Documenti di Didattica
Documenti di Professioni
Documenti di Cultura
The text used in preparing this edition was (ed.) Satyavrat Singh. Vidyabhawan Sanskrit
Granthamala 29, Varanasi : Chowkhamba Vidyabhawan. 9th edition, 1992. I have added
references (which are not in this edition) where easily found.
Jan Brzezinski. 2004-02-18
(1)
prathama-pariccheda
kvya-svarpa-nirpaa
granthrambhe nirvighnena prripsita-parisampti-kmo v-maydhiktatay vg-devaty
smukhyam dhatte
nanu, abdrthau saguau ity anena gubhivyajakau abdrthau kvye prayojyv ity
abhiprya iti cet, na | gubhivyajaka-abdrthavattvasya kvye utkara-mtrdhyakatvam,
na tu svarpdhyakatvam | ukta hikvyasya abdrthau arra, rasdi ctm, gu
aurydivat, do katvdivat, rtayovayava-sasthna-vieavat, alakr kaakakualdivat iti |
etena analakt puna kvpi iti yad uktam, tad api parstam | asyrthasarvatra slakrau
kvacittva-sphulakrv api abdrthau kvyam iti | tatra slakra-abdrthayor api kvye
utkardhyakatvt |
etena vakrokti kvya-jvitam iti vakrokti-jvita-kroktam api parstam | vakroktir alakrarpatvt | yac ca kvacid asphulakratve udhtam
ya kaumra-hara sa eva hi varas t eva caitra-kaps
te conmlita-mlat-surabhaya prauh kadambnil |
s caivsmi tathpi tatra surata-vypra-ll-vidhau
rev-rodhasi vetas-taru-tale ceta samutkahate || iti |
etac cintyam | atra hi vibhvan-vieokti-mlasya sandeha-sakarlakrasya sphuatvam |
etena
adoa guavat-kvyam alakrair alaktam |
rasnvita kavi kurvan krti prti ca vindati ||
ity dnm api kvya-lakaatvam apstam |
yat tu dhvanikreoktamkvyasytm dhvani (1.1) iti tat ki vastv alakra-rasdilaksaas trirpo dhvani kvyasytm | uta rasd-rpa-mtro v ? ndya prehalikdv
ativypte | dvitya ced om iti brma |
nanu yadi rasdi-rpa-mtro dhvani kvyasytm, tad
att ettha imajjai ettha aha diasaa paloehi |
m pahia rattiandhia sejje maha imajjahisi ||1
(varr atra nimajjati, atrha divasa eva pralokaya |
m pathika rtryandha ayyy mama nimakyasi ||)
(page 18)
o)0(o
(2)
dvitya pariccheda
vkya-svarpa-nirpaa
vkya-svarpam ha
e svarpam ha
mukhyrthasyetarkepo vkyrthenvaya-siddhaye |
syd tmnaopy updnd eopdna-laka ||10|| 6
1
viaysynigrasynya-tdtmya-pratti-kt | 8cd
srop syn nigrasya mat sdhyavasnik ||13|| 9ab
viayi anigrasya viayasya tenaiva saha tdtmya-pratti-kt srop | iyam eva
rpaklakrasya bjam |
rhv updna-laka srop, yathpurua ymo gyati | atra hi yma-guavn
puruonigra-svarpayath ava veto dhvati | atra hi veta-guavn avonigrasvarpa sva-samaveta-gua-tdtmyena pratyate |
Sad-ukti-karmta 978.
kara sta-putra | sthu vande iti sthu iva | sarva jnti deva iti devo
bhavn | kupito makara-dhvaja iti makaradhvaja kma | deva purri iti purri
iva | madhun matta pika iti madhur vasanta | ptu vo dayit-mukham iti mukha
smukhyam | vibhti gagane candra iti candra a | nii citrabhnu iti citrabhnur
vahni | bhti rathga rathgam iti napusaka-vyakty rathga cakram | svaras tu
veda eva viea-pratta-kn na kvya iti tasya viayo nodhta |
ida ca kepy asahamn husvaropi kkvdi-rpa kvye viea-prattikd eva |
udttdi-rpopi mune phokta-di grdi-rasa-viea-pratti-kd eva iti | etad-viaye
udharaam ucitam eva iti | tan na | tath hisvar kkvdaya udttdayo v vyagyarpam eva vie pratyyayanti, na khalu praktoktam anekrtha-abdasyikrthaniyantraa-rpa vieam | ki ca yadi yatra kvacid anekrtha-abdn prakaradiniyambhvd aniyantritayor apy arthayor anurpa-svara-vaenaikatra-niyamana vcyam |
tad tathvidha-sthale lenagkra-prasaga | na ca tath, ata evhu lea-nirpaaprastvakvya-mrge svaro na gayate iti ca naya | ity alam upajvyn mnyn
vykhyneu kaka-nikepea | di-abdt etvan mtra-stan ity dau hastdi-cedibhi
standn kamala-korakdy-kratvam |
evam ekasminn arthebhidhay niyantrite y abdrthasynyrtha-buddhi-hetu akti
sbhidh-ml vyajan | yath mama tta-pdn mah-ptra-caturdaa-bh-vilsinbhujaga-mah-kavvara-r-candraekhara-sndhivigrahik
durg-laghita-vigraho manasija samlayas tejas
prodyad-rja-kalo ghta-garim vivag-vto bhogibhi |
nakatrea-ktekao giri-gurau gh ruci dhrayan
gm kramya vibhti-bhita-tan rjaty um-vallabha ||
atha prakaraenbhidhay um-vallabha-abdasyom-nmn-mah-dev-vallabha-bhnudevanpati-rperthe niyantrite vyajanayaiva gaur-vallabha-rportho bodhyate | evam anyat |
laka-mlm ha
vakt-boddhavya-vkynm anya-sannidhi-vcyayo |
prastva-dea-kln kko cedikasya ca | 16
ce-vaiiye, yath
saketa-kla-manasa via jtv vidagdhay |
hasan-netrrpitkta ll-padma nimlitam ||
atra sandhy saketa-kla iti padma-nimlana-ceay kaycid dyotyate | eva vaktrdn
vyasta-samastdi-vaiiye boddhavyam |
o)0(o
1
(3)
ttya pariccheda
rasdi-nirpaa
atha koya rasa ity ucyate
sattvodrekd akhaa-sva-praknanda-cin-maya |
vedyntara-spara-nyo brahmsvda-sahodara ||2|| 2
lokottara-camatkra-pra kaicit pramtbhi |
svkravad abhinnatvenyam svdyate rasa ||3|| 3
rajas-tamobhym asp mana sattvam ihocyate ity ukta-prakro bhya-meyavimukhatpdaka kacanntaro dharma sattvam | tasyodreko rajas-tamasau abhibhya
virbhva | atra ca hetus tathvidhlaukika-kvyrtha-parilanam |
akhaa ity eka evya vibhvdi-raty-di-praka-sukha-camatkrtmaka | atra hetu
vakyma | sva-prakatvdy api vakyama-rty | cinmaya iti svarprthe maya |
camatkra citta-vistra-rpo vismaypara-paryya | tat-pratva csmad-vddhaprapitmaha-sahdaya-goh-gariha-kavi-pata-mukhya-rman-nryaa-pdair uktam |
tad ha dharmadatta sva-granthe
rase sra camatkra sarvatrpy anubhyate |
tac camatkra-sratve sarvatrpy adbhuto rasa |
tasmd adbhutam evha kt nryao rasam || iti |
kaicid iti prktana-puya-libhi | yad uktapuyavanta pramivanti yogivad rasasantatim iti |
yasmd ea vibhvdi-samhlambantmaka | 20
tasmn na krya . . . . . . . . . . .||23|| 21a
yadi rasa krya syt tad vibhvdi-jna-kraaka eva syt | tata ca rasa-pratti-kle
vibhvdayo na pratyeran | kraa-jna-krya-jnayor yugapad-adarant | nahi candanasparjna taj-janya-sukha-jna caikad sambhavati | rasasya ca vibhvdisamhlambantmakatayaiva pratter na vibhvdi-jna-kraatvam ity abhiprya |
. . . . . . . no nitya prva-savedanojjhita |
asavedana-kle hi na bhvopy asya vidyate ||24|| 21cd
na khalu nityasya vastuno'savedana-kle'sambhava |
. . . . . . . sktkratay na ca | 25b
parokas tat-prako nparoka abda-sambhavt ||29|| 25cd
tat kathaya kdg asya tattvam arutda-prva-nirpaa-prakrasyety ha
e ca traividhyd uttama-madhydhamatvena |
1
grosya sahy
via-cea-vidakdy syu |
bhakt narmasu nipu
kupita-vadh-mna-bhajan uddh ||51|| 40
di-abdn mlkra-rajaka-tmblika-gndhikdaya |
tatra via
. . . . . . . . . . . . tadvad avarodhe |
vmana-aa-kirta-mlecchbhr akra-kubjdy ||55|| 43bcd
mada-mrkhatbhimn dukulataivarya-sayukta |
soyam anha-bhrt rja yla akra ity ukta ||56|| 44
dya-abdn mkdaya | tatra aha-vmana-kirta-kubjdayo, yath ratnvalym
naa vara-ravair manuya-gaan :abhvd apsya-trapm
anta-kacuki-kacukasya viati trsdaya vmana |
paryantrayibhir nijasya sada nmna kirtai kta
kubj ncatayaiva ynti anakair tmeka-akina ||
akro mcchakaikdiu prasiddha | anyepi yath-darana jtavy |
atha daa-sahy
. . . . . . . . . madhyau via-vidakau |
tath akra-cedy adham parikrtit ||60|| 46bcd
dya-abdt tmblika-gndhikdaya |
atha prasagd dtn vibhga-garbha-lakaam ha
rasrave 4.93
[lajj-parypta-prasdhanni para-bhart-nipipsni |
avinaya-durmedhni dhanyn ghe kalatri ||]
prathamvatra-yauvana-madana-vikr ratau vm |
kathit mdu ca mne samadhika-lajjvat mugdh ||75|| 58
tatra prathamvatra-yauvan, yath mama tta-pdnm
madhyasya prathimnam eti jaghana vakojayor mandat
dra yty udara ca romalatik netrrjava dhvati |
kandarpa parivkya ntana-manorjybhiikta kaad
agnva paraspara vidadhate nirluhana subhruva ||
prathamvatra-madana-vikr, yath mama prabhvat-pariaye
datte slasa-manthara bhuvi pada niryti nnta-purt
noddma hasati kat kalayate hr-yantra km api |
kicid bhva-gabhra-vakrima-lava-spa mang bhate
sa-bhr-bhagam udkate priya-kathm ullpayant sakhm ||
ratau vm, yath
d dim adho dadti kurute nlpam bhit
ayyy parivtya tihati bald ligit vepate |
niryntu sakhu vsa-bhavann nirgantum evehate
jt vmatayaiva medya sutar prtyai navoh priy ||1
mne mdur, yath
s patyu prathampardha-samaye sakhyopadea vin
no jnti sa-vibhramga-valan-vakrokti-sascanam |
svacchair accha-kapola-mla-galitai paryasta-netrotpal
bl kevalam eva roditi luhal-lollakair arubhi ||2
samadhika-lajjvat, yath"datte slasa-mantharam" ity atra loke |
atra samadhika-lajjvattvenpi labdhy rati-vmaty vicchitti-vieavattay puna
kathanam |
atha madhy
1
2
r-hara-devasya | (Nn 3.4, Sv 2072, Srk 469, Skm 516, 1126, Spd 3672, Smv 77.2)
amaru 26 (29); Skm. 498
gra-tilaka 1.39d.
