Adududdn el-cnin Ahlk Risalesi: Arapa Metni ve Tercmesi

Mustakim ARICI

ZET
Adududdn el-c (. 756/1355) farkl ilim dallarnda eserler yazan Snni/Ear bir kelamc ve
afii fakihidir. zellikle adbl-bahs ve kelam alanlarndaki muhtasar eserleri medreselerde ders
kitab olarak okutulmu, ayrca bu almalara birok erh ve haiye yazlmtr. Ahlk risalesi Ahlk-
Adudiyye ise felsef ahlkn genel ilkelerini veren zl bir almadr. Bu almaya be erh
yazlmtr ki risalenin ilk arihi cnin rencisi emseddin el-Kirmndir (. 786/1384).
Bu almada ilk amacmz daha nce yaymlanmayan bu risaleyi tercmesiyle birlikte
neretmektir. Bununla birlikte zellikle bir Ear kelamcs ve bakad olarak cnin neden felsef
ahlk izgisinde bir risale yazdnn sebeplerini aratracaz. Bu makale blmden olumaktadr.
lk blmde risaleyi deiik isimleri, ierii, kaynaklar ve etkileriyle birlikte ele aldk. kinci blm
risalenin yazma nshaya dayal tahkikli Arapa metnini, son blm ise risalenin Trke evirisini
iermektedir.
Anahtar kelimeler: Ahlk- Adudiyye, Adududdn el-c, Nasiruddn et-Ts, amel hikmet,
felsef ahlk gelenei.
Adudaddn al-cs Treatise on Ethics: Edition and Translation

ABSTRACT
Adudaddn al-c (d. 756/1355) as a Sunni/Ashaarite theologian and Shafiite jurist, wrote
many works in various branches of knowledge. Among them the respectively shorter works in
semantic theory and kalm (rational theology) were taught in colleges (madrasas) as standard
textbooks, and a lot of commentaries and glosses were written on them. His ethical treatise, Akhlk alAdudiyya is a concise study that gives general principles of practical philosophy. Five commentaries
were written on it which the first one belongs to cs pupil Shamsaddn al-Kirmn (d. 786/1384).
The first aim of this article is to edit the treatise and to translate it into Turkish. In addition to
this, we will try to find particularly the reasons that induced an Asharite theologian and a chief judge
(qd al-qudt) to write a treatise on ethics in a philosophical way. For this purpose, I discussed the
various names attributed to the treatise, its content, sources and impacts in the introduction. While the
second part of the article includes the edition of the Arabic text based on three manuscripts, the last
part contains the Turkish translation of it.
Keywords: Akhlk al-Adudiyya, Adudaddn al-c, Nasraddn al-Ts, practical philosophy,
philosophic tradition of ethics.

stanbul niversitesi Sosyal Bilimler Enstits slam Felsefesi Bilim Dal Doktora rencisi.

Adududdn el-cnin Ahlk Risalesi: Arapa Metni ve Tercmesi

A. Giri
slm dnce geleneinde ahlk alan ile ilgili yazl metinler, yakn zamandaki
almalarda muhtelif snflamalar ierisinde deerlendirilmitir. Macit Fahri 1985te
yaymlanan eserinde slm dnce tarihinde ortaya konulan ahlk teorilerini drt balk
altnda ele almtr: a) Nass ahlk b) Kelam ahlk c) Felsef ahlk d) Din ahlk. Macit Fahri
felsef ahlk bal altnda Kind, Eb Bekir Zekeriya er-Rz, Frb, bn Sn, bn Rd,
hvn- Saf, Yahya b. Ad, bn Miskeveyh, Nasiruddn et-Ts ve Celaleddn ed-Devvnnin
grlerini mtalaa etmektedir. Hasan- Basr, Maverd, bn Hazm, Rgb el-sfahn,
Gazzl, Fahreddn er-Rznin ahlk anlaylar da din ahlk blmnde verilmektedir.
Fahri, sufi hallerin ahlk nemine ramen sistematik tartmaya elverili olmamas ve teorik
unsurlarn nemsizlii sebebiyle sufi ahlk anlayn ayrca ele almadn, bu ahlk
anlayyla, din ahlkn iine dahil olduu oranda ilgilendiini belirtmektedir.1 Dier bir
tasnifte George Hourani, ahlk ile ilgili almalar normatif ve analitik eklinde ikiye
ayrmakta, bu iki grubu da din ve felsef olarak alt balklara blmektedir.2
Bir baka tasnifte slm leminde gelien ahlk ekolleri balk altnda kategorize
edilmektedir: a) Geleneki ahlk b) Tasavvuf ahlk c) Felsef ahlk. Bu tasnifte Frb,
hvn- Saf, bn Sn, bn Miskeveyh, Nasiruddn et-Tsnin grleri felsef ahlk bal
altnda anlatlmtr.3 Felsef ahlk izgisinde yazlan Tsnin Ahlk- Nsrsi daha sonra
telif edilmi olan birok ahlk kitabna kaynaklk etmi ve model olmutur. Adududdn el-c,
Celaleddn ed-Devvn ve Knalzde Ali Efendinin ahlk eserleri ierik olarak Ahlk-
Nsr modelinde yazlan eserlerdendir. Bu tasnifi yapan arc gerek Tsnin4 eseri ve
gerekse zikredilen dnrlerin eserlerinin nemli bir orijinallik arzetmediini, bilhassa
Tsden sonraki almalarn ounun onun birer taklidi olup ekil farkllklar dnda
yenilik tamadklarn ifade etmektedir.

Macit Fahri, slm Ahlk Teorileri, (ev.) Muammer skenderolu, Atilla Arkan, stanbul, 2004, s. 12, 26.
George Hourani, Reason and Tradition in Islamic Ethics, Cambridge, 1985, s. 15.
3
Mustafa arc, Anahatlaryla slm Ahlk, stanbul, 1997, s. 88-89; a. mlf, slm Dncesinde Ahlk,
stanbul, 2006, s. 287. Bir baka tasnifte ise slam dncesindeki ahlk anlaylar din, tasavvuf ve felsef
olarak e ayrlmaktadr. Cafer Sadk Yaran, slamda Ahlkn art Ka?, stanbul, 2005, s. 75.
4
Ahlk- Nsrnin esasen Ah Evren Hce Nasirddn Mahmdun eseri olup bunu intihal yoluyla Nasirddn
et-Tsnin kendisine mal ettii iddias hakknda bk. Mikail Bayram, Hce Nasirddn Muhammed et-Tsnin
ntihalcilii, SFD, Konya, 2005, S. 20, s. 7-18. Bu makalede ileri srlen grlerin geersiz olduu
hakknda bk. Murat Demirkol, Prof. Dr. Mikail Bayramn Ahlk- Nsr Hakkndaki ddialar zerine Bir
Deerlendirme, Eski Yeni, S. 5, 2007, s. 113-122.
2

zellikle ran ve Osmanl ilim evrelerinde ok byk bir tesir brakan, usld-dn,
usl-i fkh, usll-luga alanlar yannda tefsir ve ahlk konularnda da eserleri bulunan
Adududdn el-cnin5 (. 756/1355) eserleri, asrlarca ders kitab olarak okutulduu gibi

kendisi de Crcn ve Teftazn ile birlikte Osmanl ulemasnn ideal lim modelini
oluturmutur. Yaad dnemdeki Mool istilas sebebiyle istikrar yeniden kazanma
gereini farkeden ve buna bal olarak ilmi, bir istikrar kayna gren c, hem gelenei ihya
etmesi hem de daha sonraki nesillere ayn imkan salamas asndan slm dnce tarihinde
zel bir yere sahiptir.6
Neredeyse yazd her eser Osmanl ilim dnyasnda byk bir ilgiye mazhar olan
cnin kelam dncesinin zl ve sistematik bir ifadesi niteliindeki en nemli eseri elMevkfdan hacmi en kk olan el-Adbl-Adudiyye, Risletl-vaziyye ve aada da
zikredilecei gibi farkl adlarla anlan ahlk risalesine varncaya kadar birok eserine
defalarca erh ve haiye yazlmtr.7
cnin ahlk risalesinin ok sayda yazma nshasnn olmas ve ona yazlan erhler,
arkasnda ne derece etkili bir miras braktn gstermektedir. Ancak risale bu etkisine
ramen, muhtemelen hacminin kk oluu sebebiyle yakn dnemlerdeki akademik
almalarda geri planda kalmtr.8 Bu itibarla ilk amacmz neredilmemi olan bu eseri9

Adududdn el-cnin hayat ve eserleri hakknda bk. Sbk, Tabakt-afiiyyetil-kbr (Tanh), Kahire,
1970, X, 46-52; Katip elebi, Kefuz-zunn, stanbul, 1941, c. I, s. 37; Carl Brockelmann, GAL, Leiden, II, 270;
George Sarton, Introduction to the History of Science, New York, 1975, v. III, s. 628-629; Ahmet Ate, c, A,
stanbul, 1988, V/2, s. 921-925; Joseph Van Ess, Azod al-Dn c, EIr., London-NewYork, 1989, v. I, s. 269271; Tahsin Grgn, c, Adudddin, DA, stanbul, 2000, c. XXI, s. 412. Adududdn el-cnin dncesi
hakknda yaplan almalar da unlardr: Th. Soerensen el-Mevkfn lhiyyt ve Semiyyt blmlerini
Latinceye evirerek kendi grleriyle birlikte yaynlamtr. Statio Quinta et Sexta et Appendix Libri Mevakif,
(ed.) Th. Soerensen, Lipsiae, 1848; Joseph Van Ess ise doentlik almasnda el-Mevkfn birinci mevkfn
Almancaya evirip erhetmitir. Die Erkenntnislehre des Adudaddin al-c, Wiesbaden, 1966. Ahmed et-Tayyb,
Mebhisul-ille vel-mall min Kitbil-Mevkf lil-c, Kahire, 1987; Nedim Ylmaz, Adudud-Din el-c ve
Tefsirdeki Metodu (doktora tezi 1989), M Sosyal Bilimler Enstits; brahim Akgn, Adududdin el-c ve
Akaidi (Akaidl-Adudiyye) (yksek lisans tezi, 1991), Seluk . Sosyal Bilimler Enstits; Mehmet Aksoy,
Adududdin el-cnin Hayat, Eserleri ve Kelam Grleri (doktora tezi, 1999), Harran . Sosyal Bilimler
Enstits; Resul Karakaya, Adududdin el-cnin Hayat, Eserleri ve Kelam Grleri (yksek lisans tezi, 2003),
Frat . Sosyal Bilimler Enstits.
6
Muhakkik kelamclardan olarak bilinen cnin metodunu ifade eden bir kavram olarak tahkik, kendisinden
nce tespit edilmi bulunan dorularn rasyonel bir ekilde yeniden kazanlmasnn yoludur. Tahsin Grgn,
c, Adudddin, s. 411-412. Tahkikin ilgili kavramlarla birlikte bir analizi iin bk. hsan Fazlolu, Trk
Felsefe-Bilim Tarihin Seyir Defteri (Bir nsz), Dvn-lm Aratrmalar, stanbul, 2005/1, S. 18, s. 25.
7
cnin eserlerine yaplan erh, haiye ve talikatlarla ilgili ayrntl bir liste iin bk. Robert Wisnovsky, Some
Remarks on the Nature and Scope of Arabic Philosophical Commentary in Post-Classical (ca. 1100-1900 CE)
Islamic Intellectual History: Some Preliminary Observations, (ed.) P. Adamson, H. Baltussen, M. W. F. Stone,
Philosophy, Science and Exegesis in Greek, Arabic and Latin Commentaries, (Londra: 2004), vol. II, s. 170-172,
177-178, 183-184.
8
Bu duruma karlk cnin risalesi ileride aklanaca gibi ahlk almalarnn olduka youn olduu
Osmanlnn son dneminde Trke erhedilip baslm, ayrca baka almalara da konu olmutur.
9
Neri yaplmamasna ramen bu esere yaplan erhler hakknda biri bitmi, dieri de devam etmekte olan iki
tez almas vardr. Elzem z, Takprzdenin erh Ahlk- Adudiyye Adl Eseri, (yksek lisans tezi 2007),

tercmesiyle birlikte neretmek, ikincisi, zellikle yaygn bilinen vasfyla bir Ear kelamcs
olarak cnin felsef izgide bir ahlk risalesi yazmasnn arkasndaki dncenin neler
olabileceini ortaya koymaya almaktr. almamz blmden olumaktadr. lk
blmde risaleyi deiik isimleri, ierii, kaynaklar ve etkileriyle birlikte tantmaya altk.
kinci blmde risalenin yazma nshaya dayal tahkikli Arapa metnini, son blmde de
risalenin Trke evirisini verdik.
B. Risalenin Tantm
Osmanl ilim muhitlerinde olduka itibar gren bir eser olan bu ahlk risalesi hakknda
imdiye dek ciddi bir ilm alma yaplmad gibi, risaleyi tantc mahiyetteki baz
kaynaklarda da ya yeterince bilgi yoktur10 ya da bu kaynaklarda verilen bilgiler nemli
yanllar iermektedir.11
Osmanl dneminde yazlan kaynaklarda deiik isimlerle zikredilmi olan eserin
yazma nshalar ktphanelerde farkl adlarla kaydedilmitir. Bu risaleye bir erh yazan
Takprzde eserin ismini Risle-i Adududdn12 ve Ahlk- Adudiyye13 olarak verirken, Katip
elebi Ahlk- Adududdn baln kullanmtr.14 Badatl smail Paa ise cnin ahlk
metnini Katip elebi gibi Ahlk- Adududdn ismiyle tantmtr.15 Eser Trkiye
ktphanelerindeki yazmalarda Ahlk- Adududdn, Ahlk el-Adudiyye, Risletl-Adudiyye f
ilmil-ahlk, Risletl-ahlk lil-Kd Adududdn ve el-Hikmetl-ameliyye bi aksmih

