Sei sulla pagina 1di 36

Historias del Guaina

resultados del laboratorio de creacin


del Ministerio de Cultura, Guaina 2015
1

ste libro es el resultado del Laboratorio de creacin del Ministerio


de Cultura Guaina 2015.

Aqu encontrar historias de algunas etnias indgenas del Guaina,


Si es docente trabjelas con sus estudiantes, si no lo es disfrute
de la riqueza de la tradicin oral guainiana.
Este trabajo fue posible gracias a:
Tiberio Yavinape: por compartir su sabiduria, por su participacin
activa en el laboratorio, y por la traduccin de los txtos a curripaco.
Nohora Santos: por la gestin local del laboratorio y su participacin
en el mismo.
Adriana Curtidor: por su colaboracin en las sesiones.
Janeth Crdenas: por facilitar los espacios, implementos y transportes
para el desarrollo del laboratorio.

los jovenes que participaron y se comprometieron con esta


iniciativa, sus ilustraciones y su recopilacn de las historias.
2

El Nacimiento de Iapirriculi
KUAMPIA IAPIRRIKULI IMUTUPIABA

uentan
los
abuelos
Curripaco, que hace
mucho tiempo el Tigre
mataba a todos los seres
que pertenecan a un cln
diferente al suyo, y que luego
los arrojaba a la laguna.
Nakaite pia naji
waferrinaipe walimanai
aima jamuli iapudan, liaji
yaavi linupia aima naji

Un da la mujer del tigre se fue hacia el conuco a recoger la cosecha y de regreso a casa
decidi ir a la laguna para baarse; all, encontr los huesos de algunos de sus parientes
que haban pertenecido a otros clanes.
Nite apadaa jaledauka shruaji yavi inu ruakao runiwa rupania iinaka kinkirrikule nite
rudiakayau rupanalikule ruakao rupita anaji kaalitalikule nini anaji ruuketa napiipen naji
rukitsiapen,nini runifakaa naji naapipen piomi naji ruferrinaipe yapiipen tsaca nini rudeekana.

inaikika teekule
nauyawaka, nite lipeku
naapin apada kaalita lico.
4

Ella
recogi
los
huesitos y se los
llev. Cuando lleg a
la casa los escondi
debajo de la lea
para que el Tigre no
los encontrara.

Dentro
de
los
huesitos empez a
crecer Iapirrikuli
que se convirti en
un grillo y sali del
montn de huesos.

Rukakau rupanaliko
rudawakana naji
naapipen tiiyene
yapite wade yaavi
icapakaana.

Nini nanakuite naji


naapipen liinitawa
nite liitauawa
liaji Iapirrikuli
nini linaitakaba
caiji taakapasho
nite limutuka
iapirrikuite.
7

Iapirrikuli fue el guardin del universo y del centro del mundo al que cuidaba
del trueno; provea el agua dulce y curaba a los enfermos. El lo sabia todo
acerca de los hombres, los animales, la brujera y la pesca.
Iapirrikuli rez el tabaco para que la gente nueva viviera bien.
Sola reunir a toda su familia y a sus conocidos para relatar historias y
cuentos, asi les heredaba a las personas las tradiciones y el conocimiento
de su pueblo, para que perduraran y para que aprendieran a vivir en este
mundo.
Iapirrikuli ikaatsa iwapakadaka liaji jaledauka, lipamuyuaka liaji jiipai nini
liwapaia liaji eenu iaca; ikamitsa liaka uuni nite limatsietaka iyamikaape.
ipuitakaape.
iapirrikuli iiapaka yeema sho naufakarru naji inaiki waliiperri matsia.
nini liwaketaka piomi naji likitsiape nite naji apetsiida likaitearri nashu
kuampiaka uupi nite cuento tsaka,iikatsa kuanka paufaka ajni jeledauka liko
wadeeka liakau liaji wajhike yufekarro matsia ajni jeledaukalico-

El rbol de la vida
APANA JAIKO KAAFINI

egn dicen los Piapoco,


hace mucho tiempo
escaseaba la comida; todos
los animales coman palos
podridos excepto el mono
cutzi cutzi, que adems,
siempre estaba oliendo rico.
La lapa se preguntaba por
qu el mono ola siempre
tan bien.
Nakaitepia naji yateenai,
aima jamuli nawantapia
mavitakai , nini naji
naijaka jaico ipakapen,
mitsa liaji apaita kuutio
kaidalitsa lishuka liitan
fuiwi. nite liaji apana
daapa liako kuada fuiwi
liitani liaji kuutio.

10

Un da la lapa sigui al mono


a escondidas hasta llegar
a un lugarlejos del resto de
los animales y se dio cuenta
de que el mono coma de un
rbol en el que haba muchas
frutas; la lapa agarr una
pia, el mono se dio cuenta
y la persigui con un palo, la
intent quemar y le arranc
la cola (es por eso que la
lapa tiene el pecho blanco y
que no tiene cola, adems es
cachetona porque se estaba
comiendo la pia).
Nini apapia jaledauka
daapa ipinietakani, nini
liajika liaji kuutio lijaka
matsia apana jaikuinakuite
aima jaikuteeda, nini liaji
daapa ljipaka apapa
mavirru, liaji kuutio liajintsa
nini lipinietakani ljipa apapu
jaiku, ljimatatani nite ljiyua
motton ljitipi, kaishopa liaji
daapa lishu likuda jalje
nini metipitsakani, nite
kaakudatsanani ljiajakapua
liaji mavirru.
11

Sin
embargo,
la lapa logr
escapar
del
mono; le cont
al resto de los
animales
que
exista este lugar
lleno de frutos, asi
que los animales
quisieron ir en
busca del rbol,
pero ste estaba
al otro lado del rio,
y como algunos
no saban nadar,
construyeron el
primer
bongo
del mundo, asi
todos
lograron
atravezar el ro.

