Sei sulla pagina 1di 875

LXICO NIVACLE

2014 Alain Fabre (Investigador independiente, Kangasala, Finlandia)


La lengua nivacle, junto con el mak, el wich y el chorote/manjui, pertenece a la
familia lingstica mataguaya (o mataco-mataguaya). La gran mayora de los nivacle
viven el el Chaco paraguayo, en los departamentos de Boquern y Presidente Hayes.
Otros nivacle viven en comiunidades multitnicas de las provincias argentinas de
Salta (departamentos de Rivadavia y San Martn) y Formosa (zona de Las Lomitas,
departamento Patio). Para el ao 2002, el segundo censo indgena paraguayo
registraba unos 12.028 nivacle, de los cuales 10.109 hablaba su lengua diariamente en
el hogar (DGEEC 2003; Meli 2004a-b). Se desconoce el nmero de nivacle
asentados el la Argentina, pero una estimacin reciente habla de 553 personas
(Censabella en UNICAF/FUNPROEIB ANDES 2009).
INTRODUCCIN GENERAL
Este diccionario se basa en el que public el Padre Jos Seelwische en 19901. Al lado
de sus otros compromisos con el pueblo nivacle, este sacerdote de la orden de los
Oblatos de Mara Inmaculada (O.M.I.), investig esta lengua escasamente estudiada
como nadie ante l, hasta lograr, segn testimonios de los que tuvieron el privilegio
de conocerlo, un dominio ntimo del idioma. Y todo eso sin preparacin lingstica
especial.
Hay que reconocer, sin embargo, que usar el diccionario de Seelwische puede resultar
frustrante. Ello se debe a varias razones, entre las cuales destacan las siguientes:
Muchas entradas no respeten el orden alfabtico, pudiendo aparecer incluso varias
pginas antes o despus de su lugar. Hay que recordar que en el tiempo de
Seelwische, se trabajaba con fichas sueltas, barajadas diariamente antes de ser escritas
a mquina como texto completo a ser enviado a la imprenta. De ah muchas
inconsistencias en el trabajo de Seelwische.
Frecuentemente, una referencia cruzada es incorrecta o no remite a ninguna
entrada.
Un elevado nmero de nombres cientficos de plantas y animales contiene errores.
Las entradas de nombres y los verbos aparecen como races, lo que acarrea muchos
problemas para un hablante nativo que no puede abstraer tal entidad.
Contiene pocos ejemplos.
1

P. Jos Seelwische, O.M.I. (1990), Diccionario nivacle. Nivacle-castellano, Castellano-nivacle. Mariscal


Estigarribia: OMI / Asuncin: CEADUC, Biblioteca Paraguaya de Antropologa, vol. X. Este diccionario se basa en el
precedente, del mismo autor: P. Jos Seelwische, O.M.I. (1980), Nivacle lhcliish smto lhcliish. Diccionario
Nivacle-Castellano. Mariscal Estigarribia: OMI / Asuncin: CEADUC, Biblioteca Paraguaya de Antropologa, vol. I.

El diccionario incluye un buen nmero de prefijos y sufijos, que ms bien pertenece


a la descripcin gramatical de la lengua.

He tratado de superar estos defectos de la siguiente manera:


Todas las entradas se encuentran en estricto orden alfabtico.
Las referencias cruzadas han sido corregidas y aumentadas para que el lector pueda
reconocer las formas derivadas y extraer las races comunes cuando lo juzgue
necesario
Todos los nombres cientficos han sido debidamente chequeados. Sin embargo, la
adscripcin correcta de un nombre nivacle a tal o cual nombre cientfico no ha podido
asegurarse
En vez de emplear races como entradas, stas aparecen en tercera persona poseda
para los nombres y tercera persona singular para los verbos. En unos pocos casos, la
forma no poseda del nombre ha sido eligida, pero ha sido mantenida la entrada en
tercera persona con referencia cruzada. Esta presentacin es mucho ms natural para
un hablante nativo, y se inspira en el diccionario monolinge enlhet de Hannes
Kalisch y Ernesto Unruh.2
He aadido muchos ejemplos de uso, sacados de diversas fuentes escritas y de mis
notas de campo. Hay que recordar que la lengua nivacle era, hasta muy poco tiempo,
una lengua grafa. Todava existen pocos textos escritos, y relativamente pocos
hablantes nativos escriben y leen el nivacle con frecuencia. Existen dos tradiciones
escritas, una impulsada por los mennonitas y la otra creada por el Padre Seelwische.
El diccionario sigue, para los ejemplos, la ortografa de las fuentes respectivas. Solo
se han corregido varios errores obvios. Las entradas y los ejemplos que recog
personalmente en el campo aparecen el la grafa catlica. Resulta natural que una
lengua con tradicin escrita muy poco profunda tenga muchas variantes grficas (y
habladas), y no he credo conveniente emplear una grafa normalizada que todava no
existe.
Para facilitar la comparacin entre las dos lenguas, he credo conveniente
proporcionar una traduccin castellana bastante literal del original nivacle. En casos
extremos, he aadido, entre parntesis y comillas, una versin castellana an ms
literal.
El nmero de entradas ha sido notablemente ampliado, incluyendo palabras
castellanas de frecuente uso en nivacle. En varios casos, la palabra castellana tambin
es prstamo de otra lengua, sin que se haya credo necesario indicar la fuente original.

Ernesto Unruh & Hannes Kalisch (1997), Moyaansaeclha Nengelpayvaam Nengeltomha Enlhet. YaalveSaanga: Comunidad Enlhet / Asuncin: CEADUC, Biblioteca Paraguaya de Antropologa, vol. XXVII.

Varias entradas del diccionario de Seelwische han sido recogidas en una sola cada
vez que ello ha sido oportuno. Vase, por ejemplo, el lema cayin, que corresponde
a nueve variedades de picaflores, con sendas entradas en el diccionario de
Seelwische.
Los prefijos y sufijos han sido excludos del cuerpo del diccionario y aparecen en
los apndices.

ALGUNAS PARTICULARIDADES DE LA LENGUA NIVACLE


Siendo el nivacle muy diferente de las lenguas occidentales (y tambin del guaran),
una lista de palabras sueltas sin o con pocos ejemplos de uso resultara frustrante y de
poca utilidad. Una de las principales dificultades reside en el polisemantismo de
muchos nombres y verbos. En tales casos, existe generalmente un concepto simple,
que puede resultar a veces sumamente abstracto, bajo el cual las distintas acepciones
pueden derivarse. Veamos algunos ejemplos, sacados del diccionario:
(a) lhavovo (nombre) 1. su bufanda, 2. su corbata, 3. su yugo
Aqu se distingue fcilmente el significado general de algo que se pone alrededor
del cuello, lo que se ve respaldado por la construccin de la palabra, formada
sobre lha-vo su cuello ms el sufijo derivativo muy comn -vo.
(b) yan (verbo) 1. lo pone, lo coloca, 2, lo carga, 3. lo hace tomar asiento, 4. lo
recibe en su casa, 5. lo apuesta, 6. lo tala en la altura de los brazos, 7. lo
cocina, 8. pone su huevo, 9. lo pone en orden, 10. lo guarda en su interior
En casos de este tipo, las distintas acepciones se distinguen a menudo por una
variacin del sufijo verbal:
yan + apee sobre hace posible el uso como lo carga (sobre el caballo, sobre
una superficie), + esh con X y + -shi en (agua, olla) induce la lectura como lo
cocina, etc.
Una lectura ingenua y superficial de tales hechos nos podra llevar a la conclusin de
que el nivacle es una lengua primitiva. Muy al contrario. En muchas ocasiones, es el
nivacle que resalta distinciones esenciales y pasadas por alto en las lenguas
occidentales. Un ejemplo muy claro se da con un gran nmero de palabras (tanto
nombres como verbos) que implican dos o ms participantes: un concepto como
EDUCACIN supone una persona que la imparte y otra que la recibe. Ahora bin, el
nivacle hace una distincin obligatoria entre t-eijatsjanjat su educacin impartida y
lh-n-eijatsjanjat su educacin recibida, donde la -n- insertada seala la recepcin de
una accin, mientras la falta de tal elemento induce la lectura hacia otro. Del mismo
modo, SU MENSAJE: lh-queyaj (el mensaje que uno lleva a otro) vs. lha-nqueyaj (el mensaje que uno recibe). Asimismo, en el campo de la posesin, hay dos
maneras distintas de decir SU FRENO: lh-ashi-nuc (su-boca-artefacto) se dice con
referencia al caballo, mientras lh-c-ashi-nuc (su-por procuracin-boca-artefacto) se
refiere al freno del dueo del caballo. A veces, la insercin del morfema /k(a)/ entre
el prefijo de poseedor y el nombre cambia el significado manteniendo la metfora
3

entre las dos acepciones: lh-cacl su pierna vs. lh-ca-cacl su mango. En otros
casos, la relacin entre dos formas parece ms lexicalizada, si bien se percibe cierta
conexin entre las dos acepciones: lha-cte su abuela vs. lh-ca-cte su suegra.
El morfema /k(a)/ de posesin indirecta o transferida a otro que el poseedor original
aparece tambin con verbos, donde induce una diferencia similar:
tsi-vataj nac/ nazco (lit. me-ocurre-nacer) vs. tsi-ca-vataj doy/di a luz (lit.
me-ocurre [que otro] nace).
Muchos verbos de accin hacen una distincin obligatoria entre accin proyectada
fuera del hablante (no marcada) y accin dirigida hacia el hablante (marcada con el
morfema /n/ o /t/ insertado entre el prefijo personal y la raz):
yi-ctjat lo hace caer (all) vs. ni-ctjat lo hace caer (para ac).
Existe un gran nmero de variantes sinnimas o casi sinnimas de un mismo nombre
o verbo, derivadas de una misma raz con afijos diferentes. Si algn da el nivacle
lograra ser reconocido como lengua escrita y en mayor o menor medida normalizada,
este rico caudal de variantes podra ser aprovechado para introducir matices
semnticos entre las variantes.
El verbo nivacle es muy complejo, sobre todo en lo que hace a sufijacin. Los
adjetivos y cuantificadores (incluso los numerales) del castellano son verbos en
nivacle. Todas las relaciones que median entre verbos y nombres, o solamente entre
verbos, sujetos y objetos, pero tambin entre verbos, lugares e instrumentos. Ello se
debe en gran parte a la ausencia de casos nominales y adposiciones (preposiciones y
posposiciones). A menudo, un sufijo verbal que seala una relacin locativa aparece
incluso en casos donde, desde el punto de vista de lenguas occidentales, no se la
esperara. Algunos ejemplos:
tiene el pelo negro : yacut-sham ja lhshatech (lit. es negra-atravs su cabeza/cuero
cabelludo), donde el sufijo -sham indica que el color negro le atraviesa la melena.
El mismo sufijo debe emplearse, por ejemplo para decir se lava la cabeza.
lo afila (el machete): yecls-che (lit. lo-frota-en-largo), donde -che seala que
la accin se refiere a un objeto alargado (en otros casos, puede ser un lugar bastante
grande pero con lmites bien destacados). El mismo sufijo se emplea con el verbo
para decir sus piernas son largas o sigue el camino.
Un verbo puede ser equivalente a un nombre y vice versa:
nicliyit recibe una paliza => ja nicliyit la/una paliza (que recibi)
tcaasclanchai se ocupa de; es providente => pa tcaasclanchai el/un juez
yamapee ti vanquiis ha terminado la escuela (= ha escrito/ledo/marcado)
A menudo, los mismos sufijos se usan con verbos y con nombres:
sufijo(s)
4

+ verbo

+ nombre

-e-m para l/ellos

yi-jut-e-m l se lo da

-vat-am plural de
grupo
homogneo
(reflexivo + para)
-vat-julh reflexivo +
viniendo hacia el
sujeto

ta-cum-e-vat-am lo atajan
entre varios
y-am-jat-vat-julh lo
suma (lit. lo hace
llegar uno contra otro

vat-yjijat-e-m ley
acerca de X
cas-caanvacle-vat-am
nuestro Seor (para
todos nosotros)
lha-manlha-jayashsu
vat-julh
coexistencia (lit. su
vida mutua uno con
otro)

La construccin de las oraciones tiene muchas peculiaridades. Una sola palabra


nivacle puede corresponder a una frase castellana entera:
apitejyicoya vos sos ms alto que yo
pitej alto es un verbo en nivacle: ser alto: apitej vos sos alto; -yi es un sufijo de
primera persona, mientras el sufijo -coya introduce la entidad con que se compara el
hecho de ser alto.
Como se echa de ver con esta pequea muestra, el nivacle dicha mucho de ser una
lengua primitiva. Ms bien, esta lengua resulta ser de suma complejidad y apta para
encapsular en una misma palabra ideas que necesitan enunciados bastante largos para
vertirlas en idiomas occidentales.

Fuentes para el lxico


ASCIM 1995a. Ti nicha javanquis. Lectura nivacle primer grado. Filadelfia.
______ 1995b. Mi libro de lectura. Nivacl y castellano. Filadelfia.
______ 1995c. Lo que cuentan los nivacle del Chaco central. Yalve Sanga.
Fabre, Alain 2007, 2009, 2011. Nivacle: notas de campo. Filadelfia, Chaco.
MISIN LUZ A LOS INDIOS 1965. Libro de cuentos chulup. Filadelfia.
Ramrez, Flix (trad.) 2007. Pa Fitscyich tasinyem napi lhcles. Knigstein:
Kirche in Not / Estella, Navarra: editorial Verbo Divino.
Seelwische, P. Jos 1974. Castsitenjayish. Nuestra tierra. Lecturas en Chulup.
Asuncin.
______ 1975. Na lhasinnash napi nivacle. Gramtica nivacle. Asuncin.
______ 1980. Diccionario Nivacle-Castellano. Nivacle lhcliish Smto-lhcliish.
Mariscal Estigarribia , Chaco (Biblioteca Paraguaya de Antropologa, vol. 1)
______ 1990. Diccionario nivacle. Nivacle-castellano. Castellano-nivacle.
(Biblioteca Paraguaya de Antropologa, vol. X). Asuncin: CEADUC.
______1992. Nava nyishai nava tajuiya pa Jesus. Los caminos que conducen a
Jess. Navque lhneijatsjanc papi Israel lhavos. Palhaa chi pava Nivacle
lhpalhaa. Lecturas del Antiguo Testamento y Relatos mitolgicos Nivacle.
Plan de catequesis, 5to. Ao, Tomo I. Biblioteca Paraguaya de Antropologa,

Vol. XVIII. Centro de Estudios Antropolgicos de la Universidad Catlica.


Mariscal Estigarribia/ Asuncin.
______ 1993a. Na castsitenjayish. Nuestra tierra. Libro de lectura para
enseanza bilinge nivacle y castellano, 3er grado. Vicariato Apostlico del
Pilcomayo. Mariscal Estigarribia.
______ 1993b. Na casnyiish. Nuestro camino. Libro de lectura para la
enseanza bilinge, 2 grado. Vicariato Apostlico del Pilcomayo. Mariscal
Estigarribia.
______ 1994. Pa casjunash pavque nalhus jayu. Nuestro porvenir. Vicariato
Apostlico del Pilcomayo. Mariscal Estigarribia.
______ 1995a. Sui papi catsinvot palhaa ti yisclanshane na lhcootsjat.
Lecturas de historia para el 5 grado. Vicariato Apostlico del Pilcomayo.
Mariscal Estigarribia.
______ 1995b. Shtatenelh. Somos amigos. Libro de lectura para enseanza
bilinge. 1er grado.Vicariato Apostlico del Pilcomayo. Mariscal
Estigarribia.
______1998. Castaovtses. Con los ojos abiertos. Navque vatquisjayanjas
Nivacle-castellano. Sexto grado. Vicariato Apostlico del Pilcomayo.
Mariscal Estigarribia.
SOCIEDAD BBLICA DEL PARAGUAY 1994. Pa Dios tasinyjoom nqueesh.
Biblia en idioma nivacle. Asuncin.

Bibliografa adicional
Chase-Sardi, Miguel 1981. Pequeo Decameron nivacle. Asuncin: Ediciones Napa.
______ 2003. Palavai nuu! Etnografa nivacle, I-II. Biblioteca Paraguaya de
Antropologa, Vol. 45. Asuncin: CEADUC.
DGEEC 2003. II Censo Nacional Indgena de Poblacin y viviendas 2002. Pueblos
indgenas del Paraguay. Resultados finales. Asuncin: DGEEC Publicaciones.
______ 2004. Atlas de las Comunidades Indgenas en el Paraguay. Asuncin:
DGEEC Publicaciones.
Plantilla nivacle
Fabre, Alain 2007. Morfosintaxis de los clasificadores posesivos en las lenguas del
Gran Chaco (Argentina, Bolivia y Paraguay). UniverSOS. Revista de Lenguas
Indgenas y Universos Culturales 4: 67-85.
______ 2009-10. El sufijo -esh del nivacle (mataguayo) como instrumental,
incremento de valencia y subordinador. En: Luca A. Golluscio & Alejandra
Vidal (eds.), Les langues du Chaco.Structure de la phrase simple et de la phrase
complexe. Amerindia. Revue dethnolinguistique amrindienne 33/34 : 43-72.
Paris : A.E.A.
______ 2012a. Interaccin entre alineamiento inverso (jerrquico) y orientacin
verbal hacia P/T o R en los verbos transitivos del nivacle (Chaco paraguayo).
LIAMES. Lnguas Indgenas Americanas 12: 7-21.
______ 2012b. Applicatives and associated motion suffixes in the expression of
spatial relations: a view from Nivacle (Mataguayo family, Paraguayan Chaco)
(ms.)

______ 2012c. La conexin causativo-antipasivo-nombre de artefacto en nivacle


(familia mataguayo, Chaco Paraguayo) (ms.)
______ 2014. Estudio gramatical de la lengua nivacle. [bajar]
Meli, Bartomeu 2004a. Las lenguas indgenas en el Paraguay. Una visin desde el
Censo 2002. En: Joan A. Argenter & R. McKenna Brown (eds.), Endangered
languages and linguistic rights on the margin of nations. Proceedings of the
Eighth FEL Conference, Barcelona, 1-3 October 2004: 77-87. Bath: Foundation
of Endangered Languages.
______ 2004b. Una visin desde el Censo 2002. Las lenguas indgenas en el
Paraguay. Accin, No. 249, noviembre 2004: 14-18.
______ 2010. Lenguas indgenas en el Paraguay y polticas lingsticas. Currculo
sem Fronteiras, v.10, n.1: 12-32.
www.curriculosemfronteiras.org/vol10iss1articles/melia.pdf
Moreno, Marcos y Verena Regehr 2013. Marcos Nujache Moreno: cque
yimnlhajayash. Testimonio de mi vida y de mis pensamientos. Biblioteca
Paraguaya de Antropologa Vol. 90. Asuncin: CEADUC.
Stell, Nlida N. 1987. Gramtica decriptiva de la lengua nivacle (chulup), I-II. Tesis
doctoral, Universidad de Buenos Aires.
Tomasini, Alfredo 1999. Figuras protectores de animales y plantas en la religiosidad
de los indios Nivacl (Chaco Boreal Paraguay). Quito: Abya-Yala.
UNICEF/ FUNPROEIB ANDES 2009. Atlas sociolingstico de pueblos indgenas
en Amrica Latina, Tomo 1. Cochabamba.
www.movilizando.org/atlas_tomo1/pages/tomo_1.pdf
(v. contribuciones de Marisa Censabella, pp. 143-172 y Bartomeu Meli pp. 173194)

A-a
aacjiyuc

Nombre femenino; no poseble. Pl: aacjicui (aacji-cu-i). RBOL. Note: probablemente derivado del verbo aactsej 'es

espinoso' yi'acfi lhja aacjiyuc estaba debajo de un rbol. javlhelhch'e java aacjicui trepamos por los rboles. lhpa
nivacche yi'van lhpa aacjiyuc ti acs pava lhai la mujer vio un rbol cuyos frutos parecan apetitosos. yfisch'e pava
yichatjulh jiveclas pa uj lhn lhpa aacjiyuc pa caaj lhn shta pava lhay cojiyassha'ne pa uj lhn ti acs pasaron cuatro
meses, el rbol creca y tuvo frutas amarillas que eran muy ricas. ni chi n'van lhpa ca aacjiyuc'a no se vea ni un solo
rbol. ca istaja lhpa aacjiyuc, pa isis jayu shta pava lhay; ca niistajaa lhpa aacjiyuc, pa niysisa jayu shta pava lhay,
lhayaash ti tantfacliyesha lhpa aacjiyuc pava lhay si un rbol es bueno, tendr fruto(s) bueno(s); si el rbol no es bueno,
tendr fruto(s) malo(s), pues por el fruto se conoce al rbol (San Mateo 12: 33). ca nicaajtajelh'am pa niacacujayasheelh,
ca tc'atajajulh ja mostaza lhtsej, pa iseelhjop'am jayu ca sints'itsuuc ca at'eshelha: ataatsoj(j)i pa avaantsemajshi ja
lhvcha', pa nanc'ashamelh'am jayu lha lhech aacjiyuc si ustedes tuvieran fe como una semilla de mostaza, diran a esta
morera: arrncate de raz y plntate en el mar, y les obedecera (San Lucas 17: 6). ampava ca aacjicuiya, ampava
t'acl'c'a, ampa ca itjtaja, clayi'e, ampajum ca ntlh no haba rboles ni yuyos ni pasto, (el suelo) estaba limpio, no
creca nada. ni chi n'van lhpa ca aacjiyuc'a no se vea ni un solo rbol. lha nivacche lhan lhanjutyam ca
joveelhvaycop nijutyi lhca lha' lhja aacjiyuc, pa jatuj la mujer que me diste por compaera me convid el fruto del rbol
y lo com (Gnesis 3: 12). Ver : aacjucat; aactsej.

aacjucat Nombre masculino; no poseble. Pl: aacjucatis (aacju-cat-is). ARBOLEDA. Ver : aacjiyuc.
aacjutayuc Nombre femenino; no poseble. Pl: aacjutacui (aacju-ta-cu-i). PARASO. Ver : aacjiyuc.
aactsej Verbo, Grupo 1 (solo en tercera persona). Pl: aactses (aactse-s). 1 ES ESPINOSO.
2 ES ESPESO.
3 ES IMPENETRABLE.
4 ES MONTE TUPIDO. pu'ja'na horas ti jana'shelh'e ca itaa aactsej tres horas cruzamos el monte tupido. Ver
: yivaactsei; aacjiyuc.

acchanaaj

Nombre masculino; no poseble. Pl: acchanjas (acchanja-s). COMPOSITOR DE NUEVOS CANTOS. Ver
: t'aclaach; t'acchaai.

acero

Nombre masculino; no poseble. ACERO. Note: prstamo del castellano pa clesanilh pa ya'shesh ti chi t'acu'mesh'in,

lhech pa acero el metal que ms se usa es el acero.

acoi!

Interjeccin. AY! Note: expresa el dolor del calor, una quemadura u otro percance acoi, acoi! she papi t'acutesh ja

yiyuclu? ay! quin me rob mi pescado? catee vooi pa Fojfoj yitsefeshsham'in ti yitonjat'apee pa yint, lhai'yaash ti
cusshi': yi, acoi acoi! pero Fojfoj pinchaba las anguilas hacindolas saltar, porque estaban calientes: ay, me quema, me
quema!

aco'mat

Verbo, Grupo 1. 1s: ya'aco'mat (ya'-aco-'mat). 2s: a'aco'mat (a'-aco-'mat). 3s: aco'mat (aco-

'mat). 1pi: casaco'mat (cas-aco-'mat). 1 TIENE CITICA.


2 EST DERRENGADO. Ver : lhaco; ch'ito'mat.

acj

Verbo, Grupo 1. 1s: ya'acj (ya'-acj). 2s: a'acj (a'-acj). 3s: acj (acj). Pl: acs (ac-s). Note: solo en la segunda
acepcin tiene todas las formas personales 1 ES SABROSO.

2 ES RICO. Note: dcese del gusto o del aroma yfisch'e pava yichatjulh jiveclas pa uj lhn lhpa aacjiyuc pa caaj lhn shta
pava lhay cojiyassha'ne pa uj lhn ti acs
pasaron cuatro meses, el rbol creca y tuvo frutas amarillas que eran muy ricas lhpa nivacche yi'van lhpa aacjiyuc ti acs
pava lhai la mujer vio un rbol cuyos frutos parecan apetitosos. lhetlha lhjunash shita pa novoc; pa t'i sui, yicavm;
j'lha ca chi ntatamjalhtajesh j, pa lhechesh pa acjjum, cluufji as, tambin la mandioca silvestre; su jugo es venenoso,
se debe eliminar; pero preparndolo correctamente, es muy rico y dulce. meelh lhn ti acjjisha'ne pava shinvonji pa chi
yichei lhn pa Calaliin ti chi ycfaesh pa yicl chi yitsemaajjop pa vat'iyja'vat cuando las alojas estaban a punto
trajeron a Calaliin y lo ataron a un palo que haban plantado junto a la plaza de fiesta. asfinesh na ashi! ya'shesh ti
acjjic'oya pa tjayetas t'i' na acasvuncheyash bsame con tu boca! tu amor es mejor que el vino (Cantar de los Cantares

1:2). c'acnch'e ti jansits'a'c'oya ca acnash, na ey acjqu'e ti lhtsiyitapee; pa lhe'naa ti lhen napi cjecly qu
exqusito el olor de tus perfumes, aroma que se expande es tu nombre, por eso se enamoran de t las doncellas (Cantares de los
Cantares 1: 3). ja yenach t'ajuyey ja lhcac'ovat acj'e, ti yic'utsjat'ey pava lhcly shi' ti yit'ovsch'e java lhavs
yucshi mi amado ha ido a su jardn oloroso para pastorear su rebao y para cortar flores rojas (Cantar de los Cantares 6:
2). lhpa cjecl tavujuya tasinyesh pava acsch'esha'ne pa vooy pa t'jj ya'sheshc'oya ti nint'unsham pa
lhape' (los labios de) la ramera ("mujer extraa") destilan miel ("habla cosas sabrosas") y su voz es ms suave ("ms noduro") que el aceite (Proverbios 5: 3). atujelh nque ti acjji! comen de sto, es muy rico!ustedes. yitsecllhe'maan ja
acjqu'e lhniish java chiydiosiyan quemaban ofrendas ("su dulce aroma") a sus dolos ("los que adoraban como dioses")
(Oseas 11: 2).
3 ES RICO (adinerado). ca asnatajesh shita pa vatsaccunjayash, pa ya aj ca a'lhajop papi ac'utsfas shi' papi avelhavot, pa
ya aj na shita napi achifas papi acsshisha'ne, vooy j papu ca nit'aalhtaj'ay yitsha cuando vuelvas a preparar un
banquete, no invites a tus amigos y parientes, ni a tus vecinos ricos, quienes te pueden convidar a su vez. ca ncaaj pa tyeej
ni casc'utsfaa, lhech ca nalhecljtajesh ca acjashi, ma'ajalh ca nacalh jayu si hay algn chamn contrario ("[que] no es
nuestro amigo"), podra pensar que sos muy rico, y por eso te embrujara. pan yie' papi nichaipataj(j)op ti acjjiin pa
tanca amaem pa lhanclyitsjayash el que tiene apuro por enriquecerse no quedar sin castigo ("no le faltar su castigo")
(Proverbios 28: 19). pan t'ajj pava lhamtsjestaj pa yachaj'in jayu, pa sasjop jayu ca nivatjumtea pa tanca
nanshamesh pava acjtajeshiin devuelve sin usarlo el fruto de sus ganancias, y no puede esperar que disfrute de sus
riquezas (Job 20: 18). na lhech ya'shesh t'e ti acjjiinyic'oya? ser l ms rico que yo? acsshi'in japi samto los
blancos son ricos. Ver : yacn; yacjinat; yacnat; t'acnash; vatcntesh; actaj.

acnshajamatsej

Verbo, Grupo 1. 3s: acnshajamatsej (acnsha-jamat-sej). Pl: acnshajamatses (acnsha-jamat-se-

s). TIENE BUEN GUSTO. Ver : t'acnash.

acnshaja'mat Verbo, Grupo 1. 3s: acnshaja'mat (acnsha-ja'mat). TIENE MAL GUSTO. Ver : t'acnash.
actaj Nombre masculino; no poseble. 1 SALITRAL.
2 SALITRE. coos ti uschishamclee java jostaj chi' pava ap'etses, lhech ti yt'teshsham, pa yu'jam shta pa actaj,
pa'lhechesh ti yit'esh ti yape' lhn felizmente, cuando florecan de a poco estas plantitas de flor rosada y las frutas de las
cactceas, las recogan ("pellizcaban") y las mezclaban con tierra salada, y con stos decan que se hartaban. ni nap'uca j,
nap'uc atesha j, tsi'sha vooi ca yacut, nap'uc j, ni tsifni'a; tsi'sha ja actaj ncyi ana, tsi'sha shita no tenan sal
verdadera, solo ceniza de plantas saladas, era de color negro, no era sal; solo tenan eesta tierra salitrosa, solo esa. pa yijney
pa cotsjaat chiyicavcalh'e ti actajesh tlh'ejop pa uj lhsasch'e papi lhech tsitenas'e e hizo que la tierra frtil se
convierta en marisma ("salitral"), por la maldad de sus habitantes (Salmo 107: 34). Ver : acj.

actsetaj Nombre masculino; no poseble. Pl: actsetas (actseta-s). TAT PELUDO, TATU POJU. Euphractus sexinctus.
acyech Nombre masculino; no poseble. Pl: acijes (ac-ije-s). MIEL. Lit: lo que es rico, sabroso javooi ja acyech, javooi
ja tashinsha, javooi.. busco miel, busco el venado, ando buscando cualquier cosa. t'uyjatshiyesh ja Juan pa camello
lhsashanilh, lhnucfat'esh shta pa tinj; tuj pava fanjay shi' pa acyech Juan llevaba un manto hecho de pelos de camello,
con un cinturn de cuero; coma saltamontes y miel silvestre (San Marcos 1: 6). lha yinjuijasche, na ashi lhavjqu'e
tlhch'eetsham pa acyech; pa acyech shi' pa vatts'oos yicji na ach'aclech; t'acnashch'ejulh yiey ja Lbano na
t'acnash lha t'uych'e novia ma, miel destilan tus labios, miel y leche, bajo tu lengua; y la fragancia de tu vestido, cual
fragancia del Lbano (Cantar de los Cantares 4: 11). pa taclaj pa tuj jayu pa vc lhts'oos tjacshi shi' pa acyech el
nio comer leche cuajada con miel. Ver : lhvcyech; acj; t'ac'.

ac'aj Nombre femenino; no poseble. Pl: ac'ajis (ac'aj-is). PAVO REAL. Pavo cristatus.
achivonaj Nombre masculino; no poseble. PIOJOSO. Ver : lhachivo.
ach'a Interjeccin. ESCUCH! Ver : tach'an.
ach'inja Nombre femenino; no poseble. Pl: ach'injai (ach'i-nja-i). MUJER AFICIONADA A COMER ENSALADAS DE
DOCAS, HIERBAS PICANTES, ETC.

aclaa Nombre masculino; no poseble. HURN MENOR (mamfero). Galictis furax. Ver : aclaataj.
aclaataj Nombre masculino; no poseble. HURN MAYOR (mamfero). Eira barbara. Ver : aclaataj.
aclanjayuc Nombre femenino; no poseble. Pl: aclanjacui (aclanja-cu-i). PARATODO DE FLOR AMARILLA. Tabebuia
aurea.

aclavo Nombre masculino; no poseble. GUILA NEGRA, TAGUATO H. Buteogallus urubutinga. Variante : clav.
acloj Verbo, Grupo 1. 2s: a'aclojelh (a'-acloj-elh). 3s: acloj (acloj). 1 SON MUCHOS. acloj cava c'utsjas haba muchos
ancianos (hoy finados). acloj cava ts'eijatsjanesh lhca mimi mi mam me ense muchas cosas. pa tojey ti yivaney lhja
higoyuc aclojqu'e java lhsashay vieron de lejos a una higuera frondosa (San Marcos 11:12). atej lha yicavt'oj ti
ya've'lhasha'ne, lhai'yaash ti a'aclojelhsha'ne mi cuada anda preocupada porque ando solo, la verdad es que (porque)
ustedes son muchos. niiy'eesh j ca nit'unesh'in, lhayaash ti naaclojach'e pava lhfetatsiy carecen de fuerza, porque no
tienen muchas races (San Marcos 4: 17). a'aclojelhsha'ne ustedes son muchos. pa yichaajtajei papi acloj, pa'lhech
yiesh'e ti t'acum'evatam lo llevaron all donde haba muchos (hombres) y lo atajaron entre muchos. pava tucus, aclojtaj'e
pa lhavtsaat taj ti ampa ca t'unaja, yisclan pa lhc ti yamei ti shnvp'esh las hormigas son muchas en su aldea, pero
son dbiles, aseguran su comida durante el verano. napi tsicnitshi yashc'oya ti acloj nava yiyees ti ampa ca
nitlh'ejop los que me odian sin razn son ms numerosos que mis cabellos (Salmo 69: 5). lha'ma aclojtajshi ti
ninc'aseshch'e lhja schaat aunque eran tantos (los peces), la red no se rompi. yichajc'oya shta pava acloj(j)am pa
clesanilh yucch'e recogi tambin una gran cantidad de bronce. lha'ma papi lhech ti naaclojasham, ti tanlhjnshi pa
lhech cotsjaat aunque eran un pueblo muy pequeo y eran extranjeros en aquel pas (1 Crnicas 16: 19). pa Dios
aclo(j)jam pava lhcaletas vatvatclnjavoquey los carros de guerra de Dios son muchsimos (Salmo 68: 18). pa acloja
papi yivo'matansha'ne habr muchos heridos. ca aclojeelh'e lhn jan lhjunash java jpnjas! que ustedes se
multipliquen como saltamontes! (Nahm 3: 15).
2 TIENE MUCHOS. Note: con sufijo benefactivo -m ja tata aclojem japi vatcumjat lhavos mi padre tiene muchos
jornaleros. ti tlh'ejop ti lhavatcafiyanshelh java acaletaselhjop pa vatvatclnjayash shi' ti aclojelh'am japi
vatclnjanjas por confiar en su poder (de ustedes), en sus carros de guerra y en la multitud de sus soldados ("hay muchossuyos guerreros") (Oseas 10: 13).
3 SON MUCHAS VECES. aclojesh ti netshaamjulh taj ti t'avjooisha'nein se alzaron muchas veces, pero perdieron en la
lucha. aclojesh ti yasinquiem papi nivacle pa lhjunash pa lhanvacleyash pa vs, ti lhavsuy pa lhnnash shi' ti
nclhach'e, na pa lhjunash ca lhacm'aa ca nityc'oya muchas veces les haba hablado a los hombres de cmo era el
reino del cielo, su mensaje (que haban recibido) era sencillo, y le pareca (como si) todos hubieran entendido.
4 ESTN BIEN DESARROLLADOS. pa ta'claj ti na aclojashi pava lhsc'ctis, napu' pava yijt'as atesha, pa amemc'oya
pa'elhcha, pa ta'clamat'esh ti'ma cuando una criatura no tiene desarrolladas sus almas, dos (que deben ser) fuertes, pero
le falta la otra, es una criatura enfermiza. Ver : lhclonat.

aclojeshch'e

Nombre femenino; no poseble. Pl: aclojeshch'ec (acloj-e-sh-ch'e-c). SU LIBRO (ltima de las cuatro cavidades

del estmago de los rumiantes). Lit: son muchos Ver : acloj.

aclojesh lhtsjei

Nombre femenino; no poseble. Pl: aclojesh lhtsjei (acloj-e-sh lh-tsje-i). 1 ARMONIO.

2 ACORDEN. Lit: son muchos ojos / muchas semillas

aclojqu'e pava lhniyji

Nombre femenino (?); no poseble (? chequear). INSTRUMENTO DE CUERDAS. Lit: muchas

son sus piolas anjat'o'elh arpa shi' na aclojqu'e pava lhniyjy, janjat'otsjanesh jayu pa nich'a nalhu despierten, arpa y
citara, despertar a la aurora (Salmo 108: 2). Ver : acloj; niyc.

administracin

Nombre masculino; no poseble (? chequear). ADMINISTRACIN. Note: prstamo del castellano con

cambio de gnero catsaiyishlhaa ca sht'sapee jav'elh artculos lhai'yaash nifac pa lhjunashesh pa


administracin pasamos de largo sin presentar otros artculos (de la ley) porque tratan de detalles de administracin.

afcatinaj

Nombre femenino; no poseble. Pl: afcatinajas (afcatinaj-as). TUNA. Note: segn Seelwische (1990) se trata de la
fruta de una cactcea pequea de flor amarilla y frutas pequeas rosadas dulces que se comen. Por su parte, Chase-Sardi

10

(2003) aclara que se trata de Eugenia myrcianthes, una planta mirtcea, que tambin produce una fruta comestible. De ser
correcto el dato de Chase-Sardi, se tratara de la fruta conocida en el Brasil bajo el nombre pssego-do-mato Ver : afcatinuc.

afcatinuc

Nombre femenino; no poseble. PLANTA DEL MONTE QUE PRODUCE UNA FRUTA COMESTIBLE. Eugenia

myrcianthes. Ver : afcatinaj.

aijalhyich

Nombre masculino predicativo. 1s: yaaijalhyich (ya-aijalhyich). 2s: aaijalhyich (a-

aijalhyich). 3s: aijalhyich (aijalhyich). 1pi: casaijalhyjes (cas-aijalhyje-s). 1 ES ETERNO.


2 ES LONGEVO.
3 ES PERENNE. Note: hablando de una persona, se aplica a alguien que vive hasta la anciandad y muere una muerte
natural avaatsha a'lhasnyech, Dios, avaatsha t'ashesh ti a'ujc'oya nava uticuy yjlhyjes t eres deslumbrante, Dios,
t eres ms grande que las montaas eternas (Salmo 76: 4). pa lhech lhcaanvacle pan yash'apee jayu pa Moab pa
yjlhyech'eesh jayu ca lhcaanvaclea aquel rey vencera a Moab y sera rey eternamente. pa nque lhjunash pa
vatovalhjayasheyyijop jap'elh japi nincacuesh jayu j lhech, pa caajem jayu pa lhamnlhajayash yjlhyech as dio
un conmigo un ejemplo a los que habran de creer y conseguir la vida eterna (1 Timoteo 1: 16). pa lhe'naa ti jajutelheyjop
pa vatcljqueyash shi' pa lhasnycheyash yjlhyech pa yaash ti Lhcaanvacle; pa lhech tanca ve'lhaaesh ca nivaf, pa
nisajop ca chinvan; pa Dios ve'lheey ti ampa ca nastan. Amn (le damos) honor y gloria al rey de los siglos, al Dios
nico, inmortal e invisible (1 Timoteo 1: 17). yaaj j ca aichavalhelhaan lhca'lhech yucuve lhca'lhech isjop ti nj,
aichavalhelhaan j ja'elhcha yucuve lhjan aijalhyich'esh ti vancamanlhanit no se preocupen tanto por el pan que se
echa a perder, preocpense del otro que da vida eterna. anats'asjop pava acly tashinshtas pa oych'aclaya pava acly,
lhayaash pava vatvanjas shi' pava chiyamatsen tanca yjlhyech'eesh ca mnlhaa observa bien el aspecto de tus
ovejas y fjate en tus rebaos, porque la fortuna ("las pertenencias y lo que se exige") no dura siempre (Proverbios 27: 2324). lhan'e yitsha papu ca nitujtaj na yisjaan shi' ca niy'tajshi nava yivoyey pa lhecha ca nicaajem pa
vatmnlhajayash yjlhyech pero quien come mi carne y bebe mi sangre tiene vida eterna (San Juan 6: 54). Variante
: yjlhyech.

aijoo! Interjeccin. AY! Note: quejido por cansancio o dolor general despus de una larga caminata
ai'in Verbo, Grupo 1. 1s: yaai'in (ya-ai-'in). 2s: aai'in (a-ai-'in). 3s: ai'in (ai-'in). 1pi: casai'in (cas-ai'in). SONRE. aiva'neen se sonren (uno a otro).

aja(a)lh

Partcula de cortesa. POR FAVOR. a've'lha ajalh? ests solo? she papu casvaatsha yi'van lhpa clesa

ajalh? quin de nosotros tiene un cuchillo? lhts'efenesh ajalh ca shtatish'acfi nava tatsanjai? me ayudaras para
destroncar?t'taaivatsham'in ajalh japi yitsji? (decime, por favor), los varones salieron de casa? lhfetatsiyan ajalh
na as? has dado remedio a tu hijo? she papu casvaatsha yi'van lhpa (pa?) clesa ajalh? quin de nosotros tiene un
cuchillo? a'vancaelh ajaalh! miren, por favor! yi'jop ajalh na atata, ca'tajesha pap'elhcha quizs lo tiene consigo tu
padre, u otra persona. yij' ajalh ti lhet t'ajjqu'e ti lhatcashaayshelh pa acac'ovat'elh? decme, por favor, es verdad
que ustedes vendieron su chacra a este precio? t'ashesh'apee ajalh pa ajunash ca tataelh Jacob, ca nanjutelhyiy anque
lhqu'itsech, lhan yiyelhshi lhapesh papi lhcles shi' pava lhcly? acaso eres ms poderoso que nuestro padre Jacob, que
nos dio este pozo, del que beban l, sus hijos y sus rebaos? (San Juan 4: 12). ca nicaajtaj pa vatcavo ti t'lhey pa joot ti
tcltsjan ja't'ajesha ca ninujumatsenesh pava acly, lheetshelha jayu ajalh: ata'lun ca vi'shane ca atsaccun? si uno
de ustedes tiene un sirvente arando o cuidando los animales, cuando ste vuelva del campo, le dir: venga y sintase a la
mesa? (San Lucas 17: 7). Ver : cun ~cum; ca ajaalh.

ajec

Verbo, Grupo 1. 1s: yaajec (ya-ajec). 2s: aajec (a-ajec). 3s: ajec (ajec). 1pi: casajeclis (cas-ajecl-is). ES
DESPRECIADO.

ajematsej

Verbo, Grupo 1. 1s: yajematsej (y-aje-mat-sej). 2s: aajematsej (a-aje-mat-sej). 3s: ajematsej (aje'-mat-

sej). 1pi: casjematses (cas-jemat-se-s). TIENE BUENA PRESA. Ver : ajemat; lhaje'1; lhaje'2.

aje'mat

Verbo, Grupo 1. 1s: yaje'mat (y-aje'-mat). 2s: aaje'mat (a-aje'-mat). 3s: aje'mat (aje'-mat). 1pi: casje'mat (cas-

je'-mat). TIENE MAL PRESA. Ver : ajematsej; lhaje'1; lhaje'2.

ajim!

Interjeccin. AJ!, PUAJ! Note: expresa asco Variante : ajj!.

11

ajj! Ver : ajim!.


ajicucat Nombre masculino; no poseble. Pl: ajicucatis (aji-cu-cat-is). MISTOLAR, ARBOLEDA DE MISTOLES. Ver
: ajitachat; ajitaj; ajitayuc.

ajitachat Nombre masculino; no poseble. MISTOLAR, ARBOLEDAD DE MISTOLES. Ver : ajicucat; ajitaj; ajitayuc.
ajitaj Nombre femenino; no poseble. Pl: ajitas (aji-ta-s). FRUTA DE MISTOL. Note: variedad que tiene frutas agridulces
de color azul Ver : ajitayuc.

ajitayuc Nombre femenino; no poseble. Pl: ajitacui (aji-ta-cu-i). MISTOL (rbol). Ver : ajicucat; ajitachat; ajitaj.
ajp Adverbio. 1 INMEDIATAMENTE.
2 RPIDO.

ajyej Nombre femenino; no poseble. Pl: ajyej (ajyej). FRUTA DE MISTOL. Ver : ajyuc.
ajyej Nombre femenino; no poseble. MBYJA (pez). Rhamdia quelen.
ajyej lhavo' Nombre masculino; no poseble. Pl: ajjej lhavos (ajyej lha-vo-s). GUSABO DE MISTOL. Ver : ajyuc.
ajyuc Nombre femenino; no poseble. Pl: ajicui (aji-cu-i). MISTOL (rbol). Zizyphus mistol. Ver : ajyej1.
ajunash Ver : lhjunash.
aljibe Nombre femenino (?no poseble). Pl: alijibes (aljibe-s) ~ aljibe (aljibe). ALJIBE. Note: prstamo del castellano con
1

cambio de gnero lhja aljibe yaash (~ yaashesh) ti apatojc'oya lhja avaatsha aquel aljibe es ms hondo que el
tuyo. nava aljibes lhapatonyashch'evatjulh aquellos aljibes tienen igual profundidad. jacleshch'e lha aljibe estoy
limpiado el aljibe. Sinn : lhjque, t'itsech. Ver : tnjque; t'itsech.

alhjanaj

Nombre masculino; no poseble. Pl: alhjanjas (alh-janja-s). 1 MENDIGO.

2 HOMBRE PEDIGEO. istaa ca a'lha j papi ts'aclaaysha'ne, t'ucjisha'ne papi vacchematsha'ne, papi taclujuy shi'
pap'elh ts'aclaaysha'ne, shi' papi alhjanjas debes invitar a los pobres, mancos, cojos y ciegos y otros indigentes, hasta a
los mendigos. Ver : t'aalh; alhjanja.

alhjanja

Nombre femenino; no poseble. Pl: alhjanjas (alh-janja-s). 1 MENDIGA.

2 MUJER PEDIGEA. Ver : t'aalh; alhjanaj.

alhu

Nombre masculino; no poseble. IGUANA MACHO. Tupinambis teguizin. shtatojonfach'ee pa alhu vamos a sacar
afuera la iguana. yit'ovsei pa lha'vanach, pa nalhu pa yiyanch'e pa nalhuclai; yichei lhn pa alhu, lhech pa napu'e pa
lhavanash, taj ti yishiyanem le cort el pene, la maano siguiente lloraba, pas todo el da as; se acerc a la iguana
pidiendo uno de sus penes, pero se lo neg. Ver : cleshchenja; alhutaj.

alhu lhacjai'a

Nombre masculino; no poseble. Pl: alhu lhacjai'ac (alhu lha-cjai'a-c). GUILA COPETONA REAL,

YNDAJE. Spizaetus ornatus. Lit: amigo de iguana macho Note: espritu auxiliar del guerrero antiguo Ver : lhacjaii.

alhu lhacjai'a

Nombre masculino; no poseble. Pl: alhu lhacjai'ac (alhu lha-cjai'a-c). CHIMANGO. Lit: amigo de iguana

macho Note: espritu auxiliar del guerrero antiguo Ver : lhacjaii.

alhu lhpsenjavai

Nombre femenino; no poseble. Pl: alhu lhpsenjavai (alhu lh-psenjavai). ALACRN. Ver

: alhu; psenja.

alhu lhpsenjavai

Nombre femenino; no poseble. Pl: alhu lhpsenjavai (alhu lh-psenjavai). 1 CIENPIS.

2 ESCOLOPENDRA. Ver : alhu; psenja.

alhutaj

Nombre masculino; no poseble. Pl: alhutas (alhu-ta-s). YACAR. Lit: iguana-grande/diferente yichei pa lhech'e,

lhai'yaash ti ampava ca alhutasa fueron all, porque no haba yacars. Ver : cleshchenja; alhu.

am

Verbo, Grupo 1 / Verbo impersonal (tercera persona). Morf. : Existen cuatro tipos de construcciones. Primer tipo: prefijo
personal +-am. 1s: ya'am (ya'-am). 2s: a'am (a'-am). 3s: am (am). 1pi: cas'am (cas-'am). Morf. : Segundo tipo de

construccin: 1s: amyam (am-ya-m). 2s: am'am (am-'a-m). 3s: amem (am-e-m). 1pi: amjoom (am-joo-m). 1 EST
SIN.
2 LE FALTA.
3 NO TIENE.

12

4 NO HAY. Note: sase tambin para negar un nombre en posicin predicativa, en cuyo caso lleva el atculo dectico
pospuesto Morf. : Primer tipo de construccin: amc'oya ja ve'lha vatc'ovaat falta una silla. yivaatsha jacaatjat jayu ca
shtavatpeya'esh avaatsheelh shi' shta papi amc'oya tlhelh'a jayu har una alianza con ustedes y sus ("[todava] no
existentes") descendientes (Gnesis 9: 9). ca amtajac'oya papu pa isa'emjop ca nv'ec'oya pa lhc'o'vataj pa
chiyisclantajemsha'ne ca nv'e', pa ninach'aneshc'oya si alguien poda apoderarse de un lugar mejos del que le fue
indicado, no se perda la oportunidad de hacerlo. anujumatsen'avach pa ca amtaje'e! cuidate bien, que no pase nada! ti
amc'oya pa 600 nincpis ca nam pa Cristo en el siglo seis antes de Cristo ("faltaban 600 aos para que venga el
Cristo"). amc'oya pava shtanshi' cotsjaat ca nvc'oya pava lhavji chi' pa lhtjji ca nchaajsha'ne pa lhcaclecli falta
(lo) que pongamos en la tierra para sostener el peso de los muros y del techo. yaaj papu ca ve'lhaa ca amac'oya!; papu ca
amtajac'oya pa nitanivalhchayesh qu no falte ni uno!; el que falte ser castigado. a'secl'esh ti nat'yishch'e ca samto
lhcliish, ya'lha' ti ya'amesh, ni nast'yeshch'e habls bastante bien el castellano, pero yo soy menos inteligente, no lo
s. ca ama papi lhech pa tanca navclantaj pa'na sin ellos no habr futuro ("algo que suceda"). ta yj'esha'ne cque?
pa yit'esh ti tsicuulh: pa namjey ca chintiftajshicham nava yitsates pa ama papu ca nv'e hasta cundo (durar eso)? y
me contest: hasta que se desmoronen las ciudades despobladas (Isaas 6: 11). na amashi, na amashi meelh ti javmjelh
ja votso no terminaba, sobraba an cuando terminamos de comer (miel de) lechiguana. amqu'e ja lhashi pa niysa' en su
boca no hay maldad. lhacm'a nava matas t'lha ti yivclanjat c lhech Ya'clish; ca ama lhn c lhech pa navclantaj
nava vaclan nqueesh todo existi por medio de la palabra; sin ella nada existi de cuanto existe (San Juan 1: 3). ya'shesh
ti yichenesh ts'ivee pava bicicletas, am'e pa taxi ei ca lhecha cava micros usan mayormente bicicletas (porque) all no hay
taxis ni micros. ca vatujayashesh lhca casati amji cava p'alha' no existen mitos acerca del deporte de casati. ta
lhayaash ta t'e lhayaash ca a'amajop? por qu perderte esta oportunidad? Morf. : Segundo tipo de
construccin: am'am lhpa abicicleta vos no tens bicicleta. amemjulh pa lhayipcu estaban muriendo de
hambre. amyam lhpa ca tnjquea ca vat'acju'esh'am yo no tengo ningn cntaro ("algo que sea un cntaro") para traerte
agua. tan ca jayu ca ameemc'oya no le faltar nada. ca nicaajtaj'am lhpa ajaya, pa istaa ca ya aj ca avatvmelh, taj ti
ca amtajaam lhpa lhpa nivacche, pa istaa ca ya aj ca avooy si tienes una esposa, no busques separte, si no tienes mujer,
no la busques (1 Corintios 7: 27). yi'van t'e pava napu' c'acjos, ma'lhavaj lhn ti yiclvalh'in pava c'acjos, jaalh pa
yichenesh pa yecl' ti yitsefeshsham, yicfmesh pava c'acjos pa istaa ti yijts'iyan ti tuj pava c'acjos, lhaiyaash ti
amemjulh pa lhayipcu encontraron unos tat bolitas, los observaron un rato hasta usar un palo para pincharlos y
destriparlos, y se decidieron a comerlos crudos, pues les estaba matando el hambre. tamei ti amjoom caslhacm'a pa
ve'lha Tata?; pa lhech Dios ti shinavclanjatelh lhacm'a acaso no tenemos nosotros un solo padre?; el mismo Dios que
nos cre todos. pan yie' papi nichaipataj(j)op ti acjjiin pa tanca amaem pa lhanclyitsjayash el que tiene apuro por
enriquecerse no quedar sin castigo ("no le faltar su castigo") (Proverbios 28: 19). yit'eeshjoom cava Moiss lhcanisctey
ca nivaf lhn pa nivacle ca vo'ya lhpa lhjaya ca mnlhaa ca amtajeem shta papi lhcles, lhpa lhech isjop lhn ca
lhjayaeesh pa lhash'aa, jaspa nactsyanem lhavaatsha pa lhchecla' pan vaf nos dice la ley ("letras") de Moiss que si un
hombre casado muere y su esposa vive, sin que hayan tenido hijos, el suegro puede casarse con ella para dar descendencia al
hermano difunto (Lucas 20: 28). pa lhech vatayasha ni at'esh ca nv'atshi; ti jjjeclay ti am'am, ya aj na ca
avooy'atam no es una enfermedad que quers adquirir; si no la tens todava, no tens que adquirirla. Morf. : Tercer tipo
de construccin: am + artculo dectico. ampa yinta lha yjque no hay agua en mi cntaro/botella. jquei atesha
jayu ja vatcasha'vat taj ti amlhapa pesoa quisiera r ("ir de balde") al mercado, pero no tengo plata. ampa ca ni
nva'e es omnipresente ("no hay [lugar donde] no est"). ampapu ca nts'efen, taj ti jaicum'in yitam'in yivaatsha nadie
me ayuda, pero trabajo solo, por mi lado ("estoy para m mismo"). ampa ca yishjanesh no tengo instrumento de msica
("con que cantar"). amlhapa ca yitishjana no tengo radio. ampa ca yicum'e yo no toqu nada. taj ti yivaatsha ampa
ca yaalhshelh'a, ni lhecha ca anjuteelhyi pa peso ca vanilhjenesh yo no les he pedido nada, ni que me regalaran ("que me
den el dinero que salva") dinero (Job 6: 22). papi caajem pava napu' t'uijatshiyis, ajutelhei lhpa ve'lha papi amem el
que tenga dos vestidos, d uno al que no lo tiene. amelhc'oya'am pa atycheyashelh avaatsheelh; nits'meesh ca

13

u'eshelha nava yit'eshelh'a japi chiytyjata ti vaclan a ustedes les falta el entendimiento; cmo les cuesta creer lo que
dijeron los profetas (San Lucas 24: 25). tamei ti amjoom caslhacm'a pa ve'lha Tata?; pa lhech Dios ti
shinavclanjatelh lhacm'a ampava lhacm'a nan lhjunash nava chi yi'vanesh napi nich'ac taclas no haba todas
aquellas cosas que tienen los jvenes de hoy. ampapu ca ninach'ana'eeshjoo nadie nos escucha. yichei pa lhech'e,
lhai'yaash ti ampava ca alhutasa fueron all, porque no haba yacars. ampataj ca nitlh'ejop ti ts'ananan'in tiembla
sin razn. she yas pa lhtasinyelh'in? - yit'esh lhavaatsha: amlhapa, yivaatsha jayasiny'in quin est hablando
("ustedes estn hablando") con mi hijo? - dijo ella: ninguna, soy yo quien hablo. Morf. : Cuarto tipo de construccin:
combinacin del primer tipo con el tercero. Note: excepcionalmente acentuado en la primera slaba de la raz ('ampa
etc.) jquei jayu ja vatcasha'vat taj ti a'ampa jayu voy a ir al mercado pera ser sin vos. shtachiiych'e tanei papi
lhcaanvacles, lha' ti cas'ampapuc igual, vamos a salir detrs de los caciques, aunque nos tienen por tontos. Ver : ame
~ama; ampa; yi'amiyan ~ yi'aminat; ampapuc.

ama Ver : ame ~ ama.


ama ca ~ amesh ca

Conjuncin. NO SEA QUE. ja nivacle ni nvashanem ja lhas pa lhclutsech amesh ca

natlhiyjnesh el nivacle no permite a su hijo (tocar) surifle, no sea que largue tiros. ameesh lhn ca nach'an'a ja't'ajesha
am, pa at'esha: nque yit'esh pa Lhcaanvacle... sea que te escuchen o que no te escuchen, dles: esto dice el Seor...
(Ezequiel 3: 11). istaa ca shtamanlhanit, ma ca ya'paaesh ca jacumjat vamos a dejarla con vida, ha de serme til ("me
resigno") en algo como sirvienta ("para que yo la haga trabajar"). istaa ca shtanvtsjyjatesh papi lhech; jaalh jayu ca
shtamjey ca natvi'jatayjoom casvaatsha; ameesh jayu ca nivtsjatesh na costjaat tenemos que aduearnos de ellos, si
no, llegarn a ser un peligro para nosotros; quin sabe si querrn apoderarse de todo el pas. Ver : ama'na ca; ameesh
ti. Variante : ma ca; amataj ca.

amach'e pa'na

Verbo, Grupo 1. EST VACO. Lit: no hay nada dentro meey nqueesh ca aalhsha papi achifas pava

tacfeyis, lhacm'a pava lhech tacfeyis amach'e pa'na nava lhech anchaajnee ve y pide prestadas a tus vecinos, vasijas
vacas, cuantas ms sean, mejor (2 Reyes 4: 3).

ama lhapesh ~ ma lhapesh

Conjuncin. 1 POR SI ACASO.

2 EN CASO DE. ma lhapesh ca t'e'lheesh ca nastis por si acaso me paga ("me lo da") algun da.

ama'na ca

Conjuncin. 1 POR SI ACASO.


2 YA QUE (de otro modo...)
3 QU TAL SI... ama'na ca a'vaiyajulh qu tal si ustedes le atacan por este lado? Ver : ama ca ~ amesh ca.

ameesh ti

Conjuncin. A LO MEJOR. ameesh ti shalhaa pa lhvelh'eyijop yivaatsheelh a lo mejor ustedes viven aqu cerca

de nosotros. ameesh ti yen ti naichavalhelhyiy ca nitsilhjenesh a ver si quiere acordarse de nosotros y nos salva. Ver
: ama ca ~ amesh ca.

ameesh(taj) ca

Conjuncin. 1 PARA QUE, QUIZS...

2 PARA QUE, A LO MEJOR... jetnjop la Lhcaanvacle ca javoqu'e tatsha ameeshtaj ca nanjutyi lhavaatsha por la vida del
Seor, voy a ir detrs de l, para que me d algo (2 Reyes 5: 20). ameesh lhn ca niteesh'a: ata'lhun ca atatvoelhyich'e, ca
shtaclanelhc'oya pa ve'lha ca jaspa shtacln papi piiy ca nijumteey ca lhech ninaashtaj'e si por si acaso te dicen: ven
con nosotros, preparemos una trampa mortal y acechemos al inocente sin motivo (Proverbios 1: 11).

ame ni lhecha

Modismo. AL CONTRARIO. ni nteesh ca asnatshem peelh jpyich; ame ni lhecha, lhavaatsha

yisnatesh'am jayu pa ve'lha jpyich l no quiere que lo construyas una casa; al contrario, l mismo construir una casa
para vos. Ver : ame!.

ame(e)sh ca Ver : ama ca ~ ame(e)sh ca.


ame ~ ama Adverbio negativo. 1 NO! na antfacyish? - ama, ninstfac'ash ya me (re)conocs? - no, no te
(re)conozco. pa Pedro vantanesh ti yit'esh: ame ni nastfaclesh; pa chinch'e shita ti nam peelhcha nitfaclesh shita:
a'lhech t'e jum lhcachenach'ash ja Jesus; pa Pedro yachajeic'oya shita ti vantanesh Pedro lo neg y dijo: no lo conozco;
poco despus, otra persona lo reconoci: t eres uno de los discpulos de Jess; Pedro volvi a negarlo. ame yaaj ca

14

anjovaiyelhshi!; vooi nqueesh lhatvanchaiyeshelh jayu avaatsheelh pa lhjunash ti tqu'ilhjei pa Fitsc'yich no


tengan miedo!; hoy van ustedes a ver cmo Dios salva. yij' ti t'untaj'in pa vatsc'clit lhshayc'u, vooy pa vat'asjan
amesh el espritu est dispuesto (fuerte), pero la carne es dbil ("la carne no").
2 S (al contrario)! ni suiya na tos? - ama, sui na tos no es peligrosa la vbora? - s, es peligrosa. Sinn : ama. Ver : am.

am jv! Interjeccin. NADA! Note: expresa decepcin por una espera fallida
ampa Nombre femenino; no poseble. CERO. Sinn : lha nmero ampa. Ver : am.
ampa ca lhaya'sha! Modismo. 1s: ampa ca yiya'sha. 2s: ampa aya'sha. 3s: ampa ca lhaya'sha. 1pi: ampa ca
catsiya'sha. AY DE L/ELLA! ampa ca yiya'sha! pa vnaj ti tsijuuj ay de m! me mordi una piraa. ampa ca
lhaya'sha, ya'ya lhavaam napi lhcaanvacleai malas noticias, ay del anciano! ei lhn ca niteesh papi nivacle: ampa ca
lhaya'sha, voqu'e' pa votso cquee a lo mejor los nivacle van a decir: pobrecito, andaba buscando lechiguanas. Ver
: lhayaash.

ampa ca lhjunasha!

Modismo. DA GUSTO. Lit: no hay otro igual ampa ca lhjunasha na yitsaat ti is! da gusto vivir

en el pueblo!

ampa ca njumteei

Modismo (chequear). 1s: ampa ca yijumteei. 2s: ampa ca anjumteei. 3s: ampa ca
njumteei. 1 EST BIEN.
2 TODO BIEN.
3 NO PASA NADA. ampa ca njumtee ti yim' pasaron una noche tranquila ("no hubo alertas cuando durmieron"). tan ca
nacalhelh jayu nava tijes, ampa ca anjumteelh jayu los chamanes no les van a embrujar, no va a pasar nada.lhavaatsha
ampa ca njumtie jayu, vena casjunash jayu ti shinvmjat jayu a ellos no les paser nada, nosotros en cambios seremos
destruidos. c'oya ti ampa ca yijumteelhey ya'lhacm'aelh pa tsit'yelha j lhech yichjop'in ja tovc lhey Malta cuando
todos estuvimos a salvo, nos dimos cuenta de que (esta tierra) era la isla de Malta ("estaba al lado del Mar") (Hechos 28:
1). Ver : yijumte.

ampa ca nv'e'

Nombre masculino; no poseble. DESIERTO. Lit: no hay nada all nqueesh, ca ach'antajelha ti yit'esh pa
Dios, pa yaaj ca ayjijamateelh jan lhjunash japin lhtlhelhsham ti yjijamatsha'ne, ti caaj pa yic'alhtanashem pa
Dios yiey pa ampa ca nv'e' ahora, que ustedes escuchen a Dios, no sean testarudos como en el pasado, los indecisos el da
de la prueba ("hubo los que sometieron Dios a pruba") en el desierto (Hebreos 3: 7-8). lhech t'aplhuqu'e ti cuarenta pava
lhnincpisesh ti t'taaishiin pa'lhech ti ampa ca nv'e' durante cuarenta aos anduvieron por el desierto. Ver : am'e
pa'na. Variante : am'e pa'na.

ampa ca'naaan

Modismo. 1 NO PASA NADA.


2 NO HAY PROBLEMA.
3 TODO BIEN.
4 TODO TRANQUILO.
5 NO HAY NADA. tilhj ja tnjque lhaftechesh, ampa ca naaan ca nvqu'e' lleva un cntaro como (si fuera) su bolsa de
miel, pero no tiene nada dentro. ni nteeshsha'ne ca nasnatshelh pa ca naa'an ca nvatpe'yashelh papi'lhechellos no
queran (hacer) trato alguno con ellos. na nquee na ampa ca nv'e' ti ampa ca naa'an aqu en el desierto no hay
nada. tlh'a' ca ajunash ti lhatmenesh, lhacm'a napi nivacle yishi' na Israel ti ampa ca naa'an ca ntuj por tu culpa
todo el pueblo de Israel no tiene nada que comer. lhechesh pa yaichavalha pava lhasclanjas ti ampa ca'naan a estas
reservas echaban mano ("recordaban") cuando no haba nada (de comer). ampa ca naa'an ca ncaaj no pas nada.Variante
: pa ca naa'an.

ampapuc

Nombre plural; no poseble (? chequear). Pl: ampapu (am-papu-c). PERSONAS MUERTAS. pa Ajtit'a ni

ncachicl'yesh papi sch'acchei chi' pan t'ajj papin yyanch'e papi ampapuc Ajtit'a tena profunda compasin con las
viudas y con todos los que lloraban a sus muertos. Ver : am.

ampaya Nombre masculino; no poseble. Pl: ampayac (ampaya-c). HOMBRE SORDOMUDO. Ver : ampayache.
ampayache Nombre femenino; no poseble. Pl: ampayachei (ampaya-che-i). MUJER SORDOMUDA. Ver : ampaya.
am'a Nombre femenino; no poseble. Pl: am'as (am'a-s). 1 RATN, LAUCHA. Mus domesticus.
2 RATN, LAUCHA (otra variedad). Mus musculus. jacln'acfi na mesa lhca am'a mat una rata debajo de la mesa.

15

am'ataj Nombre femenino; no poseble. RATA DEL AGUA. Holochilus chacarius. Ver : am'a.
am'e pa'na Nombre masculino; no poseble. 1 DESIERTO.
2 NO HAY NADA (ms que). Lit: ah no hay nada pa lhvesha'nejop jan lhjunash pa rabe ti yie' pa am'e pa'na lhavj'e pa
nyish ti lhatch'anc'oya papi enjayesh te sentabas como un rabe en el desierto, al lado del camino, a la espera de tus
amores (distribuidos) (Jeremas 3: 2). chiypeya'ey java t'jjis yiey java uticuy lhcles am'e pa'na, ti lhech japi Israel
lhavos ti yipvatsham'in shi' ti t'a'lha pa lhancavts'aclayjayash!, ti yuy'e pacham ts'ivee ja nyish yitst'aj shi' ti
nitvacluyiy ts'ivee, na Lhcaanvacle lh'Dios se escuchaba (algo) en los pequeos montes desolados, era el llanto
suplicante de los israelitas!, han extraviado el camino derecho, y Dios, su Seor, los ha olvidado (Jeremas 3: 21). ny
pav'elh tashinshtas yiey pa am'e pa'na pa vpecley ti yi'faclitey dej a las otras ovejas en el desierto y volvi
apurado. anque acavoque avaatsha am'e pa'na ja lhajpyich nasheesh ja tacfey ja lhape' todo lo que tu servidora
tiene en su casa es una botella de aceite (2 Reyes 4: 2). ti lhnyinc'oya napi achifas pa lhnashelhch'e pa cotsjaat am'e
pa'na, pa cotsjaat nayuuynayuych'e, pa tsha'nu tlhchishamnee cuando salas al frente de tu pueblo, cuando avanzaban
por el desierto, la tierra tembl, la lluvia cay (Salmo 68: 8-9). Sinn : ampa ca nv'e'. Ver : ampa ca nv'e'; yamiyan'e
pa'na.

ana('lhech) Ver : lha.


ancooc Nombre predicativo masculino; no poseble. 1s: yaancooc (ya-ancooc). 2s: aancooc (a-ancooc). 3s: ancooc
(ancooc). 1pi: casancojoi (cas-ancoj-oi). ES COJO. pa Jesus yit'ya papuque nivacle ti caajem pa ni lhcacojayasha
ts'ivee, yit'esha pa ancooc: pava lhatmenesh'avach lhapa chi vmjatch'e'am Jess se dio cuenta de que aquellos hombre
tenan fe en l, dijo al paraltico: tus culpas estn perdonadas. Ver
: ancoque; yi'vincquin; yiviincquiyan; lhaviincucuyash;lhaviincucuyash.

ancoque

Nombre predicativo femenino; no poseble. 1s: yaancoque (ya-ancoqu-e). 2s: aancooque (a-ancooqu-

e). 3s: ancooque (ancoqu-e). 1pi: casancoquei (cas-ancoqu-ei). ES COJA. Ver


: ancooc; yi'vincoquin; yiviincquiyan;lhaviincucuyash.

angel

Nombre masculino/femenino; posedo (?solo en tercera persona?). 3s: lh'angel (lh-angel). Pl: angeles (angel-

es). NGEL. Note: prstamo del castellano pa yalhalhatajesh ti clam papi angeles yiyaach yi'ei pa tavashai de repente
aparecieron muchos ngeles en aquel campo. pa lhechesh ti vmjisha'ne papi angeles pa tsi'sha shita ti manlhee ts'ivee
papi tashinshtas lhavos entonces desaparecieron los ngeles y se quedaron solos los pastores. meelh ti vaf pa Herodes,
pa ve'lha lhpa lh'angel pa Fitsc'yich yanshi' pa lhtsa'maat pa Jose despus de la muerte de Herodes, un ngel de Dios
mand un sueo a Jos ("puso un sueo en Jos"). j lhech ngel yinashjat'ejop cotsjaat ja lhclesataj cusa' pa
yit'ovseshch'e java lhay java tjayetacuy, pa yanch'e lhja uj tnjquec'oya ca jaspa chiyicfasheshch'e el ngel meti su
hoz en la tierra y vendimi ("cort") la vid y ech las uvas en una cuba ("tanque que las esperaba") para pisonearlas
(Apocalipsis 14: 19). lhechesh pa ja'van jaelh ngel t'un'in tlhey ja vs; j lhech yi'shi' lhja vse pa yiesh lhshatech
lhja fasch'aclich luego vi otro ngel poderoso bajando del cielo, envuelto en una nube, con un arco iris sobre la cabeza
(Apocalipsis 10: 1).

angel pan yivo'matansha'ne Nombre masculino. NGEL EXTERMINADOR. Lit: ngel que lastima
anotaj Nombre femenino; no poseble. Pl: anotas (ano-ta-s). GANSO CASERO. Ver : ano'.
ano' Nombre femenino; no poseble. Pl: anoc (ano-c). 1 PATO BLANCO, YPE MOROT. Coscoroba coscoroba.
2 CISNE CUELLINEGRO. Cygnus melancoryphus. nque ta'vaishi, chishamnee, lhech yie' yitsha capi'lhech, yiei pa
lhavtsaat lhei Ano' Tupiyshi, tupiyshi pava'lhech ajcls ano' a la misma distancia, ro arriba, vivan los de la aldeas de
Ano' Tupiyshi, 'tupiyshi' porque los gansos silvestres (ano') anidaban all. Ver : anotaj.

anc ana Ver : lha.


anque Ver : lha.
anu'claj Nombre masculino; no poseble. PEZ PULMONADO, PIRA KURURU. Lepidosiren paradoxa.
an'e Ver : lha.

