Sei sulla pagina 1di 256

D I A L O G O N 1

M. Maestru.
A. Alumnu.
J. Jos.
----------------------------M. Kana punchaw claseta qallarinchik.
A. Maestruchu qam kanki.
M. Ar, runasimitam oqa yachachini.
A. Kaypi achka runachu runasimita rimankichik.
M. Ar, castellanotapas achkan rimaniku.
A. Facilchu icha sasachu runasimi.
M. oqaykuqa facilllatam rimaniku.
-------------------------------A. Maypitaq llaqtayki.
M. LLaqtayqa Ayakuchum.
A. Karuchu chay llaqtaykichik.
M. Manam llumpay karuchu.
J.Hayka punchawpitaq chayamunkichik.
M.
Carruwan
iskay
punchawllapim
chayamuniku.
J. Anchatachu paran wakpi.
M. Ar, chaymi sarakuna sumaqta wianku.
----------------------------------------A. Jos, tapuy maestruta familianmanta.
J. Penqakunim. Qam tapuy.
A. Maestru, maypitaq familiayki
M. Ayacuchupim.
A. Achkachu familiaykipi kankichik.
M. Soqtallam kaniku: tayta-mamay, iskay paniy,
huk wawqey.
A. Qawaychik huk allqo hamuchkan/ kayman.
J. Lloqsiy kaymanta, allqo.
A. Ama qatiychu! Ama maqaychu! Runasimitan
yachaytamunan.

M. Maestro.
A. Alumno.
J. Jos.
-------------------------------------------M. Hoy da empezamos las clases.
A. Es usted el maestro?
M. S yo enseo quechua.
A. Hablan mucho el quechua aqu
M. S. Muchos hablamos castellano tambin.
A. Es fcil o difcil el quechua.
M. Nosotros lo hablamos fcilmente.
---------------------------------A. Dnde queda su pueblo?
M. Mi pueblo es Ayacucho.
A. Es distante su pueblo?
M. No es distante.
J. En cuantos das llegan?
M. En carro slo llegamos en dos das.
J. Llueve mucho all?
M. S, por eso el maz crece bien.
------------A. Jos pregntale al maestro acerca de su
familia.
J. Tengo vergenza. Pregntale t
A. Maestro, dnde est su familia.
M. En Ayacucho.
A. Son muchos en su familia?
M. Somos solamente seis mis padres, mis dos
hermanas y un hermano.
A. Miren. Viene un perro hacia aqu.
J. Sal de aqu perro.
A. No lo eches No le pegues! Quiere
aprender quechua.

ESTRUCTURA DE LA PREGUNTA Y RESPUESTA QUECHUA

Ejemplos:
A. Maestru chu = Mestruchu. (Maestruchu qam kanki).

B. Karu chu
C. Sasa chu

I.

= Karuchu. (Karuchu chay llaqtaykichi).


= Sasachu. (Facilchu icha sasachu runasimi).

Estructura de la Pregunta.
Explicacin.- Toda pregunta que exija en la respuesta un s o un no , se marca con el
sufijo chu; ste debe ser aplicado en el elemento que constituye cuestin de duda. Por
ejemplo, si tenemos las palabras KARU y CUZCO, aplicaremos el sufijo CHU en
KARU, por ser ste el elemento de duda, y as tendremos la pregunta:
Karuchu Cuzco. = Es distante Cuzco?
a. Escuche y repita.
Maestruchu
Karuchu
Sasachu
Yachachiqchu
Albertuchu
Michiqchu
Tarpucchu.
b. Convierta a preguntas las siguientes palabras:
Ejemplo: Maestru (repita)
Maestruchu (cambio)
Michiq
Tarpuq
Yachachiq
Karu
Sasa
Albertu.

II. RESPUESTA AFIRMATIVA. SUFIJO DE COMENTARIO


Ejemplo: Maestruchu. Ar, maestrum.
Michiqchu. Ar, michiqmi.
Explicacin. La respuesta afirmativa se introduce con ar, seguido de los elementos que
aparecen en la pregunta, teniendo cuidado de aplicar el sufijo de comentario o validacin: m, o -mi , en lugar del chu interrogativo. (-m, si la palabra termina en vocal y mi, si
termina en consonante).
Cabe anotar que esta marcacin es caracterstica no slo de la respuesta afirmativa, sino
tambin de toda expresin afirmativa.
a. Repita las siguientes preguntas y respuestas.
- Maestruchu,
- Ar, maestrum.
- Karuchu.
- Ar, karum.
- Sasachu.
- Ar, sasam.

- Runasimichu.
- Albertuchu.

- Ar, runasimin.
- Ar, Albertum.

b. Responder afirmativamente a las siguientes preguntas:


Ejemplo: Maestruchu.
- Ar, maestrum.
Karuchu
Sasachu.
Runasimichu
Albertuchu
Mariachu
Tantachu
Aychachu
Aqachu
Yacuchu
c. Formule preguntas usando las sugerencias y pida respuestas afrmativas.
Ejemplo: (Maestru)
Alumno A: Maestruchu. - Ar, maestrum.
(karu)
(sasa)
(runasimi)
(tanta)
(aycha)
(aqa)
(yaku)
(Albertu)
d. Repita las siguientes preguntas y respuestas:
Michiqchu.
- Ar, michiqmi.
Tarpuqchu
- Ar, tarpuqmi.
Yachachiqchu
- Ar yachachiqmi.
Facilchu.
- Ar, facilmi.
Hatunchu
- Ar, hatummi.
Sumaqchu.
- Ar, sumaqmi.
e. Responda afirmativamente a las mismas preguntas del ejercicio anterior.
f. Formule preguntas con las sugerencias dadas y pida respuestas afirmativas.
Ejemplo: (michiq)
Alumno: Michiqchu
- Ar, michiqmi.
(Tarpuq)
(Yachachiq)
(Hatun)
(Sumaq)
(Facil)
(Capataz)
-

III.

RESPUESTA NEGATIVA.
Ejemplo: Maestruchu.
Michiqchu.

- Manam, maestruchu.
- Manam, michiqchu.

Explicacin. La respuesta negativa presenta la siguiente estructura: manamchu.


- chu, cumpliendo aqu la funcin de negador y ocupando exactamente la misma posicin
del chu interrogativo. (Karuchu Lima. = Manam karuchu Limaqa).
a. Repita las siguientes preguntas y respuestas.
Maestruchu.
- Manam maestruchu.
Michiqchu,
- Manam michiqchu.
Tarpuqchu.
- Manam tarpuqchu
Capatazchu.
- Manam capatazchu.
Sasachu.
- Manam sasachu.
Tantachu.
- Manam tantachu.
b. Responda negativamente a las mismas preguntas del ejercicio anterior.
c. Formule preguntas con las sugerencias y pida respuestas negativas.
Ejemplo: (karu)
Alumno: Karuchu.
- Manam karuchu.
(sasa)
(tanta)
(Michiq)
(Tarpuq)
(yachachiq)
(aycha)
(Aqa)
IV.

EL SUFIJO DE TOPICO EN RESPUESTAS AFIRMATIVAS Y NEGATIVAS.


Ejemplo: Mestruchu Pedro. Ar, maestrum Pedroqa.
- Manam maestruchu Pedroqa.

Explicacin. TOPICO Y COMENTARIO. Cuando una frase es un poco ms compleja, se


puede advertir en ella un elemento nuclear, centro del juicio quechua: EL TOPICO que se
marca con el sufijo qa. Los otros elementos son los elementos descriptivos, adjetivales o
secundarios, en relacin al tpico.
Ntese las siguientes posibilidades:
Albertuqa runasimitam yachachin. = Alberto ensea quechua.
Runasimitam Albertuqa yachachin. = Alberto ensea quechua.
Albertum runasimita yachachin.
= Es Alberto el que ensea quechua.
Albertum runasimitaqa yachachin. = Es Alberto el que ensea quechua.
a. Repita las siguientes preguntas y respuestas:

Yachachiqchu Gonzalo.
Sasachu ranasimi.
Karuchu Lima.
Karuchu Cuzco Llaqta.

- Ar, yachachiqmi Gonzaloqa.


- Manam yachachiqchu Gonzaloqa.
- Ar, sasam runasimiqa.
- Manam sasachu runasimiqa.
- Ar, karum Limaqa.
- Manam karuchu Limaqa.
- Ar, karum Cuzco llaqtaqa.
- Manam karuchu Cuzco Llaqtaqa.

b. Responda afirmativa y negativamente las siguientes preguntas:


Ejemplo: Maestruchu Juan.
- Ar, maestrum Juanqa.
- Manam maestruchu Juanqa.
Hatunchu Ayakuchu.
Sasachu Castellano.
Karuchu Huamanga Llaqta.
Sumaqchu an.
Michiqchu Albertu.
Capatazchu Francisco.
Miskichu tanta.
Sasachu tanta
Hatunchu llaqta.
Sumaqchu chakra.
c. Formule preguntas con los siguientes pares de elementos y pida respuestas
afirmativas y negativas.
Ejemplo: (karu Abancay)
- Karuchu Abancay.
- Ar, karum Abancayqa.
- Manam karuchu Abancayqa.
(sumaq chakra)
(Capataz Demetrio)
(Hatun - llaqta)
(Sasa wanka)
(Miski aqa)
(Yachachiq Mara)
(Maestru Pablo)

MAN y TA, CON VERBOS DE MOVIMIENTO.

Ejemplos: Huk allqo hamuchkan kayman.


Limatam rin
Explicacin. Los sufijos man y ta, con verbos de movimiento, marcan la meta del
movimiento. Los equivalentes en espaol son: - man = hacia; -ta= a.

Para su uso es necesario distinguir la clase de actores a los que se atribuye la accin. Si el
actor es animado, en la mayora de los casos humanos, se puede usar indistintamente
cualquiera de los sufijos. Si el actor es inanimado slo se podr usar el sufijo ma.
A veces, verbos que por naturaleza no son de movimiento pueden contextual o
metafricamente ser usados como tales, por lo tanto se encontrar el sufijo correspondiente
de meta.
a. Efecte las sustituciones indicadas:
1. Kay runaqa Limamanmi rin.
Huanta
Huamanga
Cuzco
Cajamarca
2. Kay runaqa Limatam rin.
Huanta
Huamanga
Cuzco
Cajamarca
3. Kay anqa Limamanmi rin.
Huancayo
Oroya
Puno
Abancay
b. Conteste como en el modelo
Ejemplo: (1)
Kay runa Limatachu rin.

- Ar, kay runaqa Limatam rin.


- Manam kay runaqa Limatachu rin.

Kay runa chakratachu rin.


Kay warma escuelatachu rin.
Kay maestru llaqtatachu rin.
Kay warmi Huamangatachu rin.
Ejemplo: (2)
Kay runa Limamanchu rin.

- Ar, kay runaqa Limamanmi rin.


- Manam kay runaqa Limamanchu rin

PRESENTE DEL VERBO KAY , SER O ESTAR.


KAY SER = ESTAR

Ka 1.

- ni

2
3

- nki
-------

- nchik (Inclusivo)
- Niku (Exclusivo)
- nkichik
- nku

Explicacin.
Todo infinitivo verbal quechua se caracteriza por la terminacin y (ka-y). Partiendo de
esto, las races verbales son inflexionadas para indicar la persona (1, 2, 3), el nmero
(singular o plural) y el tiempo (presente que es el tema que nos ocupa).
Para la primera persona del plural el quechua distingue una forma inclusiva (-nchik) cuando
la segunda persona est incluida en el significado verbal y la otra exclusiva si se excluye a
la 2 persona (-niku).
La tercera persona del singular del verbo Kay que lgicamente sera kan nunca se usa
por ser la n terminacin de 3 persona, a menos que sea con un significado especial (ver
ms adelante).
Entonces, una frase como maestrum est en 3 persona = es maestro.
a.

Escuche y repita.
Profesor
- Maestrum kani.
- Maestrum kanki.
- Maestrum.
- Maestrum kanchik.
- Maestrum kaniku.
- Maestrum kankichik.
- Maestrum kanku.

Alumno
Maestrum kani.

b. Conteste usando las sugerencias. Siga el modelo.


Ejemplo: Maestruchu kanki. (Alumnu)
- Manam, alumnum kani.
Tarpuchu kanki. (Michiq)
Albertuchu kanki. (Francisco)
Yachachiqchu kanki. (Capataz)
Aymara maestruchu kanki. (Runasimi maestru)
Michiqchu kanki. (Tarpuq)
c. Responda las siguientes preguntas. Siga el ejemplo.
Ejemplo: Maestrum kani, qamqa *.

- (alumnu)

Alumnum kani.
Michiqmi kani, qamqa.
Albertum kani, qamqa.
Yachachiqmi kani, qamqa.
Runasimi maestrum kani, qamqa

- (Tarpuq)
- (Mara)
- (Capataz)
- (Castellano maestru)

d. Construya frases en 3 persona del singular, usando los elementos que se le den. Siga el
ejemplo.
Ejemplo: Maestru.
- Francisco.
Cambio: Maestrum Franciscoqa.
Capataz
- Demetrio.
Runasimi
- Yachachiq - Demetrio.
Castellano
- alumnu
- Roberto.
e. Conteste las siguientes preguntas en forma afirmativa y negativamente.
Ejemplo: Maestruchu kani
Ar, maestrum kanki.
Manam maestruchu kanki.
1. Maestruchu kani.
Maestruchu kanki
Maestruchu.
2. Yachachiqchu kani
Yachachiqchu kanki
Yachachiqchu.
3. Runasimi alumnuchu kani.
Runasimi alumnuchu kanki.
Runasimi alumnuchu.
f.

Escuche y repita.
Runasimi rimaqmi kanchik.
Runasimi rimaqmi kaniku.
Runasimi rimaqmi kankichik.
Runasimi rimaqmi kanku.

g. Conteste afirmativa y negativamente.


Ejemplo: Maestruchu kanchik.

Ar, maestrum kanchik.


Manam maestruchu kanchik.

Runasimi rimaqchu kanchik.


Alumnuchu kanchik.
Ejemplo: Yachachqchu kaniku.

Ar, yachachiqmi kankichik.


Manam yachachiqchu kankichik.

* Cuando se cambia el giro de la conversacin se usa el qa, implicando ste una pregunta;
como ocurre en el ejemplo de arriba (Soy maestro, y t?. En algunos lugares se usa ri
(qamri) con el mismo valor.

Runasimi rimaqchu kaniku,


Runasimi yachachiqchu kaniku.
Ejemplo: Alumnuchu kankichik.

Ar, alumnum kaniku.


Manam alumnuchu kaniku.

Capatazchu kankichik.
Runasimi yachachiqchu kankichik.
Ejemplo: Runasimi rimaqchu kanku.

Ar ruansimi rimaqmi kanku


Manam runasimi rimaqchu kanku.

Runasimi yachachiqchu kanku.


Alumnuchu kanku.

LOS PRONOMBRES PERSONALES

SINGULAR
1
(Yo)
2
(T o Ud.)
3
(El, ella)

oqa

PLURAL

Qam

(Nosotros) (I.)
(Nosotros) (E.)
(Ustedes)

oqanchik
oqayku
Qamkuna

Pay

(Ellos, ellas)

Paykuna)

Como se puede observar en el cuadro de arriba, los pronombres personales en plural se


forman a base de las formas del singular, pudindose notar en la 1. Persona del plural una
forma inclusiva (I.) y otra exclusiva (E.), como en las flexiones verbales del presente.
En quechua, como en el espaol, el uso de los pronombres no es obligatorio, ya que el
verbo es suficiente para indicar la persona. La aplicacin de los pronombres se da por razn
de nfasis.
Por ejemplo: Maestrum kani. Expresa la 1. Persona del singular sin necesidad de decir:
oqaq maestrum kani. (Yo soy maestro).
I.

PRONOMBRES PERSONALES. FORMAS DEL SINGULAR.

a.

Escuche y repita.
1. oqaqa maestrum kani.
oqaqa runasimi yachachiqmi kani.
oqaqa Albertum kani.
2. Qamqa maestrum kanki.
Qamqa runasimi yachachiqmi kanki.
Qamqa Albertum kanki.
3. Payqa maestrum.
Payqa runasimi yachachiqmi.
Payqa Albertum.

b. Conteste las siguientes preguntas. Siga el modelo.


1. oqa maestruchu kani
Ar qamqa maestrum kanki.
Manam qamqa maestruchu kani.
Qam maestruchu kanki.
Pay maestruchu.
2. oqa Castellano yachachiqchu kani.
Qam Castellano yachachiqchu kanki.
Pay Castellano yachachiqchu.
3. oqa Joseychu kani
Qam Joseychu kanki.
Pay Joseychu.
c. Efecte las sustituciones indicadas.
1. oqaqa Huamangamantam kani.
(Qam)
(Pay)
2. Maymantam oqa kani.
(qam)
(pay)
3. oqaqa runasimi yachachiqmi kani.
(Qam)
(Pay)

****************************
II. PRONOMBRES PERSONALES. FORMAS DEL PLURAL
a. Escuche y repita.

1. oqanchikqa maestrum kanchik.


oqanchikqa runasimi yachachiqmi kanchik.
oqanchikqa michiqmi kanchik.
2. oqaykuqa maestrum kaniku.
oqaykuqa runasimi yachachiqmi kaniku.
oqaykuqa michiqmi kaniku.
3. Qamkunaqa runasimi yachachiqmi kankichik.
Qamkunaqa maestrum kankichik.
Qamkunaqa Huamangamantam kankichik.
4. Paykunaqa Huantamantam kanku.
Paykunaqa Lucanasmantam kanku.
Paykunaqa yunkamantam kanku.
b. Conteste las siguientes preguntas:
Ejemplo 1.
oqanchik maestruchu kanchi.

Ar, oqanchikqa maestrum kanchik


Manam oqanchikqa maestruchu kanchik

oqanchik Huamangamantachu kanchik.


oqanchik runasimi yachachiqchu kanchik.
oqanchik alumnuchu kanchik.
Ejemplo 2.
oqayku Limantachu kaniku.

Ar, qamkunaqa Limamantan kankich


Manam qamkunaqa Limamantachu
kankichik.

oqayku michiqchu kaniku.


oqayku capatazchu kaniku.
oqayku runasimi rimaqchu kaniku.
Ejemplo 3.
Qamkunaqa, maymantam kankichik.

- oqaykuqa Cuzcomantan kaniku

Qamkunaqa, runasimi rimaqchu kankichik.


Qamkunaqa, yachachiqchu kankichik
Qamkunaqa, michiqchu kankichik.
Ejemplo 4.
Paykuna runasimi rimaqchu kanku.

Paykuna Castellano yachachiqchu kanku.


Paykuna Puquiomantachu kanku.

- Ar, paykunaqa runasimi maqmi


Kanku.
Manam paykunaqa runasimi
rimaqchu kanku.

Paykuna tarpuqchu kanku.


c. Efecte las sustituciones indicadas.
1. oqaqa Ayakuchumantam kani.
(Qam)
(Pay)
(oqanchik)
(oqayku)
(Qamkuna)
(Paykuna)
2. oqaykuqa maestrum kaniku.
(Qamkuna)
(oqa)
(Paykuna)
(oqanchik)
(Qam)
(Pay)

EJERCICIOS CON VERBOS EN PRESENTE


Los verbos en presente no tienen ninguna irregularidad; las mismas terminaciones usadas
para el verbo KAY se aplican para cualquier verbo.
a. Escuche y repita.
Profesor
1. Runasimitam rimani. (1)
Runasimitam rimanki
Runasimitam riman.
Runasimitam rimanchik.
Runasimitam rimaniku.
Runasimitam rimankichik.
Runasimitam rimanku.

Alumno
- Runasimitan rimani.

2. oqaqa runasimitam rimani.


Qamqa runasimitam rimanki.
Payqa runasimitam riman.
oqanchikqa runasimitam rimanchik.
oqaykuqa runasimitam rimaniku.
Qamkunaqa runasimitam rimankichik.
Paykunaqa runasimitam rimanku.
b. Efecte las sustituciones indicadas.
1. Kanan punchaw clasetan qallarinchik.
(oqa, qam, pay, oqanchik, oqayku, qamkuna, paykuna).

2. Runasimitam oqa yachachini.


(qam, pay, oqanchik, oqayku, qamkuna, paykuna).
3. Runasimitam oqa rimani.
(rimanki, riman, rimanchik, rimaniku, rimankichik, rimanku).
4. oqaykuqa facilllatam rimaniku.
(oqa, qam, pay, oqanchik, oqayku, qamkuna, paykuna).
5. Hayka punchawpitaq chayamunkichik.
(oqa, qam, pay, oqanchik, etc.)
6. Hayka punchawpitaq oqa chayamuni.
(chayamunku, chayamunkichik, chayamuniku, etc.)
c. Conteste, siguiendo, en cada caso, el modelo que se le d.
Ejemplo:
1. Runasimitachu oqa yachachini.
Ar runasimitam qamqa
yachachinki
Manam runasimitachu qamqa
yachachinki.
(1) El objeto directo se debe marcar con el sufijo -ta. Ejemplo: oqaqa runasimitam
rimani. (Yo hablo quechua). Adems -ta cumple una funcin adverbial con palabras
como: allin, sumaq, ancha, sinchi, llumpay, etc. Ejemplo: oqaqa allintam
runasimita rimani. (Yo hablo bien el quechua).
Runasimitachu qam yachachinki.
Runasimitachu pay yachachin.
Runasimitachu oqanchik yachachinchik.
Runasimitachu oqayku yachachiniku.
Runasimitachu qamkuna yachachinkichik.
Runasimitachu paykuna yachachinku.
2. Ejemplo:
Yachankichu runasimita.

Ar, yachanim.
Manam yachanichu.

Yachanchu Castellanota.
Yachankichikchu Castellanota
Yachankuchu wankata
Yachanichu runasimi rimayta.
3. Ejemplo:
Runasimitachu icha Castellanotachu riman. (1)
Huantamantachu icha Huamangamantachu kankichik.
Iskay punchawpichu icha kimsa punchawpichu chayamunku.
Runasimi rimaytachu icha Castellano rimaytachu yachachini.
Qamkunachu Aymarata yachachinkichik icha paykunachu.
Mariachu icha Albertuchu claseta qallarin.
Facilllatachu paykuna qellqanku icha sasatachu.
Llumpaytachu Ayakuchupi paran icha tumpallatachu.

Runasimitam riman.

Sapa punchawchu wasita pichanku icha sapa sabadollachu.


Iskay simitachu qam rimanki icha kimsatachu.
d. Efecte las sustituciones indicadas.
1. oqaykuqa facilllatam rimaniku.
oqa
.rimanchik.
Pay
.rimanku.
Qamkuna..
rimanki.
oqanchik
2. Nispachaqa qamchu yachachiq kanki.
pay
kanchik.
paykuna
..kaniku.
oqa..
.kankichik.
oqayku
..kani.

(1) Las preguntas de alternativa requieren del sufijo -chu dos veces.
oqanchik.
...kanku.
qamkuna

3. Manam iskay simitachu oqaqa yachani.


..pakuna.
.yachankichik.
oqayku
.. yachanki.
..kimsa..
...oqa...
yachanchik.
pay
yachaniku.

VOCABULARIO DE LA UNIDAD I

A
achka
allqo
allin
aqa
ar
ancha
aycha

- muchos, bastante.
- perro.
- bueno.
- chicha.
- s.
- muy, mucho (con -ta).
- carne.

CH
chaskiy
chakra
chay
chayamuy

- recibir.
- campo, terreno de cultivo.
- ese, esa, eso.
- llegar (con direccin al hablante).

H
hamuy
hatun
hayka
huk

- venir
- grande, alto.
- cuntos?
- uno.

I
ima
icha
imayna
iskay
K
kachi
kimsa
kanan
karu
kay
kay

- qu?
- o (conjuncin)
- cmo?
- dos.

- sal.
- tres.
- hoy, ahora.
- distante, lejos.
- infinitivo de ser o estar.
- este, ese, eso.

LL
1laqta
lloqiy
llumpay

- pueblo, ciudad.
- salir.
- muy, mucho (con -ta).

M
mama
maqay
may
michiq
mincha

- madre o seora.
- pegar
- dnde?
- pastor.
- pasado maana.

miski
munay

- dulce, azcar, agradable.


- querer, desear.

N
nispachaqa
niy

- entonces (indicando consecuencia)


- decir, opinar.

an
oqa
oqanchik
oqayku

- camino, calle.
- yo.
- nosotros (inclusivo).
- nosotros (exclusivo).

P
pani
paqarin
paray
pay
penqakuy
pichay
punchaw
paykuna

- hermana de varn.
- maana.
- llover.
- l o ella.
- tener vergenza.
- barrer.
- da.
- ellos o ellas.

Q
qallariy
qam
qamkuna
qatiy
qaway
qellqay

- empezar.
- usted o t.
- ustedes.
- echar fuera, seguir
- mirar, observar
- escribir.

R
rimay
rimaykuy
rimaq
riy
runa
runasimi

- hablar.
- saludar.
- hablante.
- ir.
- persona, hombre.
- quechua.

S
Sapa
Sara
Sasa
Simi
Soqta
Sumaq
Suti

- cada.
- maz.
- difcil
- idioma, palabra.
- seis.
- bueno, bonito, bien (con ta).
- nombre.

T
Tanta
Tapuy
Tarpuq
Tayta
Tumpa
Tupay

- pan.
- preguntar.
- sembrador.
- padre o seor.
- un poco.
- encontrarse.

W
Wawqe
Warma
Warmi
Wasi
Wiay

- hermano de varn.
- muchacho.
- mujer.
- casa.
- crecer.

Y
Yachachiy
Yachay
Yachachiq
Yaku

- ensear.
- saber, aprender, vivir.
- maestro, el que ensea.
- agua.

UNIDAD II
DIALOGO 2
T. Tayta, W. Warma
S. seor, N. Muchacho
Y. Yachachiq
Ma. Maestro
S. Sipas
J. Joven (femenino)
---------------------------------------------------T. Yaw warma, imanasqataq anpi
S. Oye muchacho, por qu juegas en
Pukllachkanki. Manachu escuelay
la calle? No vas a tu escuela?
kita rinki.
W. Ar, tayty, risaqmi, pero
M. S, seor, ir, pero es temprano
tempranoraqmi.
todava.
T. Hinaptinqa, imanasqataq mana
S. Entonces, por qu no haces algo en
Wasikipichu imatapas ruwanki.
tu casa?
W. Llamkaymantam hamuchkani,
M. Estoy viniendo del trabajo, seor.
tayty. Tumpatam samachkani.
Estoy descansando un poco.

T. Maypitaq llamkanki. Imay cratataq


hatarinki.
W. Achikyaymantam llamkani
chakrapi, tayty.
T. Chaymantaqa imatataq ruwanki.
payqoqchu rinki.
W. Escuelaman rini. Leeytam yachayta munani.
T. Imay orakamataq escuelapi kanki.
W. Las treskaman, tayty.
T. Achka alumnukunachu escuelaykipi kan.
W. Ar, yaqa qanchis chunkam.
**************

S. Dnde trabajas? A qu hora te


levantas?
M. Desde el amanecer trabajo en la
chacra, seor.
S. Y despus, qu haces? Vas a desayunar?
M. Voy a la escuela. Quiero aprender
a leer.
S. Hasta qu hora ests en la escuela?
M. Hasta las tres, seor.
S. Hay muchos alumnos en tu escuela?
M. S aproximadamente setenta.
**************

W. Imamantataq kanan punchaw rimasunchik.


Y. Kanan punchaw estudiasun
achka mosoq palabrakunata.
W. Llumpay sasachu chay mosoq palabrakuna.
Y. Manam, puntata oqa leesaq sumaqta. Qamkuna uyarinkichik.
W. Chaymantaqa, imatataq ruwasaqku.
Y. oqapa qepayta ninkichik hina chay
Kikin palabrakunallata.
W. Chay palabrakuna chay puka libruykipichu kachkan.
Y. Ar, kay librullamantam estudiansun.
**************

M. De qu vamos a hablar hoy da?

W. Escuelaykimantachu hamuchkanki.
S. Ar, wakmantam hamuchkani.
W. Escuelayki sumaqchu.
S. Ar, ancha sumaqmi; ladrillomanta
ruwasqam, vidriomanta ventanayoq.
W. Maypitaq escuelaki. Karupichu icha
Kayllapichu.
S. Manam llumpay karupichu. Chakapa
ladullanpim.
W. Pitaq maestruyki. Maymantataq.

M. Vienes de tu escuela?
J. S, vengo de all.
M. Es bonita tu escuela?
J. S, es muy bonita; est hecha de ladrillos y tiene ventanas de vidrio.
M. Dnde queda tu escuela? Est
lejos o cerca?
J. No est lejos. Est junto al puente
no ms.
M. Quin es tu maestro? De dnde
es?
J. Se llama Juan. Es de Ayacucho.
M. En qu ao ests?
J. En transicin, nada ms, todava.

S. Juanmi sutin. Ayakuchumantam.


W. Ima aopitaq kachkanki.
S. Transicionllapiraqmi.

Ma. Hoy da estudiaremos muchas palabras nuevas.


M. Son muy difciles esas palabras?
Ma. No, primero yo leer bien y ustedes escucharn.
M. Y luego, qu haremos?
Ma. Despus de m dirn slo esas mismas palabras.
M. Esas palabras estn en ese libro
rojo?
Ma.S, estudiaremos slo las de este
libro.

SUFIJOS NOMINALES DE PERSONA

Ejemplos:
a.
b.
c.
d.
e.
f.
g.
raz

llaqta
an (ni)

Maypitag llaqtayki.
Llaqtayqa Ayakuchum.
Karuchu chay llaqtaykichik.
Maestru, maypitaq familiayki
Escuelaykimantachu hamuchkanki.
Achka alumnukunachu escuelaykipi kan.
Manachu escuelaykita rinki.
sufijo de persona
-y
- (y) ki
-n
- nchik
- yku
- (y) kichik
- nku

equivalente
mi
tu
su (de l)
nuestro (Inc.)
nuestro (Exc.)
su (de Uds.)
su (de ellos)

Explicacin. Los sufijos de persona con races nominales indican posesin. Cuando las
races terminan en i, se pierde la y en los sufijos yki (tu) y en los ykichik (su, de
ustedes).
Ejemplo:
Suti + yki = sutiki Tu nombre.
Suti + ykichik = sutikichik Su nombre.
Se debe notar tambin que distinguimos una forma inclusiva y otra exclusiva, dependiendo
de la inclusin o la exclusin de la 2da persona como poseedor.

I. Efecte las sustituciones indicadas.


a. Maypitaq llaqtayki.
(oqapa).
Maypitaq llaqtay.
(Paypa, oqanchikpa, oqaykupa, qamkunapa, paykunapa)
b. Tapuy maestruta familianmanta (1).
(Qampa)
Tapuy maestruta familiaykimanta.
(Paykunapa, qamkunapa, qampa, oqapa, oqanchikpa).
c. Iman sutiki.
(Paypa, qamkunapa, paykunapa, oqaykupa)
d. Achka alumnukunachu escuelaykipi kan.
(oqapa, paypa, oqanchikpa, oqaykupa, qamkunapa, paykunapa).
(1) Los sufijos de caso: -pi, -manta, -ta,. -man, y todos los dems van despus del sufijo
de persona. Ej.: Escuelaykimantachu hamuchkanki.

II. Formas del singular


Conteste las siguientes preguntas. Siga el ejemplo.
a. Karuchu llaqtay
Karuchu llaqtayki.
Karuchu llaqtan.
Sumaqchu wasiki.
Wasin sumaqchu.
Sumaqchu wasy.
Maestruyki allinchu.
Maestruy allinchu.
Maestrun allinchu.
annim allinchu.
anniki allinchu.
anniy allinchu.

- Ar, karum llaqtaykiqa.


Ar, llaqtaykiqa karum.
-

b. Iman sutiki.
Iman sutil.
Iman sutin

- Sutiyqa Albertum.
-

c. Maypitaq llaqtayki
Maypitaq llaqtan.
Maypitaq llaqtay

- Llaqtayqa Ayacuchum.
-

III. Formas del Plural


Conteste, las siguientes preguntas:
a. Sumaqchu wasinchik.
Sumaqchu wasyku.
Sumaqchu wasinku.

- Ar, sumaqmi wasinchikqa.


- Ar, sumaqmi wasikichikqa.
- Ar, sumaqmi wasinkuqa.

Achkachu libruykichik.
Achkachu librunchik
Achkachu librunku
Achkachu libruyku.

Kayllachu chakranku.
Kayllachu chakraykichik.
Kayllachu chakranchik.
Kayllachu chakrayku.

Allinchu sayarkichik.
Allinchu maestrunku
Allinchu wasinchik
Allinchu anniyku.

IV. cambie los sufijos nominales de persona, segn el modelo.


a. Ejemplo:
Manachu wasikita rinki.
Manachu wasinta rinki.
Manachu wasinkuta rinki.
Manachu wasiykuta rinki
Manachu wasikita rinki
Manachu wasikichikta rinki.
Manachu wasinchikta rinki.
b. Chakraypim sapa punchaw llamkan.
___________________________________
Chakraykipim sapa punchaw llamkan.
___________________________________
Chakrankupim sapa punchaw llamkan.
___________________________________
Chakranpim sapa punchaw llamkan.
___________________________________
Chakraykichikpim sapa punchaw llamkan.
___________________________________
Chakranchikpim sapa punchaw llamkan.
c. oqaqa mamaytam yanapani.
________________yanapanki.

(Paypa)
(Paykunapa)
(oqaykupa)
(Qampa)
(Qamkunapa)
(oqanchikpa)

(qampa)
(paykunapa)
(paypa)
(qamkunapa)
(oqanchikpa)

Paykuna _________________
__________mamanchik_______
__________________yanapaniku.
Qam_______________________
________maman ____________
________________yanapankichik.
___________mamanku_________
V. Conteste afirmativa y negativamente. Siga el modelo.
a. Wasiypichu llamkanki.
- Ar, wasikipim llamkani.
- Manam wasikipichu llamakani.
Wasiypichu llamkanku.
Wasiypichu llamkanchik.
Wasiypichu llamkaniku.
Wasiypichu llamkan.
Wasiypichu llamkankichik.
Wasiypichu llamkani.
b. Wasikipichu kani.

(etc.
etc.)

- Ar, wasiypim kanki.


- Manam wasiypichu kanki.

c. Wasinpichu kachkani.

(etc.
etc.)
d. Wasinchikpichu saman.

(etc.
etc.)
e. Wasiykupichu pukllanki.

(etc.
etc.)
f. Wasikichikpichu yachan.

(etc.
etc.)
g. Wasinkupichu mikun.

(etc.
etc.)
h. Llaqtaypichu turiy.

Llaqtaykipichu turiki.
Llaqtanpichu Turn.
Llaqtanchikpichu turinchik.

- Ar, llaqtaykipim turikiqa.


- Manam llaqtaykipichu turikiqa.

Llaqtaykupichu turiyku.
Llaqtaykichikpichu turikichik.
Llaqtankupichu turinku.
i. Wasiypichu maestruyki kachkan.

- Ar, wasikipim maestruyqa kachkan.


- Manam wasikipichu maestruyqa kachkan.

Wasikipichu maestrun kachkan.


Wasinchikpichu maestrunku kachkan.
Wasikichikpichu maestruyku kachkan.
Wasinpichu maestruy kachkan.
Wasinkupichu maestruykichik kachkan.
Wasiykupichu maestrun kachkan.
Wasikichikpichu maestrunchik kachkan.
VI. Efecte las sustituciones indicadas:
a. Iskay punchawpim llaqtaymanta chayamuni.
________________llaqtanku____________
__________________________chayamunki.
________________llaqtaykichik_________
__________________________chayamun.
________________llaqtayku____________
__________________________chayamunku.
________________llaqtayki_____________
__________________________chayamunkichik.
________________llaqtan_______________
__________________________chayamuniku.
b. oqaqa maestruytam tapuni
__________________tapunku.
__________maestruykichik_____
Noqayku ____________________
__________________tapunchik.
__________maestrun___________
Qam________________________
__________________tapunkichik.
__________mestrunku_________
Pay_________________________
____________________tapunki.
_________maestrunchik________
oqayku_____________________
______________________tapun.
__________maestruyki_________
oqanchik___________________
_____________________tapuniku.
Qamkuna____________________

VII. Conteste afirmativa y negativamente.


1. Runasimitachu maestruyki riman.
2. Llaqtaykichikpichu amiguy kachkan.
3. Anchatachu paran llaqtanpi.
4. Qawankichikchu allqoykichikta.
5. Llaqtankumantachu hamunku.
6. Maqankichu allqonta.
7. Achkachu familiaykipi kankichik.
8. Iman sutiki.
9. Karuchu wasikichik.
10. Qamchu aaykita pusanki.

EL IMPERATIVO DIRECTO

Ejemplos:
Jos, tapuy maestruta familianmanta.
Penqakunim. Qam tapuy.
Qawaychik Huk allqo hamuchkan kayman.
Ama qatiychu! Ama maqaychu! Runasimitam yachayta munan.

Imperativo
Directo
Formas compulsivas
Formas
Prohibitivas
Sing.
Plur.
Sing.
Plur.
ri-nki; ri y
ri-nkichik; ri-ychik
ama rinkichu; ama riychu

ama rinkichikchu; ama riychikchu

Explicacin.
En el imperativo directo distinguimos: formas compulsivas y formas prohibitivas. Dentro
de las formas compulsivas encontramos dos modalidades: un mandato leve, que se expresa
por las terminaciones de segunda persona, singular y plural, equivaliendo a rinki = tienes
que ir o debes ir, y un mandato terminante, fuerte, realmente ychik (para el plural).
Ejemplo: tapuy= pregunta, e; tapuychik=pregunte.
Las formas prohibitivas se construyen en base a las formas compulsivas, ya que slo se las
hace preceder por el prohibitivo ama como forma libre, y como forma ligada al verbo el
sufijo chu. Ejemplo: ama rimaychu = no hables.
I. Formas compulsivas del singular.
Cambie las siguientes expresiones como en el ejemplo:
a. Jose, yanapanki taytata.
-Jos, yanapay taytata.
Jose, kumpaanki taytata.
Jose, yachachinki taytata.
Jose, tapunki taytata.
Jose, pusanki taytata.
Jose, ninki taytata.
b. Allichallamanta apanki.
Allichallamanta rinki.
Allichallamanta yanapanki.
Allichallamanta ruwanki.
Allichallamanta kachunki.

- Allichallamanta apay.

c. Runasimipi rimanki.
Castellanoman tikranki.
Aymarapi parlanki.
Aychata apamunki.
Yakuta apanki
Escuelaman rinki.
Wasikita kutinki.

- Runasimipi rimay.

EL FUTURO
Ejemplos:
Ar, tayty, risaqmi.
Maypitaq paqarin llamkanki.
Runasimitam yachachinqa.
Imamantataq kanan punchaw rimasunchik.
Chaymantaqa imatataq ruwasaqku.
Qamkuna uyarinkichik.
Paykunam aychata apanqaku.
SINGULAR
1.

PLURAL_______________
Ri-

Pers.

-saq

- sun (chik) /inclus.


- saqku / exclus.

2
Pers.

-nki

- nkichik

3
Pers.

- nqa

- nqaku.

Explicacin. La primera persona del plural presenta dos formas que son usadas
indistintamente: - sun o sunchik.
Las terminaciones de presente y de futuro en la segunda persona (singular y plural) son
idnticas. La diferencia de tiempo se dar por el contexto, por un adverbio de tiempo o
hbitos lingusticos: preferencia de nki y nkichik para el futuro y el uso de chka para
el presente, como se ver ms adelante.
I. Repita despus del profesor.
a. oqa qawasaq wasita.
ruway
tukuy
rantiy
qallariy
b. Qam rinki escuelaman.
hamuy
chayay
kallpay
kutiy
c. Allin wasitam munanqa.
qaway
ruway
tukuy
rantiy

- oqa qawasaq wasita.

- Qam rinki escuelaman.

- Allin wasitam munanqa.

II. Cambie las oraciones al futuro como en el ejemplo:


a. oqaqa ruwanim.
- oqa ruwasaq.
qallariy
rimay
tapuy
pukllay
b. Qamqa yachachinkim.
- Qam yachachinki
lloqsiy
samay
urariy
tapuy
c. Payqa rimanmi.
- Pay rimanqa.
mikuy
munay
hatariy

lloqsiy
III. Repetir despus del profesor.
a. oqanchik tapusun (chik) taytata.
OQANCHIK TAPUSUN (CHIK) TAYTATA.
qaway
uyariy
niy
pusay
b. oqayku llamkasaqku chakrapi
OQAYKU LLAMKASAQKU CHAKRAPI.
rimay
qaway
maqay
ruway
c. Qamkuna mikunkichik aychata.
QAMKUNA, MIKUNKICHIK AYCHATA.
qaway
kachuy
munay
rantiy
d. Paykuna maqanqaku warmata.
PAYKUNA MAQANQAKU WARMATA
yachachiy
tapuy
qaway
niy
IV. Cambie la oracin al futuro como en el ejemplo:
a. oqanchikqa qallarinchikmi.
- oqanchik qallarisun (chik).
tapuy
hamuy
yachay
tukuy
b. oqaykuqa maskanikum.
- oqayku maskasaqku
uyariy
payqoy
samay
qallariy
c. Qamkunaqa llamkankichikmi.
- Qamkuna llamkankichik
niy
payqoy
lloqsiy
pusay
d. Paykunaqa pukllankum.
- Paykuna pukllanqaku.
wiay
kachuy

tukuy
qatiy
V. Cambie los infinitivos verbales por las formas correspondientes del futuro.
Ejemplo:
oqaqa _________________wasiman.
yaykuy
oqaqa yaykusaqmi wasiman.
Payqa taytaytam___________________(yanapay)
Paykunaqa allin wasitam ____________(rantiy)
oqanchikqa taytaypaqmi ___________(llamkay)
oqaykuqa sumaq librutam __________(apamuy)
Qamkunaqa limamantam ____________(hamuy)
Paykunaqa achka runatam ___________(rikuy)
Kanan punchaw paykuna klaseta _____________(qallariy)
oqaykuchu runasimita ____________________(yachachiy) (?)
Hayka punchawpitaq oqa __________________(chayamuy) (?)
Anchatam llaqtaypi ________________________(paray)
oqanchikqa soqtam familianchikpi ______________(kay)
Qamkunachu allqoyta ____________________(maqay)
VI. Responda afirmativa y negativamente como en el ejemplo:
a. Kaypichu llakasaqku.
- Ar, kaypim llamkankichik.
- Manam kaypichu llamkankichik.
Kaypichu llamkasaq.
Kaypichu paqarin llamkanki.
Kaypichu llamkasunchik.
Kaypichu paqarin llamkankichik.
Kaypichu llamkanqaku.
b. Wallpatachu mikuyta munasaq.
Wallpatachu mikuyta munanki.
Wallpatachu mikuyta munanqa.
Wallpatachu mikuyta munasun
Wallpatachu mikuyta munasaqku.
Wallpatachu mikuyta munankichik.
Wallpatachu mikuyta munanqaku.
c. Warmakunachu maestrukunata maskanqaku.
Tantatachu paqarin kachunki.
Chakrapichu llamkasaq.
Imatataq paqarin mikusunchik.
Rimanqakuchu runasimita.
Maestruykitachu rimaykusaqku.
Lima llaqtatachu rinqa.
Paqarinchu llaqtapi samankichik.
Maestruykimantachu rimachkanqaku.

Maykamataq yachachichkasaq.
VII. Efecte las sustituciones indicadas.
a. Paqarinam oqaqa maestruywan kutisaq.
___________pay____________________
_________________maestrunchik_________
_____________________________kutinki.
____________oqayku__________________
__________________maestruykichik______
____________qam_____________________
__________________maestrun___________
_____________________________kutisaqku.
____________oqanchik________________
_____________________maestruyki_______
____________qamkuna__________________
_____________________maestrun_________
______________________________kutisun
_____________________maestrunku_________
b. Taytaypaqmi kuchitapas apasaq.
Maestruyki_____________________________
________________wallpatapas_____________
______________________________apanqaku.
Taytanchik_____________________________
________________tantatapas______________
______________________________apasaqku.
Taytanchik_____________________________
______________________________apanqa.
Taytanku_______________________________
______________________________apasunchik.
_____________________yakutapas__________
Maestrun________________________________
______________________________apanqaku.
Maestruyku______________________________
VIII. Traduzca al quechua.
1. Qu haremos maana? (E)
2. A dnde irs pasado maana?
3. Compraremos buena ropa. (I.)
4. Van a ver (Uds.) mucha gente.
5. Hoy da empezaran el trabajo.
6. Trabajar todos los das en la chacra.
7. Los llevar a tu casa.
8. No vendrn.
9. Dnde vas a trabajar maana?
10. Comeremos en mi casa.

EL DURATIVO - CHKA

________________________________________
Llamka chka ni
nki
n
nchik
niku
nkichik
nku
_________________________________________

Explicacin. El sufijo chka es un sufijo verbal que expresa una accin durativa en un
tiempo determinado, ya sea presente, pretrito u otro tiempo. Una forma verbal con chka
da a entender que la accin se est realizando en un momento determinado, en este
momento. Por ejemplo, si hacemos una comparacin, en espaol usamos el presente
cuando preguntamos: A dnde vas? O Qu haces?, mientras que en quechua debemos
decir literalmente: A dnde ests yendo? = Maytataq richkanki. O Qu ests haciendo? =
Imatataq ruwachkanki.
Esta forma difiere tambin de una accin habitual, que en quechua se expresa por el prsente
simple, de ah que sean diferentes: Maypitaq llamkanki. (Dnde trabajas? -/habitualmente
todos los das/) o (Dnde vas a trabajar?) y Maypitaq llamkachkanki. (Dnde ests
trabajado? /ahora, en este momento/).
I. Repita despus del profesor.
a. oqam qallarichkani.
Qanmi qallarichkanki.
Paymi qallarichkan.
oqanchikmi qallarichkanchik.
oqaykum qallarichkaniku.
Qamkunam qallarichkankichik.
Paykunam qallarichkanku.

- oqam qallarichkani.

b. oqam eatudiachkani.
Qanmi tukuchkanki.
Paymi llamkachkan.
oqanchikmi samachkanchik.
oqaykum yachachichkaniku.
Qamkunam chayamuchkankichik.
Paykunam maqachkanku.
II. Cambie las oraciones siguientes, usando la partcula chka como en el ejemplo.
a. Maestruywanmi pukllani.
- Maestruywanmi pukllachkani.

Maestruywanmi pukllanki.
Maestruywanmi pukllan.
Maestruywanmi pukllanchik.
Maestruywanmi pukllaniku.
Maestruywanmi pukllankichik.
Maestruywanmi pukllanku.
b. Llaqtanmantachu hamuni
Llaqtanmantachu hamunki.
Llaqtanmantachu hamun.
Llaqtanmantachu hamunchik
Llaqtanmantachu hamuniku.
Llaqtanmantachu hamunkichik.
Llaqtanmantachu hamunku.

- Llaqtanmantachu hamuchkani.

c. Warmakunam wasi ukupi pukllanku. - Warmakunam wasi ukupi pukllachkanku.


ruway
mikuchiy
qaway
kachuy
rimay
mikuy
leey
III. Conteste las siguientes preguntas afirmativa y negativamente.
Kaypichu runasimita yachachkankichik.
Amiguywanchu pukllachkanki.
Chakraykipichu warmakuna llamkachkanku.
Wasiykupichu yachachkanku.
Wasimanchu yaykuchkanku allqokuna.
Papatachu mikuchkani.
Allqokunachu chaypi kachkanku.
Runasimitachu rimachkaniku.
IV. Efecte las sustituciones indicadas.
a. Warmakunatam escuelapi yachachichkani.
______________________qaway_________
_______________wasiy_________________
Wallpakuna___________________________
______________chakrayki_______________
Patukuna______________________________
_________________________cuiday_______
Asnukuna_____________________________
________________pampa________________
__________________________michiy______
Llama_________________________________

b. oqaqa runasimi librutam qollqachkani.


_________________________rikuy_________
_______________puka___________________
Qam__________________________________
__________________________rikuchkan_____
oqanchik______________________________
_________________hatun__________________
oqayku_______________ _________________
_________________chakra__________________
Qamkuna________________________________
___________________wasi_________________
____________________qomer_______________
Paykuna_________________________________
__________________pampa_________________
V. Sustituya las formas verbales infinitivas por las progresivas, segn el caso.
Ejemplo:
Warmakunaqa kallepim _________________(pukllay)
Warmakunaqa kallepim pukllachkanku.
2. Qamqa maypitaq _____________________(llamkay)
3. Warmakunaqa________________________(hatariy)
4. Imatataq taytayki______________________(ruway)
5. Tantatachu oqa ______________________(mikuy)
6. oqanchikqa wasitam __________________(qaway)
7. Qamkunaqa librutam ___________________(leey)
8. oqaykum kaypi_______________________(samay)
9. Maestruyqa runasimitam ________________(yachachiy)
10. Kananga maytataq qam_________________(riy)
11. Runasimitam warmakuna________________(yachay)
VI. Traduzca al quechua.
1. A dnde vas?
2. Qu estn haciendo los nios?
3. Estoy descansando un poco.
4. Estamos aprendiendo aymara.
5. Qu hablan? (Uds.)
6. Qu hacen? (ellos)
7. Est haciendo la comida.
8. Qu ests enseando?
9. Vienen de Ayacucho.
10. Estamos trabajando todos los das.

LOCATIVO PI
Ejemplos:
a. Imanasqataq anpi pukllachkanki.
Maypitaq llamkanki.
Achikyaymantam llamkani chakrapi, tayty.
Imay orakamataq escuelapi kanki.
b. Enero killapim hamusaq.
c.

Haykapitaq kutimunki.
Imaynapitaq tantata munanki.

Explicacin. Este sufijo nominal expresa locacin, ya sea desde el punto de vista espacial
(Ej.: chakrapim llamkani = Trabajo en la chacra) o temporal (Ej,: Eneropim hamusaq =
Vendr en enero); desde este ltimo punto de vista, cuando el pi se aplica con nombres de
das el significado es indefinido (Ej.: Lunespim hamusaq = Vendr un lunes). Es importante
anotar tambin que algunas palabras que por s mismas indican locacin en espaol, en
quechua requieren del locativo pi; estas palabras son: hanay = arriba (haaypi), uray =
abajo (uraypi), uku = adentro (ukupi), hawa = afuera (hawapi).
Adems, hay dos palabras interrogativas que normalmente exigen en la respuesta el pi,
estas son: haykapi = cundo? Y haykapitaq = Cunto?.
I. Efecte la sustitucin que se le indica.
a. Imanasqataq anpi
pukllachkanki.
wasi
chakra
allpa
uku
wasi uku
b. Achikyaymantam llamkani chakrapi, tayty.
kay
orqo
wak
chay
hanay
uray
c.

Achka maestrukunachu escuelaykipi kan.


wasinku
llaqtanchik
chakrayku
llaqtaykichik

d. Agostopim runasimitam estudiasunchik.


Lunes
Setiembre
Marzo
Martes
Paqarin
e.

Haykapitaq llaqtata rinki.


escuela
chakra
Lima
Tumbes

f.

Imaynapitaq tantata rantisaq.


kuka
tragu
cigaru
aycha

II. Conteste afirmativa y negativamente.


a. Llaqtaypichu yachanki

- Ar, llaqtaykipim yachani


- Manam llaqtaykipichu yachani.

Escuelapichu kanki.
Wasi ukupichu kanchik.
Orqopi sachata rikunkichu.
Wasikipichu pukllanki.
Llaqtaykipichu estudian.
Haykapitaq hamunki.
Imaynapitaq tantata rantisaq.
Lunespichu escuelata rinki.
Haykapitaq asnuta rantisunchik.
Sitiembrepichu hamunki.
Imaynapitaq traguta munanki.
III. Responda usando la palabra opuesta, como en el ejemplo.
Ejemplo:
Hanaypichu kachkan.
- Manam, uraypim, kachkan.
Ukupichu llamkasunchik.
Uraypichu pukllachkanku.
Hawapichu warmakuna rimachkanku.
Mesa hawanpichu libruyki.
Mesa sikinpichu puyu.
IV. Traduzca al quechua.
1. Hoy trabajaremos en tu chacra.
2. Dnde est? Arriba o abajo?
3. Dnde vive tu hermano?

4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.

Volveremos en diciembre.
En cuntos das llegan al Cuzco?
Los nios estn jugando afuera.
Llueve mucho en tu pueblo?
Mi libro est sobre la mesa.
Ponlo debajo de la mesa.
Crece mucha hierba dentro del maizal.
EL ABLATIVO MANTA

Ejemplos:
a. Escuelaykimantachu hamuchkanki.
Wakmantam hamuchkani.
b. Ladrillomanta ruwasqam, vidriomanta ventanayoq.
c. Imamantaq kanan punchaw rimasunchik.
Explicacin. Este sufijo nominal expresa hastra tres ideas diferentes, dependiendo su
significado exclusivamente de las palabras a las cuales se aplica; as, expresa; procedencia
(Ejm. Maymantam kanki = De dnde eres?); materia de que est hecha una cosa (Ejm.
Kullmanta chakatam ruwachkanku = Estn haciendo un puente de madera); aunque en este
caso hay que aclarar que en el habla normal se omite el manta, y as podemos escuchar
decir simplemente por oposicin de palabras: kullu chaka = puente de madera, adobe wasi
= casa de adobe, etc.; y finalmente manta expresa el tema de la conversacin, del
pensamiento o del discurso dicho en una forma ms amplia (Ejm. Wasimantam
rimasunchik = hablaremos de la casa).
PROCEDENCIA
I. Efectu las susticiones que se le indican.
a. Escuelaykimantachu hamuchkanki.
wasiki
chakrayki
llaqtanku
wasin
chakray
b. Wakmantam kutimuchkani.
hanay
uray
yunka
mayu
pukyu
c. Maymantataq kankichik.
(qam)
(pay)
(paykuna)
(oqayku)
(oqanchik)
(taytayki)

d. Qayna watamantam kaypi kachkaniku.


Qayna killa
Qayna semana
Qayna punchaw
Qayna lunes
aqa
II. Responda negativamente, usando la sugerencia. Siga el modelo
a. Limamantachu hamuchkanki. (Arequipa)
- Manam, Arequipamantam hamuchkani.
Yunkamantachu kutimuchkanku.
(sallqa)
Hanaymantachu hamuchkanku.
(uray)
Wasimantachu lloqsichkanku
(llanta)
Chakramantachu jutimuchkanki
(sallqa)
Qayna watamantachu haypi kachkankichik (qayna killa)
Mircoles punchawmantachu qallarinqa. (sbado punchaw).
b. Maymantataq kanki.
- Ayacuchumantam kani.
Maymantataq hamuchkanku.
Maymantataq taytayki.
Maymantataq kutimuchkanku.
Maymantataq kankichik.
Maymantataq kutimunqa.
III. Traduzca al quechua.
1. Vengo de mi escuela.
2. El muchacho viene de su casa.
3. Mi padre viene de la chacra.
4. Estamos aqu desde ayer. (E.)
5. De dnde vuelven? (Uds.)
6. Maana volver mi padre de la montaa.
7. De dnde es tu profesor?
8. Vendrs desde el domingo o desde el lunes?
9. Vienen de arriba.
10. Cmo vienes de tu casa?
MATERIA DE QUE ESTA HECHA UNA COSA
I. Efecte las sustituciones indicadas.
a. Ladrillomantam escuelayqa.
adobe
kullu
cemento
rumi
b. Papamantam chupita ruwasaqku.
sara
chuu

trigu
cebada
kaya
c. Imamantam punchuyki.
wasi
escuela
pacha
chupi
wali
II. Traduzca al quechua las siguientes expresiones espaolas.
1. Mi casa est hecha de ladrillos.
2. Tu puerta la harn de madera.
3. Yo quiero una puerta de vidrio.
4. Estoy haciendo sopa de papas.
5. Esta olla es de tierra.
6. Maana haremos sopa de caya.
7. De qu es tu ropa?
8. Sopa de qu ests comiendo?
9. La quieres de lana?
10. De qu son las casas en la selva?
III. Responda las siguientes preguntas. Use las sugerencias como en el ejemplo.
- Imamantam wasikichikta ruwankichik? (adobe)
ADOBEMANTAM WASIYKUTA RUWASAQKU.
- Imamantam chupita ruwanki? (pusra)
- Imamantam chakata ruwanqaku? (kullu)
- Imamantam chay mankayki? (allpa)
- Imamantam punchuykita ruwanki? (millwa)
- Imamantam sierrapi wasikuna? (adobe)
TEMA DEL PENSAMIENTO O DEL DISCURSO
I. Efecte las sustituciones indicadas.
a. Libruymantam tapuchkanku.
wasi
tayta
escuela
chacra
b.Orqopi wasimantam taytakuna rimachkanku.
sacha
chakra
kuchi
llanta
c. Imamantam rimachkankichk.
(tapuy)
(asikuy)
(parlay)

(niy)
II. Traduzca al quechua las siguientes expresiones.
1. Hoy hablaremos (indic.) del quechua.
2. Estn hablando de mi padre.
3. Preguntarn (Uds.) de mi pueblo.
4. Pregunta acerca del profesor.
5. Estoy hablando de mi casa.
6. Preguntarn por ti.
7. De qu te res?
8. Pregntale de su familia.
9. Por quin preguntan?
10. Estamos hablando de la gente de la sierra.
III. Conteste las siguientes preguntas:
Ejemplo:
Imamantam rimasunchik, runasimimantachu.
- MANAM RUNASIMIMANTACHU, AYMARAMANTAM.
- Imamantam asikuchkan, warmimantachu? (warma)
- Imantam tapuchkanku, taytaymantachu. (taytayki)
- Imamantam tapuchkan, saramantachu. (trigo)
- Imamantam parlachkankichik, tarpuymantachu. (cosecha)
IV. Efecte las sustituciones indicadas.
a. Rumimantam wasiyta oqa ruwasaq.
____________wasikita____________
___________________qam________
Kullu__________________________
________________________ruwanqa.
____________wasinchikta__________
Ladrillo_________________________
_________________paykuna________
________________________ruwankichik.
____________wasiykuta____________
Adobe____________________________
___________wasinta________________
b. Limamantam oqa hamuchkani.
Ayakuchu_________________________
_____________pay_________________
________________hamuchkaniku.
Wasiki___________________________
_____________paykuna_____________
Llaqtayku_________________________
Hanay ____________________________
________________warma____________
Uray_____________________________

________________sipas_____________
Hawa_____________________________
c. aaymantam payqa tapuchkan.
Turin_____________________________
_______________oqaqa____________
_____________________tapuchkanku.
Paninku__________________________
____________oqaykuqa____________
Wawqeyku________________________
Wawayku_________________________
_______________warmakunaqa_______
_________________runaqa___________
Churin____________________________

EL PLURALIZADOR -KUNA
Ejemplos:
Achka palabrakunataam yachani.
Manaraqmi tiempoy kanchu kay punchawkuna.
Achka alumnukunachu escuelaykipi kan.
Achka alumnuchu escuelaykipi kan.
Explicacin. El pluralizador universal en quechua es el sufijo kuna. Este va antes de los
sufijos de caso (Ejm.; warmakunata, warmakunaman; warmakunamanta; warmakunapaq),
pero va despus de los sufijos nominales de persona (indicando posesin) (Ejm.:
wawaykuna, churinkuna, etc).
Cabe anotar que cuando antes del nombre hay un numeral o una palabra que por s sola
expresa pluralidad co-kuna o de no aplicarlo. Adems, cuando el sujeto es de 3. del plural
el verbo puede ir en 3 persona del singular o del plurarl. (Ej.: warmakunam hamunqaku/ o /
warmakunam hamunqa/).
I. Pluralice las siguientes oraciones como en el ejemplo.
a. Maestrum hamun.
- Maestrukunam hamun.
Wasitam rikuni.
Punku mana kanchu.
Wallpam hamuchkan.
Kuchita qawankichu.
Amiguymi kaypi llamkachkan.
b. Runam rimachkan.
Wallpam hamun.

- Runakunam rimachkanku.

Kuchim mikuchkan.
Maestrum tapuchkan.
Allqom kachuchkan.
Runam maqan.
c. Iskay runatam qawani.

- Iskay runatam qawani.


- Iskay runakunatam qawani.

Achka wasitam munam.


As wasitam rikuni.
Kimsa llaqtamantam hamunku.
Pichqa runawanmi llamkani.
Achka tantatam mikunku.
d. Punkutam qawanchik. (iskay)

- Iskay punkukunatam qawanchik.


