Documenti di Didattica
Documenti di Professioni
Documenti di Cultura
El Nacimiento de Iapirriculi
KUAMPIA IAPIRRIKULI IMUTUPIABA
uentan
los
abuelos
Curripaco, que hace
mucho tiempo el Tigre
mataba a todos los seres
que pertenecan a un cln
diferente al suyo, y que luego
los arrojaba a la laguna.
Nakaite pia naji
waferrinaipe walimanai
aima jamuli iapudan, liaji
yaavi linupia aima naji
Un da la mujer del tigre se fue hacia el conuco a recoger la cosecha y de regreso a casa
decidi ir a la laguna para baarse; all, encontr los huesos de algunos de sus parientes
que haban pertenecido a otros clanes.
Nite apadaa jaledauka shruaji yavi inu ruakao runiwa rupania iinaka kinkirrikule nite
rudiakayau rupanalikule ruakao rupita anaji kaalitalikule nini anaji ruuketa napiipen naji
rukitsiapen,nini runifakaa naji naapipen piomi naji ruferrinaipe yapiipen tsaca nini rudeekana.
inaikika teekule
nauyawaka, nite lipeku
naapin apada kaalita lico.
4
Ella
recogi
los
huesitos y se los
llev. Cuando lleg a
la casa los escondi
debajo de la lea
para que el Tigre no
los encontrara.
Dentro
de
los
huesitos empez a
crecer Iapirrikuli
que se convirti en
un grillo y sali del
montn de huesos.
Rukakau rupanaliko
rudawakana naji
naapipen tiiyene
yapite wade yaavi
icapakaana.
Iapirrikuli fue el guardin del universo y del centro del mundo al que cuidaba
del trueno; provea el agua dulce y curaba a los enfermos. El lo sabia todo
acerca de los hombres, los animales, la brujera y la pesca.
Iapirrikuli rez el tabaco para que la gente nueva viviera bien.
Sola reunir a toda su familia y a sus conocidos para relatar historias y
cuentos, asi les heredaba a las personas las tradiciones y el conocimiento
de su pueblo, para que perduraran y para que aprendieran a vivir en este
mundo.
Iapirrikuli ikaatsa iwapakadaka liaji jaledauka, lipamuyuaka liaji jiipai nini
liwapaia liaji eenu iaca; ikamitsa liaka uuni nite limatsietaka iyamikaape.
ipuitakaape.
iapirrikuli iiapaka yeema sho naufakarru naji inaiki waliiperri matsia.
nini liwaketaka piomi naji likitsiape nite naji apetsiida likaitearri nashu
kuampiaka uupi nite cuento tsaka,iikatsa kuanka paufaka ajni jeledauka liko
wadeeka liakau liaji wajhike yufekarro matsia ajni jeledaukalico-
El rbol de la vida
APANA JAIKO KAAFINI
10
Sin
embargo,
la lapa logr
escapar
del
mono; le cont
al resto de los
animales
que
exista este lugar
lleno de frutos, asi
que los animales
quisieron ir en
busca del rbol,
pero ste estaba
al otro lado del rio,
y como algunos
no saban nadar,
construyeron el
primer
bongo
del mundo, asi
todos
lograron
atravezar el ro.
Piketemna liaji
daapa lipituka
kuutio iuya,
likaitecarru
piomi kuanka
kuutio idawaka
liaji jaiku iacada
ijaudati nashu
12
13
15
Nite namenaka apana maaderri ljimataakarru liaji aadapi, mitsa liaji maaderri
curritsuka lidia liurrukua, nini namenaka apapa yaate liadka iataita imataka
liaji aadapi, nini ljiwakenao liaji jaiku maakani nini liushuaba uuni orinico likule,
kaishupa nainitapia naji jiipa liaji jiipai wawialirriku tsaka nite vichadalico ljiwao
naji likirrima nini matsika liaji jiipai paniati ishu.
