Hisoria e mjeksis arabe

Zoti i Madh krijoi Tokn dhe gjithka n t prej dheut, ujit, bimeve e
kafshve, pastaj me vullnetin e Tij deshi t bj njeriun trashgues t
gjitha atyre. Kjo natyr joshse ishte tabloja e par magjepsse q
njeriu pa me syt e tij, dhe pr shkak t mrekullis, bukuris dhe
thellsis s ndikimit t saj, mori t meditonte n madhshtin e saj
dhe t prpiqej t zbulonte t fshehtat e saj.
Zoti krijoi njeriun dhe e sprovoi at me smundje, por Ai, i Pastrti nga
do e met, nuk zbriti ndonj smundje n Tok, vese zbriti edhe ila
pr t, kshtu q njeriu filloi t krkonte zgjidhjet pr dhembjet dhe
problemet e tij shndetsore, me an t intuits q i dhuroi Zoti pr t
par dhe zbuluar mnyrn si funksionojn gjrat dhe ligjet fizike e
abstrakte t jets n Tok, dhe gjeti se bimt e saj ishin n krye t
zgjidhjeve pr shrimin e dhimbjeve dhe smundjeve t tij.
N t njjtn koh, Zoti i msoi njeriut gjithka i nevojitej pr jetn e
tij, drgoi tek ai vazhdimisht njerz t zgjedhur dhe lajmtar t Tij, q
i udhzonin njerzit tek m e mira q iu duhej n jetn e tyre. Me
instiktin e e krijuar tek njeriu, ky regjistronte do dukuri q ndeshte n
jet, bnte krahasime mes gjrave dhe ngjarjeve, i peshonte ato dhe
nxirte msimet e nevojshme n njohjen e s mirs dhe t keqes, t
dobishmes dhe t dmshmes, dhe i trashgonte ato brez pas brezi,
duke i shtuar secili brez prvojn e vet brezit pasardhs.
Dhe kshtu, njerzit msonin dobit e bimve nga paraardhsit e tyre
dhe ksaj i shtonin prvojn e vet, dhe kur kulturat e popujve t vjetr
filluan t rrnjosen dhe t zhvillohen, n t njjtn koh zhvillohej dhe
rrnjosej edhe mjeksia. Mjekt filluan ti regjistronin dhe ti shnonin
njohurit dhe prvojn e tyre q n lindjen e kulturave t mdha e deri
m sot.
Shiko se thot Zoti n Kuran [El Bekare: 30-33] pr krijimin e njeriut
t par n Tok, Ademit, dhe se si ia msoi atij t gjitha emrat e
sendeve, kafshve, bimve dhe gjithka q shihte apo i duhej n jetn
e tij n Tok:
30. Dhe kur[1] Zoti yt u tha engjjve[2]: Un do t vendos nj
zvends t trashgueshm[3] n tok, ata than: A do t vendossh
n t dik q bn prishje n t dhe derdh gjakrat[4], ndrsa ne t
madhrojm Ty me lavdrim dhe t shenjtrojm[5] Ty? Ai tha: Un
di far nuk dini ju[6].

31. Dhe ia msoi Ademit[7] t gjitha emrat (e gjrave), pastaj ua

paraqiti ato engjjve dhe u tha: Mi tregoni emrat e ktyre, nse jeni
t sakt[8].
32. Lavdi t qoft Ty!, -than ata- ne nuk dim vese at q na ke
msuar Ti[9]. Vetm Ti je i Gjithdijshmi, m i Urti.
33. Ai tha: O Adem! Tregoja atyre emrat e tyre. Kur ai ua tregoi emrat
e tyre, (Allahu) tha: A nuk u kam thn se Un e di t fshehtn e
qiejve dhe t toks, dhe e di at q ju shfaqni dhe at q e mbani
fshehur[10]?
1.

2.

3.

4.