- Iskay punkutam qawanchik.

Rikunkichu chay yana kuchi (pichqa)


Maestrum hamun. (achka)
Amiguykim hamuchkan. (tawa)
Wallpatam munani. (kimsa)
Wawatam apasaq (as)
Kay runawanmi parlasaq. (tawa)
Chay yana kuchitam rantinqa. (soqta)
Wak yuraq vacatam munan. (kimsa)
Warmatachu apasaq. (achka)
II. Efecte las sustituciones indicadas.
Wak pampapi huk wasita rikuni.
_______________wasikuna__________
_____llaqtapi______________________
___________achka__________________
_______________________rikuniku.
_______________kuchi______________
_______________Huk_______________
_______________________rikun.
_______________tawa_______________
___________________wallpa_________
_______________as_________________
______________________runa________
________________pichqa_____________
III. Conteste las preguntas usando el imperativo. Como en el ejemplo.
Ejemplo:
1. Warmakunachu llaqtaman rinqaku.
- ARI, WARMAKUNA RICHUNKU.
2. Wawakunatachu yachachinqa.
3. Hatun llaqtakunamantachu hamunqaku.
4. Achka tiyanakunatachu apamunqa.
5. Uchuy llaqtakunapichu rimanqa.-

6. Churinkunatachu apanqa.
7. Paykunamantachu maanqaku.
8. Asnukunamanchu rinqaku.
9. Wawqekikunatachu pusasaq.
10. aanchikkunawanchu risaqku.

-MAN
Ejemplos: Pachamanmi richkani.

Yukumanmi kutichkaniku.

Explicacin. Con verbos de movimiento el sufjio man expresa el objetivo del movimiento;
en espaol su equivalente es la preposicin por. La particularidad de su uso (para
diferenciarlo del uso de man con nombres de lugares) es que se manifiesta con nombres de
objetos.
I. Efecte las sustituciones indicadas.
a. Tiendamanmi richkani pachaman.
llaqta
wasi
Lima
wak
b. Tiendamanmi richkani pachaman.
tanta
libru
aycha
sara
c. Yakumanchu risaq.
kachi
miski
pacha
alta
pastu
II. Conteste las siguientes preguntas usando las sugerencias que estn entre parntesis.
a. Imamantaq hamunki. (yaku)
- Yakumanmi hamuni.
hamunkichik (wallpa)
hamusaqku (pelota)
hamunku (kuchi)
kutisunchik. (aycha)
b. Maymataq rinkichik. (Lima)
- Limamanmi risaqku
rinqaku. (llaqta)
richkanku. (escuela)
richkanku. (pampa)
richkanki. (chaka)
rinki. (uray)

III. Responda usando la sugerencia. Siga el ejemplo.


Ejemplo:
1. Kachimanchu richkanki. (sara)
- Manam, saramanmi richkani.
2. Aychamanchu hamun. (miski)
3. Wallpa aychamanchu richkankichik. (carnero aycha)
4. Oqamanchu kutichkan (ullucu)
5. Aqamanchu richkanki. (yaku)
6. Pachamanchu richkanku (manka)
7. Kaspimanchu risunchik. (soqos)
8. tiyanamanchu hamuchkan (pacha)
EL INFINITIVO EN USO NOMINAL
Ejemplos:
achu tumpata rimayta atinkia.
Rimaytaqa manaraqmi atinichu.
Kay libruta estudiayta tukunki hinaspa rimayta yachankiachu.
Haykapitaq estudiayta qallarinki oqaykuwan.
Explicacin. Un infinitivo cualquiera puede cumplir la funcin de objeto, debiendo
marcarse como cualquier nombre con el sufijo ta. Puede darse el caso de dos objetos
juntos, aqu, se pueden marcar ambos con ta (ejemplo: runasimitam yachayta munani) o
slo uno el infinitivo- (ejemplo: runasimi yachaytam munani).
I. Efecte las sustituciones indicadas.
a. Kaypim llamkayta
munaniku.
yachay
yachachiy
tarpuy
rantiy
mikuy
b. Manaraqmi
rimayta
atinichu.
puriy
hatariy
qaway
uyariy
uyariy
hampiy
c. Chaytam yachayta precisan.
uyariy
qallariy
tukuy
apay
mikuy
d. Haykapitaq llamkayta qallarinkichik.
(tukuy)
(atiy)

(precisay)
(munay)
II. Responda afirmativa y negativamente.
1. Rimaytachu munanki.
2. Yachaytachu precisan.
3. Samaytachu munankichik.
4. Atinkichu escribiyta.
5. Suyaytachu tatayki munan.
6. Imatam yachayta munan.
7. Mikuchiytachu munanku..
8. Allin chayaytachu munanki.
9. runasimi rimaytachu qallarin.
10. Haykapitaq hamuyta atin.

EJERCICIOS DE REVISION
I. Traduzca.
a. Estoy yendo a Lima.
(a Ica, a Tumbes, al pueblo, a la escuela, a la chacra, a m i pueblo, a
nuestra (I.) casa, a tu chacra, a su (de ellos) escuela, a su (de ellos) pueblo).
b. El ve la casa.
(quiere, empieza, hace, termina, trabaja)
(t empiezas, ellos quieren, yo hago, ustedes terminan, nosotros (I.) trabajamos,
nosotros (E.) empezamos).
c. Sal de aqu.
(del pueblo, de mi casa, de Lima, de su (de l) casa, de la chacra).
(Salgan del pueblo, salgan de mi casa, salgan de Lima, salgan de nuestra (E.)
casa, salgan de la chacra).
d. Yo enseo quechua en esta escuela.
(hablo, estudio, escucho, leo)
(Nosotros (I.) hablamos, ellos estudian, t escuchas, nosotros (E.) leemos, l
escucha, ustedes hablan.
e. Yo no trabajo en la escuela.
(en Lima, en la casa, en el pueblo, en la chacra, en el camino, en tu
casa, en la chacra, en el camino, en el camino, en tu casa, en nuestro
(I) pueblo.
II. Conteste afirmativa y negativamente.
1. Manachu escuelaykita kanan rinki.
2. Llaqtaymantachu hamuchkanki.
3. Wasikitachu haypi ruwasaqku.

4. Warmakunatachu qawachkanki.
5. Apurawtachu hamusaqku
6. Escuelaykichikpi achkachu alumnukuna.
7. Taytaykimantachu rimachkanku
8. Ladrillomantachu wasinkuna.
9. Llaqtaytachu richkanki.
10. Wantamanchu amiguyki rinqa.
11. Paytachu tapuchkanki libruymanta.
12. oqaykuchu Limaman risaqku.
13. Wasikipichu amiguykuna kachkanku.
14. Llaqtaykimantachu maestruykichik hamunqa.
15. Maestruchu amiguykikuna kanku.
III. Efecte las sustituciones indicadas.
a. oqaqa Limamantam hamuchkani.
paykuna
.hamuchkan
.Cuzco
oqanchik.
..hamuchkanki.
oqayku..
qamkuna.
..yunka
..sallqa
b. Agosto killapim yunkaman risaqku.
llaqtayki.
Marzo killa.
..risunchik.
Wata tukuyta.
.wasinku
risaq.
wasikichik.
Semana tukuyta.
rinqa.
wasiyku.
Killa tukuyta.
c. Qayna punchawmantam kaypi kachkaniku.
Qayna killa
wak
.kachkani.
Qayna wata ..
wasin.
.kachkanku.
..llaqta
Qaynimpa punchaw..

..wasiyku
Chisi..

CASO GENITIVO -PA


Ejemplo:
Imay oratataq tayta Juanpa chakranman tarpuq risunchik.
Karachu chay taytapa chakran.
Chimpa orqokunapa qepanpiraqmi.
Explicacin. Cuando en la frase se seala el poseedor y la cosa poseda
independientemente, es necesario aplicar pa con el poseedor y el sufijo de posesin con la
cosa poseda; el sufijo de posesin debe concordar con el poseedor, por muy redundante
que nos parezca. As, Mariapa wasin equivale a: la chacra de nosotros. Se aplicar el sufijo
de posesin slo si el poseedor y la cosa poseda van contiguos, de lo contrario no. (Ejm.:
qam pachu kay wasi) adems siempre debe ir el poseedor por delante: taytaypa pachan,
aaypa librun, etc. Finalmente es posible aplicar ms de una vez el pa, si la relacin que
se establece es de posesin. Ejemplo: Mariapa wasinpa punkun= La puerta de la casa de
Mara.
Otra variante del uso de pa se da cuando queremos expresar locacin o procedencia o
direccin en relacin con un lugar determinado. Por ejemplo: escuelaykipa ladunpim
yachani. = vivo junto a tu escuela. Wasiypa chinpanpim yachan = vive frente a mi casa.
Etc.
I. Efecte las sustituciones indicadas.
a. Mariapa chakrantam richkani.
Tayty
aayki
Juan
Turn
Mamayki
b. Runakunapa wasinpim yachasaq.
maestru
warma
alumnu
tayta
c. oqapa mikunaychu chay.
wali
punchu
baldi
wasi
allqo
d. Karupichu chay taytapa chakran.

runa
sipas
warma
warmi
amiguyki
e. Escuelapa ladunpim yachani.
wasi
pampa
llaqta
orqo
sacha
f. Wasikipa chimpanpim llamkan.
ladu
waqta
chaylla
ichuq
alliq
g. Pipapitaq llamkachkanki.
samay
kay
tarpuy
hallmay
parqoy

II. Efecte las sustituciones indicadas.


a. Taytaypa wasinmanmi richkani. (de nuestro/I/, de su/su de l/padre, de tu maestro, de
nuestro padre, de su/de ellos/amigo, de su/de Uds. padre)
b. Manam oqapachu chay buwiskunaqa. (de nosotros(I), de ti, de ellos, de Uds. De
nosotros (E.) de l).
III. Conteste afirmativa y negativamente o segn convenga.
1. Pipataq kay puka libru.
2. Qampachu wak atn wakakuna.
3. Kuchipa korralninmanchu risun.
4. Qamkunapa uywaykichikchu chay.
5. Allinchu runakunapa wasinku.
6. Wasinpa punkun achu ruwachkanki
7. Taytaykipa llaqtanmanchu rinki.
8. Yachankichu maestruypa sutinta.
9. Qampachu icha Pedropacha chay pacha.
10. Mariapachu kay wislla.
IV. Traduzca las siguientes expresiones espaolas al quechua.

1. Estoy yendo a la chacra de Juan.


2. Est jugando en la casa de Jos.
3. Vengo de la casa del muchacho.
4. Trabajo con el hermano de Miguel.
5. De quin es esto?
6. Es buena la maestra de Pablo?
7. Vivimos frente a tu casa.
8. Sintate junto a m.
9. Est descansando debajo del rbol.
10. Lo puse debajo de la mesa.
11. No lo pongas al borde de la mesa.
12. Es padre de mi amigo.
13. Estoy en la casa de mi amigo.
14. Es el libro del maestro.
15. Es de nuestra . escuela.

-PA ACCION REPETIDA

Ejemplos:
Ruwapaytam munani.
Ama qawapankichikchu.
Explicacin. Como sufijo verbal, el pa expresa una accin repetida, a veces con la
intencin de mejorar algo. As podemos mencionar infinitivos con pa: ruwapay = rehacer,
akllapay = volver a escoger, etc.
I. Efecte las sustituciones indicadas.
a. Maestruyqa ruwapaytam munam.
qaway
mikuy
llamkay
akllay
maqay
b. Imanasqataq chay libruta qawapachkankichik.
estudiay
qallariy
leey
escribiy
hapiy
II. Cambie, como en el ejemplo.
Wasitam ruwachkan.
Warmatam yachachichkan.

- Wasitam ruwapachkan.

Runasimimantam tapuchkan.
Librutam qawachkaniku.
Allqonchiktam maqachkan.
Qella warmaqa payqochkan.
Tantatam mikuchkanku.
Libruytam estudiachkanku.
Runasimimantam nichkan.
Kay perqatam ruwayta munaniku.
III. Conteste afirmativa y negativamente.
Maskapachkankichu sarakunata.
Estudiapanqakuchu runasimita.
Ruwapasaqkuchu wak percata.
Maskapasaqchu tantakunata.
Leepasunchikchu chay puka libruta.
Allqoytachu maqapanqa.
Wasikitachu ruwapanqaku.
Tarpupankichikchu chakrayta.
Tapupasunchu runasimimanta.

-PAQ
Ejemplos:
1. Hapiy qampaq.
Iskay qampaq, iskay oqapaq, huk allqopaq.
2. Tempranu chayananchikpaq tempranum lloqsinanchik.
Tempranum chayananchik animalkuna samananpaq.
Explicacin. Con races nominales el sufijo paq expresa el beneficiario, o sea alguien que
se beneficia con algo o con la accin del sujeto. Ejemplo: paypaqmi llamkani = Trabajo
para l o hapiy qampaq = tmalo para ti.
Con races verbales el paq requiere de la presencia de na, dndose casos
impersonales: kayqa mikunapaqmi esto es para comer. Y otros con referencia a persona
aplicando los sufijos nominales de persona entre na y paq, as: apurawman buwiskunata
qatimay wakman rinanchikpaq = trae rpido los bueyes para que vayamos all; sean
diferentes las personas en los dos verbos o la misma, estamos obligados a usar los sufijos
de persona entre na y paq. Ejemplos: Chay yachanaypaqmi kutisaq volvere para
averiguar eso. O escuelaman rinaykipaqmi tempranu kutimusaq = Volver temprano para
que vayas a la escuela. En cuanto al sentido, es el propsitode la accin el que se expresa
por cualquiera de estas formas.
I. Efecte las sustituciones indicadas.
a. Wasiypaqmi kay punkuta ruwachkani.
escuela
llaqta
tayta

maestru
amigu
b. Qampaqmi yakuta warmakuna apamuchkanku.
oqa
pay
oqanchik
qamkuna
paykuna
c. Iskay runapaqmi mikunata ruwachkani.
tayta
warma
warmi
maestru
allqo
wallpa
d. Pipaqtaq kay wasi.
chay libru.
wak pacha.
kay punkukuna.
chay qollqe.
II. Conteste afirmativa y negativamente o segn convenga.
1. Pipaqtaq kay punkuta ruwachkanchik.
2. Pipaqtaq chay mikuna.
3. Wawaykipaqchu pelotata apachkanki.
4. Kuchikipaqchu chay mikuna.
5. Juanpaqchu icha Mariapaqchu kay.
6. Pipataq llamkachkanki.
7. Taytaykipaqchu tantata ruwachkanki.
8. Amiguypa wasinpaqchu rumikunata apachkanki.
9. Qampaqchu chay chakrata rantichkanki.
III. Efecte las sustituciones indicadas.
Qampaqmi wak puka wasita ruwachkanku.
__________________punchu_____________
Pay__________________________________
_________kay_________________________
_______________yana__________________
_________________________ruwachkani.
Paykuna______________________________
_______________hatun__________________
_____________________perqa____________

_____________chay_____________________
Taytakuna_____________________________
___________________yuraq______________
________________________ruwachkan.
____________________bola______________
Warmaykuna___________________________
________________________churachkaniku.
IV. Efecte las sustituciones indicadas.
a. Apurawman buwiskunata qatimuy wakman rinanchikpaq.
(oqa)
(qam)
(pay)
(oqayku)
(qamkuna)
b. Apurawman hamunki, wasimanta rimanapaq.
tapuy
estudiay
hikutay
niy
parlay
c. Yuyanaykupaqmi chayta ruwachkaniku.
qaway
lloqsiy
yachay
tukuy
V. Conteste afirmativa y negativamente.
Pukllanaykichikpaqchu llaqtaman richkankichik.
Wasi ruwananpaqchu hamuchkan.
Llamkananpaqchu richkan.
Payqonaykipaqchu tantata munachkanki.
Lloqsisunchu pukllananchikpaq.
Escuelaykimanchu rinqaku estudianankupaq.
Uyarinaykipaqchu llaqtaman richkanki.
Purinaykipaqchu samachkanki.
VI. Traduzca al Quechua
1. Estoy estudiando quechua para trabajar en la sierra.
2. Qu quieres para empezar?
3. Te quedars en casa para que pueda salir.
4. Quiere aprender para hablar con ellos.
5. Ir a la escuela para aprender a leer.
6. Vendr para que hablemos de la casa.
7. Vendremos temprano para que vayas a la escuela

8. Lo queremos para salir del pueblo.


9. Necesitamos mucho dinero para comprar esa chacra.
10. Irn para ver el juego.

PALABRAS INTERROGATIVAS

Pi
May
Ima
Imayna
Imay

= Quin?
Hayka
= Cuntos?
= Dnde?
Haykayna
= Cuntos? (ms o menos)
= Qu?
Haykap (i)
= Cundo?
= Cmo?
Mayqen
= Cul?
= Qu? (tiempo) Imanasqa
= Por qu?
Imaynampi = Cmo as?

Explicacin. Todas las palabras interrogativas funcionan seguidas del sufijo taq o el sufijo
de validacin m o mi (de acuerdo a su terminacin voclica o consonntica); por
ejemplo: pitaq o pim. Al contestar debe marcarse con m o mi la palabra que responde
exactamente a la pregunta. Ejemplo: Imataq kay. Mesam chayqa.
PI
A. Responda las preguntas usando las sugerencias en espaol, como en el ejemplo.
Pitaq wasikipi kachkan. (mi padre) Taytaymi wasiypi kachkan.
Pim hamunqa paqarin. (nuestro maestro)
Pi wasikimanta lloqsinqa. (l)
Pitaq runasimita estudiachkan. (su amigo)
B. Formule la pregunta en base a la expresin dada y, luego, d la respuesta con la
sugerencia.
ESCUELAYKIPI KACHKAN

======================
(Pitaq)
- Pitaq escuelaykipi kachkan.
(tayty)
- Taytaymi escuelaypi kachkan.
(Pim)
- Pim escuelaykipi kachkan.
(taytayki)
- Taytaykim escuelaypi kachkan.
(pi)
- Pi escuelaykipi kachkan.
(Taytanchik) - Taytanchikmi escuelaypi kachkan.
RUNASIMITA ESTUDIACHKANKU
============================
(pikunataq)
- Pikunataq runasimita estudiachkanku.
(runakuna)
- Runakunam runasimita estudiachkanku.
(pikunam)
- Pikunam runasimita estudiachkanku.
(paykuna)
- Paykunam runasimita estudiachkanku.
(pikuna)
- Pikuna runasimita estudiachkanku.
(warmakuna) - Warmakunam runasimita estudiachkanku.

CHAKRAPI LLAMKACHKAN
========================
(pitaq)
- Pitaq chakrapi llamkachkan.
(warma)
- Warman chakrapi llamkachkan.
(pim)
- Pim chakrapi llamkachkan.
(runa)
- Runan chakrapi llamkachkan.
(pi)
- Pi chakrapi llamkachkan.
(warmi)
- Warmin chakrapi llamkachkan.
MAY
A. Responda las preguntas usando las sugerencias en espaol, como en el ejemplo.
Maymi libruyki.
(est en mi casa)
- Libruyqa wasiypim kachkan.
Maytaq buwisniy.
(est en la chacra de tu pap)
May takllanchik.
(esta en mi casa)
Miami pachanku.
(est all)
B. Formule la pregunte en base a la expresin dada y, luego, d la respuesta con la
sugerencia.
LIBRUYKIQA ESCUELAPIM KACHKAN
================================
(maytaq)
- Maytaq libruyki.
(wasi)
- Libruyqa wasipim kachkan.
(maymi)
- Maymi libruyki.
(escuela)
- Libruyqa escuelapim kachkan.
(may)
- May libruyki.
(wasin)
- Libruyqa wasinpim kachkan.

WALLPAYKUQA CORRALPIM KACHKAN


==================================
(maytaq)
- Maytaq wallpayku.
(wasi)
- Wallpaykichikqa wasipim kachkan.
(maymi)
- Maymi wallpayku
(chacra)
- Wallpaykichikqa chakrapim kachkan.
(may)
- May wallpayku.
(escuela)
- Wallpaykichikqa escuelapim kachkan.
TAYTAYQA LIMAPIM KACHKAN
===========================
(maytaq)
- Maytaq tayty.
(wasi)
- Taytaykiqa wasipim kachkan.
(maymi)
- Maymi tayty.
(llaqta)
- Taytaykiqa llaqtapim kachkan.
(may)
- May tayty.
(chacra)
- Taytaykiqa chkrapim kachkan.
IMA
A. Responda las preguntas usando las sugerencias en espaol, como en el ejemplo.
Imam chay. (es una mesa)
- Mesam kayqa.
Imam chaypi kachkan. (mi muchacho)
Imataq kay. (es una gallina)
Ima kanki.
(soy maestro)
B. Formule la pregunta en base a la expresin dada y, luego, d la respuesta con la
sugerencia.
CHAYQA HUK MESAM.
===================
(imataq)
- Imataq chay
(wasi)
- Chayqa huk wasim
(iman)
- Imam chay.
(libru)
- Chayqa huk librum
(ima)
- Ima chay.
(runa)
- Chayqa huk runam.
HUK RUNAM PURICHKAN
======================
(Imataq)
- Imataq purichkan.
(wallpa)
- Huk wallpam purichkan.
(imam)
- Imam purichkan.
(kuchi)
- Huk kuchim purichkan.
(ima)
- Ima purichkan.
(allqo)
-Huk allqom purichkan.
IMAYNA

A. Responda las preguntas usando las sugerencias en espaol como en el ejemplo.


Imaynataq taytayki kachkan.
(est bien)
- Allinllam taytayqa kachkan.
Imaynam maestruyki kachkan. (est enfermo)
Imaynam warma kachkan.
(est triste)
Imaynataq amiguyku kachkan. (est alegre)
B. Formule la pregunta en base a la expresin dada y, luego, d la respuesta con la
sugerencia.
ALLINLLAM TAYTATQA KACHKAN
==============================
(imaynataq)
- Imaynataq tayty kachkan.
(allin)
- Allinmi taytaykiqa kachkan.
(imaynam)
- Imaynam tayty kachkan
(kusisqa)
- Kusisqam taytaykiqa kachkan.
(imayna)
- Imayna tayty kachkan.
(llakisqa)
- Llakisqam taytaykiqa kachkan.
(imayna)
- Imayna tayty kachkan.
(piasqa)
- Piasqam taytaykiqa kachkan.
ALLINMI FAMILIAYkiqa kachkan
==========================
(Imaynataq)
- Imaynataq familiayki kachkan.
(allinlla)
- Allinllam familiayqa kachkan.
(imaynam)
- Imaynam familiayki kachkan.
(kusisqa)
- Kusisqam familiayqa kachkan.
(imayna)
- Imayna familiayki kachkan.
(piasqa)
- Piasqam familiayqa kachkan.
IMAY
A. Responda las preguntas usando las sugerencias en espaol como en el ejemplo.
Imay orataq (hora).
(son las nueve)
- Las nueve.
Imay punchawmi.
(es jueves)
Imay killam
(es enero)
HAYKA
A. Responda las preguntas usando las sugerencias en espaol como en el ejemplo.
Haykataq wasiki.
(dos) (iskay)
- Iskaymi wasiyqa.
Haykam chakranku. (muchas)
Hayka libruyki.
(tres) (kimsa)
B. Formule la pregunta en base a la expresin dad y, luego, d la respuesta con la
sugerencia.
ACHKAM OQAPA WALLPAYQA.
(haykataq)
- Haykataq oqapa wallpay.
(aslla)
- Asllam qampa wallpaykiqa.

(haykam)
(iskay)
(hayka)
(achka)

- Haykam oqapa wallpay.


- Iskaymi qampa wallpaykiqa.
- Hayka oqapa wallpay.
- Achkam qampa wallpaykiqa.

HAYKAYNA
A. Responda las preguntas usando las sugerencias en espaol como en el ejemplo.
Haykaynataq amiguyki. (son dos o tres)
- Iskay kimsam amiguykunaqa.
Haykaynam escuelaykipi warmakuna. (muchos)
Haykaynataq wasikipi kankichik. (pocos-as)
HAYKAPI
A. Responda las preguntas usando las sugerencias en espaol como en el ejemplo
Haykap (i) hamunqaku. (maana)
- Paqarinmi hamunqaku.
Haykap (i) taq qallarisaqku. (pasado maana)
Haykap (i) m estudiasun. (el lunes)
Haykapi ruwanki. (el sbado).
B. Formule la pregunta en base a la expresin dada y, luego, d la respuesta con la
sugerencia.
PAQARINMI TAYTAYQA HAMUNQA.
(haykapitaq)
(paqarin)
(haykapim)
(lunesta)
(haykapi)
(sabadotam)

==============================
- Haykapitaq taytay hamunqa.
- Paqarinmi taytaykiqa hamunqa.
- Haykapim tayty hamunqa.
- Lunestam taytaykiqa hamunqa.
- Haykapi tayty hamunqa.
- Sabadotam taytaykiqa hamunqa.

MINCHAM LLAMKAYTA QALLARISAQKU


===================================
(haykapitaq)
- Haykapitaq llamkayta qallarisaqku.
(paqarin)
- Paqarinmi llamkayta qallarinkichik.
(haykapim)
- Haykapim llamkayta qallarisaqku.
(mincha)
- Mincham llamkayta qallarinkichik.
(haykapi)
- Haykapi llamkayta qallarisaqku.
(lunesta)
- Lunestam llamkayta qallarinkichik.
MAYQEN MAYQAN
A. Responda las preguntas usando las sugerencias en espaol como en el ejemplo.
Mayqe (a) ntaq amiguyki. (l) Paymi qamiguyqa.
Mayqe (a) nmi taytanku. (l)
Mayqen llaqtamantaq rinki. (al pueblo de mi padre).
Mayqen wasi-pitaq yachanki. (en la casa blanca) (yuraq).
IMANASQA

A. Responda las preguntas usando las sugerencias en espaol como en el ejemplo.


Imanasqataq hamuchkanku. (quieren comer)
Imanasqam ruwachkankichik. (queremos terminar).
PALABRAS INTERROGATIVAS. Combinaciones posibles.
PI:
Responda las siguientes preguntas:
Pitataq yanapachkanki.
Pitataq maskachkan.
Pikunatam suyachkankichik.
Pimantam rimachkanku.
Pikunamantam asikuchkan.
Pipataq kay wasi.
Pipa chakranpitaq llamkachkanki.
Pipapitaq llamkachkanki.
Pipa wasintam richkankichik.
Pipatataq richkankichik.
Pipa wasinmantam hamuchkanku.
Pipamantam hamuchkanku.

-Taytaytam yanapachkani.

MAY
Responda las siguientes preguntas:
Maypitaq paqarin llamkankichik.
Maypim warmakuna pukllachkanku.
Maymantaq richkankichik.
Maytataq sapa punchaw rinki.
Maymantam kutimuchkanku.
Maymantam chay sipaskuna chayamunqaku.
Maykamataq purisaqku.
Maykaman chayasunchik.
IMA
Responda las siguientes preguntas:
Imapim llamkanki.
Imapim churasaq.
Imamantaq warmakunata kachanki.
Imamanmi hamuchkanku.
Imatam chay wawa munan.
Imakunatam apachkanki
Imamantam yachachiqkuna rimachkanku.
Imamantataq tapusunchik.
Imamantam wasiki.
Imamantam chupita ruwachkankichik.
Imapaqtaq kay.
Imapaqtaq runasimita yachachkankichik.

IMAYNA:
Responda las siguientes preguntas:
Imaynapitaq munanki.
Imaynapitaq kachita rantisaq
Imaynakaman chay chiwchikuna.
Imaynakaman runtuta rantikuchkanki.
IMAY
Responda las siguientes preguntas:
Imay oramantam sapa punchaw llamkankichik.
Imay oramantam paqarin qallarisaqku.
Imay punchawkaman kaypi kedasunchik.
Imay punchawmanta imay punchawkaman estudiankichik.
Imay killapaqtaq munanki.
HAYKA:
Responda las preguntas siguientes:
Haykatam munanki.
Hayka tantatataq munanki.
Haykakaman yupayta yachankichik
Haykamantam yupayta qallarisaqku.
Hayka haykamantam yupasaq.
Hayka chay mikuna.
HAYKAPI:
Responda las siguientes preguntas:
Haykapimantataq estudiayta qallarinki.
Haykapimantam kaypi turiki kachkan.
Haykapimantataq wakpi llamkachkanki.
Haykapikamataq llaqtapi kedankichik.
Haykapkamataq runasimita yachankichik.
Haykapipaqtaq wasikita qespichinki.
Haykapipaqtaq chayta ruwasaqku.
MAYQEN MAYQAN:
Responda las siguientes preguntas:
Mayqentaq libruyki.
Mayqen wisllatataq apamusaq.
Mayqentataq munanki.
Mayqen wasipim yachankichik.
Mayqenpim yachankichik.
Mayqen llaqtamantaq risun.
Mayqenmantaq risun.
Mayqen pukyumantam yakuta wisisaqku.
Mayqen chakrapim yapuchkanku.
Mayqen chakakaman chayankichik.
Mayqen warmapaqtaq kay libru.

FORMAS INDEFINIDAS

Pipas
Haykapas
Mayqenpas
Imaynapas

= alguien.
= cualquier
nmero.
= Cualquiera.
= de cualquier
modo.

Maypas
Haykapipas

= cualquier lugar.
= Algn da, cualquier tiempo.
Imapas
= Algo.
Imanasqapas = Por cualquier
motivo.

Explicacin. Las formas indefinidas se construyen tomando las palabras interrogativas


como raz y aplicndoles el sufijo pas. Despus del sufijo pas, no se puede aplicar ningn
otro sufijo. Adems, cualquier sufijo de caso ir entre la palabra raz y el sufijo
pas.Ejemplo Maypipas = en cualquier lugar.
I. Efecte las sustituciones indicadas.
a. Pipas chaytaqa yachanmi.
(yuyay)
(niy)
(kutipay)
(yachachiy)
(atiy)
b. Pitapas apaychik.
(maskay)
(yanapay)
(ayariy)
(pusay)

II. Responda las siguientes preguntas. Siga el ejemplo:


Pitaq hamunqa.
-Pipas hamuchun
Pitaq tantata rantimunqa.
Pim chayta ruwanqa.
Pitaq yunkaman rinda.
Pim yakuta apamunqa.
Pitataq yanapasaq.
Pimantataq maasaq.
Pipaqtaq ruwasaqku
Piwantaq kutisaq.
Pimantataq rimanqa.
III. Efecte las sustituciones indicadas.
a. Maypas allinmi estudianapaqqa.
(llamkay)
(pukllay)
(samay)
(reqsiy)
b. Maymanpas riychik.
(kutiy)
(hamuy)
(kutimuy)
(chayay)
(chayamuy)
c. Maypipas allintam llamkani.
(mikuy)
(puuy)
(yachay)
(samay)
IV. Conteste las siguientes preguntas. Siga el ejemplo:
Maypitaq puunki.
- Maypipas puusaqmi.
Maypitaq puunkichik.
Maypitaq sarata churasaq.
Maytataq risun.
Maymantam hamunqaku.
Maykamataq rinki.
Maymantaq pusasaq.
Maypitaq yantata huumusaqku.
V. Efecte las sustituciones indicadas.
a. Haykapas hamuchunku.
(riy)
(chayay)

(yaykuy)
(kutiy)
(yaykumuy)
b. Haykatapas apaychik.
(qoy)
(mikuy)
(ruway)
(pallay)
(huuy)
c. Hayka tantatapas oqaqa mikuyta atinim.
(miski)
(paqay)
(Tumbes)
(yakon)
(oqa)
VI. Conteste las siguientes preguntas. Siga el ejemplo.
Haykataq hamunqaku.
- Haykapas hamuchunku.
Haykataq rinqaku.
Haykatataq apayta atinki.
Haykataq wasita ruwanqaku.
Hayka wasitataq ruwanqaku.
Hayka miskitataq mikuyta atinki.
VII. Efecte las sustituciones indicadas.
a. Haykapipas riychik.
(kutiy)
(lloqsiy)
(niy)
(willay)
b. Haykapipas risaqmi llaqtaykiman.
(kutiy)
(chayay)
(hamuy)
(yaykuy)
VIII. Responda las siguientes preguntas. Siga el ejemplo:
a. Haykapitaq risaq.
- Haykapipas riy.
Haykapitaq kutimunqa.
Haykapitaq risunchik.
Haykapitaq hamunqaku.
Haykapitaq risaqku.
Haykapitaq illasun.

IX. Efecte las susticiones indicadas.


a. Mayqenpas hamuchun.
(riy)
(kutiy)
(ruway)
(yanukuy)
(rimay)
b. Mayqentapas apaychik.
(apamuy)
(yanapay)
(uyariy)
(kutipay)
c. Mayqenpaqpas ruwaychik.
(apay)
(puchkay)
(llamkay)
(rantiy)
X. Responda las siguientes preguntas. Siga el ejemplo.
Mayqentataq rantisaq.
- Mayqentapas rantiy.
Mayqenwantaq risaqku.
Mayqenmantam orqosaqku.
Mayqenpaqtaq rantisaq.
Mayqenpitaq puunki.
XI. Efecte las sustituciones indicadas.
a. Imapas allinmi mikunapaqqa.
(pukllay)
(llamkay)
(apay)
(qaway)
(hampiy)
b. Imatapas apachun.
(ruway)
(akllay)
(tarpuy)
(pallay)
c. Imapipas churachunku.
(apay)
(qoy)
(huuy)
(mikuchiy)
(timpuchiy)

XII. Responda las siguientes preguntas. Siga el ejemplo.


Imatataq apasaqku.
Imatapas apaychik.
Imamantaq risunchik.
Imapitaq apamusaq.
Imawantaq hapisaqku.
Imapaqtaq valen.
Imataq allin hampinapaq.
XIII. Efecte las sustituciones indicadas.
a. Imaynapas chayasaqmi.
(riy)
(qoy)
(yanapay)
(yachachiy)
(pusay)
b. Imaynatapas apay.
(churay, ruway, apa, uy, yanukuy, rimay)
XIV. Conteste las preguntas. Siga el ejemplo.
Imaynataq rinki.
- Imaynapas risaqmi.
Imaynataq chayankichik.
Imaynataq pusanqaku.
Imaynataq rimanku.
Imaynatataq yanukun.
XV. Efecte las sustituciones indicadas.
a. Imanasqapas maqanmi.
(waqay, llakikuy, peleay, qapariy, qaqchay)
b. Imanasqataq chayta ruwachkanki. Imanasqapas.
hapichkanki.
apachkanki.
pakichkanki.
XVI. Traduzca al quechua.
1. Ponlo en cualquier lugar.
2. Ir adonde sea.
3. Volveremos de cualquier manera.
4. Llevas algo?
5. Ve con cualquiera.
6. Llevar cualquier cosa.

FORMAS NEGATIVAS

Manam pipas
Manam maypipas
Manam maytapas
Manam maymantapas
Manam mayquenpas
Manam imapas
Manam haykapipas

= Nadie
= En ningn lugar
= A ningn lugar
= De ningn lugar
= Ninguno
= Nada
= Nunca.

Explicacin. Las formas negativas se construyen haciendo preceder solamente el negador a


las formas indefinidas. As de imapas que singnifica ALGO se obtiene manam imapas
= nada. Hay que recordar que cualquier sufijo de caso va entre la palabra raz y el pas.
Ejemplo: manam pitapas = a nadie; manam pimantapas = de nadie, etc.
I. Cambie las formas afirmativas a las formas negativas.
Ejemplo:
Pipas hamunqam.
- Manam pipas hamunqachu.
Pipas richun.
- Ama pipas richunchu.
Maypipas tarisaqmi.
- Manam maypipas tarisaqchu.
Maytapas risaqkun.
- Manam maytapas risaqkuchu.
Maymantapas hamunqakum.
- Manam maymantapas hamunqakuchu.
Mayqenpas kutichun.
- Ama mayqenpas kutichunchu.
Imatapas niy.
- Ama imatapas miychu.
Haykapipas kutimusaqmi.
- Manam haykapipas kutimusaqchu.
Imatapas apaychik.
- Ama imatapas apaychikchu.
Pitapas reqsinmi.
- Manam pitapas reqsinchu.
Maypipas puuy.
- Ama maypipas puuychu.
Mayqentapas apaychik.
- Ama mayqentapas apaychikchu.
Imatapas mikunmi.
- Manam imatapas mikunchu.
Piwanpas rimanmi.
- Manam piwanpas rimanchu.

Haykapipas yachanqam.

- Manam haykapipas yachanqachu.

II. Efecte las sustituciones indicadas.


a. Manam pipas escuelaman rinqachu.
(kutiy)
(chayay)
(yaykuy)
(chayamuy)
b. Manam pitapas llaqtapi reqsinichu.
(yanapay, rikuy, qaway, yupay)
c. Manam pipaqpas yanukusaqchu.
(rantiy, apay, apamuy, qellqay)
d. Manam maypipas yakuta tarinchu.
(miski)
(kachi)
(aycha)
(yanta)
(millwa)
e. Manam maymanpas risaqkuchu.
(moqa, pay, oqanchik)
f. Manam maymantapas hamunqakuchu.
(qaway, uyariy, musilla, apay)
g. Manam mayqenpas yanapawanchu.
(kuyay, yuyal, reqsiy, qonqay)
h. Manam mayqen warmatapas reqsinichu.
(runa, warmi, sipas, wawa, churin)
i. Manam mayqenwanpas riyta munanchu.
(kutiy, hamuy, yaykuy, yachay)
j. Manam imatapas apasaqkuchu.
(ruway, yachachiy, qoy, niy, willay)
k. Manam imapas kanchu.
(valey, takyay, sucedey, pasay)
l. Manam haykapipas kutimunqachu.
(chayay, yachay, yuyay, yanapay)
III. Conteste negativamente las siguientes preguntas. Ejemplo.

Maypitaq llamkan.
Maymantaq rinkichik.
Mayqentam yuyanki.
Maymantataq hamunku.
Pipaqtaq llamkanku.
Imapaqtaq valen.
Piwantaq tupanki.
Imatataq apasaq.
Piwantaq rimanku.
Haykapitaq chayasunchik.
Imataq llaqtapi kan.

- Manam maypipas llamkanchu.

IV. Traduzca al quechua.


1. Nadie quiere nada.
2. No comprar para ninguno.
3. No hay para nada.
4. No vendrn nunca.
5. No quiere volver con nadie.
6. No hay sal en ninguna parte.
7. Ninguno me dice la verdad.
8. No salgo a ninguna parte.
9. Nadie quiere hablar con l.
10. Nadie ir al pueblo maana
11. No lleves nada.
12. No lleven a ninguno de los chicos.
13. No digan nada.
14. Que no vayan a ninguna parte.
15. Que no hable con nadie.

USO DE KAY CON SIGNIFICADO DE EXISTENCIA.

Ejemplos:
Tayty, wakpi pasto kanchu animalkunapaq.
Achkan wakpiqa pasto kan, yakupas.
Explicacin. La tercera personas del singular del verbo kay expresa existencia, y en
consecuencia es equivalente al verbo HABER.
Esta forma es nica como en espaol; ya sea para referirse a un objeto singular o plural.
Ejemplo: kanchu runasimi libro = Hay un libro de quechua? O kanchu runasimi
librokuna = Hay libros de quechua?.
I. Efecte las sustituciones indicadas.
a. Achka warmakunachu kan.
(sipas, wawa, runasimi rimaq, warmi, qari)

b. Huk tantallam kan.


(wislla, taklla, punchu, manka, allqo)
c. Manachu wallpakuna kaypi kan.
(kuchi, asnu, sisi, chuspi, wanwa)
d. Qoi yaku-kanchu.
(timpusqa yaku)
(chiri yaku)
(vaca aycha)
(qowi aycha)
(wallpa aycha)
II. Responda las siguientes preguntas.
1. Achka alumnokunachu escuelaykipi kan.
2. Maypitaq kullumanta wasikuna kan.
3. Achkachu runasimi rimaqkuna kan.
4. Hayka tantataq mesapi kan.
5. Yana runakuna kanchu llaqtaykipi.
6. Qoi yaku kanchu.
7. Hayka runasimi rimaqtaq escuelaykipi kan.
8. Wasikipi kanchu allqokuna.

SUFIJOS INDEPENDIENTES

Estos sufijos independientes formas un grupo que se usan con races nominales y
verbales.
Son los siguientes:

- puni

- pas - raq
- a

- taq
- ch (a)

-chu

- m (i)
- s (i)

-ya
- qa

- iki
a

Explicacin: Este cuadro muestra el orden en que estos sufijos pueden ser usados en caso
de que en la frase haya necesidad de usarse ms de uno. Muestra tambin los casos de
mutua exclusin; los sufijos agrupados en 3, 6 y 7 son mutuamente excluyentes. En la
construccin siguen a los sufijos de caso.
Ejemplo: "Escuelatapunim rinqa"

-PUNI

Ejemplos:
Nispachaqa oqapas chaytapuni ruwasaq.
Paqarinpuni risaq wasinman.
Explicacin. Con races nominales el sufijo -puni indica precisin, exactitud, seguridad.
Ejemplo: "kaypipunim llamkasaq" = trabajar aqu mismo (y no en otro lugar, tajantemente
aqu, con seguridad aqu, necesariamente aqu); "chawpi punchawtapunim hamusaq" =
Vendr exactamente al medio da.
Con elementos verbales expresa seguridad, necesidad insustituible. Ejemplo: Risaqpunim =
Ir (con seguridad)
I. Efecte las sustituciones indicadas.
a. Wasipipunim kanan punchaw samasunchik
(llaqta, an, escuela, uku, hawa)
b. Taytakitapunim maskachkani.
(mama, turi, aa, wawqe, pani, wawa)
c. Payqa escuelatapunim rinqa.
(orqo, llaqta, wasi, pukyu, mayu)
d. Paqarinpunim kutimusaq.
(mincha, sabadota, hamuq martes, hamuq semana, killa tukuyta, killa qallariy).
e. Chawpi punchawtapunim hamusaqku.
(chawpi tuta)
(chawpi semana)
(chawpi killa)

(chawpi wata)
(wata tukuy)
(semana tukuy)
(inti seqaykuy)
(inti lloqsimuy)
II. Aplique -puni en la posicin correcta.
Ejemplo:
Albertotam maskachkani. - Albertotapunim maskachkani.
Llaqtatam riyta munan.
Qanmi yantata maskanki.
Maestruykichiktam tapunkichik.
Kaypim llamkayta munaniku.
Chay wasitam munanku.
Wata tukuytam kutimunqa.
Taytaykipatam rinki.
Imay oratam hamunqaku.
Paymi runasimita yachachin.
Hamunqakum wawankuman.
Chayasaqkum llaqtakama.
Kutinqam munaspa mana munaspapas.
III. Cambie a la forma negativa cada una de las frases siguientes.
Imaynapas risaqmi. - Manapunim risaqchu.
Imaynapas hamunqam. - Manapunim hamunqachu.
Imaynapas yachanqakum. - Manapunim yachanqakuchu.
Imaynapas lloqsisaqmi. - Manapunim lloqsisaqchu.
Imaynapas kutisaqkum. - Manapunim kutisaqkuchu.
IV. Efecte las sustituciones indicadas.
Wasitapunim kay sumaq pampapi ruwasaqku.
Escuela................................................................
.............................qomer.....................................
............................wak.........................................
.............................................orqopi.....................
Perqa...................................................................
.....................................hatun................................
...........................................llaqtapi..........................
....................................................ruwachkan...........
..........................chay..............................................
Corral.....................................................................
............................................escuelapi.......................
Punku.......................................................................
.....................................................ruwachkanku.
V. Conteste aplicando el sufijo -puni.
Ejemplo:

Paywanchu parlayta munanki. - Ar, paywanpunim.


Taytaytachu maskachkanki.
Abancaymantachu hamunqaku.
Kaypichu llamkayta munan.
Paykunachu chayta ruwanku.
Sabadokamachu kaypi kankichik.
Chay puka librutachu apanqa.
Enero killakamachu estudiankichik.
Paytachu maskachkan.
oqawanchu riyta munanku.

-PAS

Ejemplos:
a. Nispachaqa oqapas chaytapuni ruwasaq.
b. Manam paykunapas rinqakuchu.
c. Tantatapas kachitapas rantikunmi.
Explicacin. El sufijo -pas con races nominales en frases afirmativas significa "tambin",
comoen el ejemplo "A" = Entonces, yo tambin har eso mismo; en cambio en frases
negativas significa lo opuesto "tampoco", como en el ejemplo "B" = Ellos tampoco irn; y
mencionando una serie de nombres, en cualquier caso, sirve de unin, como en el ejemplo
"C" = Vende pan, sal, etc.
I. Efecte las sustituciones indicadas.
a. oqapas chayraqmi paqarin parqosaq.
(pay)
(tayty)
(oqayku)
(paykuna)
(wawqen)
b. Warmakunapas hamunqam wasiyman.
(wawa)
(tayta)
(qari)
(sipas)
c. Manam paykunapas yachankuchu.
(oqayku)
(qamkuna)
(pay)
(Pedro)
(taytay)
d. Manam Cuzcotapas reqsinichu.

(Arequipa)
(llaqtayki)
(mamanku)
(taytan)
(panikichik)
e. Warmipas qaripas llaqtatam rinqaku.
Ramon istiku
Pay paykuna
Taytay taytanku
Alumnu maestru
Maria Pedro
f. Uchutapas kachitapas rantisaqmi.
aycha miski
papa oqa
leche tanta
runtu kuta
II. Responda afirmativamente las siguientes preguntas.
a. Qampas rinkichu. - Ar, oqapas risaqmi.
Wawaykikunapas rimankuchu runasimita.
Paykunapas yachankuchu.
Franciscotapas reqsinkichu.
Tantatapas rantisaqchu.
oqaykupas risaqkuchu escuelaman.
III. Conteste negativamente.
a. oqaqa manam llaqtaman risaqchu, qamqa?
Manam oqapas risaqchu.
Paykunaqa manam runasimita rimankuchu, payqa?
oqaykuqa manam Ayakuchuta reqsinikuchu, qamkunaqa?
Taytayqa manam castellanota rimayta yachanchu, taytaykiqa?
oqaqa manam chay llaqtaman kutisaqchu, qamkunaqa?
IV. Use -pas en ambos elementos nominales al dar la respuesta.
a. Cuzcotachu icha Punotachu reqsinki.
- Cuzcotapas Punotapas reqsinim.
Mariapa wasintachu icha Pedropa wasintachu risunchik.
Hatun llaqtakunamantachu icha uchuy llaqtakunamantachu hamunqaku.
Taytaytachu icha mamaytachu reqsinki.
Chakrapichu icha escuelapichu sinchita llamkankichik.
Warmichu icha qarichu rinqa.

-RAQ

Ejemplos:
Yakum manaraq oqapaq haypanchu.
Manaraqmi tiempoy kanchu kay punchawkuna.
Explicacin. El equivalente espaol de -raq es "todava". Cuando la frase es negativa este
sufijo puede ir con el negador, con el verbo o con ambos a la vez. Ejemplo: Manam
yachaniraqchu; manaraqmi yachanichu o manaraqmi yachaniraqchu.
Cuando el sufijo -raq sigue a los sufijos de caso (-ta, -pi, -paq, -raq, -kama) etc. expresa
anterioridad. Ejemplo: Wasitaraqmi pichasaq = Barrer la casa primero; Juanpaqraq qaray
= Sirve primero para Juan. Etc.
I. Efecte las sustituciones indicadas.
a. Manaraqmi yakuta tarinichu.
(tanta)
(aqa)
(aycha)
(kachi)
(muya)
b. Manam samanikuraqchu.
(paykuna, pay, oqanchik, qamkuna, oqa)
c. Sabadokamarqchu llamkani.
(mincha, martes, hamuq semana, hamuq miercoles, domingo)
d. Jaupaqraqchu icha Pedropaqraqchu qarasaq.
(Mara) (Justina)
(tayty) (mamy)
(churinkuna) (churikikuna)
(qam) (pay)
(paykuna) (oqanchik)
II. Aplique el sufijo -raq en la posicin correcta.
Ejemplo:
Manam mikunichu.
-Manam mikuniraqchu.
Wasipim kachkan.
- Wasipiraqmi kachkan.
Sasam runasimiqa.
- Sasaraqmi runasimiqa.
Manam yachanikuchu.
- Manam yachanikuraqchu.
Runasimitam yachasaq.
- Runasimitaraqmi yachasaq.
Kay punchutam tukusaq.
- Kay punchutaraqmi tukusaq.
Manam mikusaqkuchu.
- Manam mikusaqkuraqchu.
Taytayqa kawsachkanmi.
- Taytayqa kawsachkanraqmi.
Kaypim kachkanku.
- Kaypiraqmi kachkanku.
Paykunapaq apay.
- Paykunapaqraq apay.
Karupim yachaniku.
- Karupiraqmi yachaniku.

III. Conteste afirmativamente


1. Minchakamaraqchu llamkankichik.
2. Llaqtapitaqchu warmakuna kachkan.
3. Wasitaraqchu pichanki.
4. Sama chkankuraqchu.
5. Pedropaqraqchu ruwachkanki.
6. Qayna watamantaraqchu kaypi kachkanku.
7. Runasimitaraqchu yachanqaku.
8. Mosoqraqchu runasimi librukichik.
9. Agostokamaraqchu llamkanqaku.
10. Sabadopaqraqchu ruwanqa.
IV. Traduzca al quechua.
1. Todava no estn en la casa.
2. Todava no sabe hablar.
3. Est aqu todava tu hermano?
4. Conozco a tu pap, pero a tu mam todava.
5. Todava no terminamos de trabajar.
6. Barre primero tu casa.
7. Iremos primero a Huancayo.
8. Primero compraremos sal.
9. Primereo quiero conocer tu pueblo.
10. Sirve primero para los muchachos.
11. Primero aprenderemos quechua.
12. Primero quieren trabajar aqu.

-A

Ejemplos:
achu oraa, tayty
Hatariya, warma.
Nispachaqa hakuchika, am, listua kachkani.
Explicacin. El equivalente espaol es "ya"; funciona con races verbales o nominales.
Cuando se usa con elementos nominales el sentido general implica una referencia al
pasado. Ejemplo: Runasimitaam yachachkan, es decir ahora est estudiando quechua
(antes estaba estudiando castellano) o Wasinpiam llamkachkan = ahora est trabajado en
su cas. Si aplicramos el -a con el verbo tendramos una idea diferente: Yachachkanam
runasimita = Ya est aprendiendo quechua. Por razn de sentido los sufijos raq y a se
oponen cuando se da una respuesta negativa. Ejemplos:
Pgta. -Karuraqchu llaqtayki = Est lejos todava tu pueblo?
Rspta. - Manam karuachu = Ya no est lejos.
Pgta. - Risaqachu = Ya voy a ir?
Rspta. - Manam rinkiraqchu = Todava no irs.
I.Efecte las sustituciones indicadas.

a. Manam kutisaqachu.
(riy)
(chayay)
(watukuy)
(rimay)
(kutimuy)
b. Manaam hamuyta munankuchu.
(pay)
(oqayku)
(qamkuna)
(warmakuna)
(tayty)
c. Runasimitaam yachanqa.
(Castellano)
(Aymara)
(Wanka)
(leey)
d. Manaam llamkanachu.
(hamuy, reqsikuy, uyariy, mikuy, yachachiy)
e. Taytaywanam llamkachkan.
(turiy)
(wawqey)
(paniy)
(sullkay)
(churiy)
II. Traduzca al quechua.
1. Ya no quiere venir.
2. Ahora ya est hablando bien.
3. Ya estn jugando en la casa.
4. Ya maana lo visitaremos.
5. Ahora quiere aprender aymara.
6. Ya no quieren trabajar.
7. Ya est aqu tu pap?
8. Ahora, dnde trabajars?
9. Ya no vamos a poder llegar.
10. Ya quieren descansar.
III. Responda negativamente.
Ejemplo:
Mikunkiachu.
Karuraqchu llaqtayki.
Sasaraqchu runasimi.

- Manam mikusaqraqchu.
- Manam karuachu.

Runasimitaachu estudiasaq. (Castellano)


Wasipiachu kachkanku.
Mosoqraqchu pachayki.
Kutisaqkuachu.
Karuraqchu taytaykipa llaqtan.
Samasaqkuraqchu.
Escuelapiraqchu kachkan.

-TAQ

Ejemplos:
Rimanikutaqmi.
manam risaqkutaqchu.
oqamanataq kanankama mana qowanchu.

Explicacin. Con races verbales el sufijo -taq expresa lo mismo que el sufijo -pas con
elementos nominales, es decir, en una afirmacin: "tambin" y en una negacin "tampoco".
Cuando se trata de una serie de frases relacionadas, la forma -ataq sirve de enlace.
Ejemplo: oqa llaqtaman risaq, qamataq wasipi kedanki, robertoataq yantata apamunqa.
= Yo ir al pueblo, t te quedars en casa y Roberto traer lea.
I. Efecte las sustituciones indicadas.
a. Warmakunapas kusikuntaqmi.
(pukllay, ampamuy, riy, kutiy, samay)
b. Wasinmanpas risaqkutaqmi.
(yaykuy, kutiy, apay, astay)
c. Manam munankutaqchu.
(oqayku, qamkuna, paykuna, qam, oqa)
d. Manam tayta Juanpas yaykuntaqchu.
(mama Gertrudis)
(tayta Andrs)
(mama Elisa)
(tayta Esteban)
(warmakuna)
e. oqa llaqtaman risaq qamataq wasipi kedanki.
(pay)
(paykuna)
(qamkuna)
(waway)
(warmakuna)

f. Mariapaqqa llikllitatam rantisaq Robertopaqataq punchuta.


(Juan)
(Miguel)
(Enrique)
(Esteban)
II. Conteste como en el ejemplo:
Ejemplo:
oqaykuqa llamkanikum, paykunaqa?
- PAYKUNAPAS LLAMKANKUTAQMI.
Mariaqa kusikunmi chaymanta, taytanqa? - TAYTANPAS KUSIKUNTAQMI.
Taytayqa rinqam llaqtaman, taytaykiqa? - TAYTAYPAS RINQATAQMI
Mamayqa manam rinchu, mamaykiqa?
- MANAM MAMAYPAS
RINTAQCHU.
Turiykuqa manam estudianchu. turikichikqa? - MANAM TURIYKUPAS
ESTUDIANTAQCHU.
oqaqa manam reqsinichu llaqtata, qamqa? - MANAM OQAPAS
REQSINITAQCHU.
Payqa yachanmi runasimita, taytanqa? (taytanpas yachantaqmi)
oqaykuqa risaqkum sapa punchaw, qamkunaqa? (oqaykupas risaqkutaqmi)
Manam, kachita tarinichu, qamqa? (Manam oqapas tarinitaqchu)
III. Una de las dos frases que se le dan usando -ataq.
Ejemplo:
Pay yakuta apamunqa.
oqa yanukusaq.
- Pay yakuta apamunqa oqaataq yanukusaq.
oqayku wasita cuidasaqku.
Qamkuna llaqtata rinkichik.
Maria llaqtaman rinqa.
Jos wasipi keday.
Ayakuchupim kachita rantisaqku.
Huantapi miskita.
Aychatam kaypi churasun.
Tantata wakpi.
Huamanqamantam warmakuna hamunqaku.
Ikamanta sipaskuna.
Qampaqmi punchuta rantisaq.
Pedropaq camisata.
Hanaymantam sarata apamunqaku.
Uraymanta trigota.
Kanan watam papata tarpusaqku.
Hamuq wata sarata.
Paymi Castellanota yachachinqa.
oqa runasimita.
oqaykum pampapi riyakusaqku.
Qamkuna tiyanakunapi.

POSIBILIDAD, CONJETURA
DUDA, DESCONOCIMIENTO: - ch - ch

Ejemplos:
Paqarinch hamunqa.
Sasach. manam yachanichu.

Imataq kay = Imach.


Explicacin. Este es un sufijo nominal o verbal, que en su forma enftica se presenta con la
"" acentuada, para indicar: posibilidad (Ejemplo: Mariacha hamunqa = Posiblemente
vendr Mara), conjetura (Ejemplo: Karupich = Debe estar lejos), desconocimiento,
cuando se responde a una pregunta (Ejemplo: Maypitaq chay runa yachan = Maypich Dnde vive ese hombre? - No s donde vive), duda (Ejemplo: Risaqpasch = Tal vez
vaya).
I. Efecte las sustituciones indicadas.
a. Karupich, manam reqsinichu.
(sumaq)
(hatun)
(mosoq)
(kayllapi)
b. Mariach, punkuta kichay.
(Pedro)
(mamayki)
(warmakuna)
(taytanku)
(maestruy)
c. Timpuchkanpasach.
(chiriy)
(hamuy)
(takiy)
(samay)
d. Risaqpasch, manaraqmi yachanichu.
(Pay)
(paykuna)
(oqayku)
(oqanchik)
(tayty)
II. Conteste usando el sufijo -ch, como en el ejemplo.
a. Karupichu wasin.
- Karupich, manam yachanichu.
Sasachu Castellano.
Hatunchu chay llaqta.
Paychu hamunqa.
Sallqapichu kachkan.
Hatun llaqtakunamantachu hamunqaku.
Papatachu apasunchik.
oqachu yanapasaq.
b.Timpuchkanachu.

- Timpuchkanach.

Hamuchkankuachu.
Samachkankuachu.
Mikuchkanachu.
Yachachkankuachu.
c. Rinqakuchu.
Kutimunkichu.
Illankichikchu.
Kutipasunchikchu.
Llamkasaqkuchu.

- Rinqkupas, manaraqmi yachankuchu.

d. Pitaq hamunqa.

- Pich o - Pich hamunqapas.

Maypitaq llamkanku.
Maymantataq uyarinqa.
Maytataq risunchik
Imataq chay.
Pipaqtaq ruwachkan.
Haykapitaq taytayki kutimunqa.
Haykapitaq tukunki.
Imawantaq onqochkan.
Imatataq tarpusunchik.
Imataq sutin.
Imaynakamataq chay uchukuna.
Imanasqataq tuta-punchaw llamkachkan.
Imaynapitaq munan.
III. Traduzca al quechua.
1. Debe estar sobre la mesa.
2. Debe estar enfermo, no sabemos.
3. Posiblemente vendr maana.
4. Seguramente viene con su mam.
5. Posiblemente volver en el mes de enero.
6. Ya deben estar durmiendo.
7. Tal vez vaya, todava no lo s.
8. Ya debe saber castellano.
9. Debe ser difcil, pero me gusta.
10. No s donde vive.
11. No s a donde irn.
12. No s qu es.
13. No s como vamos a llegar.
14. No s por qu llora.
15. No s que voy a hacer.

ENFATICO - IKI

Ejemplos:
Hatun chakramiki, imaynam las docekamallaqa tukurusaq.
Hatun chakrasiki.
Hatun chakrachiki.
Explicacin. Este es un sufijo enftico. Funciona siempre siguiendo a -m (sufijo de
comentario, dando la combinacin -miki), -s dando la combinacin chiki). s (reportativo,
dando la combinacin siki, y a-ch (dubitativo,dando la combinacin chiki)
Cuando se combina con el sufijo de comentario, expresa algo obvio. Ejemplo: Sasamiki =
Obviamente es difcil; efectivamente es difcil. Hay que aclarar que otra forma de expresar
la misma idea es usando la palabra -riki despus de un elemento con -m, -s o -ch. As:
Hatun chakramiki o Hatun chakram riki = Ciertamente es una chacra grande; Hatun
chakrasiki o Hatun chakrasriki = Dicen que efectivamente es una chacra grande: y Hatun
chakrachiki o Hatun chakrach riki = Obviamente debe ser una chacra grande.
I. Efecte las sustituciones indicadas.
a. oqamiki taytaypa chakranpi llamkasaq.
(qam)
(pay)
(qamkuna)
(paykuna)
b. Paqarinmi riki kutimusaqku.
(mincha)
(kunanpuni)
(sabadota)
(hamuq killa)
(hamuq wata)
c. Sapa tutasiki hamun.
(wata)
(semana)
(killa)
(punchaw)
(iskay killa)
(kimsa wata)
d. Kaypis riki sapa tuta pukllanku.
(wakpi)
(ukupi)
(hawapi)
(hanaypi)
(chimpapi)
e. Saratachiki asnukunaman kargasaq.

