eejbefYeke Jeef DeLe&Meee

emleeJevee

cetue DeJeOeejCeeSB
DeLe&Meee : DeLe&Meee ogue&Yelee keer efmLeefle ceW eeve mebyebefOele JeJenej kee DeOeeve nQ ~
mebmeeOeve : ceeveJeere pejlees keer leguevee ceW ogue&Ye nQ Deewj Fvekes JewkeefuHeke DeHeeesie nQ ~
eeve keer mecemee : pees mebmeeOeveeWb keer ogue&Yelee kes keejCe Goe nesleer nQ, DeeOeejYetle DeeefLe&ke mecemee nw ~
DeeefLe&ke efeee : Deee kees me=efele kejves Jeeueer meYeer efeeeSB DeefLe&ke efeeeSB nesleer nw ~
DeeefLe&ke efeeeBS : GlHeeove GHeYeesie Deewj efveJesMe
DeeefLe&ke mecemee : eeve keer mecemee pees mebmeeOeveeW efke ogue&Yelee Deewj JewkeefuHeke eeesieeW kes keejCe GlHeVe nesleer nw ~
Jeef DeLe&Meee : DeLe&Meee keer Jen MeeKee nw pees Jeeqkeleiele FkeeFeeW (pewmes Jeeqkeleiele GHeYeesilee, Jeeqkeleiele GlHeeoke) kee Deeeve kejleer nw ~
meceef DeLe&Meee : DeLe&Meee keer Jen MeeKee nw pees mebHetCe& DeLe&JeJemLee kee Ske FkeeF& kes He ceW DeOeeve kejleer
leerve keWere mecemeeSB 1) keee GlHeeove efkeee peeS 2) kewmes GlHeeove efkeee peeS 3) efkemekes efueS GlHeeove efkeee peeS
keee GlHeeove efkeee peeS ? en mecemee JemlegDeeW Deewj mesJeeDeeWb kes eeve keer mecemee nw efpevekee GlHeeove meerefcele mebmeeOeveeW eje efkeee peelee nw ~
kewmes GlHeeove efkeee peeS ? en mecemee lekeveerke kes eeve keer mecemee nw ~ Ske DeLe&JeJemLee kees ece ienve lekeveerke leLee HetBpeer ienve lekeveerke ceW
mes eeve kejvee He[lee nw ~
efkemekes efueS GlHeeove efkeee peeS ? en mecemee GlHeeove ee Deee kes efJelejCe keer mecemee nw ~
GlHeeove mebYeeJevee Jee : oes JemlegDeeW kes meYeer mebYeJe mebeespeveeW kees eke kejvee nw, efpevekeer GlHeeove, efoS ngS mebmeeOeveeW SJeb oer ngF& lekeveerke, kes eje
nes mekelee nw ~
GlHeeove mebYeJelee Jee cetue eEyeog keer Deesj veleesoej neslee nw ~ keeeW efke Jemleg X kes eleske Deefleefjkele FkeeF& keer eeeqHle kes efueS Jemleg Y kee DeefOeke mes
DeefOeke leeie kejvee He[lee nw ~
DeJemej ueeiele : otmejs meJe&es leeies ieS efJekeuHe kee cetue nw ~ efkemeerkeejke keer DeJemej ueeiele mes DeefYeeee Gmekes otmejs meJe&es cetue mes nw ~
meercebele DeJemej ueeiele : mes DeefYeeee Y Jemleg kes GlHeeove keer cee$ee mes nesves Jeeueer Gme keceer mes nw pees efke X Jemleg keer Ske DeefOeke FkeeF& kes GlHeeove
GlHeeove kes HeuemJeHe nesleer nw, peye mebmeeOeveeW kees Y mes X keer Deesj efJeJeefle&le efkeee peelee nw ~
GlHeeovee mebYeeJevee Jee : Jen oes JemlegDeeW kes Ssmes meYeer mebyeJe mebeespeveeW (Combination) kees eke kejlee nw pees Ske DeLe&JeJemLee DeHeves Jele&ceeve
mebmeeOeveeW Deewj GHeueyOe lekeveerke kes HetCe& Je kegMeuelece GHeYeesie mes GlHeVe kej mekeleer nw ~
GlHeeove mebYeeJevee Devetmeteer Deewj Jee (P P Schedule and Curve) ceeve ueerefpeS Ske keeuHeefveke DeLe&JeJemLee DeHeves Jele&ceeve mebmeeOeveeW Deewj
GHeueyOe lekeveerke kes HetCe& GHeYeesie mes kesJeue oes JemlegDeeW - Qke Deewj iesntB kee GlHeeove kejleer nw efpevekeer Ske keeuHeefveke Devegmeteer veeres oer ieF& nw ~
GlHeeove
mebYeeJevee

Qke
(npeej)

iesntB
(ueeKe ve)

A
B
C
D
E
F

5
4
3
2
1
0

0
5
10
12
14
15

GHejeskele leeefuekee ceW efoS ngS mecemle meeOeveeW mes Qke Deewj iesntB kes GlHeeove keer en JewkeefuHeke mebYeeJeveeSB efoKeeF& ieF& nw ~

ABCDEF

eEyeogDeeW kees efceueeves mes efveefYe&le Jee kees GlHeeove mebYeeJevee ee kejles nw ~

Jee Hej oMee&ves Jeeueer efJeefYeVe efmLeefleeeB - PP Jee oMee&lee nw efke DeLe&JeJemLee kes mebmeeOeveeW kee kewmee GHeeesie nes jne nw efpemes veeres mHe efkeee
ieee nw ~
PP
I

GlHeeove mebYeeJevee Jee AF kes eleske eEyeog Hej GlHeeove mebmeeOeveeW kee HetCe& GHeeesie oMee&lee nw ~

II

PP Jee kes veeres efkemeer eEyeog (pewmes eEyeog G) Hej GlHeeove, mebmeeoveeW kee GuHe GHeeesie ee DekegMeue oMee&lee nw ~

III

PP Jee kes THej efkemeer eEyeog (pewmes eEyeog H) Hej GlHeeove, mebmeeoveeW kee efJekeeme (ye{eslejer eke kejlee nw ~

PP Jee kes oes ue#eCe (Properties) GuuesKeveere nw ~

I

PP Jee yeeSB mes oeSB veeres kees Deewj {euet neslee nw ~

II

PP Jee cetue eEyeog keer Deesj veleesoj (Concave) neslee nw

One Mark Question or 3 / 4 Mark Questions

1)
2)
3)

4)
5)
6)

DeLe&Meee keer HeefjYee<ee os ~

DeeefLe&ke mecemeeSB keeeW GlHeVe nesleer nw ?
efkemekes efueS GlHeeove efkeee peeS keer
kesvere mecemee kees GoenjCe eje mecePeeF&S
GlHeeove mebYeeJevee Jee keer HeefjYee<ee os ~
GlHeeove mebYeeJevee Jee kes meboYe& ceW meerceble DeJemej ueeiele kees HeefjYeeef<ele kejs ~
GlHeeove mebYeeJevee Jee cetue eEyeog keer Deesj veleesoej keeeW nw ?

