Ubertini de Casali - Tractatus de Altissima Paupertate Christi (Ubertino de Casale)

Ubertini de Casali tractatus de altissima paupertate Christi et apostolorum eius et vir...
Pgina 1 de 88
Oliviana
Mouvements et dissidences spirituels XIIIe-XIVe sicles
4 | 2012
Le trait dUbertin de Casale sur la pauvret du Christ et des aptres
Ubertini de Casali tractatus de

altissima paupertate Christi et
apostolorum eius et virorum
apostolicorum, edizione
critica
GIAN LUCA POTEST
Indexation
Manuscrits : Wien NB Palat. Lat. 809
Texte intgral
Ratio editionis
La presente edizione del Tractatus :
tradizione manoscritta
1
Del Tractatus noto il solo manoscritto Wien (qui W), Nationalbibliothek,

Palat. Lat. 8091.
Pergamenaceo, sec. XIV ex. - sec. XV in., ff. 163, mm. 215x140, specchio di
scrittura mm. 164x101, su due colonne, scrittura bastarda2.
Legatura gotica in legno degli inizi del secolo XV, piatti ricoperti in pergamena,
dorso in carta. Sul piatto anteriore e posteriore, tracce di borchie (asportate) e
di fermagli (asportati).
Piatto anteriore : Defensor pacis Ubertinus de altissima paupertate Christi et
http://oliviana.revues.org/478
27/11/2014
Ubertini de Casali tractatus de altissima paupertate Christi et apostolorum eius et vir... Pgina 2 de 88
apostolorum. Interno in legno: etichetta recante il numero : 809 ; poco pi

sotto, al centro, antica segnatura di epoca barocca in lapis rosso : VI.G.7
Dorso : Guilielmi Occami (cancellato e sostituito con : Marsilii de Maynardino)
Ubertinus de altissima paupertate Christi et apostolorum.
Le prime due carte sono contrassegnate in alto a matita rispettivamente con le
cifre I e II. Al centro della carta I, in alto : Magistri Martini Tissnoviensis (in
bastarda del secolo XV). Seguono 159 fogli numerati a penna in numeri arabi
da mano antica ma non coeva alla scrittura del testo (il fol. 123rv, su cui stata
effettuata la rigatura, bianco). Il codice si chiude con due ulteriori carte
bianche, contrassegnate in alto a matita rispettivamente con le cifre I* e II*.
Contenuto :
Fol. 1ra-122vb <Marsilio da Padova, Defensor pacis>. Tit. Defensor pacis. Inc.
Prima diccio huius libri, Expl. generalis concilii fidelium christianorum.
Amen.
Fol. 124ra-128rb <Ubertino da Casale, Reducendo igitur ad brevitatem>. Inc.
Reducendo igitur ad brevitatem Expl. propositum quia et ante debuit scribi.
Fol. 128rb-159va <Ubertino da Casale, Tractatus de altissima paupertate
Christi et apostolorum eius et virorum apostolicorum>. Inc. Ego sum via,
veritas et vita. Expl. in se et in suis perfectis discipulis altissime observare.
Explicit tractatus Ubertini de altissima paupertate Christi et apostolorum eius
et virorum apostolicorum.
Le lettere iniziali di ciascuno dei tre testi ricopiati nel codice sono miniate :
(Marsilio da Padova, Defensor pacis), in azzurro (Ubertino da Casale,
Reducendo igitur ad brevitatem) e in blu (Ubertino da Casale, Tractatus de
altissima paupertate Christi et apostolorum eius et virorum apostolicorum).
Lungo il testo di Marsilio sino al f. 50v si trovano apposte numerose note
marginali, di diverse mani. Assenti nei fol. 51r-65v, le note riprendono, pi
rade rispetto alle precedenti, al fol. 66r. I due testi di Ubertino sono privi di
note marginali, se si eccettuano i nomi delle autorit bibliche e patristiche
indicati nel corpo con la semplice iniziale e sciolti per esteso in margine (la
mano simile, ma non uguale, linchiostro pi chiaro).
I due testi di Ubertino sono presentati nel codice sono presentati come due
parti distinte di una sola opera. Per questo motivo lincipit del Tractatus(Ego
sum via) preceduto dallindicazione (erronea) : Capitulum 2m.
Origine e provenienza del codice

7
Una pista utile per lindividuazione di origine e provenienza del codice

fornita dal catalogo dellesposizione viennese del 1975, in cui esso presentato
come geschrieben in sorgfltiger bhmischer Bastarda des endenden 14. oder
beginnenden 15. Jh. von wenigen hnlichen Hnden, vielleicht in einem
bhmisch-mhrischen Skriptorium 3.
Un ulteriore indizio a conferma dellarea in cui il codice venne trascritto
fornito dalla frequenza con cui nel Tractatus ricorre la lettera w in luogo della
u/v (per la lista completa cfr. il paragrafo successivo di questa introduzione).
Questa caratteristica grafica di derivazione fonetica fa ritenere plausibile che
possa essere stato prodotto in unarea germanica.
La nota di possesso alla carta I attesta che il codice appartenne al maestro
Martino di Tinov (Tischnowitz) ( dopo il 1500), scriba la cui attivit
attestata in Humpolecz (Boemia) fin dal 14434, poi stampatore di libri ed
editore della Bibbia di Kuttenberg, da lui pubblicata nel 1489.5 Nello stesso
27/11/2014
10
anno si rec a Praga, forse per necessit economiche, e vi ottenne il

baccalaureato. Nel 1493 maestro, nel 1495 decano della Facolt di filosofia6.
Il codice risulta gi presente nella Hofbibliothek di Vienna nel 1576, come
risulta dal catalogo di Hugo Blotius, ove indicato con la segnatura: O 44047.
Criteri di edizione: Scelte grafiche e

indicazioni di lettura per la versione
elettronica
11
12
13
Laddove il codice non presenti evidenti errori, viene mantenuto il testo

tradito dallunico testimone manoscritto, evitando in linea di massima di
normalizzarlo e non escludendo quindi un certo polimorfismo grafico.
I pochi interventi riguardano esclusivamente varianti grafiche riconducibili a
ragioni fonetiche e allarea linguistica dello scriba (cfr. il precedente paragrafo
di questa Introduzione). In particolare ogni qual volta compare nel codice la
lettera w, essa viene qui sostituita con la lettera u/v, secondo gli usi correnti.
Tale sostituzione viene operata nei confronti dei seguenti termini :
14
ewangelii, ewangelio, ewangelium, ewangeliis

ewangelica, ewangelice, ewangelicam, ewangelici, ewangelicis
ewangeliso, ewangelisat, ewangelisantur, ewangelisans, evangelizandi
ewangelisatoribus
ewangeliste
perswadendum
langwores
Per quanto riguarda le citazioni, si procede in tal modo :

Citazioni bibliche : se Ubertino indica espressamente il libro biblico, la
citazione viene completata con lindicazione <fra uncini> di capitolo e
versetto. In caso contrario, fornita lindicazione completa <libro,
capitolo, versetto> al termine del passo citato.
Altre fonti: subito prima del passo citato posto il rinvio alla nota
indicante la fonte originaria; subito dopo il passo citato posto il rinvio
alla nota indicante lopera da cui Ubertino lha desunto.
15
Per rendere immediatamente evidenti ampiezza e limiti esatti degli

imprestiti, i passi che Ubertino desume dalle quattro opere cui maggiormente
ricorre sono riportati in colori differenti, e precisamente cos:
Bonaventura da Bagnoregio, Apologia pauperum

Giovanni Peckham, Tractatus pauperis
Tommaso dAquino, Catena aurea
Petrus Iohannis Olivi, Questio octava de perfectione evangelica
<Prefatio>
16
Ego sum via veritas et vita , Ioh. XIIII <14,6>, splendor paterne glorie,
Dei virtus et sapientia. Iesus Christus in premisso verbo quoad propositam
questionem, que de ipsius paupertate querit et ipsum perfecte sequentium,
exprimit semetipsum ut exemplum conversationis, ut documentum eruditionis
27/11/2014
17
18
19
20
21
22
23
et premium retributionis. Nam via per exemplum ducit, veritas per

documentum instruit, vita appetitum trahit et perficit.
Cum igitur petitur utrum Christus et apostoli habuerunt vel non habuerunt
in communi, oportet teneri tanquam verum quod illa pars huius propositionis
est sequenda, que ostendit Christum esse viam perfectiorem perveniendi ad
terminum, veritatem splendidiorem documentorum celestium et vitam
suaviorem degustandi eternum premium.
Sed quia hoc est apostolici culminis, perscrutari profunde et diffinire
autentice, idcirco ego minimus servus vester frater Ubertinus, sanctissime
vestre voluntati obtemperans, responsionem illam parvulami, quam nuper feci
cum omni modestia subiectionis vestre, nunc secundum9 exigentiam10
questionis dilato, prout meo intellectui parvo occurrit, protestans ex nunc quod
habeatur pro non scripto quidquid insipienter loquerer, vel posset esse
difforme diffinitionibus apostolicis tam preteritis quam futuris.
Et repeto distinctionem aliter datam, quod Christum et apostolos habuisse
vel non habuisse tripliciter potest intelligi, vel quantum ad dispositionis
[128va] et dispensationis auctoritatem vel quantum ad sustentationis
necessitatem vel quantum ad dominii proprietatemii.
Primo modo habuerunt ut prelati. Nam Christus fuit summus prelatus et
prelationis radix ; et Petrus post ipsum et apostoli omnes super omnes alios,
preter Petri successores, huiusmodi prelationis fuere participes.
Christus de se dicit Io. X <10,11> : Ego sum pastor bonus ; Petro dicit Io.
ultimo <21,17> : Pasce oves meas , ter replicans : Pasce , ut exemplo et
verbo et temporali subsidio pascat dominici gregis oves, non solum has vel
illas, sed universaliter omnes dominici gregis oves electas, tanquam omnium
que Christus habet in terra universalis pastor et princeps. Et quantum spectat
ad animarum regimen et predictam pasturam, totum sibi orbem terre subiecit ;
dicit11 Mt XVI <16,19> : Quodcumque ligaveris super terram ; et, ut
ostenderet apostolos huius auctoritatis fore participes, dicit omnibus Mat.
XVIII <18,18> : Amen dico vobis, quecunque ligaveritis super terram etc. ;
licet non indocte istud ultimum aliqui referant ad universalem ecclesiam potius
quam ad aliquam aliam apostolorum personam, propter illud quod immediate
premisit dicens : Dic ecclesie quod, si ecclesiam non audierit, sit tibi sicut
ethnicus et publicanus <Mt 18,17> ; et postea secundum istos in persona
universalis ecclesie subiungit quod premissum est, dicens : Amen dico vobis,
quecunque alligaveritis super terram erunt ligata et in celis <Mt 18,18> ; et
etiam quia statim sequitur : Iterum dico vobis, quia si duo ex vobis
consenserint super terram, de omni re quacumque potuerint <Mt 18,19> etc.
Non enim uni persone apostolorum vel cuilibet eorum videtur hec dicere, sed
pluribus in uno consensu concurrentibus. Per quod secundum istos consensus
ecclesie sive romani capituli, quod consistit in cardina-[128vb]libus,
prefiguratur12.
Ex ista prelationis auctoritate, uno modo exponendi Christus habuit loculos.
Ad tria enim dicitur loculos habuisse a sanctis, scilicet ad consolandum
infirmos, ad refellendum improbos, ad informandum perfectos.
Unde et huiusmodi actus, scilicet habere loculos, respectu infirmorum fuit
condescensivus ad consolandum eos qui propriis loculis carere non volunt,
sicut Augustinus ait in libro De opere monachorumiii : Dominus more
misericordie sue infirmioribus compaciens, cum ei angeli possent ministrare,
loculos habebat quibus mittererur pecunia ; quos loculos Iude
commendavit iv.
24
27/11/2014
25
26
27
28
29
30
31
32
33
34
Item Hugo super psalmo LXXXXIv : Habebat13 Iesus loculos, conformans

se imperfectis, et ita Christus in numero imperfectorum inveniri voluit, ne
non
accipientes
et
confunderentur
accipientes .
presumerent14
Imperfectioautem ista non potuit esse in habitu intrinseco, sed in opere
operato. Et Rabanusvi super illud Mt VI <6,34c> : Sufficit diei malitia sua
idem dicitvii.
Multe alie auctoritates sanctorum dicunt quod loculos habuit condescendens
infirmis, de quibus pertranseo, quia idem repetunt.
Respectu autem impiorum fuit actus comonitorius. Primo quidem ad
refellendum hereticos, qui loculos reprobant et detestantur.
Unde Augustinus super Iohannem omelia XLIIIIviii : Quare loculos habuit
cui angeli ministrabant, nisi quia ecclesia ipsius loculos habitura erat ? Unde
loculos habebat ut doceret15 loculos habere non esse peccatum . In hiis
Augustinus verbis Manicheorum refellit impietatem, qui condempnabant
ecclesie statum propter possessionem rerum temporalium.
Fuit16 etiam comonitorius ad deterrendum avaros, qui loculos concupiscunt ;
et nullus de Christi[129ra]discipulis periit, nisi qui loculos portavit.
Unde Crisostomus super Iohannemix : Si vero quis scrutabitur, quid furi
existenti loculos comisit pauperum et dispensatorem fecit existentem avarum ?
Ut omnem abscinderet occasionem, etenim sufficientem habebat ex loculo
concupiscentie mitigationem ; sed propter nequitiam multam, quam volebat
comprimere, Christus multa condescensione ad eum utens non incusabat
subripientem, obstruens perniciosam concupiscentiam et omnem auferens
occasionem, et in hoc percutiens appetitum pecunie, qui proditorem fecit . Ex
quo Crisostomus concludit quod pecunie cupiditas, non pecunia, fuit causa
proditionis in Iudax.
Respectu vero17 perfectorum fuit actus informativus. Siquidem quantum ad
modum habendi fuit actus informativus habentium in communi.
Unde Augustinus omelia LX super Ioh.xi : Habebat dominus loculos et a
fidelibus oblata conservans, suorum necessitatibus et aliis indigentibus
tribuebat. Tunc primum ecclesiastice pecunie forma instituta est, ut
intelligeremus quod precepit : non cogitandum esse de crastino, non ad hoc
fuisse preceptum, ut nichil pecunie servaretur a sanctis, sed ne Deo propter ista
serviatur . Hec Augustinusxii.
Quantum autem ad modum dispensandi, forma fuit perfectionis prelatis
ecclesie, ut exemplo Christi ecclesiastica bona dispensent ad sustentationem
ministrorum ecclesie et ad pauperum relevandas miserias.
Unde Crisostomus super Io. omelia LXXIxiii : Quare, inquit, non peram non
virgam non es iubens deferre, marsubium ferebat ? . Et respondens subdit :
Ad inopum ministerium, ut discas quam valde pauperum et crucifixum huius
oportet partis18 multam facere procurationem. Multa enim ad nostram
[129rb] dispensans doctrinam agebat . In hiis verbis ostendit Crisostomus
quod perfectioni consonat prelatorum ut spiritualiter et etiam temporaliter
pascendis sibi gregibus comissis19 intendant.
Unde Prosper in libro De vita contemplativaxiv : Scientes viri sancti nichil
aliud esse res ecclesie nisi vota fidelium et pretia peccatorum et patrimonia
pauperum, non eas vendicaverunt ad usus suos ut proprias, sed ut
commendatas pauperibus erogaverunt. Hoc est possidendo contempnere, non
sibi sed aliis possidere, nec cupiditate habendi ecclesie facultates ambire, sed
pietate subveniendi eas suscipere, et quod habet ecclesia cum omnibus nichil
habentibus habere commune, nec aliquid inde eis qui sibi de suo sufficiunt
erogare, cum nichil aliud sit habenti dare quam perdere xv. Hec Prosper.
27/11/2014
35
36
37
38
39
40
41
42
Quantum vero ad modum utendi, forma fuit perfectionis ipsis apostolis ac

ceteris huiusmodi paupertatem professis, ut, cum ex amore paupertatis semper
carere loculis cupiant, solum quando aperte necessitatis urget articulus loculos
ferant. Ipse enim Christus sustentabatur a suscipientibus vel a mulieribus
comitantibus eum, sicut in Luca <8,3> scribitur quod ibant cum eo mulieres,
que ministrabant ei de facultatibus suis xvi.
Et licet omni sane mentis non sit dubium quod hec cum omni honestate
fiebant, dicit tamen Ieronimusxvii quod in Judea hec consuetudo erat, quod
mulieres devote preceptoribus de sua substantia ministrabantxviii.Sed cum per
Samariam transivit, de loculis vixit, sicut dicitur Iohannis IIII <4,8>, quod
discipuli abierunt in civitatem ut cibos emerent xix.Tam enim inhospitales
Samarite se reddebant Iudeis, ut nec hospitium nec cibum preberent eisdem.
Unde [129va] Samaritana domino potum aque denegabat. Sic ergo tunc
Christus et apostoli vixerunt de loculis in terra inhospitalitatis. Fit mentio
etiam de loculis in Ierusalem tempore passionis, sicut dicitur Iohannis XIII
<13,29> ; et aliter non legitur in evangelio Christum vel apostolos vixisse de
loculis.
Ex predictis igitur patenter elucet quod ob triplicem utilitatem predictam ac
sex rationes premissas Christus habere loculos voluit. Et prima ratio, quia
condescendit infirmis. Secunda impios dupliciter arguit : perfidos de heresi,
avaros de periculo peccati. Tertia perfectos tribus modis informatxx, scilicet
qualiter habere debeant in communi, qualiter debeant ecclesiastica bona
distribui et qualiter et quomodo apostolicis viris concessa est circunferentia
loculi. Non igitur loculi Christi fomentum cupiditatis prestant, sed pietatis et
vere paupertatis exempla ministrantxxi.
Patet ergo quod habere in communi eo modo quo dictum est statui Christi et
discipulorum, in quantum fuerunt prelati ecclesie, perfectionem non minuit
sed servavit. Et licet alia innumera possint ad hoc membrum adduci, non
tamen credo quod expediat quoad hanc materiam amplius dilatari. Nam nullus
catholicus hec negat, nec potest negare.
Habuerunt etiam Christus et apostoli in communi ea que sunt necessaria
sustentationi nature, et hoc ut perfecti observatores consiliorum Christi quoad
mundi contemptum, repellentes omnia que divitias saperent, vel mundi
pompam nutrirent, velcarnis delicias redolerentxxii.
Et ut tertium membrum simul digeram cum secundo, notandum quod in hiis
rebus, quas habebant ad sustentationem nature, sic habebant dominium
quantum ad usum, non usurpando scilicet alienum, quod non habebant,
[129vb] dominium illud civile quantum ad litigium ; quo dicitur in humanis
legibus quod ea in nostris bonis sunt, in quibus habitis exceptionem et
defensionem et in non habitis repetitionem habemusxxiii.
Nam Christus, summus legislator, in consilio paupertatis perfecte, que
separat20 ab omni humano litigio, dicit Mt V <5,40> : Ei qui vult tecum in
iudicio contendere et tunicam tuam tollere, prebe ei et pallium , et Luce VI
<6,29b.30b> : Ab eo qui aufert tibi vestimentum et tunicam noli prohibere ;
et qui aufert que tua sunt, ne repetas .
In quibus verbis ostendit quod vere illa sunt utentium, quia non usurpant
alienum, sed suo utuntur, in eo quod dicit : tunicam tuam et vestimentum
tuum, et que tua sunt . Et Mt XV <15,34>, dicente Christo : Quot panes
habetis ? , dicunt ei : Septem et paucos pisciculos ; et Luce IX <9,13> :
Non sunt nobis plus quam sex panes et duo pisces, nisi forte eamus et
emamus in omnem hanc turbam escas ; et Iohannis IIII <4,8> : Discipuli
autem abierant in civitatem ut cibos emerent ; et I Thimo. VI <6,8> :
27/11/2014
43
44
45
46
47
48
49
50
51
Habentes alimenta et quibus tegamur . Et deinde in pluribus locis evangelii

et Actuum apostolorum et epistularum Pauli patet quod habuerunt, licet
tenuiter. Item nichil videtur magis proprie posse dici nostrum, quam illud quod
ex mercede nostri laboris acquirimus. Sed apostoli habuerunt ex labore suo
mercedem, ut Paulus et Petrus et septem socii. Iohannis ultimo <21,11> :
Ceperunt CLIII magnos pisces , qui utique fuerunt sui, non alterius. Igitur
habuerunt, licet ad valde pauperem et strictum usum. Quod vero non
habuerunt ad litigandum, probatur in eo quod dicit : Noli in iudicio
contendere , <Mt 5,40> ; et in eo quod dicit : Ne repetas <Lc 6,30b>.
Et ita clare [130ra] diffinit Christus paupertatis altissime veritatem21, ut res
necessarias habeat22 ad usum sustentationis nature et eas non habeat ad
litigium causidicationis mundane. Nec mirum si noluit rex pacificus et princeps
pacis Iesus litigare discipulos suos perfectos et resistere pro rebus mundanis,
cum etiam eos litigare prohibuerit pro corporalibus angariis et illatis
iniuriisxxiv. Unde Mt V <5,38-39.41> : Audistis quia dictum est antiquis :
oculum pro oculo et dentem pro dente. Ego autem dico vobis : non resistere
malo. Sed si quis percusserit te in dexteram maxillam, prebe ei et aliam. Et
quicumque angariaverit te mille passus, vade cum illo alia duo .
Patet igitur secundum veritatem evangelii quod omnis causidicatio et
litigatio est perfectis Christi sectatoribus interdicta.
Unde Crisostomus super illud Mt V <5,40> : Qui vult tecum in iudicio
contendere , dicitxxv : Indigna autem res est, ut homo fidelis23 stet in iudicio
ante conspectum iudicis infidelis, vel si fidelis, certe secularis, et qui te venerari
debuerat propter dignitatem fidei, iudicat te propter necessitatem cause, et
perdes dignitatem Christi propter negotium mundi. Deinde omne iudicium
irritatio cordis est et cogitationum malarum. Nam si videris quod causa tua
fraudibus aut pecuniis expugnetur, et similiter tu cause tue adesse festinas, etsi
ab initio hoc consilium non habuisti xxvi.Hec Crisostomus.
Et Augustinus in Enchiridionxxvii : Et ideo prohibuit hic dominus suos de
secularibus rebus cum aliis habere iudicium. Cum apostolus sinit in ecclesia
talia iudicia sumi inter fratres, fratribus iudicantibus, extra ecclesiam vero
terribiliter vetat : manifestum est quod secundum veniam datur infirmis xxviii.
Et Ieronimus super Mtxxix : Dominus ergo noster vicis-[130rb]-situdinem
tollens truncat initia peccatorum. In lege namque culpa emendatur ; hic
peccatorum auferuntur exordia xxx.
Augustinus etiam de sermone domini in monte dicit sicxxxi : Omnia ergo
intelliguntur, de quibus nobiscum in iudicio contendi potest, et quod de tunica
et vestimento dictum est in omnibus faciendum est, que in aliquo24 iure
temporaliter nostra esse dicimus ; si enim de necessariis hoc imperatum est,
quanto magis superflua contempnere convenit ! . Hec illexxxii.
Nec obstat quod dicit apostolus I Cor. VI <6,4> : Secularia igitur iudicia si
habueritis, contemptibiles, qui sunt in ecclesia, illos constituite ad
iudicandum . Quia Augustinus, sicut immediate dictum est, dicit quod illa
concessio iudicii est condescensio infirmis, qui non erant ad talia vota astricti.
Et tamen cum hoc toto Crisostomus dicit, sicut supra dictum est, quanta in
litigio est peccati occasioxxxiii.
Et Ieronimus dicitxxxiv quod in prohibendo litigia auferuntur peccatorum
exordia xxxv ; ac per hoc sequitur quod decens fuit Christum et apostolos
occasiones talium amputare.
Unde Christus, postquam dixerat : Beati pauperes spiritu <Mt 5,3>,
statim subiunxit Beati mites <Mt 5,4>, tum quia hec paupertas aufert
distractionem animi turbativam, tum quia aufert potestatem rebellandi et
27/11/2014
52
53
54
includit in se voluntatem non repetendi, vel alicui pro defensione temporalium

resistendi. Unde Prover. 18 <18,23> dicitur : Cum obsecrationibus loquitur
pauper, dives autem effabitur rigide . Et Aristoteles dicit in Rethoricaxxxvi :
Dives est facile arrogans et iniuriosus xxxvii. Unde beatus Iacobus IIII
capitulo <4,1ab.2abc.3b> dicit : Unde bella et lites in vobis, immo ex
concupiscentiis vestris ? Concupiscitis [130va] et non habetis, occiditis et
zelatis et non potestis adipisci ; litigatis et belligeratisxxxviii, ut in
concupiscentiis vestris insummatis , id est consummatis. Et Paulus I ad
Cor. VI <6,7> dicit : Iam quidem omnino delictum est in vobis, quod iudicia
habetis inter vos. Quare non magis iniuriam accipitis, quare non magis
fraudem patimini ? . Ubi vult ostendere quod hoc erat de perfectione
apostolice paupertatis. Sic igitur25 dominium quoad litigium fuit apostolis
interdictum, et dimissa est sibi facultas habendi quantum ad necessarium
usum.
Et si dicatur adhuc quod in hiis que usu26 consumuntur non potest
proprietas separari ab usuxxxix, quia senatus consultum non potuit rei mutare
naturam nec etiam Christus rei naturam mutat, respondebimus quod de natura
rei non est litigare pro ea, sed de imperfectione, a malitia voluntatis infecta per
peccatum natura. Nam in statu innocentie nulla fuisset appropriatio rerum, nec
divisio, licet fuisset ibi verum dominium, non litigium ; quam voluit Christus
per sua consilia, quantum nature nostre infirmitas patitur, reformarexl. Et
quantum ad hoc videtur vere et proprie posse dici Christum et apostolos nichil
habuisse, scilicet civiliter, quoad tale ius. Nam ius naturale omnino habuerunt
sicut ceteri hominumxli. Cui concordat decretalis Extra. de verb. signif. Exiit
Et quidem, ubi dicitxlii, quod sicut ceteris, sic et illis de quibus loquitur iure
poli in extrema necessitate licet uti rebus . Igitur concedit eis ius poli, ac per
hoc, quantum ad tale ius, aliquam rationem dominii. Et infra Verum,
condecens fuit, [130vb] cum dicitxliii : Qui, inquam, usus non iuris sed facti
tantummodo nomen habens, quod facti est tantum in utendo, prebet utentibus
nichil iuris - etsi intelligatur : nichil iuris causidici, quod solum videtur facere
verum dominium - concordat hiis que dicimus.
Nec est inconveniens quod Christi consilia altius volent in dispositione
temporalium rerum quam leges humane, testimonium perhibente Iohanne
Baptista, Ioh. III <3,31bc> : Qui de terra est, de terra loquitur hoc quoad
leges terrenas ; Qui de celo venit, super omnes est , ac per hoc terrenis
legibus non artatur. Ad hanc sententiam adaptari potest quod dicit
Ieronimusxliv : Indignum valde est sacram scripturam subici regulis Donati ,
sic et legislationem summi imperatoris domini nostri Iesu Christi subici legibus
principum mundi, qui potius leges suas condunt ad concupiscentiam impiorum
quam ad impedienda sublimia27 perfectorum, dicente Paulo <1Tm 1,9> quod
iusto non est lex imposita ; et etiam, cum lex divina sit superior lege
mundana, non est inconveniens si de mundanis legibus iudicat et non potest
iudicari ab ipsis, sicut et quelibet superior scientia de principiis inferioris
iudicat, ut geometria de perspectiva et in mechanicis navifactiva iudicatur a
nautica et nautica a navis auriga. Et per hoc videntur posse solvi omnes
allegationes, que fiunt de legibus mundi. Licet enim hec lex evangelica non
contrarietur legi civili, tamen ipsam supergreditur et eius vinculis non ligatur,
sicut nec ab inferiore superior iudicatur.
Nam quantum ad testimonium veritatis summi legislatoris, Christi
exemplum sufficit atque consilium, qui cum sit iuris naturalis, civilis, canonici
[131ra] ac divini principalis origo, sacro suo sanxit eloquio temporalium
rerum dominium modo predicto abiciendum esse perfectis, quibus tamen
27/11/2014
55
56
57
sufficientiam quantum ad usum concessit, promisit et, quantum eis utile est,
plene persolvitxlv.
Sic igitur potest dici quod modo civili et mundano leges terrene non vocant
dominium et proprietatem veram, ubi non est exceptio retinendi et actio
repetendi ac per hoc occasio litigandi. Sed rex pacificus perfectis imitatoribus
suis voluit prefigere solam necessitatem rebus suis utendi et corporalem
miseriam sustentandi, superfluitate et litigiis effugatis. Nec debet intelligi quod
semper requiratur extrema necessitas, sed illa que superfluitati opponitur.
Paupertas autem isto modo sumpta vocatur ab apostolo altissima, quia
excrescit in celestes divitias.
Huius autem paupertatis altitudo potest considerari ex quatuor : ex parte
Christi institutoris28 et exemplantis, ex parte nostre nature et voluntatis, ex
parte sue conditionis et proprietatis et ex parte sui valoris et utilitatis.
<I>
58
59
60
61
62
63
Primo, si consideratur ex parte sue institutionis et exemplaritatis, eius

altitudo ostenditur.
Fuit enim paupertas in Christo et eius vita singulariter exemplata, a Christo
singulariter docta et imposita, ab apostolis singulariter assumpta et observata.
Exemplata quidem fuit in Christo tam in eius ortu quam in eius progressu et
in exituxlvi.
Et hoc patet auctoritate multiplici sacri textus. Ubicumque enim loquitur de
paupertate Christi, egestatem et inopiam sibi attribuit excellenter, ut patet per
psalmum cum de Christo dicit : [131rb] Ego vero egenus et pauper sum
<Ps 108,22> ; Eripite pauperem et egenum de manu peccatoris liberate <Ps
81,4> ; et : Persecutus est hominem inopem et mendicum <Ps 108,17> ; et :
Et ego mendicus sum et pauper <Ps 39,18> ; et : Beatus qui intelligit
super egenum et pauperem <Ps 40,2> ; et : Pauper et inops laudabunt
nomen tuum <Ps 73,21> ; et : Consilium inopis confudistis <Ps 13,6> ;
et : Ut decipiant pauperem et inopem <Ps 36,14> ; et : Parce pauperi et
inopi <Ps 71,13> ; et illud : Quoniam inops et pauper sum ego <Ps 85,1> ;
et : In laboribus a iuventute mea <Ps 87,16> ; et : Suscitas a terra
inopem <Ps 112,7> ; et : Oculi mei languerunt pre inopia <Ps 87,10> ; et :
Parasti in dulcedine tua pauperi, Deus <Ps 67,11>, et alia similia istis de
Christo proprie et principaliter dicta et scripta secundum sanctos et gloriosos.
Item Ysaie XXV <25,4> : Quia, inquit, factus est fortitudo pauperi, fortitudo
egeno in tribulatione sua , etc. ; et LIII <Is 53,2c-3a> : Desideravimus eum
despectum et novissimum virorum , et cetera que in illo capitulo secuntur ; et
LXVI <Is 66,2> : Ad quem autem respiciam, nisi ad pauperculum et
contritum spiritu et trementem sermones meos ? . et Tren. III <3,19> :
Recordare paupertatis et transgressionis mee, absinthii et fellis ; et Zach. IX
<9,9> : Ecce rex tuus venit tibi iustus et salvator ipse pauper et ascendens
super asinam et super pullum filium asine . Et II29 Cor. VIII30 <8,9> : Scitis
gratiam domini nostri Iesu Christi, quoniam propter nos egenus factus est, cum
dives esset, ut illius inopia vos divites essetis , et alia quamplurima similia
istis.
Hoc ipsum etiam multipliciter patet ex diversis sanctorum auctoritatibus de
paupertate Christi et beatissime matris devotissime loquentium.
Unde Augustinus super illud psalmi <146,8> : Qui producit in montibus
[131va] fenum xlvii : Dominus ibat et petebat et indigebat, cui angeli
27/11/2014
Ubertini de Casali tractatus de altissima paupertate Christi et apostolorum eius et ... Pgina 10 de 88
64
65
66
67
68
69
serviunt, qui de quinque panibus tot milia pavit. Quare egere voluit, nisi ut
daret exemplum montibus et pararent fenum ? xlviii.
Item Augustinus super illud II31 Cor. VIII <8,9> : Propter nos egenus
factus est xlix : Factus est, inquit, egenus in tantum, ut non haberet quod
habent vulpes l.
Item Augustinus in glosa super illud ad Hebr. XII <12,2> : Proposito sibi
gaudio sustinuit crucem li : Omnia terrena bona contempsit, ut
contempnenda monstraret, et omnia terrena mala sustinuit que sustinenda
precepit. Natus est de matre, que, quamvis intacta permansit, tamen fabro
desponsata erat, ut omnem carnalis nobilitatis tumorem32 extingueret ; pauper
etiam factus, cuius omnia sunt, ne de terrenis divitiis quisquam extolleretur.
Noluit rex fieri, quia humilitatis viam ostendebat miseris et ita, amore utique
eius, similia patiamur . Hec Augustinuslii.
Item Crisostomus super Mt <2,11> : Viderunt magi matrem eius et
puerum liii : Videamus quid tale gloriosum videntes in puero gavisi sunt, qui
regem querentes tanti itineris susceperunt laborem. Numquid invenerunt
palacium marmoribus splendidum? Numquid matrem dyademate coronatam,
aut in loco aureo recumbentem? Numquid regiam33 diversis populis
personantem? Sed quid? Pandochium tenebrosum et sordidum, magis
animalibus quam hominibus aptum, in quo nemo contentus erat secedere, nisi
itineris necessitate coactus34, matremque eius35 vix tunicam unam habentem,
non ad ornamentum corporis sed ad tegumentum nuditatis, qualem habere
po-[131vb]-terat carpentarii uxor, et hoc peregre constitutaliv; puerum pannis
sordidissimis involutum et in sordidiore presepio positum, quia locus ille sic
erat angustus, ut nec ponendi infantem spacium invenirent. Si ergo regem
terrenum inquirentes venissent, magis fuissent confusi quam gavisi, quia tanti
itineris laborem sine causa suscepissent. Nunc autem, quia celestem regem
querebant, etsi nichil regale videbant in eo, tamen solius stelle testimonio
contenti gaudebant ; oculi eorum contemptibilem puerum aspicere non
poterant, quia spiritus in corde eorum terribilem eum mirabatur . Hec
Crisostomus.
Item idem Crisostomus super Mt.lv : Pariens36 quidem virgo filium,
confestim illum reclinavit, quia multis convenientibus propterdescriptionem
non erat domum invenire. Sed quid fuit quod suasit magos adorare? Nichil
enim sensibilium magnum erat illis, sed presepe et tugurium et mulier pauper,
ut nudam magorum videas philosophiam lvi.
Item idem omelia XVI super Iohannemlvii: In Christo, inquit, erat genus
vile et multotiens illi proferebant dicentes <Mt 13,55>: Nonne hic est fabri
filius? Nonne mater eius dicitur Maria ? Et fratres eius Iacobus et Iohannes ?.
Sed et estimata ei patria tantum exprobrabilis erat, ut Nathanael dicat <Io.
1,46> : A Nazareth potest quid boni esse ? Sed et dieta communis, sed et
vestimenta nichil plus multis habentia . Hec ille.
Item idem omelia XXXI super Ioh.lviii : Facilem, deliciosam Christus
semper abiciens vitam, laboriosam et constrictam inducens, nec subiugali
utitur, sed ita valde incedit, ut fatigetur ex itinere. Et hoc ubique erudit per se
operatorem esse et non superflua [132ra] petere et non multis indigere. Ita
enim vult a superfluis alienos non esse, ut et ipsorum necessariorum multa
abscindamus. Propter quod dicebat: Vulpes foveas habent et volucres celi
nidos, filius autem hominis non habet ubi capud suum reclinet <Mt 8,20 ;
Lc 9,58>. Propterea et in montibus quamplurimum conversabantur, non in die
solum sed et in nocte et in desertis. Et hoc David preconizans dicebat : De
torrente in via bibit <Ps 109,7>, bonam vite eius stabilitatem ostendens. Hoc
27/11/2014
70
71
72
73
74
75
76
77
78
79
et Iohannes hic ostendens dicit : Iesus igitur fatigatus ex itinere sedebat sic
super fontem <Io 4,6> . Hec Crisostomus.
Item Beda super Mr37 exponens illud : Si quis michi ministrat <Io
12,26>lix : Nasci in hoc mundo per divites noluit, parentes pauperes elegit.
Unde et agnus qui pro illo offerretur defuit. Columbarum pullos, par turturum
ad sacrificium mater invenitlx. Prosperari in hoc mundo noluit, obprobria,
irrisiones tolleravit, sputa, flagella, alapas. spineam coronam, crucem
sustinuit ; et quia per temporalium delectationem a gaudio interno recedimus,
cum qua amaritudine illuc redeatur ostendit . Hec Beda.
Item Bernardus super illud Luce II38 <2,42> : Cum factus esset Iesus
annorum XII lxi : Ut te, inquit, domine, per omnia nostre paupertati
conformares et omnes vite humane calamitates susciperes, quasi unus in turba
pauperum, stipem per hostia mendicabas. Quis dabit me buccellarum illarum
mendicatarum participem fieri et illius divini edulii reliquiis saginari ? .
Loquitur autem Bernardus de illo triduo, in quo, a matre absentatus, secundum
eum de elemosinis hostiatim mendicans vixit.
Item glosa super illud psalmi <Ps 108,22> : Ego vero egenus et pauper
sum [132rb] dicit siclxii : Egenus fuit Christus quia petens39 et pauper, id
est sibi insufficiens, quia mundanas copias non habebat . Et super illo : Ego
autem mendicus sum <Ps 39,18> dicitlxiii quod Christus secundum quod
homo mendicus fuit, et quod mendicus est qui ab alio petit, et pauper qui sibi
non sufficitlxiv.
Item glosa super Mc.40 XI <11,11> : Circumspectis41 omnibus, cum iam
vespera esset hora , dicit siclxv : Si quis42 eum hospitio susciperet,
circumspexit omnes : tante enim erat paupertatis et ita nulli adulatus, ut in
tanta urbe nullum hospicium inveniret lxvi.
Super quo Ieronimus super Mt dicit siclxvii : Hoc quoque intelligendum,
quod tante dominus fuit paupertatis et ita nulli sit adulatus, ut in urbe maxima
nullum hospitem, nullam invenit mansionem, sed in agro parvulo apud
Lazarum sororesque eius habitaret, eorum quippe vicus Bethania est .
Item Beda dicit ibidem et Crisostomus super Ioannem43 omelia XIII,
ostendens quod Iohannes Baptista tociens idcirco testimonium replicavit, quia
forme sue vilitas, id est paupertatis sue, obstitisset magnitudini eorum, que de
eo dicebantur, ait siclxviii : Ita enim vili circumamictebatur forma et communi
omnibus Christus, ut Samaritane mulieres et meretrices et publicani cum
multo otio auderent ei venire et loqui .
Item glosa super illud Actuum I <1,21> : Intravit et exivit apud nos
dominus lxix : In locorum ingressu et exitu semper fuit, qui, in multis
civitatibus evangelisans, non habet ubi caput suum reclinet .
Item Anselmus, De sacramentislxx : Pauper, inquit, ita fuit Christus, ut
veniens in mundum non in sua sed aliena domo nasceretur et natus propter
[132va] inopiam loci in presepio brutorum animalium poneretur et vivens in
mundo non haberet ubi caput suum reclinaret, nec moriens unde nuditatem
suam tegeret, nec mortuus unde involveretur, nec sepulcrum aut locum ubi
corpus mortuum collocaretur lxxi.
Item Ieronimus ad Eustochiumlxxii : Milites caligas in Christo non habuere
quas tollerent, quia non poterat habere dominus quod prohibuit in servis lxxiii.
Item ibidemlxxiv : Dei filius pro nostra salute hominis factus est filius ; X
mensibus in utero ut nascatur expectat, fastidia sustinet, cruentus egreditur,
involvitur pannis, blanditiis delinitur ; ille, cuius pugillo mundus includitur,
presepio continetur angusto. Taceo quod usque ad XXX annum ignobili
parentum paupertate contentus est ; verberatur et tacet, crucifigitur et pro
27/11/2014
80
81
82
83
84
85
86
87
88
89
90
91
92
crucifigentibus deprecatur. Quid igitur retribuam domino pro omnibus que