(papa)
(oqa)
(cebada)
(kullu)
f. Paytach riki tapusaq
(paykunata)
(Joseyta)
(Mara)
(Mamayta)
II. Conteste como en los ejemplos.
Ejemplos:
Kaypichu yachanku.
- Ar, kaypimiki - o- Ar, kaypim riki.
Saratachus apanqaku.
- Ar, saratasiki - o - Ar, saratas riki.
Pukllanqachuch.
- Pukllanqachiki. - o- Pukllanqach riki.
Papatachu mikunku.
Abancaymantachus kanku.
Llaqtapichuch tupasunchik.
Hatunchu chay llaqta.
Sapa tutachus rinku.
Paqarinchuch hamunqaku.
Yachankuchuch.
Millmamantachus punchun.
Kaypichuch llamkasun.
Sumaqchu runasimi.
III. Aplique el sufijo -iki y la palabra riki en la posicin correcta.
Ejemplo:
Runasimitam rimanku.
- Runasimitamiki rimanku.
- Runasimitam riki rimanku.
Runasimitas yachachinqaku.
Sumaqch chay wasiqa.
Hanaymantam hamunqaku.
Sapa punchawsi kutin.
Kaypipunim llamkanku.
Chaytach ruwasaqku.
Paqarinmantas qallarisunchik.
Marzo killapim paran.
Papatas kanan wata tarpunqaku.
tuta punchawmi llamkan.

ENFTICO -

Ejemplos:
a. Kaypim llamkankichik.
Mikuyy, manachu gustanki.
b. Kaypis samanqaku.
c. Rinqach, manam yachanichu.
Explicacin. Si comparamos los sufijos enfticos -iki (que acabamos de estudiar) y -,
vemos que ambos se aplican despus de elementos terminados en -m (sufijo de
comentario), -s (reportativo) y -ch (dubitativo); en cuanto al sentido, el nfasis que se da
con - es mucho ms fuerte que con -iki, tanto que al aplicarse la - en el primer caso de los
ejemplos (a.): kaypimllamkankichik, expresa una imposicin = Es aqu ( y no en otros
sitio) donde trabajarn ustedes; en los casos de los ejemplos (b.) y (c.) es ms o menos
similar el nfasis dado por -iki. El sentido fuerte se da tambin aplicando la - despus de
un imperativo, rimayy = habla; rimaychiky = hablen; rimachuny = que hable,
rimanchunkuy.
I. Aplique el enftico -, como en el ejemplo.
a. Ejemplo:
Kaypim llamkankichik.
- Kaypim llamkankichik.
Agostopimkutimunqaku.
Ruwanqakum.
Chaytam oqapas nini.
Hatun llaqtakunamantam hamunqaku.
Saratam tarpusunchik, manam papatachu.
mamaypaqmi kayqa, manam mamaykipaqchu.
Kutinkichikmi.
Ayakuchu llaqtatam rinkichik.
Chaytam ruwanki.
b. Ejemplo:
Ayakuchupis llamkanqaku.
Abancaytas rinqa.
Allin cargatas apamunqaku.
Wakpis kachkanku.
Kullumantas chakataqa ruwanqaku.
Diciembrepis runasimitaqa estudianqa.
Sumaq wasipis yachanku.
Manas yachankuchu.
Manas puuyta atinkuchu.
Mamanpaqsi puntata ruwanqa.
c. Ejemplo:
Rinqach, manam yachnichu.
Kaypich llamkasaqku.
Yachankuch, manam yachanichu.
Agosto killapich hamusaq.
Saratach apasaqku.

- Ayakuchupis llamkanqaku.

- Rinqach, manam yachanichu.

Hamuq watach kutimunqaku.


Sasach runasimiqa.
Karuch chay llaqtaqa.
Yanqach riman.
Mayupich kachkanku.
d. Ejemplo:
Samay, manachu pisipanki.
Tapuy, manachu rimayta yachanki.
Lloqsiychik, manachu llaqtta reqsinkichik.
Apamuy, reqsiytam munani.
Hamuy kay lawman.
Suyaychik, manam kachi kanchu.
Mikuy, manachu yarqasunki.
e. Conteste usando el sufijo -ch enfatizado -cha
Ejemplo:
Maypitaq yachan.
Imataq kay.
Maymantam chayamunqaku.
Imamantam kay.
Haykapitaq hamunki.
Imay killamantam qallarisun
Maytataq richkanku.
Imamantam rimachkanku.
Imapaqtaq valen.
Imataq sutin.
Imanasqataq peleachkanku.

- Samayy, manachu pisipanki.

- Maypich. Maypich yachanpas.


- Imach. Imach kanpas.

- W AN (INSTRUMENTAL, COMPAA, ADICIONAL)


Ejemplo:
a. Carrowan iskay punchawllapi chayamuniku.
b. Sullka turiywanmi risaq.
c. Triguta papatawanmi tarpusun.
Abancaymanta Ayacuchumantawanmi rimanqaku.
Pedrowan Joseypiwanmi hamusaqku.
Mariapaq qampaqwanmi rantichkan.
Explicacin. Para expresar el instrumento se usa el sufijo -wan como en el ejemplo (a.) En
el ejemplo (b.), -wan expresa compaa y en los ejemplos (c.), -wan une dos elementos del
ismo caso, pudindose aplicarlo en el primer elemento o en el segundo. Al unir dos
elementos del mismo caso implica por ejemplo unir dos objetos directos, dos acusativos:
Ejemplo: Saratawan papatam munani = Quiero maz y papa.
I. Efecte las sustituciones indicadas.

a. Carrowanmi maytapas riniku.


(chaki)
(llamkana)
(pukllana)
(avin)
b.Taytaywanmi hamusaq.
(turiy)
(aay)
(churin)
(waway)
c. Taytanwanmi maytapas rin.
(sullka churin)
(mayor wawan)
(sullka aan)
(mayor wawqen)
(amgan)
d. Papatwan saratam apasaqku.
(chuo)
(trigo)
(kaya)
(oqa)
(olluco)
e. Taytaykita mamaykitawanmi reqsiyta munani.
(turiki)
(paniki)
(wawqeki)
(aayki)
(churiki)
f. Mamaykitawanmi reqsini.
(taytayki)
(maestruykichik)
(wawanku)
(sullka churiki)
(mayor wawqeki)
II. Una de los elementos sugeridos usando -wan.
Ejemplos:
Tantata kachita munani.
- Tantatawan kachitam munani.
Sarata frejolta tarpusun.
- Sarata frejoltawanmi tarpusun.
Huantamanta Huamangamanta hamunqaku. - Huantamanta Huamangamantawanmi
hamunqaku.
Mituta rumita apamunqa.
- Mitutawan rumitam apamunqa.

Mariapaq Juanpaq rantisaq.


- Mariapaq Juanpaqwanmi rantisaq.
Qanmanta oqamanta rimanku. - Qanmantaman oqamantam rimanku.
Pedrowan mariawan hamusaqku.- Pedrowan Mariapiwanmi hamusaqku.
Aychata tantata mikuyta munani.- Aychatawan tantatam mikuyta munani.
Runasimita Castellanota rimayta yachanku. Runasimitawan castellanotam rimayta
yachanku.
III. Traduzca al quechua.
1. Volveremos en carro.
2. Vengo a pie todos los das.
3. Ven con tu padre.
4. No voy con mi esposo.
5. Volver con mi maestro.
6. Conozco Huancayo y Lima.
7. Vendrn de los pueblos grandes y pequeos.
8. Quiero llevar a Juan y a Pedro.
9. Volver con Mara y Justina.
10. Traer para ti y para m.

PRESENTE CON SIGNIFICADO DE PASADO INMEDIATO.

Ejemplos:
am oqaykuqa samanikua.
Wawakunaqa mikunkuam.
Explicacin. El sufijo -a aadido a las terminaciones de presente simple sirve para
expresar un pasado inmediato; el -a aplicado como sufijo (en la forma indicada) puede
reforzarse - aunque parece redundante - por la palabra a = ya, precediendo a toda la
expresin.
I. Efecte las sustituciones indicadas.
a. Alumnukunaqa samankuam pampapi.
(runa)
(wawa)
(churiy)
(wawayki)
b. oqaqa mikuniam wallpa aychata.
(pay)
(oqanchik)
(paykuna)
(qamkuna)
(oqayku)
c. am yakuta apania.

(qoy)
(tomachiy)
(churay)
(apamuy)
d. am yakuta apania, kuchiman mikuchinia.
(yanta)
(mikuna)
(llamkana)
(tanta)
(wallpa)
II. Aplique -a, como se indica en el ejemplo.
Chaytaqa rikunikum.
- Chaytaqa rikunikuam.
- am chaytaqa rikunikua.
Manam masta rikunichu
- Manam masta rikukiachu.
- Manaam masta rikunichu.
Runasimitaqa yachanim.
- Runasimitaqa yachaniam.
Kuchimanqa mikuchinim
- Kuchimanqa mikuchiniam.
Payqa mikunmi.
- Payqa mikunam.
oqaykuqa rinikum llaqtata.
- oqaykuqa rinikuam llaqtata.
Qollqetaqa qonkum
- Qollqetaqa qonkuam.
Mikuchinikum.
- Mikuchinikuam
- am mikuchinikua.

III. Responda afirmativa y negativamente como en el ejemplo.


Ejemplo:
Mikunkuachu.
- Ar, mikunkuam.
Mikunkuachu.
- Manam mikunkuraqchu.
Warmakuna kutimunkuachu.
Samankichikachu.
Wawaman mikuchinkiachu.
Yakuta apamunkuachu.
Kayta rikunkichikachu.
Chakramanta rimanchikachu.
Yunkamanta kutimunkuachu.

SUFIJOS DE ACTOR OBJETO O DIRECCIONALES.

Ejemplo:
Runasimitam:

Imatataq

yachachiki.
yachachiwan.
yachachiwanki.
yachachisunki.

qos (q) ayki.


qowanqa.
qowanki.
Qosunki.

- wan (me escucha)


- wanqa (me escuchar)
Uyari
- wanki (me escuchas o
me escuchars.

Presente.

Futuro.

- sunki (te escucha o te


escuchar)
- (y) ki (te escucho)
- s (q) ayki (te escuchar)

Explicacin. Si consideramos la relacin de actor singular - objeto singular (el objeto puede
ser directo o indirecto) tendremos el cuadro anterior, incluyendo las formas del presente y
del futuro. Cuando el objeto (directo o indirecto) es la tercera persona del singular no hay
formas especiales, slo el verbo con un actor cualquiera determinar su sentido. As en:
oqam yanapasaq = yo la ayudar o la ayudar, o en qanmi ninki = le dirs t, es eltipo de
verbo el que nos induce a entender el objeto de 3a. persona como directo o indirecto; para
mayor claridad se puede marcar el bjeto con -ta o con -man: paytam yanapasaq o
paymanmi qosaq, pero no es necesario.

FORMAS DEL PRESENTE.


I. Repita las siguientes expresiones.
a. Paymi maskawan.

Sapa punchawmi yanapawan.


Runasimitam yachachiwan.
b. Paymi qosunki.
Wakmantam uyarisunki.
Allitam yachachisunki.
c.Qanmi pusawanki.
Imatam qowanki.
Maymantam uyariwanki.
d. oqam qoyki.
Cheqaptam niki.
Allitam uyariki.
e. Paytam yanapani.
Paytam apanki.
Paymanmi qon.
II. Efecte las sustituciones indicadas.
a. Sapa punchawmi chakrapi yanapawan.
(maskay, willay, parlapayay, suyay)
b. Imatam pay qosunki.
(yachachiy, niy, manuy, willay)
c. Allintachu chaymanta uyariwanki.
(qaway, rikuy, entendey, yapuy)
d. Manam allintachu reqsiki.
(yuyay, uyariy, yanapay, pagay)
e. (Paytam) reqsiyta munani.
(qam, pay)
III. Cambie los sufijos de actor - objeto, usando las sugerencias.
Ejemplo:
Kaypim suyawan. (pay - qamta)
- Kaypim suyasunki.
a.Paymi Castellanota yachachiwan
(pay-qamta)
Paymi Castellanota yachachisunki
(oqa-qamta)
oqam castellanota yachachiki.
(qam-oqata)
Qanmi castellanota yachachiwanki. (oqa-payta)
oqam castellanota yachachini
(qam-payta)
Qanmi castellanota yachachinki.
b.Runasimipichu parlapayasunki.
Runasimipichu parlapayanki.

(qam-payta)
(oqa-qamta)

Runasimipichu parlapayayki.
Runasimipichu parlapayawan.
Runasimipichu parlapayani.
Runasimipichu parlapayawanki.
Runasimipichu parlapayan.

(pay-oqata)
(oqa-payta)
(qam-oqata)
(pay-payta)

c.Manam oqataqa reqsiwanchu.


Manam paytaqa reqsinichu.
Manam oqataqa reqsiwankichu.
Manam paytaqa reqsinchu.
Manam qamtaqa reqsikichu
Manam paytaqa reqsinkichu
Manam qamtaqa reqsisunkichu.

(oqa-payta)
(qam-oqata)
(pay-payta)
(oqa-qamta)
(qam-payta)
(pay-qamta)

IV. Conteste las siguientes preguntas haciendo los cambios debidos.


1. Mariachu castellanota yachachisunki.
2. Reqsiwanchu chay runa.
3. Pitaq chayta yachachisunki.
4. Reqsiwankichu icha manachu.
5. oqachu yacchachiki.
6. Runasimipichu parlapayawanki.
7. Pitataq pusanki.
8. maymantam uyarichkan.
9. Allintachu pagasunki.
V. Traduzca al quechua.
1. Me escribe todos los meses.
2. No me recibe bien.
3. Te conozco desde el ao pasado.
4. Me entiendes bien?
5. Qu te ensea Miguel?
6. Te digo la verdad.
7. Le enseo quechua.
8. El no me ayuda.
9. No te escucho bien.
10. Por qu no me esperas?
11. El le da el dinero.

FORMAS DEL FUTURO.

I. Repita las siguientes expresiones.


a.Paymi imatapas qowanqa.
Manam yuyawanqachu.

Tempranoch suyawanqa.
b.Paqarinmi qollqeta qosunki.
Mincham yanapasunki.
Maypitaq suyasunki.
c.Hayka choqllotataq qowanki.
Sabadotachu watukuwanki.
Imatataq paqarin yachachiwanki.
d.Acha mikuytam qosqayki.
Manaam imatapas willasqaykichu.
Hayka kutitam nisqayki.
e. Hamuq watachu escuelaman churanki.
Kaypichu suyasaq.
Pitataq yapanqa.
II. Efecte las sustituciones indicadas.
a. Imatataq pay yachachiwanqa.
(qoy, willay, tapuy, niy)
b. Paqarinmi chakranpi suyasunki.
(rantiy, rantikuy, qawachiy, llamkachiy)
c. Imay oratataq maskawanki.
(pusay, apay, hampiy, kachay)
d. Manaam imatapas willasqaykichu.
(qoy, chaskiy, creey, rantiy)
e. Paqarinam willasaq.
(qam, pay)
III. Cambie los sufijos de actor-objeto usando las sugerencias.
a. Maypich suyawanqapas.
(pay-qamta)
Maypich suyasunkipas.
(oqa-qamta)
Maypich suyasqaykipas.
(qam-oqata)
Maypich suyawankipas.
(pay-qamta)
Maypich suyasunkipas.
(oqa-payta)
Maypich suyasaqpas.
(qam-payta)
Maypich suyankipas.
b. Manam imatapas qosunkichu.
Manam imatapas qosaqchu.
Manam imatapas qowanqachu.
Manam imatapas qonkichu

(oqa-payman)
(pay-oqaman)
(qam-payman)
(qam-oqaman)

Manam imatapas qowankichu


Manam imatapas qonqachu.
c. Abankaykaman apasqayki.
Abankaykaman apawanqa.
Abankaykaman apasaq.
Abankaykaman apasunki.
Abankaykaman apanqa.
Abankaykaman apanki.

(pay-payman)

(pay-oqata)
(oqa-payta)
(pay-qamta)
(pay-payta)
(qam-payta)

IV. Conteste haciendo los cambios debidos, en el futuro; use la sugerencia en los casos que
se le indique.
Kaypichu paqarin suyasunki.
Pitaq mincha yanapawanqa. (turiy)
Pitataq llaqtaman apanki. (mamay)
Imatataq qonqa. (qollqe)
Pitaq runasimita yachachiwanqa. (pedro)
Qamchu llaqtaman pusawanki.
Imatataq qosqayki. (wislla)
Qamchu allichanki.
oqachu willasaq.
Pimantaq qollqeta qonqa. (wawqen)
V. Traduzca al quechua.
1. El te dir la verdad
2. No te dar nada.
3. No me entender en castellano.
4. Quin te va a llamar?
5. Te ayudar hasta pasado maana.
6. A dnde me vas a llevar?
7. Le vas a hablar de tu pueblo.
8. Seguramente no me va a escuchar.
______________________________________________________________________
NOTA FINAL. Los verbos gustay, nanay, seqsiy, rawray- cuyos significados son: gustar,
doler, picar, arder- y otros que en castellano exigen el uso de un pronombre objetivo, en
quechua pueden funcionar con los sufijos direccionales o sin ellos. As es posible
preguntar: Kay mikuyta gustankichu. O kay mikuy gustasunkichu.

VI. Efecte las sustituciones indicadas.


a. Umaymi nanawan. (O - Umaymi nanan)
(maki)
(awi)
(chaki)
(kiru)

b. Seqsisunkichu icha manachu.


(rawra)
(nanay)
(chiriy)
(rupay)
(gustay)
c. Manam kayqa gustawanchu. (qamta)
Manam kayqa gustasunkichu. (payta)
Manam kayqa gustanqachu.
VII. D las expresiones equivalentes usando los sufijos direccionales
Kiruymi nanan.
= Kiruymi nanawan.
awiymi seqsin.
= awiymi seqsiwan.
Umaykichu nanan.
= Umaykichu nanasunki.
Kay mikuytaqa gustanim.
= Kay mikuyqa gustawanmi.
Carnavalta gustankichu.
= Carnavalga gustasunkichu.
Manam chaytaqa gustankichikchu.
= Manam chayqa gustasunkichikchu.
Seqsinchu icha rawranchu.
= Seqsisunkichu icha rawrasunkichu.

Imaykitaq nanan.
Manam imaypas nanachu.

= Imaykitaq nanasunki.
= Manam imaypas nanawanchu.

VIII. Responda usando las sugerencias en los casos indicados.


Ejemplo:
Imantaq manachkan. (wiksa)
- Wiksanmi manachkan.
Imaykitaq nanasunki. (chaki)
Imankutaq nanachkan. (uma)
Imantaq seqsin. (qallu)
Chirisunkichu.
Chirisunkichu icha rupasunkichu.
Haykapimantam rawrasunki. (qayna punchaw)
Gustasunkichu icha manachu.
Limachu icha Cuzcochu aswanta gustasunki.

-KAMA
Ejemplos:
a. Chakakaman chayasaqku.
Febrero kllakamam kaypi kanqa.
b. Paywan rimanaykaman lloqsinki.
c. Imaynakaman chay uchukuna.
Iskay chakrayoqkamam chay runakunaqa.

Explicacin. El sufijo -KAMA puede usarse hasta en tres contextos marcadamente


diferentes. 1) como expresivo de lmite espacial o temporal (con nombres que se refieren a
lugares o al tiempo), en este caso su significado es "hasta" (Ej. a.) "llegaremos hasta el ro"
y "estar hasta el mes de febrero". 2) - KAMA con un verbo dependiente, el que a su vez como se puede ver en el ejemplo b.- debe llevar -na y flexin de persona, para expresar
simultaneidad de acciones de sujetos diferentes (Ejemplo b. "Saldrs mientras yo hable con
l). 3) - KAMA siguiendo a -yoq = "cada uno de" (Ejemplos c. "A cmo estn los ajes?",
"Cada una de esas personas tiene dos chacras.").
LIMITE ESPACIAL O TEMPORAL.
I. Efecte las sustituciones indicadas.
a. Orqokaman qawayta atini.
(mayu)
(wasiki)
(escuelaykichik)
(sacha)
b. Ayakuchukaman chayayta munaniku.
(Huamanga)
(Cuzco)
(Chakrayki)
(Wasikichik)
c. Maykamataq reqsinkichik.
(riy), (chayay), (kutiy), (yuyay)
d. Paqarinkaman kaypi kasaqku.
(mincha)
(wata)
(hamuq killa)
(domingo)
e. Haykap (i) kamataq runasimita estudianki.
(kaypi kay)
(taytaykita yanapay)
(chaymanta rimay)
(sarata tarpuy)
II. Conteste afirmativamente o usando las sugerencias cuando se trata de una palabra
interrogativa.
1. Mayukamachu risunchik.
2. Sabadokamachu llamkankichik.
3. Haykapikamataq kaypi yachanqaku. (Enero killa)
4. Maykamataq sapa punchaw rinkichik. (Orqo)
5. Viernes punchawkamachu icha sabado punchawkamachu kaypi llamkakichik.

6. Maykaman riyta munanku. (wasinku)


7. Tutakamachu llamkasaqku.
8. Maykamataq richkanki. (taytaypa chakran)
9. Haykapikamataq qollqeta qosqayki. (Domingo)
10. Imay orakamataq suyawanki.
III. Traduzca al quechua.
1. Estar all hasta pasado maana.
2. Conocemos hasta Arequipa.
3. Hasta qu hora te va a esperar?
4. Hasta cundo vas a estudiar quechua?
5. Por qu no te quedas hasta maana?
6. Llegaremos hasta el puente de madera.
7. Quiero ir hasta Tarma.
ACCIONES SIMULTNEAS DE DIFERENTES SUJETOS.
I. Efecte las sustituciones indicadas.
a. oqa llaqtaman rinaykaman qam yanukunki.
(pay)
(paykuna)
(oqayku)
(mamay)
b. Llamkanaykichikkaman pay puun
(oqayku)
(paykuna)
(oqanchik)
(oqa)
c. Rimanankaman lloqsinki.
(pukllay)
(puuy)
(samay)
(mikuchiy)
(yanukuy)
d. Kutimunaykikamam wasipi kedanqa.
(oqa)
(paykuna)
(oqayku)
(qamkuna)
(oqanchik)
II. Construya frases en base a lo sugerido.
Ejemplo:
oqa llamkasaq payataq yanukunqa.
llamkanaykaman pay yanukunqa.

1. oqayku llaqtama risaqku paykunaataq yantata huunqaku.


(Llaqtaman rinaykukaman yantata huunqaku).
2. Qamkuna pachata taqsankichik oqaykuataq triguta kutasaqku.
(Pachata taqsanaykichikkaman triguta kutasaqku).
3. Qam Joseywan rimanki oqaataq lloqsisaq.
(Joseywan rimanaykikamam lloqsisaq).
4. Pay puchkan paykunaataq awanku.
(Pay puchkanankaman paykuna awanku).
5. Warmikuna yanukuchkanku qosankuataq yapuchkanku.
(Warmikuna yanukunankukamam qosanku yapuchkanku.
6. Paykuna samanqaku oqanchikataq llamkasunchik.
(paykuna samanankukamam oqanchik llamkasunchik.)
7. Qam runasimita estudianki oqaataq castellanota.
(Runasimita estudianaykikaman castellanota estuddiasaq.
8. Paykuna tayta Juanta suyanqaku oqanchikataq parlachkasunchik.
(Tayta Juanta suyanankukamam parlachkasunchik).

III. Responda las siguientes preguntas. Use la sugerencia cuando se le indique.


1. Mikunaykikamachu pukllan.
2. Pqunankukamachu lloqsisun.
3. Ima ruwanaykikaman llamkan. (Yanukuy)
4. Mikunankamachu sapa punchaw lloqsinku.
5. Ima ruwanaykukamam llaqtamam rinki. (llamkay)
6. Llamkayta tukunanchikkamachu llamkasunchik.
7. Yanukunaykikamachu lloqsisaqku.
8. Ima ruwanankaman. Pukllankichik. (puuy)
9. Kutimunankukamachu suyassaqku.
10. Mikuyta tukunankamachu kedankichik.

- K A M A. (POSESIN INDIVIDUAL)
I. Efecte las sustituciones indicadas.
a. Willkaykunaqa iskay libroyoqkamam.
(pukllana, cuaderno, lapiz, mati)
b. Imaynakamataq chay uchukuna.
(runtu, mati, wislla, kesillo, tunas).

c. Lapizniyoqkamam rirqaniku. (*)


(paykuna, qamkuna, oqanchik)
d. oqaykuqa chakrayoqkamam kaniku.
(qamkuna) (atoq)
(paykuna) (wayqa)
(oqanchik) (lapiz)
e. Sapakamam tawnata apasunchik
(oqayku, qamkuna, paykuna)
II. Responda como en el ejemplo.
Ejemplo:
Maestro. oqaqa mana libroyoqmi kani. paykunaqa?
Alumno. Paykunaqa libroyoqkamam kanku. O,
Paykunaqa sapakama libroyoqmi (kanku).
1. Maest. Payqa huk lapizniyoqllam, qamkunaqa?
Alumn. oqaykuqa tawa lapizniyoqkamam kaniku. O,
oqaykuqa sapakama lapizniyoqmi kaniku.
2. Maest. Qamqa mana wasiyoqmi kanki, churikikunaqa?
Alumn. Churiykunaqa wasiyoqkamam (kanku). O,
Churiykunaqa sapakama wasiyoqmi (kanku).
______________________________________________________________________
(*) Cuando la palabra a la que se le aplica el sufijo -yoq termina en consonante previamente
se aplicar el conectivo -ni, como en el caso de los posesivos.

3. Maest. oqaykuqa kimsa pukllanayoqmi Maniku, qamkunaqa?


Alumn. oqaykuqa chunka pukllanayoqkamam kaniku. O,
oqaykuqa sapakama chunka pukllanayoqmi kaniku.
4. Maest. Paykunaqa mana matiyoqmi kanku, oqanchikqa?
Alumn. oqanchikqa matiyoqkamam kanchik. O,
oqanchikqa sapakaman matiyoqmi kanchik.
5. Maest. oqaykuqa huk llamkanayoqmi kaniku, qamkunaqa? (Iskay)
Alumn. oqaykuqa iskay llamkanayoqkamam kaniku. O,
oqaykuqa sapakama iskay llamkanayoqmi kaniku.
6. Maest. Wawaykunaqa chulla libruyoqmi kanku, wawankunaqa? (Kimsa)
Alumn. Wawakunaqa kimsa libruyoqkama (kanku). O,
Wawakunaqa sapakama kimsa libruyoqmi (kanku).
7. Maest. oqaykuqa huk carroyoqmi kaniku, paykunaqa?

Alumn. Paykunaqa iskay carroyoqkaman (kanku). O,


Paykunaqa sapakama iskay carroyoqkamam (kanku).
III. Traduzca al quechua.
1. Cada uno tiene un lpiz.
2. Cada uno de mis alumnos tiene un libro.
3. Cada uno de ustedes preguntar.
4. Cada uno de ellos tiene una casa.
5. A cmo estn los quesos?
6. Cada uno sabe eso.
7. Cada uno de nosotros tenemos una tarea.
8. A cmo los vendes?
9. A cmo los compraron?

REPASO DE INTERROGATIVOS

Formule preguntas con los interrogativos indicados. Use como referencia la frase que los
precede. Siga el modelo.
Ejemplo:
1. Achikyaymantam llamkani chkrap, tayty.
Repita:
Achikyaymantam llamkani chakrapi, tayty.
(ay) - Formule la pregunta:
Maypitaq achikyaymanta llamkanki.
(imay ora)
Imay oramantataq llamkanki chakrapi.
(ima ruway)
Imatataq achikyaymanta ruwanki.
2. Kanan punchaw estudiasun achka mosoq palabrakunata.
(ima)
Imata kanan punchaw estudiasun.
(haykapi)
Haykapi estudiasun achka mosoq palabrakunata.
3. Huk killamantawanqa allintaam yachasaq.
(imayna)
Imaynataataq huk killamantawan yachanki.
(hayka)
Hayka killamantawantaq allintaa yachanki.
4. Repartidorpa wasinman puntaat rini; huk (1) wallpata apani paypa warminpaq.
(may)
Mayman puntata rinki.

(pi)
Pipa wasinman puntata rinki.
Pipaq wallpata apanki.
Pipa warminpaq huk wallpata apanki.
(hayka)
Hayka wallpata apanki paypa warminpaq.
(ima)
Imata apanki paypa warminpaq.
5. Sarachallaymi yakumanta chakichkana, chaymi yakuykiman hamuchkani.
(Imanasqa)
Imanasqataq yakuyman hamuchkanki.
(ima)
Imamantataq sarachallyki chakichkana.
Imataq yakumanta chakichkana.
6. Taytaypam wak hatun wasiqa.
(pi)
Pipataq wak hatun wasi.
(imayna)
Imaynataq taytaykipa wasin.
(mayqen)
Mayqentaq taytaykipa wasin. (2)
7. Kastellanotaqa achkam rimaniku.
(haykayna)
Haykaynataq kastellanota rimankichik.
(ima)
Imatataq achka rimankichik.
(1) Se acostumbra omitir "qa" en una pregunta. Es explicable, porque en la mente del
hablante hay un desplazamiento de inters hacia la idea, punto de la cuestin. Cuando la
pregunta incide en la misma idea que llevara "qa" en una frase declarativa, es obvio que
sea reemplazado por algn sufijo de pregunta. Por tanto se prefiere: "Imaynataataq huk
killamantawan yachanki" a ".............killamantawanqa."
No cabe duda en "hayka killamantawantaq..."pues "taq" reemplaza a "qa".
Los sufijos de caso (-ta, -man,-pa, -pi, -wan, -manta,-paq, -kama, -rayku, -pura) e
independientes (-puni, -pas, etc.) o los elementos a los que se unen, se usan inmediatamente
despus de los interrogativos y precediendo a "taq" o "mi": "Imapunitaq", "hayka
killamantawanataq" y no "imataqpuni", "imataqmantapuni", "haykataq killamantawana",
respectivamente.
(2) Note la falta de "n" en el sustantivo "wasi". La secuencia "-pa..." (cualquier sufijo de
posesin del sustantivo) se da slo cuando pertenecen a un ncleo nominal continuo:
"oqapa wasiy" = mi casa; donde el elemento "-pa", en este caso "mi", no es sino un
elemento ms del sustantivo "wasi". Cuando esta unidad se quiebra y el elemento posedo
est separado del poseedor por algn otro elemento (por ejemplo, un demostrativo), la

unidad del ncleo nominal se pierde y ya no debe usarse los sufijos de posesin en el
elemento posedo.
Comprese las frases espaolas: "La casa de mi padre" y "Esa casa es de mi padre", luego
las quechuas: "Taytaypa wasin" y "Taytaypam chay wasiqa".

EL DIMINUTIVO -CHA

Ejemplos:
a. oqaqa munani mosoqchatam.
b. Sumaq wasichatam ruwachkanku.
c. Purichachkanam.
d. Justinachawanmi risaq.
Explicacin. El sufijo de diminutivo se aplica inmediatamente despus de la palabra raz y
por ende antes de cualquier otro sufijo. En quechua como en castellano se aplica el
diminutivo no slo cuando nos referimos a algo pequeo sino fundamentalmente cuando
queremos expresar afectividad, y esto se expresa en el quechua an con verbos, cosa que es
intraducible. Por ejemplo, al ver que un beb ya puede hablar unas cuantas palabras
decimos: Qu lindo, ya est hablando!, cosa que en quechua diramos simplemente:
"Rimachchkanam". El sufijo -cha aplicado a nombres de personas funciona para el
mestizo ms como despectivo.
I. Efecte las sustituciones indicadas.
a. Sumaq wasichatam ruwachkanku.
(an, chaka, punku, liklla, chumpi, likllita)
b. Wa-wachkunatam apachkan.
(warma, warmi, qari, turichay, sullkachay)
c. Kay pampachapi tiyakuy.
(pata, tiyana, rumi, qara, silla)
d. Wawachayqa mikuchachkanam.
(puriy, rimay, puuy, samay, pukllay)
e. Juanachawan riychik.
(Justina, Juan, Jacinto, Demetrio, Maria).
f. Escuelaykipa chimpachllanpim
(qepa, ladu, hichpa, chay, kay, law)
II. Responda usando las sugerencias y aplicando el sufijo "cha" en cada caso.
Ejemplo:
Pimantam rimachkan. (wawa)
- Wawachamantam rimachkan.

1. Pipaqtaq kay. (Miguel)


2. Imatam ruwachkanku. (tiyana)
3. Imatam wawa ruwachkan. (pukllay)
4. Maypitaq warmakuna samachkanku. (pampa)
5. Maymantam pay. (uchuy llaqta)
6. Pikunam hamunqa. (warma)
7. Imatam wawa munan. (pukllana)
8. Imatam ruwachkankichik. (punchu)
9. Imatam warmachakuna ruwachkan. (puuy)
10. Iman faltachkan. (kachin)
11. Pitataq suyachkanki. (turiykuna)
12. Pipaqtaq kay mikuna. (waway)
III. Aplique el sufijo -cha en la pisicin correcta.
Ejemplo: Chay warmakunataqa reqsinim.
Chay warmachakunataqa reqsinim.
1. Joseymi sapa punchaw mikuchin.
(Joseycham sapa punchaw mikuchin)
2. Qarakunata tiyakunankupaq apamuy.
(Qarachakunata tiyakunankupaq apamuy)
3. Wawaykunam hawapi waqachkanku.
(Wawachaykunam hawapi waqachkanku)
4. Sumaq punchutam ruwachkan.
(Sumaq punchuchatam ruwachkan)
5. Kayllapim yachaniku.
(Kaychallapim yachaniku)
6. Kay warmapaqmi rantiytaa munani.
(Kay warmachapaqmi rantiyta munani)
7. Pukllananwanmi pukllachkan.
(Pukllanachanwanmi pukllachkan)
8. Imatam munankichik.
(Imachatam munankichik)
9. Wasikipa ladunpim yachani.
(Wasikipa laduchallanpim yachani)
10. Kay patapi tiyakuy.
(Kay patachapi tiyakuy)
11. Karupim yachanku.
(Karuchapim yachanku).
IV. Traduzca al quechua
1. Est debajo de la mesita.
2. Quiero una puertecita de madera.
3. Mi hermanito ya est en la escuela.
4. Queremos comprar dos perritos.
5. En este pueblecito vive mucha gente.
6. Vendr con sus amiguitos.
7. Cortaremos estos arbolitos.

8. Lo quiero para mis alumnitos.


9. Mi hijita ya est hablando.
10. Los pollitos estn arriba.
11. Miguelito trabaja bien.
12. Ese muchachito llora todas las noches.

EL SUFIJO - SU (aumentativo)

Ejemplos:
a. Ar, piasum, wasiykuta cuidan.
Hatunsum.
b. Takllasutam ruwachkan.
Explicacin. El sufijo -su es exclusivamente un sufijo nominal, pues se puede aplicar slo a
sustantivos o a adjetivos. cuando se aplica a un adjetivo se expresa el superlativo (cabe
aclarar que sta es slo una de las formas de expresarlo), pero los nicos verbos que pueden
regir dentro de la oracin son ser o estar. Cuando se aplica a un sustantivo el sufijo -su
cumple la funcin de aumentativo, aumentativo de calidad y tamao, as en el ejemplo (b)
la intencin del hablante es decir que est haciendo un arado grande y bueno, en suma un
gran arado.
I. Efecte las sustituciones indicadas.
a. Sumaqsum oqaykupa escuelaykuqa.
(hatun)
(karu)
(mosoq)
(allin)
(escuela)
b. Piasum chay allqoqa.
(runa, warmi, tayta, misi, sipas)
c. Wasisutam ruwachkanku.
(punku, taklla, punchu, perqa, iglesia)

II. D el equivalente de la expresin sugeridad, usando el sufijo -su.


Ejemplo:
Hatu-hatunmi chay llaqtaqa.
- HATUNSUM CHAY LLAQTAQA.
Pia-piam allqoykiqa.
- PIASUM ALLQOYKIQA.
Karu-karutam richkanku.
-KARUSUTAM RICHKANKU.
Karu-karupim yachanku.
- KARUSUPIM YACHANKU.
Karu-Karukamam richkanku.
- KARUSUKAMAM RICHKANKU
Machu-Machuam chay asnuqa.
- MACHUSUAM CHAY ASNUQA.

Achka-Achkatam munan.
- ACHKASUTAM MUNAN.
Hatun wasitam ruwachkanku.
- WASISUTAM RUWACHKANKU.
Moso-Mosoqmi taytanpa wasinqa. - MOSOQSUM TAYTANPA WASINQA.
Hatun punkutachu ruwanqaku.
- PUNKUSUTAM RUWANQAKU.
Karu karupim wasinkuqa.
- KARUSUPIM WASINKUQA.
III. Responda usando -su
Ejemplo.
Sumaqchu wasin.
- Ar, sumaqsum wasinqa.
Hatunchu Lima llaqta.
Karukamachu rinkichik.
Machuachu chay runa.
Karupichu chay warmakuna yachanku.
Karumantachu hamuchkanku.
Hatun punkutachu ruwayta munan.
Hatun wasipichu yachan.
Achkatachu maan.

EL SUFIJO LIMITATIVO -LLA

Ejemplos:
a. Iskay tantallapaq qosayki.
Chay qoqo punchullatam.
b. Ama qatiychu allqochallata.
c. Punkullaykita kichay.
Explicacin. El uso ms frecuente de -lla se da como limitativo de una idea, es equivalente
a "slo, solamente, noms" del espaol; este uso se presenta en los ejemplos de (a.); pero
tambin puede expresar lstima, pena, compasin por alguin o por algo, especialmente si
el -lla sigue al sufijo de diminutivo (b.), o cuando queremos suavizar un imperativo para
pedir un favor.
I. Efecte las sustituciones indicadas.
a. Payllam chaytaqa yachan.
(qam)
(qamkuna)
(oqa)
(oqanchik) (1)
(oqayku) (2)
(paykuna)
b. Huk tantallatachu munanki.
(manka)

(tawna)
(puyu)
(wislla)
(aptay)

c. Kullu chakakamallam chayasaqku. (3)


(plaza)
(chuklla)
(llaqtayki)
(wasinku)
(wayqo)
d. Panillaymi wasiypi kachkan. (4)
(mama)
(tayta)
(wawqeykuna)
(sullka waway)
(mayor turiki)
II. Aplique el sufijo -lla en la posicin correcta.
Ejemplo:
Paypaqmi pachata rantisaq.
- PAYLLAPAQMI PACHATA RANTISAQ.
Abankaymantam hamunqaku.
- ABANKAYLLAMANTAM HAMUNQAKU.
Tayta-mamantam reqsiniku.
- TAYTA-MAMALLANTAM REQSINIKU.
Kaypim sapa punchaw kani.
- KAYLLAPIM SAPA PUNCHAW KANI.
Chakrakamam risunchik.
- CHAKRAKAMALLAM RISUNCHIK.
Juanpam kaspinqa kan.
- JUANLLAPAM KASPINQA KAN.
oqaykum chaytaqa ruwasaqku.
- OQALLAYKUM CHAYTAQA
RUWASAQKU.
Wawakunamantam rimanqaku.
- WAWAKUNALLAMANTAM RIMANQAKU.
oqanchikpunim llaqtamanqa risunchik. - OQALLANCHIKPUNIM
LLAQTAMANQA RISUNCHIK.
Mayukamam paqarin rinqaku.
- MAYUKAMALLAM PAQARIN RINQAKU.
Escuelapa ladunpim yachanku.
- ESCUELAPA LADULLANPIM YACHANKU.
Hanaypim kachkan.
- HANAYLLAPIM KACHKAN.
Uraymanta apamuychik.
- URAYLLAMANTA APAMUYCHIK.
______________________________________________________________________
(1) y (2) La posicin de -lla en oqanchik y oqayku es: oqallanchik y oqallayku
respectivamente.
(3) Podemos generalizar de que el sufijo -lla va antes de los sufijos de caso (pi, manta, ta,
etc.) pero la excepcin se da con -kama, puesto que -lla siempre va despus de -kama.
(4) El sufijo -lla tambin precede a los posesivos, pero no ocurre lo mismo cuando est de
por medio el pluralizador; entonces tendremos: turillay: "slo mi hermano" y turiykunalla =
"slo mis hermanos".

III Efecte las sustituciones indicadas.


a. Wak wasipa qepachallanpim oqaqa yachani.
Kay.................................................................
........anpa......................................................
..................laduchallanpi..................................
............................................payqa..................
............escuelapa.............................................
......................chimpachallanpi............................
.........................................paykunaqa................
Chay.................................................................
............chakrapa...............................................
...........................waqtachallanpi........................
b. oqallaykum sapa punchaw llaqtaman riniku.
Paykuna.............................................................
.......................................................orqoman......
............................sapa viernes............................
Waway..............................................................
............................................mayuman................
.............................................................rinkichik.
Warmakuna.......................................................
....................sapa semana tukuyta......................
........................................wawqenkupaman.......
.................................sapa killa tukuyta...............
oqa................................................................
IV. Ejemplos:
a. Samayllam samasunchik.
b. Tapuyllam tapuchkani.
Explicacin. En los ejercicios anteriores aplicamos el sufijo -lla slo a elementos
nominales. Cuando la idea de limitacin se da en relacin con una idea determinada, el
verbo debe aplicarse usando la forma infinitiva con -lla seguida del mismo verbo con
flexin de persona y de tiempo. As, en los dos ejemplos expresamos: a. Solamente
descansaremos, y b. Solamente le estoy preguntando. De acuerdo al contexto en el que se
use cada una de esas expresiones pueden expresar disculpa.
a. Efecte las sustituciones indicadas.
Pukllayllam pukllachkani.
(rimay, qaway, mastay, maskay, tapuy)
Kutipayllam kutipasaqku.
(oqa, pay, qamkuna, paykuna, oqanchik, qam)
b. Responda como en el ejemplo. Hgalo primero con la sugerencia y despus

libremente.
Ejemplo:
Pitaq rinqa. (Juan)
Juanlla richun.
Maypitaq yachanki.
Imay punchawkunam llaqtaman rinkichik.
Pikunatataq kay llaqtapi reqsinki.
Mayqen llaqtakamam chayanqaku.
Imakunatam apachkan.
Haykapikamataq runasimita yachanki.
Imatataq ruwachkankichik.
Imatataq ruwanqaku.
Imatataq ruwasunchik.
Imatataq ruwachkan.

(WASIKIPA QEPAN)
(SABADOKUNA)
(ISKAY RUNA)
(HUAMANGUILLA)
(ALLPA MANKA)
(HAMUQ KILLA)
(PUKLLAY)
(KUTIPAY)
(MAAY)
(QAWAY)

V. A continuacin tiene un prrafo, lalo primero y luego aplique el sufijo -lla donde
crea conveniente.
oqaqa wasiypim llamkani qosayataq chakrapi, chaymi wawaykunawan wasipi kedani
qosay chakramanta kutimunankama. Kunan wataqa saratam tarpuniku, pero watamanqa
trigutapas, cebadatapas, alverjastapas tarpusaqkum. Wawaykunaqa pukllankum tukuy
punchaw oqa wasipi ruwanakunata ruwanaykama. Mayor kaq wawaykum chakrapipas
wasipipas yanapawan, huknin waway. Kunaqa taksam kanku. Watamanqa mayor kaq
wawaykutam escuelaman churayta munaniku, pero kay llaqtaykupi escuelamanch
churasaqku, Huantapi escuelaqa karusum.
VI. Ejemplos:
a. Ama qatiychu allqochallata.
Sarachallaymi yakumanta chakichkana.
b. ama maqallaychu.
Explicacin. Cuando se quiere expresar lstima, pena o compasin por algo o por alguin
se aplican al elemento nominal -cha y -lla en secuencia, aunque a veces se elimina el -cha.
As, los ejemplos dados equivalen: a. "No lo eches al pobre prerrito" y "Mi pobre macito
se est secando por falta de agua"; y an se da este mismo sentido aplicando el sufijo -lla al
verbo, como en el ejemplo (b.)
a.Cambie la expresin del imperativo compulsivo al prohibitivo, usando -challa al hacer
el cambio.
Ejemplo:
Qatiy allqota.
- AMA QATIYCHU ALLQOCHALLATA.
Wawata apay.
- AMA WAWACHALLATA APYCHU.
awsamanta rimaychik.
- AMA AWSACHALLAMANTA
RIMAYCHIKCHU.
Warmata waqachiy.
- AMA WARMACHALLATA WAQACHIYCHU.
Wallpata nakay.
- AMA WALLPACHALLATA NAKAYCHU.
Wawaman chayta mikuchiychik
- AMA WAWACHALLAMAN CHAYTA
MIKUCHIYCHIKCHU.

Machuta maqachun.

- AMA MACHUCHALLATA
MAQACHUNCHU.
Wak payamantam rimakuchkanku. - WAK PAYACHALLAMANTA
RIMAKUCHKANKU
Saraymi yakumanta chakichkana. - SARACHALLAYMI YAKUMANTA
CHAKICHKANNA.
b. Aplique el sufijo -lla, como en el ejemplo.
Ejemplo:
Maqay
- AMA MAQALLAYCHU.
Maqachkanmi.
- MAQALLACHKANMI.
Apaychik.
- AMA APALLAYCHIKCHU.
Waqachkankum.
- WAQALLACHKANKUM.
aqamantam chaypi.
- AQAMANTAM CHAYPI SAYALLACHKAN.
Rupaypim sayachkanku.
- RUPAYPIM SAYALLACHKANKU.
Hawapim tiyachkan.
- HAWAPIM TIYALLACHKAN.
Anchatach waqachkanku. - ANCHATACHA WAQALLACHKANKU.
Imatataq mikuchkan.
- IMATATAQ MIKULLACHKAN.
Wakcham kani.
- WAKCHAM KALLANI (1)
aqamantam suyachkaniku. - AQAMANTAM SUYALLACHKANIKU.
Qayna watamantam onqoni. - QAYNA WATAMANTAM ONQOLLANI.
Upam kani.
- UPAM KALLANI.
VII. Expresiones de amenaza y concesin o permiso.
Ejemplos:
a. Rimaylla rimay, maqarusaykim.
rimaylla rimaychik.
rimay hinalla, panyarusaykim.
rimaychik hinalla.
b. Samaylla samakuy.
samaylla samakuychik.
Explicacin. Los ejemplos dados en (a.) expresan amenaza, equivalen a decir: "habla y
vers" y "hablen y vern". La estructura es la siguiente infinitivo + lla + imperativo singular
o plural o simplemente: imperativo (singular o plural) + hinalla. Los ejemplos dados en (b.)
expresan concesin o permiso, equivalen a: "puedes descansar" o "pueden descansar".La
estructura es muy similar, con la diferencia de que en el imperativo (singular o plural) se
aplica el sufijo -ku, que acta como suavizante del imperativo.
a. Efecte las sustituciones indicadas.
Pukllaylla pukllay, qella warma!
(rimay, tapuy, willay, riy, mikuy)
2. Cambie la expresin del singular al plural o viceversa.
Ejemplo:
Pukllaylla pukllay!
- PUKLLAYLLA PUKLLAYCHIK!
Rimaylla rimay!
- RIMAYLLA RIMAYCHIK!

Mikuylla mikuychik!
Samaylla samachun!
Kutiylla kutichunku!
Qapariylla qapariychik!
Niylla nichun!
Apaylla apay!
Ruwaylla ruwachunku!

- MIKUYLLA MIKUY!
- SAMAYLLA SAMACHUNKU!
- KUTIYLLA KUTICHUN!
- QAPARIYLLA QAPARIY!
- NIYLLA NICHUNKU!
- APAYLLA APAYCHIK!
- RUWAYLLA RUWACHUN!

(1) En este ejemplo y en los siguientes la intencin del hablante es inspirar compasin o
lstima por s mismo; esto se da generalmente cuando el sujeto es de primera persona.
b. Efecte las sustituciones indicadas.
1. Pukllaylla pukllakuy.
(rimay, qallariy, yaykuy, lloqsiy, qaway)
2. Use la expresin de permiso o concesin despus de lo sugerido, hacindola preceder
por: nispachaqa.
Ejemplo:
am kuchiman mikuchinia. (pukllay)
NISPACHAQA PUKLLAYLLA PUKLLAKUY. O
NISPACHAQA PUKLLAKUYNA.
am mankata churkunikua.
(samay)
NISPACHAQA SAMAYLLA SAMAKUYCHIK.
am chay warmaqa mikuna.
(pasay)
NISPACHAQA PASAYLLA PASAKUCHUN.
am estudiayta tukunkua.
(tiyay)
NISPACHAQA TIYAYLLA TIYAKUCHUNKU.
am yakuta apamunia.
(Qaway)
NISPACHAQA QAWAYLLA QAWAKUY.
am chaytaqa yachanikua.
(ripuy)
NISPACHAQA RIPUYLLA RIPUKUYCHIK.
am llamkayta tukuna.
(rimay)
NISPACHAQA RIMAYLLA RIMAKUCHUN.
am wawaman mikuchinia.
(lloqsiy)
NISPACHAQA LLOQSIYLLA LLOQSIY.
am yantata apanikua.
(mikuy)
NISPACHAQA MIKUYLLA MIKUKUYCHIK.
VIII. El sufijo -lla en expresiones de cortesa.
Ejemplos:
rimaykullayki, tayta Esteban.
Chaskillaykim, mamy, allinllachu.
Allinllam, tayty. Qampas allinllachu oqapas allinllam, mamy.
Explicacin. Finalmente debemos agregar el matiz de cortesa que agrega -lla en los
ejemplos dados y en otros que indicaremos a continuacin; cabe aclarar que en estos casos
es mejor incluir el -lla.

1. Repita las siguientes expresiones:


a. Rimaykullayki, mama Elisa.
Chaskillaykim, tayty. Imaynallam kachkanki.
Allinllam, mamy. Qampas allinllachu.
oqapas allinllam, gracias.
b. oqallaymi. Yaykukamuy.
oqallaykum. Yaykukamuychik.
c. Imay sonqolla. (1)
Pobrechalla. (2)
(1) y (2) Independientemente de las expresiones de cortesa estos ejemplos expresan
lstima, equivalen ambos a "Pobrecito!"
IX. Traduzca al quechua.
a. 1. Solamente nosotros (E) iremos al pueblo.
2. Lo conocemos solamente a Pedro.
3. Vayan solamente hasta su casa.
4. Vendrn slo de los pueblos grandes.
5. Quiere comer slo con ella.
b. 1. Solamente hablaremos.
2. Los muchachos solamente juegan.
3. Solamente la estoy cuidando, no le pego.
4. Solamente lo estn mirando, no lo tocan.
5. Solamente te ayudar.
c.1. No le pegues al pobre muchachito.
2. No maten a la pobre gallinita.
3. Est llorando mi pobre hijito.
4. No lo insulten al pobrecito.
5. Deben estar sufriendo los pobrecitos.
d.1. Dselo y vers.
2. Puedes sentarte.
3. Ya terminaron? - S, - Entonces, pueden irse.
4. Vuelvan y vern.
5. Que entre y ver.

USO DE HUK CON SIGNIFICADO DE "OTRO"

Ejemplos:
a. Huk runawanmi parlayta munani, manam paywanchu.
b. Ama chay matita apamuychu, hukninta apamuy.

Explicacin. Sabemos que huk es equivalente a "uno" o "un, una", pero en un ejemplo
como el dado en (a.) huk = otro; si quisiramos expresar la forma plural aplicaramos el
pluralizador al nombre solamente, as el plural de (a) es Huk runakunawanmi parlayta
munani, manam paykunawanchu" (Quiero hablar con otras personas, no con ellos).
En el ejemplo (b.) tenemos la palabra "huk" nominalizada; para nominalizarla slo es
necesario agregarle una "n" que acta de nominalizador, pero como eso es imposible
debemos aplicarle el concectivo -ni que ya encontramos en otras estructuras, entoces
resulta: "huknin y hukninkuna" que equivalen a: "el otro, la otra, los otros y las otras" o "lo
otro".
I. Efecte las sustituciones indicadas.
a. Huk runatam suyachkani, manam paytachu.
(tayta)
(warma)
(sipas)
(warmi)
b. Qawaychik chay huk warmakunata.
(sacha, wasi, punku, allqo, perqa).
c. Hukwanmi risaq, manam qanwanchu. (1)
(pay, Mara, Esteban, Segundo)
II. Nominalice la palabra "huk", como en el ejemplo.
Ejemplo: Huknim matita apamuy.
- HUKNINTA APAMUY.
1. Huknin warmatam kuyani.
2. Huknin wawapaqmi chayqa.
3. Huknin chakramantam rimasunchik.
4. Huknin wasitam munaniku.
5. Huknin mankapim kachkan.
6. Huknin watapaqmi tukusaqku.
7. Ama huknin punkuta kuchaychu.
8. Huknin warmawanmi riyta munan.
9. Huknin escuelamanchu churanki.
10. Huknin taytapaqchu apachkanki.
III. Conteste como en los ejemplos:
Ejemplo 1
Kay librutachu rantinki.
Manam, huktam rantisaq.
Ejemplo 2
Kay warmawanchu riyta munanki.
Manam, hukninwanmi riyta munani.
1. Kay escuelamanchu churanki.
2. Kay sipaswanchu llamkankichik.
3. Kay wasitachu rantinqaku.
4. Chay amigunwanchu hamunqa.
5. Kay llaqtatachu reqsiyta munanku.

6. Chay runapaqchu llamkachkanki.


7. Kanan watapaqchu tukunqaku.
8. Kay takllatachu apasaq.
9. Kay wasimantachu rimachkanku.
IV. Traduzca al quechua.
1. Trabajo en otro pueblo, no aqu.
2. Iremos a otra casa, no a la de Juan.
3. Queremos comprar otra chacra, no sta.
4. Quiere hablar con la otra seora.
5. Lo quiero para mi otro hijo.
6. La comprarn para el otro ao.
7. Trae el otro libro.
8. Vayan a otra escuela.
9. Estn hablando de otra cosa.
10. Traigan el otro arado.

(1) El pronombre "qam" cambia en "qan" si va seguido del sufijo "wan".

EL VOCATIVO

Ejemplos:
Achikyaymantam llamkani chakrapi, tayty.
Imaynallam kachkanki, mamy.
Explicacin. El vocativo en quechua se obtiene agregando el sufijo -y al nombre y
acentundolo en su ltima slaba; la posicin del vocativo se da al principio o al final de la
expresin, segn la necesidad de cada caso. Es muy importante acentuar la ltima slaba
para el vocativo porque si acentuamos otra slaba decirmos otra cosa.
I. Repita las siguientes expresiones.
Allinllachu, tayty.
Mamy, maymantaq kay an rin.
Yaykukamuy, wawqy.
Elisy, kay sillachapi tiyakuy.
Tapukusayki, mamy.
II. Aplique las palabras tayta, mama, wawqe o turi como vocativo.
Ejemplo:
Kaypichu qosayki
Kaypichu qosayki, mamy.
Maypitaq puunki.
Enero killamantachu kaypi kachkanki.
Sasachu runasimi rimay.

Karupichu yachanki.
Maymantaq kay orasta richkanki.
Ancha saam chkrapi llamkay.
Unaymantam hamuchkaniku.
Wasi ukupim pukllachkanku.
Manam imatapas yachanichu.
Docekamallam qosayki.
Maytataq risaqku.
III. Aplique las palabras mama o tayta de acuerdo al nombre, como en el ejemplo.
Ejemplo:
Elisy, maypitaq taytayki.
Mamy Elisa, maypitaq taytayki. (1)
Mama Elisa, maypitaq taytayki.
Lorenzy, haykapmantam kaypi kachkanki.
Simony, imanasqataq mana llamkankichu.
Mariany, allinllachu familiayki.

(1) Las palabras tayta y mama delante de nombres significan Don y Doa respectivamente,
pueden usarse, como se observar en los ejemplos, con la terminacin de vocativo o solas
(delante de nombres de personas).

Pascualy, yakuta haywaykamuway.


Dionisiy, haykapitaq kutimunkichik.
Eleny, llamkayta tukunkiachu.
Domingy, imatataq ruwachkanki.

IV. Construya expresiones que incluyan el vocativo.

EL SUFIJO - (NI) YOQ

Ejemplos:
Manam uruyoq papataqa munanikuchu.
Sikinman churay uruyoqkunata.
Allqoyoqchu kanki.
Ancha sumaqmi, ladrillomanta ruwasqam, vidriomanta ventanayoq.
Sumaq anniyoqmi chay llaqtaqa.

Explicacin El sufijo -yoq (para las palabras terminadas en vocal) con su variante -niyoq
(para las palabras que terminan en consonante) en combinacin con el verbo Kay
constituye una de las tantas formas de expresar la idea de posesin, o ms exactamente del
verbo tener.
Iskay wasiyoqmi kani.
Iskay wasiyoqmi kanki.
Iskay wasiyoqmi
Iskay wasiyoqmi kanchik.
Iskay wasiyoqmi kaniku.
Iskay wasiyoqmi kankichik.
Iskay wasiyoqmi kanku.

- TENGO DOS CASAS.


- TIENES DOS CASAS.
- TIENE DOS CASAS
- TENEMOS DOS CASAS (I)
- TENEMOS DOS CASAS. (E.)
- TIENEN DOS CASAS. (2a. P1)
- TIENEN DOS CASAS.

Como se puede observar el sufijo -yoq se aplica al objeto de posesin y el verbo kay sirve
para expresar la persona. Cabe advertir que cuando la oracin es negativa en esta estructura
funciona
el
negador
"mana"
sin
-chu;
ejemplo:
"Mana
taytayoqmi
kani."Independientemente de esta forma, pero expresando la misma idea se dan dos
sustantivos en oposicin, el primero de los cuales lleva el sufijo -yoq (Ejemplo: Qollqeyoq
runa = El hombre que tiene dinero. O el hombre con dinero); como las dos forman una
unidad de significacin, cualquier sufijo de caso ir despus de la ltima palabra; as
diremos: Qollqeyoq runata, qollqeyoq runamanta, etc.Comparemos el siguiente par de
oraciones, en funcin de una pregunta:
Qollqeyoq runawanchu parlayta munan.
Manam qollqeyoq runawanchu parlayta munan.
Manam mana qollqeyoq runawanmi parlayta munan.
Analizando tenemos que: la primera es una pregunta; la segunda una respuesta negativa donde funcionan "manam" y -chu como en cualquier oracin negativa, y la tercera una
afirmacin (porque est el sufijo de comentario -mi) con slo un segmento negado (por eso
slo debe funcionar mana); en consecuencia, la ltima oracin significa: QUIERE
HABLAR CON LA PERSONA QUE NO TIENE DINERO.
I. Efecte las sustituciones indicadas.
a. oqaqa wasiyoqmi kani.
(qam, pay, oqanchik, oqayku, qamkuna, paykuna)
b. Iskay lapizniyoqmi kani.
(wawa, churi, allqo, turi, wata)
c. Ramonqa mana taytayoqmi.
(mama, churi, libru, lapiz)
d. Wasiyoq runatam suyachkani.
(chakra, qollqe, punku, tawna, wallpa).
II. Cambie cada expresin afirmativa a su forma negativa.

Ejemplo:
Taytayoqmi kaniku.
MANA TAYTAYOQMI KANIKU.
1. Escuelaykiqa punkuyoqmi.
2. Kay warmachaqa mamayoqmi.
3. Allqoyoqmi kaniku.
4. Chakrayoq warmitam maskachkani.
5. Triguyoq chakramanmi risunchik.
6. Wasiyoq runawanmi parlayta munan.
7. Uayoq vacatam munan.
8. Qollqeyoq runatam maskachkanku.
9. Wallpayoq sipastaqa rikunim.
10. oqaqa lapizniyoqmi kani.
III. Ejercicio de sustitucin mltiple.
a. Chakrayoq runatam tukuy punchaw suyani.
Wasiyoq.........................................................
...............................tukuy semana...................
.....................warmita......................................
..............................tukuy killa..........................
..........................................................suyan.
qollqeyoq........................................................
.suyaniku
....................taytata..........................................
...............................qayna punchaw...................
............................................................suyanku.
Kaspiyoq...........................................................
..................................qaynimpa punchaw...........
........................sipasta........................................
b. oqaqa achka runasimi libruyoqmi kani.
......................Castellano.....................................
oqayku............................................................
.................tawa.................................................
Pay....................................................................
..............................wawa...................................
....................kimsa.............................................
.................................churi..................................
.................................wata..................................
c. Hayka watayoqtaq qam kanki. (1)
...........................................pay..........................
...........................................qamkuna..................
...........................................paykuna...................
...........................................taytayki....................
...........................................Pedro.......................

...........................................churiki.......................
.....................................................sullka wawayki.
......................................................mayor churiki.
IV. Ejercicios de respuesta fija.
1. Hayka watayoqtaq kanki.
Hayka watayoqtaq Esteban.
Hayka watayoqtaq turiki.
Hayka watayoqtaq sullka wawayki.