16

an'elh(cha) Ver : lha.


an' Ver : lha.
an'umjulh Ver : lha.
an'um('ana) Ver : lha.
ao Nombre masculino; no poseble. AO. Note: prstamo del castellano lhech cque chi yilhecljesh ca ao 1920a, pa
yamjei ti vatclneelhsha'ne napi tucus se piensia que eso ocurri por el ao 1920, cuando llegaron los bolivianos para
hacer la guerra.

atej

Verbo, Grupo 1. 1s: ya'atej (ya'-atej). 2s: a'atej (a'-atej). 3s: atej (atej). 1pi: casates (cas-ate-s). Pl: ates
(ate-s). 1 EST ENFERMO.
2 ES DOLORIDO.
3 SUFRE. atej na yishatech me duele la cabeza. ya'atej'in estoy enfermo. lhpa lhiivte yiviisjatesh na yoot ti atejem;
pa vatjovayiesh pa vatvafi' pa namyitapee mi corazn hace latir a mi pecho y me duele; mi temor a la muerte me
sobrecoge (Salmo 55: 4). na yivu'vat yictsujutch'e pa ts'ictsujut ti aytejyam jan lhjunash lhpa cjecl ti
nicavatjatsu mi cuerpo se agita con espasmos ("molesta mi cuerpo"), me agarran angustias ("me molesta y me duela") como
angustias de parturienta (Isaas 21: 3). c'oya ti yaya'shey ts'ivee ti lhech lhacm'a pava tavijatayem ti vaclanem pa Job,
pa yen ti ncjayu'ey ca nishantesh ts'ivee pa yichesh ts'ivee ti aytejem al enterarse de las descracias que Job haba
sufrido, quisieron ir a compartir su dolor y consolarlo (Job 2: 11). papu ti niaytesaan nisuyeeshi pa vatcafetatsi lhavo',
vooy papi avtes'in ti suyeshi los sanos no tienen necesidad de mdico, sino los enfermos (necesitan) (San Marcos 2:
17).nich'a napu' nalhus ti atej na yicachi' hace dos das que me duele el vientre. shiyaelh'avach ti lhanfacleelhvatam
na vatyjijates ninvo'yeshch'esha'ne shi' ti lhneeyjateshelhch'e nava lhasclantajeshelhch'e aytesch'esha'ne! ay de
ustedes que decretan leyes injustas y de los que (les) notifican vejaciones! (Isaas 10: 1). papi ni atesaan ni suiyeeshshi pa
vatcafetatsiy lhavo', vooi papi ates'in suiyesshi no son los sanos ("los [que] no estn enfermos") los que necesitan a un
mdico, sino los enfermos. tsi'shasham ti aytejem pa yitst'ajesh lhavu'vat pa vatclyitesh lhavaatsha solo siente el
dolor de su carne y sufre (Job 14: 22). pa vatjutsa' ti nclesh lhjunashjulh lhpa vatvo'matache niateja yiey pan
yuy'esham pa vatvuvaat pa tinvo' la primera seal es una llaga sin dolor en el lugar por donde el organismo entr al
cuerpo.
4 EST FURIOSO.
5 SE ENOJA.
6 SE OFENDE. ya'atej estoy enojado. atej lha yicavt'oj ti ya've'lhasha'ne, lhai'yaash ti a'aclojelhsha'ne mi cuada anda
preocupada porque ando solo, la verdad es que (porque) ustedes son muchos. ta lhjunash ca chinatcavooijulh ca jaspa
yaaj na ca atejem pap'elh? cmo decir no sin ofender a la gente? Ver
: t'ate; yaten; yatiyan; lhc'avte; va'naten; tc'avtei; ni ateja. Variante : ytej; aytej; avtej.

apasha(taj) ~ pash'ei

Conjuncin adversativa. 1 AUNQUE.

2 A PESAR DE QUE.
3 INCLUSO POR. apasha lhpa yucuve t'iya ti sasch'e'esh incluso por un pedazo de pan, la gente comete un crimen. lha'van
pash'ei, ni nivaclea? chapa'eiin pa chivos ca nv'e', nivacleicha pash'ei aunque lo has visto, acaso no era un nivacle?,
todava no es hora que aparezca un chivos, ha de ser un enemigo ("indgena de otra parte"). apasha ca chinascln'atapee,
pa tanca vantan'ash'in aunque me maten por vos (adems de vos), no te negar. Ver : pach'e'. Variante : pash'ei.

apatoj

Verbo, Grupo 1 (solo en tercera persona). 3p: apatos (apato-s). 1 ES HONDO.

2 ES PROFUNDO. apatojqu'e lha vishini el tajamar es hondo. lhja aljibe yaash (~ yaashesh) ti apatojc'oya lhja
avaatsha aquel aljibe es ms hondo que el tuyo. pa yi'vanesh pa lhafovash ti apatoj ti'ma vio que las huellas de sus pies
eran profundas. pa chinilha java tjayetas pa chiyayjatshi ja yitsaat; pa tlhch'e lhja tnjque acloj java vo'oy, pa
yameychisham java lhashinjus java cuvyu, lhayaash ti apatoji; pa trescientos kilmetros ja lhjuqu'eey pisaron las
uvas fuera de la ciudad; se desbord la sangre de la cuba, llegando a la altura del freno de los caballos, porque era profunda,
en un radio de trescientos kilmetros (Apocalipsis 14: 20). ja yich yint pa lhjyishesh ti'ma pa sasjop ca

17

chinqueipacham; pa vatjnei ja lhjyish ti apatoj pa tsi'sha ti isjop ca chinc'apee el torrente de agua del ro no poda
ser cruzado; era como un ro profundo que no se poda vadear ("solo poda pasarse por arriba"). lhetlha jcji'tasham na
apatoj ayisjan pa ampa ca niyitsjat ca ysesh'e nava yifoc; palha jamey na apatoj yint pa yichyish na factsejch'e as
me hondo en el fango profundo y no puedo hacer pie; ya ha llegado el agua profunda y me voy con la corriente (Salmo 69:
3). ni pav'elh tashinshtas yiey pa am'e pa'na, pa vpecleylhach'e ti yi'faclitey, pa vooysha'ne pa tney'in, pa
yitacshin'in yuyey ts'ivee lhcaavju pava uticuy, nashch'e pa apatosch'e suyjulh pava yafalhch'e ca nivo'matan dej las
otras ovejas en el desierte y volviose apurado, la busc y la llam, vagando tristemente en medio de los montes, pasando por
las hondas quebradas con peligro de su vida. ni nast'ya ca apatojtaja no s si es profundo. Ver
: yapaton; lhapatonyash.

apee

Adverbio. 1 MUY.
2 MUCHO.
3 DEMASIADO.
4 SOBRE TODO. Note: puede tambin sufijarse, pero no debe ser confundido con el sufijo verbal locativo -'apee ('sobre') apjanja
apee lhja yints'jquee es muy llorona mi nietita (hablando la abuela). apee ti ni ntajulhei ca chi nclnesha lhshatech pa
martillo demasiado no se debe golpear la cabeza (del clavo) con el martillo. lhapa clet'apee lhn pa lhavncaclnjayash
pa Calaliin dejaron pasar mucho tiempo despus de la matanza de (hecha por) Calaliin. javlh'e, jovalh'apee ja yac,
tsitfaclei lhja faaiyuc, lhech t'e apee lhjc faaiyuc! trep por un rbol, y mir (siendo "sobre" el rbol) el campo,
reconoc un algarrobo, ste era justamente el algarrobo aqul!" yefenesh ja lhas ti yiclvalh java lhcjiyanchei ti nich'a
tlh, pa apee ti t'jn'in shita ayuda a su hijo en el cuidado de los sembrados recin crecidos y sobre todo recolecta frutas
silvestres. jjjiclai lhutsja apee lha catsints'jquee nuestra nieta es muy nia todava. cu! nclhaa tanshiy'e na apee
na shtajo'e bah! apesta nuestro echadero. pa Jesus meelh ti yi'van ti acloj papi nivacle, pa yich'apeec'oya lhpa
utiyuc Jess, al ver tanta gente, subi a un monte (para hablarles). ti palha nilhancashaa ti ya'sheshc'oya ti lhancasha';
nan lhjunash pa vatvelh ti nichitsopeesh; uj ti jen j lhech, taj ti t'asheshyic'oya apee ti lhen; taj ti tanca tsi'shaa jan
lhjunash ti nivacle, nqueesh avelheshjop j ja Lhcaanvacle y no ya como esclavo, sino como algo mucho mejor que
esclavo; como hermano muy querido para m y ms an para t, como hombre y como cristiano ("hermano junto al Seor")
(Filemn: 16). tanca na apee ca lhcumteseelhyish papu nunca seremos esclavos de nadie. nijovayeshlhatapee ca
nicln siente mucho miedo que le maten. ni nt'un t'e apee, pa nque lhfanishesh java lhpcti est muy floja, y as
hizo (mostrando) con las manos. ovalh yaaj ca afa'matan papi vacjayiyjes, apee ca avi'jatana papi ni taclasa no
molestes a los adultos y sobre todo, respet a los ancianos! Sinn : ujesh, jum, jumje. Ver : ujesh; jum; jumje; yape'.

apis

Partcula temporal. 1 YA.

2 DE ANTES. apis ti lhech jayeetajesh'am ya te lo haba dicho. meelh ti apis ti vaf pa Saul, pa David lhavaatsha
tantfacliyesh ti lhcaanvacleesh lhacm'a pa Israel despus de la muerte de Sal, David fue proclamado rey sobre todo
Israel. ca't'ajesha jayu ca apisa ca apeeyche'yesh, ca't'ajesha jayu ca ni ape'yaa quizs pensars que ya lo has odo
antes, o que no lo has odo. apisesh'in ti yie'sha'ne lhavj pa lhavitj ti nichaipac'oya pa lhc'utsfa ca nuijateshva'ncji
pava lhcufaijatis siempre estaba sentado al lado de su fuego esperando que su compaero trocara sus regalos. lhech
lhjunash pa lhech lhavtsaat pis ti caajjem pa nitselhataj, yint shi' lhpa telfono en aquella aldea ya tienen
electricidad, agua y telfono. caslhan'e sht'uich'e java apis nyishai ti shtavajuja'ne chi' javoo'lhei pa yaquisit pero
nosotros preferimos entrar ("entramos") en los caminos antiguos cuando salimos en busca de miel o de animales del
monte. apis ti shtanamc'oya ya llegamos antes de l/ella. yi'vanesh ti tatamjalhesh pa lhnamach ca nfaash pa apis
lhtatsuc lo vio como estaba preparando su hacha para cortar el tronco viejo. yivaatsha ni apisa ca nastfa'clesh, pa
nquen lhayaash janatshina pa javancajayanesh pa yint pa jaspa nitfaclesh jayu napi Israel lhcles tampoco yo lo
conoca ya, pero vine a bautizar con agua para que el pueblo de Israel lo conozca (San Juan 1: 31). apisesh'in ti yie'sha'ne
lhavj pa lha'vitj ti nichaipac'oya pa lhc'utsfa ca nuijateshva'nfci pava lhcufaijatis el anciano ya estaba sentado al
lado de su fuego, esperando el trueque de regalos. pa yicheshch'e ti vaniisnatesh pava diez nalhus shi' ti noventa nalhus

18

ti apis ti yisnatesh pa vatmjayashvane usualmente se desarrolla entre diez y noventa das despus del contacto
sexual. Ver : lhapa. Variante : pis.

apis vatfacleech

Nombre masculino; no poseble. ANTIGUO TESTAMENTO. Lit: palabra de antes Ver : nich'a
vatfacleech; Dios lhasinc.

apjanaaj Nombre masculino; no poseble. Pl: apjanjas (ap-janja-s). LLORN. Ver : apjanja; yip.
apjanja Nombre femenino; no poseble. Pl: apjanjai (ap-janja-i). LLORONA. apjanja apee lhja yints'jquee es muy
llorona mi nietita (hablando la abuela). Ver : apjanaaj; yip. Variante : pjanja.

ap'etsej

Nombre femenino; no poseble. Pl: ap'etses (ap'etse-s). FRUTA DE CACTCEA. coos ti uschishamclee java jostaj

chi' pava ap'etses, lhech ti yt'teshsham, pa yu'jam shta pa actaj, pa'lhechesh ti yit'esh ti yape' lhn felizmente,
cuando florecan de a poco estas plantitas de flor rosada y las frutas de las cactceas, las recogan ("pellizcaban") y las
mezclaban con tierra salada, y con stos decan que se hartaban. Ver : ap'etsuc; tojcl.

ap'etsuc

Nombre femenino; no poseble. Pl: ap'estucui (ap'estu-cu-i). CACTCEA. meelh lhn ti yamei lhpa yafalh

ap'etsuc pa yilhnsham jaspa yi'vanch'e pa nyish al llegar a una tuna cada en el suelo, la encendi para ver (donde
estaba) el camino. lhech ti yichenesh pa ap'etsuc lhc'utjan chi' pa fijoc lhamc (el tatuaje) se haca con una espina de
cacto y con carbn molido. Ver : ap'etsej.

Argentina

Nombre (topnimo) masculino; no poseble. ARGENTINA. pa lhettipaeshch'e pava ninvooyshelhvatjulh pa

Argentina y sin embargo (siempre) tenan conflictos con Argentina. ja picada 500 yamei ja yj'esha'ne ja Argentina la
picada 500 va hasta la frontera con Argentina.

asacchechat Nombre masculino; no poseble. ARBOLEDA DE PALO VERDE. Ver : asactsej.


asacchetachat Nombre masculino; no poseble. NARANJAL, PLANTACIN DE CTRICOS. Ver : asactsetaj; asactsej.
asactsej Nombre femenino; no poseble. FRUTA DE PALO VERDE. Ver : asactsuc; asacchechat; asactsetaj.
asactsetaj Nombre femenino; no poseble. Pl: asactsetas (asactse-ta-s). 1 CTRICO, NARANJA, POMELO.
2 NARANJA AGRIA, APEPU. jaifaijanchitesh ja ta'claj ja asactsetaj t'ii. acostumbro al nio al jugo de
naranja jacunjanesh na taclaj lhca asactsetaj. di de comer una naranja al nio Sinn : asactsej, asactsetayuc.

asactsetayuc

Nombre femenino; no poseble. Pl: asactsetacui (asactse-ta-cu-i). NARANJO AGRIO, APEPU, NARANJO

HI. Citrus aurantium. yamey lhpa asctsitayuc pa yivaneychisham pava isis lhay llegarn a un naranjo y vieron
(arriba) sus lindas frutas. lhja limon asactetayuc lha' el limn es la fruta de un rbol ctrico. Ver : asactsetaj.

asactsuc

Nombre femenino; no poseble. Pl: asactsecui (asactes-cu-i). PALO VERDE, PAYAGUA NARANJA. Capparis

salicifolia. claaf nalhu jumje ti yilhnsham lhja asactsuc, vatfetatsiyaneshsha'ne, yuuishiin muy de madrugada
quemaba (ramas de) palo verde, se curaba con esas, metindose (en el humo). pa yic'nesh'apee pa yint lhpa asactsuc
lht'oicha, pa nivaclein ti'ma shita, pa yamapacham (el hijo) castig el agua con una ramita del palo verde, y (su padre,
que se haba transormado en pez) volvi a ser nivacle.

asactsuc lhavo'

Nombre masculino; no poseble. Pl: asactsuc lhavos (asacts-uc lha-vo-s). GUSANO DE PALO

VERDE. Ver : asactsuj.

ascun

Interjeccin. TENGO QUE. Note: probablemente formado sobre la partcula de cortesa cun, en construccin transitiva

imperativa Lit: que me-por-favor ascun, jat'acju jayu tengo que ir a buscar agua. scum anc'at'eelhyic'oya ti c'uyaam,
t'ajayey'in lhn pa tsuyey vatvalhjavat branme (la puerta), que tengo fro, meti su mano por una ventana
entreabierta. Variante : scum.

asc'ui!

Interjeccin. UY, QU FRO! Note: dcese de una reaccin al tener contacto con agua fra Lit: me sos fro! (probable

derivacin transitiva de c'ui 'es/est fro') Ver : c'ui.

asc'ututui

Interjeccin. (sin traduccin). Note: imita el canto del pjaro sa'i lhan'e pa tstsa lhettipaesh ti yit'esh:

ascututui, asc'ututui! pero el sa'i segua cantando: asc'ututui, asc'ututui! Ver : tsts.

asinmatsej

Verbo, Grupo 1. 1s: yaasinmatsej (ya-asin-mat-sej). 2s: aasinmatsej (a-asin-mat-sej). 3s: asinmatsej

(asin-mat-sej). 1pi: casasinmatses (cas-asin-mat-se-s). 1 ES DE HABLAR RESPETUOSO.

19

2 HABLA CON RESPETO. Ver : asinmat; lhasin; tasini.

asin'mat

Verbo, Grupo 1. 1s: yaasin'mat (ya-asin-'mat). 2s: aasin'mat (a-asin-'mat). 3s: asin'mat (asin-

'mat). 1pi: casasin'mat (cas-asin-'mat). 1 ES GROSERO.


2 ES DESBOCADO. tanvapenjai pa'lhech nich'ayech ti asin'mat aquel joven causa vergenza hablando mal. Ver
: asinmatsej; lhasin; tasini.

Asuncion Nombre (topnimo) masculino; no poseble. ASUNCIN. Note: prstamo del castellano con cambio de gnero
atesha Adverbio. 1 DE BALDE.
2 EN VANO.
3 NOMS.
4 SOLAMENTE.
5 SIN MIRAMIENTOS.
6 APENAS. jamelh'acfi lhavj pa jalhnelh ca itj, jech, tcajcuich'e, jaicajcui atesha, ni c'u'sayam'in ti uj ja tsijuj'e ja
vnaj llegamos al borde (de la laguna), prendimos fuego, s, ellos comieron, prob un poco, no tena nimo por lo grande
que me haba mordido aquella piraa. njeshch'e atesha ti vacalhesh ti yisnatesh pa lhcufayjat apenas haba terminado
de hacer el sacrificio. papi lhcleselh pa Manass lhpa lhch'acfaesh atesha Siria lhavoque era uno de los hijos de
Manass y de su concubina ("esposa de balde"), una mujer aramea ("de Siria") (1 Crnicas 7: 14). jquei atesha jayu ja
vatcasha'vat taj ti amlhapa pesoa quisiera r ("ir de balde") al mercado, pero no tengo plata. sesenta japi
lhcaanvaccheyesh, pa ochenta japi vatajayasesh atesha pa acloj japi lhutsjayech'esh, taj ti lha tsitst'ajesh ofoche
vataasclaneshi lha lhech ve'lha, lha lhech ve'lha lhse ti yiy'ya lhja nivacche ti nicavat'ajesh si sesenta son las reinas,
ochenta las concubinas ("esposas de balde") e innumerables las doncellas, una sola es la paloma que tengo y se hermosea para
m (?), nica hija de la mujer que la dio a luz (Cantar de los Cantares 6: 8-9). ca yaaj ca atifa atesha pa unaj papi cjecly,
lhayaash papi lhech ti yacoyjatesh papi lhcaanvacles que no gastes tu fuerza con mujeres, porque ellas corrompen a reyes
(Proverbios 31: 3). yich'e shta pa nyish pa ve'lha vatcasin, pa yivantaj pa naashjop atesha iba tambin por este
camino un sacerdote que, al verlo, pas de largo (San Lucas 10: 31). pa caaj japi nivacle yisuyiyan'in ts'am pa
yit'eshvatsham'in, seec ca chinclqui atesha ca vatshachivo? al poco rato algunos hombres se enfurecieron ("[este
comportamiento] les enfureci") y decan ("uno al otro"): a qu viene este (derrocho de) perfume? (San Marcos 14: 4). vooi
ti cletch'e ti chi yiclnesh pa Cufalh pa fchinaj, pa clam shita, caaj'in atesha y despus de mucho tiempo de haberlo
matado un rayo, Cufalh volvi a existir otra vez. cajuqu'e ti vanic'utsfayantajesh pa samto pa jaalh pa v'mesh atesha
clee ti vatc'jlhanitem papi samto mucho tiempo trataron de hacerse amigos de los bolivianos, pero poco a poco dejaron
de caer en sus trampas. Ver : lhatesha.

atinuc Nombre femenino; no poseble. Pl: atinacui (atina-cu-i). YVYRA PAJE (planta leguminosa). Murocarpus frondosus.
atuuj Nombre masculino; no poseble. Pl: atujis (atuj-is). 1 BOA.
2 AMPALAGUA. Constrictor constrictor occidental. lhan'e pa atuuj ujqu'e' lhai'yaash ti nivacle p'alha lhn pero la boa
es gruesa, porque dizque antiguamente, era un hombre.

atuuj yitaa lhavoo

Nombre masculino; no poseble. Pl: atujis yitaa lhavos (atuj-is yitaa lha-vo-s). SUKURUKU

(rptil). Lit: boa residente del monte Lachensis muta.

at'esh pach'e' Ver : pach'e'.


at'esh yiyaam Ver : yiyaam.
autoridades Nombre plural; no poseble. AUTORIDADES. Note: prstamo del castellano shtentaj yamsha napi
autoridades ca yaaj ca nash'apee pa lhanyjijat es nuestro deseo firme que las autoridades no excedan (el marco de) la
ley.

avaatsha

Nombre predicativo. 2s: avaatsha (a-vaatsha). Pl: avaatshaelh (a-vaatsha-elh) ~ avaatsheelh (a-vaatsheelh). 1 SOS VOS, ERES T.
2 VOS, SOS VOS.
3 TUYO, ES TUYO. ti ni nteesh ca niclfeshyijulh pa jaalhpa janiclfeshjulh yivaatsha si no quers pasar primero, entonces
soy yo quien voy a pasar. avaatsha c'ajuctsentaj nava nalhus estaba celosa por vos todo el tiempo. lhja aljibe yaash (~

20

yaashesh) ti apatojc'oya lhja avaatsha aquel aljibe es ms hondo que el tuyo. yivelhavot, ovalh nivena
aychavalhjaniyasheelh avaatsheelh ca avatvenchatelhc'oya pa Dios pan mnlha ca acacuelh pa lhech cuidado,
hermanos, que ninguno de ustedes tenga un corazn perverso e incrdulo, que lo haga desertar del Dios vivo (Hebreos 3:
12). na yas, ach'anch'e nava nacajishiyanesh na atata pa ya aj ca avm nava neyjatsjanesh lhja amimi, lhayaash ti
lhjunashjulh'am jayu avaatsha pa is vatac'cle shi' pa vatiniish ti lhtinshichi hijo mo, escucha los avisos de tu padre, no
dejes las enseanzas de tu madrem pus sern para t como una hermosa diadema y collar en tu garganta (Proverbios 1: 89). ta yifanish'ash jayu avaatsha? qu puedo hacer para vos? anque acavoque avaatsha am'e pa'na ja lhajpyich
nasheesh ja tacfey ja lhape' todo lo que tu servidora tiene en su casa es una botella de aceite (2 Reyes 4: 2). pa Dios
nifacl'am avaatsha pa lhjunash pava yisnatesh jayu Dios te anuncia lo que l va a hacer. Ver : lhavaatsha; avaatshaelh
~ avaatsheelh; yivaatsha; lhavaatsha; casvaatsha.

avaatshaelh ~ avaatsheelh

Nombre predicativo. 1 SON USTEDES.

2 USTEDES. avaatsheelh lhtsiseshelh pa yei ustedes me preguntan por mi nombre. yivaatsha jacaatjat jayu ca
shtavatpeya'esh avaatsheelh shi' shta papi amc'oya tlhelh'a jayu har una alianza con ustedes y sus ("[todava] no
existentes") descendientes (Gnesis 9: 9). na c'apejiyinshelh avaatsheelh tan jayu ca anvaych'aclajesh: tan jayu ca
t'yisheey ca yivmjatesh(sh)a'ne napi nivacle shi' nava yaquisites pa uj tsha'nu hago alianza con ustedes: el diluvio no
volver a destruir la vida ni habr otro diluvio (Gnesis 9: 11). Ver : avaatsha; lhavaatsha.

avaclataj Nombre femenino; no poseble. Pl: avaclatas (avacla-ta-s). HIGO CHUMBO. Ver : avaclatayuc; avayicla.
avaclatayuc Nombre femenino; no poseble. Pl: avaclatacui (avacla-ta-cu-i). HIGUERA, PLANTA DE HIGO
CHUMBO. Ver : avaclataj; avayicla.

avayicla

Nombre femenino; no poseble. Pl: avayiclai (avayicla-i) ~ avai'aclai (avai'acla-i). HIGO CHUMBO. shnquei

jan'umm shtavooi pa avai'aclai ca shtanjclesh yiin vamos all a buscar higos chumbos y arrancarlos. jancha'jelh pava
faai, chi' pava lhai pava avaiyiclai, chi' pa tjayej, chi' pa njayej recogamos chauchas de algarroba, frutas de tuna, higo
chumbo, frutas de molle y poroto del monte. Ver : avayiclayuc; avaclataj.

avayiclayuc

Nombre femenino; no poseble. Pl: avayiclacui (avayicla-cu-i). HIGUERA, PLANTA DE HIGO

CHUMBO. Ver : avayicla.

aven! ~ aven'na! ~ avan'na!

Interjeccin. CLARO QUE S! Note: expresa reprimenda o sorpresa janfacl'am aven'na

ca aclsch'e lhavj ja jpyich! pero s te dije que limpies el patio alrededor de la casa! pa shinvo' ti nivacleesh uj ti
tcjishai lhavoo lhn, aven'na lhn shinvo', cuando era un hombre, dicen que era un ser muy sensato. ojei avan'na nava
clopoi s que haba sido un intil a lo largo de todos aquellos aos ("inviernos"). ta t'e lhayaash ti lht'aalhtajeshyi pa ca
ay'ji, catin'e ajudio avenna avaatsha, pa yalhan'e yasamaria yivoque vitsha?; yit'esh cavque, lhayaash ti
ninanctsetayelhvach japi samaria lhavos japi judios porqu t, que eres judo, me pides de beber a m, que (ves que)
soy samarinana?; dijo eso, porque los judos no se tratan con los samaritanos (San Juan 4: 9). jayjiesh'a aven ca anfacleem
lhca amimi ca yaaj ca nt'aja'yei anque noyan te haba dicho y redicho que le digas a tu mam que no toque este
porongo. yit'esh avenna nava vani'sesh'e: na yijpyich vat'alhjavat'esh, lhan'e avaatsheelh lhjnelhch'e lhpa
lhvjque' papi vncaclnjanjas les admonest con lo que estaba escrito: mi casa es casa de oracin y ustedes la han
convertido en cueva de asaltantes (Lucas 19: 46).

avoctsej

Nombre femenino; no poseble. Pl: avoctses (avoctse-s). 1 TAGUA.

2 CHANCHO QUIMILERO. pa avoctsej yit'esh: ya'avoctsej jayu el quimilero dijo: ser el quimilero. ja yitjooc yit'yish ti
vooi lhpa avoctsej mi to sabe cazar el chancho quimilero.

avsei

Nombre masculino; no poseble. Pl: avsei (avsei). 1 RAMA FINA.

2 BROTE. Ver : lhavse; lhcavise.

aya'yi Nombre femenino; no poseble. Pl: aya'yic (aya'yi-c). AGUAPEASO (ave). Jacana spinosa (Linnaeus).
ayisjan Nombre masculino; no poseble. Pl: ayisjanis (ayisjan-is). BARRO. pa nivinshaa lhn pa clesanilh yacutch'e, pa
ayisjan, pa yucch'e clesanilh, pa clim clesanilh shi' pa cojiyaj clesanilh pa lhacm'a ti yalhalha ti lhamqu'esh, jan
lhjunash ti shnavp'esh ti chiyisclanshi pa trigo vooy pa lhaviim ti yivm'in pa ampa ca mnlhaae (del golpe) se

21

hicieron pedazos el hierro y el barro, el bronce, la plata y el oro, triturados como la paja cuando se limpia el trigo en verano,
que el viento la arrebata y desaparece sin dejar rastro (Daniel 2: 35). pa pacham pava lhafoc pa clesanilh yacutch'e, vooy
peelh pacham pa ayisjan la mitad de sus pies era de hierro, y la otra mitad de barro (Daniel 2: 33). lhetlha jcji'tasham
na apatoj ayisjan pa ampa ca niyitsjat ca ysesh'e nava yifoc; palha jamey na apatoj yint pa yichyish na
factsejch'e as me hondo en el fango profundo y no puedo hacer pie; ya ha llegado el agua profunda y me voy con la
corriente (Salmo 69: 3).

a'ch'aclajachat Nombre masculino; no poseble. Pl: a'ch'aclajachatis (a'ch'aclaja-chat-is). SUELO AGRIETADO.


a'clavo Nombre masculino; no poseble. CARACOLERO. Rostrhamus sociabilis.
a'lheesh Adverbio de comparacin. MENOS QUE. lhtancljcai a'lheesh nap'elh nivacchei bendita t eres entre todas las
mujeres ("eres alabada, menos (lo son) las otras mujeres"). pa plomo caclec a'lheesh pav'elhcha clesanlhiy el plomo es
ms pesado ("pesado [pero] menos") que los otros metales. she papi a'lheesh ca sitsesa? quienes tienen la voz menos
fuerte? pa tos yit'yish pa lhfanishlhavach, a'lheesh pav'elh yaquisitis la serpiente era la ms astuta de todos los
animales ("menos [lo eran] los otros animales"). lha ojei Israel a'lheeshc'oya na tameneshlhavach lha ninvo'yeshch'e
Jud Israel la apstata es menos calumniadora que Jud la perversa (Jeremas 3: 11). yaya'sha japu fariseos ti ya'shesh
lhn ja Jess japi t'eyjatsjanjas, acloj lhn shita japi yinajayansha'ne a'lheesh ja Juan los fariseos se enteraron de que
Jess tena ms discpulos y bautizaba ms que Juan ("muchos eran los [que Jess] bautizaba, [y] menos [los que] Juan
[bautizaba]") ms que Juan (San Juan 4: 1). pava yivanjulh pa Pablo nivaych'aclaj pava tlha pa vatyjijat pa vooy pa
Cristo, pa vooy pava a'lheesh ti chiyijtjat, pa vooy pa fach'ee ti yamtasham el punto de vista de Pablo cambi de la ley
a Cristo, de los detalles ("lo menos") a lo fundamental, de lo externo a lo ntimo. nque nalhu a'lheesh ca suiyajulh pa
vatfa'maat lhai'yaash ti caaj java vacunas hoy en da las infecciones gripales no son tan peligrosas porque hay
vacunas. avaatsha a'lheesh ca nat'un'inyic'oya vos sos menos fuerte que yo. casvaatsha aalheesh ca
shtant'unvatsham'inc'oya na'lhech nosotros somos menos fuertes que l. aschaaj tatsha avaatsha, aschajey,
lhcaanvacle, pava lhv'e'in!; casvaatsha shtansham'in ti shnvatcop; shtasvunch'e na acasvuncheyash a'lheesh pa
tjayetaj t'i, pa yivo'yeshch'e ti lhen napi cjecly! llvame contigo, introdceme, oh rey, en tu alcoba!; regocijmonos y
deleitmonos juntos, celebraremos tus caricias ms que el vino ("y menos el vino"), sobran las razones para amarte (Cantar de
los Cantares 1: 4). ya'sheshc'oya ti chiyajulhjatei, pa a'lheesh ti chiycljesh lo prefiere a alguien que adula ("supera en
preferencia/ser preferido, menos alguien que adula"). taj ti a'lheesh cque yaash jayu apee java matas ca
c'avanjayintajesh pero yo te har ver cosas mucho ms grandes que stas (de poca monta). ya'shesh ti yaychavalha lhpa
tashinshtaj t'astay'in pa a'lheesh pava noventa y nueve yit'ya ti tajulhe'mey pensaba ms en esa oveja perdida que en
las 99 que saba seguras. pa gonorrea ya'shesh ti suyemey papi cjecly alheesh papi yitsjy la gonorrea es mucho ms
peligrosa en las mujeres que en los hombres. pa gonorrea ya'shesh ti chiytya a'lheesh pa sifilis la gonorrea es ms
comn que ("y menos") la sfilis. vooi pa'elh yecl' pa ya'shesh ti t'un, pa yi'van pa vanc, pa'lhech ya'shesh ti t'un,
a'lheesh lhja jooc, pa v'mesh lhja jooc lhai'yaash ti ni nt'un, pa lhavjoqu'esh lhja vanc, lhech jcl'esh ti t'un busc
otra madera ms dura (para hacer una pala) y encontr el palo mataco que es ms duro que el palosanto, se gasta el palosanto,
porque no es duro, (pero) el palo mataco conviene para una pala, porque es duro.

a'va

Interjeccin. 1 FIJATE!

2 MIR! a'va ca ajaalh shita na yas: jaichavalh ti jaichavalh ja yicltsech mir, hijo mo, pienso y planifico mis
siembras. pa'lhech lhjunash ti yfisch'e yi'ei ca t'nashesh ca profeta Isaias: a'va ca ajaalh, lhpa lhutsja peclque
yituma jayu, nicavat'ajesh jayu pa ve'lha lhas as se cumpli lo que haba dicho el prefeta Isaas: mira, la viegen
concebir, dar a luz un hijo. a'va, ca'na ti ve'lhasha'ne, nishameshlhavach pa lhchejenjayash mir, antes cuando viva
solo, gozaba siempre de miel abundante. Ver : yi'van.

a'va

Interjeccin. 1 NO ES CIERTO?
2 VERDAD?
3 NO?

22

B-b
banana Nombre femenino; no poseble. BANANA. Note: prstamo del castellano
bautismo Nombre masculino. BAUTISMO. Note: prstamo del castellano cavque lhclishai ja sacerdote ti yijujpn'apee pa
lha'vint pa bautismo aquellas son las palabras del sacerdote cuando bendice la fuente bautismal.

Biblia

Nombe masculino; no poseble. BIBLIA. Note: pstamo del castellano con cambio de gnero cque lhasinnyash,

catin'e ti vena lhjunash, pa yamjatjoom pava lhfacjes ja Biblia aquella tradicin, aunque es distinta, nos cuenta lo mismo
que la Biblia ("nos hace llegar los mensajes de la Biblia").

bicicleta

Nombre femenino; posedo. 1s: yibicicleta (yi-bicicleta). 2s: abicicleta (a-bicicleta). 3s: lhbicicleta (lh-

bicicleta). 1pi: casbicicleta (cas-bicicleta). forma no poseda: bicicleta. BECICLETA. Note: prstamo del
castellano amlhapa ca yibicicleta no tengo bicicleta. ya'shesh ti yichenesh ts'ivee pava bicicletas, am'e pa taxi ei ca
lhecha cava micros usan mayormente bicicletas (porque) all no hay taxis ni micros. Sinn : sivclc, nyanyanitaj. Ver
: sivclc2; nyanyanitaj.

boliviano

Nombre masculino; no poseble. Pl: bolivianos (boliviano-s). HOMBRE BOLIVIANO. pa Fortn Muoz

nqueesh lhanquei General Daz, pa'lhech fortin yitst'ajesh lhapesh papi bolivianos el Fortn Muoz se llama hoy
General Daz, este fortn perteneca antes a los bolivianos. Ver : tucus; bolivianoque.

bolivianoque

Nombre femenino; no poseble (chequear). Pl: bolivianoquei (boliviano-que-i). MUJER BOLIVIANA. Ver

: tucus.

bota

Nombre masculino; posedo. 1s: yibota (yi-bota). 2s: abota (a-bota). 3s: lhbota (lh-bota). Pl: botas (bota-s). forma no
poseda: bota. BOTA. Note: prstamo del castellano con cambio de gnero nava yibotas mis botas. Ver : lhjof.

23

C-c
ca

1 [qa] Conjuncin de subordinacin. Note: introduce un verbo en el modo irreal (subjuntivo) 1 QUE.
2 SI (condicional).

3 CUANDO. Ver : ti.

ca

[ka] 1 Clasificador dectico; singular; masculino; conocido de vista pero desaparecido. EL/LA VISTO/`VISTA ANTES
PERO DESACTIVADO (ya no existe). Note: se usa tambin para referirse a cosas "invisibles" tales como discursos, lenguas,

sentidos y olores jantsojeshi'am ca c'utjaan yo te arranqu una espina.


3s: cque(e), cc, cqueei, cc'yi, cqueyi, cca ana, can'e. 2 demostrativo y pronombre de 3a persona; singular;
masculino; conocido de vista pero desaparecido. cque lhaishivo lhca lhavts'e' aquella huella es la de su barriga (de la
iguana). jech lhechesh ti yi'van cqueei chiclayinjat, yi'van lhn lhpa saniyyuc s, entonces mi hermano encontr
aquella planta de sanda. yij' t'emj ti ni natvuju'ya ja'lhech yicln, ca yicln lhfacl'a cqueei en realidad no era
ningn extrao el que lo mat, el que lo mat era su propio sobrino. ampa yint'a, lhamisshi cqueyi no hay agua, un
poquito noms queda de ella. que! vena ca nash, ojei cca ana ay! ests hablando mal ("diferente es tu voz"), no sirve
eso. na t'e pa ca lhanfanasha cqueei? qu se har con aquella? ta t'e lhei pa'lhech yitsaat vaf'e' cqueei? cul
es el nombre del pueblo donde l muri? ei lhn ca niteesh papi nivacle: ampa ca lhaya'sha, voqu'e' pa votso cqueea lo
mejor los nivacle van a decir: pobrecito, andaba buscando lechiguanas. ovalhch'e cc tashinshtajesh lhcl'esh pa
Dios! miren que ah va el Cordero de Dios! vooi ti yam, pa tiseshch'e pava napuqu'e vatcs pavan nichaaj, pava'lhech
aclojjumje ti yictsnjat, vena lhjunash jumje cque! llegaron a su casa y repartieron las pocas comidas que llevaban, y
de ellas repartieron muchsimas, imaginate so! cque tan jayu ca navclan eso no suceder.
3s: caumqu'e. 3 demostrativo y pronombre de 3a persona; singular; masculino; conocido de vista pero que se fue (sali del
campo visual).
3s: ca'lhech, c'lhech. 4 pronombre anafrico de tercera persona; singular; masculino; conocido de vista pero
desaparecido. ma'lhan pa yijujpnesh shta ca'lhech yitjooc! haba sido que aquel to mo finado sola decir
invocaciones!yichei ca'lhech ele uj capi tucus ti yifa'matanesh ja'yalha se fue el superior de la misin a ver a los
bolivianos que los estaban estorbando sin razn (a los nivacle). lhapa isc'oya ca nui na jumcuclaai ti jqueelh
ca'lhech ya estaba por entrar el sol cuando caminaba con mi to finado. ca'lhech yincp hace algunos aos. ca'lhech
lhfanishayish yi'ei pa nt'nash pa Fitsc'yich ca'lhech lhjunasha cmplase en m lo que Dios desea. apis ti
tsitnt'ajesh ca'na ca'lhech vatcumjat ti caclec ya tengo experiencia de que aquel trabajo sola ser muy pesado. lhacm'a
nava matas t'lha ti yivclanjat c lhech Ya'clish; ca ama lhn c lhech pa navclantaj nava vaclan nqueesh todo
existi por medio de la palabra; sin ella nada existi de cuanto existe (San Juan 1: 3).
3s: caelh ~ queelh. 5 pronombre diferencial de 3a persona simple; singular; masculino; conocido de vista pero
desaparecido. vooi queelh ni yiy'ji, ni yiy'ji pa cumjataj, ni yiy'elhshi, ni ve'lheesh ca yiy'elhshi otra cosa (que
chicha) no tomo, no tomo caa, no tomamos caa, nunca tomamos. queelh cloop uj ti c'ui el invierno pasado fue muy
fro. pa janjat'o, taj ti caaj shta ca'elh ti janjujm pava napu'yama lhay pa trigo pa tsjey pa isis shta t'lha lhpa
ve'lha lhtatsuc me despert, pero tuve otro sueo, donde siete espigas de trigo brotaban de un tallo (Gnesis 41: 21-22).
3s: caelhcha. 6 pronombre diferencial de 3a persona compuesto; singular; masculino; conocido de vista pero
desaparecido. a've'lheelh ti lhtsanelh'avcop, ampapu caelhchaa ustedes solos me han recibido en su casa, nadie ms ("no
hay otros"). sasjop ca chi njutei pa caelhchaa (una tierra fiscal) no se puede ceder a un tercero. ampa caelhchaa papi
israelitas ca lhasnyech'a jan lhjunash pa lhech; yaash ja lhavj pa ampapu ca lhav'jajulh ningn otro israelita era
tan hermoso como l; sobresala por encima de todos los dems ("ms que su estatura, ninguno [tena como] su estatura") (1
Samuel 9:2). cha'lheesh ti njitajei papi jclichac: yiya'yivach, ampava caelhchaa ca catsicjaia! de balde estaban
cantando los pjaros de la lluvia: ay de nosotros, no tenemos otros cantos! yit'esh pa ya'clish p'alhaa ti ve'lha jum
pa'lhech nivacle ti yi'van pa clesataj, lhjunashjulh pa clesataj nque nalhu, ampapu caelhchaa ca n'van pa
clesatajdice la historia que ese hombre tena el nico machete, como (el que) se conoce ahora, no haba otro (hombre) que
tuviera ese (tipo de) machete.

24

3s: ca(n). 7 pronombre relativo; singular; masculino; conocido de vista pero desaparecido. lhech jayu ca Juan netshaam shta,
jan jayiyjijanesh ca'na can chiyt'vsey lhshatech as ser que Juan, a quien yo hice decapitar, ha rescucitado (San
Marcos 6: 16). can t'nash lhapesh ti jaipeeicha'yesh cavque as mismo ("lo que [es] su voz") he escuchado hace tiempo
aquellas cosas. napu' ca te coca can t'ucac cava lhech lhashiyis, pi, nichaaj cqueei; cava finji, ja vatc pa nque
tc'asham, ni i'a ca ntilhj pava yucuvec, tuyuyesha cava lhech nclhaa ti lhech lhjunash, j'tanei jje dos paquetes de
coca de tamao como eso, trajo aqul; tabaco y provisiones as de grande, y pan que apenas poda llevar, eran cosas extraas,
as pas.

caaj

[qaax] Verbo, Grupo 1. 1s: ya'caaj (ya'-caaj). 2s: a'caaj (a'-caaj). 3s: caaj (caaj). 1pi: cascaaj (cas-caaj). 1 EXISTE.
2 HAY.
3 TIENE. Note: sase en dos construcciones distintas: (1) con prefijo 'existe, hay', (2) con sufijo benefactivo: sufijo de persona + m 'tiene' caajyam lhja yibicicleta tengo una bicicleta. caajelhyam na nicacujayasheelh ti a'lhech pa Cristo,
lhavqu'ilhjenaj shita lht'lha pa Fitsc'yich tenemos fe en que t eres el Cristo, el salvador prometido por Dios. papi
lhech yiclvalh'in pava programas lhpa televisin brasileros, papi caajem pava antena parablicas los que ven
programas brasileos de televisin tienen antenas parablicas. caajem j napi ayaya pava lhcjiyanchei? tendr tu
abuela semillar para plantar? (plural de respeto "tus abuelas" = "tu abuela"). papi yit'yish, yinjijulh ca nchaajsha'ne,
yefenesh lhacm'a papi yivitijatsu; t'aalhjulh shita papi cjecli papi caaj pa t'aclaach, ca natca'lhutsjaich'e los que
tenan el poder, cantaran para atajar (a la lluvia), los ayudaban todos los que queran ser aprendices de chamn; invitaron
tambin a las mujeres que tenan un canto para organizar la fiesta de iniciacin. yivaatshaelh ya'caajelh nosotros estamos
con ustedes. ya'shesh ti tajulhey ca nicaajoom ca shtanchavaycatsitay ti tajulhey pa casjunash es esencial tener un
sentido sano de valor personal. manlheesh lhacm'a papi yint lhavoquei ti yit'esh: ya'caaj ti ya'isjumje; yaaj cun ca
nt'yiy lhacm'a napi nivacle cava ja'van, pa yit'esh: jajutei segua diciendo cada una de las mujeres del agua: aqu
estoy, yo soy muy hermosa; que todos los hombres sepan ("quie no se asusten") lo precioso que tengo, y decan: se lo voy a
regalar. caaj'am jayu pa ve'lha taclaj vas a tener un hijo. papi caajem pava napu' t'uijatshiyis, ajutelhei lhpa ve'lha
papi amem el que tenga dos vestidos, d uno al que no lo tiene. ujaesh ca avatc'usinatshelh'in lhayaash ti caajelh'am
jayu pa uj atst'elh yiey ja vs algrense y estn contentos pues la paga que les espera en el cielo es abundante (San
Mateo 4: 12). jayeetajesh ca nicaajelh'am pava vatcufayjates shi' pa vatcanoyash t'lha pa Catsitata Dios, nquee ja
Lhcaanvacle Jesucristo (les digo) gracia y paz a ustedes de parte de Dios nuestro Padre y del Seor Jesucristo (Filemn:
3). ca nicaajtaj pava naclquiesh, ja't'ajesha pava lhpic pa a'lhayijop si te ofendi o te debe algo, apntalo a mi cuenta
(Filemn: 18). taj ti vooy ja Cristo yfisch'e ti lh'seshjop pa Dios pa lhajpyich; vooy casvaatsha lhajpyichjooj jayu
ca shtiyitajeshelh ca shtacafiyantajelh pa shtamjelhey pa yj'esha'ne; shtanshameshelh ti caajjoom pa cas
cascaclecleyash'in Cristo, est a cargo de la casa de Dios como un hijo; y esa casa somos nosotros si mantenemos la
confianza y nos gloriamos de la esperanza (Hebreos 3: 6). caajelh'am pa unajelhjop ca ac'nelh'in na ve'lha
lhavtsat'esh pa Roma ti jjjeclay naasclanelhch'e? les est permitido ("ustedes tienen poder para") azotar sin proceso a
un ciudadano romano? (Hechos 22: 25). ca nicaajtaj'am lhpa ajaya, pa istaa ca ya aj ca avatvmelh, taj ti ca amtajaam
lhpa lhpa nivacche, pa istaa ca ya aj ca avooy si tienes una esposa, no busques separte, si no tienes mujer, no la busques (1
Corintios 7: 27). ja Juan yinclhanita ti nifac pa yit'esh ti yisitsenesh: lhech nque, nan jaychayjulh'in ti jayeetsha ti
nijooylhayich'e na lhech yaashyitapee, lhayaash ti apis ti caajyic'oya Juan grita dando testimonio de l: ste es aqul del
que yo deca: el que viene detrs de m, es ms importante que yo, porque exista antes que yo (San Juan 1: 15). lhan'e
yitsha papu ca nitujtaj na yisjaan shi' ca niy'tajshi nava yivoyey pa lhecha ca nicaajem pa vatmnlhajayash
yjlhyech pero quien come mi carne y bebe mi sangre tiene vida eterna (San Juan 6: 54). yivaatshaelh ya'caajelh,
javo'elhch'e japi bolivianos, jatifelhch'een jayu jamelhei ja lhavtsaat; yaaj ca ai'e nque aqu estamos nosotros con
ustedes, estamos persiguiendo a los bolivianos, vamos a terminarlos hasta que lleguemos a su tierra; ustedes, no salgan de
aqu. tanca acjelh'e ustedes no van a conseguir nada. ca nicaaj lhn pava yifas nyiy ca nicaajtaj'am pava
ta'vijatai! llamame si tens algn problema! quin tuviera yo alas! ni ntiyiishee ca ncaaj ha dejado de existir. ca
nicaajtajelh'am pa niacacujayasheelh, ca tc'atajajulh ja mostaza lhtsej, pa iseelhjop'am jayu ca sints'itsuuc ca
at'eshelha: ataatsoji pa avaantsemajshi ja lhvcha', pa nanc'ashamelh'am jayu lha lhech aacjiyuc si ustedes tuvieran fe

25

como una semilla de mostaza, diran a esta morera: arrncate de raz y plntate en el mar, y les obedecera (San Lucas 17:
6). yiey na Paraguay caajshi pava 5 yitsates S.O.S.: Asuncin, San Ignacio, Hohenau, Panambi shi' pa Luque (la
asociacin) S.O.S. est presente en el Paraguay en cinco ciudades: Asuncin, San Ignacio, Hohenau, Panambi y Luque. ca
nicaajyam lhn pava niysisa yaychavalhjanc, pa Lhcaanvacle tanca nich'antajyi si yo hubiera tenido mala intencin, el
Seor no me habra escuchado (Salmo 66: 18). pa Lhcaanvacle ninvashanyam ca nicaaj papi catsicles, taj ti jayjeesh'a
ajo'jop lhpa yicavoque Agar, secl'esh ca nicaaj pa y'seesh jayu ca nicaajyam el Seor no nos deja tener hijos ("no
permite que tengamos nuestros hijos"), pero te pido que te unes a mi sierva Agar a ver si ella me da hijos (Gnesis 16:
2). Ver : cj; yicavjt.

ca ajaalh

[qa axalh] Frmula de cortesa. POR FAVOR. Note: la partcula ca ~ que a veces se intercala dentro del verbo, en

cuyo caso ajalh puede dejarse ishjan, ca ajaalh! cant, por favor! a'vancaelh ajaalh! miren, por favor! anjutcaelh
ajaalh nava afocloselh! por favor, dme tus tobilleras! ach'ancaelh ajaalh java cuvyu t'eishei'in! escuchen como
relinchan los caballos! tnjulh pa lhas: ta, ataasclan ca ajalh! le grit su hijo (respondiendo a su padre): pap, ten
cuidado! pa'lhech lhjunash ti yfisch'e yi'ei ca t'nashesh ca profeta Isaias: a'va ca ajaalh, lhpa lhutsja peclque
yituma jayu, nicavat'ajesh jayu pa ve'lha lhas as se cumpli lo que haba dicho el prefeta Isaas: mira, la virgen
concebir, dar a luz un hijo. ovalhqueei ajaalh na nalhuyish! observ bien el cielo! Ver : aja(a)lh; cun ~ cum.

caalhaa

Adverbio/ interjeccin. 1 CLARO QUE S.

2 DESDE LUEGO. sasjop caalhaa cavque tales cosas no se hacen, todo el mundo sabe que no se puede. nacu'a pava
ch'iishi lhcles? - ts'icu'a caalhaa te gustan los caramelos? - claro que s, me gustan. Ver : ca'alh.

caap

Verbo, Grupo 1 (solo en tercera persona). 1 EST CUBIERTO.

2 EST TAPADO. capch'e na jumcuclaai el sol est cubierto. tajulhtajey pa jpecshi ca tjonshajayashi, ja't'ajesha lhpa
vse' yacutshi ca nvyitapee, ja't'ajesha ti capch'e na jumcuclaay pa yam'apee pa vatjovayi! qu no reclamen las
tinieblas y las sombras, que la niebla se pose sobre l, que un eclipse lo aterrorice! (Job 3: 5). lhpa'lhech utiyuc ya'shesh ti
tojqu'etsham pa capeshch'e pava shalhach'esha'ne vsey aquel cerro es muy alto, y est tapado por las nubes cercanas.
2 HA DESAPARECIDO.
3 EST OLVIDADO. vooi papelh pa cap'emch'e papi lhclnjas los otros se haban olvidado de los que haban matado. Ver
: yip'o'; vatp'o'; vancap'o; vatp'o'; lhap'oot; yip'otiyan; vatp'o'apee; yip'otan.

caavsus Ver : ca'vus.


cable Ver : lhcable.
cacerola Nombre masculino. Note: prstamo del castellano con cambio de gnero CACEROLA.
ca coosa ca Ver : coostaja ca.
cacujanaj Nombre masculino; no poseble. Pl: cacujanjas (cacu-janja-s). 1 HOMBRE DESCONFIADO.
2 HOMBRE INCRDULO.
3 HOMBRE NO CREYENTE. lhapesh jayjuyjulh ti niysisa java yiclishaya j'lhech, pa javo'tajch'esha'ne shi' ti
ts'c'tsjayua; taj ti tcavts'aclayish pa Dios, ti jjjeclay yacacujanaj, pa ninst'ya java jasnatesh antes, yo le habla
mal ("mis malas palabras para l"), lo persegua y quera discutir con l; pero Dios me tuvo compasin, porque yo era todava
incrdulo y no saba que haca (1 Timoteo 1: 13). ca nicaajtaj papi ninaychavalhaan papi yitst'ajesh yiey pan tc'asham
pa lhajpyich, pa lhech niyijeesh pa nilhcacujayasha; pa lhjunashjulh papi vantanesh pa nilhcacujayasha pa
ya'sheshc'oya ti ojey papi cacujanjas si (hay) uno no cuida de los suyos que viven en su casa, ha renegado de la fe ("no es
verdaderamente creyente") y es peor que un incrdulo (1 Timoteo 5: 8). lhayaash ca tc'atajeelhva'ne lhacm'a papi
lhtatvelheyech'esh pa iglesia, ca chintasinytajeshem pa ya'clish ninpeya', taj ti ca namtaj papi cacujanjas, pa
yilhecljesh jayu ca acccheyjeseelh supongamos que se rene la iglesia entera y todos se ponen a hablar en lenguas
desconocidas, si entran algunos no creyentes, ellos pensaran que ustedes son locos (1 Corintios 14: 23). ja Cristo
nipiiy'eelhvach pa Satans, pa sajop ca piiy'elhvach pa nicacujanaja pa cacujanaj no hay paz (mutua) entre Cristo y
Satans, el creyente y el infiel no pueden convivir en paz (2 Corintios 6: 15). Ver : yicaco; cacujanja; nicacujanja.Variante
: cacojanaj.

cacujanja
26

Nombre femenino; no poseble. Pl: cacujanjai (cacu-janja-i). 1 MUJER DESCONFIADA.

2 MUJER INCRDULA. Ver : yicaco; cacujanaj. Variante : cacojanja.

caclec

Verbo, Grupo 1. 1s: ya'caclec (ya'-caclec). 2s: a'caclec (a'-caclec). 3s: caclec (caclec). 1pi: cascaclec (cascaclec). 1 ES PESADO.

2 ES UNA CARGA. pa plomo caclec a'lheesh pav'elhcha clesanlhiy el plomo es ms pesado ("pesado [pero] menos") que los
otros metales. caclecsha'ne java lhaftechis sus bolsos de miel son pesados. apis ti tsitnt'ajesh ca'na ca'lhech
vatcumjat ti caclec ya tengo experiencia de que aquel trabajo sola ser muy pesado. lha fanja t'sshichamjop jayu pa
caclec la langosta se arrastrar con pesadez. papu ca niteetajesh ca nitatvotajyich'e pa istaa ca nantvaclulhavne, pa
natcum'e yitsha pava caclec lhjunashayijulh ti jaycum'e lha cruz, ca nanjo'yich'esha'ne el que quiera seguirme que se
niegue a s mismo, cargue con su(s) cosa(s) pesadas como yo que cargo con la cruz, que me siga (San Mateo 16: 24). ca
lhacm'ataja nava caclecyam shi' nava tavijatayam ti chiyitsjuulhshi pa lhcaclecli, pa na'sheshc'oya pa lhcaclecli pa
josj yiey pa tovc; pa lhe'naa ti jayasinyesh pava caclecch'esha'ne si todos mis pesares y dificultades pudieran pesarse
("contar su peso"), entonces su peso sera ms que la arena del ro; por eso digo tantas necedades ("cosas pesadas") (Job 6: 13). pa lhech nalhu pa yayjat'e'am jayu java caclec ti chiyan'apee nava afatatsiy, pa chiypcjetch'e jayu pa vatvovo ti
chiyan'cji avo' aquel da su carga resbalar de tu hombro, arrancarn su yugo de tu cuello (Isaas 10:
27). lhasctjateshelhsha'ne lhpa schaat, pa lhneelhyitapee pava uj ti caclec no metiste en una prisin ("nos hiciste caer
en una red"), pusiste un cincho en nuestros lomos ("pusiste cosas muy pesadas sobre nosotros") (Salmo 66: 11).
3 CONFA EN.
4 LO ENCARGA. ya'caclecla ja checlaa ca nts'efen confo en mi hermano para que me ayude. caclecla ja Juan ca
nclvalhem pa'na vatcumjayash encarg a Juan que le cuidara algunos trabajos. cascaclesha ja gobierno chi' papi
misioneros ca shinefen'in confiamos en el gobierno y en los misioneros para que nos ayuden. pa David shi' pa Samuel
pan chiytyjatjulh, ti yetneyshisha'nejop ti yicumjat'e cque, lhayaash papi lhech ti chicaclecsha ti
yiv'yeshch'e David y el vidente Samuel los eligieron para este oficio por su fidelidad ("confiaban en su bondad") (1
Crnicas 9: 22). nincsshi jayu lha sise cusasham, tanca namcat jayu lhpa ittaj tiqu'inesh ti yichesh, yjesh'e jayu ca
nijt'ajtaj ja lhanvacleyash yivo'yeshch'e; pa lhacm'a papi ninantfacl'esh ja Dios caclecla jayu ca lhey no quebrar
la caa dbil, no apagar la vela vacilante, hasta que haga triunfar la justicia, y en su nombre esperarn todos (San Mateo 12:
20-21). ama lhn ca lhapa'a cqueei ni taclaja ca ya'caclecleelha le tenamos mucha consideracin ("no era poco") a
aquel anciano en el que confibamos. yacaclecc'oya jayu pa'lhech he puesto mi confianza en l/eso. ya'shesh ti chi
caclecla es el principal.
5 SON ALIADOS. Note: en plural y con el sufijo recproco -va'ne cacleclelhva'ne son aliados. Ver
: tancaclecliy; yicaclecliyan; lhcaclecleyash; lhancaclecliyash; lhcaclecli.

caclojqu'e tasham Adverbio. EN EL RINCN.


caclc [qaqlq] Verbo, Grupo 1. 1s: ya'caclc (ya'-caclc). 2s: a'caclc (a'-caclc). 3s: caclc (caclc). 1pi: cascaclc
(cas-caclc). 1 SE QUEDA QUIETO.
2 NO REACCIONA.
3 NO RESISTE. ni t'iyi'sheei lhn ca caclclhajulh no volvi a salir victorioso.
4 EST FLOJO.
5 EST SIN FUERZA. caclcshi ja tsutshe el alambre est flojo.
6 SE RELAJA.
7 SE ALIVIA. acaclc'ashi! relajate! nqueesh caclc lhn papi nivacle lhai'yaash ti vancacln vitsha entonces los
nivacle quedaron airosos, porque haban salido victoriosos en la guerra. Ver : yicaclclinat.

cacl'mataj

Nombre masculino, no poseble. Pl: cacl'matas (cacl'-mat-as). IGUANA, TEJU LEN. Lit: tiene malas

piernas Iguana tuberculatata. Ver : lhcacl'.

cacluj

Verbo, Grupo 1. 1s: ya'caclujji (ya'-cacluj-ji). 2s: a'caclujji (a'-cacluj-ji). 3s: caclujji (cacluj-ji), cacluj

(cacluj). 1pi: cascaclujji (cas-cacluj-ji). 1 HACE SONIDO AL TRAGAR. Note: con el sufijo -ji/-shi
2 SUENA EN PROFUNDIDAD. Note: dcese del sonido que causa la pala al tocar un objeto duro

caelh(cha) ~ queelh(cha)

Ver : ca2.

27

cafamatanaj

Nombre masculino; no poseble. Pl: cafamatanjas (cafamata-nja-s). HOMBRE QUE CAUSA

PERJUICIO. Ver : yiju'matan.

cafofi'mat

Verbo, Grupo 1. 1s: ya'cafofi'mat (ya'-cafof-i'mat). 2s: a'cafofi'mat (a'-cafof-i'mat). 3s: cafofi'mat (cafof-

i'mat). 1pi: cascafofi'mat (cas-cafof-i'mat). TIENE ENFERMEDAD DE LOS PULMONES. ca'na ti nm ja uj


vatcafetatsi lhavoo, ta'nefeneshelh shita ja ni taclaja ti yitsefeshsha'nec'oya japi ta'clas cava vataishayac: pa
vatijache, vat'acch'ajataj, samcutaj, shi' papu ti cafofi'mat el otro da cuando vino el mdico, el anciano le ha ayudado
tambin para vacunar a los nios contra las enfermedades: viruela, tos convulsa, el tifus y la tuberculosis ("entes que hacen
doler los pulmones"). Ver : lhcafof.

caff

Verbo, Grupo 1. 1s: ya'caff (ya'-caff). 2s: a'caff (a'-caff). 3s: caff (caff). 1pi: cascaffsha'ne (cas-caffsha'ne). 1 EST ENFLAQUECIDO.
2 EST DEMACRADO.
3 EST DESINFLADO. Note: sase con sufijo aplicativo caffji na lhafoo la rueda est desinflada. caffjam lha pelota la
pelota est desinflada. ya'caffqu'e estoy enflaquecido. Ver : lhcafof.

cafnjanaj Nombre masculino; no poseble. Pl: cafnjanjas (cafnja-nja-s). PEPOASA (ave). Xolmis cinerea (Vieill.).
caftsisjy Nombre femenino; no poseble. Pl: caftsisjyc (caftsisjy-c). GRILLO (insecto ortptero).
ca jaspaa Ver : jaspa ~ pa jaspa.
cajoj Nombre masculino; no poseble. Pl: cajojis (cajoj-is). URUSU HE' (planta leguminosa). Rhynchosia hagenbeckii. Ver
: cajojcat.

cajojcat Nombre masculino; no poseble. HIERBAL DE URUSU HE'. Ver : cajoj.


cajojo Nombre femenino; no poseble. Pl: cajojoc (cajojo-c). RANA VERDE, JU'I. yij t'e lha cajj ti ptsej lhn? es
cierto que la rana corre rpido ("es rpida")?
Verbo, Grupo 1 (solo en tercera persona). 1 EST ENTREABIERTO.
2 EST A CIERTA DISTANCIA.
cajovonaj ~ cavjovonaj Nombre masculino; no poseble. Pl: cavjovonjas (cajovo-nja-s). ANIMAL DE MAL

cajom

AGERO. Ver : tcajovoi; cajovonjataj.

cajovonjataj

Nombre masculino; no poseble. Pl: cajovonjatas (cajovonja-ta-s). LOBO. pa lhechesh pa cajovonjataj shi'
pa tashinshtaj pa canoelhvach, vooy pa yiyj shi' pa fusuc pa ve'lha yielh'e jayu, pa vc lhas shi' pa

jump'uvalhjetaj pa shalheelhvane jayu, pa yijoc'oya jayu pa tiqu'in tavclaj entonces el lobo y el cordero vivirn juntos
en paz, el tigre y el cabrito estarn como uno, la vaca y el len vivirn como vecinos, y un chiquillo los estar pastoreando
(Isaas 11: 6).c'achenelh avaatsheelh ajunashelhjulh java tashinshtas ti chiychensham pava cajovonjatas yo los envo
como ovejas que enven en medio ("a travs") de lobos (San Mateo 10: 16). Ver : cajovonaj ~ cavjovonaj.

cajtaj Nombre masculino; no poseble. Pl: cajtajis (cajtaj-is). GARZA MORA, HOCO GUASU. Ardea cocoi.
caju Verbo, Grupo 1 (solo en tercera persona?). 1 ES GRANDE.
2 ES MUCHO. na t'e papi tif'e cava catsiyuclus, na?, caju' na quin se habr llevado nuestra carne, quin?, recin haba
mucha. caju ti shinteshiyan ca'lhech Cufalh, ca niyafiyaam! qu barbaridad nos hizo ("nos perjudic mucho") aquel
Cufalh, maldito sea!
3 EST LEJOS. cajuei est lejos. Ver : caju' ~ cajuqu'e ~ cajuujqu'e ~ caju'na.

caju' ~ cajuqu'e ~ cajuujqu'e ~ caju'na

Adverbio temporal. 1 MUCHO TIEMPO.

2 DESDE MUCHO TIEMPO.


3 HACE MUCHO TIEMPO. pa yi'yj cajuqu'e jumje ti vooisha'ne el tigre lo busc mucho tiempo. j'ayaam na
yintsich'a, caju'na pa lhnam! qu suerte que viene mi nieto, tanto tiempe que no vens! cajuqu'e pava nalhus ti
chiyfetatsiyan jaalhpa vatsjantaj lo curaron durante muchos das hasta que se san. cajuqu'e lhech cque chiyicacuesh,
chiyicacuesh cava ele mucho tiempo se desconfiaron, no se crea a los misioneros. cajuqu'e ti javo'elh'aisha'nemucho
tiempo hemos venido buscndote. caju'na pa lhnam! - cajuqu'e ti ni nam'ai hace tiempo que no vens! - hace tiempo
que no vengo a verte. vooy pa lhtata Efran pa caju' pava lhnalhus ti yitacshinch'e, pa nachey papi t'ajjamsha'ne ti
yiclashitey y su padre Efran llev luto por ellos durante mucho tiempo; sus parientes vinieron a consolarlo (1 Crnicas 7:
22). ve'lha pa nivacle yit'iyjatch'e pava tjayetacuy lhanus yanshi' pa lhcvjiyanjavat, pa lhechesh pa

28

yiclvalhchiyinesh atesha papi tjayetacuy lhavos, vooy lhavaatsha yichey paelh yitsaat pa cajuqu'e ti mnlheeen un
hombre plant una via, se la arrend ("la hizo guardar") a unos viadores y se ausent ("se fue a otra ciudad") por bastante
tiempo (Lucas 20: 9). pa lhcaanvacle yisnatesh pa lhaviim tlhshaam pa uj tovc pa nichaaj pava acloj jooyjoyitas,
pava lhech nat'esha'ne'en pa vat'ichavat shi' pa lhavjqu'e pa tif'apee pa caju pa nashch'een pa yamjey pa ve'lha
nalhu ti yichajshiin pa vat'ichavat, pa vanaclapju pa t'eshey ca ve'lhaashi yecl' pa nam'ets'ee el Seor levant un
viento del mar, que trajo bandadas de codornices y las arroj junto al campamento, aleteando a un metro del suelo en una
extensin de una jornada de camino (Nmeros 11: 31). pa t'aplhu' ti lhavatvanesh ti lhc'usinatey pa vatmjayashvane
tanca cajuach'e en su momento vers que el gozo del sexo no durar mucho. ja t'taijayash'apee ja tvoc pa ni
cajueeshch'e jayu el viaje por el ro no iba a durar mucho. ni cajuach'e ti yich ja Pablo poco tiempo despus de la salida
de Pablo. ni nteesh ca caju'ach'e ca pitoje'e ja Asia no quiso retrasarse tanto en Asia. Ver : caju.

caletaj

Nombre femenino; posedo. 1s: yicaletaj (yi-caletaj). 2s: acaletaj (a-caletaj). 3s: lhcaletaj (lh-

caletaj). 1pi: cascaletaj (cas-caletaj). Pl: caletas (caleta-s). forma no poseda: caletaj (caletaj). 1 CARRO.
2 CARRETA. Note: prstamo del castellano pa yisnateshjop pava caletas vatvatclnjavoquey shi' papi cuvyuyjas, shi' papi
yiclvalhchiyinlhavatsh cincuenta papi nivacle (Adonas) se consigui carros de guerra, caballos, y cincuenta hombres de
escolta ("los [que] mand cuidar a s mismo") (1 Reyes 1: 5). pa Dios aclo(j)jam pava lhcaletas vatvatclnjavoquey los
carros de guerra de Dios son muchsimos (Salmo 68: 18). yivatsavatjatesh lhpa lhcaletaj pa niseshey lhpa lhamimi pa
yit'esh... la hizo subir en su carreta y le pregunt a su mam... yivaatsha apis ti jan'cji ja lhavovo ja is lha'vo', jaspa
yitojon lhja caletaj ya ech el yugo a su hermoso cuello para que tire de la carreta (Oseas 10: 11). ti tlh'ejop ti
lhavatcafiyanshelh java acaletaselhjop pa vatvatclnjayash shi' ti aclojelh'am japi vatclnjanjas por confiar en su
poder (de ustedes), en sus carros de guerra y en la multitud de sus soldados ("hay muchos-suyos guerreros") (Oseas 10:
13). yiylhp'ojatshi na tovc cava lhcaletas shi' capi lhcavos ca faraon l arroj al mar los carros y la tropa del faran
(xodo 15: 4). yi'vanjulh ti yijuijateshch'e, pa t'eclet'esha'nejop lhpa lhcaletaj pa t'acuumjulh lo vio correr (detrs de
l) para darle alcance, salt de su carreta para saludarlo. Ver : tononotaj; caletaj lhavo'.

caletaj lhavo'

Nombre masculino; no poseble. CARRETERO. pa yich pa ve'lha caletaj lhavo' pa yamji lhcach'ivat pa

nyish iba un carretero, iba en medio del camino. Ver : caletaj.

calhech Ver : ca2.


calhip Verbo, Grupo 1 (solo en tercera persona). 1 ES LISO Y BLANDO.
2 ES TIERNO. Note: dcese de la piel del nio, de la harina o cuerpos similares calhip'e na josjyish el arenal es blando y
liso. tashinsha t'jechei lhn pava lhcaclaicheyesh, calhipshisha'ne lhn pava'lhech sus polleras eran de cueros de
ovejas blanditos. Ver : vancalhipiyan; lhcalhipi; lhcalhipiyash; cleetshi; c'aclumji; pjotshi; pac'f; c'aasshi.

ca lhum'aclai Adverbio temporal. TODA LA MAANA.


ca lhum'ashi Adverbio temporal. ESTA MAANA (ya pasada). c'anisesh pan t'ajuishi ca lhum'ashi ti yich te estoy
preguntando hacia dnde fue l esta maana. ta lhv'e' ca lhum'ashi ti janamtaj'ai? dnde estabas esta maana cuando
vine para verte? lhasjat'otsjan ca lhum'ashi me despertaste esta maana.

camam

Verbo, Grupo 1 (solo en tercera persona). 3s: camam. 1 ES HUECO. camamqu'e na tavashai es un campo

limpio. pa nanjooylha ca asnatesh pa camam'esham pa vatashclfech ca navanesh lhacm'a, pa atlhshey pava


acqueclityy despus de haber abrido un boquete en el muro a la vista de todos, saca por all tu equipaje (Ezequiel 12:
5). ti nat shita paelh t'i'ya, pa tiqu'in'esh ti camamei ti'ma cay otro pedazo, y (apareci) un pequeo
agujero.camamvatjulhsha'ne java yivo'matasesh pa tsitiyj'in jan lhjunash pa vatclnjanaj se me abri herida tras
herida, y el me tir flechas como un guerrero (Job 16: 14).
2 EST VACO.
3 ES UN HUECO. napu' vat'eclelhjanjatis chi yichenesh ca chi nasclanshi pa camam yishi pa revoque se usanm dos
esptulas para rellenar los huecos que estan en el revoque. ca ya aj na ca lhech lhjunasha t'yish'e, pa tayjijanesh pa
lhcaanvacle ca ya aj na ca namvatjulhsha'ne pava jpyjey; vooy pava camm'evatjulh ca lhech chincvjiyan'e pava
aacjuy para que eso no se repita (el incendio), el Gobierno orden que las casas no sean construdas al lado una de otra, sino

29

que entre ellas ("en el hueco [que las separa] unas de otras") se siembren rboles. pa Dios yifachan'apee pa vs ti
camamemch'e pa yan'e na cotsjaat ti yiamiyan pa'na Dios extendi el cielo sobre el vaco y colg la tierra sobre la nada
(Job 26: 7).
4 EST TRANQUILO.
5 EST ABIERTO. Note: con los sufijos -e-i o -ts'ee camamei na lhashi la puerta est abierta. yi'vam pa lhcashi ti
camamts'ee vio que la puerta estaba entreabierta. vooy java lhcyishas lhjunashjulh pa nivalhech ti camamts'ee su
garganta es como una tumba entreabierta ("demasiado abierta). yij' ti jayeetshelh'ay, lhavanelh jayu na vs ca
camamtajeey, lhavanelh jayu shta ca natajeyshicham'in na Nivacle Lhsesh japi lhngeles ja Dios, shi' ca
napectajchishamch'een les aseguro que ustedes vern el cielo abierto y los ngeles de Dios bajando (como para agarrar una
presa) y subiendo sobre el Hijo del Hombre (San Juan 1: 51). pa chinc'oya ti nam lhpa Yuc Lhatjjiy, yichaaj shta pava
t'aclc lhavs; yamey pa lhajpyich lhpa lhayaya pa camants'ee pa lhcashi al rato lleg la Capucerita Roja llevando un
ramo de flores; lleg a la casa de su abuela, pero la puerta estaba entreabierta.
6 ES (MONTE) RALO. Note: con los sufijos -'acfi o -sham/-jam) camam'acfi na yitaa es un monte ralo. yamey pa
fitsc'chat, pa yalhalha ti camamjam, yam'cji pa jpyich pa yivan lhpa Tsamatsenja llegaron al matorral de arbustos
fitsc'yuc, penetraron ("ralo-atravs"), entraron en la casa y encontraron a la Bella Durmiente. pa'lhech jam'e ja yac,
caman lhja junshatach entr en un campo abierto con un tuscal ralo. Ver
: camamqu'e; yicamamiyan; yicamaminat;camamjulh nalhu.

camamjulh nalhu

Modismo. ANTES DE LA SALIDA DEL SOL. Lit: est vaco ante el da viniendo camamjulh nalhu ca

atsemajeisham lha pava pa itj, pa ay'ji pa cusshi' antes de la madrugada tens que poner la pava al fuego para tomar
(mate) caliente. j'taneiesh ti camamjulh ja nalhu ti p'alha ti yovalhvacham'in papi nivacle pues ahora, ya antes de
romper el alba estaban despiertos ("miraban-todos desde haca rato") los hombres. Ver : camam.

camamqu'e

Nombre masculino; no poseble. Pl: camamqu'ec (camam-qu'e-c) ~ camamqu'esha'ne (camam-qu'esha'ne). 1 BACHE.