retribuit michi ? .
Item Ieronimus ad Neopocianum de Christo dicitlxxv : Sic erat pauper, quod
cibo vescebatur alieno . Item super istud Iohannis <14,30> : Venit princeps
mundi huius et in me non habet quicquam , Glosalxxvi : Noluit habere
dominus quid perderet ; pauper venit, ne haberet dyabolus quid auferret .
Item Rabanus super illud Mt XVII <17,26> : Eum piscem, qui primus
ascenderit, tolle lxxvii : Tante, inquit, dominus fuerat paupertatis, ut unde
tributa redderet non habuit. Quod si quis obicere voluerit, quoniam Iudas in
loculis pecuniam portabat, respondebimus res pauperum in usus suos
convertere nephas putavit .
Item Ieronimus super Mt.lxxviii et similiter eodem passu dicit idem de verbo
ad verbum [132vb] in commento suolxxix.
Item Beda super illud Luce 2 <2,7> : Pannis eum involvit lxxx : Qui
totum mundum varie vestit ornatu, pannis vilibus involvitur, ut nos stolam
primam recipere valeamus lxxxi.
Item super eodem dicit doctor grecuslxxxii : O admirabilem coarctationem et
peregrinationem quam subiit qui continet orbem ! Ab initio captat penuriam et
eam in seipso decorat. Nimirum si voluisset venire poterat movendo celum,
concutiendo terram, emittens flumina ! Non autem sic processit, non enim
perdere sed salvare volebat, ab ipsis primordiis humanam conculcare
superbiam ; atque ideo non tantum homo fit, sed etiam homo pauper, et
pauperem matrem elegit, que caret cunis quibus infantem natum
reclinet lxxxiii.
Item Beda super illud : Et hoc vobis signum <Lc 2,12>lxxxiv : Signum44
nati salvatoris datur, non Tirio45 exceptum hostro46, sed pannissqualentibus
involutum, non ornatis auro stratoriis sed in presepibus inveniendum lxxxv.
Item super eodem dicit Maximuslxxxvi : Si tibi panni fortassis vilescunt,
angelos collaudantes admirare ; si presepe despicis, erige oculos parumper, et
novam in celo stellam, protestantem mundo nativitatem dominicam, contuere.
Si credis vilia, crede mirifica. Si de hiis que humilitatis sunt disputas, que alta
sunt venerare lxxxvii.
Item Beda super illudlxxxviii : Et reclinavit eum in presepio <Lc 2,7> :
Qui ad dexteram Patris sedet, diversorii loco eget . Nascitur autem non in
domo parentum, sed in diversorio et in via.
Item idem, ibidem : Duri presepis angustia continetur, cui celum sedes est,
qui panis angelorum est in presepio reclinatur lxxxix.
Item Ambrosius super eodemxc : Propter te ergo infirmitas, in se
potentia47 ; propter te inopia, in se opulentia ; noli hoc estimare quod cernis,
sed quod [133ra] redimeris agnosce . Plus, domine Iesu, iniuriis tuis debeo
quod redemptus sum, quam operibus quod creatus ; non enim prodesset nasci,
nisi redimi profuisset . Hec illexci.
Item Beda super illud Luce IX <9,58>: Vulpes foveas habent etc.xcii:
Quid me propter divitias et seculi lucra cupis sequi, cum tante sim
paupertatis ut nec hospitiolum quidem habeam, nec meo utar tecto? xciii.
Ad idem Crisostomusxciv : Aspice qualiter paupertatem, quam dominus
docuerat, per opera demonstret : non erat ei mensa, non candelabrum, non
domus, nec quicquam aliud talium xcv.
Item Beda super illud Luce II <2,24> : Par turturum aut duos pullos
columbarum dicit sicxcvi : Hostia hec pauperum erat ; precepit quippe
dominus in lege ut qui48 possent agnum pro filio et turturem sive columbam
offerrent ; qui49 vero non sufficiebant ad offerendum agnum, duos iam turtures
27/11/2014
93
94
95
96
97
98
99
100
101
102
vel duos columbe pullos offerrent. Ergo dominus, cumdives esset, pauper fieri
dignatus est, ut nos sua paupertate divitiarum suarum donaret esse
participes . Hec Bedaxcvii.
Item Basilius in Libro Religionum, de Christo loquens et de virgine matre
eius et Yoseph sponso ipsius, sic dicitxcviii : Ab ipsa autem primeva etate
parentibus obediens, quemlibet laborem corporeum humiliter et reverenter
sustinuit. Cum enim homines essent honesti et iusti, egestatem et
necessariorum penuriam patientes, teste presepis partus venerandi ministerio,
manifestum est quod sudores corporeos continuo frequentabant, necessaria
sibi querentes. Iesus autem obediens illis, ut scriptura testatur, etiam in
sustinendo labores subiectionem [133rb] plenariam ostendebat xcix.In quo
expresse vult Basilius quod Christus, virgo et Ioseph communiter vivebant,
sicut pauperes et inopes, de laboritio corporali, in quo pro sustentatione
pauperis victus insudabantc.
Item super illud Luce XXII <22,8b-9> : Euntes parate vobis pascha ut
manducemus ; at illi : Ubi50 vis paremus etc., dicit Theoph.ci : Mittit
autem eos in alienam domum. Nam nulla domus erat ei neque discipulis suis,
alioquin aput aliquam eorum pasca celebrasset .
Et idem super illo verbo : Ubi vis paremus <Lc 22,9> dicit Bedacii :
Quasi dicant : Non habemus domicilium, non habemus tabernaculum.
Audiant quibus edificandarum domorum cura est ; cognoscant Christum,
omnium dominum, locum ubi caput reclinaret non habuisse ciii.
Item super illo : Ecce introeuntibus <Lc 22,10b> etc., dicit Ambrosiusciv :
Dignationem51 Christi intuere, quia non persona divitis aut potentis eligitur,
sed pauper ambitur et angustum hospitium pauperis amplis nobilium edibus
antefertur cv.
Item Crisostomus super illud Math. XXVII <27,35>: Diviserunt
vestimenta eius etc., dicit sic in omeliacvi: Notandum quod non parva hec
abiectio Christi erat, quasi enim circa dehonoratum et omnium vilissimum in
Christo hec agebant; in latronibus nichil tale operati sunt. Dividere autem
vestimenta in condempnatis valde vilibus fit et abiectis et nichil aliud
habentibus . Hec Crisostomuscvii.
Item Theoph.52cviii : Quod autem ponebant sortem super vestimenta eius,
etiam illudentes fecerunt, quasi regis vestimenta dividentes. Etenim vilia erant
et non valde pretiosa . Hec Theoph. super Mtcix.
Item Crisostomus super illud Ioh. <19,23> : Erat autem tunica [133va]
inconsutilis etc., dicit siccx : In Palestina duos pannos comiscentes,
subtexunt indumenta, quoniam talis erat tunica eius ex hiisque desuper
contexta. Hoc autem videtur michi dicere, enigmatice insinuans vilitatem
vestimentorum ; et quemadmodum in aliis universis, ita et in stola partium
dedit scema . Hec Crisostomuscxi.
Patet igitur testimonio habundanti sanctorum Christum Iesum dominum
nostrum et eius beatissimam virginem matrem paupertatem modo predicto
plenissime observasse.
Quod etiam Christo altissima paupertas convenientissima fuerit, ostendit
sublimitas sue potestatis, claritas exemplaritatis, plenitudo sue bonitatis et
dispositio humani cordis seu humani generis.
Sublimitas quidem sue potestatis hoc ostendit, quia magne esset indignitatis
Christo, universali omnium domino, appropriatum omnium dominium super
aliquid et maxime temporale sibi vendicare, et modo illo maxime quo sibi
homines ea vindicant. Unde hec paupertas magis fuit ostensiva potestatis
Christi quam etiam affluentia quarumcumque humanarum divitiarum ; cum
27/11/2014
103
104
105
106
esset verus dominus temporalium, fuit earum contemptor et conculcator ; alias

enim non esset eis plene superpositus53. Si Christus non ostendisset se
tamquam summum contemptorem et conculcatorem rerum, non plene
ostendisset suum specialissimum dominium quo superfertur omnibus etiam
secundum humanitatem. Si etiam Christus habuisset temporalem potestatem
seu dominium, illa que fecisset virtuosa in mundo plus [133vb] attribuerentur
potestati divitiarum quam potestati sue divinitatis etsanctitatis. Quando autem
pauperrimus54 existens mira fecit, non potuit hoc attribui alicui potestati
temporali, sed soli divine virtuti.
Et hanc rationem tangit CrisostomuscxiiSuper Ioh. omelia XLIIcxiii, super illud
Ioh.VI <6,15> : Iesus autem cognoscens quoniam deberent venire et capere
eum, ut facerent eum regem, secessit in montem dicit sic : Christus fugit,
erudiens nos mundanas fugere dignitatescxiv, ostendens quoniam non indiget
eorum que in terra, quoniam enim omnia vilia elegit et matrem et domum et
civitatem et educationem et vestimentorum stolam, hic non debebat etiam
postea ab ipsis que in terra sunt apparere. Nam que quidem in celis clara erant
et magna, et angeli et stella et Pater clamans et Spiritus testans et prophete a
longe predicantes, que vero in terra omnia vilia, et ita ut magis magisque virtus
appareat. Venit autem erudiens nos contempnere ea que hic, et nusquam
admirari neque magna estimare ea que in hac vita sunt clara, sed deridere
omnia hec, et futura amare. Qui enim ea que hic sunt admiratur, non
admirabitur ea que sunt in celis. Et propterea Pylato dicebat : Regnum meum
non est hic <Io 18,36>, ut non videatur de reliquo humano timore et potestate
ad persuadendum abuti . Hec Crisostomus.
Et in quodam sermone Ephesini concilii55 diciturcxv : Omnia paupera et
vilia elegit, omnia mediocria56 et plurimis obscura ; ut divinitas cognosceretur
orbem terrarum transformasse, propterea pauperculam elegit matrem,
pauperiorem patriam, egens [134ra] fit pecuniis. Et hoc tibi exponit presepe .
Perfectio etiam sue bonitatis hoc ostendit. Sicut enim infra probabitur, hec
paupertas est quasi vas et quasi instrumentum omnium virtutum, et status eius
de se melior quam status divitiarum, quia, si non esset imperfectio hominum,
iste status utiliter ab omnibus teneretur. Si igitur Christus quicquid est
simpliciter melius in se perfectissime habuit, patet quod hanc perfectissime in
se habuit. Cui enim non valde derisibile videatur dicere quod, si Christo vestis
aut res alia auferretur, quod ipse hanc repeteret tanquam suam aut tanquam
sui specialis collegii ? Aut cui non derisibile videatur quod divitias temporales
vellet acquirere ? Insanus est qui non videt quod actus tam viles et infirmi
Christi bonitati et dignitati nullatenus competebant. Propterea Christus et eius
mater numquid non omnes homines ut proprios filios aspiciebant ? Quomodo
ergo se a quocumque homine vel collegio in temporalibus dividentur, cum,
posito quod omnes vellent ad eum converti, non solum res sed etiam seipsum
daret in cibum et premium, sicut et pro omnibus et pro inimicis se dedit in
pretium ? Non consonat ergo pietati talis patris talisque redemptoris aliqua
iurisdictionalis vendicatio rerum sibi appropriata.
Exemplaritas etiam omnis perfectionis, que in Christo debuit clarissime
refulgere, hoc ipsum ostendit. Si enim divitiarum opulentiam Christus
habuisset secundum superficiem exteriorem, plus dedisset exemplum superbie
et pompositatis, avaritie et cupiditatis, carnalitatis et voluptatis, quam virtutum
[134rb] istis contrariarum ; plus autem secundum statum exteriorem dedisset
exemplum huius vite et felicitatis amande quam solius eterne patris et glorie
querende. Sensibiles enim homines magis vident et attendunt exteriora quam
interiora ; ymmo ad interiora animorum non intrant, nisi per exteriora.
27/11/2014
107
108
109
110
Possessio autem divitiarum, quantum est de se, plus designat amorem eorum
quam contemptum, cum etiam speculum maiestatis eterne et eius gloria clare
non possit a nobis nec ab aliquo speculari, nisi omnium velamine sensibilium
totaliter amoto, secundum Dyonisium in omnibus libris suis.
Unde et propter hoc apostolus vult I Cor. XIII evacuandam esse scientiam
divinorum quam hic habemus. Nisi Christus docuisset in summo omnia
temporalia esse contempnenda, non exhibuisset se, prout erat etiam huic vite
possibile, tanquam speculum clarissimum divine maiestatis et glorie. Propter
hec enim, secundum apostolum II ad Cor. III, IV et Vto capitulo, vult quod
velamen est positum in lectione veteris testamenti temporalia promittentis et
magnificantis, quod in Christo evacuatur. Et multa de hiis ibi, que propter
brevitatem pertranseocxvi.
Dispositio etiam humani generis hoc exigebat. Si enim Christus in divitiis
venisset, plus a coruptis cordibus hominum fuisset adulatorie laudatus,
honoratus et servitus quam ex dei amore, et plus propter istam vitam quam
propter aliam. Plus etiam timuissent eum57 timore humano et mundano quam
divino. Cum etiam superbia hominum, maxime regnantium, tanta fit et eorum
avaritia, quod totus mundus iste non sufficit, [134va] multi eum habuissent
odio et contendissent cum eo propter ista temporalia, nisi contra communem
cursum humanarum voluntatum eos sibi subiugaret et alligaret. Preterea aut
ipse habuisset omnes mundi divitias et regna aut partem unam determinatam.
Si primum, tunc non venisset ut per passionem nos redempturus, sed ut per
potentiam in mundo temporaliter regnaturus. Et hic modus est verissime
antichristi, sicut suis temporibus dominus Iesus Christus ostendet. Si autem in
parte determinata, utpote in regno Iudeorum, tunc stulte fugit regnum
Iudeorum sibi oblatum, sicud habetur Ioh. VI ; et tunc etiam non venisset a
Iudeis passurus, sed ut in eis temporaliter regnaturus. Et hic modus etiam est
antichristi. Hoc etiam universali potestati et dominio non modicum derogasset,
scilicet quod ipse in modica mundi parte regnaret, et alii in maiori. Hoc autem
senserat angelus, qui, postquam dixerat : Evangeliso vobis gaudium
magnum, quod erit omni populo, quia natus est nobis hodie58 salvator, qui est
Christus dominus <Lc 2,10>, pro signo verissimo dedit Christi infantuli59
altissimam paupertatem, dicens : Hoc signum vobis : invenietis infantem
pannis involutum et positum in presepio <Lc 2,12>. Qui, cum dixisset :
Iubila filia Ierusalem, ecce rex tuus veniet tibi iustus et salvator <Zc 9,9a>,
pro signo et ratione veritatis sue promissionis adiecit : Ipse pauper et
ascendens super asinam et super pullum, filium asine <Zc 9,9b> ; acsi
diceret : ex hoc crede eum esse verum regem eternorum et vere iustum et
mansuetum et verum salvatorem[134vb] animarum, quia ipse est summus
contemptor divitiarum et temporalium. Propter hoc etiam Isaias, ut ostenderet
quod vere languores nostros ipse tulit et dolores nostros ipse portavit <Is
53,4>, premisit quod desideravimus eum despectum et novissimum virorum,
virum dolorum et scientem infirmitatem <Is 53,2c-3>. Quod non posset esse
verum, nisi esset in summo pauperrimus.
Fuit60 etiam a Christo similiter docta et inposita. Nam pre aliis consiliis fuit
imposita sub maiori districtione precepti et sub maiori reprobatione apostasie
vel ingressus ad eam simulati61.
Primum quidem patetcxvii, unde dicitur Mt X <10,1> : Convocatis XII, misit
eos ad predicandum , dans eis evangelicam formam vivendi secundum omnes
sanctos62 ; et infra : Hos duodecim misit Iesus, precipiens eis et dicens : In
viam gencium ne abieritis <Mt 10,5> etc. ; et post : Nolite possidere aurum
neque argentum neque pecuniam in zonis vestris ; non peram in via neque
27/11/2014
111
112
duas tunicas neque calciamenta neque virgam. Dignus est enim operarius cibo
suo. In quamcunque autem civitatem vel castellum intraveritis, interrogate
quis in ea dignus sit ; et ibi manete donec exeatis <Mt 10,9-11>. Et in fine
sequitur : Et factum est cum consummasset Iesus precipiens discipulis suis,
transiit inde <Mt 11,1> etc. Item Mr. VI <6,7> : Et convocavit XII etc. ; et
post sequitur : Et precepit eis ne quid tollerent in viacxviii, nisi virgam tantum,
non peram, non panem, neque in zona es, sed calciatos sandaliis, et ne
induerentur63 duabus tunicis ; et dicebat eis : Quocunque introieritis in
domum, illuc manete donec exeatis inde <Mc 6,8-10>. Item Luce 9 <9,1> :
Convocatis [135ra] autem XII discipulis etc., sequitur : Et ait ad illos :
Nichil tuleritis in via, neque virgam, neque peram, neque panem, neque
pecunium, neque duas tunicas habeatis. Et in quamcunque domum
intraveritis, ibi manete et inde ne exeatis <Lc 9,3-4>. Et Luce X <10,4>
dicitur LXXIIus discipulis : Nolite portare sacculum, neque peram, neque
calceamenta . Et infra : In eadem autem domo manete edentes bibentes, que
aput illo sunt ; dignus est enim <Lc 10,7> etc. ; et infra : Et in quamcunque
domum intraveritis et susceperint vos, manducate que apponuntur vobis
<Lc 10,8>. Item Mt VI <6,24-25> dicitur : Non potestis Deo servire et
mamone ; ideo dico vobis, ne soliciti sitis anime vestre, quid manducetis, neque
corpori quid induamini. Nonne anima etc. Et post : Nolite ergo soliciti esse
dicentes : Quid manducabimus aut quid bibemus, aut quo operiemur. Hec
enim omnia gentes inquirunt ; scit enim pater vester, quia omnibus hiis
indigetis <Mt 6,31-32>. Et post : Nolite ergo solliciti esse in crastinum ;
crastinus enim dies sollicitus erit sibi. Sufficit diei malitia sua <Mt 6,34>.
Item Luce XII <12,22>, post parabolam illius divitis, cuius fructus sic sunt
multiplicati, ut horrea et cellaria64 proponeret dilatare et anime sue dare
quietem temporalem propter habundantiam rerum et copiam in futurum
sufficientem, dicit ad discipulos suos : Ideo dico vobis : Nolite solliciti esse
anime vestre quid manducetis, neque corpori vestro quid vestiamini .
In quibus verbis, sano modo intellectis secundum expositiones sanctorum in
proximo subiungendas, expresse patet quod Christus prohibet apostolis et
apostolicis viris indebitam curam seu distractivam et anxiam, sollicitudinem
necessariorum ad [135rb] victum et providentiam seu congregationem
nimiam rerum pro futuro tempore nimium distanti, quod nomine crastini
designatur, sed sicut apostolici et perfecti viri in divina liberalitate et
providentia spem suam ponant, ad quod per multa exempla et manuductiones
eos inducit.
Sed dicet aliquis forsitan, sicut et quidam dicunt, quod omnia predicta
dicuntur a Christo apostolis et apostolicis viris solummodo consulendo et
hortando, aut etiam quod sunt quedam concessiones apostolis facte, non autem
imponuntur sub precepto. Et ideo licet esset bonum, decens et utile apostolis et
viris apostolicis hec omnia observare, non tamen ad hoc obligantur sicut ad
precepta evangelica sub virtute precepti eis iniuncta. Aut forte dicent quod
fuerunt quedam statuta temporalia, secundum se non spectantia ad
perfectionem seu necessitatem perfecte virtutis, et ideo evacuata sunt tempore
passionis a Christo dicente : Et nunc qui habet sacculum, tollat similiter et
peram <Lc 22,36>. Sed male videtur ponderare verba evangelii qui hoc dicit.
Nam expresso verbo simpliciter et vocaliter dicitur Mt X <10,5> in principio
omnium istorum : Hos XII misit Iesus precipiens eis et dicens etc. ; et in
fine concluditur : Et factum est, cum consummasset Iesus precipiens XII
discipulis suis <Mt 11,1> ; et Mr. VI <6,8> expresse dicitur : Precepit eis ne
27/11/2014
113
114
115
quid tollerent in via . Claret ergo vocaliter hec fuisse eis imposita sub forma
precepti.
Sancti etiam quamplurimi expresse dicunt predicta esse imposita a Christo
apostolis sub precepto simpliciter et absolute et non ad tempus sed ad semper,
etiam post passionem Christi ; et hoc sicut illa65, que de directo sunt de
substantia evangelice et apostolice paupertatis.
Unde Augustinus [135va] in omelia de circumcisione super illo evangelio :
Postquam consummati sunt dies <Lc 2,21>, expresissime et ex proposito
evidentissime hec asserit dicenscxix : Qui dicit se in Christo esse, debet sicut
ille ambulavit et ipse ambulare <1Io 2,6>. Lege evangelium et invenies
quomodo Christus ambulavit, et tu fac similiter. Filius autem hominis, fratres
carissimi, ut ipse testatur, non habet ubi caput suum reclinet. Et : Nemo
mittens manum super aratrum et respiciens retro, aptus est regno Dei
<Lc 9,62>. Et : Nolite vobis thezaurizare thezauros in terra, ubi erugo et tinea
demolitur, et ubi fures effodiunt et furantur, thezaurizate vobis autem
thezauros in celis, ubi non erugo, nec tinea demolitur, ubi fures non effodiunt
neque furantur. Ubi enim fuerit thezaurus tuus, ibi erit et cor tuum <Mt 6,1921>. Et iterum : Nemo potest duobus dominis servire ; aut enim : Unum
odio habebit et alterum diliget, aut unum substinebit et alterum contempnet
<Mt 6,24ab>. Et : Non potestis deo servire et mammone <Mt 6,24c>.
Mamone autem divitie interpretantur, acsi dixisset : Non potestis deo servire
et pompe huius seculi. Et in alio loco dominus dicit : Facilius est camelum per
foramen acus transire quam divitem intrare in regnum celorum <Mt 19,24>.
Hec sunt mandata Christi, et hec circumcisio, qua mandavit nos circumcidi,
non carne sed corde. Qui non crediderit ea, non habebit vitam, sed ira dei
manet super eum. Ipse est qui non credit Filio, qui contumaci corde e contrario
spiritu transgreditur mandata eius. Qui credit in illum et mandata eius servat,
ipse eum diligit, sicut dominus dicit : Qui diligit me, mandata mea custodit
<Io 14,21> ; in custodiendis illis retributio multa <Ps 18,12>. Apostolus dicit :
Nolite effici inanis glorie [135vb] cupidi <Gal 5,26> ; et : Curam carnis ne
feceritis in concupiscentiis <Rm 13,14b>. Et iterum: Nichil intulimus in hunc
mundum, unde nec auferre quid possumus; habentes autem victum et
vestitum, hiis contenti simus <1Tim 6,7-8>. Non dixit : cibum et
vestimentum, quia cibus et vestimentum ad habundantiam ciborum et
vestimentorum pertinet. Victus autem et vestitus, id est cibus modicus et
strictus et vix sufficiens, vestitus autem brevis et tenuis sive succinctus, quo
potest tantum nuditas cooperiri et vix frigus arceri, quoniam ipse apostolus in
fame et siti et frigore serviens erat domino die66 ac nocte. Lege beatum Iob
<1,21> dicentem : Nudus exivi de utero matris mee, nudum me oportet ire in
terram. Hec sunt misteria circumcisionis Christi, hec sunt mandata eius,
quibus precepit, quicquid superfluum corpori vel animo nostro irrepserit,
abscidi a nobis et circumcidi ; ob id circumcisionem accepit, quoniam omnia
quecumque docuit dominus, hec et opere implevit, sicut scriptum est de eo
quia cepit Iesus facere et docere . Hucusque Augustinus de verbo ad verbum.
In quibus verbis evidenter et expresse et ex proposito et pluries omnia que ad
usum pauperem spectant, in evangeliis posita a Christo et supra recitata, dicit
esse precepta Christi. Et certe hoc non est verum proprie, nisi solum respectu
perfectorum, qui perfectionem evangelicam voverunt ratione voti quod
fecerunt. Et iterum nota quam proprie stricte et clare usum pauperem explicat
auctoritate apostoli Pauli, subdens quod hec, sub illa explicatione posita, sunt
mandata Christi, quibus precepit omnem superfluitatem abscidi a nobis, et
27/11/2014
116
117
118
119
120
121
122
quod propter hoc circumcidi voluit et ipse. Sic mandata hec ad litteram
implevit.
Item Augustinus, auctor libri De mirabilibus scripture, in fine [136ra] libri
tertiicxx : In excusatione, inquit, elemosine a paupertatis professione67 dixit
Petrus paralitico <At 3,6> : Surge et ambula, magistri preceptum servans
dicentis : Nolite possidere <Mt 10,9> cxxi.
Item Augustinus V libro contra Faustum, postquam premisit verba Fausti, in
quibus se gloriatur evangelium recipere, quia argentum et aurum reicit et es in
zonis habere destitit, et cetera hiis similia, ait siccxxii : Quam multi in nostra
communione veraciter faciunt sublimia illa precepta, quorum specie fallitis68
imperitos . Et paulo post, assignatis diversis differentiis in ecclesia,
subditcxxiii : Nec enim illi soli, qui ut sint perfecti vendunt et dimittunt omnia
sua et secuntur dominum, pertinent ad regnum celorum ; sed huic militie
christiane propter etiam quoddam commercium caritatis subiungitur etiam
quedam stipendiaria multitudo, cui dicitur in fine : Esurivi etc. . Et postcxxiv :
Sed absit, ut istos a mandatis evangelicis et a vita eterna separandos iudicet.
Quia ubi dominus ait : Si quis non renuncciaverit omnibus que possidet, non
potest meus esse discipulus <Lc 14,33>, exhortans firmiorem ad
perfectionem, ibi statim et istos consolatus est, dicens : Qui recipit iustum in
nomine iusti <Mt 10,41b> cxxv.
Item Augustinus De questionibus evangelicis super illo Luce <12,29a> : Et
vos nolite querere quid manducetis etc., dicitcxxvi : Sic prohibita autem69
solicitudine70 de alimentis, consequenter ne extollantur amovet dicens : Et
nolite in sublime extolli <Lc 12,29b> cxxvii.
Item Ieronimus ad Eustochium sic dicitcxxviii : Discipuli sine
calciamentorum onere et vinculis pellium ad predicationem novi evangelii
destinantur. Milites, vestimentis Iesu sorte divisis, caligas non habuere quas
tollerent ; neque poterat dominus quod prohibuerat in servis . Hec
Ieronimuscxxix.
Si autem usus calciamen-[136rb]-torum cadit apostolis sub prohibitione,
ergo suo modo et alia que ibidem sequntur.
Item Ieronimus libro II contra Iovinianumcxxx : Numquid omnibus
preceptum est, ne duas tunicas habeant, ne cibos in pera et es in zona et
calciamenta in pedibus, ut vendant universa que habent dentque pauperibus et
sequantur Iesum ? Sed hiis utique qui volunt esse perfecti. Alioquin a Iohanne
Baptista aliud militibus aliud precipitur publicanis cxxxi.
Item Ieronimus in originali super illud Mt <10,9> : Nolite possidere
aurum cxxxii : Consequenter hoc precipit evangelisatoribus veritatis, quibus
ante dixerat : Gratis accepistis et gratis date <Mt 10,8>. Si enim sic predicant,
ut pretium non recipiant, superflua est et auri argentique possessio cxxxiii. Et
postcxxxiv : Neque in sacculis es <Mc 6,8>. Qui divitias detruncaret, que per
aurum et argentum et es signat, propemodum etiam necessaria vite amputat,
ut apostoli doctores vere religionis, qui instituebant omnia dei providentia
gubernari, seipsos ostenderent nichil de crastino cogitare . Et postcxxxv :
Non peram in via <Mt 10,10a> : ex precepto arguit philosophos, qui vulgo
appellantur bactroperite71, quod contemptores seculi existentes et omnia72 pro
nichilo ducentes cellarium secum vehantcxxxvi. Neque duas tunicas
<Mt 10,10b> : in duabus tunicis duplex michi videtur innuere vestimentum,
non quod in locis Sithie et glaciali nive rigentibus una quis tunica debeat esse
contentus ; sed in una tunica vestimentum intelligamus, ne alio vestiti aliquid
nobis futurorum timore servemus. Neque calciamenta <Mt 10,10c> : et
prelato precipit duas corporis summitates non esse [136va] velandas, neque
27/11/2014
123
124
125
126
127
128
129
assuefieri debere mollitie capitis et pedum ; cum enim hec habuerint

firmitatem, cetera robustiora sunt . Et postcxxxvii : Quia quodammodo
nudos73 et expeditos ad predicandum apostolos miserat et dura videbatur esse
conditio magistrorum, severitatem precepti sequenti sententia temperat,
dicens : Dignus est operarius mercede sua <Mt 10,10e>. Tantum, inquit,
accipite, quantum in victu et vestitu nobis necessarium est. Unde apostolus
replicat : Habentes victum et vestitum hiis contenti simus <1Tim 6,8> . Et
postcxxxviii : Ut quorum discipuli metunt spiritalia, consortes eos faciant
carnalium suorum, non in avaritia, sed in necessitate . Hec Ieronimus.
Item Ieronimus ad Amandum presbiterum, exponens illud : Nolite soliciti
esse <Mt 6,34a>cxxxix : Et ergo, inquit, qui de futuris cogitare prohibuit,
concessit de presentibus huius seculi angustiis cogitarecxl propter humane vite
fragilitatem. Sufficit diei malitia sua <Mt 6,34c>, id est : sufficit de
presentibus seculi angustiis cogitare . Hec Ieronimus.
Item in originali super istud Mt <24,18> : Et qui in agro, non revertatur
tollere tunicam suam cxli : Non debemus, inquit, habere alteram tunicam,
quam apostoli habere prohibentur .
Item Ieronimus ibidem in eodem commento super istud Mt : Ne solliciti
sitis anime vestre, quid manducetis <Mt 6,25> etc.cxlii : Precipitur nobis,
inquit, ne solliciti simus quid comedamus, quia in sudore vultus preparamus
nobis panem. Labor exercendus est, sollicitudo tollenda. Hec autem de carnali
cibo accipiamus. Ceterum de spiritualibus cibis et vestimentis semper debemus
esse solliciti cxliii. Et infra super illud : Nolite solliciti esse de crastino
<Mt 6,34a> dicitcxliv : De presentibus ergo concessit debere esse sollicitos
[136vb] qui futura prohibet cogitare. Unde et apostolus : Nocte, inquit, et die
manibus nostris laborantes, ne quem vestrum gravaremus <1Ts 2,9>. Cras
autem in scripturis futurum tempus intelligitur cxlv.
Item Gregorius Moral. IX in fine aitcxlvi : Neque enim mortali adhuc in
carne viventibus funditus cura carnis abscinditur, sed ut discrete animo serviat
temperatur. Nam quia sollicitos nos esse in crastinum veritas prohibet, habere
utcumque curam in presentibus non negat, quam tendi ad tempus quod
sequitur vetat .
Item Gregorius super illud Luce X <10,7> : Edentes et bibentes que apud
illos sunt cxlvii : Ecce, inquit, qui saculum et peram portare prohibuit,
sumptus et alimenta ex eadem predicatione concessit cxlviii.
Item ibidem super eodem verbo dicit Theophiluscxlix : Vide igitur, qualiter
discipulos mendicare instituit et pro pretio eos nutrimentum habere voluit cl.
Et idem super illo verbo eiusdem : Manducate que vobis apponuntur
<Lc 10,8>cli : Quamvis, inquit, modica existant et vilia, nichil ampli
inquirentes ; denuncciat etiam eis ut operantes miracula homines ad suam
predicationem attrahant clii. Item super illud Luce IX <9,3> : Nichil tuleritis
in via etc.cliii : Sic enim eos mendicos mittit, quod neque panem ipsos
portare vult, nec aliquid aliud, quibus indigent multi cliv.
Item Ambrosius super illud Luce74 X <10,4> : Noli portare sacculum
etc.clv : Si prohibemur, inquit, aurum possidere, quid eripere ? Apostolus
Petrus et executor dominice sententie ostendit non in vacuum effusa domini
mandata. Cum enim posceretur a paupere ut ei aliquid pecunie largiretur, ait :
Argentum et aurum non habeo <At 3,6>. Tamen non tam in hoc gloriatur
Petrus, quod argentum et aurum non habeat, quam quod servet domini
mandatum, qui [137ra] precepit : Noli possidere aurum <Mt 10,9>, hoc est
dicere : vides me discipulum Christi et aurum requiris a me ? . Hec
Ambrosiusclvi. Manifestum est autem quod sub eadem serie et eodem modo et
27/11/2014
130
131
132
133
134
135
136
137
138
139
ordine in verbis illis Christus prohibet auri possessionem et alia predicta

