Documenti di Didattica
Documenti di Professioni
Documenti di Cultura
M. Maestru.
A. Alumnu.
J. Jos.
----------------------------M. Kana punchaw claseta qallarinchik.
A. Maestruchu qam kanki.
M. Ar, runasimitam oqa yachachini.
A. Kaypi achka runachu runasimita rimankichik.
M. Ar, castellanotapas achkan rimaniku.
A. Facilchu icha sasachu runasimi.
M. oqaykuqa facilllatam rimaniku.
-------------------------------A. Maypitaq llaqtayki.
M. LLaqtayqa Ayakuchum.
A. Karuchu chay llaqtaykichik.
M. Manam llumpay karuchu.
J.Hayka punchawpitaq chayamunkichik.
M.
Carruwan
iskay
punchawllapim
chayamuniku.
J. Anchatachu paran wakpi.
M. Ar, chaymi sarakuna sumaqta wianku.
----------------------------------------A. Jos, tapuy maestruta familianmanta.
J. Penqakunim. Qam tapuy.
A. Maestru, maypitaq familiayki
M. Ayacuchupim.
A. Achkachu familiaykipi kankichik.
M. Soqtallam kaniku: tayta-mamay, iskay paniy,
huk wawqey.
A. Qawaychik huk allqo hamuchkan/ kayman.
J. Lloqsiy kaymanta, allqo.
A. Ama qatiychu! Ama maqaychu! Runasimitan
yachaytamunan.
M. Maestro.
A. Alumno.
J. Jos.
-------------------------------------------M. Hoy da empezamos las clases.
A. Es usted el maestro?
M. S yo enseo quechua.
A. Hablan mucho el quechua aqu
M. S. Muchos hablamos castellano tambin.
A. Es fcil o difcil el quechua.
M. Nosotros lo hablamos fcilmente.
---------------------------------A. Dnde queda su pueblo?
M. Mi pueblo es Ayacucho.
A. Es distante su pueblo?
M. No es distante.
J. En cuantos das llegan?
M. En carro slo llegamos en dos das.
J. Llueve mucho all?
M. S, por eso el maz crece bien.
------------A. Jos pregntale al maestro acerca de su
familia.
J. Tengo vergenza. Pregntale t
A. Maestro, dnde est su familia.
M. En Ayacucho.
A. Son muchos en su familia?
M. Somos solamente seis mis padres, mis dos
hermanas y un hermano.
A. Miren. Viene un perro hacia aqu.
J. Sal de aqu perro.
A. No lo eches No le pegues! Quiere
aprender quechua.
Ejemplos:
A. Maestru chu = Mestruchu. (Maestruchu qam kanki).
B. Karu chu
C. Sasa chu
I.
Estructura de la Pregunta.
Explicacin.- Toda pregunta que exija en la respuesta un s o un no , se marca con el
sufijo chu; ste debe ser aplicado en el elemento que constituye cuestin de duda. Por
ejemplo, si tenemos las palabras KARU y CUZCO, aplicaremos el sufijo CHU en
KARU, por ser ste el elemento de duda, y as tendremos la pregunta:
Karuchu Cuzco. = Es distante Cuzco?
a. Escuche y repita.
Maestruchu
Karuchu
Sasachu
Yachachiqchu
Albertuchu
Michiqchu
Tarpucchu.
b. Convierta a preguntas las siguientes palabras:
Ejemplo: Maestru (repita)
Maestruchu (cambio)
Michiq
Tarpuq
Yachachiq
Karu
Sasa
Albertu.
- Runasimichu.
- Albertuchu.
- Ar, runasimin.
- Ar, Albertum.
III.
RESPUESTA NEGATIVA.
Ejemplo: Maestruchu.
Michiqchu.
- Manam, maestruchu.
- Manam, michiqchu.
Yachachiqchu Gonzalo.
Sasachu ranasimi.
Karuchu Lima.
Karuchu Cuzco Llaqta.
Para su uso es necesario distinguir la clase de actores a los que se atribuye la accin. Si el
actor es animado, en la mayora de los casos humanos, se puede usar indistintamente
cualquiera de los sufijos. Si el actor es inanimado slo se podr usar el sufijo ma.
A veces, verbos que por naturaleza no son de movimiento pueden contextual o
metafricamente ser usados como tales, por lo tanto se encontrar el sufijo correspondiente
de meta.
a. Efecte las sustituciones indicadas:
1. Kay runaqa Limamanmi rin.
Huanta
Huamanga
Cuzco
Cajamarca
2. Kay runaqa Limatam rin.
Huanta
Huamanga
Cuzco
Cajamarca
3. Kay anqa Limamanmi rin.
Huancayo
Oroya
Puno
Abancay
b. Conteste como en el modelo
Ejemplo: (1)
Kay runa Limatachu rin.
Ka 1.
- ni
2
3
- nki
-------
- nchik (Inclusivo)
- Niku (Exclusivo)
- nkichik
- nku
Explicacin.
Todo infinitivo verbal quechua se caracteriza por la terminacin y (ka-y). Partiendo de
esto, las races verbales son inflexionadas para indicar la persona (1, 2, 3), el nmero
(singular o plural) y el tiempo (presente que es el tema que nos ocupa).
Para la primera persona del plural el quechua distingue una forma inclusiva (-nchik) cuando
la segunda persona est incluida en el significado verbal y la otra exclusiva si se excluye a
la 2 persona (-niku).
La tercera persona del singular del verbo Kay que lgicamente sera kan nunca se usa
por ser la n terminacin de 3 persona, a menos que sea con un significado especial (ver
ms adelante).
Entonces, una frase como maestrum est en 3 persona = es maestro.
a.
Escuche y repita.
Profesor
- Maestrum kani.
- Maestrum kanki.
- Maestrum.
- Maestrum kanchik.
- Maestrum kaniku.
- Maestrum kankichik.
- Maestrum kanku.
Alumno
Maestrum kani.
- (alumnu)
Alumnum kani.
Michiqmi kani, qamqa.
Albertum kani, qamqa.
Yachachiqmi kani, qamqa.
Runasimi maestrum kani, qamqa
- (Tarpuq)
- (Mara)
- (Capataz)
- (Castellano maestru)
d. Construya frases en 3 persona del singular, usando los elementos que se le den. Siga el
ejemplo.
Ejemplo: Maestru.
- Francisco.
Cambio: Maestrum Franciscoqa.
Capataz
- Demetrio.
Runasimi
- Yachachiq - Demetrio.
Castellano
- alumnu
- Roberto.
e. Conteste las siguientes preguntas en forma afirmativa y negativamente.
Ejemplo: Maestruchu kani
Ar, maestrum kanki.
Manam maestruchu kanki.
1. Maestruchu kani.
Maestruchu kanki
Maestruchu.
2. Yachachiqchu kani
Yachachiqchu kanki
Yachachiqchu.
3. Runasimi alumnuchu kani.
Runasimi alumnuchu kanki.
Runasimi alumnuchu.
f.
Escuche y repita.
Runasimi rimaqmi kanchik.
Runasimi rimaqmi kaniku.
Runasimi rimaqmi kankichik.
Runasimi rimaqmi kanku.
* Cuando se cambia el giro de la conversacin se usa el qa, implicando ste una pregunta;
como ocurre en el ejemplo de arriba (Soy maestro, y t?. En algunos lugares se usa ri
(qamri) con el mismo valor.
Capatazchu kankichik.
Runasimi yachachiqchu kankichik.
Ejemplo: Runasimi rimaqchu kanku.
SINGULAR
1
(Yo)
2
(T o Ud.)
3
(El, ella)
oqa
PLURAL
Qam
(Nosotros) (I.)
(Nosotros) (E.)
(Ustedes)
oqanchik
oqayku
Qamkuna
Pay
(Ellos, ellas)
Paykuna)
a.
Escuche y repita.
1. oqaqa maestrum kani.
oqaqa runasimi yachachiqmi kani.
oqaqa Albertum kani.
2. Qamqa maestrum kanki.
Qamqa runasimi yachachiqmi kanki.
Qamqa Albertum kanki.
3. Payqa maestrum.
Payqa runasimi yachachiqmi.
Payqa Albertum.
****************************
II. PRONOMBRES PERSONALES. FORMAS DEL PLURAL
a. Escuche y repita.
Alumno
- Runasimitan rimani.
Ar, yachanim.
Manam yachanichu.
Yachanchu Castellanota.
Yachankichikchu Castellanota
Yachankuchu wankata
Yachanichu runasimi rimayta.
3. Ejemplo:
Runasimitachu icha Castellanotachu riman. (1)
Huantamantachu icha Huamangamantachu kankichik.
Iskay punchawpichu icha kimsa punchawpichu chayamunku.
Runasimi rimaytachu icha Castellano rimaytachu yachachini.
Qamkunachu Aymarata yachachinkichik icha paykunachu.
Mariachu icha Albertuchu claseta qallarin.
Facilllatachu paykuna qellqanku icha sasatachu.
Llumpaytachu Ayakuchupi paran icha tumpallatachu.
Runasimitam riman.
(1) Las preguntas de alternativa requieren del sufijo -chu dos veces.
oqanchik.
...kanku.
qamkuna
VOCABULARIO DE LA UNIDAD I
A
achka
allqo
allin
aqa
ar
ancha
aycha
- muchos, bastante.
- perro.
- bueno.
- chicha.
- s.
- muy, mucho (con -ta).
- carne.
CH
chaskiy
chakra
chay
chayamuy
- recibir.
- campo, terreno de cultivo.
- ese, esa, eso.
- llegar (con direccin al hablante).
H
hamuy
hatun
hayka
huk
- venir
- grande, alto.
- cuntos?
- uno.
I
ima
icha
imayna
iskay
K
kachi
kimsa
kanan
karu
kay
kay
- qu?
- o (conjuncin)
- cmo?
- dos.
- sal.
- tres.
- hoy, ahora.
- distante, lejos.
- infinitivo de ser o estar.
- este, ese, eso.
LL
1laqta
lloqiy
llumpay
- pueblo, ciudad.
- salir.
- muy, mucho (con -ta).
M
mama
maqay
may
michiq
mincha
- madre o seora.
- pegar
- dnde?
- pastor.
- pasado maana.
miski
munay
N
nispachaqa
niy
an
oqa
oqanchik
oqayku
- camino, calle.
- yo.
- nosotros (inclusivo).
- nosotros (exclusivo).
P
pani
paqarin
paray
pay
penqakuy
pichay
punchaw
paykuna
- hermana de varn.
- maana.
- llover.
- l o ella.
- tener vergenza.
- barrer.
- da.
- ellos o ellas.
Q
qallariy
qam
qamkuna
qatiy
qaway
qellqay
- empezar.
- usted o t.
- ustedes.
- echar fuera, seguir
- mirar, observar
- escribir.
R
rimay
rimaykuy
rimaq
riy
runa
runasimi
- hablar.
- saludar.
- hablante.
- ir.
- persona, hombre.
- quechua.
S
Sapa
Sara
Sasa
Simi
Soqta
Sumaq
Suti
- cada.
- maz.
- difcil
- idioma, palabra.
- seis.
- bueno, bonito, bien (con ta).
- nombre.
T
Tanta
Tapuy
Tarpuq
Tayta
Tumpa
Tupay
- pan.
- preguntar.
- sembrador.
- padre o seor.
- un poco.
- encontrarse.
W
Wawqe
Warma
Warmi
Wasi
Wiay
- hermano de varn.
- muchacho.
- mujer.
- casa.
- crecer.
Y
Yachachiy
Yachay
Yachachiq
Yaku
- ensear.
- saber, aprender, vivir.
- maestro, el que ensea.
- agua.
UNIDAD II
DIALOGO 2
T. Tayta, W. Warma
S. seor, N. Muchacho
Y. Yachachiq
Ma. Maestro
S. Sipas
J. Joven (femenino)
---------------------------------------------------T. Yaw warma, imanasqataq anpi
S. Oye muchacho, por qu juegas en
Pukllachkanki. Manachu escuelay
la calle? No vas a tu escuela?
kita rinki.
W. Ar, tayty, risaqmi, pero
M. S, seor, ir, pero es temprano
tempranoraqmi.
todava.
T. Hinaptinqa, imanasqataq mana
S. Entonces, por qu no haces algo en
Wasikipichu imatapas ruwanki.
tu casa?
W. Llamkaymantam hamuchkani,
M. Estoy viniendo del trabajo, seor.
tayty. Tumpatam samachkani.
Estoy descansando un poco.
W. Escuelaykimantachu hamuchkanki.
S. Ar, wakmantam hamuchkani.
W. Escuelayki sumaqchu.
S. Ar, ancha sumaqmi; ladrillomanta
ruwasqam, vidriomanta ventanayoq.
W. Maypitaq escuelaki. Karupichu icha
Kayllapichu.
S. Manam llumpay karupichu. Chakapa
ladullanpim.
W. Pitaq maestruyki. Maymantataq.
M. Vienes de tu escuela?
J. S, vengo de all.
M. Es bonita tu escuela?
J. S, es muy bonita; est hecha de ladrillos y tiene ventanas de vidrio.
M. Dnde queda tu escuela? Est
lejos o cerca?
J. No est lejos. Est junto al puente
no ms.
M. Quin es tu maestro? De dnde
es?
J. Se llama Juan. Es de Ayacucho.
M. En qu ao ests?
J. En transicin, nada ms, todava.
Ejemplos:
a.
b.
c.
d.
e.
f.
g.
raz
llaqta
an (ni)
Maypitag llaqtayki.
Llaqtayqa Ayakuchum.
Karuchu chay llaqtaykichik.
Maestru, maypitaq familiayki
Escuelaykimantachu hamuchkanki.
Achka alumnukunachu escuelaykipi kan.
Manachu escuelaykita rinki.
sufijo de persona
-y
- (y) ki
-n
- nchik
- yku
- (y) kichik
- nku
equivalente
mi
tu
su (de l)
nuestro (Inc.)
nuestro (Exc.)
su (de Uds.)
su (de ellos)
Explicacin. Los sufijos de persona con races nominales indican posesin. Cuando las
races terminan en i, se pierde la y en los sufijos yki (tu) y en los ykichik (su, de
ustedes).
Ejemplo:
Suti + yki = sutiki Tu nombre.
Suti + ykichik = sutikichik Su nombre.
Se debe notar tambin que distinguimos una forma inclusiva y otra exclusiva, dependiendo
de la inclusin o la exclusin de la 2da persona como poseedor.
b. Iman sutiki.
Iman sutil.
Iman sutin
- Sutiyqa Albertum.
-
c. Maypitaq llaqtayki
Maypitaq llaqtan.
Maypitaq llaqtay
- Llaqtayqa Ayacuchum.
-
Achkachu libruykichik.
Achkachu librunchik
Achkachu librunku
Achkachu libruyku.
Kayllachu chakranku.
Kayllachu chakraykichik.
Kayllachu chakranchik.
Kayllachu chakrayku.
Allinchu sayarkichik.
Allinchu maestrunku
Allinchu wasinchik
Allinchu anniyku.
(Paypa)
(Paykunapa)
(oqaykupa)
(Qampa)
(Qamkunapa)
(oqanchikpa)
(qampa)
(paykunapa)
(paypa)
(qamkunapa)
(oqanchikpa)
Paykuna _________________
__________mamanchik_______
__________________yanapaniku.
Qam_______________________
________maman ____________
________________yanapankichik.
___________mamanku_________
V. Conteste afirmativa y negativamente. Siga el modelo.
a. Wasiypichu llamkanki.
- Ar, wasikipim llamkani.
- Manam wasikipichu llamakani.
Wasiypichu llamkanku.
Wasiypichu llamkanchik.
Wasiypichu llamkaniku.
Wasiypichu llamkan.
Wasiypichu llamkankichik.
Wasiypichu llamkani.
b. Wasikipichu kani.
(etc.
etc.)
c. Wasinpichu kachkani.
(etc.
etc.)
d. Wasinchikpichu saman.
(etc.
etc.)
e. Wasiykupichu pukllanki.
(etc.
etc.)
f. Wasikichikpichu yachan.
(etc.
etc.)
g. Wasinkupichu mikun.
(etc.
etc.)
h. Llaqtaypichu turiy.
Llaqtaykipichu turiki.
Llaqtanpichu Turn.
Llaqtanchikpichu turinchik.
Llaqtaykupichu turiyku.
Llaqtaykichikpichu turikichik.
Llaqtankupichu turinku.
i. Wasiypichu maestruyki kachkan.
EL IMPERATIVO DIRECTO
Ejemplos:
Jos, tapuy maestruta familianmanta.
Penqakunim. Qam tapuy.
Qawaychik Huk allqo hamuchkan kayman.
Ama qatiychu! Ama maqaychu! Runasimitam yachayta munan.
Imperativo
Directo
Formas compulsivas
Formas
Prohibitivas
Sing.
Plur.
Sing.
Plur.
ri-nki; ri y
ri-nkichik; ri-ychik
ama rinkichu; ama riychu
Explicacin.
En el imperativo directo distinguimos: formas compulsivas y formas prohibitivas. Dentro
de las formas compulsivas encontramos dos modalidades: un mandato leve, que se expresa
por las terminaciones de segunda persona, singular y plural, equivaliendo a rinki = tienes
que ir o debes ir, y un mandato terminante, fuerte, realmente ychik (para el plural).
Ejemplo: tapuy= pregunta, e; tapuychik=pregunte.
Las formas prohibitivas se construyen en base a las formas compulsivas, ya que slo se las
hace preceder por el prohibitivo ama como forma libre, y como forma ligada al verbo el
sufijo chu. Ejemplo: ama rimaychu = no hables.
I. Formas compulsivas del singular.
Cambie las siguientes expresiones como en el ejemplo:
a. Jose, yanapanki taytata.
-Jos, yanapay taytata.
Jose, kumpaanki taytata.
Jose, yachachinki taytata.
Jose, tapunki taytata.
Jose, pusanki taytata.
Jose, ninki taytata.
b. Allichallamanta apanki.
Allichallamanta rinki.
Allichallamanta yanapanki.
Allichallamanta ruwanki.
Allichallamanta kachunki.
- Allichallamanta apay.
c. Runasimipi rimanki.
Castellanoman tikranki.
Aymarapi parlanki.
Aychata apamunki.
Yakuta apanki
Escuelaman rinki.
Wasikita kutinki.
- Runasimipi rimay.
EL FUTURO
Ejemplos:
Ar, tayty, risaqmi.
Maypitaq paqarin llamkanki.
Runasimitam yachachinqa.
Imamantataq kanan punchaw rimasunchik.
Chaymantaqa imatataq ruwasaqku.
Qamkuna uyarinkichik.
Paykunam aychata apanqaku.
SINGULAR
1.
PLURAL_______________
Ri-
Pers.
-saq
2
Pers.
-nki
- nkichik
3
Pers.
- nqa
- nqaku.
Explicacin. La primera persona del plural presenta dos formas que son usadas
indistintamente: - sun o sunchik.
Las terminaciones de presente y de futuro en la segunda persona (singular y plural) son
idnticas. La diferencia de tiempo se dar por el contexto, por un adverbio de tiempo o
hbitos lingusticos: preferencia de nki y nkichik para el futuro y el uso de chka para
el presente, como se ver ms adelante.
I. Repita despus del profesor.
a. oqa qawasaq wasita.
ruway
tukuy
rantiy
qallariy
b. Qam rinki escuelaman.
hamuy
chayay
kallpay
kutiy
c. Allin wasitam munanqa.
qaway
ruway
tukuy
rantiy
lloqsiy
III. Repetir despus del profesor.
a. oqanchik tapusun (chik) taytata.
OQANCHIK TAPUSUN (CHIK) TAYTATA.
qaway
uyariy
niy
pusay
b. oqayku llamkasaqku chakrapi
OQAYKU LLAMKASAQKU CHAKRAPI.
rimay
qaway
maqay
ruway
c. Qamkuna mikunkichik aychata.
QAMKUNA, MIKUNKICHIK AYCHATA.
qaway
kachuy
munay
rantiy
d. Paykuna maqanqaku warmata.
PAYKUNA MAQANQAKU WARMATA
yachachiy
tapuy
qaway
niy
IV. Cambie la oracin al futuro como en el ejemplo:
a. oqanchikqa qallarinchikmi.
- oqanchik qallarisun (chik).
tapuy
hamuy
yachay
tukuy
b. oqaykuqa maskanikum.
- oqayku maskasaqku
uyariy
payqoy
samay
qallariy
c. Qamkunaqa llamkankichikmi.
- Qamkuna llamkankichik
niy
payqoy
lloqsiy
pusay
d. Paykunaqa pukllankum.
- Paykuna pukllanqaku.
wiay
kachuy
tukuy
qatiy
V. Cambie los infinitivos verbales por las formas correspondientes del futuro.
Ejemplo:
oqaqa _________________wasiman.
yaykuy
oqaqa yaykusaqmi wasiman.
Payqa taytaytam___________________(yanapay)
Paykunaqa allin wasitam ____________(rantiy)
oqanchikqa taytaypaqmi ___________(llamkay)
oqaykuqa sumaq librutam __________(apamuy)
Qamkunaqa limamantam ____________(hamuy)
Paykunaqa achka runatam ___________(rikuy)
Kanan punchaw paykuna klaseta _____________(qallariy)
oqaykuchu runasimita ____________________(yachachiy) (?)
Hayka punchawpitaq oqa __________________(chayamuy) (?)
Anchatam llaqtaypi ________________________(paray)
oqanchikqa soqtam familianchikpi ______________(kay)
Qamkunachu allqoyta ____________________(maqay)
VI. Responda afirmativa y negativamente como en el ejemplo:
a. Kaypichu llakasaqku.
- Ar, kaypim llamkankichik.
- Manam kaypichu llamkankichik.
Kaypichu llamkasaq.
Kaypichu paqarin llamkanki.
Kaypichu llamkasunchik.
Kaypichu paqarin llamkankichik.
Kaypichu llamkanqaku.
b. Wallpatachu mikuyta munasaq.
Wallpatachu mikuyta munanki.
Wallpatachu mikuyta munanqa.
Wallpatachu mikuyta munasun
Wallpatachu mikuyta munasaqku.
Wallpatachu mikuyta munankichik.
Wallpatachu mikuyta munanqaku.
c. Warmakunachu maestrukunata maskanqaku.
Tantatachu paqarin kachunki.
Chakrapichu llamkasaq.
Imatataq paqarin mikusunchik.
Rimanqakuchu runasimita.
Maestruykitachu rimaykusaqku.
Lima llaqtatachu rinqa.
Paqarinchu llaqtapi samankichik.
Maestruykimantachu rimachkanqaku.
Maykamataq yachachichkasaq.
VII. Efecte las sustituciones indicadas.
a. Paqarinam oqaqa maestruywan kutisaq.
___________pay____________________
_________________maestrunchik_________
_____________________________kutinki.
____________oqayku__________________
__________________maestruykichik______
____________qam_____________________
__________________maestrun___________
_____________________________kutisaqku.
____________oqanchik________________
_____________________maestruyki_______
____________qamkuna__________________
_____________________maestrun_________
______________________________kutisun
_____________________maestrunku_________
b. Taytaypaqmi kuchitapas apasaq.
Maestruyki_____________________________
________________wallpatapas_____________
______________________________apanqaku.
Taytanchik_____________________________
________________tantatapas______________
______________________________apasaqku.
Taytanchik_____________________________
______________________________apanqa.
Taytanku_______________________________
______________________________apasunchik.
_____________________yakutapas__________
Maestrun________________________________
______________________________apanqaku.
Maestruyku______________________________
VIII. Traduzca al quechua.
1. Qu haremos maana? (E)
2. A dnde irs pasado maana?
3. Compraremos buena ropa. (I.)
4. Van a ver (Uds.) mucha gente.
5. Hoy da empezaran el trabajo.
6. Trabajar todos los das en la chacra.
7. Los llevar a tu casa.
8. No vendrn.
9. Dnde vas a trabajar maana?
10. Comeremos en mi casa.
EL DURATIVO - CHKA
________________________________________
Llamka chka ni
nki
n
nchik
niku
nkichik
nku
_________________________________________
Explicacin. El sufijo chka es un sufijo verbal que expresa una accin durativa en un
tiempo determinado, ya sea presente, pretrito u otro tiempo. Una forma verbal con chka
da a entender que la accin se est realizando en un momento determinado, en este
momento. Por ejemplo, si hacemos una comparacin, en espaol usamos el presente
cuando preguntamos: A dnde vas? O Qu haces?, mientras que en quechua debemos
decir literalmente: A dnde ests yendo? = Maytataq richkanki. O Qu ests haciendo? =
Imatataq ruwachkanki.
Esta forma difiere tambin de una accin habitual, que en quechua se expresa por el prsente
simple, de ah que sean diferentes: Maypitaq llamkanki. (Dnde trabajas? -/habitualmente
todos los das/) o (Dnde vas a trabajar?) y Maypitaq llamkachkanki. (Dnde ests
trabajado? /ahora, en este momento/).
I. Repita despus del profesor.
a. oqam qallarichkani.
Qanmi qallarichkanki.
Paymi qallarichkan.
oqanchikmi qallarichkanchik.
oqaykum qallarichkaniku.
Qamkunam qallarichkankichik.
Paykunam qallarichkanku.
- oqam qallarichkani.
b. oqam eatudiachkani.
Qanmi tukuchkanki.
Paymi llamkachkan.
oqanchikmi samachkanchik.
oqaykum yachachichkaniku.
Qamkunam chayamuchkankichik.
Paykunam maqachkanku.
II. Cambie las oraciones siguientes, usando la partcula chka como en el ejemplo.
a. Maestruywanmi pukllani.
- Maestruywanmi pukllachkani.
Maestruywanmi pukllanki.
Maestruywanmi pukllan.
Maestruywanmi pukllanchik.
Maestruywanmi pukllaniku.
Maestruywanmi pukllankichik.
Maestruywanmi pukllanku.
b. Llaqtanmantachu hamuni
Llaqtanmantachu hamunki.
Llaqtanmantachu hamun.
Llaqtanmantachu hamunchik
Llaqtanmantachu hamuniku.
Llaqtanmantachu hamunkichik.
Llaqtanmantachu hamunku.
- Llaqtanmantachu hamuchkani.
LOCATIVO PI
Ejemplos:
a. Imanasqataq anpi pukllachkanki.
Maypitaq llamkanki.
Achikyaymantam llamkani chakrapi, tayty.
Imay orakamataq escuelapi kanki.
b. Enero killapim hamusaq.
c.
Haykapitaq kutimunki.
Imaynapitaq tantata munanki.
Explicacin. Este sufijo nominal expresa locacin, ya sea desde el punto de vista espacial
(Ej.: chakrapim llamkani = Trabajo en la chacra) o temporal (Ej,: Eneropim hamusaq =
Vendr en enero); desde este ltimo punto de vista, cuando el pi se aplica con nombres de
das el significado es indefinido (Ej.: Lunespim hamusaq = Vendr un lunes). Es importante
anotar tambin que algunas palabras que por s mismas indican locacin en espaol, en
quechua requieren del locativo pi; estas palabras son: hanay = arriba (haaypi), uray =
abajo (uraypi), uku = adentro (ukupi), hawa = afuera (hawapi).
Adems, hay dos palabras interrogativas que normalmente exigen en la respuesta el pi,
estas son: haykapi = cundo? Y haykapitaq = Cunto?.
I. Efecte la sustitucin que se le indica.
a. Imanasqataq anpi
pukllachkanki.
wasi
chakra
allpa
uku
wasi uku
b. Achikyaymantam llamkani chakrapi, tayty.
kay
orqo
wak
chay
hanay
uray
c.
f.
Escuelapichu kanki.
Wasi ukupichu kanchik.
Orqopi sachata rikunkichu.
Wasikipichu pukllanki.
Llaqtaykipichu estudian.
Haykapitaq hamunki.
Imaynapitaq tantata rantisaq.
Lunespichu escuelata rinki.
Haykapitaq asnuta rantisunchik.
Sitiembrepichu hamunki.
Imaynapitaq traguta munanki.
III. Responda usando la palabra opuesta, como en el ejemplo.
Ejemplo:
Hanaypichu kachkan.
