve artimlanru iceren denklem. Ornegin, k bir sayi, Y = y(x) belirsiz fonksiyon, Ay = y(x + h) - y(x) olmak iizere y' = klly denklemi.

diferensiyel formlarm dis ~arplml (Aim. iiufteres Produkt, Fr. produii exterior, ing. exterior product, Rus. BHeUH~ee Y.MNo::xceHue ou¢!ftepetHjUaJlbHbIX ¢OP.M, Az. sarici hasi~ M manifoldu iistiinde w, k-formu ile 9, t-formu verildiginde

e§itligiyle tammh (w /\ 8) diferansiyel formunu veren I\. islemi. Ornegin, I) ve 0, l-form iseler

olur,

diferensiyel gonderimi (Aim. Differentialabbildung, Fr. transformation differentielle, ing. differential map, RUB. ou¢!fiepeHtjuaJlbHOe omotipeisceuue, Az. differensial inikas) M ve N rnanifoldlan ve .,p ; M -+ N gonderimi verildiginde p E M icin, (d.,p)p : r,,(M) -+ Tt/Jp(N), [(d.,p)p(V))(g) = V(g o.,p) bicirninde ta.mmlanan (dt{l)p gi:inderimi, tiirev gonderimi. d.,p ; p -+ (d.,p)p dcniisiimiine de diferansiyel gonderimi denir. (d.,p)p 'ye genellikle p noktasmdaki diferansiyel gonderimi denir,

diferensiyel ikiterimli i~in Chebyshev teoremi (Aim. Tchebysheffsee Differentialbinomsatz, Fr. theoreme de Tchebushe», ing. Chebyshev's theorem on differential binomals, RUB. meope.M(J tJe6blULeea 0 ou!fi¢epeHtjua.AbHO.M OBY'l.IleHe, Az. differensial binom hakkmda gebi§ev teoremasz) "a ve b gercel, m, n,p rasyonel sayilar olma.k iizere, p, mt1 + p sayilanndan birinin tam sayi olmasi durumu dismda,

J xm(a + bxn)Pdx

belirsiz integrali yahn fonksiyonlara bagh olarak yasilamas," i:inermesi.

diferensiyeUenebilir etki (Aim. differenzierbare Akiion, Fr. action differentiable, ing. differentiable action, Rus. ou!fi!fiepeH~upye.Moe oei1cmBue, Az. differensiallanon ta'sir) G bir Lie grubu, X diferansiyellenebilir bir manifold olmak iizere, diferansiyellebilir (j : G x X ~ X etkisi,

diferensiyellenebilir gonderim (Aim. differenzierbare Abbildunq, Fr. transformation derivable, ing. differentiable map, Rus. ou!ft!fiepeH1.4Upye.Moe omo- 6pa::xceHue, Az. differensiollanan inikas) }Rn uzaymm jRm uzayma diferansiyellenebilir Yi = fi(xj) (i = 1,2, ... , m; j = 1,2, ... , n) fonksiyonlanyla verilen bir gonderimi.

87

diferensiyellenebilh-ligin gerek kosulu

diferensiyellenebilh-ligin gerek kosulu (ing. necessary condition for differentiability, RUB. Heo6xoou.Atoe YC.JIoBue ou!fi!fiepeHtJupye.Atocmu, Az. differensiyallanmanm zaruri ~arti) "/(x), :e E Rn, fonksiyonu bir :eO E J?!I noktasmda diferansiyellenebilir fonksiyon oldugunda, onun bu noktada her degi§kene gore sonlu tiirevieri vardir ve

df(x) = oaf (Xl -:- x~) + oaf (:e2' - :eg) + ... + oaf (:en - X~)

Xl X2 Xn

dir," onermesi, Burada X = (Xl, X2, ., ., Xn) ve xO = (x~, xg, ..• , :e~) dir.