Mjeksia n kulturat e bots s vjetr

N kulturn e vendeve midis dy lumenjve (Nilit dhe
Eufratit): Shkrimet m t vjetra mjeksore q na kan arritur jan
ato Sumeriane (Kaldaniane dhe Babilonase), t cilat datojn rreth tet
mij vjet para Mesihut. N kto shkrime gjejm se sumeriant e kishin
zhvilluar profesionin e mjeksis dhe kishin vendosur pr t nj ligj t
posam ku prfshiheshin prgjegjsit e mjekut dhe t pacientit. Po
kshtu, gjejm se mjeksia e tyre prfshinte ilaet dhe hajmalit, dhe
se ata ishin t dalluar n fushn e kirurgjis, ku prdornin disa bim
narkotike gjat ndrhyrjeve kirurgjikale.
N kulturn Egjiptiane: Egjiptiant e vjetr trashguan
kulturn Sumeriane. Ata u shquan pr Tahnitin (ruajtjen e kufomave t
paprishura duke prdorur disa lnd t posame ende t panjohura
nga shkenca), njohn rndsin e rrahjeve t zemrs dhe lidhjen e saj
me ekuilibrin e prgjithshm t trupit, prandaj edhe mendonin se
qendra e mendjes ishte zemra. Njohn dika nga kirurgjia q lidhej
prgjithsisht me rrethprerjen (synetllkun) dhe autopsin e kufoms.
Tempujt e tyre t lutjes prdoreshin edhe si spitale pr t smurt. N
vitin 1862, n disa grmime arkeologjike, u gjend Libri i Mjeksis i
Egjiptit t lasht, q daton n vitin 1500 para Mesihut. Prej mjekve t
shquar t egjiptit t lasht ka qen Tehuti, i cili mendohet se ka zbuluar
gjilprn n t ndenjura, dhe Amhotebi, i cili ka kuruar parazitt,
dhmbt dhe thyerjet e gjymtyrve, shum koh para Hipokratit t
Greqis s lasht.
N kulturn kineze: mjeksia e tyre ka qen me t provuar, e
shoqruar me legjenda e mite t ndryshme. U shquan me kirurgjin q
n shekullin e tret t ers son. Kan shpikur nj lloj pije narkotike,
gjurmt e t cils jan zhdukur dhe nuk dihet si prgatitej. U shquan
gjithashtu me gjilprat kineze (acupuncture). Kan prdorur vaksinn
pr kurimin e lis, si dhe merkurin pr kurimin e sifilizisit.
N kulturn persiane: Perst i njihnin rregullat e prgjithshme
t shndetit dhe i praktikonin ato. Ata praktikonin gjithashtu magjin

dhe mitet e tyre gjersisht. Ata besonin se djalli kishte shkaktuar

99.999 smundje, dhe pr kt shkak libri i tyre fetar, i titulluar
Zandafasta, ishte referenca e tyre mjeksore n shumicn e rasteve.
U dalluan me njohjen e domethnies s unionit n fushn e mjeksis
m hert n krahasim me popujt e tjer.
5.
N kulturn indiane: U shquan n kirurgji, veanrisht n
fushn e heqjes s hemorroideve, si dhe n desifektimin e plagve me
bim aromatike. Njohn gjra t rndsishme n lidhje me veorit e
enve t gjakut. Uji ishte ilai m i mir tek ata. N rastet e helmimit,
kuroheshin me ila t posam antihelm (Tirjak). Njihnin mir
karakteristikat e aparatit trets dhe e lidhnin ekzistencn e smundjes
me rregullimin e ndodhur n katr elementet baz me t cilat sht
krijuar natyra si dhe vet njeriu, sipas tyre, e ato elemente jan: zjarri,
uji, ajri dhe dheu. Q n vitin 55 pas Mesihut, njohn vaksinimin dhe
prmendn se mushkonjat kishin t bnin me shkaktimin e malarjes.
Prej tyre ka ardhur se mjeku betohej me betim t prafrt me at
Hipokratit grek kur fillonte profesionin e mjekut. Patjetr q edhe
mjeksia shpirtrore u zhvillua n prehrin e tyre dhe u trajtsua n
praktimin e Jogas dhe n disa fillime t hipnotizimit.
6.
N kulturn greke: N kohn e familjes egjiptiane Ishrin (633525 para Mesihut), lidhjet greko-egjiptiane u fuqizuan shum dhe
kshtu, grekt prfituan shum nga prvoja egjiptiane n fushn e
mjeksis. Nga gjurmt greke n fushn e mjeksis sht: konsiderimi
i trurit si qendr e ndjeshmris, perceptimi se frymmarrja bhet me
t gjith lkurn e trupit dhe jo vetm me an t zemrs dhe
mushkrive. Ishin shum pran njohjes s sistemit t qarkullimit t
gjaku dhe kan br prpjekje serioze n kirurgjin e fytit.
Emri i par q na ka arritur prej mjekve t lashtsis greke
sht Asklepi (Asclepius), i cili ka jetuar n shekullin e shtat para
Mesihut. Ky i msoi fmijve t tij mjeksin dhe i urdhroi ata q ta
mbanin t fsheht nga njerzit kt profesion.
Por, nderi pr ngritjen e mjeksis mbi bazn e bashkimit natyralshkencor dhe n msimin e mjeksis pr t gjith njerzit, i
takon Hipokratit (viti 365 para Mesihut), i cili ka ln disa foto shtrati
t smundjes s tuberkulozit, si dhe ka kontribuar n tkurrjen e rolit t
bisturis n kurimin e tumoreve.
Prej mjekve t shquar grek sht gjithashtu Galeni (viti 200 para
Mesihut), i cili prshkroi n mnyr t detajuar dhe precize eshtrat e
kafks dhe t shtylls kurrizore, si dhe sistemin muskular. Ka br
prova shkencore n palcn e shtylls kurrizore. sht i pari q e quajti
Kancer smundjen e keqe t kancerit, duke e krahasuar at me
gaforren e detit.