- Manam, uraypim, kachkan.
Ukupichu llamkasunchik.
Uraypichu pukllachkanku.
Hawapichu warmakuna rimachkanku.
Mesa hawanpichu libruyki.
Mesa sikinpichu puyu.
IV. Traduzca al quechua.
1. Hoy trabajaremos en tu chacra.
2. Dnde est? Arriba o abajo?
3. Dnde vive tu hermano?
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
Volveremos en diciembre.
En cuntos das llegan al Cuzco?
Los nios estn jugando afuera.
Llueve mucho en tu pueblo?
Mi libro est sobre la mesa.
Ponlo debajo de la mesa.
Crece mucha hierba dentro del maizal.
EL ABLATIVO MANTA
Ejemplos:
a. Escuelaykimantachu hamuchkanki.
Wakmantam hamuchkani.
b. Ladrillomanta ruwasqam, vidriomanta ventanayoq.
c. Imamantaq kanan punchaw rimasunchik.
Explicacin. Este sufijo nominal expresa hastra tres ideas diferentes, dependiendo su
significado exclusivamente de las palabras a las cuales se aplica; as, expresa; procedencia
(Ejm. Maymantam kanki = De dnde eres?); materia de que est hecha una cosa (Ejm.
Kullmanta chakatam ruwachkanku = Estn haciendo un puente de madera); aunque en este
caso hay que aclarar que en el habla normal se omite el manta, y as podemos escuchar
decir simplemente por oposicin de palabras: kullu chaka = puente de madera, adobe wasi
= casa de adobe, etc.; y finalmente manta expresa el tema de la conversacin, del
pensamiento o del discurso dicho en una forma ms amplia (Ejm. Wasimantam
rimasunchik = hablaremos de la casa).
PROCEDENCIA
I. Efectu las susticiones que se le indican.
a. Escuelaykimantachu hamuchkanki.
wasiki
chakrayki
llaqtanku
wasin
chakray
b. Wakmantam kutimuchkani.
hanay
uray
yunka
mayu
pukyu
c. Maymantataq kankichik.
(qam)
(pay)
(paykuna)
(oqayku)
(oqanchik)
(taytayki)
trigu
cebada
kaya
c. Imamantam punchuyki.
wasi
escuela
pacha
chupi
wali
II. Traduzca al quechua las siguientes expresiones espaolas.
1. Mi casa est hecha de ladrillos.
2. Tu puerta la harn de madera.
3. Yo quiero una puerta de vidrio.
4. Estoy haciendo sopa de papas.
5. Esta olla es de tierra.
6. Maana haremos sopa de caya.
7. De qu es tu ropa?
8. Sopa de qu ests comiendo?
9. La quieres de lana?
10. De qu son las casas en la selva?
III. Responda las siguientes preguntas. Use las sugerencias como en el ejemplo.
- Imamantam wasikichikta ruwankichik? (adobe)
ADOBEMANTAM WASIYKUTA RUWASAQKU.
- Imamantam chupita ruwanki? (pusra)
- Imamantam chakata ruwanqaku? (kullu)
- Imamantam chay mankayki? (allpa)
- Imamantam punchuykita ruwanki? (millwa)
- Imamantam sierrapi wasikuna? (adobe)
TEMA DEL PENSAMIENTO O DEL DISCURSO
I. Efecte las sustituciones indicadas.
a. Libruymantam tapuchkanku.
wasi
tayta
escuela
chacra
b.Orqopi wasimantam taytakuna rimachkanku.
sacha
chakra
kuchi
llanta
c. Imamantam rimachkankichk.
(tapuy)
(asikuy)
(parlay)
(niy)
II. Traduzca al quechua las siguientes expresiones.
1. Hoy hablaremos (indic.) del quechua.
2. Estn hablando de mi padre.
3. Preguntarn (Uds.) de mi pueblo.
4. Pregunta acerca del profesor.
5. Estoy hablando de mi casa.
6. Preguntarn por ti.
7. De qu te res?
8. Pregntale de su familia.
9. Por quin preguntan?
10. Estamos hablando de la gente de la sierra.
III. Conteste las siguientes preguntas:
Ejemplo:
Imamantam rimasunchik, runasimimantachu.
- MANAM RUNASIMIMANTACHU, AYMARAMANTAM.
- Imamantam asikuchkan, warmimantachu? (warma)
- Imantam tapuchkanku, taytaymantachu. (taytayki)
- Imamantam tapuchkan, saramantachu. (trigo)
- Imamantam parlachkankichik, tarpuymantachu. (cosecha)
IV. Efecte las sustituciones indicadas.
a. Rumimantam wasiyta oqa ruwasaq.
____________wasikita____________
___________________qam________
Kullu__________________________
________________________ruwanqa.
____________wasinchikta__________
Ladrillo_________________________
_________________paykuna________
________________________ruwankichik.
____________wasiykuta____________
Adobe____________________________
___________wasinta________________
b. Limamantam oqa hamuchkani.
Ayakuchu_________________________
_____________pay_________________
________________hamuchkaniku.
Wasiki___________________________
_____________paykuna_____________
Llaqtayku_________________________
Hanay ____________________________
________________warma____________
Uray_____________________________
________________sipas_____________
Hawa_____________________________
c. aaymantam payqa tapuchkan.
Turin_____________________________
_______________oqaqa____________
_____________________tapuchkanku.
Paninku__________________________
____________oqaykuqa____________
Wawqeyku________________________
Wawayku_________________________
_______________warmakunaqa_______
_________________runaqa___________
Churin____________________________
EL PLURALIZADOR -KUNA
Ejemplos:
Achka palabrakunataam yachani.
Manaraqmi tiempoy kanchu kay punchawkuna.
Achka alumnukunachu escuelaykipi kan.
Achka alumnuchu escuelaykipi kan.
Explicacin. El pluralizador universal en quechua es el sufijo kuna. Este va antes de los
sufijos de caso (Ejm.; warmakunata, warmakunaman; warmakunamanta; warmakunapaq),
pero va despus de los sufijos nominales de persona (indicando posesin) (Ejm.:
wawaykuna, churinkuna, etc).
Cabe anotar que cuando antes del nombre hay un numeral o una palabra que por s sola
expresa pluralidad co-kuna o de no aplicarlo. Adems, cuando el sujeto es de 3. del plural
el verbo puede ir en 3 persona del singular o del plurarl. (Ej.: warmakunam hamunqaku/ o /
warmakunam hamunqa/).
I. Pluralice las siguientes oraciones como en el ejemplo.
a. Maestrum hamun.
- Maestrukunam hamun.
Wasitam rikuni.
Punku mana kanchu.
Wallpam hamuchkan.
Kuchita qawankichu.
Amiguymi kaypi llamkachkan.
b. Runam rimachkan.
Wallpam hamun.
- Runakunam rimachkanku.
Kuchim mikuchkan.
Maestrum tapuchkan.
Allqom kachuchkan.
Runam maqan.
c. Iskay runatam qawani.
6. Churinkunatachu apanqa.
7. Paykunamantachu maanqaku.
8. Asnukunamanchu rinqaku.
9. Wawqekikunatachu pusasaq.
10. aanchikkunawanchu risaqku.
-MAN
Ejemplos: Pachamanmi richkani.
Yukumanmi kutichkaniku.
Explicacin. Con verbos de movimiento el sufjio man expresa el objetivo del movimiento;
en espaol su equivalente es la preposicin por. La particularidad de su uso (para
diferenciarlo del uso de man con nombres de lugares) es que se manifiesta con nombres de
objetos.
I. Efecte las sustituciones indicadas.
a. Tiendamanmi richkani pachaman.
llaqta
wasi
Lima
wak
b. Tiendamanmi richkani pachaman.
tanta
libru
aycha
sara
c. Yakumanchu risaq.
kachi
miski
pacha
alta
pastu
II. Conteste las siguientes preguntas usando las sugerencias que estn entre parntesis.
a. Imamantaq hamunki. (yaku)
- Yakumanmi hamuni.
hamunkichik (wallpa)
hamusaqku (pelota)
hamunku (kuchi)
kutisunchik. (aycha)
b. Maymataq rinkichik. (Lima)
- Limamanmi risaqku
rinqaku. (llaqta)
richkanku. (escuela)
richkanku. (pampa)
richkanki. (chaka)
rinki. (uray)
(precisay)
(munay)
II. Responda afirmativa y negativamente.
1. Rimaytachu munanki.
2. Yachaytachu precisan.
3. Samaytachu munankichik.
4. Atinkichu escribiyta.
5. Suyaytachu tatayki munan.
6. Imatam yachayta munan.
7. Mikuchiytachu munanku..
8. Allin chayaytachu munanki.
9. runasimi rimaytachu qallarin.
10. Haykapitaq hamuyta atin.
EJERCICIOS DE REVISION
I. Traduzca.
a. Estoy yendo a Lima.
(a Ica, a Tumbes, al pueblo, a la escuela, a la chacra, a m i pueblo, a
nuestra (I.) casa, a tu chacra, a su (de ellos) escuela, a su (de ellos) pueblo).
b. El ve la casa.
(quiere, empieza, hace, termina, trabaja)
(t empiezas, ellos quieren, yo hago, ustedes terminan, nosotros (I.) trabajamos,
nosotros (E.) empezamos).
c. Sal de aqu.
(del pueblo, de mi casa, de Lima, de su (de l) casa, de la chacra).
(Salgan del pueblo, salgan de mi casa, salgan de Lima, salgan de nuestra (E.)
casa, salgan de la chacra).
d. Yo enseo quechua en esta escuela.
(hablo, estudio, escucho, leo)
(Nosotros (I.) hablamos, ellos estudian, t escuchas, nosotros (E.) leemos, l
escucha, ustedes hablan.
e. Yo no trabajo en la escuela.
(en Lima, en la casa, en el pueblo, en la chacra, en el camino, en tu
casa, en la chacra, en el camino, en el camino, en tu casa, en nuestro
(I) pueblo.
II. Conteste afirmativa y negativamente.
1. Manachu escuelaykita kanan rinki.
2. Llaqtaymantachu hamuchkanki.
3. Wasikitachu haypi ruwasaqku.
4. Warmakunatachu qawachkanki.
5. Apurawtachu hamusaqku
6. Escuelaykichikpi achkachu alumnukuna.
7. Taytaykimantachu rimachkanku
8. Ladrillomantachu wasinkuna.
9. Llaqtaytachu richkanki.
10. Wantamanchu amiguyki rinqa.
11. Paytachu tapuchkanki libruymanta.
12. oqaykuchu Limaman risaqku.
13. Wasikipichu amiguykuna kachkanku.
14. Llaqtaykimantachu maestruykichik hamunqa.
15. Maestruchu amiguykikuna kanku.
III. Efecte las sustituciones indicadas.
a. oqaqa Limamantam hamuchkani.
paykuna
.hamuchkan
.Cuzco
oqanchik.
..hamuchkanki.
oqayku..
qamkuna.
..yunka
..sallqa
b. Agosto killapim yunkaman risaqku.
llaqtayki.
Marzo killa.
..risunchik.
Wata tukuyta.
.wasinku
risaq.
wasikichik.
Semana tukuyta.
rinqa.
wasiyku.
Killa tukuyta.
c. Qayna punchawmantam kaypi kachkaniku.
Qayna killa
wak
.kachkani.
Qayna wata ..
wasin.
.kachkanku.
..llaqta
Qaynimpa punchaw..
..wasiyku
Chisi..
runa
sipas
warma
warmi
amiguyki
e. Escuelapa ladunpim yachani.
wasi
pampa
llaqta
orqo
sacha
f. Wasikipa chimpanpim llamkan.
ladu
waqta
chaylla
ichuq
alliq
g. Pipapitaq llamkachkanki.
samay
kay
tarpuy
hallmay
parqoy
Ejemplos:
Ruwapaytam munani.
Ama qawapankichikchu.
Explicacin. Como sufijo verbal, el pa expresa una accin repetida, a veces con la
intencin de mejorar algo. As podemos mencionar infinitivos con pa: ruwapay = rehacer,
akllapay = volver a escoger, etc.
I. Efecte las sustituciones indicadas.
a. Maestruyqa ruwapaytam munam.
qaway
mikuy
llamkay
akllay
maqay
b. Imanasqataq chay libruta qawapachkankichik.
estudiay
qallariy
leey
escribiy
hapiy
II. Cambie, como en el ejemplo.
Wasitam ruwachkan.
Warmatam yachachichkan.
- Wasitam ruwapachkan.
Runasimimantam tapuchkan.
Librutam qawachkaniku.
Allqonchiktam maqachkan.
Qella warmaqa payqochkan.
Tantatam mikuchkanku.
Libruytam estudiachkanku.
Runasimimantam nichkan.
Kay perqatam ruwayta munaniku.
III. Conteste afirmativa y negativamente.
Maskapachkankichu sarakunata.
Estudiapanqakuchu runasimita.
Ruwapasaqkuchu wak percata.
Maskapasaqchu tantakunata.
Leepasunchikchu chay puka libruta.
Allqoytachu maqapanqa.
Wasikitachu ruwapanqaku.
Tarpupankichikchu chakrayta.
Tapupasunchu runasimimanta.
-PAQ
Ejemplos:
1. Hapiy qampaq.
Iskay qampaq, iskay oqapaq, huk allqopaq.
2. Tempranu chayananchikpaq tempranum lloqsinanchik.
Tempranum chayananchik animalkuna samananpaq.
Explicacin. Con races nominales el sufijo paq expresa el beneficiario, o sea alguien que
se beneficia con algo o con la accin del sujeto. Ejemplo: paypaqmi llamkani = Trabajo
para l o hapiy qampaq = tmalo para ti.
Con races verbales el paq requiere de la presencia de na, dndose casos
impersonales: kayqa mikunapaqmi esto es para comer. Y otros con referencia a persona
aplicando los sufijos nominales de persona entre na y paq, as: apurawman buwiskunata
qatimay wakman rinanchikpaq = trae rpido los bueyes para que vayamos all; sean
diferentes las personas en los dos verbos o la misma, estamos obligados a usar los sufijos
de persona entre na y paq. Ejemplos: Chay yachanaypaqmi kutisaq volvere para
averiguar eso. O escuelaman rinaykipaqmi tempranu kutimusaq = Volver temprano para
que vayas a la escuela. En cuanto al sentido, es el propsitode la accin el que se expresa
por cualquiera de estas formas.
I. Efecte las sustituciones indicadas.
a. Wasiypaqmi kay punkuta ruwachkani.
escuela
llaqta
tayta
maestru
amigu
b. Qampaqmi yakuta warmakuna apamuchkanku.
oqa
pay
oqanchik
qamkuna
paykuna
c. Iskay runapaqmi mikunata ruwachkani.
tayta
warma
warmi
maestru
allqo
wallpa
d. Pipaqtaq kay wasi.
chay libru.
wak pacha.
kay punkukuna.
chay qollqe.
II. Conteste afirmativa y negativamente o segn convenga.
1. Pipaqtaq kay punkuta ruwachkanchik.
2. Pipaqtaq chay mikuna.
3. Wawaykipaqchu pelotata apachkanki.
4. Kuchikipaqchu chay mikuna.
5. Juanpaqchu icha Mariapaqchu kay.
6. Pipataq llamkachkanki.
7. Taytaykipaqchu tantata ruwachkanki.
8. Amiguypa wasinpaqchu rumikunata apachkanki.
9. Qampaqchu chay chakrata rantichkanki.
III. Efecte las sustituciones indicadas.
Qampaqmi wak puka wasita ruwachkanku.
__________________punchu_____________
Pay__________________________________
_________kay_________________________
_______________yana__________________
_________________________ruwachkani.
Paykuna______________________________
_______________hatun__________________
_____________________perqa____________
_____________chay_____________________
Taytakuna_____________________________
___________________yuraq______________
________________________ruwachkan.
____________________bola______________
Warmaykuna___________________________
________________________churachkaniku.
IV. Efecte las sustituciones indicadas.
a. Apurawman buwiskunata qatimuy wakman rinanchikpaq.
(oqa)
(qam)
(pay)
(oqayku)
(qamkuna)
b. Apurawman hamunki, wasimanta rimanapaq.
tapuy
estudiay
hikutay
niy
parlay
c. Yuyanaykupaqmi chayta ruwachkaniku.
qaway
lloqsiy
yachay
tukuy
V. Conteste afirmativa y negativamente.
Pukllanaykichikpaqchu llaqtaman richkankichik.
Wasi ruwananpaqchu hamuchkan.
Llamkananpaqchu richkan.
Payqonaykipaqchu tantata munachkanki.
Lloqsisunchu pukllananchikpaq.
Escuelaykimanchu rinqaku estudianankupaq.
Uyarinaykipaqchu llaqtaman richkanki.
Purinaykipaqchu samachkanki.
VI. Traduzca al Quechua
1. Estoy estudiando quechua para trabajar en la sierra.
2. Qu quieres para empezar?
3. Te quedars en casa para que pueda salir.
4. Quiere aprender para hablar con ellos.
5. Ir a la escuela para aprender a leer.
6. Vendr para que hablemos de la casa.
7. Vendremos temprano para que vayas a la escuela
PALABRAS INTERROGATIVAS
Pi
May
Ima
Imayna
Imay
= Quin?
Hayka
= Cuntos?
= Dnde?
Haykayna
= Cuntos? (ms o menos)
= Qu?
Haykap (i)
= Cundo?
= Cmo?
Mayqen
= Cul?
= Qu? (tiempo) Imanasqa
= Por qu?
Imaynampi = Cmo as?
Explicacin. Todas las palabras interrogativas funcionan seguidas del sufijo taq o el sufijo
de validacin m o mi (de acuerdo a su terminacin voclica o consonntica); por
ejemplo: pitaq o pim. Al contestar debe marcarse con m o mi la palabra que responde
exactamente a la pregunta. Ejemplo: Imataq kay. Mesam chayqa.
PI
A. Responda las preguntas usando las sugerencias en espaol, como en el ejemplo.
Pitaq wasikipi kachkan. (mi padre) Taytaymi wasiypi kachkan.
Pim hamunqa paqarin. (nuestro maestro)
Pi wasikimanta lloqsinqa. (l)
Pitaq runasimita estudiachkan. (su amigo)
B. Formule la pregunta en base a la expresin dada y, luego, d la respuesta con la
sugerencia.
ESCUELAYKIPI KACHKAN
======================
(Pitaq)
- Pitaq escuelaykipi kachkan.
(tayty)
- Taytaymi escuelaypi kachkan.
(Pim)
- Pim escuelaykipi kachkan.
(taytayki)
- Taytaykim escuelaypi kachkan.
(pi)
- Pi escuelaykipi kachkan.
(Taytanchik) - Taytanchikmi escuelaypi kachkan.
RUNASIMITA ESTUDIACHKANKU
============================
(pikunataq)
- Pikunataq runasimita estudiachkanku.
(runakuna)
- Runakunam runasimita estudiachkanku.
(pikunam)
- Pikunam runasimita estudiachkanku.
(paykuna)
- Paykunam runasimita estudiachkanku.
(pikuna)
- Pikuna runasimita estudiachkanku.
(warmakuna) - Warmakunam runasimita estudiachkanku.
CHAKRAPI LLAMKACHKAN
========================
(pitaq)
- Pitaq chakrapi llamkachkan.
(warma)
- Warman chakrapi llamkachkan.
(pim)
- Pim chakrapi llamkachkan.
(runa)
- Runan chakrapi llamkachkan.
(pi)
- Pi chakrapi llamkachkan.
(warmi)
- Warmin chakrapi llamkachkan.
MAY
A. Responda las preguntas usando las sugerencias en espaol, como en el ejemplo.
Maymi libruyki.
(est en mi casa)
- Libruyqa wasiypim kachkan.
Maytaq buwisniy.
(est en la chacra de tu pap)
May takllanchik.
(esta en mi casa)
Miami pachanku.
(est all)
B. Formule la pregunte en base a la expresin dada y, luego, d la respuesta con la
sugerencia.
LIBRUYKIQA ESCUELAPIM KACHKAN
================================
(maytaq)
- Maytaq libruyki.
(wasi)
- Libruyqa wasipim kachkan.
(maymi)
- Maymi libruyki.
(escuela)
- Libruyqa escuelapim kachkan.
(may)
- May libruyki.
(wasin)
- Libruyqa wasinpim kachkan.
(haykam)
(iskay)
(hayka)
(achka)
HAYKAYNA
A. Responda las preguntas usando las sugerencias en espaol como en el ejemplo.
Haykaynataq amiguyki. (son dos o tres)
- Iskay kimsam amiguykunaqa.
Haykaynam escuelaykipi warmakuna. (muchos)
Haykaynataq wasikipi kankichik. (pocos-as)
HAYKAPI
A. Responda las preguntas usando las sugerencias en espaol como en el ejemplo
Haykap (i) hamunqaku. (maana)
- Paqarinmi hamunqaku.
Haykap (i) taq qallarisaqku. (pasado maana)
Haykap (i) m estudiasun. (el lunes)
Haykapi ruwanki. (el sbado).
B. Formule la pregunta en base a la expresin dada y, luego, d la respuesta con la
sugerencia.
PAQARINMI TAYTAYQA HAMUNQA.
(haykapitaq)
(paqarin)
(haykapim)
(lunesta)
(haykapi)
(sabadotam)
==============================
- Haykapitaq taytay hamunqa.
- Paqarinmi taytaykiqa hamunqa.
- Haykapim tayty hamunqa.
- Lunestam taytaykiqa hamunqa.
- Haykapi tayty hamunqa.
- Sabadotam taytaykiqa hamunqa.
-Taytaytam yanapachkani.
MAY
Responda las siguientes preguntas:
Maypitaq paqarin llamkankichik.
Maypim warmakuna pukllachkanku.
Maymantaq richkankichik.
Maytataq sapa punchaw rinki.
Maymantam kutimuchkanku.
Maymantam chay sipaskuna chayamunqaku.
Maykamataq purisaqku.
Maykaman chayasunchik.
IMA
Responda las siguientes preguntas:
Imapim llamkanki.
Imapim churasaq.
Imamantaq warmakunata kachanki.
Imamanmi hamuchkanku.
Imatam chay wawa munan.
Imakunatam apachkanki
Imamantam yachachiqkuna rimachkanku.
Imamantataq tapusunchik.
Imamantam wasiki.
Imamantam chupita ruwachkankichik.
Imapaqtaq kay.
Imapaqtaq runasimita yachachkankichik.
IMAYNA:
Responda las siguientes preguntas:
Imaynapitaq munanki.
Imaynapitaq kachita rantisaq
Imaynakaman chay chiwchikuna.
Imaynakaman runtuta rantikuchkanki.
IMAY
Responda las siguientes preguntas:
Imay oramantam sapa punchaw llamkankichik.
Imay oramantam paqarin qallarisaqku.
Imay punchawkaman kaypi kedasunchik.
Imay punchawmanta imay punchawkaman estudiankichik.
Imay killapaqtaq munanki.
HAYKA:
Responda las preguntas siguientes:
Haykatam munanki.
Hayka tantatataq munanki.
Haykakaman yupayta yachankichik
Haykamantam yupayta qallarisaqku.
Hayka haykamantam yupasaq.
Hayka chay mikuna.
HAYKAPI:
Responda las siguientes preguntas:
Haykapimantataq estudiayta qallarinki.
Haykapimantam kaypi turiki kachkan.
Haykapimantataq wakpi llamkachkanki.
Haykapikamataq llaqtapi kedankichik.
Haykapkamataq runasimita yachankichik.
Haykapipaqtaq wasikita qespichinki.
Haykapipaqtaq chayta ruwasaqku.
MAYQEN MAYQAN:
Responda las siguientes preguntas:
Mayqentaq libruyki.
Mayqen wisllatataq apamusaq.
Mayqentataq munanki.
Mayqen wasipim yachankichik.
Mayqenpim yachankichik.
Mayqen llaqtamantaq risun.
Mayqenmantaq risun.
Mayqen pukyumantam yakuta wisisaqku.
Mayqen chakrapim yapuchkanku.
Mayqen chakakaman chayankichik.
Mayqen warmapaqtaq kay libru.
FORMAS INDEFINIDAS
Pipas
Haykapas
Mayqenpas
Imaynapas
= alguien.
= cualquier
nmero.
= Cualquiera.
= de cualquier
modo.
Maypas
Haykapipas
= cualquier lugar.
= Algn da, cualquier tiempo.
Imapas
= Algo.
Imanasqapas = Por cualquier
motivo.
(yaykuy)
(kutiy)
(yaykumuy)
b. Haykatapas apaychik.
(qoy)
(mikuy)
(ruway)
(pallay)
(huuy)
c. Hayka tantatapas oqaqa mikuyta atinim.
(miski)
(paqay)
(Tumbes)
(yakon)
(oqa)
VI. Conteste las siguientes preguntas. Siga el ejemplo.
Haykataq hamunqaku.
- Haykapas hamuchunku.
Haykataq rinqaku.
Haykatataq apayta atinki.
Haykataq wasita ruwanqaku.
Hayka wasitataq ruwanqaku.
Hayka miskitataq mikuyta atinki.
VII. Efecte las sustituciones indicadas.
a. Haykapipas riychik.
(kutiy)
(lloqsiy)
(niy)
(willay)
b. Haykapipas risaqmi llaqtaykiman.
(kutiy)
(chayay)
(hamuy)
(yaykuy)
VIII. Responda las siguientes preguntas. Siga el ejemplo:
a. Haykapitaq risaq.
- Haykapipas riy.
Haykapitaq kutimunqa.
Haykapitaq risunchik.
Haykapitaq hamunqaku.
Haykapitaq risaqku.
Haykapitaq illasun.
FORMAS NEGATIVAS
Manam pipas
Manam maypipas
Manam maytapas
Manam maymantapas
Manam mayquenpas
Manam imapas
Manam haykapipas
= Nadie
= En ningn lugar
= A ningn lugar
= De ningn lugar
= Ninguno
= Nada
= Nunca.
Haykapipas yachanqam.
Maypitaq llamkan.
Maymantaq rinkichik.
Mayqentam yuyanki.
Maymantataq hamunku.
Pipaqtaq llamkanku.
Imapaqtaq valen.
Piwantaq tupanki.
Imatataq apasaq.
Piwantaq rimanku.
Haykapitaq chayasunchik.
Imataq llaqtapi kan.
Ejemplos:
Tayty, wakpi pasto kanchu animalkunapaq.
Achkan wakpiqa pasto kan, yakupas.
Explicacin. La tercera personas del singular del verbo kay expresa existencia, y en
consecuencia es equivalente al verbo HABER.
Esta forma es nica como en espaol; ya sea para referirse a un objeto singular o plural.
Ejemplo: kanchu runasimi libro = Hay un libro de quechua? O kanchu runasimi
librokuna = Hay libros de quechua?.
I. Efecte las sustituciones indicadas.
a. Achka warmakunachu kan.
(sipas, wawa, runasimi rimaq, warmi, qari)
SUFIJOS INDEPENDIENTES
Estos sufijos independientes formas un grupo que se usan con races nominales y
verbales.
Son los siguientes:
- puni
- pas - raq
- a
- taq
- ch (a)
-chu
- m (i)
- s (i)
-ya
- qa
- iki
a
Explicacin: Este cuadro muestra el orden en que estos sufijos pueden ser usados en caso
de que en la frase haya necesidad de usarse ms de uno. Muestra tambin los casos de
mutua exclusin; los sufijos agrupados en 3, 6 y 7 son mutuamente excluyentes. En la
construccin siguen a los sufijos de caso.
Ejemplo: "Escuelatapunim rinqa"
-PUNI
Ejemplos:
Nispachaqa oqapas chaytapuni ruwasaq.
Paqarinpuni risaq wasinman.
Explicacin. Con races nominales el sufijo -puni indica precisin, exactitud, seguridad.
Ejemplo: "kaypipunim llamkasaq" = trabajar aqu mismo (y no en otro lugar, tajantemente
aqu, con seguridad aqu, necesariamente aqu); "chawpi punchawtapunim hamusaq" =
Vendr exactamente al medio da.
