Sei sulla pagina 1di 211

BHGAVATA-PURA PACAMA-SKANDHA

rmad-bhgavata-mah-puram
pacama skandha, dvityoa
adhyy 14-26

r-r-rdh-krpaam astu.


Please report any errors or alternative readings.
This service is provided free of charge to devotees and
scholars of the Gaudiya Vaishnava tradition. We ask
you to kindly contribute generously to furthering this
project, which requires many hours of freely given
time by the volunteers who make these texts
available.
The editors.

Text entered by Jagadananda Das.


1.0 version
Sept. 14, 2009
1 of 211

BHGAVATA-PURA PACAMA-SKANDHA
atha pacama skandha
(5.14)

atha caturdaodhyya

bharatopkhyna nma
|| 5.14.1 ||
sa hovca

sa ea dehtma-mnin sattvdi-gua-vieavikalpita-kualku-ala-samavahra-vinirmitavividha-dehvalibhir viyoga-sayogdy-andisasrnubhavasya dvra-bhtena a-indriyavargea tasmin durgdhvavad asugamedhvany


patita varasya bhagavato vior vaavartiny myay jva-lokoya yath vaiksrthortha-para sva-deha-nipditakarmnubhava manavad aivatamy
sasravy gato ndypi viphala-bahupratiyogehas tat-tpopaaman hari-gurucararavinda-madhukarnupadavm avarundhe.
rdhara :
caturdae bhavraya- rpa-kavykti kt |
prastute tasya go-myu- maakdy-artha-kalpanam ||
ya parkit pa sa r-uka uvca heti stokti | duratyayedhvany
ajay niveita iti yad ukta tad eva niveana-prakra-kathanena prapacayati
| ya ea prasiddho jva-lokoya vior myaysugamedhvany patito
bhavav gata san hari-rpasya guro cararavinde ye madhukar
sevaks tem anupadav tair anuhita bhakti-mrgamadypi
nvarundhe na saprpnotty anvaya | myy sva-krya-dvrea
sasra-mrge pta-hetutvam ha | dehtma-mnin sattvdi-guavieair vikalpitni vibhaktni yni kualkuala-vimira-karmi tair
vinirmitbhir vividha-dehvalibhir viyoga-sayogdir yonadi sasras tad
anubhavasya dvra-bhtena a-indriya-vargea tasmin sasra-rpe durgamrga-vadasugamedhvany patito yath vaij srtha samhorthrjanapara | sva-deha-nipditn karma phala-dvrenubhavo yasya |
viphal ca bahu-pratiyog bahu-vighn ca h ce yasya sa, tasy
2 of 211

BHGAVATA-PURA PACAMA-SKANDHA
sasravy ye tps tem upaaman nanm | yasym ity-di
vycae | yasy bhavavym ||1||
krama-sandarbha : na vykhytam.
vivantha :
dasyu-kro-prabhtibhir uktai saha caturdae |
ihendriya-kuumbdys tad-drnt nirpit ||
sa r-uko ha spaam uvcasa ea prasiddho jva-loka sasravy
gata sann adypi hari-rpasya guro cararavinde ye madhukar gurubhajansakt ity artha | te anukl padav nvarundhe na
prpnotty anvaya | tena r-guru-cararaya vin sasravy
bhramaty eveti bhva |
kda ? dehtma-mnin adhvany patita durgdhvavat prasiddhadurga-mrge iva sattvdi-gua-vieair vikalpitni vibhaktni yni
kualkuala-vimira-karmi, tair vinirmitbhir vividha-dehvalibhir viyogasayoga-tad-uttha-sukha-dukha-rpasynde sasrasya yonubhavas
tasya |
nanu jva-sasrasya my-ktatvn my-devm eva jva prapadyat,
saiva prasann ta bandhn mocayiyati, ki hari-guru-caraa-prapatty ?
tatrhavior vaa-vartiny myayeti | sasra-mocane na tasy
svtantryam iti bhva | yad ukta
daiv hy e gua-may mama my duratyay |
mm eva ye prapadyante mym et taranti te || [gt 7.14] iti
gty |
atra loke eva-ktea samuccaya-pakopi nirastkta | viphal ca bahuvipratiyog bahu-vighn ca h ce yasya sa ||1||
o)0(o
|| 5.14.2 ||

yasym u ha v ete a-indriya-nmna


karma dasyava eva te; tad yath puruasya
dhana yat kicid dharmaupayika bahukcchrdhigata skt parama-pururdhanalakao yosau dharmas ta tu smparya
3 of 211

BHGAVATA-PURA PACAMA-SKANDHA

udharanti; tad-dharmya dhana daranasparana-ravasvdanvaghra-sakalpavyavasya-gha-grmyopabhogena


kunthasyjittmano yath srthasya vilumpanti.
rdhara : dasyu-tulya te karma darayatitad yatheti |
dharmaupayika dharma-kraam | tam eva svbhipreta dharmam ha
skd iti | ta tu sparye para-lokrtham udharanti | tad dharmya
dharmrha dhanam | darandy paca jnendriy vttaya; sakalpavyavasyvanta karaasya, etair ghe yo grmya upabhogas tena
kunthasya ku-buddher ajittmano vilumpanti yath cor
kuplakasynavahittmana srthasya dhana haranti tadvat ||2||
krama-sandarbha : tad yatheti tad-dasyutva gadya-trayea daryata ity
artha | bahu-kcchrdhigata yat kicit purua-dhana vartate, tat-skddharmaupyika bhavati | kosau dharma ? tatrhaskt param eveti ||
2||
vivantha : yasy ime iti vycaeyasy heti | yath puruasya
bahu-kcchrdhigata dharmopayogi dhana dasyavo vilumpanti tat tath
indriya-nmna a ete karma sva-sva-vyprea darandin
ajittmano janasya dhana vilumpantty anvaya | tat-padasya
vaiyarthybhvya vyavahitnvaya sohavya | dhanam eva kim ity
apeky haskd iti | smparye para-lokrtha tad-dharmya
bhagavat-sevrham ity artha | sakalpo manasa, samavasyo vyavasya,
sa ca buddher vypra | yath kunthasya kunyakasya arjittmana
avakttmya-lokasya vaik-srthasya caur haranti tath ||2||
o)0(o
|| 5.14.3 ||

atha ca yatra kauumbik drpatydayo nmn


karma vka-sgl evnicchatopi kadaryasya
kuumbina uraakavat sarakyama
miatopi haranti.
rdhara : gomyavo yatrety etad vycae | atha cety
arthntaropanyse | karma te tu vk sgl ca | kadaryasya
atilubdhasya ||3||
4 of 211

BHGAVATA-PURA PACAMA-SKANDHA
krama-sandarbha : na vykhytam.
vivantha : gomyavo yatrety etad vycaeatha ceti | apaharata
cety artha | sarakyam anna-vastrdibhis tvay vayam avaya-ply
eva bhavmeti nyya-miea apaharantty asya karma-pada prvokta
svrthaikam anna-gua-ghtdi-sampua jeyam | atra dasyn
gomyn ca ca durvratvasydhikya-nynatvbhym bhedo jeya ||3||
o)0(o
|| 5.14.4 ||

yath hy anuvatsara kyamam apy adagdhabja ketra punar evvapana-kle gulma-tavrudbhir gahvaram iva bhavaty evam eva
ghrama karma-ketra yasmin na hi
karmy utsdanti yad aya kma-karaa ea
vasatha.
rdhara : prabhtavrut ta-gulma-gahvaram ity etad vycaeyath
hti | na dagdhni bjni yasmin | yad yasmd yoyam vasatha rama ea
kmn karaa | yath karpra-bhjane karpra-kayepi parimalo na
kyate evam atra vsannm akatvn na karmy utsdantty artha
||4||
krama-sandarbha : na vykhytam.
vivantha : prabhta-vrut ta-gulma-gahvara ity etad vycae
yath hti | ea vasatha ramo yad yasmd kmn karaa iti | yath
higu-kayepi gandho na kyate evam atra vsann akatvn na
karmy utsdantty artha ||4||
o)0(o
|| 5.14.5 ||

tatra gato daa-maaka-sampasadair manujai


alabha-akunta-taskara-makdibhir
uparudhyamna-bahi-pra kvacit
parivartamnosminn adhvany avidy-kma5 of 211

BHGAVATA-PURA PACAMA-SKANDHA

karmabhir uparakta-manasnupapannrtha
nara-loka gandharva-nagaram upapannam iti
mithy-dir anupayati.
rdhara : daa-maaka-tulyair apasadair ncai alabhdibhi
coparudhyamna pyamno bahi-pro vitta yasya tath-vidhopy
asminn adhvani paribhramann adhvani paribhramann avidydibhir
uparaktena manas gandharva-pura-tulyam aghaamna nara-loka
satyatay mithy-dir anupayati ||5||
krama-sandarbha : na vykhytam.
vivantha : kahora-daair ity etad vycaeatreti | apasadair ncair
uparudhyamna pyamno bahi-pro vitta yasya sa | kvacic ca
gandharva-pura prapayatty etad vycaekvacid iti | parivartamna
parvtya parman uparakta yan manas tena nopapanortho vitta yatas
ta nara-loka vacaka-npdika payati | tata ca tad-upsanay vchitavittdika upapannam iti gandharva-nagara iva tam anupayati ||5||
o)0(o
|| 5.14.6 ||

tatra ca kvacid tapodaka-nibhn viayn


upadhvati pna-bhojana-vyavydi-vyasanalolupa.
rdhara : prapayatti pra-abda-scitam arthntara darayati | tatra
ca gandharva-pure kvacid tapodaka mga-t-jala tat tulyn viayn
upadhvatti ||6||
krama-sandarbha : na vykhytam.
vivantha : kvacic ca gandharva-pura prapayatty etad upalakitam
arthntara darayati | tapodaka mga-t tat-tulyn viayn
upadhvati ||6||
o)0(o
|| 5.14.7 ||
6 of 211

BHGAVATA-PURA PACAMA-SKANDHA

kvacic cea-doa-niadana1 pura-viea


tad-vara-gua-nirmita-mati suvaram
upditsaty agni-kma-ktara ivolmuka-picam.
rdhara : kvacit kvacic curayolmuka-graham ity etad vycae | kvacic
ce do niadana sthna pura-vieam agner vih tasya
purasyeva lohito varo yasya rajo-guasya tena nirmit tad viay matir
yasya sa suvaram updtum icchati | agni-kmena ktara para-vaa
ulmuka-sada picam iva | tturo hy arayegni-vaj jjvalyamna
tatas tato dhvantam ulmuka-picam agni-buddhynudhvati, na tu ta
prpnoti | kathacit prpta cet, tarhi tena bhakita san mriyate | eva
suvaram anudhvan apty artha ||7||
krama-sandarbha : pura-viea suvaram upditsatty anengnikm
eti dntena ca suvarntara ythrthya darayati | tac ca rbhagavad-bhadi-maya jeyam | skd-dharmaupayikam ity-dyuktatvt ||7||
vivantha : kvacit kvacic cu-rayolmka-graham ity etad vycae
kvacic ceti | pura-vieam agner vih tasya prasyeva lohito varo
yasya rajo-guasya tena nirmit tad-viay matir yasya sa | suvaram iti
parakya-dravya-mtrasyopalakaa dtum icchati narake patitum icchati
iti bhva | tdi-trrtha araye bhramann agni-kmena ktaro yath
ulmka-tulya picam agni-buddhy dhvati martum iti bhva ||7||
o)0(o
|| 5.14.8 ||

atha kadcin nivsa-pnya-dravidyanektmopajvanbhinivea etasy


sasravym itas tata paridhvati.
rdhara : nivsa-toya-draviety etad vycaeatheti | nivsdiv
anekev tmana upajvyev abhiniveo yasya ||8||
krama-sandarbha : na vykhytam.
vivantha : nivsa-toya-dravia-buddhir ity etad vycaeatheti ||8||

niadana sthnam.

7 of 211

BHGAVATA-PURA PACAMA-SKANDHA
o)0(o
|| 5.14.9 ||

kvacic ca vtyaupamyay pramadayroham


ropitas tat-kla-rajas rajan-bhta ivsdhumarydo rajas-valkopi dig-devat atirajasvala-matir na vijnti.
rdhara : kvacic ca vtyotthitety etad vycaekvacic ceti | roham
akam | tasmin kle yad rajo rgas tena sva-dyvarakea rajany rtrau
bht iva | hrasva-pahe rajani-bhtas tamo-maya ivtva rajas channamati, ata eva rajo-vypta-cakur iva diku sthit marydtikrama-skibhut devat na jnti ||9||
krama-sandarbha : prathama-phe rajany ye bhts tat-tulya-kriy
ity artha, ivena samst ||9||
vivantha : kvacic ca vtyotthitety etad vycaevtyay
sahaupamyam upam yasys tay roham akam | tasmin kle yad raja
rajas-tulya kma-vegas tena sva-dycchadakena spa api dig-devat
vahni-srydy rajan-bht ady iva rajasvalkondha iva rajasvalamati kmndh-kta-mati payantr api t na jnti | rajani-bhta iti
phe tamo-maya ||9||
o)0(o
|| 5.14.10 ||

kvacit sakd avagata-viaya-vaitathya svaya


parbhidhynena vibhraita-smtis tayaiva
marci-toya-prys tn evbhidhvati.
rdhara : anupdeyam evopdeyatay ghtti prakrama-sjtyd
uttara-loka-caturtha-pda prathama vycaekvacit sakd iti | kvacid
tapodaka-nibhn ity atra mithy-viayeu lampaatvam uktam | nivsatoya- [bh.pu. 5.13.4] ity atra tad-arjana-praysa ukta | atra tu bdhitev
api puna pravttir ucyata ity apaunaruktyam | svayam eva sakd avagata
viay vaitathya viphalatva yena | parbhidhynena dehbhiniveena
vibhrait smtir yasya | tayaiva vibhraitay smty smti-bhrad
evety artha ||10||
8 of 211

BHGAVATA-PURA PACAMA-SKANDHA
krama-sandarbha : na vykhytam.
vivantha : atra kvacit kramea, kvacit kramollaghanena, kvacit
paunaruktyenpi vykhyna nvagamanyam | nahi mahavy sarva
eva panth jkartu akya iti | atra sva-prauhim apahya yath-sthitam
eva vykhyyate | marci-toyny abhidhvati kvacid ity etad vycae
kvacid iti | sakd eka-vram avagata viay vaitathya naiphalya
yena sa | tad api tn eva viayn marci-toya-pryn puna punar
abhidhvati parbhidhynena dehbhiniveena vibhrait smtir yasya sa
| tayaiva vibhraitay smty smti-bhrad evety artha ||10||
o)0(o
|| 5.14.11 ||

kvacid ulka-jhill-svanavad atiparuarabhasopa pratyaka paroka v ripu-rjakula-nirbhartsitentivyathita-kara-mlahdaya.


rdhara : adya-jhill-svana- [bh.pu. 5.13.5] ity etad vycaekvacid
ulketi | atiparuo rabhasa utshas tenopa sabhramo yath bhavaty
eva rip rja-kulasya ca nirbhartsitenti-vyathita kara-mla hdaya
ca yasya ||11||
krama-sandarbha : na vykhytam.
vivantha : adya-jhill-svana- [bh.pu. 5.13.5] ity etad vycae
kvacid ulketi | atiparuo rabhasa utshas tenopa sabhramo yatra tad
yath syt tath nirbhartsanena ||11||
o)0(o
|| 5.14.12 ||

sa yad dugdha-prva-suktas tad kraskarakkatudy-apuya-druma-lat-vioda-pnavad


ubhayrtha-nya-dravin jvan-mtn svaya
jvan-mriyama upadhvati.

9 of 211

BHGAVATA-PURA PACAMA-SKANDHA
rdhara : apuya-vkn [bh.pu. 5.13.5] ity etad vycaesa yadeti |
dugdham upabhukta prva-sukta yena | tad kraskaro via-tindus tat
pramukh yepuya-drums tath-vidh lat ca viodapn ca via-kps
tat-tulyn dda-prayojana-nya-dhann ||12||
krama-sandarbha : na vykhytam.
vivantha : apuya-vkn [bh.pu. 5.13.5] ity etad vycaesa yadeti
| dugdham upabhukta prva-sukta yena sa | kraskaro via-tinduka |
tat-pramukh yepuya-drums tath-vidh lat ca via-kps tat-tulyn
dda-prayojana-nya-dhann ||12||
o)0(o
|| 5.14.13 ||

ekadsat-prasagn nikta-matir vyudaka-srotaskhalanavad ubhayatopi dukhada pkhaam


abhiyti.
rdhara, vivantha : kvacid vitoy sarita [bh.pu. 5.13.6] ity etad
vycae | ekad kvacid asat prasagn nikt vacit matir yasya sa |
nirudaka-nad-garta-pte yath sadya ira sphuati, pacd api tad
vedannuvartate, evam iha paratra ca dukhadam ||13||
krama-sandarbha : na vykhytam.
o)0(o
|| 5.14.14 ||

yad tu para-bdhayndha tmane nopanamati


tad hi pit-putra-barhimata pit-putrn v sa
khalu bhakayati.
rdhara : paraspara claate niranna [bh.pu. 5.13.6] ity etad
vycaeyad tv iti | andhonna nopanamati nopatihati | pit-putr
barhi kuas tadvata | pitu putr v kudi-ta-mtram api yeu
payati, tn bhakayati bdhata ity artha | pit-putra-barhihn iti tu
pha sugama ||14||
krama-sandarbha : na vykhytam.
10 of 211

BHGAVATA-PURA PACAMA-SKANDHA
vivantha : paraspara claate niranna [bh.pu. 5.13.6] ity etad
vycaepara-bdhay para-pana-pradaypi jvikay andho
nopanamati nopatihati | pitu putr v kudi-ta-mtram api yeu
payati tn bhakayati rja-dvrt padtikn nya payati ||14||
o)0(o
|| 5.14.15 ||

kvacid sdya gha dvavat priyrtha-vidhuram


asukhodarka okgnin dahyamno bha
nirvedam upagacchati.
rdhara, vivantha : sdya dvam [bh.pu. 5.13.6] ity etad
vycaekvacid sdyeti ||15||
krama-sandarbha : na vykhytam.
o)0(o
|| 5.14.16 ||

kvacit kla-via-mita-rja-kula-rakaspahtapriyatama-dhansu pramtaka iva vigata-jvalakaa ste.


rdhara : kva ca, yakair htsur [bh.pu. 5.13.6] ity etad vycae |
kvacit klena via-mita pratiklat nta yad rja-kula tad eva rakas
tenpaht priyatama-dhana-rp asavo yasya | vigatni jva-lakaani
hardni yasya | rair hta-sva ity apy anenaiva vykhytam ||16||
krama-sandarbha : na vykhytam.
vivantha : kva ca, yakair htsur [bh.pu. 5.13.6] ity etad vycae
kvacit kleti | vigatni jva-lakaani hardni yasya sa, oka-mrcchito
v ||16||
o)0(o
|| 5.14.17 ||
11 of 211

BHGAVATA-PURA PACAMA-SKANDHA

kadcin manorathopagata-pit-pitmahdy asat


sad iti svapna-nirvti-lakaam anubhavati.
rdhara : kvacic ca gandharva-pura pravia [bh.pu. 5.13.7] ity etad
vycae | kadcin mano-ratha-prpta pitrdy asad eva sad iti matv
prva gandharva-puravad aghaamna-daranam uktam, idn tannimitta-sukhsaktir ucyata iti bheda ||17||
krama-sandarbha : na vykhytam.
vivantha : kvacic ca gandharva-pura pravia [bh.pu. 5.13.7] ity etad
vycaekadcid iti | mano-ratha-prpta pitrdikam asan mtam api sat
puna para-lokd gatam iti matv svapne iva nirvtim ||17||
o)0(o
|| 5.14.18 ||

kvacid ghrama-karma-codantibhara-girim
rurukamo loka-vyasana-karita-man
kaaka-arkar-ketra praviann iva sdati.
rdhara : calan kvacid [bh.pu. 5.13.8] ity etad vycae | kvacid
ghrame y karma-codans tsm atibharotivistra sa eva giri, tam
rurukas tad-anta gantum icchan ||18||
krama-sandarbha : na vykhytam.
vivantha : calan kvacid [bh.pu. 5.13.8] ity etad vycaekvacid
ghrame y karma-codans tbhi prpto yotibharovamedhdir
vivhdir v sa eva giri, tam rurukas tad-anta gantum icchan lokn
prativei-jann vyasana tda-bhat-karmsaktis tena karita-man |
ete sva-pratihrtha bhat-karma kurvanti aha katha na karomti
vikubdha-citta ||18||
o)0(o
|| 5.14.19 ||

kvacic ca dusahena kybhyantara-vahnin


ghta-sra sva-kuumbya krudhyati.
12 of 211

BHGAVATA-PURA PACAMA-SKANDHA
rdhara : pade padebhyantara-vahnin [bh.pu. 5.13.8] iti vycae
kvacic ca dusaheneti ||19||
krama-sandarbha : na vykhytam.
vivantha : pade padebhyantara-vahnin [bh.pu. 5.13.8] ity etad
vycaekvacid dusaheneti | ghta-sra dagdha-dhairya ||19||
o)0(o
|| 5.14.20 ||

sa eva punar nidrjagara-ghtondhe tamasi


magna nyraya iva ete nnyat-kicana veda
ava ivpaviddha.
rdhara : kvacin nigra [bh.pu. 5.13.9] ity etad vycaesa eveti ||
20||
krama-sandarbha : na vykhytam.
vivantha : kvacin nigra [bh.pu. 5.13.9] ity etad vycaesa eveti |
apaviddha svajanais tyakta ||20||
o)0(o
|| 5.14.21 ||

kadcid bhagna-mna-daro durjana-dandakair alabdha-nidr-kao vyathitahdayennukyama-vijnondhakpendhavat patati.


rdhara : daa sma ete [bh.pu. 5.13.9] iti vycaekadcid iti |
mno garva eva dar para-pkaratvt, bhagn mna-dar yasya |
ata eva na labdho nidry kaopi yena ||21||
krama-sandarbha : na vykhytam.
vivantha : daa sma ete [bh.pu. 5.13.9] iti vycaekadcid
bhagneti ||21||
13 of 211

BHGAVATA-PURA PACAMA-SKANDHA
o)0(o
|| 5.14.22 ||

karhi sma cit kma-madhu-lavn vicinvan yad


para-dra-para-drav-yy avarundhno rj
svmibhir v nihata pataty apre niraye.
rdhara : karhi sma cit kudra-rasn [bh.pu. 5.13.10] ity etad vycae
karhi sma cit kma-madhu-lavn iti | yad nihato bhavati, tad sadya eva
niraye patati ||22||
krama-sandarbha : na vykhytam.
vivantha : karhi sma cit kudra-rasn [bh.pu. 5.13.10] ity etad
vycaekarhi sma cit kmeti ||22||
o)0(o
|| 5.14.23 ||

atha ca tasmd ubhayathpi hi karmsminn


tmana sasrvapanam udharanti.
rdhara : prasagt pravttasya karmaa sasra-hetutva sphuayati
atha ceti | yasmd eva tasmt | atha anantaram eva | ubhayath iha ca
paratra ca | asmin pravtti-mrge | sasrasyvapana janma-ketra
karmodharanti ||23||
krama-sandarbha : na vykhytam.
vivantha : atha ceti | yasmd eva tasmd ubhayathpi ppa-prakrea
ca karma, asmin jagati ||23||
o)0(o
|| 5.14.24 ||

muktas tato yadi bandhd devadatta


upcchinatti tasmd api viumitra ity
anavasthiti.
14 of 211

BHGAVATA-PURA PACAMA-SKANDHA
rdhara : tatrtikcchrt pratilabdha-mna [bh.pu. 5.13.10] ity etad
vycaemukta iti | yadi bandhn mukto bhavati, tarhi tata sakd anyo
harati, tasmd apy anya, na tv asau bhoktu labhata ity artha ||24||
krama-sandarbha : na vykhytam.
vivantha : tatrtikcchrt pratilabdha-mna [bh.pu. 5.13.10] ity etad
vycaemukta iti | bandht tat-svmi-datta-bandha-prahrder yadi
dravydi-vyayena mukta san tad-drn sambhoktu prpnoti, tad
devadattonya kacil lampaa, tata cchidya bhukte, tasmd apy anya iti
na kopi prakma bhoktu labhate ||24||
o)0(o
|| 5.14.25 ||

kvacic ca ta-vtdy-anekdhidaivikabhautiktmyn dan pratinivraekalpo


duranta-cintay viaa ste.
rdhara : kvacic ca ttapa- [bh.pu. 5.13.11] ity etad vycae
kvacic ceti | tdayonek dhidaivikdy y da dukhvasths tsm ||
25||
krama-sandarbha : na vykhytam.
vivantha : kvacic ca ttapa- [bh.pu. 5.13.11] ity etad vycae
kvacic ca teti | dan dukhvasthn ||25||
o)0(o
|| 5.14.26 ||

kvacin mitho vyavaharan yat kicid dhanam


anyebhyo v kkiik-mtram apy apaharan yat
kicid v vidveam eti vitta-hyt.
rdhara : kvacin mitha [bh.pu. 5.13.12] ity etad vycae | kvacin
mitho yat kicid dhana vyavaharan kkiik-mtra, viati-kapardakamtra, tatopi nyna v yat kicid apaharan vidveam eti ||26||
15 of 211

BHGAVATA-PURA PACAMA-SKANDHA
krama-sandarbha : na vykhytam.
vivantha : kvacin mitha [bh.pu. 5.13.12] ity etad vycaekvacin
mitha iti | yat kicid api dhana mitho vijydau vyavaharan kkiik
viati-kapardaks tan-mtra yat kicit tatopi nyna ca ,
anyebhyopaharan v vidveam eti ||26||
o)0(o
|| 5.14.27 ||

adhvany amuminn ima upasargs tath sukhadukha-rga-dvea-bhaybhimnapramdonmda-oka-moha-lobhamtsaryeryva-mna-kut-pipsdhi-vydhijanma-jar-maradaya.


rdhara : adhvany amuminn uru-kcchra-vitta-bdhopasargai [bh.pu.
5.13.13] ity uktn upasargn prapacayati | adhvany amuminn ime urukcchra-vitta-bdhdayas tath sukha-dukhdaya ca |
vyutkramai punar uktai ca nn-phair ata param |
durgamopi bhavdhvya sapradyena tryate ||27||
krama-sandarbha : na vykhytam.
vivantha : adhvany amuminn uru-kcchra- [bh.pu. 5.13.13] iti
vycaeadhvany amuminn ima iti ||27||
o)0(o
|| 5.14.28 ||

kvpi deva-myay striy bhuja-latopagha


praskanna-viveka-vijno yad-vihraghrambhkula-hdayas tad-rayvasaktasuta-duhit-kalatra-bhitvalokaviceitpahta-hdaya tmnam
ajittmprendhe tamasi prahioti.
rdhara : tatra prasajjati kvpty-din sihvalokana-nyyenoktam
artham apakya kramea vycaekvpi deva-myayeti | praskannam
16 of 211

BHGAVATA-PURA PACAMA-SKANDHA
apagata viveka-vijna yasya | yasy striy vihra-gha kr-gha tadrambhe kula hdaya yasya | anena prasajjatti vykhytam | tadrayety-di vycae | tasy rayevasakt salagn sut duhitara ca
kalatra ca saiva str te bhitdibhir apahta hdaya yasya |
prahioti prakipati ||28||
krama-sandarbha : na vykhytam.
vivantha : prasajjati kvpti vycaekvpti | deva-my-rpay
striy kartry bhuja-latbhym upagha san lupta-viveka-vijno bhavati |
yasy striy keli-ghrambhe kula-hdayo bhavet, tasy eva
rayevasakt salagn sut duhitara ca kalatra tat-suta-vadh s ca
te bhitdibhir apahta hdaya yasya sa ||28||
o)0(o
|| 5.14.29 ||

kadcid varasya bhagavato vio cakrt


paramv-di-dvi-parrdhpavargaklopalakat parivartitena vayas rahas
harata brahma-ta-stambdn bhtnm
animiato miat vitrasta-hdayas tam
evevara kla-cakra-nijyudha skd
bhagavanta yaja-puruam andtya pkhaadevat kaka-gdhra-baka-vaa-pry ryasamaya-pariht sketyenbhidhatte.
rdhara : kvacit kadcid dhari-cakratas trasann [bh.pu. 5.13.16] ity etad
vycaekadcid varasyeti | paramur dir dvi-parrdhopavargonta
tad evopalakaa yasya tasmt | klopalakad iti pthak padatvena
phe kla-svarpd ity artha | rahas ghrea parivartitena
paribhramaena vayas blydi-kramea | brahmam abhivypya tastambdni bhtni harata cakrata sakd vitrasta-hdaya san
pkhaa-devat | bhimukhyena dhatta ity anvaya | animiato nimeam
akurvata, aramattd ity artha | miat pratikartum aaktnm ity artha
| karmai ahya | kla-cakra nija nityam yudha yasya | sketyena
mla-prama-nyena pkhagamena ||29||
krama-sandarbha : na vykhytam.
17 of 211

BHGAVATA-PURA PACAMA-SKANDHA
vivantha : kvacit kadcid dhari-cakratas trasann [bh.pu. 5.13.16] ity
etad vycaekadcid varasyeti | cakrt paritrasta-hdaya paadevat sketyena kalpitena pagamena abhidhatte upsyatay
vycaa ity anvaya | paramur dir dvi-parrdhopavargonto yasya tena
klenaiva upa dhikyena lakaa yasya tasmt | dvi-parrdhpavargt
klopalakat iti phe kla-svarpd ity artha | kdt ? parivartitena
vayas blydin rahas atiaighryea brahmdn apy animiat
apayat vyavahre pramattn bhtn iti karmai ahya | bhtni
harata ity artha |
yad v, yur ity adhyhrya te yur haratonimiato nimeam apy
akurvata apramattd ity artha | rya-samaya-pariht icra-rahit
||29||
o)0(o
|| 5.14.30 ||

yad tu pkhaibhir tma-vacitais tair uru


vacito brahma-kula samvasas te lam
upanayandi-rauta-smrta-karmnuh-nena
bhagavato yaja-puruasyrdhanam eva tad
arocayan dra-kula bhajate
nigamcreuddhito yasya mithun-bhva
kuumba-bharaa yath vnara-jte.
rdhara : tair vacita [bh.pu. 5.13.17] ity etad vycaeyad tv iti |
tman vacitair uru adhika vacita san | te brhman yac chlam
upanayandi tad arocayan dra-vad vartate | nigamoktcre auddhita
svasya uddhy-abhvt | yasya drasya kevala mithun-bhva kuumbabharaa ca vypro ngni-hotrdi ||30||
krama-sandarbha : nigamcre y uddhis tat-karad ity artha ||30||
vivantha : tair vacita [bh.pu. 5.13.17] ity etad vycaeyad tv iti |
tmanaiva vacitai sva-kalpita-kupatha-gmitvt tair uru-vacita | kalpitakicin-mtrpardha-miea dhandy apahtya sva-gan nisrita |
nigamoktcra-madhye y auddhir ucyate tayaiva yasya mithunbhva,
vidhavys tyakta-dhavy v mlydi-pradnena pariaya ||30||
o)0(o
18 of 211

BHGAVATA-PURA PACAMA-SKANDHA
|| 5.14.31 ||

tatrpi niravarodha svairea viharann atikpaa-buddhir anyonya-mukha-nirkadin


grmya-karmaaiva vismta-klvadhi.
rdhara : taj-jti-rsena [bh.pu. 5.13.17] ity-di vycae | tatrpi
niravarodha pratibandha-rahita | svairea svecchay kran vismtamtyu-kla san ||31||
krama-sandarbha : na vykhytam.
vivantha : taj-jti-rsena [bh.pu. 5.13.17] ity-di vycae | tatrpi
niravarodho dharma-marydbhir anavarudhyamna vismta-mtyu-kla
san viharan bhavati ||31||
o)0(o
|| 5.14.32 ||

kvacid drumavad aihikrtheu gheu rasyan


yath vnara suta-dra-vatsalo vyavyakaa.
rdhara : drumeu rasyann [bh.pu. 5.13.14] ity etad vycaekvacid
drumavad iti | vyavya-kao maithunotsavo bhavati ||32||
krama-sandarbha : na vykhytam.
vivantha : drumeu rasyann [bh.pu. 5.13.14] iti vycaekvacid
drumeti | rasyan ramama vyavya-kaa str-saga-labdhotsava ||
32||
o)0(o
|| 5.14.33 ||

evam adhvany avarundhno mtyu-gaja-bhayt


tamasi giri-kandara-prye.

19 of 211

BHGAVATA-PURA PACAMA-SKANDHA
rdhara : kvacit pramdd [bh.pu. 5.13.18] ity etad vycae | evam
adhvani sukha-dukhdy-avarundhno giri-kandara-prye tamasi rogdypadi patatti ea ||33||
krama-sandarbha : giri-kandara-prye tamasi rogdy padya patan
mtyu-gaja-bhayd vall-tulya-prcna-karmvalambya sthito bhavatti
ea ||33||
vivantha : kvacit pramdd [bh.pu. 5.13.18] ity etad vycaeevam
adhvanti | mtyu-bhayt tamasi mah-rogdy-upaamrtha kukarmai
avarundhna tmna avaruaddhi ||33||
o)0(o
|| 5.14.34 ||

kvacic chta-vtdy-aneka-daivikabhautiktmyn dukhn


pratinivraekalpo duranta-viaya-viaa ste.
rdhara : kvacic chta-vtety-di-prvasmd adhikokti | rogdy-padi
patita san tdibhi kliyann sta ity artha ||34||
krama-sandarbha : na vykhytam.
vivantha : kvacic ca ttapa- [bh.pu. 5.13.11] ity etad vycae
kvacic chta-vteti ||34||
o)0(o
|| 5.14.35 ||

kvacin mitho vyavaharan yat kicid dhanam


upayti vitta-hyena.
rdhara : tad eva sihvalokana-nyyenoktam artha yath-sthnam
apakya vykhyya krama-stham anuvartayitu purvoktam evnuvadati
kvacin mitha iti | vitta-hyena kadcid yat kicid dhanam upayti ||35||
krama-sandarbha : na vykhytam.

20 of 211

BHGAVATA-PURA PACAMA-SKANDHA
vivantha : kvacin mitha [bh.pu. 5.13.11] iti vycaekvacin mitha iti
||35||
o)0(o
|| 5.14.36 ||

kvacit ka-dhana ayysanandyupabhoga-vihno yvad apratilabdhamanorathopagatdnevasita-matis tatas


tatovamndni jand abhilabhate.
rdhara : kvacit kvacit ka-dhanas tu [bh.pu. 5.13.12] iti vycae,
kvacit ka-dhana iti | apratilabdha yan manorathenopagata vchita
tasydne svkre nicita-mati san ||36||
krama-sandarbha : na vykhytam.
vivantha : kvacit kvacit ka-dhana [bh.pu. 5.13.12] ity etad
vycaekvacit kvacit ka-dhana iti | yan manorathenopagata dhandi
vchita tasydne svkre nicita-mati san ||36||
o)0(o
|| 5.14.37 ||

eva vitta-vyatiaga-vivddha-vairnubandhopi
prva-vsanay mitha udvahaty athpavahati.
rdhara : anyonya-vitta-vyatiagena [bh.pu. 5.13.13] ity etad vycae
eva vitta-vyatiageti | apavahati tyajati ||37||
krama-sandarbha : na vykhytam.
vivantha : anyonya-vitta-vyatiagena [bh.pu. 5.13.13] ity etad
vycaeeva iti | athpavahati punar udvha tyajati ca ||37||
o)0(o
|| 5.14.38 ||

21 of 211

BHGAVATA-PURA PACAMA-SKANDHA

etasmin sasrdhvani nn-kleopasargabdhita panna-vipanno yatra yas tam u ha


vvetaras tatra visjya jta jtam updya
ocan muhyan bibhyad-vivadan krandan
sahyan gyan nahyamna sdhu-varjito
naivvartatedypi yata rabdha ea nara-lokasrtho yam adhvana pram upadianti.
rdhara : adhvany amuminn [bh.pu. 5.13.13, 19] ity-di vycate
etasminn iti | panna pada prpta vipanno vinao v yatra yas tam
itaras tatra visjya | na hy amno badhyamna | sdhu-varjita sdhuvyatirikta ||38||
krama-sandarbha : na vykhytam.
vivantha : adhvany amuminn [bh.pu. 5.13.13, 19] ity-di vycate
etasminn iti | panna pada prpta vipanno mta | sdhu-varjita iti
vaiava-sage iti taratti bhva | yata paramevart tam eva
paramevara pra pra-prpaka tatra sdhu-saga eva hetur ity artha ||
38||
o)0(o
|| 5.14.39 ||

yad ida yognusana na v etad avarundhate


yan nyasta-da munaya upaama-l
uparattmna samavagacchanti.
rdhara : anvttau hetum hayad idam iti ||39||
krama-sandarbha : na vykhytam.
vivantha : anvttau hetum hayad idam iti | samavagacchanti
prpnuvanti ||39||
o)0(o
|| 5.14.40 ||

22 of 211

BHGAVATA-PURA PACAMA-SKANDHA

yad api dig-ibha-jayino yajvino ye vai rjaraya


ki tu para mdhe ayrann asym eva
mameyam iti kta-vairnubandhy visjya
svayam upasaht.
rdhara : manasvina [bh.pu. 5.13.15] ity-di vycaeyad apti | ye
vai rjaraya, tepi nvarundhate, kintu para kevala mdhe ayran ||
40||
krama-sandarbha : na vykhytam.
vivantha : manasvina [bh.pu. 5.13.15] ity etad vycaeyad api
yadyapi tad api asy pthivy ayran, kdy mameyam iti | kto
vairnubandho yasy tasy, im visjya svayam eva saht mt ||
40||
o)0(o
|| 5.14.41 ||

karma-vallm avalambya tata pada kathacin


narakd vimukta punar apy eva sasrdhvani
vartamno nara-loka-srtham upayti evam upari
gatopi.
rdhara : prasajjati [bh.pu. 5.13.16] ity-di giri-kandara ity antam
apakya vykhyta, grantham atikramya vall ghtvety-di-grantha
vycae, karma-vallm iti | evam upari svarga gatopi nara-loka-srtham
evopayti ||41||
krama-sandarbha : na vykhytam.
vivantha : vall ghtvety-di avaia grantha vycaekarmavallm avalambyeti | evam upari-gatopi svarg janopi sasrdhvani
vartamna ||41||
o)0(o
|| 5.14.42 ||
tasyedam upagyanti
23 of 211

BHGAVATA-PURA PACAMA-SKANDHA

rabhasyeha rjarer manaspi mahtmana |


nnuvartmrhati npo makikeva garutmata ||
rdhara : tad eva bharatokti vykhyya tac carita-sagraha-lokn ha
| tasyeda karma lokair upagyanti | rabhasya abha-putrasya anyo
nponuvartma nrhati vartmnugantu aknoti ||42||
krama-sandarbha : na vykhytam.
vivantha : bharatopkhynam upasahtya tan-mahimani prc
sammatim hatasya ida karma rabhasya abha-putrasya anuvartma
vartmnugantu nrhati yogyatbhvd iti bhva | manas manorathenpi
kim uta karma ||42||
o)0(o
|| 5.14.43 ||

yo dustyajn dra-sutn suhd rjya hdispa |


jahau yuvaiva malavad uttamaloka-llasa ||
rdhara : tatra hetum haya iti | suhd-rjyayor dvandvaikyam | yo
dustyajn drdn vihm iva jahau tasyrabhasyeti sabandha |
dustyajatve hetu, hdi-spo mano-jn tyge hetu, uttama-loke llas
lampaatva yasya |
krama-sandarbha : na vykhytam.
vivantha : tasya premnubhvam haya tiy asyottara-vkya-gatatvn
na tat-padpek mlita yad abhirmatdhika itivad dustyajatve hetu |
hdi-spa manoharn suhd-rjayor dvandvaikya yuvaiveti vrdhakye
tygibhya priyavratdibhyopy utkara | malavad iti yath malasya tyga
eva nirvti tygbhve kaa tyaktasya tasya smaraepi
nihvanodgamas tathaiveti tygepy anyebhyo vailakayd utkara |
tatra hetuuttama sarvotka rpa-gua-ll-mdhuryaivaryasambandh lok yao yasya tasmin llasa dardy-autsukya yasya sa |
tena bhagavat-saundarydy-anvia-sarvendriy viraktn drdayo
na mala-tuly bhavantti bharatasyottama-bhaktatva dhvanitam ||43||
o)0(o
24 of 211

BHGAVATA-PURA PACAMA-SKANDHA
|| 5.14.44 ||

yo dustyajn kiti-suta-svajanrtha-drn
prrthy riya sura-varai sadayvalokm |
naicchan npas tad-ucita mahat madhudvisevnurakta-manasm abhavopi phalgu ||
madhva : te haihaya-vaiydn rabhasyeha ka sama |
yasyopadet sindho dadara kapila vibhum || ||44||
rdhara : tasyaiva viaya-tygo na citram ity ha | ya eva-bhtosau
npa sa kity-dn naicchad iti yat tad ucitam | sadayvalok bharatasya
day yath bhavaty evam avaloko yasy iti parijanvaloka riym
upacaryate | yato madhu-dvia sevym anurakta mano ye te
mahatm abhavo mokopi phalgus tuccha eva ||44||
krama-sandarbha : na vykhytam.
vivantha : uktam evrtham ullsena punar api spaktyhaya iti |
sadayvalok bharatasya day yath bhavaty evam avaloko yasy iti
parijanvaloka riym upacaryate iti svmi-caraai | yad v, bharato
vairgyottha rra-kaa msvkarotu , may llyamno gha eva
tihatv iti sadayvaloko yasys tm | abhavo mokopi phalgus tatrpi
virajyantty artha ||44||
o)0(o
|| 5.14.45 ||

yajya dharma-pataye vidhi-naipuya


yogya skhya-irase praktvarya |
nryaya haraye nama ity udra
hsyan mgatvam api ya samudjahra ||
madhva : yujyate aneneti yogo hari | skhya-irase uttama-jnasvarpya ||45||
rdhara : tasya sevnurgam evhayajyeti | yaja-rpya dharmapataye yajdi-phala-dtre | vidhau naipuya yasya tasmai
dharmnuhtre | yogogas tasmai | skhya jna tac-chira
pradhna phala yasya tasmai | yogya praktvarya my-niyantre |
25 of 211

BHGAVATA-PURA PACAMA-SKANDHA
ata eva nra jva-samha soyanam rayo yasya sarva-jva-niyantre |
eva karma-jna-devat-kai pratipditya haraye nama ity udram
uccair ya samyag uccritavn | mgatva mga-deham api hsyan
tyakyan | ya evabhtas tasya tad ucitam iti v tasynuvartmanrhatti v
sambandha ||45||
krama-sandarbha : ata eva bhakte r-bhagavat-svarpa-aktibodhakatva svayam-prakatvam hayajyeti | ya rabheyo bharato
maraa-samaye, tatrpi mga-arre | tad-vacana-janmtyantsambhvt
sva-prakatvam eva tasy krtana-lakay bhakte sidhyati | yajyeti |
dharma-rpya, tat-plakya, tat-pravartakya, jna-sdhana-rpya, jnarpya, my-niyantre, sarva-jvrayya, tatopi parya haraye
manoharya nama, dsyentmna samarpaymty artha | ata eva yat tu
r-bharatasya mga-arra tyajato nmni ghtvpi arrntara-prptis
tatrpi skd-bhagavat-prptir eva | tdn mah-bhgavatn hdi
sad tad-virbhvt | ato viu-purd ukt jni-bharatdy kalpabhedennye eva jey ||45|| (bhakti-sandarbha 139)
vivantha : yajyeti tribhi padai kramea karma-jna-bhaktimrg yathottaram utkaro vyajita | vidher yaja-vidher naipuya
yasmt tasmai | hsyan tyakan tena maraa-kle na udjahra, tath sati
jahad ity ucyate | bhagavataiva sva-bhakty-udrekrtha punar
janayiyamatvd iti bhva ||45||
o)0(o
|| 5.14.46 ||

ya ida bhgavata-sabhjitvadta-guakarmao rjarer bharatasynucarita svastyayanam yuya dhanya yaasya


svargypavargya vnuoty khysyaty
abhinandati ca sarv evia tmana ste na
kcana parata iti.
rdhara : bharata-carita-ravadi-phalam haya idam iti |
bhgavatai sabhjit avadt uddh gu karmi ca yasya tasya
bharatasynucarita yonuoti sa tmana eva sakt sarv ia ste
svata eva prpnoti natu kcid api parasmd apekata ity artha ||46||
krama-sandarbha : na vykhytam.
26 of 211