Mjeksia Arabe n periudhn para-Islame (deri n fillim t

shekullit t gjasht)
Arabt e praktikonin mjeksin gjersisht n periudhn para-Islame,
duke i bashkuar prvojat e tyre me ato t fqinjve t tyre prej popujve
t tjer. Prej smundjeve q ata njihnin ishte: malaria, verdhza dhe
dhimbjet e mlis, dhimbjet e zemrs dhe smundjet e lkurs.
Mjeksia e tyre, n prgjithsi, mbshtetej te parandalimi i smundjes,
por pavarsisht ksaj, n kurimet e tyre ata bazoheshin n nj prej
mnyrave t mposhtme:
1.
2.
3.

Kurimi me bim, gj q ishte shum e prhapur dhe gjersisht.

Prdorimi i ilaeve minerale dhe shtazore.
Falli dhe njohja e fatit: dy sharlatanizma dhe mashtrime, si dhe
pretendime pr njohjen e t fshehts dhe t padukshmes.
4.
Hekuri i nxehur, Hixhamja (nxjerrja e gjakut t keq me kupa),
Fasdi (shpuarja e damarit t gjakus pr nxjerrjen e gjakut te i smuri
me qllim q ti prtritej gjaku dh t qndronte i pastr).
5.
Mjalti, t cilin e rekomandonin n smundje t shumta.
Disa prej mjekve m t shquar arab t asaj kohe
Ibn Hudhjem: ka qen shum i njohur, sa q poett arab e
merrnin pr shembull n poezit e tyre.
El Harith ibn Keldeh eth-Thekafi: Ka qen tepr i shquar dhe
kishte bashkuar mes urtsis dhe mjeksis. Prej thnieve t tij t
shquara sht: Kush dshiron t jet i prjetshm megjithse nuk ka
prjetsi pr krijesn-, t haj hert n mngjes, t vishet leht dhe t
paksoj marrdhniet intime! Ai ka edhe nj libr n mjeksi me
titull Dialogu. Po kshtu, djali i tij ka qen mjek i shquar.
Ibn Ebi Hartheme et-Temimi: Ka qen bashkkohs i t
Drguarit t Allahut, Muhamedit (Paqja dhe bekimet e Allahut qofshin
mbi t!).
Si dhe shum t tjer si: Zuhejr ibn Xhenab; Zenebja mjekja e
fisit Beni Eud, e cila ka shklqyer n kurimin e smundjeve t syve;
Rafideja, nj nga grat e fisit Beni Selem, e cila m pas u b
muslimane e mir dhe kontriboi n kurimin e t plagosurve musliman
n luftra t ndryshme; Umu Atije, bashkkohse e t Drguarit
Muhamed, e cila mori titullin Ensarije pasi hyri n Islam dhe u b
muslimane e mir.

Mjeksia Arabe n fillim t Islamit (Fillimi i shekullit t gjasht)

