1

Sce. kee@ce (Yeeie -2)

JeJemeee JeJemLeeHeve
DeYeemeHeef$ekee e. 4

Deeblejje^ere efveee&le efJeHeCeve

(International Marketing)

1
Deeblejje^ere efJeHeCeve DeesUKe
(Introduction to International Marketing)

Ieke jevee
1.0
1.1
1.2
1.3
1.4
1.5
1.6
1.7
1.8
1.9
1.10

Gefes
emleeJevee
Deeblejj^ere efJeHeCeve - DeLe& Je JeeKee
Deeblejje^ere efJeHeCeveeeer JewefMees
Deeblejje^ere efJeHeCeveele menYeeieer nesCeeeer keejCes
Deeblejje^ere JeeHeejeleerue keue
Deeblejje^ere efJeHeCeveeleerue DeeJneves
Deeblejje^ere efJeHeCeveeMeer mebyebefOele Ieke
meejebMe
eMve
meboYe&ebLe

1.0 Gefes (Objectives)

ee DeYeeme Iekeeletve efJeeeLeevee Keeueerue meb%ee Je cegeebee DeYeeme kejeJeeeee Deens.
1) Deeblejje^ere efJeHeCeve ee meb%esee DeLe& Je mJeHe mecepeeJetve IesCes.
2) Deeblejje^ere efJeHeCeveeleerue keue Je DeeJneves DeYeemeCes.
3) Deeblejje^ere efJeHeCeveele menYeeieer nesCeeeer keejCes ceeefnle keve IesCes.
4) Deeblejje^ere efJeHeCeveeee Jee{erme Hees<eke Ieke peeCetve IesCes.
5) Deeblejje^ere efJeHeCeveeee efJekeemeeleerue De[mejebee DeYeeme kejCes.

1.1 emleeJevee (Introduction)

GlHeeove DeeefCe efJeHeCeve ner JeJemeeeeeer ecegKe keees& Deensle. leeHewkeer efJeHeCeve
ns keee& DeeOegefveke JeJemeeeele DeefleMee cenlJeees ceeveues peeles. Deepe 21 Jee Melekeele
peeieeflekeerkejCeeee keeueKeb[ele ceesee eceeCeeJej ceeieCeerHetJe& GlHeeove nesle Deens.
eeeee DeLe& DeeOeer GlHeeove DeeefCe veblej efJelejCe. Hegjeleve keeUeleerue Jemlet efJeefvecee
HeleerHeemetve DeeOegefveke efJeHeCeve eCeeueerHeele efJeHeCeveele efJeefvecee (Exchange) nesle
Deens. cnCepese Jemlet Je mesJeebeer GlHeeokeebke[tve eenkeeHeele nesCeejer efJeefvecee eefeee ne

efJeHeCeveeee Deelcee Deens. Deepe efJeHeCeve ns Hekele Jemlet Je mesJeebHeele ceee&efole vemetve
kejceCetke, KesU, Jekeleer, efMe#eCe, keuHevee, mebIevee F. Iekeebyeeyeleerle Ie[tve esle
Deens. efJeHeCeveeee yeouelee Iekeebyejesyeje efJeHeCeve Heleerlemege Deecegueee yeoue
Peeuesues efometve esleele. Lees[keeele GlHeeoke Je eenke eebeeceOes ogJee meeOeCeees keee&
efJeHeCeve eefeesejs nesles. eenkeebee iejpee Je DeeJeMekelee HetCe& kejCes nse efJeHeCeve
eefeeses Gef Demeles. leekeefjlee GlHeeokeeke[tve Jemlet Je mesJeebee nmleeblejCeees
cnCepes Jemlet Je mesJeebee efJeefvecee eenkeebHeele efJeHeCeveeejs kesuee peelees. eenke ne mebHetCe&
efJeHeCeve eefeesleerue cenlJeeee Ieke Deens.
DeeOegefveke efJeHeCeve ns peeieefleke mJeHeees Peeuesues Deens. peeieeflekeerkejCeeee
eefeesle efJee ns Ske uenevemes Kes[s JeeeJes, DeMee ekeejeer efJeHeCeve eefeee ner jepekeere
Je Yeewieesefueke meercee Deesueeb[vt e oesve osMeebceOes nesle Deens. leecegUs efJeHeCeve ner eefeee
Jewefeke mlejeJej nesCes cnCepes Deeblejje^ere efJeHeCeve Demes cnueeme JeeJeies jCeej veener.
efJeHeCeve lelJeebee SkeeHes#ee DeefOeke osMeebee meboYee&le kesuesuee DeJeuebye cnCepes
Deeblejje^ere efJeHeCeve nese.
eiele Peeuesues leb$e%eeve DeeefCe Jeenletke Je oUCeJeUCeeee meeseeRcegUs peie peJeU
Deeuesues Deens. DeeefLe&ke megOeejCee Je GoejerkejCeecegUs peeieefleke yeepeejHese efJekeefmele
Peeuesuee Deensle. leebef$eke eieleercegUs GlHeeoveele Jee{ Peeueer DeeefCe keceer GlHeeove Keee&le
opexoej GlHeeove ceesee eceeCeeJej nesJet ueeieues. leecegUs JeJemeeefeke mebmLeebvee osMeeee
meercee Deesueeb[tve ogmeNee osMeebceOes DeeHeuee Jemlet Je mesJeebes efJeHeCeve kejCeeeer iejpe Jeet
ueeieueer. leeletvee Deeblejje^ere efJeHeCeveeme veJeerve HejerceeCe ueeYeues.
osMeebleie&le efJeHeCeveeHes#ee Deeblejje^ere mlejeJej Jemlet DeeefCe mesJee efJeHeefCele
kejleebvee efJeefJeOe mecemee Je Deefveefele HeefjefmLeleerme meeceesjs peeJes ueeieles. eleske osMeebleerue
jepekeere Je Yeewieesefueke HeefjefmLeleervegmeej lesLeerue yeepeejHesseer JewefMees Je iegbleeiegble DeeefCe
Oeeskes efYeVe mJeHeees Demeleele. DeeefLe&ke, jepekeere, meeceeefpeke Je meebmke=efleke
Heee&JejCeeleerue efYeVelee, Yee<ee Je efMe<eeej F. IekeebcegUs Deeblejje^ere efJeHeCeve eleske
osMeleerue yeepeejHes JewefMe<eevegmeej efYeVe mJeHeees Demeles. mecepee, DeeHeCe Yeejle Je
Heefece egjesHeeleerue Heee&JejCe iegbleeiegbleeree efJeeej kesuee lej DeeHeCeeme cegKe Demes yejse
Hejke Dee{Utve esleerue egjesHeeleerue ueneve ueneve osMeebceOeerue Yee<ee, mebmke=leer, eueve Je
lesLeerue keeeos KetHee efYeVe ekeejes Deens. eeGue Yeejle ee ceesee Keb[eee osMeele
leeceeveeves yeepeejHeseceOes ceesee eceeCeeJej meeOece&lee Dee{Ules. Deieoer Lees[ee
eceeCeeJej Yee<ee Je efMeeeejebee DeHeJeeo mees[ueeme eenkeebee DeeJe[erefveJe[erleerue
Hejke ns veieCe mJeHeees Deensle.

1.2 Deeblejj^ere efJeHeCeve - DeLe& Je JeeKee (Meaning

&

Definition of Internatioal Marketing)

efHeefueHe keesuej eebee celes- efJeHeCeve ner ceeveJeer eefeee Demetve efJeefveceeeejs
iejpee Je DeeJeMekelee HetCe& kesuee peeleele. (Marketing is a human activity

4
directed at satisfying needs & wants through exchange
process)

1) Deeblejje^ere efJeHeCeve (International Marketing) cnCepes Jemlet Je mesJeebes

Skee Hes#ee peemle osMeebceOes kesuesues efJeHeCeve nese. (International marketing
refers to the marketing of products & services in more than
one nation).

2) Flej je^eleerue yeepeejHesele efJeHeCeve efJe<eeke Gef<es meeOe kejCeemeeer kesueer

peeCeejer efJeHeCeve [eJeHese DeeKeCeer efveeespeve DeeefCe DebceueyepeeJeCeer eefeee cnCepes
Deeblejj^ere efJeHeCeve nese. (International marketing is a process of
strategies designing, manufacturing and executing marketing
to achieve marketing objectives in the markets of other
ccountries.)

3) Deeblejje^ere efJeHeCeve cnCepes Jemlet Je mesJeebee efJelejCeeee eJeen veHee

keceeefJeCeekeefjlee SkeeHes#ee DeefOeke osMeeleerue GHeYeeskeleebvee kejCeeeer JeeJemeeefeke
efeee nese. (International marketing is the performance of
business activities that direct the flow of companys goods &
services to consrmers or users in more than one nation for
profit (Cateora, Ghauri)).

4) Jee@uMe eebeeceles, Deeblejj^ere efJeHeCeve ns je^ere meerceebHeefueke[s kesuesues Jemlet Je

mesJeebes efJeHeCeve nese. (According to walsh International marketing
is the marketing of goods & services across national
frontiers.)

1.3

Deeblejje^ere

efJeHeCeveeeer

JewefMees

(Features

of

International Marketing)

Jejerue lep%eebee efJeefJeOe JeeKeebJeve Je mHeerkejCeeletve Deeblejj^ere

efJeHeCeveeeer Keeueerue JewefMees efometve esleele.
1) oerIe&keeU eeueCeejer eefeee (Lengthy Process):
Deeblejje^ere efJeHeCeve ner Ske eefeee Demetve leer HetCe& nesCeekejerlee
oerIe&keeueeJeOeer DeeJeMeke Demelees. Deeblejje^ere JeeHeejele Hejkeere yeepeejHesebee MeesOe
IesJetve leevegmeej kejeJes ueeieCeejs GlHeeove eenkeeHeele HeesneefJeCeekejerlee efJeefJeOe
eefeeeeer Hetle&lee kejCes DeeJeMeke Demeles. leeceOes efkebcele jefJeCes, GlHeeove yeebOeCeer,
peeefnjele, meeJeCetke F. keeeeee Je efveee&le Je=er leb$eebee DeJeuebye kesuee peelees. leecegUs
ner eefeee HetCe& kejCeeme efoIe& keeueeJeOeer ueeielees.

2) ceesee eceeCeeJej JeJenej (Bulks Operations):

Deeblejje^ere JeeHeej ne KetHee peesKeercesee Je osMeebleie&le JeeHeejeHes#ee efYeVe
mJeHeeee Deens. oesve osMeebceOeerue JeJenej ne Jemlet Je mesJeebee Deeoeve-eoeveees
Demeueeves lee JeJenejebeer DebceueyepeeJeCeer ner KetHee Keefe&ke Je peesKeceereer Demeles.
Jeenlegkeeree Kee&, meeJeCegkeeree Kee&, efJecee, oueeueer F. eefeee Kee& ueneve
eceeCeeJejerue JeJenejebvee efkeHeeeleMeerj nesle veener. cnCetve Deeblejje^ere efJeHeCeve ns
ceesee eceeCeeJejerue JeJenejebveee HeeeosMeerj jles.
3) yengje^ere kebHeveebes Jee&mJe (Dominance of Multinationals):
Deeblejje^ere efJeHeCeveJej yengje^ere kebHevee Je efJekeefmele osMeebes ceesee
eceeCeeJej Jee&mJe Deens. yengje^ere kebHeveebke[s ceesee eceeCeeJej Yeeb[Jeue Je JeJemLeeHeve
eb$eCeseer GHeueyOelee Demeles. lemese yengje^ere kebHeveebes efJeefJeOe osMeeleerue Geesie
mecegnebceOes Je mejkeejebceOes eebieues mebyebOe Demeleele. efJeefJeOe ekeejee MeeKee efkebJee Speb
mebHetCe& peieYej keee&jle Demeleele. lee mebyebOeebee Je kegMeue JeJemLeeHeve eb$eCesee Heeeoe
IesTve Deeblejje<^ere mlejeJej ceesee eceeCeeJej oyeoyee efvecee&Ce kejleele Je leeee Heeeoe
leebvee leebee Jemlet Je mesJeebes efJeHeCeve kejCeemeeer neslees.
4) pekeele efkebJee efJeveepekeele De[LeUs (Tariff & Non-tariff Barriers):
Deeblejje^ere efJeHeCeve ns oesve osMeebceOeerue Jemlet Je mesJeebes efJeHeCeve Demeueeves
leeeer DebceueyepeeJeCeer oesvner osMeebee eeefuele keeeos Je Heleervegmeeje nesles. eleske
osMeeme ogmeNee osMeeletve Deeeele kesuee peeCeeNee GlHeeoveeHeemetve mebjef#ele keve
osMeebleie&le Geesieebvee eeslmeenve eeees Demeles. leecegUs efJeefJeOe mJeHeees JeeHeejer
De[LeUs pekeeleeree efkebJee efyeiej pekeeleeree mJeHeeletve Deeblejje^ere efJeHeCeveeJej
ueeouesues Demeleele. peeieeflekeerkejCeeee eefeescegUs DeMee ekeejee JeeHeejer yebOeveeletve
met Deeblejje^ere efJeHeCeve eefeesme efceUle Deens.
5) JeeHeejer ie (Trading Blocks):
Deeblejje^ere efJeHeCeveees Ske cenlJeees JewefMe<e cnCepes efJeefJeOe osMeebletve
keee&jle Demeuesues JeeHeejerie ns efJeefJeOe osMe Ske$e esJetve leebee HejmHejebleerue
Heeeeekejerlee keee&jle Demeleele. nee JeeHeejer ieebee mLeeHevesee GsMe meome
je^ebvee Deeblejje^ere efJeHeCeveele efJeefJeOe ekeejee meJeueleer osCes Je JeeHeejer De[LeUs otj
kejCes. meeke&, veeHelee, SefmeDeej F. JeeHeejer ie Deeblejje^ere JeeHeejele keee&jle
Demeueees efometve esles.

6) Hejkeere eueve efveeb$eCe (Foreign Exchange Regulations):

Deeblejje^ere JeeHeejees cenlJeees JewefMee cnCepes Hejkeere eueveeee JeHej
nese. JeJenejebeer DeeefLe&ke Hetle&lee kejCeemeeer Hejkeere eueveeJej efJeefJeOe ekeejeer
efveeb$eCes Demeueees efometve esles. leecegUs ee efveeb$eCeecegUs Deeblejje^ere efJeHeCeveele Ske
ekeejeer leejlee Je De[eCe efvecee&Ce nesles.
7) Deeblejje^ere efJeHeCeve mebMeesOeve (International Marketing
Research):
Deeblejje^ere efJeHeCeve ns je<^ere meerceebHeefueke[s nesle Demeueeves eleske
osMeeee yeepeejHesebes mebMeesOeve kejCes DeeJeMeke jles. DeeHeuee GlHeeoveebvee osMeeyeensj
yeepeejHes efceUJetve osCeekejerlee lesLeerue eenke, mHeOe&ke Je efJeHeCeve Heee&JejCeeee DeYeeme
kejCes DeeJeMeke jles. Deeblejje^ere efJeHeCeve eMemJeer kejCeeeer iegefkeuueer cnCepes
efJeHeCeve mebMeesOeve Demes cnueeme etkeeres jCeej veener. Deeblejje^ere efJeHeCeve mebMeesOeve
ns osMeebleie&le efJeHeCeve mebMeesOeveeHes#ee KetHe JesieUs Demeles. DeeefLe&ke Je jepekeere
HeefjefmLeleerceOes nesCeejs yeoue ns KetHee PeHeeeeves Deeblejje^ere mlejeJej nesle Demeleele.
leeletve efvecee&Ce nesCeeNee mebOeeree Heeeoe nesCeemeeer efJeHeCeve mebMeesOeve GHeegkele jles.
8) DeeOegefveke leb$e%eeveeee JeeHej (Use of modern Technology):
Deeblejje^ere JeeHeejeleerue leerJe mHeOexme leeW[ osCeemeeer Jemletbee opee& Je
iegCeJeee eebJej ue#e osCes DeeJeMeke Demeles. eemeeer DeeOegefveke leb$e%eeveeee iejpe Yeemeles.
DeeOegefveke leb$e%eeveeee GHeeesie keve efJekeefmele osMeebveer Deeblejje^ere JeeHeejeJej DeeHeues
Jee&mJe efvecee&Ce kesues Deens. leebee leguevesle DeefJekeefmele Je efJekemeveMeerue osMe DeeOegefveke
leb$e%eeveeee DeYeeJeecegUs mHeOexuee leeW[ osJet Mekele veener.
9) Jee{leer mHeOee& (Increasing Competition):
Deeblejje^ere JeeHeejele meJe&e osMeebvee menYeeieer nesCeeeer Fe Demeles.
Deeblejje^ere JeeHeejees efJeefJeOe Heeeos efveee&leke je^euee nesle Demeueeves eleske osMe
efJeefJeOe ceeieeveer ee mHeOexceOes menYeeieer neslees. veJeerve leb$e%eeve JeJemLeeHeve keewMeue efkebJee
veJeerve GlHeeoves F. ceeieeveer leerJe mHeOee& Deeblejje^ere efJeHeCeveele efometve esles.
10) lep%e meuueeieejebeer ceole (Help of Experts):
Deeblejje^ere efJeHeCeve ner oerIe&keeU eeueCeejer eefeee Demetve efJeefJeOe mlejeJej
efvejefvejeee HejJeeveiee Je keeieoHe$eebeer Hetle&lee kejCes DeeJeMeke Demeles. ee meJe& Hetle&lee

lep%eebee ceoleerves HetCe& kesueeme leele $eter ve jenlee JesU Je HewMeebeer yeele nesles. cnCetve
Deeblejje^ere JeeHeejele lep%e meuueeieejebeer ceole nesCes DeHeefjnee& jles.

1.4 Deeblejje^ere efJeHeCeveele menYeeieer nesCeeeer keejCes

(Reasons

for entering in the International Marketing)

Deeblejje^ere efJeHeCeveele menYeeieer nesCeeeer DeeJeMeekelee ner meJe&ceeve Deens.

eleske osMeeuee mJeebJe=er kejerlee Je je^ere DeLe&JeJemLee yeUke kejCeemeeer
efveee&leerme cenlJe osCes DeeJeMeke Demeles. oesve osMeebceOeerue JeeHeejer mebyebOe ns menYeeieer
nesCeeNee oesvner je^ebvee keceer DeefOeke eceeCeele HeeeosMeerje Demeleele. leecegUs pee
JeJemeee mebIevee osMeebleie&le JeJemeeeeceOes eMemJeer nesleele, lee Deeblejje^ere
efJeHeCeveele menYeeieer nesCeeee eelve kejleele. Keeueerue cegeebJeve Deeblejje^ere
efJeHeCeveele menYeeieer nesCeeeer keejCes mHe kejlee esleerue.
1) oesve osMeebceOeerue Deeblejmenkeee& (Inter co-operation between
two Countries) :
peieeleerue keesCeleener osMe ne mJeebHetCe& efkebJee DeelceefveYe&j nesJet Mekele veener.
Yeewieesefueke Je DeeefLe&ke efveke<eebcegUs eleske osMeeme GlHeeoveeee Je vewmeefie&ke efveefce&leeree
ceee&oe Demeleele. eeJej GHeee cnCetve oesve osMeebceOes iejpeebee DeeOeejeJej Jemlet Je mesJeebes
Deeoeve-eoeve Deeblejje^ere efJeHeCeveeejs kesues peeles. SKeeee osMeele vewmeefie&ke osCeieercegUs
ceesee eceeCeeJej Keefvepes efkebJee FbOeveebee meee GHeueyOe Demelees lej SKeeoe osMe leb$e%eeve
efkebJee Yeeb[Jeueeee yeeyeleerle mece= Demelees. DeeefCe nse JewefMee oesve osMeeceOeerue
Deeblejje^ere JeeHeejeme keejCeerYetle jles.
2) Hejkeere eueveeeer iejpe (Need of Foreign Currency):
efJekemeveMeerue je^ebceOes Hejkeere eueveeeer iejpe Je Hejkeere eueveeeer
GHeueyOelee eeceOes ceeser leHeeJele Demeles. Deeblejje^ere efJeHeCeveecegUs Hejkeere eueve
ceesee eceeCeeJej GHeueyOe nesles. leecegUs efJekemeveMeerue osMeebvee JeJenej oes<eeleerue let
efveee&leerejs Yeve kee{lee esles.
3) legueveelceke GlHeeove Kee& Heeeoe (Comparative cost benefits):
eleske osMeeleerue Jemlegbee GlHeeoveeee Kee& ne meejKeee vemeueeves
Deeblejje^ere efJeHeCeveeeer iejpe efvecee&Ce nesles. keener mekeejelceke IekeebcegUs SKeeee
Jemletes GlHeeove keceer Keee&le kejCes Mekee Demeles. eeGue leee Jemletbee
GlHeeoveekejerlee DeefOeke Kee& DeeHeuee osMeele GlHeeove kesueeme nesCeej Demelees.
legueveelceke ee efJeeej kejlee Jemletbee efJeefvecee keve GlHeeove Keee&ee Heeeoe
oesvner osMeebvee Deeblejje^ere efJeHeCeveejs keve neslee eslees.

4) ceesee eceeCeeJej JeJenej (Large Scale transactions):

peeieefleke yeepeejHes JeeHeke mJeHeeeer Demeueeves ee yeepeejHessceOes efkeleerner
GlHeeove KeHet Mekeles. DeefleMee ceesee eceeCeeJej JeJenej nesle Demeueeves peemle
GlHeeove keve GlHeeove Kee& keceer kejlee eslees. Deeblejje^ere yeepeejHessle eenkeebeer
Kejsoer kejCeeeer #ecelee peemle Demeueeves efveee&leoejeee Heeeoe ceesee eceeCeeJej neslees.
5) JeeHeej ee (Trade Cycles):
keesCeleener JeJemeeeeceOes JeeHeejees ee keee&jle Demeles. pesJne osMeebleie&le
yeepeejHessceOes ceboereer DeJemLee esles lesJne DeeHeueer GlHeeoves HejosMeer yeepeejHessceOes
HeeJetve ee ceboeree cegkeeyeuee kejlee eslees. leecegUs JeJemeeeeJej esCeeNee DeeHeeer Je Oeeskes
keceer kejlee esleele.
6) JeJemeeeeeer DeeefLe&ke eieleer (Economic Development of the
Business):
Deeblejje^ere yeepeejHessceOes eebieuee opee&es Je iegCeJeeses GlHeeove eqmJekeejues
peeles. DeeOegefveke leb$e%eeve JeeHeve Gece opee&es GlHeeove Deeblejje^ere yeepeejHessle
efJekeueeme DeefOeke YeeJe (efkebcele) efceUt Mekelees. leecegUs veHeeeee eceeCeele Jee{ nesles.
JeJemeeeeeer DeefOeke eieleer ner ceesee eceeCeeJej nesCeeNee DeefOeke Guee{eueerJeje
DeeOeeefjle Demeueeves Deeblejje^ere efJeHeCeve DeeJeMeke jles.
7) peeieefleke mlejeJejerue eeflecee (Image at International Level):
Deeblejje^ere efJeHeCeve ns JeJemeeeeme veHeeeyejesyeje peeieefleke mlejeJejerue Hele
Je eeflecee efceUJetve osles. leecegUs lee JeJemeeeeee Jemletbvee peeieefleke mlejeJejerue
eenkeebke[tve ceeieCeer esle Demeles. meenefpekee Deeblejje^ere mlejeJej JeJemeeeeeer
Keeleer Demeueeves osMeebleie&le ceeieCeerlemege Jee{ nesles. Je mHeOexme DeefOeke #ecelesves leeW[
oslee esles.
8)

jespeieej

mebOeerle
Opportunities):

Jee{

(Increase

in

Employment

Deeblejje^ere efJeHeCevecegUs GlHeeoveeme eeuevee efceUles Je jespeieejmebOeerceOes Jee{

nesles. efveee&le Jee{ercegUs GlHeeoveele Jee{ nesles Je Jee{lee GlHeeoveeeer iejpe
YeeieefJeCeemeeer peemle ceeCemeebeer DeeJeMekelee Yeemeles. meenefpekee Deeblejje^ere
mlejeJejerue ceeieCeer Jee{le iesueer cnCepes jespeieej Jee{le peelees.

9) osMeeee DeeefLe&ke efJekeeme Je Jee{ (Economic Development of a

country):
keesCeleener osMeeee DeeefLe&ke eieleerkejerlee DeLe&JeJemLesee eleske #es$eeee
meJeeieerCe efJekeeme nesCes cenlJeees Demeles. Deeblejje^ere efJeHeCeveecegUs Flej meeneeke
#es$eebee mege efJemleej neslees. pemes Jeenletke, efJecee, yeBefkebie, DeLe&HegjJee kejCeeNee mebmLee,
peeefnjele F. leecegUs Deeblejje^ere efJeHeCeveeme osMeeee DeeefLe&ke efJekeemeeeer iegefkeuueer
cnCetve mebyeesOeues peeles.
10) peeieefleke Meeblelee (Globle Peace):
Deeblejje^ere efJeHeCeve ns oesve osMeebceOeerue mebyebOe Jee{efJeCeees Je meuesKee efvecee&Ce
kejCeees Ske Gece meeOeve Deens. meebmke=efleke Je meeceeefpeke osJeeCeIesJeeCe Deeblejje^ere
efJeHeCeveecegUs Jee{erme ueeieles. leecegUs je^eee DeeefLe&ke Je Deeweesefieke efJekeemeeyejesyeje
peeieefleke mlejeJej Meeblelee efvecee&Ce kejCeeme Deeblejje^ere efJeHeCeveeee neleYeej ueeielees.
peeieefleke mecegoeeeceOes pee osMeebes Deeblejje^ere efJeHeCeve peemle eceeCeeJej Demeles, lee
osMeeuee ceeveees mLeeve efceUles. DeLee&lee, Deeblejje^ere mlejeJej lee je^eee oyeoyee
efvecee&Ce neslees.
Lees[keeele Deeblejje^ere efJeHeCeveecegUs keesCeleener osMeeke[s GHeueyOe DemeCeeNee
peemleeree meeOevemebHeeeree JeeHej eebieuee ekeejs neslees. lee osMeeleerue ueeskeebvee
jespeieejeyejesyeje leebee jenCeerceeveele Jee{ kejCeeeer mebOeer Deeblejje^ere efJeHeCeveeejs
Jee{uesuee meeseer megefJeOeebcegUs efvecee&Ce nesles. cnCepese peeieefleke yeepeejHesebceOes
efJekemeveMeerue osMeebvee cenlJeees mLeeve Deeblejje^ere efJeHeCeveecegUs eeHle nesles Je
DeLe&JeJemLesee efJekeeme meeOelee eslees.

1.5 Deeblejje^ere JeeHeejeleerue keue

(Trends in International

Trade)

Deeblejje^ere efJeHeCeve ns oesve osMeebee meercee Deesueeb[tve JeeHeejer JeJenej

kejCeemeeer kesues peeCeejs efveeespeve nese. leeceOes Deeeele-efveee&le JeeHeej leemeeer
ueeieCeejer HejJeevee Heleer, oesve osMeebceOeerue mebmLeeveer Ske$e esJetve GYes kesuesues Geesie Je
Deve Deeblejje^ere JeJenej meceeefJe nesleele. Jemletes Kejsoer-efJeeer JeJenej Je eenkeebes
meceeOeeve F. JeJenej ns meerceeHeej Ie[tve esle Demeueeves veJes eMve Je HeefjefmLeleer efvecee&Ce
nesles. leecegUs JeJenejeleerue iegbleeiegle Jee{le peeles. 21 Jee Melekeeleerue HeefjefmLeleer ner
Deeblejje^ere DeeefLe&ke Ske$eerkejCeeke[s nesle Demeuesues Jeeeeue cnCelee esF&ue. ceeefnleer
DeeefCe Hewmee eebes Deeblejje^ere mlejeJej DeefOeke Jesieeves Jenve Je nmleeblejCe nesle Deens.
peeieeflekeerkejCeecegUs peie ns Ske peCet peeieefleke Kes[s Peeuesues Deens. peieeee Skee
Yeeieeleerue Jemlet DeeefCe mesJee peieeee ogmeNee Yeeieele GHeueyOe nesleele. Deeblejje^ere

10

oUCeJeUCe Je mebJeeo ns Deelee menpe meeOe Peeues Demetve peeieeflekeerkejCe Deeblejje^ere

JeeHeejeme eeslmeenve Hej jues Deens.
peeieeflekeerkejCe eefeesle cegkele JeeHeej, yeepeej-Hesebes Ske$eerkejCe,
Deeblejje^ere efJee DeeefCe iegbleJeCegke leebef$eke yeoue Deeblejje^ere mlejeJej GlHeeoveebes
efJelejCe DeeefCe peeieefleke mlejeJejerue eMeemeve eb$eCee F. ee meceeJesMe neslees. Deeblejje^ere
JeeHeejeleerue DeeOegefveke keue ns efJeefJeOe Iekeebee eeyeueecegUs Ie[tve esleevee efomeleele.
leeceOes Keeueerue Iekeebee ecegKeeves GuuesKe kejlee esF&ue.
De) leebef$ekeee nesCeejs yeoue.
ye) Deeblejje^ere JeeHeejeme Hetjke mebmLee.
ke) peeieleerke mlejeJejerue veJeerve mebIeveelceke eMeemeve eb$eCee.
[) Deeblejje^ere efJee Je iegbleJeCegkeerleerue megOeejCee.
F) DeeefLe&ke GoejerkejCe Je peeieeflekeerkejCe.
Jejerue Iekeebes Lees[keeele mHeerkejCe Keeueerue eceeCes kejlee esF&ue.
De) leebef$ekeee nesCeejs yeoue (Technological Consideration):
Deepees peie ns meceeve efnlemebyebOe Demeuesues JeeHeej, iegbleJeCegke DeeefCe leb$e%eeve
eebveer SkeceskeebMeer yeebOeues iesuessues yengOegJeere efJee cnCeeJes ueeiesue. leb$e%eeveeleerue nesCeejs
yeoue Je efJekeeme ne Deeblejje^ere JeeHeejeee efJekeemeeme Ske Hees<eke Ieke cnCeeJee
ueeiesue. Deepeee DeeOegefveke egieele peieeleerue ceesee eceeCeeJejerue GeesiemebmLee
DeleeOegefveke leb$e%eeveeee JeeHej veeefJeveHetCe& Jemletbee GlHeeoveekejerlee kejleevee efometve
esleele. 1950 Je 60 oMekeele peHeeveves DeeOegefveke leb$e%eeveeee GHeeesie kesuee lej Deelee
eerve ke[tve DeefleMee keceer Keee&le GlHeeoves leeej keve leeee efJeeer kejerlee
peieeleerue veJeerve veJeerve yeepeejHesebee MeesOe Iesleuee peele Deens. leecegUs peieeleerue efJeefJeOe
osMeebMeer JeeHeejer kejej Je cew$eerHetCe& JeJenej meJe&e HeeleUeebJej efometve esleele.
leb$e%eeveeleerue efJeefJeOe MeesOeebcegUs ceeefnleer Je Hewmee eebes Deeblejje^ere mlejeJejerue Jenve
DeefleMee Jesieeves nesle Deens. leere iees< Deeblejje^ere eJeemeeyeeyele cnCelee esF&ue. Skee
osMeeleerue eJeemeer ogmeNee osMeele peeCeeesCeees eceeCe Jee{uesues Deens. Deeblejje^ere
oUCeJeUCe Je mebJeeo ns Deelee menpe meeOe Peeues Demetve leebes SkecesJe keejCe leebef$eke
yeoue Je leb$e%eeveeee efJekeeme nse Deens.
ye) Deeblejje^ere JeeHeejeme Hetjke mebmLee (Emergence of Supportive
Institutions):
Deeblejje^ere JeeHeejeme ceole kejCeemeeer efJeefJeOe osMeebceOetve DeeefLe&ke Je
efJeHeCeve mebmLee efJekeefmele Peeuesuee Deensle pemes - FkePeerce yeBke, peeieefleke JeeHeej
mebIevee, Deeblejje^ere veeCesefveOeer, DeeefMeeeF& efJekeeme yeBke, Deeefekeve efJekeeme yeBke,

11

egjesHeere Hegve&jevee DeeefCe efJekeeme yeBke, cegkele JeeHeej kejej, efHe#eere DeeefCe yengHe#eere
JeemeHeers Je kejej, yeBefkebie DeeefCe veeCes mebIe, jepekeere mebIe F. Deeblejje^ere JeeHeejele
ee DeeefLe&ke Je efJeHeCeve mebmLeebes ceess eesieoeve Deens. 1986 ceOes Peeuesuee pekeeleer
DeeefCe JeeHeej meJe&meeOeejCe kejejveecee Debleie&le (GATT) 123 osMeebveer JeeHeej
Je=efieble kejCeemeeer DeeefCe JeeHeejer efveyeOe keceer kejCeemeeer kejejeJej meee kesuee
peer-8 osMeebee mecetn ner peieeleerue Deeweesefiekeee yeuee{e je^ebeer mebIevee Deens.
ke@ve[e, eevme, pece&veer, Fueer, peHeeve, jefMeee, etkes, egSmeS ns les Dee meome je^
nesle. jefMeeeee meceeJesMe 1998 ceOes Peeuee. ee mecetneleHes& egjesHeere Hegvej&evee DeeefCe
efJekeeme yeBke mLeeHeve Peeueer.
peeieefleke veeCesefveOeer, peeieefleke yeBke DeeefCe Deve eeosefMeke efJekeeme yeBkeebee
(DeeefMeee, Deeefekee) mege ceesueeee Jeee Deens. ee yeBkee cegKelJes keve Yeeb[Jeue
Keee&meeer efveOeer GHeueyOe keve osleele. jmles, Jeerpe, mebosMe Jenve, Jeenlegke meeseer,
HeeCeerHegjJee F. DeeOeejYetle meeseeree DeYeeJeer Deeblejje^ere JeeHeej Mekee nesle veener.
ke) Deeblejje^ere mlejeJejerue veJeerve mebIeveelceke eMeemeve eb$eCee (New
organisational Administrative Machinery at International
level):

Deeblejje^ere mlejeJej JeeHeej Ie[tve esCeeee ceeiee&le DeveskeefJeOe De[LeUs

Demeleele leele Yeewieesefueke, meebmke=efleke, eueveHeleer, keeeos, jepeJeJemLee F. ee
meceeJesMe neslees. ee De[LeeebceOetve ceeie& kee{tve leebes Heeblej JeeHeejmebOeerceOes
kejCeemeeer osMe HejmHejebpeJeU esleele. meceeve jepekeere DeeefCe DeeefLe&ke JewefMe<es Je
eeosefMeke meueielee F. IekeebceOetve mebegkele kejej meceeve efnle mebIe Je JeeHeejer mecetn
efvecee&Ce nesleele. Demes osMe Skeceskeebes meeJe&YeewcelJe peHetve HejmHej menkeeee&eer YeeJevee
efvecee&Ce kejleele. efJe<esMele iesuee oesve oMekeebceOes meJe& peieYej efometve esle Demeuesueer
JeeHeej Deeblejje^erekej eJe=eer GuuesKeveere Deens. efHe#eere kejej DeeefCe yengHe#eere
JeemeHeers, cegkele JeeHeej kejej, Deeeele mebIe, meeceeefeke yeepeejHese, veeCesmebIe,
jepekeere mebIe F. ee GuuesKe kejlee esF&ue.
[) Deeblejje^ere efJee Je iegbleJeCegkeerleerue megOeejCee (Improvement in
International finance & Investments)
Deeblejje^ere JeeHeejeleerue Jee{lee eceeCeecegUs Je peeieeflekeerkejCeecegUs efJee Je
iegbleJeCegkeeree OeesjCeebceOes megOeejCee Peeueees efometve esles. pemes egjesHeeleerue efJeefJeOe
osMeebveer Ske$e esJetve veJeerve efvecee&Ce kesuesues `egjes' eueve Deeblejje^ere JeeHeejele ceesee
eceeCeeJejerue efJee HegjJeeeeer iejpe Yeemeles. ceesee eceeCeeJejerue mHeOexme leeW[
osCeemeeer efveee&leoejeuee efJeefJeOe keejCeebmeeer kepe&HegjJee kejCeemeeer efJeefJeOe efJeeere
eespevee Je mebmLee ceole kejleele.

12

F) DeeefLe&ke GoejerkejCe Je peeieeflekeerkejCe (Economic liberalisation

& Globalisation)
DeeefLe&ke GoejerkejCe DeeefCe peeieeflekeerkejCeecegUs efJeefJeOe Geesieele DemeCeejer
mHeOee& Jee{uesueer Deens. mJeleee osMeele yeepeejHes Jee{ereer Demeuesueer ceee&oe peeCeJet
ueeieueer keer kebHeveeruee veJeerve yeepeejHesebee MeesOe IesCes DeHeefjnee& jles. leecegUs kebHevee
mJeleee mLeeefveke JeJemeeeees Heeblej Deeblejje^ere JeeHeejele kejleele. efJeefJeOe osMeele
GlHeeove, efJelejCe F. keeex kejCeemeeer lesLes efJeYeeie GIe[Ces efkebJee MeeKee eeuet kejCes
efkebJee GHekebHeveer mLeeHeve kejCes F. ceeiee&letve Deeblejje^ere JeeHeejele eJesMe kejlee eslees.
Deeblejje^ere JeJenejees peeUs peieele meJe&otj Hemejueeves Ske veJeerve Jewefeke
DeLe&JeJemLee Goeeme Deeueees efometve esles. peeieeflekeerkejCeecegUs ceeueeeer Jeenletke
lemese ele#e eenkeeHeele ceeueeeer HeeJeCeer ee mesJee Jee{uee Deensle. leemeeer kebHevee
Deveske veJes ceeie& MeesOetve kee{leevee efomele Deensle. F&-kee@ceme& ee Heleeree JeeHej keve
peemleerle peemle eenkeeHeele HeesneCeeee eelve eeuet kesuee Deens. peeieeflekeerkejCeecegUs
Deveske yengje<^ere Geesie ns DeeHeuee keeee&le HejmHej Hetjkelee meeOele Deens. GlHeeove,
efJee HegjJee, leb$e%eeve DeeefCe efJelejCeeCeeueer F. keeee&letve Ske$eerkejCe peeieefleke
HeeleUerJej efometve esle Deens. leemeeer je^ere lemese Deeblejje^ere mlejeJej Geesie
kebHevee eebes Ske$eerkejCe ceesee eceeCeeJej nesle Deens. SketCee peeieeflekeerkejCe Je
DeeefLe&ke GoejerkejCe ee efeeebceOetve osMeeosMeeleerue JeeHeejer De[LeUs keceer PeeueecegUs
yeepeejHes mebOeer Jee{uee Deensle. HetJeea jepekeere efkebJee DeeefLe&ke keejCeebcegUs pee
yeepeejHese yebefomle neslee lee Deelee meJeevee Keguee Peeuee.

1.6 Deeblejje^ere efJeHeCeveeleerue DeeJneves (Challenges

of

International Marketing)

Deeblejje^ere efJeHeCeve ns efJeefJeOe osMeebee efYeVe Heee&JejCeele nesle DemeueecegUs

efJeefJeOe DeeJneveebee meecevee Geesieebvee kejeJee ueeielees. meJe&meeOeejCeHeCes efJeHeCeve
JeJemLeeHeveele Deveske De[LeUs efkebJee DeeJneves efvecee&Ce nesleele. lee osMeeleerue DeeefLe&ke,
meeceeefpeke Je meebmke=efleke mecemeebcegUs ner DeeJneves efvecee&Ce nesleele. leebes Lees[keeele
efJeMues<eCe KeeueerueeceeCes kejlee esF&ue.
1) jepekeere Heee&JejCe (Political Environment)
Deeblejje^ere efJeHeCeve keeee&leerue meJee&le ceess DeeJneve cnCepes lee osMeeleerue
Demeuesues jepekeere Heee&JejCe nese. Deeblejje^ere JeeHeejer JeJenej ne lee osMeeleerue
eueve JeJemLee, DeeefLe&ke OeesjCe, keeeos F. ieeseRMeer efveie[erle Demelees. mebyebefOele
osMeeleerue jepekeere JeJemLee, lesLeerue jepekelex, eMeemekeere eb$eCee eeJej Jejerue ieeser
DeJeuebyetve Demeleele. eebee cegUeMeer meeJe&YeewcelJe ner mebkeuHevee Demeles. peieeleerue meJe& osMe
ns DeeHeeHeuee meeJe&YeewcelJeeuee peHeleele. pej SKeeoe JeeHeejer JeJenej efkebJee lees JeJenej
kejCeejer kebHeveer Deve osMeebee meeJe&YeewcelJeeJej DeeIeele kejerle Deens Demes efometve

13

Deeueeme lees osMe JeeHeej Je DeeefLe&ke JeJenejebceOes De[LeUs efvecee&Ce kejlees. ns De[LeUs
keeeeele yeoue keve kesues peeleele. cnCetve Deeblejje^ere efJeHeCeveekejerlee jepekeere
efmLejlee DeeefCe JeeHeejeefYecegKe eMeemeve DeeJeMeke Demeles.
2) JeeHeejer mebIeebes eMve (Problems of Trading Blocks)
efJeefJeOe JeeHeejer JeJenejeleerue De[Leeeletve ceeie& kee{tve leebes Heeblej JeeHeej
mebOeerceOes kejCeemeeer osMe HejmHejebpeJeU esleele. meceeve jepekeere DeeefCe DeeefLe&ke
JewefMe<es, eeosefMeke meueielee F. IekeebcegUs Demes eeosefMeke Ske$eerkejCe keve JeeHeejer
mebIe/mecegn, mebegkele kejej efkebJee meceeve efnle mebIe efvecee&Ce nesleele. pemes veeHelee, F&eg,
SefmeDeve, meeke& F. GoenjCes oslee esleerue. ee mebIeebes meome vemeuesuee je^ebvee efJeefJeOe
De[Leeebvee efkebJee De[eCeerbvee meeceesjs peeJes ueeieles. meome vemeuesuee je^ebvee
Deeblejje^ere JeJenej kejleevee efveye&Oeelceke pekeele Je pekeelesej efveyeOeees DeeJneve
Demeles. JeeHeejerie DeeHeueeke[erue DeeefLe&ke meeOeves, Keefvepes, Jemlet eebee efkebceleer
leeee JeeHeej Deer mJeleee cepeeavegmeej jefJeleele. leeletve Ske peeieefleke Jeie&efJes<e
leeej neslees.
3) yengkejeCeeueer JeJemLee (Multiple Taxation System)
Deeblejje^ere JeJenejebceOes efJeefJeOe efkeeCeer kej YejCes DeeJeMeke jles.
kejebee YejCee, peeeke keeieoHe$eebeer Hetle&lee F. cegUs Deeblejje^ere JeeHeejele De[LeUs
efvecee&Ce nesleele. pekeele, Deeeelekej, efkebcele efveeb$eCes, eueve efveeb$eCes F. ekeejes kej
Deeblejje^ere efJeHeCeveele Deekeejues peeleele.
4) eueve DeeefCe Yeeb[Jeue efJe<eeke efveeb$eCes (Currencies & Capital
Control)
eueve DeeefCe Yeeb[Jeue OeesjCeele yeoue keve Deeblejje^ere JeeHeejele De[LeUs
efvecee&Ce kesues peeleele. eleske osMeees eueve ns efYeVe Demeles. Deeblejje^ere JeJenejebeer
efkebcele osCeekejerlee efJeefvecee oj ne oesve osMeeleerue eueveebkejerlee jJeeJee ueeielees.
leecegUs leele ojjespe yeoue nesle Demeleele. meeOeejCeHeCes Deeblejje^ere JeJenej efkebcele
ner [e@ueme&ee Heeves eeJeer ueeieles. DeveskeJesUe Hejkeere eueveeeer GHeueyOelee ns mege
Ske Deeblejje^ere JeJenejeleerue DeeJneve jles.
5) efYeVe Yee<ee, {er Je HejbHeje (Divers Language Customs &
Traditions)
pesJne Deeblejje^ere JeJenej ne oesve osMeebceOes neslees lesJne lee osMeebvee Yee<ee,
{er Je HejbHeje eebes Yeeve sJeeJes ueeieles. pemes peHeeveceOes Hekele leebeere Yee<ee JeeHejueer

14

peeles. leecegUs ogYee<ekeeeer ceole nesJetve les JeJenej HetCe& kejeJes ueeieleele. Oece&, Yee<ee,
mebmke=leer F.ee eYeeJeecegUs cegues, erkeesve F. yeeyele eMve efvecee&Ce nesleele.
6) omleSsJepeebeer Hetle&lee (Documentation Formalities)
Deeblejje^ere JeeHeej ne oesve osMeebceOeerue JeJenej Demeueeves efJeefJeOe
mJeHeeee omleSsJepeebeer Je keeieoHe$eebeer Hetle&lee JeeHeeNeebvee kejCes yebOevekeejke Demeles.
pemes Hejkeere eueve efceUefJeCes, keHleeveeeer HeeJeleer, JeeHeejer eefleefveOeeree oeKeuee,
JeeHeejer yeerpeke, GlHeeove Giece eceeCeHe$e penepe HeeJeleer, penepe YejCee He$e F.
keeieoHe$es HetCe& kejCeele JesUsee Je eceeee DeHeJee nesJetve Deeblejje^ere JeJenejele
De[LeUs esleele.
7) Deblej (Distance)
Deeblejje^ere JeJenejeleerue meJee&le ceess DeeJneve cnCepes oesve osMeeleerue Deblej!
Deeeeleke efkebJee efveee&leke ns oesvner otj DeblejeJej Demeueeves leebes meceesjemeceesj esJetve
JeeHeej kejCes efkebJee De[eCeer mees[efJeCes DeMekee Demeles. leecegUs HejmHej efJeeeme Je
peesKeerce eebee DeeOeejse Deeblejje^ere efJeHeCeveeeer Hetle&lee nesle Demeles. leeyejesyeje
Jee{lee DeblejecegUs Jeenletke Kee&, peesKeerce Je ceeueHegjJeeeceOes nesCeeje efJeuebye eeble
Jee{ nesle Demeles.
Lees[keeele jepekeere, DeeefLe&ke, meebmke=efleke efJeefYeVelescegUs Deeblejje^ere
efJeHeCeveele efJeefJeOe DeeJneveebee meecevee kejCes eceeeHle jles.

1.7 Deeblejje^ere efJeHeCeveeMeer mebyebefOele Ieke

(Underlying

Forces of International Marketing)

Deeblejje^ere efJeHeCeveeMeer mebyebefOele Ieke cnCepes Hees<eke Je yeeOeke Ieke

(Driving & Restraining Forces) nese. Deeblejje^ere efJeHeCeveele YejerJe Jee{
ner 1990 ee veblej HeeneJeeeme efceUeueer. peeieefleke JeeHeejeleerue Jee{ ner cegKele
Hees<eke Je yeeOeke Iekeebleerue meceleesueecegUse Peeuesues efometve esles. pes Ieke Deeblejje^ere
JeeHeejele Jee{ Ie[tve DeeCeCeeme ceole kejleele leebvee Hees<eke Ieke (Driving
Forces) Demes cnues peeles. ee Gue peeieefleke JeeHeejeJej efveyeOe DeeCeCeejs efkebJee
De[LeUs efvecee&Ce kejCeejer HeefjefmLeleer cnCepes yeeOeke Ieke (Restraining Forces)
nese. ee oesvner Iekeebes efJeMues<eCe Keeueer kesuesues Deens.

15

1.7.1 Hees<eke Ieke (Driving Forces):

De) yeepeejHessleerue iejpe Je eenkeebeer ceeieCeer (Market needs &
Consumer Demands):

yeepeejHessleerue iejpe ner yengleebMe JesUe JeJemeeeeke[tve efvecee&Ce kesueer peeles.

ceeveJeer mJeYeeJe Je ceevemeMeee ne Ieke veJeerve JeJemeee mebOeer efvecee&Ce kejCeeme Hees<eke
cnCetve keee& kejlees. efJeHeCekeeves veJeerve Jemlet yeepeejHessle DeeCetve leemeeer ceeieCeer efvecee&Ce
kejCeees keee& kesues peeles. Goe. keeskee-keesuee efkebJee HesHmeer ee MeerleHeseebvee Decesefjkee Je
egjesHeere osMeele ueiese eMe efceUeues HeCe Yeejleele ee oesvner yengje^ere kebHeveebvee yejere
Je<ex (10 Je<ex) veHee veeWoJeCeemeeer Jee HeeneJeer ueeieueer. Deepeee peeieefleke
yeepeejHessle veJeerve Jemletbeer ceeieCeer ner GlHeeokeebveer eenkeebee iejpee Je ceevemeMeee
DeesUKetve Jee{Jeueer Deens.
ye) leb$e%eeve (Technology)
Deepeee DeeOegefveke egieele leb$e%eeve PeHeeeeves yeouele Demetve leeee HeefjCeece
osMeeee Je mebmke=leeree meercee Deesueeb[tve HeeneJeeeme efceUlees. SKeeee Geesieeves efJekeefmele
kesuesues leb$e%eeve mebHetCe& peieele mene ceefnveele peeJetve Heesneles. mebieCeke #es$eeleerue veJeerve
MeesOe Je leb$e%eeve Deepe Yeejleele ueiese Heesneuesues efomeleele. Lees[keeele eleske #es$eeleerue
veJeerve leb$e%eeve efJekeefmele nesJetve les eenkeebvee megefJeOee osCeeee erves peeieefleke JeeHeej
Jee{erme Hees<eke Ieke cnCetve keee& kejles.
ke) GlHeeove Kee& (Production Cost)
veJeerve Jemletbee MeesOeebkejerlee Je efJekeemeekejerlee Geespekeebvee ceesee eceeCeeJej
Yeeb[Jeue iegbleJeCegke kejeJeer ueeieles. Deew<eOes efvecee&Ce #es$eele lej SKeeee GlHeeoveekejerlee 7
les 10 Je<eeee keeueeJeOeer peele Demelees. DeMee efmLeleerle Hekele Skeee osMeele lee
GlHeeoveebes efJeHeCeve keve leebee GlHeeove Kee& Yeve esle veener. ceesee eceeCeeJejerue
Je Yeeb[Jeueer iegbleJeCegke Je leeJejerue HejleeJee Geespekeeme efceUefJeCeekejerlee peeieefleke
yeepeejHessle lee GlHeeoveees efJeHeCeve kejCes DeHeefjnee& jles.
[) Jemletbee opee& (Product Quality)
`GlHeeoveeee opee&' ne Deeblejje^ere efJeHeCeveeleerue meJee&le ceese Hees<eke Ieke
Deens. Ge opee&es GlHeeove efvecee&Ce kejCeemeeer Geespeke efJeeerleerue 10 Heeleeer
jkekece mebMeesOeve Je efJekeemeeJej (Research & Development) Kee& kejleele.
YeejleeceOes keesUbyeer ceeMeebvee (Shrimps) ceee&efole eceeCeeJej ceeieCeer Deens.
Hejblet Decesjerkee Je peHeeve ee Hekele oesve osMeebvee 25 efveee&leke peiet Mekeleerue SJe{ee
ceesee eceeCeeJej keesUbyeer ceeMeebvee ceeieCeer Deens. Hejblet oesvner osMeeleerue opee&eer eceeCes

16

efYeVe mJeHeeeer Deens. leecegUs Skeoe oef#eCesleerue oesve efveee&lekeebveer oesve kebsvej keesUbyeer
ceemes Decesefjkesuee efveee&le kesueerle. HeCe pesJne penepeeJeje ee ceeMeebes Heefj#eCe Decesefjkesle
kesues iesues lesJne leeceOes DeeefOeke eceeCeeJej ye@keesefjeebeer Jee{ Peeuesueer efometve Deeueer.
HeefjCeecele oesvner kebsvejceOeerue efveee&le kesuesueer keesUbyeer veekeejueer iesueer.
Lees[keeele, Deeblejje^ere efJeHeCeveele opee& ne Hees<eke Ieke ceeveuee peelees.
F) Jeenletke Je meb%eeHeve (Transportation & Communication)
Jeenletke DeeefCe meb%eeHeve #es$eeleerue eieleer Je efJekeeme ne Deeblejje^ere
efJeHeCeveeme Hees<eke juesuee Deens. meb%eeHeveeleerue yeoue ns oesve osMeebceOeerue Geespekebevee
leebes JeJenej megjUerle Je peueo ieleerves HetCe& kejCeeme ceole kejleele. lemese Skee
osMeebleerue eenke ogmeNee osMeele eJeeme kejerle DemeueecegUs lee Jemletbveemege ogmeNee
osMeeletve ceeieCeer Jee{le Demeles. meb%eeHeve leb$e%eeveeee GHeeesie peeieefleke HeeleUerJej
peeefnjele kejCeeme mege nesle Demelees. ceeefnleer peeUs, GHeeneejs ogjoMe&ve DeMee efJeefJeOe
meeOeveebejs veJeerve Jemletbeer peeefnjele nesJetve efveee&lekeebvee ceeser ceeieCeer efceUles.
He) meeOevemebHeeeree GHeeesie (Resource Utilisations)
peeieefleke efJeHeCeveeejs SKeeee osMeepeJeU Demeuesuee Deefleefjkele Yeeb[Jeue,
ceveg<eyeU, keeeceeue F. meeOevemebHeeeree GHeeesie kesuee peelees. efJekeefmele osMeebejs
efJeefJeOe ekeejee Yeeb[Jeueeeer efkebJee leb$e%eeveeeer iegbleJeCegke efJekemeveMeerue ne DeefJekeefmele
osMeebceOetve kesues peeles. YeejleemeejKee osMeeuee ceesee eceeCeeJej GHeueyOe Demeuesuee
ceveg<eyeUeee GHeeesie peeieefleke efJeHeCeveeceOes keve jespeieejees eMve mees[efJelee esleele.
ie) leb$e%eeve Je HeleeRes nmleeblejCe (Transfer of Technology &
systems)
peeieefleke efJeHeCeveeejs efJeefJeOe Heleer Je leb$e%eeveees nmleeblejCe Skee osMeeke[tve
ogmeNee nesJetve Deeblejje^ere JeJenej Jee{erme ueeieleele. efveee&leke DeeHeuee Geesieeee
mebMeesOeve Je efJekeeme keee&eceeee Dee{eJee Je cegueceeHeve Deeblejje^ere efJeHeCeveeeje Iesle
Demelees.
1.7.2 yeeOeke Ieke (Restraining Forces)
De) yeepeejHessleerue leHeeJeleer (Market Differences)
eleske osMeeleerue yeepeejHes DeeefCe leeleerue GlHeeove Jeie& ne efYeVe mJeHeeee
Demelees. leeJej ee osMeeleerue eenkeebee DeeJe[erefveJe[er, eeOeeveece Je mebmke=leeree
HeefjCeece nesle Demelees. pemes mJeosMeer eUJeU ne DeeHeuee osMeeleerue jepekeere mJeeleb$eeee

17

Ske ecegKe DeeOeej neslee. nee DeeOeej Heg{s Deve Deeefekeer Je DeeefMeeeF& osMeebveer Iesleuee.
Geespekeebvee eleske osMeeleerue yeepeejHes mJeHeevegmeej DeeHeuee GlHeeoveele yeoue kejCes
DeeJeMeke jles.
ye) je^ere efnle DeeefCe megj#ee (Nations benefits & Security)
Deeblejje^ere JeeHeejeleerue Ske cenlJeeee yeeOeke cnCepes `je^ere efnle DeeefCe
megj#ee' ne nese osMeebleie&le megj#ee Oeeskeeele esF&ue DeMee Jemlegbee JeeHeej Goe. Meeem$es,
oeieesUe, mebMeesOeve GHekejCes eebJej yeboer IeeueCeele esles efkebJee yebOeves Ieeleueer peeleele.
leebee JeeHeej keeskeesjHeCes efveebef$ele kesuee peelees.
ke) vewmeefie&ke meeOeveebeer peesHeemevee DeeefCe Heee&JejCe mebj#eCe
(Conservation of Natural Resources & Environment
Protection):

GlHeeove meeOeveebeer peesHeemevee DeeefCe Heee&JejCeees j#eCe nesCeeee erves

Deeblejje^ere efJeHeCeve JeJenejebJej efveyeOe DeeCeues peeleele. vewmeefie&ke meeOeveebee DeefveyeOe
JeeHejecegUs Heee&JejCeemebyebOeeres eMve efvecee&Ce Peeues Deensle. leecegUs Deveske osMeele
Deeweesefieke<ee eiele lemese DeefJekeefmele osMeele iebYeerj mecemee GodYeJeuee Deensle.
leeHeceeveJee{, efvemeie&eeele Peeuesues yeoue, Hepe&veeeele Peeuesues yeoue F. Heee&JejCeees
eMve Yes[meeJele Deensle. DeefveyeOe DeeCeer DeefJeeejer GHeYeesieJeeo F. cegUs efvemeie&oe meeOeve
meeceeeree nesCeeje Nneme ne Ske Deeblejje^ere efJeHeCeveeleerue Ske yeeOeke Ieke Deens.
[)

mLeeefveke

jespeieejees

mebj#eCe

(Protection

of

Local

employment):

mLeeefveke jespeieej efvecee&Ce nesCeemeeer efJeosMeer Geesieebvee eefleyebOe kejeJee

ueeielees. efJeosMeer Geesie DeeHeuee osMeele Deeues lej leele kesJeU lee osMeeleerue Jekeleervee
jespeieej efceUlees. lemese efJeosMeer ceeue DeeHeuee yeepeejHessle Deeuee lej leecegUs Deve
osMeeleerue ueeskeebvee jespeieej efceUlees. leecegUs mLeeefvekeebee jespeieej nkeke DeyeeefOele
jeKeCeemeeer efJeosMeer Jemlet Je mesJee eebvee DekeeJe kesuee peelees. Goe. Yeejleele meOee
efkejkeesU #es$eeleerue ceueryeB[ HejosMeer iegbleJeCetkeerme ceesee eceeCeeJej efJeefJeOe jepekeere
He#e Je JeeHeejer mebIeveebke[tve efJejesOe nesle Deens.
F) mebIevee mebmke=leer (Organisation Culture):
peeieefleke JeeHeejele eMemJeer nesCeekejerlee eleske Geesieeme Flej osMeebee
mebmke=leer Je eeueerjerleerMeer efceUlespegUles IeeJes ueeieles. pes Geesie ueiese peeieeflekeerkeesve
efkebJee eeueerjerleerbMeer mecejme nesleele. leebvee Deeblejje^ere JeeHeejele eebieuee eeflemeeo
efceUlees.

18

1.8 meejebMe
Deeblejje^ere efJeHeCeve cnCepes Jemlet Je mesJeebes SkeeHes#ee peemle osMeebceOes kesuesues
efJeHeCeve nese.
Deeblejje^ere efJeHeCeveeeer JewefMees Heg{erueeceeCes
ner oerIe&keeU eeueCeejer eefeee Deens. peesKeceeres Je ceesee eceeCeeJejerue
JeJenej, yengje^ere kebHevee Je ceesee osMeebes Jee&mJe, pekeele Je efJeveepekeele De[LeUs,
efJeefJeOe osMeebceOegve keee&jle Demeuesues JeeHeejer ie, Hejefkee eueve efveeb$eCe, eleske
osMeeee yeepeejHesebes mebMeesOeve, DeeOegefveke leb$e%eeveeee JeeHej, Jee{leer mHeOee&, lep%e
meuueeieejebeer ceole. F.
osMeeee mJeebJe=ermeeer Je DeLe&JeJemLee yeUke nesCeemeeer Deeblejje^ere
JeeHeej iejpesee Demelees ner iejpe Heg{erue cegeeletve mHe nesles. oesve osMeebceOeerue
Deeblejmenkeee& Jee{efJeCeemeeer, Hejkeere eueveeee GHeueyOelesmeeer, legueveelceke
GlHeeove Kee& Heeeoe efceUefJeCesmeeer, ceesee eceeCeeJejerue JeJenejebes Heeeos
efceUefJeCesmeeer, JeeHeejeeeMeer cegkeeyeuee kejCesmeeer, peeieefleke mlejeJejerue Jemletbeer
eeflecee GbeeJeles. lemese JeJemeeeeeer DeeefLe&ke eieleer, jespeieej Jee{, peeieleerke Meeblelee F.
keejCes meebielee esleerue.
Deeblejje^ere JeeHeejeceOes efJeefJeOe Iekeebes eeyeue Dee{Ules. Goe. leb$e%eeve,
Deeblejje^ere JeeHeejeme Hegjke mebmLee, veJeerve mebIeveelceke eMeemeve eb$eCee,
Deeblejje<^ere efJee Je iegbleJeCegkeerleerue megOeejCee, DeeefLe&ke GoejerkejCe Je peeieeflekeerkejCe
F. cegUs. Deeblejje^ere JeeHeejeme HegjkemebmLee, veefJeve megOeejCee, DeeefLe&ke GoejerkejCe, Je
peeieeflekeerkejCe F. cegUs Deeblejje^ere JeeHeejele DeeOegefveke keue efometve esleele.
efJeefJeOe osMeebes jepeefkee Heee&JejCe, JeeHeejer mebIeebes eMve, yengkejeCeeueer
JeJemLee, eueve DeeefCe Yeeb[JeueefJe<eeke efveeb$eCes, efYeVe Yee<ee, {er Je HejbHeje
omleeSsJepeebeer Hegle&lee, oesve osMeebleerue Deblej, F. IekeebcegUs Deeblejje^ere JeeHejeHeg{s
efJeefJeOe DeeJneves efvecee&Ce nesleele.
Deeblejje^ere efJeHeCevee mebyebefOele IekeebceOes pes Ieke ee JeeHeejeme eeuevee
osleele leebvee Hees<eke Ieke cnCeleele pee IekeebcegUs JeeHeejele De[LeUs efvecee&Ce nesleele
leebvee yeeOeke Ieke cnCeleele. yeepeejHesseer iejpe Je eenkeebeer ceeieCeer, leb$e%eeve,
GlHeeove Kee&, Jemletbee opee&, Jeenletke Je meb%eeHeve, meeOevemebHeeeree HegjsHegj JeeHej, F.
Hees<eke Ieke Deensle lej yeepeejHessleerue leHeeJele, je^ere efnle Je megj#ee, Heee&JejCe
mebj#eCe, mLeeefveke jespeieejebes mebj#eCe mebIevee mebmke=leer ns yeeOeke Ieke Deensle.

19

1.9 eMve
1)
2)
3)
4)

Deeblejje^ere efJeHeCeve ee meb%esee DeLe& meebietve leeeer JewefMees mHe keje.

Deeblejje^ere efJeHeCeve ee meb%eseer JeeKee osJetve leees mJeHe mHe keje.
Deeblejje^ere efJeHeCeveele menYeeieer nesCeeee efJeefJeOe keejCeebes mHeerkejCe keje.
Deeblejje^ere efJeHeCeveeleerue veJeerve keue Je DeeJneves eebes mHeerkejCe Lees[keeele
keje.
5) Deeblejje^ere efJeHeCeveeee Jee{erme peyeeyeoej Demeuesuee Hees<eke Iekeebes efJeJeseve
keje.

1.10 meboYe& ebLe

1) International Marketing - By B.S. Rathor, B.M. Jani &
J.S. Rathor (Himalaya Publishing house).

2) International Marketing Management by - M.V. Kulkarni

(Everest Publishing House).

3) International Marketing - By Francis Cherunilam (Text &

Cases).

4) Deeblejje^ere efJeHeCeve - [e@. cesOee keeveskej (eer meeF&veeLe ekeeMeve, veeieHetj).

5) efveee&le efJeHeCeve - Sce.Sme. efueceCe (Mes HeyueerkesMeve, cegbyeF&).

*****

20

2
Deeblejje^ere efJeHeCeveeleerue cegKe efveCe&e Je
ose jkekece Deoe Heleer
(Main International Marketing Decisions &
Methods of Payment)

Ieke jevee
2.0 Gefes
2.1 emleeJevee
2.2 Deeblejje^ere efJeHeCeveeleerue cegKe efveCe&e
2.3 Deeblejje^ere efJeHeCeveeleerue ose jkekece Deoe Heleer
2.4 Deeblejje^ere JeeHeejees efmeeble
2.5 Deeblejje^ere efJeHeCeveele yengje^ere kebHeveebeer Yetefcekee
2.6 Yeejleere efveee&le #es$eeee De[eCeer
2.7 Yeejleeee Deeblejje^ere JeeHeejees efmebneJeueeskeve
2.8 meejebMe
2.9 eMve
2.10 meboYe& ebLe

2.0 Gefes (Objectives of the topic)

ee DeYeeme Iekeeletve efJeeeLeevee Keeueerue meb%ee Je cegeebee DeYeeme kejeJeeeee Deens.
1) Deeblejje^ere efJeHeCeveeleerue cegKe efveCe&eebee DeYeeme kejCes.
2) Deeblejje^ere efJeHeCeveeleerue ose jkekece Deoe Heleer mecepeeJetve IesCes.
3) Deeblejje^ere JeeHeejeee efmeebleeee Lees[keeele Dee{eJee IessCes.
4) Deeblejje^ere efJeHeCeveeleerue yengje^ere kebHeveebeer Yetefcekee DeYeemeCes.
5) Yeejleere efveee&le #es$eeee De[eCeeRee DeYeeme kejCes.
6) Yeejleeee Deeblejje^ere JeeHeejees efmebneJeueeskeve kejCes.

2.1 emleeJevee
ceeieerue ekejCeele DeeHeCe Deeblejje^ere efJeHeCeveeeer DeesUKe keve Iesleuesueer
Deens. Deeblejje^ere efJeHeCeveecegUs peieeleerue efvejefvejeUs osMe leebeeceOes DeefmlelJeele

21

Demeuesueer DeLe&JeJemLee Je jepekeere JeJemLee yeepetuee sJetve HejmHej menkeeee&meeer Ske$e

esleele Je HejmHejebee iejpee YeeieefJeleele. ee Deeblejje^ere JeeHeejeceOes menYeeieer
nesCeeNee eleske osMeeuee ueeYe neslees. cnCetvee Deeblejje^ere efJeHeCeveeuee DeeefLe&ke eieleeres
Ske meeOeve ceeveues peeles. Hejblet Deeblejje^ere efJeHeCeve ns efJeefJeOe osMeebee efYeVe
Heee&JejCeeceOes kejeJes ueeiele Demeueeves leeceOes cenlJeees efJeHeCeve efveCe&e, Geespeke
mebmLesme IeeJes ueeieleele. lemese Deeblejje^ere efJeHeCeveeee JeJenejebeer ose jkekece mege
osleevee efYeVe HeleeRee GHeeesie kesuee peelees. leecegUs efJeMes<e oKeue IesTve ns eMve
Deeblejje^ere Geespekeebvee mees[JeeJes ueeieleele. ee meJe& cegeebee DeYeeme ee ekejCeele
kejCeej Deenesle.

2.2 Deeblejje^ere efJeHeCeveeleerue cegKe efveCe&e (Main International

Marketing Decisions)

pees Geespeke efkebJee mebmLee Deeblejje^ere efJeHeCeveele menYeeieer nesle Demelees

leeme efJeefJeOe [eJeHeseelceke efveCe&e (Strategic Decisions) IeeJes ueeieleele. les
cegKelJes keve Keeueerue ekeejes Deensle.
1) Deeblejje^ere JeeHeej efveCe&e (Internation Business Decision):
meJee&le Heefnuee efveCe&e cnCepes Deebleje^ere efJeHeCeveele DeeHeuee Geesie mebmLesves
menYeeieer Jneees DeLeJee veener. DeLee&lee ne efveCe&e efJeefJeOe IekeebJej DeeOeeefjle Demelees.
pemes Deeblejje^ere JeeHeejeleerue meeefmLeleerue Je YeefJe<eeleerue mebOeer, mLeeefveke
yeepeejHessleerue GHeueyOe Demeuesuee mebOeer, Geespeke mebmLeske[s GHeueyOe Demeuesueer meeOeve
mebHeeer pemes kebHeveereer Gefes, GlHeeove Je efJeHeCeve #ecelee, Yeeb[Jeue, efJeefJeOe keewMeues,
DevegYeJe F. Deeblejje^ere JeeHeejeee efveCe&e ne cetueYetle mJeHeeee Demetve lees Iesleevee
meebieesHeebie efJeeej kejCes Deieleees jles.

22

Deeblejje^ere efJeHeCeve efveCe&e

(International Marketing Decisions)

2) yeepeejHes efveJe[ efveCe&e (Market Selection Decision):

Geespekeeves Skeoe Deeblejje^ere efJeHeCeveeceOes menYeeieer nesCeeee efveCe&e
Iesleueeveblej leeme meJee&le meeseermkej DeMee Deeblejje^ere yeepeejHes efveJe[eree efveCe&e
IeeJee ueeielees. leekeefjlee efJemle=le mJeHeees efJeMues<eCe Je efJeHeCeve mebMeesOeve Deeblejje^ere
yeepeejHesses kejeJes ueeieles. eleske HejosMeer yeepeejHessleerue Heee&JejCe ns efYeVe ekeejes
Demeles. DeeHeuee Geesieeke[erue Demeuesueer meeOeve meecegeer Je leebeer Gefes meJe&e
Deeblejje^ere yeepeejebceOes JeJenej kejCeeeer HejJeeveieer osle veener. lemese keener
yeepeejHesebceOes ceesee eceeCeeJej mHeOee& Je peesKeerce Demeueeves lesLes leese nesJetve Geesieeeer
DeeefLe&ke neveer nesCeeeer Mekeelee Demeles. leecegUse megeesie DeMee Deeblejje^ere
yeepeejHesseer efveJe[ ne cenlJeeee efveCe&e Demelees.

23

3) eJesMe Je JeJenej efveCe&e (Entry & Operating Decision):

Deeblejje^ere efJeHeCeveeleerue Ske cenlJeeee efveCe&e cnCepes `eJesMe ceeie& Je JeJenej
efveCe&e' nese. Deeblejje^ere yeepeejele Glejeees ns efveefele Peeueeveblej Je yeepeejHes
efveJe[ kesueeveblej eesie eJesMe ceeie& efkebJee ceeOece efveJe[Ces cenlJeees Demeles. ne efveCe&e
Iesleevee kebHeveeree #ecelee, keeeosMeerj yeepet, kejeJeer ueeieCeejer iegbleJeCegke F. Iekeebee
efJeeej kejeJee ueeielees. Deeblejje^ere efJeHeCeveele menYeeieer nesCeees efJeefJeOe eJesMe ceeie&
Deensle. pemes ele#e efveee&le, Deele#e efveee&le, HejJeevee Heleer, efJeMes<e nkeke
(Franchising) mebegkele GHeece, kebHeveer mecetn, ogece kebHevee, efJeosMeer MeeKee
menkeejer eb$eCee, efveee&le oueeue, efveee&le ie=ns F. ceeie& efkebJee ceeOece Deeblejje^ere
efJeHeCeveekeefjlee GHeueyOe Deensle. Deeblejje^ere efJeHeCeveeleerue iegbleeiegble lemese efJeMes<e
mJeHe ue#eele Ieslee ne efveCe&e Iesleevee Geespekeeme eesie leer keeUpeer IesCes DeHeefjnee&
Demeles. Geespekeere eJe=eeree efJeeej keve Deeblejje^ere JeeHeejele `Leebyee, Hene DeeefCe
Heg{s pee' ns lelJe HeeUCes HeeeosMeerj jles. Oeeskeeees eceeCe Je keee& efveeb$eCe #ecelee eebee
efJeeej keve Deeblejje^ere eJesMe kejCes DeeJeMeke Demeles.
4) efJeHeCeve efcee efveCe&e (Marketing Mix Decision):
Deeblejje^ere efJeHeCeveele ceesee eceeCeeJej Deefveefelelee Je peesKeerce Demeles.
yeNeee Deefveebef$ele Iekeebee HeefjCeece Deeblejje^ere efJeHeCeveeceOes neslees. efJeHeCeve efcee ne
Debleie&le Je GeesiemebmLesme efveebef$ele kejlee esCeeje Ieke Deens. leecegUs Deeblejje^ere
efJeHeCeveees eMe ns Geesieeves eqmJekeejuesuee efJeHeCeve efceeeee megeesie DeMee efceeCeeJeje
DeJeuebyetve Demeles. leeceOes Jemlet, efkebcele, mebJeOe&ve Je efJelejCe ee eej Iekeebee meceeJesMe
neslees. Deeblejje^ere mlejeJej efJeeereesie Jemlet leeej kejCes, lee Jemletbes efevnebkeve,
yeebOeCeer F. eMve neleeUCes DeeJeMeke Demeles. SKeeoer Jemlet Deiej mesJee mLeeefveke yeepeejele
efJekeueer peeles cnCetve leer `peMeer Deens leMeer' Deeblejje^ere mlejeJej cnCepese Deve osMeele
efJekeueer peeF&ue Demes veener. Jemlet Deeblejje^ere yeepeejemeeer efJeHeCeve eesie
jefJeCeemeeer Jemlet JeeHejeJej eYeeJe Hee[CeeNee Iekeebee meboYee&le efJeeej kejCes
iejpeses Demeles. efJeHeCeve eefeesleerue GJe&jerle `Heer' cnCepes efkebcele, Jemlet efJelejCe Je
peeefnjele Je emeej ee Iekeebyeeyele mege Geespekeeme cenlJeees efveCe&e IeeJes ueeieleele.
4) Deeblejje^ere mebIevee efveCe&e (International Organisation
Decision):

Deeblejje^ere JeeHeejele pee Geesie mebmLee ele#eHeCes menYeeieer nesleele, leebvee

efJeHeCeve eefeee keee&#eceHeCes Heej Hee[Ceekeefjlee JeJemeee mebIevee efvecee&Ce kejCes
DeeJeMeke Demeles. ee mebIeves meboYee&leerue efveCe&e efJeefJeOe IekeebJej DeeOeeefjle Demelees.
pemes, efveee&leeres eceeCe, Deeblejje^ere yeepeejHesses mJeHe, Jemletes mJeHe,
Geesieeke[erue GHeueyOe meeOevemeecegeer DeeefCe lee mebmLeske[erue Deeblejje^ere
efJeHeCeveeleerue Demeuesuee DevegYeJe F. nesle. efJeefJeOe ekeejs DeeHeuee mebIeves Debleie&le
Deeblejje^ere efJeHeCeveekeefjlee mebIeve jevee kejlee esles. leeceOes efveee&le efJeYeeie

24

efJeHeCeve efJeYeeieeDebleie&le meg kejCes, mJeleb$e efveee&le efJeHeCeve efJeYeeie efvecee&Ce kejCes,
efveee&le GHekebHeveer efvecee&Ce kejCes, mJeleb$e Deeblejje^ere efJeYeeieeejs efveee&le kejCes efkebJee
peeieefleke mebIeve JeJemLee eebee meceeJesMe neslees. DeeHeuee Geesieeee Deekeejceeveecegmeej
Je Deeblejje^ere yeepeejHessee mJeHeevegmeej mebIeve jevesee efveCe&e Iesleuee peelees.

2.3 Deeblejje^ere efJeHeCeveeleerue ose jkekece Deoe Heleer (Methods

of Payment in International Trade)

Deeblejje^ere efJeHeCeveele ose jkekece Deoe kejCeeee efJeefJeOe Heleer GHeueyOe

Deensle. Keeueerue Deeke=leerJeve Skee er#esHeele ee Heleer mecepetve esleerue.
Deeblejje^ere efJeHeCeve jkekece Deoe kejCeeeer HeOole (Methods of
Payment in International Trade)

Jejerue efJeefJeOe osejkekece Deoe kejCeeee Heleeres efJeJeseve Heg{errueeceeCes kejlee esF&ue.