Piketemna liaji
daapa lipituka
kuutio iuya,
likaitecarru
piomi kuanka
kuutio idawaka
liaji jaiku iacada
ijaudati nashu

12

13

Sin embargo, el rbol era muy


muy alto, entonces, los animales
intentaron tumbarlo: las ardillas lo
mordan y despus descansaban
para continuar con el trabajo
al da siguiente, pero cuando
amaneca el rbol apareca
intacto, como si no hubiese
pasado nada.
nauma liaji jaiku, mitsa
liufapia peemale apaaka uuni,
ima cuurika naji nejakau,
nauket liaji jaiku, mitsa
liaji jaiku yenumnikan, nini
naoma naukakani, nini naji
maaderrinai aafuakani liaji jaico,
naufetakkaku nini teewayulje
napietatsenaka teewayulje,
14

Para poder cortarlo, todos los


animales comenzaron a trabajar
con constancia, sin dormir, y
el rbol no se cay, porque
estaba agarrado al cielo con dos
bejucos. Entonces mandaron a
la ardilla a romperlos, pero ella
no regres; decidieron enviar al
tucn y este con su gran pico, si
logr romper los bejucos.
jalenaikau kaikarrumtsa
liemakao liaji jaiku makani, nini
kaidalitsa nini nataitakena
nayaukani curritsuka lifakao
nashu ima yamakaka aadapi
jipaakani.

15

Al caer el rbol, atravez diferentes territorios, una parte cay al ro Orinoco y


as, con el peso del tronco se formaron los raudales; las tierras del Guaviare y el
vichada se hicieron frtiles porque de ese lado cayeron las ramas y las semillas.

Nite namenaka apana maaderri ljimataakarru liaji aadapi, mitsa liaji maaderri
curritsuka lidia liurrukua, nini namenaka apapa yaate liadka iataita imataka
liaji aadapi, nini ljiwakenao liaji jaiku maakani nini liushuaba uuni orinico likule,
kaishupa nainitapia naji jiipa liaji jiipai wawialirriku tsaka nite vichadalico ljiwao
naji likirrima nini matsika liaji jiipai paniati ishu.

16

17

Gallo y Rabopelao G
KUAMA NITE WALITSI

18

allo y Rabo Pelao eran amigos, los dos se


enamoraron de la misma muchacha y se
preguntaban cmo podran conquistar a esa
mujer que los dos querian por igual. Sin embargo,
la muchacha se enamor de Gallo, mientras
Rabo no paraba de pensar como enamorarla.
Los amigos llegaron a un acuerdo: la muchacha
escogeria entre el camino que iba ahacia la casa
de Gallo y el camino por el que se llegaba a la
casa de Rabo: al azar ella elegira que ruta iba
a tomar. Gallo pens en un plan y le dijo a la
muchacha que en su camino dejara una pluma y
en el camino de Rabo unos pelos como seal para
que ella supiera cul iba a escoger.

La maana siguiente la muchacha


se preparo y sali para el monte,
lleg al punto donde se formaban
los dos caminos, el de Gallo y el
de Rabo. como ella ya estaba
enamorada de Gallo se fue por
el camino que tenia la pluma,
pero cuando llego a la casa no
encontr a Gallo. Rabo Pelao
haba sido ms vivo y habi
cambiado las seales que Gallo
puso en los caminos. la muchacha
muy brava decidi regresar a su
casa y dej solo a Rabo.

Naji yamadade astianai nakitsindajiakakao


napeyuka apama inarru, nite natatakakao
kuajinta waumaka shuaji inarru, ima liaji walitsi
ipeyukano kaitsaca liaji kuama, mitsa shraji
inarru rupeyupaka liaji kuama, mitsa liaji walitsi
liwaupia kuanca lipeyukano. Nite naji yamede
atsianai nanaita apada yakuti, nini nasru
apaaka inipu ruakarru rukapana kaidalitsa, nite
nakuana nasruka napuwa. Nite kuama ikaite
inarru ishu, piawatsa nuikaole nupanalikule,
nukadawats kepirra anapen inipuliko nite liaji
walitsi likadawatsa tsikuljetin, piomakarruatsa
kuandalica pioma pinirriwa.

Nite shuaji inarru tjewayulje


rumatsietakau, opina ruawa
awakadalikulje nite rukapa
yamaka inipu napuwa naji kuama
nite walitsi, misa rupeyuka
liajni kuama nini ruakao
liapuwaljico, nite rukakenao
nirshe kurrin ruketa kuama,mits
liaji walitsi kajikepani, licambia
naji nakadanpe rukapau,nini
ruakenakao rukapa walitsi, nite
kerruakanu nini ruadiwa keya
rupanalikulje.
19

Gallo le propuso
a Rabo hacer otra
prueba,
ganara
el
que
subiera
primero una piedra
muy grande. Al dia
siguiente, fueron
juntos a cumplir
con la prueba.
Gallo tom impulso
y logr subir la
piedra,
mientras
que Rabo resbal
y cay al suelo. El
pobre Rabo murio