GHeYeeskelee meblegueve Deewj ceebie

cetue DeJeOeejCeeSB
GHeeesefielee : efkemeer Jemleg ceW DeJeMekelee kees mebleg kejves keer Meeqkele kees GHeeesefielee kene peelee nw ~
kegue GHeeesefielee : Ske Jemleg keer meYeer FkeeFeeW kes GHeYeesie kejves mes eeHle nesves Jeeueer GHeeesefielee kee pees[ ~
T u x = mu

meeceeble GHeeesefielee : Jemleg keer Ske DeefOeke FkeeF& kes eeesie kejves mes eeHle nesves Jeeueer Deefleefjkele GHeeesefielee
Mu = Tun -Tun-1

emeceeve meerceeble GHeeesefielee kee efveece : en Jekele kejlee nw efke efkemeer Jemleg keer ceeveke FkeeFeeW kes efvejblej DeefOekeeefOeke eeesie kejves mes
GHeYeeskelee kes efueS Gmekeer meerceeble GHeeesefielee Ieleer peeleer nw ~
kegue GHeeesefielee Deewj meerceeble GHeeesefielee ceW mebyebOe :
Relationship between MU and TU - Fme

mebyebOe kees efvecve leeefuekee Jen jsKeeefe$e keer meneelee mes mHe efkeee ieee nw ~

GHeYeesie efkeS ieS

meblejes keer FkeeFeeB

meerceble GHeeesefielee
(etefue)

0
1
2
3
4
5
6
7

10
8
5
2
1
0
-3

kegue GHeeesefielee
(etefue)
0
10
18 (=10+8)
23 (=10+8+5)
25 (=23+2)
26 (=25+1)
26 (=26+0)
23 (=26-3)

GHejeskele leeefuekee kees veeres efe$e MU Jee Deewj TU Jee eje oMeeee ieee nw ~

meerceeble GHeeesefielee Je kegue GHeeesefielee ceW mebyebOe (Relationship)

(i)

kegue GHeeesefielee leye leke ye{leer nw peye leke meerceble GHeeesefielee Oeveelceke (Metve mes DeefOeke) nesleer nw ~

(ii)

kegue GHeeesefielee leye DeefOekelece nesleer nw peye meerceble GHeeesefielee Metve (Zero ) nesleer nw

(iii) kegue GHeeesefielee kece nesveer Meg nes peeleer nw peye meerceble GHeeesefiele $eCeelceke (Metve mes kece) nes peeleer nw ~

GHeYeeskelee meblegueve
GHeYeeskelee meblegueve kee DeLe& - GHeYeeskelee meblegueve Jen efmLe nw peye GHeYeeskelee DeHeveer oer ngF& Deee kees efkemeer Jemleg (ee JemlegDeeW kes mebeespeve)
keer Kejero Hej Fme ekeej Kee& kejlee nw efpemeces Gmes DeefOekelece meblegef eeHle nesleer nw Deewj Fmes yeoueves kee Gmes keesF& Deeke<e&Ce veneR neslee nw ~
DeHeYeeskelee meblegueve keer Ske Jemleg keer efmLeefle ceW Mele& (Condition) - mecePeeFS ()
Gej - GHeYeeskelee meblegueve keer Mele& (Ske Jemleg efke efmLeefle ceW )- Ske Jemleg kees Kejero keer efmLeefle ceW GHeYeeskelee meblegueve leye eeHle neslee nw
peye :
DeLee&le peye x Jemleg keer meeceeble GHeeesefiele (MU) kee ceewefke ceeve = x Jemleg keer keercele (P)
DeLee&le

MUx = Px

meblejs keer
keercele
(.)

ueeYe
(.)

10

5 (= 10+2)

4 (= 8+2)

2.5 (= 5+2)

1.5

1 (+2=2)

5 (=1+2)

-.5

0 (=0+2)

-1

GHeeesie efkeS
ieS meblejes
keer mebKee

meerceble GHeeesefielee
(etefue)

meeceeble GHeeesefielee kee ceewefke ceeve (.)

(meblejs keer meerceble GHeeesefielee
+ . keer meerceble GHeeesefielee)

GHeYeeskelee meblegueve - (oes JemlegDeeW keer efmLeefle ceW)

oes JemlegDeeW keer Keefjo keer efmLeefle ceW GHeYeeskelee meblegueve keer Mele& - en meblegueve leye eeHle neslee nw peye :

MUx
Px

MUy

Py

DeLee&le Ske Jemleg keer meerceeble GHeeesefielee (MU) Deewj Gmekeer keercele (P) kee DevegHeele otmejer Jemleg keer meerceeble GHeeesefielee ( MU) Deewj keercele (P)
kes DevegHeele kes yejeyej nes ~
oes JemlegDeeW keer efmLeefle ceW GHeYeeskelee meblegueve
MUy

Jemleg keer
FkeeFeeB

MUx

50

50 + 5 = 10

24

24 + 2 = 12

40

40 + 5 = 8

22

22+ 2 = 11

30

30 + 5 = 6

20

20 + 2 = 10

20

20 + 5 = 4

18

18 + 2 = 9

10

10 + 5 = 2

15

16 + 2 = 8

14

14 + 2 = 7

MUx

(1 . cetue mes eeHle MU )

MUy

Px

Py

(1 . cetue mes eeHle MU )

GHejeskele leeefuekee ceW mHe nw efke 20 . kees oer ngF& Deee kes Jee mes DeefOekelece meblegef eeHle kejves kes efueS GyeYeeskelee x Jemleg (pewmes eee) keer 2
FkeeFeeB (10 . ( = 5 x 2) Kee& kejkes ) Keefjosiee Deewj y Jemleg (pewmes efyemkeg) kees 5 FkeeFeeB ( 10 . ( = 5 x 2) Kee& kejkes Keefjosiee
oes JemlegDeeW kes Fme mebeespeve (Combination) mes GHeYeeskelee DeefOekelece meblegef (ee meblegueve keer DeJemLee) eeHle kejlee nw.
keeeWefke x Jemleg keer efmLeefle ceW 1 . cetue keer meerceble GHeeesefielee

>

efmLeefle ceW efYe 1 . cetue kees meerceble GHeeesefielee 8

keer meerceeble GHeeesefielee yejeyej nw

>

MUx
Px

MUy

MUy
Py

Py

>

>
16
2

MUx
Px

>

40
5

>

nw Deewj y Jemleg kees

nw DeLee&le oesveeW JemlegDeeW ceW 1 . cetue

eneB GHeYeeskelee meblegueve keer GHejerkele Mele& Hetjer nes peeleer nw ~

lemLelee Jee efkeesCe kes eeesie eje GHeYeeskelee meblegueve

lemLee Jee : oes JemlegDeeW kes Ssmes mebeespeveeW kees oMee&lee nw efpevemes GHeYeeskelee kees Ske meceeve meblegef eeHle nesleer nw

B
C
D

lemLelee Jee kes ue#eCe : (Properties of Indifference Curve)

(i)

lemLelee Jee ncesMee yeeSB mes oeSB kees Deesj {euet neslee nw ~

(ii)

lemLelee Jee Ske otmejs kees keYeer veneR kee mekeles ~

(iii) Ssmes eeeW kee {ueeve cetueeEyeog (O) kees Deesj GVeleesoj (Convex) neslee nw ~
(iv) lemLelee JeeeW ceW meyemes TBee Jee meyemes DeefOeke meblegef oMee&lee nw ~

lemLelee ceeveefe$e: (Indifference Map) meblegef kes efJeefYeVe mlejeW kees eke kejves Jeeues lemLelee JeeeW kes mecetn kees lemLelee ceeveefe$e
kenles nw ~
Fme mebbyebOe ceW Oeeve osves eesie yeele en nw efke meyemes TBee lemLelee Jee (pewmes
efe$e) meJee&efOeke meblegef kee mlej oMee&lee nw peyeefke meyemes veeree lemLelee Jee
meyemes kece meblegef mlej kees oMee&lee nw ~ keeeWefke pewmes Jee Hej Jemleg - 1 Deewj
Jemleg 2 keer FkeeFeeW kee GHeYeesie DeefOeke nes jne nw ~