BHGAVATA-PURA PACAMA-SKANDHA
vivantha : bhgavatai r-bhgavatesmin stre v sabhjit stut
avad uddh gu karmi yasya | tmana eveti sarva-vchitni
tasnysenaiva svata prptni bhavantty artha ||46||
iti srrtha-dariny hariy bhakta-cetasm |
caturdaa pacamasya sagata sagata satm ||*||
o)0(o
iti rmad-bhgavate mah-pure brahma-stra-bhye
pramahasya sahity vaiysiky pacama-skandhe
bharatopkhyna nma
caturdaodhyya |
||5.14||

27 of 211

BHGAVATA-PURA PACAMA-SKANDHA
(5.15)

atha pacadaodhyya

priyavrata-vanukrtana
|| 5.15.1 ||
r-uka uvca

bharatasytmaja sumatir nmbhihito yam u ha


vva kecit pkhaina abha-padavm
anuvartamna cnry aveda-sammnt
devat sva-manay ppyasy kalau
kalpayiyanti.
rdhara :
evam atabhir adhyyair bharatasyoktam hitam |
tata pacadae tasya krtyante vaa-j np ||
abha-padav jvan-mukta-mrgam anuvartamna ya dveti ea |
yad v, ya sumatim aveda-sammnt devat kalpayiyanti |
buddhoya skd avatra iti masyanta ity artha ||1||
krama-sandarbha : kalpayiyanti | atrmara eva l na bhaviyati |
tasya kaler bhtatvt | tath ca straanavakpty-amarayor akivttepi
[p. 3.3.145] iti |
vivantha :
atha pacadae rjo gayasya mahimocyate |
ya priyavrata-vayn antyosya virajasya ca ||
kalau tasya carita rutv tdcravantosmka sumatir eva devat,
yath buddha iti bauddha-sampradyd vicchidya kalpayiyanti ||1||
o)0(o
|| 5.15.2 ||

tasmd vddhaseny devatjin-nma


putrobhavat.
28 of 211

BHGAVATA-PURA PACAMA-SKANDHA
na kenpi vykhytam.
o)0(o
|| 5.15.3 ||

athsury tat-tanayo devadyumnas tato


dhenumaty suta parameh tasya
suvarcaly pratha upajta.
rdhara : tat tanayo devatjita putra ||3||
krama-sandarbha, vivantha : na vykhytam.
o)0(o
|| 5.15.4 ||

ya tma-vidym khyya svaya sauddho


mah-puruam anusasmra.
rdhara : tma-vidy bahubhya khyya vykhynenaiva svaya
sauddhonusasmra aparokataynubhtavn ||4||
krama-sandarbha : na vykhytam.
vivantha : anusasmra anubabhva prpa v ||4||
o)0(o
|| 5.15.5 ||

pratht suvarcaly pratihartrdayas traya


sann ijy-kovid snava pratihartu stutym
aja-bhmnv ajanitm.
rdhara : pratihart prastot udgteti trayo yaja-nipu snava san |
ajanit jtau ||5||
krama-sandarbha : na vykhytam.
29 of 211

BHGAVATA-PURA PACAMA-SKANDHA
vivantha : pratihart prastot udgteti trayo yaja-nipu snava san
||5||
o)0(o
|| 5.15.6 ||

bhmna i-kulyym udgthas tata prastvo


devakulyy prastvn niyutsy hdayaja
sd vibhur vibho raty ca pthueas tasmn
nakta kty jaje naktd druti-putro gayo
rjari-pravara udra-rav ajyata skd
bhagavato vior jagad-rirakiay ghtasattvasya kaltmavattvdi-lakaena mahpuruat prpta.
rdhara : hdaya-ja putra | jagato rirakiay rakitum icchay
ghta sattva yena tasya vio kala san ||6||
krama-sandarbha : na vykhytam.
vivantha : hdaya-ja putra | kal aa ||6||
o)0(o
|| 5.15.7 ||

sa vai sva-dharmea praj-plana-poaapranopallannusana-lakaenejydin ca


bhagavati mah-purue parvare brahmai
sarvtmanrpita-paramrtha-lakaena
brahmavic-caranusevaypdita-bhagavadbhakti-yogena cbhkaa
paribhvittiuddha-matir uparatntmya tmani
svayam upalabhyamna-brahmtmnubhavopi
nirabhimna evvanim ajgupat.
madhva : priyavrato gaya caiva karma-deva samo guai iti guye ||
7||
30 of 211

BHGAVATA-PURA PACAMA-SKANDHA
rdhara : mah-puruatvam evhasa vai iti | dharmas tasya dvividha, abhiaktitvt praj-plandir eka, ghasthatvd ijydi cpara |
dvi-vidhopi bhagavati sarvtmanrpita san paramrtha-lakaas tena
paribhvit sasktti-uddh matir yasya | ata evoparatam antmyadehdy aha bhvo yasmis tasminn tmani citte svayam evopalabhyamne
brahmay tmnubhavo yasya tdopi nirabhimna evvanim ajgupat
playm sa ||7||
krama-sandarbha : sa vai iti | upalabhyamne brahmay
tmnubhavopy ajgupad ity anvaya | tathpi gopane hetu nirabhimna
eva sann iti ||7||
vivantha : plana vipaka-vimardandin poaa vtti-dndin
arpita san paramrtha-lakao bhavati ya sva-dharmas tena pari sarvatobhvena bhvit bhva-yukt-kt viuddh matir yasya sa | uparatam
antmya dehdy-aha-bhvo yasya sa ||7||
o)0(o
|| 5.15.8 ||

tasyem gth paveya purvida


upagyanti.
na katamenpi vykhytam.
o)0(o
|| 5.15.9 ||

gaya npa ka pratiyti karmabhir


yajvbhimn bahuvid dharma-gopt |
samgata-r sadasas-pati sat
sat-sevakonyo bhagavat-kalm te ||
rdhara : karmabhir gaya ka pratiyty anukaroti na kopi | atra hetu
yajvdi-rpo bhagavat-kal gayam tenya ka ity anuaga | abhimn
sarvato mnspada manasvti v | samgat saprpt rr yena yam iti
v | sat sadasa sabhy pati sat sadasa sabhy pati sat
sevaka | yad v, yajvdi-rpopi bhagavat-kalmte gaya konya
pratiytty anvaya ||9||
31 of 211

BHGAVATA-PURA PACAMA-SKANDHA
krama-sandarbha : na vykhytam.
vivantha : pratiyti anukaroti | abhimn sarvato mnspada
manasvti v | sat yat sadas tasya pati bhagavad-aa vin konya
yajvdi-rpopi gaya pratiytty anvaya ||9||
o)0(o
|| 5.15.10 ||

yam abhyaican paray mud sat


satyio daka-kany saridbhi |
yasya prajn duduhe dhario
nirio gua-vatsa-snutodh ||
rdhara : sat satya | saty io ys t | daka-kany raddhmaitr-dayety-dy | niriopi yasya prajnm ia kmn dhar
duduhe | tasya gu eva vatsas tena snuta-mdho yasy pthivy | yac
chabdn tam gaya ka pratiytti sabandha ||10||
krama-sandarbha : na vykhytam.
vivantha : sat satya | daka-kany raddh-maitr-dayety-dy
satyio raddh-maitr-daydys te santv iti saty io ys t |
nirio nikmasypi yasya prajnm io dhar duduhe | gu eva
vatsas tena snuta-mdho yasy s ||10||
o)0(o
|| 5.15.11 ||

chandsy akmasya ca yasya kmn


dudhur jahrur atho bali np |
pratyacit yudhi dharmea vipr
yadi aham aa paretya ||
rdhara : chandsi veds tad vihita-karmi ca | dudhur duduhu |
yudhi pratyacit bai pratipjit np yasya balim jahrur arpaym su |
dharmea planena dakidibhi ca yad pratyacit viprs tad paretya
lokntare i dharma-phalnm aham aam jahru | puya-abhgam datte nyyena pariplayan iti smte ||11||
32 of 211

BHGAVATA-PURA PACAMA-SKANDHA
krama-sandarbha : na vykhytam.
vivantha : yudhi pratyacit bai pratipjit np balim jahru |
dharmea dakidibhi pratyacit vipr yad yasmai paretya lokntare
i sva-carita-dharma-phalnm aham aam jahru | puya a
bhgam datte nyyena pariplayan iti smte ||11||
o)0(o
|| 5.15.12 ||

yasydhvare bhagavn adhvartm


maghoni mdyaty uru-soma-pthe |
raddh-viuddhcala-bhakti-yogasamarpitejy-phalam jahra ||
rdhara : uru-soma-pthe bahu-soma-pnedhvare maghoni indre
mdyati mada prpnuvati sati, raddhay viuddho yocalo bhakti-yoga,
tena samarpitam ijy-phalam jahra | arhaam iva pratyakata svktavn ity artha ||12||
krama-sandarbha : na vykhytam.
vivantha : uru-soma-pthe bahu-soma-pnedhvare maghoni indre
mdyati sati jahra arhaam iva pratyakata svcakra ||12||
o)0(o
|| 5.15.13 ||

yat-prand barhii deva-tiryamanuya-vrut-tam virict |


pryeta sadya sa ha viva-jva
prta svaya prtim agd gayasya ||
rdhara : yasya bhagavata prant | devdn dvandvaikyam | tat
sadya pryeta prti gacchet | sa viva-jva sarvntarym svaya prtarpa eva barhii yaje gayasya | ha sphua prtim agt tptosmti
pratyaka prtim viktavn ity artha ||13||
33 of 211

BHGAVATA-PURA PACAMA-SKANDHA
krama-sandarbha : viva-jva sarva-jvana-hetu | svaya prta
sukha-rpopi ||13|||
vivantha : yasya bhagavata prant devdika pryeta | sa vivajvai sahita eva svaya prti-rpa san tptosmti prtim vicakra ||13||
o)0(o
|| 5.15.14 ||

gayd gayanty citraratha sugatir avarodhana


iti traya putr babhvu citrarathd ry
samr ajania; tata utkaly marcir marcer
bindumaty bindum nudapadyata tasmt
saraghy madhur nmbhavan madho
sumanasi vravratas tato bhojy manthupramanth jajte mantho satyy bhauvanas
tato day tvajania tvaur
virocany virajo virajasya atajit-pravara
putra-ata kany ca vicy kila jtam.
rdhara : sumanasi striym ||14||
krama-sandarbha, vivantha : na vykhytam.
o)0(o
|| 5.15.15 ||
tatrya loka

praiyavrata vaam ima viraja


caramodbhava |
akarod aty-ala krty viu sura-gaa yath ||
rdhara : krty atiayenlam akarod bhitavn |
krama-sandarbha, vivantha : na vykhytam.
iti srrtha-dariny hariy bhakta-cetasm |
pacameya pacadaa sagata sagata satm ||*||
34 of 211

BHGAVATA-PURA PACAMA-SKANDHA
o)0(o
iti rmad-bhgavate mah-pure brahma-stra-bhye
pramahasya sahity vaiysiky pacama-skandhe
priyavrata-vanukrtana nma
pacadaodhyya |
|| 5.15 ||

35 of 211

BHGAVATA-PURA PACAMA-SKANDHA
(5.16)

oaodhyya

bhuvana-koa-varane
|| 5.16.1 ||

uktas tvay bh-maalyma-vieo yvad


dityas tapati yatra csau jyoti gaai
candram v saha dyate.
rdhara :
prvokta-dvpa-sindhv-di- mna-cihna-svarpata
spaa pravaktum rabdh pacdhyy tata param
oaedhas tath cordhva parita sanniveata
meto sthitir mah-kaja-karik copavaryate
priyavrata-caritroktau yokt dvpdi-kalpan
tad viea-vijijsu kathnte paripchati
ukta iti ki paryantam uktas tad ha | yvad dityas tapati, yatra csau
ukla-ka-pakayor nakatra-gaai saha candram v dyate tvat ||1||
krama-sandarbha : na vykhytam.
vivantha :
jambdvpasya var ailn madhya-vartina |
sumero ca prama yat oae tan nigadyate ||
priyavrata-carite rutasya dvpa-samudrde pramdika tat-kathprakarante pcchatiukta iti | tapati prakayati tat-paryanta ity artha |
yatra yatra candram dyate tvat paryanta ca, tatrpi tan-madhya ity
artha ||1||
o)0(o
|| 5.16.2 ||

tatrpi priyavrata-ratha-caraa-parikhtai
saptabhi sapta sindhava upakpt yata etasy
sapta-dvpa-viea-vikalpas tvay bhagavan
36 of 211

BHGAVATA-PURA PACAMA-SKANDHA

khalu scita etad evkhilam aha mnato


lakaata ca sarva vi-jijsmi.
rdhara : yato yebhya sindhubhya etasy bhuva | scita sakepato
darata ||2||
krama-sandarbha : na vykhytam.
vivantha : yata sindhubhya | etasy bhuva sapta-dvpn ye
vies te vikalpo bheda prabheda, etat sindhu-dvpdikam ||2||
o)0(o
|| 5.16.3 ||

bhagavato guamaye sthla-rpa veita mano


hy aguepi skmatama tma-jyotii pare
brahmai bhagavati vsudevkhye kamam
veitu tad u haitad gurorhasy anuvarayitum
iti.
rdhara : jijsy phalam habhagavata iti ||3||
krama-sandarbha : bhagavato gua-mayam ity dau | bhagavattva tu
guttam ity ytam ||3||
vivantha : jijsy phalam habhagavata iti | atra mayeti kartpadnukty tatratyn bhakti-mira-yogavat mano-nidhisnurodhenaiva
mayaitat pcchyate | mama tu tvan-mukha-kamala-syandamna-bhagavatkath-rpa-makarandasya karbhym pnam eva bhagavat-prptisdhanam iti dyotitam | ki ca, iha bhagavato gua-maye sthla-rpa iti
bheda-bodhikay ahy ague bhagavatty abheda-bodhakena
smndhikarayena ca bhagavattvasya guttatva bodhitam | guro iti
tava sarva-muni-jana-gurutvd avaya-vaktavyam evaitad iti bhva ||3||
o)0(o
|| 5.16.4 ||
ir uvca
37 of 211

BHGAVATA-PURA PACAMA-SKANDHA

na vai mahrja bhagavato my-gua-vibhte


kh manas vacas vdhigantum ala
vibudhyupi puruas tasmt prdhn-yenaiva
bh-golaka-viea nma-rpa-mna-lakaato
vykhysyma.
rdhara : y my-guna-vibhtis tasy | kh antam | rpa
sannivea | lakaa cihnam ||4||
krama-sandarbha : na vykhytam.
vivantha : kh antam | rpa sannivea | lakaa cihnam ||4||
o)0(o
|| 5.16.5 ||

yo vya dvpa kuvalaya-kamalakobhyantara-koo niyuta-yojana-vila


samavartulo yath pukara-patram.
rdhara : kuvalaya bh-maala tad eva kamala tasya ko saptadvps tev abhyantara-koa prathamo jamb-dvpo niyuta-yojana-vilo
laka-yojana-vistra ||5||
krama-sandarbha : niyuta-abdotra daa-laka-vcakopi kathacid ekalaka vakti, tat-sannihitatvt ||5||
vivantha : vai nicaye | kuvalaya bh-maala tad eva kamala tasya
ko maalatay sthit sapta-dvps tev abhyantara koo yoya
dyamno jambdvpa sa niyuta-yojana-vila laka-yojana-vistra ||
5||
o)0(o
|| 5.16.6 ||

yasmin nava vari nava-yojana-sahasrymny


aabhir maryd-giribhi suvibhaktni
bhavanti.
38 of 211

BHGAVATA-PURA PACAMA-SKANDHA
rdhara : nava-yojana-sahasram ymo yem | ymotra vistra |
etac ca bhadrva-ketumla-vyatirekea raavyam | tayo catus-triadyojana-sahasrymatvt | kecit tu nla-niadhayo salagngrayo
samudra-praveam agktya tayor api sakucitatvena navasahasrymatva sampdayanti | sannivea ca vyunokta |
dhanurvat sasthite jeye dve varse dakiottare |
drghi tatra catvri caturasram ilvtam || iti ||6||
krama-sandarbha : k-darit mata-bhed si-bhedena jey ||6||
vivantha : nava-yojana-sahasram ymo yem | ymotra vistra
aabhir himlaydibhi | sanniveas tu vyunokta
dhanurvat sasthite jeye dve varse dakiottare |
drghi tatra catvri caturasram ilvtam ||
iti dakiottare bhratottara-kuruvare catvri kimpurua-harivararamyaka-hiramayni vari nla-niadhayos tiracanbhya samudrapraviayo salagnatvam agktya bhadrva-ketumlayor api
dhanurktitvam | atas tayor dairghyata eva madhye sakucitatvena navasahasrymatva | ilvtasya tu mero sakt caturdiku navasahasrymatva sambhavet, vastutas tv ilvta-bhadrva-ketumln
catustria-sahasrymatva jeyam ||6||
o)0(o
|| 5.16.7 ||

e madhye ilvta nmbhyantara-vara


yasya nbhym avasthita sarvata sauvara
kula-giri-rjo merur dvpyma-samunnha
karik-bhta kuvalaya-kamalasya mrdhani
dv-triat sahasra-yojana-vitato mle oaasahasra tvat ntar-bhmy pravia.
rdhara : nbhy madhye | dvpasyymo laka-yojana-pramna
tvn samunnha ucchryo yasya | mle oaa-yojana-sahasra vitata |
tvat oaa-yojana-sahasra-mnena | caturati-yojana-sahasramnena
ca bahir dyate | eva laka-yojanonnha ||7||
krama-sandarbha : na vykhytam.
39 of 211

BHGAVATA-PURA PACAMA-SKANDHA
vivantha : nbhy madhye dvpasyymo laka-yojana-pramna |
tvn samunnha ucchryo yasya sa | oaa-sahasra vitata iti ea |
tvat oaa-sahasra-mnena | ata caturati-sahasra-yojanocchrito
bhmito dyate ||7||
o)0(o
|| 5.16.8 ||

uttarottareelvta nla veta gavn iti


trayo ramyaka-hiramaya-kur var
maryd-giraya prg-yat ubhayata
krodvadhayo dvi-sahasra-pthava ekaikaa
prvasmt prvasmd uttara uttaro
dadhikena dairghya eva hrasanti.
madhva : yath bhgavate tkta bhauvana koa-lakaam |
tasyvirodhato yojyam anya-granthntare sthitam ||
maode praa caiva vytysa kra-sgare |
rhu-soma-rav ca maaloddviguoktitm |
vinaiva sarvam unneya yojanbhedatotra tu || iti brahme ||
8||
rdhara : uttarottareelvtam ilvtasyottarottarata kramea
nldayas trayo maryd-giraya | prg-yat prvato drgh | kroda
evvadhir yem | dvi-sahasra-yojana-vistr | dad ad adhiko
yoas tena dairdhya eva hrasanti na tccatve pthutve v | yathokta
viu-pure, laka-pramau dvau madhye daa-hns tathpare [vi.pu.
2.2.12] iti | etac ca sthla-dyaivoktam | tayor api yath-van
madhyamatvbhvena laka-pramatvbhvt ||8||
krama-sandarbha : na vykhytam.
vivantha : uttarottarea ilvtam ilvtasyottaratra ubhayata prvapacima-dio | pthur vistra ekaikasmd iti nla kicin nyna lakayojano dairghyea, tasmt veta gav ca dad ad adhiko
yoas tena ||8||
o)0(o
|| 5.16.9 ||
40 of 211

BHGAVATA-PURA PACAMA-SKANDHA

eva dakienelvta niadho hemako


himlaya iti prg-yat yath nldayoyutayojanotsedh hari-vara-kimpurua-bhratn
yath-sakhyam.
rdhara : ayuta-yojana utsedha ucchryo yem | aya cotsedho
nldnm api draavya | nldi-pthutva caim api draavyam |
yath-sakhya maryd-giraya iti ea ||9||
krama-sandarbha : na vykhytam.
vivantha : ayuta-yojana utsedha ucchryo yem | aya cotsedho
nldnm api draavya | nldi-pthutva caim api draavyam |
yath-sakhya maryd-giraya iti ea ||9||
o)0(o
|| 5.16.10 ||

tathaivelvtam aparea prvea ca mlyavadgandhamdanv nla-niadhyatau dvisahasra paprathatu ketumla-bhadrvayo


smna vidadhte.
rdhara : -nla-niadhyatau uttarato nla-paryanta dakiato
niadha-paryanta ca drghau | paprathatur vistrau bhavata | tv eva
ketumla-bhadrvayor varayo smna kurvte |
nanv eva sati prvpara-rekhym ilvta-veito merur madhye, tata
prvparato giri-dvaya vara-dvaya ca nta kicid asti | dakiottararekhy tu tathaivelvta-veito madhye meru, ubhayatas tri tri
vari giraya ca a | tat katha sarvato laka-pramatva jambdvpasya ? ucyatemero oaa sahasri |
sarvata sthitatvd ilvtasydaa | anye a catu-pacat |
gir a dvdaety evam dakiottara-rekhy tval lakam |
prvpara-rekhym api sa-meror ilvtasya catus-triat | giryo catvri |
ei dvi-ai-sahasri prvpara-varayor -samudra dairghye
draavynyato na virodha ||10||
41 of 211

BHGAVATA-PURA PACAMA-SKANDHA
krama-sandarbha : na vykhytam.
vivantha : aparea pacimasy dii prvea prvasy dii nlaniadhyatau uttarato nla-paryanta dakiato niadha-paryanta drghau
| catustriat sahasrymv ity artha | eva ca dakiottara-rekhy
bhrata-kimpurua-harivar tray saptaviati sahasri himlayahemaka-niadhn a sahasri sumeror ilvtasya ca catustriat
ramyaka-hiramaya-kur saptaviati nla-veta-gavat gir
a ity eva laka-yojana-prama | prva-pacima-rekhy
bhadrvasya ekatriat sumeror ilvtasya ilvtasya catustriat
ketumlasyaikatriat gandhamdana-mlyavato catvrty eva lakayojana-pramo jambdvpovagamita ||10||
o)0(o
|| 5.16.11 ||

mandaro merumandara suprva kumuda ity


ayuta-yojana-vistronnh mero catur-diam
avaambha-giraya upakpt.
rdhara : ayuta-yojana-pramau vistronnhau yem | vistramrdhno meror avaambhatvt prva-pacimau gir dakiottara-vistrau,
dakottarau ca prvpara-vistrau draavyau | sarvato daa-yojanasahasra-vistrgkre tv ilvta-lopt prveelvtam upaplvayatty-divirodha syt ||11||
krama-sandarbha : na vykhytam.
vivantha : ayuta-yojana-pramau vistronnhau yem te | vistramrdhno meror avaambhatvt prva-pacimau gir dakiottara-vistrau,
dakottarau ca prvpara-vistrau jeyau | vistrotra dairghya sarvato
daa-yojana-sahasrgkre tv ilvta-lopt prveelvtam upaplvayattydi-virodha syt | caturdia catasrodiobhivypya caturdikv ity artha ||
11||
o)0(o
|| 5.16.12 ||

caturv eteu cta-jamb-kadamba-nyagrodh


catvra pdapa-pravar parvata-ketava ivdhi42 of 211

BHGAVATA-PURA PACAMA-SKANDHA

sahasra-yojanonnhs tvad viapa-vitataya


ata-yojana-parih.
rdhara, vivantha : adhi sahasram ekdaa-atni unnho yem |
tvat-pram viapa-vitatir yem, ata-yojana pariho vistro yem ||
12||
krama-sandarbha : na vykhytam.
o)0(o
|| 5.16.13 ||

hrad catvra payo-madhv-ikurasa-majal yad-upasparina upadeva-ga yogaivaryi


svbhvikni bharatarabha dhrayanti
rdhara : yad upasparino yat sevina ||13||
krama-sandarbha, vivantha : na vykhytam.
o)0(o
|| 5.16.14 ||

devodynni ca bhavanti catvri nandana


caitraratha vaibhrjaka sarvatobhadram iti.
na katamenpi vykhytam.
o)0(o
|| 5.16.15 ||

yev amara-parivh saha sura-lalan-lalmaytha-pataya upadeva-gaair upagyamnamahimna kila viharanti.


rdhara : lalmo bhaam | sura-lalann bhaa-bht reh
y striya, ts ythasya pataya saha sambhya yeu viharanti ||15||
43 of 211

BHGAVATA-PURA PACAMA-SKANDHA
krama-sandarbha : na vykhytam.
vivantha : parivh reh, lalmo bhaam ||15||
o)0(o
|| 5.16.16 ||

mandarotsaga ekdaa-ata-yojanottugadevacta-iraso giri-ikhara-sthlni phalny


amta-kalpni patanti.
rdhara : ekdaa-ata-yojanam uttugo yo deva-ctas tasya irasa
sakt | phala-pramam ukta vyu-pure
aratnn atny av eka-ay-adhikni ca |
phala-pramam khytam ibhis tattva-daribhi || iti ||16||
krama-sandarbha : na vykhytam.
vivantha : phalnti phala-pramam ukta vyu-pure
aratnn atny av eka-ay-adhikni ca |
phala-pramam khytam ibhis tattva-daribhi || iti ||16||
o)0(o
|| 5.16.17 ||

te viryamnm ati-madhura-surabhisugandhi-bahulrua-rasodenruod nma nad


mandara-giri-ikharn nipatant prveelvtam upaplvayati.
rdhara : atimadhura csau svata surabhi ca sugandhi ca | na
cnye gandhair adhivsita bahula crua ca rasa sa eva udam
udaka tena ||17||
krama-sandarbha : na vykhytam.
vivantha : svata surabhi cnye gandhair adhivsita ca ||17||
44 of 211

BHGAVATA-PURA PACAMA-SKANDHA
o)0(o
|| 5.16.18 ||

yad-upajoad bhavny anucar puyajana-vadhnm avayava-spara-sugandha-vto


daa-yojana samantd anuvsayati.
rdhara : yad-upajoad yasya rasasya sevant ||18||
krama-sandarbha, vivantha : na vykhytam.
o)0(o
|| 5.16.19 ||

eva jamb-phalnm atyucca-nipta-virnm


anasthi-prym ibha-kya-nibhn rasena
jamb nma nad meru-mandara-ikhard ayutayojand avani-tale nipatant dakientmna
yvad ilvtam upasyandayati.
rdhara : anasthi-prym atiskma-bjnm | yatra nipatati tata
crabhytmano dakiata sarvam ilvta vypya vahatty artha ||19||
krama-sandarbha : na vykhytam.
vivantha : anasthi-prym atiskma-bjnm | yatra nipatati tata
crabhytmano dakiata sarvam ilvta vypya vahatty artha ||19||
o)0(o
|| 5.16.20-21 ||

tvad ubhayor api rodhasor y mttik tadrasennuvidhyamn vyv-arka-sayogavipkena sadmara-lokbharaa jmb-nada


nma suvara bhavati;
45 of 211

BHGAVATA-PURA PACAMA-SKANDHA

yad u ha vva vibudhdaya saha yuvatibhir


mukua-kaaka-kai-strdy-bharaa-rpea
khalu dhrayanti.
rdhara : tvat sarvata rodhasos taayo ||20|| ymotra vyma | sa
ca, vymo bhvo sakarayos tatayos tiryag antara ity ukta-lakaa | paca
vym pariha sthaulya ysm ity artha | kecit tu paca-vymaparih ity eva pahanti ||21||
krama-sandarbha : na vykhytam.
vivantha : tvat-paryantam eva ubhayor eva rodhasos taayor
anuvidhyamn yujyamn y mttiks t suvara bhavati | ymotra
vyma | sa ca vymo bhvo sakarayos tatayos tiryag antaram ity uktalakaa | pacabhir vymai parimita pariha sthaulya ys t |
kecit tu paca-vyma-parih iti pahanti | anumodayanti tatra lokapraasbhir tmna haryayanti ||20||
o)0(o
|| 5.16.22 ||

yas tu mah-kadamba suprva-nirho ys


tasya koarebhyo vinist pac-ymaparih paca madhu-dhr suprva-ikhart
patantyoparetmnam ilvtam anumodayanti.
na katamenpi vykhytam.
o)0(o
|| 5.16.23 ||

y hy upayujnn mukha-nirvsito vyu


samantc chata-yojanam anuvsayati.
na katamenpi vykhytam.
o)0(o
|| 5.16.24 ||
46 of 211

BHGAVATA-PURA PACAMA-SKANDHA

eva kumuda-nirho ya atavalo nma vaas


tasya skandhebhyo ncn payo-dadhi-madhughta-gunndy-ambaraayysanbharadaya sarva eva kma-dugh
nad kumudgrt patantas tam
uttareelvtam upayojayanti.
rdhara : ncn adho-mukh ||24||
krama-sandarbha : na vykhytam.
vivantha : atavalo ata-skandha, ncn adho-mukh ||24||
o)0(o
|| 5.16.25 ||

yn upajun na kadcid api prajn valpalita-klama-sveda-daurgandhya-jarmayamtyu-toa-vaivaryopasargdayas tpavie bhavanti yvaj jva sukha niratiayam
eva.
na katamenpi vykhytam.
o)0(o
|| 5.16.26 ||

kuraga-kurara-kusumbha-vaikaka-trika-iirapataga-rucaka-niadha-invsa-kapila-akhavaidrya-jrudhi-hasa-abha-nga-klajaranraddayo viati-girayo mero kariky iva


kesara-bht mla-dee parita upakpt.
na katamenpi vykhytam.
o)0(o
47 of 211

BHGAVATA-PURA PACAMA-SKANDHA
|| 5.16.27 ||

jahara-devakau meru prvedaayojana-sahasram udagyatau dvi-sahasra pthutugau bhavata; evam aparea pavanapriytrau dakiena kailsa-karavrau prgyatv evam uttaratas triga-makarv aabhir
etai paristognir iva parita caksti kcanagiri.
rdhara : catur-diku meru-mld yojana-sahasra tyaktvgne parita
paridhaya iva jahara-deva-kdayas tihanti | atodaa-yojanasahasra pramam atroktam
vaiavdi-pureu parimdi yat puna |
anyath varita tat tu kalpa-bheddy-apekay ||
dvi-sahasra pth ca tugau ca ||27||
krama-sandarbha, vivantha : na vykhytam.
o)0(o
|| 5.16.28 ||

meror mrdhani bhagavata tma-yoner


madhyata upakpt purm ayuta-yojanashasr sama-caturasr takaumbh
vadanti.
na katamenpi vykhytam.
o)0(o
|| 5.16.29 ||

tm anuparito loka-plnm an yath-dia


yath-rpa turya-mnena purov upakpt
||
48 of 211

BHGAVATA-PURA PACAMA-SKANDHA
rdhara, vivantha : yath-dia prcydi-diku | yath-rpam
indrdi-varnatikramea | turya-mnena srdha-dvi-sahasra-pramena |
nmni purntarj jtavyni, yathoktam
merau nava-puri syur manovaty amarvat |
tejovat sayaman tath kgan sar ||
raddhvat gandhavat tath cny mahoday |
yaovat ca brahmendra-vahny-dn yath-kramam || iti ||29||
krama-sandarbha : na vykhytam.
o)0(o
iti srrtha-dariny hariy bhakta-cetasm |
pacame oaodhya sagata sagata satm ||*||
o)0(o
iti rmad-bhgavate mah-pure brahma-stra-bhye
pramahasya sahity vaiysiky pacama-skandhe
bhuvana-koa-varane
oaodhyya |
|| 5.16 ||

49 of 211

BHGAVATA-PURA PACAMA-SKANDHA
(5.17)

atha saptadaodhyya

bhuvana-koa
|| 5.17.1 ||
r-uka uvca

tatra ha bhagavata skd yaja-ligasya vior


vikramato vma-pdguha-nakhanirbhinnordhva-kaha-vivarentapravi y bhya-jala-dhr tac-caraapakajvanejanrua-kijalkoparajitkhila-jagadagha-malpahopasparanmal skd
bhagavat-padty anupalakitavacobhidhyamnti-mahat klena yugasahasropalakaena divo mrdhany avatatra
yat tad viu-padam hu.
rdhara :
tata saptadae gag- gamana tac catur-diam |
ilvate ca rudrea sakaraa-nievaam ||
bhuva krntv vma-padam utkipato vma-pdguha-nakhena
nirbhinnam rdhvam upari-bhgo yasya-kahasya tasya vivarenta
pravi y bhya-jala-dhr s divo mrdhany avatatrety anvaya | tasya
yac caraa-pakaja tasyvanejanena klanenrua tad gata kukuma,
tad eva kijalks tair uparajit, ata evkilasya jagataugha-malpaham
upasparana, yasys tathpy amal tan-mala-saga-ny skd
bhagavat-padti yad anupalakita jhnav-bhgrathty-dyupalakantara-rahita vaco nma tenbhidhyamn | tasmin samaye
bhagavat-pad nma, pacn nmntari jtnty artha | kosau divo
mrdh ? tam hayad iti ||1||
krama-sandarbha : yuga-sahasrety atra yuga nma jyoti-stra-rty
paca-vartmaka jeyam ||1||
vivantha :
gag-nmgama bhmau bhauma-svarga-sukha tath |
50 of 211

BHGAVATA-PURA PACAMA-SKANDHA
sakaraasya rudrea sev saptadaebravt ||
sumero paridhi-keardi-obha varayitv sarva-obh-cmaim
atidrghatara-kh-ikhara-hraka-mukua-vieyamn tan-mrdhni
virjamn r-gag varayas tat-prdurbhva-prakra hatatra
vmanvatra-samaye vikramato dakiena pad bhuva krntv, vmapdam utkipata, tri-smya-sadand uru-kampaynam [bh.pu. 2.7.40] iti
brahmoktau tasya praktyvaraa-paryanta-vypti-cararavindt bhy
pthivy-dy-avaraebhyo bahir bht krarava-sambandhin
cinmay y jala-dhr s divo mrdhani dhruva-lokevatatrety anvaya |
tac-caraa-pakajayor varaejane klana-samaye arua caraatalasyruimnaiva kijalka, tenoparajit, agha-malpaham upasparana
yasys tathpy amal tan-mala-saga-ny skd-bhagavat-padti yad
anupalakita tasmin kle bhgrath-jhnavty-dy-upalakanta-rahita
vaco nma, tenbhidhyamn yad yo divo mrdh tat prasiddham ||1||
o)0(o
|| 5.17.2 ||

yatra ha vva vra-vrata auttnapdi paramabhgavatosmat-kula-devatcararavindodakam iti ym anusavanam


utkyama-bhagavad-bhakti-yogena dha
klidyamnntar-hdaya autkahya-vivamlitalocana-yugala-kumala-vigalitmala-bpakalaybhivyajyamna-roma-pulakakulakodhunpi paramdarea iras bibharti.
rdhara : ki tad viu-pada ? tad hayatreti | vra-vrato dhasakalpa, asmat-kula-devaty hare cararavindodakam iti heto
paramdarea bibhartty anvaya | katha-bht san ? pratikaa
vardhamnena bhagavad-bhakti-yogena dham atyanta klidyamnam
antar-hdaya yasya | ata evautkahyena vivaam mlita yal locanayugala, tad eva kumale tbhy vigalitam amala bpa, tasya kalay
sahbhivyajyamna roma-pulakn kula yasya ||2||
krama-sandarbha : na vykhytam.
vivantha : yatra viu-pade vra-vrato dha-sakalpa |
utkyamena pratikaam utkara prpnuvat bhakti-yogena, ata
51 of 211

BHGAVATA-PURA PACAMA-SKANDHA
evautkahyena vivaam mlita yal locana-yugala, tad eva kumale
tbhym vigalitam amala bpa, tasya kalay saha abhivyajyamna
roma-pulakn kula yasya sa ||2||
o)0(o
|| 5.17.3 ||

tata sapta ayas tat prabhvbhij y nanu


tapasa tyantik siddhir etvat bhagavati
sarvtmani vsudevenuparata-bhakti-yogalbhenaivopekitnyrthtma-gatayo muktim
ivgat mumukava iva sabahu-mnam adypi
ja-jair udvahanti.
rdhara : tata sapta-rayas tasy gagy prabhvbhij santo y
ja-jair udvahantty anvaya | etvaty eva ntodhikstty
abhipryavanta | tatra hetubhagavati santata bhakti-yogalbhenaivopekit anye pururth tma-jna ca yaih | km iva ka iva
dhrayanti | pratyaka muktim iva tm gatm | mumukavo jan iva te ||
3||
krama-sandarbha : adypi avatra-samaynantara sarvadpty artha
||3||
vivantha : etvatti | itodhika-parimsiddhi kpi nstty artha |
bhakti-yoga-lbhenaivopekit anye pururth tma-jna ca yair eva iti
r-svmi-caraai ||3||
o)0(o
|| 5.17.4 ||

tatoneka-sahasra-koi-vimnnka-sakula-devaynenvatarantndu-maalam vrya brahmasadane nipatati.


rdhara : tatoneka-sahasra-kon vimnnm ankai sakulena
deva-ynenka-mrgevatarant | saptaribhyorvg eva pryaa
karmi gatir iti tatorvg eva sakulatvam uktam | vrya plvya | merumrdha-sthe brahma-sadane nipatati ||4||
52 of 211

BHGAVATA-PURA PACAMA-SKANDHA
krama-sandarbha : na vykhytam.
vivantha : deva-ynena ka-mrgea saptaribhyorvg eva
pryaa karmi gati, ata eva tatorvg eva sakulatvam uktam | vrya
plvya | meru-mrdha-sthe brahma-sadane ||4||
o)0(o
|| 5.17.5 ||

tatra caturdh bhidyamn caturbhir nmabhi


catur-diam abhispandant nada-nad-patim
evbhiniviati stlakanand cakur bhadreti.
rdhara : abhispandant abhito gacchant ||5||
krama-sandarbha, vivantha : na vykhytam.
o)0(o
|| 5.17.6 ||

st tu brahma-sadant kesarcaldi-giriikharebhyodhodha prasravant


gandhamdana-mrdhasu patitvntarea
bhadrva-vara prcy dii kra-samudram
abhipraviati.
rdhara : kesarcaln meru-samnocchryatvt prathama tem diikhareu mukhya-geu patati tatas tebhyodhodha prasravant sat ||
6||
krama-sandarbha : na vykhytam.
vivantha : kearcaln meru-samnocchryatvt prathama tem
di-ikhareu mukhya-geu patati, tatas tebhyodhodha prasravant
sat bhadrva-varasya madhye patitveti ilvtam ullaghyety artha ||6||
o)0(o
53 of 211

BHGAVATA-PURA PACAMA-SKANDHA
|| 5.17.7 ||

eva mlyavac-chikharn nipatant


tatonuparata-veg ketumlam abhi caku
pratcy dii sarit-pati praviati.
rdhara : mlyavac-chikhart ketumlbhimukha nipatant | caku
saj ||7||
krama-sandarbha : na vykhytam.
vivantha : ketumlm abhilakya kearcalt tatra patitvety artha ||7||
o)0(o
|| 5.17.8 ||

bhadr cottarato meru-iraso nipatit giriikhard giri-ikharam atihya gavata gd


avasyandamn uttars tu kurn abhita
udcy dii jaladhim abhipraviati.
rdhara : giri-ikhard iti | kumuda-ikhard uccalit nla-ikhara tata
uccalit veta-ekhara tad apy atihya gavata gd adha sravant ||
8||
krama-sandarbha : na vykhytam.
vivantha : giri-ikhard iti keavcala-ikhard uccalit nla-ikhara,
tata veta-ikhara tad apy atikramya gavata gd adha sravantti
ilvtdi vara-trayam ullaghyety artha ||8||
o)0(o
|| 5.17.9 ||

tathaivlakanand dakiena brahma-sadand


bahni giri-kny atikramya hemakd
dhaimakny ati-rabhasatara-rahas
luhayant bhratam abhivara dakiasy
54 of 211

BHGAVATA-PURA PACAMA-SKANDHA

dii jaladhim abhipraviati yasy snnrtha


cgacchata pusa pade padevamedharjasydn phala na durlabham iti.
rdhara : atirabhasatara-rahas askhalita-tvratara-vegena ||9||
krama-sandarbha : na vykhytam.
vivantha : tathaiveti | vara-trayam ullaghya giri-ikhard giri-ikhare
patantty artha | bhratm abhilakya patitveti viea | tatra dvpamadhya-vartni bahni vari ullaghyollaghypi calant prcydiu
caturu samudra-sampa-vartiv eva vareu kulcald avaruhya bhmau
yan nipatati tat khalu sva-pati samudram abhilakya lajj-namra-mukh
svam auddhatya pariharant veti jeyam ||9||
o)0(o
|| 5.17.10 ||

anye ca nad nadya ca vare vare santi bahuo


merv-di-giri-duhitara ataa.
rdhara : bahuo bahu-vidh | mervdi-gir duhitaras tat prast ||
10||
krama-sandarbha, vivantha : na vykhytam.
o)0(o
|| 5.17.11 ||

tatrpi bhratam eva vara karma-ketram


anyny aa vari svargi puyaeopabhoga-sthnni bhaumni svarga-padni
vyapadianti.
rdhara : divya-bhauma-bila-bhedt tri-vidha svarga | tatra bhaumasvargasya padni sthnni vyapadianti ||11||
krama-sandarbha : na vykhytam.
55 of 211

BHGAVATA-PURA PACAMA-SKANDHA
vivantha : divya-bhauma-bila-bhedt tri-vidha svarga | tatra bhaumasvargasya padni sthnni ||11||
o)0(o
|| 5.17.12 ||

eu purum ayuta-puruyur-var devakalpn ngyuta-prn vajra-sahananabala-vayo-moda-pramudita-mah-sauratamithuna-vyavypavarga-vara-dhtaika-garbhakalatr tatra tu tret-yuga-sama klo


vartate.
rdhara : ayuta purua-mnena yur-vari yem | vajravad dha
sahanana arra tasmin bala-vayo-mods tai pramuditni yni mahsauratni mithunni te vyavypavarge sabhogvasne eka-vara-ee
yui dhta eko garbho yais tdni kalatri yem | tret-yuga-sama
viaya-sukhotkart | kta-yuge hi sarve dhyna-nih | dvpardau
dukha-bahul ||12||
krama-sandarbha : na vykhytam.
vivantha : ayuta puruasya manuyasya mnena yur-vari ye
dha sahanana arra, tasmin bala-vayo-mod, tai pramuditni yni
mah-sauratni mithunni str-purua-yugalni, te vyavypavarge
sabhogvasne eka-vara-ee yui dhtaika-garbhi kalatri yem,
te tret-yuga-sama iti viaya-sukhotkart, yata kta-yuge hi sarve
dhyna-nih | dvpardau dukha-bahul ||12||
o)0(o
|| 5.17.13 ||

yatra ha deva-pataya svai svair gaa-nyakair


vihita-mahrha sarvartu-kusuma-stabakaphala-kisalaya-riynamyamna-viapa-latviapibhir upaumbhamna-ruciraknanramyatana-vara-giri-drou tath
cmala-jalayeu vikaca-vividha-nava56 of 211