16
17
Gallo y Rabopelao G
KUAMA NITE WALITSI
18
Gallo le propuso
a Rabo hacer otra
prueba,
ganara
el
que
subiera
primero una piedra
muy grande. Al dia
siguiente, fueron
juntos a cumplir
con la prueba.
Gallo tom impulso
y logr subir la
piedra,
mientras
que Rabo resbal
y cay al suelo. El
pobre Rabo murio
se qued con la
muchacha.
20
21
La Luna y el Sol
KEERRI NITE JEERRI
os Piapocos cuentan que hubo una familia en la que el padre siempre salia de pesca;
algunas veces iba con su hijo, pero solo el padre lograba una buena pesca; como
el hijo no tena tanta suerte, observaba atentamente a su padre. Un da, el hijo le
pregunt al padre como lograba atrapar tantos peces; el pap le revel su secreto: le
cont que si se pinchaba el dedo corazn y dejaba salir una gota de sangre, podra
pescar peces pequeos; si dejaba caer dos gotas, llegaban peces mas grandes, con
tres gotas de sangre lograra pescarlos aun de mejor tamao. Despus de contar el
secreto, el padre le advirti que no deba abusar de este conocimiento y que no le
poda contar a nadie mas.
Naji yaatenai nakaite pia ninipia apada nakitsiape nini liaji naanirri kaidalitsa
liipuitaka, papiape liakau lienipe iapiya, kaamitsa liaji linirri kaawinipani nauyani, ima
mawinikatsa liaji ljirri ikamitsa liufakeetsa likapa lipuitaka liaji ljinirri. apapia jaledauka
liaji liirri ljitatani kuanjni pinaitaka kaawinikarru pia ,nini liaji linirri likaiteka liaji
liaji pirrana uunirriku nini pipuita naji kuupe tsuiteepe mitsa pikadakadaa litsaka aima
liaji pirrana naji makaitepe kuupe pinu tsakautsa na kuupe makaitepe, nite liapodan
likaitekayan, liaji linirri kurrikatsa litaita likaiteka piomi inaikinai ishu ikamitsa liyadautsa.
22
23
25
27
Entonces el pap al darse cuenta de todo lo que haba sucedido y de que sus dos hijos
le haban desobedecido, decidi transformar a su hija en la luna y a su hijo en el sol.
Dicen que la luna es plida porque tom el color de la muchacha moribunda.
nini liipadametaka shruaji liituu apaita keerri nite liaji aatsia apaita jeerrri, nakaite
liaji keerri iitamalipatsani ima litaka ruitulle shruaji inarru liapudan liaji icamitsa
ruufakau iipuatirriku
28
29
eni, Araa, viva en la cabecera de un cao con su esposa, y tena mas de cien hijos.
Pescaba y cazaba todo lo que poda, pero la comida escaseaba, as que algunas
veces los padres aguantaban hambre para alimentar a sus hijos. Cuando podan les
daban una taza de yar a cada uno de los nios.
Un da Eeni trajo 3 pescados a casa y en cuanto los hijos se fueron a dormir l le pidi a
la esposa que con esos pescados preparara un ajicero para que los dos pudieran comer
mujer se quedaron otra vez sin comer.
Al da siguiente araa decidi llevar a sus hijos a lo mas profundo de la selva; les dijo
que iban a comer semillas y pepas y todos emprendieron camino hasta el corazn de la
selva.
Eeni yufapiawa unipao jiwidan linuu iapiya nini nasrupia aima neenipe wadepe pa cien
pakapa aima naiaupe, nini apapiape naji nanirrinai nawanta mawitakai naakarro
naijau naji neenipe. Mitsa ikamipiatsa nairraka apadape taaza kainia nayannda naji
eeni ienipe.