secundum gradum et proportionem suam.
Item idem super illud Luce 9 <9,3> : Nichil tuleritis in via etc., dicitclvii :
Qualis debeat esse qui evangelisat dei regnum, preceptis evangelicis
designatur, ut sine virga sine pera sine calciamento sine pane et sine pecunia,
hoc est subsidii secularis aminicula non requirens, fideique totus putet sibi quo
minus ea requirit, magis posse subpetere .
Item Glo. super illud Actuum III <3,6> : Argentum et aurum non est
michiclviii : Hoc dixit Petrus memor illius precepti : Nolite possidere aurum
<Mt 10,9> etc. . Item Glo. super illud Luce X <10,7> : In eadem autem
domo manete dicitclix : Qui saccum et peram prohibuit, sumptus ex
predicatione concedit ; sic tamen ut cibo et potu oblato sint contenti .
Item super illud Deuteronomii XXIIII <24,14> : Non negabis mercedem
indigentis pauperis clx : Cui sacculus et pera interdicitur ? Qui est pauper
spiritu . Prohibitio autem et interdictio vim precepti in se habentclxi.
Item Glo. super illud Mt <6,34a> : Nolite ergo soliciti esse in crastinum
etc. dicit sic : Prohibuerat sollicitudinem presentium rerum ; modo
prohibetsollicitudinem futurorum variam et ex vitio hominum provenientem
cumdicit : Nolite ergo solliciti esse etc. clxii.
Item Crisostomus super Iohannem omelia LXXIclxiii : Qualiter, inquit, non
peram, non es iubens deferre, marsubium ferebat ? Ad inopum ministerium, ut
discas75 quoniam valde pauperem et crucifixum huius oportet partis multam
habere procurationem ; multa enim ad nostram dispensans doctrinam
agebat clxiv.
Item Crisostomus omelia ultima [137rb] super Mtclxv : Si bonum esset
aurum habere, hoc utique dedisset apostolis Christus, qui ineffabilia eis bona
tribuit. Nunc autem non solum non dedit, sed etiam habere prohibuit ; ideoque
Petrus non solum non76 verecundabatur, sed et decorabatur in paupertate,
dicens : Argentum et aurum non existit michi <At 3,6> clxvi.
Item Crisostomus omelia super Mt XXII dicitclxvii : Fortasse dicit aliquis :
Quoniam alia Christi precepta rationem quidem habebant, non habere autem
peram in via nec calciamenta neque duas tunicas qua de causa iussit ?.
Respondet : Eos in omnem indigentiam exercitare volens, qui etiam superius
nec de supervenienti die sollicitos esse concessit clxviii.
Item Crisostomus super illud Mt <10,9> : Nolite possidere aurum etc. :
Per hoc, inquit, preceptum primo quidem discipulos facit non esse suspectos,
2 ab omni eos liberat sollicitudine, ut vacationem omnem tribuant verbo dei ;
tertio docet eos suam virtutem. Hoc nempe eis et postea dixit : Numquid
aliquid defuit vobis, quando misi vos nudos et discalciatos sine sacculo et
pera ? <Lc 22,35> clxix.
Item Crisostomus super illud Mr. VI <6,8> : Precepit eis ne quid tollerent
in via , dicit sic : Hec eis dominus precepit, ut per habitum ostenderent
quantum a divitiarum desiderio distabant clxx.
Item Beda super illud Luce XXII <22,35> : Quando misi vos sine sacculo
etc. aitclxxi : Magister itaque diversarum virtutum, ut modum discretionis
insinuet, missis ad predicandum discipulis, ne quid tollerent in via, precepit
ordinans : qui evangelium enunciat, de evangelio vivat. Instante vero mortis
articulo et tota illa gente pastorem simul et gregem prosequente, congruam
regulam temporum decrevit, pecuniam victui necessariam, donec sopita
persecutorum insania tempus evang[137va]gelizandi redeat, tollere
permittendo .
140
27/11/2014
141
142
143
144
145
146
147
148
Item Bernardus ad fratres de Monte : Cum dives esset, pro nobis pauper
factus est <2Cor 8,9> etclxxii : Qui voluntarie paupertatis dedit preceptum,
ipse eiusdem in semetipso formam dignatus est demonstrare. Ut enim sciant
evangelici pauperes quid eis faciendum sit, ipse etiam a fidelibus pasci voluit,
nonnunquam et ab infidelibus ; sed, ut fideles faceret, vite necessaria non
recusavit clxxiii.
Item Euzebius Ecclesiastice historie libro VI in laudem Origenis, pro
eotempore quo erat catholicus, dicitclxxiv : Ante omnia vero precepta
evangelica et vocessalvatoris summo amore et studio implendas esse censebat ;
quibus precipitur duas tunicas non habendum, neque calciamentis utendum,
neque de crastino cogitandum . Et paulo postclxxv : Denique et per multos
annos traditur absque omni calciamento nudis incessisse vestigiis clxxvi.
Item Euzebius super illud Luce <9,3> : Nichil tuleritis in via clxxvii :
Volens igitur eos carere cupidine rerum et sollicitudinibus vite, protestatus
est hoc : sumebat enim experimentum fidei et animositatis eorum, qui habito
in mandatis extreme vitam ducere paupertatis, non effugiunt que iubentur.
Decebat enim eos quoddam commercium facere et, recipientes salubres
virtutes, recompensare obedientiam mandatorum et, cum milites eos faceret
regni dei, accingit eos ad pugnam in hostes, monens colere paupertatem.
Nullus enim militans deo implicat se negotiis vite secularis <2Tm
2,4> clxxviii.
Item idem super Matheumclxxix : Prohibebat eis, inquit, auri et argenti
[137vb] et eris possessionem. Pre cognitione futurorum contemplabatur77
enim quod nimirum qui sanari debebant per eos, vellent quoque concedere eis
in omnibus bonis suis. Et ideo hiis premissis vetabat, ne captarent gratiam
monebatque non vendere dona concessa divinitus78 clxxx. Hec ille.
Item Gregorius Nazanzenus super illud Luce X <10,4> : Nolite portare
sacculum etc. dicitclxxxi : Sic mittens dominus ad predicandum discipulos,
multa eis iniunxit, quorum summa est sic eos virtuosos esse, sic constantes
atque modestos et, ut breviter loquar, celestes, ut non minus propter modum
vivendi eorum quam propter verbum evangelica doctrina propagaretur. Et ideo
philosophice et absque superfluis, quin etiam nudipedes, cum eris et baculi
carentia et amictus singularitate mittebantur. Et ideo ait illis : Nichil tuleritis
in via <Lc 9,3> etc. clxxxii.
Item Rabanus super illud Mt <6,8> : Precepit eis ne quid tollerent in via
dicitclxxxiii : Claret autem dominum non ita precepisse hoc, ut evangeliste
vivere aliunde non debeant, quam eis prebentibus, quibus annunciant
evangelium clxxxiv. Ergo aperte supponit dominum apostolis verba illa
precepisse.
Item Rabanus super illud Mt <6,25> : Ne solliciti sitis clxxxv :
Contemptum seculi et fiduciam futurorum toto sermone precepit etc.
Item Cyrillus super illud Luce X <10,4> : Nolite portare sacculum
etc. :clxxxvi : Sic, inquit, preceperat, nec de ipso subiecto curam habere, cum
dixerat : Mitto vos sicut agnos inter lupos <Lc 10,3>. Nec etiam concessit
sollicitos esse erga79 extrinseca corpori, cum dixit : Nolite portare sacculum
neque peram <Lc 10,4a>. Nec etiam concessit portare aliquid eorum que
coniuncta erant corpori. Unde subdit : Neque calciamenta <Lc 10,4b>. Non
solum autem sacculum[138ra] et peram portare prohibuit, sed nec aliquam
studii distractionem permisit assumere etc.clxxxvii.
Item Cirillus super illud Luce XXII <22,35> : Quando misi vos sine sacculo
et pera dicit sicclxxxviii : Miserat enim salvator sanctos apostolos predicare
27/11/2014
149
150
151
152
153
154
civitatibus et opidis regnum, precipiens ut euntes nullius corporalem curam

gererent, sed in eo totam spem vivendi reponerent clxxxix.
Item idem Cirilluscxc. Sic igitur exornans sanctos apostolos iussit ire ad
eloquendum ministerium suum per universum orbem; ideo balcheacos
precepit esse. Vult etiam carere qualibet mundana sollicitudine, ut neque de
ipso necessario pabulo et irrecusabili curam gerant aliquam; ait enim
redimiculum et coronam eis esse penuriam, ut nec quicquam ferre omnino
liceat, nec baculum nec panem nec peram nec argentum nec geminas tunicas,
explicans quodammodo quod continetur in psalmo: Iacta curam tuam ad
dominum et ipse pascet te <Ps 54,23>. Nam verum est quod ipse Christus
edidit : Non potestis deo servire et mammone <Mt 6,24, Lc 16,13>. Ut
uniformem et singularem vitam ducerent, attenti solum circa80 doctrinam,
precepit nullam gerere curam amictuum vel fomentorum. Seddicet aliquis : Et
unde affluunt hiis necessaria ?. Hoc etiam ostendit, illico dicens : Et in
quamcumque domum <Lc 9,4> etc. cxci.
Item Basilius super illud : Beati pauperes Luce VI <6,20b> : Non omnis
quem paupertas premit beatus est, sed qui Christi81 preceptum mundanis
pretulit opibus cxcii.
Item idem Basilius in regula sua capitulo LIIII querenti que est sollicitudo
secularis respondetcxciii : Omnis sollicitudo animi, etiam si nichil habere
videatur illicitum, tamen si non ad religionem pertinet et ad virtutem, secularis
est . Et CXXV, dicto quod pauperes spiritu sunt qui solum propter consilium
Christi omnia relinquunt, sub-[138rb]-ditcxciv : Si autem quis et quacumque
ex causa impositam sibi paupertatem dispenset et ferat, secundum voluntatem
domini, sicut ille Lazarus, etiam iste a beatitudine paupertatis non erit alienus,
domino precipiente : Nolite solliciti esse quid manducetis aut bibatis, vel quid
induamini <Mt 6,31 ; Lc 12,22.29> .
Igitur patet habundanter ex predictis sanctorum testimoniis quod verba illa,
que Christus dixit apostolis quando misit eos ad predicandum, in quibus
tradidit eis formam evangelicam in vivendo, scilicet : Nolite possidere
aurum <Mt 10,9> et : Nichil tuleritis in via <Lc 9,3> etc., firmiter eis
dicta sub mandatione82 precepticxcv ; ad quod obligati fuerunt et post Christi
ascensionem, sicut ad illud in quo consistit quasi tota perfectio evangelice
paupertatis ; et quod illud verbum : Nolite solliciti esse <Mt 6,31 ;
Lc 12,22.29> etc. fuit eis dictum sub inibitione prohibitionis, et quod hec ab
apostolis fuerunt sicut precepta altissime etiam post Christi passionem
assumptacxcvi et impleta.
Ex quibus clare patet quod forma evangelice perfectionis ad usum pauperem
suos professores astringit, et a domino providendum sibi in futurum pro
necessitate nondum imminenti. Omnia enim illa que Christus in illis verbis
ponit de directo spectant ad modificationem usus pauperis plus quam ad
abdicationem dominii. Sub quantis autem commendationibus de hac
paupertate fiat mentio tam in veteri testamento quam in novo propter
brevitatem obmitto, quia ex precedentibus patet satis.
Quod autem apostasiam huius singulariter exprobraverit patet Luce IX
<9,62>, ubi ait uni volenti eum83 sequi, sed tamen petenti quod iret ad
renunciandum hiis qui domi essent : Nemo mittens manum ad aratrum et
aspiciens [138va] retro aptus est regno dei . Et hoc sentiens apostolus dicit
ad Phil. III quod, etsi non arbitretur se comprehendisse aut perfectum esse,
unum tamen habet, scilicet que retro sunt obliviscens et ad ea que sunt priora
se extendens <Fil 3,13> ; et hoc omnibus perfectis statim consulit dicens :
Quicumque ergo perfecti sumus, hec sentiamus <Fil 3,15>. Simulationem
27/11/2014
155
156
157
158
159
etiam in assumptione huius consilii singulariter vituperavit Luce 9 <9,58>,

quando illi, qui dolose volebat eum sequi, dixit : Vulpes foveas habent etc.
Nec mirum. Nam in donatione huius consilii singulariter dixit : Si vis
perfectus esse , sicut habetur Mt XIX <19,21>. Querenti etiam quid adhuc sibi
deerat post observantiam preceptorum, singulariter pro isto consilio ait :
Adhuc unum tibi deest <Lc 18,22>, acsi expresse vellet dicere quod in hoc
est perfectio singularis et singulare complementum et reparamentum eorum,
que in virtutibus nobis desunt.
Quod etiam ab apostolis84 singulariter fuit assumpta, ostendi potest ex sui85
gloriatione, qua de eius professione et observatione singulariter gloriantur.
Unde Petrus in persona sui et omnium apostolorum dixit : Ecce nos
reliquimus omnia et secuti sumus te <Mt 19,27> ; et, quasi magnum quid hoc
valde reputans, singulariter de hoc quesivit : Quid ergo erit nobis ? . In
vocatione etiam discipulorum de hoc consilio fit mentio singulariter, sicut patet
Mt IIII <Mt 4,20>, ubi de Petro et Andrea dictum est : At illi continuo,
relictis retibus, secuti sunt eum . Et ideo dicitur ibidem de Iacobo et Iohanne,
et idem dicitur de Matheo, Luce V <5,28> : Relictis, inquit, omnibus, surgens
secutus est eum . Hoc etiam singulariter profitetur apostolus, quando ait
I Cor. <4,11> : Usque ad hanc horam [138vb] esurimus et sitimus et nudi
sumus et instabiles , id est absque certa statione vel domo. Et sicut vult ibi
Glo. : Usque in hanc horam dixit, id est continue usque ad hoc tempus . Et
I ad Thim. VI <6,8> : Habentes alimenta, inquit, et quibus tegamur, hiis
contenti simus . Et pro ratione huius immediate premittit : Nichil enim
intulimus in hunc mundum, haut dubium, quia nec aufferre possumus <1Tm
6,7>. Et II86 ad Cor. XI <11,27> dixit se fuisse et esse in fame et siti et ieiuniis
multis, in frigore et nuditate .
Clementi dixit Petrus87, sicut recitat Clemens in suo Itinerariocxcvii : Panis
solum cum olivis et raro cum oleribus michi in usum est ; indumentum autem
michi hoc quod vides, tunica cum pallio ; et habens hoc non aliud requiro ; hec
michi sufficit, quia mens mea non ad presentia, sed ad alia que eterna sunt
respicit .
Primo etiam Ecclesiastice historie dicit Euzebiuscxcviii quod post Christi
ascensionem, cum Abgarus rex sanaretur a Thadeo apostolo, precepit eidem
apostolo dari aurum et argentum. Ille non accepit dicens : Si nostra
derelinquimus, quomodo recipiemus aliena ? .
In Vita etiam beati Iohannis evangelistecxcix satis apparet qualem
paupertatem apostoli tenuerunt, quando divitias duorum discipulorum
Cratonis et postea suorum non fecit communitati sue tradi, sed potius
pauperibus erogari. Unde eis de sua egestate postea contristatis dixit :
Numquid non valet manus domini, ut faciat servos deliciis affluentes ? Sed in
hoc certamen statuit animarum, ut credant se eternas habituros divitias, qui
pro eius nomine temporales opes habere noluerunt .
Si autem apostoli non reliquissent omnia, quantum, salva huius vite
necessitate, erat eis possibile, non plene veraciter [139ra] nec omnino
singulariter possent dicere : Ecce nos relinquimus omnia <Mt 19,27>.
Certum est enim quod ius commune est aliquid de numero aliorum omnium
que relinqui possunt et licentia acquirendi sibi ius in communibus vel propriis.
Et ideo oportet quod per voti solennis immobilitatem abdicaverunt a se omne
quod relinqui ab eis potuit et licentiam rehabendi seu redeundi ad ea que
reliquerant ; alias enim non imponeretur eis paupertatis altissime modus sub
precepto. Si non etiam simpliciter et altissime prius eam vovissent, frustra
diceretur ab Augustino et aliis quod in primis vocationibus reliquerunt sua,
27/11/2014
160
161
162
163
164
165
166
tamen cum animo ad ea redeundi in ultima ; tamen perfectissime reliquerunt

et cum animo non redeundi.
Et hoc expresse dicit Augustinus, De civitate libro XVII capitulo IIIIcc :
Dixerant, inquit, potentes illi : Ecce nos dimisimus omnia <Mc 10,28 ;
Lc 18,28> etc. Hoc, inquit, votum potentissime voverant88 etc., sicut enim ex
verbo Virginis dicentis : Quoniam virum non cognosco <Lc 1,34> trahunt
sancti ipsam vovisse virginitatem, quia alias non valeret ad propositum in
simili. Non cognosco habitualiter sumeretur et pro immobili proposito non
cognoscendi . Sic Augustinus ex hoc verbo : Ecce nos relinquimus omnia
<Mt 19,27> trahit eos paupertatem vovisse quia alias non reliquissent
licentiam redeundi, que est unum de omnibus. Si autem convenienter ex hoc
trahitur eos vovisse et per votum licentiam redeundi reliquisse, ergo eodem
modo et etiam amplius potest ex hoc trahi quod omne ius temporalium et
omnia temporalia reliquerunt, quia alias non omnia reliquissent etiam
actualiter possessa, que tamen sub numero omnium magis debent intelligi
quam illa que non sunt actu possessa, sed per licentiam redeundi sunt solum
possibilia possideri.
Et ad [139rb] hoc etiam sunt multe auctoritates sanctorum. Dicit enim
Ieronimus ad Exuperantiumcci : Nemo apostolis pauperior fuit et nemo
tantum pro domino dereliquit ccii. In quo expresse vult quod altissimam
paupertatem professi sunt et tenuerunt, quantum ab hominibus huius vite
debite fieri decuit ; quod sine perfecta relictione omnium non est intelligibile
absque contradictione et falsitate.
Item ad Exagirantiam aitcciii : Apostoli toto orbe non es in zona, non virgam
in manu, non caligas habuere in pedibus .
Item ad Demetriadem aitcciv : Apostolici fastigii est perfecteque virtutis
omnia vendere et pauperibus distribuere et sic levem atque expeditum cum
Christo ad celestia subvolare . Si quis autem pro usu superfluo multa servari
facit, nequaquam talis potest esse.
Item ad Elbidiamccv : Si visesse perfecta et in primo stare fastigio dignitatis,
fac quod fecerunt apostoli, vende omnia que habes et da pauperibus et sequere
Salvatorem et nudam solamque crucis virtutem nuda sequaris ccvi. Hoc autem
falsum esset, nisi apostoli in sua paupertate usum pauperem essentialiter
habuissent ; non enim essent in gradu altissimo paupertatis.
Item ad eandem Elbidiam super illo verbo : Qui habet duas tunicas det
alterum non habenti <Lc 3,11>ccvii : Quid, si Scitie frigora sint et alpine
nives, que non duabus aut tribus tunicis, sed vix pecudum pellibus
repelluntur ? Quicquid ergo corpori nostro sufficere potest et humane
succurrere inbecillitati, hoc appellandum est una tunica, et quicquid in
presentibus alimentis necessarium est, huius diei victus appellatur. Unde
preceptum est : Ne cogitetis de crastino <cf. Mt 6,34>, hoc est de futuro. Ex
hoc [139va] apostolus : Habentes, inquit, victum et vestitum, hiis contenti
simus <1Tm 6,8>. Si plus habes quam tibi ad victum vestitumque necessarium
est, in illo te89 debitricem noveris . Hec Ieronimusccviii.
Item Gregorius Nazanzenus in apologetico ad plebem suam de fuga
episcopatus, dicto quales secundum Paulum episcopi et eius substantia esse
debeant, subditccix : Illud vero capitulum ne proferre quidem in medium
audeo, in quo dominus discipulos ad predicandum mittens de singulis
quibusque qualiter agere debeant designabat, quales ipsi essent, quibus etiam
indumentis quibusque calciamentis uti deberent, quam expediti quam ab
omnibus pene nudi et, ut ita dicam, celestes incedere super terram, ut non
27/11/2014
167
168
169
170
171
172
173
174
175
minus exemplo vite virtutem quam verbis docerent ac dictorum fidem

gestorum veritas comprobaret ccx.
Item Crisostomus super illud Mt <10,9> : Nolite possidere aurum etc.
dicitccxi : Non tamen a signis volebat eos claros apparere, sed ante signa a
propria virtute. Nichil enim ita designat philosophia sicut non superfluis uti et,
secundum quod possibile est, ex nullo indigere ccxii.
Item idem super eodemccxiii : Intende90, inquit, qualiter eos denudans
omnia eis dedit, permittens in domibus eorum qui docentur manere et nichil
habentes introire . Et paulo postccxiv : Si autem in aliena patria exeuntes et
ad ignotas abeuntes, nichil amplius oportet petere quottidiano cibo, multo
magis domo manentes ccxv.
Item idem super illud Mt <12,1> : Discipuli esurientes ceperunt evellere
spicas ccxvi : Tu admirare discipulos, qui ita erant suppressi et nullam
temporalium habebant curam, sed in contemptu ponebant carnis mensam et
fame expugnabantur continua et neque sic deficie-[139vb]-bant ccxvii.
Item Rabanus super eodem passu. Et habetur in Glo. Luc. VI91ccxviii : Quod
discipuli spicas segetum manibus confricabant et inediam consolabantur,vite
austerioris indicium est, non preparatas epulas sed cibos simplices
querentium ccxix.
Item Crisostomus de laudibus Pauliccxx : Paulus pecuniam non possedit.
Nam ipse hoc testatur : Usque ad hanc, inquit, horam esurimus et sitimus et
nudi sumus <1Cor 4,11>. Sed quid dicam pecuniam, cum ille necessarium sepe
non haberet cibum, nec quod circumdaret vestimentum, discipulorum quoque
illius plurimi pauperes imperiti in fame et egestate viventes et ignobiles ? ccxxi.
Item idem Crisostomus super Iohanne omelia XXXI super illud : Discipuli
autem eius abierunt ad forum ut cibos emerent <Io 4,8> dicit itaccxxii : Hinc
dicimus et Christi circa itinera valide et circa cibaria negligentiam et qualiter
non supervacue re utitur. Item nimirum et discipuli eruditi erant ea secundum
seipsos disponere. Non enim defferebant viaticulam. Et ostendit hec alius
evangelista dicens, cum de fermento Phariseorum <Mt 16,11> eis loqueretur,
quoniam illi extimaverunt, quoniam panes non portaverunt. Et cum esurientes
inducit et incidentes spicas et comedentes, et cum dicat eum ad ficum propter
esuriem venisse, nichil aliud quam hoc per omnia nos erudit, scilicet
contempnere ventrem, non studiosam eius estimare esse ministrationem.
Intuere quidem eos, et hoc neque defferentes quid neque, quia non portabant,
statim ab initio diei huius sollicitos esse, sed secundum tempus, secundum
quod omnes accipiunt escas comperantes. Sed non ut nos, qui, mox de lectulo
surgentes, pre aliis hec intendimus, cocos et mense componitores vocantes et
cum multo [140ra] hoc scrutantes studio ; et post ista ita alia tangentes
secularia ante spiritualia facientes, et que supervacua oportet habere ut
necessaria honorantes. Propter hoc omnino sursum et inferius fiunt.
Contrarium enim92 oporteret omnium, scilicet spiritualium multam facientes
rationem et, postquam complevimus illa, tunc tangere hec . Hec93
Crisostomus.
Item Ambrosius super illud 2m ad Cor. <11,26> : Periculis latronum ccxxiii :
Dyabolus latrones Paulo excitabat in via, cum nichil ferret, quid latrones
cuperent94 ccxxiv.
Item Rabanus super Matheumccxxv : Propemodum vite necessaria amputat,
ut apostoli doctores vere religionis, qui instruebant omnia providentia
gubernari, seipsos ostenderent nichil cogitare de crastino .
Item idemccxxvi : Si habuissent aurum et argentum, non viderentur95 causa
salutis hominum predicare sed lucri .
27/11/2014
176
177
178
179
180
181
182
183
184
Item patet in legenda beati Andree et beatorum Philippi et Jacobi et aliorum

apostolorum, quorum gesta habentur. Unde et in legenda Simonis et
Judeccxxvii : visis miraculis apostolorum, facultates pontificum paganorum
nisi sunt conferre apostolis. Ipsi autem nichilominus contempnunt dicentes :
Non nobis licet aliquid possidere super terram, quia possessio nostra in celis
est, que est eterna. Et ideo nulla ratione possumus accipere aurum et argentum
aut vestes aut domos aut predia aut servos aut ancillas. Ista enim omnia
terrena sunt et morientem hominem non secuntur . Et infra : Eroga publice
manum omnibus hiis qui opibus indigent ; nos enim terrenum censum penitus
negligimus .
Item Ambrosius super96 II ad Cor. loquens de apostolisccxxviii : Quantum,
inquit, ad presentem vitam pertinet, pauperes videbantur ; et post : Egeni
in terris, in celis divites, nichil habentes, omnia autem possidentes. Hoc fuit
[140rb] in apostolis gloriosum, ut sine sollicitudine et nomine possidendi non
solum ea que in possessionibus erant, sed eorum dominos possiderent . Hec
Ambrosiusccxxix.
Item Bernardus De colloquio Simonis et Iesu dicitccxxx : Utinam in
duodecim unus hodie Petrus, unus qui reliquerit omnia, unus qui loculis careat
inveniatur ! .
Item glosa super illud Act. III <3,4a> : Respice in nos ccxxxi :
Paupertatem, inquit, habitu demonstrantes vel in nos, quos nosti esse
pauperes ccxxxii.
Item Cirillus doctor super illud Luce XI <11,3> : Panem nostrum
quottidianum etc. - que ponuntur in oratione dominica, apostolis singulariter
imposita et data sub forma eis debita - dicit sicccxxxiii : Illud decet inspicere,
quod sancti irreprehensibiliter petunt, domino precipiente : panem
communem. Ex eo enim quod panem iussit querere, id est quottidianum
alimentum, videtur quod nichil concedat eos habere, sedmagis honestamcolere
paupertatem ; non enim est habentium panem querere, sed oppressorum
penuria ccxxxiv.
Item Basilius idem dicitccxxxv : Qui dicis panem quotidianum, qui scilicet
nostre substantie competit ad vitam diurnam, non tibi ipsi commendes97, sed
ad deum causa eius refugias, exponens ei necessitatem nature ccxxxvi.
Item Crisostomus idem : Postulanda sunt ergo divinitus necessaria vite,
non ciborum diversitates et vina98 odorifera99 et cetera que delectant guttur,
onerant autem ventrem et mentem perturbant ; sed panis qui potest
substantiam corporis sustentare et illum qui nobis hodie tantummodo sufficit,
ut de crastino non cogittemus. Unam autem solam petitionem sensibilem
querimus, ut presentibus non affligamur ccxxxvii.
Item Crisostomus super illud Luce 12 <12,28> : Si autem fenum etc., dicit
[140va] sic : Sufficit enim prudentibus solius causa necessitatis aptum habere
vestitum et ciborum modestiam, non excedentem quod satis est. Sufficiunt
etiam sanctis que sunt in Christo spirituales delicie et subsequens
gloria ccxxxviii.
Item Theophilus super illud Luce XII <12,22> : Dixit ad discipulos suos
etc., dicit sicccxxxix : Paulatim dominus provehit ad perfectiorem doctrinam.
Docuit enim supra cavendum esse ab avaritia subdiditque parabolam divitis,
insinuans per eam quod stultus est qui superflua capit ; deinde, procedente
sermone, neque de necessariis sinit nos sollicitum diem gerere, avaritie
radicem evellens . Hec Theophilus. Cupere ergo superflua stultitiam dicit esse
auctoritate Christiccxl.
185
27/11/2014
186
187
188
189
190
Item Crisostomus super illud Luce XII <12,29a> : Et vos nolite

querere etc., dicit : Absonum autem erat discipulos, debentes100 normam et
exemplar conversationis honeste aliis tradere, in ea incidere, a quibus
discedendum101 esse oportebat eos consulere. Et ideo dominus subdit : Et vos
nolite querere quid manducetis aut quid bibatis <Lc 12,29ab> ccxli. Super quo
Beda dicitccxlii : Notandum102 tamen quod non ait : Nolite querere aut solliciti
esse de cibo aut potu aut indumento, sed : Quid manducetis aut bibatis, ubi
michi videntur argui qui, spreto victu vel vestimento communi, lautiora sibi pre
hiis, cum quibus vitam103 ducunt, alimenta vel indumenta requirunt ccxliii.
Item ad idem Gregorius Nicenus : Adhibere enim sollicitudinem rebus
apparentibus proprium est eorum, qui nullam ponunt spem futuri seculi neque
metum104 iudicii . Si ergo proprium est illorum, per consequens extraneum
est a viris perfectisccxliv.
Item Glo. super illud Mt VI <6,34a> : Nolite [140vb] solliciti esse dicit
enim : Alia sollicitudo105 superflua ex vitio hominum, quando fructus et
pecuniam plus quam necesse est reservant106 et, dimissis spiritualibus, illis
intenti sunt, quasi de bonitate dei desperantes. Et hoc prohibetur habere .
Vult hec ergo Glo. quod hic prohibetur superfluitas et107 utibilium conservatio
plus quam est necesseccxlv.
Item Ieronimus in Commento super illud Mathei VI <6,34a> : Nolite ergo
solliciti esse in crastinum etc., dicitccxlvi : Cras in scripturis futurum tempus
intelligitur, dicente Iacob : Exaudiet me cras iustitia mea. De presentibus
ergo concessit esse sollicitos qui futura prohibet108 cogitare. Sufficit enim nobis
presentis temporis cogitatio ; futura que incerta sunt deo relinquamus . Et hoc
est quod dicitur : Crastinus enim dies sollicitus erit sibi <Mt 6,34b>, id est
ipse afferet109 sollicitudinem suam secum. Sufficit enim diei malitia sua
<Mt 6,34c>. Hic malitiam non contrariam virtuti posuit, sed laborem et
afflictionem et angustiam seculi . Hec Ieronimusccxlvii.
Item idem Crisostomus super Mt.ccxlviii, quod hodie hoc solum signatur,
quod opus habemus in vita presenti ; quod autem dicit cras quod superfluum
est ostendit , ergo dicit : Nolite solliciti esse in crastinum <Mt 6,34a>, id
est nichil curetis super illud habere, quod necessarium est nobis ad vitam
quotidianam110. Quod enim superfluum fuerit, quod est cras, curabit se. Et hoc
est quod dicit : Crastinus enim dies sollicitus erit sibi ipsi <Mt 6,34b>, acsi
dicat : Superflua cum congregaveris, ipsa se curabunt. Te quidem eis non
fruente, invenient111 dominos multos, qui ea procurant. Quid ergo curas de illis
quorum potestatem es dimissurus ? Sufficit enim diei malitia sua
<Mt 6,34c>, quasi diceret : Sufficit tibi labor quem pateris propter necessaria ;
noli de superfluis laborare . Hec Crisostomusccxlix.
Item Augustinus super illud Mt X <10,9> : Nolite possidere aurum etc.
[141ra]ccl : Illa apostolis112 loquebatur, ut securi non possiderent neque
portarent huic vite necessaria neque magna neque nimia. Ideo posuit : Nec
virgam, ostendens a fidelibus omne debere ministris suis, nulla superflua
requirentibus . Nec113 calciamenta <Mt 10,10>. Hoc de duabus tunicis
intelligendum est : ne quisquam eorum preter eam, qua esset indutus, aliam
portandam putaret, sollicitus ne opus esset, cum ex potestate illa possit
accipere ccli. Super Marcum etiam sic dicitcclii : Potuit sic breviter dici : Nichil
necessariorum vobiscum114 feratis, nec virgam, nisi virgam tantum ; ut illud
quod dictum est : Neque virgam intelligatur : neque minimas quidem res.
Quod vero adiunctum est : Nisi virgam tantum intelligatur : quia per
potestatem a domino acceptam, que virge nomine significata est, etiam que115
non portantur non deerunt ccliii.
27/11/2014
191
192
193
194
195
196
197
198
199
200
Item Crisostomus in Omelia super illud Mt XXI <21,7> : Et eum desuper

sedere fecerunt dicitccliv : Michiautem videtur quod non propter misterium
solum super asinam Christus sedit, sed et mensuram nobis sapientie tribuens
demonstrat scilicet quod non super equos ferri necesse est, sed sufficit asino
uti, eo quod necessitas est esse contentum .
Item Crisostomus super Mt dicitcclv quod ubi nos habemus Mt Vto <5,3> :
Beati pauperes etc., in greco habetur : Beati mendici vel egeni cclvi.
Super quo et Ambrosius dicit libro De officiiscclvii : Inde incipit beatitudo
iudicio divino, ubi erumpna estimatur humano .
Et idem super Lucam sic dicitcclviii : Cum simplicitate contentus fuero
inops, superest ut mores meos temperem. Quid enim michi prodest carere
secularibus, nisi fuero mitis ?Congrue igitur sequitur : Beati mites
<Mt 5,4> . Hec Ambrosiuscclix.
Item Ieronimus super illud Mt VI <6,11a> : Panem nostrum [141rb]
supersubstantialem etc., dicit siccclx : Alii simpliciter putant, secundum
apostoli sermonem116 dicentis : Habentes victum et vestitum hiis contenti
simus <1Tm 6,8>, de presenti tantum cibo sanctos curam gerere. Unde in
posterioribus est preceptum : Nolite cogitare de crastino <Mt 6,34a> .
Item Augustinus de sermone Domini in monte super illud verbum Mt VI
<6,11a> : Panem nostrum etc., querit siccclxi : Forte autem aliquis
moveatur117 cur oremus pro hiis adipiscendis, que huic vite sunt necessaria,
sicut est victus et tegumentum, cum dominus dicat : Nolite solliciti esse quid
edatis aut quid induamini. Non autem potest quisque de ea re, pro qua
adipiscenda orat, non esse118 sollicitus . Respondet siccclxii quod
sufficientiam vite non indecenter vult quisquis vult, et non amplius vult,
alioquin non ipsam vult ; et ideo neque decenter vult. Hecque sufficientia non
appetitur propter seipsam, sed propter salutem corporis et congruentem
habitum persone hominis, quo habitu non sit inconveniens eis cum quibus
honeste officioseque vivendum est. Ista ergo cum non habentur, ut habeantur
orandum est . Hec Augustinuscclxiii.
Item Crisostomus in omelia super eundem passum dicit siccclxiv :
Hominibus non potentibus eandem habere impassibilitatem cum angelis
condescendit infirmitati nature, que necessario indiget cibo, et ideo pro pane
iussit orationem facere, non pro peccata neque pro lassivia, sed solum pro pane
quottidiano. Et neque hoc sufficit, sed apposuit : Da nobis hodie <Mt 6,11b>,
ut non conteramus nos ipsos sollicitudine supervenientis diei cclxv. Et super
Mt dicitcclxvi. Et sic in prima facie videntur hec verba sonare, ut qui hec dicunt
non habeant in crastinum aut post crastinum preparatum ; quod si est oratio,
ista paucis [141va] potest convenire, sicut apostolis qui docendi gratia omni
tempore vagabantur cclxvii.
Item Cyprianus super eodem verbo dicit siccclxviii : Diurnum ergo cibum
discipulus Christi debet petere, ne in longum desiderium petitionis extendat,
quia contrarium sibi fit et repugnans, ut queramus in seculo diu manere qui
petimus regnum dei velociter advenire . Vel additcclxix : Quottidianum
<Lc 11,3>, ut tantum quis manducet quantum ratio naturalis exigit, non
quantum lascivia carnis impellit. Si enim in uno convivio tantum expendas
quantum sufficere tibi potest centum diebus, iam non quotidianum cibum
manducas, sed multorum dierum . Hec Cyprianuscclxx.
Item Gregorius XXXI Moraliumcclxxi : Valde superbire est extra limites
inopie aliquid desiderare cclxxii.
Item Beda super illud Mathei <10,10>, ne induerentur duabus tuniciscclxxiii :
In duabus tunicis videtur michi ostendere duplex vestimentum ; non quod in
27/11/2014
201
202
203
204
205
206
locis Scicie glaciali nive rigentibus una quis tunica debeat esse contentus, sed
quod in tunica vestimentum119 intelligamus, ne, alio vestiti, aliud nobis
futurorum timore servemus cclxxiv. Et concordat Rabanus120 cum hoc de verbo
ad verbum ; unde ergo qui duplex indumentum prohibebatur, quod utique ad
pauperem usum spectatcclxxv.
Item Crisostomus super illo passu Mr. VI <Mc 6,8b> : Nisi virgam
tantum etc., dicit sic : Mt et Lucas non calciamenta neque baculum portare
permittit, quod ostendit perfectissimum esse ; Marcus vero iubet baculum
assumere, quod dictum est permissive . Hec Crisostomuscclxxvi.
Item idem Ieronimus libro II contra Iovinianum responsione ad tertiam
questionem contra Iovinianum ex proposito hanc materiam diffusissime
tractat, ubi inter alia dicitcclxxvii : Si quis estimat habundantia ciborum
potuumque se [141vb] perfrui et vacare posse sapientie, hoc est versari inter
delicias et deliciarum vitiis non teneri, seipsum decipit . Et postcclxxviii :
Quomodo virginitatem nuptiis, ita saturitati121 et carnibus ieiunia spretaque
preferimus . Item ibidemcclxxix : Grandis exultatio anime est, cum parvo
contentus fueris, mundum habere sub pedibus et omnem eius potentiam
epulas libidines, propter que divitie comparantur, vilibus mutare cibis et
grossiori tunica compensare. Tolle epularum et libidinis luxuriam ; nemo
querit laxas divitias, quarum usus aut in ventre aut sub ventre est . Hec et alia
plurima dicit ibidem Ieronimus, ostendens tam per exempla philosophorum et
paganorum quam per totum decursum scripturarum a primo homine usque ad
apostolos miram laudem et commendationem restrictionis circa usum.
Item Crisostomus super Io. omelia XLVIIcclxxx : Anima inopis : inopis
quidem voluntarii fulget velud aurum, splendet velud margaritha fulgens,
florescit autem ut rosa. Non enim est illi tunica, non est illi fur, non sollicitudo
huiusmodi negociorum, sed sicut angelus ita conversatur. Vis anime huius
plenitudinem videre ? Vis inopie divitias addiscere ? Non subiacet
demonibus122, non assistit regi, sed assistit deo ; non militat cum hominibus,
sed militat cum angelis ; non habet archas duas vel tres vel XX, sed talem
habundantiam, ut hunc mundum universum nihil esse estimet. Non habet
thezaurum sed celum ; non indiget servis, magis autem servos habet passiones
et cogitationes que123 regibus dominantur. Regnum autem et aurum et omnia
talia [142ra]quemadmodum puerorum ludibria deridet, et sicut rotas et pilam
hec omnia estimat esse contemptibilia. Habet enim mundum, quem neque
videre qui in hiis ludunt possunt124. Quid igitur paupere hoc est melius
unquam ? Pavimentum denique habet celum. Si autem pavimentum tale est,
excogita tectum. Sed non habet equos et currus ? Quid autem ei hiis opus est,
qui supra nubes vehi debet et esse cum Christo ? cclxxxi. Hec Crisostomus.
Item Beda super Mr.125 VI <6,8a> : Precepit eis ne quid tollerent in
via cclxxxii : Illa, inquit, apostolis loquebatur, ut securi non possiderent neque
portarent huic vite necessaria nec magna nec minima. Ideo posuit : nisi
virgam, ostendens a fidelibus omnia deberi ministris suis, nulla superflua
requirentibus .
Et idem dicit Rabanus super Matheum, sicut habitum est supracclxxxiii, in hiis
que ad126 animarum conversationem, ubi etiam est auctoritas Crisostomi ad
hoc.
Idem etiam Crisostomus super Mt <10,9>: Nolite possidere cclxxxiv
Intende, inquit, qualiter127 eos denudans omnia eis dedit, permittens in
domibus eorum128, qui docentur manere et nichil habentes introire . Et paulo
post : Si autem in aliena patria existentes et ad ignotos abeuntes nichil
amplius oportet petere quotidiano cibo, multo magis domi manentes .
27/11/2014
207
208
209
210
211
212
213
214
215
216
Item Bernardus Ad Eugenium II libro dicit, exponens istud : Argentum et