yepe jsKee (Budget Line) yepe jsKee oer JemlegDeeW kes Gme meye mebeespeveeW (Combinations)
kees oMee&leer nw efpevns GHeYeeskelee efveefo& Deee Deewj keerceleeW Hej DeHeveer mecemle Deee mes Kejero mekelee nw ~
oes JemlegDeeW kes efJeefYeVe mebeespeveeW kes eleerke A,B,C,D,E eEyeogDeeW kees efceueeves mes Ske mejue jsKee yeve
ieF& nw efkemes yepe jsKee kenles nw ~ Oeeve jns yepe jsKee kees keercele jsKee (Price Line) ee Deee
jsKee Yeer kene peelee nw ~
d) meerceeble eeflemLeeHevee keer oj (Marginal Rate of Substitution - MRS) Jen oj
efpeme Hej GHeYeeskelee Jemleg 1 keer Deefleefjkele FkeeF& eeHle kejves kes efueS Jemleg - 2 keer cee$ee leeieves kees
leweej nw, meerceeble eeflemLeeHeve keer oj (MRS) kenueeleer nw ~

meebkesefleke He ceW : MRS xy =

Jemleg - 2
Jemleg - 1
6

meerceeble eeflemLeeHevee keer oj (M R S) Ieleer peeleer nw, keeeWefke Jemleg - 1 kes eleske Je=ef kes yeoues GHeYeeskelee Jemleg - 2 keer Ieleer ngF& cee$ee leeieves
(kegyee&ve kejves) kes efueS leweej neslee nw ~
lemLelee Jee (Indifference Curve) keer meneelee mes GHeYeeskelee meblegueve keer Mele& mHe keerefpeS ~ (jsKee efe$e kee eeesie keerefpeS
Gej : GHeYeeskelee meblegueve kees DeJemLee kees leye eeHle neslee nw peye Jen oer ngF& Deee Deewj JemlegDeeW keer keer celeeW Hej DeHeveeW meblegef kees DeefOekelece kejlee
nw ~

GHeYeeskelee meblegueve keer oes Melex nw

1)

yepe jsKee kees lemLelee Jee Hej mHeMe&-jsKee (tangent) nesveer eeefnS otmejs MeyoeW ceW lemLelee Jee kee {eue = yepe jsKee kee {eue ~

2)

meblegueve eEyeog - (eneB eEyeog P) Hej lemLelee Jee God iece (origin) eEyeog keer Deesj GVeleesoj (Convex) nesvee eeefnS DeLee&le meerceeble
eeflemLeeHe oj (Marginal Rate of Substatution) Ieleer ngF& nesveer eeefnS ~
7

ceeBie
ceeBie : efkemeer Jemleg keer Jes cee$eeSB nw ~ efpevns GHeYeeskelee efveefele keercele Hej Ske efveefele mecee ceW Kejeroves kes efueS leweej nw ~
ceeBie Heueve : efkemeer Jemleg kes efueS ceeBie leLee Fmekes efJeefYeVe efveOee&jke leJeeW kes yeere keeee&lceke mebyebOe kees Jekele kejlee nw ~
ceeBie kees eYeeefJele kejves Jeeues keejke
1)

Jemleg keer keercele

2)

GHeYeeskelee keer Deee

3)

mecyeefvOele JemlegDeeW keer keerceles

4)

efe SJeb eeLeefcekeleeSB

5)

YeefJe<e ceW Jemleg keer keerceleeW ceW HeefjJele&ve keer DeeMee

ceeBie keer efveece : efkemeer Jemleg keer keercele ye{ves mes Gme Jemleg keer ceeBie kece nes peeleer nw Deewj keercele kece nesves mes Gmekeer ceeBie ye{ peeleer nw eefo
Deve meYeer yeeleW Ske meceeve jnW ~
ceeBie Devetmeteer (Demand Schedule)
keercele eefle efkeee (.)

ceeBie keer cee$ee (efke ee.)

ceeBie Jee eee {eF& Deewj {euet neslee nw ~ Fmes $eCeelceke {ueeve (negatively
sloped) Jeeuee Jee kenles nw ~
(Ie) ceeveleeSB (Assumptions) Deve yeeles meceeve jns ~
otmejs MeyoeW ceW efveece leYeer ueeiet nesieepeye keerceleslej keejkeeW pewmes mebyebefOele Jemleg
keer keercele, GHeYeeskelee keer Deee, efe, HewMeve Deeefo HetJe&Jele jnW DeLee&le FveceW
HeefjJele&ve ve nes ~

ceeBie keer cee$ee ceW HeefjJele&ve leLee ceeBie ceW HeefjJele&ve

Deve yeeles meceeve jnves Hej eefo kesJeue keercele ceW keceer ee Je=ef kes HeuemJeHe Jemleg keer DeefOeke ee kece cee$ee keer ceeBie keer peeleer nw lees Gmes ceeBie keer
cee$ee ceW HeefjJele&ve kene peelee nw ~
otmejer lejHe peye keercele kes Deefleefjkele Deve keejkeeW ceW DeefOeke cee$ee keer ceeBie keer peeleer nw lees Fmes ceeBie ceW HeefjJele&ve kene peelee nw ~

Jeeqkeleiele ceeBie Deewj yeepeej ceeBie

Jeeqkeleiele ceeBie Deewj yeepeej ceeBie - Jemleg kes efueS Jeeqkeleiele ceeBie mes DeefYeeee oer ngF& DeJeefOe ceW efJeefYeVe keerceleeW Hej Jeeqkeleiele HeefjJeej eje Jemleg kees
ceeBieeW ieF& cee$ee ceW nw ~ Fmekes mecee ceW meYeer GHeYeeskeleeDeeW keer mekeue ee meecegefnke ceeBie kees oMee&leer nw ~ Jeeqkeleiele GHeYeeskeleeDeeW kes ceeBie pees[ves mes
yeepeej ceeBie efvekeeue Deeleer nw ~
Jeeqkeleiele (HeefjJeej) ceeBie Devegmeteer

keercele
eefle efkeee
(.)

I)
II)
III)
IV)
V)

yeepeej ceeBie Devegmeteer

meecetefnke (yeepeej) ceeBie
(efke.ee)

Jeeqkeleiele HeefjJeej odJeeje Deeuet

keer ceeBie (efke.ee.)
A

(A+B+C)

11

13

30

12

26

11

22

10

18

14

10

yeepeej ceeBie kees eYeeefJele kejves Jeeues keejke - Jemleg keer yeepeej ceeBie (Market demand)
Hej eYeeJe [eueves Jeeues cegKe keejke efvecveefueefKele nw ~
mebyebefOele (Hetjke Je mLeeveeHeVe JemlegDeeW) keer keercele
GHeYeeskelee keer efe leLee eeLeefcekelee
yeepeej ceW GHeYeeskeleeDeeW keer mebKee
Deee kee efJelejCe - eefo
GHeYeeskeleeDeeW keer yeveeJe - eefo
Ieefee JemlegSB (Inferior goods) efpeve JemlegDeeW keer ceeBie Deee ye{ves Hej kece nes peeleer nw Deewj Deee Ieves Hej ye{ peeleer nw GvnW efvecve
(Ieefee) ee efvecve keesef keer JemlegSB kenles nw ~
meeceeve JemlegDeeW (Normal goods) keer neuele ceW Deee ye{ves Hej Fvekeer ceeBie ye{ peeleer nw Deewj Deee Ieves Hej Fvekeer ceeBie Ie peeleer nw

ceeBie keer keercele ueese

ceeBie keer keercele ueese kee DeLe& - keercele ceW HeefjJele&ve kes HeuemJeHe ceeBie ceW nesves Jeeues HeefjJele&ve (ee eefleefeee) kes ceeHe kees ceeBie keer keerceefle ueese
kenles nw ~
ceeBie ces % HeefjJele&ve
ceeBie keer ueese =
keercele ceW % HeefjJele&ve
ceeBie keer ueese kees eYeeefJele kejves Jeeues keejke efvecve nw I)
II)
III)
IV)
V)
VI)
VII)
VIII)
IX)

emLeeHeve Jemleg keer GHeueeqyOe

Jemleg keer eke=efle
GHeYeeskelee keer efe Je Deeole
Jemleg kes GHeYeesie kes mLeieve keer mebYeeJevee
Jemleg kes efJeefYeVe eeesie
Jemleg kee cetue
mebegkele ceeBie
Deee kee efJelejCe
mecee kee eYeeJe

ceeBie keer keercele ueese keer efJeefYeVe esefCeeeB

I)
II)
III)
IV)
V)