diferensiyellenebilirligin yeter kogulu (ing. sufficient condition for differentiability, Rus, ODcmamO~twe YC.JID8ue (Ju!fi!fiepeHtJupye.AtDCmU, Az. differensiallanmamn kafi §arti) "f(x), x E JRn, fonksiyonunun bir Xo E jRn noktasmda diferansiyellenebilir olmasi icin yeter kosul onun bu noktada her degi§kene gore siirekli tiirevlerinin varhgidrr," onermesi.

diferensiyellenebilir manifold (Alm. differenzierbare Mamnigfaltigkeit, Fr. ucriete differentiable, ing. differentiable manifold, RUB. iJu!fi!fiepeHtJupye.Atoe .AtHOzootipasue, Az. differensiallanan r;oxobrazlz) Uzerinde bir tam atlas bulunan Hausdorff uzayi.

diferensiyel topoloji (Aim. Differentialtopologie, Fr. topology differentielle, ing. differential topology, Rus .. ou!fi!ftepeN!{UO.JIbNOR monO.JIOZUR, Az. differensial topoloji) Diferansiyellenebilir manifoldlann ve diferansiyellenebilir gonderimlerin topolojik ozelliklerini inceleyen topoloji dab.

difernsiyel denklemin karakteciscigl (Alm. charakteristische Gleichung, Fr. equation coracterisiique, ing. characteristic of a differential equation, RUB. xopalCmepucmulCa ou!ft!flepeHtJua.JIbHO-aO ypaeNeHuR, Az. differensial' tanliyin xarakteristikasi) Diferansiyel denklem icin baslangtc kosullan bir M noktalar kiimesinde verildiginde, Cauchy problemi belirsiz olursa bu noktalar kiimesine denklernin karakteristigi denir.

dik ~embersel koni (Aim. gerader Kreiskegel, Fr. cone circulaire droit, ing. right circular cone, Rus. npR.MoiJ ICpy~o8oiJ IWHYC, Az. duz dairsui konus) 'Tabam daire ve tepe noktasmm ortogonal izdiisiimii bu dairenin merkezinde clan bir koni, dik dairesel koni.

dik ~embersel silindir (Alm. gerader I<reiszylinder, Fr. cylindre circulaire droit, ing. right circular cylinder, Rue. npR.AtoiJlCpyzoeoiJ tjU.JIUHOp, Az. duz dairavi silindr) Tabanlan daire olan dik silindir.

dik dairesel koni bk. dik t;:embersel koni.

dik dogru (Aim. Senkrecbte Gerade, Fr. droite perpendikulaires, ing. perpendicular line, Rus. nepneHiJulCY.JIRpHGR npR.MOR, Az. perpendikular diiz xatt) Verilen bir dogruya veya diizleme dik olan dogru,

dik dogeular' (Aim. senkrechie Geraden, Fr. droites perpendiculaires, ing. perpendicular lines, Rus. nepneHiJulCY.llapHbte npxuue, Az. perpendikular diiz xattl3r) Dogrultulan arasmdaki a~l 900 olan dogrular.

88

dildik simgesi

dikdortgen (AIm. Rechteck, Fr. rectangle, ing. rectangle, Rsi«. UPRMOYZOAbHUIC, Az. duzbucaqlz) Biitiin a<;l1ar1 dik olan parelelkenar.

dikddr tgenin alan) (AIm. Rechteckinhalt, Fr. aire de rectangle, ing. area of a rectangle, RUB. n.llO~adb 'lembtpexyzO.llbHW.:a, Az. dortbucaqlmm sahasi) Dikdortgen ve icinin birlesiminden olusan bolgenin alamo Dik kenarlann uzunluklan a ve b olan dikdortgenin alani ab 'dir,

a

dikc\ortgenler formiilii (AIm. Rechtecksformel, Fr. [ormule des rectangles, Ing. rectangular formula, Rus. tP0PMYJ1a npRMOYZOAbH.UlCoe, Az. duzbucaql~lar formulasl) Sonlu [a, b] arahgmda, belirli integralin yaklasik olarak bulunmasi icin kullanilan

b n

J b-a" 1 b-a

f(x)dx~ -n-~f(a+(k- 2')-n-)

a k=l·

forrniilii:

dik diizlem bk. normal diizlem.