Sakarya . Sosyal Bilimler Enstits. Bu tezde erhin nazar ahlk ile faziletlerin kazanlmas ve korunmas
balklar incelenmi, ev idaresi ve devlet ynetimi blmleri almaya dahil edilmemitir.
10
Agh Srr Levend, mmet anda Ahlk Kitaplarmz, TDAY Belleten 1963, Ankara, 1964, s. 93; Ahmet
Ate, c, s. 923; Joseph Van Ess, Azod al-Dn c, s. 270. cnin ahlk risalesi ile ilgili yeterli olmasa da
kayda deer tek alma Hsamettin Erdeme aittir. Bununla birlikte Erdem, Ahlk- Adudiyyenin Frb ve bn
Miskeveyhin ahlk ve siyaset alanndaki grlerinin tekrar mahiyetinde olup nemli bir orijinallik
tamamakla birlikte bilhassa Osmanl ve ran ilim ve medrese evrelerinde hayli ilgi grdn ifade
etmektedir. Hsamettin Erdem, Ahlk- Adudiyye, DA, stanbul, 1989, c. II, s. 14.
11
Mesela Osman Pazarl cnin, risalenin giri ksmnda ilim ve esbb- ilimden sz ettiini, esbb- ilmi de
havass- selime, haber-i sadk ve akl olarak e ayrdn sylemektedir ki bizim incelediimiz nshalarn hi
birinde byle bir taksim yoktur. Pazarl bundan baka risalede olmayan daha birok bilgiyi cye atfetmektedir.
Osman Pazarl, slmda Ahlk, s. 227-229. Fazlurrahman her ne kadar slmda Ahlk isimli kitabn sorunlu
olduunu kaydetse de Osman Pazarlnn zikrettii yanllardan birini tekrar etmi ve sadece bu yanl bilgiye
yer vererek risaleyi tantmtr. Fazlurrahman, Aklq, EIr., London-NewYork, 1985, v. I, s. 722-723.
12
Takprzde, Mifthus-sade ve misbhus-siyde, Drl-ktbil-hads, Kahire, 1968, c. I, s. 408;
Mevztul-Ulm, trc. Kemaleddin Mahmut Efendi, stanbul, h. 1312, kdam Matbaas, c. I, s. 437.
13
Elzem z, Takprzdenin erh Ahlk- Adudiyye Adl Eseri.
14
Katip elebi, Kefuz-zunn, s. 37.
15
Badatl smail Paa, Hediyyetl-rifn, stanbul, 1951, c. I, s. 527.

minel-hulkiyye vel-menziliyye vel-medeniyye16, gibi isimlerle kaydedilmiken Brockelmann

eseri er-Rislet-hiyye f ilmil-ahlk olarak zikretmitir.17
Biz ise almamzn inceleme ve tercme ksmnda birok yazma ve erhte getii
gibi Ahlk- Adudiyye, eserin tahkikli Arapa nerinde de balk olarak el-Ahlkul-Adudiyye
terkiplerini kullanmay tercih ettik.
Ahlk risalesinde dier birok eserinde olduu gibi veciz bir yazm ve anlatm slubu
kullanan cnin eseri, Kindden, Eb Bekir Zekeriya er-Rz, Frb, bn Sn, bn Rd,
hvn- Saf, Yahya b. Ad, bn Miskeveyh, Nasiruddn et-Ts, Devvn ve Knalzdeye
kadar uzanan felsef ahlk gelenei ierisinde mtalaa edilmektedir.
Bu isimlerden bn Miskeveyhin ahlk eserlerinde arlkl olarak nefs ve nefsin
gleri, ruh-beden ilikisi, ahlk eitim, fazilet ve reziletler, adalet, lezzet ve mutluluk
konular yer almaktadr. Ts ise Ahlk- Nsryi yazma sebeplerinden birini, bn Miskeveyh
tarafndan ihmal edilmi olan tedbrul-menzil ve tedbrul-mdn konularnn ahlka
eklenmesi eklinde ifade etmektedir.18 Esasen bireysel ahlkn, ev ynetimi ve siyaset ile
ilikisine daha nce Frb ve bn Sn deinmitir. lk defa Frb tarafndan ksmen hsululmda gelitirilmi olan bu tasnifi19 bn Sn da deiik eserlerinde kullanmtr. Mesela bn
Sn Uynul-hikmede felsef ilimlerin sralamasn yaparken ahlk, siyaset ve ev idaresi ile
birlikte amel hikmetin bir disiplini olarak gstermitir.20 Bunlara ilaveten bn Sn, ifnn
lhiyyt blmnn son iki fasln ehir ve aile szlemesi ile siyaset, muamelt ve ahlk
konularna ayrmtr.21

16

Bu isimle sadece iki nsha tespit edilebilmitir. III. Ahmed, 1913/2, vr. 22-28; Emanet Hazinesi, 1763/24, vr.
484-503.
17
Carl Brockelmann, GAL, Leiden, II, 270. J. Van Ess de cnin ahlk risalesinin er-Rislet-hiyye f ilmilahlk eklindeki isminden hareketle risalenin atfedildii hn, Eb shk el-nc olabileceini ifade etmektedir.
J. Van Ess, Azod al-Dn c, EIr., s. 270. c en nemli eseri el-Mevkf, kdlkudtln yapt nclular
hnedanndan dnemin raz Emri Cemleddin Eb shka ithaf ettiini mukaddimede belirtmektedir. Mustafa
Sinanolu, el-Mevkf, DA, Ankara, 2004, c. XXIX, s. 422. Ancak biz ahlk risalesinin Trkiyedeki
nshalarn hi birinde bu isme rastlamadk. Ayrca eseri erheden cnin talebesi emseddn el-Kirmn ve dier
arihlerin eserlerinin hi birinde de Brockelmannda geen isim yer almamaktadr.
18
Nasiruddn et-Ts, Ahlk- Nsr, (ev.) Anar Gafarov, Zaur krov, stanbul, 2007, s. 13. Aile ynetimi ve
siyaset blmlerinden baz konular aslnda bn Miskeveyhin Tehzbinde dank olarak gemektedir. Ancak
Harun Anayn da ifade ettii gibi Ts ile balayan ey amel hikmetin kolunu iine alan bir esere ahlk
adnn verilmesidir. Harun Anay, Celleddn Devvn, Hayat, Eserleri, Ahlak ve Siyaset Dncesi, doktora
tezi, stanbul . Sosyal Bilimler Enstits, stanbul, 1994, s. 237. lhan Kutluer de bu emann bn
Miskeveyhin Tehzbl-ahlknda zmnen yer aldn ifade etmektedir. lhan Kutluer, slam Felsefesi
Tarihinde Ahlk lminin Teekkl, doktora tezi, Marmara . Sosyal Bilimler Enstits, stanbul, 1989, s. 15,
18.
19
Macit Fahri, slam Ahlk Teorileri, s. 185-186.
20
bn Sn, Uynul-hikme, (thk.) Muvaffk Fevz el- Cibr, Drl-Yenb, Dmek, 1996, s. 63; Mustafa
arc, slam Dncesinde Ahlk, s. 201-202.
21
bn Sn, Kitbu-if, Metafizik II, (ev.) Ekrem Demirli, mer Trker, stanbul, 2005, Litera Yaynclk,
s. 195-204.

Ahlk, ev idaresi ve siyaset konularn ihtiva eden felsef ahlk eserleri arasnda
Tsnin Ahlk- Nsrsinden sonra ilk saylacak eserler Adududdn el-cnin Ahlk-
Adudiyyesi, Devvnnin22 Ahlk- Cellsi ve Knalzde Ali Efendinin Ahlk- Alsidir.
Nitekim Takprzde de eserinin hikmet-i ameliye blmnde ahlk, ev idaresi ve siyaset
konularn ihtiva eden eserden bahsetmektedir. Takprzde Ahlk- Nsr ve Ahlk-
Cellyi bu alan ieren kapsaml kitaplar bal altnda deerlendirirken, Ahlk-
Adudiyyeyi ahlk, ev idaresi ve siyasetin asllarn zet23 olarak veren kitaplar bal altna
yerletirmitir.24
Takprzdenin de ksaca belirttii gibi bu husus cnin eserinin orijinal bir yanna
iaret etmektedir. c zl yazma metodunu ahlk risalesinde de kullanm ve nazar ahlk,
bireysel ahlk, ev idaresi ve devlet ynetimi konularnda temel ilkeleri zet olarak vermitir.
c seleflerinde birka satrda geen kavram aklamalarn, mesela fazilet ve reziletleri
olduka zl bir ekilde tanmlamaktadr. Ayrca konular birtakm hikyelerle somutlatrma,
rnekleme, grleri yet ve hadislerle destekleme gibi yollara bavurmamaktadr. c
seleflerinden hibirinin adna yer vermedii gibi herhangi bir eser ismi de zikretmemitir.
Ksaca c ahlk risalesinde dier alanlardaki eserleri gibi gelenei szerek z vermitir.
Geni olarak anlatlabilecek birok konuyu bylesine zl bir ekilde ortaya koymak eserin
kendine has bir tarafdr.
c hakkndaki en nemli almalarn sahibi J. V. Ess cnin bir orijinallik iddias
olmayan eserlerinin medreselerdeki eitim iin tasarlanm sistematik el kitaplar olduunu
syleyerek25 aslnda, tam da bizce bu eserlerin nemli bir ama iin yazlm olduklarn ve
orijinalitelerini itiraf etmektedir. c yazd eserlerde artk kavramsal ve teorik olarak
oturmu ilm gelenei szerek z vermektedir. zellikle Akidul-Adudiyye ve AdbulAdudiyye olarak da bilinen Adbul-Bahs medreselerde okutulup ezberlenmitir.26 Bu
ihtiyacn bir sonucu zl bir ekilde meydana getirilen eserlerin daha iyi anlalmas iin
onlara erhlerin yazlmasdr. erhler zihniyet oluumu ve ilm sreklilii salama gibi ok
22

Ts ile Devvnnin grlerinin bir mukayesesi iin bk. E. I. J. Rosenthal, Ortaada slm Siyaset
Dncesi, (ev.) Ali aksu, stanbul, 1996, s. 305-322. Rosenthale gre, Devvnnin katks Tsnin tam
anlamyla felsef eserini slm retisine yetenekli bir biimde uyarlamas, bir fkh ve kelamc olarak onu
geleneksel slmn iklimine sokmasdr. Ayrca Rosenthal, Tsye kyasla Devvnnin terminolojide nemli
deiikler yapt grndedir. s. 305, 310-311.
23
c risalesini zl bir eser olarak (muhtasar) tanmlamaktadr. Takprzde ise erhinin banda muhtasar
kelimesini nemli kavramlar, ksa ifadelerle veren muteber bir kitap olarak aklamaktadr.
24
Takprizde, Mifthus-sade ve misbhus-siyde, c. I, s. 408.
25
Joseph Van Ess, Azod al-Dn c, EIr., s. 270; a. mlf. ji, Adud al-din al, Encyclopedia of Religion, New
York, 1987, v. VII, s. 89. Yukarda iaret ettiimiz gibi Hsamettin Erdem de cnin ahlk risalesi konusunda
ayn gr paylamaktadr. Ahlk- Adudiyye, s. 14.
26
Tahsin Grgn, c, Adudddin, s. 413; Yusuf evki Yavuz, el-Akidl-Adudiyye, DA, stanbul, 1989,
c. II, s. 216.

nemli bir fonksiyon icra etmilerdir. Bu itibarla cnin eserlerinin ouna da defalarca erh
ve bu erhlere haiyeler yazlmtr.
cnin eserinin dier bir nemli taraf saylan ahlk eserleri arasnda Arapa yazlm
tek eser olmasdr. Zira Ahlk- Nsr ve Ahlk- Cell Farsa kaleme alnmken, daha
sonraki bir dnemde yazlan Ahlk- Alnin dili ise Trkedir. Bunlardan baka amel
hikmeti Ahlk- Nsrde olduu gibi ksma ayrlan Kutbuddn e-rznin Drretttc27 adl eserinin dili de Farsadr.
cnin ahlk risalesini nemli klan bir baka taraf da onun bir kad ve mtekellim
olarak felsef ahlk gelenei iinde mtalaa edilen bir eser kaleme alm olmasdr. Zira fkhn
dnda bir amel hikmet telakkisini benimsemenin28 birtakm gerekeleri olmaldr. Daha
nce de ifade ettiimiz gibi bu makalemizdeki ikinci ama bu gerekeleri bulmaya almak
olacaktr. Ayrca cnin konuyu ele alrken halef ve seleflerinin aksine herhangi din bir
referansta bulunmayan bir dil kullanmas da dikkat ekicidir. Bu durumu zl yazma
dncesinin bir sonucu olarak aklamak mmkndr. Buna mukabil erhlerde bata ahlk
ilminin temellendirilmesi olmak zere konular, yet ve hadislere yaplan atflar erevesinde
ele alnmaktadr.
C. Risalenin erii
Drt blmden oluan eserin birinci blm nazar ahlk konularna ayrlmtr.
Ahlkn tanmnn verilmesiyle balayan bu blmde srasyla huylarn deimesinin mmkn
olduu, insan nefsin gcnn fazilet ve reziletleri, temel erdem ile bunlarn bir araya
gelmesiyle oluan adaletin alt erdemleri zerinde durulur. Hikmet erdeminin altnda yedi,
yiitlik erdeminin altnda on bir, iffet erdeminin altnda on bir ve adalet erdeminin altnda da
on drt tali erdeme yer verilmitir.
kinci blm faziletlerin kazanlmas ve korunmas hakkndadr. Burada kiinin sahip
olduu bir erdemi nasl koruyabilecei, ahlk hastalklarla karlaan kiinin bundan
kurtulmak iin ne yapmas gerektii anlatlr. Bu blmde srayla insan nefsin glerinin her

27

Mantk bata olmak zere dier ilimleri de ihtiva eden bu ansiklopedik eserin son blm amel hikmete
aylmtr. Kaytlarda Ayasofya Blm 2405 numaral nsha mellif nshas olarak gemektedir. 313 varaklk
bu nsha talik hatla yazl olup her sayfada 39 satr bulunmaktadr. 288adan balayan blme amel hikmet
baln koyan rz bu blm tehzb-i ahlk, siyaset-i menzil ve siyaset-i meden eklinde e ayrmtr.
306bden balayan siyaset-i meden ksm ile eser sona ermektedir.
28
Kevkib-i Seba mellifi Osmanl medreselerinde, mslmanlarn amel hikmeti fkhtan ibaret olduundan
amel hikmetten bahsetmeyip nazar hikmetle ilgili kitaplarn okunduunu ifade etmektedir. Aktaran Cevat zgi,
Osmanl Medreselerinde lim, stanbul, 1997, c. I, s. 72.