Nite liaji kuama


liaku walitsi
ishu, panaya
wawiakaotsa
linaku liajni apada
jiipada makadali
kukakaotsa
inita jirretakani
llenompa, nite
apapia jaledauka
nainita narretaka
liaji jiipada mitsa
liaji walitsi lipjua
kuljuimi nini
ljiwakao nite
mayaankan, nini
liaji kuama opi
ljiufao ruapiya
shuani inarru.

se qued con la
muchacha.
20

21

La Luna y el Sol
KEERRI NITE JEERRI

os Piapocos cuentan que hubo una familia en la que el padre siempre salia de pesca;
algunas veces iba con su hijo, pero solo el padre lograba una buena pesca; como
el hijo no tena tanta suerte, observaba atentamente a su padre. Un da, el hijo le
pregunt al padre como lograba atrapar tantos peces; el pap le revel su secreto: le
cont que si se pinchaba el dedo corazn y dejaba salir una gota de sangre, podra
pescar peces pequeos; si dejaba caer dos gotas, llegaban peces mas grandes, con
tres gotas de sangre lograra pescarlos aun de mejor tamao. Despus de contar el
secreto, el padre le advirti que no deba abusar de este conocimiento y que no le
poda contar a nadie mas.
Naji yaatenai nakaite pia ninipia apada nakitsiape nini liaji naanirri kaidalitsa
liipuitaka, papiape liakau lienipe iapiya, kaamitsa liaji linirri kaawinipani nauyani, ima
mawinikatsa liaji ljirri ikamitsa liufakeetsa likapa lipuitaka liaji ljinirri. apapia jaledauka
liaji liirri ljitatani kuanjni pinaitaka kaawinikarru pia ,nini liaji linirri likaiteka liaji
liaji pirrana uunirriku nini pipuita naji kuupe tsuiteepe mitsa pikadakadaa litsaka aima
liaji pirrana naji makaitepe kuupe pinu tsakautsa na kuupe makaitepe, nite liapodan
likaitekayan, liaji linirri kurrikatsa litaita likaiteka piomi inaikinai ishu ikamitsa liyadautsa.

22

23

Ya advertido, el muchacho sali de pesca con su hermana y como no salan peces,


la hermana pregunt por qu su padre siempre lograba atrapar tantos; entonces, el
muchacho le cont el secreto y los dos se pusieron a pincharse el dedo y a sacar pescados
del rio. Al principio atraparon pescados pequeos y despus fueron llegando pescados
mas y mas grandes.
Los das pasaron y la hermana contino yendo a pescar sola y cada vez se aprovechaba
mas del secreto que le haba contado su hermano. Ella se ponia palidad de tanta angre
que peda pero no le importaba. Se obsesion y abus del conocimiento, hasta que un
da, sin que ella lo notara, a su canoa se fue acercando un caimn. El animal se comi
a la muchacha y su hermano que se dio cuenta de lo que suceda, corri a avisarle al
padre.
Nini liaji yempeti liakao lipuita apama liweduada iapiya nini currika neetakuupe, nini ruaku
lishu kuada kaawini pioya liaji faanirri nini liaji iempeti likaite piomi liaji linirri ikaiterri kuanka
wiapena kuupe makaiteepe nite naukapeena kuupe makaitepepa.
Nite aima jaledauka shruaji liwedua rupuitakaatsa shruwaakatsa cattinaa rupuitaca ima upina
ruaji liaji nadawandapia kuanka nainuka aima kuupe nini ruajika liajike lidawandapia nauya
naji naanirri nini rupuitakaatsa nini apaana caiman itsumitakaa liaji rutapale nini liaji caiman
uupi lija ruaji iinaru nite liaji atsia liawa likaite ljinirri ima uupika kaiakana shruaji iinarru nini
likaiteka liaji ljiniirri nini naaka nauma shuaji iinarru aima naikinai iapiya ini nauketa liaji caiman
liushruakau nini nauketaka shruaji inarru
24

25

Juntos fueron a buscar a la muchacha, varias personas de la comunidad los


acompaaron; encontraron un caimn grande acostado y lo abrieron por la mirad, all
encontraron a la joven, debil, pero aun viva.
Nini liaji naanirri liaji nanaku kuanka nanaitaka lidanalikuite ima kurrica neepa liaco.
26

27

Entonces el pap al darse cuenta de todo lo que haba sucedido y de que sus dos hijos
le haban desobedecido, decidi transformar a su hija en la luna y a su hijo en el sol.
Dicen que la luna es plida porque tom el color de la muchacha moribunda.

nini liipadametaka shruaji liituu apaita keerri nite liaji aatsia apaita jeerrri, nakaite
liaji keerri iitamalipatsani ima litaka ruitulle shruaji inarru liapudan liaji icamitsa
ruufakau iipuatirriku

28

29

Historia de Araa y sus hijos


LINAKUAPANA LIAJI EENI NITE LIENIPE

eni, Araa, viva en la cabecera de un cao con su esposa, y tena mas de cien hijos.
Pescaba y cazaba todo lo que poda, pero la comida escaseaba, as que algunas
veces los padres aguantaban hambre para alimentar a sus hijos. Cuando podan les
daban una taza de yar a cada uno de los nios.
Un da Eeni trajo 3 pescados a casa y en cuanto los hijos se fueron a dormir l le pidi a
la esposa que con esos pescados preparara un ajicero para que los dos pudieran comer
mujer se quedaron otra vez sin comer.
Al da siguiente araa decidi llevar a sus hijos a lo mas profundo de la selva; les dijo
que iban a comer semillas y pepas y todos emprendieron camino hasta el corazn de la
selva.
Eeni yufapiawa unipao jiwidan linuu iapiya nini nasrupia aima neenipe wadepe pa cien
pakapa aima naiaupe, nini apapiape naji nanirrinai nawanta mawitakai naakarro
naijau naji neenipe. Mitsa ikamipiatsa nairraka apadape taaza kainia nayannda naji
eeni ienipe.
Nite apadaa jaledauka eeni iidee maadalita kuupe nini naji eenieni nameetaakakau,
nini liaji eeni likaite rushu nuinu pinaitena waiawa, waiakarru fawakatsa. Mitsa liaji
piomi, nini nakaiteka nuparrutuni, nuparrutuni, nini liaji njanirri nite nadua ishutda iakaa
naijau nakuana tsupetsa, mitsa liaji eeni nite shuaji linu kurrin naijaketsenaka.