- Chunka watayoqmi kani.

2. Hayka lapizniyoqtaq kankichik.


Hayka chkrayoqtaq kanki.
Hayka libroyoqtaq churiki.
Hayka watayoqtaq Maria.

- Iskay lapizniyoqmi kaniku.

3. Chakrayoqchu kankichik.
Taytayoqchu kanki.
Mamayoqchu kay warma.
Lapizniyoqchu kay warmakuna.

- Mana chakrayoqmi kaniku.

4. Qollqeyoq runapaqchu chay.


Mikunayoq runamanchu qosun.
Wasiyoq warmitachu maskachkan.
Uayoq vacatachu rantiyta munan.
5. Wasiyoqwanchu parlayta munanki.
Qollqeyoqtachu maskachkan.
Iskay watayoqkunallachu rinqaku.
Ovejayoqkunallachu chay.
Iskay chakrayoqkunallachu hamunqaku.

- Manam.mana qollqeyoq runapaqmi.

- Ar, wasiyoqwanmi

(1) Este no es el nico modo de preguntar la edad, tambin se usa frecuentemente:"Hayka


wataykipitaq kachkanki".
V. Ejemplos:
Puka waliyoq warmim willawan.
Yanay yanay chukchayoq warmacham.
Explicacin. Este uso de -yoq tiene mucha relacin con el uso anterior, pero resulta tal vs
ms claro decir que la parte de la oracin que precede al sustantivo (warmi y warma - en los
ejemplos-) funciona adjetivalmente. As, los ejemplos equivalen a decir: "Me lo cont la
mujer de la pollera roja" y "Es un niito de cabellos muy negros".
1.Aplique la forma adjetival sugerida, como en el ejemplo.
Ejemplo:

Warmim hamuchkan, (Yana waliyoq)


YANA WALIYOQ WARMIM HAMUCHKAN.
1. Simasmi hamunqa. (Yuraq llikllita)
YURAQ LLIKLLITAYOQ SIPASMI HAMUNQA.
2. Sapa punchawmi warmacha rin. (Oqe chompayoq)
SAPA PUNCHAWMI OQE CHOMPAYOQ WARMACHA RIN.
3. Chay warmaqa hamun.(Limpio pacha)
LIMPIO PACHAYOQMI CHAY WARMAQA HAMUN.
4. Taytayqa chay taytam. (Hatun sombrero)
TAYTAYQA CHAY HATUN SOMBREROYOQ TAYTAM.
5. Wasitam rantiyta munanku. (Hatun punku)
HATUN PUNKUYOQ WASITAM RANTIYTA MUNANKU.
6. Plantakunatam rantiyta munani. (Sumaq wayta)
SUMAQ WAYTAYOQ PLANTAKUNATAM RANTIYTA MUNANI.
7. Chay runaqa iglesiamanpas yaykunmi. (Roqo)
CHAY RUNAQA ROQOYOQMI IGLESIAMANPAS YAYKUN.
8. Chakratam rantikuyta munam. (Hatun corral)
HATUN CORRALMIYOQ CHAKRATAM RANTIKUYTA MUNAN.
9. Sachatam plantanku. (Miski ruru)
MISKI RURUYOQ SACHATAM PLANTANKU.
10. Chakrakunatam tariyta munanku. (Sumaq allpa)
SUMAQ ALLPAYOQ CHAKRAKUNATAM TARIYTA MUNANKU.
11. Warmatam rikuchkani. (Puka chompa)
PUKA CHOMPAYOQ WARMATAM RIKUCHKANI.
12. Sipasmi yaykuchkan. (Yuraq liklla)
YURAQ ILIKLLAYOQ SIPASMI YAYKUCHKAN.
13. Rikuniam chay plantataqa. (Qellu wayta)
RIKUNIAM CHAY QELLA WAYTAYOQ PLANTATAQA.
2. Contestar como en el ejemplo.
Ejemplo:
Yuraq llikllayoq taytacachu qawachkanki. (Oqe lliklla)
- MANAM, OQE LLIKLLAYOQTAM.
1. Puka waliyoq warmimanchu qonki. (qellu wali)

MANAM, PUKA WALIYOQMANMI.


2. Hatun sombreroyoq runamantachu rimachkanku. (Uchuy sombrero)
MANAM, UCHUY SOMBREROYOQMANTAM.
3. Yuraq waytayoq planta kunatachu munanku. (Puka wayta)
MANAM, PUKA WAYTAYOQKUNATAM MUNANKU.
4. Yana roqoyoq taytapaqchu chay. (Azul roqo)
MANAM, AZUL ROQOYOQPAQMI.
5. Hatun markayoq wasitachu rantiyta munanku. (Hatun corral)
MANAM, HATUN CORRALNIYOQTAM RANTIYTA MUNANKU.
6. Limpia yakuyoq mayuchu chay. (Qachu yaku)
MANAM, QACHA YAKUYOQMI.
7. Hatun muruyoq paltastachu tarpunki. (Taksa muru)
MANAM, TAKSA MURUYOQTAM TARPUSAQ.
8. Yana pollerayoqchu hamun. (Puka pollera)
MANAM, PUKA POLLERAYOQMI HAMUN.
VI. SECUENCIA YOQKAMA
Ejemplos:
a. Wawaykunaqa iskay lapizniyoqkamam
oqaykuqa runasimi libruyoqkamam kaniku.
b. Imaynakamam chay uchukuna.
Huk solkamam
Explicacin. Lo primero que debemos observar en estos ejemplos es que el sujeto es plural;
esto es importante para el funcionamiento de la secuencia -yoqkama, pues sta expresa
posesin individualizada; entonces, los dos primeros ejemplos equivalen a : "Cada uno de
mis hijos tiene dos lpices" y "Cada uno de nosotros tenemos un libro de quechua".
En el par de ejemplos que aparecen en (b) usamos tambin -kama, sin expresar posesin,
pero con el mismo significado, o sea: "Cada uno" -preguntando por el precio de cada aj,
diremos como en el ejemplo (b): "Imaynakamam chay uchukuna" = A cmo estn esos
ajes? y la respuesta: "Huk solkamam" = - A sol.

1. Cambiar el sujeto del singular al plural y agregar el sufijo -kama despus de -yoq.
Ejemplo:
Churiyqa tawa libruyoqmi.
CHURIYKUNAQA TAWA LIBRUYOQKAMAM
1. Wawayqa iskay sombreroyoqmi.
WAWAYKUNAQA ISKAY SOMBREROYOQKAMAM.

2. Warmaqa tiyanayoqmi.
WARMAKUNAQA TIYANAYOQKAMAM.
3. Chakrapi wasiqa patayoqmi.
CHAKRAPI WASIKUNAQA PATAYOQKAMAM.
4. Wasinqa markayoqmi.
WASIKUNAQA MARKAYOQKAMAM.
5. Wakpi wasiqa huk ventanayoqllam.
WAKPI WASIKUNAQA HUK VENTANAYOQKAMALLAM.
6. Warmiqa mikunayoqam.
WARMIKUNAQA MIKUNAYOQKAMAAM.
7. Sierrapi runaqa llikllayoqmi.
SIERRAPI RUNAKUNAQA LLIKLLAYOQKAMAM.
8. Escuela warmaqa achla libruyoqmi.
ESCUELA WARMAKUNAQA ACHKA LIBRUYOQKAMAM.
9. Plazapi warmiqa qatuyoqmi.
PLAZAPI WARMIKUNAQA QATUYOQKAMAM.
10. Sierrapi wasiqa tullpayoqmi.
SIERRAPI WASIKUNAQA TULLPAYOQKAMAM.
2. Ejercicios de sustitucin mltiple.
a. Escuela warmakunaqa achka libruyoqkamam kanku.
.........................................iskay.................................
................................................lapiz...........................
wasipi........................................................................
.............................sipaskuna......................................
......................................................aqcha.................
......................................kimsa....................................
.......................................................wali.......................
wakpi...........................................................................
........................................................lliklla.....................
...........................runakuna............................................
b. oqaykuqa iskay chkrayoqkamam kaniku.
paykuna........................................................................
............................................wasi...................................
............................................................kanchik..............
.............................................llamkana...........................
qamkuna........................................................................

.............................................taklla.................................
....................................................................kaniku.
...................................kimsa...........................................
..........................................................................kanku.
Wamakuna.....................................................................
VII.Otros modos de expresar posesin
Ejemplos:
a. Manam qollqey kanchu.
Kanchu mamayki.
b. Mariapum iskay lapiznin kan.
oqaykupam kimsa takllayku kan.
Explicacin. Otras estructuras que expresan posesin son las que se presentan en los
ejemplo de arriba; en ellos podemos observar elementos que ya conocemos.
a. Por un lado, el uso de kan (que es invariable), funcionando con el objeto de posesin
que debe incluir necesariamente el sufijo de posesin, para sealar quin es el poseedor;
ste s podr variar de este modo:
Manam qollqey kanchu = No tengo dinero.
Manam qollqeki kanchu = No tienes dinero.
Manam qollqen kanchu = No tiene dinero, etc.
Manam qollqenchik kanchu.
Manam qollqeyku kanchu.
Manam qollqekichik kanchu.
Manam qollqenku kanchu.
b. Por otro lado, en la segunda estructura, lo nico nuevo, en comparacin con la forma que
acabamos de explicar es la aplicacin del genitivo -pa al nombre del poseedor.
1. Efectuar las sustituciones indicadas.
a. Manam qollqey kanchu.
(taklla)
(tiempo)
(kuta)
(sara)
(miski)
b. Kanchu taytayki.
(paypa, qamkunapa, paykunapa, Mariapa.
c. Iskay lapizniymi oqapa kachkan.
(Paypa, paykunapa, oqanchikpa, paykunapa, oqaykupa)
d. Manam imampas paypaqa kanchu.
(qampa, qamkunapa, paykunapa, oqanchikpa, Estebanpa,
warmakunapa).

2. Ejercicios de respuesta fija.


a. Ej.
Wasita rantiy.
Wasita rantiychik.
Wasita rantichun.
Wasita rantichunku.
Wasita rantisunchik.

- Manam atinichu. Manam qollqey kanchu.

b. Llaqtaman riychik
Llaqtaman richun.
Escuelaman riy.
Mayuman richunku.
Chakraman hakuchik.

- Manam tiempoyku kanchu.

c. Sarayki kanchu.
Libruykichik kanchu.
Takllanku kanchu.
Qollqen kanchu.
Mankanchik kanchu.
Llikllaykichik kanchu.
Mikuyniyku kanchu.
Kachin kanchu.
Kutayki kanchu.

- Manam oqapaqa kanchu. Juanpam kachkan.

d. Pipataq runasimi librun kam (oqa) - oqapam iskay libruy kachkan.


Pipataq llikllan kan. (oqayku)
Pipataq kaspin kan. (Paykuna)
Pipataq allpa mankan kan. (Maria)
Pipataq millmamanta punchun kan. (Andrs)
Pipataq qellu polleran kan. (Justina)
Pipataq puka lapiznin kan.(oqayku)
Pipataq chiwchin kan. (Elisa)
Pipataq yana llikllitan kan. (Juana)
Pipataq kulli saran kan. (Tayta Juan).

EL SUFIJO -SAPA
Ejemplos:
a. Ar, pero urusapam papakuna.
Hinaspa qollqesapa kasaq.
b. Chay umasapa wawach.
c. Rimaysapa warmim chay warmiqa.
Llamkaysapachu chay runa.

Explicacin. Para usar el sufijo -sapa (sufijo nominal) es necesario tener en cuenta el tipo
de palabra al que se le aplica, pues de acuerdo a eso tendremos una significacin diferente.
As en los ejemplos de (a.) los nombres "uru" y "qollqe" hacen referencia a "objetos" de
naturaleza contable, y con ellos el sufijo -sapa indica: posesin mltiple. Ejemplo: Chay
runaqa qollqesapam = "Ese hombre tiene mucho dinero" (Cabe anotar que este sufijo
funciona del mismo modo que -yoq, y, ambos expresan la idea de posesin. En (b.) el sufijo
-sapa funciona como aumentativo; en este caso, generalmente se aplica a los nombres que
sealan determinadas partes del cuerpo; Ejemplo: umasapa = cabezn (estas formas
funcionan adjetivalmente), y finalmente en (c.) podemos obtener formas adjetivales de
contados infinitivos como: rimay, dndonos rimaysapa = hablador, -a llamkay llamkaysapa = trabajador, - a; etc.
I. a. Efecte las sustituciones indicadas.
Hinaspa qollqesapa kasaq.
(chakra, wasi, wawa, churi, kallpa)
b. Wak warmiqa wallpasapam.
(kuchi, allqo, asnu, wawa, qowi)
c. Qollqesapa runawanmi parlayta munachkan.
(churi)
(hucha)
(wallpa)
d. Chay umasapa wawach.
(awi, simi, chakim chukcha, urku, wasa)
e. Manam umasapakunawanqa riyta munanchu.
(chaki, senqa, maki, wiksa, wasa)
f. Rimaysapa warmatam maskachkani.
(llamkay, mikuy, pukllay (1), puuy (2).
II. Construya una expresin equivalente en su significacin a la que se sugiere.
a. Ejemplo:
Chay runaqa achka qollqeyoqmi.
CHAY RUNAQA QOLLQESAPAM.
Sierrapi warmikunaqa achka waliyoqmi kanku.
SIERRAPI WARMIKUNAQA WALISAPAM KANKU.
Achka wasiyoq warmitam maskachkan.
WASISAPA WARMITAM MASKACHKAN.
ACHKA CHURIYOQMI KANI.
CHURISAPAM KANI.
Chay warmiqa achka wawayoqmi,.

CHAY WARMIQA WAWASAPAM.


(1) y (2) El mismo sentido dado en pukllaysapa (jugetn) y puuysapa (dormiln) se da en
pukllaysiki y puuysiki.
Achka uruyoqmi papakuna.
URUSAPAM PAPAKUNA.
Achka wawayoqkunatam qayachkanku.
WAWASAPAKUNATAM QAYACHKANKU.
Chakrayqa achka rumiyoqmi.
CHAKRAYQA RUMISAPAM.
Achka kallmayoq sachakunatam kuchusaqku.
KALLMASAPA SACHAAKUNATAM KUCHUSAQKU.
Ama urusapakunata rantiychu.
AMA URUSAPAKUNAAATA RANTIYCHU.
Achka churiyoq runakunatam yanapanqaku.
CHURISAPA RUNAKUNATAM YANAPANQAKU.
Achka qorayoq chakrakunapim llamkasun.
QORASAPA CHAKRAKUNAPIM LLAMKASUN.
Achka rumiyoq trigutam puntata akllasunchik.
RUMISAPA TRIGUTAM PUNTATA AKLLASUNCHIK.
Chay runaqa achka chakrayoqmi.
CHAY RUNAQA CHAKRASAPAM.
Achka awayoq papakunam aswan miski.
AWISAPA PAPAKUNAM ASWAN MISKI.
b. Ejemplo:
Hatun umayoq warman maskasunki.
UMASAPA WARMAM MASKASUNKI.
Chay hatun awiyoq wawaykim niwan.
CHAY AWISAPA WAWAYKIM NIWAN.
Hatun wasayoq warmach.
WASASAPA WARMACHA.
Hatun chukchayoq warmakunataqa ruturusaqmi.
CHUKCHASAPA WARMAKUNATAQA RUTURUSAQMI.
Hatun senqayoqchu chay runa.
SENQASAPACHU CHAY RUNA.
Hatun makiyoqmi chay chipiqa.
MAKISAPAM CHAY CHIPIQA.
c. Ejemplo:

Chay warmiqa llumpaytam riman.


CHAY WARMIQA RIMAYSAPAM.

Taytayqa llumpaytam llamkan.


TAYTAYQA LLAMKAYSAPAM.
oqaqa achkatam mikuni.

OQAQA MIKUYSAPAM KANI.


Chay warmakunaqa llumpaytam puunku.
CHAY WARMAKUNAQA PUUYSAPAM KANKU.
Escuela wawakunaqa llumpaytam pukllanku.
ESCUELA WAWAKUNAQA PUKLLAYSAPAM KANKU.
III. Conteste usando el sufijo sapa.
Ejemplo.
a. Achka wasiyoqchu kanku.
ARI, WASISAPAM KANKU.
Achka chakrayoq runatachu maskachkan.
ARI, CHAKRASAPA RUNATAM MASKACHKAN.
Achka qollqeyoq warmiwanchu parlayta munanki.
ARI, QOLLQESAPA WARMIWANMI PARLAYTA MUNANI.
Achka rumiyoqchu chakrayki.
ARI, RUMISAPAM CHAKRAYQA.
Achka wawayoq warmichu hamuchkan.
ARI, WAWASAPA WARMIM HAMUCHKAN.
Achka punkuyoqchu escuelayki.
ARI, ESCUELAYQA PUNKUSAPAM.
Achka waliyoqchu sallqapi warmikuna.
ARI, WALISAPAM SALLQAPI WARMIKUNAQA.
b. Ejemplo:
Hatun awiqoq warmachu hamuchkan.
ARI, AWISAPA WARMAM HAMUCHKAN.
Hatun chukchayoq wawakunatachu ruturunqaku.
ARI, CHUKCHASAPAKUNATAM RUTURUNQAKU.
Hatun chupayoqchu qarachupa.
ARI, CHUPASAPAM QARACHUPAQA.
HATUN WIKSAYOQACHU KACHKAN.
ARI, WIKSASAPAAM KACHKAN.
c. Ejemplo:
Chay warma llumpaytachu riman.
ARI, CHAY WARMAQA RIMAYSAPAM.
Qamkuna LLumpaytachu puunkichik.
ARI, (OQAYKUQA PUUYSAPAM KANKICHIK).
Taytan llumpaytachu llamkan.
ARI, (TAYTANQA LLAMKAYSAPAM)
WAWAYKUNA ackatam mikunku.

ARI, (WAWAYKIKUNAQA MIKUYSAPAM KANKU).


Churikikuna llumpaytam pukllanku.
(CHURIYKUNAQA PUKLLAYSAPAM KANKU).

DERIVACION SUSTANTIVA y

Ejemplos:
Llamkaymantachu chayraq hamukuchkanki.
Hatun huunakuymi kanqa.
Qallariyninmanta tukuyninkamam yachani.
Explicacin. Si retomamos los infinitivos como: llamkay, huunakuy, qallariy, etc.,
podemos decir que como infinitvos nos dan un sentido genrico de la accin, pero esas
mismas formas tiene un sentido muy concreto, pudiendo por eso funcionar como cualquier
sustantivo. De acuerdo a lo dicho, llamkay por ejemplo significa trabajar y trabajo;
pukllay = jugar y juego; tukuy = terminar y final; qallariy = empezar y
principio, etc.
I. Efecte las sustituciones indicadas.
a. Pelota pukllaymanmi warmakuna richkan.
(runakuna, warmikuna, taytakuna, sipaskuna, wawakuna)
b. Imay oratam llamkaymanta kutimunki.
(pukllay, huunakuy, pelota pukllay)
c. Kay mikuyta gustankichu.
(pukllay, llamkay, tukuynin, qallariynin)
II. Responda afirmativamente las siguientes preguntas.
1. Llamkaymanchu richkankichik.
2. Imay oratam llamkaymanta kutimunki.
3. Chukchu onqoywanchu kachkan.
4. Achkachu mikuyniki kachkan.
5. oqapa mikuyniytachu wawa mikuchkan.
6. Clase qallariymantachu parlachkanku.
7. Wata tukuytachu kutimunqa.
8. Semana qallariytachu taytayki illanqa.
9. Qallariyninmantachu qallarisun.
10. Iskay huunakuychu kanqa.
11. Onqoyninmanta hampichkankichikchu.
III. Responda primero usando las sugerencias y luego libremente
Ejemplo:

Maymantaq richkanki. (llamkay)


Llamkaymanmi richkani.
Maymantam hamuchkankichik. (Pelota pukllay)
Imatam ratuman ruwanki. (mikuy)
Maypim taytayki. (llamkay)
Imamantam qayna punchaw rimankichik. (tarpuy)
Imamantam parlachkanku. (Clase qallariy)
Ima onqoywantaq kachkan. (Chukchu) (viruela)
Ima tusuytam yachanki. (waylas tusuy)
Imaynam presidenteta chaskinku. (kusikuy)
Ima onqoymantam hampichkan. (sustu)
Haykapitaq kutimunkichik. (wata tukuy)
Imatam tapasunki. (sasa tapuykuna)
Imatam tusuyta yachan. (achka tusuy)
Haykapimantam wakpi kachkan. (Enero killa qallariy)
Haykapitaq hamunqa. (samay tiempo)
NOTA FINAL. Hay algunos sustantivos que ms bien derivan de verbos, pero de manera
diferente a la anterior, pues toman solamente la raz. As, de takiy = cantar, obtenemos
taki = cancin; de hampiy = curar, obtenemos hampi = medicina; de paray =
llover, obtenemos para = lluvia, etc.

LOS NUMEROS

A. huk
iskay
kimsa
tawa
pichqa
soqta
qanchis
pusaq
isqon
chunka

-1
-2
-3
-4
-5
-6
-7
-8
-9
- 10

E. Wararanqa - 1000

B. Chunka hukniyoq
iskayniyoq
kimsayoq
tawayoq
isqonniyoq

- 11
- 13
- 14
- 19

C. Iskay chunka
kimsa
Soqta
pusaq
isqon
Pachak

- 20
- 30
- 60
- 80
- 90
- 100

F. Unu

- 1 milln.

- 12

Explicacin. La numeracin en quechua tiene una base decimal. Para formar las cifras
mayores de 10, se emplea el procedimiento indicado en (B), usando para ello yoq (si la
palabra termina en vocal) y niyoq (si la palabra termina en consonante). Tomando las
cifras bsicas, procederemos exactamente del mismo modo que en (B) para decir cualquier

nmero. Por ejemplo, para decir 125, diremos pachak iskay chunka pichqayoq, o para
decir 1,320, diremos waranqa kimsa pachak iskay chunka, etc.
I. Efecte las sustituciones indicadas.
a. Iskay llikllaymi kapuwan.
(1, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9, 10)
b. Qanchis cheqtatam apasaqku.
(1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9, 10)
II. Conteste como en el ejemplo.
Ejemplo:
1. Kimsachu chakraykikuna (dos)
Manm, iskayllam.
2. Isqonchu amuguykikuna. (cinco)
3. Pichqachu allqokuna (tres)
4. Tawachu llamanchikkuna (una)
5. Qanchischu wawaykikuna (seis)
6. Pichqachu churinkuna (cuatro)
7. Pusaqchu asnunkuna (siete)
III. D respuestas completas. Siga el modelo.
Ejemplo:
1. Tawa llamawanchu llaqtata rinki. (cinco).
Manam, pichqa llamawanmi llaqtata risaq.
2. Chunka watayoqchu turiki. (nueve)
3. Kimsachu taytaykipa chakran. (cuatro)
4. Iskay punchutachu rantinki. (ocho)
5. Pichqa wawayoqchu chay warmi. (siete)
6. Chunka costaltachu apanki. (seis)
7. Tawa runawanchu llamkankichik. (dos)
8. Kimsa solestachu qowanki. (cinco)
9. Soqta tantachu qowanqa. (diez)
IV. Efecte las sustituciones indicadas.
a. Kay llaqtaqa chunka runayoqmi.
(20, 30, 40, 50, 60, 70, 80, 90, 100)
b.Chunka hukniyoq watayoqam kani.
(12, 13, 14, 15, 16, 17, 18, 19)
c.

oqapa ovejaykunaqa iskay chunka hukniyoqmi.


(22, 23, 24, 25, 26, 27, 28, 29)

d. Pachak solestam munachkani.


(200, 300, 400, 500, 600, 700, 800, 900)

e.

Waranqa runakunam hamunqaku.


(600, 305, 39, 420, 810, 68, 92, 123)

V. Conteste, primero usando las sugerencias y despus libremente.


Ejemplo:
1. Chakrasapachu chay runakuna. (10)
Ar, chunka chakrayoqmi (kanku)
2.
3.
4.
5.
6.
7.

Wawasapachu chay warmi. (12)


Churisapachu chay runa. (9)
Chiwchisapachu chay wallpa. (16)
Allqosapachu kankichik. (8)
Wallpasapachu kanku. (150)
Walisapachu sierrapi warmikuna. (7)

VI. Ejercicio de lectura.


1. Llaqtayqa 2,000 runayoqmi.
2. 120 alumnukunam hamunqaku.
3. Taytayta 62 watayoqmi.
4. Sullka wawayqa 15 watayoqam.
5. Chay runapaqa 12 churinmi kan.
6. 1,500 solestas qowanqa.
7. 25 escuela wasikunatas ruwanqaku.
8. 28 costaltam apachkanku.
9. Yaqa 4,500 runam chay llaqtapi kan.
10. 395 wallpatam chakranpi uywan.
11. 50 solestaqa qosqaykim, manam 100 qoytaqa atikichu.

DERIVACION SUSTANTIVA (Continuacin)


Sufijo q

Ejemplos:
1. Llamkaqkunam mana tarikunchu.
Kaynaqa lliw wasi ruwaqkuna apuyanqaku ratulla.
2. Mayu ladunpi yachaq runapam achka kaspinqa kan.
Explicacin. De todos los verbos podemos obtener un elemento nominal que expresa el
agente de la accin, valindonos del sufijo q, el que se aplica despus de la raz verbal. As
de llamkay- trabajar; obtendremos llamkaq trabajador. Pukllay = trabajarpukllaq = jugador o el que juega. Estos nuevos trminos pueden ser usados entonces,
como cualquier sustantivo, pero tambin pueden preceder a otro sustantivo, funcionando
como adjetivo; esto se da en el ejemplo 2.

I. Ejercicio de Repeticin.
a. Achka llamkaqkunam hamunqaku.
Coca rantiqtam maskachkani.
Wasi ruwaqkunatam necitachkanku.
Achkachu runasimi yachachiqkuna.
b. Pitaq taytaykiwan llamkaq runa.
Wasiypi taqsaq warmim hamunqa.
oqawan estudiaq warmam rinqa.
Pitaq punku wichqaq sipas.
Pampapi sayaq runawanmi parlayta munani.
II. Efecte las sustituciones indicadas.
a. Achka llamkaqkunatam necitachkanku.
(tarpuy, hallmay, yanukuy, takiy, wasi ruway, yauy, yachachiy)
b. Pukllaqkunawanmi parlachkan.
(coca rantiy, runasimi yachay, trigu akllay, orqopi yachay, yapuy, millma achay,
punchu away)
c. Paykunaqa allin rimaq runakunam.
(pukllay, ruway, llamkay, takiy, entendey)
d. Manam pukllaq warmakunataqa gustanichu
(llullakuy, qapariy, kutipakuy, waqay, maqay, kachuy, piakuy)
e. Manachu kaypi pukllaq warmakunata reqsinki.
takiy
.qari
.. .............tusuy
...warmi
..llamkay..
.runa.
..yachay
maestru
yanukuy
..sipas.
III. Construya una nueva expresin en base a lo sugerido.
1. Ejemplo:
Wasiypim llamkachkanku, manam hamuyta munankuchu.
(Wasiypi llamkaqkunaqa manam hamuyta munankuchu)
2. Miskitam chay sipasqa yanukun; paytam maskachkani
(Miski yanukuq sipastam maskachkani)

3. Wakpim warmaqa tiyachkan, paywanmi hamusaqku.


(Wakpi tiyaq warmawanmi hamusaqku)
4. Achkam runasimita yachachinku.
(Achkam runasimi yachachiqkuna)
5. Qanwanmi chay maqtaqa pukllan; pay paqmi chayta rantisaq.
(Qanwan pukllaq maqtapaqmi chayta rantisaq)
6. Orqopim chay llaqtaqa kachkan. Wakkamam chayasunchik.
(Orqopi kaq llaqtakamam chayasunchik)
7. Wasiypim chay warmiqa taqsan; paymi hamunqa.
(Wasiypi taqsaq warmim hamunqa)
8. Pampamin chay runaqa sayachkan. Pitaq.
(Pitaq pampapi sayaq runa)
9. Llaqtapiachu churikikuna yachachkanku; allinllach kachkanku.
(Allinllachu llaqtapi yachaq churikikuna)
10. Mesa hawanpim mankaqa kachkan, Chayta apamuy.
(Mesa hawanpi kaq mankata apamuy)
11. Qochapim chay yuyuqa wian; manachu reqsinki.
(Manachu qochapi wiaq yuyuta reqsinki)
12. Chakra ukupim chay wawakunaqa pukllachkanku; qayamuy.
(Qayamuy chakra ukupi pukllaq wawakunata)
13. Abankaymantam chay runakunaqa hamunku; paykunam willawan.
(Abankaymanta hamuq runakunam willawan)
14. Qosaykiwanmi turiyqa parlachkan. Manachu reqsinki.
(Manachu qosaykiwan parlaq turiyta reqsinki)
15. Puka librutachu apamusaq.
(Puka kaq librutachu apamusaq)
16. Lechetam chay warmiqa apamun; paymi niwan.
(leche apamuq warmim niwan)
17. Mariapa wasinpa chimpanpim chay runaqa yachan; paymi awayta yachan.
(Mariapa wasinpa chimpanpi yachaq runam awayta yachan).
18. Achkam runasimita rimanku.
(Achkam runasimi rimaqkuna)

19. Hatun chakrapim chay runakunaqa tarpunku; paykunapas hamunqakum.


(Hatun chakrapi tarpuq runakunapas hamunqakum)
20. Achkam cocata akunku.
(Achkam coca akuqkuna)
IV. Responda como en el ejemplo, use la sugerencia.
Ejemplo:
a. Achkachu castellano rimaqkuna. (runasimi)
Castellano rimaqkunaqa asllam, runasimi rimaqkunam ichaqa achka.
1. Achkachu awaq warmikuna. (puchkay)
(awaq warmikunaqa asllam, puchkaq warmikunam ichaqa achka)
2. Achkachu runasimi yachaqkuna. (castellano)
(Runasimi yachaqkunaqa asllam, castellano yachaqkunam ichaqa achka)
3. Achkachu coca rantikuqkuna. (rantiq)
(Coca rantikuqkunaqa asllam, coca rantiqkunam ichaqa achka)
4. Achkachu sara tarpuqkuna. (papa)
(Sara tarpuqkunaqa asllam, papa tarpuqkunam ichaqa achka)
5. Achkachu runasimi yachachiqkuna. (castellano)
(Runasimi yachachiqkunaqa asllam, castellano yachachiqkunam ichaqa achka)
V. Traduzca al quechua.
1. Quien es el hombre que est parado all?
2. Me lo dijo la mujer que trae pacaes.
3. Dnde vive la chica que trabaja en tu casa?
4. Quiero ver a los bailarines.
5. Los albailes deben ganar bien.
6. Lo sabe el hombre que vive frente a tu casa.
7. Trae la olla que est en el fogn.
8. No conoces al seor que vive junto a la escuela?
9. Los que mienten no irn.
10. Cmo estn sus hijos que trabajan en el pueblo?
11. Vendrn los muchachos que juegan contigo.
12. Quines son los que han llegado ayer a tu casa?
13. Lo harn slo los que quieran.
14. Los que vinieron ayer ya no vendrn pasado maana.
15. Los que trabajan en las minas son pocos.
VI. FINALIDAD DEL MOVIMIENTO
Ejemplos:
Imay oratataq tayta Juanpa chakranman tarpuq risunchik.

Hamuq sabadotam huktawan maakuq risaq.


Chakraykutam sarayku parqoq rin.
Explicacin. Con verbos de movimiento, para indicar la finalidad de dicho movimiento se
aplica q a cualquier raz verbal. De acuerdo con lo dicho tendremos:
R.V. + -q + V. de movimiento
Sara tarpuqmi richkani. = Estoy yendo a sembrar el maz.
Es importante anotar que en el habla normal de todos los das, no se marca el objeto en esta
estructura.
I. Complete cada una de las expresiones siguientes.
Ejemplo:
Warmakunaqa mikuytam munanku, chaymi mikuq richkanku.
1. Mincham chakray parqoyta munani, chaymi yaku maakuq richkani.
2. Wasi ruwaytam munaniku, chaymi wasi ruwaq (albail) maskaq richkaniku.
3. Manam yanta kanchu, chaymi yanta huuq richkani.
4. Manam paqarin escuelaman riyta atisaqchu, chaymi maestruwan parlaq risaq.
5. Kay mankaqa manam imapaqpas valinchu, chaymi huk manka rantiq richkan.
6. Manam qollqey kanchu, chaymi taytaymanta maaq richkani.
7. Manam imapas ruwanankupaq kanchu, chaymi sapa punchaw pukkllaq hamunku.
8. Chisillam chayamunku, chaymi mana llamkaq hamunkuchu.
9. Manam wawankunapa pachan kanchu, chaymi pacha rantiq richkan.
10. Runasimi rimaqkunawanmi llamkasaqku, chaymi runasimi yachaq hamuchkaniku.
11. Unayam tayta-mamayta mana rikunichu, chaymi tayta mamay watukuq richkani.
12. Manam jueves punchaw llamkanchikchu, chaymi domingopas llamkaqmi
risunchik.
13. Imanasqam samachkankichik, manachu llamkaq hamunkichik.
14. Chisiqa manam allintachu puuni, chaymi wasiyman puuq richkani.
15. Sapa punchawmi cocata akunku, chaymi sapa punchaw coca rantiq rinku.
II. Preguntas de alternativa.
Ejemplo
Llamkaqchu icha samaqchu richkankichik.
- Samaqmi richkaniku.
1. Coca rantiqchu icha aqa rantiqchu richkanki.
2. Sapa punchawchu icha vierneskunallachu estudiaq hamunku.
3. Qamchu icha paychu yanta huuq rinqa.
4. Sara tarpuqchu icha qinwa tarpuqchu hamunqaku.
5. Parqoqchu icha tarpuqchu richkankichik.
6. Taytanku watukuqchu icha librukuna rantiqchu llaqtam richkanku.
7. Trigu maskaqchu icha sara huuqchu risunchik.
8. Yachachiqwanchu icha tayta padrewanchu rimaq richkankichik.
9. Puuqchu icha llamkaqchu escuelaman rinkichik.
III. Conteste primero con la sugerencia y despus libremente.

Ejemplo:
Imamantaq richkanki. (sara rantiy)
Sara rantiqmi richkani.
Imamantaq warmakuna richkanku. (Yaku apamuy)
Imamantaq sapa punchaw hamunkichik. (runasimi yachay)
Imamantaq llaqtaman risunchik. (yayawan parlay)
Imamantaq tayta domingopa wasinta richkankichik. (chirinwan pukllay)
Imamantaq Limaman rinki. (papay rantikuy)
Imamantaq chay sipaskuna hamunku. (trigu akllay)
Imamantaq chakrata kutichkanki. (taklla huuy)
Imamantaq kunan tuta yaykunki.. (taytanwan parlay)
IV. Traduzca al quechua.
1. Esos muchachos vienen todos los das a jugar.
2. Voy a descansar, no a trabajar.
3. Adnde van a comprar coca?
4. Esas chicas slo vienen a conversar.
5. Volver a comer.
6. Fuimos a hablar con el pap de Andrs.
7. Todos los domingos vamos a or misa.
8. Estoy yendo a rezar.
9. Quin ir a recoger lea?
10. Quines vendrn a hablar con mi pap?

EL NOMINALIZADOR SQA

Ejemplos:
am qespisqaa mama Adelapa wasinqa
Haykapimantataq tukusqa kachkan.
Kichasqa punkuta rikunkichu.
Infinitivo
Participio
Traduccin
akllay
akllasqa
escogido, a.
kichay
kichasqa
abierto, a.
wichqay
wichqasqa
cerrado, a.
tukuy
tukusqa
terminado, a.
ruway
ruwasqa
hecho,a.
Explicacin. El sufijo sqa deriva una forma equivalente al participio pasado, agregndole
a la raz verbal, como podemos observar en la listas; y, funcionarn como formas
adjetivales, sin posibilidad de llevar ningn sufijo. (Si precede a un nombre); slo cuando
se nominalizan los participios pueden llevar inclusive el pluralizador kuna.
Ejemplo: Pakisqakunata apamuy = trae los rotos.
I. Repita las siguientes expresiones:

Wasiqa pichasqaam.
Timpusqa yakuta apamuy.
qespisqaam wasinqa.
akllasqa triguta apamuychik.
tiendakunaqa kichasqaam kachkan.
manam urusqa papataqa munankuchu.
Triguqa suysusqaam kachkan.
II. Construya una oracin usando el verbo de la expresin que se le sugiere como
participio, en funcin de adjetivo.
Ejemplo:
am punkuta kichania.
Punkuqa kichasqaam (kachkan)
1. Manaraqmi mama Adelapa wasinta qespichinkuchu.
(Manaraqmi mama Adelapa wasinqa qespisqaraqchu)
2. Yakuqa timpunam.
(Yakuqa timpusqaam kachkan)
3. am trigu suysuytaqa tukinikua.
(am triguqa suysusqaa kachkan)
4. am punkukunata kichankua.
(am punkukunaqa kichasqaa kachkan)
5. Aqaqa poqonam.
(Aqaqa poqosqaam kachkan)
6. Iskay semanaam onqochkan.
(Iskay semanaam onqosqa kachkan)
7. Llumpaytam wawanmanta llakikun (1)
(Llumpay llakisqam (2) wawanmanta kachkan)
8. Llamkaytaqa qallarinikuam.
(Qallarisqaam llamkayqa (kachkan)
9. Sarataqa tarpunkuam.
(Saraqa tarpusqaam kachkan)
10. Escuela punkutaqa wichqankuam.
(Escuela punkuqa wichqasqaam kachkan)
III. Ejercicio de sustitucin.
a. Ancha llakisqatam rikuni.
(oqa-qamta)
Ancha llakisqatam rikuyki.
(pay-qamta)
(1) y (2) El sufijo ku (verbal) desaparece para el efecto de convertirlo en participio.
Ejemplo: llakikuy llakisqa; piakuy-piasqa; etc.
Ancha llakisqatam rikusunki.
(pay-oqata)
Ancha llakisqatam rikuwan.
(oqa-payta)
Ancha llakisqatam rikuni.

(pay-Mariata)
Ancha llakisqatam rikun.
b. Akllasqataam tariniku.
(oqa, Pedro, warmakuna, qam, qamkuna, oqanchik)
c. Pakisqakunata apamuy.
(qamkuna, pay, paykuna, oqanchik)
d. Kichasqataam tariniku.
(wichqay)
(ruway)
(tukuy)
(wauy)
(nakay)
(suysuy)
e. Ancha kusisqatam rikuni.
(llakikuy)
(onqoy)
(pisipay)
(piakuy)
(mancharikuy)
IV. Construya una oracin cuyo contenido est relacionado con el contenido de la
sugerencia
Ejemplo:
1. Manaraqmi escuelata kichankuchu.
(wichqasqaraqmi escuelaqa kachkan)
2. Llumpaytam wawanmanta llakikun.
(wawanqa llumpay onqosqam kachkan)
3. Taytayqa tukuy punchawmi llamkan.
(taytayqa pisipasqam kachkan)
4. Iskay punchutam qosaypaq rantini.
(qosayqa kusisqam kachkan)
5. Manam imatapas churinkunamanta yachanchu.
(llumpay llakisqam kachkan)
6. Hamuq killaraqmi wasinta qespichinqaku.
(wasinqa manam qespisqaraqchu)
7. Qayna punchawmi hampiqpaman apanku.
(llumpay onqosqam kachkan)
8. Manam runtukanata apamunichu.
Runtukunaqa pakisqam kachkan)
9. Chay triguqa achka rumiyoqmi.
(Triguqa manaraqmi suysusqachu)
10. Llumpay qacham wasiqa kachkan.
(wasiqa manam pichasqaraqchu)

EL SUFIJO NOMINALIZADOR NA

Ejemplos:
Mana llamkanayoqtaq kanku.
Pichanata apamuy.
Explicacin. El sufijo na, aplicada despus de una raz verbal deriva un nombre, cuyo
significado es el instrumento con que se ejecuta la accin en referencia. As, de:
pukllay
= jugar
derivamos
pukllana
= juguete.
puuy
= dormir

puuna
= cama.
pichay
= barrer

pichana
= escoba.
Llamkay
= trabajar

llamkana
= herramienta, etc.
I. Ejercicio de repeticin.
Juampa puunanpim kachkan.
Ichu pichanata apamuy.
Imapaqtaq iskay rutunata munanki.
Hatun suysunawanmi suysusaq.
Tiyanakunata apamuy, Pascualy.
Tunas pallanata haywaykamuway.
Clavos takanatam maskachkani.
Hatun awanakunapim punchukunata awanku.
Maypim pukunata churanki.
Puunaykipim kachkan.
II. Ejercicio de sustitucin.
a. Hatun suysunata apamuy, tayty.
Kullumanta tiyana
Nina punkuna..
Pacay pallana .
Aycha takana .
Sara suysuna ..
b. Pacarinmi pukllanakuta apamusqayki.
tiyana ..
pukuna.
piki pichana
llamkana .
rutuna..
c. Maypitaq allqo watana waska.
kuchi
qepi.

cabra
asnu..
oveja.
d. Uchuy pichanatam munani, manam hatun pichanataqa.
(piki pichana)
(ichu pichana)
Piki pichanatam munani, manam ichu pichanataqa.
(tunas pallanas)
(paqay pallana)
Tunas pallanatam munani, manam paqay pallanataqa.
(trigo suysuna)
(sara suysuna)
Trigo suysunatam munani, manam sara suysunataqa.
(allqo watana)
(kuchi watana)
Allqo watanatam munani, manam kuchi watanataqa.
(wawa qepina liklla)
(yanta qepina lliklla).
III. Responda, primero, con la sugerencia, despus, libremente.
Ejemplo:
1. Imawantaq ninata pukunkichik. (kay pukuna)
Kay pukunawanmi pukuniku.
2. Imawantaq sarata suysunku. (Mariapa suysuna)
Mariapa suysunanwanmi suysunku.
3. Imawantaq llillakunata awasunchik. (Wasipi awana)
Wasipi awanawanmi awasunchik.
4. Imawantaq kuchita watanqa. (allqo watana waska)
Allqo watana waskawan watachun.
5. Imawantaq wasita pichasaq (kullu pichana)
Kullu pichanawan pichay.
6. Imawantaq sarata rutunku (atn rutunakuna)
Hatun rutunakunawanmi rutunku.
7. Imawantaq tunasta pallankichik. (tunas pallana))
Tunas pallanawanmi pallaniku.
8. Imawantaq warmakuna pukllachkanku. (wawaykipa pukllanan)
Wawaykipa pukllananwanmi pukllachkanku.
9. Imawantaq callekunata pichanku. (retama pichana)
Re tama pichanawanmi pichanku.
10. Imatam apamusaq. (alloqopa puunan)
Allqopa puunanta apamuy.
11. Maypim puunki. (mamaypa puunan)
Mamaypa puunanpim puusac.
12. Imatam maskachkanki. (hatun rutunay)
Hatun rutunaytam maskachkani.
13. Imatam maasunki. (aycha takana)
Aycha takanatam maawan.
14. Imakunatam apachkanku. (ichu pichana)
Ichu pichanakunatam apachkanku.
15. Imatam munanki. (churiypa pukllanacha)
Churiypa pukllanachantam manani.

EL SUFIJO VERBALIZADOR -YA

Ejemplo:
Lukuyaypaq hinam chaykuna ruway.
kaynaqa, lliw wasi ruwaqkuna apuyanqaku ratulla.
Explicacin. Tomando como races elementos nominales (adjetivos o sustantivos),
podemos derivar -valindonos del sufijo -ya -verbos que en su significado implican un
cambio en relacin con un estado anterior.
de "apu" = rico derivamos "apuyay" = enriquecerse o volverse rico,
de "wakcha" = pobre derivamos "wakchayay" = empobrecerse,
de "machu" = viejo derivamos "machuyay" = envejecerse, (1)
de "paya" = vieja derivamos "payayay" = envejecerse, (2)
Los verbos as obtenidos son intransitivos.
I. Ejercicio de transformacin.
Ejemplo:
1. Tantawanmi wira kachkan.
Tantawanmi wirayachkan.
2. Payaam Justinapa mamanqa.
Payayachkanam Justinapa mamanqa.
3. Oqakunaqa miskiam.
Oqakunaqa miskiyachkanam.
4. Taytayqa allinam kachkan.
Taytayqa allinyachkanam.
5. Churiykunaqa hatunam.
Churiykunaqa hatunyachkanam.
6. Kay hampiwanmi allin kachkan.
Kay hampiwanmi allinyachkan.
7. Imanasqam tullu kachkanki
Imanasqam tulluyachkanki.
8. Runasimi libruchallayqa qelluam kachkan.
Runasimi libruchallayqa qelluyachkanam.
9. Imanasqam puka kachkanki.
Imanasqam pukayachkanki.
10. Llikllitayqa mawkaam kachkan.
Llikllitayqa mawkayachkanam.
11. Taytayqa machuam kachkan.
taytayqa machuyachkanam.

(1) y (2) "machu" y "paya" son dos de las contadas formas quechuas que diferencian
claramente el gnero, pues, la primera es una palabra masculina, y la segunda, femenina;
por la misma razn usaremos los verbos obtenidos siempre teniendo cuidado de que el
sujeto sea masculino -con machuyay- y, sujeto femenino si usamos payayay.
12. Manam wira kayta munanchu.
Manam wirayayta munanchu.
13. Chaysi luku kachkan.
Chaysi lukuyachkan.
14. Imanasqam upa kachkan.
Imanasqam upayachkan.
15. Wawayqa mikuysapaam kachkan.
Wawayqa mikuysapayachkanam.
II. Efecte las sustituciones indicadas.
a. Chay warmaqa llumpaytam wirayachkan.
(hatun, tullu, qellu, qella, llulla, suwa)
b. Runasimi libruchallayqa mawkayachkanam.
(yana, qellu, latapa, oqe)
c. Kallpasapayanaypaqmi kayta ruwachkan.
(yachaysapa, mikuysapa, llamkaysapa, rimaysapa)
d. Chaysi lukuyan.
(apu, wakcha, allin, paya, machu, kallpasapa)
III. Responda como en el ejemplo:
Wirachu qosayki.
Hatunchu wawayki
Tulluchu kanki.
Machuchu kanku.
Payachu mamayki.
Yachaysapachu churiki.
Mikuysapachu kanki.
Miskiachu oqakuna.

= Manam, pero kananqa wirayachkanmi.


= Manam, pero kananqa hatunyachkanmi.
= Manam, pero kananqa tulluyachkanim.
= Manam, pero kananqa machuyachkankum.
= Manam, pero kananqa payayachkanmi.
= Manam pero kananqa yachaysapayachkanmi.
= Manam, pero kananqa mikuyapayachkanim.
= Manam, pero kananqa miskiyachkanmi.

IV. Use la forma opuesta a la sugerida.


Ejemplo:
Llumpaytam wirayachkan.
Llumpaytam tulluyachkan.
1. Manam wakchayayta munankuchu.
Manam apuyayta munankuchu.
2. Mamayqa sipasyachkanmi.
Mamayqa payayachkanmi.

3. Wawayqa qellayachkanmi.
Wawayqa yachaysapayachkanmi.
4. Tayta Domingoqa manam mozoyayta munanchu.
Tayta Domingoqa manam machuyayta munanchu.
5. Papakunaqa akapayachkanmi.
Papakunaqa hatunyachkanmi.
6. Manam imawanpas yuraqyanchu.
Manam imawanpas yanayanchu.
7. Escuelaqa mosoqyarunmi.
Escuelaqa mawkayarunmi.
8. Yuraqyanankamam qamkanki.
Yanayanankamam qamkanki.
9. Chay warmiqa llumpaytam sipasyarun.
Chay warmiqa llumpaytam payayarun.
10. Wirayanankamam corralpi hatallisun.
(Tulluyanankamam corralpi hatallisun).
11. Tutayarunim.
(Punchawyarunim).
12. Punchawyaruwanmi.
(Tutayaruwanmi) (Chisiyaruwanmi)
13. Chay warmakunaqa llamkaysapayarunkum.
(Chay warmakunaqa qellayarunkum)
14. Manam punchawyaruyta munanikuchu.
(Manam tutayaruyta munanikuchu)
15. Chisiyanankamam kaypi kasunchik.
(Punchawyanankamam kaypi kasunchik).

EL SUFIJO VERBALIZADOR -CHA

Ejemplos:
Ancha sumaqta wasichakunki.
Kaypim perqachayta munanku.
Explicacin. El sufijo -cha (verbalizador) deriva un verbo en base a muy contadas races
nominales, implicando la idea de creaci, de "hacer algo".
As;
de "wasi" = casa, derivamos "wasichay" = hacer una casa, construir una casa.
de "perqa" = pared, derivamos "perqachay" = hacer una pared, etc.
En otros contados casos, el sufijo -cha deriva un verbo que implica la idea de "quitar",
ejemplo: "usachay" = despiojar; "qorarchay" = deshierbar, etc.
I. Efecte las sustituciones indicadas.

a.Wak pampapim mituchachkanku.


(oqayku, pay, oqanchik, qamkuna, oqa)
b. Wallpakunapaqmi kaypi qesachasaq.
(taytay, oqanchik, paykuna, qamkuna, oqayku, pay,
warmakuna).
c. Ancha sasam wasichay.
(mitu, qesa, qora, aqa, cerco, perqa).

II. Construya una nueva oracin expresando el significado sugerido en la base.


Ejemplo:
Ancha sasam wasi ruwayqa.
(Ancha sasam wasichayqa)
1. Tayta Juanpa chakranpim cercota ruwanqaku.
(Tayta Juanpa chakranpim cercochanqaku.
2. Pitaq qepita ruwachkan.
(Pitaq qepichahckan)
3. Orqo patapim wasita ruwayta munanku.
(Orqo patapim wasichayta munanku)
4. Patokunapaqmi qesata ruwachkan.
(Patokunapaqmi qesachachkanku)
5. Imanasqataq mana cercota ruwankichu.
(Imanasqataq mana cercochankichu)
6. Pikintam orqochkanku.
(Pikichachkankum)
7. Sapa punchawmi usankuta orqonku.
(Sapa punchawmi usachakunku)
8. Tayta Estebanpa chakranpim qorata orqochkaniku.
(Tayta Estebanpa chakranpim qorachachkaniku.
9. Manam adobekunapaq mitu ruwayta munankuchu.
(Manam adobekunapaq mituchayta munankuchu)
10. Warmikunaqa fiestapaqmi aqata ruwachkanku.
(Warmikunaqa fiestapaqmi aqachachkanku)
III. Conteste primero con la sugerencia, y despus libremente.
Ejemplo:
Prof. Imatam ruwachkankichik. (wasi)
Alum. Wasichachkanikum.
Prof. Pipaqtaq wasichachkankichik. (Tayta Ramon)
Alum. Tayta Ramonpaqmi wasichachkaniku.
1. Imatam warmakuna ruwanqaku. (aqa)
Imapaqtaq aqachanqaku. (todos santos fiesta)
2. Imatam mincha ruwasunchik. (perqa)
Imawantaq perqachasunchik.(mitu)
3. Imatam ruwachkanki, tayta Nazario. (qesa)

Imapaqtaq qesachachkanki. (wallpakuna wachay)


4. Warmakuna, imatam ruwachkankichik. (qepi)
Imapaqtaq qepichachkankichik. (llaqtaman riy)
5. Imatam ruwasunchik. (qora)
Imatam qorachasunchik. (sara chakra)
6. Imatam ruwachkankichik. (allqota pikichay)
Sapa punchawchu pikichankichik.
7. Imatam llamkaqkuna ruwanqaku. (mitu)
Imapaqtaq mituchanqaku. (adobekuna chutay)
8. Imatam ruwachkanku. (yakuta qochachay)
Imapaqtaq yakuta qochachachkanku. (chakranku parqoy)
9. Imatam ruwachkankichik. (chakra)
Imapaqtaq chakrachachkankichik. (trigu tarpuy)
10. Imatam warmikuna ruwanqaku. (chuu)
Haykapikamataq chuuchanqaku. (mincha punchaw)
IV. Ejercicio de transformacin
Ejemplo:
Ama yanachaychu. (1)
Ama yanachaychikchu.
1. Ama mituchaychu.
Ama mituchaychikchu.
2. Ama qachachaychu.
Ama qachachaychikchu.
3. Ama qanrachaychu.
Ama qanrachaychikchu.
4. Ama huchachaychu.
Ama huchachaychikchu.
5. Ama kuchichachunchu.
Ama kuchichachunkuchu.
6. Ama imatapas allichachunchu.
Ama imatapas allichachunkuchu.
7. Ama pachaykita qanrachaychu.
Ama pachaykichikta qanrachaychikchu.
8. Ama warmachallata huchachaychu.
Ama warmachallata huchachaychikchu.
9. Ama matikunata qachachaychu.
Ama matikunata qachachaychikchu.
10. Ama aswanta sasachachunchu.
Ama aswanta sasachachunkuchu.
V. Preguntas con respuestas libre
Pitaq wasita qachachachkan.
Imatataq taytayki allichachkan.
Imamantam chay runata huchachanku.
Imawantaq pachaykita qachachanki.
Pitaq perqata yanachan.

(1) Todos los verbos que aparecen en este ejercicio incluyen tambin el sufijo verbalizador
-cha, pero cada uno de ellos tiene un significado especial.

EJERCICIOS DE REVISION

Kay -con significado de "ser" y "existir"


I. Efecte las sustituciones indicadas.
a. oqaykuqa chakra tarpuqmi kaniku, pero manam chakrayku kanchu.
........................(runasimi yachachiq).....................(alumnuyku)...........
........................(michiq).........................................(animalniyku).........
........................(casarasqa).................................... (wawayku).............
........................(kuchi michiq)...............................(kuchiyku)..............
........................(kamachikuq)................................ (qollqeyku)............
b. Paykunaqa Arequipamantam kanku, pero ayakuchupim yachanku.
(Qamkuna)........................................................................................
(Pay).................................................................................................
(oqayku)........................................................................................
(Qam)...............................................................................................
(oqanchik)......................................................................................
c. Chay llaqtapiqa manam imapas kanchu.
(wasi) (cuarto) (qatu) (chakra) (chuklla)
d. Allinllachu tayta-mamayki kachkan.
(churikikuna) (wawaykikuna) (familiayki)
(aylluykikuna) (sullka turikikuna)
II. Complete los espacios en blanco con la forma que le sugiera el sentido de la lectura
oqaykuqa Lucanas llaqta..................kaniku, pero achka wataam Cuzco llaqta
...................yachaniku.
Unayam Lucanas .........................mana kutinikuchu, pero sapa killam mamitayku
imacha....................... apachimuwanku.
Kay...........................kusisqam llamkaniku mana imapas faltawaptinku. Cuzco llaqtaqa
ancha
sumaq...............chaymi
manaraq
llaqtayku........................kutiy........................piensanikuraqchu;
ichapas
hamuq
wata..............kutisaqku taytayku, mamayku, aylluyku ima watuku.

TAPUYKUNA
1. Maymantam kaypi rimaqkuna kanku.

2. Maypitaq yachanku.
3. Hayka wataataq Cuzco llaqtapi yachanku.
4. Hayka unayam mana Lucanasta kutinkuchu.
5. Pitaq imachatapas paykunapaq apachimun.
6. Imanasqataq unaya mana llaqtankuta kutinkuchu.
7. Imaynas Cuzco llaqta.
8. Haykapitaq llaqtankuta kutinqaku.
9. Imamantaq kutinqaku.
10.Runasimi rimaqchu paykuna kanku.
III. Hacer que el alumno trate de reconstruir lo que se dice en la lectura, en primera
persona.

IV. EJERCICIOS DE REVISIN


A. Pluralice las siguientes oraciones como en el ejemplo.
1. Warmam hamuchkan. - WARMAKUNAM HAMUCHKAN.
(HAMUCHKANKU)
2. Iskay warmim lloqsichkan.
3. Turikim kanan hamuchkan.
4. Achka runam escuelapi kan.
5. As yachachiqmi kaypi kan.
6. Tiyanallata apamuy.
7. Hatun llaqtamanta hamuchunku.
8. Wasiypim churikiqa kachkan.
9. Uchuy llaqtata riychik.
10. Warmachu tantata mikuchkan.
11. Pukllanatachu apanki.
12. Piwantaq rinki.
13. Llamkanallatachu munachkan.
14. Qanmantawanmi rimachkan.
15. Orqopi wasimantam rimachkaniku
16. ampim pukllanku.
17. Sumaq wasitam ruwan.
18. Achka llaqtatam reqsiyta munaniku.
19. Kaspita apanki.
20. Hatun llaqtallapim chayqa kan.
B. Traduzca al quechua.
1. Trabajo en Abancay.
2. Mis padres son de Arequipa.
3. Mis hermanos tambin son de Arequipa.
4. Solamente nosotros (EX) vamos todos los das.
5. Juego con los muchachos de la escuela.
6. Trae tus juguetes.
7. Para quin trabajan?

8. De dnde vienen? (2a. pl.)


9. Cmo se llama tu pap?
10. Esos hombres no quieren trabajar.
11. Qu te ensea Francisco?
12. No me da nada.
13. No hay nada dentro de la casa.
14. A dnde van a ir maana?
15. No queremos trabajar en Lima.
16. No conozco ese pueblecito.
17. Cuntos aos tienes?
18. Hay agua hervida?
19. La tienda de doa Mara ya est abierta.
20. Vendrn de muchos pueblos.
C. Ejercicio de Claves Lxicas.
1. mosoq/punkukuna/qawachkay/oqa.
Mosoq punkukunatam qawachkani.
2. alumnu/iskay/kan.
3. chakranpi/tayta Franciscopa/llamkay/paykuna.
4. uchuta/munay/pay/kachta/rantiyta.
5. yunkapi/imamanta/wasikuna.
6. Juanapa/warmakuna/wasinpi/pukllay.
7. runa/escuelapi/achka/kachkan.
8. sinchita/wasipi/chakrapi/llamkay/oqayku.
9. maestru/allin/Pedro.
10. qollqe/necitay/oqayku/adobekuna ruwanaykupaq.
11. yaku/apamuy/timpusqa.
12. escuelata/manaraq/riy/oqayku.
13. kachi/richkaniku/tiendanta/mama/Elisapa.
14. Castellano/yachachinku/runasimi/kaypiqa.
15. Yachachiqkuna/achkachu/runasimi.
16. Juanpaqmi/kayqa/manam qam.
17. escuelamanta/imay ora/lloqsiy/qamkuna.
18. qollqetaqa/qoy/oqa/taytayki.
19. wasi uku/pukllachkay/warmakuna.
20. kaypi/ruway/ima/qam.
21. llaqta/karu/hamuchkay/oqa.
22. tayta Albertu/parlay/munanku.
23. yachachkay/pay/kananqa/aymarata.
24. taytayki/watayoq/hayka.
25. runasimi/yachachisunki/pi.
D. Cambie a preguntas las siguientes oraciones.
1. Unayam kaypi llamkaniku.
Unayachu kaypi llamkankichik.
2. Llaqta escuelatam richkaniku.
3. Chay runakunaqa Ayakuchumantam hamuchkanku.

4. Tayta Vicentepa chakranpim taytaykiqa kachkan.


5. Wasipiraqmi taytayqa kachkan.
6. Kichasqaam tiendakunaqa kachkan.
7. oqanchikpam wak hatun wakakunaqa.
8. Hawapim otaq ukupim pukllanqaku.
9. Martestam otaq viernestam kutimusunchik.
10. Yuraq wallpatam otaq yana wallpatam nakanki.
E. Formule preguntas con palabras interrogativas.
Ejemplo:
Abancaypim llamkayta munaniku.
Maypitaq llamkayta munankichik.
1. Enero killapim taytayqa kutimunqa.
2. Wawqeykunaqa tayta Segundopa chakranmantam hamuchkanku.
3. Kayqa wallpa aycham.
4. Runasimitam yachachkani.
5. Mariapa wasinqa hatunmi.
6. Iskay killaam llamkachkaniku.
7. Manam munankuchu.
8. Paqarinqa Andahuaylastam risaq.
9. Orqo patakamam chayayta munanku.
10. Mamaykimanmi pachaykitaqa qosaq.
11. Kananqa aymarataam yachachkanku.
12. Chunka watayoqmi kani.
13. Kay buwiskunaqa tayta Estebanpam.
14. Mama Elisatam suyaaachkaniku.
15. Qampaqmi puntata qarasaq.
F. Transforme las siguientes oraciones, como en el ejemplo.
Ejemplo:
Allintam reqsiniku.
Manam allintachu reqsiniku.
1. Runa simi librutam leechkani.
2. Tawam kanchik.
3. Puno llaqtamantam kaniku.
4. Rantikunankupaqmi munanku.
5. Sapa punchawmi llaqtata rinqaku.
6. Chay runaqa churisapam.
7. Pukllaqmi amigunpataqa rinku.
8. Qamkunaqa chakra tarpuqmi kankichik.
9. Chaytaqa mikunkum.
10. Tayta Donatotam maskachkani.
G. Transforme las oraciones como en el ejemplo.
Ejemplo: tayta Albertupatam rinki.
manachu tayta Albertupata rinki.