vidyy | (Srk 574, Skm 1172, Spd 376)
amaro (Amaru 53; Dr 2.17; Sv 1614, Spd 3554, Smv 57.1, Srk 653, Skm 691)
gra-tilaka 1.41d, sa.ka. 2.23.2; .pa. 3563; Smv 57.16, Padyvali 218)
3
Amaru 17, Srk 639, Skm 692, Sv 1583, Spd 3534, Smv 55.6, Dr 2.19, Rask 2.67g.
4
gra-tilaka 2.40a, daarpakam 2.34d
2
tatra
yath
svm nivasitopy asyati mano-jighra sapatn-jana
varr igita-daivata nayanayor hliho ytara |
tad drd ayam ajali kim amun dbhaga-ptena te
vaidagdh-racan-prapaca-rasika vyarthoyam atra rama ||1
atra hi mama parietnncchdandi-dttay svmy eva na tu vallabha | tva tu vaidagdhmadhura-prabandha-rasikatay mama vallabhosty di-vyagyrtha-vad asy para-nyakaviay rati pratyate |
Rasrava-sudhkara 3.188.
tatra
meghadta 2.23.
bhr-netrdi-vikrais tu sambhogecch-prakaka |
bhva evlpa-salakya-vikro hva ucyate ||106|| 94
yath [ku.sa. 3.68]
vivvat aila-sut bhvam agai
sphurad bla-kadamba-kalpai |
sckt crutarea tasthau
mukhena paryasta-vilocanena ||
atha hel
smita-uka-rudita-hasita-trsa-krodha-ramdnm |
skarya kilakicitam atama-sagamdijd dhart ||119|| 101
yath [mgha 10.69]
pi-rodham avirodhita-vcha
bhartsan ca madhura-smita-garbh |
kmina sma kurute karabhorr
hri uka-rudita ca sukhe'pi ||
atha moyitam
Srk 1640; Skm 1175 (keaasya); Smv 86.14; Daarpaka 2.22, Rasrava-sudhkara 2.191; Padyval 302
(dmodarasya); bha.ra.si. 2.4.165
cedy ity dya-abdd rpa-bhadaya | kldty di-abdc candra-candana-kokillpabhramara-jhakrdaya | tatra candrdayo, yath mama
karam udaya-mahdhara-stangre
galita-tama-paaluke niveya |
vikasita-kumudekaa vicumbaty
ayam amarea-dio mukha sudhu ||
yo yasya rasasyoddpana-vibhva sa tat-svarpa-varane vakyate |
atha anubhv
ra.su.. 2.35
yath
prtibha trisarakea gatn
vakra-vkya-racan-ramaya |
gha-scita-rahasya-sahsa
subhruv pravavte parihsa ||
atha (6) jaat
nindkeppamnder amarobhiniviat |
netra-rga-ira-kampa-bhr-bhagottajandi-kt ||181|| 156
yath [mahvra-caritam 3.7]
pryacitta cariymi pjyn vo vyatikramt |
na tv eva dayiymi astra-graha-mah-vratam ||
atha (16) nidr
sada-jna-cintdyair bhr-samunnayandi-kt |
smti prvnubhtrtha-viaya-jnam ucyate ||187|| 162
yath mama
mayi sa-kapaa kicit kvpi prata-vilocane
kim api namana prpte tiryag-vijmbhita-trakam |
smitam upagatm l dv salajjam avcita
kuvalaya-da smera smera smarmi tad-nanam ||
atha (22) mati
ratyysamanastpa-kut-pipsdi-sambhav |
glnir niprat-kampa-krynutshatdi-kt ||197|| 170
yath [u.r.ca. 3.5]
kisalayam iva mugdha bandhand vipralna
hdaya-kusuma-o druo drgha-oka |
glapayati paripu kmam asy arra
aradija iva gharma ketak-patra-garbham ||2
atha (32) cint
ki ca
gra-hsya-karua-raudra-vra-bhaynak |
bbhatsodbhuta ity aau ras ntas tath mata ||210|| 182
tatra gra
abhila cint-smti-gua-kathanodvega-sampralp ca |
unmdotha vydhir jaat mtir iti datra kma-da ||219|| 190
abhila sph cint prpty-upydi-cintanam |
unmda cpariccheda cetancetanev api ||220|| 191
alakya-vk-pralpa syc cetaso bhramad bham |
vydhis tu drgha-nivsa-put-katdaya | 192
jaat hna-ceatvam agn manasas tath ||221|| 193ab
ea spaam |
krameodharani [m.m. 5.7]
premrdr praaya-spa paricayd udgha-rgodays
ts t mugdha-do nisarga-madhur ce bhaveyur mayi |
ysv anta-karaasya bhya-karaa-vypra-rodh kad
asparikalpitsv api bhavaty nanda-sndro laya ||
atra mlat-skd-darana-prarha-rgasya mdhavasybhila |
katham ke kurgk skl lkm manobhuva |
iti cintkula knto nidr naiti nithinm ||
atra kasycin nyiky indrajla-darana-prarha-rgasya nyakasya cint | ida mama |
"mayi sa-kapaa" ity dau nyakasya smti | "netre khajana-gajane" ity dau guakathanam | "vsn mucati" ity dau udvega |
tribhga-esu nisu ca kaa
nimlya netre sahas vyabudhyata |
kva nlakaha vrajasty alakya-vg
asatya-kahrpita-bhu-bandhan || [ku.sa. 5.57]
atra pralpa | "bhrt dvirepha" ity dau unmda |
pu kma vadana hdaya sarasa tavlasa ca vapu |
vedayati nitnta ketriya-roga sakhi hd-anta ||
atra vydhi |
bhisa-ala-saae nihia sabba suiccala aga |
dho ssaharo eso sohei ja(i) tti para ||
[visan-dala-ayanye nihita sarva sunicalam agam |
drgho nivsa-bhara ea sdhayati jvatti param ||]
atha mna
amaru 24; su.ra.ko. 695, sa.u.ka. 702, subhitval 1580; u.n. 5.25
amaru 19, Sv 2112, .pa. 3715, s.mu. 81.8, su.ra.ko. 667, sa.u.ka. 723.