BHGAVATA-PURA PACAMA-SKANDHA

vanaruhmoda-mudita-rja-hasa-jala-kukkuakraava-srasa-cakravkdibhir madhukaranikarktibhir upakjiteu jala-krdibhir


vicitra-vinodai sulalita-sura-sundar kmakalila-vilsa-hsa-llvalokka-manodaya svaira viharanti.
rdhara : yatra ha yeu hi vareu deva-pataya svai svai sevakagaeu mukhyai kta-mahopacr santa svaira viharantty anvaya |
keu sthneu ? sarveu tuu kusuma-stavakdn riy
samddhytyanta namyamn viaps tad-rit lat ca yeu, tair
viapabhir upaumbhamnni obhamnni ruciri knanni yeu, tev
ramyataneu vara-giri-drou ca, tath amaleu jalayeu vikacni
viksni vividhni navni ca yni vana-ruhi nrajni, tem modena
muditai rja-hasdibhir madhukara-nikar cktibhir jti-vieair
upakjiteu | kmena kalilai kubhitair vilsdibhir ka mano di
ca ye te ||13||
krama-sandarbha : tatra vieam api vadas tat-tattva-prpti-sopnam
hayatreti | mumukos tad-vyatirikta-sarva-paritygeccho ||13||
vivantha : yatra ha deva-pataya svaira viharantty anvaya | sarvev
eva tuu kusumdn riy samddhy atyanta namyamn viap
ye tair lat-viapibhir upaumbhamneu obhamneu ruciraknandiu, tatra vara-girayo vara-khyti-kara-parvat rja-hasdibhir
madhukara-nikar cktibhir jti-vieair upakjiteu | adhikarae
nih, ahy-abhva ra ||13||
o)0(o
|| 5.17.14 ||

navasv api vareu bhagavn nryao mahpurua puru tad-anugrahytma-tattvavyhentmandypi sannidhyate.


rdhara : navasv api vareu ye purus te tad-anugrahya sa csau
vakyamo nugrahas tad-artham tma-tattva-vyhena sva-mrtisamhena sannidhyate sannihito bhavati ||14||

57 of 211

BHGAVATA-PURA PACAMA-SKANDHA
krama-sandarbha : navasv apty-din | sarvem avatr nityaprkaya daritam | tatra ctmaneti | svarpeaiva, na tu pratim-rpeety
artha | pradyumnvirbhve gati-vilsder api varayiyamatvt | adypi
sannidhyata iti yathvasara nityam eva jeyam ||14||
vivantha : puru tad-anugrahya sa csau vakyamonugraha
ceti tasmai tad-artham tma-tattva-vyhena sva-mrti-samhena
sannidhyata sannihito bhavati | atra upsya-devat-vareu bhagavanmrtaya prya pratim-rp eva jey | vir virbhavet
prahldasyoparid ukte ||14||
laghu-bhgavatmta
pdme tu parama-vyomna prvdye dik-catuaye |
vsudevdayo vyha catvra kathit kramt ||173||
tath pda-vibhtau ca nivasanti kramdi me |
jalvti-stha-vaikuha-sthita vedavat-pure ||
satyordhve vaiave loke nitykhye dvrak-pure |
uddhodd uttare veta-dvpe cairvat-pure |
krmbudhi-sthitnte kroa-paryaka-dhmani ||174||
stvatye kvacit tantre nava vyh prakrtit |
catvro vsudevdy nryaa-nsihakau ||
hayagrvo mah-kroo brahm ceti navodit |
tatra brahm tu vijeya prvokta-vidhay hari ||175||

o)0(o
|| 5.17.15 ||

ilvte tu bhagavn bhava eka eva pumn na hy


anyas tatrparo nirviati bhavny panimitta-jo yat-pravekyata str-bhvas tat
pacd vakymi.
rdhara : aparorvcna | pact navama-skandhe ||15||
krama-sandarbha : na vykhytam.
vivantha : pact navama-skandhe ||15||
o)0(o
58 of 211

BHGAVATA-PURA PACAMA-SKANDHA
|| 5.17.16 ||

bhavnnthai str-garbuda-sahasrair
avarudhyamno bhagavata caturmrter mahpuruasya tury tmas mrti praktim
tmana sakaraa-sajm tma-samdhirpea sannidhpyaitad abhigan bhava
upadhvati.
rdhara : bhavn-ntha svmin ye tai str-ganm arbudasahasrair avarudhyamna sarvata sevyamna | tmana prakti
kraam | tmani samdhir dhyna yasya tena rpea | etad vakyama
mantrdikam abhigan japan ||16||
krama-sandarbha : tmas tamo-gua-prerik pralaya-hetutvt ||16||
vivantha : bhavn-nth ye tai avarudhyamna sarvata
sevyamna tmas tama-krya-bhtasya sahrasya pravartayitr,
vastutas tu tury tamo-raja-sattvebhyopi par uddha-cinmaym ity
artha | na yasya my ity-din tirbhir vihn ity-din ca tath
pratipdayiyamatvt | tmana praktim aitvt kraam | tmana
samdhir dhyna yatra yena rpea krea ||16||
o)0(o
|| 5.17.17 ||
r-bhagavn uvca

o namo bhagavate mah-puruya


sarva-gua-sakhynynantyvyaktya nama
iti.
madhva : anantnta-sthito viur ananta ca sahmun | iti ca |
pjyate girienea ilvta-gatena tu |
jva-vyapekay caiva tathntarymy-apekay |
mirntu stutayo jey vior anyatra kevalam || iti ca ||17||
rdhara : sarve gun sakhyna prako yasmt | svaya tv
avyaktyprameyya ||17||
59 of 211

BHGAVATA-PURA PACAMA-SKANDHA
krama-sandarbha : str-bhvoya dsya-bhaktyopsta ity harbhagavn uvceti | sakaraasyaiva prathama-puruatvt | tad-rpeaiva
stauti | o nama iti ||17||
vivantha : sarve gun sakhyna prako yasmt tasmai |
svaya tv avyaktya aprameyya ||17||
o)0(o
|| 5.17.18 ||

bhaje bhajanyraa-pda-pakaja
bhagasya ktsnasya para paryaam |
bhaktev ala bhvita-bhta-bhvana
bhavpaha tv bhava-bhvam varam ||
rdhara : he bhajanya bhajanya, tv tv paramevara bhaje ity
anvaya | araa araa pda-pakaja yasya | ktsnasya
bhagasyaivarydi--guyasya param ayanam rayam | bhaktev alam
aty-artha bhvita prakaita bhta-bhvana svarpa yena | bhavpaha
sasra-haram | bhaktev ity anuaga | bhava bhvayatti tath tam |
arthd abhaktev iti draavyam ||18||
krama-sandarbha : bhakteu nimitteu alam atyartham | bhvita kta
bhtn bhvana janana plana v yena tam ||18||
vivantha : nitar samyag eva araa araa pda-pakaja | yasya
ta bhaje bhaje iti hard dvitvam | bhagasya a-aivaryasya | bhakteu
ala alakravad vartamnam | bhvita sa dhyna krito v bhtabhvano brahm yena tam | tv tv bhavasya mal-lakaa-dsasya bhva
prem yatra tam ||18||
o)0(o
|| 5.17.19 ||

na yasya my-gua-citta-vttibhir
nirkato hy av api dir ajyate ||
e yath no jita-manyu-rahas
kas ta na manyeta jigur tmana ||
60 of 211

BHGAVATA-PURA PACAMA-SKANDHA
rdhara : varatvam upapdayas tmasatvena prasaktam andara
vrayatina yasyeti | yasya nirkamasypi dir my-guair viayai
citta-vttibhi karaai cv apad api njyate na lipyate | kim-artha
nirkamasya ? e anya niyamanya | anam | sampadditvd
bhve kvip | atra vaidharmye dnta | yath ajita-krodha-vegn
nosmka dir ajyate na tatheti | ata tmana indriyi jigur jetum
icchur mumukus ta ko na manyeta ndriyeta ? ||19||
krama-sandarbha : na vykhytam.
vivantha : acintyam aivarya vivotina yasyeti |
nirkyamasypi yasy dir my-gua-vttibhir my-gua-rpbhir
indriya-vttibhir viayair na ajyate na lipyate | kim-artham ?
nirkyamasya e aivaryya anam sampad-ditvt bhve kvip,
tasmai | vaidharmye dntayath ajita-krodha-vegn nosmka
dir ajyate, na tatheti | tmano jigur anta-karani vakartum icchu
kas ta na manyeta ndriyeta ? ||19||
o)0(o
|| 5.17.20 ||

asad-do ya pratibhti myay


kbeva madhv-sava-tmra-locana |
na nga-vadhvorhaa ire hriy
yat-pdayo sparana-dharitendriy ||
rdhara : nanu surmadybhy mat tasya kuto dir njyate ? tatrha
asat dir yasya tasya sva-myay kb matta iva yo bhayakara
pratibhti | madhv-savbhy tmra-locana iva ca | nga-vadhvimohanena tath pratibhna yuktam ity haneti | pdrcane yasya
pdayo sparanena dharita mohitam indriya mano ys t hriy
lajjay bhjdy-arhae na ire na eku | kas ta na manyeteti
prveaivnvaya ||20||
krama-sandarbha : tatra ptla-stha-sakarae sandihya siddhntayati
asad iti | vastutas tu kbatvdika na sur-madybhym | nga-patnu
bhayakaratvensphurter hrepakatay svadhaatvena sphrte ca | kintu
vilsa-vieeaiva ts prema-mohd ity hana nga-vadhva iti ||20||
vivantha : nanu madir-mattasya kuto dir njyate ? tatrhaasadda kubuddh prati yo myay kb eva matta iva bhti | yathnya
61 of 211

BHGAVATA-PURA PACAMA-SKANDHA
kbo madhv-savbhy tmra-locana viveka-hno bhavati, tathaivety
artha | vastutas tu bhavn na tath-bhta, kintu nitynanda-sad-viveka iti
bhva | saundaryea nr-gaa-mohanatm haarhae caraa-pjy
na ire na eku | spara-kubhitendriy hriyeti asmdkam anta-kobha
sarvajatvd aya jntty ata samprati katha sevemahti bhva ||20||
o)0(o
|| 5.17.21 ||

yam hur asya sthiti-janma-sayama


tribhir vihna yam anantam aya |
na veda siddhrtham iva kvacit sthita
bh-maala mrdha-sahasra-dhmasu ||
rdhara : asu vivasya sthiti-janma-sayama-hetu yam hu | ata eva
tribhi sthity-dibhir vihnam ananta ca yam hu | ayo mantr |
chandonurochena drgha-phe kro deva-mt lakm s ca aya
cety artha | anantatva darayati | mrdha-sahasram eva dhmni
sthnni teu kvacid ekadea-sthita bh-maala yo na veda |
siddhrtha sarapam iva tasmai nama iti caturthennvaya ||21||
krama-sandarbha : na vykhytam.
vivantha : jagat-kraatvam hayam iti | sthity-di-hetum atha ca
tribhir guair hnam ata eva tattva-jnd ananta na vedeti ya iti ea |
aya-kro deva-mt syd ity abhidhnt deva-mtara ca aya ca
te | siddhrtha sarapam iva kvacit kasyacin mrdhni eka-dee sthitam iti
yadyapi catus-trial-lakaa-pacat-koi-yojana-pramasya bhmaalasya adhastd eva sthitatvt tasmt sak tan-mrdhny tvadvistrdhikya na yujyate | tad api atra gatair janais tadycintya-aktyaiva
tan-mrdhny pramparicchedyatva bh-maalasya ca
sarapyamatva dyate, tac ca vstavam eva na tu myikam ity etad
apy ekam adbhutam anantatvam iti tathoktam ||21||
o)0(o
|| 5.17.22-23 ||

yasydya sd gua-vigraho mahn


vijna-dhiyo bhagavn aja kila |
yat-sambhavoha tri-vt sva-tejas
62 of 211

BHGAVATA-PURA PACAMA-SKANDHA

vaikrika tmasam aindriya sje ||


ete vaya yasya vae mahtmana
sthit akunt iva stra-yantrit |
mahn aha vaikta-tmasendriy
sjma sarve yad-anugrahd idam ||
rdhara : tatra janma-hetutva mahad-di-dvrea prapacayati | yasya
gua-nimitto mahn nma vigraha st | vijna tattva dhiyam rayo
yasya sa | tasya citta-rpatvena sattva-pradhnatvt | sa eva kildhidaivo
vsudevbheda-vivakay | bhagavn ajo brahm yat sabhavo yasmd
brahmaa sabhtoha rudra | tri-vt tri-guena sva-tejas sva-vibhtirpehakrea vaikrika devat-varga tmasa bhta-vargam aindriyam
indriya-varga ca sje sjmi ||22||
ki ca ete vaya mahad-daya sarve yasynugrahd ida brahma
sjma | katha-bht ? yasya mahtmano vae sthit santa | yata
strea kriy-akty yantrit prot akunt pakia iva laukikena strea
vayam ity ukta tn evha | mahn ahakra ca vaiktdaya prvokt
varg ca ||23||
krama-sandarbha : mahn mahat-tattva cittkhya gua-mayo
vigrahodhihna sa eva vijna-dhiya buddhi-rpa sa eva kila
kramea bheda-vivakay bhagavn vsudeva ajo brahm ca | sje
sargopayogit prpnomty artha | agnir evnna pacattivan matkartkam iti bhva ||22-23||
vivantha : tatra sva-janma-hetutva mahad-di-dvrea prapacayati
yasydya prathamo gua-maya-vigraho mahn mahat-tattva-nm tena
sakaraa svaya tu gutta-vigraha ity ytam | vijna sattva
dhiyam rayo yasya sa eva evjo brahm yat-sambhavo yad
utprannohakrtmako dvityo rudra trivt sattvdi-vtti-trayea svatejas sva-aktyaivha vaikrika devat-varga tmasa bhta-vargam
aindriyam indriya-varga ca sjmi | sarva-niyanttvam haete iti | strayantrit suttamtra-prot akunt pakia kunikdhn ivety artha |
vayam eva ke ? tn hamahn iti | vaiktdaya prvokt varg ||22-23||
o)0(o
|| 5.17.24 ||

yan-nirmit karhy api karma-parva


63 of 211

BHGAVATA-PURA PACAMA-SKANDHA

my janoya gua-sarga-mohita |
na veda nistraa-yogam ajas
tasmai namas te vilayodaytmane ||
rdhara : sthiti-laya-hetutva darayan praamati | yena nirmitm et
mym evya janojas veda, na tu tan nistraa-yogam upya karhicid
api vedeti sthiti-hetutva daratam | kdm ? karmy eva parvi
grantha-yastni nayati prpayatti tath tm | pralaya-hetutvam ha
vilyatesminn iti vilaya | udety asmd ity udaya | vilaya codaya ctm
svarpa yasya, tasmai nama ||24||
krama-sandarbha : na vykhytam.
vivantha : durjeyatva kaimutyenhayena nirmit prpit mym
evya jano na veda, kim uta tv karma-parva karma-granthi-preetr
tasy ajas aighryea nistraopya bhakti-yoga ca na veda tasy
myy vilayo bhakteu udyas tv abhakteu yata, tasmai | tmane
paramtmane ||24||
iti srrtha-dariny hariy bhakta-cetasm |
pacameya saptadaa sagata sagata satm ||*||
o)0(o
iti rmad-bhgavate mah-pure brahma-stra-bhye
pramahasya sahity vaiysiky pacama-skandhe
bhuvana-koe
saptadaodhyya |
||17||

64 of 211

BHGAVATA-PURA PACAMA-SKANDHA
(5.18)

athdaodhyya

bhuvana-koe vara-deva-stutir nma


|| 5.18.1 ||
r-uka uvca

tath ca bhadrarav nma dharma-sutas tatkula-pataya puru bhadrva-vare skd


bhagavato vsudevasya priy tanu
dharmamay hayarbhidhn paramea
samdhin sannidhpyedam abhiganta
upadhvanti.
rdhara :
adae tato mero prvdi-kramatas triu |
triu cottara-vareu sevya-sevaka-varanam ||
bhadrarav varapati tasya kula-pataya sevaka-mukhy ca ||1||
krama-sandarbha : bhadraravasas tu adbhuta-maya-bhaktirasenopsata ity habhadraravasa iti | samdhin tad-ekveena
sannidhpya skt-ktya payantti drau pravartanta ity arthh | na
citram ity acintya-aktyeti bhva, r-prahldas tu vra-karu-ntdimaya-bhakti-rasenopsta ity hao nama ity-di ||1||
vivantha :
adae tu bhadrvdiu asu nirpyate |
bhadrarava prabhtibhir hayardi-sevanam ||
bhadrarav nma varapatis tasya kula-pataya santna-mukhy ||1||
o)0(o
|| 5.18.2 ||
bhadraravasa cu
65 of 211

BHGAVATA-PURA PACAMA-SKANDHA

o namo bhagavate dharmytma-viodhanya


nama iti.
rdhara : bhadraravasa cur iti | pra-bhta upadadhti itivad gaalakaay tad yogd gaiu liga-samavya-nyyena bahu-vacanam ||2||
krama-sandarbha : na vykhytam.
vivantha : bhadrarava-abdenjahat-svrtha-lakaay tad-guopy
ucyate | ata pra-bhta upadhdati itival liga-samavya-nyyena bahuvacanam | tmano jvasyvidy-mliny adrkarad viodhanya ||2||
o)0(o
|| 5.18.3 ||

aho vicitra bhagavad-viceita


ghnanta janoya hi mian na payati |
dhyyann asad yarhi vikarma sevitu
nirhtya putra pitara jijviati ||
rdhara : aya jano miann api payann api ghnanta hisanta na
payati nlocayatti bhagavad-viceitam eva | tac ca vicitram | adarane
ligam | putra bla pitara vddha mta nirhtya dagdhv svaya tad
ubhaya-dhanair jijviati jvitum icchati | phntare tu chandasmajasyam | ki dharmdy-artham ? na | yarhi yatosat tuccha viayasukha sevitu vikarma ppam eva dhyyan ||3||
krama-sandarbha : na vykhytam.
vivantha : ghnanta hisanta mtyu mian payann api na payati |
yata putra svena janita pitara svasya janaka ca nirhtya mta
dagdhv tan-madhya-varti jana sva-janita cpi san tad-ubhaya-dhanair
jvitum icchati | mtyur m katha hsyatty api nnusandhatta ity
atimauhyam iti bhva |
nanu pacan api vsarn jijvi bhagavad-bhakty-artha tdpi na
vigtety ata havikarma sevitu str-sagdi-sukha kartum asat svavivhdika dhyyan yarhti, tatrpi yarhi putrdika nirhtya virmyati,
tarhy evety carydhikyam | jijviann iti phachando-bhagbhvd
atisamajasa |
66 of 211

BHGAVATA-PURA PACAMA-SKANDHA
nanu bhadrvdi-var bhauma-sarga-rpatvt tad-vsin yugapad
eva pitu putrasya ca mtyu-darana na ghaate ? satyam | sarva eva vco
bhrata-bhmi-vartino jann lakyaivocyante | vayam adhany svakarma-phala bhujn | atra bhadrdi-vare pauvad vartmahe | ye tv
atidhany apavarga-sdhane bhrata-bh-maale labdha-janmna
vapacdi-jtayopi yatrnysenaiva vaikuha-padam api sdhayanti |
tatrpi katham eva muhyantti rty ||3||
o)0(o
|| 5.18.4 ||

vadanti viva kavaya sma navara


payanti cdhytmavido vipacita |
tathpi muhyanti tavja myay
suvismita ktyam aja natosmi tam ||
rdhara : nanv avidvn na payati kim atra citra ? tatrha | navara
vadanti sma strata | payanti ca samdhau | he aja, tathpi myay
muhyanti | etac ca tava ktya ceita suvismitam ati-citram, ata
strdi-rama vihya ta tvm aja natosmi ||4||
krama-sandarbha : na vykhytam.
vivantha : nanv avidvn na payati kim atra citra ? tatrhavadantti
| atas suvismitam atycaryam ity anvaya | ata strdi-rama vihya
tvm aja natosmi tv bhajanta eva vidvsa iti bhva ||4||
o)0(o
|| 5.18.5 ||

vivodbhava-sthna-nirodha-karma te
hy akartur agktam apy apvta |
yukta na citra tvayi krya-krae
sarvtmani vyatirikte ca vastuta ||
madhva : apraysena karttvam akartvam ihocyate |
mah-aktitvatas tac ca yujyate varam asya tu || iti tantra-sre ||
5||
67 of 211

BHGAVATA-PURA PACAMA-SKANDHA
rdhara : idam apara citravat pratyamnam api tvayi na citram ity ha
| vivodbhavdi-karmkartur apy apagat vd varaa yasmt,
tdasypi tegkta vedena | tvayi tan na citram | yato myay
sarvtmani kryasya krae sraari karma yuktam | vastuta sarvavyatirikte nirupdhv anvtatvam akarttva ca yuktam ||5||
krama-sandarbha : na vykhytam.
vivantha : nanu vidvsopi mamaiva myay muhyanti cet tarhi mayy
eva doa prasajayasti tatra myys tat-kryasya ca tvadyatvepi tva
tata pthag eva vartasa ity havivodbhaveti | akartur iti gun eva
karttvd iti bhva | agktam ukta vedeneti tvayy upacrd iti bhva |
na ca jvavat karttvbhimnd ity haapvt tva guair vto na
bhavasty artha | apagat vd varaa yasya tasyeti v etac ca tvayi
yuktam eva, na tu citra myys tvac-chaktitvt tat kry krae | ata
sarvtmani sarva-svarpe myy svarpa-aktitvbhvt sarvato
vyatirikte ceti ||5||
o)0(o
|| 5.18.6 ||

vedn yugnte tamas tirasktn


rastald yo n-turaga-vigraha |
pratydade vai kavayebhiycate
tasmai namas tevitathehitya iti ||
rdhara : paramevaratvena stutv prastutvatra-caritam havedn
iti | tamas daitya-rpea tirasktn apantn | n ca turaga ca nturagau tad-rpo vigraho yasya | kavaye brahmae | tad-artham
avitathehitya satya-sakalpya ||6||
krama-sandarbha : na vykhytam.
vivantha : prastutvatra-caritram havedn iti | tamas daityarpeatirasktn apantn | n ca turaga ca tad-rpo vigraho yasya sa
kavaye brahmae tad-artham | avitathehitya satya-sakalpya ||6||
o)0(o
|| 5.18.7 ||
68 of 211

BHGAVATA-PURA PACAMA-SKANDHA

hari-vare cpi bhagavn nara-hari-rpeste;


tad-rpa-grahaa-nimittam uttaratrbhidhsye;
tad dayita rpa mah-purua-gua-bhjano
mah-bhgavato daitya-dnava-kulatrthkaraa-l-carita
prahldovyavadhnnanya-bhakti-yogena saha
tad-vara-puruair upste ida codharati.
rdhara : uttaratra prahrda-caritre | mah-puruasya gun bhjana
raya | daityaknava-kulasya trth-karaa lam carita ca yasya |
phala-sakalpena vyavadhna-nya csv ananya cvyabhicr yo bhaktiyogas tenopste sevate ||7||
krama-sandarbha : na vykhytam.
vivantha : uttaratra saptama-skandhe trthkaraa pavitrkaraa
lam cra ca yasya sa jna-karmdy-amiratvd avyavadhna, anyadevopsan-shitya-bhvd ananya ca yo bhakti-yoga, tena ||7||
o)0(o
|| 5.18.8 ||

o namo bhagavate narasihya namas tejastejase vir-virbhava vajra-nakha vajra-dara


karmayn randhaya randhaya tamo grasa
grasa o svh; abhayam abhayam tmani
bhyih o kraum.
rdhara : tejasm api tejase | vir-vi ati-prakao bhava | vps v |
karmayn karma-vsan | karmrayn iti phe rgdn randhaya
nirdaha | bhyih bhy |
krama-sandarbha : na vykhytam.
vivantha : tejasm api tejase | karmayn karma-vsan |
karmrayn iti phergdn randhaya nirdaha | abhaya yath syt
tath tmani man-manasi bhyih bhy ||8||
o)0(o
69 of 211

BHGAVATA-PURA PACAMA-SKANDHA
|| 5.18.9 ||

svasty astu vivasya khala prasdat


dhyyantu bhtni iva mitho dhiy |
mana ca bhadra bhajatd adhokaje
veyat no matir apy ahaituk ||
rdhara : vivasya svasti-prrthane khalasypi bhavet, tac ca sdhup vin na syt, anyonyam amagala dhyyat ca bhtnm anyonyadhta vin na bhaved ity akyha | khala prasdat prasdatu kraurya
tyajatu | bhtni ca mitha ivam eva dhyyantu | te mana ca bhadram
upaamdika bhajatu | nosmkam api matir api abdd bhtn ca matir
ahaituk nikm sat ||9||
krama-sandarbha : na vykhytam.
vivantha : mantra japitv prrthayatesvastti | vivasya svastiprrthane khalasypi bhavet | tac ca sdhu-p vin na syd ity ata ha
khala prasdat kraurya tyajatu | sdhum apayatm api parasparavair bhtn paraspara-ghta vin svasti na bhaved ity ata ha
dhyyantv iti | tad api viaysaktimat viaya-bhoga vin svasti na syd
ity ata hamana ceti | bhadram ansaktim | tad api bhakti vin bhadram
apy abhadram evety ata haadhokaje rehke no mat-sahitn
vive eva matir ahaituk nikm sat veyatm adhokajenaivety
artha | tatra adyaiveti yugapad iti pdopanysbhvt kramea klata
prahlda-vchita bhagavn sampdayiyaty eva, na ca tarhi sarva-muktau
brahmn nyatva-prasaga iti vcyam | jva-akti-my-aktyor
nityatvt, tad tadaiva ts anatn anye jvn prasavd iti ||9||
o)0(o
|| 5.18.10 ||

mgra-drtmaja-vitta-bandhuu
sago yadi syd bhagavat-priyeu na |
ya pra-vtty paritua tmavn
siddhyaty adrn na tathendriya-priya ||
rdhara : na saga kvpi m syt | yadi kathacit syt tarhy agrdiu
m syt kintu bhagavat-priyev eva | agrdi-sage doam haya iti |
indriya-priyo ghdy-sakta ||10||
70 of 211

BHGAVATA-PURA PACAMA-SKANDHA
krama-sandarbha : mgreti | tad evopapdayati | ya prety-dilakaa sa yath sidhyati tathendriya-priyo na sidhyati, tad eva tratamye
saty api yadi na saga syt tadgrdiv anyeu ca sarvath m syt,
kintu bhagavat-priyeu syd evety artha | pra-vtty ku-t-mtrantyety-artha | tmavn saga-rahita ||10||
vivantha : adhokajsakte ca yadyapi sat-saga-dusagau sdhakabdhakau, tad api sat-sagasya prbalyt tasmin sati dusaga svata
evpaytty haneti | nosmka yadi bhagavat-priyeu saga syt tad
grdiu maiva syt, svata eva tev sakti anair apaysy atty artha |
nanv agrdi-rhitye bhogsiddhy klia-deha katha vartetety ata ha
ya iti | pra-vtty bhiknndibhir udara-prtyaiva tua | yata tmavn
dhti-yukta | adrd iti indriya-priyas tu vilambenaivety artha |
yad v, yadi bhagavat-priyeu saga syt tad grdiu sago mstu, yato
yugapad ubhaya-sage sati ghra na bhagavanta prpnotty haya iti |
yad v, grdiu sago mstu, yadi bhagavat-priyeu saga syt, tadaiva
bhagavat-priya-sagbhve sati bhakty-asiddhy asagasya jna-janakasypi
vaiphalyam eveti bhva |
nanu tarhy alam asagena kevala-sdhu-saga eva prrthyatm ? satyam |
tad api asaga-sahita sdhu-saga ghra-phala-prado bhavatty haya
iti labdha-bhagavat-priya-saga | ki ca, yadi saga syt tad grdiu m
syt, kintu bhagavat-priyeu syd iti vykhyne asagd api bhagavat-priyasagasypakatve vyajanayvagamite bhakti-siddhntpagame uttaralokrthasysagati, tulayma lavenpi ity-di-vacana ca viruddhyata itydy avadheyam ||10||
o)0(o
|| 5.18.11 ||

yat-saga-labdha nija-vrya-vaibhava
trtha muhu saspat hi mnasam |
haraty ajonta rutibhir gatogaja
ko vai na seveta mukunda-vikramam ||
rdhara : bhagavat-priya-sage guam ha | ye bhagavat-priy
sagl labdha mukunda-vikrama rutibhi ravadibhi saspat
sevamnn pusm antar-gatojo mnasa mala harati | katha-bhta
71 of 211

BHGAVATA-PURA PACAMA-SKANDHA
vikramam ? nijam asdhraa vrya-vaibhava prabhvtiayo yasya |
trtha tu gagdi muhu saspatm agaja mala kevala harati, na tu
vsan | tn ko vai na seveta ? ity anvaya ||11||
krama-sandarbha : yat-saga-labdha trtha-bhta mukunda-vikrama
saspat ravaendriyair antargatoja mnasa mano harati | akicanabhakty-udrekekarati | anyat kay ca samam agaja kma ca harati
khaayatty anvaya ||11||
vivantha : bhagavat-priya-sagasya mhtmyam ha | ye sagd eva
labdha nija-vrya-vaibhava r-govardhana-dhradi-prabhvotkara
sattva-odhakatvt trtha rutibhi saspat karair camyat
jann mnasa agaja mana-sambandhina kma vsan-maya aja
r-ko harati drkaroti | leea mnasa mana ckarati | kda
san ? rutibhi ravaendriyair eva antargata | ata ko mukundasya
vikrama govardhanoddhradi vrya na seveteti tasya ca mukundavikramasya bhagavat-priya-saga vin durlabhatvt tasyaivotkara ||11||
o)0(o
|| 5.18.12 ||

yasysti bhaktir bhagavaty akican


sarvair guais tatra samsate sur
harv abhaktasya kuto mahad-gu
mano-rathensati dhvato bahi
rdhara : mnasa-malpagama-phalam hayasyeti | akican nikm
| mana-uddhau harer bhaktir bhavati, tata ca tat-prasde sati sarve
dev sarvair guair dharma-jndibhi saha tatra samyag sate nitya
vasanti, ghdy-saktasya tu hari-bhakty-asambhavt | kuto mahat gu
jna-vairgydayo bhavanti ? asati viaya-sukhe mano-rathena bahir
dhvata ||12||
santana-gosvm : akican nikican uddh v | sarve dev sarvair
guair dharma-jndibhi saha samyag sate nitya vasanti | mahat gu
jna-vairgydaya prema-vikr v, kuto bhavanti ? tatra hetuasati
viaya-sukhe tuccha-moka-sukhe v mano-rathena bahir bhakter dre
dhvata ||12|| (ha.bha.vi. 11.561)
krama-sandarbha : ki ca, yasyeti | sur bhagavad-daya sarvair guair
iti yadcchayaivety artha | samsate vabhya tihanti ||12||
72 of 211

BHGAVATA-PURA PACAMA-SKANDHA
vivantha : mukunda-vikrama-sevanasya bhaktitvt tasy ca sdhusaga-labdhy paramotkaratvt tadvato bhaktasypy utkaram ha
yasyeti | akican nikm sarvair dharmair jna-vairgydibhi saha
tatraiva samyaktay sate vasanti | sarva-deva-maya sa eva syt tatsevayaiva sarva-sevya-seveti bhva | yad v, sur indriydhihtro
rudrdaya sarvair guair eva saha, na tu doai sahety artha | tena
tasyhakrdnm indriy durabhimndayo do naiva bhavantti
bhva | abhaktasya tu mahad-gu mahato bhaktimatas tasya ye nirdo
gus te kuta ? yadi ca stra-jatdayo gu syus tad khalv rymatsardi-doa-sahit eva syu | asati sadbhir nindye avidyamne v bahirlbha-pratihdi-sukhe manorathenpi dhvata |
yad v, samsate iti sur indriydhihtronyatra ssrika-loke sasrapravartakatvena doair eva sahsate jni-loke nityam adhytmdi-layabhvanvati na samyag sate | kintu asmatta eva jnam avpya punar
asmn eva sajihrv asmin ktaye pusi sthit vayam adya vo v
mariyma eveti sa-bhayotkampam evsate | bhakta-jane tu pratidina
bhagavan-mdhurye evdhytmdika sacrayati sati sarvair guair eva
samsate | vaya kyasa-jtaya prkt divya-jta-rpa-gu nityam
eva bhagavan-mdhurymte viharantotra pusi nynam atimtyavo
bhavmeti snanda-camatkra nialbhavantty artha | anyat samnam ||
12||
o)0(o
|| 5.18.13 ||

harir hi skd bhagavn arrim


tm jham iva toyam psitam |
hitv mahs ta yadi sajjate ghe
tad mahattva vayas dampatnm ||
rdhara : nanu hari-vimukhasya ghdy-saktasypi loke mahattva
dyate, satya dyate, tat tpahsspadam iti sa-hetukam haharir hti
| yath jha mnnm psita toyam evtm, tena vin jivanbhvt
mahn ati-prasiddhopi ghe yadi sajjate tad dam-patn mithunn
drdiv api prasiddha vayasaiva kevala yan mahattva tad eva tasya
bhavati, na tu jndin | mithuneu pjyamneu strbhya pus
mahattva bla-mithunebhya ca vddha-mithunn mahattva yathety
artha ||13||
73 of 211

BHGAVATA-PURA PACAMA-SKANDHA
krama-sandarbha : hitvety ayam artha ta hitv yadi ghe sajjate tad
yadi mahnucyate tad dampatn kmrtha yugm-bhta-str-pusn
vayas yauvana-mtrepi mahattvam daro dyate | dvayor yno
parasparam dara syt | ekatra tu ekatraiveti arthntare tu nm daramtreaiva caritrthat syt | ki dampat-grahaena dampatyo puruamahattve ca vayasety ananvita syt ||13||
vivantha : nanu bhakti-rhityd eva ghe sajjat strajatvdiguavat loke mahattva dyate ? satya, tat tu vastuta upahsspadam
eveti sahetukam haharir hti | toyam psitam iti kacit jhaa-jtir yath
toyam api hitv bahis tadiu sukhrtha pracaran jvan-mto bhavati,
tathaiva harir vimukho jvan-mta eva sa, na tu mahn iti bhva | tad api
yadi loke mahn syt, tad vayas yauvanenaiva dampatn yath
mahattva tath ynor dampatyor yath parasparam daras tath na
vddhayor npi blayo dampati-pjy ca yauvana-viid eva dampat
vastrlakrdibhir adhika pjyete, na tath vddhv iti ||13||
o)0(o
|| 5.18.14 ||

tasmd rajo-rga-vida-manyumna-sph-bhayadainydhimlam |
hitv gha sasti-cakravla
nsiha-pda bhajatkutobhayam iti ||
rdhara : yasmd eva tasmd gha hitv akuto-bhaya nsiha-pda
bhajatety asurn upadiati | ka gham ? raja t, rgobhinivea |
raja-dn mlam kraam ata eva sastn janma-maradn
cakravla maalam avicchedo yasmat ||14||
krama-sandarbha : na vykhytam.
vivantha : rajas t rgobhinivea | saste cakravla maalarpa gha-madhya eva sastis tihatti bhva | bhajatety asurn
pratyupadea ||14||
o)0(o
|| 5.18.15 ||

74 of 211

BHGAVATA-PURA PACAMA-SKANDHA

ketumlepi bhagavn kmadeva-svarpea


lakmy priya-cikray prajpater duhit
putr tad-vara-patn puruyuho-rtraparisakhynn ys garbh mah-puruamahstra-tejasodvejita-manas vidhvast
vyasava savatsarnte nipatanti.
madhva : kmadeva-sthita vium upste r-rati-sthita |
kmadeva rati cpi vios tu prkt tanum || iti brahme
||15||
rdhara : ketumlepi kmadeva-svarpesta iti ea | kim artham
ste ? ata halakmy iti | praj-pati savatsara | savatsaro vai prajpati iti rute | tasya duhitaro rtry-abhimninyo devat, putr
divasbhimnino dev, te ca priya-cikray | puruyu vara-atena
yny aho-rtri, tai parisakhyna gaan yem, a-triatsahasrm ity artha | ys duhitm | mah-puruasya mahstra
cakra tasya tejas ||15||
krama-sandarbha : lakms tu sva-samvalita-uci-rasena stautty ha
ketumla ity-din | evam agrepy anusandhey | tatra puruyueti
kathana-sama-kla-kali-yugpekayoktam ||15||
vivantha : kmena kandarpa-vilsena dvyatti kmadeva, tatsvarpea bhagavn sta iti ea, savatsaro vai praj-pati iti rute |
praj-pati savatsartmaka kla, tad-abhimn deva eva tasya
duhit putr ca rtri-divasbhimnin devn priya-cikray |
puruyueti kathana-sama-kla-kali-yugpekayokter vara-atena yny
aho-rtri, tai parisakhy gaan yem, a-triat-sahasrm ity
artha | ys patimatn duhit divasa-sahitn rtrm ity artha |
mahstrata kla-cakra-rpt | garbh kaa-lavdy-tmak kl |
yad v, vara-bhojyni lokn prrabdha-karma-phalny eva t rtrr
nimitt-ktyodbhtatvt ts eva garbh ity utprekante | tath te
savatsartmaka-sthla-klnte bhogena kaya eva garbhaptatvenotprekita | aho-rtrdhihtryo devats t prkta-loka-vartino
bhagavantam upsya vaikuha eva tad-bhaktn anavara-prema-sevsukha-nimitta-rp bhaviyantty upsan-phala ca draavyam ||15||
o)0(o
|| 5.18.16 ||
75 of 211

BHGAVATA-PURA PACAMA-SKANDHA

atva sulalita-gati-vilsa-vilasita-rucira-hsalevaloka-llay kicid-uttambhita-sundara-bhrmaala-subhaga-vadanravinda-riy ram


ramayann indriyi ramayate.
rdhara : ram ramayan svynndriyi ramayate | kena sdhanena
ramayan ? tad haatva sulalitay gaty yo vilsa, tena vilasito ruciro
hsa-leo manda-smita, tat-sahitovaloka eva ll, tay kicid uttambhitam
uttugita sundara yad bhr-maala, tena subhaga yadvad anravinda,
tasya riy ||16||
krama-sandarbha : na vykhytam.
vivantha : atva sulalito yo gati-vilsa, vieea lalitotikamanyo
rucira-hsa-lea-yuktovaloka ca tbhym y ll tay | kdy ? kicid
uttugitena sundara-bhr-maalena, subhaga yadvad anravinda, tasypi
rr yata tay svyay, ram ramayan ram-sambandhiny ca tay
indriyi svyni ramayate ||16||
o)0(o
|| 5.18.17 ||

tad bhagavato mymaya rpa paramasamdhi-yogena ram dev savatsarasya


rtriu prajpater duhitbhir upethasu ca tadbhartbhir upste ida codharati.
rdhara : tad bhartbhir divasdhihtbhir upet ||17||
krama-sandarbha : my-maya kp-pracuram ||17||
vivantha : my-maya kp-maya myy jvvidyy mayo rogo
yatas tam iti v rtriu prajpater duhitbhi rtry-abhimninbhir
devatbhi saha ahasu ts rtry-abhimni-devatn patibhir
divasbhimnibhir devai sahitety artha ||17||
o)0(o
|| 5.18.18 ||
76 of 211

BHGAVATA-PURA PACAMA-SKANDHA

o hr hr hr o namo bhagavate
hkeya sarva-gua-vieair vilakittmane
ktn cittn cetas vie cdhipataye
oaa-kalya cchando-mayynna-mayymtamayya sarva-mayya sahase ojase balya
kntya kmya namas te ubhayatra bhyt.
rdhara : sarvair gua-vieai reha-vastubhir vilakito lak-kta
tm yasya | ktn kriym | cittn jnnm | cetas
sakalpdhyavasydnm | vie tat tad viaym | oaa-kal a
ekdaendriya-paca-viaya-laka yasya | chando-mayya vedokta-karmaprpyya | anna-mayynnopaabhyatvt | amta-mayya
paramnandvikratvt | sarva-mayya sarva-viayatvt | sahase ojase
balya tad-dhetutvt ||18||
krama-sandarbha : oaa-akty-adhihtre veddhihtre prthivabala-dyaka-bhojya-akty-adhihtre divi-jabala-dyaka-bhojya-aktyadhihtre, ki bahun, sarva-akty-adhihtre, ki bahun, sarva-aktyadhihtre, ata eva sarva-saha-dy-adhihtra iti kramea ||18||
vivantha : kp-mayatvam eva vivvat mantra japant etanmantropsakonyopy eva sva-sambandhena mantrrtha bhvayed iti
vyajayant praamatikntya mat-pataye kmya nama ity anvaya |
deva-padnukti patyu sampra-nmoccranaucityt | anyas tu
lakmy ds-bhvenaivtmna dhytv mantram imam uccrayed iti
sampradya | hkeya sva-saundarydin man-netrdndriykarakya
| man-netrdndriya-mdhurya-sambhokre iti v svasya, tath yogyaty
hetusarvair gua-vieair aprktair guair vilakit vilaka-kt
tmno deha-mano-buddhy-dayo bhavanti yatas tasmai hkeatva
vivoti | ktn mama karmendriy cittn jnendriy cetas
citthakra-buddhi-manas vie tat-tad-vttn tat-tad-viaym
v adhipataye svmine tat-tan-mdhurysvdine | anyopsaka-pake
adhihtre te aprktkarat svayam evdhiht, na tu dig-dideva-samha iti bhva | oaa-kalya rk-candra-tulyatvt prya
chandomayya veda-rpie sva-bhakty-upadere anna-mayya annarpea sdhaka-bhakta-pratiplakya, amta-mayya amtavad svdyarpa-gua-lldikya moka-rpya ca sarva-mayya mama sarvasvarpya sahase ojase balya tvat-sevy mac-cittendriya-dehasmarthya-pradya ubhayatra iha-loke para-loke ||18||
o)0(o
77 of 211

BHGAVATA-PURA PACAMA-SKANDHA
|| 5.18.19 ||

striyo vratais tv hkevara svato


hy rdhya loke patim satenyam |
ts na te vai paripnty apatya
priya dhanyi yatosva-tantr ||
rdhara : tat kmenaiva tvat-sevakatvd aha ktrthosmi | anyakmanay tu tvm arcantyo na paripra-mano-rath syur ity hastriya
iti | vata eva hkm vara pati santa tvm rdhya y striyonya
pati prrthayante | pati-kmn hi kmrdhana vrateu prasiddham |
tsm apaty-dni te patayo na ptu akt ||19||
krama-sandarbha : tmanas tasya svarpasyaiva lbht | param anyat
sevdika ndhika manyate | yathha r-prahlda yas ta ia ste na
sa bhtya sa vai vaik [bh.pu. 7.10.4] ity dau | nnyathehvayor artho
rja-sevakayor iva [bh.pu. 7.10.6] iti ||19||
vivantha : svaya nikm sakma-bhaktimatr any str ocati
striya iti | ata eva hkm vara patim api tv tvm rdhya anyam ||
19||
o)0(o
|| 5.18.20 ||

sa vai pati syd akutobhaya svaya


samantata pti bhaytura janam |
sa eka evetarath mitho bhaya
naivtmalbhd adhi manyate param ||
rdhara : atas te pataya eva na bhavantty hasa v iti | sa caivabhta patir bhavn eka eva nnya | yo bhavn tma-lbht param anyad
adhika na manyate | itarathnydhna-sukhasya na svatantrat, svatantranntve ca maalevarm iva mitho bhaya syd ity artha ||20||
krama-sandarbha : na vykhytam.
vivantha : pati-abdrtham eva t na jnantty hasa v iti | ptti
patir ya ctmnam api ptu na aknoti sa katham anyn ptty ata
78 of 211