25

1) jesKe DeeieeT jkekece osCes (Payment In Advance):

ee HeleerceOes Deeeeleoej ceeue Kejsoeree DeeosMe osleeveee ceeueeeer ose jkekece
DeeieeT (Advance) jesKeerves efveee&leoejeme oslees. efveee&leoejeee erves ner Hele
megjef#ele Demeueer lejer Deeblejje^ere efJeHeCeveele HeejMeer { veener. DeeieeT jesKe jkekece
ceeieCeeNee efveee&leoejeee ceeue Kejsoer kejCes Deeeeleoej Hemeble kejerle veener. efJeefMe
HeefjefmLeleerceOese Deeeeleoej ee Heleeree DeJeuebye kejleele. Goe.
1) pesJne Deeeeleoej Je efveee&leoejebceOes HetJeea JeJenej Peeuesues vemeleele.
2) pesJne Deeblejje^ere JeJenejeleerue kevemeeF&veceW DeefOeke peesKeerceHetCe& Demeles.
3) pesJne Deeeeleoejeeer Hele veerHeCes ceeefnle vemeles.
4) pesJne Deeeeleoejeee osMeeleerue jepekeere/DeeefLe&ke HeefjefmLeleer Deefveefele
mJeHeeeer Demeles.
5) pesJne efveee&le kejeJeeeee Jemletbeer efkebcele KetHe DeefmLej mJeHeeeer Demeles.
2) Kegues Keeles (Open Account):
ose jkekece Deoe kejCeeee ee HeleerceOes efveee&leoej ceeue penepeele
e{efJeueeveblej meJe& keeieoHe$es Deeeeleoejeme HeeefJelees. efveee&leoejeves GOeejereer meJeuele
efoueer vemeueeme Deeeeleoej ueiese efveee&leeres Hewmes HeeefJelees. ne mebHetCe& JeJenej
Skeceskeebee efJeeemeeJej nesle Demelees. ee Heleerle ngb[er (Bill) kee{Ceeeer iejpe vemeles.
pesJne Deeeeleoej Je efveee&leoejebceOes GOeejereer meJeuele, Jeepeeee oj F. yeeyele
meecebpeme Demeles lesJnee ee Heleeree DeJeuebye kesuee peelees. ee Heleeree DeJeuebyeKeeueerue HeefjefmLeleerle kesuee peelees.
1) pesJne efveee&leoejeme Kejsoeroejebes Keeleer Je DeeefLe&ke efmLeleereer ceeefnleer Demeles.
2) Deeeeleoej Je efveee&leoejebceOes pegves JeeJemeeefeke mebyebOe Demeleerue.
3) Hejkeere eueveeee efJeefveceeojele ceess yeoue nesle vemeleerue.
4) efveee&leoejeee osMeeleerue Hejkeere eueve lejletoer ee Heleerme ceevelee osle Demeleerue.
5) efveee&leoejeee osMeeleerue jepekeere JeeleeJejCe efmLej Demesue.
3) HeleHe$e (Letter of Credit):
HeleHe$e efkebJee $eCeHe$e cnCepes Kejsoeroejeee efJevebleerJeve yeBkesves efJeefMe
jkekece Deoe kejCeeyeeyele efouesues uesKeer Jeeve nese. eeble penepe efkebJee efJeceeve efyeueeHeeser
efkebJee Flej omleSsJepeebHeeser ns HeleHe$e Deeeeleoejeuee yeBke osles. Deeeeleoejeee
HeleHe$eeJeve efveee&leoejeeer yeBke Deeeeleoejeee yeBkeske[tve Hewmes Jemetue kejles. HeleHe$es ne
efveee&le jkekece Deoe kejCeeee eefeesleerue Ske meJe&meeceeve ueeskeefee ekeej Deens.
HeleHe$es ner jkekece vemetve jkekeceseer nceer Demeles. ee HeleHe$eele yeBke Demes Jeeve osles keer,
efJeesleeves DeeeeleoejeJej kee{uesueer ngb[er yeBkesuee meeoj nesleee yeBke efleee Deeoj kejerue
Je efveoxefMele jkekece yeBke efveee&leoejeme osF&ue. HeleHe$e osCeemeeer yeBke Deeeeleoejeme

26

efJeefMe jkekece leejCe cnCetve osCeeme meebieles. pej Deeeeleoejeves ngb[er eqmJekeejueer veener
lej ef[Hee@efPeeer jkekece yeBke peHle kejles. Deeblejje^ere JeeHeejele JeJenej Hetle&lesmeeer
ner meJe&$e eeueerle Heleer Deens.
HeleHe$eeleerue He#e (Parties to Letter of Credit):
HeleHe$eeceOes eecegKeeves Keeueerue He#e Demeleele.

1)

Keeles GIe[Ceeje (Opener/Importer) Deeeeleoej efkebJee Kejsoeroej

keer pees leeee yeBkeske[s HeleHe$eekeefjlee Depe& kejlees.

2)

Keeles GIe[Ceejer yeBke (Opening Issuing Bank) Deeeeleoejeee

osMeeleerue yeBke keer peer, Deeeeleoejeee Jeleerves HeleHe$e kee{les.

3)

ueeYe-kelee& (Beneficiary/Exporter) efveee&leoej, keer peeee veebJes

HeleHe$e kee{ues peeles.

4)

ceOemLe yeBke (Negotiating Bank) efveee&leoejeeer yeBke, keer pee

yeBkeske[s efveee&leoej DeeJeMeke leer keeieoHe$es HeeefJeCeemeeer oslees. ee yeBkesme
Hewmes osCeejer yeBke Demesner cnCeleele.

5)

ceeie&oMe&ke yeBke (Advising Bank) Keeles GIe[CeeNee yeBkeseer

efveee&leoejeee osMeeleerue MeeKee efkebJee mebyebefOele yeBke.

HeleHe$eeeer keee&eCeeueer (Operation of Letter of Credit):

HeleHe$eeee keee&eCeeueerceOes Keeueerue HeeeNeebee meceeJesMe neslees.

27

1) efJeeeree kejej (Contract of Sale):

Deeeeleoej Je efveee&leke eebeeleerue ceeueeee efJeeeree kejej ner HeleHe$e
keee&eCeeueerleerue Heefnueer Heeejer Deens. efJeeeree kejejele ceeueeee ekeejes efJeJejCe
jkekece Deoe kejCeeeer Heleer, penepeele ceeue YejCeeeer leejerKe F. Iekeebee meceeJesMe
Demelees.
2) Deeeeleoejeke[tve yeBkesme Depe& (Request from Improter):
efJeeeree kejej Peeueeveblej Deeeeleoej leeee osMeeleerue yeBkeske[s
efveee&leoejeee veeJeeves HeleHe$e kee{Ceemeeer Depe& kejlees.
Deeeeleoejeeer yeBke Deeeeleoejeke[tve HeleHe$eeee efkebceleerSJe{er jkekece yeBkesle sJe
sJeCeeme meebieles DeeefCe Depee&meesyele Deeeele HejJeevee, efJeefvecee efJeHe$e F. He$es ceeieJeles.
3) HeleHe$e meeojerkejCe (Issue of Letter of Credit)
ee HeeejerceOes Deeeeleoejeeer yeBke efveee&leoejeee yeBkeske[s HejmHej HeleHe$e
HeeefJeles. ceOemLe yeBkesves les eqmJekeejueeveblej efveee&leoej pej leer keeieoHe$es ceOemLe
yeBkesceeHe&le HeleHe$e kee{CeeNee yeBkesuee HeeefJelees.
4) efveee&leoejeme HeleHe$e efceUCes (Receipt of L/C):
efveee&leoejeke[tve Deeuesueer meJe& keeieoHe$es eesie Demeueeme Deeeeleoejeeer yeBke
Hewmes IesTve HeleHe$e efveee&leoejeke[s HeeefJeles.
5) penepeeJej ceeue YejCes (Shipment of Goods):
Deeeeleoejeee yeBkeske[tve HeleHe$e efceUeueeveblej penepeeJej ceeue e{efJeuee
peelees Je efveee&leke meJe& leer omleSsJepes ceOemLe yeBkesme meeoj kejlees.
6) omleSsJepeebeer eveveer (Scrutiny of Documents):
ceOemLe yeBkeske[tve efveee&lekeeves efouesuee meJe& omleSsJepeebeer eveveer/HeenCeer
kesueer peeles. meJe& keeieoHe$es efveeceevegmeej Demeueeme efveee&lekeeme yeBke ose jkekece Deoe
kejles.
7) ceOemLe yeBkesme jkekece efceUCes. (Reliasation of Payment):
HeleHe$e osCeejer Deeeeleoejeeer yeBke ceOemLe yeBkesme leebveer efveee&lekeeme efouesueer
jkekece ceeie&oMe&ke yeBkesme osCeeme meebieles.

28

8) Deeeelekeeme omleSsJepe HeeefJeCes (Documents to Importer):

ceOemLe yeBkesves Deeeelekeeee yeBkesme HeeefJeuesues omleSsJepe Deeeeleoejeme efoues
peeleele.
HeleHe$eees ekeej (Type of Letter of Credit): Deeblejje^ere JeeHeejele
DeeJeMekelesvegmeej JesieJesieee ekeejeer HeleHe$es kee{ueer peeleele.
1) j kejlee esCeejs HeleHe$e (Revocable L/C):
ee ekeejee HeleHe$eeceOes kepee&eer JeJemLee kejCeeje Deeeeleoej Hejkeere
efveee&leoejeeer mebceleer ve Ieslee keesCeleener JesUer kepe& ceeies IesCeeee nkeke jeKetve sJelees.
yeBke DeMee yeeyeleerle Hejkeere efJeesleeme megevee osCeeme yeebOeerue vemeles. j nesCeejs HeleHe$e
keOeere efveefele vemeles. Deeeeleoej keesCeleener #eCeer HeleHe$e j kejCeeee efveCe&e IesT
Mekelees. MekeeleesJej efveee&leoej Demes HeleHe$e eqmJekeejle veener.
2) j ve nesCeejs HeleHe$e (Irrevocable L/C):
efveee&leoejeee megevesefMeJeee Deeeeleoej efkebJee leeeer yeBke HeleHe$eele keesCeleener
yeoue ke Mekele veener efkebJee les j ke Mekele veener. efveee&leoej Demese HeleHe$e leeee
megjef#elelesmeeer eqmJekeejlees.
3) nmleeblejCeere HeleHe$e (Transferable L/C):
pesJne efveee&leoej mJele ceeue efveee&le ve kejlee $eemLeeceeHe&le efveee&le kejlees,
DeMeeJesUer leeee veebJes Demeuesues HeleHe$e lees mebyebefOele efveee&leoejeee veebJes nmleebleefjle
kejlees. leeme nmleeblejCeere HeleHe$e Demes cnCeleele DeeefCe peeJesUer HeleHe$e nmleeblej
kejlee esle veener. leeJesUer leeme DenmleeblejCeere HeleHe$e Demes cnCeleele.
4) efveefele HeleHe$e (Confirmed L/C):
Deeeeleoejeee yeBkesuee efveee&leoejeee osMe ceeefnle vemelees. DeMeeJesUer efveee&leoej
Deeeeleoejeee yeBkesme Hekekes/efveefele HeleHe$e leeej keve osCeeme meebielees. DeMee
ekeejes HeleHe$e efveee&leoejeves leeee yeBkesme meeoj kesueeme leeme kepe& efceUt Mekeles.
j ve nesCeejs HeleHe$e efveefele HeleHe$e Demeles.
5) DeeJeleea HeleHe$e (Revolving L/C):
eebme efHejles HeleHe$e Demesner cnCeleele. Deeeeleoej Je efveee&leoej eebeele
meeleleeves JeeHeej eeueuesuee Demelees. DeMeeJesUer eleske JeJenejeuee HeleHe$e

29

kee{CeeSsJepeer JeJenejeee eceeCeele leeme jkekece efceUle jenles cnCetve ee HeleHe$eeme

DeeJeleea efkebJee efHejles HeleHe$e Demes cnCeleele.
6) omleSsJepeemen HeleHe$e (Document L/C):
Deeblejje^ere JeeHeejele Deveske keeieoHe$es DeeJeMeke Demeleele. HeleHe$e ns
jkekece osCeeyeeyelees Deeeemeke He$e Demeles. DeeeeleosMeeee yeBkeske[tve jkekece
efceUefJeCeemeeer HeleHe$eeyejesyej Heg{erue cenlJeeeer keeieoHe$es HeeJeeJeer ueeieleele.

penepe YejCe He$e

efJecee Hee@efuemeer
JeeHeejer yeerpeke
penepe ngb[er
GlHeeove Giece He$e
Jeefkeueeleer yeerpeke
Flej DeeJeMeke keeieoHe$es.

7) efveoex<e HeleHe$e (Clean L/C):

efveee&leoejeves kee{uesueer ngb[er eqmJekeejCeeyeeyele DeeefCe jkekece osCeeyeeyele
keesCeleerner De Demele veener DeMee HeleHe$eees efveoex<e efkebJee Deye HeleHe$e Demes cnCeleele.
eeceOes Deeeeleoejeee megevesvegmeej leeeer yeBke efveCe&e Iesles.
8) efveebef$ele HeleHe$e (Restricted LIC):
Deeeeleoejeeer yeBke mJeleee MeeKesJeje ceOemLe yeBke cnCetve HeleHe$e kee{les.
leecegUs Deeeeleoejees keefceMeve Je eueve eeee Heeeoe neslees. efveee&leoej Demes HeleHe$e
eqmJekeejle veener. keejCe efveee&leoejeee yeBkesme keefceMeve eueve eeHeemetve Heeeos GefJelee
esle veener DeeefCe DeMee HeleHe$eeJej Deve yeBkee DeLe&HegjJee kejCeeme leeej nesle vemeleele.
9) js[keuee@pe HeleHe$e (Red Clause L/C):
eeceOes efveee&leoejeee yeBkesle efveee&leoejeme keee ceeue Kejsoer, GlHeeove
eefeee ee keejCeemleJe DeeieeJet jkekece osCeeee DeefOekeej Demelees. pesJe{er jkekece efoueer
Demesue lees GuuesKe Deiej Mesje HeleHe$eeJej efueefnuee peelees. Mekeelees ns HeleHe$e j ve
nesCeejse Demeles. ns HeleHe$e ueeue MeeF&ves efeb kesues peeles cnCetve eebme `js[ keuee@pe HeleHe$e'
cnCeleele. pes HeleHe$e efnjJee MeeF&ves efeb kesues peeles leeme `eerve keuee@pe HeleHe$e' Demes
cnCeleele. ee HeleHe$eeceOes efveee&leoejeme yeebOeCeer kepe& osCeeeer HejJeeveieer lej Demelese
HeCe leeyejesyej ceeue yebojeJejerue Yeeb[ejie=neceOes meeefJeCeemeeerner Kee& osCeeeer
HejJeeveieer efouesueer Demeles.

30

10) Hejleeres HeleHe$e (Back to Back L/C):

efveee&leoej Deeeeleoejeke[tve efceUeuesues HeleHe$e mJeleee yeBkesle leejCe sJetve
leeuee Hewmes eeees Deensle DeMee Jekeleeree veeJeeves ogmejs HeleHe$e kee{lees. Lees[keeele
Skee HeleHe$eeee leejCeeJej ogmejs HeleHe$e kee{ues peeles cnCetve eebme Hejleeres HeleHe$e Demes
cnCeleele. kepe& efceUCeeee ne Ske ceeie& efveee&leoejeme GHeueyOe neslees. efveee&leoej
peeeeke[tve ceeue Kejsoer kejlees leeee veeJeeves HeleHe$e kee{Ces Hejleeree HeleHe$eecegUs
menpe Mekee nesles.
11) yengGefe HeleHe$e (Ominibus L/C) :
DeMee ekeejes HeleHe$e eefme efkebJee veeJeepeuesuee efveee&leoejebveee efceUles.
eeceOes ceeueeee megjef#elelesmeeer efveee&leoej yeBkesletve DeeJeMekeleseceeCes Hewmes kee{t
Mekelees.
Lees[keeele, Deeeeleoej Je efveee&leoej eebeele juesuee Deer Je MeleeaeceeCes
efJeefJeOe ekeejeer HeleHe$es kee{tve ose jkekece Deoe kejlee esles.
4) jkekecesHeeser omleSsJepe osCes (Document against Cash):
eeceOes efveee&leoejeeer yeBke Deeeeleoejeee yeBkeske[s keeieoHe$es HeeefJeles.
Deeeeleoejeeer yeBke ceeueees Hewmes Deeeeleoejeke[tve efceUeueevebleje Deeeeleoejeme
keeieoHe$es osles. Deeeeleoej ee keeieoHe$eebee DeeOeejs yebojeJej ceeueeee leeyee Ieslees DeeefCe
efveee&leoejeuee yeBkesceeHe&le Hewmes efceUleele.
5) eqmJekeejeHeeser omleSsJepe osCes (Cash against Document):
Deeeeleoejeeer yeepeejHessle ceeser Hele Demesue lej efveee&leoej ner megefJeOee oslees.
Deeeeleoejees veeJeueewefkeke Je Hewmes osCeej eeeer Kee$eer Demesue lej efveee&leoej
Deeeeleoejeme meJe& keeieoHe$es Goe. penepe YejCe ngb[er, JeeHeejer ngb[er, meeiejer efJeceeHe$e,
eenke ngb[er F. HeeefJelees. penepeeves ceeue Deeeeleoejeme efceUeueeveblej Deeeeleoejeeer
yeBke/Speb meJe& omleSsJepe pecee Peeuesle eeeer Kee$eer kejles DeeefCe Hewmes osles.
6) yeBkeme& Je ^evmeHeme& (Bankers and Transfers):
ee ekeejeceOes Deeeeleoej leeee osMeer eueveele efJeefvecee yeBkesee mLeeefveke
MeeKesle Hewmes Yejles. efveee&leoej efJeefvecee yeBkesee MeeKesletve Hewmes efceUefJelees. eeceOes Heg{erue
leerve ekeejs Hewmes HeeefJeues peeleele.
De) sefueeeefHeke ^evmeHej (T.T)
ye) cesue ^evmeHej (M.T.)

31

ke) yeBke [^eHe (Bank Draft)

7) Jeweeqkeleke OeveeosMe (Personal Cheques):
oesve osMeeble pej megmebJeeoer DeeefLe&ke Je jepekeere mebyebOe Demeleerue lej ns osMe
HejmHejele OeveeosMeeeer JepeeJeej (Clearance) kejCeeeer megefJeOee HegjefJeleele. pej
Deeeeleoejeeer Hele efveee&leoejeee osMeele Gece Demesue leje ee Heleeree JeeHej neslees.

DeeHeueer eieleer leHeemee

De) Heg{erue meb%ee mHe keje.
1) Kegues Keeles
2) HeleHe$e
3) nmleeblejCeere HeleHe$e
4)DeeJeleea HeleHe$e
5) efveoex<e HeleHe$e
6) efveeb$eerle HeleHe$e
7) js[keuee@pe HeleHe$e
8) Hejleeres HeleHe$e
9)yengGef
10) Jeweeqkeleke OeveeosMe.
ye) Deeblejje^ere efJeHeCeve efveCe&e Deeke=efleejs oeKeJee.
ke) ose jkekece Deoe kejCeeee efJeefJeOe Heleer oMe&efJeCeejer Deeke=efle kee{e.
[) HeleHe$eeleerue efJeefJeOe He#eebeer eeoer kee{e.

2.4 Deeblejje^ere JeeHeejees efmeeble (International

Trade

Theories)

osMeebleie&le JeeHeejeee meejKeee Deeblejje^ere JeeHeejeee DeeOeej eceefJeYeeieCeer

DeeefCe efJe<esMeerkejCe Deens. eleske osMeeee vewmeefie&ke meeOeveebee osCeiee JesieJesieee
Demeleele. cnCetvee keener GlHeeoveebee efJe<esMeerkejCeeke[s lee osMeebee keue Demelees.
leeletvee Deeblejje^ere eceefJeYeeieCeeree Jee{erle Deeblejje^ere JeeHeej eslees.
DejeJee Melekeeee MesJeee oMekeele Deeweesefieke eebleeruee eejbYe Peeuee.
GeesieOebeebeer DeeefCe JeeHeejeeer KetHe ceesee eceeCeeJej Jee{ Peeueer. DeeefCe efJeefJeOe efJeeere
Je yeBefkebie meeseeRee efJekeeme Peeuee. Decesefjkeve eebleerveblej jepekeere efJeeejeceOesner
PeHeeeeves yeoue nesle iesues. Jewekeleerke mJeebleb$e, mHeOee& DeeefCe Ketuee JeeHeej ee keuHevee
meJe&ceeve nesT ueeieuee. eee keeUele De@[ceefmceLe eebveer Deeblejje^ere JeeHeejeJej

32

ueeJeuesuee efvejefvejeee eefleyebOeebee ke[ke efJejesOe kesuee DeeefCe DeefveyeOe Deeblejje^ere

JeeHeejeee Hegjmkeej kesuee. De@[ceefmceLeves osMeeee peemleerle peemle Heeeeeee
efJeeejeuee Deeblejje^ere JeeHeejele cenlJe efoues. leeee efmeebleele leeee Devegeeeebveer
efJe<esMele e@jsvme Je efjkee[ex eebveer megOeejCee kesueer.
Deeblejje^ere JeeHeej efmeeleebes efJeJeseve KeeueerueeceeCes Lees[keeele kejlee esF&ue.
2.4.1 Deeblejje^ere JeeHeejeee meveeleve efmeeble (Classical Theory of
International Trade):
1) eqmceLe eebee efvejHes#e Kee& ueeYe efmeeble (Theory of absolute cost
advantage):
Deeblejje^ere JeeHeejeee meveeleve efmeebleevegmeej Ketuee JeeHeej Je HetCe& mHeOee&
eecegUs Skee osMeeee eieleerle Flej osMeebveener menYeeieer neslee esles. efvejefvejeee osMeeuee
efvejefvejeUer meeOeve meecegeer efJeHetue eceeCeele GHeueyOe Demeles. leecegUs lee lee meecegeeree
meeneeeves les osMe keceer Keee&le DeefOeke GlHeeove keve Flej osMeebceOes efveee&le kejleele
Je pee Jemletbes GlHeeove osMeele kejCes legueveelcekeefjlee peemle Keefe&ke Demeles lee
Jemlegbeer Deeeele kejleele. De@[ce eqmceLees Jejerue cnCeCes leke&mebiele Demeues lejer
Deeblejje^ere JeeHeejeee efmeebleees HetCe& mHeerkejCe kejCeeee o=erves les
meceeOeevekeejke jues veener. keejCe efveee&le ceeueeee GlHeeokeeeer mLeerleer lee Jemletee
GlHeeoveeyeeyele efvejHes#e ueeYeeeer Demeueer Heeefnpes ee ie=nerleeJej eqmceLees eefleHeeove
DeeOeejues nesles. Deeblejje^ere JeeHeejeee efmeeble je@ye& e@jsvme, [sJner[ pes. Sme eqvn[
efjkee[ex DeeefCe pes efceue eebveer mHe< keve lee DeeOeejeueee Deeblejje^ere JeeHeejeee
meveeleve efmeeble Demes cnCeleele. DeMee jerleerves De@[ce eqmceLe eebveer efvejHes#e Kee& ueeYeeee
lelJeeee DeeOeejeJej ceeb[uesuee efmeeble Flej meveeleve DeLe&Meee%eebveer veekeejuee.
2) [sefJn[ efjkee[ex eebee legueveelceke Kee& ueeYeeee efmeeble (David
Ricardo - Theory of comparative Cost):
Deeblejje^ere JeeHeejeee DeefOeke megefveefele efmeeble ceeb[Ceees ese [seqJn[
efjkee[ex ee DeLe&Meee%eeuee Deens. F. 1817 ceOes Principles of Political
Economy ee ebLeeletve leebveer legueveelcekeKee& ueeYeeee efmebele ceeb[uee.
Deeblejje^ere JeeHeej eeuet jenCeees cegKe keejCe Jemletbee GlHeeove Keee&le
Hejke Demelees. Demee Hejke De) efvejHes#e Hejke ye) legueveelceke Hejke ke) meceeve Hejke
ee leerve ekeejee Demelees. De@[ceeqmceLe eebveer Hekele leeleerue efvejHes#e Hejkeeee efJeeej
kesuee lej efjkee[ex eebveer leewueefveke Hejkener efJeeejele Iesleuee Je efmeebleeeer ceeb[Ceer kesueer.

33

efjkee[exee celes osMeeosMeeceOeerue Deeblejje^ere JeeHeejeee Heeee legueveelceke

Kee&ueeYe Deens. leebes cele Flej Ieke meejKes Demeleerue lej osMeeee keue efJe<esMeerkejCe
keve efveee&leeree Demesue. legueveelceke Kee& ueeYe ne Jemletes GlHeeove HeeeosMeerj nesle
Demesue lej efceUlees Je les GlHeeove kesues peeles.
je@ye& e@jsvme eebveer 1895 ceOes DeeHeuee An Essay on the
External corn Trade ee Hegmlekeele legueveelceke HeefjJee efmeebleeeer keuHevee
meebefieleueer nesleer. Hejblet efmeebleees cenlJe e@jsvmeuee ve keUueecegUs leeves leer ueeiet
kejCeeee keesCeleee eelve kesuee veener. cnCetve ee efmeebleees ese efjkee[exuee osCes
eceeeHle Deens.
2.4.2 Deeblejje^ere JeeHeejees veJemeveeleveJeeoer efmeeble (NEO-Classical
Theory of International Trade):
veJemeveeleveJeeoer efmeebleele n@yeue&jee efmeeble, efceueee Deveesve ceeieCeer
efmeeble, GlHeeove Ieke osCeieebee DeeOegefveke efmeeble F. efmeebleeee meceeJesMe neslees.
leebes Lees[keeele efJeMues<eCe Heg{erueeceeCes kejlee esF&ue.
1) n@yeue&jee efmeeble - mebOeer Kee& efkebJee JewkeefuHeke Kee& (Haberler Theory
- Opportunity Costs) :
ee efmeebleevegmeej SKeeee osMeele `#e' efkebJee `e' Jemletes GlHeeove nesle Demesue
lej `#e' ee JewkeefuHeke Kee& GlHeeove ve kesuesuee efkebJee leeie kesuesuee `e' Jemlegbee
efkebceleer Flekee Demelees. ee oesvner Jemletbee efJeefvecee oj Jeweeqkeleke Kee& ceeOeceeletve Jekele
kesuee peelees. JewkeefuHeke Kee& GlHeeove Mekee JeeeJej oeKeefJelee esleele. lee JeeeJej
oesvner Jemletbee efJeefJeOe mebKeebeer meceevelee oMe&efJeueer peeles DeMee JesUer osMeeleerue vewmeefie&ke
meeOeve meecegeeree efJeeej kesuee peelees. DeMee jerleerves n@yeue&jves meveeleve Jeeeebes ie=nerleke
veekeejues.
JewkeefuHeke Kee& efmeebleees eslJe meveeleve JeemleJe Kee& efmeebleeee leguevesle
ceeve kesues Heeefnpes. keejCe meveeleveJeeoer efmeeble efveHeeesieer juee. leele DeJeemleJe
ie=nerles Je mebMeeemHeo ie=nerleke=les nesleer. JewkeefuHeke Kee& Jeeele Deble&Jee GlHeeove Mekeelee
Jeeeee ceese GHeeesie neslees.
meveeleveJeeoer efmeebleeee leguevesle JewkeefuHeke Kee& efmeeble peemle JeemleJe
Deens. keejCe leeee Heeee DeJeemleJe veener.
JewkeefuHeke Kee& efmeebleele eefceke GlHeeove Iekeebee efJemleej ceeve kesuee
Deens. pesJne menYeeieer GlHeeoveees Ieke SkeeHes#ee DeefOeke Demeleele lesJne Kee& mJeHe
Ske$e DeeCetve mecemee keceer kesuee peeleele.

34

JewkeefuHeke Kee& efmeebleees He=LekejCe kesueeme JeeHeejHetJe& DeeefCe

JeeHeejeveblejeer HeefjefmLeleer eeJej ue#e efoues. Jee{Ceejs DeeefCe IeCeejs JewkeefuHeke Kee&,
efjkee[exee efmeebleeee Heeee, oesvner osMeebceOes Heeeos leeeyejesyej osMeele legueveelceke
GlHeeoveeee Kee& meejKeee Demelees.
Jejerue keejCeebcegUs legueveelceke Kee& efmeebleeHes#ee JewkeefuHeke Kee& efmeebleeuee eslJe
eeHle Peeues.
2) efceueee Deeblejje<^ere cetueebee efmeeble (Mills Theory of
International Value):
oesve osMeele JeeHeej meg Peeueeveblej leebeeleerue JeeHeej Deer oesve Jemletbee
Kee& ueeYeeee iegCeesejebee ceee&osle kegslejer efveefele nesleele ns legueveelceke Kee&
ueeYeeee efmeebleele mHe kejCeele Deeues Demeues lejer keesCelee efyebotJej lee mLeerj
nesleele ns meebefieleuesues veener. efjkee[exee Jeejmee eeueefJeCeeje pee@ve megDe& efceue eeves ner
De[eCe otj kesueer efceue eeves eefleHeeove kesues keer, keesCeleener HejosMeer Jemletee Skee
ie=nerle cee$eses cetue efleee yeoueele eeJee ueeieCeeNee mJeosMeer Jemletee cee$esves jle
Demeles. cnCepese ns cegue Deeblejje^ere efJeefveceeeee DeerJej DeJeuebyetve Demeles.
Jejerue efmeeble mecepeeJetve meebieCeemeeer efceueves Keeueerue JewefMeHetCe& GoenjCe efoues
ueeskejer keeHe[
leeieer keeHe[
Fbiueb[ceOes 10 efoJeme 10 Jeej
15 Jeej
eceees GlHeeove
pece&veerceOes 10 efoJeme 10 Jeej
20 Jeej
eceees GlHeeove
Fbiueb[ceOes JeeHeejeHetJeea Demeuesues efJeefvecee iegCeesej 1015
pece&veerceOes JeeHeejeHetJeea Demeuesues efJeefvecee iegCeesej 1020
Fbiueb[ceOes ece HeefjJeeeee Skee efJeefMe Heefj#eCeele 10 Jeej ueeskejer keeHe[
efkebJee 15 Jeej leeieer keeHe[ GlHeeoerle nesles. lej pece&veerceOes lesJe{eee eceele 10 Jeej
ueeskejer keeHe[ Je 20 Jeej leeieer keeHe[ GlHeeoerle nesles. cnCepes Fbiueb[ceOes oesvner Jemletbes
HejmHej efJeefvecee iegCeesej 11.5 DeeefCe pece&veerceOes 12.0 Deens. efJe<esMeerkejCe Je
JeeHeej meg Peeuee veblej oesve osMeebceOeerue efJeefveceeees iegCeesej leebee legueveelceke
ueeYeeee efmLeleerejs ee oesve iegCeesejebee ceee&osle kegslejer efveefele nesF&ue. Fbiueb[
ueeskejer keeHe[eee Je pece&veer leeieer keeHe[eee yeeyeleerle efJe<esMeerkejCe kejsue Fbiueb[10
Jeej ueeskejer keeHe[eee yeoueele 15 JeejeHes#ee peemle leeieer keeHe[ efceUle Demesue lej
pece&veerMeer JeeHeej kejCes Heeeeees jsue. lemese pece&veerle 10 Jeej ueeskejer keeHe[ efJekele
IesCeemeeer pej 20 JeejebHes#ee keceer keeHe[ eeJes ueeiele Demesue lej JeeHeej HeeeosMeerj
nesF&ue. HeCe 11.5 DeeefCe 1.2 ee oesve iegCeesejebceOes efJeefveceeees iegCeesej kets Je kemes

35

efveeqele nesF&ue ns lee osMeeleerue ceeueeee ceeieCeerJej DeeOeejerle Demesue. eeueee efceueves
`Deveesve ceeieCeer' (Reciprocal Demand) cnues Deens.
3) GlHeeove Ieke osCeieebee DeeOegefveke efmeeble (The Modern Theory
of factor Endowments):
nskeej-Deesnefueve efmeeble cnCetve ne efmeeble DeesUKeuee peelees. yeef&ue
Deesnefueve eebee meeOeejCe meceleesueees Heefj#eCe kesueeme Deeblejje^ere JeeHeejeee
mecemeebyejesyej JeJenejeleerue GHeeesie Deeblejje^ere JeeHeejele efometve eslees. osMeele
GlHeeove Iekeebee efkebceleer DeeefCe Iekeebee GHeueyOelesJeve eeosefMeke JeeHeej DeeefCe
GlHeeoveeee efJe<esMeerkejCeeeer Hele cegKele jefJeues peeles. eleske osMeeleerue vewmeefie&ke
Iekeebee osCeiee JesieJesieee Demeleele cnCetve eerceble osMeebee Yeeb[Jeueeee GHeeesie
kejCeeke[s keue Demelees DeeefCe eefcekeebee HegjJee eerceble osMeele kesuee peelees. lemese
eceeOeeve Jemletbeer efveee&le kesueer peeles. Deeblejje^ere JeeHeejees cegKe keejCe cnCepes
Flej eosMeeletve keceer efkebceleerle Jemlet Kejsoer kesuee peeleele. efJe<esMeerkejCeecegUs DeeefCe
Iekeebee osCeieercegUs GlHeeove Kee& keceer eslees.
Jejerue efmeebleeefMeJeee Deeblejje^ere JeeHeejemeboYee&le DeeOegefveke DeLe&Meee%eebes
eesieoeve cenlJeees Deens. eeceOes e@eqJnmeee GHeueyOelee efmeeble (Thekranis
Theory of Availability) ueW[jee JeeHeej-Deekeejceeve DeeefCe ceeieCeer Heleeree
efmeeble, HeesPevejee leebef$eke HeeskeUer efmeeble, Jnve&veee GlHeeove ee efmeeble F. ee
meceeJesMe neslees. DeeHeuee DeYeemeeceele DeefOeke efJeMues<eCe DeHesef#ele vemeueeves leebee
GneHeesn ee efkeeCeer kesuesuee veener.

2.5 Deeblejje^ere efJeHeCeveele yengje<^ere kebHeveebeer Yetefcekee

(Role

of MNCS in International Trade)

yengje^ere kebHevee (MNCS) SkeeHes#ee DeefOeke osMeele leeee JeJemeeeees

mebIeve keve eeueefJeleele. lee kebHeveeeer GlHeeoves DeeefCe efJeefeeer megefJeOee efJeefJeOe
osMeele Demeles. yengje^ere kebHevee peieele efJemleej kejCeemeeer efJeefJeOe ceeiee&veer HejosMeele
DeeHeues JeJemeee meg kejleele. yengje^ere kebHeveebee JeJemLeeHeveees cegKeeuee Skee
osMeele Demeles Je leebee MeeKee/ GHekebHevee/ eefleefveefOe F. osMeele keee&jle Demeleele.
yengje<^ere kebHevee efJeefJeOe osMeele DeeHeues JeJemeee meg kejleele. yengje<^ere
kebHeveebke[s DeeOegefveke leb$e%eeve, JeJemLeeHeveees keewMeue DeeefCe GlHeeove megOeejCee
Demeleele. leecegUs leebvee ceesee eceeCeeJej Yeeb[Jeue GYeejCeer kejlee esles. yengje<^ere
kebHeveebee keue efJekemeveMeerue efkebJee ceeieemeuesuee osMeele DeeHeuee JeJemeeeees peeUs
efvecee&Ce kejCeeke[s Demelees. Deee.Jeer.Sce HesHmeer-keesuee, meesveer neW[e F. yengje<^ere
kebHevee efJeefJeOe osMeebceOetve keee&jle Deensle. lemese Yeejleeleerue ee, efyeuee&, efceeue,
efjueeevme ee kebHevee Flej osMeebceOetve keee&jle Deensle. yengje<^ere kebHevee ceesee

36

eceeCeeJej peeieefleke HeeleUerJej DeeHeuee JeJemeeeeee ke#ee boeJeleele Je Deeblejje^ere

efJeHeCeveeJej DeeHeues Jee&mJe efvecee&Ce kejleele. Deeblejje^ere efJeHeCeveele yengje<^ere
kebHeveebeer Yetefcekee Keeueerue cegeebee DeeOeejs mHe kejlee esF&ue.
1) ele#e HejosMeer iegbleJeCegke (Direct Foreign Investment):
yengje<^ere kebHevee Deekeejeves ceesee Demeleele. leebeer mebHeeer DeeefCe Yeeb[Jeue
npeejes keeser Heeebeer Demeles. peieeleerue Deveske osMeele iegbleJeCegkeeruee mebOeer Demeles
leebeeke[erue Yeeb[Jeue les Flej osMeebceOetve veJeerve efkebJee meOee keee&jle Demeuesuee
kebHeveebee meceYeeieeletve iegbleefJeleele. leeJej leebvee ceesee eceeCeele GlHeVe efceUles. lee
GlHeVeees Hegvne Yeeb[Jeueele Heeblej keve DeeHeuee kebHeveebee DeeefLe&ke oyeoyee efvecee&Ce
kejleele. peieeleerue meJee&le ceesee 300 yengje<^ere kebHeveebes efveeb$eCe peieeleerue
YeeieyeepeejebJej 25 kekes Hes#ee DeefOeke eceeCeele Deens. meceYeeieeleerue ele#e iegbleJeCegke Je
Ske$eerkejCeeletve leebee DeeefLe&ke JeJenejeJejerue eYeeJe Jee{le Deens.
2) leb$e%eeveees nmleeblejCe (Transfer of Technology):
Deeblejje<^ere efJeHeCeveeleerue yengje<^ere kebHeveebeer cenlJeeeer Yetefcekee cnCepes
leebeeke[erue DeeeeJele leb$e%eeveees nmleeblejCe nese.DeefJekeefmele efkebJee efJekemeveMeerue
osMeebleerue ueneve GeesieOebeebvee DeeOegefveke leb$e%eeve DeefOeke iegbleJeCegkeeree ceee&oscegUs
Deelcemeele kejlee esle veener. DeMee HeefjefmLeleerle yengje<^ere kebHevee leebeeke[erue
leb$e%eeve ueneve kebHeveebvee nmleeblejerle kejleele. lemese ee kebHeveebvee mebMeesOeve Je
efJekeeme keee&eceele menYeeieer keve Iesleele. lemese yeNeee JesUsme yengje<^ere kebHevee
meuueeieej mesJeebceeHe&le (Consultancy Services) efJekemeveMeerue osMeebceOeerue
kebHeveebvee ceole kejleele. leecegUs efJekemeveMeerue kebHeveebvee eieleereer mebOeer efceUles Je
osMeele jespeieejeee DeefOeke mebOeer efvecee&Ce nesleele.
3) HejJeeveeeje ceole (Licensing):
efJekemeveMeerue osMeebceOetve yengje<^ere kebHeveebke[erue veeefJeveHetJe& GlHeeoveebvee
HejJeeveebejs mejkeej HejJeeveieer osles. leebee yeB[ee JeeHej kejCeeeer Heer/ceeveOeve ns
efJekemeveMeerue osMeebleerue kebHeveebke[tve efoues peeles.
4) ekeuHeebeer GYeejCeer (Turnkey Projects):
yengje<^ere kebHeveebke[s DeeOegefveke leb$e%eeve, JeJemLeeHeve keewMeue Je Yeeb[Jeue
ceesee eceeCeele GHeueyOe Demeles. leecegUs ee kebHevee efJekemeveMeerue osMeebceOetve ekeuHeebeer
GYeejCeer kejCeees keece neleer Iesleele. ee ekeuHeeejs HeeeeYetle meeseer efkebJee DeJepe[
keejKeeves GYeejCeeres keee& kesues peeles. pemes DeeHeuee Yeejleeleerue ueesn-Heesueeo keejKeeves
efYeueeF&, yeeskeejes F. ee ekeuHeeble&iele GYeejues iesues Deensle.

37

5) GHekebHevee efkebJee keeee&uees (Establishment of foreign offices

& subdiaries):
yengje<^ere kebHevee yeNeee JesUsme efJekemeveMeerue osMeebceOetve GHekebHevee efkebJee
keeee&ueeebeer mLeeHevee kejleele. ee keee&ueeeceeHe&le yengje<^ere kebHeveebee GlHeeoveebeer
efJeeer kesueer peeles. lemese ee GHekebHevee GlHeeoveebeer peeefnjele keve yengje<^ere
kebHeveebee GlHeeoveebvee yeepeejHes efceUJetve osleele.
6) peeieefleke HeeleUerJej eYeeJe (Dominate globally):
yengje<^ere kebHevee efJekemeveMeerue osMeebceOeerue keeeceeue Je keeceieej JeeHeve
ceesee eceeCeeJej peeieefleke mlejeJej eYeeJe efvecee&Ce kejleele. efJekemeveMeerue osMeebceOetve ee
mebmLee ekeuHe GYeejleele. GlHeeove Jee{Jetve yeepeejHesebJej DeeHeues eYeglJe efvecee&Ce
kejleele. Yeejleele ecegKe yengje<^ere kebHeveeceOes efnbotmLeeve efueJnj, ee@kej De@v[
ie@cyeue, vesmeues, ie@kemees, Heeepej, efHeefueHme, SceDeejSHe, HesHmeer, keeskeeskeesuee F. ee
meceeJesMe Deens.
7)

Ske$eerkejCe

Je
Amalgamations):

GeesieOebeebes

efJeueerefvekejCe

(Mergers

&

yengje<^ere kebHevee DeeHeuee Geesieebee efJekeemeekejerlee efJekemeveMeerue

osMeebceOeerue keee&jle kebHevee efJekele IesJetve leebes efJeefueefvekejCe kejleele. leecegUs
yeepeejHessleerue mHeOee& mebHetve cekelesoejer efvecee&Ce kejlee esles. Yeejleeleerue LecmeDeHe efkebJee
Heeuex kebHeveeres efJeueerveerkejCe keeskeekeesuee ee yengje<^ere kebHeveeceOes Peeues.
8) mesJee#es$eele menYeeie (Involvement in Service Sector):
yengje<^ere kebHevee efJekemeveMeerue osMebevee mesJee #es$eele ceole keve leebee
Geesie efJekeeme kejleele. yeBefkebie, Jeenlegke, Hee&ve, ne@sume F. #es$eebletve ee kebHevee
keee&jle Demeleele.
Lees[keeele, yengje<^ere kebHeveebceeHe&le efJekemeveMeerue osMeebceOes eeb[ eceeCeeJej
Yeeb[Jeueeee DeesIe mJemleele eslees. lemese efJekemeveMeerue osMeele cetueYegle meeseer Je
megefJeOeebceOeerue les Oeeskes eqmJekeejleele. yengje<^ere kebHevee veJeerve MeesOe, veJeerve leb$e%eeve
efJekemeveMeerue osMeele DeeCeleele. mLeeefveke ueeskeebvee jespeieej HegjefJeuee peelees. DeeefCe
kece&eeNeebvee Deeweesefieke Je JeJemLeeHekeere eefMe#eCe osleele.
efJeHeCeve leb$e%eeve Deepe PeHeeeeves yeouele Deens. yengje<^ere kebHeveebcegUs
leeleerue yeoue efJekemeveMeerue osMeeble DeeCeues peeleele. lee DeeOegefveke Heleerves peeefnjele,
Gespeve Heleer, eenkeebJej Jemlet Kejsoermeeer ekeuesues oyeeJe F. ee meceeJesMe neslees.

38

meeceeefpeke<ee yengje<^ere kebHevee efJekemeveMeerue osMeele cenJeeeer Yetefcekee

yepeeJeleele. leele jespeieej mebOeerleerue Jee{, jenCeerceeveeleerue yeoue DeeefCe Heeefeceele Ge
jenCeerceeveees ceeie&oMe&ve yengje<^ere kebHeveebceOetve efceUles.
DeMeejerleerves yengje<^ere kebHeveebcegUs HeeeeYetle megefJeOeebee efJekeeme, keee&#ecelesle
megOeejCee, Deeweesefieke Menjs efJekeefmele kejCes F. Mekee nesles.

2.6 Yeejleere efveee&le#es$eeee De[eCeer

(Problems of Indias

Export Sector)

peieeee efveee&le #es$eele Yeejleees mLeeve Deieoer veieCe efometve esles.

mJeeleb$eeHeemetve efveee&leerleerue ojeceOes e{Gleej efometve esleele. ceeieerue 30 Je<eeceOes
Yeejleeee efveee&leerceOes Jee{ Peeueer ns pejer Kejs Demesue lejer Deeeeleeree leguevesle Jee{
keceer nesleer. ee keeueeJeOeerceOes DeeeeleJee{eree oj ne efveee&leJe=er ojeHes#ee peemle neslee.
eeee HeefjCeece YeejleeceOes eefleketue JeeHeejMes<e efvecee&Ce Peeuee. efveee&le keje DeLeJee
ve< Jne (Export or Penish) ns Jeekee eleske osMeeee yeeyeleerle Deieoer mele
Deens. DeLee&lee Yeejleeeer efveee&le keceer DemeCeeeer keener keejCes Je mecemee Deensle.
leebee Lees[keeele Dee{eJee Heg{erue cegeebceOetve Ieslee esF&ue.
1) jepekeere Je keeeosefJe<eeke keee&Hele (Political & Legal
Systems):

jepekeere Je keeeosefJe<eeke Heee&JejCe eleske osMeees JesieJesieUs Demeles. pemes

Yeejleees eerveMeer JeeJemeeefeke mebyebOe Deensle Hejblet Yeejleele ueeskeMeener Deens lej eerve ns
Ske meeceJeeoer je<^ Deens. efveee&le kejCeemeeer Deveske keeieoHe$eebeer Hetle&lee kejeJeer
ueeieles. keee&Heleer Je keeieoHe$es leeej kejCeeeer efeee DeefleMee DeJeIe[ Deens. leecegUs
efveee&le Jee{erceOes De[eCeer efvecee&Ce nesleele.
2) Deeesie iegCeJeee Je efkebcele (Subsidiary Quality & Price):
Deeblejje^ere yeepeejHessceOes mHeOee& ceesee eceeCeeJej Demeles. ner mHeOee& iegCeJeee
Je efkebcele ee oesve ieeserbJej DeJeuebyetve Demeles. Yeejleere Geesie Depetvener Deeblejje^ere
yeepeejHessle Jemleteer iegCeJeee Je opee& jeKeCeeme DeeMemJeer jle Demeles. Lees[keeele
Yeejleere efveee&leoejebeer peeieefleke yeepeejHessleerue mHeOee& Mekeleer ceee&efole Deens.
3) mesJee JeJemeeeebvee keceer eeOeeve (Less Priority to Service
Sector):

mesJee #es$eeceOes Yeejle osMe DeeIee[erJej Deens. Hejblet DeepeHeele eeke[s

efveee&leoejebes Je mejkeejes ue#e veJnles. mesJee #es$eeceOes JeJemLeeHeve, efJee, kejceCetke F.
#es$eebee meceeJesMe neslees. ee #es$eeke[s ogue&#e ve kesueeme efveee&leerceOes ceesee eceeCeeJej

39

Jee{ nesF&ue. Deeeele efveee&le OeesjCe 2004-05 ee ceOes mesJee #es$eeuee eeOeeve osJetve
leeme Deveske meeseer Je meJeueleer peeefnj kesuee Deensle.
4) HeeeeYetle megefJeOeebee DeYeeJe (Inadequate Infrastructure):
ceeueeeer efveee&le kejCeemeeer ueeieCeeNee HeeeeYetle megefJeOee HegjsHegj eceeCeeceOes
osMeele GHeueyOe vemeueeves leebee efveee&leerJej HeefjCeece neslees. efveee&leoej JesUsJej ceeue
Deeeeleoejeme HeesneJet Mekele veener. HeeeeYetle megefJeOeebceOes Jeenletke Je ieesoeceeeer meese
DeeefCe yebojeJej ceeue neleeUCeemeeer efveke= Hele F. ee meceeJesMe neslees.
5) Mesleer Je meneeke GlHeeoveebee ceee&efole menYeeie (Limited Share of
Agri Products):
Mesleer Yeejleere DeLe&JeJemLesee Heeee Deens. 1970 Heele efveee&leerceOes Mesleer Je
meneeke GlHeeoveebee ceesee eceeCeeJej menYeeie neslee. leecegUs mJeeleb$eeHeemetve 1970
Heele MesleerHeemetve ceesee eceeCeeJej Hejkeere eueve osMeeuee efceUeues. Yeejleere ueeskemebKee
Jeeef<e&ke 2.4 kekes ojeves Jee{le Demeueeves ceesee eceeCeeJejerue Mesleceeue osMeeceOese
efJekeuee peelees. eecegUs efveee&leermeeer Mesleerceeue efMeuueke jenle veener.
6) efJeMes<e DeeefLe&ke #es$eebes efveee&le Je=erle DeuHe eesieoeve (Little
Contribution
of
exportgrowth):

Special

Economic

Zone

in

YeejleeceOes efJe<esMe DeeefLe&ke #es$e ner mebkeuHevee 2002-07 ee Deeeele efveee&le

OeesjCeeHeemetve DeefmlelJeele Deeueer. ee efJe<esMe DeeefLe&ke #es$eeuee Yeejle mejkeejves Deeke<e&ke
meJeueleer efouee Deensle. Hejblet mesPe ner mebkeuHevee YeejleeceOes veJeerve Demeueeves mesPe
ceeHe&le nesCeeNee efveee&leerceOes Jee{ Peeuesueer veener. eerveceOes leebvee SketCe efveee&leeree 40
kekes efveee&le mesPeee ceeOeceeletve nesles.
7) Yee<esleerue De[mej (Language Problem):
Heeefeceele osMeeletve cegKele Fbepeer Yee<esee DeJeuebye kesuee peelees. Hejblet eerve,
peHeeve, pece&veer F. osMeeletve leebee osMeer Yee<eseee GHeeesie kesuee peelees. leecegUs
Deeblejje^ere efJeHeCeveele Yee<ee ne Ske De[mej nesle Demelees.
8) Je=eres DeHetjs eelve (Inadequate efforts for export
Promotion):
efveee&le efJeHeCeveeceOes efveee&le Je=eres eelve kejCes DeefleMee cenlJeees Demeles.
Hejblet YeejleeceOes mejkeejer Je Geesieebee HeeleUerJej efveee&le Jee{ermeeer eesie ekeejs

40

eelve nesleevee efomele veenerle. efveee&le Je=ermeeer Yeejleere efveee&leoejebveer Hekele

peeefnjeleerJej DeJeuebyetve ve jenlee Deeblejje^ere pe$ee Je eoMe&veebceOes menYeeieer Peeues
Heeefnpes. Hejblet Deveske Yeejleere efveee&leoej efveee&leJe=ermeeer JeeJemeeefekeHeCes efveee&le
Je=efes eelve kejle veenerle.
9) Hejkeere eueve oj (Foreign Exchange Rate):
eleske osMeees eueve ns JesieUs Demeles. leebee efJeefvecee oj ne mege JesieUe
Demelees. Deeblejje^ere efJeHeCeveele menYeeieer nesCeeNee osMeebvee ee yeouelee efJeefvecee
ojebcegUs efJeefJeOe eMveebvee leeW[ eeJes ueeieles.
10) HeeHetjeJeeee DeYeeJe (No feedback):
efveee&leeree HeeHegjeJee kejCes Yeejleere efveee&leoejebvee JeJeefmLeleHeCes pecele veener.
Jemlegbeer efveee&le kesueeveblej Hejkeere Kejsoeroejebee eefleefeee peeCetve IesCeeme Geespeke
Glmegke vemeleele. efJeeeeslej mesJeener Deeblejje^ere opee&ee HegjefJele veenerle. leecegUs
Yeejleeeer efveee&le Deeblejje^ere HeeleUerJej Jee{le veener.

DeeHeueer eieleer leHeemee

De) efjkeecee peeiee Yeje.
1)........... eebveer DeefveyeOe Deeblejje^ere JeeHeejeee Hegjmkeej kesuee.
2 )De@[ceeqmceLe eebveer .......... efmeeble ceeb[uee.
3) legueveelceke Kee& ueeYeeee efmeeble .......... eebveer ceeb[uee.
4) JewkeefuHeke Kee& cnCepese .......... nese.
5) JewkeefuHeke Kee& efmeeble .......... eebveer ceeb[uee.
6) efceue eebveer .......... efmeeble ceeb[uee.
7) oesve osMeebceefOeue efJeefveceeeee iegCeesejeuee efceue eebveer .......... Demes cnues Deens.
8) GlHeeove Ieke osCeieebee DeeOegefveke efmeeble .......... cnCetve DeesUKeuee peelees.
9) Deesnueerve eebee celes .......... DeeefCe .......... eebee celes GlHeeove Kee& keceer
neslees.
10) .......... DeeefCe .......... ns Deeblejje^ere JeeHeejees cenlJeees DeeOeej Deensle.
ye) Deeblejje^ere JeeHeejele yengje^ere kebHeveebeer Yegefcekee mHe kejCeeNee cegoeebeer
eeoer keje.
ke) ``Yeejleeee Deeblejje^ere JeeHeejele eeflekegue JeeHeejMes<e efvecee&Ce Peeuee Deens eee&
keje.

41

2.7 Yeejleeee Deeblejje^ere JeeHeejees efmebneJeueeskeve

(Overview

of Indias Foreign Trade)

Deeblejje^ere JeeHeej HetJeea DeeefCe Deepeee keeUele Jee{eres Fbefpeve cnCetve keece
kejerle Deens. Hejkeere JeeHeejeee DeeefLe&ke efJekeemeele efJeefJeOe ceeiee&ves menYeeie Deens.
JeeHeejecegUs keeceieejebee keueeCeele Jee{ nesJetve oeefje Je yeskeejer keceer kejCeele
cenJeeee neleYeej ueeieuesuee Deens. peeieeflekeerkejCeecegUs Deeblejje^ere JeeHeejees mJeHe
Deecetueee mJeHeele yeoueuee Deens. Deeblejje<^ere JeeHeej Jee{ermeeer Deeblejje<^ere
meeneeeee Heeeoe neslees. pemes ies (GATT) Je peeieefleke JeeHeej mebIevee (WTO)
eebee ceesueeee menYeeie Deeblejje<^ere JeeHeej Jee{erle Deens.
Yeejleeee Deeblejje<^ere JeeHeejees efmebneJeueskeve kejleevee eecegKeeves
mJeeleb$eesej keeUele F.me. 1947 meeueer je^ere mejkeej DeefmlelJeele Deeueeveblej
efleuee Deveske mecemeebvee leeW[ eeJes ueeieues. DeeweesefiekeerkejCe Je DeeefLe&ke efJekeeme
meeOeCeeee eMve osKeerue cenlJeeee neslee. mebHetCe& efJeosMe JeeHeejOeesjCe DeeweesefiekeerkejCe Je
efJekeeme ner oesve Geres ieeCeemeeer jeyeJeeees Demee efveCe&e IesCeele Deeuee. eeveblej
meg Peeuesuee HebeJeeef<e&ke eespeveebee Yeejleeee efJeosMe JeeHeejeJej GuuesKeveere HeefjCeece
Peeuee. efJeosMe JeeHeej Jee{eJee cnCetve Deveske ekeejs eelve kejCeele Deeues. Keeueerue
meejCeerJeve Yeejleeee Deeblejje<^ere JeeHeejeleerue menYeeie ue#eele esF&ue.
Yeejleeee Hejkeere JeeHeejees cegue
Je<e&
1960-61
1970-71
1980-81
1990-91
2000-01
2003-04
2004-05
2009-10
megOeeefjle

Deeeele
1122
1634
12549
43198
2,30,873
3,59,108
85,01,065
13,63,736

efveee&le
642
1535
6711
325553
2,03,571
2,93,367
3,75,340
8,45,534

(keeser Hees.)
JeeHeejleesue
-480
-99
-5838
-10645
-27,302
-65,741
-1,25,725
-518202

42

Keeueerue Deeke=efleJeve Yeejleeee efveee&leeres #es$e mecepet Mekesue

SketCe menYeeie
Deew<eOes Je jmeeeve
DeefYeebef$ekeer Jemlet
efnjs Je oeieerves
Hes^esefueece HeoeLe&
megleer keHe[s
Flej cegueceeHeve jmeeeves
kees ueesKeb[
Fueske^e@efvekeme Jemlet
Keeoer Je neleceeie Jemlet
Flej keeHe[
Flej Jemlet

(kekesJeejer)
5.02
18.25
16.27
15.72
2.22
3.83
3.35
3.83
2.02
6.01
24.25
100.00

ceeieerue oesvner lekeleeJeve Yeejleere Deeblejje<^ere JeeHeejeeer Keeueerue JewefMees efometve

esleele.
Yeejleeee Deeblejje<^ere JeeHeejele Skeef$ele cegueele cenlJeHetCe& Jee{ Peeuesueer
Deens. 1960-61 ceOes 1764 keeser HeeebHeemetve 2009-10 Heele 2209270
keeser .Heele Jee{ Peeuesueer efometve esles. Hejbleg 2009-10 ceOes peeieefleke JeeHeejele
Yeejleeee Jeee 1.00kekes SJe{ee neslee.
Yeejleeee Deeeele cetueele peueo Jee{ nesle Demetve 1960-61 ceOes 1122
keeser .Heemetve 2009-10 ceOes 13,63,736 keeser . Jee{ Peeuesueer efomeles.
leeleguevesle efveee&leereer Jee{ ner keceer ojeves nesle Deens. 1960-61 ceOes SketCe efveee&le
642 keeser . SJe{er nesleer. lej 2009-10 ceOes 8,45,534 keeser .Heele leele
Jee{ Peeueer. cnCepese 5,18,202 SketCe eefleketue JeeHeejeleerue neslee. GoejerkejCeele
yesHeJee& DeeeeleercegUs legereer jkekece meOeeee keeUele Jee{le Deens.
`efveee&le keje DeLeJee ve Jne (Export or Perish) ee Gkeleervegmeej
efveee&leerke[s mejkeej Je Geesieebvee ue#e osCes DeeJeMeke Deens, keejCe efveee&leerHeemetveee
GlHeVeeeer Yetefcekee cenlJeHetCe& ceeveueer peeles. SketCe efveee&leerle veJeerve GlHeeoveebeer ceesee
mebKesves Jee{ Peeueer Deens. SketCe efveee&leerle 3/4 Jemlet DeHeejbHeeefjke Deensle. Hejblet
cenlJeHetCe& yeeyeeree 32 kekes Heele Deeeele Jee{ueer Deens. leecegUs leeee HeefjCeece
efveee&leerHeemetvees Hejkeere eueveees GlHeVe Deleble keceer Deens.

43

Lees[keeele, Yeejleeee Deeblejje<^ere JeeHeejele veJeerve peeieeflekeerkejCeeee

OeesjCeecegUs Jee{ nesle Deens. Hejblet leele DeefOeke GHeeeeespeveebeer DeeJeMekelee Yeemeles. keer
pesCes keve GeesieOebeebvee efveee&leeree #es$eele YejerJe keeceefiejer kejlee esF&ue.

2.8 meejebMe
Deeblejje<^ere JeeHeejele menYeeieer nesleevee Deveske [eJeHeseelceke efveCe&e IeeJes
ueeieleele. eeceOes Deeblejje^ere JeeHeej efveCe&e, yeepeejHes efveJe[ efveCe&e, eJesMe Je
JeJenej efveCe&e, efJeHeCeve efcee efveCe&e, efJeHeCeve mebIeve efveCe&e F. cenJeeee efveCe&eebee
meceeJesMe nesleess.
Deeblejje^ere JeeHeejeletve efvecee&Ce Peeuesueer ose jkekece efJeefJeOe Heleerejs efoueer
peeles. eeceOes jesKe DeeieeT jkekece osCes, efJeefJeOe ekeejee HeleHe$eeejs osCes, Kegues Keeles,
jkekecesHeeser omleSsJepe, yeBkeme& DeeefCe ^evmeHeme& F. ee. meceeJesMe neslees.
Deeblejej^ere JeeHeej kee Ie[tve eslees ns mHe kejCeejs efJeefJeOe efmeeble ceeb[ues
iesues. eeceOes De@[ceeqmceLe, efjkee[ex eebes meveeleve efmeeble Je n@yeue&j, efceue, Deesnueerve,
F. ee veJemeveeleveJeeoer efmeebleebee meceeJesMe neslees.
Deeblejje^ere efJeHeCeveele yengje^ere kebHeveebeer Yegefcekee DevevemeeOeejCe Deens.
keejCe eeee ceOes ele#e HejosMeer iegbleJeCegke, leb$e%eeveees nmleeblejCe, HejJeeveeeje
ceole, GHekebHevee, mesJee#es$eele menYeeie F. yeeyeer Mekee nesleele.
Yeejleere Deeblejje^ere JeeHeejeee efJeeej kejlee YeejleeceOes eeflekegue
JeeHeejMes<e efvecee&Ce Peeuee Deens. keejCe Yeejleere efveee&leeruee Deveske mecemeebvee meeceesjs
peeJes ueeieles leeceOes eecegKeeves jepeefkee Je keeeosefJe<eeke keee&Heleer, Deeesie iegCeJeee
Je efkebcele, mesJee#es$es ogue&ef#ele HeeeeYetle megefJeOeebee DeYeeJe, Mesleer Je meneeke GlHeeoveebee
ceee&efole menYeeie, Yee<esleerue De[mej, HeeHegjeJeeee DeYeeJe, F. keejCeebee meceeJesMe
neslees.

2.9 eMve
1)

Deeblejje<^ere efJeHeCeveeleerue IeeJee ueeieCeeNee cegKe efveCe&eebes (Marketing

Decisian) JeCe&ve keje.

2)

Deeblejje<^ere efJeHeCeveeleerue ose jkekece osCeeee efJeefJeOe Heleeres efJeJeseve keje.

3)

`Hele He$e' (Letter of Credit) cnCepes keee? leees efJeefJeOe ekeej mHe
keje.

4)

Deeblejje^ere JeeHeejeleerue efJeefJeOe efmeebleebee Lees[keeele Dee{eJee Iee.

5)

Deeblejje^ere efJeHeCeveeleerue yengje^ere kebHeveebeer Yetefcekee mHe keje.

44

6)

Yeejleere efveee&le #es$eeee efJekeemeeceOes esCeeNee efJeefJeOe De[eCeeRes JeCe&ve keje.

7)

Yeejleeee Deeblejje^ere JeeHeejees Lees[keeele efmebneJeueeskeve keje.

2.10 meboYe& ebLe

1)

International Marketing - By Philip R. Cateora, John L.

Graham, Praohant Salwan. (Tata Mcgraw Hill
publishing Co. Ltd. Delhi)

2)

International Marketing - By Gaurav Sharma By ABD

Publishers - Jaipur.

3)

Deeblejje^ere DeLe&Meee - [e@. Me. kes. cees[ke (efJeee ekeeMeve, veeieHetj)

4)

efveee&le efJeHeCeve - eMeeble ieesKeues, mJeevebo ieesKeues (eeeer ekeeMeve, cegbyeF&)

*****

45

3
Deeblejje^ere efJeHeCeve Heee&JejCe
(International Marketing Environment)

Ieke jevee
3.0
3.1
3.2
3.3
3.4
3.5
3.6
3.7
3.8
3.9
3.10
3.11
3.12
3.13
3.14
3.15
3.16

Gefes
emleeJevee
peeieefleke DeeefLe&ke Heee&JejCe
meeceeefpeke Je meebmke=efleke Heee&JejCe
jepekeere Heee&JejCe
keeeosefJe<eeke Heee&JejCe
JeeHeejer De[LeUs
JeeHeejer ie
peeieefleke JeeHeej mebIevee
efveee&le DeLe&HegjJee
Deeblejje^ere veeCesefveOeereer Yetefcekee
Deeblejje^ere Hegveefve&cee&Ce Je efJekeeme yeBke
Deeblejje^ere efJekeeme mebIe
Deeblejje^ere efJee efveiece
meejebMe
eMve
meboYe& ebLe

3.0 Gefes (Objectives)

ee DeYeeme Iekeeletve efJeeeLeevee Keeueerue cegeebee DeYeeme kejeJeeeee Deens.
1) Deeblejje^ere efJeHeCeveeJej HeefjCeece kejCeeNee peeieefleke DeeefLe&ke Heee&JejCeeee
DeYeeme kejCes.
2) Deeblejje^ere efJeHeCeveeJej HeefjCeece kejCeeNee meeceeefpeke Je meebmke=efleke
Heee&JejCeees DeOeeve kejCes.
3) Deeblejje^ere efJeHeCeveeJej HeefjCeece kejCeejs jepekeere Heee&JejCe mecepeeJetve IesCes.
4) peeieefleke yeepeejHessJej HeefjCeece kejCeeNee keeeosefJe<eeke Je efveeeceke
Heee&JejCeeee DeYeeme kejCes.

46

5)
6)
7)

Deeblejje^ere efJeHeCeveeleerue JeeHeejer De[LeUs Je JeeHeejer ieebee Lees[keeele

DeYeeme kejCes.
peeieefleke JeeHeej mebIeveseer Yetefcekee, keeex Je Deefueke[erue Ie[ecees[er mecepeeJetve
IesCes.
Deeblejje^ere veeCes efveOeer, Deeblejje^ere Hegvej&evee Je efJekeeme yeBke, Deeblejje^ere
efJekeeme mebIevee Je Deeblejje^ere DeeefLe&ke ceb[U ee mebmLeebeer Lees[keeele
DeesUKe keve IesCes.

3.1 emleeJevee
Deeblejje^ere efJeHeCeveeJej meeleleeves DeeefLe&ke, jepekeere, meeceeefpeke,
meebmke=efleke Je mebyebefOele osMeeleerue keeeoseCeeueeree eYeeJe He[le Demelees. Deeblejje^ere
efJeHeCeve efveCe&e Iesleebvee efkebJee OeesjCes jefJeleebvee ee meJe& Iekeebee efJeeej kejCes eceeeHle
jles. cnCetvee efJeHeCeve kebHeveerJej HeefjCeece kejCeeNee meJe& Iekeebee efJeHeCeve Heee&JejCeele
meceeJesMe neslees. Deeblejje^ere efJeHeCeve kejCeeNee kebHevee Deveske osMeebMeer JeJenej
kejleele. eleske osMeees mJeleb$e efJeHeCeve Heee&JejCe Demeles. leecegUs Deeblejje^ere efJeHeCeve
kebHeveebvee leebee JewefMeeHetCe& Jetnjeveebejs ee meJe& osMeebceOeerue Deeblejje^ere
Heee&JejCeeee DeYeeme keve leeleerue efJeefJeOelesuee eesie ekeejs neleeUlee esCes DeeJeMeke
Demeles.

3.2 peeieefleke DeeefLe&ke Heee&JejCe

(Global

Economic

Environment)

Deeblejje^ere efJeHeCeveele DeeefLe&ke Ieke ceesueeeer Yetefcekee yepeeJeleele.

Deeblejje^ere efJeHeCeve kebHeveer DeeHeuee efJeHeCeveeeer Jetnjevee kejleevee osMeeleerue
DeLe&JeJemLee, je^ere GlHeeoveeleerue Jee{, efJelejCe, Jemlet DeeefCe mesJeebee Jee{eree oj,
oj[esF& GlHeVe, osMeeJejerue efJeosMeer kepee&ee Yeej, JeeHeejMes<e, osMeeleerue cegeHegjJee
lemese Jeepeoj ee meJe& yeeyeeRee efJeeej kejles. keejCe ee meJe& Iekeebes efceUtve DeeefLe&ke
Heee&JejCe leeej nesles keer peeee HeefjCeece Deeblejje^ere efJeHeCeveeJej nesle Demelees. ns meJe&
Ieke yeefnie&le mJeHeees Demeueeves les Deefveebef$ele Demeleele. lee Iekeeleerue yeoueebvee
eeflemeeo osJetvee efJeHeCeve kebHeveerme Jetnjevee kejeJeer ueeieles.
DeeefLe&ke Heee&JejCeele eecegKeeves Keeueerue Iekeebee DebleYee&Je neslees.
1) Deeblejje^ere efJeHeCeveeleerue DeeefLe&ke HeefjefmLeleer.
2) mejkeejeer DeeefLe&ke OeesjCes.
3) mebyebefOele osMeeeer DeLe&JeJemLee.
ee Iekeebes Lees[keeele efJeMes<eCe Keeueerue eceeCes kejlee esF&ue.

47

1) Deeblejje^ere efJeHeCeveeleerue DeeefLe&ke HeefjmLeerleer :

efJeHeCeeree DeeefLe&ke HeefjefmLeleerJej eecegKeeves lesLeerue ceeieCeer Je HegjJee ee oesve
Iekeebee HeefjCeece nesle Demelees.
ceeieCeer Ieke Keeueerue yeeyeeRJej DeeOeeefjle Demelees.
- GlHeVe HeeleUer
- yeeleeree oj
- Keee&es eceeCe
HegjJee IekeeJej HeefjCeece kejCeeNee yeeyeer KeeueerueeceeCes Deensle
- HegjJeeoejebeer mebKee
- mHeOexeer leerJelee
- HegjJeeees mJeHe
efJeHeCeveeleerue DeeefLe&ke HeefjefmLeleeree ele#e HeefjCeece efJeHeCeve kebHeveeree
veHeeeJej nesle Demelees. YeejleemeejKee efJekemeveMeerue osMeele oj[esF& GlHeVe keceer
Demeueeves yeepeejHessle ceeieCeeres eceeCe keceer Demeles. lemese ueeskeebee GlHeVeeleerue
yejeemee efnmmee peerJeveeJeMeke JemletbJeje Kee& nesle Demeueeves yeele keceer nesJetve Keefe&ke
Jemlet leebvee Kejsoer kejCes HejJe[Ceejs vemeles. leemeeer efJeHeCeve kebHeveerme efJeeer
Jee{efJeCeemeeer efJeefJeOe ekeejee eespevee Je peeefnjele keee&ece jeyeJeeJes ueeieleele.
2) mejkeejeer DeeefLe&ke OeesjCes
JeJemeeeeee keeee&Jej mejkeejer DeeefLe&ke OeesjCeebee ele#e HeefjCeece nesle
Demelees. leecegUs JeJemeeeebvee mejkeejer DeeefLe&ke OeesjCeeble nesCeeNee yeoueebeceeCes DeeHeueer
Jetnjevee kejeJeer ueeieles. Goe.
- Deeweesefieke OeesjCe
- DeeefLe&ke veerleer
- Deeeele efveee&le OeesjCe
- DeboepeHe$ekeere OeesjCe
- HejJeevee Heleer OeesjCe
ee OeesjCeebee JeJemeeeeJej mekeejelceke efkebJee vekeejelceke HeefjCeece nesle Demelees.
3) mebyebefOele osMeeeer DeLe&JeJemLee
efJeefJeOe DeLe&jevee cnCepes DeLe&JeJemLeseer efJeYeeieCeer efkebJee JeieeakejCe ns mebyebOeerle
osMeeee DeLe&JeJemLesvegmeej jles. Keepeieer Geespekeebvee efkeleer eceeCeele mJeeleb$e efoues

48

peeles. eebJej lee osMeeeer DeLe&JeJemLee jle Demeles. cegKele ee DeLe& JeJemeeeebes leerve
ekeejele JeieeakejCe kejlee esles.
- cegkele DeLe&JeJemLee efkebJee Yeeb[JeueMeener
- meceepeJeeoer DeLe&JeJemLee
- mebefcee DeLe&JeJemLee
cegkele DeLe&JeJemLesle efkebJee Yeeb[JeueMeenerle JeJemeeeebJej efveeb$eCe keceer eceeCeele
Demeles. leecegUs JeeJemeeefeke leebee Hemebleerves iegbleJeCegke keve Jemlegbeer efveefce&leer ke
Mekeleele. Goe. Decesjerkee. meceepeJeeoer DeLe&JeJemLesle JeJemeeeebJej leerJe mJeHeees
mejkeejer efveeb$eCe Demeles. leecegUs JeJemeeeeJej GlHeeove Je iegbleJeCegkeermeboYee&le efJeefJeOe
ekeejeer efveyeOe Demeleele. Goe. eerve Je jefMeee.
mebefcee DeLe&JeJemLesle Yeeb[JeueMeener Je meceepeJeeoer DeLe&JeJemLeeleerue
megJeCe&ceOe meeOeCeeee eelve kesuee peelees. ee Heleerle Keepeieer Je meeJe&peefveke DeMee
mebefcee GeesieOebeebvee iegbleJeCegkeerme HejJeeveieer efoueer peeles. leecegUs mebefcee DeLe&JeJemLesle
mebefcee efveeb$eCe JeJemeeeebJej Demeles Goe. Yeejleele mebefcee DeLe&JeJemLesee eqmJekeej
kesuesuee Demetve DeeefLe&ke efJekeeme meeOeuee peele Deens.

3.3 meeceeefpeke Je meebmke=efleke Heee&JejCe (Social

& Cultural

Environment)

osMeeleerue meeceeefpeke HeefjmLeerleeree JeJemeeeeee eMeeHeeMeeJej HeefjCeece nesle

Demelees. meceepe ne HeefjJele&veMeerue Deens. meeceeefpeke eJe=eerle melele yeoue nesle Demelees.
JeJemeeeebveer pej meeceeefpeke yeoueevegmeej DeeHeues OeesjCe yeoueues, veener lej leees
DeefmlelJe Oeeskeeele esles. JeJemeeemebmLee ns DeesUKetve Demeleele keer pee meceepeele
GeesiekeWees JeJemLeeHeve nesles lee meceepeeyeeyele DeeefLe&ke efJekeemeeee erves
peyeeyeoejer eqmJekeejeJeer ueeieles. Goe. jespeieej efveefce&leer, peveefnleeee eespevee, jemle
efkebcele OeesjCe, keeceieejebvee meeceeefpeke megj#ee, kejees eesie efjleerves YejCe F.
JeJemeee ne meceepeeee Ske Ieke Demetve meceepeeee iejpee HetCe& kejCes ns
leees eeLeefceke Ger jles. pej JeJemeeeeves ns kele&Je Heej Hee[ues veener lej ueeske
leebee Meemeveeleerue eefleefveOeerceeHe&le keeeos keve Demes kele&Je kejCeeme JeJemeeeeme
Yeeie Hee[leerue. meeceeefpeke peyeeyeoejer ceesee eceeCeeJej eqmJekeejCes cnCepese JeJemeee Je
veeieefjkelJe eebieues DemeCeees ue#eCe Deens. keeeosMeerj GHeee ns JeJemeeeeee erves
efnleees efkebJee Ieeleke jleele. cnCetve mJessvese peyeeyeoejer eqmJekeejCes ns JeJemeeeeee
efnleees jles, leecegUs JeJemeeeeeer pevelesle eebieueer eeflecee efvecee&Ce nesJetve JeJemeeeees
efveece leeej kejleevee jepekeere eefeesle menYeeieeeer mebOeer efceUt Mekeles.
Deeblejje^ere efJeHeCeve kebHeveebvee leebee efJeHeCeve JetnjevescegUs mebyebefOele
osMeeleerue meeceeefpeke JeeleejJejCeeJej HeefjCeece nesCeej veener Je lesLeerue meceepeeves DeeHeuee

49

Jemletbee Deeveboeves Je menpelesves eqmJekeej kejeJee eeyeeyele keeUpeer IesCes Deleble DeeJeMeke
jles. eleske osMeeleerue meeceeefpeke Ieke Je lelJes HeefjJele&veMeerue Demeueeves leeleerue
yeoue efJeHeCeve kebHeveerves efJeeejele IesCes DeeJeMeke Deens. meceepeeleerue efJeeej
HeefjJele&veeyejesyej meceepeeleerue pevelesee Kejsoer-efJeeeree meJeeer, esjCee DeeefCe leebee
Kejsoer efveCe&eebceOes yeoue nesle Demeleele. Goe. DeeOegefveke keeueeJeOeerle ceefnuee
kece&eeNeebeer mebKee Jee{le Demeueeves Iejiegleer keeee&meeer ceole kejCeeNee GlHeeoveebvee
ceeieCeer Jee{le Deens. Jee@efMebie ceMeerve, ceeeeesJnsJe DeesJnve F. Jemletbee ceeieCeerle Jee{
Peeueees efometve esles. efJekeefmele nesCeeNee DeLe&JeJemLesle veeskejer kejCeeNee efeeebes eceeCe
Jee{ueeves leebes peerJeveceeve Je jenCeerceeve yeoueues Deens.
meebmke=efleke Heee&JejCe ns meeceeefpeke Heee&JejCeeee cenlJeeee Ieke Deens.
Deeblejje^ere efJeHeCeveeJej meebmke=efleke Heee&JejCeeee ceesee eceeCeeJej HeefjCeece neslees. Skee
osMeeleerue meebmke=efleke Ieke ns ogmeNee osMeeleerue meebmke=efleke IekeebHes#ee KetHe JesieUs
Demeleele. meceepeeleerue IekeebceOes Ske meceeve Jele&Cegkeeree mebkeuHeveebveee mebmke=leer
Demes cnCeleele. eeueee DeeHeCe {er, eeueerjerleer, HejbHeje Demes cnCelees. meebmke=leerke
Jeejmee Skee efHe{erke[tve ogmeNee efHe{erke[s peele Demelees. meebmke=leerke Heee&JejCeele %eeve,
ee-DebOeee, Yee<ee, eeueerjerleer, {er, HejbHeje, keue, efveleerceee, Deeeej-efJeeej,
meJeeer, HejbHeje Je Oeeefce&ke efMekeJeCe F. Iekeebee meceeJesMe neslees. SKeeee osMeeleerue
meebmke=efleke Heee&JejCeeJej lee osMeeleerue Geesieebee efJekeeme DeJeuebyetve Demelees.
Deeblejje^ere efJeHeCeve kebHeveeruee ee meJe& cenlJeHetCe& yeeyeeRee efJeeej kejCes lemese leebee
meKeesue DeYeeme kejCes iejpeses Deens. cenlJeees meebmke=efleke Heee&JejCe Ieke Keeueerue
eceeCes Deensle.
1) %eeve efkebJee efMe#eCe:
ne meebmke=efleke Heee&JejCeeee cenlJeeee Ieke Deens. efMe#eCeecegUs veJeerve
efHe{erke[s meebmke=efleke Jeejmee nmleeblejerle kesuee peelees. Deeblejje^ere efJeHeCevemebmLee ee
meebmke=efleke DeeefCe HeejbHeeefjke IekeebceOess yeoue Ie[Jetve DeeCeCeeee eelve kejleele.
leecegUs lee osMeeleerue pevelee efMeef#ele nesJetve eesie ekeejs Kejsoeree efveCe&e IesT
Mekeleele. efJeHeCeve mebmLesee mebosMeJenve eefeescegUs lee osMeeleerue Mew#eefCeke HeeleUerle
yeoue Ie[tve eslees. leecegUs efJeeeres keee& metueYe nesles.
2) ee Je HejbHeje:
eebes meebmke=efleke Heee&JejCeele efJe<esMe mLeeve Deens. keener JesUsme ee Je
HejbHejebcegUs mebyebOeerle mecegoeeeJej ceee&oe efkebJee yebOeves He[leele. Goe. ceefnueebee
JeJemeeeeleerue menYeeie, eeCeeyeeyeleee YeeJevee, peeleerelee F.
3) Oece&, Yee<ee, mebmke=leer:
eebee eYeeJeecegUs cetues, erkeesve, efMeeeej, eeueerjerleer jleele.
Je<ee&vegJe<eeee DeefYemejCeeletve lee ieeser Ie nesleele. leer lee meceepeeeer DeesUKe jles.