Nite apadaa jaledauka eeni iidee maadalita kuupe nini naji eenieni nameetaakakau,
nini liaji eeni likaite rushu nuinu pinaitena waiawa, waiakarru fawakatsa. Mitsa liaji
piomi, nini nakaiteka nuparrutuni, nuparrutuni, nini liaji njanirri nite nadua ishutda iakaa
naijau nakuana tsupetsa, mitsa liaji eeni nite shuaji linu kurrin naijaketsenaka.
30
31
Al
da
siguiente
araa decidi llevar
a sus hijos a lo mas
profundo de la selva;
les dijo que iban
a comer semillas
y pepas y todos
emprendieron camino
hasta el corazn de
la selva.
Cuando estaban bien dentro del bosque, Araa tumb un palo lleno de pepas y las
araitas comieron. Luego les dijo que ya regresaba, que primero deba ir a buscar otro
palo para llevar de vuelta a casa; era un engao, Eeni, dio vuelta por otro camino y dej
a sus hijos araa en lo profundo de la selva y regres a su casa solo. Al llegar, su esposa
le pregunt por sus hijos y Araa la engao dicindole que ya deban estar por llegar.
Pero pasaban los das y sus hijos no regresaban.
Nite tewayule
liaji eeni lideka
naji lienipe
imaimaka teeku
anaji awakaada
ipamuyuaka iakarru
iniwa jaikutjeda
waijau nini oopina
ba awakaadaliku
teeku.
Eenii iyuaka apana jaico linaka iapiya nini naji eenienipe naijaka linaka. Nini liaku eeni
kamina nudiaka ikaule nuaka numa apanapa jaikuteda, mitsa liwatsa nini likabuku liadiawa
nauya liipanalikule apaaka liapuwaliku, nini uupi limaka naji lieniepe teeku awakaadaliku,
nini ruaku sruaji linu eeni akerre naji nuenipe, nini liaku naniwakatua jaikuteda naijau
kaamina nadiakawa waikaule.
32
33
Al cuarto da, cuatro de los hijos de araa lograron regresar a casa, estaban lastimados y
desnutridos. los padres preguntaron por el paradero de los dems y ellos contaron que a
algunos se los haba tragado el monte y a otros, se los haba comido el tigre. Asi quedaron
las cosas, la familia sigui adelante y fue mucho mas fcil que todos consiguieran alimento.
Cada uno de los hijos que quedaron form su propia familia y tuvieron solamente los hijos
a los que podan mantener.
Liyapau iama jaledauka kurritsuka nadiawa, nite likuadaka jaleduka ikamitsa likuadaka tsa
idiawa iukao napanalikule meepenatsa na, nini liaji eeni litata na akerreka najia apanaa
iempetipe nini naaku uupi yaavi iijakana piomi, nini naji nakitsiape matsitsa naufakawa
nauketaatsa ijaudati. Nakuana naji likuadaka eeni ienipe nauketa nainuba nini nashu
aima neenipe ikamitsa naufakao matsia.
34
35
La mujer de Iapirriculi I
IAPIRRIKULI INU
37
Un da, la mujer le pidi permiso a Iapirrikuli para ir a lavar ropa en el cao, l le permiti
ir y ella emprendi rumbo mientras cantaba; mientras lavaba, por el rio apareci un gio;
el animal era realmente Kuwuai que haba tomado esa forma. Comenz a coquetearle
a la mujer hasta que la enamor e hicieron el amor. Iapirrikuli se dio cuenta de lo que
estaba sucediendo porque el se poda transformar entre otras cosas, en pjaro y en
grillo, y convertido en este animalito haba seguido hasta el cao a su mujer. Sin embargo
no hizo ningn reclamo y ella tampoco habl. A la maana siguiente la mujer le volvi a
pedir permiso para ir al cao pues ya tenia una cita con Kuguai, Iapirrikuli una vez mas
le permiti ir, pero esta vez, haba alistado su cerbatana y cuando vio que el Gio y su
mujer estaban juntos en el cao, le lanzo una pulla de cerbatana con kurare al centro del
animal, ste muri.