Con elementos verbales expresa seguridad, necesidad insustituible. Ejemplo: Risaqpunim =
Ir (con seguridad)
I. Efecte las sustituciones indicadas.
a. Wasipipunim kanan punchaw samasunchik
(llaqta, an, escuela, uku, hawa)
b. Taytakitapunim maskachkani.
(mama, turi, aa, wawqe, pani, wawa)
c. Payqa escuelatapunim rinqa.
(orqo, llaqta, wasi, pukyu, mayu)
d. Paqarinpunim kutimusaq.
(mincha, sabadota, hamuq martes, hamuq semana, killa tukuyta, killa qallariy).
e. Chawpi punchawtapunim hamusaqku.
(chawpi tuta)
(chawpi semana)
(chawpi killa)
(chawpi wata)
(wata tukuy)
(semana tukuy)
(inti seqaykuy)
(inti lloqsimuy)
II. Aplique -puni en la posicin correcta.
Ejemplo:
Albertotam maskachkani. - Albertotapunim maskachkani.
Llaqtatam riyta munan.
Qanmi yantata maskanki.
Maestruykichiktam tapunkichik.
Kaypim llamkayta munaniku.
Chay wasitam munanku.
Wata tukuytam kutimunqa.
Taytaykipatam rinki.
Imay oratam hamunqaku.
Paymi runasimita yachachin.
Hamunqakum wawankuman.
Chayasaqkum llaqtakama.
Kutinqam munaspa mana munaspapas.
III. Cambie a la forma negativa cada una de las frases siguientes.
Imaynapas risaqmi. - Manapunim risaqchu.
Imaynapas hamunqam. - Manapunim hamunqachu.
Imaynapas yachanqakum. - Manapunim yachanqakuchu.
Imaynapas lloqsisaqmi. - Manapunim lloqsisaqchu.
Imaynapas kutisaqkum. - Manapunim kutisaqkuchu.
IV. Efecte las sustituciones indicadas.
Wasitapunim kay sumaq pampapi ruwasaqku.
Escuela................................................................
.............................qomer.....................................
............................wak.........................................
.............................................orqopi.....................
Perqa...................................................................
.....................................hatun................................
...........................................llaqtapi..........................
....................................................ruwachkan...........
..........................chay..............................................
Corral.....................................................................
............................................escuelapi.......................
Punku.......................................................................
.....................................................ruwachkanku.
V. Conteste aplicando el sufijo -puni.
Ejemplo:
-PAS
Ejemplos:
a. Nispachaqa oqapas chaytapuni ruwasaq.
b. Manam paykunapas rinqakuchu.
c. Tantatapas kachitapas rantikunmi.
Explicacin. El sufijo -pas con races nominales en frases afirmativas significa "tambin",
comoen el ejemplo "A" = Entonces, yo tambin har eso mismo; en cambio en frases
negativas significa lo opuesto "tampoco", como en el ejemplo "B" = Ellos tampoco irn; y
mencionando una serie de nombres, en cualquier caso, sirve de unin, como en el ejemplo
"C" = Vende pan, sal, etc.
I. Efecte las sustituciones indicadas.
a. oqapas chayraqmi paqarin parqosaq.
(pay)
(tayty)
(oqayku)
(paykuna)
(wawqen)
b. Warmakunapas hamunqam wasiyman.
(wawa)
(tayta)
(qari)
(sipas)
c. Manam paykunapas yachankuchu.
(oqayku)
(qamkuna)
(pay)
(Pedro)
(taytay)
d. Manam Cuzcotapas reqsinichu.
(Arequipa)
(llaqtayki)
(mamanku)
(taytan)
(panikichik)
e. Warmipas qaripas llaqtatam rinqaku.
Ramon istiku
Pay paykuna
Taytay taytanku
Alumnu maestru
Maria Pedro
f. Uchutapas kachitapas rantisaqmi.
aycha miski
papa oqa
leche tanta
runtu kuta
II. Responda afirmativamente las siguientes preguntas.
a. Qampas rinkichu. - Ar, oqapas risaqmi.
Wawaykikunapas rimankuchu runasimita.
Paykunapas yachankuchu.
Franciscotapas reqsinkichu.
Tantatapas rantisaqchu.
oqaykupas risaqkuchu escuelaman.
III. Conteste negativamente.
a. oqaqa manam llaqtaman risaqchu, qamqa?
Manam oqapas risaqchu.
Paykunaqa manam runasimita rimankuchu, payqa?
oqaykuqa manam Ayakuchuta reqsinikuchu, qamkunaqa?
Taytayqa manam castellanota rimayta yachanchu, taytaykiqa?
oqaqa manam chay llaqtaman kutisaqchu, qamkunaqa?
IV. Use -pas en ambos elementos nominales al dar la respuesta.
a. Cuzcotachu icha Punotachu reqsinki.
- Cuzcotapas Punotapas reqsinim.
Mariapa wasintachu icha Pedropa wasintachu risunchik.
Hatun llaqtakunamantachu icha uchuy llaqtakunamantachu hamunqaku.
Taytaytachu icha mamaytachu reqsinki.
Chakrapichu icha escuelapichu sinchita llamkankichik.
Warmichu icha qarichu rinqa.
-RAQ
Ejemplos:
Yakum manaraq oqapaq haypanchu.
Manaraqmi tiempoy kanchu kay punchawkuna.
Explicacin. El equivalente espaol de -raq es "todava". Cuando la frase es negativa este
sufijo puede ir con el negador, con el verbo o con ambos a la vez. Ejemplo: Manam
yachaniraqchu; manaraqmi yachanichu o manaraqmi yachaniraqchu.
Cuando el sufijo -raq sigue a los sufijos de caso (-ta, -pi, -paq, -raq, -kama) etc. expresa
anterioridad. Ejemplo: Wasitaraqmi pichasaq = Barrer la casa primero; Juanpaqraq qaray
= Sirve primero para Juan. Etc.
I. Efecte las sustituciones indicadas.
a. Manaraqmi yakuta tarinichu.
(tanta)
(aqa)
(aycha)
(kachi)
(muya)
b. Manam samanikuraqchu.
(paykuna, pay, oqanchik, qamkuna, oqa)
c. Sabadokamarqchu llamkani.
(mincha, martes, hamuq semana, hamuq miercoles, domingo)
d. Jaupaqraqchu icha Pedropaqraqchu qarasaq.
(Mara) (Justina)
(tayty) (mamy)
(churinkuna) (churikikuna)
(qam) (pay)
(paykuna) (oqanchik)
II. Aplique el sufijo -raq en la posicin correcta.
Ejemplo:
Manam mikunichu.
-Manam mikuniraqchu.
Wasipim kachkan.
- Wasipiraqmi kachkan.
Sasam runasimiqa.
- Sasaraqmi runasimiqa.
Manam yachanikuchu.
- Manam yachanikuraqchu.
Runasimitam yachasaq.
- Runasimitaraqmi yachasaq.
Kay punchutam tukusaq.
- Kay punchutaraqmi tukusaq.
Manam mikusaqkuchu.
- Manam mikusaqkuraqchu.
Taytayqa kawsachkanmi.
- Taytayqa kawsachkanraqmi.
Kaypim kachkanku.
- Kaypiraqmi kachkanku.
Paykunapaq apay.
- Paykunapaqraq apay.
Karupim yachaniku.
- Karupiraqmi yachaniku.
-A
Ejemplos:
achu oraa, tayty
Hatariya, warma.
Nispachaqa hakuchika, am, listua kachkani.
Explicacin. El equivalente espaol es "ya"; funciona con races verbales o nominales.
Cuando se usa con elementos nominales el sentido general implica una referencia al
pasado. Ejemplo: Runasimitaam yachachkan, es decir ahora est estudiando quechua
(antes estaba estudiando castellano) o Wasinpiam llamkachkan = ahora est trabajado en
su cas. Si aplicramos el -a con el verbo tendramos una idea diferente: Yachachkanam
runasimita = Ya est aprendiendo quechua. Por razn de sentido los sufijos raq y a se
oponen cuando se da una respuesta negativa. Ejemplos:
Pgta. -Karuraqchu llaqtayki = Est lejos todava tu pueblo?
Rspta. - Manam karuachu = Ya no est lejos.
Pgta. - Risaqachu = Ya voy a ir?
Rspta. - Manam rinkiraqchu = Todava no irs.
I.Efecte las sustituciones indicadas.
a. Manam kutisaqachu.
(riy)
(chayay)
(watukuy)
(rimay)
(kutimuy)
b. Manaam hamuyta munankuchu.
(pay)
(oqayku)
(qamkuna)
(warmakuna)
(tayty)
c. Runasimitaam yachanqa.
(Castellano)
(Aymara)
(Wanka)
(leey)
d. Manaam llamkanachu.
(hamuy, reqsikuy, uyariy, mikuy, yachachiy)
e. Taytaywanam llamkachkan.
(turiy)
(wawqey)
(paniy)
(sullkay)
(churiy)
II. Traduzca al quechua.
1. Ya no quiere venir.
2. Ahora ya est hablando bien.
3. Ya estn jugando en la casa.
4. Ya maana lo visitaremos.
5. Ahora quiere aprender aymara.
6. Ya no quieren trabajar.
7. Ya est aqu tu pap?
8. Ahora, dnde trabajars?
9. Ya no vamos a poder llegar.
10. Ya quieren descansar.
III. Responda negativamente.
Ejemplo:
Mikunkiachu.
Karuraqchu llaqtayki.
Sasaraqchu runasimi.
- Manam mikusaqraqchu.
- Manam karuachu.
-TAQ
Ejemplos:
Rimanikutaqmi.
manam risaqkutaqchu.
oqamanataq kanankama mana qowanchu.
Explicacin. Con races verbales el sufijo -taq expresa lo mismo que el sufijo -pas con
elementos nominales, es decir, en una afirmacin: "tambin" y en una negacin "tampoco".
Cuando se trata de una serie de frases relacionadas, la forma -ataq sirve de enlace.
Ejemplo: oqa llaqtaman risaq, qamataq wasipi kedanki, robertoataq yantata apamunqa.
= Yo ir al pueblo, t te quedars en casa y Roberto traer lea.
I. Efecte las sustituciones indicadas.
a. Warmakunapas kusikuntaqmi.
(pukllay, ampamuy, riy, kutiy, samay)
b. Wasinmanpas risaqkutaqmi.
(yaykuy, kutiy, apay, astay)
c. Manam munankutaqchu.
(oqayku, qamkuna, paykuna, qam, oqa)
d. Manam tayta Juanpas yaykuntaqchu.
(mama Gertrudis)
(tayta Andrs)
(mama Elisa)
(tayta Esteban)
(warmakuna)
e. oqa llaqtaman risaq qamataq wasipi kedanki.
(pay)
(paykuna)
(qamkuna)
(waway)
(warmakuna)
POSIBILIDAD, CONJETURA
DUDA, DESCONOCIMIENTO: - ch - ch
Ejemplos:
Paqarinch hamunqa.
Sasach. manam yachanichu.
- Timpuchkanach.
Hamuchkankuachu.
Samachkankuachu.
Mikuchkanachu.
Yachachkankuachu.
c. Rinqakuchu.
Kutimunkichu.
Illankichikchu.
Kutipasunchikchu.
Llamkasaqkuchu.
d. Pitaq hamunqa.
Maypitaq llamkanku.
Maymantataq uyarinqa.
Maytataq risunchik
Imataq chay.
Pipaqtaq ruwachkan.
Haykapitaq taytayki kutimunqa.
Haykapitaq tukunki.
Imawantaq onqochkan.
Imatataq tarpusunchik.
Imataq sutin.
Imaynakamataq chay uchukuna.
Imanasqataq tuta-punchaw llamkachkan.
Imaynapitaq munan.
III. Traduzca al quechua.
1. Debe estar sobre la mesa.
2. Debe estar enfermo, no sabemos.
3. Posiblemente vendr maana.
4. Seguramente viene con su mam.
5. Posiblemente volver en el mes de enero.
6. Ya deben estar durmiendo.
7. Tal vez vaya, todava no lo s.
8. Ya debe saber castellano.
9. Debe ser difcil, pero me gusta.
10. No s donde vive.
11. No s a donde irn.
12. No s qu es.
13. No s como vamos a llegar.
14. No s por qu llora.
15. No s que voy a hacer.
ENFATICO - IKI
Ejemplos:
Hatun chakramiki, imaynam las docekamallaqa tukurusaq.
Hatun chakrasiki.
Hatun chakrachiki.
Explicacin. Este es un sufijo enftico. Funciona siempre siguiendo a -m (sufijo de
comentario, dando la combinacin -miki), -s dando la combinacin chiki). s (reportativo,
dando la combinacin siki, y a-ch (dubitativo,dando la combinacin chiki)
Cuando se combina con el sufijo de comentario, expresa algo obvio. Ejemplo: Sasamiki =
Obviamente es difcil; efectivamente es difcil. Hay que aclarar que otra forma de expresar
la misma idea es usando la palabra -riki despus de un elemento con -m, -s o -ch. As:
Hatun chakramiki o Hatun chakram riki = Ciertamente es una chacra grande; Hatun
chakrasiki o Hatun chakrasriki = Dicen que efectivamente es una chacra grande: y Hatun
chakrachiki o Hatun chakrach riki = Obviamente debe ser una chacra grande.
I. Efecte las sustituciones indicadas.
a. oqamiki taytaypa chakranpi llamkasaq.
(qam)
(pay)
(qamkuna)
(paykuna)
b. Paqarinmi riki kutimusaqku.
(mincha)
(kunanpuni)
(sabadota)
(hamuq killa)
(hamuq wata)
c. Sapa tutasiki hamun.
(wata)
(semana)
(killa)
(punchaw)
(iskay killa)
(kimsa wata)
d. Kaypis riki sapa tuta pukllanku.
(wakpi)
(ukupi)
(hawapi)
(hanaypi)
(chimpapi)
e. Saratachiki asnukunaman kargasaq.
(papa)
(oqa)
(cebada)
(kullu)
f. Paytach riki tapusaq
(paykunata)
(Joseyta)
(Mara)
(Mamayta)
II. Conteste como en los ejemplos.
Ejemplos:
Kaypichu yachanku.
- Ar, kaypimiki - o- Ar, kaypim riki.
Saratachus apanqaku.
- Ar, saratasiki - o - Ar, saratas riki.
Pukllanqachuch.
- Pukllanqachiki. - o- Pukllanqach riki.
Papatachu mikunku.
Abancaymantachus kanku.
Llaqtapichuch tupasunchik.
Hatunchu chay llaqta.
Sapa tutachus rinku.
Paqarinchuch hamunqaku.
Yachankuchuch.
Millmamantachus punchun.
Kaypichuch llamkasun.
Sumaqchu runasimi.
III. Aplique el sufijo -iki y la palabra riki en la posicin correcta.
Ejemplo:
Runasimitam rimanku.
- Runasimitamiki rimanku.
- Runasimitam riki rimanku.
Runasimitas yachachinqaku.
Sumaqch chay wasiqa.
Hanaymantam hamunqaku.
Sapa punchawsi kutin.
Kaypipunim llamkanku.
Chaytach ruwasaqku.
Paqarinmantas qallarisunchik.
Marzo killapim paran.
Papatas kanan wata tarpunqaku.
tuta punchawmi llamkan.
ENFTICO -
Ejemplos:
a. Kaypim llamkankichik.
Mikuyy, manachu gustanki.
b. Kaypis samanqaku.
c. Rinqach, manam yachanichu.
Explicacin. Si comparamos los sufijos enfticos -iki (que acabamos de estudiar) y -,
vemos que ambos se aplican despus de elementos terminados en -m (sufijo de
comentario), -s (reportativo) y -ch (dubitativo); en cuanto al sentido, el nfasis que se da
con - es mucho ms fuerte que con -iki, tanto que al aplicarse la - en el primer caso de los
ejemplos (a.): kaypimllamkankichik, expresa una imposicin = Es aqu ( y no en otros
sitio) donde trabajarn ustedes; en los casos de los ejemplos (b.) y (c.) es ms o menos
similar el nfasis dado por -iki. El sentido fuerte se da tambin aplicando la - despus de
un imperativo, rimayy = habla; rimaychiky = hablen; rimachuny = que hable,
rimanchunkuy.
I. Aplique el enftico -, como en el ejemplo.
a. Ejemplo:
Kaypim llamkankichik.
- Kaypim llamkankichik.
Agostopimkutimunqaku.
Ruwanqakum.
Chaytam oqapas nini.
Hatun llaqtakunamantam hamunqaku.
Saratam tarpusunchik, manam papatachu.
mamaypaqmi kayqa, manam mamaykipaqchu.
Kutinkichikmi.
Ayakuchu llaqtatam rinkichik.
Chaytam ruwanki.
b. Ejemplo:
Ayakuchupis llamkanqaku.
Abancaytas rinqa.
Allin cargatas apamunqaku.
Wakpis kachkanku.
Kullumantas chakataqa ruwanqaku.
Diciembrepis runasimitaqa estudianqa.
Sumaq wasipis yachanku.
Manas yachankuchu.
Manas puuyta atinkuchu.
Mamanpaqsi puntata ruwanqa.
c. Ejemplo:
Rinqach, manam yachnichu.
Kaypich llamkasaqku.
Yachankuch, manam yachanichu.
Agosto killapich hamusaq.
Saratach apasaqku.
- Ayakuchupis llamkanqaku.
Ejemplos:
am oqaykuqa samanikua.
Wawakunaqa mikunkuam.
Explicacin. El sufijo -a aadido a las terminaciones de presente simple sirve para
expresar un pasado inmediato; el -a aplicado como sufijo (en la forma indicada) puede
reforzarse - aunque parece redundante - por la palabra a = ya, precediendo a toda la
expresin.
I. Efecte las sustituciones indicadas.
a. Alumnukunaqa samankuam pampapi.
(runa)
(wawa)
(churiy)
(wawayki)
b. oqaqa mikuniam wallpa aychata.
(pay)
(oqanchik)
(paykuna)
(qamkuna)
(oqayku)
c. am yakuta apania.
(qoy)
(tomachiy)
(churay)
(apamuy)
d. am yakuta apania, kuchiman mikuchinia.
(yanta)
(mikuna)
(llamkana)
(tanta)
(wallpa)
II. Aplique -a, como se indica en el ejemplo.
Chaytaqa rikunikum.
- Chaytaqa rikunikuam.
- am chaytaqa rikunikua.
Manam masta rikunichu
- Manam masta rikukiachu.
- Manaam masta rikunichu.
Runasimitaqa yachanim.
- Runasimitaqa yachaniam.
Kuchimanqa mikuchinim
- Kuchimanqa mikuchiniam.
Payqa mikunmi.
- Payqa mikunam.
oqaykuqa rinikum llaqtata.
- oqaykuqa rinikuam llaqtata.
Qollqetaqa qonkum
- Qollqetaqa qonkuam.
Mikuchinikum.
- Mikuchinikuam
- am mikuchinikua.
Ejemplo:
Runasimitam:
Imatataq
yachachiki.
yachachiwan.
yachachiwanki.
yachachisunki.
Presente.
Futuro.
Explicacin. Si consideramos la relacin de actor singular - objeto singular (el objeto puede
ser directo o indirecto) tendremos el cuadro anterior, incluyendo las formas del presente y
del futuro. Cuando el objeto (directo o indirecto) es la tercera persona del singular no hay
formas especiales, slo el verbo con un actor cualquiera determinar su sentido. As en:
oqam yanapasaq = yo la ayudar o la ayudar, o en qanmi ninki = le dirs t, es eltipo de
verbo el que nos induce a entender el objeto de 3a. persona como directo o indirecto; para
mayor claridad se puede marcar el bjeto con -ta o con -man: paytam yanapasaq o
paymanmi qosaq, pero no es necesario.
(qam-payta)
(oqa-qamta)
Runasimipichu parlapayayki.
Runasimipichu parlapayawan.
Runasimipichu parlapayani.
Runasimipichu parlapayawanki.
Runasimipichu parlapayan.
(pay-oqata)
(oqa-payta)
(qam-oqata)
(pay-payta)
(oqa-payta)
(qam-oqata)
(pay-payta)
(oqa-qamta)
(qam-payta)
(pay-qamta)
Tempranoch suyawanqa.
b.Paqarinmi qollqeta qosunki.
Mincham yanapasunki.
Maypitaq suyasunki.
c.Hayka choqllotataq qowanki.
Sabadotachu watukuwanki.
Imatataq paqarin yachachiwanki.
d.Acha mikuytam qosqayki.
Manaam imatapas willasqaykichu.
Hayka kutitam nisqayki.
e. Hamuq watachu escuelaman churanki.
Kaypichu suyasaq.
Pitataq yapanqa.
II. Efecte las sustituciones indicadas.
a. Imatataq pay yachachiwanqa.
(qoy, willay, tapuy, niy)
b. Paqarinmi chakranpi suyasunki.
(rantiy, rantikuy, qawachiy, llamkachiy)
c. Imay oratataq maskawanki.
(pusay, apay, hampiy, kachay)
d. Manaam imatapas willasqaykichu.
(qoy, chaskiy, creey, rantiy)
e. Paqarinam willasaq.
(qam, pay)
III. Cambie los sufijos de actor-objeto usando las sugerencias.
a. Maypich suyawanqapas.
(pay-qamta)
Maypich suyasunkipas.
(oqa-qamta)
Maypich suyasqaykipas.
(qam-oqata)
Maypich suyawankipas.
(pay-qamta)
Maypich suyasunkipas.
(oqa-payta)
Maypich suyasaqpas.
(qam-payta)
Maypich suyankipas.
b. Manam imatapas qosunkichu.
Manam imatapas qosaqchu.
Manam imatapas qowanqachu.
Manam imatapas qonkichu
(oqa-payman)
(pay-oqaman)
(qam-payman)
(qam-oqaman)
(pay-payman)
(pay-oqata)
(oqa-payta)
(pay-qamta)
(pay-payta)
(qam-payta)
IV. Conteste haciendo los cambios debidos, en el futuro; use la sugerencia en los casos que
se le indique.
Kaypichu paqarin suyasunki.
Pitaq mincha yanapawanqa. (turiy)
Pitataq llaqtaman apanki. (mamay)
Imatataq qonqa. (qollqe)
Pitaq runasimita yachachiwanqa. (pedro)
Qamchu llaqtaman pusawanki.
Imatataq qosqayki. (wislla)
Qamchu allichanki.
oqachu willasaq.
Pimantaq qollqeta qonqa. (wawqen)
V. Traduzca al quechua.
1. El te dir la verdad
2. No te dar nada.
3. No me entender en castellano.
4. Quin te va a llamar?
5. Te ayudar hasta pasado maana.
6. A dnde me vas a llevar?
7. Le vas a hablar de tu pueblo.
8. Seguramente no me va a escuchar.
______________________________________________________________________
NOTA FINAL. Los verbos gustay, nanay, seqsiy, rawray- cuyos significados son: gustar,
doler, picar, arder- y otros que en castellano exigen el uso de un pronombre objetivo, en
quechua pueden funcionar con los sufijos direccionales o sin ellos. As es posible
preguntar: Kay mikuyta gustankichu. O kay mikuy gustasunkichu.
Imaykitaq nanan.
Manam imaypas nanachu.
= Imaykitaq nanasunki.
= Manam imaypas nanawanchu.
-KAMA
Ejemplos:
a. Chakakaman chayasaqku.
Febrero kllakamam kaypi kanqa.
b. Paywan rimanaykaman lloqsinki.
c. Imaynakaman chay uchukuna.
Iskay chakrayoqkamam chay runakunaqa.
- K A M A. (POSESIN INDIVIDUAL)
I. Efecte las sustituciones indicadas.
a. Willkaykunaqa iskay libroyoqkamam.
(pukllana, cuaderno, lapiz, mati)
b. Imaynakamataq chay uchukuna.
(runtu, mati, wislla, kesillo, tunas).
REPASO DE INTERROGATIVOS
Formule preguntas con los interrogativos indicados. Use como referencia la frase que los
precede. Siga el modelo.
Ejemplo:
1. Achikyaymantam llamkani chkrap, tayty.
Repita:
Achikyaymantam llamkani chakrapi, tayty.
(ay) - Formule la pregunta:
Maypitaq achikyaymanta llamkanki.
(imay ora)
Imay oramantataq llamkanki chakrapi.
(ima ruway)
Imatataq achikyaymanta ruwanki.
2. Kanan punchaw estudiasun achka mosoq palabrakunata.
(ima)
Imata kanan punchaw estudiasun.
(haykapi)
Haykapi estudiasun achka mosoq palabrakunata.
3. Huk killamantawanqa allintaam yachasaq.
(imayna)
Imaynataataq huk killamantawan yachanki.
(hayka)
Hayka killamantawantaq allintaa yachanki.
4. Repartidorpa wasinman puntaat rini; huk (1) wallpata apani paypa warminpaq.
(may)
Mayman puntata rinki.
(pi)
Pipa wasinman puntata rinki.
Pipaq wallpata apanki.
Pipa warminpaq huk wallpata apanki.
(hayka)
Hayka wallpata apanki paypa warminpaq.
(ima)
Imata apanki paypa warminpaq.
5. Sarachallaymi yakumanta chakichkana, chaymi yakuykiman hamuchkani.
(Imanasqa)
Imanasqataq yakuyman hamuchkanki.
(ima)
Imamantataq sarachallyki chakichkana.
Imataq yakumanta chakichkana.
6. Taytaypam wak hatun wasiqa.
(pi)
Pipataq wak hatun wasi.
(imayna)
Imaynataq taytaykipa wasin.
(mayqen)
Mayqentaq taytaykipa wasin. (2)
7. Kastellanotaqa achkam rimaniku.
(haykayna)
Haykaynataq kastellanota rimankichik.
(ima)
Imatataq achka rimankichik.
(1) Se acostumbra omitir "qa" en una pregunta. Es explicable, porque en la mente del
hablante hay un desplazamiento de inters hacia la idea, punto de la cuestin. Cuando la
pregunta incide en la misma idea que llevara "qa" en una frase declarativa, es obvio que
sea reemplazado por algn sufijo de pregunta. Por tanto se prefiere: "Imaynataataq huk
killamantawan yachanki" a ".............killamantawanqa."
No cabe duda en "hayka killamantawantaq..."pues "taq" reemplaza a "qa".
Los sufijos de caso (-ta, -man,-pa, -pi, -wan, -manta,-paq, -kama, -rayku, -pura) e
independientes (-puni, -pas, etc.) o los elementos a los que se unen, se usan inmediatamente
despus de los interrogativos y precediendo a "taq" o "mi": "Imapunitaq", "hayka
killamantawanataq" y no "imataqpuni", "imataqmantapuni", "haykataq killamantawana",
respectivamente.
(2) Note la falta de "n" en el sustantivo "wasi". La secuencia "-pa..." (cualquier sufijo de
posesin del sustantivo) se da slo cuando pertenecen a un ncleo nominal continuo:
"oqapa wasiy" = mi casa; donde el elemento "-pa", en este caso "mi", no es sino un
elemento ms del sustantivo "wasi". Cuando esta unidad se quiebra y el elemento posedo
est separado del poseedor por algn otro elemento (por ejemplo, un demostrativo), la
unidad del ncleo nominal se pierde y ya no debe usarse los sufijos de posesin en el
elemento posedo.
Comprese las frases espaolas: "La casa de mi padre" y "Esa casa es de mi padre", luego
las quechuas: "Taytaypa wasin" y "Taytaypam chay wasiqa".
EL DIMINUTIVO -CHA
Ejemplos:
a. oqaqa munani mosoqchatam.
b. Sumaq wasichatam ruwachkanku.
c. Purichachkanam.
d. Justinachawanmi risaq.
Explicacin. El sufijo de diminutivo se aplica inmediatamente despus de la palabra raz y
por ende antes de cualquier otro sufijo. En quechua como en castellano se aplica el
diminutivo no slo cuando nos referimos a algo pequeo sino fundamentalmente cuando
queremos expresar afectividad, y esto se expresa en el quechua an con verbos, cosa que es
intraducible. Por ejemplo, al ver que un beb ya puede hablar unas cuantas palabras
decimos: Qu lindo, ya est hablando!, cosa que en quechua diramos simplemente:
"Rimachchkanam". El sufijo -cha aplicado a nombres de personas funciona para el
mestizo ms como despectivo.