HetCe& yeesueeseoej ceeBie

FkeeF& mes kece ueeseoej ceeBie
FkeeF& kes yejeyej ueeseoej ceeBie
FkeeF& mes DeefOeke ueeseoej ceeBie
HetCe& (Deveble) ueeseoej ceeBie

ceeBie keer keercele ueese ceeHeves keer leerve efJeefOeeeB

ceeBie keer keercele ueese ceeHeves keer leerve cegKe efJeefOeeeB nw - kegue Jee efJeefOe, eefleMele efJeefOe Deewj jsKeeieefCeleere efJeefOe ~
kegue Jee efJeefOe () Fme efJeefOe kes Devegmeej nce ueeYe keercele ceW HeefjJele&ve kee kegue Jee Hej eYeeJe osKeves nw DeLee&le keercele ceW HeefjJele&ve kes
HeuemJeHe Jemleg Hej kegue Jee Henues mes ye{ ieee nw, ee kece nes ieee nw ee Glevee ner nw ~
i)

eefo keercele efiejves Hej kegue Jee ye{ peelee nw ee keercele ye{ves mes kegue Jee Ie peelee nw DeLee&le peye oesveeW efJeHejerle efoMee ceW eueles nw lees ceeBie
keer ueese FkeeF& mes DeefOeke nesleer nw (eD>1)

ii)

eefo keercele efiejves mes kegue Jee efiejlee nw Deewj keercele ye{ves mes kegue Jee ye{lee nw DeLee&le peye oesveeW Ske ner efoMee ceW eueles nw lees ceeBie keer keercele
ueese FkeeF& mes kece nesleer nw (eD<1)

iii)

eefo keercele kee ye{ves mes kegue Jee Glevee ner jnlee nw lees ceeBie keer keercele ueese FkeeF& kes yejeyej ceeveer peeles nw ((eD=1))

10

eefleMele efJeefOe (Percentage Method)

ceeBie kees ueese ceeHeves keer eefleMele efJeefOe kees DeevegHeeefleke efJeefOe (Proportionate Method) Yeer kenles nw ~
ceeBie ces % HeefjJele&ve
ceeBie keer ueese (eD) =
keercele ceW % HeefjJele&ve
(eD) =

q x
p

JeneB P ([sue) P

p
q

keercele ceW HeefjJele&ve (veF& keercele - DeejbefYeke keercele)

DeejbefYeke keercele

q = ceeBie ceW HeefjJele&ve (veF& ceeBie - DeejbefYeke ceeBie)

p = DeejbefYeke ceeBie

jsKeeieCeleere efJeefOe
ceeBie keer ueese

ceeBie Jee kee veeres kee Yeeie

ceeBie Jee kee THej kee Yeeie

E

ed=

keercele

ed > 1
B

ed = 1
C

ed < 1

ceeBie keer cee$ee

ed = 0

One Mark Questions

1)

GHeYeeskelee meblegueve keer HeefjYee<ee oerefpeS ~

2)

meerceeble GHeeesefielee kees HeefjYeeef<ele keerefpeS?

3)

meerceeble GHeYeesefielee Metve nesves Hej kegue GHeeesefielee kewmes nesleer nw ?

4)

Hetjke JemlegS efkevns kenles nw ?

5)

mLeeveHeVe JemlegDees kes keercele ceW efiejeJe kee Jemleg keer ceeBie Hej kewmes eYeeJe ceeBie Jee keye oeF& Deesj efKemekelee nw

6)

ceeBie ceW efJemleej kee keee DeLe& nw ?

7)

oer ngF& keercele Hej Ske GHeYeeskelee kece cee$ee keye Kejerolee nw ?

8)

GHeYeeskelee kes meblegueve kes Mele& yeleeFS?

9)

yeepeej ceeBie keer HeefjYee<ee oerefpeS ?

11

3 / 4 Mark Questions
1)

meercebele GHeYeeskelee Deewj kegue GHeYeesefielee ceW mebyebOe yeleeFS ?

2)

nemeceeve meerceeble GHeYeesefielee efveece kee JeCe&ve keerefpeS ?

3)

ceeBie Jee kes oeF& Deesj efKemekeves kes leerve keejCe efueefKeS ?

4)

DeeHe ceW HeefjJele&ve Jemleg kes ceeBie kees kewmes eYeeefJele kejlee nw ?

5)

ceeBie Jee kes oeF& Deesj efKemekeves kes leerve keejCe yeleeFS ?

6)

Deee Je=ef kee Ieefee Jemleg kes ceeBie Hej eYeeJe mecePeeFS

7)

Jemleg kes eke=efle efkeme ekeej ceeBie keer keercele ueese kees eYeeefJele kejles nw ?

8)

Ske Jemleg keer ceeBie keer keercele ueese nw ~ 10 . eefle FkeeF& keer keercele eefo Fmekeer keercele Iekej 40 nw ~ eefo Fmekeer keercele
Iekej 5 . nes peeleer nw lees Fmekeer ceeBieer ieF& cee$ee efkeleveer nesieer

6 Marks Questions
1)

GHeYeeskelee meblegueve efkemes kenles nw ? Jemleg keer meerceeble GHeYeesefielee kee ceewefke ceeve Jemleg keer keerc ele kes
yejeyej nesves Hej GHeYeeskelee meblegueve keeeW neslee nw ? mecePeeFS ?

2)

lemLelee Jee keer meneelee mes GHeYeeskelee meblegueve keer Mele& mecePeeFS ~

3)

Ske Jemleg keer ceeBie mebyebefOele JemlegDeeW keer keerceleeW ceW HeefjJele&ve mes kewmes eYeeefJele nesleer nw ?
Ske Jemleg Deewj oes JemlegDeeW keer efmLeefle ces GHeYeeskelee meblegueve keer MeleeX keer Jeekeee keerefpeS ~

4)

12

GlHeeoke JeJenej Deewj Hetefle&

GlHeeove Heueve : oer ngF& lekeveerke kes Devleie&le Deeiele Deewj efveie&le kes yeere mebyebOe kees GlHeeove Heueve kenles nw ~
GlHeeove = f (Yetefce, ece, HetBpeer Deeefo)
kegue GlHeeo : efkemeer efJeMes<e DeJeefOe ceW meeOeveeW keer efkemeer efJeMes<e cee$ee mes Hece& eje GlHeeefole JemlegDeeW Je mesJeeDeeW keer kegue cee$ee
Deewmele GlHeeo : meeOeve keer eefle FkeeF& GlHeeokelee
AP =

TP
N

meerceeble GlHeeo : HeefjJeleea meeOeve keer Ske Deefleefjkele FkeeF& ueieeves mes kegue GlHeeo ceW Je=ef ~
MP = TPn - TPn-1

kegue GlHeeo Deewj meerceeble GlHeeo ceW mebyebOe

MP Deewj TP ceW mebyebOe
i)

peye TP ye{leer oj mes ye{lee nw lees MP Yeer ye{lee nw

ii)

peye TP Ieleer ngF& oj mes ye{lee nw lees MP Ielee nw

iii)