birine bulaan hastalklar ayr ayr aklandktan sonra dnce, fke ve arzu gcnn ortak
hastalklar tanmlanmakta ve bunlarn nasl tedavi edilebilecei irdelenmektedir.
Ev ynetiminin ilendii nc blm, maln durumu, elerin birbirleriyle ilikileri,
ev sahibinin hizmetilere kar nelere dikkat etmesi gerektii ve ocuklarla ilgili tasarruflarn
ele alnd drt maddede tahlil edilir. c burada maln nasl kazanlp nasl harcanmas
gerektii ve mal korurken dikkat edilecek hususlar anlatr. E seiminde dikkat edilmesi
gereken zellikler ile kanlmas gereken vasflar aktarr. Aile ahlk da diyebileceimiz bu
blmde erkein hanmna kar sorumluluklar ve kadnn kocasna kar grevlerinden
bahsedilir. Ebeveynin ocuuna kar vazifeleri ve ocuun da anne-babasna ve retmenine
kar grevlerinin anlatlmasyla bu blm sona ermektedir.
Eserin son blm siyaset ahlk diyebileceimiz tedbrul-mdn baln
tamaktadr. c yardmlamann insanlarn bir toplum halinde yaamalarn zorunlu kldn
ifade ederek sze balar. Gelenee uyarak bir arada yaama ihtiyacnn en hayrlsnn sevgi
olduunu belirtir.
c devleti oluturan unsurlar ise e ayrarak mtalaa eder: Yneten konumdaki
devlet bakan, mutlak olarak ynetilen konumdaki halk ve ynetme ile ynetilme durumu
eit olanlar, yani hem yneten hem de ynetilenler. c devlet bakannda aranmas gereken
artlar yedi madde ile sraladktan sonra bakann grevlerini de maddede anlatr. Halkn
bakana kar grevleri ve bakann tebaaya kar nasl davranmas gerektii ile ilgili
tavsiyelerle risale sona ermektedir.
D. Risalenin Kaynaklar
cnin bu risalede mslman olsun veya olmasn herhangi bir lim veya filozofun
ismini zikretmemesi, ayrca herhangi bir esere atfta bulunmamas eserin kaynaklarn tespit
etmeyi bir anlamda gletirmektedir. Ancak muhtevadan da anlalaca gibi felsef ahlk
izgisinde olan risalenin muhtemel kaynaklarnn banda Kind, Frb, bn Sn, bn
Miskeveyh, Nasiruddn et-Ts ve Kutbuddn e-rznin eserleri gelmektedir.
slm dnyasnda kaleme alnan birok ahlk kitab iin bn Miskeveyhin Tehzblahlknn rnek eser durumunda olmas29 c iin de geerlidir. lk iki blmdeki kavramlar
ve tanmlar asndan Tehzbl-ahlkn ksmen de olsa yol gsterici olduunu
29

Mehmet Aydna gre Gazzlden Knalzdeye kadar birok mellif ahlk sahasna elinde bn Miskeveyhin
lambas olduu halde girmitir. Mehmet Aydn, Ahlk:slm Felsefesi, DA, stanbul, 1989, c. II, s. 11.
Bununla birlikte bn Miskeveyh ve Frbnin ahlk ve siyasetle ilgili fikirlerini birok ahlk Tsnin
kanalyla tanmtr. Harun Anay, Celleddn Devvn, s. 221.

syleyebiliriz. Herhangi bir atf olmamakla beraber c, yukarda saydmz seleflerinden

zellikle Tsden olduka istifade etmitir. Eseri genel hatlaryla ve muhteva (amel hikmetin
blmn iermesi) ynyle, Ahlk- Nsrnin Arapa bir zeti olarak kabul etmek
mmkndr. Ancak yeri geldiinde iaret edilecei zere bata usul olmak zere cnin,
selefi Tsden ayrld baz ynler bulunmaktadr.
Ts eserini ahlk terbiyesi, ev idaresi ve devlet ynetimi olmak zere makaleye
ayrrken c, drde ayrmaktadr. Ts ilk makaleye, ilimler tasnifi ve ahlkn bu ilimler
arasndaki yeri, insan nefsin ispat, tanm, gleri ve yetkinliinin akland uzun bir
blmle balamaktadr. Daha sonraki blmde ise huyun tanm, temel ve tali erdemler ile
reziletler aklanmaktadr. c, Tsnin birinci makalesinin ikinci blmne mstakil bir
balk ayrm ve birinci makalede nazar ilkeleri ortaya koymutur. 30 c risaleye Tsnin
birinci makalesinin ikinci blmnn ilk konusu olan huyun tanm ile balamaktadr.
bn Sn ahlk, insan nefsinden, dnp tanmaya gerek kalmakszn, bir takm
fiillerin domasn salayan meleke eklinde tanmlarken, bn Miskeveyh ahlk nefsin,
fiillerini, dnp tanmadan gerekletirmesini salayan bir halidir31 eklinde tanmlam,
bu daha sonra Gazzlnin yapm olduu tanma esas tekil etmitir.32 bn Miskeveyhte
geen hal geicilii ifade ettiinden dolay daha sonralar bu tarifte heye veya meleke
kavramlar tercih edilmitir. cnin tarifi ise meleke kavramn kullanan Tsnin tarifiyle
ayndr.33
Ahlkn deiip deimeyecei meselesinde ise c, Frb, bn Sn, bn Miskeveyh
ve Ts34 gibi huylar deitirmenin mmkn olduu grndedir. Ts bu konuda
ncekilerin grlerini aklama yoluna giderken35 c ahlkn sebepten tr deimesinin
mmkn olduunu ifade eder. O bu grn temellendirirken tecrbe ve akln ahlkn
deiebileceini gsterdiini, bunun yannda ilah dinin varlnn, yani peygamberlerin
gnderili gayesinin de bunu desteklediini sylemektedir.
Kind Aristo ahlkndan hareketle faziletleri, fazlalk ve eksiklik eklindeki iki ar
gcn ortas olarak tanmlam ve daha sonra Kindnin fazilet ve rezilet anlay felsef ahlk

30

Takprzde de ana metinden hareketle ahlk ilmini ikiye ayrmakta ve birinciyi nazar ahlk; bireysel ahlk,
ev ynetimi ve devlet ynetiminden oluan ikinciyi de amel ahlk olarak isimlendirmektedir. Elzem z,
Takprzdenin erh Ahlk- Adudiyye Adl Eseri, s. 17.
31
bn Miskeveyh, Tehzbl-ahlk, Drl-ktbil-ilmiyye, Beyrut, 1985, s. 25.
32
Mustafa arc, slam Dncesinde Ahlk, s. 202, 225.
33
Ts, Ahlk- Nsr, s. 81.
34
Mustafa arc, a. g. e., s. 183-184, 203, 226-227; Nasruddin et-Ts, a.g.e., s. 82-83.
35
Ts, a.g.e., s. 82-86.

eserlerinde temel yaklam olmutur.36 c de faziletleri nefsin iki ar eilim arasndaki orta
meleke olarak tanmlayarak bu gelenee uymutur.
Ts adaleti insan nefsin kuvvesinin birbirine uyumu eklinde tanmlamtr.37 c
temel faziletlerin hikmet, yiitlik ve iffet olduunu, adaletin de bunlarn uyumundan doan
drdnc bir fazilet olarak kabul eden bn Miskeveyh ve Ts ile ayn grtedir.38 Temel
faziletlerin , ztlar olan reziletlerin de alt tane olmas nicelik cihetindendir. Ts bu ahlk
geleneine bir katkda bulunarak, faziletlerin nicelik ynnden sapmalar yannda bir de
nitelik ynnden sapmalar (redetl-keyfiyye) olduunu ifade etmitir.39 c de nitelik
ynnden sapma kavramn kullanarak bununla alakal reziletleri aklamaktadr.
c, bn Miskeveyh ve Tsden ayr olarak hikmetin alt erdemlerinde daha sistematik
bir sralamaya gitmitir.40 c bilginin edinilmesinden nceki sreten, bilginin edinilmesi,
tutulmas ve hatrlanmasna varan bir sralamay takip etmitir. Bunun iindir ki bn
Miskeveyh ve Ts ilk tali erdem olarak zekay sayarken c hikmetin alt erdemlerine zihin
duruluunu aklayarak balamaktadr. c Ts gibi hikmetten sonra yiitlik erdeminin tali
erdemlerine yer vermektedir. bn Miskeveyh ve Ts iffet erdeminin altnda on iki tali erdem
sayarken c, msaleme erdemini darda brakmtr. Tsde on iki olarak geen adaletin alt
erdemlerini ise o on drde karm, baz alt erdemleri farkl kelimelerle ifade ederken
sralamada kk deiiklikler yapmtr. Dnce gc, fke gc ve arzu gcnn
hastalklar konusunda da c, Tsyi takip etmektedir.41
cnin aile ahlk konusundaki temel kaynann Ahlk- Nsr olduunu sylememiz
mmkndr. Nitekim c evliliin gayesi, e seiminde baklmas ve kanlmas gereken
zellikler, kocann hanmna kar sorumluluklar ve uzak durmas gereken davranlar
konusunda Ts ile neredeyse ayn grleri zikretmektedir. Ts ev hayatnn paralarn
baba, anne, ocuk, hizmeti ve mal (veya servet) olarak bee ayrrken c, anne-babay eler
bal altnda incelemekte ve dolaysyla ev ynetimini drt maddede aklamaktadr. 42
Ahlk risalesinin son blm devlet ynetimi hakkndadr. c bu blmde felsef
ahlk geleneine tamamen uymasa da genel ereveyi takip ederek devlet ynetimi ile ilgili
grlerini aklar.

36

Mustafa arc, Fazilet, DA, stanbul, 1995, c. XII, s. 269-270.

Ts, a.g.e., s. 92.
38
bn Miskeveyh, Tehzbl-ahlk, s. 16.
39
Ts, a.g.e., s. 149; Mustafa arc, Fazilet, s. 270.
40
Ts bu erdemleri sralamada bn Miskeveyhe gre deiiklikler yapmken c Tsnin sralamasn daha da
kemale erdirmitir. kr. bn Miskeveyh, Tehzbl-ahlk, s. 16; Ts, a.g.e., s. 93.
41
Ts, a.g.e., s. 150-184.
42
Ts, a.g.e., s. 188. Bu konuda Frb, kar-kocay bir maddede ele alarak ailenin unsurlarn drt bala
ayrmtr. Frb, Fusll-meden Farbnin ki Eseri, (ev.) Hanifi zcan, stanbul, 2005, s. 61-62.
37

10

c ahlk risalesinin son blm olan siyaset ahlkna yardmlamann, insanlarn bir
toplum halinde yaamalarn zorunlu kldn ifade ederek balar. Frb el-Mednetlfzlasnn Mkemmel Toplumlar ve Mkemmel Ynetici bal altnda devletin menei
meselesini, yani insanlarn bir arada yaamalarn ftrat teorisi ile aklamaktadr ki Tsnin
ve ondan hareketle de cnin asl kaynann Frb olduunu syleyebiliriz.43 Zira erhlerde
yaplan atflar da bunu gstermektedir.
Frbde insanlarn bir arada yaamalarn salayacak iki nemli g bulunmaktadr;
sevgi ve adalet.44 Ts Frb gibi bunlardan sevginin adalete yelendiini kabul etmektedir.45
c de bir arada yaama ihtiyacnn en hayrlsnn sevgi olduu kanaatindedir. c sevginin
sebeplerini bn Miskeveyh46 ve Ts gibi drde ayrr: hayra dayal, menfaate dayal, hazza
dayal, bu sebeplerin bir araya gelmesine bal olan.
Frb siyaset felsefesiyle ilgili eserlerinde, lemdeki varlklar arasnda hiyerarik bir
yap bulunduunu ve bu yapnn siyas yap ile yakn bir ilikisinin olduunu ortaya koymaya
almaktadr. Bu hiyerarik yapya gre lemde bulunan varlklar tabakaya ayrmak
mmkndr: en tam, en eksik, bu ikisi arasnda olanlar. Buna gre bu tabakadan ilki salt
yneten, ikincisi salt ynetilen ve ncs ise hem yneten hem de ynetilen varlklardan
oluur. Frb, Kitbul-millede bu tabakal yapnn benzerini insan organlar arasnda
bulabileceimize deinirken Mednetl-fzlada ise kalbin salt yneten, beynin hem yneten
hem ynetilen ve dier organlarn salt ynetilen organlar olduunu ifade etmektedir. Bu
tabakal yapnn bir benzerini ehirde de bulabiliriz; ehirde salt ynetilen halk, salt yneten
ilk bakan, hem yneten hem de ynetilen ikincil bakanlar bulunmaktadr.47 c de siyaset
ahlk blmnde devletin unsurdan olutuunu ifade etmektedir. Bu unsurlar mutlak
hkmranla sahip mlik (devlet bakan), mutlak ynetilme durumundaki memlk (halk) ve
ynetme asndan durumu eit olanlardr (emsl). Bir dier konuda Ts, Frbyi takip
ederek erdemli ve erdemsiz devlet eitlerinin aklanmasna geni yere ayrmaktadr.48
Ancak c devlet eitleri hakknda herhangi bir aklamaya gitmemektedir.

43

Frb, el-Mednetl-fzla, (ev.) Ahmet Arslan, Ankara, 1997, s. 99; Fusll-meden, s. 62-63. Ts, a.g.e.,
s. 236-238; Tsnin bu konudaki kaynann Frb olduu hakknda bk. Harun Anay, Celleddn Devvn, s.
226.
44
Frb, Fusll-meden, s. 93-94; Mahmut Kaya, Frb, DA, stanbul, 1995, c. XII, s. 153-154.
45
Ts, a.g.e., s. 247.
46
bn Miskeveyh, Tehzbul-ahlk, s. 113.
47
Fatih Tokta, Frbnin Ktbul-Mille Adl Eserinin Takdim ve evirisi, Dvn-lm Aratrmalar,
stanbul, 2002/1, S. 12, s. 248-249. smail Mfit stanbul erhinde cnin mlik dedii bakan, imm olarak,
emsli ise ne mlikiyet ne de memlkiyyet durumunda olanlar eklinde adlandrlmaktadr. Esad Efendi, 1867,
38a. rih devlet bakannn Aristocu tanma gre nms-i evst, rklere gre Nrul-envrn kendilerine
verdii zel bir nurla aydnlanan kiiler olduunu ifade etmektedir. Esad Efendi, 1867, 37a.
48
Ts, a.g.e., s. 277-289.