I. Efecte las sustituciones indicadas.
a. Sumaq wasichatam ruwachkanku.
(an, chaka, punku, liklla, chumpi, likllita)
b. Wa-wachkunatam apachkan.
(warma, warmi, qari, turichay, sullkachay)
c. Kay pampachapi tiyakuy.
(pata, tiyana, rumi, qara, silla)
d. Wawachayqa mikuchachkanam.
(puriy, rimay, puuy, samay, pukllay)
e. Juanachawan riychik.
(Justina, Juan, Jacinto, Demetrio, Maria).
f. Escuelaykipa chimpachllanpim
(qepa, ladu, hichpa, chay, kay, law)
II. Responda usando las sugerencias y aplicando el sufijo "cha" en cada caso.
Ejemplo:
Pimantam rimachkan. (wawa)
- Wawachamantam rimachkan.
EL SUFIJO - SU (aumentativo)
Ejemplos:
a. Ar, piasum, wasiykuta cuidan.
Hatunsum.
b. Takllasutam ruwachkan.
Explicacin. El sufijo -su es exclusivamente un sufijo nominal, pues se puede aplicar slo a
sustantivos o a adjetivos. cuando se aplica a un adjetivo se expresa el superlativo (cabe
aclarar que sta es slo una de las formas de expresarlo), pero los nicos verbos que pueden
regir dentro de la oracin son ser o estar. Cuando se aplica a un sustantivo el sufijo -su
cumple la funcin de aumentativo, aumentativo de calidad y tamao, as en el ejemplo (b)
la intencin del hablante es decir que est haciendo un arado grande y bueno, en suma un
gran arado.
I. Efecte las sustituciones indicadas.
a. Sumaqsum oqaykupa escuelaykuqa.
(hatun)
(karu)
(mosoq)
(allin)
(escuela)
b. Piasum chay allqoqa.
(runa, warmi, tayta, misi, sipas)
c. Wasisutam ruwachkanku.
(punku, taklla, punchu, perqa, iglesia)
Achka-Achkatam munan.
- ACHKASUTAM MUNAN.
Hatun wasitam ruwachkanku.
- WASISUTAM RUWACHKANKU.
Moso-Mosoqmi taytanpa wasinqa. - MOSOQSUM TAYTANPA WASINQA.
Hatun punkutachu ruwanqaku.
- PUNKUSUTAM RUWANQAKU.
Karu karupim wasinkuqa.
- KARUSUPIM WASINKUQA.
III. Responda usando -su
Ejemplo.
Sumaqchu wasin.
- Ar, sumaqsum wasinqa.
Hatunchu Lima llaqta.
Karukamachu rinkichik.
Machuachu chay runa.
Karupichu chay warmakuna yachanku.
Karumantachu hamuchkanku.
Hatun punkutachu ruwayta munan.
Hatun wasipichu yachan.
Achkatachu maan.
Ejemplos:
a. Iskay tantallapaq qosayki.
Chay qoqo punchullatam.
b. Ama qatiychu allqochallata.
c. Punkullaykita kichay.
Explicacin. El uso ms frecuente de -lla se da como limitativo de una idea, es equivalente
a "slo, solamente, noms" del espaol; este uso se presenta en los ejemplos de (a.); pero
tambin puede expresar lstima, pena, compasin por alguin o por algo, especialmente si
el -lla sigue al sufijo de diminutivo (b.), o cuando queremos suavizar un imperativo para
pedir un favor.
I. Efecte las sustituciones indicadas.
a. Payllam chaytaqa yachan.
(qam)
(qamkuna)
(oqa)
(oqanchik) (1)
(oqayku) (2)
(paykuna)
b. Huk tantallatachu munanki.
(manka)
(tawna)
(puyu)
(wislla)
(aptay)
libremente.
Ejemplo:
Pitaq rinqa. (Juan)
Juanlla richun.
Maypitaq yachanki.
Imay punchawkunam llaqtaman rinkichik.
Pikunatataq kay llaqtapi reqsinki.
Mayqen llaqtakamam chayanqaku.
Imakunatam apachkan.
Haykapikamataq runasimita yachanki.
Imatataq ruwachkankichik.
Imatataq ruwanqaku.
Imatataq ruwasunchik.
Imatataq ruwachkan.
(WASIKIPA QEPAN)
(SABADOKUNA)
(ISKAY RUNA)
(HUAMANGUILLA)
(ALLPA MANKA)
(HAMUQ KILLA)
(PUKLLAY)
(KUTIPAY)
(MAAY)
(QAWAY)
V. A continuacin tiene un prrafo, lalo primero y luego aplique el sufijo -lla donde
crea conveniente.
oqaqa wasiypim llamkani qosayataq chakrapi, chaymi wawaykunawan wasipi kedani
qosay chakramanta kutimunankama. Kunan wataqa saratam tarpuniku, pero watamanqa
trigutapas, cebadatapas, alverjastapas tarpusaqkum. Wawaykunaqa pukllankum tukuy
punchaw oqa wasipi ruwanakunata ruwanaykama. Mayor kaq wawaykum chakrapipas
wasipipas yanapawan, huknin waway. Kunaqa taksam kanku. Watamanqa mayor kaq
wawaykutam escuelaman churayta munaniku, pero kay llaqtaykupi escuelamanch
churasaqku, Huantapi escuelaqa karusum.
VI. Ejemplos:
a. Ama qatiychu allqochallata.
Sarachallaymi yakumanta chakichkana.
b. ama maqallaychu.
Explicacin. Cuando se quiere expresar lstima, pena o compasin por algo o por alguin
se aplican al elemento nominal -cha y -lla en secuencia, aunque a veces se elimina el -cha.
As, los ejemplos dados equivalen: a. "No lo eches al pobre prerrito" y "Mi pobre macito
se est secando por falta de agua"; y an se da este mismo sentido aplicando el sufijo -lla al
verbo, como en el ejemplo (b.)
a.Cambie la expresin del imperativo compulsivo al prohibitivo, usando -challa al hacer
el cambio.
Ejemplo:
Qatiy allqota.
- AMA QATIYCHU ALLQOCHALLATA.
Wawata apay.
- AMA WAWACHALLATA APYCHU.
awsamanta rimaychik.
- AMA AWSACHALLAMANTA
RIMAYCHIKCHU.
Warmata waqachiy.
- AMA WARMACHALLATA WAQACHIYCHU.
Wallpata nakay.
- AMA WALLPACHALLATA NAKAYCHU.
Wawaman chayta mikuchiychik
- AMA WAWACHALLAMAN CHAYTA
MIKUCHIYCHIKCHU.
Machuta maqachun.
- AMA MACHUCHALLATA
MAQACHUNCHU.
Wak payamantam rimakuchkanku. - WAK PAYACHALLAMANTA
RIMAKUCHKANKU
Saraymi yakumanta chakichkana. - SARACHALLAYMI YAKUMANTA
CHAKICHKANNA.
b. Aplique el sufijo -lla, como en el ejemplo.
Ejemplo:
Maqay
- AMA MAQALLAYCHU.
Maqachkanmi.
- MAQALLACHKANMI.
Apaychik.
- AMA APALLAYCHIKCHU.
Waqachkankum.
- WAQALLACHKANKUM.
aqamantam chaypi.
- AQAMANTAM CHAYPI SAYALLACHKAN.
Rupaypim sayachkanku.
- RUPAYPIM SAYALLACHKANKU.
Hawapim tiyachkan.
- HAWAPIM TIYALLACHKAN.
Anchatach waqachkanku. - ANCHATACHA WAQALLACHKANKU.
Imatataq mikuchkan.
- IMATATAQ MIKULLACHKAN.
Wakcham kani.
- WAKCHAM KALLANI (1)
aqamantam suyachkaniku. - AQAMANTAM SUYALLACHKANIKU.
Qayna watamantam onqoni. - QAYNA WATAMANTAM ONQOLLANI.
Upam kani.
- UPAM KALLANI.
VII. Expresiones de amenaza y concesin o permiso.
Ejemplos:
a. Rimaylla rimay, maqarusaykim.
rimaylla rimaychik.
rimay hinalla, panyarusaykim.
rimaychik hinalla.
b. Samaylla samakuy.
samaylla samakuychik.
Explicacin. Los ejemplos dados en (a.) expresan amenaza, equivalen a decir: "habla y
vers" y "hablen y vern". La estructura es la siguiente infinitivo + lla + imperativo singular
o plural o simplemente: imperativo (singular o plural) + hinalla. Los ejemplos dados en (b.)
expresan concesin o permiso, equivalen a: "puedes descansar" o "pueden descansar".La
estructura es muy similar, con la diferencia de que en el imperativo (singular o plural) se
aplica el sufijo -ku, que acta como suavizante del imperativo.
a. Efecte las sustituciones indicadas.
Pukllaylla pukllay, qella warma!
(rimay, tapuy, willay, riy, mikuy)
2. Cambie la expresin del singular al plural o viceversa.
Ejemplo:
Pukllaylla pukllay!
- PUKLLAYLLA PUKLLAYCHIK!
Rimaylla rimay!
- RIMAYLLA RIMAYCHIK!
Mikuylla mikuychik!
Samaylla samachun!
Kutiylla kutichunku!
Qapariylla qapariychik!
Niylla nichun!
Apaylla apay!
Ruwaylla ruwachunku!
- MIKUYLLA MIKUY!
- SAMAYLLA SAMACHUNKU!
- KUTIYLLA KUTICHUN!
- QAPARIYLLA QAPARIY!
- NIYLLA NICHUNKU!
- APAYLLA APAYCHIK!
- RUWAYLLA RUWACHUN!
(1) En este ejemplo y en los siguientes la intencin del hablante es inspirar compasin o
lstima por s mismo; esto se da generalmente cuando el sujeto es de primera persona.
b. Efecte las sustituciones indicadas.
1. Pukllaylla pukllakuy.
(rimay, qallariy, yaykuy, lloqsiy, qaway)
2. Use la expresin de permiso o concesin despus de lo sugerido, hacindola preceder
por: nispachaqa.
Ejemplo:
am kuchiman mikuchinia. (pukllay)
NISPACHAQA PUKLLAYLLA PUKLLAKUY. O
NISPACHAQA PUKLLAKUYNA.
am mankata churkunikua.
(samay)
NISPACHAQA SAMAYLLA SAMAKUYCHIK.
am chay warmaqa mikuna.
(pasay)
NISPACHAQA PASAYLLA PASAKUCHUN.
am estudiayta tukunkua.
(tiyay)
NISPACHAQA TIYAYLLA TIYAKUCHUNKU.
am yakuta apamunia.
(Qaway)
NISPACHAQA QAWAYLLA QAWAKUY.
am chaytaqa yachanikua.
(ripuy)
NISPACHAQA RIPUYLLA RIPUKUYCHIK.
am llamkayta tukuna.
(rimay)
NISPACHAQA RIMAYLLA RIMAKUCHUN.
am wawaman mikuchinia.
(lloqsiy)
NISPACHAQA LLOQSIYLLA LLOQSIY.
am yantata apanikua.
(mikuy)
NISPACHAQA MIKUYLLA MIKUKUYCHIK.
VIII. El sufijo -lla en expresiones de cortesa.
Ejemplos:
rimaykullayki, tayta Esteban.
Chaskillaykim, mamy, allinllachu.
Allinllam, tayty. Qampas allinllachu oqapas allinllam, mamy.
Explicacin. Finalmente debemos agregar el matiz de cortesa que agrega -lla en los
ejemplos dados y en otros que indicaremos a continuacin; cabe aclarar que en estos casos
es mejor incluir el -lla.
Ejemplos:
a. Huk runawanmi parlayta munani, manam paywanchu.
b. Ama chay matita apamuychu, hukninta apamuy.
Explicacin. Sabemos que huk es equivalente a "uno" o "un, una", pero en un ejemplo
como el dado en (a.) huk = otro; si quisiramos expresar la forma plural aplicaramos el
pluralizador al nombre solamente, as el plural de (a) es Huk runakunawanmi parlayta
munani, manam paykunawanchu" (Quiero hablar con otras personas, no con ellos).
En el ejemplo (b.) tenemos la palabra "huk" nominalizada; para nominalizarla slo es
necesario agregarle una "n" que acta de nominalizador, pero como eso es imposible
debemos aplicarle el concectivo -ni que ya encontramos en otras estructuras, entoces
resulta: "huknin y hukninkuna" que equivalen a: "el otro, la otra, los otros y las otras" o "lo
otro".
I. Efecte las sustituciones indicadas.
a. Huk runatam suyachkani, manam paytachu.
(tayta)
(warma)
(sipas)
(warmi)
b. Qawaychik chay huk warmakunata.
(sacha, wasi, punku, allqo, perqa).
c. Hukwanmi risaq, manam qanwanchu. (1)
(pay, Mara, Esteban, Segundo)
II. Nominalice la palabra "huk", como en el ejemplo.
Ejemplo: Huknim matita apamuy.
- HUKNINTA APAMUY.
1. Huknin warmatam kuyani.
2. Huknin wawapaqmi chayqa.
3. Huknin chakramantam rimasunchik.
4. Huknin wasitam munaniku.
5. Huknin mankapim kachkan.
6. Huknin watapaqmi tukusaqku.
7. Ama huknin punkuta kuchaychu.
8. Huknin warmawanmi riyta munan.
9. Huknin escuelamanchu churanki.
10. Huknin taytapaqchu apachkanki.
III. Conteste como en los ejemplos:
Ejemplo 1
Kay librutachu rantinki.
Manam, huktam rantisaq.
Ejemplo 2
Kay warmawanchu riyta munanki.
Manam, hukninwanmi riyta munani.
1. Kay escuelamanchu churanki.
2. Kay sipaswanchu llamkankichik.
3. Kay wasitachu rantinqaku.
4. Chay amigunwanchu hamunqa.
5. Kay llaqtatachu reqsiyta munanku.
EL VOCATIVO
Ejemplos:
Achikyaymantam llamkani chakrapi, tayty.
Imaynallam kachkanki, mamy.
Explicacin. El vocativo en quechua se obtiene agregando el sufijo -y al nombre y
acentundolo en su ltima slaba; la posicin del vocativo se da al principio o al final de la
expresin, segn la necesidad de cada caso. Es muy importante acentuar la ltima slaba
para el vocativo porque si acentuamos otra slaba decirmos otra cosa.
I. Repita las siguientes expresiones.
Allinllachu, tayty.
Mamy, maymantaq kay an rin.
Yaykukamuy, wawqy.
Elisy, kay sillachapi tiyakuy.
Tapukusayki, mamy.
II. Aplique las palabras tayta, mama, wawqe o turi como vocativo.
Ejemplo:
Kaypichu qosayki
Kaypichu qosayki, mamy.
Maypitaq puunki.
Enero killamantachu kaypi kachkanki.
Sasachu runasimi rimay.
Karupichu yachanki.
Maymantaq kay orasta richkanki.
Ancha saam chkrapi llamkay.
Unaymantam hamuchkaniku.
Wasi ukupim pukllachkanku.
Manam imatapas yachanichu.
Docekamallam qosayki.
Maytataq risaqku.
III. Aplique las palabras mama o tayta de acuerdo al nombre, como en el ejemplo.
Ejemplo:
Elisy, maypitaq taytayki.
Mamy Elisa, maypitaq taytayki. (1)
Mama Elisa, maypitaq taytayki.
Lorenzy, haykapmantam kaypi kachkanki.
Simony, imanasqataq mana llamkankichu.
Mariany, allinllachu familiayki.
(1) Las palabras tayta y mama delante de nombres significan Don y Doa respectivamente,
pueden usarse, como se observar en los ejemplos, con la terminacin de vocativo o solas
(delante de nombres de personas).
Ejemplos:
Manam uruyoq papataqa munanikuchu.
Sikinman churay uruyoqkunata.
Allqoyoqchu kanki.
Ancha sumaqmi, ladrillomanta ruwasqam, vidriomanta ventanayoq.
Sumaq anniyoqmi chay llaqtaqa.
Explicacin El sufijo -yoq (para las palabras terminadas en vocal) con su variante -niyoq
(para las palabras que terminan en consonante) en combinacin con el verbo Kay
constituye una de las tantas formas de expresar la idea de posesin, o ms exactamente del
verbo tener.
Iskay wasiyoqmi kani.
Iskay wasiyoqmi kanki.
Iskay wasiyoqmi
Iskay wasiyoqmi kanchik.
Iskay wasiyoqmi kaniku.
Iskay wasiyoqmi kankichik.
Iskay wasiyoqmi kanku.
Como se puede observar el sufijo -yoq se aplica al objeto de posesin y el verbo kay sirve
para expresar la persona. Cabe advertir que cuando la oracin es negativa en esta estructura
funciona
el
negador
"mana"
sin
-chu;
ejemplo:
"Mana
taytayoqmi
kani."Independientemente de esta forma, pero expresando la misma idea se dan dos
sustantivos en oposicin, el primero de los cuales lleva el sufijo -yoq (Ejemplo: Qollqeyoq
runa = El hombre que tiene dinero. O el hombre con dinero); como las dos forman una
unidad de significacin, cualquier sufijo de caso ir despus de la ltima palabra; as
diremos: Qollqeyoq runata, qollqeyoq runamanta, etc.Comparemos el siguiente par de
oraciones, en funcin de una pregunta:
Qollqeyoq runawanchu parlayta munan.
Manam qollqeyoq runawanchu parlayta munan.
Manam mana qollqeyoq runawanmi parlayta munan.
Analizando tenemos que: la primera es una pregunta; la segunda una respuesta negativa donde funcionan "manam" y -chu como en cualquier oracin negativa, y la tercera una
afirmacin (porque est el sufijo de comentario -mi) con slo un segmento negado (por eso
slo debe funcionar mana); en consecuencia, la ltima oracin significa: QUIERE
HABLAR CON LA PERSONA QUE NO TIENE DINERO.
I. Efecte las sustituciones indicadas.
a. oqaqa wasiyoqmi kani.
(qam, pay, oqanchik, oqayku, qamkuna, paykuna)
b. Iskay lapizniyoqmi kani.
(wawa, churi, allqo, turi, wata)
c. Ramonqa mana taytayoqmi.
(mama, churi, libru, lapiz)
d. Wasiyoq runatam suyachkani.
(chakra, qollqe, punku, tawna, wallpa).
II. Cambie cada expresin afirmativa a su forma negativa.
Ejemplo:
Taytayoqmi kaniku.
MANA TAYTAYOQMI KANIKU.
1. Escuelaykiqa punkuyoqmi.
2. Kay warmachaqa mamayoqmi.
3. Allqoyoqmi kaniku.
4. Chakrayoq warmitam maskachkani.
5. Triguyoq chakramanmi risunchik.
6. Wasiyoq runawanmi parlayta munan.
7. Uayoq vacatam munan.
8. Qollqeyoq runatam maskachkanku.
9. Wallpayoq sipastaqa rikunim.
10. oqaqa lapizniyoqmi kani.
III. Ejercicio de sustitucin mltiple.
a. Chakrayoq runatam tukuy punchaw suyani.
Wasiyoq.........................................................
...............................tukuy semana...................
.....................warmita......................................
..............................tukuy killa..........................
..........................................................suyan.
qollqeyoq........................................................
.suyaniku
....................taytata..........................................
...............................qayna punchaw...................
............................................................suyanku.
Kaspiyoq...........................................................
..................................qaynimpa punchaw...........
........................sipasta........................................
b. oqaqa achka runasimi libruyoqmi kani.
......................Castellano.....................................
oqayku............................................................
.................tawa.................................................
Pay....................................................................
..............................wawa...................................
....................kimsa.............................................
.................................churi..................................
.................................wata..................................
c. Hayka watayoqtaq qam kanki. (1)
...........................................pay..........................
...........................................qamkuna..................
...........................................paykuna...................
...........................................taytayki....................
...........................................Pedro.......................
...........................................churiki.......................
.....................................................sullka wawayki.
......................................................mayor churiki.
IV. Ejercicios de respuesta fija.
1. Hayka watayoqtaq kanki.
Hayka watayoqtaq Esteban.
Hayka watayoqtaq turiki.
Hayka watayoqtaq sullka wawayki.
3. Chakrayoqchu kankichik.
Taytayoqchu kanki.
Mamayoqchu kay warma.
Lapizniyoqchu kay warmakuna.
- Ar, wasiyoqwanmi
1. Cambiar el sujeto del singular al plural y agregar el sufijo -kama despus de -yoq.
Ejemplo:
Churiyqa tawa libruyoqmi.
CHURIYKUNAQA TAWA LIBRUYOQKAMAM
1. Wawayqa iskay sombreroyoqmi.
WAWAYKUNAQA ISKAY SOMBREROYOQKAMAM.
2. Warmaqa tiyanayoqmi.
WARMAKUNAQA TIYANAYOQKAMAM.
3. Chakrapi wasiqa patayoqmi.
CHAKRAPI WASIKUNAQA PATAYOQKAMAM.
4. Wasinqa markayoqmi.
WASIKUNAQA MARKAYOQKAMAM.
5. Wakpi wasiqa huk ventanayoqllam.
WAKPI WASIKUNAQA HUK VENTANAYOQKAMALLAM.
6. Warmiqa mikunayoqam.
WARMIKUNAQA MIKUNAYOQKAMAAM.
7. Sierrapi runaqa llikllayoqmi.
SIERRAPI RUNAKUNAQA LLIKLLAYOQKAMAM.
8. Escuela warmaqa achla libruyoqmi.
ESCUELA WARMAKUNAQA ACHKA LIBRUYOQKAMAM.
9. Plazapi warmiqa qatuyoqmi.
PLAZAPI WARMIKUNAQA QATUYOQKAMAM.
10. Sierrapi wasiqa tullpayoqmi.
SIERRAPI WASIKUNAQA TULLPAYOQKAMAM.
2. Ejercicios de sustitucin mltiple.
a. Escuela warmakunaqa achka libruyoqkamam kanku.
.........................................iskay.................................
................................................lapiz...........................
wasipi........................................................................
.............................sipaskuna......................................
......................................................aqcha.................
......................................kimsa....................................
.......................................................wali.......................
wakpi...........................................................................
........................................................lliklla.....................
...........................runakuna............................................
b. oqaykuqa iskay chkrayoqkamam kaniku.
paykuna........................................................................
............................................wasi...................................
............................................................kanchik..............
.............................................llamkana...........................
qamkuna........................................................................
.............................................taklla.................................
....................................................................kaniku.
...................................kimsa...........................................
..........................................................................kanku.
Wamakuna.....................................................................
VII.Otros modos de expresar posesin
Ejemplos:
a. Manam qollqey kanchu.
Kanchu mamayki.
b. Mariapum iskay lapiznin kan.
oqaykupam kimsa takllayku kan.
Explicacin. Otras estructuras que expresan posesin son las que se presentan en los
ejemplo de arriba; en ellos podemos observar elementos que ya conocemos.
a. Por un lado, el uso de kan (que es invariable), funcionando con el objeto de posesin
que debe incluir necesariamente el sufijo de posesin, para sealar quin es el poseedor;
ste s podr variar de este modo:
Manam qollqey kanchu = No tengo dinero.
Manam qollqeki kanchu = No tienes dinero.
Manam qollqen kanchu = No tiene dinero, etc.
Manam qollqenchik kanchu.
Manam qollqeyku kanchu.
Manam qollqekichik kanchu.
Manam qollqenku kanchu.
b. Por otro lado, en la segunda estructura, lo nico nuevo, en comparacin con la forma que
acabamos de explicar es la aplicacin del genitivo -pa al nombre del poseedor.
1. Efectuar las sustituciones indicadas.
a. Manam qollqey kanchu.
(taklla)
(tiempo)
(kuta)
(sara)
(miski)
b. Kanchu taytayki.
(paypa, qamkunapa, paykunapa, Mariapa.
c. Iskay lapizniymi oqapa kachkan.
(Paypa, paykunapa, oqanchikpa, paykunapa, oqaykupa)
d. Manam imampas paypaqa kanchu.
(qampa, qamkunapa, paykunapa, oqanchikpa, Estebanpa,
warmakunapa).
b. Llaqtaman riychik
Llaqtaman richun.
Escuelaman riy.
Mayuman richunku.
Chakraman hakuchik.
c. Sarayki kanchu.
Libruykichik kanchu.
Takllanku kanchu.
Qollqen kanchu.
Mankanchik kanchu.
Llikllaykichik kanchu.
Mikuyniyku kanchu.
Kachin kanchu.
Kutayki kanchu.
EL SUFIJO -SAPA
Ejemplos:
a. Ar, pero urusapam papakuna.
Hinaspa qollqesapa kasaq.
b. Chay umasapa wawach.
c. Rimaysapa warmim chay warmiqa.
Llamkaysapachu chay runa.
Explicacin. Para usar el sufijo -sapa (sufijo nominal) es necesario tener en cuenta el tipo
de palabra al que se le aplica, pues de acuerdo a eso tendremos una significacin diferente.
As en los ejemplos de (a.) los nombres "uru" y "qollqe" hacen referencia a "objetos" de
naturaleza contable, y con ellos el sufijo -sapa indica: posesin mltiple. Ejemplo: Chay
runaqa qollqesapam = "Ese hombre tiene mucho dinero" (Cabe anotar que este sufijo
funciona del mismo modo que -yoq, y, ambos expresan la idea de posesin. En (b.) el sufijo
-sapa funciona como aumentativo; en este caso, generalmente se aplica a los nombres que
sealan determinadas partes del cuerpo; Ejemplo: umasapa = cabezn (estas formas
funcionan adjetivalmente), y finalmente en (c.) podemos obtener formas adjetivales de
contados infinitivos como: rimay, dndonos rimaysapa = hablador, -a llamkay llamkaysapa = trabajador, - a; etc.
I. a. Efecte las sustituciones indicadas.
Hinaspa qollqesapa kasaq.
(chakra, wasi, wawa, churi, kallpa)
b. Wak warmiqa wallpasapam.
(kuchi, allqo, asnu, wawa, qowi)
c. Qollqesapa runawanmi parlayta munachkan.
(churi)
(hucha)
(wallpa)
d. Chay umasapa wawach.
(awi, simi, chakim chukcha, urku, wasa)
e. Manam umasapakunawanqa riyta munanchu.
(chaki, senqa, maki, wiksa, wasa)
f. Rimaysapa warmatam maskachkani.
(llamkay, mikuy, pukllay (1), puuy (2).
II. Construya una expresin equivalente en su significacin a la que se sugiere.
a. Ejemplo:
Chay runaqa achka qollqeyoqmi.
CHAY RUNAQA QOLLQESAPAM.
Sierrapi warmikunaqa achka waliyoqmi kanku.
SIERRAPI WARMIKUNAQA WALISAPAM KANKU.
Achka wasiyoq warmitam maskachkan.
WASISAPA WARMITAM MASKACHKAN.
ACHKA CHURIYOQMI KANI.
CHURISAPAM KANI.
Chay warmiqa achka wawayoqmi,.
DERIVACION SUSTANTIVA y
Ejemplos:
Llamkaymantachu chayraq hamukuchkanki.
Hatun huunakuymi kanqa.
Qallariyninmanta tukuyninkamam yachani.
Explicacin. Si retomamos los infinitivos como: llamkay, huunakuy, qallariy, etc.,
podemos decir que como infinitvos nos dan un sentido genrico de la accin, pero esas
mismas formas tiene un sentido muy concreto, pudiendo por eso funcionar como cualquier
sustantivo. De acuerdo a lo dicho, llamkay por ejemplo significa trabajar y trabajo;
pukllay = jugar y juego; tukuy = terminar y final; qallariy = empezar y
principio, etc.
I. Efecte las sustituciones indicadas.
a. Pelota pukllaymanmi warmakuna richkan.
(runakuna, warmikuna, taytakuna, sipaskuna, wawakuna)
b. Imay oratam llamkaymanta kutimunki.
(pukllay, huunakuy, pelota pukllay)
c. Kay mikuyta gustankichu.