2 HUECO. Lit: est hueco-en (= sufijo aplicativo -qu'e) tlhch'e ja cammqu'e sali de su hueco. yishi' pa lhtaco pa banco
pava camamqu'esha'ne pava'lhech tajulhshi pava carpintero lhnavaniy, pava'lhech t'ajuiya ca chi nchaajsha'ne pava
yecli pava chi t'acu'mesh el la superficie del banco (del carpintero) hay agujeros en los cuales caben los ganchos de
carpintero, que sirven para fijar maderas con las cuales se trabaja. Ver : camam.

camcleesh

Conjuncin. 1 PERO AL CONTRARIO.

2 DESGRACIADAMENTE. Note: expresa admiracin para una cualidad que una persona tiene, que le falta a otro napu' nava
lhanchaaj sajech, lhan'e ja atcooc acloj java lhajec traes pocos pescados, pero tu to trae muchos ("muchas
presas"). jayeesh ca javmjatsha'ne na vatishjanjavat na chiychenesh pa vatpct ti yich'a chiyisnatesh, pa
yisnatajesh yivaatsha paelh camcleesh ti tanca chinchentajesh pa vatpct, pu'janataja pava nalhus ca yivaclhit yo
quiero destuir esta santuario, construido por mano(s humanas) y en cambio, construir otro, no edificado con mano(s
humanas), en tres das ser terminado (San Marcos 14: 58).

camclnaj

Nombre masculino; no poseble. Pl: camclnjas (camcl-nja-s). 1 HOMBRE BRUTAL.

2 BRUTO. nilhecha ca asfamatanshelh pa niyic'utsfaa, pa nilhecha ca atsachajelh'avnec'oya papi cmclnjas ni (les ped)
que me libraran de mi adversario o que me rescaten de la mano opresora (Job 6: 23). Ver : tcamcli.

camion

Nombre femenino; no poseble (?). CAMIN. Note: prstamo del castellano con cambio de gnero c'afiyjatsham ca

javji lha camion te animo a que subes al camin. yicctejshi lhja camion ja josoj el camin estaba hundido en la
arena.yichey shta papi yisclansha'ne pava camiones, ymey pa niy'sesh pan yitst'ajesh lhpa camion, nipitojaan
lhaca'v camion? se fue adonde los que cuidaban de los camiones, lleg y pregunt al dueo de un camin, no est
ocupado aquel camin? nishamesh ti factsejch'e lhpa camion estaba(n) contento(s) porque el camin corra fuerte. papi
nalhu lhavos yichaajsha'ne lhja camin ca nclvalha pava yishi' los soldados pararon al camin para controlar la carga
("las [cosas que] estaban dentro"). acloj voqu'e' japi tucus, p'alha tosch'een japi tucus, voqu'e'vatich'e acloj java
camiones venan entre muchos detrs de los bolivianos, y cuando los bolivianos se haban replegado lejos, venan pasando
muchos camiones (de los paraguayos). yash'apee papi yivo'matansha'ne pava camiones (el nmero de personas con esta

30

enfermedad) ha sobrepasado a los accidentes automovilsticos. pa necjc t'afayesh lhpa camin pa chiychajei pa
vatcafetatsivat ujesh ti vo'mat el nio fue atropellado por un camin y lo llevaron al hospital muy herido.

camojitca

Nombre femenino; no poseble. Pl: camojitcai (camijitca-i). BULBO DE CIERTA PLANTA

ACUTICA. Note: se come y se cultiva Ver : camojitcayuc.

camojitcayuc

Nombre femenino; no poseble. Pl: camojitcacui (camijitca-cu-i). PLANTA ACUTICA (var.) Ver

: camojitca.

camootache Nombre femenino; no poseble. LAUCHA DE CAMPO (roedor).


campamento Ver : lhcampamento.
can Ver : ca2.
ca nalhu Partcula temporal. HACE TIEMPO. Lit: da (pasado, que ya no existe)
ca nalhutaja Partcula temporal (chequear). EL DA SIGUIENTE.
cancha Nombre masculino; no poseble. 1 CANCHA DE FTBOL.
2 CANCHE DE VOLEI. Note: prstamo del castellano (originalmente del quechua) con cambio de gnero Sinn : pelota'vat. Ver
: pelota'vat.

cancha lhas

Nombre masculino; no poseble. 1 CANCHA DE FTBOL PARA NIOS.

2 CANCHA DE VOLEI PARA NIAS. Note: cancha su-hijo Note: prstamo del castellano (originalmente del quechua) con
cambio de gnero Sinn : pelota'vat lhas. Ver : pelota'vat lhas.

canilla

Nombre femenino; no poseble. CANILLA. Note: prstamo del castellano con cambio de gnero ti t'aja'ya pa canilla

pa yitshaam lhavu'vat pa nits'ilhataj factsejjum pa j'tanei ti vaf tatsha al tocar la canilla (para llenar la olla elctrica)
recibi una carga elctrica y muri.

cano

Verbo, Grupo 1. 1s: ya'cano (ya'-cano). 2s: a'cano (a'-cano). 3s: cano (cano). 1pi: cascano (cas-cano). 1 EST
TRANQUILO.

2 EST QUIETO. ca javaf lhn yivaatsha pa nqueesh yacanotaja ca yim', pa yapiiytaja ca yichayelh, papi lhcaanvacles
shi' papi lhanvaclefas papi yisnatesh pava us nivalhchechatis si hubiera muerto yo, (entonces) reposara tranquilo y
dormira en paz, como los reyes y consejeros de la tierra que reconstruyen ciudades derruidas (Job 3: 13-14). pa Jonas pa
canoji ti yim'ji pa lhtvash lhpa vatvjatshiy Jons dorma tranquilamente en la bodega del barco. ni canoaan nunca
descansa. a'canoa! quedate quieto! jayeesh ca canoa napi ta'clas quiero que estos nios estn quietos. pa casDios ti
nam, pa nicano'a, pa lhech yie' t'ajuyish pa itj vancalhifch'een pa yamjop pa factsejch'e lhavimitaj viene nuestro
Dios y no se calla, lo precede un fuego devastador y lo rodea una tempestad violenta (Salmo 50: 3). yclj(j)am ja lhpct
japi nivacle ca canoach'enshi hizo un gesto con la mano para calmar a la gente (Hechos 21: 40). istaa ca acano'a yiin, ti
ampa ca tujeelh napi catsintclishjes sera bueno que esas tranquila, porque yo y mis nietos no tenemos nada de
comer. pa lhechesh pa nijat'o ja Jess pa netshaam pa yivmjatesh pa lhaviim, pa yiyjaa shta ja yint pa yit'esh:
ya aj ca avi'sheey! pa acano'a! Jess se despert, se levant e incep al viento, orden al agua: calla, enmudece! (San
Marcos 4: 39). pa lhechesh pa cajovonjataj shi' pa tashinshtaj pa canoelhvach, vooy pa yiyj shi' pa fusuc pa ve'lha
yielh'e jayu, pa vc lhas shi' pa jump'uvalhjetaj pa shalheelhvane jayu, pa yijoc'oya jayu pa tiqu'in
tavclaj entonces el lobo y el cordero vivirn juntos en paz, el tigre y el cabrito estarn como uno, la vaca y el len vivirn
como vecinos, y un chiquillo los estar pastoreando (Isaas 11: 6). yaaj ca acano'ayic'oya ti jayalh'ay 'no te hagas el sordo
conmigo'. tanca yacano'a jayu no estar tranquilo. lhacm'a cque ti lhasnatesh, pa ya'canoc'oya;
lhaychavalhtajeyam ca casjunashavatjulh todo lo que has hecho, y yo voy a callarme?, crees (de m) que soy como t
("somos iguales uno a otro") (Salmo 50: 21). japi lhech pa canoqu'enshi, lhayaash ti nint'yish pa ca natculhjaneshse
quedaron cortados, no saban qu responder (Nehemas 5: 8). ja tata ni ve'lhaaesh ca canoayic'oya mi pap nunca tiene
tiempo para m. she pa is'ejop ca yifanisheelh'ash jaspa cano'a na tovc? qu haremos contigo aqu para que se nos
calme el mar? (Jons 1: 11). sasjop ca yacano'eeshyivach no puedo estar tranquilo. Ver : lhcanoyash; yicanonat.

canomm

Verbo, Grupo 1. 1s: ya'canomm (ya'-cano-mm). 2s: a'canomm (a'-cano-mm). 3s: canomm (cano-

mm). 1pi: cascanomm (cas-cano-mm). 1 EST MUY TRANQUILO.

31

2 EST MUY QUIETO. Ver : cano.

cantsvijy

Nombre femenino; no poseble. Pl: cantsvijyc (cantsvijy-c). YVYRA KYTIHA

(coleptero). Mallodon spinibarbis L..

can'e
can'ut

Ver : ca2.
Partcula temporal. AYER. Lit: tarde (pasada, que ya no existe) can'ut jaicljti, c'alh'mesh cava yi'voiyei shta ayer

me dio fiebre y disentera. taj'in can'ut ayer llovi.

capap Nombre masculino; no poseble. Pl: capapis (capap-is). PERRO ENANO. Ver : capapche.
capapche Nombre femenino; no poseble. Pl: capapchei (capap-che-i). PERRA ENANA. Ver : capap.
capataz Nombre masculino; no poseble. CAPATAZ. Note: prstamo del castellano nqueesh tsanshi' ti
ya'capatazesh ahora me han nombrado capataz/ me hicieron capataz.

capch'e

Verbo, Grupo 1. 1s: ya'capch'e (ya'-cap-ch'e). 2s: a'capch'e (a'-cap-ch'e). 3s: capch'e (cap-ch'e). 1pi: cascapch'e
(cas-cap-ch'e). 1 EST ESCONDIDO.
2 EST TAPADO.
3 EST CUBIERTO. capch'e na jumcuclaai el sol est cubierto de nubes. yicaclaicheyanesh lhn pa capch'esha'ne pava
yivapenesh lhn se las puso (las hojas de chaguar) como chirip, y qued tapado lo que le causaba vergenza.c'oya ti
tasiny ja Pedro pa nam lhpa vse' pjumtsej pa capeshch'e, pa tavayshi lhpa vse' pa vat'jj ti yit'esh: nque Yas
yenach nan ts'ishamesh, lhech nque ach'anelh'a todava esta hablando Pedro cuando una nube luminosa apareci y les
hiz sombra; de la nube sali una voz que deca: ste es mi Hijo querido, mi prediclecto, eschenlo! (San Mateo 17:
5). capeshch'e pa lhjunashesh pa lhc'usiyash'in, pa yalha t'ecletch'ein estaba atrapada en el gozo (del momento), y se
lanz en una cada repentina.
4 EST OLVIDADO.
5 LO HA OLVIDADO. Note: en (4) y (5), se usa con un sufijo personal seguido por el benefactivo -m capch'eyam lo he
olvidado por completo. Ver : yicapiyan; yicapinat.

capelh Ver : capi.


capevo ~ capivo Nombre; no posedo. VIUDITA BLANCA (ave). Fluvicola pica albiventer. Ver : capivotaj.
capi 1 Clasificador dectico; plural; humanos; conocidos de vista pero desaparecidos. LOS/LAS HUMANOS/HUMANAS
VISTOS ANTES PERO DESACTIVADOS (ya no existen). pa yicltei pacham capi nivacle, pa sui shita capi samto
pacha'mei lhavos los nivacle huyeron al otro lado (del ro Pilcomayo), pero tambin los criollos de la otra banda eran
agresivos.
2 Clasificador dectico; plural de cortesa en sentido de singular; humano; conocido de vista pero fallecido. EL/ LA. Note: con
las mismas caractersticas que en (1) niyjiei capi jatlhsham: ta casfanisheesh jayu yiin napi tucus? mi abuelo finado
les dijo: qu haremos ahora con esos bolivianos?
3s: capuque, capuqueei, capun'e. 3 demostrativo y pronombre de 3a persona; plural; humanos; conocidos de vista pero
desaparecidos. nijovaichatem, yitsi'shanatesh lhpa noyan ti yanch'e' lhn capuqueei les hacan temer (a los jvenes),
ellos las metieron (las sandas) exclusivamente en un porongo (para fermentar). pa yit'esh lhn tatsha capuqueei
lhcanchaclai: jech, lhech jayu pavque chishamichei; lhe'naa pa lhjunash yac'oyesh jayu papi yi'chishamnee y dicen
que dijo aquel suegro finado: s, ha de ser de los moradores de arriba; parece que se ha escapado de la mano de los que viven
arriba. she papuque yiclnsha'ne lhacm'a capuque? quin ha matado a todos esos?
3s: cap'umqu'e. 4 demostrativo y pronombre de 3a persona; plural; humanos; conocidos de vista; acaban de irse.
3s: capi'lhech. 5 pronombre anafrico de tercera persona; plural; humanos; conocidos de vista pero desaparecidos. tojshic'oya
ti sui capi tucus, maash tanei ti lhechesh ti tif'e' ca Tofaai capi'lhech samto yiei ja Pactsechat los bolivianos se pusieron
muy agresivos, tanto ms que (el cacique) Tofaai haba matado a todos los criollos que vivan en Pactsechat. capi
c'afoquelhay yiylhp'ojisha'ne shta pa Tovc Yucshi, pa yamtasham pa lhjunashjulh pava utes; na'lhech tovc
apatojqu'e jum pa yam'apee ts'ivee capi'lhech las tropas se ahogaron en el Mar Rojo y bajaron al fondo como piedras;
este mar es muy profundo y ellos quedaron recubiertos (xodo 15: 4-5).
3s: capelh. 6 pronombre diferencial de 3a persona simple; plural; humanos; conocidos de vista pero desaparecidos.
3s: capelhcha. 7 pronombre diferencial de 3a persona compuesto; plural; humanos; conocidos de vista pero desaparecidos.

32

3s: capi(n). 8 pronombre relativo; plural; humanos; conocidos de vista pero desaparecidos. p'alha ti vafsha'ne capin yentaj ca
nicln na ta'claj ya han muerto los que queran matar al nio.

capivotaj

Nombre; no poseble. Pl: capivotas (capivo-ta-s). PINGINO. java capivotaj yacutsha'ne, climsha'ne shta nava

lhafas los pinginos son negros y sus plumas son blancas. Ver : capevo ~ capivo.

capi'lhech Ver : capi.


capoti Nombre masculino; no poseble (? chequear). Pl: capotic (capoti-c). 1 CABALLO CASTRADO.
2 CABALLO CAPADO. acloj jn jumje shita pava lhcli maclicc shita, chi' pava cuvyu capotic, nc pa t'e ti ampa ca
nt'n'e lhn jumje tenan muchas mulas y caballos castrados tambin, o sea no les faltaba nada.

capunchanaj

Nombre masculino; no poseble. Pl: capunchanjas (c-apun-chanja-s). 1 HOMBRE ORGULLOSO.


2 HOMBRE QUE RECHAZA A OTRO.
3 HOMBRE QUE DESCPRECIA LA CAPACIDAD DE OTRO. Ver : capunchanja; yapun; lhcapunchayash ~
lhcapunchanjayash.

capunchanja

Nombre femenino; no poseble. Pl: capunchanjai (c-apun-chanja-i). 1 MUJER ORGULLOSA.


2 MUJER QUE DESPRECIA A OTRA PERSONA.
3 MUJER QUE DESPRECIA LA CAPACIDAD DE OTRA PERSONA. Ver : capunchanaj; yapun.

capun'e Ver : capi.


capuque(ei) Ver : capi.
cap'oof Verbo, Grupo 1. 1s: ya'cap'oof (ya'-cap'oof). 2s: a'cap'oof (a'-cap'oof). 3s: cap'oof (cap'oof). 1pi: cascap'oof (cascap'oof). Pl: cap'oofja'ne. 1 EST HINCHADO.
2 SE HINCHA. juc'atshi pa cap'oofji tatsha lo extiendo (para que que se oree) y enseguida se hincha (la masa). Ver
: yicap'ofiyan.

cap'umqu'e Ver : capi.


carpa Nombre masculino. CARPA. Note: prstamo del castellano con cambio de gnero
carta Nombre masculino. CARTA. Note: prstamo del castellano con cambio de gnero janshijop nava yitsjeshiyis ti
jetnch'e ja carta me pongo mis anteojos para leer la carta.

casati

Nombre femenino; no poseble. Pl: casatic (casati-c). 1 HOCKEY CHAQUEO (juego tradicional).

2 PELOTA DE HOCKEY CHAQUEO. meelh ti yamei ti yu' casati pa yic'usinat'e pa lhavtsaat cuando iban a jugar casati,
se alegraba toda la aldea. lhja casati tlha lhja jooc chi lhja vanc la pelota de casati se haca de palo santo o de palo
mataco. Ver : casativo.

casativat

Nombre masculino; no poseble (?). CANCHA DE CASATI. na casativat ampa can nisch'ejop t'astaiin pa

lhavj la cancha de casati no tena lmites ("bordes") espaciales conocidos. Ver : casati.

casjunash
caslheech

Ver : lhjunash.
Nombre masculino; no poseble. CARAU, KARU (ave). Aramus guarauna guarauna. pa nishi ti yichc'oya pa

caslheech rpidamente dejaron (la casa del) karu. yi'van pa caslheech pa t'aalhsha shita: ishjan ca ajaalh encontraron
un karu y le pidieron: cantanos, por favor.

caspa

Conjuncin consecutiva. 1 PARA QUE.

2 POR CONSIGUIENTE. Note: sase en la variedad Yitaa lhavos yaychavalha pava lhpesoc pa yijutshey lhpa ve'lha vonsa
tapooj pava lhpesoc caspa v'mesh ti tishjan pensaba en darle plata en una bolsa llena de plata para que deje de
cantar. ta lhayaash ti c'atsasshi nava acfey? - caspa c'ape'ya jayu por qu tens orejas tan grandes? - para
orte. jalhnelh'am jayu pa itj caspa tanca c'uiyaeelh'am vamos a prenderles fuego para que no tengan fro. Sinn
: jaspa. Ver : jaspa.

casposj

Nombre masculino; no poseble. Pl: casposjis (casposj-is). TEJU HOVY. Note: variedad de lagartija de gran

tamao Ameiva ameiva. Pl: casposjis (casposj-is).

casuts'i

Nombre masculino; no poseble. Pl: casuts'ic (casuts'i-c). QUIRQUINCHO, PELUDO. Chaetophractus villosus.

33

casvaatsha

Nombre predicativo/pronombre personal; primera persona plural inclusivo. 1pi: casvaatsha (casvaatsha). 1 SOMOS NOSOTROS.

2 NOSOTROS. casvaatsha ni cclhanitajoom no nos explica a nosotros. she papu casvaatsha yi'van lhpa clesa
ajalh? quin de nosotros tiene un cuchillo? ca shtat'esha jayu cavque? ca navtajajop pa Dios, pa ama papu ca
natjuyajulh casvaatsheelh qu podemos decir? si Dios est de nuestra parte, quin estar en contra de nosotros?
(Romanos 8: 31). she papu casvaatsha yi'van lhpa (pa?) clesa ajalh? quin de nosotros tiene un cuchillo? vooi
nque nalhu shi'nefenesh japi misioneros ti shtavclanjat na iglesia na shtantst'ajesh casvaatsha hoy en da los
misioneros nos ayudan a construir nuestra propia iglesia. Ver : lhavaatsha.

casvunchamatsej

Verbo, Grupo 1. 1s: ya'casvunchamatsej (ya'-casvun-chamat-sej). 2s: a'casvunchamatsej (a'-casvun-

chamat-sej). 3s: casvunchamatsej (casvun-chamat-sej). 1pi: cascasvunchamatsej (cas-casvun-chamat-sej). TIENE UN


AMOR CORRESPONDIDO. Ver : casvunchamat.

casvunchanja

Nombre femenino; no poseble. Pl: casvunchanjai (casvun-chanja-i). 1 NOVIA.

2 AMANTE. Ver : casvunchenaj; tcasvunchai.

casvuncha'mat

Verbo, Grupo 1. 1s: ya'casvuncha'mat (ya'-casvun-cha'mat). 2s: a'casvuncha'mat (a'-casvun-

cha'mat). 3s: casvuncha'mat (casvun-cha'mat). 1pi: cascasvuncha'mat (cas-casvun-cha'mat). TIENE UN AMOR NO


CORRESPONDIDO. Ver : casvunchamatsej; tcasvunchai.

casvunchenaj

Nombre masculino; no poseble. Pl: casvunchenjas (casvun-chenja-s). 1 NOVIO.

2 AMANTE. Ver : casvunchanja; tcasvunchai.

cata

Verbo, Grupo 1. 1s: ya'cata (ya'-cata). 2s: a'cata (a'-cata). 3s: cata. 1pi: cascata (cas-cata). 1 TIENE LA CABEZA
AGACHADA.
2 MENEA LA CABEZA.
3 EST PENSATIVO. Note: tambin en forma reduplicada: catacata pa lhechech pa vanutjum pa Cain, cata entonces Can se
enoj mucho, agach la cabeza. catacata pa lhshatech, ampa ca nteesh, catacata'in lhn l meneaba la cabeza, no dijo
nada, meneaba la cabeza.

catee

Conjuncin/Adverbio. 1 AUNQUE.

2 SIN EMBARGO. catee ni lhecha sin embargo no era ella. pitej, ujqu'e' shita, catee lhech pa Cufalh era largo y gueso,
pero era el propio Cufalh. ni ncachicl'yesh lhapesh lhapque lhutsja p'alhaa ti ve'lha catee ti yitashantajei pa ca
nivaclea le tena compasin a esta muchacha que ningn varn deseaba. lhei Maria catee apis ti yitsjulhc'oya ca
lhja'ya'eesh jayu pa Jose, pa'lhech nivacle tlhshaam papi lhtanvot t'lha pa lhcaanvacle David su nombre era Mara,
y estaba comprometida para casarse con Jos, un varn de la familia del rey David. nj'e' pa yitaa lhn catee ti ni n'van pa
ca lhcfaa ca nt'eclet'a perecieron en el monte, aunque no haba ningn enemigo que los atacara. pa tsimaja t'oot, catin'e
ti ni ptseja ti yif'y, yamei pan yie' pa Stavuun, catee papi ptsesch'e lhavaatsha ni namei el taguato gris, aunque
vuela muy lentamente, lleg a donde estaba Stavuun, a pesar de que los de vuelo veloz no podan llegar. ni ntaastaijoom
jayu shita pava lhnashjavtes cate'e ti vena pa t'ajuitajshi lograremos superar las dificultades ("no sern desconocidos los
cazaderos") (del idioma) aunque hay diferencias. catee ve'tajelhjopc'oya napi palavai aunque ustedes estn preparados
para estar al lado de los paraguayos. Sinn : catin'e. Ver : catin'e.

catiis

[qatiis] Nombre femenino; no poseble. Pl: catiis (catiis) ~ catiisic (catiis-ic). ESTRELLA. caaj lhpa catiis nata

cotsjaat hubo una estrella que cay sobre la tierra. tishjanesh lhpa ve'lha catiis lhpa tlhshaam jayu pa vs cantaba de
una estrella que saldra en el cielo. j'lhaa yiin ca clamtajashi lhpa catiis pa shnqu'in yitsha pero s que dentro de un
rato, cuando sale la estrella, saldremos. janachelhei jan lhjunash ti nc lhja catiis yi'eichisham na vs, janachelhei
shita ca jcljelh pa'lhech vimos cmo apareca en el cielo una estrella, hemos venido para alabarlo. ovalheichisham na
vs ca afajulhtaj nava catiis pa atsjuulh mir al cielo a ver si pods contar las estrellas. vooi pan yj'e' ti
yicheishicham na vs vitsha, manlhavacop'in ti catiisesh subieron hasta el cielo, y all quedaron como estrellas. Ver
: catisitaj.

34

catiis lhamimi

Nombre femenino; no poseble. SIRIO (estrella). Lit: estrella su-mam Read: Chase-Sardi 2003 Ver

: catiis. Variante : lhamimi.

catin'e

Conjuncin/Adverbio. 1 AUNQUE.
2 SIN EMBARGO.
3 Y (PESE A LO OCURRIDO).
4 HABA SIDO! pa yi'yj ni nvatjumtijulh catin'e lhpa c'acjo apis ti yisclanc'oya el tigre andaba sin cuidados ("no se
cuidaba ante [el tatu]") aunque el tatu ya lo estaba acechando (anticipando). pa catin'e pa suiin lhpa nivaccche,
tavc'ya pero la mujer estaba enojada, se coma de rabia. pa yij' ti njovai'yem pava ch'ech'ec, lhai'yaash ti
yilhecljesh ca natvooi, catin'e ti ampajum se asustaron de l las cotorras, porque crean que l estara agusanado, aunque
no haba nada. t'cli'lhaa t'em'na ti ts'aam ti t'taai catin'e t'em'na ti ptsej ti vacumaj se hace noms la lerda cuando
camina, pero es muy ligera cuando corre. catin'e lhech pa Lhavqu'ilhjenaj ti yichenfach'ee yiey pa Jerusaln, lhayaash
ti suyem'in y haba silvo el Salvador mismo quien lo envi fuera de Jerusalem, porque corra peligro. cque lhasinnyash,
catin'e ti vena lhjunash, pa yamjatjoom pava lhfacjes ja Biblia aquella tradicin, aunque es distinta, nos cuenta lo mismo
que la Biblia ("nos hace llegar los mensajes de la Biblia"). lhech yie' ti tsic'alhtanesh japi lhtlhelhsham, catin'e cuarenta
java yincpes ti yivantaj java jasnatshem entonces sus padres (de ustedes) me pusieron a prueba aunque haban visto mis
acciones ("las [cosas que] haba hecho yo para ellos") durante cuarenta aos (Hebreos 3: 9). sasjop ca chi nc'uijatem
pa'elh, catin'e ti pitojesh es imprescriptible ("no se puede trasmitirle a otros, ni siquiera mucho tiempo despus"). catin'e
ti t'un! haba sido duro! (San Marcos 14: 8). catin'e pa ampa ca tsjayesheishi lha t'itsech, lhai'yaash ti tojeishi jum
na yint no tens con que sacar el el agua del aljibe, porque es agua se encuentra a mucha distancia (dentro del aljibe). ta
t'e lhayaash ti lht'aalhtajeshyi pa ca ay'ji, catin'e ajudio avenna avaatsha, pa yalhan'e yasamaria yivoque vitsha?;
yit'esh cavque, lhayaash ti ninanctsetayelhvach japi samaria lhavos japi judios porqu t, que eres judo, me pides
de beber a m, que (ves que) soy samarinana?; dijo eso, porque los judos no se tratan con los samaritanos (San Juan 4: 9). pa
tsimaja t'oot, catin'e ti ni ptseja ti yif'y, yamei pan yie' pa Stavuun, catee papi ptsesch'e lhavaatsha ni namei el
taguato gris, aunque vuela muy lentamente, lleg a donde estaba Stavuun, a pesar de que los de vuelo veloz no podan
llegar. Sinn : catee.

catisitaj

Nombre femenino; no poseble (?). Pl: catisitas (catis-ita-s). 1 LINTERNA.

2 FOCO.
3 LMPARA. jatujjatei lha catisitaj enciendo la lmpara. lhapesh ti ampava catisitasa, vooi pava velas
chiylhnei'in antes no haba lmparas, pero encendan velas. Ver : catiis.

catucji

Verbo, Grupo 1 (solo en tercera persona). 3s: catucji (c-atu-c-ji). ES TURBIO Y ESPUMOSO. Note: dcese de aguas

turbulentas (formado sobre el plural: -atuc) Ver : lhatu.

catlico

Nombre masculino; no poseble. Pl: catolicos (catolico-s). CATLICO. Note: prstamo del castellano ca
shtantitajc'oya java na lhjunashvatc'oya nyishai java t'ajuiya pa Jesus, pa shtanvo'yeshch'e jayu pa lhc''vat pa
Jesus pan yenlhatam ti yishi' lhcavju napi caschifas; nque yich'e' ti cascatolicos j jayu si entendemos los diferentes
caminos que llevan a Jess, seremos capaces de descubrir el lugar que Jess quiere ocupar en la vida de nuestro pueblo; as
seremos catlicos de veras.

catsmja'ni Nombre femenino; no poseble. Pl: catsmja'nic (catsmja'ni-c). VY JA'U (ave). Caprimulgus sp..
cauchitaa Nombre masculino; no poseble. Pl: cauchitaas (cauchi-taa-s). 1 CRETINO.
2 IMBCIL. Variante : cauchitaa.

caumqu'e
cava [kava]

Ver : ca2.
1 Clasificador dectico; plural; no humanos; conocidos de vista pero desaparecido. LOS/LAS NO

HUMANOS/HUMANAS SISTOS ANTES PERO DESACTIVADOS (ya no existen). Note: se usa tambin para referirse a
cosas "invisibles" tales como discursos, lenguas, sentidos y olores yise, av'mesh cava lhteeshsha'ne na aja'ya! hija ma,
dej de hablar as de tu esposo!'. yit'ovosch'e cava lhcacli ellos le cortaron (amputaron) las piernas. jancafmja'ne
cava sajechdestrip los pescados. shtatif ti'ma cava cascs hemos comido todas nuestras comidas.

35

3s: cavque, cavque'ana, cavc'yi, cavan'e. 2 demostrativo y pronombre de 3a persona; plural; no humanos; conocidos de
vista pero desaparecido. ca'tajesha ti chi' shita cavque tsts ti yipe'yee t'ajuiyish o tambin cuando oa por delante
donde estaban los sa'i (cierto ave). cavc'yi nishtavanchayesh pa ca t'elheesh nunca hemos visto cosa semejante. ca
amtajelhey paelh jpyich ca nichintntajeelh'ach'e pa ayishlhaaelh, pa asichateshelh nava afoclelh pa cotsjaat,
cavque lhtychatelha ti tameneshlhavach jayu pa ca t'eelhtajeesh si entren en otra casa y si les gritan a ustedes que se
vayan ("pasen de largo"), sacudan el polvo de sus pies como protesta contra ellos ("[con] esas cosas ustedes les hacen saber
que acusarn de tal cosa") (San Marcos 6: 11). cavque'ana ni yij'ach'esha'ne tales cosas son falsas. ca eyjatsjanesh
japi casvelhavot cavque, pa is ti lhcavoash jayu ja Jesucristo; pa chinacunjanesh jayu pava lhclishayesh pa
nivatcacujayasha shi' pa is vatneyjatsjanjayash ti niav'mesh si enseas esto a nuestros hermanos, sers buen ministro de
Cristo Jess, y te alimentarn con el mensaje de la fe y de la buena doctrina que no has abandonado (1 Timoteo 4: 6). can
t'nash lhapesh ti jaipeeicha'yesh cavque as mismo ("lo que [es] su voz") he escuchado hace tiempo aquellas
cosas. cavque lhclishai ja sacerdote ti yijujpn'apee pa lha'vint pa bautismo aquellas son las palabras del sacerdote
cuando bendice la fuente bautismal.
3s: cav'umqu'e. 3 demostrativo y pronombre de 3a persona; plural; no humanos; conocidos de vista pero que se fue (desapareci
del campo visual).
3s: cavalhech. 4 pronombre anafrico de tercera persona; plural; no humanos; conocidos de vista pero desaparecido. pa lhech
yj'e'shane lhapesh cava'lhech c'utsjas ti nfacch'esha'ne hasta ah va el relato que me contaron los ancianos.jajutsjat
jayi'tsjanesh'in pa caaj japi nifacch'eyam ca lhjunashch'e cava'lhech vatacli empec a preguntar y encontr gente
("hubo") que me contaron cmo eran aquellos juegos.
3s: cav(a)elh. 5 pronombre diferencial de 3a persona simple; plural; no humanos; conocidos de vista pero desaparecido. lhech
yie' cavaelh yitsatis yishi' ja lhestanciaesh ja Doctor Jara all, en la que era la estancia del Dr. Jara, haba otras
aldeas. pa tuj cav'elh napu'yama vcc comieron las otras siete vacas.
3s: cavelhcha. 6 pronombre diferencial de 3a persona compuesto; plural; no humanos; conocidos de vista pero
desaparecido. ninatyelhc'oya ca jovalheyjop atesha pa tcvjiyanjan? pa ta lhjunash jayu ca natyelhc'oya
cav'elhcha ya'clishay ti chiyovalheyjop atesha? ustedes no entienden la parbola del sembrador? y cmo van a entender
las dems parbolas? (San Marcos 4: 13).
3s: cava(n). 7 pronombre relativo.

cavan'e Ver : cava.


cavatjamatsej Verbo, Grupo 1. 1s: ya'cavatjamatsej (ya'-ca-vatja-mat-sej). 2s: a'cavatjamatsej (a'-ca-vatja-matsej). 3s: cavatjamatsej (ca-vatja-mat-sej). 1pi: cascavatjamatses (cas-ca-vatja-mat-se-s). TIENE PARTOS
FCILES. Ver : vat'aj;nicavat'aj; cavatja'mat; lhcavatjayash.

cavatja'mat

Verbo, Grupo 1. 1s: ya'cavatja'mat (ya'-ca-vatja-'mat). 2s: a'cavatja'mat (a'-ca-vatja-

'mat). 3s: cavatja'mat (ca-vatja-'mat). 1pi: cascavatja'mat (cas-ca-vatja-'mat). TIENE PROBLEMAS DE


PARTOS. Ver : vat'aj; nicavat'aj;cavatjamatsej; lhcavatjayash.

cava'lhech Ver : cava.


cavcalhjanaj Nombre masculino; no poseble. Pl: cavcalhjanjas (cavcalh-janja-s). AGRICULTO QUE SUELE TENER
BUENA COSECHA. Ver : cavcalhech; yicavcalh.

cavjonaj

Nombre masculino; no poseble. Pl: cavjonjas (ca-vjo-nja-s). 1 GANADOR.

2 HOMBRE QUE GANA EN EL JUEGO. Ver : tcavjoi; lhcavjoyash.

cavomatai

Conjuuncin/ Adverbio. 1 POR CASUALIDAD.

2 SIN EMBARGO. Note: sase en la variedad Chishamnee lhavos Ver : cm'matai. Variante : cm'matai.

cavcav

Nombre femenino; no poseble. Pl: cavcavc (cavcav-c). 1 POLLA SULTANA (ave). Porphirula martinica.

2 GALLINETA (ave). Fulica rufifrons. ti vacumajjulh japi c'afoquilhai josojeyish, lhayasha java cvcv, aj, coj, coj,
coj! al galope venan al encuentros de los argentinos (militares) en el arenal, ay, corran como la gallineta, coj, coj, coj!

cavcav yectejshi lhnaash

Nombre femenino; no poseble. Pl: cavcavc yectesshi lhanshas (cavcav-c y-ecte-s-shi

lha-nsha-s). POLLA DE AGUA GRANDE (ave). Gallinula chloropus. Lit: polla est-cortado su pico/nariz Ver
: cavcav.

36

cavc'yi Ver : cava.


cavjlhach'e Verbo, Grupo 1. 1s: ya'cavjlhach'e (ya'-ca-vj-lha-ch'e). 2s: a'cavjlhach'e (a'-ca-vj-lhach'e). 3s: cavjlhach'e (ca-vj-lha-ch'e). 1pi: cascavjlhach'e (cas-ca-vj-lha-ch'e). 1 LLEGA TARDE.
2 LLEGA A UN LUGAR ABANDONADO POR OTRO.
3 YERRA. Ver : lhavj; yicavjlha; cavjlheesh.

cavjlheesh

Verbo, Grupo 1. 1s: ya'cavjlheesh (ya'-ca-vj-lha-e-sh). 2s: a'cavjlheesh (a'-ca-vj-lha-e-

sh). 3s: cavjlheesh (ca-vj-lha-e-sh). 1pi: cascavjlheesh (cas-ca-vj-lha-e-sh). LLEGA TARDE. Ver
: lhavj; yicavjlha;cavjlhach'e.

cavque('ana) Ver : cava.


cavts'aclaijanaj Nombre masculino; no poseble. 3s: cavts'aclaijanjas (cavts'aclai-janja-s). 1 HOMBRE COMPASIVO.
2 HOMBRE MISERICORDIOSO. pa tanca yicumesh'a jayu pa lhjunash na vatv'ojiyash pa tanca yiyit'e jayu yajatesh na
yivv, lhayaash ti yacavts'aclayjanaj no te pondr mala cara por tu maldad y no apretar para siempre con mi enojo,
porque soy misericordioso (Jeremas 3: 12). Ver : tcavts'aclai; tts'aclaai.

cavuc

Nombre femenino; no poseble. 1 TATAR (leguminosa). Pithecolobium tortum. Pl: cavcui (cavcu-i).

2 CINACINA (leguminosa). Parkinsonia aculeata. Pl: cavuquis (cavuqu-is). Ver : cavucat.

cavucat Nombre masculino; no poseble. Pl: cavucatis (cavu-cat-is). HIERBAL DE CINACINA. Ver : cavuc.
cavutayuc Nombre femenino; no poseble. Pl: cavutacui (cavu-ta-cu-i). TATAR (leguminosa). Ver : cavuc.
cav'umqu'e Ver : cava.
cav(a)elh Ver : cava.
cayayaiin Verbo, Grupo 1. 1s: ya'cayayaiin (ya'-cayayai-in). 2s: a'cayayaiin (a'-cayayai-in). 3s: cayayaiin (cayayaiin). 1pi: cascayayaiin (cas-cayayai-in). Pl: cayayaivatsham'in (cayayai-vatsham-'in). EST DESNUDO. vat'van ti
caiyayaivatsham'in pa yitjuqu'e'sha'ne pava higoyuc lhsashai pa ya'nit ts'ivee se miraron uno a otro y vieron que
estaban desnudos, y se pusieron hojas de una higuera como taparrabos. ya'cayayai'in pa jaspa javant'fich'in estaba
desnudo y por eso me escond. uj ti cayayaivatsham'in lhn, pa uj lhn ti clafch'e ti yi'van papi lhchifas andaban
completamente desnudas, y se pusieron muy contentas al ver otra vez a su gente.

cayin'

Nombre masculino; no poseble. Pl: cayin'c (cayin'-c). 1 PICAFLOR sp. Anthracothorax nigricollis nigricollis

(Vieillot).
2 PICAFLOR ENANO. Microstilbon burmeisteri.
3 PICAFLOR sp. Hylocharis sapphirina.
4 PICAFLOR sp. Hylocharis chrysura (Shaw).
5 PICAFLOR sp. Chlorostilbon lucidus aureiventris (D'Orbigny & Lafresnaye).
6 PICAFLOR sp. Leucochloris albicolis (Vieillot).
7 PICAFLOR sp. Sappho aparganura sappho (Lesson).
8 PICAFLOR sp. Colibri serrirostris (Viellot).
9 PICAFLOR sp. Stephanoxis lalandi loudigesti (Gould). caaj na lhpset na cayin' el picaflor tiene un pico. yovalhei'in
pa cayin' pa lhcachi'; clam lhn lhech papi yint lhavoquei ti tosch'een papi nivacle el picaflor observaba la laguna;
aparecieron aquellas mujeres del agua cuando los hombres estaban lejos. tcltsjan pa cayin', lhan'e lhpa yo'nis pa
yituvalha; pa yama lhpa yo'nis pa yicln pa cayin', pa yijucj'cfi pava lhcamuc un picaflor estaba carpiendo, pero lo
estaba espiando un zorro; el zorro lleg, mat el picaflor y lo escondi debajo del rastrojal.

cayin'taj

Nombre masculino; no poseble. Pl: cayintas (cayin'-ta-s). GRAN PAVN, PANAMBI

(lepidptero). Sphingidae spp.. Ver : cayin'1.

cayoiyesh

Verbo, Grupo 1. 1s: ya'cayoiyesh (ya'-cayoi-ye-sh). 2s: a'cayoiyesh (a'-cayoi-ye-sh). 3s: cayoiyesh (cayoi-ye-

sh). 1pi: cascayoiyesh (cas-cayoi-ye-sh). EST SOLO Y TRANQUILO. ya'cayoiyesh na yicumjat estoy solo y tranquilo
en mi trabajo.

ca'alh

Conjuncin interrogativa. 1 PUEDO?

37

2 POR FAVOR. Note: sase para expresar un pedido corts ca'alh ca jac'alhtanesh lha acl' tojtoj? puedo probar tu moto?

ca'c'lhj

Nombre masculino; no poseble. Pl: ca'c'lhjis (ca'c'lhj-is). 1 HOMBRE ENGAADO.


2 HOMBRE RECHAZADO.
ca'c'lhyich Nombre masculino; no poseble. Pl: ca'c'lhijes (ca'c'lh-ije-s). RATERO.

ca'faaj! Interjeccin. MALDITO! ca'faaj ca nuu ti tsic'jmit! maldito el perro que se comi mi comida!
ca'na [ka'na] Adverbio temporal. 1 HACE TIEMPO.
2 EL OTRO DA. Note: referencia vaga al pasado, que puede variar desde algunos das hasta tiempos mticos de los
antepasados nan lhjunash ca'na ti yi'vanei capi yinvot as nuestros padres finados solan conservar (sus
reservas). nque anachshi ca shtishan! lhancashcljesh ca'na ti ni vaniyit'ajulh sal afuera y vamos a pelear! te has
engredo cuando no te pusieron resistencia. istaa ca jajutei lha peso teiya ti apis ca'na ti tsitis vitsha le voy a dar dinero,
pues el otro da me di tambin. lhech jayu ca Juan netshaam shta, jan jayiyjijanesh ca'na can chiyt'vsey
lhshatech as ser que Juan, a quien yo hice decapitar, ha rescucitado (San Marcos 6: 16). apis ti tsitnt'ajesh ca'na
ca'lhech vatcumjat ti caclec ya tengo experiencia de que aquel trabajo sola ser muy pesado. pa na aculhch'e t'em napi
nafacleshch'e pa ajunash ca'na? no respondes nada a los que declaran contra t ("cuentan de t") (San Marcos 14: 60). ja
nivacle yi'ajop ca'na ti yiey pacham ja Jordn, ja lhnclhanita, lhech j lhech vancanajayan vitsha, vooy lhavaatsha
pa lhacm'a ti voqu'evatich'e el hombre que estaba contigo en la otra orilla del Jordn, del que diste trestimonio, est
bautizando, y todo el mundo lo sigue (San Juan 3: 26). a'va, ca'na ti ve'lhasha'ne, nishameshlhavach pa
lhchejenjayash mir, antes cuando viva solo, gozaba siempre de miel abundante.

ca'nalhche Adverbio. HACE ALGUNOS DAS. Ver : nalhche.


ca'nalhu Adverbio. AQUEL DA PASADO. ca'nalhu ti yich aquel da cuando sali. meelh lhn ti tifeshch'e pava t'acjai
pa yecls lhn ti'ma pa lhclesa; yit'esh lhn: yic'utsfa, nqueesh c'acln jayu lhai'yaash ti lhcmclqui ca'nalhu ca
nich'ayich cuando (el chamn) hubo terminado sus cantos, afil su cuchillo; dicen que dijo: amigo, voy a matarte porque has
atormentando otrora a aquel joven.

ca'nalhuclai

Adverbio temporal. TODO EL DA. taniyitanelh pan lhjunashesh ca'nalhuclai pa na'shelhch'een est

renegando por la manera que anduvieron todo el da. jav'acfi na jpyich ca'nalhuclai he estado en casa todo el
da.t'astaaivatsham'in java yicli cuvyu; cajuqu'e ti javo'tajeisha'ne ca'nalhuclai, jaalh pa ja'ys'e cotsjaat se me
perdieron mis caballos; los busqu todo el da sin encontrarlos, por eso ("hasta que") vine a pie.

ca'num Adverbo temporal. HACE UNOS MESES.


ca'numlhu Adverbio temporal. 1 ANTERIORMENTE.
2 HACE UNOS MESES. Ver : ca'num.

ca'tajesha

Conjuncin disyuntiva. O. Note: variedad shichaam lhavos. Posiblemente deriva del verbo ca't'aj pan lhjunash pa

cuvyu chi yuijatesh'acfi pava ve'lha njesh caspaschei tashinshatas, ca'tajesha ca napu' yama shita por ejemplo, se
cambiaba cinco o siete ovejas por un caballo. na pa lhjunash ti sasjop ca nt'acju lhpa nivacche ti ta'voiyei, ca'tajesha
ti nich'a nca'vat'aj? por qu una mujer no puede traer agua durante su menstruacin o despus de un parto? papi
israelitas t'lhesha pava yityish papi cananeos acloj pava lhanfanash nan lhjunash ti chi yicjiyan lhja lhtsej
ca'tajesha ti vooi pa ti t'e'lhesh ti chinclanshi pava lhai los isaelitas aprendieron de los cananeos muchas cosas, cundo
hay que sembrar el grano cundo hay que vendimiar. Ver : ja't'ajesha; ca't'aj. Variante : ja't'ajesha.

ca't'aj

Verbo, Grupo 1. 1s: ya'ca't'aj (ya'-ca't'aj). 2s: a'ca't'aj (a'-ca't'aj). 3s: ca't'aj (ca't'aj). 1pi: casca't'as (cas-ca't'as). 1 EXISTE.
2 SUBSISTE.
3 HAY.
4 EST. cat'aj papi yipem'in, pa ve'lha lhn pa nivacle yit'esh lhn: cat'aj j pa clasaeem'in ca shintojonesh
yiinsha? haba quienes lloraban (poque se haban vuelto ciegos), uno de los hombres dijo: hay alguien que (vea) un poquito
para que pueda conducirnos? Ver : nivat'aj; caaj; lhcaatjayash; ca'tajesha; ja't'ajesha.

ca'vus

Verbo, Grupo 1. 1s: ya'ca'vus (ya'-ca'vus). 2s: a'ca'vus (a'-ca'vus). 3s: ca'vus (ca'vus). 1pi: cascaavsus (cas-caavsu-

s). Pl: caavsus (caavsu-s). 1 ES GRACIOSO.

38

2 ES DIVERTIDO.
3 ES CHISTOSO.
4 ES JUGUETN. ta lhayaash ti ac'utsfacheyesh napuque nivacchey nicaavsusa? por qu son tus amigas aquellas mujeres
desagradables? caavsus ti vat'ijjja'ne es muy divertido ("son muy divertidos") (ver) como se pegan a puetazos. Ver
: nicaaisiyu.

ca + verbo + -taj

[qa] Conjuncin. 1 SI (HACE X).


2 CUANDO (HAGA X).

cebada

Nombre masculino; no poseble. CEBADA. Note: prstamo del castellano con cambio de gnero pa lhechesh pa
jachenjulh lhpa cjecl ti jajuyjatyivne pava quince tinshanjasesh clesanilh clim shi' pava trescientos treinta lhcaclecli

pa cebada me compr aquella mujer por quince pesos de plata y por 330 cargas de cebada (Oseas 3: 2).

celular Nombre femenino. CELULAR. Note: prstamo del castellano con cambio de gnero
cinco Verbo, Grupo 1. SON CINCO. Note: prstamo del castellano meelh ti ymey ts'ivee pa tovoc, tatsha ti yu'jam pava
lhaschatiy pa yicojyesh pava cinco ts'ivee sajech al llegar al ro, se zambulleron con las redes y sacaron cada uno cinco
peces.meelh ti cinco java sajech pa lhechesh ti'ma pa tsijuuj ja vnaj cuando haba (tirado) cinco peces, entonces me
mordi una piraa. pa presidente chi' papi consejeros cincoeshch'e lhnincpisesh ti chi yivoijatsham'in, isjop ca
nachajesh ca chi nvoijatshamjop el presidente y los consejeros sern elegidos para cinco aos y podrn ser
reelectos. lhapa cinco pava lhnincpis ya tena cinco aos. meelh ti cinco jive'clas pa secl'esh clee ti yit'yish ti
vanqu'iisdespus de cinco meses, ya sabe escribir bastante bien. Ver : ve'lha njesh ~ ve'lha njesh
caspaschei; njeshch'e nava caspaschei.

cjam

Verbo, Grupo 1 (solo en tercera persona). 1 QUEDA JUSTO.


2 ES APROPIADO.
3 ES EXACTO. t'eclet'apee, cjam ti t'ecletei salt encima con un salto certero. ve'lha pa manlhaesh pa lhclutsech,
cjamch'een lhn dicen que a uno de ellos le queda su escopeta, es muy apropiado eso.

cjat Nombre femenino; no poseble. Pl: cjat (cjat). FRUTA DE CACTCEA. Ver : cjatuc.
cjatuc Nombre femenino; no poseble. Pl: cjatcui (cjat-cu-i). CACTCEA (var.) Ver : cjat. Variante : tjatuc.
cjatuc lhee Nombre femenino (solo en tercera persona). ESPINA DE TUNA. Note: tradicionalmente, los nivacle usaban
espinas de tunas como puntas de flechas para pescar Variante : tjatuc lhee.

cjats'i Ver : tjats'i.


cjats'itaj Ver : tjats'itaj.
cjop Ver : tjop ~ cjop.
cjuclei Verbo, Grupo 1. 1s: yacjuclei (ya-cjucl-e-i). 2s: acjuclei (a-cjucl-e-i). 3s: cjuclei (cjucl-e-i). 1pi: cascjuclei (cascjucl-e-i). EST SATISFECHO.

cjumtsej

Verbo, Grupo 1 (solo en tercera persona). 3s: cjumtsej. 1 BRILLA.


2 ES BRILLANTE.
3 ES LUMINOSO. Ver : pjumtsej; tjumtsej; yicjumtseyan. Variante : pjumtsej; tjumtsej.

coca

Nombre masculino; no poseble (? chequear). COCA. Note: prstamo del quechua al castellano del noroeste argentino, y
luego del castellano al nivacle. napu' ca te coca can t'ucac cava lhech lhashiyis, pi, nichaaj cqueei; cava finji, ja vatc
pa nque tc'asham, ni i'a ca ntilhj pava yucuvec, tuyuyesha cava lhech nclhaa ti lhech lhjunash, j'tanei jje dos
paquetes de coca de tamao como eso, trajo aqul; tabaco y provisiones as de grande, y pan que apenas poda llevar, eran
cosas extraas, as pas. nque yam'ech'etsham ti nam jovalheshjulh ja coca ti tsav as lleg, vino y lo vi venir con su
(carga de) coca amontonada.

coche

Nombre femenino. COCHE. Note: prstamo del castellano con cambio de gnero ja'vaijat lha coche lha c'utsja uso el

coche viejo (por mezquinar el nuevo). nic'at'cji pa carpa pan chipo'oj'apee lhpa coche pa yijujeishi pa queso, shi lhpa
yucuve pa yichesh ymjey lhpa vishini pa tuj alz ("abri desde abajo") la carpa que tapaba el coche, mordi en el queso y
el pan, y se fue al tajamar para comerlos.

coclop

Nombre femenino; no poseble. Pl: coclopis (coclop-is). AVE NEGRA TEJEDORA (var.) Ver : coclopitaj.

39

coclopitaj

Nombre femenino; no poseblr. Pl: coclopitas (coclop-ita-s). URRACA, AKA' H. cyanocorax

cyanomelas. Ver : coclop.

coitechat Ver : cvtechat.


coitej Nombre femenino; no poseble. Pl: coitej (coitej) ~ coites (coite-s). CARAGUATA CH'I. yitojon pavan yie' pava
1

coitej pava lhap'alhchei pava apis ti yajtshisha'ne lhech yiesh yjeech pa yi'yj lo llev adonde tena un montn de
caraguat ya quemada y reunido, y all descuer al tigre. t'acu'meishi pa lhfincji pa yict'atch'e lhpa coitej, pa t'acu'mei
pa fij' ti yitsecllhei pa muc ti vancalhn tom su pipa, coloc adentro fibras de caraguat, tom una brasa para
encenderlas y se puso a fumar. tojshic'oya ti yichei pava covtej vanclapju despus aquella se fue a donde haba
caraguat amontonada. Ver : cvtechat. Variante : cvtej.

coitej Nombre femenino; no poseble. Pl: coitej (coitej). VIEJA (pez). Ancistrus sp., Liposarcus anisitsi.
coitej lhac'u' Nombre femenino; no poseble. Pl: coitej lhac'uc (coitej lha-c'u-c). TORTUGA PEQUEA DEL
2

AGUA. Lit: caraguat ch'i? / vieja [pez]?) su arma

coj coj!

Interjeccin (chequear). (SIN TRADUCCIN). Note: imita el ruido de cascos de caballos o tiros (?) ti vacumajjulh

japi c'afoquilhai josojeyish, lhayasha java cvcv, aj, coj, coj, coj! al galope venan al encuentros de los argentinos
(militares) en el arenal, ay, corran como la gallineta, coj, coj, coj! sitsejei ti cj cj cj, jacumajelh shta, catin'e te
tiyj'apee atesha hubo tiros, cj cj cj, nos corrimos y nos tiraban balas. Variante : cj cj.

cojiyaj

Verbo, Grupo 1. Pl: cojiyajsha'ne (cojiyaj-sha'ne). 1 ES AMARILLO.

2 ES VERDE. yfisch'e pava yichatjulh jiveclas pa uj lhn lhpa aacjiyuc pa caaj lhn shta pava lhay cojiyassha'ne pa uj
lhn ti acs pasaron cuatro meses, el rbol creca y tuvo frutas amarillas que eran muy ricas. jcl tiqu'in jum ja'lhech,
cojiyasshi java lhafas, clim ja t'oot, vooi ja lhshatech yucjiin clee java lhacuc es un pajarito chiquito, amarillas son sus
alas, su pecho es blanco y su cabeza algo colorada en los costados. pa ncley pa yj'e' pa cojiyaj tajulhshi pa Chipre yiey
pa lhch'amiyishjulh pa jaspa tojach'ec'oya tatsha la verde costa de Chipre surgi (apareci) a su izquierda, pata
desaparecer rpidamente.
3 ES (DE) ORO. jovalheyitapee pa jaspa ja'van japin t'jj ti tasinyam'in, pa ja'van java napu'yama chitsecl'lha
cojiyas me volv para ver de quin era la voz que me hablaba y vi siete lmparas de oro ("amarillos encendidos")
(Apocalipsis 1:12). pa'lhechesh pa tis ts'ivee tisesh pa cjiyaj tashaai, pa nquee pa acjqu'e pa lhniish ti chi lhnei, pa
nquee pa vatshachivo lhei mira entonces le regalaron, le ofrecieron oro ("amarillo que tiene precio"), incienso ("aquello
cuyo perfume es rico [y] que se enciende") y mirra ("una locin llamada mirra"). Ver : clesanilh cojiyaj.

cojiyaj clesanilh
cojiyaj lhcschei

Ver : cojiyaj; clesanilh cojiyaj.

Nombre femenino; no poseble. JAPU (ave). Xanthornus decumanus. Lit: amarilla sus-colas Note: ave
de plumaje negro y pardo, y cola con plumas amarillas

cojiyaj tashaai Ver : cojiyaj; tashaai.


colectivo Nombre femenino. 1 COLECTIVO (nombre).
2 OMNIBUS. Note: prstamo del castellano con cambio de gnero lha colectivo sassha'ne'en el colectivo est
descompuesto. ti yen ca nvji' lhja colectivo suyeshi shta ca chinefenesh cuando quiere subir al colectivo debe pedir que
se le ayude. jajo'ji lhja colectivo dorm en el colectivo.

colegio

Nombre masculino; no poseble (? chequear). COLEGIO. Note: prstamo del castellano lhtaculhjanesh ja'tajesha am,

acloj papi yicheyshi pa colegio yipe'ya cque crelo o no, muchos estudiantes de secundaria han odo de esto.

colonia

Nombre masculino; solo poseble en tercera persona (?). 3s: lhcolonia (lh-colonia). forma no

poseda: colonia. COLONIA (ALDEA O ASENTAMIENTO DE LA ZONA MENNONITA). Note: prstamo del castellano
con cambio de gneropa'lhech tlh'e' ti namjam shita nava lhcolonias napi menonitas por esta razn se introducieron
tambin en las colonias de los mennonitas. acloj papi nivacle tai'e cava lhavtsatis lhapesh pa njei java lhcolonias japi
menonitas ti vooi pa lhcumjat muchos nivacle abandomaron sus pueblos antiguos y se fueron hacia la colonias mennonitas
para buscar trabajo. tsivat'aj'e na colonia nac en esta colonia.

40

coma

Nombre masculino; no poseble. COMA. Note: prstamo del castellano con cambio de gnero ja coma

yivenchatvatc'oya pava t'i'yas pa ve'lha vatfaclech la coma separa (una de otra) las partes de una frase.

comi

Nombre (masculino o femenino?); no poseble. 1 FLAMENCO ANDINO.


2 FLAMENCO COMN.

computadora Nombre femenino. COMPUTADORA. Note: prstamo del castellano


contrato Nombre masculino. CONTRATO. Note: prstamo del castellano asnatesh'atam pa contrato! haz un contrato
contigo mismo! Sinn : vatpe'yejat. Ver : vatpe'yejat.

coos ca Ver : coostaja ca.


coostaja ca Conjuncin. 1 OJAL QUE...
2 PARA QUE... Note: lo sigue un resultado favorable coos ca ntaaj ojal que llueva. coostaja lhn ca anclyeshelhyijulh ti
janfaclelh'am pa nivatcajyshaa; jech, tsit'yish ti lhanclytajeshelhyijulh ojal aguanten ustedes un poco de locura de
mi parte; s, se que me aguantarn (2 Corintios 11: 1). coos ca nina'shei yifaiyish yiin nqueei, pa jaalh pa na'shei
lhfaiyish ojal que pasen por mi lado derecho, y por fin pas por su lado derecho. coostaja ca c'u'seelh'am'inespero que
ustedes sean felices. ni yecletelhsha'ne coosa ca yicltelh tatsha ca ja'yineclettajelh no bajamos (de nuestros caballos),
en el caso de que pudiramos huir inmediatamente si nos agredan. coostaja ca alhua cque! yuich'e nque lhavaash,
nich'ashi jum na lhaishivo vengan a ver aquella iguana! se meti en esta cueva, la huella es reciente. tajulhei ca
nachtajei ja yitsaat ja shinvo', pa tatsha ca coosa ca shta'van sera lindo que Shinvo' venga al pueblo, entonces ojal
veremos. coostaja ca alhua cque! yuich'e nque lhavaash (vengan a ver) la iguana! entr en esta cueva. coostaja ca
isa'jopyam ca vapecleic'oya java'lhech nalhus! quin pudiera volver a los viejos tiempos! Sinn : ei ca, ei'na ca, coos
ca. Ver : ei ca; ei'na ca; coos ti.

coos ti

Conjuncin. 1 FELIZMENTE.
2 POR SUERTE.
3 INMEDIATAMENTE. coos ti uschishamclee java jostaj chi' pava ap'etses, lhech ti yt'teshsham, pa yu'jam shta pa
actaj, pa'lhechesh ti yit'esh ti yape' lhn felizmente, cuando florecan de a poco estas plantitas de flor rosada y las frutas
de las cactceas, las recogan ("pellizcaban") y las mezclaban con tierra salada, y con stos decan que se hartaban. coos lhn
ti china pa yiti'in por suerte, recuper sus sentidos en poco tiempo. coos lhn lhapesh ti yicjivach pa yicln
papu tan pronto que alguien caa en la trampa, lo mataban. coos ti chi yi'vanc'oya, tulh'in por suerte lo reconocieron,
porque era de noche. coos ti yi'van papi lhc'utsfas, papi'lhech yanlhavcop por suerte encontr unos amigos que lo
recibieron en su casa.

copcloijy

Nombre femenino; no poseble. Pl: copcloijyc (copcloijy-c). URA (lepidptero). Erebus spp.. meelh lhn

ti yfiistaj, pa vmji'c'oya, pa copclijayesh, pa shan ti'ma, pa ni n'vanch'e cuando estaba por alcanzarlo, desapareci
(de su vista), se haba convertido en ura, y no lo pudo ver ms.

cososos
cotsitsi

Nombre femenino; no poseble. Pl: cosososic (cososos-ic). YVYR R (planta). Pterogyne nitens.
Nombre masculino; no poseble. Pl: cotsitsic (cotsitsi-c). KAINGUA KA'A (planta). Schwenchia americana (var.

Angustifolia Schmidt).

cotsjaat

[kotsxaat] Nombre masculino; posedo. 1s: yicootsjat (yi-cootsjat). 2s: acootsjat (a-cootsjat). 3s: lhcootsjat (lh-

cootsjat). 1pi: cascootsjat (cas-cootsjat). Pl: vatcootsjatis (vat-cootsjat-is) ~ cootsjatis (cootsjat-is) ~ cootsjatiyis
(cootsjat-iy-is). forma no poseda: cotsjaat (cotsjaat) ~ vatcootsjat (vat-cootsjat). 1 TIERRA. yaashesh ca shtant'ya
pava shtantst'ajesh ti casderecho; nque shtantt'ajesh casderecho: ca shtantst'ajesh pa cascootsjat, chi' pa casvint
chi' pava casnyishai ms importante para nosotros es que comprendamos cuales son nuestros derechos: derecho a la tierra,
al agua potable y a caminos. pa cotsjaat pa chi yijutei napi lhtatvelhavot nivacle nivacleichac shita ni natshaai,
ve'lhasham pa lhcootsjat la tierra que se distribuye a las comunidades nivacle y a otros indgenas no puede venderse, es
propiedad comunitaria. ay'e na acootsjat, ayjop shta napi ave'lhavot shi' na lhajpyich ca atata pa meey ja cotsjaat jan
janclit'am sal de tu tierra y sal de la casa de tu padre, y vete a la tierra que te mostrar (Gnesis 12: 1). meelh japi Israel
lhavos ti yiei'in ja lhcootsjat, ti yisasiyanesh'e java yisnatesh lhav'ojinc cuando la casa de Israel estaba en su tierra, la

41

contamin con las malas obras que hizo (Ezequiel 36: 17). yasinqui shita pa cotsjaat les habl tambin de la tierra. ja
cotsjaat caajelhyam tenemos tierra. yicavcalhshi nava yincpis lhai'yaash ti is'e na cotsjaat tiene buenas cosechas cada
ao porque la tierra es muy frtil. ca amtajelhey paelh jpyich ca nichintntajeelh'ach'e pa ayishlhaaelh, pa
asichateshelh nava afoclelh pa cotsjaat, cavque lhtychatelha ti tameneshlhavach jayu pa ca t'eelhtajeeshsi entren en
otra casa y si les gritan a ustedes que se vayan ("pasen de largo"), sacudan el polvo de sus pies como protesta contra ellos
("[con] esas cosas ustedes les hacen saber que acusarn de tal cosa") (San Marcos 6: 11). a'lhech, Belen, lhvji' na
lhcotsjaat na Juda, avaatsha yitsaat ya'shesh ti tajulhei lhavtsaat papi us lhcaanvacles, lhai'yaash ti lhanvat'aj pa
avo'eesh pa anch'anjayashesh shita na Israel yi'ei napi nivacle t, Beln, que ests en tierra de Jud, eres ciudad
importante, ciudad de prncipes, porque en ti ha de nacer el que dirija y gobierne al pueblo de Israel. yitsavalhsham pa
cotsjaat yie' pava uticuy yi'shi' pa Efran pa naash(sh)am pa lhcotsjaat Salisa se dirigieron (cruzndola) a la zona de la
serrana de Efran y cruzaron la regin de Salis (1 Samuel 9: 4). j lhech ngel yinashjat'ejop cotsjaat ja lhclesataj cusa'
pa yit'ovseshch'e java lhay java tjayetacuy, pa yanch'e lhja uj tnjquec'oya ca jaspa chiyicfasheshch'e el ngel
meti su hoz en la tierra y vendimi ("cort") la vid y ech las uvas en una cuba ("tanque que las esperaba") para pisonearlas
(Apocalipsis 14: 19). lhan'e yivaatsheelh janyinelh ti jveelhshi lhja vatvjatshi pa jamelhey ja Asn, pa lhech
jatlhshelh'e ti jaycumelha ja Pablo, lhayaash ti yentaj ca nit's'e cotsjaat pero nosotros nos dirigimos al barco y
zarpamos para Asn, donde debamos recoger a Pablo, porque l haba querido hacer el viaje a pie (Hechos 20: 13).japi
palavai ca ve'lhatajeelhshi ja lhtsitenjayish capi catsinvot p'alhaa ca natcu'melh'in j, ca piiavach'apee pa
lhcootsjatvatam donde hay paraguayos trabajando juntos en la tierra de nuestros antepasados, que mantangaz paz mutua en
la tierra que habitan conjuntamente. t'sesham ja lhafo' lhfayishey ja uj yint, vooy ja lhafo' lhch'amiyish t'sesh'e na
cotsjaat apoy el pie derecho en el mar y el pie izquierdo en tierra firme (Apocalipsis 10: 2). tanca napecleyjop jayu ca
anqueya 'Chitay'e', nilhecha na acootsjat ca chinteetsha jayu 'Chiyvmjatsha'ne', pa eyeesh jayu 'Yijuctsenche', vooy
na acootsjat lheya 'Lhja Yijaya' ya no volvern a llamarte 'Abandonada' ni a tu tierra 'La Devastada', a t te llamarn 'Mi
preferida' y a tu tierra 'La Desposada' (Isaas 62: 4). yaaj na ovalha na cotsjaat, acuyuyui'in jayu pa lhanctsha'ne
jayu no miras a la tierra, te vas a marear y caers.
2 SUELO. yic'nsha cotsjaat lo tira al suelo. ti javtc'nesha cotsjaat lhech ca jqu'e' me agach al suelo y entr (en el
monte). lhchenesh pa uj unaj ti t'tjatesha cotsjaat capin t'ajuytaj'ajulh avaatsha, pa lhnapjunesh(sh)am pa
anutsaaj, capi'lhech yichesh lhjunashjulh pava jpc usaste tu gran poder para tirar al suelo los que te enfrentaban, y los
quemaste con tu ira; ellos quemaron como paja (xodo 15: 7). yipe'yajulh pa ctsetaj, t'eclet(t)aj'cji lha'vo' pa yijuujtaj
pa t'acum'e pa ytjatesha cotsjaat oy venir una rata grande, la agarr por el cuello, la mordi y la dej caer al
suelo. papi nivacle yi'tajch'esha'ne lhn, vapecla cotsjaat ti yim'qu'esha'ne shita dicen que los nivacle pasaron un rato
sentados, y luego volvieron a acostarse en el suelo.
3 ADOBE.
4 LADRILLO.
5 BARRO. na t'e pa t'ajj cootsjatiyis chi suiyeshshi cque jpyich? cuntos ladrillos se van a necesitar para esta
casa? pava lhavji chineshvat'apee pava cootsjatis la mampostera ("la pared [donde] se colocan los ladrillos unos sobre
los otros"). amc'oya pava shtanshi' cotsjaat ca nvc'oya pava lhavji chi' pa lhtjji ca nchaajsha'ne pa
lhcaclecli falta (lo) que pongamos en la tierra para sostener el peso de los muros y del techo. acum'e pa ve'lha cotsjaat pa
an'e' ajuiyish pa isch'esha'nejop ja yitsaat Jerusalen agarra un ladrillo, pntelo delante y graba en l la ciudad de
Jerusaln (Ezequiel 4: 1). caaj pa shinvo' ti tuj, chi' pa yaquisit, chi' pava faai ti yiclansham pa lhamc papi
vatamimic, yanch'e pa t'lhs cotsjaat pa yijuijata ti clop'e coman miel silvestre, animales y vainas de algarrobo, que las
madres amasaban en harina, ponan en cntaros de barro para el verano. shtatsjulhch'e java cootsjatis java tajulhshi pa
ve'lha metro cuadrado contamos cuntos ladrillos entran en un metro cuadrado (de muro). lhech yie' pa lhcumjavat;
tish'e'in pa cotsjaat yacutshi, yit'ovsch'een pava jpc, yicha'jesh'in shta pa yint, t'ajuya jayu ca nasnatesh pava
cotsjatis all estaba su (lugar de) trabajo; excavaban arcilla ("tierra roja"), cortaban paja y traan agua para preparar
ladrillos. cacleclem pa cus shta pa yivcujuneen pa lhcumjayash pa nalhuclay yamjaan pa tulh ti yichaaj pava

42

cotsjatis les era muy pesado el calor y sudaban (con) su trabajo, y todo el da hasta la noche cargaban con los ladrillos. Ver
: cotsjatinilh; cotsjatishiy; cotsjatitaj; lhcootsjativash.

cotsjateyaj

[kotsxateyax] Nombre masculino; no poseble. Pl: cotsjatejas (cotsjateija-s). HOMBRE DE A

PIE. Lit: "terrestre" caaj lhn papi cuvyujas pa'lhech lhn t'ajj papi cotsjateijas dicen que haba jinetes, y luego
todos los de a pie.vanijiyinesh lhn pa yitaa papi cuvyujas pa lhan'e papi cotsjatiyjas pa nashch'e lhavj papi
cuvyujas los jinetes se encontraban en filas en el monte y los de a pie repartidos al lado de los jinetes.

cotsjatinilh

[kotsxatinilh] Verbo, Grupo 1 (solo en tercera persona). Pl: cotsjatinlhiy (cotsjat-inlhi-y). ES DE

BARRO. Ver : cotsjaat.

cotsjatishiy

[kotsxatshiy] Nombre femenino; no poseble. Pl: cotsjatishiyis (cotsjat-ishi-yis). 1 OLLERA.


2 FBRICA DE LADRILLOS.
3 HORNO PARA LADRILLOS. Ver : cotsjaat.

cotsjatitaj

[kotsxatitax] Nombre masculino; no poseble. Pl: cotsjatitas (cotsjat-ita-s). LADRILLO. shtasnatesh cun

pava cotsjatitas, shtanshi' pa itj ca nu'ji'sha'ne vamos a hacer ladrillos y cocerlos al fuego. Ver : cotsjaat.

cotsjatitanilh

[kotsxatinilh] Verbo, Grupo 1 (solo en tercera persona). Pl: cotsjatitanlhiy (cotsjat-ita-nlhi-y). ES DE

LADRILLO. Ver : cotsjatitaj.

cots'enaj

Nombre masculino; no poseble. Pl: cots'enjas (cots'enja-s). 1 HOMBRE MENTIROSO.


2 MENTIROSO.
3 HOMBRE EMBUSTERO.
4 EMBUSTERO. Ver : cots'enja; cuts'aaj.

cots'enja

Nombre femenino; no poseble. Pl: cots'e-nja-i (cots'e-nja-i). 1 MUJER MENTIROSA.


2 MENTIROSA.
3 MUJER EMBUSTERA.
4 EMBUSTERA. Ver : cots'enaj.

coyactsitache Nombre femenino; no poseble. Pl: coyactsitachei (coyactsita-che-i). MUJER IRRITABLE. Ver : coyactsitaj.
coyactsitaj Nombre masculino; no poseble. Pl: coyactsitas (coyactsita-s). HOMBRE IRRITABLE. Ver : coyactsitache.
c Interjeccin. SER POSIBLE? Note: expresa consternacin
cc Ver : c'oc.
cca ana Ver : ca2.
cccheiche Nombre femenino; no poseble. Pl: cccheichei (ccche-ich-e-i). 1 MUJER DEMENTE.
2 LOCA. Ver : yicccheyan ~ yicccheijayan; vancacccheyan; yiccchen'in; lhcccheyash; cccheyech.

cccheyech

Nombre masculino; no poseble. Pl: cccheijes (ccche-ije-s). 1 HOMBRE DEMENTE.

2 LOCO. lhayaash ca tc'atajeelhva'ne lhacm'a papi lhtatvelheyech'esh pa iglesia, ca chintasinytajeshem pa ya'clish


ninpeya', taj ti ca namtaj papi cacujanjas, pa yilhecljesh jayu ca acccheyjeseelh supongamos que se rene la iglesia
entera y todos se ponen a hablar en lenguas desconocidas, si entran algunos no creyentes, ellos pensaran que ustedes son
locos (1 Corintios 14: 23). Ver : yicccheyan ~ yicccheijayan; vancacccheyan; yiccchen'in; lhcccheyash;cccheiche.

cc Ver : ca2.
cc'yi Ver : ca2.
ccli Nombre masculino; no posedo. Pl: cclis (ccli-s). BOGA (pez). Leporinus sp..
cici Verbo, Grupo 1. 1s: ya'cici (ya'-cici). 2s: a'cici (a'-cici). 3s: cici (cici). 1pi: cascici (cas-cici). 1 ES
DURO.
2 ES RGIDO.
3 ES RESISTENTE.
4 ES TIESO. Note: sase con sufijos (-'in, -ch'e, -'e)

cishivoque

Nombre femenino; no poseble. CEBOLLA SILVESTRE. Lit: derivado de lh-cyish 'su-garganta' Ver
: lhcyish; vatcishivoqueyuc.

ci'tsjanaj

Nombre masculino; no poseble. PREGUNTN. Pl: ci'tsjanjas (c-i'ts-janja-s). Ver


: titsjan; lhci'tsjayash.