11

Frbnin on iki olarak belirledii devlet bakannda olmas gereken artlar49

konusunda c, Tsnin zikrettii u yedi art sralar: Soyluluk, asil karakter, doru yarg,
kararllk, sebat, zenginlik ve gvenilir yardmclara sahip olmak.50 Knalzde de Ahlk-
Alde devlet bakannda olmas gereken yedi art konusunda Ahlk- Nsryi takip eder.51
Devlet bakannn asil bir soydan gelmesinin sebebini cnin rencisi Kirmn, Ts gibi
devlet bakanna gurur ve kibre kaplmadan itaat edilmesi olarak aklamaktadr.52 c
Mevkfta ise devlet bakannda olmas gereken artlarn be tane olduunu syler. Adalet,
akl, blu, erkeklik ve hr olma. Bunun dnda usl ve furda itihad yapabilme, basiretli
olma ve cesaret cumhura gre aranan artlar olsa da c bunlarn bir araya gelmesinin zor
olduunu sylemektedir. Ayrca devlet bakannn Kureyten ve Him olmasn da ihtilaf
edilen maddeler bal altnda zikrederek bunlar gerekli grmez.53
Ts Frb gibi toplumda bir snflamadan sz etmektedir. Kendi dneminin ictima
yapsn yanstan bu tasnife gre dengeli bir toplum, drt unsurun uyumunda olduu gibi
kalem ehli, kl ehli, muamele ehli (tccar ve sermaye sahipleri), ziraat ehli eklinde drt
gruba ayrlr.54 c de toplumun bu drt unsurdan teekkl ettiini ifadeyle devlet bakannn
birincil grevinin bunlar arasnda adaleti salamak olduunu, asla bunlardan birinin
dierlerine stnlk kurma frsat vermemesi gerektiini sylemektedir. Knalzde bu drt
grubu Ts gibi55 Aristonun drt unsur teorisi ile karlamaktadr. Buna gre kalem ehli suya,
kl ehli atee, tccar ve sermaye sahipleri havaya, iftiler ve ziraat ehli de topraa tekabl
eder.56
c maddede sralad devlet bakannn grevleri konusunda da Tsyi takip
etmektedir. Yukarda ilk grevi zikretmitik. kinci grevi deerli insanlara ltufta bulunup
onlarn konumlarn salamlatrmak, topluma zarar veren insanlar engellemektir. Devlet
bakannn nc grevi ise halkn hayatn devam ettirecek rzk ve nimetler konusunda
insanlar arasnda dengeyi gzetmesidir. c devlet bakanna, Tsde olduu gibi 57 topluma
49

Frb, el-Mednetl-fzla, s. 107-108. Frb dier eseri Fuslde ilk reiste bulunmas gereken alt art
saymaktadr. Frb, Fusll-meden, s. 86-88.
50
Ts, a.g.e., s. 291; Macit Fahri, slam Ahlk Teorileri, s. 197.
51
Aye Sdka Oktay, Knalzde Ali Efendi ve Ahlk- Al, stanbul, 2005, s. 495-497.
52
Sleymaniye Ktp., Hasan Hsn Paa, 744, 31b.
53
Adududdn el-c, Kitbl-Mevkf, c. III, s. 585-589. cnin Mevkfta sralad artlar kelam adan
gereklilik artlar, ahlk risalesindeki zikrettii artlar da ideal bir ynetimin olumas iin aranan yeterlilik
artlar olarak kabul etmemiz mmkndr.
54
Ts, a.g.e., s. 295. Ts devlet tasniflerini yapt blmde ise Frbnin Fuslde yapt gibi erdemli
toplumun yap talarnn be snf olduunu ifade etmektedir. En erdemliler, dil sahipleri, lenler, savalar ve
maliyeciler. Kr. Frb, Fusll-meden, s. 85 ve Ts, a.g.e., s. 274. Erdemli lkenin esas tabakalar
Devvnde drt unsur teorisiyle izah edilmektedir. Harun Anay, Celleddn Devvn, s. 352-353.
55
Ts, a.g.e., s. 295.
56
Knalzde Ali elebi, Ahlk- Al, (hzr.) Mustafa Ko, stanbul, 2007, s. 485.
57
Ts, a.g.e., s. 297; Mustafa arc, slam Dncesinde Ahlk, s. 286.

12

zarar veren insanlar engelleme konusunda tedrci bir cezalandrma tavsiye eder. Ancak c,
Tsdeki be maddeden ncs olan srgn kartarak drt madde zikreder. Savama ve
ldrmenin ise selefi gibi, sadece eriatn gerekli grd durumlarda uygulanabileceini
belirtir. c Ahlk- Adudiyyenin sonunda devlet bakannn ynetme asndan durumu eit
olanlara kar almas gerektii tavr konusundaki ve daha genel anlamdaki tavsiyelere yer
vermektedir. Bu tavsiyelerin daha ayrntl bir ekilde Ts tarafndan dile getirildiini
grmekteyiz.58
Burada cnin Ehl-i snnetin kelam grlerini Eriyye mezhebine gre ortaya
koyan59 el-Mevkf gibi bir eserin mellifi olduu unutulmamaldr. Zira el-Mevkfn son
blmlerinden biri devlet bakanl hakkndadr ve burada serdedilen grler kelam ilmi
erevesinde ortaya kan tartmalarn bir rndr. Geri bu tartmalar bir devlet modeli ve
yaygn bir devlet anlay oluturmaktan ok akide ile siyas liderlik arasnda teorik bir iliki
kurmaya yneliktir. Bu tartma konular zellikle Hulef-yi Ridn dnemini kapsayan
slm riyaset tarihinin belli bir adan temellendirilmesi, yorumlanmas ve merlatrlmasna
yneliktir.60 el-Mevkfn ilgili blmnde de tartlan konular, devlet bakannn gereklilii,
devlet bakannda aranan artlar, Hz. Alinin teki sahabiler aleyhine ar yceltilmesine
cevap verilmesi, devlet bakannn nasla m biatle mi ibana gelecei, efdaliyet meselesi,
sahabenin tmne tazimde bulunmadr.61 Bu bakmdan c tevars ettii kelam gelenei takip
ederek bu meseleler hakkndaki grlerini ortaya koyarken, ahlk risalesinde ise hacmi az
olmasna ramen daha kapsaml bir devlet anlay ve siyaset ahlkn benimsemitir.
Mevkfta bir anlamda mevcudun deerlendirilmesi yaplm, ahlk risalesinde ise ideal
anlamda bir ynetim iin olmas gerekenlere yer verilmitir. Dolaysyla ikisi arasnda bir
eliki olmayp felsefe ve kelamn konularnn mezcedilmesi gibi dnemin metafizik
paradigmasna benzer ekilde bu hususta bir sentez denenmitir. Ancak onun felsef ahlk
benimsemesi

kendi

tahkikinden

gemi

ve

58

Tsdeki

siyaset

ahlk

btnyle

Ts, a.g.e., s. 306-340.

Mustafa Sinanolu, el-Mevkf, s. 422. Harun Anay, Devvnnin bir yandan Ear kelamn takip ederek
insanlarn bir fiilin meydana geliinde gerek fail olmayp, sadece ona araclk ederek kespte bulunduunu, dier
yandan tasavvuf dncelerinin gerei olarak savunduu grlerle insann kendini gelitirebilmesini, iyi ve
kt eylemlerde bulunabilmesini ve insan hrriyetini ahlk ve siyasetin temel aksiyomu olarak kabul eden felsef
ahlk geleneini devam ettirerek bir ahlk kitab yazmann nasl izah edilebileceini sorgulamaktadr. Buna
cevap olarak onun kelam ve tasavvufla ilgili bahsedilen fikirleri son noktaya gtrmediini ve insan iin ahlk
bir hayat mmkn grdn kabul etmek mecburiyetindeyiz demektedir. Harun Anay, Celleddn Devvn, s.
249. Bu durumun c iin de geerli olduunu sylememiz mmkndr.
60
Ahmet Davutolu, Devlet, DA, stanbul, 1994, c. IX, s. 238.
61
Adududdn el-c, Kitbl-Mevkf, Beyrut, 1997, c. III, s. 574-644. cnin Mevkfn imamet bahsindeki
grlerinin tahlili iin bk. Muhammed Hadi Hussain, Abdul Hameed Kamali, The Nature of the Islamic State,
National Book Foundation, Lahor, 1977.
59

13

kabullenilmemitir. Zira Ahlk- Nsr ile Ahlk- Adudiyye karlatrldnda darda

braklan konularn devlet ynetimi blmnde daha fazla olduu grlr.
cnin siyaset felsefesiyle ilgili grlerini nemli klan dier bir husus onun kad ve
daha sonra da bakad (kdlkudt) olarak yaad corafyada etkili ve itibarl bir konumda
bulunmas, yani pratik anlamda ciddi bir siyaset ve ynetim tecrbesi geirmi olmasdr.
Olcaytu Han tarafndan kadlk ve nclar hanedan tarafndan da bakadla getirilen c bu
grevlerin yannda yaad corafyadaki sava ve siyasi krizlerde fiilen arabulucuk
giriimlerinde de bulunmu, ayrca birok eserini yneticilere ithaf etmitir. Onun halkn
devlet bakanna kar olan saygsnda ifade ettii grleri mutlak itaat eklinde ortaya
koymas, bulunduu makamlarn etkisiyle olabilecei gibi yaad dnemin buhranl
ortamndan, dolaysyla istikrarl bir ynetim arayndan da kaynaklanm olabilir. Bu itibarla
onun itaat anlayn bu raddeye vardrmas ve ynetim zaaflarnn olduu durumlarda ne
yaplabilecei ile ilgili tekliflerde bulunmamas mevcut durumun etkisi olarak grlebilir ki
bu husus eserin zayf bir taraf olarak deerlendirilmeye aktr.
c her ne kadar felsef ahlk anlayn esas alan bir eser ortaya koyduysa da zellikle
devlet ynetimi konusunda bu gelenei btnyle takip etmemitir. Bir yanda onun zl eser
yazma dneminin en nemli bilginlerinden biri olmas, dier yanda da Ear kelamcs ve
bakad olarak, Ts ile zirveye varan birikimi szgeten geirmesi neticesinde yukarda
rnekleri verildii gibi tedbrl-mdn blm hem usl hem de ierik ynyle nemli
deiiklikler ihtiva etmektedir. Tsnin devlet bakanna nasl davranlaca, sululara
uygulanacak cezalar, dmanlara kar taknlacak tavr gibi konulara yer vermesi, siyaset
felsefesini nazar hviyetinden soyutlayp onun eserini siyasetnme ve nasihatnme tr
eserlerin slup ve muhtevasna yaklatrmaktadr.62 Bu durum bir lde hlk- Adudiyye
iin de geerlidir.

E. Risalenin Etkileri
Dil, tefsir ve kelam alanndaki eserlerinin yannda yazm olduu zl ahlk risalesi
ile c byk bir ilgiye mazhar olmutur. nceki blmlerde deiik vesilelerle tantmaya
altmz ahlk eseri muhtasar bir kaynak hviyetindedir. Ahlk ilminin temel meselelerini
sunan risaleye cnin dier eserleri gibi birok erh yazlmtr. Bu bakmdan risalenin etkileri
bal altnda bu erhler hakknda ksaca bilgi vermemiz uygun olacaktr.

62

Anay, Celleddn Devvn, s. 226.

14

I.

Kirmn erhi

Ahlk- Adudiyyeyi ilk defa cnin birinci kuaktan talebesi ve ayn zamanda ok
mehur bir Buhr arihi olan emsddin Muhammed b. Yusuf el-Kirmn (. 786/1384)
erhetmitir.
Kirmnnin uzun yllar cnin rencisi olmas63 ve eseri cnin yaad dnemde
tamamlamas64 bu erhin nemini artran bir unsurdur. yle ki bu erh, daha sonra yaplanlara
kaynaklk etmek gibi bir fonksiyon icra eylemitir. Kirmn, hocasnn Mevkf ve FevidlGyasiyye adl eserlerini de erhetmitir.
Kirmn amel hikmet alannda, geni hacimli ancak ortaya koyduu ilkeler ve
amalar bakmndan verimsiz birok kitap grdn, buna karlk insanln stad,
onbirinci akl olarak niteledii cnin yazd gibi bir ahlk eseriyle karlamadn ifade
etmektedir.65 Eserin faydalarn ortaya koymay ve bunlar geniletmeyi isteyen Kirmn,
erhte nce cnin ifadelerini ilk iki blmde birka satrda verdikten sonra aklamalara
gemektedir. Aile ynetimi ve siyaset blmlerinde ise blmn tamamn verip aklamalara
gitmektedir. Bu yorumlarda Kirmnnin Tsden olduka faydalandn grmekteyiz.
Kirmn eserin banda hikmet kavramn temellendirmeyi brahim, Ms ve s (a.s)
hakkndaki baz yetlerle66 aklayarak yapmaktadr. Mesela brahim (a.s)n Rabbim bana
hikmeti ver ve beni salihlerden eyle eklindeki duasnn ilk ksmn nazar kuvvetin
mkemmelletirilmesi, ikinci ksmn da amel kuvvetin mkemmelletirilmesi eklinde
yorumlayan Kirmn, amel hikmetin ilkelerinin nebev eriatler ve ilh kanunlardan neet
ettiini ifade etmektedir. nk peygamberlerin gnderilmesindeki ama insanlarn
ahlklarn olgunlatrmaktr. Burada o, nde gelen bir muhaddis olarak Ben ahlk
gzellikleri tamamlamak iin gnderildim ve benzeri hadisleri zikrederek67 bir anlamda
ahlk ilmine meru bir temel salamakta, yet ve hadisleri mezkr ekilde yorumlayarak
tevars edilen ahlk geleneini nebev bir kaynaa irca etmektedir.
Bilgiyi teorik ve pratik olarak ikiye ayran Kirmn, hal ve meleke kavramlarnn uzun
aklamalarn yapmaktadr.68 nsan nefsi Aristocu anlaya gre tanmlayan Kirmn, insan
nefsin gcn ve bunlarn fazilet ve reziletlerini aklamaktadr.69