ea spaam |
eka-deato yath mama tta-pdnm
cintbhi stimita mana kara-tale ln kapola-sthalau
pratya-kaa-dea-pu-vadana vsaika-khinnodhara |
ambha-kara-padmin-kisalayair npaiti tpa ama
kosy prrthita-durlabhosti sahate dn dam dm ||
bhv bhavan bhta iti tridh syt tatra kryaja ||236|| 208ef
kryasya buddhi-prvakatvt traividhyam | tatra bhv, yath mama
yma sundari yhi pntha dayite oka vth m kth
okas te gamane kuto mama tato bpa katha mucasi |
ghra na vrajasti m gamayitu kasmd iya te tvar
bhyn asya saha tvay jigamior jvasya me sambhrama ||
bhavan, yath
prasthna valayai kta priyasakhair ajasra gata
dhty na kaam sita vyavasita cittena gantu pura |
gantu nicita-cetasi priyatame sarve sama prasthit
gantavye sati jvita-priya-suht-srtha kim u tyajyate ||1
bhto, yathcintbhi stimitam ity di |
pd, yatht jnth ity di |
sambhramo divya-mnua-nirghtotptdija | yath vikramorvaym urva-purravaso |
atra prva-rgoktnm abhildnm atroktn cgsauhavdnm api danm
ubhayem apy ubhayatra sambhavepi cirantana-prasiddhy vivicya pratipdanam |
atha karua-vipralambha
amaru 32; subh. 1151; .pa. 3424; s.mu. 37.19; sa.u.ka. 741, pady. 314.
atha hsya
vijetavydi-cedys tasyoddpana-rpia |
anubhvs tu tatra syu sahynveadaya ||261|| 233
sacrias tu dhti-mati-garva-smti-tarka-romc |
sa ca dna-dharma-yuddhair dayay ca samanvita caturdh syt ||262|| 234
sa ca vro dna-vro dharma-vro yuddha-vro day-vra ceti caturvidha | tatra dna-vro,
yath paraurmatyga sapta-samudra-mudrita-mah-nirvyja-dnvadhi1 iti | atra
paraurmasya tyge utsha sthayi-bhva, sampradna-bhta-brhmair lambanavibhvai sattvdhyavasydibhi coddpana-vibhvair vibhvita | sarvasva-tygdibhir
anubhvair anubhvito, hara-dhty-dibhi sacribhi pui nto dna-vrat bhajate |
dharma-vro, yath yudhihira
rjya ca vasu deha ca bhry bhrt-sut ca ye |
yac ca loke mamyatta tad dharmya sadodyatam ||
yuddha-vro, yath r-rmacandra
bho lakevara dyat janakaj rma svaya ycate
koya te mati-vibhrama smara naya ndypi kicid gatam |
naiva cet khara-daa-triiras kahsj pakila
patr naia sahiyate mama dhanur jy-bandha-bandhkta || [b.r. 9.19]2
day-vro, yath jmta-vhana
iromukhai syandata eva raktam
adypi dehe mama msam asti |
tpti na paymi tavpi tvat
ki bhakat tva virato garutman || [ng.]
ev api vibhvdaya prvodharaavad hy |
atha bhaynaka
anubhvotra vaivarya-gadgada-svara-bhaam |
pralaya-sveda-romca-kampa-dik-prekadaya ||265|| 237
jugupsvega-samoha-santrsa-mlni-dnat |
akpasmra-sambhrnti-mtyvdy vyabhicria ||266|| 238
yath naa vara-varai ity di |
atha bbhatsa
upanyaka-sasthy muni-guru-patn-gaty ca |
bahu-nyaka-viayy ratau tathnubhaya-nihym ||291|| 263
pratinyaka-nihatve tadvad adhama-ptra-tiryag-di-gate |
greanucitya raudre gurv-di-gata-kope ||292|| 264
nte ca hna-nihe gurv-dy lambane hsye |
brahma-vadhdy-utshedhama-ptra-gate tath vre ||293|| 265
uttama-ptra-gatatve bhaynake jeyam evam anyatra ||294|| 266ab
tatra rater upanyaka-nihatve, yath mama
svm mugdhataro vana ghanam ida blham ekkin
kom vute tamla-malina-cchy tama-santati |
tan me sundara muca ka sahas vartmeti gopy gira
rutv t parirabhya manmatha-kal-sakto hari ptu va ||
bahu-nyaka-nihatve, yath
knts ta eva bhuvana-tritayepi manye
ye kte sutanu pur aya kapola ||
pacd ubhaya-nihatvepi prathamam eka-nihatve rater bhsatvam iti rmallocanakr | tatrodharaa, yath ratnvaly sgariky anyonya-sandarant prg
vatsarje rati |
o)0(o
1
2
(Amaru 35, Srk 678, Sv 1600, Spd 3577, Smv 57.33, Skm 725)
sa.u.ka. 896.
(4)
caturtha pariccheda
kvya-prakra-nirpaam
atha kvya-bhedam ha
ekasyaiva grasyaikopi sambhoga-rpo bheda parasparligandhara-pna-cumbandibhedt pratyeka ca vibhvdi-vaicitryt sakhytum aakya | k gaan sarvem |
abdrthobhaya-akty-utthe vyagyonusvna-sannibhe |
dhvanir lakya-krama-vyagyas trividha kathito budhai ||6||
krama-lakyatvd evnuraana-rpo yo vyagyas tasya abda-akty-udbhavatvena arthaakty-udbhavatvena, abdrtha-akty-udbhavatvena ca traividhyt salakya-krama-vyagyanmno dhvane kvyasypi traividhyam | tatra
atra satthardi-abda-akty yady upabhoga-kamosi, tadssveti vastu vyajyate | alakrarpo, yath durlaghita-vigraha ity dau |
atra prkaraikasya um-nma-mah-dev-vallabha-bhnudeva-nma-npater varane
dvityrtha-scitam aprkaraikasya prvat-vallabhasya varanam asambaddha m
praskd iti vara-bhnudevayor upamnopameya-bhva kalpyate tad atra um-vallabha
um-vallabha ivety upamlakro vyagya | yath v
amita samita prptair utkarair harada prabho |
ahita sahita sdhu-yaobhir asatm asi ||
atrmita ity dv api-abdbhvd virodhbhso vyagya | vyagyasylakryatvepi
brhmaa-ramaa-nyyd alakratvam upacaryate |
svata sambhav bahir apy aucityd bahir api sambhvyamna | prauhokty siddha, na tv
aucityena |
tatra kramea, yath
di he prativeini kaam ihpy asmad-ghe dsyasi
pryesya io pit na viras kauprapa psyati |
ekkiny api ymi satvaram ita srotas tamlkula
nrandhrs tanum likhantu jaraha-cchednala-granthaya ||1
tatra svata sambhavin vastun tat pratipdiky bhvi-para-puruopabhogaja-nakhakatdi-gopana-rpa vastu-mtra vyajyate |
dii mandyate tejo dakiasy raver api |
tasym eva ragho py pratpa na viehire ||
atra svata-sambhavin vastun ravi-tejaso raghu-pratpodhika iti vyatireklakro vyajyate |
patantam amu drd urkta-parkrama |
balovalokaymsa mtagam iva kear ||
atropamlakrea svata-sambhavin vyajakrthena baladeva kaenaiva veu-dria
kaya kariyatti vastu vyajyate |
gha-knta-daana-kata-vyathsakad ari-mgd hari |
oha-vidruma-dalny amocayan
nirdaan yudhi ru nijdharam ||
atra svata-sambhavin virodhlakredharo nirdaa | atravo vypdit ceti
samuccaylakro vyagya |
sajjehi surahi-mso a dva
appei juva(i)-jaa-lakkha-suhe |
ahiava-sahara-muhe
ava-pattale aagassa sare ||
(sajjayati surabhi-mso na tvad
arpayati yuvati-jana-lakya-sahn |
abhinava-sahakra-mukhn
nava-patraln anagasya arn ||)
Sad-ukti-karmta 541.