BHGAVATA-PURA PACAMA-SKANDHA
prathamam akutobhaya syt | sa ca eko bhavn eva | itarath
prakrntarea pati-abdasya vykhyym ity artha | yad v, saptamyartha eva thl-pratyaya | itaratra maalevarnm iva svaprajplaknm api mitho bhaya, tata ca prajnm api bhayam iti tadaplanam eva vastutat ity artha | ata evtmana paramtmanas tava
lbht adhi adhika para vastu na manyate strajair iti ea | tvatprpte sakt anya-prptir naivdhiketi tvam eva vastuta pati-abdavcya ity artha ||20||
o)0(o
|| 5.18.21 ||

y tasya te pda-saroruhrhaa
nikmayet skhila-kma-lampa |
tad eva rspsitam psitorcito
yad-bhagna-yc bhagavan pratapyate ||
rdhara : ki ca, nikma-bhajaneprrthit eva sarve km bhavanti |
sakma-bhajane tu kmita-mtram anitya cety ha | y str tasyoktalakaasya tava pda-saroruhasyrhaa pjm eva kmayet, na
phalntara, skhileu kmeu lampa sarvn kmn prpnotty artha |
psitam psita | phalntaram ptum apekita sann arcita cet tarhi tad
evaika rsi dadsi | ki ca, yad yata phala-bhognantara bhagn yc
ycitortho yasy s pratapyate dukha prpnoti, tad eva rsi na tu
nityam ||21||
krama-sandarbha : akhila-kma-lampaeti sarva-kmasypi
kmanyrthasya pratih hi tvat-pda-saroruham iti ||21||
vivantha : ki ca, nikma-bhajaneprrthit eva sarve km bhavanti |
sakma-bhajane tu kmita-mtram anitya cety ha | y str tasya uktalakaasya tava pda-padma-pjm eva nitar kmayet, na tu phalntara
prptum apekita san arcito bhavasi | tasyai tad evaika rsi dadsi | yad
yata phala-bhognantara bhagn yc ycitortho yasy s pratapyate
dukha prpnotty ata saiva nikmpi sakma-pada-vcy bhaved ity
ato bhagavanta kmayamn bhakt naiva sakma-abdena vcany iti
siddhnto vyajita | atra psitntara-kmy paritpa sva-svabhvaprtiklya-dyaiva lakmy tm adhikipantyaivokta | vastutas tu
sakma-bhajand api ktrthatvam uparid vakyate ||21||
o)0(o
79 of 211

BHGAVATA-PURA PACAMA-SKANDHA
|| 5.18.22 ||

mat-prptaye jea-sursurdayas
tapyanta ugra tapa aindriye dhiya |
te bhavat-pda-paryan na m
vindanty aha tvad-dhday yato jita ||
rdhara : nanu mamrhae kuta sarva-kma-prpti ? tvam eva
kmrthibhi sevyaseta hamat-prptaye brahmdayas tapas tapyante
kurvanti | katha-bht ? aindriya-sukhe dhr yea | aluk-samsa |
tathpi bhagavat-pda-paryad te m na vindanti | mat-kaka-vilasit
vibhtr na labhanta ity artha | yatas tvayy eva hdaya yasy sha
tvat-para-tantratvt tvad-anuvartinam eva vilokaymi nnyam ity artha ||
22||
krama-sandarbha : yady ajdayopi viaya-dhiyo bhtv mat-prptaye
mad-aa-bhta-prkta-sampattaye tapyante, tad m mad-aa-bht
sampatti na vindanti, kintu prktm eva vindantu nmety artha | ta iti |
yadi teu kopi tvat-pda-paryao bhavati, tad tu sa vindaty evety artha |
tvad-dhdayeti garva-prpte ||22||
vivantha : kecit sakms tu tvm apy apahya mm eva bhajante |
tepi dhlim eva labhanta iti tn nindantymat-prptaye brahmdayas tapas
tapyante kurvanti | aindriye viaya-sukhe eva dhr yea | aluk-samsa |
tad api bhagavat-paryan te vin m mat-kaka-vilasit sampattirp lakm na labhante | bhagavat-parya prahlda-dhruvdaya eva
vindanti | y tu tvad-abhakteu api devsurdiu sampad dyate, sa tu
guamay pratisva-karma-phala-rp my-akter durgy eva prasdd v
kmdi-taraga-janik kdcitk, na tu tvat-svarpa-bhty mameti mama
mytvbhvt mat-prasdotthy sampatter ai tvadvaimukhypdakatvbhvt tatra hetutvad-dhday tvan-manaskn
evvalokaymi nnyam ity artha ||22||
o)0(o
|| 5.18.23 ||

sa tva mampy acyuta ri vandita


karmbuja yat tvad-adhyi stvatm |
bibhari m lakma vareya myay
80 of 211

BHGAVATA-PURA PACAMA-SKANDHA

ka varasyehitam hitu vibhur iti ||


rdhara : idn kp prrthayatesa tvam iti | yad-bhajana vin na
kacit pururtha, sa tvam | tvad iti tvay yat karmbuja stvat
bhaktn ry adhyi kpay nyasta, tan mampi ri nidhehti
ea | katha-bhta ? vandita sarva-kma-varitvena sadbhi stutam |
na ca mayi tavn dara | yato he vareya, m vakasi lakma bibhari |
aho citram etan mayi kevalam dara-mtra bhakteu tu param kp | ata
varasya tava yan myay hita tat ko vitarkayitu samartha ||23||
krama-sandarbha : sa tvam iti | dainyokti yat tvay yat karmbuja
svkra-vyajaka stvatn ri adhyi tan mampi tda-bhaktihny ri adhyty ekam caryam | ki ca, sa tdas tva myay
kpay m m vakasi lakm-rpatvena bibharti tatopi param
caryam | tasmt ka varasyeti | matsyatvennutka-di praty ha
priyatamam iti | tad api bhagavata parama-svarpam eva jnyd ity
artha | athpy tman sannidhyata iti smnyokter rdhayatty atra
sannihita santam iti jeyam ||23||
vivantha : tad eva brahmdn ardhypi tava bhrypy aha
nikicano bhakto yath tvatta saubhgya labhate, tath nha labhe |
eva me lalam ity hasa mad-dhdaya-nitya-vihropi tva mampi
ri karmbuja dhehti ea | tvat tvay yat stvat ri adhyi
vandita kp-saubhgya-varitvena sadbhi stutam | tvat-saubhgya
sarvatopy adhika yatas tvm aha hdaya eva nitya dadhmti tatra satrapa scala-mukhcchdana sa-hukra ncair havibharti | he
vareya ! m m lakma kanaka-rekh cihnatay yad vakasi dadhsi tanmyayaiva mad-bhakta-saubhgya dv nirbuddhir e mayy asy
kmrd iti kapaenaiva |
nanu kopy eva na brte, tatrhaka khalv varasya tava hitam hita
vitarkita kama, yata, na ca sakarao na rr naivtm ca yath
bhavn [bh.pu. 11.14.15] iti tava bhakta prati nibhtoktim aham
arauam eveti dhvani ||23||
o)0(o
|| 5.18.24 ||

ramyake ca bhagavata priyatama mtsyam


avatra-rpa tad-vara-puruasya mano prk81 of 211

BHGAVATA-PURA PACAMA-SKANDHA

pradarita sa idnm api mahat bhaktiyogenrdhayatda codharati.


rdhara, krama-sandarbha : na vykhytam.
vivantha : prg iti ckua-manvantarnte pralaye, sa vaivasvato
manu ||24||
o)0(o
|| 5.18.25 ||

o namo bhagavate mukhyatamya nama;


sattvya pryaujase sahase balya mahmatsyya nama iti.
rdhara : sattvya sattva-pradhnya | mukhyatamya prya
strtmane ||25||
krama-sandarbha : mukhyatamyety api prvavat | sattvdiparamrayatvt sattvdi-rpya ||25||
vivantha : mukhyatamya sattvya uddha-sattva-svarpyety artha |
prdi-niyanttvt prdikya ||25||
o)0(o
|| 5.18.26 ||

antar bahi ckhila-loka-plakair


ada-rpo vicarasy uru-svana |
sa varas tva ya ida vaenayan
nmn yath drumay nara striyam ||
rdhara : uru svano vedtmako ndo yasya | ya ida viva
brhmadi-nmn vidhi-niedhlambana-bhtena vaenayan niyamitavn
sa tvam vara | tath ca rutitasya vk-tantir nmni dmni iti ||26||
krama-sandarbha : na vykhytam.

82 of 211

BHGAVATA-PURA PACAMA-SKANDHA
vivantha : sarvatraivntar bahir api carasi | atha ca loka-plair api
ada-rpa kim utnyai | nanu tarhi mamstitvam eva mstu ? tatrha
urur vedtmaka svano yasya sa | veda eva tavstitva pratipadam uccair
brta ity artha | ata eva ya ida viva brhmadi nmn vidhiniedhraya-bhtena vae anayan niyamitavn sa tvam vara | tath ca
rutitasya vk-tantir nmni dmni iti | striya pclik, ato vivasya
pratantryd api svatantra varas tvam anumnenpi jpyasa iti bhva ||
26||
o)0(o
|| 5.18.27 ||

ya loka-pl kila matsara-jvar


hitv yatantopi pthak sametya ca |
ptu na ekur dvi-pada catu-pada
sarspa sthu yad atra dyate ||
madhva : spardhanta iva devs tu hari yatra kutracit |
harer evjay kvpi daityvet tathpi v || iti ca ||27||
rdhara : nanv indrdayo vaa nayanti loka-platvt kutoha ? tatrha
yam iti | matsara eva jvaro ye te ya hitv dvi-pada catu-pada
sarspa jagama sthu sthvara ca yad atra dyate tat kicid api
ptu na akt | sa tvam eva pra-rpea plaka vara cety artha |
tath ca rutit ahisantham ukam asmy aham ukam asmi ity-di ||27||
krama-sandarbha : yam ity asya ky matsara evety atra parasparam
iti jeyam | t devat ahisanta sa-matsar babhvu | tatra pratyeka
sbhimnam hu | kam rityham asmi, api tu na kam apti ruter artha
||27||
vivantha : nanv indrdayo vaa nayanti loka-plakatvd var
svatantr ca kutoha ? tatra te loka-plakatvdikatva sarvam
aupacrikam ity haya hitv pthag-bht v sametya militv v
dvipada catupada sarspa jagama sthu sthvara ca yad yatra
dyate, tat ptu na akt, yato matsara-jvar |
tath ca rutit ahisantham ukam asmy aham ukam asmi iti |
asyathrthat devat matsar babhvu, aham u bho km ritya asmi
varte, api tu na kam apty artha | ity evam iti sa tvam eva pra-rpea
plaka vara cety artha ||27||
83 of 211

BHGAVATA-PURA PACAMA-SKANDHA
o)0(o
|| 5.18.28 ||

bhavn yugntrava rmi-mlini


kom imm oadhi-vrudh nidhim |
may sahoru kramate ja ojas
tasmai jagat-pra-gatmane nama iti ||
rdhara : avatra-caritam ha | bhavn im ke may manun saha
mat-sahit dhtvety adhyhra | rmi-mlvati pralayrave ojas
kramate vicarati | yad v, ptum ity asynuaga | ko ptu kramate |
utsahata ity artha | yatoja | kdm ? oadhn vrudh ca nidhim
raya-bhtm | tasmai nama | jagato ya pra-gaas tasytmane
niyantre ||28||
krama-sandarbha : yugntotra manvantarnta kom iti dhta-naukrpm ity artha | nvyropya mahmayym ity ukte ||28||
vivantha : bhakty tu tva da-rpa pratyakataypy upalabhyase
tatra bhaktbhsoham eva pramam ity habhavn iti | im mah
may saha dhtveti ea | he aja, yugntrave bhavn kramate viharati |
jagat ya pra-gaa, tasytmane niyantre ||28||
o)0(o
|| 5.18.29 ||

hiramayepi bhagavn nivasati krma-tanu


bibhras tasya tat priyatam tanum aryam
saha vara-puruai pit-gadhipatir
upadhvati mantram ima cnujapati.
rdhara : tat priyatam t priyatamm ||29||
krama-sandarbha : na vykhytam.
vivantha : s csau priyatam ceti tm ||29||
o)0(o
84 of 211

BHGAVATA-PURA PACAMA-SKANDHA
|| 5.18.30 ||

o namo bhagavate akprya sarva-sattvagua-vieaynu-palakita-sthnya namo


varmae namo bhmne namo namovasthnya
namas te.
rdhara : akprya krmya | sarva sapra sattva-guo vieaa
yasya | na upalakita sthna yasya vri-caratvt | varmae varyase
kln avacchinnya | bhmne sarva-gatya | avasthnydhrya ||30||
krama-sandarbha : na vykhytam.
vivantha : akprya krmya | sarva sampra sattva-guo yatra
tath-bhta vieaa kro yasya tasmai uddha-sattva-mrtaye ity
artha | nopalakita sarvair ada, vaikuhkhya sthna yasya
tasmai, varmae mah-pramya, bhmne vypakya | avasthnya
dhrya ||30||
o)0(o
|| 5.18.31 ||

yad-rpam etan nija-myayrpitam


artha-svarpa bahu-rpa-rpitam |
sakhy na yasysty ayathopalambhant
tasmai namas tevyapadea-rpie ||
madhva : upalambhand ayath yath da tath na tihaty anyath
bhavatty artha ||31||
rdhara : nija-myayrpita prakitam etad artha-svarpa dya
pthivy-di yasyaiva-rpa yata pthak nsti | katha-bhta ? bahubh
rpai rpita nirpitam | yasya ca sakhy nsti | kuta ? ayath
mithyaivopalambhant | na hi marci-jalam etvad iti sakhytu akyate |
avyapadea-rpienirukta-prapackrya ||31||
krama-sandarbha : yasya tavaitat krmkra rpa nijeu bhakteu
myay kpay arpita prakitam ayathopalambhant yathavad
upalabdhum aakyatvt v-manasttatvd ity artha | yasya ca tava
85 of 211

BHGAVATA-PURA PACAMA-SKANDHA
sakhy nsti avyapadea vaktum aakya rpa nityam eva vidyate yasya
tasmai ||31||
vivantha : etad viva yasya tavaiva rpa, kintu my-akty arpita,
na tu svarpa-bhtam ity artha | artha-svarpa vastu-svarpa, na tv
avastu-bhta bahubhir nara-go-pau-paki-matsydi-rpai rpita
nirpitam, kintu sakhy yasy nsti | kuta ? ayathopalambhant, yathvad
upalambhanakyatvt | yai prakrair ida vivam abht te
upalambhanakyatvt ity artha | tath hy ekasya sthlasya nara-jter eva
prati-arra vara-svabhva-kaha-svardi-bhedd ananta-prakr jtum
aaky skm svedajodbhijjdn k vrtety anantasya tava aktikryasypy nantyam iti bhva | atas tava svarpa-bhtasya
sarvgamyatve kaimutyam evety haavyapadea vaktum aakya nitya
rpa yasya tasmai ||31||
o)0(o
|| 5.18.32 ||

jaryuja svedajam aajodbhida


carcara devari-pit-bhtam aindriyam |
dyau kha kiti aila-sarit-samudradvpa-graharkety abhidheya eka ||
madhva : sarvntarymikatvt tu sarva-nm hari svayam |
na tu sarva-svarpatvd rpatvam upacrata || iti ca ||32||
rdhara : bahu-rpatva darayas tasyevard avyatirekam ha
jaryujam iti | dvpa-graharkam ity abhidheyais tvam evaiko na tvadvyatiriktosti | sarva khalv ida brahma ity-di-ruter ity artha ||32||
krama-sandarbha : prvavat bahu-rpatva daritam | tac ca jaryujetydin kicit sakhytam | yat tu na yasya sakhyastty uktv tasyaikatvn
nma-rpdnm evsakhyatvam nta te svarpa-siddhatva
darayan sakhyt-nmropitatvam ha ||32||
vivantha : tad evam ananta-bhedasypi vivasya tvad-eka-kraatvd
eka-vidhatvam apty hajaryujeti | graharkety ram | ity e ekas
tvam evbhidhey | tath ca rutisarva khalv ida brahma iti ||32||
o)0(o
86 of 211

BHGAVATA-PURA PACAMA-SKANDHA
|| 5.18.33 ||

yasminn asakhyeya-viea-nmarpktau kavibhi kalpiteyam |


sakhy yay tattva-dpanyate
tasmai nama skhya-nidaranya te iti ||
madhva : davatra ity-di sakhy vinyate vieea nyate taj-jna
tad-rpam eva ||33||
rdhara : sara-pacatm andya tan nirsena praamati, yasminn iti |
asakhyey anant vie ye tni nmni rpy ktaya ca yasya
tde yasmis tvayi kavibhi kapildibhir iya catur-viaty-di-sakhy
kalpit sat yay tattva-d yena tattva-jnenpanyate tasmai te skhyasiddhnta-rpya nama | paramrtha-jna-rpyeti v ||33||
krama-sandarbha : yasminn iti | iya sakhy jaryujdi-rp kalpit |
prathamopsanrtha tvad-rpatvenropyaivopadi | yaypanyate tasmai
tad-eka-gamyyety artha | skhyn skhya-vid te nidaranya
siddhnta-rpya ||33||
vivantha : sara-pacatm andya tan nirsena praamatiyasminn iti |
asakhyey anant vie ye tni nmni rpy ktaya ca yasya
tde yasmis tvayi kavibhi kapildibhir iya catur-viaty-di-sakhy
kalpit sat yay tattva-d yena tattva-jnenpanyate tasmai te skhyasiddhnta-rpya nama | paramrtha-jna-rpyeti v ||33||
o)0(o
|| 5.18.34 ||

uttareu ca kuruu bhagavn yaja-purua ktavarha-rpa ste ta tu dev hai bh saha


kurubhir askhalita-bhakti-yogenopadhvati im
ca paramm upaniadam vartayati.
rdhara : e bhr upadhvati hety anvaya ||34||
krama-sandarbha, vivantha : na vykhytam.
o)0(o
87 of 211

BHGAVATA-PURA PACAMA-SKANDHA
|| 5.18.35 ||

o namo bhagavate mantra-tattva-ligya yajakratave mah-dhvarvayavya mah-puruya


nama karma-uklya tri-yugya namas te.
rdhara : mantrais tattvena ligyata iti tath tasmai | yaj ayp,
kratava sayps tad-rpya | ata eva mahntodhvar avayava-bht
yasya | karma uklya uddhya yajnuhtre | tri-yugya kta-yuge
yajbhvt | yad v, kali-yuge channatvt ||35||
krama-sandarbha : na vykhytam.
vivantha : mantrair eva tattvena ligyate jyate yas tasmai | yaj
ayp, kratava sa-yps tad-rpya | mahntodhvar avayava-bht
yasya | karmabhi svya-caritrai saha uklya uddha-sattva-svarpya |
tri-yugya satydi-yuga-traya eva prkayt kalau channatvt | yad v, tri
yogni yugalni yasya tasmai a-aivaryyety artha ||35||
o)0(o
|| 5.18.36 ||

yasya svarpa kavayo vipacito


gueu druv iva jta-vedasam |
mathnanti mathn manas didkavo
gha kriyrthair nama rittmane ||
madhva : kriyathrthair yajdy-arthair indrdi-nmabhir rittmane ||36||
rdhara : kavayo vidvso vipacito nipu gueu dehendriydiu
mathnanti vicinvanti | mathn viveka-sdhanena manas | kriyrthai
karmabhis tat-phalai ca gha aprakamna didkava | eva
mathane rita prakaita tm svarpa yasya tasmai nama ||36||
krama-sandarbha : na vykhytam.
vivantha : kavayo vidvso vipacito bhakti-catur yasya gueu
abda-rpdiu ka-rmeti nlotpala-drv-dala-ymety-diu manas
mathn mathana-sdhanena yasya svarpa didkavo mathnanti druv
iva jta-vedasam iti yath mathaneniva jta-ved vahni pratyakbhavati,
88 of 211

BHGAVATA-PURA PACAMA-SKANDHA
tathaivtrayasya nma-rpdiu puna punar mano-nidhnam eva
mathana, tenaiva yat-svarpa pratyakkurvantty artha |
kda ? kriyrthai karmabhis tat-phalai ca gha bhaktyaiva
naikarmye saty eva drau akyam ity artha | evam eva rita kathita
tm svabhvo yasya yatno v yatra tasmai | yad v, gueu rotra-vgindriyeu yasya svarpa svarpa-bhta nma-gua-lldi-ryamakrtyamndi manas mathn mathnanti | mana-sahita-cararavindakrtandi dhbhysenaiva ya pratyakkurvantty artha | anyat
samnam ||36||
o)0(o
|| 5.18.37 ||

dravya-kriy-hetv-ayanea-kartbhir
my-guair vastu-nirkittmane |
anvkaygtiaytma-buddhibhir
nirasta-myktaye namo nama ||
rdhara : mathanam eva darayanty hadravyeti | dravya viaya |
kriy indriya-vypra | hetur devat | ayana deha | a kla | kart
ahakra | etair myy guai kryair upalakaair vastutvena nirkito
ya tm tasmai | anvkay vicregair yama-niyamdibhir atiaytm
nicayavat buddhir ye tair nirast my-nimitt ktir yasmt tasmai ||
37||
krama-sandarbha : dravydibhir my-guair upalakita yad vastu
uddha-jva-tattva tatrpi nirkito ya tm paramtm tat-svarpya |
anvkdibhir nirast pratykhyt my yatas tatha-bhtktir yasya
tasmai ||37||
vivantha : mathanam eva darayanty hadravyeti | dravya viaya |
kriy indriya-vypra | hetur devat | ayana deha | a kla | kart
ahakra | etair myy guai kryair upalakaair vastutvena nirkito
ya tm tasmai | anvkay vicregair yama-niyamdibhir atiaytm
nicayavat buddhir ye tair nirast my-nimitt ktir yasmt tasmai ||
37||
o)0(o
|| 5.18.38 ||
89 of 211

BHGAVATA-PURA PACAMA-SKANDHA

karoti viva-sthiti-sayamodaya
yasyepsita nepsitam kitur guai |
my yathyo bhramate tad-raya
grvo namas te gua-karma-skie ||
rdhara : tad eva nirgua-rpea natv paramevara-rpea
praamati, karotti | yasyekitur jvrtham psitam | atyantnicchym
kayogt | svrtha tu nepsitam | viva-sthity-di-sva-guair my karoti
| tasy jaatvepvara-sannidhnt pravtti dntenhayathyo loha
grvoyaskntn nimittd bhramati | tad-raya tad-abhimukha sat | ato
gun karma jvdn ca skie tasmai te nama ||38||
krama-sandarbha : tat-sthpanya vabhta-my svarpa-akti
yojayatikarotti ||38|| (bhagavat-sandarbha 18)
vivantha : nanu mat-kryatvd acid api jagan mamaivkro mdghadivat tatra jagad ida na vastutas tvat-krya, kintu my-kryam ity
hakarotti | yasyekitur jvrtham psita atyantnicchy kaayogt | svrtha tu nepsita, viva-sthitydi sva-guair myayaiva karoti |
tasy gaatvepi vara-sannidhnt pravtti dntenhayath loha
grvnoyaskntd dhetor bhramati tad-raya tad-abhimukha sat, ato
gun karma jvdn ca skie tasmai tubhya nama ||38||
o)0(o
|| 5.18.39 ||

pramathya daitya prativraa mdhe


yo m rasy jagad-di-skara |
ktvgra-dare niragd udanvata
krann ivebha praatsmi ta vibhum iti ||
rdhara : avatra-caritam hapramathyeti | yo jagatm di kraabhta skaro m pthvm agra-dare dargre ktv rastald
rabhyodanvata pralayravd ibho gaja iva niragt | tata ca prati-gajatulya daitya pramathya ya kran sthitas ta vibhu praatsmty
anvaya ||39||
krama-sandarbha : na vykhytam.
90 of 211

BHGAVATA-PURA PACAMA-SKANDHA
vivantha : avatra-caritam bruvat svasmin kptiaya dyotayati
pramathyeti | prativraa pratiyoddhra hastinam iva ibhau hast rasy
rastalopalakit garbhodt jagad-dir jagat-kraa-bhta kara |
udanvati pralayrave ||39||
iti srrtha-dariny hariy bhakta-cetasm |
pacamedaodhyya sagata sagata satm ||*||
o)0(o
iti rmad-bhgavate mah-pure brahma-stra-bhye
pramahasya sahity vaiysiky pacama-skandhe
bhuvana-koe vara-deva-stutir nma
adaodhyya |
||5.18||

91 of 211

BHGAVATA-PURA PACAMA-SKANDHA
(5.19)
ekonaviodhyya

jambdvpa-varanam
|| 5.19.1 ||
r-uka uvca

kimpurue vare bhagavantam di-purua


lakmagraja stbhirma rma tac-caraasannikarbhirata parama-bhgavato hanumn saha
kimpuruair avirata-bhaktir upste ||
rdhara :
navie kimpurue bhrate copavaryate |
sevya-sevaka-bhva ca bhrata-raihyam eva ca ||1||
krama-sandarbha : na vykhytam.
vivantha :
rma ki-purue nryaa sevya ca bhrate |
sarvato bhrata-raihyam navie nirpyate ||o||
bhartur eva bhagavata katham ity anena nraddir iva nvatrntarakathym anurajyatti dyotitam ||1||
o)0(o
|| 5.19.2 ||

rieena saha gandharvair anugyamn


parama-kaly bhart-bhagavat-kath
samupaoti svaya ceda gyati ||
rdhara : bhart csau bhagav ca tasya kathm ||2||
krama-sandarbha : bhart-bhagavat-kathm iti bharttvdi-mananavieea sukha-vaiiya daritam ||2||
92 of 211

BHGAVATA-PURA PACAMA-SKANDHA
vivantha : na vykhytam.
o)0(o
|| 5.19.3 ||

o namo bhagavate uttamalokya nama rya-lakaala-vratya nama upaikittmana upsita-lokya nama


sdhu-vda-nikaaya namo brahmaya-devya mahpuruya mah-rjya nama iti ||
rdhara : ryi lakani la vrata ca yasmin | upaikittmane
sayata-cittya | upsitonusto loko yena sdhu-vda sdhutva-prasiddhis
tasya nikaaya nikamavan nirdhra-sthnya parama-smna ity
artha ||3||
krama-sandarbha : eva r-rghavendrasya kevala-mdhuryamayally hanumata kevala-tan-maya-dsa-bhvopi svarpaivarydi-jnamaya-tad-bhva-sagatir ntiyogypi pacn mdhuryamaya eva
paryavasyitbhagy tasyaivokarya jtet rasollsa eva yojanya |
tatraivarya-mdhuryayor mahima-jna tasyhao namo bhagavate
uttamalokya ity di | atra bhagavata ity aivaram uttamalokyeti
mdhurya daritam ||3|| [prti-sandarbha 193]
vivantha : ryi sarvai irodhryi lakani caraa-tala-dhvajavajrdni jnu-bhutvdni ca lni dhrodttdni vratni dharmanihatvdni yasya tasmai | upaikittmane guru-brhmadiikgrhie upsita-lokyeti svasya brahmdy-upsyatvepi may
svcaraena rajaka-paryant api lok prasdany iti vicravattvl lokn
tad-upsitatvam | sdhu-vdn brahmayatva-satya-sandhatvakplutvdn nikaaya paramotkara-prpakya lok hi sdhu-vdair
utkyante | rma prpya sdhu-vd apy utk bhavantty artha |
yath paramotkasypi kanakasya nikaa prptasyaivotkaro loke
prambhavati tadvad ity artha ||3||
o)0(o
|| 5.19.4 ||

yat tad viuddhnubhava-mtram eka


sva-tejas dhvasta-gua-vyavastham |
pratyak pranta sudhiyopalambhana
93 of 211

BHGAVATA-PURA PACAMA-SKANDHA

hy anma-rpa niraha prapadye ||


rdhara : r-rma paramrtha-rpea praamati | yad eka vednteu
prasiddha tattva tat prapadye | tat kathambhtam ? viuddha csv
anubhava ca sa eva mtr svarpa yasya | viuddhatve hetuprantam
| tatrpi hetusva-tejas svarpa-prakena dhvast gun vividh
jgrad-dy-avasth yasmin | anubhava-mtratve hetupratyag-dyd
anyat | tat kuta ? anma-rpam | nanu vastuta evambhtasypi jvasyoktasarva-viparyayo dyate tatrhaniraham | ahakrbhvn na tath
vaipartyam ity artha | nanu r-rmasya svarpa naiva pratyate
tatrhasudhiy pus upalabhyata ity upalambhanam | uddha-cittena
brahmatvenaivopalabhyata ity artha ||4||
krama-sandarbha : svarpa-jnam hayat tad iti | yat tat prasiddha
r-rmacandrasya durv-dala-ymala-rpam | atra prakaika-lakaavastuna srydi-jyotia prakakatva aukldimattvam ity di
dharmavad gua-rpdi-lakaa-tat-svarpa-dharmasypi tad-tmakatvady tan-mtratvam uktam | ya eva dharma svarpa-aktir iti bhagavatsandarbhdau sthpitam | ata evaikam api | tasy ca akter
mytiriktatvam hasva-tejas dhvasta-gua-vyavastham iti | svarpaakty drbht traiguytmik my aktiryasmt yat | ata pranta
sarvopadrava-rahitam | anubhva-mtratve hetupratyag-dyd anyat |
na caku payanta2 rpam asya [ka.u. 2.39], yam evaia vute tena
labhyas tasyai tm vivute tanu svm [ka.u. 1.2.23] iti rute | tat
kuta ? anma-rpa, ets tisro devat anena jventmannupraviya
nma-rpe vykarav [ch.u. 6.3.2] iti prasiddha-prkta-nma-rparahitam | tatra hetunirham iti | tma-abdena hi rutv asy
paramtmano jvkhya-akti-rpoa ucyate | aneneti pthaktva-nirdet 3 |
tad-rpea ca praveo nma devat-abda-vcya-tejo-vri-mllakaopdhy-abhinivea | sa ca tasya jvasya tatrhantdhysd eva
bhavati | tatontarymi-rpea svaya tatra sthitasypi tad-adhysbhvd
updhikta-nma-rpa-rhitya yuktam evety artha | sarvathhakrarhitye sati vykara-vti-prayogasynarhatvd iti bhva |
nanu, r-rma-rpa na sarvair eva pratyate tatrha
sudhiyopalambhanam | uddha-cittena svarpatayivopalabhyata ity artha |
nta para parama yad bhavata svarpam [bh.pu. 3.9.3] ity di rbrahma-vkyt ||4|| [prti-sandarbha, 194]
vivantha : nanu akha-cakrdimattva-garua-vhanatvdyaivarynvikrd avatrasysya brahmatve kecit saerate ? tatra ye
2
3

payati
pthag-nirdet

94 of 211

BHGAVATA-PURA PACAMA-SKANDHA
saerate te saerat nma, aha tu skd ima para-brahma-rpam
evnubhavmty hayad iti | viuddho my-sambandha-nyo
yonubhavas tan-mtram eka kevala yat tad evema prapadye |
nanu uddha-jvopy eva bhavati ? tatrhasva-tejas svarpa-akty
drbht gua-vyavasthna-rp my-aktir yasmt tat | ata eva pratyagdyd anyat | na caku payati rpam asya [ka.u. 2.39], yam evaia
vute tena labhyas tasyai tm vivute tanu svm [ka.u. 1.2.23] iti
rute | yata pranta sarvopadrava-rahitam |
nanu r-rmasya rpa naiva pratyate ? tatrhasudhiyaiva pus
upalabhyata ity upalambhanam | yatonma-rpamets tisro devat anena
jventmannupraviya nma-rpe vykaravi [ch.u. 6.3.2] iti prasiddha
prkta-nma-rpa-rahitam | rutau tisra iti tejo-vri-mda,
nirnicayenha prapadye | yad v, ahakra-rahita yath syt tath
prapattir api kpay tenaiva kriteti buddhyety artha ||4||
o)0(o
|| 5.19.5 ||

martyvatras tv iha martya-ikaa


rako-vadhyaiva na kevala vibho |
kutonyath syd ramata sva tmana
st-ktni vyasannvarasya ||
rdhara : katha tarhi daaratha-putratvam ? tatrhavibhor
martyvatras tu rakaso rvaasya vadhya, tasya manuyd
anytovadhyatvt | na kevalam etvat ki tu iha sasre str-sagdi-kta
dukha durvram iti martyn ika ca | ikrtham apty artha |
anyath khe svarpe ramamasya jagad-tmana st-viraha-ktni
vyasannti kuta syt ||5||
krama-sandarbha : nanv evabhtasya martyeu prkaye ki
prayojanam ? ucyategaue saty api prayojanntare mukhya tu bhakteu
ll-mdhurybhivyajanam evety hamartyeti | tu-abda ak-nivttyartha | martya-loke yovatra virbhva, sa tu sdhu-janodvejaka-rakovadhyaiva kevala na bhavati kintu martya-ikaam api | martyeu
ikaa tad-artha-prakana yat tan-mayam api | tatra bahirmukheu
viaysaga-dukha4-durvrat-prakanam nuagikam | mukhyam5
4
5

dukha not in all versions.


mukhya not in all versions.

95 of 211

BHGAVATA-PURA PACAMA-SKANDHA
uddeya tu sva-bhakti-vsaneu cittrdrat-kara-viraha-sayoga-maya-nijall-viea-mdhurya-prakanam | tatas tad-artham evety artha | anyath
yadi kevala tad-vadhyaiva syt tad tmana paramtmatvena
pariprasyevarasya sarvntarymia sve sva-svarpe tad-eka-rpe
vaikuhe ca ramamasya st-ktni vyasannti kuta syt ? manasaiva
tad-vadhe aktatvt tad-vyasansambhavc ca | nija-mdhurya-prakanapake tu tat tat sambhavaty eveti bhva | atra kp-rpa6 tda-llrpa ca mdhuryam adhika lghitam | tatra r-st-viyoga-dukha ca
ll-mdhuryntargatam eveti na doa ity api daritam ||5|| [prtisandarbha, 195]
vivantha : nanu tarhi prapaca-loke katha eva prakabhvti tatrha
martyvatra martykrasya prapaca-loka-prkaya na kevala
rakaso rvaasyaiva vadhya, kintu martya-ikaa martyaikarthaopty artha |
marty dvividhdharmavanto bhaktimanta ca| tebhya kramea svasya
dhrmikatva-prema-vayatvayo pradaranya dharma-ikartha premaikartha cety artha | anyath sve svarpa eva ramamasya
paramtmana st-viraha-ktni vyasanni dukhni kuta syt syu ?
kintu sdhv sva-bhry dhrmikai sarvathaiva nopekatavy tad-artha
prptni dukhny api sahataiveti ikartha svasminn asanty api
dukhni daritnti prathame pake | dvitye tu st-viraha-ktni
viddni kuto dukhni, kintu premna sthyi-bhvasya vipralambharassvdana-janitni dukhatvena bhsamnni parama-sukhny eva, na tu
dukhnty artha | tmrmatva-dukhitvayor yugapad ekatra virodht, na
ca sty ramamasya kuta tmrmatvam iti vcyam | sty svarpaaktitventma-bhtatvt |
nanu sty svarpa-bhtatve katha tad-viraha sambhavet ? ucyate
ekam eva parama-tattva cic-chakti-vtti-bhedena mah-srea
premkhyenndita eva dvidh vibhakta tihatihaldaa-aivaryamaya, kevala halda-maya ca | prathama paramevarkya, dvitya
bhaktkhyam | puna ca tenaiva premn svasya catasbhir vttibhir
dvitya tattva caturdh vibhaktadsa-sakhi-pitrdi-preyasykhya,
prathamasya tad eva tattvasya dsydi-bhva-bhvi-tattva vyavasthpitam
| prktev api jveu yadcchayaitda-bhakti-sdhanavatsu bhaktiparipke svayam virbhyaetac catukam veya tepi dsditvena yathkla nitya-loka prpayya catukea tena samanugamyate, punar api
tenaiva premn sthyi-bhvat prptena sva-aktyaivvirbhvitbhir
vibhvdibhi sva rasa-rpktya, tad eva tattva-yugala svasya
viayray-bhva-bhvita ktv svdhnktya yoga-viyogbhym
6

kti-rpam iti kutracid dyate.

96 of 211

BHGAVATA-PURA PACAMA-SKANDHA
sukha-dukhyita sva-mdhuryam asdhraam apram svdayat kopy
nanda-camatkra eva tad-vid nipdyate | atad-vid tu kecit rmakdn apy etvad dukham anirvcyam iti kecij jva-pradaranyai
anuktam ity eva vymoha eva ||5||
o)0(o
|| 5.19.6 ||

na vai sa tmtmavat suhttama


saktas tri-loky bhagavn vsudeva |
na str-kta kamalam anuvta
na lakmaa cpi vihtum arhati ||
rdhara : viaysakty-abhvena vyasannarhatvam upapdayati | na vai
sa bhagavs triloky kvpi sakta | yata tmavat dhrm tm
suhttama ca | ato na str-kta moha prpnuyt | na lakmaa ceti |
deva-dtena r-rma samantrayat vijpitam atrgatas tvay vadhya iti
tadaiva dvri sthita lakmaa durvsasam gata vijpayitu pravia
hantum udyato vasiha-vkyt tatyja tac ca na yujyetety artha ||6||
krama-sandarbha : tda-ll ca na prktavat kmdi-saktatay, kintu
svajana-viea-viayaka-kp-vieeaivety hana vai iti | sa vai khalu
triloky na sakta | tatra hetutm paramtm bhagavn
paripraivarydi, vsudeva sarvraya ceti | kintu tmavatm tm
svayam eva nthatvena vidyate ye, te sva-viayaka-mamatdhri bhakta-viem ity arthas tem eva suhttama | tasmd
yathnyo strtva-hetuka kamalam anuvate tena, tath nsv anuvta |
atas tasy tmavattvenaiva tda-kamala-hetu-tat-prti-viayatpti
bhva | tath deva-dta-samaytikrametmavatopi lakmaasya
paritygo ya, sa khalu ntyantika ity hana lakmaam iti | vihtum api
nrhati na aknoti | anantara jhaity eva svarga-sthatay svgamana
pratkamais tad-dibhi saha svadhiyroht | adhunpi tena
stdibhi ca sahaivsmin kipurua-varepy asmbhir dyamnatvt |
tato maryd-rakrtham eva kicit tat-tad-anukaraam iti bhva ||6||
[prti-sandarbha, 196]
vivantha : tasya prema-vayatva-satyavratatva-brahmayatvdibhir
aprktair guair eva etad upapadyate, nnyathety haneti | sa vai khalu
triloky na sakta, yata tm paramtm, tad api tmavat tm,
sevyatvena vartate ye te dsdn suhttama, yato bhagavn
pra-a-aivarya, ata prema-vayatvnagkre prktn iva
97 of 211

BHGAVATA-PURA PACAMA-SKANDHA
svkta kamala moha nnuvta, na prpnuyt tathaiva satyavratatvabrahmayatvdy-anagkre lakmaam api tyaktu nrhet | tath hi devadtena r-rma mantrayat vijpitam | atrgatas tvay vadhya iti |
tadaiva dvri sthita lakmaa durvsasa vijpayitum pravia hantum
udyato vasiha-vkyt tatyjeti tasmd etdasya llay prema
dharma ca ikaymseti yuktam ukta martya-ikaam iti ||6||
o)0(o
|| 5.19.7 ||

na janma nna mahato na saubhaga


na v na buddhir nktis toa-hetu |
tair yad visn api no vanaukasa
cakra sakhye bata lakmagraja ||
rdhara : ata r-rma eva sarvai sevya iti vaktu na tasya toa-hetu
sat-kula-janmdi, kintu bhaktir evety hana janmeti | mahata puruj
janma | mahata r-rmasyeti v | saubhaga saundaryam | ktir jti |
yad yasmt tair janmdibhir viss tyaktn api no vana-carn bata aho
lakmaasygrajepi sakhitve ktavn ||7||
krama-sandarbha : prvrtham eva sthpayitu bhakty-eka-kraakruya-pramukha-parama-mdhurya sarvordhvam ha dvbhyna
janma nnam iti | mahata puruj janma | saubhaga saundaryam | ktir
jti | yad yasmt | tair janmdibhir viss tyaktn api nosmn tadyaparama-bhakta-r-stnveadi-bhakti-tuatvena batho ! lakmaasya
sarva-sad-gua-lakma-lakitasya r-sumitrnandanasygrajopi sakhitve
ktavn, dsyyogyn api saha-vihrdin sakhn iva svktavn7 ity artha
| sugrvdn upalakya v tathoktam ||7|| [prti-sandarbha, 197]
vivantha : tat-tat-sarva-gukrasya tasya kpy nirupdhi viiyha
na janmeti | mahato vaj janma mahata r-rmasyeti v | tai sajjanmdibhir lakmaasya sarva-sal-lakaa-pariprasya sumitrsunor
agrajatvena tam api dsye vidadhnosmn sarva-sal-lakaa-rahitn api
sakhye cakreti sugrvam upalakyokti ||7||
o)0(o
|| 5.19.8 ||
7

ktavn.