aurum non est michi <At 3,6>cclxxxv : Nec locus, inquit, otio, ubi sedula viget
sollicitudo. Nam quid aliud dimisit129 tibi sanctus130 apostolus ? Quod habeo,
inquit, hoc tibi do. Quid illud ? Unum scio : non argentum neque aurum, cum
ipse dicat : Argentum et aurum non est michi <At 3,6>. Si habere contingat,
utere non pro libitu, sed pro tempore ; sic eris utens quasi non utens . Et
infra : Esto, ut alia quacumque ratione hoc [142rb]tibi vendices, sed non
apostolico iure. Nec enim ille tibi dare potuit quod non habet .
Idem etiam de colloquio Simonis et Iesu dicitcclxxxvi : Utinam in duodecim
unus hodie Petrus, unus qui reliquerit omnia, unus qui loculis careat
inveniatur .
Item super illud Act. III <3,4a> : Respice in nos Glo.cclxxxvii :
Paupertatem habitu demonstrantes ; vel in nos quos nosti esse pauperes .
Item Rabanus super illud Mt XII <12,1>: Discipuli esurientes ceperunt
evellere spicas cclxxxviii : Quod, inquit, spicas segetum manibus confricabant
et inediam consolabantur, vite austerioris indicium est, non preparatas epulas,
sed cibos simplices querentium .
Item Crisostomus exponens idipsum super Mt omelia XXXIXcclxxxix : Tu
admirare discipulos, qui ita erant suppressi et nullam corporalium habebant
curam, sed in contemptum ponebant carnis mensam et fame expugnabantur
continua et neque ita deficiebant .
Item Ieronimus ad Ebidiam131 questione I super hoc verbo: Qui habet duas
tunicas det alteram non habenti <Lc 3,11>ccxc : Quid, si Scicie frigora sint et
alpine nives, que non duabus aut tribus tunicis, sed vix pecudum pellibus
repelluntur ? Quicquid ergo corpori nostro sufficere potest et humane
succurrere imbecillitati, hoc132 una appellanda est tunica, et quicquid in
presentibus alimentis necessarium est, diei victus appellatur. Unde preceptum
est : Ne cogitetis de crastino <Mt 6,34a>, hoc est de futuro tempore. Et
apostolus : Habentes, inquit, victum et vestitum, hiis contenti sumus <1Tm
6,8>. Si plus habes quam tibi ad victum vestimentumque necessarium est, in
illo debitricem te esse noveris . Hec Ieronimus.
Item Augustinus super illud 2m ad Cor. VIII <8,9b-10> : Propter nos
egenus factus est, et consilium in hoc do ccxci : Factus [142va]est, inquit,
egenus in tantum, ut non haberet quod habent vulpes. Et in hoc consilium
do, subauditur : imitemini. Sed apostoli hoc consilium non convenienter
darent, nisi in se implessent .
Item Augustinus in quodam sermone exponens orationem dominicamccxcii :
O sapientia divina, que docuit panem solum petere et hodie nominare. Hoc
enim dico : et aviditas133 cum astucia tollitur et humane vite insinuatur
incertum, secundum illud : Nolite solliciti esse in crastinum <Mt 6,34a>.
Vere enim inconveniens est in multos annos et tempora vel certe in alium diem
necessaria postulare, cui forte sub nocte esset vita finienda . Sed secundum
Augustinum hec oratio singulariter fuit data apostolis et apostolicis viris; ergo
ista ab eis fuerunt singulariter observata.
Hoc etiam ipsum ratio dictat. Decuit enim eos134 paupertatem modo
privilegiato habere ratione135 singularis ad Christum societatis et ratione
primarie fundationis et exemplaritatis et ratione preexigentie et necessitatis ad
suum officium ydonee exequendum.
Ratione quidem societatis hoc decuit, quia non decuit Christi socios esse a
Christo in vita dissimiles aut difformes et quia ex sua societate debuerunt
singularem virtutis prerogantiam obtinere et quia virtus Christi eos mente sibi
associavit, specialiter debuit emanare et refulgere.
27/11/2014
217
218
219
Ratione etiam primarie fundationis et exemplaritatis hoc decuit. Qui enim

eligebantur ut fundamenta et exemplaria totius ecclesie debuerunt habere
singularem perfectionis soliditatem et exemplaritatem. Exigebat etiam hoc
eorum officium, quod erat predicare pau-[142vb]-perem crucifixum, mundi
contemptum, evacuationem cerimoniarum et promissionum136 legalium que
carnales erant, et convertere modo divinissimo et spiritualissimo universum
mundum, superbia avaritia luxuria et omnibus malis plenum, et hoc ad
contraria istorum : quod nullo modo posset bono modo fieri, nisi per
professores altissime paupertatis, sicut inferius ostendetur.
Unde Ambrosius super epistola ad Rom. dicitccxciii : Dignum fuit ut, quia
proprium deus filium mundo promittebat, per claros viros illum promitteret137,
ut ex hiis quam potentissimus esset ostenderet . Si autem hoc decuit de
prophetis, per quos fuit promissus, multo magis hoc decuit de hiis cum quibus
et per quos fuit mundo manifestatus.
Unde Euzebius Ecclesiastice historie libro I cap. XIIccxciv : Salvator initium
sue peregrinationis exordiens138 XII ex omnibus discipulis assumpsit, quos
ceteris sectatoribus suis preferens spirituali quodam electionis privilegio
apostolos nominavit ccxcv.
<II>
220
221
222
223
139
Secundo apparet altitudo huius paupertatis ex parte nostre nature et

voluntatis.
Si enim voluntas nostra consideretur ut vitiosa, nichil fere ita est ei odiosum,
preter mortem, quamvis nec ipsa mors quoad multa ita odiosa videatur. Nam
multi divitum et potentum plus vellent esse mortui quam in paupertatem
cadere ; multique plus volunt male mori quam si, restituendo forefacta, filios
inopes relinquerent, aut quam, si multa pro anima sua dando, non iuxta votum
eos divites relinquerent. Causa autem quare paupertas sic est voluntati
hominis140 odiosa, est quia habet in se defectum fere omnium que carnalis
affectus desiderat, et per consequens [143ra] in se fere omnia illa que
huiusmodi affectui contrariantur. Loquor autem hic de voluntate viciosa, non
solum vitio culpe sive originalis sive actualis, sed etiam vitio penalitatis inflicte.
Si autem voluntas nostra consideretur ut recta, sive rectitudine nature
absolute accepte sive rectitudine innocentie sive rectitudine gratie sive glorie,
semper hec paupertas est ei summe consona et tamen summe alta.
Naturalis enim rectitudo voluntatis nostre clamat eam altam et sibi
consonam : tum quia naturalem habet libertatem, qua omnibus mundanis
superfertur et superferri appetit per modum cuiusdam dominii naturalis, unde
per naturam non determinatur voluntas nostra, nec persona nostra plus ad hoc
quam ad illud, nec ipsa res de vi nature plus ad hunc quam ad illum ; tum quia
habet secundum naturam capacitatem, quod omne temporale est sibi sicut
punctus, ymmo sicut nichil ; tum quia tantam141 habet secundum naturam ad
mundana difformitatem, quod secundum naturam magis est ei inassociabilis.
Est enim eis inassociabilis secundum se, associabilis tantum propter
colligationem quam habet ad sensus. Et loquor de associatione qua aliquid
associatur alteri per quamdam impendentiam familiarem et propriam et
determinantem unum ad alterum quadam coherentia speciali, et hoc sicut ad
rem sibi necessariam et sue nature conformem. Quantumque igitur voluntas
nostra declinat ad inferiorem statum sive modum se habendi ad temporalia,
27/11/2014
224
225
226
227
228
229
quam sit status et modus altissime paupertatis, tunc aliquo modo declinat ab
altitudine sue naturalis libertatis et coartatur altitudo sue naturalis capacitatis,
pro eo quod tunc aplicat et coartat et asso-[143rb]-ciat se ad aliqua istorum
inferiorum sive propria sive comunia, modo quodam infimo et stricto et
distractivo seu difformi respectu sue altitudinis et latitudinis et uniformitatis
seu abstractionis.
In hoc etiam clamat eius altitudinem, quia cum conatur ad eam aut
appetendam aut de facto habendam, semper sentit se indigere fortissimo
conatu et semper in appetendo etassumendo eam sentit se elevari ad aliquid
valde arduum et valde de natura sua difficile. Hoc autem omni conanti ad eam
est et esse potest probatissimum per experientiam vivam.
Rectitudo etiam innocentie eius altitudinem clamat. Nam secundum
Clementem, et habetur Causa XII, qu.1ccxcvi, comunis usus omnium que sunt
in hoc mundo omnibus esse hominibus debuit , sed secundum eum iniquitas
tam originalis corruptionis quam actualis divisiones rerum, que nunc sunt, fieri
fecit.
Crisostomus etiam super Mt omelia XXXII loquens de Iohanne hoc idem
dicitccxcvii : Helias, inquit, in civitatibus et in domibus ferebatur, hic autem
continue heremum ex fasciis habitavit. Nec tecto nec cubili nec aliquo horum
indiguit, ut erudiat ab humanis desistere et nichil commune habere ad terram,
sed ad priorem recurrere nobilitatem, in qua homo erat antequam indiguisset
vestimentis . In quibus verbis manifeste innuit quod status innocentie fuit
tante nobilitatis in huiusmodi paupertate, quod a nullo nunc potest plene
attingi. Iohannes tamen et Helias fortissime attingerunt etiam ultra vires huius
vite communes. Uterque enim in desertis, licet Johannes amplius instetisse
legatur142. Quando tamen genti voluerunt prodesse et iuxta vires huius vite
vivere, uterque fuit in domibus [143va] et villis. Christus autem quia formam
statui huius vite possibilem instituere et in seipso exemplare voluit et formam
pauperem predicantium plus quam formam deserta inhabitantium vitam tenuit
et plurimum in domibus et tectis, non tamen suis sed potius comodatis, sicut
supra hec omnia plenius patuerunt.
Hec est illa rectitudo de qua dicit Ecclesiastes VII <7,4> quod deus fecit
hominem rectum et ipse immiscuit se infinitis questionibus . Sicut enim in
istis questionibus maximam partem tenent questus superflui et
causidicationes, sic amor huius paupertatis, questui isti contrarius, maxima
pars erat rectitudinis illiusccxcviii.
Nec concluditur ex predictis quin in statu innocentie esset verum dominium,
quin potius Gen. primo <1,26>, quando fiendus erat homo, dixit : Presit
piscibus maris etc. ; et infra : Crescite et multiplicamini et replete terram et
subicite eam et dominamini <Gn 1,28> etc. Sequitur autem ex predictis
rationibus quod dominium illud fuisset sine vitio superfluitatis et sine rixa
discordie et litigiositatis, ac per hoc paupertas, quam supra descripsimus,
quantum nature nostre infirmitas patitur statui innocentie similatur.
Rectitudo etiam gratie eius altitudinem clamat, quia secundum apostolum I
Cor. XIII <13,5> : Caritas non querit que sua sunt . Unde et de seipso dicit
supra X <1Cor 10,33> : Ego, inquit, per omnia omnibus placeo, non querens
quod michi utile, sed quod multis, ut salvi fiant ; et IX cap. <1Cor 9,22> dicit
se omnibus omnia factum, ut omnes faceret salvos . Certumque est quod
caritatis non est temporalia sibi in habundantia congregare nec speciale ius sibi
in eis vendicare, sed potius eius est pauperibus [143vb] ea sibi distribuere et
divino cultui et iuri ea dedicare et, quantum est pro se, ea ut stercora
contempnere et ut periculosa horrere. Si enim illa essent caritatis, tunc
27/11/2014
230
231
232
233
unusquisque ex dei et proximi caritate cogeretur ad servandum et ad

querendum sibi ius rerum et habundantiam, et ex caritate solicitaretur pro eis
sibi vendicandis et ita caritas cogeret nos ad cupiditates et illiberalitates et ad
immisericordias et ad litigia causarum vel preliorum ; et tunc non recte
reprehenderet apostolus Corintheos quando I ad Cor. VI <6,7a> dicit : Iam
quidem omnino delictum est in vobis143, quia iudicia habetis inter vos . Nec
recte tunc eosdem consuleret, immediate subiungens : Quare non magis
iniuriam accipitis ? Quare non magis fraudem patimini ? <1Cor 6,7b>ccxcix.
Quando autem queruntur temporalia sine infectione amoris ad seipsum
recurvi et appropriati, sed pro honore cultus divini et ampliatione fidei et
maioris securitatis populi christiani et substentatione gregis sibi crediti, sicut
utique faciunt et fecerunt sancti prelati, tunc queruntur ex caritate perfecta et
meritoria, et tales cum apostolo Paulo non querunt quod sibi utile est suple :
ad hanc vitam -, sed quod multis, ut salvi fiant in patria. Et maxime quando
talis prelatio potius per superioris obedientiam imponitur quam ambitur.
Rectitudo etiam glorie hoc clamat. Nam omnino dementis esset dicere beatos
in celis querere et habere specialia iura temporalium et affluentias eorum, nisi
forte sarracenice et iudaice sentiamus. Unde illic est et erit plenissime spiritus
illius paupertatis, cuius est regnum celorum. Secundum autem Dyonisium
Libro ecclesiastice et an-[144ra]-gelice ierarchie, perfectio militantis ecclesie
est conformari celesti ierarchie, prout est ei possibile. Unde et Christus in
oratione dominica hanc singulariter voluit nos petere dicendo : Fiat voluntas
tua in terra sicut fit in celo <Mt 6,10>. Sed qui tenent professionem
paupertatis altissime plus ei conformantur144 quam quicumque alius modus se
habendi ad temporalia, licet neuter ad plenum, quia ibi non est usus
temporalium, qui huic vite est necessarius. Ergo patentissimum est quod
rectitudo glorie altitudinem eius clamat sicut et rectitudines predicte.
Unde glosa super illud Luce XII <12,24> : Respice corvos dicitccc .
Sancti merito avibus comparantur, qui, nichil in mundo habentes nec
laborantes, sola eterna petunt iam similes angelis .
Et Crisostomus, sicut supra habitum est, dicitccci quod Christus, mittendo
apostolos ad predicandum sine victualibus et sine sollicitudine eorum, eos facit
quasi ex hominibus angelos. Propter hoc etiam inter alia de Iohanne dictum
est : Ecce ego mitto angelum meum <Mc 1,2b>. Nec enim aliter145 Christo
et eius consiliis viam preparare congrue potuissetcccii.
<III>
234
235
Tertio potest ostendi eius altitudo ex ratione sue conditionis et proprietatis.

Quod ut clarius fiat sub methaphora dimensionum corporalium, spirituales
eius dimensiones rimemur et sic comprehendemus miram eius sublimitatem et
summam eius latitudinem146 et summam eius longitudinem et
profunditatemccciii.
Nec paupertas evangelica, de qua sola loquimur, dicit puram privationem,
sicut aliqui autumant, quin potius includit perfectam Christi sequelam et
positionem excellentis gradus amoris dei et proximi, qui, ut deo possit plene
vacare pro salute sui et proximi, relinquit, [144rb] quantum est possibile,
omne mundanum et seipsum immolat homo deo in holocaustum amoris
perfecti, per ipsam separatus ab omni distractiva cura et totus recollectus in
deo.
236
27/11/2014
237
238
Unde Christus Mt V <5,3> huic paupertati dat premium de presenti dicens

de huiusmodi pauperibus : Quoniam ipsorum est regnum celorum , cum
tamen ceteris beatitudinibus premium de futuro promittat, dicens quod
mites possidebunt terram <Mt 5,4> et lugentes consolabuntur
<Mt 5,5> etc. ; preterquam persecutionem propter iustitiam, de qua similiter
dicit quod ipsius est regnum celorum <Mt 5,10>. Tam enim pauperes
evangelici quam actu pro Christo in persecutionibus patientes sentiunt
quandam ineffabilem dei assistentiam in intimis ipsorum, ut vere se sentiant a
divino fluxu totaliter absorberi et sine rebellione a deo possideri et, per nimiam
condescensionem dei ad eos, deum et omnia que dei sunt possidere in ipso, ut
videatur in eis completum verbum Christi : Regnum dei intra vos est
<Lc 17,21>, et illud quod petebat Moyses : Posside nos , et sicut dicit
Dyonisius in libro De divinis nominibuscccivde Paulo, quod divino ore
participans : Vivo, ait, ego147, iam non ego, vivit vero in me Christus <Gal
2,20> , et illud Phil.148 : Michi vivere Christus <Fil. 1,21>. Et omnes
intimitates et transformationes mentis in deum et uniones, que in scriptura
exprimuntur capitis Christi et corporis mistici, in hac evangelica paupertate
videntur includi. Cum enim paupertas talis mundo hominem totaliter
crucifigat, nequaquam posset portari letanter, nisi reficeretur continue
gustibus divinorum. Unde ista est possessio dei sine impedimento, cui datum
est, spretis mundi deliciis, vacare et videre quam suavis est dominus. Et de tali
[144va] paupertate intendo loqui, de altis eius commendationibus sub et
supra.
Si enim eius sublimitatem attendas, invenies quod paupertas hec seu eius
habitualis amor non solum transcendit omne sensibile et omnem sensum et
sensualem affectum, sed etiam totum libertatis nostre dominium, saltem illud
quod quis habere potest in alienis personis et rebuscccv. Unde ista paupertas et
eius affectus per quendam149 negationum superexcessum attingit invisibilia et
eterna, aut saltem ad sic attingendum perfectissime et altissime mentem
disponit. Et ideo ipsa est sedes et fundamentum et quasi quoddam celeste
solium altissime contemplationis. Transcendit etiam omne illud cui secundum
modum iuris temporalis dominari possumus, et ita quodammodo transcendit
nostrum dominium. Unde videtur in se includere celestes divitias, quas et si
plene habere possumus, non tamen proprie eis dominari. Et hoc videtur
Christus expresse innuisse, cum dando de ea consilium adiunxit : Et habebis
thesaurum in celo <Mt 19,21 ; Mc 10,21 ; Lc 18,22>. Ipsa est enim proprie
designata a Christo Mt XIII sub figura mercationis thesauri absconditi et
pretiosissime margarite per venditionem et derelictionem omnium habitorum
seu possessorum. Nec enim alterius est proprie vendere universa que habet ac
pro hoc nec alterius est emere margaritam et agrum in quo absconditus est
thezaurus.
Cuius etiam altitudo per simile in aliis virtutum gradibus patet. Sicut enim
ille modus castitatis est altior, qui secundum altiorem statum abstrahit se a
deliciis carnis, et sicut ille modus absti-[144vb]-nendi est de se altior, qui citra
necessitatem corporis, prout est ordinabile ad virtutem, a deliciis gule magis se
abstrahit et sic de humilitate et consimilibus, sic non debet esse dubium quin
ille modus paupertatis secundum se sit altior, qui, citra necessitatem nature ad
meritum et gloriam ordinabilis, secundum quandam singularem providentiam
dei fortius se abstrahit a divitiis et omni re mundana. Talis autem est paupertas
altissima respectu omnis alterius paupertatis et omnis alterius modi se habendi
ad temporalia. Neque enim necessaria persone aut speciei debent qualicunque
27/11/2014
239
240
241
242
243
244
245
246
modo accipi sed in relatione ad virtutis bonum et ad divine150 providentie

modum et beneplacitum.
Hanc autem altitudinem senserat predictus Ysaac qui in libro suo De
contemplatione dicitcccvi : Si posueris anime tue terminum paupertatis et per
dei gratiam fueris a solicitudinibus liberatus et in tua paupertate factus fueris
supra mundum, cave etc. Ecce quod per paupertatem dicit hominem fieri
supra mundum.
Est etiam tertia ratio de hoc ex altissimis promissionibus sibi factis, sicut
tangitur infra in hiis que ad spem. Non enim altissima premia promittuntur
nisi statui altissimi meriti et virtutis. Si igitur statui altissime paupertatis
singulariter altissima sunt promissa, patet quod est altissimi meriti et virtutis.
Est etiam ad hoc quarta ratio secundum Augustinum De bono coniugali ca
XIcccvii : Quisquis bonis propter aliud necessariis non ad hoc utitur, propter
quod instituta sunt, peccat. Quisquis vero eis propter hoc151, quod data sunt,
utitur, bene facit. Cui vero non sunt necessaria et eis non utitur, melius facit.
Sed melius ea nolumus quam volumus, [145ra] quia tunc melius habemus,
cum ea necessaria non habemus . Que autem sunt ista que secundum eum
propter aliud sunt necessaria, dicit in precedenti capitulo, scilicetcccviii :
doctrina, cibus, potus, sompnus, coniugium, concubitus. Doctrina est propter
sapientiam, tria vero media propter corporis salutem, ultima vero propter
amicitiam et prolem .
Ex hoc igitur arguo : status ille melior est et altior, qui minus indiget illis que
non sunt per se bona. Hoc enim signum est altitudinis et per se sufficientie,
talibus non egere ; et hoc etiam signum est inmediatioris adhesionis ad per se
bona, seu perfectioris possessionis est ipsorum propter se bonorum. Unde
nobilior est status sapientis quam addiscentis et status sanitatis quam
medicinalis curationis. Semper status ille qui est fini coniunctus minus indiget
de hiis que sunt ad finem. Sed status altissime paupertatis minus vult et exigit
ista temporalia, que non sunt nobis per se bona, quam alii modi se habendi ad
temporalia. Ergo patet quod est altior et melior.
Propter quod eiusdem libri capitulo IX dicit Augustinuscccix : Bonum erat
quod faciebant, que de substantia sua Christo ac discipulis eius necessaria
ministrabant ; sed melius qui omnem substantiam suam dimiserunt, ut
expeditiores eundem dominum sequerentur .Et ca Xcccx : Non ideo malum
est suscipere iustum aut prophetam in domum suam ; quia nec domum habere
debet, ut quod melius est faciat qui vult ad perfectionem Christum sequi .
Et in libro De ecclesiasticis dogmatibus152cccxi : Bonum est facultates cum
discretione et dispensatione pauperibus erogare ; melius pro intentione
sequendi dominum semel donare et absolutum a solicitudine cum Christo
egere .
Egestas autem dicitur defectus necessariorum. Unde qui habet sufficientiam
necessariorum nullo modo [145rb] proprie egenus dici potest ; et maxime si
de iure per quandam iurisdictionem hec habet, sicut habet canonicus in
sufficientia victus. Non enim potest de iure sibi negari de ipsis communibus
sufficiens victus.
Quante etiam sit sublimitatis huiusmodi paupertas, ex modo suo se habendi
ad temporalia, aut quem habere facit amatorem suum, patere potest. Omnia
enim facit aspici ut aliena, quedam vero ut contraria et inimica, quedam ut ei
similia et amica, quedam vero ut diformia et dissimilia. Cum enim professor
eius nichil iuris civilis habere possit vel velit in aliquo temporali, ita aspicit ea
que pre manibus tenet sicut illa que sunt in finibus terre et in aliorum
potestate, nisi quantum corporis necessitas exigit. Habundantiam vero rerum
27/11/2014
247
248
249
250
251
252
divitias sapientem circa se aspicit ut sibi et sue paupertati contrariam et

inimicam et recte acsi cupiditatis venenum, raritatem vero rerum seu
egestatem circa se aspicit, ut sibi et sue paupertati consimilemcccxii.
Unde Paulus dicit ad Hebr. X <10,34> profectis pauperibus : Rapinam
bonorum vestrorum cum gaudio suscepistis . Non dixit : cum patientia ,
sed : cum gaudio , quia signum generati habitus est operatio cum
delectatione.
Habundantiam vero, quam cernit in divitibus mundi, aspicit non ut
inimicam, sed ut sibi dissimilem et diversam. Unde qui non sic se habet ad
temporalia non est huiusmodi paupertatis perfectus amator neque possessor,
utpote qui de perditione rerum suo usui concessarum dolet graviter ; aut qui in
habundantia rerum et opulentia letatur et gloriatur, in raritate vero earum et
egestate contristatur ; aut qui de paupertate [145va] suorum parentum
erubescit et contristatur, et de divitiis eorum aut quas ipse habuit in seculo
gaudet et gloriatur, et multo magis qui appetit et procurat ditationem eorum,
manifestissimum est quod omnes isti sunt contemptores aut in se vel in aliis
altissime paupertatis aut non sufficientes eius appretiatiores et amatorescccxiii.
Qui vero inveniunt vias causidicandi pro eis longe sunt ab ista de qua
loquimur paupertate.
Quante autem arduitatis sit ista in se habere, non solum esperientia et actio,
sed etiam sola eorum cogitatio docet. Apparet etiam sue excellentie gradus ex
consideratione latitudinis et capacitatis sue ; nam dilatat sinum affectus ad
omnia et ad omnes. Sicut enim appropriatio rerum ad determinatum collegium
vel personam non est sine quadam appropriatione persone vel collegii ad res
ipsas, sic generalis indeterminatio seu inappropriatio omnium non est sine
magna laxatione affectus eam ex corde tenentis, unde ad omnia et ad omnes se
habet, quantum est de se, communiter et uniformiter. Et hanc latitudinem
sentiebat apostolus II ad Cor. VI <6,10-12> dicens : Sicut egentes, multos
autem locupletantes, tanquam nichil habentes et omnia possidentes. Os
nostrum patet ad vos, o Corinthii, cor nostrum dilatatum est. Non angustiamini
in nobis etc. Hinc etiam est quod super omnia subservit latitudini pietatis seu
caritatis, sicut infra patet in hiis que ad caritatem.
Tante etiam est profunditatis, quod rerum nullitatem attingit, unde et eas
tanquam nichilum abicit et parvipendit, et propter hoc super omnia subservit
profunditati [145vb] humilitatis, sicut de se patet. In hoc profundo fuit
Christus dicens : Infixus sum in limo profundi, et non est substantia <Ps
68,3>, id est, secundum glosamcccxiv : Ad paupertatem veni . Unde in
sequenti : Pauper et dolens ego sum <Ps 68,30>. Substantia enim dicuntur
divitie, quibus sustentatur homo, secundum glosam ibidem. Unde et ille dicitur
dissipasse substantiam vivendo luxuriose.
Habet etiam in se longitudinem eternitatis, quia sicut suo modo caritas
nunquam excidit, sed hic inchoatur et in patria consummatur, sic paupertas
ista hic inchoatur, totum tempus huius vite in se circumplectendo, et in patria
consummatur, illic eternaliter perdurando, quantum ad illud153 quod ponit
perfectionis in anima. Non igitur sine causa dictum quod honorabile nomen
pauperum154 coram illo <Ps 71,14> et quod ipsorum est regnum celorum
<Mt 5,3>. De huiusmodi longitudine videtur loqui Salomon Prover. III <3,16> :
Longitudo dierum in dextera eius , sapientie scilicet de qua loquebatur, et
in sinistra eius divitie et gloria . Cum enim in libro illo ut plurimum per
contraponens loquatur, ex quo divitias posuit in sinistra, videtur quod per
longitudinem dierum existentem in sapientie dextera paupertatis huiusmodi
longitudinem innuere voluerit. Unde immediate premiserat quod melior est
27/11/2014
adquisitio sapientie negotiatione auri et argenti <Pr 3,14> et quod

pretiosior est cunctis opibus et omnia que desiderantur huic non valent
comparari <Pr 3,15> ; acsi diceret quod thesaurus divine sapientie per solam
paupertatem emitur et in eternitatis longitudine possideturcccxv.
<IV>
253
254
Quarto ostenditur huius paupertatis altissima celsitudo ex parte sui valoris et

utilitatis.
Valet enim altissimo modo ad XII infrascripta : primo ad profundissimam
humilitatem ; secundo ad [146ra] rigidissimam victus sobrietatem et
austeritatem ; tertio ad illibatissimam castitatem et puritatem ; quarto ad
legalissimam fidelitatem et simplicitatem ; quinto ad perfectissimam
liberalitatem et pietatem ; sexto ad fidei firmam credulitatem ; septimo ad
divine spei singularem confidentiam et securitatem ; octavo ad dei et proximi
ardentissimam caritatem ; nono ad contemplationis sublimitatem ; decimo ad
mundi conversionem ; undecimo ad constantissimam fortitudinem et
magnanimitatem ; duodecimo ad plenam fugam temptationum et securitatem
ab omni periculo vitiorum. Nescio autem quid alte virtutis in hiis valoribus
intactum remaneatcccxvi, ut plene appareat quanti valoris evangelica paupertas
existat, accepta in illa altitudine in qua Christus et devotissima mater eius et
perfecta Christi discipula eam plenissime servaverant.
<IV.1>
255
Quod autem ad humilitatem valeat, quadrupliciter ostendo.
<IV.1.1>
256
257
Valet enim primo per adlationem materie humilitatis et occasionum ad

humilitatem impellentium et per amotionem materie superbie et occasionum
ad superbiam incitantium. Certum est enim quod, ablata totaliter omni materia
divitiarum et omni temporali facultate et iurisdictione temporalium, summa
pars mundane reputationis et155 glorie est ablata ; aput enim mundanos
homines, etiam aput imperfectos licet alias bonos, nichil fere in hoc mundo
vilius et contemptibilius inopia et egestate, tum quia inopes nichil reputantur
temporaliter posse in rebus ac per consequens nec in hominibus, nec sibi nec
aliis, nec reputantur secundum mundum habere potestatem benefaciendi alicui
[146rb]aut aliquem dampnificandi et, quod plus est, omnimode putantur
inpotentes ad defendendum se a calumpniis divitum et potentum.
Propter quod dicitur Eccli. XIII <13,23-24> quod sicut venatio leonis
onagri in heremo, sic pascua sunt divitum pauperes. Et sicut abhominatio
superbo humilitas, sic et execratio divitis pauper . Secundum enim Eccl.156 X
capitulo <10,19>, comunis est acceptio omnium, quod pecunie obediunt
omnia , et inde est quod divites et pecuniosi reputantur per contrarium omnia
posse tam sibi quam aliis, tam in benefaciendo quam in dampnificando. Et in
tantum hoc est verum, quod Aristoteles licet philosophus tamen eas existimat,
quod I Ethicorum dicit eas esse instrumenta et organa felicitatis humanecccxvii.
Unde divites non solum ab aliis plurimum reputantur, sed etiam adulatorie
27/11/2014
258
259
valde subserviuntur et etiam honorantur. Unde ait Ecclesiasticus XIII capitulo

<13,25-29> : Dives commotus confirmatur ab amicis suis. Humilis autem
cum ceciderit expelletur et a notis. Diviti decepto multi recuperatores, locutus
est superbe et iustificaverunt illum. Humilis deceptus est, insuper et arguitur ;
locutus est sensate et non ei datus est locus. Dives locutus est et omnes
tacuerunt, et verbum illius usque ad nubes perducent. Pauper locutus est et
dicunt : Quis est hic ?, et si offenderit157 subvertunt illum . Est etiam aliud
propter quod non158 multum reputantur abiecti : cernuntur enim non habere
splendidum et pomposum ornatum et comitatum mundi, qualis apparet in
splendido apparatu vestium, vasorum et aliorum superlectilium, ferculorum,
palaciorum, equorum et equitum, sociorum et ministrorum. Hic autem
[146va] apparatus miro modo reputatur ab humanis sensibus et a sensualibus
affectibus, ita quod hominem deformem et vilem moribus reddunt
reverendum, gratum et admirabilem. Contraria vero predictis reddunt etiam
moribus ornatos et corpore aptos abiectos et viles.
Unde Gregorius Moralium decimo super illud : Lampas contempta aput
cogitationes divitum <Job 12,5>cccxviii : Superbi dum pensare bona
sequentia nesciunt, pene nichil estimant quem non vident habere quod
amant .
Sicut autem in aspectu pauper apparet impotens et abiectus, sic ipsemet
pauper sibimetipsi apparet multo magis intime impotens et abiectus ; sentit
intime omnino se impotentem ad omne illud ad159 quod sine adiutorio
temporalium facultatum perveniri non potest. Sentit etiam intime et continue
omni ornatu pompa et comitatu se destitutum, cernit etiam clare in aspectu
omnia talia appretiantium se fere nullum. Et ita apparet quod potissima causa
seu occasio inanis glorie et presumptionis et arrogantie est inopi ablata et quod
summa occasio humilitatis est sibi per ipsam inopiam data, tam in sentiendo se
impotentem et quoad se et quoad alios, quam in sentiendo se esse nullum in
oculis aliorum. Unde inopia sua160 est occasio sentiendi se esse nichil tam
secundum essentiam quam secundum apparentiamcccxix.
<IV.1.2>
260
261
Valet etiam secundo ad eam per interne voluntatis paupertatem extremam,

assumentis affectum, motum et exercitium. Etenim ipso quo quis afficitur et
movetur ad talem paupertatem assumen-[146vb]-dam et tenendam, eo ipso
movetur ad amplexum summe vilificationis et abiectionis et quasi adnullationis
sui. Et iste est actus summe humilitatis. Actus igitur internus voluntarie
paupertatis, qui tunc solum est perfectus quando est coniunctus pro viribus
exteriori paupertati, exercitat ad humilitatem sicut ad paupertatem internam ;
et non solum exercitat, sed etiam necessario in se includit eam. Cum igitur
paupertas sit quid abiectissimum in voluntate ipsam attemptante et assumente,
necessario includitur voluntas summe161 abiectionis162. In hac enim paupertate
exteriori queruntur semper simul obiectum interioris habitus paupertatis et
obiectum habitus humilitatis, aut saltem magna pars sui obiecti.
Unde in illo verbo : Beati pauperes spiritu <Mt 5,3> volunt
Augustinuscccxx et alii sancti intelligi non solum voluntariam paupertatem, que
magis debet dici paupertas spiritus quam nature vel fortune, sed etiam
humilitatem que parum habet de inflante spiritucccxxi.
27/11/2014
<IV.1.3>
262
263
264
Tertio valet ad eam per voti solennis firmitatem et immobilitatem. Paupertas

enim, de qua hic loquimur, includit in se solennem voti professionem ; alias
enim non esset summe alta, sicut nec castitas vel obedientia. Ex tali autem
paupertate non solum tollitur materia superbie, nec solum datur materia
humilitatis ei contraria, sed etiam tollitur omnis spes superbiendi pro omni
futuro tempore. Ex hac enim paupertate redditur homo impossibilis ad
divitiarum reditum et affectum, saltem licitum ; et ideo mens, aspiciens quod
ex quo solenniter professa est talem paupertatem non potest nunc amplecti
divitiarum fastum163[147ra] secundum deum nec secundum honorem
mundanum, eo ipso164 sentit se ex nunc esse elongatam ab omni materia
superbie, que surgere potest ex divitiarum gloria et potestate, secundum tres
partes aut quasi partes eius, presumptionem videlicet, ambitionem et gloriam
inanem. Presumptio enim, seu presumere de se, est quasi sedes et radix
superbie ; ambitio vero, seu appetitus dignitatis et fame, est quasi stipes eius ;
vana vero gloria, seu gaudium inane de fama et dignitate oblata et habita, est
quasi eius flos et fructus.
Professori autem huiusmodi paupertatis per voti inmobilitatem aufertur
occasio et omnis ratio ambiendi seu appetendi omnem dignitatem et famam
que in divitiis fundantur, quia non solum abstulit sibi divitias et165 etiam
omnem possibilitatem habendi eas, sed omne ius acquirendi et habendi eas ; et
per hoc abstulit sibi occasionem presumptionis et glorie inanis, que surgere
potest ex divitiis, non solum pro presenti tempore, sed etiam pro omni futuro.
Nichil autem ita extinguit et macerat appetitum alicuius rei, sicut
impossibilitas seu desperatio obtinendi illam. Unde licet volare sit de se
desiderabilius quam equitare, non tamen ab homine ita communiter et
frequenter appetitur, nec unus rusticus ita anhelat ad episcopatum sicut unus
canonicus, nec unus pauper ita anhelat ad magna castra, ad magnos redditus,
sicut unus dives burgensis vel baro. Et sic discurrendo per omnia videbis quod
spes et facilitas obtinendi desiderabilia vehementissime inter omnia accendit
hominis appetitum.
Propter quod Augustinus libro De professione viduitatis [147rb] dicit quod
vidue que habent castitatem in voto facilius continent quam coniugate ; pro
ratione subiungenscccxxii : Quia, inquit, ille que voverunt ipsam spem auferunt
que fomes est amoris cccxxiii.
<IV.1.4>
265
Quarto etiam valet ad eam166 ratione indecentie et publice inhonestatis.