dik diizlemler (AIm. senkrechte Ebenen, Fr. planes perpendiculaires, ing. perpendicular planes, Rus. nepneHowcYARPHlJte nAOClCocmu, Az. perpendikular mustavil<Jr) Kesisen ve belirttikleri iki diizlemli acilardan biri dik olan iki diizlem.

dik kenar (AIm. Kathete, Fr. cote de l'angle droit, ing. leg, RUB. !Camem, Az.

katet) Dik iicgende, dik ali1Yl olusturan kenarlardan herbiri,

dik koordinatlar bk. kartezyen koordinatlar.

dik koordinatlarda egri uzunlugu (ing. arclength in rectangular coordinates, RUB. OAuHa "pusoi1 B oelCapmOBbtX "OOpaUl'WmaX, Az. Decart koordinatlarinda veril<Jn ayrinin uzunlugu) f{ x) fonksiyonu [a, b] araltgmda siirekli tiirevlenebilir fonksiyon olmak iizere, Y = f(x), a ~ x ~ b, denklemiyLe verilen egrinin

b

uzunlugu. Bu sayi I = J JI + [f' (x)]2 dx formiilii He hesaplamr,

a

dik koordinat sistemi (Aim. rechtwinkliges kartesisches Koordinatensustem, Fr. systeme des coordonnes rectangulaires, ing. rectangular coordinate system, Rus. npX.MoY20AbHax cucmeua ICOOpaUHam, Az. diizbucaqlt koordinat sistemasz) Tum eksenleri birbirine dik olan koordinat sistemi.

diklik simgesi (AIm. Orthogonalitiitzeichen, Fr. symbole de perpendicularite, ing. perpendicularity symbol, Rus. 3HaIC nepneHaUlCy.!lRpt-IOCmU, Az. perpetulikularhk i~arasi) Diklik i<;in .L simgesini 1634 yilmda P. Herigone onermistir.

89

dik silindir

dik silindir (Aim. gerader Zylinder, Fr. cylindre droin, ing. right cylinder, Rue, npJfMoi1 l.4U.tlfmOp, Az. diiz silindr) Ana dogrulan alt ve list tabanlanna dik olan silindir.

dik vektdrler bk. ortogonal vektorler.

diIatasyon (Aim. Dilatation, Fr. dilatation, ing. dilatation, dilation, Rus. ou· .11 amal.4UH, Az. dilatasiyon) Parelel dogrulan paralel dogrulara resmeden, yi:inii koruyan bir benzerlik doniisiimii, homoteti, 6teleme olmayan bit dilatasyona merkezil dilatasyon denir.

y X,

A.,'

. ~

, ,

dimafl' (ing. dima.fC) Bir S kiimesiinin afin ortiisii aff S olmak iizere, bu kiimenin boyutu.

Dini teoremi (Aim. Dini-Saiz, Fr. theoreme de Dini, ing. Dini's theorem, Rus. meopesia J!mw, Az. Dini teoremasu "Negatif olmayan siirekli fonksiyonlar serisinin toplarru kapah arahkta siirekli fonksiyon oldugunda, bu seri aym arahkta diizgiin yakmsaktir," onerrnesi.

Dini testi (Alm. Dinisches Kriierium, Fr. 'critere de Dini, ing. Dini's test, RUB. npusua» )[UHU, Az. Dini alamati} "Her pozitif h saYISI icin

h

J 11(x + t) + l(x - t) - 2f(x)ldt

t .

o

integrali x 'e gore bir [a, b] arahgmda diizgiin yakmsak oldugunda, siirekli f(x) fonksiyonunun Fourier serisi ayni arahkta !(x)'e diizgiin yakmsar," onermesi.

Diophant analizi {AIm. Diophantische Analyse, Fr. analyse de Diophani, ing.