30

31

Al
da
siguiente
araa decidi llevar
a sus hijos a lo mas
profundo de la selva;
les dijo que iban
a comer semillas
y pepas y todos
emprendieron camino
hasta el corazn de
la selva.

Cuando estaban bien dentro del bosque, Araa tumb un palo lleno de pepas y las
araitas comieron. Luego les dijo que ya regresaba, que primero deba ir a buscar otro
palo para llevar de vuelta a casa; era un engao, Eeni, dio vuelta por otro camino y dej
a sus hijos araa en lo profundo de la selva y regres a su casa solo. Al llegar, su esposa
le pregunt por sus hijos y Araa la engao dicindole que ya deban estar por llegar.
Pero pasaban los das y sus hijos no regresaban.

Nite tewayule
liaji eeni lideka
naji lienipe
imaimaka teeku
anaji awakaada
ipamuyuaka iakarru
iniwa jaikutjeda
waijau nini oopina
ba awakaadaliku
teeku.

Eenii iyuaka apana jaico linaka iapiya nini naji eenienipe naijaka linaka. Nini liaku eeni
kamina nudiaka ikaule nuaka numa apanapa jaikuteda, mitsa liwatsa nini likabuku liadiawa
nauya liipanalikule apaaka liapuwaliku, nini uupi limaka naji lieniepe teeku awakaadaliku,
nini ruaku sruaji linu eeni akerre naji nuenipe, nini liaku naniwakatua jaikuteda naijau
kaamina nadiakawa waikaule.

32

33

Al cuarto da, cuatro de los hijos de araa lograron regresar a casa, estaban lastimados y
desnutridos. los padres preguntaron por el paradero de los dems y ellos contaron que a
algunos se los haba tragado el monte y a otros, se los haba comido el tigre. Asi quedaron
las cosas, la familia sigui adelante y fue mucho mas fcil que todos consiguieran alimento.
Cada uno de los hijos que quedaron form su propia familia y tuvieron solamente los hijos
a los que podan mantener.

Liyapau iama jaledauka kurritsuka nadiawa, nite likuadaka jaleduka ikamitsa likuadaka tsa
idiawa iukao napanalikule meepenatsa na, nini liaji eeni litata na akerreka najia apanaa
iempetipe nini naaku uupi yaavi iijakana piomi, nini naji nakitsiape matsitsa naufakawa
nauketaatsa ijaudati. Nakuana naji likuadaka eeni ienipe nauketa nainuba nini nashu
aima neenipe ikamitsa naufakao matsia.

34

35

La mujer de Iapirriculi I

apirrikuli que eran un gran sanador,


inteligente y sabio tenia muchos
seguidores, muchas mujeres lo
admiraban y as mismo tena muchos
enemigos.
Sucedi algn da que un Amarru le
mand una trampa a Iapirrikuli: una
mujer muy, muy hermosa de la que el
dios se enamor, cayendo as en el
engao que le haban enviado. Los
dos se casaron y formaron un hogar
en la orilla de un cao.

IAPIRRIKULI INU

Iapirrikuli pia ikatsa ataapekada


pia naji iyamikapepia, kajikete
jurre aima pia naji linaikite, aima
naitepe iipeyukaani nite aimatsaka
naji ljipundape. Nini pia liaji
ljinaiyakakau caiji naiki sho, nini
ljimenaka apada ljimanietashopa
liaji Iapirrikuli , nini limenaka
apama inarru matsiadarru nini
iapirrikuli iipeyukanu , nini
ljiwakao merrapitinaka aji ljiponda
iajikerrico, nini naji yamadade
naofakau nainewaka nini
naufapiawa aji uunipao yaljapi.
36

37

Un da, la mujer le pidi permiso a Iapirrikuli para ir a lavar ropa en el cao, l le permiti
ir y ella emprendi rumbo mientras cantaba; mientras lavaba, por el rio apareci un gio;
el animal era realmente Kuwuai que haba tomado esa forma. Comenz a coquetearle
a la mujer hasta que la enamor e hicieron el amor. Iapirrikuli se dio cuenta de lo que
estaba sucediendo porque el se poda transformar entre otras cosas, en pjaro y en
grillo, y convertido en este animalito haba seguido hasta el cao a su mujer. Sin embargo
no hizo ningn reclamo y ella tampoco habl. A la maana siguiente la mujer le volvi a
pedir permiso para ir al cao pues ya tenia una cita con Kuguai, Iapirrikuli una vez mas
le permiti ir, pero esta vez, haba alistado su cerbatana y cuando vio que el Gio y su
mujer estaban juntos en el cao, le lanzo una pulla de cerbatana con kurare al centro del
animal, ste muri.
Nite apapia jaledauka shuaji linu ruako ruinirri Iapirrikuli i linuishu numaka nuaka
nukutsuka waijakarrudan anaji uunipaolikule nini liaku matsiatsa, nini ruakao rukantakee
caatima canu rukutsukee uunipaoljikule, nini ljiaji ljimutukao ljiaji uumawali ruikaule, mitsa
ljikatsa kuwai ljipadamakau keyanaatsa.
Nini liaji uumawali linita ljipeyujikanu nini napeyuakakau nite neepaakakau. Liaji Iapirrikuli
liajnintsa kuamka runaitaka shruaji linu liapiya liaji uumawali ima ljipadametakaau kuama
Ka kaatsa liumaka wipiarru liku ainirrikutsaka, nini ljipinietakanu inipuliku anaji unipaulikule
shuaji linu, makutsani kaitsaka shuaji linu.
38