TP leye DeefOekelece neslee nw peye MP Metve (zero) neslee nw

iv)

peye TP Ie jne neslee nw lees MP $eCeelceke (-) neslee nw

meeOeve kes eefleHeue

kesJeue Ske meeOeve ye{eves mes kegue GlHeeo Hej eYeeJe HeefjJele&veMeerue DevegHeele kes efveece keles
Ske meeOeve kes eefleHeue kee DeefYeeee efmLej meeOeveeW kes meeLe HeefjJele& meeOeve keer Ske Deefleefjkele FkeeF& ueieeves mes kegue Yeesefleke GlHeeo
(TPP) ceW HeefjJele&ve mes nw ~
HeefjJeleea DevegHeele kee efveece
HeefjJeleea DevegHeele kee efveece en yeleelee nw efke peye Deve meeOeveeW kees efmLej jKeles ngS HeefjJeleea meeOeve keer FkeeFeeB ye{eF& peeleer nw lees Henues kegue
Yeesefleke GlHeeo (TPP) ye{leer oj mes ye{lee nw, Hejbleg Ske meercee kes yeeo kegue GlHeeo ceW Je=ef kece nesleer peeleer nw DeLee&le Henues meerceeble Yeewefleke
GlHeeo (MPP) ye{lee nw, efHej kece nesves ueielee nw Deewj Deble ceW $eCeelceke nes peelee nw ~ Fme ekeej en efveece leerve DeJemLeeSB oMee&lee nw ~
Henueer DeJemLee - (TPP) ye{leer oj mes ye{lee nw ~ efe$e ceW en DeJemLee GlHeeove mlej kes O eEyeog mes Meg neskej, Q eEyeog Hej meceeHle nes peeleer
nw ~ Fme DeJemLee ceW TPP ye{leer oj mes ye{lee nw ~ leoveHe TPP Jee O mes M leke ye{leer oj mes ye{ jne nw ~ Fme DeJemLee kees efveece kes
ye{les eefleHeue keer DeJemLee kene peelee nw ~
otmejer DeJemLee - TPP Ieleer oj ye{lee nw ~
13

Fme DeJemLee kees HeefjJeleea DevegHeele kes efveece kes Ieles (emeceeve) eefleHeue keer DeJemLee kene peelee nw ~ keesF& Yeer Hece& otmejer DeJemLee ceW keee&Meerue
nesves kee eeeme kejsieer ~
leermejer DeJemLee : TPP efiejvee Meg nes lee nw ~ HeuemJeHe TPP Jee Yeer veeres keer Deesj {uevee Meg nes peelee nw ~
Fme DeJemLee kees $eCeelceke eefleHeue keer DeJemLee kenlesnw ~

ueeiele
ueeiele kee DeLe& : DeLe&Meee ceW Jemleg keer GlHeeove ueeiele kes mHe ueeieles Deewj DemHe ueeieleWb oesveeW Meeefceue keer peeleer nw ~
kegue ueeiele = mHe ueeiele + DemHe ueeiele
efmLej ueeieleW : Jes ueeieleW pees GlHeeove keer cee$ee ye{eveW ee Ieves Hej ye{leer ee Ieoer veneR nw ~ Goe : efkejeee yeepe, mLeeeer
eefcekeeW keer leveKee Deeefo
HeefjJeleea ueeieles : Jes ueeieles pees GlHeeove keer cee$ee ye{eves Hej ye{leer nw Deewj cee$ee Ieeves Hej Ieleer nw ~
Goe : keesceeue Hej yee, eefcekees kees cepeotjer efyepeueer kee Kee& Deeefo
kegue Jee (TC) = kegue efmLej ueeieles (TFC) +
kegue HeefjJeleea ueeieles (TVC )

TFC, TC, TVC JeeeW ceW mebyebOe

14

TFC Jee X De#e kes meceeveeblej jnlee nw ~

TFC Jee oeF& Deewj THej keer Deesj Glee ngDee nw ~
TC Jee HeefjYee<ee kes Devegmeej TFC ee Deewj TVC Jee kee GOJe& pees[ (Vertical Summation)

GlHeeove Metve nesves Hej kegue ueeiele (TC) kegue efmLej ueeiele (TFC) kes yejeyej nesleer nw
HeuemJeHe TC Jee Deewj TVC JeeeW kee Deekeej efyeuekegue Ske pewmee neslee nw efmeJee Fmekes efke TVC ee Metve GlHeeove nesves Hej Metve
eEyeog mes Meg neslee nw ~ peye efke Metve Hej TC Jee - Y De#e Hej FC kes yejeyej otjer mes Meg neslee nw ~

Deewmele efmLej ueeiele (AFC) eefle FkeeF& efmLej ueeiele

AFC =

TFC
N

Deewmele HeefjJeleea ueeiele (AVC) Jemleg keer eefle FkeeF& HeefjJeleea ueeiele
AVC =

TVC
N

Deewmele kegue ueeiele (ATC) en eefle FkeeF& GlHeeove ueeiele nw

ATC = AFC + AVC
TC
ATC =
N

Deewmele ueeiele (MC) : Jemleg keer Ske Deefleefjkele FkeeF& GlHeVe kejves mes kegue ueeiele ceW Je=ef
MC = TCn - TC n-1
MC Deewj AC ceW mebyebOe
AC Jee Deewj MC Jee ceW mebyebOe

peye leke MC, AC mes kece nw, leye leke AC Jee efiejlee nw
peye MC Jee efiejlee nw lees AC Jee keer leguevee ceW DeefOeke ieefle mes efiejkej DeHeves vegvelece efyebog Hej Henues HengBe peelee nw ~

15

AC Jee kee U Deekeej keeeW

Fmekee keejCe HeefjJeleea DevegHeele kes efveeceke kee ueeieg neslee nw ~ pewmes
- pewmes Jemleg kee GlHeeove ye{ee peelee nw, Meg ceW (JeOe&ceeve eefleHeue kes
keejCe) AC efiejlee nw, efHej DeHeves vetvelece eEyeog Hej HengBelee nw Deewj
Gmekes yeeo (emeceeve eefleHeue kes keejCe) AC THej Gvee Meg kej
oslee nw ~ AC kee vetvelece eEyeog eefle FkeeF& kees vetvelece Deewmele ueeiele
oMee&lee nw ~

ATC, AVC Deewj MC JeeeW ceW mebyebOe

etbewefke DeuHekeeue cesb efmLej ueieele (FC) yeoueefle veneR nw, FmeefueS GlHeeove
kees cee$ee ye{eves Hej kesJeue HeefjJeleea ueeiele (VC) ye{leer nw ~
jsKeeefe$e ATC, AVC Deewj MC JeeeW ceW mebyebOe mHe kejlee nw ~
jsKeeefele mes mHe nw efke AVC, ATC Deewj MC Jee Ske eEyeog leke
leerveeW efiejles nw Deewj Gmekes yeeo THej Gles nw ~ otmejs MeyoeW ceW Jes ueieYeie
U Deekeej kes nesles nw ~ efpevekee keejCe HeefjJeleea DevegHeele kes eefleHeue
efveece kees leerve DeJemLeeSB nw

i)

MC Jee AVC Jee keer leguevee ceW lespeer mes efiejlee Yeer nw Deewj Glee Yeer nw ~

ii)

MC Jee AVC Jee Deewj ATC Jee kees Gvekes vetvelece eEyeog Hej keelee nw

iii)

AVC Deewj ATC JeeeW kes yeere uebyeelceke (vertical) otjer Ieleer peeleer nw ~

Oeeve jns, ATC Jee Deewj AVC Jee Ske otmejs kees keeles veneR nw, keeeWefke ATC Deewj AVC kee Deblej AFC nesleer nw pees meoe Oeveelceke
(positive) DeLee&le Metve mes DeefOeke nesleer nw ~ Fme ekeej AFC kee Oeveelceke cetue ATC Deewj AFC JeeeW kees Deueie jKelee nw ~

16

Deeiece
Deeiece : Ske Hece& eje DeHeveer Jemleg keer efyeeer mes eeHle jkece ~
kegue Deeiece (TR) Jemleg keer efJeMes<e cee$ee yeseves mes eeHle jeefMe
TR = Q x P