(pukllay, llamkay, tukuynin, qallariynin)
II. Responda afirmativamente las siguientes preguntas.
1. Llamkaymanchu richkankichik.
2. Imay oratam llamkaymanta kutimunki.
3. Chukchu onqoywanchu kachkan.
4. Achkachu mikuyniki kachkan.
5. oqapa mikuyniytachu wawa mikuchkan.
6. Clase qallariymantachu parlachkanku.
7. Wata tukuytachu kutimunqa.
8. Semana qallariytachu taytayki illanqa.
9. Qallariyninmantachu qallarisun.
10. Iskay huunakuychu kanqa.
11. Onqoyninmanta hampichkankichikchu.
III. Responda primero usando las sugerencias y luego libremente
Ejemplo:
LOS NUMEROS
A. huk
iskay
kimsa
tawa
pichqa
soqta
qanchis
pusaq
isqon
chunka
-1
-2
-3
-4
-5
-6
-7
-8
-9
- 10
E. Wararanqa - 1000
B. Chunka hukniyoq
iskayniyoq
kimsayoq
tawayoq
isqonniyoq
- 11
- 13
- 14
- 19
C. Iskay chunka
kimsa
Soqta
pusaq
isqon
Pachak
- 20
- 30
- 60
- 80
- 90
- 100
F. Unu
- 1 milln.
- 12
Explicacin. La numeracin en quechua tiene una base decimal. Para formar las cifras
mayores de 10, se emplea el procedimiento indicado en (B), usando para ello yoq (si la
palabra termina en vocal) y niyoq (si la palabra termina en consonante). Tomando las
cifras bsicas, procederemos exactamente del mismo modo que en (B) para decir cualquier
nmero. Por ejemplo, para decir 125, diremos pachak iskay chunka pichqayoq, o para
decir 1,320, diremos waranqa kimsa pachak iskay chunka, etc.
I. Efecte las sustituciones indicadas.
a. Iskay llikllaymi kapuwan.
(1, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9, 10)
b. Qanchis cheqtatam apasaqku.
(1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9, 10)
II. Conteste como en el ejemplo.
Ejemplo:
1. Kimsachu chakraykikuna (dos)
Manm, iskayllam.
2. Isqonchu amuguykikuna. (cinco)
3. Pichqachu allqokuna (tres)
4. Tawachu llamanchikkuna (una)
5. Qanchischu wawaykikuna (seis)
6. Pichqachu churinkuna (cuatro)
7. Pusaqchu asnunkuna (siete)
III. D respuestas completas. Siga el modelo.
Ejemplo:
1. Tawa llamawanchu llaqtata rinki. (cinco).
Manam, pichqa llamawanmi llaqtata risaq.
2. Chunka watayoqchu turiki. (nueve)
3. Kimsachu taytaykipa chakran. (cuatro)
4. Iskay punchutachu rantinki. (ocho)
5. Pichqa wawayoqchu chay warmi. (siete)
6. Chunka costaltachu apanki. (seis)
7. Tawa runawanchu llamkankichik. (dos)
8. Kimsa solestachu qowanki. (cinco)
9. Soqta tantachu qowanqa. (diez)
IV. Efecte las sustituciones indicadas.
a. Kay llaqtaqa chunka runayoqmi.
(20, 30, 40, 50, 60, 70, 80, 90, 100)
b.Chunka hukniyoq watayoqam kani.
(12, 13, 14, 15, 16, 17, 18, 19)
c.
e.
Ejemplos:
1. Llamkaqkunam mana tarikunchu.
Kaynaqa lliw wasi ruwaqkuna apuyanqaku ratulla.
2. Mayu ladunpi yachaq runapam achka kaspinqa kan.
Explicacin. De todos los verbos podemos obtener un elemento nominal que expresa el
agente de la accin, valindonos del sufijo q, el que se aplica despus de la raz verbal. As
de llamkay- trabajar; obtendremos llamkaq trabajador. Pukllay = trabajarpukllaq = jugador o el que juega. Estos nuevos trminos pueden ser usados entonces,
como cualquier sustantivo, pero tambin pueden preceder a otro sustantivo, funcionando
como adjetivo; esto se da en el ejemplo 2.
I. Ejercicio de Repeticin.
a. Achka llamkaqkunam hamunqaku.
Coca rantiqtam maskachkani.
Wasi ruwaqkunatam necitachkanku.
Achkachu runasimi yachachiqkuna.
b. Pitaq taytaykiwan llamkaq runa.
Wasiypi taqsaq warmim hamunqa.
oqawan estudiaq warmam rinqa.
Pitaq punku wichqaq sipas.
Pampapi sayaq runawanmi parlayta munani.
II. Efecte las sustituciones indicadas.
a. Achka llamkaqkunatam necitachkanku.
(tarpuy, hallmay, yanukuy, takiy, wasi ruway, yauy, yachachiy)
b. Pukllaqkunawanmi parlachkan.
(coca rantiy, runasimi yachay, trigu akllay, orqopi yachay, yapuy, millma achay,
punchu away)
c. Paykunaqa allin rimaq runakunam.
(pukllay, ruway, llamkay, takiy, entendey)
d. Manam pukllaq warmakunataqa gustanichu
(llullakuy, qapariy, kutipakuy, waqay, maqay, kachuy, piakuy)
e. Manachu kaypi pukllaq warmakunata reqsinki.
takiy
.qari
.. .............tusuy
...warmi
..llamkay..
.runa.
..yachay
maestru
yanukuy
..sipas.
III. Construya una nueva expresin en base a lo sugerido.
1. Ejemplo:
Wasiypim llamkachkanku, manam hamuyta munankuchu.
(Wasiypi llamkaqkunaqa manam hamuyta munankuchu)
2. Miskitam chay sipasqa yanukun; paytam maskachkani
(Miski yanukuq sipastam maskachkani)
Ejemplo:
Imamantaq richkanki. (sara rantiy)
Sara rantiqmi richkani.
Imamantaq warmakuna richkanku. (Yaku apamuy)
Imamantaq sapa punchaw hamunkichik. (runasimi yachay)
Imamantaq llaqtaman risunchik. (yayawan parlay)
Imamantaq tayta domingopa wasinta richkankichik. (chirinwan pukllay)
Imamantaq Limaman rinki. (papay rantikuy)
Imamantaq chay sipaskuna hamunku. (trigu akllay)
Imamantaq chakrata kutichkanki. (taklla huuy)
Imamantaq kunan tuta yaykunki.. (taytanwan parlay)
IV. Traduzca al quechua.
1. Esos muchachos vienen todos los das a jugar.
2. Voy a descansar, no a trabajar.
3. Adnde van a comprar coca?
4. Esas chicas slo vienen a conversar.
5. Volver a comer.
6. Fuimos a hablar con el pap de Andrs.
7. Todos los domingos vamos a or misa.
8. Estoy yendo a rezar.
9. Quin ir a recoger lea?
10. Quines vendrn a hablar con mi pap?
EL NOMINALIZADOR SQA
Ejemplos:
am qespisqaa mama Adelapa wasinqa
Haykapimantataq tukusqa kachkan.
Kichasqa punkuta rikunkichu.
Infinitivo
Participio
Traduccin
akllay
akllasqa
escogido, a.
kichay
kichasqa
abierto, a.
wichqay
wichqasqa
cerrado, a.
tukuy
tukusqa
terminado, a.
ruway
ruwasqa
hecho,a.
Explicacin. El sufijo sqa deriva una forma equivalente al participio pasado, agregndole
a la raz verbal, como podemos observar en la listas; y, funcionarn como formas
adjetivales, sin posibilidad de llevar ningn sufijo. (Si precede a un nombre); slo cuando
se nominalizan los participios pueden llevar inclusive el pluralizador kuna.
Ejemplo: Pakisqakunata apamuy = trae los rotos.
I. Repita las siguientes expresiones:
Wasiqa pichasqaam.
Timpusqa yakuta apamuy.
qespisqaam wasinqa.
akllasqa triguta apamuychik.
tiendakunaqa kichasqaam kachkan.
manam urusqa papataqa munankuchu.
Triguqa suysusqaam kachkan.
II. Construya una oracin usando el verbo de la expresin que se le sugiere como
participio, en funcin de adjetivo.
Ejemplo:
am punkuta kichania.
Punkuqa kichasqaam (kachkan)
1. Manaraqmi mama Adelapa wasinta qespichinkuchu.
(Manaraqmi mama Adelapa wasinqa qespisqaraqchu)
2. Yakuqa timpunam.
(Yakuqa timpusqaam kachkan)
3. am trigu suysuytaqa tukinikua.
(am triguqa suysusqaa kachkan)
4. am punkukunata kichankua.
(am punkukunaqa kichasqaa kachkan)
5. Aqaqa poqonam.
(Aqaqa poqosqaam kachkan)
6. Iskay semanaam onqochkan.
(Iskay semanaam onqosqa kachkan)
7. Llumpaytam wawanmanta llakikun (1)
(Llumpay llakisqam (2) wawanmanta kachkan)
8. Llamkaytaqa qallarinikuam.
(Qallarisqaam llamkayqa (kachkan)
9. Sarataqa tarpunkuam.
(Saraqa tarpusqaam kachkan)
10. Escuela punkutaqa wichqankuam.
(Escuela punkuqa wichqasqaam kachkan)
III. Ejercicio de sustitucin.
a. Ancha llakisqatam rikuni.
(oqa-qamta)
Ancha llakisqatam rikuyki.
(pay-qamta)
(1) y (2) El sufijo ku (verbal) desaparece para el efecto de convertirlo en participio.
Ejemplo: llakikuy llakisqa; piakuy-piasqa; etc.
Ancha llakisqatam rikusunki.
(pay-oqata)
Ancha llakisqatam rikuwan.
(oqa-payta)
Ancha llakisqatam rikuni.
(pay-Mariata)
Ancha llakisqatam rikun.
b. Akllasqataam tariniku.
(oqa, Pedro, warmakuna, qam, qamkuna, oqanchik)
c. Pakisqakunata apamuy.
(qamkuna, pay, paykuna, oqanchik)
d. Kichasqataam tariniku.
(wichqay)
(ruway)
(tukuy)
(wauy)
(nakay)
(suysuy)
e. Ancha kusisqatam rikuni.
(llakikuy)
(onqoy)
(pisipay)
(piakuy)
(mancharikuy)
IV. Construya una oracin cuyo contenido est relacionado con el contenido de la
sugerencia
Ejemplo:
1. Manaraqmi escuelata kichankuchu.
(wichqasqaraqmi escuelaqa kachkan)
2. Llumpaytam wawanmanta llakikun.
(wawanqa llumpay onqosqam kachkan)
3. Taytayqa tukuy punchawmi llamkan.
(taytayqa pisipasqam kachkan)
4. Iskay punchutam qosaypaq rantini.
(qosayqa kusisqam kachkan)
5. Manam imatapas churinkunamanta yachanchu.
(llumpay llakisqam kachkan)
6. Hamuq killaraqmi wasinta qespichinqaku.
(wasinqa manam qespisqaraqchu)
7. Qayna punchawmi hampiqpaman apanku.
(llumpay onqosqam kachkan)
8. Manam runtukanata apamunichu.
Runtukunaqa pakisqam kachkan)
9. Chay triguqa achka rumiyoqmi.
(Triguqa manaraqmi suysusqachu)
10. Llumpay qacham wasiqa kachkan.
(wasiqa manam pichasqaraqchu)
EL SUFIJO NOMINALIZADOR NA
Ejemplos:
Mana llamkanayoqtaq kanku.
Pichanata apamuy.
Explicacin. El sufijo na, aplicada despus de una raz verbal deriva un nombre, cuyo
significado es el instrumento con que se ejecuta la accin en referencia. As, de:
pukllay
= jugar
derivamos
pukllana
= juguete.
puuy
= dormir
puuna
= cama.
pichay
= barrer
pichana
= escoba.
Llamkay
= trabajar
llamkana
= herramienta, etc.
I. Ejercicio de repeticin.
Juampa puunanpim kachkan.
Ichu pichanata apamuy.
Imapaqtaq iskay rutunata munanki.
Hatun suysunawanmi suysusaq.
Tiyanakunata apamuy, Pascualy.
Tunas pallanata haywaykamuway.
Clavos takanatam maskachkani.
Hatun awanakunapim punchukunata awanku.
Maypim pukunata churanki.
Puunaykipim kachkan.
II. Ejercicio de sustitucin.
a. Hatun suysunata apamuy, tayty.
Kullumanta tiyana
Nina punkuna..
Pacay pallana .
Aycha takana .
Sara suysuna ..
b. Pacarinmi pukllanakuta apamusqayki.
tiyana ..
pukuna.
piki pichana
llamkana .
rutuna..
c. Maypitaq allqo watana waska.
kuchi
qepi.
cabra
asnu..
oveja.
d. Uchuy pichanatam munani, manam hatun pichanataqa.
(piki pichana)
(ichu pichana)
Piki pichanatam munani, manam ichu pichanataqa.
(tunas pallanas)
(paqay pallana)
Tunas pallanatam munani, manam paqay pallanataqa.
(trigo suysuna)
(sara suysuna)
Trigo suysunatam munani, manam sara suysunataqa.
(allqo watana)
(kuchi watana)
Allqo watanatam munani, manam kuchi watanataqa.
(wawa qepina liklla)
(yanta qepina lliklla).
III. Responda, primero, con la sugerencia, despus, libremente.
Ejemplo:
1. Imawantaq ninata pukunkichik. (kay pukuna)
Kay pukunawanmi pukuniku.
2. Imawantaq sarata suysunku. (Mariapa suysuna)
Mariapa suysunanwanmi suysunku.
3. Imawantaq llillakunata awasunchik. (Wasipi awana)
Wasipi awanawanmi awasunchik.
4. Imawantaq kuchita watanqa. (allqo watana waska)
Allqo watana waskawan watachun.
5. Imawantaq wasita pichasaq (kullu pichana)
Kullu pichanawan pichay.
6. Imawantaq sarata rutunku (atn rutunakuna)
Hatun rutunakunawanmi rutunku.
7. Imawantaq tunasta pallankichik. (tunas pallana))
Tunas pallanawanmi pallaniku.
8. Imawantaq warmakuna pukllachkanku. (wawaykipa pukllanan)
Wawaykipa pukllananwanmi pukllachkanku.
9. Imawantaq callekunata pichanku. (retama pichana)
Re tama pichanawanmi pichanku.
10. Imatam apamusaq. (alloqopa puunan)
Allqopa puunanta apamuy.
11. Maypim puunki. (mamaypa puunan)
Mamaypa puunanpim puusac.
12. Imatam maskachkanki. (hatun rutunay)
Hatun rutunaytam maskachkani.
13. Imatam maasunki. (aycha takana)
Aycha takanatam maawan.
14. Imakunatam apachkanku. (ichu pichana)
Ichu pichanakunatam apachkanku.
15. Imatam munanki. (churiypa pukllanacha)
Churiypa pukllanachantam manani.
Ejemplo:
Lukuyaypaq hinam chaykuna ruway.
kaynaqa, lliw wasi ruwaqkuna apuyanqaku ratulla.
Explicacin. Tomando como races elementos nominales (adjetivos o sustantivos),
podemos derivar -valindonos del sufijo -ya -verbos que en su significado implican un
cambio en relacin con un estado anterior.
de "apu" = rico derivamos "apuyay" = enriquecerse o volverse rico,
de "wakcha" = pobre derivamos "wakchayay" = empobrecerse,
de "machu" = viejo derivamos "machuyay" = envejecerse, (1)
de "paya" = vieja derivamos "payayay" = envejecerse, (2)
Los verbos as obtenidos son intransitivos.
I. Ejercicio de transformacin.
Ejemplo:
1. Tantawanmi wira kachkan.
Tantawanmi wirayachkan.
2. Payaam Justinapa mamanqa.
Payayachkanam Justinapa mamanqa.
3. Oqakunaqa miskiam.
Oqakunaqa miskiyachkanam.
4. Taytayqa allinam kachkan.
Taytayqa allinyachkanam.
5. Churiykunaqa hatunam.
Churiykunaqa hatunyachkanam.
6. Kay hampiwanmi allin kachkan.
Kay hampiwanmi allinyachkan.
7. Imanasqam tullu kachkanki
Imanasqam tulluyachkanki.
8. Runasimi libruchallayqa qelluam kachkan.
Runasimi libruchallayqa qelluyachkanam.
9. Imanasqam puka kachkanki.
Imanasqam pukayachkanki.
10. Llikllitayqa mawkaam kachkan.
Llikllitayqa mawkayachkanam.
11. Taytayqa machuam kachkan.
taytayqa machuyachkanam.
(1) y (2) "machu" y "paya" son dos de las contadas formas quechuas que diferencian
claramente el gnero, pues, la primera es una palabra masculina, y la segunda, femenina;
por la misma razn usaremos los verbos obtenidos siempre teniendo cuidado de que el
sujeto sea masculino -con machuyay- y, sujeto femenino si usamos payayay.
12. Manam wira kayta munanchu.
Manam wirayayta munanchu.
13. Chaysi luku kachkan.
Chaysi lukuyachkan.
14. Imanasqam upa kachkan.
Imanasqam upayachkan.
15. Wawayqa mikuysapaam kachkan.
Wawayqa mikuysapayachkanam.
II. Efecte las sustituciones indicadas.
a. Chay warmaqa llumpaytam wirayachkan.
(hatun, tullu, qellu, qella, llulla, suwa)
b. Runasimi libruchallayqa mawkayachkanam.
(yana, qellu, latapa, oqe)
c. Kallpasapayanaypaqmi kayta ruwachkan.
(yachaysapa, mikuysapa, llamkaysapa, rimaysapa)
d. Chaysi lukuyan.
(apu, wakcha, allin, paya, machu, kallpasapa)
III. Responda como en el ejemplo:
Wirachu qosayki.
Hatunchu wawayki
Tulluchu kanki.
Machuchu kanku.
Payachu mamayki.
Yachaysapachu churiki.
Mikuysapachu kanki.
Miskiachu oqakuna.
3. Wawayqa qellayachkanmi.
Wawayqa yachaysapayachkanmi.
4. Tayta Domingoqa manam mozoyayta munanchu.
Tayta Domingoqa manam machuyayta munanchu.
5. Papakunaqa akapayachkanmi.
Papakunaqa hatunyachkanmi.
6. Manam imawanpas yuraqyanchu.
Manam imawanpas yanayanchu.
7. Escuelaqa mosoqyarunmi.
Escuelaqa mawkayarunmi.
8. Yuraqyanankamam qamkanki.
Yanayanankamam qamkanki.
9. Chay warmiqa llumpaytam sipasyarun.
Chay warmiqa llumpaytam payayarun.
10. Wirayanankamam corralpi hatallisun.
(Tulluyanankamam corralpi hatallisun).
11. Tutayarunim.
(Punchawyarunim).
12. Punchawyaruwanmi.
(Tutayaruwanmi) (Chisiyaruwanmi)
13. Chay warmakunaqa llamkaysapayarunkum.
(Chay warmakunaqa qellayarunkum)
14. Manam punchawyaruyta munanikuchu.
(Manam tutayaruyta munanikuchu)
15. Chisiyanankamam kaypi kasunchik.
(Punchawyanankamam kaypi kasunchik).
Ejemplos:
Ancha sumaqta wasichakunki.
Kaypim perqachayta munanku.
Explicacin. El sufijo -cha (verbalizador) deriva un verbo en base a muy contadas races
nominales, implicando la idea de creaci, de "hacer algo".
As;
de "wasi" = casa, derivamos "wasichay" = hacer una casa, construir una casa.
de "perqa" = pared, derivamos "perqachay" = hacer una pared, etc.
En otros contados casos, el sufijo -cha deriva un verbo que implica la idea de "quitar",
ejemplo: "usachay" = despiojar; "qorarchay" = deshierbar, etc.
I. Efecte las sustituciones indicadas.
(1) Todos los verbos que aparecen en este ejercicio incluyen tambin el sufijo verbalizador
-cha, pero cada uno de ellos tiene un significado especial.
EJERCICIOS DE REVISION
TAPUYKUNA
1. Maymantam kaypi rimaqkuna kanku.
2. Maypitaq yachanku.
3. Hayka wataataq Cuzco llaqtapi yachanku.
4. Hayka unayam mana Lucanasta kutinkuchu.
5. Pitaq imachatapas paykunapaq apachimun.
6. Imanasqataq unaya mana llaqtankuta kutinkuchu.
7. Imaynas Cuzco llaqta.
8. Haykapitaq llaqtankuta kutinqaku.
9. Imamantaq kutinqaku.
10.Runasimi rimaqchu paykuna kanku.
III. Hacer que el alumno trate de reconstruir lo que se dice en la lectura, en primera
persona.
Ejemplos:
A. chayraykum anchata llamkachkani.
imaraykutaq llumpayta educayta munanki. Churikikunata.
B. onqosqanraykum mana rinchu.
.............................................................munanku
yachachiq.............................................................
..............................................rimanankurayku......
.............................................................munaniku
yaku aypuq.........................................................
e. Kachita rantinayraykum rini.
(pay)
(paykuna)
(oqayku)
(oqanchik)
(qamkuna)
EL SUFIJO -PURA
Ejemplos:
llaqtaman riytam pensachkani, pero warmipuralla wasiypi kedanqaku.
qaripurallam parlachkanku.
Explicacin. El sufijo -PURA indica la idea de localizacin de un objeto entre los objetos
de su clase. Su equivalente es "entre". As, en los ejemplos: "pienso ir al pueblo, pero en mi
casa se quedarn solo entre mujeres"; "estn conversando entre hombres", etc. Cabe anotar
adems, que con esta forma no es posible usar el pluralizador -KUNA.
1. Efecte las sustituciones indicadas.
a. qaripurallam risunchik.
(warmi)
(warma)
(sipas)
(qollqesapa)
b. oqaykupuram chaymantaqa parlasaqku.
(oqanchik)
(qamkuna)
(paykuna)
(llamkaq)
(yachachiq)
c. apupurallam wakpiqa yachanku.
(wakcha)
(llamkaq)
(suwa)
(chakra tarpuq)
(runasimi rimaq)
II. Cambie al imperativo las siguientes oraciones y use el sufijo -PURA.
1. Ejemplo:
runasimi rimaqkunallam parlankichik.
runasimi rimaqpura (lla) parlaychik.
2. warmikunallam rinqaku.
(warmipura richunku)
3. qarikunallam parlasunchik.
(qaripuralla parlasunchik)
4. suwakunallam wakpiqa yachanku.
(suwapuralla wakpi yachachunku)
5. qamkunallam chaytaqa ruwankichik.
(qamkunapura chayta ruwaychik)
6. paykunallam chaymantaqa rimanqaku.
(paykunapura chaymanta rimachunku)
7. oqallanchikmi wasi ukupi parlasunchik.
(oqanchikpura wasi ukupi parlasunchik)
8. castellano rimaqkunallam rimanqaku.
(castellano rimaqpuralla rimachunku)
9. qari warmakunallam maytapas rinku.
(qari warmapuralla maytapas richunku)
10. paykunallam rimachkanku.
(paykunapuram rimachkanku)
III. Conteste las siguientes preguntas, afirmativamente:
1. warmapurallachu pukllachkanku.
maypitaq pukllachkanku.
2. yachachiqpurallachu huunakunqaku
imamantataq huunakunqaku.
3. qollqeyoqpurallachu rimachkanku.
imamantataq rimachkanku.
4. suwapurallachu wak llaqtapi yachanku.
unayachu wakpi yachanku.
5. qamkunapurachu chaymanta parlankichik.
imanasqataq qamkunalla chaymantaqa parlankichik.
6. oqanchikpurachu kachkanchik.
EL PRETERITO
Ejemplos:
ima nisurqankitaq, munarqachu.
Ar, munaram,pero "sapa kalla huk ovejata apamuwanki", nirqam
Ar, mikuytapas apachirqanim
R.V.
I. Pret.
Act. verbal
equivalente espaol
- ni
- nki
- nchik
- niku
- nkichik
- ku
escuch
escuchaste
escuch
escuchamos (I)
escuchamos (E)
UYARI
(paykuna)
(warmakuna)
c. manam imatapas chaskirachu.
(oqayku)
(qamkuna)
(paykuna)
(oqnchik)
(taytay)
(oqa)
(wawakuna)
II. Cambie al pretrito cada una de las oraciones que se le sugiere a continuacin.
Ejemplo:
manam maytapas rinichu.
manam maytapas rirqanichu.
1. imatataq warmaman qon.
2. maypitaq kay rumikunata tarinkichik.
3. manam imatapas mikuyta munankuchu.
4. tayta Joseywampas tupanikum.
5. qayna wataqa Lucanas llaqtapim llamkanchik.
6. qayna punchwmi chay warmakunaqa hamunku.
7. payllam llaqtataqa rin.
8. imamantam maestruykichikwan rimankichik.
9. paykunam chaytaqa apanku.
10. taytaykupatam riniku.
11. haykapitaq paywan parlanchik.
12. imanasqataq chayta ruwanki.
13. ampim chay warmataqa tarinchik.
14. pitaq takin.
15. maestruykupaqmi chaytaqa apaniku.
III. Cambie al pretrito el siguiente prrafo:
- Yaw, Justinacha, maypitaq qayna punchaw kanki, wasikitapas rinim, pero manam
tarikichu.
- llaqtatam rini, taytay, pero tempranum kutimuni. Imapaqtaq maskawanki.
- paqarinmi triguta rutusaqku, chaymi trigu astaqta maskachkani. Taytaykiwampas
parlanim chakraypi llamkanaykipaq.
- imatam nin. Munanchu.
- manam munanchu. Imatach ruwasaqpas.
- ama llakikuychu, taytay. Kunam tutapunim amiguypa wasinta risaq. Payqa
munanqapunim, manam maypipas llamkanchu.
- Diospagrasunki, Justinu. Pasakusaqa, ratukama.
- ratukama, taytay.
IV. Conteste las siguientes preguntas.
Ejemplo:
P. chakrata rirqankichu.
A. manam rirqanichu.
P. imanasqa (tiempo)
A. manam tiempoy karqachu.
1. P. punchuta rantirqankichikchu
A. manam rantirqanikuchu.
P. imanasqa (qollqe)
A. manam qollqeyku karqachu.
2. P. yanukurqakuchu.
A. manam yanukurqakuchu.
P. imanasqa (yanta)
A. manam yantanku karqachu.
3. P. tayta vicentepa wasinta rirqachu.
A. manam rirqachu.
P. imanasqa (tiempo)
A. manam tiempon karqachu.
4. P. qayna punchaw llamkarqankichikchu
A. manam llamkarqanikuchu.
P.imanasqa (taklla)
A.manam takllayku karqachu.
5. P. leccionta estudiarqankichu.
A. manam estudiarqanichu.
P. imanasqa (libru)
A. manam libruy karqachu.
6. P. fiestaman rirqachu.
A.manam rirqachu.
P. imanasqa (sumaq pacha)
A. manam sumaq pachan karqachu.
Ejemplo:
P. pukllarankichikchu
A. Ar, pukllaranikum
P. piwantaq pukllarankichik
A. Juanwanmi pukllaraniku.
7. P. yaku aypuqpata rirankichu.
A. Ar, riranim.
P. imachatam aparanki
(respuesta libre)
8 P. tributa ruturakuchu
A. Ar, ruturakum.
P. imay oratam rutuyta tukuraku.
(respuesta libre) .
9. P. lloqsiranchikchu.
A. Ar, lloqsiranchikmi
P. maytataq riranchik.
(respuesta libre)
10. P. parlaqchu rirankichi.
Ejemplo:
manam escuelatachu rirqani..................................
manam escuelatachu rirqani, Juanpa wasintam rirqani.
1. manam llamkaqchu rirqaku....................................
2. manam castellanotachu estudiarqaniku...................
3. manam onqosqachu karga....................................
4. manam oqachu chaytaqa nirqani.........................
5. manam paykunachu ruwarqaku............................
6. manam Junchu piasqaqa karqa...........................
7. manam kichasqachu punkuqa karqa.....................
8. manam warmakunachu chaymantaqa rimarqaku.....
9. manam aymarapichu rimarqaniku...........................
10. manam qamkunachu pakarqankichik...................