1. Manam pipas hamunchu.


2. Manam maytapas risaqkuchu.
3. Wankatam yachan
4. Chacra ukupim pukllachkanku.
5. Manam imatapas wawanmantaqa yachanchu.
6. Kichasqa punkuta rikunkichu.
7. Manam mamayta reqsinchu.
8. Manam timpusqa yakutaqa munanchu.
9. Manam yaku aypuqta reqsinkichikchu.
10. Manam rimayta yachankuchu.
H. Transforme las oraciones como en el ejemplo.
Ejemplo: kayta taytaykipaq apanki.
kayta taytaykipaq apay.
1. hawa punkuta wichqanki.
2. kay qarachapi tiyakunki.
3. allinta taqsanki.
4. kay yantata churanki.
5. allichallamanta chimpanki.
6. taytaykichikta rimaykunkichik.
7. chay hatun takllata apankichik.
8. hawapi suyankichik.
9. mama Rosapa tiendanpi rantinkichik.
10.taqsasqa pachata apamunkichik.
I. Transforme las oraciones como en el ejemplo.
Ejemplo: chayta niy.
ama chayta niychu.
1. wawakunata pusay.
2. taytaykiman willay.
3. onqosqa wawakunata apamuy.
4. yakuta hinay.
5. uchuy llaqtakunaman riy.
6. Francisco, upallay.
7. chayta ruwaychik.
8. pachata masaychik.
9. imatapas niychik.
10. piwampas parlaychik.

EL SUFIJO CAUSAL -RAYKU

Ejemplos:
A. chayraykum anchata llamkachkani.
imaraykutaq llumpayta educayta munanki. Churikikunata.
B. onqosqanraykum mana rinchu.

amiguykiwan pukllanaykiraykum riyta munanki, aw?


Explicacin. El sufijo -RAYKU expresa causa. Es equivalente a: "por, porque, a causa de,
por motivo de". Con races nominales la aplicacin de -RAYKU no presenta nada especial,
pero con races verbales, el sufijo -rayku debe ir combinado con el -sqa o el -na, para
indicar el tiempo (presente o pretrito con -sqa y proyectndose al futuro con -na). Por eso
en los ejemplos B.,la primera oracin puede valer como: "no va porque esta enfermo" o "no
fue porque estuvo enfermo", en cambio la segunda es equivalente a: "quieres ir por jugar
(para jugar) con tu amigo, verdad?".
1. Ejercicios de sustitucin.
a. qamraykum llaqta escuelapi kachkanku.
pay.........................................................
.....................................................yachay
..............sumaq wasi...............................
oqayku.................................................
....................................................llamkay
Pedro.......................................................
...................fabrica...................................
taytay........................................................
............................................................kay
......................Lima...................................
b. qella kasqanraykum mana yanukunchu.
..................................................(qam)
..................................................(paykuna)
..................................................(qamkuna)
..................................................(oqayku)
..................................................(oqanchik)
c. urmasqanraykum manaa puriyta munanchu
manchakusqanrayku.......................................
..........................................riy........................
..........................................................paykuna
onqosqankurayku...........................................
.........................................kutiy......................
parasqanrayku.
........................................................oqayku
..........................................llamkay..................
..............................................................pay
d. tayta Tomaswan parlanayraykum riyta munani.
mama Elisa.......................................................
......................................tupanayrayku...............
................................................................munan
escuela warmakuna............................................
..............................................pukllananrayku.......

.............................................................munanku
yachachiq.............................................................
..............................................rimanankurayku......
.............................................................munaniku
yaku aypuq.........................................................
e. Kachita rantinayraykum rini.
(pay)
(paykuna)
(oqayku)
(oqanchik)
(qamkuna)

II. Construya una nueva oracin, en base a la sugerencia: use RAYKU.


1. mamanmi onqosqa kachkan, chaymi waqachkan.
(maman onqosqa kasqanraykum waqachkan)
2. wardiakunam maskachkan, chaymi pakakuchkan.
(wardiakuna maskasqanraykum pakakuchkan)
3. tukuy punchawmi purini, chaymi pisipasqa kachkani.
(tukuy, punchaw purisqayraykum pisipasqa kachkani)
4. sinchitam paran, chaymi mana rinikuchu.
(sinchita parasqanraykum mana rinikuchu)
5. ismusqa, aychatam mikuni, chaymi onqochkani.
(ismusqa aychata mikusqayraykum onqochkani)
6. kaypim taytay kachkan, chaymi mana haymuyta munankuchu.
(kaypi taytay kasqanraykum mana hamuyta munankuchu).
7. qaynimpa punchawmi maqanki, chaymi manaa parlapayasunkichun.
(qayninpa punchaw maqasqaykiraykum manaa parlapayasunkichu)
8. manam wasinta rinikuchu, chaymi piasqa kachkan.
(mana wasinta risqaykuraykum piasqa kachkan)
9. manam pachanta taqsanichu, chaymi maqawan.
(mana pachanta taqsasqayraykum maqawan)
10. manam wasita pichakichikchu, chaymi mamaykichikqa rimachkan.
(mana wasita pichasqaykiraykum mamaykichikqa rimachkan)
11. tayta curawanmi parlayta munanku, chaymi paqarin rinqaku.
(tayta curawan parlanankuraykum paqarin rinqaku)
12. warmakunatam yachachiyta munani, chaymi sapa punchaw hamuni.
(warmakunata yachachinayraykum sapa punchaw hamuni)
13. runasimitam yachayta munanku, chaymi paywan parlayta gustanku.
(runasimita yachanankuraykum paywan parlayta gustanku)
14. taytaykiwanmi tupayta munani, chaymi llaqtata risaq.
(taytaykiwan tupanayraykum llaqtata risaq)
15. yanapaytam munanku, chaymi, wasinta rinku.
(yanapanankuraykum wasinta rinku)
16. wasikichiktam pichayta munanku, chaymi yaykunku.
(wasikichita pichnankurayhum yaykunku).

17. allintam reqsiyta munaniku, chaymi paywan parlaniku.


(allinta reqsinaykuraykum paywan parlaniku)
18. escuela warmakunawanmi tupayta munanku, chaymi lloqsiyta munanku.
(escuela warmakunawan tupanankuraykum lloqsiyta munanku).
19. allintam yachayta munaniku, caymi achka kutita kutipaniku.
(allinta yachanaykuraykum achka kutita kutipaniku)
20 taytaywanmi parlayta munani, chaymi riyta munani.
(taytaywan parlanayraykum riyt munani)
III. Preguntas de respuesta libre.
1. imaraykum waqachkanku, Mamanku onqosqa kasqanraykum.
2. imaraykum mana yanapankichikchu.
3. imaraykum pakakuchkan.
4. imaraykum llamkachkankichik.
5. imaraykum wawakuna waqachkan.
6. imaraykum mana wasinta rinkichikchu.
7. imaraykum mana hamuyta munankuchu.
8. imaraykum maqasunki.
9. imaraykum chayta ruwachkanki.
10. imaraykum piasqa kachkanku.
11. imaraykum sapa punchaw hamunku.
12. imaraykum onqosqa kachkan.
13. imaraykum kusisqa kachkanki.
14. imaraykum mana sapa punchaw kichankuchu.
15. imaraykum riyta munankichik.

EL SUFIJO -PURA

Ejemplos:
llaqtaman riytam pensachkani, pero warmipuralla wasiypi kedanqaku.
qaripurallam parlachkanku.
Explicacin. El sufijo -PURA indica la idea de localizacin de un objeto entre los objetos
de su clase. Su equivalente es "entre". As, en los ejemplos: "pienso ir al pueblo, pero en mi
casa se quedarn solo entre mujeres"; "estn conversando entre hombres", etc. Cabe anotar
adems, que con esta forma no es posible usar el pluralizador -KUNA.
1. Efecte las sustituciones indicadas.
a. qaripurallam risunchik.
(warmi)
(warma)
(sipas)
(qollqesapa)
b. oqaykupuram chaymantaqa parlasaqku.
(oqanchik)

(qamkuna)
(paykuna)
(llamkaq)
(yachachiq)
c. apupurallam wakpiqa yachanku.
(wakcha)
(llamkaq)
(suwa)
(chakra tarpuq)
(runasimi rimaq)
II. Cambie al imperativo las siguientes oraciones y use el sufijo -PURA.
1. Ejemplo:
runasimi rimaqkunallam parlankichik.
runasimi rimaqpura (lla) parlaychik.
2. warmikunallam rinqaku.
(warmipura richunku)
3. qarikunallam parlasunchik.
(qaripuralla parlasunchik)
4. suwakunallam wakpiqa yachanku.
(suwapuralla wakpi yachachunku)
5. qamkunallam chaytaqa ruwankichik.
(qamkunapura chayta ruwaychik)
6. paykunallam chaymantaqa rimanqaku.
(paykunapura chaymanta rimachunku)
7. oqallanchikmi wasi ukupi parlasunchik.
(oqanchikpura wasi ukupi parlasunchik)
8. castellano rimaqkunallam rimanqaku.
(castellano rimaqpuralla rimachunku)
9. qari warmakunallam maytapas rinku.
(qari warmapuralla maytapas richunku)
10. paykunallam rimachkanku.
(paykunapuram rimachkanku)
III. Conteste las siguientes preguntas, afirmativamente:
1. warmapurallachu pukllachkanku.
maypitaq pukllachkanku.
2. yachachiqpurallachu huunakunqaku
imamantataq huunakunqaku.
3. qollqeyoqpurallachu rimachkanku.
imamantataq rimachkanku.
4. suwapurallachu wak llaqtapi yachanku.
unayachu wakpi yachanku.
5. qamkunapurachu chaymanta parlankichik.
imanasqataq qamkunalla chaymantaqa parlankichik.
6. oqanchikpurachu kachkanchik.

imamantataq parlayta qallarisunchik.


7. llaqtamasipurachu huunakunkichik.
sapa punchawchu huunakunkichik.

EL PRETERITO

Ejemplos:
ima nisurqankitaq, munarqachu.
Ar, munaram,pero "sapa kalla huk ovejata apamuwanki", nirqam
Ar, mikuytapas apachirqanim

CUADRO DE LA FORMACIN DEL PASADO

R.V.
I. Pret.
Act. verbal
equivalente espaol

- ni
- nki
- nchik
- niku
- nkichik
- ku
escuch
escuchaste
escuch
escuchamos (I)
escuchamos (E)

escucharon (2da. Pl.)


escucharon (3ra. Pl.)
- rqa
- ra

UYARI

Explicacin. Como se puede observar en el cuadro, el pretrito se forma aplicando la


partcula -RQA -RA entre la raz verbal y la terminacin de actor verbal. Lo ms notorio
(en el dialecto ayacuchano), es la ausencia de la -N propia de la tercera persona, cosa que
no ocurre en otros dialectos. Cabe anotar que, ms adelante encontraremos otros tipos de
pasado, esta forma enfoca la accin como algo terminado, concluido, y nada ms.
I. Efecte las sustituciones indicadas:
a. qayna punchawmi wasinta rirqani.
(paykuna)
(qamkuna)
(qam)
(oqanchik)
(pay)
(qamkuna)
b. maypitaq runasimi rimayta yacharqanki.
(pay)
(qamkuna)
(Francisco)

(paykuna)
(warmakuna)
c. manam imatapas chaskirachu.
(oqayku)
(qamkuna)
(paykuna)
(oqnchik)
(taytay)
(oqa)
(wawakuna)
II. Cambie al pretrito cada una de las oraciones que se le sugiere a continuacin.
Ejemplo:
manam maytapas rinichu.
manam maytapas rirqanichu.
1. imatataq warmaman qon.
2. maypitaq kay rumikunata tarinkichik.
3. manam imatapas mikuyta munankuchu.
4. tayta Joseywampas tupanikum.
5. qayna wataqa Lucanas llaqtapim llamkanchik.
6. qayna punchwmi chay warmakunaqa hamunku.
7. payllam llaqtataqa rin.
8. imamantam maestruykichikwan rimankichik.
9. paykunam chaytaqa apanku.
10. taytaykupatam riniku.
11. haykapitaq paywan parlanchik.
12. imanasqataq chayta ruwanki.
13. ampim chay warmataqa tarinchik.
14. pitaq takin.
15. maestruykupaqmi chaytaqa apaniku.
III. Cambie al pretrito el siguiente prrafo:
- Yaw, Justinacha, maypitaq qayna punchaw kanki, wasikitapas rinim, pero manam
tarikichu.
- llaqtatam rini, taytay, pero tempranum kutimuni. Imapaqtaq maskawanki.
- paqarinmi triguta rutusaqku, chaymi trigu astaqta maskachkani. Taytaykiwampas
parlanim chakraypi llamkanaykipaq.
- imatam nin. Munanchu.
- manam munanchu. Imatach ruwasaqpas.
- ama llakikuychu, taytay. Kunam tutapunim amiguypa wasinta risaq. Payqa
munanqapunim, manam maypipas llamkanchu.
- Diospagrasunki, Justinu. Pasakusaqa, ratukama.
- ratukama, taytay.
IV. Conteste las siguientes preguntas.
Ejemplo:

P. chakrata rirqankichu.
A. manam rirqanichu.
P. imanasqa (tiempo)
A. manam tiempoy karqachu.
1. P. punchuta rantirqankichikchu
A. manam rantirqanikuchu.
P. imanasqa (qollqe)
A. manam qollqeyku karqachu.
2. P. yanukurqakuchu.
A. manam yanukurqakuchu.
P. imanasqa (yanta)
A. manam yantanku karqachu.
3. P. tayta vicentepa wasinta rirqachu.
A. manam rirqachu.
P. imanasqa (tiempo)
A. manam tiempon karqachu.
4. P. qayna punchaw llamkarqankichikchu
A. manam llamkarqanikuchu.
P.imanasqa (taklla)
A.manam takllayku karqachu.
5. P. leccionta estudiarqankichu.
A. manam estudiarqanichu.
P. imanasqa (libru)
A. manam libruy karqachu.
6. P. fiestaman rirqachu.
A.manam rirqachu.
P. imanasqa (sumaq pacha)
A. manam sumaq pachan karqachu.
Ejemplo:
P. pukllarankichikchu
A. Ar, pukllaranikum
P. piwantaq pukllarankichik
A. Juanwanmi pukllaraniku.
7. P. yaku aypuqpata rirankichu.
A. Ar, riranim.
P. imachatam aparanki
(respuesta libre)
8 P. tributa ruturakuchu
A. Ar, ruturakum.
P. imay oratam rutuyta tukuraku.
(respuesta libre) .
9. P. lloqsiranchikchu.
A. Ar, lloqsiranchikmi
P. maytataq riranchik.
(respuesta libre)
10. P. parlaqchu rirankichi.

A. Ar, parlaqmi riraniku.


P. imamanta parlaqtaq rirankichik.
(respuesta libre)
11. P. qamchu pachanta sirarqanki.
A. Ar, parlaqmi sirarqani.
P. haykapitaq sirarqanki.
(respuesta libre)
12. P. warmakunata aparakuchu.
A. Ar, aparakum.
P. maykamataq aparaku.
(respuesta libre)
13. P. mikuraniachu.
A. Ar, mikurankiam.
P. imatataq mikurqani.
(respuesta libre)
14. P. Papatapas tarpurakuchu.
A. Ar, papatapas tarpurakum.
P. imatawantaq tarpuraku.
(respuesta libre)
15. P. runasimita estudiarankichikchu
A. Ar, estudiaranikum
P. imapaqtaq estudiarankichik.
(respuesta libre)
V. Ejercicios de sustitucin mltiple
a. oqaqa manam wakpichu llamkarqani.
pay........................................................
.............................kaypi........................
..........................................llamkarqaku
qam......................................................
............................Abaykaypi..................
qamkuna................................................
.............................Huantapi...................
............................................llamkarqaniku
oqnchik..................................................
b. unaymi escuelapa chimpampi suyarqaniku
chawpi punchawkama.................................
.................................................suyarqayki
.................................iglesiapa qepanpi.......
las diezkama...............................................
..............................Mariapa wasimpi...........
................................................pukllarqaku
chawpi tutakama.........................................
.................................................upiarqanchik
........................................................karqani
VI. Complete las siguientes expresiones. Siga el ejemplo:

Ejemplo:
manam escuelatachu rirqani..................................
manam escuelatachu rirqani, Juanpa wasintam rirqani.
1. manam llamkaqchu rirqaku....................................
2. manam castellanotachu estudiarqaniku...................
3. manam onqosqachu karga....................................
4. manam oqachu chaytaqa nirqani.........................
5. manam paykunachu ruwarqaku............................
6. manam Junchu piasqaqa karqa...........................
7. manam kichasqachu punkuqa karqa.....................
8. manam warmakunachu chaymantaqa rimarqaku.....
9. manam aymarapichu rimarqaniku...........................
10. manam qamkunachu pakarqankichik...................
11. manam yachachiqnikiwanchu parlarqaniku..........
12. manam cocatachu rantirqanchik .........................
13. manam paywanchu parlaytaqa munarqani...........
14. manam oqaraykuchu chaytaqa ruwarqa............
15. manam samaqchu payqa hamurqa......................

EL -SQA NOMINALIZADOR

Ejemplos
A. ruwasqaykipa manam allinchu, taytay
B. manam nisqaykita entendenichu.
rantisqaykita apamuy.
karu kasqantaqa yachanim
C. rimasqaykichikmantam willachkan.
Explicacin. Estas expresiones obedecen a la siguiente estructura:
Raz verbal + sqa + suf. nom. de persona + complemento (-ta, manta, qa) + V. Principal.
El tiempo de la forma verbal dependiente se refiere a una accin o estado pasado, o tambin
a algo presente; es pasado o presente con respecto al verbo principal.
Como podemos observar en los ejemplos, la forma dependiente despus del sufijo nominal
de persona (formas posesivas) puede llevar el sufijo de tpico -QA (si cumple la funcin de
sujeto), el -TA (acusativo, si cumple la funcin de objeto) o el sufijo -MANTA
(complemento circunstancial de tema, causa, etc).

-SQA (Funcin de sujeto)

I. Efecte las sustituciones indicadas:


a. cheqapmi nisqayqa (qampa)
cheqapmi nisqaykiqa (paypa)

cheqapmi nisqanqa (oqanchikpa)


cheqapmi nisqanchikqa (oqaykupa)
cheqapmi nisqaykuqa (qamkunapa)
cheqapmi nisqaykichikqa (paykunapa)
cheqapmi nisqnkuqa.
b. kay ruwasqayqa allinchu (paykunapa)
kay ruwasqankuqa allinchu (oqaykupa)
kay ruwasqaukuqa allinchu (paypa)
kay ruwasqanqa allinchu (oqanchikpa)
kay ruwasqanchikqa allinchu (qamkunapa)
kay ruwasqaykichikqa allinchu (qampa)
kay ruwasqaykiqa allinchu
II. Haga el comentario negativo de las siguientes expresiones, cambiando de persona en
forma objetiva.
Ejemplo:
nisqayqa cheqapmi
manam, nisqaykiqa manam cheqapchu.
1. allinsi ruwasqaykuqa.
manas allinchu ruwasqaykichikqa.
2. sumaqmi rantisqanqa.
manam sumaqchu rantisqanqa.
3. cheqapmi nisqaykichik simikunaqa.
manam cheqapchu nisqayku simikunaqa.
4. llullam Pedropa nisqanqa.
manam llullachu Pedropa nisqanqa.
5. Pablopam apamusqay punchuqa.
manam Pablopachu apamusqayki punchuqa.
6. mosoqmi rantisqanku wasiqa.
manam mosoqchu rantisqanku wasiqa.
7. nawkam rikusqay pachaqa.
manam mawkachu rikusqayki pachaqa.
8. sasam ruwasqanqa.
manam sasachu ruwasqanqa.
9. apamusqaykichik saraqa kaymi
apamusqayku saraqa manam kaychu.
10. uyarisqayqa cheqapmi
uyarisqaykiqa manam cheqapchu.
III. Traduzca al Quechua
1.No me gusta lo que dices.
2. Lo que dice Pedro es verdad.
3. El pueblo que conoc es bonito.
4. De quin es el poncho que trajiste?
5. De dnde es la persona que conociste ayer?
6. Lo que hace Mara es difcil.

7. Dnde est lo que compr?


8. Dnde est el maz que compramos?
9. Dicen que no es verdad lo que escuchamos en el pueblo.
10. Para quin es la manta que hiciste?

- S Q A (funcin de objeto)

I. Efecte las sustituciones indicadas.


a. manam nisqanta creenichu (qampa)
manam nisqaykita creenichu (paykunapa)
manam nisqankuta creenichu (qamkunapa)
manam nisqaykichikta creenichu (Pedropa)
manam nisqanta creenichu.
b. yachanikum pi kasqaykita (pay)
yachanikum pi kasqanta (qamkuna)
yachanikum pi kasqaykichikta (paykuna)
yachanikum pi kasqanta.
c. qampa rimasqaykitaqa manam entendenichu (paykunapa)
paykunapa rimasqankutaqa manam entendenichu (paypa)
paypa rimaasqantaqa manam entendenichu (qamkunapa)
qamkunapa rimasqaykichiktaqa manam entendinichu (Mariapa)
Mariapa rimasqantaqa manam entendinichu.
d. yacharqachu mayman risqaykita (pay)
yacharqachu mayman risqanta (qamkuna)
yacharqachu mayman risqaykichikta (paykuna)
yacharqachu mayman risqankuta (oqa)
yacharqachu mayman risqayta (oqanchik)
yacharqachu mayman risqanchikta (oqayku)
yacharqachu mayman risqaykuta (Josefina)
yacharqachu mayman risqanta.
II. Cambie las siguientes oraciones en su forma negativa.
Ejemplo:
yacharqanim varayoq kasqanta
manam yacharqanichu varayoq kasqantaqa.
1. uyarirqanikum nisqantaqa.
manam uyarirqanikuchu nisqantaqa.
2. creenmi Limamanta kasqayta.
manam creenchu Limamanta kasqayta.
3. yachankum maymanta kasqanchikta
manam yachankuchu maymanta kasqanchikta.
4. yachanmi mayman risqaykita

manam yachanchu mayman risqaykita.


5. creenikum karuman illasqankuta
manam creenikuchu karuman illasqankuta.
6. yachanim pi kasqaykita
manam yachanichu pi kasqaykita.
7. entendenkum nisqayta
manam entendenkuchu nisqayta.
8. qawankichikam rantisqaykutaqa
manam qawankichikraqchu rantisqaykutaqa.
9. paymi nisqaykitaqa willawan
manam paychu nisqaykitaqa willawan.
10. qampa rantisqaykitam qorqa.
manam qampa rantisqaykitachu qorqa.
11. uyarirqanikum achikyayta lloqsisqnkutaqa.
manam uyarirqanikuchu achikyayta lloqsisqankutaqa.
12. yachanikum qollqesapa kasqantaqa.
manam yachanikuchu qollqesapa kasqantaqa.
13. qamkunapa ruwasqaykichiktam rikurqani
manam qamkunapa ruwasqaykichiktachu rikurqani.
14. yacharqanim wawasapa kasqantaqa.
manam yacharqanichu wawasapa kasqantaqa.
15. qayna punchaw ruwasqaykutam ruwaparqaniku
manam qayna punchaw ruwasqaykutachu ruwaparqaniku.
16. Juanman qosqaykitam apamunki.
manam Juanman qosqaykitachu apamunki.
17. yachankum achka ruwanayoq kasqaykitaqa.
manam yachankuchu achka ruwanayoq kasqaykitaqa.
18. rikurqanikum carru tikrakusqantaqa.
manam rikurqanikuchu carru tikrakusqantaqa.
III. Ejercicios de traduccin.
a. yachankichu runasimi yachachiq kasqayta.
yachankichu runasimi yachachiq kasqasta.
Sabes que soy ladrn?
yachankichu suwa kasqayta
Sabes que soy mentiroso?
yachankichu llulla kasqayta.
Sabes que soy de Abankay?
yachankichu Abankaymanta kasqayta
Saben que vivo en Lima?
yachankuchu Limapi yachasqayta.
Sabe que tengo un poncho rojo?
yachanchu puka punchuyoq kasqayta
Saben que vino Juan?
yachankichikchu Juanpa qamusqanta.
Sabes que soy su menor?
yachankichu sullkan kasqayta

Saben donde vivo?


yachankuchu maypi yachasqayta
Saben de donde son?
yachankichikchu maymanta kasqankuta.
b. manam nisqanta creenikuchu.
manam nisqanta creenikuchu.
No creemos lo que cuentan
manam willasqankuta creenikuchu
No creo que haya venido.
manam qamusqanta creenichu
No creen que vine temprano
manam temprano hamusqayta creenkuchu.
No cree lo que dijimos
manam nisqanchikta creenchu
no creo lo que hayan ido lejos.
manam karuman risqankuta creenichu.
no creen que sea un mentiroso
manam llulla kasqanta creenkuchu
no creo que sean ladrones
manam suwa kasqankuta creenichu
no creemos que estudie todos los das.
manam sapa punchaw estudiasqanta creenikucho.
no creen que haya entrado en mi casa
manam wasiyman yaykusqanta creenkuchu
c. yachachiqpa nisqanta yuyarqankichu
yachachiqpa nisqanta yuyarqankichu
Recordaste lo que dijo Felipe?
Felipipa nisqanta yacharqankichu.
Recuerdas qu traje?
yuyankichu ima apamusqayta
no recordamos donde estuvieron
manam maypi kasqankuta yuyanikucho
recuerdo que dijiste eso
chay nisqaykitaqa yuyanim
no recuerdan donde lo han puesto
manam maypi churasqankuta yuyankuchu
Recuerdas quin lo dijo?
yuyankichu pi nisqanta.
no recordamos quin lo trajo
manam pi apamusqanta yuyanikuchu
recuerdo lo que puse en el poyo
patapi churasqaytam yuyani.
no recuerdan que haya vivido aqu
manam kaypi yachasqanta yuyankuchu.

IV. D respuestas negativas, usando el -SQA en funcin de objeto. Ejemplo:


chaytam Mariaqa nirqa, yuyankichu.
manam Mariapa nisqantaqa yuyanichu.
1. kaypim churarqani, yuyankichikchu.
Manam yuyanikuchu maypi churasqaykita.
2. maymantaq rirqaku, yachankichikchu.
manam mayman risqankuta yachanikuchu
3. pitaq takllata apamurqa, yachankichu.
Manam yachanichu pi taklla apamusqanta.
4. mesa patanpim churasqa, rikurqankichikchu
manam maypi churasqantaqa rikurqanikuchu.
5. maymantam chay runa, yachankuchu
manam maymanta kasqantaqa yachankuchu
6. chay runaqa suwas, yachankichikchu
manam suwa kasqantaqa yachanikuchu
7. payqa qollqesapas, yachankichu
manam qollqesapa kasqantaqa yachanichu
8. layqas chay runaqa, creenkichu
manam layqa kasqantaqa creenichu
9. karumantas hamunku, creenkichikchu
manam karumanta hamusqankutaqa creenikuchu
10. oqaqa yaku aypuqmi kani, yacharqankichu.
manam yaku aypuq kasqaykitaqa yacharqanichu
11. onqosqam karqa, yacharqankichikchu
manam onqosqa kasqantaqa yacharqanikuchu
12. pitaq chay sipas, yachankichu
manam pi kasqantaqa yachanichu

- SQA (en combinacin con el sufijo MANTA)

I. Repita las siguientes expresiones:


a. qayna punchaw rimasqaymantam willachkan
qayna punchaw rimasqaykimantam willachkan
qayna punchaw rimasqanmantam willachkan
qayna punchaw rimasqaykichikmantam willachkan
qayna punchaw rimasqanchikmantam willachkan
qayna punchaw rimasqaykumantam willachkan
qayna punchaw rimasqankumantam willachkan
b. Pedrochata maqasqaykimantam piakurqa
Pedrochata maqasqanmantam piakurqa
Pedrochata maqasqaykichikmantam piakurqa
Pedrochata maqasqankumantam piakurqa
Pedrochata maqasqaykumantam piakurqa

Pedrochata maqasqaymantam piakurqa


Pedrochata maqasqanchikmantam piakurqa.
II. Ejercicios de sustitucin doble.
a. trigu qosqaymantam rimachkanku
(qam)
trigu qosqykimantam rimachkanku
(tanta)
tanta qosqankimantam rimachkanku
(qamkuna)
tanta qosqaykichikmantam rimachkanku
(miski)
miski qosqaykichikmantam rimachkanku
(oqayku)
miski qosqaykumantam rimachkanku
(mikuy)
mikuy qosqaykumantam rimachkanku
(oqanchik)
mikuy qosqanchikmantam rimachkanku.
b. mankata pakisqaykumantam pagachkani
(puyu)
puyuta pakisqaymantam pagachkani
(pay)
puyuta pakisqaymantam pagachkan
(kallana)
kallanata pakisqaykumantam pagachkan
(paykuna)
kallanata pakisqaykumantam pagachkanku
(platu)
platuta pakisqaykumantam pagachkanku.
c. Conteste las siguientes preguntas, use las sugerencias para la respuesta.
Ejemplo:
imamantataq rimachkanku (wasinkupi ruway)
wasinkupi ruwasqankumantam rimachkanku.
1. imamantataq willasunki (imayna llaqtata hamuy)
imayna llaqtata hamusqankumantam willawan
2. imamantataq rimarqankichik (qayna punchaw ruway)
qayna punchaw ruwasqaykumantam rimarqaniku
3. imamantataq pagachkanku (wasinpi mikuy)
wasinpi mikusqankumantam pagachkanku.
4. imamantataq pi; akuchkan (wawata apay)
wawata apasqaykichikmantam piakuchkan.
5. imamantataq parlachkanku (clasepi estudiay)
clasepi estudiasqankumantam parlachkanku.

6. imamantataq piakurqa (Pedrochata maqay)


Pedrochata maqasqaykichikmantam piakurqa.
7. imamantataq rimachkankichik (mana imata ruway)
mana omata ruwasqankumantam rimachkanku
8. imamantataq willachkan (llaqtapi rikuy)
llaqtapi rikusqankumantam willachkan.

EL PASADO PROGRESIVO

Ejemplos:
mamakutam yanapachkarqaku.
imatataq ruwachkarqanki
Explicacin. El pasado progresivo se forma haciendo preceder el sufijo -CHKA a la
partcula que indica el tiempo pasado (-RQA o -RA). Estas formas as obtenidas pueden
interpretarse en la traduccin como el imperfecto progresivo o el pretrit progresivo.

S.
Durativo
Persona
TAQSA
- RQA

- RA

Estuve (estaba) lavando.


Estuviste (estabas)
lavando.
Estuvo (estaba) lavando.
Estuvimos (estbamos)
lavando (I).
Estuvimos (estbamos)
lavando. (E).
Estuvieron (estaban)
lavando.
Estuvieron (estaban)
Lavando (3ra. Pl).

- ni
- nki
---- nchik

- niku
- nkichik
- ku
- CHKA

Equivalente Esp.
S.
tiempo
R.
Verbal

I. Complete la expresin con la forma verbal que requiera el sujeto:


Ejemplo: oqaqa chakrapim llamkachkarqani, qamqa imatataq (ruway)
oqaqa chakrapim llamkachkarqani, qamqa imatatqa ruwachkarqanki.
- oqaykuqa taqsachkarqanikum, paykunaqa......................................
- Robertoqa pampapim pukllachkarqa, Mariaqa.................................
- Warmakunaqa estudiachkarqakum, qamkunaqa..............................
- oqanchikqa samachkarqanchikmi, paykunaqa................................
- qamqa cocatam rantikuchkarqanki, payqa.......................................
II. Ejercicios de sustitucin mltiple:
a. maymatam sapa punchaw yanapachkarqanki
..................................................pay...............

taytanta...........................................................
..............................qayna punchaw..................
maestrunkuta...................................................
........................chisi........................................
.(oqayku)
wawqeykuta...................................................
............................qaynimpa punchaw.............
paninchikta.....................................................
.........................qayna killa.............................
.................................................(oqa)...........
b. turinpaqmi hatun wasita maskachkarqa.
............................................................ruway
.......................chay........................................
paninkupaq....................................................
................................tiyanata.........................
amiguykupaq.................................................
...............................................................apay
............................................takllata................
wawqeypaq....................................................
III. Conteste las siguientes preguntas:
1. maypitaq warmakuna karqaku.
imatataq ruwachkarqaku
2. imatataq qayna wata estudiarqankichik
hayka unaytaq estudiachkarqankichik
3. maymantataq hamurqanki
piwantaq hamurqanki.
4. imatataq maskachkarqaku
maypitaq maskachkarqaku
5. maypitaq Juanta tarirqankichik
sapallantachu tarirqankichik
6. maytataq qayna punchaw rirqanchik
sapallanchikchu rirqanchik
7. pitataq yanapachkarqaku
tukuy punchawchu yanapachkarqaku
8. maykamataq chayarqanki
imatataq maskachkarqanki wakman rinaykipaq,
9. imataq llaqtapi karqa.
achka runakunachu richkarqaku
FORMA DEL NARRATIVO SORPRESIVO

Ejemplos:
tayta Tomaspa wasinmanpas yaykusqa suwa qayna killa.
Ar, llapa imanta apasqaku, animalchankunata wauchisqaku.

R. Verbal
S. Narrativo S.
Persona
PUU - SQA
- ni
- nki
----- nchik
- niku
- nkichik
- ku

Explicacin. Esta forma verbal puede expresar hasta tres cosas: Sorpresa, la
irresponsabilidad del sujeto en relacin con algo ocurrido en el pasado y el conocimiento de
algo por testimonio ajeno.

- S Q A, EXPRESANDO SORPRESA

I. Ejercicio de repeticin:

karu kasqantam creerqani, kayllataq kasqaqa.


Diospagrasunki, mamay, miskim kasqa.
"Pedroch" nispa nirqani, qamllataq kasqankiqa.
"Sasach nispa nirqani, faciltaq kasqaqa.
"manach sumaqchu" nispa nirqaniku, sumaqtaq kasqaqa.
"karumantach hamunku", nispa nirqani, kayllamantataq hamusqaku.
II. Complete la expresin con la palabra que se le sugiere:
Ejemplo:
"mesach", nispa nisqani..............................................(tiyana)
"mesach", nispa nirqani, tiyanallataq kasqaqa.
1. "mawkach", nispa nirqani.......................................(mosoq)
"mawkach", nispa nirqani mosoqllataq kasqaqa.
2. "warmakunach", nispa nirqaniku.........................(qamkuna)
"warmakunach", nispa nirqaniku, qamkunallataq kasqankichikqa.
3. "machuach", nispa nirqayki.................................(joven)
"machuach", nispa nirqayki, jovenllaraqtaq kasqankiqa.
4. "pukach", nispa nirqani..........................................(yuraq)
"pukach", nispa nirqani, yuraqtaq kasqaqa.
5. "qatqech", nispa nirqa...........................................(miski)
"qatqech", nispa nirqa, miskitaq kasqaqa.
6. "Pedroch", nispa nirqani........................................(qam)
"Pedroch", nispa nirqani, qamllataq kasqankiqa.
7. "hatunch Huanta llaqtaqa" nispa nirqani (uchuy)
"hatunch Huanta llaqtaqa", nispa nirqani, uchuyllataq kasqaqa.
8. "llaqtapiach", nispa nirqayki................................(kaylla)
"llaqtapiach", nispa nirqayki kayllapiraqtaq kasqankiqa.
9. "mikuqch rin", nispa nirqayki...............................(puuq)
"mikuqch rin", nispa nirqaykim puuqtaq risqankiqa.
10. "mikuchkankuch", nispa nirqani.........................(samay)
"mikuchkankuch", nispa nirqani, samachkasqakutaq.
III. Complete libremente la oracin con una palabra relacionada.
Ejemplo:
- manam yanachu.................................
- manam yanachu, yuraqmi kasqa.
1. manam Mariachu...................................
2. manam mawkachu................................
3. manam karuchu....................................
4. manam apuchu kanku...........................
5. manam pukachu...................................
6. manam sasachu.....................................
7. manam uchuyllachu...............................
8. manam miskichu...................................
9. manam uyarinchu.................................

10. manam samayta munakuchu...............


11. manam hatariyta munanchu.................
12. manam warmakunachu.......................
13. manam runasimi yachachiqchu............
14. manam Ayacuchumantachu.................
15. manam hamuyta atinchu......................

- S Q A (expresando irresponsabilidad), sobre una accin.

I. Ejercicio de sustitucin:
a. machasqamantam chayta rimasqani
(qam)
machasqamantam chayta rimasqanki.
(pay)
machasqamantam chayta rimasqa
(qamkuna)
machasqamantam chayta rimasqankichik
(paykuna)
machasqamantam chayta rimasqaku
(oqanchik)
machasqamantam chayta rimasqanchik
(oqayku)
machasqamantam chayta rimasqaniku.

b. puusqamantam parlasqanki.
(pay)
puusqamantam parlasqa.
(qamkuna)
puusqamantam parlasqankichik
(oqanchik)
puusqamantam parlasqanchik
(paykuna)
puusqamantam parlasqaku.
(oqayku)
puusqamantam parlasqaniku.
c. mana munaspallam asnuchayta wauchisqani
(allqo)
mana munaspallam allqochayta wauchisqani
(misi)
mana munaspallam misichayta wauchisqani
(kuchi)
mana munaspallam kuchichayta wauchisqani
(ua)
mana munaspallam uachayta wauchisqani
(oveja)
mana munaspallam ovejachayta wauchisqani.
II. Ejercicio de respuestas fijas.
a. Ejemplo: imaynampim yarqaman urmaykunqanki
machasqamantam (yarqaman) urmaykusqani.
1. imaynampim mayuman urmaykurqankichik
machasqamantam (mayuman) urmaykusqaniku

2. imaynampim wayqoman urmaykurqaku


machasqamantam (wayqoman) urmaykusqaku
3. imaynampim qochaman urmaykurqani
machasqamantam (qochaman) urmaykusqanki
4. imaynampim uchkuman urmaykurqa.
machasqamantam (uchkuman) urmaykusqa.
5. imaynampim pampaman urmaykurqankichik.
machasqamantam (pampaman) urmaykusqaniku.
b. Ejemplo: imaynampim chaytaqa nirqa
(puusqamantam nisqa)
1. imaynampim chaytaqa nirqaku
(puusqamantam nisqa)
2. imaynampim chaytaqa nirqanki
(puusqamantam nisqani)
3. imaynampim chaytaqa nirqankichik
(puusqamantam nisqaniku)
4. imaynampim chaytaqa nirqanchik
(puusqamantam nisqanchik)
5. imaynampim chaytaqa nirqaniku
(puusqamantam nisqankichik)
c. Ejemplo: imaynampim wawantaqa waurachirqa
(mana munaspallam wawantaqa waurachisqa)
1. imaynampim churintaqa waurachirqa.
(mana munaspallam (churintaqa) waurachisqa.
2. imaynampim allqontaqa waurachirqa
(mana munaspallam (allqontaqa) waurachisqa.
3. imaynampim kuchiktaqa waurachirqanki
(mana nunaspallam (kuchiytaqa) waurachisqani)
4. imaynampim chay runataqa wanurachirqaku
(mana munaspallam waurachisqaku)
5. imaynampim chay wawataqa waurachirqankichik
(mana munaspallam waurachisqaniku)

- S Q A (expresando conocimiento por testimonio ajeno)

I. Repita las siguientes expresiones:


qayna punchawsi chay runaqa hamusqa.
kaypis tukuy wata llamkasqaku.
inti seqaykuytas lloqsisqaku

achka unaysi onqosqa kasqa


manas imatapas apasqakuchu.
II. Ejercicios de sustitucin:
a. Jacintucham usutaykita pakasqa (warakayta)
Jacintucham warakayta pakasqa (pukllananta)
Jacintucham pukllanantam pakasqa (pachayta)
Jacintucham pachayta pakasqa. (hachaykichikta)
Jacintucham hachaykichikta pakasqa (libruykita)
Jacintucham libruykita pakasqa.
b. qayna punchawmi wausqaku (hamusqaku)
qayna punchawmi hamusqaku (tarisqaku)
qayna punchawmi tarisqaku (lloqsisqaku)
qayna punchawmi lloqsisqaku (illasqaku)
qayna punchawmi illasqaku (tupasqaku)
qayna punchawmi tupasqaku
c. qamkunas chaytaqa ruwasqankichik (pay)
paysi chaytaqa ruwasqa. (qam)
qamsi chaytaqa ruwasqanki (paykuna)
paykunas chaytaqa ruwasqaku (oqa)
oqas chaytaqa ruwasqani (Pedro)
Pedros chaytaqa ruwasqa
III. Conteste las siguientes preguntas, primero con las sugerencias, y luego libremente.
Ejemplos:
pimsi hamusqa (padrecitu)
Padrecitus hamusqa.
1. haykapsi hamusqa
(qayna punchaw)
imamansi hamusqa
(taytaywan rimaq)
unaytachus suyasqa
(chawpi punchawkama)
sapallanchus hamusqa
(varayoq)
imamantas tapusqa
(fiesta punchawmanta)
2. maypis kasqaku
imatas ruwasqaku
imatas estudiaysqaku
imapaqsi estudiasqaku
hayka unaysi estudiasqaku
haykapsi estudiayta tukusqaku

(escuela wasi)
(estudiay)
(runasimi)
(Abankaypi llamkay)
(tawa killantin)
(diciembre killa tukuy)

3. maytas warmakuna risqaku


(maestrunkupata)
piwansi risqaku
(sapallankus)
imamansi risqaku
(mana yachasqankuta tapuq)
tarisqakuchus
(wawqellanta)
nispachaqa, imanaspas unamusqaku (huknin escuelamanta alumnikunawan tupay)

IV. Ejercicios contrastando tiempos:


Presente perfectivo

Narrativo sorpresivo

Todos Santos fiestapim wawa tantata


mikuni.

Todos Santos fiestapim wawa tantata


mikusqani.

machasqamantam yarqaman
urmaykuni.

machasqamantam yarqaman
urmaykusqani.

animalchankunatam wauchinku.

animalchankunatam wauchisqaku.

Fiesta tukuytam maqani wayqomanmi


carruqa wichiykun.

fiesta tukuytam maqasqani wayqomanmi


carruqa wichiykusqa.

mamanqa payachaam.

mamanqa payachaam kasqa.

Presente perfectivo
Manam yuraqchu. yanam.
manam qatqechu. miskim.
manam sasachu. facilmi.
puusqamqantam ruwasqaykuta
rimaniku.
kaypim puuni.
panten ukupim achikyaniku.

Pretrito
wawa kaspam rirqaniku.
qamkunam chaytaqa ruwarqankichik.
manam maytapas rirqachu.
qayna watam waukurqa.
unaymi llamkarqaniku.
kimsa killantinmi estudiarqaku.
sapa punchawmi escuelataqa rirqaku.
manam imatapas mikurqakuchu.
qonqaymantam waukurqa.
achka watantinmi kaypiqa yacharqaku.
tukuy tutam upiarqaku.
achikiaytam lloqasirqankichik.

Narrativo sorpresivo
manam yuraqchu. Yanam kasqa.
manam qatqechu. miskim kasqa.
manam sasachu. facilmi kasqa.
puusqamantam ruwasqaykuta
masqaniku.
kaypim puusqani.
panten ukupi achikyasqaniku.

Narrativo sorpresivo
wawa kaspas rirqaniku.
qamkunas chaytaqa ruwasqankichik.
manas maytapas risqachu.
qayna watas qaukusqa.
unaysi llamkasqaniku.
kimsa killantinsi estudiasqaku.
sapa punchawsi escuelataqa risqaku.
manas imatapas mikusqakuchu.
qonqaymantas waukusqa.
achka watantinsi kaypiqa yachasqaku.
tukuy tutas upiasqaku.
achikiaytas lloqsisqankichik.

- S Q A (expresivo de locacin)

Ejemplos:
- .. huknintaataq hina wauchsqallanpi saqesqa.
- imanasqataq mana kasqayman hamunkichu.
- kikin yachasqaykichik wasipim paypas yachan.
Explicacin Si recordamos la nominalizacin con -SQA (en sus funciones de sujeto, de
objeto y de circunstancial), veremos que aqu tambin est cumpliendo la misma funcin de
nominalizador, expresando la circunstancia de lugar, ya sea que exprese locacin (con -PI),
procedencia (con -MANTA), lmite espacial, etc. Acorde con esto, tendremos las siguientes
posibilidades:
llamkasqaypi: en lugar donde trabajo o (donde trabaj)
llamkasqayman o llamkasqayta: al lugar donde trabajo.
llamkasqaymanta: del lugar donde trabajo.
llamkasqaykama: hasta el lugar donde trabajo.
Para indicar la persona nos valdremos de los sufijos nominales de persona; y el tiempo
indicado por esta forma, o presente o pretrito.
1. Efecte las sustituciones indicadas:
a. llamkasqay llaqtapim reqsirqani
llamkasqan llaqtapim reqsirqa
llamkasqanku llaqtapim rersirqaku
llamkasqayku llaqtapim rersirqaniku
llamkasqayki llaqtapim rersirqanki
llamkasqanchik llaqtapim rersirqanchik.

(pay)

b. sapa punchaw pukllasqayku pampatam richkaniku.


sapa punchaw punllasqan pampatam richkan
sapa punchaw pukllasqanku pampatam richkanku
sapa punchaw pukllasqanchik pampatam richkanchik.
sapa punchaw pukllasqay pampatam richkani.

(paykuna)
(oqayku)
(qam)
(oqanchik)

(pay)
(paykuna)
(oqanchik)
(oqa)

c. chayraqmi llamkasqankumanta kutimuchkanku


(oqa)
chayraqmi llamkasqaymanta kutimuchkani
(oqayku)
chayraqmi llamkasqaykumanta kutimuchkaniku
(pay)
chayraqmi llamkasqanmanta kutimuchkan
(qamkuna)
chayraqmi llamkasqaykichikmanta kutimuchkankichik.
II. Conteste las siguientes preguntas, como en el modelo.
a. maypitaq samarqankichik (Pedropa yachay)
Pedropa yachasqanpim samarqaniku.

maypitaq runasimita yacharqaku (runasimita yachachiy)


runasimita yachachisqankupim yacharqaku.
maypitaq pukllarqanchik (qayna viernes pukllay)
qayna viernes pukllasqanchikpim pukllarqanchik.
maypitaq llamkarqanki (Juampa llamkay)
Juampa llamkasqanpim llamkarqani.
maypitaq rikurqankichik (taytanpa llamkay)
taytanpa llamkasqanpim rikurqaniku.
b. maymantataq hamuchkanku (pukllay)
pukllasqankumantam hamuchkanku.
maymantataq kutimuchkanki (taytaypa pampakuy)
taytaypa pampakusqanmantam kutimuchkani.
maymantataq kutimuchkanku (tarpuy)
tarpusqankumantam kutimuchkanku.
maymantataq hamuchkanki (yachahiy)
yachachisqaymantam hamuchkani.
maymantataq hamuchkankichik (tayta-mamaykupa llamkay)
tayta mamaykupa llamkasqankumantam hamuchkaniku.
c. maykamataq risunchik (warmakunapa pukllay)
warmakunapa pukllasqankukamam risunchik.
maykamataq paqarin rinkichik (hatunkaray rumi kay)
hatunkaray rumi kasqankuman risaqku.
maykamataq risaqku (ichu wiay)
ichu wiasqankamam rinkichik.
maykamataq riyta munanku (mayor wawqenkupa kay)
mayor wawqenkupa kasqankaman riyta munanku.
maykamataq chayayta munankichik (chay suwakunapa yachay)
chay suwakunapa yachasqankamam chayayta munaniku.
III. Ejercicios de traduccin:
1. Llegar hasta donde estn.
2. Estamos viniendo del lugar donde trabaja Pedro.
3. Ellos trabajan donde nosotros enseamos.
4. Hablan de eso donde yo trabajo.
5. Llegamos tarde hasta donde juegan los muchachos todos los das.
6. Estaba en el lugar donde est la olla.
7. Lo compramos en el lugar donde compramos tu ropa.
8. Se me olvid en el lugar donde juego.

SUFIJOS DE ACTOR OBJETO


Actor Plural - Objeto singular.

TIEMPO PRESENTE.

Raz Verbal

ACTOR - OBJETO
- wankichik ------------------ - (y) kiku
(Uds. a mi)
(nos a ti)

YACHACHI - wanku ----------------------- - sunki (paykuna)


(ellos a mi)
(ellos a ti)

TIEMPO FUTURO
Raz Verbal

ACTOR - OBJETO
- wankichik ------------------ s (q) aykiku

YANAPA
- wanqaku ------------------- sunki (paykuna)
(ellos a mi)
(ellos a ti)

Explicacin: El cuadro nos muestra los llamados sufijos de actor- objeto o


DIRECCIONALES en presente y en futuro. La relacin puede ser: de actor -objeto directo
o de actor -objeto indirecto, dependiendo esto del tipo de verbo. Podemos observar que las
formas -wankichik y -sunki (paykuna), son exactamente iguales en presente y en el futuro;
el tiempo se determinar en esos casos - por una palabra que indique futuro (paqarin,
mincha, etc,) o por el contexto.

FORMAS DEL PRESENTE:


1. Efecte las sustituciones indicadas:
a. chaymanta allintachu uyariwankichik
(qaway)
(rikuy)
(musyay)
(cuiday)
b. oqaykuqa anchatam kuyaykiku
(qoy)
(niy)
(tapuy)
(mikuchiy)
(rantikuy)

c. manachu paykuna yanapasunki.


(pusay)
(reqsiy)
(qayay)
(paqay)
(willay)
II. Haga los cambios que se le indiquen:
a. manam allintachu uyarikiku
manam allintachu uyariwankichik
manam allintachu uyariwanku
manam allintachu uyarisunki.

(qamkuna - oqata)
(paykuna - oqata)
(paykuna - qamta)

b. paykunaqa runasimitam yachachiwanku


qamkunaqa runasimitam yachachiwankichik
paykunaqa runasimitam yachachisunki
oqaykuqa runasimitam yachachikiku.

(qamkuna - oqata)
(paykuna - qamta)
(oqayku - qamta)

c. manam imatapas qowankichikchu


manam imatapas qowankuchu
manam imatapas qoykikuchu
manam imatapas qosunkichu.

(paykuna - oqaman)
(oqayku - qanman)
(paykuna - qanman)

III. Responda las siguientes preguntas: primero con las sugerencias y despus
libremente:
a. pikunataq yanapasunki (warmakuna)
warmakunam yanapawanku
sapa punchawchu paykuna yanapasunki (martes punchaw)
manam, martes punchawllam yanapawanku.
imapim paykunaqa yanapasunki (chacra tarpuy)
chacra tarpuypim yanapawanku.
allintachu paykuna yanapasunki (ar)
ar, allintam yanapawanku.
b. maymatam uyariwankichik (kay)
kaymantam uyarikiku
sapa punchawchu uyariwankichik (sbado punchawkunalla)
sbado punchawkunallam uyarikiku.
allintachu uyariwankichik (ar)
ar, allintam uyarikiku.
c. qollqeta qoykikuchu (ar)
ar, qollqetaqa qowankichikmi
haykatam qoykiku (waranqa soles)
waranqa solestam qawankichik.
imapaqtaq chay qollqetaqa qoykiku (pachay rantinaypaq)

pachay rantinaypaqmi qowankichik.


haykapitaq qoykiku (qayna killa)
qayna killam qowankichik.
d. paykunachu chayta nisunki (ar)
ar, paykunam chaytaqa niwanku
imatataq paykuna nisunki ("Ama escuelaykita riychu")
"Ama escuelaykita riychu" nispam niwanku.
pikunataq chaytaqa nisunki (Juanwan Andreswan)
Juanwan Andreswanmi niwanku

FORMAS DEL FUTURO


1. Efecte las sustituciones indicadas:
a. maypitaq paqarin suyawankichik.
(maskay, qoy, yachachiy, rantikuy)
b. manam imatapas maasqaykikucho.
(tapuy, qoy, qawachiy, mikuchiy, niy)
c. paykunachu mincha yanapawanqaku.
(pusay, apay, yachachiy, qayay, maay)
d. paykunam chaytaqa qosunki.
(rantiy)
(rantikuy)
(willay)
(ruwachiy)
(rimachiy)
Efecte los cambios que se le indiquen:
a. qamkunam cheqaptaqa niwankichik (paykuna-oqata)
paykunam cheqaptaqa niwanqaku (oqayku-qamta)
oqaykum cheqaptaqa nisqaykiku. (paykuna-qamta)
paykunam cheqaptaqa nisunki.
b. imatataq llaqtamanta apamuwanqaku (paykuna-qampaq)
imatataq llaqtamanta apamusunki (qamkuna-oqapaq)
imatataq llaqtamanta apamuwankichik (oqayku - qampaq)
imatataq llaqtamanta apamusqaykiku
c. oqaykum wasiykutaqa pusasqaykiku (paykuna-oqata)
paykunam wasinkuta pusawanqaku (qamkuna-oqata)
qamkunam wasikichiktaqa pusawankichik (paykuna-qamta)
paykunam wasinkutaqa pusasunki.

Conteste las siguientes preguntas:


a. maypitaq suyawankichik (escuelapa-chimpan)
escuelapa chimpampim suyasqaykiku
imay oratataq suyawankichik (chawpi punchaw)
chawpi punchawtam suyasqaykiku.
imapaqtaq suyawankichik (chacrata riy)
chacrata rinanchikpaqmi suyasqaykiku.
sapallaykichikchu suyawankichik (Pedro)
manam, Pedrowanmi suyasqaykiku.
b. imatataq qosqaykiku (qollqe)
qollqetam qowankichik
haykatataq qosqaykiku (waranqa soles)
waranqa solestam qowankichik
imapaqtaq chay qollqetaqa qosqaykiku (kaspikuna rantiy)
kaspikuna rantinaypaqmi qowankichik.
haykaptaq qosqaykiku (paqarinpuni)
paqarinpunim qowankichik.
imatawantaq qosqaykiku (chaylla)
chayllatam qowankichik.
c. paykunachu apawanqaku (ar)
ar, paykunam apasunki.
maykamataq apawanqaku (kullu chaka)
kullu chakakamam apasunki.
carruwanchu apawanqaku (ar, puni)
ar carruwanpunim apasunki.
imapaqtaq apawanqaku (declaray)
declaranaykipaqmi apasunki.
d. paykunachu mincha yanapasunki. (ar)
ar, paykunam minchaqa yanapawanqaku.
imapitaq yanapasunki (chacra wanyay)
chacra wanyaypim yanapawanqaku.
haykapkamataq yanapasunki (hawan semanalla)
hawan semanakamallam yanapawanqaku.

TRADUZCA AL QUECHUA

1. Te esperamos en el puente de madera.


2. Qu me van a traer? (Uds a m)
3. Ellos me van ha llevar al pueblo.
4. Ellos te ensean bien.

5. Ustedes no me dan nada.


6. Te extraamos mucho.
7. Te escucharemos desde aqu.
8. Ellos no me escuchan.
9. Los muchachos te llevarn a su chacra.
10. Ustedes no me compran nada.
11. Ellos no te ayudan en nada?
12. Te buscamos todo el da.
13. Quienes me buscan?
14. Ellos te quieren mucho.
15. Te buscamos todos los das, pero no te encontramos.

EL SUFIJO VERBAL -PU

Ejemplos:
Ar, qam nakapuway, yachankichu
taytaypaq pachata rantipamusaq.
manachu monanki iskay kimsa kullu
kuchupuwayta.
Explicacin. Normalmente un verbo transitivo quechua nos hace sobrentender siempre un
objeto directo, de ah que las formas "rantisaq", "yanapasaqku", "ruwani", etc., se entienden
como: "lo comprar o la comprar", "lo ayudaremos o la ayudaremos", "lo hago o la hago",
etc. Pero, si a cada una de las formas le aplicamos el sufijo -PU: rantipusaq, ruwapusaq y
ruwapuni, estaremos haciendo referencia adems a un beneficiario (que en estos casos es la
3era. persona), de tal modo que los equivalentes sern: "se lo (la) comprar", "se lo (la)
haremos" y "se lo (la) hago". Si el beneficiario es la 2da. persona, la 1ra u otra, nos
valdremos de los sufijos de actor objeto. As, si tomamos el verbo RUWAY: hacer,
tendremos las siguientes posibilidades de combinacin (en futuro):
ruwasaq: lo har
ruwapusaq: se lo har
ruwapusayki: te lo har
ruwapuwanqa: me lo har
ruwapuwanki: me lo hars.
ruwapusunki: te lo har.
ruwapuwankichik: me lo harn (Uds. por mi o para mi)
ruwapusaykiku: te lo haremos, etc. y con todos los sufijos de actor
objeto que conocemos y conoceremos despus.
Debemos agregar adems, que el *PU, no solo har referencia al beneficiario, sino tambin
a la persona que resulta afectada por la accin del sujeto (ejemplo: con el verbo Pakiy:
romper) e inclusive la persona por quien (o en cuyo lugar) hacemos algo; ejemplo: kay
cartachallayta qellqaykapullaway.

1. Efecte las sustituciones indicadas.


a. oqam wasintaqa pichapuni.
(pay)
(oqayku)
(qam)
(oqanchik)
(paykuna)
(qamkuna)
b. haykapitaq pachanta serapunki.
(pay)
(qamkuna)
(oqanchik)
(oqa)
(paykuna)
c. paymi cartaytaqa qellqapuwan
paymi cartaykitaqa qellqapusunki
oqam cartaykitaqa qellqapuyki
qamkunam cartaytaqa qellqapuwankichik
paykunam cartaytaqa qellqapuwanku
oqaykum cartaykitaqa qellqapuykiku
paykunam cartaykitaqa qellqapusunki.
oqaykum cartantaqa qellqapuniku
paykunam cartantaqa qellqapunku.

(pay-qampaq)
(oqa-qampaq)
(qamkuna-oqapaq)
(paykuna-oqapaq)
(oqayku-qampaq)
(paykuna-qampaq)
(oqayku-paypaq)
(paykuna-paypaq)

d. paqarinsi pachaytaqa serapuwanqa


paqarinsi pachaykitaqa serapusunki
paqarinsi pachaykitaqa serapusayki
paqarinsi pachaykitaqa serapusaykiku
paqarinsi pachaytaqa serapuwanqaku
paqarinsi pachaytaqa serapuwankichik
paqarinsi pachantaqa serapunqaku
paqarinsi pachantaqa serapusunchik
paqarinsi pachaytaqa serapuwanki.

(pay-qampaq)
(oqa-qampaq)
(oqayku-qampaq)
(paykuna-oqapaq)
(qamkuna-oqapaq)
(paykuna-paypaq)
(oqanchik-paypaq)
(qam-oqapaq)

e. imanasqataq wawayta waqachipuwanki


imanasqataq wawaykita waqachipusunki
imanasqataq wawayta waqachipuwanku
imanasqataq wawayta waqachipuwankichik
imanasqataq wawanta waqachipunku
imanasqataq wawanta waqachipunki
imanasqataq wawanta waqachipunkichik.

(pay-wawaykita)
(paykuna-wawayta)
(qamkuna-wawayta)
(paykuna-wawanta)
(qam-wawanta)
(qamkuna-wawanta)

f. imaynampitaq kay mankaytaqa pakipuwan (pay-mankaykita)


imaynampitaq kay mankaykitaqa pakipusunki (pay-mankanta)
imaynampitaq kay mankantaqa pakipun (qamkuna-mankayta)

imaynampitaq kay mankaytaqa pakipuwankichik.