Deewmele Deeiece (AR) : yeseer ieF& Jemleg keer eefle FkeeF& kes Deeiece
AR =

TR
Q

TR

= PxQ

AR = keercele

meerceeble Deeiece : (MR) Jemleg keer Ske Deefleefjkele FkeeF& yeseves mes kegue Deeiece ceW Je=ef
MR = TRn - TRn-1
AR Deewj MR ceW mebyebOe : (HetCe& eefleYeesefielee ceW )

HetCe& eefleeesefielee ceW AR Deewj MR ceW mebyebOe : MR = AR

HetCe& eefleeesefielee ceW Godeesie (Industry) keercele efveOee&efjle kejlee nw Deewj Hece& Gme keercele kees mJeerkeej kejleer nw ~ Fme keercele Hej Hece& Jemleg keer
efpeleveer FkeeFeeB yesevee eens yese mekeleer nw ~ HeuemJeHe Jemleg kees eleske Deefleefjkele FkeeF&& kes yeseves mes eeHle Deefleefjkele Deeiece (MR) Deewj
Deewmele Deeiece (AR) keercele kes yejeyej nesles nw DeLee&le MR = AR = keercele

17

SkeeefOekejCe (Monopoly) Je SkeeefOekeeefjke eefleeesefielee ceW AR Deewj MR ceW mebyebOe (MR < AR )
SkeeefOekeej Je SkeeefOekeeefjke eefleeesefielee yeepeej ceW meerceeble (MR) Deewmele Deeiece (AR) mes kece neslee nw ~ DeLee&le MR < AR
Fmekee keejCe en nw efke Fve oesveeW ekeej kes yeepeejeW (Markets) ceW keercele kece kejkes Jemleg keer DeefOeke FkeeFeeB yeseer pee mekeleer nw ~

GlHeeoke meblegueve
GlHeeoke meblegueve GlHeeove kes Gme mlej efpeme Hej GlHeeoke kees DeefOekelece ueeYe eeHle neslee nw ~ Deewj Jen Gmeer mlej Hej efkee jnvee
eenlee nw MR Deewj MC efJeefOe

meblegueve keer meerceeble Deeiece Deewj meerceeble ueeiele efJeefOe :

meeceevele : efkemeer Yeer Hece& kees DeefOekelece ueeYe keceeves kees Mele& MR = MC ceeveer peeleer nw , Hejbleg HetCe& eefleeesieer Hece& kes efueS meblegueve kees
Mele& P=MC ceeveer peeleer nw ~ DeLee&le Hece& kees meblegueve kees DeJemLee leye eeHle nesleer nw peye Jemleg kees keercele (P) Gmekeer meerceeble ueeiele (MC)
kes yejeyej nesleer nw ~

meblegueve (DeefOekelece ueeYe) keer Mele& P=MC leefYe mele efmeodOe nesleer nw peye keercele jsKee Gles ngS MC Jee kees keeleer nw DeLee&le keercele
MC (meerceeble ueeiele) mes DeefOeke nesveer eeefnS ~
18

Hetefle&
Hetefle& kee DeLe& : Jemleg keer Hetefle& mes DeefYeeee Jemleg keer Jen cee$ee nw, pees efkemeer efoS ngS mecee ceW, efveefMele keercele Hej yeepeej ceW efyekeves kes efueS
Deeleer nw ~

Hetefle& kes efveOee&jke leJe

i)

Jemleg keer DeHeveer keercele

ii)

GlHeeove lekeveerke ceW HeefjJele&ve

iii)

DeeoeveeW keer keerceleeW ceW HeefjJele&ve

iv)

kej veerefle

v)

mebyebefOele JemlegDees keer keercele

vi)

GlHeeoke kee GsMe

Hetefle& Heueve : efkemeer Jemleg keer Hetefle& Deewj Gmekes efveOee&jke keejkeeW kes yeere keeee&lceke mebyebOe eke kejlee nw ~
Hetefle& kee efveece :(Law of Supply)
Deve yeeleW HetJe&Jele jnves Hej Jemleg keer keercele ye{ves Hej Gmekeer Hetefle& ye{leer nw Deewj keercele Ieves Hej Hetefle& Ieleer nw ~

Hetefle& Jee kee Deekeej : Hetefle& Jee kee Deekeej meeceevele Oeveelceke [eue Jeeuee (Positively) neslee nw DeLee&le keercele ye{ves Hej en oeF& Deewj
THej Glee nw Deewj keercele efiejves Hej yeeF& Deewj {eue neslee nw pewmes efe$e ceW oMee&ee ieee nw ~
Hetefle& efveece keer ceeveleeSB : (Assumptions) efveece keer HeefjYee<ee ceW nceves Deve yeeleW HetJe&Jele jns JeekeeebMe kee eeesie efkeee nw ~ pees yeleelee nw
efke efveece leYeer ueeiet nesiee eefo keercele es[kej Hetefle& kes Deve efveOee&jke leJe meceeve jnW ~ pewmes mebyebefOele JemlegDeeW keer keercele meceeve jns. GlHeeove
ceW elesie efkeS peeves Jeeues meeoveeW keer keercele meceeve ~ (HetJe&Jele) jns, Hece& kes GodosMe ceW HeefjJele&ve ve nes, lekeveerkeer %eeve keer efmLeefle ceW HeefjJele&ve ve
nes, efJeesleeDeeW Deewj esleeDeeW kes mJeYeeJe, efe, Deeole ceW HeefjJele&ve ve nes, Deeefo - Deeefo ~
19

Hetefle& HeefjJele&ve Deewj Hetefle& keer cee$ee ceW HeefjJele&ve : peye Jemleg keer DeHeveer keercele ceW HeefjJele&ve kes keejCe Hetefle& ceW HeefjJele&ve Deelee ns lees Gmes Hetefle& keer
cee$ee ceW HeefjJele&ve (Change in quantity supplied) kenles nw Fmes Hetefle& ceW efJemleej ee mebkegeve keer meb%ee oer peeleer nw ~ Fmekee jsKeeefe$e ceW
eoefMe&le ceeBie Jee Hej mebeueve kenleeuee nw ~ Fmekes efJeHejerle peye keerceleslelej keejkeeW ceW HeefjJele&ve kes HeuemJeHe Hetefle& ceW HeefjJele&ve Deelee nw lees
Gmes Hetefle& ceW HeefjJele&ve (Change of supply) kenles nw ~ Fmes Hetefle& ceW Je=ef ee keceer kee veece efoee peelee nw Deewj Fme kee jsKeeefe$e ceW eoefMe&le
Hetefle& Jee ceW efKemekeeJe kes He ceW neslee nw ~

20

Hetefle& ceW mebkegeve Je keceer ceW Deblej : oesveeW Hetefle& ceW efiejeJe oMee&les nw Hejbleg Gvekes keejCe Deueie-Deueie nw ~
1)

peye Jemleg keer keercele ceW efiejeJe kes keejCe Hetefle& efiej peeleer nw lees Fmes Hetefle& ceW mebkegeve kenles nw ~ Gmekes efJeHejerle peye keerceleslej keejkeeW ceW
HeefjJele&ve kes keejCe Hetefle& efiej peeleer nw ~ lees Fmes Hetefle& ceW keceer kenles nw

2)