98 of 211

BHGAVATA-PURA PACAMA-SKANDHA

surosuro vpy atha vnaro nara


sarvtman ya suktajam uttamam |
bhajeta rma manujkti hari
ya uttarn anayat kosaln divam iti ||
rdhara : tasmt suro vnyo v ya kopi r-rmam eva sarvaprakrea bhajet | sukta-jam alpyasy api bhajane bahu-mninam | uttarn
koaln ayodhy-vsina ||8||
krama-sandarbha : tasmt sura iti | prva svarpa-jna-maya-bhakty
manujktv eva parama-svarpatva8 daritavn | samprati mdhuryajna-maya-bhaktypi viiya tam evrdhayati manujkti harim iti |
tatrpi r-kapildika vyvartayati rmam iti | uttamam asamordhva-gua
suktaja svalpaypi bhakty santuyantam iti ||8|| [prti-sandarbha, 198]
vivantha : tasmd bhajanyeu sarvev avatreu madhye rma eva
kp-sindhur atiayena bhajanyo yad-bhajane sarva evvieedhikrty
hasura iti | ya kopi sarvtman sarva-prakrea, uttarn koaln
ayodhy-vsina sa-arrn eva diva vaikuham ||8||
o)0(o
|| 5.19.9 ||

bhratepi vare bhagavn nara-nryakhya


kalpntam upacita-dharma-jnavairgyaivaryopaamoparamtmopalambhanam
anugrahytmavatm anukampay tapovyaktagati carati ||
rdhara : upacitair dharmdibhir tmopalabhyate yena tat tapa carati |
tatropaama indriy sayama uparamo nirahakrat | tma-vatm
anugrahya na svrtham, varatvt ||9||
krama-sandarbha : nara-nryakhya iti dvayor abhedo darita |
tmavattm sa eva bhagavn nthatvena vidyate ye te
bhaktnm anukampay hetun tad-viayaknukampdhna san te
magalrtha svayam eva tapa caratty artha | aho ! etvn api tadanukamp-parima iti bhva | tad eva darayatiupaciteti | svayam eva
ktais tais tair agais tev tmano bhagavata upalambhana sphrti8

parama-svarpam

99 of 211

BHGAVATA-PURA PACAMA-SKANDHA
hetukam ity artha | tarhi katha lokais tath nvagamyate ? tatrha
avyakta-gatir iti v ||9||
vivantha : upacitair dharmdibhi sahita tm tva-padrtha
upalabhyate yena, tat tapa carati | tatropaama indriy sayama
uparamo nirahakrit | tma-vatm anugrahya tapa-ikaa-rpyeti
tapasi prayojana anukampayeti tatra kraam ity apaunaruktyam ||9||
o)0(o
|| 5.19.10 ||

ta bhagavn nrado varramavatbhir


bhratbhi prajbhir bhagavat-proktbhy
skhya-yogbhy bhagavadanubhvopavarana svarer upadekyama
parama-bhakti-bhvenopasarati ida cbhigti
||
rdhara : bhagavad-anubhva upavaryate yena pacartrea tat |
svarer mano | upasarati sevate ||10||
krama-sandarbha : prajbhi saha t ca nirupam eva, na tu sarv |
bhagavat nara-nryakhyena proktbhy skhya-yogbhy srsraviveka-bhagavan-nihbhy yad bhagavad-anubhavopavaranam | tat
svari pratyupadekyati ya, sa ity artha ||10||
vivantha : bhagavad-anubhvo varyateyena tad-bhagavadanubhva-varana pacartra-stra skhya-yogbhym saha | svare
svarim ||10||
o)0(o
|| 5.19.11 ||

o namo bhagavate upaamalyoparatntmyya namokicana-vittya iabhya nara-nryaya paramahasaparama-gurave tmrmdhipataye namo nama
iti ||
100 of 211

BHGAVATA-PURA PACAMA-SKANDHA
rdhara : uparatntmyya nirahakrya ||11||
krama-sandarbha : na vykhytam.
vivantha : uparatntmyya na vidyate tm jtavyatvena yasya
sontma antmano bhva antmya, uparatam antmya yasmt tasmai
||11||
o)0(o
|| 5.19.12 ||
gyati cedam

kartsya sargdiu yo na badhyate


na hanyate deha-gatopi daihikai |
draur na dg yasya guair vidyate
tasmai namosakta-vivikta-skie ||
rdhara : asakta csau vivikta ca sk ca tasmai nama | asaktatva
darayati | asya vivasya sargdiu kartpi yo na badhyateha karteti na
manyate | viviktatvam ha | deha-gatopi daihikai kut-pipsdibhir yo na
hanyate nbhibhyate | skitvam ha | yasya draur api sato di-guair
dyair na vidyate na vikriyate ||12||
krama-sandarbha : tasya paramahasatva darayan gurutva yojayati
karteti | deha-gatontarymi-rpea | drau parama-skia ||12||
vivantha : tmrma-cmaitvam hakarteti | na nibadhyata ity
atas tasyav asaktya | daihikai kut-pipsdibhir na hanyate
nbhibhyate | ity ato dehd viviktya, draur api sato dg dir guair
dyair na dyate, ata eva asakta csau vivikta-sk alipta-sk ceti
tasmai ||12||
o)0(o
|| 5.19.13 ||

ida hi yogevara yoga-naipua


hirayagarbho bhagav jagda yat |
yad anta-kle tvayi nirgue mano
bhakty dadhtojjhita-dukalevara ||
101 of 211

BHGAVATA-PURA PACAMA-SKANDHA
madhva : yasya samyag bhagavati jna bhaktis tathaiva ca |
nicintas tasya moka syt sarva-ppa-ktopi tu ||13||
rdhara : yoga-kauala nirpayan yoga prrthayateidam iti tribhi |
he yogevara, hirayagarbho yad yoga-naipua jagda | idam eva tat |
kim ? janma-prabhti bhaktynta-kle pums tvayi mano dhrayed iti yat |
katha-bhta san ? ujjhita dukalevara tad abhimno yena ||13||
krama-sandarbha : ansaktatva kaimutyena sthpayan vieato
jeyasya yogasya smnyato jna tat-kraa chaida hti | ujjhitadukalevara iti tat-prada-kalevarasya obhanatvam updeyatva ca
bodhayati ||13||
vivantha : yogbhysin rahasyam haidam iti | yad iti atr-antam |
anta-kle yad gacchet capalam iti yvat manas tvayi dadhta sthirkuryd
ity artha | ujjhiteti vartamne nih ||13||
o)0(o
|| 5.19.14 ||

yathaihikmumika-kma-lampaa
suteu dreu dhaneu cintayan |
aketa vidvn kukalevartyayd
yas tasya yatna rama eva kevalam ||
rdhara : anyath tasya strbhysdi-ramo vyartha ity ha
yathaihikmumika-kmeu lampao mrkha sutdiu yoga-kema
cintayan kutsitasya kalevarasytyayn mtyo akate | tath vidvn api san
ya aketa tasya yatna stra-ravadi rama eva ||14||
krama-sandarbha : taj jna-yogyatvpdaka srsra-vivekam api
smnyato nivedayatiyatheti ||14||
vivantha : anyath yogbhyso vyartha evety hayatheti | cintayan
kurvan cint kukalevartyayt aketa | mayi mte sati mat-sutdaya
katha varterann iti bhvayet, tathaiva vidvn api ya aketa, tasya yatna
rama eva ||14||
o)0(o
102 of 211

BHGAVATA-PURA PACAMA-SKANDHA
|| 5.19.15 ||

tan na prabho tva kukalevarrpit


tvan-myayha-mamatm adhokaja |
bhindyma yenu vaya sudurbhid
vidhehi yoga tvayi na svabhvam iti ||
madhva : yo mamatvdin doa sa tv anya-viaya smta | iti ca ||15||
rdhara : yasmd viduopyam eva da, tat tasmt, he prabho
adhokaja, tvam eva no yoga vidhehi | kdam ? tvayi svabhva sahajavsan-rpam | yena yogena vaya tvan-myay na kukalevarerpitm,
aha-mamatm ghram bhindyma tyajema | sudurbhidm upyntarai
sarvath tyaktum aakym ||15||
krama-sandarbha : abham hatan na iti | kukalevareti svetare
kalevarpekay proktam ||15||
vivantha : tasmd anyvea tyj tvayi manasobhinivea tvam eva
kpay dehty hatan na iti | yoga vidhehi | yoga eva ka ? tatrha
tvayi nosmka svasytmano bhva ratim | yad v, yath viayeu
svabhva, tathaiva tvayi svabhvo nisargostv ity artha ||15||
o)0(o
|| 5.19.16 ||

bhratepy asmin vare saric-chail santi


bahavo malayo magala-prastho mainkas trika
abha kaka kollaka sahyo devagirir
yamka r-ailo vekao mahendro vridhro
vindhya uktimn kagiri priytro droa
citrako govardhano raivataka kakubho nlo
gokmukha indrakla kmagirir iti cnye ca
ata-sahasraa ails te nitamba-prabhav
nad nadya ca santy asakhyt ||
rdhara : ilvtavad asminn api vare sarita ail ca santi | nitambaprabhavs taebhya sabht ||16||
103 of 211

BHGAVATA-PURA PACAMA-SKANDHA
krama-sandarbha : kova kovaka iti phau | govardhanoya straloka-prasiddha r-vndvana-gata | r-kkratvena tam anu
raivatopi pahyate | adhun tasya svalpatvdi-di | kle klentardhnt
||16||
vivantha : apti yath ilvte tath asminn api vare ity artha ||16||
o)0(o
|| 5.19.17-18 ||

etsm apo bhratya praj nmabhir eva


punantnm tman copaspanticandravas
tmrapar avaod ktaml vaihyas kver
ve payasvin arkarvart tugabhadr
kvey bhmarath godvar nirvindhy
payo tp rev suras narmad carmavat
sindhur andha oa ca nadau mahnad
vedasmtir ikuly trism kauik mandkin
yamun sarasvat dadvat gomat saray
rodhasvat saptavat suom atadr
candrabhg marudvdh vitast asikn viveti
mah-nadya ||
rdhara : tman ca dehenpy upaspanti ||17||
krama-sandarbha : na vykhytam.
vivantha : tman ca dehena ca | andho brahma-putra ||17||
o)0(o
|| 5.19.19 ||

asminn eva vare puruair labdha-janmabhi ukla-lohitaka-varena svrabdhena karma divya-mnuanraka-gatayo bahvya tmana nuprvyea sarv hy eva
sarve vidhyante yath-vara-vidhnam apavarga
cpi bhavati ||
104 of 211

BHGAVATA-PURA PACAMA-SKANDHA
rdhara : labdha janma yais tai puruai sttvikdin sva-ktena
karma divydi-gataya tmano vidhyante sdhyante | hi yasmt | sarv
eva gataya karmnusrea sarve bhavanti | yasya varasya yad
vidhna moka-prakra sannysa-vana-sthatvdi, tad
anatikramesminn eva vare nm apavarga ca bhavati | etac ca
karmdi-bahu-sdhana-sambhavbhipryeokta, na tv
anyatrpavargbhvena tad-upary api bdaryaa sambhavd iti devnm
api mokasya scitatvt ||18||
krama-sandarbha : na vykhytam.
vivantha : asminn eva vare nntra, tatrpi sahasra-yojana-prame
pradee eveti jeyam | yad ukta viu-pure
bhratasysya varasya nava bhedn nimaya |
indra-dvpa kaerumn tmravaro gabhastimn |
ngadvpas tath saumyo gandharvas tv atha vrua ||
aya tu navamas te dvpa sgara-savta |
yojann sahasra tu dvpoya dakiottart || [vi.pu. 2.3.6-7]
sgara-sambhta iti samudra-prnta-vartti r-svmi-vykhy |
navamasysya ptha-nmkathant nmnopi navadvpoyam iti gamyate |
viea ca tatraiva
prve kirt yasya syu pacime yavan smt9 | [vi.pu.
2.3.8]
prva-dedik caiva kmarpa-nivsina |
pur kalig magadh dkity ca sarvaa || [vi.pu.
2.3.15]
mruka mlav ca ity-di |
catvri bhrate vare yugnyatra mahmune |
kta tret dvpara ca kali cnyatra na kvacit || [vi.pu. 2.3.19]
iti |
vyavye ca
bhratasysya varasya nava-bhedn nibodhata |
parvatntarit jeys te tv agamy parasparam || iti |

sthit

105 of 211

BHGAVATA-PURA PACAMA-SKANDHA
ukla-lohita-ka-varena sttvika-rjasa-tmasena karma kramea
divydi-gatayo bahvya tmana svasya vidhyante sdhyante | hi yasmt |
sarv eva gataya sarve yath vara-vidhnam iti varn dharmasya
adharmasya ca karaa sambhaved iti, tad anatikramya nuprvyea
vidhyante vedeneti ea | tath apavarga ceti tasya vidhtum aakyatvt
sa svayam eva bhavatti ca-krepavargasya vaikalya dyotitam ||18||
o)0(o
|| 5.19.20 ||

yosau bhagavati sarva-bhttmany


antmyeniruktenilayane paramtmani vsudevenanyanimitta-bhakti-yoga-lakao nn-gati-nimittvidygranthi-randhana-dvrea yad hi mah-purua-puruaprasaga ||
rdhara : apavarga-svarpam hayosv iti | antmye tmani bhavam
tmya rgdi tad rahite | anirukte vcm agocare anilayane andhre |
ananya-nimittohaituko bhakti-yoga eva lakaa svarpa yasya | katha
bhavati ? nn-gatn nimitta yovidy-granthis tasya randhana
chedana tad-dvrea | mah-purua-puru viu-bhakt, tai praka
sayogo yad bhavati, tad ||20||
krama-sandarbha : yath-vara-vidhnam iti sva-sva-dharmrpadikrameety artha | etac ca pryika yad hi mah-purua-purua-prasaga
ity asyaiva mukhyatvena vakyamatvt r-nrada-janmavat | prathama
eva tat-prasagena tat-pravtte bhakti-yoga-lakaopy apavargo bhavati |
kim utnya ity artha ||20||
vivantha : nanu ki svarpopavarga kad v bhavet ? ity apekym
hayosv iti | bhagavati parama-kalya-saundarydi-guavati, ata eva
sarva-bhtnm tm mano yatra mdhuryea sarva-bhta-cittkaraka ity
artha | ata evntmye tmano bhva tmya na yujyata prpyatvena
tmyam tmatva yatra tasmin | yatra tma-sevyatvam eva yujyate, na tu
tmatvam tmaikyam ity artha | yan-mhtmya prkta-rgdibhir
nirvaktum aakyam ity haanirukte, mah-pralayepi yad-rpa-guder
nsty abhva ity haanilayane na vidyate prktn tattvnm iva
nilayana layo yasya tasmin | sarvem tm hy atipremspada tatopi
paramatvt paramtmani, vieaair etair bhajanyatvtiayo vyajita |
vsudeve vasudeva-nandanenanya-nimittohaituko bhakti-yoga eva
lakaa svarpa yasya sa |
106 of 211

BHGAVATA-PURA PACAMA-SKANDHA
nanv apavarga-abdena rhy moka evocyate ? satya, avidy-dhvasarpasya mokasya bhaktv antar-bhvt bhakti-yogopi mokdi-abdavcya ity hann-gatn nimitta yovidy-granthis tasya randhana
dhvasas tad-dvrea tad-dhetunaiva apavarga-saja ity artha | kad?
mah-puruasya vio puru bhakts tai praka sago yad tadaiva
nnyad ||20||
o)0(o
|| 5.19.21 ||
etad eva hi dev gyanti

aho am kim akri obhana


prasanna e svid uta svaya hari |
yair janma labdha nu bhratjire
mukunda-sevaupayika sph hi na ||
rdhara : etad eva mnuyam eva sarva-pururtha-sdhana gyanti |
amm ebhi | uta svid athav svayam eva sdhana vinaiva harir e
prasannobht | eva-bhtasya puyasya dukaratvt | bhratjire
bhratgae na kevala sphaiva | yatra tan mukunda-sevopayogi nu
janma yair labdham ||21||
krama-sandarbha : aho iti | chatri-nyyena prcuryoktir iyam | tajjanmatvepi kecid dukarmatva-tat-prasdviayatva-darant | ki
dukarair na [bh.pu. 5.19.22] ity-di-vakyamc ca | svayam iti yad hi
[bh.pu. 5.19.20] iti prvokta-rty sva-purunusaraa-svabhvena
svenaiva sdhanenety artha ||21||
vivantha : amm ambhi obhana suktam uta svid athav
svayam eva sdhana vinaiva harir e prasannobht, etda-bhgyasya
puya-janyatvsambhavd iti bhva | bhratjire bhratgane | nanu
durtmanm api tatra janma dyate ity ato viinaimukundasevaupyika hi yasmn nosmka kevala sphaiva yatra, na tu prpti ||
21||
o)0(o
|| 5.19.22 ||

ki dukarair na kratubhis tapo-vratair


107 of 211

BHGAVATA-PURA PACAMA-SKANDHA

dndibhir v dyujayena phalgun |


na yatra nryaa-pda-pakajasmti pramutiayendriyotsavt ||
rdhara : sphm evhukim ity-di-saptabhi | dukarai kratvdibhir na phalgun tucchena dyu-jayena svarga-prpty kim ? na kicit
phalam | kuta ? yatra nryaa-pda-pakaja-smtir nsti |
pratyuttiayitd indriym utsavd bhogt pramubht ||22||
krama-sandarbha : na vykhytam.
vivantha : nanu bhavadbhir api bhrate janma prpyaiva sat-karmabhir
divi sukham upabhujyate iti ced, asmka taj janma dhik, tni karmy api
dhik, tat prpya divam api dhik, atratya sukham api dhig ity
abhivyajayanta hukim iti | dyu-jayena svarga-prpty kim ? na kicid api
phalam, kuta ? yatra divi nryaa-pda-pakaja-smtir nsti | pratyuta
atiayitd indriym utsavt bhogt smti pram ||22||
o)0(o
|| 5.19.23 ||

kalpyu sthnajayt punar-bhavt


kayu bhrata-bhjayo varam |
kaena martyena kta manasvina
sannyasya saynty abhaya pada hare ||
rdhara : kaam alpam evyur yem | varatve hetu, martyenpi
dehena kaeneva klena kta karma sannyasya hare pada samyag
ynti ||23||
krama-sandarbha : sannyasya harv arpayitv ||23||
vivantha : brhma-lokd api sakt bhrata-bhmer utkara khalv
aprva evety hakalpyum iti | brahma-loke dviparrdha-paryntanivsd api sakd bhrata-bhmau kaa-mtra-vsopi reha ity
arthahetu | tatra hetupunar-bhavt brahma-loke tvn v sopi punarbhava-prada ity artha | bhrate tu martyena maraa-dharmapi dehe
kaena kaa-mtra-klenpi manasvino bhagavac-caraa-datta-manasa
hare padam abhya vaikuha brahma-loka-mrdhny api pdau nidhya
ynti | kuta ? ubhubha sarvam eva karma sanyasya parityajya ||23||
108 of 211

BHGAVATA-PURA PACAMA-SKANDHA
o)0(o
|| 5.19.24 ||

na yatra vaikuha-kath-sudhpag
na sdhavo bhgavats tadray |
na yatra yajea-makh mahotsav
surea-lokopi na vai sa sevyatm ||
rdhara : ato yatra vaikuha-kathmta-nadyo na santi | tad-ray
kathpagray | mahnto ntydy-utsav yeu td yajeasya makh
ca pj | sa sureasya brahmaopi loko na sevyatm ||24||
krama-sandarbha : na yatreti | bhagavad-bhaktau bhrata-bhminiyamopi khaita, tat-sad-bhve sarvasypi lokasya
stutyatvenbhipretatvt | kintu bhrata-bhmau tat-prcuryam astti
prastut stutir eva ||24||
vivantha : tasmd vivekinm ayam eva viveka ity huna yatreti |
vaikuha-kath-sudhaiva sarvata dhikyena svdv tadpageva bhyas,
na tu jna-yogdi-katheva ravy alpyas ca | bhgavatbhagavadlambina tad-ray tm evrayanta, na tu paramlambina jndisiddhy-artha t kicin mtrm apekam, yajn brahma-yajdnm
girasa-bhaspati-savdnm apy anye ceasypi harer makhyajai
sakrtana-pryair yajanti hi sumedhasa iti pramokta-laka
sakrtana-bahul paricaradi-rp mahnta utsav gta-ntya-vdyabhaktrdhandy yeu te yatra na santi sa sureasya brahmaopi loka na
sevyat nryatm ||24||
o)0(o
|| 5.19.25 ||

prpt n-jti tv iha ye ca jantavo


jna-kriy-dravya-kalpa-sambhtm |
na vai yaterann apunar-bhavya te
bhyo vanauk iva ynti bandhanam ||
rdhara : amumukn narn nindati, prpt iti | jna ca tad arth
kriy ca tad arthni dravyi ca te kalpena sabht prm |
apunar-bhavya mokya vanauk iva | vanaukasa pakio yath
109 of 211

BHGAVATA-PURA PACAMA-SKANDHA
lubdhakn mukt api punar yadi tasminn eva vke pramatt viharanti tarhi
yath badhyante tadvat ||25||
krama-sandarbha : na vykhytam.
vivantha : tda bhrata prpt apy aktrth atiayena ocy eva,
yath labdha-cintmaayopi prvavat kbal evety huprpt iti |
jnam adhidaiva, kriy adhytma, dravyam adhibhta, te samhai
sambht pr, ravadi-sarvendriyai prm iti hari-nma-ravaakrtandi-sambhavepti bhva | apunar-mtya bhakti-yogya vanauk iva
vanaukasa pakio yath lubdhakn mukt api punar yadi tasminn eva
vke pramatt viharanti, tarhi yath badhyante, tadvat ||25||
o)0(o
|| 5.19.26 ||

yai raddhay barhii bhgao havir


niruptam ia vidhi-mantra-vastuta |
eka ptha-nmabhir huto mud
ghti pra svayam i prabhu ||
rdhara : aho bhrata-vsin bhgyam ity huyair iti | agnaye
jua nirvapmi, indrya juta nirvapmi ity eva bhgao niruptam
pthak ktam | katham ? vidhin prakrea mantrea ca vastuta carupurodi-bhedena cea devatm uddiya tyakta nirupta ca
mamedam iti svktya tygnantaram antty artha | pthag indrdinm
abhir huta hta | i prabhu svaya propi hari ||26||
krama-sandarbha : hary-arpaam eva darayati | yair nbhir ia
devatm uddiya tyakta yat tad eva bhgaas tat-tad-devatm uddiya
nirupita pthak kta sat pthag indrdi-nmabhir apy hta eka eva mud
ghti tam uddiyaiva tat-tan-nmn tyaktatvd iti bhva ||26||
vivantha : atra bhrate ekatvena pthaktvena bahudh vivasto
mukham ity di r-bhagavad-ukt bhagavad-vibhti-buddhy
vivarpopsanm api kurv dhany evety huyair iti | barhii yaje
vidhin prakrea mantrea vastuta ca harir yajya-dravyam ia
uddha bhgaaindrya svh, agnaye svh ity di pthak-kta
nirupta datta svaya propi i prabhu haris te bhakty ghti
ekopi pthag-indrdi-nmabhir huta huta ||26||
110 of 211

BHGAVATA-PURA PACAMA-SKANDHA
o)0(o
|| 5.19.27 ||

satya diaty arthitam arthito n


naivrthado yat punar arthit yata |
svaya vidhatte bhajatm anicchatm
icchpidhna nija-pda-pallavam ||
rdhara : tatrpi nikm ktrth ity husatyam iti | prrthito
dadtti satya, tathpi paramrtha-do na bhavaty eva | yad yasmt, yato
dattd anantara punar apy arthit bhavati | nanu nrthita cet kim api na
dadyt ? ity akyhuanicchat nikmn tu icchn pidhnam
cchdaka sarva-kma-paripraka nija-pda-pallava svayam eva
sapdayati ||27||
krama-sandarbha : satyam iti | arthita prrthita san nm arthita
satyam eva dadti, na tatra kadcid api vyabhicra ity artha | kintu tathpi
tan-mtrerthado na bhavati | tan-mtra dattv nivtto na bhavatty
artha | yata upsakas tatrpratvd bhoga-kaye sati yad eva punar apy
arthit bhavati, na jtu kma kmnm upabhogena myati ity-de | tad
evam abhipretya sa tu parama-kruikas tat pda-pallava-mdhurya-jnena
tad-anicchatm api bhajatm icch-pidhna sarva-kma-sampaka nijapda-pallavam eva vidhatte, tebhyo dadtty artha | yath mt
carvyam mttik blaka-mukhd apasrya tatra khaa dadti,
tadvad iti bhva | evam apy uktamakma sarva-kmo v moka-kma
[bh.pu. 2.3.10] ity-dau tvratva bhakte | tathokta grue
yad durlabha yad aprpya manaso yan na gocaram |
tad apy aprrthita dhyto dadti madhusdana || iti ||27||
vivantha : uddh bhakti kurvs tu sakm api ktrthnikmabhakta-tuly eva bhavantty husatyam iti | n bhajatm arthita
kmita padrtha tair arthita san diati dadtti satyam, kintu yat yath
punar arthit bhognte ycakatva syt tath naivrthada |
katham evam avagatam ? ity ata hayata nija-pda-pallavam anicchatm
api bhajat svayam eva dhruvdnm iva icchpidhna sarvakmcchdaka tad eva nija-pda-pallava vidhatte kpay dadti, nijapda-pallava svayam eva bald dattv icchy pidhnam cchda
vidhatte karotti v | tata cnabhpsitm api sita-arkar pitu sakt
prpya iavo yath mdi sph tyajanti tathaiva kmn apty artha | ata
111 of 211

BHGAVATA-PURA PACAMA-SKANDHA
eva akma sarva-kmo v [bh.pu. 2.3.10] ity-dau tvrea jna-karmdyamirea bhakti-yogena yajetety uktam | atra nikmt sa-kmn ca
bhaktnm antata pda-pallava-prptv api naiva sarvath aikya-rpa
bhvanyam | na hi jtyaiva uddha balt odhita ca vastu tulya-mlya
bhavati, ato dhruvdibhya sakd dhanmad-dnm utkara parama
eva dyata iti ||27||
o)0(o
|| 5.19.28 ||

yady atra na svarga-sukhvaeita


sviasya sktasya ktasya obhanam |
tenjanbhe smtimaj janma na syd
vare harir yad-bhajat a tanoti ||
rdhara : sviasya samyag janasya | sktasya pravacanasya
ktasynyasypi karmaa | svarga-sukhd upabhuktd avaeita yadi
kicid asti, tenjanbhe vare nosmka janma syt | kdam ? smtimat
harir eva sevya ity anusandhnayuktam | yato harir bhajat a sukha
tanoti ||28||
krama-sandarbha : na vykhytam.
vivantha : ata eva prrthayanteyady atreti | sviasyeti svidijanyt svarga-sukhd upabhuktd avaeita obhana suktam asti, tena
hetun ajanbhe bhrate janma syt smtimat | etdautskya-smaraayuktam | tata ca tatra sdhu-saga ktv hari bhajiyma | yad yasmt
bhajat hari a tanoty eva ||28||
o)0(o
|| 5.19.29 ||
r-uka uvca

jambdvpasya ca rjann upadvpn


aau haika upadianti sagartmajair avnveaa
im mah parito nikhanadbhir upakalpitn ||
madhva:
anadhikrio dev svarga-sth bhratodbhavam |
112 of 211

BHGAVATA-PURA PACAMA-SKANDHA
vchanty tmvamokrtham udrekrthedhikria || iti kaurme
||29||
rdhara, krama-sandarbha, vivantha: na vykhytam.
o)0(o
|| 5.19.30-31 ||

tad yath svaraprastha candraukla vartano


ramaako
mandara-haria pcajanya sihalo laketi ||
eva tava bhratottama jambdvpa-vara-vibhgo
yathopadeam upavarita iti ||
na katamenpi vykhytam.
iti srrtha-dariny hariy bhakta-cetasm |
navia pacamasya sagata sagata satm ||*||
o)0(o
iti rmad-bhgavate mah-pure brahma-stra-bhye
pramahasya sahity vaiysiky pacama-skandhe
jambdvpa-varana nma
ekonaviodhyya |
|| 5.19 ||

113 of 211

BHGAVATA-PURA PACAMA-SKANDHA
(5.20)

atha viodhyya

samudre dvpa-varanam
|| 5.20.1 ||
r-uka uvca

ata para plakdn prama-lakaasasthnato vara-vibhga upavaryate.


rdhara :
vie plakdi-a-dvpa-sthitim ha sahravai |
lokloka-sthiti cntar-bahir-bhgdi-mnata ||
krama-sandarbha : na vykhytam.
vivantha:
plaka-dvpdi varbdhi-nad-ailejya-devat |
loklokcala cpi vie prokt yath-sthitam ||
o)0(o
|| 5.20.2 ||

jambdvpoya yvat-prama-vistras tvat


krodadhin pariveito yath merur jambvkhyena lavaodadhir api tato dvi-gua-vilena
plakkhyena parikipto yath parikh
bhyopavanena plako jamb-pramo
dvpkhykaro hiramaya utthito yatrgnir
upste sapta-jihvas tasydhipati
priyavrattmaja idhmajihva sva dvpa saptavari vibhajya sapta-vara-nmabhya
tmajebhya kalayya svayam tmayogenopararma |
rdhara : tvat laka-vistrea parikipta pariveita upste tihati
| kalayya samarpya ||2||
114 of 211

BHGAVATA-PURA PACAMA-SKANDHA
krama-sandarbha : na vykhytam.
vivantha: parikipta pariveita | upa dhikyenste | kalayya dattv
||2||
o)0(o
|| 5.20.3 ||

iva yavasa subhadra nta kemam


amtam abhayam iti vari teu girayo nadya
ca saptaivbhijt
rdhara : abhijt prasiddh saptaiva | anye ca parvat nadya ca
sahasraa santty artha | mnasottarasya maalkratvokter eteu
plakdi-paca-dvpeu vard rayas tiryag rekhkr, ubhayatobdhispa iti gamyate | anyath saptabhi sapta-vara-vibhgsambhavt |
vaiave var prvdi-kramokte ca ||3||
krama-sandarbha : na vykhytam.
vivantha: girayo hi vara-smbhivyajak ubhayatobdhi spantas
tiryag rekhkr | hasdayo brhmadi-sthny | vibudhopamasandarana rpa prajananam apatyotpdana ca ye te ||3||
o)0(o
|| 5.20.4 ||

maiko vajraka indraseno jyotimn suparo


hirayahvo meghamla iti setu-ail aru
nmgiras svitr suptabht tambhar
satyambhar iti mah-nadya
ys jalopasparana-vidhta-rajas-tamaso
hasa-patagordhvyana-satyga-saj catvro
var sahasryuo vibudhopama-sandaranaprajanan svarga-dvra trayy vidyay
bhagavanta traymaya sryam tmna
yajante |
115 of 211

BHGAVATA-PURA PACAMA-SKANDHA
rdhara : jalopasparanena vidhta rajas tama ca yem | hasdayo
brhmadi-sthny | vibudhopama sandarana klama-sveddi-rahita
rpa prajananam apatyotpdana ca yem ||4||
krama-sandarbha, vivantha : na vykhytam.
o)0(o
|| 5.20.5 ||

pratnasya vio rpa yat satyasyartasya


brahmaa |
amtasya ca mtyo ca sryam tmnam
mahti ||
rdhara : vigt api dvpa-mantr vykhyyante | pratnasya purapuruasya | vior yad rpa ta sryam mahi araa vrajema | kathabhtam ? satydnm tmnam adhihtram | tatra satyam
anuhyamno dharma | ta pramyamo dharma | brahmaas tadbodhakasya vedasya | amtasya ubha-phalasya mtyor aubha-phalasya ||
5||
krama-sandarbha : na vykhytam.
vivantha : pratnasya pura-puruasya mad-rpa ta srya mahi
araa vrajema | kda ? satydn tmna adhihtra,
satyamanuhyamno dharma | ta pratyamno dharma | brahmaas
tad-bodhakasya vedasya | amtasya ubha-phalasya mtyor aubhaphalasya ||5||
o)0(o
|| 5.20.6 ||

plakdiu pacasu purum yur indriyam


oja saho bala buddhir vikrama iti ca sarvem
autpattik siddhir avieea vartate |
na katamenpi vykhytam.
o)0(o
116 of 211

BHGAVATA-PURA PACAMA-SKANDHA
|| 5.20.7 ||

plaka sva-samneneku-rasodenvto yath


tath dvpopi lmalo dvi-gua-vila
samnena surodenvta parivkte |
rdhara, vivantha : na vykhytam.
krama-sandarbha : parivkta iti vj varjane rudhdir udtteta
tmanepadam ra, pthag vartata ity artha ||7||
o)0(o
|| 5.20.8 ||

yatra ha vai lmal plakym yasy vva kila


nilayam hur bhagavata chanda-stuta
patattri-rjasya s dvpa-htaye upalakyate |
rdhara : suparosi garutmn tri-vtte ira ity-di-rute chandobhi
svvayava-bhtai r-viu stautti chanda stut tasya garuasya
nilayana sthnam | s lmal | dvpasya htaye vyapadeya ||8||
krama-sandarbha : na vykhytam.
vivantha : suparosi garutmn tri-vtte ira ity-di-rute chandobhi
svvayava-bhtair viu stautti chandas tut tasya | s lmal dvpasya
htaye nmne ||8||
o)0(o
|| 5.20.9 ||

tad-dvpdhipati priyavrattmajo yajabhu


sva-sutebhya saptabhyas tan-nmni saptavari vyabhajat surocana saumanasya
ramaaka deva-vara pribhadram pyyanam
avijtam iti |
na katamenpi vykhytam.
117 of 211

BHGAVATA-PURA PACAMA-SKANDHA
o)0(o
|| 5.20.10 ||

teu vardrayo nadya ca saptaivbhijt


svarasa atago vmadeva kundo mukunda
pupa-vara sahasra-rutir iti anumati
sinvl sarasvat kuh rajan nand rketi |
na katamenpi vykhytam.
o)0(o
|| 5.20.11 ||

tad-vara-puru rutadhara-vryadharavasundhareandhara-saj bhagavanta


vedamaya somam tmna vedena yajante.
na katamenpi vykhytam.
o)0(o
|| 5.20.12 ||

sva-gobhi pit-devebhyo vibhajan kauklayo |


prajn sarvs rjndha somo na stv iti ||
rdhara : sva-gobhi sva-ramibhi | andhonnam | somo no rj stu
bhimukhyena bhavatu | hrasva-phe tv avivakay sandhy-abhva ||12||
krama-sandarbha : na vykhytam.
vivantha : sva-gobhi sva-ramibhi | andhonnam | somo no rj stu
bhimukhyenstu | hrasva-phe tv avivakay sandhy-abhva ||12||
o)0(o
|| 5.20.13 ||
118 of 211

BHGAVATA-PURA PACAMA-SKANDHA

eva surodd bahis tad-dvi-gua samnenvto


ghtodena yath-prva kua-dvpo yasmin
kua-stambo deva-ktas tad-dvpkhykaro
jvalana ivpara sva-apa-roci dio virjayati
|
rdhara : eva surodd bahir-ghtodenvta kuadvpa ity anvaya |
sva-api sva-komala-ikhs te roci ||13||
krama-sandarbha : na vykhytam.
vivantha : sva-api sva-komala-ikhs te roci ||13||
o)0(o
|| 5.20.14 ||

tad-dvpa-pati praiyavrato rjan hirayaret


nma sva dvpa saptabhya sva-putrebhyo
yath-bhga vibhajya svaya tapa tihata
vasu-vasudna-dharuci-nbhiguptastutyavrata-vivikta-vmadeva-nmabhya |
na katamenpi vykhytam.
o)0(o
|| 5.20.15 ||

te vareu sm-girayo nadya cbhijt


sapta saptaiva cakra catuga kapila
citrako devnka rdhvarom dravia iti
rasakuly madhukuly mitravind rutavind
devagarbh ghtacyut mantramleti.
na katamenpi vykhytam.
o)0(o
|| 5.20.16 ||
119 of 211

BHGAVATA-PURA PACAMA-SKANDHA

ys payobhi kuadvpaukasa kualakovidbhiyukta-kulaka-saj bhagavanta


jtaveda-sarpia karma-kaualena yajante.
na katamenpi vykhytam.
o)0(o
|| 5.20.17 ||

parasya brahmaa skj jta-vedosi havyav


|
devn purugn yajena purua yajeti ||
rdhara, vivantha : he jta-veda ! tva skt parasya brahmao
harer havya-v asi | ato devn yajena purua harim eva yaja | agn
nmn dattam agine samarpayety artha ||17||
krama-sandarbha : na vykhytam.
o)0(o
|| 5.20.18 ||

tath ghtodd bahi kraucadvpo dvi-gua


sva-mnena krodena parita upakpto vto
yath kuadvpo ghtodena yasmin krauco
nma parvata-rjo dvpa-nma-nirvartaka ste |
rdhara : upakpto veita | yath kua-dvpo ghtodena vta ||18||
krama-sandarbha : na vykhytam.
vivantha : upakpto veita | vta iti paritrnvitam ||18||
o)0(o
|| 5.20.19 ||

120 of 211

BHGAVATA-PURA PACAMA-SKANDHA

yosau guha-praharaonmathita-nitamba-kujopi
kroden-sicyamno bhagavat
varuenbhigupto vibhayo babhva |
rdhara : guhasya krtikeyasya praharaenyudhenonmathit nitamb
kujni ca yasya ||19||
krama-sandarbha : na vykhytam.
vivantha : guha krtikeyo vibhaya vigata-bhaya ||19||
o)0(o
|| 5.20.20 ||

tasminn api praiyavrato ghtapho


nmdhipati sve dvpe vari sapta vibhajya
teu putra-nmasu sapta rikthdn varapn
niveya svaya bhagavn bhagavata paramakalya-yaasa tma-bhtasya hare
cararavindam upajagma |
rdhara : svaya bhagavn jn | parama-kalya yao yasya ||20||
krama-sandarbha : tasminn apti | svayam upajagmety anvaya |
svaya bhagavata iti v bhagavn, utpatti pralaya ca ity-di-lakaajnavn ||20||
vivantha : bhagavn utpatty-di-jnavn ||20||
o)0(o
|| 5.20.21 ||

mo madhuruho meghapha sudhm


bhrjiho lohitro vanaspatir iti ghtaphasuts te vara-giraya sapta saptaiva nadya
cbhikhyt uklo vardhamno bhojana
upabarhio nando nandana sarvatobhadra iti
121 of 211

BHGAVATA-PURA PACAMA-SKANDHA

abhay amtaugh ryak trthavat rpavat


pavitravat ukleti |
na katamenpi vykhytam.
o)0(o
|| 5.20.22 ||

ysm ambha pavitram amalam upayujn


purua-abha-dravia-devaka-saj varapuru pomaya devam ap prenjalin
yajante |
rdhara, vivantha : po-mayam ammayam ||21||
krama-sandarbha : na vykhytam.
o)0(o
|| 5.20.23 ||

pa purua-vry stha punantr bhr-bhuvasuva


t na puntmva-ghn spatm tman
bhuva iti
rdhara : he pa ! purua-vry varl labdha-smarthy stha
bhavatha | ata eva bhr bhuva svas trailokya punantyas t bhavatyo
nosmka spat sparana kurvat bhuva arri punantu | yata
tman svarpeaivmva-ghn ppa-hantrya ||23||
krama-sandarbha : na vykhytam.
vivantha : he pa ! purua-vry varl labdha-smarthy bhavatha |
ata eva bhr bhuva svas trailokya punantyas t yya nosmka
spat sparana kurvat bhuva arri punta, yata tman
svarpeaivmva-ghn ppa-hantrya ||23||
o)0(o
122 of 211

BHGAVATA-PURA PACAMA-SKANDHA
|| 5.20.24 ||

eva purastt krodt parita upaveita


kadvpo dvtrial-laka-yojanyma
samnena ca dadhi-maodena parto yasmin
ko nma mahruha sva-ketra-vyapadeako
yasya ha mah-surabhi-gandhas ta dvpam
anuvsayati |
rdhara : dadhno maa rasa sa evodaka yasya | yasya parny
anta khara-sparni bahir mdu-sparni sa ko nma vka ||24||
krama-sandarbha : dvpam anuvsayati | tad-dvpa-stha-svdhrakhaa-vieam ity artha | sarvnuvsane tv atrpi tat syt ||24||
vivantha : dadhno maa rasa eva udaka yasya ||24||
o)0(o
|| 5.20.25 ||

tasypi praiyavrata evdhipatir nmn


medhtithi sopi vibhajya sapta vari putranmni teu svtmajn purojava-manojavapavamna-dhmrnka-citrarepha-bahurpavivadhra-sajn nidhpydhipatn svaya
bhagavaty ananta -veita-matis tapovana
pravivea |
na katamenpi vykhytam.
o)0(o
|| 5.20.26 ||

ete vara-maryd-girayo nadya ca sapta


saptaiva na urugo balabhadra
atakesara sahasrasroto devaplo mahnasa iti
anaghyurd ubhayaspir aparjit pacapad
sahasrasrutir nijadhtir iti |
123 of 211

BHGAVATA-PURA PACAMA-SKANDHA
na katamenpi vykhytam.
o)0(o
|| 5.20.27 ||

tad-vara-puru tavrata-satyavratadnavratnuvrata-nmno bhagavanta vyvtmaka pryma-vidhta-rajas-tamasa


parama-samdhin yajante |
rdhara : tma-ketubhi prdi-vttibhi ||27||
krama-sandarbha, vivantha : na vykhytam.
o)0(o
|| 5.20.28 ||

anta-praviya bhtni yo bibharty tmaketubhi |


antarymvara skt ptu no yad-vae
sphuam ||
rdhara : na vykhytam.
krama-sandarbha : jambdvpa-dakia-dik-sthitnm
evoddevagamd anta praviyeti sphua vyakta jagad iti yvat ||28||
vivantha : tma-ketubhi prdi-vttibhi ||28||
o)0(o
|| 5.20.29 ||

evam eva dadhi-maodt parata


pukaradvpas tato dvi-guyma samantata
upakalpita samnena svddakena samudrea
bahir vto yasmin bhat-pukara jvalana124 of 211

BHGAVATA-PURA PACAMA-SKANDHA

ikhmala-kanaka-patryutyuta bhagavata
kamalsanasydhysana parikalpitam |
rdhara : jvalana-ikhvad-amaln kanaka-patrm ayutnm
ayutni yasya tat ||29||
krama-sandarbha : na vykhytam.
vivantha : jvalanasya tejasa ikhbhir amalni yni kanaka-varni
patri te ayutyuta yasya ||28||
o)0(o
|| 5.20.30 ||

tad-dvpa-madhye mnasottara-nmaika
evrvcna-parcna-varayor
marydcaloyuta-yojanocchryymo yatra tu
catasu diku catvri puri loka-plnm
indrdn yad-uparit srya-rathasya meru
paribhramata savatsartmaka cakra
devnm aho-rtrbhy paribhramati |
rdhara : devnm aho-rtrbhym uttara-dakiyanbhym ity artha
||30||
krama-sandarbha : na vykhytam.
vivantha : tad-dvpa-madhya iti mnasottarasya maalkratvt tatprva-dvaya-vartin dve varse api maalkre eva jeye ity ha
arvcneti | devn aho-rtrbhym uttara-dakiyanbhym ity artha ||
30||
o)0(o
|| 5.20.31 ||

tad-dvpasypy adhipati praiyavrato vtihotro


nmaitasytmajau ramaaka-dhtaki-nmnau
vara-pat niyujya sa svaya prvajavadbhagavat-karma-la evste |
125 of 211

BHGAVATA-PURA PACAMA-SKANDHA
na katamenpi vykhytam.
o)0(o
|| 5.20.32 ||

tad-vara-puru bhagavanta brahma-rpia


sakarmakea karmardhayantda
codharanti |
rdhara : brahma-rpia kamalsana-mrtim | sa-karmakena brahmaslokydi-sdhanena ||32||
krama-sandarbha : sa-karmakeeti | kriyate sdhyate iti karma-phala,
tena saha vartamnena brahma-slokydi-sdhanenety artha ||32||
vivantha : sa-karmakea yata karmaa karmy evodbhavanti, na tu
karma-kaya, tena sakmenety artha ||32||
o)0(o
|| 5.20.33 ||

yat tat karma-maya liga brahma-liga


janorcayet |
ekntam advaya nta tasmai bhagavate
nama || iti |
rdhara : karma-maya karma-phala-rpam | brahma ligyate yasmt |
ekasminn eva paramevareanto nih yasya tat, ata eva vastutodvaitam
||33||
krama-sandarbha : liga mrtis tasmai liga-rpya ||33||
vivantha : karma-maya sva-dharma-niha ata-janmabhi pumn
viricatm eti [bh.pu. 4.24.29] ity-ukte karma-prpya liga mrti
brahma ligyate jyate yena tat | bhedena sevya-sevaka-bhvena arcayet |
ekasminn eva paramevare anto bhakti-nih yasya tat | ata evdvaita, yo
yac-chraddha sa eva sa [gt 17.3] iti nyyena paramevard abhinnam ||
33||
126 of 211

BHGAVATA-PURA PACAMA-SKANDHA
o)0(o
|| 5.20.34 ||

tata parastl lokloka-nmcalo loklokayor


antarle parita upakipta |
rdhara : tata uddhodt parastt | loka srydy-lokavn dea
alokas tad rahitas tayor antarle madhye | tayor vibhgrtham ity artha ||
34||
krama-sandarbha : na vykhytam.
vivantha : tata uddhodt loka srydy-lokavn dea, alokas tadrahita, tayor antarle madhye | tayor vibhgrtham ity artha | paritoadiku maalkratayety artha ||34||
o)0(o
|| 5.20.35 ||

yvan mnasottara-mervor antara tvat


bhmi kcany anydara-talopam yasy
prahita padrtho na kathacit puna
pratyupalabhyate tasmt sarva-sattvaparihtst |
rdhara : tata parastd ity ukta tad eva kiyatntareety apeky
tad antar-vartin bhmim hayvan mnasottara-mervor antara srdhasapta-lakottara-srdha-koi-parimita tvat bh uddhodt parsti |
tatra ca prinopi santi, tata kcan bhmir anystty artha | s caikonacatvria-lakottara-koy-aaka-parimit jey | eva hi sati meruloklokayor antara srdha-dvdaa-koi-parimita vakyamam
upapanna bhavati | etad eva aiva-tantrektam
koi-dvaya tri-pac-al-laki ca tata param |
pac-ac ca sahasri sapta-dvp sa-sgar |
tato hema-may bhmir daa-koyo varnane |
devn kranrthya loklokas tata param || iti |
127 of 211