Paupertas enim hec reddit suum professorem indecentissimum ad omnem
superbiam, fastum et arrogantiam. Unde Ecclesiasticus XXV <25,3-4> : Tres
species, ait, odivit anima mea et aggravor valde anime illorum : pauperem
superbum etc. Nichil enim intollerabilius est mundo quam fastus et
arrogantia in paupere. Et si hoc in omni paupere, multo magis hoc est et esse
debet in professore altissime paupertatis. Sed ceteribus paribus, facilius
sustinet homo se et appetitum suum ab hiis que apparent, et sunt sibi
indecentissima et aliis intollerabilia, quam ab hiis que multum decentia et
honorabilia communiter estimantur. Igitur ex hac sola maiorem habet
incomparabiliter occasionem humilitatis pauper professor paupertatis
27/11/2014
266
267
268
269
270
271
272
altissime quam dives aut quicumque alius, quem167 non ita ex suo statu dedecet
arrogantiam et fastum168.
Patet igitur quod paupertas altissime valet ad humilitatem, sicut e contrario
divitie ad superbiam.
Et hec sentiens apostolus I ad Thimo. VI <6,17> : Divitibus, inquit, huius
seculi precepit non sublime sapere in incerto divitiarum . Sed hoc etiam
psalmista ait : Qui confidunt in virtute sua et in multitudine divitiarum
gloriantur <Ps 49,6>.
Et Augustinus De verbis dominicccxxiv : Nichil est quod sic generent divitie,
quam superbiam ; omne granum, omne germen habet vermem suum. Vermis
divitiarum [147va] superbia est .
Et idem libro De lapsu mundicccxxv : In divitiis nichil sic cavendum est,
quam superbie morbum169. Qui enim non habet pecuniam, non habet
facultates amplissimas, non habet unde se extollat .
Et Gregorius primo Dyalogorum loquens de Bonifacio episcopocccxxvi :
Huiusmodi, inquit, ecclesie gravis paupertas inherat que bonis mentibus
solet esse custos humilitatis .
Et XXI Moraliumcccxxvii : Valde superbie est extra metas inopie aliquid
desiderare .
Si autem paupertas habens et habere valens communia in habundantia est
utilis ad humilitatem habendam, cecus est, cui non patet quod incomparabiliter
paupertas altissima valet ad ipsam ; cecus etiam est qui non videt quod pro hac
sola rationes predicte manifeste concludunt et plenarium robur habentcccxxviii.
<IV.2>
273
274
Valet etiam supreme hec paupertas ad rigidissimam victus sobrietatem et

austeritatem.
Et quod hoc sit verum potest quadrupliciter ostendi.
<IV.2.1>
275
276
277
Inopia enim aufert, quantum aufferri licite potest, omnem materiam gule et
voluptatis in victu et vestitu. Absentia autem huiusmodi materie non solum
sensus nostros macerat, sed etiam vehementer appetitus deliciarum carnalium
extinguit, et ipsa assuefactione sic vivendi in egestate seipsam iocundam reddit
et appetitum interiorem rigidum et fortem ad respuenda opulenta et
amplectendam egestatem seu parcitatem austeram.
Unde Ysaac in libro suo De contemplationecccxxix : Munda, inquit, tibi
cellam170 a deliciis et superfluitatibus ; hoc adducit171 te ad abstinentiam
[147vb] invitum etiam et nolentem. Raritas rerum docet abstinere, quia, cum
oportunitatem rerum accipimus, nosmetipsos non possumus continere . Et
infra dicitcccxxx : Qui non se elongat voluntarie a causis vitiorum, invitus
trahitur a peccato. Hec enim sunt causa peccati : vinum, mulieres, divitie et
prospera corporis habitudo. Non quod hec naturaliter sint peccatum, sed quia
natura faciliter declinat ad peccati passiones .
Quod autem econtrario divitie dent materiam excedendi in deliciis carnis
designavit Christus, quando dixit Mt XI <11,8> : Ecce, qui mollibus
vestiuntur in domibus regum sunt et Luce VIII172 <8,14> : Quod autem in
spinis cecidit, hii sunt qui audiunt et a sollicitudinibus173 et divitiis et
27/11/2014
voluptatibus vite euntes suffocantur , ubi notanter divitiis voluptates adiungit.

Et Luce VI <6,24> : Ve vobis, inquit, divitibus qui habetis hic consolationem
vestram , adiungens : Ve vobis qui saturati estis <Lc 6,25> et : Beati qui
nunc fletis <Lc 6,21>. Luce XII <12,19> signanter proponit illum divitem
stultum dixisse : Anima mea, habes multa bona reposita in annos plurimos :
requiesce, comede, bibe et epulare . Et ca. XVI dives ille, qui sepultus est in
infernum, dictus174 est signanter a Christo indui purpura et bisso et epulari
quottidie splendide. Signanter etiam dicit deus Ezech. XVI <16,49-50> : Hec
fuit iniquitas Sodome sororis tue, superbia, saturitas panis et otium ipsius et
filiarum eius. Et manum egeno et pauperi non porrigebant. Et elevate sunt et
fecerunt alias abhominationes coram me . In quo innuit quod habundantia
rerum causa fuit Sodomitis non solum superfluarum deliciarum, sed etiam
abhominabilium. Signanter etiam Ecclesiastes, postquam dixit se edificasse
domos, plantasse [148ra] vineas, fecisse ortos, possedisse armenta et magnos
ovium greges et coacervasse sibi argentum et aurum et se supergressisse opibus
omnes qui fuerunt ante se in Ierusalem, statim subiungit : Omnia que
desideraverunt oculi mei non negavi eis, nec prohibui cor meum quin omni
voluptate frueretur et oblectaret se in hiis que paraveram <Eccl. 2,10>.
Scienter etiam dicit infra, capitulo quinto175 <Eccl. 5,11> : Saturitas divitis
non sinit dormire eum cccxxxi.
<IV.2.2>
278
Secundo ostenditur ad176 hoc valere, quoniam amor et voluntas paupertatis

altissime includit in se amorem austeritatis et rigiditatis, aut saltem
contemptum eorum que predictis contrariantur. Qui enim omnino vult
providere carni et gule deliciosa, necessario sequitur quod velit pro viribus
habere materiam deliciarum habundantem aut saltem sufficientem. Pro quanto
igitur nolo habere materiam deliciarum, pro tanto nolo gule et carnis delicias.
Et pro quanto vult quis habere absentiam seu defectum talis materie, pro tanto
vult macerationem carnis et gulecccxxxii.
<IV.2.3>
279
Tertio ostenditur ad hoc valere per voti solennis professionem quam in se

continet. In huiusmodi enim professione se manifeste exponit homo omnibus
casibus et calamitatibus, que sibi contingere possunt ex defectu177 divitiarum et
ex inprovidentia necessitatum futurarum que de presenti sibi non imminent ;
quod non potest fieri sine magno contemptu totius vite sue corporalis. Hic
autem contemptus est summe enervativus omnis carnalis amoris et carnalis
sollicitudinis circa se et circa sustentationem sue vite corporalis. Enervatio
autem huiusmodi amoris et solli-[148rb]-citudinis est finis proximus et etiam
radix omnis abstinentie et omnis austeritatis, sicut non curare de habundantia
vel sufficientia victualium deliciosarum videtur esse quasi stipes abstinentie,
uti autem oblatis parce quasi flos et fructus eius. In eo igitur quod radicem et
finem proximum abstinentie et austeritatis semper secum affert altissima
paupertas, contemptum scilicet carnalis amoris sui, exponendo se futuris
calamitatum eventibus, et in eo quod offert stipitem abstinentie et austeritatis,
scilicet non curare nec habere habundantiam rerum delectabilium178,
certissimum est quod eo ipso dat maximam causam et occasionem habendi
tertium, quod est parce et modice uti oblatis, et causam, licet aliquis habens
27/11/2014
sibi duo prima et tertium non habeat, in magno culmine plus debet dici habere
de virtute austeritatis et abstinentie, quam qui habet tertium non habendo duo
primaria179, nisi180 forte prior enormiter deficeret ab hoc tertio. Sicut etiam
facultas et copia rerum vel spes et possibilitas habendi eas multum incitat
appetitum sensualem et humanum ad talia requirenda, sic impossibilitas et
desperatio obtinendi ea. Qui autem vovit talem paupertatem videt181 quod sine
sui dampnatione et publica confusione non potest sibi in posterum
habundantiam providere, nisi182 secundum aliquem modum contrarium voto
paupertatis altissime et extreme, ac per hoc tanquam sibi impossibilia cernit
eacccxxxiii.
<IV.2.4>
280
281
282
Quarto ostenditur183 ad hoc valere propter indecentiam publicam.

Superfluus enim et voluptuosus usus rerum super omnes status, ceteris
paribus, [148va] dedecet statum istius paupertatis. Eo igitur ipso quo talem
usum reddit homini omnino indecentem, maximum dat incitamentum ad
vivendum parce et austere.
Si quis autem bene inspexerit, rationes iste non arguunt in plenitudine
efficatie de statu habentium habundantiam in communi, sed solum de statu
altissime paupertatis. Et hoc discurrenti184 per singulas clarissime patet sitque
hoc in omnibus sequentibus pro regula generalicccxxxiv.
Tamen status possessiones habentium in communi habet suum gradum
perfectionis, infra tamen istum, qui est altissime paupertatis Christi et
apostolorum et ipsos in hoc sequentium, sicut potest habunde probari ; sed ad
hanc questionem non spectat.
<IV.3>
283
Valet etiam tertio ad illibatissimam castitatem et puritatem.
<IV.3.1>
284
Et primo patet hoc ex ordine castitatis ad paupertatem. Naturali enim ordine

voluntas paupertatis huiusmodi includit in se voluntatem castitatis, tam
respectu societatis coniugalis quam fornicarie quam concubinarie. Quia qui
vult habere coniugem naturali ordine vult et debet velle habere unde possit tam
ipsam quam prolem procreandam sustentare et hereditare. Non enim debent
cogi a patre ad tantam paupertatem. Si autem professio paupertatis includit
recessum a concubitu coniugali, multo magis ab omni altero concubitu, cum
amplior rerum prodigalitas et dissipatio sequatur et exigatur ad abusum
luxurie. Concupiscentia enim imoderata venereorum185 necessario includit
concupiscentiam rerum alienarum, sine quibus huiusmodi voluptates non
[148vb] possunt nutriri nec procurari. Sicut enim nutritiva se habet ad
generativam, sic gula et delicatus apparatus corporis se habet ad
luxuriamcccxxxv.
<IV.3.2>
27/11/2014
285
Secundo patet hoc ex incitamento seu ex modo et occasionibus incitantibus

nostrum aspectum ad venerea186. Sicut enim plus temptatur de huiusmodi qui
secrete stat cum mulieribus quam qui nullum accessum ad eas habet187, sic qui
sentit se habere multam facultatem expensarum facilius temptatur et fortius
quam ille qui non habet horum facultatem, pro eo quod primus sentit se illud
facilius et plenius posse ducere ad effectum, ac per hoc sentit se habere
maiorem oportunitatem tale perpetrandi. Tales autem ex hac occasione non
solum facilius temptantur a seipsis, sed etiam a dyabolo. Secundum enim dicta
sanctorum, demon in temptando multum aspicit ad occasiones et oportunitates
eorum quos temptat quantum ad illa de quibus eos temptat. Et hoc ipsum ratio
recta dictatcccxxxvi.
<IV.3.3>
286
Tertio hoc ipsum ostenditur ex universali abstractione a mundanis, que fit

per huiusmodi188 paupertatem. Cum enim talis paupertatis amor et professio
magnam mentis abstractionem a temporalibus et sensibilibus faciat et intra se
includat, eo ipso necessario multum abstrahitur ab amore pulchritudinis
sensualiter et omnis delectationis et societatis carnalis ; ymmo quodammodo
eam intra se includit quasi partem sui. Unde Christus Mt XIX et Luce XVIII : in
abrenuncciacione rerum, que fit per votum paupertatis, uxoris et parentum et
filiorum et omnium carnalium propinquitatum seu propinquorum ; in quo
innuit manifeste quod abrenunciatio189 societatis [149ra] coniugalis et
propinquitatis carnalis est quodammodo pars abrenunciacionis universalis,
que fit per altissimam paupertatemcccxxxvii.
<IV.3.4>
287
Quarto ostenditur ex eo quod reddit hominem ineptum tam ad concupisci

quam ad concupiscere. Qui enim non vivit splendide nec habet splendorem nec
gloriam mundani ornatus et pompe nec habet potestatem dandi dona et iocalia
et consimilia, non est ita concupiscibilis, ceteris paribus, sicut ille qui
huiusmodi cernitur habere : qui etiam per austeritatem huiusmodi paupertatis
continue maceratur et per eius vilitatem semper tam sibi quam aliis est
abiectus, non est ita facilis ad concupiscendum impudice, sicut qui per
habundantiam rerum delicate nutritur et splendide et pulchre ornaturcccxxxviii.
<IV.4>
288
Valet etiam quarto ad legalissimam fidelitatem, veritatem et simplicitatem.
<IV.4.1>
289
Valet enim ad fidelitatem amicitie et amoris contractus et conventionis et

omnis humane societatis et communicationis et finalis intentionis. Nichil enim
ita corrumpit veritatem et fidelitatem amicitie sicut amor divitiarum. Item
omnis extimatio habet quod mors190 patris regnantis filio, qui sibi succedere
debet, ut plurimum placeat propter aquisitionem regni eius vel cuiuscunque
hereditatis ; et consimiliter quod mors191 fratris vel amici vel canonici
27/11/2014
290
291
292
293
294
295
tollerabilius feratur propter temporale emolimentum alicuius successionis ; et

in tantum quod etiam propter proventum sepulturarum multis sacerdotibus vel
aliis frequenter est occasio habendi complacentiam in mortibus eorum qui
sepeliuntur vel qui bona eis testantur. Videmusque communiter quod multi
sunt amici aliquorum tempore prosperitatis et pauci tempore egestatis. Unde
sapiens Prover. XIV192 <14,20> : Etiam proximo suo pauper odiosus est,
[149rb] amici vero divitum multi . Unde dives vix potest scire an habeat
verum amicum, nec aliquis amator divitiarum an habeat verum amorem ad
aliquem.
Propter quod Eccli. X <10,9-10> dicitur quod avaro nichil est scelestius ,
et quod nichil est iniquius quam amare pecuniam. Hic enim suam animam
venalem habet . In quo videtur velle dicere quod non solum tollit veritatem
amicitie ad alios, sed etiam ad seipsum. Quia propter lucrum exponit avarus
non solum mentem suam, sed et vitam corporalem multis periculis et malis.
In contractibus etiam quot et quante fraudes et iniustitie, quot mendacia et
periuria, quot usure et baratarie, quot rapine193 et furta vix est explicabile. Quot
in causis et iudiciis propter rerum repetitionem fiant fraudes et iniustitie et
quante in istis et prioribus currant dolose astutie propter sui evidentiam non
est necesse exprimere.
Unde Eccli. XXVII <27,2> : Sicut in medio compaginis lapidum palus
figitur, sic inter medium emptionis et venditionis angustiabitur peccatis . Et
immediate ante premiserat : Qui querit locupletari, avertit oculum suum
<Eccli. 27,1>, id est intentionem suam. In servitiis et obsequiis, que
impenduntur divitibus ab194 amatoribus divitiarum, quot et quante dolositates
implicentur quantum ad signa reverentie et amoris et utilitatis et alia ostensa
ad eos non oportet dicere. Fere enim omnes societates, que super lucro
fundantur aut super utili, sunt pro tanto illegales, quia socium non amant, nisi
tantum propter utile et lucrum.
Unde Aristoteles in Ethiciscccxxxix vult quod amicitia fundata super utili
tollitur, ablato ipso utili seu spe utilitatis.
Fere etiam nichil [149va]est quod ita corrumpat intentiones cordis finales
sicut amor lucri et divitiarum, et in tantum quod frequentissime propter eas
spiritualia ordinantur ad temporalia lucra, quod est peccatum pessimum
symonie. Unde ingressus religionum divitum et receptio opulentarum
prebendarum et ecclesiasticorum officiorum et dignitatum et studia omnium
addiscentium intellectuales scientias et desideria desiderantium predicta et pro
eorum obtentu ab infantia laborantium ut plurimum videmus accendi et
ordinari ad lucra temporalia et missarum celebrationes et sacramentorum
omnium administrationes et predicationum et sepulturarum et consimilium195.
Propter hoc Christus Mt VI196, cum loqueretur de rectitudine intentionis que
debet haberi in opere elemosine seu pietatis et in opere orationis seu
contemplationis et in opere ieiunii seu penitentialis macerationis, subiunxit
immediate : Nolite thezaurisare vobis thezauros in terra <Mt 6,19> ;
volensque ostendere quod hec idcirco immediate subiunxerat, quia hec
thezaurisatio super omnia corrumpit cordis intentiones, dicit statim post, quasi
pro ratione et causa predicti : Ubi est enim thezaurus tuus, ibi et cor tuum
<Mt 6,21>. Et: Si oculus tuus fuerit simplex , id est intentio tua, totum
corpus tuum lucidum erit; si autem nequam, totum tenebrosum erit <Mt 6,
22b-23a>. Et quia finis intentionis est quasi deus et dominus cordis, ideo etiam
statim post subiungit : Nemo potest duobus dominis servire <Mt 6,24a> ;
et : Non potestis Deo servire et mammone <Mt 6,24c>, acsi innueret quod
divitie sic faciliter et fortiter corrumpunt intentiones cordis, quod sunt quasi
27/11/2014
deus hominis thezaurisantis. Quod et apostolus dicit Ephes. V <5,5>, [149vb]

quando ait quod avaritia est idolorum servitus . Quia igitur fidelitas, veritas
et simplicitas divitibus sunt odiosa, ideo dicit Iob XII <12,4-5> quod
deridetur iusti simplicitas, lampas contempta aput cogitationes divitum . Et
psalmus <9,29-30> ait, loquens de summo impio197, quod sedet in insidiis
cum divitibus in occultis et quod oculi eius in pauperem respiciunt et
quod insidiatur in abscondito quasi leo in spelunca sua . Et propter hoc
etiam Prover XXVIII198 <28,6> dicit sapiens quod melior est pauper in
simplicitate sua quam dives in ytineribus pravis . Per contrarium autem dicit
apostolus quod paupertas generat habundantiam multe simplicitatis, dicens II
ad Cor. VIII <8,2b> quod altissima paupertas eorum habundavit in divitias
simplicitatis eorum cccxl.
<IV.4.2>
296
Est etiam alia ratio, quare divitie dent occasionem illegalitatis et astute
dolositatis, pro eo quod ratione potestatis, quam ex ipsis habent divites et
potentes, neminem verentur, maxime pauperem, nec calumpniari timent
pauperioribus se, et eadem ratione veritas suorum defectuum vel cuiuscunque
quod non eis placet non audet eis dici libere, saltem non ita libere sicut
pauperi. Et ideo divites maiores habent occasiones excogitandi fraudes quam
pauperes. Propter quod Iac. V <5,4> dicitur contra eos : Ecce merces
operariorum vestrorum qui messuerunt regiones vestras, que fraudata est
nobis clamat, et clamor eorum in aures domini Sabaoth introivit cccxli.
<IV.4.3>
297
Est etiam huius rei alia ratio, quia aput mundanos homines temporalia
diligentes et appretiantes maxima sapientia reputatur scire temporalia
acquirere et conservare et regere et dispensare, et in tantum quod qui [150ra]
huius sapientie sunt ignari, stulti et fatui reputantur ab eis. Nec etiam bono
modo divitie conservari vel acquiri possunt sine ista sapientia, que secundum
Iacobum <3,15> non est sapientia desursum descendens, sed terrena,
animalis, dyabolica , pro eo quod vix homo potest temporalia aut conservare
vel acquirere aut regere sine cogitatione viarum dolosarum et sine zelo amaro
et contentionibus cordis, de quibus immediate premiserat beatus Iacobus. Hec
autem sapientia vix potest similis esse cum simplicitate divina, aut omnino non
potest. Est enim ut plurimum hec sapientia carnalis, que secundum apostolum
Rom. VIII <8,7> inimica est Deo, nec legi dei potest esse subiecta .
Providentia enim dei et divine legis docet, teste gregorio Moralium Xcccxlii :
Prudentia, inquit, iustorum est pro maledicentibus orare, paupertatem
querere, possessa relinquere, rapienti non resistere, percutienti maxillam
alteram prebere . Cum igitur quia multum extimatur a mundanis, tum quia
multum necessaria videtur divitibus mundi aut ditari volentibus, ideo divites
mundi et amatores divitiarum multum conantur eam habere, ac per hoc
magnam occasionem et etiam necessitatem evacuandi a se simplicitatem
divinam dant eis divitie et amor earum. Propter quod dicit Salomon
Prover. XXVIII199 <28,11> : Sapiens sibi videtur vir dives, pauper autem
prudens scrutabitur eum . Et in versu immediate precedente hunc divitem
deceptorum iustorum vocaverat et pauperem dixerat simplicemcccxliii.
27/11/2014
<IV.5>
298
Valet etiam quinto ad perfectam liberalitatem et pietatem.
<IV.5.1>
299
300
301
302
303
304
305
306
Perfecte enim liberalis est qui dat200 celeriter, hilariter, habundanter et

rationabiliter, ex causa scilicet rationabili, utpote [150rb] egenti, et qui dat
irreddibiliter absque omni spe remunerationis temporalis. Qui autem vult esse
in altissima paupertate ac continua egestate tam in assumptione talis
paupertatis quam in conservatione, potentissimus fit et enim non solum ad
dandum201 secundum quinque conditiones predictas, sed etiam ad
derelinquendum quamvis non inveniretur aliquis cui dari possit.
Ad celeriter enim202 dandum promptus est, quia in ipsa assumptione omnia
simul abicit non solum pro presenti, sed etiam pro omni tempore.
Promptus est ad dandum hilariter, quia tristitia que habetur in erogando ex
amore divitiarum provenit et ex odio paupertatis. Professio autem talis
paupertatis hec duo perfectissime a se excludit. Unde adolescens, audito
consilio huiusmodi paupertatis, tristis abiit, erat enim multas habens
possessiones <Mt 19,22>, sicut et habetur Mt 19 et Luc. 18.
Promptus etiam est ad dandum habundanter, quia non solum omnia
possessa sed etiam omnia concupita et a se vel ab aliis concupiscibilia in ipsa
assumptione talis paupertatis omnibus dereliquit. Unde dicit Gregoriuscccxliv
quod multum reliquit qui nichil sibi retinuit , et quod tanta a sequentibus
dimissa sunt, quanta a non sequentibus concupisci potuerunt .
Est etiam promptus ad dandum irreddibiliter, quia cum ex sua professione
sit altissimus contemptor temporalium omnium, erogatione sua et voluntate
erogandi nullam habet occasionem ad sperandum inde premium temporale,
sed solum eternum.
Est etiam promptus ad dandum rationabiliter egentibus, scilicet ad
utilitatem divini cultus, tum quia hoc in ipso consilio sue professionis
implicatur, sicut enim [150va] dictum est Mt XIX <19,21> : Si vis perfectus
esse, vade et vende omnia que habes, et da pauperibus . Unde qui dat ea
parentibus suis, nisi forte intuitu203 paupertatis eorum, non in hoc carnali
amore ductus, aut relinquid ea quibuscumque divitibus, non204 implet plenarie
consilium huiusmodi paupertatis ; nec unquam plenarie reputabitur a deo
implesse hoc consilium nisi saltem postmodum eum penituerit sua talibus
erogasse.
Unde Ieronimus Ad Elbidiamcccxlv : Vis, ait, esse perfecta et in primo stare
fastigio dignitatis, fac quod fecerunt apostoli etc. Et postcccxlvi : Non vis esse
perfecta, sed secundum gradum tenere virtutis ? Dimitte omnia tua que habes,
da filiis, da propinquis. Nemo te reprehendit si205 inferiora secteris, dummodo
scias tibi illam206 iure prelatam, que elegit primum . Tum etiam quia cum talis
idcirco temporalia derelinquat, ut in medio cetu pauperum deo vivat et totus
divino cultui dedicetur, multam ex hoc acquirat occasionem et rationem
erogandi207 ea libentius pauperibus quam aliis et pro divino cultu plus quam
pro alia causa.
Quantum autem ad omnes conditiones, manifeste patet quod voluntas
habendi aut acquirendi divitias aut conservandi magnam dat occasionem et
quasi necessitatem illiberalitatis. Si autem dicatur quod professor huiusmodi
paupertatis non potest208 esse liberalis nisi in initio sue professionis, pro eo
27/11/2014
307
quod non habet quid eroget, scire debet qui hoc dicit quod non minor est
virtus, ymmo maior, perseverare quam inchoare. Cum igitur talis perseveret in
voluntate relinquendi et dandi omnia, si ea [150vb] nunc haberet, et sibi
complaceat semper ea reliquisse et dedisse, talis semper tam in initio sue
professionis quam in eius medio et termino dat omnia temporalia, non tantum
presentia, sed etiam preterita et futura.
Voluntas enim erogationis in vero et perfecto professore huiusmodi
paupertatis non solum est interius perfecta, sed etiam quodammodo actui
exteriori coniuncta, quia semper abicit a se actualiter omnia tam preterita
quam presentia et futura et propria, secundum quod Ieronimus aitcccxlvii :
Sanctus Ylarion dixit : Nemo melius erogat quam qui sibi nichil reservat .
Propter hoc etiam XXI Luce dixit Christus quod vidua paupercula, que209 misit
in gazophilacium duo erea minuta, plus misit quam omnes divites qui ibi
miserant maiora munera. Quia ista ex eo, quod illi deerat, et ex penuria sua
omnem victum suum quem habuit misit, illi vero ex hiis, que eis
superfluebantcccxlviii.
<IV.5.2>
308
309
310
311
Ad pietatem vero valet. Addit enim pietas super liberalitatem. Liberalis enim
modus ad dandum ex largitate et latitudine cordis, pius vero seu misericors et
compassione persone cui benefacit. Voluntarius enim pauper habet210
incitamentum magnum habende pietatis et compassionis ad alios quadruplici
ratione seu motivo, scilicet ratione experientie, ratione conformitatis mutue,
ratione condescentie, ratione contemptus et abdicationis rei donande.
Ratione quidem experientie. Si enim Christus secundum apostolum ad Hebr.
<4,15> ratione experientie miseriarum nostrarum potuit nobis compati non211 enim, ait, habemus pontificem, qui non possit compati infir-[151ra]
-mitatibus nostris, temptatum autem per omnia pro similitudine absque
peccato -, non mirum si professor huiusmodi paupertatis ratione experientie
quam habet de angustia egestatis magis potest egenis compati.
Unde Augustinus libro De vita christianacccxlix : Nemo ita esurientem cibat,
nemo sic sitientem potat, nisi ut qui sitim esuriemque perpessus. Nemo tam
facile nudum suis operit212 vestimentis, quam qui nuditatis et frigoris novit
iniuriam ; nemo sic tribulato et misero succurrit, quam qui tribulationum et
miseriarum casus expertus est et laborum . Et ideo, ut dicit, deus populum
suum prius in Egipto ire et ibi multa pati voluit, ut addisceret misereri
peregrinis et laborantibus. Unde et quando in lege precepit eis quod sint
benefici peregrinis, subdit : Quia et advene ipsi fuistis in terra Egipti <Ex
22,21>.
Ratione etiam conformitatis mutue. Si enim secundum apostolum ad
Hebreos Christus debuit per omnia fratribus assimilari, ut misericors fiat, acsi
ipsa conformitas esset sibi misericordie incitamentum, non est mirum, si
professor huius paupertatis ex conformitate quam habet ad egenos magis
potest esse misericors. Unde et videmus quod omne animal diligit sibi
simile et ad sibi simile libentius associatur, sicut et dicit Eccli. XIII213
<13,19>. Similitudo enim et conformitas, maxime in proprietate multum
dilecta et cara et multum evidenti multumque ab aliis distinctiva, qualis est
paupertas veris professoribus suis, multum causat societatem et diligibilitatem
inter sibi similes. Perfectus igitur amator huiusmodi paupertatis [151rb]
impossibile est quin multum moveatur et afficiatur ad amplexum pauperum et
27/11/2014
312
313
314
315
ad compaciendum inopie et calamitatibus aliorum, alias non videtur esse verus

paupertatis amator nec professor. Conformitas etiam hec dat magnam
occasionem et facilitatem pauperibus214 recurrendi pro quibuscumque
necessitatibus ad professores huiusmodi paupertatis, et eo ipso maiorem215 dat
occasionem et facultatem talibus miserendi.
Ratione etiam condescentie habet incitamentum pietatis216. Indecens est
enim supra modum velle sibi ab aliis subveniri et consimiliter indigentibus non
compati aut, in quibus potest, nolle misericorditer subvenire.
Ratione etiam contemptus et abdicationis rei donande est hoc verum. Non
enim est indignum quidem me velle dare alii quod per paupertatis
professionem funditus contempsi et a me penitus abdicavi.
Hanc autem pietatem non habent illi de quibus dicit Iohannes in prima
canonica sua <3,17> : Qui habuerit substantiam huius mundi et viderit
necessitatem habere et clauserit viscera sua ab eo, quomodo caritas dei manet
in eo ? . Quod si dicas eum de extrema necessitate loqui, certum est quod ex
quo proximus necessitatem habet, quamvis217 non extremam, sine defectu218
pietatis perfecte non potest non subvenire illi pro posse de rebus suis. Unde
adolescenti dicenti se servasse mandatum de dilectione proximi, dixit Christus
quod omnia que haberet daret pauperibus, ad ostendendum sibi quod non
perfecte hec observaverat : quia tunc multi [151va] essent pauperes, quorum
necessitatem omnia sua dando sublevare poterat, non perfecte, sicut se eos
diligere aut dilexisse videbatur aput se suas divitias servando.
Quod etiam divitie occasio sint impietatis, signum dedit Christus in divite qui
micas panis Lazaro negavit, propter quod Iaco. Vto <5,1-3> dicitur : Agite
nunc divites, plorate ululantes in miseriis vestris, que advenient vobis ; divitie
vestre putrefacte sunt et vestimenta vestra a tineis comesta219 sunt ; aurum et
argentum vestrum eruginavit et erugo eorum erit vobis in testimonium ; et
manducabit carnes vestras sicut ignis . Propter hoc etiam Amos VI <6,1>
dicitur : Ve qui opulenti estis in Syon et confiditis in monte Samarie,
optimates, capita populorum, ingredientes pompatice domum Israhel . Et
infra : Et optimo, inquit, unguento delibuti, nichil patiebantur super
contritione Yoseph <Am 6,6> , id est fratrum suorum. Ioseph enim est ibi
nomen decem tribuum ; sicut et alibi nomen Effraim filii eius, in quo etiam
satis propheta innuit quod amor carnalis et nimius ad seipsum, quem nutriunt
divitie, magna causa est incompassionis ad alios. In huius etiam signum Luce
XVI dicitur quod, cum Christus loqueretur de pietate pauperibus habenda,
dicendo : Facite vobis amicos de mamona220 iniquitatis <Lc 16,9>, et
postea de contemptu divitiarum, dicendo : Non potestis deo servire et
mamone <Lc 16,13b>, tunc, inquam, dicitur : Audiebant autem hec omnia
Pharisei, qui erant avari et deridebant illum <Lc 16,14>cccl.[151vb]
<IV.6>
316
Quod etiam VI valeat ad fidei firmam credulitatem potest ad presens triplici

via ostendi.
<IV.6.1>
317
Primo quidem, quod in se includit summum fidei221 actum et summam222

eius professionem, et in tantum quod post martirium nulla professio fidei est
27/11/2014
318
319
320
maior. Totum enim mundum istum, quantum est secundum deum possibile,
relinquere et contempnere pro eterna vita non potest fieri sine maximo actu
fidei doctrine Christi et consiliorum eius. Nisi enim fervidissime et firmissime
crederetur altera vita et fides tota, non ita alte propter illam abiceretur ista. Si
etiam summam non haberet fidem in providentia dei et promissionibus eius,
quibus promittit suis perfectis sectatoribus quod hec omnia addicientur eis,
secundum quod eis expediet, non ita committerent se fortuitus inopie
eventibus.
Unde super illud Marci VI223 <6,8> : Precepit eis, ne quid tollerent in via
Beda aitcccli : Tanta debet esse predicandi fiducia in deo, ut presentis vite
sumptus, quamvis non provideat, tamen224 sibi hos non deesse certissime
sciat .
Item Ambrosius super illud Luce IX <9,3> : Nichil tuleritis in via ccclii :
Qualis debet esse qui evangelisat regnum dei preceptis evangelicis
designatur, ut sine virga, sine pera, sine calciamento, sine pane, hoc est subsidii
secularis aminicula non requirens, fideique totus putet sibi, quominus ea
requirit, magis posse subpetere .
Crisostomus etiam super illud Mt X <10,9> : Nolite possidere
aurum cccliii : Nichil, inquit, ita designatur philosophia, sicut non superfluis
uti et, secundum quod possibile est, nullo indigere . Scimus enim quod
philosophia Christianorum non est aliud quam sapientia fidei [152ra]
christiane cccliv.
<IV.6.2>
321
Secundo hoc ostenditur propter abstractionem quam facit ab istis