43

cjiyancheyuc

Nombre femenino. PLANTA CULTIVADA. ovalhelhey, avaatsheelh jajutelh'am lhacm'a nava


vatcvjiyanchecuy yiey na cotsjaat navan t'lha nava lhtsjey shi' lhacm'a nava aacjuy t'lha nava lhay; lhacm'a
navque jayu ca chintuj miren, les entrego todas las plantas cultivadas que engendran semilla sobre la tierra, y todos los

rboles que producen frutas; todo eso les servir de alimento (Gnesis 1:29). Ver
: lhcjiyanach; lhcjiyanja'vat; lhcac'o'vat;yicjiyan; vatcjiyanach lhavo'; lhcjiyanjayash; tcjiyanjan; yicjiyan.

cmatsej

Verbo, Grupo 1. 1s: ya'cmatsej (ya'-c-mat-sej). 2s: a'cmatsej (a'-c-mat-sej). 3s: cmatsej (c-mat-

sej). Pl: cmatses (c-mat-se-s). 1 TIENE VVERES.


2 EST BIEN PROVISTO DE ALIMENTOS. Ver : c'mat; lhc.

cmitca

Nombre femenino; no poseble. Pl: cmitcai (cmitca-i). FRUTA DE CIERTA PLANTA ACUTICA. Ver
: cmitcayuc.

cmitcayuc Nombre femenino; no poseble. PLANTA ACUTICA (var.) Ver : cmitca.


cm'matai Adverbio de modo/ Conjuncin. 1 SIN EMBARGO.
2 POR CASUALIDAD.
3 FELIZMENTE.
4 POR SUERTE.
5 AFORTUNADAMENTE.
6 DE IMPROVISTO.
7 LASTIMOSAMENTE. cm'matai ti jacnshi'van na yicl' nuu por casualida cac algo con mi perro.

cntanaj

Nombre masculino; no poseble. Pl: cntanjas (cnta-nja-s). 1 HOMBRE HOSTIL.

2 HOMBRE ODIOSO. Ver : yicnitshi; cntanja; lhcnta(iyash).

cntanja

Nombre femenino; no poseble. Pl: cntanjai (cnta-nja-i). 1 MUJER HOSTIL.

2 MUJER ODIOSA. Ver : yicnitshi; cntanaj; lhcnta(iyash).

ctsjenaj

Nombre masculino; no poseble. Pl: ctsjenjas (ctsje-nja-s). 1 HOMBRE QUE SUFRE DIARREA.

2 ENFERMO CON DIARREADIARREA. Ver : lhctsje; ctsjenja.

ctsjenja

Nombre femenino; no poseble. Pl: ctsjenjai (ctsje-nja-i). 1 MUJER QUE SUFRE DIARREA.

2 PACIENTE (MUJER) CON DIARREA. Ver : lhctsje; ctsjenaj.

cpje' Ver : tpje'; lhcpje'.


cque Ver : ca2.
cqueei Ver : ca2.
cqueyi Ver : ca2.
cqu'e' Adverbio temporal. TIEMPO DETERMINADO YA PASADO. na cqu'e' ti lhatcum'in pa amlhapa ca
atinshanjaa trabajaste todo el tiempo y no tens dinero.

cschenja

Nombre femenino; no poseble. Pl: cschenjai (cs-che-nja-i). 1 GUYRA JETAPA (ave). Note: tiene una cola

muy larga Gubernetes jetapa.


2 GUYRA JETAPA (otra variedad). Note: ave con una cola muy larga Muscivora tyrannus. Ver : lhacsche.

ctsilhctsilh

Nombre femenino; no poseble. Pl: ctsilhctsilh. SALTAMONTE DE PEQUEO TAMAO, ESPERANZA

(var.) Note: forma reduplicada (ctsilh-ctsilh)

ctsitaj

Nombre masculino; no poseble. Pl: ctsitas (ctsi-ta-s). RATA GRANDE, ANGUJA. Oxymycterus

delator. yipe'yajulh pa ctsetaj, t'eclet(t)aj'cji lha'vo' pa yijuujtaj pa t'acum'e pa ytjatesha cotsjaat oy venir una
rata grande, la agarr por el cuello, la mordi y la dej caer al suelo. Variante : ctsetaj.

ctsitsitaj Nombre masculino; no poseble. Pl: ctsitsitas (ctsitsi-ta-s). GUAKI (marsupial). Metachirops opossum.
ctsits Nombre masculino; no poseble. Pl: ctsitsc (ctsits-c). AVE DE PLUMAJE ANARANJADO Y NEGRO
(var.) Note: es del mismo tamao que el moc

ctsheelh Adverbio temporal. HACE MUCHO TIEMPO.


cv Nombre masculino; no poseble. Pl: cvis (cv-is). TUJUPAKA (ave). Coccyzus melanocoryphus.
cvchitaa Ver : cauchitaa.
44

cv lhats'a Nombre masculino; no poseble. GUYRA TORO (ave). Lit: tujupaka su-compaero
cvtechat Nombre masculino; no poseble (? chequear). Sg: cvtechat (cvte-chat). LUGAR DONE SE DEJA LOS
BULBOS DE CARAGUAT. nichaaj lhn pa lhntsich'a, yanshi' pa lhclisa' ti tilh'jesh, yicha'jei pa cvtechat, lhech
pan yifaijanesh ti tap'lhjan dicen que llevaba consigo a su nieto, lo haba puesto en un bolsn, y lo llev al lugar donde
solan recoger bulbos de caraguat. Sinn : coitechat. Ver : lhcvta.

cvtej Ver : coitej.


c! Interjeccin. CMO ES POSIBLE? Note: expresa consternacin
c'mat Verbo, Grupo 1. 1s: ya'c'mat (ya'-c-'mat). 2s: a'c''mat (a'-c-'mat. 3s: c'mat (c-'mat). 1pi: casc'mat (cas-c'mat). 1 TIENE COMIDA DESABRIDA.
2 TIENE BEBIDA DESABRIDA. Ver : cmatsej.

cristiano

Nombre masculino; no poseble. CRISTIANA. Note: prstamo del castellano cavque nifac ca Acla'a lhei lhn ti

cristianoesh Jos este (relato) lo cont el finado Acla'a, cuyo nombre de bautismo ("su nombre cristiano [era]") era
Jos.caslhech ti cascristianos nqueesh, shtovalhe'meijop ja sacramento bautismo pa'lhech cha'nuicha p'alhaa para
nosotros cristianos de hoy, el sacramento del bautismo es una metfora ("nos muestra al lado") de relato del diluvio.

cruz

Nombre femenino; no poseble (? chequear). CRUZ. Note: prstamo del castellano vatsavatch'etsham lhja cruz ja Jess
lhamimi shi' lhja lhch'inj lhja lhamimi paradas al pie de la cruz estaban la madre de Jess y la hermana de su madre.

cu

Interjeccin. BAH! Note: indica desagrado o decepcin cu! nclhaa tanshiy'e na apee na shtajo'e bah! apesta nuestro
echadero.

cuatro

Verbo, Grupo 1. SON CUATRO. Note: prstamo del castellano ca ni cuatrotaja pa tan ca yij'a pa lhcumjayash si

no son cuatro, su trabajo no podr ser vlido. cuatro papi consejeros yifajuulh ca natcum'in ti taiyeshva'ne ca
natcum'inse requerir la presencia de cuatro consejeros para que haya quorum. lhech tlh'e'jop ti yivoijatvatich'e jum
java'lhech cuatroeshch'e vancanclhanitsha'ne por eso emplean con mucha precisin estas cuatro series de
artculos. Sinn : yichatjulh. Ver : yichatjulh.

cufanjamatsej

Verbo, Grupo 1. 1s: ya'cufanjamatsej (ya'-cufa-n-jamat-sej). 2s: a'cufanjamatsej (a'-cufa-n-jamat-

sej). 3s: cufanjamatsej (cufa-n-jamat-sej). 1pi: cascufanjamatses (cas-cufa-n-jamat-se-s). Pl: cufanjamatses (cufa-njamat-se-s). ES GENEROSO. cufanjamatsej, yitsyinjatesh papi lhenjas pava matas es generoso y provee de todas
cosas a los que ama. Ver : tcufai.

culhulhulh! Interjeccin. (imitacin del ruido de un pedo).


cumcu'mi Nombre masculino; no poseble. Pl: cumcu'mic (cumcu'mi-c). TUKATUKA, TUCO-TUCO (roedor). Ctenomys
talarum.

cumjamatsej

Verbo, Grupo 1 (chequear). 1s: ya'cumja'matsej (ya'-cumja-'mat-sej). 2s: a'cumja'matsej (a'-cumja-'mat-

sej). 3s: cumja'matsej (cumja-'mat-sej). 1pi: cascumja'matsej (cas-cumja-'mat-sej). 1 TRABAJA CON BUENA
GANA.
2 AGARRA CON BUENA GANA.
3 ACEPTA CON GUSTO. Ver : cumja'mat; t'acuum.

cumja'mat

Verbo, Grupo 1 (chequear). 1s: ya'cumja'mat (ya'-cumja-'mat). 2s: a'cumja'mat (a'-cumja-

'mat). 3s: cumja'mat (cumja-'mat). 1pi: cascumja'mat (cas-cumja-'mat). 1 NO QUIERE TRABAJAR.


2 NO QUIERE AGARRAR.
3 NO QUIERE ACEPTAR.
4 RECHAZA. ya'sha j lhn ca cumjamat'ajulh pava chi tistajesh pa nivacle p'alha sin embargo, aquel hombre antiguo
haba rechazado lo que se le quisieron dar. Ver : cumjamatsej; t'acuum.

cumj

Nombre masculino; no poseble. Pl: cumjc (cumj-c). 1 CHICHA.

2 ALOJA. c'ay'ji ca cumj' tom aloja. namvatich'e papi nivacle yim'ja'nec'oya pa Calaliin, yanch'e'sha'ne lhn pava
cumjc shinvonji llegaron los nivacle que haban salido en busca de miel para (festejar la captura de) Calaliin, prepararon

45

chicha de miel. napi nivacchei yitst'ajesh shita ti tatamjalhesh pa cumj a las mujeres les corresponde la preparacin
de la chicha. Ver : cumjtaj; cumclu.

cumjtaj

Nombre masculino; no poseble. Pl: cumjtas (cumj-ta-s). 1 CAA.

2 BEBIDA ALCOHOLICA. vooi queelh ni yiy'ji, ni yiy'ji pa cumjataj, ni yiy'elhshi, ni ve'lheesh ca yiy'elhshi otra cosa
(que chicha) no tomo, no tomo caa, no tomamos caa, nunca tomamos. ja cumjtaj shinteshiyanesh na cats'unaj chi' na
caspiiyash el alcohol nos daa la salud ("nuestra fuerza") y nuestra tranquilidad. tsiisha pa cumjtaj chi yivashanem se
les ofrece solo caa. japi lhcaanvaclesesh na cotsjaat pa t'acutelhvaneen lhj lhech pa yetsjetesha'ne ja cumjtajesh ti
t'acutelhvaneen los reyes del mundo fornicaron con ella, y le embriagaron el vino de la prostitucin (Apocalipsis 17:
2). yifetatsiyanesh pava lhanc'njatevshay pa lhape' shi' pa cumjtaj pa yiclpjalheshem'apee pa lhanc'njatevshay,
pa lhechesh yan'apee pa lhcl', pa yichesh pa yamjey pa yi'shi' pa nyish, pa lhech yimnlhanit'e pa
vanujumatsenesh le ech aceita y alcohol en las heridas y se las vendi; luego, montndolo en su cabalgadura lo condujo a
una posada y lo cuid (San Lucas 10: 34). pa cumjtaj shi' pava drogas yitulhinatshi pa avooijayashtajeshch'e pa
ninconitjat pava lhtlhjatsham el alcohol y las drogas nublan tu juicio y debilitan tu voluntad. Ver : cumj. Variante
: cumjataj.

cumclu Nombre femenino; no poseble. Pl: cumclu (cumclu). FRUTA DE CHAAR. Ver : cumcluyuc.
cumclucat Nombre masculino; no poseble. 1 CHAARAL.
2 ARBOLEDA DE CHAARES. Ver : cumclu; cumcluyuc.

cumclunc

Nombre masculino; no poseble. Pl: cumclunji (cumclu-nj-i). ALOJA DE CHAAR. Ver


: cumclu; cumcluyuc.

cumcluyuc

Nombre femenino; no poseble. Pl: cumclucui (cumclu-cu-i). CHAAR (rbol). Geoffroea decorticans

(Gill). uj lha cumcluyuc la planta de chaar es grande. Ver : cumclu; cumclucat; cumclunc.

cum'

Nombre masculino; no poseble. Pl: cum'c (cum'-c). GUILA CORONADA. Harpyhaliaetus coronatus

coronatus.

cun

Adverbio temporal. 1 UN MOMENTO.


2 POR UN MOMENTO.
cunjataiche Nombre femenino; no poseble. Pl: cunjataichei (cunjatai-che-i). 1 NINFMANA.
2 PUTA.
3 PROSTITUTA. pa yalhatajesh lhja cjecl ti yichjuulh, yiey pa lhjunash'echisham shi' pava lhfanishlhavach lhpa
cunjatayche de repente, una mujer le sale al encuentro, vestida como una ramera (Proverbios 7: 10). ya aj ca enchiyinesh
lhpa se ca cunjatayche'a no profanes a tu hija prostituyndola! (Levtico 19: 29). Ver : cunjatayech; lhcunjatayash.

cunjatayech

Nombre masculino; no poseble. Pl: cunjataijes (cuntataije-s). 1 STIRO.

2 HOMBRE LUJURIOSO. pa lhasnatshem'in na atatcyjayash japi lhtajulhshi japi egipcios yaash ti cunjatayjes, pa
lhnyiteshyi na yivc fornicaste con tus vecinos, los egipcios, de grandes miembros, y me encolerizaste con lo de tu
prostitucin ("me perjudicaste con mi ira") (Ezequiel 16: 26). Ver : lhcunjatayash; cunjataiche.

cunsha'! Interjeccin. (SIN TRADUCCIN). Note: expresa desagrado y enojo ante un agresor
cun ~ cum Partcula de cortesa/ exhortativo. 1 POR FAVOR.
2 NOMS. vooi nap'elhcha, istaa cun ca yaaj ca nacshenjotshi, teiya ti lhapa apis ti tasin'yelh papi yitsji, ni
peclqueiya pero las otras (chicas), que no se mezclen con nosotras ("no nos mezclen"), porque ya tuvieron contacto con
varones, ellas ya no son vrgenes. shtavlhchisham cun! bueno, vamos a subir! javooi cun java yicli vcc voy a
juntar mis vacas. yaaj cun! no (lo hagas)! javoqu'e cun voy a seguirlo. jaich'ana cun lha tishjan quisiera escuchar
la radio. shnquei cun caslhacm'a lhja tjayuc vamos a refugiarnos todos debajo del molle. shtavooi cun
ctsej! vamos a buscar chaguar! aclnelh cun! sasjop ca ni nvafa mtenlo! no puesde ser que nunca
muera. shtichaicum!(vamos) a descansar! meeycum yiyaam lhja yse, lhayaash ti yujeey ca nivaf; istaa ca
shtatanycheey ca an'apee nava apcty pa jaspa nivatsjan ven, por favor, a ver a mi hija, porque est agonizando;
vamos all e impn las manos sobre ella para que sane (San Marcos 5: 23). yiysham na vatcjiyanja'vat, atsvoc cun, taj

46

ti yaaj ca ovalhei yiish sentate de espaldas hacia la chacra, despiojame, pero no mires atrs. manlheesh lhacm'a papi
yint lhavoquei ti yit'esh: ya'caaj ti ya'isjumje; yaaj cun ca nt'yiy lhacm'a napi nivacle cava ja'van, pa yit'esh:
jajutei continuamente decan las mujeres del agua: yo soy muy hermosa; que todos los hombres sepan lo precioso que tengo,
y decan: se lo voy a regalar. nivaju cun yiinsha ja yas, nivooi pa shinvo' que mi hijo salga pronto a buscar miel, que
busque miel. asnateshelh cun nava janfaclelh'am, anu'elhsham na yint! hagan lo que les voy a decir, lncense al
agua! isjop t'e ca jasini'am cum avaatsha? puedo hablar con vos? anjuteshyi cum na yint! dame un poco de
esta agua! yaash ti tajulhtajey ca asshanitelh avaatsheelh ca ach'anshelhyi cum nava yiclishay ustedes deben
tranquilizarme y escuchar mis palabras (Job 21: 1-2). Ver : aja(a)lh.

cus

[kus] Nombre masculino; no poseble. Pl: cusic (cus-ic). CALOR. jajo'e na cus'e estoy acostado en el sol ("en el
calor"). pav'elh yan'e'in pava nich'a vacalhesh cotsjatis pa cus'e' otros ponan los ladrillos cocidos ("recin terminados")
a secar al sol ("al calor"). cacleclem pa cus shta pa yivcujuneen pa lhcumjayash pa nalhuclay yamjaan pa tulh ti
yichaaj pava cotsjatis les era muy pesado el calor y sudaban (con) su trabajo, y todo el da hasta la noche cargaban con los
ladrillos.Ver : cus2; lhcusi.

cus

[kus] Verbo, Grupo 1. 1s: ya'cus (ya'-cus). 2s: a'cus (a'-cus). 3s: cus (cus). 1pi: cascus (cas-cus). 1 HACE CALOR.

2 ES(T) CALIENTE. Note: solo en tercera persona


3 TIENE CALOR. Note: con el sufijo -'in nich'a lhn nijat' ti lhech ti cusei na jincuclaai recin se despert cuando ya
calentaba el sol. c'ayji ca yint cusshi tomo agua caliente. pa nalhcachi pa cuseem pa yaychavalheyc'oya lhpa
lhch'acfa; pa yit'esh pa lhcachi': ninulhj lhja yich'acfa, ya'lhan'e pa uj ti tsulhj cusyaam shta a medioda sufri por
el calor y pens en su esposa; se dijo a s mismo: mi esposa no est cansada, pero yo s que estoy muy cansado y me hace
sufrir el calor. Ver : cus1; yicusinat; lhcusi.

cusa

Verbo, Grupo 1 (solo en tercera persona). 3s: cusa (cusa). Pl: cusasham (cusa-sham). 1 ES CURVADO.
2 ES DOBLADO.
3 ES(T) TORCIDO. ojei na vopovo ti cusa'ei no sirve un poncho que es torcido. acum'e na aclesataj cusa' yacj pa
at'ovseshch'e nava tjayetacuy lhay yiey na cotsjaat, lhayaash ti palha yquenshi nava tjayetas tome la hoz
("machete curvada") afilada y vendimia las uvas de la tierra, porque los racimos ya estn maduros (Apocalipsis 14:
18). nincsshi jayu lha sise cusasham, tanca namcat jayu lhpa ittaj tiqu'inesh ti yichesh, yjesh'e jayu ca nijt'ajtaj
ja lhanvacleyash yivo'yeshch'e; pa lhacm'a papi ninantfacl'esh ja Dios caclecla jayu ca lhey no quebrar la caa
dbil, no apagar la vela vacilante, hasta que haga triunfar la justicia, y en su nombre esperarn todos (San Mateo 12: 2021).Ver : yicusanat; clesataj cusasham.

cutachat

Nombre masculino; posedo. 1s: yicutachat (yi-cuta-chat). 2s: acutachat (a-cuta-chat). 3s: lhacutachat (lha-cuta-

chat). 1pi: cascutachat (cas-cuta-chat). Pl: cutachatis (cuta-chat-is). forma no poseda: cutachat (cutachat).PANTACIN DE ZAPALLO. Ver : cutayuc.

cutayuc

Nombre femenino; posedo. 1s: yicutayuc (yi-cuta-yuc). 2s: acutayuc (a-cuta-yuc). 3s: lhacutayuc (lha-cuta-

yuc). 1pi: cascutayuc (cas-cuta-yuc). Pl: cutacui (cuta-cu-i). forma no poseda: cutayuc (cuta-yuc). PLANTA DE
ZAPALLO.pava chiinchei yit'ovosch'e cav'elh cutecui las hormigas cortadoras han cortado las plantas de zapallos. Ver
: cutachat.

cutsjanaj

[kutsxanax] Nombre masculino; no poseble. Pl: cutsjanjas (cuts-janja-s). LADRN. jalheclj'ash ca a'lhecha

ti a'cutsjanaj sospecho que vos sos ladrn. caaj lhapesh pa tocoj ujesh ti cutsjanaj, t'acutesh'in pava yineshi'in papi
nivacle haba una vez una lechuza que era muy robona, siempre robaba los alimentos que cocinaban las personas. lhech ca
ti'yaa ti lhcumjat ja cutsjanaj no te conviene emplear a aquel ladrn. yivalha ja cutsjanaj castig al ladrn. Ver
: t'acut.

cuts'aaj

Nombre masculino; no poseble. Pl: cuts'ajis (cuts'aj-is). 1 HOMBRE MENTIROSO.

2 MENTIROSO. cuts'ajem le miente ("es mentiroso hacia l"). pava vatsjey nunatsjanjas, pa vatach'aclech cuts'aaj, pava
vatpcty yicln papu ampa ca natmenesh, pa vataychavalhjayash yisnatesh pava yyinch'e niysasach'e, pa vatfoc
vacumajey pava niysisa ojos soberbios, lengua mentirosa, manos que matan a inocentes ("los [que] no son acusados"),

47

pensamiento que maquina planes malvados, pies que corren para la maldad (Proverbios 6: 17-18). Sinn : cots'enaj.Ver
: cots'enaj; lhcuts'aji; vatacuts'ajiyan; yicuts'ajayan.

cuuten ~ cuucten

Nombre masculino; no poseble. Pl: cuutenis (cuuten-is). TRUENO. clopopop! fchinjas

yiclnshicham, pa cuuten zzz! rayos iban cayendo, y se oa el trueno. avaatfich'esh nava yit'esh'in nava napu'yama
cuuctenes pa ya aj ca i'sesh'e! guarda en secreto lo que dijeron los siete truenos y no lo escribas! (Apocalipsis 10:
4). cuuctenjum, pa ve'lha fanaaj yu'esha pa Cufalh ti tiy'jesh pa fchinaj, t'unjumje, yivmjatj sonaban los truenos,
un pjaro de la lluvia arroy un rayo sobre Cufalh y lo mat definitivamente. Ver : yicuucten.

cuvyu

[kuvyu] Nombre masculino/ femenino; no poseble. Pl: cuvyuc (cuvyu-c). 1 CABALLO. Note: con
determinante masculino. Prstamo del castellano (probablementre atravs del guarani)

2 YEGUA. Note: con determinante femenino na cuvyu yi'shi' lhcachi'vat ja vatcac'vat hay un caballo/ el caballo est en el
medio de la chacra lha cuvyu lhse la potranca. yisclan'apee na cuvyu ensillo ("preparo-sobre") el
caballo. jatsjuulh jayu ta t'ajj java cuvyu yishi' lhja lhashiy voy a contar cuntos caballos hay en el
corral. t'astaaivatsham'in java yicli cuvyu; cajuqu'e ti javo'tajeisha'ne ca'nalhuclai, jaalh pa ja'ys'e cotsjaat se me
perdieron mis caballos; los busqu todo el da sin encontrarlos, por eso ("hasta que") vine a pie. teiya ti asin'mat lhn pa
lhtmit'a pa yan'apee lhn pa cuvyu ni isaa, ni nt'yish ca nvatcln, lhanquei shita c'ancaclanjanaj como su yerno era
un hombre desbocado, lo hicieron montar ("lo pusieron sobre") un caballo malo, que no serva para la guerra, (de los que) se
llaman "c'ancaclanjanaj". qu'eishiyan'in lha cuvyu lhse hago relinchar la potranca ("caballo su-hija"). avaatsha ya
lhech'ash ti qu'enche'esh, jan lhjunash lhja cuvyu lhcl'esh pa Egipto lhanvacle te comparo, amada ma ("t, as te soy,
que eres mi amada" ) a la yegua de la carroza del Faran (Cantar de los cantares 1: 9). pa vatasvunelh japi lhenjas egipcios,
ti nichi'nach'e pa lhcunjatayash lha'yasha java cuvyutas shi' java cuvyuc se enamor de sus amantes egipcios que
tienen miembro como el de burros y caballos (Ezequiel 23: 20). yielh'apee ja cuvyu estaban cabalgando (en un mismo
caballo).

cuvyucha

Nombre masculino; no poseble. Pl: cuvyuchac (cuvyu-cha-c). CABALLO CHAMNICO. pa t'apayem'ei

pava matas yi'vanelh pa nich'ayich: pava ts'amtas, pava tijes, pava cuvyuchac chi' pava catiis y les seal lo que
haba visto con el joven: los ts'amtas, los chamanes, los caballos espirituales y las estrellas. pa nque pava tijes ti yiapee
pava cuvyuchac, chi' pava ts'amtas; yiesh na vs lhacom'a vieron all a chamanes cabalgando sobre caballos
espirituales, y ts'amtas; estaban todos en ("estaban con") el cielo. Ver : cuvyu.

cuvyu lhacs

Nombre masculino; no poseble. Pl: cuvyu lhacsec (cuvyu lha-cs-ec). 1 GUITARRA.

2 ARPA.
3 INSTRUMENTO DE CUERDAS. Lit: cola del caballo pa lhe'naa ca ayjiesha avaatsha napuque acavos ca nivooy'am pa
yie' pa ve'lha yiclqui pa cuvyu lhacs, ca jaspa niclqui'am ca namtaj'a pa niysa' espritu, pa jaspa nashamitjat
jayu da una orden, y nosotros, tus siervos, te buscaremos a uno que sepa tocar la citara; cuando te sobrevenga el ataque del
mal espritu, l tocar, y se te pasar (1 Samuel 16: 16). lhclqui pa cuvyu lhacs, caaj pava lhniyji ti nashamitjat te
gusta tocar las cuerdas del arpa ("tocas el arpa, te alegran las cuerdas que tiene"). Ver : lhacs; cuvyu.

cuvyu lhacsivai

Nombre masculino; no poseble. Pl: cuvyu lhacsivaiyis (cuvyu lha-cs-ivai-yis). COLA DE

ZORRO (grammea). Lit: caballo su-cola+sufijo

cuvyu lhavjooc

Nombre masculino. 3s: cuvyu lhavjooc (cuvoyu lha-v-jooc). ARADO. Lit: pala del caballo ve'lha pa
lhcaanvacle t'acumesh'in yajatesh pa cuvyu lhavjooc, pa jjjeclay lhetipa ti tach'anc'oya pa Dios ca nitney ca jaspa
natcum'e peelh vatcumjayash un rey caminaba detrs del arado, mientras esperaba a que Dios le llamara para hacer otro

trtabajo. Ver : jooc.

cuvyu lhavo'

Nombre masculino; no poseble. Pl: cuvyu lhavos (cuvyu lha-vo-s). 1 CUIDADOR DE CABALLOS.

2 ENCARGADO DE LOS CABALLOS. Lit: caballo su-personal

cuvyunj

Nombre predicativo / Verbo, Grupo 1. 1s: ya'cuvyunj (ya'-cuvyu-nj). 2s: a'cuvyunj (a'-cuvyu-

nj). 3s: cuvyunj (cuvyu-nj). 1pi: cascuvyunjs (cas-cuvyu-nj-s). AFICIONADO A LOS CABALLOS. Ver
: cuvyu.

48

cuvyutache

Nombre femenino; no poseble. Pl: cuvyutachei (cuvyu-ta-che-i). BURRA. Lit: "semejante-a-caballo +

femenino" ataasclansha'ne ca avooysha'ne java yicly cuvyutachey pa aychi pa ve'lha napi yicavos vete a buscar
("preparate para buscar") mis (animales) burras y vete con uno de mis criados (1 Samuel 9: 3). Ver : cuvyutaj; cuvyu.

cuvyutaj

Nombre masculino; no poseble. Pl: cuvyutas (cuvyu-ta-s). 1 BURRO.

2 ASNO. Lit: "semenjante-a-caballo" yitojoneshey ts'ivee ja cuvyutaj lhas ja Jess, pa yan'apee japuquee ja cuvyutaj
java t'uyjatshiyis pa yiapee ja Jess llevaron el burrito a Jess, le echaron encima sus mantas, y Jess se mont (San
Marcos 11:7). pa'lhech'e ti lha'vanelh jayu pa cuvyutaj lhas nich'a uj pa'lhech jjjiclai ampapu ca nv'apee all
ustedes encontrarn un asno joven que nadie todava ha montado. ca ncaajtaj papu ca nanistajeshelh: ta
afanishelh'avach? pa at'eshelh'a: ja Lhcaanvacle suiyeshshi na cuvyutaj lhas si alguien les pregunta (a ustedes): qu
estn haciendo?, dganle: el Seor necesita aquel burrito. ovalhjulh nquejulh anvacle yi'apee na cuvyutaj mir que
llega tu jefe montado en un burro. pa vatasvunelh japi lhenjas egipcios, ti nichi'nach'e pa lhcunjatayash lha'yasha java
cuvyutas shi' java cuvyuc se enamor de sus amantes egipcios que tienen miembro como el de burros y caballos
(Ezequiel 23: 20). Ver : cuvyutache; cuvyu.

cuvyuyaj

Nombre masculino; no poseble. Pl: cuvyujas (cuvyu-ja-s). 1 JINETE.

2 HOMBRE DE A CABALLO. caaj lhn papi cuvyujas pa'lhech lhn t'ajj papi cotsjateijas dicen que haba jinetes, y
luego todos los de a pie. vanijiyinesh lhn pa yitaa papi cuvyujas pa lhan'e papi cotsjatiyjas pa nashch'e lhavj papi
cuvyujas los jinetes se encontraban en filas en el monte y los de a pie repartidos al lado de los jinetes. cuvyuyaj ti
namei, taj ti yuijateshva'nacfi pa lhcl' cuvyu lleg a caballo, pero siempre cambiaba de caballo. lhavaatsha
yeijatsjaneshsha'ne pa lhanfanash lhpa tpje' ti cuvyujasesh l les ense el uso de la lanza por los
jinetes. acuvyuyajaapee, avancacumchatapee shta yiin; pa tatsha ti yi'apee pa lhcl' cuvyu pa yicumchat pa yofiis
pa Dios pa yit'esh... ensill ("que seas jinete") tu caballo y a galopar; pronto estaba montado, puso su caballo a galopar, pero
Dios lo alcanz y le pregunt... japi nich'aclesha'ne cuvyuijas yi'apeejop java lhcli los muchachos jinetes cabalgaban
en sus monturas alrededor (de la gente). Ver : cuvyu.

cuv'yu lha'vt

Nombre masculino; no poseble. Pl: cuvyu lha'vtis (cuvyu lha-'vt-is). GUYRA CAVAYU, AMIGO

DEL CABALLO (ave). Machetomis rixosa. Lit: caballo su-escalera

cuyej

1 Verbo, Grupo 1. 1s: ya'cuyej (ya'-cuyej). 2s: a'cuyej (a'-cuyej). 3s: cuyej (cuyej). 1pi: cascuyes (cas-cuye-s). 1 ES
MEZQUINO.

2 ES AVARO. pa'lhech taneeijai ti cuyejclee lhn; ni nteetajesh ca nvancufanelh papu pa yi'van de l se deca que era algo
mezquino; no quera compartit con nadie. Ver : cuyej2; vatcuyuyan.

cuyej Nombre femenino; no poseble. Pl: cuyes (cuye-s). BALANZA. Lit: es avaro Ver : cuyej1.
cuyuyuiin Verbo, Grupo 1. 1 EST MAREADO.
2

2 SE MAREA. 1s: ya'cuyuyuiin (ya'-cuyuyui-in). 2s: a'cuyuyuiin (a'-cuyuyui-in). 3s: cuyuyuiin (cuyuyuiin). 1pi: cascuyuyuiin (cas-cuyuyui-in). Pl: cuyuyuivatsham'in (cuyuyui-vatsham-'in). yaaj na ovalha na cotsjaat,
acuyuyui'in jayu pa lhanctsha'ne jayu no miras a la tierra, te vas a marear y caers.

cu'yi Nombre femenino; no poseble. Pl: cu'yis (cu'yi-s). GUAYABA. Ver : cu'yiyuc.
cu'yiyuc Nombre femenino; no poseble. Pl: cu'yicui (cu'yi-cu-i). 1 GUAYABO. Psidium guayaba.
2 GUAYABO. Psidium araca. Ver : cu'yi.

49

C' - c'
c'aasshi

Verbo, Grupo 1 (solo en tercera persona. 3s: c'aasshi (c'aas-shi). ES BLANDO. Note: dcese del pan y de las frutas

maduras Ver : pjotshi; calhip; cleetshi; c'aclumji; pac'f.

c'acjo

Nombre masculino/femenino; no poseble. Pl: c'acjos (c'acjo-s). 1 TAT BOLITA.

2 TAT NARANJA. Tolypeutes matacus. yijo'ja'ne lhpa c'acjo pa tatc'aatsham lhn clee el tatu bolita se acost y se abri
un poquito (abri su caparazn). lhan'e pa c'acjo pa ch'apach'e tasham pa lhavaash meelh lhn ti yujeei pa yi'yj pa
yi'taj'e pava t'asjanis pero el tat bolita estaba lejos dentro de su madriguera cuando estaba por regresar el tigre donde
estaban sus carnes. yi'van t'e pava napu' c'acjos, ma'lhavaj lhn ti yiclvalh'in pava c'acjos, jaalh pa yichenesh pa
yecl' ti yitsefeshsham, yicfmesh pava c'acjos pa istaa ti yijts'iyan ti tuj pava c'acjos, lhaiyaash ti amemjulh pa
lhayipcu encontraron unos tat bolitas, los observaron un rato hasta usar un palo para pincharlos y destriparlos, y se
decidieron a comerlos crudos, pues les estaba matando el hambre. Ver : vanc'acjo.

c'acjn'in Ver : yic'acjn'in.


c'aclooc Verbo, Grupo 1 (solo en tercera persona). 3s: c'aclooc (c'aclooc). 1 SE TUERCE.
2 ES TORCIDO. c'aclooc lhafo' pa ve'lha uno se torci el pie. c'acloc na yifo' tengo el pie torcido. Variante : c'acloc.

c'aclumji

Verbo, Grupo 1 (solo en tercera persona). 3s: c'aclumji (c'aclum-ji). ES BLANDO. Note: dcese de las frutas

maduras Ver : cleetshi; pjotshi; calhip; pac'f; c'aasshi.

c'afoc

[q'afoq] Nombre femenino; no poseble. Pl: c'afoquis (c'afoqu-is). CUERVO. yachaje'mei lhpa c'afoc pava

lhtsjei le devolvi sus ojos a la cuerva. pava c'afoquis pa nacheishicham yiei pava t'asjanis pava vafsha'ne, vooi pa
yisaas los cuervos bajaron a los cadveres ("carnes muertas"), pero l los espant. pa Noe nic'at'ei pa lhovalhja'vat pa
yichenfach'ee lhpa c'afoc; lhpa'lhech yif'yapee pava yintis pa jaalh pa yimshaamsha'ne No abri la ventana (del
aca) y solt al cuervo, que revolotaba sobre las aguas hasta que se evaporaran. Ver : c'afoquilhai.

c'afoquilhai

Nombre masculino; posedo. 1s: yic'afoquilhai (yi-c'afoqu-ilhai). 2s: ac'afoquilhai (a-c'afoqu-

ilhai). 3s: lhc'afoquilhai (lh-c'afoqu-ilhai). 1pi: casc'afoqu'ilhai (cas-c'afoqu-ilhai). Pl: c'afoquilaiyis (c'afoqu-ilhaiyis). forma no poseda: c'afoquilhai (c'afoqu-ilhai). Note: aparece mayormente sin marca de poseedor 1 MILITAR.
2 SOLDADO.
3 POLICA.
4 GENDARME. na c'afoquilhai ycfavach napi c'utsjanjas la polica ata a los ladrones. napi yitsji napi yfiis pava 17
lhnincpis tayjijanesh ca c'afoquilhaiyeesh; napi nivacleichac lhcles ni sasajop ca nasnatesh pa servicio militar, taj ti
tsiisha papin yit'esh lhavaatsha ca nasnatesh los varones que han cumplido 17 aos tienen obligacin del servicio militar;
para los hijos de indgenas no es obligatorio el servicio militar, pero pueden hacerlo los que quieren. nque yijpec ti
ya'tucusesh ya'c'afoquilhaiyesh en esta foto estoy como militar boliviano. vooy pa David pa yiclvalhchiyinesh papi
lhc'afoquelhay David lo puso al frente de su escolta (1 Crnicas 11: 25). taj ti ni nan'atesha'ne papi c'afoquelhai papi
'na lhjunashvatc'oya nivacle, nivacleichac pero los militares no les dejaban en paz a los nivacle y otros indgenas. japi
c'afoquilhai nic'jlha ja ele tojc'oya los militares despojaron al misionero extranjero ("que viene de lejos"). pa
janiy'stajeshch'e japi c'afoquelhay japin t'taayshiin na yitsaat: naavanelh avaatsheelh ja yenachjop na
yimnlhajayash? les pregunt a los centinelas que hacen ronda por la ciudad: han visto al amor de mi alma? (Cantar de los
Cantares 3: 3). she papi vachafach'ee jan lhjunash na jumcuclaay ti claaf nalhu?; pa lhasnyech'esh jan lhjunash na
jive'cla, pa pjumtsej jan lhjunash na jumcuclaay, nichintajulh'ajulh jan lhjunash japi c'afoquelhay ti yich'in? quin
es esa que se asoma como el alba, hermosa como la luna, radiante como el sol, imponente como un batalln? (Cantar de los
Cantares 6: 10). pa caaj lhapa ynjayan'in, ynjayanei'in papi lhc'afoquilhai chi' papi tononotas lhavosesh lhech pava
vatvatclnjavoquei dio la voz de alarma, dio la alarma a sus soldados y a los conductores de carros de guerra. taj apis ti
lhasvmeelh pa lhp'ojelhyitapee pa yivapenajelh, pa ni'achen t'yish'e napi yic'afoquelhayelhpero ahora nos
abandonas, nos cubres de vergenza y ya no sales con nuestras tropas (Salmo 44: 10). yac'oiyelhyish japi c'afoquilhai nos
salvamos de los militares. Ver : c'afoquilhaiche; c'afoc.

c'afoquilhaiche
50

Nombre femenino; no poseble. MUJER POLICA. Ver : c'afoquilhai; c'afoc.

c'ami Nombre femenino; no poseble. Pl: c'amic (c'ami-c). MKURE (marsupial). Didelphis marsupialis. Ver : c'amitaj.
c'amitaj Nombre masculino; no poseble. Pl: c'amitas (c'ami-ta-s). COMADREJA OVERA. Didelphis azarae. Ver : c'ami.
c'ancaclanjanaj Nombre masculino; no poseble. 1 INTIL PARA LA LUCHA.
2 INTIL PARA LA GUERRA. pa lhcl' cuvyu ti c'ancaclanjanaj su caballo era intil para la lucha (no estaba adiestrado
para la guerra). teiya ti asin'mat lhn pa lhtmit'a pa yan'apee lhn pa cuvyu ni isaa, ni nt'yish ca nvatcln,
lhanquei shita c'ancaclanjanaj como su yerno era un hombre desbocado, lo hicieron montar ("lo pusieron sobre") un
caballo malo, que no serva para la guerra, (de los que) se llaman "c'ancaclanjanaj".

c'avtevai Nombre masculino; no poseble. Pl: c'avtevai (c'avtevai). HIERBA MEDICINAL (var.) Ver : lhc'avte.
c'apopji Verbo, Grupo 1. 3s: c'apopji (c'apop-ji). 1 ES REDONDO.
2 TIENE FORMA DE PONO. pa vatvojatvatsham'in navque matas c'apopjisha'ne lhanshas (las mujeres) se transformaron
todas en aquellos animales con hocico en forma de pomo.

c'asjenjate Ver : qu'isjenjate ~c'asjenjate.


c'asus Nombre femenino; no poseble. Pl: c'asusic (c'asus-ic). ZAPALLO. Lit: es liso vooi ti tsicavcalhesh pa nicltsich chi'
pava c'asus pa shtac'uijateshelh'acfi pava vatacli cuando tenamos buena cosecha de maz y zapallos, los canjebamos
por animales. pava c'asus lhtsjei tlhshaam pa lhape' las semillas de zapallo proporcionan aceite ("el aceite se origina
en...") Ver : c'asuus; c'asusitaj.

c'asusitaj Nombre femenino. Pl: c'asusitas (c'asus-ita-s). ZAPALLO GRANDE. Ver : c'asus.
c'asuus Verbo, Grupo 1 (solo en tercera persona). 3s: c'asuus (c'asuus). ES LISO. c'asuusch'e na yicaniyc mi lazo es
liso. Ver : c'asus.

c'atj

Nombre masculino; no poseble. Pl: c'atjis (c'atj-is). 1 KURUKAU (ave). Theristicus caudatus caudatus.

2 BANDURRIA DE INVIERNO, KURUKAU (ave). Theristicus caudatus melanopis.

c'atsaj Ver : fc'atsaj; lhc'atsaj.


c'atsotayuc Nombre femenino; no poseble. CACTACEA (var.) Opuntia vulgaris (monacantha). Note: dato de ChaseSardi (2003) Ver : c'atso'2.

c'atso'

1 Verbo, Grupo 1. 1s: ya'c'atso' (ya'-c'atso'). 2s: a'c'atso' (a'-c'atso'). 3s: c'atso' (c'atso'). 1pi: casc'atso' (casc'atso'). 1 ES MEZQUINO.
2 ES AVARO.
3 ES ANTIPTICO.

c'atso' Nombre masculino; no poseble. CACTCEA (var.) Opuntia salmiana.


c'ayoich'e Nombre femenino; no poseble. Pl: c'ayoich'ec (c'ayoi-ch'e-c). SURUB (pez). Pseudoplatystoma
2

fasciatum, Pseudoplatystoma corruscans. caaj shita ja sivnc, chi' java c'ayoich'e, chi' java psenjai, pa nque ja
vnaj tambin hay dorado, surub y manguruj, y piraa. Ver : c'ayooi.

c'ayooi

Verbo, Grupo 1. 1 ES MULTICOLOR.

2 ES OVERO. t'acutesh pava lhtinshis chi' lhpa lhcaclaiche c'ayooi le rob sus collares y su chiripa
multicolor. tcavts'acla'yeshsha'ne ti yicaatjatem pa lhcaclaichei c'ayooisha'ne, yicaatjatem pava faclutas, yacjinatshi
shita pa lhniish, nc pa t'e, yisniyansha'ne p'alhaa les tiene compasin en su desnudez y les hace chiripas multicolores,
les consigue adornos de mostacilla, les confiere un olor agradable, seguro, las hermosea en todo. Ver : c'ayoich'e.

c'oc

Verbo, Grupo 1. 1s: yac'oc (ya-c'oc). 2s: ac'oc (a-c'oc). 3s: c'oc (c'oc). 1pi: casc'oc (cas-c'oc). 1 EST
POLVORIENTO.
2 EST LLENO DE POLVO.
3 LEVANTA POLVAREDA. nan lhjunash cava'lhech camiones lhnyishai c'occh'e estas eran picadas de camiones (que)
levantaban polvareda. ya'c'ocshi estoy lleno de polvo. ni nt'un pa cotsjaat, ti yafalhch'e pava aacjui pa tsi'sha pa
c'cch'e el suelo es muy blando ("no duro"), se derrumben los rboles y levanta polvareda. cocch'e pa nyish pa
yich'apeeen pa tanjuich'etsham'in pava uticui el camino era polvoriento, suba y bajaba entre las colinas. Ver
: c'oc'oc;yic'ocjoji.

51

c'oc'ocleshch'e

Verbo, Grupo 1 (solo en tercera persona). 3s: c'oc'ocleshch'e (c'oc'ocl-e-sh-ch'e). LLOVIZNA. lhechesh

lhn pa c'oc'ocleshch'e lhn, pa clet'ei ca nilhn pa itj papi nivacle lhai'yaash ti taj'in lhn entonces dicen que empez
a lloviznar, durante mucho tiempo no pudieron prender fuego por culpa de la lluvia. Ver : c'oc; c'oc'ocleshch'e.

c'oc'ocleshch'e Nombre masculino; no poseble. LLOVIZNA. Ver : c'oc'oc.


c'ofofof Verbo, Grupo 1. 1s: ya'c'ofof (ya'-c'ofof). 2s: a'c'ofof (a'-c'ofof). 3s: c'ofof (c'ofof). 1pi: casc'ofof (cas2

c'ofof). Pl: c'ofofja'ne (c'ofof-ja'ne). 1 EST CALIENTE.


2 EST ACALORADO.
3 EST CON FIEBRE. c'ofofja'ne nava casus los zapallos estn calientes. ya'c'ofof'in estoy acalorado.

c'ojata

Conjuncin. POR LO MENOS. ampa ca tashinshaa ca yi'van, c'ojata cava josinj ti jatiyjja'ne no encontr
ningn venado, pero por lo menos mat algunas charatas.

c'ojc'oj'in

Nombre masculino. 1 LONA.

2 CARPA.
3 TEJIDO DURO. Note: onomatopeya (verbalizada con el intensivo -'in) del sonido que se produce rascando la lona Ver
: lhc'onach.

c'onc'on

Nombre femenino; no poseble. 1 CHICHARRA.

2 CIGARRA GRANDE, NAKYRA GUASU. Ver : yic'n.

c'onjataj Nombre femenino; no poseble. Pl: c'onjatas (c'onja-ta-s). ANO GUASU (ave). Crotophaga major. Ver : c'onja'.
c'onja' Nombre femenino; no poseble. Pl: c'onjac (c'onja-c). ANO (ave). Crotophagas ani.
c'oosc'os Verbo, Grupo 1 (solo en tercera persona). 3s: c'oosc'os (c'oos-c'os). CRUJE. Note: forma reduplicada (c'oosc'os) tlhch'een lhashi cava lhatuc, j'tajesh nava lhtsevtei ti c'oosc'ossham su boca echa espumarajos y cruje los
dientes.

c'oovtematsej

Verbo, Grupo 1. 1s: ya'c'oovtematsej (ya'-c'oo-vt-e-mat-sej). 2s: a'c'oovtematsej (a'-c'oo-vt-e-mat-

sej). 3s: c'oovtematsej (c'oo-vt-e-mat-sej). 1pi: casc'oovtematses (cas-c'oo-vt-e-mat-se-s). 1 EST BIEN UBICADO.
2 TIENE BUEN ASIENTO. Ver : lhc'oovte; lhc'oovte'mat.

c'oovte'mat

Verbo, Grupo 1. 1s: ya'c'oovte'mat (ya'-c'oo-vt-e-'mat). 2s: a'c'oovte'mat (a'-c'oo-vt-e-'mat). 3s: c'oovte'mat

(c'oo-vt-e-'mat). 1pi: casc'oovte'mat (cas-c'oo-vt-e-'mat). 1 EST MAL UBICADO.


2 TIENE MAL ASIENTO. Ver : lhc'oovte; c'oovtematsej.

c'oya ti

Conjuncin temporal/Adverbio. 1 TAN PRONTO COMO.


2 DESPUS DE.
3 CUANDO YA. c'oya ti yich teiya ti ni nanchayu de repente se va porque no se halla a gusto. c'oya ti claaf nalhu pa
yi'vaney ts'ivee japi vatvjatshi lhavos ja cotsjaat, taj ti ni nantfacl'ey cuando se hizo de da, los marineros vieron una
tierra, pero no la reconocieron (Hachos 27: 39). c'oya ti pitoj'e clee pa lhech'e... cuando hubieron estado un tiempo all,...

c'o'mi

Nombre masculino; no poseble. Pl: c'omic (c'omi-c). 1 LECHUZA DEL CAMPO. Otus sp..

2 KABURE'I. Gusella iheringi. Ver : c'o'mitaj.

c'o'mitaj

Nombre masculino; no poseble. Pl: c'o'mitas (c'o'mi-ta-s). LECHUZA VIZCACHERA, URUKURE'A (ave

nocturna). Speotyto cunicularia. meelh lhn ti yicha pa yitsaat pa yo'nisesh ca'tajesha ti c'omitajesh lhn pa jaspa ni
nt'ya papi nivacle al llegar a una aldea, tomaba la forma de un zorro o de una lechuza vizcachera para que los nivacle no le
reconocieran. Ver : c'o'mi1.

c'fjanitaa
c'jtsiyinaj

Nombre masculino; no poseble. Pl: c'fjanitaas (c'fjan-itaa-s). LAGARTIJA VERDE.

Nombre masculino; no poseble. Pl: c'jtsiyinjas (c'jtsiyi-nja-s). HOMBRE QUE TIENE ASCO. Ver
: c'jtsiyinja; lhc'jtj.

c'jtsiyinja

Nombre femenino; no poseble. Pl: c'jtsiyinjai (c'jtsiyi-nja-i). MUJER QUE TIENE ASCO. Ver
: c'jtsiyinaj; lhc'jtj.

c'jlhaa

Verbo, Grupo 1. 1s: ya'c'jlhaa (ya'-c'j-lhaa). 2s: a'c'jlhaa (a'-c'j-lhaa). 3s: c'jlhaa (c'jlhaa). 1 ES FCIL.
2 ES PRCTICO.

52

3 EST DISPONIBLE.
4 PRONTO SER. yaash ti c'jlhaa ti chit'iyjatem papu ti ve'lha pa yi'jacfivatam jpyich es muy fcil contagiar a alguien
con quien uno duerme junto en la casa. c'lhaa ca chinovalheivacop es fcil compararlos (unos con otros). pa lhechesh
jcl'esh ti c'jlhajoom ja samto lhcliish ti shtavantiyitesh entonces para eso ser fcil para nosotros aprender el
castellano. c'jlheesh ca ncaaj pava tsevteich'e ca chi nc'uijateshva'nacfi es prctico tener aquellos serruchos (con
hojas) intercambiables. nqueesh c'jlheeshe'mei ti'ma, vmji' ti chi yapun'in ahora (la vida) le sale fcil, ya no lo
desprecia nadie. she ajalh pa c'jlhach'e ca chi nteesh? qu es ms fcil decir eso? tojshic'oya ti taaj pa c'lheem
tatsha ti vancu'ji luego cuando llova, les era fcil sembrar. pa c'jlhaaesh ca acafiyan es fcil tenerle confianza ("que
confies en l"). pa lhe'naa, avaatsha ti c'jlhaam ca nv'ash pav'elh vatayashac ve'lhatas pavan ya'sheshc'oya pa
HIV por tanto, tus posibilidades de contraer una de estas otras enfermedades venreas son mucho mayores que las de
contraer HIV. ac'jlheesh yinjt ca acu'meem'in napi achifas; ashanapeeen papi avelhavot ca
ntanecletsjaitaj siempre debs estar listo para servir a tu gente; tens que defender a tus prjimos cuando son agredidos.
5 ES IMPOSIBLE. Note: en forma negativa nic'jlhaa ca chinam'apee es imposible lograr eso. Ver : nic'j; yic'jlhanit.

c'tsilhj Nombre femenino; no poseblo. Pl: c'tsilhj (c'tsilhj). MOSQUITO DE PATAS BLANCAS (var.)
c'vjamatsej Verbo, Grupo 1. 1s: ya'c'vja'matsej (ya'-c'v-jamat-sej). 2s: a'c'vja'matsej (a'-c'v-jamatsej). 3s: c'vja'matsej (c'v-jamat-sej). 1pi: casc'vja'matses (cas-c'v-jamat-se-s). 1 ES BUEN HACHERO.
2 TIENE DESTREZA CON EL HACHA. yamsha' japi chi yit'esha c'avjamatsej lhn pa yicapo tatsha apreciaban a los que
llamaban 'buen hachero', tal persona sola llenar su bolso [de miel] ("porque sola tener su bolso lleno [de miel]").Ver
: c'vja'mat.

c'vja'mat

Verbo, Grupo 1. 1s: ya'c'vja'mat (ya'-c'v-ja'mat). 2s: a'c'vja'mat (a'-c'v-ja'mat). 3s: c'vja'mat (c'v-

ja'mat). 1pi: casc'vja'mat (cas-c'v-ja'mat). 1 ES MAL HACHERO.


2 TIENE MAL HACHAZO. Ver : c'vjamatsej; yic'vjamatan.

c''

Nombre masculino; no poseble. 1 BATAR LISTADA, CHE ORO PARA.

2 CHOCA RAYADA (ave). Thamnophilus doliatus radiatus (Viellot). Ver : c''vai.

c''vai Nombre (masculino?); no poseble. MAZ (var. tradicional). Ver : c''.


c'ui [k'ui] Nombre masculino; no poseble. Pl: c'uiyis (c'ui-yis). FRO. ts'ac'asinjatin na c'ui me hace estornudar el fro. ti
1

c'ui chi' ti taj'in , jajo'elh'acfi cuando hace fro o llueve, dormimos dentro. lhetlhashi' ca eetajesh ca ay'ji pa c'uishi'lo
mismo cuando quieras tomar (mate) fro (terere). queelh cloop uj ti c'ui el invierno pasado fue muy fro. Ver : c'ui2.

c'ui

[k'ui] Verbo, Grupo 1. 1s: c'uiyam c'ui-ya-m). 1s: c'ui'am (c'ui-'a-m). 2s: c'ui (c'ui), c'uiyem (c'ui-yem). 3s: c'uijoom (c'ui-joo-m). Note: se usa sin prefijo personal, pero puede llevar sufijos personales con el benefactivo (m) 1 HACE FRO.java capivotas yie' pava c'uy'e ts'ivee los pinginos viven en lugares fros. j lhechesh ti taj'in pa
c'uy shta, pa yilhnelhyam ja uj itj pa niyjielhyijop ca jayc'uelhey como llova y haca fro, encendieron un fuego para
nosotros y nos acogieron ("nos acojieron a su lado y nos trasladamos") (Hechos 28: 2).

2 TIENE FRO. scum anc'at'eelhyic'oya ti c'uyaam, t'ajayey'in lhn pa tsuyey vatvalhjavat branme (la puerta), que tengo
fro, meti su mano por una ventana entreabiera. c'uieem lhavaam japi taclas los nios tienen fro (en el
aula). jalhnelh'am jayu pa itj caspa tanca c'uiyaeelh'am vamos a prenderles fuego para que no tengan fro. Ver
: c'ui1; lhc'uiyuvo; lhc'uiyuvoque.

c'ui t'ajuiya Ver : lhc'ui t'ajuiya.


c'unjatenja Nombre femenino; no poseble. Pl: c'unjatenjai (c'unjat-enja-i). PAKU (pez).
c'ustaj Nombre masculino; no poseble. Pl: c'ustas (c'usta-s). CALANDRIA COMN, HAVA. Mimus saturninus
calandria. Note: talvez formado a partir del verbo c'uus 'estar alegre'

c'ustaj lhshachivo

Nombre masculino; no poseble. Pl: c'ustaj lhshachivos (c'ustaj lh-shach-ivos). PLANTA

TREPADORA (var.) Note: hava/calandria comn (ave) su-locin

53

c'utjaan

[k'utxaan] Nombre masculino; posedo. 1s: yic'utjan (yi-c'utjan). 2s: ac'utjan (a-c'utjan). 3s: lhc'utjan (lh-

c'utjan). 1pi: casc'utjan (cas-c'utjan). Pl: c'utjanis (c'utjan-is). forma no poseda: c'utjaan (c'utjaan) ~ vatc'utjan (vatc'utjan). 1 ESPINA. yitsefeshsham pa'lhech juutshinaj pava c'utjanis pa t'afcs ti vapecl'in (el rbol) hinc sus
espinas en los toba, que regreasaron arrastrndose. navque t'jechei t'un, ni ncjaam pa c'utjaan estos cueros (del tapir
y del oso hormiguero) son duros, no dejan pasar ninguna espina. pa c'utjaan chi yitsefeshch'e na yit'j, sha'lhasha'nejum
chi tsitsefeshsha'ne jaalh pa ntshi pincharon la espina en mi piel, muy pronto me la pincharon hasta que gotee la
sangre. jantsojeshi'am ca c'utjaan yo te arranqu una espina. lha yenche yi'shi' japi cjecl jan lhjunash ja lhav
yucshi ti yi'shi' java c'utjanis mi amada es entre las mujeres como una flor roja entre las espinas (Cantar de los Cantares 2:
2). lhech ti yichenesh pa ap'etsuc lhc'utjan chi' pa fijoc lhamc (el tatuaje) se haca con una espina de cacto y con
carbn molido. pa c'utjaan chi yitsefeshch'e na yit'j, sha'lhaasha'nejum ti chitsefeshsha'ne jaalh pa ntshi me
hincaron la espina en la piel, y me pincharon hasta que salga sangre.
2 AGUJA. lhamisch'e na c'utjaan la aguja es fina. Ver : lhee; c'utjanichat; c'utjaniyuc.

c'utjaan lhavo'

[k'utxaan...] Nombre masculino; no poseble. Pl: c'utjaan lhavos (c'utjaan lha-vo-s). NIVACLE DE LA

ZONA DEL MONTE. Lit: espina su-morador

c'utjanichat

[k'utxanichat] Nombre masculino; no poseble. Pl: c'utjanichatis (c'utjan-ichat-is). ARBOLEDA

ESPINOSA. pav'elh lhtsjey natshisha'ne lhcaavju pa c'utjanichat otras semillas caen en medio de montes espinosos
(San Marcos 4: 18). Ver : c'utjaan; c'utjaniyuc.

c'utjaniyuc

[k'utxaniyuk] Nombre femenino; no poseble. Pl: c'utjanicui (c'utjan-icu-i). ARBUSTO

ESPINOSO. yovalhch'e lhavj pa yi'vanei ja ve'lha tashinshjtaj yiclpjalhch'e java lhac'uc lhja c'utjaniyuc mirando
alrededor, vio un carnero con los cuernos enredados en un arbusto espinoso. pava lhech nalhus, pava vatjutsa'esh ti mil
pava vatcvjiyanchecuyesh pava tjatetachatis ti lhasha'esh pava mil tinshanjasesh climsha'ne, pa nicyj'e jayu pava
c'utjanicuy shi' ti aactsesshamsha'ne aquellos das, un viedo de mil cepas de mil monedas de valor producir zarzas y
cardos (Isaas 7: 23). Ver : c'utjaan.

c'utsaaj

[q'utsaax] Nombre masculino; no poseble. Pl: c'utsjas (c'utsja-s). 1 ANCIANO.

2 VIEJO.
2 EL MAYOR. Note: se puede tambin usar como determinante de otro nombre ja c'utsaaj ni tvacluqu'e cava matas el
anciano olvide las cosas. pa Juda yijayayanesh pa Er, pan c'utsa'jesh lhas, lhpa cjecl lhey Tamar Jud le procur
una mujer llamada Tamar a su primognito Er (Gnesis 38: 6). tlhesh'e ti nich'a pa uj ti natacshinjayanelh'in lhpa
Elisabet, taj ti jaalhpa nafayjaneshelh lhamelhey nqueesh ti ac'utsjaselh al principio, se entristecieron mucho a l y
Elisabet, pero luego ustedes se han acostumbrado y les ha alcanzado la vejez. pa v'lheichisham ti'ma, yijo'c'oya pan
c'utsa'jesh vooi pa lhch'inish voqu'e treparon ya, primero el mayor, y detrs de l el menor. nque lhaichavalhjayash
t'em'na capi c'utsjas ti yivoijattajeshch'e ti yishan'apee nava lhavtsatis los antiguos (nivacle) siempre tenan en la mente
hacer respetar su derecho a defender ("luchar por") a sus pueblos. na c'utsaaj neeshchisham na lhavc'ojat el anciano se
levanta con su bastn. ti yamei lhpa'lhech utiyuc pa yi'van pa nich'a jpyich, chi' pa vatcac'o'vat, chi' pava
vatcavcalhjes, nalhu pa vatnich'ayansha'ne, vmesh ca c'utsjasa, pa nich'acsha'ne j ti'ma cuando llegaron al cerro,
encontraron all una casa nueva, una chacra y frutas maduras, y a la maana siguiente, se encontraron rejuvenecidos, ya no
eran ancianos, sino jvenes. avaatsha, Rubn, ac'utsa'jesh ti c''sesh, yunaj'ash vatjutsa' ti yifayishesh, vatjutsa' ti
chiyisclanesh(sh)i shi' pa t'unaj t, Rubn, eres mi hijo primognito, eres la fuerza y primicia de mi virilidad, primero en
rango y en poder (Gnesis 49: 3). pa caaj lhn papi napu'yama lhtatvelheyech; pa c'utsa'jesh pa lhjayaesh, taj ti
nintactsyelh ti vaf; vooy lhpa sch'acche lhjayaesh shta pa ve'lha lhash'aa, taj ti nintactsyelh shta, jaalhpa vaf
atesha eran siete hermanos; el mayor era casado, pero no tena hijos; la viuda se cas con su cuado, pero tampoco tuvieron
hijos, y l tambin muri (Lucas 20: 29-30). pa lhech yj'e'shane lhapesh cava'lhech c'utsjas ti nfacch'esha'ne hasta ah
va el relato que me contaron los ancianos. nitqu'e java yicli lhac'utsjas pa yu'jam ja itj recogi lea seca ("vieja") y
arrim al fuego. Ver : yic'utsjan; tac'utsjan; yic'utsjacli; ni taclaja; c'utsja'; c'utsjaclaai; vatc'vc'utsaaj.

54

c'utsfanaj Nombre masculino; no poseble. Pl: c'utsfanjas (c'uts-fa-nja-s). HOMBRE AMIGABLE. Ver : lhc'utsfa.
c'utsjaclaai Nombre masculino; no poseble. Pl: c'utsjaclaai (c'utsja-claai). ANCIANO QUE HA HECHO EL RITUAL
FNEBRE. Note: sase generalmente en el plural de respecto Sumnaai lhei pa c'utsjaclaai, jatanichielh ja checla'
Cheechee el ancianito se llamaba Sumnaai, iba con nosotros mi hermano mayor Cheechee. nque lhavtsaat japi tata, capi
lhtata c'utsjaclaai yitsha ste es el pueblo de mi padre, y (como era) el de su propio padre. ainee ti t'apjayan'in japi
tsutsu!, ainee ti lhatmensha'ne jayu, lhai'yaash ti caaj nqueesh japi tsutsu, lhai'yaash ti c'utsjaclaai japi tsutsu,
vanyinesh ti vooi pa shinvo' sal de aqu!, sal pues has hecho llorar al abuelito, sal que lo has perjudicado, ahora est el
abuelito, es muy anciantito, l sola dirigir expediciones de miel. Ver : c'utsaaj; c'utsja'.

c'utsjaclaya

Nombre femenino; no poseble. Pl: c'utsjaclaya (c'utsja-claya-c). ANCIANA QUE HA HECHO EL RITUAL

FNEBRE. Note: sase generalmente en el plural de respecto yiculheshch'e lhn papi c'utsjaclaya procuraba imitar
("responder" - con su canto de luto) (la tonada de) la anciana. yit'esh papi c'utsjaclaiya, teesh ti yichei'in, ni ncont'aj ti
yichei'in, ni ncont'aj ti yichei na ti nclijulhch'e ana habl la ancianita, quera ir all, auque era muy dbil para ir all, no
soporta el sufrimiento (de su esposo). Ver : c'utsaaj; c'utsjaclaai.

c'utsjai Nombre plural; no poseble. POLVORN.


c'utsjayinjate Nombre femenino; no poseble. ANCIANA QUE HA HECHO EL RITUAL FNEBRE.
c'utsja' [q'utsxa'] Nombre femenino; no poseble. Pl: c'utsjai (c'utsja-i). 1 ANCIANA.
2 VIEJA.
2 HEMBRA MAYOR. Note: En esta ltima acepcin, si determina un nombre posedo, puede llevar un prefijo posesivo lha
c'utsja' tvalhaiche aquella anciana es mak. lhja c'utsjaa yicacuesh lhja lhnts'jquee la vieja no pudo creer a su
nieta. ja'vaijat lha coche lha c'utsja uso el coche viejo (por mezquinar el nuevo). yac'utsjaesh yivaatsha, istaa ca
mapecch'e ayshivo avaatsha yo soy anciana, sos vos quien debe cederme el paso. ampapu ca ntsiych'e pa nich'a
tjayetaj t'i' lhpa ftech lhac'utsja, lhayaash ti nic'astajeshch'e jayu pa njtajfach'ee pa tjayetaj t'i', pa lhateshatajeesh
lhpa ftech nadie echa vino nuevo en un odre viejo, porque el vino lo revienta y se echan a perder el vino y el odre (San
Marcos 2: 22). papi c'utsjai vena lhjunash tatsha, lhna'shesh lhn pa jumquet, suclajesh lhn nan t'ajj papi
cjecli las viejas se cambiaron enseguida, (se pusieron) sus morteros como hocicos, todas las mujeres se convirtieron en
osos hormigueros. vooy papi c'utsjay ajney lhpa amimi y a las ancianas, trtalas como a tu madre (1 Timoteo 5: 2). pa
vapec pa c'utsaaj, vacjei pa lhajpyich papi lhch'acfaclaia lha c'utsja' volvi el anciano apoyado en su bastn a la casa
de su esposa ancianita. lhpa c'utsjaa yicacoesh lhpa lhnts'jquee la anciana no pudo creer a su nieta. lhpa Jocabet
tanychielh lhpa lhc'utsja'esh lhse Maria Jocabet iba con su hija mayor Mara. ampapu ca nic'astaj(j)op pa t'iya lhpa
nich'a t'uyjatshiy ca niney lhpa t'uyjatshiy lha c'utsja; ca lhech lhn lhfanisheesh papu yicctiyan'in jayu pa nich'a
t'uyjatshiy; neelhcha shta ca chiney lhn pa nich'a sivclclhayeech t'iya lhpa t'uyjatshiy lhac'utsja ninvjuulh
jayu nadie corta un trozo de vestido nuevo para remendar ("ponerlo en") uno viejo; si alguien hace eso, arruinara al nuevo, y
el trozo nuevo no quedara bien con el vestido viejo (San Lucas 6: 36). Ver : c'utsaaj; c'utsjaclaya;tac'utsjan; yic'utsjan.

c'uus

Verbo, Grupo 1. 1s: c'uusyam'in (c'uus-ya-m-'in). 2s: c'uus'am'in (c'uus-a-m-'in). 3s: c'uusem'in (c'uus-e-m-

'in). 1pi: c'uusjoom'in (c'uus-joo-m-'in). 1 SE ALEGRA.


2 EST ALEGRE.
3 EST A GUSTO. Note: lleva sufijos personales
4 ES DIVERTIDO.
5 DA GUSTO. c'uusshi na vatcl la fiesta es divertida. lhaichavalhch'e pa t'acnash shi' ti ya'shesh ti
c'uusshi'am records el sabor y te gusta tanto ms. c'uusshijum na itj da mucho gusto el fuego. c'uus'e na
yitsaat este pueblo es lindo. c'uus'in da gusto. coostaja ca c'u'seelh'am'in espero que ustedes sean felices. lhpa lhech
necjque c'usemshi ti yiclquiin pava ittas a aquella chica le gustaba jugar con los fsforos. pa lhech yint iseem papi
yie' pa Fuerte Olimpo, yajatesh ti c'u'semvatsham'in aquella agua es buena para los que viven en Fuerte Olimpo, siempre
estn alegres. jamelh'acfi lhavj pa jalhnelh ca itj, jech, tcajcuich'e, jaicajcui atesha, ni c'u'sayam'in ti uj ja tsijuj'e
ja vnaj llegamos al borde (de la laguna), prendimos fuego, s, ellos comieron, prob un poco, no tena nimo por lo grande

55

que me haba mordido aquella piraa. c'useelh'am'in avaatsheelh ca napuntajesh shi' ca nic'aclantajelh'am papu, shi' ca
nachaytajelh'aan papu taj ti ylhjan'in, lhayaash ti lhantst'ajelhyish felices ustedes cuando los injurien, los persigan y
los calumnien de todo por mi causa (San Mateo 4: 11). ta t'elhesh ca avmjelh cava ninatyshelh'avne ti
c'uselhshi'am ti lhavancajuvanelh pa lhapunelh shta ca vatcajysha? hasta cundo dejarn ustedes de ser contentos con
sus necedades y despreciarn el saber? (Proverbios 1: 22.
6 ES TERRIBLE.
7 HAY UN PROBLEMA.
8 ES INFELIZ. Note: en estas tres ltimas acepciones, el verbo tiene la forma negativa yaychavalhey pa vatfacleech ni
c'u'sach'e pan isjop ca nanfac pensaba en la terrible noticia que deba darle. ni nvatvi'jatanelhsha'ne shta: ts'uuf ti ni
c'u'seem'in pa vat'ijj'in tatsha, lhaiyasha ca nvatcfachielh papi lhafteivot tampoco se respetaban mutuamente;
apenas surga un inconveniente entre ellos, ya se metan socos, sus parientes eran como enemigos. pa lha'ma na
jaychayeshyich'e ti nic'uustajach'e pa jataasclanesh(sh)a'ne ti janiyitjulh, pa lhechech pa javaatlheclj, shi' na
yalhjayashem papi yie'shane pa HIV ya'shesh ti chiytya lhjunashjulh pa SIDA y aunque mi historia ("lo [que] duento
de m") es triste, me las arreglo para sobrevivir, y es mi esperanza y mi oracin que alhuien haga del HIV una enfermedad tan
conocida como el SIDA. ni c'uusayam'in estoy infeliz. Ver : yic'usiyan; lhc'usiyash.

c'uvaitsi Nombre femenino; no poseble. Pl: c'uvaitsi (c'uvaitsi). HIERBA PICANTE (var.) Ver : c'uvaitsitaj; c'uvaitsiyuc.
c'uvaitsitaj Nombre femenino; no poseble. Pl: c'uvaitsitas (c'uvaitsi-ta-s). HIERBA PICANTE (var.) Ver
: c'uvaitsi; c'uvaitsitayuc.

c'uvaitsitayuc

Nombre femenino; no poseble. Pl: c'uvaitsitacui (c'uvaitsi-ta-cu-i). PLANTA DE HIERBA PICANTE

(var.) Ver : c'uvaitsitaj.

c'uvaitsiyuc

56

Nombre femenino; no poseble. PLANTA DE HIERBA PICANTE (var.) Ver : c'uvaitsi.

CH - ch
chaai!

Interjeccin. AY! Note: expresa dolor y/o miedo. sase en la variedad Chishamnee lhavos chaai! lha tashinshtai

tavooi t'e ay, la oveja tiene bichos! chaa! napi cjecli ti javapenesh'in ay, estas mujeres me dan vergenza! pa
nachfach'ee lhpa Yuc Lhatjjiy pa yit'esh: chaay ti tulh'cji lha yiyj lhavts'e' sali la Caperucita Roja (del vientre del
tigre) y dijo (el hombre): ay, sale de dentro de la barriga del tigre! Variante : chaa.

chaalhchalh'in

Verbo, Grupo 1. 1s: ya'chaalhchalh'in (ya'-chaalhchalh-'in). 2s: a'chaalhchalh'in (a'-chaalhchalh-

'in). 3s: chaalhchalh'in (chaalhchalh-'in). 1pi: caschaalhchalh'in (cas-chaalhchalh-'in). 1 EST CON FIEBRE.
1 TIENE FIEBRE. Note: lengua de los mayores Ver : yichaalhchalhiyan.

chaco

Nombre (topnimo) masculino; no poseble. CHACO. Note: prstamo del castellano (palabra de origen

quechua) namjam na Chaco ti njeshch'e pa chi yit'esha Guerra del Chaco llegaron al Chaco despus de la llamada
Guerra del Chaco.

chachapenjayish

Nombre masculino; no poseble (salvo excepcionalmente en tercera persona). 3s: lhchachapenjayish (lh-

chachapen-jayish). CANCHA DE JUEGO DE CHA'CHAPEN. Ver : yicha'chapen; stavuun lhchacvhapenjayish.

chaijanaj Nombre masculino; no poseble. Pl: chainjanjas (chai-janja-s). CHARLATN. Ver : tchaijan; tchai.
chaiya Adverbio temporal / Conjuncin. 1 PARA QUE NO SEA.
2 NO SEA QUE. Ver : chaiye'ma.

chaiye'ma

Conjuncin. 1 NO SEA QUE.