50

leecegUs lee meceepeemeeer emlegle kejCeeee Jemlet, mesJee, peeefnjele, mebosMe, JeJemLeeHeve
eCeeueer, keee&veerleer eebJej HeefjCeece neslees.
4) `Yee<ee':
Deeblejje^ere efJeHeCeveele `Yee<ee' ner Ske cenlJeeeer Yetefcekee efveYeeefJele Demeles.
Goe. Fbepeer Yee<esme peeieefleke mlejeJej ceevelee Deens. leecegUs Deeblejje^ere efJeHeCeveele
leer Ske cenlJeHetCe& Yee<ee yeveueer Deens. Yeejleeleerue Deveske ceesee kebHevee Deeblejje^ere
HeeleUerJej Geceefjlee keee& ke Mekeleele keejCe leebeeke[s Fbepeer Yee<ee yeesueCeejs
kece&eejer keee&jle Deensle. SKeeoer Yee<ee efMekeCes cnCepes leeyejesyeje lesLeerue
mebmke=leermege efMekeCeemeejKes Deens. ee meJeecegUse Deeblejje^ere efJeHeCeve kebHeveeruee
mebyebefOele osMeeee Yee<eses %eeve DemeCes iejpeses Deens.
5) `Oece&':
ne eleske mebmke=leeree cetU ieeYee Deens. Deeblejje^ere efJeHeCeve kebHeveerves
eenkeebee Jele&Cegkeeree DeYeeme kejCeemeeer leebee Oecee&efJe<eeer ceeefnleer peeCetve IesCes ner
eeLeefceke DeeJeMekelee Demeles. peieYejele Deveske ekeejes Oece& Deensle. leele efeeve,
cegmueerce, efnbot Oece&, yeew Oece& ecegKe Deensle. eleske Oecee&ee lelJe%eeveeletve lesLeerue
eenkeebeer JeeieCetke efveefele nesles. leeee HeefjCeece leebee GHeYeesie eJe=eerJej neslees.
Oecee&vegmeej lee osMeeleerue meCeJeej, {er, HejbHeje jle Demeleele. Lees[keeele,
Deeblejje^ere kebHeveerves efJeefJeOe osMeleeerue Oeeefce&ke yeeyeeRyeeyele Deleble peeieke DemeCes
iejpeses Deens. peieeleerue Deveske osMeele cegkeleHeCes Jemlet, mesJee eebes Deeoeve eoeve nesle
Demeueeves meebmke=efleke DeefYemejCe nesle Demetve leeletve `Deeblej-meebmke=efleke ceeveJeer Jele&ve'
Goeeme esle Deens.

3.4 jepekeere Heee&JejCe (Political Environment)

Deeblejje^ere efJeHeCeve kebHeveeree efveCe&eeJej jepekeere IekeosKeerue HeefjCeece
kejerle Demeleele. ee meboYee&le osMeeleerue DeLe&JeJemLesle DemeCeejer mejkeejeer Yetefcekee
cenlJeHetCe& ceeveueer peeles. jepekeere lelJe%eeve, MeemeveHeleer DeeefCe jepekeere mLewe& ee
leerve Iekeebes efceUtve jepekeere Heee&JejCe leeej nesles.
jepekeere Ie[ecees[eRee HeefjCeece Deeblejje^ere efJeHeCeveeJej neslees. osMeele eebleer
Peeueer, Meemeve yeoueues, osMeele jepekeere DeefmLejlee efvecee&Ce Peeueer efkebJee cenlJeeee
jepekeere vesleeee ce=let Peeuee F. Ieveebee HeefjCeece jepekeere Heee&JejCeeJej nesle Demelees.
keener He#eebeer efJeeejmejCeer meceepeJeeoer Demeles. lej keener He#eebeer Yeeb[JeueMeener Demeles.
leevegmeej meeeOeejer He#eeeer OeesjCes DeeKeues peeleele. keOeer keOeer keener GeesieebceOes
mejkeejeer Yetefcekee Skee mHeOe&keeeer Demeles.

51

Deeblejje^ere efJeHeCeve kebHevee ee osMeeleerue jepekeere mLewee&ee efJeeej kejerle

Demeleele. osMeeleerue jepekeere DemLewe& ns osMeeleerue efJeHeCeveemeeer Ske ceeser jepekeere
peesKeerce Mekeles. efJeHeCeve kebHeveer Je osMeees mejkeej eeceOes Peeuesuee kejej jepekeere
meeeyeoue Peeueeme keoeefele cees[Ceeeer Mekeelee Demeles. jepekeere DemLewee&ceOes
mejkeejee meee mLeeveeleerue yeoue, mejkeejer OeesjCeeleerue yeoue, osMeeleerue efnbmeeeej,
efveoMe&ves, efJeefJeOe meebmke=efleke DeeefCe Oeeefce&ke celeYeso F. meceeJesMe neslees. jepekeere
JeeleeJejCeeee HeefjCeece ne kesJeU Skee osMeesHegjleee ceee&efole ve jenlee mebHetCe& efJeHeCeve
eefeesJeje HeefjCeece kejlees.

3.5

keeeosefJe<eeke

Heee&JejCe

(Legal

&

Regulatory

Environment)

Deeblejje^ere efJeHeCeveeJej keeeosefJe<eeke Heee&JejCeeeener HeefjCeece nesle Demelees.

efJeefJeOe osMeeleerue mejkeejs DeeHeuee osMeeleerue Meeblelee Je megJeJemLee efvecee&Ce kejCeemeeer
efJeefJeOe ekeejes keeeos DeefmlelJeele DeeCele Demeleele. Geesie, JeeHeej Je JeJemeeeeee
eieleer nesCeemeeer ner Deveske ekeejes keeeos Deceueele DeeCeues peeleele. Deeblejje^ere
efJeHeCeve kebHeveeruee pee osMeele JeJemeee kejeJeeeee Deens efkebJee YeefJe<eele pee osMeeMeer
efJeHeCeveeee JeJemeee nesCeeeer Mekeelee Deens lee osMeeleerue keeeeebeer peeCeerJe DemeCes
Deleble DeeJeMeke Deens. Deeblejje^ere mlejeJejerue keeeeees JeeleeJejCe ns osMeebleie&le
efJeHeCeveeleerue keeeeeee JeeleeJejCeeHes#ee DeefOeke iegbleeiegbleeres DeeefCe efkeue mJeHeees
Demeles.
Deeblejje^ere efJeHeCeve kebHeveebvee leerve mlejebJeve keeeosMeerj JeeleeJejCeeee meecevee
kejeJee ueeielees.
1) peeieefleke JeeHeej mebIeveseer keeeos / efveece
2) mJeleee osMeeleerue JeeHeejer keeeos Je
3) pee osMeele efJeHeCeve kejeJeeees Deens lee osMeeleerue keeeos.
Jejerue eflevner mlejeJejerue Deeblejje^ere efJeHeCeveeMeer mebyebefOele keeeos Je DeeOeejeCeeefue
keeeosefJe<eeke Heee&JejCe efvecee&Ce kejleele.

3.6 JeeHeejer De[LeUs (Trade Barriers)

Deeblejje^ere efJeHeCeveeceOes Deveske De[LeUs efvecee&Ce nesleele. ns De[LeUs
mLeeefveke Je Deeblejje^ere keeeeebcegUs osMeebleie&le efJelejCe eb$eCescegUs lemese Jeenletke Je
pekeelekej HeleercegUs efvecee&Ce nesleele. Deeblejje^ere JeeHeejeleerue Ske HegjeCeJeeoer
lelJe%eeve cnCepes `mebj#eCeJeeo'(Protectionism) nese. mLeeefveke efkebJee je^ere
Meemeve mebmLesves Hejkeere osMeeleerue mHeOe&keebHeemetve DeeHeeHeuee osMeeleerue JeeHeejer Hese
efJeefJeOe GHeee eespetve mebjef#ele kejCes cnCepes Deeblejje^ere JeeHeejeleerue mebj#eCeJeeo nese.

52

ee GHeeeeespeveebceOes Deeeelekej efkebJee pekeele DeeefCe Flej pekeeleslej efveyeOeebee meceeJesMe

neslees.
osMeeee efJekeemeemeeer Deeeeleereer iejpe Demeles. Hejblet pej efveee&leeree leguevesle
Deeeele Jee{le iesueer lej leeee DeLe&JeJemLesJej JeeF& HeefjCeece neslees. eefleketue JeeHeejMes<e
leeej neslees. osMe kepe&yeepeejer nesJet Mekelees efkebJee eueveees DeJecegueve nesles. ns meJe&
eUCeemeeer eleske osMe efveee&leeree leguevesle Deeeele keceer kejCeees eelve kejlees.
leemeeer DeeeeleerJej ceesee eceeCeeJej pekeele Deekeeve efkebJee pekeeleslej efveyeOe ueeotve
JeeHeejer De[LeUs efvecee&Ce kesues peeleele.
JeeHeejer De[LeUs oesve ekeejes Deensle
De) pekeeleer De[LeUs (Tarrief Barriers)
ye) efyeiej pekeeleer De[LeUs (Non-Tarrief Barriers)
heg{erue lekeleeJeve oesvner ekeejeer De[LeUs mHe nesleerue.
JeeHeejer De[LeUs (Trade Bariers)

De) pekeeleer De[LeUs (Tarrief Barriers)

ye) efyeiej pekeeleer De[LeUs (NonTarrief Barriers)

1) efJeefMe efkebJee HeefjCeeceevegmeej pekeele

2) cetueeJej DeeOeejerle pekeele
3) mebefcee pekeele
4) jepeeee cenmetue kej
5) mebj#eCeelceke pekeele
6) eleercetueeJeHeeleer pekeele
7) mececetue pekeele
8)SkemlebYeer efkebJee otmlebYeer pekeele

1) keese Hele
2) HejJeevee Hele
3) eMeemekeere Hele
4) Deeece JeJemLee
5) efJeosMeer eueve efveeb$eCe
6) jepe JeeHeej ceneceb[U
7) leebef$eke efveeb$eCe
8) Deeeeleer Deieesoj sJe
9) Deejesie Je mebj#eCeelceke

3.6.1 De) pekeeleer De[LeUs (Tarrief Barriers):

`pekeeleer' ns JeeHeej OeesjCeees cenlJeees meeOeve Deens. Meguke OeesjCeeletve osMeeee
efJeosMeer JeeHeejeJej efveyeOe ueeoues peeleele Je leeceggUse Deeblejje^ere JeeHeejele De[LeUs
efvecee&Ce nesleele. DeeeeleerJej efveeb$eCe sJeCeemeeer pekeeleeree JeeHej kesuee peelees. Jemlet
Deeeele kejleevee yebojeJej efkebJee efJeceeveleUeJej pekeele (Deeeelekej) Deekeejueer peeles.

53

pekeeleercegUs mJeosMeeleerue Geesieebvee mebj#eCe efceUtve DeeeeleerJej efveeb$eCe jenles. eecegKeeves

pekeeleeres ekeej Heg{erueeceeCes Deensle.
1) efJeefMe efkebJee HeefjCeeceevegmeej pekeele (Specific Duty):
efJeefMe pekeele ner Jemletbee Yeewefleke iegCeOecee&Jeve jefJeueer peeles. eeceOes
efkebceleeree efJeeej ve kejlee Jemletes Jepeve Deekeejceeve efkebJee HeefjCeece eeJeve pekeele
Deekeejueer peeles. Goe. Deeeele kesuesuee lesueeee eleske efHebHeeceeies (ye@jue) pekeele
Deekeejueer peeles. leele leeee opee& efkebJee cetue efJeeejele Iesleues peele veener. leecegUs
mJemle ojeee Deeeeleerke[s ueeske ue#e osle veener. ner Heleer pekeele kee{Ceeee erves
DeefleMee meesHeer Deens. Hejblet HeWefbie meejKee DeeeeleerJej ee ekeejee pekeeleeree JeeHej
kesuee peele veener.
2) cetueeJej DeeOeeefjle pekeele (Ad Valorem Duty):
ee ekeejeer pekeele Jemletee efkebceleerJej efkebJee cegueeJej Deekeejueer peeles.
Deeeele Jemletbeer efkebcele osMeer eueveele Heeblejerle keve lee efkebceleerJej pekeele
Deekeejueer peeles. leecegUs Deeeele Jemletbes Deekeejceeve, Jepeve efkebJee Flej JewefMees
efJeeejele Iesleueer peele veener. ee pekeele ekeejeuee meJe& ceevelee efceUeuesueer Deens.
3) mebefcee pekeele (Combined Duty):
ee HeleerceOes Jemleteer efkebcele Je Yeewefleke iegCeOece& ee oesvneRee efJeeej keve
pekeele Deekeejueer peeles. cnCetve eebme `mebefcee pekeele' Demes cnCeleele. Goe.
keHe[eebee yeeyeleerle, keeHe[eeer efkebcele efveeerle keve leeJej 20 kekes pekeele
efMeJeee keeHe[eee ceerjceeies 5 . pekeele Deekeeve oesvneReer yesjerpe kesueer peeles.
4) jepeeee cenmetuekej (Revenve Duty):
mejkeejuee GlHeVe efceUJetve osCeeNee kejeme `cenmetue kej' cnues peeles. DeMee
ekeejes GlHeVe DeeeeleerJejerue pekeeleerejs mejkeejuee efceUles. ewefveee JemletbJej DeMee
ekeejee kej yemeefJeuee peelees. Hejblet leeee oj DeefleMee keceer Demeueeves leeee
DeeeeleerJej HeefjCeece nesle veener.
5) mebj#eCeelceke pekeele (Protective Tarrief):
DeMee ekeejee pekeeleeree GsMe ne osMeeleerue Geesieebvee mebj#eCe osCes ne
Demelees. osMeer Geesie peeieefleke mHeOexle efkeeJes Je DeeeeleerJej efveeb$eCe sJeCeemeeer
mebj#eCeelceke pekeele Deekeejueer peeles.

54

6) eleer cegueeJeHeeleer pekeele (Anti-Dumping Tarrief):

Deeblejje^ere yeepeejHessle efveee&leke yeepeejHes keeyeerpe kejCeeee erves
DeefleMee keceer efkebceleerJej Jemletbeer efJeeer kejleele leeme cegueeJeHeeleer (Dumping)
Demes cnCeleele. ee ekeejee cegueeJeHeeleercegUs mLeeefveke yeepeejHessleerue Geespekeebvee
mHeOexme leeW[ osCes DeefleMee keerCe peeles. cnCetve DeMee ekeejee DeeeeleerJej peemle ojeves
pekeele Deekeejues peeles. leeme eleer cegueeJeHeeleer pekeele (Anti-Dumping Tarrif)
Demes cnCeleele.
7) mececetue pekeele (Counter Vailling Duty):
efveee&le kejCeeje osMe efveee&lekeeue efJeefJeOe meJeueleer oslees Je efveee&le efkebcele keceer
kejCeeee eelve kejlees. Deeeeleoejeee osMeele DeeHeuee Jemleteer efkebcele keceer jeneJeer
eemeeer ee meJeueleer efouee peeleele. Hejblet Deeeeleke osMe osMeer Geesieebvee mebj#eCe efceUeJes
cnCetve DeMee JemletbJej peemle ojeves pekeele Deekeejlees. leeme `mececetue pekeele' Demes
cnCeleele.
8) Ske mlebYeer efkebJee ogmlebYeer pekeele (Single or Double Cahormn
Tarrief):

pesJne meJe&e osMeebvee Deeeelekej meejKeee eceeCeele ueeJeuee peelees leeme Ske
mlebYeer pekeele Demes cnCeleele. eeceOes osMeeosMeebceOes Yeso kesuee peele veener meJeevee
meejKeee Deeeelekej ueeJeuee peelees.
eeGue pesJne keener efce$e je^ebvee Deeeelekej keceer ojeves ueeJeuee peelees Je
Flej je<^ebvee peemle ojeves ueeJeuee peelees DeMee pekeeleerme ogmlebYeer pekeele Demes
cnCeleele. eeceOes efce$e je^ebvee Deeece efouee peelees.
3.6.2 pekeeleslej / efyeiej pekeeleer De[LeUs (Non-Tarrief Barriers):
pekeelekej efkebJee DeeeelekejeefMeJeee pesJne pes De[LeUs Deeblejje^ere
yeepeejHessleerue JeJenejebceOes DeeCeues peeleele. leevee pekeeleslej efkebJee efyeiej pekeeleer
De[LeUs Demes cnCeleele. efyeiej pekeeleer De[LeUs ns Deeeele kesuesuee Jemletbdee efkebceleerJej
HeefjCeece ve kejlee leebee eceeCeeJej (Quantity) HeefjCeece kejleele. DeMee ekeejes
efyeiej pekeeleer De[LeUs DeefOeke Oeeskeeoeeke Demeleele. keejCe leele Deefveefelelee Demeles.
pekeeleer De[LeUe SkeJesUsme HejJe[lees keejCe ee De[Leeebeer DeeOeer keuHevee Demeles.
Hejblet efJekeefmele osMe keMee ekeejes efyeiej pekeeleer De[LeUs GYes kejleerue eeeer keuHevee
efJekemeveMeerue osMeebvee esle vemeueeves ns De[LeUs Oeeskeeoeeke Demeleele.
keener cenlJeees efyeiej pekeeleer De[LeUs Keeueerue eceeCes Deensle.

55

1) keese efkebJee eceeCe Hele (Quota System):

Deeblejje^ere JeeHeejeJej efveeb$eCe sJeCeees meeOeve cnCepes `Deeeele keese
jefJeCes nese. SKeeee Jemleteer osMeele nesCeejer Deeeele efkeleer ceee&osHeele JneJeer, cnCepese
Deeeele efJeefMe keeueeJeOeerle keerleer eceeCeele kejlee esF&ue eeJej mebKeelceke ceee&oe
IeeueCes cnCepese `Deeeele keese' jefJeCes nese. Deeeele keese Heleeres Heg{erue ekeej
Deensle.
De) Deeeele pekeele keese (Tarrief Quota):
ee Heleerle Deeeele pekeele DeeefCe Deeeele keese ee oesvneRee meceeJesMe kesuee
peelees. efJeefMe ceee&osHeele Deeeele, efJevee pekeele Demeles efkebJee leeJej keceer ojeves
pekeele Deekeejueer peeles. leeHes#ee DeefOeke Jemletbeer Deeeele kesueeme Jee{erJe ojeves pekeele
Deekeejueer peeles.
ye) SkeleHeea pekeele keese (Unilateral Quota):
ee Heleerle osMeeleerue mejkeej efJeefMe keeUemeeer Flej je^eleerue mejkeejMeer
HetJe& JeeeIeeer ve kejlee Deeeeleereer keceeue ceee&oe jefJeueer peeles.
ke) efHe#eere keese (Bilateral Quota):
Deeeeleoej osMe Je efveee&leoej osMe HejmHejele JeeeIeeer keve keese
jefJeleele. keesCelee osMeeves keesCelee Jemletbeer Je efkeleer efveee&le kejeJeeeeer ns efveefele
kesues peeles.
[) yengHe#eere keese (Multilateral Quota):
ee Heleerle efJeefJeOe osMeebee ie Skeef$eleefjlee eleske osMeeves kejeJeeeeer
Deeeele Je efveee&le jefJeleele.
2) Deeeele HejJeevee Hele (Import Licensing System):
keese Heleeres keee& megjef#eleHeCes eeueCeemeeer ee Heleeree JeeHej Deefueke[s
Jee{le peele Demeueees efometve esles. mJeosMeeleerue JeeHeeNeebveer keesCelee ceeue efkeleer eceeCeele
Deeeele kejeeee eeee mejkeejke[tve HejJeevee IeeJee ueeielees. HejJeevee Iesleueevebleje
JeeHeeNeeme Hejkeere eueve efoues peeles.
3) eMeemekeere Jeefkeueeleer Heleer (Consular Formalities):
keener osMe Deeeele keeieoHe$eebee yeeyeleerle keeskeesjHeCes efveece HeeUleele. Goe.
Deeeele HejJeevee, efveee&le Jemlet GlHeeefole eceeCeHe$e, Jeefkeueeleer yeerpeke F. keeieoHe$eebeer

56

Hetle&lee kesueeJeje Deeeeleerme HejJeeveieer efceUles. Deeeele HejJeeveevegmeej ele#e Jemlet

Deeeele nesle Demeleevee eMeemekeere ceeOeceeletve keeieoHe$eebee DeeOeejs Kee$eer keve
Iesleueer peeles. leeves HemeJeCetke Peeueeme Deeeelekeeme Meemeve nesles.
4) Deeece JeJemLee (Prefrential Treatment):
eleske osMeeme keener eceeCeele Deeeele kejeJeere ueeieles. Deeeeleeryejesyej efveee&le
Jee{eJeer cnCetve keener osMe Ske$e esleele Je HejmHejebceOes Deeeele efveee&le kejleele. eecegUs
JeeHeej-Mes<e meblegefuele jenlees. cnCetve DeMee efce$e je^ebceOese JeeHeej eeuelees.
Lees[keeele, ieeleerue meYeemeoebveee Deeece efouee peelees.
5) efJeosMe eueve efveeb$eCe (Foreign Exchange Regulation):
DeeeeleerJej efveyeOe sJeCeemeeer efJeosMeer eueveeJej efveeb$eCe sJeueeme Deeeele
keceer nesles. eleerketue JeeHeej Mes<e efvecee&Ce nesJet vees eemeeer Deeeele kejCee Deieesoj
efJeosMeer eueve efveeb$eCe ke#eeke[tve eceeCeHe$e IeeJes ueeieles.
6) jepe JeeHeej ceneceb[U (State Trading Corporation):
DeeeeleerJej efveeb$eCe sJeCeemeeer jepe JeeHeej ceneceb[Ueeer mLeeHevee kesueer Je
jepeeeer meJe& DeeJeMeke Deeeele jepeeee iejpeseceeCes ee ceneceb[UeceeHe&lee kesueer
peeles. leecegUs Jewekeleerke Deeeeleoejebvee HejJeeveieer efoueer peele veener.
7) leebef$eke efveeb$eCes (Technical Regulations):
eeceOes Jemletbee opee& Je iegCeJeee efJeeejele IesJetve Deeeeleerme HejJeeveieer efoueer
peeles. eeceOes eebieuee opee&ee ceeuee Kejsoer kesueer peelees. efJekeefmele osMeebceOes DeMee
ekeejeer efveeb$eCes JeeHeve DeefJekeefmele Je efJekemeveMeerue osMeebee ceeue veekeejleele.
8) Deeeeleer Deieesoj sJe (Prior Import Deposites):
keener osMeebceOes Deeeeleer Deieesoj Deeeeleeree efkebceleerSJe{er 100 jkekece
Deeeeleoejeke[tve sJe cnCetve ceOeJeleea yeBkesle pecee kejCeeme meebieleele Je leevebleje
Deeeeleerme HejJeeveieer osleele.
9) Deejesie Je mebj#eke (Health & Safety):
efJekemeveMeerue osMeebHes#ee DeeHeuee osMeebleuee Deejesie efJe<eeke opee& Ge
Demelees, ee keejCeeves efJekeefmele osMe efJekemeveMeerue osMeebke[tve esCeeje Mesleceeue Je
KeeeHeoeLeeee Deeeeleerle efveyeOe Ieeueleele. Goe. Yeejleeke[tve efveee&le kesuee iesuesuee

57

neHetme DeebyeeceOes efkekeveeMekeees eceeCe DeefOeke Dee{Uueeves Fbiueb[ke[tve ner efveee&le

veekeejueer iesueer.
DeeHeueer eieleer leHeemee
De) DeeefLe&ke Heee&JejCeees Ieke keesCeles
ye) meebmke=efleke Heee&JejCe Iekeebeer eeoer keje
ke) Keeueerue meb%ee mHe keje.
1) pekeeleer De[LeUs
2) efyeiej pekeeleer De[LeUs
3) cegueeJej DeeOeeefjle pekeele 4) mebefcee pekeele
5) mebj#eCeelceke pekeele
6) cenmetue kej
7) mececetue pekeele
8) ogmlebYeer pekeele
9) cegueeJeHeeleer
10) eceeCe Hele
11) Deeblejje^ere JeeHeejeleerue mebj#eCeJeeo
efjkeecee peeiee Yeje
1) mejkeejeer DeeefLe&ke OeesjCes ne .......... Heee&JejCeeee Ieke Deens.
2) Oece&, Yee<ee, mebmke=leer F. .......... Heee&JejCeees Ieke Deensle.
3) Meemeve yeoue, jepekeere DeefmLejlee ns .......... Heee&JejCeees Ieke Deensle.
4) Jemletee Deekeejceeveevegmeej pekeele DeekeejCes cnCepes .......... pekeele nese.
5) pesJne meJe&e osMeebvee meejKeee Deeeelekej ueeJeuee peelees leeuee .......... pekeele
cnCeleele.
6) mJeosMeeleerue JeeHeeNeebveer keesCelee ceeue efkeleer eceeCeele Deeeele kejeJeeeee eeee
mejkeejke[tve HejJeevee IesCes cnCepes .......... nese.
7) DeeeeleHetJeea Deeeele efkebceleerSJe{er 100 jkekece Deeeeleoej sJe cnCetve ceOeJeleea
yeBkesle pecee kejlees eeueee .......... cnCeleele.

3.7 JeeHeejer ie (Trading Blocs)

Deeblejje^ere efJeHeCeveele Yeewieesefueke ee peJeU Demeuesues Deveske osMe Ske$e
esJetve Skeceskeebee efnleekeefjlee ie mLeeHeve kejleele. leeme `JeeHeejer ie' (Trading

58
Bloc) Demes cnCeleele. ee ieebceOeerue osMeebes efkebJee meYeemeo je^ebes Deeeele efveee&le

OeesjCe peJeUHeeme meejKee ekeejes Demetve les Skeceskeebvee menkeee& kejCeeee GsMeeves
kejejye nesleele. meJe&meeOeejCeHeCes JeeHeejer ie efkebJee eeosefMeke ieebeer Gefes
KeeueerueeceeCes meebielee esleerue.
1)
2)
3)
4)
5)
6)
7)
8)

meYeemeo je^ebmeeer Mekee lesJe{s JeeHeejer De[LeUs keceer kejCes efkebJee kee{tve
ekeCes.
meYeemeo je^ebceOes GlHeeoveeee Iekeebes cegkeleHeCes oUCeJeUCe kejCes. Goe.
keeceieej, Yeeb[Jeue, keee ceeue F.
meJe& meYeemeo je^ebceOes meebmke=efleke, meeceeefpeke Je jepekeere Skeelcelee Jee{erme
ueeJeCes.
Deeblejje^ere JeeHeej efJe<eeke ceeefnleer meYeemeo je^ebvee HegjefJeCes.
ceesee eceeCeeJej GlHeeove Je efJeHeCeveeves eeosefMeke efJeYeeieeee efJekeeme meeOeCes.
efyeiej meYeemeo je^ebMeer JeeHeej MeLeea Je Deer meJe& meYeemeo je^ebveer efceUtve
jefJeCes.
meYeemeo je^eleerue Yeeb[Ces Je Jeeo meeceesHeeejeves mees[efJeCes.
efyeiej meYeemeo je^ebJej pekeeleer Je pekeeleslej efveyeOe meJe& meYeemeo je^ebee
mebceleerves ueeoCes.

cenlJeees JeeHeejer ie (Important Trading Blocs)

1) egjesefHeeve mebIe (European Union):
egjesHe ceOeerue eevme, He. pece&veer, Fueer, yesequpeece uekePesyeie& Je vesojueB[ ee
mene osMeebveer egjesefHeeve DeeefLe&ke mecegoeeeeer mLeeHevee kejCeeee GsMeeves 1952 ceOes
egjesefHeeve keesue De@v[ merue kecegefveer (ECSC) eer efveefce&leer kesueer. ee DeeefLe&ke
ieeee eMeefelesletvee 1 peeves. 1958 Heemetve egjesefHeeve Fkee@vee@ecf eke kecetefveereer
mLeeHevee kejCeele Deeueer.
megJeeleeruee mene osMeebee meYeemeo mebKesletve efvecee&Ce Peeuesuee mebIeele 1973
ceOes [svceeke&, Fbiueb[ Je Deee&ueb[ ns osMe menYeeieer Peeuesle. 1982 ceOes eerme 1986
ceOes Heeslet&ieeue Je mHesve leeveblej Dee@m^sefueee, mJeer[ve DeeefCe efHeveueb[ F. je^ebee
menYeeie nesJetve Deepe 27 je^ ee mebIeees meYeemeo Deensle.
egjesefHeeve egefveeve ne veeHelee veblejee peieeleerue oesve eceebkeeee ceese JeeHeejer
ie Deens. DeMee eerceble JeeHeejer ieeeer efveee&le peieeee efveee&leeree 40 Deens.
peevesJeejer 1999 Heemetve `EURO' egjes ns eueve meYeemeo je^ebmeeer jefJeCeele Deeues
Deens. eieleerHeLeeJej Demeuesuee ne JeeHeejer ie peeieefleke JeeHeej mebIevesJej (WTO) Je
Flej Deeblejje^ere mebIeveebJej DeeHeueer Oese OeesjCes jeyeefJeCeeee Deeneme kejerle Deens.

59

2) SefmeSve (ASEAN):
Deeefmeeve/SefmeSve ne JeeHeejerie oef#eCe HetJe& DeeefMeeeF& je^ebee ie Deens.
The Association of South East Asian Nations cnCepese ASEAN
ee JeeHeejer ieeeer mLeeHevee 1967 ceOes yeBkeeke esLes kejCeele Deeueer. eees cegKe
keeee&uee pekeelee& (Fb[esefveefMeee) esLes Deens. ee JeeHeejer ieees Heebe mebmLeeHeke meYeemeo
je^ KeeueerueeceeCes Deensle.
- ceuesefMeee
- efHeefueHeeF&vme
- efmebieeHetj
- Leeeueb[
-Fb[esvesefMeee
1984 ceOes yegvesue lej 1985 ceOes eqJnSleveece, 1997 ceOes efueDeesme Je
ce@veceej DeeefCe 1999 ceOes kebyeesef[ee ner je^s Sefmeeve ceOes menYeeieer Peeueer Demetve
Deepe ee JeeHeejer ieeeer meYeemeo mebKee 10 Peeueer Deens. ee ieeee megJeeleeruee
Hekele jepekeere GsMe neslee. Hejblet leeveblej 1976 ceOes Sefmeeve kejejeJej meee nesJetve
DeeefLe&ke menkeeee&me megJeele Peeueer. Sefmeeve JeeHeejer ie ne Yeejleeee peJeUee
Demeueeves Yeejle ee JeeHeejer ieeMeer peJeUes mebyebOe emLeeefHele kejCeeme Ftke Deens.
ee JeeHeejer ieeleerue osMeebveer Yeejleeke[tve JeeHeej, iegbleJeCegke, efJe%eeve Je leb$e%eeve DeeefCe
keeceieej eefMe#eCe F. ceoleereer DeHes#ee kesueer Deens. ee ieeleerue meJe&e meYeemeo je^s ner
efJekemeveMeerue Deensle. ee osMeebceOes vewmeefie&ke meeOeve meecegeer Je eceMekeleer ceesee
eceeCeeJej Deens. lemese Hee&ve #es$eele ner je^s Deesmej Demetve peeieefleke jyejeee 80
vewmeefie&ke jyejees GlHeeove ee osMeebceOes nesles. meeKej, kee@Heer, ueeket[, Keefvepelesue,
efvekesue, yee@kemeeF& Je keesUmee ee GlHeeoveebceOes mege ee JeeHeejer ieeleerue je^s
Deesmej Deensle.
3) meeke& (SAARC - South Asian Association for Regional
Co-operation):
Yeejleere GHeKeb[eleerue meele je^ebveer Ske$e esJetve ee ieeeer mLeeHevee 1985
ceOes kesueer. meeke& ee ieeleerue meYeemeo je^s Yeejle, Heeefkemleeve, eeruebkee, yeebieueeosMe,
vesHeeU, Yetleeve Je ceeueoerJe ner Deensle. meeke&es cegKeeuee vesHeeUeer jepeOeeveer keeceeb[t
esLes Deens. DeHeieefCemleeve ee je^euee mege 14 Jee meeke& Heefj<eosceOes meYeemeo keve
IesCeele Deeues.
megjJeeleerme meeke& ee ieeee GsMe oef#eCe DeeefMeeeF& osMeeleerue meYeemeo
je^ebceOeerue efvej#ejlee, oeefje, jesiejeF& DeeefCe Flej eMve Skeceskeebee menkeeee&ves
mees[efJeuee neslee. 1995 ceOes meeke& osMeebveer Skee kejejeJej meee keve South
Asian Prefrential Trade Agreement (SAPTA) mebcele kesues. meeke& 14
Jeer Heefj<eo veJeer efouueer esLes 3 Je 4 Sefeue 2007 jespeer Heej He[ueer. Yeejleees HebleeOeeve

60

[e@. ceveceesnveefmebie eebveer ee Heefj<eoses GodIeeve kesues. Je esCeejs Deeieeceer Meleke ns

DeeefMeeees Je oMeke meeke&es Demesue Demes Yeekeerle kesues. Yeejleeee meeke& osMeebMeer nesCeeje
JeeHeej ojJe<eea Jee{le Deens.
4) veeHelee (NAFTA The North American Free Trade
Agreement):
veeHelee ne peieeleerue meJee&le MeeqkeleMeeueer JeeHeejer ie Demetve leeeer mLeeHevee 1
peevesJeejer 1994 ceOes kejCeele Deeueer. Decesefjkee, ke@ve[e Je ceseqkemekees ns osMe ee
ieeleerue meYeemeo Deensle. 1989 uee Decesefjkee Je ke@ve[e ee osMeebceOes cegkele JeeHeej
efJe<eeke kejej Peeuee neslee. 1994 ceOes leeee efJemleej keve ceseqkemekees ee osMeeuee
meceeefJe keve Iesleues. DeMee ee eyeU JeeHeejer ieeceeHe&le peieeleerue SketCe
Deeblejje^ere JeeHeejeee 3/4 JeeHeej eeuelees.
ee JeeHeejer ieeceeHe&le efJemle=le JeeHeejer kejej kesuee Demetve Deveske #es$eebee
meceeJesMe kesuesuee Deens. Goe. pekeele, keHeele, meYeemeo je^ebceOeerue cegkele osJeeCeIesJeeCe,
DeeefLe&ke Je ele#e iegbleJeCegke, eenke mebj#eCe F. eslee 15 Je<ee&le veeHelee meYeemeo
je^ebmeeer iegbleJeCegke efJe<eeke efveyeOe kee{tve ekeCeej Deens.

3.8 peeieefleke JeeHeej mebIevee (World Trade Organisation)

ogmeNee ceneegeveblej Deveske osMeebveer Ske$e esJetve 1947 ceOes Meguke Je
JeeHeejeee meeceeve kejej (General Agreement on Tarrif and Trade)
kesuee. Yeejle ee ie@ kejejeee mebmLeeHeke meome Deens. 1947 Heemetve ie@ee Dee
meYee Peeuee eexeer Debleerce Hesjer GiJes esLes 1986 ceOes Peeueer. mej [bkesue ee ie@ee
[eejskej pevejue eebee DeOe#elesKeeueer Ske DeejeKe[e leeej kejCeele Deeuee. leeJej
15 Sefeue 1994 jespeer meJe& meome je^ebveer meee kesuee. leecegUs peeieefleke JeeHeej
mebIevee (WTO) mLeeHeve kejCeeee ceeie& ceeskeUe Peeuee.
efo. 1 peeves. 1995 uee peeieefleke JeeHeej mebIeveseer mLeeHevee kejCeele
Deeueer. ie@ Hes#ee peeieefleke JeeHeej mebIeveseer JeeHleer DeefOeke efJemle=le Deens. ee mebmLeses
meOee peeves. 2010 ceOes 153 osMe meome Demetve ner mebIevee keeece mJeHeeeer Deens.
Jemlet Je mesJeebee JeeHeej, efJeosMeer iegbleJeCegke, yeewefke ceeueceesee nkeke F. yeeyele ner
mebIevee meome je^ebvee ceeie&oMe&ve kejles. ee mebIeveseer Heg{erue Heee ecegKe keee&s
Deensle.
3.8.1 keeex (Functions):
1) yengefJeOe JeeHeejer kejejeeer Gefs Deceevele DeeCeCeemeeer, leebes eMeemeve
kejCeemeeer Je keee&Jeenermeeer DeejeKe[e leeej kejCes.

61

2) meYeemeo osMeebee DeeHeeHemeeleerue yengefJeOe JeeHeejer mebyebOeeyeeyele JeeeIeeer kejCeeme

cebe HegjefJeCes.
3) JeJenej HetCe& kejCeeleerue lebeemebyebOeeres efveece Je Hele eebes eMeemeve kejCes.
4) JeeHeej OeesjCe HegvejeJeueeskeve eb$eCeses eMeemeve meebYeeUCes.
5) peeieefleke DeeefLe&ke OeesjCe leeej kejCeeceOes DeefOeke megmeg$elee DeeCeCeeee erves
Deeblejje^ere veeCesefveOeer peeieefleke yeBke DeeefCe mebueive mebmLeebceOes megmebJeeo meeOeCes Je
menkeee& kejCes.
3.8.2 peeieefleke JeeHeej mebIeveses kejej (Contracts of WTO):
peeieefleke JeeHeej mebIevesee kejejebeer Heg{erue ieebceOes efJeYeeieCeer kejCeele Deeuesueer
Deens.
1) JeeHeej efJe<eeke yeewefke mebHeoe nkekeebyeeyele kejej:
ee kejejeDebleie&le Hesb GHeeesieer (TRIPS) eefleceeves, JeeHeej efevn DeeefCe
Deeweesefieke jevee eebee meceeJesMe neslees. efJekemeveMeerue osMeebee <erves ee kejejeleerue
Hesbes keuece cenlJeHetCe& Deens. Goe. Hesb (nkeke) efceUefJeuesuee SKeeee veJeeJele&keeuee
leeee MeesOeemeeer 20 Je<ex cegole efceUsue. Hesb DemeCeeNee Jekeleerme leeee JeeHejeyeue
je@euer efkebJee Heer osJetve kejej kejeJee ueeielees. Deew<eOes, Fbefpeefveeefjbie Je Fueske^e@efvekeme ee
#es$eeleerue mebMeesOeve Je efJekeemeeuee ^erHmed, ns Ske Jejoevee ueeYeuesues Deens.
2) ke=<eer efJe<eeke kejej (AOA):
ee kejejeceOes ke=<eer JeeHejeee oerIe&keeueerve megOeejCee DeeefCe osMeer OeesjCeebee
Heg{erue keeUemeeer DeejeKe[e osCeele Deeuee Deens. ee OeesjCeeee cegKe nslet ke=<eer JeeHeej
DeefOekeeefOeke yeepeejeefYecegKe JneJee ne Deens. eeble yeepeej Hes{sleerue efMejkeeJe, osMeer Heeefbyee
DeeefCe efveee&le mHeOee& ee meboYee&leerue mJeerke=le peyeeyeoejer DebleYet&le kejCeele Deeueer Deens.
3) JeeHeejemebyebOeer iegbleJeCegke GHeee kejej (Trade Related Investment
Measures Agreement):

ne kejej Hejkeere iegbleJeCegke mJeosMeele kejCeemebyebOeer Deens. Hejkeere

iegbleJeCegkeerJej DemeCeejer yebOeves meYeemeo je^ebveer kee{tve ekeeJeerle, leeeeceeCes Deeeele
eceeCe (Quota) Je DeeeeleerJejerue mebKeelceke yebOeves kee{tve ekeeJeerle eebeener meceeJesMe
ee kejejele kesuee Deens.
HejosMeer iegbleJeCegkeerleerue keener GHeee YesoYeeJe kejCeejs nesles, les kee{tve
ekeCeele Deeues.

62

Goe. Hejkeere iegbleJeCegkeoejeves mLeeefveke meeOeve meecegeeree JeeHej kejCes, efkebJee

efveee&leerejs efceUefJeuesuee Hejkeere eueveeJej Deeeeleermeeer yebOeves IeeueCes ueeYeebMeeyeeyele
meceleesue jeKeCes F.
4) mesJeebyeeyele kejej (Agreement Abort Services):
ee kejejevegmeej eLecee yeBefkebie, efJecee, Hee&ve, mecegJeenlegke, eceeeer
ieleerceevelee F. yeeyeeRee mesJee kejejeceOes DebleYee&Je kejCeele Deeuee. ee kejejevegmeej
efJeMes<e Hemebleer osMeeee opee& (Most Favoured Nations) HeejoMe&kelee DeeefCe
GoejerkejCe yeeyele Flej osMeebvee osCeeyeeyele meome je^ebJej peyeeyeoejer Deens.
5) mebIe<e& efveJeejke mebmLee:
peeieefleke JeeHeej mebIevesee Debleie&le mLeeHeve kejCeele Deeuesuee mebIe<e&
efveJeejke mebmLescegUs meome je^eleerue eefeee mebyebOeeres efJeuebye efkebJee Deve oes<e otj
kejCeeee eelve kesuee Deens.
peeieefleke JeeHeej mebIevescegUs efJekemeveMeerue Je efJekeefmele osMeeleerue JeeHeej Je
efJekeeme eebJej HeefjCeece neslees. peeieefleke JeeHeej mebIeveses ecegKe Oese cnCepes peieeleerue
meJe& meYeemeo osMeebceOes cegkele JeeHeej eeuet jeneJee ns nese. Hejblet efJekemeveMeerue osMeebHes#ee
efJekeefmele osMeebveee leeee ceese Heeeoe neslees. leecegUs efJekeefmele osMeebes cnCepese egjesHe
Je Decesefjkee eebese peeieefleke JeeHeejeJej Jee&mJe efometve esles.
3.8.3 peeieefleke JeeHeej mebIeveseer lelJes (Principles of WTO):
peeieefleke JeeHeej mebIeveseer JeeHeejer Hele Keeueerue cetueYetle lelJeebJej DeeOeejuesueer Deens.
1) JeeHeejele YesoYeeJe ve kejCes (Trade Sans Discrimination):
peeieefleke JeeHeej mebIevesee kejejele keesCeleener meYeemeo je^euee ogmeNee
meYeemeo osMeeMeer JeeHeej kejleevee YesoYeeJe kejlee esCeej veener. pej SKeeee osMeeves
ogmeNee je^eMeer JeJenej kejleevee keener meJeueleer efkebJee efJeMes<e eeslmeenve efoueeme lemese
Flej je^ebvee mege eeJes ueeiesue. lejermege efJeMes<e DeeRDebleie&le keener DeHeJeeo
KeeueerueeceeCes Deensle.
De)
ye)

efJekeefmele je^ efJekemeveMeerue osMeebvee pekeeleerle eeOeeve osJet Mekeleele.

SKeeee osMeeee JeJenej leesue Demeblegefuele Peeuee Demeueeme leeJejerue mebKeelceke
Deer leelHegjlee mJeHeele mewue nesJet Mekeleerue.
ke) SKeeoe osMe leelHegjlee mJeHeees mebj#eCe SKeeoe Geesie De[eCeerle Demeueeme
DeeeeleerJejerue yebOeves kee{t Mekelees.

63

2) je^ere JeeieCetke (National Treatment):

peeieefleke JeeHeej mebIevesee lelJeeCeeueerleerue ogmejs lelJe cnCepes Deeeele
Jemletbvee Je mLeeefveke GlHeeefole Jemletbvee je^ere mJeHeeeer JeeieCetke osCes nese. ns leJe
peeieefleke JeeHeej mebIevesee meJe& kejejebleie&le meceeefJe kesues Deens.
3) JeeHeej mJeebleb$e (Free Trade):
peeieefleke JeeHeej mebIeveses meJee&le cenlJeees DeeefCe Debleerce Gef JeeHeejees
GoejerkejCe Demes Deens. leecegUs Jemlet Je mesJeebee cegkele Deeblejj^ere eJeeneJej keesCelese
yebOeve GjCeej veener.
4) eesie mHeOee& (Fair Competition):
peeieefleke JeeHeej mebIevesee cegKe GsMe Ketueer eesie DeeefCe efJeHeee&me ve
kejCeejer mHeOee& efvecee&Ce kejCes Demee meebefieleuee peelees. meJe& meYeemeo osMeebvee meceeve
JeeieCetke peyejomleerves ceeueeeer efJeeer ve kejCes DeeefCe DevetoeveemebyebOeer efveeceebeer yeebOeCeer
eesie jerleerves efvecee&Ce kejCeeyeeyele eelve kesues peeleele.
5) efJekeemeekeefjlee eeslmeenve Je DeeefLe&ke megOeejCee (Encouraging
Developments and Economic Reform):
peeieefleke JeeHeej mebIeveses 75 kekes Hes#ee DeefOeke meYeemeo ns efJekemeveMeerue
osMe Deensle. efJekemeveMeerue osMeebvee efJe<esMe nkeke Je meeseer keve IesCeeme DeefOeke eeOeeve
efoues peeles. Deeblejje^ere JeeHeejeleerue leebee efnmmee Jee{Ceekejerlee leebvee eeslmeenve
efoues peeles. DeeefLe&ke megOeejCee ne keesCeleener osMeeee efJekeemeeee DeeOeej Demelees. lee
Deveg<ebieeves efJekemeveMeerue osMeeceOetve DeeefLe&ke megOeejCee kejCeemeeer ceole kesueer peeles.

3.9 efveee&le DeLe&HegjJee

(Export

Finance/

Financial

Environment)

JeJemeeeeee efJekeemeekejerlee Hegjsmee DeLe&HegjJee ner eeLeefceke iejpe Demeles.

JeeHeej osMeere mJeHeeee Demees efkebJee Deeblejje^ere mJeHeeee, DeLe&HegjJeeeeer iejpe ner
Demelese. cnCetvee efveee&leoejeuee DeLe&HegjJeeeeer iejpe ceesee eceeCeeJej Yeemeles.
(Money is life blood) cnCepese JeJemeeeeuee Hewmee (DeLe&HegjJee) ns peerJevejkele
Demeles. leeefMeJeee Deeblejje^ere JeeHeejeleerue leerJe mHeOexle efketve jenlee esle veener.
Jemleteer iegCeJeee efkeefJeCes, yeepeejHesebeer ceeefnleer, Jeenletke, efJecee Deeweesefieke eoMe&ves
eebceOes menYeeie F. keejCeebmeeer DeLe&HegjJeeeeer iejpe Yeemeles. Deeblejje^ere
yeepeejHessle Deeeeleoejebvee DeeHeueeke[s Deekeef<e&le kejCeemeeer mHeOee&lceke efkebceleer Je
meJeueleer eeJee ueeieleele. leecegUs efveee&le efJeHeCeveeJej DeefOeke Yeej He[le Demelees.

64

leekejerlee efveee&lekejeuee ceeueeeer efveee&le kesueeJejmege meJeueleeree ojeleerue

DeLe&HegjJeeeeer iejpe Demeles. leekeefjlee mebyebOeerle osMeebleerue mejkeej efveee&leoejebvee
efJeefJeOe efJeeeremebmLee Je yeBkeeceeHe&le Keeueerue oesve ekeejee DeLe&HegjJee GHeueyOe keve
osleele.
1) efveee&leHetJe& kepe&HegjJee (Pre-Shipment Credit)
2 )efveee&leerveblejee kepe&HegjJee (Post-Shipment Credit)
Jejerue oesvner kepe&HegjJeeemeboYee&le cenlJe Je JewefMees mecepetve IesTee.
1) efveee&leHetJe& kepe&HegjJee (Pre-Shipment Credit):
efveee&leoejeuee Jemletbee GlHeeoveemeeer, keee ceeueeee Kejsoermeeer efkebJee
yeebOeCeerkeefjlee penepeeJej ceeue e{efJeCeeHegJeea efouesueer Deeerce jkekece (Advance)
cnCepes efveee&le HetJe& kepe& HegjJee nese Deeeeleoej Debleerce jkeceses eoeve kejCeeme me#ece
Demeueeee HegjeJee cnCepese HeleHe$e (Letter of Credit) efveee&lekeeme yeBkeske[s meeoj
kejeJes ueeieles. efveee&leHetJe& kepe&HegjJee cegKele KesUlee Yeeb[Jeueereer iejpe
YeeieefJeCeemeeer DeeJeMeke Demeueeves leeeer cegole DeuHekeeueeJeOeer kejerlee Demeles.
DeuHecegoleeree kepee&ee keeueeJeOeer 2 ceefnves les 1 Je<e&Heele Flekee Demelees. ne keeueeJeOeer
meeOeejCeHeCes efveee&lekeeee DeeJeMekelee efkebJee iejpeebJej DeJeuebyetve Demelees. meggJeeleerme
JeeHeejer yeBkee efveee&lekeeme DeLe&HegjJee kejCeeee keeueeJeOeer efveefele kejleele, leeveblej
efjPeJn& yeBke Dee@He Fbef[ee leeJej HegveDe&Le&HegjJee peemleerle peemle 180 efoJemeebee
cegoleerkeefjlee JeeHeejer yeBkeebvee kejleele. efveee&lekeebvee efveee&leHetJe& DeLe& HegjJeCeeeer iejpe
Keeueerue keejCeemleJe cegKele Demeles.
1)

keee ceeueeeer Kejsoer Je GlHeeoveemeeer ueeieCeeNee Flej meeefnleeeer Kejsoer

kejCeekeefjlee.
2 ceeue efveee&le kejCeeHetJeea ieesoeceele meeefJeCeemeeer.
3) ceeueeeer yeebOeCeer, KetCe Je uesyeefuebie kejCeemeeer.
4) ceeue penepeele e{efJeCeeHetJeea ceeueeee leHeemeCeer Keee&meeer.
5) GlHeeove eefeesmeeer DeJepe[ eb$emeeceteer Je Yeeb[Jeueer Jemletbeer Kejsoer.
6) efveee&le efJe<eeke meuuee Heer.
7) efveee&leefJe<eeke keeieoHe$eebeer Hetle&lee kejCes.
8) peeefnjele Je efveee&leJe=eres Kee& kejCes.
9) HejosMeer Speb Je ceOemLeebvee oueeueer osCes.
10) efveee&le nesCeeNee ceeueeee efJecee GlejefJeCes F.
efveee&leHetJe& DeLe&HegjJeeees ekeej (Methods of shipment Finance):
meeceevele efveee&leHetJe& DeLe&HegjJee ne HeleHe$e (Letter of Credit) meeoj
kesuee vebleje kesuee peelees. Hejblet yeNeeeJesUsme efveee&lekeeuee ueeieCeeje keee ceeue ne

65

efJeefMe $eletkeeUelee GHeueyOe Demelees. lemese ceeueeeer penepeeJej e{efJeCeeeer eefeee

ner oerIe&keeU eeueCeejer Demeles. ee efJeefJeOe De[eCeeRJej ceele keve efveee&lekeeme
DeLe&HegjJee efceUefJeCes KetHee efpekejeres nesles. leekeefjlee yeBkeebke[tve efveee&lekeebvee `Kegues
Keeles megefJeOee' (Running Account Facility) ner efveee&leHetJe& DeLe&HegjJee
efceUCeemeeer efoueer peeles. ee Keeleeke[tve efveee&leHetJe& yeeyeeRkeefjlee ueeieCeejs kepe& efkebJee
Yeeb[Jeueeeer GHeueyOelee efveee&lekeeme nesJet Mekeles. eeefMeJeee efveee&leHetJe& DeLe&HegjJee
efceUefJeCeeee Heleer KeeueerueeceeCes meebielee esleerue.
1) jesKe efveee&leHetJe& kepe& (Cash Packing Credit)
2) ieneCe kepe& (Against Hypothecation)
3) leejCe kepe& (Against Pledge)
4) js[ keuee@pe HeleHe$eeJej kepe& (Against Red Clause L/C)
5) Deveg<ebefieke HeleHe$eeJej kepe& (Against Back Clause L/C)
6) efveee&leie=neceeHe&le kepe&HegjJee (Through Export Houses)
7) kejHejleeJeeJej kepe&HegjJee (Against Refund of Duty)
efJeMes<e efveee&leHetJe& kepe&HegjJee eespevee (Special pre-shipment
Finance scheme):
efveee&leHetJe& kepe&HegjJee efceUefJeCeemeeer efveee&lekeej yeBkeske[s efkebJee efJeeere
mebmLeske[s Depe& keve efJeefJeOe keeieoHe$eebeer Hetle&lee kejeJeer ueeieles. Depee&eer Je
keeieoHe$eebeer eveveer Peeueeveblej yeBkee efveee&lekeeyejesyej DeewHeeeefjkelee cnCetve kepe&jeJe
keve Iesleele. efjPeJn& yeBkesee ceeie&oMe&ke megeveebeceeCes JesieUs Keeles efveee&leHetJe& kepee&meeer
GIe[ues peeJetve leele DeLe&HegjJee jkekece pecee kesueer peeles.
2) ceeue efveee&leerveblejee kepe&HetjJee (Post Shipment Finance):
efveee&le kejeJeeeee ceeue penepeeves HeeefJeueeveblej leees Hewmes efveee&leoejeme
efceUefJeCeekeefjlee yejee keeueeJeOeer peeJee ueeielees. ee keeueeJeOeerle efveee&lekeeme
Yeeb[Jeueeeer iejpe Yeemeles. leeJesUsme efceUeuesuee kepe&HegjJee cnCepes efveee&leerveblejee
kepe&HegjJee nese.
JeeKee - ``efveee&leoejeuee ceeueeeer efveee&le kesueeveblej Jemletbeer HetCe& jkekece efceUsHeele
yeBkesves efoueuesueer Deeerce jkekece efkebJee kepe& cnCepes efveee&leerveblejes kepe& nese. ''
ee ekeejee kepee&es cenlJe/iejpe KeeueerueeceeCes efJeMeo kejlee esF&ue.
De) ceeue efveee&le kesueeveblej ceeueees Hewmes efceUsHeele Yeeb[Jeueeeer iejpe Yeeieles.
ye) penepe Yee[s efkebJee efJeceees nHles Yejlee esleele.
ke) Deeblejje^ere eoMe&ves Je JeeHeejer peceebceOes menYeeie IesCeemeeer.

66

[) peeefnjele Je eefmeeree Kee& YeeieefJeCes.

F) HejosMeer Spebebes keefceMeve osCeemeeer.
F&) efJeeseej mesJee HegjefJeCeemeeer.
He) yebojees Yee[s Je Flej kej osCeemeeer.
ceeue efveee&leerveblejee kepe&HegjJee Heleer (Methods of Post-Shipment
Credit):
Keeueerue Heleerejs efveee&lekeeme efveee&leerveblejee kepe&HegjJee efceUefJelee eslees.
-

HeleHe$eeee DeeOeejeJej efveee&le ngb[er JeefJeCes. (Discounting of Letter of

Credit)

Jemegueermeeer HeeefJeuesuee ngb[erJej kepe&HegjJee (Advance Against Bill

under Collection)

HeeefJeuesuee ceeueeee leejCeeJej kepe& (Advance Against Goods

Sent on Consignment)

kejHejleeJeeJej kepe& (Against Duty Back Allowed)

efMeuueke efkebceleeree ngb[er leejCeeJej kepe& (Against Undrawn Balance

of Bill)

De[Jetve sJeuesuee HewMeeJej kepe& - (Against Retention Money)

efveee&leHetJe& kepee&eceeCese yeBkeske[s Depe& keve efJeefJeOe omleSsJepeebee eveveerveblej
kepe&jeJeeejs efveee&lekeeee mJeleb$e Keeleele ner kepee&eer jkekece pecee nesles.

DeeHeueer eieleer leHeemee

De) efjkeecee peeiee Yeje.
1) egjsefHeeve mebIeees meOeees meYeemeo ........... Flekeer jes Deensle.
2) oef#eCeHetJe& DeeefMeeeF& je^ebee ie cnCepes ........... nese.
3) Deefmeeve ee JeeHeejer ieeeer mLeeHevee ........... ceOes ........... esLes kejCeele
Deeueer.
4) peeieefleke JeeHeej mebIeveseer mLeeHevee ........... uee Peeueer.
5) meome je^ebceOeerue eefeee mebyebefOees efJeuebye otj kejCeemeeer ........... mLeeHeve
kejCeele Deeues.
6) efveee&leermeeer mebyebefOele mejkeejke[tve ........... Je ........... DeMee oesve
ekeejee DeLe&HegjJee GHeueyOe neslees.
ye) meb%ee mHe keje.
1) JeeHeejer ie
3) veeHelee
5) ^erHme

2) meeke&
4) ke=<eer efJe<eeke kejej
6) ^ercme

67

7) efveee&leHetJe& kepe&HegjJee

8) efveee&leerveblejee kepe&HegjJee.

3.10 Deeblejje^ere veeCesefveOeereer Yetefcekee (Role of IMF)

Deeblejje^ere veeCesefveOeer ee Deeblejje^ere efJeeere mebmLeseer mLeeHevee
Deeblejje^ere DeeefLe&ke mLewee&uee DeeefCe meceleesue Deeblejje^ere JeeHeejeeer cegkele Jee{
kejCeemeeer Peeueer. 1930 ee peeieefleke ceneceboeree keeUele peieeleerue Deveske
osMeebveer megJeCe& HeefjceeCeeee leeie kesuee DeeefCe je^ere OeesjCeebee eqmJekeej kesuee. ceesee
mJeHeeleerue efveyeOe, efJeefvecee efveeb$eCe DeeefCe efveee&leeruee Gespeve osCeemeeer efJeefveceeees
cetueceeHeve kesues. ee efmLeleerle peguew 1944 ceOes yesveJeg[me (Decesefjkee) esLes Ske
Deeblejje^ere Heefj<eo Peeueer. ee Heefj<eosle Yeejleemen 44 osMeebveer Yeeie Iesleuee. leebveer
Deeblejje^ere veeCesefveOeereer (International Monetary Fuund) mLeeHevee
kesueer. megJeeleeruee 44 osMe meome Demeuesuee ee Deeblejje^ere mebmLesme eebieuee
eeflemeeo efceUtve meome mebKee 183 Heele Jee{ueer. Deeblejje^ere veeCesefveOeereer mLeeHevee
ne DeeefLe&ke menkeeee&leerue Ske cenlJeeee HHee Demetve meYeemeo je^ebveer jefJeuesuee
Gefebeer Hetle&lee peeCeerJeHetJe&ke kejCeeee eelve kesuee peelees. Deeblejje^ere
veeCesefveOeeree keeee&uee ceee& 1947 Heemetve megjJeele Peeueer.
3.10.1 Deeblejje^ere veeCesefveOeereer Gefs (Objectives of IMF):
Deeblejje^ere veeCesefveOeer ee mebmLeseer efveeceeJeueer kejej Je peeieefleke yeBke
(Deeblejje^ere Hegveefve&cee&Ce Je efJekeeme yeBke (IBRD)) eebeer efveeceeJeueer yese@ve Jeg[med
ceOes peguew 1944 meome je^ebveer mebcele kesueer. 1945 Heele yeNeeeMee je^ebveer ee
efveeceeJeueer kejejeme ceevelee efoueer. Deeblejje^ere veeCesefveOeeree mLeeHevesee cegKe Gef
Deeblejje^ere mlejjeJej DeeefLe&ke menkeee& keve Deeblejje^ere JeeHeejeuee eeuevee osCes
ne Deens.
Keeueerue cegeebceOetve efJeefJeOe Gefes mHe nesleerue.
1)
2)

Deeblejje^ere mlejeJej DeeefLe&ke mecemeebJej meuueecemeuele Je menkeee& osCeejer

eb$eCee HegjefJeCes.
Deeblejje^ere JeeHeejeeer mebletefuele Jee{ DeeefCe efJemleejeme ceole kejCes

68

3)
4)
5)
6)
7)

Ge ojeves jespeieej Je GlHeVeele Jee{ nesCeeme Deeblejje<^ere JeeHeejeme eeuevee

osCes.
efJeefvecee ojele mLewe&lee efvecee&Ce keve mHeOee&lceke efJeefvecee Je Iemeeje eUCes.
meome je^ebceOes efJeeeme efvecee&Ce keve Demeceleesue JeJenejeleerue ogmle
kejCeeme mebOeer efvecee&Ce kejCes
meome je^ebvee JeJenejeleesueeleerue Demeceleesue Deekeejceeve keceerle keceer sJeCeeme
ceole kejCes.
meome je^ebceOes yengHe#eere JeeHeejele Jee{ keve osMeeee DeeefLe&ke efJekeeme
meeOe kejCes keer pesCes keve neveerkeejke ceeieeee DeJeuebye kejeJee ueeiet vees.

3.10.2 Deeblejje^ere veeCes efveOeereer keeex (Function of IMF):

Deeblejje^ere JeeHeejeleerue meome je<^ebceOes menkeee& Je Guee{eue Jee{efJeCeekeefjlee
Deeblejje^ere veeCes efveOeereer keeex Heg{erueeceeCes meebielee esleerue.
1) meome je^ebvee JeJenejeleerue Demeceleesue otj kejCeemeeer ceole kejCes
2) Deeblejje^ere veeCes efveOeer meYeemeo je^ebvee DeuHe cegoleeree kepe&HegjJee keve
JeJenejeleesue ogmle kejeJeeeme GHeeesieer He[les.
3) meome je^ebee Deeblejje^ere JeJenejeleerue pekeeleer keceer kejCes DeeefCe Flej
JeeHeejeJej efveye&bOe IeeueCes.
4) meYeemeo osMeebvee eueveefJe<eeke DeeefCe efJeeere OeesjCe jefJeCeeyeeyele leebef$eke
meuuee osCes.
5) Deeblejje^ere veeCes efveOeereer efJeefvecee ojeeer le[pees[ kejCeemeeer eb$eCee
keee&jle Demeles.
6) Deeblejje^ere meuueeieej eb$eCee GHeueyOe kejCes.
7) meYeemeo je^ebvee Hejkeere eueveele kepe&GHeueyOe keve osCes
8) mebMeesOeve DeYeeme Je DenJeeue ekeeefMele kejCes.
9) meYeemeo je<^ebvee eefMe#eCe Je leebef$eke menkeee& osCeees keee& efJeefJeOe
efJeYeeieeceeHe&le kesues peeles.
10) Deeblejje^ere veeCes efveOeer efJeeere osKejsKe DeeefCe keeee&es efveeb$eCe kejles.
Deeblejje^ere veeCes efveOeer Jejerue keeee&ejs leebes Gef meeOe kejCeeme
eMeeeer juesueer Deens. meYeemeo osMeebceOes eueve efJe<eeke efMemle DeeCeCeeee eelve
kesuee Deens Je efJeeere let Yeve kee{Ceemeeer efveOeeree GHeeesie Peeuee Deens. veeCesefveOeer
meome osMeebvee efJeeere OeesjCe, DeboepeHe$eke, kej JeJemLeeHeve F. efJe<eeer lep%eebke[tve
ceeie&oMe&ve kesues peeles. veeCesefveOeerves efJekemeveMeerue osMeebvee kepe&HegjJee keve lee osMeebee
JeJenejleesue DeeefCe eueveJeJemLesuee mLewe& efvecee&Ce kejCeeme ceole kesueer Deens. Yeejle ne
veeCesefveOeeree ueeYeeLeeaHewkeer Ske cenJeeee ueeYeeLeea Demetve JesUesJesUer veeCesefveOeerke[tve
ceole IesTve leeeer HejleHes[ kesueer Deens.

69

3.11 Deeblejje^ere Hegveefve&cee&Ce Je efJekeeme yeBke

(International

Bank for Reconstruction and Development-IBRD) (World

Bank)

Deeblejje^ere Hegveefve&cee&Ce Je efJekeeme yeBkeseer mLeeHevee ef[meW. 1945 ceOes

kejCeele Deeueer. ogmeNee ceneegeveblej ceewerke Je Yeeb[Jeueer osJeIesJe keMeer JneJeer eeyeue
efJeeej efJeefvecee kejCeemeeer peguew 1944 ceOes peer yesve Jet[dme esLes Heefj<eo Peeueer
leeletvee Deeblejje^ere veeCesefveOeer (IMF) Je peeieefleke yeBke (World banks) ee
mebmLeebeer efveefce&leer Peeueer. peeieefleke yeBkeWleie&lee Deeblejje^ere Hegveefve&cee&Ce Je efJekeeme yeBke
(IBRD) Je Deeblejje^ere efJekeeme mebIevee (IDA) eebee meceeJesMe neslees.
1939 les 1945 ee keeueeJeOeerle Peeuesuee ogmeNee ceneegeeer PeU egjesHe Je
DeeefMeeeleerue Deveske osMeebvee yemeueer nesleer. eg meceeHleerveblej ee meJe& osMeebee
DeLe&JeJemLeses Hegveefve&cee&Ce Je Hegvej&evee kejCes Deleble iejpeses nesles. eeefMeJeee DeeefMeee,
Deeefekee Je o. Decesefjkesee DeefJekeefmele osMeebee peueo DeeefLe&ke efJekeeme Ie[Jetve DeeCeCes
ns ner DeeJeMeke nesles. leekeefjlee Yeeb[Jeue HegjJeCeeeer eespevee kejCeemeeer peeieefleke
yeBkeseer cnCepese ``Deeblejje^ere Hegveefve&cee&Ce Je efJekeeme yeBkeseer mLeeHevee kejCeele
Deeueer.''
3.11.1 peeieefleke yeBkeseer keeex (Functions of World Bank):
1) Hegveefve&cee&Ce Je efJekeeme (Reconstruction & Development):
ogmeNee ceneegele pee je^ebes GlHeeoke Geesie Je JeJemeee ve nesJetve
DeLe&JeJemLeses eeb[ vegkemeeve Peeuesues nesles leeeer Hegvej&evee Je Hegveefve&cee&Ce kejCeees
Gef nesles. leeeyejesyej DeefJekeefmele osMeebee DeeefLe&ke efJekeeme eespeveebvee ceole keve
leebee efJekeemeeeer ieleer Jee{JeCes ns ner Gef nesles.
2) Yeeb[Jeueer iegbleJeCegkeeruee eeslmeenve (Encouragement for Capital
Investment):

Keepeieer Yeeb[Jeueeruee Deeblejje^ere yeepeejHessle ieefleceeve kejCeeee peeieefleke

yeBkesee ogmeje GsMe Deens. Yeeb[Jeueoejebvee meJe&ekeejs eeslmeenve osJetve leebes Yeeb[Jeue
DeeefLe&ke efJekeemeemeeer GHeueyOe keve osCeees keee& peeieefleke yeBke kejles.
3) meYeemeo je^ebvee leb$e%eeve meneelee (Technical Assistance to
Member Countries):
peeieefleke yeBkesee cetueYetle keeee&Hewkeer leb$e%eeve meneelee ns Ske cenlJeees Debie
Deens. SKeeee osMeeee DeLe&JeJemLesleerue efJeefJeOe ekeuHeebleie&le DeeefLe&ke ceoleerejs

70

eeslmeenve osCeeyejesyeje leees leb$e%eeve meneemege peeieefleke yeBkeske[tve kesues peeles.

leele ekeuHeeee JeJenee&lee DeYeeme, ekeuHeefveeespeve, kece&eeNeebes eefMe#eCe F. ee
meceeJesMe neslees. pee osMeebvee DeeefLe&ke ceoleereer iejpe peeieefleke yeBkeske[tve vemesue lejer
mege leebef$eke ceeie&oMe&ve Je menee ekeuHe GYeejCeerkeefjlee GHeueyOe keve efoues peeles.
4) Deeblejje^ere mlejeJej mebIeveebMeer menkeee& (Co-Operation with
other organisation):
Deeblejje^ere mlejeJej JesieJesieee ekeuHeebee GYeejCeerle peeieefleke yeBke Flej
mebIevee pemes Deeblejje^ere veeCesefveOeer, egveees[ vesMevme efkebJee egjesefHeeve egefveeve
eebeeMeer menkeee& kejles. ef[meW. 1995 ceOes peeieefleke yeBkesves yengje^ere mejkeejs Je
Keepeieer #es$eebee Yeeefieoejer keefjlee DeeefLe&ke megOeejCeebejs iegbleJeCegke JneJeer eemeeer
Heg{ekeej Iesleuee neslee. Demese 1997 ceOes peeieefleke yeBkesves Deee.Sce.SHe., De@ke B,
eg.Sved.[er.Heer. Je Deeblejje^ere JeeHeej ceb[U eebeeejs keceer efJekeefmele osMeebvee
ceoleerkeefjlee peeieefleke JeeHeej Heleer Je JeeHeejeee cetueYetle meeseeRceOes Jee{erkeefjlee
Heg{ekeej Iesleuee.
5) peeieefleke Heee&JejCe megefJeOee (Global Environment Facility):
peeieefleke yeBkesves ner megefJeOee 1920 meeueer meg kesueer. ee peeieefleke Heee&JejCe
megefJeOesee GsMe efJekemeveMeerue osMeebvee Heee&JejCe ekeuHeebeer DebceueyepeeJeCeer kejCeele
ceole kejCes ne Deens. pegve 1992 ceOes, egveees[ vesMevmeee Heefj<eosle peeieefleke
Heee&JejCe megefJeOesves DepeW[e 21 ne keee&ece Heee&JejCeeee megj#eskeefjlee meg kesuee.
leeceOes efJeefJeOe osMeebke[tve keMeeekeejs Yeeb[Jeue efceUefJelee esF&ue eeJej jeJe Heeme
kesuesle. leeletvee 2000 ue#e [e@ueme& 26 osMeebveer osCeieer osJetve GHeueyOe keve efouesle.
peeieefleke yeBkesee kejejeeceeCes meJe& je^ebvee meYeemeolJe Kegues sJeCeele Deeues
Deens. ee meYeemeolJeeeer cegKe De cnCepes pees osMe Deeblejje^ere veeCesefveOeeree meYeemeo
Demelees leese peeieefleke yeBkesee meYeemeo nesJet Mekelees. lemese meYeemeo nesJet FeqCeeNee
osMeeves yeBkesee efveeceebes Heeueve kejCeees DeefYeJeeve eeJes ueeieles.
3.11.2 peeieefleke yeBkeses JeJemLeeHeve Deeblejje^ere veeCesefveOeer eceeCese oesve
ceb[Ueee mJeeOeerve Demeles
1) ieJnve&j ceb[U:
yeBkesee keejYeejeJej osKejsKe sJeCeees keece ieJnve&j ceb[Ueke[s Demeles.
eleske meome je^ Je ee ceb[UeJej Ske ieJnve&j Je leeee SsJepeer keece kejCeemeeer
Ske yeoueer ieJnve&j efveegkele kejlees. ee ceb[Ueeer Je<ee&letve efkeceeve Ske meYee nesle Demeles.

71

ee meYesle yeBkeses Jeeef<e&ke Je=e eqmJekeejCes, meeceeve OeesjCe efJe<eeke efveCe&e IesCes,
meomelee, Yeeb[Jeue F. efveCe&e IesCeele esleele.
2) mebeeueke ceb[U :
peeieefleke yeBkesee owvebefove JeJenejebJej ele#e osKejsKe sJetve leebvee ceeie&oMe&ve
kejCeees keece ee ceb[Ueke[s Demeles. SketCe Deje meomeebee ee ceb[Uele 5 mLeeeer
mebeeueke Demetve meJee&le peemle Yeeb[Jeue osCeeNee Heee eeLeefceke meome je^ebejs les
efveegkele kesues peeleele. Flej meome Gjuesuee je^ebke[tve efveegkele nesleele. mebeeueke
ceb[Ueeer ceefnveeletve efkeceeve Ske meYee nesle Demeles. ee meYesle kepe&, kepe&Jemetueer, F.
yeeyele efveCe&e Iesleele.
Yeejle peeieefleke yeBkesee meome PeeueecegUs Yeejleeuee yejee Heeeoe efceUeuee
Deens. Geesie, Mesleer, oUCeJeUCe, Jeenletke F. meJe&e #es$eebee efJekeeme kejCeekeefjlee
Yeejleeuee yeBkeses meenee melele efceUle Demeles. leeeeceeCes leebef$eke #es$eele mege
peeieefleke yeBkeses menkeee& Yeejleeuee efceUeues Deens. JesUesJesUer Yeejleele HeeefJeCeele
Deeuesuee efJeMes<e%eebveer Yeejleeleerue eespeveebeer HeenCeer keve leeyeeyele ceesueees ceeie&oMe&ve
kesues Deens. Yeejleele pesJne pesJne efJeosMeer efJeefvecee mebke efvecee&Ce Peeues lesJne lesJne yeBkesves
yengceesueees meenee kesues Deens. Goe. 1958 ceOes Yeejle efJeosMeer efJeefvecee mebkeele
meeHe[uee Demelee 100 efceefueeve [e@ueme&eer ceole yeBkesves kesueer Deens. Lees[keeele
Yeejleeee DeeefLe&ke efJekeemeele Je eieleerle peeieefleke yeBkeses YejIeesme menee Peeues Deens.

3.12 Deeblejje^ere efJekeeme mebIe

(International Development

Association)

Deeblejje^ere efJekeeme mebIe ne Deeblejje^ere Hegveefve&cee&Ce Je efJekeeme mebIevesMeer

mebyebefOele Demetve leeeer mLeeHevee 1960 meeueer kejCeele Deeueer. Deeblejje^ere efJekeeme
mebIe ne DeefleMee iejerye efJekemeveMeerue je^ebvee meJeueleeree Je ueJeefeke DeeRJej Yeeb[Jeue
HegjJee kejlees. pee osMeebee JeJenej leesue peeieefleke yeBkesee kepee&ee HejleHes[eree
yeespee menve ke Mekele veener lee osMeebvee ee mebIeeke[tve kepe&HegjJee kesuee peelees. ne
kepe&HegjJee meeOeejCeHeCes 35 les 40 Je<e& keeueeJeOeerkeefjlee kesuee peelees Je 10 Je<eeee
keeueeJeOeer Jee{Jetve efouee peelees. 30 petve 1999 Heele ee mebIeeke[tve ceole efceUCeeme
81 osMe Hee$e juesle. DeMee osMeebceOes DeefleMee ueneve osMeebee DeLe&JeJemLeebee mege
meceeJesMe Deens keer peeb {esyeU je^ere GlHeVe 925 [e@uej eleer ceeCemeebHes#ee peemle nesles
Hejblet leebvee peeieefleke yeBkeske[tve DeeefLe&ke menee efceUt Mekeues veener.
Deeblejje^ere efJekeeme mebIeeke[tve (IDA) Yeejleeuee cenlJeHetCe& ceole efceUeueer
Deens. 1981 ee HetJeea Yeejleeuee Deeblejje^ere efJekeeme mebIeeleHex keener efJeefMe DeeRJej
efJeMes<e ceole efceUeueer nesleer. ee Deer efMeefLeue PeeueecegUs yeBke Yeejleeuee Deelee DeefOeke

72

DeeefLe&ke ceole osJet Mekeles. 30 petve 1989 Heele yeBkesves Yeejleeuee 119 eespeveebkeefjlee
15.4 efyeefueeve [e@ueme&es kepe& efoues Deens.
Deebblejje^ere efJekeeme mebIeeves 30 petve 1999 ee mebHeCeeNee Je<ee&le SketCe
6811.8 efceefueeve [e@ueme& kepe& cebpetj kesues nesles. leeHewkeer 2063.5 efceefueeve
[e@ueme&eer DeeefLe&ke menee Deeefekeskeefjlee Je 1512.0 efceefueeve [e@ueme&es DeeefLe&ke
menee oef#eCe DeeefMeeekeefjlee nesles. ee mebIeeves meJee&le peemle DeeefLe&ke menee (kepe&)
yeebieueeosMe Je Yeejle ee osMeebvee kesues Deens.
Deeblejje^ere efJekeeme mebIeeves veesJnW 1996 Heemetve Ske ``^m Heb[''
peeieefleke yeBke Je Deeblejje^ere veeCesefveOeeree meneeeves meg kesuee Deens. leeee GsMe
pee iejerye osMeebJej ceesee eceeCeeJej kepe& Peeuesues Deens leebvee ceole kejCes ne Deens.
1998-99 ceOes ceesPebefyeke ee osMeeuee ee eespevesletve 150 efceefueeve [e@ueme&eer ceole
kesueer.