(paykuna-mankayta)
imaynampitaq kay mankaytaqa pakipuwanku
(paykuna-mankaykita)
imaynampitaq mankaykitaqa pakipusunki.
II. Aplique el SUFIJO -PU, y use el direccional correcto en cada caso:
Ejemplo:
taytaypaqmi pachata rantisaq
taytaypaqmi pachata rantipusaq
qampaqmi huk punchuta ruwasaq
huk punchutam ruwapusayki.
1. manam qellqayta yachanichu chaymi, pay cartaytaqa qellqanqa
(manam qellqayta yachanichu, chaymi pay cartaytaqa qellqapuwanqa)
2. oqam libruykitaqa llikini.
(oqam libruykitaqa llikipuyki)
3. paymi pachaytaqa taqsan.
(paymi pachaytaqa taqsapuwan)
4. imanasqataq wawaykitaqa maqan.
(imanasqataq wawaykitaqa maqapusunki)
5. taytaymi sumaq pukllanata oqapaq rantinqa.
(taytaymi sumaq pukllanata rantipuwanqa)
6. qamkunam pachaytaqa serankichik.
(qamkunam pachaytaqa serapuwankichik)
7. pitaq roqoyta pakay.
(pitaq roqoyta pakapuwan)
8. pitaq qollqekita hatallin
(pitaq qollqekita hatallipusunki)
9. imanasqataq wawayta qarqonki.
(imanasqataq wawayta qarqopuwanki)
10. paymi puuykitaqa pakin
(paymi puuykitaqa pakisunki)
11. qanmi punchuyta ruwanki
(qanmi punchuyta ruwapuwanki)
12. paykuna pachanta ruwachunku
(paykuna pachanta ruwapuchunku.
13. qamkunas misintaqa wauchisqankichik
(qamkunas wasintaqa wauchipusqankichik)
14. pay mankanta apachun
(pay mankanta apapuchun)
15. imanasqataq wawayta waqachinki
(imanasqataq wawayta waqachipuwanki)
16. pitaq saraykita hallman
(pitaq saraykita hallmapusunki)
17. oqam wallpaykitaqa nakasaq
(oqam wallpaykitaqa nakapusayki)

18. haykaptaq qollqenta kitichinki


(haykaptaq qollqenta kutichipunki)
19. allintam wawaytaqa yachachin
(allintam wawaytaqa yachachipuwan)
20. imanasqataq wawayta tratan
(imanasqataq wawayta tratapuwan)
III. Conteste las siguientes preguntas, libremente:
a. pitaq wawayta waqachipuwan
imanasqataq waqachipuwan
ima ruwanaykamataq waqachipuwan
sapa punchawchu waqachipuwan
b. pipa pachantam serapuchkanki
haykapipaqtaq serapunki
payllapaqchu serapunki
unayachu serapunki
c. pitaq roqoykita pakapusunki.
maypitaq pakapusunki
imanasqataq pakapusunki
chayllatachu pakapusunki.
d. pitaq qollqenta hatallipun
imanasqataq pay hatallipun
maypitaq hatallipun
payllachu qollqentaqa hatallipun
haykapkamas hatallipunqa.
e. oqaykuchu saraykita hallmapusqaykiku
haykaptaq hallmapusqaykiku
imanasqataq mana Juanqa hallmapusunkichu
allintachu halmapuykiku.
pitaq parqopusunki.
f. qamkunachu pachayta taqsapuwankichik.
maypitaq taqsapuwankichik
taqsayllachu taqsapuwankichik
pitaq serapuwanman.
g. pitaq kartankunata qellqapun.
castellanupichu icha runasimipichu qellqapun
sumaqtachu qellqapun
pikunapaqtaq cartankunataqa qellqapun.
IV. Traduzca al quechua:
1. El me lo va hacer.
2. Quin te compr ese juguete?
3. Porqu no me hilaron la lana?
4. Quin me la hizo llorar?
5. Le cantan muy lindo.
6. Porqu le rompi el libro?
7. Quin me la insult?

8. Yo te lo llevar hasta el pueblo.


9. Quin te lava la ropa?
10. Ella me lo cose bien la ropa.
11. Porqu me lo mataron?
12. Nosotros le cortamos el rbol.
13. Quin te lo abri la puerta?
14. Ya te lo devolvi?
15. Yo no te lo voy a arregalr.
16. Te dar todo
17. Quin te escribe tus cartas?
18. Cuando le ven ha terminar su casa?
19. Ellos me van ha comprar lindos juguetes.
20. Quin cra a tus hijos?

SUFIJOS DIRECCIONALES EN LA FORMA IMPERATIVA Y EN FUNCIN DE


ACUSATIVO

Ejemplos:
A). Ar, qam nakapuway, yachankichu.
kaypi yanapawaychik
imallatapasya qowayku
Albertu yanapawachun.
Pachak solesta qowachunku.
B). Manam yanapawayta munanchu
Manam yanapuwaykuta munanchu
Manam pusayta atikichu.
Explicacin. Los sufijos direccionales en imperativo presentan formas especiales; estas
aparecen en los ejemplos A), y damos sus equivalente espaoles a continuacin:
yanapaway - Aydame o aydeme (formal o fam.)
yanapawaychik - aydenme.
yanapawayku - aydanos
yanapawachun - que me ayude.
yanapawachunku - que me ayuden.
Dos de estas formas (-way y -wayku) pueden aplicarse a una raz verbal que dentro de la
oracin funciona como objeto de otro verbo, de tal modo que: "manam yanapawayta
munanchu" y "manam yanapawaykuta munanchu", equivalen respectivamente a: "no quiere
ayudarme" y "no quiere ayudarnos, las otras posibilidades de sufijos direccionales en este
tipo de construccin son las siguientes:
"manam yanapayta atisunkichu
--- No puede ayudarte

manam yanapawayta

atinkichikchu --- No pueden ayudarme


(Uds. a m)
atinkuchu
--- (ellos a m)
atinkuchu
--- (t a m)
antichu
--- (l a m)

atinchu

--- no puede ayudarnos


manam yanapawaykuta
(l a nos)
atinkichu
--- (t a nos)
atinkichikchu --- (Uds. a nos)
atinkuchu
--- (ellos a nos)

Hay muchas otras posibilidades de combinacin, pero aparecern ms tarde, cuando


conozcamos las otras direccionales.
1. Efecte las sustituciones indicadas.
a. allinta uyariway
(yanapay, taqsapuy, yachachiy, yachachipuy, ruwapuy, qellqapuy, llavipuy)
b. kaymanta yanapawaychik
(uyariy, tapuy, qayay, qawachiy, aysapuy, qarqopuy, qawapuy)
c. sapa punchawy maskawayku
(yanapay, yachachiy, qayay, yanapuy, kwidapuy, apapuy)
d. paqariny taqsapuwachun
(akllapuy, serapuy, yapupuy, rutupuy, pallapuy, hallmapuy, kuchupuy)
e. wasiyta qowachunku.
(entregay, allichapuy, limpiapuy, pichapuy, pintapuy)
II. Responda usando la forma imperativa correcta: use la palabra sugerida
Ejemplo:
imatataq qosqayki (kachi)
kachita qoway
a. maypitaq suyasqayki (hawa)
haykatataq qosqayki (waranqa soles)
imatataq haywasqayki (wislla)
maymantataq uyarisayki (kay)

b. maykamataq pusasqaykiku (kullu chaka)


kullu chkakama pusawaychik.
imatataq entregasqaykiku (takllay)
pipapitaq suyasqaykiku (wawqey)
oqaykuchu ruwapusqaykiku (ar)
imatataq tarpupusaykiku (qinua)
c. oqachu yanapas (q) aykichik (ar)
Ar, qam yanapawayku
maypitaq suyasqaykichik (wasi uku)
imatataq haywasqaykichik (qoi yaku)
maymantataq qawasqaykichik (hanay)
imatataq yachachisqaykichik (chay)
d. pitaq pachaykita taqsapusunki (paniy)
paniy taqsapuwachun
maypitaq suyasunki (wasin)
imatataq haywasunki (tunaw)
paychu apasunki (ar)
imay orakamataq suyasunki (chawpi punchaw)
e. paykunachu yanapasunki (ar)
ar paykuna yanapawachunku.
paykunachu saraykita halmapusunki (Ar)
paykunachu pichapusunki (ar)
paykunachu qellqapusunki (ar)
paykunachu kutapusunki (ar)
III. Traduzca al quechua:
1. Que me d mi dinero.
2. Psame el cucharn.
3. Denme cualquier cosa.
4. Que me lo lleven ellos.
5. Ensame eso mismo.
6. que me lo compre en el pueblo.
7. Que me esperen hasta el medio da.
8. Que me lo diga el mismo.
9. Esprame en la puerta de la escuela.
10. Muestrnme su libro.
11. Escchenme bien.
12. Llvame a donde tu pap.
13. Que no me d nada.
14. Que no me esperen.
15. Pasnme algo.
IV. Exprese las relaciones que le indiquen, partiendo de cada base:
a. manam uyariwayta munanchu
(qam-oqata)
manam uyariwayta munankichu
(qamkuan-oqata)
manam uyariwayta munankichikchu
(paykuna-oqata)
manam uyariwayta munankuchu

b. manam yanapawaykuta atinchu


manam yanapawaykuta atinkichu
manam yanapawaykuta atinkuchu
manam yanapawaykuta atinkichikchu
manam yanapawaykuta atinchu.

(qam-oqaykuta)
(paykuna-oqaykuta)
(qamkuna-oqaykuta)
(Mara-oqaykuta)

c. manam pusaytaqa atikichu


manam pusaytaqa atisunkichu
manam pusaytaqa atiwanchu
manam pusaytaqa atinwankichikchu
manam pusaytaqa atiwankuchu
manam pusaytaqa atisunkichu
manam pusaytaqa atikikuchu.

(pay-qamta)
(pay-oqata)
(qamkuna-oqata)
(paykuna-oqata)
(paykuna-qamta)
(oqayku-qamta)

V. Conteste las siguientes preguntas: como en el ejemplo:


Ejemplo:
imanasqataq payqa mana pusasunkichu
(manam pusawayta atinchu, manam tiempon kanchu)
a. imanasqataq qamqa mana pusawankichu.
(manam pusayta atikichu, manam tiempoy kanchu)
imanasqataq payqa mana pusawanchu
(manam pusayta atisunkichu, manam tienpon kanchu)
imanasqataq qamkunaqa mana pusawankichikchu.
(manam pusayta atikikuchu, manam tiempoyku kanchu)
imanasqataq paykunaqa mana pusawankuchu
(manam pusayta atisunkichu, manam tienponku kanchu)
imanasqataq oqaqa mana pusaykichu
(manam pusawayta atinkichu, manam tienpoyki kanchu)
imanasqataq oqaykuqa mana pusaykichikchu
(manam pusawayta atinkichikchu, manam tiempoykichik kanchu)
b. apallaway, taytay.
(manam apaytaqa atikichu)
apallawaychik taytay.
(manam apaytaqa atikikuchu)
apallawachunku taytay.
(manam apaytaqa atinsunkichu)
c. manachu uyarisunki
(manam uyariwayta atinchu, upam kallan)
manachu uyariwan
(manam uyariyta atisunkichu, upam kallan)
manachu uyariwanki
(manam uyariyta atikichu, upan kallani)
manachu uyariwankichik
(manam uyariyta atikikuchu, upam kallaniku)
manachu paykuna uyarisunki
(manam uyariwayta atinkuchu, upam kallanku)

VI. Siga el ejemplo y efecte los cambios indicados:


Ejemplo:
manam apawayta munanchu. manam apayta munawanchu.
imanasqataq mana uyariwayta munankichikchu
(imanasqataq mana uyariyta munawankichikchu)
imatataq willawayta munanku
(imatataq willayta munawanku)
manam imatapas qowayta munanchu
(manam imatapas qoyta munawanchu)
haykatataq rantikuwayta atinki
(haykatataq rantikuyta atiwanki)
maypitaq suyawayta munakichik
(maypitaq suyayta munawankichik)
manam yanapawaykuta atinkichu
(manam yanapyta atiwankikuchu)
manam paqawayta munankuchu
(manam pagayta munawankuchu)
manam kachi rantikuwayta munanchu
(manam kachi rantikuyta munawanchu)

SUFIJOS DIRECCIONALES EN LOS TIEMPOS BASICOS


MANERA DE COMBINARLOS
Presente progresivo
uyariwachkanki
uyarichkayki
uyariwachkan
uyarisuchkanki
uyariwachkankichik
uyarichkaykiku
uyariwachkanku

Pretrito
qowarqanki
qorqayki
qowarqa
qosurqanki
qowarqankichik
qorqaykiku
qowarqaku

Pret. Progresivo
suyawachkarqanki
suyachkarqayki
suyawachkarqa
suyasuchkarqanki
suyawachkarqankichik
suyachkarqaykiku
suyawachkarqaku

Narrativo sorpresivo
Apawasqanki
Apawasqa
Apasusqanki
Apawasqankichik
apawasqaku
Explicacin. La forma como se combinan los sufijos direccionales con las partculas que
indican un tiempo especfico se d en el cuadro de arriba, donde podemos observar los
regular de la posicin de cada uno de ellos, como debemos recordar, aqu no se dan todava
todas las posibilidades de direccionales, solamente presentamos las formas conocidas hasta
ahora.
I. Cambie el verbo de cada oracin que se le d, del presente al presente progresivo, al
pretrito y al pretrito progresivo. Siga el ejemplo:
a. imatataq qowanki

imatataq qowachkanki
imatataq qowarqanki
imatataq qowachkarqanki

manachu uyariwanki
imamantataq tapuwanki
rikuwankichu chaymanta
imawantaq hampiwanki
qamchu yanapawanki
b. paymi tratawan

paymi tratawachkan
paymi tratawarqa
paymi tratawachkarqa

manam imatapas qowanchu


kanankamaqa allintam yachachiwan
taytaymi maqawan
kaypim paniyqa suyawan
pitaq kayta hapipuwan

c. allintam kaymantaqa uyariki.


allintam kaymantaqa uyarichkayki
allintam kaymantaqa uyarirqayki.
allintam kaymantaqa uyarichkarqayki.
achkatam riki rantiki
oqachu maqayki
haykatam qoyki
manachu allinta pagayki.
qayna punchawmantam suyayki.
d. haykatam pagasunki

haykatam pagasuchkanki

haykatam pagasurqanki
haykatam pagasuchkarqanki
paychu hampisunki
Albertum maskasunki
maykamataq apasunki
hanaymantam hayasunki
manam tapusunkichu.
II. Conteste las siguientes preguntas:
a. uyariwachkankichu
allintachu uyariwachkanki
maymantataq uyariwachkanki
qayna punchawpas uyariwarqankichu
piwantaq uyariwarqanki
b. suyawachkanraqchu
maypitaq suyawachkan
sapallanchu suyawachkan
imapaqtaq suyawachakan
chisipas suyawarqachu
c. oqachu maqachkayki
imanasqataq maqachkaykiqa
oqallachu maqachkayki
imanasqataq payqa maqasuchkanki.
d. pitaq runasimita yachachisuchkanki
maypitaq yachachisuchkanki
sapa punchawchu yachachisuchkanki
maymanta runasimitataq yachachisuchkanki
paupunichu castellanotapas yachachisurqanki.
III. Use estas mismas preguntas en los otros tiempos:
IV. Traduzca al Quechua:
1. Cunto te d ayer?
2. Te estuvo esperando desde el medio da
3. Nunca me escribi.
4. Te estoy esperando desde hace rato.
5. Cunto me estas dando para la carne?
6. Porqu te insult?
7. Mara me estuvo lavando la ropa.
8. Qu te cont de sus hijos?
9. Yo no te ped nada.
10. De qu te estuvo curando?
11. Me doli toda la noche.
12. Te estuvo ardiendo?

13. Qu te estuvo doliendo?


14. Qu te pic?
15. Porqu te resondr tu padre?
V. Cambie el tiempo de los verbos, como se le indica en cada ejemplo:
a. imapaqtaq maskawankichik.
imapaqtaq maskawachkankichik.
imapaqtaq maskawarqankichik.
imapaqtaq maskawachkarqankichik.
qamkunam chaytaqa willawankichik.
imatataq llaqtamanta apamuwankichik.
qamkunaqa manam pagawankichikchu.
imatataq qawawankichik.
pukllaqchu icha llamkaqchu pusawankichik.
b. manachu allinta ruwapuykiku.
manachu allinta ruwapuchkaykiku
manachu allinta ruwapurqaykiku
manachu allinta ruwapuchkarqaykiku.
kaypimiki mikuchikiku
rimaykuykikum, taytay
manam imatapas apamuykikuchu
manam trataykikuchu
kaymantapunim uyarikiku
c.tukuy imatam tapuwanku.
tukuy imatam tapuwachkanku
tukuy imatam tapuwaqaku
tukuy imatam tapuwachkarqaku
maypitaq warmakuna suyawanku
imapaqtaq qollqeta qowanku
paykunam nisqayta uyariwanku
imapaqtaq kaypiqa maskawanku.
d. chay sipaskunam ruwapusunki.
chay sipaskunam ruwapusuchkanki.
chay sipaskunam ruwapusurqanki.
chay sipaskunam ruwapusuchkarqanki.
kay warmakunam qayasunki
paykunam chaymantaqa tapusunki
oqamantam chay runakunaqa suyasunki
imatataq paykuna qosunki
mama Mariapa wawankunachu taqsapusunki.
VI. Conteste las siguientes preguntas:
a. unayachu suyawachkankichik.
imay oramantataq suyawachkankichik
imapaqtaq maskawachkankichik

qamkunachu qaynimpa punchawpas maskawarqankichik.


qamkunallachu maskawarqankichik.
b. allintatachu yanapachkaykiku
imatataq qochkaykiku
haykatataq qochkaykiku
oqaykuchu tratachkaykiku
manachu allinta qarachkaykiku.
c. suyawachkanku
maypitaq suyawachkanku
pikunataq suyawachkanku
imapaqtaq maskawachkanku
unayachu suyawachkanku
d. paykunachu saraykita parqopusuchkanki
haykapmantaq parqopusuchkanki
kikinkuchu hallmapusurqanki
kikinkuchu tarpupusurqanki
paykunapunichu rutupusunki
VII. Use estas mismas preguntas en los otros tiempos.
VIII. Traduzca al quechua:
1. Me estn escuchando todava?
2. Cunto me dieron Uds.?
3. Porqu te estaban pegando esos chicos?
4. A dnde me lo llevaron?
5. No te lo estn diciendo ellos?
6. Porqu me mintieron?
7. Te estuvimos esperando exactamente desde el medio da.
8. Te estuvieron buscando esos chicos.
9. No me preguntaron nada.
10. Te lo dijeron mis alumnos?
11. Quines te rompieron el cntaro?
12. Me buscaron ellos?
13. Quines te dijeron eso?
14. A qu hora me buscaron? (Uds. a m).
15. Dnde me estn esperando?

EL SUFIJO DIRECCIONAL -MU

Ejemplos:
A) Sinchitam paramuchkan.

Abankaypiqa llumpaytam parachkan


B) kallpamuchkankuchu. kallpachkankuchu.
haykapitaq kutimunki. haykapitaq
kutinki.
C) kuchilluta haywamuway
imatapas qomuwaychik
D) taytaykita yanapamuy. Kachita rantimuchum.
Explicacin. En general el sufijo -MU es un direccional.
A) Con verbos que se refieren a fenmenos climticos, el -MU implica la realizacin del
fenmeno en el lugar donde est el hablante o en un rea cercana a l; la ausencia del -MU
expresa automticamente la realizacin del fenmeno en otro lugar (comprese los dos
ejemplos).
Ejemplos:
rupay: hacer calor
rupamuy: hacer calor donde uno est
paray: llover
paramuy: llover donde uno est.
chiriy: hacer fro
chirimuy: hacer fro donde uno est.
B) Con verbos de movimiento, la presencia del sufijo -MU expresa direccin hacia el
hablante; al eliminarlo se indica justamente una direccin contraria.
Ejemplos:
kutiy: regresar
kutimuy: regresar hacia ac.
kallpay: correr
kalpamuy: correr hacia ac.
yaykuy: entrar
yaykumuy: entrar hacia ac.
C) Con verbos de entrega, en combinacin con los sufijos direccionales, el sufijo -MU tiene
que ver con la direccin expresada por el sufijo de actor objeto.
D) En muchos casos el sufijo -MU aade la idea de movimiento.
Ejemplos:
rantiy: comprar
rantimuy: ir a comprar
pukllay: jugar
pukllamuy: ir a jugar
puuy: dormir
puumuy: ir a dormir
I. Con verbos que se refieren a fenmenos climticos.
A) Efecte las susticiones indicadas:
a. llumpaytam paramuchkan, haku wasi ukuman.
(rupay)
(chiriy)
(wayray)
(qasay)
(ritiy)
b. Abankaypiqa sintitam pararqa
(chiriy)
(qasay)
(ritiy)
(chiriy)

(rupay)
B) Use el direccional -MU al hacer el cambio. Siga el ejemplo.
Huamangapiqa sinchitam paran.
KAYPIQA SINCHITAM PARAMUN.
Qayna punchawqa tumpallatas chirisqa.
Qayna punchawqa tumpallatas chirimusqa.
Abankaypiqa ritichkanchu.
KAYPIQA RITIMUCHKANCHU.
Chisiqa qasarqachu.
CHISIQA QASAMURQACHU.
Manam kanankama paranchu.
MANAM KANANKAMA PARAMUNCHU.
Puunaykamachu ritirqa.
PUUNAYKAMACHU RITIMURQA.
Achikyaytam puyuchkarqa.
ACHIKYAYTAM PUYUMUCHKARQA.
Imay killapitaq aswanta qasan.
IMAY KILLAPITAQ ASWANTA QASAMUN.
Leqley leqleytas parasqa.
LEQLEY LEQLEYTAS PARAMUSQA.
Qayna wata sinchitachu wayrarqa.
QAYNA WATA SINCHITACHU WAYRAMURQA.
Tukuy tutantinmi pararqa.
TUKUY TUTANTINMI PARAMURQA.
Amaly rupanman.
AMALAY RUPAMUNMAN.
Amaly paranman.
AMALAY PARAMUNMAN.
Ojalaya rupanman.
OJALAYA RUPAMUNMAN.
Ojalaya qasanman.
OJALAYA QASAMUNMAN.

C) Conteste las siguientes preguntas, libremente o con la sugerencia, cuando se le indique.


Qayna punchaw rupamurqachu.
Sinchitachu rupamurqa.
Maypi kanaykamataq rupamurqa.
Qaynimpa punchawpas rupamurqachu.
Tutapiqa paramurqachu icha wayrayllachu wayramurqa.
Tutapichu icha punchawpichu aswanta chirimun.
Qayna watachu aswanta paramurqa icha kunan watachu.
Imay killamanta imay killakamataq sierrapi paran.
Limapichu icha llaqtaykipichu aswanta chirin.
Kanan wata paramunqachuch. (amaly)
Kanan killa qasamunqachuch. (amaly)
Qaynimpa punchaw rupamurqachu. (manam)
II. Con verbos de movimiento
A) Efecte las sustituciones indicadas.
a. Pisipay pisipay yaykumuchkan.
(kallpay, kutiy, lloqsiy, hamuy, pusay)
b. Haykaptaq taytayki kutimunqa.
(chayay, hamuy, apay, kachay, illay)
c. Haykaptaq chayamurqankichik.
(qam, paykuna, pay, takiqkuna)
B) Aplique el sufijo direccional -MU. Siga el ejemplo.
Ejemplo:
Imay oratataq yaykurqankichik. - IMAY ORATATAQ YAYKUMURQANKICHIK.
Pitataq pusankichik.
- PITATAQ PUSAMUNKICHIK.
Imatataq apasaqku.
- IMATATAQ APAMUSAQKU.
Haykapitaq ripunqaku.
- HAYKAPITAQ RIPUMUNQAKU.
Pitataq kachi rantinampaq kacharqanki. - PITATAQ KACHI RANTINAMPAQ
KACHAMURQANKI.
Maykamataq kallparqankichik. - MAYKAMATAQ KALLPAMURQANKICHIK.
Pikunataq yaykuchkanku.
- PIKUNATAQ YAYKUMUCHKANKU.
Wawaykita apay.
- WAWAYKITA APAMUY.
Chawpi punchawtachu sapa punchaw yaykunku. - CHAWPI PUNCHAWTACHU
SAPA PUNCHAW YAYKUMUNKU.
Piwantaq kacharqanki.
- PIWANTAQ KACHAMURQANKI.
Haykapitaq llaqtaykichikman kutinkichik. - HAYKAPITAQ LLAQTAYKICHIKMAN
KUTIMUNKICHIK.
Tempranu pasachun.
- TEMPRANU PASAMUCHUN.
Yaykuy, tayty.
- YAYKUMUY, TAYTAY.
Mamaykita pusay.
- MAMAYKITA PUSAMUY.
Imanasqataq mana churinta kachanchu. - IMANASQATAQ MANA CHURINTA
KACHAMANCHU.
C) Conteste las siguientes preguntas:
Maymantataq chay warmakuna chayamuchkanku.

Taytaykiqa chayamunachu.
Pikunataq kayman yaykumurqaku.
Qamkunapas yaykumurqankichikchu.
Imamantaq yaykumurqankichik.
Maymantattaqsi chaytaqa apamusqaku.
Chayllatachus apamusqaku.
Haykaptaq mamayki kutimurqa.
Sapallanchu kutimurqa.
Imanasqataq chaylla kutimurqa.
Kay orastachu sapa punchaw lloqsimunku.
Mayor wawaykitachu icha sullka wawaykitachu kachamurqanki.
Maymantataq kallpamurqa.
Imay oratataq chayamurqankichik.
III. Con verbos de entrega.
A) Efecte las sustituciones indicadas.
a. Aychata haywaykamuway.
(yaku)
(kachi)
(pacha)
(qollota)
(tunaw)
b. Imatapas qomuway. (qamkuna-oqaman)
Imatapas qomuwaychik. (pay-oqaman)
Imatapas qomuwachun. (paykuna-oqaman)
Imatapas qomuwachunku.
B) Conteste como en el ejemplo. Use la sugerencia.
Ejemplo.
Imatataq haywamusayki (yanta)
YANTATA HAYWAMUWAY.
Imatataq qomusaykiku. (hacha)
- HACHATA QOMUWAYCHIK.
Imatataq haywamusunki. (tawna)
- TAWNATA HAYWAMUWACHUN.
Wisllatachu haywamusayki. (ar)
- AR, WISLLATA HAYWAMUWAY.
Mayqen wisllatataq haywamusayki. (hatun kaq) - HATUN KAQTA
HAYWAMUWAY)
Timpusqa yakutachu icha chiri yakutachu haywamusqaykiku.
CHIRI YAKUTA HAYWAMUWAYCHIK.
Puupi kaqtachu icha mankapi kaqtachu haywamuwaychik.
MANKAPI KAQTA HAYWAMUWAYCHIK.
Qoqo pachatachu icha chaki pachatachu qomusunki.
CHAKI PACHATA QOMUWACHUN.
Qayna punchaw taqsasqanchikyachu icha kunan taqsasqanchiktachu qomusunki.
KUNAN TAQSASQANCHIKTA
QOMUWACHUN.
Kulli saratachu icha almidn saratachu haywamusqayki.
ALMIDON SARATA HAYWAMUWACHUN.

IV. El Sufijo -Mu Expresando Movimiento


A). Aplique el sufijo -mu en su posicin correcta.
Ejemplo:
Alfata rantiy.
- Alfata rantimuy.
Puuya.
- Puumuya.
Wakpiy llamkaychik.
- Wakpiy llamkamuychik.
Taytanwan rimachun.
- Taytanwan rimamuchun.
Imatapas ruwachunku.
- Imatapas ruwamuchunku.
Samasuna.
- Samamusuna.
Warmakuna, mikuychika.
- Warmakuna, mikumuychika.
Pachayta taqsay.
- Pachayta taqsamuy.
Mamaykiwanmi parlasaq.
- Mamaykiwanmi parlamusaq.
Imatataq wakpiqa ruwasaqku.
- Imatataq wakpiqa ruwamusaqku.
Misata uyarisaqchu.
- Misata uyarimusaqchu.
Taytaykiwanmi tratasaqku.
- Taytaykiwanmi tratamusaqku.
Wakpi pukllaychik.
- Wakpi pukllamuychik.
Triguta rutuchun.
- Triguta rutumuchun.
Yakuta timpuchichunku.
- Yakuta timpuchimuchunku.
Wawaykiman mikuchiy.
- Wawaykiman mikuchimuy.
Pachaykichikta taqsachiychik.
- Pachaykichikta taqsachimuychik.
Hawapi puuchun.
- Hawapi puumuchun.
Ruwanaytam ruwasaq.
- Ruwanaytam ruwamusaq.
Piwantaq parlasaqku.
- Piwantaq parlamusaqku.
B) Conteste libremente.
Imatataq rantimusaqku.
Maypitaq puumusaq.
Piwantaq parlamusaqku.
Imatataq wakpiqa ruwamunqa.
Maypitaq pukllamunqa.
Piwantaq tupamurqanchik.
Maypitaq chaytaqa uyarimurqaku.
Qamkunachu tapumurqankichik.
Ima nispataq tapumurqankichik.
Taripamusaqkuchu.
Maypitaq taripamusaqku.
Uyarimuwankichikchu.
Maymantataq uyarimuwankichi.
C) Ejercicios de traduccin.
a. Sarata rantimusaq.
Voy a ir a hablar con Mara.
- Mariawan parlamusaq.
Voy a ir a hacer mi tarea.
- Ruwanaytam ruwamusaq.
Voy a ir a jugar con Esteban.
- Estebanwan pukllamusaq.
Voy a ir a comprar un reboso.
- Llikllitatam rantimusaq.
Voy a ir a darle el encuentro a mi padre. - Taytaytam taripamusaq.

Voy a ir a escuchar misa en el pueblo. - Llaqtapim misata uyarimusaq.


Voy a ir a comprar ropa.
- Pachatam rantimusaq.
b. Ruwananta ruwamuchun.
Que vaya a comprar una escoba.
Que vaya a preguntarle a Jos.
Que vaya a avisarle a su mam.
Que vaya a decirle a su hermano.
Que vaya a coger pacaes.
Que vaya a recoger molle.
Que vaya a moler el trigo.

- Pichanata rantimuchun.
- Joseyta tapumuchun.
- Mamanman willamuchun.
- Wawqenman nimuchun.
- Paqayta pallamuchun.
- Molleta huumuchun.
- Triguta kutamuchun.

c. Taytakutam yanapamunqaku.
Vamos a ir a buscar a nuestro padre.
Voy a ir a estudiar quechua.
Va a ir a hablar con Miguel.
Van a ir a coger tunas.
Vamos a ir a cortar esos rboles.

- Taytaykutam maskamusaqku.
- Runasimitam estudiamusaq.
- Miguelwanmi parlamunqa.
- Tunastam pallamunkichik.
- Chay sachakunatam
kuchumusaqku.
Voy a ir a sembrar el maz.
- Saratam tarpumusaq.
Van a ir a buscar semilla.
- Muyatam maskamunqaku.
Va a ir a ayudar a su hermano.
- Wawqentam yanapamunqa.
Vamos a ir a preguntarle precisamente de eso. Chaymantapunim
tapumusunchik.

LA PARTICULA DE OBLIGACION -NA


Ejemplos:
Timpuwanmi rantina molletaqa, mamy.
Sumaqta nuyuchina hinaspa timpuchina.
oqapas achkam ruwanay, kostalkunam seranay.
Dispensaykuway, tayty. Yanakunaymi kachkan.
Pachaytam taqsanay karqa.
Explicacin. El sufijo -na, como sufijo verbal sirve para expresar la idea de obligacin.
Como podemos observar en los ejemplos, puede darse la idea de obligacin de un modo
impersonal o personal.
Veamos el siguiente ejemplo:
Saratam rantina.
Saratam rantina kachkan.
Saratam rantina karqa.

Saratam rantinay (kachkan) (Karqa)


Saratam rantinayki (kachkan) (Karqa)
Saratam rantinan. (kachkan) (Karqa)
Saratam rantinanchik. (kachkan) (Karqa)
Saratam rantinayku (kachkan) (Karqa)
Saratam rantinaykichik (kachkan) (Karqa)

Saratam rantinanku (kachkan) (Karqa)


Si la obligacin es personal, para indicar la persona gramatical nos valdremos de los sufijos
nominales de persona, mas no de las terminaciones verbales.
I. Efecte las sustituciones indicadas.
a. Timpuwanmi rantina molletaqa, mamy.
(maskay)
(nuyuchiy)
(timpuchiy)
(pallay)
(huuy)
b. Imatataq ruwana (kachkan) (karqa)
(apay, rutuy, kuchuy, kutay, chamchay)
c. oqallam llaqtataqa rinay.
(pay, oqayku, qamkuna, oqanchik, qam)
d. Conradopa pachantam seranay kachkan (karqa)
(pay, qam, Elisa, oqayku, qamkuna, paykuna)
II. Cambie las siguientes oraciones como en el ejemplo:
Ejemplo:
oqaykuqa manam qawasaqkuchu chayta.
OQAYKUQA MANAM QAWANAYKUCHU CHAYTA.
Uchutawan kachitam rantisaq.
UCHUTAWAN KACHITAM RANTINAY.
Kanan punchawqa llaqtatam rinqa.
KANAN PUNCHAWQA LLAQTATAM RINAN.
Juanpa chakrantam cercuchasaqku.
JUANPA CHAKRANTAM CERCUCHANAYKU.
Imatataq qayna punchawqa ruwanki.
IMATATAQ QAYNA PUNCHAWQA RUWANAYKI KARQA.
Saratam kutasaq, kuchiman mikuchisaq.
SARATAM KUTANAY, KUCHIMAN MIKUCHINAY.
Achka pachatam qayna punchawqa taqsaniku.
ACHKA PACHATAM QAYNA PUNCHAWQA TAQSANAYKU KARQA.
Tukuy punchawmi llamkankichik.
TUKUY PUNCHAWMI LLAMKANAYKICHIK.
Kaypim sapa tuta tupasaqku.
KAYPIM SAPA TUTA TUPANAYKU.

Qamchu chaymanta paganki.


QAMCHU CHAYMANTA PAGANAYKI.
Maytataq qaynimpa punchawqa rinku.
MAYTATAQ QAYNIMPA PUNCHAWQA RINANKU KARQA.
PAQARINMI MARIATAQA YANAPASUNCHIK.
Paqarinmi Mariataqa yanapananchik.
Piwantaq qayna killa hamunki.
PIWANTAQ QAYNA KILLA HAMUNAYKI KARQA.
Imapaqtaq oqaykuqa risaqku.
IMAPAQTAQ OQAYKUQA RINAYKU.
Chisim tayta Conradowanqa parlani.
CHISIM TAYTA CONRADOWANQA PARLANAY KARQA.
III. Conteste las siguientes preguntas. Siga el ejemplo.
a. Ejemplo: Llaqtata rinkichu.
- Rinaymi kachkan, pero manachusmi kunanqa atisaqchu.
Misata uyarinkichikchu.
- Uyarinaykum kachkan, pero manachusmi kunanqa atisaqkuchu..
Llamkaqkunaman paganqakuchu.
- Paganankum kachkan, pero manachusmi kunanqa atinqakuchu.
Kunanchu saranta hallmankichik.
- Ar, kunanmi hallmanayku kachkan, pero manachusmi kunanqa atisaqkuchu.
Aqata ruwankichu.
- Ruwanaymi kachkan, pero manachusmi kunanqa atisaqchu.
Taytaywan parlanqakuchu.
- Parlanankum kachkan, pero manachusmi kunanqa atinqakuchu.
b. Ejemplo:
Pachata taqsarqankichikchu.
- Taqsanaykum karqa, pero manam atirqanikuchu.
Takllata maskarqankichu.
- Maskanaymi karqa, pero manam atirqanichu.
Mamaykiqan tuparqakuchu.
- Tupanankum karqa, pero manam atirqakuchu.
Qayna punchaw lloqsirqankichu.
- Lloqsinaymi karqa, pero manam atirqanichu.
Estebampa wasinta chayarqankichikchu
- Chayanaykum karqa, pero manam atirqanikuchu.
Chay sachataqa kuchurqakuchu.
- Kuchunankum karqa, pero manam atirqakuchu.
c. Preguntas de respuesta libre.
Imatataq apana.

Imatataq ruwana karqa.


Maykamataq pusana.
Pitataq pusana karqa.
Piwantaq tupanayki karqa.
Maykamataq paqarin rinaykichik.
Maypitaq tupananku karqa.
Haykatam Franciscoman qonayki.
Imay oratataq lloqsinanchik.
Hayka kutitataq rinan.
IV. Traduzca al quechua.
1. Tenemos que estar all al medio da.
2. Cunto tienen que darle a Jos?
3. Tuvimos que esperar mucho tiempo.
4. Deben hablar con mi padre.
5. Hay que hacer muchas cosas.
6. Tienen que comprar una nueva hacha.
7. Tena que haberme encontrado con Miguel, pero no tuve tiempo.
8. Qu hay que hacer maana?
9. Debemos ir a la escuela desde maana.
10. Tienen que terminar de comer.
11. Tenemos que ir con los escolares.
12. Tenas que haber terminado de trabajar ayer, pero llovi mucho.
13. Tus hijos deben ir a la escuela.
14. Debemos amar a nuestros semejantes.
15. Deben comer ms.

SUFIJOS DIRECCIONALES. ACTOR SINGULAR - OBJETO PLURAL.

Tiempo Presente
R. V.
Uyari

Actor Objeto
- wankiku
(t a nos)
- wanchik
(el a nos. I.)
- wanku
(l a nos E.)

Tiempo Futuro
R.V.

Actor Objeto

- (y) kichik
(yo a Uds.)
(Id.)
- sunkichik
(l a Uds.)

Qaya

- wankiku
(t a nos)
- wasun (chik)
- wanqaku
(l a nos. E.)

- s (q) aykichik
(yo a Uds.)
Id.
- sunkichik
(l a Uds.)

Explicacin. Para completar la relacin de los sufijos direccionales, presentamos las formas
que expresan actor singular y objeto plural. Podemos observar que las formas -wankiku (t
a nos) y -sunkichik (l a Uds.) son vlidas tanto para el presente como para el futuro.
FORMAS DEL PRESENTE
I. Efecte las sustituciones indicadas.
a. Uyariwankikuchu chaymanta.
(rikuy, qaway, musyay, tapuy)
b. oqaqa manam reqsikichikchu.
(hikutay, qaqay, mikuchiy, yachachiy, uyariy)
c. Payqa allintam yanupuwanchik.
(seray, uyway, ruway, taqsay, parqoy)
d. Sapa punchawmi maskawanku.
(qqyay, llamkachiy, tapuy, qawapuy, manuy)
e. Chay warmaqa kuyasunkichikmi.
(yuyay, reqsiy, uyariy, llakikuy, nesitay)
II. Exprese las relaciones indicadas tomando como base la oracin modelo.
a. Hayka unayataq reqsiwankiku.
(Pay-oqaykuta)
Hayka unayataq reqsiwanku.
(pay-qamkunata)
Hayka unayataq reqsisunkichik
(oqa-qamkunata)
Hayka unayataq reqsikichik.
(pay-oqanchikta)
Hayka unayataq reqsiwanchik.
b. Imatataq oqaqa qoykichik.
Imatataq qamqa qowankiku.
Imatataq payqa qosunkichik.
Imatataq payqa qowanchik.
Imatataq payqa qowanku.

(qam-oqaykuman)
(pay-qamkunaman)
(pay-oqanchikman)
(pay-oqaykuman)

c. Manam haykapipas yanapawanchikchu.


Manam haykapipas yanapawankuchu.
Manam haykapipas yanapaykichikchu.
Manam haykapipas yanapawanchikchu.
Manam haykapipas yanapasunkichikchu.
Manam hakapipas yanapawankikuchu.

(pay-oqaykuta)
(oqa-qamkunata)
(pay-oqanchikta)
(pay-qamkunata)
(qam-oqaykuta)

d. Mariaqa allintam taqsapuwanku.


Rosaqa allintam taqsapusunkichik
oqaqa allintam taqsapuykichik.
Elisaqa allintam taqsapuwanchik.
Qamqa allintam taqsapuwankiku.

(Rosa-qamkunapaq)
(oqa-qamkunapaq)
(Elisa-oqanchikpaq)
(qam-oqaykupaq)

III. Conteste las siguientes preguntas.


a. Reqsiwankichu.
Maypitaq reqsiwankiku.
Unayachu reqsiwankiku.
b. Yachachikichikchu.
Imatataq yachachikichik.
Maymanta runasimitataq yachachikichik.
c. Uyariwanchikchu.
Maymantataq uyariwanchik.
Payllachu uyariwanchik.
d. Maskawankuchu.
Sapa punchawchu maskawanku.
Imapaqtaq maskawanku.
e. Paychu yanapasunkichik.
Imapitaq yanapasunkichik.
Imay punchawmanta imay punchawkamataq yanapasunkichik.
FORMAS DEL FUTURO
I. Efecte las sustituciones indicadas.
a. Paqarinchu qollqeta qowankiku.
(manay, apamuy, yapay, apachiy)
b. Manaam mastaqa yanapasqaykichikachu.
(pusay, willay, rantipuy, yuyachiy)
c. Mariachu icha Elisachu pusawasunchik.
(tapuy, reqsichiy, qawachiy, yanupuy, serapuy)
d. Payqa manam imatapas tapuwanqakuchu.
(yapay, qawachiy, chaskiy, mikuchiy, ruwachiy)
e. Wakmantaqa manam uyarisunkichikchu.
(musyay, reqsiy, rikuy, escribimuy)
II. Expresa las relaciones que se le indiquen tomando como base la oracin modelo.
a. Paqarinchu icha minchaachu yanapawankiku. (oqa-qamkunata)
Paqarinchu icha minchaachu yanapasqaykichik (pay-oqaykuta)
Paqarinchu icha minchaachu yanapawanqaku. (pay-oqanchikta)
Paqarinchu icha minchaachu yanapawasunchik. (pay-qamkunata)
Paqarinchu icha minchaachu yanapasunkichik.

b. Paqarinam pachaykichiktaqa taqsapusqaykichik. (pay-oqaykupaq)


Paqarinam pachaykutaqa taqsapuwanqaku. (pay-oqanchikpaq)
Paqarinam pachanchiktaqa taqsapuwasun. (pay-qamkunapaq)
Paqarinam pachaykichiktaqa taqsapusunkichik. (qam-oqaykupaq)
Paqarinam pachaykutaqa taqsapuwankiku.
c. Imamantataq tapuwasunchik. (pay-oqaykuta)
Imamantataq tapuwanqaku. (oqa-qamkunata)
Imamantataq tapusqaykichik. (pay-qamkunata)
Imamantataq tapusunkichik.(qam-oqaykuta)
Imamantataq tapuwankiku.
d. Haykapitaq wasintaqa pusawanqaku. (pay-oqanchikta)
Haykapitaq wasintaqa pusawasunchik. (oqa-qamkunata)
Haykapitaq wasiytaqa pusasqaykichik. (pay-qamkunata)
Haykapitaq wasintaqa pusasunkichik. (qam-oqaykuta)
Haykapitaq wasikitaqa pusawankiku.
III. Conteste las siguientes preguntas.
a. Paqarinchu icha minchachu pusawankiku.
Maykamataq pusawankiku.
Manachu llaqtakamapuni pusayta atiwankiku.
b. oqachu mincha punchaw suyasqaykichik.
Maypitaq suyasqaykichik.
Imapaqtaq suyasqaykichik.
c. Joseychu yanapawasunchik.
Imapitaq yanawasunchik.
Trigu rutuypipas yanapawasunchu.
Payllachu yanapawasun.
d. Tapuwanqakuchus.
Imamantataqsi tapuwanqaku.
oqallaykutachus tapuwanqaku.
Chayllamantachus tapuwanqaku.
e. Pitaq qollqeta qosunkichik
Imapaqtaq chay qollqetaqa qosunkichik.
oqaykumanqa pitaq qowanqaku.
Haykapitaqsi qosunkichik.
IV. Traduzca al quechua.
1. Los esperar en la puerta de la iglesia.
2. El nos dir la verdad. (I)
3. Cundo nos presentas a tu pap?
4. Quin los va a llevar al pueblo?

5. Ya no los voy a llevar.


6. Con qu les lavo la ropa?
7. El ya no querr ayudarnos. (E)
8. No tengo nada, qu les voy a dar?
9. Nos hace trabajar duro. (E)
10. Yo no se lo dije. quin les dijo eso?
11. Por qu no nos vas a ayudar?
12. Yo les dir la verdad.
13. Dicen que no nos va esperar.
14. Nos esperar frente a la casa de Mara.

COMBINACION DE LOS SUFIJOS DIRECCIONALES (Acto Singular - Objeto Plural)


CON PARTCULAS DE TIEMPO.

Pte. Progresivo
Niwachkankiku
Nichkaykichik
Niwachkanchik
Niwachkanku
Nisuchkankichik

Pretrito
Niwarqankiku
Nirqaykichik
Niwarqanchik
Niwarqaku
Nisurqankichik

Pretrito Progresivo
Niwachkarqankiku
Nichkarqaykichik
Niwachkarqanchik
Niwachkarqaku
Nisuchkarqankichik

Narrat. Sorpresivo
Niwasqankiku
---------------Niwasqanchik
Niwasqaku
Nisusqankichik

Explicacin. Aqu damos las posibilidades de combinacin de los sufijos de actor-objeto


con las partculas de tiempo que conocemos, para expresar los tiempos que indicamos en el
cuadro.
I. Efecte las sustituciones indicadas.
a. Qamqa manam cheqaptachu niwachkankiku.
(pay-oqaykuman)
Payqa manam cheqaptachu niwachkanku.
(pay-qamkunaman)
Payqa manam cheqaptachu nisuchkankichik.
(pay-oqanchikman)
Payqa manam cheqaptachu niwachkanchik.
(oqa-qamkunaman)
oqaqa manam cheqaptachu nichkaykichik.
b. Wasinmanta qawamusuchkankichika.
Wasiymanta qawamuchkaykichika.
Wasinmanta qawamuwachkankua.
Wasinmanta qawamuwachkanchika.
Wasikimanta qawamuwachkankikua.

(oqa-qamkunata)
(pay-oqaykuta)
(pay-oqanchikta)
(qam-oqaykuta)

II. Conteste las siguientes preguntas.


Uyariwachkankikuraqchu.
Suyasuchkankichikchu.
Qowachkanchikchu.
Haykatataq qochkaykichik.
Maskawachkankuchu.
Qawawachkankikuchu.
oqachu nichkaykichik.
Manusuchkankichikchu.
Yanapawachkanchikchu.
Tapuwachkankuchu.
III. Efecte las sustituciones indicadas.
a. Tukuy imatam yachachiwarqaku. (pay-oqanchikta)
Tukuy imatam yachachiwarqanchik. (pay-qamkunata)
Tukuy imatam yachachisurqankichik. (oqa-qamkunata)
Tukuy imatam yachachirqaykichik. (qam-oqaykuta)
Tukuy imatam yachachiwarqankiku.
b. Imanasqataq chayta nirqaykichik. (pay-oqaykuman)
Imanasqataq chayta niwarqaku. (pay-qamkunaman)
Imanasqataq chayta nisurqankichik. (pay-oqanchikman)
Imanasqataq chayta niwarqanchik. (qam-oqaykuman)
Imanasqataq chayta niwarqankiku.
IV. Conteste las siguientes preguntas
Tarisurqanckichikchu.
Maypitaq tarisurqankichik.
Maskawarqakuchu.
Imay oratataq maskawarqaku.
Maawarqanchikchu.
Imatataq maawarqanchik.
Llakikuwarqankikuchu.
Llumpaytachu llakikuwarqankiku.
Pitaq castellanota yachachisurqankichik.
Hayka unaytaq yachachisurqankichik.
Pitaq qayawarqaku.
Maymantataq qayawarqaku.
V. Efecte las sustituciones indicadas.
a. Paymi riki tratasuchkarqankichik, manachu yuyan.
(pay-oqaykuta)
Paymi riki tratawachkarqaku, manachu yuyan.
(pay-oqanchikta)
Paymi riki tratawachkarqanchik, manachu yuyan.
(qam-oqaykuta)
Qanmi riki tratawachkarqankiku, manachu yuyanki.

(oqa-qamkunata)
oqam riki tratachkarqaykichik, manachu yuyankichik.
b. Tukuy Enero killantinmi yanapawachkarqaku.
(pay-qamkunata)
Tukuy enero killantinmi yanapasuchkarqankichik.
(qam-oqaykuta)
Tukuy enero killantinmi yanapawachkarqankiku.
(pay-oqanchikta)
Tukuy enero killantinmi yanapawachkarqanchik.
(oqa-qamkunata)
Tukuy enero killantinmi yanapachkarqaykichik.
VI. Conteste las siguientes preguntas.
Yanapasuchkarqankichikchu.
Imapitaq yanapasuchkarqankichik.
Justinachu uyariwachkarqaku.
Maymantataq uyariwachkarqaku.
oqachu yachachichkarqaykichik.
Imatataq yachachichkarqaykichik.
Maskawachkarqanchikchu.
Imapaqtaq maskawachkarqanchik.
Qayawachkarqankikuchu.
Imapaqtaq qayawachkarqankiku.
VII. Cambie cada una de las siguientes expresiones a los tres tiempos que se le
ejemplifican.
Ejemplo:
Haykatam qowanku.
- Haykatam qowachkanku.
- Haykatam qowarqaku.
- Haykatam qowachkarqaku.
Sapa punchawmi maskasunkichik.
Manam oqachu chaymantaqa tapuykichik.
Llaqtata rinanchikpaqmi maskawanchik.
Imapaqtaq kay qollqetaqa qowankiku.
aqamantam qayaykichik.
Chay warmam uyariwanchik.
Pitaq qayasunkichik.
Maypitaq chay runa suyawanku.
Qamqa manam imapipas yanapawankikuchu.
Allintachu rikuwankiku.
Imamantataq tapusunkichik.
Pitaq maskawanku.
Imanasqataq tratasunkichik.
Imatataq manuwanchik.
1. oqayku maqaykiku qamkunata. (Nos. a Uds.)

2. oqayku maqaniku paykunata. (Nos. a ellos)


3. Qamkuna maqawankichik oqaykuta. (Uds. a Nos.)
4. Qamkuna maqankichik paykunata. (Uds. a ellos)
5. Paykuna maqawanku oqaykuta. (Ellos a Nos.)
6. Paykuna maasunkichik qamkunata. (Ellos a Uds.)
Nota.Como podemos observar, las relaciones de actor plural a objeto plural no presentan
formas especiales, sino que para expresarlas se toman como prstamos algunos de los
sufijos direccionales, que tienen en comn o el actor o el objeto con las nuevas formas que
presentamos en el cuadro. As el direccional -ykiku, que normalmente expresa la relacin
nosotros a ti, vale tambin para -nosotros a ustedes, si especificamos el objeto.

EL SUFIJO -ku (Reflexivo)


Ejemplos:
"Qonqorakusaq" nisqa.
Manachiki confesakurqachu.
"Yanqachuch hamuchkani, manachus pipas kanchu" nispa mancharikusqa tumpata.
Explicacin. El sufijo -ku, aadido a una raz verbal determinada expresa una accin
reflexiva, es decir, una accin donde el sujeto y el objeto es la misma persona. Por medio
de este mismo sufijo podemos expresar, como en castellano al usar un verbo reflexivo:
lstima, emotividad, inters del sujeto en la accin, etc.
El -ku tambin se usa para suavizar los imperativos.
I. Efecte las sustituciones indicadas.
a. Makiytam mayllakuchkani.
(pay, oqayku, paykuna, qamkuna, oqanchik)
b. Maypitaq baakurqaku.
(qamkuna, pay, warmakuna, oqanchik)
c. Imanasqataq mana aqchakunkichu.
(pay, paykuna, qamkuna, qam)
d. Pachakuchkankuach.
(qam, pay, qamkuna, turikikuna)
e. Imawantaq hampikuchkarqanki.
(pay, qamkuna, oqayku, paykuna, oqanchik)
f. Mayqen punchutataq churakunki.
(pay, oqa, Domingo, taytay)
II. Convierta cada una de las siguientes expresiones a su correspondiente construccin
reflexiva.
Ejemplo:
Manam paykunachu asirqakuqa.
MANAM PAYKUNACHU ASIKURQAKUQA.
1. Manam aqchayta yachanchu.
(MANAM AQCHAKUYTA YACHANCHU)

2. Sapa punchawmi kay orasta mayllanku.


(SAP PUNCHAWMI KAY ORASTA MAYLLAKUNKU)
3. Imanasqataq mana aaykita simpankichu.
(IMANASQATAQ MANA SIMPAKUNKICHU)
4. Umantam hampichkan.
(UMANTAM HAMPIKUCHKAN)
5. Imamantataq hampirqankichik.
(IMAMANTATAQ HAMPIKURQANKICHIK)
6. Chay sipaswanmi kasarachirqa.
(CHAY SIPASWANMI KASARAKURQA)
7. "Qonqoray" nispam niwan.
("QONQORAKUY", NISPAM NIWAN)
8. Imanasqataq taytaykitaqa piachinki.
(IMANASQATAQ PIAKUNKI)
9. Amay mamaykitaqa llakichiychu.
(AMAYA LLAKIKUYCHU)
10. Maypitaq kasarachirqankichik.
(MAYPITAQ KASARAKURQANKICHIK)
11. Sierrapi warmikunaqa sumaqtam wawankuta pachachinku.
(SIERRAPI WARMIKUNAQA SUMAQTAM PACHAKUNKU)
12. Qayna watallam tayta Domingollaqa waurqa.
(QAYNA WATALLAM TAYTA DOMINGOLLAQA WAUKURQA)
13. Pitaq libruykunataqa aparqa.
(PITAQ LIBRUYKUNATAQA APAKURQA)
14. Mayman rinanpaqtaq allichachkan.
(MAYMAN RINANPAQTAQ ALLICHAKUCHKAN)
15. Imay oratataq pasarqankichik.
(IMAY ORATATAQ PASAKURQANKICHIK)
16. Yakupim qawachkanku.
(YAKUPIM QAWAKUCHKANKU)
17. Paqarinqa wallpa waqaytam hatarisaq
(PAQARINQA WALLPA WAQAYTAM HATARIKUSAQ)
18. Achka qollqetas tarisqaku.
(ACHKA QOLLQETAS TARIKUSQAKU)
19. Paqarinpunim wasinmantaqa lloqsisaqku.
(PAQARINPUNIM WASINMANTAQA LLOQSIKUSAQKU)
20. Imanasqataq pakanki.
(IMANASQATAQ PAKAKUNKI)
21. Imanasqataq warmataqa penqachinkichik.
(IMANASQATAQ PENQAKUNKICHIK)
22. Tayta Pedrowan parlanankamam lluptisaqku.
(TAYTA PEDROWAN PARLANANKAMAM LLUPTIKUSAQKU)
23. Imanasqataq umaykichikta aspinkichik.
(IMANASQATAQ UMAYKICHIKTA ASPIKUNKICHIK)
24. Maymantaq ripusqaku.
(MAYMANTAQ RIPUKUSQAKU)
25. Imawantaq taqsachkanki.

(IMAWANTAQ TAQSAKUCHKANKI)
III. Al contestar, use una construccin reflexiva.
Ejemplo:
Pitaq hampichkan.
MANAM PIPAS HAMPINCHU, KIKILLANMI HAMPIKUCHKAN.
1. Pitaq pachanta serapun.
MANAM PIPAS SERAPUNCHU, KIKILLANMI SERAKUN.
2. Pitaq kay wawata pachachirqa.
MANAM PIPAS PACHACHIRQACHU, KIKILLANMI PACHAKURQA.
3. Pitaq aqchasunki.
MANAM PIPAS AQCHAWANCHU, KIKILLAYMI AQCHAKUNI.
4. Pitaq pisqokunapaq qesachapun.
MANAM PIPAS QESACHAPUNCHU, KIKILLANKUM QESACHAKUNKU.
5. Piataq wasikita pichapusunki.
MANAM PIPAS PICHAPUWANCHU, KIKILLAYMI PICHAKUNI.
6. Pitaq chay sombrerotaqa churachirqa.
MANAM PIPAS CHURACHIRQACHU, KIKILLANMI CHURAKURQA.
7. Pitaq punkuta kicharqa.
MANAM PIPAS KICHARQACHU, KIKILLANMI KICHARURQA.
8. Pitaq qayna punchaw upachisunki.
MANAM PIPAS UPACHIWANCHU, KIKILLAYMI UPAKUNI.
9. Pitaq pachaykita serapusunki.
MANAM PIPAS SERAPUWANCHU, KIKILLAYMI SERAKUNI.
10. Pitaq taqsapuchkan.
MANAM PIPAS TAQSAPUCHKANCHU, KIKILLANMI TAQSAKUCHKAN.
IV. Aplique el sufijo -ku, para suavizar el imperativo.
Ejemplo
Kaychapi tiyay.
- kaychapi tiyakuy.
1. Samaychika.
- Samakuychika.
2. Yaykuy.
- Yaykukuy.
3. Samachuna.
- Samakuchuna.
4. Wasi ukupi samachunku.
- Wasi ukupi samakuchunku.
5. Qonqoraychik.
- Qonqorakuychik.
6. Upyasuna.
- Upyakusuna.
7. Puuya.
- Puukuya.
8. Upallaychika.
- Upallakuychika.
9. Upallay.
- Upallakuy.
10. Yaykuchunku.
- Yaykukuchunku.
11. Kaypi taqsay.
- Kaypi taqsakuy.
12. Sayariychik.
- Sayarikuychik.
13. Upallachuna.
- Upallakuchuna.
14. Samaya, tayty.
- Samakuya, tayty.
15. Upyaychik, upyaychik, baratullapi rantikuchkani. - Upyakuychik, upyakuychik,
baratullapi rantikuchkani.
V. Conteste las siguientes preguntas.

a. Onqosqachu kachkanki.
Hampikuchkankichu.
Iwawantaq hampikuchkanki.
Imamantataq hampikuchkanki.
Hayka unayataq kay hampiwan hampikuchkanki.
b. Warmakuna baakurqakuchu.
Maypitaq baakurqaku.
Kananqa baakuchkankuchu.
Mayupichu qochapichu baakuchkanku.
Sapa punchawchu baakunku.
c. Imanasqataq pakakuchkarqankichik.
Maypitaq pakakurqankichik.
Piwantaq pakakurqankichik.
Pimantataq pakakuchkarqankichik.
d. Sumaqtachu sierrapi warmikuna pachakunku.
Imaynatataq pachakunku.
Imawantaq weqawninkuta watakunku.
Hatun llaqtakunapi hinachu paykunaqa pachakunku.
Imatawantaq churakunku.
e. Kasarasqaachu kanki.
Piwantaq kasarakurqanki.
Maypitaq kasarakurqanki.
Fiestata ruwarqankichikchu kasarakunaykichikpaq.
Hayka uayataq kasarakusqaykimanta.
f. Kikillanchu punku kichakurun.
Imawantaq kichakurun.
Tutapichu icha punchawpichu kichakurarqa.
Imay oratataq escuela kichakun.
Tiendakunaqa imay oratataq kichakunku.
g. Pasakunkichikchu.
Maytataq pasakunkichik.
Imanasqataq pasakunkichik.
Sapallaykichikchu pasakunkichik.
oqaqa haykapsi pasakusaq.
h. Kikillaykichikchu pachaykichikta serakunkichik.
Kikillaykichiktaqchu taqsakunkichik.
Maypitaq taqsakunkichik.
Pitaq yanupusunkichik.
Pitaq wasikichikta pichapusunkichik.
Semanapi hayka kutitataq pichakunkichik.

i. Asikuchkarqakuchu.
Pimantataq asikuchkarqaku.
Qamkunapas asikurqankichikchu.
Imanasqataq asikurqankichik.
oqa asikuchkanichu..
j. (Conteste usando una forma imperativa)
Ejemplo:
Puukusaqachu.
- Ar, puukuya.
Samakusaqkuachu.
- Ar, samakuychika.
Tiyakunqaachu.
- Ar, tiyakuchuna.
Yayakukunqakuachu.
- Ar, yaykukuchunkua.
Lloqsikusaqachu.
- Ar, lloqsikuya.
Pasakunqaachu.
- Ar, pasakuchuna.
Ripukusaqkuachu.
- Ar, ripukuychika.
Pachakunqakuachu.
- Ar, pachakuchunkua.
Chutukunqaachu.
- Ar, chutukuchuna.
Upallakusaqkuachu.
- Ar, upallakuychika.
Hatarikusaqachu.
- Ar, hatarikuya.
VI. Traduzca al quechua.
1. Ya te lavaste los pies?
2. No quiere peinarse.
3. Ya te ests curando?
4. Me sal a mediados de mes.
5. Cmo as te mordiste la lengua?
6. Sintese en esa silla.
7. Ella misma se cose la ropa.
8. Ellos se visten muy bien.
9. Dicen que se fueron temprano.
10.Ellos se subieron al rbol.
11. Quin se lav aqu?
12. Fueron ustedes los que se pusieron ese sombrero.
13. Por qu se estaba enojando tu pap?
14. No te preocupes.
15. Nos asustamos mucho.
16.Nos fuimos temprano.
17. Amrrate bien.
18. Por qu te pusiste mi camisa?
19. Tienen verguenza por eso se ocultan.
20. Nadie se rio de l, por qu se averguenza?
21. Se golpe la cabeza en la puerta.
22. Por qu te ensucias tanto?
23. Por qu no se cura con la medicina que le d?
24. Cada uno se comi cinco panes.