2 PARA QUE NO. ni nvashanem pa lhas pa lhclutsesh, chaiye'ma ca natlhiyjnesh no le permite a su hijo tocar el rifle, por
miedo de que dispare. Ver : chaiya.

chajani Nombre femenino; no poseble. Pl: chajanic (chajani-c). APEREA (roedor).


chajanij Nombre masculino; no poseble. Pl: chajanijs (chajani-j-s). ESPARVERO CHICO (ave). Accipiter
erythronemius. Ver : chajani.

chajaninj

Nombre femenino; no poseble. GUILA (var.) yalhalha ti vatcjeyshicham lhpa chajaninj pa t'acum'e

lhpa tanuc lhse de repente se abalanzo un guila desde arriba y agarr a la cra de la gata. Ver : chajanij; chajani.

chajanitaj

Nombre femenino; no poseble. Pl: chajanitas (chajani-ta-s). 1 COBAYO.

2 CONEJILLO DE INDIAS. Ver : chajani.

chajtani

Nombre femenino; no poseble. Pl: chajtani (chajtani). PIRIRITA, CHIRRITA (ave). Guira guira. pa shi'na ti

yipe'yeei lhn pava chajtani ti t'eisheich'e lhn un trecho adelante oyeron el grito de las chirritas.

chajtanitaj

Nombre femenino; no poseble. Pl: chajtanitas (chajtani-ta-s). 1 TINGUASU (ave).


2 GUYRAPAJE (ave).
3 ALMA DE GATO (ave). Piaya cayana macroura. Ver : chajtani.

chama

Verbo, Grupo 1. 3s: chama (chama). 1pi: caschama (cas-chama). 1 ES REDONDO.

2 FORMAN UNA RONDA. caschama estamos en ronda. pa chi t'ovosei lhshatech pa chi yjech'acfi, pa chi lhnch'e pa
itj, yivaclhitesh pa yanshi' pa yecl' chamashi le cortaban la cabeza y le desollaban, la pona en el fuego, y al terminar la
colocaban en un palo redondo. pa jamelhei lhavj pa lhcachi' pitej, taj ti ni c'atsajch'e, napu kilmetro t'ejum;
ja'vanelh cava lhajpijei chamashisha'ne llegamos a la orilla de una laguna muy larga, pero no era ancha, dos kilmetros
habr sido; podamos distinguir sus chozas redondas. tsjye'lheyshi pa chama pa achaajshelhey jan yiclvalh ja
vatc saquen un poco (de agua) de una tinaja ("algo redondo") y llvenle al encargado de la comida (San Juan 2: 8).pa
ja'van java yichatjulh lhafoclesh ti caaj java chama yamjop yiey java lhtsjeyesh yo vi que estas cuatro ruedas tenan
aros y llantas llenas de ojos en su circunferencia (Ezequiel 1: 18). yacutshisha'ne ti'ma nava yi'nisctei, napu'yama
yecliyesh yitst'as yishi na yicaat, nque pa chama yie' lhcachi'vatshi nava yit'ipcls chi' pa yecl' yitsavalh'apee na
yinaash aparecieron despus en negro mis siete rayas en mi mentn, y el punto sobre la frente entre las cejas y una raya a lo
largo de la nariz. Ver : yichaman; yichamanjat; chamashi.

chamashi

Nombre masculino; no poseble (?). 1 ANILLO.

57

2 OBJETO REDONDO. Lit: es redondo janshi' anaash ja chamashi, java atsacheclyesh nava acfey shi' ja is vatccle yiey
na ashatech te puse un anillo en la nariz, pendientes en las orejas y un diadema de lujo en la cabeza (Ezequiel 16: 12). chi
yitup'atej ca chamashi'a se compactan en bolas redondas. Ver : chama; yichaman.

champu

Nombre masculino; no poseble. CHAMP. Note: prstamo del castellano jaclesheshsham na yishatech ca

champu me lavo la cabeza con champ.

chapa

Nombre masculino. CHAPA. Note: prstamo del castellano con cambio de gnero pa chapa galvanizada chi yichenesh

ti lhtjesh pava jpijei la chapa galvanizada se usa para techos de casas ("[como] es techo de las casas").

chashchash

Nombre femenino; no poseble. Pl: chashchasic (chashchash-ic). ESPINERO GRANDE, ANUMBI PYT

(ave). Phacellomus ruber.

chatin Nombre no poseble. CRESPN (ave). Tapera naevia.


chavatjanaj Nombre masculino, no poseble. 1 HOMBRE CELOSO.
2 HOMBRE MEZQUINO. pa'lhech Dios ti issha'ne pa chavatjanaj shta, ninajulhtajey ti ni'ujanesh shi' pava asasch'eclelh
avaatsheelh porque es un dios santo y celoso, no perdonar sus delitos ni sus pecados (de ustedes) (Josu 24: 19). Ver
: chavatjanja; nichavat'esh; tanchavatiy; lhchavat.

chavatjanja

Nombre femenino, no poseble. 1 MUJER CELOSA.

2 MUJER MEZQUINA. Ver : chavatjanaj; nichavat'esh; tanchavatiy; lhchavat.

chayashi

Verbo, Grupo 1. 1s: yachayashi (ya-chaya-shi). 2s: achayashi (a-chaya-shi). 3s: chayashi (chaya-

shi). 1pi: caschayashi (cas-chaya-shi). 1 TIENE LAS PIERNAS ENCORVADAS.


2 TIENE PIERNAS DE JINETE.
cha'1 Interjeccin. 1 NO!
2 NO QUIERO! Note: expresa desgana o desobediencia at'acjuyam cun! - cha'!, ts'apoj vete a buscarme agua! - no quiero,
no tengo ganas. Ver : chi!.

cha' Interjeccin. QU RUIDO! Note: expresa desagrado y reprimenda cha'! a'sitsej! no hagas tanto ruido!
cha'lhatajesh Ver : lhcha'lheesh.
cha'lheesh Ver : lhcha'lheesh.
cha'nu Nombre masculino; no poseble. Pl: cha'nuc (cha'nu-c). LLUVIA. ja cha'nu yivayit ca yuijatshiy la lluvia moj mi
2

camisa. meelh ti c'u'jeelhei ja Esteros pa, yalhpan'e ja cha'nuclaai cuando nos acercbamos a Esteros uy!, de repente
hubo una lluvia muy grande. pa yitsaat uj pa lhavint tlha pa chanu' la comunidad se abastece de agua a travs de las
lluvias ("mucha agua viene de la lluvia"). vooi ti nalhu pa secl'esh lhn clee ti is'in, tiqu'iclesh lhn pa tsha'nu pero al
amanecer mejor un poco el tiempo, caa una lluvia finita. ya'shesh ti usesh ja cha'nu la lluvia caa en gotas siempre ms
gruesas. is ti tlh, taj ti cletch'e ti ampa ca tsha'nua, shan ti yicln cus germinaron bien (las plantas), pero no hubo
lluvia y el calor las quem ("mat"). nifac pa lhfanishlhavach papi catsicch'eivot ti yijujpn'in pa tclijop ti
nishamesh, chi' shta ti t'a'lhei pa cha'nu cuenta como nuestros antepasados hacan invocaciones y daban gracias bailando
("bailaban por/al lado"), y pedan por lluvia. pava tsha'nuc tajulheyshi 400-500 mm ti ve'lha yincp las lluvias alcanzan
400-500 mm anuales. caaj lhapesh papi tishjanei pa cha'nu ti ampa ca yin't'a haba entonces quienes solan cantar para
(conseguir) la lluvia cuando no haba agua. ti lhnyinc'oya napi achifas pa lhnashelhch'e pa cotsjaat am'e pa'na, pa
cotsjaat nayuuynayuych'e, pa tsha'nu tlhchishamnee cuando salas al frente de tu pueblo, cuando avanzaban por el
desierto, la tierra tembl, la lluvia cay (Salmo 68: 8-9). ti lhavaclhiteshelh ti lhavancu'elh, pa ovalheichisham na vs,
pa aalhshelhei papi jcl Lhai ca nanchenelh'ai pa tsha'nu cuando ustedes terminen de sembrar, tienen que mirar al
cielo para pedirles a los jcl Lhai que les manden la lluvia. Ver : cha'nuicha; cha'nuvo; cha'nu t'ajuiya. Variante
: tsha'nu.

cha'nuicha

Nombre masculino; no poseble. Pl: cha'nuichac (ch'anu-icha-c). DILUVIO. Lit: lluvia

grande/descomunal pu'ja'nach'e cha'nuichac chi nfac lhapesh lhn cuentan tres relatos de antiguos diluvios. c'uusshi pa
catsinqu'e'yaj pan t'lhesha na'lhech Israel lhp'alhaa ti nifac pa cha'nuicha es interesante (divertido) el mensaje (que

58

hemos recibido) que nos viene de los cuentos antiguos de Israel sobre el diluvio. ta tlh'e'jop lhapesh ti vaclan pa
cha'nuicha? cul es el origen del diluvio? pa j'tanei ti yitshaam pa Noe lhpa lhvjatshiy, tanichielh lhpa lhch'acfa
chi' papi lhcles, chi' papi'lhech lhch'acfas vitsha, jcl'esh ca nalhjenesh pa lha'vint pa cha'nuicha Noe, pues, entr en
su arca, lo acompaaban su esposa y sus hijos, junto con sus esposos, para salvarse de las aguas del diluvio. lhech vat'acjuei
lhapesh lhpa lhutsja ti ta'voiyei, pa sui lhn jum pa lhavo', jaspa vaclan pa cha'nuicha, tif lhn pa apis yitsaat lhech
yie'una muchacha se fue all a buscar agua mientras menstruaba, y se enoj mucho el espritu (del agua), hasta sobrevino un
diluvio que arras a toda la aldea que haba all. Ver : cha'nu.

cha'nu t'ajuiya

Nombre masculino; no poseble. DUCHA. Lit: para la lluvia pa taclaj t'aja'ya ja cha'nu t'ajuiya lhechin

lha'vinot chi yicusinatshi pa itj chi yilhnesh pa carbon el nio toc la ducha cuya agua se calentaba con (la estufa de
bao de) carbn. Ver : cha'nu.

cha'nuvo

Nombre masculino; posedo. 1s: yicha'nuvo (yi-cha'nu-vo). 2s: acha'nuvo (a-cha'nu-vo). 3s: lhacha'nuvo (lha-

cha'nu-vo). 1pi: cascha'nuvo (cas-cha'nu-vo). forma no poseda: cha'nuvo (cha'nu-vo) ~ vatcha'nuvo (vat-cha'nuvo).CARPA. cjecly, Jerusaln lhavoquey, ya lhech ya yacut'in, taj ti ya lhasnyche; ya yacut'in jan lhjunash java
vat'ichavtes yiey ja Cedar, shi' ja Salm ti cha'nuvoesh pava yacutsha'ne tashinshtayche t'jechey muchachas de
Jerusaln, soy morena pero fascinante, como las tiendas de Cadar, como las lonas ("pieles de cabras") de Salm (Cantar de los
Cantares 1: 5). Ver : cha'nu; lhacha'nuvoque.

cha'palhaa

Conjuncin. OJAL. cha'palhaa ca istaja'an, pa' ja'ytai'in ojal que (el tiempo) est bueno, me voy de

paseo. Ver : cha'pa ~ cha'pa t'elheesh.

cha'pa t'aplhu'lhaa

Adverbio. PARA SIEMPRE. cha'pa t'aplhu'lhaa ca ya'saseshsha'ne pa ajunash quedar siempre

ridcula por tu culpa.

cha'pa ~ cha'pa t'elheesh

Adverbio / Conjuncin. 1 OJAL LLEGUE EL DA CUANDO...

2 TODAVA NO HA LLEGADO EL TIEMPO. cha'pa nvlhee yiin papi jatsavalh ojal pueda estar pronto ah donde voy a ir
(para alcanzar a los dems). ya aj na ca atsapunelh ti ya yacut'in, lhayaash na jumcuclaay ti yimcatshi na yj; japi
checlavot ti tsicnitshi yivaatsha pa niyjieshyi ti jaclvalhem java lhavtjayetacuy, pa vooy yivaatsha chapa'a ca
vanujumatsenyivach no se fijen en mi tez morena, el sol me ha bronceado, mis hermanos se enojaron conmigo, me pusieron
a guardar las vias, y mi propia via no la guard (Cantar de los Cantares 1: 7). ni nivaclea?, chapa'eiin pa chivos ca
nv'e', nivacleicha pash'ei no era un nivacle?, todava no es hora que aparezca un chivos, habr de ser un enemigo. n'in,
cha'pa nvlhee papi nacuulh grit, a ver si alguien te responde. Ver : cha'palhaa.

chechetca Nombre femenino; no poseble. Pl: chechetcai (chechetca-i). POROTO MANTECA. Ver : chechetcataj.
chechetcataj Nombre femenino; no poseble. Pl: chechetcatas (chechetca-ta-s). POROTO MANTECA (var.) Ver
: chechetcataj.

checlayinjat Ver : chiclayinjat.


chee Ver : chi'.
chejenaj Nombre masculino; no poseble. CAZADOR COMPETENTE.
chelhjaicutach Nombre femenino; no poseble. Pl: chelhjaicutacui (chelhjaicu-ta-cu-i). URUNDEL (rbol). Astronium
urundeuva. Ver : chelhjayuc.

chelhjayantaa

Nombre (?femenino); no poseble. MANDIOCA AMARGA (var.) Note: mandioca venenosa que los nivacle
coman despus de tratarla adecuadamente

chelhjayuc Nombre femenino; no poseble. Pl: chelhjacui (chelhja-cu-i). URUNDE'Y (rbol). Astronium balansae.
cheten Nombre femenino; no poseble. Pl: chetenis (cheten-is). 1 JASY JATERE (ave). Dromococcyx phasianellus.
2 CHOCHI (ave). Tapera naevia chochi.

chicjacl

Nombre femenino; no poseble. 1 RATA AMARILLENTA MXIMA. Graumys griseoflavus.

2 ANGUJA MKURE. Monodelphis spp..


3 JUPATI, CUICA DE COLA CORTA. Matachirus nudicaudatus.

59

chiclayinjat

Nombre masculino o plural de respecto. MI HERMANO MAYOR FINADO. yeetajesh ca chiclayinjat:

atsan'ateeshelh yiin ti ya've'lha jayu ca jaclnsha'ne l dijo a mi finado hermano mayor: y ahora, djenme un rato, voy a
pescar ("matar") solo. jech lhechesh ti yi'van cqueei chiclayinjat, yi'van lhn lhpa saniyyuc s, entonces mi hermano
encontr aquella planta de sanda. ja yaj'jelh ja chiclayinjat Cansv, ya'chi', pa nque ja onaj, ya'pu'janaelh ramos
todos, mi hermano mayor finado Cansv, yo tambin, igual que mi hermano menor, ramos tres. yovalhei t'e cque
checlayinjat cava tucus ti claja; yim'qu'esha'ne, yiyipcunsha'ne, t'taai pa jnshajaclai mi hermano mayor vio a
muchos bolivianos echados por el suelo; dorman y estaban con hambre, haban caminado toda la noche. Ver
: lhchecla'. Variante : checlayinjat.

chiinche

Nombre femenino; no poseble. Pl: chiinchei (chiinche-i). HORMIGA CORTADORA DE HOJAS, YSAU. Atta

spp.. pava chiinchei yit'ovosch'e cav'elh cutecui las hormigas cortadoras han cortado las plantas de zapallos.

chim

Verbo, Grupo 1 (solo en tercera persona). 3s: chim(-ch'e). 3p: chim(ch'e)sha'ne (chim-[ch'e]-sha'ne). 1 EST
INCLINADO.
2 ES UN TERRENO BAJO.
3 ES UN TERRENO PENDIENTE.
4 TIENE MUCHOS BACHES. Note: siempre se usa con sufijo chimch'e na nyish el camino tiene muchos baches. chi
yiclvalh na cotsjaat ca ni chimtaja hay que verificar ("ver") que el suelo sea llano ("no sea desigual"). isjop ca shtanshi'
pava clavos ca chimac'oya, jaalh pa vanichivashsha'ne jayu se pueden clavar los clavos oblicuamente hasta que se
crucen. nachfach'ee pava yintis ti tifshaam java chimch'esha'ne los ros ("las aguas") desbordan y cubren los terrenos
bajos. pava chimch'esha'ne pa yivacalhjat'e pava chiycjiyan los terrenos bajos rienden buena cosecha en las
plantaciones.

chin

Adverbio temporal. 1 CORTO TIEMPO.


2 AHORITA.
3 DENTRO DE POCO. Note: con los sufijos -c'oya y -ch'e/-qu'e
4 INTERMITENTEMENTE. Note: con el sufijo -shi/-ji
5 HACE POCO. Note: con el sufijo -ch'e/-qu'e
6 APENAS. Note: en la forma negativa Note: Puede aparecer con prefijos de verbos del Grupo 1, lo que hace pensar que se trata
de un nombre predicativo taj ti chinch'e ti vacleech shita ti voqu'e' papi lhantclishjes desde un rato, estaba caminando
detrs de (siguiendo a) sus nietos. ni chinaa ti chi yapunesh, tanjovaiyiyeshem ti ampa ca nt'yish poco antes lo haban
despreciado (por su ignorancia), les daba miedo su ignorancia. chinaa pa nv'mesh yiin ti avtej ese dolor pasar
enseguida. coos lhn ti china pa yiti'in por suerte, recuper sus sentidos en poco tiempo. ni chinaa ti t'ajaya lhja
t'uyjatshiy, pa v'mesh tatsha ti natsha'ne pava lhavoyey, nicha'vayeshlhach'e jum ti vatsjanesh pa lhayyashaal
instante de haberle tocado el vestido, desapareci la hemorragia ("la sangre dej de caer"), y sinti en su cuerpo que haba
quedado sana (San Marcos 5: 29). vooi ti ya'china despues de un rato ("fue mi rato"). v'mesh jayu ti atej, chinaa
lhech yiin pa nv'mesh pasar este dolor, pronto va a desaparecer. pa chinch'e pa yi'van shita pa Santiago poco
despus, vieron a Santiago. pa Fitsc'yich yicaatjatem pa t'asjaan nava nalhus, yinjt ti vanunat'in, yineshshi pa
tuc'a, pa chinch'e ti uj shita, ni nttaisha'ne ca nvooi pa yaquisit, apis ti caaj lhavuun Fitsc'yich les daba carne cada
da, (las cantidades de carne) iban aumentando, cocinaban un poco, y enseguida haba mucho, no salan ms a mariscar para
buscar animales, ya tenan su carne. aqueyeesh Jezreel na tavclaj, lhayaash ca chintaja apee jaclyit jayu japi
tlhshaam na lhcaanvacle Jehu tlh'ejop java niysisa ti yisnatesh'e ja Jezreel, pa lhech c'jat'e jayu na lhanvacleyash
na Israel llama Jezreel a tu hijo, porque muy pronto pedir cuentas de la sangre de Jezrael a la dinastia de Jeh, y pondr fin
al reino de Israel (Oseas 1: 4). pa chinc'oya ti nam lhpa Yuc Lhatjjiy, yichaaj shta pava t'aclc lhavs; yamey pa
lhajpyich lhpa lhayaya pa camants'ee pa lhcashi al rato lleg la Capucerita Roja llevando un ramo de flores; lleg a la
casa de su abuela, pero la puerta estaba entreabierta. pa Pedro pitocla'e ti manlhee, pa china ti voqu'e' taj ti
tojemeiPedro aguard un rato, y luego fue siguindole, pero de lejos. pa Pedro vantanesh ti yit'esh: ame ni nastfaclesh;
pa chinch'e shita ti nam peelhcha nitfaclesh shita: a'lhech t'e jum lhcachenach'ash ja Jesus; pa Pedro yachajeic'oya
shita ti vantanesh Pedro lo neg y dijo: no lo conozco; poco despus, otra persona lo reconoci: t eres uno de los

60

discpulos de Jess; Pedro volvi a negarlo. ti vacalhesh pa chinch'e ti jayija'yai poco despus de que ocurri eso, me
cas.Ver : chinaa; chintaja.

chinaa Ver : chin.


chinaj ~ chenaj Ver : fchenaj2.
chinc'oya Ver : chin.
chinch'e Ver : chin.
chintaja Adverbio temporal / Conjuncin. OTRA VEZ. Note: connota disgusto por la repeticin de una accin chintaja
lhcc lhutsja ti naashneen ya pasa por ac otra vez esa chica. Ver : chin.

chiquit Nombre masculino; no posedo. Pl: chiquitis (chiquit-is). PERRIT.


chishaamnee lhavo' Nombre masculino; no poseble. Pl: chishaamnee lhavos (chishaam-nee lha-vo-s). ARRIBEO
(oriundo del Pilcomayo superior). Note: nombre de una parcialidad nivacle Lit: persona de arriba chishaamnee lhavos
lhanquei papi nivacle tovoquinjus papi manlhee tavaijulh ja lhcootsjat japi tucus los llamados arribeos son los
pescadores que viven a este lado de la frontera con Bolivia. Ver : shicham lhavo'.

chisham Adverbio. ARRIBA. Note: sase ms como sufijo aplicativo verbal Ver : chishamnee.
chishamiychei Nombre plural colectivo. LOS DE ARRIBA (personajes mitolgicos). pa yit'esh lhn tatsha capuqueei
lhcanchaclai: jech, lhech jayu pavque chishamichei; lhe'naa pa lhjunash yac'oyesh jayu papi yi'chishamnee y dicen
que dijo aquel suegro finado: s, ha de ser de los moradores de arriba; parece que se ha escapado de la mano de los que viven
arriba.

chishamnee

Adverbio / Nombre masculino; no poseble. 1 ARRIBA (AQU ~ ).

2 RO ARRIBA.
3 CUMBRE. nque ta'vaishi, chishamnee, lhech yie' yitsha capi'lhech, yiei pa lhavtsaat lhei Ano' Tupiyshi, tupiyshi
pava'lhech ajcls ano' a este lado (del ro), ro arriba, vivan los de la aldea Ano' Tupiyshi ("el ganso est en su nido"),
porque los gansos silvestres tenan all su anidero. pa Ezequas pa yip'oc'oya shta pa vacha'ey pa yint yiey pa
chishamnee pa yalhatlhch'een pa Gihn, pa yit'ovosiyanshamc'oya ti nashjat'cji ti nashey pa lhum'cjinucjulh pa
lhavtsaat pa David fue Ezequas quien ceg la salida superior de las aguas de Guijn y las desvi ("hizo cortar pasando por
debajo al oeste de...") por un subterrneo a la parte occidental de la ciudad de David (Hechos 32: 30).lhqueychisham yiey
na chishamnee ti lhchaaj papi vancfasha'ne; lhatcuumjulh pa navenchatesh papi nivacle lhamja papi t'ajuy'ajulh ti
lhvji', Lhcaanvacle subiste a la cumbre llevanto cautivos; recibiste tributos de seres humanos, aun de quienes se oponan tu
mansin, Seor (Salmo 68: 19). Ver : chisham; chishamnee lhavo'.

chishamnee lhavo'

Nombre masculino; no poseble. Pl: chishamnee lhavos (chisham-nee lha-vo-s). ARRIBEO (nivacle

que vive ro arriba del Pilcomayo). chishamnee lhavos lhanquei papi nivacle tovoquinjus papi manlhee tavaijulh ja
lhcootsjat japi tucus los nivacle llamados arribeos son pescadores y viven a este lado de la frontera con Bolivia.

chita' Ver : lhchita'.


chitej Nombre masculino; no poseble. Pl: chitejis (chitej-is). CAADA DE POCA PROFUNDIDAD. Ver : chitetaj.
chitetaj Nombre masculino; no poseble. Pl: chitetas (chite-ta-s). CAADA PROFUNDA. Ver : chitej.
chivanujumatsenesh tavashai Nombre masculino; no poseble. 1 PARQUE NATURAL.
2 RESERVA NATURAL. Lit: el campo que cuidan pa chivanujumatsenesh tavashai lhanquey Tinfunque el Parque Natural
de Tinfunque ("su-nombre es Tinfunque"). Ver : vanujumatsin; tavashai.

chivochivo

Nombre masculino; no poseble. Pl: chivochivos (chivo-chivo-s). AVE DE LA FAMILIA CYCLARHIDAE

(var.) Cyclarhis guianensis viridis.

chivochivotaj Nombre masculino; no poseble. AVE DEL MONTE (var.) (familia Momotidae). Baryphengus ruficapillus.
chivos Nombre masculino; no poseble. Pl: chivosis (chivos-is). 1 SER MITOLGICO DE FORMA HUMANA.
1

2 PERSONAJE DE DIBUJOS ANIMADOS. lhpa Yivtsenja pa yamey pa lhajpyich pava chivusis Blancanieves su efue a la
casa de los enanos. ni nivaclea?, chapa'eiin pa chivos ca nv'e', nivacleicha pash'ei no era un nivacle?, todava no es
hora que aparezca un chivos, habr de ser un enemigo. Ver : chivosis2.

chivosis!

Interjeccin. CARAMBA! Note: sase en contexto de un acontecimiento molesto Ver : chivosis1.

61

chivos lhcl'

Nombre masculino (solo en tercera persona). Pl: chivosis lhcli (chivos-is lh-cl-i). 1 SAMU'U

(rbol). Chorisia speciosa.


2 PAJAGUA NARANJA (rbol). Crataeva tapia. Lit: juego del chivo (personaje mitolgico)

chi yicumjat Nombre masculino; no poseble. EMPLEADO. Lit: el/uno [que] hacen trabajar Ver : yicumjat.
chi yic'jlhach'eesh Nombre masculino; no poseble. SU DEPREDACIN. Lit: el (hecho de que) le quita Ver : yic'jlha.
chi yitijata pava vaclan Nombre masculino; no poseble. 3s: chi yitijata pava vaclan (chi yi-ti-jat-a pava
vaclan). 1 PROFETA.
2 VIDENTE. Lit: el que informa lo que va a suceder pa Lhcaanvacle yiyjieshajop ja chiytyjata pava vaclan Hageo ti
nifaclem ja chinvacleyanesh ja Jud, lhey Zorobabel... el Seor le orden a Zorobabel, rey de Jud, por medio del profeta
Ageo... (Ageo 1: 1). lhech lhjunash lhapesh papi p'alha chiytyjata pava ti vaclan chiycnitshi de ese mismo modo
persiguieron a los profetas antiguos (San Mateo 4: 13). lhapesh acljesh ti yasinquiem pa Dios papi jat'lhelhsham; na
lhjunash'in pava ti yasinqui'eshem shta papi chiytyjata pava ti vaclan en el pasado muchas veces y de muchas formas
habl Dios a nuestros padres por medio de los profetas (Hebreos 1: 1). pa lhech David chiytyjata pava ti vaclan David
era un profeta. Sinn : chi yitijatjulh. Ver : chi yitijatjulh; profeta. Variante : chiytyjata pava ti vaclan.

chi yitijatjulh

Nombre masculino/femenino; no poseble. 1 PROFETA.

2 PROFETISA.
3 VIDENTE. Lit: que hace saber lo que viene pa David shi' pa Samuel pan chiytyjatjulh, ti yetneyshisha'nejop ti
yicumjat'e cque, lhayaash papi lhech ti chicaclecsha ti yiv'yeshch'e David y el vidente Samuel los eligieron para este
oficio por su fidelidad ("confiaban en su bondad") (1 Crnicas 9: 22). pa nanjooylhach'e pa jamjelhvane lhja
chiytyjatjulh pa vaclan yijaya, lh lhech pa nituma'esh pa nicaajem na tavclaj me acerqu a (mi esposa) la profetisa,
ella concibi ("copulamos"), qued embarazada y dio a luz un hijo ("para que quede embarazada y tenga un hijo") (Isaas 8:
3). Sinn : chi yitijata pava vaclan, chi yitijatjulh pa(va) vaclan. Ver : chi yitijata pava vaclan; profeta.

chiyitsjulhesh yecl'

Nombre masculino; no poseble. Pl: chiyitsjulhesh yecli (chi-yi-tsjulh-e-sh yecl-

i). METRO. Lit: palo con que uno cuenta

chiyovalheijop

Nombre masculino; no poseble. 3s: chiyovalheijop (chi y-ovalh-e-i-jop). COMPARACIN. Lit: se lo mira

al lado anclhanitelhch'eyam cque chiyovalheijop atesha! explcanos esta comparacin! Ver : yovalh.

chiyfjanaj

Nombre masculino; no poseble. Pl: chiyfjanjas (chiyf-janja-s). HOMBRE MADRUGADOR. lhcamcleesh

capi vatjutsa' nivacle ti' chiyfjanjas, vooi napi nich'actaj pa nijtinjs los antiguos nivacle, s que saban madrugar,
pero los hombres de hoy son dormilones. Ver : vachiyf; chiyfjanja.

chiyfjanja

Nombre femenino; no poseble. Pl: chiyfjanjai (chiyf-janja-i). MUJER MADRUGADORA. Ver


: vachiyf; chiyfjanaj.

chiytsemaaj

Nombre femenino; no poseble. forma no poseda: chiytsemaaj (chi-y-tsemaaj). 1 POSTE.

2 COLUMNA. Lit: lo levantan Note: es una forma verbal de sujeto indefinido pa yinesh pava chiytsemaaj yiey pa t'ajuyshi pa
vat'ishjanjavat, ve'lha lhpa yiey lhfayishey vooy lhap'elh yiey lhch'amiyishey; vooy lhpa chiytsemaaj lfayishey
lhqueyesh Jaquim... levant las columnas a la entrada del templo, una a la derecha y otra a la izquierda; la columna de la
derecha la llam Jaquim... (2 Crnicas 3: 17). Ver
: yitsemaj; vancatsemaj; ts'eej; yits'equ'eyan; vatsevat;yivatsevatjat; vantsemaaj; vantsemaj.

chi!

Interjeccin. 1 NO!

2 DE NINGUNA MANERA! Ver : cha'1.

chi'

Conjuncin coordinativa/ Verbo, Grupo 1. Y (tambin). Note: puede recibir prefijos personales de los verbos del Grupo
1 lha aacjicui chi' nav'elhcha aacjicui un rbol y otros rboles. ja yaj'jelh ja chiclayinjat Cansv, ya'chi', pa nque ja
onaj estabamoa todos, mi hermano mayor Cansv, yo tambin, y mi hermano menor. papi ac'utsfachei achi' isjop ca
ata'nefeneshelh shi' ca afeneshelh pap'elh tus amigas y vos pueden ayudarse unas a otras y ayudar a otras personas
tambn. t'uyjatshiyesh ja Juan pa camello lhsashanilh, lhnucfat'esh shta pa tinj; tuj pava fanjay shi' pa
acyech Juan llevaba un manto hecho de pelos de camello, con un cinturn de cuero; coma saltamontes y miel silvestre

62

(San Marcos 1: 6). nifac pa lhfanishlhavach papi catsicch'eivot ti yijujpn'in pa tclijop ti nishamesh, chi' shta ti
t'a'lhei pa cha'nu cuenta como nuestros antepasados hacan invocaciones y daban gracias bailando ("bailaban por/al lado"),
y pedan por lluvia. java t'eijatsjanc papi p'alhaa nivacle chi' ja Antiguo Testamento ni nvacalheshj por cierto, la
tradicin nivacle y el Antiguo Testamento no son la ltima palabra de Dios ("no son definitivos/listos"). chi' pava yaquisitis
isissha'ne chi' pava ni isisasha'ne yichelh'acfi pa Noe lhpa lhvjatshiy, napu ts'ivee: pava yitsji chi' pava
cjecli tantos los animales puros como los impuros entraron en el arca con Noe, de dos en dos: machos y
hembras.yacutshisha'ne ti'ma nava yi'nisctei, napu'yama yecliyesh yitst'as yishi na yicaat, nque pa chama yie'
lhcachi'vatshi nava yit'ipcls chi' pa yecl' yitsavalh'apee na yinaash aparecieron despus en negro mis siete rayas en
mi mentn, y el punto sobre la frente entre las cejas y una raya a lo largo de la nariz. Sinn : chee, shi'.

chi' pa lhum'ashi Adverbio de tiempo. PASADO MAANA. Ver : lhum'ashi1; lhum'ashi2.


chi'p'iif Nombre femenino; no poseble. Pl: chi'p'iific (chi'p'iif-ic). YVY JA'U, LUI RIEVU (ave). Hydropsalis torquata
furcifera.

chojojo

Nombre femenino; no poseble. Pl: chojojojis (chojojoj-is). INAMBU GUASU (ave). Rhynchotus rufescens

rufescens.

chopo

Nombre masculino; no posedo. Pl: chopoc (chopo-c). 1 ANIMAL MACHO SIN RABO.
2 ANIMAL MACHO DESCOLADO.
3 ANIMAL MACHO DE COLA CORTA. uj ti lhats'avtelh ja chopo lhja tanuc el perro y el gato eran muy buenos
amigos. Ver : chopoque; yichopoyan.

chopoque

Nombre femenino; no posedo. Pl: chopoquei (chopo-que-i). 1 ANIMAL HEMBRA SIN RABO.
2 ANIMAL HEMBRA DESCOLADA.
3 ANIMAL HEMBRA DE COLA CORTA. Ver : chopo; yichopoyan.

chv Ver : chu.


chu Interjeccin. QU RARO!

Note: expresa sorpresa, desagrado o reprimenda chu, tcjishai t'em'na pa nuu! qu cosa, es

inteligente el perro ese. chv! ca yijchiqueei yitsha qu interesante!, voy a mirar yo tambin. Variante : chv.

chulupi

Nombre masculino; no poseble. CHULUP. Note: el gentilicio chulupi se usa todava hoy en la Argentina para

referirse a los nivacle. Esta palabra no es de origen nivacle achaajelhfach'ee, shtaclnsha'ne jayu yiinsha, jech napuque
ana cascfas napi chulupi! squenlo afuera, enseguida vamos a matarlo, s que estos chulup son nurestros
enemigos! avaatshaelh a'chulupielh tan ca chi nasclansha'ne papu a ustedes los nivacle nadie les va a tratar bien.

chup chup!

Interjeccin. CHOP CHOP. Note: imita el ruido del hacha o del machete chup chup chup chup! yifa'shei

ts'ivee navque lha'voc chop chop chop chop! (sonaban )los hachazos cuanto les cortaban la nuca.

chuuu

Interjeccin. QU BIEN! Note: expresa contento

63

CH - ch'
ch'anjamat

Verbo, Grupo 1. 1s: ya'ch'anjamat (ya'-ch'an-jamat). 2s: a'ch'anjamat (a'-ch'an-jamat). 3s: ch'anjamat

(ch'an-jamat). 1pi: casch'anjamat (cas-ch'an-jamat). ES DESOBEDIENTE. ca nicaajtaj papu caajen pa ve'lha lhas ti
ni nanc'asham shi' ti ch'anjamat... si alguien tiene un hijo que no obedece y es rebelde... Ver : tach'an; ch'anjamatsej.

ch'anjamatsej

Verbo, Grupo 1. 1s: ya'ch'anjamatsej (ya'-ch'an-jamat-sej). 2s: a'ch'anjamatsej (a'-ch'an-jamat-

sej). 3s: ch'anjamatsej (ch'an-jamat-sej). 1pi: casch'anjamatses (cas-ch'an-jamat-se-s). 1 ES OBEDIENTE.


2 ES LEAL.
3 ES FIEL. Ver : tach'an; ch'anjamat.

ch'apa'

1 Verbo, Grupo 1. 1s: yach'apa' (ya-ch'apa'). 2s: a'ch'apa' (a'-ch'apa'). 3s: ch'apa' (ch'apa'). 1pi: casch'apa' (casch'apa'). 1 EST LEJOS.

2 EST LEJANO. Note: tanto en sentido local como temporal pa c'acjo pa ch'apach'e tasham pa lhavaash el tatu bolita
estaba lejos dentro de su madriguera. ch'apa'ei'in ca nvt'ya, ca nt'ya papu ca vel'lhaa mucho tiempo eran unos
desconocidos, ni uno solo los conoca. ch'apa' lhn ca ntaj'apee na cotsjaat todava no haba llovido sobre la tierra. papi
nivacle cha'pa'eshyiyshi ti tanjuyijulh pa tsijuvanvatam pa tsipcjvatam ti tsichajshicham la gente de todos lados (?)
vienen a m para insultarme, bofetearme y atajarme (Job 16: 10). ch'apacchisham nava lhtj'e su cima es escarpada
(lejos-arriba).
3 FALTA MUCHO. Note: con el sufijo -c'oya ch'apac'oya ca ncaaj papu ca shi'neijatsjan faltaba mucho tiempo hasta que
hubiera alguien que nos enseara.
4 MUCHO RATO. ch'apa'ei'in ca nvt'ya, ca nt'ya papu ca vel'lhaa mucho tiempo eran unos desconocidos, ni uno solo los
conoca.
5 HACE MUCHO TIEMPO. Note: con el sufijo -ch'e/-qu'e jjjiclai ch'apa'eiin pa samto todava no haba
blanco(s). ch'apa'ei'in ca nvt'ya, ca nt'ya papu ca vel'lhaa mucho tiempo eran unos desconocidos, ni uno solo los
conoca.lhech na lhech jasinqui lhapesh ti jayeesh: nijooylhayich'e jayu pa ve'lha nivacle ya'sheshyic'oya ti t'un'in,
lhayaash ti p'alha ti caaj lhapesh, lhan'e pa yach'apaey'in ca nascat'aj de l yo dije: detrs de m vendr un hombre que
es ms importante ("fuerte") que yo, porque exista antes que yo (San Juan 1: 30).

ch'apa'

Adverbio temporal/ Conjuncin. 1 SIN TIEMPO SUFICIENTE.

2 NI SIQUIERA. ch'apa'ei'in pa samto todava no haba blancos. ch'apa ca namei japi lhavelhavot ni siquiera fue a ver a
sus familiares. lhan'e pa c'acjo pa ch'apach'e tasham pa lhavaash meelh lhn ti yujeei pa yi'yj pa yi'taj'e pava
t'asjanis pero el tat bolita estaba lejos dentro de su madriguera cuando estaba por regresar el tigre donde estaban sus
carnes. aclojesh ti jape'yach'een nava lhetlhataj'in; avaatsheelh, ch'apaa ca asclashitelh pa
lhavijatayanelhyam'in muchas veces he odo discursos semejantes, todos ustedes son unos consoladores inoportunos
("ustedes ni siquiera me consuelan y me fastidian") (Job 16: 1-2). Ver : ch'apa'1.

ch'apup

Onomatopeya. 1 PLUF!

2 CHAF! Note: imita el ruido que algo que cae en el agua ytjatei lhn pa yamei lhn pa lhcacha; ch'apup lhn arroj el
objeto dado que alcanz (el agua); plomm!

ch'at'a

Nombre femenino; no poseble. Pl: ch'at'as (ch'at'a-s). TORTUGA. lhan'e lhpa ch'at'a tatamjalhtajch'e lhn pa

lhnyish ti yichtajch'e tambin la tortuga se prepar para emprender el viaje ("ir por el camino"). napu' nalhus ti tuj pa
ch'at'a durante dos das comi la tortuga.

ch'a'na

Adverbio. 1 QUIN SABE SI...?

2 QUIZS... jc ch'a'na lhum'ashi quizs me voy maana. ja'yaalhjulh ja onaj, ch'a'na ca nach invit a mi hermano,
quin sabe si vendr?

ch'a'yash

Verbo, Grupo 1. 1s: ya'ch'a'yash (ya'-ch'a'yash). 2s: a'ch'a'yash (a'-ch'a'yash). 3s: ch'a'yash

(ch'a'yash). 1pi: casch'a'yash (cas-ch'a'yash). 1 SE LEVANTA DE UN SALTO.


2 SALTA.
ch'eaan Adverbio negativo. 1 NADA DE.
2 NINGN. ch'eaan pa ca yi'van ca tashinshaa no he visto ningn venado.

64

ch'ech'e

Nombre femenino; no poseble. Pl: ch'ech'ec (ch'ech'e-c). COTORRA. Myiopsitta monacha cotorra

(Vieillot). pa yij' ti njovai'yem pava ch'ech'ec, lhai'yaash ti yilhecljesh ca natvooi, catin'e ti ampajum se asustaron
de l las cotorras, porque crean que l estara agusanado, aunque no haba nada. caaj pa nivacle lhclesh lhpa ch'ech'e,
yit'yish ti tasiny haba un hombre que tena una cotorra, (que) saba hablar.

ch'ech'etaj Nombre femenino; no poseble. Pl: ch'ech'etas (ch'ech'e-ta-s). COTORRA. Forpus passerinus vividus.
ch'iish Verbo, Grupo 1 (solo tercera persona). 1 ES SPERO.
2 ES CORTANTE. Ver : ch'iishi ~ ch'iishi lhse.

ch'iishi

Nombre masculino; no poseble. Pl: ch'iishic (ch'iishi-c). 1 AZCAR. Note: sase en singular

2 CARAMELOS. Note: sase en plural pa tntajeshei lhn shta pa nivacle pa ch'iishi llam al hombre para ofrecerle azcar
("llam all con azcar"). Ver : ch'iish.

ch'iishi lhse

Nombre femenino; no poseble. CARAMELO. Note: sase en la variedad shicham lhavos jana'p'ue lha

ch'iishi lhse lamo el caramelo. Sinn : vatfin. Ver : ch'iishi; vatfin.

ch'ito'mat

Verbo 1. TIENE MAL LA CINTURA. 1s: ya'ch'ito'mat (ya'-ch'ito-'mat). 2s: a'ch'ito'mat (a'-ch'ito-

'mat). 3s: ch'ito'mat (ch'ito-'mat). 1pi: casch'ito'mat (cas-ch'ito-'mat). nctsich'e, ya'ch'ito'mat, istaa ca anaashyijop
atesha, meei lhja enum act'e nieto, tengo mal la cintura, and, ven junto a m, vete a aquella abuela tuya. Ver
: lhch'ito'; aco'mat.

ch'ituuc Nombre femenino; no poseble. Pl: ch'ituuc (ch'ituuc). RBOL (var.)


ch'iyapop Nombre femenino; no poseble. URUTAU, GUAIMINGUE (ave). Nyctibius griseus comutus. Lit: se da
vueltas Note: en la mitologa nivacle, ch'iyapop aparece como una chamana ciega (Tomasini en Wilbert & Simoneau, eds.,
1987: 565, 568) Ver : yich'iyapopon'in.

65

CL - cl
claaf

Verbo, Grupo 1. 1s: ya'claaf (ya'-claaf). 2s: a'claaf (a'-claaf). 3s: claaf (claaf). 1pi: casclaaf (cas-

claaf). 1 AORA. ya'cla'fei ja yijpyich aoro mi casa. a'clafelhyi napi yicles! aorame a m y mis hijos! istaa ca
yaaj ca shtacajcui, shtenshei japi nivaccchei ca shta'vunayelh'in ca shtamtajei, casclafeeshei mejor no comamos en el
viaje, queremos comer pescado con las mujeres cuando volvamos, estamos extraados.
2 SIENTE UN DESEO ANGUSTIOSO.
3 HACE ALCO CON AVIDEZ.
4 HACE POR INICIATIVA PROPIA. j'tanei lhn ti tts''tei ti'ma, cla'fa lhn pa lhts't shinvoo ti tuj as le obsequiaron,
con avidez comi su miel regalada. taj ti ni yit'esh ca yisnatesh navan niaclafeesh, lhayaash ti sasjop ca
jatants'aclanesh'a pava ca yiyjeesh'a pava isis ti lhasnatesh; tajulhey j ti tlh'atsham pava lhech pero no quise hacer
nada ("[cosas] que no hicieras por iniciativa propia"), para que tu buena accin no sea forzada, sino voluntaria ("porque no
vale la pena que yo te suplicara y te ordenaras hacer acciones buenas"") (Filemn: 14).
5 ES IMPACIENTE POR TERMINAR.
6 EST ANGUSTIADO. Note: sase con el sufijo -ch'e/ -qu'e ya'clafch'e estoy impaciente por terminar. ya'claaffach'ee yiei
ja int se me cort la respiracin estando en el agua.
7 EST MUY CONTENTO.
8 SE LA PASA BIEN. yamei lhn pa tovoc, cla'feivatich'e lhn fueron al ro para gozar (del agua). uj ti cayayaivatsham'in
lhn, pa uj lhn ti clafch'e ti yi'van papi lhchifas andaban completamente desnudas, y se pusieron muy contentas al ver
otra vez a su gente.
9 CORTEJA. ya'claf'in cortejo a las chicas/ los chicos.
10 NO LE GUSTA.
11 EST DISGUSTADO. Note: en estas dos ltimas acepciones, va en forma negativa java lhfanishlhavash ti yiesh'e pa
ts'jtsiyesha shi' niyaclaf'eesh lo que ellos hicieron hichieron all me da asco y no me agrada. ni clafeesh cava
yinvot'elh cava tashinshtas ca ncln, vooi ja lhcheje a mis padres no les gustaba carnear ovejas, sino (preferan buscar)
animales del monte. pa ni clafiyish ti tanu'yic'oya ts'ivee pa t'ach'iy'een na yitaco me aborrecen, se distancian de m y
me escupen a la cara (Job 30: 10). Ver : yiclafinatshi; clafinaj; clafinja; vatclafiyash; yaclafjan; vancaclafjan.

claaf2 Adverbio de tiempo. 1 ENSEGUIDA.


2 INMEDIATAMENTE. clafch'e por fin.
claafclaf'in Verbo, Grupo 1 (solo en tercera persona). 3s: claafclaf'in (claaf-claf-'in). EST MUY AFILADO.

claaf nalhu Adverbio de tiempo. A LA MADRUGADA. claaf nalhu taiva'ne japi nivacle los nivacle se renen de
madrugada. she papi vachafach'ee jan lhjunash na jumcuclaay ti claaf nalhu?; pa lhasnyech'esh jan lhjunash na
jive'cla, pa pjumtsej jan lhjunash na jumcuclaay, nichintajulh'ajulh jan lhjunash japi c'afoquelhay ti yich'in? quin
es esa que se asoma como el alba, hermosa como la luna, radiante como el sol, imponente como un batalln? (Cantar de los
Cantares 6: 10). c'oya ti claaf nalhu pa yi'vaney ts'ivee japi vatvjatshi lhavos ja cotsjaat, taj ti ni nantfacl'ey cuando
se hizo de da, los marineros vieron una tierra, pero no la reconocieron (Hachos 27: 39). pa vatjutsa' nalhu ti yameic'oya
pa vapeclei shita papi cjecli ti nich'a claaf nalhu el primer da de la semana, las mujeres volvieron all a la
madrugada. vooi ti claaf nalhu ti janeetsham jaspa jafitsjantaj ja yas, pa ja'van ti p'alha ti vaf a la madrugada me
levant para darle el pecho a mi nio, pero vi que ya estaba muerto. t'lhesham ti claaf nalhu pa yamja ti nalhcachi,
t'lhesh'e ti nalhcachi pa yamja shita ti nuut lhech'e ti t'aalh'in ts'ivee desde las primeras horas de la maana hasta el
medio da, y desde el medioda hasta el atardecer estuvieron all orando.
claash Verbo, Grupo 1 (solo en tercera persona). 3s: claash (claash). 1 ES TRANSPARENTE.
2 APARECE LA AURORA. clashjulh na nalhu aparece la aurora. meelh ti claashjulh jumcuclaai a la salida del sol.

clafafafaf! Onomatopeya. (sin traduccin). Note: onomatopeya que imita el movimiento de sabandijas en la piel Ver : clafafshi.
clafafshi Verbo, Grupo 1 (solo en tercera persona). 3s: clafafshi (clafaf-shi). 1 ES BLANDO.
2 ES POCO CONSISTENTE. Ver : clafafaf.

clafch'e Ver : claaf2.


clafinaj Nombre masculino; no poseble. Pl: clafinjas (claf-inja-s). 1 GALN.

66

2 ENGREDO.
3 HOMBRE PRESUNTUOSO. Ver : claaf1; clafinja; yiclafinatshi.
clafinja Nombre femenino; no poseble. Pl: clafinjai (claf-inja-i). 1 COQUETA.
2 MUJER ENGREDA.
3 MUJER PRESUNTUOSA. Ver : clafinaj; claaf1.

claijenj Nombre femenino; no poseble. Pl: claijenjc (claijenj-c). 1 MONO, SAHUI PARAGUAYO. Callicebus
pallescens.
2 MONO, KA'I MIRIKINA. Aotus azarea.

claijenjtaj Nombre femenino; no poseble. Pl: claijenjtas (claijenj-ta-s). 1 MONO KA'I. Cebus paraguayanus.
2 MONO KA'I. Cebus fatuellus. Ver : claijenj.

claitaj Nombre femenino; no poseble. Pl: claitas (clai-ta-s). MACACITO (ave). Podiceps dominicus.
clai(clai) Nombre plural de cortesa (masculino); no poseble (?chequear). JEFE TRADICIONAL ANCIANO. janach shi'na
napi claiclai vengo a verle a Usted. Note: frmula de saludo al jefe anciano p'alha nalhu, claiclai ya llega el da,
seor.ma'lhan natanei, tsi'shaan pavan tijes lha'vanc'oya; clai, avatclvalh!, lhai'yaash ti ni shtanfiyjulh napi
lhcaanvacleai acaso no se sabe que slo (ustedes) los chamanes pueden ver de antemano; seor, mire en su interior, porque
tenemos respeto a nuestro jefe anciano. Ver : lhcaanvacleai.

claja Verbo, Grupo 1 (solo en tercera persona). 3s: claja (claja). ESTN EN MONTONES. Note: variedad jotoi
lhavos yovalhei t'e cque checlayinjat cava tucus ti claja; yim'qu'esha'ne, yiyipcunsha'ne, t'taai pa jnshajaclai mi
hermano mayor vio a muchos bolivianos echados por el suelo; dorman y estaban con hambre, haban caminado toda la
noche. c'oya ti yamei yovalhei t'e ti claja, yovalhsha'neen t'e cava its se acercaron y los vieron todos juntos, vieron
tambin las fogatas. Ver : clajam ~ clajim; yiclajun.

clajam ~ clajim Verbo, Grupo 1 (solo en tercera persona). SON MUCHOS. Note: dcese de frutas cadas de los rboles que
cubren el suelo papi tucus vafsha'ne pa clajim lhn papuqueei los bolivianos muertos quedaron amontonados. Ver
: claja.

clajoi Nombre femenino; no poseble. Pl: clajoi (clajoi). KAARURUPE (planta). Note: planta trepadora cuya raz de toma en el
terere

clajj Verbo, Grupo 1. 1s: ya'clajj (ya'-clajj). 2s: a'clajj (a'-clajj). 3s: clajj (clajj). 1pi: casclajj (casclajj). 1 EST SECO.
2 SE SECA. lhja yisivclc isjop ti jaji ti clajjqu'e ja nyish voy muy bien en mi bicicleta cuando el camino est seco. pa
tcla'esh, lhechesh ti vatp'ojaam na vs, pa t'lhesham shita ti taj'apee na cotsjaat pa yivmjatesh pa clajj'in al
poco rato, se encapot el cielo, y empez a llover sobre la tierra, acabando con la sequa ("volvi a estar seco"). vooi pa
novoc ti chi njs ca cljtaja j la mandioca silvestre se raspa para que se seque bien. yalhalha ti t'ajai'ya pava aacjicui
lhsashai cljjqu'esha'ne re repente agarro hojas secas de rboles. j'lhaa pava sajech ti jayeetshelh ca pitojeesh ca chi
nasclansha'ne, pa shtat'ovosshi lhcachi'vat pa shtatsefesh'esham pava yecli lhcles jcl'esh ca ni natpecva'ne; pa
shtacljjinatshi'sha'ne pa itj, jaalh pa cljjqu'esha'ne cuando queramos conservar los pescados mucho tiempo, los
cortbamos en el medio y los pinchamos, los estirbamos con palitos para que encojan, y los secbamos sobre el fuego hasta
que se sequen. pa yafshiyan'in ti niclanshi pa lhshatech; meelh ti apis ti tifesh'e, pa v'mesh; vacumajsha'ne pa
juutshinaj, vooi ti cljj pa lhtj pa vaf lo hacan gritar al arrancarle el escalpe; cuando todo era listo, lo dejaron; el toba
ech a correr, y cuando se sec su crneo, muri. tsan'e yiey ja tavashay yiclajunch'e java vatavnus; pa lhcaanvacle
tsijchijayanch'e ti najayjuych'eshi; java vatavnus tif'apee ja tavashay, java lhech acloj pa njesh'e ts'ivee ti
cljjjane me dej en un campo lleno de huesos; el Seor me hizo pasarles revista, eran muchsimos los que haba en el
campo, estaban resecos (Ezequiel 37: 1-2). ni yalhecha ca jaimenesh na clajjj'in, vooi avaatsha lhatmenesh chi' napi
natst'ajesh no soy yo el culpable de la sequa tremenda, sino que el culpable eres t y tu familia. tsi'sha t'jechei ti
yisclan; meelh ti cljj pa yanch'e' lhpa lhequesche yictsuuc yifosch'e guardaban solo las cortezas; cuando estaban secas,
las ponan en una troja hecha de samu'u ahuecado. yitsavalhch'e pa nash'e pa clajjach'e ja tovoc atravesaron el lecho

67

seco del ro a pie. t'lhesham ti taj'apee na cotsjaat pa yivmjatesh pa clajj'in empez a llover sobre la tierra y la
sequa se acab ("[la lluvia] termin la sequa"). Ver : yiclajjinat.

clam Verbo, Grupo 1. 1s: ya'clam (ya'-clam). 2s: a'clam (a'-clam). 3s: clam (clam). 1pi: casclam (cas-clam). 1 APARECE.
2 SE PRESENTA.
3 SE ASOMA.
4 VIENE DE VISITA BREVE. j'lhaa yiin ca clamtajashi lhpa catiis pa shnqu'in yitsha pero s que dentro de un rato,
cuando sale la estrella, saldremos. njeshch'e pa cloop pa yiclvalh nava catiis, clamshi cava'lhech pa ventaj pa
yovalhei pa yac ti naalh cuando terminaba el invierno, observabab las estrellas, apenas aparecan que miraban el campo en
el monte para quemarlo. caju pa clamjooi na Pa'i Miguel el Padre Miguel vino a visitarnos despus de mucho
tiempo. she samto t'e apee ja clamshiin? qu blanco ser que viene all? meelh ti clam pa jpyich pa yaichavalhei ca
ntalhjen cuando aparecen las plyades, preparan sus chacras ("piensan en quemar el campo"). yovalhei'in pa cyin' pa
lhcachi'; clam lhn lhech papi yint lhavoquei ti tosch'een papi nivacle el picaflor observaba la laguna; aparecieron
aquellas mujeres del agua cuando los hombres estaban lejos. pa yalhalhatajesh ti clam papi angeles yiyaach yi'ei pa
tavashai de repente aparecieron muchos ngeles en aquel campo. vooi ti cletch'e ti chi yiclnesh pa Cufalh pa fchinaj,
pa clam shita, caaj'in atesha y despus de mucho tiempo de haberlo matado un rayo, Cufalh volvi a existir otra vez.

clamam Verbo, Grupo 1 (solo en tercera persona). 1 ES LISO. clamam'e es liso. na afelhcheyish lhjunashjulh ja
vat'iyjatshiy ti clamam'in jan yich'e' ja isshi' tjayetas t'i'; na acachi' lhjunashjulh ti chiyaclpju pa trigo ti t'afaych'e
lhavj java yucshi lhavs tu ombligo ("tero") es como una nfora redonda ("lisa") que contiene vino sabroso; tu vientre
es como un montoncito de trigo rodeado de flores rojas (Cantar de los Cantares 7: 2).
2 ES PLANO. papi yichatjulh nivacle lhechesh pa vlhesh'apee ts'ivee pa jpyich tejanilh, pa'lhech clamam'apee,
yichajeshvatich'e ts'ivee pa ancooc, yajulhjat'apee pa yi'e' pa yan'e' t'ajuiyish ts'ivee pa yi'e' pa Jesus entonces los
cuatro hombres subieron al tejado, que era plano, llevando consigo al paraltico, ponindolo precisamente delante de de donde
Jess estaba. pa acum'ejop tatsha pa ve'lha clamanch'e clesanilh ca an'e' ajuiyish shi' pa yitsat'esh, pa lhech lhjunasha
shta pa vatashclfech'esh, pa an'e' t'ajuiyish pa yitsat'esh pa lhjunash ca chi nt'eclet(t)aja agarra un hierro plano y
pntelo delante de t (de cara a) la ciudad, como un cerco, y colcalo frente a la ciudad como para apretarla (Ezequiel 4:
3). ve'lhasham lhja lhjquec'oya nque t'e lhavj, eem ti joot ni nt'un'e; ve'lhasham yifosch'e ts'ivee, nclesha ti
tapooj lhja tinjoque', clamamesh'apee (cavaron) una fosa de este tamao, pues la tierra del arenal es blanda; enteraron a
todos en una sola fosa, qued llena la fosa, la cubrieron de tierra y la emparejaron.
3 EST DESPEJADO.
4 EST LIMPIO. Ver : yiclamaminat.

clamidia Nombre masculino; no poseble. CLAMIDIA. Note: prstamo del castellano con cambio de gnero pa chiylhecljesh
ti nishiy'esh papi yiesha'ne pa clamidia lhech tlha ti yalha yie'in pa taclaj ti vaclantaj pa vat'iy'apee'en nqueesh
papi yiesha'ne tlhesh'e ti 1970 se cree que el rpido aumento de las infecciones de clamidia es la principal razn por la que
se ha transmitido a los bebs desde el ao 1970. pa clamidia lhech ti ya'shesh ti tlha papi yitumasha'ne taj ti yalha
vaclan'e'in pa taclaj ninv'e' pa lhashiytaj la clamidia es una de las causas principales de los embarazos donde el beb no
crece en el tero. pa clamidia yiesha'ne papi napu' shi' ti yamei ti cuarenta por ciento papi cjecli la clamidia infecta
entre dos y hasta 40% de las mujeres.

clap Adverbio/Verbo, Grupo 1. 1s: ya'clap (ya'-clap). 2s: a'clap (a'-clap). 3s: clap. 1 RPIDO.
2 ES RPIDO. tulh'in ti jamelh, ni yasini clap era de noche cuando llegamos, no me apur en hablar. meelh clap ca
asnatshelhyam pa vatc! vayan ustedes rpido a prepararme la comida! ni yasini clap no me apuro en
hablar.u'jelhem'apee clap na lhcl' nava lhclnjai na afacl'uelh! carguen ("arrojen-para l-sobre") pronto los pescados
de su cuado sobre su caballo! lhech t'nash capi jatlhsham ti nichavat'eshyijulh lhai'yaash ti t'atshaaishi yicln ca
jatlhshamjulh napi matqu'iyan; ya'clapch'e ca tlhshaam ja'lhech ena'um Tsim'ti as me dijeron mis abuelos que
esperaban preocupados mi llegada porque estaban de guerra con los ayoreode; yo llegaba justito despus de la matanza del
padre de Tsim'ti. asnatesh clap nqueesh pan lhancumjayu'e hac ahora pronto lo que quers hacer. yit'esh ts'am:
istaa ca m' clap dijo lentamente: debs irte rpido. meelh ca aspe'ya'elh yiin ca jayeetajesh: pa'caa clap! en el

68

momento cuando me oyen decir: listo, pronto! ecletsha'ne clap, ca shnquei ja ajpiyich! baj rpido (del rbol),
porque vamos a tu casa! Ver : clapesh; niclap; yiclpjalh.

clapesh Verbo, Grupo 1. 1s: ya'clapesh (ya'-clap-e-sh). 2s: a'clapesh (a'-clap-e-sh). 3s: clapesh (clap-e-sh). 1pi: casclapesh
(cas-clap-e-sh). TIENE CONTACTO FUGAZ CON. Ver : clap; niclap; yiclpjalh.

clapop Verbo, Grupo 1 (solo en tercera persona). 3s: clapop (clap-op). SE ENCIENDE Y SE APAGA AL
INSTANTE. Note: dcese de una luz fugaz lhayaash ti lhjunashjulh jayu ja tachinshi ti yitsemajshicham ti lhayaash
clapop pa yamey lhac'o' nava vsey, lhech jayu lhjunash na Nivacle Lh'sesh ca namtajey pa lhnalhu porque as como
el relmpago brilla desde un extremo al otro del cielo, as ser el Hijo del Hombre cuando llegue su da (San Lucas 17:
24). Ver : clapesh;clap.

clap'aaf Nombre masculino; no poseble. Pl: clap'aafsha'ne (clap'aaf-sha'ne). 1 HOMBRE CALVO.


2 PELADO. ovalhqueey ajaalh java uticuy lhcles clap'af'apee ts'ivee, pa avtnitjatesh: ta ajalh yie' ti lhav'mesh pa
avncaclquijayash? levanta la vista a los montes desolados ("montes hijos pelados-sobre") y mira: dnde no has hecho el
amor ("largado tu juego")? (Jeremas 3: 2). Sinn : clap'af'e lhtj. Ver
: clap'afche; yiclap'a(a)fiyan; yiclap'a'finat; clap'af'e lhtj.
clap'afche Nombre femenino; no poseble. Pl: clap'afchei (clap'af-che-i). 1 MUJER CALVA.
2 PELADA. Ver : clap'aaf; yiclap'afiyan; yiclap'afinat.
clap'afch'e lha'vo' Nombre masculino; no poseble. Pl: clap'afch'e lha'voc (clap'af-ch'e lha-'vo-c). GALLO DE CUELLO
DESNUDO. Lit: es pelado-en su cuello Ver : clap'aaf; lha'vo'.

clap'af'e lhtj Nombre masculino; no poseble. Pl: clap'af'e lhtjs (clap'af-'e lh-tj-s). 1 HOMBRE CALVO.
2 CALVO. Lit: es pelado-en su crneo Sinn : clap'aaf. Ver : clap'aaf.
clap'oos Nombre plural (femenino?); no poseble. Pl: clap'oos (clap'oos). PLANTA ACUTICA TUBEROSA
(var.) jaipaccuneishi java clap'oos busqu palpando los bulbos.

clasa Verbo, Grupo 1. 1s: ya'clasa (ya'-clasa). 2s: a'clasa (a'-clasa). 3s: clasa (clasa). 1pi: casclasa (cas-clasa). 1 ES
DELGADO.
2 ES FINO. cat'aj papi yipem'in, pa ve'lha lhn pa nivacle yit'esh lhn: cat'aj j pa clasaeem'in ca shintojonesh
yiinsha? haba quienes lloraban (poque se haban vuelto ciegos), uno de los hombres dijo: hay alguien que (vea) un poquito
para que pueda conducirnos? Ver : clasim.

clasim Verbo, Grupo 1 (solo en tercera persona?). 1 ES DELGADO.


2 ES FINO. chi nanchaaj lhpa manguera tsc pa clasim pan lhjunash ti chi ti'van pan nash'e pa yint se trae una
manguera de goma fina transparente ("como que se vea [donde] pasa el agua"). meelh ca nuytajey ja lhashi ja clayich'e
tasham, pa isjop jayu ca nuych'ejop pa clasim cuando tengan que entrar por la puerta del atrio interior, se pondran
vestiduras de lino (Ezequiel 44: 17). yaychavalh'in pa t'acumey pa majoctsi lhtsevte pa yise'jesh(sh)am, pa hech
lhavaatsha yich(sh)aam; caaj pa nclan'e pa t'iya pa vs; jaalhpa (f)c'atajsham, pa nqueesh yivanfach'ee jayu,
clasimfach'ee decidi tomar un diente de tuka tuka para cortarlo (el cielo), y logr hacerlo ("entr-atravs"); se desprendi
un pedazo del cielo; sali grande, y ahora lo vea desprenderse, ms delgado.
3 HAY BRUMA. clasimch'e na vs hay bruma en el cielo. Ver : clasa; yiclasiminat.
clash1 Verbo, Grupo 1 (solo en tercera persona). 1 CLAREA EL ALBA.
2 ES TRANSPARENTE.
3 ES VIDRIO. Note: quizs por contaminacin del alemn hablado en el Chaco central (das Glas - que tiene las dos acepciones de
'vidrio' y 'vaso'), la palabra clash se usa tambin para referirse a un vaso de cristal clashjulh na nalhu clarea el alba ("viene
la claridad del da"). can ya'shesh ti nichinlhecl'jesh'in ti tlhshaam pava acloj clash yofalhsha'ne lo ms increble es
que estn hechas de muchos cristales rotos. caaj t'ejum ti lhavan pa vatovalhjavat ti yiesh pa clash pa
jpyich? alguna vez habrs visto una ventana de cristales vidriados en una casa?

clash2 Verbo, Grupo 1. 1s: ya'clash (ya'-clash). 2s: a'clash (a'-clash). 3s: clash (clash). 1pi: casclash (cas-clash). EST
ANIMADO. Ver : yiclashit.

clatinaj Nombre masculino; no poseble. Pl: clatinjas (clat-inja-s). VERDOLAGA (planta).

69

clat'eet Verbo, Grupo 1. 3s: clat'eet (clat'eet). 1 ES BRILLANTE.


2 ES LUSTROSO.
3 ES SEDOSO.
4 ES LISO.
5 ES LACIO.
6 ES UNA TNICA DE SEDA. nivacle lhasniyich lhn, pitej, tavtseei lhn, clat'eetshi lhayees era un hombre hermoso, era
alto, era barrigudo, sedosa era su cabellera. Sinn : lhclat'etivo. Del : 01.huhti.2012.

clats'uus Verbo, Grupo 1 (solo en tercera persona). 3s: clats'uus (clats'uus). 1 RESBALADIZO.
2 ES ESCURRIDIZO. clats'uusch'e na nyish el camino es resbaladizo. vanujumatsenesh'ajulh jayu lhpa cjecl ojey shi'
pava lhclishay clats'uusshi lhpa cjecl tavujuya (los consejos) te guardarn de la mala mujer, de la lengua seductora de la
ramera (Proverbios 6: 24). Ver : lhclats'usja'vat; yiclats'usjan; clats'uyaj; tclats'usjan.

clats'uyaj Nombre predicativo / Verbo, Grupo 1. 1s: ya'clats'uyaj (ya'-clats'u-yaj). 2s: a'clats'uyaj (a'-clats'uyaj). 3s: clats'uyaj (clats'u-yaj). 1pi: casclats'uijas (cas-clats'u-ija-s). 1 ES CABEZN.
2 ES CALVO.
3 CALVO. Ver : lhclats'usja'vat; clats'uus; yiclats'usjan; tclats'usjan.

clavav Verbo, Grupo 1. 1s: ya'clavav. 2s: a'clavav. 3s: clavav. 1pi: casclavav. 1 EST CON NIMO.
2 HACE CON NIMO. capi nivacle lhach'e clavavesh lhapesh pa lhclijayash los antiguos nivacle solan bailar con
nimo. casclavav estamos con nimo de fiesta. meelh ti t'acum'een lhpa lhamimi, pa taclaj clavav'in pa yovalhey'in
pa vatqu'isjuyaj cuando su madre lo tomaba en brazos, el nio se animaba mirando a la luz.

clayi Verbo, Grupo 1 (solo en tercera persona). 3s: clayi (clayi). 1 EST DESPEJADO.
1 ES UN LUGAR DESPEJADO.
2 EST LIMPIO.
3 ES UNA PLAZA. Note: en esta ltima acepcin, toma el sufijo -'e o -ch'e/ -qu'e tcloy'e'in napi taclas na clayich'e los nios
juegan en la plaza. ju'elh'e pelota ja clyi'e jugamos pelota en la plaza. java clayi'ec las plazas.clayichisham el
cielo est despejado ("es-despejado-arriba"). nich'ajum ti jaijuitajelhshi pque clayishi nyish, pa clam, capi pu'ja'na
nivacle nalhulhavos t'unvatsham'in, lhclutsshes winchester ts'ivee nijuijatelh'yi cuando recin nos dirigamos por el
camino despejado, de repente aparecieron tres hombres fornidos, nos apuntaban con sus winchesteres. pa lhechesh pa
janeetsham pa jachajtajeshiin ja yitsaat ti javo'tajeysha'ne ja yenachjop na yimnlhajayash yiey java lhcaavjuc shi'
java clayych'esha'ne, javo'tajeysha'ne pa niyivan entonces me levant y rond por la ciudad por las calles y por las
plazas, busqu el amor de mi alma, pero no lo encontr (Cantar de los Cantares 3: 2). ampava ca aacjicuiya, ampava
t'acl'c'a, ampa ca itjtaja, clayi'e, ampajum ca ntlh no haba rboles ni yuyos ni pasto, (el suelo) estaba limpio, no
creca nada. meelh ca nuytajey ja lhashi ja clayich'e tasham, pa isjop jayu ca nuych'ejop pa clasim cuando tengan
que entrar por la puerta del atrio interior, se pondran vestiduras de lino (Ezequiel 44: 17).

clayich'e Ver : clayi.


clayi'e Ver : clayi.
claxon Nombre masculino; no poseble. CLAXON. Note: prstamo del castellano pa claxon lhech lhpa vat'njanche sitsejjum
lhpa yi'shi' java vatvjatshiyis el claxon es una bocina que suena muy fuerte que est en los coches.

clechenaj Nombre masculino; no poseble. Pl: clechenjas (cle-chenja-s). HOMBRE CON QUIEN NADIE COMPARTE. Ver
: yicle'; clee.
clechenja Nombre femenino; no poseble. Pl: clechenjai (cle-chenja-i). MUJER DISGUSTADA POR NO RECIBIR EL
REGALO ESPERADO. Ver : yicle'; clee.

clee Partcula atenuativa. 1 UN POCO.