Nite apapia jaledauka shuaji linu ruako ruinirri Iapirrikuli i linuishu numaka nuaka
nukutsuka waijakarrudan anaji uunipaolikule nini liaku matsiatsa, nini ruakao rukantakee
caatima canu rukutsukee uunipaoljikule, nini ljiaji ljimutukao ljiaji uumawali ruikaule, mitsa
ljikatsa kuwai ljipadamakau keyanaatsa.
Nini liaji uumawali linita ljipeyujikanu nini napeyuakakau nite neepaakakau. Liaji Iapirrikuli
liajnintsa kuamka runaitaka shruaji linu liapiya liaji uumawali ima ljipadametakaau kuama
Ka kaatsa liumaka wipiarru liku ainirrikutsaka, nini ljipinietakanu inipuliku anaji unipaulikule
shuaji linu, makutsani kaitsaka shuaji linu.
38
39
A los tres das Iapirrikuli alisto sus herramientas y sali de pesca; camin por el bosque,
matado, as que cort un pedazo del pene del animal y lo transform en una sardina.
Regres a casa y le entreg la sardina a su esposa, le pidi que la preparara asada y
alistara casabe fresco. Cuando haban comido, Iapirrikuli le cont a su mujer que se
acababa de comer el pene de su enamorado; ella aterrada y llena de tristeza, intento
vomitar pero no pudo.
Pasaron los das y la mujer se dio cuenta de que estaba embarazada. Mantuvo oculto
su estado y tiempo despus, naci el hijo del Guo. Ella lo escondi de Iapirrikuli; en el
da el pequeo Go sala al bosque y en las noches entraba de nuevo al vientre de su
madre, ah se ocult mientras estuvo chiquito; al crecer, como ya no caba en el vientre,
la mam esconda a su hijo-guo en un Katumare.
Tewayuletsenaka shuaji linu ruakutsena iapirrikuli numakatsenaka piaka nushu permiso,
ima shuaji inarru nashunina apada yakuti nauketakakarru tsenaca aji unipauliku, nini
iapirrikuli iaku matsiatsa, mitsa liaji iapirrikuli limatsietena piomi naji mawipi nite
yavitioku linushupa liaji umawali, nini likapawerriku naushruaka nanakuwaka nini liukuka
liaji umawali maukuliasho capuadali lipamuyuaka liaji uumawali nite liwakau uunirrico.
40
41
Pero la mujer no logr mantener mas tiempo oculto a su hijo y cuando Iapirrikuli se
invito al gio a ir de casera y con l; juntos salieron y caminaron por el monte durante
seis horas; Ya adentrados en el bosque, lo mat dndole una semilla venenosa. Luego,
el dios cort al go en muchos pedacitos y de cada parte del animal se formaron
diferentes tipos de peces, ah se formaron por ejemplo: el Guarac, el pabn y la
mojarra, entre otras especies que tienen pintas. Con la muerte del gio, el ro se llen
de variedad.
Iapirrikuli regreso solo a su casa y cuando la mujer le pregunto por su hijo l,
mintiendo, le respondi que ya deba estar por llegar.
Nini liaku linu ishu fuiwi piaka lishin liaji paiatsiate nini inunakanu rukataa mitsa
kurritsa cuanka runaitaka.
43
45
La Princesa Inrida
MATSIADARRU INARRU
46
47
princesa, especialmente un joven llamado Yoy, quien le confes su amor, pero a ella no le
interesaba tener marido y lo rechaz.
Yoy fue hasta el cerro Pajarito que en esa poca no era piedra sino monte y busco Pusana,
la prepar y se la dio a tomar una noche. Pero el efecto de la pusana no fue el que Yoy
esperaba. Ella se volvi loca, actuaba como un mico y se colgaba muchos collares. Como
Denzikhira haba aprendido sobre hierbas entendi la situacin, busc a su mam y le
cont llorando lo que le haba hecho el muchacho.