Diophantine analysis, Rue. ouoffiaHmoB aHa.tlU3, Az. Diofant analizi}' Katsayilan tarnsayilar olan cebirsel denklemlerin veya sistemlerin tam veya rasyonel sayilar kiirnesinde ~oziirnlerini inceleyen bir sayilar teorisi dah.

Diophant danklernler-i (Aim. Diophaniische Gleichunqen, Fr. equations Diophantine, Ing. Diophantic equations, Rus. )[uo¢aHmo8bl ypaeHeHUJf, Az. Diofani tanliklari) Belirsiz degi§kenlerin~n sayist ikiden az olmayan tarn katsayih cebirsel denklemler. o rnegin , 2x + 7y = 9, :1:2 + y2 = 3:z2 denklernleri. Qoziimlerinin sayrsi cok oldugundandolayi, Diophant denklemlerine belirsiz

denklernler denir. .

Diophant yaklasrrm (Aim. Diophantische Approximation, Fr. approximation Diophantienne, ing. Diophantine approximation, Rus. lIuotftaHmoBo npu6· .I1U:HCeHUe, Az. Diofant yaxmla§masz) Gercel katsayih dogrusal veya dogrusal

90

Dirichlet Ilkesi

olmayan e§itsizliklerin veya esitsislikler sistemlerinin tam sayilar kiimesinde ~oziimlerini inceleyen bir sayilar teorisi dah.

Dirac o-fonksiyonu (Aim. Diracsche o-F!Jnktion, Fr. o-fonction de Dirac, inn.

Dirac o-f!Jnction, Rus. O-!fiYHlCqUJf Ilupaxa, Az. Dirak r5-funksiyasz) x ::p 0

00

oldugunda o(x) = 0, 8(0) = 00 ve J o(x)dx = I ozellikleri ile tammlanan

-00

fonksiyon, Dirak fonksiyonu. Matematiksel bakimdan mantrksiz goriinen bu

tamm, 1924 yrlmda Ingiliz fizikcisi, Nobel odiilii sahibi Paul Dirac tarafmdan verilmistir, Bu fonksiyon, genellesmis fonksiyonlar teorisinin kurulmasmda onemli rol oynarmstir.

Dirak o-fonksiyonu bk. Dirac o-fonksiyonu.

direkt ~arplm (Alm. direcies Product, Fr. produit direct, ing. direct product, RU8. npJf.Moe npouseeiieuue, Az. diiz hasiQ Vl, ... , v.; bir I< halkasi iistiinde modiiller olduklarma gore, Vi x ... x V, kiimesinde

ve A{al, ... , a3) = (Aat, ... ,Aa.) i§lemleri tammlanarak elde edilen modiil. direkt top lam (Alm. direkte Summe, Fr. somme directe, ing~ direct sum, Rus. npnuo« cY.M.Ma, Az. dilz cam) Direkt carpimm baska bir adi.

Dirichlet ~arplml (AIm. Dirichleteches Produki, Fr. produit de Dirichlet, inn.

Dirichlet product, Rus. npouseetienue llup!JXJle, Az. Dirizle hasilz) Verilen bir R bolgesi ve negatif olmayan bir p(x, y, z) fonksiyonu icin u(x, y, z) ve v(x, y, z)

fonksiyonlannm D[u, v] Dirichlet <;arpIml .

D[u, v] = J J L (vu. V v + puv)dxdydz

biciminde tammlamr.

Dirichlet ~ekirdegjriin e§lenigi (Alm. Diricbletscher adjungierter Kern, Fr. noyau adjoint de Dirichlet, inn. Dirichlet adjoint kernel, RU8. conpsocennoe JfOPO lIupuxlle, Az. Dirizle niivasinin qo§mas!) n dogal sayisr olmak iizere

cos!£ - cos(n + l)x

Dn(x) = 2 2 . %I 2

sm2

fonksiyonu.

Dirichlet ilkesi (Aim. Dirichleisches Prinzip, Fr. principe de Dirichlet, inn.