63

Kirmn hakknda bk. smail Hakk nal, Kirmn, DA, Ankara, 2002, c. XXVI, s. 65.
Sleymaniye Ktp., Hasan Hsn Paa, 744, 2a.
65
Sleymaniye Ktp., Hasan Hsn Paa, 744, 1b.
66
T h, 20/13-14; Meryem, 19/30-31.
67
Sleymaniye Ktp., Hasan Hsn Paa, 744, 2b.
68
Sleymaniye Ktp., Hasan Hsn Paa, 744, 3a-4b.
69
Sleymaniye Ktp., Hasan Hsn Paa, 744, 5a-7b.
64

15

Eserin aile ynetimi ve siyaset blmleri ilk iki makaleye gre daha ksadr. zellikle
siyaset blmne ayrlan blmn ok ksa olmas sebebiyle burada doyurucu aklamalarn
olmadn sylememiz mmkndr.
Son olarak bir rnekle Kirmnnin yorumlarnn daha sonra yaplan erhler iin yol
gsterici olduunu ifade etmek istiyoruz. c adaletin ondrdnc alt erdemi olan ibadeti
Allah Telay ve Onun mkerrem kullarn yceltmek ve Onun emirlerine itaat etmek
eklinde tanmlamaktadr. Kirmn bu tanmda geen Onun mkerrem kullarn (ehlullah) bir
hadisten hareketle ehlul-Kurn, zellikle de iyilii tavsiye eden, ktlkten alkoymaya
alan ve bunu uygulayabilen tefsir ve hadis limleri eklinde yorumlamaktadr.70
Takpzde de bu yorumu aynen benimsemi ve biraz daha geniletmitir.71

II.
Ahlk-

Takprzde erhi
Adudiyyeye

yaplan

ikinci

erh

ok

ynl

nl

Osmanl

limi

Takprzdeye (. 968/1560) aittir. Takprzde genlik yllarnda cnin ahlk risalesine

bir erh yazdn ve bu erhin de gayet gzel olduunu ifade etmektedir.72 erhin mellif
nshasnda 946/1539 tarihinde stanbulda tamamland belirtilmektedir.73
Takprzde cnin unutulmak zere olan ahlk risalesinin hakettii n ve neme
ulaamam olmasn insanlarn ihmali ile aklamaktadr. cnin risalede ahlk ilminin temel
problemlerini ortaya koyduunu, kendisinin ise bu problemler zerinden risaledeki temel
ilkeleri ve kapal olan hususlar aklamaya altn ifade etmektedir. Takprzde bu
erhte ahlk ilmi ile ilgili meseleleri akl ve sahih nakil dorultusunda incelediini
belirtmektedir. Eseri incelediimizde de Kirmnnin erhine oranla din atflarn daha fazla
olduunu sylememiz mmkndr. yet ve hadislerin bolca kullanld erhte yer yer Hz.
Alinin szlerinden de alntlar yaplmaktadr. Kirmn gibi peygamberlerin gnderili
gayesinin insanlarn ahlkn olgunlatrmak olduunu ifade eden Takprzde hikmeti ilim
ve amelin bir araya gelmesi olarak tanmlamtr. Devlet ynetimini halkn arasndaki ilere
dzen vermek, Allahn kullar arasnda neslin devam ve yardmlamay adalet ve insaf
llerine gre yapmak eklinde aklayan rih bunu Allahn yeryzndeki hilafeti ve
imamet kelimeleriyle ifade etmektedir. Takprzde eserin baz yerlerinde de dneminin
ahlk durumuyla ilgili eletiriler getirmektedir.
70

Sleymaniye Ktp., Hasan Hsn Paa, 744, 14b.

Elzem z, a.g.e., s. 122.
72
Takprzde, Mifthus-sade, s. 408.
73
Elzem z, a.g.e., s. 13.
71

16

III. Mneccimba Ahmed Dede erhi

1668de mneccimbala getirilen, ayn zamanda Mekke Mevlevi Tekkesi eyhi olan
ve Mekkede vefat eden Ahmed Dede (. 1113/1702)74 cnin risalesine olduka kapsaml bir
erh yazmtr.
Osmanl dneminde siyasi olarak yenilgilerin balad bir zamanda yaayan
Mneccimba, dneminin ne kan ahlk meselelerine zm aray olarak eserini kaleme
almtr. Kendisi eseri yazma amacn; amel felsefenin, felsefenin dier disiplinleri ierisinde
ncelikli olarak ele alnmas gerektiini, ancak dneminde ilim taliplerinin bu konuyla fazla
ilgilenmediini, kendisinin bu boluu doldurmak istei eklinde belirtir. Dnemine kadar
gelen baz eserlerin ok muhtasar olduunu ifade eder. Bunlardan biri de cnin ahlk
risalesidir. Veciz ve pek ok manalar iinde barndran bu eseri, dneminde iaret ettii
boluu doldurmak iin erhetmeyi dndn belirtir. Bunu yaparken kendisine kadarki
birikimi de eserinde bir araya getireceini ifade eder. Bu amacna binen eserde, kendisinden
nceki mstakil ahlk eseri sahibi olan Ts ve Devvnnin eserlerinden istifade ettiini
aka belirtir. Bunlarla birlikte meseleleri ele alrken, filozoflar, mutasavvflar ve
kelamclarn grlerine de yer verir. Kendisine kadarki birikimi farkl rnekler, yet, hadis
ve kssalarla zenginletirerek ele almtr.75
IV. smail Mfit stanbul erhi
lki h. 1202de yazlm olan erhu'l-ahlki'l-Adudiyye isimli bu erhin iki nshasna
ulatk. 46 ve 52 varaklk nshalar olan erhte mellif cnin st izili metnini kelime
kelime vermekte, sonra aklamalar yapmaktadr. Mellif eserin banda Meler, rkler
ve Mtekellimnun tanmn vermektedir.76 Eserin sonraki blmlerinde az da olsa bahsedilen
gruplar ismen vererek aktarmlar yapmaktadr. erhte yer yer yet ve hadisler ile gramer
tahlilleri de grlr.

74

Ahmet Araka, Mneccimba Ahmed Dede, DA, stanbul, 2006, c. XXXII, s. 4-6.
Bu blmle ilgili verdii bilgi ve katklardan dolay Mneccimbann erhi hakknda doktora almas
devam eden Sayn Asiye en Aykta teekkr ediyorum.
76
Esad Efendi, 1867, 1b-2a.
75

17

V. Melzemetl-ahlk77
Eserin tek matbu erhi Mehmed Emin stanbl tarafndan Osmanl Tkesiyle
yazlmtr. Mehmed Emin stanblnin Osmanlnn son dnemlerinde yazd Melzemetulahlk78 adl erh, risalenin etkilerinin son zamanlara kadar devam ettiini gstermesi ve
Trke yazlmas asndan olduka nemlidir. Ayrca 147 sayfalk bu erhin detayl bir
incelemesi Osmanlnn son dnemlerindeki ahlk anlayna ksmen de olsa k tutacaktr.
Bu erhlerin dnda risalenin birinci blmn, eski Kayseri mftlerinden Ahmed
Remzi Efendi 100 beyit halinde ve Arapa olarak nazmetmitir. eyhlislam Musa Kazm
Efendiye ithaf edilen bu manzume el-Cemheretr-Remziyyetl-ferdiyye adyla baslmtr
(Kayseri, 1334).79
F. Risalenin Neri ile lgili Bilgiler: Yazma Nshalar ve Neirde zlenilen Yol
Adududdn el-cnin ahlk risalesinin Trkiye ktphanelerinde bulunan 27 yazma
nshasn tespit ettik. Bu nshalarn dokuz tanesine yazld tarih kaydedilmitir. Biz
mellifin vefat tarihine en yakn nshay esas alp ortak bir metin oluturduk. Dier
nshalarla gerek anlam ve gerekse siyak sibak asndan baz uyumsuzluklarn olmas
sebebiyle bir nshay esas almadk. Bu tr durumlarda zellikle ana metni ieren Kirmn
erhine mracaat ettik. Tahkikli metnin oluturulmas aadaki nshaya dayal olarak
gerekletirilmitir:

: Ragp Paa Blm, nr. 1458/28, vr. 251-253, nesih hatla yazlmtr ve her sayfada 25
satr vardr. Mellifi Ahmed b. Mesud olup h. 18 Zilkade 870 tarihinde tamamlanmtr.

: Lala smail Blm, nr. 691/6; vr. 127-130, talik hattyla yazlm olup her sayfada 21
satr bulunmaktadr. h. 21 Safer 916da tamamlanmtr.

: ehit Ali Paa Blm, 2764/1, vr. 1-8, Birgideki Medrese-i Atada h. 976da
tamamlanmtr. Nesih hatla yazlmtr ve her sayfada 13 satr vardr.

77

Mehmed Emin stanbl, Melzemetul-ahlk, stanbul, Matbaa-i mire, h. 1281.

Bursa mebuslarndan Bursal Mehmet Tahir, Mehmed Emin stanblnin kitabn Marifet-i Ahlk ismiyle
ve Ahlk- Adudiyyenin tercmesi olarak tantmaktadr. Bursal Mehmet Tahir, Ahlk Kitaplarmz, stanbul,
1325, Necm-i stikbl Matbaas, s. 37. Ancak eserin matbu halinde Marifet-i Ahlk yazmamaktadr. Bu
bakmdan Mehmet Tahirin verdii bilgi yanltr. Dorusu Agh Srr Levendin de belirttii gibi Melzemetulahlktr. Agh Srr Levend , mmet anda Ahlk Kitaplarmz, s. 93.
79
Hsamettin Erdem, Ahlk- Adudiyye, s. 14.
78

18

Bu nshalarn dnda batan sona kontrol ettiimiz Hac Beir Aa, 528,
Nuruosmaniye, 2247 ve Pertev Paa, 623/19 numarayla kaytl nshalar ile gerekli grlen
yerlerde yukarda ifade edildii gibi H. Hsn Paa, 744 numarayla kaytl Kirmn erhine
mracaat ettik.
Trkiye ktphaneleri dnda farkl yerde bulunan nshalar zikreden
Brockelmann, bunlar yukarda da zikredildii gibi er-Rislet-hiyye f ilmil-ahlk
ismiyle vermitir. Eserin ayrca ran ktphanelerinde de muhtelif nshalar vardr.80
zellikle bunlar iinde mellifin yaad dneme bizim kullandmz metinlerden daha
yakn

olanlar

bulunmaktadr.81

Ancak

bunlara

ulaamadmzdan

stanbul

ktphanelerindeki nshalar esas aldk.

Bir nshada mevcut olan ibarenin kullanlan dier nshalarda olmadn gstermek
iin -, nne konulduu ibarenin hangi nsha veya nshalarda olduunu gstermek iin de +
iaretlerini kullandk. Bir btnlk salamas ve anlalmas amacyla asl metinde olmayan
balklar [ ] iinde gsterdik. Asl metinde olmayan balklar tercmede de ayn ekilde [ ]
iinde gsterdik. cnin bu zl eserini evirirken yukarda ksaca tanttmz be erhe de
mracaat ettik. zellikle evirideki parantez ii tamamlayc bilgileri btnyle bu erhlerden
aldk. Bu ilemi yaparken cnin rencisi Kirmn tarafndan yazlm metni daha sk
kullandk. Ancak Kirmn erhinde tedbrl-mdn blm doyurucu olmadndan bu
blmde dier erhlerden daha fazla istifade ettik.
G. Sonu
Adududdn el-cnin bir Ear kelamcs ve kdilkudt olarak felsef ahlk geleneini
model alan bir risale ortaya koymas olduka mhim bir durumdur. Zira bireysel ahlk
ynyle kulun fiillerinde insan hrriyetini esas alan bu gelenek, ayn zamanda aile ve siyaset
ayayla da sosyal bir teori ortaya koymaktadr. c ve takipileri bu gelenei takip ederek
insan iin ahlk bir hayatn mmkn olduunu kabullenmekte, huylarn deimesini efl-i
ibd balamnda kelam bir perspektifle ele almamakta, devlet bakanl meselesini de
kelam bir konu olarak deil, ideal bir ynetimin ilkeleri eklinde incelemektedir.

80

Abdulhuseyn Hir, Fihrist-i Ktbhne-yi Meclis-i r-y Mill, Tahran, 1346, c. 9, s. 311, 370-371;
a.g.e.,Tahran, 1347, c. X, s. 927-928.
81
S. Mahmud M. Necef, Fihrist-i Nsheh-yi Hatt Ktbhne-yi Bzrg-i Hazreti yetullahil-Uzm Mera
Necef, Kum, 2004, c. II-III, s. 44, 381.

19

bn Snnn Uynl-hikmede amel hikmetin ilah kaynakl olduunu belirten

ifadesinde82 somutlaan dnce, bu ahlk anlaynn nebev bir temelde deerlendirilmesi
sonucunu getirmitir. yle ki peygamberlerin gnderili gayesi, istenilen fiillerin yaplmas ve
kt olanlarn da yaplmamasnda ifadesini bulduu gibi ahlk bir gayeye matuftur. Bu
balamda huylarn deimesinin mmkn grlmesi, nbvvetin emr bil-maruf amacna
ynelik olduu ilkesiyle rtmektedir. erhlerde konunun nbvvet-ahlk ilikisi
balamnda temellendirilmesi bunun en gzel kantdr.
Bu gelenein bireysel ahlk dncesi Platonun l nefs teorisi ile Aristonun itidal
ilkesinin benimsenmesi ve bunun neticesinde drt erdeme dayal bir ahlk anlay zerine
kurulmutur. Gazzl dahil Snn izgiyi takip eden mslman ahlklarn iki ar ucun
ortasnda yer alan altn orta grn benimsemeleri, slmn ortaya koyduu ahlk
anlayyla uygunluk gstermesiyle83 aklanabilir. Bu itibarla cnin de bu temele dayanan
bir ahlk anlayn kabullenmesini anlamamz mmkndr. Drt temel erdemin
benimsenmesini de tevars edilen gelenein, slm inancna muhalif bir ynnn
olmamasyla aklamak mmkndr. Ayrca bu drtl tasnif, nefs teorisi ve bunun
epistemolojik almna dayal sistematik bir ereve sunmaktadr. Bunlara ilave olarak slm
filozoflarnn ve Gazzli gibi dnrlerin tali erdemlere (mesela adaletin altnda tevekkl,
teslim ve kulluk gibi erdemleri ele alarak) baz orijinal Kurn katklar yapmas cnin bu
gelenei benimsemesinde etkili olmaldr.
Aile ahlk konusunda ortaya konulan grlerin de sistematik bir erevede ele
alnmas

ve

bu

konularn

fkhtaki

muamelat

alanyla

ounlukla

elimemesi

benimsenmelerini kolaylatran bir amil saylabilir.