BHGAVATA-PURA PACAMA-SKANDHA
atra ca daa-koitva prvokta-bhmy saha draavyam | sarva-sattvaparihteti deva-vyatirekeeti vijeyam, devn kranrthyety uktatvt ||
35||
krama-sandarbha : na vykhytam.
vivantha : tata parastd ity ukta | tad eva kiyad antara ity
apeky hayvan mnasottara-mervor antara mnasottara-madhyn
meru-madhya-paryanta sthalam ity artha | srdha-sapta-pacallakottara-koi-yojana-parimita, tvat bhmi uddhodt kcan, tata
paratra lokloko vartata ity artha | sarvai sattvai pri-mtrair eva
pariht tyakt ||35||
o)0(o
|| 5.20.36 ||

lokloka iti samkhy yad anencalena


loklokasyntar-vartinvasthpyate |
rdhara : nanv antaryminta-sthenaiva sarva kartu akya, ki
tasya bahi samantd avasthnena ? ity akya tasyrtha svayam eva
vycae | tmano yoga-myay viracit y vividha-loka-ytr, tasy
gopthya rakaya ea bhagavn eva-bhtam kalpa vea gato llay
prpta iti samantd sta ity asyrtha ||36||
krama-sandarbha : na vykhytam.
vivantha : samkhy nirukti | anena antarvartin madhya-vartin sat
lokloka-mayo dea | aloka lokbhva-mayo dea vyavasthpyate tulyapramatvena jpyate ||36||
o)0(o
|| 5.20.37 ||

sa loka-traynte parita varea vihito yasmt


srydn dhruvpavarg jyotir-gan
gabhastayorvcns trn lokn vitanvn na
kadcit parcn bhavitum utsahante tvad unnahanyma |
128 of 211

BHGAVATA-PURA PACAMA-SKANDHA
rdhara : loka-trayasynte parito maryd-rpo vihita | yasmt
pratibandhakt | srya dir yem | dhruvopavargonto yem |
vitanvn samantt prakayanta parato gantu na aknuvanti tvad
unnahanam utsedhas tad-anurpa yma ca vistro yasya | dhruvd apy
ucchritatvt trilok-maryd-bhta ity artha ||37||
krama-sandarbha : na vykhytam.
vivantha : loka-traya bhr-bhuva-svas tad-ante paritoa-diku |
tarhi tasya kiyn ucchryo vistra cety apeky hayasmt
pratibandhakd dheto srydn dhruvntn gabhastaya kiras trn
lokn vypya vitanvn samantt praka vistrayanta parato gantu
na aknuvanti | tvantau unnahanymau ucchrya-vistrau yasya sa |
dhruvd apy ucchritatvt trilok-maryd-bhta ity artha ||37||
o)0(o
|| 5.20.38 ||

etvn loka-vinyso mna-lakaa-sasthbhir


vicintita kavibhi sa tu pacat-koi-gaitasya
bh-golasya turya-bhgoya loklokcala |
rdhara : soya tu loklokcalas turya-bhga caturthoa srdhadvdaa-koya | meror ekata iti draavyam ||38||
krama-sandarbha : na vykhytam.
vivantha : sa tu loklokas tu bh-golakasya bh-sambandhagolakasyety artha | sryasyeva bhuvopy aa-golakayor madhya-vartitvt |
kha-golam iva bh-golam api pacat-koi-yojana-prama tasya turyabhga srdha-dvdaa-koi-yojana-vistrocchrya ity artha | bhs tu
catustrial-lakonapacat-koi-pram jey | yath meru-madhyn
mnasottara-madhya-paryanta srdha-sapta-pacal-lakottara-koiyojana-pramam | mnasottara-madhyt svddaka-samudra-paryanta
aavati-laka-yojana-pramam | tata kcan bhmi srdha-saptapacal-lakottara-koi-yojana-pram | evam ekato meru-loklokayor
antarlam ekdaa-lakdhika-catu-koi-parimitam, anyatopi tatheti | ato
loklokl loka-paryanta sthna dvviati-lakottara-koi-parimita
loklokd bahir apy ekata etvad eva anyatopy etvad eva | yad vakyate

129 of 211

BHGAVATA-PURA PACAMA-SKANDHA
yontar-vistra etena hy aloka-parima ca vykhyta yad bahir
loklokcalt | [bh.pu. 5.20.42] iti |
ekato lokloka srdha-dvdaa-koi-yojana-prama, anyatopi sa tathety
eva catustriona-pacat-koi-yojana-pram | bh sbdhi-dvpaparvat jey | ata eva-golakt sarvato diku saptadaa-lakayojanvake vartamne sati pthivy ea-ngena dhraa dig-gajai ca
nical-karaa srthaaka bhaved anyath tu vykhyntare pacat-koipramatvd aa-golaka-lagnatve tat-tat-sarvam akicitkara syt, ckue
manvantare ckasmt majjana r-varha-devenotthpana ca durghaa
syd ity-dika vivecanyam ||38||
o)0(o
|| 5.20.39 ||

tad-uparic catasv svtma-yoninkhilajagad-gurudhiniveit ye dvirada-pataya


abha pukaraco vmanoparjita iti sakalaloka-sthiti-hetava |
rdhara : su diku yedhiniveits te sate ||39||
krama-sandarbha : na vykhytam.
vivantha : yedhiniveits te sate ||39||
o)0(o
|| 5.20.40 ||

te sva-vibhtn loka-pln ca vividhavryopabhaya bhagavn parama-mahpuruo mah-vibhti-patir antarymy tmano


viuddha-sattva dharma-jnavairgyaivarydy-aa-mah-siddhyupalakaa vivaksendibhi sva-pradapravarai parivrito nija-varyudhopaobhitair
nija-bhuja-daai sandhrayamas tasmin girivare samantt sakala-loka-svastaya ste |
130 of 211

BHGAVATA-PURA PACAMA-SKANDHA
rdhara : te dig-gajn sva-vibhtn sva-bhtn
mahendrdn ca vividha-vryopabhaya sakala-loka-svastaye ca
bhagavs tasminn ste ity anvaya | ki kurvan ? tmana svasya yad
viuddha sattva, tat sandhrayama vikurvan | kdam ? dharmajndny aa-mah-siddhaya copalakaa yasya tat | dor-daair
upalakita san mah-vibhte paramaivaryasya patitvd ekayaiva mrty
samantd ste ||40||
krama-sandarbha : tem iti dharmdy-aa-mah-siddhaya
upalakyante prakyante yena tat ||40||
vivantha : sva-vibhtn sva-bhtn hastin upabhaa
vardhana tad-artha dharmdy-upalakayatti tda uddha-sattva
dhrayama sakala-loka-svastaye ca ||40||
o)0(o
|| 5.20.41 ||

kalpam eva vea gata ea bhagavn tma-yogamyay


viracita-vividha-loka-ytr-gopyyety artha |
rdhara : nanv antaryminta-sthenaiva sarva kartu akya ki
tasya bahi samantd avasthnena ? ity akya tasyrtha svayam eva
vycae | tmano yoga-myay viracit y vividha-loka-ytr tasy
gopthya rakaya ea bhagavn eva-bhtam kalpa vea gato llay
prpta iti samantd sta ity asyrtha ||41||
krama-sandarbha : kalpa pralaya-paryantam eva samantt sthitiprakrea gatas tatra prpta ity artha | iti sa eva madyaprvoktasybhiprya ity artha ||41||
vivantha: nanu ki tasyaitvat praysenety ata sakala-loka-svastaya
ity etat svayam eva vycaekalpa kalpa-paryanta evam anena
prakrea gata loko loka prnta kalpa vea prpta iti v | tmano
yogamyay viracit y vividha-loka-ytr tasy gopthya rakaya,
tasyaiva akty racita viva sa cen na playet tarhi ka played iti bhva
||41||
o)0(o
|| 5.20.42 ||
131 of 211

BHGAVATA-PURA PACAMA-SKANDHA

yontar-vistra etena hy aloka-parima ca


vykhyta yad bahir loklokcalt tata
parastd yogevara-gati viuddhm udharanti |
rdhara : aloka-parima ca meror ekata srdha-dvdaa-koya tato
loklokt | alokd v parastt | viuddh dvija-putrnayanerjunasya rkena pradaritm ||42||
krama-sandarbha : yontar iti | loklokas tu lokam aloka
crdhenrdhena vypya sthita, ata kcany bhme para-bhgam
krnta iva-tantre calokloka tata param ity uktam | anyath
brahma-garbhasya pacat-koy-atikrama syd iti viuddhntar-gatam
iti viuddha-gati-hetutvt ||42||
vivantha : aloka-parima dvviati-lakottara koy-aaka bahi
sarva-diku yogevar varaaka vibhidya mumuk | yad v,
nraddn ||42||
o)0(o
|| 5.20.43 ||

aa-madhya-gata sryo dyv-bhmyor yad


antaram |
srya-golayor madhye koya syu pacaviati ||
rdhara : vistareokta brahma-mna sarvatopi nirpayati--aamadhya-gata | ki tan-madhya ? tad hadyv-bhmyo prvottarakaplayor yad antara madhya-sthnam | sarvata paca-viati-koya ||
43||
krama-sandarbha : na vykhytam.
vivantha : vistareokta aa-golaka-mna rdhvdhopi nirpayati-aa-madhya-gata | ki tan-madhya ? tad hadyv-bhmyo
bhuvarloka-bhrlokayor yan madhyam | ata srya ca aa-golaka ca
tayor madhye sryd rdhva-golaka-paryanta yath paca-viati-koya
tath adho-golaka-paryanta cety artha | upapattis tparid vykhyey ||
43||
132 of 211

BHGAVATA-PURA PACAMA-SKANDHA
o)0(o
|| 5.20.44 ||

mtea ea etasmin yad abht tato mrtaa


iti vyapadea
hirayagarbha iti yad dhiraya-samudbhava
|
rdhara : aa-madhyvasthne kraa tan-nma-nirvacanenha |
mtecetane ea sryo vairja-rpea yasmt pravia ||44||
krama-sandarbha : ea srya ity antarymy-abheda-vivakay ||44||
vivantha : aa-madhyvasthne kraa tan-nma-nirvacanenha
mtecetane ea sryobht pravia, tato mrtaa | sa eva ka ? ity ata
hahirayagarbha samai-jva-skmopdhi-rpa | yad yata ea
hirayasya tadya-sthla-dehasya sambhava samyag vidyamnat ||
44||
o)0(o
|| 5.20.45 ||

sryea hi vibhajyante dia kha dyaur mah


bhid |
svargpavargau narak rasauksi ca sarvaa ||
rdhara : ki ca, sryeaiva vibhajyante dia | svam antarikam | bhid
anyopi vibhga | svargpavargau bhoga-moka-deau | rasauksy
ataldni ||45||
krama-sandarbha : na vykhytam.
vivantha : bhid anyopi vibhga | svargpavargau bhoga-mokadeau | rasauksy ataldni ||45||
o)0(o
|| 5.20.46 ||
133 of 211

BHGAVATA-PURA PACAMA-SKANDHA

deva-tirya-manuy sarspa-savrudhm |
sarva-jva-nikyn srya tm dg-vara ||
rdhara : upsanrtham ha | devdn srya tm dg varo
netrdhiht ca ||46||
krama-sandarbha : na vykhytam.
vivantha : srya tm tmatvenopsya ||46||
o)0(o
iti srrtha-dariny hariy bhakta-cetasm |
viodhyya pacamasya sagata sagata satm ||*||
o)0(o
iti rmad-bhgavate mah-pure brahma-stra-bhye
pramahasya sahity vaiysiky pacama-skandhe
samudre dvp-varana nma
aviodhyya |
|| 5.20 ||

134 of 211

BHGAVATA-PURA PACAMA-SKANDHA
(5.21)

ekaviodhyya

jyoti-cakre srya-ratha-varana
|| 5.21.1 ||
r-uka uvca

etvn eva bh-valayasya sannivea pramalakaato vykhyta.


rdhara :
evam adhyya-viaty bh-maryd nirpit |
ata para dyu-maryd- plana tribhir ucyate ||
ekavie rave kla- cakrea bhramatonv aham |
sva-gaty ri-sacrair loka-ytr nirpyate ||
etvn vistrea koya pac-at | utsedhena paca-viati ||1||
krama-sandarbha : bh-valayasyeti bhuva paryak sthitn den
den grahaam ||1||
vivantha :
ekavie varer ukta ri-gatyandikam |
udaystam andn vyavasth ca gater miti ||
etena bh-golaka-mnena ||1||
o)0(o
|| 5.21.2 ||

etena hi divo maala-mna tad-vida upadianti


yath dvi-dalayor nipvdn te
antarentarika tad-ubhaya-sandhitam.
rdhara : dvi-dalayor madhye yathaikasya mnenparasya mnam
upadiyate tadvat | te antarea tayor madhye tad ubhaya-sandhita
tbhym ubhayata salagnam ||2||

135 of 211

BHGAVATA-PURA PACAMA-SKANDHA
krama-sandarbha : te antareatarikam iti srya-maalasya dalaprama eva deo jeya ||2||
vivantha : nipva ka-imb tad-dn ity atad-gua-savijnabahuvrhi kalydn ity artha | te yath dvayor dalayor madhye
ekasya mnenparasya mnam upadiyate, tathaiva bh-golakakhagolakayor vistrea tulyam eva mnam ity artha | te antarea tayor
madhye antarka laka-dvaya-prama tad-ubhaya-sandhita tbhym
ubhayata salagnam ||2||
o)0(o
|| 5.21.3 ||

yan-madhya-gato bhagavs tapat patis


tapana tapena tri-lok pratapaty avabhsayaty
tma-bhs sa ea udagayana-dakiyanavaiuvata-sajbhir mndya-aighryasamnbhir gatibhir rohavarohaa-samnasthneu yath-savanam abhipadyamno
makardiu riv aho-rtri drgha-hrasvasamnni vidhatte.
rdhara : udagayandi-sajbhir manda-kipra-samagatibhir yathklam rohadi-sthnev rohady-abhipadyamno makardiv ahortri drgha-hrasva-samnni vidhatte ||3||
krama-sandarbha : na vykhytam.
vivantha : yasya antarkasya madhya-gata sa srya mndyakaiprye svrtha-yay-anta, udagayana-nmny manday gaty rohaasthne yath-savana samayam anatikramya abhipadyamna calan
makardiu asu riu ahni kramea drghi rtris tu hrasv vidhatte,
dakiyana-nmny kipra-gaty avarohae karkadiu asu riu ahortrn hrasva-drghn vidhatte | vaiuvata-sajay uttaryaadakiyana-madhya-vartiny samnay gaty mea-tulayo aho-rtrn
samnn vidhatte abhipadyamna calan ||3||
o)0(o
|| 5.21.4 ||
136 of 211

BHGAVATA-PURA PACAMA-SKANDHA

yad mea-tulayor vartate tadho-rtri


samnni bhavanti yad vabhdiu pacasu ca
riu carati tadhny eva vardhante hrasati ca
msi msy ekaik ghaik rtriu.
rdhara : tat prapacayatiyadeti | atyanta-vaiamybhvt samnnty
uktam | sarvath smya tv ekasyaivho-rtrasya | yadyapi vabhamithunayor evhn vddhi karkadiu hrsas tathpi rtryapekaydhikatvd vardhanta ity uktam | eva rtri-vddhv api
dinpekay hrasatty uktam | ekaiketi sthla-dyoktam | vddhihrsayo pratimsa-vaiamyt ||4||
krama-sandarbha : na vykhytam.
vivantha : etat prapacayatiyadety-din | atyanta-vaiamybhvt
samnnty uktam | sarvath smya tv ekasyaivho-rtrasya | yadyapi
vabha-mithunayor evhn vddhi karkadiu hrsa, tad api rtryapekay adhikatvd vardhanta ity uktam | eva rtri-vddhv api
dinpekay hrasatty uktam | eva rtri-vddhv api dinpekay
hrasatty ukta | vastutas tu makardiu ahn vddhi-prakrama
karkaiu hrsa-prakrama ity agre spaa vakyate | ekaiketi sthladyoktam | vddhi-hrsayo pratimsa-vaiamyt ||4||
o)0(o
|| 5.21.5 ||

yad vcikdiu pacasu vartate tadho-rtri


viparyayi bhavanti.
rdhara : viparyti | ahni nynni rtrayodhik ity artha ||5||
krama-sandarbha : na vykhytam.
vivantha : viparyti | ahni nynni rtrayodhik ity artha ||5||
o)0(o
|| 5.21.6 ||

137 of 211

BHGAVATA-PURA PACAMA-SKANDHA

yvad dakiyanam ahni vardhante yvad


udagayana rtraya.
rdhara : tad vdhi-hrsa-klam hayvad iti ||6||
krama-sandarbha : na vykhytam.
vivantha : yvad dakiyanam iti uttaryad dakiyana-paryantam
ity artha | evam agrepi ||6||
o)0(o
|| 5.21.7 ||

eva nava koaya eka-pacal-laki yojann


mnasottara-giri-parivartanasyopadianti
tasminn aindr pur prvasmn meror
devadhn nma dakiato ymy
sayaman nma pacd vru nimlocan
nma uttarata saumy vibhvar nma
tsdaya-madhyhnstamaya-nithnti
bhtn pravtti-nivtti-nimittni samayavieea mero catur-diam.
rdhara : eva manddi-gatibhi | nava-koaya iti | meror ubhayato
mnasottarasyntar-vistrea pacadaa-lakdhika-koi-trayaparimiteneda parimaala-mnam unneyam | eva pacadaabhir
ghaikbhir ity-div api trairika-gaitena tat-tan-mnam unneyam |
atrpekito viea purntard avagantavaya | tatrrohadi-sthnni
vyu-pure daritni
sarva-grah try eva sthnni dvija-sattam |
sthna jaradgava madhya tathairvatam uttaram ||
vaivnara dakiato nirdiam iha tattvata || iti |
tad eva madhyamottara-dakia-mrga-traya pratyeka vth-trayea
tridh bhidyate | tribhis tribhir aviny-di-nakatrair nga-vth gaja-vth
airvat cety uttara-mrge vth-trayam | rabh go-vth jaradgav ceti
vaiuvate madhyama-mrge vth-trayam | aja-vth mga-vth
vaivnar ceti dakia-arge vth-trayam | tad apy ukta tatraiva
138 of 211

BHGAVATA-PURA PACAMA-SKANDHA
avin kttik ymy nga-vthti abdit |
rohiy-rdrmga-iro gaja-vthy-abhidhyate |
puyle tathdity vth cairvat smt |
ets tu vthayas tisra uttaro mrga ucyate |
tath dve cpi phlgunyau magh caivrabh mat |
hasta citr tath svt go-vthti tu abdat |
jyeh vikhnurdh vth jradgav mat |
ets tu vthayas tisro madhyamo mrga ucyate |
mlhottarh aja-vthy abhiabdit |
ravaa ca dhanih ca mrg ata-bhias tath |
vaivnar bhdrapade revat caiva krtit |
ets tu vthayas tisro dakio mrga ucyate || iti |
ymy bhara, dity aditi-devatk punar vasu mrg mga-vth eva
sthite uttaryae dhruvena yugka-koi-nibaddha-vyu-pa-dvaykarae
rathasyrohaam | tadbhyantara-maala-praveo gati-mndya ceti dinavddhi-rtri-hrsa ca | dakiyane ca pa-prerad avarohae bahirmaala-praveo gati-aighrya cety aho-rtrayor viparyaya | vaiuvate tu
pa-smyt samvasthne madhya-maala-praveo gati-smya cety
aho-rtrayo smyam iti | tath ca purntaram
kyeti yad tau tu dhruvea samadhihitau |
tadbhyantarata sryo bhramate manalni tu |
dhruvea mucyamnena pun rami-yugena tu |
tathaiva bhyata sryo bhramate maalni ca || iti |
tad etad uktam, yad mea-tulayor ity-din | udaystdika vaktum ha |
tasmin mnasottare mero prvata aindr purm upadiantty anuaga |
tsu purdaydny upadianti | catur-diam ity ukte ye meror dakie
dee tem aindrm rabhya prvdaya | ye pacime te ymym
rabhya ya uttare te vrum rabhya | ye prve te saumym
rabhya ||7||
krama-sandarbha : ekapacal-laki ceti vicryam | maalatraiguyena pacacatvrial-lakdhikatvam eva syt, kintu mla-mate
mnasottara pukara-dvprdham atikramya laka-dvaya-yojanopari syt |
ky vyu-pura-matena vth-gaan, na tu nakatrm avasthitikramea, tem anyatrnyatra dyamnatvt | na ca bhoga-kramea |
tath ca sati rohvarohbhy revaty-avinyor avyavahita-vthyor
vyavahita-vthyo citrvinyo caikasym eva vthy gaan syt | tatas
te nakatr tatra tatra sambandha kenacit prakrntareaiva syt |
tac ca ts tat-tad-vthy-adhiht-devattvenaiveti jeyam |
139 of 211

BHGAVATA-PURA PACAMA-SKANDHA
tatha kym eva tadbhyantara-maala-praveo gati-mndya ceti |
antar-maalasya svalpa-bhmitvt parivartasya bahv-aepi srydi-diviayo bhavati | mehi-sannika-vabhavad gate ca mndya
bhavatty artha | maala cedam etad-varopary eva gacchati |
uttaryaa-madhyhne mrdhany eva sryo dyate iti | eva bahirmaalasya bahu-bhmitvd astam rabhya parivartasya svalpa eva
srydir dyate | mehi-vipraka-vabhavad-gate ca aighrya
bhavatty artha ||7||
vivantha : nava-koaya iti meror ubhayato mnasottarasyntar-vistro
yas tasya parima pacadaa-lakdhika-koi-traya, srya-rathavartmana ca laka-dvayam ity eva saptadaa-lakottara-koi-trayea
triguktenaitat parimaala-mnam unneyam | mero prvasmt
prvasy dii yan mnasottara tasminn aindr purm upadiantty
anuaga | tsu puru udaydny upadianti | caturdicm ity ukte ye
meror dakie varteran, te aindrm rabhya prvdaya, ye pacime
te ymym, ye uttare te vrum rabhya, ye prve te saumym
rabhya, ata eva sarve dvpa-var merur uttarata sthita iti
vaiavokti ||7||
o)0(o
|| 5.21.8 ||

tatratyn divasa-madhyagata eva saddityas


tapati savyencala dakiena karoti |
rdhara : tatratyn meru-sthnm | savyeneti | nakatrbhimukhatay
sva-gaty meru vmata kurvann api pradakivarta-pravahkhya-vyubhrmyama-jyoti-cakra-vat praty aha dakiata karoti | ata cakragati-vad ati-drato bh-salagnasyeva daranam udaya | kam
rhasyeva darana madhyhna | bhmi praviasyeva daranam astamaya | tatotva dra-gamane nitha iti | samudra-tra-stha-dy ca
adbhyo v ea prtar-udety apa sya praviati iti ruti-vyavahro | na
vastuta | tad ukta vaiave
udaysta-maye caiva sarva-kla tu sammukhe |
vidisu tv aesu tath brahman disu ca ||
maitreya dyate bhsvn sa tem udaya smta |
tirobhva ca yatraiti tatraivstamana rave ||
naivstamanam arkasya nodaya sarvad sata |
140 of 211

BHGAVATA-PURA PACAMA-SKANDHA
udaystamankhya hi darandarana rave ||
akrdn pure tihan spaty ea pura-trayam |
vikoau dvau vikoasthas trn kon dve pure tath || [bh.pu. 2.8.13-16]
iti |
ata eva tatraivoktam
tasmd diy uttarasy vai div-rtri sadaiva hi |
sarve dvpa-var meror uttarata sthiti || [bh.pu. 2.8.20] iti |
yato yatra ya payati saiva tasya prc | tasya ca vmato merus tihatti
||8||
krama-sandarbha : na vykhytam.
vivantha : tatratyn meru-sthnm | savyeneti
nakatrbhimukhatay sva-gaty meru vmata prakurvann api
pradakivarta-pravartaka-pravahkhya-vyun bhrmyama-jyoticakra-vat pratyaha dakiata karoti | ata cakra-gati-vad atidrato
bh-salagnasyeva daranam udayata | ka-madhyam rhasyeva
darana madhyhna | bhmi-praviasyevdaranam asta-maya |
tatotividra-gamane nitha iti | ata eva samudra-trastha-dy ca
adbhyo v ea prtar-udety apa sya praviati iti rutir api vyavahrato,
na tu vastuta | udaysta-maya-madhyhna-nithn vara-bhedena
vyavasthm hayatreti | yair yatra dyate bhsvn sa tem udaya
smta [bh.pu. 2.8.14] iti vaiavokte sryasya prathama-daranam
evodaya nimlocaty asta gacchati | udaynantara-triad-ghaiknte
syandane ka-madhyastha san, prasvedodgamena tasya deasya
samna-strapta-viaybhte dee triad-ghaiknantara gata sann iti
ea |
prasvpayati nitha karoti, ye asta udaya ca anupayeran, te jans tatra
gata srya na payanti, ata eva svapanti, tena ca meror dik-catuaye
sthiteu madhye yad yatra sryasyodayo dyate, tadaiva tasmt prve
vare madhyhna, pacime vare nitha | uttare vare nimloco jeya |
asta-darana-samaya eva pacima-vare madhyhna, uttare vare nimloco
jeya | eva madhyhna-darana-samaya eva prva-vare nimloca,
pacima-vare udaya, uttara-vare nitha ca jeya | asta-daranasamaya eva pacima-vare madhyhna, prva-vare nitha, uttara-vare
udaya ca jeya | tad eva sarva-vara-sth api meror dakia-dea-sthne
vtmano manyamn sva-vare sryasyodaya-madhyhna-nimlocn
payanta evnyeu vareu tn prvokta-vivekena jnantti sakepa |
viu-pure tv itopi viiyoktam
141 of 211

BHGAVATA-PURA PACAMA-SKANDHA
akrdn pure tihan spaty ea pura-trayam |
vikoau dvau vikoa-sthas trn kon dve pure tath || [bh.pu. 2.8.16] iti
|
asyrthaakrdy-anyatamasya pure tihan pura-traya dik-traya
yugapat spati dvau vikoau koau ca | tath hi akra-pure tihan akradig-vare madhyhna, dakia-dig-vare udaya, uttara-dig-vare
astamana karotti pura-traya-spara | agni-koa-vare prathama
ymanna-koa-vare, ttya yma karotti vikara10-dvaya-spara |
vikara-stha agny-dy-anyatama-koa-stha san trn kon dve pure dve
diau ca spati | tath hi, agni-koe tihan agni-koa-vare madhyhna,
nairta-koa-vare udayam, na-koe astamana karotti koa-trayaspara | tath dakia-dig-vare prathamo yma prva-dig-vare, ttyo
yma iti pura-dvaya-spara dig-dvaya-spara ca | evam anyeu koeu
purev api draavya ||8||
o)0(o
|| 5.21.9 ||

yatrodeti tasya ha samna-stra-nipte nimlocati


yatra kvacana syandenbhitapati tasya haia
samna-stra-nipte prasvpayati tatra gata na
payanti ye ta samanupayeran.
rdhara : yathoktam udaystam andy aniyama darayatiyatrodettydin | syandena svedodgamena | prasvpayati nitha karoti | ye ta
samanupayeran prasvpa-samna-stra-sth ||9||
krama-sandarbha : yatreti | yad vthy-adho-gata-dea ity artha ||9||
vivantha : na vykhytam.
o)0(o
|| 5.21.10 ||

yad caindry pury pracalate pacadaaghaikbhir ymy sapda-koi-dvaya


10

vikoa

142 of 211

BHGAVATA-PURA PACAMA-SKANDHA

yojann srdha-dvdaa-laki sdhikni


copayti.
rdhara, vivantha : sdhikni pacaviati-sahasrdhikni ||9||
krama-sandarbha : na vykhytam.
o)0(o
|| 5.21.11 ||

eva tato vru saumym aindr ca punas


tathnye ca grah somdayo nakatrai saha
jyoti-cakre samabhyudyanti saha v nimlocanti.
rdhara : sahav sahaiva | yadyapi vastuta sryasypi nakatrai
sahaivodaysta-mayau, tathpi tasya tat-shitydarant somdnm eva
tat-shityam uktam ||11||
krama-sandarbha : na vykhytam.
vivantha : sahav sahaiva ||11||
o)0(o
|| 5.21.12 ||

eva muhrtena catus-trial-laka-yojanny


aa-atdhikni sauro rathas traymayosau
catasu parivartate puru.
rdhara : tray-maya ity-dy-upsanrtham ||12||
krama-sandarbha : muhrtena catustriad iti mnasottaramna, na tv
anyatra | eva prvatra | yat tu jyoti-stra-rty tat-tad-dee ravy-adayakrama-vicrea ravi-parikramaya maalam ida svalpam eva pratyate,
tat khalu calat vidrasya svalpasypi vkde sama-strat bahuladeena naiva tyaktu akyate tathtidra vyoma-gatenpi ravi svalpabhmi-sama-strateti ravi-calanasya svalpatva-vyavahrn na viruddha, na
ca di-bhrama-mtram ida chypi dyamna-tad-gati-mndyam
anukaroti iti ||12||
143 of 211

BHGAVATA-PURA PACAMA-SKANDHA
vivantha : tray-maya ity-upsanrtham ||12||
o)0(o
|| 5.21.13 ||

yasyaika cakra dvdara a-nemi tri-bhi


savatsartmaka sammananti tasyko meror
mrdhani kto mnasottare ktetara-bhgo yatra
prota ravi-ratha-cakra taila-yantra-cakravad
bhraman mnasottara-girau paribhramati.
rdhara : dvdaa-ms ar yasya | a-tavo nemayo yasya | tri
cturmsyni nbhayo yasya | kta itara-bhgo yasya | mnasottara-girau
lakrdhd upari vyu-baddha-bhmv iti draavyam | cakram v tvad
ucchritam iti mantavyam | anyathyuta-mtrochryatvn mnasottarasya
mero catur-aty-ucchryatva-dakasya smynupapatte ||13||
krama-sandarbha : tasyka ityatra ky cakra v tvad ucchritam
iti pake yugapad gati-dvay na sambhavati, vaipartyenkaraayo
paraspara-stambha-bhvt avn balavattvepi vyu-cakrasyaiva ratham
atikramya kicin nikrama syt | na tu rathasya prcy tato rathasya
nakatrntara-prptau sambhavantym api dentara-prptir na sambhavati
| candrdau tu pratyaha dentara-prpti ca dyate | kulla-cakrapiplik-dntena ca s labhyeta iti vicrya tato mnasottaropari vyubaddha-bhmitva eva paryavasiteu meror upary api taj jeya kintu
mnasottarasyopari navati-sahasrtmaka meros tu oaa-sahasrtmakam
iti ||13||
vivantha : yasya rathasya dvdaa-ms ar yasya a tavo nemayo
yasya, tri cturmsyni nbhayo yasya meror mrdhani mrdhdhapradee ity artha | taila-yantrykasya de | mnasottare lakrdhd
upari vyu-baddha-bhmau iti svmi-cara | tato mnasottarasyyutamtrocchryatvt ai-sahasro parivartamna sa ca kicin nyna-saptapacal-lakdhika-koi-prama ||13||
o)0(o
|| 5.21.14 ||

144 of 211

BHGAVATA-PURA PACAMA-SKANDHA

tasminn ake ktamlo dvityokas


turyamnena sammitas taila-yantrkavad
dhruve ktopari-bhga.
rdhara : tasminn ake cakra-prnte kta-mlo nibaddha-prva-bhga
prathamko meru-mnasottaryata srdha-sata-lakdhika-srdha-koipramas tasya turya-mnena srdha-sapta-triat-sahasrdhikaikonacatvrial-laka-mnena | dhruve kto vyu-pena nibaddha upari-bhgo
yasya ||14||
krama-sandarbha : tasminn ake ravir athasyaiva cakra-prnte
turyamnena caturthena sammita adhika ity artha ||14||
vivantha : tasminn ake cakra-prnta-vartini kta-mla nibaddhaprva-bhgo dvityoka | tryamena prathamkasya caturthapramena sapta-triat sahasrdhikona-catvrial-laka-mnena sammita
ity akoya lavaa-sgara-samna-stra-pte prathamka-pradee
grathita iti jeyam | dvitykasya prathamkd alpa-pramatvt dhruve
kta vyu-pena nibaddha upari-bhgo yasya sa ||14||
o)0(o
|| 5.21.15 ||

ratha-nas tu a-trial-laka-yojanyatas tatturya-bhga-vilas tvn ravi-ratha-yugo yatra


hay chando-nmna saptrua-yojit vahanti
devam dityam.
rdhara : na upavea-sthnam | gyatry-di-cchando-nmna |
aruena yojit santo deva vahanti ||15||
krama-sandarbha : ratha-notra rathrayo rathnugata-vyu-mayabhmi, na tu sryopavea-ratha-madhya-pha rathasylpa-pramnatvt |
yathaiva vaiaveyojann sahasri bhskarasya ratho nava [vi.pu.
2.8.2] iti | evam eva hi daa-sahasra-yojantmaka vakyama tanmaala ghaata iti ||15||
vivantha : rathasya nontar-gha a-trial-laka-yojanocchrito
nava-laka-yojana-vistra | cakrc catvriat sahasroparitane sthne
na-madhye srya upavio jeya | gyatry-di chando-nmna aruena
srathin yojit ||15||
145 of 211

BHGAVATA-PURA PACAMA-SKANDHA
o)0(o
|| 5.21.16 ||

purastt savitur arua pacc ca niyukta


sautye karmai kilste.
rdhara : purastt sthitopi pact pratya mukha ste | yad v, yat
sryasya purastt tasya vai pacimatvt pacd ity uktam | ava-sthna ca
vyunoktam
saptva-rpa chandsi vahante vmato ravim |
cakra-paka-nibaddhni cakre cka samhita || iti ||16||
krama-sandarbha : purastt pacc ca niyukta iti kya-vyhenpi
ghaate ||16||
vivantha : purastt sthitopi pact pratya mukha ste | ava-sthna
ca vyunoktam
saptva-rpa chandsi vahante vmato ravim |
cakra-paka-nibaddhni cakre cka samhita || iti ||16||
o)0(o
|| 5.21.17 ||

tath vlikhily ayoguha-parva-mtr


ai-sahasri purata srya skta-vkya
niyukt sastuvanti.
rdhara, vivantha : skta-vkya subhitya ||17||
krama-sandarbha : aya caturdaa gandharv caturdaety evam
ekaikaa caturdaa dvandvao militvety artha | samsa-vci-dvandvaabdavat, tath sapta ga msi msy upsata ity anvaya ||17||
o)0(o
|| 5.21.18 ||
146 of 211

BHGAVATA-PURA PACAMA-SKANDHA

tathnye ca ayo gandharvpsaraso ng


grmayo ytudhn dev ity ekaikao ga
sapta caturdaa msi msi bhagavanta sryam
tmna nn-nmna ptha-nn-nmna
pthak-karmabhir dvandvaa upsate.
rdhara : ekaikaa caturdaa-dvandvaa sapta-ga santo msi msy
upsata ity anvaya ||18||
krama-sandarbha : na vykhytam.
vivantha : msi msi ekaikasmin msi dvbhym dvbhym ydibhy sapta-ga bhavanta | ekaikaa ekenaikena y-din tu
caturdaa-ga bhavanto msi msy upsata ity anvaya ||18||
o)0(o
|| 5.21.19 ||

lakottara-srdha-nava-koi-yojanaparimaala bh-valayasya kaena sa-gavytyuttara dvi-sahasra-yojanni sa bhukte.


rdhara : gavyti kroa-dvayam | sa-gavyty-uttara yath bhavati
tath ||19||
krama-sandarbha : lakety-di-bh-valayasyety antaka gadya, sa
srya ||19||
vivantha : gavyti kroa-yugam | sa sryo gavyty-uttara yath syt
tath ||19||
o)0(o
iti srrtha-dariny hariy bhakta-cetasm |
ekavia pacamasya sagata sagata satm ||*||
o)0(o
iti rmad-bhgavate mah-pure brahma-stra-bhye
pramahasya sahity vaiysiky pacama-skandhe
147 of 211

BHGAVATA-PURA PACAMA-SKANDHA
jyoti-cakre srya-ratha-varana
ekaviodhyya |
|| 5.21 ||

148 of 211

BHGAVATA-PURA PACAMA-SKANDHA
(5.22)
atha dvviodhyya

jyoti-cakra-varane
|| 5.22.1 ||
rjovca

yad etad bhagavata dityasya meru dhruva ca


pradakiena parikrmato rnm abhimukha
pracalita cpradakia bhagavatopavaritam
amuya vaya katham anumimmahti.
rdhara :
dvvie soma-ukrde sthna-mhottarottaram |
tat tad gaty-anusrea inie tath nm ||
rnm abhimukham apradakia copavarita savyena calan dakiena
karotti vadat | amuya vaya katham anumimmahi etat katha jsymo,
viruddhatvd ity artha ||1||
krama-sandarbha : abhimukham atra pradakiam ity artha ||1||
vivantha :
dvvie cakra-srydyor gati-bheda-vyavasthiti |
grah sthnam e ceatvniatvam ryate ||
prvdhyye savyena calan dakiena karotty atra saayamna pcchati
yad etad iti | pradakiena parikramata iti pratyaha dyamnatvt |
rnm abhimukham apradakia pracalanam amuya tvay varita,
etat katham anumimmahi jsyma ? viruddhatvd ity artha ||1||
o)0(o
|| 5.22.2 ||
sa hovca

yath kulla-cakrea bhramat saha bhramat


tad-ray piplikdn gatir anyaiva
pradentarev apy upalabhyamnatvd eva
149 of 211

BHGAVATA-PURA PACAMA-SKANDHA

nakatra-ribhir upalakitena kla-cakrea


dhruva meru ca pradakiena paridhvat
saha paridhvamnn tad-ray
srydn grah gatir anyaiva
nakatrntare ry-antare copalabhyamnatvt.
rdhara : cakra-vat svata ca gati-dvayam aviruddham iti
parihrrtha ||2||
krama-sandarbha : na vykhytam.
vivantha : sa eka ha spaam uvcasaha bhramat cakravaipartyena calat cakra-vat svata ceti gati-dvayam aviruddham iti
vkyathrtha ||2||
o)0(o
|| 5.22.3 ||

sa ea bhagavn di-purua eva skn


nryao lokn svastaya tmna traymaya
karma-viuddhi-nimitta kavibhir api ca vedena
vijijsyamno dvdaadh vibhajya asu
vasantdiv tuu yathopa-joam tu-gun
vidadhti.
rdhara : tat-tat-kla-niyamena karma viuddhe sd-guyasya
nimitta-bhtam tmna vibhajya | vijijsyamno vitarkyama |
yathopajoa yath-karma-bhogam | tu-gun todn ||3||
krama-sandarbha : skn nryaa srya-rpo viu ||3||
vivantha : sa prasiddha ea kla-rp bhagavn karma viudder
nimitta te tat-tat-kla-niyatatvd ity artha | dvdaadh vibhajya turpea oh ca vibhajya yathopajoa yath-karma-bhoga tu-gun
todn ||3||
o)0(o
|| 5.22.4 ||
150 of 211

BHGAVATA-PURA PACAMA-SKANDHA

tam etam iha purus trayy vidyay


varramcrnupath uccvacai karmabhir
mntair yoga-vitnai ca raddhay
yajantojas reya samadhigacchanti.
rdhara : varramcrnuvartina purus trayy mntai karmabhir
indrdi-rpa yoga-vitnai ca dhyndibhir antarymi-rpa pjayanta ||
4||
krama-sandarbha : na vykhytam.
vivantha : anupath anuvartina trayy mntai karmabhir ena
sryam eva indrdi-rpa yoga-vitnai cgair antarymi-rpa ca
yajanta ||4||
o)0(o
|| 5.22.5 ||

atha sa ea tm lokn dyv-pthivyor


antarea nabho-valayasya klacakra-gato
dvdaa msn bhukte ri-sajn
savatsarvayavn msa paka-dvaya div
nakta ceti sapdarka-dvayam upadianti
yvat aham aa bhujta sa vai tur ity
upadiyate savatsarvayava.
rdhara : sa eva sva-gaty msdi-vyavahra-kraam ity ha | sa ea
loknm tm | dyv-pthivyor antarea madhye yan nabho-valayam
antarika tasya madhye yat kla-cakra tad gata ribhir medibhi
saj yem | caitrdi-sajs tu cndra-msnm | msam hapakadvaya msa iti cndrea mnena | sa-pda mah-nakatra-dvaya
saurea, div-nakta cho-rtram iti paitryea | aham aa ri-dvayam
||5||
krama-sandarbha : paka-dvaya msa ity upadianti | cndrea
mnena dev nakta cety upadianti paitryea sa-pda-rka-dvaya ca
msa ity upadianti saurea ||5||
151 of 211

BHGAVATA-PURA PACAMA-SKANDHA
vivantha : srya-gatyaiva msdi-vyavahra ity haatheti | dyvpthivyor madhye yan nabho-valayam tasya kla-cakra-gata tatsambandhi-jyoti-cakra-sthita | msa eva ka ? tatrhapaka-dvaya
msa iti cndrea mnena | div-nakta iti paitryea sa-pda-nakatradvaya saurea | svagamyasya nabho-maalasya yvat dvdaam aa
bhukte srya sa klo msa, atrnuktopi jeya | aham aa msadvayam ||5||
o)0(o
|| 5.22.6 ||

atha ca yvatrdhena nabho-vthy pracarati


ta klam ayanam cakate.
rdhara, krama-sandarbha : na vykhytam.
vivantha : ardhena ardha msa-aka bhukte ity artha ||6||
o)0(o
|| 5.22.7 ||

atha ca yvan nabho-maala saha dyvpthivyor maalbhy krtsnyena sa ha


bhujta ta kla savatsara parivatsaram
ivatsaram anuvatsara vatsaram iti bhnor
mndya-aighrya-sama-gatibhi sammananti.
rdhara : maalbhy saha bhujta | sa ha sa hi srya | yad uklapratipadi sakrntir bhavati tad saura-cndrayor msayor yuga-pad
upakramo bhavati sa savatsara | tata saura-mnena vare a dinni
vardhante cndra-mne a hrasantti dvdaa-dina-vyavadhnd ubhayor
agra-pacd bhvo bhavati | eva paca-vari gacchanti tan madhye dvau
mala-msau bhavata | tata puna aha savatsaro bhavati tad evam
avntara-bhedena savatsardi-pacaka sammananti ||7||
krama-sandarbha : na vykhytam.
vivantha : dyv-pthivyor iti dyu-maala-pthiv-maalayor
madhya-vartin nabho-maalena tulyatva eva jpitam, na tv
152 of 211

BHGAVATA-PURA PACAMA-SKANDHA
anyathdhikya | savatsardi-nma-bheda saura-cndrdiktyopayogitvena ttya-skandha eva vivta ||7||
o)0(o
|| 5.22.8 ||

eva candram arka-gabhastibhya uparil


laka-yojanata upalabhyamnorkasya
savatsara-bhukti pakbhy msa-bhukti
sapdarkbhy dinenaiva paka-bhuktim
agracr drutatara-gamano bhukte.
rdhara : somdnm api sthna krya chaeva candram iti |
arka-gabhastibhyo maala-rpebhya | sa-pdarkbhy sa-pda-dinadvayena ||8||
krama-sandarbha : ugra-caraa-talatvd eva drutatara-gamana ||8||
vivantha : candrdnm api sthna krya chaarkagabhastayorka-maala, tata laketi bh-tald dvi-laka ity artha | sapda-rkbhy sa-pda-dina-dvayena, dinenaiveti yady ugra-cr kadcit
syt, tad drutatara-gamana san dinenaiva paka-bhukti bhukte, anyad
tu srdha-sapta-ghaikottarea dinena ||8||
o)0(o
|| 5.22.9 ||

atha cpryambhi ca kalbhir amar


kyambhi ca kalbhi pitm aho-rtri
prva-pakpara-pakbhy vitanvna sarvajva-nivaha-pro jva caikam eka nakatra
triat muhrtair bhukte.
rdhara : sarve jva-nivahn pra anna-mayatvd amtamayatvc ca | ata eva jvana-hetutvj jva ca ||9||
krama-sandarbha : na vykhytam.