2 MS O MEDIOS.
3 MEDIO. Note: puede sufijarse al verbo vooi ti nalhu pa secl'esh lhn clee ti is'in, tiqu'iclesh lhn pa tsha'nu pero al
amanecer mejor un poco el tiempo, caa una lluvia finita. lhjunashch'evatjulh clee son bastante parecidos (unos a
otros). t'nashch'ejulh clee ca lhcliish su idioma suena bastante igual. lhteesh ca jac'alhtanesh cum clee? quers
prestrmelo ("que lo prueba") un rato? tojqu'ec'oya clee ti vanyinc'oyaan pa yi'van lhpa vaitseyuc ta'vuiya cotsjaat

70

pava lht'oi haba tomado cierta delantera cuando encontr un algarrobo negro cuyas ramas eran muy bajas ("tapaban el
suelo"). nqueesh yin'ate lhn clee papi juutshinjas papi nivacle entonces los tobas dejaron en paz a los nivacle. meelh
ti cinco jive'clas pa secl'esh clee ti yit'yish ti vanqu'iis despus de cinco meses, ya sabe escribir bastante bien. vanutclee
ti'ma est medio enojado. ninatcacujanesh clee no dud ni un momento. yitich'eclee pa lhp'alha' pa Votvotl
recuerda algo del mito de Votvot. taj ti ya aj ca chini'sesh'e lhpa nich'ayche clee sch'acche, lhayaash ti tlhe'ma jayu
pa lhaychavalhjayash ti tanuc'oya ja Cristo pa yen ca nitajajay shta excluye (de la lista) la viuda joven, porque su
pensamiento se alejar de Cristo y querr casarse otra vez (1 Timoteo 5: 11). tajulhey ti tay'ajop clee na Onsimo jaelh
nalhu, vooy nqueesh vapec'ay jayu pa yajatesh ca nv'ajop jayu quizs se alej de t por breve tiempo para que puedas
recobrarlo ("regrese a t y viva junto a t para siempre") definitivamente (Filemn: 15). pa vatjutsa' nalhu pa napu'eyshi
jive'cla pa napu'eyshi nincp, ti meelh ti pitoj'e clee pa ve'lha nincp papi Israel lhavos ti tay'een pa Egipto... el
primer da del mes segundo, en el segundo ao despus de la huida de Egipto de los israelitas, ...(Nmeros
1:1). ya'atej'inclee estoy un poco enfermo. lhajulhjatey ca cle'aa ca aclquielh napi nivacle, ti lhenelh shta ca
aclquielh pa yi'Dios? no les basta cansar a los hombres, que cansan incluso a mi Dios? (Isaas 7: 13). jayeetajesh ca
yamnlhaaelh'ajop clee, ja't'ajesha ca jamjateshch'e ja cloop ca yamnlhaaelh'ajop; pa lhechesh pa ats'efeneshelh pa
ca jajuytajshi es posible que yo permanezca algn tiempo o incluso pase el invierno con ustedes para que me ayuden a
continuar mi camino (1 Corintios 16: 6). Ver : yiclechat.

cleetshi Verbo, Grupo 1 (solo en tercera persona). 3s: cleetshi (cleet-shi). ES BLANDO. cleetshi na vopovo el poncho es
blando. Ver : c'aclumji; pjotshi; calhip; pac'f; c'aasshi.

clesa1 Ver : lhclesa.


clesa2 Nombre masculino; no poseble. MORENA, PIRA MBI MORENA (pez).
clesa lhcacli Ver : lhclesa.
clesanilh Verbo, Grupo 1 / Nombre masculino; no poseble. 3s: clesanilh (clesa-nilh). 3p: cleshanlhiy (clesa-nlhi-y). 1
1 ES DE HIERRO.
2 ES DE METAL. Note: como verbo, se usa solo en terera persona
3 OBJETO HECHO DE HIERRO.
4 OBJETO METLICO. pa t'unshi clesanilh chinclnesh pa martillo ni nt'unshi el metal duro se golpea con un martillo
blando. jaclyanshi na clesanilh hago sonar la lata. yeetajesh ca npontesh shita pa clesanilh taj ti yimanlhanitshi pa
cable pa nits'ilhataj lhashiy quiso llenar la olla pero dej el cable elctrico en su sitio ("su boca") (sin desenchufarla). lhpa
nivacche yijucjuch'e pa lhcable pa clesanilh pa t'ajuiya ca chincusinatshi pa int la mujer enchuf el cable de una olla
("un metal") pata calentar agua. tajulhtajey ca nicaaj papu ca ni'sesh'e nava yasinc ca ninesh pa clesanilh! ojal
hubiera alguien que escribiera mis palabras, que las grabaran en metal! (Job 19: 23). Ver : clesanilh yacutch'e; clesanilh
cojiyaj; clesanilh clim; clesanilh yucch'e; lhclesa; clisa'; clesanlhi'vat; tuj clesanilh.

clesanilh cojiyaj Nombre masculino; no poseble. ORO. Lit: metal amarillo uj ti isis nava acuc ti yiesh nava lh'isinatesh, ti
yicshenshi java atsachecly; uj ti is na avo' ti lhtinshiyanesh nava facl'utas; c'asnateshjop jav'elh ti chinaisinatesh
t'lha na clesanilh cojiyaj yicshen pa clim que lindo es tu perfil ("tus perfiles") con sus adornos de pendientes; que lindo es
tu cuello que adornas con mostacillas; te haremos otros de oro con engastes de plata ("mezclado con blanco") (Cantar de los
Cantares 1: 10-11). Sinn : cojiyaj clesanilh, cojiyaj. Ver : clesanilh; cojiyaj.

clesanilh clim Nombre masculino; no poseble. PLATA. Lit: metal blanco pa lhechesh pa jachenjulh lhpa cjecl ti
jajuyjatyivne pava quince tinshanjasesh clesanilh clim shi' pava trescientos treinta lhcaclecli pa cebada me compr
aquella mujer por quince pesos de plata y por 330 cargas de cebada (Oseas 3: 2). Sinn : ncshi' clesanilh. Ver : ncshi'
clesanilh; clesanilh; clim.

clesanilh lhavo' Nombre masculino; no poseble. HERRERO. Lit: de-metal su-profesin a'clesanilh lhavo' ajalh? acaso
sos herrero? Ver : lhclesa; clesanilh; clesanlhi'vat; lhcesavash.

clesanilh yacutch'e Nombre masculino; no poseble. Sg: clesanilh yacutch'e (clesa-nilh yacut-ch'e). HIERRO. pa
nivinshaa lhn pa clesanilh yacutch'e, pa ayisjan, pa yucch'e clesanilh, pa clim clesanilh shi' pa cojiyaj clesanilh pa
lhacm'a ti yalhalha ti lhamqu'esh, jan lhjunash ti shnavp'esh ti chiyisclanshi pa trigo vooy pa lhaviim ti yivm'in

71

pa ampa ca mnlhaae (del golpe) se hicieron pedazos el hierro y el barro, el bronce, la plata y el oro, triturados como la
paja cuando se limpia el trigo en verano, que el viento la arrebata y desaparece sin dejar rastro (Daniel 2: 35). pa pacham
pava lhafoc pa clesanilh yacutch'e, vooy peelh pacham pa ayisjan la mitad de sus pies era de hierro, y la otra mitad de
barro (Daniel 2: 33). Ver : clesanilh.

clesanilh yucch'e Nombre masculino; no poseble. Sg: clesanilh yucch'e (clesa-nilh yuc-ch'e). 1 COBRE.
2 BRONCE. Lit: metal rojo pa nivinshaa lhn pa clesanilh yacutch'e, pa ayisjan, pa yucch'e clesanilh, pa clim clesanilh shi'
pa cojiyaj clesanilh pa lhacm'a ti yalhalha ti lhamqu'esh, jan lhjunash ti shnavp'esh ti chiyisclanshi pa trigo vooy
pa lhaviim ti yivm'in pa ampa ca mnlhaae (del golpe) se hicieron pedazos el hierro y el barro, el bronce, la plata y el
oro, triturados como la paja cuando se limpia el trigo en verano, que el viento la arrebata y desaparece sin dejar rastro (Daniel
2: 35). yichajc'oya shta pava acloj(j)am pa clesanilh yucch'e recogi tambin una gran cantidad de bronce. Ver
: clesanilh; yuc.

clesanlhi'vat Nombre masculino; no poseble. Pl: clesanlhivtes (clesa-nlhi-vt-es). HERRERA. Lit: hierro-lugar Ver
: clesanilh.

clesataj Nombre masculino; posedo. 1s: yiclesataj (yi-clesa-taj). 2s: aclesataj (a-clesa-taj). 3s: lhclesataj (lh-clesataj). 1pi: casclesataj (cas-clesa-taj). Pl: clesatas (clesa-ta-s). forma no poseda: clesataj (clesataj). 1 MACHETE.jacheneshjop ja clesataj ca t'aclcchat us el machete para (cortar) el yuyal. acum'e na aclesataj
cusa' yacj pa at'ovseshch'e nava tjayetacuy lhay yiey na cotsjaat, lhayaash ti palha yquenshi nava
tjayetas tome la hoz ("machete curvada") afilada y vendimia las uvas de la tierra, porque los racimos ya estn maduros
(Apocalipsis 14: 18). cha'lheesh ca chinshiyanem lhayaash ti caaj java clesatas era intil negarse, porque ellos tenan
machetes. yit'esh pa ya'clish p'alhaa ti ve'lha jum pa'lhech nivacle ti yi'van pa clesataj, lhjunashjulh pa clesataj nque
nalhu, ampapu caelhchaa ca n'van pa clesataj dice la historia que ese hombre tena el nico machete, como (el que) se
conoce ahora, no haba otro (hombre) que tuviera ese (tipo de) machete.
2 ESPADA. pa yitsemajlhavc'oya vitsha pa yitst'ajesh lhclesataj pa vatctjat'apee pa vaf yitsha (Sal) levant contra l
mismo su propia espada, se dej caer sobre ella y muri (1 Sam 31:5). pa lhe'naa ti yit'esha pan yefenesh pava lhclutshes:
antsooji na aclesataj pa atsefe'shesham, ca jaspa tanca ninachyi napuque nivacletaas ca nasclqui ts'ivee (Sal) dijo a
su escudero ("el que le ayudaba con las armas de tiro"): saca la espada y atravisame, no vayan a abusar de mi esos
incircuncisos ("imbciles") (1 Crnicas 10: 4). lhacm'a ti yichaj'in java lhclesatas pa yijp'yesh pa vatvatclnjayash;
pa ve'lhee ts'ivee ti yijucjuqu'etsham pa lhnucfat pa lhclesataj ti vanujumatseneshjulh pava suyjulh ti tulhey todos
ellos empuan la espada, son adiestrados guerreros, cada uno con la espada al flanco por temor a las emboscadas nocturnas
("peligros de la noche") (Cantar de los Cantares 3: 8). taj ti yamjei ti yaash ti t'apyc'oya pa vatt ti ts'iifshi pa
ya'sheshc'oya ti yecj pa clesataj napu'esh pava chiyeclsch'e pero al final (su lengua) es ms amarga que el ajenjo
("alcohol amargo") y ms cortante que el pual de doble filo (Proverbios 5: 4). vatvmjatesh lhavaatsha lhechesh ti
nict'eshsha'ne pa nat'apee pa lhclesataj lhavaatsha se di muerte a s mismo dejndose caer sobre su propia
espada. lhech'e ti c'avutuyanesh jayu pa itj, shi' pa clesataj, jan lhjunash java fanjay, pa c'atifshelh'e jayu
lhacm'a te quemar con fuego, y con la espada, como la langosta, los exterminar a todos (Nahm 3: 15). Ver : clesa.

clesataj cusasham Nombre masculino; no poseble. HOZ. Lit: machete curvado Ver : cusa; clesataj.
cleshjamatsej Verbo, Grupo 1 (solo en tercera persona). 3s: cleshjamatsej (cles-jamat-sej). Pl: cleshjamatses (clesh-jamatse-s). ES FCIL DE LAVAR. Ver : yicleesh; cleshja'mat.

cleshja'mat Verbo, Grupo 1 (solo en tercera persona). 3s: cleshjamatsej (clesh-ja'mat). ES DIFCIL DE LAVAR. Ver
: yicleesh; cleshjamatsej.

clet Verbo, Grupo 1. 1s: yaclet (ya-clet). 2s: aclet (a-clet). 3s: clet (clet). 1 TARDA MUCHO TIEMPO.
2 HACE MUCHO TIEMPO.
3 FALTA MUCHO TIEMPO.
4 DESPUS DE MUCHO TIEMPO. tan ca yacleteei jayu yo no tardar. ta lhayaash ti clet'eshc'oya ti ninamelh lhja
lhcaletaj? por qu tarda en llegar su carro? (Jueces 5:28). pa clet'ei ca nilhn pa itj papi nivacle, lhai'yaash ti taj'in
lhn tardaban mucho prender el fuego, porque haba llova. pa clet'e ca nquesh pa ca itja jayu demora demasiado para

72

para hacer fuego ("que haya fuego"). ni cletach'e ti tantayey lhja yich'inj shi' ja t'ajjam no hace mucho tiempo, mi
hermana y su familia vinieron a visitarnos. vooi ti cletch'e ti chi yiclnesh pa Cufalh pa fchinaj, pa clam shita, caaj'in
atesha y despus de mucho tiempo de haberlo matado un rayo, Cufalh volvi a existir otra vez.jayasinyshelh'am jayu
nava jayeesh'in, jayeetshelhaam jayu nava t'astaya java cletch'e nalhus abrir mi boca a mis parbolas ("hablar a
ustedes") para evocar ("hablarles") los misterios del pasado (Salmo 78:2). pa ca jayeetajesha pa yfisch'e jayu tanca
clet'ac'oya lo que yo diga se har, no se retrasar jams (Ezequiel 12: 25). yjesh'esha'ne, yivelavot, tajulhey ca
a'lhelhyam jaspa tanca clet'ac'oya pa lhcliish ja Lhcaanvacle ca nitif'apee na cotsjaat, pa jaspa nen ca natcuumjulh
jayu pap'elh nan ajunasheshelh por ltimo, hermanos, oren por nosotros, para que la palabra del Seor se difunda
rpidamente y sea recibida como (sucedi) entre ustedes (2 Tesalonicenses 3:1). ve'lha lhn pa cletc'oyaan; mu! tanlha
na ca nam ja ve'lha; pa nam lhn pa chi nchaipac'oyaan uno tarda en llegar; qu cosa!, que venga por fin ste; lleg por
fin el que esperaban. lhapa clet'apee lhn pa lhavncaclnjayash pa Calaliin dejaron pasar mucho tiempo despus de la
matanza de (hecha por) Calaliin. lhechesh lhn pa c'oc'ocleshch'e lhn, pa clet'ei ca nilhn pa itj papi nivacle
lhai'yaash ti taj'in lhn entonces dicen que empez a lloviznar, durante mucho tiempo no pudieron prender fuego por culpa
de la lluvia. cletch'e hace mucho tiempo / mucho ms tarde. papi lhtachifasesh pa lhech'e yit'esha ti cletch'e ti v'mesh
ti lhech yich'ein lhpa tafaai yitst'ajesh papi militar, ve'lheesh'in lhpa semana ti lhech yam'een los habitantes del lugar
dicen que desde ya mucho tiempo no suelen viajar con el avin del ejrcito ("que pertenece a los militares"), solamente llega
una vez por semana. ya'cletc'oya tardo mucho. is ti tlh, taj ti cletch'e ti ampa ca cha'nua, shan ti yicln
cus germinaron bien (las plantas), pero no hubo lluvia y el calor las quem ("mat"). pa yitntas'e papi lhcles pa lhech'e;
ti clech'e pa caaj yitsha papi lhcles, pa nque lhjunash ti vatclnat'een pa t'ajj all iban creciendo sus hijos; stos, a su
tiempo, tuvieron tambin hijos, y as fueron multiplicndose cada vez en mayor nmero ("se multiplicaba su
nmero"). avaatsha a'lhech ti lhts'efen pa lhatjcjanyish, ya aj ca aclet'ac'oya, Lhcaanvacle! t eres mi auxilio y mi
salvador, Seor, no tardes! (Salmo 70: 6).

clet'ei ca Conjuncin consecutiva. IMPOSIBLE QUE... lhet lhn lhfanishesh pa nalhuclai, pa clet'ei lhn ca ntiyj lhn pa
ca ve'lhaa as lo hicieron todo el da, de manera que era imposible tirar siquiera uno. Ver : clet2.

clim Verbo, Grupo 1 (solo en tercera persona). Pl: climsha'ne (clim-sha'ne). 1 ES BLANCO.
2 ES GRIS CLARO. lha vse' climsham la nube es blanca ("blanca-atravs"). java capivotaj yacutsha'ne, climsha'ne shta
nava lhafas los pinginos son negros y sus plumas son blancas. climsha'ne java lhavjich'e, yuc ja lhtj sus paredes
son blancas y su techo es rojo. yivaney pava tashinshtayche lhcles pa lhpct pa yit'esh: a'yiyj lhe'naa ca c'a'yo'ya na
apct, clim ja lhpct lhja mimi las chivitas vieron sus manos y dijeron: vos sos el tigre, pues (re)conocemos tu mano, la
mano de nuestra mam es blanca. navque tashinshtas lhsashai janchaaj'ai, nque yacut, nque clim te traigo lana de
ovejas, sta es negra, sta blanca. uj ti isis nava acuc ti yiesh nava lh'isinatesh, ti yicshenshi java atsachecly; uj ti is na
avo' ti lhtinshiyanesh nava facl'utas; c'asnateshjop jav'elh ti chinaisinatesh t'lha na clesanilh cojiyaj yicshen pa
clim que lindo es tu perfil ("tus perfiles") con sus adornos de pendientes; que lindo es tu cuello que adornas con mostacillas;
te haremos otros de oro con engastes de plata ("mezclado con blanco") (Cantar de los Cantares 1: 10-11). pa nyjop japin
yiclovalhchiyinesh ti vanujumatsenesh, pa yameyjop ti vacalh pa yijutey'in ts'ivee java mil tinshanjas climsha'ne ti
yive'lhan'e ts'ivee la arrend (la via) a los guardias ("los [que] ponen a mirar para cuidar"), y cada uno traa por sus frutos
mil monedas de plata (Cantar de los Cantares 8: 11). isjop jayu ca niclvalhesh pava yamqu'e pa t'j, vooy ca
niclimayantaj pa t'j shi' pa lhsaash, vooy ca nivantajesh pava yamqu'e ti yamjam pa t'j, pa yij'a ti lhech ti
lhashttajesh examinar la parte afectada de la piel; si el pelo en la piel se ha vuelto blanco y aparece hundida, eso s que es
un caso de lepra (Levtico 13: 3). vooy pa yamqu'e ca climtajeeshch'e pa t'j, taj ti tanca nivanesh ca namtasham,
nilhecha pa lhsaash ca climach'e, pa lhechesh pa vatcasin ca nip'o'eyshi jayu pan tayashay pa nqueshch'e pava
napu'yama nalhus si se trata de una mancha blanquecina en la piel, pero no aparece hundida ni se ha vuelto blanco el pelo,
entonces el sacerdote aislar al enfermo durante siete das (Levtico 13: 4).meelh papu ca namtajch'e pa t'j ca
nivatsjantajesh, ca mnlhatajeesh ti climeshch'e pa t'uca'jesh, ja't'ajesha pava yamqu'e ti yucleshch'esha'ne, pa isjop
jayu ca nveshjop pa vatcasin cuando uno tenga una lcera ya sanada y se le produzca sobre la lcera una inflamacin

73

blanquecina o una mancha roja clara, el sacerdote lo examinar (Levtico 13: 18-19). Ver : climshi; yiclimiyan; clesanilh
clim.

climatayuc Nombre femenino; no poseble. Pl: climatacui (clima-ta-cu-i). 1 TARUM. Vitex cymosa.
2 PALO DE LANZA. Phyllostylon rhamoides. Ver : climitach.

climch'e Ver : clim.


climch'e lhavo' Nombre femenino; no poseble. Pl: climch'e lhavos (clim-ch'e lha-vo-s). BIGU (ave). Anhinga
anhinga. Lit: ente gris-clara

climch'eyuc Pl: climch'ecui (clim-ch'e-cu-i). PLANTA DE MANDIOCA VENENOSA. Lit: gris-claro-planta Note: los
nivacle solan plantar, cosechar y elaborar esta variedad de mandioca venenosa para consumo Ver : clim.

climitach Nombre femenino; no poseble. HIERBAL DE TARUM. Ver : climatayuc.


climitaj Nombre masculino; no poseble. Pl: climitas (clim-ita-s). MAZ BLANCO DURO. Ver : clim.
climsha'ne Nombre plural colectivo. MENNONITAS. Lit: (son) blancos Sinn : menonitas.
climshi Nombre masculino; no poseble. Pl: climshic (clim-shi-c). HARINA. Lit: es-blanco-en pa vooi pav'elh vatcs pa ni
nt'ya, nan lhjunash ca climshi pa yilhecljesh lhn ca lhecha na shnomaj otros alimentos no conocan (los antiguos
nivacle) como la harina que dicen que crean que era ceniza. jipjji na climshi amaso la harina. pa yichey shta pa yiyj
pa yucuve lhavo' pa yiyjaa pa yit'esh: ap'aclaneshch'eyam na yituuc na yucuve t'ajuya; pa yivaclhitesh pa yichey shta
pa climshi' lhavo' pa yiyjaa shta pa yit'esh: afosch'eyam na yituuc na climshi se fue el tigre al panadero, y le dijo:
untame los brazos con masa de pan; cuando era listo, se fue al molinero y le dijo: cobreme ("enterrame") los brazos de
harina. ni ncacuqu'e lhpa cjecl cavque lhclishay pa vpecley pa lhajpyich; pa yisnatesh lhpa yucuve, pa yilhn pa
lhavitj pa yinesh'apee lhpa utej pa yiclasiminatch'e, pa yecshenjatesh pa climshi pa lhape' pa yinesh'apee pa itvat
utej la mujer crey aquellas palabras y fue a su casa; hizo una torta, hizo fuego bajo una piedra delgada ("afinada"), amas la
harina con el aceite y la coloc sobre (una piedra d)el fogn. Ver : clim.

climshi lhavo' Nombre masculino; no poseble. MOLINERO. pa yichey shta pa yiyj pa yucuve lhavo' pa yiyjaa pa
yit'esh: ap'aclaneshch'eyam na yituuc na yucuve t'ajuya; pa yivaclhitesh pa yichey shta pa climshi' lhavo' pa yiyjaa
shta pa yit'esh: afosch'eyam na yituuc na climshi se fue el tigre al panadero, y le dijo: untame los brazos con masa de pan;
cuando era listo, se fue al molinero y le dijo: cobreme ("enterrame") los brazos de harina. Ver : clim; climshi.
clisa' Nombre masculino; no poseble. Pl: clisac (clisa-c). 1 BOLSO.
2 YICA.
3 HAMACA. Note: tradicionalmente, se usa para la red que las mujeres llevaban colgadas de la frente con una vincha para
transportar cargas (Chase-Sardi) yivashclamjesh lhpa clisa' bailaba llevando la bolsa de caraguat. yit'ajesh lha
clisaaest llena mi yica. lhan'e lhn lhpa lhutsja pa vacu'ji lhn pa clisa' pero dicen que la chica estaba sentada en la
hamaca. Ver : lhclesa; clesanilh.

clisa'a Nombre masculino; no poseble. JACARAMI (ave). Volatinia jacarina jacarina.


clishaclaiche Nombre femenino; no poseble. Pl: clishaclaiche (clish-aclai-che-i). MUJER MUDA. Ver
: clishaclayech; lhcliish.

clishaclayech Nombre masculino; no poseble. Pl: clishaclaijes (clish-aclai-je-s). HOMBRE MUDO. j'tajesh yivaatsha ti
jat'uniyanesh jayu na ach'aclech na ac'jtj pa aclishaclayech'eesh te pegar la lengua al paladar, te quedars mudo
(Ezequiel 3: 26). Ver : clishaclaiche; lhcliish; yiclishaclaisheyan.

clisha'mat Verbo, Grupo 1. 1s: ya'clisha'mat (ya'-clish-a'mat). 2s: a'clisha'mat (a'-clish-a'mat). 3s: clisha'mat (clisha'mat). 1pi: casclisha'mat (cas-clish-a'mat). 1 ES GROSERO.
2 ES DESBOCADO. Ver : lhcliish.

cli'menilh Nombre masculino; posedo. 1s: yi'climenilh (yi'-cli'm-enilh). 2s: a'cli'menilh (a'-cli'm-enilh). 3s: lhcli'menilh
(lh-cli'm-enilh). forma no poseda: cli'menilh (cli'm-enilh). Pl: cli'menlhiy (cli'm-enlhi-y). COLLAR DE
MOSTACILLA. ti ya'nich'ayich, acloj cava cli'menlhiy ti tsitst'ajesh; cava'lhech ja'nit ti caaj pa vatca'nalhu cuando
era joven, yo tena muchos collares de conchas; estos me pona para das de fiesta. ya'nit pa cli'menilh, chi' pava lhpcls

74

chi' pava lhfocls se ponen sus cadenas de mostacilla, suz brazoletes y sus tobilleras. caaj capi nicashayu'a cava
yi'cli'menlhiy, tsishayantajesh pava tashinshatachei haba quienes queran comprar mis collares, ofrecindome chivas en
cambio.

cloc'oc'oc Nombre femenino; no poseble. ESPINERO (ave). Schoeniophylax phryganophilus.


cloop1 Nombre masculino; no poseble. Pl: clopoi (clop-oi). INVIERNO. Note: dcese del perodo entre mayo y julio queelh
cloop uj ti c'ui el invierno pasado fue muy fro. nque cloop este invierno. peelh cloop el invierno prximo. yamjam
ts'ivee pa cloop haba llegado (a ellos) el invierno. nqueesh ti cloop, uj jayu pa tashinshtaj lhsaash ahora en invierno,
las ovejas van a tener mucha lana. jan t'aplhueiin ti nj ca cloop pa lhechesh pa tatamjalhesh ti yicls'e pava vancan'e
jayu yamjei ti shnvpesh cuando terminaba el invierno, rozaban el espacio que iban a sembrar hasta la primavera. meelh
ti clop'esh pa vancu'e ja yitjooc ja tovoc nash'e en invierno mi to siembra en la zona que reg el baado.yajatesh ti
namesh pa shinvo' nava nalhus, nava nincpis, nan t'ajjesh nava clopoi siempre viene con miel, todos los das, todos
los aos, todos los inviernos. ojei avan'na nava clopoi s que haba sido un intil a lo largo de todos aquellos aos
("inviernos"). pa nque pa pactsej, iye' shita, lhech cava shtatujesh pa sajech lhape' ti clop'esh luego hay doca y
caraguat, los que comemos en invierno con grasa de pescado. caaj pa shinvo' ti tuj, chi' pa yaquisit, chi' pava faai ti
yiclansham pa lhamc papi vatamimic, yanch'e pa t'lhs cotsjaat pa yijuijata ti clop'e coman miel silvestre,
animales y vainas de algarrobo, que las madres amasaban en harina, ponan en cntaros de barro para el verano.jayeetajesh
ca yamnlhaaelh'ajop clee, ja't'ajesha ca jamjateshch'e ja cloop ca yamnlhaaelh'ajop; pa lhechesh pa ats'efeneshelh
pa ca jajuytajshi es posible que yo permanezca algn tiempo o incluso pase el invierno con ustedes para que me ayuden a
continuar mi camino (1 Corintios 16: 6). ni nt'aj'in ti cloop; tosch'e pava yaquisitis ti yichei lhavj pa uj lhjiyish;
pav'elh yivmjat pa lhavinjayu no llovi durante el invierno; los animales se haban ido lejos a la orilla del gran ro; la sed
haba matado a otros.
cloop2 Nombre masculino; no poseble. Pl: cloop (cloop). PJARO NOCTURNO (var.)

clootjanaj Nombre masculino; no poseble. Pl: clootjanjas (cloot-janja-s). HOMBRE QUE SIEMPRE SE QUEMA. Ver
: yiclot'a; lhclot'aj.

clootjanja Nombre femenino; no poseble. Pl: clootjanjai (cloot-janja-i). MUJER QUE SIEMPRE SE QUEMA. Ver
: yiclot'a; lhclot'aj; clootjanaj.

clootjavai Nombre femenino; no poseble. Pl: clootjavai (cloot-javai). SOLANCEA (var.) Solanum bonariensis L..
clop1 Verbo, Grupo 1. 1s: ya'clop (ya'-clop). 2s: a'clop (a'-clop). 3s: clop (clop). 1pi: casclopja'ne (cas-clop-ja'ne). 1 ES
BLANCO.
2 ES RUBIO. Ver : lhclop.

clop2 Ver : lhclop.


clopopop Verbo, Grupo 1 (solo en tercera persona) / Onomatopeya. 3s: clopop (clopop). 1 ES LUMINOSO.
2 ES BRILLANTE. Note: reduplicacin de clop 'es blanco' clopopop! fchinjas yiclnshicham, pa cuucten zzz! rayos iban
cayendo, y se oa el trueno. Ver : clop.

clotach Nombre femenino; no poseble. Pl: clotach (clotach). RBOL (var.)


clc'ooj Verbo, Grupo 1. 1s: ya'clc'ooj (ya'-clc'ooj). 2s: a'clc'ooj (a'-clc'ooj). 3s: clc'ooj (clc'ooj). 1pi: casclc'ooj
(cas-clc'ooj). 1 ES SUCIO.
2 ES TURBIO. clc'oojji na yint el agua est turbia.

cls Verbo, Grupo 1. 1s: ya'cls (ya'-cls). 2s: a'cls (a'-cls). 3s: cls (cls). 1pi: cascls (cas-cls). APARECE. ti cls
lhja tafaai, t'nshi' lhja vse' el avin apareci atravesando una nube.

clsesh Verbo, Grupo 1. LE QUEDA HOLGADO EL VESTIDO. 1s: ya'clsesh (ya'-cls-e-sh). 2s: a'clsesh (a'-cls-esh). 3s: clsesh (cls-e-sh). 1pi: casclsesh (cas-cls-e-sh). Note: siempre se usa con sufijo ya'clsesh me queda cmodo
(el vestido).
cltsiquiyuc Nombre femenino; no poseble. Pl: cltsiquicui (cltsiqu-icu-i). SAUCE.

clufqu'etsham na juncuclaai Adverbio temporal. A MEDIA MAANA. tanca netsessha'ne napuque nivacle yiey pa
lhaychavalhtajelh'ejop avaatsheelh, j lhn nich'a nalhu na apee clufquetsham na jumcuclaay estos hombres no estn

75

ebrios, como ustedes sospechan, ya que nos son ms que las nueve de la maana ("media maana") (Hechos 2: 15). Ver
: cluuf.

clutsesh Ver : lhclutsesh.


clutsesh lhas Ver : lhclutsesh lhas.
clutsesh lhtsej Nombre femenino; no poseble. Pl: clutsesh lhtsjei (clutsesh lh-tsje-i). BALA DE ARMA DE
FUEGO. Lit: rifle su-semilla nque nash'e cava clutsesh lhtsjei tiyjtajyich'e shta por ac y por all pasaban las balas
que me tiraban.
clutssheicha Nombre masculino; no poseble. Pl: clutssheichac (clutsshe-icha-c). 1 AMETRALLADORA.
2 TANQUE DE GUERRA. Lit: fusil/arco-gigante/extrao uj lhn p'alhaa pa t'jj pava clutsshes chi' pava
clutsheichac hubo mucho ruido de fusiles y tanques de guerra. Ver : lhclutsech.

clutsshevash Nombre masculino; no poseble (?). Pl: clutsshevshai (clutsshe-vsha-i). HERIDA DE BALA. Ver : lhclutsech.
cluuf Verbo, Grupo 1 (solo en tercera persona?). 1 EST LEJOS. aclu'faaclee tom un poco ms distancia.
2 ALGN TIEMPO DESPUS DE CAER LA NOCHE. Morf. : clufqu'e na tulh. pa t'ichaijop clee pa vooi ja yiclan
tojquisham pa nicyj'e muc, pa acloj papi vashclmajch'e, pa vooi ti clufqu'e pa tulh pa t'ichaijop muc descasaba un
poco el que tocaba el bombo, y despus continu, e iban creciendo los que brincaban, y como a las diez de la noche
descansaron.
3 EST CERCA. Note: sase en forma negativa ni clu'faa est cerca. ni clu'faei ja yac el campo est cerca.
4 HACE POCO TIEMPO. Note: sase en forma negativa y con el sufijo -ch'e ni clu'fach'e ja fiesta hace poco hubo una fiesta.
5 DENTRO DE POCO. Note: sase en forma negativa y con el sufijo -c'oya ni clu'fac'oya ja shnvp pronto ser
primavera. Ver : clufqu'etsham na juncuclaai.

cluufji Verbo, Grupo 1 (solo en tercera persona). 3s: cluufji (cluuf-ji). ES DULCE. lhetlha lhjunash shita pa novoc; pa t'i
sui, yicavm; j'lha ca chi ntatamjalhtajesh j, pa lhechesh pa acjjum, cluufji as, tambin la mandioca silvestre; su
jugo es venenoso, se debe eliminar; pero preparndolo correctamente, es muy rico y dulce. yacn ja cluufji, yiclup'aesh ja
shinvo' t'i' les gusta el dulce, comen hasta saciarse con la miel ("jugo de abeja"). she pa yaash ti cluufjic'oya ca
shnacujataj t'i'? qu es ms dulce que la miel? isesh'cji ti jvji' ja lhajpec, cluufji ti c'acn lhja lhaa! que lindo
sera estar en su sombra y comer su fruto sabroso! (Cantar de los Cantares 2: 3). Ver : lhclufi; yicluufiyanshi.

76

D-d
dengue Nombre masculino; no poseble. DENGUE. Note: prstamo del castellano lhech lhjunash papu yiyasheesh ca
dengue como los dems, yo me enferm con dengue.

diez Verbo, Grupo 1. SON DIEZ. Note: prstamo del castellano lhe'naa papi diezsham pa tc'a'sham lhtachifas papi
tavtsetei'e pa fchenajjulh yi'ei pa yitsaat papi'lhech yit'esh ts'ivee.. por eso, las diez tribus que habitaban en el norte del
pas dijeron... yijutem pa diezesh t'iya'esh pava nachaj le dio la dcima parte de lo que llevaba. Sinn : napu' njesh
(caspaschei), njeshsham. Ver : njeshsham; napu' njesh ~ napu' njesh caspaschei.

Dios Nombre masculino; posedo. 1s: yi'Dios (yi-dios). 2s: a'Dios (a'-dios). 3s: lh'Dios (lh-dios). 1pi: casDios (casdios). Pl: diosec (dios-ec). 1 DIOS.
2 DOLO, DIOS NO CRISTIANO. Note: sase en en forma negativa Note: prstamo del castellano ms usado por los nivacle de
obediencia mennonitas que por los catlicos (v. Fitsc'yich) pa ve'lha ts'ivee ti t'a'lhei pa lhdios cada uno or a su
dios. yetsessha'ne pa nitvacluey pa Dios pa t'acjatsuyeshshicham'in t'ajuyish pava nidiosecla se emborracharon y se
olvidaron de Dios, se arrodillaron delante de sus dolos. chivoqu'e' pava diosec tavujuya se busca los dioses
ajenos.yicccheyjayan'in pava nidiosecla se enloquecen en dolos ("los [que] no son dioses"). vooy ja nijutyi pa
lhcljquiyashyish lhech ja Tata, lhech j lhech lhteetajeshelha ca aDiosaelh es mi padre quien me glorifica, el mismo
que ustedes llaman "nuestro Dios" (San Juan 8: 54). ampapu ca ve'lhaa ca nivan lhapesh pa Dios nadie ha visto jams a
Dios. pa avatc'usinatshelh'in jayu pava lhech lhnalhusesh pava Yameyc'oya ti lhcljeshelh pa Lhcaanvacle
a'Dioselh y ustedes celebrarn la fiesta de las Semanas en honor del Seor, su Dios (Deuteronomia 16: 10). Ver
: Fitsc'yich; yidiosiyan.

Dios lhasinc Nombre masculino; no poseble. BIBLIA. Lit: Dios su-habla pa vatjcley japi nivacle yiey ja lhajpyich, pa
yit'ajesh jum ja lhajpyich, pa yi'fach'ee jap'elh; lhan'e pa vanqu'eyjatsjanesh cava Dios lhasinc se disputaban los
hombres alrededor de su casa, estaban apiados en su casa, otros en el patio de su casa; pero l les anunciaba la Palabra de
Dios (San Marcos 2: 2). jentaj yamsha ca mnlhaayijop, pa c'ancayjatey cum ca nits'efenesh, ti jjjeclay
jancfa'apee cava Dios lhasinc habra querido retenerlo junto a m, para que, en tu lugar, me sirviese en la prisin que
sufro ("que todava estoy muy atado") por la Buena Noticia (Filemn: 13). Ver : apis vatfacleech; nich'a vatfacleech; is
ya'clish.

doce Verbo, Grupo 1. 1s: ya'doceelh (ya'-doce-elh). 2s: a'doceelh (a'-doce-elh). 3s: doce (doce). SON DOCE. Note: prstamo
del castellano napi acavos yadoceelh, ja ve'lha tataelh; ja yich'inishelh tavclajesh mnlhajop ja tataelh, vooy jaelh
nit''yi'sheey ca nveelhyijop tus servidores ramos doce hermanos de un mismo padre; el menor se ha quedado con el
padre, el otro nose sabe donde est (Gnesis 42: 13). ta'naatsjulhesh pava cotsjatis na lhujnash papu'que
doceshamsha'ne lhtachifas chi yijutei pava yitsjt'ajesh lhcootsjativshai se repartieron las tierras de tal forma que cada
una de las doce grandes tribus recibiera su propio territorio. lha'ma ti ve'lheeshtaj ca'tajesha doceesh, apis ti
lhavtclqui no importa si pas uno sola vez o una docena, ya no sos virgen ("has hecho el amor").

domingo Nombre masculino; no poseble. DOMINGO. Note: prstamo del castellano ca domingotaja pa tan jayu ca
amac'oya los domingos (""cuando sea domingo"), no habr de faltar (vendr). domingo pa janjelhei ja
vatasin'vat domingo vamos a la iglesia. Ver : yameic'oya; yivoi.

77

E-e
ecle Nombre femenino; no poseble. Pl: ecles (ecle-s). LORO. Amazona aestiva xanthopteryx. ja nivacle caaj shta pava
lhcli ecles el hombre tena tambin loros. tuj lhpa tanuc pava ecle lhcles el gato comi las cras del loro.

eclenche' Nombre femenino; no poseble. Pl: eclenchei (eclen-che-i). MUJER CHOROTE (grupo tnico). Ver : eclenuc.
eclenjavai Nombre masculino; no poseble. HORMIGA NEGRA (var.) pa yijuuj lhn pa eclenjavai, tafshiytaj lhn le
mordi una hormiga negra, grit de dolor.

eclenuc Nombre masculino; no poseble. Pl: ecleenjui (ecleenju-i). HOMBRE CHOROTE (grupo tnico). nque vapecshi ca
jatlhsham yiei ja chishamnee, yiei capi ecleenjui mi padre haba regresado all ro arriba, y se qued entre los
chorote. Ver : eclenche.

ecletaj Nombre femenino; no poseble. Pl: ecletas (ecle-ta-s). 1 PAPAGAYO, ARA ROJA, GUA'A PYT. Ara chloroptera.
2 PAPAGAYO, SY'I. Pionus maximiliani syi.
3 PAPAGAYO, MARAKANA. Aratinga acuticaudata. Ver : ecle.

ecletsjamatsej Verbo, Grupo 1. 1s: ya'ecletsamatsej (ya'-eclets-jamat-sej). 2s: a'ecletsamatsej (a'-eclets-jamatsej). 3s: ecletsamatsej (eclets-jamat-sej). 1pi: casecletsamatses (cas-eclets-jamat-se-s). ES LUCHADOR. Ver
: ecletsja'mat.

ecletsja'mat Verbo, Grupo 1. 1s: ya'ecletsja'mat (ya'-eclets-ja'mat). 2s: a'ecletsja'mat (a'-eclets-ja'mat). 3s: ecletsja'mat
(eclets-ja'mat). 1pi: casecletsja'mat (cas-eclets-ja'mat). 1 ES DBIL.
2 NO TIENE FUERZA PARA LUCHAR. Ver : ecletsjamatsej.

eem ti Conjuncin causal. PORQUE. ni natfunchai, eem ti yit'yish pava yitst'ajesh chi' pava tanyjija'yesh no tiene
complejos, porque sabe cuales son sus derechos y sus deberes. meelh ti yamtajey pa amlhapa ca ve'lhaa ca lhaa, eem ti
jjjeclay ni t'aplhua' ca nitaay al acercarse (ellos) no haba ninguna fruta, pues todava no era el tiempo de (maduracin
de) la fruta (San Marcos 11:13). apis lhapa sats'a'sei, eem ti lhapa cljj j estaba completamente sucio porque estaba
muy seco. Alto lhanquei eem ti pitej, lhech ca'lhech yij' ti ncleesha ja Toiyish lhavtsaat lo llamaban Alto porque era
alto, era el (jefe) ms destacado de la aldea de Toiyish. java'lhech vatfacjes casqueiyesh "complementos adverbiales",
eem ti yaijateshch'e pan lhjunash ja vatfanishesh estas palabras llamamos "complementos adverbiales", porque aclaran
cmo se realiza la accin. mjaam lha vjatshiy, eem ti a've'lha ti navo'yeshch'e na ajunash ti lhvji' lhcachi'vat napi
nivacle entra en tu arca, pues t eres el nico justo (que vives) entre los hombres. pa lhechesh pa voqu'e ts'ivee pa
yivaney pan yie'in, pa yaajlheesh ti mnlhajop ts'ivee japuque pa lhech nalhu, eem ti pa lha nuut na
jumcuclaay entonces fueron donde l viva, y se quedaron los dos con l aquel da, porque eran pasadas las cuatro de la
tarde (San Juan 1: 39). taj ti ve'lhaa japi t'eyjatsjanjas ninteesh ca niysesh pa lhey jqueey, eem ti apis ti yit'ya
ts'ivee ti lhech ja Lhcaanvacle ninguno de los discpulos se atrevi a preguntarle su nombre, porque saban que era el Seor
(San Juan 21: 12). eem ti yich'aneshlhatapee lhn pa samto pa vc t'jeche ti t'ecletch'e pa vatsjetaj porque (cuando)
estaba pescando con la red, un argentino se haba tapado con un cuero de vaca luego de saltar en un pozn (para esconderse).

eesjan Nombre masculino; no poseble. CACTCEA (var.) Note: es muy espinosa y trepa por el suelo
ei ca Adverbio. 1 OJAL QUE.
2 MEJOR QUE.
3 DESGRACIADAMENTE. Note: en esta ltima acepcin, va en forma negativa ei ca ntainee mejor (que l) salga de aqu! ei
ca ntaja'yaisha'ne, pitosshi ti nivaclesesh, nivacchei lhetlha lhjunashsha'ne, lha'yaash ti tanapunei pa lhcheje pa ca
lhcatsijiyina mejor que los hombres no se casen demasiado jvenes ("dure mucho [antes de casarse]), igual para las
mujeres, porque ellos son todava incapaces de traerles presas a su suegra ("para el regalo de bodas de su suegra").ei t'e ca
ncacu yitsha lhpqueei lhchita' a lo mejor, capaz que su hermana mayor estaba sospechando algo. ei lhn ca ni nteesh
lhn papi lhcaanvacleai desgraciadamente, el jefe anciano no quera (aceptar nada). ei lhn ca ama pava lhclvtei
njichei, tashinshtas t'jechei lstima que faltan cueros para sus asientos. ei lhn ca niteesh papi nivacle: ampa ca
lhaya'sha, voqu'e' pa votso cquee a lo mejor los nivacle van a decir: pobrecito, andaba buscando lechiguanas.ya'shesh ti

78

yichenesh ts'ivee pava bicicletas, am'e pa taxi ei ca lhecha cava micros usan mayormente bicicletas (porque) all no hay
taxis ni micros. Sinn : ei'na ca, coostaja ca. Ver : ei'na ca; coostaja ca.

eifamatsej Verbo, Grupo 1. 1s: ya'eifamatsej (ya'-ei-fa-mat-sej). 2s: a'eifamatsej (a'-ei-fa-mat-sej). 3s: eifamatsej (ei-famat-sej). 1pi: caseifamatses (cas-ei-fa-mat-se-s). TIENE UN TOCAYO BUENO. Ver
: eifa'mat; eifamatsenja; lhei;lheifa.
eifamatsenja Nombre femenino; no poseble. 1 MUJER QUE TIENE BUENAS TOCAYAS.
2 MUJER QUE TIENE BUENA FAMA. Ver : lheifa; lhei; eifa'mat; eifamatsej.

eifa'mat Verbo, Grupo 1. 1s: ya'eifa'mat (ya'-ei-fa-'mat). 2s: a'eifa'mat (a'-ei-fa-'mat). 3s: eifa'mat (ei-faei

'mat). 1pi: caseifa'mat (cas-ei-fa-'mat). TIENE UN TOCAYO MALO. Ver : eifamatsej; eifamatsenja; lhei; lheifa.
t'e Adverbio. 1 A LO MEJOR.

2 QUIZS. ei t'e ca ncacu yitsha lhpqueei lhchita' a lo mejor la hermana mayor esta sospechando algo tambin.

eiyimatsej Verbo, Grupo 1. 1s: yaeiyimatsej (ya-ei-yimat-sej). 2s: aeiyimatsej (a-eiyimat-sej). 3s: eiyimatsej (ei-yimatsej). 1pi: catseiyimatses (cats-eiyimat-se-s). TIENE UN NOMBRE FAMOSO. ca eiyimatsejaan sanctificado sea tu
nombre. Ver : eiyi'mat; yeiyimatan; lhei.

eiyi'mat Verbo, Grupo 1. 1s: yaeiyi'mat (ya-ei-yi'mat). 2s: aeiyi'mat (a-eiyi'mat). 3s: eiyi'mat (ei-yi'mat). 1pi: catseiyi'mat
(cats-eiyi'mat). TIENE UN NOMBRE FEO. Ver : eiyimatsej; yeiyimatan; lhei.

ei! Interjeccin. AY! Note: expresa dolor ei! atej na yituuc ay! me duele el brazo. ei, ei, lhtafshiy'in pa' janjujm papi
tsicha'jeshvatich'e ay, gritaste por lo que yo he visto en mi sueo, por los que nos estaban llevando.

ei'na ca Adverbio / Conjuncin. 1 OJAL QUE...


2 POR SUERTE.
3 DESGRACIADAMENTE. Note: en este ltimo sentido, se usa con un verbo en forma negativa lhapa tulh'in ti yamei pa
yitsaat, ei'na lhn ca nvo'yeei papi lhutsjafachei era de noche cuando se fue al pueblo, con miras a buscar unas
chicas. ei'na ca ntaaj ojal que llueva. ei'na ca nitsavalha papi lhcaanvacleai por suerte se dirigi al jefe anciano. pa
ei'na ca ni n'vana t'e lhn pqueei nivacle pa yiclataj lhshaic'unaj pa yicln lhn pa yicfm shta por desgracia (de la
vctima del plan que urda) encontr una curiyu grvida de huevos, la mat y la destrip. Sinn : ei ca, coostaja ca. Ver : ei
ca; coostaja ca.
ele Nombre masculino; no poseble. 1 SACERDOTE, PADRE, PA'I (catlico).
2 HERMANO (catlico).
3 ALEMN. Note: de ser esta palabra un prstamo, hay dos posibilidades: (1) < ingls, que se refiere a la entrada de los primeros
misioneros (ingleses), quienes, ya antes de la guerra del Chaco y viniendo desde asentamientos enxet, contactaron a los
nivacle; (2) < alemn, con referencia a los misioneros alemanes, que se fueron instalando entre los nivacle desde ya un poco
antes de la guerra del Chaco cajuqu'e lhech cque chiyicacuesh, chiyicacuesh cava ele mucho tiempo se desconfiaron, no
se crea a los misioneros. ti nich'a namei capi ele ca tucus lhavtsaat yijchiei capi nivacle cuando llegaron los primeros
misioneros desde las aldeas bolivianas, visitaron tambin a los nivacle. japi c'afoquilhai nic'jlha ja ele tojc'oya los
militares despojaron al misionero extranjero ("que viene de lejos"). Ver : eleche.

eleche Nombre maculina; no poseble. Pl: elechei (ele-che-i). 1 HERMANA (catlica), alemana.
2 ALEMANA. vana'sheiin ja lhpyich japi elechei ti vancashtilh, tatai'in, yucuveyan shita pasa por la casa de las hermanas
(alemanas) para coser, cocinar y hacer pan. pa yaclafjaneshch'e shita pa nich'a lhcumjat napi nivacchei, pa'lhech
vanqu'eijatsjanesh japi elechei al mismo tiempo aprendi tambin los trabajos manuales ("nuevos trabajos de mujeres",
queensean las hermanas (misioneras). Ver : ele.

eletaj Nombe masculino; no poseble. Pl: eletas (ele-ta-s). MENNONITA. Note: sase en la variedad Tovoc lhavos Lit: alemncomo Ver : ele.

empresa Nombre femenino. EMPRESA. Note: prstamo del castellano na t's'e t'ajuyish napi lhcavos lha empresa el
representante de (la gente de) la empresa.

ena'um Ver : na3.


enco yie' Ver : na3.

79

en'um(qu'e) Ver : na3.


escoba Nombre femenino. ESCOBA. Note: prstamo del castellano jantyijateshch'e lha escoba java votjjis espanto las
gallinas con la escoba. Sinn : vatafc'sjate, vatafc'clsjanjate. Ver : vatafc'clsjate; vatafc'clsjanjate.

escuela Nombre masculino; no poseble. ESCUELA. Note: prstamo del castellano con el gnero masculino del nombre nivacle
correspondiente japi taclas t'lhei ja escuela los nios regresaron/van a regresar/regresan de la escuela. janyinei'ac'oya
jayu ja escuela me voy a adelantar a vos (para ir a) la escuela. lhacm'a nava nalhus vanqu'eijatsjan'acfi ja
escuela cada da ensea en la escuela. Sinn : vatvanqu'isja'vat. Ver : vatvanqu'isja'vat.

estancia Nombre masculino; solo posedo en tercera persona. 3s: lhestancia (lh-estancia). ESTANCIA. Note: prstamo del
castellano con cambio de gnero. El que siempre aparece en tercera persona resulta de que ningn nivacle posee estancia. El
dueo de una estancia es siempre forastero lhech yie' cavaelh yitsatis yishi' ja lhestanciaesh ja Dr. Jara all haba otras
aldeas (hoy desaparecidas) en lo que era la estancia del Dr. Jara. ta'vaiyelhva'ne ja Fischat, yishi' na lhestancia ja
Snchezestn asentados cerca de Fischat, en la estancia de Snchez.

estancia lhavo' Nombre masculino; no poseble. ESTANCIERO. Ver : estancia; lhavo'.


eshei ~ esheitaj Adverbio. 1 POR FIN.
2 CASI.
3 POR POCO.
3 APENAS. lhpa vishini eshei ca nim'e el tajamar est casi seco. eshei ti jam' por fn me dorm. esheitaj ca amapa lhc
papi lhcles apenas tena alimentos para sus hijos. esheytaj ca yinjt'a casi siempre. meelh ti yichenshicham pava
lhpnquei pa eshei ni nantiyijat, taj ti vaniyitjulh jumje cuando le clav las uas, casi se asust, pero supo
dominarse. eshei ti ni nascaaisiyuesh'in japi nivacle faltaba poco para que yo estallara en risa por (al ver) aquellos
hombres. pa nivacle pan yaash ti pitej, vooi pap'elh eshey ti yamey pava lhfatatsiy era el hombre ms alto de todos, los
dems apenas le llegaban a los hombros.

eshlhn ti Adverbio. POR SUERTE. eshlhn ti nalhuei lhn por suerta era de da. eshlhn caaj ca faai por suerte hubo
fruta de algarrobo. esh lhn caaj ca faai, vaitsej, yi'shina shita felizmente hay (fruta de) algarrobo blanco, (fruta de)
algarrobo negro y (fruta de) algarrobito. ampa ca casjunasha; yachaj napi juutshinjas na tashinsha lhsc'clit, opeesh
t'em'na ca shtanfiiytaj; eshlhn lhapa jaijatjotshi ja tashinsha lhsc'clit, jachajem; nqueesh shtanfiiy jayu, lhapa
jamat na vatsuiyi, yicles no nos pasa nada; los toba han llevado de vuelta al alma del venado; por eso haba sido que
tenemos (solo poco) coraje; por suerte, he alejado el alma del venado; se lo devolv a ellos (los toba); ahora seremos valientes,
ya recuper la bravura, hijos mos.
etsjacl Nombre masculino; no poseble. Pl: estjacls (estja-cl-s). 1 HOMBRE BORRACHO.
2 BORRACHO. Ver : etsjaclque; yetsej.
etsjaclque Nombre femenino; no poseble. Pl: etsjaclquei (etsja-cl-que-i). 1 MUJER BORRACHA.
2 BORRACHA. Ver : etsjacl; yetsej.

etsjamatsej Verbo, Grupo 1. 1s: ya'etsjamatsej (ya'-etsja-mat-sej). 2s: a'etsjamatsej (a'-etsja-mat-sej). 3s: etsjamatsej
(etsja-mat-sej). 1pi: cas'etsjamatsjes (cas'-etsja-mat-sje-s). 1 ES DE BUEN BEBER.
2 NO TIENE MALAS REACCIONES AL TOMAR. Ver : yetsej; yetsjet; etsje'mat; t'etsje; t'etsjeyach; yetsjacli; etsjacl.

etsje'mat Verbo, Grupo 1. 1s: ya'etsje'mat (ya'-etsje'-mat). 2s: a'etsje'mat (a'-etsje'-mat). 3s: etsje'mat (etsje'mat). 1pi: cas'etsje'mat (cas'-etsje'-mat). 1 ES DE MAL BEBER.
2 TIENE MALAS REACCIONES AL TOMAR. Ver : yetsej; yetsjet; etsjamatsej; t'etsje; t'etsjeyach; yetsjacli; etsjacl.

e'ana? Partcula interrogativa. 1 QU?


2 CMO?
3 CUNDO? e'ana t'elhesh ca atpec? cundo volvers?

e'jiy Interjeccin. AY! je'jiiy! tsijuuj clee na tos ay! me pic la vbora. je'jiiy! ta lhai'yaash ti lhast'ijj ay! por qu
me pegs?

examen Nombre masculino; no poseble (?). EXAMEN. Note: prstamo del castellano jatatmjalhyivach pa examen me
preparo para el/un examen.

80

exclamacin Nombre masculino; no poseble. EXCLAMACIN. Note: prstamo del castellano con cambio de gnero. sase
como trmino gramatical ja exclamacin shtajuijata pa'na ti shtantyi'a la exclamacin usamos para (marcar) algo que
nos sorprende.

81

F-f
faai Nombre masculino; no poseble. Pl: faai (faai). 1 VAINA DE ALGARROBO BLANCO.
2 ALGARROBO BLANCO (vaina de ~). janavayanei java faai engancho las frutas del algarrobo. jatuj lha' ja yc faai
lhamc prefiero comer mi comida de harina de algarrobo. Ver : faaiyuc; faaicucat; faaiyinc; faataj.

faaicucat Nombre masculino; no poseble. ALGARROBAL. Ver : faai; faaiyuc; faaiyinc.


faai lhpstivai Nombre masculino; no poseble. Pl: faai lhpstivaiyis (faai lh-psti-vai-yis). 1 PATO BARCINO COMN.
2 PATO ARGENTINO. Anas versicolor.

faaiyinc Nombre masculino; no poseble. Pl: faaiyinji (faai-yinj-i). CHICHA DE ALGARROBA. Ver : faai; faaicucat; faaiyuc.
faaiyuc Nombre femenino; no poseble. Pl: faaicui (faai-cu-i). ALGARROBO BLANCO. Prosopis alba. ve'lha njesh lhn papi
cquelhai nit'tajch'e lhn lhpa faaiyuc cinco nio estaban recogiendo (las frutas cadas de) un algarrobo. t'aschai'in
lhai'yaash ti yicacotajesh, yamei lhja faaiyuc pa yit'esh: ta'vaiya lhalhech faaiyuc; yamei pa yui'acfi lhja faaiyuc pa
yamei ca votso rindose se fue, porque lo dudaba, lleg a un algarrobo y dijo: al otro lado de este algarrobo; se acerc, y
agachndose entr debajo del algarrobo, se acerco a la lechiguana. javlh'e, jovalh'apee ja yac, tsitfaclei lhja faaiyuc,
lhech t'e apee lhjc faaiyuc! trep por un rbol, y mir (siendo "sobre" el rbol) el campo, reconoc un algarrobo, ste
era justamente el algarrobo aqul!" javlh'e, jovalh'apee ja yac, tsitfaclei lhja faaiyuc trep a un rbol, mir el campo
desde arriba (sentado sobre una rama), vi un algarrobo que me era conocido. Ver : faai; faaicucat; faaiyinc.

faash Nombre masculino; no poseble. Pl: fashic (fash-ic). CAMPO BAJO DE TIERRA DURA. Ver : fashayish.
faatachat Nombre masculino; no poseble. ALGARROBAL. Ver : faataj.
faataj Nombre masculino; no poseble. Pl: faatas (faa-ta-s). ALGARROBA (var.) Note: dcese de cierta variedad amarga Ver : faai.
faatanc Nombre masculino; no poseble. forma no poseda: faatanji (faa-ta-nj-i). CHICHA DE ALGARROBA AMARGA. Ver
: faataj.

faatayuc Nombre femenino; no poseble. Pl: faatacui (faa-ta-cu-i). ALGARROBO (var.) Note: dcese de una variedad con fruta
amarga Ver : faataj.

facjanaj Nombre masculino; no poseble. Pl: facjanjas (fac-janja-s). 1 DELATOR.


2 DENUNCIANTE.
3 TRAIDOR. Ver : nifac.

factsej Verbo, Grupo 1. 1s: ya'factsej (ya'-factsej). 2s: a'factsej (a'-factsej). 3s: factsej (factsej). 1pi: casfactses (cas-factess). 1 ES DE LARGO ALCANCE.
2 ES DE CORRIENTE VELOZ. Note: dcese del viento, de un ro etc.
3 CORRE CON VELOCIDAD. pa nits'ilhataj ni factseja electricidad de poca corriente. factsejch'e ja lhaviim el
viento soplaba con velocidad (y ellos seguan la direccin del viento). vooy pa Sal yichjuulhataj pa factsejch'e lhpa
lhiivte Sal sali a su encuentro con el corazn inquieto (palpitante). java lhjijes java nash'e ja Chaco Tojquisham ni
factsesach'een yinjt; mucchishamch'e ti taj'in, taj ti yimshaam ti clop'esh los ro del Alto Chaco no tiene agua
permanente ("no corren siempre"); crecente en temporadas de lluvia, pero se secan en invierno. nava uticuy pa
lhnajuuyjatesh ca chinavantajesh; tlhshaam na nalhuyish pa tsha'nu factsejshi, vooy pa apatoj tovc pa lht'yitsham
ti caaj pava usch'e ampa ca nina'shee haces temblar las montaas para que la gente te vea; cae ("viene atravesando la
tierra") una lluvia torrencial y haces rugir las olas del ro profundo dondequiera que pasen (Habacuc 3: 10). nishamesh ti
factsejch'e lhpa camion estaba(n) contento(s) porque el camin corra fuerte. lhetlha jcji'tasham na apatoj ayisjan pa
ampa ca niyitsjat ca ysesh'e nava yifoc; palha jamey na apatoj yint pa yichyish na factsejch'e as me hondo en el

82

fango profundo y no puedo hacer pie; ya ha llegado el agua profunda y me voy con la corriente (Salmo 69: 3). namyitsham
na vatjovayi factsejch'e, tsits'ananjat na vatjovayi me sobrecoge (atravesndome) una corriente de temor, el temor me
hace temblar (Salmo 55: 5). pa casDios ti nam, pa nicano'a, pa lhech yie' t'ajuyish pa itj vancalhifch'een pa yamjop pa
factsejch'e lhavimitaj viene nuestro Dios y no se calla, lo precede un fuego devastador y lo rodea una tempestad violenta
(Salmo 50: 3). factsejch'e lha lhiivte su corazn lata fuerte. Ver : yifactsin; tatfactsin.

fach'aach Verbo, Grupo 1 (solo en tercera persona). 3s: fach'aach (fach'aach). ES TORMENTOSO. Ver : fach'ach'ach.
fach'ach'ach Nombre femenino; no poseble. Pl: fach'ach'achis (fach'ach'ach-is). 1 CAMIN.
2 MOTOR. pa t'ecletva'ne java napu' fach'ach'atis dos camiones chocaron el uno con el otro. Ver
: fach'aach; fach'ach'ach lhavo'.

fach'ach'ach lhavo' Nombre masculino; no poseble. Pl: fach'ach'aj lhavos (fach'ach'ach lha-vo-s). CHOFER. Lit: camin suprofesional ja fach'ach lhavo' nichaajyi ja clutsesh el cofer me trajo la/una escopeta. Ver : fach'ach'ach.

fach'ee Nombre masculino; no poseble. 1 EXTERIOR.


2 FUERA.
3 AFUERA. Note: mucho ms usado como sufijo verbal pa taniy'seshelhjop papi lhanvaclesesh shi' papi c'afoquelhay
pa yimjatch'ec'oya pava yintes yalhatlhch'e' ti yi'shi' yiey pa fach'ee pa yitsaat, vooy papi lhech pa yivo'yeshvatjulh
ts'ivee propuso a las autoridades civiles y militares de cegar los manantiales que haba fuera de la ciudad, y ellos lo apoyaron
(2 Crnicas 32: 3). pa lhech t'aplhuqu'e pa tavclaj pa yachajtasham pa t'ituuc pa lhch'inishesh pan vatjutsa' fach'ee
pa lhe'naa lhpa lhavoqueesh ti lhqueyesh Fares, lhayaash ti yit'esh: lhanc'at'ey nan lhavchee! pero l retir la mano y
sali su hermano; lo llam Fares, y coment: buena brecha te has abierto (Gnesis 38: 29). pava yivanjulh pa Pablo
nivaych'aclaj pava tlha pa vatyjijat pa vooy pa Cristo, pa vooy pava a'lheesh ti chiyijtjat, pa vooy pa fach'ee ti
yamtasham el punto de vista de Pablo cambi de la ley a Cristo, de los detalles ("lo menos") a lo fundamental, de lo externo
a lo ntimo.

facl'iis Nombre femenino; no poseble. Pl: facl'iis. MURCILAGO OREJA DE RATN. Myotis chilensis. Pl: facl'iis.
facl'utaj Nombre femenino; no poseble. Pl: facl'utas (facl'u-ta-s). 1 MOSTACILLA.
2 PERLA. pa c'aisiyanesh java facl'utas pa janshi' atjuy java vatpcls shi' ja vatiniish yiey ja avo' te engalan con
joyas, te puse pulseras en tus brazos y un collar en tu cuello (Ezequiel 16: 11). t'acutesh pava lhtinshis chi' lhpa
lhcaclaiche c'ayooi, chi' pava lhfoclos facl'utas le rob sus collares, su chiripa multicolor y sus tobilleras de mostacilla. uj
ti isis nava acuc ti yiesh nava lh'isinatesh, ti yicshenshi java atsachecly; uj ti is na avo' ti lhtinshiyanesh nava
facl'utas; c'asnateshjop jav'elh ti chinaisinatesh t'lha na clesanilh cojiyaj yicshen pa clim que lindo es tu perfil ("tus
perfiles") con sus adornos de pendientes; que lindo es tu cuello que adornas con mostacillas; te haremos otros de oro con
engastes de plata ("mezclado con blanco") (Cantar de los Cantares 1: 10-11). Ver : facl'uu.

facl'uu Nombre femenino; no poseble. Pl: facl'uuc (facl'uu-c). SEMILLA DE UNA PLANTA MUY PARECIDA A LA
SANDA. Ver : facl'utaj.

faicutsjanaj Nombre masculino; no poseble. 1 HOMBRE TENTADOR.


2 HOMBRE TRAICIONERO. lha ach'aclech faycutsjanaj nan lhjunash ja clesa yacj tu lengua es traicionera, como
navaja afilada (Salmo 52: 4). ta t'e lhai'yaash ti nacanonat ti lha'van japi faicutsjanjas? por qu te agrada ("te
tranquilisa") ver a tentadores? Ver : yifaicut; vatvancafaicutsjayash.

faijo' Nombre masculino; puede ser posedo en tercera persona. 3s: lhfaijo' (lh-faijo'). Pl: faijoc (faijo-c). forma no poseda: faijo'
(faijo'). 1 BRASA.
2 CARBN.
3 CHICHARRN.
4 RESIDUO DE GRASA VEGETAL DERRETIDA. yilhnsham shita pa us pava faijoc volvi a poner ms lea
("encender"), y hubo mucha brasa encendida. istaa ca alhnelhsham na tisjutaj, pa nqueesh yimacsham, tsisha pava

83

foyjoc deben encender el rbol, y cuando se apague solo quedarn las brasas. t'acu'meishi pa lhfincji pa yict'atch'e
lhpa coitej, pa t'acu'mei pa fij' ti yitsecllhei pa muc ti vancalhn tom su pipa, coloc adentro fibras de caraguat,
tom una brasa para encenderlas y se puso a fumar. papi vaclech'apee pava faijoc yichesh pa yiclot'ashisha'ne pava
lhafoc si uno camina sobre las brasas, se le quemarn los pies. t'acu'mei pa fijo' ti yitseclolhei, pa muc ti
vancalhntomo una brasa para encenderla (su pipa) y al poco rato se puso a fumar. pa lhech t'aplhuqu'e ja ve'lha japi
lhech lhayyasha ja itj ti nif'yyiy; pa yichajesh'in ja yijujquiyinesh ja fayjo' yichesh tlhesh'e ja it'vat entonces
vol hacia m uno de los serafines con un carbn encendido en la mano, que haba retirado del altar (Isaas 6: 6). ja lhjunash
pava caaj pa lhamnlhajayash lha'yasha java fayjoc ti yichesh, ja't'ajesha jan lhjunash ti chituj(j)atey lhja ittaj ti
yachajshiin ja lhcachivatsh pava lhech estos seres parecan carbones encendidos o antorchas encendidas que se movan
entre ellos (Ezequiel 1: 13). lhech ti yichenesh pa ap'etsuc lhc'utjan chi' pa fijoc lhamc (el tatuaje) se haca con una
espina de cacto y con carbn molido. Ver : lhcafaijo; nifaiccjet; yisucfay. Variante : fijo'.

fajj Verbo, Grupo 1. 1s: ya'fajj (ya'-fajj). 2s: a'fajj (a'-fajj). 3s: fajj (fajj). 1pi: casfajj (cas-fajj). EST
ACONGOJADO.

falhcutsej Verbo, Grupo 1. 1s: yafalhcutsej (ya-falhcutsej). 2s: afalhcutsej (a-falhcutsej). 3s: falhcutsej
(falhcutsej). 1pi: casfalhcutses (cas-falhcutse-s). 1 ES PRCTICO.
2 ES LIGERO.
3 ES HBIL. falhcutsej ti ttsaccun come con rapidez. ni casfalhcutsesa ti sht'acum'in no nos apuramos con el
trabajo. Ver : yifalhcutsenesh.

falhoocja'ne Verbo, Grupo 1 (solo en tercera persoona). 3s: falhoocja'ne (falhooc-ja'ne). 1 SE DESMORONA. falhoocja'ne na
utes lhamc est cayendo el revoque.
2 EST MAL TEJIDO. falhoocja'ne na vopovo est mal tejido el poncho.

falhutsjatachat Nombre masculino; no poseble. ESPARTILLAR. Ver : falhutsjataj.


falhutsjataj Nombre masculino; no poseble. Pl: falhutsjatas (falhutsja-ta-s). ESPARTILLO. Elionurus tripsacoides. Ver
: falhutsjatachat.

familia Nombre masculino. FAMILIA. Note: prstamo del castellano con cambio de gnero pa pecado yisasinat ti'ma lhacm'a pa
lhamanlhajayash napi nivacle: pa lhfamilia, pa lhts'avootsham, pa lhavtsaat, papi lhtachifasesh el pecado ensucia toda
la vida de los hombres: su familia, su(s) aliado(s), su aldea, (los miembros de) su comunidad.

fanaaj Nombre masculino; no poseble. Pl: fanjas (fanja-s). 1 TRUENO.


2 PJARO-ESPRITU DE LA LLUVIA.
3 HOMBRE QUE TRAE LA LLUVIA.
4 HOMBRE QUE BAILA DURANTE LA FIESTA DE INICIACIN DE LA HIJA. yicln lhapesh pa fanaaj p'alha lo
destruy el pjaro de la lluvia. cuuctenjum, pa ve'lha fanaaj yu'esha pa Cufalh ti tiy'jesh pa fchinaj, t'unjumje,
yivmjatj sonaban los truenos, un pjaro de la lluvia arroy un rayo sobre Cufalh y lo mat
definitivamente. tanachanesha ca nvaf jayu, jaspa t'aalheshei p'alha pava jcls fanjas ca ncln lhn deseaba la
muerte, por eso suplic a los pjaros de la lluvia que les den la muerte. Ver : fanjache.

fanaanshi Ver : fa'naanshi.


fanja Nombre femenino; no poseble. Pl: fanjai (fanja-i). LANGOSTA. Schistocerca americana. tuj lha fanja na smitcay
lhsaash la langosta come hojas de man. lha fanja t'sshichamjop jayu pa caclec la langosta se arrastrar con
pesadez.t'uyjatshiyesh ja Juan pa camello lhsashanilh, lhnucfat'esh shta pa tinj; tuj pava fanjay shi' pa
acyech Juan llevaba un manto hecho de pelos de camello, con un cinturn de cuero; coma saltamontes y miel silvestre
(San Marcos 1: 6).java fanjai yajatesh ti ve'lhasham pa ti nash'e las langostas siempre avanzan en formacin. japi

84

lhavcashanjas'am yaashc'oya pa t'ajj nava catiis pava fanjay tatjsj pa yif'yn la langosta muda la piel y vuela
(aunque) tus comerciantes ("los comerciantes para vos") son ms que las estrellas (en el cielo). Ver : fanaaj.

fanjache Nombre femenino; no poseble. Pl: fanjachei (fanja-che-i). 1 MUJER QUE TRAE LA LLUVIA.
2 MUJER QUE BAILA DURANTE LA FIESTA DE INICIACIN DE LA HIJA. Ver : fanaaj.

fanjanj Nombre masculino; no poseble. Pl: fanjanjis (fanja-nj-is). 1 HALCONCITO, TAGUATO'I. Falco sparverius eidos.
2 HALCN PLOMIZO MENOR. Falco rufigularis ophryophanes.
3 ESPARVERO COMN. Accipiter bicolor guttifer. yi'vanesh pa fanjanj ti yicunjan pa ofteec sheyanj lhas vio
un halconcito que estaban dando de comer a una cra hurfana de gaviln.

farmacia Nombre masculino; no poseble. FARMACIA. Note: prstamo del castellano con cambio de gnero Sinn
: vatcafetatsi'vat. Ver : vatcafetatsi'vat.

fasch'aclech Nombre masculino (?chequear); no posedo. ARCO IRIS. janeichisham nava vsei na fasch'aclech ti
casca'niscoteeshjop cava shtavatpe'ya'shelh na pongo en las nubes un arco iris para que sea seal de nuestra alianza. pa
Dios yan'e' ja fasch'aclech ti lhca'niscoteeshjop ti yij'in yinjt cque lhcliishelhvatam lhapesh pa Noe Dios puse el
arco iris como signo para nosotros del pacto que hizo con No. lhai'yaash ti yitsemaj'apee lhn pa fasch'aclech; napuu
lhn lhtascui nqueesh t'un'in jumje; ni nt'iyiisheei jayu lhn ca nafalh na vs porque lo construy (el nuevo cielo)
sobre las base del arco iris; as que ahora tiene dos troncos muy firmes, y el cielo no volver a caer. lhechesh pa ja'van
jaelh ngel t'un'in tlhey ja vs; j lhech yi'shi' lhja vse pa yiesh lhshatech lhja fasch'aclich luego vi otro ngel
poderoso bajando del cielo, envuelto en una nube, con un arco iris sobre la cabeza (Apocalipsis 10: 1).

fashayish Nombre masculino; no poseble. Pl: fashaivshas (fashaivsh-as). 1 BAADO.