Gazzlnin mant slm ilim dnyasnn ayrlmaz bir paras haline getirmesine
benzer ekilde bn Miskeveyh de ayn eyi felsef ahlk konusunda yapmtr.84 Ts ile felsef
ahlk alan ayr bir ivme kazanm ve onun eseri daha sonra yazlanlar iin model olmutur.
Kelam ile felsefenin konularnn mezc olduu mteahhirin dnemin usulne gre
yazan cnin felsef ahlk geleneini takip etmesi, bu ahlk anlaynn iselletirilmesi gibi
bir anlam tamaktadr. Bu durum farkl alanlarda eser telif eden Ahlk- Adudiyye arihleri ve
ayrca Devvn ile zirveye varmtr. Her ne kadar eser, mellifinin adab ile vaziyye risaleleri
kadar byk bir etki brakmasa da tekrar tekrar oaltlmas ve tespit edebildiimiz
kadaryla- be erhe konu olmas takip edilirlik oran ve niteliini ortaya koymaktadr.

82

bn Sn, Uynul-hikme, s. 63.

Mahmut Kaya, Felsefe, DA, stanbul, 1995, c. XII, s. 316.
84
Mehmet Aydn, Ahlk: slm Felsefesi, s. 11.
83

20



85

86 87 88 .
89 .

] [
. .

.

][
.

. . 90 91

92

] [

85

86
87
88
89
90

91
92

+ :.
+ : .
-:
:.
-:
:.
:.
:.

21

.
.


.93

94

. .

. .
.

95

96

97

98

. . 99 . .

.
.
100
.

. .

. .
.

101

. .

102 . .
. .
103 . 104 .
. . . .

105

106

107 . . .
. . .
. . .

93
94
95

96
97
98

99
100

101
102
103
104
105

106
107

: .
:.
:.
:.
-:
:.
-:
:.
:.
:.
:.
:.
:.
:.
:.

22

109
108
.
. .

110 .

. .
111 .

112

. .

113

114 .

] [
.
.

115

116

] [

.

117 118 . .
119 . .
108

109
110

111
112
113
114
115
116
117

:.
: .
-:
:.
-:

:.
:.

:.
: .

:.

118
119

:.
:.

23

123

120

121

122

. .

124

125

. .

126

127 . 128
.

] [

129

130 131

132 133 .
134
. . .

] [

120
121
122
123

124
125

126
127
128
129
130
131

132

133
134

: .
: .
:.
:.
:.
:.
:.
:

:
.

:.
: .
.
:
:.
-:
:.
:

:.

24

135

136

. 137 138 .
. .
139 140 .

141 . 142
143 . 144 .
. 145

146

147 .

. .
.
148 149 . 150
. 151 .
.
. .

135

136
137
138
139

-:
:.
-:
: .
:.

140
141

:.
-:

143
144

:.
:.

142 .

145
146
147
148
149

150
151

-:
:
+ :.
-:
:
:.
:
.

25

 152.

153

. .


.
154
155

156 157 158 159 . 160 161

162 163 . 164 .
.

. .165

166

. .
.167 168 .
169 . . .

152

153
154
155
156
157
158
159

:.
-:
-:
:.
:
: .
:.
:.

160
161

:.
:.

164
165

.
:
:.

168

+ :.

" 162 " .

:.
163

" 166 " .

-:
167
169
170

+ :.
:.

26

170

 171 172
.
173 174
.
.175 . 176 177
178

. . . .

.
179

. .
. .181

183

182

180

. . 184 .

. .
185 . .

186

. . .
. 187 . .
.

171

172
173
174
175

176

177
178
179
180
181
182
183
184

185
186
187

:.
:.
:
.
:
+ :.
.
:

:.
:.
_:
:.

:.
:.
:.
_:
:.
:.
:.

27

Ahlk- Adudiyye
Rahmn ve Rahm Allahn Adyla
Verdii nimetlerden dolay Allaha hamd olsun. Onun rahmeti, elisi
Hz. Muhammed ve soyundan gelenlere olsun.
Drt blm olarak dzenlediim bu (risale) ahlk ilmi hakknda zl bir eserdir.
BRNC BLM
Teorik Ahlk
Huy (hulk) nefsn fiillerin kolaylkla, dnp tanmadan kendisinden kt
melekedir. Huylarn deiebilecei, hem tecrb bilgi ile, hem dinin (kt huylar
deitirmek iin) gelmesi ve hem de bilginlerin (bu konuda) ittifak etmeleri sebebiyle
mmkndr. (Huylara etki eden) yatknlklarn farkllamas ise mizalarn (nitelik
bakmndan deiik) olmasna baldr.
[nsn nefsin gleri]
(nsan) nefsin gc vardr. 1) Dnme gc: Bu gcn orta melekesi hikmet,
fazlalk ynnden sapmas kurnazlk, eksiklik ynnden sapmas ahmaklktr. 2) fke gc:
Bu gcn orta melekesi yiitlik, fazlalk ynnden sapmas saldrganlk, eksiklik ynnden
sapmas korkaklktr. 3) Arzu gc: Bu gcn orta melekesi iffet, fazlalk ynnden sapmas
gnahkrlk, eksiklik ynnden sapmas da ehvet azldr.

[Erdemler]
Erdemler (nefsin biri fazlalk, dieri eksiklik olmak zere iki ar eilimi) arasndaki
orta melekelerdir. (Temel erdemler) tanedir. Bu erdemin her iki tarafnda olanlar ise
reziletlerdir. Nicelik asndan alt tane olan reziletlerin bir de nitelik ynnden sapma
eklinde olanlar vardr.
Hikmet erdeminin nitelik ynnden sapmas, bilginlere kar kstahlk yapmak ve
dk karakterli kiilerle tartmak iin bilgi renen; yiitlik erdeminin sapmas bunu an ve
28

ganimet iin gsteren; iffet erdemininki ise (ihtiya olan dnyev) lezzeti terkedip de bunun
karln Ahirette daha fazlasyla almay veya dnyada an olarak almay amalayan
nicelerinin yapt gibidir.
Halbuki bunlar, kendilerine (yukarda bahsedildii gibi bozucu) bir ama
bulamadnda ve dnmeksizin ortaya ktklarnda erdem olurlar. Zira (bu melekeler)
hayr ve yetkinliktir.

[Tali Erdemler]
Temel erdemlerin hepsinin alt erdemleri vardr.
A) Hikmet: Hikmetin alt erdemleri yedi tanedir. 1) Zihin duruluu: Zihnin arad
sonuca, karkla dmeksizin ulama yatknldr. 2) Mkemmel kavrama: Zihnin gerekli
klnandan gerekli olana salkl bir ekilde gemesidir. 3) Zeka: Sonulara hzl bir ekilde
ulama gcn veren melekedir. 4) yi dnme: Eyay mahiyetleri anlalmaya imkan
verdii lde incelemektir. 5) Kolay renme: Zihnin arad eyi fazladan bir gayret
gstermeden idrak etmesidir. 6) Ezberleme: Kavranlan suretlerin kaydedilmesidir.
7) Hatrlama: Kaydedilen suretlerin (gerektii zaman) hatrlanmasdr.
B) Yiitlik: On bir alt erdemi vardr. 1) Olgun nefs: Zenginlik ve fakirlii, byklk
ve kkl nemsememektir. 2) Yksek gayret: Dnyann mutluluu ve geici zntsne
aldrmamaktr. 3) Sabr: Dnyann elem ve rknt veren eylerine kar direnme gcdr.
4) Olaylar cesaretle karlama: Korku veren eyler karsnda endie duymamaktr. 5)
Yumuak huyluluk: fkenin bir hm gibi yneldii andaki i huzurdur. 6) ll olmak:
Dmanlklar ve savalarda aceleci olmamaktr. 7) Tevazu: Mal ve mevki bakmndan
kendinden aada olsa bile erdemli insanlara kymet vermektir. 8) Yreklilik: Gzel bir
ekilde yd edilmeyi gerektiren byk eylere ulama isteidir. 9) Dayankllk: Nefsin, gzel
hasletleri (kazanmas) iin yorulmasdr. 10) Onur duygusu: zel hayatn mahremiyeti ve
din gayeyi thmetten korumaktr. 11) Yumuak kalplilik: Baka insanlarn bana gelen
aclara znt duymaktr.
C) ffet: ffetin on bir alt erdemi vardr. 1) Haya: Nefsin irkin fiilleri ileme
korkusuyla kendisini tutmasdr. 2) Sabr: Nefsin kt arzularna kaplmayp kendisine hkim
olmasdr. 3) Arzular dizginlemek: ehev arzularn harekete getii srada nefsin skneti
elden brakmamasdr. 4) Drstlk: Mal herhangi bir alaklk ve zulm olmakszn (gzel
yollardan) kazanp vlen yerlerde harcamaktr. 5) Kanaat: Harcamalar yeterli miktarda
yapp orta yollu olmaktr. 6) Arballk: Nefsin istenilen eyleri elde etme yolunda arbal
davranmasdr. 7) Nezaket: Nefsin (eran, aklen ve rfen) sonucu gzel olan eylere boyun
29

emesidir. 8) Gzel yaay: Nefsin kendisini yetkinletirecek eylere rabet etmesidir.

9) Allah korkusu: Gzel grlen fiillerden ayrlmamaktr. 10) Dzenlilik: lerin faydal
davranlara uygun bir ekilde dzenlenip sraya koyulmasdr. 11) Cmertlik: Verilmesi
gerekli olan mal verilmesi uygun olana vermektir. Bu tali erdemin de alt eidi vardr. a) Eli
aklk: Nefsin vermesi gerekli olan eyi vermesi ve bunu ho karlamasdr. b)
Dierkmlk: Kendisinin ihtiyac varken mal bakasna harcamaktr. c) l-i cenaplk:
Kiinin infk mutlulukla yapmasdr. d) Yardmseverlik: Yaknlar ve sadk dostlar gzetip
nimetleri onlarla paylamaktr. e) Balama: Verilmesi gerekmeyenleri hsn- rza ile
vermektir. f) Hogrllk: Terki gerekli olmayan eyleri (bakasnn faydalanmas iin)
gnll olarak brakmaktr.
D) Adalet: Dier temel faziletin bir araya gelmesi demek olan adaletin de alt
erdemleri vardr. 1) Saf dostluk: Kiinin herhangi bir ama gtmeden duyduu halisane sevgi
ve gzel eylerde (bakasn) kendine tercih etmesidir. 2) Kaynama: Gndelik hayatn
idaresiyle ilgili yardmlap fikir birlii etmektir. 3) Hakka ballk: yilik yapmay terk
etmemek ve dostlara verilen szde durmaktr. 4) Sevecenlik: Yakn dostlarn (sevgisini
kazanmay gerektiren eylerde onlarn) sevgisini kazanma isteidir. 5) yiliin karln
verme: Yaplan bir iyilie aynyla veya daha fazlasyla karlk vermektir. 6) Ortak ilerde
drstlk: nsan ilikilerinde adaleti gzetmektir. 7) Haklar gzellikle deme: nsanlara bir
karlkta bulunurken kimseyi minnet altnda brakmamak ve yapt (drst) davranlardan
tr pimanlk duymamaktr. 8) Akrabay gzetme: Hayrl (ve gzel) ilerde yakn
akrabalar ile paylam iinde olmaktr. 9) Merhametli olmak: (evresindeki) insanlarn
bana ho olmayan bir olay gelip attnda bunun ortadan kaldrlmas konusunda aba
harcamaktr. 10) Arabuluculuk: nsanlar arasnda meydana gelen dmanlklar kaldrmak
amacyla onlarn arasn bulmaya almaktr. 11) Tevekkl: nsann gcnn yetmeyecei
eylerde aba harcamay brakmasdr. 12) Teslm: Allah Telann emirlerine boyun emek
ve (bunlardan insann tabiatna ve maslahatna) aykr gelen eylerde de itiraz brakmaktr.
13) Honutluk: Kiinin, nefsinde bir deiiklik olmakszn, bana gelen (kt) eyleri ve
kaybettiklerini ho karlamasdr. 14) Kulluk: Allah Telay ve (peygamberler, evliy ve
ulem gibi) Onun mkerrem kullarn yceltmek ve Onun emirlerine itaat etmektir.
KNC BLM
Faziletlerin Kazanlmas ve Korunmas

30

Kazanm yoluyla veya taban bir erdem elde eden kii bunu korumak iin fazilet
erbabyla iliki kurmal ve irkin huylara sahip kiilerden uzak durmaldr. Bo szler, mizah
ve tartmadan kanmaldr. Kii ilm ve fikr devlerle kendisini ykml klmaldr.
Daima ilmin yceliini, devamlln ve duruluunu dnmeli, dnyaya gereinden
fazla deer vermemeli, onun geiciliini ve skntlarn hatrlamaldr. Arkadalarn, iledii
kusurlar sebebiyle kendisini uyaranlardan semelidir. Kii dmanlarnn kendisi hakkndaki
szlerini aratrmal ki bylece onlardan kusurlarn renir ve o kusurlu davranlar terk
eder. Veya bakalarnn ayp kabul ettii davranlar inceler ve bu ekilde onlardan
kanmaya alr. Nefsinde tembellie ynelme grdnde onu (nefse) ar gelen zhidane
fiillerle terbiye etmeye almaldr.
[Ahlk hastalklardan kurtulma yollar]
Nefsine ahlk bir hastalk bulaan kii (o hastala sebep olan reziletin) karsndaki
erdemle bunu tedavi etmelidir. (Eer bu fayda vermezse gizli ve akta knanma gibi eylerle)
sert davranarak tedavi etmeye almal, sonra (bu da fayda vermezse hastalna sebep olan
reziletin) karsndaki rezileti uygulayarak tedavi etmelidir ki bylece (kendini) korur ve
(kurtulmaya alt rezilet) tarafna gemez. (ayet hastalk bunlarla da tedavi olmuyorsa)
daha sk ibadetlere ynelmelidir.
Ska Karlalan Tikel Ahlk Hastalklar ve Bunlarn Tedavi Yollar
[ A) Dnce gcnn hastalklar]
1) aknlk: Bu hastaln sebebi (kiinin ince bir mesele ile karlatnda) delillerin
birbiriyle atmas, tedavisi ise (mantk gibi) akl ilkelerin uygulamaya geirilmesidir.
2) Basit cahillik: nsan hayvandan farkl klan zelliini kaybetmi olmas sebebiyle
bu hastala tutulanlar hayvanlar gibi, hatta kendilerine verilen yetkinliklerden (yz evirip)
hayvan fiillere yneldiklerinden hayvanlardan daha da dktrler. Bu hastaln tedavisi
bilginlerin peini brakmamaktr. Bylece kiinin eksik yanlar onlarla kuraca diyaloglar
esnasnda kendisine gzkecektir.
3) Bileik cahillik: Bu hastaln tedavisi (nclleri yakin olan aritmetik ve geometri
gibi) matematik ilimlerle uramaktr, kii bylece yakn bilgiye varabilir. Sonrasnda tedric
olarak burhan ncllere dikkatini yneltmelidir.
[ B) fke gcnn hastalklar]

31

1) fkelenme: Onu meydana getiren sebeplerin ortadan kaldrlmasyla tedavi edilir.