153 of 211

BHGAVATA-PURA PACAMA-SKANDHA
vivantha : pryambhir iti ukla-ka-pakbhym devn ahortrau | ukla-ka-pakbhym pitm iti deva-pit-pjrthaa devapitror aho-rtra-vyavasthety artha | oadh-atvennna-mayatvt pra |
anna hi prin pr iti rute | ata eva jvana-hetutvd amtamayatvc ca jva ||9||
o)0(o
|| 5.22.10 ||

ya ea oaa-kala puruo bhagavn


manomayonnamayomtamayo deva-pitmanuya-bhta-pau-paki-sarspa-vrudh
prpy yana-latvt sarvamaya iti varayanti.
rdhara : tad evhaya ea iti ||10||
krama-sandarbha : na vykhytam.
vivantha : manasodhihttvn mano-maya ||10||
o)0(o
|| 5.22.11 ||

tata uparid dvi-laka-yojanato nakatri


meru dakienaiva klyana vara-yojitni
sahbhijit-viati.
rdhara : dakienaiva na tu te pthag any gatir astty artha |
klyane kla-cakre | uttarhravaa-sandhv abhijin-nakatra phalavieea pthak kalpita tena saha | tath ca rutiabhijin-nmanakatram uparid ahnm adhastc chroy iti ||11||
krama-sandarbha : na vykhytam.
vivantha : dvi-laketi bhtalt tu paca-lakata | dakienaiveti te
pthag-gaty-abhvt | klyane kla-cakre sahbhijiteti, abhijin-nmanakatram uparid ahnm adhastc chroy iti rute |
uttarh erdh cararavinddau liptik catuke ca abhijid iti jyotic
ca | liptik daa ||11||
154 of 211

BHGAVATA-PURA PACAMA-SKANDHA
o)0(o
|| 5.22.12 ||

tata uparid uan dvi-laka-yojanata


upalabhyate purata pact sahaiva vrkasya
aighrya-mndya-smybhir gatibhir arkavac
carati lokn nityadnukla eva pryea
varaya crenumyate sa vi-viambhagrahopaamana.
rdhara : purata sryea bhokyame nakatre | pacd bhukte |
sahaiva bhjyamne crea krama-sthana-katrdy-atikramea | ver
viambha stambhana yasmd graht tam upaamayatti tath ||12||
krama-sandarbha : na vykhytam.
vivantha : dvi-laketi bhtalt tu sapta-lakata | crea sacrea
ver viambha stambhana yasmt tam upaamayatti sa ||12||
o)0(o
|| 5.22.13 ||

uanas budho vykhytas tata uparid dvilaka-yojanato budha soma-suta


upalabhyamna pryea ubha-kd yadrkd
vyatiricyeta tadtivtbhra-prynvy-dibhayam asate.
rdhara : budho vykhyta purata pact sahaiva v caratti kicid
viea chatata ity-din | asate scayati ||13||
krama-sandarbha : na vykhytam.
vivantha : uanas budho vykhyta iti purata pact sahaiva v
caratty aena tat-tuly ||13||
o)0(o
155 of 211

BHGAVATA-PURA PACAMA-SKANDHA

|| 5.22.14 ||

ata rdhvam agrakopi yojana-laka-dvitaya


upalabhyamnas tribhis tribhi pakair ekaikao
rn dvdanubhukte yadi na
vakrebhivartate pryeubha-grahoghaasa.
rdhara : agha-aso dukha-scaka | yadi na vakrebhivartate tarhi
tribhis tribhi pakai ||14||
krama-sandarbha : na vykhytam.
vivantha : dvilaketi bh-talt tu nava-laka ity artha | laka-dvitya
iti bh-tald ekdaa-lake | yadi na vakroeti prvenvaya | agha-aso
dukha-scaka ||14||
o)0(o
|| 5.22.15 ||

tata uparid dvi-laka-yojanntara-gat


bhagavn bhaspatir ekaikasmin rau
parivatsara parivatsara carati yadi na vakra
syt pryenuklo brhmaa-kulasya.
rdhara : yadi na vakra syt, tarhi parivatsaram ||15||
krama-sandarbha : na vykhytam.
vivantha : dvilaketi bh-talt tu trayodaa-lake | yadi na vakra iti
prvenvaya ||14||
o)0(o
|| 5.22.16 ||

tata uparid yojana-laka-dvayt


pratyamna anaicara ekaikasmin rau
156 of 211

BHGAVATA-PURA PACAMA-SKANDHA

trian msn vilambamna sarvn


evnuparyeti tvadbhir anuvatsarai pryea hi
sarvem antikara.
rdhara, krama-sandarbha : na vykhytam.
vivantha : yojana-laka-dvayd iti bh-talt tu pacadaa-lake ||16||
o)0(o
|| 5.22.17 ||

tata uttarasmd aya ekdaa-lakayojanntara upalabhyante ya eva lokn am


anubhvayanto bhagavato vior yat parama
pada pradakia prakramanti.
rdhara, krama-sandarbha : na vykhytam.
vivantha : ekdaa-laka iti bh-talt tu avia-laka, parama
pada dhruva-lokam ||17||
o)0(o
iti srrtha-dariny hariy bhakta-cetasm |
dvvia pacamedhyya sagata sagata satm ||*||
o)0(o
iti rmad-bhgavate mah-pure brahma-stra-bhye pramahasya
sahity vaiysiky pacama-skandhe
jyoticakra-varane
dvviodhyya
|| 5.22 ||

157 of 211

BHGAVATA-PURA PACAMA-SKANDHA
(5.23)

trayoviodhyya

iumra-sasthnam
|| 5.23.1 ||
r-uka uvca

atha tasmt paratas trayodaa-lakayojanntarato yat tad vio parama padam


abhivadanti yatra ha mah-bhgavato dhruva
auttnapdir agninendrea prajpatin
kayapena dharmea ca samakla-yugbhi
sabahu-mna dakiata kriyama idnm api
kalpa-jvinm jvya upste tasyehnubhva
upavarita.
rdhara :
trayovie dhruva-sthna jyoti cakrraya tata |
iumra-svarpea hare ca sthitir ucyate ||*||
yat tat prasiddha vio padam | yatra dhruva upste tihatty anvaya |
samaklam eva yujyanta iti tath tair nakatra-rpai ||1||
krama-sandarbha : tribhi savanai prvamadhyparheu
kakakartkaparivarttanenety artha | praktipuruasayognughta
purudhihitamyvakt |
vivantha :
dhruva-loka trayovie prha viu-padbhidham |
iumrkratay jyoti cakra ca daritam ||*||
trayodaeti bhtald ekonacatvrial-lake ||1||
o)0(o
|| 5.23.2 ||

158 of 211

BHGAVATA-PURA PACAMA-SKANDHA

sa hi sarve jyotir-gan grahanakatrdnm animievyakta-rahas


bhagavat klena bhrmyamn sthur
ivvaambha varea vihita avad
avabhsate.
rdhara, krama-sandarbha : na vykhytam.
vivantha : sama-klam eva yujyanta iti tair gnydibhir nakatra-rpai
| sthur iveti leea kla-cakrea clayitum aakyatvt sa evaika sthira
ity artha | pratyuta kla-cakrasyvaambha | tena sarve klacakrdhn dhruvas tu kla-cakram apy adhnkarotti dhvani | nanv
d yogyat tasya katham abht tatrhavarea kartum akartum
anyath kartum api samarthena vihita sva-bhaktotkara-khypanrtham iti
bhva ||2||
o)0(o
|| 5.23.3 ||

yath mehstambha kramaa-paava


sayojits tribhis tribhi savanair yath-sthna
maalni caranty eva bhaga grahdaya
etasminn antar-bahir-yogena kla-cakra yojit
dhruvam evvalambya vyunodryam
kalpnta parica kramanti nabhasi yath
megh yendayo vyu-va karma-srathaya
parivartante eva jyotirga prakti-puruasayognught karma-nirmita-gatayo bhuvi
na patanti.
rdhara : meh-stambhe baddh dhnykramaa-paavo balvard |
karma srathi sahyo yem ||3||
krama-sandarbha : na vykhytam.
vivantha : dhnydy-kramaa-paavo balvard khala-madhyanikhta-stambho meh, tatra sayojit kbalenety artha | tribhi
savanair meh-stambha-nikaa-madhya-dra-vartibhir vibhgai yathsthna sva-sva-sthna-sthitim anatikramya caranti, drntike tribhi
159 of 211

BHGAVATA-PURA PACAMA-SKANDHA
savanair uttaryaa-vaiuva-dakiyanai samayai | antar adhodha
sthala bahir upary-uparitana sthala tatra yogena sthity kla-cakra eva
yojit | yath saptarm adhodha sthity yojit anaicardaya,
tath srydn upary-upari-sthity yojit somdaya, tatra tatra
yojit vareaiva vyun tu udryam clyam | nanu ktha
tentarkn na patanti ? tatrhanabhasti | karma-srathaya karmasahy ||3||
o)0(o
|| 5.23.4 ||

kecanaitaj jyotir-anka iumra-sasthnena


bhagavato vsudevasya yoga-dhraym
anuvarayanti.
rdhara : vardhratvt patana-akaiva nstti vaktu matntaram
hakecaneti | jyotir-anka jyoti-cakram | yoga-dhray sthitam iti
ea ||4||
krama-sandarbha : iumra-sasthnenopalakita yoga-dhray
virvad upsanverthe yathea-kalpan-mtra-mayy tasym ity
artha | ata eva manasi candra iti vakyamena manopi kalpayiyate
spaam api vakyate etad u haiva [bh.pu. 5.23.8] iti ||4||
vivantha : jyotir-anka jyoti-cakram ||4||
o)0(o
|| 5.23.5 ||

yasya pucchgrevkirasa kual-bhtadehasya dhruva upakalpitas tasya lgle


prajpatir agnir indro dharma iti puccha-mle
dht vidht ca kay saptaraya; tasya
dakivarta-kual-bhta-arrasya yny
udagayanni dakia-prve tu nakatry
upakalpayanti dakiyanni tu savye; yath
iumrasya kual-bhoga-sanniveasya
prvayor ubhayor apy avayav samasakhy
160 of 211

BHGAVATA-PURA PACAMA-SKANDHA

bhavanti; phe tv ajavth ka-gag


codarata.
rdhara : lgle agrd adho-bhge | udagayanny abhijid-dni
punarvasv-antni caturdaa dakia-prve | dakiyanni puydny
uttarhntni caturdaa vma-prve ||5||
krama-sandarbha : tatra kual-bhtatva prvata, na tu phata
kroato v | ata eva dakia-prva udagayanni mantavyni | atra yad
vaipartya dyate, tat tu maalatvepi tiryag-rdhvdho bahudh
vakratva mantavyam | ato nryadn hdaydau sthitatvam iti | ajavth dakia-mrgasya prathamo bhga | mla-hottarh ajavthti abdit iti tatrokte | agre tu yad e kardau sthitir vakyate,
tatra tatrpi tat-tad-agasya kroa-bhgo mantavya | ka-gagy ca
kroa-sasthatva tatrgamant ||5||
vivantha : lgulegrd adho-dee udagayanny abhijid-dni
punarvasv-antni caturdaa dakia-prve | dakiyanni puydny
uttarhntni caturdaa vma-prve | aja-vth dakia-mrgasya
prathamo bhga ||5||
o)0(o
|| 5.23.6 ||

punarvasu-puyau dakia-vmayo royor


rdrlee ca dakia-vmayo pacimayo
pdayor abhijid-uttarhe dakia-vmayor
nsikayor yath-sakhya ravaa-prvhe
dakia-vmayor locanayor dhanih mla ca
dakia-vmayo karayor maghdny aa
nakatri dakiyanni vma-prva-vakriu
yujta tathaiva mga-rdny udagayanni
dakia-prva-vakriu prtilomyena prayujta
atabhi-jyehe skandhayor dakia-vmayor
nyaset.
rdhara : tad eva sthna-vieea vibhajya darayatipunarvasupuyv ity-din | punarvasur udag-ayanntya nakatram | puyo
dakiyanasydyam | rdrlee tayor nirantare abhijid-uttarhe
uttara-dakiyanayor dy-anta-nakatre | ravaa-prvhe tayor
161 of 211

BHGAVATA-PURA PACAMA-SKANDHA
uttara-prve | dhanihmla ca tayor apy uttara-prve | maghdni yny
anurdhn tni dakiyanny aa tni vma-prva-vakriu vmaprvsthiu | mga-rdni prtilomyena prvbhdra-padntni yny
udag-ayana-nakatry aa tni dakia-prva-vakriu ata-bhiag
jyehe uttara-dakiyanayor yevaie te skandhayo ||6||
krama-sandarbha : na vykhytam.
vivantha : uktny eva nakatra-sthnni vieea vibhajya darayati
punarvasu-puyv ity-din | vma-prvasya vadhriu asthiu
prtilomyena mgairo rohi kttikety eva vyutkramea prvabhdrapadntny aa dakia-prvsthiu ||6||
o)0(o
|| 5.23.7 ||

uttar-hanv agastir adhar-hanau yamo


mukheu cgraka anaicara upasthe
bhaspati kakudi vakasy dityo hdaye
nryao manasi candro nbhym uan
stanayor avinau budha prpnayo rhur gale
ketava sarvgeu romasu sarve tr-ga.
rdhara : yamo nakatra-rpa | tath nryaovinau ca | kakudi galapha-ge ||7||
krama-sandarbha : agrakdn ryantara-calanatvepi tat-tad-agasthitatvam agn calanatva-manant ||7||
vivantha : na vykhytam.
o)0(o
|| 5.23.8 ||

etad u haiva bhagavato vio sarvadevatmaya rpam aharaha sandhyy


prayato vgyato nirkama upatiheta namo
jyotir-lokya klyanynimi pataye mahpuruybhidhmahti.
162 of 211

BHGAVATA-PURA PACAMA-SKANDHA
rdhara : jyotio lokyrayya | klyanya kla-cakra-rpya |
namobhi dhmahi iti mantreopatiheta ||8||
krama-sandarbha, vivantha : na vykhytam.
o)0(o
|| 5.23.9 ||

graharkatrmayam dhidaivika
pppaha mantra-kt tri-klam |
namasyata smarato v tri-kla
nayeta tat-klajam u ppam ||
rdhara : mantra-kt prvokta mantra japatm ||9||
krama-sandarbha : na vykhytam.
vivantha : mantra-kt prvokta-mantra japat pppaham |
dhidaivika paramevarasya rpam ida namasyata smarato v pusa
ppa nayetety anvaya | atra srya-maald aatrial-lake dhruva |
dhruvt koi-yojane mahar-loka, mahar-lokt koi-dvaye jana-loka, janalokt koy-aake tapo-loka, tapo-lokt dvdaa-koiu satya-loka |
eva sryt satya-loka-paryantam aa-trial-lakottara-trayoviatikoya satya-lokt dviai-lakottary koau vaikuha-sthatoagolaka iti r-viu-pure daritay d sryt pacaviatau koiu
kaha | eva sryl lake bhtala, tata sapta saptati-sahasreu saptaptlni tatas triat-sahasreu ea | eva srll laka-dvaye garbhoda |
sa ca laka-dvaya-nyna-paca-viati-koi-parimita | eva militv
rdhvdha-pacat-koi-pramam aa-golakam iti ||9||
o)0(o
iti srrtha-dariny hariy bhakta-cetasm |
taryovia pacamedhyya sagata sagata satm ||*||
o)0(o
iti rmad-bhgavate mah-pure brahma-stra-bhye
pramahasya sahity vaiysiky pacama-skandhe
163 of 211

BHGAVATA-PURA PACAMA-SKANDHA
iumra-sasthna nma
trayoviodhyya |
|| 5.23 ||

164 of 211

BHGAVATA-PURA PACAMA-SKANDHA
(5.24)

caturviodhyya

vivara-talopavarana
|| 5.24.1 ||
r-uka uvca

adhastt savitur yojanyute svarbhnur


nakatravac caratty eke yosv amaratva
grahatva clabhata bhagavad-anukampay
svayam asurpasada saihikeyo hy atad-arhas
tasya tta janma karmi coparid vakyma.
rdhara :
eva tribhir dyu-maryd- plana varita tath |
adho-bhuvana-maryd- plana tribhir ucyate ||
catur-vie raver arvk svarbhnvdisthiti kramt |
ataldi-bila-svarga-maryd sapta varit ||
sryam rabhya dhruvnta sannivea nirpyedn sryd adhastn
nirpayatiadhastd iti | svarbhn rhu | alabhata lebhe sihiky
putra ||1||
krama-sandarbha : tribhi savanai prva-madhyparheu kakakartka-parivartanena ity artha | prakti-purua-sayognughta
purudhihita-my-vakt ||1||
vivantha :
sryd adhodha rr bhnu-siddhdn sthiti bhuva |
ataldni saptpi caturvievadan muni ||
na tad amaratva grahatva crhatti sa ||1||
o)0(o
|| 5.24.2 ||

yad adas taraer maala pratapatas tad


vistarato yojanyutam cakate dvdaa165 of 211

BHGAVATA-PURA PACAMA-SKANDHA

sahasra somasya trayodaa-sahasra rhor ya


parvai tad-vyavadhna-kd vairnubandha
sry-candramasv abhidhvati.
rdhara : grahaa vaktum hayad ada pratapatas taraer maalam
| amta-pne madhya-praveena tayor vyavadhna karotti tath | ata
evaitbhy scitatvd vairam anubadhntti tath ||2||
krama-sandarbha : taraer maala ratha-nbhyantara-sthita tejacakram ||2||
vivantha : grahaa vaktum hayad ada iti | parvai amvasypauramsy tayor bhtala-stha-jana-caku vyavadhna kartu,
amta-pne madhya-praveena tayor vyavadhna prva ktavn ity ata
tbhym scitatvd vairam anubadhntti ||2||
o)0(o
|| 5.24.3 ||

tan niamyobhayatrpi bhagavat rakaya


prayukta sudarana nma bhgavata dayitam
astra tat tejas durviaha muhu
parivartamnam abhyavasthito muhrtam
udvijamna cakita-hdaya rd eva nivartate
tad upargam iti vadanti lok.
rdhara : bhgavata cakra parivartamna paribhramad abhi
abhimukha muhrtam avasthita san | ity evam antar tad avasthnam
uparga grahaa vadanti | tatra ca ju-vakra-sthitibhy sarvagrssarva-grsau, na tu vastuto grsosti drntaratvt |
krama-sandarbha : na vykhytam.
vivantha : ubhayatra srye candropi, tat-prasiddha cakra
parivartamna paribhramat dveti ea | abhi abhimukham avasthita
san | tad-avasthnam evoparga vadati | tatra ca ju-vakra-sthitibhy
sarva-grsrdha-grasau, na tu vastuto grsosti ayuta-yojanntaratvt ||3||
o)0(o
166 of 211

BHGAVATA-PURA PACAMA-SKANDHA
|| 5.24.4 ||

tatodhastt siddha-craa-vidydhar
sadanni tvan mtra eva.
rdhara, vivantha : tvan-mtre yojanyute ||4||
krama-sandarbha : na vykhytam.
o)0(o
|| 5.24.5 ||

tatodhastd yaka-raka-pica-preta-bhtagan vihrjiram antarika yvad vyu


pravti yvan megh upalabhyante.
rdhara : antarika graha-hnam | tasyvadhim hayvad vyu
pravti tvro vti | tasypy avadhim hayvan megh ||5||
krama-sandarbha, vivantha : na vykhytam.
o)0(o
|| 5.24.6 ||

tatodhastc chata-yojanntara iya pthiv


yvad dhasa-bhsa-yena-supardaya
patattri-pravar utpatantti.
rdhara, vivantha : pthivy upari bhr-lokvadhim hayvad
dhasdaya prthiv vikr ||6||
krama-sandarbha : na vykhytam.
o)0(o
|| 5.24.7 ||

upavarita bhmer yath-sannivevasthnam


avaner apy adhastt sapta bh-vivar ekaikao
167 of 211

BHGAVATA-PURA PACAMA-SKANDHA

yojanyutntareyma-vistreopakpt atala
vitala sutala taltala mahtala rastala
ptlam iti.
rdhara : yojanyutntarea pratyekam ucchrit | ymo ya
kahasya tvad vistrea ||7||
krama-sandarbha : na vykhytam.
vivantha : adhastt adhodhovayavev ity artha | bh-vivar bhuvo
vivara-bhtny evtaldnty artha | yojanyutntarea yojanyutvadhv
ity artha | antaram avakvadhi ity amara | bhtald yojanyutvadhau
atala taasmd yojanyutvadhau vitalam ity evam yma-vistrepi
yojanyutvadhin upakpt dairghya-vilatbhy sam evety artha |
ucchritatva tu yath-sambhava jeyam ||7||
o)0(o
|| 5.24.8 ||

eteu hi bila-svargeu svargd apy adhika-kmabhogaivarynanda-bhti-vibhtibhi


susamddha-bhavanodynkra-vihreu
daitya-dnava-kdravey nityapramuditnurakta-kalatrpatya-bandhu-suhdanucar gha-pataya vard apy apratihatakm my-vinod nivasanti.
rdhara : smnyena vivari varayatietev ity-din | athtala ity
ata prktanena granthena | eteu ditydayo nivasantty anvaya | kathabhteu ? adhika kma-bhoga ca aivarynanda ca vibhti ca sapattis
tai susamddh bhavandayo yeu | katha-bht ? nitya-pramudit
anurakt kalatrdayo yem | na pratihata kmo yem | myay vinodo
yem ||8||
krama-sandarbha : vart samarthd api ||8||
vivantha : smnyena vivari varayatietev ity-din | bhti
prabhva | vibhti sampatti | vard indrder api ||8||
o)0(o
168 of 211

BHGAVATA-PURA PACAMA-SKANDHA
|| 5.24.9 ||

yeu mahrja mayena myvin vinirmit puro


nn-mai-pravara-praveka-viracita-vicitrabhavana-prkra-gopura-sabh-caityacatvaryatandibhir ngsura-mithuna-prvatauka-srikkra-ktrima-bhmibhir vivarevaraghottamai samalakt caksati.
rdhara : ki ca, he mahrja ! yeu mayena nirmit pura ca
caksatty anvaya | katha-bht ? nn ye mai-pravars te pravek
mukhys tair viracitair vicitrair bhavandibhis tath vivarevar
ghottamai ca samalakt | kdair ? ng csur ca mithuna-bht
prvatdaya ca tair k ktrim bhmayo yeu tai | phntare
nn-svanatva mithuna-vieaam ||9||
krama-sandarbha : na vykhytam.
vivantha : yeu para caksatty anvaya | kdya ? nn-bhteu
mai-pravareu mai-pravarev api ye pravek mukhy, tair viracit vicitr
ye bhavandayas tair ghottamai clakt | kdair ghottamai ?
ng csur ca mithuna-bht prvatdaya ca tair k ktrim
bhmayo yeu, tai | nn-svana iti pha sugama ||9||
o)0(o
|| 5.24.10 ||

udynni ctitar mana-indriynandibhi


kusuma-phala-stabaka-subhaga-kisalayvanatarucira-viapa-viapin latgligitn rbhi
samithuna-vividha-vihagama-jalaynm
amala-jala-prn jhaakulollaghanakubhita-nra-nraja-kumuda-kuva-laya-kahlranlotpala-lohita-atapatrdi-vaneu ktaniketannm eka-vihrkula-madhura-vividhasvandibhir indriyotsavair amara-loka-riyam
atiayitni.
169 of 211

BHGAVATA-PURA PACAMA-SKANDHA
rdhara : udynni ctitarm amara-loka-riyam atiayitni yeu
caksatty anvaya | kbhi rbhi ? kem ? kusuma-phala-stavak ca
subhaga-kisalayni ca tair avanat rucir viap ye te viapinm |
utnm agair ligatn rbi | tath sa-mithun cakravkdi-mithunasahit ye vividh vihags tad-yuktn jalayn ca rbhi |
kdnm ? amalair jalai prnm | punar api kair atiayitni ? jhaakulollaghanena kubhita yaj jalayn nra tasmin yni nrajdni
te vaneu kta niketana yais tem artht pakim ekokhao yo
vihras tenkul ca te madhur ca vividh svandayas tair ye
indriyotsavs tai ca | yad v, sa-mithunety-der uttareaiva sabandha |
mana indriynandibhir iti sva-ndn vieaam | tatra nra-ja
smnyena kamalam | lohita ata-patra tad-viea ||10||
krama-sandarbha : na vykhytam.
vivantha : ysu udynni amara-loka-riyam atiayitni atikrntni
caksatty anvaya | kbhi ? kusumdibhir avanat rucir viap ye
te viapinm rbi, mana indriynandibhir iti pustvam ram | tath
sa-mithun sa-str-pus vividh vihagam ye te jalayn
jhaakulollaghanai kubhiteu nreu yni nrajdi-vanni, teu ktaniketann, artht pakim ekokhao yo vihras tenkul madhur
vividh svandayas tair ye indriyotsavs tai ca | atra lohita ata-patra
ca nraja-vieau lauhitya-dala-atakavat tbhym ||10||
o)0(o
|| 5.24.11 ||

yatra ha vva na bhayam aho-rtrdibhi klavibhgair upalakyate.


rdhara : aho-rtrdibhir yad bhaya tan nopalakyate | srydyabhvt ||11||
krama-sandarbha, vivantha : na vykhytam.
o)0(o
|| 5.24.12 ||

yatra hi mahhi-pravara-iro-maaya sarva


tama prabdhante.
170 of 211

BHGAVATA-PURA PACAMA-SKANDHA
na katamenpi vykhytam.
o)0(o
|| 5.24.13 ||

na v eteu vasat divyauadhi-rasarasyannna-pna-snndibhir dhayo vydhayo


val-palita-jardaya ca deha-vaivaryadaurgandhya-sveda-klama-glnir iti vayovasth
ca bhavanti.
rdhara : klama rama | glnir anutsha ||13||
krama-sandarbha : na vykhytam.
vivantha : eteu vasat divyauadhi-rasyanayor aand eva hetor
anna-pndibhir apy dhivydhayo na bhavanti | tath hi vividh
vayovasth ca na tatra pratham bal-prabhtaya caram dvity dehavaivarydayocaram klama rama glnir haryakaya ||13||
o)0(o
|| 5.24.14 ||

na hi te kalyn prabhavati kutacana


mtyur vin bhagavat-tejasa cakrpadet.
rdhara : kalyn magala-rpm ||14||
krama-sandarbha, vivantha : na vykhytam.
o)0(o
|| 5.24.15 ||

yasmin praviesura-vadhn prya


pusavanni bhayd eva sravanti patanti ca.

171 of 211

BHGAVATA-PURA PACAMA-SKANDHA
rdhara : yasmin bhagavat-tejasi pravie | pu-savanni garbh, caturthd bhavet srva pta pacama-ahayo iti srvaptau jeyau ||
15||
krama-sandarbha : na vykhytam.
vivantha : pusavanni garbh, , -caturthd bhavet srva pta
pacama-ahayo iti srvaptau jeyau ||15||
o)0(o
|| 5.24.16 ||

athtale maya-putrosuro balo nivasati yena ha


v iha s a-avatir my kcandypi
myvino dhrayanti yasya ca jmbhamasya
mukhatas traya str-ga udapadyanta
svairiya kminya pucalya iti y vai
bilyana pravia purua rasena
hakkhyena sdhayitv svavilsvalokannurga-smitasalpopaghandibhi svaira kila ramayanti
yasminn upayukte purua varoha siddhoham
ity ayuta-mah-gaja-balam tmnam
abhimanyamna katthate madndha iva.
rdhara : sa-vare rat svairiya kminyas tv asavarepi | tatrpy
aticacal pu-calya | bilyana bilyatanam | sdhayitv sabhogasamartha ktv | sve ye asdhra vilss tat-prvakovaloka,
tennurga-yukta smita, tena salpa upaghana ca, tad-dibhi |
yasmin hakkhye rase upayukte sevite ||16||
krama-sandarbha : na vykhytam.
vivantha : savare rat svairiya kminyas tv asavarepi, tatrpy
aticacal pucalya | bilyana sva-vilaya-rpam yatana sdhayitv
sva-sabhoga-samartha ktv | yasmin rase upayukte sevite sati ||16||
o)0(o
|| 5.24.17 ||
172 of 211

BHGAVATA-PURA PACAMA-SKANDHA

tatodhastd vitale haro bhagavn hakevara


sva-prada-bhta-gavta prajpatisargopabhaya bhavo bhavny saha
mithun-bhta ste yata pravtt sarit-pravar
hak nma bhavayor vryea yatra citrabhnur
mtarivan samidhyamna ojas pibati tan
nihyta hakkvhya suvara
bhaensurendrvarodheu puru saha
purubhir dhrayanti.
rdhara : bhavayor bhavasya bhavny ca | citra-bhnur agni | tena
nihyta pht ktya tyaktam | asurendrm avarodhev anta pureu |
purubi strbhi ||17||
krama-sandarbha : na vykhytam.
vivantha : citrabhnur agni pibati saoya kahinkaroti | tena
agnin nihyta dhottrktam | yad v, tbhym bhava-bhavnbhy
pht-ktya tyaktam, bhaena ratnlakrea saha atydart ||17||
o)0(o
|| 5.24.18 ||

tatodhastt sutale udra-rav puya-loko


virocantmajo balir bhagavat mahendrasya
priya cikramenditer labdha-kyo bhtv
vau-vmana-rpea parkipta-loka-trayo
bhagavad-anukampayaiva puna praveita
indrdiv avidyamnay susamddhay
riybhijua sva-dharmerdhayas tam eva
bhagavantam rdhanyam apagata-sdhvasa
stedhunpi.
rdhara : sutale balir adhunpy sta ity anvaya | katha-bhta ?
mahendrasya priya kartum icchat bhagavat prathama parkiptam
apahta loka-traya yasya sa | punar bhagavatonukampayaiva tatra
praveita san | kdena ? yodite sakd bhtv bau-vmana-rpea
labdhakyas tena ||18||
173 of 211

BHGAVATA-PURA PACAMA-SKANDHA
krama-sandarbha : na vykhytam.
vivantha : ravo yaa, ata eva puyc crava lok varanrthakapadyni yasya sa | praveita iti sutlaam eveti ea ||18||
o)0(o
|| 5.24.19 ||

no evaitat sktkro bhmi-dnasya yat tad


bhagavaty aea-jva-nikyn jva-bhttmabhte paramtmani vsudeve trthatame ptra
upapanne paray raddhay paramdarasamhita-manas sampratipditasya skd
apavarga-dvrasya yad bila-nilayaivaryam.
rdhara : kecit tasya sutala-rjya bhmi-dna-phala manyante tan
nirkaroti, no evaitad iti | yad bila-nilaye vivara-sthne aivaryam etad
bhmi-dnasya skt kra phala na bhavaty eva | kuta ? ity apekym
eva-bhtasya dnasya skd apavarga-hetutvd ity ha | yat tat
prasiddha dna tasya | tad evhabhagavaty aea-jva-nikyn jvabhta csv tma-bhta ca sarva-jva-niyant csv tmrma cety
artha | tasmin sapratipditasya ||19||
krama-sandarbha : no evaitad etvan-mtram ity artha ||19||
vivantha : kaicit tasya tda-bila-svarga-bhoga-prptir bhmi-dnaphala manyate tan nirkarotino evaitad iti yad vila-nilayaivaryam etad
bhmi-dnasya sktkra phala na bhavati, yad bhmi-dna tadatiprasiddham ity anvaya | atra bhmi-padena
o)0(o
|| 5.24.20 ||

yasya ha vva kuta-patana-praskhalandiu


vivaa sakn nmbhigan purua karmabandhanam ajas vidhunoti yasya haiva
pratibdhana mumukavonyathaivopalabhante.
174 of 211

BHGAVATA-PURA PACAMA-SKANDHA
rdhara : ki ca, yasya nma kud-diu ca vivaopi sakd api gan
karma-bandha vidhunoti | katha-bhta ? yasya pratibdhana tv iha
mumukavonyathaivopalabhante | yan nivtty-artha yoga-skhydi-klen
anubhavantty artha | ta karma-bandha tyajati ||20||
krama-sandarbha : na vykhytam.
vivantha : trailokya-dnasya k vrt bhakty patra-pupdy-arpaam
api dre vartat nmbhsopi suktibhir durvra karma-bandham api
anysenaiva dhvasayatty hayasyeti | na ca karma-bandhopi sugamapratkra ity hayasya karma-bandhanasya pratibdhana sarvath
dhvasana mumukava eva, na tu bhmi-dndi-sukta-koimantopi
anyathaiveti yan nivtty-artham aga-yoga-skhydi-klen
anubhavantty artha ||20||
o)0(o
|| 5.24.21 ||

tad bhaktnm tmavat sarvem tmany


tmada tmatayaiva.
rdhara : tat tasmin bhagavati bhaktn jnin ca yathyatham
tmany tmade jnade ctmatayaiva samarpitasya bhmi-dnasya na tat
phalam iti prveaiva sambandha ||21||
krama-sandarbha : tad bhagavatm iti | tat tu tasya dna na cnyasmin
phale nimitte, tatra sarvem tmani paramtmani, tathpi jnin
viviktatay tatt-sphurad tmatame bhaktn tv tmade vaa-vartitay
sphuratti sarvatha sarveu paramopakraka-svabhvatva daritam | tatas
tenaitda-tuccha-phaladna na sasbhavatty artha | tatra
paramatamandya khaayatina vai iti | yan my-maya bhogaivaryam
atanuteti naivmu bali pratyanujagrheti, na kintu sva-snnidhyadndinaivety artha | tatra hetutmnusmti-moaam iti | yad v,
tatrendrnugraha-vda khaayatina vai iti | amuya indrasya ta pratty
artha ||21||
vivantha : tat tasmt sarve tmani paramevare
parampardrthitasya bhmi-dnasya na tat-phala iti prveaivnvaya |
krtanbhve ? bhagavat nraddn bhaktn tmade
vabhytmna api dattavati tmavat sanakdn jnin tmatame
175 of 211

BHGAVATA-PURA PACAMA-SKANDHA
paramtmnubhava-rpe iti kramea premnanda-brahmnanda-dyinas
tasya tad-viaynanda-mtra-phala-dyitva katha ghaatm ato balirjya
sva-vakra-maya-premnanda khalu bhmi-dnasya phala dadau, yata
sva-bhaktasya tasya svaya dvra-plo babhveti bhva ||21||
o)0(o
|| 5.24.22 ||

na vai bhagavn nnam amuynujagrha yad


uta punar tmnusmti-moaa mymayabhogaivaryam evtanuteti.
rdhara : ki ca, neda bhagavad-anukamp-phalam api, kintv ekntabhaktasya tasyntarya-mtram ity haneti | bhagavn amuya amu
naivnughtavn | tatra hetuyad uteti | tmana varasynusmti
mutti tath | tad uktam
vsudeve mano yasya japa-homrcandiu |
tasyntaryo maitreya devendratvdika phalam || iti ||22||
krama-sandarbha : na vykhytam.
vivantha : vastutas tu bhogaivaryam eknta-bhaktasyntarya eveti
na tad-bhagavad-anukamp-phalam ato bhogaivarydnd
evendrasyaikntika-bhakty-abhvonumyata ity haneti | amuyam
amum indram | tad uktam
vsudeve mano yasya japa-homrcandiu |
tasyntaryo maitreya devendratvdika phalam || iti |
ato vastutas tv eknta-bhakta balim evnujagrheti bhva ||22||
o)0(o
|| 5.24.23 ||

yat tad bhagavatnadhigatnyopyena yccchalenpahta-sva-arrvaeita-loka-trayo


varua-pai ca sampratimukto giri-dary
cpaviddha iti hovca.
176 of 211

BHGAVATA-PURA PACAMA-SKANDHA
rdhara : tasyaiknta-bhakti sa-prapacam ha ity dik | yat tad
atiprasiddham iti vakyama uvca hety anvaya | kathambhta ?
anadhigatonya upyo yena tena bhagavat yccchalenpahta svaarra-mtrvaeita loka-traya yasya | samyak-pratimukto baddha |
apaviddha prakiptopi san ||23||
krama-sandarbha : na vykhytam.
vivantha : tatraitac-chr-bali-vkyam eva anya-nind-uddha-bhaktastavbhy drahayan11 pramayatiyat tad iti gadya-pacakena | yat tad
atiprasiddham iti etad uvca r-bali ||23||
[atrnurprthaka 8.21.26 atha trka-suto ity-di-padya draavyam |] ||23||

o)0(o
|| 5.24.24 ||

nna batya bhagavn artheu na nito


yosv indro yasya sacivo mantrya vta
ekntato bhaspatis tam atihya svayam
upendretmnam aycattmana cio no eva
tad-dsyam ati-gambhra-vayasa klasya
manvantara-parivtta kiyal loka-trayam idam.
rdhara : bateti khede | bhagavn vidvn api yosv indro yasyaikntena
bhaspati saciva sahyo yato mantrrtha vta sopi pururtheu
nna na nito na nipua | yata upendrea dvra-bhtena tam upendra
vihytmna m loka-trayam aycata | ta mantra-pada bhaspatim
atihyeti v | tasmin prasanne sa eva varayo na loka-traya yatas tad
atituccham ity haatigambhram ananta rayo yasya, tasya klasya yan
manvantara tena parivtta viparyanta loka-trayam ida kiyat ? ||24||
krama-sandarbha : tam upendra prati | atihya
pururthatvennabhilaya | svayam upendreaiva dvra-bhtentmna
m parama-kudra prati parama-kudra loka-trayam aycata ||24||
vivantha : bhagavn vidvn api yasya sacivo bhaspati sopi
paramrtheu na nito yasmd indra pratiyukta nopdideeti bhva |
11

anya-nind-uddha-bhakta-stavbhy drahayan ity aa sarveu saskaraeu


nsti.

177 of 211

BHGAVATA-PURA PACAMA-SKANDHA
yata upendrea dvra-bhtena tmna m loka-trayam aycata | ta
upendram vihyeti ta eva katha nycata ? yady ayciyata, tad ki sa
dtu nprayiyat | sva-prabhu ta ycaka katham akarot ? iti bhva |
tatrpy tmna io viaya-sukhnti parama-mohndha iva sa iti bhva |
yad v, ta bhaspatim apahyeti bhaspatim pre tenaiva katha m
nycata ? yadi bhaspatir mm ayciyata, tad tasmai brhmaya
trilok ki ndsya, katha svea-deva ta ycakam akarot iti bhva |
kmitasya vastunas tucchatvam haatigambhram ananta-rayo yasya,
tasya klasya yan manvantara, tena parivta paryanta loka-trayam ida
kiyat ? ||24||
o)0(o
|| 5.24.25 ||

yasynudsyam evsmat-pitmaha kila vavre na


tu sva-pitrya yad utkutobhaya pada
dyamna bhagavata param iti
bhagavatoparate khalu sva-pitari.
rdhara : prahldas tv eka evrthe nita ity hayasynudsyam iti |
sva-pitari uparate mte sati sva-pitrya pada bhagavat dyamnam api
bhagavata khalu param anyad iti ktv, na tu jagrhety artha ||25||
krama-sandarbha : anudsya naya m nija-bhtya-prvam [bh.pu.
7.9.24] ity anena tad-dsa-dsyam |12 sva-pitrya trailokya-rjyam | yad
utkuto-bhaya pada mokam | tan na tu vavre | katha ? bhagavata
param anyad idam iti ktv | tad-abhsas tad-aa-mtrtmakatvt
tayo | kadaiva vyavahtam ? ity akyha bhagavateti ||25||
vivantha : ki ca, atra jagaty eka prahlda eva paramrthe nita ity
hayasyeti | uparate mte sati ||25||
o)0(o
|| 5.24.26 ||

12

etad vkya kasmicit saskarae nsti.

178 of 211

BHGAVATA-PURA PACAMA-SKANDHA

tasya mahnubhvasynupatham amjitakaya ko vsmad-vidha pariha-bhagavadanugraha upajigamiatti.


rdhara : nanu tvam ativra kutas tam eva bahumanyase ? tatrha
tasynupatham anuvartma | amtjit ak kay rgdayo yasya |
pariho bhagavad-anugraho yasya | sa ko v upagantum icchatti ||26||
krama-sandarbha : pari sarvatobhvena hnas tyakto ntydto
bhagavad-anugraho yena sa | anugraha prrthandi-bandhannta ||26||
vivantha : nanu tvam api prahlda-sada eveti tatra satrapa sadainyam hatasyeti | anupatham anurpa vartma | tasya bale ||26||
o)0(o
|| 5.24.27 ||

tasynucaritam uparid vistariyate yasya


bhagavn svayam akhila-jagad-gurur nryao
dvri gad-pir avatihate nija-jannukampitahdayo yenguhena pad daa-kandharo
yojanyutyuta dig-vijaya uccita.
rdhara : atha ukrokti | nanv evabhta ced balis tarhi tasyaiva
carita vistarea kathyat, tatrha | tasya baler anucaritam uparid
aame vistariyate | yasya dvry avatihate nija-janev anukampita
ktnukampa hdaya yasya | dvrapla-karma darayati | yena rnryaena baler dvri vian daakandhara uccita | kena pad ? tatrpy
aguhenaiva ||27||
krama-sandarbha, vivantha : na vykhytam.
[atrnurprthaka 8.23.10 nitya drasty di padya draavyam |]

o)0(o
|| 5.24.28 ||

tatodhastt taltale mayo nma dnavendras tripurdhipatir bhagavat purri tri-lok-a


179 of 211

BHGAVATA-PURA PACAMA-SKANDHA

cikru nirdagdha-sva-pura-trayas tat-prasdl


labdha-pado myvinm cryo mahdevena
parirakito vigata-sudarana-bhayo mahyate.
rdhara : yath hari sva-bhakto bali sutale nihita sukham ste eva
mahdeva-bhaktopi mayas taltale sukham sta ity hatata iti | labdha
pada sthna yena | mahyate pjyate ||28||
krama-sandarbha : mayas tu myvti mahea-prasdbhsena taltale
vyavahra-sukhena tihann api, na tu r-balivat paramrtha-sukhasampanna iti darayitum hatatodhastd iti | vigateti | mah-devasya
mah-bhgavatasynurodhd iti bhva ||28||
vivantha : mahyate pjyate ||28||
o)0(o
|| 5.24.29 ||

tatodhastn mahtale kdravey sarp


naika-iras krodha-vao nma gaa kuhakatakaka-kliya-suedi-pradhn mahbhogavanta patattri-rjdhipate purua-vhd
anavaratam udvijamn sva-kalatrpatya-suhtkuumba-sagena kvacit pramatt viharanti.
rdhara : naika-irasm aneka-phan gaesti | etat prapacayati
kuhaketi | mah-bhogavanto mah-ky | purua-vht harer vhant ||29||
krama-sandarbha : na vykhytam.
vivantha : naika-irasm aneka-phanm | etat prapacayatikuhaketi
| purua-vht harer vhant ||29||
o)0(o
|| 5.24.30 ||

tatodhastd rastale daitey dnav paayo


nma nivta-kavac kley hiraya-puravsina
180 of 211

BHGAVATA-PURA PACAMA-SKANDHA

iti vibudha-pratyank utpatty mahaujaso


mah-shasino bhagavata sakalaloknubhvasya harer eva tejas pratihatabalvalep bileay iva vasanti ye vai
saramayendra-dty vgbhir mantra-varbhir
indrd bibhyati.
rdhara : vibudha-praty-ank deva-atrava sakalev api lokev
anubhvo yasya tasyaiva tejas sudaranena pratihato balvalepo vryamado yem | bileay sarp iva | indra-dty prayuktbhir mantrarpbhir vgbhi | eva hi vaidikam khynam | paibhir asurair nigh
gmanveu saram deva-unm indrea prahit sandhim icchanta
paaya prhu, kim icchant saram ity-di | s ca sandhim
anicchantndra-stuti-prvaka tn prati paruam hahat indrea
paaya ayadhvam ity-di | te ca tac chrutv bibhyatti ||30||
krama-sandarbha : na vykhytam.
vivantha : daiteydayosura-bhed pratyank atrava | indradty prayuktbhir mantra-rpbhir vgbhi | eva hi vaidikam khyna |
paibhir asurair nigha gm anveu saram deva-unm indrea
prahit sandhim icchanta paaya prhukim icchant saramety-di | s
ca sandhim anicchant indra-stuti-prvaka tn prati paruam hahat
indrea paaya palyadhvam ity-di | te ca tac chrutv bibhyatti ||30||
o)0(o
|| 5.24.31 ||

tatodhastt ptle nga-loka-patayo vsukipramukh akha-kulika-mahakha-vetadhanajaya-dhtarra-akhacakambalvatara-devadattdayo mah-bhogino


mahmar nivasanti yem u ha vai pacasapta-daa-ata-sahasra-r phasu
viracit mah-maayo rociava ptla-vivaratimira-nikara sva-roci vidhamanti.