Hetefle& ceW mebkegeve keer oMee ceW Hetefle& Jee Hej veeres keer Deesj mebeueve neslee nw peye efke Hetefle& ceW keceer keer neuele ceW Hetefle& Jee THej (yeeF& Deesj)
efKemeke peelee nw ~
Hetefle& Jee Hej mebeueve Deewj Hetefle& Jee kes efKemekeeJe ceW Deblej - Jemleg keer DeHeveer keercele ceW HeefjJele&ve kes HeuemJeHe peye Jemleg keer kece
ee DeefOeke cee$ee ceW Hetefle& keer peeleer nw lees Fmekee efe$eere eoMe&ve Gmeer Hetefle& Jee Hej veeres ee THej keer Deewj mebeueve kes He ceW neslee nw pewmes
efe$e ceW oMee&ee ieee nw ~ Gmekes efJeHejerle keerceleslej keejkeeW ceW HeefjJele&ve kes HeuemJeHe peye Jemleg keer Hetefle& ye{eF& ee IeeF& peeleer nw lees
Jemleg kee Hetefle& ee DeHeves cetue mLeeve mes oeSB ee yeeSB efKemeke (Shift) peelee nw ~

yeepeej Hetefle& kee DeLe& (Meaning of Market Supply) yeepeej ceW efkemeer mecee efJeMes<e Hej, Jemleg keer Ske oer ngF& keercele Hej meYeer efJeesleeDees
keer meecetefnke Hetefle&, yeepeej Hetefle& kenueeleer nw ~ yeepeej ceW Jeeqkeleiele Hece& (befJeesleeDeeW) keer pees [ves mes yeepeej Hetefle& efvekeue peeleer nw ~ Fmes Deieues
Devegso ceW efoKeeF& ieF& leeefuekee eje mHe efkeee ieee nw efpemeceW yeepeej Hetefle&, Jeeqkeleiele HeceeX keer Hetefle& kees cee$eeSB pees[kej efvekeeueer ieF& nw ~
yeepeej Hetefle& kees eYeeefJele kejves Jeeues keejke (Determinants of Market Supply)
i)

GlHeeove lekeveerke ceW megOeej

ii)

DeeieleeW (GlHeeove kes meeOeveeW) keer keerceleeW ceW HeefjJele&ve

iii)

kejeW /GlHeeove Meguke keer ojeW ceW HeefjJele&ve

iv)

mebyebefOele JemlegDeeW keer keerceleeW ceW HeefjJele&ve

v)

yeepeej ceW HeceeX (GlHeeoveeW) keer mebKee

vi)

YeefJe<e ceW keerceleeW ceW HeefjJele&ve

Hetefle& keer keercele ueese kee DeLe& : keercele ceW HeefjJele&ve nesves mes Hetefle& ceW efpeme ieefle mes HeefjJele&ve neslee nw, Gmes Hetefle& keer keercele ueese kenles nw ~
Hetefle& keer keercele ueese

Hetefle& keer cee$ee ces eefleMele HeefjJele&ve

keercele ceW % HeefjJele&ve

Hetefle& keer ueese ceeHeves keer efJeefOeeeB :

Hetefle& keer ueese ceeHeves keer oes cegKe efJeefOeeeB nw
eefleMele efJeefOe Deewj peeefceveere efJeefOe
eefleMele efJeefOe - Fme efJeefOe kes Devegmeej Hetefle& keer ueese ceeHeves kee met$e Jener nw pees ceeBie keer ueese ceeHeves kee nw ~ keercele ceW eefleMele Deblej Deewj Hetefle&
ceW eefleMele Deblej kes DevegHeele mes nce Hetefle& kees ueese ceeHeles nw ~
Hetefle& keer ueese (es)

Hetefle& ceW % HeefjJele&ve

keercele ceW % HeefjJele&ve

(ee)

es =

21

q
p

p
q

Hetefle& keer keercele ueese ceeHeves keer peeefceleere efJeefOe (Geometric Method )
es =

meceleue Keb[
eejbefYeke Hetefle&

mejue jsKeere Hetefle& Jee kes nj eEyeog Hej Hetefle& keer ueese FkeeF& mes DeefOeke (es >1) nw peye en X - De#e kees Gmekes $eCeelceke Keb[ ceW keeleer nw FkeeF&
mes kece (es <1) nw peye en X - De#e kees Gmekes Oeveelceke Keb[ ceW keeleer nw Deewj FkeeF& kes yejeyej (es =1) nw peye en X - De#e kes God iece O
eEyeog O mes ieejleer nw ~
One Mark Questions
1)
2)
3)
4)
5)
6)
7)
8)
9)
10)
11)
12)
13)
14)
15)

meerceeble ueeiele meejCeer mes kegue HeefjJeefle& ueeiele kewmes efvekeeueer peeleer nw ?
AFC Jee kee meeceeve Deekeej kewmes neslee nw?
efmLej Deewj HeefjJeleea ueeieleeW ces Yeso keerefpeS?
keee ATC Deewj AVC Jee eeflesove kejles nw ? DeHeves Gej kes keejCe yeleeFS
eefo MC > ATC lees ATCHej keee eYeeJe He[siee?
DeJemej ueeiele kee DeLe& yeleeF&S ~
HeefjJeefle& ueeiele kes efkevner leerve GoenjCe oerefpeS ~
meercebele Deeiece kees HeefjYeeef<ele keerefpeS ?
efkemeer eefleeesieer Hece& kes efueS keercele Deewj meerceeble Deeiece ceW keee mebyebOe neslee nw ?
kegue Deeiece DeefOekelece nesves Hej meerceeble Deeiece efkelevee neslee nw ?
GlHeeoke meblegueve mes keee leelHee& nw ?
Hetefle& keer HeefjYee<ee oerefpeS ? Hetefle& Jee kee efKemekeeJe keye neslee nw ~
Hetefle& Jee Hej mebeueve keye neslee nw ~
GlHeeove lekeveerke ceW GVeefle Jemleg kes Hetefle& Jee kees kewmes eYeeefJele kejleer nw ?
Hetefle& keer ueese keee nesieer peye Hetleea Jee cetue eEyeog mes iegpejlee nw ~
3 / 4 Marks Questions

1)
2)

3)
4)

Hece& kes AC Jee Deewj MC Jee kes yeere keee mebyebOe nw ?

MR Hej keee eYeeJe He[siee peye
i) TR Ieleer oj mes ye{lee nw
ii) TR efmLej oj mes ye{lee nw ~
DeHetCe& eefleeesefielee ceW Hece& kee MR DeHeves AR mes keeeW kece neslee nw ?
efmLej Deewj HeefjJeleea ueeieleeW ceW Yeso keerefpeS ?
6 Marks Questions

1)

TFC Deewj AFC JeeeW keer eke=efle keer JeeKee keerefpeS?

2)

MR - MC efJeefOe mes GlHeeoke kes DeefOekelece ueeYe keer Mele& mecePeeFS

3)

jsKeeefe$e keer meneelee mes Hetefle& keer keercele ueese ceeHeves keer peeceefleke efJeefOe mecePeeFS
22

yeepeej kes He Deewj keercele efveOee&jCe

yeepeej kee DeLe& : yeepeej mes DeefYeeee Gme mecemle #es$e mes neslee nw peneB efkemeer Jemleg kes
eslee Deewj efJeeslee DeeHeme ceW mJeleb$e eefleeesefielee kejles nw ~
yeepeej mebjevee kes He Je efveOee&efjke leJe
i)

Jemleg kes esleeDees Deewj efJeesleeDeeW keer mebKee

ii)

Jemleg keer eke=efle

iii)

HeceeX kee efveye&eOe eJesMe Je yeefn&ceeve

iv)