(fke hastaln meydana getiren on sebep) unlardr: a) Kendini beenme, b) Byklenme:
Bu ikisinin tedavisi kiinin nce babann sperminden, sonra da annenin yumurtalndan
olumak suretiyle dnyaya geliine bakmas, yarn bir gn leceini ve (hayatiyetini
srdrmek iin) dier insanlara ihtiya duyduunu bilmesidir. c) vnme: Bu, kendini
beenme ve byklenmeden daha kapsamldr. Zira vnme bir bakasnn fazileti sebebiyle
de olur. (Bunun ilac) kiinin vnd eyin azck bir faydas olduunu dnp, bilmedii
eye ynelmesidir. d) ekime, e) natlk: fkeye sebep olan bu iki ey insanlar arasndaki
dzeni bozar. f) akaclk, g) Alayclk: Az bir faydas olsa da akaclk ve alayclk, gzellii
yok eder, dmanlar retir ve insanlar arasndaki dirlii bozar. akaclkta orta yolu
bulamayan onu (btnyle) terk etmelidir. h) Vefaszlk, ) Hakszlk: Bu ikisinin ilac,
(bunlardan gelecek olan eyin) deersiz dnya metan elde etmek olduunu dnmektir.
(Bir dier ilac) yapm olduu eyin irkinliini anlamakla birlikte bir bakasndan kendisine
byle bir ey gelebileceini varsaymasdr. i) Kskanlk: (Kk olsalar bile bakalarndaki)
deerli eylere ulama isteidir. Bu hastalk, dmanl artrr, kiiye ihtiya annda bir
zenginlik salamaz, her ne kadar (dnya mal) kii iin kalc gzkse de (insan onlara)
ebedyen sahip olamaz.
Duygularn kabarp da kontroln kaybedilmesinden sonra karanlk bir dumann akl
kaplamas sebebiyle ortaya kan fkenin gizlenmesi zordur. Bu duruma yaklaan kii yakt
gibi olur. Bu durumun yattrlmas iin pozisyonun deitirilmesi, souk su iilmesi veya
uyumak fayda salar. ehev lezzet engellendiinde de fkeye sebep olabilir. fke gcnn
nitelik ynnden sapmas durumunda hayvanlara ve cansz varlklara svme muhtemeldir.
fke hastalnn tedavisi, bir bakasndan bu fiiller ktnda ve onda kontrol kayb
olduunda bunun irkinlii hakknda uyarmaktr.
2) Korkaklk: Bundan kaynaklanan (balca) hastalklar nefsin hor grlmesi,
yaantnn bozulmas ve hrmetin azalmasdr. Tedavisi ise tehlikelere atlmak, hasar
verebilecek eylere ynelmek ve lmn zorunlu olduunu hatrlamaktr.
3) rperme: Tedavisi eer terki imkan dahilinde ise rkmeye sebep olan eyi ortadan
kaldrlmaktr. Buna yol aan sebebin giderilemedii takdirde tedavi, nefsin (iyi eylere istek
duyarak) uyum salamasna almaktr.
[ C) Arzu gcnn hastalklar]
1) Agzllk: (Bu hastaln tedavisi yeme ve cinsel iliki gibi birtakm) arzularn
giderilmesinde hayvanlarla ayn kategoride olunduunun, bunlarn lezzetinin az ve srelerinin
32

ksa olmasnn ve talep edilen eylerin bayalnn dnlmesidir. (Ayrca) ehev kuvvetin
hikmetinin ne olduunu dnmeye almak, nefsin ayartmalar esnasnda dnp tanmak,
ilm dncelerle megul olup bunun dndakilerden yz evirmek ve (nefsin ayartmalarn)
tetikleyecek eylerden kanmaktr.
2) Tembellik: Nefsin ve bedenin helak olmasna yol aar, insan cansz varlklara
benzetir, hikmetin ortadan kalkmasna sebep olur. Tedavisi kiinin azimle alanlara
benzemeye almas, eserleri zerinde dnp hikayelerini dinlemesi; tembellerin, kt
akbetlerinin ve benzeri bo ilerle uramann yerildiini dinlemesidir.
3) znt: Bu hastaln ortaya k sebebi istenilen eylerin hepsini elde etme ve
onlar elde tutabilme beklentisidir ki bu cehalettir. (Bu hastala yakalanan kii) kalc salih
amellere ynelmelidir.
[D) Dnce, fke ve arzu gcnn tali hastalklar]
1) Kskanlk: Cehalet ve agzllkten kaynaklanan bu hastalk, imkansz bir istek
olan btn gzellikleri elde etme arzusudur. Bu hastaln sonucu devaml znt iinde
olmaktr. En kt eidi limler arasnda olandr. Kskanln sebebi, nimetten
faydalanmann bakalarna nasip olmayacak ekilde bir bireye mahsus olmasdr.
2) zenme ise bakasnda olan bir gzelliin, onun elinden kmasn istemeksizin
elde edilme arzusudur. Bu duygu ahiretle ilgili bir eyse vlr, bu dnyayla ilgili ise de
agzllk olur.
3) Tamah: Agzllk, tembellik ve cehaletten kaynaklanan aalk bir hastalktr.
(Bunu engelleyen) hikmet Allah Tealann yardmlamaya duyulan ihtiyac var etmesidir.
4) Kin: Gerek kardelik dncesini yok eden bir hastalktr.
5) Yalanclk: Dnce yoksunluundan kaynaklanan kt bir eydir ki gereklii
olmayan bir inanc ifade eder. Bu hastalk birok zarar peinden getirir. Zemmedilen eyler,
itimatszlk ve hafife alnma gibi neticeleri hatrlanmaldr.
6) Kendini methetme: Yalan ve kendini beenmeden kaynaklanr.
7) kiyzllk: Ortaya kma sebebi yalanclktr.
NC BLM
Ev Ynetimi
Ev ynetimi drt maddede incelenir.

33

A) Mal: Maln durumu adan ele alnr. 1) Kazanlmas ynnden: Maln

kazanlmas ticaret ve zenaat ile uraarak olur. Zenaatla uramann daimi bir getirisi vardr
ve (ticarete gre) bir felaketle karlama olasl daha azdr. Mal kazanrken adaleti ve
kiilik onurunu gzetmelidir. 2) Maln korunmas: Mal korumak, harcanlann kazanlandan
daha az olmasyla mmkndr. Mal korurken ok ksp cimrilie varmamal ve servet yma
hastalna da tutulmamaldr. Mal sahibi mal ihtiyaten para, alnp-satlacak eyler ve gayr-
menkul olarak blp korumaldr. 3) Maln harcanmas a) Allah yolunda olan harcamalar: Bu
harcamalar yaparken irkin davranlardan, minnet, serzeni ve gsteriten kanmaldr.
Bilhassa fakirliini gizleyeni bulup ona vermelidir. b) Mrvvet iin yaplan harcamalar: Bu
harcamalar yaparken aceleci olmal, gizlilie dikkat etmeli, verdiini az bulmal, srekli
vermeli ve sadaka verdii kiiyi iyi semelidir. c) Zorunlu harcamalar: Bir zarar defetmek
veya bir menfaati elde etmek iin yaplan harcamalardr ki bunlarda orta yolu tutmaldr.
d) htiyalar iin yaplan harcamalar: (Aile iin yaplan bu harcamalarda mmkn mertebe)
orta yolu tutmal, eer olmuyorsa (orta yolu gzetmek suretiyle) fazla harcamaya gidilebilir.
B) Eler: (Eler) evlilii nesli devam ettirmek ve dzenli bir ev hayat yaamak iin
istemeli, sadece ehvet iin talep etmemelidir. Evlenilecek olan kadnda akl, iffet ve hay
mutlaka olmas gereken sfatlardr. (Bunlardan baka) asalet, zenginlik ve gzellik de varsa ne
l. steyeninin ok ve aklnn zayf olabilecei sebebiyle ar gzel kadndan kanmaldr.
Sadece mala bakp evlilik de yaplmamaldr.
[ 1) Erkein hanmna kar sorumluluklar]
Erkek faziletli davranlar ortaya koymak, ayplar rtmek ve biraz genilik (otorite)
vermek suretiyle hanmnda heybet duygusu uyandrmal, hanmn (ona layk olanyla
giydirip) bakmaldr. Genel olmayan (evle ilgili idar) ilerde hanmyla istiare etmeli, evin
ynetimini (tam bir serbestlik vererek) ona brakmal, hanmnn akrabalarna hrmetle
davranmal, eini (kkrtabileceklerinden dolay kt huylu) baka kadnlardan uzak tutmal,
onun zihnini ev ileriyle megul etmelidir.
Erkek hanmna ar sevgi beslemekten kanmal, eer onu ok seviyorsa da bunu
gizlemelidir. Srlarn hanmna amamal, (ev d) genel konularda onunla istiarede
bulunmamal, malnn miktarn ondan gizlemelidir. Koca hanmn (sefih) elencelerden ve
faydasz ilerle uraan insanlardan uzak tutmaldr.
[ 2) Kadnn kocasna kar sorumluluklar]
34

Kadna (einin rzasn aramada) den; iffetli olmak, (einin maln korumaya)
kifayetli olmak, einden korku duymak, eine hizmet etmek ve azarlamaktan kanmaktr.
Erkek einden irkin bir davran grdnde bu ktl ondan defetmelidir.
C) Hizmetiler: Hizmetiler ev iin bedendeki organlar gibidir. Ev sahibi ncelikle
btn hizmetilerin durumlarna bakp onlar slaha almal, sonra her birinin durumuna
gre davranmaldr. Evin sahibi hizmetilerin yeme ve giyimlerini hazr etmeli, durumlarn
bilmeli; onlara iyi davranrken zaafa dmemeli, sert davranrken de zulmetmemelidir.
Cezalandrmada arya gitmemeli, her birisi iin bir ura belirlemeli ve onlar glerinin
zerinde ile ykml tutmamaldr. Hizmetilik iin kle daha elverilidir.
D) ocuklar:
[ 1) Anne-babann ocuklarna kar grevleri]
(Ebeveyn) ocuuna gzel isim koymal, ocuu mutedil mizal ve gzel ahlkl bir
stanneye emzirtmeli, (ocuu bulua erince sahip olduu gzel) huylarn korumal, uyduu
(kt huylar) slah etmeli, ocuun bir arada olduu kiilerin (gzel) ahlkl kiiler olmasna
almaldr. (Ebeveyn) ocuu yatknl olan bir zenaatla megul etmeli, bunda
mkemmellemesine ve hayatn o iten kazanmasna almaldr.
[ 2) ocuun anne-babasna kar grevleri]
ocuk anne-babasnn kendisinin madd sebebi ve en yakn yetitiricileri olduunu,
Allah Telann da kendisinin gerek var edicisi olduunu bilmelidir. Allah Tela ona muhta
deildir, ancak anne-baba onun hizmetine muhtatr. (Ana-babann ona ihtiya duymas
ocuun) onlara son derece ihtimam gsterip gzetmesini gerektirir.
(ocuk anne-babasnn) honutluk ve sevgilerini kazanmak, onlara itaat etmek ve iyi
davranmak iin son derece aba harcamaldr. (ocuk) retmenin de kendisine insann
(manev) sureti ve ebed hayat baheden, kendini mkemmelletiren bir yetitirici olduunu
bilmelidir.
DRDNC BLM
Devlet Ynetiminin Temel lkeleri
Yardmlamaya duyulan ihtiya toplum halinde yaamay (ehirleme) zorunlu
klmtr. (ehirlerin ve toplumlarn) en hayrls sevgi (etrafnda birlemeyle) olandr.
35