3.13 Deeblejje^ere efJee efveiece

(International

Finance

Corporation)

Deeblejje^ere $eCeeeer meese JneJeer cnCetve peeieefleke yeBkesves efJeefJeOe efJeeere

mebmLee mLeeHeve kesuee. Deeblejje^ere efJee efveiece eer mLeeHevee (IFC) 1956 ceOes
kesueer. ee ceb[Ueeer mLeeHevee efJekemeveMeerue osMeebceOeerue Keepeieer Geesieebvee DeLe&HegjJee
keve lesLeerue DeeefLe&ke efJekeeme peueo ieleerves kejCeemeeer kesueer leeeeceeCes ee
ceb[Ueejs Deeblejje^ere yeepeejHessletve Yeeb[Jeue ieesUe kesues peeJetve efJekemeveMeerue
osMeeee mejkeejebvee Je Keepeieer Geesieebvee leebef$eke meuuee osCeees Gef mege sJeCeele
Deeues. Deeblejje^ere efJecee efveiece ns peeieefleke yeBkesee ieeleerue mJeleb$e DeefmlelJe
Demeuesues efveiece Demetve leebes 174 osMe meome Deens. peeieefleke yeBkeses cegKe mebeeueke
ns Deeblejje^ere efJecee efveieceees mebeeueke cnCetve mege keee&jle Demeleele. lemese
peeieefleke yeBkeses DeOe#e ns ee ceb[Ueee mebeeueke yees[e&es esDejceve Demeleele. ee
Jeefleefjkele ceb[Ueee owvebefove keejYeej efveieceee GHeeOe#eebee efveoxMeveevegmeej lesLeerue
kece&eejer kejerle Demeleele.
Deeblejje^ere efJecee ceb[Uees DeefOeke=le Yeeb[Jeue 2450 efceefueeve Decesefjkeve
[e@ueme& Demetve 30 petve 1999 jespeer leebes ieesUe kesuesue Yeeb[Jeue 2349.8 efceefueeve
[e@ueme& nesles. ee ceb[Ueke[tve Keepeieer Yeeb[Jeue yeepeejeletve mege Yeeb[Jeue GYes kesues
peeles. Deee.SHe.meer. ke[tve DeLe&HegjJee SKeeee ekeuHeekeefjlee efceUefJeCeemeeer lees
ekeuHe iegbleJeCegkeoejebee erves veHee efceUJetve osCeeje, osMeeee DeLe&JeJemLesme ceole
kejCeeje Je Heee&JejCeeee ceeie&oMe&ve lelJeele yemeCeeje DemeeJeeeme Heeefnpes. ee
ceb[Ueke[tve 1998-99 DeKesj 77 osMeebceOeerue ekeuHeebvee DeLe&menee cebpetj kesues.
Deee.SHe.meer. ke[tve peesKeerce JeJemLeeHeve mesJee (Risk Management
Services) HegjefJeueer peeles. leecegUs Jeepeoj Je efJeefvecee ojeleerue yeoueebcegUs efvecee&Ce

73

nesCeejer peesKeerce keceer nesles. leeeyejesyej meuueeieej mesJee, leebef$eke mesJee, JeJenee&lee
DeYeeme, ueneve Geespekeebvee ceole F. keee& mege Deee.SHe.meer. eje kesueer peeleele.

3.14 meejebMe
Deeblejje^ere JeeHeejeJej mebyebefOele osMeeee, DeeefLe&ke, meeceeefpeke, jepekeere,
meebmke=efleke Je keeeoseCeeueebree eYeeJe He[le Demelees.
Hejefkee mHeOe&keebHeemetve DeeHeuee osMeeleerue JeeHeejer Hese JeeeefJeCeemeeer Deveske
Gheeeeespevee kesuee peeleele. leebvee JeeHeejer De[LeUs cnCeleele. eeceOes pekeeleer
De[LeUs Je efyeiej pekeeleer De[Leeebee meceeJesMe neslees.
Yeewieesefueke ee peJeU Demeuesues osMe Skeceskeebvee menkeee& kejCeeee
GsMeeves kejejye nesleele Je ie mLeeHeve kejleele. eeueee JeeHeejer ie cnCeleele.
egjesefHeeve mebIe, Sefmeeve, meeke& Je veeHelee ns ecegKe JeeHeejer ie Deensle.
Jemlet Je mesJeebee JeeHeej, efJeosMeer iegbleJeCetke, yeewerke ceeueceesee nkeke, mesJeebee
opee&, mebIe<e& efveJeejCe F. yeeyele meome je^ebvee ceeie&oMe&ve kejCesmeeer peeieefleke JeeHeej
mebIeveseer mLeeHevee kejCeele Deeueer.
Hewmee ns JeJemeeeemeeer peerJeve jkele Demeles. efveee&le JeeHeej megjUerle eeueeJee
eemeeer DeLe&HegjJee iejpesee Demelees. efveee&leoejebvee osMeeleerue mejkeej efJeefJeOe efJeeere
mebmLee Je yeBkeebceeHe&le Demee DeLe&HegjJee kejerle Demeles. ne DeLe&HegjJee oesve ekeejebceOes
GHeueyOe neslees. 1) efveee&leHegJe& kepe&HegjJee 2) efveee&leerveblejee kepe&HegjJee
efveee&leHegJe& kepe&HegjJee ne eecegdKeeves keee ceeueeeer Kejsoer, yeebOeCeer,
meeJeCetke, meuuee Heer, keeieoHe$es Hegle&lee, ceeue penepeeJej e{efJeCes F. keejCeebmeeer
kesuee peelees.
efveee&leerveblej Hewmes efceUefJeCeemeeer efJeuebye ueeielees leecegUs efveee&leerveblejeer
Yeeb[Jeueeeer iejpe YeeieefJeCeemeeer ceeue efveee&efleveblejee kepe&HegjJee DeeJeMeke jlees. ne
eecegKeeves efJecee nHles YejCes, peeefnjele, Spebes keefceMeve, efJeeeesej mesJee F.
keejCeebmeeer kesuee peelees.
Deeblejje^ere JeeHeejeeer cegkele Jee{ Je DeeefLe&ke mLewe& ee keejCeebmeeer ceee&
1947 Heemetve Deeblejje^ere veeCesefveOeereer mLeeHevee kesueer iesueer.
otmeNee ceneegeveblej Deveske osMeebee DeLe&JeJemLee efJemkeUerle Peeuee leebes
Hegveefve&cee&Ce Je Hegvej&evee kejCeeee nsletves 1945 ceOes Deeblejje^ere Hegveefve&cee&Ce Je
efJekeeme yeBkeseer mLeeHevee kejCeele Deeueer. eeueee peeieefleke yeBke cnCetve mebyeesOeues peeles.

74

DeefleMee iejerye efJekemeveMeerue je^ebvee meJeueleeree ojele Je ueJeeerke DeeRJej

Yeeb[Jeue HegjJee kejCesmeeer Deeblejje^ere efJekeeme mebIeeeer mLeeHevee meve 1960 meeueer
kesueer iesueer.
Jejerue efJeefJeOe mebmLee Deeblejje^ere JeeHeej Jee{ermeeer ceesueees menkeee& kejerle
Demeleele.

3.15 eMve
1

peeieefleke DeeefLe&ke Heee&JejCe cnCepes keee? leeleerue efJeefJeOe Ieke mHe keje.

Deeblejje^ere efJeHeCeveele meeceeefpeke Je meebmke=efleke Heee&JejCeeeer Yetefcekee efJeMeo

keve leees Ieke meebiee.

Deeblejje^ere efJeHeCeve Heee&JejCeeJej HeefjCeece kejCeeNee jepekeere Je keeeosefJe<eeke

Heee&JejCeeee Dee{eJee Iee.

JeeHeejer De[LeUs (Trade barriers) cnCepes keee? JeeHeejer De[Leeeleerue

pekeeleer De[LeUs Je pekeeles lej De[LeUs eebeer ceeefnleer efuene.

JeeHeejer ie (Trading Block) cnCepes keee? Deeblejje^ere efJeHeCeveeleerue

cenlJeeee JeeHeejer ieebee keeee&ee Dee{eJee Iee.

peeieefleke JeeHeej mebIevesee keeeeeer Lees[keeele ceeefnleer efuene.

efveee&le DeLe&HegjJeeees cenlJe meebietve efveee&leHetJe& DeLe&HegjJee Je efveee&leerveblejee

DeLe&HegjJeeeee HeleeRes efJeJeseve keje.

Deeblejje^ere JeeHeejeleerue Deeblejje^ere veeCesefveOeer ee mebIevesee Yetefcekesee

Dee{eJee Iee.

``Deeblejje^ere Hegveefve&cee&Ce Je efJekeeme yeBke (peeieefleke yeBke) ner Deeblejje^ere

JeeHeejeleerue DeeieCe mebmLee Deens. eee& keje.

10 Deeblejje^ere efJekeeme mebIe (IDA) Je Deeblejje^ere efJeeere ceb[U (IFC) ee

mebmLeebee keeee&eer ceeefnleer ee.

3.16 meboYe& ebLe

1)

Internation Marketing by Francis Cherurilam (Himalaya

Publishing House, Mumbai)

2)

Deeblejje^ere DeLe&Meem$e, [e@. Meb. kes. cees[ke (efJeee ekeeMeve, veeieHetj)

3)

efveee&le efJeHeCeve - Sce. Sme. efueceCe (Mes HeeqyueMeme&, cegbyeF&).

4)

efveee&le efJeHeCeve- eMeeble ieesKeues Je mJeevebo ieesKeues, (eeeer ekeeMeve, cegbyeF&).

75

4
Deeblejje^ere efJeHeCeve ke=leereespevee
(International Marketing Strategy)

Ieke jevee
4.0
4.1
4.2
4.3
4.4
4.5
4.6
4.7
4.8

Gefes
emleeJevee
efJeHeCeve ke=leer eespevee - DeLe& Je JewefMees
efJeHeCeve ke=leereespevee eJesMeeeer ceeOeces
efJeHeCeve ke=leereespeveseer ele#e keee&Heleer
efJeHeCeer efveJe[ HHes Je Ieke
efJeHeCeer efveJe[ermeeer keejCeerYetle jCeejs Ieke
meejebMe
eMve

4.0 Gefes (Objectives of the topic)

ee DeYeeme Iekeeletve efJeeeLeevee Heg{erue yeeyeeRes %eeve efceUsue
1) efJeHeCeve ke=leer eespevesee DeLe& Je JewefMees mecepeleerue.
2) efJeHeCeve ke=leer eespevee eJesMeeeer ceeOeces mHe kejlee esleerue.
3) efJeHeCeve ke=leer eespeveseer keee&Heleer mHe kejlee esleerue.
4) efJeHeCeer efveJe[erleerue HHes Je Iekeebyeeyele eee& kejlee esF&ue.

4.1 emleeJevee
SKeeee mebmLeseer Gefs meeOe kejCeemeeer leeej kejCeele Deeuesuee
efveeespeveeee DeejeKe[e cnCepes ke=leer eespevee. mebIeveseer Oeses, Gefs meeOe
kejCeemeeer efJeHeCeveeee ceeOeceeletve kesuesues eelve cnCepes efJeHeCeve ke=leer eespevee. ner
ke=leer eespevee oerIe&keeueerve mJeHeeeer Demeles. efJeHeCeve Gef<s meeOe kejCeemeeer leeej
kejCeele Deeuesueer ke=leer DeejeKe[e Demes leees meJe&meeOeejCe mJeHe Demeles.

76

4.2 efJeHeCeve ke=leer eespevee - DeLe& Je JewefMees

4.2.1 DeLe&
efHeefueHe keeskej eebee celes ``mebIeveseer oerIe&keeueerve Gefs meeOe
kejCeemeeer efJeHeCeve ke=leer DeejeKe[e cnCepese efJeHeCeve ke=leereespevee.''
Goe. efJeefMe keeueeJeOeerle 25kekes veHeeees Gef sJeCeemeeer keceerlekeceer
. 150 keeseree ceeueeeer efJeeer Peeueer Heeefnpes. ns efJeOeeve meeOe kejCeemeeer
keesCelee Jemletbeer efJeeer
keMee Heleerves efJeeer
veHee ieeCeemeeer SketCe efJeeeree e{lee DeeuesKe kemee sJeeJee.
ee meboYee&le GHejeskele yeeyeeRee pej keeskeesjHeCes, efveeespeveye HeeHegjeJee kesuee
lej Deeblejje^ere efJeHeCeve ke=leer eespevee eMemJeer jles.
4.2.2 JewefMees
1. GefHetleea :
efJeHeCeve efJeYeeieeeer Je leeeesies mebIeveseer meJe& meeOeejCe Gefs HetCe& nesCeemeeer
efJeHeCeve ke=efleeespevee DeeJeMeke Demeleele. ner Gefs meeOe kejCeemeeer kesuesuee
yeeyeeRee keMeeHeleerves HeeHegjeJee Peeuee Heeefnpes Je leemeeer keesCelee eespevee keMeeekeejs
Debceueele esleerue ns HeenCes Deleble iejpeses jles.
2. YeefJe<eeee JesOe
keesCeleener efJeHeCeve ke=leer DeejeKe[e ne YeefJe<ekeeueele efkeleer Je keesCelee ekeejs
HeeeosMeerj jlees ns HeenCes Deleble iejpeses Demeles. eemeeer efJeHeCeveeeer meeefmLeleer Je
leeDeeOeejs YeefJe<ekeeueerve lejletoeRee kesuee iesuesuee ke=leerDeejeKe[e ee oesve yeeyeer efJeHeCeve
efJeYeeieemeeer DeleeJeMeke jleele. Demes kesueeves mebIevesuee Heg{erue ekeejee GneHeesn
kejCes YeefJe<eele metkej jles.

mee efmLeleerceOeerue JeJemeeeele Demeuesuee Heeeoe.

meeefmLeleerleerue JeJemeeeees YeefJe<ekeeueerve meelele.
YeefJe<eele JesieJesieee JeJemeeeele nesCeeje eJesMe.
efJeHeCeve efJeYeeieeleerue meeefmLeleerleerue eespeveebeer HeefjCeecekeejkelee.

77

oerIe&keeueeJeOeerle JeJemeeeeeer nesCeejer Jee{ Je efJemleej.

3. JeJemeeeees mebueiveerkejCe, Ske$eerkejCe, meJe&meceeJesMeerkejCe
Deeblejje^ere efJeHeCeve ke=leereespevee ne kesJeU mebIevesee JeJemeeeeee
DeejeKe[e vemetve leele JeJemeeeees mebueiveerkejCe, SkeefpevemeerHeCee Je meJe&meceeJesMekelJe
F. ieeseres eefleeEyeye eLeeeesieHeCes He[Ces DeeJeMeke Demeles. efJeHeCeveele keeee&eqvJele
nesCeeNee eleske ke=leereespeveseer GHeegkelelee ee ke=leer Deeje[eele leHeemetve kesJeU
iegCeJeesee efveke<eeJej leeeer JeeJeneefjke GHeegkelelee leHeemeCes iejpeses Demeles.
4. JewkeefuHeke ke=leereespevee : (Alternative Strategy)
kesJeU SkecesJe ke=leereespevee DeeKetve leer jeyeJeCes ns keOeerner mebIevesmeeer
mebegeqkeleke vemeles. Deveske ke=leereespeveebes efJeefJeOeue#eer DeejeKe[s JeJemeeeeleerue iegbleeiegble
keceer ke Mekeleele Demes veener. Demeues lejer mebIeveseer Jee{ Je DeefmlelJe ns oesve Yeeie
eleske ke=leereespevesMeer mebueive kesuesues DemeeJesle. ee efJeuece iuegke eebveer meJe&meeOeejCeHeCes
ke=leereespeveses eej ie Hee[ues Deensle.
efmLej Jee{ ke=leereespeveses eej ie Hee[ues Deensle.
efmLej Jee{ ke=leereespevee (Stable Growth Strategy)
Jee{ ke=leereespevee (Growth Strategy)
mebeesie ke=leereespevee (Contrination Sorategy)
4. mebIeve Heee&JejCeeMeer efveieef[le
mebIevesee Debleie&le Je yeefnie&le Heee&JejCeeMeer efJeHeCeve ke=leereespevee efveieef[le
DemeeJeele. mebIeveseer Gefs, Oese eebeeMeer keesCeleener ekeejeer Heejkele ve neslee
Debleie&le Je yeefn&iele Heee&JejCeele nesCeeNee meeleleHetCe& yeoueeeer eLeeeesie veesbo
ke=leereespevesle Iesleueer iesueer DemeeJeer Demes ve kesueeme YeefJe<eele mebyebefOele ke=leereespevee Heesue
DeLeJee efvejLe&ke jleerue.
6. mebmeeOeveebes JeeHe
efJeHeCeve ke=leer eespevee pej eYeeJeer jeyeJeeeeer Demesue lej mebIeveske[erue
mebmeeOeveebes eLeeeesie JeeHe nesCes Deleble iejpeses Demeles. Demes Peeueeves mebIeveseer Oeses
Je GefHetleea lJejsves nesles. mebmeeOeveees meJe&meeOeejCeHeCes leerve ieele JeieeakejCe kesues peeles.

Yeewefleke mebmeeOeves (Physical Resources):

efJeeer keW, Mees cemed F. ee meceeJesMe Demelees.

78

DeeefLe&ke mebmeeOeves :
efJeHeCeve keee& eYeeJeerHeCes nesCeemeeer mebIeveske[s DeeefLe&ke HeeyeU DemeCes
DeeJeMeke Demeles.

ceeveJe mebmeeOeves (Human Resoures):

GHejeskele mebmeeOeveees eesieefjleerves Debkes#eCe

(Audit)

nesCes eflelekese iejpeses

Demeles.
7. meeJe&peefveke JeJenee&lee : (Universal Applicability)
efJeHeCeve ke=leereespevee meJe& mebIeveeceOes JeeHejueer peeles. kesJeU JeeJemeeefekee
veJns lej DeJeeJemeeefeke mebIeveebceOes leebeer JeJenee&lee Demeles. eees ecegKe keejCe
cnCepes keesCeleerner mebIevee efleee Jee{ DeeefCe efJemleejemeeer vesnceere keee&jle Demeles.
leecegUs efJeHeCeve ke=leereespeveebeer DebceueyepeeJeCeer ner eesie efoMesves ceeie&eceCe kejle Deens
DeLeJee veener ns leeeer JeJenee&lee leHeemeueeveblej ueiese mecepeles.
8. ke=leer eespevee - Ske eeeree
ke=leereespevee cnCepes mebHe=kele DeejeKe[e vemetve leer oerIe&keeue eeueCeejer eeeree
Deens leees leerve Yeeie Heg{erue eceeCes.
ke=leereespevee - efveeespeve (Strategy planning)
ke=leereespevee DebceueyepeeJeCeer (Strategy Implementation)
ke=leereespevee cetueceeHeve (Strategy eveluation)

4.3 efJeHeCeve ke=leereespevee eJesMeeeer ceeOeces

1.mebegkele ekeuHe (Joint Venture):
HejosMemLe kebHeveeryejesyej kejej keve mebegkele ekeuHeeejs DeeHeCe Deeblejje^ere
efJeHeCeve ke Mekelees. mebbegkele ekeuHeebes Flej ke=leer eespeveebHes#ee DeefOeke Heeeos
Demeleele. HejosMemLe Yeeieeroejeyejesyej meebmke=leerke yeoueebvee menpeHeCes meeceesjs
peeCeemeeer mebegkele ekeuHe ceesueeeer ceole kejleele. eele JeeJemeeefeke Oeeskes keceer,
iegbleJeCetke keceer, efJeosMeer Yeeieeroejeee meeere menYeeie F. Heeeos efceUt Mekeleele.
2. efJeMes<e efJeeer nkeke ke=leer eespevee (Franchising Strategy):
efJeosMeer yeepeejHessle DeeHeuee menYeeie Jee{eJee eemeeer efJeosMeer ceeueeee, efJeMes<e
efJeeer nkeke eefleefveOeerejs efMejkeeJe kejlee eslees. DeeHeueee ceeue efJekeeJee eemeeer efJeMes<e

79

nkeke efJeosMeeleerue eefleefveOeerme osT kejCeele esleele. eele nkekeebes nmleeblejCe Je

mebmeeOeveebes nmleeblejCe ns oesve cenJeees cegs Demeleele. Jejerue oesve nkeke efJeeer
eefleefveOeeruee keener DeeRJej osT kejCeele eslees Je leeejs.
GlHeeove eeeresle menYeeie Jee{Jelee eslees.
Jemlet efveefce&leer nkeke, JeeHeejer efevns, JeeHeejer cege eebes nmleeblejCe kejlee
esles.
kepe& Je DeLe&HegjJeeeyeeyele esme efveCe&e Ieslee eslees.
meJe&meeOeejCe JeJemLeeHeve menee DevegYeJelee esles.
3. Skeue osMe GlHeeove Heeee (One country production Base):
Geesie mebIevee keener Yeewefleke, jepekeere, Yeewieesefueke Heeeos F. efJeeej keve
Skee jeefJeke osMeelee DeeHeuee ceeueees GlHeeove kejCeeee efveCe&e Iesles. Demes Demeues
lejer peieeleerue JesieJesieee yeepeejHesebceOes GHejeskele Jemletbes efJelejCe kejeJes ueeieles.
eemeeer mebIevee mJele:eer efJelejCe meeKeUer Deceueele DeeCet Mekeles. DeLeJee efJeosMemLe
efveeb$eCeeejs Jemletbes efJelejCe nesles.
4.HejJeevee (Licensing):
Ge iegCeJeeeHetCe& GlHeeove Demesue Je leeme DeeOegefveke leb$e%eeveeeer pees[
Demesue Hejbleg mebIevee DeeefLe&keo=ee efJeosMeer yeepeejHessle GlejCeeme ogyeUer DeLeJee
Deme#ece Demesue leeJesUme HejJeevee Heleerves efJeosMeer yeepeejHessle menpe efMejkeeJe kejlee
eslees. eele HejJeevee Heleerejs efJeosMeer Geesie mebIevesme mJeeefcelJe nkeke Je mebmeeOeveebes
nmleeblejCe eeejs efJeosMeer yeepeejHessle efMejkeeJe kejlee eslees ee HejJeeveeOeejke
DeeJeMeke leer YejHeeF& osT kejlees.
4. GlHeeove JeeCeer (Production Sharing):
meoj mebkeuHevee 90ee oMekeele efJeHeCeve ieg DeesUKeues peeCeejs eer. efHej
[^kej eebveer cee[bueer. eele efJekeefmele osMeeleerue Ge ece keewMeues Je GHeueyOe
leb$e%eeveeee meeneeeves efJekemeveMeerue osMeeleerue keceer ceesyeoueele GHeueyOe DemeCeejer
eceMekeleer eebeer Skeef$ele meebie[ Ieeleueer peeTve Jemletbes GlHeeove kesues peeles.
Goe. efHeefueHeeF&vme, pecewkee, yeePeerue ee osMeele ececepetjer oj DeuHe lej
Deense Hejbleg lee pees[erme Gece Fbepeer mebYee<eCeeelege&, iegCeJeeeHetCe& otjmebeej F.
meJeueerleeRee JeeHej keve Ieslee eslees Je GlHeeove efJeosMeer yeepeejHessle efJeeermeeer GHeuyeOe
kejCeele esles. eele ognsjer Heeeos Demeleele. Jemletbeer eEkecele keceer Je veHeeees eceeCe
peemle Demeueeves efJeosMeer eueveeeHleerme YejHetj eceeCeele JeeJe Demelees.

80

6. meben (Acqnisitions):
ee ekeejs efJeosMemLe keee&jle DemeCeejer kebHeveer Jee Geesie efJekele IesTve efJeosMeer
yeepeejHessle efMejkeeJe kejlee eslees. eele Yeeieeroejer Hele, mebegkele ekeuHe, GHekebHeveereer
mLeeHevee F. efJekeuHeebee efJeeej nesT Mekelees.
7. efJeosMeele Geesie GYeejCeer (Green field Development):
ee ekeejele efJeosMeele ceeueceee peceervepegceuee Kejsoer keve mJele: Geesie
GYeejCeer keve mebIevee efJeosMeer yeepeejHessle DeeHeues GlHeeove efJeket Mekeles. meojeer yeeye
ner Deleble Keefe&ke Je iegbleeiegbleereer Demetve leele DemebKe Oeeskes mebYeJeleele, Demes Demeues
lejer mJele:ee GeesieOebeeyeeyeleerleerue keuHevee, GlHeeove leb$es mJele:uee efJeosMeele
jeyeefJelee esleele. Yeejleele DeMee ekeejs eseese kebHeveer, efvemmeeve kebHeveer DeeHeuee
keee&Yeej meebYeeUleevee efomeleele.
8. yengGsMeere ue#eCeevegJeleea ekeuHe (Turn key Projects) :
efJeosMeeleerue mejkeej Je yengje^ere kebHeveebee mebeesieeletve SKeeee osMeele pej
ekeuHe GYeejeJeeeee Demesue lej Geesie mebIevee, pee osMeele ekeuHe GYeejeJeeeee
Demesue lee osMeeleerue meJe& meeOevemeeceeeree menkeeee&ves eLeeeesie Je cenece JeeHej keve
ue#eele jenCeepeesiee Je oerIe&cegoleeres Heeeos osCeeeesie ekeuHe GYeejleele, leecegUs
megOeejuesuee opee& Je Skeboj DeLe&JeJemLeseer nesCeejer Jee{ F. Heeeos efceUleele.
9. yeebOee : JeeHeje nmleebleefjle keje eespevee (BOT Scheme) :
yengGsMeere ue#eCeevegJeleea ekeuHeebHes#ee Lees[erMeer JesieUer mebkeuHevee Demeuesueer ner
eespevee Demetve keb$eeoej yengGsMeere ekeuHe mJeKeee&ves yeebOegve osleele Je peeJesUsme ne
ekeuHe leeej neslees Je keeee&eqvJele neslees leeveblejee keener keeUemeeer efceUCeeje Heeeoe
keb$eeoej Iesleele Je efJeefnle keeueeJeOeerveblej meJe& meesHemkeej Heej He[ueeJej mejkeejke[s
ekeuHeees nmleeblejCe nesles.
10. yengsMeere ke=leereespevee (Multicoutry Strategy):
eleske osMeeeer mJeleb$eHeCes Ske Yeewieesefueke, meebmke=efleke, meeceeefpeke DeesUKe
Demeles. leevegmeej lee lee osMeebceOes JeeHeej Goerce eeuelees. Demee JeeHeej Goerce ne
efJeHeCeve leeeer JewefMees eleske osMeeleerue ueeskeebee jenCeerceeveeee opee& Mew#eefCeke,
meebmke=efleke DeeuesKe F. yeeyeeRJej DeJeuebyetve Demelees. ee meJe& ieeseRee meJeke<e efJeeej
keve eleske Geesie mebIevee DeeHeuee GlHeeoveebeer efJeeer kejles.

81

11. peeieefleke HeeleUerJejerue Skemeceeve ke=leer eespevee :

Geesie mebIevee DeeHeuee GlHeeoveebee opee& iegCeJeee efkeJetve sJeCeemeeer,
GlHeeoveebee eEkeceleerceOes meceeve OeesjCe sJeleele. peeieefleke HeefjefmLeleeree Skeboj efJeeej
keve eEkeceleeree ke=leereespeveebeer DeeKeCeer keve leevegmeej [eJeHeseebeer DeeKeCeer kesueer
peeles. eele peeieefleke HeeleUerJej eEkeceleeree ceeOeceeletve meelele jeKeCes ne cetueYetle nslet
Demelees. Goe. ceefme&ef[pe yesbpe kebHeveer.
DeeHeueer eieleer leHeemee
De) Keeueerue meb%ee mHe keje.
1) mebegkele ekeuHe
3) GlHeeove JeeCeer
5) yengGsMeere ke=leer eespevee

2) efJeMes<e efJeeer nkeke ke=leer eespevee

4) yengGsMeere ue#eCeeHegleea ekeuHe
6) efJeHeCeve ke=leer eespevee.

ye) efJeHeCeve ke=leer eespevesee JewefMeeebeer eeoer keje.

4.4 efJeHeCeve ke=leereespeveseer ele#e keee&Heleer

efJeosMeer JeeHeejele DeeHeuee GlHeeoveebeer Guee{eue kejCeemeeer JesieJesieee
keee&Heleer, eespevee, Dee[eKes yeebOeeJes ueeieleele. leebee GJeeHeesn Deelee DeeHeCe keee.
1) efveee&le:
Jemletbeer efveee&le keve yeepeejHessle iegCeJeesee peesjeJej DeeHeues mLeeve yeUke
keve keener Geesie efJeosMeele yeepeejHese keeyeerpe kejleele. Goe. ee kebHeveereer
GlHeeoves ner efveee&le ele#e Jee Deele#e mJeHeeeer Demet Mekeles.
2) HejJeevee :
yengje^ere kebHevee, HejJeevee, ke=leer eespeveebejs DeeHeueeke[erue GlHeeoves,
ceefMevejer, ceeueceee F. yeeyeer ogmeNee osMeeleerue kejejeejs DeefmlelJeele Deeuesuee

82

HejJeeveeOeejkeeme osleele Je lee ceesyeoueele HejJeevee Heer Deekeejleele. eele leb$e%eeveeee

meneesie, GlHeeove eefeee, efJeeer efJeMes<e nkeke (Patents) F. ieeseRee meceeJesMe Demelees.
3) efJeMes<e efJeeernkeke ke=leer eespevee :
keener Geesie mebIevee DeeHeues efJeeer nkeke HejosMemLe kebHeveer DeLeJee
oueeueeke[s osT keve leeeesies DeeHeuee ceeueeeer efJeosMeele efJeeer kejleele. efJeeer
kejleevee HejosMemLe kebHeveer DeLeJee oueeueeeer De[le (Commission) kejejevJees
jJeueer peeles. eele kejejeee keeueeJeOeer, De[le Deoe kejeJeeeeer Hele, De[leoejeves
kebHeveer GlHeeokeebee keesCelee yeeyeeRee JeeHej kejeJeeeee F. ieeser jefJeuee peeleele.
Goe. Deee.er.meer. GHenejie=n efJeMes<e efJeeer nkeke ke=leer eespevesejs yeBkeeBke Je
neBiekeeBie esLeerue GHenejie=nebMeer mebueiveerle Deensle.
4) Glheeove kejej (Manufacturing Contracts) :
SKeeoer Geesie mebIevee HejosMeeleerue mLeeefveke GeespekeeMeer mebOeeve yeebOetve
kejejevJees Jemletbes GlHeeove Iesles Je leeee efJeHeCeveeeer peyeeyeoejer Deeblejje^ere
egefveke[s meesHeJetve DeeHeuee ceeueeeer efJeeer Je=eqbiele kejCeeee eelve kejles. eele
yengje^ere kebHevee DeeIee[erJej Demeleele, eees keejCe cetuele: leebvee ueeYeuesueer mebmeeOeve
me#ecelee, Gece DeeefLe&ke HeeyeU, efJeHeCeveeeer Gece leb$es F. keewMeues leebvee HegjsHetj
DeJeiele Demeleele.
Goe. Heeke& [sJnerme, eEnogmLeeve egefveefueJnj F.
5) JeJemLeeHeve kejej veecee : (Management Contracting) ;
HejosMemLe Geespeke DeLeJee lee osMeeleerue mejkeejebMeer leb$e%eeve vewHegCe,
JeJemLeeHekeere keewMeues F. yeeyeeRJej kejej keve lee eesies ceeueees GlHeeove Je efJeeer
keener Geesie mebIevee kejleele.
Goe. ceOe DeeefMeeele lesue efJeefnjerceOetve lesueees GlHeeove ceesee eceeCeeJej
IesCeemeeer keener HejosMemLe kebHevee cetU kebHeveeMeer JeJemLeeHeve kejejveecee kejleevee
efomeleele.
6)GlHeeove:
keee ceeueees Hekekeee ceeueele Heeblej kejCeemeeer keener Geesie
Deeblejje^ere GodyeesOeveeee (International Orientation) ceeie& Devegmejleele. pee eesies
DeeHeueer DeeefLe&ke iegbleJeCetke keve mJele:eer GlHeeove eefeee eeuet kejleele. eeee ceese
Heeeoe cnCepes cetU Keee&le yejere keHeele nesles Je leeJej efceUCeejs Heeeos yejse Demeleele.

83

lemese kejees eceeCener keceer nesles. Goe. vesmues Je eEnogmLeeve egefveefueJnj HejosMemLe
JeeHeejele GHejeskele ekeejs efMejkeeJe keve DeeHeues yemleeve eskeCeeee eelve kesuee.
7) mebegkele meenme ekeuHe /GHeece (Joint Venture):
SKeeoe Geesie ogmeNee osMeeleerue eefleleeMe Geesieeyejesyej menkeee& keve
DeeHeueer GlHeeoves efJeosMeer yeepeejHessle GlejefJeCeeee eelve kejleele. eele mebegkele
Yeeefieoejer, JeJemLeeHeveeleerue menYeeie, efveeb$eCe F. ceeie& DeJeuebefyeues peeleele. leecegUs
oesvner Geesieebvee HejmHej menkeeee&cegUs Deveske Heeeeebee ueeYe neslees.
8) efJeefueveerkejCe (Merger)
oesve Je Deveske kebHevee DeLeJee efJeYeeie Ske$e DeeCetve leebeer mebHetCe&HeCes Ske
mJeeee kebHeveer leeej nesles Je lee kebHeveerejs GlHeeoves Iesleueer peeleele Je efJeosMeer
yeepeejHessle efMejkeeJe kesuee peelees.
9) leeyee efceUJeCes (Acqnisihons/Takeover):
SKeeee DeMekele Geesiemecegneee meMekele Geesiemecegn leeyee IesTve mJele:
GlHeeove eeeresJej efveeb$eCe sJetve efJeosMemLe yeepeejHessle DeeHeuee ceeueeee efMejkeeJe
kejlees eele
HejmHej mecebleerves oesvner ie DeeHeuee Meleea Je DeeRJej Skecele keve JeeHeej
kejleele.
cegkele yeepeejHessle nkekeYeeie efJekele IesTve DeeHeueer ceeuekeer efme keve
meMemle Geesiemecegn DeeHeueer GlHeeoves efJeosMeele efJekeles.
DeeefLe&ke Dees{eleeCeeree HeefjefmLeleerves pej SKeeoe DeMekele Geesiemecegn
ef#eleeremle Demesue lej leeme meMekele Geesiemecegn DeMee Dees{eleeCeerletve megkee
keve lee kebHeveerme HegjsHetj DeeefLe&ke ceesyeouee osTve leeyee efceUJelees Je leebee
GlHeeoveeJej DeeHeuee nkeke emLeeefHele keve efJeosMeer yeepeejHessle efMejkeeJe
kesuee peelees.

4.5 efJeHeCeer efveJe[ HHes Je Ieke

DeeHeuee GlHeeoveebeer, efJeosMeer yeepeejHessle efJeeer kejleevee vescekeer eesie
yeepeejHes keMeer efveJe[eJeer ee yeeyele eesie efJeHeCeer efveJe[ keMeer kesueer peeles, leeleerue HHes
keesCeles Je keesCeles Ieke ee eeeresle DebleYetle Demeleele eeee GJeeHeesn Deelee keee.

84

1. efveee&le efJeHeCeve Gefs efveefele kejCes

efJeosMeer yeepeejHessle efMejkeeJe kejCeeHetJeea efveee&oejeves eLece Keeueerue ieeseReer
meefJemlej eeoer kejeJeer. pee eesies kebHeveereer Gefs meeOe nesCeeme ceole nesF&ue.
Jee{lee efJeHeCeve efnmmee
veHeeees Jee{les eceeCe
GeesieemebIeveseer Hele GbeeJeCes F.
2. ceeefnleer ieesUe kejCes :
efJeosMe yeepeejHessyeeyele meJe&ke<e ceeefnleer ieesUe keve leees mebHeeove kejCes Deleble
DeeJeMeke Deens. meoj ceeefnleer ieesUe kejleevee Keeueerue yeeyeeRee DebleYee&Je kejCes
mebegeqkeleke jles.

Jemleteer ceeieCeer
yeepeejHessle DemeCeejer mHeOee&
eenkeebee keue Jee mJeHe
jepekeere efmLeleer
Deeeele efveyeOe
cetueYetle Je HeeeeYetle meeseer F.

3. ceeefnleeres efJeMues<eCe
efceUeuesuee ceeefnleeres eesie Je keeskeesjHeCes efJeMues<eCe keve eesie yeepeejHese
keesCelee eeeer efveJe[ke eeoer leeej kejCeele esles. ner eeoer leeej kejleevee eenkeebeer
DeeJe[ efveJe[, Kejsoer #ecelee, Kejsoeree vescekesHeCee F. ieeserbee DeYeeme kejCeele eslees.
4. efveJe[ke yeepeejHesebes efJemle=le efJeMues<eCe:
GHejeskele meJe& yeeyeeRee eele meekeueeves mee#esHeer efJeeej nesTve eesie
yeepeejHesseer efveJe[ kesueer peeles.
4. efJeosMeer yeepeejHessle eJesMe:
efveee&leoej, GHejeskele yeeyeeRee eeOeeveeces DeYeeme keve efJeosMeer
yeepeejHessleerue DeeHeuee eJesMe efveefele kejlees. ee eJesMe efveefeleerle ele#e menYeeie Jee
oueeue DeLeJee efJeMes<e efJeeernkeke ke=leer eespevesleerue eJesMe F. yeeyeeRee meceeJesMe Demelees.

85

6. HeeHegjeJee (Follow up):

efveee&leoejeves efJeosMeer yeepeejHessle eJesMe kesueeJej jeefJeke keeueeJeOeerveblej
Deceueele DeeCeuesuee eespeveebee keee&Jeeneree HeeHegjeJee keve efvejLe&ke, egkeeree ieeser
eUtve veJeeves lee eespevee meeleleeves jeyeefJelees. eele me#ece Je=eerYeeJe Jee{erme ueeielees Je
mebMeesOeve efJekeemeeuee eeuevee efceUles.

4.6 efJeHeCeer efveJe[ermeeer keejCeerYetle jCeejs Ieke

1. Jemletbeer ceeieCeer
efJeosMeer yeepeejele peer GlHeeefole Jemlet efveJe[ueer Demesue lee Jemletme efveeefcele
mJeHeele Je meeleleHetCe& ceeieCeer DemeCes iejpeses Demeles.
2. mHeOee&lceke eEkecele
efJeosMeer yeepeejHessle GlHeeefole Jemletbeer eEkecele meJe&meceeJesMeke Demeueer Heeefnpes Je
leer eenkeebvee HejJe[Ceejer DemeeJeer. Flej GlHeeoveebee leguevesle keceerlekeceer eEkeceleerme leer
GHeueyOe DemeeJeer. Hejbleg ieCeJeesee yeeyeleerle lee Jemletee GlHeeoveele keesCeleerner
le[pees[ vemeeJeer.
3. meeleleHetCe& HegjJee
efveee&le eesie Jemletee ceeieCeervegmeej leeee meeleleHetCe& HegjJee Peeuee Heeefnpes.
leele keesCeleener ekeejee Keb[ He[lee keecee vees. Demes Peeueeme Heee&eer Jemlet efJeosMeer
yeepeejHes keeyeerpe kejCeeeer oe Mekeelee Demeles.
4. mejkeejer efveyeOe:
pee osMeele efveee&leoejeuee Jemlet efveee&le kejeJeeeeer Deens lee osMeeeer
DeLe&JeJemLee, Hejkeere OeesjCes, Deeeele efveyeOe F. yeeyeeRee meekeueeves efJeeej nesCes iejpeses
Demeles. lemese efveee&le meeseer meJeueleeRee efkeleer eceeCeele ueeYe efceUlees Je leees veHeeeMeer
Demeuesues iegCeesej HeeeosMeerj jles kee ? ee meJe& yeeyeer efveee&leoejeves leHeemeCes iejpeses
Demeles.
4. Jemletee jevesle Jee yeeemJeHeeefleue yeoue:
efJeosMeer eenkeebee yeouelee iejpee DeeJe[er efveJe[er, GHeueyOe kejCeeNee Heee&eer
Jemletbee mJeHeeyeeyele HetCe& efJeeej keve DeeJeMeke les Hesjyeoue lelHejlesves kejCes iejpeses
Demeles.

86

6. mesJee GHeueyOelee :
efveee&le eesie Jemleteer efveJe[ PeeueeJej efJeeerHeeele mesJee keMeer Je efkeleer
eceeCeele HegjJeueer iesueer Heeefnpes eeee meekeueeves efJeeej nesCes iejpeses Demeles.
7. veHeeeeer GefHetleea
efJeosMeer yeepeejeleerue Heee&eer Jemlet Je yengje^ere kebHeveebee Jemletbee efkeceleer
eeee legueveelceke DeYeeme keve keesCelee ekeejs Jemleteer efveee&le kesueeJej veHeeees
eceeCe DeefOeke jeefnue eeee efJeeej efveee&leoejeves kejCes iejpeses Demeles.

4.7 meejebMe
mebIeveseer efoIe&keeueerve efJeHeCeve Gefs meeOe kejCeemeeer leeej kesuesuee ke=leer
DeejeKe[e cnCepese efJeHeCeve ke=leer eespevee nese. GefHetleea, YeefJe<eeee JesOe, JeJemeeeees
mebueiveerkejCe, JewkeuHeerke ke=leereespevee, mebmeeOeveees JeeHe, meeJe&peefveke JeJenee&lee,
efoIe&keeueerve eeeree ner ke=leer eespeveseer cenJeeeer JewefMees Deensle.
efJeosMeer efJeHeCeve eJesMeeeer efJeefJeOe ceeOeces Deensle. leeceOes eecegKeeves mebegkele
ekeuHe, HejJeevee eefleefveOeer, Skeue osMe GlHeeove Heeee, HejJeevee, GlHeeove JeeCeer,
meben, efJeosMeele Geesie GYeejCeer, yengGsMeere ue#eCeevegJeleea ekeuHe, yeebOee JeeHeje,
nmleeblejerle keje eespevee, Skemeceeve ke=leer eespevee F. ceeOeceebee meceeJesMe neslees.
Deeblejje^ere JeeHeejele efJeHeCeer efveJe[ Skee efJeefMe eefeesejs kesueer peeles.
eeleerue HHes Heg{erueeceeCes efveee&le efJeHeCeve Gers efveefeleer, ceeefnleer mebkeueve, ceeefnleeres
efJeMues<eCe, efveJe[ke yeepeejHesebes efJemle=le efJeMues<eCe, efJeosMeer yeepeejHessle eJesMe Je
HeeHegjeJee.
efJeHeCeer efveJe[ermeeer eecegKeeves keejCeerYetle jCeeNee IekeebceOes Jemletbeer
ceeieCeer, mHeOee&lceke efkebcele, meeleleHegCe& HegjJee, mejkeejer efveyeOe, Jemletee jevesleerue
yeoue, mesJee GHeueyOelee, veHeeeeer GefHetleea F. yeeyeeRee meceeJesMe neslees.

4.8 eMve
1. Heg{erue mebkeuHevee mHe keje.
1. HejJeevee
2. HejJeevee eefleefveOeer (Franchising)
3. kejejeejs GlHeeove

87

4. mebegkele meenme
2. efJeosMeer JeeHeejele efMejkeeJe kejCeees efJeefJeOe ceeie& mHe keje.
3. efJeosMeer JeeHeejele efMejkeeJe kejCeees efveee&leoejees [eJeHese mHe keje.
4. efJeosMeer yeepeejHes efveJe[eres efJeefJeOe HHes mHe keje.
4. efJeosMeer yeepeejHes efveJe[erceeieerue efJeefJeOe Ieke mHe keje.

*****

88

5
Jemlet efveCe&e
(Product Decision)

Ieke jevee
5.0
5.1
5.2
5.3
5.4
5.5
5.6
5.7
5.8
5.9

Gefes
emleeJevee
Jemlet jevee [eJeHese
veJeerve Jemlet GlHeeove efJekeeme HHes
Deeblejje^ere GlHeeoveJemlet peerJeve ee
cegekejCe DeeefCe cege JeJemLeeHeve
Jesve eeeree cenJe Je keeex
Jesve eeeresme DeeJeMeke Demeuesues Ieke
meejebMe
eMve

5.0 Gefes
ee Heeeee DeYeeme kesueeveblej efJeeeLeevee
1) Jemlet jevee [eJeHese keesCeles ns mHe kejlee esF&ue.
2) veefJeve Jemlet efJekeemeeleerue HHes mecepeleerue.
3) GlHeeove peerJeve ee mHe kejlee esF&ue.
4) Jesve eefeeses cenJe Je keees& mHe kejlee esleerue.
5) cegekejCeees DeLe&, JewefMees, Heeeos Je leess mecepeleerue.

5.1 emleeJevee
Deeblejje^ere JeeHeejele mHeOee& peeieefleke HeeleUerJej Demeles. leecegUs Jemlet
efveCe&e Deleble cenJeees Demeleele. Jemlet efveeespeveele Jemletee meboYee&leerue efveCe&e
DeefYeesle Demeleele. Goe. Jemlet jevee, Jemlet efcee, eHee, Jemleteer eEkebcele F. meJe&
ieeseRee HeefjHetCe& DeYeeme nesCeemeeer efveee&leoej Jemlet efveeespeve kejCes DeeJeMeke jles.

89

5.2 Jemlet jevee [eJeHese

Deeblejje<^ere yeepeejHessleerue Jemlet jevee [eJeHese Heg{erueeceeCes Deensle.
1. veJeefveefce&le Jemlet [eJeHese (Product Innovation Strategy):
Deeblejje^ere yeepeejHessle veJeerve Jemleteer efveefce&leer ee [eJeHeseele DeefYeesle
Demeles. Goe. keceer eEkeceleereer GlHeeoves efJekemeveMeerue osMeele DeeCeueer peeleele. ee ceeies
kebHeveereer eeflee Je eenkeebes cenJe Je Gelece meceeOeeve F. ieeser cenJeeee jleele.
2. Jemlet mJeerke=leer [eJeHese:
Deeblejje^ere yeepeejHessceOes eenkeebee iejpee DeesUKetve yeouelee eJeenebMeer,
efjJeepeebMeer efveee&leoejeme pegUJetve IeeJese ueeieles. Jemletbeer ceeieCeer yeoueles eJeen He@Mevme,
DeeJe[er, efveJe[er F. IekeebJej DeJeuebyetve Demeles. lee eespevesvegmeej DeeHeuee GlHeeoveele
eesie les yeoue JesUesJesUer kejCeees leb$e ee [eJeHeseeceOes DeefYeesle Demeles. ee
[eJeHeseecegUs mHeOee&lceke Heeeos efceUleelee HeCe Deeblejje^ere yeepeejHessle Jemletbeer efJeeer
peemle eceeCeele nesTve veHeeees eceeCe Jee{les.
3. Jemlet eceeefCekejCe [eJeHese:
eele mebHetCe& peieele Skeee eHeelebie&le Jemleteer efJeeer kesueer peeles. Jemletbes
mJeHe HetCe&le: meejKese Demetve lee osMeeee eueveevegmeej Jemleteer Hekele efkebcele yeouele
jenles. `Ske GlHeeove Ske mebosMe] ' cetueYetle leJe ee [eJeHeseele DeefYeesle Demeles.
4. efkebcele [eJeHese
ee [eJeHeseebleie&le efJeefJeOe GHe[eJeHeseebee JeeHej efveee&leoej Deeblejje^ere
JeeHeejele kejleele.
ceueF& eEkeceleer [eJeHese
ee [eJeHeseele Jemleteer megjJeeleerHeemetve eEkecele Flej mHeOee&lceke
GlHeeoveebHes#ee peemle Demeles. Jemleteer Gelece iegCeJeee, kebHeveereer
Deeblejje^ere yeepeejHessleerue eefle<e ns Ieke ceueF& eEkecele [eJeHese jJeCeele
GHeeesieer jleele.
efMejkeeJe efkebcele [eJeHese
veJeerve kebHeveer DeeHeues veJeerve GlHeeove Deeblejje^ere yeepeejHessle
DeeCeleevee Deveske Iekeebee efJeeej kejeJee ueeielees. yeepeejHessleerue mHeOee&,

90

eenke, yengje^ere kebHeveebee eYeeJe F. Deveske ieeser efJeeejele IesleueeJej,

megjJeeleerme yeepeejHes keeyeerpe kejCeeee erkeesveeletve kebHeveer DeeHeuee
GlHeeoveeeer eEkecele keceer sJeles Je nUgnUg JeJemeeeeee Hemeeje Jee{Jele ceiee
kebHeveer DeeHeues yemleeve Deeblejje^ere yeepeejHessle yemeJeles.
5. Jemlet efJelejCe [eJeHese :
Jemletbes efJelejCe eYeeJeerHeCes nesCeemeeer efveee&leoej Keeueerue [eJeHeseebee DeJeuebye
kejlees.
Les Jemleteer efveee&le kejCes.
oueeue, De[les, efJeeer eefleefveOeerceeHe&le nesCeejer Deele#e efveee&le F.
5. Jemlet efJeeer Je=er [eJeHese
ee [eJeHeseebleie&le eceeCeerle Je=er [eJeHese Je efJeefJeOe Jemlet Je=er [eJeHeseebee
meceeJesMe neslees.
7. Heeele efJeeer mesJee [eJeHese
ee [eJeHeseebleie&le efJeeer Heeele mesJeebee meceeJesMe neslees.
efJeeer Heeele mesJee osCeeNee mebmLee Je eefleefveOeeRMeer kejej kejCes.
efJeosMeer yeepeejHessle mJele:eer Heeele efJeeer mesJee keW GIe[Ces.
DeleeOegefveke leb$e%eeve nmleiele kesuesuee kegMeue kecee&eeNeebeer efJeosMeer
yeepeejHessle Heeele efJeeer osCeeee erkeesveeletve vesceCetke kejCes.
8. Jemlet efcee [eJeHese
eele Skeee JemletMeer mebyebefOele efJeefJeOe Jemletbeer esCeer eenkeebvee GHeueyOe keve
osCes. Goe. Dees[esefveue esMeveme&, efHeveeF&ue, mJelee ie=nebmeeer ueeieCeejer Deew<eOes F.
Jemletbeer meeKeUer efvecee&Ce keve yeepeejHessle DeeHeues DeefmlelJe keeece jeKeCes ns cetuele:
ee [eJeHeseeceeiees Gef Demeles.
9) Jemlet eHee efveCe&e:
meesHes, megmegerle, Deeke<e&ke eHes eenkeebes ue#e JesOetve Iesleele lemese eHeeejs
meeKeUer GlHeeoveees ue#e ieeCes ee [eJeHeseele DebleYe&tle Demeles.

91

5.3 veJeerve Jemlet GlHeeove efJekeeme HHes

efveee&leoejebvee efJeosMeer yeepeejele mHeOe&ke Deveske Demeleele. DeeHeuee ceeue
peemleerlepeemle efveee&le JneJee eemeeer efveee&leoej melele keee&jle Demelees. veJeveJeerve
GlHeeoves yeepeejele DeeCeleevee meeneefpekee lees Keeueerue yeeyeeRee efJeeej kejlees. veJeerve
Jemlet leeej kejleevee leeleerue efJekeemeees HHes KeeueerueeceeCes.
1. veJeefveefce&leer keuHevee
veefJeveJemlet efvecee&Ce kejleevee Keeueerue yeeyeeRee GJeeHeesn kejCes iejpeses jles.

yeewefke efJeeej leb$e (Brainstorming Technique)

ieeee& (Group Study)
eenkeebke[tve metevee ceeieJeCes.
efJelejkeebke[tve DeefYeeee
metevee - leeej Hesee F.

2. Jemlet efveefce&leer keuHeveebes efJeMues<eCe:

efJeHeCeve JeJemLeeHeke efveee&leeree erkeesveeletve veJeerve GlHeeoveJemlet keuHeveebes
efJemle=le efJeMues<eCe kejleele. ueeYe, yeepeejeleerue Jeee, efnmmee, F. erkeesveeletve efJeJeseve
kesues peeles. Keee&es efJeMues<eCe, GlHeeove Je efJelejCe eebee iegCeesejeee cesU meeOetve kesues
peeles. DeJeeeemeJee keuHevee efveefelee mees[tve eeJee ueeieleele.
3. keuHeveebeer mebKee ceee&osle sJeCes
pee keuHevee JeemleJeele meJe&ke<e efjleerves Gle Mekeleele. DeMeee keuHeveebee
efJemleej Heg{erue mebMeesOeveemeeer kesuee Heeefnpes. keceerlekeceer Keee&le peemleerle peemle ueeYe
kemee efceUsue leee keuHeveebee efJeeej kesuee peelees.
4. keeskeesj leHeemeCeer
efveJe[ke keuHeveebee efJemle=le DeYeeme, mebMeesOeve kesues peeles. Demes mebMeesOeve
keve eenkeebes cele DepeceeJeues Heeefnpes. veJeerve keuHeveebyeeyele efJelejkeees DeefYeeee Iesleues
peeCes iejpeses Demeles.
5. Delegece, Geopee&ee keuHeveseer efveJe[
efveee&le JeJemLeeHekeeves Glke= keuHeveseer efveJe[ keve ueeYe, Ge GlHeVe,
meelele ee yeeyeer Hegvne leHeemetve Iesleuee Heeefnpesle.

92

6. ele#e GlHeeoveJemlet efJekeeme

DeeefLe&ke, Yeewefleke, ceveg<eyeUeee JeeHej keve GlHeeove efJekeemeeeer JeJemLee
efveee&leoej Jee JeJemLeeHekeeves kesueer Heeefnpes. ceveg<eyeUeeer efJeefJeOe mebmeeOeves leeves
mebIeerle kesueer Heeefnpesle. ele#e GlHeeove IesCeeNee keeceieejebvee eeleerue meefJemlej yeeyeer,
KeeeKeUies mecepeeJetve meebefieleues Heeefnpesle.
7. efveJe[ke #es$eele efJeeer eeeCeer
veJeerve GlHeeoveeeer efveJe[ke #es$eele eeeCeer efJeeer keve eenkeebeer Hemebleer,
meeOekeyeeOeke metevee F. iees<er efJeeejele Iesleuee Heeefnpesle.
8. veJeerve Jemletes JeeHeejerkejCe :
pej eenkeebes DeefYeeee mekeejelceke Deeues lej ceesee eceeCeeJej Jemletbeer
efveefce&leer kesueer peeles. kesJeU efveefce&leer keve ve Leebyelee peeefnjele, Heeele efJeeer, eefmeer,
efJeeer Deefce<es, efJeefJeOe eoMe&veeceOes meeere menYeeie F. ieeseRveer JeeHeejerkejCe kejCes
iejpeses Deens.
9. Heeele efJeeeree Dee{eJee
eenke, efJeeer eefleefveOeeRee eeflemeeoeee Dee{eJee OesTve mHeOe&ke GlHeeokeebee
eefleefeeener peeCetve Iesleuee Heeefnpesle.
10. HeMeele efJeHeCeve efcee yeoue
GHejeskele meJe& cegeebee meekeueeves efJeeej keve GlHeeove DeejeKe[eeHeemetve les
efJelejCeeHeele meeleleHetCe& yeoue kesueeme efveee&le JeJemLeeHeke DeeHeues yemleeve
Deeblejje^ere yeepeejele eebieuee efjleerves yemeJet Mekelees.

5.4 Deeblejje^ere GlHeeoveJemlet peerJeve ee

(International

Product life Cycle)

Jemletbes Deeeg<e ne cenJeeee Yeeie efveee&leoejeves melele ue#eele sJeuee Heeefnpes.

GlHeeer, efmLeleer Je uee ee DeeOeejs GlHeeoveJemletosKeerue DeeHeuee eJeeme Heg{erue eej
HHeeletve kejleele.
1) Jemlet DeesUKe (Introduction stage):
Jemlet peeJesUsme yeepeejHessle eJesMe kejles leeJesUsme, Jemleteer efJeeer Jee{JeCes
Deleble iejpeses Demeles. ee HHeeJej Jemletee eHee DeeefCe leeee eenkeebJej nesCeeje
HeefjCeece Deleble cenJeeee Demelees.

93

ee HHeele

Jemleteer efJeeer DeleuHe Demeles.

eefmeer leb$eeJej YejHetj eceeCeele Kee& neslees.
Heeeeees eceeCe veieCe Demeles.
efJeeer eefleefveOeer, oueeue eebvee DeleuHe keefceMeve, De[le efceUles.

2) Je=er HHee (Growth Stage):

ee HHeele eefme leb$eeee Heeeoe Jemletes iegCe eenkeebHeee Heesnet ueeieleele.
leecegUs efveee&leoejeves ee HHeeJej efJeeeree Je=erJej peemle Yej efouee Heeefnpes. ee
HHeees efJeMes<e :

Jemletee efJeeerle Jesieeves Jee{ nesles

veHeeees Jee{les eceeCe
eHeeme eeflee eeHle nesCeeme megJeele
eeflemHeOeea JemletbMeer mHeOee&

3) HeefjHekeJe DeJemLee (Maturity Stage ):

ee HHeele Jemlet Je efleee efJemleej yeepeej Hessle efmLejeJeuesuee Demelees. efJeeeres
eceeCe mLeerj Demeles. veHeeees eceeCe nUtnUt keceer nesCeeme megJeele neslees. Flej
eeflemHeOeea GlHeeoveebcegUs mHeOexle egjme efvecee&Ce nesles. eenkeebvee GlHeeoerle Jemlet GHeueyOe
Deens eeeer peeefnjeleeree ceeOeceeletve JeejbJeej peeCeerJe keve eeJeer ueeieles.
4) Glejlee HHee (Decline Stage):
veJeerve GlHeeoves, leeleerue eenkeebvee Hemebleerme Glejuesuee megOeejCee F.
ieesercegUs eeefuele Jemlet pegvee JeeeJeeeme ueeieleele. leecegUs efJeeerle Ie nesles. Deveske
GHeueyOe Heee&eer Jemletbee eJesMe PeeueecegUs veHeeele Ie nesles. ee HHeele efveee&leoejeves
DeeHeuee Jemletle yeoue DeLeJee megOeejCee keve Hegvee GlHeeove veJeeves DeeCeCeeeer iejpe
Yeemet ueeieles.
GHejeskele HHes Deeke=leeree meeneeeves mHe keee.

94

ee Hewkeer yeesOeefevn Je leees JeJemLeeHeve eeee DeYeeme meefJemlejHeCes ke.

5.5 cegekejCe DeeefCe cege JeJemLeeHeve

(Branding & Brand

Management)

5.5.1 DeLe& :
cege, mee eEkeJee yeesOeefevn Brand cnCepes DeeHeuee GlHeeoveeuee/Jemletuee Flej
JemletHeemetve JesieUs oeKeefJelee eeJes eemeeer DeeHeuee Jemletuee SKeeos efJeefMe veeJe, Jeekee
efevn eEkeJee cege efoueer peeles. eeueee cegebkejCe Demes cnCeleele. DeMee veeJeecegUs DeeHeuee
Jemletbeer mJeleb$e DeesUKe efvecee&Ce nesles. keeeeeeceeCes GlHeeokeebvee DeeHeuee yeesOeefevneeer
eEkeJee veeJeeeer veeWoCeer kejlee esles. veeWoCeer kesueeveblej lee veeJeeee eEkeJee yeesOeefevneee
Flej GlHeeokeebvee JeeHej kejlee esle veener. leecegUse DeeHeuee Jemleteer DeesUKe cnCepes
cege (Brand) ner DeeHeuee Jemletbvee mHeOexHeemetve JeeeJeles DeeefCe cegdekejCeecegUs nesCeeNee
mJeleb$e DeefmlelJeeee Heeeoe GlHeeokeeme efceUlees.
1) Decesefjkeve ceekexeEie DemeesefmeSMeveves cegebkeCeeeer JeeKee Heg{erue eceeCes kesueer Deens:
``SKeeee JeeHeeNeeee eEkeJee JeeHeejer ieeee Jemlet eEkeJee mesJee DeesUKelee eeJes
ee GsMeeves JeeHejuesues veeJe, meb%ee, efevn, Deeke=leer eEkeJee eebee mebeesieer Demeuesueer SKeeoer
KegCe cnCepes cege nese.''
2) [sJner[ S. efjkePe@ve : ``SKeeee GlHeeoveeee GlHeeoke eEkeJee efJelejke eEkeJee efJeeslee
DeesUKelee eeJee eemeeer JeeHejuesuee SKeeee De#ejeme / Meyoeme/ efevneme cege Demes
cnCeleele.
mHeOexee egieeceOes cegebkejCeeme efJeMes<e cenJe eeHle Peeues Deens. cegebkejCeecegUs
Jemlet eenkeebvee ueiese DeesUKelee esleele. leecegUs efJeee Je=erme ceole nesles.
cegebkejCeecegUs HemeJeCetkeermeeer DeeUe yemelees. leeeeceeCes veeWoCeerke=le cegsee JeeHej
ogmeNeeuee kejlee esle veener.

95

5.5.2 JewefMees (Features):

cegsJeve GlHeeokeeme DeesUKeues peeles. eemeeer cege/efevn eYeeJeer DemeeJes ueeieles. eYeeJeer
cegebkeveeeer JewefMees Heg{erue eceeCes Deensle.
1) cegebkejCe ns GeejCeeme meesHes Je menpe ue#eele jenCeemeejKes DemeeJes.
2) cegebkejCe ns GlHeeove DeeefCe GlHeeoke eebee veeJeeme meepesmes DemeeJes leeejs
Jemleteer lJeefjle DeesUKe JneJeer.
3) cegebkejCe menpe DeeJeCeemeejKes, eenkeebes ue#e JesOetve IesCeejs Je megmHe
DemeeJes.
4) oerIe&keeueemeeer GHeeesieer jsue DeMee cegebkejCeeeer efveJe[ kejCes DeeJeMeke
Demeles.
5) cegebkejCeeeer veeWoCeer Trade and Merchandies Act 1958 ee keeeeemeeer
kejeJeer ueeieles.
6) mHeOe&keebee cegebkejCeeHes#ee Jesieee cegebkejCeecegUs DeeHeues GlHeeove, DeeHeues
DeefmlelJe UkeHeCes efvecee&Ce kejles.
7) peeieefleefkekejCeeee keeUele DeeHeues cegebkejCe peieeleerue Flej je^eble DeeHeueer
Keeleer efvecee&Ce kejsue DeMee mJeHeees DemeeJes.
8) cegebkejCe ns eenkeebes ue#e JesOetve IesCeejs DemeeJes.
5.5.3 cegebkejCeeee Heleer

(Methods of Branding):

cegebkejCe efJeefJeOe ekeejs kesues peeles. leeceOes efevn, efe$e, KetCe, veeJe, De#ejs,
Debke Fleeoerbee eYeeJeerHeCes JeeHej kesuesuee Demelees. meJe&meeOeejCeHeCes cegebkejCeee Heg{erue
Heleer Deensle.

efevn DeeefCe KetCe

efJeefMe veece
GlHeeokeees veeJe
efJeefMe Debke
De#ej DeeefCe Debke eebes efceeCe F.

yeepeejeleerue yeesOe efevneeer eeflecee Je veeJeueewkeerke eeJej yeesOeefevneee efJemleej

DeJeuebyetve Demelees. peJeUHeeme 80 kekes veJeerve Jemlet petvee yeesOe efevnevese yeepeejele
esleele. leee GlHeeove eJeiee&leerue Jemletbner yeepeejele esle Deensle. eees GoenjCe cnCepes
ceeleer ceesj ee kebHeveerves ceeleer -800, ceeleer Pesve, ceeleer Deeues, ceeleer
Fmerce, ceeleer Je@ievee@j F. iee[ee yeepeejele DeeCeuee.

96

5.5.4 Heeeos (Advantages):

1. petvee yeesOeefevneee Heeeoe :
yeepeejHessle Deieesoje veeJeepeuesuee petvee yeesOeefevneee/veeJeeee ceesee
eceeCeeJej Heeeoe yeesOe efevneee efJemleejeejs efceUJelee eslees. pegvee cegsves veeJeeves veJeerve
GlHeeoerle Jemlet yeepeejHessle peemle eEkeceleeruee efJekeueer peeles. veJeerve GlHeeoerle Jemletueener
peemleereer eEkecele osTvener eenke ceesee eceeCeeJej Kejsoer kejleele. keejCe megJeeleeres
yeepeejHessleerue veeJeueewkeerke nese.
2. eenke mJeerkeejleele :
yeesOeefevneee efJemleej keve yeepeejele DeeCeuesuee Jemlet eenke ceesee
eceeCeeJej eqmJekeejleele. keejCe eenke petvee yeesOeefevneMeer Skeefve Demeleele. leecegUs
eenke [esUsPeeketve veeJe Ssketvee Jemlet Kejsoerme eJe=e nesleele. efJemleej kesuesuee veJeerve
Jemletbee meee kejCes Je efJeeermeeer ceesee eceeCeeJej eqmJekeejCeees menkeee& efkejkeesU
efJeesles Je efJeesles (Dealer's) GlHeeokeebvee kejleele. keejCe DeMee Jemletbeer efJeeer
efyeveemeeeeme menpeHeCes kejlee esles. efJeeermeeer efJeesleebvee efJeMes<e eelve kejeJes ueeiele
veenerle.
4. yeepeejHessle DeeCeCeeee Kee& keceer :
Jemlet veJeervee eEkeJee eLecee yeepeejHessle esle Demesue lejerner leeee Kee& keceer
eslees eees keejCe pegvee GlHeeokeees veeJe, cege nese. keejCe ee cege veeJeeMeer eenke
Deieesoje Heefjefele Demeleele. leecegUs Hejle Hejle peeefnjeleer kejeJee ueeiele veenerle.
leeeeceeCes efJeesleeeer eueesYevesner peemle vemeleele. leecegUs Kee& keceer neslees.
5. mebmLeses GlHeeove Jee{les :
yeesOe efevn efJemleejecegUs JeJemeee mebmLesee SketCe GlHeeoveele ceesee
eceeCeeJej Jee{ nesles. keejCe yeepeejHessleerue Je efJelejCeeee Kee& keceer nesle Demeueeves
mebmLesee GlHeVeele Jee{ nesles. Goe. Decetueves kebHeveeree GlHeVeele Jee{ kesueer. keejCe
leebveer leee veeJeeves letHe, DeeF&meerce, He@ke otOe F. Jemlet yeepeejele DeeCeuee.
5. eenkeebeer Skeefve<lee jeKeCes :
eHeeee efJemleejecegUs eenkeebeer eHeeefJe<eeer DemeCeejer efJeeemeenee&lee Hekele
jeKeueer peeles Demes veener lej Jee{erme ueeieles. eHeeee efJemleejecegUs eenkeebvee efJeefJeOe
Jemlet Skeee eHeeee Skeee efkeeCeer Kejsoer kejlee esleele. DeveLee ogmeNee Jemletmeeer
eenkeebvee ogmeNee GlHeeoveeee MeesOeele peeJes ueeieues Demeles.

97

5.5.5 leess (Disadvantages):

1. petvee eHeeeer eEkecele JesieUer kejlee esle veener :
petvee eHeeeer / cegseer eEkecele yeesOe efevn efJemleejeHeemetve JesieUer kejlee Deeueer
Heeefnpes. peeJesUer efJemleejerle Jemlet yeepeejHessle DeeMemJeer nesles leeJesUer ns Mekee Demeles.
veJeerve Jemlet eenkeebee DeHes#ee HetCe& ke Mekele veener. DeMee JesUer eenke petvee
cegebkejCeeJej veejepe nesleele eEkeJee meceeOeeveer Demele veener. Hejbleg DeMeer JesU keJeefelee
esles.
2. yeesOe efevn efJemleej vesnceere keece kejerle veener :
Deveskeoe yeesOe efevn efJemleej eMemJeer nesF&uee Demes veener. petveee
yeesOeefevneee JeeHej kesuesuee Jemlet eenke Kejsoere keefjle veenerle. keejCe Ge
iegCeJeesee eHeeee Jemlet keceer eHeeee veeJeeves efJekeueeme lee efJekeuee peeCeej veenerle
DeeefCe leeee HeefjCeece petvee eHeeJejner neslees.
3. eenke ieesbOeUleele :
Deveske petvee eHeeee veeJeecegUs eenkeebee ceveele ieeWOeUeeer HeefjefmLeleer
efvecee&Ce nesles. leebvee efJeMes<ele: lee eHeees veeJe DeeJele veener DeeefCe ceie ieeWOeU neslees.
leecegUs eeee Hekele efJeeerJeje veJns lej petvee yeesOe efevnebJejner JeeF& HeefjCeece neslees.
4. DeeJeenveeme eeflemeeo veener :
Deepe meJe&e eenkeebvee veeefJeve nJes Demeles. leeceOes veJeerve Jemlet, veJeerve eHe
F. leecegUs eenke petvee eHe Je petvee Jemlet eebeeMeer YeeJeefveke nesle veenerle.
Lees[keeele meesHee Meyoele cege mLeeveeeer JeeKee Heg{erueeceeCes kejlee esF&ue.
``yeepeejHessleerue mHeOe&keebee Jemletee leguevesceOes DeeHeuee Jemletes JesieUsHeCe Je
eYeeJeer eeflecee eenkeeee ceveeceOes efvecee&Ce kejCeeee eelveebvee cege mLeeve Demes
cnCeleele.
5.5.6 cenJe (Importance):
cege mLeeveees cenJe Heg{erueeceeCes Deens.
1) kebHeveereer eeflecee efJekeefmele kejCes :
ue#e eenkeebee ceveeceOes kebHeveereer mekeejelceke eeflecee efJekeefmele kejCeees
keece cege mLeeve keefjle Demeles. Goe. ceeleer megPetkeer leebee eenkeebee ceveeceOes
Deeojees mLeeve efvecee&Ce kesues Deens.

98

2) ceeieCeer efvecee&Ce kejCes :

eesie cege mLeeveecegUs Jemletuee yeepeejHessle ceeieCeer esles. Jemletes yeepeejHessleerue
eYeeJeer mLeeve eenkeeuee Jemlet Kejsoer kejCeeme eJe=e kejles. Goe. yeepeejHessleerue eYeeJeer
mLeeve eenkeeuee Jemlet Kejsoer kejCeeme eJe=e kejles. Goe. yeepeejHessleerue uekeme ee
cegses mLeeve Hene ``efHeuceer efmeleeNeebee megboj meeyeCe'' DeMeer yeepeejele eeflecee Demeueeves
leeuee eeb[ ceesee eceeCeeJej ceeieCeer esle Deens.
3) mHeOexuee leeW[ osCeele ceole :
yeepeejHessleerue ieUskeeHet mHeOexuee leeW[ osCeeme Jemletes yeepeejHessleerue cege
mLeeve ceole kejles. eYeeJeer cege mLeeveecegUs kebHeveer mHeOe&keebee JemletHes#ee DeeHeuee
Jemletbes JesieUsHeCe oeKeJetve ceeieCeer efvecee&Ce kejleele. Goe. efnjes neW[e ee oesve eekeer ceesj
meeF&keue kebHeveerves "Fuel Efficiency" ee veeJeeves leebes ``efnjes neW[e meer.[er. 100'' ner
iee[er eeb[ eceeCeeJej yeepeejHessle eMemJeer kesueer.
4) eenkeebee efveJe[er Je JeeJe :
cegses yeepeejHessleerue mLeeveecegUs eenkeebvee leebee ceveele DemeCeeNee cegsee
ceeue leeee DeeJe[ereceeCes Kejsoer kejCeeeer mebefOe efceUles.
5) cetue efvecee&Ce kejCes :
yeepeejHessleerue Jemletee eYeeJeer mLeeveecegUs JemletefJe<eeer eenkeeee ceveele Ske
JesieUs cetue efvecee&Ce kesues peeles DeeefCe vescekee leeeee Heeeoe efJeHeCeke Iesleele. Goe.
"Fast to cook, Good to Eat" ee ce@ieerves efvecee&Ce kesuesuee cetueeves eenke ceesee
eceeCeeJej leeeeke[s Deeke<eeale neslees.
6) peeoe eEkecele :
Jemletes yeepeejHessleerue eYeeJeer mLeeve, eenkeebee ceveele JemletefJe<eeereer
DeeHetuekeer, efJeeeme F. cegUs eenke jeefJeke cegsee Jemletbvee peemle eEkecelener osCeeme
leeej nesleele.
7) meceepeeleerue mLeeve GbeeJeles :
eefme eEkeJee veeJeueewkeerke DemeCeeNee cegsee Jemletbee JeeHej kejCeeNee eenkeebes
meceepeeleerue mLeeve Status GbeeJeles. Goe. cejmeer[erme ee keejves yeepeejHessle ceeveees
mLeeve efvecee&Ce kesueeves JeeHejCeeNeees meceepeeleerue mLeeve DeeHeesDeeHee GbeeJeles.

99

8) cegseer eeflecee efvecee&Ce nesles :

GlHeeoveeuee yeepeejHessle DemeCeejs mLeeve eecegUs cegseer eYeeJeer eeflecee
eenkeebee ceveele Je yeepeejHessle efvecee&Ce nesles. Goe. ``pebletHeemetve Je oele efke[CeeHeemetve
mebj#eCe'' ee keesueiesee yeepeejeHessleerue mLeeveecegUs keesueies ne ye@v[ IejeIejele
Heesneuee Deens.
DeeHeueer eieleer leHeemee
De) Keeueerue meb%ee mHe keje.
1) veJeefveefce&le Jemlet [eJeHese
2) Jemlet eqmJeke=leer [eJeHese
3) ceueF& efkebcele [eJeHese
4) efMejkeeJe efkebcele [eJeHese
5) Jemlet efcee [eJeHese
6) Jemlet eceeCeerkejCe [eJeHese
7) Glejlee HHee
8) cegekejCe
9) HeefjHekeJe DeJemLee
ye) GlHeeove Jemlet peerJeveeeeleerue HHeebeer eeoer keje Je Deeke=leer kee{e.
ke) cegekejCeees cenJe efJe<eo kejCeeNee cegeebeer eeoer keje.

5.6 Jesve eeeree cenJe Je keeex

kesJeU Jemlete iegCeJeeeHetCe& DemeCes iejpeses vemetve Jemlegeer Jesve eefeee eflees
mJeHe, efkeeTHeCee F. yeeyeerner eflelekeeee cenJeeee Demeleele. keener Je<ee&HetJeea kesJeU
egkeereer DeLeJee ieueLeeve Jesve eeeree DemeueecegUs keeseeJeOeer Heeebee Hejkeere
eueveeuee DeeHeCe cegkeuees neslees. kesJeU lekeueeot, JejJej Deeke<e&ke efomeCeeNee Hejbleg
Deleble keceketJele DeMee JesveecegUs Jemlegbeer iegCeJeee lej {emeUlese. HeCe yeepeejeleerue
ueewkeerke, Hele OegUerme efceUles.
GHejeskele yeeyeeRee Deeblejje^ere efJeHeCeveele efJeeej kesueeveblej Jesve eefeee
eflees keee& Je cenJe leHeemeCes iejpeses jles.