2 ZONA ANEGADIZA. jayachanjanshi ja fashayish pesqu con flecha en la laguna. javooi jayu pa fashaiyish ca
javooi pa yi'vuun voy a buscar una laguna para pescar ("para mi asado"). Ver : faash. Variante : fashaiyish.

fashi Nombre masculino; no poseble. Pl: fashic (fashi-c). LAGARTIJA VERDE.


fatatat'in Verbo, Grupo 1 (solo en tercera persona). 3s: fatatat'in (fatatat-'in). 1 REVOLOTEA.
2 FLOTA.

favm Nombre femenino (?); no poseble. JABN. Note: prstamo del castellano con cambio de gnero javmcj lhca favom me
lav con jabn. Sinn : javum. Ver : javum.

fayooj Nombre femenino (?); no poseble. CLAVEL DEL AIRE. Tillandsia meridionalis.
fayj Nombre no poseble. 1 FUERZA.
2 CORAJE. Ver : yi'shi' fayj; lhfaiyish ~ vatfayiish; nifayuin.

fa'naanshi Verbo, Grupo 1. 1s: ya'fa'naanshi (ya'-fa'naan-shi). 2s: a'fa'naanshi (a'-fa'naan-shi). 3s: fa'naanshi (fa'naanshi). 1pi: casfa'naanshi (cas-fa'naan-shi). ES RENGO.

fc'atsaj Verbo, Grupo 1 (solo en tercera persona). 3s: fc'atsac (fc'atsaj). 1 ES ANCHO.
2 ES EXTENSO.
3 ES AMPLIO. lhech vat'vanelh'e capi nivacle lhach'e pque ele lhqueiyesh'in lhapesh capi nivacle C'atsajch'e
lhnucfat all se encontraron con aquel misionero alemn al que dieron el nombre Cinturn Ancho. lha vat'sjatshi
fc'atsajch'e la/una bombacha ("pantaln ancho"). ni fc'atsaja lhapesh lhn na nalhu, tiqu'in antes no era ancho el
mundo, era pequeo. nque lhjuc'ach'e pa toishovoyish nan lhjunash ja toishovoiyishesh, ni c'atsajesch'e la anchura de
aquella caada era como la (de) una caada, no era ancha. fc'atsajch'e ja vatajpecle'vat (la casa) tiene una amplia galera
para sombra. pa jamelhei lhavj pa lhcachi' pitej, taj ti ni c'atsajch'e, napu kilmetro t'ejum; ja'vanelh cava
lhajpijei chamashisha'ne llegamos a la orilla de una laguna muy larga, pero no era ancha, dos kilmetros habr sido;
podamos distinguir sus chozas redondas. yapun lhn pa vaitseyuc, c'atsasch'e pava lhsashai descart el algarrobo negro,

85

(porque) tena hojas anchas. ta lhayaash ti c'atsasshi nava acfey? - caspa c'ape'ya jayu; ta lhayaash ti c'atsajsham na
ashi? - caspa c'atim jayu por qu tens orejas tan largas? - para orte; por qu tens una boca tan ancha? - para
tragarte. jaychavalhelhey ca jana'shelhshi na acootsjat, ca jquelhch'e yajatesh na nyish c'atsajche pa tanca yuyelh'e
pacham pensamos pasar por tu territorio, caminando siempre adelante por el camino, sin desviarnos (Deuteronomio 2:
27). Sinn : c'atsaj. Ver : lhc'atsaj; yifc'atsanshi.

fchenaj1 Nombre masculino; no poseble. Pl: fechenas (fchenja-s). 1 VIENTO NORTE.


2 NORTE. ja Mariscal ta'vaijulh na fchenajjulh yiei ja Laguna Negra Mariscal est al norte de Laguna Negra. ja
yitsaat yijuulh na fchenajjulh la aldea est hacia el norte. nque nalhu jquei jayu ja nqueei yitsaat pa tavaijulhclee
pa fchenajjulh hoy voy a ir a aquella aldea que est cerquita, un poco hacia el norte. ja'vaijatc'oya cun na fchenaj na
cha'nuvo estoy armando una carpa para protegerme del viento norte. Ver : fchenaj lhc; fchenaj lhcl';fi'yat. Variante
: fchinaj.

fchenaj2 Nombre masculino; no poseble. Pl: fchenjas (fchenja-s). 1 RELMPAGO.


2 RAYO. clopopop! fchinjas yiclnshicham, pa cuucten zzz! relmpagos iban cayendo, y se oa el trueno. ncch'een
yinjt pava chinjas los rayos deslumbraban sin cesar. ca namtajvatjulh pava napu' cables pava yi'shi' pa nits'ilhataj,
pa t'ecletvatjuulh lhacm'a pa t'unjayash pa nits'ilhataj chi yovalhe'meijop pava fchinjas ti yiclnsham na cotsjaat si
se toquen dos cables que traen la corriente, cae toda la carga ("fuerza") elctrica que se puede comparar a los rayos que caen
sobre ("atravs de") la tierra. vooi ti cletch'e ti chi yiclnesh pa Cufalh pa fchinaj, pa clam shita, caaj'in atesha y
despus de mucho tiempo de haberlo matado un rayo, Cufalh apareci otra vez. cuuctenjum, pa ve'lha fanaaj yu'esha pa
Cufalh ti tiy'jesh pa fchinaj, t'unjumje, yivmjatj sonaban los truenos, un pjaro de la lluvia arroy un rayo sobre
Cufalh y lo mat definitivamente. Variante : fchinaj; chinaj.

fchenaj lhcl' Nombre femenino; no poseble. Pl: fchenaj lhcli (fchenaj lh-cl-i). MOLINO DE VIENTO. Lit: viento norte sujuguete lhpa vishini shi' lhpa fchenaj lhcl' jaspa yaaj ca nameishi pava yaquisites jaspan caaj yinjt pa is yintun
tajamar con un molino de viento (es necesario) para que no entren animales y siempre haya agua segura. Ver
: fchenaj1; lhcl'.

fchenaj lhc Nombre femenino; no poseble. Pl: fchenaj lhcs (fchenaj lhc-s). NUBE QUE DE DESHACE CON EL VIENTO
NORTE. Lit: viento norte-su comida Ver : fchenaj1.

fech'ataj Nombre femenino; no poseble. Pl: fech'atas (fech'a-ta-s). GARRAPATA. meelh lhn ti issha'ne jum lhpa fech'ataj pa
yit'esh lhn ti'ma: paa, nqueesh cuando por fin estaba en buena posicin la garrapata, dijo entonces: listo, ahora.Ver
: fech'atavai.

fech'atavai Verbo, Grupo 1. 1s: ya'fech'atavai (ya'-fech'a-ta-vai). 2s: a'fech'atavai (a'-fech'a-ta-vai). 3s: fech'atavai (fech'a-tavai). 1pi: casfech'atavai (cas-fech'a-ta-vai). 1 TIENE PECAS.
2 ES PECOSO. Ver : fech'ataj.

fetayanilh Ver : fet'yanilh ~ feta'yanilh; fet'y.


fetclaai Nombre masculino. forma no poseda: fetclaai (fet-claai). RAZ DE TAMAO ENORME. Ver : fetj.
fetclat Nombre masculino. forma no poseda: fetclat (fet-clat). CSCARA DE RAZ INSERVIBLE. Ver : fetj.
fetj Nombre masculino; no poseble. Pl: fetjs (fetj-s). CSCARA DE RAZ. Ver
: fet'mech; fet'mat; fetmatsej; fetclat; fetclaai.

fetmatsej Verbo, Grupo 1. 3s: fetmatsej (fet-mat-sej). Pl: fetmatses (fet-mat-se-s). TIENE UNA CSCARA BIEN
CONFORMADA. Ver : fetj.

fet'mat Verbo, Grupo 1. 3s: fet'mat (fet'-mat). TIENE UNA CSCARA DEFECTUOSA. Ver : fetj.
fet'mech Nombre masculino. forma no poseda: fet'mech (fet'-mech). HOMBRE HBIL EN BUSCAR RACES. Ver : fetj.

86

fet'yanilh ~ feta'yanilh Nombre masculino; posedo. 1s: yifet'yanilh (yi-fet'ya-nilh). 2s: afet'yanilh (a-fet'yanilh). 3s: lhfet'yanilh (lh-fet'ya-nilh). 1pi: casfet'yanilh (cas-fet'ya-nilh). Pl: vatfet'yanlhiy (vat-fet'ya-nlhiy).forma no poseda: vatfet'yanilh (vat-fet'ya-nilh) ~ feta'yanilh (feta'ya-nilh). 1 MANTA.
2 FRAZADA. Lit: hecho de algodn janvaijatyiv'ne na feta'yanilh me cubro con una manta. lhja lhamimi ja Alfredo
tcasha'ya na is feta'ynilh la mam de Alfredo compr esta hermosa frazada. javancavuyanshi na fetyanilh yo tapo
con la frazada. Ver : lhfet'y.

fet'y Nombre masculino; no poseble. 1 FRUTA LANOSA DEL PALO BORRACHO.


2 ALGODN (fruta lanosa del ~ ). Ver : fet'yanilh ~feta'yanilh.

fiesta Nombre masculino. FIESTA. Note: prstamo del castellano con canbio de gnero jasnayeshc'oya ca fiesta estoy preparando la
fiesta. yamey'in pa fiesta, pa tsaccunch'e pa yiyjane jum shta llegaron a la fiesta, comieron y bebieron tambin
mucho. papi lhnvot pa Jesus lhacm'a pava yincpis ti yichei'in pa Jerusalen ti fiesta'esh'in ti pascua los padres de
Jess iban todos los aos a Jerusaln por la fiesta de la pascua. Ver : yifiestayan; yifiestan.

fiis Nombre masculino; no poseble. Pl: fisic (fis-ic). SANGUIJUELA.


Filadelfia Nombre (topnimo) masculino; no poseble. FILADELFIA. Note: prstamo del castellano con cambio de
gnero chits'eijatsjan'e nque Filadelfia me eduqu ("me ecucaron") aqu en Filadelfia.

fin Ver : lhfin.


finaj Nombre masculino; no poseble. Pl: finjas (finja-s). CANGREJO.
fincanj Nombre masculino; no poseble. Pl: fincanjs (fin-ca-nj-s). FUMADOR. Ver : finc; yifin.
fincji Ver : lhfincji.
finctach ~ finctachat Nombre masculino; no poseble. HIERBAL DE YVOTY KA'ARU. Nicotiana longiflora (Cuv.). Ver
: finctaj; finctayuc; finc.

finctaj Nombre masculino; no poseble. Pl: finctas (fin-c-ta-s). YVOTY KA'ARU. Nicotiana longiflora (Cuv.). Ver
: finc; finctach.

finctayuc Nombre femenino; no poseble. Pl: finctacui (fin-c-ta-cu-i). PLANTA DE YVOTY KARA'U. Nicotiana longiflora
(Cuv.). Ver : finctaj; finc; finctach.

finc Nombre masculino; no poseble. Pl: finji (finj-i). TABACO. Lit: que se chupa anchaajyi nava tulhis pava napuqu'e
lhsashai pa finc! traeme todas las noches un puo de tabaco! nava tulhis ti yi'van pa lhaje', pa yishaiyanesh pava
napuqu'e finc lhsashai cada noche reciba su carne a cambio de un puo de hojas de tabaco. cava finji, ja vatc pa
nque tc'asham, ni i'a ca ntilhj pava yucuvec tabaco y provisiones, as de grande, y pan que apenas poda cargar al
hombro. pa yiche'mei lhn pa finc pa tiseshch'e lhn lhapesh y se fueron junto a ellos por el tabaco que les
regalaban. Sinn : lhnach. Ver : yifin; vatfinaach; fincanj; lhfincji; finctaj; finctayuc.

fischat Nombre masculino; no poseble. Pl: fischatis (fis-chat-is). PALMAR.


fischat lhavoque Nombre femenino; no poseble. Pl: fischat lhavoquei (fis-chat lha-vo-que-i). GUYRA' (ave). Lit: palmar sumoradora Molothrus bonaerensis bonaerensis.

fisincataj Nombre femenino; no poseble. Pl: fisincatas (fisinca-ta-s). 1 JEJN MUY PEQUEO (var.)
2 POLVORN. lha fisincataj yuesha pa yuich'e lhac'oo pa vacha'ei lhashi el jejn acept entrar por su culo (del que
finga ser muerto) y sali por su boca.

fisitaj Nombre masculino; no poseble. Pl: fisitas (fis-ita-s). LOMBRIZ. Ver : fiis.
fit'i Nombre masculino; no poseble. Pl: fit'ic (fit'i-c). LIBLULA.
fitsc'c Nombre femenino; no poseble. Pl: fitsc'quis (fitsc'qu-is). ARBUSTO (var.) Note: uso medicinal de las yemas que se
mascan contra el dolor de garganta ninameyshi teya pava fitsc'c lhec yivmjatsha'ne no podan llegar all porque las

87

espinas del arbusto fitsc'c se haban apoderado del ("haban destrudo") lugar. Ver
: fitsc'yuc; fitsc'chat; Fitsc'yich.

fitsc'chat Nombre masculino; no posble. Pl: fitsc'chatis (fitsc'-chat-is). MATORRAL DE ARBUSTOS


FITSC'YUC. yamey pa fitsc'chat, pa yalhalha ti camamjam, yam'cji pa jpyich pa yivan lhpa
Tsamatsenja ellegaron al matorral de arbustos fitsc'yuc, penetraron ("ralo-atravs"), entraron en la casa y encontraron a la
Bella Durmiente. Ver : fitsc'yuc; fitsc'c.

Fitsc'yich Nombre masculino; posedo. 1s: yi'Fitsc'yich (yi'-fitsc'-yich). 2s: a'Fitsc'yich (a'-fitsc'yich). 3s: lh'Fitsc'yich (lh-fitsc'-yich). 1pi: casFitsc'yich (cas-fitsc'-yich). forma no poseda: Fitsc'yich
(fitsc'-yich).1 DIOS. Note: usado por los nivacle de obediencia catlica (v. Dios). lhcaanvacle, a'lhech ti
a'Fitsc'yich'em pa Abraham Seor, t eres el Dios de Abrahm. a'nclit lhacm'a cque ti a'lhech ti
a'Fitsc'yich'em ja Israel pa vooi yivaatsha pa acachenachyish ti vatcufaijat yivo'esh muestra a todos que t eres el
Dios de Israel ("eres Dios para Israel") y que yo soy tu servidor ("el servidor de ofrendas que has enviado"). java'lhech
tchaiyeshch'e pa Fitsc'yich, taj ti vena pa lhasinnyash ellos (los cuentos nivacle) hablan de Dios, pero de una manera
distinta. pa Elias yit'ya pa Fitsc'yich ti yen ca nanlhvcop Elas se dio cuenta de que Dios quera ponerlo a su
lado. a'lhech ti a'Fitsc'yich'em pa Abrahan, Isaac lh'Fitsc'yich chi' shita pa Jacob lh'Fitsc'yich t eres el Dios
de Abraham, el Dios de Isaac y el Dios de Jacob. avaatsheelh lhavmjelh ja cas'Fitsc'yich pa lhavo'elhch'e shita ja
Baal ustedes han abandonado a nuestro Dios y han ido detrs de Baal. pa tos yit'yish pa lhfanishlhavach, a'lhech
pav'elh yaquisitis, Fitsc'yich lhasnatsjes la serpiente era la ms astuta de todos los animales que Dios haba creado.
2 FITSC'YICH. Note: Personaje importante de la tradicin nivacle pa Stavuun t'un'in lhn, yit'yish ti
vancamanlhanit, yit'yish ti yitajjat; ptsej jumje ti yif'y, t'unjayash claai lhjunashjulh lhn pa Fitsc'yich, taj ti ni
njnch'e pa Fitsc'yich pa lhfanishlhavach Stavuun era poderoso, tena poder sobre la vida y la lluvia; era de vuelo muy
veloz, era muy poderoso, dicen que era como Fitsc'yich, pero no actuaba del mismo modo que Fitsc'yich. ve'lha pa
nalhu yichey lhpa Fitsc'yich lhse pa yint pa vanaay; yi'van lhpa yo'nis pa yofiis; t'acum'e pava t'uijatshiyis pa
yuych'e pa vacumajesh un da la hija de Fitsc'yich se fue a una aguada para baarse; la vio la zorra y la alcanz; agarr
sus vestidos, se visti con ellos y ech a correr. Sinn : Dios. Ver : Dios.

fitsc'yuc Nombre femenino; no poseble. Pl: fitsc'cui (fitsc'-cu-i). ARBUSTO (var.) Ver : fitsc'c.
fits'its'its Nombre femenino; no poseble. CIGARRA CHICA, NAKYA'I.
fiy Nombre femenino; no poseble. Pl: fiy. RANA (var.) Note: de color gris o marrn ti yama ja cloop pa vooi ja fiy chi' java
utsi cuando llegaba el invierno, buscaban ranas y anguilas. chi' java fiy ti napjunesh'apee pa vishini pa tuj, chi' ja
lhcat'i' pa yecshenesh pa lhcamc pa yape'eshsha'ne jum tambin quemaban ranas en las aguadas secas (que se llenaban
de agua en verano) y mezclaban harina seca en el caldo, y de eso se llenaban.

fiynj Nombre masculino; no poseble. Pl: fiynjis (fiy-nj-is). 1 MBI HOVY (vbora). Philodryas olfersii.
2 MBI HOVY (vbora). Philodryas baroni.

fi'mat Verbo, Grupo 1. 1s: ya'fi'mat (ya'-fi-'mat+). 2s: a'fi'mat (a'-fi-'mat+). 3s: fi'mat (fi-'mat+). 1pi: casfi'mat (cas-fi'mat+). 1 LE TIENE MIEDO.
2 TIENE MIEDO.
3 ES MIEDOSO. Note: siempre se usa con sufijo ya'fi'mat'am yo te tengo miedo. Ver : yifiiy.

fi'yat Nombre masculino; no poseble. 1pi: fi'yatis (fi'yat-is). 1 VIENTO SUR.


2 SUR. pa chi yji'a lhn pque c'utsaaj lhanqu'ei Fiyat Lhac'o', teetsha ca - te - meelh ti t'aftuui ca
fi'yataan hablaron al anciano que llamaban Culo del Viento Sur, a lo mejor porque cuando largaba un pedo, sala el viento
sur. Ver : fchenaj; fiyatitaj.

88

fi'yatitaj Nombre masculino; no poseble. Pl: fi'yatitas (fi'yat-ita-s). TORMENTA. Lit: viento-sur-grande/extrao pa Fitsc'yich
yiyji'a pa Job ti yishi'jop pa fi'yatitaj Dios habl a Job en medio de la tormenta. pa Lhcaanvacle nachajva'ne pa
tovcoicha yichenesh pa fi'yatitaj el Seor desencaden sobre el mar una tempestad. Ver : fi'yat.

fjos Verbo, Grupo 1 (solo en tercera persona). 1 ES ESCARPADO.


2 ES ACANTILADO. nava lhtacoc fjosshichamch'e aquellas barrancas son escarpadas.

fjumat Verbo, Grupo 1 (chequear). 1s: ya'fjumat (ya'-fju-mat). 2s: a'fjumat (a'-fju-mat). 3s: fjumat (fju-mat). 1pi: casfjumat
(cas-fju-mat). TIENE UN DEDO DEL PIE DEFECTUOSO. Ver : lhafjuj.

fjumatsej Verbo, Grupo 1 (chequear). 1s: ya'fjumatsej (ya'-fju-mat-sej). 2s: a'fjumatsej (a'-fju-mat-sej). 3s: fjumatsej (fju-matsej). 1pi: casfjumatses (cas-fju-mat-se-s). Pl: fjumatses (fju-mat-se-s). TIENE UN DEDO DEL PIE BIEN
CONFORMADO. Ver : lhafjuj.

fjumech Nombre masculino; no poseble. HOMBRE HBIL EN MANEJAR EL PALITO DE FUEGO. Ver : lhafjuuj.
foclocloc Verbo, Grupo 1 (solo en tercera persona). Pl: focloclocja'ne (foclocloc-ja'ne) ~ focloclocsha'ne (foclocloc-sha'ne). 1 SE
DERRAMA.
2 LLOVIZNA.
3 HAY GARA. meelh lhn ti yuqu'e lhashi pa focloclocsha'ne lhn, yuiyei ts'ivee lhtsevtei cuando se la meti en la
boca (la harina), se derram, le pas ("se mezcl") por entre sus dientes.

fojfoj Nombre masculino; no poseble. Pl: fojfojis (fojfoj-is). 1 CABUR, KAVURE'I (ave). Glaucidium brasilianum.
2 CABUR, KAVURE'I (otra var.) Glaucidium pumilum. meelh ti tifesh'e pa t'aclaach pa tajulhesh'apee pa fojfoj ti
t'eshei: fj fj fj fj! cuando hubo terminado su canto, pas volando a su altura ("sobre l") un cabur que larg su grito:
fj fj fj fj! Ver : fj!.

fomatsej Verbo, Grupo 1. 1s: ya'fomatsej (ya'-fo-mat-sej). 2s: a'fomatsej (a'-fo-mat-sej). 3s: fomatsej (fo-matsej). 1pi: casfomatses (cas-fo-mat-se-s). TIENE LOS PIES SANOS. Ver : lhafo'; fo'mat.

foooc Nombre femenino; no poseble. MAK COMN, MUAKA'I (ave). Podiceps rolland chilensis.
fortin Nombre masculino; no poseble. FORTN. Note: prstamo del castellano pa Fortn Muoz nqueesh lhanquei General Daz,
pa'lhech fortin yitst'ajesh lhapesh papi bolivianos el Fortn Muoz se llama hoy General Daz, este fortn perteneca
antes a los bolivianos.

fot Verbo, Grupo 1. 1s: ya'fot (ya'-fot). 2s: a'fot (a'-fot). 3s: fot (fot). 1pi: casfot (cas-fot). ES GENEROSO. Ver : t'afoot.
fo'mat Verbo, Grupo 1. 1s: ya'fo'mat (ya'-fo'-mat). 2s: a'fo'mat (a'-fo'-mat). 3s: fo'mat (fo'-mat). 1pi: casfo'mat (cas-fo'mat). TIENE UN PIE ENFERMO O MUTILADO. Ver : lhafo'; fomatsej.

fj! Interjeccin. SHSHSH! Note: imita el canto del cabur o el sonido del aire que se escapa meelh ti tifesh'e pa t'aclaach pa
tajulhesh'apee pa fojfoj ti t'eshei: fj fj fj fj! cuando hubo terminado su canto, pas volando a su altura ("sobre l") un
cabur que larg su grito: fj fj fj fj! Ver : fojfoj.

fmjm Nombre masculino; no poseble. Pl: fmjmis (fmjm-is). TBANO. caaj taj pava fmjomis pa yicheney pa
lhcaanvacle caspa yijuuj(j)a'ne pa nich'ayech haba tambin tbanos que el jefe haba mandado para morder al joven.

ftech Ver : lhaftech.


ftiilh Ver : lhaftiilh.
ftuquitatachat Nombre masculino; no poseble. Pl: ftsuquitachatis (ftuqu-ita-chat-is). 1 PALMAR.
2 ARBOLEDA DE MBOKAJA GUASU. Ver : ftsuquitataj.

ftsnaj Nombre masculino; no poseble. Pl: ftsnjas (ftsnja-s). SUNCHO. Note: sus tallos sirven para asadores de pescados Ver
: ftsnjayuc; ftsnjachat; lhaftsnjavo.

89

ftsnjachat Nombre masculino; no poseble. Pl: ftsnjachatis (ftsnja-chat-is). SUNCHAL. pa yichvatich'e lhn, tc'asham j
lhn pa ftsnjachat y se fueron, un trecho corto iban dentro de un sunchal. Ver : ftsnjayuc; ftsnaj.

ftsnjavo Ver : lhaftsnjavo.


ftsnjayuc Nombre femenino; no poseble. Pl: ftsnjacui (ftsnja-cu-i). SUNCHO. Ver : ftsnaj; ftsnjachat.
ftsuquichat Nombre masculino; no poseble. 1 PALMAR.
2 ARBOLEDA DE CARANDILLAS. Ver : ftsuuc; ftsuquitaj; ftsuquinc; ftsuquinilh.

ftsuquinilh Verbo, Grupo 1. 3s: ftsuquinilh (ftsuqu-inilh). Pl: ftsuquinlhiy (ftsuqu-inlhi-y). EST HECHO DE PALMA. na
jpyich ftsuquinilh la casa de palmas ("[que] est hecha de palma"). lha vatatjjiy ftsuquinilh el sombrero de palma
(sombrero piri). Ver : ftsuuc; ftsuquitaj.

ftsuquinc Nombre masculino; no poseble. Pl: ftsuquinji (ftsuqu-inj-i). CHICHA DE FRUTA DE PALMA. Ver : ftsuuc.
ftsuquitachat Nombre masculino; no poseble. Pl: ftsuquitachatis (ftsuqu-ita-cha-is). 1 PALMAR.
2 ARBOLEDA DE MBOKAJA GUASU. Ver : ftsuquitataj.

ftsuquitaj Nombre femenino; no poseble. FRUTA DE CARANDILLA. Trithrinax brasiliensis. Ver : ftsuquitayuc.
ftsuquitataj Nombre femenino; no poseble. Pl: ftsuquitatas (ftsuqu-ita-ta-s). FRUTA DE MBOKAJA GUASU (palmacea). Ver
: ftsuquitataj; ftsuquitatayuc.

ftsuquitatayuc Nombre femenino; no poseble. Pl: ftsuquitatacui (ftsuqu-ita-ta-cu-i). MBOKAJA GUASU (palmacea). Ver
: ftsuquitataj.

ftsuquitayuc Nombre femenino; no poseble. Pl: ftsuquitacui (ftsuqu-ita-cu-i). 1 CARANDILLA.


2 PALMA CARANDILLA. Bactris anisitsii. Ver : ftsuquitataj.

ftsuuc Nombre femenino; no poseble. Pl: ftsuuc. 1 PALMA KARANDA'Y (palmera).


2 KARANDA'Y. Copernicia australis. ca'tajesha cava lhai cava ftsuuc yicfaashshi pa yifinshi shita o tambin
pisoneaban y chupaban las frutas de palmas. ya'shesh ti c'acn pa ftsuuc ti ya'taclaj de chico, me gustaba sobremanera
la (mdula de la) palmera. jaichavalheijop ti javlhch'e lha ftsuuc ti janclan'eyitam java lhai pienso trepar a la palmera
para recoger sus frutas. Ver : ftsuquitaj; ftsuquinc; ftsuquinilh; ftsuuc lhcles.

ftsuuc lhcles Nombre plural; no poseble. PALMITOS. Lit: palma sus-hijos Ver : ftsuuc.
ftsuut Ver : lhaftsuut.
fusil Nombre masculino (?); no poseble (? chequear). Pl: fusil (fusil). FUSIL. Note: prstamo del castellano jasti t'e pa lhcha'jelh
pava fusil? - ni natjuiya, ni natjuiya pava jcls, nava lhcha'jelh t'ajuiya pa vat'asjan, jech y para eso, haba sido que
ustedes traen fusil? - no son para eso, no son para (cazar) aves, ustedes los traen para buscar carne, s.

fusinaj Nombre masculino; no poseble. Pl: fusinjas (fusinja-s). CABRN. pa vottj vanunatlhavach, pa fusunaj shi' pa
lhcaanvacle yinyinjatlhavc'oya papi lhcavos el gallo que camina erguido, tambin el chivo, y el rey al frente de su
ejrcito.jacunjanesh jayu na fusinaj ca lhech lhcl' fusinaj nque yj'e', casjunashesh jayu yo voy a forrajear al cabrn,
ste es el cabrn aqu en la punta (el comandante del grupo), igual como nosotros. tam'ey ti jatuj t'e pa t'asjaan pava
vcc jayanjas, ja't'ajesha ti c'ay'ji pava lhavoyey pava fusinjas? acaso voy a comer carne de toros o a beber sangre de
chivos? (Salmo 50: 13). Sinn : fusuc. Ver : fusuc.

fusuc Nombre masculino; no poseble. Pl: fusuclis (fusucl-is). CABRN. Note: obviamente emparentado con <yi-fusun> 'apesta' pa
lhechesh pa cajovonjataj shi' pa tashinshtaj pa canoelhvach, vooy pa yiyj shi' pa fusuc pa ve'lha yielh'e jayu, pa
vc lhas shi' pa jump'uvalhjetaj pa shalheelhvane jayu, pa yijoc'oya jayu pa tiqu'in tavclaj entonces el lobo y el
cordero vivirn juntos en paz, el tigre y el cabrito estarn como uno, la vaca y el len vivirn como vecinos, y un chiquillo los
estar pastoreando (Isaas 11: 6). Sinn : fusinaj. Ver : fusinaj; yifusun.

fuuj Verbo, Grupo 1 (solo en tercera persona?). 1 TIENE OLOR FUERTE.

90

2 ES OLOROSO.
3 ES AROMTICO.
4 ES HEDIONDO. vapeclei pa lheclesa t'ajuya ti fujqu'e recuper su cuchillo (que usaba) para (las presas que)
apestaban. caaj pava lhclesac na lhjunashch'evatc'oya: ve'lha pa t'ajuiya pa na natshiin, nque pa t'ajuiya pa nich'a ti
vaf, nquee paelh yijuijata ti fujqu'e, pa nque shta paelh yijuijata ti yiclat tena varios cuchillos: uno para animales que
estaban por caer, otro para los recin muertos, otro usaba para los que recin tenan olor y otro usaba para los animales ya
descompuestos. Ver : nifuj.

91

G-g
gaseosa Nombre masculino; no poseble. GASEOSA. Note: prstamo del castellano con cambio de gnero jatimshi ca
gaseosa beb toda la gaseosa (en botella).

gobierno Nombre masculino; solo poseble en tercera persona (? chequear). GOBIERNO. Note: prstamo del castellano pava
pesoc pava yanshi' ja Gobierno pava lhpcti pa INDI chi yijuijata navque: ca nicasha'ya pava cootsjatis ca nanshi'
japi nivacle, nivacleichac yitsha... los recursos que el Gobierno reserva para el INDI ("pone en sus manos") sern utilizados
para los siguientes conceptos: compra de tierras para asentamientos de nivacle y otros indgenas...

gonorrea Nombre masculino; no poseble. GONORREA. Note: prstamo del castellano con cambio de gnero pa gonorrea
ya'shesh ti suyemey papi cjecly alheesh papi yitsjy la gonorrea es mucho ms peligrosa en las mujeres que en los
hombres.

grabadora Nombre femenino. GRABADORA. Note: prstamo del castellano isjop ca anfacyam pava lhpe'yeesh lha
grabadora? me lo podras contar (lo que dijiste) en la grabadora?

gracia Nombre masculino; no poseble. GRACIA(S). Note: prstamo del castellano con cambio de gnero papi tashinshtas
lhavos vapeclei'in shita pava lhcli tashinshtas, yishich'e pava vat'acjai vatshamivos pa yijutei shita pa gracia pa
Fitsc'yichlos pastores volvieron con sus rebaos de ovejas, cantaban cnticos de alabanza y daban gracias a Dios.
guarani Nombre masculino; no poseble. 1 GUARAN.
2 IDIOMA GUARAN. jaclanesh ca guarani hablo guaran.

H-h
helado Nombre masculino; no poseble. HELADO. Note: prstamo del castellano ca istajajop'am nan lhjunash ti lhtuj pa
helado ve'lheesh atesha, pa tanca t'oyi'sheei ca atuj puede que sea como comer un helado una vez y nunca ms hacerlo.

higoyuc Nombre femenino; no poseble. HIGUERA. Note: prstamo del castellano higo + sufijo nivacle para plantas pa
lhechesh yu'vatjulh pava lhsashay lhpa higoyuc pa vatclpjalh ts'ivee entonces entrelazaron hojas de higuera y se
hicieron un taparrabo ("se envolvieron") (Gnesis 3:7). pa yit'yei ti'ma ts'ivee ti tsi'shavatsham'in pa lhechesh ti
yisnateshlhatam ts'ivee pava lhsashai lhpa higoyuc ti vatp'ooj'e ts'ivee se dieron cuenta de que estaban desnudos y se
hicieron taparrabos con hojas de higuera ("se hicieron para s mismos hojas de higuera y se taparon con ellas"). pa tojey ti
yivaney lhja higoyuc aclojqu'e java lhsashay vieron de lejos a una higuera frondosa (San Marcos 11:12). atlhshelha
jayu lhja higoyuc ca ovalhelheyjop nan lhjunash ti meelh ti tits'iysha'ne pava lht'oy pa isc'oya pava lhsashay ti
tlhshi', pa lhech pa natyjatelha ti yujeey ca yincp'eesh les procurar la higuera un buen ejemplo de que cuando las
ramas se ablandan y brotan las hojas, se sabe que est cerca la primavera (San Marcos 13: 28). ta yie' ti lhasvan ti
lhantfaacyish? - p'alha ti c'avan'ay ti lhv'cji lhja higoyuc, ti jjjeclay nitn'ay ja Felipe de qu me conoces? - ya te
v bajo de la higuera antes de que te llamara Felipe (San Juan 1: 48).

hora Nombre femenino; no poseble (? chequear). Pl: horas (hora-s). HORA. Note: prstamo del castellano istaa pa ti
lhc'aplhu'esh papu ti yu' cava'lhech ni chi novalhei lhpa hora, istaa ti claaf nalhu, nuut shita, vooi pa tulh'in ampa
sasjop ca chi nu'ji los jugadores pueden jugar a cualquier hora ("pueden [eligir] su momento...sin mirar la hora"), sea de
maana o de tarde, pero no es imposible jugar de noche.

hospital Nombre masculino; no poseble. HOSPITAL. Note: prstamo del castellano yishayanem pava lhcafetatsiy chi' pa
hospital shita le pag los medicamentos y el hospital tambin. Sinn : vatcafetatsi'vat, uj'e' vatcafetatsi'vat. Ver
: vatcafetatsi'vat.

92

I-i
icsenjanja Nombre femenino; no poseble. Pl: icsenjanjai (icsen-janj-a-i). MUJER CELOSA. pa nclhaa ti ylhjn'in
lhpa'lhech nivacche, lhai'yaash ti icsenjanja result que le haba mentido aquella mujer, porque era celosa. Ver
: t'icsen'in.

iglesia Nombre masculino; no poseble (?). IGLESIA. Note: prstamo del castellano con cambio de gnero pa iglesia
lhjunashjulh lhpa jpiyichivte ti yiyitsjat pa yij' la iglesia es como una columna que sostiene la verdad. vooy nque
utej jan'apee jayu japin tsitst'ajesh iglesiaesh sobre esta piedra construir mi iglesia (San Mateo 16: 18). lhayaash ca
tc'atajeelhva'ne lhacm'a papi lhtatvelheyech'esh pa iglesia, ca chintasinytajeshem pa ya'clish ninpeya', taj ti ca
namtaj papi cacujanjas, pa yilhecljesh jayu ca acccheyjeseelh supongamos que se rene la iglesia entera y todos se
ponen a hablar en lenguas desconocidas, si entran algunos no creyentes, ellos pensaran que ustedes son locos (1 Corintios 14:
23).

impuesto Nombre masculino; no poseble. IMPUESTO. Note: prstamo del castellano ni chi nshayan'apee pa impuesto se
exenta de tributo. Sinn : lhpesoesh pa Lhcaanvacle. Ver : lhpesoesh pa Lhcaanvacle.

interrogacin Nombre masculino; no poseble. INTERROGACIN. Note: prstamo del castellano con cambio de gnero.
sase como trmino gramatical ja interrogacin shtajuijata pa vatitsjanjayash la interrogacin usamos para
preguntas.

is Verbo, Grupo 1. 1s: ya'is (ya'-is). 2s: a'is (a'-is). 3s: is (is). 1pi: cas'isis (cas-'is-is). Pl: issha'ne (is-sha'ne); isis (isis). 1 ES BUENO. pa lhech yint iseem papi yie' pa Fuerte Olimpo, yajatesh ti c'u'semvatsham'in aquella agua es
buena para los que viven en Fuerte Olimpo, siempre estn alegres. issha'ne jum ti vanqu'eyjatsjan es un buen maestro
("ensea muy bien"). taj ti ca anatajeshelhnee ti lhavaatfaycutelhyi shi' ca asjutajelhem japi niyc'utsfasa lha'mataj ca
niyisnateesh pa ve'lha yisach'e, vooy lhavaatsha pa lh'Dios papi catsicchevot, pa navanelh pa naclyitelh jayu! pero si
vienen para entregarme a mis enemigos, no siendo yo un criminal ("aunque no haya hecho ni una sola cosa no buena"), que
el Dios de nuestros padres nos examine y juzgue! (1 Crnicas 12: 17). lhech yj'e' papi vatclnelh, pa isisvatjulh dejaron
de guerrear, y empezaron a convivir en paz ("se comportaron bien unos con otros"). yij' ti c'aashelhc'oya pap'elh yi
yaisiselh yivaatsheelh yajudioselh? acaso llevamos ventaja los judos a los dems? (Romanos 3: 9). isis t'e pava
ajunashyish, yiey nan yijunash'ash? ests realmente de mi parte como yo soy de tu parte? (2 Reyes 10: 15).lha'lhech is
na lhfanishlhavach, vooy yivaatsha yav'ojey ella es inocente, soy yo quien me port mal. t'ajuya ca isa'vatich'e pa
lhjunash ti lhavaatsha para que tenga buena autoestima de s mismo.
2 ES LINDO. isesh'cji ti jvji' ja lhajpec, cluufji ti c'acn lhja lhaa! que lindo sera estar en su sombra y comer su fruto
sabroso! (Cantar de los Cantares 2: 3). yaash ti isch'e' nava acasvunchevos, nava acasvunchevos ya'sheshc'oya pa
t'ac'ey pa tjayetas t'i' qu deliciosos son tus amores, tus amores son mejores que el gusto del vino (Cantar de los
Cantares 4: 10). istajeshnee jum! qu bien se est ac!
3 EST LIMPIO. lhpa tinjque chi nashclaf isch'e lhavj un tajamar cercado y con borde limpio. isch'e ja joot el campo
qued muy limpio. pa lhet t'aplhuqu'e' ti yisnatesh pa Fitsc'yich pava t'itsjes, njesh nava caspaschei nan t'ajj,
tapoojqu'esha'ne pa is yint mientras tyanto Fitsc'yich hizo cinco pozos ("pozos, en nmero de cinco") llenos de agua
limpia. nava atsevtey lhacm'a ti isisch'etshamsha'ne, lha'yasha java tashinshtas ti nich'ach'e ti chinajayansha'ne pa
yie'jop ti chiyivoc'ajatsha'ne tus dientes, cual rebao de ovejas trasquiladas, que suben del bao ("recin las han baado
despus de haber trasquiladas") (Cantar de los Cantares 4: 2). japi lhech an'avcop pa a'isinatsha'nevatjuulh japi lhech; pa
ashayanemch'e shta pava nj'cji jaspa isa'emjop japi lhech ca chinvoc'ajatsha'ne acude a purificarse con ellos ("ponte
junto con ellos para hermosearte frente a ellos") y paga los gastos para que te afeitan la cabeza (Hechos 21: 24).
4 ES FRTIL. yicavcalhshi nava yincpis lhai'yaash ti is'e' na cotsjaat tiene buena cosecha cada ao porque la tierra es frtil.
5 EST RECUPERADO.
6 MEJORA. vooi ti nalhu pa secl'esh lhn clee ti is'in, tiqu'iclesh lhn pa tsha'nu pero al amanecer mejor un poco el tiempo,
caa una lluvia finita. vooi pan t'e'lhesh ti iseshsha'ne pa Ajtit'a pa lhulhj, pa yit'esh lhn... y cuando Ajit'a se recuper
de su cansancio, dijo... vooy ti t'nshi java napu'njesh nalhus pa vena lhjunash ts'ivee ti isischisham shi' ti

93

ya'sheshc'oya ti t'unvatsham'in lhacm'a jap'elh nich'acsha'ne ti tuj pa lhc ja lhcaanvacle al cabo de los diez das,
tenan mejor aspecto y estaban ms fuertes que los jvenes que coman de la mesa real (Daniel 1: 15). pan tayashai pa
yicleesh jayu pa yuich'e pa isa' jayu pa lhjunash el enfermo lavar su vestido y quedar sano. t'ajuya ca
isa'sham'in para que sientas bien.
7 ES MALO. Note: en forma negativa (ni isa') teiya ti asin'mat lhn pa lhtmit'a pa yan'apee lhn pa cuvyu ni isaa, ni
nt'yish ca nvatcln, lhanquei shita c'ancaclanjanaj como su yerno era un hombre desbocado, lo hicieron montar ("lo
pusieron sobre") un caballo malo, que no serva para la guerra, (de los que) se llaman "c'ancaclanjanaj". ca istaja lhpa
aacjiyuc, pa isis jayu shta pava lhay; ca niistajaa lhpa aacjiyuc, pa niysisa jayu shta pava lhay, lhayaash ti
tantfacliyesha lhpa aacjiyuc pava lhay si un rbol es bueno, tendr fruto(s) bueno(s); si el rbol no es bueno, tendr
fruto(s) malo(s), pues por el fruto se conoce al rbol (San Mateo 12: 33). mpec, a'sas, us nava atsjei, na aisach'e shta ca
ishjan'in! vete, sos malo, tens ojos muy enormes, y adems, cants feo ("no sos bueno cuando cants"). Ver
: isjop; lha'isi; lh'isiyash; isash; yi'isinat; vat'isinat; yi'isiyan; vat'isiyan; istaa; niisa'lhavach.
isash Nombre masculino (chequear). 1 DECORACIN.
2 COSITA PARA ENGALANAR. pan t'aplhua ti nivat'aj, pa ve'lha papu lhech pa t'ajayeshfach'ee pa t'ituuc; pa lhechesh
lhpan yiclvalhesh pa ycfeesh pa isash yuc pa t'ituuc pa yit'esh: nque tanyinfach'ee llegado el momento de dar a luz,
uno de ellos (los mellizos) sac una mano, la comadrona ("la que la cuidaba/la encargada") se la agarr y ele at una cinta
roja, diciendo: ste salio el primero (Gnesis 38: 28). Ver : is; lh'isiyash; isashanilh.

isashanilh Nombre femenino; (?no poseble - chequear). Sg: isashanilh (isasha-nilh). VESTIDO LINDO. ya aj ca nuych'e
jayu lhpa isashanilh no llevarn ropa de lana (Ezequiel 44: 17). Ver : isash; is; lh'isiyash.

Isis Va'nisesh'e Nombre plural; no poseble. SAGRADAS ESCRITURAS. Lit: [cosas (que) son] buenas se-escriben-en pa
Herodes tayjijanesh ti t'aalhjulh pava vatcasinc lhavos chi' shita papi yit'yish pava lhfanishlhavach ti
vanqu'eijatsjanesh pava Isis Va'nisesh'e Herodes mand llamar a los sacerdotes y a los doctores que conocan a fondo las
Sagradas Escrituras ("los que saban cmo ensear las Sagradas Escrituras"). Ver : va'niis.

isjop Verbo, Grupo 1. 1s: isjopyam (is-jop-ya-m). 2s: isjop'am (is-jop-'a-m). 3s: isjop (is-jop), iseemjop (is-eemjop). 1pi: isjopjoom (is-jop-joo-m). 1 ES POSIBLE.
2 ES FCIL.
3 PUEDE.
4 SE PUEDE. Note: sase sin prefijos (= tercera persona) y con sufijos benefactivos (sufijo de persona + -m) isjopyam ca
jachajeshch'e puedo repetir ("me es posible que repite"). caajtaj nava ve'lha njesh yucuvec shi' nava napu' sajech,
isjop t'e ca jquelhemey pav'elh ca jaycasha'yelhe'ma lhacm'a napi nivacle no tenemos ms que cinco pasnes y dos
pescados, a no ser que vayamos nosotros a comprar (comida) para toda esa gente (San Lucas 9: 13). ta lhai'yaash t'em ti
isjop'am ti lham'? cmo pods dormir (en meduo de este ruido)? isjop ca chi natcu'mesh es fcil de trabajar (con este
metal). she papi iseemjop ca nic'aclanem papi t'acu'meyshilhatam pa Dios? vooy pa Dios yinclhanita ti
yivmjatemshi pava lhsasch'e; she papi iseemjop ca nivalha papi lhech? vooy pa Cristo Jess j lhech vafeem,
j'tajesh shta j lhech ti neetsham pa yiey lhfayish pa Dios, vatants'aclaneyjoom pa Dios quin acusar a los que Dios
eligi?, si Dios absuelve, quin condenar?; ser acaso Cristo Jess, el que muri y despus resucit y est a la diestra de
Dios y suplica por nosotros? (Romanos 8: 33-34). ya aj ca avaantaneshem papu ca nitants'aclantaj ti t'alh'a meelh ca
istajajop'am pa lhech afanisheesh no niegues un favor a quien la necsita si est en tu mano hacrselo (Proverbios 3:
27). ajunashelhjulh java tosis! she papi lhpe'yeeshelh ti iseelhjop'am ca acltelhc'oya pa uj lhclyitsjayash t'lha pa
Dios ti namelh'ay jayu? raza de vboras (ustedes son como vboras)! quin les a enseado escapar de la condena que les
llega de Dios? (San Mateo 3: 7). she papi iseemjop ca nitstjatch'e pava apis ti yicusanatsham? quin podr
enderezar lo que ya ha torcido? isjop'am avaatsha ti lhteetshayam na yitsamaat shi' pa t'nashch'e? te sera posible
contarme mi sueo y explicrmelo? caajtaj pav'elh canales taj ti tsi'sha papi iseemjop ti yishayan pava 80.000 guaranes
ti ve'lha jive'cla hay tambin otros canales (de televisin), pero solo (se pueden ver) si se paga ("les pagan") 80.000
guaranes mensuales. she pa is'ejop ca shtacfachielh na'lhech? cmo podemos hostigarlo? ca amtajac'oya papu pa

94

isa'emjop ca nv'ec'oya pa lhc'o'vataj pa chiyisclantajemsha'ne ca nv'e', pa ninach'aneshc'oya si alguien poda


apoderarse de un lugar mejos del que le fue indicado, no se perda la oportunidad de hacerlo. pa isa'jop'am jayu ca
avatcafiyanesh ca anaashtajch'e pa nyish pa tanca ve'lhaaesh jayu ca anctsha'ne podrs seguir tranquilo ("confiar en
") tu camino sin que tropiecen tus pies (Proverbios 3: 23). yaaj ca avaantaneshem papu ca nitant'saclantaj ti t'alh'a,
meelh ca istajajop'am pa lhech afanisheesh no niegues un favor a quien lo necesita si puedes hacerlo. she pa is'ejop ca
yifanisheelh'ash jaspa cano'a na tovc? qu haremos contigo aqu para que se nos calme el mar? (Jons 1: 11).
5 ES IMPOSIBLE. Note: sase en forma negativa pa lhe'naa ti jajutelheyjop pa vatcljqueyash shi' pa lhasnycheyash
yjlhyech pa yaash ti Lhcaanvacle; pa lhech tanca ve'lhaaesh ca nivaf, pa nisajop ca chinvan; pa Dios ve'lheey ti
ampa ca nastan. Amn (le damos) honor y gloria al rey de los siglos, al Dios nico, inmortal e invisible (1 Timoteo 1:
17). pa yint tlhshaam pava tovjy sasjop ca namcat pa vatcasvuncheyash, pa nilhecha pava lhjyshay ca
isa'emjop ca namcatshi las aguas torrenciales ("que vienen de los ros") no pueden apagar el amor, ni extinguirlo los ros
(Cantar de los Cantares 8: 7). Ver : is; sasjop.

Isla Po'i Nombre (topnimo) masculino; no poseble. ISLA PO'I. Note: prstamo mixto del castellano (isla) y del guarani (po'i
'angosto') jat'lhelhei ja Isla Po'i venimos de Isla Po'i.

Is Lhqu'e'yaj Nombre masculino. EVANGELIO. Lit: Buena noticia vooi pa Is Lhqu'e'yaj pa Jesus yivijulh pava yit'esh
papi p'alhaa catsinvot el Evangelio de Jess va muy de acuerdo con lo que dice la tradicin de nuestros antepasados. Ver
: lhqu'e'yaj.

issha'ne Vatsc'clit Nombre masculino; no poseble. ESPRITU SANTO. pa Jesus yishi' pa Issha'ne Vatsc'clit ti
tsitenaj'e lhc'avju napi nivacle, casch'inish por el Espritu Santo Jess vive en medio del pueblo nivacle, es nuestro
hermano. pa Issha'ne Vatsc'clit yi'atshi jayu yi'ei pa lhjunash ti iseemjop pa Yaashchisham, yi'atapee jayu shita el
Espritu Santo estar en t pues para el Altsimo todo es posible, (el Espritu Santo) descender ("estar") sobre t. Ver
: lhsc'clit.
istaa Conjuncin. 1 NO IMPORTA SI/QUE...
2 SE RESIGNA A...
3 EST BIEN SI...
4 TIENE QUE...
5 CONVIENE HACER ALGO...
6 PROCURA HACER ALGO.
7 SE ESFUERZA POR.
8 QUE NO... Note: en esta ltima acepcin, se usa en construcciones negativas istaayam lhpa ve'lha ca nit'aastai'in poco me
importa que se pierda una. istaa ca nc que se vaya, pues; no importa que se vaya. istaa ca ayjeelha ca nvqu'esha'ne
papi cincuenta, cincuentaesh ts'ivee lhacm'a nap'elh hganlos sentar en grupos de cincuenta (San Lucas 9: 14). vooi
nap'elhcha, istaa cun ca yaaj ca nacshenjotshi, teiya ti lhapa apis ti tasin'yelh papi yitsji, ni peclqueiya pero las
otras (chicas), que no se mezclen con nosotras, porque ya tuvieron contacto con varones, ellas ya no son vrgenes. j'tanei
jje ti pa istaa ti tai'ec'oya as se resign a alejarse de l. shtantyeshelh pa Dios ti istaaeshem ti yijutem pava matas
papi yen, papi tneyshilhatam sabemos que Dios dispone todas las cosas para el bien de los que lo aman, de los llamados
segn su designio (Romanos 8: 28). istaa ca afanisheeshjulh japi nicacujanjasa jaspa najneshch'e nava asinc, shi'
nava ajunash'in, shi' shta pa encheyash, shi' pa is acajysha, shi' pa naacacujayashaa nquee pa aisiyasha'ne procura
ser modelo de los creyentes en la palabra, la conducta, el amor, la fe, la pureza(1 Timoteo 4: 12). acljesh shita ti
yu'tajsham pa itj shi' pa int nicvmjayutajesh, pa natytajesh pa atsefenesh, istaa ca acavts'aclaishelhyi muchas
veces (el espriti malo) le echa (al muchacho) en el fuego o en el agua para acabar con l, pero si puedes hacer algo, ten
misericordia de nosotros y aydanos (San Marcos 9: 22). istaa ca en ja Lhcaanvacle a'Dios pa atanipjclnsha lhpa
acachi', pa asc'clit shi' pa acajysha amars al Seor tu Dios con todo tu corazn, con toda tu alma y con toda tu mente
(San Mateo 22: 37). istaa ca antvaclu'a na ajj'esham shi' napi achifas tens que olvidarte de tu familia y de tu
gente. Ver : is.

95

Is Vatqu'isjayanach Nombre masculino; no poseble. BIBLIA. Lit: buen libro tach'ana shita ja Is
Vatqu'isjayanach escucha tambin (prdica de) la Biblia. Ver : vatqu'isjayanach.

is ya'clish Nombre masculino; no poseble. EVANGELIO. Lit: buena palabra meelh ti vancfa ja Juan pa namey ja Jess ja
Galilea j'lhech vanqu'eyjatsjanesh'e ca is ya'clish tlhey ja Dios lhanvacleyash cuando arrestaron a Juan, Jess se
dirigi a Galilea a proclamar ("donde proclam") la Buena Noticia de Dios (Marcos 1: 14). Ver : Dios lhasinc.

ita' Ver : yita'.


iticha Nombre masculino; no poseble. Pl: itichac (it-icha-c). FUEGO MITOLGICO. Lit: fuego-gigante Ver : itj.
itj Nombre masculino; no poseble. Pl: its (it-s). 1 FUEGO. j'velh'esha'ne lhavj ja itj ti nich'a nalhu de madrugada
nos sentamos alrededor del fuego. shtanpta'e lhavj na itj na nicltsich desgranamos el maz al lado del fuego. pa
tujc'oya jayu ts'ivee ja t'asjaan pa napjunesh jayu ts'ivee ja itj ellos se comern su carne y la quemarn en el
fuego. tajulhey'am ca chintovsey na apct ca jaspa ya aj ca chinu'jam na avu'vat ja itj ms te vale que te corten
una mano que echen tu cuerpo al fuego (San Mateo 5: 30). java lhcacli lhjunashjulh pa itj ti yichesh sus piernas eran
como fuego ardiente. lhpa jojactsinesh itjesh yichaaj pa Elas pa yicheshchisham shita lhpa'lhech lhan'e lhpa
tononotaj pa yichesh shita el torbellino de fuego arrebat a Elas, y lo subi a lo alto como en un carro de fuego. nitqu'e
java yicli lhac'utsjas pa yu'jam ja itj recogi lea seca ("vieja") y la ech al fuego. lhech'e ti c'avutuyanesh jayu pa
itj, shi' pa clesataj, jan lhjunash java fanjay, pa c'atifshelh'e jayu lhacm'a te quemar con fuego, y con la espada,
como la langosta, los exterminar a todos (Nahm 3: 15).
2 COCINA. yi'acfi ja vatajpecle'vat ja itj la cocina est bajo la enramada. Ver : ittaj; it'vat; lhavitj; itmech.

itjiy Nombre femenino; no poseble. Pl: itjiyis (it[j]-jiy-is). ENCENDEDOR. Ver : itj.
itj vatclyitsjavo Nombre masculino; no poseble. INFIERNO. Lit: fuego sufrimiento Sinn : vatclyitsjayashesh pa
itj. Ver : vatclyitsjayashesh pa itj.

itmech Nombre masculino; no poseble. Pl: itmjes (it-mje-s). CHAMN QUE DOMINA EL FUEGO. Ver : itj.
ittaj Nombre masculino; no poseble. Pl: ittas (it-ta-s). 1 LMPARA.
2 LINTERNA.
3 FSFORO. lhpa lhech necjque c'usemshi ti yiclquiin pava ittas a aquella chica le gustaba jugar con los
fsforos. yi'vanesh pava ittas yi'esh'apee pa lhmesa pa yen ti yiclqui encontr fsforos que estaban sobre la mesa y
quiso jugar con ellos. vooi pan t'e'lhesh ti ampava ittas pa shtat'ovosshi pava napuu yecli lhcles si alguna vez no
tenemos fsforos, cortamos dos palitos (para sacar fuego). avaatsheelh a'ittasshelh lhatjuye'lha napi yiey na cotsjaat;
sasjop ca chinfiich pa yitsaat pan yi'ape' lhpa utiyuc; tanca chintsecllhey lhpa ittaj ca chineshcji pa t'lhs; vooy ti
chineshchisham jaspa yi'van pa lhqu'isjuyaj papi yi'cji pa jpyich ustedes son la luz del mundo ("son la luz para los
que estn en la tierra"); no puede ocultarse una ciudad construida sobre uin monte; no se pude encender una lmpara para
meterla dentro de una olla, sino que se pone arriba para que alumbre a los que estn en la casa (San Mateo 5: 1415).jveshelh'apee ja tojquisham lhtvash yiey jan yie' java acloj itotas tuj(j)aam estbamos arriba en la pieza del alto,
all donde ardan muchas lmparas (Hechos 20: 8). Ver : itj.

itvte Nombre femenino; no poseble (?). 1 FOGN.


2 FOGATA.
3 HORNO.
4 CHIMENEA. na lhajut tlheyshi lhpa itvte el humo sale de la chimenea. Ver : itj; it'vat.
it'vat Nombre masculino; no poseble. Pl: itvtes (it-vt-es). 1 FOGN.
2 HOGAR.
3 COCINA (separada de la casa). acloj pava c'asus, ca'tajesha pava pejaya ca chi neshshi pa shtanshi pa it'vat pa
cotsjaatshi, napu' pava lhashic haba cantidades de zapallos o batatas que cocinamos ponindolas en un horno bajo tierra
que tena dos aberturas. pa lhech nalhu ti yich pa Gad ti yijchiey pa David pa yit'esha ca nasnatesh pa ve'lha
itvat'esh pa t'ajuya pa Lhcaanvacle ca nan'e yiey pan yie' pa Arauna jebuseo ti nitsjelha pa trigo y Gad fue aquel
da a decir a David que construyera un altar ("fogn") al Seor en la era ("donde se desgrana el trigo") de Arauna, el jeboseo
(2 Samuel 24: 18). ni ncacuqu'e lhpa cjecl cavque lhclishay pa vpecley pa lhajpyich; pa yisnatesh lhpa yucuve,

96

pa yilhn pa lhavitj pa yinesh'apee lhpa utej pa yiclasiminatch'e, pa yecshenjatesh pa climshi pa lhape' pa


yinesh'apee pa itvat utej la mujer crey aquellas palabras y fue a su casa; hizo una torta, hizo fuego bajo una piedra
delgada ("afinada"), amas la harina con el aceite y la coloc sobre (una piedra d)el fogn. Ver : itvte; itj.

itsjayuc Nombre femenino; no poseble. Pl: itsjacui (itsja-cu-i). RBOL (var.)


iya' Ver : yiya'.
iya'yivach Ver : iya'.
iyetaj Nombre femenino; no poseble. Pl: iyetas (iye-ta-s). PIA. Ver : viye'.
iye' Ver : yiye'.
iyusinja Nombre femenino; no poseble. Pl: iyusinjai (iyus-inja-i). PATO SILBN. Dentrocygna bicolor.
i'ts'inja Nombre femenino; no poseble. Pl: i'ts'injai (i'ts'i-nja-i). FRUTA DE DOCA. Ver : i'ts'injayuc; lhi'ts'i.
i'ts'injayuc Nombre femenino; no poseble. Pl: i'ts'injacui (i'ts'i-nja-cu-i). DOCA (planta de ~). Ver : i'ts'inja; lhi'ts'i.

97

J-j
ja 1 Clasificador dectico; singular; masculino; conocido de vista; pasado. EL/ LA VISTO/VISTA ANTES PERO NO A LA
VISTA EN EL MOMENTO REPORTADO POR EL HABLANTE. pitojesh lhn ti vooi ja yitjooc pa lhcumjat mi to
estuvo buscando trabajo un buen tiempo. yivaatsha vat'jjyish jan yie' ja cotsjaat ti ampapu ca nv'e' ti yit'esh:
atstjatelhc'oya pa lhnyish pa Lhcaanvacle! yo soy la voz del que grita en el desierto: enderecen el camino del Seor!
(San Juan 1: 23).
3s: jque, jqueei, jan'e, j'nee. 2 demostrativo y pronombre de 3a persona; singular; masculino; conocido de vista;
pasado. she jque lhteetsha na? qu es lo que acabas de decir? nque vacha'een jqueei Sanmartn por aqu suele
salir Sanmartn. pa lhech j'nee pa yie' pava ve'lhayama t'lhsiy utesesh haba all seis tinajas de piedra.
3s: ja'lhech ~ j'lhech. 3 pronombre anafrico de tercera persona; singular; masculino; conocido de vista; pasado (sase
tambin como relativo). she papi iseemjop ca nic'aclanem papi t'acu'meyshilhatam pa Dios? vooy pa Dios
yinclhanita ti yivmjatemshi pava lhsasch'e; she papi iseemjop ca nivalha papi lhech? vooy pa Cristo Jess j lhech
vafeem, j'tajesh shta j lhech ti neetsham pa yiey lhfayish pa Dios, vatants'aclaneyjoom pa Dios quin acusar a los
que Dios eligi?, si Dios absuelve, quin condenar?; ser acaso Cristo Jess, el que muri y despus resucit y est a la
diestra de Dios y suplica por nosotros? (Romanos 8: 33-34). meelh ti vancfa ja Juan pa namey ja Jess ja Galilea
j'lhech vanqu'eyjatsjanesh'e ca is ya'clish tlhey ja Dios lhanvacleyash cuando arrestaron a Juan, Jess se dirigi a
Galilea a proclamar ("donde proclam") la Buena Noticia de Dios (Marcos 1: 14). caaj pa ve'lha nivacle yichen pa Dios, j
lhech lhey Juan apareci un hombre enviado por Dios, llamado Juan (San Juan 1: 6). japi tsitenas'e jlhech'e t'e pa ca
lhayashaelhyish yalhacm'aelh los habitantes del lugar nos trataron muy bien a todos.
3s: jaelh ~ jeelh. 4 pronombre diferencial de 3a persona simple; singular; masculino; conocido de vista; pasado. tac'uiyelhei
japi lhnvot jaelh yitsaat se mud a otro pueblo con sus padres. jeelh nalhu ti jquey ja cotsjaat Macedonia
c'ayjeesh'a ca amnlhaae ja yitsaat Efeso; c'amnlhanit'e j lhech yitsaat jaspa ayjeesha papi nivacle ca ya aj na ca
nivanqu'eyjatsjanesh pava niyij'a el otro da, cuando sala para Macedonia, te encargu quedarte ("te hice quedar") en la
ciudad de Efeso para avisar a algunos que no enseen doctrinas extraas (Timoteo 1: 3). lhechesh pa ja'van jaelh ngel
t'un'in tlhey ja vs; j lhech yi'shi' lhja vse pa yiesh lhshatech lhja fasch'aclich luego vi otro ngel poderoso bajando
del cielo, envuelto en una nube, con un arco iris sobre la cabeza (Apocalipsis 10: 1).
3s: jaelhcha. 5 pronombre diferencial de 3a persona compuesto; singular; masculino; conocido de vista; pasado. yaaj j ca
aichavalhelhaan lhca'lhech yucuve lhca'lhech isjop ti nj, aichavalhelhaan j ja'elhcha yucuve lhjan aijalhyich'esh ti
vancamanlhanit no se preocupen tanto por el pan que se echa a perder, preocpense del otro que da vida
eterna. yipocjetshisha'ne pava lhcacly pa vatjutsa', shi' shta jaelhcha ja chiyclneshelh'evatjuulh ja Jessquebraron
las piernas al primero, luego al otro que haban crucificado con Jess (San Juan 19: 32).
3s: ja(n). 6 pronombre relativo; singular; masculino; conocido de vista; pasado. ca atiftaj'e papi lhcaanvacles, pa anjooilhajat
jap'elhcha ca aclnsha'ne lhacm'a jan t'ajj japi niqu'ishamem'in cuando ustedes habrn terminado con los caciques,
maten a todos que han obedecido a sus rdenes. jacumaajelhei jan yie' java yicqueclitiyelh fuimos corriendo donde
estaban nuestras pertenencias. lhech jayu ca Juan netshaam shta, jan jayiyjijanesh ca'na can chiyt'vsey
lhshatech as ser que Juan, a quien yo hice decapitar, ha rescucitado (San Marcos 6: 16). yi'ei jan ts'i est (donde) all
(bastante lejos). meelh ca amtajeshelhey ja jpyich ca nuytaj'cji pa aniyseshelh jan yitst'ajesh ja jpyich pa
at'eshelh... cuando ustedes lleguen a la casa y entren, diganle al dueo ("al que es dueo") de la casa que... lhech yit'eshyi
jan tsivatsjanchat as me dijo el que me san.
7 predicado de pregunta; singular; masculino; conocido de vista; pasado. DNDE EST L/ELLA? 3s: j'ne?. yict'e, j'ne
Shtavuun? abuela, dnde est Shtavuun?
jaalh Conjuncin. 1 HASTA QUE.
2 POR FIN.
3 AL FINAL. Note: va seguido por la partcula pa cuando expresa finalidad o ca si es causal ni nvanjulh jaalh pa nalhcachi
atesha ni nm pa lhcl' nuu no vio venir a su perro que no lleg hasta el medioda. jaalh lhn pa yit'ya pan yie' pa
yamei pa lhajpyich ts'ivee lhn por fin dizque lograron orientarse y llegaron a su casa. palhech nalhu papi tavclas
yivan lhn pa lhech cl pa yiclqui taj lhn, jaalh pa suy pa cl pa yijuuj lhn pa ve'lha necjc pa yivmjat el otro

98

da los nios vieron a la acanina y comenzaron a jugar con ella hasta que la serpiente enfurecida mordindole y
matndole. ti ni nteesh ca niclfeshyijulh pa jaalhpa janiclfeshjulh yivaatsha si no quers pasar primero, entonces soy
yo quien voy a pasar. cajuqu'e pava nalhus ti chiyfetatsiyan jaalhpa vatsjantaj lo curaron durante muchos das hasta que
se san. ni nvashanem lhn pap'elh can y'ji, pa jaalhpa yivmjatsha'ne pa lhavinjayu papi lhchifas no permita que
otros bebieran (de su fuente de agua), hasta que la sed acab con la gente. tlhesh'e ti nich'a pa uj ti natacshinjayanelh'in
lhpa Elisabet, taj ti jaalhpa nafayjaneshelh lhamelhey nqueesh ti ac'utsjaselh al principio, se entristecieron mucho a l
y Elisabet, pero luego ustedes se han acostumbrado y les ha alcanzado la vejez. j'lhaa pava sajech ti jayeetshelh ca
pitojeesh ca chi nasclansha'ne, pa shtat'ovosshi lhcachi'vat pa shtatsefesh'esham pava yecli lhcles jcl'esh ca ni
natpecva'ne; pa shtacljjinatshi'sha'ne pa itj, jaalh pa cljjqu'esha'ne cuando queramos conservar los pescados
mucho tiempo, los cortbamos en el medio y los pinchamos, los estirbamos con palitos para que encojan, y los secbamos
sobre el fuego hasta que se sequen. jaalh lhn pa tsav papi nivacle al final, muchos nivacle se haban
reunidos. yaychavalh'in pa t'acumey pa majoctsi lhtsevte pa yise'jesh(sh)am, pa hech lhavaatsha yich(sh)aam; caaj pa
nclan'e pa t'iya pa vs; jaalhpa (f)c'atajsham, pa nqueesh yivanfach'ee jayu, clasimfach'ee decidi tomar un diente
de tuka tuka para cortarlo (el cielo), y logr hacerlo ("entr-atravs"); se desprendi un pedazo del cielo; sali grande, y ahora
lo vea desprenderse, ms delgado. yiyetsesshei pa samto, yits'yeem'in, yiyatsha jaalh pa yavten rega al argentino,
le protest, lo insulto, y al final qued ofendido. pa Noe nic'at'ei pa lhovalhja'vat pa yichenfach'ee lhpa c'afoc;
lhpa'lhech yif'yapee pava yintis pa jaalh pa yimshaamsha'ne No abri la ventana (del aca) y solt al cuervo, que
revolotaba sobre las aguas hasta que se evaporaran. pa caaj lhn papi napu'yama lhtatvelheyech; pa c'utsa'jesh pa
lhjayaesh, taj ti nintactsyelh ti vaf; vooy lhpa sch'acche lhjayaesh shta pa ve'lha lhash'aa, taj ti nintactsyelh shta,
jaalhpa vaf atesha eran siete hermanos; el mayor era casado, pero no tena hijos; la viuda se cas con su cuado, pero
tampoco tuvieron hijos, y l tambin muri (Lucas 20: 29-30). Ver : yamjei; yamja; namjei; namtaja ca. Variante : pa
jaalhpa.
jaalh ca Conjuncin. 1 LSTIMA QUE NO...
2 PORQUE NO...
3 PORQUE SI NO... ja'van ja tashinsha, jaalh ca tiyj he visto un venado, lstima que no lo he tirado. jaalh pa yich, jaalh
ca anam al final se fue, porque no viniste. istaa ca shtanvtsjyjatesh papi lhech; jaalh jayu ca shtamjey ca
natvi'jatayjoom casvaatsha; ameesh jayu ca nivtsjatesh na costjaat tenemos que aduearnos de ellos, si no, llegarn a
ser un peligro para nosotros; quin sabe si querrn apoderarse de todo el pas.

jaashtaja'naj Modismo. CMO ES POSIBLE? Note: dicho por una persona agredida a su agresor
jacljacl Nombre femenino; no poseble. Pl: jacljaclc (jacl-jacl-c). GORRIN.
jacljacl lhfetas Nombre femenino; no poseble. Pl: jacljacl lhfetatsiy (jacljacl lh-fetats-iy). GUAYKURU KA'A
(planta). Cienfuegosia argentina Gurk. Lit: gorrin su-raz

jacltu Nombre plural; no poseble. GRANIZO. nictch'esha'ne nava jacltu cae granizos.
jacl'qu'e Verbo, Grupo 1. 1s: ya'jacl'qu'e (ya'-jacl'-qu'e). 2s: a'jacl'qu'e (a'-jacl'-qu'e). 3s: jacl'qu'e (jacl'qu'e). 1pi: casjacl'qu'e (cas-jacl'-qu'e). TIENE AMPOLLAS. Note: dcese de ampollas causadas por quemaduras o por
una larga caminata. Siempre se usa con sufijo

jaelh(cha) ~ jeelh(cha) Ver : ja.


jai! Interjeccin. AY, MALA SUERTE! jai, taclas! casnivacletaas lhavaam, lhe'naa ni namjooi papi lhcaanvacles ay,
hijos mos! somos unos intiles, por eso los caciques no nos dieron parte ("no vinieron a nosotros").

jajoja! Interjeccin. 1 CASI...!


2 POR POCO...!

jalhech Ver : ja.


jamam! Modismo. 1 HOLA!
2 BUEN(OS) DA(S)! Lit: llego

jan Ver : ja.


janach Modismo. HOLA! Lit: paso por ac Note: usado por un visitante al llegar lhnach shi'na? - janach shi'na hola
(pass)! - hola! (paso por aqu). Sinn : janam, janach shi'na. Ver : nam1; janam; lhnam; lhnach shi'na.