Nuk ndryshon n thelb nga ajo q ishte n kohn para-Islame, me
prjashtim t atyre metodave kuruese q ishin n kundrshtim me
besimin dhe msimet Islame. Shum nga mjekt q kishin shklyer m
par, i vun njohurit e tyre n dispozicion t fes s re, e cila nxiste
gjithnj e m fort pr krkimin dhe shtimin e dijes dhe njohurive.
Mjeksia n kt koh kishte edhe nj burim tjetr t madh dhe tepr
t rndsishm: fjalt dhe veprat e t Drguarit t Zotit, Muhamedit
(alejhis selam) q kishin t bnin me mjeksin dhe t cilat u
mblodhn m pas nn titull Mjeksia Profetike.
Mjeksia Arabe n periudhn Emevite (Vitet 662-750)
Mjeksia mori zhvillim t madh n kt periudh. El Velid ibn
Abdulmelik hapi spitalin e par me domethnien e plot t tij.
Pas ndrtimit t spitalit, Velidi urdhroi ndarjen e lebrozve n nj vend
t veant dhe caktimin e nj asistence sociale t posame pr ta.
Prej mjekve t shquar t ksaj periudhe prmendim:
Ibn Athal: specialist i ilaeve t thjeshta dhe t prbra. Thuhet se
Muavije ibn Ebi Sufjan e mbante pran at.
Ebu el-Hakem ed-Dimashki: shklqimi i tij n mjeksi e bri at
mjekun personal t Muavije ibn Ebi Sufjan dhe familjes s tij.
Bedrakus: mjeku q bri t mundur heqjen e rrnjve t nj gjndre
q iu shfaq n fytyr vajzs s Husejnit, pa i mbetur asaj asnj shenj
n fytyr.
Ibn Maserxhevejh: i cili ishte bashkkohs i Khalifes s pest Umer
ibn Abdulaziz, dhe ka shkruar dy libra: njrin pr ushqimet dhe tjetrin
pr ilaet; i pari titullohet Fuqia e ushqimeve dhe dobit e dmet e
tyre, kurse i dyti Fuqia e ilaeve bimore dhe dobit e dmet e tyre.
Mjeksia Arabe n periudhn Abasite (Vitet 750-1258)
N kt periudh u shtua luksi dhe si rezultat, u shtuan smundjet dhe
po ashtu edhe mjekt, gj e cila e detyroi Khalifin El-Muktedir Bilah, q
t vendos ligj t posam pr ushtrimin e profesionit t mjekut, si dhe

t organizonte nj provim t madh nn kujdesin e mjekut t madh

Sinan ibn Thabit.
Prej mjekve m t shquar t ksaj periudhe prmendim:
Muhamed ibn Zekerija er Razi (865-923): I pari q prdori
zorrt e kafshve pr qepjet mjeksore t plagve. I pari q prdori
plumbin e bardh n kremrat e lkurs. Autori i librit t shquar
mjeksor El Havi Gjithprfshirsi.
Ibn Bahtejshu (Bahtejshu ibn Xhibrail ibn Bahtejshu ibn
Xherxhes vdekur n vitin 869): nj prej mjekve me z q kan hyr
n shrbimin e prijsve abasit.
Ali ibn el-Abbas el-Mexhusi (vdekur rreth vitit 1009): mjek i
njohur. Autor i librit Libri Mbretror, n t cilin flet pr venat e gjakut,
lvizjen e embrionit t fmijs n barkun e nns, hemiplegin, etj.
N t njjtn koh lulzoi mjeksia edhe n Kurtuba, kryeqytetin e
muslimanve t Andaluzis. Prej mjekve t shquar arab t asaj kohe
n at vend, ishte edhe Ebu el-Kasim ez-Zehravi, i cili lindi n
Kurtuba, n vitin 1030. Ka qen kirurg i shquar. Prej librave t tij m t
njohur sht libri lirimi i atij q nuk mund t shkruaj, i cili u
prkthye n shum gjuh t ndryshme dhe ishte referenc e
rndsishme kirurgjike pr pes shekuj me rradh.
Vazhdoi kshtu mjeksia arabe t lulzonte e t ngrihej lart, pr ti
sjell njerzimit njerz gjenial q nuk mund ti harroj kush, si ishin:
Ibn Sina (Avicena), Ibn Vakid el-Andalusi, Ib Tufejl, Ibn Nefis, etj.
Ibn Sina Avicena (980-1036): mjek i madh, i cili ka shkruar
libra t shumt n mjeksi, nga m t rndsishmet e t cilave: Ligji i
Mjeksis, nj libr shum i njohur dhe i prhapur n Evrop, i cili
studiohej n universitet evropiane dhe ishte referenc e rndsishme
pr gjasht shekuj me rradh. sht prkthyer n latinisht dhe sht
ribotuar me dhjetra her. Ai ka ln gjurm t panumrta n mjeksi,
por ne mund t prmendim se ai qe i pari q prcaktoi shenjat dalluese
t gurit nse sht gjendet n veshka apo n fshikzn e urins,
prcaktoi veorit e smundjes n tuberkulozin e mushkrive, fjala se
disa smundje mund t ngjiten nga i smuri te i shndetshmi
nprmjet ujit si rezultat i disa gjallesave shum t vogla q nuk
shihen me sy.
Ibn Uafid el-Andalusi (vdekur n vitin 1067): ka qen mjek
farmacist. Mendonte se nuk duhet br kurimi me ilae prderisa ishte
i mundur kurimi me ushqime, dhe vetm nse bhej i detyrueshm
prdorimi i ilaeve, ather kuronte fillimisht me ilae t thjeshta dhe
n fund prdorte ilaet e prbra, kur detyrohej pr shkak t
smundjes s avancuar. Fliste edhe pr kurimin me uj.