39

A los tres das Iapirrikuli alisto sus herramientas y sali de pesca; camin por el bosque,
matado, as que cort un pedazo del pene del animal y lo transform en una sardina.
Regres a casa y le entreg la sardina a su esposa, le pidi que la preparara asada y
alistara casabe fresco. Cuando haban comido, Iapirrikuli le cont a su mujer que se
acababa de comer el pene de su enamorado; ella aterrada y llena de tristeza, intento
vomitar pero no pudo.
Pasaron los das y la mujer se dio cuenta de que estaba embarazada. Mantuvo oculto
su estado y tiempo despus, naci el hijo del Guo. Ella lo escondi de Iapirrikuli; en el
da el pequeo Go sala al bosque y en las noches entraba de nuevo al vientre de su
madre, ah se ocult mientras estuvo chiquito; al crecer, como ya no caba en el vientre,
la mam esconda a su hijo-guo en un Katumare.
Tewayuletsenaka shuaji linu ruakutsena iapirrikuli numakatsenaka piaka nushu permiso,
ima shuaji inarru nashunina apada yakuti nauketakakarru tsenaca aji unipauliku, nini
iapirrikuli iaku matsiatsa, mitsa liaji iapirrikuli limatsietena piomi naji mawipi nite
yavitioku linushupa liaji umawali, nini likapawerriku naushruaka nanakuwaka nini liukuka
liaji umawali maukuliasho capuadali lipamuyuaka liaji uumawali nite liwakau uunirrico.
40

41

Logr mantenerlo oculto de


Iapirrikuli pues en el da el
pequeo Gio sala al bosque y
en las noches entraba de nuevo al
vientre de su madre, ah se ocult
mientras estuvo chiquito; al crecer,
como ya no caba en el vientre, la
mam esconda a su hijo-guo en un
Katumare.

Pero la mujer no logr mantener mas tiempo oculto a su hijo y cuando Iapirrikuli se
invito al gio a ir de casera y con l; juntos salieron y caminaron por el monte durante
seis horas; Ya adentrados en el bosque, lo mat dndole una semilla venenosa. Luego,
el dios cort al go en muchos pedacitos y de cada parte del animal se formaron
diferentes tipos de peces, ah se formaron por ejemplo: el Guarac, el pabn y la
mojarra, entre otras especies que tienen pintas. Con la muerte del gio, el ro se llen
de variedad.
Iapirrikuli regreso solo a su casa y cuando la mujer le pregunto por su hijo l,
mintiendo, le respondi que ya deba estar por llegar.

Ruinirri nite linu yapiya nadiawa


napanalikule makutsana piomi,
nite madalidaa jhapodan limatsieta
lipuitashopa nini liakao lipuitaka
nini likapaka papiljemapa ljirrukao
liaji uumawali nini ljitsumitakani
nite liyuaka liji lishi, nite iapirrikuli
ipadametaka liaji uumawali ishin

Nini liaku linu ishu fuiwi piaka lishin liaji paiatsiate nini inunakanu rukataa mitsa
kurritsa cuanka runaitaka.

shruaji linu rumerrakadana


matsuka, nite iapirrikuli yakaa
ruijawa nini ruiakanni patsimite
iwini kaikaadaa mawitakai.
42

43

Ninguno mencion nuevamente


nada sobre lo que haba sucedido.
Marido y mujer continuaron
viviendo juntos y Iapirrikuli tuvo
con ella sus propios hijos.
Aima jaledauca shuaji
iapirrikuli inu keewedankanu
nini rudawaka ruikau ruinirri
iuya nite keenipekanu
uumawalieni , mitsa iapirrikuli
iajikena keenipeka shuji linuu
nini kerruakani liuma linuka
liaji ruenipe, nini ledekani teeko
awakadalikule nin linukani nini
liyukani pawaljepe, nini nakuana
naji liyuanpe napadamakao kuupe
matsiaperri taaliwa, duume piomi
nani kuupe ishukape idana. aima
jaledauka iapirrikuli ishuca
linenipe kaatsa.
44

45

La Princesa Inrida
MATSIADARRU INARRU

a Princesa Inrida era la hija de un Pay (capitn de


la comunidad) Puinave; Se llamaba Denzikhira,
su carcter era diferente al de todas las nias,
era muy inteligente y quera aprender los rituales
que hacan los brujos. Cuando creci, lleg a la
pubertad y le lleg el periodo, la encerraron por
cinco das sin comer nada, solo poda tomar agua,
todo como parte de un ritual que era tradicional
para la comunidad. Cuando terminaron esos cinco
asistieron personas de diferentes tribus indgenas
para celebrar que la princesa ya era una mujer.
Shuaji inarru matsiadarru ljitupi liaji ape maalirri
eenavi kani ljiyakalerriku, puinavi nini ruipitanapia
denzikoira teoljedrrutsa nauya naji apana naitepe
cajikedarrukanu rumatta ruaji piomi liaji najike
naji malirrinai, nini ruitakenau naitaka ruikau
apadapana panti riko peema pakapi jaledauka
rufaakao pantirriko, nini naitetakanu ikamitsa
naaka rirrau uuni, nini namutuetakananu nanaita