atra vasanta arakra, kmo dhanv, yuvatayo lakyam | pupi ar iti kavi-prauhoktisiddha vastu prak-bhavan madana-vijmbhaa-rpa vastu vyanakti |
rajanu vimala-bhno,
kara-jlena prakita vra |
dhavalayati bhuvana-maalam
akhila tava krti-santati satatam ||
atra kavi-prauhokti-siddhena vastun krti-santate candrakara-jld adhika-prakakatvena
vyatireklakro vyagya |
danana-kirebhyas tat-kaa rkasa-riya |
mai-vyjena paryast pthivym aru-bindava ||
atra kavi-prauhokti-siddhenpahnuty-alakrea bhaviyad-rkasa-r-vina-rpa vastu
vyajyate |
dhammille nava-mallik-samudayo haste sitmbhoruha
hra kaha-tae payodhara-yuge rkhaa-lepo ghana |
ekopi tri-kaliga-bhmi-tilaka tvat-krti-rir yayau
nn-maanat purandara-pur-vma-bhruv vigrahe ||
atra kavi-prauhokti-siddhena rpaklakrea bhmihopi svarga-sthnm upakra
karoti vibhvanlakro vyajyate |
ikharii kva nu nma kiyac cira
kim abhidhnam asv akarot tapa |
sumukhi yena tavdhara-pala
daati bimba-phala uka-vaka ||
atrnena kavi-nibaddhasya kasyacit kmina prauhokti-siddhena vastun tavdhara
puytiaya-labhya iti vastu pratyate |
subhage koi-sakhyatvam upetya madanugai |
vasante pacat tyakt pacatsd viyoginm ||
atra kavi-nibaddha-prauhokti-siddhena kma-ar koi-sakhyatva-prpty nikhilaviyogi-maraena ca vastun ar pacat arn vimucya viyogina ritevety
uktpreklakro vyajyate |
mallik-mukule cai bhti gujan madhuvrata |
praye pacabasya akham prayann iva ||
atra kavi-nibaddha-prauhokti-siddhenotpreklakrea kmasyyam unmdaka kla
prpta | tat katha mna na mucasti vastu vyajyate |
vkya-gato, yath
tvm asmi vacmi vidu samavyotra tihati |
tmy matim sthya sthitim atra vidhehi tat ||
atra pratipdyasya sammukhnatvd eva labdhe pratipdyatve tvm iti punar vacanam anyavyvtti-viia tvad-artha lakayati | eva vacmty anenaiva kartari labdhe'smti punar
vacanam | tath vidu samavya ity anenaiva vaktu pratipdane siddhe punar vacmti
vacanam upadimti vacana-viea-rpam artha lakayati | etni ca svtiaya vyajayanti |
etena mama vacana tavtyanta hita tad avayam eva kartavyam ity abhiprya | tad
evam aya vkya-gato'rthntara-sakramita-vcyo dhvani |
vkya-gato, yath upakta bahu tatra ity di | anye vkya-gatatve udhtam |
pada-gatatve, yath
lvaya tad asau kntis tad-rpa sa vaca krama |
tad sudhspadam abhd adhun tu jvaro mahn ||
atra lvaydn tdg-anubhavaika-gocarat-vyajakn tad-di-abdnm eva
prdhnya, anye tat-tad-upakritvam eveti tan-mlaka eva dhvani-vyapadea |
tad ukta dhvani-kt (3.1)
ekvayava-sasthena1 bhaeneva kmin |
pada-dyotyena sukaver dhvanin bhti bhrat ||
eva bhvdiv apy hyam |
bhukti-mukti-kd eknta-samdeana-tatpara |
kasya nnanda-nisyanda vidadhti sadgama ||
atra sadgama-abda sannihitam upanyaka prati sac-chstrrtham abhidhya sata
puruasygama iti vastu vyanakti | nanu sadgama sadgama iveti na katham upamdhvani ? sadgama-abdayor upamnopameya-bhvvivakat | rahasyasya
sagopanrtham eva hi dvy-artha-pada-pratipdanam | prakaradi-parylocanena ca sacchstrbhidhnasysambandhatvt |
ananya-sdhraa-dhr dhtkhila-vasundhara |
rjate kopi jagati sa rj puruottama ||
vicchitti-obhinaikena (Dhvanyloka)
tad bry sakhi yogin kim asi bho ki viyoginy asi ||1
atra tu hre iti viaya-saptamy samasta iti pareti ca vieaa-dvayasya | maunu
cedam iti ca pratyaka-parmarina sarva-nmna bhtty upasargasya rdhe tadvad eti
paricaya-vieasya asi bho iti sopahsotprsasya | ki vety uttara-drhya-scakasya v
abdasya asti vartmnopadeasya tat-tad-viea-vyajakatva sahdaya-savedyam |
vara-racanayor udhariyateprabandhe, yath mahbhrate nta | rmyae karua |
vidagdha-mdhavdau gra | evam anyatra |
caturtha pariccheda
||4||
--o)0(o--
(5)
pacama pariccheda
vyajan-vyapra-nirpaa
atha keyam abhinav vyajan nma vttir ity ucyate
After 4.37, attributed to Kvya-niraya. The entire passage there reads as follows:
ttparynatirekc ca vyajakatvasya na dhvani |
kim ukta syd arutrtha-ttparyenyokti-rpii ||1||
via bhakaya prvo ya caiva parasutdiu |
prasajyate pradhnatvd dhvanitva kena vryate ||2||
dhvani cet svrtha-virnta vkyam arthntarrayam |
tatparatva tv avirntau tatra virnty-asambhavt ||3||
etvaty eva virntis ttparyasyeti ki ktam |
yvat-krya-prasritvt ttparya na tul-dhtam ||4||
yat punar ukta paurueyam apaurueya ca vkya sarvam eva krya-param | atatparatvenupdeyatvd unmatta-vkyavat | tata ca kvya-abdn niratiaya-sukhsvdavyatirekea pratipdya-pratipdakayo pravttyaupayika-prayojannupalabdher niratiayasukhsvda eva kryatvenvadhryate | yat-para abda sa abdrtha iti nyyt iti |
tatra praavyamkim ida tatparatva nma, tad-arthatva v, ttparya-vtty tadbodhakatva v ? dye na vivda | vyagyatvepi tad-arthatn apyn | dvitye tukeya
ttparykhy vtti | abhihitnvaya-vdibhir agkt, tad-any v ? dye dattam evottaram |
dvitye tunma-mtre vivda | tan-matepi turya-vtti-siddhe |
nanv astu yugapad eva ttparya-akty vibhvdi-sasargasya rasde ca prakanam iti cet ?
na, tayor hetu-phala-bhvgkrt | yad ha munivibhvnubhva-vyabhicri-sayogd
rasa-nipatti iti | saha-bhve ca kuta savyetara-viayor iva krya-kraa-bhva ?
paurvparya-viparyayt |
gagy ghoa ity dau tady-artha-mtra-bodha-viraty lakay ca kuta tatvapvanatvdi-vyagya-bodhakat | tena tury vttir upsyaiveti nirvivdam etat |
ki ca
boddh-svarpa-sakhy-nimitta-krya-pratti-klnm |
raya-viaydn bhedd bhinnobhidheyato vyagya ||2||
vcyrtha-vyagyrthayor hi pada-tad-artha-mtra-jna-nipuair vaiykaraair api
sahdayair eva ca savedyatay boddh-bheda |
bhama dhammia1 ity dau kvacid vcye vidhi-rpe viedha-rpatay, kvacit niea-cyutacandanam2 ity dau niedha-rpe vidhi-rpatay ca svarpa-bheda |
gatostam arka ity dau ca vcyortha eka eva pratyate | vyagyas tu tad-boddhr-dibhedt kvacit kntam abhisara iti, gvo nirudhyantm iti, nyakasyyam
gamanvasara iti, santpodhun nsti ity di-rpeneka iti sakhy-bheda |
vcyrtha abdoccraa-mtrea vedya | ea tu tathvidha-pratibhnair mlydineti
nimitta-bheda |
pratti-mtra-karac camatkra-karac ca krya-bheda |
kevala-rpatay camatkritay ca pratti-bheda |
prva-pacd-bhvena ca kla-bheda |
1
2
Above 4.3ad.
Above 2.23, 2.24, 4.14
vibhvdi-pratyaynumita-rmdi-gata-rgdi-jnam eva rasatvenbhimata bhavata | tadbhvanay bhvakair bhvyamna sva-praknando v | dye na vivda | kintu rmdigata-rgdi-jna rasa-sajay nocyatesmbhi ity eva viea | dvityas tu vyptigrahabhvd dhetor bhsataysiddha eva | tac cokta tenaiva
yrthntarbhivyaktau va smagr nibandhanam |
saivnumiti-pake no gamakatvena samat || iti |
idam api no na viruddham | na hy evavidh prattir svdyatvensmkam abhimat, kintu
svapraka-mtra-virnta sndrnanda-nirbhara | tentra sidhayiitd arthntarasya
sdhand dhetor bhsat |
yac ca bhama dhammia ity dau pratyamna vastu |
jala-keli-tarala-kara-tala-mukta-puna-pihita-rdhik-vadana |
jagad avatu koka-ynor vighaana-saghaana-kautuk ka ||
ity dau ca rpaklakrdayonumey eva | tath hianumna nma paka-sattvasapaka-sattva-vipaka-vyvttatva-viil ligligano jnam | tata ca vcyd
asambaddhorthas tvan na pratyate | anyathtiprasaga syt, iti bodhya-bodhakayor
arthayo kacit sambandhosty eva | tata ca bodhakortho ligam | bodhya ca lig
bodhakasya crthasya paka-sattva nibaddham eva | sa-paka-sattva-vipaka-vyvttatve
anibaddhe api smarthyd avaseye |
tasmd atra yad-vcyrthl liga-rpl ligino vyagyrthasyvagamas tad-anumna eva
paryavasyati iti | tan na, tath hy atra bhama dhammia ity dau ghe va-nivtty vihita
bhramaa godvar-tre sihopalabhder abhramaam anumpayati iti yad vaktavye
tatrnaikntiko hetu |
yac ca niea-cyuta-candanam ity dau dtys tat kmukopabhogonumyate, tat ki
pratipdyatay dty, tat kla-sanihitaivnyai, tat kvyrtha-bhvanay v sahdayai ?