100

5.7 Jesve eeeresme DeeJeMeke Demeuesues Ieke

1) Yee<ee :
pee osMeele DeeHeueeuee ceeue efveee&le kejeJeeeee Deens. lee osMeeeer mLeeefveke
Yee<ee ceeefnle DemeCes iejpeses Demeles. yengmebKe osMeele pejer Fbepeeree meje&me JeeHej nesle
Demeuee lejer peHeeve, eerve, Leeeueb[ ee osMeele lee osMeeeere Yee<ee JeJenejele JeeHejCes
Deeqmceleses mecepeues peeles. cnCegve mLeeefveke Yee<esle Jemletes JeCe&ve, Flej mebHetCe& leHeMeerue
osCes iejpeses jles.
2) jbie :
efveee&leerle Jemlet, Jesveeeeresle JeeHejues peeCeejs jbie cenJeeeer Yetefcekee
yepeeJeleele. jbieebee Oece&, HebLe F. yeeyeeRMeer Ieefve mebyebOe Demelees. Goe. Dejye osMeele efnjJee
jbie meje&me meJe&$e JeeHejuee peelees. Hejbleg Ieveoe pebieue, oueoueeree eosMeele efnjJee jbie
jesiejeF&es eefleke ceeveues peeles. lesJne pee osMeele DeeHeueeuee ceeue efveee&le kejeJeeeee
Deens lee osMeeleerue Deeqmceleseer eeflekes jbieeee ceeOeceeletve meebYeeUCeeee efveee&leoejeves
eelve kejCes iejpeses Demeles.
3) Deekeejceeve:
yeespe[, Deveeke<e&ke Jesveeeeree vesnceere efkeeke JesUKeeT jles. Jesve
eeeresle megmegerleHeCee, vescekesHeCee Je HeefjHetCe& ceeefnleer F. yeeyeeRee meekeueeves efJeeej
kejCes Deleble iejpeses jles. kesJeU SJe{eevese Yeeiele veener lej Deekeejceeve, Jemlegceeve
F. yeeyeeReer penepeeletve ceeue HeeJeleevee keeUpeer IeeJeer ueeieles.
4) kebsvejes mJeHe :
DeepekeeU yengleske efveee&leoej JeeHeve Heskelee esCeepeesiee kebsveme&eee JeeHej
kejleele. Hegve: Hegvne JeeHejele esCeejs kebsveme& efJekemeveMeerue osMeele JeeHejleele. efJekeefmele
osMeebceOes Heee&JejCe Hetjke kebsveme&ee DeefOeke JeeHej kesuee peelees.
5) nJeeceeve :
osMeeee nJeeceeveevegmeej lee lee osMeeceOes DeeJeMeke DeMeer Jesveeeeree
kejeJeer ueeieles. oce nJeeceeve, Meerle Je DeleerMeerle nJeeceeveeee eosMeevegmeej Jesveeeeree
yeouele peeles. ee ceeies Jemletbes mebj#eCe ne Yeeie Deleble cenJeeee Demelees.
6) Jemletes mJeHe :
Fueske^e@efveke Jemlet, er.Jner. F. ceneie Hejblet GHeegkele Jemletbeer Jesveeeeree
efJeefMe ekeejeer DemeeJeer ueeieles. Jeenletke kejleevee, ceeue neleeUleevee yemeCeejs Oekekes

101

cetU Jemletbvee Fpee HeesneJet Mekeleele cnCetve DeMee JesUsme OekekeeeefleyebOeke DeLeJee jesOeke
eb$eCee Jesveeeeresle DeeJeMeke Demelees. Goe. Lecee&keesuees ieesUs, Heee F.
7. efJelejCe meeKeUereer ueebyeer:
efpelekeer neleeUCeer peemle eflelekeer Jemlet Kejeye nesCeeee Oeeskee DeefOeke Demelees.
cnCetvee efpelekeer efJelejCe meeKeUereer ueebyeer peemle Demeles. eflelekeer Jesve eeeree cepeyetle
Demee mebkesle Deens.
8. mJeerke=le keee&Heleer:
eceeefCele Jesveeeeresee Deeen yeNeeeoe Deveske Deeeleoej Jee leebee
osMeeke[tve neslees. DeMee JesUsme iegCeJeeeHetCe& DeMeer HeefjHetCe& Jesveeeeree Demeueer Heeefnpes.
meJe&meeOeejCele: DeMee Jesveeeeresle Hue@merke, Lecee&keesue, pee[ Hegs F. JeeHej kesuesuee
Demelees. pesCeskeve keeemeeceeve, veepetke Jemlet, Fueske^e@efveke Jemlet megjef#eleHeCes
FeqlemLeUer JeJemLeerleHeCes Heesnet Mekeleele.
9. Jeenletke meeOeveebee JeeHej:
meJe&meeOeejCeHeCes efveee&le ceeue penepeeletve HeeJeuee peelees. Hejblet Heg{s
Deeeeleoejeee osMeele Jeenlegkeereer keesCeleer Hele JeeHejueer peeles. eeee Deboepe IesTve
leevegmeej Jemletbeer Jesveeeeree efveefele kejeJeer.
10. Deeeeleoejeee osMeeleerue keeeoskeevetve:
Deeeeleoejeee osMeele Jesveeeeres mebyebOeer keener efveyeOe, efveece Demeleele.
leebes keeskeesjHeCes Heeueve keve efveee&leoejeves lee osMeeleerue Deeeeleoejeme ceeue
HeeJeCes iejpeses Demeles. efveeceebes GuuebIeve Peeueeme ob[ DeLeJee keener emebieer mebHetCe&
efveee&le keb$ee j nesCeeee Oeeskee Demelees. eeeer peeCeerJe efveee&leoejeves vesnceer sJeueer
Heeefnpes.
11. Jesve eeeresleerue yeouelee eJeenebee Deboepe:
yeouelee leb$e%eeveeee, DeeeeJele ceeefnleeree DeeOeej IesTve, eenkeebee iejpee
DeesUKetve efveee&leoejeves Jesveeeeresle megmegerleHeCee, Deeke<e&keHeCee, eenkeebeer yeoueleer
peerJeveMewueer, F. yeeyeeRee meekeueeves efJeeej kejCes iejpeses Demeles.
12. Kee& eEkecele Heeeoe efJeMues<eCe:
keesCeleener ekeejeer Jesve eeeree Demees leeuee Kee& ne esleese. pejer Jemletuee
peemleerle peemle mebj#eCe osT kesues Jee leele Deeke<e&kelee DeeCeCeeee eelve kesuee lejer
HewMeees ieefCele efveee&leoejeme vesnceer Oeeveele IeeJese ueeieles. DeefleKeefe&ke Jesveeefeee
vemeeJeer. lemese efIemee[IeeF&ves kesuesueer Deleble oeveere DeJemLesleerue JesveeeereeosKeerue

102

Deeblejje^ere efJeHeCeveele ceejke jles. efveee&leoejeves keb$eeees mJeHe, DeeJeke, lee

osMeees lelmebyeOeeres efveece, eenkeeuee efceUCeejs meceeOeeve DeeefCe meJee&le cenJeees cnCepes
Jemletbes mebHetCe& mebj#eCe F. yeeyeeRee efJeeej keve mJeerkeejen& Jesve eeeresee DeJeuebye
kesuesuee yeje Demese cnCeeJes ueeiesue.

5.8 meejebMe
mHeOexle efkeCeemeeer Deeblejje^ere yeepeejHessle Jemlet efveCe&e Deleble cenJeeee
Demelees.
Jemlet jevee [eJeHeseele veJeefveefce&le Jemlet [eJeHese, Jemlet eqmJeke=leer [eJeHese, Jemlet
eceeCeerkejCe [eJeHese, efkebcele [eJeHese, Jemlet efJelejCe [eJeHese, Jemlet efJeeer Je=er [eJeHese,
Heeele efJeefe mesJee [eJeHese, Jemlet efcee [eJeHese F. ee meceeJesMe neslees.
veefJeve Jemleteer efveefce&leer Skee efJeefMe eefeesletve nesle Demeles. leeceOes
veJeefveefce&leereer keuHevee, keuHeveebes efJeMues<eCe, keuHeveebeer mebKee ceee&efole sJeCes,
keeskeesj leHeemeCeer, Ge opee&ee keuHeveseer efveJe[ Je ele#e Jemlet GlHeeove F.
HHeebee meceeJesMe neslees.
efveee&le efJeHeCeveeceOes Jemletes Deeeg<e ne Deleble cenJeeee Ieke Demelees. eeeer
eej Yeeieele efJeYeeieCeer nesles. Jemlet DeesUKe, Je=er HHee, HeefjHekeJe DeJemLee Je Glejlee
HHee.
efveee&le efJeHeCeveele Jemletee efveefce&leeryejesyeje cege JeJemLeeHeve cnCepese Jemletuee
efJeefMe cege, mee, veeJe, Jeekee efkebJee yeesOeeervns osCes Deleble cenJeees jles. lemese
Jemletes Jesve nener Deleble cenJeeee Yeeie Demelees. Jemlet efveCe&eeceOes ee oesvner yeeyeeRee
efJeeej efveee&le efJeHeCeveele eeOeeveeves kejeJee ueeielees.

5.9 eMve
1.
2.
3.
4.
5.

Jemlet efveeespeve efveCe&e efveee&leoejeves efveee&le JeeHeejele kee IeeJesle les mHe keje.
Deeblejje^ere efJeHeCeve [eJeHeseele Jemlet efveCe&eemeboYee&le eee& keje.
veJeerve Jemlet efJekeemeeleerue efJeefJeOe HHes mHe keje.
efveee&le JeeHeejeleerue Jemlet peerJeve eeees cenJe mHe keje.
Jes<veeeereses cenJe mHe keve Jesve eeeresleerue DeeJeMeke DemeCeejs Ieke
mHe keje.
6. Deeblejje<^ere JeeHeejele Keeueerue yeeyeeRes cenJe mHe keje.
1) Jemlet peerJeve ee 2) eHe/ cege 3) Jesveeeeree
7. Deeblejje<^ere efJeHeCeveele efJeHeCeve efceeees cenJe mHe keje.

*****

103

6
Yeewefleke efkebJee ele#e efJelejCe
(Physical Distribution)

Ieke jevee
6.0
6.1
6.2
6.3
6.4
6.5

Gefes
emleeJevee
efJelejCe ceeie& DeLe& Je cenJe
efJelejCeees efJeefJeOe ceeie&
meejebMe
eMve

6.0 Gefes
ee Heeeee DeYeeme kesueeveblej efJeeeLeevee
1) Jemlet efJelejCe ceeie& mHe kejlee esF&ue.
2) Jemlet efJelejCe ceeieeeer efJeHeCeveeleerue Yegefcekee mecepesue.

6.1 emleeJevee
efJelejCe efkebJee mLeeve ne efJeHeCeve efceeeleerue eflemeje cenJeeee Ieke Deens.
GlHeeefole Jemlet eenkeeme peeJesUer iejpe Demeles leeJesUer Kejsoer kejlee eeJeer eemeeer
efJeHeCeve JeJemLeeHekeeves leMee ekeejeer lejleto kejeJeer. efJeesleeke[tve eEkeJee eenkeebke[tve
Dee@[&j efceUefJeCeemeeer mLeeve ee Iekeeuee DeefleMee cenJe Deens.
eenke efJeefJeOe efkeeCeer jenleele. leebvee eesie JesUer efJeefJeOe efkeeCeer
GlHeeoveeee HegjJee kejeJee ueeielees. Jemlet Je mesJee eebeer efveefce&leer kejleevee mege
DeeJeMeke DemeCeeje keee ceeue DeeefCe Flej meeOevemeeceeer efJeefJeOe efkeeCeentve GlHeeove
keWeke[s DeeCeeJeer ueeieles. DeMee ekeejs efJeHeCeve eefeesleerue GlHeeove DeeefCe GHeYeesie ee
oesve keWeee ojceeve Jemlet Je mesJee eebes mebeceCe nesle Demeles. leeme Yeewefleke efJelejCe
(Physical Distribution) Demes cnCeleele.
GlHeeove keWeJej Demeuesuee meee (stock) eceMe: efJeYeepeerle nesle peeTve
yeepeejHessleerue efJeefJeOe efJelejCe meeKeeeceeHe&le cnCepese ceOemLeeceeHe&le Debeflece

104

eenkeeHeele kemee Heesneselees eeeer keuHevee kesueer lej efJelejCeeeer keee& efkeleer JeeHeke
Deens ns ue#eele esles. SKeeee Jemletes ue#eeJeOeer eenke peieYej efJeKegjuesues Demeg Mekeleele.
cnCetve JeJemeeeeee keee&#es$eeee JeeHe ue#eele IesTve eesie les efJeHeCeve efcee leeej
kejeJes ueeieles. ee keeee&ee efJeeej kejlee mLeeve efceeeeer oesve efJeYeeieele efJeYeeieCeer kejlee
esF&ue. Jemlet efJelejCe Heleerle oesve ieeseree meceeJesMe kesuee peelees.
De) efJelejCe ceeie& (Channal of Distribution)
ye) Yeewefleke/ele#e efJelejCe (Physica Distribution)

6.2 efJelejCe ceeie& DeLe& Je cenJe

6.2.1 Jemlet efJelejCe ceeie& DeLe& (Channel of Distribution):
Yeewefleke efJelejCeeee eefeesle Jemlet GlHeeokeebHeemetve eenkeeHeele eJeeme kejles.
ee eefeesceOes Jemlet efJeefJeOe ceOemLeeceeHe&le Jemletee ceeuekeerle yeoue nesle Jemlet Debeflece
GHeYeeskeleeHeele Heesneles. ee Jemletee eJeeneme ceole kejCeejs efJeefJeOe JeeHeejer Je oueeue
Demeleele leebee meeKeUerme ``efJelejCe ceeie&'' Demes cnCeleele.
efJeuece pes m@e@ve eebveer efJelejCe ceeie& ee mebkeuHeveseer JeeKee Heg{erueeceeCes kesueer Deens.
``GlHeeokeeHeemetve GHeYeeskeleeHeele eEkeJee Deeweesefieke JeeHeej JeeHej kejCeeNeebceeHe&le Jemlet
eJeenerle nesleevee Jemletee ceeuekeer nkekeele pee ceeiee&ves yeoue neslees leeueee efJelejCe ceeie&
Demes cnCeleele.
6.2.2 Jemlet efJelejCe ceeieees cenJe/Yegefcekee :
efJelejCe ceeie& efJeHeCeveeceOes DeefleMee cenJeeeer Yetceerkee (Role) yepeeJeleele. leer
Heg{erueeceeCes.,
1) GHeeesieerlee efvecee&Ce kejCes (Creat Utilities) :
efJelejCeees ceeie& GlHeeoke DeeefCe Kejsoeroej eebvee Ske$e DeeCetve mLeeveeeer
Place efveefce&leer kejleele leeeeceeCes JesU DeeefCe ceeuekeer nkekeeefJe<eeer GHeeesefielee
eeeerner efveefce&leer kejleele.
2)efJelejCe keee&#ecelesle Jee{ (Improve Distribution Efficiency):
efJelejCe ceeiee&cegUs GlHeeokeebvee GlHeeoveeJej ue#e keWerle kejlee esles. keejCe
efJelejCe ceeiee&es efJeMes<eerkejCe Je efJelejCeeleerue DevegYeJe eecegUs efJelejCeees keee& keee&#ecelesves
Heej Hee[leele.

105

3) ceeueeee JeieeakejCeeme ceole (Assortment of Good):

efJeefJeOe GlHeeokeebveer GlHeeoerle kesuesuee ceeue efJelejCe ceeie& Ske$e kejleele DeeefCe
eenkeebee ceeieCeereceeCes leeJej efJeefJeOe eefeesejs leebes JeieeakejCe kesues peeles.
4) efJeeerekeuee (Salesmanship):
yeepeejHessle eenkeebvee veJeerve Jemleteer ceeefnleer keve osCeees keece ceOemLe
kejleele.
5) JeeHeej (Merchandising) :
veJeerve GlHeeoveeeer ceeefnleer Je leees efJelejCe eeefJe<eeer JeeHeejer HetCe& leeejer
kejleele. efJelejCe ceeiee&leerue ceOemLe Je JeeHeeNeebvee efJelejCeeee keeceele ceole kejleele.
6) ceeieCeer Je HegjJee eeceOes meblegueve (Balancing Demand & Supply):
Jemletuee DemeCeejer yeepeejHessleerue ceeieCeer Je Jemletbee HegjJee eeceOes meblegueve
meeOeCeees keece efJelejCe ceeiee&leerue ceOemLe kejleele. yeepeejHessleerue keceer efkebJee peemle
ceeieCeerefJe<eeer les GlHeeokeeuee ceeefnleer osleele DeeefCe leeeceeCes Jemletee HegjJee kejCeeme
meebieleele.
7) efJee (Finance) :
efJelejCe ceeiee&leerue ceOemLe GlHeeokeeke[tve ceeueeee DeeosMe (Order)
osCeeDeieesoj Deveskeoe GlHeeokeebvee DeieeT Hewmes (Advance Payment) osleele. leecegUs
keener eceeCeele GlHeeokeebeer HewMeeeer iejpe YeeieJeueer peeles.
8) ceeefnleer (Information):
yeepeejHessleerue ceOemLe Je eenke eebeeefJe<eeer cenJeHetCe& ceeefnleer ceOemLe
ieesUe kejleele Je leer GlHeeokeebvee keUefJeleele.

6.3 efJelejCeees efJeefJeOe ceeie&

(Various

Channels

of

Distribution)

GlHeeoerle Jemlet GlHeeokeeHeemetve GHeYeeskeleeHeele (eenkeeHeele) eJeenerle

kejCeees Deveske ceeie& Deensle. efJelejCeees ecegKe ceeie& Heg{erue eceeCes Deensle.
GHeYeeskeleebee Jemletbkeefjlee efJelejCeceeie&

106

Deeweesefieke Jemlegkeefjlee efJelejCe ceeie&.

6.3.1 GHeYeeskeleebee Jemletkeefjlee efJelejCe ceeie& (Marketing Channels for
Consumer Goods):
GlHeeoerle Jemlet eenkeeHeele HeesneefJeCeemeeer GlHeeokeepeJeU Deveske ceeie&
GHeueyOe Demeleele. eeHewkeer keesCeleener eesie DeMee Skee efJelejCe ceeiee&eer eEkeJee oesve
ceeieeeer Ske$eerkejCe keve efveJe[ kesueer peeles.
GHeYeeskeleeee Jemlegbkeefjlee Heg{erueeceeCes efJelejCeees ceeie& GHeueyOe Demeleele. ns
Deeke=leeree meeeeves Heg{erueeceeCes oeKeefJeues Deensle. eeceOes ele#e Je Deele#e efJeeer
Demes ceeie& oeKeefJeues Deensle.
GHeYeeskeleeee Jemlegbes GlHeeoke (Manufacture)

107

1) efJelejCeeee ele#e ceeie& GlHeeoke eenke (Direct

Channel of

Distribution Manufacturer-Consumer):

ele#e efJelejCeeee ee ceeiee&me Metve HeeleUer (Zero level) efJeHeCeve ceeie& Demesner
cnCeleele. ele#e ceeiee&ceOes GlHeeoke Je Debeflece GHeYeeskelee eebeeceOes keesCeerner ceOemLe
vemelees. eeceOes GlHeeoke mJele: Jemletes efJelejCe kejlees. GlHeeokeees mJele:es efJelejCeees
peeUs (Network) Demeles eEkeJee Menjele ceOeJeleea efkeeCeer mJele:es ogkeeve GIe[tve
ceeueeeer efJeeer kejleele. Deveskeoe efHejlee efJeesleeceeHe&lener efJeeer kejleele.
Deeweesefieke JemletHes#ee eenke Jemletmeeer efJeeer ele#e efJelejCe ceeiee&ves ceesee
eceeCeeJej kesueer peeles. keejCe Deeweesefieke Jemlet Jepeveeves pe[ Demeleele lemese Deeweesefieke
Jemletbee eenkener otjJej efJemleejuesuee Demelees.
ele#e efJeeereer keejCes:
1)

ceOemLeeHes#ee GlHeeokee efJelejCeees eebieues keece ke Mekeleele eenkeebee ee

keee&HeleerJej efJeeeme Demelees.

2)

peeJesUer efJelejCeees keece GlHeeoke mJele: kejleele leeJesUer efJelejCeeee HetCe&

keeee&Jej GlHeeokeees HetCe& efveeb$eCe Demeles.

3)

ceOemLee GHeueyOe vemeleele eEkeJee ceOemLeebee ceeueneleeUCeerJej eenke veejepe

Demeleerue lej GlHeeoke mJele:e efJeeer kejCes Hemeble kejleele.

4)

Jemlet Jepeveeves pe[ Demeleerue lej GlHeeoke mJele:e Jeenletkeerves lee Debeflece
eenkeeHeele HeesneJeCes Hemeble kejleele. eecegUs Jeenletkeeree Keee&le yeele nesles Je
ceOemLeeee ceeue neleeUCeerner Ut Mekeles.

5)

peeJesUer eenkeebeer mebKee keceer Demeles DeeefCe leebvee ceesee eceeCeeJej ceeueeeer
efJeeer kejeeeer Demeles DeMee JesUer GlHeeokee efJelejCe kejleele.

6)

GlHeeefole Jemletes mJeHe iegbleeiegbleeres Demesue DeeefCe leeme efJeeerGeesj mesJee

HegjJeCeeeer iejpe Demesue eEkeJee Jemlet JeeHejeefJe<eeer eefMe#eCe osCeeeer iejpe Demesue
lej mJele: GlHeeoke ele#e efJeeer kejleele.

7)

Deveskeoe GlHeeokee mJele: Debeflece eenkeeme ele#e efJeeer keve eLeceoMe&veer

ceeefnleer eenkeeke[tve efceUJeCeeeer DeHes#ee kejleele. DeMeeJesUer les ceOemLeebeer
vesceCetke keefjle veenerle.

8)

pes GlHeeoke leeee Jemlet Heesmeves cnCepes

ceOemLeebeer iejpe vemeles.

V.P.P.

ves HeeefJeleele leebvee

108

9)

ueneve Meslekejer eEkeJee veeMeJeble Jemletes GlHeeoke ceOemLeebJej DeJeuebyetve ve jenlee

mJele:ee eenkeebee meeseervegmeej ele#e efJeeer kejleele.

10) ueneve JeeJemeeefeke Goe. yeskejer, ne@sue F. mLeeveerke eenkeeHeele mJele: Jemlet
HeeefJeleele.
2) GlHeeoke DeefYekelex eske efJeesles-efkejkeesU efJeesles-eenke (Manufacturer
Agent Wholeseller Retailer Consumer):
efJelejCeeee ceeiee&leerue meJee&le ueebye Demee ne ceeie& Deens. eeceOes DeefYekelex
(Agent) ns GlHeeokeeke[tve ceeue efJekele Iesleele DeeefCe lees ceeue eske efJeesleebvee
cnCepese IeeTke JeeHeeNeebvee (Wholesaler) efJekeleele Je IeeTke JeeHeejer efkejkeesU
JeeHeeNeebvee efJekeleele DeeefCe efkejkeesU JeeHeejer mebyebOeerle ceeue Debeflece eenkeeuee
efJekeleele.
ee efJelejCeeee ceeiee&ceOes GlHeeoke eleske efJeYeeieJeej DeefYekelee&eer vesceCetke
kejleele lee DeefYekeleeveer mebyebOeerle efJeYeeieeleerue IeeGke JeeHeeNeebvee ceeue efJekeCeeeer
peyeeyeoejer leeeebJej efouesueer Demeles. osMeYej efJeKegjuesues eenke DeeefCe ceesee
eceeCeeJejerue efJeeer SJe{ee ceesee eceeCeeJejerue yeepeejHessleerue IeeTke JeeHeeNeebes
efveeespeve kejCes GlHeeokeeuee Mekee vemeles. cnCetve lees efJeYeeieJeej DeefYekeleeeer vesceCetke
kejlees. leecegUs GlHeeokeeuee efJelejHeCeeJej ue#e keWerle kejeJes ueeiele veener.
3) GlHeeoke - DeefYekelex - efkejkeesU JeeHeejer - eenke

(Manufacturer

Agent-Retailer-Customer) :

ee efJelejCeeee ceeiee&ceOes oesve ceOemLe Deensle, DeefYekelee& DeeefCe efkejkeesU

JeeHeejer. ee efJelejCe ceeiee&ceOes GlHeeoke ceeueeeer efJeeer DeefYekeleevee kejleele Je
DeefYekelex lees ceeue efkejkeesU JeeHeeNeebvee HegjefJeleele DeeefCe efkejkeesU JeeHeejer lees ceeue
Debeflece GHeYeeskeleeHeele HeesneJeleele.
efJelejCeeee ceeie& vebyej oesve ceOetve Hekele IeeTke JeeHeejer yeensj kee{ues Deensle.
eeceOes DeefYekelexe IeeGke JeeHeeNeeeer Yetefcekee yepeeJeleele. oerIe&keeU erkeCeeNee eenke
Jemletbee yeeyeleerle ne ceeie& GHeegkele jlees. Goe. eerpe, er.Jner Je OegueeF& ceMeerve F.
eeceOes efkejkeesU JeeHeejer megueYeHeCes DeeHeuee DeeosMe (Order) DeefYekeleeke[s HeeJet
Mekeleele.
4) GlHeeoke - eske efJeesles - efkejkeesU efJeesles - eenke (Manufacturer
Wholesaler Retailer Consumer):
ee efJelejCeeee ceeiee&letve DeefYekeleeeer nkeeueHeer kesuesueer Deens. GlHeeoke
IeeGke JeeHeeNeebvee ceeue efJekeleele DeeefCe IeeTke JeeHeejer lees ceeue efkejkeesU JeeHeeNeebvee

109

efJekeleele. efkejkeesU JeeHeejer lees ceeue eenkeebHeele HeesneJeleele. meeyeCe, kee@meceserke,

keHe[s Fleeoer meejKee eenke Jemletee yeeyeleerle efJelejCeeee ne ceeie& meeseeree DeeefCe
meJe&ceeve Demee Deens. ee efJelejCeeee ceeiee&Heemetve GlHeeokeeme Heg{erue Heeeos efceUleele.
GlHeeokeebvee ceesee eceeCeeJej efkejkeesU JeeHeeNeebMeer JeJenej kejeJes ueeiele
veenerle.
IeeTke JeeHeejer GlHeeokeebee ceeueeeer eefmeer ceesee eceeCeeJej kejleele.
IeeTke JeeHeejer iegoece Je Jeenletkeereer JeJemLee kejleele.
5) GlHeeoke - eske efJeesles - eenke (Manufacturer

Wholesaler

Consumer):

efJelejCeeee eefeesceOes Deieoer legjUke Dee{Utve esCeeje ne efJelejCeeee ceeie&

Deens. efJelejCe ceeie& eceebke 4 Meer eees Ske$eerkejCe kesues peeles. peeJesUer Debeflece
eenkeeeer ceeieCeer ceesee eceeCeeJej Demeles. leeJesUer eenke IeeTke JeeHeeNeebMeer mebHeke&
meeOeleele. Mekeelees Fceejleer yeebOekeeceees meeefnle Goe. efmeceW, efJee, HejMeer Fleeoer
Jemletee yeeyeleerlee ee efJelejCe ceeieCeeRee GHeeesie kesuee peelees.
6) GlHeeoke - efkejkeesU efJeesles - eenke

(Manufacturer Ratailer

Consumer) :

IeeTke JeeHeeNeeke[tve ceeue Kejsoer kejCeeSsJepeer ee efJelejCe ceeiee&ceOes

efkejkeesU efJeesles ele#e GlHeeokeeke[tvee ceeue Kejsoer kejleele. ee efkeeCeer efkejkeesU
efJeesles GlHeeokeeke[tve ceesee eceeCeeJej ceeueeeer Kejsoer kejleele. ceess efkejkeesU
efJeesles Goe. menkeejer mesDeme&, efJeefJeOe MeeKee DemeCeejer ogkeeves, yengefJeYeeieCeer ogkeeves F.
ele#e GlHeeokeeke[tve ceesee eceeCeeJej ceeueeeer Kejsoer kejleele. keHe[s, ke=<eer ceeue Je
eenke GHeeesieer efkeeT Jemletbmeeer efJelejCeeee ne ceeie& GHeegkele jlees.

6.4 meejebMe
efJeefJeOe erkeeCeer jenCeeNee eenkeebvee eesie JesUer, eesie eceeCeele Debeflece Jemletee
HegjJee kejCes lemese GlHeeoveemeeer keee ceeue Flej meeceeer GlHeeoveeee erkeeCeer
HegjefJeCes eemeeer efJeHeCeve ceeie& Deleble cenJeees Deensle. Deeblejje^ere JeeHeejele lej
eenke ne peieYej efJeKegjuesuee Demelees leecegUs ee ceeieeeer Yegefcekee Deveve meeOeejCe Deens.
efJelejCe ceeieecegUs GHeeesefielee efvecee&Ce nesles, efJelejCe keee&#ecelesle Jee{, ceeue Jeefie&kejCeeme
ceole, efJeeekeuee, ceenerle mebkeueve, efJee HegjJee F. Heeeos nesleele.
keener cenJeeee efJelejCe ceeieeceOes ele#e efJelejCe, GlHeeoke-DeefYekelex-eske
efJeesles-efkejkeesUefJeesles-eenke, GlHeeoke-DeefYekelex-efkejkeesU JeeHeejer-eenke,
GlHeeoke-eske efJeesles-efkejkeesU efJeesles - eenke, GlHeeoke-eske efJeesles-eenke Je
GlHeeoke-efkejkeesU efJeesles - eenke F. ceeieeee meceeJesMe neslees.

110

6.5 eMve
1.
2.
3.
4.

efJelejCe efcee cnCepes keee les meebietve efJelejCeees efJeefJeOe ceeie& mHe keje.
efJelejCe efceeeee DeLe& Je Yetefcekee mHe keje.
efHe efuene - efJelejCe efcee
mebkeuHevee mHe keje.
De) Yeewefleke efJelejCe
ye) Megve HeeleUer efJelejCeceeie&
ke) efJelejCe ceeie&

*****

111

7
Je=er efcee
(Promotion Mix)

Ieke jevee
7.0
7.1
7.2
7.3
7.4
7.5
7.6
7.7
7.8
7.9

Gefes
emleeJevee
Je=er efcee DeLe& Je Gefes
Je=er efceeees Ieke
Je=er efceeeJej HeefjCeece kejCeejs Ieke
efJeHeCeve meb%eeHeve (Je=er efcee) eefeee
peeefnjele Yetefcekee
peeefnjele DeeefCe efJeHeCeve efcee
meejebMe
eMve

7.0 Gefes (Objectives of the topic)

ee Heeeee DeYeeme kesueeveblej efJeeeLeevee
1) Je=er efceeee DeLe& Je cenJe mHe< kejlee esF&ue.
2) Je=er efceees Ieke mecepeleerue.
3) Je=er efceeJej HeefjCeece kejCeeNee Iekeebeer eee& kejlee esF&ue.
4) efJeHeCeve meb%eeHeve eefeee mHe kejlee esF&ue.
5) peeefnjeleereer Yegefcekee Mekee nesF&ue.
6) efJeHeCeve efceeleerue peeefnjeleeres cenJe mHe kejlee esF&ue.

7.1 emleeJevee
Jemletbeer efJeeer Jee{efJeCeemeeer mebYeeJe eenkeebvee Jemleteer GHeueyOelee iegCe Je
JewefMees JesieUsHeCe Je GHeegkelelee eeyeue ceeefnleer HegjJetve leevee Kejsoermeeer eJe=e kejeJes
ueeieles. eemeeer GHeueyOe Heleerletve pee HeleeReer efveJe[ kesueer peeles lesJne lee
efveJe[uesuee mebosMeJenve Heleeree mebeesieeuee `Je=er efcee (Promotion Mix) Demes
cnCeleele.

112

Je=er efcee ceOes Jewekeleerke efJeeer, peeefnjele, eefmeer Je efJeee Je=er F.

meceeJesMe neslees. meJe& efJeee Je=er meeOeves ner GlHeeoke efJeHeCeve Je GHeYeeskeles eebee
megmebJeeo meeOeCeees keee& kejerle Demeleele. Je=eree cegKe GsMe eenkeebeer Kejsoer Jele&Cetke
(Buyers Behaviour) peeCetve IesTve leebee Kejsoer esjCee peeie=le kejCes ne Demelees.

7.2 Je=er efcee DeLe& Je Gefes

7.2.1 DeLe&:
efJeee Je=er ne efJeHeCeve efceeleerue DeefleMee cenJeeee Ieke Deens. eeceOes
efJeeslee Je DeHes#eerle eenke eEkeJee efJeHeCeve ceeie& eebeele ceeefnleereer osJeeCeIesJeeCe kejCes
DeeefCe Kejsoeroejeee Jele&Cetkeeree DeYeeme kejCes F. meceeJesMe neslees
Hee@ue eerve DeeefCe Deu[jmeve jes eebveer Je=ereer JeeKee Heg{erueeceeCes kesueer Deens.
``Je=er ns eenke eEkeJee mebYeeJe eenke eebvee Jemlet eEkeJee mesJeebee iegCeebeer ceeefnleer osTve
DeMeer GlHeeoves Je mesJee Kejsoer kejCeeme leees ceve JeUefJeCeemeeer kesuesues eelve nesles.
7.2.2 Je=er efceees Gefes/cenJe (Objectives/Importance of promotion
Mix):

Je=er efcee (efJeHeCeve meb%eeHeve efcee) efJeHeCeveeceOes Jemlet Je mesJeeee

efJeeermeboYee&le cenJeeeer Yetefcekee yepeeJeles. Je=ereer meJe& Gefes eenkeebeer Jemlet Je mesJee
eeefJe<eeer Jele&Cetke keMeer Deens, ee meboYee&lee Deensle. keener cenJeeeer Gefes
Heg{erueeceeCes :
1) peeCeerJe (Awarness) :
Jemlet Je mesJeebeer peeCeerJe / peeie=leer efvecee&Ce kejCes Goe. eHe eEkeceleer F.
efJeHeCekeeves mebosMeJenve efceeee ceeOeceeletve GlHeeefole Jemletee eHeeefJe<eeer Je
eEkeceleerefJe<eeer ceesee eceeCeeJej peeCeerJe efvecee&Ce keve efoueer Heeefnpes. ner peeCeerJe efJeefJeOe
ceeOeceeejs kejlee esles. Goe. peeefnjele, eefmeer, Jeweeqkeleke efJeeer, ele#e efJeeer F.
eenkeeee ceveele DeeHeuee Jemletves efJeeeme efvecee&Ce kesuee Heeefnpes DeMee ekeejeer peeCeerJe
efvecee&Ce kejCes.
2) ceeefnleer (Information) :
GlHeeefole JemletefJe<eeer meJe& ceeefnleer efJeHeCekeeves ue#e eenkeeHeele HeesneseJeueer
Heeefnpes. eeceOes Jemletee peeCeerJesefJe<eeer Je Flej meJe& ceeefnleer HegjJeCes DeeJeMeke Deens.

113

ue#e eenkeebvee Jemlet, Jemleteer JewMeeres DeeefCe efleee JeeHej Fleeoer efJe<eeer meJe& ceeefnleer
Demeueer Heeefnpes. peeJesUer Jemlet eLecee yeepeejHessle eJesMe kejles eEkeJee JemletceOes keener
yeoue kesuesues Demeleele DeMee JesUer eenkeebvee Kejsoeree efveCe&e IesCeemeeer leebeeHeele
meJe&ceeefnleer HeesneseCes DeeJeMeke Demeles.
3) ceve JeUJeCes (Persuasion) :
yeepeejHessle eenkeebvee Hekele Jemleteer ceeefnleer osTve eeuele veener lej eenkeebveer
DeeHeueer Jemlet Kejsoer kejeJeer cnCetve leebes ceve JeUefJeCes DeeJeMeke Demeles. mHeOe&keebee
JemletHes#ee DeeHeueer Jemlet keMeer eebieueer Deens ns HeJetve eeJes ueeieles. eenkeebes ceve
JeUefJeCeemeeer peeefnjeleerejs leebvee mebosMe osCes, JeeHeejer pe$eebceOes eEkeJee eoMe&veeceOes
Jemletbes eele#eerke oeKeJeCes, Yes Jemlet osCes eEkeJee Ske Kejsoer kesueeme keener meJeuele
osT kejCes Fleeoer eelve kejlee esleele.
4) erkeesve (Attitudes):
DeeHeuee JemletefJe<eeer ue#e eenkeebee ceveeceOes mekeejelceke o=erkeesve leeej
kejCes DeefleMee cenJeees Demeles. eenkeeee ceveeceOes mekeejelceke erkeesve efvecee&Ce
Peeueeme efJeeerceOes ceesee eceeCeeJej Jee{ nesles. eemeeer efJeefJeOe leb$eeee DeJeuebye kejeJee
ueeielees. Goe. ele#e efJeeer, JeeHeejer pe$ee F. yeepeejHessle DeeHeuee JemletefJe<eeer
vekeejelceke o=<erkeesve leeej Peeuee Demesue lej lees mekeejelceke ceOes yeoueeJee ueeielees
leje efJeee Je=er nesT Mekeles.
5) mcejCe keve osCes :
ue#e eenkeebee erkeesve mekeejelceke Peeuee Demesue lej mcejCe /Hejle
DeeJeCe keve osCeeeer iejpe Demeles. mcejCe keve osCes ns Gefe DeefleMee cenJeees
Deens. mHeOe&keebee Jemletves eenkeebee ceveeee leeyee IesT vees eemeeer ue#e eenkeebvee
mcejCe keve osCes iejpeses Demeles. peeefnjeleerejs ns Mekee Demeles. Goe "Raymond
The Complete Man DeMee ekeejee peeefnjeleer eenkeebvee mcejCe keve osleele.
6) cege efvee (Brand Loyalty) :
yeepeejHessceOes cege efve< efJekeefmele kesueeme efJeee Je=erme ceole nesles Je Skeoe
cegsefJe<eeer efvee efvecee&Ce Peeueer keer ue#e eenke Hejle Hejle leee ye@v[ee Jemlet Kejsoer
kejleele Je mebyebOeerle JemletefJe<eeer Flejebveener meebieleele. leecegUs ieefCeleer Heleerves eenkeJeie&
Jee{lees.

114

7) cege eeflecee (Brand Image):

ue#e eenkeebee ceveele eebieuee ekeejeer cege eeflecee leeej kejeJeer ueeieles.
peeefnjeleerejs eYeeJeer mebosMe, yeebOeCeeres mJeHe DeeefCe ekeej, efJeefJeOe keee&ece Fleeoerejs
cege eeflecee ue#e eenkeebee ceveeceOes leeej kejlee esles.
8) mHeOe&keeee oeJeees Keb[ve kejCes (Counter Competitors Claims) :
Deveske mHeOe&keebveer pej efJejesOeer oeJes kesues Demeleerue efJeHeCekeeme les efJeeejele
IesTve eesie Heleerves leebes Keb[Ce cnCepese leeme eefleGej eeJes ueeiesue. ele#e eEkeJee
Deele#e mHeOe&keebveer DeeHeuee JemletefJe<eeer keener vekeejelceke efJeOeeves kesueer lej eYeeJeer
peeefnjeleerejs DeeHeuee Jemletee opee& Je iegCeJeee HeJetve oslee Deeueer Heeefnpes.
9) eenke efMe#eCe (Educting the Customers) :
Jemlet neleeUCes, Jemletee eesie JeeHej Je JemletefJe<eeer IeeJeeeeer keeUpeer F.
efJe<eeeres efMe#eCe peeefnjeleerejs eenkeebvee efoueeme Ske peceseer yeepet (Plus Point)
efvecee&Ce nesles. JeJemeee Gefeyejesyeje meeceeefpeke Gefeeeer peeCeerJe cnCegvener eenke
efMe#eCe cenJeees Demeles. eecegUs meceepeeceOes eebieueer eeflecee leeej nesles.
10) efJeHeCeve efJemleej

(Expasion of Market)

yeepeejHesebee efJemleej kejCes nse ecegKe Gefe efJeee Je=eres Deens. mLeeveerke
yeepeejHessHeemetve efJeYeeieere, efJeYeeieere Heemetve je^ere DeeefCe je^ere HeeleUerJeve
Deeblejje^ere HeeleUerHeele yeepeejHessee efJemleej Peeuee leje Je=er Gef<e meeOe nesles.

7.3 Je=er efceeees Ieke (Elements of promotion Mix)

efJeee Je=er efceeele efJeefJeOe Iekeebee meceeJesMe neslees. efJeee Je=er
Gefebvegmeej ee Iekeebeer efveJe[ kejeJeer ueeieles. meJe&meeOeejCeHeCes efJeee Je=er Heleer
Heg{erueeceeCes meebielee esleerue.
1) peeefnjele (Advertising) :
efJeee Je=er efceeleerue meJee&le cenJeeeer Yetefcekee DemeCeeje Ieke cnCepes
peeefnjele nese. peeefnjeleeree mebosMe efJeefJeOe ceeOeceeejs eYeeJeerHeCes eenkeeHeele
HeesneseJelee eslees. eeceOes Jele&ceeveHe$es, ceeefmekes, DeekeeMeJeeCeer, otjoMe&ve, ele#e cesue,
Fbjves F. ceeOeceeejs eenkeeHeele mebosMe HeeefJelee eslees. peeefnjele Je=er efcee ceOes
Heg{erueeceeCes cenJeeeer Yetefcekee Heej Hee[les.
eenkeebee ceveeceOes JemletefJe<eeer peeie=lelee efvecee&Ce kejCes.

115

Jemlet cege eeflecee efvecee&Ce kejCes.

mHeOe&keebveer kesuesuee DeejesHeebvee meceLe&HeCes Gejs oslee esleele.
vekeejelceke erkeesve yeouetve mekeejelceke ceveesJe=eer efvecee&Ce kejCes.
2) eefmeer (Publicity) :
eefmeer cnCepes pevelesuee %eele keve efoueer peeCeejer ceeefnleer nese. ee ekeejeer
ceeefnleer pevelesee vepejsme DeeCetve osCes cnCepes eefmeer nese. Goe. mejkeejer metevee,
otjoMe&veJeve efouee peeCeeNee yeelecee F. Lees[keeele Jemlet, mesJee, mebmLee eEkeJee Jekeleer
eebeeyeeyeleee yeelecee pevelesee vepejsme DeeCetve osCeeeer eefeee cnCepes eefmeer nese.
eefmeer kejCeele veHee efceUefJeCeeee nslet vemelees. leecegUs eefmeer kejleevee ceesyeouee
Iesleuee peele veener. eefmeer JeJemeeeele efJeveeceesyeouee yeeleceer pevelesHeele HeesneefJeleele.
peeefnjele eEkeJee Flej ceeOeceeHes#ee eefmeerme ceesee eceeCeeJej Heeeos efceUleele les
Heg{erueeceeCes Deensle.
peeefnjele DeeefCe efJeee Je=er peebeeHeele Heesnele veener leebee Heele eefmeer
Heesneseles.
peeefnjele Je ceeOeceebee leguevesle eefmeer peemle efJeemeveere Demeles.
meJe&meeOeejCeHeCes efJevee ceesyeouee Demeles. mebmLesuee Hewmes eeJes ueeiele veener eEkeJee
JesUner Kee& kejeJee ueeiele veener.
peeefnjeleerHes#ee peemle ceeefnleer HegjefJeles.
3) efJeee Je=er (Sales Promotion) :
ee ceOes ue#e eenke Je ceOemLe eebes ceve JeUefJeCeemeeer efJeefJeOe leb$eeee
DeJeuebye kesuee peelees. efJeefJeOe efJeee Je=er leb$eeceOes cegkele vecegvee JeeHe, eer Yes Jemlet,
nHleeves efJeeer, meJeuele DeeefCe nceer Fleeoeree meceeJesMe neslees. efJeee Je=er eespeveebcegUs
Heg{erue Heeeos efceUleele.

eenke DeeHeueee eHe Demeuesueer Jemlet Kejsoer kejleele.

efJeefJeOe eespeveebcegUs eenkeebvee HetCe& ceesyeouee efceUlees.
ue#e eenkeebke[tve ueiese Kejsoer kesueer peeles. leecegUs efJeee Je=er nesles.
cege efJeeemenee&lee Jee{erme ueeieles.

4) JeeqkeleMe: efJeeer (Personal Selling) :

mebmLesee efJeeer eefleefveOeer DeeefCe eenke ns meceesjemeceesj esleele. Jemlet Je mesJeebeer
efJeeer kejCeeeer DeefleMee petveer DeMeer ner Heleer Deens. eeeer cetueYetle Gefes
Heg{erueeceeCes Deensle.

116

mebYeeJe eenkeebee MeesOe IesCes.

mebYeeJe eenkeees Heeblej efvele eenkeele kejCes.
JemletefJe<eeer keener Mebkee eEkeJee ceeefnleer nJeer Demesue lej ueiese mHeerkejCe
kejlee esles.
eenkeebMeer meueesKeees mebyebOe emLeeefHele kejlee esleele.
5) pevemebHekee&le

(Public Relation) :

meceepeeleerue efJeefJeOe Iekeebvee kebHeveerefJe<eeer DeeHeguekeer Demeles. kebHeveerefJe<eeer

ceeefnleer efceUefJeCeele les Glmegke Demeleele. eemeeer kebHeveeree pevemebHeke& ceesee eceeCeeJej
Demes DeeJeMeke Deens. pevemebHekee&cegUs kebHeveereer peveceevemeeleerue eeflecee efJekemeerle nesles.
leecegUse efJeee Je=erceOes Jee{ nesles.
pevemebHekee&eer ecegKe Gefes Heg{erueeceeCes:

kebHeveeres Oese Je DeeJe[ eeefJe<eeer mebHeke& meeOeCes.

kebHeveeree oyeoyee efvecee&Ce kejCes.
meeceeefpeke peyeeyeoejer HetCe& kejCes.
veeJeueewkeerke jeKeCes.

6) Jesve (Packaging):
eesie Je Deeke<e&ke yeebOeCeercegUs mebYeeJe eenkeebke[tve ceesee eceeCeeJej Jemletbeer
Kejsoer kesueer peeles. eesie yeebOeCeercegUs ceeueeee opee& jeKetve sJeuee peelees. efJeee Je=erceOes
ceeue yeebOeCeereer Yetceerkee DeefleMee cenJeeeer Demeles leeeer keejCes Heg{erueeceeCes Deensle.
Jemleteer ceeefnleer HegjefJeCes.
Jemlet Jeenletkeerle Je neleeUleevee keesCeleer o#elee IeeJeer.
Jemletee opee& megjef#ele jeKeCes.
Deekeef<e&le yeebOeCeercegUs efJeee Je=erme ceole nesles.
7) ele#e efJeHeCeve (Direct Marketing):
ele#e efJeHeCeveeceOes eenkeebvee ele#e ceeueeeer efJeeer kejCes eeceOes efJeefJeOe
leb$eeee DeJeuebye kesuee peelees. Goe. euees Hespesme, ele#e cesue, Fbjves DeeefCe
suesceekexeRie Fleeoer eees cegKe Heeeos Heg{erueeceeCes meebielee esleerue.
eenkeebee efveJe[ereceeCes Jemletes efJelejCe.
eeflemeeo osCeeNee eenkeebeeeceeCes mebosMeele yeoue kejCeele eslees.
Jemletee Deieoer Deefueke[erue ceeefnleerese meb%eeHeve kejCeele esles.

117

eenkeebMeer meueesKeees mebyebOe emLeeefHele kejlee esleele.

8) JeeHeejer pe$ee DeeefCe eoMe&ve

(Trade fair & Exhibitions) :

JeeHeejer pe$ee DeeefCe eoMe&ves ns leb$e Jemlet efJeee Je=er efceeleerue DeefleMee
cenJeees Deens. efJeee Je=eree ne DeefleMee HeejbHeeefjke Demee ceeie& Deens. Yeejle mejkeejves
Yeejleere JeeHeej Je= mebIeveebeer (ITPO) mLeeHevee kesueer Deens. ee mebIevee
efveee&leoejebvee efveee&leerme eJe=e kejCeemeeer JeeHeejer pe$ee Je eoMe&ves eebes Deeeespeve
kejleele. JeeHeejer pe$ee, eoMe&ves Je cesUeJes eeHeg{s Heg{erue Heeeos efceUleele.

Jemletee JeeHej Je efleeer JewefMees eebes eele#eerke oeKeefJelee esles.

Kejsoeres (Deeeeleeres) DeeosMe veeWoCeer kejlee esleele.
mebYeeJe eenkeebee eeoerceOes Jee{ nesles.
mHeOe&keebee Mekeleeree Deboepe eslees.

9) keee&eceees eeeespekelJe (Sponsorship) :

mebmLeses veeJeueewkeerke Je eeflecee leeej kejCeemeeer mebmLesuee efJeefJeOe
keee&eceebes Deeeespeve kejeJes ueeieles. Goe. efe[e, meebmke=leerke Je meeceeefpeke F. eecegUs
meceepeeceOes mebmLeses eeflecee Jee{les.

7.4 Je=er efceeeJej HeefjCeece kejCeejs Ieke

(Factors Affecting

promotion Mix)

Je=er efceeee efJekeeme kejleevee Geesie mebmLesuee efJeefJeOe Ieke efJeeejele IeeJes
ueeieleele. leeHewkeer keener cenJeees Ieke Heg{erue eceeCes Deensle.
1) GlHeeefole Jemlet (Product):
Je=er efcee jefJeleevee GlHeeoerle Jemletee ekeej ne Ieke DeefleMee cenJeeee
jlees. Goe. Deeweesefieke Jemletbvee Jewekeleerke efJeeer nse leb$e peeefnjeleerHes#ee GHeegkele jles.
Hejbleg eenke GHeeesieer Jemletbmeeer ceesee eceeCeeJej peeefnjele keve Jewekeleerke efJeeerHes#ee
Flej Je=er leb$eeee DeJeuebye GHeegkele jlees.
2) eenke

(Costomers) :

efJeese Je=er efceees leb$e ns eenkeeee ekeejeJej DeJeuebyetve Demeles. eenkeeeer

Kejsoereer #ecelee Je leeee Kejsoereer Hele Fleeoer Iekeebeener efJeeej efJeee Je=er efcee
leb$e jefJeleevee efJeeejele IeeJes ueeieleele. Goe. yeepeejHessceOes peeJesUer eenke

118

eEkeceleerefJe<eeer Deeener Demeleele. leecegUs leebes ceve JeUefJeCeeee eelve kejCeemeeer

efJeese Je=er leb$eeee DeJeuebye kejeJee ueeielees.
3) mHeOe&keebeer Jetn jevee (Competitor's Stategy) :
yeepeejHessleerue mHeOe&keebeer Jetnjevee efJeee Je=er efcee jefJeleevee efJeeejele
IeeJeere ueeieles. Goe. peemleerle peemle mHeOe&keebveer yeepeejHes keeyeerpe kejCeemeeer
peeefnjeleeree GHeeesie kesuee Demesue lej DeeHeueeuee peeefnjeleereee DeJeuebye kejeJee
ueeielees. keener JesUe mHeOe&keebeer Jetnjevee eYeeJeer jle veener. DeMee JesUer mHeOe&keebJej
[esUs Peeketve efJeeeme sJeCes eesie jle veener.
4) {keuee / Dees{e [eJeHese (Push V/s Pull Strategy) :
GeesiemebmLesves pej {keuee efJe ceeies Dees{e [eJeHeseeee efJeee Je=er efcee
ceOes GHeeesie kesueeme efJeee Je=er nesles. Heg{s {keuee (Push) [eJeHese cnCepes Je=ere
[eJeHeseemeeer ceOemLeebeer (Intermediaries) ceole IesCes. Goe. GlHeeoke, efJeee
Je=ermeeer ceOemLeebes ceve JeUefJeCeees eelve kejlees. eeceOes IeeTke JeeHeejer DeeefCe
efkejkeesU JeeHeejer yeepeejHessceOes HeesneJeCeees (Heg{s {keueCeees) keee& kejleele.
GlHeeoke mJele: eenkeebes ceve JeUefJeCeeee eelve keve efJeee Je=eres
[eJeHese DeeKelees. leeme ceeies Dees{e (Pull) Jetn jevee a(Strategy) Demes cnCeleele
GlHeeoke efJeee, Je=ermeeer eenkeebvee Jemlet Yes osCes, meJeuele osCes Je mHeOee& IesCes F.
leb$eeee JeeHej keve efkejkeesU JeeHeeNeeke[tve DeeHeuee Jemlet Kejsoer kejCeees DeeJneve
kejleele.
Heg{s {keuee (Push) [eJeHeseeceOes GlHeeoke ceOemLeebvee peeoe keceerMeve osCes
eEkeJee Flej JeeHeejer meJeueleer osTve efJeee Je=eres eelve kejleele.
5) Jemlet peerJe ee

(Product life cycle) :

Jemlet peerJeve eeeee efJeee Je=er [eJeHeseeJej ceesee eceeCeeJej eYeeJe He[lees
Goe.
Jemleteer DeesUKe ee eLeceeJemLesceOes peeefnjele Je eefmeer eebee ceesee
eceeCeeJej GHeeesie kejeJee ueeielees.
Je=er DeJemLesceOes efJeee Je=er meeOeveebee GHeeesie keceer kejeJee ueeielees. keejCe
Jemletuee ceesee eceeCeeJej ceeieCeer esle Demeles.
HeefjHekeJe DeJemLesceOes peeefnjele DeeefCe Jewekeleerke efJeeer ee efJeee Je=er leb$eevee
DeefleMee cenJe Demeles.
MesJeee DeJemLesceOes peeefnjele Je Jewekeleerke efJeeeree ceesee eceeCeeJej
DeeOeej IeeJee ueeielees.

119

6) yeepeejHessleerue Geesieebeer efmLeleer (Firm's Position in the Market) :

yeepeejHessleerue Geesieeeer efmLeleer eEkeJee mLeeve eebeener HeefjCeece efJeee Je=er
efceeJej neslees. yeepeejHessle DeemLeeveer DemeCeeNee kebHevee Je=er Hes#ee peeefnjeleerJej ue#e
keWerle kejleele lej ueneve Geesie efJeee Je=er eespeveebJej DeefOekeeefOeke Yej osleele.
keejCe leebvee Yeeb[JeueeDeYeeJeer ceesee eceeCeeJej peeefnjeleerJej Kee& kejCes DeMekee
Demeles.
7) Je=ere DeboepeHe$eke (Promotion Budget) :
keener kebHevee efJeeere Je=ermeeer ceesee eceeCeeJej DeboepeHe$eke leeej
kejleele. leecegUs leebvee efJeee Je=er leb$eeee ceesee eceeCeeJej JeeHej kejlee eslees. efJeee
Je=eres DeboepeHe$eke ueneve /keceer Demesue lej leebvee efveJe[kee Je=er leb$eeee DeJeuebye
kejlee eslees.
8) efJelejCe meeee (Pattern of Distribution) :
GlHeeokeeves Jemletee efJelejCeemeeer ceesee efJelejCe ceeiee&eer efveJe[ kesueer
Demesue lej GlHeeokeeuee peeefnjele Je eenke Je=er leb$eeee DeJeuebye kejeJee ueeielees keer
pesCeskeve eenkeebveer ceOemLeebke[tve ceesee eceeCeeJej Kejsoer kejeJeer. ee Gue ueneve
efJelejCe ceeiee&eer efveJe[ kesueeme efJelejkeeeer Yetceerkee cenJeeeer jles.
9) Geesieeeer oMe&ve #ecelee (Visibility of the Firm) :
keener Geesie meceepeefYecegKe Demeleele leecegUs meceepeeceOes leebes veeJe Je
veeJeueewkeerke DeeefCe Deeweesieerke peieleeceOesner ceess Demeles. meceepeeefYecegKe nesCeemeeer
leebvee ceesee eceeCeeJej Hewmee Kee& kejeJee ueeielees, eYeeJeer peeefnjele kejeJeer ueeieles.
10) efJeee eb$eCeseer GHeueyOelelee Availability of sales Personnel):
kebHeveerpeJeU ceesee eceeCeeJej efJeeere eb$eCee (kece&eejer) GHeueyOe Demesue lej
Geesie Jewekeleerke efJeeerJej Yej oslees. eb$eCee HetjsHetj vemesue lej leebvee peeefnjele Je Flej
Je=ere meeOeveebee DeeOeej IeeJee ueeielees.

7.5 efJeHeCeve meb%eeHeve (Je=er efcee) eefeee

(Marketing

Communication process)

eYeeJeer efJeHeCeve meb%eeHeve efcee efJekemeerle kejCeeee Heg{erue DeJemLee/HHes Demeleele.

120

1) ue#e eenkeebeer DeesUKe (Identifuing Target Audience):

efJeHeCeve meb%eeHeve efcee eefeesleerue Heefnuee HHee cnCepes Jemletuee DeHes#eerle ue#e
eenke keesCe Deens. ue#e eenke ne Jemletee ekeej Je mHeOee& eeJej DeJeuebyetve Demelees.
efJeHeCekeeves (Marketer) ue#e eenke DeesUKeCeemeeer Deieesoj yeepeejHesses eesie
efJeYeeieerkejCe kesuesues Demeues Heeefnpes. Heg{erue keejCeecegUs ue#e eenke efJeHeCekeeee
efveCe&eeJej eYeeJe eket Mekelees.
keee meebieeees
keOeer meebieeees
kee meebieees
kemes meebieeees
2) meb%eeHeve Gefs jefJeCes (Detemining Communication Objectives):
efJeHeCeve meb%eeHeve efceeeee ogmeje HHee cnCepes meb%eeHeveeeer Gefs efveefele kejCes,
meb%eeHeve efcee leb$eeeer efveJe[ kejCes ns meb%eeHeveeee GefebJej DeJeuebyetve Demeles.
meb%eeHeveeeer Gefes Heg{erueeceeCes Demeueer Heeefnpesle.

3)

eenkeebvee JemletefJe<eeer peeie=le kejCes.

Jemletbeer HetCe& ceeefnleer eenkeebvee osCes
ue#e eenkeebes Kejsoermeeer ceve JeUJeCes.
vekeejelceke erkeesveees Heeblej mekeejelcekeceOes kejCes.
Jemlet Je=ermeeer efJelejkeebvee eYeeefJele kejCes.
Geesie mebmLeseer cege eeflecee efJekemeerle kejCes.
meb%eeHeve

efcee

efveeespeve

efJekemeerle

kejCes

(Development

Communication Mix Plan):

efJeHeCeve JeJemLeeHekeeme efJeHeCeve meb%eeHeve efveeespeve leeej kejeJes ueeieles.

eemeeer leebvee peeefnjele mebmLeebeer ceole IeeJeer ueeieles. efJeHeCeve meb%eeHeve efveeespeCeele
Heg{erue yeeyeeRee meceeJesMe Demelees.

ue#e eenkeebHeele HeesneseCes.

yeepeejHesses HetCe& #es$e JeeHle kejCes.
Jemlet /cegsuee meb%eeHeveeeer iejpe Demeles.
meb%eeHeve efceeeeer Gefes
ceeOece /leb$eeeer efveJe[ F.

121

4) mebosMeeee DeejeKe[e (Designing the Message) :

efveeespeve leeej kesueeveblej efJeHeCeve JeJemLeeHekeeme meb%eeHeerle kejeJeeeee
mebosMeeee DeejeKe[e leeej kejeJee ueeielees. JeJemLeeHeke meJe& yeepeejHesebmeeer Skee
mebosMe leeej kejlees eEkeJee JesieJesieee yeepeejHesebmeeer JesieUe mebosMe leeej kejlees ns
HetCe&HeCes yeepeejHesses mJeHe, eenkeebes mJeHe, Jemlet peeie=leereer HeeleUer DeeefCe mHeOe&ke
FleeoeRJej DeJeuebyetve Demeles.
meJe&meeOeejCeHeCes ne mebosMe leeej kejleevee AIDA Heleeree GHeeesie kesuee peelees.

A ue#e

JesOeCes.
I DeeJe[ efvecee&Ce kejCes.
D Kejsoereer F&e efvecee&Ce kejCes.
A ke=leer kejCes cnCepes Jemlet efJekele IesCes.

5) meb%eeHeve leb$e efveefele kejCes

(Determing

Communication

Techniques):

meb%eeHeve kejCeemeeer meJe&eLece efJeHeCekeeme meb%eeHeveees leb$e efveefele kejeJes

ueeieles. efJeee Je=er efceemeeer efveefele kejCeele Deeuesuee eleske leb$eemeesyele leees
Jenve Je meeOeveebeener efJeeej kejeJee ueeielees. Goe. peeefnjeleeree yeeyeleerle efJeHeCekeeme
keesCeleener Skee DeLeJee keesCeleener oesvneRee Ske$eerle efJeeej ceeOece cnCetve kejeJee
ueeielees. eeceOes Jele&ceeveHe$es, ceeefmekes, otjoMe&ve, DeekeeMeJeeCeer F.
meb%eeHeve leb$e efveefele kejleevee Heg{erue Iekeebee efJeeej kejeJee ueeielees.

eenkeebes mJeHe
Jemlet peerJeve ee
Jemletes mJeHe
mHeOexes mJeHe F.

6) DeboepeHe$eke efveefele kejCes (Determining the Budget):

meJee&le cenJeeee Ieke efJeeejele IeeJee ueeielees. lees cnCepes meb%eeHeveees
DeboepeHe$e$eke ne nese. peeefnjele mebmLee eEkeJee efJeHeCeve JeJemLeeHekeeves DeboepeHeke leeej
kesueeme leeme mebmLesee JeJemLeeHeveeeer HejJeeveieer IeeJeer ueeieles. DeMee ekeejes
DeboepeHe$eke leeej kejleevee Heg{erue yeeyeeRee efJeeej kejeJee ueeielees.

Jemletes mJeHe
eenkeebes mJeHe
Je=eres Gefes
HewMeeeer GHeueyOelelee F.

122

7) meb%eeHeve efveeespeveeeer keee&Jeener (Implementation of Communication

Plan):

meb%eeHeve efveeespeveeeer ele#e keee&Jeener DeMeer kejeeeer eeee efJeeej efJeHeCeke

JeJemLeeHekeeme kejeJee ueeielees. eecegUs Heg{erue Iekeebee meceeJesMe neslees.
leb$e Je meeOeveebeer efveJe[ kejCes.
peeefnjele Je eefmeer SsJepeer eesieJesUer meb%eeHeve kejCes.
Jewekeleerke efJeesleebvee Je JeeHeejer pe$ee Je eoMe&veele Yeeie IesCeeNee eefleefveOeeRvee
eesie ceeie&oMe&ve kejCes.
efJelejkeebee Je=ere eespevesefJe<eeer eesie meb%eeHeve meeOeCes.
efe[e eEkeJee Flej keee&eceees Deeeespeve kejCeeefJe<eeer melele mebHekee&le jenCes.
8) Heefj#eCe (Review):
efJeHeCeve JeJemLeeHekeeves meb%eeHeve efveeespeveees keee&#eceleses Heefj#eCe kejeJes.
Heefj#eCe eemeeer keer meb%eeHeve eEkeJee Je=er efcee eesie ekeejs Gefebeer Hetle&lee kejerle
Deensle. pej Gefebeer Hetle&lee nesle vemesue lej leeJej GHeee eespevee kejCes DeeJeMeke
Demeles.
DeeHeueer eieleer leHeemee
De) ``Je=eree cegKe GsMe eenkeebeer Kejsoer Jele&Cegke peeCetve IesTve leebee Kejsoer esjCee
peeie=le kejCes ne Demelees. mHe keje.
ye) Keeueerue mebkeuHevee mHe keje.
1) Je=er efcee
2) eefmeer
3) efJeee Je=er
4) JeeqkeleMe: efJeeer
5) ele#e efJeHeCeve
6) keee&eceebes eeespeve
ke) efjkeecee peeiee Yeje
1) Deeweesefieke Jemletbvee .......... leb$e eecegKeeves GHeeesieer jles.
2) efkebceleerefJe<eeer Deeen OejCeeNee eenkeebvee .......... leb$e GHeeesieer jles.
3) Jemleteer DeesUKe ee peerJeveeeeleerue eLeceeJemLesle .......... leb$eebee JeeHej kejeJee
ueeielees.
4) ueneve eceeCeeJejerue Geesie eecegKeeves leb$e .......... JeeHejleele.
5) efJelejCeemeeer ceesee efJelejCe ceeiee&eer efveJe[ kesuesueer Demesue lej .......... leb$eeee
DeJeuebye kejeJee ueeielees.
6) ceesee eceeCeeJejerue efJeee eb$eCee Demeuesues Geesie .......... leb$eeJej Yej osleele.
[) efJeHeCeve meb%eeHeve eefeesleerue HHeebeer eeoer keje.

123

7.6 peeefnjele Yetefcekee (Advertising Role)

Je=ere efcee ceOes peeefnjeleereer cenJeeeer Yetceerkee Demeles. peeefnjeleeree
mebosMeecegUs eenkeebvee Deeke<eeale kesues peeles. Jemlet Je mesJeebee efJeee Je=erceOes Jee{ JneJeer
eemeeer ceesee eceeCeeJej peeefnjeleer kesuee peeleele. peeefnjeleereer Yetefcekee Heg{erue eceeCes
mHe kejlee esF&ue.
1. meb%eeHeve (Communication) :
meb%eeHeve cnCepes DeeeejefJeeejebeer Skeceskeeleerue osJeeCeIesJeeCe nese. peeefnjeleerle
kesuesues mebosMeJenve ee DeLee&Hes#ee efYeVe Deens. Jemletuee Deeblejje^ere yeepeejHes Demesue lej
GlHeeokeeee Jemleteer ceeefnleer eenkeeHeele HeesneJeCeees SkecesJe meeOeve cnCepes
peeefnjele nese. DeMeeJesUer Jewekeleerke eenkeebvee YesCes DeMekee Demeles. peeefnjele ceesee
eceeCeeJejerue meb%eeHeveecegUs ne eMve mees[efJeles.
2. HeeHegjeJee (Persuation):
Deepe eenkeebvee Hekele Jemlet Je mesJeebeer ceeefnleer HegjJetve YeeieJele veener lej leebveer
Jemlet Kejsoer kejeJeele cnCetve leebee HeeHegjeJeener kejeJee ueeielees. ee efkeeCeer
peeefnjeleereer Yetceerkee ner Hekele meb%eeHeveeeere vemeles lej leer eenkeebveer Jemlet Kejsoer
kejeJeer cnCetve HeeHegjeJee kejCeejerner Demeles.
3. efMe#eCe (Education):
Jemletee efJeefJeOe JewefMeeebeer ceeefnleer Goe. opee&, JeeHej, Heeeos, eEkecele F.
peeefnjeleerejs eenkeebvee efoueer peeles leecegUs Kejsoer kejCee Deieesoj eenke eesie lee
ye@C[eee efJeeej kejleele. meceepeeceOes peeie=leleener efvecee&Ce nesles. Goe. yeeue efJeJeen,
ngb[e yeUer, eot<eCe F. meeJe&peefveke mesJeebee peeefnjeleercegUs Mekee nesles.
4. yeepeejHessee efJemleej (Expansion of Market) :
eYeeJeer peeefnjeleercegUs Jemletuee yeepeejHessceOes ceesee eceeCeeJej ceeieCeer esles.
peeefnjeleercegUs efJeesleeeer yeepeejHes mLeeveerke HeeleUerHeemetve, eeosMeerke HeeleUerHeele,

124

eeosMeerke HeeleUerHeemetve je^ere HeeleUerHeele DeeefCe je^ere HeeleUerJeve Deeblejje^ere

HeeleUerHeele Heesneles.
5. kejceCetke (Exntertainment) :
efJeMes<ele: otjoMe&veJejerue peeefnjeleer ceesee eceeCeeJej kejceCetkeeres keece
kejleele. keee&eceees Deeeespeke leebee GlHeeokeebee peeefnjeleer ceesee eceeCeeJej
oeKeJetve ojjespe osMeeleerue kejes[es ueeskeebee ceveesjbpeveees keece kejerle Deensle. efJeMes<ele:
cegues DeMee ekeejee peeefnjeleerke[s ceesee eceeCeeJej Deeke<eeale nesleele.
6. jespeieej (Employment):
osMeeleerue efJeosMeeleerue npeejes ueeskeebvee peeefnjeleercegUs ele#e Deele#eHeCes
jespeieejeee mebOeer efceUle Deensle. ceeOeceele keece kejCeejs, peeefnjele mebmLee, cee@[sume,
HeeseseeHeme&, efvecee&les, kee@Heerjeej, keueekeej, mebMeesOeve Je Flej Deveske ueeskeebvee
peeefnjeleercegUs jespeieej efceUle Deens.
7. DeeefLe&ke Jee{ (Economic Growth):
peeefnjeleercegUs yeepeejHessleerue eenkeebee mebKesle ceesee eceeCeeJej Jee{ nesles.
leecegUs ceesee eceeCeeJej GlHeeove Je efJelejCe kejeJes ueeieles. Heee&eeves osMeeee DeeefLe&ke
efJekeemeele ceesee eceeCeeJej Jee{ nesles.
8. mHeOexuee Gespeve (Stimulated Competition)
peeefnjele efJeefJeOe GlHeeokeebceOes mHeOee& efvecee&Ce kejles. leecegUs eebieuee
iegCeJeesee Jemlet eesie eEkeceleeruee eenkeebvee GHeueyOe nesleele. eleske GlHeeoke DeeHeueere
Jemlet eebieuee iegCeJeeseer Deens Demee oeJee kejlees. eenkeebvee eesie eEkeceleerle eebieuee
opee&ee Jemlet GHeueyOe nesleele.
9. jenCeerceeve opee& GbeeJelees (Raises Standard of Living):
veJeerve Jemlet Je opexoej Jemletbeer efJeeer peeefnjeleercegUs Mekee nesles. veJeerve Jemlet Je
opexoej JemletcegUs eenkeebee jenCeerceeveele Jee{ nesles.
10. pevemebHeke& ceeOeceebvee efJee (Finances Mass Media) :
peeefnjeleercegUs efJeefJeOe ceeOeceebvee ceesee eceeCeeJej GlHeVe efceUles. keener
ceeefmekes DeeefCe Je=eHe$es lej GlHeVeemeeer HetCe&HeCes peeefnjeleerJej DeJeuebyetve Demeleele.

125

otjoMe&ve DeeefCe DeekeeMeJeeCeeresner GlHeVeees cenJeees meeOeve peeefnjele nse Deens. Deveske
ceeOeceebee efJekeeme Je Jee{ Deefpeyeele Peeuesueer veener. lejermege les peeefnjeleercegUs efketve
Deensle.

7.7 peeefnjele DeeefCe efJeHeCeve efcee (Advertising and Marketing

Mix)

efJeee Je=eree meJee&le cenJeeee Ieke cnCepes peeefnjele nese. peeefnjele Hekele
Je=erese eelve kejerle veener lej efJeHeCeve efceeee Flej Iekeebveener ceesee eceeCeeJej
ceole kejles. leer Heg{erue eceeCes meebielee esF&ue.
1)peeefnjele DeeefCe Jemlet (Ad. and product):
Jemlet cnCepes Yeewefleke iegCeOecee&ee mecegee nese. Goe. iegCeOece&, Deekeej, jbie
DeeefCe Flej JewefMees F. Jemletee efJeefJeOe Hewueteer ceeefnleer DeeefCe efMe#eCe eenkeebvee DemeCes
DeeJeMeke Deens DeeefCe ns meJe& peeefnjelee ke Mekeles. cnCepese JemletefJe<eeer ceefnleer Je
efMe#eCe osCeeeer cenJeeeer Yetefcekee peeefnjeleereer Demeles.
2) peeefnjele DeeefCe eEkecele (Ad. and Price) :
Deveskeoe Jemleteer eEkecele peemle Demeles. peeefnjele DeMeeJesUer Jemleteer iegCeJeee
eenkeebvee HeJetve osles Je efouesuee HewMeeeer eEkecele keMeer Jemetue nesles ns JeJemLeerle meebieles.
leecegUs eEkeceleer Jemletuee eefleerle eenke GHeueyOe nesleele. eeGue Jemletee eEkeceleer
keceer Demeleerue lej DeMee JesUer peeefnjele keceer eEkeceleerle eebieuee Jemlet meJe&meeceeveebvee
HejJe[leerue Demes eenkeebvee mHe keve meebieleele.
3) peeefnjele DeeefCe peeiee (Ad. and Place) :
Jemlet Je mesJee eenkeebvee meeseermkej peeieer, eesie JesUsle DeeefCe iejpe Demesue
leeJesUer Kejsoer kejlee Deeueer Heeefnpes ner efJeHeCekeeeer peyeeyeoejer Demeles. yeepeejHessee
efJemleej DeeefCe keee&#ece efJelejCeemeeer peeefnjele ceole kejles. eYeeJeer peeefnjeleercegUs
yeepeejHessee efJemleej neslees DeeefCe leecegUs efJeee Je=erme neleYeej ueeielees.
4) peeefnjele DeeefCe efJeee Je= (Ad. and Promotion):
mHeOexee peieeceOes eleske efJeesleeuee mJele:es DeefmlelJe efkeefJeCeemeeer
DeeefCe eMemJeer nesCeemeeer efJeee Je=ereer iejpe Demeles. eYeeJeer peeefnjeleeree ceeOeceeves
efJeeslee mHeOexuee leeW[ osT Mekelees DeeefCe Jemleteer cege eeflecee efJekemeerle keve eenkeebee
efJeeeme mebHeeoerle ke Mekelees. Lees[keeele peeefnjele efJeesleeuee efJeee Je=erceOes ceesee
eceeCeeJej ceole kejles.

126

5) peeefnjele DeeefCe Hesme (Ad and Pace) :

Hesme (Pace) cnCepes efJeHeCeveeleerue lJejerle efveCe&e Je ke=leer kejCes nese. veJeerve
Jemlet yeepeejele esle Demesue eEkeJee cege yeoue kejCeele Deeueer Demesue lej efJeHeCekeeme
HetJeeaHes#ee KetHe Jesieeves efveCe&e IeeJes ueeieleele.
6) peeefnjele DeeefCe Jemlet yeebOeCeer (Ad And Packaging):
peeefnjele eMemJeer nesCeemeeer GlHeeokeeme ceeueeeer yeebOeCeer efkeeT Je
Deeke<e&ke kejeJeer ueeieles. Deeke<e&ke yeebOeCeer eenkeebes ue#e JesOetve Iesles. leecegUs eenkeebee
ceveele Jemletee iegCeOecee&efJe<eeer efJeeeme efvecee&Ce neslees DeeefCe Jemlet Kejsoer kejCeeme
eenkeeme eJe=e kesues peeles.
7) peeefnjele DeeefCe Jemletes mLeeve (Ad and Positioning):
eenkeeee ceveeleerue Jemletes mLeeve, Jemleteer eeflecee Je cege efvecee&Ce kejCeees
keece peeefnjele kejles. eecegUs ue#e eenkeebvee Jemleteer efJeeer ceesee eceeCeeJej kejlee
esles.

7.8 meejebMe
Deeblejje^ere yeepeejHessle Jemleteer efJeeer Jee{efJeCeemeeer Jemleteer GHeueyOelee,
iegCeJewefMe<es, JesieUsHeCee, GHeegkelelee eenkeebHeele JesieJesieee ceeieeveer HeesneJeeJeer ueeieles.
eemeeer pee efJeefJeOe Heleer Ske$eefjlee JeeHejuee peeleele leebvee Je=er efcee Demes
cnCeleele.
Jemleteer peeCeerJe, ceeefnleer, eenkeebes ceve JeUefJeCes, erkeesve yeoueCes, mcejCe
keve osCes, cege efvee, eenke efMe#eCe, efJeHeCeve efJemleej ner Je=er efceeeeer cenJeeeer
Gefs Deensle.
efJeee Je=er efceeeee Gefevegmeej Je=er efceeeee eesie Iekeebeer efveJe[
kejeJeer ueeieles. peeefnjele eefmeer, efJeee Je=er, Jeweeqkeleke efJeefe, pevemebHeke&, Jes<ve,
JeeHeejer pe$ee Je eoMe&ves, keee&eceebes eeespekelJe ns Je=er efceeees cenJeees Ieke
Deensle.
Je=er efceeeleerue keesCelee Ieke JeeHejeJee ns jefJeCeemeeer keener cenJeees cegs
efJeeejele IeeJes ueeieleele. eeceOes GlHeeefole Jemlet, eenke, mHeOe&keebeer Jetnjevee,
{keuee/Dees{e [eJeHese, Jemlet peerJeve ee, Geesieeeer meeefmLeleer, Je=ere DeboepeHe$eke,
efJelejCe meeee, efJeee eb$eCeseer GHeueyOelee F. yeeyeeRee meceeJesMe neslees.

127

Je=er efceeeleerue peeefnjele ne Deleble cenJeeee Ieke Deens. peenerjeleercegUs

GlHeeoerle Jemlet, efleeer efkebcele, peeiee, yeebOeCeer, efJeee Je=eres Ieke F. ceeefnleer
eenkeebHeele HeesneefJelee esles.

7.9 eMve
1.
2.
3.
4.

Je=er efcee cnCepes keee? leees cenJe mHe keje.

Je=er efceeees efJeefJeOe Ieke mHe keje.
Je=er efceeele peenerjleereer Yetefcekee mHe keje.
efHee efuene
De) efJeHeCeve meb%eeHeve
ye) peeefnjele DeeefCe efJeHeCeve efcee

*****

128

8
efveee&le eEkecele
Ieke jevee
8.0 Gefes
8.1 emleeJevee
8.2 efveee&le efkebcele DeLe& Je leeJej eYeeJe ekeCeejs Ieke
8.3 efveee&le ceeefnleer He$eke Je leees ekeej
8.4 eEkeceleHe$ekeees ekeej
8.5 efveee&le eEkeceleereer efJeefJeOe leb$es
8.6 vee veHee vee leese leb$e
8.7 Heeeoe GefJeCes eEkecele Je efMejkeeJe eEkecele eeleerue Hejke
8.8 meerceeble HeefjJeeeJej DeeOeeefjle efkebcele
8.9 meejebMe
8.10 eMve
8.11 meboYe&

8.0 Gefes
ee Heeeee DeYeeme kesueeveblej efJeeeLeevee
1) efveee&le efkebceleerJej eYeeJe ekeCeejs Ieke meebielee esleerue.
2) efveee&le ceeefnle He$ekeeee DeLe& Je ekeej mHe kejlee esF&ue.
3) efveeele efkebceleereer efJeefJeOe leb$es mecepeleerue Je legueveelceke efJeMues<eCe kejlee esF&ue.