46

47

princesa, especialmente un joven llamado Yoy, quien le confes su amor, pero a ella no le
interesaba tener marido y lo rechaz.
Yoy fue hasta el cerro Pajarito que en esa poca no era piedra sino monte y busco Pusana,
la prepar y se la dio a tomar una noche. Pero el efecto de la pusana no fue el que Yoy
esperaba. Ella se volvi loca, actuaba como un mico y se colgaba muchos collares. Como
Denzikhira haba aprendido sobre hierbas entendi la situacin, busc a su mam y le
cont llorando lo que le haba hecho el muchacho.
Sin embargo, antes que la familia lograra hacer algo, la princesa se fue corriendo al cerro
Pajarito, lleg a la cima y ahi se abri una puerta en la que entr para nunca mas salir.
likaite rushu nomaka pia mitsa sruaji inarru currin rumaka ruiniriu.
Nini liaji yoik liawa apana jiipananaku lipita wipiarrupan liawalipia nini puro afakaada,
liaku nomaka pusana, liuketani nini ljinaitakani nini liaka ruirrao apadaa deepi, nini
jalerruikao jurre rupiikakau runaitakako kaiji puve sho nite rurrueta aima rupatepiniu.
Denzikoira liajipia nanaku naji puanalima, lioma sruaji liidua likaiteka piomi rushu kuanka
linaitaka shuaji inarru liyakaya.

48

49

Cuentan los abuelos, que en


semana santa, se escucha su
llanto, y que cuando llueve, el
agua que cae sobre el cerro
Pajarito, son sus lagrimas;
nadie llega a la cima del
cerro, pues a la mitad del
camino, salen culebras. La
princesa se transform en
Yupanay (espritu guardin
de la naturaleza), as que
cuando la gente maltrata el
monte ella aparece; cuando
lse le ve en la oscuridad se
ve tenebrosa, y cuando hay
luz, es una mujer hermosa.
Algunos tienen miedo de
que se les aparezca la
princesa, pues dicen que

Nini sruaji inarru matsiadarru


sruekua keeya aji jiipananaku
nin lipamuyuaka jaala apapeku
pantinuma sruefakao piketen
nini curritsuka kuankauleka
rupieda rumutua.
Nini naikepia naji pekipenai
apia ji semana santa pemica
pia un nite iyawerricotsaka,
nini naji uuni yamarrali linaku
liaji jiipana wipiarrupan ikatsa
rutiawiankapida, nini curritsa
liaji jiipana nini sruaji inarru
matsiadarru oopi rupadamau
yupinava nini curritsa kuanka
panaitetaka liaji awakaada
wadetsa yupinai imatsikakapa.

morir.
50

51

El Jven y el Samuro U
LIAJI ATSIA NITE WAAYULI

52

n joven viva con su madre viuda


en un cao del ro Guaina. Tenan
conuco y sembraban yuca pero sobre
todo, muchsimo aj. Un da fueron a
revisar el sembrado que ya estaba
cargado de pepas. La seora estaba
muy feliz y le dijo al hijo que iban a
tener mucha comida pues las semillas
ya estaban buenas para comer y
para vender.

En la maana, la seora fue a mirar


su cultivo y se dio cuenta de que ya
no haba ni una sola pepa de aj;
ella estaba segura de que los haban
robado y llena de rabia regres a la
comunidad a buscar a su hijo para
contarle que haban perdido todo
su trabajo y le pidi que averiguara
quienes los habian robado.

Apepia atsia yempetitua liufapia


ljiwakatsa ljidua maduiyuan iapiya
apaka uunipao payawiya ikirrikulico.
nashupia nakinkerre ninipia napanaka
kinki, nite napanaka aimapa aati. nini
apapia jaledauka shruaji maduiyuan
ruarukapana naji rupania nini
rukapaka nainita keena kainakakana,
nini shuaji maduiyuan catimakanu nini
rukaiteka liaji ruenipe washrukautsa
aima aati nite aima waiauda
nini naji aati iinaka matsiakena na
waiakarru na nite wawendekarru
tsaca.

Nite teewayule deepitua shuaji


maduiyuan ruawa rukapa naji
rupania iinaka, nini rukapaka
curriketsa pakapa naji aati inaka
nini ruaku uupi inaiki iyauto naji
nupania inaka nini kerruakano,
nini rudiaka keeya rupanaliko
ruakarru ruma liaji ruenipe, nini
ruaku lishu nirri keerruaka nua nini
liaku liaji ruenipe; mai kuanka pia
ruako lishu: uupi inaiki iaitu naji
watite inaka uupi naniwa piomi na,
piakarruatsa piwapa kuamperrikana
naji kaateperri.
53

Al da siguiente, de madrugada el joven fue hasta el conuco y se escondi bajo las


hojas de barbasco para esperar y ver si alguien llegaba nuevamente a robar el cultivo.
luego de un rato, aparecieron en el cielo un montn de samuros (chulos) que poco a
poco fueron acercndose hasta que pisaron la tierra y cada uno se fue transformando
en humano. Al aterrizar sus alas tomaban la parecia de trajes, como chaquetas que
todos se quitarn y fueron dejando en un palo.