dyayor na vivda | ttye tu tath-vidhbhiprya-viraha-sthale vyabhicra |
nanu, vaktrdy-avasth-sahaktatvena vieyo hetur iti na vcyam | evavidha-vypty
anusandhnasybhvt |
ki caiva-vidhn kvyn kavi-pratibh-mtra-janman prmynvayakatvena
sandigdhsiddhatva heto |
vyakti-vdin cdhama-pada-sahynm evai padrthn vyajakatvam uktam | tena ca
tat-kntasydhamatva prmika na veti katham anumnam | etenrthpatti-vedyatvam
api vyagynm apstam | arthpatter api prva-siddha-vyptcchm upajvyaiva pravtte |
yathyo jvati sa kutrpy avatihate, jvati ctra gohym avidyamna caitra ity di |
(6)
aha pariccheda
dya-ravya-kvya-nirpaa
eva dhvani-gubhta-vyagyatvena kvyasya bheda-dvayam uktv punar dyaravyatvena bheda-dvayam ha
pratyaka-net-carito rasa-bhva-samujjvala |
bhaved agha-abdtha kudra-craka-sayuta ||12||
vicchinnvntaraikrtha kicit salagna-binduka |
yukto na bahubhi kryair bja-sahtimn na ca ||13||
nn-vidhna-sayukto ntipracura-padyavn |
vayakn krym avordhd vinirmita ||14||
nneka-dina-nirvartya-kathay samprayojita |
sanna-nyaka ptrair yuktas tri-caturais tath ||15||
drhvna vadho yuddha rjyadedi-viplava |
vivho bhojana potsargau mty rata tath ||16||
danta-cchedya nakha-cchedyam anyad vrkara ca yat |
ayandhara-pndi nagardy-avarodhanam ||17||
snnnulepane caibhir varjito ntivistara |
dev-parijandnm amtya-vaijm api ||18||
pratyaka-citra-caritair yukto bhva-rasodbhavai |
anta-nikrnta-nikhila-ptroka iti krtita ||19||
bindv-dayo vakyante | vayaka sandhy-vandandi |
aka-prasvd garbhkam ha
akodara-pravio yo raga-dr-mukhdimn |
akopara sa garbhka sa-bja phalavn api ||20||
yath bla-rmyae rvaa prati kohala
ravaai peyam anekair dya drghai ca locanair bahubhi |
bhavad-artham iva nibaddha nya st-svayavaraam ||
ity din viracita st-svayavaro nma garbhka |
tatra
praveakonudttokty nca-ptra-prayojita |
Dhvany-loka 2.9.
yath tatraivaala vo anteura-viraha-pajjussuea resi ubaruddhea | [hal kim antapura-viraha-paryutsukasya rjarer uparodhena |] [a.. 3.16ad]
kecit tuvidhta syd arati iti vadanti |
4. tpanam
7. pragamanam
. . . . . . . . .kruddhasynunaya | 92d
syt paryupsana . . . . . . . . .||112|| 93a
yath ratnvalym vidakabho, m kuppa | es hi kadal-gharantara gad | [bho, m
kupya | e hi kadal-ghntara gat |] ity di |
10. pupam
yath avatthmke
avatthm hata iti pth-snun spaam uktv
svaira ee gaja iti kila vyhta satyavc |
tac chrutvsau dayita-tanaya pratyayt tasya rja
astry jau nayana-salila cpi tulya mumoca || [ve.sa. 3.11]
2. mrga
Dhvany-loka 2.9.
crit
mayi tvam |
vahni
3
nara
2
. . . . . . . . . . . . . .vadanti paribhaam |
parivda-kta vkya . . . . . . . . . . . . .||151|| 111bc
yath kuntale rj atha s tatra-bhavat kim khyasya rjae patn ?
tpas -- ko tassa dhamma-dra-pariio ma gehissadi |1 [kas tasya dharma-draparitygino nma sakrtayitu grahyati |]
6. kti
sakrtayitu cintayiyati |
y laka-nepathya-viea-citr
str-sakul pukala-ntya-gt |
kmopabhoga-prabhavopacr
s kaiik cru-vilsa-yukt ||169|| 124
1.1 narma
myendrajla-sagrma-krodhodbhrntdi-ceitai | 132cd
sayukt vadha-bandhdyair uddhatrabha mat ||180||
vasttthpana-sapheo sakipir avaptanam |133
iti bheds tu catvra rabhay prakrtit |
mydy-utthpita vastu vasttthpanam ucyate ||181|| 134
athodtta-rghave
jyante jayinopi sndra-timira-vrtair viyad-vypibhir
bhsvanta sakal raver api kar kasmd akasmd am |
ete cogra-kabandha-kaha-rudhirair dhmyamnodar
mucanty nana-kandarnala-mucas tvrn ravn pherav || ity di |
pravea-trsa-nikrnti-hara-vidrava-sambhavam | 136cd
avaptanam ity ukta . . . . . . . . . ||184|| 137a
yath ktyrvae ahekepraviya khaga-hasta purua ity ata prabhti
nikramaa-paryantam |
15. upadiam
34. manoratha
r kranda-kapakam-garvodyamray |
utprsana-sph-kobha-pact-tpopapattaya ||260|| 195
asdhyavasyau ca visarpollekha-sajitau |
uttejana parvdo ntir artha-vieaam ||261|| 196
protshana ca shyyam abhimnonuvartanam |
utkrtana yath yc parihro nivedanam ||262|| 197
pravartankhyna-yukti-prahar copadeanam |
iti nylaktayo nya-bhaa-hetava ||263|| 198
1.
yath kuntale
yayter iva armih patyur bahu-mat bhava |
putra tvam api samrja seva prum avpnuhi || [a.. 4.7]
2. kranda
14. adhyavasya
. . . . . . . . uttejanam ityate |
sva-krya-siddhayenyasya preraya kahora-vk ||280|| 205bcd
yath
indrajic caa-vryosi nmnaiva balavn asi |
dhik dhik pracchanna-rpea yudhyasesmad-bhaykula ||
18. parvda
31. yukti
nikhiltodya-rahita oka-cintnvitbal |
aprasdhita-gtra yad snsnam eva tat ||301|| 216
todya-mirita geya chandsi vividhni ca |
str-pusayor viparysa-ceita pupa-gaik ||302|| 217
anysakta pati matv prema-viccheda-manyun |
v-pura-sara gna striy pracchedako mata ||303|| 218
6. nighakam
k.pra. 147
karaa vdi-kriy |
8. dvighaka
. . . . . . . . .uttamottamaka puna |
kopa-prasdajan adhikepa-yukta rasottaram ||307|| 221bcd
10. ukta-prayuktam
hva-helnvita citra-loka-bandha-manoharam |
ukti-pratyukti-sayukta soplambham alkavat | 222
vilsnvita-gtrtham ukta-pratyuktam ucyate ||308||
spany udharani |
atha bha
myendra-jla-sagrma-krodhodbhrntdi-ceitai |
apargai ca bhyiho ima khytetivttaka ||324|| 241
ag raudra-rasas tatra sarvegni ras puna |
catvrok mat neha vikambhaka-praveakau ||325|| 242
nyak deva-gandharva-yaka-rako-mahorag |
bhta-preta-picdy oatyantam uddhat ||326|| 243
vttaya kaiik-hn nirvimar ca sandhaya |
dpt syu a-ras nta-hsya-gra-varjit ||327|| 244
atrodharaa ca tripura-dha iti mahari |
atha hmga
atha aka
yath vey, rj
adhysitu tava cira jaghana-sthalasya
paryptam eva karabhoru mamoru-yugmam || [ve.sa. 2.22] ity anantaram
(praviya) kacuk : deva bhagna bhagnam ity di | atra ratha-ketana-bhagrtha
vacanam rubhgrthe sambandhe sambaddham |
9. avasyanditam
sapta-nava-packa divyaynua-sarayam |
troaka nma tat prhu pratyaka savidaam ||361|| 273
yath my-kplikam |
atha r-gaditam
gra-bahulaikk daa-lsyga-sayut |
vidaka-vibhy ca phamardena bhit ||388|| 301
hn garbha-vimarbhy sandhibhy hna-nyak |
svalpavatt sunepathy vikhyt s vilsik ||389|| 302
kecit tu tatra vilsik-sthne vinyiketi pahanti | tasys tu durmallikym antarbhva ity
ante |
atha durmallik
o)0(o
(7)
saptama pariccheda
doa-nirpaa
iha hi prathamata kvye doa-gu-rty-alakrm avasthiti-kramo darita | samprati ke ta
ity apekaym uddea-krama-prptn do svarpam ha
durava trividhllnucitrthprayuktat |
grmyopratta-sandigdha-neyrtha-nihatrthat ||3|| 2
avcakatva kliatva viruddham atikrit |
avima-vidheya-bhva ca pada-vkyayo ||4|| 3
kecid do bhavanty eu padepi padepara
nirarthaksamarthatve cyuta-saskrat tath ||5|| 4
(1) parua-varatay ruti-dukhvahatva duravatva, yath"krtrthya ytu
tanvag kadnaga-vaavad |"
(2) allatva, vr-jugupsmagala-vyajakatvt trividham | krameodharaam, yath
"dptri-vijaye rjan sdhana sumahat tava |" "prasasra anair vyur vine tanvi te tad |"
atra sdhana-vyu-vina-abd all |
(3) "r amarat ynti pau-bht radhvare |" atra pau-pada ktaryam abhivyanaktti
anucitrthatvam |
(4) aprayuktatva tath prasiddhv api kavibhir andtatva, yath"bhti padma
sarovare" | atra "padma"-abda pu-liga |
(5) grmyatva, yath"kais te harate mana |" atra kai-abdo grmya |
(6) aprattatvam eka-dea-mtra-prasiddhatva, yath"yogena dalitaya |" atra yogastre eva vsanrtha aya-abda |
(7) "i-parampar vandy kare ktv kp kuru |" atra vandym iti ki
vandbhtym uta vandanym iti sandeha |