8.1 emleeJevee (Introduction)

efveee&le JeeHeejeceOes eEkecele OeesjCeeuee eeb[ cenJe Deens. efveee&leoejeee
eEkecele OeesjCeeJej efveee&leeres eMe, veHee Je veeJeueewefkeke DeJeuebyetve Demeles. leecegUs
eEkeceleeree efveCe&e Deleble cenJeeee Demelees. Deeblejje^ere yeepeejHessleerue eenkeebeer
mebKee Je mHeOee& ceesee eceeCeeJej Demeles. leecegUs efveee&le Je=er Je efveee&le eEkecele eebee
DeefleMee peJeUee mebyebOe Demelees. efveee&&leoejeee Jemleteer efveee&le, yeepeejHes mHeOee&
DeeefCe eefmeer ee meJe& ieeser Hekele efveee&le eEkeceleerJej DeJeuebyetve Demeleele. eemeeer
efveee&leoejeves Jemleteer eEkecele jefJeleevee eesie peeefnjele leb$e, GlHeeoveeee Kee& lemese
efJeeer mebJeOe&ve nesCeemeeer peer eb$eCee DeeJeMeke Deens efleee cenece JeeHej nesCes DeeJeMeke

129

Demeles. Fleeoer Keee&ee efJeeej lemese Heee&eer GlHeeoveeee yeepeejHessleerue eEkeceleer DeeefCe
Hejkeere JeeHeej efJe<eeke OeesjCe F. efJeeej eEkeceleeree efveCe&e Iesleevee kejeJee ueeielees.

8.2 efveee&le efkebcele DeLe& Je leeJej eYeeJe ekeCeejs Ieke

8.2.1 JeeKee:
1. M.C. Megkeuee : ``eEkecele cnCepes DeMeer jkekece keer eenkeeves efJeesleeuee Jemletee
Deiej mesJesee ceesyeoueele efouesueer Demeles.''
2. Jemleteer eEkecele cnCepes Jemleteer Deiej mesJeseer HewMeeee ceesyeoueele efJeefveceeerle
nesCeeeer Mekeleer nese.
Lees[keeele DeLe&Meeeere Yee<esle pee efkeeCeer ceeieCeer Je HegjJee Skee efJeefMe
eEyeoguee meblegueve HeeJeleele lees eEyeot cnCepes meblegueerle eEkecele nese. efveee&le JeeHeejeceOes
eEkecele OeesjCeeuee DeefleMee cenJe Deens. keejCe Deeblejje^ere yeepeejHessceOes mHeOe&keebeer
mebKee peemle Demeles. leecegUs Jemleteer iegCeJeee Je eEkecele eeke[s ue#e HegjJeeJes ueeieles.
eemeeer eEkecele jefJeleevee efveee&leoejeuee efJeefJeOe Iekeebee efJeeej keve eEkecele jJeeJeer
ueeieles.
8.2.2 efveee&le eEkeceleerJej eYeeJe ekeCeejs Ieke

(Factors Influencing

Export Price):

efveee&le eEkecele jefJeleevee yeepejHesebee Deetke Je vescekee DeYeeme kejeJee

ueeielees. HejosMeer yeepeejHesebeer ceeefnleer DemeCeejs Je eesie keewMeue Je ketJele DemeCeeNee
DevegYeJeer Jekeleeres keece Deens. efveee&le eEkecele jefJeCes ns keece DeefleMee DeJeIe[ Deens.
keejCe ner eEkecele keesCeleener ieefCeleer Deeke[scees[erves (Calculation) jefJelee esle veener,
lej leemeeer Heg{erue Iekeebee efJeeej kejeJee ueeielees.
1) GlHeeove Je efJeHeCeve Kee& (Cost of Production and Marketing) :
Jemleteer eEkecele jefJeleevee GlHeeoveeee Kee& Je efJelejCeeee Kee& leeyejesyej
DeHesef#ele veHee eebee efJeeej keve eEkecele jJeeJeer ueeieles. GlHeeoveeee Kee& Jee{uee lej
Jemleteer eEkecele Jee{les. cnCepese GlHeeove Keee&eceeCes Jemletee eEkeceleerceOes yeoue nesF&ue.
GlHeeoveeee Kee& keceer kejleevee ceeueeeer iegCeJeee keceer nesCeej veener. eeeer keeUpeer
IeeJeer ueeieles.
2) ceeieCeer (Demand):
efveee&le eEkecele ner efJeosMeer ceeieCeerMeer efveie[erle Deens pej yeepeejHessceOes Jemletuee
ceeieCeer eeb[ Demesue lej (GlHeeove Kee& leese Demeleevee Jemleteer eEkecele peemle sJelee

130

esles DeeefCe pej ceeieCeer keceer Demesue lej Jemletee eEkeceleer keceer kejeJee ueeieleele)
ceeieCeeres eceeCe ns vesnceere HegjJeeeMeer efveieef[le Demeles.
3) mHeOee&

(Competition):

Jemletbee eEkeceleerJej mHeOee& ceesee eceeCeeJej HeefjCeece kejles. Jemletuee

yeepeejHessle ceeser mHeOee& Demesue lej efveee&leoejeuee iegCeJeee, opee& Je eEkecele eeJej Yej
eeJee ueeielees DeeefCe pej mHeOee& keceer Demesue lej Jemletee eEkeceleer Jee{efJelee esleele.
4) Heee&eer Jemlet (Availiability of Substitute):
Jemletuee yeepeejHessleerue Heee&eer Jemlet GHeueyOe Demesue lej DeeHeuee Jemletee
eEkeceleer Jee{efJelee esle veenerle. efkebceleer Jee{efJeueeme eenke Heee&eer Jemlegbke[s Deekeef<e&le
nesleerue. Heee&eer Jemlet yeepeejHessle GHeueyOe vemeleerue lej, yeepeejHessle efveee&leoejebeer
cekelesoejer efvecee&Ce nesles DeeefCe Jemletee eEkeceleer Jee{efJelee esleele.
5) mejkeejee meJeueleer (Govt Incentives):
efveee&le Jee{ermeeer mejkeej efveee&leoejebvee jesKe Je Flej meJeueleer peenerj kejles.
efveee&leoejebeer mHeOee& Mekeleer Jee{eJeer ne leeceeieerue GsMe Demelees. meJeueleercegUs Jemletbee
eEkeceleer keceer nesleele. eeee Heeeoe efveee&leoejeuee mHeOexuee leeW[ osCeemeeer neslees.
6) kej meJeuele Je met (Tax Concessions and Exemptions):
efveee&le eEkecele jefJeleevee efveee&leoejebvee kej Je pekeeleer eebvee leeW[ eeJes
ueeieles. kej Je pekeeleer ceesee eceeCeeJej Deekeejueeme Jemletbee eEkeceleer Jee{leele. ee
Gue kej Je pekeeleerceOes meJeuele efoueeme Jemletbee eEkeceleer keceer nesleerue.
7) eEkecele Gef (Pricing objectives):
efveee&le eEkecele ner efveee&le GefebJej DeJeuebyetve Demeles. ner Gefs cnCepes veHee,
efJeeer eEkeJee yeepeejHessleerue veeJeueewefkeke F. Iekeebee HeefjCeece efveee&le eEkeceleerJej neslees.
Goe. kebHeveeres Gef pej keceer keeueeJeOeerceOes peemle veHee efceUefJeCes ne Demesue lej
eEkecele peemle sJeeJeer ueeieles.
8) mejkeejer efveeb$eCes (Govt. Regulations):
efveee&le eEkecele jefJeleevee mejkeejer efveeb$eCeebee efJeeej kejeJee ueeielees. pej
Deeeele efveee&leerJej mejkeejeer efveeb$eCes ceesee eceeCeeJej Demeleerue lej Jemletbee efkeceleer
Jee{leele DeeefCe ner efveeb$eCes Goej Demeleerue lej efveee&le eEkeceleer keceer nesleele.

131

9) efJeHeCeve OeesjCe (Market Policies):

efJeHeCeve OeesjCeeceOes efJelejCe meeKeee, efJeee Je=er DeeefCe efJeeerGeejs OeesjCe
F. Iekeebeener efveee&le eEkeceleerJej HeefjCeece neslees. efJelejCe meeKeUerceOes Deveske ceOemLe
Demeleerue lej efJelejCeeee Kee& Jee{tve eEkecele Jee{les. ceOemLe keceer Demeleerue lej eEkeceleer
keceer nesleele.
10) GlHeeoveeeb mJeHe (Nature of Product):
veeMeJeble Je ewveeree Jemletbee eEkeceleer peemle Demeleele lej leebee leguevesceOes
cegKe GlHeeoveeee Jemletbee eEkeceleer keceer Demeleele.
11) DeeefLe&ke mLeerjlee (Financial Soundness):
eenkeebeer DeeefLe&ke efmLeleer, kegtbye JeJemLee, leebeer peerJeveeeer keuHevee Je
meJeeer F. Iekeebee efJeeej efveee&le eEkecele jefJeleevee kejeJee ueeielees.
12) efJeefvcee DeeefCe oj (Exchange and Inflation Rate):
efJeefJeOe osMeeceOeerue eEkecele OeesjCe, efJeefvecee Je eueveJee{eree oj eebee DeYeeme
keve efveee&leoejeme eEkecele OeesjCe jJeeJes ueeieles. efJeefvecee Je eueveJee{eree oj eeceOes
pee osMeele melele yeoue neslees, DeMee osMeeceOes efveee&leoejeuee Jemletee eEkeceleer peemle
sJeeJee ueeieleele.
13) ceeue HeeJeCeeee keeueeJeOeer (Delivery Schedule):
eEkeceleeres OeesjCe jefJeleevee efveee&leoejeuee ceeueeeer HeeJeCeer Je leees
JesUeHe$eke F. efJeeej kejeJee ueeielees. pej ceeueeeer HeeJeCeer ueiese nJeer Demesue lej eEkecele
peemle sJelee esles.

8.3 efveee&le ceeefnleer He$eke Je leees ekeej

(Export Price

Quotations)

eleske efveee&leoejeuee Jemleteer efveee&le eEkecele, Deer Je efveece jJeeJes ueeieleele.

ner meJe& ceeefnleer efveee&le eEkeceleHe$ekeeceOes meceeefJe Demeles. ns efkebcele He$e efveee&leoej
Deeeeleoejeme HeeefJelees. osMeer yeepeejHessHes#ee Deeblejje^ere yeepeejHes efveee&le cetues
He$ekes ner JesieUer Demeleele. efveee&leoej eenkeebee ceeieCeerJeve DeeHeuee Jemletbes ojHe$eke
HeeefJelees. eeueee eEkecele He$eke Demes cnCeleele. eEkecele He$ekeebceOes Heg{erue ieeseRee
meceeJesMe Demelees

132

eEkecele He$eke

efveee&leoej - Deeeeleoej eebes veJee Je Heee

efveee&le Jemletbes JeCe&ve (iegCeJeee Je eceeCe)
efveee&le Jemletbeer eEkecele
efveee&leeres Hewmes osCeeee Heleer
oj He$ekeeee DemeCeeje keeueeJeOeer
ueJeeoeee Kee&
ceeue HeeJeCeereer Deetke JesU
penepe JeJemLee
GOeejereer meJeuele.

8.4 eEkeceleHe$ekeees ekeej (Types of Quotations)

efkebcele He$ekeeceOeerue Jejerue meJe& Iekeebee efJeeej keve Heg{erue Hewkeer Skee
eEkecele He$ekeeeer efveJe[ kejeJeer ueeieles.
1)

F.O.B. efkebcele He$eke (F.O.B. Price of Board) :

YeejleeceOes ee eEkecele He$ekeeuee DeefleMee cenJe Deens. keejCe Yeejle

mejkeejke[tve efceUCeeNee meJe& meeseer Je meJeueleer % ne FOB eEkecele He$eke Demesue leje
efceUleele. Lees[keeele efveee&leoejeceOes peemle eeefuele Je ueeskeefee DeMeer ner Heleer Deens.
ee efkebceleerceOes keejKeeveeleerue GlHeeoveeee Kee&, DeHesef#ele veHee DeeefCe
yebojeHeele Jemlet DeeCeCeeeer Jeenletke Je Jemlet penepeeJej e{efJeCeeee Kee& meceeefJe
Demelees.
F.O.B Price =

GlHeeove Kee& + veHee + yebojeHeeleee JeenletkeKee& + penepeeJej ceeue

e{efJeCeeee Kee&

F.O.B eEkeceleerceOes efJeesleeeer kele&Jes (Seller's Obligation):

1.

Kejsoeroejeves meebefieleuesuee penepeeJej ceeue e{efJeCes.

2.

penepe keHleeveeke[tve penepe YejCeHe$e IesTve leeeer Ske He$e Deeeeleoejeuee

HeeefJeCes.

3.

efveee&leoejeves Deeeeleoejeuee pee penepeeves ceeue HeeefJeuee Deens. leees veeJe Je

ceeue HeesneseCeeeer leejerKe ueiese keUefJeueer Heeefnpes.

4.

efveee&leoejeves ceeueemeeer penepeeceOes eEkeJee efJeceeveeceOes eesie peeieseer lejleto

kesueer Heeefnpes.

5.

Deeeeleoejeves eesie JesUer ceeue penepeeceOetve IeeJee Demes keUefJeCes.

133
2) C & F

eEkecele He$eke [C & F Quotation : (Cost and Freight)]

ee eEkecele He$ekeeceOes F.O.B. Price + meeiejer eJeemeees Yee[s eebee meceeJesMe

neslees. cnCepese GlHeeove Kee&, veHee, yebojeHeeleee Jeenletke Kee&, penepeeJej ceeue
e{efJeCeeee Kee& DeeefCe ceeue Deeeeleoejeee yebojeHeele HeesneefJeCeeee Kee& (eJeeme
Yee[s) efveee&leoejeuee kejeJee ueeielees.
C & F, Price = F.O.B. Price + penepeees

Yee[s

efJeesleeeer kele&Jes:
eEkecele He$ekeeleerue meJe& kele&Jes efJeesleeuee kejeJeer ueeieleele.
leeyejesyej meeiejer eJeemeYee[s efJeesleeuee eeJes ueeieles.
F.O.B

Kejsoeroejeeer kele&Jes (Buyer's Obligation):

1.
2.
3.
4.
3)

Kejsoeroejeves efJeceeeer mJele: JeJemLee kejCes Je leees Hewmes YejCes.

ceeue GlejJetve IesCeeee meJe& Kee& Je Deeeele kej YejCes.
JeeHeeNeeuee efyepekeeeceeCes ceeueees Hewmes osCes.
efJeesleeeer kele&Jes mebHeueeJej nesCeeje leese efkeJee Oeeskee eqmJekeejCes.
C. I. F.

eEkecele He$eke [C.I.F

Quatations (Cost Insurance, and

Freight)] :

ee eEkeceleerceOes C & F eEkeceleerleerue meJe& Kee&, meeiejer penepe Yee[s

leeyejesyeje efJeceeee Keee&eener meceeJesMe neslees. cnCepese efveee&leoejeuee penepeeJej
ceeue e{efJeCes, penepees Yee[s lemese Jemletee efJecee F. Kee& kejeJee ueeielees. Lees[keeele
Deeeeleoejeee yebojeHeeleee efJeceemen meJe& Kee& efveee&leoejeuee kejeJee ueeielees.
efJeesleeeer kele&Jes :
eEkecele He$ekeeeceeCes meJe& kele&Jes leeeyejesyej penepe Yee[s Je efJecee F.
Kee& efveee&leoejeme kejeJee ueeielees.
F.O.B.

Kejsoeroejebeer kele&Jes :
1)
2)

ceeue GlejJetve IesCes Je Deeeele kej YejCes.

JeeHeejer efyepekeeeceeCes ceeueees Hewmes YejCes.

4)

F.A.S. eEkecele

He$eke [F.A.S. Quotation (Free Alongside Ship)] :

penepeeHeele Jemlet HeesneefJeCeeee meJe& Kee& efveee&leoejeves kejeJee Demes ee eEkecele

He$ekeeceOes meebefieleues Deens. penepeele ceeue e{efJeCeeHeemetve meJe& Kee& Deeeeleoejeme
kejeJee ueeielees.

134

5) F.O.R. eEkecele He$eke [F.O.R Quotation (Free On Rail)]:

ceeue penepeeSsJepeer jsuJesves HeeefJeueeme jsuJes Je@ieveceOes ceeue e{efJeCes Heeleee
meJe& Keee&ee meceeJesMe ee eEkecele He$ekeele neslees.
6) FARNCO Quotation:
ee eEkeceleer He$ekeeceOes Deeeeleoejeee iegoeceeHeele ceeue HeesneefJeCeeee meJe&
Kee& meceeefJe< Demelees. meJe&meceeJesMeke DeMeeekeejes eEkecele He$eke nese.
7) Export - Works Quotation:
ee eEkecele He$ekeeceOes ceeueeeer yeebOeCeer kejCeeHeeleee Keee&ee meceeJesMe Demelees.
Lees[keeele GlHeeove Kee& Je veHee F. meceeJesMe ee eEkeceleer He$ekeeceOes kesuee peelees.
efveee&le JeeHeejeceOes Mekeelees eeee GHeeesie kesuee peele veener.
8) Fvkees ce& (INCO Term):
Deeblejje<^ere JeeHeejeceOes eEkeceleeruee efveCe&e ne ceeue HeeefJeCeeee Deer Je
efveece eeJej DeJeuebyetve Demelees. eleske Deeeeleoejeee ee yeeyeleerle DeHes#ee JesieJesieee
Demeleele. ee efJeeeree Deer cnCepes eEkecele He$eke (quotation) eeceOes megme$elee eEkeJee
SkeJeekeelee eeJeer DeeefCe Skee eceeefCele eEkecele He$eke Deeblejje^ere yeepeejHessle JeeHejele
eeJes eemeeer International Chamber of commerce (ICC) ves ee veeJeeKeeueer
eEkecele He$eke leeej kesues Deens. eeceOes eceeefCele Deer Je efveece Deensle.
INCOTERMS ee JeeHej eLece 1936 ceOes kesuee iesuee. eeceOes Deveske yeoue Peeues.
meJee&le Deefueke[erue yeoue 1990 ceOes kesuee. eeceOes efveee&le eEkecele He$ekeeeer eceeefCeke
meJe& ceeefnleer Deens. ceeue HeeefJeCeeee Kee& Je Flej eepexme keesCeer kejeees eeeer eceeefCele
ceeefnleer Demeles.

8.5 efveee&le eEkeceleereer efJeefJeOe leb$es

efveee&le eEkeceleeres leb$e OeesjCe (Export Price Stategies Techniques):
efveee&le efJeHeCeveeceOes eEkecele OeesjCeeuee DeefleMee cenJe Deens. efveee&le #es$eele
efJeefJeOe efveee&le mebmLee efJeefJeOe eEkecele OeesjCeeee DeJeuebye kejleele. Hejkeere efJeHeCeveelemege
efJeefJeOe eEkecele OeesjCes Je [eJeHese eeee JeeHej kesuee peelees. DeMeeekeejeer eEkecele leb$es
eEkeJee [eJeHese Heg{erueeceeCes Deensle.

135

1) ceueeF& eEkecele (Skimming Price):

ee OeesjCeecegUs megjJeeleeruee Jemletbee eEkeceleer peemle sJetve (yeepeejHessle Heee&eer
Jemlet vemeleerue lej) Heeeoe efceUefJeCes Je veblej mHeOe&keebeer mebKee Jee{ueeveblej eEkeJee
yeepeejHessleerue HeefjefmLeleereceeCes Jemletbee eEkeceleer keceer kejCes.
Heeeos (Advantage):
1. peemleerle peemle veHee (Higher Profit) Jemletee eEkeceleer peemle Demeueeves oj
veieeceeies nesCeeje veHee peemle neslees. leecegUs veHeeeceOes Jee{ nesTve, lees veHee Jemletbee
efJeefJeOeerkejCeekeefjlee JeeHejlee eslees.
2. efJekeeme Kee& (Development Exp.) ceesee eceeCeeJej nesCeeNee veHeeeee GHeeesie
Jemletbee efJekeemeeJej Kee& kejlee eslees. Goe. yeepeejHesebee MeesOe, yeepeej eeeCeer F.
3. ceeieCeerceOes Jee{ (Sensing of Demand) megjJeeleeruee peemle eEkecele Je veblej
keceer keceer nesle peeCeejer eEkecele eecegUs yeepeejHessle Jemleteer ceeieCeer Jee{les.
4. GHeegkele (Suitability) eEkeceleeree ne [eJeHese keeueyeee Jemletmeeer GHeegkele
jlees. keejCe DeMee ekeejee Jemlet yeepeejHessle GHeueyOe vemeleele. leecegUs megjJeeleeruee
DeMee Jemletbee eEkeceleer peemle sJelee esleele. keeueeblejeves ee Jemletbee ceeieCeerle Ie nesle
peeles.
5. Hewmes iegbletve jenle veenerle (No Blocking of Funds) peemle eEkeceleercegUs
JeJemeeeele Hewmes De[ketve jenle veenerle. leecegUs efveee&leoejeuee efceUCeejs Hewmes lees
GlHeeove Je yeepeejHessJej Kee& ke Mekelees.
6. keceer keeueeJeOeermeeer GHeegkele (Feasible for Short Term) pee JesUsme
GlHeeoke eEkeJee efveee&leoej Jemletbeer efJeeer DeuHekeeUe kejCeej Demesue DeeefCe
efoIe&keeueerve efJeeeree efJeeej vemesue lej, DeMeeJesUer Heeeoe GefJeCes ner eEkecele eb$eCeee
GHeegkele jles.
7. Ge iegCeJeee (High Quality) peemle eEkecele eeee DeLe& eebieuee opee&eer Jemlet
Demes meceerkejCe eenkeeee ceveeceOes Demeles. leecegUs GlHeeokeeuee Jemletee iegCeJeesJej
ue#e keWerle kejeJes ueeieles.
leese:
1)

peemle eEkeceleercegUs Jemletbeer efJeeer ueJekej nesle veener.

2)

peemle eEkeceleercegUs eenkeebeer JemletJejerue efvee keceer nesles, keejCe leer Jemlet Hejle
Kejsoer kejleevee les Deveskeoe efJeeej kejleele

3)

efoIe&keeU yeepeejHessle efkeCeemeeer ns OeesjCe GHeegkele veener.

4)

peemle eEkeceleercegUs yeepeejHessleerue ceesee mHeOe&keebvee leeW[ eeJes ueeieles.

136

5)

eeb[ eceeCeeJej GlHeeove, keceer ceeieCeer eEkeJee efJeeer DeMeer HeefjefmLeleer Deveskeoe
efvecee&Ce nesles.

6)

Deeeveke ceeieCeerceOes Ie Peeueeme Hewmes iegbletve He[leele.

7)

ojjespeee JeeHejeleerue Jemletbmeeer ne [eJeHese GHeegkele jle veener.

2) efMejkeeJe eEkecele (Pentration Price):

yeepeejHessle mHeOe&keebeer mebKee peemle Demesue eEkeJee eenkeebeer peemle eEkecele
eeeeer leeejer vemeles. DeMeeJesUer yeepeejHessle eJesMe kejCeemeeer megJeeleeruee Jemletbeer
eEkecele keceer sJeueer peeles. leeme efMejkeeJe eEkecele Demes cnCeleele. veblej eenkeebvee
DeeHeuee Jemletbeer meJee nesles Je ceeieCeerceOes Jee{ nesles. Jee{lee ceeieCeeryejesyej Jemletee
eEkeceleerner Jee{efJeuee peeleele. efoIe&keeU pee Jemletbvee ceeieCeer esles DeMee Jemletbyeeyelee ns
OeesjCe GHeegkele jles.
Lees[keeele ee eEkeceleer OeesjCeecegUs yeepeejHessle efMejkeeJe kejlee eslees Je DeeHeues
mLeeve efkeefJelee esles. pee Jemletvee efoIe&keeU ceeieCeer esT Mekeles lee Jemletyeeyele ns
OeesjCe GHeegkele jles. lemese veJeerve GlHeeoke yeepeejele eJesMe kejerle Demesue lejermege ns
OeesjCe GHeegkele jles. keejCe megjJeeleeruee Jemletbee eEkeceleer keceer sJeuee peeleele.
Heeeos (Advantages):
1) keceer efkebceleercegUs ceeueeeer efJeeer ueJekej nesles DeeefCe yeepeejHessJej Jee&mJe emLeeefHele
nesles.
2) ceesee eceeCeeJejerue ceeieCeercegUs yeepeejHessle DeeHeuee GlHeeoveeefJe<eeer eebieueer
eeflecee leeej nesles.
3) ceesee eceeCeeJejerue efJeeeres Heeeos efceUleele.
4) veHeeees eceeCe keceer keve eEkecele keceer sJeueeves yeepeejHessle keceer mHeOee& Demeles.
5) peueo efJeeercegUs GlHeeoveeceOes Hewmes iegbletve jenle veenerle.
leess
1)
2)
3)

4)
5)

(Disadvantages):

keceer veHeeecegUs Jemlet efJekeemeeJej Kee& kejlee esle veener.

keceer eEkecele sJetve lJejerle efJeeer Peeueer veener lej Yeeb[Jeue De[ketve He[les.
keceer eEkeceleercegUs Jemletee iegCeJeesefJe<eeer eenkeebee ceveele Mebkee esles keejCe
peemle eEkecele iegCeJeee eebieueer ns meceerkejCe meJe&meeOeejCe eenkeebee ceveele
Demeles.
veblej Jemletbee eEkeceleer Jee{leeruee eeeer Kee$eer oslee esle veener.
Jemlet keeueyeee jueeveblej efveee&leoejeee Deboepe Hemelees Je ceeieCeer keceer
nesTve ceesee eceeCeeJej leese menve kejeJee ueeielees.

137

3. mebeceCeeeer eEkecele (Transfer pricing Strategy) :

yengje^ere kebHevee mebeceCeeee eEkeceleeree GHeeesie kejleele. yengje^ere
kebHevee leebee MeeKee DeeefCe efJeYeeieere kebHevee eebeeceOes Skee Jemlet efJeefJeOe eEkeceleeruee
efJekeueer peeles. mebegkele ieeleerue efJeefJeOe Geesie mebmLeeleerue Jemlet Je mesJee eebee eEkeceleervee
mebeceCeeeer eEkecele Demes cnCelee esF&ue. ee eEkeceleercegUs cegKe kebHeveeree veHee efleee
ogece kebHeveerke[s Je Skee ogece kebHeveerke[tve ogmeNee ogece kebHeveerke[s mebeefcele kesuee
peelees. Deeeele Meguke, Hejkeere ngb[CeeJeU, efveeb$eCes Je kej F. HeefjCeece mebeceCeeee
eEkeceleerJej neslees.
4. Skee eceeefCele eEkecele (Standard Worldwide Priceing):
DeMee ekeejee eEkecele OeesjCeeceOes Skee eceeefCeke eEkecele meJe& yeepeeHesebmeeer
jefJeueer peeles. efJekeefmele, efJekemeveMeerue DeeefCe DeefJekeefmele DeMee meJe& osMeebOes Skee
eEkecele jefJeueer peeles. ner eEkecele mejemejer Jemletee Keee&vegmeej Deekeejueer peeles.
5. GlHeeove Kee& DeefOeke veHee erkeesve (Cost plus Approch) :
ee HeleerceOes megjJeeleeruee GlHeeoveeee meJe& Kee& efJeeejele Iesleuee peelees DeeefCe
ceie leeceOes DeHesef#ele veHee efceUJetve efveee&leereer eEkecele jefJeueer peeles. eEkecele
jefJeCeeeer ner Heleer ueeskeefee Deens keejCe DeefleMee meesHeer DeeefCe eesie eEkecele
oMe&efJeCeejer DeMeer ner Heleer Deens.
6. meerceeble Kee& (Margingal Cost):
ee HeleerceOes GlHeeoveeee efmLej Kee& Je yeouelee Kee& efJeeejele Iesleuee
peelees. efveee&le eEkecele ner keceerle keceer Je efveee&le yeepeejHessleerue mHeOexuee efkesue DeMeer
DemeeJeer. efveee&le yeepeejHes pej DeeflemHeOee&Meerue Demesue lej efmLej Kee& mege mLeeefveke
eEkeceleerceOetve Jemetue kesuee peelees. DeMee JesUer Hekele yeouelee Kee& Variable Cost efveee&le
eEkeceleerceOes meceeefJe kesuee peelees. keejCe GlHeeoveeee efmLej Kee& ne GlHeeoveeeceeCes
yeouele veener Goe. peeiee Je Fceejle Yee[s, keeece kece&eeNeebes Heieej, F. Hejbleg yeouelee
Kee& ne GlHeeoveeee eceeCeeJej DeJeuebyetve Demelees. ceepeeaveue kee@m ner yeouelee
Keee&eceeCes yeouele Demeles. cnCetve Demes cnCelee esF&ue keer efveee&le eEkecele ner ceepeeaveue
kee@mee meceeve DemeeJeer eeceOes yeouelee Keee&ee meceeJesMe DemeeJee. ceepeeaveue
kee@mee efveee&le eEkecele peemle Demesue lej leeceOes efmLej Kee& Je Heee&eeves, veHeeebee
meceeJesMe Demelees.
DeeHeueer eieleer leHeemee
De) Keeueerue meb%ee mHe keje.
1) efkebcele He$eke

2) ceueeF& efkebcele He$eke

3) FOB efkebcele He$eke

4) CIF efkebcele He$eke

138

5) efMejkeeJe efkebcele

6) mebeceCeeeer efkebcele

7) Fvkees ce&
ye) efkebcele He$ekeeleerue Ieke oeKeefJeCeejer Deeke=leer kee{e.
ke) ``efveee&le efkebcele jefJeCes ns Deleble DeJeIe[ keece Deens keejCe ner efkebcele ieefCeleer
Deeke[scees[erves jefJelee esle veener mHe keje.

8.6 vee veHee vee leese leb$e (Break Even Analysis)

vee veHee vee leese eeme meceso eEyeot efJeMues<eCe Demesner cnCeleele. GlHeeove
Kee& Je veHee eebes eceeCe jefJeCeejs meJe&meeceeve leb$es cnCepes BEP nese. meceso eEyeot
efJeMues<eCe leb$e efJeeereer eEkecele DeMee ekeejs MeesOetve kee{ues keer lee eEyeotuee veHeener nesle
veener leesener nesle veener. Hekele GlHeeoveeee Kee&e efceUlees.
yeepeejHessle Jemleteer eEkecele juesueer Demeles. efJeeer eEkeceleervegmeej efkebceleer
Jemletes GlHeeove Iesleues Demelee efmLej Kee& YeeieefJeuee peelees DeMeer GlHeeoveeeer mebKee
cnCepes vee veHee vee leese eceeCe nese. DeMee GlHeeove mebKesHes#ee keceer GlHeeove kesues lej
leese neslees Je peemle GlHeeove kesues lej Heeeoe neslees. Goe. Skee GlHeeefole Jemletee
efmLej Kee& 1000 . Deens. Jemleteer efJeeer eEkecele . 10/- Deens. eeee DeLe& 100
Jemletbes GlHeeove kesues lej veHee eEkeJee leese nesCeej veener. 100 Hes#ee keceer GlHeVe
kesueeme leese neslees. DeeefCe 100 JemletHes#ee peemle GlHeeove kesueeme Heeeoe neslees.
Lees[keeele 100 Jemlet ns eceeCe BEP Deens.
ns Keeueerue DeeuesKeeejs oeKeefJelee esF&ue.

139

Jejerue DeeuesKeeceOes TR Je TC js<ee pee efkeeCeer Ske$e esleele leeme BEP

Demes cnCeleele. vee veHee vee leese ns leb$e efveee&leoeeme Heg{erue keeCeemeeer GHeegkele jles.
De)peemleerle peemle Jemletbes GlHeeove keve yeepeejHessle efJeeer kejCeemeeer
ye) efveee&leereer eEkecele jefJeCes keer peecegUs efJekeuesuee ceeueeee Kee& Jemetue nesF&ue.
eMemJeer efveee&le efJeHeCeve OeesjCeeleerue efveee&le eEkecele [eJeHese DeefleMee cenJeeee
Deens. eemeeer efveee&leoejeuee Jejerue meJe& leb$eeee efJeeej keve efveee&le eEkeceleeree efveCe&e
IeeJee ueeielees.

8.7 Heeeoe GefJeCes eEkecele Je efMejkeeJe eEkecele eeleerue Hejke

(Difference between Skimming price and penteration Price)

ceueeF& eEkecele

efMejkeeJe eEkecele

1) DeLe& Meaning
megJeeleeree keeueeJeOeerceOes Jemleteer megJeeleeree keeueeJeOeerceOes Jemletbeer
eEkecele peemle sTve Heeeoe efceUJeCes eeme eEkecele keceer sTve yeepeejHessle efMejkeeJe
Heeeoe GefJeCes eEkecele Demes cnCeleele.
kejCes eeme efMejkeeJe eEkecele Demes
cnCeleele.
2) Gef< (Objective)
keceer keeueeJeOeerceOes peemleerle peemle veHee keceer keeueeJeOeerceOes ceesee yeepeejHessJej

140

efceUefJeCes

leeyee efceUefJeCes.

3) mHeOee& (Competition)
yeepeejhes"sOes mHeOee& vemesue DeMeeJesUer yeepeejHessceOes ceesee eceeCeeJej mHeOee&
Deieoer megJeeleeree keeUele ns OeesjCe Demesue lej ee eEkecele OeesjCeeee GHeeesie
GHeeesieer jles.
neslees.
4) GlHeeoveees mJeHe /ekeej Type of Product
He@Mevesyeue, veeMeJeble DeeefCe veJeervee MeesOetve pee Jemletbvee efoIe&keeU yeepeejHes GHeueyOe
kee{uesuee Jemletbee yeeyeleerle ns eEkecele nesF&ue DeeefCe eenke GHeeesieer Jemletbmees ns
leb$e GHeeesieer jles.
eEkecele leb$e GHeeesieer jles.
5) OeesjCe mJeHe Nature of Policy
ns eEkecele OeesjCe DeuHekeeUemeeer jeyeefJeues ns eEkecele OeesjCe efoIe& keeUemeeer jeyeefJeues
peeles.
peeles.
6) yeepeejHes Market Coverage
pee efkeeCeer Jemletuee peemle eEkecele osleerue efJemle=le DeMee yeepeejHessmeeer GHeeesieer
DeMeee ceee&oerle yeepeejHessle ns leb$e Demes ns eEkecele leb$e Deens.
eMemJeer jles.
7) veHee eceeCe (Profit Margin)
ee eEkecele leb$eeceOes veHeeees eceeCe peemle eeceOes veHeeees eceeCe keceer Demeles
Demeles.
yeepeejHes ceeser Demeles.
8) peeefnjele Advertising
ceesee eceeCeeJej peeefnjeleermeeer Kee& efJeee Je=er Kee& Je peeefnjele Kee& ne
kejeJee ueeielees.
efJeee veieeeceeCes kejeJee ueeielees.
SHe Dees.yeer.eEkecele DeeefCe meer.Deee.SHe efkecele eeceOeerue Hejke (Difference
between FOB Price & CIf Price):

SHe Dees.yeer.eEkecele

meer. Deee.SHe eEkecele

1) DeLe& (Meaning)
penepeeJej ceeue e{efJeCeeHeeleee meJe& eeceOes ceeue HeeefJeCeeee Jeenletke Kee&
Kee& efveee&leoejeme kejeJee ueeielees. eeceOes lemese yebojeJejerue Oeeskeeeee efJecee ne Kee&
yebojeJejerue kej mege efveee&leoejeueee efveee&leoejeuee kejeJee ueeielees.
YejeJee ueeielees.
2) meg$e (Formula)
FOB eEkecele = FOB Kee& + veHee-kej CIF efkebcele = FOB eEkecele + efJecee +
Yee[s (penepe / efJeceeve)
meJeueleer.
3) ueeskeefeelee (Popularity)
Hejkeere JeeHeejeceOes peemle eeefuele Je ee Heleeruee FOB eEkeceleeree leguevesle

141

ueeskeefee DeMeer ner Heleer Deens. keejCe keceer ueeskeefeelee Deens keejCe ee Heleeree
Deeblejje^ere JeeHeejeleerue ceevelee eeHle. JeeHej keJeefelee kesuee peelees.
4) cetue (Value)
FOB eEkecele ner CIF eEkeceleerHes#ee keceer GIF eEkeJee FOB eEkeceleerHes#ee KetHe peemle
Demeles keejCe ee eEkeceleerceOes Yee[s Je efJecee Demeles keejCe ee eEkeceleerceOes Yee[s Je efJecee
Kee& meceeefJe vemelees.
eebee meceeJesMe Demelees.
5) penepeeleerue peeiese Deej#eCe (Shipping Space)
Deeeeleoejeuee penepeeleerue peeieses efveee&leoejeuee penepeeleerue peeieses
Deej#eCe kejeJes ueeieles Je penepeees veeJe Je Deej#eCe kejeJes ueeieles.
peeiee F ceeefnleer efveee&leoejeme keUJeeJeer
ueeieles.
6)Oeeskee
penepeele ceeue e{efJeueeveblej meJe&e Deeeeleoejeee
yebojeHeele
ceeue
peyeeyeoejer Je Oeeskee ne Deeeeleoejeme HeesnesesHeeleeer meJe& peyeeyeoejer Je Oeeskee ne
mJeerkeejeJee ueeielees.
efveee&leoejemee IeeJee ueeielees.
7) efveee&&le meJeueleer (Incentives)
efveee&leoejeuee efceUCeeNee meJe& meJeueleer ee CIF efkebcele FOB eEkeceleerle Heeblejerle
FOB eEkeceleervegmeeje efceUleele.
kevee ceie meJeueleer efouee peeleele.
8) kele&Je (Obligation)
efveee&leoejeeer kele&Je keceer Demeleele eeceOes efveee&leoejeuee peemle kele&Je Heej
keejCe Yee[s Je efJecee Kee& Deeeeleoej oslees Hee[eJeer ueeieleele keejCe Hekele peyeepeeJej
ceeue HeesneJetve eeuele veener lej Yee[s Je
efJecee F. kele&Jes Heej Hee[eJeer ueeieleele.

8.8 meerceeble HeefjJeeeJej DeeOeeefjle efkebcele (Marginal

Cost

Pricing)

meerceeble HeefjJee cnCepes yeouelee Kee& yeouelee Keee&Jej DeeOeeefjle eEkecele

jefJeleevee GlHeeoveeee mLeerj Kee& (Fixed Cost) DeeefCe yeouelee Kee& (Variable
Cost) efJeeejele Iesleuee peelees. yeouelee Keee&eer (meerceeble HeefjJeeeeer) JeeKee
Heg{erueeceeCes kejlee esF&ue.
``GlHeeove Jee{efJeues DeLeJee keceer kesues Demelee SketCe Keee&ceOes pees Hejke
He[lees leeme yeouelee Kee& Demes cnCeleele.''
SketCe Keee&eer efJeYeeieCeer meerceeble HeefjJeeeJej DeeOeeefjle eEkecele jefJeCeemeeer
oesve efJeYeeieele kesueer peeles.

142

De) efmLej Kee& (Fixed Cost):

pees Kee& GlHeeove Je efJeeer Jee{efJeues Demelee DeLeJee keceer kesues Demelee leese
jenlees cnCepese yeouele veener leeme efmLej Kee& cnCeleele. Goe.

peeiee Je Fceejle Yee[s

keeece kece&eeNeebes Heieej
keeee&ueeeee efJepesee Kee&
keeee&ueeerve Kee&
efJeceees nHles
JeJemLeeHeveeee Kee&
ceefMevejer Je eb$emeecegeer
mebMeesOeve DeeefCe efJekeeme F.

ye) yeouelee Kee& (Variable cost):

GlHeeove Je efJeeer eeceOes yeoue Peeueeme pee Keee&Jej ele#e HeefjCeece neslees
leeme yeouelee Kee& Demes cnCeleele. Goe.

keee ceeue.
GlHeeoveeMeer ele#e mebyebOeerle cepetj (ele#e cepetjer).
efveee&le GlHeeoveeme ueeieCeejs FbOeve Je Jeerpe.
efveee&le ceeueeeer yeebOeCeer Je KetCe.
iegoeceeHeemetve yebojeHeeleeer Jeenletke.
efveee&leermebyebOeerle eeJes ueeieCeejs keefceMeve.
efveee&le efJeYeeie JesieUe Demeueeme leeee Kee&.
Flej mebyebOeerle Kee&.

meerceeble HeefjJeeeJej DeeOeeefjle eEkecele jefJeleevee Hekele yeouelee Kee& efJeeejele

IeeJee ueeielees. ee Keee&ceOetve efveee&leoejebvee efceUCeeNee meJeueleer Jepee keve ceiee
efJeeejele IeeJee DeeefCe leeceOes meJe&meeOeejCe veHee (DeHesef#ele) efceUJeeJee.
ee eEkeceleeree JeeHej kesueecegUs efveee&leoejeuee yeepeejele eJesMe kejCes megueYe
nesles. keejCe mHeOe&keebHes#ee eEkecele keceer sJelee esles. keejCe ele#e GlHeeoveeee Kee&
efveee&le yeepeejHes Deefle mHeOee&Meerue Demesue lej mLeeefveke eEkeceleerletve Jemetue kesuee peelees.
cnCepese efveee&leerletve Hekele yeouelee Kee&e Jemetue kesuee peelees. keejCe efmLej Kee&
efJeeervegmeej yeouele veener. ee efkebceleercegUs yeepeejHessleerue mHeOexuee eYeeJeerHeCes leeW[ oslee
esles.

143

meerceeble HeefjJeeeJej DeeOeeefjle eEkeceleer Heg{erue HeefjefmLeleerlee GHeegkele jleele.

mLeeefveke yeepeejHessle HegjJee kevener Deefleefjkele #ecelee Demeueeme
mebmLee Hekele efveee&efleefYecegKee vemesue lej (cnCepes osMeebleie&le yeepeejelener efJeeer
kejCeejs.)
osMeebleie&le yeepeejHessletve efmLej Kee& HetCe&HeCes Jemetue nesle Demesue lej.
mebmLee pej eLecee efveee&leerceOes eJesMe kejerle Demesue lej.
yeepeejHess efkeJetve sJeCeemeeer DeeefCe mHeOexuee leeW[ osCeemeeer F.

8.9 meejebMe
Deeblejjeere yeepeejHessle mHeOe&keebeer mebKee ceeser Demeueeves efveee&le efkebcele ner
Deleble cenJeeeer yeeye Deens.
GlHeeove Je efJeHeCeve Kee&, ceeieCeer, mHeOee&, Heee&eer Jemlet, mejkeejer meJeueleer,
kej meJeueleer, mejkeejer efveeb$eCes, efJeHeCeve OeesjCe, GlHeeoveees mJeHe, DeeefLe&ke mLewe& F.
ecegKe Ieke efkebceleerJej eYeeJe ekele Demeleele.
efveee&le efkebcele, JeJenejleerue Deer, efveece F. ee meceeJesMe DemeCeejs He$eke
cnCepes efveee&le efkebcele He$eke. FOB efkebcele He$eke, C&F efkebcele He$eke, CIF efkebcele
He$eke, FAS efkebcele He$eke, FOR efkebcele He$eke ns efkebcele He$ekeees keener ekeej
Deensle.
efveee&le efJeHeCeveeceOes efkebcele OeesjCe Deleble cenJeees Deensle. efkebcele efJe<eeke
[eJeHeseeceOes ceueeF& efkebcele, efMejkeeJe efkebcele, mebeceCeeeer efkebcele, Skee eceeefCele
efkebcele, vee veHee vee leese leb$e, meerceevle HeefjJee DeeOeeefjle efkebcele F. [eJeHese
ceneJeees Deensle.

8.10 eMve
1.

efveee&le eEkecele cnCepes keee ? efveee&le eEkeceleerJej eYeeJe ekeCeejs Ieke mHe
keje.

2.

efveee&le ceeefnleerHe$eke Je leees ekeej efJeMeo keje.

3.

efveee&le eEkeceleereer efJeefJeOe leb$es mHe keje.

4.

vee veHee vee leese leb$eeJej erHe efuene.

5.

meerceeble HeefjJee eEkecele mHe keje.

6.

Keeueerue meb%ee mHe keje.

De) vee veHee vee leese efyebot

144

ye) meceso efyebot

ke) meerceevle HeefjJee
[) efmLej Kee&
F) yeouelee Kee&

8.11 meboYe&
Export Marketing Michel Vaz Manan Prakashan

efveee&le efJeHeCeve - ee efueceCe Sheth Publication

efveee&le efJeHeCeve - IDOL Course Material
efveee&le JeJemLeeHeve - eYeekej osMeceeves
Deeblejje^ere efJeHeCeve cesOee keeveskej
International Marketing M.C. D' Mr. Kelasmith
International Marketing - Prf. Milhel Vaz.

*****

145

9
keeee&lceke DeeefCe OeesjCeelceke eewke
Ieke jevee
9.0
9.1
9.2
9.3
9.4
9.5
9.6
9.7
9.8
9.9

Gefs
emleeJevee
1997-2002 es efveee&le Deeeele OeesjCe
2002 les 2007 es efveee&le Deeeele OeesjCe
efveee&le Deeeele yeBke
efveee&le Hele Je nceer ceneceb[U
efveee&le ceeue Jeenlegkeereer keee&Hele
meejebMe
eMve
meboYe&

9.0 Gefes (Objectives)

ee Heeeee DeYeemeeveblej efJeeeLeevee.
1) efJeosMeer JeeHeej keee&Heleer mecepesue.
2) efveee&le Deeeele yeBkesefJe<eeer ceeefnleer efceUsue.
3) efveee&le Hele Je nceer ceneceb[Ueyeeyele ceeefnleer efceUsue.
4) efveee&le ceeue Jeenletkeereer keee&Heleer mecepesue.

9.1 emleeJevee
meJe&meeOeejCeHeCes oj Heee Je<eeveer keW mejkeej efJeosMeer JeeHeej OeesjCe peenerj
kejles. meoj OeesjCeele keener ogmlee kejeJeeeee Demeleerue lej lee ojJe<ee&ves kesuee
peeleele. efveee&le efJe<eeke Gef Hetleea ns efJeosMeer JeeHeej OeesjCeees cegKe Oese Jee nslet
Demetve lee vegmeej efveee&le-Deeeele OeesjCeele keener metevee Je GHeeeeespevee megeefJeuee
peeleele. meojee OeesjCeevJees efveee&leoejeme keener efJeMes<e ueeYe, meJeueleer Deefce<es Je keener
meeseer megefJeOee osCeele esleele.

146

9.2 1997-2002 es efveee&le Deeeele OeesjCe

ee OeesjCeeeer cegole 5 Je<eeeer nesleer.
9.2.1 cegKe Gefs:
i)

peeieefleke efJeHeCeveeee peemleerle peemle ueeYe GefJeCeeee eelve kejCes.

ii)

efveee&le eesie GlHeeoveebmeeer keee ceeue, eb$emeeceeer, leb$e%eeve F. yeeyeer GHeueyOe

keve osCes.

iii)

ke=<eer #es$eele DeeOegefveke leb$e%eeveeee JeeHej Jee{eJee eemeeer MeslekeNeebvee efJeefJeOe

meJeueleer osT kejCes.

iv)

mesJee #es$eele leb$e%eeveeee JeeHej Jee{Jetve iegCeelceke opee& Jee{JeCes Je leeeesies

jespeieejeee mebOeer GHeueHOe keve osCes.

9.2.2 vescekes keee Peeues ?

- efveee&leoejebvee Deeeele eesie keee ceeue, eb$emeeceeer, leb$e%eeve F. yeeyeeRee lJeefjle
HegjJee kejCeeee erkeesveeletve 542 JemlegbJejerue Deeeele efveyeOe nefJeCeele
Deeues.
- 392 (Deboepes) Jemlegvee efveebef$ele eeoerceOetve nefJeCeele Deeues Je leebvee Keguee
HejJeevee eeoerle mLeeve osCeele Deeueer.
- eer[e efJe<eeke meeefnle ie=nGeesieeleerue GlHeeoves (Goe. ueesCeeer, HeeHe[ F.) ceOe,
efe[e meeefnle eebee efJeMes<e Deeeele HejJeeveeceOes meceeJesMe kejCeele Deeuee.
- efveee&leoejebmeeer kejcegkele Deeeele eespevee, cetueeOeeefjle DeeieeT HejJeevee OeesjCe j
kejCeele esTve kejefOeefle Heeme yegke eespevee DeefmlelJeele Deeueer Je ee eespevesletve
GHejeskele j kesuee iesuesuee eebieuee yeeyeeRee meceeJesMe kejCeele Deeuee.
- Yeeb[Jeueer JemlegbJejerue Deeeele kej 15kekes Jeve 10 kekes Flekee keceer Peeuee.
- Metve Deeeele kej eespevesle meceeJesMe DemeCeeNee ke=<eer#es$e Je leemeboYee&leerue mebueive
Jemlet eebleerue ceee&oe 5 keeserJeve 20 keeser Hees Flekeer kejCeele Deeueer.
- ke=<eer #es$eeme efJeMes<e eeOeeve osCeeNee erkeesveeletve JeeHeej ie=ns Je efveee&le ie=ns
mLeeHeve kejCeeme HejJeeveieer osCeele Deeues.

147

- meesveees oeefieves efveee&le kejCeemeeer, meesveeee meee kejCeemeeer DeefOeke=le

mebmLeebeer mLeeHevee kejCeele Deeueer.
- mebieCeke #es$e ceeefnleer leb$e%eeve #es$eeMeer efveieef[le efveee&leeryeeyele kegefjDej mesJeebeer
ceole IesCeeme HejJeeveieer osCeele Deeueer.
- Fbjvesee ceeOeceeletve Les efveee&le kejCeeme HejJeeveieer osCeele Deeueer.
- efveee&le eesie efJeegle GHekejCeebJejerue IemeeNeeeer lejleto meueie leerve Je<ee&ee
keeueeJeOeermeeer 70kekes kejCeele Deeueer.
- ueIeg GeesieevJees yeveefJeuee peeCeeNee efveee&leeesie ceeueeme efJeMes<e Deeeele HejJeevee
eeoerle mLeeve osCeele Deeues. Je leebeer ceee&oe 1kekes Jeve 2kekes Jee{efJeCeele
Deeueer.
- ueIeg Geesieeletve nesCeejer efveee&le pej 9 Hes#ee peemle Demesue lej efveee&leoejebvee Je
JeeJemeeefeke mebmLeebvee 1 kekee peeoe efJeMes<e HejJeevee meJeuele osT kejCeele
Deeueer.
- cegkele Deeeele HejJeeveeee keeueeJeOeer Ske Je<ee&Heemetve oer[ Je<ex kejCeele Deeuee.
- Hee&ve JeJemeeeebvee keeeosMeerj Je Jewekeere mesJee osT kejCeele esCeeNee mebmLeevee
efveee&le ie=nebee opee& osCeele Deeuee.
- Yeeb[Jeueer Jemlegbee efveee&leJe=er eespevesDebleie&le esCeeNee keeHe[, jmeeeve Je Hueemerke
GeesieebceOeerue ceee&oe 30 keeserJeve 1 keeser Hees kejCeele Deeueer.
- efveee&le eeeree efJeYeeie cegkele JeeHeej efJeYeeieele HeefjJeefle&le kejCeele Deeuee.
- kej meJeuele eespevee metmet$eerle Je megmegerle kejCeele Deeueer.
- efveee&leHetJe& HeleHegjJee ceee&oe 5kekes Jeve 10kekes kejCeele Deeuee.
- GlHeeefole Jemletbee 50kekes efveee&le Peeueer lej DeMee GlHeeokeebvee efJeMes<e eerve kee[&
GHeueyOe keve osCeele Deeues.
- efveee&le JeJenejeleerue Kee& Je efveee&leerme nesCeeje GMeerj keceer kejCeemeeer
Deesceye[meceve eeeree jeyeefJeCeele Deeueer.

148

9.3 2002 les 2007 es efveee&le Deeeele OeesjCe

- megceejs 715 JemlegbJejerue DeeeeleerJejerue mebKeelceke efveyeOe j kejCeele Deeues.
- ke=<eer #es$eeMeer mebyebefOele Jemlegbee efveee&leermeeer DemeCeejer veeWoCeer Je yeebOeCeer
meboYee&leerue meJe& efveeb$eCes GefJeCeele Deeueer.
- ient Je ieJneJejerue eeereepeve HeoeLe& eeJejerue yeebOeCeer Je mebKeelceke efveCe&e 5 ceee&
2002 uee GefJeues iesues.
- eeceerCe efJeYeeieeleerue efveJe[ke #es$eebee meceeJesMe Meslekeer GlHeeove efveee&le efJeYeeieele
kejCeele Deeuee. Demee efJeYeeie mLeeHeve kejCeeceeies MeslekeNeebvee Deeblejje^ere
yeepeejHessle eJesMe kejCes megkej JneJes ne GsMe Deens.
- efveee&leeree o=erkeesveeletve ueIeg Je kegerjeseesieebJej efJeMes<e ue#e osCeele Deeues Deens.
DeMee Geesieebejs efvecee&Ce nesCeeNee Je efveee&leerme eesie DemeCeeNee Jemletbmeeer 5
keeseRee efveOeer jeKetve sJeuee iesuee.
- efJeHeCeer eJesMe eespevesee (Market Access Iniciative scheme) ceeOeceeletve
efJeHeCeve Je efJeeermeeer meJe& eeeree HetCe& kejCeeee erkeesveeletve efveee&le Je=er JneJeer
eemeeer efveee&le ie=nebmeeereer ceee&oe 5 keeser F. sJeCeele Deeueer.
- efveee&le Je=ermeeer ueueeceYetle Je Glke= Menjs Je leeleerue efJeYeeieeeer efveJe[ keve
efveee&leeJeCe ieeseRvee Jemletbvee GeesvcegKe efveee&leeree opee& eeHle keve osCeele Deeuee.
- efnjs, meesves eebee oeefieveebJejerue cetueeJeOeeale kejees eceeCe 10kekes Jeve 7kekes
Flekes Keeueer DeeCeCeele Deeues.
- efJeMes<e DeeefLe&ke #es$eeeer Jee{leer ueeskeefeelee ue#eele IesTve ee #es$eele mebueive
DemeCeeNee JeJemeee mebmLeebvee Heg{erue meJeueleer osCeele Deeuee.
- efJeMes<e DeeefLe&ke #es$eele yeBkeebee mLeeHevesee ceeie& ceeskeUe kejCeele Deeuee.
- efveee&leermebyebOeeree efJeefJeOe efkeeke eeereebes megueYeerkejCe keve ee Deleble
megmegerle kejCeele Deeuee.
- efveee&leoejebee keeceeee Jesie Jee{efJeCeeee erves leebvee efJeefJeOe ekeejs mebieCekeere
ueeYe GHeueyOe keve osCeele Deeues. mejkeejer keeee&ueeebes mebieCekeerkejCe kejleevee
JeeefCepe DeLe& DeMee ceb$eeueeebvee Les efveee&leoejebvee mebieCekeeejs mebHeke& meeOeCeeeer
megefJeOee GHeueyOe keve osCeele Deeueer Deens.

149

- Yeejleees HejosMeeleerue otleeJeeme Je Yeejleere efveee&leoej eebeele meeleleeves mebHeke&

jeneJee ee erkeesveeletve GlHeeoveebeer ceeefnleer Je eoMe&ve ee yeeyeeRkejerlee
FbjvesJej Skee ceeefnleer mLeUeeer (Portal) mLeeHevee kejCeele Deeueer Deens.

9.4 efveee&le Deeeele yeBke

9.4.1 mLeeHevee
-

mLeeHevee
cegKe keeee&uee
MeeKeeefJemleej
osMeele MeeKeeefJemleej efJeosMeele MeeKeeefJemleej -

1 peeves. 1982 jespeer Yeejleere mebmeosee keeeeevJees

cegbyeF& veefjceve Hee@F&.
SketCe mene
efouueer, keuekeee, esVeF&.
Deefyeopeeve, Jee@eEMeive, eEmeieeHetj

9.4.2 cegKe Gefs:

i)

efveee&le DeeeeleerceOes meeleleHetCe& keee&jle DemeCeeNee Geesieebvee DeLe&HegjJee kejCes.

ii)

mebieCeke #es$e, meuuee, mesJee, GlHeeove #es$e, Yeeb[Jeueer Jemlet F. JeJemeeeele

HejosMemLe JeeHeej Goerce meebYeeUCeemeeer.

iii)

efveee&leoej lemese Deeeeleoejebvee Hejkeere eueveeceOes efJeeere HegjJee kejCes (Deer

ueeiet).

iv)

mebegkele meenme GHeece pej HejosMeele eeuet Demeleerue lej leebvee efJevee De[LeUe
meeleleHetCe& efJee HegjJee kejCes.

v)

efveee&leoejebvee kepe& HegjJee kejCeeNee yeBkeebvee DeefOekelece efJeeHegjJee kejCeeee

erkeesveeletve DeeefLe&ke menee kejCes.

vi)

peeieleerke efJeHeCeerle efveee&le ngb[eebeer efJeeer kejCes DeLeJee kejJeCes.

vii)

efJeefMe efveee&leoejebvee lemese Deeeeleoejebvee pee efJeemebmLee oerIe& cegoleereer kepex

osleele leebvee leebes ekeuHe HetCe& kejCeemeeer meeleleeHetCe& DeLe&HegjJee ele#e Jee
Deele#e (yeBkeebceeHe&le) Deiej (efJeeere mebmLeeceeHe&le) kejCes.

viii)

efveee&le JeeHeejeyeeyeleerle keener efveee&le kebHeveebmeeer peeeceeCes cee yeBke, MesDeme&

Je yeeB[eer nceer osleele leeeceeCes efveee&le yeBkee DeMee efveee&le yeBkeemeeer keee&
kejles.

ix)

Hejkeere eueveees DeefOeke=le JeJenej Deeeeleefveee&le yeBkesceeHe&le kesues peeleele.

x)

efveee&leoejebvee leebef$eke, eMeemekeere, JeJemLeeHekeere mesJee HegjefJeCes.

xi)

efveee&le Deeeele JeeHeejeceOes HeleHe$eeee DeeOeejeJej ngb[ee eqmJekeejCes lemese

omleSsJepe mJeerkeejCes.

150
xii)

efveee&leoejebee Jeleerves HeleHe$eeJej efveee&leoejeme kepe&HegjJee kejCeeNee yeBkesme

He=ebkeve kejCes.

9.4.3 kepe&HegjJeeees ekeej

efveee&le Deeeele yeBke, efveee&leoejeme Les kepe&HegjJee kejles. eees cegKele: oesve
ekeej He[leele.
1) efveOeerYetle meenee :
- efveee&le Deeeele yeBke efveee&leoejebvee Les efJeeHegjJee kejles.
- ceOece Je oerIe& cegoleereer kepex efveee&leoejebvee GHeueyOe keve osCes.
- ueebyeCeerJej ekeCeele esCeeNee kepee&ee (Deferred credit) mJeHeele DeLe&meenee
kejCes.
- efveee&leoejebee yeBkesves pees penepeele ceeue YejCeeHetJeeameeeree kepe&HegjJee kesuesuee
Deens. lees pej DeHegje Demesue lej DeMee JesUsme efveee&leoejeuee DeefOekelece kepe&HegjJee
kejCeemeeer yeBke keefye Demeles. DeLee&le efveee&leoejeeer #ecelee esLes ojJesUsme
peesKeueer peeles.
- Yeejleele keenerJesUsme pes Hejkeere JeJenej nesleele leeletve pes Hejkeere eueve eeHle
nesles. DeMee JeJenejebmeeer efveee&lemeMe JeeHeeje (Deemed Export) ee opee& eeHle
keve osCeemeeer efveee&le yeBke ceole kejles.
- efveee&leoej Je Deeeeleoej eebeele meeleleeHetCe& JeJenej nesle Demeleerue lej
DeMeeJesUsme mecepee Deeeeleoejeme keener keejCeecegUs DeHegje efJeeHegjJee peeCeJele
Demesue lej leeJesUsme Yeejleere efveee&leoejeeeleHexe les IesCeeee DeerJej
Deeeeleoejeme kepe&HegjJee kesuee peelees. leeme Deeeele meeleleHetCe& kepe&menee
(Line of Credit) Demes cnCeleele. DeMee leNnsee kepe&HegjJee kejCeejer efveee&le
Deeeele yeBke ner SkecesJe yeBke Deens.
2) efveefOeJeeflejerkele DeLe&HegjJee :
- efveee&leoejemeeer DeeieeT osCeemebyebOeereer nceer osCes
- efveee&leoejeee keee&#eceles meboYee&le Deeeeleoejeee yeBkesme nceerHe$e osles.
- efveee&le kejej HetCe&lJeeme vesCeemeeer efveee&lepeoej lemese Deeeeleoejeme ceole kejCes.

151

- peeieefleke yeepeejebceOeerue yeoueles Hejkeere eueveoj Deeblejje^ere yeepeejHessle nesCeejs

mebMeesOeve, Deeeele efveee&leermeboYee&leerue JeJenejebeer ceeefnleer Je meuueeieejeeer Yetefcekee
efveee&le-Deeeele yeBke Heej Hee[les.
- efveee&le Jee{erkejerlee Deefleefjkele jeKeerJe efveOeereer lejleto kejCes.
- Yeeb[Jeueer Jemlet Je DeefYeeebef$ekeer Jemlet eebee efveee&leerle Jee{erkejerlee kepe& osCeeyeeyele
Deveske GHeece Deeeele efveee&le yeBke jeyeJeles.
- kee@cHegj mee@HeJesDej efveee&le keee&eceebvee efJeeHegjJee kejCes.
- osMeebleie&le Je efJeosMeele yeebOekeece ekeuHeebvee efJeemeenee Je meuuee osT kejCes.
- Yeejleere JeeHeejer yeBkeebvee ceOece Je oerIe& cegoleereer kepex osCes. lemese JeeHeej
Je=ermeeer cenJeees ekeuHe ceeieea ueeieCeeee erkeesveeletve ueueeceYetle nesCeejs
efJeemenee osT kejCes. ns cenJeees keee& efveee&le Deeeele yeBkeske[tve kesues peeles.

9.5 efveee&le Hele Je nceer ceneceb[U (ECGC)

9.5.1 emleeJevee
Deeblejje^ere JeeHeej eCeeueerle efveee&leoejeme kepe&HegjJee kejleevee leele
efJeefJeOe peesefKecee, Oeeskes Demeleele. ns Oeeskes Je peesefKecee keceer JneJeele Je efveee&le yeBkeske[tve
JeepeJeer eceeCeele DeLe& Jee efJeeHegjJee JneJee ee erkeesveeletve meve 1964 meeueer efveee&le
Hele Je nceer ceneceb[Ueeer mLeeHevee kejCeele Deeueer. Yeejle mejkeejleHex efJeefOeJele mJeHe
ef[meWyej 1983 meeueer esTve meJe&mJeer mejkeejer mebmLee Demes eflees mJeHe yeveues.
keWmejkeejee JeeefCepe ceb$eeueeeee osKejsKeerKeeueer ner mebmLee keee&jle Deens. ee
ceneceb[Ueee mebeeuekeebceOes
-

Yeejle mejkeejes eefleefveOeer.

efjPeJe& yeBkeses eefleefveOeer.
yeBkeeRie #es$eeleerue ceeveJej.
efJecee #es$eeMeer mebyebefOele peeCekeej.
efveee&le #es$eeleerue lep%eebee meceeJesMe Demelees.

pee efveee&leoejebvee efJecee megj#ee HegjJeueer peeles leebvee DeLe&meeneeemeeer ns

ceneceb[U DeeefLe&ke lejleto kejles. pee eespevee meoj ceneceb[UeleHex jeyeefJeuee iesuee
leecegUs efveee&le JeeHeeNeebvee DeeHeuee Yeeb[Jeueeyeue megjef#eleleseer peeCeerJe Peeueer Je les
efveOeexkeHeCes efveee&le JeeHeej ke Mekesue. efveee&leoejebvee pej oerIe& cegoleeree efJecee

152

megj#esmeefnle efJeeHegjJee Peeuee lej Hejkeere JeeHeejele DeeHeues efveee&leoej Gece Yetefcekee
yepeeJet Mekeleele ns ue#eele IesleueeJej ceneceb[Ueves efveee&leoejebvee efJeefJeOe ekeejee efJecee
eespevee osT kesuee. leebee Oeeskeeebee leHeMeerue eeeceeCes.
-

Deeeeleoejeeer (HejosMemLe) efoJeeUKeesjer mJeerkeejCes.

DeeqmJeke=le ceeueees Hewmes oerIe& cegoleerHeele ve osCes.

efveee&le ceeue Deeeeleoejeke[tve DeeqmJeke=le nesCes.

jepekeere Oeeskes.
Deeeeleoejeee osMeeves Deeeveke ueeiet kesuesues DeeeeleerJejerue efveyeOe efveee&le Hele Je
nceer ceneceb[Ueeer Gefs.

efveee&leoejebvee efveee&leJe=ermeeer efJeefJeOe nceer osT kejCes.

efveee&le JeeHeejeee Hele efJecee GlejefJeCes.

efveee&le megueYeerkejCe Je JewefJeOe meeOeCeemeeer efJeefJeOe meeseer megefJeOee osT kejCes.

mejkeejves efveee&leermeboYee&leerue meesHeJeuesueer peyeeyeoejer Hee[ Hee[Ces.

efveee&leoejebvee ele#e efJee HegjJee ve kejlee pee efveee&oejebvee efveee&le yeBkeske[tve

DeLe&meenee Iesleues Deens. lesLes efveee&leerceOeerue JesieJesieUs Oeeskes efJeeere
mebmLeebyejesyej Jeetve IesCes.

efveee&leoej Je efJeeHegjJee kejCeeNee mebmLeebvee efJeefJeOe efJecee He$eeejs mebj#eCe

HegjJeCes.

HejosMemLe Deeeeleoejeee HeleHeefjefmLeleeryeeyele eLeeeesie efJeefnle ceeefnleer

efveee&leoejebvee leebee iejpesvegmeej HegjJeCes.

efveee&leoejeme oerIe&cegoleeree mJeHeele keee ceeueeee Deeeeleermeeer efveee&le

yeBkesceeHe&le HeleHegjJee kejCes.

efJeefJeOe HeleHegjJee kesuee iesuesuee efveee&leoejebee yeBkeebvee HeleHegjJeeefJe<eeke nceer

osCes.

9.5.2 efJecee GlejJeuee peeCeeNee Oeeskeeebes ekeej

meoj ceneceb[U efJeefJeOe ekeejee Oeeskeeebee efJecee GlejJeles. ns Oeeskes Je lee
Debleie&le esCeejs leebes ekeej Heg{erue eceeCes.
1. JeeHeejer Oeeskes - eeceOes
- Deeeeleoejeeer veeoejer
- eqmJeke=le ceeueees Hewmes oerIe& cegoleerHeele ve osCes
- ceeue DemJeerke=le kejCes.

153

2. jepekeere Oeeskes
-

efveee&leoejebvee efveee&le cetue HeeebceOes efceUCeele nesCeeNee De[eCeer.

Yeejleees Deeeeleoej osMeeMeer eg nesCes, mebIe<e& nesCes.
Deeeeleoejeee osMeele eeoJeer ceepeCes.
efveee&leoej Jee leeee eefleefveOeer eebee keeee&le Peeuesuee egkee.
Hejkeere eueve efJeefvecee ojele Peeuesuee egkeebee meceeJesMe ee OeeskeeeceOes neslees.

9.5.3 efveee&leoejeeer iejpe YeeieefJeCeemeeer oesve ekeejeer efJeceeHe$e ceneceb[U

osT kejles.
1. meJe&meeceeve efJeceeHe$e.
2. efJeMes<e efJeceeHe$e.
1. meJe&meeceeve efJeceeHe$e - cegKe cegs:
-

JeeHeejer + jepekeere Oeeskeeebee meceeJesMe Demelees.

efJeefMe penepe efJeceeHe$e Hekele jepekeere Oeeskeeebmeeer osT kesues peeles.

meJe&meceeJesMeke Oeeskes (efJeefMe penepe) ie=nerle Oeve osT kejCeele Deeuesues
efJeceeHe$e.
kejejevJees efvecee&Ce Peeuesues efJeceeHe$e

jepekeere Oeeskeeemeeer osT kejCeele Deeuesuee efJeefMe penepe efJeceeHe$eele

cegKelJes jepekeere Oeeskeeebee meceeJesMe kesuesuee Demelees. GHejeskele veceto kesuesuee jepekeere
OeeskeeecegUs Deeeele HejJeevee j nesCes Je leeee vegleveerkejCeemeeer Peeuesuee Keee&ee eele
meceeJesMe Demelees.
meJe&meceeJesMeke (efJeefMe penepe) Oeeskes eele.
- JeeHeejer + jepekeere Oeeskeeebee meceeJesMe Demelees.
- Deeeeleoejeeer efoJeeUKeesjer Je leecegUs ceeueees Hewmes ve efceUCes ee yeeyeeRee meceeJesMe
Demelees.
kejejevJees osT kejCeele esCeeNee efJeceeHe$eele pee leejKesme efveee&leermebyebOeer
kejej Peeuee Demesue lee leejKesHeemetve kejej efJeceeHe$e GlejJeues peeles.
keesCelesner keejCe ve oslee Deeeveke HejJeevee j yeeoue nesCes eEkeJee efveee&leerle
yebOeves Je De[LeUs esCes F. Oeeskeeeee eele meceeJesMe Demelees.
meeOeejCele: meJe& efJeceeHe$eeeer cegole 12 ceefnves Demeles Je 90kekes Heele
vegkemeeve YejHeeF& efveee&leoejebvee efceUles.

154

2) efJeMes<e efJeceeHe$es :
efveee&leoejebee efJeefMe iejpee ue#eele IesTve meoj efJeceeHe$es ceneceb[UeleHex
osT kesueer peeleele. leees efJeefJeOe ekeej eeeceeCes.
De) es<e efJeceeHe$e:
es<ekeeee&ejs (through consignment) efveee&le kesuesuee ceeueeeer nceer ns
ceneceb[U mJeerkeejles. ceeueeeer efveee&le kesueeHeemetve leeleerue meJe& JeeHeejer Oeeskes Je
jepekeere Oeeskeeebee eele meceeJesMe Demelees.
ye) yeebOekeeceemebyebOeeres efJeceeHe$e :
HejosMeele yeebOekeeceemeeer pej SKeeee JeeHeeNeeves keb$ee mJeerkeejues Demesue lej
keee ceeueeee HegjJeeeHeemetve efJeefJeOe peesKeercee Je keb$ee HetCe& nesF&Heeleee Oeeskeeeeer
(peele DeJepe[ eb$es Goe. yegue[esPej, esve, ^ke efceeCe ceefMevme F. meceeJesMe Demelees).
ke) mesJee efJeceeHe$e:
HejosMemLe Deeeeleoejebvee osT kesuesuee mesJeebmeboYee&leerue Oeeskeeebee eele
meceeJesMe kesuesuee Demelees. eele Deeeeleoejeves mesJeebeer eEkecele ve YejCes, leebef$ekemesJeebeer
Hetleea ve kejCes mJeeefcelJeOeve, Yee[sHe$e F. yeeyeere meceeefJe Demeleele.
[) efJeHeCeer efJekeeme efJeceeHe$e:
Yeejleere efveee&leoejeuee efJeosMemLe yeepeejebeer HeenCeer, eefmeerleb$es,
efveee&leJeOe&ve, ceeueeee meee ee yeeyeermeeer kesuee peeCeeNee Keee&ee nceeryeeyele ns
efJeceeHe$e Demeles. eele 50kekes leJeeJej vegkemeeveeree Jeee ceneceb[U Geueles.
F) efveee&le efJee efJecee He$e :
efveee&leoej peeJesUme DeHeJeeoelceke HeefjefmLeleerle Deeeeleoejebvee keener efJeefMe
mJeHeele HeleHegjJee kejleele leeee lemese JeeHeejer efveee&leoej cegKe GlHeeokeebvee
efveee&le Jemletbee GlHeeoveemeeer kepe& osleele. leee GlHeeokeebee egkeercegUs
efveee&leoejees vegkemeeve Peeues lej vegkemeeve YejHeeF& ceneceb[U osT kejles.
9.5.4 DeeqmJeke=le Oeeskes
ceneceb[UeleHex Heg{erue Oeeskes DemJeerke=le jJeues peeleele.
-

GlHeeoveeee opee&yeeyele DeeeeleoejeMeer Peeuesues Jeeo

155

Deeeeleoejeee osMeeletve Deeeeleermeeer DeefOekeej He$es efceUefJeCeele Deeuesues

DeHeeMe.
Jemletee mJeHeecegUs efvecee&Ce Peeuesues Jeeo.
efveee&leoejeee eEkeJee ceOemLe yeBkesceeHe&le Peeuesuee egkee.
Hejkeere eueveojele Peeuesues Deekeeqmceke yeoue.
efveee&le kejej HetleeaceOeerue DeHeeMe.
GlHeeoerle Jemletbee ele#e efJecee ve GlejefJeCes. efveee&le Hele Je nceer ceneceb[UeleHex
osT kejCeele esCeeNee nceer.
yeebOeCeer kepe& nceer. (Packing Credit Guarantee)

9.5.5 nceer
efveee&leoejeme efveee&le ceeue GlHeeefole kejCeemeeer kejCeele esCeeNee kepe&HegjJeeeJej
Heg{erue OeeskeeebHeemetve nceer osT kejles.
1)

ceeueeeer Jeenletke ve Peeueeme kepe& jkekece Deoe kesueer peele veener. leecegUs yeBkesle
Peeuesuee vegkemeeveeree 75kekes vegkemeeveYejHeeF&ee nkeke meoj nceerejs eeHle
neslees.

2)

efveee&leoejeke[tve efveee&le yeBkesme Jeenletke keeieoHe$es ve efceUeueecegUs yeBkesme

Peeuesuee vegkemeeveYejHeeF&ee 662/3 kekes jkekece meoj nceer ejs eeHle nesles.

3)

efveee&le yeBkesves ueIegGeespekeeme ceOece cegoleeres kepe& 2 ueeKeeHeele osT kesues

Demesue leeee HejleHes[erme meoj ueIegGeespeke DeHeeMeer juee lej SketCe
vegkemeeveYejHeeF&ee 90kekes vegkemeeveYejHeeF& yeebOeCeer kepe& nceerejs efceUles.

1) efveee&leHeeele kepe& nceer (Post Shipment credit Guarantee):

efveee&le ngb[eeJej met osTve, efveee&leoejeme kesuee iesuesuee DeLe&HegjJeeeee
omleSsJepeeJej efveee&leoejemeeer leeee yeBkesme meoj ceneceb[U nceer osles. peeeesies
efveee&le yeBkeebvee Heg{erue ekeejs mebj#eCe efceUles.
-

efveee&le kejejeeer Hetleea ve nesCes.

Deeeeleoej Je efveee&leoejeceOeerue mebIe<e&

efveee&leoejeke[tve Ie[uesueer De#ece etke DeLeJee leeeer efoJeeUKeesjer GHejeskele

keejCeebcegUs pej JeeHeejele vegkemeeve Peeues lej yeBkesme vegkemeeveeree 75kekes
Flekeer vegkemeeve YejHeeF& efceUles.