Nini teewayulje liaji aatsia liakau deepitua liakau naji nakinkerre lico, nini ljidawakakau
kuuna inape iipekulico, ljiwapakarru kuamperrika naji kaaiteperri, nini kaidaatsana
naurrukua naji aimadan
wayulinai nini napjuakena jiipai napadamau inaikiwa
kaiji wakaisho, nini naji nanape kaiji camisa sho neetakana nini nakaadakana jaiku
ipukudamnaku.

54

55

El joven se dio cuenta de que eran ellos los que se haban


robado las pepas de aj y adems, not lo hermosas que
eran las mujeres samuro, aunque casi idnticas entre si.
Pens que tena que escoger entre ellas a la que sera su
mujer y cuando decidi agarr las alas que ella haba dejado
en el palo, asi no podra irse. Cuando los dems samuros se
dieron cuenta, recogieron con prisa sus alas y salieron a
volar. La muchacha-samuro se qued con el joven y l le dijo
que ella sera su mujer.
Regresaron juntos a la comunidad y l se la present a su
madre, le cont que ella era un samuro y todo lo que haba
visto. Finalmente, le dijo que viviran con ella.
La pareja tuvo 3 hijos y todo iba muy bien con el conuco y
la siembra. Con el tiempo la joven-samuro le dijo a su marido
que quera ir al cielo a visitar a su familia pues llevaba aos
sin verlos, as que durante un tiempo ella estuvo ensendole
a su marido y a sus hijos como volar como lo hacen los
samuros y adems los alimentaba con una dieta especial.
un lugar entre las nubes. Encontraron a la familia y ella los
present a todos y les mostr como haba sido su hogar. A la
hora de comer, la familia de samuros le brind al joven y a sus
hijos un plato de sardinas, o en eso se convirtieron, porque
realmente eran gusanos que los samuros transformaban.
El joven y su familia permanecieron algunos aos en el cielo
junto a los samuros, y cuando los hijos ya estaban grandes,
regresaron a la tierra y cada uno form su propia familia, su
conuco y continuaron sembrando aj.
56

Nite liaji yempetitua atsia likapaka naji iaitokape aati


nini liaku ljiwakatsa icatsa naji iniwali aati iinaka, nite
likapaka naji naitepe matsidarrupekana nini liuma nanakuite
matsiadarrupa ljipakarru nu nini ljiekuka ljipa rukamisani
ruarayupa nite ljiadanaku uupina narrau naji rukitsiape,
shuaji inarru currin kuanka ruakao nini ruaku lishu liaji atsia
pia nushu liaji nunape nuakarrua liako currinaa, nudekaapia
nupanalikule nuinua piajikatsa, nini naakau, naukau ljidua
ikaule liaku katiimani mai, mai, pini keeya piakapa ajni uupi
kainu nua ikatsa naji wayuli taduanaipe iniwakape naji aati.
Nini naji iempetipe nashukeena madalida neenipe, nini
matsiaca naufakau nashu nakinkerre napania aima aati
aimapa.
Nini apapia jaledauka ruaku shruji wayulitadua nuinirri
nuumakanta wakau wakaapa naji nukitsiape ima aima
jamuli kurrika nukapana, nini aima jaledauka rukanantakani
liajikarru liarrakau kaiji wayulishu, nini lishutsa liitakau aima
jeledauka.
Nini liajikena liarrakau nini naakau anaj Iita mana idanan
icatsa naufakau naji wayulinai, nini naukaku naikaule naji
liinu ikitsiape ikaule, nini rupresentakani liaji ruinirri nitepa
rukaata kuanka naufakau, nini liukakau naiaka nini liaka
nainai naji teepe aatipaliku mitsa ljitirrikutsa likapaka mitsa
naji teepe ikaatsa aakurruka naiali. aima jamuli naifaka nishe
nini pekipenaikeena naji neenipe nadiatsenaka aji jipainakule,
naufatsena kaatima nite naapana aima aati campatsa.
57

Una historia de petroglifos


LIAJI IAKUTI OOPIDALI NANAKU NAJI
JIIPADA IDAANA

sta historia ocurri en el Vaups: los nios iban al rio y se baaban cerca a una
piedra en la que haba un rbol muy grande, ellos se suban en l y se lanzaban
al ro, como suelen hacer los nios en estas regiones. Este era un tiempo en el que ya
existian muchos animales, como el caimn, la danta, el jaguar y el gio.

LiajI iakuti oopidali linitapiao aji vaupes: naji iempetipe naba napita unirrikule tsimi
liuya apapda jipada kaipiani apana jaiku makanishon, naaji iempetipe nerrajika
kaikunaco nite nawatsiawa unirriku, kuaji nanaitaka naji iempetipe aji nayakalerriku.
nite uumawali pakanipe sho.

58

59

Cuando los nios jugaban distraidos, un Gio salio de lo profundo del ro a esperarlos
mientras se tiraban del rbol; el animal se acomodo en el lugar en el que los nios
caian y all, oculto, abra la boca cada vez que un nio se lanzaba y asi, caian de
una vez dentro de la boca del gio; cayeron siete nios.

Mitsa naji impetipe natupita namaudaka, nini apana uumawali imuto uunirrikuite
liwapacana nawatsicatanwa jaikunakuite; nini uumawali jimeku inuma nawatsiawerriko
naji apadape iempetipe, nini naji newakao uumali inumaliku;nini naji newakao siete
iempetipe uumali inumaliku.