VARIANTES DE LOS SUFIJOS -KU Y -PU ANTES DE -MU.

Ejemplos:
a. Puuka muya.
Samakamuychika.
b. Taytaypaqmi pachata rantipamusaq.
Qollqenta qopamuy
Explicacin. Como podemos observar en los ejemplos, los sufijos -ku y pu que ya
estudiamos, camban en -ka y -pa respectivamente antes del sufijo -mu.
I. Efecte las sustituciones indicadas.
a. Yaw, Esteban, puukamuya.
Yaw, Esteban, samakamuya
Yaw, Esteban, tiyakamuya
Yaw, Esteban, pukllakamuya
Yaw, Esteban, llamkakamuya
Yaw, Esteban, yaykukamuya.

(Samay)
(tiyay)
(pukllay)
(Llamkay)
(yaykuy)

b. Amiguchaywanmi pukllakamurqani.
Amiguchaykuwanmi pukllakamurqaniku.
Amiguchankuwanmi pukllakamurqaku.
Amiguchanwanmi pukllakamurqa.
Amiguchaykiwanmi pukllakamurqanki.

(oqayku)
(paykuna)
(pay)
(qam)
(oqanchik)

Amiguchanchikwanmi pukllakamurqanchik.
c. Wak llaqtapiam llamkakamusaqku.
Wak llaqtapiam llamkakamusaq.
Wak llaqtapiam llamkakamunqaku.
Wak llaqtapiam llamkakamusunchik.
Wak llaqtapiam llamkakamunki.
Wak llaqtapiam llamkakamunqa.
Wak llaqtapiam llamkakamunkichik.

(oqa)
(paykuna)
(oqanchik)
(qam)
(pay)
(qamkuna)

II. Aplique la variante del sufijo -ku en cada uno de los casos
Ejemplo:
Wakpi puumuy. - WAKPI PUUKAMUY.
1. Makikichikta aymimuychik.
MAKIKICHIKTA AYWIKAMUYCHIK.
2. am oraa, mikumuchna.

AM ORAA, MIKUKAMUCHUNA.
3. Llaqtapim purimurqaniku.
LLAQTAPIM PURIKAMURQANIKU.
4. Maypitaq baakurqankichik.
MAYPITAQ BAAKAMURQANKICHIK.
5. Imanasqataq mana taytaykimanta qollqetaqa maamunkichu.
IMANASQATAQ MANA TAYTAYKIMANTA QOLLQETAQA
MAAKAMUNKICHU.
6. oqaykum chay qollqetaqa tarimurqaniku.
OQAYKUM CHAY QOLLQETAQA TARIKAMURQANIKU
7. Chirimuyata pallamuy.
CHIRIMUYATA PALLAKAMUY.
8. Tukuy punchawmi pukllamurqaku.
TUKUY PUNCHAWMI PUKLLAKAMURQAKU.
9. Kanan orakamachu puumurqankichik.
KANAN ORAKAMACHU PUUKAMURQANKICHIK
10. Tusuqkunatam qawamuchkarqaniku.
TUSUQKUNATAM QAWAKAMUCHKARQANIKU.
11. Paymanta maamuychik.
PAYMANTA MAAKAMUYCHIK.
12. Manachu pisipankichik, manachu achikyaykama tusumurqankichik.
MANACHU PIPANKICHIK, MANACHU ACHIKYAYKAMA
TUSUKAMURQANKICHIK.
13. Imatataq kaypi ruwachkan, samamuchuna.
IMATATAQ KAYPI RUWACHKAN, SAMAKAMUCHUNA.
14. Ama kaypi pukllaychikchu, hawapi pukllamuychik.
AMA KAYPI PUKLLAYCHIKCHU, HAWAPI PUKLLAKAMUYCHIK.
15. Juanpa wasimpim puumusqaniku.
JUANPA WASIMPIM PUUKAMUSQANIKU.
16. Mayllakuchkankuachu.
MAYLLAKAMUCHKANKUACHU.
17. Munasqaykichikta hapimuychik.
MUNASQAYKICHIKTA HAPIKAMUYCHIK.
18. Kikiny qarakuchun.
KIKINYA QARAKAMUCHUN.
19. Yaw warmakuna, aqchakuychika.
YAW WARMAKUNA, AQCHAKAMUYCHIKA.
20. Munasqankutam akllakurqaku.
MUNASQANKUTAM AKLLAKAMURQAKU.
VARIANTE DEL SUFIJO -pu ANTES DE -mu
I. Efecte las sustituciones indicadas.
a. Pachantam serapamuchkarqani. (taqsay)
Pachantam taqsapamuchkarqani (warkuy)
Pachantam warkupamuchkarqani. (limpiay)
Pachantam limpiapamuchkarqani (pataray)

Pachantam patarapamuchkarqani. (orqoy)


Pachantam orqopamuchkarqani.
b. Qamy rantipamuway, tayty. (apay)
Qamy apapamuway, tayty. (tarpuy)
Qamy tarpupamuway, tayty. (kuchuy)
Qamy kuchupamuway, tayty.(akllay)
Qamy akllapamuway, tayty. (hallmay)
Qamy hallmapamuway, tayty.
c. Wawaymi pallapamuwanqa. (waway-qampaq)
Wawaymi pallapamusunki.(waway-qamkunapaq)
Wawaymi pallapamusunkichik. (waway-oqaykupaq)
Wawaymi pallapamuwanqaku. (waway-paypaq)
Wawaymi pallapamunqa. (oqa-qampaq)
oqam pallapamusayki. (oqa-qamkunapaq)
oqam pallapamusaykichik. (pay-oqanchikpaq)
Paymi pallapamuwasunchik.
II. Aplique la variante del sufijo -pu en su posicin correcta.
Ejemplo:
Wasinta kichamuy.
Wasinta kichapamuy.
1. Wawanta cuidamuychik.
WAWANTA CUIDAPAMUYCHIK
2. Payy taqsamuchun.
PAYYA TAQSAPAMUCHUN.
3. oqam tarpupusayki.
OQAM TARPUPAMUSAYKI
4. Wasintam pichapuchkarqani
WASINTAM PICHAPAMUCHKARQANI.
5. Imanasqataq mana apamuwankichu.
IMANASQATAQ MANA APAPAMUWANKICHU.
6. Pachaykitam patarapuchkarqayki.
PACHAYKITAM PATARAPAMUCHKARQAYKI.
7. Tayta Juanmi qellqapuwarqa.
TAYTA JUANMI QELLQAPAMUWARQA.
8. Paymi rantipusunki.
PAYMI RANTIPAMUSUNKI.
9. Puunantam mastapuchkarqani.
PUUNANTAM MASTAPAMUCHKARQANI.
10. achu qollqenta kutichipunkia.
NACHU QOLLQENTA KUTICHIPAMUNKIA.
11. Paymi tunasta pallapuwanku.
PAYMI TUNASTA PALLAPAMUWANKU.
12. Qamchu tratapuwarqanki.
QAMCHU TRATAPAMUWARQANKI.

13. oqallaykum yanupuniku.


OQALLAYKUM YANUPAMUNIKU.
14. Ama hina kaychu, akllapuwayy.
AMA HINA KAYCHU, AKLLAPAMUWAYYA.
15. Tukuy punchawmi maskapuyki.
TUKUY PUNCHAWMI MASKAPAMUYKI.

EL -SQA NARRATIVO.

Ejemplo:
- Huk wallpas kasqa chiwchisapallaa.
- Huk llatapis huk warmi "manakuq risaq, resakuq risaq" nispan iglesiata risqa.
- Chayraykus allillamanta yaykusqa.
Explicacin. Esta forma verbal que ya conocemos en otros contextos, se usa en todas las
narraciones, en los cuentos particularmente, pero cabe aclarar que slo el narrador usa esta
forma para referirse a las acciones de los personajes del cuento; los personajes mismos -al
intervenir en un dilogo- usarn cualquier tiempo.

LEA LA SIGUIENTE NARRACIN, Y LUEGO REPRODZCALA CON SUS


PROPIAS PALABRAS.

LLAMKAYSAPA YANA WALLPAMANTA.

Huk wallpas kasqa chiwchisapallaa; huk punchawsi chay wallpatrigu muhuta tarikurusqa
hinaspas amiguchankunata nisqa: "pitaq kay muhuchata tarpurunman", nispa, misichaataq:
"oqaqa manam atinichu", nispas nisqa,allqochapas, kuchichapas, pavochapas
chaynallatataqsi contestasqaku, "oqaqa manam", "oqaqa manam", nispanku. "Nispachaqa
kikiypuni tarpukurusaq", nispas, yana wallpachaqa trigu muhuta tarpurusqa. Hinaptinsi
triguga sumaqllataa wiarusqa poqonankama."Triguyqa rutunapaq hinaam kachkan";
nispas wallpaqa kusikusqa, hinaspas kaqmanta allqochatapas, misichatapas, kuchichatapas,
pavochatapas tapusqa: "pitaq kay triguta ruturunman",nispa, pero awpaq kuti hinas
"oqaqa manam atinichu", nispa sapakama contestasqaku. "Chaypachaqa kikiypuni
rutukurusaq", nispas wallpachaqa chiwchichankunawan trigutaqa rutukurusaq", nispas
wallpachaqa chiwchichankunawan trigutaqa rutukurusqa. Rutuy tukuytaqa molinomanas
trigutaqa apana kasqa, hinaptinsi yapamanta llapan amigunkunata triguqa rutusqaam
kachkan, pitaq molinoman aparunman", nispa tapukusqa, hinallatataqsi contestasqaku,
awpaq kutikunapi hina; "nispachaqa kikiypuni aparusaq", nispas yana wallpachaqa
molinoman triguntaqa kutachinanpaq aparusqa. a trigu kutasqaa kaptinsi wallpachaqa

yapamanta amigunkunata tapukusqa: "triguqa kutasqaam kachkan, pitaq tantata


ruwarunman; nispa, pero manas mayqenpas tanta ruwaytaqa munasqachu, hinaptinsi
wallpachaqa sapallan tantataqa ruwakurusqa.
Wasinpi tantata hornomanta qorqoptinsi amigunkunaqa qawarayasqaku tantata
munapayastin; "imanasqataq mana tantaykitaqa qowankikuchu", nispas tapusqaku,
wallpachaataq nisqa: "qamkuna yanapawayta munarqankichikchu" - "manapunim
munarqankichikchu, kananqa oqallam tantataqa mikukusaq", nispa, hinaspas
chiwchichankunawan mikukuyta qallarisqa, mana amigunkunapa nisqankuta kasukuspa.

FORMAS DE EXPRESAR EL SUPERLATIVO.

Ejemplos:
Allqoyoqchu kanki, piachu.
- Ar, piallaam.
Qaynimpa huk runa willawarqa suwallaa atoqmanta.
Qaway, tayty, ancha wira aycha, miskillaa chupipaq.
Explicacin. Uno de los modos de expresar el grado superlativo en quechua es aplicando la
secuencia -llaa despus de una raz adjetival; antes vimos otra forma de expresar esto
mismo (sufijo -su), y tambin podemos agregar que el uso del pre-adjetivo ancha nos da
este mismo sentido.
As, si tomamos el adjetivo karu, tenemos las siguientes posibilidades:
karusu, karullaa, ancha karu, y aun podemos duplicar el adjetivo para expresar lo mismo:
karu karu, karu karullaa.
I. Aplique la secuencia -llaa en cada caso.
Ejemplo:
Llaqtaykiqa karum kasqa.
Llaqtaykiqa karullaam kasqa.
1. Allqoykiqa piam kasqa.
ALLQOYKIQA PIALLAAM KASQA.
2. Sumaqmi wasin, aw?
SUMAQLLAAM WASIN, AW?
3. Kay uvasqa miskim kasqa.
KAY AVASQA MISKILLAAM KASQA.
4. Mariapa turinqa onqosqam kachkasqa.
MARIAPA TURINQA ONQOSQALLAAM KACHKASQA.
5. Lima llaqtaqa hatu-hatunmi.
LIMA LLAQTAQA HATU-HATUNLLAAM.
6. Chay sipasqa miskitam takin.
CHAY SIPASQA MISKILLATAAM TAKIN.
7. Tullum Juampa kuchinkunaqa kasqaku.
TULLULLAAM JUAMPA KUCHINKUNAQA KASQAKU.
8. Payqa suma-sumaqtam awan.

PAYQA SUMA-SUMAQLLATAAM AWAN.


9. Chay hampita qatqe-qatqem kasqa.
CHAY HAMPIQA QATQE-QATQELLAAM KASQA.
10. Qella-qellam chay wawaykiqa kasqa.
QELLA-QELLALLAAM CHAY WAWAYKIQA KASQA.
11. Achka runakunas hamusqaku.
ACHKALLAA RUNAKUNAS HAMUSQAKU.
12. Sinchi-sinchitam parachkan
SINCHI-SINCHILLATAAM PARACHKAN.
13. Karu-karupim yachasqaku.
KARU-KARULLAPIAM YACHASQAKU
14. Kallpasapam kasqanki.
KALLPASAPALLAAM KASQANKI.
15. Qamkunaqa achkatam mikusqankichik.
QAMKUNAQA ACHKALLATAAM MIKUSQANKICHIK.
II. Ejercicios de sustitucin mltiple
a. Chay allqoqa piallaam kasqa.
suwa...
.runa
Kay.
..llulla.
Qam
qella
kasqankichik.
.yachaysapa
Chay warma .
..kallpasapa
b. Laqataykipi warmakunaqa qellallaam kasqaku.
.runakuna.
.maqlla.
Wasikipi..
..llamkaysapa..
warmikuna..
Kaypi..
.qarikuna.
..yachaysapa
Wakpi.
..apu
III. Conteste las siguientes preguntas como en el ejemplo.
a. Ejemplo:
Hatunchu wasin kasqa.
ARI, HATUNLLAAM KASQA.
Sumaqchu pachan kasqa.

Piachu allqoykichik.
Miskichu tunas kasqa.
Apuchu chay runakuna.
Qollqesapachu amiguyki.
Qellachu chay warmakuna kasqaku.
Maqllachu chay runa.
b. Ejemplo:
Qatqechu chay hampi kasqa.
Ar, qatqe-qatqellaam kasqa.
Sumaqchu Cuzco llanta kasqa.
Kallpasapachu chay runakuna kasqaku.
Chaninchu kasqa.
Hatunchu Lima llaqta kasqa.
Miskitachu riman.
Karupichu chay warmakuna yachanku.
Achkachu rirqaku.
c. Cambie al superlativo como en el ejemplo.
Ejemplo:
P. Chayqa ancha sasam
A. Chayqa sasallaam
P. Chayqa sasa-sasam.
A. Chayqa sasa-sasallaam.
Piam allqotam apachkanku.
PIALLAA ALLQOTAM APACHKANKU.
Karu-karumantam hamuchkaniku.
KARU-KARULLAMANTAAM HAMUCHKANIKU.
Sasa-sasatam riman.
SASA-SASALLATAAM RIMAN.
Pia-piam chay runaqa.
PIA-PIALLAAM CHAY RUNAQA.
Chay warmiqa chani-chanintam rantikun
CHAY WARMIQA CHANI-CHANINLLATAAM RANTIKUM
Achka-achkam hamusqaku.
ACHKA-ACHKLLAAM HAMUSQAKU.
Chay warmiqa llulla-llullam kasqa.
CHAY WARMIQA LLULLA-LLULLALLAAM KASQA.

LA FORMA HINA

Ejemplos:

a. Yunkapi hinam llaqtaykipiqa parasqa.


Paykuna hina sinchitam oqaykupas llamkaniku.
b. Tutachiki rirqa, aw, tayty.
Mana llumpay tutachu, las seis chikata hina.
Chawpi tutata hinam kutimusaqku.
c. Kaymanta Limakam hinam purirqaniku.
Maykama hinataq rirqankichik.
d. Tanta rantiq hinam risaqku.
Maman watukuq hinam yaykusunchi.
e. Manam llamkasqayman hinachu pagaqan.
Joseypa nisqanman hinam ruwarqaniku.
Explicacin. Los ejemplos dados de (a). a (e), corresponde a 5 usos diferentes de la forma
hina.
En el primer caso, hina sirve para expresar el comparativo de igualdad, advirtiendo que
hina se debe aplicar despus del elemento base de la comparacin. (Ej. (a.) En tu pueblo
llueve como en la montaa!; Nosotros trabajamos tan fuerte como ellos)
El segundo caso, (b.) corresponde a la idea de aproximacin en el tiempo (tiempo
aproximado) (Ej.; Posiblemente fue de noche, verdad, seor?; No muy de noche, a las seis
aproximadamente; Volveremos ms o menos a media noche.)
El tercer caso, (c.) incluye ejemplos expresivos de distancia aproximada y comparada. (Ej.:
Caminamos ms o menos como de aqu a Lima.; Comparando aproximadamente hasta
dnde llegaron?)
El cuarto caso, (d) la estructura: R.V. q hina = expresa la idea de pretexto. (Ej.: Iremos
con el pretexto de comprar panes. Entraremos con el pretexto de visitar a su mam).
En el quinto caso, (e) expresamos conformidad de una accin con otra. (Ej.: No me paga
conforme a mi trabajo.; Lo hicimos de acuerdo a lo que dijo Jos).
FUNCIN DE COMPARATIVO
I. Ejercicio de repeticin.
Yunqapi hinam llaqtaykipiqa parasqa.
Paykuna hina sinchitam oqaykupas llamkaniku.
Allqoyqa qampa hina hatunmi.
Qamkunaqa oqayku hina kallpasapam kasqankichik.
Pachaykiqa oqapa hina yuraqmi.
Imanasqataq llakikun, wasinpi hinallataq kaypiqa kakun.
II. Efecte las sustituciones indicadas.
a. oqaqa manam qam hina qellachu kani.
..pay
suwa
..paykuna
.llulla..
..qamkuna..
.maqlla
..Pedro
yachaysapa.

Elisa
.rimaysapa..
b. oqapa hina qacham pachaykiqa kasqa.
Paypa..
..wiswi.
..qanra.
paykunapa
..qellu..
Mariapa..
..yana..
Elisapa.
..yuraq..
Mamaypa.
..puka
III. Construya una nueva oracin haciendo funcionar la forma hina como comparativo.
Ejemplo:
Wasiyqa hatunmi. Paypa wasimpas hatuntaqmi.
Wasiyqa paypa hina hatunmi.
1. Kay waytaqa sumaqmi. Chay waytapas sumaqtaqmi.
Kay waytaqa chay wayta hina sumaqmi.
2. oqaykuqa wakcham kaniku. Qamkunapas wakchallataq kankichik.
oqaykuqa qamkuna hina wachkallam kaniku.
3. Llaqtaykipiqa sinchitam parasqa yunkapipas sinchitataqmi parasqa.
Llaqtaykipiqa yunkapi hina sinchitam parasqa.
4. Turikiqa piallaam kasqa. Turiypas piataqami.
(Turikiqa turiy hina piam kasqa)
5. oqaqa sinchitam llamkani. Paykunapas sinchitataqmi llamkanku.
(oqaqa paykuna hina sinchitam llamkani)
6. Taytaykiqa kallpasapam kasqa. Taytaypas kallapasapataqmi.
(Taytaykiqa taytay hina kallpasapam kasqa)
7. Wawaykunapa librunkunaqa mosoqmi. Wawaykikunapapas mosoqmi kasqa.
(Wawaykunapa librunkunaqa wawaykikunapa hina mosoqmi)
8. Kaypiqa alintam mikuniku. Wasiykupipas allintataqmi mikuniku.
(Kaypiqa wasiykupi hina allintam mikuniku)
9. Pachaykiqa qellum kasqa. oqapapas qellum.
Pachaykiqa oqapa hina qellum kasqa.
10. Escuelaykuqa hatunsum. Qamkunapapas hatuntaqmi kasqa.
(Escuelaykuqa qamkunapa hina hatunmi)
11. Taytaykiqa machuchaam kasqa. Taytaypas machuchaataqmi.
(Taytaykiqa taytay hina machuchaam kasqa)
12. Kay wasikunaqa adobemantam kasqaku. Sierrapi wasikunapas
adobemantataqmi.
(Kay wasikunaqa sierrapi wasikuna hina adobemantam kasqaku)
13. Chay warmaqa qellam kasqa. Qampas qellataqmi kanki.
(Chay warmaqa qam hina qellam kasqa)

14. Paykunaqa llumpay miskitam upyanku. Paypas miskitataqmi upyan.


(Paykunaqa pay hina miskitam upyanku)
15. Condorqa altu-altutam pawan. Ankapas altu-altutam pawan.
(Condorqa anka hina altu-altutam pawan)
16. Tukuqa tutallapim purikun. Qarachupapas tutallapitaqmi purikun.
(Tukuqa qarachupa hinam tutallapi purikun)
17. Pumaqa aychallatam mikun. Atoqpas aychallatataqmi mikun.
(Pumaqa atoq hinam aychallata mikun)
18. Tunasqa miskim kasqa. Paqaypas miskitaqmi.
(Tunasqa paqay hina miskim kasqa)
19. Qayna punchawqa sinchitam paramurqa. Qaynimpa punchawpas sinchitataqmi
paramurqa.
(Qayna punchawqa qaynimpa punchaw hina sinchitam paramurqa)
IV. Traduzca al quechua.
1. Rosa no es tan alta como su hermana.
2. Aqu vivimos tan tranquilamente como en nuestro pueblo.
3. Ellos son tan pobres como ustedes.
4. Pedro es tan diligente como su hermano.
5. Ellos tienen tanto dinero como t.
6. Ella baila tan bien como ellos.
7. La gente de Abancay habla como la gente de Ayacucho.
8. Este ao no llovi como el ao pasado.
9. Mi perro es tan bravo como el tuyo.
10. tu escuela no es tan bonita como la ma.
11. Esa mujer es tan habladora como aqulla.
12. El libro de mi hijo no es tan nuevo como el suyo.
13. Yo no soy adinerado como t.
14. Aqu viven como en su propia casa.
15. Ellos se visten como nosotros.
TIEMPO APROXIMADO
I. Efecte las sustituciones indicadas.
a. Las seis hinatam chayamurqaniku.
(las diez, las doce, las cinco, las ocho, las once)
b. Imay ora hinatam chayamurqaku.
(yaykumuy, lloqsimuy, kachamuy, pusamuy, tupamuy)
II. Use la forma hina expresando aproximacin en el tiempo o las otras formas que
aparecen en este ejercicio.
Ejemplo:
P. Las diez chay chaytam hamusaqku. (1)
A. Las diezta hinam hamusaqku.
P. Las doceta hinam chayamurqaku.
A. Las doce chay-chaytam chayamurqaku.
P. Las seis chikatam hamusaq. (2)

A. Las seista hinam hamusaq.


1. P. Las once chay chaytach tuparqaniku.
A. Las onceta hinach tuparqaniku.
2. P. Las cinco hintach lloqsinkichik, aw?
A. Las cinco chaychaytach lloqsinkichik, aw?
3. P. Las doce chikitam samarqaku.
A. Las doceta hinam samarqaku.
4. P. Wallpa waqay orasta hinaam hatarirqani.
A. Wallpa waqay oras chaychaytaam hatarirqani.
5. P. Las nueve chaychaytach hamusaq.
A. Las nueve hinatach hamusaq.
6. P. Las diez chaychaytam sapa punchaw akukuniku.
A. Las diezta hinam sapa punchaw akukuniku.
7. P. Inti seqaykuyta hinam tukurqaniku.
A. Inti seqaykuy chaychaytam tukurqaniku.
8. P. Imay oratam hamurqaku.
A. Imay orata hinam hamurqaku.
9. P. Las doce chaychaytam rikcharirqani.
A. Las doceta hinam rikcharirqani.
10. P. Kay orastam sapa punchaw hamunku.
A. Kay orasta hinam sapa punchaw hamunku.
III. Conteste libremente las siguientes preguntas, usando hina.
1. Imay oratataq chayamurqankichik.
2. Imay oratataq hatarirqaku.
3. Imay oratataq escuelaman yaykunkichik.
4. Imay orataq.
5. Imay oratataq tupamunkichik.
6. Imay oratataq qayna punchaw hamurqanki.
7. Imay oratataqsi yaykumusqaku.
8. Imay oratataq sapa tuta puunki.
Distancia aproximada y comparada.
I. Efecte las sustituciones indicadas.
a. Kaymanta Limakama hinam purirqaniku.
(1) y (2) Estas formas son otras dos maneras ms de expresar un tiempo aproximado.
(chakra, abancay, wasiki, kullu, chaka, kinray)
b. Kaymanta maykama hinataq rirqankichik.
(puriy, kallpay, kutiy, lloqay, wichariy)
II. Aplique la forma hina, como en el ejemplo.
Ejemplo:
Limamanta Chosikakamam purisaqku.
Limamanta Chosikakama hinam purisaqku.
1. Kaymanta wasikikamam purinay karqa.

(Kaymanta wasikikama hinam purinay karqa)


2. Pukyumanta chakrakamam risunchik.
(Pukyumanta chakrakama hinam risunchik)
3. Wasiymanta wasikikamam kallpasaqku.
(Wasiymanta wasikikama hinam kallpasaqku)
4. Kaymanta waru kasqankamam rinqa.
(Kaymanta waru kasqankama hinam rinqa)
5. Iglesiapa kasqanmanta escuelapa kasqankamam sapa punchaw purinayku.
(Iglesiapa kasqanmanta escuelapa kasqankama hinam sapa punchaw purinayku)
6. Taytaypa llamkasqanmanta mamaypa llamkasqankamam risunchik.
(Taytaypa llamkasqanmanta mamaypa llamkasqankama hinam risunchik)
7. Maypi carrupa tikrakusqanmanta yakupa kasqankamam kallparqaku.
(Maypi carrupa tikrakusqanmanta yakupa kasqankama hinam kallparqaku)
8. Kaymanta mayukamam kutisaq.
(Kaymanta mayukama hinam kutisaq)
La forma hina expresando pretexto
I. Efecte las sustituciones indicadas.
a. Paywan parlaq hinam yaykusaq.
(rimay, llamkay, estudiay, tupay)
b. Reqsiq hinam rirqaniku.
(uyarikuy, qawakuy, samay, yanapay, trigu akllay)
c.

Tanta rantiq hinam chayrunki.


(taklla apay)
(chaymanta tapuy)
(churinwan parlay)
(coca rantikuy)
(muhu maskay)

II. Responda usando la forma hina, como en el ejemplo.


Ejemplo: Imaynatataq yaykurusaq. (turinwan parlay)
Turinwan parlaq hinalla yaykuruy.
1. Imaynatataq chayarunqa. (taytan watukuy)
(Taytan watukuq hinalla chayruchun)
2. Imaynampitaq kutirqankichik. (takllan kutichipuy)
(Takllan kutichipuq hinallam kutirqaniku)
3. Imaynatataq chayarunqaku. (wallpa rantikuy)
(wallpa rantikuq hinalla chayaruchunku)
4. Imaynampitaq hamurqaku. (taytaywan parlay)
(Taytaywan parlaq hinallam hamurqaku)
5. Imaynatataq yaykurusaqku. (allqo maskay)
(Allqo maskaq hinalla yaykuruychik)
6. Imaynatataq yaykumurqaku. (llamkanankuna apakuy)
(Llamkanankuna apakuq hinallam yaykumurqaku)
7. Imaynatataq hamunqaku. (oqawan rimay)

(oqawan rimaq hinalla hamunchunku)


8. Imaynatataq yaykurusaqku. (alfa rutuy)
(Alfa rutuq hinalla yaykuruychik)
Conformidad de una accin con otra
I. Efecte las sustituciones indicadas.
a. Llamkasqaykiman hinachu pagasunki. (qam-payman)
Llamkasqanman hinachu paganki. (pay-qamkunaman)
Llamkasqaykichikman hinachu pagasunkichik. (pay-payman)
Llamkasqanman hinachu pagan. (pay-oqayku)
Llamkasqaykuman hinachu pagawanku. (oqa-qanman).
Llamkasqaykiman hinachu pagayki. (oqa-qamkunaman)
Llamkasqaykichikman hinachu pagaykichik.
b. Pedropa nisqanman hinam ruwanqa. (Maria)
Mariapa nisqanman hinam ruwanqa. (qam)
Qampa nisqaykiman hinam ruwanqa. (qamkuna)
Qamkunapa nisqaykichikman hinam ruwanqa. (oqanchik)
oqanchikpa nisqanchikman hinam ruwanqa. (paykuna)
Paykunapa nisqankuman hinam ruwanqa.
c. llullam Estebampa nisqanpi hina .(cheqap)
cheqapmi Estebampa nisqanpi hina. (suwa)
suwam Estebam nisqanpi hina. (karu)
karum Estebampa nisqanpi hina. (sasa)
sasam Estebampa nisqampi hina. (maqlla)
maqllam Estebampa nisqanpi hina (qella)
qellam Estebampa nisqanpi hina.
II. Complete las expresiones siguientes con la sugerencia que se le d en cada caso.
Ejemplo:
- Manam kikillanpa munasqanman hinachu ruwanqa. (taytanpa niy)
- Manam kikillanpa munasqanman hinachu ruwanqa tatanpa nisqanman hinam
ruwanan.
1. Manam kikillaypa munasqayman hinachu ruwasaq, (tayta mamaypa niy).
2. Manam kikillaykichikpa munasqaykichikman hinachu ruwankichik.
(gobiernopa kamachikuy)
3. Manam kikillanchikpa munasqanchikman hinachu ruwasunchik, (kamachikuqpa
kamachikuy).
4. Manam kikillaykipa munasqaykuman hinachu ruwasaqku, (llapankupa munay)
5. Manam kikillaykipa munasqaykiman hinachu ruwanki, (llaqtamasikikunapa niy)
6. Manam aychallanchikpa munasqanman hinachu kawsananchik, aswanmi
(espiritunchikpa munay)
7. Manam kikillaykipa munasqaykiman hinachu ruwanayki, (autoridadpa
kamachikuy)
8. Manam kikillanchikpa munasqanchikman hinachu ruwananchik, (runamasinchikpa
munay)

III. Conteste las siguientes preguntas.


1. Llamkasqaykiman hinachu pagasurqanki.
2. Llamkasqankuman hinachu sierrapi llamkaqkunaman paganku.
3. oqapa nisqayman hinachu ruwarqankichik.
4. Gobiernopa kamachikusqanman hinachu ruwachkanku.
5. Kamachikuykunapa nisqanman hinachu ruwananchik.
6. Pipa nisqanman hinataq ruwachkanku.
7. Tempranachu rirqankichik taytaykichikpa nisqanman hina.
8. Kawsasqanchikman hinachu tukusunchik.

EL SUFIJO CAUSAL chi

Ejemplos:
Ama suyachiwaykuchu.
Chaysi riki kanan llaqtan-llaqtan alman purin, runakunata manachachin.
Hamuychik kayninta, oqa reqsichisaykichik.
Manam lloqsichisaykichikchu..
Ama mikuchiychu.
Explicacin. El sufijo chi es un sufijo verbal; expresa la idea de causalidad, pero no al
modo de rayku (que ya conocemos) sino dando a entender que el sujeto es el causante de
la accin de otra u otras personas; especialmente en la forma negativa, y con sufijos
direccionales, podemos expresar por medio del chi la idea de permitir o no permitir algo.
Este sufijo tiene la propiedad de convertir los verbos intransitivos en transitivos, y algunos
transitivos en otro tipo de transitivos.
Ejemplos:
Wauy
= morir
- wauchiy = matar.
Waqay
= llorar
- waqachiy = hacer llorar.
Samay
= descansar - samachiy
= hacer descansar.
Ruway
= hacer
- ruwachiy
= mandar hacer.
Takiy
= cantar
- takichiy
= hacer cantar.
Yanuy
= cocinar
- yanuchiy
= hacer cocinar.
I. Efecte las sustituciones indicadas.
a. Wawakunatam pukllachichkaniku.
(puuy, takiy, pacha, samay, maskay)
b. Pitaq chakraykipi llamkachichkan.
(hallmay, parqoy, tarpuy, yapuy, michkay, rutuy).
c. Manam mikuchisaykichu.
(lloqsiy, samay, puuy, akariy, maqay)
d. Manam llamkachisaykichu.
(oqa-qamkunata)
(pay-oqata)

(pay-oqanchikta)
(pay-qamta)
(oqayku-qamta)
II. Aplique el sufijo chi en su posicin correcta, y haga los cambios que crea
conveniente dentro de la frase.
Ejemplo:
Warmakunam llamkachkanku.
WARMAKUNAM LLAMKACHICHKANKU.
WARMAKUNATAM LLAMKACHICHKANKU.
1. Maypitaq kachita rantimunki
MAYPITAQ KACHITA RANTICHIMUNKI.
2. oqallam taytaytaqa hampirqani.
OQALLAM TAYTAYTAQA HAMPICHIRQANI.
3. Karumantam yakutaqa apamuniku.
KARUMANTAM YAKUTAQA APACHIMUNIKU.
4. Piwantaq cuchikita nakarqanki.
PIWANTAQ KUCHIKITA NAKACHIRQANKI.
5. Gregoriam chaypiqa puurqa.
GREGORIAM CHAYPIQA PUUCHIRQA.
6. Wasikichikta allichankichikachu.
WASIKICHIKTA ALLICHACHINKICHIKACHU.
7. Kaychapim tiyasunchik.
KAYCHAPIM TIYACHISUNCHIK.
8. Sapa punchawmi estudianiku.
SAPA PUNCHAWMI ESTUDIACHINIKU
9. Juanwanmi tapumurqaniku.
JUANWANMI TAPUCHIMURQANIKU.
10. Pitaq wak sachakunata kachuchkan.
PITAQ WAK SACHAKUNATA KUCHUCHICHKAN.
11. Manam imawanpas sanuyayta atinichu.
MANAM IMAWANPAS SANUYACHIYTA ATINICHU.
12. Imanasqataq mana punkutaqa kichankichu.
IMANASQATAQ MANA PUNKUTAQA KICHACHINKICHU.
13. Manam wauyta munanikuchu.
MANAM WAUCHIYTA MUNANIKUCHU.
14. Tayta Juanwanmi cartachata aparqaniku.
TAYTA JUANWANMI CARTACHATA APACHIRQANIKU.
15. Manam punkullamanpas lloqsinchu.
MANAM PUNKULLAMANPAS LLOQSICHINCHU.
16. Imawantaq pukllarqankichik.
IMAWANTAQ PUKLLACHIRQANKICHIK.
17. Manam waqanchu, kaypim oqaqa karqani.
MANAM WAQACHINCHU, KAYPIM OQAQA KARQANI.
18. Manam oqachu maqarqayki.
MANAM OQACHU MAQACHIRQAYKI.

19. Imawanch allinyachkanpas.


IMAWANCHA ALLINYACHICHKANPAS.
20. Kanan wataqa saratam tarpusaqku.
KANAN WATAQA SARATAM TARPUCHISAQKU.
21. Manam mikusaqchu.
MANAM MIKUCHISAQCHU.
22. Mama Domingawanmi taqsasaq.
MAMA DOMINGAWANMI TAQSACHISAQ.
23. Manam imatapas ruwasaqkuchu.
MANAM IMATAPAS RUWACHISAQKUCHU.
24. Maypipas tarisunchikmi
MAYPIPAS TARICHISUNCHIKMI
25. Wasiykutam allichachkaniku.
WASIYKUTAM ALLICHACHICHKANIKU.
III. Conteste las siguientes preguntas.
a. Imatataq kunan wata tarpuchinki.
Mayqen chakraykipitaq tarpuchinki.
Piwantaq tarpuchinki.
Sarallatachu tarpuchinki.
Imatataq qayna wata tarpuchirqanki.
b. Onqosqas wawaykichik kachkan, aw?
Hampichichkankichikchu.
Maypitaq hampichichkankichik.
Imamantataq hampichichkankichik.
Hayka unaytaataq hampichichkankichik.
c. Pitaq kay sachakunata kuchuchirqa.
Imanasqataq kuchuchirqa.
Haykaptaq kuchuchirqaqa.
Piwantaq kuchuchirqa.
Kikinpunichu rosaskunatapas pallachirqa.
d.Imatataq wawakikunaman apachikurqanki.
Piwantaq apachikurqanki.
Cartatapas apachikurqankichu.
Tayta-mamaykipaqqa manachu imatapas apachikurqanki
Kananga imatataq apachikuchkanki.

Piwantaq pachaykita taqsachinki.


Sapa punchawchu taqsachinki.
Imawantaq millmamanta pachaykikunata taqsachinki.
Piwantaq serachikunkiqa.
Kikinwantaqchu puchkachinki.

d. Imatataq yanuchichkankichik.
Qamkunallapaqchu yanuchikuchkankichik.
Imanasqataq mana kikikichikqa yanukunkichikchu.
Imatataq qayna punchawqa yachikurqnkichik.
Piwantaq yanuchikurqankichik.
IV. Traduzca al quechua.
1. Quin hizo abrir la puerta?
2. Hoy mismo haremos empezar el trabajo.
3. Lo mand traer de la montaa.
4. Por qu lo asustaron a mi hijo?
5. Por qu no hierves primero el agua?
6. Ayer mandamos cosechar el trigo.
7. No te permitir llevar nada.
8. La hizo lavar en el ro.
9. De ninguna manera nos permitir salir.
10. Yo lo mand asar.
11. Lo hicimos curar en el hospital del pueblo.
12. Lo har trabajar hasta el medioda.
13. No lo revientes.
14. Estoy mandando hacer nidos para mis gallinas.
15. Por qu va a mandarte aprisionar?

EL CONDICIONAL

Ejemplos:
Atichwanchu patachi ruwayta, paqarin hallmaqkunaman mikuchinapaq.
Imanasqataq mana atinchikmanchu.
Ar, mamy, hikutaykuy, manachayqa penqawachwanchikmi, hinaspa
aynikuwanchikmanchu yapapi.
oqaykupas munaymanku chayna atn uchku ruwayta.
oqapas anchata munayman yaku haypayta.

Singular

Plural

Formas regulares
Formas irregulares
1. Llamkayman
2. Llamkankiman ---------------------------- llamkawaq
3 llamkanman
1. Llamkanchikman (I) ---------------------- llamkachwan (chik)
llamkaykuman (llamkaymanku) (E)
2. Llamkankichikman ---------------------- llamkawaqchik
3 llamkankuman (llamkanmanku)

manaa

Exxplicacin. Las formas regulares del condicional se forman agregando el sufijo man
despus de la flexin de persona; podemos observar que en la primera persona del plural
exclusivo y en la tercera del plural hay dos posibilidades. Las formas irregulares se
presentan slo en tres personas, segunda persona del singular y del plural y primera del
plural inclusivo; estas ltimas son ms usuales que sus correspondientes formas regulares.
En cuanto al sentido, coincide en gran parte con el condicional espaol, pero cabe aclarar
que en emuchos contextos el man expresa el verbo poder (en condicional) ms el verbo
que se da como raz. Ejemplo Suyaykuymanchu = Podra esperarlo?
I. Ejercicio de Repeticin.
Imatataq wakpiqa ruwayman
Manam imatapas qawawaqchu. (qawankimanchu)
Payqa piwanpas pelyanmanmi.
Pedroqa llamkasqankamam chayaruchwan (chik) (chayarunchikman)
Paywanqa manapunim llamkaykumanchu (llamkaymankuchu)
Imatataq sapallaykichiqa ruwawaqchik (ruwankichikman)
Paykunaqa maytapas chayarunkumanmi (chayarunmankum)
II. Efecte las sustituciones indicadas.
a. Manam qollqey kanchu, manam imatapas qoymanchu. (pay)
Manam qollqen kanchu, manam imatapas qonmanchu. (oqayku)
Manam qollqeyku kanchu, manam imatapas qoykumanchu. (paykuna)
Manam qollqenku kanchu, manam imatapas qonkumanchu. (oqanchik)
Manam qollqenchik kanchu, manam imatapas qochwanchu. (qamkuna)
Manam qollqekichik kanchu, manam imatapas qowaqchikchu.
b. Manam sapallayqa riymanchu. (paykuna)
Manam sapallankuqa rinkumanchu. (oqayku)
Manam sapallaykuqa riykumanchu. (pay)
Manam sapallanqa rinmanchu. (oqanchik)
Manam sapallanchikqa richwanchu. (qamkuna)
Manam sapallaykichikqa riwaqchikchu. (qam)
Manam sapallaykiqa riwaqchu.
c. Payqa hayka tantatapas mikunmanmi. (oqayku)
oqaykuqa hayka tantatapas mikuykumanmi. (paykuna)
Paykunaqa hayka tantatapas mikunkumanmi. (qam)
Qamqa hayka tantatapas mikuwaqmi. (oqa)
oqaqa hayka tantatapas mikuymanmi. (qamkuna)
Qamkunaqa hayka tantatapas mikuwaqchikmi. (oqanchik)
oqanchikqa hayka tantatapas mikuchwanmi.
d. Yanqataq allqo kanisunkiman. (oqata)
Yanqataq allqo kaniwanman. (payta)
Yanqataq allqo kaninman. (qamkunata)
Yanqataq allqo kanisunkichikman. (oqaykuta)
Yanqataq allqo kaniwankuman. (paykunata)
Yanqataq allqo kaninman.

e. Imanasqataq qala chaki purinki, yanqataq onqoruwaq. (pay)


Imanasqataq qala chaki purin, yanqataq onqorunman. (qamkuna)
Imanasqataq qala chaki purinkichik, yanqataq onqoruwaqchik. (paykuna)
Imanasqataq qala chaki purinku, yanqataq onqorunkuman. (Jos)
Imanasqataq qala chaki purin, yanqataq onqorunman.
f. Ojalaya paramunman, qayna wataqa manam paramurqachu. (rupay)
Ojalaya rupamunman, qayna wataqa manam rupamurqachu. (qasay)
Ojalaya qasamunman, qayna wataqa manam qasamurqachu. (wayray)
Ojalaya wayramunman, qayna wataqa manam wayramurqachu. (chiriy)
Ojalaya chirimunman, qayna wataqa manam chirimurqachu.
g. Amaly tariyman, maqaruymanmi. (pay)
Amaly tarinman, maqarunmanmi. (oqayku)
Amaly tariykuman, maqaruymankum. (paykuna)
Amaly tarinkuman, maqarunkumanmi. (oqanchik)
Amaly tarichwan, maqaruchwanmi. (qamkuna)
Amaly tariwaqchik, maqaruwaqchikmi. (qam)
Amaly maqaruwaq, maqaruwaqmi.
III. Use el condicional al responder a la orden dada. O a la pregunta. Siga el modelo.
a. Chakranmany yaykuy.
Manam yaykuymanchu, wakanmi waqraruwanman.
1. chakranmany yaykuychik.
Manam yaykuykumanchu, wakanmi waqraruwankuman.
2. chakranmany yaykuchun.
Manam yaykunmanchu, wakanmi waqrarunman.
3. chakramany yaykusun.
Manam yaykuchwanchu, wakanmi waqraruwachwan.
b. Ejemplo: Imatataq wakpi ruwawaq. (Mariapa wawanta cuiday)
Mariapa wawantachiki cuidayman.
1. Imatataq wakpi ruwanman. (sarata hallmay)
Saratachiki hallmanman.
2. Imatataq wakpi ruwawaqchik. (sachakunata kuchuy)
Sachakunatachiki kuchuykuman.
3. Imatataq wakpi ruwankuman. (millmata achay)
Millmatachiki achankuman.
4. Imatataq wakpi ruwachwan. (tukuy imata ruway)
Tukuy imatachiki ruwachwan.
5. Imatataq wakpi ruwaykuman. (sarata pelay)
Saratachiki pelawaqchik.
6. Imatataq wakpi ruwayman. (pachata taqsay)
Pachatachiki taqsawaq.
c. Ejemplo. Wasinta riymanchu.

Riyy, pero yanqataq allqon kanisunkiman.


1. wasinta riymankuchu.
riychiky, pero yanqataq allqon kanisunkichikman.
2. wasinta rinmanchu.
richuny, pero yanqataq allqon kaninman.
3. wasinta richwanchu.
Hakuy, pero yanqataq allqon kaniwachwan.
4. Wasinta rinkumanchu.
Richunkuy, pero yanqataq allqon kaninman.
d. Ejemplo. Hayka punchawpitaq wakman chayawaq. (ISKAY PUNCHAW)
1. Hayka punchawpitaq wakman chayawaqchik.
Iskay punchawllapim chayaruymanku.
2. Hayka punchawpitaq wakman chayanman.
Iskay punchawllapim chayarunman.
3. Hayka punchawpitaq wakman chayankuman.
Iskay punchawllapim chayaruymanku.
4. Hayka punchawpitaq wakman chayachwan.
Iskay punchawllapim chayaruchwan.
5. Hayka punchawpitaq wakman chayayman.
Iskay punchawllapim chayaruwaq.
6. Hayka punchawpitaq wakman chayaykuman.
Iskay punchawllapim chayaruwaqchik.
e. Ejemplo. Imatataq qamqa mikuyta munawaq. (patachi)
oqaqa patachitam mikuyta munayman.
1. Imatataq qamkunaqa mikuyta munawaqchik. (puka picanti)
oqaykuqa puka picantitam mikuyta munaykuman.
2. Imatataq payqa mikuyta munanman. (weqo)
Payqa weqotam mikuyta munanman.
3. Imatataq paykunaqa mikuyta munankuman. (kuchi kanka)
Paykunaqa kuchi kankatam mikuyta munankuman.
4. Imatataq Pedroqa mikuyta munanman. (ataho picanti)
Pedroqa ataho picantitam mikuyta munanman.
5. Imatataq qamkunaqa mikuyta munawaqchik. (calabaza watya)
oqaykuqa calabaza watyatam mikuyta munaykuman.
f. Ejemplo. Pedro hamunqachuch. (qollqe kamay)
Amaly hamunman, manachayqa manam qollqe kamawasunchu.
1. Maria chayamunqachuch. (escuelata riy)
Amaly chayamunman, manachayqa manam escuelata risunchu.
2. Paramunqachuch. (kawsaykuna chakiy)
Amaly paramunman, manachayqa kawsaykuman chakirunqa.
3. Qasamunqachuch. (chuu ruwayta atiy)
Amaly qasamunman, manachayqa manam chuu ruwayta atisunchu.
4. Rupamunqachuch. (pacha chakiy)
Amaly rupamunman, manachayqa manam pacha chakinqachu.

5. Wayramunqachuch. (trigu wayrachiyta atiy)


Amaly wayramunman, manachayqa manam trigu wayrachiyta atisunchu.
IV. Cambie el tiempo de la oracin sugerida, del presente al condicional, y despus del
futuro al condicional.

PRESENTE
Taytaykiwanmi parlayta munani.
Manam chaytaqa rantinkuchu.
Haykaptaq llamkaq hamunkichik.
Chaytaqa manam mikullanikuchu.
Imatataq wakpiqa ruwanki.
Payllam wasintaqa yaykun.
Kayllapichu llamkayta munanku.
oqaqa utqayllam tariruni.
Ama chayta ruwaychu, Piakunmi.
Ama chayta ruwaychikchu,
maqarusunkichikmi
Paywanqa manam rimanikuchu.
Chay allqoqa kanikunmi.
Maytataq rinki.
Jueves punchawllam rinchik.
Payqa ratuchallam chayarun.

CONDICIONAL
Taytaykiwanmi parlayta munayman.
Manam chaytaqa rantinkumanchu.
Haykaptaq llamkaq hamuwaqchik.
Chaytaqa manam mikullaykumanchu.
Imatataq wakpiqa ruwawaq.
Payllam wasintaqa yaykunman.
Kayllapichu llamkayta munankuman.
oqaqa utqayllam tariruyman.
Ama chayta ruwaychu, piakunmanmi.
Ama chayta ruwaychikchu,
maqarusunkichikmanmi.
Paywanqa manam rimaykumanchu.
Chay allqoqa kanikunmanmi.
Maytataq riwaq.
Jueves punchawllam richwan.
Payqa ratuchallam chayarunman.

FUTURO
Manam imatapas qosaykichu.
Ama willaychikchu, piakunqam.
Manam qollqeyku kanchu, manam
imatapas apasaqkuchu.
Ama rupaypi tiyaychu, onqorunkim.
Ama pukllaychikchu, kunachallanmi
papacha chayramunqa.
Ama yaykuychu, allqonmi kanirusunki.
Pitaq triguta tarpurunqa.
Imatataq paqarin mikuyta munankichik.
Ama rumiwan chamqaychikchu,
waqrarusunkichikmi.
Manapunim wasintaqa yaykusaqkuchu.
Imawantaq asnuta watasaq.
Maypitaq seqoyninta pakarusun.
Tutapiqa manam tarinkichikchu.
Manapunim kutisaqkuchu,
pisipaypisipaymi kachkaniku.
Kanan wataqa manam habasta
tarpusaqkuchu.

CONDICIONAL
Manam imatapas qoykimanchu.
Ama willaychikchu, piakunmanmi.
Manam qollqeyku kanchu, manam
imatapas apaykumanchu.
Ama rupaypi tiyaychu, onqoruwaqmi.
Ama pukllaychikchu, kunachallanmi
papacha chayaramunman.
Ama yaykuychu, allqonmi kanirusunkiman.
Pitaq triguta tarpurunman.
Imatataq paqarin mikuyta munawaqchik.
Ama rumiwan chamqaychikchu,
waqrarusunkichikmanmi.
Manapunim wasintaqa yaykuykumanchu.
Imawantaq asnuta wataruyman.
Maypitaq seqoyninta pakaruchwan.
Tutapiqa manam tariwaqchikchu.
Manapunin kutiykumanchu,
pisipaypisipaymi kachkaniku.
Kanan wataqa manam habasta
tarpuymankuchu.

V. Traduzca al quechua.
1. Quin cosechara el trigo?
2. No vayas a salir.
3. No juegues con agua, podras enfermarte.
4. Cmo podramos llegar all?
5. No lo molestes, podra picarte.
6. En cuntos das podramos llegar a tu pueblo?
7. El lo terminara rpidamente, es muy trabajador.
8. Desearamos hablar con el maestro.
9. No volvera hasta pasado maana.
10. Iran ustedes a su casa o a su chacra?
11. Por qu no traes a tu hijo? El te lo curara.
12. No vayas a salir.
13. Yo no podria hacerlo.
14. No le toquen nada, podra enojarse.
15. Dnde nos encontraramos para hablar de ese asunto?
16. Ojal pudiera hablar.
17. Ojal que lleguemos temprano.
18. Ojal que hables con mi pap.
19. Ojal no estuviera enfermo.
20. Qu hara yo solo?

EL SUFIJO neq (EXPRESIVO DE APROXIMACIN)


Ejemplos:
Qampa saraykiqa allinsi riki, ciertuchu.
Allinneqmi, pero kay usyawanmi achkallawa aqaruwaykuna chakrayman hamun.
Kayneqpim paykunaqa yachanku.
Sachakunaneqmantam hamunqaku.
Explicacin. El sufijo neq es un sufijo nominal que aplicado a trminos que expresan
lugar (locacin, procedencia, meta) o a adjetivos expresa la idea de aproximacin.
Ejemplos:
Kayneqpim churarqani = Lo puse por aqu.; Wakneqmantam sapa punchaw hamunku. =
Todos los das vienen de all ms o menos.; Llaqtaykiqa karuneqmi kasqa. = Tu pueblo es
ms o menos distante. (Un poco distante).
I. Efecte las sustituciones indicadas.
a. Kayneqpim qayna wataqa yacharqaku.
(wak, chay, karu, mayu, kalla)
b. Sachakunaneqmantam paykunqa hamunqaku.
(kullu, rumi, soqos, chuklla, wayta)
c. Sasaneqmi chayqa kasqa.
(yuraq, puka, qellu, oqe, facil, sumaq)

II. Aplique el sufijo neq en la posicin correcta.


Ejemplo: Karumantam hamuchkaniku.
Karuneqmantam hamuchkaniku.
1. Wakpim chaytaqa rikurqani.
Wakneqpim chaytaqa rikurqani.
2. Qatqem chay hampiqa kasqa.
Qatqeneqmi chay hampiqa kasqa.
3. Kullu chaka ladunpim yachanku.
Kullu chaka ladunneqpim yachanku.
4. Hatuntay qoway.
Hatunneqtay qoway.
5. Rumikunamantam rikurinqaku.
Rumikunaneqmantam rikurinqaku.
6. Pochqom chay laranqaqa kasqa.
Pochqoneqmi chay laranqaqa kasqa.
7. Allintam riman.
Allinneqtam riman.
8. Ama qatiwaykuchu, karutam risaqku.
Ama qatiwaykuchu, karunneqtam risaqku.
9. Llau kaspitam maskachkani.
Llauneq kaspitam maskachkani.
10. Ruyru rumitam qollotapaq necitachkaniku.
Ruyruneq rumitam qollotapaq necitachkaniku.
11. Suytum runtu hina kasqa.
Suytuneqmi runtu hina kasqa.
12. Maypitaq chay runapa ayanta tarirqankichik.
Mayneqpitaq chay runapa ayanta tarirqankichik.
13. Sasam runasimiqa kasqa.
Sasaneqmi runasimiqa kasqa.
14. Raku sachatam sacha-kuchuypaq maskachkaniku.
Rakuneq sachatam sacha-kuchuypaq maskachkaniku.
15. Raktatam punchutaqa munani.
Raktaneqtam punchutaqa munani.
III. D una expresin equivalente a la que se le suguiere, usando neq.
Ejemplo:
Tumpa sasatam riman.
Sasaneqtam riman.
1. Tumpa onqosqam kachkasqa.
Onqosqaneqmi kachkasqa.
2. Tumpa karupim yachasqankichik.
Karuneqpim yachasqankichik.
3. Tumpa sasam hallmayqa kasqa.
Sasaneqmi hallamayqa kasqa.
4. Tumpa raktatam ruwapunwanki.

Raktaneqtam ruwapuwanki.
5. Tumpa llautam soqostaqa munaniku.
Llauneqtam soqostaqa munaniku.
6. Tumpa poqosqatam tunastaqa pallananchik.
Poqosqaneqtam tunastaqa pallananchik.
7. Tumpa miskillatam gustani.
Miskineqllatam gustani.
8. Tumpa llakisqatam rikuyki.
Llakisqaneqtam rikuyki.
9. Tumpa sinchitam qayna punchawqa paramurqa.
Sinchineqtam qayna punchawqa rupamurqa.
10. Tumpa sinkatam rikurqaniku.
Sinkaneqtam rikurqaniku.
IV. Conteste las siguientes preguntas; use neq con la sugerencia dada en cada caso:
Ejemplo:
Maypitaq rikurqankichik (wak)
Wakneqpim rikurqaniku.
1. Maymantataq rikurinqaku. (qorakuna)
Qorakunaneqmantam rikurinqaku.
2. Maykamataq chayarqankichik. (kullukuna)
Kullukunaneqkaman chayarqaniku.
3. Imaynatataq takinku. (sumaq)
Sumaqneqtam takinku.
D I A L O G O N 3
RUNASIMIMANTA
M. Miguel
A. Alonso
M. Kananqa ima ninkitaq
runasimimanta. Facilchu icha
sasachu.
A. Kananqa manam llumpay
sasaachu; achka
palabrakunataam
yachani.
M. achu tumpata rimayta atinkia.
A. Rimaytaqa manaraqmi atinichu.
M. Hayka punchawam kaypi
estudiachkanki.
A. Chunka punchawam. Huk
killamantawanqa allintaam
yachasaq.
M. Llumpaytachu sapapunchaw
estudiankichik.
A. Ar, achka achka kutitam

ACERCA DEL QUECHUA


M. Miguel
A. Alonso
M. Y ahora, qu dices del Quechua?
Es fcil o difcil?
A. Ahora ya no es muy difcil. Ya s
muchas palabras.
M. Ya puedes hablar un poco?
A. Todava no puedo hablar.
M. Cuntos das ya ests estudiando
aqu?
A. Ya diez das. Despus de un mes
ms ya sabr bien.
M. Estudian mucho todos los das?
A. S, muchas veces nos hacen repetir
todo.

M.
A.
M.
A.

kutipachiwanku llapa imata.


Manachu pisipanki chayna
estudiayta.
Ar, pisipani anchatam, pero
anchatam chaynata yachani.
Kay libruta estudiayta tukunki
hinaspa rimayta yachankiachu.
Chaynatam maestruy nin.

A. Nispachaqa oqapas runasimita


estudiasaq.
B. Ar, hamuy oqaykuwan "Mosoq
alumnu hamunqa" nisaqku
maestruykuta.
A. Amaraq willaychikchu
maestruykichikman, manaraqmi
tiempoy kanchu kay punchawkuna.
B. Nispachaqa, haykapitaq estudiata
qallarinki oqaykuwan.
A. Huknin killamantaam. Haykataq
runasimita yachachkankichik.
B. Asllam, Chaynam aswan allin
yachanapaq.
A. Kananqa maytataq richkanki.
B. Tiendamanmi pachamanmi richkani
A. Nispachaqa paqarin tupasunchik
huktawan.
B. Ar, parlasun aswan allinta
runasimimanta. Tupananchikkama.
A. Qama allinlla.

M. No te cansas de estudiar de ese


modo?
A. S, me canso mucho, pero as
aprendo bastante.
M. Ya sabrs hablar al terminar de
estudiar este libro?
A. As dice mi maestro.
A. Entonces, yo tambin estudiar
Quechua.
B. S, ven con nosotros. "Vendr un
nuevo alumno" le diremos a nuestro
maestro.
A. Todava no le digan a su maestro;
no tengo tiempo en estos das.
B. Entonces, cundo empezars a
estudiar con nosotros?
A. Ya desde el prximo mes. Cuntos
estn aprendiendo Quechua?
B. Pocos. As es mejor para aprender.
A. Y ahora, a dnde vas?
B. A la tienda. Estoy yendo por la ropa.
A. Entonces, maana nos
encontraremos nuevamente.
B. S, conversaremos mejor acerca del
Quechua. Hasta la vista.
A. Que te vaya bien.

D I A L O G O N 4
TARPUY
T. Toms W. Muchacho
T. Imay oratataq tayta Juanpa
chakranman tarpuq
risunchik,hatariya warma!
W. achu oraa, taytay. Llumpay
tutaraq, manaraq qowayta atinichu.
T. Ama chayta niychu! apurawman
buwiskunata qatimuy wakman
rinanchikpaq.
W. Anri... taytay... anchata qellakuni
kay oras hatariyta.

LA SIEMBRA
T. Toms W. Muchacho
T. A qu hora iremos a sembrar a la
chacra de Don Juan? Levntate ya,
muchacho!
W. Ya es hora, seor? Est muy oscuro
todava, an no puedo ver.
T. No digas eso!; arrea rpidamente
los bueyes para ir all.
W. Bueno... seor... tengo mucha pereza
de levantarme a esta hora.

T. Ama chayta niwaychu! qella


warma! apurawta hatariy!
W Karucho chay taytapa chakran.
Hayka oratataq purisunchik.
T. Ar, karupiraqmi; manachu yuyanki.
Qayna wata rirqanchik wakman.
W. Manam allintachu yuyani.
Maynintataq risunchik.
T. Chimpa orqokunapa qepanpiraqmi.
Tempranu chayananchikpaq,
tempranum lloqsinanchik.
W. Imanasqa. Las nuybitaraq llamkayta
qallarisun.
T. Tempranum chayananchik
animalkuna samananpaq.
W. Cirtu, manaraq inti
kachkaptin.Taytay, wakpi pastu
kanchu animalkunapaq.
T. Ar, achkam wakpiqa pastu kan,
yakupas.
W. Nispachaqa hakuchika, am listua
kachkani.
T. Ar, hikutasun, manachayqa
rupaywanmi buwiskuna pisipanqa.
W. Ar, taytay, umbruchkaniam
takllatapas.
T. Mayqentataq apachkanki.
W. Hatuntam.
T. Ama chayta apaychu, llumpaytam
llasan. Maypitaq hukninqa?
W. Kaypi kachkan. Hakua.
T. Hakua, taytay.