Dirichlet's principle, Rsis. npUH~!Jn llupuxJle, Az. Dirizle prinsipl) "N elernandan oluqturulmus bir kiime, arakesitleri bos olmayan n < N sayida alt kiimeye boliindiigiinde, bu alt kiimelerin en az birinde elemanlann say lSI birden fazladir ," onermesi.

91

Dirichlet-Jordan testi

Dirichlet-Jordan testi .(Alm. Dirichlet-lordansches Kriterium, Fr. critere de Dirichlet-Jordan, Ing. Dirichlet-Jordan test, Rus. npU3HalC llupux.Ae)J(OpOfJHfJ, Az. Dirisle-Jordaa alamati) "[a,b] C (A,B} olmak iizere, /(x) fonksiyonu [A, B} arahgmda siirekli ve simrh sahmmh fonksiyon oldugunda, onun Fourier serisi [a, b] arahgmde /(x) 'e diizgiin yakmsar," onermesi.

Dirichlet kaesayrsr (AIm. Dirichletscher J(oejfizient, Fr. coefficient de Dirichlet; ing. Dirichlet coefficient, Rus. lCoatft!ftutjueNm llupux.Ae,Az. Dirizle amsal%) Dirichlet serisindeki katsayilarm herbiri.

Dirichlet problemi (AIm. Dirichletsches Problem, Fr. probleme de Drichlei, ing. Drichlei problem, Rus. 3aOa'la Ilupuaue, Az. Drisle m,m~lasi) Verilen bolgenin smmnda verilmis bir siirekli fonksiyona El§it olan harmonik fonksiyonun bulunmasi problemi, birinci smir problemi.

Dirichlet serisi (Aim. Dirichletsche Reihe, Fr. serie de Dirichlet, ing. Dirichlet series, Rus. PHO llupuxAe, Az. Dirixle slrus,) an karmasik sayilar ve An ,(n = 1,2, ... ) An+l > An, lim An = 00 kosullanm saglayan negatif olmayan sayilar n-too

00 00

olmak iizere 2: ane-A"z serisi. >'n = In n oldugunda, L ~ serisine klasik

n=1 n;1

Dirichlet serisi .denir.

disipatif operator (AIm. dissipativer Operator, Pr. operateur dissipatif, ing. dissipative operator, Rus. ouccunamuBNblii onepatnop, Az. dissipativ operator) H Hilbert uzayr, A dogrusal operator, D(A) ~ H onun tamm bolgesi olmak iizere, her U E D(A) icin Re(Au, u} ~ 0 El§itsizligini saglayan A : D(A) -t H operatorii.

diskin alam bk. dairenin alamo

diskriminant (AIm. Diskriminante, Fr. discriminant, ing. discriminant, Ru«.

OUClCpU.MUNaHm f1:8aOpamHo2o ypasHeHuH, Az. kvadrat tanliyin diskriminant~) ax2 + bx + c = 0 denkleminin katsayrlanndan elde edilen !l. = b2 - 4ac sayisr, ayua.ct·

divergensin kiiresel noktalarda gosterimi (ing. divergence in spherical coordinates, Rue. OU8epZeH14UH 8 c!ftepu~eCfl:UXICOOpOUHamax, Az. s/erik koordinatlarda divergensiyanm §akli) p, (), 1/J kiiresel koordinatlar olmak iizere bir Ii vektor alamnm divergensi

d. - 1 8(p2ap) 1 8a",) 1 8(a6 cosO)

Iva = + -- _- + -- ~-,-;;:-::---'-

p2 8p pcos(} 8'f/; peos(} 89

dir. Burada ap, a8, a.p, ii vektoriiniin bilesenleridir.

divergensin silindirik koordinatlarda gosterimi (ing. divergence in cylindrical coordinates, Rus. dU8ep2eHtjUH 8 tjU.AuNdp'leCICUX xoopinncama», Az. silindirik koordinatlarda divergensiyanm §akli) r, v, z silindirik koordinatlar, ar, atl, az bir ii vektoriiniin bu koordinatlarda. bilesenleri olmak iizere,

d. - ar oar 1 8at! 8az Iva=-+-+-+-+-

r or r ov o~

92