60

61

Adems de los pequeos el gio ya se habia comido un venado, entonces los adultos
ya sospechaban que el animal acechaba. Los paps se dieron cuenta de que los nios
se lanzaban al agua pero que no volvan a salir, asi que la comunidad se preparo con
las personas escarbaron hasta llegar al animal y lo abrieron por la mitad, pues en este
tiempo las personas eran muy fuertes. Encontraron a los nios divididos en huesitos y
uno por uno, huesito por huesito, los armaron a todos.
Mitsa naji nanirrinai nanjintsa nawatsiajikao jaikunakuite uunirrikule, mitsa currin
nadiawa namutua,nite liaji uumawali ljijapatua apana neerry, nini naji naikinai
namatsieta nayawitiokoni nite mawipi nite namutua nakapa akerreca limutua liaji
uumawali,ima liaji uumawali kepinawerrikuni limutua lirrua uuni yekjuete. Naumakani
pema pakapi jaledauka, nini nauketani apapeki liarruapirriku jiipaairriko, nini naji
nainita nekaka jiipai nite nauketani njameku ljiwawa, nini nauketa napipen naji iempetipe
padapena nini naita narruetaka napipen nainitakarru namatsietaka naji iempetipe.

62

63

Desde entonces, en la piedra en la que jugaban los nios, existen esos dibujitos que
conocemos como petroglifos, estos cuentan las historias sagradas de algunas comunidades
indigenas y las personas que no conocen estas tradiciones, no entienden su simbologa.
Los petroglifos hoy en dia se encuentran en diferentes lugares acompaando el curso de
los ros en departamentos como el Vichada, el Guaina y el Guaviare. Cerca a Mit, en
verano, se puede ver el dibujo del Gio que se comi a los siete nios.

Nini linaku liaji jipada napitalinini naji iempetipe linitapiau naji jiipada kaadanape, kaipia
naikateca naji apana inaiki , mitsa panaya padapena inaikinai cuurin naji kuanshopacana,
nini naji jiipada kadanape pakapana nakuana naji uuni pakapaban kaijni vichada,payaviya,
wawiali. Tsumitsa liuya liaji yakale Mitu kauirrico pakapa naji aima jiipada idana liaji
uumawali ijapiali naji iempetipe.

64

65

Kurare: veneno que se utiliza especialmente para cazar, o para la guerra, con el envenenan las cerbatanas. Sale de

un bejuco de balcero.

Glosario

Kuwai: el maestro, el que ensea a los aprendices. Enemigo de iapirriculi pero tambin trabajan
juntos y se comunican. No se ve, esta oculto. Cuando las nias se desarrollan se encierran por 8 dias y
los padres les ensean a tejer, tradicin etc si ella cumple eso, va a ser buena trabajadora, inteligente
tuvo cuerpo fsico. Sabio y orientador.

Pay: El que cura las enfermedades y reza en una comunidad, el adivinador, interpreta los sueos.

Amarru: 1. animal que era enemigo de Iapirriculi

2. Es la primera mujer del mundo y madre de Kuwai, primera madre, tiene la esencia de lo femenino.

Su menstruacin dio origen al rio Guaran.

Barbasco: planta venenosa que los Curripaco y los Piapoco (entre otros) utilizan para cazar peces.
Cacucre: trampa para capturar pezcado, entran y no encuentran la salida. Si dura mucho tiempo
ah el pescado como 3 dias se muere asi nadie lo agarre.
Conuco: Lugar en el que se siembran los alimentos para el consumo particular.
Denzikhoira: mujer perfumada.
Iapirrikuli: dios tutelar de los curripaco, es poderoso resandero y adivinador. Fue el que reparti

los peces para todo el mundo. Rez los caos, los ros, los cerros y las selvas, para que los humanos
pudieran adar por esos lugares.

Katumare: canasto para cargar yuca.

Pusana: es una hierba poderosa, que han utilizado los indgenas del Guaina, para atraer buena
suerte, ya sea para la pesca, la cacera o el amor. El uso de la pusana requiere una gran disciplina en
torno a su poder que implica seguir las instrucciones exactas de los sabios que aun conocen su poder
(hacer una dieta especial por ejemplo). Dicen que la pusana del Cerro Pajarito se utiliza para daar a
Takirri: las dietas especiales, como las que hacan los aprendices. Cuando los jvenes cumplen 15

aos y kuwuai los enseaba pasaban por el takirri. A los aprendices se les dice takirri cuando estn en
esa etapa.

Yre: se le dice catara en el guainia, es un liquido que sale de la yuca, se cocina y se bebe. Agua de

yuca brava. Se le hecha al sancocho, alimento indgena. Puede prepararse como veneno.

Yupinai: dueo de la selva, madremonte, protector de la naturaleza.


Yur: planta que produce pepa silvestre, se puede comer, comida indgena y de animales.

66

67

Participaron
en este
laboratorio

Emerson Acosta
Christian Barrera
Frank Bernal
Karen Guaca Yo
Ferley Hernadez
Amanda Mahecha
Marcela Martinez
Esteban Pia
Luis Gabriel Rodriguez
Andrea Roa
Claudia Torcuato
Nataly Vargas
Liliana Yavinape
Tiberio Yavinape
Nohora Santos
Adriana Curtidor
Taira Rueda
Ana Maria Villate

68

69

Este libro se imprimi


en Bogot, Colombia
Octubre de 2015
Colectivo Milpa
70

Potrebbero piacerti anche