2) efveee&le GlHeeove efJee HegjJee nceer :

efJeosMeer yeepeejHessle efJeeereesie Jemletes cetue pesJne keceer Demeles Je peeJesUsme
Deeeeleoejeke[tve efveee&leeree ceeueees Hewmes efceUleele leeJesUsme GlHeeefole Jemletes cetue

156

Jee{uesues Demeles. efveee&leoejeee Hewmee DeeOeere 6 ceefnves De[keuesuee Demelees. leelee

leees yejesmes efveOeer efveee&le JeeHeejele De[ketve jeefnuesues Demeleele. DeMee JesUsme leeuee
F.O.B. cegueebee 50kekes jkekece yeBkeske[tve lej yeBkeebvee leebee vegkemeeveebee
662/3 jkekece vegkemeeveYejHeeF& efceUt Mekeles.
SketCee efveee&le Hele Je nceer ceneceb[Ueves efouesuee efJeceeHe$eeejs Je osT kesuesuee
efJeefJeOe ekeejee nceercegUs efveee&leoej Je leebee yeBkeebvee DeefOekelece megj#ee GHeueyOe
Peeueer Deens. meoj peesKeercees keece neleer IesTve efveee&le Je=eres keee& ceneceb[U pee
peesceeves kejerle Deens les efveefelee mHe=nCeere Deens.
DeeHeueer eieleer leHeemee
De) 1997-2002 efveee&le Deeeele OeesjCeeeer Gefes keesCeleer?
ye) efjkeecee peeiee Yeje
1) 1997-2002 ee OeesjCeevegmeej Yeeb[Jeueer JemletJejerue Deeeelekej .......... Jeve
............ Flekee kesuee iesuee.
2) 2002 les 2007 ee OeesjCeevegmeej megceejs .......... JemletJejerue DeeeeleerJejerue
mebKeelceke efveyeOe j kejCeele Deeues.
3) efveee&le Deeeele yeBkeseer mLeeHevee .......... jespeer Peeueer.
4) efveee&le Deeeele yeBkesee SkegCe .......... MeeKee Deensle.
5) efveee&le Deeeele yeBkesejs kesuee peeCeeNee kepe&HegjJeeees ekeej .......... Je
.......... Deensle.
6 ) efveee&le Hele Je nceer ceneceb[Ueeer mLeeHevee .......... jespeer Peeueer
7) efveee&le Hele Je nceer ceneceb[U ner mebmLee .......... ee osKejsKeerKeeueer keee&jle
Deens.
8) ceeue DeeqmJeke=le kejCes ne .......... ekeejee Oeeskee Deens.
9) Deeeeleoej osMeeMeer eg, Deeeeleoej osMeeleerue eeoJeer ns .......... ekeejes Oeeskes
Deensle.
ke) meb%ee mHe keje.
1) es<e efJeceeHe$e
2) yeebOekeeceemebyebefOees efJeceeHe$e
3) mesJee efJeceeHe$e
4) efJeHeCeer efJekeeme efJeceeHe$e
5) efveee&le efJee efJeceeHe$e

157

9.6 efveee&le ceeue Jeenlegkeereer keee&Hele

Yeejleele Deeeele efveee&leeres cegKe ceeie& KeeueerueeceeCes Deensle
- meeiejer ceeiee&ves
- nJeeF& Jeenlegke
- jmles Jeenlegke - Heesm Heeme&ue mesJee
cegKelJeskeve Deeeele - efveee&leeree ekeejeJej vescekeer keesCeleer eeeree
jeyeJeeeeer ns DeJeuebyetve Demeles. esLes Ske cege ue#eele IesCes DeeJeMeke Deens lees cnCepes
Jemletbee meboYee&le Sb^er ee Meyoeee vescekee DeLe& cnCepes
- efMeeEHeie efyeue /penepe yeerpeke.
- efyeue Dee@He Sb^er.
- efyeue Dee@He SkemHees&vegmeej veeWo Peeuesueer Sb^er.
GHejeskele ekeejele eecegKeeves Keeueerue yeeyeeRee meceeJesMe neslees.
- Jemletbee meesyele Demeuesues uesyeue Je leemeboYee&le efouee iesuesuee Kegueemee DemeCes Deleble
DeeJeMeke Deens.
- Jemletes JeCe&ve Goe. mJeHe, mebKee, eEkecele F. kesues peeles.
- efveee&le me#ece Jemletbeer efJeefnle vecegveele veeWo.
- keesCeleener ekeejs Kegueemee ve Peeuesueer Jee veeWo ve Peeuesueer Jemletbeer Sb^er.
DeveskeJesUe kemce DeefOekeeNeeke[tve efveee&le Deeeele keeieoHe$eebceOes yeoue
kejCeemeeer HejJeeveieer eeJeer ueeieles. pemes ceeveJeer egkee, keee&Heleeree JesUeHe$ekeele
Peeuesuee yeoue F. Demes yeoue kejCeeceeies keesCeleener iewjnslet veener Demes pej kemce
DeefOekeeNeeme Jeeues leje keeieoHe$eebceOes yeoue kejCeeeer HejJeeveieer efceUles. GHejeskele
efJeefnle vecegveeleerue keeieoHe$eeJeefleefjkele Deve keesCeleener HegjeJee eee ceeveuee peele
veener.
DeMee ekeejs efJeefnle vecegveele keeieoHe$es leeej Peeueer keer efJeefJeOe HeeeNeebejs
efveee&leeeeree megueYe nesleele. lee eeereebee DeYeeme DeeHeCe Heg{erue ekejCeele ke.

158

9.7 meejebMe
efveee&le Deeeele OeesjCe ns meJe&meeOeejCeHeCes 5 Je<eeveer keW mejkeej peeefnj kejles.
efveee&le Je=er Je efveee&le efJe<eeke GefHetleea ns ee OeesjCeebes cenJeees Gef Demeles.
efveee&leeruee eeslmeenve osCesmeeer Yeejle mejkeejves efJeefJeOe mebmLeebeer mLeeHevee
kesueer. efveee&le Deeeele yeBke ner leeHewkeer Ske. 1 peeves 1982 jespeer ee yeBkeseer mLeeHevee
Peeueer. efveee&le Je DeeeeleerceOes meeleleHegCe& keee&jle DemeCeeNee Geesieebvee kepe&HegjJee
kejCes ns yeBkeses ecegKe Ger Deens.
Deeblejje^ere JeeHeejeleerue Oeeskes Je peesKeceer keceer JneJeele ee nsletves 1964
jespeer efveee&le Hele Je nceer ceneceb[Ueeer mLeeHevee Peeueer. 1983 meeueer ner HegCe&HeCes
mejkeejer mebmLee yeveueer.

9.8 eMve
1)

Yeejle mejkeejee efveee&le Deeeele OeesjCeeeer Gefs DeeefCe JewefMes mHe keje.

2)

efveee&le Deeeele yeBkeseer keee&Heleer mHe keje.

3)

efveee&le Hele Je nceer ceneceb[Ueeer Yetefcekee mHe keje.

9.9 meboYe&
1)

Global Marketing Management - Warren Keegan

2)

Handbook of Global marketing D. Lamont

3)

International Marketing P.K. Vasudeo

4) Deblejje^ere efJeHeCeve - [e@. cesOee keeefvekej

5) Deeblejje^ere yeepeejHes - njer<e HeJeOe&ve
6) Deeblejje^ere efJeHeCeve - ele#e uesKe - ee. yeesjeJekes DemeCes.

*****

159

10
efveee&le keee&Heleer (megefJeefn&le Hele)
Ieke jevee
10.0
10.1
10.2
10.3
10.4
10.5
10.6
10.7
10.8
10.9

Gefs
emleeJevee
efJeosMeer JeeHeej keee&Heleer
efveee&le keee&HeleerceOeerue efJeefJeOe HHes
penepeeJej ceeue e{efJeCeeHetJeeaeer keee&Hele, ceeieCeerHe$e Heger
penepeeJej ceeue e{efJeleeveeeer keee&Hele
Deeeele eeereseer keee&Hele
meejebMe
eMve
meboYe&

10.0 Gefs
1.
2.
3.

efveee&le keee&Heleereer DeesUKe.

cegKe HeeeNeebceOeerue ue#eele sJeeJeeeee yeeyeer.
efveee&leoejeme nesCeejs Heeeos.

10.1 emleeJevee
YeejleeceOes 1970 veblej efveee&le Deeeele #es$eele YejerJe megOeejCee Peeuee. Jemlet
GlHeeove, iegCeJeee, eceeCeerkejCe, Deeblejje^ere opee&, Jeenletke, meeceeefpeke, DeeefLe&ke,
jepekeere Heee&JejCe F. ieeserbee efeefkelmeke Heleerves DeYeeme nesT ueeieuee. 1991
veblej peeieeflekeerkejCeeee eeeresme Jesieeves megJeele Peeueer. leele cegKelJes peeieefleke
yeepeejHes, je^ere yeepeejHes, mLeeefveke yeepeejHes eeceOeerue meercee js<ee Deleble Hegme
nesle iesuee. Deieoer ieeJeeieeJeebceOes efJeosMeer Jemletbee cegkele mebeej efomet ueeieuee. ee
peeieeflekeerkejCeeee jseele vescekesHeCee DeeCeCeemeeer Je leeyejesyej iegCeJeeses ceeHeob[
lebleesleble meebYeeUtve Deeeele efveee&le keee&Hele keMeeekeejs megueYe kejlee esF&ue leeee
meJeke<e efJeeej Peeuee. efJeeejcebLeveeletve Deeeele efveee&le keee&Heleerle Ske metmet$elee
DeeCeueer iesueer. metmet$elee efveee&le Deeeele keee&HeleerceOes eefleeEyeefyele Peeueer.

160

met$eyelee, SkeefpevemeerHele, megmebiele HHes ner ee keee&Heleereer JewefMees

cnCelee esleerue.

10.2 efJeosMeer JeeHeej keee&Heleer

i)

efveee&le Je=eree Heeee cepeyetle kejCeemeeer efveee&le eesie GlHeeove iegCeJeeeHetCe&

kejCeeJej peesj/Yej osCes.

ii)

Hesjyeoueeee ceeOeceeletve efveee&leJe=ermeeer Yekekece Je Devegketue HeefjefmLeleer efvecee&Ce

kejCes.

iii)

peeieefleke mHeOexme leeW[ osCeeee erkeesveeletve je^ere mlejeJejerue GlHeeoveeee

leebef$eke ee opee& GbeeJeCes.

iv)

osMeebleie&le GHeueyOe ceeueeee JeeHej keve mJeosMeeree ceeOeceeletve Deeeele

IeefJeCeemeeer osMeeleerue pevelesuee Gegkele kejCes.

v)

Deeeele efveee&le keee&Heleer meesHeer DeeefCe megmegerle kejCes.

vi)

efveee&le ke=leer eespevee Je efveeespeveemeboYee&le oerIe&keeueerve OeesjCe jJeCes.

vii)

GlHeeoveemeeer ueeieCeeNee keee ceeueeme pej Deeeeleereer iejpe Demesue lej

leemeeer keeeeevegmeej efceUCeeNee meeseer meJeueleer GHeueyOe keve osCes.

viii)

Deeeele keceer keve efveee&le Jee{efJeCeeee erkeesveeletve ueIeg Je ceOece Geesieebvee

eeslmeenve osTve Hejkeere eueveeeer yeele kejCes.

ix)

efveee&le Je=er Je leemeeeres efJeHeCeve Je mesJee efJeeer JeJemLesle eLeeeesie JeeleeJejCe

leeej kejCes Je leemeeer efJeefJeOeebieer OeesjCes DeeKeCes.

x)

efveee&leermeeer DeeJeMeke Demee efJeeHegjJee, efJeHeCeve mebMeesOeve F. yeeyeeRmeeer efJeefJeOe

mebmLeebeer mLeeHevee keve leebee ceeOeceeletve efveee&leJe=ermeeer eelve kejCes.

xi)

efveee&le OeesjCeele meelele Je mLewe& jeKeCeeee eelve kejCes.

xii)

efveee&le Je=er#ece GlHeeoves leeej kejCeeNee JeJemeee mebmLeebvee Gespeve osTve

Devegketue JeeHeejer Heee&JejCe leeej kejCes.

10.3 efveee&le keee&HeleerceOeerue efJeefJeOe HHes

1) veeWoCeerkejCe :
pesJne veJeerve JeJemeeeeeer cegntle&ces{ jesJeueer peeles lesJne esee mlejeJejerue
JeJemeee Demees DeLeJee ceesee mlejeJejee JeJemeee Demees JeJemeeeees veeWoCeerkejCe
DeeJeMeke Demeles. SJe{se veJns lej JeJemeeemebmLesceOeerue efveee&le Deeeele efJeYeeieeeer
veeWoCeer nesCes iejpeses Deens.

161

2) yeBke Keeles :
meojes Keeles `eeuet Keeles cnCetve GIe[eJes ueeieles Je yeBkeseer efveJe[ kejleevee
meojeer yeBke Hejkeere eueve JeJenej kejCeeme efJeefOeJele Hee$e Deens eEkeJee veener eeeer
Keelejpecee keve IesCes iejpeses Deens. Yeejleele Hekele je^er eke=le yeBkeebceeHe&le DeLeJee
Mes[etu[ menkeejer yeBkeebceeHe&le efveee&le ekeeresmeboYee&le keee&Jeener kesueer peeles.
3) Deeekej Keeleeke[tve efceUCeejs meebkesefleke veeJe:
-

efveee&leoejeme Deeekej Keeleeke[s efJeefOeJele Depe& Yeve DeeHeuee JeJenejebee uesKee

peesKee, leeUsyebo meveoer uesKeeHeeueeee menerefMekeeeves meeoj kejeJee ueeielees.

Deeekej DeefOekeejer Depee&eer eLeeeesie eveveer keve megjJeeleerme leelHegjlee

meebkesefleke eceebke (Temporary Account Number TAN) Je keener
keeueeJeOeerveblej eLeeeesie Hegvele&HeemeCeerveblej keeecemJeHeer meebkesefleke eceebke
(Permanent Account Number PAN) efouee peelees. Deeeele efveee&le
JeJenejele meoj eceebke veceto kejCes kesJeU iejpeses vemetve leer efJeeemeen&leseer KetCe
ceeveueer peeles.

4) efveee&le Je=erceb[Ueke[s veeWo :

efveee&leoejeuee efveee&leeree keesCeleener JeJenejeyeeyele FlebYetle ceeefnleer
efceUefJeCeemeeer GHejeskele ceb[Ueke[s veeWo kejCes pejeres Demeles. meojeer veeWo
kejCeeHetJeea efveee&leJe=erceb[Ueke[s efJeefOeJele Depe& keve leele DeeHeuee ecegKe
JeJemeeeeeer keuHevee eeJeer ueeieles. leemeeer veeWoCeer Je meYeemeoJe eceeCeHe$e
(Registraction cum membership certificate) RCMC eeJes ueeieles. meoj
eceeCeHe$e Demeueeme efveee&le JeeHeejemebyebOeer JesUesJesUer Ie[CeeNee Ieveebeer efJemle=le ceeefnleer
efceUlese. efMeJeee efveee&le JeeHeej kejleevee keener osMe Jemletes GlHeeove efveee&leoejeee
osMeelee Peeues Deens DeLeJee veener eemeeer cegUlJe eceeCeHe$eeee (Certificate of origin)
Deeen Oejleele. meojes eHe$e osCeeee DeefOekeej Yeejle mejkeejves efveee&le Je=er ceb[Ueuee
osT kesuee Deens. meoj DeefOekeej Yeejleere efveee&le cenemebIeeme (Federation of Indian
Export Organisation FIEO) osCeele Deeues Deensle.
5) efJeeerkej Keeles veeWo (Sales tax Dept Registration):
efJeeerkej Keeleeke[s veeWo Peeuesueer Demeueeme efveee&leoejeme mebyebefOele
Keeleeke[tve JesieJesieee meJeueleer Je ueeYe efceUCes meeseeres nesles.

162

6) efJeosMeer JeeHeej cenemebeeuekeeke[erue veesbo :

Foreign Trade):

DGFT (Directorgeneral of

meoj mebeeuekeebke[tve efveee&leoejeme efJeefOeJeleefjlee meebkesefleke eceebke

efceUJeeJee ueeielees. eeuee efveee&le Deeeele meebkesefleke eceebke (Import Export code
No.) Demes cnCeleele. ne eceebke efceUefJeCeemeeer efveee&leoejeee eLece eeosefMeke HejJeevee
keeee&ueeeke[s Depe& kejeJee ueeielees. HetJeea ne meebkesefleke eceebke efjPeJe& yeBke Dee@He
Fbef[eeke[ttve ]efceUJeeJee ueeiele Demes.
7) efveee&le Hele Je nceer ceneceb[Ueke[s veeWo:
efveee&leoejeee DeeHeuee JeJemeeeeeer keeieoHe$es efJeefOeJeleefjlee Depe& Yeve
Depee&meesyele meoj ceneceb[Ueke[s meeoj kejeJeer ueeieleele. leeeesies efveee&leoejeme
efveee&leerceOes esCeeNee peesKeercee, Oeeskes eebHeemetve mebj#eCe efceUCeeme ceole nesles.
8) JeeefCepe mebIeveske[erue veeWo (Chamber of Commerce):
meoj mebIeveske[s efJeefOeJele veeWoCeer kesueeme efveee&leoejeme Jemletes cetUlJe eHebe
(Certificate of Origin) lemese efceUt Mekeles. lemese efveee&leoejebvee meeleleeves
Yes[meeJeCeeNee mecemee mejkeej ojyeejer cee[Ceebmeeer efveee&leoej meoj mebIevesee
nkekeees JeemeHeer cnCetve GHeeesie keve IesT Mekelees.
9) Yeejleere efJeosMeer JeeHeej mebmLee meomelJe IesCes

(Indian Institute of

Foreign Trade):

meoj mebmLeses meYeemeoJe pej efveee&leoejeves Iesleues Demesue lej efJeosMeer

yeepeejHese, efveefce&leer#ece cetues, efveee&le#ece GlHeeoveyeeyeleerle Deleble GHeegkele ceeefnleer
efceUles. ee yeeyeeRmeboYee&le me#ece eefMe#eCe meoj mebmLee osT kejles. meoj mebmLeses cegKe
keeee&uee veJeer efouueer esLes Demetve mebmLesuee DeefYecele efJeeeHeereee (Deemed
university) opee& eeHle Peeuee Deens.

10.4 penepeeJej ceeue e{efJeCeeHetJeeaeer keee&Hele (Preshipment

stage) ceeieCeerHe$e Heger (Confirmation of order)
Deeeeleoej efveece Je Deer HeeUCeeme leeej Demesue Je osT kesueer iesuesueer
eEkecele leeme ceeve Demesue lej Deeeeleoej, ceeueeee HeeJeCeermebyebOeeres ceeieCeerHe$e
Hegerke=le kejlees. vescekesHeCeeves ceeue, keMeeHeleerves HeeJeeeee eemebyebOeeres efJemle=le JeCe&ve
meoj ceeieCeerHe$eele veceto kesuesues Demeles. Demes mee#eebefkele ceeieCeerHe$e efveee&leoejeme
efceUeueeJej leeves leeeer oKeue IesTve eesie Heleerves leeeer HeeseHeeJeleer osCes DeHesef#ele
Demeles.

163

1) HeleHe$e efceUJeCes:
He=erHe$eemeesyele Deeeeleoejeee yeBkesves HegerHe$eeme efJeefOeJele yeUkeer efceUeJeer
keer peeeesies efveee&leoejeme leeee ueeYe efceUsue, cnCetve Deeeeleoejeves HegerHe$eemeesyele
HeleHe$e pees[ues Heeefnpes lemes les pees[ues iesues vemesue lej efveee&leoejeves leMeer efJevebleer
Deeeeleoejeme kesueer Heeefnpes.
2) penepeeJej ceeue e{efJeCeeHetJeeaee efJee HegjJee efceUJeCes
pee #eCeer HegerHe$e Je HeleHe$e efveee&leoejeme efceUsue lee#eCeer efveee&leoejevess
leebee yeBkesme efjlemej efJevebleer keve GlHeeove Je KesUles Yeeb[Jeue efceUefJeCeekejerlee
efJeeHegjJee kejCeeeer ceeieCeer kesueer Heeefnpes.
3) ele#e efveee&leeesie GlHeeove efveefce&leer :
efveee&leyeBkesleHex efveee&leoejeme efJeeHegjJee kesueeme efveee&leoej ele#e
GlHeeoveeme megjJeele kejlees.
4) JesCeeeeree Je cegeefevn :
efveee&leoej pesLes efveee&le kejeJeeeeer Deens lesLeerue Yeewieesefueke HeefjefmLeleer,
Jeenletke JeJemLee, GlHeeoveeee ekeej F. pejer yeeyeeRee efJeeej keve Yeejleere
Jesveeefeee mebmLeske[tve ceole IesTve GlHeeove efveefce&leer veblej yeebOeCeer keve ceeueeee
JesveeJej DeeJeMeke KegCee, SketCe Jepeve, F. leHeMeerue cegeefevnemen veceto kejCes
DeeJeMeke Demeles.
5) penepeeJej ceeue e{efJeCeeHetJeea ceeueeeer leHeemeCeer :
iegCeJeee Je opee& eees ceeHeob[ mJeerke=le Peeueeveblej efveee&leoejeves efveee&le
leHeemeCeer ceb[Ueke[s (Export Inspection Council) efjlemej Depe& kesuee Heeefnpes.
Depee&meesyele leHeemeCeer Meguke pees[ues Demeues Heeefnpes. Depee&eer leHeemeCeer PeeueeJej efveee&le
leHeemeCeer ceb[U Heg{erue HHeebvegmeej keee&Jeener kejles.
-

ele#e leHeemeCeereer JesU, efkeeCe, leejerKe jefJeCes.

leHeemeCeeree efoJeMeer ele#e GlHeeove eeeree eeuet Demeleevee keee ceeueeHeemetve

Debleercele: leeej ceeueeee efJeefJeOe HHeebJejerue GlHeeove Jemletbes vecetves
leHeemeCeermeeer leHeemeCeer DeefOekeeNeebveer ieesUe kejCes.

meoj vecegveebeer esVeF& esLeerue eeesieMeeUsle keeskeesj leHeemeCeer keve pej

iegCeJeee Je opee& eesie Demesue lej lemes efveee&leoejeuee keUJeues peeles. mecepee meojes

164

GlHeeove eeesieMeeUsleerue leHeemeCeerDebleer efve<ke= opee&es jues lej Hegvne cetU eeeresme
ogmeNeeboe meeceesjs peeJes ueeieles. ee eefeeslener efveee&leoej, GlHeeoveeee iegCeJeesee
yeeyeleerle kemeeserme Glejuee veener lej leebes efveee&leermebyeOeeres meJe& HejJeeves j nesleele.
meeHeefjefmLeleerle pej efveee&leoejeves ISO-9001 leHeemeCeer eeeresee DeJeuebye kesuee
Demesue lej leeuee efveee&le leHeemeCeer ceb[Ueee eeeresme meeceesjs peeCeeeer pejer Yeemele
veener.
6) keWere Deyekeejer Keeleeke[tve HejJeeveieer efceUCes
efveee&le#ece GlHeeove ns keWere Deyekeejer kejeHeemetve HetCe&le: cegkele Deens. Demes
Demeues lejer efveee&le#ece kej Yeve leeee HejleeJee efceUCeeee oesve Heleerbvee
efveee&leoejeme meeceesjs peeJes ueeieles Je kejHejleeJee efceUJeeJee ueeielees.
De) met efceUCeeDebleie&le efveee&le Heleer
ye) eefleYetleer (Bond) Debleie&le efveee&le Heleer
7) efveee&le Hele Je nceer ceneceb[UeleHex efJecee megj#ee:
Hele Je Oeeskes eebHeemetve mebj#eCe efceUefJeCeemeeer efveee&leoej efveee&le Hele Je nceer
ceneceb[UeleHex GlHeeoerle ceeueeeer mebHetCe& efJecee efJeefJeOe eespeveeejs efceUefJelees. pee eesies
eoe keoeefele ceeueees pej vegkemeeve Peeues lej leeeer YejHeeF& mebHetCe&le: efkeJee peemleerle
peemle ekeejs efveee&leoej Je leeee yeBkesme efceUles.
8) penepeeJejerue OeeskeeebHeemetve efJecee megj#ee :
efveee&le#ece GlHeeoveeeer efveefce&leer Peeueeyejesyej penepeeJejerue OeeskeeebHeemetve efJecee
megj#ee efceUefJeCeemeeer efJecee kebHeveerke[s efJeefOeJele Depe& kesuee Heeefnpes. pej Jemleteer eEkecele
C.I.F. ceOes efoueer iesueer Demesue (Cost + Marine Insurance + Marine Freight) lej
Deeeeleoejeee veeJes meoj efJecee megj#ee DemeeJeer Demee Deeen Deeeeleoej Oejlees. meoj
megj#ee oesve eleerle efceUles. ee HHeeJej efveee&leoejeves Jemlet mebyebOeeres cetU eceeCeHe$e,
efJeosMeeleerue (Deeeeleoejeee osMeeleerue) jepeotleees eceeCeerkejCe He$e F. omleSsJepe
efveee&leoejeves leeej sJeuee Heeefnpes.
9) eqkeueDeeEjie Je Hee@jJe[eAie Spebeer vesceCetke:
efveee&leoejeee SketCe JeeHeeee DeeJeekee yeIelee efveee&leoejeves eqkeueDeeEjie Je
Hee@jJe[eAie Spebeer vesceCetke kejeJeer Je efveee&leerme DeeJeMeke DemeCeejs omleSsJepe leeej
kejCes efJeefJeOe HHeebJejerue eeeree megjUerleHeCes Heej Hee[Ces efveee&leoejeme megkej peeles.

165

10.5 penepeeJej ceeue e{efJeleeveeeer keee&Hele

efveee&leoejeves Heefnuee HHee eMemJeerHeCes Heej kesueeJej meerceeMeguke efJeYeeieele meJe&
omleSsJepeebeer eveveer nesTve ele#e ceeueeeer leHeMeerueJeej leHeemeCeer nesles. leeveblej
kemce DeefOekeejer ceeue efveee&leerme leeej (Let ship order) Demee efMekekee Yeejleele Je
veblej ele#e penepeeJej ceeue e{efJeCeeeer eeeree meg nesles. meerceeMeguke DeefOekeejer ceeue
eesie peeieer sJeueeJej Hegvne efjlemej leHeemeCeer keve penepeeJej efveee&le eesie ceeue
vesCeeme leeej (Let Ship order) Demee efMekekee ceejleele. ojceeve penepeeee keHleeve
DeLeJee GHekeHleeve ceeueeeer mebHetCe& leHeemeCeer keve keHleeve HeeJeleer (Mate's receipt)
oslees. efveee&leoej ner HeeJeleer penepe kebHeveerme oeKeJetve penepe yeerpeke ngb[e YejCes HeeJeleer
(Bill of Landing) eeHle kejlees.
ns meJe& meesHemkeej Heej He[ueeJej penepe yeboj DeLeJee efJeYeeie Feqle mLeUer
peeCeeme leeej nesles. veblej ceeue efveee&le Heeele HHee meg neslees.
1) eqkeueDeeEjie Je Hee@jJeef[ie Spebke[tve efveee&leoejeme keeieoHe$es jJeevee kesueer
peeleele
efveee&le#ece GlHeeove efveee&le PeeueeJej DeeJeMeke leer keeieoHe$es DeLeJee
omleSsJepeebes cetU DeLeJee mee#eDeebefkele eleer efveee&leoejeme Heg{erue keee&Jeenermeeer efouee
peeleele.
efveee&le#ece GlHeeove efveee&le PeeueeJej DeeJeMeke leer keeieoHe$es DeLeJee
omleSsJepeebes cetU DeLeJee mee#eebefkele eefle veeree&leoejeme Heg{erue keee&Jeenermeeer efouee
peeleele.
2) Deeeeleoejeme ceeue e{efJeCeemebyebOeeres He$e:
penepeeJej ceeue e{efJeCeeJej leeeer leejerKeJeej veeWo, JesU, F. yeeyeer
Deeeeleoejeme ceeue leeeeke[s jJeevee PeeueeJej keUefJeuee peeleele. meesyele
DenmleeblejCeere penepe efyepeke HeeJeleer, ceeue Je leemebyebefOele eeee, DeeJeMeke efyeues F.
yeeyeer meesyele jJeevee kesuee peeleele.
3) efveee&leoejeee yeBkesme keeieoHe$eees meeojerkejCe:
efveee&leoejeves leeee SpebceeHe&le Deeuesueer meJe& efveee&le#ece keeieoHe$es yeBkesme
meeoj kejeJeeeeer Demeleele. meJe& keeieoHe$es eLeeeesie Deensle DeLeJee veenerle eeee
He[leeUe IesTve mebHetCe& mebe eceeCeerle omleSsJepeeee mJeHeele Deeeeleoejeme
efveee&leoejeeer yeBke jJeevee kejles.

166

4) efveee&le ceeueees Hewmes esCes:

efveeceevegmeej 180 efoJemeebee Deele efveee&leoejeme leeee ceeueees Hewmes efceUCes
eceeeHle Demeles lee erves efveee&leoejeeer yeBke keee&Jeener kejles. pej efJeuebyeeves Hewmes eeHle
nesCeej Demeleerue lej efveee&leoejeee yeBkesves efjPeJe& yeBkeseer efjlemej HejJeeveieer IesCes
DeeJeMeke Demeles.
5) efveee&leeesie meJeueleer:
yeBkesee efjlemej eceeCeHe$eeJej DeeOeeefjle, efveee&leoejeves mejkeej ojyeejer
meJeueleer ceeieCeemeeer DeLeJee efceUefJeCeemeeer Depe& kesuee Heeefnpes. efveeceebvegmeej
eLeeeesie meJeueleer efceUCes ne efveee&leoejeee DeefOekeej Deens.
6) efveee&le efJeeeree HeeHegjeJee :
Heeele efJeeer mesJee ne efveee&oejeee Oece& Demeuee Heeefnpes. eebieuee efveee&leoejees
les Ske JeJesoke ue#eCe Demeles. eele Deeeeleoejees SketCe cele Deeblejje^ere
yeepeejHes, Jemletbee opee&, efJeeerJe=er F. yeeyeleerle eesie cele peeCetve Ieslee esles.
DeeHeueer eieleer leHeemee
De) efveee&le keee&Heleerleerue efJeefJeOe HHeebeer eeoer keje.
ye) penepeeJej ceeue e{efJeCeeHetJeea keesCeles HHes esleele.
efjkeecee peeiee Yeje
1) ceeue efveee&leerme leeej Demee efMekekee .......... ceejleele.
2) eqkeueDeefjbie Je Hee@jJe[eAie Spebeer vesceCetke .......... kejlees.
3) efveeceevegmeej .......... efoJemeele efveee&leoejeme leeee ceeueees Hewues efceUeJesle.
4) efveee&leoejeuee mejkeej ojyeejer meJeueleer ceeieCeemeeer .......... efjlemej eceeCeHe$e
DeeJeMeke Demeles.
5) .......... ns eebieuee efveee&le oejees Ske ue#eCe Deens.

167

10.6 Deeeele eeereseer keee&Hele

meJe&ke<e efJeeej kejlee, Heg{erue lekeleeejs Deeeele eeeree ue#eele sJeCes menpe
Mekee Deens.

1) eejbYeerke HHee
De) Deeeele veeWoCeer
efveee&le cenemebeeuekeebke[tve Deeeele kejCeemeboYee&leerue veeWoCeer Deeeele efveee&le
meebkesefleke eceebke efceUJetve kejCes DeleeJeMeke Deens.
ye) eejbefYeke eee& :
Deeeeleojeves ceeue HegjJeeoejebMeer eee& kejleevee Keeueerue cegeebee GJeeHeesn
kejCes Deleble iejpeses Demeles.

Jemletbeer eEkecele
ceeue HeesneseefJeCee meboYee&leerue JesUeHe$eke
ceeueees Hewmes osCeemeboYee&leerue cegole
Flej Deer.

168

2) Deeeele HetJe& eeeree

DeeeeleHetJe& eeeresle Keeueerue HHeebee meceeJesMe neslees.
De) Deeeele Jeee eceeCeHe$e :
Jemlet Deeeele kejleevee JeeeemeboYee&leerue efveyeOeeee efJeeej kejCes iejpeses
Demeles. leeee eLeeeesie efJeeejkeve mejkeejer DeefOekeeNeebke[tve Jeee eceeCeHe$e
efceUJeCes iejpeses Demeles.
ye) efjPeJe& yeBkeske[tve Hejkeere eueve efceUCeemeboYee&le cebpetjer osCes:
Deeeeleoejeves leebee yeBkesceeHe&le Hejkeere eueve eeeresme cebpegjer
efceUefJeCeemeboYee&le DeeJeMeke leer keeieoHe$es efjPeJe& yeBkesme meeoj kesueer Heeefnpesle Je
leemebyebOeeres cebpegjer IesCes Deeeeleoejeme DeleeJeMeke jles.
ke) ceeueeeer ceeieCeer kejCes:
efveee&leoejeke[tve JemlegbmeboYee&le Deeuesuee efJeefJeOe eEkeceleerJej efJeeej keve
eesie eEkeceleerJej efMekekeeceesle&ye keve DeeHeueer ceeieCeer veeWoJeCes ns Deeeeleoejees eLece
keee& Deens.
[) HeleHe$e jJeeveieer:
Skeoe HegerHe$eeejs ceeueeeer ceeieCeer veesboJeueer keer leemeesyele ceeueeeer mJeerke=leer
PeeueeJej cegoleerle Hewmes osT kejCeeeer nceer Deeeeleoejeves HeleHe$eeejs (Letter of
Credit) osCes iejpeses Demeles.
F) eqkeueDeeEjie Hee@[&Je[eAie Spebeer vesceCetke:
Deeeeleoejeves DeeHeuee keeceeee SketCe DeeJeekee ue#eele IesTve GHejeskele
Spebeer vesceCetke keve leeeekejJeer Deeeele eeeree Heej Hee[Ces iejpeses Demeles. Demes
Speb DeeHeuee keeee&le ngMeej Je lejyespe Demeleelee HeCe lelHej mesJeeYeeJe DemeCes ns leebes
Ske JeJesoke ue#eCe ceeveues peeles.
F&) efveee&leoejeke[tve ceeue penepeeJej e{efJeueemeboYee&leerue He$e :
efveee&leoejeves penepeeJej ceeue e{efJeueeJej penepe Deeeeleoejeee osMeeke[s
jJeevee nesles. leeJesUsme SketCe Deeeele efveee&le eeeresee meJeke<e leHeMeerue omleSsJepeemen
efveee&leoejeee yeBkeske[tve mee#eebefkele mJeHeele Deeeeleoejeme efceUCes DeeJeMeke jles.

169

3) Deeeele HHee
De) omleSsJepe eeHle nesCes
efveee&leoejeee yeBkeske[tve Deeeeleoejeme cenJeeee keeieoHe$eebee omleSsJepe
efceUCes iejpeses Demeles. eele penepeefyepeke HeeJeleer, ceeueeeer meefJemlej eeoer, JeeefCepe
eceeCeHe$e, ceeueeee cetUlJeees eceeCeHe$e, leHeemeCeer eceeCeHe$e F. ee meceeJesMe Demelees.
ye) efyeue Dee@He Sb^er (eJesMe efyepeke)
Deeeeleoejeee Speb Deeeeleoejeee veeJes eJesMe efyepeke leeej kejlees. ns
efyepeke meercee Meguke efJeYeeieekejerlee DeleeJeMeke jles. ee eJesMe efyepekeele eecegKeeves
Jemletbeer SketCe mebKee Jemleteer iegCeJeee Jemleteer eEkecele F. yeeyeeRee meceeJesMe Demelees.
ke) yeJe[e ngketce eeHle kejCes (Obtaining Delivery Order)
penepe kebHeveerke[tve ceeueJeenletke Keee&meboYee&leerue yeJe[e ngketce eeHle kejCes
Deeeeleoejemeeer iejpeses Demeles penepeeleerue ceeue GlejefJeCeemeboYee&le meoj ngketce
Deeeeleoejeme DeleeJeMeke jlees.
[) meercee Meguke eeeree (Customs Clearance):
Deeeeleoejeee Speb, meerceeMeguke efJeYeeieeletve Jemlet megueYelesves keMee yeensj
He[leerue ee yeeyeleerle o#e Demelees. meercee Meguke efJeYeeieeke[tve Deeeeleoejeme keener
eceeCeerle kesuesuee omleSsJepeebeer iejpe Demeles. leele eJesMe efyepeke, penepe YejCee efyepeke
DeLeJee ngb[er, ceeueeeer meJe&ke<e eeoer F. ee meceeJesMe Demelees.
4) Deeeele Heeele HHee
De) yeboj efJeemle mebIeees osCes :
ieesoerceOetve ceeue meercee Meguke efJeYeeieele nueefJeleevee yeboj efJeemle mebIeeee
peeiesee JeeHej DeeeeleoejeleHex kesuee peelees. leemeeer yeboj efJeemle mebIe veececee$e Meguke
DeekeejCeer kejles. lee Megukeeeer Deeeeleoejeves Hes[ kejCes ee HHeeceOes Deleble iejpeses
Demeles.
ye) meerceeMeguke efJeYeeieeleerue jkeceseer Hes[ :
Deeeeleeree ceeueeJej ueeJeuesuee pekeeleereer Hes[ kejCes iejpeses Demeles.
DeveLee meercee Meguke efJeYeeie meoj Deeeele JemletbJej yeboereer veeserme yepeeJet Mekeles.

170

ke) efJecee nHlee Hes[ :

efJecee kebHeveerke[tve; Deeeeleoej, peesKeerce Je OeeskeeeHeemetve mebj#eCe
efceUefJeCeeee erkeesveeletve Jemletbee efJecee GlejefJelees. leeJejerue nHleebeer Hes[ cegoleerle
kejCes Deeeeleoejeme eceeeHle Demeles.
[) keueerDeeEjie Je Hee@Je&[eAie Spebeer oueeueer osCes:
Deeeeleoej mebHetCe& Deeeele eeeree GHejeskele SpebJej yesuee<eke meesHeJelees. keejCe
ee eeeresle meeleleHetCe&lescegUs ee eeeresleerue KeeeKeUieeletve Deeeeleoejeuee GHejeskele
oueeue menermeueeceleHeCes yeensj kee{lees. eemeeer leeeer oueeueer osCes DeeJeMeke Demeles.
F) efveee&leoejeme ceeueees Hewmes osCes
ceeueeeer mJeerke=leer PeeueeHeemetve 180 efoJemeebee Deele meJe&yeeyeeReer MeneefveMee
keve Deeeeleoej efveee&leoejees Hewmes leeee yeBkesceeHe&le osT kejlees.
F&) HeeHegjeJee :
Deeeele ceeueeee vescekeee efmLeleeryeue JesUesJesUer eLeeeesie HeeHegjeJee kejCes ns
Deeeeleoejees kele&Je Demeles. pej Deeeeleceeue eeeresle keener oes<e Demeleerue lej JesUsmee
efveee&leoejeme eemeboYee&le Deeeeleoejeves lelmebyebOeer keuHevee osCes iejpeses Demeles.

10.7 meejebMe
efveee&le keee&Heleer ner Ske eefeee Deens. eeceOes veeWoCeerkejCe, yeBkeKeeles
GIe[Ces, Deeekej Keeleeke[tve meebkesleerke veeJes IesCes, efveee&le Je=er ceb[U, efJeeerkej
Keeles, efJeosMeer JeeHeej cenemebeeueke, efveee&le Hele Je nceer ceneceb[U, JeeefCepe mebIeve F.
ke[s veeWo kejCes F. yeeyeeRee meceeJesMe neslees.
Jejerue meJe& yeeyeeReer Hegle&lee Peeueeveblej ceeue penepeeJej e{efJeCeemeeer Heg{erue
keener yeeyeeReer Hegle&lee JneJeer ueeieles. leeceOes HeleHe$e efceUefJeCes, efJeeHegjJee, ele#e
GlHeeove, Jesve, cegeefevn, keWefe Deyekeejer Keeleeke[tve HejJeevee, efveee&le Hele Je nceer
ceneceb[UeleHex efJecee megj#ee, penepeeJejerue OeeskeeebHeemetve efJecee megj#ee, eqkeueDeefjbie
Hee@jJe[eAie Spebeer vesceCegke F. yeeyeeReer Hegle&lee kejeJeer ueeieles.
penepeeJej ceeue e{efJeleevee Heg{erue yeeyeeReer Hegle&lee kesueer peeles. eeceOes
DeeJeMeke leer keeieoHe$es efveee&leoejeme HeeefJeCes, Deeeeleoejeme ceeue e{efJeueemebyebefOees
He$e osCes, efveee&leoejeee yeBkesme keeieoHe$eebes meeojerkejCe, efveee&le ceeueees Hewmes esCes,

171

efveee&leeesie meJeueleer efceUefJeCes Je efveee&le efJeefeee HeeHegjeJee kejCes F. yeeyeeRee meceeJesMe

neslees.
Deeeele eefeesceOes eejbefYeke HHee, DeeeeleHetJe& eefeee, Deeeele HHee Je
Deeeele Heeele HHee eebee meceeJesMe neslees.

10.8 eMve
1.

efveee&le keee&HeleerceOeerue efJeefJeOe HHeebeer meefJemlej eee& keje.

2.

penepeeJej ceeue e{efJeCeeHetJeeaeer keee&Hele efJemle=leHeCes efJeMeo keje.

3.

penepeele ceeue e{efJeueeveblej keesCeleer keee&Heleer DeJeuebyeueer peeles leees

mHeerkejCe keje.

4.

Deeeele eeereseer keee&Hele meefJemlejHeCes mHe keje.

10.9 meboYe&
-

Encyclopaedia of International Marketing

Sethi Sumit International Marketing

Kishen, Ram Y.- International retail Marketing Strategies

Roy A.K.

Chervov, Anton Pavlovich - International Marketing including Export

Management

Vasudev P.K. International Marketing.

International Marketing Analysis & Strategy

*****

172

11
efveee&le efJe<eeke keeieoHe$es
Ieke jevee
11.0 Gefes
11.1 emleeJevee
11.2 JeeefCepeke eceeCeHe$e
11.3 GlHeeove cetuelJe eceeCeHe$e
11.4 JeeefCepe jepeotle eceeCeHe$e
11.5 penepe yeerpeke
11.6 penepe keHleeve HeeJeleer
11.7 penepe YejCee ngb[er/ He$e
11.8 ess Hejbleg cenlJeees omleSsJepe
11.9 meeiejer efJecee He$e
11.10 Deeeele eJesMe yeerpeke
11.11 meejebMe
11.12 eMve

11.0 Gefes (Objectives)

ee Heeeee DeYeemeeveblej efJeeeLeevee
1) efveee&le efJe<eeke efJeefJeOe keeieoHe$es meebielee esleerue.
2) ee keeieoHe$eebceOes meceeefJe DemeCeejs efJeefJeOe Ieke mHe kejlee esleerue.
3) ner keeieoHe$es leeej kejleevee DeeJeMeke DemeCeejer ceeefnleer mecepesue.
4) ee keeieoHe$eebes efJeefJeOe ekeej mecepeleerue.

11.1 emleeJevee
Deeblejje^ere JeeHeejele efveee&leoej Je Deeeeleoej pesJne ceeueeeer efJeeer-Kejsoer
kejleele leeJesUsme oesvner osMeebceOeerue keeeeees GuuebIeve keesCeleener HeefjefmLeleerle neslee
keecee vees. meJe& keejYeej eesKe Je vesceyejngkegce JneJee eemeeer efveee&le efJe<eeke omleSsJepe
keeieoHe$eebee mJeHeele efJeefOeJele leeej kejCes DeleeJeMeke Demeles. DeMee keeieoHe$eebeer

173

iejpe JesUesJesUer Deeeeleoej Je efveee&leoej ee oesIeebveener ueeieles. Yeejleele efveee&leoejeme

DeMeer eceeefCele keeieoHe$es Keeueerue efkeeCeer osCes DeleeJeMeke jles.
1) efjPeJe& yeBke Dee@He Fbef[ee.
2) meercee - Meguke efJeYeeie.
3) yeBkee.
4) efJeosMeer JeeHeej cenemebeveeuee.
5) efJeosMeer Je=erceb[U - Yeejleere efveee&le JeeHeej cenemebIe.
6) efveee&le leHeemeCeer keW.
7) yeboj efJeemle mebIe.
8) Deyekeejer DeefOekeejer.
9) efJeeerkej DeefOekeejer.
10) Deeeeleoej.

11.2 JeeefCepeke eceeCeHe$e (Commercial Invoice)

11.2.1 cegKe cegs:
efveee&leerceOeerue cenlJeeee omleSsJepe.
efveee&leermeboYee&le Flej omleSsJepe leeej kejCeemeeer cegKelJes keve
JeeefCepeke eceeCeHe$eeee cetueeOeej Iesleuee peelees.
meesHee Meyoele meebieeJeeees Peeueeme efveee&leoejeves DeeHeuee ceeueees mebHetCe& JeCe&ve
keve Deeeeleoejeuee HeeJeuesues yeerue.
ns eceeCeHe$e leeej kejCeeee keesCeleener DeeoMe& vecetvee vemelees efveee&leoejeee
pejereceeCes leele yeoue nesT Mekeleele.
JeeefCepeke eceeCeHe$eele pej efJeMes<e DeeJeMeke DeLeJee Keeme ceeefnleer IeeJeeeeer
Demesue lej Deeeeleoejeee efJevebleervegmeej efveee&leoej lemes eceeCeHe$e yeveefJelees.
11.2.2 JeeefCepeke eceeCeHe$e leeej kejleevee ueeieCeejer ceeefnleer

efveee&leoejees veeJe Je mebHetCe& Heee

Deeeeleoejees veeJe Je mebHetCe& Heee
efveee&le ceeueees mebHetCe& JeCe&ve - pemes. opee&, HeefjceeCe, Jepeve F.
Jemletes cetue, GHeegkelelee, met F. ceeefnleer.
Deeeeleoejeves IeeJeeeeer vekele efkebcele (Net amount)
efJeeeres efveece Je Deer
efveee&leoejees mee#eebkeve.

174

11.2.3 penepeeJej ceeue HeeefJeleevee ee JeeefCepeke eceeCeHe$eele Keeueerue

ceeefnleer veceto kejCes DeeJeMeke Demeles

penepeees veeJe.
HeleHe$e eceebke.
efveee&leoejeee Deeeele efveee&le meebkesefleke eceebke.
penepe YejCee ngb[er/ He$e eceebke.
JesveeefJe<eeeres ecegKe cegs.
JesveeJejerue ecegKe KegCee Je efevns.
penepe efyepeke HeeJeleer e. Je leejerKe.
penepe eefees meboYee&leerue efveece Je Deer.
ceeueJeenletke Kee& efJeJeseve.
penepe efJecee nHlee jkekece.
Flej efJeMes<e; veceto kejCeepeesies.

11.2.4 JeeefCepeke eceeCeHe$eees ekeej

JeeefCepeke eceeCeHe$eees cegKelJes 3 ekeej He[leele.
1) Jemletes ceguelJe Je cegue Demes mebegkele eceeCeHe$e:
keener eflemeNee peieeleerue osMeebvee meoj eceeCeHe$eeeer DeeJeMekelee Yeemeles. eele
Jemletes ceguelJe cnCepese GlHeeove kejCeeje osMe Je Jemletes GlHeeove kejleevee osMeebleie&le
ceeueeee kesuee iesuesuee JeeHej eemebyebOeer mebHegCe& ceeefnleer efveee&leoejeme osCes eceeeHle Demeles.
DeMee JemletbJej Deeeele kej ueeJeCes eflemeNee peieeleerue osMeebvee meesHes peeles. yeekeer meJe&
efJelejCe ceguelJe eceeCeHe$eeeceeCese Demeleele.
ceguelJe eceeCeHe$eees cenlJe
efveee&leoejeee erkeesveeletve
- meJe& DeeReer Hetle&lee Peeueeme JesUsJej ceeueees Hewmes efceUt Mekeleele.
- efveee&le leHeemeCeer keWeme cetuelJe eceeCeHe$e Heg{erue eefeesme DeeJeMeke jles.
- meercee Metuke efJeYeeieeleerue meJe& eefeee / meesHemkeej Heej Hee[Ceekejerlee.
- ceeue jJeevee kesueeee keeeosMeerj omleeJespe cnCetve GHeeesie.
- ceeue efveee&leerveblej kej HejleeJee, DeJekeejer kej HejleeJee F. Heeeos efceUefJeCeemeeer
DeeJeMeke.
- YeefJe<eele meboYee&meeer lemese keeemJeHeer veeWo cnCetve HegjeJeemeeer.

175

Deeeeleoejeee erkeesveeletve:
- meerceeMeguke pekeele YejCeekejerlee
- Deeeele ceeueees vescekes cetue mecepeCeekejerlee Je leeee cegoleerle YejCee
kejCeekejerlee.
- Deeeele ceeueeJej yeBkesleHex kepe& efceUefJeCeekejerlee.
- DeelJe pekeele oj keUCeekejerlee.
- YeefJe<eeceOes meboYe& cnCetve GHeegkele.
2) meercee-Meguke eceeCeHe$e:
ke@ve[e, Decesefjkee eemeejKes osMe DeelJe pekeeleer ueeJeCeeee erves
efveee&leoejeke[tve meercee Meguke eceeCeHe$eeee Deeen Oejleele. peeeesies DeMee osMeebvee
Deefleefjkele pekeele ueeoCesner meesHes peeles.
3) meveoMeerj eceeCeHe$e :
ee eceeCeHe$eeee Deeen cegKelJes ceseqkemekees meejKes ue@erve Decesefjkeve osMe
Oejleele. peele Deeeeleoejeee osMeees JeeefCepe jepeotleeke[tve efveee&le ceeueees mebHetCe&
eceeefCekejCe nesCes DeHesef#ele Demeles peeeesies Demes osMe ceeue DeeHeeHeuee osMeele Deeuee lej
DeefOekee cegue pekeele ueeJet Mekeleele.

11.3 GlHeeove cetuelJe eceeCeHe$e

11.3.1 eflemeNee peieeleerue osMe leebee Deeeeleoejebvee meoj eceeCeHe$eeee
Deeen Oejleele:
eeceeies keejCes/ nslet Demeleele:
keee ceeueeHeemetve Debleerce GlHeeove eeeree ner mLeeefveke Jee osMeebleie&le
GHeueyOelesletve DemeeJeer.
Deeeeleoejeuee Jemletee DemmeueHeCee nJee Demelees leeeer peer efkebcele lees
ceespelees leees cegueebkeve JeJeefmLele JneJes.
ceOe HetJexke[erue osMe Je Dejye osMe meoj GlHeeove cetuelJe eceeCeHe$eeee DeeOeej
Iesleele Je leeee DemmeueHeCee peesKeCeemeeer DeeHeeHeuee osMeeleerue JeeefCepe
jepeotleeceeHe&le meoj Jemlegee cetuelJeeeer HesjleHeemeCeer nesTve lee leebesceeHe&le eceeefCele
kesuee peeleele.

176

11.3.2 GlHeeove cetuelJe eceeCeHe$eees 3 ekeej Demeleele

De) Deeeeleoejeee osMeele Deeeele ceeueees JeJemLeerle efJelejCe nesCeejs
eceeCeHe$e
ee ekeejes eceeCeHe$e JeeHeejer mebmLee Jee JeeefCepe mebIe eceeefCele ke Mekeleele.
ye) pece&veer peHeeve, Decesefjkee F. osMeele ueeieCeejs efJeMes<e eceeCeHe$e
ee ekeejes eceeCeHe$e efveee&le leHeemeCeer mebmLee, mebegkele efJeosMe JeeHeejer
mebeueveeuee, keWefe jsMeerce ceb[U, Jeeeseesie megOeejDeeegkele DeeHeeHeuee #es$eebMeer mebyebOeerle
Geesieees GlHeeove cetuelJe eceeCeHe$e eceeefCele ke Mekeleele.
ke) je<^ceb[U osMeebceOes meJeueleerceOes eeOeeveece efceUJetve osCeejs eceeCeHe$e
ee ekeejes eceeCeHe$e efveee&leoejeee osMeele Deeeeleoejeee osMeeleerue jepeotleees
keeee&uee Demeles lesLeerue DeefOekeejer DeMee ekeejes eceeCeHe$e eceeefCele ke Mekeleele.
11.3.3 ceguelJe eceeCeHe$eees cenJe
efveee&leoejeme GlHeeove cetuelJe eceeCeHe$eees cenlJe
Yeejleere Jemletbee DemmeueHeCee ee eceeCeHe$eeejs efveee&leoej HegjeJee cnCetve osT
Mekelees.
meercee Meguke efJeYeeieeletve Jemlet menpeHeCes (efJeveemeeeeme) penepeeJej HeesneseCeeme
ee eceeCeHe$eeejs ceole nesles.
Deeeeleoejeme GlHeeove cetuelJe eceeCeHe$eees cenlJe :
Yeejleeke[tve Deeeele ceeueeJejerue pekeeleerle meJeueleer efceUeJeele ne GsMe Demelees.
Deeeeleoejeee meercee Meguke efJeYeeieeletve menpeHeCes Jemletes Deeeeleoejeke[s
nmleeblejCe nesles.
efveee&leoejeves Jemlet HegveHegvne penepeeJej ve e{efJelee Skeee efMekeeeves
Deeeeleoejeme lee eeHle nesleele.

11.4 JeeefCepe jepeotle eceeCeHe$e

11.4.1 DeLe&
Dee@m^sefueee, vegefPeueb[, efHeueerHeeFvme F. osMeeleerue Jemletbee opee& Je efkebceleer
DeeHeeHeuee JeeefCepe jepeotleebkejJeer eceeefCele keve IesT Feqleele leeJesUsme cegKele
JeeefCepe jepeotle eceeCeHe$eeee GHeeesie neslees.

177

meoj eceeCeHe$eecegUs Deeeeleoejeee osMeeleerue meercee Meguke efJeYeeieeme Jemletbee

cetueevegmeej DeefOeke pekeele vescekeer efkeleer ueeJeeJeer ns ekeve keUles leecegUs meercee Meguke
efJeYeeieeletve Deeeeleoej efJeveemeeeeme meoj Jemlet lJejerle eeHle ke Mekelees.
ns meJe&meeOeejCele 3 eleeRceOes leeej kesues peeles. Hewkeer Ske ele JeeefCepe
jepeotleeee keeee&ueeele meboYee&meeer GHeegkele Demeer ogmejer ele Deeeeleoejeee
meerceeMeguke efJeYeeieeke[s HeeJeueer peeles eflemejer ele efveee&leoejeme osCeele esles.
efveee&leoejeves leer leeee yeBkeske[tve eceeefCele keve Deeeeleoejeke[s ceeueemeesyele
HeeJeeJeeeeer Demeles.
11.4.2 JeeefCepe jepeotle eceeCeHe$eees cenJe
De) efveee&leoejeme JeeefCepe jepeotle eceeCeHe$eees cenlJe
Deeeeleoejeee osMeeleerue JeeefCepe jepeotleeves Skeoe Jemlet Je efkebcele eceeefCele
kesueer keer DeeeeleerceOes efvecee&Ce nesCeejs De[LeUs keceer nesleele Je efveMebkeHeCes
efveee&leoej DeeHeuee ceeue efveee&le ke Mekelees Je leees efveeefcele JesUsle Hewmesner
efceUt Mekeleele.
penepeeJej ceeue e{efJeleevee meercee Meguke efJeYeeieeletve keesCeleener De[LeUe esle
veener.
ye) Deeeeleoejeme JeeefCepe jepeotle eceeCeHe$eees cenlJe
Deeeeleoejeee meercee Meguke efJeYeeieeletve Deeeeleceeueees efJevee De[LeUe lJeefjle
nmleeblejCe.
meoj eceeCeHe$e Demeueeves Deeeeleoejeee meercee Meguke efJeYeeie Deeeele Peeuesueer
Heeme&ues ve Hees[lee pekeeleer ueeJet Mekeleele. HeefjCeeceer Deeeeleoejeee JesU,
Hewmee, ece F. ieeseReer yeele nesles.
ke) Deeeeleoej lemese efveee&leoejeee osMeeleerue meercee Meguke efJeYeeieeme meoj
eceeCeHe$eees cenlJe
Deeeeleoejeee osMeeleerue meercee Meguke efJeYeeie menpelesves pekeele, DeeefOekee
cegue kee{tve Jemletbes, Deeeeleoejeke[s lJejerle nmleeblejCe ke Mekelees.
efveee&leoejeee osMeeleerue meercee Meguke efJeYeeie penepeeJej ceeue e{efJeCeeHetJeeaeer
DeeHeueer efJeYeeieere eefeee menpe Heej Hee[t Mekelees leeeesies efveee&leoejeee
JesUseer, eceeeer yeele nesles.

178

11.5 penepe yeerpeke (shipping bill)

11.5.1 DeLe&
penepeeJej ceeue e{efJeCeeeer eefeee megueYe JneJeer cnCetve efveee&leoejemeeer
meercee Meguke efJeYeeieeee erkeesveeletve meoj yeerpeke DeleeJeMeke omleSsJepe jlees.
meoj yeerpekeeJej meercee Meguke efJeYeeieeke[tve `vee njkele' efMekekee eceeefCele Peeueeme
ieesoerceOes megueYelesves ceeue veslee eslees.
meJe&meeOeejCele penepe yeerpekeeee 5 eleer efveee&leoej leeej kejlees leees efJelejCe
KeeueerueeceeCes

meercee Meguke efJeYeeie ele

kej HejleeJee eeHle nesCeemeeer ele
efveee&le Je=er ceb[Uebmeeer ele
yeboj efJeemle mebIeemeeer ele
HegjeJeoeKeue, meboYe& cnCetve mJeleke[s Ske ele

11.5.2 penepe efyepekeeceOeerue DeeJeMeke Ieke:

efveee&leoejees mebHetCe& veeJe Je Heee.

Heeme&ueebeer mebKee Je leebes JeCe&ve.
Jemleges HeefjceeCe, Jepeve Je cetue.
pee penepeele ceeue YejeJeeeee Deens leees veeJe.
iebleJe yebojees efkeeCe (Port of Destination)
JemletJej ueeieuesueer SketCe pekeele.
pee yebojele Jemletbes efJelejCe nesCeejs Deens leeyeue ceeefnleer.
Flej DeeJeMeke leHeMeerue.

11.5.3 penepe yeerpekeees ekeej

penepe yeerpekeees SketCe 5 ekeej He[leele.
1) cegkele penepe yeerpeke :
pee JemletbJej keesCeleener ekeejeer efveee&le pekeele ueeiele veener Demes Heeb{Nee
jbieeceOeerue cegkele penepe yeerpeke efveee&leoejebke[tve Heej keceer eceeCeele JeeHejues peeles.

179

2) pekeeleeesie penepe yeerpeke:

cegkele penepe yeerpekeeefJe leees keee& Demeles. efveee&leerJej pekeele pesJne
ueeoueer peeles lesJne ns efHeJeee jbieeleerue pekeeleeesie penepe yeerpeke JeeHejues peeles.
kejHejleeJee IesCeemeeer efkebJee ve IesCeemeeer ee yeerpekeeee, efveee&leoej JeeHej kejleele.
3) kejHejleeJeeeesie penepe yeerpeke:
meercee Meguke efJeYeeieeves ueeieuesueer pekeele Jee keWefe Deyekeejer mebeueveeueeeves
ueeJeuesueer pekeele Hejle efceUefJeCeemeeer efnjJee jbieeceOes eHeuesuee kejHejleeJeeeesie
penepe yeerpekeeee, efveee&leoej JeeHej kejleele. Hejbleg peeJesUsme kejHejleeJeeee YejCee
Les yeBkeske[s pecee kejeJeeeee Demelees leeJesUsme cee$e efHeJeee jbieele eHeuesuee
kejHejleeJeeeesie penepe yeerpekeeee JeeHej kesuee peelees.
4) eefleYetleereesie penepe yeerpeke:
peeJesUsme Deeeele ceeue eefleYetleer DeefOeHeleeKeeueer Demelees lesJne Deeeeleoejeee
osMeeleerue JeKeejerle/ keesejele ceeue sJeeJee ueeieles leees Yee[s eefleYetleer-Yee[sHeeree
mJeHeele IeeJes ueeieles lemese Deeeele ceeue ne pej Hegve&efveee&le ieJeejerleerue Demesue lej
eefleYetleereesie penepe yeerpeke JeeHejues peeles. meJe&meeOeejCeHeCes ee yeerpekeeee jbiener efHeJeUe
Demelees.
5) JeeHeejer efkeveejHeerJejerue yeerpeke:
osMeebleie&le ceeue pesJne Skee yebojeJeve ogmeNee yebojeJej mLeeveeblejerle kesuee
peelees leeJesUsme ee yeerpekeeee JeeHej kejleele.
meJe&meeOeejCele penepe yeerpekeeee cemegoe ne nJeeF& Je meeiej Jeenlegkeermeeer
meejKeee Demelees Hejbleg eeOeeveeceevegmeej leeee jbie yeouelees.
11.5.4 penepe yeerpekeees cenlJe:
1)

efveee&le keee&Heleerle ne Deleble cenlJeeee omleSsJepe ceeveuee peelees. ee

yeerpekeeefMeJeee Jemlegbeer efveee&le nesCes DeMekee Demeles.

2)

Jemletbeer meercee Meguke efJeYeeieele lJejerle He[leeUCeer keve Heg{erue keee&Jeenermeeer

Jemletbee efveHejeje kejCes penepe yeerpekeecegUs Mekee nesles. leHeemeCeer Peeueeveblej
meerceeMeguke efJeYeeie Jemlegbes He=ebkeve (endorse) kejles leeme `efveee&le
JeeHeejeme leeej' Demes efMekekeeceesle&ye keve osCeele esles.

180

3)

penepe yeerpekeecegUs efveee&le meJeueleer Je Heeeos efveee&leoejeme efJeveemeeeeme efceUt

Mekeleele. Goe. Deyekeejer kej, meercee Megduke efJeYeeieeleerue kej - HejleeJee F.

4)

penepeeJej ceeue eesie peeieer YejCeeme meoj yeerpekeeeer ceeser ceole nesles. DeeHeuee
eqkeueDeefjbie Je Hee@jJe[eAie Spebejs penepe yeerpekeeeer ogmejer ele penepe kebHeveerme
oeKeJetve penepeele ceeue YejCeemeeer HejJeeveieer ceeieCeele esles.

5)

Jemletbes vescekes cetue DeesUKeCeemeeer ee yeerpekeeeer meercee Meguke efJeYeeieeme Heej

ceeser ceole nesles.

6)

meboYe& Je mebefekeerkejCe (filing) kejCeemeeer YeefJe<ekeeUele GHeeesieer Deens.

DeeHeueer eieleer leHeemee

De) Keeueerue meb%ee mHe keje.
1) JeeefCepeke eceeCeHe$e
2) Jemletes ceguelJe Je cegue Demes mebegkele eceeCeHe$e
3) meveoMeerj eceeCeHe$e
4) GlHeeove cegueJe eceeCeHe$e
5) JeeefCepe jepeotle eceeCeHe$e
6) penepe yeerpeke
7) kejHejleeJeeeesie penepeyeerpeke
8) eefleYetleereesie penepeyeerpeke
efjkeecee peeiee Yeje
1) ke@ve[e, Decesefjkee eebmeejKes osMe .......... eceeCeHe$eeee Deeen Oejleele.
2) ........... ekeejes eceeCeHe$e JeeHeejer mebmLee Je JeeefCepe mebIe eceeCeerle ke
Mekeleele.
3) pee JemletbJej keesCeleener ekeejeer efveee&le pekeele ueeiele veener leemeeer ..........
penepe yeerpeke JeeHejues peeles.
4) osMeebleie&le ceeue pesJne Skee yebojeJeve ogmeNee yebojeJej mLeeveeblejerle kesuee peelees
lesJne .......... yeerpekeeee JeeHej neslees.
5) pekeele eesie penepe yeerpeke .......... jbieees Demeles.

181

11.6 penepe keHleeve HeeJeleer (Mates receipt)

11.6.1 DeLe& :
penepeeee keHleeve DeLeJee GHekeHleeve, pesJne penepeeJej efveee&le ceeue Yejuee
peelees leeJesUsme meJe& ceeue eesie peeieer, eesie HeefjefmLeleerle Demeueeeer HeeseHeeJeleer oslees
leeme penepe keHleeve HeeJeleer Demes cnCeleele.
11.6.2 penepe keHleeve HeeJeleerceOeerue cenlJeees Ieke KeeueerueeceeCes

efveee&le ceeuees JeCe&ve.

penepeele Yejuesuee efveee&leeesie ceeueeer leelkeeefueke efmLeleer.
penepeees veeJe.
penepeele ceeue Yejueeeer leejerKe.
keesCelee yebojele penepeele ceeue Yejuee leees veeJe.
keesCelee yebojele ceeue efveee&le nesCeej leees veeJe.
efveee&leoejees veeJe.
Deeeeleoejees veeJe.
Flej DeeJeMeke yeeyeer.

11.6.3 penepe keHleeve HeeJeleeres oesve ekeej Demeleele.

1) meMele& (Qualitied) penepe keHleeve HeeJeleer.
2) HeefjHetCe& (Clean) penepe keHleeve HeeJeleer.
pesJne efveee&leeesie ceeueeeer leelkeeefueke efmLeleer efveee&le eesie vemesue lemese
efveee&leeesie ceeueeee opee& eLeeeesie vemesue (Goe. ceeueJeent yeespeebeer efmLeleer JeJeefmLele
vemesue) lej meMele& penepe keHleeve HeeJeleer penepe keHleeveeke[tve efoueer peeles peeee
YeefJe<eeleerue efveee&leerJej efJeHeefjle HeefjCeece nesT Mekelees. Mekeelees efveee&leoejeves HeefjHetCe&
penepe keHleeve HeeJeleer efceUefJeCeeee Deeen OejeJee. peele keesCeleener ekeejes eefleketue
Mesjs (Adverse remarks) vemeeJesle.
11.6.4 penepe keHleeve HeeJeleer eeHle kejCeeleer eefeee
-

penepeele ceeue e{efJeueeveblej ceeueeeer SketCe efmLeleer, opee& leeyeeyele penepeeee

keHleeve DeLeJee GHekeHleeve leeeer HeeseHeeJeleer osles.

meojeer HeeseHeeJeleer cnCepese penepe keHleeve HeeJeleer nese. ner HeeJeleer yeboj efJeemle
mebIeeke[s HeeJeueer peeles lesLes yeboj efJeele mebIeeke[erue Lekeyeekeer efveee&leoej Yejlees
Je lemee DeefYeeee IesTve lees meercee Meguke eefleyebOeke DeefOekeeNeeme (custom

182
Preventive officer) oeKeefJelees. lelmebyeOeeree eLeeeesie DeefYeeee efuentve lees

meercee Meguke eefleyebOeke DeefOekeejer lees penepe efveee&le eefeesmeeer jJeevee kejlees.
-

meoj DeefYeeeemeke cetU penepe keHleeve HeeJeleer penepe kebHeveerme HeeJeueer peeles
pesLes leeee Heee&YetceerJej penepe YejCee ngb[er / yeerpekeeJej efveee&leoej Devegketue
DeLeJee eefleketue DeefYeeee Ieslees. esLes Ske cenlJeeee cege ue#eele Iesleuee Heeefnpes keer
penepe keHleeve HeeJeleer ner efveJJeU Heesnese HeeJeleer Deens leer JemletJej leeyeeHe$e
efceUefJeCeeee DeefOekeej veener ns ue#eele sJeeJes.

11.7 penepe YejCee ngb[er/ He$e (Bill of lading)

11.7.1 DeLe&
penepe YejCee ngb[er ner penepe kebHeveerke[tvee He=ebefkele kesueer peeles. ner
nmleeblejCeere ngb[er Demetve penepe kebHeveer Je efveee&leoej eebeeleerue meJe&ke<e kejej
Demelees. penepeeee iebleJe (Clearance) kejCeemeeer Deeeleoejeme Je leeee
osMeeee meercee Meguke efJeYeeieeme ner penepe YejCee ngb[er DeeJeMeke Demeles.
11.7.2 penepe YejCee ngb[erceOeerue Ieke meefJemlejHeCes KeeueerueeceeCes
1)
2)
3)
4)
5)
6)
7)
8)
9)

penepe kebHeveeres veeJe.

efveee&ojees veeJe Je mebHetCe& Heee.
Deeeeleoejees mebHetCe& veeJe Je Heee.
penepeees veeJe.
ceeueJeent penepeeee eceebke Je leejerKe.
ceeue e{Jeuee lee yebojees Je iebleJe yebojees efkeeCe /veeJe.
Jemletee opee&, HeefjceeCe, Jemletes JeCe&ve Je lelmebyebOeeree keener efJeefMe KegCee.
Heeme&ueebeer SketCe mebKee.
ceeueJeenletke Keee&ee YejCee kesuee Deens DeLeJee leer jkekece ose Deens eeee
Kegueemee.
10) cetU eceeCeHe$eebeer SketCe mebKee.
11) penepeeJej ceeue Yejueeeer leejerKe.
12) penepe YejCee ngb[er ose kejCeeNee DeefOekeeNeees / mee#eebkeve.
mee#eebefkele kesuesuee 2 Demmeue mebeele penepe YejCee ngb[er/ He$e leeej
kejleele. mee#eebefkele ve Peeuesuee Deveske penepe YejCee ngb[ee penepe kebHeveerleHex efJelejerle
kesuee peeleele. kesJeU meboYe& cnCetve leebee GHeeesie neslees.

183

penepe YejCee ngb[er /He$eeee Heee&Yeeieer Jeenletke kejejeee Deer Je efveece

veceto kesuesues Demeleele. HeefjHetCe& penepe keHleeve HeeJeleer meceesj HeefjHetCe& penepe YejCee ngb[er
/ He$e IesCes efveee&leoej Hemeble kejleele. eefmeer DeeefCe veeJeueewefkeke efceUefJeCeeee erves
meoj yeeye efveee&leoej iebYeerjHeCes Iesleele.
Deeeeleoej DeeHeuee eefleefveOeerejs Deeeele ceeue penepe YejCee ngb[er / He$eeee
DeeOeejeves mees[Jetve IesT Mekelees. leemeeer Deeeeleoejeves leeee eefleefveOeeres veeJe efuentve
DeeHeuee menerejs leeme ceevelee oslees.
11.7.3 penepe YejCee ngb[er /He$eees ekeej
1) HeefjHetCe& penepe YejCee ngb[er /He$e (Clean B/L):
efveee&le Jemletbee opee&yeue DeLeJee HeefjceeCeyeue keesCeleener eefleketue Mesje,
penepe kebHeveerleHex ceejuee peele veener. cnCetve Deeeeleoej osKeerue HeefjHetCe& penepe
ngb[er/He$eeee Deeen Oejleele keejCe Deeeeleoej DeeHeuee ceeueeeer leeee osMeeleerue meercee
Meguke efJeYeeieeke[tve menpe mees[JeCetke keve IesT Mekelees.
2) eefleketue Mesjeegkele penepe YejCee ngb[er /He$e (Adverse or Claused
B/L):

HeefjHetCe& DeLeJee efveoex<e penepe YejCee ngb[er /He$eeee efJe eefleketue Mesjeegkele
penepe YejCee ngb[er /He$e Demeles. eele penepe kebHeveerke[tve penepe YejCee ngb[er /He$eeJej
ceeueemeboYee&le eefleketue Mesje efouesuee Demelees.
Goe. efveee&le eesie ceeueeceOeerue 4 Heeme&ues ([eie) Kejeye mJeHeele Dee{Uues.
3) efMeUs penepe YejCee ngb[er /He$e (Stale B/L):
peeJesUsme efveee&leoeme penepe kebHeveerke[tve penepe YejCee ngb[er /He$e efJeefOeJele
eeHle nesles leeJesUsme keesCeleener ekeejs JesU ve oJe[lee les DeeHeuee yeBkesme meeoj kesues
iesues Heeefnpes Demes ve kesueeme yeNeee keeueeJeOeerveblej pej les yeBkesme meeoj kesues iesues leeme
efMeUs penepe YejCee ngb[er /He$e Demes cnCeleele. eele efveee&leoejees eeb[ vegkemeeve
mebYeJeles. ceeue leeyeele osCeeeer cegole ueebyeles, Deeeeleoejemener vegkemeeve meesmeeJes ueeieles.
4) Jeenletke YejHeeF& kesuesues penepe YejCee ngb[er /He$e (Freight paid B/L):
pesJne efveee&leoej penepeeves HeeJeeJeeeee ceeueeee (ceeueJeent) Kee& oslees Je
penepe kebHeveerme lees efceUlees leeee uesKeer HegjeJee cnCepes Jeenletke YejHeeF& kesuesues penepe
YejCee ngb[er /He$e nese.

184

5) Jeenletke YejHeeF& Jemetueer penepe YejCee ngb[er /He$e (Freight

receovered B/L):
peeJesUsme Deeeeleoejeke[tve penepeeJej e{Jeuesuee ceeueeee Kee& Jemetue
kejeJeeeee Demelees lesJne leMee DeeMeeeee Mesje penepe kebHeveer GHejeskele penepe YejCee
ngb[erJej /He$eeJej ceejles.
6) ngkegce penepe YejCee ngb[er /He$e (To Order B/L):
peeJesUsme SKeeee Jeeqkeleee veeJeeves penepe YejCee ngb[er /He$e efoues peeles
DeMeeme ngketce penepe YejCee ngb[er /He$e Demes cnCeleele.
7) megmHe penepe YejCee ngb[er /He$e (Straight Bill of lading):
pesJne Deeeeleoej /De[lee (Consignee) /oueeue eebee veeJeeves mejU,
megmHe efjleerves penepe YejCee ngb[er /He$e efveIeles leeme megmHe penepe YejCee ngb[er
cnCeleele.
8) ceeue eqmJeke=leer penepe YejCee ngb[er /He$e (on Board & Received
B/L):
peeJesUsme efveee&leoej DeeHeuee ceeue eesie peeieer penepeele meeJelees DeLeJee
sJelees lesJne HeefjefmLeleervegHe Demes ceeue eqmJeke=leer penepe YejCee ngb[er /He$e efoues peeles.
9) Heseje (Container) penepe YejCee ngb[er /He$e:
pesJne osMeebleie&le Jeenlegkeerceeiex ceeueJeent penepe ogmeNee yebojele ceesee
penepeele efveee&leeree ceeue HeseNeeee mJeHeele Yeve megjef#eleHeCes DeeCelees leeJesUsme
penepe kebHeveer meojes penepe YejCee ngb[er /He$e efJelejerle kejles.
11.7.4 penepe YejCe ngb[er/He$eees cenJe:
penepe YejCe ngb[er /He$eees efveee&leoejeee erkeesveeletve cenlJe
1)

efveee&leeee ceeue eesie lee penepeele Yejueeee uesKeer HetjeJee cnCetve eeelJe.

2)

Deeeeleoejeme penepeeJejerue ceeuees efJeJeseve He$e HeeJeleevee GHeeesieer.

3)

penepe kebHeveeree kece&eeNeebke[tve pej ceeueeeer nsUmeeb[ Peeueer lej leeeeJej

mejU Hekee sJeCeemeeer GHeegkele.

185

4)

kej HejleeJee efceUCeemeeer meerceeMeguke Je Deyekeejer Keeleele ceeue HeeefJeueeee

HegjeJee cnCetve meoj penepe YejCee ngb[er /He$e pees[lee esles.

5)

pej ceeueeeer efkebcele CIF ceOes efoueer iesueer Demesue lej ceeueJeenlegkeereer eesie
jkekece penepe kebHeveerme osCes meeseeres nesles.

penepe YejCee ngb[er /He$eees Deeeeleoejemeeer cenlJe

1) SKeeeeee veeJeeee JemletmeboYee&le DeefOeke=le omleSsJepe Demeueeves Deeeeleoejeme
leeee osMeeleerue meercee Meguke efJeYeeieeletve Jemletbeer mees[JeCetke keve IesCes meeseeres
He[les.
2) FOB efkebcele Heleervegmeej eesie ceeueJeenletke Kee& osCes Deeeeleoejeme meeseeres
jles.
penepe YejCee ngb[er /He$eees penepe kebHeveermeeer cenlJe
1) eesie ceeueJeenletke Keee&eer jkekece efveee&leoej DeLeJee Deeeeleoejeke[tve IesCes
meeseeres jles.
2) pesJne egkeeree Heleerves Deeeeleoej Jee efveee&leoej Keee&meboYee&le oeJes kejleele
leeJesUsme kebHeveerke[tve Jemleteer nsUmeeb[ Peeueer Deens DeLeJee veener ns ee penepe
YejCee ngb[er /He$eevJees menpe mecepeles.

11.8 ess Hejbleg cenlJeees omleSsJepe

peer. Deej. Hee@ce

(Guranteed Remitance form):

pesJne vesHeeU, Yetleeve DeMee yeepetee osMeebyejesyej efveee&le JeeHeej kejeJeeeee

Demelees leeJesUsme DeMee Hee@ce&eer iejpe Demeles. efjPeJe& yeBkesee efveeceeJeueervegmeej G. R.
Hee@ce&ee leeej kesuee peelees. ee Hee@ce&ejs efveee&leoej jeefJeke cegoleerle efveee&leceeueeeer
jkekece DeeCesue Demes DeefYeJeeve efouesues Demeles. meJe&meeOeejCele ceeueeee efveee&leeree
leejKesHeemetve 180 efoJeme Flekeer cegole Demeles. ne Hee@ce& 2 eleeRceOes yeveJeuee peelees.
oesvner eleeRJej meercee Meguke efJeYeeieeleHex efjPeJe& yeBkesme HeeJeueer peeles ogmejer ele
efveee&leoejeme osCeele esles. efveee&leoej leer ele yeBkeske[s oslees lej efveee&le ceeueees Hewmes
mJeerke=le PeeueeJej ner ele yeBke efjPeJe& yeBkeske[s jJeevee kejles.
Heer Heer Hee@ce& :
pesJne vesHeeU Je YetHeeve F. ee Yeejleeueieleee osMeebceOes jmleeceeHe&le ceeueeeer
efveee&le nesles leeJesUerme Yeejleere [eke efJeYeeie ne oesve eleeRceOes Heer Heer Hee@ce& eceeefCele
kejles.