sensibilibus. Eo enim ipso quo mentem ab eis summe abstrahit, eternis225 et
invisibilibus eam summe applicat et summe applicabilem reddit.Fides226 autem
est firma applicatio intentionis227 ad invisibilia et eterna; est enim argumentum
non apparentiumccclv.
<IV.6.3>
322
Tertio hoc ipsum potest ostendi ex eo, quod miro modo tollit et evacuat illa,
unde errores fidei sunt exorti et oriri possunt. Nam omnes fere sunt exorti ex
estimatione nimia et conquisitione curiosa rerum temporalium et sensibilium.
Sapientia enim philosophorum et maxime Aristotelis omnia principia sua
sumpsit ab experientia sensuum seu a sensibilibus mundi elementis, et
propterea iudicat simpliciter impossibile quicquid videtur esse contrarium
experimentis sensuum. Propter quod dicit apostolus ad Col. II : <2,8>
Videte, ne quis vos decipiat per philosophiam et inanem fallaciam secundum
traditionem hominum, secundum elementa huius mundi et non secundum
Christum . Et I ad Cor. I <1,20> : Ubi, inquit, sapiens ? Ubi scriba ? Ubi
conquisitor huius seculi ? Nonne stultam fecit deus sapientiam huius
mundi ? . Quod fecit, sicut dicit Glo., quanto ostendit possibile esse illud quod
illa iudicabat esse impossibile. Et super hoc fundata est principalissima heresis
Arrianorum, que negat Filium esse consubstantialem Patri, fundans se super
principia ab experimentis sumpta sensuum. Sed amator paupertatis huius non
potest esse conquisitor curiosus aut estimator seculi ac pro hoc nec ex
elementis mundi decipi, cum omne temporale estimet nichil, nisi, forte falso
nomine, hoc et speciem huius [152rb] professionis sibi vindicet.
27/11/2014
323
324
325
326
Ut autem plenius appareat paupertatem istam esse lampadem nostre fidei,

sciat omnis homo quod et totum mundum audire scire volo, quod in
estimatione nimia divitiarum est singulare fundamentum et singularis ianua
secte antichristi et totius erroris iudaici et etiam sarracenici. Negato enim
quod228 hec paupertas non sit melior et divinior omni modo habendi divitias,
necessario sequitur Christum non fuisse vere Christum quem lex et prophete
promittunt. Concesso quod ipsa est melior, omnino et funditus subvertitur
error iudaicus et totaliter obstruitur ianua secte antichristi. Quod, licet
prolixum tractatum requirat229, nunc unum breviter tango.
Cum enim lex et prophete secundum verborum superficiem promittant
tempore Christi230 et per eum regnum Iudeis dari plenum divitiis et
opulentia231 inestimabili et continens in se universale dominium mundi, et ista
sub miris methaphoris et figuris miro modo magnificent, sicut ubique legenti in
eis apparere potest, si verum est melius esse vivere divitiis quam in altissima
paupertate, tunc sequitur necessario quod Christus ad literam debuit secum
talia afferre : tum quia quod melius fuit debuit habere et dare, tum quia tunc
nulla est ratio quare232 lex et prophete in promissione divitiarum et maxime
illarum, quas promittit pro tempore regni Christi, ad litteram de temporalibus
divitiis non intelligantur, iuxta quod et superficies littere sonat.
Certum est autem Christum in habundantia divitiarum ad Iudeos non
venisse, et una de precipuis causis [152va] reprobationis eius ab eis fuit
abiectio sue paupertatis. Unde et dicebant : Nonne hic est filius fabri ? Nonne
mater eius dicitur Maria et fratres eius aput nos sunt ? <Mt 13,55>. Sequitur
igitur necessario ex hiis Christum non fuisse verum Christum, et tunc
apertissima via est ad concludendum verum Christum adhuc ad Iudeos in
plenitudine divitiarum venturum. Et ista via nec dei prophetas nec dyabolum
latuit. Daniel enim cum de Anthiocho loqueretur, qui interpretatur silentium
paupertatis, intermiscet multa de antichristo, tanquam sciens quod nomine et
facto gerebat ymaginem eius. David etiam in psalmo IX233 <9,29-30>, qui
testimonio Augustiniccclvi et aliorum est de tribulatione antichristi, dixit
notanter quod sedet in234 insidiis cum divitibus in occultis et quod
insidiatur, ut rapiat pauperem , modumque rapiendi exprimit dicens :
Rapere pauperem dum attrahit eum , ad divitias, supple, et per divitias.
Quod etiam dyabolum non latuit : nam in Iudeis summe istum errorem
impressit, et in lege Sarracenorum felicitatem divitiarum et luxuriarum pro
beatitudine eterna eis promittit, sicut ipse legi.
E contrario vero, concesso quod hec paupertas sit235 melior, totus Iudeorum
error funditus enervatur. Sequitur enim ex hoc quod quicquid lex et prophete
dicunt de divitiis et opulentia regni messie Christi intelligatur de spiritualibus
divitiis et opulentiis, nullo modo de temporalibus. Et tunc habebunt necessario
credere Christum esse regem et datorem felicitatis spiritualis ac per
consequens esse deum summum. Et breviter : quicquid nos spirituale de
Christo credimus, credere cogerentur, et sic [152vb] cuivis faciliter patere
potest ; concesso paupertatem istam esse meliorem236, tota scriptura veteris
testamenti et maxime quantum ad omnia dicta de Christo clarissime et
profundissime apperitur. Quicquid enim sic credenti in eis sensibile occurrit
seu de magnificatione sensibilium, totum statum sentiat esse figurale et non
sonare aliquid nisi spirituales divitias et glorias. Propterea bene dicitur Iaco. II
<2,5> : Nonne deus elegit pauperes in hoc mundo, divites in fide et heredes
regni ? etc. Optime etiam Christus dicit Mt XIII <13,22> quod solicitudo
seculi istius et fallacia divitiarum suffocant verbum, et sine fructu efficitur . Ac
pro hoc est quod ait Ieronimusccclvii : Cogitatio237 victus spine sunt fidei . Ut
27/11/2014
autem Christus notaret hanc fallaciam divitiarum succrescere precipue in fine

temporum, ultimo inter semina verbi divini non fructificantia posuit, et
exposuit : Semen quod cecidit inter spinas <Lc 8,7>, id est inter divitias. Et
hanc fallaciam exprimit evidenter apostolus ad Thi. VI <6,10> : Radix, inquit,
omnium malorum est cupiditas, quam quidam238 appetentes erraverunt in fide
et inseruerunt se doloribus multis ccclviii.
<IV.7>
327
Valet septimo ad divine spei singularem confidentiam et securitatem, pro eo

quod singulares facte sunt ei promissiones de eterna gloria et de dignitate
iudiciaria et de gratie consummata excellentia et dei singulari familiaritate et
amicitia et divini adiutorii singulari assistentia, tam in periculis quam in
necessariis quam in aliis beneficiis.
<IV.7.1>
328
De primo Math. Vto <5,3> dictum est : Beati pauperes spiritu, quoniam
ipsorum est regnum celorum , et Luce XVI <16,9> : Facite vobis amicos de
mamona [153ra]iniquitatis, ut cum defeceritis recipiant vos in eterna
thabernacula . Amici enim isti, quorum sunt eterna thabernacula, per
quandam anthonomasiam sunt secundum Ieronimumccclix pauperes spiritu
quorum est regnum celorum ; et ipsamet verba hoc expresse innuunt, quia de
procuranda amicitia sanctorum pauperum per erogationem elemosinarum
Christus ibi loquiturccclx.
<IV.7.2>
329
330
331
332
De secundo habetur Mt XIX <19,27-28> : dicenti enim Petro : Ecce nos

relinquimus omnia , respondet Christus quia in regeneratione sedent
super sedes duodecim, iudicantes duodecim tribus Israhel . Et Mt XXV duo
ordines beatorum ponuntur in iudicio : misericordes scilicet et minimi, illi
iudicandi, isti ut iudices.
Secundum enim Augustinumccclxi et secundum glosam ibi, minimi sunt qui
omnia reliquerunt et cum Christo iudices erunt .
Et idem vult Gregorius Moral. XXVIccclxii super illud Iob XXXVI239 <36,6> :
Iudicium pauperibus tribuit .
Et I240 Reg. II241 <2,8>, Anna : Suscitat de pulvere egenum et de stercore
erigit pauperem, ut sedeat cum princibipus et solium glorie teneat . Et
psalmus <112,7> idemccclxiii.
<IV.7.3>
333
De tertio Mt XIX242 <19,29> dictum est de hiis, qui relinquunt omnia

propter Christum, quod centuplum accipient et preter hec vitam eternam .
Loco autem centupli Luce XVIII <18,30> ponitur quod recipient243 multo
plura in hoc tempore . Unde per centuplum intelligitur hic gratie et virtutum
cumulus et terminus sicut et in centesimo fructu. Non enim animaliter
verificatur quod in hac vita multa plura temporalia quam reliquerint recipiant,
27/11/2014
cum inter relinquenda uxores ponantur. Hoc etiam videtur sonare Christus
Mt XI <11,5>, dicens : Pauperes evangelisantur , id est ad perfectionem et
gratiam evangelicam singulariter vocantur et per meum evangelium
singulariter predicantur et commendanturccclxiv.
<IV.7.4>
334
De quarto dicitur in psalmo. Postquam enim dixit : Animas pauperum

salvas faciet <Ps. 71,13>, subiun-[153rb]-xit : Et honorabile nomen eorum
coram illo <Ps. 71,14>. Et in huius signum pauperis Lazari nomen a Christo
exprimitur, divitis autem epulonis nomen tacetur. In huius etiam signum
pauperes ad societatem suam elegitccclxv.
<IV.7.5>
335
336
337
338
De quinto in psalmo : Neque despexit deprecationem pauperis <Ps

21,25>, et : Iste pauper clamavit et dominus exaudiet <Ps 33,7>, et :
Audivit pauperem de inopia et posuit sicut oves familias <Ps 106,41>, et :
Astitit a dextris pauperis <Ps 108,31>, et : Factus est refugium pauperi
<Ps 9,10>, et : Liberavit pauperem a potente <Ps 71,12>, et : Parcet
pauperi et inopi <Ps 71,13>. Et Ysaie XXV <25,4> : Factus244 est fortitudo
egeno in tribulatione sua, spes a turbine, umbraculum ab estu , et electorum
suorum miserebitur. Eis etiam specialiter dictum est Mt VI <6,31-33a> :
Nolite solliciti esse, dicentes : Quid manducabimus ?, aut : Quid
bibemus ?, aut : Quo operimur ?. Scit enim pater vester quiahiis omnibus
indigetis. Querite ergo primo regnum dei . Ad idem Luce XII. In tantum
autem est pauperibus adiutor et eorum familiaris, quod sibi factum reputat,
quod eis fit. Unde Mt XXV <25,40> : Quod fecistis uni de fratribus meis
minimis, michi fecistis ; et capitulo X <Mt 10,40> dicit : Qui vos recipit, me
recipit . Cum igitur multiplicitas et singularitas divinarum promissionum
confidentiam nostram multum roboret et excitet, patet quod maximam habent
rationem confidentie professores huius paupertatis.
Ostenditur etiam ad hoc valere per modum cuiusdam specialis meriti. Qui
enim etiam omne solatium et speciem et confidentiam huius vite a se
abiecerunt et ad solas alas divini refugii confugerunt non debet dubitari quin
pre aliis divinum adiutorium et solatium mereantur. Pauperes autem altissimi
[153va] sunt huiusmodi.
Unde Augustinus super psalmo dicitccclxvi : Verus pauper est cui, omnibus
temporalitatibus derelictis245, solus deus spes est . Et ideo de eis dicit
psalmus : Desiderium pauperum exaudivit dominus, preparacionem etc.
<Ps. 9,38>, et alibi : Exaudivit pauperes dominus <Ps 68,34>. Econtrario
vero de divite in psalmo dicitur246 quod iusti super eum ridebunt et dicent :
Ecce homo qui non posuit deum adiutorem suum, sed speravit in multis
divitiis suis <Ps 51,9> .
Ostenditur247 etiam ad hoc valere ratione experientie multiplicium dei
beneficiorum. Experiuntur et experiri possunt quodam singulari modo
proventus divinorum beneficiorum, quibus deus alit suos pauperes tam mente
quam corpore. Unde psalmus, postquam dixerat : Melius est modicum iusto
super divitias peccatorum multas <Ps 36,16>, de quo paulo ante dixerat quod
peccatores intenderunt arcum, ut deciperent pauperem et inopem <Ps.
34,14>, postea dicit : Iunior fui, etenim senui, et non vidi iustum derelictum,
27/11/2014
339
nec semen eius querens panem <Ps 36,25>, et : Cum ceciderit, non
collidetur, quia dominus supponit manum suam <Ps 36,24>.
Quarto ostenditur ad hoc valere ratione adhesionis, quia virtuti create non
innititur, sed solum eterne. Unde exercitare se ad actum huius paupertatis est
exercitare se ad actum spei, quia quodammodo includit actum eius intra se et
magnam dispositionem ad virtutem spei et eius actum, per quod temporalibus
confidentiis non innititur sed solum divinis, ad minus quantum spectat ad
confidentiam divitiarum. Cuius contrarium faciunt divitie et amor earum.
Unde Augustinus De verbis dominiccclxvii : Nichil tam inimicum spei quam
retrospicere, id est in rebus que248 preterlabuntur et transeunt spem
ponere ccclxviii.
<IV.8>
340
Valet etiam VIII ad ardentissimam caritatem.
<IV.8.1>
341
342
343
344
345
346
347
348
Et [153vb] primo quidem per hoc, quod cupiditatem et amorem

temporalium miro modo extinguit249, et hoc tollendo rerum ipsarum materiam
et ius accedendi ad eas, et etiam includendo in se voluntatem non possidendi
divitias. Contraria enim cupiditatem accendunt.
Unde Bernhardus in quodam sermone dicitccclxix : Hec est ratio
fugiendarum divitiarum, quia sine amore aut vix aut numquam valent
possideri ; limosa, inquit, et glutinosa est non solum exterior, verum etiam
interior substantia nostra, et facile adheret omnibus que frequentat .
Cupiditas autem et amor mundanarum divitiarum supra modum nocet
caritati. Unde Iohannes in Canonica II capitulo <1Io 2,15> : Nolite, inquit,
diligere mundum, neque ea que in mundo sunt. Si quis diligit mundum, non est
caritas patris in eo ; et dat pro ratione : Quoniam omne quod est in mundo
divitie scilicet et carnis opulentie sunt fomentum concupiscentie carnis et
oculorum et superbie <1Io 2,16>. Et beatus Iacobus capitulo IIII <4,4> :
Amicitia huius mundi inimica est deo. Quicumque ergo voluerit esse amicus
huius seculi, inimicus dei constituatur .
Augustinus q. XXVI250ccclxx : Caritatis venenum est spes adipiscendorum
aut retinendorum temporalium, nutrimentum eius imminutio cupiditatis,
perfectio nulla cupiditas . Et post : Quisquis igitur eam nutrire vult, instet
minuendis cupiditatibus. Est autem, inquit, cupiditas amor adipiscendi vel
obtinendi temporalia .
Et Gregoriusccclxxi : Tanto quisque a superno amore seiungitur, quanto
inferius delectatur .
Et Ysaac libro suo De contemplationeccclxxii : Anticipa, solve omnem
colli-[154ra]-gationem extrinsecam a teipso, et tunc deo poteris colligari .
In huius etiam signum Mt XXII <Mt 22,21>, antequam diceret Christus :
Reddite que sunt dei deo , premisit : Reddite que sunt Cesaris Cesari ;
acsi diceret : Nisi prius mundana mundanis relinquantur, non potest plene
reddere deo animam suam, que est denarius divina lege et ymagine
insignitus .
Preterea voluntas nostra aliquid necessario propter se diligit et necessario
beatitudinem in aliquo vel in aliquibus querit. Illa igitur voluntas, que perfecte
27/11/2014
349
350
351
352
353
354
et de facto omne temporale contempnit et a se abiecit, oportet quod totum

affectum voluntatis sue in aliquo quod est supra temporalia posuerit, et totum
gaudium et totam beatitudinem suam in eo quod est supra temporalia querit.
Voluntas etiam que supra contemptum omnium mundanorum super omnia
mundana se elevat, eo ipso dispositissima et propinquissima est ad251
adherendum eternis immediatissime, altissime, etiam universalissime.
Preterea Augustinus libro De virginitate dicit illis qui voverunt
virginitatemccclxxiii : Totum teneatis252 in animo vestro, quicquid noluistis253
occupare connubio. Parum vobis254 amare non licet, propter quem non amastis
et que liceret .
Si ergo professoribus virginitatis indecens est et valde illicitum non plus dare
se amori Christi quam si essent coniugate, iuxta quod et apostolus I Cor. VII
<7,34> dicit quod mulier innupta et virgo cogitat que domini sunt, ut sit
sancta corpore et spiritu id est, ut sit sanctior quam si esset coniugata :
accipit enim ibi positivum pro comparativo, sicut et in sequentibus patet , vult
Augustinus ergo eadem ratione professoribus paupertatis indecentissimum
esse et valde illicitum [154rb] non occupare in divino amore quicquid sui
cordis occupaverint255 in temporalibus et eorum amore, si eis non
abrenunciassent. Et quanto sunt altioris paupertatis, tanto magis erit indecens
si amplius non se dent divino amori, tam ratione innocentie quam ratione
culpe vitande.
Preterea maioris caritatis actus et signum est maior contemptus
temporalium. Unde Gregorius Moral. XVI dicitccclxxiv : Anima cum internis
desideriis habundare ceperit, terrenis iam operibus incubare minime
consentit .
Sed professor altissime paupertatis de facto maior est contemptor rerum
quam ille qui non vult eas per modum consimilem relinquere, et maius signum
habet, quod eas corde fortius contempnat. Ergo profiteri huiusmodi256
paupertatem et eam servare videtur esse effectus et signum maioris caritatis.
Quod etiam ex ordine eorum, que sunt ad finem, probari potest. Quicumque
enim propter aliquem finem maiora et difficiliora facit, ceteris paribus, amplius
predictum finem diligit, cum voluntas finis sit tota causa volentis eorum que
propter finem volumus. Ergo qui, propter dei amorem, altitudinem et
difficultatem tante paupertatis assumit, amplius incomparabiliter deum
diligere comprobatur quam ille qui ad hoc non assurgit, nisi forte in aliquo alio
huic equivalenti excedat.
Paupertas igitur hec pro deo assumpta altissimum gradum divini amoris
videtur in se includere sicut effectus suam causam et ad altissimum gradum
divini amoris excitare, sicut amor eorum que sunt ad finem propter ipsum
finem excitat ad amorem ipsius finis. Propter quod Canticorum ultimo capitulo
<8,7> dicitur [154va] quod si dederit homo omnem substantiam suam pro
dilectione, quasi nichil despiciet eam . In quo vult quod dei dilectio, si sit
fervens, quia de hoc loquitur, sicut ex precedentibus patet, despicit totam
mundi substantiam quasi nichil. Et quia per hunc despectum separat mentem a
mundanis sicut mors animam a corpore, ideo premiserat quod fortis est ut
mors dilectio. Et quia consumit omnem cupiditatem per hunc despectum, sicut
ignis fortis fila vel ligna, ideo etiam premiserat quod dura sicut infernus
emulatio <Cn 8,6b>, que est idem quod vehemens dei amor, et quod
lampades eius sint lampades ignis atque flammarum <Cn 8,6c>ccclxxv.
27/11/2014
<IV.9>
355
356
Valet etiam IX ad contemplationis sublimitatem.

Et hoc quidem patet, si attendamus ad contemplationis actum
fundamentalem, materialem, preparatorium, preservativum, conservativum,
subservitivum et actum eius finalem et ultimum. Fundamentalis est dei actualis
dilectio, materialis divine veritatis clara inspectio, preparatorius penitentialis et
lamentabilis257 expurgatio, preservativus exteriorum occupationum derelictio,
conservativus virtutum assidua exercitatio, subservitivus sui ipsius interna ad
se recollectio, finalis et ultimus dei258 degustatio et fruitio et iubilativa
collaudatioccclxxvi.
<IV.9.1>
357
Quod autem ad fundamentalem actum valeat, patet ex precedentibus et

maxime ex hiis que dicta sunt ad caritatemccclxxvii.
<IV.9.2>
358
359
360
361
362
Ad cognitionem vero dei valet ad presens ratione quadruplici.

Ratione scilicet humilitatis, quam secum habet et facit ; solis enim humilibus
divina sapi-[154vb]-entia revelatur, secundum verbum Christi Mt XI
<11,25>dicentis quod abscondisti hec a sapientibus et prudentibus et
revelasti ea parvulis . Et infra, cum dixisset : Discite a me, quia mitis sum et
humilis corde , statim subiunxit : Et invenietis requiem animabus vestris
<Mt 11,29>. Sapientia enim contemplantium non est aliud quam inventio et
apprehensio requiei spiritualis.
Secundo valet ad hoc ratione abstractionis, que abstrahit mentales affectus a
sensibilibus et temporalibus. Sapientia enim ista non invenitur in terra
suaviter259 viventium <Iob 28,13>, nec inter estimationes sensuales
sensibilium. Abissus enim dicit : Non est in me ; et mare loquitur : Non est
mecum ; nec dabitur aurum obrisum pro ea, nec conferetur tinctis Indie
coloribus ; volucres quoque celi latet260 <Iob 28,14-16>. Trahitur enim hec
sapientia de occultis, et abscondita est ab oculis omnium viventium , sicut
optime docetur Iob XXVIII <28,18.21>.Valet etiam per hoc, quodsimplificat
mentem, abstrahendo enim ab omni astuta et terrena sapientia seu providentia
mundanorum. Hec enim sapientia multum impedit apprehensionem sapientie
contemplantium. Unde prima ad Cor. 2 <6,8> dicit se apostolus loqui
sapientiam non huius seculi, neque principum huius seculi, sed sapientiam que
in misterio261 abscondita est, quam nemo principum huius seculi cognovit . Et
III capitulo <3,18-19a> dicit : Si quis inter vos vult sapiens esse in hoc
seculo, stultus fiat ut sit sapiens. Sapientia enim huius mundi stultitia est apud
deum . Quod autem paupertas huiusmodi mentem humiliet, a sensibus et
eorum suavitate eam abstrahat [155ra] et a sapientia mundi, ex superioribus
patet.
Valet etiam ad hoc, quia maiorem libertatem habet homo ad studium
veritatis. Amor enim temporalium et occupatio eorum multum tollit libertatem
et voluntatem studii veritatis divine, quod totum hominem et totum tempus
eius requirit.
Valet etiam ad hoc, quia clavis estet ianua scripturarum sacrarum, sicut patet
ex hiis que dicta sunt in hiis que ad fidem. Habenti enim spiritum huiusmodi
27/11/2014
363
364
365
366
paupertatis, quicquid in scripturis occurrit sensibile aut mundanum totum se

exhibet ut speculum et ymago spiritualium et divinorum. Sentit enim quodam
intimo et altissimo paupertatis sapore omne sensibile et temporale esse nichil ;
et ideo statim sentit, cum sibi occurrit quod propter alia designanda est
impositum ; et ita sibi contingit in omnium creaturarum aspectu.
Propter quod Bernhardus in quadam epistolaccclxxviii : Scientiam Christi non
facile, nisi qui se mundo crucifixerit, apprehendit. Falleris, fili, falleris, si te
putas invenire aput mundi magistro, quam soli Christi discipuli, id est mundi
contemptores, dei munere assecuntur262 .
Et Ysaac libro suo De Contemplatione tractatu263 Vccclxxix : Visiones,
inquit, fiunt habentibus zelum ignitum dei, et de hoc seculo desperatis ; qui ei
perfecte abrenunciaverunt et a cohabitatione hominum recesserunt, et post
deum nudi gressi sunt, nullum a visibilibus auxilium expectantes .
Et Ieronimus epistola LIIccclxxx : Quamdiu versamur in rebus seculi et
anima nostra possessionum et reddituum procuratione devicta est, de celo
libere cogitare non possumus .
Et Seneca aitccclxxxi :[155rb] Non potest studium salutare fieri sine
frugalitatis cura ; frugalitas autem, inquit, est paupertas voluntaria ccclxxxii.
<IV.9.3>
367
368
369
370
Quod etiam valet ad actum eius preparatorium, qui est penitentialis

lamentatio, patet. Recessus enim a mundo et ab omni spe et solatio et sui ipsius
exterior abiectio mentem ad luctum et lamentum disponunt et inducunt : tum
quia per recessum istum melius vident malignitatem eorum in quibus fuerunt
mundanorum, scilicet sentire possunt quanta sit altitudo status
contempnentium mundum et gratie eorum et glorie eternorum, que
procurando et mundana sequendo contempserant et amiserant ; tum quia
nullo vano mundanorum solatio impediuntur a penitentiali luctu et quia totus
ipse status horrorem et luctum quendam ingerit, et ipse solus penitentibus et
lugentibus est conformis et consonus. Unde videmus quod penitentes in
quadragesima et alio tempore secundum ritum approbatum ecclesie a solatiis,
ab ornamentis et mundanis negotiis se elongant.
Per contrarium vero de divitibus dicit Gregorius Moralium264 XVIIIccclxxxiii :
Cum merore quodam se tangi sentiunt, equos aspiciunt, auri argentique sui
vasa contemplantur, predia circumeunt265 cumque per hec temporalia oculos
libenter trahunt, abortum anime merorem vincunt. Quod, inquit, veritas dicit :
Ve vobis, divites, qui habetis hic consolationem vestram ! <Lc 6,24> .
Quod etiam ad purgationem istam sicut caminus penitentie valet, patet266.
Ideo Ysaie XLVIII <48,10> dicitur : Ecce excoxi te, sed non quasi argentum,
elegi te in camino paupertatis . De quo [155va] camino Gregorius in omelia
de mendico Lazaroccclxxxiv : Pauperes, ait, nonnulla reprehensibilia perpetrare
conspicis. Nolite despicere, quia fortasse quod pravitas inquinat, caminus
paupertatis purgat. De vobis pertimescite, quia nonnulla male acta prospera
vita secuta est. De illis vero sollicite pensate267, quia eorum vitam magistra
paupertas cruciat, donec ad rectitudinem perducat .
Est etiam aliud propter quod valet ad istud, quia paupertas huiusmodi268
timorem dei et offense eius et penarum eternarum multum inducit ; divitie
vero valde causant stultam securitatem. Unde Ysaie ultimo <66,2> : Ad
quem, inquit dominus, respiciam, nisi ad pauperculum et contritum spiritu et
trementem sermones meos ? . Econtra vero Iob XXI <21,7.9> de divitibus
27/11/2014
371
372
dicit : Quare269 ergo impii vivunt, sublevati sunt confortatique divitiis ?

Domus eorum secure270 sunt et paccate. Non est virga dei super illos . Et post:
Ducunt in bonis dies suos et in puncto ad inferna descendunt, quia dixerunt
deo: Recede a nobis; scientiam viarum tuarum nolumus. Quis271 est
omnipotens ut serviam ei ? <Iob 21,13-15a>. Et Prov. X <10,15> :
Substantia divitis urbs fortitudinis eius .
Gregorius Moralium primoccclxxxv : Solet rerum habundantia tanto magis a
divino timore mentem solvere, quanto magis exigit diversa cogitare . Cum
igitur timor predictus causa fit et fomentum penitentialis luctus, propter quod
dictum est quod initium sapientie timor domini , quia faciendo penitere et a
malis recedere ad dei sapientiam introducit, patet quod paupertas multum
[155vb] valet ad penitentie luctum.
Propter quod Luce VI <6,20b-21>, post : Beati pauperes subiunxit
Christus : Beati qui vere esuritis , et post : Beati qui nunc fletis etc. ; et
Mt V <5,3-5>, post : Beati pauperes subiunxit : Beati mites , et post :
Beati qui lugent ccclxxxvi.
<IV.9.4>
373
374
375
376
377
Valet etiam ad actum preservativum, qui est exteriorum occupationum

derelictio. Hic enim actus conservat contemplationem ab omni distractione
ipsam corrumpente. Propter quod 2a ad Thi. <2,4> dicit apostolus : Nemo
militans deo implicat se secularibus negotiis, ut ei placeat, cui se probavit . In
tantum autem a quiete contemplationis distrahunt, quod Luce X <10,41>
Marthe obsequenti dictum est : Sollicita es et turbaris erga plurima .
Et Moralium primo dicit Gregoriusccclxxxvii quod dum mens per multa
spargitur, stare in intimis fixa prohibetur .
Et Ysaac in libro De contemplationeccclxxxviii : Quousque, ait, homo destruat
a corde suo sollicitudinem secularium preter necessarium usum nature ac
dimittat deum curare de ipsis, spiritualis ebrietas in Christo non movebitur272
et consolationem illam non habebunt, de qua erat apostolus consolatus .
Et Augustinus dicitccclxxxix quod amor rerum terrenarum viscus est
spiritualium pennarum273 .
Et idem super Psalmum LXXVI274cccxc : Tamdiu, inquit, transilire debemus,
quidquid nos impedit, quidquid nos irritat, quicquid visco275 quodam illigat et
onere aggravat volatum276 nostrum, donec perveniamus ad illud quod sufficit,
ultra quod nichil est . Sed paupertas hec summe elongat nos a temporalium
distractiva occupatione et sollicitudine pro eo quod ei directe opponitur. Patet
igitur quod ad istum actum perfectissime valetcccxci.
<IV.9.5>
378
379
380
Valet etiam quoad actum contemplationis [156ra] conservativum277, qui est

virtutum exercitatio valida.
Ad quod quidem valere probabitur per omnia precedentia, in eo scilicet quo
altissime valet ad perfectionem omnium predictarum virtutum et tamen preter
hoc valere ostenditur pro eo, quod est valde expulsiva otiositatis et vane
loquacitatis seu verbositatis et tepiditatis.
Otiositatis enim expulsiva est, deficiendo per inopiam quam oportet per se
vel per alium in necessariis sublevari. Per se vero non potest sine opere, per
alterum vero communiter non fieret sine virtutum manifesta exemplaritate.
27/11/2014
381
Non enim propter deum libenter datur hiis qui sanctitatem et sanctitatis opera
non cernuntur habere. Expellit etiam eam suggerendo et exhortando ad
virtutum exercitium per altitudinem tante paupertatis assumptam, sicut infra
ostenditur in hiis que ad fortitudinem et magnanimitatem. Expellit etiam eam
ostendendo suum professorem sic, si otiosus, summa confusione et derisione
condignum, qui tam altum fundamentum posuit et tam altum statum intravit,
ut ex ipso introitu tantum de spirituali via et pugna peregit, et tamen per
otiositatem perdit tam inchoata quam consummationi propinqua. Expellit
etiam eam pungendo ad bonum opus et stimulando per afflictionem et
abiectionem continuam sibi annexam278.
Est etiam contra vanam loquacitatem otiositatis nutritivam et ab otiositate
provenientem. Non enim libenter loquimur nisi de hiis que existimamus et
amamus, iuxta illud Mt XII <12,34-35>: Ex habundantia cordis os loquitur ,
et: Bonus homo de bono thesauro profert bona et malus de malo thesauro
mala . Maxime autem materia vane verbositatis sunt ista mundana sensibilia
et ymaginabilia, iuxta [156rb] illud Io. III <3,31> : Qui de terra est, de terra
loquitur ; et idem canonica capitulo IV279 <1Io 4,5> : Ipsi de mundo sunt et
ideo de mundo locuntur et mundus eos audit . Unde et ex amore divitiarum
prodeunt fere omnes mundi contentiones et litigia, sicud supra fuit ostensum ;
sed ista paupertas includit in se et facit summum huius mundi contemptum,
ergo summe aufert loquacitatem mundanorum. Qui igitur de mundi negotiis,
ludis, regnis et bellis et de quibuscunque mundanis personis aut factis aut
pompis vane et frequenter locuntur, non sunt paupertatis huius perfecti
amatores. Hoc autem patet per simile in hiis que de castitate, quia loquens
vane et sepe de mulieribus et impudicitiis non debet censeri280 verus amator
castitatiscccxcii.
<IV.9.6>
382
383
384
385
Valet etiam sexto ad actum contemplationis subservitivum, qui est sui ipsius
ad se intima et quietissima recollectio. Oportet enim mentem et omnes eius
vires in se esse adunatissimas, unde iste actus contemplationis actui
substernitur, sicut famula subportans dominam teneram et delicatam.
Paupertas autem ista valet ad hoc tam ratione humiliationis, cuius est profunda
cordis intrare et recolligere, quam ratione elongationis ab omni temporalium
occupatione et distractione.
Unde Gregorius Moral. 18cccxciii : Quid in hac vita laboriosius quam terrenis
desideriis estuare, aut quid quietius quam huius seculi nichil appetere ? . Et
Isaac libro suo predictocccxciv : Nichil ita facit menti tranquillitatem sicut
paupertas que voluntarie possidetur .
Et Ieronimus ad Eliodorumcccxcv : Perfectus Christi nichil habet preter
Christum aut, si habet aliquid preter Christum, perfectus non est . Et [156va]
infracccxcvi : Ubi per inquietudinem aliquid281 aufertur e studio, minus fit quod
tollitur : et ubi minus est, perfectum non potest dici .
Et Seneca aitcccxcvii : Beatissimus et securissimus est sui possessor, qui
crastinum sine sollicitudine expectat cccxcviii.
<IV.9.7>
386
Valet etiam septimo ad finalem et formalem eius actum, qui est eius
degustatio et firmior collaudatio. Ad quod quidem disponit per omnia
27/11/2014
387
precedentia. Mens enim, que est ab omni cupiditate superbia et carnalitate

abstracta et est humilima mitissima et tota fervens et magnanimis et est per
lamentum purgatissima et ab omni distractione libera, et in se adunatissima et
solius dei caritate inflamata, impossibile est quin dei fruitione et iubilo sit
plene refecta et iocunda. Propter quod ait psalmus : Parasti in dulcedine tua
pauperi, deus <Ps 67,11>, et : Edent pauperes et saturabuntur et laudabunt
dominum <Ps 21,27>, et : Pauper et inops laudabunt nomen tuum
<Ps 73,21>, et : Videant pauperes et letentur <Ps 68,33> ; et Eccl. VI282
<6,8> : Quid habet amplius sapiens stulto283 et vir pauper, nisi ut pergat
illuc284, ubi est vita ?". Et Ysaie285 XIIII <14,30> : Et pascentur primogeniti
pauperum et pauperes fiducialiter requiescent , et XXIX <Is 29,19> : Et
addent286 mites in domino letitiam et pauperes homines in sancto Israhel
exultabunt , et XLI287 <Is 41,17-18> : Egeni et pauperes querunt aquas et
lingua eorum siti aruit. Ego dominus exaudiam eos, apperiam in suppremis
collibus flumina .
Videsne quam multipliciter et quam singulariter contemplationis iubilus et
refectio288 pauperibus promittitur et donatur. De quibus autem pauperibus hec
potissima dicantur [156vb] pateret289 clarius, si profunde loca predicta
exponerentur. Et econtrario vero divitie contemplationi suppreme impediunt.
Hoc enim sequitur ex omnibus predictis, propter quod Luce XIIII <14,15>
dicenti : Beatus qui manducabit panem in regno dei dicit Christus quod
homo quidam fecit cenam magnam <Lc 14,16>, quod non est aliud quam
gaudium glorie et contemplationis. Eum, qui villam emerat et qui iuga boum
emerat, dixit nolle venire ad predictam cenam etiam invitatum290, pro eo quod
necesse habebat exire ad videndum temporalia que emerat et ad probandos seu
exercitandos suos quinque sensus in eis. Et tandem dicit ad eam introduci
pauperes et debiles et cecos et claudos. Hoc etiam est quod virgo beata in suo
cantico dixit : Esurientes, inquit, implevit bonis et divites dimisit inanes
<Lc 1,53>cccxcix.
<IV.10>
388
389
390
391
Valet etiam X ad constantissimam fortitudinem et magnanimitatem, cum

enim, sicut ex predictis patet, paupertas hec non solum implicet rerum
abdicationem sed etiam magnum contemptum totius huius vite carnalis,
nichilque sic reddat timidum et inconstantem et pusilanimem in aggressu
arduorum et difficilium sicut timor amissionis291 rerum aut proprie vite.
Unde et Aristoteles 3 Ethicorumcd tractans de fortitudine dicit quod
terribilissimum est omnium mors et quod hoc est obiectum principale
fortitudinis ; et etiam secundum fidem summus actus huius est in martirio,
parvipensio autem rerum et vite sue summe tollit292 timorem amissionis
eorum, patet quod paupertas maximam habet occasionem ad aggressum et
perpessionem terribilissimorum.
Cum autem per talem paupertatem homo exponat se infinitis que sibi ex
de-[157ra]-fectu inopie contingere possunt, exponit enim homo se quasi
perpetue miserie et martirio, eo ipso quo quis talem paupertatem aggreditur,
terribilissimum quid aggreditur.
Propter quod Christus Mt Vto idem premium promittit paupertati spiritus et
persecutioni, scilicet regnum celorum. Continet enim in se multam penalitatem
et multam calamitatis passibilitatem, iuxta illud Prover. X <10,15> : Pavor
pauperum egestas eorum . Et ideo exercitando se ad huiusmodi293
27/11/2014
392
393
394
395
396
397
398
paupertatem, exercitat294 homo se ad fortitudinem et eius actum. Unde