(8) neyrthatva rhi-prayojanbhvd aakti-kta lakyrtha-prakanam, yath
"kamale caraghta mukha sumukhi te'karot |" atra caraghtena nirjitatva lakyam |
(9) nihatrthatvam ubhayrthasya abdasyprasiddherthe prayoga | yath"yamunambaram ambara vyatnt" | ambara-abdo daitye prasiddha | iha tu jale nihatrtha |
(10) yath"gteu karam datte" | atr-prvo d-dhtur dnrthevcaka |
yath v"dina me tvayi samprpte dhvna-cchannpi ymin" | atra dinam iti prakamayrthe'vcakam |
(11) kliatvam artha-pratter vyavahitatvam | yathkrodaj-vasati-janma-bhuva
prasann | atra krodaj lakm, tasy vasati padmam, tasya janma-bhuvo jalnti
vyavahiti |
(12) "bhtaye'stu bhavna" | atra bhavna-abdo bhavny paty-antara-pratti-kritvd
viruddha-mati-kt |
(13) vidheyasya vimarbhvena gu-bhtatvam avima-vidheyatvam | yath
"svarga-grmaik-viluhana-vthocchnai kim ebhir bhujai |" atra vthtva vidheyam |
tac ca samse gubhvd anuvdyatva-pratti-kt |
yath v"rakysy api pura sthtum ala rmnujasya me |" atra rmasyeti vcyam |
yath v"samudra-kitnm" | atrsamudram iti vcyam |
yath v"yatra te patati subhru kaka aha-ba iva paca-arasya" | atra aha ivety
utprekyam |
yath v"amukt bhavat ntha muhrtam api s pur" | atrmuktety atra "naa prasahyapratiedhatvam" iti vidheyatvam evocitam | yad hu
aprdhnya vidher yatra pratiedhe pradhnat |
prasajya-pratiedhosau kriyay saha yatra na ||
yath"nava-jala-dhara sanaddho'ya na dpta-nicara" | uktodharae tu tat-puruasamse gubhvn naa paryudsatay niedhasya vidheyataynavagama | yad hu
pradhnatva vidher yatra pratiedhepradhnat |
paryudsa sa vijeyo yatrottara-padena na ||
tena
atrtrastatvd yam andya mtma-gopandy eva vidheyam iti naa paryudsatay gubhvo yukta |
nanu "arddha-bhoj brhmaa" "asryampay rja-dr" ity divat "amukt" ity atrpi
prasajya-pratiedho bhavatti cet, na | atrpi yadi bhojandi-rpa-kriyena naa
sambandha syt, tadaiva tatra prasajya-pratiedhatva vaktu akyam | na ca tath |
vieatay pradhnena tad-bhojyrthena kartr-aenaiva naa sambandht | yad hu
yad hu
rddha-bhojana-lo hy atra kart pratyate |
na tad-bhojana-mtra tu kartarner vidhnata || iti |
"amukt" ity atra tu kriyayaiva saha sambandha iti doa eva |
ete ca kliatvdaya samsa-gat eva pada-do |
vkye duravatvam, dya, yath
smarrty-andha kad lapsye krtrthya virahe tava |
allatvam, yath
kta-pravttir anyrthe kavir vnta samanute |
atra jugups-vyajikllat |
neyrthatvam, yath
udyat-kamala-lauhityair vakrobhir bhit tanu |
atra kamala-lauhitya padma-rga, vakrbhir vmbhi, iti neyrthat |
kliatvam, yath
dhammillasya na kasya prekya nikma kuraga-vky |
rajyaty aprva-bandha-vyutpatter mnasa obhm ||
nirarthakatva-doa |
asamarthatva-doa |
3
o yama-hana [p. 1.3.28], svga-karmakc ca ity anusana-bald -prvasya han svgakarmakasyaivtmanepada niyamitam |
2
abhavan mata-sambandhkrammata-parrthat |
vcyasynabhidhna ca bhagna-prakramat tath ||8|| 7
tyga prasiddher asthne nysa pada-samsayo |
sakrat garbhitat do syur vkya-mtrag ||9|| 8
(1) varn rasnuguya-vipartatva pratiklatva, yath mama
obaa(i) ullaa(i) saae karhipi moi o parihaa(i) |
hiaea phia(i) lajji khua(i) dihe s ||
[udvartayati ulloayati ayane karhy api moayati no parighaayati |
hdayena sphiayati lajjay khuayati dhte s ||]
atra a-kr gra-rasa-paripanthina kevala akti-pradaranya nibaddh | e caikadvi-tri-catu-prayoge na tdg-rasa-bhaga iti na doa |
(2) gat ni im ble | atra lupt visarg |
(3) hat o-tva prpt visarg yatra | yath"dhro vro naro yti |"
(4) pallavkti-raktoh | atrkti-padam adhikam | eva sad-iva naumi pinkapim iti vieaam adhikam |
(5) "yadi mayy arpit di ki mamendratay tad |" atra prathame tvayeti pada nynam |
(6) "rati-ll-rama bhinte sa-llam anilo vahan |" atra ll-abda punar-ukta |
(7) hata-vtta lakanusarae'py aravyam | rasn anuguam aprpta-guru-laghubhvnta-laghu ca | kramea, yath
"hanta satatam etasy hdaya bhinte manobhava kupita |"
ayi mayi mnini m kuru mnam | ida vtta hsya-rasasyaivnuklam |
"vikasita-sahakra-bhra-hri-parimala ea samgato vasanta |"
yat-padnte laghor api guru-bhva ukta | tat sarvatra dvitya-caturtha-pda-viayam |
prathama-ttya-pada-viaya tu vasanta-tilakder eva | atra "pramudita-saurabha gato
vasanta iti tu pho yukta |
anys t gua-ratna-rohaa-bhuvo dhany md-anyaiva s
s sambhr khalu tenya eva vidhin yair ea so yuv |
rmat-knti-ju dvi kara-talt str nitamba-sthald
projjvalaj-jvalana-jvl-vikaoru-sa-cchaa |
vsa-kipta-kula-km-bht ptu vo nara-kear ||
1
2
Kvya-praka 218
k.pra. 214.
yath v
jyotsn-caya paya-pras trak kairavi ca |
rjati vyoma-ksra-rjahasa sudhkara ||
atra vyoma-ksra-abdasya samse gu-bhvt tad-arthasya na sarvai sayoga |
vidheyvimare yad evvima tad eva duam | iha tu pradhnasya ksra-padrthasya
prdhnyenpratte sarvo'pi paya-prdi-abdrthas tad-agatay na pratyate iti sarvavkyrtha-virodhvabhsa ity ubhayor bheda |
anena chindat mtu kaha paraun tava |
baddha-spardha kpoya lajjate mama bhrgava ||
atra bhrgava-nindy prayuktasya mt-kaha-cchedana-karttvasya paraun
sambandho na yukta iti prcy | parau-nind-mukhena bhrgava-ninddhikyam eva
vaidagdhya dyotayati ity dhunik |
(15) akramat, yath
samaya eva karoti balbala praigadanta itva arrim |
aradi hasa-rav parukta-svara-mayram ay-ramayatm ||
atra parmyamna-vkynantaram eva iti-abda-prayogo yujyate | na tu praigadanta ity
anantaram | eva
dvaya gata samprati ocanyat
samgama-prrthanay kaplina |
kal ca s kntimat kalvatas
tvam asya lokasya ca netra-kaumud ||1
atra tvam ity anantaram eva ca-kro yukta |
(16) amata-parrthat, yathrma-manmatha-area tit2 ity di | atra gra-rasasya
vyajako dvityo'rtha prakta-rasa-virodhitvd ania |
(17) vcyasynabhidhna, yath"vyatikrama-lava ka me vkya vmki kupyasi |"
atra vyatikrama-lavam apty apir avaya vaktavyo nokta | nyna-padatve vcakapadasyaiva nynat vivakit | apes tu tathtvam ity anayor bheda | evam anyatrpi |
yath vcaranata-kntys tanvi kopas tathpi te | atra caranata-kntsti vcyam |
(18) bhagna-prakramat, yathevam ukto mitra-mukhyai rvaa pratyabhata | atra
vaca-dhtun prakrnta prativacanam api tenaiva vaktum ucitam | tena rvaa
1
2
pratyavocata iti pho yukta | eva ca sati na kathita-padatva-doa | tasyoddeya vyatirikaviayakatvt | iha hi vacana-prativacanayor uddeya-pratinirdeitvam | yathudeti savit
tmras tmra evstam eti1 ity atra hi yadi padntarea sa evrtha pratipdyate tadnyo'rtha
iva bhsamna pratti sthagayati |
yath v
te himlayam mantrya
puna prekya ca linam |
siddha csmai nivedyrtha
tad vis kham udyayu || (ku.sa. 6)
atra asmai itdam prakrntasya tenaiva tat-samnbhym etad ada-abdbhy v
parmaro yukto, na tac-chabdena |
yath vudanvacchinn bh sa ca patir ap yojana-atam | atra mit bh patyp
sa ca patir apm iti yukta pha |
eva
yaodhigantu sukha-lipsay v
manuya-sakhym ativartitu v |
nirutsuknm abhiyoga-bhj
samutsukevkam upaiti siddhi || (ki.a. 3.40)2
atra sukham hitum ity ucitam |
(19) prasiddhi-tygo, yathghoro vrimuc rava | atra meghn garjitam eva
prasiddham | yad hu
majrdiu raita-prya pakiu kjita-prabhti |
svanita-maitdi surate meghdiu garjita-mukham || ity di |
(20) asthna-padat, yath
trthe tadye gaja-setu-bandht
pratpagm uttaratosya gagm |
ayatna-bla-vyajan-babhvur
has nabho-laghana-lola-pak || [ra.va. 16.33]
atra tadya-padt prva gagm ity asya pho yukta | evamhitn na ya saue sa
ki prabhu | atra sauta ity ata prva naa sthitir ucit |
1
2
k.pra. 244.