11. manam yachachiqnikiwanchu parlarqaniku..........
12. manam cocatachu rantirqanchik .........................
13. manam paywanchu parlaytaqa munarqani...........
14. manam oqaraykuchu chaytaqa ruwarqa............
15. manam samaqchu payqa hamurqa......................
EL -SQA NOMINALIZADOR
Ejemplos
A. ruwasqaykipa manam allinchu, taytay
B. manam nisqaykita entendenichu.
rantisqaykita apamuy.
karu kasqantaqa yachanim
C. rimasqaykichikmantam willachkan.
Explicacin. Estas expresiones obedecen a la siguiente estructura:
Raz verbal + sqa + suf. nom. de persona + complemento (-ta, manta, qa) + V. Principal.
El tiempo de la forma verbal dependiente se refiere a una accin o estado pasado, o tambin
a algo presente; es pasado o presente con respecto al verbo principal.
Como podemos observar en los ejemplos, la forma dependiente despus del sufijo nominal
de persona (formas posesivas) puede llevar el sufijo de tpico -QA (si cumple la funcin de
sujeto), el -TA (acusativo, si cumple la funcin de objeto) o el sufijo -MANTA
(complemento circunstancial de tema, causa, etc).
- S Q A (funcin de objeto)
EL PASADO PROGRESIVO
Ejemplos:
mamakutam yanapachkarqaku.
imatataq ruwachkarqanki
Explicacin. El pasado progresivo se forma haciendo preceder el sufijo -CHKA a la
partcula que indica el tiempo pasado (-RQA o -RA). Estas formas as obtenidas pueden
interpretarse en la traduccin como el imperfecto progresivo o el pretrit progresivo.
S.
Durativo
Persona
TAQSA
- RQA
- RA
- ni
- nki
---- nchik
- niku
- nkichik
- ku
- CHKA
Equivalente Esp.
S.
tiempo
R.
Verbal
taytanta...........................................................
..............................qayna punchaw..................
maestrunkuta...................................................
........................chisi........................................
.(oqayku)
wawqeykuta...................................................
............................qaynimpa punchaw.............
paninchikta.....................................................
.........................qayna killa.............................
.................................................(oqa)...........
b. turinpaqmi hatun wasita maskachkarqa.
............................................................ruway
.......................chay........................................
paninkupaq....................................................
................................tiyanata.........................
amiguykupaq.................................................
...............................................................apay
............................................takllata................
wawqeypaq....................................................
III. Conteste las siguientes preguntas:
1. maypitaq warmakuna karqaku.
imatataq ruwachkarqaku
2. imatataq qayna wata estudiarqankichik
hayka unaytaq estudiachkarqankichik
3. maymantataq hamurqanki
piwantaq hamurqanki.
4. imatataq maskachkarqaku
maypitaq maskachkarqaku
5. maypitaq Juanta tarirqankichik
sapallantachu tarirqankichik
6. maytataq qayna punchaw rirqanchik
sapallanchikchu rirqanchik
7. pitataq yanapachkarqaku
tukuy punchawchu yanapachkarqaku
8. maykamataq chayarqanki
imatataq maskachkarqanki wakman rinaykipaq,
9. imataq llaqtapi karqa.
achka runakunachu richkarqaku
FORMA DEL NARRATIVO SORPRESIVO
Ejemplos:
tayta Tomaspa wasinmanpas yaykusqa suwa qayna killa.
Ar, llapa imanta apasqaku, animalchankunata wauchisqaku.
R. Verbal
S. Narrativo S.
Persona
PUU - SQA
- ni
- nki
----- nchik
- niku
- nkichik
- ku
Explicacin. Esta forma verbal puede expresar hasta tres cosas: Sorpresa, la
irresponsabilidad del sujeto en relacin con algo ocurrido en el pasado y el conocimiento de
algo por testimonio ajeno.
- S Q A, EXPRESANDO SORPRESA
I. Ejercicio de repeticin:
I. Ejercicio de sustitucin:
a. machasqamantam chayta rimasqani
(qam)
machasqamantam chayta rimasqanki.
(pay)
machasqamantam chayta rimasqa
(qamkuna)
machasqamantam chayta rimasqankichik
(paykuna)
machasqamantam chayta rimasqaku
(oqanchik)
machasqamantam chayta rimasqanchik
(oqayku)
machasqamantam chayta rimasqaniku.
b. puusqamantam parlasqanki.
(pay)
puusqamantam parlasqa.
(qamkuna)
puusqamantam parlasqankichik
(oqanchik)
puusqamantam parlasqanchik
(paykuna)
puusqamantam parlasqaku.
(oqayku)
puusqamantam parlasqaniku.
c. mana munaspallam asnuchayta wauchisqani
(allqo)
mana munaspallam allqochayta wauchisqani
(misi)
mana munaspallam misichayta wauchisqani
(kuchi)
mana munaspallam kuchichayta wauchisqani
(ua)
mana munaspallam uachayta wauchisqani
(oveja)
mana munaspallam ovejachayta wauchisqani.
II. Ejercicio de respuestas fijas.
a. Ejemplo: imaynampim yarqaman urmaykunqanki
machasqamantam (yarqaman) urmaykusqani.
1. imaynampim mayuman urmaykurqankichik
machasqamantam (mayuman) urmaykusqaniku
(escuela wasi)
(estudiay)
(runasimi)
(Abankaypi llamkay)
(tawa killantin)
(diciembre killa tukuy)
Narrativo sorpresivo
machasqamantam yarqaman
urmaykuni.
machasqamantam yarqaman
urmaykusqani.
animalchankunatam wauchinku.
animalchankunatam wauchisqaku.
mamanqa payachaam.
Presente perfectivo
Manam yuraqchu. yanam.
manam qatqechu. miskim.
manam sasachu. facilmi.
puusqamqantam ruwasqaykuta
rimaniku.
kaypim puuni.
panten ukupim achikyaniku.
Pretrito
wawa kaspam rirqaniku.
qamkunam chaytaqa ruwarqankichik.
manam maytapas rirqachu.
qayna watam waukurqa.
unaymi llamkarqaniku.
kimsa killantinmi estudiarqaku.
sapa punchawmi escuelataqa rirqaku.
manam imatapas mikurqakuchu.
qonqaymantam waukurqa.
achka watantinmi kaypiqa yacharqaku.
tukuy tutam upiarqaku.
achikiaytam lloqasirqankichik.
Narrativo sorpresivo
manam yuraqchu. Yanam kasqa.
manam qatqechu. miskim kasqa.
manam sasachu. facilmi kasqa.
puusqamantam ruwasqaykuta
masqaniku.
kaypim puusqani.
panten ukupi achikyasqaniku.
Narrativo sorpresivo
wawa kaspas rirqaniku.
qamkunas chaytaqa ruwasqankichik.
manas maytapas risqachu.
qayna watas qaukusqa.
unaysi llamkasqaniku.
kimsa killantinsi estudiasqaku.
sapa punchawsi escuelataqa risqaku.
manas imatapas mikusqakuchu.
qonqaymantas waukusqa.
achka watantinsi kaypiqa yachasqaku.
tukuy tutas upiasqaku.
achikiaytas lloqsisqankichik.
- S Q A (expresivo de locacin)
Ejemplos:
- .. huknintaataq hina wauchsqallanpi saqesqa.
- imanasqataq mana kasqayman hamunkichu.
- kikin yachasqaykichik wasipim paypas yachan.
Explicacin Si recordamos la nominalizacin con -SQA (en sus funciones de sujeto, de
objeto y de circunstancial), veremos que aqu tambin est cumpliendo la misma funcin de
nominalizador, expresando la circunstancia de lugar, ya sea que exprese locacin (con -PI),
procedencia (con -MANTA), lmite espacial, etc. Acorde con esto, tendremos las siguientes
posibilidades:
llamkasqaypi: en lugar donde trabajo o (donde trabaj)
llamkasqayman o llamkasqayta: al lugar donde trabajo.
llamkasqaymanta: del lugar donde trabajo.
llamkasqaykama: hasta el lugar donde trabajo.
Para indicar la persona nos valdremos de los sufijos nominales de persona; y el tiempo
indicado por esta forma, o presente o pretrito.
1. Efecte las sustituciones indicadas:
a. llamkasqay llaqtapim reqsirqani
llamkasqan llaqtapim reqsirqa
llamkasqanku llaqtapim rersirqaku
llamkasqayku llaqtapim rersirqaniku
llamkasqayki llaqtapim rersirqanki
llamkasqanchik llaqtapim rersirqanchik.
(pay)
(paykuna)
(oqayku)
(qam)
(oqanchik)
(pay)
(paykuna)
(oqanchik)
(oqa)
TIEMPO PRESENTE.
Raz Verbal
ACTOR - OBJETO
- wankichik ------------------ - (y) kiku
(Uds. a mi)
(nos a ti)
TIEMPO FUTURO
Raz Verbal
ACTOR - OBJETO
- wankichik ------------------ s (q) aykiku
YANAPA
- wanqaku ------------------- sunki (paykuna)
(ellos a mi)
(ellos a ti)
(qamkuna - oqata)
(paykuna - oqata)
(paykuna - qamta)
(qamkuna - oqata)
(paykuna - qamta)
(oqayku - qamta)
(paykuna - oqaman)
(oqayku - qanman)
(paykuna - qanman)
III. Responda las siguientes preguntas: primero con las sugerencias y despus
libremente:
a. pikunataq yanapasunki (warmakuna)
warmakunam yanapawanku
sapa punchawchu paykuna yanapasunki (martes punchaw)
manam, martes punchawllam yanapawanku.
imapim paykunaqa yanapasunki (chacra tarpuy)
chacra tarpuypim yanapawanku.
allintachu paykuna yanapasunki (ar)
ar, allintam yanapawanku.
b. maymatam uyariwankichik (kay)
kaymantam uyarikiku
sapa punchawchu uyariwankichik (sbado punchawkunalla)
sbado punchawkunallam uyarikiku.
allintachu uyariwankichik (ar)
ar, allintam uyarikiku.
c. qollqeta qoykikuchu (ar)
ar, qollqetaqa qowankichikmi
haykatam qoykiku (waranqa soles)
waranqa solestam qawankichik.
imapaqtaq chay qollqetaqa qoykiku (pachay rantinaypaq)
TRADUZCA AL QUECHUA
Ejemplos:
Ar, qam nakapuway, yachankichu
taytaypaq pachata rantipamusaq.
manachu monanki iskay kimsa kullu
kuchupuwayta.
Explicacin. Normalmente un verbo transitivo quechua nos hace sobrentender siempre un
objeto directo, de ah que las formas "rantisaq", "yanapasaqku", "ruwani", etc., se entienden
como: "lo comprar o la comprar", "lo ayudaremos o la ayudaremos", "lo hago o la hago",
etc. Pero, si a cada una de las formas le aplicamos el sufijo -PU: rantipusaq, ruwapusaq y
ruwapuni, estaremos haciendo referencia adems a un beneficiario (que en estos casos es la
3era. persona), de tal modo que los equivalentes sern: "se lo (la) comprar", "se lo (la)
haremos" y "se lo (la) hago". Si el beneficiario es la 2da. persona, la 1ra u otra, nos
valdremos de los sufijos de actor objeto. As, si tomamos el verbo RUWAY: hacer,
tendremos las siguientes posibilidades de combinacin (en futuro):
ruwasaq: lo har
ruwapusaq: se lo har
ruwapusayki: te lo har
ruwapuwanqa: me lo har
ruwapuwanki: me lo hars.
ruwapusunki: te lo har.
ruwapuwankichik: me lo harn (Uds. por mi o para mi)
ruwapusaykiku: te lo haremos, etc. y con todos los sufijos de actor
objeto que conocemos y conoceremos despus.
Debemos agregar adems, que el *PU, no solo har referencia al beneficiario, sino tambin
a la persona que resulta afectada por la accin del sujeto (ejemplo: con el verbo Pakiy:
romper) e inclusive la persona por quien (o en cuyo lugar) hacemos algo; ejemplo: kay
cartachallayta qellqaykapullaway.
(pay-qampaq)
(oqa-qampaq)
(qamkuna-oqapaq)
(paykuna-oqapaq)
(oqayku-qampaq)
(paykuna-qampaq)
(oqayku-paypaq)
(paykuna-paypaq)
(pay-qampaq)
(oqa-qampaq)
(oqayku-qampaq)
(paykuna-oqapaq)
(qamkuna-oqapaq)
(paykuna-paypaq)
(oqanchik-paypaq)
(qam-oqapaq)
(pay-wawaykita)
(paykuna-wawayta)
(qamkuna-wawayta)
(paykuna-wawanta)
(qam-wawanta)
(qamkuna-wawanta)
Ejemplos:
A). Ar, qam nakapuway, yachankichu.
kaypi yanapawaychik
imallatapasya qowayku
Albertu yanapawachun.
Pachak solesta qowachunku.
B). Manam yanapawayta munanchu
Manam yanapuwaykuta munanchu
Manam pusayta atikichu.
Explicacin. Los sufijos direccionales en imperativo presentan formas especiales; estas
aparecen en los ejemplos A), y damos sus equivalente espaoles a continuacin:
yanapaway - Aydame o aydeme (formal o fam.)
yanapawaychik - aydenme.
yanapawayku - aydanos
yanapawachun - que me ayude.
yanapawachunku - que me ayuden.
Dos de estas formas (-way y -wayku) pueden aplicarse a una raz verbal que dentro de la
oracin funciona como objeto de otro verbo, de tal modo que: "manam yanapawayta
munanchu" y "manam yanapawaykuta munanchu", equivalen respectivamente a: "no quiere
ayudarme" y "no quiere ayudarnos, las otras posibilidades de sufijos direccionales en este
tipo de construccin son las siguientes:
"manam yanapayta atisunkichu
--- No puede ayudarte
manam yanapawayta
atinchu
(qam-oqaykuta)
(paykuna-oqaykuta)
(qamkuna-oqaykuta)
(Mara-oqaykuta)
(pay-qamta)
(pay-oqata)
(qamkuna-oqata)
(paykuna-oqata)
(paykuna-qamta)
(oqayku-qamta)
Pretrito
qowarqanki
qorqayki
qowarqa
qosurqanki
qowarqankichik
qorqaykiku
qowarqaku
Pret. Progresivo
suyawachkarqanki
suyachkarqayki
suyawachkarqa
suyasuchkarqanki
suyawachkarqankichik
suyachkarqaykiku
suyawachkarqaku
Narrativo sorpresivo
Apawasqanki
Apawasqa
Apasusqanki
Apawasqankichik
apawasqaku
Explicacin. La forma como se combinan los sufijos direccionales con las partculas que
indican un tiempo especfico se d en el cuadro de arriba, donde podemos observar los
regular de la posicin de cada uno de ellos, como debemos recordar, aqu no se dan todava
todas las posibilidades de direccionales, solamente presentamos las formas conocidas hasta
ahora.
I. Cambie el verbo de cada oracin que se le d, del presente al presente progresivo, al
pretrito y al pretrito progresivo. Siga el ejemplo:
a. imatataq qowanki
imatataq qowachkanki
imatataq qowarqanki
imatataq qowachkarqanki
manachu uyariwanki
imamantataq tapuwanki
rikuwankichu chaymanta
imawantaq hampiwanki
qamchu yanapawanki
b. paymi tratawan
paymi tratawachkan
paymi tratawarqa
paymi tratawachkarqa
haykatam pagasuchkanki
haykatam pagasurqanki
haykatam pagasuchkarqanki
paychu hampisunki
Albertum maskasunki
maykamataq apasunki
hanaymantam hayasunki
manam tapusunkichu.
II. Conteste las siguientes preguntas:
a. uyariwachkankichu
allintachu uyariwachkanki
maymantataq uyariwachkanki
qayna punchawpas uyariwarqankichu
piwantaq uyariwarqanki
b. suyawachkanraqchu
maypitaq suyawachkan
sapallanchu suyawachkan
imapaqtaq suyawachakan
chisipas suyawarqachu
c. oqachu maqachkayki
imanasqataq maqachkaykiqa
oqallachu maqachkayki
imanasqataq payqa maqasuchkanki.
d. pitaq runasimita yachachisuchkanki
maypitaq yachachisuchkanki
sapa punchawchu yachachisuchkanki
maymanta runasimitataq yachachisuchkanki
paupunichu castellanotapas yachachisurqanki.
III. Use estas mismas preguntas en los otros tiempos:
IV. Traduzca al Quechua:
1. Cunto te d ayer?
2. Te estuvo esperando desde el medio da
3. Nunca me escribi.
4. Te estoy esperando desde hace rato.
5. Cunto me estas dando para la carne?
6. Porqu te insult?
7. Mara me estuvo lavando la ropa.
8. Qu te cont de sus hijos?
9. Yo no te ped nada.
10. De qu te estuvo curando?
11. Me doli toda la noche.
12. Te estuvo ardiendo?
Ejemplos:
A) Sinchitam paramuchkan.
(rupay)
B) Use el direccional -MU al hacer el cambio. Siga el ejemplo.
Huamangapiqa sinchitam paran.
KAYPIQA SINCHITAM PARAMUN.
Qayna punchawqa tumpallatas chirisqa.
Qayna punchawqa tumpallatas chirimusqa.
Abankaypiqa ritichkanchu.
KAYPIQA RITIMUCHKANCHU.
Chisiqa qasarqachu.
CHISIQA QASAMURQACHU.
Manam kanankama paranchu.
MANAM KANANKAMA PARAMUNCHU.
Puunaykamachu ritirqa.
PUUNAYKAMACHU RITIMURQA.
Achikyaytam puyuchkarqa.
ACHIKYAYTAM PUYUMUCHKARQA.
Imay killapitaq aswanta qasan.
IMAY KILLAPITAQ ASWANTA QASAMUN.
Leqley leqleytas parasqa.
LEQLEY LEQLEYTAS PARAMUSQA.
Qayna wata sinchitachu wayrarqa.
QAYNA WATA SINCHITACHU WAYRAMURQA.
Tukuy tutantinmi pararqa.
TUKUY TUTANTINMI PARAMURQA.
Amaly rupanman.
AMALAY RUPAMUNMAN.
Amaly paranman.
AMALAY PARAMUNMAN.
Ojalaya rupanman.
OJALAYA RUPAMUNMAN.
Ojalaya qasanman.
OJALAYA QASAMUNMAN.
Taytaykiqa chayamunachu.
Pikunataq kayman yaykumurqaku.
Qamkunapas yaykumurqankichikchu.
Imamantaq yaykumurqankichik.
Maymantattaqsi chaytaqa apamusqaku.
Chayllatachus apamusqaku.
Haykaptaq mamayki kutimurqa.
Sapallanchu kutimurqa.
Imanasqataq chaylla kutimurqa.
Kay orastachu sapa punchaw lloqsimunku.
Mayor wawaykitachu icha sullka wawaykitachu kachamurqanki.
Maymantataq kallpamurqa.
Imay oratataq chayamurqankichik.
III. Con verbos de entrega.
A) Efecte las sustituciones indicadas.
a. Aychata haywaykamuway.
(yaku)
(kachi)
(pacha)
(qollota)
(tunaw)
b. Imatapas qomuway. (qamkuna-oqaman)
Imatapas qomuwaychik. (pay-oqaman)
Imatapas qomuwachun. (paykuna-oqaman)
Imatapas qomuwachunku.
B) Conteste como en el ejemplo. Use la sugerencia.
Ejemplo.
Imatataq haywamusayki (yanta)
YANTATA HAYWAMUWAY.
Imatataq qomusaykiku. (hacha)
- HACHATA QOMUWAYCHIK.
Imatataq haywamusunki. (tawna)
- TAWNATA HAYWAMUWACHUN.
Wisllatachu haywamusayki. (ar)
- AR, WISLLATA HAYWAMUWAY.
Mayqen wisllatataq haywamusayki. (hatun kaq) - HATUN KAQTA
HAYWAMUWAY)
Timpusqa yakutachu icha chiri yakutachu haywamusqaykiku.
CHIRI YAKUTA HAYWAMUWAYCHIK.
Puupi kaqtachu icha mankapi kaqtachu haywamuwaychik.
MANKAPI KAQTA HAYWAMUWAYCHIK.
Qoqo pachatachu icha chaki pachatachu qomusunki.
CHAKI PACHATA QOMUWACHUN.
Qayna punchaw taqsasqanchikyachu icha kunan taqsasqanchiktachu qomusunki.
KUNAN TAQSASQANCHIKTA
QOMUWACHUN.
Kulli saratachu icha almidn saratachu haywamusqayki.
ALMIDON SARATA HAYWAMUWACHUN.
- Pichanata rantimuchun.
- Joseyta tapumuchun.
- Mamanman willamuchun.
- Wawqenman nimuchun.
- Paqayta pallamuchun.
- Molleta huumuchun.
- Triguta kutamuchun.
c. Taytakutam yanapamunqaku.
Vamos a ir a buscar a nuestro padre.
Voy a ir a estudiar quechua.
Va a ir a hablar con Miguel.
Van a ir a coger tunas.
Vamos a ir a cortar esos rboles.
- Taytaykutam maskamusaqku.
- Runasimitam estudiamusaq.
- Miguelwanmi parlamunqa.
- Tunastam pallamunkichik.
- Chay sachakunatam
kuchumusaqku.
Voy a ir a sembrar el maz.
- Saratam tarpumusaq.
Van a ir a buscar semilla.
- Muyatam maskamunqaku.
Va a ir a ayudar a su hermano.
- Wawqentam yanapamunqa.
Vamos a ir a preguntarle precisamente de eso. Chaymantapunim
tapumusunchik.
Tiempo Presente
R. V.
Uyari
Actor Objeto
- wankiku
(t a nos)
- wanchik
(el a nos. I.)
- wanku
(l a nos E.)
Tiempo Futuro
R.V.
Actor Objeto
- (y) kichik
(yo a Uds.)
(Id.)
- sunkichik
(l a Uds.)
Qaya
- wankiku
(t a nos)
- wasun (chik)
- wanqaku
(l a nos. E.)
- s (q) aykichik
(yo a Uds.)
Id.
- sunkichik
(l a Uds.)
Explicacin. Para completar la relacin de los sufijos direccionales, presentamos las formas
que expresan actor singular y objeto plural. Podemos observar que las formas -wankiku (t
a nos) y -sunkichik (l a Uds.) son vlidas tanto para el presente como para el futuro.
FORMAS DEL PRESENTE
I. Efecte las sustituciones indicadas.
a. Uyariwankikuchu chaymanta.
(rikuy, qaway, musyay, tapuy)
b. oqaqa manam reqsikichikchu.
(hikutay, qaqay, mikuchiy, yachachiy, uyariy)
c. Payqa allintam yanupuwanchik.
(seray, uyway, ruway, taqsay, parqoy)
d. Sapa punchawmi maskawanku.
(qqyay, llamkachiy, tapuy, qawapuy, manuy)
e. Chay warmaqa kuyasunkichikmi.
(yuyay, reqsiy, uyariy, llakikuy, nesitay)
II. Exprese las relaciones indicadas tomando como base la oracin modelo.
a. Hayka unayataq reqsiwankiku.
(Pay-oqaykuta)
Hayka unayataq reqsiwanku.
(pay-qamkunata)
Hayka unayataq reqsisunkichik
(oqa-qamkunata)
Hayka unayataq reqsikichik.
(pay-oqanchikta)
Hayka unayataq reqsiwanchik.
b. Imatataq oqaqa qoykichik.
Imatataq qamqa qowankiku.
Imatataq payqa qosunkichik.
Imatataq payqa qowanchik.
Imatataq payqa qowanku.
(qam-oqaykuman)
(pay-qamkunaman)
(pay-oqanchikman)
(pay-oqaykuman)
(pay-oqaykuta)
(oqa-qamkunata)
(pay-oqanchikta)
(pay-qamkunata)
(qam-oqaykuta)
(Rosa-qamkunapaq)
(oqa-qamkunapaq)
(Elisa-oqanchikpaq)
(qam-oqaykupaq)
Pte. Progresivo
Niwachkankiku
Nichkaykichik
Niwachkanchik
Niwachkanku
Nisuchkankichik
Pretrito
Niwarqankiku
Nirqaykichik
Niwarqanchik
Niwarqaku
Nisurqankichik
Pretrito Progresivo
Niwachkarqankiku
Nichkarqaykichik
Niwachkarqanchik
Niwachkarqaku
Nisuchkarqankichik
Narrat. Sorpresivo
Niwasqankiku
---------------Niwasqanchik
Niwasqaku
Nisusqankichik
(oqa-qamkunata)
(pay-oqaykuta)
(pay-oqanchikta)
(qam-oqaykuta)
(oqa-qamkunata)
oqam riki tratachkarqaykichik, manachu yuyankichik.
b. Tukuy Enero killantinmi yanapawachkarqaku.
(pay-qamkunata)
Tukuy enero killantinmi yanapasuchkarqankichik.
(qam-oqaykuta)
Tukuy enero killantinmi yanapawachkarqankiku.
(pay-oqanchikta)
Tukuy enero killantinmi yanapawachkarqanchik.
(oqa-qamkunata)
Tukuy enero killantinmi yanapachkarqaykichik.
VI. Conteste las siguientes preguntas.
Yanapasuchkarqankichikchu.
Imapitaq yanapasuchkarqankichik.
Justinachu uyariwachkarqaku.
Maymantataq uyariwachkarqaku.
oqachu yachachichkarqaykichik.
Imatataq yachachichkarqaykichik.
Maskawachkarqanchikchu.
Imapaqtaq maskawachkarqanchik.
Qayawachkarqankikuchu.
Imapaqtaq qayawachkarqankiku.
VII. Cambie cada una de las siguientes expresiones a los tres tiempos que se le
ejemplifican.
Ejemplo:
Haykatam qowanku.
- Haykatam qowachkanku.
- Haykatam qowarqaku.
- Haykatam qowachkarqaku.
Sapa punchawmi maskasunkichik.
Manam oqachu chaymantaqa tapuykichik.
Llaqtata rinanchikpaqmi maskawanchik.
Imapaqtaq kay qollqetaqa qowankiku.
aqamantam qayaykichik.
Chay warmam uyariwanchik.
Pitaq qayasunkichik.
Maypitaq chay runa suyawanku.
Qamqa manam imapipas yanapawankikuchu.
Allintachu rikuwankiku.
Imamantataq tapusunkichik.
Pitaq maskawanku.
Imanasqataq tratasunkichik.
Imatataq manuwanchik.
1. oqayku maqaykiku qamkunata. (Nos. a Uds.)
(IMAWANTAQ TAQSAKUCHKANKI)
III. Al contestar, use una construccin reflexiva.
Ejemplo:
Pitaq hampichkan.
MANAM PIPAS HAMPINCHU, KIKILLANMI HAMPIKUCHKAN.
1. Pitaq pachanta serapun.
MANAM PIPAS SERAPUNCHU, KIKILLANMI SERAKUN.
2. Pitaq kay wawata pachachirqa.
MANAM PIPAS PACHACHIRQACHU, KIKILLANMI PACHAKURQA.
3. Pitaq aqchasunki.
MANAM PIPAS AQCHAWANCHU, KIKILLAYMI AQCHAKUNI.
4. Pitaq pisqokunapaq qesachapun.
MANAM PIPAS QESACHAPUNCHU, KIKILLANKUM QESACHAKUNKU.
5. Piataq wasikita pichapusunki.
MANAM PIPAS PICHAPUWANCHU, KIKILLAYMI PICHAKUNI.
6. Pitaq chay sombrerotaqa churachirqa.
MANAM PIPAS CHURACHIRQACHU, KIKILLANMI CHURAKURQA.
7. Pitaq punkuta kicharqa.
MANAM PIPAS KICHARQACHU, KIKILLANMI KICHARURQA.
8. Pitaq qayna punchaw upachisunki.
MANAM PIPAS UPACHIWANCHU, KIKILLAYMI UPAKUNI.
9. Pitaq pachaykita serapusunki.
MANAM PIPAS SERAPUWANCHU, KIKILLAYMI SERAKUNI.
10. Pitaq taqsapuchkan.
MANAM PIPAS TAQSAPUCHKANCHU, KIKILLANMI TAQSAKUCHKAN.