186

11.9 meeiejer efJecee He$e (Marine Insurance Policy)

11.9.1 DeLe&
mecegeceOeerue GodYeJeCeejs efJeefJeOe vewmeefie&ke Je ceeveJeer Oeeskes efJeeejele Ieslee efveee&le
ceeueees pesJne penepeeletve vesuee peelees leeJesUsme GHejeskele yeeyeeRee efJeeej kejlee meeiejer
efJecee He$e DemeCes pejeres Demeles. ne Ske kejej Deens. leeeer cegole meJe&meeOeejCele 1
Je<ee&eer Demeles.jeefJeke nHleeee YejCee PeeueeJej efJecee kejejele veceto kesueeeceeCes pej
vegkemeeve Peeues lej leeeer YejHeeF& efJecee kebHeveerke[tve efceUles.
meeiejer efJecee He$eeee JeeHej Heej HetJeeaHeemetve kesuee peelees. meeiejer efJeceele
penepeeJejerue ceeueeme, efnceveie, JeeoUerJees, eeb[ JeeoU, megveeceer, Deeie, meceger eees
DeHeIeele F. Heemetve efJecee mebj#eCe efceUles.
11.9.2 vegkemeeve YejHeeF&es Jeefie&kejCe:
meeiejer efJecee ne #eleHetleea kejejele cees[lees. eele vegkemeeve Peeueeme leees oesve
ieele JeieeakejCe kesues peeles.
vegkemeeve YejHeeF&es Jeefie&kejCe
SketCe neveer
1) ele#e neveer
2) DeevJeefeke HetCe& neveer

DebMele neveer
1) DebMele mejemejer neveer
2) meJe&meeOeejCe mejemejer neveer.

11.9.3 meeiejer efJeceees ekeej Heg{erue eceeCes

1) peueeJeeme :
Skee yebojentve iebleJe yebojeHeele efJeefMe cegoleermeeer meJe& meeiejer peesKeceermeeer
meeiejer efJecee megj#ee efceUles.
2) efJeefMe-eesie efJeceeHe$e:
Skee JesUee eJeemeemeeer meJe& ekeejee peesKeercee/ Oeeskeeebbee meceeJesMe eele
Demelees. vesnceer efveee&le kejCeeNee efveee&leoejeme ne efJeceeekeej nerlekeejke vemelees keejCe

187

eleske JesUer JesieJesieee efkeeCeee Jesieee JesUee peueeJeeme lee efJeceee$ekeele Ske$eerle
yebeOetve sJeCes kesJeU DeMekee Demeles.
3) cegkele efJecee He$e :
peesHeele efJecee kebHeveer DeLeJee efveee&leoej meeiejer efJecee jyeeleue kejerle veener lees
Heele meoj efJeceeHe$e eeuet jenles.
4) cegkele megj#ee keJee He$e :
meJe&meeOeejCele ee efJecee He$eeeer cegole Ske Je<ee&Heele Demeles Je Ske Jee leentve
peemle meeiejer -JeeHeejer eJeeme eele DebleYet&le Demelees.
ceeueeeer SketCe efkebcele, JesU, eJeemeees Deblej F. yeeyeeRJej efJeceeee nHlee
DeJeuebyetve Demelees.
DeeHeueer eieleer leHeemee
De)
1)
2)
3)
4)
5)
6)
7)
8)
9)

meb%eebee DeLe& mHe keje.

penepe keHleeve HeeJeleer
meMele& penepe keHleeve HeeJeleer
penepe YejCee ngb[er
HeefjHegCe& penepe YejCee ngb[er
efMeUer penepe YejCee ngb[er
ngkegce penepe YejCee ngb[er
Heseje penepe YejCee ngb[er
meeiejer efJeceeHe$e
cegkele efJeceeHe$e.

efjkeecee peeiee Yeje

1) keesCeleener ekeejes eeflekegue Mesjs vemeuesueer penepe keHleeve HeeJeleer cnCepes
...........
2) penepe YejCee ngb[er ner . .......... Je ...........eebvee DeeJeMeke Demeles.
3) efveee&le, Yegleeve DeMee osMeebyejesyej efveee&le JeeHeej kejeJeeeee Demesue lej ..........
Hee@ce& iejpesee Demelees.
4) Skee JesUee eJeemeemeeer meJe& ekeejee Oeeskeeebee meceeJesMe .......... efJeceeHe$eele
Demelees.
ke) vegkemeeveYejHeeF&es Jeefie&kejCe oeKeefJeCeeje lekelee kee{e.

188

11.10 Deeeele eJesMe yeerpeke (Bill of Entry)

11.10.1 DeLe&
pesJne Jemletbeer Deeeele nesles leeJesUsme Deeeele eJesMe yeerpekeee& iejpe Yeemeles.
penepe yeerpeke pemes efveee&leermeeer GHeegkele lemese Deeeele eJesMe yeerpekeeleerue cegKe
Ieke 1) Deeeele eJesMe yeerpekeele Jemletbee opee&, HeefjceeCe, [eieebeer SketCe mebKee F. yeeyeer
veceto kesuesuee Demeleele.
2) Deeeeleoej Jee leeee Spebves 3 eleeRceOes ns Deeeele eJesMe yeerpeke yeveJeeJeeees
Demeles.
3) mecepee Jemletbee yeeefjkeJeej, leHeMeerue pej Deeeeleoejeme eTke vemesue lej leebee
Speb er#esHeeleerue Deeeele yeerpeke leeej kejlees Je ieesoerle Deeuesuee ceeue leHeemelees
Je leeee DeeOeejs Deeeele eJesMe yeerpeke leeej kesues peeles.
11.10.2 Deeeele eJesMe yeerpekeees ekeej
Deeeele eJesMe yeerpekeees 3 ekeej Deensle.
1) keesCeleener ekeejs meercee Meguke pekeele ve Yejlee cegkeleHeCes Deeeele kejCeele esle
Demeuesuee Jemletbes /meeer Deeeele eJesMe yeerpeke.
2) osMeebleie&le GHeYeesie Jemlet Deeeele kejCeemeeeres Deeeele eJesMe yeerpeke.
3) Jemletbeer pekeele YejsHeele ceeue kejejveeceeejs JeKeejerceOes sJeCeemeeeres Deeeele
eJesMe yeerpeke.
11.10.3 Deeeele eJesMeyeerpekeele DebleYet&le DemeCeeNee DeeJeMeke yeeyeer

Deeeeleoejees veeJe Je mebHetCe& Heee.

Deeeeleoejeee Deeeele HejJeevee eceebke.
efveee&leoejees mebHetCe& veeJe Je Heee.
iebleJe ieesoer Je yebojees efkeeCe.
Jemletes leHeMeerueJeej JeCe&ve.
Jemletbes cetue.

189

ose Deeeele pekeele oj Je leeeer SketCe ose jkekece.

Flej DeeJeMeke leHeMeerue.

11.11 meejebMe
peeJesUer oesve osMeebceOes JeeHeej neslees leeJesUer oesvner osMeebleerue keeeeebeer
Hetle&lee kejCesmeeer efJeefJeOe efveee&leefJe<eeke omleSsJepe leeej kejeJes ueeieleele. eeceOes
JeeefCepeke eceeCeHe$e, GlHeeove ceguelJe eceeCeHe$e, JeeefCepe jepeotle eceeCeHe$e,
penepeefyepeke, penepekeHleeve HeeJeleer, penepe YejCee ngb[er He$e, peer. Deej. Hee@ce&, Heer. Heer.
Hee@ce&, meeiejer efJeceeHe$e, Deeeele eJesMe efyepeke F. keeieoHe$es JesieJesieee eleeRceOes Je
ekeejebceOes leeej kejeJeer ueeieleele.

11.12 eMve
1)

efveee&leeree omleSsJepeebmebyebOeer meefJemlej efHeCe leeej keje.

2)

Keeueerue omleSsJepeebes cenlJe mHe keje.

De) G R Hee@ce&
ye) meeiejer efJecee He$e
ke) penepe YejCee ngb[er / He$e
[) Deeeele eJesMe yeerpeke
F) GlHeeove cetuelJe eceeCeHe$e

3)

Lees[keeele erHee efuene.

De) JeeefCepeke eceeCeHe$e
ye) JeeefCepe jepeotle eceeCeHe$e
ke) penepe keHleeve HeeJeleer
[) penepe YejCee ngb[er / He$eees cenlJe
F) penepe yeerpeke

*****

190

12
efveee&leoejeme efceUCeejs Heeeos Je esjke meJeueleer
(Benefits and Incentives enjoyed by the Exporter)

Ieke jevee
12.0
12.1
12.2
12.3
12.4
12.5
12.6
12.7
12.8

Gefs
emleeJevee
efveee&le esjkeebeer iejpe Je cenJe
efveee&leoejeme efceUCeejs efJeefJeOe Heeeos Je esjke meJeueleer
efJeMes<e DeeefLe&ke #es$e
mesJee efveee&le
meejebMe
eMve
meboYe&

12.0 Gefs
1.

efveee&leoejebvee efceUCeeNee Heeeeebee efJeeej

2.

esjke meJeueleer Je Heeeos osMeeee DeLe&JeJemLesle keMeer Yej Ieeueleele les leHeemeeJes.

12.1 emleeJevee
Yeejleele ceesee eceeCeeJej efveee&leoejebvee efveee&le kesueeyeue efJeefJeOe esjke
meJeueleer osCeele esleele leeeer efceceebmee DeeHeCe Heg{erue keejCeebejs mHe ke.

12.2 efveee&le esjkeebeer iejpe Je cenJe

12.2.1 iejpe:
-

ceesee eceeCeeJejerue GlHeeove Kee& Je GlHeoveemeeer GHeueyOe vemeCeejs

DeleeOegefveke leb$e%eeve eecegUs Yeejleeleerue efveee&leoejebvee Jemleteer e{er efkebcele
sJeeJeer ueeieles lemese iegCeJeesyeeyelener DeeHeCe efJeMes<e peeieke vemelees.

191

efJeHeCeve keewMeueeee DeYeeJe Demelees.

mLeeefveke yeepeejHesebceOes GlHeeokeebvee efkeHeeeleMeerj (Lucrative) YeeJe

efceUlees leecegUs Deens leele meceeOeeveer jenCeeeer GlHeeokeebeer Je=eer.

ceeue efveee&leerHetJeea Je efveee&le Heeele KesUlee Yeeb[Jeuemeeer kepe&HegjJee

mejkeejleHex meJeueleeree ojele kesuee peelees.

JeeHeejeee efJeefJeOe #es$eeble keewMeueeOeeefj efJekeeme DeHesef#ele Demelees leemeeer

mejkeejleHex eefMe#eCe Je efJekeeme keee&eceebeer JesUesJesUer DebceueyepeeJeCeer kesueer
peeles.

Deeeeleoejeee osMeebke[tve JesUesJesUer DeefOekeeefOeke pekeele ueeoueecegUs

efveee&leoejeme Jemleteer efkebcele Jee{JeCes DeHeefjnee& jles HeefjCeeceer efJeosMeer eueve
keceer eceeCeele efceUles eeJej Yeejle mejkeejves efHeef#ee osMeebyejesyej JeeHeej mebyebOe
emLeeefHele keve keceerle keceer pekeele keMeer ueeiesue ns yeefIeleues.

Deveske osMeebveer efveee&le JeeHeej Je=ermeeer Deleble Deeke<e&ke eespevee jeyeefJeCeeme

megjJeele kesueer HeefjCeeceer efveee&le efJeHeCeveele Deleble egjMeereer mHeOee& efvecee&Ce nesTve
Yeejleeuee leeee Hekee yemet ueeieuee.

Yeejleeuee JeJenejleesueee Jee{lee Demeceleesueeee eMve Yes[meeJele Deens. ne

Demeceleesue keceer kejCeeee erves efveee&le Je=er kejerlee Yeejlemejkeejve efJeMes<e
eelve kejerle Deens.

Deeblejje^ere yeepeejHessle Hele Je veeJeueewefkeke keeece jeKeCeemeeer mejkeej

efveee&le Jee{ermeeer eelve kejles.

ueIetGeesie efveee&leoejebvee leebee JeeHeejJee{ermeeer eeslmeenveeeer iejpe Demeles

leeJesUsme mejkeej leebvee efJeefJeOe eespeveebejs efceUCeejs Heeeos Je esjke meJeueleer
osT kejles.

12.2.2 cenJe
Jejerue keejCeebee pej meeleleeves DeeHeCe GHeeesie kesuee lej Demes efomeles -

efveee&le Jee{ Je JeeHeejele Hesjyeoue Peeues.

efJeosMeer (Hejkeere) iebieepeUer Jee{ueer.

JeeHeej Demeceleesue keceer Peeuee.

JeJejnejleesueeee HeefjefmLeleerle ue#eCeere megOeejCee Peeueer.

iegCeJeeeHetCe& Jemletbes GlHeeove.

GHeueyOe meeOevemebHeeeree cenece JeeHej.

jespeieejeee efJeefJeOe mebOeer efvecee&Ce Peeuee.

192

kepe& Hes[eree efoMesves Yeejle mejkeejeer Jeeeeue meg.

Deeblejje^ere yeepeejHessle Yeejleees veeJe Je ueewefkeke Jee{uee.

osMeebceOes cegueYetle meeseermegefJeOeebee Je mesJeebee efJemleej Peeuee.

ossMeeeer meeceeefpeke Je DeeefLe&ke eieleer Peeueer.

12.3 efveee&leoejeme efceUCeejs efJeefJeOe Heeeos Je esjke meJeueleer

1) Deeweesefieke keeeceeue ceole / menee keW (IRMAC):
jepeJeeHeejer keW, Oeelet - Keefvepes JeeHeejer keW, efveee&le ie=ns DeeefCe lelmece
mebmLee eebeer mJeleeer GlHeeoveemeeer ueeieCeeNee keee ceeueeeer keWs Demeleele yeNeee
ceesee eceeCeele keee ceeueeeer efJeosMeeletve Deeeele keve efJeefOeJele veeWoCeer Peeuesuee
efveee&leoejebvee peebeeke[s keeeosMeerj Deeeele HejJeevee Deens DeMee efveee&leoejebvee
meJeueleeree ojele keee ceeueeee HegjJee kesuee peelees. efJeMes<ele De@uegcegefveDece, eeboer
DeMee Deeweesefieke #es$eeme ueeieCeeNee Oeeletbvee efJeMes<e ceeieCeer Demeles. lee Oeeletbee eesieJesUer
cegyeueke eceeCeele HegjJee nesCes DeeJeMeke Demeles. ns keece DeMee keWeleHex lelHejlesves kesues
peeles.
2) efJeHeCeer eJesMe Heg{ekeej eespevee (Market Access Initiative):
Deeweesefieke #es$eele mebMeesOeve DeeefCe efJekeeme #es$eebceOes mejkeej vesnceer menee
kejerle Demeles. efJeHeCeer mebMeesOeve, vescekeer Jemlet Je leeeer efJeHeCeer eebee DeYeeme, JejbJeej Je
efkejkeesU efJeHeCeve eebee HeeeeYetle eespevee JesieJesieee osMeele keMeeekeejs jeyeJeeeee,
peeefnjeleeRee JeeHej Deeeeleoej Je efveee&leoejebeer Yes keMeeekeejs Ie[Jetve DeeCet Mekesue
F.yeeyeeRJej mejkeej efveee&leoejebvee meenee kejles.
3) kejHejleeJee:
Deeeele kesuesuee keeeceeue, eb$emeecegeer, megs Yeeie Je Jesveeefeesmeeer
DeeJeMeke ceeueeJej meercee Meguke efJeYeeieeleHex pekeele ueeJeueer peeles. meoj yeeyeeRee efveee&le
GlHeeoveele JeeHej nesTve pej ceeueeeer efveee&le Peeueer lej efveee&leoej DeMee pekeeleeree
HejleeJee ceeiet Mekelees.
4) Deyekeejer kejeletve met:
keWefe Deyekeejer pekeele MegukeeceOetve efveee&le Jemlet HetCe&le JeieUCeele Deeuee
Deensle.

193

efveee&le JemletbJej ueeJeuesueer Deyekeejer pekeele Hejle efceUefJeCeeee oesve Heleer Deensle.
1) efveee&le ceeueemeeer met efceUJeCes.
2) kejejveecee Debleie&le efveee&le.
peeJesUsme Deyekeejer kejeletve met nJeer Demesue leeJesUsme DeeOeer Deyekeejer kej
eLece YejeJee ueeielees Je veblej leeee HejleeJee efceUlees Hejbleg Demee Deyekeejer kej pej
Yejuesuee vemesue lej keWefe Deyekeejer Keeleeke[s vegkemeeve YejHeeF& kejejveecee, Deyekeejer
DeefOekeeNeebee veeJes, efveee&leoejeme jeefJeke cegoleermeeer kee{eJee ueeielees Je cegoleerveblej
kejejveeceele veceto kesuesueer mebHetCe& jkekece efveee&leoejeme HejleeJeeee mJeHeele efceUles.
5) Deeekejeletve met:
keuece 80 Se Se meer Je Flej keueceebvegmeej efveee&leerceOetve efceUeuesuee efJeosMeer
eueveeme Deeekej Keeleeke[tve mebHetCe& JepeeJe efceUles. efveee&le GereveJeleea mebmLee,
(EOUs), cegkele JeeHeej #es$e (FTZ) eebvee 100 kekes Deeekej ceeHeer ner
keceerlekeceer 10 Je<eekejerlee Demeles.
6) efJeeerkejeletve met:
efJeeerkej DeefOekeeNeebke[s DeeJeMeke leer keeieoHe$es efJeefOeJele pecee keve leebeer
eveveer efJeeerkej KeeleeleHex kesueer peeles Je vebleje efveee&leoejeme efJeeerkejeletve mebHetCe&
met efceUles.
7) efJeHeCeve efJekeeme meenee (Market Development Assistance):
efveee&leie=ns, JeeHeejer ie=ns, leejebefkele JeeHeejer ie=ns, Geleejebefkele JeeHeejerie=ns
ele#e Keee&ee 25 les 60 kekes jkekece efJeHeCeve efJekeeme kejCeemeeer meenee cnCetve
osCeele esles. ee efJeHeCeve efJekeemeele efJeHeCeve meJexs#eCe efJeosMeele peenerjele Je eeej
Yeejleele Je efJeosMeele eoMe&ve ke#e GIe[Ces F. yeeyeer DebleYet&le Demeleele.
8) efveee&le Yeeb[Jeueer Jemlet Je=er eespevee (EPCG SCHEME):
meJeueleeree ojele Deeeele Yeeb[Jeueer Jemlet DeeCelee esleele Je efMeJeee leeJej 5
kekes DeefOeke met efJeefJeOe DeerJej efoueer peeles. leeHewkeer ecegKe De cnCepes efpelekeee
jkeceseer Deeeele Peeueer Deens eflelekeee jkeceseer efveee&le Peeueer Heeefnpes ner Demeles. leeme
`efveee&le GHekeej yebOeve' (Export obligation) cnCeleele.
9) Flej meJeueleer:
jsuJes Yee[eele met, penepe ceeueJeenlegkeerJej met nJeeF& JeenlegkeerJej mejkeejer
menee, pekeele HejleeJee F. Heeeos efveee&leoejeme JesUesJesUer efceUle Demeleele.

194

12.4 efJeMes<e DeeefLe&ke #es$e

12.4.1 emleeJevee
1991 ee peeieeflekeerkejCeeee jseele Yeejleeves pesJne Jeeeeue meg kesueer
lesJne megJeeleerme yeNeee mecemeebvee leeW[ eeJes ueeieues. 1995 ee efveee&le Deeeele
OeesjCeele peeieefleke mesJee HegjefJeCeeNee kebHeveebeer eueleer Jee{t ueeieueer yeBkee, DeMee efJecee
kebHevee 30 mesJee HegjefJeCeeNee peeieefleke kebHevee Yeejleeke[s Ske me#ece yeepeejHes cnCetve
Heent ueeieuee. 1999 ee megceejeme lelkeeueerve keWele JeeefCepe ceb$eer cegjemeesueer ceejve
eebveer DeeHeuee eerve YeseRyeeyele efJeMes<e DeeefLe&ke #es$e Je Yeejle eemebyebOeer meebieesHeebie eee&
mebmeosle kesueer Je leeveblej efJeMes<e DeeefLe&ke #es$e ee mebkeuHevesme ieleer efceUeueer. Deeeele
efveee&le OeesjCeeee Jeeef<e&ke Dee{eJee IesleueeJej 1 Sefeue 2000 jespeer efJeMes<e DeeefLe&ke
#es$eeMeer mebyebefOele OeesjCe keW mejkeejves peejer kesues.
12.4.2 DeLe&
-

JeeHeejeee erkeesveeletve Yeewieesefuekeee efveefele kesuesuee eosMe

ee #es$eele DeLe&efJe<eeke yeeyeer, keeeos ns megmegerle Je meesHes Demeleele.

ee #es$eele GlHeeoveefJe<eeke efJeMes<ele efveee&leefJe<eeer GlHeeoveeyeeyeleerleerue keee

ceeueeHeemetve les Jemletbee yeebOeCeerHeelees meJe& Geesie meceeefJe Demeleele.

meojes #es$e meeJe&peefveke Geesie, Keemeieer GHeece Jee mebegkele GHeeceeejs jepe
mejkeejleHex DeLeJee SKeeee efJeosMeer je^eleHex ner mLeeHeve kejlee eslees.

meoj #es$e mLeeHevesmeeer keceerlekeceer 1000 nskej peceerve JeeHeejer Geesie

mLeeHeve kejCeeee erves DeeJeMeke Demeles.

SketCe peceerve #es$eeee megceejs 35 kekes peceerve efJeMes<e DeeefLe&ke #es$eeee cetueYetle
mebjevesmeeer, keejKeeveemeeer JeeHejueer peeles Je GJe&efjle #es$e ie=nyeebOeCeer,
ceesceeseues cee@ume, ceuerHueskeme Jee JeeHeej GeesieemeeeRee lelmece keejCeebmeeer
JeeHejueer peeles.

Deeblejje^ere mesJee HegjefJeCeeNee yeBkeebeer keWs lemese leebvee kepe&HegjJee Je efJecee

mebj#eCe ns ognsjer ueeYe osT kejCeeNee yeBkee, efJecee kebHevee Je efJeosMeer kebHevee
keee&jle Demeleele.

eefeee megueYeerkejCe,ueIegGeesie #es$e, meesves eeboer eeeree lemese pe[peJeenerj

Geesie eebvee keener DeeRJej DeeHeuee JeeHeej kejCeeeer HejJeeveieer Demeles.

HejosMemLe GlHeeoveeeeresee Debleerce HHee Heej Hee[Ceemeeer DeeJeMeke lee meeseer

megefJeOee esLeerue Geesie#es$eevee mejkeejeer HegjefJeuee peeleele.

195

ee #es$eebleie&le GlHeeoerle nesCeeje ceeue ne je^ere pekeele #es$eebleie&le Oejuee peelees

Je leeme Deele#e efveee&leeree opee& eeHle neslees.

MesleerefJe<eeke GlHeeoves, DeLe&eeereeegkele oeieerves, megs Yeeie eebee efveee&leerme ee

#es$eebleerue mLeeefHele Geesieebvee HejJeeveieer Demeles.

efJeMes<e DeeefLe&ke #es$eeleerue Geesie ne vegkele Hejkeere eueve eeHle kejCeejee Demelees
Je ns Hejkeere eueve 5 Je<ee&meeer Skeef$eleefjlee Oejues peeles. (GlHeeove
eeeresHeemetve)

ee #es$eeleerue Geesie DeeHeueer GlHeeoves JeeHeejer efveee&leoejkejJeer efveee&le ke

Mekeleele.

oesve efJeMes<e DeeefLe&ke #es$eebceOes GlHeeefole Jemletbes Deebleefjke nmleeblejCe kejCeeme

HejJeeveieer Demeles. Hejbleg DeMee GlHeeefole Jemletbes efveee&leerceOes meceeJesMe nesle veener.

eMeemekeere efJekeeme Deeegkeleeee osKejsKeeKeeueer meoj Geesieeeer Jeeeeue eeuet

Demeles.

ee #es$eebleie&le mLeeefHele Geesieebveer efveee&le kesueeJej Je<ee&ee Deele leebveer efJeosMeer

eueve efceUJetve DeeCeCes eceeeHle Demeles. meJe&meeOeejCeHeCes meeOee efveee&leoejeme
nere cegole 180 efoJeme Demeles. ee Geesieebleie&le efceUCeeNee efJeosMeer eueveeee
Geespeke DeeHeuee EEFC Keeleele 100 kekesee YejCee ke Mekelees.

12.4.3 efJeMes<e DeeefLe&ke #es$eeHeemetve efceUCeejs Heeeos

-

Hejkeere iegbleJeCetke Deekeef<e&le kejlee esles.

Yeeb[Jeueer Jemlet keee ceeue, yeebOeCeer meeceeer, eb$eebes mets Yeeie eebvee meJe&meeOeejCe
cegkele HejJeevee eeoerle (Open General Licence) mLeeve efceUeues
Demeueeves lemese lelmebyeOeereer Deeeelener pekeele cegkele Demeueeves ueJekejele
ueJekej GlHeeove nesTve efveee&le kejCes megueYe peeles.

keWere Deyekeejer pekeele JeeeJetve mLeeefveke pekeele #es$eeee ceeOeceeejs

Yeeb[Jeueer Jemlet, keee ceeue Je Flej GlHeeoveeMeer efveie[erle yeeyeer menpeHeCes DeeCetve
GlHeeove keceer efkeceleerle kejCes Mekee nesles.

efveee&leeree erkeesveeletve keWere Deyekeejer kejeletve ee #es$eeble GlHeeoerle

nesCeeNee Jemletvee JeieUCeele Deeues Deens.

ee #es$eeleerue Geesieevee `5 Je<ex kejcegkele GlHeeove' opee& osCeele Deeuee Deens.

Hejkeere iegbleJeCetkeoejebvee Deekeef<e&le kejCeemeeer leeee Yeeb[Jeueer menYeeie

efceUefJeCeemeeer ee Geesieebleerue 100 kekes meJeuele keW mejkeejves osT kesueer
Deens.

196

DeeHeueer eieleer leHeemee

De) ``YeejleemeejKee efJekemeveMeerue osMeele efveee&leJe=ermeeer efJeefJeOe efveee&le esjkes Je
meJeueleer DeeJeMeke Deensle'' eee& keje.
ye) efjkeecee peeiee Yeje
1) efveee&leoejebvee meJeueleeree ojele keee ceeueeee HegjJee .......... keWeceeHe&le
kesuee peelees.
2) .......... Megukeeletve efveee&le Jemlet HegCe&le: JeieUuee Deensle.
3) .......... eebvee Deeekejeletve 100 met Deens.
4) efpelekeee jkeceseer Deeeele kesueer eflelekeeee jkeceseer efveee&le kesueeme .........
eespevee ueeiet nesles.
5) efJeMes<e DeeefLe&ke #es$eeMeer mebyebefOele OeesjCe keW mejkeejves ......... jespeer peejer kesues.
6) JeeHeeNeeee erkeesveeletve Yeewieesefuekeee efveefele kesuesuee eosMe cnCepes .........
nese .

12.5 mesJee efveee&le

Yeejle ns peieeleerue mesJee HegjefJeCeejs DeJJeue je<^ cnCetve ieCeues peeles. peieele
mesJee HegjefJeCeeyeeyeleerle DeeHeuee 9Jee eceebke ueeielees. mebieCekeere mesJee, ceeefnleer
leb$e%eeveeyeeyeleerle lej peieele DeeHeuee 2 je eceebke Deens. Decesjerkee ns je<^ Deelee Hee&ble
mesJee HegjefJeCeeyeeyeleerle DeeIee[erJej nesles. Hejbleg peeieeflekeceboeree Heee&YetceerJej meOee
Decesefjkeseer SketCee JeeHeejer Geesieeleerue IemejCe Heenlee efveJJeU je^ere GlHeeoveeee
80 kekes Heeleeer Jeeeeue eeb[ ceboJeueer Demetve leer meeOeejCeHeCes 55 les 60 kekes
Heele efmLejeJesue Demee Deboepe Deens. ee Heeeoe DeeefMeeeF& osMe efJeMes<ele eerve -Yeejle
Geueleevee efomele Deensle. mesJee HegjefJeleevee ebe[ eceeCeele jespeieejefveefce&leer nesle Demeles.
Yeejleele mesJee #es$eebeer Jee{ PeeueeJej ueeKees ueeskeebvee jespeieejeres veJes meeOele GHeueyOe
Peeues Deens. peeieeflekeerkejCeecegUs yengje^ere kebHeveebee ceeOeceeletve mesJeebmeboYee&le iesuee
20 Je<ee&le peieeee DeLe&JeJemLesle cegueYetle mJeHeees yeoue Ie[tve Deeues Deensle. keee&#ece
GlHeeove, Jemlegbee JeeHeej leebee eLeeeesie GHeYeesie eebeer mebie[ meMekele DeLe&JeJemLesle
Ieeleueer iesueer Demeueer lejer eleske #es$eeMeer efveie[erle DemeCeeNee mesJee, Deer leebee
keee&ke#ee, keeceefiejer F yeeyeeRJejner DeLe&JeJemLeseer HeefjefmLeleer jles. Decesefjkesee erves
DeeOegefveke leb$e%eeveeee cenece JeeHej ner leeee erves mesJee#es$eeMeer mebyebefOele DemeCeejer

197

cenece yeeye nese. DeeOegefveke efvelevetleve leb$e%eeveecegUs efveee&leerle Jee{ lej neslese Hejbleg
leeyejesyej HegjefJeuee peeCeeNee mesJee#es$eebee DeeJeekeener eebpe eceeCeele Jee{lees.
Jeenletke#es$eeee mesJee #es$eeMeer ele#e mebyebOe Demelees JeeHeej Goerce Jee{ermeeer
Jeenletke #es$e ns mesJeeYeeJeer Demetve DeeefLe&ke mesJee esLes ogece jleele. Demes Demeues lejer
keener mesJee Goe. mee@HeJesDej, Hee&ve F. #es$es Demegvener JeeHeej GoesveeMeer pees[ueer
iesuesueer veenerle.
Yeejleeeer mesJee #es$eemebyebOeereer efveee&le
mesJee mecegn
mebieCekeeeer Dee%eeJeueer mesJee
JeeHeejer mesJee
eJeemeer Jeenletke
ceeue Jeenletke
DeeefLe&ke mesJee
efJecee #es$e
oUCeJeUCe mesJee
Flej mesJee
SketCe kekesJeejer
SketCe efkebcele Decesefjkesee
eueveele

Yeeie
39
2.1
21.5
12.6
2.1
1.7
7.0
14.0
100.00
16.3

kekesJeejer
41.7
18.1
11.5
12.7
4.9
1.5
1.2
12.4
100.00
132.9

GHeueyOe ceeefnleer m$eesle DeeefLe&ke meJex#eCe 2011-12

1) mebieCeke Dee%eeJeueer mesJee #es$e
- peieele Yeejleeee 2 je eceebke.
- 2000-01 Heemetve mebJeke<e Jee{ peeCeJeles.
- SketCe 55.5 Deype Decesefjkeve [e@ueme& efJeosMeer eueveeee ceeOeceeletve GHeueyOe.
2) JeeHeejer mesJee
-

peieele Yeejleeee 2 je eceebke (efveee&le #es$eele)

16 kekes legueveelceke Jee{ oMe&Jeueer peeles.
Yeejleele efJeosMeer eueveeee ceeOeceeletve SketCe 24.1 Deype Decesefjkeve [e@ueme&
GHeueyOe.

198

3) eJeeme mesJee
-

Yeejleeleerue SketCee 2000-01 meeueee mHeeske HeefjefmLeleercegUs efJeosMeer

Hee&keebeer mebKee ue#eefCeeefjlee jes[eJeueer.
keeeoe Je megJeJemLesee eMve GHeefmLele Peeuee.
SketCe 15.3 kekes Deype Decesefjkesle [e@ueme& efJeosMeer eueve eeHle.

4) JeeHeejer Jeenletke
-

JeeHeejer GoerceeMeer ele#e mebueive Demeueeves Jejerue HeefjefmLeleercegUs legueveelceke

o=ee 2 kekes Ie Peeueer.
SketCe 14.3 Deype Decesefjkeve [e@ueme& efJeosMeer eueve eeHle.

5) DeeefLe&ke mesJee
-

2000-01 les 2010-11 ee keeueeJeOeerle 2.8 kekes Flekeer Jee{.

SketCe 6.5 Deype Decesefjkeve [e@ueme& efJeosMeer eueve eeHle.

6) oUCeJeUCe mesJee:
-

Yeejleeleerue DeefmLej HeefjefmLeleeree peyejomle Hekee ee #es$eeme yemeuee.

SketCe efveee&leeree 6 kekes 2000-01 les 2010-11 ee keeueeJeOeerle Peeueer.
Hekele 1.6 Deype Decesefjkeve [e@ueme& efJeosMeer eueve eeHle.

7) efJecee #es$e:
-

2010-11 ceOes efJecee #es$eeves SketCe efveee&le #es$eeee 1.5 kekes Jeee Geueuee.
1.6 Deype Decesefjkeve [e@ueme&eer efJeosMeer eueve eeHleer Peeueer.

mesJeebee efveee&leereer Yetefcekee (Lees[keeele):

-

Hejkeere eueve eeHleer Peeueer.

jespeieej efveefce&leer Peeueer.
peieeceOes Yeejleeee veeJeueewkeerke
Yeeb[Jeue efveefce&leer Peeueer
SketCe je^ere GlHeeoveele 55 kekes menYeeie
Ge jenCeerceeveeee opee& DevegYeJelee Deeuee
efceUkeleerleerue Demeceevelee Ieueer (Reduction of inequalities of
Incoce)

JeeHeejleesueele megOeejCee.

199

12.6 meejebMe
YeejleemeejKee efJekemeveMeerue osMeele Yeeb[Jeueeeer kecelejlee, efJeHeCeve
keewMeueeee DeYeeJe, meceeOeeveer Je=eer, mHeOee&lceke efkebcele jeKeCes, JeJenejleesueeleerue
Jee{lee Demeceleesue, F. keejCeebmeeer efveee&leoejebvee Deveske meJeueleer Je esjkes iejpeseer
Demeleele.
YeejleeceOes efveee&leoejebvee pes efJeefJeOe Heeeos Je esjke meJeueleer efceUleele
leeceOes keee ceeue menee keW, efJeHeCeer eosMe Heg{ekeej eespevee, kejHejleeJee,
Deyekeejer kejeletve met, Deeekejeletve met, efJeeerkejeletve met, efJeHeCeve efJekeeme menee,
efveee&le Yeeb[Jeue JemletJe=er eespevee.
JeeHeejeee erkeesveeletve Yeewieesefuekeee efveefele kesuesuee eosMe pesLes
JeJemeee Je JeeHeej Jee{ermeeer meJe&ekeejes menee GHeueyOe keve efoues peeles. leeuee
efJeMes<e DeeefLe&ke #es$e Demes cnCeleele. efveee&leJe=erceOes ee #es$eebes eesieoeve DevevemeeOeejCe
Deens.
mesJee efveee&leerceOes Yeejle ns Ske DeJJeue je^ Deens. Yeejleeletve mebieCeke
Dee%eeJeueer mesJee, JeeHeejer mesJee, eJeeme mesJee, JeeHeejer Jeenletke, DeeefLe&ke mesJee,
oUCeJeUCe mesJee, efJecee F. mesJeebeer efveee&le nesles.

12.7 eMve
1)

Keeueerue mebkeuHevee mHe keje.

De) Deeweesefieke keee ceeue ceole keW (IRMAC).
Dee) kej HejleeJee.
F) cegueeJeefOe&le kej (VAT).
F&) efJeMes<e DeeefLe&ke #es$e.
G) mesJee efveee&le.
T) efJeHeCeer efJekeeme menee.
S) efveee&le Yeeb[Jeueer JemletJe=er eespevee.

2)

Yeejleere efveee&leoejeme efceUCeeNee esjke meJeueleer Je Deefce<es eebeer eee& keje.

3)

`mesJee efveee&le Je Yeejle'- meefJemlej mHe< keje.

4)

mesJee efveee&leeres legueveelceke efJeJeseve keje.

200

12.8 meboYe&
DeeOeeree ekejCeeeceeCes
-

efjPeJe& yeBke Dee@He Fbef[ee yeguesefve

DeeefLe&ke meJes&#eCe 2011-12

Fkeesvee@efceke eF&cme.

*****

201

13
Jeer DeOeeve
Ieke jevee
13.1 Jeer cnCepes keee ?
13.2 Jeeres cegKe efJeYeeie
13.3 Jeer ceOeerue ceeefnleeres efJeJeseve Je JeerceOeerue ceeefnleeree mebieleJeej DeYeeme
13.4 vecegvee oeKeue Je<er Je leeleerue mebYeeJe eMve.

13.1 Jeer cnCepes keee ?

Jeer DeOeeve kejleevee vescekes keee kejeue ?
cege 1 Je<er cnCepes keee ? les mecepetve Iee.
1) SKeeee ele#eoMeea Ieveses HeefjefmLeleerpeve, Meeyoerke, meeHes#e efveJesove.
2) mebIevesceOes peeCeJele Demeuesuee SKeeee Ievesyeeyele efveCe&e#ecelee.
3) Je<er MeebleHeCes Hegvne Hegvne Jeeetve efJeeeLeeveer eMveebee jesKe Oeeveele esTve
SKeeee efveCe&eeele esCes DeHesef#ele Deens.
4) leekeeake<ee DeLeJee vescekesHeCeees Gej esLes DeHesef#ele vemetve efJeeeLeea JesieJesieee
Debieeveer Jeeree kemee meebieesHeebie DeYeeme kejleele ns Heeefnues peeles.

13.2 Je<eres ecegKe efJeYeeie

cege 2 Je<eres meeceevele: 3 efJeYeeie ceeveues peeleele.
1 JeerceOes meeceevele: Heg{erue Heleervegmeej ceeefnleeres efJeJeseve kesuesues Demeles.
De)s

Facts

Ievee Je eflees JeCe&ve JesieJesieee ceeOeceeletve IesTve mebieleJeej ceeb[ues

peeles.
ye)

SKeeee HeefjefmLeleeree JekeleermeeHes#e peeCeJeuesuee erkeesve

meejebMeHeele ceeb[Ces.

ke) ie=efnlekes Assumptions peebeer HegveHe&[leeUCeer Mekee vemeles.

Ineference

202

13.3 Je<er ceOeerue ceeefnleeres efJeJeseve Je JeerceOeerue ceeefnleeree

mebieleJeej DeYeeme
Ievee DeLeJee Deveske Ieveebee mebieleJeej met#ce DeYeeme JeerceOes nesCes
DeHesef#ele Demeles.
ceveele JeermebyebOeer melele leekeeake Debieebveer meeOekeyeeOeke eee& JneJeer.
Demes kejleevee Jeer Hegve: Hegve: DeYeemee.
Ievee mecepetve IesTve leeee jesKe peeCetve IesCeeee eelve keje.
keesCe, keee, kegs kee Je kemes ns eMve Je<er Jeeeleevee melele efJeeeje Je leebeer
veeWo keje.
Je<erceOeerue cegKe Hee$eeeer vescekeer Yetefcekee mecepetve Iee.
Heg{s keener Jeer mecee DeOeeveemeeer osle Deenesle leebee met#ce DeYeeme keje
cnCepes Jeer Je leeJejerue eMveebmeoYee&le Demeuesueer efYeleer keeeceeer efveIetve peeF&ue.
ceeveJeer mJeYeeJe ne Deleble iegbleeiegbleeree Je efJeefJeOe kebieesjsegkele Deens. ns kebieesjs
mJeYeeJeeleerue iegCeoes<e, Heee&JejCeeee eYeeJe, mecegn meeceeefpeke yeebefOeuekeer, eeceOetve leeej
nesleele. eenke keee DeLeJee GlHeeoke keee MesJeer lees ceeCetmee ! DeMee Deveekeueefvee Je
Dele&kee peeCeerJeebcegUs Jeer DeOeeveele, efJeHeCeveeMeer efveie[erle mecemee ee ieefCeleer Jee
Yetefceleere Heleerves mees[Jelee esle veener. leemeeer efJeefJeOe ceeie&, Jesieee Jeeebee Oeeb[esUe
IesCes iejpeses Demeles. ne Oeeb[esUe lemLe, efJeMues<eke yegerves kejCes iejpeses Demeles.
JeerDeOeeveele Skee Ske Gej cnCetve keOeerner DeHesef#ele vemeles. eleske
Ievesme, yeeyeerme yengefJeOe Heee&e GHeueyOe Demeleele. ee meJeeee meekeueeves efJeeej keve
Skeefpevemeer Deeke=leeryebOe meceHe&ke efjleerves ceeb[Ces cnCetvee iejpeses jles.
ceeveJeer YeeJevee, ceveesJe=eer Je leele Peeuesues yeoue meeceeefpeke peeCeerJee, OeejCee,
Gefs, cetue eebes %eeve Je efJeeej JeerDeOeeveele nesCes cnCetvee iejpeses Demeles.
SKeeoer Yes[meeefJele Demeuesueer mecemee DeLeJee eMve efvekeeueele (eesie Heleerves)
kee{Ceemeeer JeerDeOeeve iejpeses jles.
JeerDeOeeve kejleevee Heefj#eeLeea DeLeJee efJeeeLeea vesnceer

efJeMues<ekeeee Yetefcekesle Demelees.

JeJemLeeHeke cnCetve leees mJele:es Demes efJeeej Demeleele.
Gece Yee<ekeejeeer Yetefcekee lees JeJeerle Demelees.
yengefJeOe Heee&eeee meebieesHeebie DeYeeme keve vescekeee eesie YetefcekesMeer lees ece
Demelees.

203

keenerJesUe lees Gue eeeree cebLeveeee (Reverse Thinkihng Process)

DeJeuebye keve ekejCeeeer meleemelelee leHeemelees.
ieeserHe, emebieefve JeCe&veHej efoMeeoMe&ke, mebMeesOeveHej JeeRee lees
JesieJesieee ceeiee&ves efJeeej kejlees.

13.4 vecegvee oeKeue Je<er Je leeleerue mebYeeJe eMve

Jeer e. 1
mebpeerJeveer DeeegJexoeuee DeeHeuee kebHeveer ceeHe&le efvejefvejeee ekeejes vewmeefie&ke
DeeegJexefoke, DeejesieJeOe&ke GlHeeoves mJeosMeer yeepeejHessle efJekeles. kebHeveer oeJee kejles keer
Deeceeer GlHeeoves mebHetCe&le: ne vewmeefie&ke DeeegJexefoke HejbHejeiele Deew<eOeeregkele Je Meekeenejer
Deensle. kebHeveer GlHeeoveeee iegCeJeeseer nceer osles ner GlHeeoves eebieueer DemeueecegUs leebeer
eEkecele Flej jemeeefveke Jeebveer leeej kesuesuee GlHeeoveebHes#ee ceneie Deens. Hejblet
Deejesieemeeer ner GlHeeoves Deleble eebieueer Demetve leeee DeejesieeJej keesCeleener efJeHejerle
HeefjCeece nesle veener. meeefmLeleervegmeej eenke ne DeeegJexefoke Deew<eOeebefJe<eeer peeieke
DemeueecegUs Je leeee ceeveJeer peerJeveeJej efJeHeefjle HeefjCeece nesle vemeueecegUs osMeeyeensjner
ee Deew<eOeees cenJe Jee{le Deens leecegUs ee Deew<eOeebvee efJeosMeele eebieueer yeepeejHes
efceUCeeeer Mekeelee Deens. meeefmLeleervegmeej Deew<eOeer #es$e cebefoee efJeUKeele esle veener.
mebefpeJeveer DeeegJexoeuee DeeHeuee JeJemeee efJeosMeer yeepeejHessle efJemleejCeeee
efJeeejele Deens. kebHeveerke[s eebieues mebIeve keewMeue DemeueecegUs Je ceeieCeer eceeCes
GlHeeove kejCeeeer #ecelee DemeueecegUs leer efJeosMeer yeepeejHessle efMejkeeJe kejCeeee
efJeeejele Deens.
eMve:
1.
2.
3.
4.

efJeosMeer yeepeejHessle efMejkeeJe kejCeees efJeefJeOe ceeie& megeJee.

DeeegJexefoke GlHeeoves efJeosMeer yeepeejHessle ueeskeefee kejCeemeeer GHeee megeJee.
efveee&le eEkecele jefJeCeeeer JesieJesieUer OeesjCes mHe keje.
efveee&leHetJe& DeLe&HegjJeeeeer JewefMees meebiee.

Jeer e. 2
`iuees nsDej' ner cegbyeF&leerue veeceebefkele kebHeveer Demetve leer megboj kesmeemeeer nsDej
keuej, Me@cHet, kebv[erMevej Je Flej Deeke<e&ke GlHeeoves leeej kejles Je DeeHeueer GlHeeoves
Yeejleeleerue cenJeeee Menjeleerue meeQoe&emeeOeveeueeeuee efJekeles.

204

meve 2000 meeueer ee kebHeveerves DeeHeueer GlHeeoves Decesefjkeve yeepeejHessle eLece

efveee&le kesueer. ner kebHeveer Yeejleeleerue ele#e efJelejCe meeKeUer Heleervegmeej efJeosMeelener
GlHeeoveeeer efJeeer kejles.
ee kebHeveeres mJele:es efJeee eefleefveOeer Demetve leebeeceeHe&le les mebHetCe& osMeeletve
Dee@[&j eqmJekeejleele Je leeJesUsme DeeHeuee eenkeebvee cnCepese meewboe&&emeeOeveeueeeuee
GlHeeoveeee GHeeesieeyeeyele eefMe#eerle kejleele.
`iuees nsDej' ee kebHeveerves ke@ueerHeesefve&ee esLes keeee&uee GIe[ues Demetve efleLes
GlHeeoveeeer efJeeer kejCeemeeer efJeee eefleefveOeer vesceues Deensle. leecegUs ee efJeYeeieele
kebHeveeruee DeHes#eerle eMe efceUeues Deens. Hejbleg Flej Yeeieele lemes eMe efceUeues veener.
meve 2010 Heele Yeejleeleerue efJelejCe meeKeUer Decesefjkesleerue yeepeejHessle
JeeHejueer HeCe leebvee Hegjsmes eMe efceUeues veener.
e.
2.

Yeejleere yeepeejHessle `iuees nsDej' kebHeveeruee efceUeuesuee eMeeeer keejCes keesCeleer?

pej legcner Decesefjkeve yeepeejHessleerue kebHeveeres efveee&le efJeHeCeve JeJemLeeHeke
Demeeue, lej efJelejCe Heleerle keesCeles yeoue megeJeeue ?

Jeer e. 3
1980 ee GejeOee&le Yeejleele eefJe Peeuesuee HesHmeerkees kebHeveeree MeerleHese
Je KeeeHeoeLee&ee [eJeHese DeeKeCeeryeeyele meojeer Jeer eee& kejles. Yeejleere mejkeej
meceesj DeeHeueer Yetefcekee mHe kejCes, HesHmeerkees kebHeveeruee Deleble efveebef$ele DeMee Yeejleere
DeLe&JeJemLesle Deleble keeo nesles. onMeleJeeoeves eYeeefJele Peeuesuee Yeejleeleerue Hebpeeye
jepeele MesleerefJe<eeke keee&ece jeyeJetve eeceerCe DeLe&JeJemLesee opee& GbeeJeCeees
DeefYeJeeve kebHeveerves efoues. ee yejesyej efJeefJeOe Deeke<e&ke emleeJe meveoer DeefOekeeNeebHeg{s
kebHeveerves sJeues.
kebHeveeree o=erves, eeb[ ueeskemebKee Demeuesuee Yeejle osMeele eenkelJeeee
mHeMe& ve Peeuesuee ueeskemebKesee Yekekece Heeee efceUCes ner `ogYeleer-ieee' efceUCeemeejKes
nesles. Jee{lee MenjerkejCeeee ceeOeceeletve peeieefleke eHeebeer (Brands) DeesUKe nesle
peeCes ner HesHmeerkees kebHeveermeeer GlmeenJeOe&ke yeeye nesleer. DeMee HeefjefmLeleerle kebHeveeres
DeefOekeejer efJeefJeOe HejJeeves, HejJeeveiee efceUefJeCeemeeer Yeejle mejkeejceOes efJeefJeOe
ueeskeebceeHe&le ceesexyeebOeCeer kejCeeee eelveele nesles. peeeesies leebvee DeeHeuee JeJemeee
osMeele eeuet kejCes megkej nesCeej nesles. Demes Demeues lejer, YeejleeceOeerue jepekeere He#e
DeeefCe efJeefJeOe ie HesHmeerkeesee YeejleeceOeerue HeoeHe&Ceeme ece efJejesOe kejerle nesles Je ner yeeye
kebHeveerves veekeejueer veener. ee keejCeecegUs kebHeveerme Deeke<e&ke emleeJe Yeejle mejkeej
meceesj meeoj kejCes eceeeHle DeLeJee efveke[eres nesles. 1990 ee megJeeleerme Yeejle
mejkeej, Hejkeere eueve kecelejlescegUs DeeefLe&ke De[eCeerle meeHe[ues nesles. jepekeere,

205

DeeefLe&ke Je meeceeefpeke DeeIee[eebJej leecegUs efJeefJeOe eMve efvecee&Ce Peeues nesles Je leecegUs
Deeblejje^ere efJeHeCeveeceOes Yeejleeuee kepee&T efveOeer efceUCes kesJeU ogjeHeemle nesles.
1980 ee oMekeele jepekeere Je meeceeefpeke eMveebcegUs Hebpeeye jepe ner
Yeejleeee erves Deleble mebJesoveMeerue yeeye nesleer. leecegUs HebpeeyeceOes eieleer DeeefCe
efJekeeme OeesjCes jeyeJeCes ner kebHeveeree erves mepeie yeeye nesleer. leeeesies Yeejle mejkeejee
efJeeeme mebHeeove kejCes ns Oese nesles. meJee&le cenJeeeer yeeye cnCepes Meslekeeree mebHeVe
DeMee HebpeeyeceOes HesHmeerkeesee YetceerkesMeer megmebiele OeesjCe Hebpeeye mejkeejves Iesleues. pee
eesies HebpeeyeceOes Mesleer Je jespeieej efveefce&leerceOes ue#eCeere Decegueee yeoue Peeuee.
Oevee{e lemese Meske[es Skej Meslepeceerve Demeuesuee MeslekeNeebyejesyej kebHeveerves
kejej kesuee Je nJeeceeveee Deeesie Demeuesuee esce@es efHekeebes GlHeeove IeeJeeeme
megJeele kesueer. HesHmeerves Hebpeeye ee jepeeeer efveJe[ kejCeeceeies DeeCeKeer Ske keejCe nesles
les cnCepes HebpeeyeceOeerue Meslekejer eieleerMeerue nesles Je leebeeke[s ceesee eceeCeeJej peceerve
OeejCee ceeuekeer nesleer, lemese cegyeueke HeeCeerHegjJee GHeueyOe neslee. kebHeveeree
DecesefjkesceOeerue DeefOekeeNeebveer kebHeveeree meneesieees Heeeos lesLeerue MeslekeNeebvee
eMemJeerHeCes HeJetve efoues. ogmeje Ske ogece eMve meoj DeefOekeeNeebmeceesj neslee lees cnCepes
esLeerue MeslekeNeebyejesyej DeeefLe&ke JeJenej kemes kejeees ? OeveeosMeeejs efceUkele osT
kejCeeJej kebHeveeree Yej neslee, Hejbleg kebHeveeree Demes ue#eele Deeues keer 80kekes
MeslekeNeebes yeBkesceOes meeOes yeele KeelesosKeerue veener....! ne Deeke<e&ke emleeJe meeoj
kejCeeceeies onMeleJeeeebvee veJee jespeieejefveefce&leerle meeceeJetve IesTve meceepeele Hegvne
meeceeJetve IesCes ne GsMe neslee.
eMve
De) Deleble efveebef$ele DeMee DeLe&JeJemLeebceOes me#ece efJeHeCeeReer GHeueyOelee eeHle
kejCeemeeer yengje^ere kebHeveebveer keesCelee [eJeHese OeesjCeebeer DeeKeCeer kesueer ?
ye) Deeblejje^ere efJeHeCeve Heee&JejCeeme GoejerkejCeees OeesjCe DeLe&JeJemLesme kemes
HeeeosMeerj jles ?
ke) Yeejleere eeceerCe efJeHeCeerceOes efMejkeeJe kejleevee, HesHmeerkees kebHeveerme keesCelee
mecemeebee meecevee kejeJee ueeieuee ?
[) Yeejleele eeceerCe #es$eeceOetve JeJemeeeees Heoe&HeCe kejCeeee HesHmeerkeesee efveCe&e eesie
neslee keee ? efHHeCeer ee.
Jeer e. 4
pegefyeueb Heg[Jekeme& efueceers[ (JFWL):
pegefyeueb Heg[Jekeme& efueceers[ (JFWL) ner Ske DeVemesJee kebHeveer, peer [e@efceveepe
efHePee mesDejee GlHeeoveele Jemle Deens. kebHeveerves [e@efceveespe efHePPeees Yeejle, vesHeeU,
eeruebkee DeeefCe yeebieueeosMe eebes efJeefenkeke DeefOekeej Oeve sJeues Deensle. les Yeejleeleerue

206

69 Menjeble 306 mesDeme& eeueefJeleele. efMeJeee eeruebkesle 5 mesme& GHeefJeefenkeke

Oeejke cnCetve eeueefJeleele.
[befkeve [esvemed ner Decesefjkesleerue ce@mesetmesmed, ke@ve ceOeerue kebHeveer Deens.
1950 ceOes leer emLeeefHele Peeueer peele peieeleerue 31osMeele 9700 Hes#ee peemle
jsmejb Deens. 2007 Heemetve [befkeve [esvemeves 70 Hes#ee peemle jsme@jbmed eerveceOes
GIe[ueer Deensle. kebHeveeree Yeejleeleerue efMejkeeJe cnCepes eeuet Je<ee&leerue mecegeHeefueke[s
efJemleej nese. [befkeve [esvemed jsme@jb Yeejleele DeeCeCeemeeer, [befkeve [esvemed yejesyej
JFWL ves cegKe efJeeernkeke kejejeJej mJee#ejer kesueer ne veefJeve kejej JFWL MesDeme&ee
cepeyetleermeeer ceoleveerme juee. ee kejejeDebleie&le JFWL peebveer [e@efceveespe efHePPee
yeepeejele DeeCeues, les Heg{ee 15 Je<ee&le mebHetCe& osMeele 500 Hes#ee peemle [befkeve [esvemed
peeiee eeueJeleerue [befkeve [esvemed Yeejleere yeepeejele, HeejbHejerke GlHeeovejs<esyejesyej
kee@Heer Hese DeeefCe Yeepeuesues / Gke[uesues HeoeLe&, DeeosMeeeceeCes emleeefJele kejleerue.
[befkeve [esvemed eebes DeeOeere Yeejleele, leebee yeeefmkeve-je@efyevedme DeeFmeefececeggUs
DeefmlelJe Deens.
Yeejle ner peieeleerue Ske peueo Jee{ereer DeLe&JeJemLee Deens, peer KetHe ceeser
Jee{ereer mebOeer osle Deens. Yeejleeleerue Heem Het[ meeKeUer yejesyej, [befkevees mJeHve
ele#eefjlee HetCe& nesF&ue, peebveer 30 Je<ee&Keeueerue 700 efceueereve ueeskeebvee Heem Heg[ es
cegKe ue#e yeveefJeues Deens. Yeejleele HetJeeaHeemetve ene ns cegKe Hese Deens. Hejbleg Menjer
ueeskemebKee ner Heeefeceele eJeeryejesyej leebee HeejbHeejerke jsme@jbHes#ee ke@Hesee Ske
keHe kee@Heeruee peemle Hewmes osCes Debefiekeejles Deens.
DeeHeueer eieleer leHeemee
De) Yeejleele Heem Het[ JeeHeej Je=ermeeer JFWL uee keesCeles Heee&e GHeueyOe Deensle ?
ye) Yeejleere yeepeejHessle efMejkeeJe kejCeemeeer `[befkeve [esvedme' keesCelee efJeefJeOe
Jetnjevee JeeHe Mekelees.
ke) Jejerue kejejees Heeeos Keeueerue kebHeveebmeeer mHe keje.
1) [befkeve [esvemed
2) yegefyeueb Heg[Jekeme& efueceers[.

207

Jeer e. 5
ceeEn DeeefCe ceefnbe ns Yeejleeleerue ^@kej Je keener eYeeieeee keej yeepeejeleerue
ceess emLe Deens. keener Je<ee&ee eYeeJeer Jee{erveblej, Yeejleeleerue ^@kej yeepeej 19992000 Heemetve cebo Peeuee Deens. eeee HeefjCeece cnCetve ceefnve DeeefCe ceefnveuee leebee
efJemleej DeeefCe Jee{erkeefjlee, eYeeJeerHeCes efJeosMeer yeepeejebke[s yeIeeJes ueeiele Deens.
ceeEn DeeefCe ceefne leebes ^@keme& Je GHeeesieer Jeenves, egSmeSuee menYeeieer
keve efJeosMeer yeepeejele efJekele Deensle. leebee Jemletbee keener Yeeieebes GiecemLeeve
efJeosMeeletvee Deens. egSmeS ceOes Sce DeeefCe Sce 100kekes ogmeNee kebHeveeree
efveeb$eCeeKeeueer Demeuesueer kebHeveer Deens. ceeEnve egSmeS ke[s 100 efJeesleebes meg{ peeUs
Deens. Deepe egSmeS leerue ceefnve, egSme yeepeejele ^@kej DeeCet GHeegkele Jeenves
eYeeieeleerue 5kekes yeepeejYeeie GHeYeesieles.
peeieefleke HegjJee meeKeUer efveefce&leer GsMe Jetnjevesee Yeeie cnCetve ceefnve
egSmeves keesefjeve ^@kejes ceess emLe eBie eebie (Tong Yang) yejesyej MOU ee kejej
kesuee. [e@uej 2 efyeueerevees e@ie-eebie ne ceguemeBce ie Deens keer peevegmeej ceefnve peemle
ne@me& Hee@Jej ^@kej jWpeeer efveefce&leer keve leeeer peieYejele Sce DeeefCe ceee
yeesOeveeceebkeveeKeeueer efJeeer kejsue. Jee{ Jetnjevesee Yeeie cnCetve, DeefOeke cetueees
^@keme&, egSme DeeefCe Flej efJekemeerle yeepeejele efJekeues peeleerue DeeefCe keceer eEkeceleeres
^@keme&, efJekemeveMeerue yeepeejHessle efJekeues peeleerue. Sce. DeeefCe Sce eer mee ^@keme& jWpe
KetHe GHeegkele efoMeeoMe&ke Deens. HeCe leele Deeke<e&keleses DeeJeenve keceer Deens, keer pes
e@ie-eebie ee ^@kemedceOes Demetve pes egSme yeepeejele meg{ GHeefmLeleermeeer DeeJeMeke
Deens.
eMve
1) Sce DeeefCe Sce ves egSme DeeefCe Flej yeepeejemeeer eqmJekeejuesuee, efJeHeCeve
JetnjevesJej Yee<e keje.
2) YeefJe<eele Sce DeeefCe Sce uee keesCelee DeeJneveebvee leeW[ eeJes ueeieues ?
3) legcneuee Jeeles keee keer Sce DeeefCe Sce ves leebee peeieefleke efJemleejemeeer Deieoer
yejesyej Jetnjevee eqmJekeejueer ? keejCes ee.
Jeer e. 6
Iejiegleer JeeHejeleerue GlHeeove Iejiegleer JeeHejeee GlHeeoveeleerue Ske eMemJeer
veeJe yeuemeeje neeefpeve ees[ke efueefces[ ves 1988 ceOes ee@efceme veeJeeeer tLeHesm
meeoj kesueer. peeceOes ueJebie lesue DemeCeeJej Yej osCeele Deeuee. 1998 Heele ee@efcemeves
yeepeejHessee 20kekes efnmmee keeyeerpe kesuee DeeefCe gLeHesmee efJeeerceOes YeejleeceOes
ogmeje vebyej HekeeefJeuee. DeLee&le veblej eEnogmLeeve efueJejee keueespe DeHeuee eenkeebveer

208

Hemebleer efoueecegUs efJeMes<ele: leCe Jeiee&ves ee@efcemeuee yeepeejHessee efnmmee keceer Peeuee
DeeefCe leecegUs ee@efcemeves eflees ogmejs mLeevener ieceeJeues.
SeqkePece yeBkesee efveee&le efJeHeCeve efJeeHegjJee DeeefCe efJekeeme meenee eebee
menkeeee&ves yeuemeejeves ee@efceme meesyelee cesmeJeeke ee Depetve Ske ye@[ee meeneeeves
ceuesefMeeeee yeepeejHessle eJesMe kesuee.
ee@efceme tLeHesmceOeerue ueJebie lesueeJej Yej efoueeves ceuesefMeeeceOesmege eebieuee
eeflemeeo efceUeuee, cegeqmueceebes ceess eceeCe DemeCeeNee ceuesefMeeeceOes cesmeJeekeuee mege
eebieuee eeflemeeo efceUeuee. cesmeJeekeee peeefnjeleerceOes ee ieeserJej Yej osCeele Deeuee
keer, cesmeJeeke veeJeees Pee[ Demetve leebee Heebeebee GHeeesie oblecebpeveemeeer Meske[es
Je<ee&Heemetve kesuee peele Deens. eees meboYe& kegjeCeeceOesner HepeueF-cesmeJeeke ceOes Demetve,
esef<ele cenbcele mege je$eer PeesHeCeeHetJeea DeeefCe mekeeUer Gueeyejesyej cesmeJeekeee GHeeesie
kejerle Demes eeke[s meieeebes ue#e JesOeCeele Deeues. efJeeerJe=er eespevesceOeerue ee Oeeefce&ke
DeeJeenveeuee peieYejeleerue Meee%eebeener meceeJesMe neslees. ee mebMeesOeveele Demes efometve Deeueer
keer, cesmeJeekeceOes ueJebie lesueeeceeCese efpeJeeCetee veeMe kejCeeeer #ecelee Demeles. lemese les
oele efke[CeeHeemetve eefleyebOe kejles DeeefCe efnj[eebvee cepeyetle kejles.
yeepeejHesebee mebMeesOeveeletve Demes efveoMe&veeme Deeues Deens keer DeeOegefveke
osMeebceOes vewmeefie&ke Jemlet JeeHeve leeej kesuesuee GlHeeoveebvee peemle eceeCeele Hemebleer
efoueer peele Deens. yeuemeejeves Dejesefceej FcHees&me Fvekee@HeexjsMeve ee Decesefjkeve
kebHeveeryejesyej kejej kesuee. Dee ceefnves, leerJe mebMeesOeve kesueeJej yeuemeeje Ske DeMeer
tLeHesm yeveJet Mekeues pee ceOes 25 vewmeefie&ke Ieke nesles DeeefCe peer DeeJeMeke efveke<e
HetCe& ke Mekesue. 2001 ee et.Sme. nsuLe ce@ieefPeveee meJex#eCeevegmeej Dee@jesefceej
tLeHesm GejHetJe& Decesefjkesle Ske vebyejJej nesleer.
Dee@jesefceejuee Deveske Ieke HegjJetve GlHeeove meeKeUeree efJemleej kejCeele
Deeuee, me@kejervecegkele tLeHesm meeoj kejCeele Deeueer. Demes ue#eele Deeues keer, eEce
DeeefCe cesLee@ue meeoj kejCeele Deeueer. Demes ue#eele Deeues keer eEce cesLee@ue ns Ieke
nesefceDeesHe@Leerke Deew<eOeebvee Jepe& Demeleele. leecegUs Demes Ieke vemeCeejs GlHeeovener
efJekeefmele kejCeele Deeues. leCe Jeiee&meeer De@jesefceej esMe eEce DeeefCe efmeveeceesve Je
HesHejeEceee meceeJesMe DemeCeejer De@jesefceej efme eEce ee mege meeoj kejCeele Deeuee.
pesJne kebHeveeree ue#eele Deeues keer, GlHeeoveele peemle Hesme esCeeje Ieke JeeHejueeves
De@jesefceej pece&veerle ueeskeefee Peeues Deens. lesJne kebHeveerves keesCelesner jmeeeve vemeCeejs
Depetve Ske GlHeeove meeoj kesues.
eMve:
1) yeuemeeje efueefces[ves keesCelee Heee&JejCeere Iekeebee Heeeoe GJeuee les mHe keje.
2) efJeefJeOe osMeele esCeeNee mecemeebJej ceele kejCeemeeer yeuemeeje efue. ves keesCelee
ke=leereespeveebee eqmJekeej kesuee, leeeer eee& keje.

209

3) yesuemeeje neeefpeve ees[keme efue. es mJees efJeMues<eCe leeej keje.

Jeer e. 7
egveees[ Heecee&megefkeume Fve kee@Hees&jsMeve (eHeerDeee) ner Ske Decesefjkeve
JeJemeee mebmLee Demetve efleee SketCe efJeeerHewkeer 30 kekes efJeeer Decesefjkesyeensj nesles.
etHeerDeee cegKe Deew<eOe JeJemeeeeJej ue#e keWefle kejles. Hejbleg Deelee efleves HeMeg, He#eer
Deew<eOes, meeQoe& emeeOeves DeeefCe Flej Hesb Demeuesuee Deew<eOeebJej ue#e keWerle kesues Deens.
ee Flej MeeKeebee etHeerDeeeee 800 oMeue#e Decesefjkeve [e@uejee Guee{eueerle
peJeUpeJeU 1/4 efnmmee Deens.
etHeerDeeeee Deeblejje^ere JeJemeee peJeUpeJeU 50 osMeebceOes Hemejuesuee
Deens. yengleske je^ebceOes efJelejkeebee ceeOeceeletve yeepeejHessle ceeue GHeueyOe kesuee
peelees. mene osMeebceOes cee$e eflees mJele:es keejKeeves Deensle eEkeJee mLeeefveke
keejKeeveebceOes YeeieeroeNee Deensle. etHeerDeeeee ue@erve DecesefjkesceOeerue keejKeevee efleee
Deew<eOe efvecee&Ce efJeYeeieeke[tve efyeleuee peelees DeeefCe leeceOes Hekele Deew<eOese leeej kesueer
peeleele. ee keejKeeveele etHeerDeeeee Flej MeeKeebes cnCepese meeQoe&meeOeves, Hesbs[
Deew<eOes DeeefCe HeMeg-He#eer Deew<eOes eebes GlHeeove kesues peele veener. ee Jemletbeer Decesefjkesletve
efveee&le kesueer peeles. ee ue@erve keejKeeveele SketCe 330 ueeske keece kejleele DeeefCe
leeHewkeer Hekele oesve Gej Decesefjkeve ueeske Deensle. etHeerDeeeee meewoe& meeOeveebee
efJeYeeieeeer Guee{eue 150 oMeue#e [e@uej Demetve ne efJeYeeie etHeerDeeeee 70 Hejkeere
yeepeejHesebHewkeer Hekele 38 yeepeejHesebceOese efJeeer kejles.
ue@efve Deeblejje^ere JeeHeej ceb$eeueeeves JeJenej leesueeleerue iesuee oer[
Je<e&eee oyeeJeecegUs peerJeveeJeMeke vemeCeeNee JemletJejerue pekeele Jee{efJeueer. ner pekeele
Jee{ 20 les 50 kekes Flekeer nesleer.
ue@erveeree ceOeerue meeQoe& meeOeveebee yeepeejHessleerue mHeOee& mLeeefveke GlHeeoke
DeeefCe egjesHe DeeefCe Gej Decesefjkesleerue JeJemeee mebmLee eebeeceOes mecemeceeve efJeYeeieueer
efJeYeeieueer iesueer nesleer. mLeeefveke mebmLee, peebee yeepeejHessleerue efnmmee 40 kekes SJe{e
neslee. leebee ee pekeeleJee{erves eebieueee Heeeoe Peeuee. ue@efveeree ceOeerue keejKeeveeee
ecegKe eer. efpece eebveer ee eMveeJej Gej MeesOeCeemeeer yewke yeesueeJeueer. eer [syeesje ee
JeJemLeeHekeeveer metevee kesueer keer, DeeHeCe Deeeele eeuete sJet, Jee{erJe peieele osT DeeefCe
Ge opee&ee eEkeceleer GlHeeoveebee yeepeejHessle DeeHeues mLeeve efvecee&Ce ke. Depetve Ske
keuHevee DeMeer Heg{s Deeueer keer, megs Yeeie Decesefjkesletve DeeCetve leebes Skeef$ekejCe
ue@efefveee ceOes kejeJes (megee YeeieebJejeer pekeele 10 les 35 kekes SJe{er nesleer.)
Depetve Skemetevee DeMeer nesleer keer, meewoe& emeeOeveeee Decesefjkesleerue keejKeeveeuee
ue@efefveeeuee efveee&le kesueer peeCeejer GlHeeoves mJemleele HegjefJeCeeeer efJevebleer kejeeeer
cnCepes mLeeefveke yeepeejHessle GlHeeove esF&Heele pekeeleeree Debeflece efkeceleerJej Heejmee
HeefjCeece nesCeej veener. efpeceves Heg{s kesuesuee Heee&eeJej keesCeeeerner efJeeej kejeeeer mege

210

leeejer veJnleer. pej DeeHeCe ee Jee{erJe eEkeceleeruee efJeket Mekele vemet lej DeeHeueeuee
keoeefele ner yeepeejHes mees[eJeer ueeiesue.
eMve
1)
2)
3)
4)

yewkeerceOes pes Heee&e meceesj Deeues leebes cetueceeHeve keje.

ee Hes#ee JesieUe Heee&e Mekee neslee kee ?
JesieUe Heee&e leeej keve leeeer eesielee HeJee.
pej ue@efefveeeves pekeele Jee{efJeCeeee SsJepeer lee GlHeeoveeee Deeeele
keeseeceOes 75kekes Ie kesueer lej legceeer eefleefeee keMeer Demesue.

Jeer e. 8
2003 ee megJeeleeruee HegCes kesefcekeume kee@HeexjsMevees (PCC) DeefOekeejer
leebee efveee&le efJeYeeieeee efMeHeejMeeRJej HegveefJe&eej kejerle nesles. efveee&le efJeYeeieeves
ceuesefMeeeleerue yeepeejHessmeeer mLeeefveke Spebee SsJepeer efJeeer MeeKee vesceCeeeer
efMeHeejme kesueer nesleer. lesLeerue yeepeejHessceOeerue jemeeeefveke GlHeeoveebee eeb[
ceeieCeercegUs Heermeermeer ee yeepeejHessleerue efnmmee nUtnUt keceer nesle peele neslee. Hejbleg ceueee
yeepeejHessee Jee{lee cenJeeeer Kee$eer HeueecegUs Heermeermeeres DeefOekeejer yeepeejHessleerue
efnmmee Jee{Jeeeuee DeefOej Peeues nesles.
Heermeermeeree GlHeeoveeceOes HeerJnermeer, Hee@efuemjerve, Hue@eqmmeeePeme& DeeefCe
[eryeeryeer eebee meceeJesMe Deens. Heermeermeer peJeU 40 osMeeceOes efJeeer kejerle Demes. cegKele:
leebee Spebebee ceeHe&lee Deeblejje^ere yeepeejHessleerue mHeOee& efoJemeWefoJeme leerJe nesle
Deens. ceuesefMeeeleerue efJeeerceOes Heefnuee leerve GlHeeoveebee Jeee 90 kekes SJe{e neslee.
leee JesUsme ceeieCeerHes#ee peeieefleke HegjJee Jee{ueecegUs jemeeeefveke GlHeeoveebee
efMejkeeJe Peeuee DeeefCe veJeerve GlHeeoveebee efJekeeme DeeefCe efJeeer Peeueer. mLeeefveke
GlHeeoke peueo HegjJee DeeefCe Gece eenke mesJee HegjefJele nesles. Hejbleg leebee
GlHeeoveebee opee& eebieuee veJnlee. jemeeeefveke GlHeeoveebee efJeHeCeveeceOes HegjJee
JeJemLee DeeefCe leebef$eke menkeee& cenJeeeer Yetefcekee efveYeeJeleele.
mLeeefveke Speb GlHeeoveeeer keOeere Kejsoer kejle vemele. les IeeTke eEkeceleerJej
5kekes efJeeer keefceMeve Deekeejerle Demele. efveee&leeree megJeeleeree keeUele Speb
vesceCes ne efJelejCe JeJemLesee meJee&le meeOee, meJee&le mJemle DeeefCe meJee&le peemle JeeHejCeele
esCeeje ceeie& Deens. Spebes cegKe keece Demeles IeeTke efJeesles, efkejkeesU efJeesles DeeefCe
eenke eebeeke[tve Dee@[&j IesCes, les ee Dee@[&j HegCeeleerue efveee&le efJeYeeieeke[s HeeJeerle
Demele. Hejbleg ee Heg{s meJe& JeJenej Heermeermeer DeeefCe Kejsoeroej eebeeceOese nesle Demes.
Speb Kejsoeroejeuee JeJenejeeer meJe& ceeefnleer osle Demeuee lejer DeeefLe&ke osJeeCe-IesJeeCeeree
yeeyeleerle lees kebHeveeree erves yeensjeee ceeCetme neslee. lee efMeJeee leees GsMe DeeefCe
Heermeermeeres GsMe yengleskeJesUe efYeVe Demele. leeuee kesuesuee meJe& meteveebke[s lees
yengleskeJesUe ogue&#e kejerle Demes, lees Heermeermeeree OeesjCeebee HeeHegjeJeener kejerle vemes.

211

lemese YeefJe<eeleerue OeesjCeebee DeeKeCeeree o=erves yeepeejHesseer keesCeleerner ceeefnleer

HegjefJele vemes. Heeeeeee erves efoIe&keeueerve efkeesve mJeerkeejeeeer leeeer #ecelee
veJnleer. DeeefCe Oeeskee Helkejeeeer mege leebeer leeejer veJnleer. lemese lees YeefJe<eelener
keece kejsue eeeer keesCeleerner Kee$eer veJnleer. DeLee&le leebee yeeyeleerle keener keener
eebieuee ieeserner nesle. Hekele efJeeer PeeueeJeje lees keefceMeve ceeiele Demes. leecegUs Speb
cnCepes efJeeeree Ske Deleble mJemle ceeie& neslee. lemese lees mLeeefveke Demeueeves eenkeebvee
Hejkeere GlHeeove Kejsoer kejCeeuee Gegkele kejeeuee leeuee GHeeesie nesle Demes.
Les efJeeeree erves efJeeer MeeKee DemeCes peemle meeseeres Demeles ner efJeeer
MeeKee efJeeer Heeele mesJee osCeejs cegKe keeee&uee, eoMe&ve kejCeees efkeeCe DeeefCe ieesoece
DeMee efJeefJeOe Yetefcekee Heej Hee[t Mekeles. Heermeermeeree DeefOekeeNeebee celeevegmeej eMemJeer
epevmeeree ner Ske leeefke&ke vewmeefie&ke efve<Heeer nesleer. ner MeeKee leebee keuHevee
HejosMeele HeesneseefJeCeees keece kejles. ee MeeKeses Flej Heeeos cnCepes efveee&le efJeYeeieeee
meJe& efMeHeejMeer leer Debceueele DeeCeles DeeefCe Heermeermeeruee nJes Demesue lee Heleerves ee MeeKeses
JeJemLeeHeve DeeefCe efveeb$eCe kejlee esles. meJe& ekeejee veeWoer JeJeefmLele peleve kejlee
esleele. Hejbleg ee MeeKesee peeoe Kee&ner Demelees. DeeefCe ne Kee& oj ceefnveeuee eslees.
mLeeefveke keeceieej keeeos mecemee GYee ke Mekeleele. leecegUse Heermeermeerves peeoe
keee&#ecelee DeeefCe ner MeeKee eeueefJeCeeNee mLeeefveke ueeskeebvee MeeKee eeueefJeCeeee
DevegYeJe vemeCeeeer Mekeelee Demeles DeeefCe mLeeefveke Speb Heermeermeeree efJe eenkeebvee
Ye[keJet Mekelees. Spebves GHeJe ke vees cnCetve leeeemeeer keener efJeYeeie eEkeJee
yeepeejHes Heee Je<ee&meeer jeKeerJe sJeueer peeT Mekelees.
eMve
1) GlHeeoveeee efJeHeCeveemeeer Hejkeere Spebeer vesceCetke ne Ske eebieuee Heee&e
Mekelees kee ? keejCe ee.
2) Spebes Heeeos DeeefCe leess keesCeles ?
3) efJeeer MeeKeses Heeeos DeeefCe leess keesCeles.
4) ceueee Spebee SsJepeer Heermeermeerves efJeeer MeeKee GIe[eJeer kee ?

*****