k.pra. 245.
apua-dukrama-grmya-vyhatlla-kaat |
anavkta-nirhetu-prakita-viruddhat ||10|| 9
sandigdha-punaruktatve khyti-vidy-viruddhate |
skkat-sahacara-bhinnatsthna-yuktat ||11|| 10
aviee viea cniyame niyamas tath |
tayor viparyayo vidhy-anuvdyuktate tath | 11
nirmukta-punaruktatva artha-do prakrtit ||12|| 12ab
tad-viparyayo vieevieo niyameniyama ca |
(1) atra apuatva mukhynupakritvam | yathvilokya vitate vyomni vidhu muca
rua priye | atra vitata-abdo mna-tyga prati na kicid upakurute | adhika-padatve
padrthnvaya-pratte sama-klam eva bdha-pratibhsa | iha tu pacd iti viea |
1
k.pra. 238.
k.pra. 285.
k.pra. 278.
k.pra. 326.
1
2
k.pra. 597.
k.pra. 600
(2)
(3)
(4)
hima-nirmuktayor yoge citr-candramasor iva | atra tathbhta-citr-candramaso
obh na khalv sd api tu sarvadaiva bhavati |
(5)
(6)
cira jvatu te snur mrkaeya-munir yath | atra mrkaeya-munir jvaty eva |
na khalv etad asya jvatv ity anena vidheyam |
iha tu yatra liga-vacana-bhede'pi na sdhraa-dharmasynyath-bhvas tatra na doa |
krameodharaam
mukha candra ivbhti
tad veosadonybhi strbhir madhuratbhta |
dadhate sma par obh tady vibhram iva ||
prvodharaeu tu upamnopameyayor ekasyaiva sdhraa-dharmenvaya-siddhe
prakrntasyrthasya sphuonirvha |
evam anuprse vaikalysya apurthatva, yath
anau-raan-mai-mekhalam
avirata-ijna-maju-majram |
parisaraam arua-carae
raaraakam akraa kurute ||1
eva samsoktau sdhraa-vieaa-vat parrthasya prattv api punas tasya
abdenopdnasyprastuta-praasy vyajanayaiva prastutrthvagate abdena tadabhidhnasya ca punaruktatvam | krameodharaam
anurgavantam api locanayor
dadhata vapu sukham atpa-karam |
niraksayad ravim apeta-vasu
viyad-layd apara-dig-gaik || [mgha 9.10]2
atrpara-dig ity etvataiva tasy gaiktva pratyate |
hteu vihagameu maako nyn puro vryate
madhye v dhuri v vasas ta-mair dhatte man dhuram |
khadyoto'pi na kampate pracalitu madhye'pi tejasvin
dhik smnyam acetasa prabhum ivnma-tattvntaram ||3
atrcetasa prabhor abhidhnam anucitam |
evam anuprse prasiddhy-abhvasya khyta-viruddhatvam | yath
cakrdhihitat cakr gotra gotrabhid ucchritam |
va vabha-ketu ca pryacchannasya bhbhuja ||
ukta-do ca kvacid doatva kvacid guatvam apty ha
k.pra. 582
dhvanyloka 1.13.
3
bhallaa-atakam 69.
2
k.pra. 310
(8)
aama pariccheda
gua-niraya
guam ha
(9)
navama pariccheda
rti-niraya
athoddea-krama-prptam alakra-nirpaa bahu-vaktavyatvenollaghya rtim ha
1
2
(10)
daama pariccheda
alakra-niraya
athvasara-prptn alakrn ha
2.1. cheknuprsa
k.pra. 566.
atra "jvayanti" iti, "y" iti, "jayin" iti | atra ja-kra-ya-krayor ekatra sthne tlv
uccryatvt sdyam | eva dantya-kahydnm apy udhryam | ea ca sahdynm atva
ruti-sukhvahatvc chruty-anuprsa |
2.4. antynuprsa
k.pra. 357.
atha kaycit sakhy niedhrthe niyukto na anyay kkv dyata eveti vidhy-arthe ghaita |
5. bh-samakam
Sh.D. 7.20.
1
2
ra.su. 4.318
atra "rasle" iti vaktavye "sle" iti "ra"-cyuta | vane ity atra "yauvane" iti "yau" datta |
"vadanena" ity atra "madanena" iti "ma"-cyuta, "va"-datta | di-abdt kriy-kraka-guptydaya |
tatra kriy-guptir yath
pavn sabh-madhye duryodhana1 upgata |
yasmai g ca suvara ca sarvy bharani ca ||
atra "duryodhana" ity atra "aduryodhana" iti | "adu" iti kriy-gupti | evam anyatrpi |
[arthlakr]
1. upam
athvasara-prptev arthlakreu sdya-mleu lakitavyeu tem apy upajvyatvena
prdhnyt prathamam upamm ha
. . . . . . . . . . iya puna |
raut yathevv-abd ivrtho v vatir yadi |
rth tulya-samndys tulyrtho yatra v vati ||20|| 16
yatheva-vdaya abd upamnntara-prayukta-tulydi-pada-sdhra api ruti-gatamtreopamnopameya-gata-sdya-lakaa-sambandha bodhayantti tat-sad-bhve rauty
upam | eva tatra tasyevety" ity anenevrthe vihitasya vater updne | tulydayas tu
kamalena tulya mukham ity dv upameya eva | "kamala mukhasya tulyam" ity dv
upamna eva | "kamala mukha ca tulyam" ity dv ubhayatrpi virmyantty
arthnusandhnd eva smya pratipdayantti tat-sadbhve rth | eva "tena tulyam" ity
din tulyrthe vihitasya vater updne |
madhyedur yodhana
ambhoruhavat taddhitag raut pr | kumbhv iva samsag raut pr | arad-indur yath vkyag raut
pr |
2
sudhvat taddhita-g rth pr | pallava-tulya samsagrth pr | mga-netrbhy sad vkyagrth
pr |
3
indur yathvkyag raut lupt | pallavena sama | vkyag rth lupt | sudheva samsag raut lupt |
bimbbha samsag rth lupt | vajravat taddhitagrth lupt |
krameodharaam
vadana mgavky sudhkara-manoharam |
gardabhati ruti-parua vyakta ninadan mahtman purata |
atra "gardabhati" ity atraupamya-vcina kvipo lopa | na cehopameyasypi lopa, "ninadan"
ity anenaiva nirdet |
dharmopamna-luptopam
yath"rjate mga-locan" |
atra mgasya locane iva cacale locane yasy iti samse upam-pratipdaka-sdhraadharmopamnn lopa |
3. upameyopam
1
2
10. apahnuti
su.ra.ko. 246.
11. nicaya
su.ra.ko. 873 ?
13. atiayokti
--o)0(o-15. dpaka1
18. nidaran1
yath
janmeda bandhyat nta bhava-bhogopalipsay |
kca-mlyena vikrto hanta cintmair may ||
atra bhava-bhoga-lobhena janmano vyarthat-nayana kca-mlyena cintmai-vikraya iveti
paryavasnam |
eva
kva srya-prabhavo vaa kva clpa-viayo mati |
titrur dustara mohd uupensmi sgaram ||
atra man-maty srya-vaa-varanam uupena sgara-taraam paryavasnam |
iya ca kvacid upameya-vttasyopamne'sambhave'pi bhavati, yath
yo'nubhta kuragkys tasy madhurimdhare |
samsvdi sa mdvk-rase rasa-viradai ||
atra praktasydharasya madhurima-dharmasya drk-rase'sambhavt prvavat smye
paryavasnam |
(4) ml-rppi, yath
kipasi uka va-daaka-vadane
mgam arpayasi mgd anaradane |
vitarasi turaga mahia-vie
nidadhac-ceto bhoga-vitne ||
iha bimba-pratibimbatkepa vin vkyrthparyavasnam | dnte tu paryavasitena
vkyrthena smarthyd bimba-pratibimbat-pratyayanam | npyam arthpatti | tatra
"hro'ya harikm" ity dau sdya-paryavasnbhvt |
--o)0(o-19. vyatireka1
sa ca
atra paraspara-vinokti-bhagy camatkrtiaya | vin-abda-prayogbhvepi vinrthavivakay vinoktir eveyam | eva sahoktir api saha-abda-prayogbhvepi sahrthavivaky bhavatti bodhyam |
--o)0(o-22. samsokti
atra kapotd aprastutt kacit prastuta pratyate | iya ca kvacid vaidharmyepi bhavati |
dhany khalu vane vt kahlra-spara-tal |
rmam indvara-yma ye spanty anivrit ||
atra vt dhany aham adhanya iti vaidharmyea prastuta pratyate | vcyasya
sambhavsambhavobhaya-rpatay triprakrayet | tatra sambhave uktodharany eva |
asambhave, yath
kokilo'ha bhavn kka samna klimvayo |
antara kathayiyanti kkal-kovid puna ||
atra kka-kokilayor vko-vkya prastutasydhyropaa vinsambhavi |
ubhaya-rpatve, yath
anta-chidri bhysi kaak bahavo bahi |
katha kamala-nlasya m bhvan bhagur gu ||
atra prastutasya kasyacid adhyropaa vin kamala-nlntara chidr gua-bhagurkarae hetutvam asambhavi | anye tu sambhavty ubhaya-rpatvam | asy ca
samsoktivad vyavahra-samropa-pratvc chabda-akti-mld vastu-dhvaner bheda |
upam-dhvanau aprastutasya vyagyatvam | eva samsoktv api | lee tu dvayor api
vcyatvam |
--o)0(o-26. vyja-stuti1
--o)0(o-28. arthntaranysa1
sdya-garbha, gamyaupamyraya
tarka-nyya-mla
--o)0(o-30. anumnam1
tarka-nyya-mla
s.da. 3.110.