Sin embargo, antes que la familia lograra hacer algo, la princesa se fue corriendo al cerro
Pajarito, lleg a la cima y ahi se abri una puerta en la que entr para nunca mas salir.
likaite rushu nomaka pia mitsa sruaji inarru currin rumaka ruiniriu.
Nini liaji yoik liawa apana jiipananaku lipita wipiarrupan liawalipia nini puro afakaada,
liaku nomaka pusana, liuketani nini ljinaitakani nini liaka ruirrao apadaa deepi, nini
jalerruikao jurre rupiikakau runaitakako kaiji puve sho nite rurrueta aima rupatepiniu.
Denzikoira liajipia nanaku naji puanalima, lioma sruaji liidua likaiteka piomi rushu kuanka
linaitaka shuaji inarru liyakaya.
48
49
morir.
50
51
El Jven y el Samuro U
LIAJI ATSIA NITE WAAYULI
52
Nini teewayulje liaji aatsia liakau deepitua liakau naji nakinkerre lico, nini ljidawakakau
kuuna inape iipekulico, ljiwapakarru kuamperrika naji kaaiteperri, nini kaidaatsana
naurrukua naji aimadan
wayulinai nini napjuakena jiipai napadamau inaikiwa
kaiji wakaisho, nini naji nanape kaiji camisa sho neetakana nini nakaadakana jaiku
ipukudamnaku.
54
55
sta historia ocurri en el Vaups: los nios iban al rio y se baaban cerca a una
piedra en la que haba un rbol muy grande, ellos se suban en l y se lanzaban
al ro, como suelen hacer los nios en estas regiones. Este era un tiempo en el que ya
existian muchos animales, como el caimn, la danta, el jaguar y el gio.
LiajI iakuti oopidali linitapiao aji vaupes: naji iempetipe naba napita unirrikule tsimi
liuya apapda jipada kaipiani apana jaiku makanishon, naaji iempetipe nerrajika
kaikunaco nite nawatsiawa unirriku, kuaji nanaitaka naji iempetipe aji nayakalerriku.
nite uumawali pakanipe sho.
58
59
Cuando los nios jugaban distraidos, un Gio salio de lo profundo del ro a esperarlos
mientras se tiraban del rbol; el animal se acomodo en el lugar en el que los nios
caian y all, oculto, abra la boca cada vez que un nio se lanzaba y asi, caian de
una vez dentro de la boca del gio; cayeron siete nios.
Mitsa naji impetipe natupita namaudaka, nini apana uumawali imuto uunirrikuite
liwapacana nawatsicatanwa jaikunakuite; nini uumawali jimeku inuma nawatsiawerriko
naji apadape iempetipe, nini naji newakao uumali inumaliku;nini naji newakao siete
iempetipe uumali inumaliku.
60
61
Adems de los pequeos el gio ya se habia comido un venado, entonces los adultos
ya sospechaban que el animal acechaba. Los paps se dieron cuenta de que los nios
se lanzaban al agua pero que no volvan a salir, asi que la comunidad se preparo con
las personas escarbaron hasta llegar al animal y lo abrieron por la mitad, pues en este
tiempo las personas eran muy fuertes. Encontraron a los nios divididos en huesitos y
uno por uno, huesito por huesito, los armaron a todos.
Mitsa naji nanirrinai nanjintsa nawatsiajikao jaikunakuite uunirrikule, mitsa currin
nadiawa namutua,nite liaji uumawali ljijapatua apana neerry, nini naji naikinai
namatsieta nayawitiokoni nite mawipi nite namutua nakapa akerreca limutua liaji
uumawali,ima liaji uumawali kepinawerrikuni limutua lirrua uuni yekjuete. Naumakani
pema pakapi jaledauka, nini nauketani apapeki liarruapirriku jiipaairriko, nini naji
nainita nekaka jiipai nite nauketani njameku ljiwawa, nini nauketa napipen naji iempetipe
padapena nini naita narruetaka napipen nainitakarru namatsietaka naji iempetipe.