IV. Aplique el sufijo -ku, para suavizar el imperativo.
Ejemplo
Kaychapi tiyay.
- kaychapi tiyakuy.
1. Samaychika.
- Samakuychika.
2. Yaykuy.
- Yaykukuy.
3. Samachuna.
- Samakuchuna.
4. Wasi ukupi samachunku.
- Wasi ukupi samakuchunku.
5. Qonqoraychik.
- Qonqorakuychik.
6. Upyasuna.
- Upyakusuna.
7. Puuya.
- Puukuya.
8. Upallaychika.
- Upallakuychika.
9. Upallay.
- Upallakuy.
10. Yaykuchunku.
- Yaykukuchunku.
11. Kaypi taqsay.
- Kaypi taqsakuy.
12. Sayariychik.
- Sayarikuychik.
13. Upallachuna.
- Upallakuchuna.
14. Samaya, tayty.
- Samakuya, tayty.
15. Upyaychik, upyaychik, baratullapi rantikuchkani. - Upyakuychik, upyakuychik,
baratullapi rantikuchkani.
V. Conteste las siguientes preguntas.
a. Onqosqachu kachkanki.
Hampikuchkankichu.
Iwawantaq hampikuchkanki.
Imamantataq hampikuchkanki.
Hayka unayataq kay hampiwan hampikuchkanki.
b. Warmakuna baakurqakuchu.
Maypitaq baakurqaku.
Kananqa baakuchkankuchu.
Mayupichu qochapichu baakuchkanku.
Sapa punchawchu baakunku.
c. Imanasqataq pakakuchkarqankichik.
Maypitaq pakakurqankichik.
Piwantaq pakakurqankichik.
Pimantataq pakakuchkarqankichik.
d. Sumaqtachu sierrapi warmikuna pachakunku.
Imaynatataq pachakunku.
Imawantaq weqawninkuta watakunku.
Hatun llaqtakunapi hinachu paykunaqa pachakunku.
Imatawantaq churakunku.
e. Kasarasqaachu kanki.
Piwantaq kasarakurqanki.
Maypitaq kasarakurqanki.
Fiestata ruwarqankichikchu kasarakunaykichikpaq.
Hayka uayataq kasarakusqaykimanta.
f. Kikillanchu punku kichakurun.
Imawantaq kichakurun.
Tutapichu icha punchawpichu kichakurarqa.
Imay oratataq escuela kichakun.
Tiendakunaqa imay oratataq kichakunku.
g. Pasakunkichikchu.
Maytataq pasakunkichik.
Imanasqataq pasakunkichik.
Sapallaykichikchu pasakunkichik.
oqaqa haykapsi pasakusaq.
h. Kikillaykichikchu pachaykichikta serakunkichik.
Kikillaykichiktaqchu taqsakunkichik.
Maypitaq taqsakunkichik.
Pitaq yanupusunkichik.
Pitaq wasikichikta pichapusunkichik.
Semanapi hayka kutitataq pichakunkichik.
i. Asikuchkarqakuchu.
Pimantataq asikuchkarqaku.
Qamkunapas asikurqankichikchu.
Imanasqataq asikurqankichik.
oqa asikuchkanichu..
j. (Conteste usando una forma imperativa)
Ejemplo:
Puukusaqachu.
- Ar, puukuya.
Samakusaqkuachu.
- Ar, samakuychika.
Tiyakunqaachu.
- Ar, tiyakuchuna.
Yayakukunqakuachu.
- Ar, yaykukuchunkua.
Lloqsikusaqachu.
- Ar, lloqsikuya.
Pasakunqaachu.
- Ar, pasakuchuna.
Ripukusaqkuachu.
- Ar, ripukuychika.
Pachakunqakuachu.
- Ar, pachakuchunkua.
Chutukunqaachu.
- Ar, chutukuchuna.
Upallakusaqkuachu.
- Ar, upallakuychika.
Hatarikusaqachu.
- Ar, hatarikuya.
VI. Traduzca al quechua.
1. Ya te lavaste los pies?
2. No quiere peinarse.
3. Ya te ests curando?
4. Me sal a mediados de mes.
5. Cmo as te mordiste la lengua?
6. Sintese en esa silla.
7. Ella misma se cose la ropa.
8. Ellos se visten muy bien.
9. Dicen que se fueron temprano.
10.Ellos se subieron al rbol.
11. Quin se lav aqu?
12. Fueron ustedes los que se pusieron ese sombrero.
13. Por qu se estaba enojando tu pap?
14. No te preocupes.
15. Nos asustamos mucho.
16.Nos fuimos temprano.
17. Amrrate bien.
18. Por qu te pusiste mi camisa?
19. Tienen verguenza por eso se ocultan.
20. Nadie se rio de l, por qu se averguenza?
21. Se golpe la cabeza en la puerta.
22. Por qu te ensucias tanto?
23. Por qu no se cura con la medicina que le d?
24. Cada uno se comi cinco panes.
Ejemplos:
a. Puuka muya.
Samakamuychika.
b. Taytaypaqmi pachata rantipamusaq.
Qollqenta qopamuy
Explicacin. Como podemos observar en los ejemplos, los sufijos -ku y pu que ya
estudiamos, camban en -ka y -pa respectivamente antes del sufijo -mu.
I. Efecte las sustituciones indicadas.
a. Yaw, Esteban, puukamuya.
Yaw, Esteban, samakamuya
Yaw, Esteban, tiyakamuya
Yaw, Esteban, pukllakamuya
Yaw, Esteban, llamkakamuya
Yaw, Esteban, yaykukamuya.
(Samay)
(tiyay)
(pukllay)
(Llamkay)
(yaykuy)
b. Amiguchaywanmi pukllakamurqani.
Amiguchaykuwanmi pukllakamurqaniku.
Amiguchankuwanmi pukllakamurqaku.
Amiguchanwanmi pukllakamurqa.
Amiguchaykiwanmi pukllakamurqanki.
(oqayku)
(paykuna)
(pay)
(qam)
(oqanchik)
Amiguchanchikwanmi pukllakamurqanchik.
c. Wak llaqtapiam llamkakamusaqku.
Wak llaqtapiam llamkakamusaq.
Wak llaqtapiam llamkakamunqaku.
Wak llaqtapiam llamkakamusunchik.
Wak llaqtapiam llamkakamunki.
Wak llaqtapiam llamkakamunqa.
Wak llaqtapiam llamkakamunkichik.
(oqa)
(paykuna)
(oqanchik)
(qam)
(pay)
(qamkuna)
II. Aplique la variante del sufijo -ku en cada uno de los casos
Ejemplo:
Wakpi puumuy. - WAKPI PUUKAMUY.
1. Makikichikta aymimuychik.
MAKIKICHIKTA AYWIKAMUYCHIK.
2. am oraa, mikumuchna.
AM ORAA, MIKUKAMUCHUNA.
3. Llaqtapim purimurqaniku.
LLAQTAPIM PURIKAMURQANIKU.
4. Maypitaq baakurqankichik.
MAYPITAQ BAAKAMURQANKICHIK.
5. Imanasqataq mana taytaykimanta qollqetaqa maamunkichu.
IMANASQATAQ MANA TAYTAYKIMANTA QOLLQETAQA
MAAKAMUNKICHU.
6. oqaykum chay qollqetaqa tarimurqaniku.
OQAYKUM CHAY QOLLQETAQA TARIKAMURQANIKU
7. Chirimuyata pallamuy.
CHIRIMUYATA PALLAKAMUY.
8. Tukuy punchawmi pukllamurqaku.
TUKUY PUNCHAWMI PUKLLAKAMURQAKU.
9. Kanan orakamachu puumurqankichik.
KANAN ORAKAMACHU PUUKAMURQANKICHIK
10. Tusuqkunatam qawamuchkarqaniku.
TUSUQKUNATAM QAWAKAMUCHKARQANIKU.
11. Paymanta maamuychik.
PAYMANTA MAAKAMUYCHIK.
12. Manachu pisipankichik, manachu achikyaykama tusumurqankichik.
MANACHU PIPANKICHIK, MANACHU ACHIKYAYKAMA
TUSUKAMURQANKICHIK.
13. Imatataq kaypi ruwachkan, samamuchuna.
IMATATAQ KAYPI RUWACHKAN, SAMAKAMUCHUNA.
14. Ama kaypi pukllaychikchu, hawapi pukllamuychik.
AMA KAYPI PUKLLAYCHIKCHU, HAWAPI PUKLLAKAMUYCHIK.
15. Juanpa wasimpim puumusqaniku.
JUANPA WASIMPIM PUUKAMUSQANIKU.
16. Mayllakuchkankuachu.
MAYLLAKAMUCHKANKUACHU.
17. Munasqaykichikta hapimuychik.
MUNASQAYKICHIKTA HAPIKAMUYCHIK.
18. Kikiny qarakuchun.
KIKINYA QARAKAMUCHUN.
19. Yaw warmakuna, aqchakuychika.
YAW WARMAKUNA, AQCHAKAMUYCHIKA.
20. Munasqankutam akllakurqaku.
MUNASQANKUTAM AKLLAKAMURQAKU.
VARIANTE DEL SUFIJO -pu ANTES DE -mu
I. Efecte las sustituciones indicadas.
a. Pachantam serapamuchkarqani. (taqsay)
Pachantam taqsapamuchkarqani (warkuy)
Pachantam warkupamuchkarqani. (limpiay)
Pachantam limpiapamuchkarqani (pataray)
EL -SQA NARRATIVO.
Ejemplo:
- Huk wallpas kasqa chiwchisapallaa.
- Huk llatapis huk warmi "manakuq risaq, resakuq risaq" nispan iglesiata risqa.
- Chayraykus allillamanta yaykusqa.
Explicacin. Esta forma verbal que ya conocemos en otros contextos, se usa en todas las
narraciones, en los cuentos particularmente, pero cabe aclarar que slo el narrador usa esta
forma para referirse a las acciones de los personajes del cuento; los personajes mismos -al
intervenir en un dilogo- usarn cualquier tiempo.
Huk wallpas kasqa chiwchisapallaa; huk punchawsi chay wallpatrigu muhuta tarikurusqa
hinaspas amiguchankunata nisqa: "pitaq kay muhuchata tarpurunman", nispa, misichaataq:
"oqaqa manam atinichu", nispas nisqa,allqochapas, kuchichapas, pavochapas
chaynallatataqsi contestasqaku, "oqaqa manam", "oqaqa manam", nispanku. "Nispachaqa
kikiypuni tarpukurusaq", nispas, yana wallpachaqa trigu muhuta tarpurusqa. Hinaptinsi
triguga sumaqllataa wiarusqa poqonankama."Triguyqa rutunapaq hinaam kachkan";
nispas wallpaqa kusikusqa, hinaspas kaqmanta allqochatapas, misichatapas, kuchichatapas,
pavochatapas tapusqa: "pitaq kay triguta ruturunman",nispa, pero awpaq kuti hinas
"oqaqa manam atinichu", nispa sapakama contestasqaku. "Chaypachaqa kikiypuni
rutukurusaq", nispas wallpachaqa chiwchichankunawan trigutaqa rutukurusaq", nispas
wallpachaqa chiwchichankunawan trigutaqa rutukurusqa. Rutuy tukuytaqa molinomanas
trigutaqa apana kasqa, hinaptinsi yapamanta llapan amigunkunata triguqa rutusqaam
kachkan, pitaq molinoman aparunman", nispa tapukusqa, hinallatataqsi contestasqaku,
awpaq kutikunapi hina; "nispachaqa kikiypuni aparusaq", nispas yana wallpachaqa
molinoman triguntaqa kutachinanpaq aparusqa. a trigu kutasqaa kaptinsi wallpachaqa
Ejemplos:
Allqoyoqchu kanki, piachu.
- Ar, piallaam.
Qaynimpa huk runa willawarqa suwallaa atoqmanta.
Qaway, tayty, ancha wira aycha, miskillaa chupipaq.
Explicacin. Uno de los modos de expresar el grado superlativo en quechua es aplicando la
secuencia -llaa despus de una raz adjetival; antes vimos otra forma de expresar esto
mismo (sufijo -su), y tambin podemos agregar que el uso del pre-adjetivo ancha nos da
este mismo sentido.
As, si tomamos el adjetivo karu, tenemos las siguientes posibilidades:
karusu, karullaa, ancha karu, y aun podemos duplicar el adjetivo para expresar lo mismo:
karu karu, karu karullaa.
I. Aplique la secuencia -llaa en cada caso.
Ejemplo:
Llaqtaykiqa karum kasqa.
Llaqtaykiqa karullaam kasqa.
1. Allqoykiqa piam kasqa.
ALLQOYKIQA PIALLAAM KASQA.
2. Sumaqmi wasin, aw?
SUMAQLLAAM WASIN, AW?
3. Kay uvasqa miskim kasqa.
KAY AVASQA MISKILLAAM KASQA.
4. Mariapa turinqa onqosqam kachkasqa.
MARIAPA TURINQA ONQOSQALLAAM KACHKASQA.
5. Lima llaqtaqa hatu-hatunmi.
LIMA LLAQTAQA HATU-HATUNLLAAM.
6. Chay sipasqa miskitam takin.
CHAY SIPASQA MISKILLATAAM TAKIN.
7. Tullum Juampa kuchinkunaqa kasqaku.
TULLULLAAM JUAMPA KUCHINKUNAQA KASQAKU.
8. Payqa suma-sumaqtam awan.
Piachu allqoykichik.
Miskichu tunas kasqa.
Apuchu chay runakuna.
Qollqesapachu amiguyki.
Qellachu chay warmakuna kasqaku.
Maqllachu chay runa.
b. Ejemplo:
Qatqechu chay hampi kasqa.
Ar, qatqe-qatqellaam kasqa.
Sumaqchu Cuzco llanta kasqa.
Kallpasapachu chay runakuna kasqaku.
Chaninchu kasqa.
Hatunchu Lima llaqta kasqa.
Miskitachu riman.
Karupichu chay warmakuna yachanku.
Achkachu rirqaku.
c. Cambie al superlativo como en el ejemplo.
Ejemplo:
P. Chayqa ancha sasam
A. Chayqa sasallaam
P. Chayqa sasa-sasam.
A. Chayqa sasa-sasallaam.
Piam allqotam apachkanku.
PIALLAA ALLQOTAM APACHKANKU.
Karu-karumantam hamuchkaniku.
KARU-KARULLAMANTAAM HAMUCHKANIKU.
Sasa-sasatam riman.
SASA-SASALLATAAM RIMAN.
Pia-piam chay runaqa.
PIA-PIALLAAM CHAY RUNAQA.
Chay warmiqa chani-chanintam rantikun
CHAY WARMIQA CHANI-CHANINLLATAAM RANTIKUM
Achka-achkam hamusqaku.
ACHKA-ACHKLLAAM HAMUSQAKU.
Chay warmiqa llulla-llullam kasqa.
CHAY WARMIQA LLULLA-LLULLALLAAM KASQA.
LA FORMA HINA
Ejemplos:
Elisa
.rimaysapa..
b. oqapa hina qacham pachaykiqa kasqa.
Paypa..
..wiswi.
..qanra.
paykunapa
..qellu..
Mariapa..
..yana..
Elisapa.
..yuraq..
Mamaypa.
..puka
III. Construya una nueva oracin haciendo funcionar la forma hina como comparativo.
Ejemplo:
Wasiyqa hatunmi. Paypa wasimpas hatuntaqmi.
Wasiyqa paypa hina hatunmi.
1. Kay waytaqa sumaqmi. Chay waytapas sumaqtaqmi.
Kay waytaqa chay wayta hina sumaqmi.
2. oqaykuqa wakcham kaniku. Qamkunapas wakchallataq kankichik.
oqaykuqa qamkuna hina wachkallam kaniku.
3. Llaqtaykipiqa sinchitam parasqa yunkapipas sinchitataqmi parasqa.
Llaqtaykipiqa yunkapi hina sinchitam parasqa.
4. Turikiqa piallaam kasqa. Turiypas piataqami.
(Turikiqa turiy hina piam kasqa)
5. oqaqa sinchitam llamkani. Paykunapas sinchitataqmi llamkanku.
(oqaqa paykuna hina sinchitam llamkani)
6. Taytaykiqa kallpasapam kasqa. Taytaypas kallapasapataqmi.
(Taytaykiqa taytay hina kallpasapam kasqa)
7. Wawaykunapa librunkunaqa mosoqmi. Wawaykikunapapas mosoqmi kasqa.
(Wawaykunapa librunkunaqa wawaykikunapa hina mosoqmi)
8. Kaypiqa alintam mikuniku. Wasiykupipas allintataqmi mikuniku.
(Kaypiqa wasiykupi hina allintam mikuniku)
9. Pachaykiqa qellum kasqa. oqapapas qellum.
Pachaykiqa oqapa hina qellum kasqa.
10. Escuelaykuqa hatunsum. Qamkunapapas hatuntaqmi kasqa.
(Escuelaykuqa qamkunapa hina hatunmi)
11. Taytaykiqa machuchaam kasqa. Taytaypas machuchaataqmi.
(Taytaykiqa taytay hina machuchaam kasqa)
12. Kay wasikunaqa adobemantam kasqaku. Sierrapi wasikunapas
adobemantataqmi.
(Kay wasikunaqa sierrapi wasikuna hina adobemantam kasqaku)
13. Chay warmaqa qellam kasqa. Qampas qellataqmi kanki.
(Chay warmaqa qam hina qellam kasqa)
Ejemplos:
Ama suyachiwaykuchu.
Chaysi riki kanan llaqtan-llaqtan alman purin, runakunata manachachin.
Hamuychik kayninta, oqa reqsichisaykichik.
Manam lloqsichisaykichikchu..
Ama mikuchiychu.
Explicacin. El sufijo chi es un sufijo verbal; expresa la idea de causalidad, pero no al
modo de rayku (que ya conocemos) sino dando a entender que el sujeto es el causante de
la accin de otra u otras personas; especialmente en la forma negativa, y con sufijos
direccionales, podemos expresar por medio del chi la idea de permitir o no permitir algo.
Este sufijo tiene la propiedad de convertir los verbos intransitivos en transitivos, y algunos
transitivos en otro tipo de transitivos.
Ejemplos:
Wauy
= morir
- wauchiy = matar.
Waqay
= llorar
- waqachiy = hacer llorar.
Samay
= descansar - samachiy
= hacer descansar.
Ruway
= hacer
- ruwachiy
= mandar hacer.
Takiy
= cantar
- takichiy
= hacer cantar.
Yanuy
= cocinar
- yanuchiy
= hacer cocinar.
I. Efecte las sustituciones indicadas.
a. Wawakunatam pukllachichkaniku.
(puuy, takiy, pacha, samay, maskay)
b. Pitaq chakraykipi llamkachichkan.
(hallmay, parqoy, tarpuy, yapuy, michkay, rutuy).
c. Manam mikuchisaykichu.
(lloqsiy, samay, puuy, akariy, maqay)
d. Manam llamkachisaykichu.
(oqa-qamkunata)
(pay-oqata)
(pay-oqanchikta)
(pay-qamta)
(oqayku-qamta)
II. Aplique el sufijo chi en su posicin correcta, y haga los cambios que crea
conveniente dentro de la frase.
Ejemplo:
Warmakunam llamkachkanku.
WARMAKUNAM LLAMKACHICHKANKU.
WARMAKUNATAM LLAMKACHICHKANKU.
1. Maypitaq kachita rantimunki
MAYPITAQ KACHITA RANTICHIMUNKI.
2. oqallam taytaytaqa hampirqani.
OQALLAM TAYTAYTAQA HAMPICHIRQANI.
3. Karumantam yakutaqa apamuniku.
KARUMANTAM YAKUTAQA APACHIMUNIKU.
4. Piwantaq cuchikita nakarqanki.
PIWANTAQ KUCHIKITA NAKACHIRQANKI.
5. Gregoriam chaypiqa puurqa.
GREGORIAM CHAYPIQA PUUCHIRQA.
6. Wasikichikta allichankichikachu.
WASIKICHIKTA ALLICHACHINKICHIKACHU.
7. Kaychapim tiyasunchik.
KAYCHAPIM TIYACHISUNCHIK.
8. Sapa punchawmi estudianiku.
SAPA PUNCHAWMI ESTUDIACHINIKU
9. Juanwanmi tapumurqaniku.
JUANWANMI TAPUCHIMURQANIKU.
10. Pitaq wak sachakunata kachuchkan.
PITAQ WAK SACHAKUNATA KUCHUCHICHKAN.
11. Manam imawanpas sanuyayta atinichu.
MANAM IMAWANPAS SANUYACHIYTA ATINICHU.
12. Imanasqataq mana punkutaqa kichankichu.
IMANASQATAQ MANA PUNKUTAQA KICHACHINKICHU.
13. Manam wauyta munanikuchu.
MANAM WAUCHIYTA MUNANIKUCHU.
14. Tayta Juanwanmi cartachata aparqaniku.
TAYTA JUANWANMI CARTACHATA APACHIRQANIKU.
15. Manam punkullamanpas lloqsinchu.
MANAM PUNKULLAMANPAS LLOQSICHINCHU.
16. Imawantaq pukllarqankichik.
IMAWANTAQ PUKLLACHIRQANKICHIK.
17. Manam waqanchu, kaypim oqaqa karqani.
MANAM WAQACHINCHU, KAYPIM OQAQA KARQANI.
18. Manam oqachu maqarqayki.
MANAM OQACHU MAQACHIRQAYKI.
d. Imatataq yanuchichkankichik.
Qamkunallapaqchu yanuchikuchkankichik.
Imanasqataq mana kikikichikqa yanukunkichikchu.
Imatataq qayna punchawqa yachikurqnkichik.
Piwantaq yanuchikurqankichik.
IV. Traduzca al quechua.
1. Quin hizo abrir la puerta?
2. Hoy mismo haremos empezar el trabajo.
3. Lo mand traer de la montaa.
4. Por qu lo asustaron a mi hijo?
5. Por qu no hierves primero el agua?
6. Ayer mandamos cosechar el trigo.
7. No te permitir llevar nada.
8. La hizo lavar en el ro.
9. De ninguna manera nos permitir salir.
10. Yo lo mand asar.
11. Lo hicimos curar en el hospital del pueblo.
12. Lo har trabajar hasta el medioda.
13. No lo revientes.
14. Estoy mandando hacer nidos para mis gallinas.
15. Por qu va a mandarte aprisionar?
EL CONDICIONAL
Ejemplos:
Atichwanchu patachi ruwayta, paqarin hallmaqkunaman mikuchinapaq.
Imanasqataq mana atinchikmanchu.
Ar, mamy, hikutaykuy, manachayqa penqawachwanchikmi, hinaspa
aynikuwanchikmanchu yapapi.
oqaykupas munaymanku chayna atn uchku ruwayta.
oqapas anchata munayman yaku haypayta.
Singular
Plural
Formas regulares
Formas irregulares
1. Llamkayman
2. Llamkankiman ---------------------------- llamkawaq
3 llamkanman
1. Llamkanchikman (I) ---------------------- llamkachwan (chik)
llamkaykuman (llamkaymanku) (E)
2. Llamkankichikman ---------------------- llamkawaqchik
3 llamkankuman (llamkanmanku)
manaa
Exxplicacin. Las formas regulares del condicional se forman agregando el sufijo man
despus de la flexin de persona; podemos observar que en la primera persona del plural
exclusivo y en la tercera del plural hay dos posibilidades. Las formas irregulares se
presentan slo en tres personas, segunda persona del singular y del plural y primera del
plural inclusivo; estas ltimas son ms usuales que sus correspondientes formas regulares.
En cuanto al sentido, coincide en gran parte con el condicional espaol, pero cabe aclarar
que en emuchos contextos el man expresa el verbo poder (en condicional) ms el verbo
que se da como raz. Ejemplo Suyaykuymanchu = Podra esperarlo?
I. Ejercicio de Repeticin.
Imatataq wakpiqa ruwayman
Manam imatapas qawawaqchu. (qawankimanchu)
Payqa piwanpas pelyanmanmi.
Pedroqa llamkasqankamam chayaruchwan (chik) (chayarunchikman)
Paywanqa manapunim llamkaykumanchu (llamkaymankuchu)
Imatataq sapallaykichiqa ruwawaqchik (ruwankichikman)
Paykunaqa maytapas chayarunkumanmi (chayarunmankum)
II. Efecte las sustituciones indicadas.
a. Manam qollqey kanchu, manam imatapas qoymanchu. (pay)
Manam qollqen kanchu, manam imatapas qonmanchu. (oqayku)
Manam qollqeyku kanchu, manam imatapas qoykumanchu. (paykuna)
Manam qollqenku kanchu, manam imatapas qonkumanchu. (oqanchik)
Manam qollqenchik kanchu, manam imatapas qochwanchu. (qamkuna)
Manam qollqekichik kanchu, manam imatapas qowaqchikchu.
b. Manam sapallayqa riymanchu. (paykuna)
Manam sapallankuqa rinkumanchu. (oqayku)
Manam sapallaykuqa riykumanchu. (pay)
Manam sapallanqa rinmanchu. (oqanchik)
Manam sapallanchikqa richwanchu. (qamkuna)
Manam sapallaykichikqa riwaqchikchu. (qam)
Manam sapallaykiqa riwaqchu.
c. Payqa hayka tantatapas mikunmanmi. (oqayku)
oqaykuqa hayka tantatapas mikuykumanmi. (paykuna)
Paykunaqa hayka tantatapas mikunkumanmi. (qam)
Qamqa hayka tantatapas mikuwaqmi. (oqa)
oqaqa hayka tantatapas mikuymanmi. (qamkuna)
Qamkunaqa hayka tantatapas mikuwaqchikmi. (oqanchik)
oqanchikqa hayka tantatapas mikuchwanmi.
d. Yanqataq allqo kanisunkiman. (oqata)
Yanqataq allqo kaniwanman. (payta)
Yanqataq allqo kaninman. (qamkunata)
Yanqataq allqo kanisunkichikman. (oqaykuta)
Yanqataq allqo kaniwankuman. (paykunata)
Yanqataq allqo kaninman.
PRESENTE
Taytaykiwanmi parlayta munani.
Manam chaytaqa rantinkuchu.
Haykaptaq llamkaq hamunkichik.
Chaytaqa manam mikullanikuchu.
Imatataq wakpiqa ruwanki.
Payllam wasintaqa yaykun.
Kayllapichu llamkayta munanku.
oqaqa utqayllam tariruni.
Ama chayta ruwaychu, Piakunmi.
Ama chayta ruwaychikchu,
maqarusunkichikmi
Paywanqa manam rimanikuchu.
Chay allqoqa kanikunmi.
Maytataq rinki.
Jueves punchawllam rinchik.
Payqa ratuchallam chayarun.
CONDICIONAL
Taytaykiwanmi parlayta munayman.
Manam chaytaqa rantinkumanchu.
Haykaptaq llamkaq hamuwaqchik.
Chaytaqa manam mikullaykumanchu.
Imatataq wakpiqa ruwawaq.
Payllam wasintaqa yaykunman.
Kayllapichu llamkayta munankuman.
oqaqa utqayllam tariruyman.
Ama chayta ruwaychu, piakunmanmi.
Ama chayta ruwaychikchu,
maqarusunkichikmanmi.
Paywanqa manam rimaykumanchu.
Chay allqoqa kanikunmanmi.
Maytataq riwaq.
Jueves punchawllam richwan.
Payqa ratuchallam chayarunman.
FUTURO
Manam imatapas qosaykichu.
Ama willaychikchu, piakunqam.
Manam qollqeyku kanchu, manam
imatapas apasaqkuchu.
Ama rupaypi tiyaychu, onqorunkim.
Ama pukllaychikchu, kunachallanmi
papacha chayramunqa.
Ama yaykuychu, allqonmi kanirusunki.
Pitaq triguta tarpurunqa.
Imatataq paqarin mikuyta munankichik.
Ama rumiwan chamqaychikchu,
waqrarusunkichikmi.
Manapunim wasintaqa yaykusaqkuchu.
Imawantaq asnuta watasaq.
Maypitaq seqoyninta pakarusun.