Prover. XV <15,15> optime dicitur : Omnes dies pauperis mali ; secura295
mens quasi iuge convivium , acsi diceret quod si hec paupertas habeat
perpetuitatem afflictionis exterioris seu mali pene, interius tamen sempiternam
habet securitatem et iocunditatem, pro eo quod nichil timet externum amittere,
et intra se habet eterna, que sola cupit habere.
Augustinus etiam libro De beata vita dicitcdi : Nullus perfectus aliquo eget,
et quod videtur corpori necessarium sumet, si affuerit. Si non affuerit, non eum
franget istarum rerum inopia. Omnis namque sapiens est fortis . Sed omnem
non habentem spiritum huiusmodi paupertatis faciliter frangere potest inopia.
Nullus ergo sine isto spiritu est in fortitudine perfectus. Propterea Eccli. XLI
<41,1> : O mors, quam amara est memoria tua homini iniusto pacem habenti
in substantiis , et post : O mors, bonum est iudicium tuum homini
indigenti <Eccli. 41,3>.
Ex quo verbo tertia ratio ad hoc potest trahi. Cum enim homo videat se
totam spem amisisse de felicitate296 huius vite carnalis, facilior est ad nichil
timendum quam ille, qui multam habet facultatem et in re et in spe, cuiusmodi
sunt [157rb] divites. Ymmo primus maxime habet inpulsum ad ponendum
totum suum desiderium et conatum in futura vita ; dives autem maximum
impulsum habet, ut totum suum amorem ponat in vita ista, et per consequens
quod summe timeat amissionem huius paupertatis. Igitur professori summas
dat vires ad tendendum in alteram vitam desperatio felicitatis temporalis.
Est etiam ad hoc quarta ratio. Cum enim homo videt se opus maximum et
arduissimum altissime inchoasse et maximum fundamentum perfectionis
iecisse et maximum prelium in se incepisse, eo ipso multum animatur ad
consumationem sequentium triplici de causa : ad vitandum scilicet publicam
derisionem, ne scilicet sibi dicatur : Iste homo cepit edificare et non potuit
consummare , quod Christus intulit, cum de huiusmodi297 paupertate
loqueretur Luce XIIII <14,30>. Secundo ne amittat pro modico tantum
initium. Tertio quia iam non multum sibi restat ad298 attingendum perfectionis
apicem, cum inchoare altum principium sit fere totius operis dimidium ; sed
qui per votum altissime paupertatis totum istum mundum contempsit et a se
abiecit, altissimum fundamentum iecit et maximum prelium contra dyabolum
inchoavit, ymo magnam prelii partem299 iam perfecit, cum per mundana nos
sibi alliget et subiciat.
Unde et Gregoriuscdii dicit quod nudi cum nudis demonibus luctari
debemus . Igitur assumptio huius paupertatis multum habet reddere
animosum ad virtutem arduam consummandam.
Cum etiam parvipendere omne parvipendendum, quantumcunque sit
magnum, sit proprium magnanimi, paupertas autem huiusmodi arbitretur
omnia ut stercora, ut Christum [157va] lucrifaciat, patet quod non solum facit
magnanimum, sed etiam necessario magnanimitatem habet secum annexam.
Cuius exempla patent in apostolis, qui cum paupertate sua de toto mundo
triumpharunt. Helias etiam, de quo singulariter dicit Ecclesiasticus <48,6>
quod deiecit reges ad perniciem et confregit facile potentiam ipsorum , hanc
paupertatem singulariter in veteri testamento servasse legitur cum Eliseo
discipulo suo, de quo idem Ecclesiasticus <48,13-14> : In diebus, inquit, suis
non pertimuit principem et potentia300 nemo301 vicit illum, nec superavit
ipsum verbum aliquod .
Propter quod Dam. libro III ca XXXII dicitcdiii : Evangelium dei
cognitionis predicatum est, non belli et carnis exercitibus adversarios
devincens, sed pauci, nudi, pauperes et illitterati, persecuti, verberati,
27/11/2014
399
400
mortificati, crucifixum carne mortuum predicantes, sapientibus et potentibus

prevaluerunt .
Pro hac verum est quod dicit apostolus I ad Cor. I <1,25> loquens de Christi
cruce, ubi summa paupertas summe refulsit : Quod infirmum est dei, fortius
est hominibus ; et : Infirma mundi elegit deus, ut confundat fortia, et
ignobilia et contemptibilia elegit deus et que non sunt <I Cor 1,27-28a>, id
est eos qui propter inopiam nichil esse videntur, ut ea que sunt , id est
divites, destrueret <I Cor 1,28b> et potentes, qui solum secundum
mundum aliquid esse videntur.
Est etiam sexta ratio ad hoc, quam innuit Augustinus supra, dicendocdiv :
Perfectus nullo eget . Quicumque enim plura sustentamenta et solatia sue
infirmitatis requirit, seu cui plurima horum sunt necessaria, eo ipso probatur
esse infirmior seu debilior illo qui huiusmodi non exigit, nec ei sunt necessaria.
Sed professor paupertatis pauciora [157vb] requirit ad sustentamentum et
solatium sue fragilis vite et carnis quam302 dives aut professor minoris
paupertatis, ergo eo fortior est quam divescdv.
<IV.11>
401
Valet etiam XI303 ad animarum conversionem et304 perfectam

gubernationem. Ad hoc autem valet tam ex parte regentium et convertentium,
quam ex parte convertendorum et regendorum, quam ex parte eius ad quem
habent converti et dirigi, quam ex parte divine virtutis per quam ab eis habent
converti et regi.
<IV.11.1>
402
403
Ex parte quidem convertentium et regentium, quibus necesse est rectos esse

intentione, fideles in dispensatione, agiles in terrarum peragratione seu in
gentium visitatione, pios in animarum compassione, serenos in sui et aliorum
disciplinatione, fortes et magnanimes in nullius tiranni seu mali sustinendi
timore, perspicaces305 in predicationis et regiminis prudenti et discreta
cognitione et provisione. Cupiditas autem temporalium seu spes lucri, que306
ex predicatione et regimine potest provenire, miro modo subvertit intentionem
et dispensationis tam temporalium quam spiritualium fidelitatem.
Possessiones etiam terrarum et quecunque alie facultates miro modo tollunt
agilitatem peragrationis gentium et terrarum. Ligant enim cor ad
determinatam terram et facultatem, et divites307 in suis itinerationibus magnos
et graves exigunt apparatus, quibus pauperes non gravantur.
Plenitudo etiam pietatis esse non potest sine amore altissime paupertatis,
quia qui sibi vult multa, non ita est intentus ad aliorum subsidia pro viribus
sublevanda. Rerum etiam afluentia occasionem dat multe carnalitatis et
remissionis. Et breviter per temporales occupationes et affluentias omnia
[158ra] predicta prelatis et predicantibus necessaria multipliciter
impediuntur, sicut satis patet ex supradictiscdvi.
<IV.11.2>
404
Ex parte vero convertendorum et regendorum valet, quia nichil ita trahit aut
dirigit mentes hominum sicut exemplare opus seu factum. Plus enim movent
27/11/2014
405
exempla factorum quam verba. Propter quod dictum est a Luca quod cepit
Iesus facere et docere <At 1,1>. Nichil autem preter orationem est ita
exemplum sanctitatis evidens, sicut amor et professio altissime paupertatis. In
hac enim sensibiliter videt homo contemptum totius mundi altissimum et
etiam sui ipsius ; ac per hoc sensibiliter in talibus legi potest zelus fidei et divini
amoris et alterius vite. Unde Crisostomus super illud Mt <10,9> : Nolite
possidere aurum cdvii : Quia per opera ostendit eam legislationem que est a
verbis validiorem facit, quoniam facile est susceptus308 sermo operibus
certificatus. Ubi ergo ostendit per opera, audi eum dicentem : Filius hominis
non habet ubi caput suum reclinet <Mt 8,20> . Et idem omelia XLVI309
super Mtcdviii : Si autem, inquit, homines XII orbem terrarum converterunt,
excogita quanta est nostra malitia, cum, tanti existentes, eos qui reguntur non
possumus corrigere, quos decem milibus mundis oportebat sufficere et esse
fermentum. Sed310 signa, ais, habebant. Sed non signa eos mirabiles fecerunt.
Multi enim et demones proicientes, quia iniquitatem operati sunt, non sunt
facti mirabiles, sed puniti. Sed quid, inquam, est quod eos magnos ostendit ?
Pecuniarum contemptus, glorie despectus, ab omnibus huius vite negotiis
ereptio, quia si hoc non habuissent et si decem milia mortuos suscitassent, non
solum nichil profecissent, sed et seductores estimati fuissent .
Valet etiam ad hoc, quod tales in sua predicatione [158rb] et regimine
sumptus tenues exigunt aut omnino non exigunt, quando scilicet exigere non
est expediens saluti animarum convertendarum et regendarum. Exactio enim
sumptuum et precipue magnorum gravare potest subditos et maxime in initio
sue conversionis. Unde hec est una de causis, quare apostolus noluit a
Corinthiis sumptus accipere. Unde dicit II ad Cor. XI <11,9> loquens de hoc :
Cum essem, inquit, aput vos et egerem, nulli onerosus fui. Nam quod michi
deerat suppleverunt fratres qui venerunt a Macedonia etc. In quo manifeste
innuit quod aliquando potest esse onerosum sumptus exigere etiam tenues. Qui
autem rerum habundantiam volunt311 non possunt esse312 ad non exigendum
bene prompticdix.
<IV.11.3>
406
Respectu vero eius ad quem debent converti, miro modo valet. Quia in
perfectis professoribus eius sensibiliter cerni potest quid debent querere, ad
quid tendere, quid vitare et fugere et quid facere et quam viam tenere. Statim
enim et semper in ea cerni potest quod sola invisibilia sunt querenda et quod
ad illa totaliter videndum et quod visibilia et mala ex eis surgentia summopere
sunt fugienda, et quod via deiectionis et humilitatis sit tenenda et quod hec sola
sunt que cum opere universalissime pietatis, que est in donatione rerum
omnium deo et etiam sui ipsius, nobis sunt facienda. Talis enim manifestissime
apparet ista paupertas in perfectis amatoribus et professoribus eiuscdx.
<IV.11.4>
407
Respectu vero divine virtutis per cuius assistentiam eos convertunt et regunt,
valet ad hoc, quia supra ostensum fuit in hiis que ad spem, quod deus
singulariter adest et singularem [158va] sui assistentiam promittit
observatoribus eius. Et ideo credendum est quod in talium313 regimine plus
cooperatur.
408
27/11/2014
409
410
411
412
Unde et Damascenus libro IIIcdxi, sicut supra tactum fuit, dicit quod
evangelium dei predicatum est non belli et carnis exercitibus adversarios
devincens, sed pauci, nudi, pauperes crucifixum predicantes sapientibus et
potentibus prevaluerunt .
Crisostomus etiam super Mt omelia XXXII super illud : Nolite possidere
aurum <Mt 10,9> dicit :cdxii Non tantum a signis volebat eos clare apparere,
sed ante signa et a propria virtute. Nichil enim ita designat philosophiam, sicut
non superfluis uti et, secundum quod possibile est, nullo indigere . Item super
eodemcdxiii : Multa per hoc unum emendabat. Primum quidem non suspectos
faciens apostolos ; secundo autem ab omni eos eruens sollicitudine, ut
vacationem omnem sermoni tribuant ; tertio docens eos suam virtutem. Hoc
nempe postea eis dicit <Lc 22,35> : Numquid aliquid defuit vobis, quando
misi vos nudos et discalciatos ? . Et postcdxiv : Orbi terrarum doctores erat
missurus314, propter hoc angelos eos ex hominibus constituens, ab omni
absolvens vite huius sollicitudine, ut una sola detineatur cura que est
doctrine .
Et Rabanus super eodemcdxv : Si habuissent, inquam, aurum et argentum,
non viderentur causa315 salutis316 hominum predicare, sed lucri. Propemodum
necessaria amputat, ut317 apostoli doctores vere religionis seipsos ostenderent
nichil curare de crastino .
Ambrosius etiam super Lucam, sicut supra dictum est, dicitcdxvi : Qualis
debeat esse, qui evangelisat regnum dei, preceptis evangelicis designatur ut
sine virga, sine pera etc.
In huius [158vb] etiam signum Christus formam paupertatis perfectius
expressit, quando misit duodecim apostolos et etiam LXXII discipulos ad
predicandum, sicut patet Luce IX et X. Propter hoc etiam dixerunt apostoli
Actuum VI <6,2-4> : Non est equum nos derelinquere verbum dei et
ministrare mensis. Considerate ergo viros quos constituamus super hoc opus.
Nos enim orationi et ministerio verbi instantes erimus . In quo patet quod
illam piissimam dispensationem temporalium senserant esse impeditivam
contemplationis seu orationis et regiminis et predicationiscdxvii.
<IV.12>
413
414
Valet etiam duodecimo ad plenam fugam et securitatem ab omni periculo

temptationum vitiorum.
Et hoc quidem ex omnibus predictis elici potest. Preter hoc tamen ad id sic
potest argui : quod enim directe et funditus extinguit radicem et fomentum
omnium malorum, vehementer elongat a vitiis et periculis318 seu temptamentis
eorum. Sed paupertas huiusmodi hoc facit. Extinguit enim directe et funditus
cupiditatem temporalium, de qua dicit apostolus I ad Thimo. VI <6,9-10a>
quod qui volunt divites fieri, incidunt in temptationem et laqueum dyaboli et
desideria multa inutilia et nociva, que mergunt homines in interitum et
perditionem. Radix enim omnium malorum est cupiditas . Propter quod
etiam dicit Christus quod dives difficile intrabit regnum celorum
<Mt 19,23> et quod facilius est camelum per foramen acus transire quam
divitem intrare in regnum celorum <Mt 19,24> et quod hoc aput homines
impossibile est, licet aput deum omnia sunt possibilia <Mt 19,26>. Et idem
Luce XVIII, nisi quod ibi nomen divitis ponitur : Pecuniam habens
<Lc 18,24>. Idem etiam Marci X. Ibi tamen additur : Confidentes in
pecuniis <Mc 10,24>. Hinc est quod singulariter Luce XVI <16,9> vocantur
27/11/2014
415
416
417
418
419
420
421
422
423
424
[159ra] divitie mamona iniquitatis et singulariter de eis dictum est : Non

potestis deo servire et mammone <Lc 16,13>, acsi super omnia impediant
servitium dei. Quod expresse Eccli. X capitulo <10,9-10> dicit : Avaro, inquit,
nichil est scelestius ; et : Nichil est iniquius quam amare pecuniam ; et
cap. XI <11,10> : Si dives fueris, non eris immunis a delicto .
Hincque Ieronimus epistula XC aitcdxviii : Illa vulgata michi sententia
videtur rectissima : dives aut iniquus319 aut iniqui heres .
Item Ambrosius libro De officiiscdxix : Nullum adminiculum parant divitie
ad vitam beatam .
Item Augustinus super psalmo CXXXIcdxx : Divitie non solum nichil
prosunt, sed etiam impediunt pedes anime, nisi ille regat320, ille custodiat .
Et Gregorius IV321 Dialogorumcdxxi : Cura rei familiaris vix sine culpa agitur
ab hiis qui, qualiter culpam declinare debeant, sciunt .
Et hinc etiam est quod dyabolus, divitiarum appetibilitatem et earum
fallaciam et periculum optime sciens322, ultimo temptavit Christum,
promittendo ei omnia regna mundi et gloriam eorum, ut habetur Mt 4. Et quod
in nulla harum temptationum attemptavit, hic attemptare ausus est, inducere
scilicet Christum ad sui adorationem seu ydolatriam; sciebat enim quod
avaritia323 est ydolorum servitus, sicut habetur Ephes. V, et quod divitie
summe trahunt cor ad omne malum, pro eo quod pecunie obediunt omnia ,
ut habetur Eccl.324 X <10,19>. Sunt enim periculis peccatorum plenissime in
appetendo eas et in acquirendo et in conservando. Qui enim attendit ad ista
quatuor, videbit quod vix est aliquod peccatum, quin in istis quatuor radicetur.
Propter quod Antiochus, qui interpretatur silentium paupertatis, qui secundum
sua facta et Danielis verba miram gerit [159rb] ymaginem antichristi, I
Machab. I capitulo <1,11> non sine causa nec sine misterio dictus est radix
peccatrix seu peccati.
Quod autem amor et professio paupertatis altissime cupiditatem funditus
exterminet, patentissimum est cum ei325 directe opponitur, sicut et professioni
castitatis opponitur luxuria. Et cum fomenta eius et materiam, quantum est
possibile, tollat, possessionem scilicet rerum omnium, ergo certissimum est
quod altissime elongat ab omni periculo vitiorum.
Unde Gregorius II Moral.cdxxii : Omnis qui dispensando terrenis rebus
presidet, occulti hostis iaculis latius patet . Et libro xviicdxxiii : Occupatio
secularium dignitatum tanto facilius vitiis326 premitur quanto maioribus curis
gravatur . Et libro IV327cdxxiv : Rarum valde est ut qui possident aurum ad
requiem tendant, cum per semetipsum veritas dicat quod difficile, qui
pecunias habent, etc. .
Item glosa super illud Mr328 XIIII <14,52> : Relicta sindone, nudus
profugit cdxxv : Iste illorum opus designat et animum ; qui, ut securiores sint,
omnia mundana abiciunt et nudi potius domino famulari329 quam mundo330
adherendo materiam temptandi et a deo revocandi adversariis suis dare331
didicerunt .
Item Augustinus De conflictu vitiorumcdxxvi : Nullus in hac vita securus est,
ut ille qui nichil preter Christum amplectens possidere cuncta super hac
sponsione probatur . Loquitur autem de sponsione Christi dicentis : Et hec
omnia adicientur vobis <Mt 6,33>.
Et Beda super Mr Xcdxxvii : Multi habent divitias et non amant ; multi amant
et non habent ; alii habent et amant ; alii nec habent nec habere se gaudent :
qui dicere cum apostolo tutiores possunt : Michi mundus crucifixus [159va]
et ego mundo <Gal 6,14> .
425
27/11/2014
426
Quia igitur summe valet ad edificandum turrem divinarum virtutum, ideo

Luce 14 comparat eam sumptibus necessariis ad turrem perficiendam. Quia
vero summe valet ad fugam et securitatem ab omnibus periculis dyabolicarum
temptationum, ideo Christus ibidem comparat eam sumptibus, per quos possit
animus regius cum decem milibus occurrere ei, qui cum viginti milibus venit ad
se, seu comparat eam facultati habendorum ipsorum decem milium seu ipsis
decem milibus, et pro utraque similitudine concludit : Sic ergo omnis ex
vobis, qui non renunctiaverit omnibus que possidet, non potest meus esse
discipulus <Lc 14,33>, perfectus scilicet et evangelicus seu apostolicus.
Hoc enim consilium paupertatis est magna pars sapientie pauperis crucifixi,
qui liberavit urbem per sapientiam suam ab obsidione332 regis superbie, quo
vallaverant eam, sicut melius exponit Ecclesiastes 9. Et propter hoc magis
voluit sapientem illum pauperem nominare quam castum, vel quam aliud
consimile. Si enim sapientia illius pauperis non fuisset de divitiarum
contemptu, non fuisset contempta, sicut ibi dicitur, a mundaniscdxxviii.
<Conclusio>
427
428
Si quis autem bene ponderet supradicta, apparet huius altissime paupertatis

pretiositas summa et valor, et quod decentissimum fuit domino nostro Iesu
Christo hanc suo exemplo amabilem et documento autenticam reddere, in se et
in suis perfectis discipulis altissime observare.
Explicit tractatus Ubertini de altissima paupertate Christi et apostolorum
eius et virorum apostolicorum.
Notes
1 Il codice si trova sommariamente descritto in: M. Denis, Codices manuscripti
Theologici Bibliothecae Palatinae Vindobonensis, Vienna 1793, I, nr. DXLI (20572061); R. Scholz, Einleitung, in Marsilius von Padua, Defensor Pacis, ed. R. Scholz,
Hannover 1932, pp. XXXVII-XXXVIII; C. T. Davis, Ubertino da Casale, p. 41;
Wissenschaft im Mittelalter. Ausstellung von Handschriften und Inkunabeln der
sterreichischen Nationalbibliothek. Prunksaal 22. Mai bis 18. Oktober 1975, Wien
1975, p. 135, nr. 89.
2 Sul fondamento del parere fornitogli da Virginia Brown, Charles T. Davis presentava
il codice come prodotto in a notarial script influenced by French btarde, probably in
northern Italy (Lombardy?) in the late 14th century, C. T. Davis, Ubertino da Casale, p.
15, nota 46.
3 Wissenschaft im Mittelalter. Ausstellung von Handschriften und Inkunabeln der
sterreichischen Nationalbibliothek, p. 135.
4 Lo attesta lExplicit dellHerbarium trascritto nel codice 1359 (M.VI.) del Capitolo
metropolitano di Praga, ove al f. 47b si legge: Explicit hoc opus finitum per manus
Martini de Tissnow scriptum in Humpolecz anno Dni 1443 feria quinta ante festum
Nicolai et cetera : Soupis Rukopisu Knihovny Metropolitn Kapitoly Prask, sest. A.
Podlaha, Praze 1922, p. 262.
5 Cfr. Kuttenberger Bibel. Kommentar, hrsg. von R. Olesch H. Rothe (Biblia
Slavica, 2.1,2, Komm.), Paderborn-Mnchen-Wien-Zrich, 1989. V. Kyas, esk bible
v djinch nrodnho psemnictv, Praha ,1997.
6 Cfr. Biographisches Lexikon zur Geschichte der bhmischen Lnder, hrsg. i. A. des
Collegium Carolinum von H. Sturm (), Bd. II,I-M, Mnchen, 1984, p. 585.
7 Wissenschaft im Mittelalter. Ausstellung von Handschriften und Inkunabeln der
sterreichischen Nationalbibliothek, p. 135.
8 Capitulum 2mW
27/11/2014
9 servi W
10 exigerem W
11 dictus W
12 de figura W
13 hebebat W
14 presument W
15 docet W
16 ffuit W
17 vtero W
18 om. W
19 comisset W
20 seperant W
21 veritate W
22 habet, W
23 om. W
24 alico W
25 vester quod esse add. W
26 usum W
27 sublima W
28 instituris W
29 om. W
30 9 W
31 I W
32 nobilitatis tumorem> tumoris mobilitatem W
33 reginam W
34 coactas W
35 sed add. W
36 paries W
37 Mt W
38 III W
39 potens W
40 Mt W
41 circumspecturis W
42 si quis> scis qui W
43 om. W
44 om. W
45 cirio W
46 hostreo W
47 pura W
48 que W
49 que W
50 om. W
51 indignationem W
52 Thop. W
53 suppositus W
54 pauperius W
27/11/2014
55 consilii W
56 mediocra W
57 cum W
58 homo W
59 in famuli W
60 ffuit W
61 similati W
62 Unde dicitur Mt V: Convocatis XII discipulis etc. add. W
63 induentur W
64 celaria W
65 ille W
66 dic W
67 profeccione W
68 fallaci W
69 ante W.
70 solicitudinem W
71 baccopite W
72 non add. W
73 om. W
74 om. W
75 dicas W
76 om.W
77 contemplatur W
78 diviciis W
79 ergo W
80 contra W
81 om.W
82 sub mandatione>subdemandacione W
83 om. W
84 apostolo W
85 gloriari add. W
86 om. W
87 om. W
88 violant W
89 om. W
90 Intendit W
91 V W
92 eum W
93 om.W
94 cuperent add. W
95 viderent W
96 om. W
97 ipsi commendes> ipse condens W
98 vino W
99 odorifero W
100 habentes W
27/11/2014
101 discendum W
102 Nondum W
103 om. W
104 metu W
105 sollicitudine W
106 est reservant om.W
107 om. W
108 prohibent W
109 afferret W
110 eternam W
111 inveniet W
112 apostolus W
113 nec add. W
114 nobiscum W
115 quia W
116 sermone W
117 moneatur W
118 non add. W
119 om. W
120 add. in marg. W
121 saturati W
122 demoribus W
123 qui W
124 potest W
125 Mt W
126 que ad> qui W
127 qua W
128 om. W
129 dum sit W
130 factus W
131 Ebiliam W
132 hec W
133 audita W
134 om. W
135 rationem W
136 permissionem W
137 promittere W
138 exordines W
139 Capitulum IIIm W
140 huius W
141 tantum W
142 leguntur W
143 nobis W
144 confirmantur W
145 a beato W
146 altitudinem W
27/11/2014
147 egio W
148 Galath W
149 quandam W
150 diem W
151 hec W
152 doctoribus W
153 ad add. W
154 om. W
155 est W
156 Eccli. W
157 ostenderit W
158 om. W
159 om. W
160 suam W
161 sume W
162 abiectionum W
163 faustum W
164 ipse W
165 sed W
166 valet ad eam om. W
167 quam W
168 faustum W
169 morbi W
170 celera W
171 ad add. W
172 VII W
173 assolicitudinibus W
174 dictum W
175 ultimo W
176 ob W
177 defectum W
178 delectabilissimum W
179 primarii W
180 om. W
181 videlicet W
182 om. W
183 ostendit W
184 discurrente W
185 venerorum W
186 venera W
187 om. W
188 huius W
189 abreviatio W
190 more W
191 in eis W
192 VIII W
27/11/2014
193 rapina W
194 ob W
195 consilium W
196 XI W
197 inopio W
198 13 W
199 VIII W
200 qui dat om. W
201 dandam W
202 ei W
203 intuiti W
204 om. W
205 sed W
206 illa W
207 cogitandi W
208 non potest om. W
209 qui W
210 om. W
211 nam W
212 aperit W
213 XIIII W
214 paupertatibus W
215 minorem W
216 paupertas W
217 quam W
218 defectum W
219 comeste W
220 mamone W
221 dei W
222 sumam W
223 III W
224 cum W
225 eternus W
226 ffides W
227 intimatis W
228 quid W
229 requiret W
230 om. W
231 opulenta W
232 ratio quare> quasi W
233 VIII W
234 om. W
235 fit W
236 istam esse meliorem om. W
237 cogitatis W
238 quidem W
27/11/2014
239 XXVI W
240 II W
241 VII W
242 II W
243 recipiet W
244 Ffactus W
245 delictis W
246 om. W
247 ostendit W
248 om. W
249 extingit W
250 Augustinus q. XXXVI> Gregorius q. XXVI W
251 om W
252 teneat W
253 voluistis W
254 nobis W
255 occupaverit W
256 huius W
257 lamentalis W
258 dei add. W
259 sua inter W
260 latent W
261 ministerio W
262 asseruntur W
263 tractu W
264 Moralis W
265 circuunt W
266 om. W
267 pensare W
268 huius W
269 quasi W
270 secute W
271 qui W
272 movebit W
273 penarum W
274 LXVI W
275 fisco W
276 relatum W
277 conservatum W
278 anexam W
279 idem canonica capitulo IV> ibidem infra capitulo X W. Error iste in Petri Iohannis
questionis textu iam invenitur.
280 censari W
281 aliud W
282 VII W
283 stultus W
284 illud W
27/11/2014
285 Ysaac W
286 addet W
287 XVI W
288 refectis W
289 patet W
290 invitatus W
291 ommissionis W
292 tollerat W
293 huius W
294 exercita W
295 securus W
296 facilitate W
297 huius W
298 om. W
299 om. W
300 post W
301 neno W
302 rep. in marg. alia manu W
303 X W
304 om. W
305 properitatis W
306 quem W
307 dives W
308 suscepti W
309 XLIII W
310 Si W
311 nolunt W
312 om. W
313 quod in talium om. W
314 missum W
315 eam W
316 sa W
317 et W
318 piculis W
319 iniqus W
320 rigat W
321 VIII W
322 scieris W
323 avara W
324 Eccli. W
325 om. W
326 om. W
327 8W
328 Mt W
329 familari W
330 nudo W
27/11/2014
331 om. W
332 obsidie W
Notes de fin
i La responsio parvula fu data oralmente dinanzi a papa Giovanni XXII il 6
marzo 1322 oppure il successivo 26 marzo. Ne esiste una tradizione
manoscritta molto esile. Il testo stato pi volte stampato tra XVIII e XX
secolo. Cfr. Introduzione, note 11-13.
ii Richiamando la distinzione gi fornita altrove, Ubertino si riferisce al parere
espresso dal cardinale Napoleone Orsini, riportato nel cod. Vat. Lat. 3740 (f.
145ab) e verosimilmente steso dallo stesso Ubertino: Respondendo ergo, ut
dictum est, distinguit quod habuisse aliquid vel non habuisse Christos et
Apostolos potest intelligi tripliciter. Primo quantum ad dispositionis vel
dispensationis auctoritatem () 2 Quantum ad corporalis sustentationis
necessitatem () Tertio quantum ad dominium et proprietatem , Dicta
Domini Napoleonis diaconi cardinalis, in F. Tocco, La quistione della povert
nel secolo XIV secondo nuovi documenti, Napoli 1910, pp. 168-170 (169).
iii Aug., De opere monach., 5, 6 (PL 40, 552; CSEL 41, 539).
iv Sancti Bonaventurae Apologia pauperum, VII, 35 in Sancti Bonaventurae
Opera omnia, VIII, 1298, 284a, cit. in Ubertinus de Casali, Arbor vitae
crucifixae Iesu, III, 9, Venetiis 1485, ristampa anastatica a cura di C.T. Davis,
Torino 1961, 192b.
v Ps. Hugo de S. Victore, Adnotationes elucidariae in quosdam Psalmos
David, 64, in Ps. 91 (PL 177, 626).
vi Rabanus, Comm. in Matth., II, 6 (PL 107, 839-840; CCCM 174, 201).
vii Johannes Peckham, Tractatus pauperis, V, ed. van den Wyngaert, Paris
1925, p. 52.
viii Aug., Hom. 50, n.11 (PL 35, 1762).
ix Cfr. Chrys., In Ioh.Hom. 65 (PG 59, 363).
x Bonav., Apologia pauperum, VII, 36, 284ab, cit. in Arbor vitae, III, 9, 192b193a.
xi Aug., Hom. Super Ioh. 62, n.5 (PL 35,1803).
xii Bonav., Apologia pauperum, VII, 37, 284b, cit. in Arbor vitae, III, 9, 193a.
xiii Cfr. Chrys., In Ioh. Hom. 72, 2 (PG 59, 392).
xiv Juliani Pomerii De vita contemplativa libri tres, II, 9, 2 (PL 59, 454).
xv Bonav., Apologia pauperum, VII, 38, 284b-285a, cit. in Arbor vitae, III, 9,
193a.
xvi Bonav., Apologia pauperum, VII, 39, 285a, cit. in Arbor vitae, III, 9,
193ab.
27/11/2014
xvii Hier., Comm. in Math., IV, 27, 55 (PL 26, 214; CC 77, 277).
xviii Cfr. S. Thomae Aquinatis Catena aurea, I, Parmae 1860, 88.
xix Bonav., Apologia pauperum, VII, 39, 285a, cit. in Arbor vitae, III, 9,
193ab.
xx Bonav., Apologia pauperum, VII, 40, 285b, cit. in Arbor vitae, III, 9, 193b.
xxi Bonav., Apologia pauperum, VII, 40, 285b, cit. in Arbor vitae, III, 9, 193b.
xxii Peckham, Tractatus pauperis, V, 50. Gi cit. da Ubertino nella Responsio
parvula (in E. Baluze, Miscellanea, ed. J.D. Mansi, Lucca 1761, II, 279b).
xxiii Cfr. Ubertinus, Responsio parvula, p. 279b.
xxiv Cfr. Ubertinus, Responsio parvula, p. 279b.
xxv Cfr. Ps.Chrys., Opus imperfectum in Matth., Hom. 12 (PG 56, 700).
xxvi Catena aurea, I, 73b.
xxvii Aug., Enchiridion, XXI, 78 (PL 40, 270; CC 46, 93).
xxviii Catena aurea, I, 73b.
xxix Hier., Comm. in Math., I, 5, 38 (PL 26, 41; CC 77, 33).
xxx Catena aurea, I, 72b.
xxxi Aug., De sermone Domini in monte, I, 59 (PL 34, 1260; CC 35, 69).
xxxii Catena aurea, I, 73b.
xxxiii Catena aurea, I, 73b.
xxxiv Hier., Comm. in Math., I, 5, 38 (PL 26, 41; CC 77, 33).
xxxv Catena aurea, I, 72b.
xxxvi Cfr. Aristot., Rhetor., II, 16.
xxxvii Olivi, De perfectione evangelica, Questio octava, ed.J. Schlageter,
Werl/Westf. 1989, p. 101.
xxxviii Olivi, De perf. ev., Q. octava,99.
xxxix Obiezione originariamente avanzata contro i nuovi ordini mendicanti dai
maestri secolari della Facolt di Teologia di Parigi. Cfr. Gerardo di Abbeville,
Contra adv., l. II, pars. IV e l. III, pars IV, in S. Clasen, Tractatus Gerardi de
Abbatisvilla Contra adversarium perfectionis christianae , Archivum
Franciscanum Historicum 32 (1939), rispettivamente pp. 133 e 171-172;
Guglielmo di Saint-Amour, Collectiones catholicae et canonicae scripturae, d.
IV, in Guillielmi de S. Amore Opera Omnia que reperiri potuerunt,
Constantiae 1632, p. 360.
27/11/2014
xl Cfr. Bonav., Apologia pauperum, IX, 3, 295b e Olivi, De perf. ev., Q. octava,
pp. 98-99, in rif. a Decretum, II, c. XII, q. 1, c. 2, in Corpus Iuris Canonici, ed.
Ae. Friedberg, I, Leipzig 1879, 676.
xli Cfr. Ubertinus, Responsio parvula, 279b.
xlii Exiit qui seminat (1279) in Corpus Iuris Canonici, Decretalium Lib. Sext.
5.12.3, ed. Friedberg, 1113.
xliii Ibid.
xliv Recte: Greg., Moral. in Iob, Epistula ad Leandrum ( Indignum
vehementer existimo ut verba celestis oraculi restringam sub regulis Donati ,
PL 75, 516; CC 143, 7).
xlv Bonav., Apologia pauperum, XI, 11, 314a.
xlvi Olivi, De perf. ev., Q. octava, 133.
xlvii Aug., Enarr. in Ps. CXLI, 17 (PL 37, 1911; CC 40, 2135).
xlviii Olivi, De perf. ev., Q. octava, 135.
xlix Recte: Haymo, In Epist. II ad Cor., 8,9 (PL 117, 643).
l Olivi, De perf. ev., Q. octava, 146.
li Aug., De catechizandis rudibus, XXII, 40 (PL 40, 339; CC 46, 164-165).
lii Gi in Ubertinus, Super tribus sceleribus, ed. A. Heysse, AFH 10 (1917), 128.
liii Cfr. Ps.Chrys., Opus imperfectum in Matth., Hom. 2 (PG 56, 641-642).
liv Gi in Ubertinus, Super tribus sceleribus, 127-128.
lv Cfr. Chrys., In Matth. Hom. 8, 1, 11 (PG 57, 83).
lvi Bonav., Apologia Pauperum, VII, 7, 274b.
lvii Cfr. Chrys., In Ioh. Hom. 16, 19, 1 (PG 56,103)
lviii Cfr. Chrys., In Ioh. Hom 31, 35, 3 (PG 56, 179).
lix Beda, In Marci Ev. Expos., III, 10 (PL 92, 239; CC 120, 570).
lx Olivi, De perf. ev., Q. octava, 133.
lxi Recte: Aelredus Rievall., Tractatus de Jesu duodenni, 6 (PL 184, 853-854;
CCCM 1, 254).
lxii Glossa super Ps 108,22 (fusione di glosse marginali e interlineari).
lxiii Glossamarg. super Ps. 39,18.
lxiv Olivi, De perf. ev., Q. octava, 133.
lxv Glossa superMc 11,11.
lxvi Olivi, De perf. ev., Q. octava, 134.
27/11/2014
lxvii Hier., Comm. in Math., III (PL 26, 158-159; CC 77, 190).
lxviii Cfr. Chrys., In Ioh. Hom. 13, 15, 2 (PG 59, 88).
lxix Glossa super Act 1,21.
lxx Anselmi Ad Waleranni querelas responsio, III (PL 158, 554).
lxxi Olivi, De perf. ev., Q. octava, 134-135.
lxxii Hier., Epist 22, 19 (PL 22, 406; CSEL 54, 170).
lxxiii Olivi, De perf. ev., Q. octava, 139-140.
lxxiv Hier., Epist 22, 39 (PL 22, 423; CSEL 54, 206).
lxxv Hier., Epist 52, 11 (PL 22, 536; CSEL 54, 433).
lxxvi Glossa marg.super Io 14,30.
lxxvii Rabanus, Comm. in Matth., V, 17 (PL 107, 1005; CC 174A, 489).
lxxviii Hier., Comm. in Math., III, 17, 27 (PL 26, 132; CC 77, 155-156).
lxxix Olivi, De perf. ev., Q. octava, 133-134.
lxxx Beda, In Luc. Ev. Exp., I, 2 (PL 92, 331; CC 120, 49).
lxxxi S. Thomae Aquinatis Catena aurea, II, Parmae 1862, 23b.
lxxxii Citato come doctor Gregorius in Catena aurea, II, 23b e in
Ubertinus, Super tribus sceleribus, 128.
lxxxiii Catena aurea, II, 23b. Gi in Ubertinus, Super tribus sceleribus, 128.
lxxxiv Beda, In Luc. Ev. Exp., I, 2 (PL 92, 333; CC 120, 51).
lxxxv Catena aurea, II, 24b.
lxxxvi Ps.Maximus Taurinensis, Hom. 13 (De nat. Domini, 10) (PL 57, 251252).
lxxxvii Catena aurea, II, 24b.
lxxxviii Beda, In Luc. Ev. Exp., I, 2 (PL 92, 331; CC 120, 49).
lxxxix Catena aurea, II, 23b.
xc Ambr., Exp. in Ev. Luc., II, 42, 41 (PL 15, 1649; CC 14, 49).
xci Catena aurea, II, 23b.
xcii Beda, In Luc. Ev. Exp., III, 9 (PL 92, 460; CC 120, 212-213).
xciii Catena aurea, II, 112a.
xciv Crisostomo non scrisse unomelia su Lc 9, ma la citazione attribuitagli da
Ubertino compare sotto il suo nome in Catena aurea, II, 139.
xcv Catena aurea, II, 139.
27/11/2014
xcvi Beda, Hom. XV, De purificatione B. Mariae (PL 94, 80; CC 122, 129).
xcvii Catena aurea, II, 27b-28a.
xcviii Ubertinus de Casali, Super tribus sceleribus, p. 128.
xcix Catena aurea, II, 34b.
c Gi in Ubertinus, Super tribus sceleribus, 128.
ci Cfr. Theophylactus, Enarratio in Evang. Luc., 22 (PG 123, 1063).
cii Beda, In Luc. Ev. Exp., VI, 22 (PL 92, 594; CC 120, 375).
ciii Catena aurea, II, 226a.
civ Ambr., Exp. in Ev. Luc., X, 46 (PL 15, 1814-1815; CC 14, 358).
cv Catena aurea, II, 226a.
cvi Cfr. Chrys., In Matth. Hom. LXXXVII, 15, 24 (PG 58, 770).
cvii Catena aurea, I, 321a.
cviii Cfr. Theophylactus, Enarratio in Evang. Marci, 15 (PG 123, 667).
cix Catena aurea, I, 432b.
cx Cfr. Chrys., In Ioh.Hom. 85, 4 (PG 59, 461).
cxi Cfr. Catena aurea, II, 447b.
cxii Olivi, De perf. ev., Q. octava, 135-136.
cxiii Cfr. Chrys., In Ioh.Hom. 42, (PG 59, 243).
cxiv Cfr. Catena aurea, II, 330b.
cxv Cfr. Theodotus, Homilia I in die nativitatis Domini, 8 (PG 77, 1359).
cxvi Olivi, De perf. ev., Q. octava, 136-137.
cxvii Olivi, De perf. ev., Q. octava, 137-138.
cxviii Cfr. Olivi, De perf. ev., Q. octava, 138.
cxix Ps. Aug, Homelia de circumcisione (Fr. Liverani, Spicilegium Liberianum,
18.4).
cxx Aug. Ibernius, De mirabilibus S. Script., III, 16 (PL 35, 2200).
cxxi Olivi, De perf. ev., Q. octava, 139.
cxxii Aug., Contra Faustum, V, 9 (PL 42, 225; CSEL 25, 281).
cxxiii Aug., Contra Faustum, V, 9 (PL 42, 226; CSEL 25, 281).
cxxiv Ibid.
cxxv Olivi, De perf. ev., Q. octava, 141.
27/11/2014
cxxvi Recte: Beda, In Luc. Ev. Exp. (PL 92, 493; CC 120, 254).
cxxvii Cfr. Catena aurea, II, 148. Gi in Ubertinus, Super tribus sceleribus,
127.
cxxviii Hier., Epist. 22, 19 (PL 22, 406; CSEL 54, 170).
cxxix Olivi, De perf. ev., Q. octava, 139-140.
cxxx Hier., Adv. Iovin., II, 6 (PL 23, 307). Gi in Ubertinus, Super tribus
sceleribus, 126.
cxxxi Olivi, De perf. ev., Q. octava, 140.
cxxxii Hier., Comm. in Math. I, 10 (PL 26, 62; CC 77, 66).
cxxxiii Olivi, De perf. ev., Q. octava, 141.
cxxxiv Hier., Comm. in Math. I, 10 (PL 26, 62-63; CC 77, 66).
cxxxv Hier., Comm. in Math. I, 10 (PL 26, 63; CC 77, 66).
cxxxvi Olivi, De perf. ev., Q. octava, 141.
cxxxvii Hier., Comm. in Math. I, 10 (PL 26, 63; CC 77, 66-67).
cxxxviii Ibid.
cxxxix Hier., Epist. 55,1 (PL 22, 560-561; CSEL 54, 486-487).
cxl Olivi, De perf. ev., Q. octava, 140.
cxli Hier., Comm. in Math., IV, 24 (PL 26, 178; CC 77, 226).
cxlii Hier., Comm. in Math., I, 6 (PL 26, 45; CC 77, 39-40).
cxliii Cfr. Catena aurea, I, 90b. Gi in Ubertinus, Super tribus sceleribus, 127.
cxliv Hier., Comm. in Math., I, 6 (PL 26, 46; CC 77, 41).
cxlv Cfr. Catena aurea, I, 94a. Gi in Ubertinus, Super tribus sceleribus, 127.
cxlvi Greg., Moral. in Iob, IX, XLVI, 106 (PL 75, 917; CC 143, 531).
cxlvii Greg., Hom. in Ev., XVII, 7 (PL 76, 1141; CC 141, 121).
cxlviii Catena aurea, II, 116b. Gi in Ubertinus, Super tribus sceleribus, 127.
cxlix Cfr. Theophylactus, Enarr. in Ev. Luc., 10 (PG 123, 836).
cl Catena aurea, II, 116b. Gi in Ubertinus, Super tribus sceleribus, 127.
cli Cfr. Theophylactus, Enarr. in Ev. Luc., 10 (PG 123, 837).
clii Catena aurea, II, 117a. Gi in Ubertinus, Super tribus sceleribus, 127.
cliii Cfr. Theophylactus, Enarr. in Ev. Luc., 9 (PG 123, 813).
cliv Catena aurea, II, 100b. Gi in Ubertinus, Super tribus sceleribus, 127.
27/11/2014
clv Ambr., Exp. in Ev. Luc., VII, 54, 55 (PL 15, 1800-1801; CC 14, 231-232).
clvi Olivi, De perf. ev., Q. octava, pp. 138-139.
clvii Ambr., Exp. in Ev. Luc., VI, 65 (PL 15, 1685; CC 14, 196).
clviii Glossa marg. ad Act. 3,6.
clix Glossa marg. ad Lc. 10,7.
clx Glossa interlin. ad Deut. 24,14,
clxi Olivi, De perf. ev., Q. octava, 139.
clxii Catena aurea, I, 94a.
clxiii Cfr. Chrys., In Ioh. Hom. 72 (PG 59, 392).
clxiv Olivi, De perf. ev., Q. octava, 140.
clxv Cfr. Chrys., In Matth. Hom. 90 (PG 58, 792).
clxvi Olivi, De perf. ev., Q. octava, 140-141.
clxvii Cfr. Chrys., In Matth. Hom. 32 (PG 57, 382).
clxviii Olivi, De perf. ev., Q. octava, 141.
clxix Catena aurea, I, 131a.
clxx Cfr. Catena aurea, I, 369b. Gi in Ubertinus, Super tribus sceleribus, 126.
clxxi Beda, In Luc. Ev. Exp., VI, 22 (PL 92, 601; CC 120, 384).
clxxii Bernardus Clar., Epist. ad fratr. de Monte Dei, I, 13 (PL 184, 333).
clxxiii Olivi, De perf. ev., Q. octava, 139.
clxxiv Cfr. Euseb., Eccl. Hist. VI,3.
clxxv Cfr. Euseb., Eccl. Hist. VI,3.
clxxvi Olivi, De perf. ev., Q. octava, 141.
clxxvii Cfr. Euseb., Comm. in Luc. 9,3 (PG 24, 543-546).
clxxviii Catena aurea, II, 100a.
clxxix Cfr. Euseb., Scholia in Luc. 9,3 (PG 24, 543-546).
clxxx Peckham, Tractatus pauperis, III, 31 (nota).
clxxxi Greg. Naz., Apolog., 69 (transl. Rufinus, CSEL 46, 55).
clxxxii Peckham, Tractatus pauperis, III, 31 (nota). Gi in Ubertinus, Super
tribus sceleribus, 127.
clxxxiii Rabanus, Comm. in Matth., III, 10 (PL 107, 894; CCCM 174, 297).
clxxxiv Peckham, Tractatus pauperis, IV, 40.
27/11/2014
clxxxv Recte: Hilarius, Comm. in Matth., V, 5 (PL 9, 944; SC 254, 154).