Sevginin sebepleri ise hayr, menfaat, lezzet veya bunlardan ikisinin bir araya gelip birleik
halde olmasdr. Sevgi sebeplerinden ikisinin bir araya gelmesi de ya eit halde ya da
birbirlerinden farkl seviyelerde olur. (ehirlerin ve bunlar oluturan topluluklarn)
devamll ise bu sebeplerin durumuna baldr.
[ Devletin yeleri ]
Devletin unsurlar (mutlak hkmranla sahip) devlet bakan, (mutlak ynetilme
durumundaki) halk ve (ynetme asndan durumu) eit olan (mukabil snftr).
A) Devlet bakan
[ 1) Devlet bakannda aranan artlar]
Devlet bakannn erefli bir soydan gelmesi, gayret ve midi gerektiren konularda
yksek gayret sahibi olmas, salam grl olmas, kararl, ok sabrl, zengin, (uygun) asker
ve ballarnn olmas gerekir. Bakana ancak alacakl ve ksas hakk olan stn gelebilir.
[2) Devlet bakannn sorumluluklar]
a) Bakan brokrasi, askeriye, tccar ve sermaye sahipleri, ifti ve ziraatla uraanlar
arasnda adil davranmaldr. Bu (drt snftan) herhangi birinin dierlerine stn gelmesine
frsat vermemelidir.
b) Deerli insanlara sayg gstermeli ve onlarn konumlarn salamlatrmal, topluma
zarar veren insanlar engellemeli, onlar nce zorlama ile, sonra da hapis cezasyla, (bunlarla
da) sua engel olunamazsa ktle sebep olan organn yok edilmesi ile yola getirmelidir.
lm cezas ancak eriatn emrettii durumlarda uygulanmaldr.
c) Halkn hayatn idame ettirecek rzk ve dier nimetler hususunda dengeyi
gzetmeli, dinin gerektirdii zere bunlara ulamay kolaylatrmal, maslahat ehlinden
kendini gizlememeli, (gzerghlardaki) geitleri korumal, yol emniyetini salamal, fikr
birikiminde devamll olmal, dnyev lezzetleri bir kenara brakmal, akll ve bilgin
kiilerle istiare etmelidir.
B) Ynetilenler
[Ynetilenlerin ynetime kar grevleri]
Ynetilen bkknlk vermeden ve dalkavukluk yapmadan sultan yceltmeli, ona boyun
emeli ve bal olmaldr. Ancak aile iinde onu vmeli, dncesini yumuaklkla arzetmeli,
36

srlarn ifa etmemeli, thmet altnda olan ve onlarn yardmcs durumundakilerden uzak
durmal, kendi payna den her ite onu kendisine tercih etmeli, her bir eyde ona peki
demeli, agzll terk etmeli ve bunu ancak bakann gvenlii iin kullanmal, maln ve
cann feda edebileceini gstermeli, bunlar bakann zineti yapmaldr. Mukabil snfa has
eyleri bakanla paylamamal. fkeliyken ondan uzak durmal, ondan ikayet etmemeli,
hatta bunu iinden bile geirmemeli ve daima hizmetinde bulunmak suretiyle onu sevmelidir.
Bakan halk karde sayarsa halk da onu efendi kabul etmelidir. Doru yolda olarak
ona husumetten kanmaldr. (Onu thmet iin) sylenenlerden zdrap duymamaldr.
Yneticinin kendisinden saklad eylere karmamal, onun huzurunda srrn aa
vurmamal, kendinden nce olanlarn nne gemeyi arzulamamaldr.
C) Ynetme asndan durumu eit olanlar
Bunlar eittir. 1) Gerek dost olmayanlar: Bakan bunlara iyi muamelede bulunur
ve siyas davranr, onlar gler yzle karlar, ballarna taahhtte bulunur. Kendilerine
yardmc olur, onlar mkfatlandrr, kusurlarna pek aldr etmez, ancak are olduunu
bildiinde onlar azarlar. Maln ve srrn onlardan gizler. 2) Gerek dostlar: Gerek dosttan
(yukarda bahsedilen) yapmack davranlar der, nk o, kiinin kendisi gibidir. 3)
Dmanlar: Bakan bunlar balar, onlara kar siyas davranr. Dmanlklarnn bilinmesi
iin ve bylece bakan hakkndaki szlerini kabul etmemeleri iin onlar nderlere ikayet
eder. (Bakan) onlarn yapmay tasarlad eyleri ve kusurlarn aratrr ve bunlar gizler.
Dostluk ve adaletle davranr, dostlarnn arasna karr, ancak (dmanlklarn oaltmaya
sebep olacak) bir ey (yapmak suretiyle ile) nlerine gemez. Ancak bir iftira ve svme
durumunda onlara stnlk kurmaya alr. Bir konuda dman ona gvenirse ona hainlik
yapmaz. Onlarn zararn iyi olduunu dnd bir yolla defeder. Sonra (ondan) kanr,
(bunlar olmazsa da) hakszla ve adi bir yola bavurmadan onu ortadan kaldrr.
(Bakana tavsiye edilen) bilgiler
(Bakan) herkese ihsanda bulunmal ve iyi bir ekilde yanlarnda olmal. Byklenene
kar byklenmeli, samimi ve dzgn insanlara iyilik yapmal, deerli insanlardan istifade
etmeyi bilmeli, onlara mal olarak ve hizmet yoluyla yardm etmelidir. renen
konumundakilerin ahlkn olgunlatrmal, onlara efkatli davranmaldr. htiyac olan,
yapp srar etmeyen ve tamahkr olmayan dilenciye atyyede bulunmal, zayf insanlar
gzetip onlara iyi muamelede bulunmal, imknlar elverdike taziyede bulunmal, esenlik
37

dileme ve hasta ziyareti gibi adetleri yerine getirerek insanlarn ihtiyacn karlamal,
insanlarn sevinciyle sevinip kederleriyle kederlenmelidir. Bylece bozgunculuk snrna
varlmam olur.

EK
slm Dncesi Felsef Ahlk Literatrnde Temel Kavramlar
Rezilet, ahlk dklk :

Yardmseverlik :

Nitelik ynnden sapma :

Balama :

Zihin duruluu :

Hogrllk :

Mkemmel kavrama :

Huy :

Zek :

Dnce gc:

Hikmet, bilgelik :

yi dnme :
Kolay renme :

Kurnazlk :

Ezberleme :

Ahmaklk :

Hatrlama :

fke gc :

Hay :

Arzular dizginlemek :

Saldrganlk :

Drstlk :

Korkaklk :

Kanaat :

Arzu gc :

Arballk :

ffet :

Nezaket :

Gnahkrlk :

Gzel yaay :

ehvet azl :

Yiitlik :

Allah korkusu :

Olgun nefs :

Dzenlilik :

Yksek gayret :

Cmertlik :

Sabr :

Eli aklk :

Olaylar cesaretle karlamak :

Dierkmlk :

Yumuak huyluluk :

l-i cenaplk :

ll olmak :

38

Tevazu :

Ynetilen :

Yreklilik :

Dayankllk :

Saf dostluk :

Onur duygusu :

Kaynama :

Yumuak kalplilik :

Hakka ballk :

Erdem :

Sevecenlik :

akaclk :

yiliin karln verme :

Alayclk :

Ortak ilerde drstlk :

Vefaszlk :

Haklar gzellikle deme :

Hakszlk :

Akrabay gzetme :

Nefsin hor grlmesi :

Merhametli olmak :

Yaantnn bozulmas :

Arabuluculuk :

Hrmetin azalmas :

Tevekkl :

Tembellik :

Agzllk :

Teslimiyet :

znt :

Honutluk :

Kskanlk :

Kulluk :

zenme :

aknlk :

Tamah :

Basit cahillik :

Kin :

Bileik cahillik :

Yalanclk :

fkelenme :

Kendini methetme :

Kendini beenme :

kiyzllk :

Byklenme :

Devlet ynetimi, siyaset ahlk

vnme :

Ev ynetimi :

ekime :

natlk :

ehirleme, sosyalleme :

Devlet bakan :

39

Kaynaka
Araka, Ahmet, Mneccimba Ahmed Dede, DA, stanbul, 2006, c. XXXII, s. 4-6.
Anay, Harun, Celleddn Devvn, Hayat, Eserleri, Ahlak ve Siyaset Dncesi, doktora tezi,
stanbul . Sosyal Bilimler Enstits, stanbul, 1994.
Ate, Ahmet, c, MEB slam Ansiklopedisi, stanbul, 1988, V/2, s. 921-925.
Aydn, Mehmet, Ahlk:slm Felsefesi, DA, stanbul, 1989, c. II.
Badatl, smail Paa, Hediyyetl-rifn, stanbul, 1951, c. I, s. 527.
Bayram, Mikail, Hce Nasirddn Muhammed et-Tsnin ntihalcilii, SFD, Konya,
2005, S. 20.
Brockelmann, Carl, GAL, Leiden, II, 270.
Bursal Mehmet Tahir, Ahlk Kitaplarmz, stanbul, 1325, Necm-i stikbl Matbaas.
arc Mustafa, Anahatlaryla slm Ahlk, stanbul, 1997.
____, slm Dncesinde Ahlk, stanbul, 2006.
____, Fazilet, DA, stanbul, 1995, c. XII.
Davutolu, Ahmet, Devlet, DA, stanbul, 1994, c. IX.
Demirkol, Murat, Prof. Dr. Mikail Bayramn Ahlk- Nsr Hakkndaki ddialar zerine
Bir Deerlendirme, Eski Yeni, S. 5, 2007, s. 113-122.

40

Erdem, Hsamettin, Ahlk- Adudiyye, DA, stanbul, 1989, c. II, s. 14.

Fahri, Macit, slm Ahlk Teorileri, (ev.) Muammer skenderolu, Atilla Arkan, stanbul,
2004.
Frb, Fusll-meden Farbnin ki Eseri, (ev.) Hanifi zcan, stanbul, 2005.
Frb, el-Mednetl-fzla, (ev.) Ahmet Arslan, Ankara, 1997.
Fazlolu, hsan, Trk Felsefe-Bilim Tarihin Seyir Defteri (Bir nsz), Dvn-lm
Aratrmalar, stanbul, 2005/1, S. 18.
Fazlurrahman, Aklq, EIr., London-NewYork, 1985, v. I, s. 722-723.
Grgn, Tahsin, c, Adudddin, DA, stanbul, 2000, c. XXI.
Hir, Abdulhuseyn, Fihrist-i Ktbhne-yi Meclis-i r-y Mill, Tahran, 1346, c. 9, Tahran,
1347, c. 10.
Hourani, George, Reason and Tradition in Islamic Ethics, Cambridge, 1985.
Hussain, Muhammed Hadi, Abdul Hameed Kamali, The Nature of the Islamic State, National
Book Foundation, Lahor, 1977.
bn Miskeveyh, Tehzbl-ahlk, Drl-ktbil-ilmiyye, Beyrut, 1985.
bn Sn, Uynul-hikme, thk. Muvaffk Fevz el- Cibr, Drl-Yenb, Dmek, 1996.
____, Kitbu-if, Metafizik II, (ev.) Ekrem Demirli-mer Trker, stanbul, 2005.
el-c, Adududdn, Kitbl-Mevkf, Beyrut, 1997, c. III.
z, Elzem, Takprzdenin erh Ahlk- Adudiyye Adl Eseri, (yksek lisans tezi 2007),
Sakarya . Sosyal Bilimler Enstits.
stanbl, Mehmed Emin, Melzemetul-ahlk, stanbul, Matbaa-i mire, h. 1281.
stanbul, smail Mfit, erhu'l-ahlki'l-Adudiyye, Esad Efendi, nr. 1867.
zgi, Cevat, Osmanl Medreselerinde lim, stanbul, 1997, c. I.
Katip elebi, Kefuz-zunn, stanbul, 1941, c. I.
Kaya, Mahmut Kaya, Felsefe, DA, stanbul, 1995, c. XII.
____, Frb, DA, stanbul, 1995, c. XII.
Knalzde Ali elebi, Ahlk- Al, (hzr.) Mustafa Ko, stanbul, 2007.
Kirmn, emsddin, erhu Ahlkil-Adudiyye, Sleymaniye Ktp., Hasan Hsn Paa, 744.
Kutluer, lhan, slam Felsefesi Tarihinde Ahlk lminin Teekkl, doktora tezi, Marmara .
Sosyal Bilimler Enstits, stanbul, 1989.
Levend, Agh Srr, mmet anda Ahlk Kitaplarmz, TDAY Belleten 1963, Ankara,
1964.
Mneccimba Ahmed Dede, erhu'l-ahlki'l-Adudiyye, Esad Efendi, nr. 1868.
Necef, S. Mahmud M., Fihrist-i Nsheh-yi Hatt Ktbhne-yi Bzrg-i Hazreti
yetullahil-Uzm Mera Necef, Kum, 2004, c. II-III.
Oktay, Aye Sdka, Knalzde Ali Efendi ve Ahlk- Al, stanbul, 2005.
Rosenthal, E. I. J., Ortaada slm Siyaset Dncesi, (ev.) Ali aksu, stanbul, 1996.

41

Sarton, George, Introduction to the History of Science, New York, 1975, v. III, s. 628-629.
Sinanolu, Mustafa, el-Mevkf, DA, Ankara, 2004, c. XXIX.
Sbk, Tabakt-afiiyyetil-kbr (Tanh), Kahire, 1970, X, 46-52.
Takprzde, Mifthus-sade ve misbhus-siyde, Drl-ktbil-hads, Kahire, 1968, c. I.
Tokta, Fatih, Frbnin Ktbul-Mille Adl Eserinin Takdim ve evirisi, Dvn-lm
Aratrmalar, stanbul, 2002/1, S. 12.
Ts, Nasiruddn, Ahlk- Nsr, (ev.) Anar Gafarov, Zaur krov, stanbul, 2007.
nal, smail Hakk, Kirmn, DA, Ankara, 2002, c. XXVI.
Van Ess, Joseph, Azod al-Dn c, EIr., London-NewYork, 1989, v. I, s. 269-271.
_____, ji, Adud al-din al, Encyclopedia of Religion, New York, 1987, v. VII, s. 89.
Wisnovsky, Robert, Some Remarks on the Nature and Scope of Arabic Philosophical
Commentary in Post-Classical (ca. 1100-1900 CE) Islamic Intellectual History: Some Preliminary
Observations, P. Adamson, H. Baltussen, M. W. F. Stone (ed.), Philosophy, Science and Exegesis in
Greek, Arabic and Latin Commentaries, (Londra: 2004), vol. II, s. 170-172, 177-178, 183-184.
Yaran, Cafer Sadk, slamda Ahlkn art Ka?, stanbul, 2005.
Yavuz, Yusuf evki, el-Akidl-Adudiyye, DA, stanbul, 1989, c. II.

42