62
63
Desde entonces, en la piedra en la que jugaban los nios, existen esos dibujitos que
conocemos como petroglifos, estos cuentan las historias sagradas de algunas comunidades
indigenas y las personas que no conocen estas tradiciones, no entienden su simbologa.
Los petroglifos hoy en dia se encuentran en diferentes lugares acompaando el curso de
los ros en departamentos como el Vichada, el Guaina y el Guaviare. Cerca a Mit, en
verano, se puede ver el dibujo del Gio que se comi a los siete nios.
Nini linaku liaji jipada napitalinini naji iempetipe linitapiau naji jiipada kaadanape, kaipia
naikateca naji apana inaiki , mitsa panaya padapena inaikinai cuurin naji kuanshopacana,
nini naji jiipada kadanape pakapana nakuana naji uuni pakapaban kaijni vichada,payaviya,
wawiali. Tsumitsa liuya liaji yakale Mitu kauirrico pakapa naji aima jiipada idana liaji
uumawali ijapiali naji iempetipe.
64
65
Kurare: veneno que se utiliza especialmente para cazar, o para la guerra, con el envenenan las cerbatanas. Sale de
un bejuco de balcero.
Glosario
Kuwai: el maestro, el que ensea a los aprendices. Enemigo de iapirriculi pero tambin trabajan
juntos y se comunican. No se ve, esta oculto. Cuando las nias se desarrollan se encierran por 8 dias y
los padres les ensean a tejer, tradicin etc si ella cumple eso, va a ser buena trabajadora, inteligente
tuvo cuerpo fsico. Sabio y orientador.
Pay: El que cura las enfermedades y reza en una comunidad, el adivinador, interpreta los sueos.
2. Es la primera mujer del mundo y madre de Kuwai, primera madre, tiene la esencia de lo femenino.
Barbasco: planta venenosa que los Curripaco y los Piapoco (entre otros) utilizan para cazar peces.
Cacucre: trampa para capturar pezcado, entran y no encuentran la salida. Si dura mucho tiempo
ah el pescado como 3 dias se muere asi nadie lo agarre.
Conuco: Lugar en el que se siembran los alimentos para el consumo particular.
Denzikhoira: mujer perfumada.
Iapirrikuli: dios tutelar de los curripaco, es poderoso resandero y adivinador. Fue el que reparti
los peces para todo el mundo. Rez los caos, los ros, los cerros y las selvas, para que los humanos
pudieran adar por esos lugares.
Pusana: es una hierba poderosa, que han utilizado los indgenas del Guaina, para atraer buena
suerte, ya sea para la pesca, la cacera o el amor. El uso de la pusana requiere una gran disciplina en
torno a su poder que implica seguir las instrucciones exactas de los sabios que aun conocen su poder
(hacer una dieta especial por ejemplo). Dicen que la pusana del Cerro Pajarito se utiliza para daar a
Takirri: las dietas especiales, como las que hacan los aprendices. Cuando los jvenes cumplen 15
aos y kuwuai los enseaba pasaban por el takirri. A los aprendices se les dice takirri cuando estn en
esa etapa.
Yre: se le dice catara en el guainia, es un liquido que sale de la yuca, se cocina y se bebe. Agua de
yuca brava. Se le hecha al sancocho, alimento indgena. Puede prepararse como veneno.
66
67
Participaron
en este
laboratorio
Emerson Acosta
Christian Barrera
Frank Bernal
Karen Guaca Yo
Ferley Hernadez
Amanda Mahecha
Marcela Martinez
Esteban Pia
Luis Gabriel Rodriguez
Andrea Roa
Claudia Torcuato
Nataly Vargas
Liliana Yavinape
Tiberio Yavinape
Nohora Santos
Adriana Curtidor
Taira Rueda
Ana Maria Villate
68
69