clxxxvi Cfr. Cyrill., Comm. in Luc. 10,4 (PG 72, 666).
clxxxvii Catena aurea, II, 115b.
clxxxviii Cfr. Cyrill., Comm. in Luc. 22,35 (PG 72, 918).
clxxxix Catena aurea, II, 231a.
cxc Cfr. Cyrill., Comm. in Luc. 9,3 (PG 72, 641-642).
cxci Peckham, Tractatus pauperis, III, 31 (nota).
cxcii Cfr. Catena aurea, II, 70a.
cxciii Basilius, InterrogatioLIV (transl. Rufinus, PL 103, 515).
cxciv Ibid., Interrogatio CXXV (transl. Rufinus, PL 103, 533).
cxcv Olivi, De perf. ev., Q. octava, 142.
cxcvi Olivi, De perf. ev., Q. octava, 142.
cxcvii Cfr. Clem., Recognitiones, VII, 6 (PG 1, 1357-1358).
cxcviii Cfr. Euseb., Eccl. Hist. I, 13 (PG 20, 130).
cxcix Cfr. Ps. Melito, Actus Iohannis (PG 5, 1242-1244).
cc Aug., De civ. Dei, XVII, 4 (PL 41, 530; CC 48, 559).
cci Hier., Epist. 145 (PL 22, 1192; CSEL 56, 307).
ccii Olivi, De perf. ev., Q. octava, 142-144.
cciii Hier., Epist. 123 (Ad Geruchiam), 14 (PL 22, 1057; CSEL 56, 90).
cciv Hier., Epist. 130, 14 (PL 22, 1118; CSEL 56, 193).
ccv Hier., Epist. 120, 1 (PL 22, 985; CSEL 55, 477-478). Cfr. Ubertinus, Super
tribus sceleribus, p. 126.
ccvi Olivi, De perf. ev., Q. octava, 144. Gi in Ubertinus, Super tribus
sceleribus, 126.
ccvii Hier., Epist. 120, 1 (PL 22, 985; CSEL 55, 478).
ccviii Olivi, De perf. ev., Q. octava, 145-146. Gi in Ubertinus, Super tribus
sceleribus, 126.
ccix Greg. Naz., Apolog.,69 (transl. Rufinus, CSEL 46, 54-55).
ccx Bonav., Apologia pauperum, VII, 7, 277.
ccxi Cfr. Chrys., In Matth. Hom. 32 (PG 57, 383-384).
ccxii Peckham, Tractatus pauperis, I, 11.
ccxiii Cfr. Chrys., In Matth. Hom. 32 (PG 57, 383-384).
27/11/2014
ccxiv Ibid.
ccxv Olivi, De perf. ev., Q. octava, 145.
ccxvi Cfr. Chrys., In Matth. Hom. 39, 1 (PG 57, 434).
ccxvii Olivi, De perf. ev., Q. octava, 145.
ccxviii Rabanus, Comm. in Matth., IV, 12 (PL 107, 918; CCCM 174, 341) =
Glossa marg. ad Luc. 6,1.
ccxix Peckham, Tractatus pauperis, III, 37.
ccxx Cfr. Chrys., In laudibus Pauli, Hom. 4 (PG 50, 491).
ccxxi Olivi, De perf. ev., Q. octava, 146.
ccxxii Cfr. Chrys., In Ioh. Hom. 31, 3 (PG 59, 179).
ccxxiii Ambrosiaster, Comm. in Ep. II ad Cor., XI, 26 (PL 17, 345; CSEL 81/2,
294).
ccxxiv Olivi, De perf. ev., Q. octava, 146.
ccxxv Rabanus, Comm. in Matth., III, 10 (PL 107, 893; CCCM 174, 295).
ccxxvi Ibid.
ccxxvii Cfr. Bonav., Apologia pauperum,283b (Euseb., Eccl. Hist. I, 1; II, 1, PG
20, 130 ss.).
ccxxviii Ambrosiaster, Comm. in Ep. II ad Cor., VI, 10 (PL 17, 318; CSEL 81/2,
243).
ccxxix Olivi, De perf. ev., Q. octava, 144-145.
ccxxx Recte: Gaufridus Clar., De colloquio Simonis cum Iesu, XIV (PL 184,
446).
ccxxxi Glossa super Act III.
ccxxxii Olivi, De perf. ev., Q. octava, 145.
ccxxxiii Cfr. Cyrill., Comm. in Luc., XI, 3 (PG 72, 693).
ccxxxiv Catena aurea, II, 128b.
ccxxxv Basilius, InterrogatioCCLII (transl. Rufinus, PL 103, 545).
ccxxxvi Catena aurea, II, 128b.
ccxxxvii Catena aurea, II, 128b.
ccxxxviii Catena aurea, II, 147 b (Cirillo).
ccxxxix Cfr. Theophylactus, Enarr. in Ev. Luc., 12 (PG 123, 890).
ccxl Catena aurea, II, 146b.
ccxli Catena aurea, II, 148a (Cirillo).
27/11/2014
ccxlii Beda, In Luc. Ev. Exp., IV, 12 (PL 92, 493; CC 120, 253-254).
ccxliii Catena aurea, II, 148a.
ccxliv Catena aurea, II, 148a.
ccxlv Catena aurea, I, 93.
ccxlvi Hier., Comm. in Math., I, 6 (PL 26,46; CC 77, 41).
ccxlvii Catena aurea, I, 94a.
ccxlviii Cfr. Ps.Chrys., Opus imperf. in Matth., Hom. XVI (PG 56, 724).
ccxlix Catena aurea, I, 94b.
ccl Aug., De consensu evangelist., II, 30 (PL 34, 1114; CSEL 43, 179).
ccli Catena aurea, I, 131b-132a.
cclii Aug., De consensu evangelist., II, 30 (PL 34, 1114; CSEL 43, 1979).
ccliii Catena aurea, II, 370.
ccliv Cfr. Chrys., Hom. 66 (PG 58, 628).
cclv Cfr. Ps.Chrys., Opus imperf. in Matth., Hom. 9 (PG 56, 680).
cclvi Catena aurea, I, 258a.
cclvii Ambr., De officiis, I, 16 (PL 16, 41; CC 15, 21).
cclviii Ambr., Exp. in Ev. Luc., V, 54 (PL 15, 1651A; CC 14, 153).
cclix Catena aurea, I, 55b.
cclx Hier., Comm in Math., I,6 (PL 26, 44-45; CC 77, 37).
cclxi Aug., De sermone Domini in monte sec. Matth., II, 7, 25 (PL 34, 1280; CC
35, 114).
cclxii Aug., Epist. 130, VI, 12-13 (PL 33, 498-499; CSEL 44, 53-55).
cclxiii Catena aurea, I, 84a.
cclxiv Cfr. Chrys., Hom 19, 5 (PG 57, 280).
cclxv Catena aurea, I, 84b.
cclxvi Cfr. Ps.Chrys., Opus imperf. in Matth., Hom. 14, 6 (PG 56, 713).
cclxvii Catena aurea, I, 84a.
cclxviii Cypr., Liber de dominica orat., 19 (PL 4, 532-533; CC 3A, 102).
cclxix Recte: cfr. Ps.Chrys., Opus imperf. in Matth., Hom 14, 6 (PG 56, 713).
cclxx Catena aurea, I, 84a (Cipriano).
cclxxi Greg., Moral. in Iob, XXI, XVI, 25 (PL 76, 205; CC 143, 1084).
27/11/2014
cclxxii Peckham, Tractatus pauperis, I, 10.

cclxxiii Beda, In Marci Ev. Exp., II, VI (PL 92, 187; CC 120, 505).
cclxxiv Catena aurea, I, 370a.
cclxxv Cfr. Rabanus, Comm. in Matth., III, 10 (PL 107, 893; CCCM 174, 295).
cclxxvi Catena aurea, I, 370a.
cclxxvii Hier., Adv. Iovin., II, 9 (PL 23, 312).
cclxxviii Hier., Adv. Iovin., II, 17 (PL 23, 325).
cclxxix Hier., Adv. Iovin., II, 11 (PL 23, 314).
cclxxx Cfr. Chrys., In Matth. Hom. 47, n.4, su Lc 12,33 (PG 58, 486).
cclxxxi Bonav., Apologia pauperum, IX, 25, 302b.
cclxxxii Beda, In Marci Ev. Exp., II, VI (PL 92, 187; CC 120, 505).
cclxxxiii Cfr. supra, nota clxxxii.
cclxxxiv Cfr. Chrys., In Matth. Hom. 32 (PG 57, 383).
cclxxxv Bernardus Clar., De consideratione, II, 6 (PL 182, 748).
cclxxxvi Recte: Gaufridus Clar., De colloquio Simonis et Iesu, 14, 16 (PL 184,
446).
cclxxxvii Glossa super Act 3,5.
cclxxxviii Rabanus, Comm. in Matth., IV, 12 (PL 107, 918; CCCM 174, 341).
cclxxxix Cfr. Chrys., In Matth. Hom. 39 (PG 57, 434).
ccxc Hier., Epist. 120, 1 (PL 22, 985; CSEL 55,478).
ccxci Cf. Haim., Exp. in 2 Cor, 8 (PL 117, 643). Medesima attribuzione ad
Agostino in Peckham, Tractatus pauperis, VI, 79, e in Bonav., Apologia
Pauperum, VII, 12, 276a.
ccxcii Ps.Aug., Sermo 35 (PL 39, 1870).
ccxciii Ambrosiaster, Comm. in Ep. ad Rom., I, 3 (PL 17, 51; CSEL 81/1, 14).
ccxciv Cfr. Euseb., Eccl. Hist. I,12 (PG 20, 118-119).
ccxcv Olivi, De perf. ev., Q. octava, pp. 145-147.
ccxcvi Corpus iuris canonici, c. XII, q. I, c. 2, ed. Friedberg, I, 676.
ccxcvii Cfr. Chrys., In Ioh. Hom. 10, 4 (PG 57, 188). Anche in Peckham,
Tractatus pauperis, VI, 79 indicata come Hom. XXXII.
ccxcviii Olivi, De perf. ev., Q. octava, 125-126.
ccxcix Olivi, De perf. ev., Q. octava, 126.
27/11/2014
ccc Glossa super Lc 12,24.

ccci Cfr. Chrys., In Matth.Hom. 32, 4 (PG 57, 382).
cccii Olivi, De perf. ev., Q. octava, 127-128.
ccciii Olivi, De perf. ev., Q. octava, 129.
ccciv Cfr. Dion., De divinis nominibus, IV, 13 (PG 3, 712).
cccv Olivi, De perf. ev., Q. octava, 129.
cccvi Isaac Syr., Liber de contemptu mundi, 9 (PG 86, 818-819).
cccvii Aug., De bono coniugali, 9 (PL 40, 380; CSEL 41, 200).
cccviii Ibid.
cccix Aug., De bono coniugali, 8 (PL 40, 380; CSEL 41, 200).
cccx Ibid.
cccxi Gennadius, De eccl. dogm., 71 (PL 58, 997).
cccxii Olivi, De perf. ev., Q. octava, 129-131.
cccxiii Olivi, De perf. ev., Q. octava, 131.
cccxiv Glossa super Ps 68,3.
cccxv Olivi, De perf. ev., Q. octava, 131-132.
cccxvi Cfr. Olivi, De perf. ev., Q. octava, 85.
cccxvii Cfr. Arist., Eth. Nicom. I, 8.
cccxviii Greg., Moral. in Iob, X, XXX, 51 (PL 75, 949; CC 143, 573).
cccxix Olivi, De perf. ev., Q. octava, 85-86.
cccxx Cfr. Aug., Sermo 53, 1 (PL 38, 365; CC 41Aa, 88-89).
cccxxi Olivi, De perf. ev., Q. octava, 87.
cccxxii Aug., De bono viduitatis, XX, 25 (PL 40, 447; CSEL 41, 336-337).
cccxxiii Olivi, De perf. ev., Q. octava, 87-88.
cccxxiv Aug., Sermo 61 (PL 38, 412; CC 41Aa, 272).
cccxxv Aug., Sermo 14 de temp., 1 (PL 38, 112; CC 41, 185).
cccxxvi Greg., Dial. I, 9 (PL 77, 189; SC 260, 76)
cccxxvii Greg., Moral. in Iob, XXI, XVI, 25 (PL 76, 205; CC 143A, 1084).
cccxxviii Olivi, De perf. ev., Q. octava, 88-89.
cccxxix Isaac Syr., Liber de contemptu mundi, 9 (PG 86, 819).
27/11/2014
cccxxx Isaac Syr., Liber de contemptu mundi, 11 (PG 86, 821).

cccxxxi Olivi, De perf. ev., Q. octava, 89-90.
cccxxxii Olivi, De perf. ev., Q. octava, 90.
cccxxxiii Olivi, De perf. ev., Q. octava, 90-91.
cccxxxiv Olivi, De perf. ev., Q. octava, 91.
cccxxxv Ibid.
cccxxxvi Ibid.
cccxxxvii Olivi, De perf. ev., Q. octava, 91-92.
cccxxxviii Olivi, De perf. ev., Q. octava, 92.
cccxxxix Cfr. Arist., Eth. Nicom., VIII, 4.
cccxl Olivi, De perf. ev., Q. octava, 92-94.
cccxli Olivi, De perf. ev., Q. octava, 94.
cccxlii Greg., Moral. In Iob, X, XXIX, 48 (PL 75, 947; CC 143, 571).
cccxliii Olivi, De perf. ev., Q. octava, 94.
cccxliv Greg., Hom. in Ev., V, 2 (PL 76, 1093; CC 141, 34).
cccxlv Hier., Epist. 120, 1 (PL 22, 985; CSEL 55, 477-478).
cccxlvi Ibid.
cccxlvii Hier., Vita S. Hilarionis, 18 (PL 23, 37).
cccxlviii Olivi, De perf. ev., Q. octava, 95-96.
cccxlix Ps.Aug., De vita christiana, 8 (PL 40, 1037-1038).
cccl Olivi, De perf. ev., Q. octava, 96-98.
cccli Beda, In MarciEv. Exp., II, 6 (PL 92, 186; CC 120, 504).
ccclii Ambr., Exp. in Ev. Luc., VI, 65 (PL 15, 1685; CC 14, 196).
cccliii Cfr. Chrys., In Matth. Hom. XXXII, 5 (PG 57, 384).
cccliv Olivi, De perf. ev., Q. octava, 103-104.
ccclv Olivi, De perf. ev., Q. octava, 104.
ccclvi Aug., Enarr. in Ps. IX, 24-27 (PL 36, 127-128; CC 38, 69-71).
ccclvii Hier., Epist. 22, 31 (PL 22, 417; CSEL 54, 192).
ccclviii Olivi, De perf. ev., Q. octava, 104-106.
ccclix Cfr. Hier., Contra Vigilantium, 14 (PL 23, 350).
27/11/2014
ccclx Olivi, De perf. ev., Q. octava, pp. 106-107.

ccclxi Aug., Sermo 113, 1 (PL 38, 648).
ccclxii Greg., Moral. in Iob, XXVI, XXVII, 49 (PL 76, 378; CC 143B, 13031304).
ccclxiii Olivi, De perf. ev., Q. octava, 107.
ccclxiv Ibid.
ccclxv Ibid.
ccclxvi Aug., Enarr. in Ps. IX, 31 (PL 36, 129; CC 38, 72).
ccclxvii Aug., Sermo 105, 5,7 (PL 38, 621).
ccclxviii Olivi, De perf. ev., Q. octava, pp. 107-108.
ccclxix Recte: Gaufridus Clar., De colloquio Simonis cum Iesu, II (PL 184,
438).
ccclxx Aug., De diversis quaest. LXXXIII, 36, 1 (PL 40, 25; CC 44A, 54-55).
ccclxxi Greg., Hom. in Ev. XXX,2 (PL 76, 1221; CC 141, 257).
ccclxxii Cfr. Isaac Syr., Liber de contemptu mundi, 1 (PG 86, 811).
ccclxxiii Aug., De sancta virginitate, LV, 56 (PL 40, 428; CSEL 41, 301).
ccclxxiv Greg., Moral. in Iob, XVI, XIX, 24 (PL 75, 1132; CC 143A, 813).
ccclxxv Olivi, De perf. ev., Q. octava, 109-110.
ccclxxvi Olivi, De perf. ev., Q. octava, 111.
ccclxxvii Ibid.
ccclxxviii Bernardus Clar., Epist. 108, 2 (PL 182, 250).
ccclxxix Cfr. Isaac Syr., Liber de contemptu mundi, 18 (PG 86, 845).
ccclxxx Hier., Epist. 71, 3 (PL 22, 670; CSEL 55, 4).
ccclxxxi Seneca, Epist. ad Lucilium, XVII, 5.
ccclxxxii Olivi, De perf. ev., Q. octava, 111-112.
ccclxxxiii Greg., Moral. in Iob, XVIII, XLI, 66 (PL 76, 76; CC 143A, 931).
ccclxxxiv Greg., Hom in Ev. XL, 6 (PL 76, 1307-1308; CC 141, 403).
ccclxxxv Greg., Moral. in Iob, I, V, 6 (PL 75, 531; CC 143, 28).
ccclxxxvi Olivi, De perf. ev., Q. octava, 112-113.
ccclxxxvii Greg., Moral. in Iob, I, V, 6 (PL 75, 531; CC 143, 28).
ccclxxxviii Cfr. Isaac Syr., Liber de contemptu mundi, 10 (PG 86, 820).
27/11/2014
ccclxxxix Aug., Sermo 112, 6 (PL 38, 646).

cccxc Aug., Enarr. in Ps.LXXVI, 1 (PL 36, 971; CC 39, 1052).
cccxci Olivi, De perf. ev., Q. octava, 113-114.
cccxcii Olivi, De perf. ev., Q. octava, 114-115.
cccxciii Greg., Moral. in Iob, XVIII, XLIII, 68 (PL 76, 78; CC 143A, 934).
cccxciv Cfr. Isaac Syr., Liber de contemptu mundi, 8 (PG 86, 818).
cccxcv Hier., Epist. 14, 6 (PL 22, 351; CSEL 54, 53).
cccxcvi Hier., Epist. 14, 7 (PL 22, 352; CSEL 54, 54).
cccxcvii Seneca, Epist. Ad Lucilium XII, 9.
cccxcviii Olivi, De perf. ev., Q. octava, 115.
cccxcix Olivi, De perf. ev., Q. octava, 115-116.
cd Arist., Eth. Nicom. III, 6.
cdi Aug., De beata vita, 4, 25 (PL 32, 971; CC 29,78).
cdii Greg., Hom. in Ev., XXXII, 2 (PL 76, 1233; CC 141, 278).
cdiii Cfr. Ioh. Damasc., De fide orthodoxa, IV, 4 (PG 94, 1110).
cdiv Cfr. supra, nota cdi.
cdv Olivi, De perf. ev., Q. octava, 101-103.
cdvi Olivi, De perf. ev., Q. octava, 119.
cdvii Cfr. Chrys., In Matth. Hom. 22, 4 (PG 57, 304).
cdviii Cfr. Chrys., In Matth. Hom. 46, 2-3 (PG 58, 477-478).
cdix Olivi, De perf. ev., Q. octava, 119-120.
cdx Olivi, De perf. ev., Q. octava, 120-121.
cdxi Cfr. Ioh. Damasc., De fide orthodoxa, IV, 4 (PG 94, 1110), cfr. supra, nota
cdiii.
cdxii Cfr. Chrys., In Matth. Hom. 32, 5 (PG 57, 384).
cdxiii Cfr. Chrys., In Matth. Hom. 32, 4 (PG 57, 382).
cdxiv Ibid.
cdxv Rabanus, Comm. in Matth., III, 10 (PL 107, 893; CCCM 174, 295). Cfr.
supra, 173.
cdxvi Ambr., Exp. in Ev. Luc., VI, 65 (PL 15, 1685; CC 14, 196). Cfr. supra, 129
e 318.
cdxvii Olivi, De perf. ev., Q. octava, 121.
27/11/2014
cdxviii Hier., Ep. 120, 1 (PL 22, 984; CSEL 55, 476).
cdxix Ambr., De offic., II, 4 (PL 16, 114; CC 15, 102).
cdxx Aug., Enarr. in Ps. CXXXI,26 (PL 37, 1727; CC 40, 1924-1925).
cdxxi Greg., Dial., IV, 41, 4 (PL 77, 396; SC 265, 148).
cdxxii Greg., Moral. in Iob, II, XLVIII, 75 (PL 75, 591; CC 143, 103).
cdxxiii Greg., Moral. in Iob, XVII, XXII, 75 (PL 76, 25; CC 143A, 869).
cdxxiv Greg., Moral. in Iob, IV, Praefatio, 3 (PL 75, 635; CC 143, 160).
cdxxv Glossa super Mc 14,52.
cdxxvi Ambr. Autpert., De conflictu vitiorum, 16 (PL 40, 1099; CCCM 27B,
921).
cdxxvii Beda, In Marci Ev. Exp., III, 10 (PL 92, 232; CC 120, 561).
cdxxviii Olivi, De perf. ev., Q. octava, 122-124.
Pour citer cet article

Rfrence lectronique
Gian Luca Potest, Ubertini de Casali tractatus de altissima paupertate Christi et

apostolorum eius et virorum apostolicorum, edizione critica , Oliviana [En ligne],
4 | 2012, mis en ligne le 31 dcembre 2012, consult le 27 novembre 2014. URL :
Auteur
Gian Luca Potest
Universit Cattolica del Sacro Cuore, Milano
Articles du mme auteur
Ubertino da Casale e la altissima paupertas, tra Giovanni XXII e Ludovico il

Bavaro [Texte intgral]
Paru dans Oliviana, 4 | 2012
Joachim de Flore dans la recherche actuelle [Texte intgral]

Traduit de litalien par Andrea A. Robiglio
Notes bibliographiques (2002-2004) [Texte intgral]

Vicissitudini di unedizione [Texte intgral]

Droits dauteur
Oliviana
27/11/2014

Ubertini de Casali - Tractatus de Altissima Paupertate Christi (Ubertino de Casale)

Caricato da

Informazioni sul documento

Titolo originale

Copyright

Formati disponibili

Condividi questo documento

Condividi o incorpora il documento

Opzioni di condivisione

Hai trovato utile questo documento?

Questo contenuto è inappropriato?

Copyright:

Formati disponibili

Ubertini de Casali - Tractatus de Altissima Paupertate Christi (Ubertino de Casale)

Caricato da

Copyright:

Formati disponibili

Ubertini de Casali tractatus de altissima paupertate Christi et apostolorum eius et vir...

Ubertini de Casali tractatus de

Del Tractatus noto il solo manoscritto Wien (qui W), Nationalbibliothek,

apostolorum. Interno in legno: etichetta recante il numero : 809 ; poco pi

Origine e provenienza del codice

Una pista utile per lindividuazione di origine e provenienza del codice

anno si rec a Praga, forse per necessit economiche, e vi ottenne il

Criteri di edizione: Scelte grafiche e

Laddove il codice non presenti evidenti errori, viene mantenuto il testo

ewangelii, ewangelio, ewangelium, ewangeliis

Per quanto riguarda le citazioni, si procede in tal modo :

Per rendere immediatamente evidenti ampiezza e limiti esatti degli

Bonaventura da Bagnoregio, Apologia pauperum

et premium retributionis. Nam via per exemplum ducit, veritas per

Item Hugo super psalmo LXXXXIv : Habebat13 Iesus loculos, conformans

Quantum vero ad modum utendi, forma fuit perfectionis ipsis apostolis ac

Habentes alimenta et quibus tegamur . Et deinde in pluribus locis evangelii

includit in se voluntatem non repetendi, vel alicui pro defensione temporalium

Primo, si consideratur ex parte sue institutionis et exemplaritatis, eius

crucifigentibus deprecatur. Quid igitur retribuam domino pro omnibus que

esset verus dominus temporalium, fuit earum contemptor et conculcator ; alias

assuefieri debere mollitie capitis et pedum ; cum enim hec habuerint

ordine in verbis illis Christus prohibet auri possessionem et alia predicta

civitatibus et opidis regnum, precipiens ut euntes nullius corporalem curam

etiam in assumptione huius consilii singulariter vituperavit Luce 9 <9,58>,

tamen cum animo ad ea redeundi in ultima ; tamen perfectissime reliquerunt

minus exemplo vite virtutem quam verbis docerent ac dictorum fidem

Item patet in legenda beati Andree et beatorum Philippi et Jacobi et aliorum

Item Crisostomus super illud Luce XII <12,29a> : Et vos nolite

Item Crisostomus in Omelia super illud Mt XXI <21,7> : Et eum desuper

Item Bernardus Ad Eugenium II libro dicit, exponens istud : Argentum et

Ratione etiam primarie fundationis et exemplaritatis hoc decuit. Qui enim

Secundo apparet altitudo huius paupertatis ex parte nostre nature et

unusquisque ex dei et proximi caritate cogeretur ad servandum et ad

Tertio potest ostendi eius altitudo ex ratione sue conditionis et proprietatis.

Unde Christus Mt V <5,3> huic paupertati dat premium de presenti dicens

modo accipi sed in relatione ad virtutis bonum et ad divine150 providentie

divitias sapientem circa se aspicit ut sibi et sue paupertati contrariam et

adquisitio sapientie negotiatione auri et argenti <Pr 3,14> et quod

Quarto ostenditur huius paupertatis altissima celsitudo ex parte sui valoris et

Quod autem ad humilitatem valeat, quadrupliciter ostendo.

Valet enim primo per adlationem materie humilitatis et occasionum ad

valde subserviuntur et etiam honorantur. Unde ait Ecclesiasticus XIII capitulo

Valet etiam secundo ad eam per interne voluntatis paupertatem extremam,

Tertio valet ad eam per voti solennis firmitatem et immobilitatem. Paupertas

Quarto etiam valet ad eam166 ratione indecentie et publice inhonestatis.

Valet etiam supreme hec paupertas ad rigidissimam victus sobrietatem et

voluptatibus vite euntes suffocantur , ubi notanter divitiis voluptates adiungit.

Secundo ostenditur ad176 hoc valere, quoniam amor et voluntas paupertatis

Tertio ostenditur ad hoc valere per voti solennis professionem quam in se

Quarto ostenditur183 ad hoc valere propter indecentiam publicam.

Valet etiam tertio ad illibatissimam castitatem et puritatem.

Et primo patet hoc ex ordine castitatis ad paupertatem. Naturali enim ordine

Secundo patet hoc ex incitamento seu ex modo et occasionibus incitantibus

Tertio hoc ipsum ostenditur ex universali abstractione a mundanis, que fit

Quarto ostenditur ex eo quod reddit hominem ineptum tam ad concupisci

Valet etiam quarto ad legalissimam fidelitatem, veritatem et simplicitatem.

Valet enim ad fidelitatem amicitie et amoris contractus et conventionis et

tollerabilius feratur propter temporale emolimentum alicuius successionis ; et

deus hominis thezaurisantis. Quod et apostolus dicit Ephes. V <5,5>, [149vb]

Valet etiam quinto ad perfectam liberalitatem et pietatem.

Perfecte enim liberalis est qui dat200 celeriter, hilariter, habundanter et

ad compaciendum inopie et calamitatibus aliorum, alias non videtur esse verus