181 of 211

BHGAVATA-PURA PACAMA-SKANDHA
rdhara : mah-bhogino mah-pha | mahn amara krodho yem |
pacdi-sakhyni ri yem | rm iti vaktavye rm ity ra
||31||
krama-sandarbha : rasya ra chandasi [p. 6.1.60] iti bhagavn
pini ||29||
vivantha : mah-bhogino mah-pha ||31||
iti srrtha-dariny hariy bhakta-cetasm |
pacamasya caturvia sagata sagata satm ||*||
o)0(o
iti rmad-bhgavate mah-pure brahma-stra-bhye
pramahasya sahity vaiysiky pacama-skandhe
vivara-talopavarana nma
caturviodhyya |
|| 5.24 ||

182 of 211

BHGAVATA-PURA PACAMA-SKANDHA
(5.25)

pacaviodhyya

sakaraa-mhtmya
|| 5.25.1 ||
r-uka uvca

tasya mla-dee triad-yojana-sahasrntara ste y vai


kal bhagavatas tmas samkhytnanta iti stvaty
dra-dyayo sakaraam aham ity abhimnalakaa ya sakaraam ity cakate ||
rdhara :
paca-vie tatodhastd ha easya sasthitim |
sajihror ida kle yatra rudra-samudbhava ||
tasya ptlasya kosv ananta | stvaty stvata-tantra-nih caturvyhopsane ya sakaraam ity cakate | tathkhyne hetu, dradyayo samyak karaam ek-karaa yena | tat kuta ? aham ity
abhimno lakaa cihnam adhih-turyasya | ahakrdhihnena
dra-dya-sakarat sakaraa ity artha ||10||
krama-sandarbha : tmasti tamo-gudhiht-rudrasyntarymitvt |
mrti na puru-kpay babhra sattva sauddham [bh.pu. 5.25.10] itydi-virodht ||1||
vivantha:
pacavie tu ptla-tale easya bhbhta |
jagat-sahart rudrasypy aino varit gu ||o||
tmas tama-krya-sahra-pravartayitr, na tu tamo-may, mrti na
puru-kpay babhra sattva sauddham [bh.pu. 5.25.10] ity-di-virodht
| stvaty stvata-tantra-nih dra-dyayor bhokt-bhogyayo
samyak karaa yata sakaraa iti | tac ca karaa aham asya bhokt
ida me bhogyam ity abhimna-lakaam eva abhimantur ahantmamatayo uddhy-artha tad-adhihttvena ya dhyyanti bhva ||1||
o)0(o
|| 5.25.2 ||
183 of 211

BHGAVATA-PURA PACAMA-SKANDHA

yasyeda kiti-maala bhagavatonanta-mrte


sahasra-irasa ekasminn eva rai dhriyama
siddhrtha iva lakyate |
rdhara : anantatvam hayasyedam iti | yac-chabdn sa ea
bhagavn ananta ity uttarenvaya ||2|
krama-sandarbha, vivantha: na vykhytam.
o)0(o
|| 5.25.3 ||

yasya ha v ida klenopasajihratomara-viracitarucira-bhramad-bhruvor antarea sakarao nma rudra


ekdaa-vyhas try-akas tri-ikha lam uttambhayann
udatihat ||
rdhara : tmasatvam hayasyeda vivam upasahartum icchata |
amarea viracite kuil-kte rucir-kte | bhramantyau bhruvau tayor
madhye | uttambhayan unnamayan ||3||
krama-sandarbha : amara-kraa tu prya sarve yugapad
bhagavad-bahirmukhatva jeyam ||3||
vivantha: upasajihrata iti yadaiveda jagad-dhikyena sahartum
aicchat tadaiva my-ghns tad-icchdhnatvt tadyatama-kryarotmako rudro bhr-madhye prdurabht | amara-viracita iti rudrasya
vieaa, sulopa ra | yath siskato dvitya-puruasya nbhi-madhye
rajo-gutmaka padma prdurbhavati tadvat ||3||
o)0(o
|| 5.25.4 ||

yasyghri-kamala-yugalrua-viada-nakhamai-aa-maalev ahi-pataya saha


stvatarabhair eknta-bhaktiyogenvanamanta sva-vadanni parisphuratkuala-prabh-maita-gaa-sthalny ati184 of 211

BHGAVATA-PURA PACAMA-SKANDHA

manohari pramudita-manasa khalu


vilokayanti ||
rdhara : subhagatvam ha | yasyghri-kamala-yugaleru viad
nakh eva maayas te aa samhas tasya maaleu |
parisphurat kualn prabhay maitni gaa-sthalni yeu tni ||4||
krama-sandarbha : na vykhytam.
vivantha: lvayena manoharatvam hayasyeti | makha-mann
aa samhas tasya maaleu darpayamev ity artha ||4||
o)0(o
|| 5.25.5 ||

yasyaiva hi nga-rja-kumrya ia sn
crv-aga-valaya-vilasita-viada-vipula-dhavalasubhaga-rucira-bhuja-rajata-stambhev agurucandana-kukuma-paknulepenvalimpamns
tad-abhimaranonmathita-hdaya-makaradhvajvea-rucira-lalita-smits tadanurgamada-mudita-mada-vighritruakaruvaloka-nayana-vadanravinda savra
kila vilokayanti ||
rdhara : cruy aga-valaye vilasit ca te viad ca vipul ca
dhaval ca subhag ca rucir ca bhuj eva rajata-stambhs tev agurucandana-kukumn paka evnulepas tenvalimpamn | tem
abhimaranenonmathite hdaye makara-dhvajasyveena rucira ca lalita
ca smita ys t | tasynurgea madena ca mudita ca tan madena
vighrite pracalite ca ad-arue karuvaloka-yukte nayane yasmis tad
vadanravinda vilokayanti ||5||
krama-sandarbha : na vykhytam.
vivantha: cruy aga-valaye vilasit ca te viad ca vipul ca
dhaval ca subhag ca rucir ca bhuj eva rajata-stambhs tev agurucandana-kukumn paka evnulepas tenvalimpamn | tem
abhimaranenonmathite hdaye makara-dhvajasyveena rucira ca lalita
ca smita ys t | tasynurgea madena ca mudita ca tan madena
185 of 211

BHGAVATA-PURA PACAMA-SKANDHA
vighrite pracalite ca ad-arue karuvaloka-yukte nayane yasmis tad
vadanravinda vilokayanti ||5||
o)0(o
|| 5.25.6 ||

sa eva bhagavn anantonanta-gurava dideva upasahtmara-roa-vego lokn


svastaya ste ||
rdhara : amarosahanam | roa krodha | upasahtas tayor vego
yena ||6||
krama-sandarbha : na vykhytam.
vivantha: upasahteti sthitin-kle samprati roasynaucityd iti
bhva | amarosahiut tad-uttho roa krodha ||6||
o)0(o
|| 5.25.7 ||

dhyyamna sursuroraga-siddha-gandharvavidydhara-muni-gaair anavarata-mada-muditavikta-vihvala-locana sulalitamukharikmtenpyyamna sva-pradavibudha-ytha-patn aparimlna-rga-navatulasikmoda-madhv-savena mdyan


madhukara-vrta-madhura-gta-riya
vaijayant sv vanaml nla-vs ekakualo hala-kakudi kta-subhaga-sundara-bhujo
bhagavn mahendro vraendra iva kcan
kakm udra-llo bibharti ||
rdhara : upsanrtham ha | surdibhir dhyyamna cintyam ha
anavarata madena mudita csau vikta-vihvala-locana ca | su-lalitena
mukharikmtena vacanmtena sva-pradn vibudha-ytha-pn pat
cpyyamno harayan | nle vsas yasya | ekam eva kuala yasya |
186 of 211

BHGAVATA-PURA PACAMA-SKANDHA
halasya kakudi phe kto nyasta subhaga ca sundara ca bhujo yena |
udr ll yasya sa | na parimlno rga kntir yasys tasy navatulasiky moda-madhv-savena surabhi-madhu-rasena mdyat
madhukar ye vrts te madhura-gtena rr yasys t vana-mlm
| kak varatrm |
krama-sandarbha : na vykhytam.
vivantha: sulalitena mukharikmtena vacanmtena, kak varatrm
||7||
o)0(o
|| 5.25.8 ||

ya ea evam anuruto dhyyamno


mumukm andi-kla-karma-vsangrathitam avidymaya hdaya-granthi sattvarajas-tamo-mayam antar-hdaya gata u
nirbhinatti tasynubhvn bhagavn
svyambhuvo nrada saha tumburu sabhy
brahmaa salokaym sa ||
rdhara : salokaym sa varaym sa |
krama-sandarbha : na vykhytam.
vivantha: salokaymsa purudy-avatratvena lokais tuva ||8||
o)0(o
|| 5.25.9 ||

utpatti-sthiti-laya-hetavosya kalp
sattvdy prakti-gu yad-kaysan |
yad-rpa dhruvam akta yad ekam tman
nndht katham u ha veda tasya vartma ||
rdhara : asya jagata utpatty-di-hetavo gu yasyekay kalp svasva-krya-samarth san | yasya tu rpa dhruvam anantam aktam andi |
tatra hetuyad ekam eva sad tmann tmani nn-krya-prapacam adht
187 of 211

BHGAVATA-PURA PACAMA-SKANDHA
| tasya brahma-rpasya vartma tattva jana katham u ha naiva vedety
artha ||9||
krama-sandarbha : na vykhytam.
vivantha: kalp sva-sva-krya-samarth yad-kayaiva san, yvat
puruasya praktvkaa nst, tvat prakti-gu sattvdy
mahattattvdnm utpatty-diu na samarth abhuvann ity artha | yasya
rpam kra dhruva nitya yatoktam aktrima cinmayatvd ity artha |
ki ca, yad ekam eva tmani sva-deha-roma-kpa-pradeeu nn-kryaprapacam adht dadhra pupoa, tasya vartma tattva tat-prpti-mrga
v ko veda ? ||9||
o)0(o
|| 5.25.10 ||

mrti na puru-kpay babhra sattva


sauddha sad-asad ida vibhti tatra |
yal-ll mga-patir dadenavadym
dtu svajana-mansy udra-vrya ||
rdhara : tarhi katham asau mumukubhi sevyate ? tatrhamrtim iti
| yatreda sad-asad vibhti sa nosmka bhaktn bahu-kpay
sauddha sattva mrti babhra | svajann mansy dtu vakartu kt yasya ll mga-pati siha dade aikat | yata udri
vryi yasya tasmd anya mumuku kam rayed ity uttarenvaya |
yad v, kpayety atra hetu, yad yasmt svajann mansy dtu llm
dade | mga-patir ivodra-vrya | yad v, mgyanta iti mg kmaprad, te patir mukhya ||10||
krama-sandarbha : mgapati r-varha-deva jahsa cho vanagocaro
mga [bh.pu. 3.18.24] iti | tatrpi mga-abda-prayogd yasya ll
pthiv-dhraa-lakam dade svktavn iti parama-mhtmya
daritam ||10||
vivantha: rma-kdy-avatratvena stautimrti babhra | nanu ki
praktim ? na hi na hi, sauddha sattvam | ata eva yatra yasy
cinmayy mrtau sad asad ida jagad vibhti, r-vrajevarypi datvd
iti bhva | yad yay mrty mgapati siha iva anavady llm dade
rudann iva hasan mugdha-bla-sihvalokana [bh.pu. 3.2.28] ity
188 of 211

BHGAVATA-PURA PACAMA-SKANDHA
uddhavokte | kim-artham ? svajann mansi hastina iva dtum kya
grahtu ya eva udra-vrya giri-vara-dhradi-parkramavn ||10||
o)0(o
|| 5.25.11 ||

yan-nma rutam anukrtayed akasmd


rto v yadi patita pralambhand v |
hanty aha sapadi nm aeam anya
ka ed bhagavata rayen mumuku ||
rdhara : ki ca st tasya kpay vapur dhraa tad bhajana v tan
nmaudryam evti-citram ity ha | yasya nma yadi patito mah-ptaky
apy anukrtayet tarhi sa uddhyed iti kim u vaktavyam | yatosv eva nm
aeam aha sadyo hanti | katham anukrtayet | anyata ruta
vkasmd v rto v san pralambhand v parihst | tasmc ched
anyam |
krama-sandarbha : na vykhytam.
vivantha: yan-nmpi patita-pvanam iti ki vaktavya, yata patitam
api pvan karotti vadann eva ea-rpatvenpi stauti dvbhym | yasya
nma sakaraa iti patito mah-ptaky api yad anukrtayet, tarhi
suddhyed iti ki vaktavyam, yatosv eva sva-darana-dndin nm
aeam aha sadyo hanti | katham anukrtayet ? anyata ruta v
akasmd v rto v san | pralambhant parihsd v ki puna raddhbhaktibhym ||11||
o)0(o
|| 5.25.12 ||

mrdhany arpitam auvat sahasra-mrdhno


bh-gola sa-giri-sarit-samudra-sattvam |
nantyd animita-vikramasya bhmna
ko vryy adhi gaayet sahasra-jihva ||
rdhara : giry-di-sahita bh-golam | sattvni prina | sahasra-jihvopi
ko gaayet |
189 of 211

BHGAVATA-PURA PACAMA-SKANDHA
krama-sandarbha : bhagavad-vigrahasya madhyamaparimyamaatvepi vibhutvd bh-maalasyutvam ||12||
vivantha: mrdhani ekasminn eva bhgolam auvat tihati sattvni
prina | sahasra-jihva sann api ko gaayet ? ||12||
o)0(o
|| 5.25.13 ||

evam-prabhvo bhagavn ananto


duranta-vryoru-gunubhva |
mle rasy sthita tma-tantro
yo llay km sthitaye bibharti ||
rdhara : duranta vrya bala yasya | uravo gu anubhva ca yasya
sa ca rasy bhmer mle sthitas tihati | tma-tantra tm-dhra |
krama-sandarbha : na vykhytam.
vivantha: du-abdo na-artha ||13||
o)0(o
|| 5.25.14 ||

et hy eveha nbhir upagantavy gatayo yath-karmavinirmit yathopadeam anuvarit kmn


kmayamnai ||
rdhara : uktasya loka-vibhgasyopayoga vadann upasaharati | et hy
eveha kmn kmayamnair nbhir upagantavy ity anvaya |
krama-sandarbha : na vykhytam.
vivantha: kmn kmayamnair nbhi ||14||
o)0(o
|| 5.25.15 ||
190 of 211

BHGAVATA-PURA PACAMA-SKANDHA

etvatr hi rjan pusa pravtti-lakaasya dharmasya


vipka-gataya uccvac visad yath-prana
vycakhye kim anyat kathayma iti ||
rdhara : tasya prapaca, etvatyo vipka-gataya phala-bht gatayas
t vycakhye vykhytavn asmi |
krama-sandarbha, vivantha: na vykhytam.
iti srrtha-dariny hariy bhakta-cetasm |
pacame pacavioya sagata sagata satm ||*||
o)0(o
iti rmad-bhgavate mah-pure brahma-stra-bhye
pramahasya sahity vaiysiky pacama-skandhe
sakaraa-mhtmya nma pacaviodhyya |
|| 5.25 ||

191 of 211

BHGAVATA-PURA PACAMA-SKANDHA
(5.26)

aviodhyya

naraka-varana
|| 5.26.1 ||
r-rjovca

mahara etad vaicitrya lokasya katham iti.


rdhara :
a-vie tu tatodhastn naraka-sthitir ucyate |
ppino yatra dahyante yama-dtair yath-yatham ||
puso gataya ucc-vac visado iti bhoga-vaicitryam uktam | tad etat kuta
? iti pcchatimahara iti ||1||
krama-sandarbha : asamnatve tvat phala-vaicitrya bhavaty eva
samnatvepi tad ity hatriguatvd iti ||1||
vivantha :
bhuvodhastj jald rdhva naraka-sthnam ucyate |
avie yatra dayante ppino yama-kikarai ||
puso gataya uccvac visad bhoga-vaicitryam uktam | tad etat kuta ?
iti pcchatimahara iti ||1||
o)0(o
|| 5.26.2 ||
ir uvca

tri-guatvt kartu raddhay karma-gataya


pthag-vidh sarv eva sarvasya tratamyena
bhavanti.
rdhara : karmaa samnatvepi raddh-vaicitryt phala-vaicitryam iti
pariharatitri-guatvd iti | sttviky raddhay kartu sukhitva, rjasy
sukhitva dukhitva ca, tmasy dukhitva mhatva ca, tatrpi ts
raddhn tratamyt sukhdi-tratamya sarvem ity artha ||2||
192 of 211

BHGAVATA-PURA PACAMA-SKANDHA
krama-sandarbha : na vykhytam.
vivantha : raddh-vaisdyt phala-vaicitryam hatri-guatvd iti |
sttviky raddhay dharma eva bhavet, tasmc ca kartu sukham eva,
rjasy dharmdharmau tbhy sukha-dukhe, tmasy adharma eva
tasmc dukha-mohau | tatrpi ts raddhn tratamya, sarvasya
sarv iti, na hi kacit sarvadaiva sttvika-raddhvn eva v, ata klabhedena sarva-vidhasyaiva jvasya sarva-vidh gataya ||2||
o)0(o
|| 5.26.3 ||

athedn pratiiddha-lakaasydharmasya
tathaiva kartu raddhy vaisdyt karmaphala visada bhavati, y hy andy-avidyay
kta-kmn tat-parima-laka staya
sahasraa pravtt, ts
prcuryenuvarayiyma |
rdhara : pratiiddha pratiedha sa eva lakaa prama
yasydharmasya kartu raddh-vaisdya tamasas tratamyt | tatrpi
kraa darayann ha | andy-avidy-ktn kmn y stayo naraks
ts t | athedn t prcuryenuvarayiyma ity anvaya ||3||
krama-sandarbha : pratiiddha-lakaasydharmasya ya kart, tasya
tathaiva prvokta-prakreaiva raddh-vaisdyd adharma-lakaasya
karmaa phala visada bhavati | tatra niedhe prattvapi saty
pramdena tat-karat tamasolpatva mohena madhyamatva
nstikaty tu pratva jeyam | athto hetor ys tat-parima-lakaastaya sahasraa pravtt santi, t prcuryea tu varayiyma |
kem di-kran sambandhinyas t ity apekym haandti ||3||
vivantha : tatra stra-vihitasya dharmasya phala-bhtni bhaumadivya-bila-svarga-sukhni daritny ata evdharmasypi phala-bhtni
naraka-dukhny api vivakitavynty ata haatheti | pratiiddha
pratiedhas tad eva lakaa prama yasya tasya tathaiveti dharmasya
kartur yath tathaivdharmasypi kartur ity artha | raddhy vaisdyd
iti raddh-vaisdyasypi tamas-tratamyam eva kraam | tath hi
pramdendharma-karat tasmasolpatva, jnena madhyamatva, tatrpi
nstikatvena pratva jeyam | tamas traividhyasypi kraa darayann
haandy-avidy-sambandho jvasya kad katha veti vaktum aakte
193 of 211

BHGAVATA-PURA PACAMA-SKANDHA
andir y tama-di-traividhya-may avidy tay ktn jvasambandhitvenopapditn kmn vsann y staya, kdyas
te kmn parima-laka, ts madhye prcuryea narakn iti
ea ||3||
o)0(o
|| 5.26.4 ||
rjovca

narak nma bhagavan ki dea-vie athav


bahis tri-loky ho svid antarla iti.
na katamenpi vykhytam.
o)0(o
|| 5.26.5 ||
r-ir uvca

antarla eva tri-jagatys tu dii dakiasym


adhastd bhmer uparic ca jald yasym
agnivttdaya pit-ga dii svn gotr
paramea samdhin saty evia sn
nivasanti.
rdhara : na vykhytam.
krama-sandarbha : svn gotrm iti tat taybhimnd eva, tata eva
yat kicic chntir bhavatti saty evia ity uktam ||5||
vivantha : bhme sapta-ptlavaty adha, jald garbhodt ||5||
o)0(o
|| 5.26.6 ||

yatra ha vva bhagavn pit-rjo vaivasvata


sva-viaya prpiteu sva-puruair jantuu
sampareteu yath-karmvadya doam
194 of 211

BHGAVATA-PURA PACAMA-SKANDHA

evnullaghita-bhagavac-chsana sagao dama


dhrayati.
rdhara : karma-doam anatikramya doam eva dama ppa-phala
daa karoti na ullaghita bhagavac-chsana yena ||6||
krama-sandarbha : doam eva dama-rpea pariamayatty artha |
anullaghiteti | bhagavn atra brahm tath sana ca bibhikaypi jvn
bhagavad-antar-mukhkartum iti jeyam | yad v, bhagavac-chsanaabdentra veda evocyate ||6||
vivantha : sva-viaya sva-dea , karmvadya karma-doam
anatikramya doa doa-rpa dama daa, tdy vibhikaypi jvn
bhagavatontarmukh-kartum iti bhva ||6||
o)0(o
|| 5.26.7 ||

tatra haike narakn eka-viati gaayanti atha


ts te rjan nma-rpalakaatonukramiymas tmisrondha-tmisro
rauravo mah-raurava kumbh-pka klastram asipatra-vana skara-mukham andhakpa kmi-bhojana sandaas tapta-srmir
vajra-kaaka-lmal vaitara pyoda prarodho viasana llbhaka srameydanam
avcir aya-pnam iti |
ki ca, kra-kardamo rako-gaa-bhojana laproto dandakovaa-nirodhana paryvartana
scmukham ity a-viatir narak vividhaytan-bhmaya.
rdhara : matntare-viatim haki ceti ||7||
krama-sandarbha : na vykhytam.
vivantha : tmisrdaya eka-viatir narak, matntarea prve
miltnaviatim haki ceti ||7||
195 of 211

BHGAVATA-PURA PACAMA-SKANDHA
o)0(o
|| 5.26.8 ||

tatra yas tu para-vittpatya-kalatry apaharati


sa hi kla-pa-baddho yama-puruair atibhaynakais tmisre narake baln niptyate
anaannudapna-daa-tana-santarjandibhir
ytanbhir ytyamno jantur yatra kamalam
sdita ekadaiva mrcchm upayti tmisraprye.
rdhara : ppa-bhedena ca tat tan naraka-ytan-bheda prapacayati
tatra yas tv atydin | ytyamna pyamna | ekadaiva tadaiva ||8||
krama-sandarbha : na vykhytam.
vivantha : ytyamna pyamna tmisra-pryondhakra-bahule ||
8||
o)0(o
|| 5.26.9 ||

evam evndha-tmisre yas tu vacayitv purua


drdn upayukte, yatra arr niptyamno
ytan-stho vedanay naa-matir naa-di
ca bhavati, yath vanaspatir vcyamna-mla,
tasmd andha-tmisra tam upadianti.
rdhara : purua pati vacayitv ||9||
krama-sandarbha : evam iti ||9||
vivantha : purua patim ||9||
o)0(o
|| 5.26.10 ||
196 of 211

BHGAVATA-PURA PACAMA-SKANDHA

yas tv iha v etad aham iti mamedam iti bhtadrohea kevala sva-kuumbam evnudina
praputi, sa tad iha vihya svayam eva tadaubhena raurave nipatati.
rdhara : etac charram aham iti | ida dhandi mameti matv, sva ca
kuumbam eva puti | tenubhena ||10||
krama-sandarbha : yas tu tasyaivam eva bhavatty artha ||10||
vivantha : etac charram aham iti | ida dhandika mameti matv
bhta-droheeti bhta-droha vin tu kevalha-mamakrbhy na raurave
nipatatti buddhyate ||10||
o)0(o
|| 5.26.11 ||

ye tv iha yathaivmun vihisit jantava paratra


yama-ytanm upagata, ta eva ruravo bhtv,
tath tam eva vihisanti, tasmd rauravam ity
h rurur iti sarpd atikrra-sattvasypadea.
rdhara : ruravo bhtveti | karmy eva tath parima prpyety
artha | atikrrasya bhra-gkhyasya sattvasypadea saj ||11||
krama-sandarbha : ye tv iti | ta eva tad-dhis-jta-karmy evety artha
| ruru-abdasya svaya r-ukena k-vidhnl lokev aprasiddhoya
jantu-viea iti scyate ||11||
vivantha : ruravo bhtveti | karmy eva tath parima prpyety
artha | atikrrasya bhra-gkhya-sattvasypadea saj iti svmicara | ruru-abdasya svaya muninaiva k-vidhnl lokev aprasiddha
evya jantu-viea iti sandarbha ||11||
o)0(o
|| 5.26.12 ||

197 of 211

BHGAVATA-PURA PACAMA-SKANDHA

evam eva mahrauravo yatra nipatita purua


kravyd nma ruravas ta kravyea ghtayanti
ya kevala dehambhara.
rdhara : kravyea nimittena msrtham ity artha ||12||
krama-sandarbha : na vykhytam.
vivantha : kravyea nimittena msrtham ity artha | kevalam iti
bhta-droheeti ea ||12||
o)0(o
|| 5.26.13 ||

yas tv iha v ugra pan pakio v prata


uparandhayati tam apakarua purudair api
vigarhitam amutra yamnucar kumbhpke
tapta-taile uparandhayanti.
rdhara : prnata sa-jvn uparandhayati pacati | apakarua
nikpam ||13||
krama-sandarbha : na vykhytam.
vivantha : prnata uparandhayati sa-prn pacatty artha ||13||
o)0(o
|| 5.26.14 ||

yas tv iha brahma-dhruk sa klastra-sajake


narake ayuta-yojana-parimaale tmramaye
tapta-khale upary-adhastd agny-arkbhym atitapyamnebhiniveita kut-pipsbhy ca
dahyamnntar-bahi-arra ste ete
ceatevatihati paridhvati ca yvanti pauromi tvad vara-sahasri.
rdhara, vivantha : khale same dee ||14||
198 of 211

BHGAVATA-PURA PACAMA-SKANDHA
krama-sandarbha : na vykhytam.
o)0(o
|| 5.26.15 ||

yas tv iha vai nija-veda-pathd anpady apagata


pkhaa copagatas tam asi-patravana
praveya kaay praharanti tatra hsv itas tato
dhvamna ubhayato dhrais tla-vansi-patrai
chidyamna-sarvgo h hatosmti paramay
vedanay mrcchita pade pade nipatati svadharmah pkhanugata phala bhukte.
rdhara : sva-dharma-h dharma-tyg ||15||
krama-sandarbha, vivantha : na vykhytam.
o)0(o
|| 5.26.16 ||

yas tv iha vai rj rja-puruo v adaye daa


praayati brhmae v arra-daa sa
ppyn narakemutra skaramukhe nipatati,
tatrtibalair vinipiyamvayavo
yathaiveheku-khaa rta-svarea svanayan,
kvacin mrcchita kamalam upagato
yathaiveh-da-do uparuddh.
rdhara : svanayan rudan kamala moham upagato bhavati | adados tenoparuddh santo yath kamalam upagats tadvat ||16||
krama-sandarbha : na vykhytam.
vivantha : svanayan rudan | ada-do nirdo | uparuddh dait
||16||
o)0(o
199 of 211

BHGAVATA-PURA PACAMA-SKANDHA
|| 5.26.17 ||

yas tv iha vai bhtnm varopakalpitavttnm avivikta-para-vyathn svaya


puruopakalpita-vttir vivikta-para-vyatho
vyathm carati sa paratrndhakpe tadabhidrohea nipatati tatra hsau tair jantubhi
pau-mga-paki-sarspair maaka-ykmatkua-makikdibhir ye ke cbhidrugdhs tai
sarvatobhidruhyamas tamasi vihata-nidrnirvtir alabdhvasthna parikrmati yath
kuarre jva.
rdhara : vareopakalpit manuya-rakta-pndi-laka vttir ye
matkudnm | na vivikt vijt para-vyath yair avivekibhis tem |
puruea brhmadi-bhvena vidhi-niedha-prvakam upakalpit vttir
yasya | vivikt para-vyath yena vivekin | abhidrugdh hisit | vihat
nidr-rp nirvtir yasya | na labdham avasthna yena | sa tamasi
parikrmati ||17||
krama-sandarbha : kuarre tiryag-di-lakae ||17||
vivantha : varea kalpit manuya-rakta-pndi-laka vttir ye
mat-kudnm, na vivikt vijt pare vyath yais tem |
puruopakalpita-vttir vareaiva vihit niiddha-jvika, manuyatvd
vijtny avyatha ||17||
o)0(o
|| 5.26.18 ||

yas tv iha v asavibhajynti yat


kicanopanatam anirmita-paca-yajo vyasasastuta sa paratra kmibhojane narakdhame
nipatati tatra ata-sahasra-yojane kmi-kue
kmi-bhta svaya kmibhir eva bhakyama
kmi-bhojano yvat tad
aprattprahtdonirveam tmna ytayate.
200 of 211

BHGAVATA-PURA PACAMA-SKANDHA
rdhara : yat kicana bhakydikam upanata prpta, tad asavibhajya
| na nirmit paca-yaj yena | ata eva vyasai sastuta samatvena
varita | kmi-bhojana kmn eva bhujna, yvat tat yvanti yojanni,
tat kmi-kua, tvanti vari yvad v tat ptakam ity artha | aprattam
asavibhaktam aprahuta cttti tath sa | anirveam akta-pryacittam
||18||
krama-sandarbha : na vykhytam.
vivantha : yat kicana bhakya-bhojydikam upanata prpta, tad
asavibhajya | vyasai sastuta samatay varita | vyasa-tulyair v
stuta | kmi-bhojana kmn eva bhujna | apramattam asavibhaktam
aprahuta cttti tath sa | tat ppa yvat tvad ity artha | anirveam
akta-pryacittam ||18||
o)0(o
|| 5.26.19 ||

yas tv iha vai steyena bald v hiraya-ratndni


brhmaasya vpaharaty anyasya vnpadi
puruas tam amutra rjan yama-puru
ayasmayair agni-piai sandaais tvaci
nikuanti.
rdhara, vivantha : nikuanti chindanti ||19||
krama-sandarbha : na vykhytam.
o)0(o
|| 5.26.20 ||

yas tv iha v agamy striyam agamya v


purua yoid abhigacchati tv amutra kaay
tayantas tigmay srmy lohamayy puruam
ligayanti striya ca purua-rpay srmy.
rdhara, vivantha : tigmay taptay | srmy pratimay ||20||
krama-sandarbha : na vykhytam.
201 of 211

BHGAVATA-PURA PACAMA-SKANDHA
o)0(o
|| 5.26.21 ||

yas tv iha vai sarvbhigamas tam amutra niraye


vartamna vajrakaaka-lmalm ropya
nikaranti.
rdhara : sarvbhigama pav-dy-upagant ||21||
krama-sandarbha : na vykhytam.
vivantha : sarvbhigama pav-dn apy abhigacchati ||21||
o)0(o
|| 5.26.22 ||

ye tv iha vai rjany rja-puru v apkha


dharma-setn bhindanti te samparetya
vaitaray nipatanti bhinna-maryds tasy
niraya-parikh-bhty nady ydo-gaair itas
tato bhakyam tman na viyujyamn
csubhir uhyamn svghena karma-pkam
anusmaranto vi-mtra-pya-oita-keanakhsthi-medo-msa-vas-vhinym
upatapyante.
rdhara : apkha sat-kuln santa | dvitynta-phe setuvieaam | nad viinaivi-mtreti ||22||
krama-sandarbha : na vykhytam.
vivantha : tman dehena ||22||
o)0(o
|| 5.26.23 ||

202 of 211

BHGAVATA-PURA PACAMA-SKANDHA

ye tv iha vai val-patayo naa-auccraniyams tyakta-lajj pau-cary caranti te cpi


pretya pya-vi-mtra-lema-mal-prrave
nipatanti tad evtibbhatsitam ananti.
rdhara : pau-cary svecch-cram ||23||
krama-sandarbha : na vykhytam.
vivantha : vi-mtreti nad-vieaam ||23||
o)0(o
|| 5.26.24 ||

ye tv iha vai va-gardabha-patayo brhmadayo


mgay vihr atrthe ca mgn nighnanti tn
api samparetn lakya-bhtn yama-puru
iubhir vidhyanti.
rdhara : a-trthe vihitd anyatra | vidhyantti pra-nirodho darita ||
24||
krama-sandarbha : na vykhytam.
vivantha : a-trthe vihitd anyatra ||24||
o)0(o
|| 5.26.25 ||

ye tv iha vai dmbhik dambha-yajeu pan


viasanti tn amumin loke vaiase narake
patitn niraya-patayo ytayitv viasanti.
rdhara : niraya-patayo yama-puru ||25||
krama-sandarbha : na vykhytam.
vivantha : viasanti ghnanti ||25||
203 of 211

BHGAVATA-PURA PACAMA-SKANDHA
o)0(o
|| 5.26.26 ||

yas tv iha vai savar bhry dvijo reta


pyayati kma-mohitas ta ppa-ktam amutra
reta-kulyy ptayitv reta sampyayanti.
rdhara : ll-bhakam hayas tv iti | reta-pna krayanti ||26||
krama-sandarbha : na vykhytam.
vivantha : reta prayati vakaraa-kman-viertha reta-pna
krayanti ||26||
o)0(o
|| 5.26.27 ||

ye tv iha vai dasyavognid garad grmn


srthn v vilumpanti rjno rja-bha v t
cpi hi paretya yamadt vajra-dar vna
sapta-atni viati ca sarabhasa khdanti.
rdhara : yama-dt ye vna | sa-rabhasa sa-sabhramam ||27||
krama-sandarbha, vivantha : na vykhytam
o)0(o
|| 5.26.28 ||

yas tv iha v anta vadati skye dravyavinimaye dne v kathacit sa vai pretya
narakevcimaty adha-ir niravake yojanaatocchryd giri-mrdhna samptyate yatra
jalam iva sthalam ama-pham avabhsate tad
avcimat tilao viryama-arro na
mriyama punar ropito nipatati.
204 of 211

BHGAVATA-PURA PACAMA-SKANDHA
rdhara : dravya-vinimaye kraya-vikraydau | niravake nirlambe |
avci-abdrtham hayatreti | vcis taragas tad-rahitatvd avci ||28||
krama-sandarbha : na vykhytam.
vivantha : niravake nirlambe | avci-abdrtham hayatreti |
avcimat taraga-hnam ||28||
o)0(o
|| 5.26.29 ||

yas tv iha vai vipro rjanyo vaiyo v somapthas tat-kalatra v sur vrata-sthopi v
pibati pramdatas te niraya ntnm urasi
padkramysye vahnin dravama
kryasa niicanti.
rdhara : yo vipras tat kalatra v sur pibaty anyopi v vrata-stha
san rjanyo vaiyo v soma-ptha kta-soma-pna ity anvaya | tayo
soma-sthne phala-camasa-vidhnt soma-pna-niedhc ca | tath ca
ruti
nyag-rodhas tribhir htya t sapiya dadhany upamjya
tamasmai bhaka saprayacchen na somam iti ||29||
krama-sandarbha : na vykhytam.
vivantha : soma-ptha kta-soma-pna, vahnin dravat kryasa
loham ||29||
o)0(o
|| 5.26.30 ||

atha ca yas tv iha v tma-sambhvanena


svayam adhamo janma-tapo-vidycravarramavato varyaso na bahu manyeta sa
mtaka eva mtv krakardame nirayevk-ir
niptito durant ytan hy anute.
205 of 211

BHGAVATA-PURA PACAMA-SKANDHA
rdhara : sa prvam api mtaka eva san mtv ||30||
krama-sandarbha : na vykhytam.
vivantha : tma-sambhvanena mithyhakrea ||30||
o)0(o
|| 5.26.31 ||

ye tv iha vai puru purua-medhena yajante


y ca striyo n-pan khdanti t ca te paava
iva nihat yama-sadane ytayanto rako-ga
saunik iva svadhitinvadysk pibanti ntyanti
ca gyanti ca hyam yatheha purud.
rdhara : puruasya medhena hisay bhairavdn yajante | y ca
striyo nara-msa bhakayanti | kma-rp rako-ga bhtv yatheha te
purud santa prvam antyanta tadvat ||31||
krama-sandarbha, vivantha : na vykhytam.
o)0(o
|| 5.26.32 ||

ye tv iha v angasoraye grme v


vairambhakair upastn upavirambhayya
jijvin la-strdipaprotn kranakatay
ytayanti tepi ca pretya yama-ytansu ldiu
prottmna kut-tbhy cbhihat kakavadibhi cetas tatas tigma-tuair
hanyamn tma-amala smaranti.
rdhara : vairambhakair vivsopyai | upavirambhayya vivsya ||
32||
krama-sandarbha : na vykhytam.
vivantha : vairambhakair vivsopyai ||32||
206 of 211

BHGAVATA-PURA PACAMA-SKANDHA
o)0(o
|| 5.26.33 ||

ye tv iha vai bhtny udvejayanti nar ulbaasvabhv yath dandaks tepi pretya narake
dandakkhye nipatanti yatra npa dandak
paca-mukh sapta-mukh upastya grasanti
yath bileayn.
rdhara, vivantha : bileayn mikn ||33||
krama-sandarbha : na vykhytam.
o)0(o
|| 5.26.34 ||

ye tv iha v andhvaa-kusla-guhdiu bhtni


nirundhanti tathmutra tev evopaveya
sagarea vahnin dhmena nirundhanti.
rdhara : sagarea saviea ||34||
krama-sandarbha, vivantha : na vykhytam.
o)0(o
|| 5.26.35 ||

yas tv iha v atithn abhygatn v gha-patir


asakd upagata-manyur didhakur iva ppena
caku nirkate tasya cpi niraye ppa-der
aki vajra-tu gdhr kaka-kkavadaya prasahyoru-bald utpayanti.
rdhara : atithayojta-prv abhygat jta-prvs tn | ppena vakrktena ||35||
krama-sandarbha : na vykhytam.
207 of 211

BHGAVATA-PURA PACAMA-SKANDHA
vivantha : atithayojta-prv abhygat jta-prv ||35||
o)0(o
|| 5.26.36 ||

yas tv iha v hybhimatir ahaktis tiryakprekaa sarvatobhiviak artha-vyaya-nacintay pariuyama-hdaya-vadano nirvtim


anavagato graha ivrtham abhirakati sa cpi
pretya tad-utpdanotkaraa-sarakaaamala-graha scmukhe narake nipatati yatra
ha vitta-graha ppa-purua dharmarja-puru
vyak iva sarvatogeu strai parivayanti.
rdhara : hybhimatir dhana-garvita | ahakti rehoham iti
mn | tiryak prekaa yasya | sarvato gurv-der api dhana corayiyantti
viakamna | pariuyama hdaya vadana ca yasya |
anavagatoprpta | tasyrthasyotpdandibhi amala ghtti tath |
parivayanti stra-prota kurvanti ||36||
krama-sandarbha : na vykhytam.
vivantha : hybhimatir dhana-garvita | ahaktir ahakr | sarvato
gurv-dibhyopi dhana me grahyantty abhiak | parivayanti straprota kurvanti ||36||
o)0(o
|| 5.26.37 ||

eva-vidh narak yamlaye santi ataa


sahasraas teu sarveu ca sarva evdharmavartino ye kecid ihodit anudit cvani-pate
paryyea vianti tathaiva dharmnuvartina
itaratra iha tu punar-bhave ta ubhaya-ebhy
nivianti.
rdhara : itaratra svargdau | iha martya-loke punar bhave punar janmanimittam | ubhayor dharmdharmayo ebhym ||37||
208 of 211

BHGAVATA-PURA PACAMA-SKANDHA
krama-sandarbha : na vykhytam.
vivantha : itaratra svarge | iha bhrata-bhmau punar api
dharmdharmayor bhava utpattir yatas tasmin ubhayayo
dharmdharmayo ebhym ||37||
o)0(o
|| 5.26.38 ||

nivtti-lakaa-mrga dv eva vykhyta |


etvn eva-koo ya caturdaadh pureu
vikalpita upagyate yat tad bhagavato
nryaasya skn mah-puruasya
sthaviha rpam tmamy-guamayam
anuvaritam dta pahati oti rvayati sa
upageya bhagavata paramtmanogrhyam api
raddh-bhakti-viuddha-buddhir veda.
rdhara : dv eva dvitya-skandhe vaivnara yti [bh.pu. 2.2.24] itydin | upageyam aupaniada rpam | raddha-bhaktibhy viuddha
buddhir yasya ||38||
krama-sandarbha : na vykhytam.
vivantha : dv eva dvitya-ttydiu vaivnara yti [bh.pu.
2.2.24] ity-dibhi | upageyam aupaniada rpa grahtum aakyam ||38||
o)0(o
|| 5.26.39 ||

rutv sthla tath skma rpa bhagavato


yati |
sthle nirjitam tmna anai skma dhiy
nayed iti ||
rdhara : yath yathvac chrutv ||39||

209 of 211

BHGAVATA-PURA PACAMA-SKANDHA
krama-sandarbha : yath sthla rutv tath skma ca rutv, sthle
rpe tmna nirjita ktv anai kramea skma prati dhiy
vyavasytmikay buddhy nayed ity anvaya | phntara tu sugamam |
skmam atra bhakti-mtra-gamya rpa
yavan na jyeta parvaresmin
vivevare draari bhakti-yoga [bh.pu. 2.2.14] iti dvityokte
||39||
vivantha : yath yathvat sthle rpe nimajjita vaktam tmna
mana ||39||
o)0(o
|| 5.26.40 ||

bh-dvpa-vara-sarid-adri-nabha-samudraptla-di-naraka-bhgaa-loka-sasth |
gt may tava npdbhutam varasya
sthla vapu sakala-jva-nikya-dhma ||
rdhara : katha-bht sasth ? sakaln jva-nikyn dhma
raya-bhta vapu ||40||
krama-sandarbha, vivantha : na vykhytam.
iti srrtha-dariny hariy bhakta-cetasm |
avia pacame skandhe sagata sagata satm ||*||
sahiut-divya-sudh-pravhn
sdhn samkarya jijvimi |
sva-dhrya-durvra-bhujaga-daasyho gatir me katham anyath syt ||
pacama-skandha-k r-rdh-ka-saras-tae |
ka-ahym apurya phlguna-bhauma-vsare ||
o)0(o
iti rmad-bhgavate mah-pure brahma-stra-bhye
pramahasya sahity vaiysiky pacama-skandhe
naraka-varana nma aviodhyya |
210 of 211

BHGAVATA-PURA PACAMA-SKANDHA
|| 5.26 ||

211 of 211

Potrebbero piacerti anche