Tutapiqa manam tarinkichikchu.
Manapunim kutisaqkuchu,
pisipaypisipaymi kachkaniku.
Kanan wataqa manam habasta
tarpusaqkuchu.
CONDICIONAL
Manam imatapas qoykimanchu.
Ama willaychikchu, piakunmanmi.
Manam qollqeyku kanchu, manam
imatapas apaykumanchu.
Ama rupaypi tiyaychu, onqoruwaqmi.
Ama pukllaychikchu, kunachallanmi
papacha chayaramunman.
Ama yaykuychu, allqonmi kanirusunkiman.
Pitaq triguta tarpurunman.
Imatataq paqarin mikuyta munawaqchik.
Ama rumiwan chamqaychikchu,
waqrarusunkichikmanmi.
Manapunim wasintaqa yaykuykumanchu.
Imawantaq asnuta wataruyman.
Maypitaq seqoyninta pakaruchwan.
Tutapiqa manam tariwaqchikchu.
Manapunin kutiykumanchu,
pisipaypisipaymi kachkaniku.
Kanan wataqa manam habasta
tarpuymankuchu.
V. Traduzca al quechua.
1. Quin cosechara el trigo?
2. No vayas a salir.
3. No juegues con agua, podras enfermarte.
4. Cmo podramos llegar all?
5. No lo molestes, podra picarte.
6. En cuntos das podramos llegar a tu pueblo?
7. El lo terminara rpidamente, es muy trabajador.
8. Desearamos hablar con el maestro.
9. No volvera hasta pasado maana.
10. Iran ustedes a su casa o a su chacra?
11. Por qu no traes a tu hijo? El te lo curara.
12. No vayas a salir.
13. Yo no podria hacerlo.
14. No le toquen nada, podra enojarse.
15. Dnde nos encontraramos para hablar de ese asunto?
16. Ojal pudiera hablar.
17. Ojal que lleguemos temprano.
18. Ojal que hables con mi pap.
19. Ojal no estuviera enfermo.
20. Qu hara yo solo?
Raktaneqtam ruwapuwanki.
5. Tumpa llautam soqostaqa munaniku.
Llauneqtam soqostaqa munaniku.
6. Tumpa poqosqatam tunastaqa pallananchik.
Poqosqaneqtam tunastaqa pallananchik.
7. Tumpa miskillatam gustani.
Miskineqllatam gustani.
8. Tumpa llakisqatam rikuyki.
Llakisqaneqtam rikuyki.
9. Tumpa sinchitam qayna punchawqa paramurqa.
Sinchineqtam qayna punchawqa rupamurqa.
10. Tumpa sinkatam rikurqaniku.
Sinkaneqtam rikurqaniku.
IV. Conteste las siguientes preguntas; use neq con la sugerencia dada en cada caso:
Ejemplo:
Maypitaq rikurqankichik (wak)
Wakneqpim rikurqaniku.
1. Maymantataq rikurinqaku. (qorakuna)
Qorakunaneqmantam rikurinqaku.
2. Maykamataq chayarqankichik. (kullukuna)
Kullukunaneqkaman chayarqaniku.
3. Imaynatataq takinku. (sumaq)
Sumaqneqtam takinku.
D I A L O G O N 3
RUNASIMIMANTA
M. Miguel
A. Alonso
M. Kananqa ima ninkitaq
runasimimanta. Facilchu icha
sasachu.
A. Kananqa manam llumpay
sasaachu; achka
palabrakunataam
yachani.
M. achu tumpata rimayta atinkia.
A. Rimaytaqa manaraqmi atinichu.
M. Hayka punchawam kaypi
estudiachkanki.
A. Chunka punchawam. Huk
killamantawanqa allintaam
yachasaq.
M. Llumpaytachu sapapunchaw
estudiankichik.
A. Ar, achka achka kutitam
M.
A.
M.
A.
D I A L O G O N 4
TARPUY
T. Toms W. Muchacho
T. Imay oratataq tayta Juanpa
chakranman tarpuq
risunchik,hatariya warma!
W. achu oraa, taytay. Llumpay
tutaraq, manaraq qowayta atinichu.
T. Ama chayta niychu! apurawman
buwiskunata qatimuy wakman
rinanchikpaq.
W. Anri... taytay... anchata qellakuni
kay oras hatariyta.
LA SIEMBRA
T. Toms W. Muchacho
T. A qu hora iremos a sembrar a la
chacra de Don Juan? Levntate ya,
muchacho!
W. Ya es hora, seor? Est muy oscuro
todava, an no puedo ver.
T. No digas eso!; arrea rpidamente
los bueyes para ir all.
W. Bueno... seor... tengo mucha pereza
de levantarme a esta hora.
D I A L O G O N 5
J. Juan
D. Domingo
J. Imaynataq sarayki kachkan, tayty,
achu parqosqaa.
D. Manaraqmi, yakum manaraq
oqapaq haypanchu. Hamuq
sabadotam huktawan maakuq risaq.
J. Achachllawya, kanan timpuqa pisim
lliwpaq yaku, tayty.
D. Chaynam, tayty, qamqa
parqorunkiachu?
D I A L O G O N 6
J. Jos
P.Pablo
J. Ptaq kay orasta wasiyman hamun.
Llumpay tardia.
P. oqam kani. Punkullaykita kichay.
J. Imatataq maskachkanki kay orasta.
P. Hawa qoqo pampapi kay punchuta
tarini. Hapiy qampaq.
oqammanataq tantaykita qoway.
J. Mawkaa chay punchuqa, oqaqa
munani mosoqchatam.
P. Iskay tantallapaq qosayki. Ya
qawachkanmi.
J. Kaypi pichqa tanta kachkan, iskay
qampaq, iskay oqapaq, huk
allqopaq.
P. Allqoyoqchu kanki. Piachu.
J. Ar, piasum, wasiykuta kwidan,
chaymi tantata qoniku.
P. Tantata gustanchu allqoyki.
J. Ar, llapa imatam mikun; hatunsum.
P. oqapas mikuyta munani; chaki
punchutataq munani, lumpaytam
chirimuchkan.
J. Ar, qosayki chaki punchuta,
tantatapas qosayki. Imatawantaq
qam qowanki.
P. Chay qoqo punchullatam. Manam
qollqey kanchu.
J. Maypitaq llaqtayki. Riy wakman.
P. Manam atinichu, karusum, ama
qarqowaychu.
J. Tiyay chaypi, tantata maskasaq
Maypitaq tanta, Pitaq hapin tantata.
P. Allqoyki hapin kimsa tantata.
Maskay allqota.
J. Maypitaq chay suwa allqo.
P. Rikunia, ukuman rin tantakunawan,
kallpay!
J. Hamuy allqo! Pipaqtaq chay tanta.
Mana qampaqchu. Lloqsiy
hawaman!
P. Ama qatiychu allqochallata; hawapi
D I A L O G O No. 7
E. Enrique
S. Santos
E. Hayka cheqta papatataq apanki
rantikuq, tayty.
S. Manam llumpaytachu siu,
kananwataqa manam llumpaytachu
kosechani.
E. Imanasqa. Sumaqtataq oqaqa
qawani chakraykita.
S. Ar, pero urusapam papakuna,
chaymi wakillan allin rantikunapaq.
E. Hina urusqa papantinta kostalman
hinay, manachayqa manam
allintachu gananki.
S. Manam uruyoq papataqa
munanikuchu ninkum, hinaptin
aswanta perdeni.
E. Ama upa kaychu, sikinman churay
uruyoqkunata ama qawanankupaq.
S. Cirtu, hinaspa qollqesapa kasaq; ma,
llamakunaman kargasaq.
E. oqapas llaqtasaqmi. Imay oratataq
qam rinki kumpaakunanchikpaq.
S. Kanachallanmi, llamaykunaman
kargayta tukuspalla.
E. Nispachaqa oqapas llamaykunaman
kargasaq, chunka iskayniyoq
cheqtam oqapa kachkan.
S. Chunka iskayniyoq!, ancha achka,
Imaynapitaq qam rantikunki
cheqtata.
D I A L O G O N 8
T. Toms
A. Adela
T. Rimaykullayki, seora.
Imaynallataq kachkanki.
A. Buenos das, tayty, yaykukamuy.
Imaynampitaq wasillayman
hamunki.
T. Manam llumpay unaymantachu
hamuchkani, iskay
semanallamantam.
A. Ar, yayaniam.
T. Qespisqaa wasikiqa kasqa; ancha
sumaqta wasichakunki.
Haykapimantataq tukusqa kachkan.
A. Qepan semanallamantaraqmi; ancha
sasam wasichay.
D I A L O G O N 9
A. Antonio
J. Jacinto
D I A L O G O N 10
F. Felipe
E. Enrique
F. Maytataq illachkanki, tayty.
E. Ayakuchutam richkani
llamkanakuna rantipakuq.
F. oqapas waktam paqarin risaq,
taytaypaq pachata rantipamusaq.
E. Nispachaqa kumpaakusunchik.
F. Anri, allichamusaq llapa
imaykunata. Imay oratataq
lloqsisunchik.
E. Achka bultokunatachu apanki.
Allinta seranki, manachayqa
llikikunqam.
F. Ar, tayty, chaynatam ruwasaq.
Qamqa imakunatataq apanki.
E. oqaqa yantatam apasaq, Chaymi
kanallan achkata kuchumusaq,
manachu munanki iskay kimsa kullu
kuchupuwayta.
F. Manam atiymanchu, oqapas achkan
ruwanay, kostalkunam seranay...
J. Justina
A. Antonio
F. Adnde viaja, seor?
E. Estoy yendo a Ayacucho a comprar
herramientas.
F. Yo tambin ir all maana,
comprar ropa para mi padre.
E. Entonces, nos acompaaremos.
F. Bueno, arreglar todas mis cosas, a
qu hora saldremos?
A. Iskaytam...hukninta allintaa
mikusqa, huknintaataq hina
wauchis qallanpi saqesqa.
F. Nispachaqa chay wausqa
ovejakunata nakasunchik aychan
Ayakuchuman apananchikpaq.
A. Ar, qam nakapuway, yachankichu.
F. Anri, haykatataq pagawanki.
A. Chunka solesta qosaykiku, huk
ovejapa umantawan, allinchu.
F. Ar, allinmi, kanachallan qallarisaq,
apamuy kuchilluykita.
A. Tayty, kay aychaypaq
qowankichikchu huk palatawan
iskay pikota.
C. Manam, huk palatawan huk
pikollatam qosaykiku. Manam
llumpay allin aychachu.
A. Qaway, tayty, ancha wira aycha,
miskillaa chupipaq.
C. oqaqa vaca aychatam munani,
manam oveja aychataqa.
A. Nispachaqa huk lawta risaq, iskay
pikotam munani. Ratukama, tayty.
C. Ama... ama pasakuychu, anri,
qosaykikum.
A. Razonllam, tayty.
A. Antonia
A. Es razonable, seor.
A. Te daremos 10 soles ms la cabeza
de una oveja. Est ben?
F. S, est bien, empezar ahorita, trae
tu cuchillo.
A. Seor, me darn por esta carne dos
picos y una pala?
C. No. Te daremos slo un pico y una
pala. No es carne muy buena.
A. Mire, seor, una carne muy gorda,
muy agradable para la sopa.
D I A L O G O N 11
T. Tomasa
C.Clotilde
D. Dionisio
E. Elisa
onqoruwaq.
T. Manam mamy, costumbrasqaam
kani. aqakuchkanim fiestapaq.
A. Pero fiestapaqa achka
punchawraqmi faltan. Kananmantaqa
imanasqataq ruwachkanki.
T. Allin poqonanpaqmi, mana
timpuwan ruwasqaqa qamyallaam.
A. oqapas ruwakuytan pensachkani,
pero manaraqmi molleta tarinichu,
tayta Juansitutam mirqani
rantikuwananpaq. Pero
kutimunraqchu yunkamanta.
T. Tiempowanmi rantina molletaqa,
mamy, sumaqta nuyuchina hinaspa
timpuchina. Haykapiataq
chaykunata ruwanki.
A. oqaqa ratullan ruwarusaq.
Qaynawatapas as punchawllapim
qespichirqani.
T. Hikutay, mamy, wawaykikuna
chakran molleta huumuchunku,
hinaspa maqmapi
nuyuchichunkupuni.
C. Mamy, maqmakunata
qepichkasaqkunachu.
T. Ar, qepinaykichikam, manachayqa
mana qatuyoqmi kedarusunchik.
C. Mayladupitaq churamusaqku.
T. Escuela wasipa chinpanpikaq
sachapa sikinpi.
C. Ar, chaypim kusallaa. Qaynawata
chaypi, mama Mikaela karqa,
anchachuchpiakunqa.
T. Imanasqam piakunqaqa,
llallikuchun munaspaqa.
Apurawman apaychik, maqtakuna.
C. Anri, mama.
C. Sumaq aqa! Sumaq aqa! Ancha
allin mollewan rurasqa
Upiakuychik, upiakuychik! Bar
atullapi rantikuchkani...
D. Qamchu seora kaypi qayna watapas
rantikurqanki. Kay sacha sikinpim,
sumaq aqata qayna wata
upiaykurqani.
C. Awriki, sio. Imaynapitaq muranki.
E. Llullakusuchkankim, tayty, oqam
charpiqa rantikurqani, qatuytam chay
warmi llalliruwan. Hamuy oqapata.
D. Ar, chaytaqa musiachkarqaniam,
manaraqmi machasqachu kachkani.
E. aqamantaraqmi qayachkarqayki
hinaptin mana uyarimuwarqankiqa
chu.
D. Ma. qayna wata allinta rawarqanki,
kananpas chaynata qaraway.
E. Ar, nispachaqa. Imaynatataq
qaramuchkaykiman... Wak
warmiataq qawamuwachkan
piallaa.
D. Ama kasuychu, qasilla rantikuy
aqaykita.
D I A L O G O N 12
A. Anselmo
B. Bernardo
A. Haykapikamaraqtaq runasimita
kaypi estudianki. Manaraqchu
pisipanki.
B. Manaraqmi, iskay killatawanraqmi
kaypi estudiasaq. Allintam yachayta
munani. Ancha sasam, pero
sumaqmi yachanay.
A. Imanasqataq sumaqta runasimita
yachayta munanki. Kay llaqtapiqa
manam pipas runasimitaqa
rimanchu.
B. Ar, pero oqaqa manamkaypichu
llamkasaq. Runasimi
rimaqkunawanmi yachasaq.
A. Nispachaqa... Maypitaq llamkanki.
B. Ayakuchutam llamkaq risaqku.
Wakpiqa achkan runasimita
rimanku, hinaptin imatapas
niwanqaku runasimillapi.
A. Cirtu, haykataq wakta llamkaq
rinkichik.
B. Tawan. Puntata oqa sapallayraq
D I A L O G O N 13
A. Alonso
E. Enrique
P.Pablo
willawankiku...oqaykuqa anchatam
Gustaniku cuentokunata. Ama
suyachiwaykuchu.
A. oqaqa achka cuentokunatam
yachani. Imamantataq
munankichikman willanayta.oqa
yachani, ukumarimanta,
qarqachamanta,
manchachikuqkunamanta, llapa
imamanta.
E. Qaynimpa huk runa willawarqasuwallaa atoqmanta.
A. Chaypachaqa willasqaykichik
llamkaysapa yana wallpamanta.
P. Anri, uyarisqaykiku... achu.
A. Huk wallpas kasqa
chiwchisapallaa...
E. Ama... chaytaqa chayanikuam,
qaynimpa Juansitucha willawarqaku.
P. Pero oqaqa manamiki
uyarirqanichu.
E. oqaykuqa munaniku
manchachikuqkunamantam, tayty.
A. Anri, ama pelyaychikchu chaymanta,
ratuman qamtasapallaykiman
wallpamanta willasqayki, kananqa
manchachikumanta
lliwnkichikman.Willasqaykichik.
E. Imamantataq willawankiku.
A. Almamanta, huk llaqtapis huk
warmi, "maakuq risaq, resakuq
risaq" nispan, iglesiata risqa.
E. De qu nos contars?
A. De un alma. Dicen que en un pueblo
lejano una mujer haba ido a la
iglesia, dicindose "ir a pedir" "ir
a rezar".
E. Posiblemente fue de noche,
verdad?
A. No muy de noche, ms o menos a
las seis. El pueblo estaba muy
silencioso. Los murcilagos tambin
ya revoloteaban y dicindose: Creo
que he venido en vano, creo que no
hay nadie, se haba asustado un
poco.
lentamente. De improviso, la
campana haba empezado a sonar. Y
se dijo "me arrodillar".
P. Y entonces?
A. Entonces, una gran sombra la
aplast hasta que muri.
E. Seguramente era una mujer
condenada.
A. S, dicen que era muy pecadora por
eso la gente no quera ir con ella a la
iglesia.
E. Posiblemente no se confes.
A. S, dicen que por eso, ahora, su alma
deambula de pueblo en pueblo.
Asusta a la gente.
D I A L O G O N 14
A. Andrs
J. Juan
A. Tayta Juan, saraykitaqsi sumaqllaa
kachkan, oqaqa manam yakuta
tarinichu parqokunaypaq.
J. oqapas anchata munayman yaku
haypayta, pero qampaq hinam
oqapaqpas kimsa semana hinaa
yakuqa mana haypanchu.
A. Sapa sabado rini repartidorpata, pero
mana qowanchu, manachu rabiawaq
chaywan, sarayqa chakichkanataq...
qampa saraykiqa allinsi riki,
ciertochu.
J. Allinneqmi, pero kay usyawanmi
achkallaa aqaruwaykuna
chakrayman hamun sarallay mikuq.
A. Achachallawya... Pero imaraykutaq
saraykiqa mana oqaykupa
hinayakumanta perdesqachu.
J. Chakraypa waqtanpim hatun uku uku
qochata ruwakurqaniku, chaymanmi
para tiempupi yakuta huntachini.
A. Ancha allin... oqaykupas
munaymanku chayna hatun uchku
ruwayta, pero chakrayqa qaqallaam,
tumpata aspiykuptiyqa, ancha sasam
toqoy.
J. Josefina
J. Atichwanchu patachi ruwayta,
paqarin hallmaqkunam
mikuchinapaq.
E. Imanasqataq mana atinchikmanchu,
chaytapunimiki ruwana, nispachaqa
imatataq mikuchisun
llamkaqkunaman.
J. Nispachaqa kanallan perolta
churkuykusaq, Ramuncha
waykuchkachun, sumaqta trigu
patananpaq. oqaqa llaqtanaymi,
qam sio, yanyata cheqtaykuy,
hinaspa warmaman haywaykuy.
E. Ari, mamy, hikutaykuy,
manachayqa penqawachwanchikmi,
hinaspa maana
aynikuwanchikmanchu yapapi.
J. Ar, ratullam kutiramusaq,
Justinachawan pasasaq, papapas,
uchupas rantina kachkan.
E. Ar, oqaataq lampakuna prestakuq
risaq, oqanchikpaqa kimsallam.
Ancha sasam hallmakuy.
E. Esteban
J. Podramos hacer patachi para dar de
comer maana a los trabajadores?
D I A L O G O N 15
P. Pedro
J. Julia
P. Imatataq chaypi ruwachkanki
Juliacha, Manachu pukllakuyta
munanki.
J. Manam, mamaymi maqaruwanman,
Doa Tomasawan rimaqmi rin,
chaymi
suyachkani. Imawantaq pukllasun.
P. Kay pelotaywan mamaykita suyastin
pukllasunchik.
J. Manam, mamayqa piallaam,
maqaruwanmanmi nisyullataa;
qaynim papas chayna pukllachkaqta
tariwaspa laqechuwarqa.
P. oqapa mamayqa manam
maqawanchu, taytaymi isusi.
J. oqapa mamayqa riki aswan piam
qampamantaqa, chaymi mana
kasuptiyqa laqechuwanpuni.
Manchakunim mamayta.
P. Nispachaqa mamayki lloqsimuptina,
payta nispa pukllakusunchik.
J. Manachu imapas wasikipi
ruwanaykipaq kan. oqaqa wasiypim
kanan kutispa triguta chamchasaq,
kuchiman mikuchisaq.
P. Haykataq qamkunapa
kuchikichikkuna, oqaykupamanta
aswan pisillachu icha aswan
achkachu.
J. Qamkunapaqa aswan pisillam
oqaykupamantaqa.
P. Haykama. Chunka, Pachak?
J. Mamy hamuchkana, huk
punchawa pukllasunchik, kananqa
lliwpunchawkunamanta aswan
achkam ruwanay kachkan.
P. Imanasqataq llumpayta llamkamki.
J. Papaymi paqarin yunkata illanqa,
chaymi qoqawninta ruwachkaniku.
P. Qayna wataqa sapa punchaw pukllaq
kanchik, kananqa manaa
munankichu.
J. Qayna wataqa manam kanan hinachu
wasiypi llamkaq karqani.
D I A L O G O N 16
J. Justina
S. Simona
J. Ciertochu mama Juakinapa wawan
waukun.
S. As mamy, chayta
willaykuwaptinkum mamanpas
kayman hina anchata waqani.
J. Achachallawya, imaynampisa
waurusqaqa.
S. Unayam riki onqollarqa, mamy,
pero manam creerqanichu
waurunantaqa.
J. Chayta yachaspayqa watukuymancha
karqa. Pero mama Juakinaqa
yachanmi oqa hampiy
yachasqaytaqa; hampiruy manmi
karqa willawaptinqa.
S. Nispachaqa manachu yacharqanki
manataqma oqanchikpas unaya
qawanakunchikchu, manachayqa
willaykimanmi karqa.
J. Manam imatapas yachallarqanichu,
kikin tayta Alejandrowanpas
qaynimpalla plasapi tuparqani,
manataq imatapas willawarqachu.
S. Manam llumpaychu, nispam niqku,
tayta Alejandro, taytanqa, aswan,
qella warma, niq.
J. Mana llumpay nisyu
onqosqamanchikirikchakurqa.
S. As, qonqaytas Yawarta toqarusqa
hinaspaqa iskay punchawchallapi
waurusqa.
J. Kananga anchatach waqallachkanku,
pero kikinkun ahuchayoq, hampiqta
maskanmanku karqa.
S. Chaytaqa ninim oqapas, pero
manay yachallarqakuchu.
anchatamwawallankuta kuyarqaku.
payllam riki qaricha karqa.
J. Imanasunam, tayta Dioschiki
Apakun.
muri?
S. Estuvo enfermo mucho tiempo, pero
no cre que se morira.
J. S hubiera sabido eso la habra
visitado, pero Doa Juaquina sabe
que yo s curar; lo habra curado si
me hubiese avisado.
S. Entonces, no lo saba? Es que
nosotros no nos vemos hace mucho
tiempo, sino le hubiera avisado.
J. No supe nada y slo anteayer me
encontr en el mercado con Don
Alejandro y no me dijo nada.
S. Decan que no estaba muy enfermo y
Don Alejandro, su padre, deca que
era un muchacho flojo.
J. Seguramente no pareca muy
enfermo.
S. As, dicen, y que de repente arroj
sangre y que muri luego despus de
dos das.
J. Ahora deben estar llorando mucho,
pero ellos mismos tienen la culpa,
debieron haber buscado a un mdico.
S. Yo tambin digo eso, pero los pobres
no supieron. Queran mucho a su
hijo. Era el nico hombrecito.
J. Qu podemos hacer!, seguramente
Dios se lo ha llevado.
D I A L O G O N 17
C. Clotilde Dep. Dependiente J.
Gertrudis
C. Kayllayta, taytay Justina
Jawanapaq; chaswillanay, ancha
apuradum kachkani.
Dep. Suyay, seora, achka runam
atendenay, manachu qawachkanki
ichapukllakuchkanichu
C.
C.
C.
J.
C.
J.
C.
J.
C.
Hace aproximadamente un ao
que estoy aqu, pero dos de mis
hijos estn en nuestro pueblo, por
eso les estoy mandando vveres;
hgame el favor de entregarles esta
mi cartita.
J. Cmo no, se la entregar en cuanto
llegue.
C. Y adems les dices verbalmente,
que no trabajen mucho, que
descansen un poco, dicen que estn
enfermizos.
J. Bueno, seora, les dir hasta la
vista; ya est partiendo el carro.
D I A L O G O N 18
J. Juana
D. Dionisia
J. Anchatam mikunayawachkan,
DIALOGO
J. Justina F. Francisca
J. Mamy Franciska, manachu
takichaykuwaq, kay festanchik
kusirichinapaq, lliw upallalla
tiyachkanchik; atatau, taqllarikusum,
wintirikusun.
F. Anri mama, harawiykusaqy
N 19
animarikunanchikpaq. Seal
punchaw piqa amay llakisqaqa
kasunchu manachayqa manam
animalninchikunapas miranqanchu.
J. Harawichkay mamy, chaykama wak
suwa allqokunata qatirusaq,
qawarayamuchkanku llunkullaa,
mikunanchiktam qonqayta
laptarunqaku.
F. Ar, aqamantaraqmi
muyupayawachkanchik. Rumiwan
daliparuy.
F. Francisco.
J. Julio
F. Imay oratataq animalchakunata
apamunqaku cintachinapaq.
J. Manaraqmi Ramuncha hamunchu,
paymi lasumunqa, kanallanch
chayaramunqaa.
F. Jacintocha wakpi kachkan,
paylasuruchun.
J. Manam, payqa llumpaytam
akarichin. Ramunchapunim
lasupuwanqa.
F. Mayqen uatataq mamachik
Karmencitamanqa qonki, paymi
sumaq makiyoq.
J. Ar, qayna watapas tukuy
rikchaqcintakunata apamuspan,
sumaq makichanwan
cintaykachipuwarqa animalniyman,
hinaptin miraytapacha qallarin. Wak
puka ua kuchichaytam qosaq
patronachayman.
L. Yaw warma, aqata aypumuy
taytakunaman, kunkankupas chakisqa
tiyarayallachkanku.
J. Amay, aypuykuy, ama chaynataqa
hatallisunchu, rimakuwanchikmanmi.
L. Lorenzo
F. A qu hora traern los animalitos
para ponerles las cintas?
J. Todava no viene Ramn, l las
pondr el lazo; posiblemente va a
llegar en este momento.
F. Jacinto est all; que l lo haga.
J. No, l los hace sufrir mucho.
Definitivamente Ramn lo har.
F. Cul de las cras le va a dar a
nuestra patrona Carmencita? Ella da
buena suerte.
J. S, el ao pasado tambin, trayendo
toda clase de cintas les puso las cintas
a mis animales, y empezaran a
reproducirse. Ese mi chanchito rojo
le dar a mi patronita.
D I A L O G O N 20
S. Susana (madre de Justina)
J. Justina
S. Yaw Justinacha, chayerqe wawata
upallachiy, qechu imachkanki icha
pukllananta.
E. Elena
A. Alonso
T. Teodoro
A. Napata Manachu Joseypata
rinkichik tusupakuq. Sumaqtas riki
kanan tuta fistachakunqa.
T. Ar, hakuchik mikuypas achkallaam
qayna wata hina kanqa. Amaly puka
pikantita ruwanmanku.
A. Ama, nata Fideyosta ichaqa.
E. Qamkunaqa mikupakuyllapi
pensachkankichik. oqataqa manam
llumpaytachu Gustawan mikuyqa;
tusuymi ichaqa.
A. Warmikunaqa wintikachayllatam
munankichik, oqaykuqa, sumaq
mikuq, sumaq upyaqmi maytapas
riniku.
E. Ama llumpayta rimasunchu. Haku!
Wauykuchkaniam tusuykuymanta.
A. Suyayraqy, pachaykutaraq
allichaysiwayku.
E. Asnuta mimuychik, pitaq oqata
imatapas ruwaysiwan?
A. Le saludo, seora.
Le recibo (el saludo), seor.
Cmo est?
Muy bien seor, y usted?
Bien, gracias.
B. Cmo est seora?
1. Cmo te llamas?
Me llamo Francisco, y t?
Me llamo Mara.
2. De dnde eres?
Soy de Huamanga.
3. Qu significa tanta?
Significa pan
4. Cmo se dice sal en quechua.
Se dice kachi.