--o)0(o-33. kepa1
sdya-garbha, gamyaupamyraya
34. vidhybhsa
virodha-garbha
virodha-garbha
virodha-garbha |
amaru 30, su.ra.ko. 481, sa.u.ka. 872, su.. 1346, sa.ka.. 3.42, u.n. 7.71 (viudsa).
3
virodha-garbha
2
tamla-nl arad-indu-pu
yaas trilokbharaa praste ||1
atra kraa-rpsi-laty "kraa-gu hi krya-guam rabhante" iti sthiter viruddh
ukla-yaasa utpatti |
(2)
atrnanda-janaka-str-rpa-krat tpa-janaka-virahotpatti |
(3)
k.pra. 539
k.pra. 540
3
k.pra. 541.
4
virodha-garbha
2
41. vicitram1
virodha-garbha
virodha-garbha
3
k.pra. 543
4
virodha-garbha
2
44. viea1
(2)
(3)
virodha-garbha
k.pra. 559.
3
k.pra. 562
4
virodha-garbha
2
khal-baddha-ml
khal-bandha-mlam
3
khal-bandha-ml
2
(1)
(2)
(3) kvacid vieyam api yathottaram vieaatve sthpitam apohita ca, yath
vpyo bhavanti vimal sphuanti kamalni vpu |
kamaleu patanty alaya karoti sagtam aliu padam ||
evam apohane'pi |
--o)0(o-49. sra2
k.pra. 549.
khal-bandha-mla
3
k.pra. 532
4
kvya-nyya-ml
5
sa.u.ka. 624 (amaro), .pa. 3489 (satkavicandrasya), s.mu. 44.13, pady. 360 (ambho)
2
(2)
(3)
(4)
kvya-nyya-mla
kvya-nyya-ml
balam rta-bhayopantaye
vidu samataye bahu rutam |
vasu tasya na kevala
vibhr guavattpi para-prayojanam ||
kvya-nyya-ml
k.pra. 522.
3
k.pra. 524.
2
--o)0(o-54. uttaram1
atrnya-vyapohe ttparybhvt parisakhyto bheda | na ced anumna, sdhyasdhanayor dvayor nirdea eva tad-agkrt | na ca kvyaliga, uttarasya prana
pratyajanakatvt |
--o)0(o-55. arthpatti3
(2)
vilalpa sa bpa-gadgada
sahajm apy apahya dhratm |
atitapta-mayo'pi mrdava
loka-nyya-mlam |
k.pra. 529.
3
kvya-nyya-ml
2
1
2
kvya-nyya-mla
kvya-nyya-mla
atra dhe ekasmi candana-kmbhj-janma-rpe krae saty api dkiydn hetvantarm updnam | atra sarvem api hetn obhanatvt sad-yoga | atraiva caturthapde mattdnm aobhann yogd asad-yoga |
sad-asad-yoge, yath
a divasa-dhsaro galita-yauvan kmin
saro vigata-vrija mukham anakara svkte |
prabhur dhana-paryaa satata-durgata sajjano
npgana-gata khalo manasi sapta alyni me ||1
iha kecid hu"ai-prabhtn obhanatva khalasyobhanatva ceti sad-asad-yoga"
iti | anye tu"ai-prabhtn svata obhanatva dhsaratvdn tv aobhanatvam iti
sad-asad-yoga" | atra hi ai-prabhtiu dhsaratvder atyantam anucitatvam iti vicchittivieasyaiva camatkra-vidhyitvam | "manasi sapta alyni me" iti saptnm api
alyatvenopasahra ca | "npgana-gata khala" iti tu krama-bhedd duatvam vahati
sarvatra vieyasyaiva obhanatvena prakramd iti |
iha ca khale kapotavat sarve kran shityenvatra | samdhy-alakre tv ekakrya prati sdhake samagre'py anyasya kka-tlya-nyyenpatanam iti bheda |
arue ca tarui nayane tava malina ca priyasya mukham |
mukham nata ca sakhi te jvalita csyntare smara-jvalana ||
atrdye'rthe guayor yaugapadya, dvitye kriyayo | ubhaya-yaugapadye, yath
kalue ca tavhitev akasmt sita-pakeruha-sodara-ri caku |
patita ca mahpatndra te vapui prasphuam pad kakai ||2
"dhunoti csi tanute ca krtim" ity dv ekdhikarae'py ea dyate | na ctra dpakam | ete
hi gua-kriy-yaugapadye samuccaya-prak niyamena krya-kraa-kla-niyamaviparyaya-rptiayokti-ml | dpakasya ctiayokti-mlbhva |
--o)0(o-58. samdhi3
k.pra. 509.
k.pra. 512.
3
kvya-nyya-mla
2
prasiddhasyopamnasyopameyatva-prakalpanam |
niphalatvbhidhna v pratpam iti kathyate ||123|| 87
kramea yath"yat tvan-netra-samna-knti-salile magna tad indvaram" ity di |
tad vaktra yadi mudrit ai-kath h hema s ced dyuti
tac-cakur yadi hrita kuvalayais tac cet smita k sudh |
dhik kandarpa-dhanur bhruvau yadi ca te ki v bahu brmahe
yat satya punar-ukta-vastu-vimukha sarga-kramo vedhasa ||
atra vaktrdibhir eva candrdn obhtivahant te niphalatvam |
k.pra. 534.
loka-nyya-mlam
3
loka-nyya-mla
2
k.pra. 556
loka-nyya-mlam
3
loka-nyya-mlam
2
loka-nyya-mla
loka-nyya-mla
3
k.pra. 565.
4
ghrtha-pratti-mlam
2
k.pra. 530.
k.pra. 531
3
ghrtha-pratti-ml. Sometimes: vakroktir ukti-vyapadea-smyt |
4
k.pra. 520.
5
ghrtha-pratti-ml
2
ghrtha-pratti-mlam
k.pra. 500.
--o)0(o-69. udttam1
adha-ktmbhodhara-maaln
yasy akopala-kuimnm |
jyotsnniptt karat payobhi
kel-vana vddham urkaroti ||
(2)
nbhi-prabhinnmburahsanena
sastyamna prathamena dhtr |
amu yugntocita-yoga-nidra
sahtya lokn puruo'dhiete ||
--o)0(o--
1
2
ghrtha-pratti-mla
ghrtha-pratti-mlam
71. preya1
praka-priyatvt preya |
yath mama
mlitlasa-vivartita-trakkm
utkaha-bandhana-dara-latha-bhu-vallm |
prasveda-vri-kaikcita-gaa-bimb
sasmtya tm aniam eti na ntim anta ||
atra sambhoga-gra smarakhya-bhvasygam | sa ca vipralambhasya |
--o)0(o-72. rjasvi2
rjo balam | anaucitya-pravttau tad atrstty rjasvi |
yath
uubhur acala-daryo ysu ln ramayo
hari-hata-danujn caa-ra pulindai |
aana-surata-satrai poits toam pts
tad amala-gua-gaai r-hari t stuvanti || (go.l. 17.46)
atra giri-varana-bhvasyga para-str-rati-rasbhsas tasyga atru-stuti-rpabhvbhsa |
--o)0(o-73. samhitam3
samhita parihra | yath
avirala-kara-vla-kampanair
bhru-ku-tarjana-garjanair muhu |
dade tava vairi mada
sa gata kvpi tavekae kat ||
atra mad-khya-bhvasya praamo rja-viaya-rati-bhvasygam |
--o)0(o-1
ghrtha-pratti-mlam
ghrtha-pratti-mlam
3
ghrtha-pratti-mlam
2
ghrtha-pratti-mla
ghrtha-pratti-mla
3
ghrtha-pratti-ml
2
1
2
salea-ml
salea-mla
r-candra-ekhara-mah-kavi-candra-snur-vivantha-kavirja-kta prabandham |
shitya-darpaam amu sudhiyo vilokya
shitya-tattvam akhila sukham eva vitta ||138|| 99
yvat prasannendu-nibhnan
r-nryaasykam alakaroti |
tvan mana samadayan kavnm