T. No me digas eso, muchacho


flojo!Levntate de prisa!
W. Es distante la chacra de ese seor?
Cuntas horas caminaremos?
T. S, es distante todava, no
recuerdas?, el ao pasado fuimos
hasta all.
W. No recuerdo bien.j Por dnde
iremos?
T. Queda detrs de los cerros de
enfrente todava. Para llegar
temprano debemos salir temprano.
W. Por qu? A las nueve todava
empezaremos a trabajar.
T. Debemos llegar temprano para que
descansen los animales.
W. Es cierto, antes de que salga el sol,
seor. Hay pasto all para los
animales.
T. S, all hay mucho pasto y agua
tambin.
W. Entonces, vamos ya, ya estoy listo.
T. S, apresurmonos, de lo contrario
los bueyes se cansarn con el calor.
W. S, seor, ya estoy cargando el arado
tambin.
T. Cul de ellos ests llevando?
W. El grande.
T. No lleves se, pesa mucho. Dnde
est el otro?
W. Est aqu. Vamos ya.
T. Vamos ya, seor.

D I A L O G O N 5
J. Juan
D. Domingo
J. Imaynataq sarayki kachkan, tayty,
achu parqosqaa.
D. Manaraqmi, yakum manaraq
oqapaq haypanchu. Hamuq
sabadotam huktawan maakuq risaq.
J. Achachllawya, kanan timpuqa pisim
lliwpaq yaku, tayty.
D. Chaynam, tayty, qamqa
parqorunkiachu?

J. Cmo est su maz, seor, ya est


regado?
D. An no, el agua todava no alcanza
para m. el prximo sbado ir
nuevamente a pedirla.
J. Qu lstima!, en este tiempo es poca
el agua para todos, seorD. As, es seor, y usted ya lo reg?

J. oqapas chayraqmi paqarin


parqosaq.
D. Imanasqataq qanmanqa yakuta
qosunki, oqamanataq kanankama
manaqo*wanchu.
J. Repartidorpa wasinmam puntata rini,
huk wallpata apani paypa
warminpaq.
D. Nispachaqa oqapas chaytapuni
ruwasaq. Paqarinpuni risaq
wasinman, manachayqa saraymi
chakinqa.
P. Pedro
S. Seora
P. Rimaykullayki mamy, kaypichu
kachkan tayta Domingo.
S. Manam tayty, chakraykutam
sarayku parquq rin.
P. Imay oratataq kutimunqa,
Suyaykuymanchu. Anchata
precisachkani paywan rimayta.
S. Nispachaqa kaypi tiyakuy, ach
chayamunqaa. Mikuna oraam
kanpas.
P. Diospagarasunki, mamy. Seorachu
kachkanki.
S. Ar, tayty... dispensaykuway,
yanukunaymi kachkan.
P. Anri, mamy, ama llakikuychu.
Mana lugarniyoqmi seorakunaqa
kankichik riki.
P. Pedro
D. Domingo
P. Rimaykullayki, tayty, sio
Domingo, Llamkaymantachu
chayraqhamukuchkanki.
D. Imaynallataq, tayty...
chakramantam chayraq
kutimuchkani. Imaynanpitaq
wasiykunam asuykamunki.
P. Rimaykuqnikim, tayty asuykamuni,
kay regalochata apamuyki.
D. Gracias, tayty. Imaynallataq
kachkan familiayki.

J. Yo tambin recin lo regar maana.


D. Y por qu a Ud. le dan agua, y a m
hasta ahora no me dan?
J. Voy primero a la casa del repartidor,
le llevo una gallina para la esposa de
l.
D. Entonces, yo tambin har eso
mismo. Maana mismo ir a su casa,
de lo contrario se secar mi maz.

P. Buenos das, seora, est aqu Don


Domingo?
S. No, seor, fue a nuestra chacra a
regar nuestro maz.
P. A qu hora volver? Puedo
esperarlo? Necesito hablar
urgentemente con l.
S. Entonces, sientse aqu,
posiblemente ya llegar, ya es
inclusive hora de comer.
P. Gracias, seora. Es Ud. su esposa?
S. S, seor... disclpeme, tengo que
cocinar.
P. Bueno, seora, no se preocupe.
Ciertamente ustedes, las seoras, no
tienen lugar.

P. Buenos das, Don Domingo, recin


viene del trabajo?
D. Cmo est, seor? ... Recin estoy
volviendo de la chacra. cmo as se
acerc a nuestra casa?

P. Me acerqu a saludarlo, seor, le


traigo este regalito.
D. Gracias, seor, cmo est su
familia?

D I A L O G O N 6
J. Jos
P.Pablo
J. Ptaq kay orasta wasiyman hamun.
Llumpay tardia.
P. oqam kani. Punkullaykita kichay.
J. Imatataq maskachkanki kay orasta.
P. Hawa qoqo pampapi kay punchuta
tarini. Hapiy qampaq.
oqammanataq tantaykita qoway.
J. Mawkaa chay punchuqa, oqaqa
munani mosoqchatam.
P. Iskay tantallapaq qosayki. Ya
qawachkanmi.
J. Kaypi pichqa tanta kachkan, iskay
qampaq, iskay oqapaq, huk
allqopaq.
P. Allqoyoqchu kanki. Piachu.
J. Ar, piasum, wasiykuta kwidan,
chaymi tantata qoniku.
P. Tantata gustanchu allqoyki.
J. Ar, llapa imatam mikun; hatunsum.
P. oqapas mikuyta munani; chaki
punchutataq munani, lumpaytam
chirimuchkan.
J. Ar, qosayki chaki punchuta,
tantatapas qosayki. Imatawantaq
qam qowanki.
P. Chay qoqo punchullatam. Manam
qollqey kanchu.
J. Maypitaq llaqtayki. Riy wakman.
P. Manam atinichu, karusum, ama
qarqowaychu.
J. Tiyay chaypi, tantata maskasaq
Maypitaq tanta, Pitaq hapin tantata.
P. Allqoyki hapin kimsa tantata.
Maskay allqota.
J. Maypitaq chay suwa allqo.
P. Rikunia, ukuman rin tantakunawan,
kallpay!
J. Hamuy allqo! Pipaqtaq chay tanta.
Mana qampaqchu. Lloqsiy
hawaman!
P. Ama qatiychu allqochallata; hawapi

J. Quin viene a esta hora a mi casa?


Ya es muy tarde.
P. Soy yo, abre tu puerta.
J. Qu buscas a esta hora?
P. Afuera, en el suelo mojado, he
encontrado este poncho, cgelo para
ti, y a mi dame tu pan.
J. Ese poncho ya est viejo, yo quiero
uno nuevecito.
P. Te lo dar slo por dos panes. Tengo
hambre.
J. Aqu hay 5 panes: dos para ti, dos
para m, y uno para el perro.
P. Tienes perro? Es bravo?
J. S, es muy bravo. Cuida nuestra
casa, por eso le damos pan.
P. Le gusta el pan a tu perro?
J. S, como de todo. Es muy grande.
P. Yo tambin quiero comer y adems
quiero un poncho seco. Est
haciendo mucho fro.
J. S, te dar el poncho seco, te dar
pan tambin. Qu ms me dars t?
P. Slo ese poncho mojado. No tengo
dinero.
J. Dnde queda tu pueblo? Ve all.
P. No puedo. Es muy distante. No me
eches.
J. Sintate all. Buscar el pan. Dnde
est el pan? Quin ha cogido el
pan?
P. Tu perro ha cogido tres panes. Busca
el perro.
J. Dnde est ese perro ladrn?
P. Ya lo he visto ha ido adentro con los
panes. Corre!
J. Ven perro! Para quin es ese pan?
No es para ti. Sal!
P. No lo eches al pobre perrito. Afuera

qoqo pampa kachkan; chiriwan


waunqa.
J. Imanasqa mikun tantakunata. Riy
qoqo pampaman, allqo!
P. Pitaq kwidanqa wasikita
suwakunamanta.
J. Ar, ama qatisaqchu, kikiypa
huchaymi.
P. Kananmanta tantaykita churay altupi
ama allqo haypananpaq.

el suelo est mojado. Se morir con


el fro.
J. Por qu como los panes? ve al
suelo mojado, perro.
P. Quin cuidar tu casa de los
ladrones?
J. S, No lo echar. Es mi propia culpa.
P. Desde ahora, pon tu pan en un lugar
alto para que el perro no lo alcance.

D I A L O G O No. 7
E. Enrique
S. Santos
E. Hayka cheqta papatataq apanki
rantikuq, tayty.
S. Manam llumpaytachu siu,
kananwataqa manam llumpaytachu
kosechani.
E. Imanasqa. Sumaqtataq oqaqa
qawani chakraykita.
S. Ar, pero urusapam papakuna,
chaymi wakillan allin rantikunapaq.
E. Hina urusqa papantinta kostalman
hinay, manachayqa manam
allintachu gananki.
S. Manam uruyoq papataqa
munanikuchu ninkum, hinaptin
aswanta perdeni.
E. Ama upa kaychu, sikinman churay
uruyoqkunata ama qawanankupaq.
S. Cirtu, hinaspa qollqesapa kasaq; ma,
llamakunaman kargasaq.
E. oqapas llaqtasaqmi. Imay oratataq
qam rinki kumpaakunanchikpaq.
S. Kanachallanmi, llamaykunaman
kargayta tukuspalla.
E. Nispachaqa oqapas llamaykunaman
kargasaq, chunka iskayniyoq
cheqtam oqapa kachkan.
S. Chunka iskayniyoq!, ancha achka,
Imaynapitaq qam rantikunki
cheqtata.

E. Cuntas cheqtas de papas llevar


para vender, seor?
S. No mucho, seor. Este ao no he
cosechado mucho.
E. Por qu? Yo veo que tu chacra est
bien.
S. S, pero las papas tienen muchos
gusanos, por eso slo algunas son
buenas para vender.
E. Echa las papas agusanadas tambin
en el costal, de lo contrario no
ganars.
S. No queremos las papas con gusanos
-dicen- y entonces pierdo ms.
E. No seas tonto, pon en la base las
agusanadas para que no las vean.
S. Es verdad y entonces ser adinerado,
pues, cargar las llamas,
E. Yo tambin ir al pueblo. A qu
hora irs t para acompaarnos?
S. Ahorita, no bien termine de cargar
las llamas,
E. Entonces, yo tambin cargar a mis
llamas, yo tengo doce cheqtas.
S. Doce!, es demasiado. A cmo
vendes la cheqta?

E. Isqon chunka soqtayoqpim...manam


llamaykuna haypanchu lliw
papayapanaypaq. Prestaway tawa
llamata.
S. Manam, tayty. Lliuwanmi llaqtata
risaq.
S. Mamally, llumpay yana puyu
kachkan, apurawman animalkunata
qatisun.
E. Ar, kanallanmi para
tallikaykamunqa.
S. Maymantaq risun llantukunapaq.
E. oqanchik llantukuyta atisun,
papanchikqa. Nuyunqa.
S. Apurasunchik, mayupas wianqam,
hinaptin mana pasayta atisunchu.
E. Manaachu chaypi chaka kan.
S. Manaam, qayninpa mayu apan
E. Mamally, mana llaqtaman
chayasunchu allin orapi hinaptinqa
atisunchu rantikuyta papachikta.
S. Apurawman risunchik, llallisunchik
parata.
E. Manachu llamakuna pisipanqa.
S. Mayu chimpanakamallam apurawta
risun.

E. A 96 soles... Mis papas no se


abastecen para llevar toda mi papa.
Prstamo 4 llamas.
S. No, seor. Ir al pueblo con todas.
S. Dios mo! Las nubes estn muy
oscuras, conduzcamos rpidamente
los animales.
E. S, en este momento se vendr la
lluvia.
S. Adnde iremos para guarecernos?
E. Nosotros podremos guarecernos, y
nuestra papa? Se mojar.
S. Apresurmonos, el ro tambin
crecer y no podremos pasar.
E. Ya no hay un puente all?
S. Ya no, la vez pasada se lo llev el ro.
E. Dios mo, no llegaremos al pueblo a
buena hora y no podremos vender
nuestra papa.
S. Iremos rpidamente, ganaremos a la
lluvia.
E. No se cansarn las llamas?
S. Iremos de prisa slo hasta cruzar el
ro.

D I A L O G O N 8
T. Toms
A. Adela
T. Rimaykullayki, seora.
Imaynallataq kachkanki.
A. Buenos das, tayty, yaykukamuy.
Imaynampitaq wasillayman
hamunki.
T. Manam llumpay unaymantachu
hamuchkani, iskay
semanallamantam.
A. Ar, yayaniam.
T. Qespisqaa wasikiqa kasqa; ancha
sumaqta wasichakunki.
Haykapimantataq tukusqa kachkan.
A. Qepan semanallamantaraqmi; ancha
sasam wasichay.

T. Le saludo, seora. Cmo est Ud.?


A. Buenos das, seor, pase, cmo as
ha venido a mi casa?
T. No estoy viniendo despus de
mucho tiempo, solamente despus de
dos semanas.
A. S, ya recuerdo.
T. Su casa ya est concluda, construye
muy bien la casa. Desde cundo
est concluda?
A. Slo desde la semana pasada, es
muy difcil construir una casa.

T. Ar, mamy, oqapa musianim.


"am qespisqaa mama Adelapa
wasinqa", nispay qawaq hamuni.
A. Diospagarasunki, tayty,
watukaykamuwasqaykimanta.

T. S, seora, yo supongo "ya est lista


la casa de Doa Adela", dicindome
he venido a ver.
A. Gracias, seor por visitarme.

T. Ancha chaninmi mosoq wasi ruway,


aw, mamy.
A. Awriki, tayty, llamkaqkunam mana
tarikunchu.
T. Chaynam, seora, chakra
tarpuyllapaqpas ancha sasam
runakuna tariy.
A. Llumpaytataq maanku,
mikunatawan maakunku, cigarruta,
kukata, traguta.
T. Mana llamkanayoqtaq kanku,
hinaptin chaypas alkilana.
A. Lukiyaypaq hinam chaykuna ruway.

T. Es muy costoso hacer una casa


nueva, verdad, seora?
A. S, seor, no se encuentran
trabajadores.
T. As es, seora, para sembrar la
chacra siquiera es muy difcil
encontrar personas.
A. Y piden demasiado, piden adems:
comida, cigarro, coca, aguardiente.

T. Kaynaqa, lliw wasi ruwaqkuna


apuyanqaku ratulla.
A. Qamqa. Haykapitaq qallarinki
wasiki ruwayta.
T. Manaraqmi qollqey kanchu; hamuq
para tinpupa qepantaam qallarisaq.
A. Maypitaq kaspikuna kan. Chayta
maskachkani cerko ruwanaypaq.
T. Mayu ladunpi yachaq runapam
achka kaspinqa kan. oqapapas
kachkanmi iskay kimsallaqa.
A. Rantikunkichu. Kananpunim
necitachkani, chay runapa wasinqa
llumpay karum. Hayka kaspikunataq
wasikipi kan.
T. Manam rantipaqchu, mamy,
oqapas wasitam ruwasaq.
A. Ama hinachu kay, munani kaspi
kikunata.
T. Anri, pero iskay chunka soleskamam
sapa kaspi valen.

T. Y no tienen herramientas, y entonces


se debe alquilar eso tambin.
A. Hacer esas cosas es como para
enloquecer.
T. De este modo, todos los albailes se
enriquecern rpidamente.
A. Y, Ud. cundo empezar a hacer
su casa?
T. Todava no tengo dinero, la
empezar despus de la prxima
temporada de lluvias.
A. dnde hay palos?, estoy buscando
eso para hacer el cerco.
T. El hombre que vive junto al ro tiene
muchos palos, yo tambin tengo dos
o tres.
A. Los vende?, los necesito ahora
mismo, la casa de ese hombre es
muy distante, cuntos palos hay en
su casa?
T. No son para venta, seora, yo
tambin har una casa.
A. Por favor, quiero tus palos.
T. Bueno, pero cada palo cuesta 20 soles.

D I A L O G O N 9
A. Antonio

J. Jacinto

A. Tayta Jacinto, warmaykikunata


escuelaman churankiachu.
J. Manaraqmi, llaqta escuelamanam
pusasaq; kay llaqtanchikpiqa,
manam allintachu yachachinku.
A. Pero ancha gastum llaqtapi
warmakuna hatalliyqa.
J. Chaynam, tayty, pero
imanallasaqtaq, sumaq
yachanankutam munani.
A. Paykuna pasakuptinqa, pitaq
yanapasunki chkrapi llamkayta,
animalkuna kwidayta.
J. Sapallaychiki llamkasaq.
A. Ama chayta ruwaychu, mosoq pacha
rantinayki, cuadernokuna.
J. Chayraykum anchata llamkachkani,
llapa imakuna rantinaypaq.
A. Pipa wasinpitaq wakpi yachanqaku.
J. Qaynimpam patronanchikpa
wasinman rirqani chaypaq roygakuq.
A. Ima nisurqankitaq. Munarqachu.
J. Ar, munaram, pero "sapa killa huk
ovejata apamuwanki" nirqam.
A. oqapa manam wakman kachayta
atiymanchu. Imaraykutaq llumpayta
edukayta munaki churikikunata.
J. Imallapas kanankupaqmi, tayty.
A. Imatataq willawanki llaqtapi
estudiaqchurikikunamanta.
J. Manam imatapas yachanichu,
warmiypas llumpay llakisqam
chayrayku kachkan.
A. Manachu llaqta riqkunata
encarganki.
J. Ar, mikuytapaq apachirqanim
"manaraqmi escuelamanta
lloqsisqakuchu, chaymi
apachiwasqaykitapas patronallaman
saqerqani, niwarqa wakman riq runa.
A. Hinaptinqa imatataq ruwanki.
J. Llaqtaman riytan pensachkani, pero
warmipuralla wasiypi kedanqaku,
chayta mana munanichu.
A. Ar, manam allinchu, tayty,
suwapas yaykunmanmi wasikiman.

A. Don Jacinto, ya los puso a sus hijos


en la escuela?
J. An no, los llevar ya a la escuela
del pueblo, en este nuestro pueblo no
ensean bien.
A. Pero es muy costoso mantener a los
muchachos en el pueblo.
J. As es seor, pero, qu voy a
hacer?, quiero que aprendan bien.
A. Si ellos se van, quin le ayudar a
trabajar en la chacra? a cuidar los
animales?
J. Posiblemente trabajar solo.
A. No haga eso, tiene que comprar ropa
nueva, cuadernos.
J. Por eso estoy trabajando bastante, para
comprar todas las cosas.
A. En casa de quin vivirn all?
J. Anteayer fui a la casa de nuestra
patrona, a rogarle para eso.
A. Que le dijo? acepto?
J. S, acept, pero "cada mes me traers
una oveja" me dijo.
A. Yo no podra mandarlos all. Por
qu quieres educar tanto a tus hijos?
J. Para que sean algo, seor.
A. Qu me cuenta de sus hijos que
estudian en el pueblo?
J. No s nada, mi esposa tambin est
muy apenada por eso.
A. No encargas a los que van al
pueblo?
J. S, mand comida tambin, "todava
no haban salido de la escuela", por
eso lo que me mandaste se lo dej a
la patrona, me dijo el hombre que
fue all.
A. Y, entonces qu hars?
J. Estoy pensando ir al pueblo, pero en
mi casa se quedarn slo mujerees,
no quiero eso.
A. S, no es bueno, seor, el ladrn
tambin podra encontrar tu casa.

J. Chaymantam manchakuni, tayta


Tomaspa wasinmanpas yaykusqa a
suwa qayna killa.
A. Ar, llapa imanta apasqaku,
animalchakunata wauchisqaku.
J. Manachu qam yanapawanki wasiy
kwidayta.
A. Imanasqataq manaqa.

J. Temo por eso, el mes pasado el


ladrn haba entrado en la casa de
Don Toms.
A. S, se haban llevado todas sus
cosas, haban dado muerte a sus
animalitos.
J. No me ayudar Ud. a cuidar mi
casa?
A. Por qu no.

D I A L O G O N 10
F. Felipe
E. Enrique
F. Maytataq illachkanki, tayty.
E. Ayakuchutam richkani
llamkanakuna rantipakuq.
F. oqapas waktam paqarin risaq,
taytaypaq pachata rantipamusaq.
E. Nispachaqa kumpaakusunchik.
F. Anri, allichamusaq llapa
imaykunata. Imay oratataq
lloqsisunchik.
E. Achka bultokunatachu apanki.
Allinta seranki, manachayqa
llikikunqam.
F. Ar, tayty, chaynatam ruwasaq.
Qamqa imakunatataq apanki.
E. oqaqa yantatam apasaq, Chaymi
kanallan achkata kuchumusaq,
manachu munanki iskay kimsa kullu
kuchupuwayta.
F. Manam atiymanchu, oqapas achkan
ruwanay, kostalkunam seranay...

J. Justina
A. Antonio
F. Adnde viaja, seor?
E. Estoy yendo a Ayacucho a comprar
herramientas.
F. Yo tambin ir all maana,
comprar ropa para mi padre.
E. Entonces, nos acompaaremos.
F. Bueno, arreglar todas mis cosas, a
qu hora saldremos?

F. Pitaq wak orqomanta


kallpamuchkan. Qawankichu.
Qaparimuchkan. oqanchiktachu
qayamuwachkanchik.
E. Justinam... paniki, pisipay pisipay
hamuchkan.
F. Paniychu. Imaraq suceden.
J. Atoq! Atoq!... ovejanchikkunata
atoq wauchichkan.
F. Qamqa! Imatataq ruwachkarqanki.
J. Pachayki taqsaqmi mayuman

F. Quin est corriendo desde aquel


cerro? Ves? Est gritando. Nos
est llamando a nosotros?

E. Llevars muchos bultos?, debes


coserlos bien, de lo cotnrario se
rompern.
F. S, seor, as lo har, y Ud. qu
cosas llevar?
E. Yo llevar lea, por eso en este
momento cortar bastante. No
quieres cortar para m dos o tres
troncos?
F. No podra, yo tambin tengo que
hacer, debo coser los costales.

E. Es Justina... tu hermana, viene muy


cansada.
F. Es mi hermana? Qu ocurir?
J. El zorro! El zorro!... El zorro est
matando nuestras ovejas.
F. Y t que estabas haciendo?
J. Fui al ro a lavar tu ropa. Volv y el

ririqani, kutirqani hinaptin atoq


ovejanchikta mikuchkasqa.
F. Maskamusun chay qanra atoqta,
manachayqa huktawanmi kutimunqa.

zorro haba estado comiendo nuestra


oveja.
F. Busquemos a ese zorro sucio, si no,
volver nuevamente.

F. Hayka ovejatataq atoq wauchisqa.

F. Cuntas ovejas haba matado el


zorro?
A. Dos... una de ellas ya la haba
comido en gran parte y la otra la
haba dejado en el mismo lugar
donde la mat.
F. Entonces, degollaremos esas ovejas
muertas, para llevar su carne a
Ayacucho.
A. S, degullamela t, sabes?
F. Bueno, cunto me pagars?
C. Yo quiero carne de vaca, no carne
de oveja.
A. Entonces, ir a otro lugar, quiero
dos picos. Hasta luego, seor.
C. No...no te vayas, bueno, te daremos.

A. Iskaytam...hukninta allintaa
mikusqa, huknintaataq hina
wauchis qallanpi saqesqa.
F. Nispachaqa chay wausqa
ovejakunata nakasunchik aychan
Ayakuchuman apananchikpaq.
A. Ar, qam nakapuway, yachankichu.
F. Anri, haykatataq pagawanki.
A. Chunka solesta qosaykiku, huk
ovejapa umantawan, allinchu.
F. Ar, allinmi, kanachallan qallarisaq,
apamuy kuchilluykita.
A. Tayty, kay aychaypaq
qowankichikchu huk palatawan
iskay pikota.
C. Manam, huk palatawan huk
pikollatam qosaykiku. Manam
llumpay allin aychachu.
A. Qaway, tayty, ancha wira aycha,
miskillaa chupipaq.
C. oqaqa vaca aychatam munani,
manam oveja aychataqa.
A. Nispachaqa huk lawta risaq, iskay
pikotam munani. Ratukama, tayty.
C. Ama... ama pasakuychu, anri,
qosaykikum.
A. Razonllam, tayty.

A. Antonia

A. Es razonable, seor.
A. Te daremos 10 soles ms la cabeza
de una oveja. Est ben?
F. S, est bien, empezar ahorita, trae
tu cuchillo.
A. Seor, me darn por esta carne dos
picos y una pala?
C. No. Te daremos slo un pico y una
pala. No es carne muy buena.
A. Mire, seor, una carne muy gorda,
muy agradable para la sopa.

D I A L O G O N 11
T. Tomasa
C.Clotilde
D. Dionisio

A. Imatataq ruwachkanki kaynaa


rupaypi, mama Tomasa. Yanqataq

E. Elisa

A. Qu hace en tanto calor, Doa


Tomasa? No vaya a enfermarse.

onqoruwaq.
T. Manam mamy, costumbrasqaam
kani. aqakuchkanim fiestapaq.
A. Pero fiestapaqa achka
punchawraqmi faltan. Kananmantaqa
imanasqataq ruwachkanki.
T. Allin poqonanpaqmi, mana
timpuwan ruwasqaqa qamyallaam.
A. oqapas ruwakuytan pensachkani,
pero manaraqmi molleta tarinichu,
tayta Juansitutam mirqani
rantikuwananpaq. Pero
kutimunraqchu yunkamanta.
T. Tiempowanmi rantina molletaqa,
mamy, sumaqta nuyuchina hinaspa
timpuchina. Haykapiataq
chaykunata ruwanki.
A. oqaqa ratullan ruwarusaq.
Qaynawatapas as punchawllapim
qespichirqani.
T. Hikutay, mamy, wawaykikuna
chakran molleta huumuchunku,
hinaspa maqmapi
nuyuchichunkupuni.
C. Mamy, maqmakunata
qepichkasaqkunachu.
T. Ar, qepinaykichikam, manachayqa
mana qatuyoqmi kedarusunchik.
C. Mayladupitaq churamusaqku.
T. Escuela wasipa chinpanpikaq
sachapa sikinpi.
C. Ar, chaypim kusallaa. Qaynawata
chaypi, mama Mikaela karqa,
anchachuchpiakunqa.
T. Imanasqam piakunqaqa,
llallikuchun munaspaqa.
Apurawman apaychik, maqtakuna.
C. Anri, mama.
C. Sumaq aqa! Sumaq aqa! Ancha
allin mollewan rurasqa
Upiakuychik, upiakuychik! Bar
atullapi rantikuchkani...
D. Qamchu seora kaypi qayna watapas
rantikurqanki. Kay sacha sikinpim,
sumaq aqata qayna wata

T. No seora, ya estoy acostumbrada.


Estoy haciendo chicha para la fiesta.
A. Pero, para la fiesta faltan muchos
das todava. Por qu hace la chicha
desde ahora?
T. Para que madure bien. Si no se hace
con tiempo es muy inspida.
A. Yo tambin estoy pensando hacer,
pero todava no encuentro molle. Le
dije a Don Juanito que me vendiera,
pero an no vuelve de la montaa.
T. Con tiempo se debe comprar el
molle, seora, se debe hacer remojar
bien y luego se debe hacer hervir
Cundo har esas cosas?
A. Yo lo har rpidamente. El ao
pasado tambin la hice en pocos
das.
T. Apresrese, seora, que sus hijos
recojan el molle de chacra en chacra
y que lo hagan remojar de inmediato
en la tinaja.
C. Mam, cargamos ya las tinajas?
T. S, ya deben cargarlas, si no nos
quedaremos sin puesto de venta.
C. Dnde las pondremos?
T. Debajo del rbol que est frente a la
escuela.
C. S, all est muy bien. El ao pasado
estuvo all Doa Micaela, no se
enojar?
T. Por qu se va a enojar; que lo gane
si quiere. Llvenlas rpidamente
muchachos!
C. Bueno, mam.
C. Buena chicha! Buena chicha!,
hecha con muy buen molle... Beban,
beban! La vendo barata...
D. Ud., seora, vendi aqu el ao
pasado tambin? bajo este rbol
tom buena chicha el ao pasado.

upiaykurqani.
C. Awriki, sio. Imaynapitaq muranki.
E. Llullakusuchkankim, tayty, oqam
charpiqa rantikurqani, qatuytam chay
warmi llalliruwan. Hamuy oqapata.
D. Ar, chaytaqa musiachkarqaniam,
manaraqmi machasqachu kachkani.
E. aqamantaraqmi qayachkarqayki
hinaptin mana uyarimuwarqankiqa
chu.
D. Ma. qayna wata allinta rawarqanki,
kananpas chaynata qaraway.
E. Ar, nispachaqa. Imaynatataq
qaramuchkaykiman... Wak
warmiataq qawamuwachkan
piallaa.
D. Ama kasuychu, qasilla rantikuy
aqaykita.

C. S, seor, cunto quiere?


E. Le est mintiendo, seor, all vend
yo, esa mujer me ha ganado el
puesto. Venga a beber al mo.
D. S, estaba presintiendo eso, todava
no estoy ebrio.
E. Desde hace rato lo estuve llamando
y no me escuch.
D. Pues, el ao pasado me sirvi bien
ahora tambin, srvame as.
E. S, entonces, cmo le estoy
sirviendo?... y esa mujer me est
mirando muy enojada.

D. No le haga caso, tranquila venda su


chicha.

D I A L O G O N 12
A. Anselmo
B. Bernardo
A. Haykapikamaraqtaq runasimita
kaypi estudianki. Manaraqchu
pisipanki.
B. Manaraqmi, iskay killatawanraqmi
kaypi estudiasaq. Allintam yachayta
munani. Ancha sasam, pero
sumaqmi yachanay.
A. Imanasqataq sumaqta runasimita
yachayta munanki. Kay llaqtapiqa
manam pipas runasimitaqa
rimanchu.
B. Ar, pero oqaqa manamkaypichu
llamkasaq. Runasimi
rimaqkunawanmi yachasaq.
A. Nispachaqa... Maypitaq llamkanki.
B. Ayakuchutam llamkaq risaqku.
Wakpiqa achkan runasimita
rimanku, hinaptin imatapas
niwanqaku runasimillapi.
A. Cirtu, haykataq wakta llamkaq
rinkichik.
B. Tawan. Puntata oqa sapallayraq

A. Hasta cundo estudiars quechua


aqu?, No te cansas an?
B. Todava no, esudiar aqu dos meses
ms. Quiero aprender bien. Es muy
difcil, pero tengo que aprender bien.
A. Por qu quieres aprender bien el
quechua?, en este pueblo nadie habla
quechua.
B. S, pero yo no trabajar aqu. Vivir
con hablantes quechuas.
A. Entonces, dnde trabajars?
B. Iremos a trabajar a Ayacucho. all
hablan muchos el quechua, y
cualquier cosa nos dirn slo en
quechua.
A. Es verdad, cuntos irn a trabajar
all?
B. Cuatro. Primero ir yo solo, despus

risaq, chaymanta rinqaku kimsa


amiguykuna.
A. Nispachaqa Ayakuchumanta
willamuwankiku llapa ima
ruwasqaykimanta.
B. Anri, llapa imata willamusqaykichik
kartapi.
A. Yaw amiguykuna, maynintataq
wamanguilla eskuelaman
chayanapaq rina. Mosoq
maestrukunam kaniku. Manam
reqsinikuchu kaykunata.
B. Hamuychik kayninta, oqa
reqsichisaykichik.
A. Yaw Pedro, hamuy kaylawman, kay
amigu reqsichiwasun anninchikta.
C. Pitaq... Qamchu pusawankiku
Wamanguillaman.
B. Qawayllam qawachisaykichik,
nikichikmi, manam pusaytaqa
atikichikchu. oqapa huklaw
llaqtatam richkani.
C. Llakichiwankiku, tayty, karuraqchu
Wamanguillaman chayanapaq.
B. Manam karuachu; wak orqota
qespinkichik hinaspaqa
qawankichikam llaqtata.
A. Hayka ora puriyraqtaq. Manachu
tutayarusaqku.
C. Manam tutayankichikchu,
iskaykimsa oras puriyllaam.
A. Diospagarasunkichik taytaykuna
kananqa yachanikuam maynin
riyta.
C. Imamantataq, tayty, qamkunaa
allinlla.

irn tres amigos mos.


A. Entonces, desde Ayacucho nos
contars de todo lo que hagas.
B. Bueno, les contar todo en carta.
A. Oigan, amigos, por dnde se debe ir
para llegar a la escuela de
Huamanguilla. Somos maestros
nuevos. No conocemos estos lugares.
B. Vengan por aqu, yo les har
conocer.
A. Oye, Pedro, ven aqu, este amigo
nos har conocer nuestro camino.
C. Quin?... T nos llevars a
Huamanguilla?
B. Les digo que solamente se los
mostrar, no puedo llevarlos, yo
estoy yendo a otro pueblo.
C. Nos apenas, seor...Es distante
todava para llegar a Huamanguilla?
Ya no es distante, al llegar a aquel
cerro ya vern el pueblo.
A. Cuntas horas de camino todava
hay? No nos anocheceremos?
C. No se anochecern, slo faltan dos o
tres horas de camino.
A. Gracias, seores, ahora ya sabemos
por donde ir.
C. De qu, seor, que les vaya bien.

D I A L O G O N 13
A. Alonso

E. Enrique

P.Pablo

A. Kanan punchaw willasqaykichik


huk kwentota.
E. Imamantataq

A. Hoy da les narrar un cuento.


E. Sobre qu nos contars? ...

willawankiku...oqaykuqa anchatam
Gustaniku cuentokunata. Ama
suyachiwaykuchu.
A. oqaqa achka cuentokunatam
yachani. Imamantataq
munankichikman willanayta.oqa
yachani, ukumarimanta,
qarqachamanta,
manchachikuqkunamanta, llapa
imamanta.
E. Qaynimpa huk runa willawarqasuwallaa atoqmanta.
A. Chaypachaqa willasqaykichik
llamkaysapa yana wallpamanta.
P. Anri, uyarisqaykiku... achu.
A. Huk wallpas kasqa
chiwchisapallaa...
E. Ama... chaytaqa chayanikuam,
qaynimpa Juansitucha willawarqaku.
P. Pero oqaqa manamiki
uyarirqanichu.
E. oqaykuqa munaniku
manchachikuqkunamantam, tayty.
A. Anri, ama pelyaychikchu chaymanta,
ratuman qamtasapallaykiman
wallpamanta willasqayki, kananqa
manchachikumanta
lliwnkichikman.Willasqaykichik.
E. Imamantataq willawankiku.
A. Almamanta, huk llaqtapis huk
warmi, "maakuq risaq, resakuq
risaq" nispan, iglesiata risqa.

Nosotros gustamos mucho de los


cuentos. No nos hagas esperar.
A. Yo s muchos cuentos. De qu
quisieran que les cuente? Yo s el
del oso, el del espritu maligno, el
del fantasma, de todo.

E. Anteayer una persona me cont el de


un zorro muy ladrn.
A. Entonces, les contar el de una
gallina muy trabajadora.
P. Bueno, te escucharemos... ya?
A. Dicen que haba una gallina de
muchos pollitos...
E. No... ese ya lo sabemos, anteayer
nos lo cont Juanito.
P. Pero, yo no lo escuch.
E. Nosotros queremos de fantasmas,
seor.
A. Bueno, no peleen por eso, dentro de
un rato te contar a ti solo el de la
gallina, ahora les contar a todos el
del fantasma.

A. Mana llumpay tutachu, las seis


chikata hina. Chunniqchunniq
llaqtaqa kasqa, masukunapas
pawakachachkasqaa. Yanqachuch
hamuchkani, manachus pipas
kanchu, nispa mancharikusqa,
tumpata.

E. De qu nos contars?
A. De un alma. Dicen que en un pueblo
lejano una mujer haba ido a la
iglesia, dicindose "ir a pedir" "ir
a rezar".
E. Posiblemente fue de noche,
verdad?
A. No muy de noche, ms o menos a
las seis. El pueblo estaba muy
silencioso. Los murcilagos tambin
ya revoloteaban y dicindose: Creo
que he venido en vano, creo que no
hay nadie, se haba asustado un
poco.

E. Imaynataq iglesiaqa kasqa.


P. Mawkay-mawkayachiki....
A. Ar, chayraykus allillamanta

E. Y, cmo era la iglesia?


P. Posiblemente muy vieja.
A. S, dicen que por eso haba entrado

E. Tutachiki rirqa, aw, tayty.

yaykusqa; qonqatayta kampana


tanlanyamuyta qallarisqa,
"qonqorakusaq" nisqa.
P. Hinaptinqa.
A. Hinaptin huk hatu-hatun yana
llantuitirusqa waunankama.
E. Condenasqa warmichiki karqa.
A. Ar, huchasapas kasqa, chaysi riki
mana runakuna iglesiaman paywan
riyta munasqakuchu.
E. Manachiki confesakurqachu.
A. Ar, chaysi kanan llaqtan-llaqtan
alman purin. Runakunata
manchachin.

lentamente. De improviso, la
campana haba empezado a sonar. Y
se dijo "me arrodillar".
P. Y entonces?
A. Entonces, una gran sombra la
aplast hasta que muri.
E. Seguramente era una mujer
condenada.
A. S, dicen que era muy pecadora por
eso la gente no quera ir con ella a la
iglesia.
E. Posiblemente no se confes.
A. S, dicen que por eso, ahora, su alma
deambula de pueblo en pueblo.
Asusta a la gente.

D I A L O G O N 14
A. Andrs
J. Juan
A. Tayta Juan, saraykitaqsi sumaqllaa
kachkan, oqaqa manam yakuta
tarinichu parqokunaypaq.
J. oqapas anchata munayman yaku
haypayta, pero qampaq hinam
oqapaqpas kimsa semana hinaa
yakuqa mana haypanchu.
A. Sapa sabado rini repartidorpata, pero
mana qowanchu, manachu rabiawaq
chaywan, sarayqa chakichkanataq...
qampa saraykiqa allinsi riki,
ciertochu.
J. Allinneqmi, pero kay usyawanmi
achkallaa aqaruwaykuna
chakrayman hamun sarallay mikuq.
A. Achachallawya... Pero imaraykutaq
saraykiqa mana oqaykupa
hinayakumanta perdesqachu.
J. Chakraypa waqtanpim hatun uku uku
qochata ruwakurqaniku, chaymanmi
para tiempupi yakuta huntachini.
A. Ancha allin... oqaykupas
munaymanku chayna hatun uchku
ruwayta, pero chakrayqa qaqallaam,
tumpata aspiykuptiyqa, ancha sasam
toqoy.

A. Don Juan, dicen que su maz est


muy bien, yo no encuentro agua para
regarlo.
J. Yo tambin deseara mucho alcanzar
(obtener) el agua, pero para m
tambin como para Ud. no alcanza el
agua aproximadamente tres semanas.
A. Cada sbado voy a la casa del
repartidor, pero no me da, no se
enojara con eso? y mi maz ya se
est secando... Se dice que su maz
est bueno, es verdad?
J. Est ms o menos bien, pero con esta
sequa vienen las langostas en
abundancia a comerse mi maz.
A. Qu lstima!... Pero su maz por qu
no est malogrado como el nuestro?
J. Al lado de mi chacra hicimos un
pozo profundo, all en tiempo de
lluvia hago llenar el agua.
A. Muy bien.... Nosotros tambin
desearamos hacer un hueco
semejante, pero mi chacra es muy
rocosa, cuando la escarbo un poco es
difcil agujerear.

J. Ar, sasacha, pero aswan allin


qaqapiqa aswan allintam yaku
takyan.
A. Cierto... nispachaqa kay kay
punchawcha saraykita hallmakunki,
hamusaq yanapaqniki.

J. S, debe ser difcil, pero es mejor, en


lo rocoso se detiene mejor el agua.

J. Josefina
J. Atichwanchu patachi ruwayta,
paqarin hallmaqkunam
mikuchinapaq.
E. Imanasqataq mana atinchikmanchu,
chaytapunimiki ruwana, nispachaqa
imatataq mikuchisun
llamkaqkunaman.
J. Nispachaqa kanallan perolta
churkuykusaq, Ramuncha
waykuchkachun, sumaqta trigu
patananpaq. oqaqa llaqtanaymi,
qam sio, yanyata cheqtaykuy,
hinaspa warmaman haywaykuy.
E. Ari, mamy, hikutaykuy,
manachayqa penqawachwanchikmi,
hinaspa maana
aynikuwanchikmanchu yapapi.
J. Ar, ratullam kutiramusaq,
Justinachawan pasasaq, papapas,
uchupas rantina kachkan.
E. Ar, oqaataq lampakuna prestakuq
risaq, oqanchikpaqa kimsallam.
Ancha sasam hallmakuy.

E. Esteban
J. Podramos hacer patachi para dar de
comer maana a los trabajadores?

A. Cierto... Entonces posiblemente en


estos das aporcar su maz. Vendr
a ayudarle.

E. Por qu no podramos?, hay que


hacer eso precisamente, entonces
qu les daremos de comer a los
trabajadores?
J. Entonces, en este momento pondr el
perol. Que Ramn est atizando el
fuego para el trigo reviente bien. Yo
tengo que ir al pueblo. Ud., seor,
parta la lea y psesela al muchacho.
E. S, seor, apresrese, sino nos
criticaran y ya no nos prestaran su
trabajo en otra oportunidad.
J. S volver rpidamente. Ir con
Justina, hay que comprar papas y aj
E. S, y yo ir a prestarme lampas, las
nuestras son solamente tres. Es muy
difcil aparcar.

D I A L O G O N 15
P. Pedro
J. Julia
P. Imatataq chaypi ruwachkanki
Juliacha, Manachu pukllakuyta
munanki.
J. Manam, mamaymi maqaruwanman,
Doa Tomasawan rimaqmi rin,
chaymi
suyachkani. Imawantaq pukllasun.
P. Kay pelotaywan mamaykita suyastin
pukllasunchik.
J. Manam, mamayqa piallaam,

P. Qu haces all, Julia? No quieres


jugar?
J. No. Podra pegarme mi mam, ha ido
a hablar con Doa Tomasa. Por eso
la estoy esperando, con qu
jugaremos?
P. Con esta mi pelota... jugaremos
esperando a tu mam.
J. No, mi mam es muy colrica, me

maqaruwanmanmi nisyullataa;
qaynim papas chayna pukllachkaqta
tariwaspa laqechuwarqa.
P. oqapa mamayqa manam
maqawanchu, taytaymi isusi.
J. oqapa mamayqa riki aswan piam
qampamantaqa, chaymi mana
kasuptiyqa laqechuwanpuni.
Manchakunim mamayta.
P. Nispachaqa mamayki lloqsimuptina,
payta nispa pukllakusunchik.
J. Manachu imapas wasikipi
ruwanaykipaq kan. oqaqa wasiypim
kanan kutispa triguta chamchasaq,
kuchiman mikuchisaq.
P. Haykataq qamkunapa
kuchikichikkuna, oqaykupamanta
aswan pisillachu icha aswan
achkachu.
J. Qamkunapaqa aswan pisillam
oqaykupamantaqa.
P. Haykama. Chunka, Pachak?
J. Mamy hamuchkana, huk
punchawa pukllasunchik, kananqa
lliwpunchawkunamanta aswan
achkam ruwanay kachkan.
P. Imanasqataq llumpayta llamkamki.
J. Papaymi paqarin yunkata illanqa,
chaymi qoqawninta ruwachkaniku.
P. Qayna wataqa sapa punchaw pukllaq
kanchik, kananqa manaa
munankichu.
J. Qayna wataqa manam kanan hinachu
wasiypi llamkaq karqani.

castigara severamente; anteayer


tambin al encontrarme jugando me
abofete.
P. Mi mam no me pega, mi padre s.
J. Es que mi mam es ms colrica que
la tuya, por eso cuando no le hago
caso me abofetea en el acto. Le temo
a mi mam.
P. Entonces, ya cuando salga tu mam
jugaremos dicindole a ella.
J. No tienes nada que hacer en tu
casa? Yo, al volver ahora, moler
trigo en mi casa, dar de comer al
chancho....
P. Cuntos son tus chanchos?, son
menos que los nuestros o son ms?

J. Los suyos son menos que los


nuestros.
P. Cuntos, pues? diez?, cien?
J. Ya est viniendo mi mam,
jugaremos otro da ya, ahora tengo
ms que hacer todos los das.
P. Por qu trabajas mucho?
J. Mi pap viajar maana a la
montaa.
P. El ao pasado jugbamos todos los
das, ahora ya no quieres.
J. El ao pasado no trabajaba en mi
casa como ahora.

D I A L O G O N 16
J. Justina
S. Simona
J. Ciertochu mama Juakinapa wawan
waukun.
S. As mamy, chayta
willaykuwaptinkum mamanpas
kayman hina anchata waqani.
J. Achachallawya, imaynampisa

J. Es cierto que ha muerto el hijo de


Doa Juaquina?
S. As, dicen, seora, cuando supe eso
llore como si fuera su madre.
J. Qu lstima! Cmo fue que se

waurusqaqa.
S. Unayam riki onqollarqa, mamy,
pero manam creerqanichu
waurunantaqa.
J. Chayta yachaspayqa watukuymancha
karqa. Pero mama Juakinaqa
yachanmi oqa hampiy
yachasqaytaqa; hampiruy manmi
karqa willawaptinqa.
S. Nispachaqa manachu yacharqanki
manataqma oqanchikpas unaya
qawanakunchikchu, manachayqa
willaykimanmi karqa.
J. Manam imatapas yachallarqanichu,
kikin tayta Alejandrowanpas
qaynimpalla plasapi tuparqani,
manataq imatapas willawarqachu.
S. Manam llumpaychu, nispam niqku,
tayta Alejandro, taytanqa, aswan,
qella warma, niq.
J. Mana llumpay nisyu
onqosqamanchikirikchakurqa.
S. As, qonqaytas Yawarta toqarusqa
hinaspaqa iskay punchawchallapi
waurusqa.
J. Kananga anchatach waqallachkanku,
pero kikinkun ahuchayoq, hampiqta
maskanmanku karqa.
S. Chaytaqa ninim oqapas, pero
manay yachallarqakuchu.
anchatamwawallankuta kuyarqaku.
payllam riki qaricha karqa.
J. Imanasunam, tayta Dioschiki
Apakun.

muri?
S. Estuvo enfermo mucho tiempo, pero
no cre que se morira.
J. S hubiera sabido eso la habra
visitado, pero Doa Juaquina sabe
que yo s curar; lo habra curado si
me hubiese avisado.
S. Entonces, no lo saba? Es que
nosotros no nos vemos hace mucho
tiempo, sino le hubiera avisado.
J. No supe nada y slo anteayer me
encontr en el mercado con Don
Alejandro y no me dijo nada.
S. Decan que no estaba muy enfermo y
Don Alejandro, su padre, deca que
era un muchacho flojo.
J. Seguramente no pareca muy
enfermo.
S. As, dicen, y que de repente arroj
sangre y que muri luego despus de
dos das.
J. Ahora deben estar llorando mucho,
pero ellos mismos tienen la culpa,
debieron haber buscado a un mdico.
S. Yo tambin digo eso, pero los pobres
no supieron. Queran mucho a su
hijo. Era el nico hombrecito.
J. Qu podemos hacer!, seguramente
Dios se lo ha llevado.

D I A L O G O N 17
C. Clotilde Dep. Dependiente J.
Gertrudis
C. Kayllayta, taytay Justina
Jawanapaq; chaswillanay, ancha
apuradum kachkani.
Dep. Suyay, seora, achka runam
atendenay, manachu qawachkanki
ichapukllakuchkanichu

C.

Por favor, mi encomienda,


seor para Justina Jahuana;
recbamela, estoy muy apurada.
Dep. Esprese, seora, tengo que
atender a mucha gente, no lo ve?
o estoy jugando?
C.
Esperar, seor, pero aprese, por

C.

Suyallasaqchiki, taytay, pero


hikutachaykuy, ama
piarikuspalla. Lliwmi riki achka
ruwanayoq kanchik.
Dep. M, seora apamuy chay
encomiendaykita. Hayka kilotaq
pesan.
C. Hayka kilo, taytay tantiya
chaykuyay, qonqarusqanim
pesaykuyta.
Dep. Qawachu hikutawanki
atendenaypaq hinaspaqa manataq
yachankichu encomiendaykipa
llasayllantapas; pesachimuy wakpi
sayaq runawan.
C. Taytallay! tukuy imata
ruwana maynintataq risaq
wakman; kaynaa runawan
ichiytapas atiniachu.
C.
J.

C.

J.
C.

J.

Mamay Jertruis, llaqtanchiktachu


richkanki.
Ar mamay; kay Limapi qampas
kakusqanki, haykapimantataq;
imaynam manaqa
tupaykuranchikchu.
Yaqa huk wataam kaypi kani
mamay, pero iskay wawaymi
llaqtanchikpi, chaymi
mikuychakunata apachichkani;
ama hina kaspay kay
kartachallaytaqoykapullaway.
Imanasqam manaqa,
chayaykuspallam entregasaq.
Hinaspataq simikiwan
niykapullawanki, ama llumpayta
llamkachunkuchu samaririchunku
eqos.
Anri, mamay, nisaqmi
tupananchikkama; carrom
lloqsichkana.

favor, sin enojarse. Es verdad que


todos tenemos muchos
quehaceres.
Dep. A ver, seora traiga su
encomienda. Cuntos kilos pesa?
C.

Cuntos kilos, seor?


Calclelo Ud., me olvid de
pesarla.
Dep. No ve? me exige que la
atienda y ni siquiera sabe el peso
de su encomienda; hgala pesar
con el hombre que est parado all.
C.

Dios mo!... hay que hacer de


todoPor dnde voy all? Con
tanta gente ya no puedo ni dar un
paso.

C.

Doa Jertrudis, se va a nuestro


pueblo?
S, seora. Ud. Tambin est en
Lima!, desde cundo?; cmo fue
que no nos encontramos?

J.

C.

Hace aproximadamente un ao
que estoy aqu, pero dos de mis
hijos estn en nuestro pueblo, por
eso les estoy mandando vveres;
hgame el favor de entregarles esta
mi cartita.
J. Cmo no, se la entregar en cuanto
llegue.
C. Y adems les dices verbalmente,
que no trabajen mucho, que
descansen un poco, dicen que estn
enfermizos.
J. Bueno, seora, les dir hasta la
vista; ya est partiendo el carro.

D I A L O G O N 18
J. Juana
D. Dionisia
J. Anchatam mikunayawachkan,

J. Tengo muchas ganas de comer. No

manachu papa yanuychata


ruwakuruchwan. Qam yantata
maskaramuy oqaataq tullpata
pukuchkasaq
D. Imanasqataq qamqa mana yantata
maskamunkichu, oqallata
kachawachkanki. Qamy riy!
J. Awqella, chayllamantapas
waqatiyachkanki. Mana
allintatullpata ratachkqata
tariramuspaqa kutimustillanmi
panyarusayki.
D. Panyawaypas manapas, manam
hawataqa lloqsiymanchu, anchatam
chirikuchkan.
J. Ar, imaynataq qaynapunchawqa
mamacha chicharuta hawapi
rantikuptintuky punchaw
muyupayarqanki.
D. Yarqawarqamiki.
J. Kananqa manachu yarqasunki.
Quella! Mikuyllata munanki, aw.
D. Yaw Juanacha, papanchik
chayarusqaa; chay mateta
haywamuway.
J. Kay kimsa kaq hatuntachu.
D. Ama, chayqa llumpay hatunmi, chay
tawa kaqllapaqmi. Gustasunkichu
machkata.
J. Aallaw miski, aw. Uchunchikqa,
maypitaq uchu kutanchik.
D. Tapukachawachkankiraqmi,
maskamuy, maray hawanpichiki.
J. Machka papapas, yaku papapas
gustawanmi uchuyoqqa.

podramos cocinar papas? T ve a


buscar lea y yo atizar el fogn.

D. Y por qu no vas t a buscar lea?,


me mandas slo a m. Ve t!
J. Oye, floja, hasta por eso ests
lloriqueando. Si no encuentro
ardiendo bien el fogn, te pegar en
cuanto llegue.
D. Me pegues o no, no saldr; hace
mucho fro.
J. S, y cmo ayer, cuando mam
venda los chicharrones afuera, la
rondaste todo el da?
D. Es que tena hambre.
J. Y ahora, no tienes hambre? Floja!
Slo quieres comer, verdad?
D. Oye, Juana, ya se coci la papa;
psame ese mate.
J. El tercer mate grande?
D. No, ese es muy grande, es suficiente
con el cuarto. Te gustan las
harinosas?
J. Qu ricas!, verdad? y el aj?
dnde est el aj molido?
D. Y me lo preguntas todava, ve a
buscarlo, debe estar en el batn.
J. Tanto las papas harinosas como las
aguadas me gustan con aj.

DIALOGO
J. Justina F. Francisca
J. Mamy Franciska, manachu
takichaykuwaq, kay festanchik
kusirichinapaq, lliw upallalla
tiyachkanchik; atatau, taqllarikusum,
wintirikusun.
F. Anri mama, harawiykusaqy

N 19

J. Doa Francisca, no podra cantar


para alegrar nuestra fiesta?; Todos
estamos sentados en silencio; qu
feo!, hagamos palmas, bailemos.
F. Bueno, seora, cantar para

animarikunanchikpaq. Seal
punchaw piqa amay llakisqaqa
kasunchu manachayqa manam
animalninchikunapas miranqanchu.
J. Harawichkay mamy, chaykama wak
suwa allqokunata qatirusaq,
qawarayamuchkanku llunkullaa,
mikunanchiktam qonqayta
laptarunqaku.
F. Ar, aqamantaraqmi
muyupayawachkanchik. Rumiwan
daliparuy.
F. Francisco.
J. Julio
F. Imay oratataq animalchakunata
apamunqaku cintachinapaq.
J. Manaraqmi Ramuncha hamunchu,
paymi lasumunqa, kanallanch
chayaramunqaa.
F. Jacintocha wakpi kachkan,
paylasuruchun.
J. Manam, payqa llumpaytam
akarichin. Ramunchapunim
lasupuwanqa.
F. Mayqen uatataq mamachik
Karmencitamanqa qonki, paymi
sumaq makiyoq.
J. Ar, qayna watapas tukuy
rikchaqcintakunata apamuspan,
sumaq makichanwan
cintaykachipuwarqa animalniyman,
hinaptin miraytapacha qallarin. Wak
puka ua kuchichaytam qosaq
patronachayman.
L. Yaw warma, aqata aypumuy
taytakunaman, kunkankupas chakisqa
tiyarayallachkanku.
J. Amay, aypuykuy, ama chaynataqa
hatallisunchu, rimakuwanchikmanmi.

animarnos. No estemos tristes en el


da de la seal, sino tampoco se
reproducirn nuestros animales.
J. Vaya cantando, seora, mientras tanto
echar a esos perros ladrones, estn
mirando fijamente, de repente se
llevarn nuestra comida.
F. S, nos estn rondando desde hace
rato; apedrelos.

L. Lorenzo
F. A qu hora traern los animalitos
para ponerles las cintas?
J. Todava no viene Ramn, l las
pondr el lazo; posiblemente va a
llegar en este momento.
F. Jacinto est all; que l lo haga.
J. No, l los hace sufrir mucho.
Definitivamente Ramn lo har.
F. Cul de las cras le va a dar a
nuestra patrona Carmencita? Ella da
buena suerte.
J. S, el ao pasado tambin, trayendo
toda clase de cintas les puso las cintas
a mis animales, y empezaran a
reproducirse. Ese mi chanchito rojo
le dar a mi patronita.

L. Oye, muchacho, distribuye la chicha


entre los seores, estn sentados con
la garganta seca.
J. Oh, no! distribyela, no los
mantengamos as, podran criticarnos.

D I A L O G O N 20
S. Susana (madre de Justina)
J. Justina
S. Yaw Justinacha, chayerqe wawata
upallachiy, qechu imachkanki icha
pukllananta.

S. Oye, Justina, haz callar a esa nia


llorona; a lo mejor le ests quitando
su juguete.
J. No, mam. Ella me ha araado la cara

J. Manam mama, paymi uyayta, mana


imata ruwachkaptiy aspikuruwan.
S. Chaychiki qamataq laqechu
imanachkanki. Amam
rabiaykachiwankichu warma;
qasillam uywaysiwanki chay
aaykita.
J. Ar, mama, manam maqachkanichu;
sapallanmi qaparkachachkan,
yarqamanmi yaykuyta. Munam.

sin que le hiciera nada.


S. Y seguramente por eso t la ests
abofeteando. No me des clera,
muchacha! Tranquila. Aydame a
criar a tu hermana.
J. S, mam, no le pego, grita sola
quiere entrar a la acequia.

E. Elena
A. Alonso
T. Teodoro
A. Napata Manachu Joseypata
rinkichik tusupakuq. Sumaqtas riki
kanan tuta fistachakunqa.
T. Ar, hakuchik mikuypas achkallaam
qayna wata hina kanqa. Amaly puka
pikantita ruwanmanku.
A. Ama, nata Fideyosta ichaqa.
E. Qamkunaqa mikupakuyllapi
pensachkankichik. oqataqa manam
llumpaytachu Gustawan mikuyqa;
tusuymi ichaqa.
A. Warmikunaqa wintikachayllatam
munankichik, oqaykuqa, sumaq
mikuq, sumaq upyaqmi maytapas
riniku.
E. Ama llumpayta rimasunchu. Haku!
Wauykuchkaniam tusuykuymanta.
A. Suyayraqy, pachaykutaraq
allichaysiwayku.
E. Asnuta mimuychik, pitaq oqata
imatapas ruwaysiwan?

A. Mmmmm.No van a bailar a la


casa de Jos? Dicen que se festejar
muy bien esta noche.
T. S, vamos. Dicen que habr
abundante comida como el ao
pasado. Ojal hicieran puka picante.
A. Oh, no Ojal tallarines.
E. Ustedes piensan slo en comer. A m
no me gusta mucho la comida el baile
s.
A. Ustedes las mujeres slo quieren
bailar. Nosotros vamos a cualquier
parte a comer bien y a beber bien.
E. No hablemos mucho.Vamos! Me
muero por bailar.
A. Esprate, todava, aydanos a
arreglar nuestra ropa.
E. Al diablo!,quin me ayuda a m a
hacer algo?

EXPRESIONES DE USO DIARIO


Hacer el siguiente ejercicio en forma de dilogo
A. Rimaykullayki, mamy.
Chaskillaykim, tayty.
Allinllachu kachkanki.
Allinllam, tayty, qamqa.
oqapas allinllam, gracias.
B. Imaynallam kachkanki, mamy.

A. Le saludo, seora.
Le recibo (el saludo), seor.
Cmo est?
Muy bien seor, y usted?
Bien, gracias.
B. Cmo est seora?

Allinllam, tayty, qamqa.


oqapas allinllam, gracias.
C.
1. Paqarinkama, mamy.
Paqarinkamay.
2. Ratukama, tayty.
Ratukamay.
3. Minchakama, mamy.
Minchakamay.
4. Tupananchikkama, tayty.
Tupananchikkamay.
5. Qama allinlla.
Qamkunaa allinlla.
6. Yakullaykita, mamy.
Kayqa, tayty.

Muy bien, seor y usted?


Bien, gracias.
C.
1. Hasta maana, seora.
Hasta maana.
2. Hasta luego, seor.
Hasta luego.
3. Hasta pasado maana, seor.
Hasta pasado maana.
4. Hasta la vista, seor.
Hasta la vista.
5. Que le vaya bien.
Que les vaya bien.
6. El agua, por favor. Tngalo.

D. Efecte las sustituciones indicadas.


Ejemplo: Yakullaykita, mamy.
(miski)
cambio: Miskillaykita, mamy.
(aqa)
(kachi)
(leche)
(tanta)
(cafey)
E. Hacer este ejercicio en forma de
dilogo.
1. Iman sutiki.
Sutyqa Franciscom. Qampaqa.
Mariam (sutiyqa)
2. Maymantam kanki.
Huamangamantam kani.
3. Ima ninantaq tanta
Pan ninanmi.
4. Imaynatam nina sal runasimipi.
Kachi niman.

1. Cmo te llamas?
Me llamo Francisco, y t?
Me llamo Mara.
2. De dnde eres?
Soy de Huamanga.
3. Qu significa tanta?
Significa pan
4. Cmo se dice sal en quechua.
Se dice kachi.

Potrebbero piacerti anche