HetCe& peeve

yeepeej mebjevee kes He

yeepeej mebjevee kes He Je efJeMes<eleeSB

DeHetCe& eefleeesefielee
HetCe& eefleeesefielee

SkeeefOekeej

SkeeefOekeejeefjke eefleeesefielee

DeuHeeefOekeej

DemebKe eslee Je efJeeslee

Ske efJeeslee

HeceeX keer keeHeer mebKee

ebo ye[s efJeeslee

meceHe HeoeLe&

Jemleg kee mLeeveeHeVe veneR

Jemleg efJeYeso

veF& Hece& kee efveyebOe eJesMe

eJesMe Deefle keefve

efveyeebOe eJesMe

meceHe Jemleg efJeYesoerke=le

Jemleg

HeefjJenve ueeiele kee DeYeeJe

cetue efJeYesove

efJeee ueeieles

HetCe& %eeve

keercele Hej keeHeer eYeeJe

keercele Hej keg eYeeJe

HetCe& ieefleMeeruelee

AR, MR Jee veeres

AR, MR Jee veeres

keercele Hej eYeeJe veneR

AR, MR Jee

keer Deewj {euet

pewmes efouueer efJeodegle yees[&
eje efyepeueer keer DeeHetefle&

keer Deewj {euet

(pewmes Yeejle ceW tLeHesm yeveeves
Jeeueer keeHeer Hecex)

X- De#e kes meceeveeblej

Geesie keercele efveOee&jke Deewj Hece& keercele mJeerkeejke

HetCe& eefleeesefielee ceW Godeesie keercele-efveOee&jke Je Hece& keercele - mJeerkeejke ~
HetCe& eefleeesefielee ceW efkemeer Jemleg keer keercele kee efveOee&jCe mecemle Godeesie keer ceeBie eje neslee nw
Geesie eje efveOee&efjle keercele eleske Hece& kees mJeerkeej kejveer He[leer nw ~
FmeefueS HetCe& eefleeesefielee ceW Godeesie kees keercele - efveOeejke Deewj Hece& kees keercele - mJeerkeejke kene peelee nw ~

23

eJesMe keefve
efJeee ueeieles
ceeBie Jee kees DeefveefMelelee
(pewmes Yeejle keej yeveeves Jeeueer
ebo Hecex)

keercele kee efveOee&jCe : HetCe& eefleeesefielee ceW Jemleg keer keercele kee efveOee&jCe Godeesie keer kegue ceeBie Je kegue Hetleea kes meblegueve Hej neslee nw ~ Fmes Godeesie
keer meece ee meblegueve keercele Yeer kenles nw ~

GHeYeeskele leeefuekee mes mHe nw efke Fme Godeesie cesb ceeBie Je Hetefle& keer MeeqkeleeeW eje efveOee&efjle keercele ~ 6 Hees eefle FkeeF& nesieer, keeeWefke Fme keercele Hej
ceeBie Je Hetleea oesveeW yejeyej nw ~ DeLee&le 60 - 60 FkeeF&eW nw ~ Godeesie eje efveOee&efjle Fme keercele kees eleske Hece& mJeerkeej kejsieer ~ eefo keesF& Hece& Fme
keercele mes DeefOeke uesves kee eelve kejsieer ~ lees Gmekeer Jemleg keesF& veneR Kejerosiee ~

meblegueve keercele efveOee&jCe

meblegueve keercele kee DeLe& :
Jen keercele efpeme Hej Jemleg keer ceeBie Deewj Hetefle& yejeyej nesleer nw ~

24

meb#esHe ceW jsKeeefe$eere Yee<ee ceW ceeBie Deewj Hetefle& Jee kes HejmHej eeflesove eEyeog Hej meblegueve keercele efveOee&efjle nesleer nw ~
peye ceeBie DeefOekee (Excess demand) nw - eefo efkemeer oes ngF& keercele Hej Jemleg keer ceeBie Hetefle& mes DeefOeke nw lees Jen meblegueve keercele veneR nw ~ en ceeBie
DeeefOekee keer efmLeefle nw ~ Ssmeer efmLeefle ceb kelesleeDeeW ceW eefleeesefielee yeepeej keercele kees Gme eEyeog leke ye{e osieer peyeeB Hej ceeBie keer cee$ee Hetefle& keer cee$ee kes
yejeyej nes peeS ~
peye Hetefle& DeefOekee (Excess supply) nw - eefo efkemeer oes ngF& keercele Hej Hetefle& keer cee$ee ceeBie mes DeefOeke nw lees en meblegueve keercele veneR nw ~ en Hetefle&
DeefOekee er efmLeefle nw ~ Ssmeer efmLeefle ceW efJeesleeDeeW mes eefleeesefielee keercele kees Gme eEyeog leke efieje peneB ceeBie Deewj Hetefle& yejeyej nes peeS ~
ceeBie Deewj Hetefle& kes efKemekeeJe kee meblegueve keercele Hej eYeeJe
Fmes nce efvecve Meer<e&keeW kes Debleie&le kejles nw ~
1.

kesJeue ceeBie ceW HeefjJele&ve (ceeBie Jee kee efKemekeeJe)

2.

kesJeue Hetefle& ceW HeefjJele&ve (Hetefle& Jee kee efKemekeeJe)

3.

ceeBie Deewj Hetefle& ceW SkemeeLe HeefjJele&ve (ceeBie Deewj Hetefle& Jee kee SkemeeLe efKemekeeJe)

peye Hetefle& efmLej nw - eefo Ske Jemleg keer Hetefle& efmLej jns lees Gmekees ceeBie ye{ves Hej
meece keercele ye{ peeSieer Je ceeBie Ieves Hej keercele Ie peeSieer

Hetefle& ceW keceer ee Je=ef (Hetefle& Jee ceW efKemekeeJe) kes eYeeJe
eefo Ske Jemleg keer ceeBie efmLej jns lees Hetefle& ye{ves Hej keercele Ie peeSieer Je Hetefle&
Ieves Hej keercele ye{ peeSieer ~

25

ceeBie Je Hetefle& oesveeW ceW Ske meeLe HeefjJele&ve (efKemekeeJe) kes eYeeJe

eoer Jemleg keer ceeBie Deewj Hetefle& keer cee$ee meceeve oj mes Je=ef nes lees meece keercele Hej keesF& eYeeJe veneR He[siee pewmeeefke efe$e mes efoKeeee ieee nw ~ Ssmeer
oMee ceW meece ceeBie Deewj meece Hetefle& keer cee$ee Gmeer oj mes ye{ peeSieer ~
One Mark Questions
i)
ii)
iii)
iv)
v)
vi)

i)
ii)
iii)
iv)

meblegueve keercele kee DeLe& yeleeFS

efkemeer Deeoeve keer keercele ceW Je=ef kee, meblegueve keercele Hej keee eYeeJe He[siee,
DeefYeefeeeW mes mekejelceke HeefjJele&ve kee keercele Deewj cee$ee Hej kewmes eYeeJe He[lee nw ?
HetCe& eefleeesefielee keer HeefjYee<ee oerefpeS
efJeee ueeieles keee nesleer nw ?
DeuHeefOekeej efkemes kenles nw ?
3 / 4 Marks Questions

SkeeefOekeej ceW AR Jee SkeeefOekeeefjke eefleeesefielee ceW AR Jee mes kece ueeseoej keeeW neslee nw ?
HetCe& eefleeesefielee ceW Hece& keercele mJeerkeejke Deewj Godeesie keercele efveOee&jke nw ~ mecePeeFS
HetCe& eefleeesefielee Deewj SkeeefOekeej ceW efkevner leerve Yeso efueefKeS ~
GlHeeo efJeYeso efJeMes<elee keer JeeKee keerefpeS meblegueve keercele kee efveOee&efjCe kewmes neslee nw ~ mecePeeFS
6 Marks Questions

i)
ii)
iii)

eefo Ske Jemleg keer oer ngF& keercele Hej Hetefle& DeeefOekee nw lees meblegueve keercele Hej kewmes HengBesieer ? jsKeeefe$e keer meneelee mes mecePeeFS
Ske Jemleg kes ceeBie Jee kes yeeF& Deesj efKekeves mes Gmekeer meblegueve keercele Deewj cee$ee Hej He[ves Jeeuee eYeeJe efe$e keer meneelee mes mecePeeFS
Hetefle& SkeeefOekeej Deewj SkeeefOekeeefjCe eefleeesefielee ceW leguevee keerefpeS ~

26