99

janach shi'na Ver : janach.


janam Modismo. HOLA! Lit: llego ac Note: usado por un visitante al llegar lhnam? - janam hola (llegaste?)! - hola
(llegu)! Sinn : janach. Ver : nam1; lhnam; janach.

jan'e Ver : ja.


jajqu'e Adverbio temporal. 1 AQUELLA VEZ.
2 ENTONCES.

japelh(cha) Ver : japi.


japi 1 clasificador dectico; plural; humanos; conocidos de vista; pasado. LOS/LAS HUMANOS/HUMANAS VISTOS
ANTES PERO ACTUALMENTE NO A LA VISTA DEL HABLANTE. nishamesh japi lhafteivot ti ta'vunaich'e est
contento que su familia tiene que comer.
2 clasificador dectico; plural de cortesa en sentido de singular; humano; conocido de vista; pasado. EL/LA. manlhajop lhja
lhamimi, lhech japi yaiya vive en casa de su madre, que es mi abuela.
3s: japuque, japuqueei, japun'e. 3 demostrativo y pronombre de 3a persona; plural; humanos; conocidos de vista; pasado. pa
ninculhch'e japuqueey ellos no respondieron. she japuque napuque pu'jana lhavelhesh nque t'eshey ninvmjat papi
vncaclnjanjas? quin de aquellos tres te parece que se port como prjimo del que cay en manos ("por poco [no] lo
mataron") de los asaltantes? (San Lucas 10: 36).
3s: japu, japu'lhech. 4 pronombre indefinido de 3a persona; plural; humanos; conocidos de vista; pasado. yaaj ca
avancajuctsenesh pava nat'yish, anyjem papu no mezquines lo que vos sabs, compartelo con
alguien/otros. yam'acfi pa pacham java lhcc'vtes japu (la creciente) alcanza hasta el otro lado de las chacras de la
gente. vancu' japu ti shnvop ellos (nuestros abuelos) solan sembrar en primavera no podr descansar hasta que la
encuentre. pa lhe'naa ti yasuya japu lhech ti janetnem ti tanca namey jayu na yichayash por eso, airado contra ellos,
les jur: no entrarn en mi descanso (Hebreos 3: 11). na(ch)tajeshey japin yitst'ajesh taj japu lhech ninteesh ca
natcuumjulh vino a los suyos, pero ellos no quisieron recibirla (la luz) (San Juan 1: 11). pa lhechesh pa yentaj japi
c'afoquelhay ca niclnsha'ne japi vancfasha'ne, jaspa tanca nac'oyesh japu ca nctaj'apee ja tovc entonces los
soldados decidieron matar a los presos para que ninguna escapase a nado (Hechos 27: 42).
3s: japilhech. 5 pronombre anafrico de tercera persona; plural; humanos; conocidos de vista; pasado (sase tambien como
pronombre relativo). japi'lhech yeijatsjanesh pava na lhcumjayash ellos le ensearon todos tipos de trabajos.ts'uuf ti
yi'eelhva'ncfiin japi'lhech, ni nteesh ca nac cano siempre estan riendo aquellos, no quieren quedarse tranquilos. pa
yichelhey ja Jess; taj ti acloj japi voqu'eetsham japi lhech yict'atvatam Jess se fue con l; pero le segua un gran
gento que lo apretaba por todos lados (San Marcos 5: 24). nque uj ti yij', pa tajulhey ca natcuumjulh lhacm'a: ti
nama cotsjaat ja Cristo Jess jaspa yilhjensha'ne napi sach'e lhavos, japi lhech javatjutsa'eshc'oya este (mensaje) es
de fiar y disno de ser aceptado sin reservas: Cristo Jess vino al mundo para salvar a los pecadores, de los cuales yo soy el
primero (1 Timoteo 1: 15).
3s: japelh. 6 pronombre diferencial de 3a persona simple; plural; humanos; conocidos de vista; pasado. yischic'oya lhja
lhamimi ca nam, ca'tajesha jap'elh nivacchei ca naschic'oya est esperando la llegada de su mam o est esperando a las
otras mujeres. sha'lheei java lhajpijei japi yit'ojovot chi' jap'elh yifteivot'elh las cas de mis tas y otros parientes estn
cerca. pa nque lhjunash pa vatovalhjayasheyyijop jap'elh japi nincacuesh jayu j lhech, pa caajem jayu pa
lhamnlhajayash yjlhyech as dio un conmigo un ejemplo a los que habran de creer y conseguir la vida eterna (1
Timoteo 1: 16).
3s: japelhcha. 7 pronombre diferencial de 3a persona compuesto; plural; humanos; conocidos de vista; pasado. ca atiftaj'e papi
lhcaanvacles, pa anjooilhajat jap'elhcha ca aclnsha'ne lhacm'a jan t'ajj japi niqu'ishamem'in cuando ustedes
habrn terminado con los caciques, maten a todos que han obedecido a sus rdenes. jap'elhcha yisvun lhpa peso,
jap'elhcha yisvun lhpa t'uijatshi algunos quieren dinero, otros quieren ropas.
3s: japi(n). 8 pronombre relativo; plural; humanos; conocidos de vista; pasado. pa janiy'stajeshch'e japi c'afoquelhay japin
t'taayshiin na yitsaat: naavanelh avaatsheelh ja yenachjop na yimnlhajayash? les pregunt a los centinelas que
hacen ronda por la ciudad: han visto al amor de mi alma? (Cantar de los Cantares 3: 3). lhamataj avaatsheelh ca
aashtajelh'apee lhacm'a japi caldeos japin t'eclet'elh'a pa napu' atesha japi chiyvo'matansha'ne nivacle yiey ja

100

vat'ichavat, japi lhech nivacle nitshamch'ejop jayu pa napjunsham jayu na yitsaat aunque ustedes derrotaran a los
caldeos que los ataca de manera que no quedasen ms que hombres heridos, stos se levantaran en su tienda y prenderan
fuego a esta ciudad (Jeremas 37: 10).
9 predicado de pregunta; plural; humanos; conocidos de vista; pasado. DNDE ESTN ELLOS/ELLAS? 3s: japu'ne?.

japi'lhech Ver : japi.


japu Ver : japi.
japun'e Ver : japi.
japuque Ver : japi.
japuqueei Ver : japi.
japu'ne Ver : japi.
jarra Nombre femenino; no poseble (?). JARRA. Note: prstamo del castellano uj ti tsityieshch'e ti meelh ti yimshi' lhpa
ve'lha jarra, pa ve'lha japi yichey queelh yint, yicheshey ja tovoc me sorprende mucho que cuando se termina una
jarra, uno de ellos va para (buscar) agua, se va al ro con ella (la jarra).
jasc'oya ca ni Adverbio/ Conjuncin. 1 ES IMPRESCINDIBLE QUE...
2 NECESARIAMENTE.
3 IMPOSIBLE QUE NO... ti chi yanfach'ee, tajulhei ca chi np'aclanshi pa pintura jasc'oya ca ni natsamcuiya tatsha cuando
se pone en el exterior, es necesario aplicarle una pintura anticorrosiva.

jaslhech Conjuncin/ Adverbio. PUES. j'ayaam ca ujaa na tovoc, jaslheech pa shtatuj sajech felizmente est desbordando
el ro, pues comeremos pescado.

jaslhn Conjuncin/Advderbio. ENSEGUIDA. meelh lhn ti tts'tei lhpa Tsooctsiva pa, pa jaslhn pa nalhu tatsha cuando
Tsctsiva recibi su parte, enseguida amaneci. Ver : jastaj; jastit'e; jaspa ~ pa jaspa.

jaspa ~ pa jaspa Conjuncin consecutiva. 1 PARA QUE.


2 POR CONSIGUIENTE. nque vatichiyashc'oya ti yijutey pa Dios ja Jesucristo pa jaspa yityjata jayu japi lhcavos pan
lhjunash pava ca navclantaj tatsha sta es la revelacin que Dios cofi a Jesucristo para que mostrase a sus siervos lo que
va a suceder pronto (Apocalipsis 1:1). ca nave'lhantaj pa ca nasvuntaj p'alhaa, jaspa nclhaa jayu pa ac''vat si (un
muchacho) te tiene un amor exclusivo, ustedes podrn ser una buena pareja ("entonces resultar su-habitacin"). jasnatesh
cavque jaspa tanca naychavalheyam jap'elh ca cha'lheesh na yicumjayash hice estas cosas para que ellos no creyeran
que mi trabajo hubiese sido intil (Glatas 2: 2). jaspa jcl'esh ca nantiyijooi japi samto ti v'mesh ca
shinapun entonces los blancos no van a mirarnos con asombro y dejarn de despreciarnos. yaaj ca anutelhem papu jaspa
tanca ninutelh'am pa Fitsc'yich no odien a otras personas para que Dios no se enoje con ustedes.meeycum yiyaam lhja
yse, lhayaash ti yujeey ca nivaf; istaa ca shtatanycheey ca an'apee nava apcty pa jaspa nivatsjan ven, por favor, a
ver a mi hija, porque est agonizando; vamos all e impn las manos sobre ella para que sane (San Marcos 5: 23). anjutyi
na avtjayetachat ca jaspa yicvjiyanjavat'eesh, lhayaash ti shalheema na yijpyich! dame tu via para hacerme yo
una huerta, porque est cerca de mi casa! (1 Reyes 21: 2). pava'lhech lhc'aplhus ti lhcaanvacleesh'e pa Roma pa'lhech
tanch'anjai Augusto, pa yan'e' shita pa vatyjijat: lhacm'a papi nivacle papi yishi' ca yiyjijat isjop ca chi nisesh'e
pava lheiyis jaspa chi natsjuulh en aquellos tiempos reinaba en Roma el emperador Augusto que dio el siguiemte edicto:
todas las personas que viven en mi imperio deben inscribirse en las listas del censo ("poner-en su nombre para que se
cuenten"). pan t'aplhuqu'e' pa'lhech tulh pa Fitsc'yich yiyji'a pa'lhech ca yaaj ca napecleilhach'e pa yi'e' pa uj
lhanvaclevat pa Herodes; pa'lhech t'aplhuqu'e' ti yuiyei ts'ivee peelh nyish ca jaspaa napeclei ts'ivee pa
lhavtsaat durante la noche, Dios les orden que no regresaran al palacio de Herodes; entonces escogieron otro camino para
volver a su patria. tnei pa Fitsc'yich ca jaspaa lhcachenach'a Dios le llam para que fuera su mensajero. yentaj
ts'ivee ca namjeishi pa Jesus, taj papi nivacle ni nanc'atc'oya ca jaspaa namjeishiqueran acercrselo (el paraltico) a
Jess, pero la gente no se apartaba para dejarles paso. yjesh'esha'ne, yivelavot, tajulhey ca a'lhelhyam jaspa tanca
clet'ac'oya pa lhcliish ja Lhcaanvacle ca nitif'apee na cotsjaat, pa jaspa nen ca natcuumjulh jayu pap'elh nan
ajunasheshelh por ltimo, hermanos, oren por nosotros, para que la palabra del Seor se difunda rpidamente y sea recibida
como (sucedi) entre ustedes (2 Tesalonicenses 3:1). ya aj ca mapecla pa sasch'e ti lhasnatesh, jaspa tanca navclan'am

101

pa yaash ti vatclyitsjayashesh no vuelvas ha pecar, no te vaya a suceder algo peor (San Juan 5: 14). vooy pa Dios
yip'o'eyyic'oya pa nyish pa jaspa tanca yuyey Dios me ha cerrado el camino y no tengo salida ("y por eso no hay donde
meterme") (Job 19: 8). pa lhechesh pa yentaj japi c'afoquelhay ca niclnsha'ne japi vancfasha'ne, jaspa tanca
nac'oyesh japu ca nctaj'apee ja tovc entonces los soldados decidieron matar a los presos para que ninguna escapase a
nado (Hechos 27: 42). t'ajuya jaspa yaaj na ca chinatcavoi'ajulh para que no seas rechazado. Sinn : caspa, ca
jaspaa. Ver : pa jasc'oya ca ni; caspa; jastaj; jastit'e.

jastaj Conjuncin causal. PORQUE NO... Ver : jaslhn.


jas ti Conjuncin. ES CIERTO QUE... Ver : jas ti t'e.
jas ti t'e Conjuncin. 1 NO ES CIERTO QUE...
2 NO ES VERDAD QUE... jasti t'e pa lhcha'jelh pava fusil? - ni natjuiya, ni natjuiya pava jcls, nava lhcha'jelh t'ajuiya
pa vat'asjan, jech y para eso, haba sido que ustedes traen fusil? - no son para eso, no son para (cazar) aves, ustedes los
traen para buscar carne, s. Ver : jas ti.

jats'clnjanaj Nombre masculino; no poseble. Pl: jats'clnjanjas (jats'cln-janja-s). 1 HOMBRE MENTIROSO.


2 MENTIROSO.
3 HOMBRE HIPCRITO.
4 HIPCRITO. ajts'clnjanjaselh! yivo'yeshch'e ca Isaas, chiytyjata pava ti vaclan ti yit'eshelh'a ti yi'sesh'e cavque
lhclishay... ustedes hipcritas! qu bien profetiz de ustedes Isaas, cuando dijo las palabras escritas... (San Mateo 15:
7). Ver : yijats'cln; jats'clnjanja.

jats'clnjanja Nombre femenino; no poseble. Pl: jats'clnjanjai (jats'cln-janja-i). 1 MUJER MENTIROSA.


2 MENTIROSA.
3 MUJER HIPCRITA.
4 HIPCRITA. Ver : yijats'cln; jats'clnjanaj.

jaumqu'e Adverbio temporal. AQUELLA VEZ. Ver : ja.


java 1 Clasificador dectico; plural; no humanos; conocidos de vista; pasado. LOS/LAS HUMANOS/HUMANAS VISTOS
ANTES PERO ACTUALMENTE NO A LA VISTA DEL HABLANTE. java dos puntos chi yanjop ti chi nsanaasesh
papu ti lhfaclech lhavaatsha los dos puntos se ponen antes de ("al lado de") las citas verbales ("repite lo dicho por
alguien").
3s: javque, java'ne. 2 demostrativo y pronombre de 3a persona; plural; no humanos; conocidos de vista; pasado.
3s: javalhech. 3 pronombre anafrico de tercera persona; plural; no humanos; conocidos de vista; pasado.
3s: jav'elh. 4 pronombre diferencial de 3a persona simple; plural; no humanos; conocidos de vista; pasado. catsaiyishlhaa ca
sht'sapee jav'elh artculos lhai'yaash nifac pa lhjunashesh pa administracin pasamos de largo sin presentar otros
artculos (de la ley) porque tratan de detalles de administracin. utenlhiy jav'elh nyishai pa yifactsinch'e java
lhvjatshiyis algunas rutas estn asfaltadas y sus vehculos transitan con gran velocidad. lhe'naa ca janeelhvatjulh jav'elh
Israel lhp'alhaa chi' jav'elh nivacle lhp'alhaa por eso colocamos juntos varios relatos bblicos y de la tradicin nivacle.
3s: javelhcha. 5 pronombre diferencial de 3a persona compuesto; plural; no humanos; conocidos de vista; pasado. jav'elhcha
yicquecliti manlhaacfi mis otras cosas quedan en casa ("quedan debajo").
3s: java(n). 6 pronombre relativo; plural; no humanos; conocidos de vista; pasado. acu'melh'e nava yo'nisec, nava yo'nisec
lhcles javan yisasiyanshi na casvtjayetachat, na casvtjayetachat ti tavyche atrpennos las raposas, las raposas
pequeitas, que destrozaron nuestra via, nuestra via floreciente (Cantar de los cantares 2: 15).
7 predicado de pregunta; plural; no humanos; conocidos de vista; pasado. DNDE EST ELLOS/ELLAS? 3s: jav'ne?.

javan'e Ver : java.


java'lhech Ver : java.
javelh(cha) Ver : java.
javvji Ver : ja'vvji.
javque Ver : java.
jav'ne Pronombre interrogativo; no humanos; vistos antes pero no presentes. DNDE ESTN ELLOS/ELLAS? Ver : java.
jav'ne Ver : java; java.

102

javum Nombre masculino; no poseble. JABN. Note: prstamo del castellano t'acum'e pa javum pa yip'aclaneshch'e lhtaco
lhpa lhcl' tom jabn y lo unto en la cara de la cabra ("su-animal-hembra"). ti chi (y)ichei lha samcuji isjop ca
chinclesh(sh)a'ne java vatpcti chinchenesh pa int jabn isajum yaaj ca ntaiyashai al ir al bao hay que lavarse las
manos con agua y jabn para no enfermarse. Ver : favm. Variante : jabn.

jayalha ~ jayalhesh Ver : ja'yalha.


jayetaiche Nombre femenino; no poseble. Pl: jayetaichei (jayeta-iche-i). PATO SILBN. Dentrocygna bicolor. Ver
: jayetaj.

jayetaj Nombre femenino; no poseble. Pl: jayetas (jaye-ta-s). 1 PATO CRESUDO. Sarkidiornis melanotos.
2 PATO PORTUGUS. Amazonetta brasiliensis.
3 PATO PICAZO. Netta peposaca. Ver : jaye'niva; jayetaiche.

jaye'niva Nombre femenino; no poseble. Pl: jaye'nivac (jaye'niva-c). PATILLO. Nettium torquatum.
jayu Partcula temporal. 1 POSTERIORMENTE.
2 LUEGO.
3 MS TARDE. Note: corresponde aproximadamente al espaol ir a + infinitivo o estar por + infinitivo
4 FUTURO. Note: en esta ltima acepcin, se usa con un nombre sashshi ja yi'vint'elh, yim'e' jayu nuestra agua es sucia, est
por agotarse. v'mesh jayu ti atej, chinaa lhech yiin pa nv'mesh pasar este dolor, pronto va a
desaparecer. vanqu'eijatesh na nalhu pa lhjunash jayu pronostican el tiempo. nque shtacjiyanjan'e jayu aqu
vamos a sembrar. pa ya aj na jayu ca anjovaayjulh pava suyjulh yalhatajesh ti vaclan pa nilhecha pava ca
naflhitajch'e papi ojiyis ca ninamtaj, lhayaash pa Lhcaanvacle nijtjatesh jayu ti lhcafiyan pa ninavashaney jayu ca
sshaam lhpa vatc'yte no te asustar el terror imprevisto ni la desgracia que cae sobre los malvados, porque el Seor se
pondr a tu lado y librar tu pie de la trampa (Proverbios 3: 25-26). yifanish'ayivach ti nque c'j'e jayu me has hecho
llegar hasta aqu. pa lhechesh jayu ca nanchen pa itj t'lheichisham na vs entonces enve fuego desde el
cielo.yivaatsha jacaatjat jayu ca shtavatpeya'esh avaatsheelh shi' shta papi amc'oya tlhelh'a jayu har una alianza
con ustedes y sus ("[todava] no existentes") descendientes (Gnesis 9: 9). pa Lhcaanvacle ninvashanyam ca nicaaj papi
catsicles, taj ti jayjeesh'a ajo'jop lhpa yicavoque Agar, secl'esh ca nicaaj pa y'seesh jayu ca nicaajyam el Seor no
nos deja tener hijos ("no permite que tengamos nuestros hijos"), pero te pido que te unes a mi sierva Agar a ver si ella me da
(futuros) hijos (Gnesis 16: 2).
ja'nonj Nombre masculino; no poseble. Pl: ja'nonjs (ja'nonj-s). GUARAYO, GUARANI OCCIDENTAL (grupo tnico
chaqueo). tojei clee pan tlhshi japi ja'nonj, tsitenas'e lhapesh pava uticui, yie' lhavj pa Parapiti, Izozo shita de
bastante lejos han venido los guaran (occidentales), vivan antes en la (pre)cordillera, a lo largo de los ros Parapiti e Izozo.
ja'sha j Partcula negativa / Conjuncin. 1 NO SER QUE...?
2 NO TANTO.
3 NO DEMASIADO. ja'sha ajalh j ca shnquesh na catsiyipcu? no ser que volvamos a casa con hambre?

ja'shaj Verbo, Grupo 1. 1s: ya'ja'shaj (ya'-ja'shaj). 2s: a'ja'shaj (a'-ja'shaj). 3s: ja'shaj (ja'shaj). 1pi: casja'shaj
(cas-ja'shaj). TIENE SUERTE EN EL PELIGRO. tan ca a'ja'shaj! no vas a tener peligro! cha'pa ca ja'shaj ca te
ampa ca lhfanisheesh gracias a Dios no nos molestaron. Ver : ja'sha j.

ja't'ajesha Conjuncin. O. Note: variedad chichaamnee lhavos ta t'e lhayaash ti ni vafshi' ja lhcachi' lhja mimi, ja't'ajesha
jan t'aplhuqu'e ti tsivat'aj? por qu al salir del vientre de mi madre no mor al nacer? (Job 3: 11). vooy lhpa sch'acche
caaj papi lhcles ja't'ajesha papi lhnts'jey, papi lhech isjop ti yijutseesh ti vantyitesh ti yfisja(t)ch'e pava
tanyjijayesh yiey pa t'ajjam ti yefen yiey pan t'nashesh lhapesh pa lhencheyasha pa lhtata; cavque isis pa
nishamsha pa Dios pero si una viuda tiene hijos o nietos, stos han de aprender primero a practicar la piedad familiar y a
pagar a sus padres lo que les deben; eso es lo que agrada a Dios (1 Timoteo 5: 4). ca nicaajtaj pava naclquiesh,
ja't'ajesha pava lhpic pa a'lhayijop si te ofendi o te debe algo, apntalo a mi cuenta (Filemn: 18). japi vatcasinc tan
jayu ca ntuj pa ajcl ja't'ajesha pa yaquiset ti yalhalha ti vaf, ja't'ajesha pa yijuujam'in pa yaquiset lhaviyjnajlos
sacerdotes no comern ningn ave o animal terrestre muerto repentinamente o desgarrado por una fiera (Ezequiel 44:
31). Ver : ca'tajesha. Variante : ca'tajesha.

103

ja'vvji Verbo, Grupo 1. 1s: ya'ja'vvji (ya'-ja'vv-ji). 2s: a'ja'vvji (a'-ja'vv-ji). 3s: ja'vvji (ja'vvji). 1pi: casja'vvji (cas-ja'vv-ji). 1 ES LIVIANO.
2 ES LIGERO. Note: siempre se usa con sufijo yu'jam'in ja tovc java chiyantajshi jaspa javvji arrojaron la carga al mar
para aligerar (la nave) (Jons 1: 5).
ja'yalha Adverbio. 1 APENAS.
2 FALSAMENTE.
3 EN REEMPLAZO.
4 SIQUIERA.
5 AL MENOS. ni chi ncunjan lhn ca tiqu'ineesh, vooi lhn ja'yalha pa tiqu'in yint ti chi yipajiyinesh no se le dio nada
de comer, siquiera un poquito, apenas un poquito de agua le dieron de beber. yichei ca'lhech ele uj capi tucus ti
yifa'matanesh ja'yalha se fue el superior de la misin a ver a los bolivianos que los estaban estorbando sin razn (a los
nivacle). papu ti apis ti vanay nisuyeeshi ca vmc t'yish'e, ve'lheey jayalha pava lhafoc ca nicleesha'ne el que ya se
ha baado no necesita lavarse ms que los pies (San Juan 13: 10). jaya'lhesh'ay ca ve'lhaasham jum ts'ivee: jcl'esh ca
casve'lhaaeelhsham, nan ajunash Tata ti lhvyitshi lhech c'ajunash'ash ti jv'atshi; jcl'esh ca ve'lhaasham jum ts'ivee
jaspa tanca natcacujanesh jayuy napi yiey na cotsjaat ti lhaschenshicham lhapesh (te pido que) por lo menos todos sean
uno, como t padre, ests en m y yo en t; que tambien ellos sean uno en nosotros, para que el mundo crea que t me enviaste
(abajo) (San Juan 17: 21). yaaj ca acano'ayic'oya ti jayalh'ay 'no te hagas el sordo conmigo'. Variante
: jayalha; ja'yalhesh.

ja'yalhesh Ver : ja'yalha.


jech Partcula afirmativa. S! nat'yei j, yija'ya, pa chi tai'e yitsaat?; jech, tsit'yei ca yitsaat chi tai'e sabs vos, mujer
("mi esposa") donde hay una aldea abandonada?; s, s donde hay una aldea abandonada. jech, tajulhei jum! s, est muy
bien! lhncjayu? - jech jayu tens ganas de irte? - ser que s. ninqu'e ca nint'lhesha pa lhc'usiyashesh'in, jech
lhech lhjunashesh no significa que no le causara alegra, s, lo hizo.

jeecjanjat1 Nombre masculino; no poseble. 1 VIEJA (pez). Loricaria cataphacta.


2 VIEJA (pez, otra var.) Oxyloricaria sp.. Ver : jeecjanjat2.

jeecjanjat2 Nombre masculino; no poseble (? chequear). Pl: jeecjanjates (jeecjanjat-es). CUCHILLO TRADICIONAL. pa
vooi ti tif'e' pa ncastas, cava lhjat'eclenjatei; na tlhshi nivacchei lhja t'eclenjatei yuiyit, chi' cava jeecjanjates lhn,
chi' cava lhelhis luegos de terminarlos, revisaron sus cosas, sus cucharas; venan las mujeres corriendo para llevarse las
cucharas, los cuchillos y los caracoles (usados como adornos). Ver : jeecjanjat1.

jefe Nombre masculino; no poseble (?chequear). JEFE. Note: prstamo del castellano lhech cque lhqueiyesh "vatshateech",
pa'lhech lhcaanvaclenjavo lhapesh ti jefe papu a ste (el escalpe) lo llamaban "escalpe" ("cabeza"), era antiguamente el
insignio de jefatura ("alguien que era jefe").

jeje Nombre femenino; no poseble. Pl: jejec (jeje-c). MUITU (ave). Crax sclateri.
jiji! Interjeccin. OH! Note: expresa sorpresa
jim Nombre masculino; no poseble. Pl: jimis (jim-is). 1 COATI. Nasua nasua.
2 COATI. Nasua solitaria.

jincuclaai Ver : jumcuclaai.


jipu! Interjeccin de alegra. QU LINDO! yamquisham pa t'ishami, pa tn'in: jipu! la alegra le sube, y grita: qu lindo!
jiveclavaiy Nombre no poseble. PAC (pez). Metynnis maculatus. Ver : jive'cla.
jive'cla Nombre masculino; no poseble. Pl: jive'clas (jive'cla-s). 1 LUNA. Luis nijujm ti yichey ja jive'cla Luis so que
viajaba a la luna. nich'avacha na jive'cla (es) la luna llena. na nivacle yijuji la nueva luna. pa lhech yi'yj
yilhecljtajesh ca queso'a pa jivecla lhajpec el tigre crea que el reflejo de la luna (en el agua) era el queso. na ta'claj
jovalhjateichisham na jive'cla muestro la luna al nio. she papi vachafach'ee jan lhjunash na jumcuclaay ti claaf
nalhu?; pa lhasnyech'esh jan lhjunash na jive'cla, pa pjumtsej jan lhjunash na jumcuclaay, nichintajulh'ajulh jan
lhjunash japi c'afoquelhay ti yich'in? quin es esa que se asoma como el alba, hermosa como la luna, radiante como el

104

sol, imponente como un batalln? (Cantar de los Cantares 6: 10). av'mesh ti lhap'in, vooi ca navcha'tajyiin ja
jive'cla dej de llorar, que pronto va a salir la luna.
2 MES. japi junta lhavos taielhva'ne ve'lheesh nava jiveclas la junta se reune una vez al mes. caajtaj pav'elh canales taj ti
tsi'sha papi iseemjop ti yishayan pava 80.000 guaranes ti ve'lha jive'cla hay tambin otros canales (de televisin), pero
solo (se pueden ver) si se paga ("les pagan") 80.000 guaranes mensuales. papi yicumjat papu yishayanem pa I.P.S. nava
jiveclas pava dos tercios, chi' pa lhcavo yishayanlhatam un tercio los patrones ("los que hacen trabajar a alguien") pagan
al I.P.S. dos tercios, y el obrero paga por su parte un tercio. napu' jiveclas ca ninam'in shita dentro de dos meses
vendrn. peelh jive'cla caajyam jayu clee lhpa yipeso el mes prximo voy a tener algo de dinero.meelh ti cinco jive'clas
pa secl'esh clee ti yit'yish ti vanqu'iis despus de cinco meses, ya sabe escribir bastante bien. queelh jive'cla el mes
pasado. Ver : lhjiveclavai; jiveclavaiy.

jive'cla lhcl' Nombre masculino; no poseble. Pl: jive'cla lhcli (jive'cla lh-cl-i). VIUDA, IRUPER (ave). Lit: luna sujuguete

joccat Nombre masculino; no poseble. PALOSANTAL. janashch'e jayu na joccat ir por este palosantal. Ver : jooc.
jocjayej Nombre femenino; no poseble. PATO CRIOLLO, YPE GUASU. Cairina moschata. yich'apee na yint lha
jocjayej el pato nada en ("va sobre") el agua. Ver : jocjayetaj1; jocjayetaj2.

jocjayetaj Nombre femenino; no poseble. Pl: jocjayetas (jocjaye-ta-s). 1 CISNE CUELLINEGRO. Cygnus melacoryphus.
2 YPE GUASU (ave del agua). Sarkidiornis sylvicola.

jocnj Nombre femenino; no poseble. Pl: jocnjc (jocnj-c). ROSILLO, TAITETU. Pecari tajacu. nichaaj pa
tashinsha, joconojo shita trae venados y jabales. Ver : jocntaj.

jocnjtaj Nombre femenino; no poseble. Pl: jocnjtas (jocnj-ta-s). QUILUYANO (especie de jabal). Ver
: jocnj.

jojactsini Nombre femenino; no poseble (? chequear). 1 HURACN.


2 TORBELLINO. c'ajuvaneshelh'in jayu ca avaftajeshelh pa ajovayielh, ca namtajelh'ay avaatsheelh pa vatjovayi shi' pava
tavijatay, ti niavaatlhecljelh shi' ti lhtanapunelh, pa lhjunash lhpa jojactsini ti yicatsnjat'in lhacm'ales insultar
cuando ustedes estn muertos de miedo, cuando les alcance el terror y las dificultades, que les haran sentirse incapaces, como
huracn que dispersa todo (Proverbios 1: 26-27). lhpa jojactsinesh itjesh yichaaj pa Elas pa yicheshchisham shita
lhpa'lhech lhan'e lhpa tononotaj pa yichesh shita el torbellino de fuego arrebat a Elas, y lo subi a lo alto como en un
carro de fuego. Ver : yijojactsinin.

jojichat Nombre masculino; no poseble. Pl: jojichatis (joji-chat-is). ARBOLEDA DE PALO CRUZ. Ver : jojiyuc.
jojiyuc Nombre femenino; no poseble. Pl: jojicui (joji-cu-i). PALO CRUZ. Tabebuia nodosa. Ver : jojichat.
jonshaaj Adverbio. 1 A LA MEDIANOCHE.
2 EN PLENA NOCHE. pa'lhech tulh ti jonshajesh pa Jose netshaam, pa tanicheelh lhpa Maria chi' shita pa taclaj; pa
Jesus chi yiclsjatei pa Egipto en plena noche, Jos se levant y acompa a Mara y al nio Jess, que hizo huir a
Egipto. jnshajesh ti vanuujqu'e japi nivacle ja lhjucjuqu'e durante la noche los hombres se zambullan con la red
corta. jnshajei ti tapec lhpan lhch'acfa a la medianoche regres su esposa. taj ti ve'lha ja tulh ti vaf ca lhas anque,
lhayaash ti yijoqu'een; pa lhechesh pa nitshaam t'e ti jonshajesh pa yalhpan'e pa jam', pa t'acumeyyivocji t'e na yas
ti yijnlhavcop, pa yijnyijop ca lhas vaf una noche muri el hijo de ella, porque ella se acost sobre l; se levant de
noche y, cuando yo dorma, tom de mi lado a mi hijo y lo acost junto a ella, y su hijo muerto lo puso junto a m (1 Reyes 3:
19-20). ca ni n'vantaja pa lhaje' ti nalhuei, pa t'tai'in shita ti jnshaaj si no encontraba ninguna presa durante el da,
sala de noche a cazar. Ver : tjonshajai; jonshaaj; jonshajai; ca jonshajaclai. Variante : jonshajesh.

jonshajaclai Adverbio temporal. 1 TODA LA NOCHE.


2 DE NOCHE. ni nasmjayanelh ca jnshajaclai ca aclaach tu canto no nos deja dormir de noche. pa nachan'apee papin
yijuijateshch'e, t'taai pa jnshajaclai, nalhuclai shita, pa nucu yie' na jumcuclaai ti yamei pan yijo'e papi
yijuijateshch'e se empeaban detrs de los que iban adelante, caminaron toda la noche y todo el da, ah estaba el sol cuando
llegaron al campamento de los que iban adelante. yovalhtaj'in ti jnshajaiyem'in trataban de mirar, pero para ellos todo

105

era oscuro. ma! niyjiesh'yi na lhja sunja ca at'itanjan lhn na jnshajaclai mam!, mi hermanita me hizo decirte que
trabajes toda la noche sacando fibras. lhech casjunasha, shtavo' pa jnshajaclai as vamos a hacer, pescaremos de
noche. ayjiesha lhja mimi ca nilhnsham pa itoj pa jnshajaclai ca natt'itanjan shta na jnshajaclai, vooi ja tata ca
nasnatesh pa lht'itsu' decile a mam que encienda un fuego para toda la noche, y que trabaje sacando fibras de caraguat,
de noche tambin, que pap trabaje trenzando una piola (para trepar a los rboles para sacar miel). yovalhei t'e cque
checlayinjat cava tucus ti claja; yim'qu'esha'ne, yiyipcunsha'ne, t'taai pa jnshajaclai mi hermano mayor vio a
muchos bolivianos echados por el suelo; dorman y estaban con hambre, haban caminado toda la noche. javo'tajelh ca
jonshajaclai taj ti ni nascjishelh pa'na taj ti lhteesh avaatsha ca ju'jam lha yischaat hemos pescado toda la noche y
no hemos sacado nada; pero ya que lo decs, echaremos la red. Ver : jonshaaj.

jonshajai Ver : tjonshajai.


jooc Nombre femenino; no poseble. Pl: joquis (joqu-is). 1 PALOSANTO. Bulnesia sarmientoi. ayjiesha lhja catsimimi
ca nlhnsham pa jooc ca nat'itanjan'ina na jnshajaclai dec a nuestra madre que prenda un fuego de palosanto, y que
saque fibras de caraguat toda la noche. nclitem pa joquitaj pa yitst'ajesh, jooc lhavaatsha l les mostr la pala que
tena, de palosanto era. vooi pa'elh yecl' pa ya'shesh ti t'un, pa yi'van pa vanc, pa'lhech ya'shesh ti t'un, a'lhech lhja
jooc, pa v'mesh lhja jooc lhai'yaash ti ni nt'un, pa lhavjoqu'esh lhja vanc, lhech jcl'esh ti t'un busc otra madera
ms dura (para hacer una pala) y encontr el palo mataco que es ms duro que el palosanto, se gasta el palosanto, porque no es
duro, (pero) el palo mataco conviene para una pala, porque es duro.
2 POSTE. jantsoojji lha jooc arranco el poste. Ver : joccat; joquitaj; poste; lhavjooc; lhavjoquitaj.

joof Verbo, Grupo 1 (solo en tercera persona?). 3s: joof (joof). DUELE. Note: dcese de un dolor punzante y repentino joof lha
yitsevte me duele el diente.
joofjof'acfi Verbo, Grupo 1 (solo en tercera persona). 3s: joofjof'acfi (joof-jof-'acfi). 1 ES SOCAVADO.
2 ES CNCAVO. Ver : yijoofjofiyan.

jooijoi Nombre femenino; no poseble. Pl: jooijoyis (jooi-joy-is). MARTINETA COLORADA. Rhynchotus rufescens.
jooijoyitaj Nombre femenino; no poseble. Pl: jooijoyitas (jooi-joy-ita-s). MAC GRANDE. Aechorphorus major. pa
lhcaanvacle yisnatesh pa lhaviim tlhshaam pa uj tovc pa nichaaj pava acloj jooyjoyitas, pava lhech nat'esha'ne'en pa
vat'ichavat shi' pa lhavjqu'e pa tif'apee pa caju pa nashch'een pa yamjey pa ve'lha nalhu ti yichajshiin pa
vat'ichavat, pa vanaclapju pa t'eshey ca ve'lhaashi yecl' pa nam'ets'ee el Seor levant un viento del mar, que trajo
bandadas de codornices y las arroj junto al campamento, aleteando a un metro del suelo en una extensin de una jornada de
camino (Nmeros 11: 31). pa lhech nuut pa nam pava jooyjoyitas pa tif'apee pa t'ichavat papi israelitas, vooy ti nich'a
nalhu pa caaj pa yiyaas t'afaych'e lhavj pa t'ichavat por la tarde, una bandada de codornices cubri el campamento; por
la maana, haba una capa de roco alrededor del campamento (xodo 16: 13). Ver : jooijoi.

joojtanuc Nombre femenino; no poseble. JABONCILLO (planta de ~). Bulnesia bonariensis Griseb.. Note: la raz de esta
planta se usaba para limpiarse despus de las fiestas de iniciacin (Moreno 2013)

joomjom Verbo, Grupo 1. 1s: ya'joomjom (ya'-joom-jom). 2s: a'joomjom (a'-joom-jom). 3s: joomjom (joomjom). 1pi: casjoomjom (cas-joom-jom). ES SERIO, ES IRRITABLE. Ver : joomjomitaj; lhjoomjomi.

joomjomitaj Nombre masculino; no poseble. Pl: joomjomitas (joom-jom-ita-s). HOMBRE IRASCIBLE. Ver : joomjom.
joot Nombre masculino; no poseble. Pl: jotoi (jot-oi). 1 ARENAL.
2 CAMPO ARENOSO.
3 ESPARTILLAR. yalhatajesh ti yi'vanjulh pa ve'lha nifaclich'e pa joot de repente vio que alguien vena apurado por el
arenal. vancu'ji ja joot ti shnvop'esh en primavera, siembra en terreno arenoso. ya'vnjlhj jayu, tanca yi'shi' na
yita', javji jayu na joot ser el avestruz, no viviv en el monte, vivir en el arenal. apis ti tavyche nava yiey na joot,
apis ti yameyjop ja t'aplhu' ti chitishjan, apis ti chiypeya' yiey na cotsjaat ti t'eysheych'e java oftaatas ya brotan flores
en el arenal, llega el tiempo de los cnticos, el arrullo de la trtola se oye en la tierra (Cantar de los Cantares 2:
12). ve'lhasham lhja lhjquec'oya nque t'e lhavj, eem ti joot ni nt'un'e; ve'lhasham yifosch'e ts'ivee, nclesha ti
tapooj lhja tinjoque', clamamesh'apee (cavaron) una fosa de este tamao, pues la tierra del arenal es blanda; enteraron a
todos en una sola fosa, qued llena la fosa, la cubrieron de tierra y la emparejaron. peelh nalhu pa vachiyf'e pa Amram ti

106

nic'atey pa lhashi pa lhajpyich ca jaspa nquey pa joot al da siguiente, muy temprano, Amram abri la puerta de su
casa para dirigirse al campo. tcvjiyanshi ts'ivee pava jotoy, pa yit'iyjatch'e pava tjayetacuy pa niclanshi ts'ivee pava
us lhcavcalhjes ellos sembraron arenales, plantaron vias y cosecharon un fruto copioso (Salmo 107: 37). Ver
: jotoyish; jotoi lhavo'.

joquitach Nombre femenino; no poseble. Pl: joquitacui (joquita-cu-i). LAPACHO. Ver : joquitayuc; joquitachat.
joquitachat Nombre masculino; no poseble. Pl: joquitachatis (joqu-ita-chat-is). ARBOLEDA DE LAPACHO. Ver
: joquitayuc; joquitach.

joquitaj Nombre masculino; no poseble. Pl: joquitas (joqu-ita-s). PALA. taj ti ni nteesh pa yitst'ajesh pava namjay ca
chinatcashaya lhechesh pan tisesh atesha, taj ti aclj lhn pava namjay ts'teyesh, shi pava joquitas pero el dueo de
las hachas no quiso venderlas sino que le regal noms, muchas hachas y palas de regalo. t'acumesh'in na joquitaj trabaja
con la pala. shtachenesh pava joquitas ti jatiishelhch'e java yiye' con palas de palo santo, excavbamos bulbos de
caraguat. nclitem pa joquitaj pa yitst'ajesh, jooc lhavaatsha l les mostr la pala que tena, de palosanto era. Ver
: jooc; lhjoquitavash; lhavjoquitaj; tanjuishicham joquitaj.

joquitayuc Nombre femenino; no poseble. Pl: joquitacui (joquita-cu-i). LAPACHO (rbol). Tabebuia ipe. Ver
: joquitayuc; joquitachat.

josinj Nombre femenino; no poseble. Pl: josinjc (josinj-c). CHARATA (ave). ampa ca tashinshaa ca yi'van, c'ojata
cava josinjc ti jatiyjja'ne no encontr ningn venado, pero por lo menos mat algunas charatas.

josinjicha Nombre femenino; no poseble. Pl: josinjichac (josinj-icha-c). 1 JUKU POI (ave). Penelope
superciliaris.
2 JUKU H (ave). Penelope obscura obscura. Lit: charata gigante

josinjtaj Nombre femenino; no poseble. Pl: josinjtas (josinj-ta-s). 1 BIGU (ave). Phalacrocorax vigua.
2 CHUMUCU, BIGU (ave). Phalacrocorax brasilianus brasilianus.
3 BIGU (ave). Phalacrocorax olivaceus.

josojiish Nombre masculino; no poseble. ARENAL. Ver : josoj.


josj Nombre masculino; no poseble. ARENA. yicctejshi lhja camin ja josj el camin se hundi en la arena. pa lhechesh
yie'sha'ne pa josj pa lhech yjy'e, pa t'un'e' ja vanyin pa nivi'sheey; vooy ja lhac'sey pa yipocjetshisha'ne java
usch'e ja tovc entonces (la nave) se encall ("se sent en la arena y qued atrampado"), la proa se hinc y qued inmvil y
la popa de deshizo por la violencia del oleaje (Hechos 27: 41). taj ti yi'vaney shta pa yichesh c'acloj yiey ja josj, pa
yaychavalhey ca nuyshey lhja vatvjatshi ca lhech nina'shesh'e pero distinguieon una ensenanda con una playa, y
decidieron varar la nave all (Hechos 27: 39). Ver : josojiish.

jostaj Nombre femenino (?); no poseble. Pl: jostaj. PLANTA DE FLOR ROSADA (var.) coos ti uschishamclee java jostaj
chi' pava ap'etses, lhech ti yt'teshsham, pa yu'jam shta pa actaj, pa'lhechesh ti yit'esh ti yape' lhn felizmente,
cuando florecan de a poco estas plantitas de flor rosada y las frutas de las cactceas, las recogan ("pellizcaban") y las
mezclaban con tierra salada, y con stos decan que se hartaban. Ver : jostavai.

jostavai Verbo, Grupo 1 (solo en tercera persona). 3s: jostavaishi (josta-vai-shi). ES ROSADO. jostavaishisha'ne nava
lhavs aquellas flores son rosadas. vooy nava lhavjqu'e na ashi yucshamsha'ne lha'yasha ja isash, shi' nava
nasheshch'esha'ne nava aclishay; nava acucsham yucsha'ne jan lhjunash ja jostavay ti lhp'ooj'e na ac'cle tus labios,
cinta escarlata, y tu habla, fascinante; dos cortes de granada, tus mejillas tras el velo (Cantar de los Cantares 4: 3). Ver
: jostaj.
jotoi lhavo' Nombre masculino; no poseble. Pl: jotoi lhavos (jot-oi lha-vo-s). NIVACLE DE LOS
ESPARTILLARES. Note: nombre de una parcialidad nivacle Lit: espartillar su-habitante venatajch'e clee pa lhasinnyash
japi jotoi lhavos; lhavtsatis lhapesh Atinchat (Hernandarias), Clats'oosshi, Fiisshiy, Octsetaj, Quenjaclai chi'
cav'elh algo diferente era el habla de los Jotoi lhavos; sus aldeas antiguas eran Atinchat (Hernandarias), Clats'oosshi,
Fiisshiy, Octsetaj, Quenjaclai y otras.Ver : joot.

jotoyish Nombre masculino; no poseble. ZONA DE ESPARTILLARES. Ver : joot.


jovaichenaj Nombre masculino; no poseble. Pl: jovaichenjas (jovai-chenja-s). HOMBRE MIEDOSO. Ver : nijovai.

107

j Partcula adverbial de modo. 1 VERDADERAMENTE.


2 DE VERAS. Note: aparece tambin como sufijo o combinado con otros morfemas que le siguen directamente ca
shtantitajc'oya java na lhjunashvatc'oya nyishai java t'ajuiya pa Jesus, pa shtanvo'yeshch'e jayu pa lhc''vat pa
Jesus pan yenlhatam ti yishi' lhcavju napi caschifas; nque yich'e' ti cascatolicos j jayu si entendemos los diferentes
caminos que llevan a Jess, seremos capaces de descubrir el lugar que Jess quiere ocupar en la vida de nuestro pueblo; as
seremos catlicos de veras. c'u'eshaj lo tomo muy en serio.

jcjcshi Verbo, Grupo 1. 1s: ya'jcjcshi (ya'-jc-jc-shi). 2s: a'jcjcshi (a'-jc-jc-shi). 3s: jcjcshi (jc-jcshi). 1pi: casjcjcshi (cas-jc-jc-shi). DUELE. taj ti ni c'u'sayam'in yivaatsha, ya'jcjcshi ti tsijuuj ca vnj pero
me haba pasado la alegra, me dola porque me haba mordido una piraa.

jclenjataj Nombre masculino; no poseble. Pl: jclenjatas (jclenja-ta-s). ACANINA (vbora). Cyclagras gigas.
jcl'esh Conjuncin. 1 PARA (QUE).
2 A FIN DE QUE. Note: seguido por el subordinador ca o ti yinesh pa estao ca np'o'apee pa cobre jcl'esh ca ni ntquita
papu se aplica el estao (en los platos) para evitar intoxicaciones ("que alguien se intoxique"). tajulhei ca natcu'mesh pa
nich'a cepillo jcl'esh ca ni nanfaijaneesh pa lhanfanash pa ni nvo'yeeshch'e es mejor que trabajen con un cepillo nuevo
para que no se acostumbren a un uso incorrecto. jaspa jcl'esh ca nantiyijooi japi samto ti v'mesh ca
shinapun entonces los blancos no van a mirarnos con asombro y dejarn de despreciarnos. vooy jcl'esh lhpa nich'a ftech
ti chiytsich'e pa nich'a tjayetaj t'i' a vino nuevo, odres nuevos (San Marcos 2: 22). yichen papi lhech yitsji yit'yish
lhavos jcl'esh ca natjuyei pa Belen orient a aquellos varones sabios para que se dirigieran a Beln. yinjt ti tnvatai
jcl'esh ca ni ncuclnaan papu todo el tiempo se llaman unos a otros, para que nadie se desve.pa j'tanei ti yitshaam pa
Noe lhpa lhvjatshiy, tanichielh lhpa lhch'acfa chi' papi lhcles, chi' papi'lhech lhch'acfas vitsha, jcl'esh ca
nalhjenesh pa lha'vint pa cha'nuicha Noe, pues, entr en su arca, lo acompaaban su esposa y sus hijos, junto con sus
esposos, para salvarse de las aguas del diluvio. aniicjuelhsha'ne napi ni napu'a jaspa napeclei'in cun java lhavtsatis
jcl'esh ca nvan ts'ivee pa ca nv'e' chi' shita pa tuc'a ca ntuj shita despide a la multitud ("los no pocos") para que vayan
a los pueblos y encuentren all alojamiento ("que tengan donde quedarse") y algo para comer. vooi ti yj'e' pa ca
lhfanisheesh, pa lhechesh jcl'esh ti tanclhanitsha pa t'unaj tqu'ilhjei despus de agotar sus recursos, recin
manifestaba l su poder salvador. taj ti ni nvo'yeshch'e papi t'unvatsham'in ti yishiyanem papi tiqu'icsha'ne, papi'lhech
vacle'; lhan'e jcl'esh papi lhavsuisha'ne yit'yish pa lhfanishlhavach pero los fuertes no se portaban bien y marginaban
a los pequeos, que no reciban nada; pero los humildes saben defenderse ("como hacer ellos mismos"). yit'esha pa
lhcataclaj: atiseshch'e jcl'esh ca ntuj lhacm'a; yimatsineshaan: ajutch'e ca nituj napi nivacle! dijo a su criado:
reprtelo (el pan) para que todos coman; l insisti: dale de comer a la gente! vooi pa'elh yecl' pa ya'shesh ti t'un, pa
yi'van pa vanc, pa'lhech ya'shesh ti t'un, a'lhech lhja jooc, pa v'mesh lhja jooc lhai'yaash ti ni nt'un, pa
lhavjoqu'esh lhja vanc, lhech jcl'esh ti t'un busc otra madera ms dura (para hacer una pala) y encontr el palo
mataco que es ms duro que el palosanto, se gasta el palosanto, porque no es duro, (pero) el palo mataco conviene para una
pala, porque es duro.
jfis Verbo, Grupo 1 (solo en tercera persona). 1 ES ACANTILADO.
2 ES ESCARPADO. jfis'acfi na lhtaco na tovoc el ro tiene barrancas acantiladas.

jjji Adverbio. TODAVA. Note: sase en la variedad Yitaa lhavos jjjishi na cumj todava no est a punto la chicha. Ver
: jjjiclai.
jjjiclai Adverbio temporal. 1 TODAVA.
2 ANTES DE. jjjiclai ti namei ja yitsaat ti yipe'yeeylhavc'oya papi yipvatsham'in antes de llegar a la aldea escuch rumores
de llantos. jjjiclai pa lhavafi antes de su muerte. jjjeclay ninv'mesh ti tasiny'in no haba terminado de hablar
todava. pa jjjiclai ni pitojtajeesh lhn ti nap'ujitaj pa shinvo', pa nichavaich'etaj lhn lhapqueei ti nischaatshi lhn
pa shinvo' un rato despus de comenzar a lamer la miel, ella not cierto olor que tena la miel. yitsemaj'e pava
lhpnquei jaspa yit'ya ca nvafjumje, ca'tajesha ca jjjiclaiya ca manlhaa atesha le clav las uas para saber si estaba
bien muerto o si tena algo de vida todava. Variante : jjji.

jlhech Ver : ja.

108

jj Adverbio. DE VERAS. jj ni ve'lheesh ca yi'yasha'yelhsha'ne de veras no n os enfermbamos nunca.


jque(ei) Ver : ja.
jts'ec Nombre masculino; no poseble. Pl: jts'ec (jts'ec). CHAGUARAL.
jts'i Verbo, Grupo 1. 1s: ya'jts'i (ya'-jts'i). 2s: a'jts'i (a'-jts'i). 3s: jts'i (jts'i). 1pi: casjts'i (cas-jts'i). 1 ES
SOBRIO.
2 EST DESPEJADO. pa amlhapa t'sjatshiya, chi' lhpa ca nuich'e, vooi pava jts'in lhei lhclvtesesh, lhech pa ctsej
t'lha cavque no tenan pantalones ni camisas, solo las llamadas chirips, hechas de (fibras de) chaguar.

jts'clnjanaj Nombre masculino; no poseble. Pl: jts'clnjanjas (jts'cln-janja-s). HOMBRE


MENTIROSO. pa'lhech ts'clnjanaj, pa tanca yij'a ti yit'esha papi c'u'sem'in j l era un mentiroso, y no era verdad
que estaba alegre ("no era verdad que deca que estaba muy alegre"). niyaflha(t)ch'e pa jts'clnjanaj ti nifactajyam pa
yaquiset vatsjan t'lha pava lhcly, pa nijooylhach'e ti tsitisesh pa ve'lha sasshi maldito sea el mentiroso que me dice
que tiene un animal sano en su rebao, pero (despus) me ofrece uno enfermo (Malaquas 1: 14). Ver : lhjts'clnjayash.

jv! Interjeccin. 1 NO ES VERDAD!


2 OH!

j'ayaam Partcula que expresa buena sorpresa. 1 GRACIAS!


2 QU BIEN!
3 OJAL! j'ayaam ca astisesh nava vatqu'isjayanjas! gracias por darme estos libros! j'ayaam ca ujaa na tovoc jaslhech
pa shtatuj sajech felizmente ya est llegando el baado, pues comeremos pescado. j'ayaam ca yiya'jaeesh jayu! ojal
sea mi esposo algn da! tsu', j'ayaam ca tif'e cava Shtavuun lhcles! qu bien, suerte que acab con los hijos de
Shtavuun! j'ayaam ca caslhecha ca shtavantiyitesh ti shtavanquen ojal nosotros aprendemos a amar.j'ayaam ca
aniyitelheiyam ti lhanc'at'ei na lhashi ca shncfach'ee! qu bien que hayas trabajado duro para nosotros abriendo una
puerta para que podamos salir! j'ayaam ca aclnelhyam! ojal ustedes lo maten para m!

j'cha'na ca Conjuncin. NO SER CIERTO QUE... j'ch'a'na ca nam no ser cierto que venga.
j'lhaa Conjuncin. 1 PERO S QUE...
2 PERO AL CONTRARIO.
3 PERO EN NINGN CASO. j'lhaa ti pu'janee java lhai! pero s es que (la planta) tena tres frutas! j'lhaa yiin ca
clamtajashi lhpa catiis pa shnqu'in yitsha pero s que dentro de un rato, cuando sale la estrella, saldremos. na lhjunash
lhja niniva sui; j'lhaa ca navaitajshi pa nalhuclai, j'tajesh ti chi yuijat'acfi pa nich'a yint, pa lhechesh pa isjop ca
chi ntuj as, por ejemplo, la sachasanda es venenosa, pero cuando se hierve por muchas horas ("todo el da"), cambindole
varias veces el agua, es buena para comer. jlhaa tanei ti meey japi vatcasinc ca avatvanjayinesh, pa asnatesh'atam pa
ca acufayjatajop ti lhavatsjan shita, jaspa yityesh'a jayu napi achifas ti lhavatsjan, lhech t'nashch'e cava
tayjijanesh ca Moiss no dejes de ir ("pero s que vayas") a los sacerdotes para presentarte, y, para que les consten, lleva la
ofrenda de tu sanacin establecida por Moiss (San Marcos 1: 44). j'lhaa nava lhnyishai napi samto yitst'as'in pero al
contrario, los caminos de los blancos son rectos. j'lhaa pava sajech ti jayeetshelh ca pitojeesh ca chi nasclansha'ne, pa
shtat'ovosshi lhcachi'vat pa shtatsefesh'esham pava yecli lhcles jcl'esh ca ni natpecva'ne; pa shtacljjinatshi'sha'ne
pa itj, jaalh pa cljjqu'esha'ne cuando queramos conservar los pescados mucho tiempo, los cortbamos en el medio y
los pinchamos, los estirbamos con palitos para que encojan, y los secbamos sobre el fuego hasta que se sequen. j'lhaa ti
yit'esh ca ntaneeijaisha'ne jayu, pa nij'clesh papi lhchifas ti yicumjat'e jcl'esh ca nashjat pa lhanvacleyash, pa
t'ajuijulh pava yit'esh pa Fitsc'yich pero al querer hacerse famosos, despojaban a sus hermanos y los hacan trabajar
para aumentar su poder, oponindose a los proyectos de Fitsc'yich. j'lhaa pa yaaj ca anfacleem papu nque
taija'vat pero no debs contar a nadie donde se encuentra tu zona de caza.j'lhaa ti yite'jesh pa lhavjoquitaj lhpa
vatatsuc, pa yofalh pa lhavjooc pero cuando pegaban en un tronco con la pala, se rompa la pala.

j'lhaa lhn Conjuncin. PERO ENTONCES, ... Ver : j'lhaa.


j'lhn Conjuncin/Adverbio. 1 PERO.
2 CIERTAMENTE, [SERA BUENO] PERO...
3 OJAL.

109

4 CMO QUISIERA. j'lhn ca ytaai cmo quisiera salir a cazar! ni ptseja j, j'lhn java t'acfiyis ni ptsejaesh l no
corra ligero, era por las botas que tena que no poda correr.

j'ne Ver : ja.


j' pa ca Conjuncin adversativa. SIN EMBARGO.
j'palha Adverbio. 1 INTILMENTE.
2 DE BALDE. nam papi tucus, pa lhechesh pa cajueshch'e jum ti vatcfachielh'apee pava lhavtsatis, j'palha ti
t'atshaaitaj'apee na lhcootsjat llegaron los bolivianos, entonces durante mucho tiempo se enemistaron por sus aldeas, en
vano trataron de reaccionar.
j'pa ~ j'pa j Adverbio. 1 LAMENTABLEMENTE.
2 LASTIMOSAMENTE.
j'taja ca Conjuncin adversativa. 1 NO...
2 PERO NO. anshi'a ca shnquei ja vatcafetatsi lhavo' - j'taja ca yichei, teiya ti ni isa'sha'ne vamos enseguida donde el
fermero! - no ir, porque es mala persona.
j'taja lhclanjai Conjuncin/Adverbio. 1 PERO NO.
2 PORQUE.
3 SERA INTIL.
j'tajesh Conjuncin. 1 Y.
2 TAMBIN.
3 TAMPOCO. acjiyan'e lha yicacl' ja acac'o'vat!; yicjiyan pa lhcacl' j'tajesh ti lhech tlhshi lhpa nucsiyuc plant
vos mi pierna!; ella plant la pierna, y de ell brot una planta de mandioca. na lhjunash lhja niniva sui; j'lhaa ca
navaitajshi pa nalhuclai, j'tajesh ti chi yuijat'acfi pa nich'a yint, pa lhechesh pa isjop ca chi ntuj as, por ejemplo, la
sachasanda es venenosa, pero cuando se hierve por muchas horas ("todo el da"), cambindole varias veces el agua, es buena
para comer. yij'taj ti lha'ma ca Sal ti lhcaanvacleesh, pa avaatsha lhclvalh japi Israel lhavos yiey pava
lhavatclnjavtes; j'tajesh pa lhcaanvacle a'Dios ti nifacl'am avaatsha ti lhclvalh jayu shi' ti lhanvacleash napi
lhchifas Israel lhavos ya antes, cuando todava Sal era rey, t eras el verdadero general ("los campos de batalla") de Israel;
el Seor, tu Dios, te dijo: tu pastorears a mi pueblo Israel, t sers jefe de mi pueblo, Israel (1 Crnicas 11: 2).she papi
iseemjop ca nic'aclanem papi t'acu'meyshilhatam pa Dios? vooy pa Dios yinclhanita ti yivmjatemshi pava
lhsasch'e; she papi iseemjop ca nivalha papi lhech? vooy pa Cristo Jess j lhech vafeem, j'tajesh shta j lhech ti
neetsham pa yiey lhfayish pa Dios, vatants'aclaneyjoom pa Dios quin acusar a los que Dios eligi?, si Dios absuelve,
quin condenar?; ser acaso Cristo Jess, el que muri y despus resucit y est a la diestra de Dios y suplica por
nosotros? (Romanos 8: 33-34). ve'lha ja nijooylhayich'e jayu, ya'sheshyic'oya ti t'un'in, j'tajesh ti nivanajulhjatsham
ca nuqueem'e pava lhavtes pava t'acfiyis detrs de m vendr uno con ms autoridad que yo ("que me supera en fuerza"), y
yo no soy digno de agacharme para soltarle la correa de sus sandalias (San Marcos 1: 7). pa tifeshch'e lhacm'a java
vatvanqu'eyjatsjanjavtes yiey ja Galilea ti lhech vanqu'eyjatsjan'e, j'tajesh ti yisaasfach'ee ts'ivee pava tsich'es y por
toda Galilea fue predicando en sus sinagogas expulsando demonios (San Marcos 1: 39). j'tajesh ti chit'alheyjop shta pa
vatajayayash ja Jess shi' papi t'eyjatsjanjas tambin Jess y sus discpulos estaban invitados a la boda (San Juan 2:
2). j'tajesh ti tanca avashanem ca lhoclashi jayu na lhavu'vat na acavo tambin (te pido ) que no permitas que se
corrompa el cuerpo de tu servidor (Hechos 2: 27). j'tajesh pava yichatjulh lhtacoc shi' pava yichatjulh lhafas pava
lhech caaj pa lhamnlhajayash lhpctniyashjulh pa nivacle ti yiey ts'ivee pava yichatjulh lhfatatsiy yi'cji pava
lhafas; pava lhafas yamjatelhvatjulh pav'elh lhafas; ti yich'in ts'ivee lhnasheesh pa t'ajuyshiasimismo, esas cuatro caras
y cuatro alas tenan brazos humanos ("las que parecan manos de [seres] con vida como hombres") por los cuatro costados
("hombros") debajo de sus alas; sus alas se juntaban de dos en dos, y caminaban ("con su nariz") de frente (Ezequiel 1: 89). janfaclelh'am nava tsit'yelha j'tajesh ti jatnclhanitshelhyivne pa ti javanelh, taj ti na at'eshelh ca acumelhjulh
ca ujaneshelh cava jatnclhanitshelhyivne nosotros te hablamos de lo que sabemos, y damos testimonio de lo que hemos
visto, pero ustedes no aceptan nuestro testimonio (San Juan 3: 11). tan ca nc'asatch'e papi napu', j'tajesh ti ni ncjaam
lhja vatc'je' no pueden romperla (la tela) dos (hombres juntos), ni tampoco la atraviesa una flecha. pa tiyeej
yifuyuesh'apee lhpa lhavts'e' chi pa t'acavot pa jaspa tan ca nvc'oya pa tsich'e', pa j'tinei ti nvat'aj lhavaatsha ni
atejeem j'tajesh ti nvat'aj tatsha el chamn sopla sobre el vientre y la pelviz, para que no haya mal espritu, y por tanto
nace (el nio) sin causarle dolor, y tambin nace sin demora. j'tajesh ti yi'van shta ja vatac'cleesh ja
chiyclpjalheshch'e lhshatech ja Jess, lhech jlhech nive'lha nvelh'e jav'elh sivclclhayjey, vena ja yie' yitsha

110

chiyclpjalhsham tambin vio que el sudario que haba envuelto la cabeza de Jess no estaba en el suelo, con las sbanas,
sino enrollado en lugar aparte (San Juan 20: 7).
j'tanei Conjuncin. 1 POR LO TANTO.
2 POR CONSIGUIENTE.
3 Y AS...
4 PUES AHORA... Note: j' + tanei pa j'tanei ti c'apfiyuc'oya nque cotsjaat por lo tanto, te maldigo de esta
tierra. j'taneiyesh ti yichei ti'ma pa Shtavuun y as por fn sali Shtavuun. j'tanei ti t'ichaieen, lhapa' ti pitoclaei y
ahora descansaron all, pero no mucho tiempo. j'tanei jje ti pa istaa ti tai'ec'oya as se resign a alejarse de l. ja
yitjooc tatamjalhesh na cotsjaat ti yiseej, j'tanei ti yicavcalh'in mi to prepara la tierra para arar y poder cosechar. pa
j'tanei ti yitshaam pa Noe lhpa lhvjatshiy, tanichielh lhpa lhch'acfa chi' papi lhcles, chi' papi'lhech lhch'acfas
vitsha, jcl'esh ca nalhjenesh pa lha'vint pa cha'nuicha Noe, pues, entr en su arca, lo acompaaban su esposa y sus
hijos, junto con sus esposos, para salvarse de las aguas del diluvio. pan t'ajj papi nivacle yu'ei ts'ivee pava lhaiyiy,
j'tinei pa ampa ncji', lhetlha t'ajjem cada uno de los hombres las tiraban (las anguilas) en direccin de su bolso, y
ninguna sali, todas quedaron ("igual su nmero para ellos"). caaj tanei pa ctsej ca nitsefeshtaj, j'tineij ti yitsefesh, pa
nque tuc'ach'e lhn lhpa t'acjuus haba all pues caraguat espinoso, y se le haba hincado muchas espinas, tena la rodilla
as de hinchada. shtasasinatemvatich'e jayu pa lhasinnyash pa j'tinei ca ni nvatpe'ya'asha'ne t'iyiish'e vamos a
confundirle el lenguaje de modo que dejen de entenderse los unos a los otros. napu' ca te coca can t'ucac cava lhech
lhashiyis, pi, nichaaj cqueei; cava finji, ja vatc pa nque tc'asham, ni i'a ca ntilhj pava yucuvec, tuyuyesha cava
lhech nclhaa ti lhech lhjunash, j'tanei jje dos paquetes de coca de tamao como eso, trajo aqul; tabaco y provisiones
as de grande, y pan que apenas poda llevar, eran cosas extraas, as pas. pa tiyeej yifuyuesh'apee lhpa lhavts'e' chi pa
t'acavot pa jaspa tan ca nvc'oya pa tsich'e', pa j'tinei ti nvat'aj lhavaatsha ni atejeem j'tajesh ti nvat'aj tatsha el
chamn sopla sobre el vientre y la pelviz, para que no haya mal espritu, y por tanto nace (el nio) sin causarle dolor, y
tambin nace sin demora. Ver : tane(i). Variante : j'tinei.

j'taneiyesh Ver : j'tanei.


j'tinei Ver : j'tanei.
j'ti'! Interjeccin. CARAMBA! Note: expresin de disgusto usada por las mujeres
j' t'em'na jje! Interjeccin. 1 HABA SIDO CIERTO!,
2 PUES ERA VERDAD! j' t'em'na jje ti yich! pues era cierto que se fue!

jpecshi Ver : lhajpec.


jpeclematsej Verbo, Grupo 1. 1s: ya'jpeclematsej (ya'-jpecl-emat-sej). 2s: a'jpeclematsej (a'-jpecl-ematsej). 3s: jpeclematsej (jpecl-emat-sej). 1pi: catsijpeclematses (catsi-jpecl-emat-se-s). Pl: jpeclematses (jpecl-emat-ses). 1 TIENE BUENA SOMBRA.
2 TIENE UNA BUENA ENRAMADA. jpeclematsej ja lhavtsaat la aldea tiene buena sombra. caaj java jpeclematses shi'
java isisshi yintes tena buenas sombras y buenas aguas. ti lht'taytajesha'ne pa lhencheyash'ash japi tavujuya ti
yi'cji java aacjuy jpeclematses, ti naanc'ashamesh nava jayiyjijanesh entregaste tu amor a extraos bajo los rboles
frondosos y me desobedeciste (Jeremas 3: 13). alhasnyech jum, yenach, pa yitjatajch'een cats'ichavat'esh; java
shintincutacuy java lhech jpychiteyesh, shi' java aacjuy jpeclematses pa shnv'cji qu hermoso eres, amado mo, y
nuestro lecho es frondoso ("de pasto"); las vigas de nuestra casa son de cedro, y estamos los rboles frondosos (Cantar de los
Cantares 1: 16-17). Ver : lhajpec.

jpecle'mat Verbo, Grupo 1. 1s: ya'jpecle'mat (ya'-jpecl-e'mat). 2s: a'jpecle'mat (a'-jpecl-e'mat). 3s: jpecle'mat (jpecle'mat). 1pi: catsijpecle'mat (catsi-jpecl-e'mat). 1 TIENE UNA SOMBRA MALA.
2 TIENE UNA ENRAMADA DEFICIENTE. Ver : lhajpec.
jpecle'vat Nombre masculino; no poseble. 3s: jpecle'vat (jpecl-e'vat) ~ vatajpecle'vat (vata-jpecl-e'vat). 1 ENRAMADA.
2 CHOZA.

111

3 ZAGUN. napu' vatc'oovtes vooi lhcachi'vatshi pa vatajpecle'vat hay dos ambientes con un zagun en el medio. yi'acfi ja
vatajpecle'vat ja itj la cocina est bajo la enramada. fc'atsajch'e ja vatajpecle'vat (la casa) tiene una amplia galera
para sombra. Ver : lhajpec.

jpichiyte Ver : lhajpichiyte.


jpijei lhavo' Nombre masculino; no poseble. Pl: jpijei lhavos (jpije-i lha-vo-s). ALBAIL. Lit: casas suprofesional ya'suiyeshshi pa jpijei lhavo' necesito un albail. japi jpijei lhavos yi'van pa lhcumjavo pa lhqueiyesh
'escuadro' los albailes tienen una herramienta cuyo nombre es 'escuadro'. Ver : jpyich.

jpiyich lhavj Nombre masculino; no poseble. 1 PARED.


2 MURALLA. Lit: casa su-lado

jpnaj Nombre masculino; no poseble. Pl: jpnjas (jpnja-s). TUKU YVY (ortptero). Ommexecha spp.. ca aclojeelh'e
lhn jan lhjunash java jpnjas! que ustedes se multipliquen como saltamontes! (Nahm 3: 15).

jpc Nombre femenino; no poseble. Pl: jpcui (jpc-ui). PAJA. vooy lhavaatsha lhunashjulh lhpa nint'un jpc lhpan
yichenesh pa Dios ti nifac pava vaclan jayu l era como un dbil junco ("paja") que Dios haba enviado para anunciar las
cosas venideras. lhchenesh pa uj unaj ti t'tjatesha cotsjaat capin t'ajuytaj'ajulh avaatsha, pa lhnapjunesh(sh)am pa
anutsaaj, capi'lhech yichesh lhjunashjulh pava jpc usaste tu gran poder para tirar al suelo los que te enfrentaban, y los
quemaste con tu ira; ellos quemaron como paja (xodo 15: 7). lhech yie' pa lhcumjavat; tish'e'in pa cotsjaat yacutshi,
yit'ovsch'een pava jpc, yicha'jesh'in shta pa yint, t'ajuya jayu ca nasnatesh pava cotsjatis all estaba su (lugar de)
trabajo; excavaban arcilla ("tierra roja"), cortaban paja y traan agua para preparar ladrillos. Ver : jpctsuc.

jpctsuc Nombre femenino; no poseble. Pl: jpctsucui (jpc-tsuc-ui). PLANTA DE PAJA COLORADA. Ver : jpc.
jpyich1 Nombre masculino; posedo. 1s: yijpyich (yi-jp-yich). 2s: ajpyich (a-jp-yich). 3s: lhajpyich (lha-jpyich). 1pi: catsijpyich catsi-jp-yich). Pl: jpijei (jpi-je-i). forma no poseda: jpyich (jp-yich) ~ vatajpyich (vatajp-yich).1 CASA.
2 CHOZA. Lit: jpc 'paja' + -yich (nominalizador) yijutei pa jpyich pa ampa ca nv'acfi les ofrecieron una casa vaca
("donde no haba nada"). ni nteesh ca asnatshem peelh jpyich; ame ni lhecha, lhavaatsha yisnatesh'am jayu pa ve'lha
jpyich l no quiere que lo construyas una casa; al contrario, l mismo construir una casa para vos. ni ntajulh'acfi ja
jpyich no caben en la casa. papi yichatjulh nivacle lhechesh pa vlhesh'apee ts'ivee pa jpyich tejanilh pa'lhech
clamam'apee los cuatro hombres subieron entonces al tejado de la casa que era plano. ja yijpyich tojquishamc'oya ja
ajpyich mi casa es ms alta que tu casa. ti 1543 200 pava jpyjey yivutunsha'ne, shi' ja jpyich t'ajuya pa
lhcaanvacle en el ao 1543, 200 casas quemaron, incluso la casa del Gobierno. taj ti vooy ja Cristo yfisch'e ti
lh'seshjop pa Dios pa lhajpyich; vooy casvaatsha lhajpyichjooj jayu ca shtiyitajeshelh ca shtacafiyantajelh pa
shtamjelhey pa yj'esha'ne; shtanshameshelh ti caajjoom pa cas cascaclecleyash'in Cristo, est a cargo de la casa de
Dios como un hijo; y esa casa somos nosotros si mantenemos la confianza y nos gloriamos de la esperanza (Hebreos 3:
6).jayeetajesh ca yijo'cji na ajpyich quisiera dormir en tu casa. ca eetajesh pa jasnatshelh pava pu'jana jpyjey:
ve'lhataja pa ca ajpyich'aesh, peelh lhajpyichtaja na Moiss, pa ve'lhataja pa lhajpyich yitsha na Elas si te parece,
armar tres chozas: una para t, otra para Moiss y otra para Elas (San Mateo 17: 4). pan yiclvalhchiyinesh pa
lhajpyich el mayordomo de la casa. yivaatsha jv'cji na is jpyich chiyinesh nava shintincutacuy yo vivo en una
linda casa hecha de cedro. jv'e' na is yijpyich vivo en una casa linda. casvaatsha ti lhajpyichjooj pa Dios pan
mnlha nosotros somos santuario del Dios vivo. Ver : jpc; lhajpichiyte; jpyiche'mat; jpyichematsej.

jpyich2 Nombre masculino; no posedo. PLYADES, SIETE CABRILLAS. Lit: jpc 'paja' + -yich (nominalizador) meelh ti
clam pa jpyich pa yaichavalhei ca ntalhjen cuando aparecen las plyades, preparan sus chacras ("piensan en quemar el
campo"). Ver : jpyich1.

jpyichematsej Verbo, Grupo 1. 1s: ya'jpyichematsej (ya'-jpyich-emat-sej). 2s: a'jpyichematsej (a'-jpyich-ematsej). 3s: jpyichematsej (jpyich-emat-sej). 1pi: catsijpyichematses (catsi-jpyich-emat-se-s). TIENE BUENA
CASA.Ver : jpiyich1; jpyiche'mat.

112

jpyiche'mat Verbo, Grupo 1. 1s: ya'jpyiche'mat (ya'-jpyich-e'mat). 2s: a'jpyiche'mat (a'-jpyiche'mat). 3s: jpyiche'mat (jpyich-e'mat). 1pi: catsijpyiche'mat (catsi-jpyich-e'mat). TIENE MALA CASA. Ver
: jpiyich1;jpyichematsej.

jpyich lhavo' Nombre masculino; no poseble. Pl: jpijei lhavos (jpije-i lha-vo-s). ALBAIL. Lit: casa su-profesional
Juan vatna(i)jayash lhavo' Nombre personal masculino; no poseble. SAN JUAN EL BAUTISTA. Lit: Juan bautismo suprofesional vooi pap'elh nalhecljesh ca a'lhecha ja Juan vatnaijayash lhavo', vooi pap'elh yilhecljesh ca a'lhecha pa
Elias chi' pap'elh nalhecljesh ca a'lhecha papi profetas ca natpecl'in algunos creen que eres Juan el Bautista, otros
creen que eres Ela o algn otro profeta que ha regresado. Ver : yinajayan; lhna(i)jayash.

jucjcat Nombre masculino; no poseble. ARBOLEDAD DE PALO BOBO. catee jucjcat lhas januelhch'esha'ne es que
habamos juntado un poco de lea de palo bobo. Ver : jucj.

jucj Nombre masculino; no poseble. Pl: jucj (jucj). PALO BOBO. Tessaria integrifolia. Note: del tronco del palo
bobo se construyen cercos en el ro para atrapar los peces Ver : jucjcat.

juctsi' Verbo, Grupo 1. 1s: ya'juctsi' (ya'-juctsi'). 2s: a'juctsi' (a'-juctsi'). 3s: juctsi' (juctsi'). 1pi: casjuctsic (cas-juctsic). 1 ES MEZQUINO.
2 ES ENVIDIOSO. Ver : yijuctsin.
jufstej Verbo, Grupo 1 (solo en tercera persona). Pl: juftses (juftse-s). 1 ES MORDAZ.
2 ES BRAVO (y muerde). c''yit ca yicl' nuu ti jacln teiya ti juftsej mat a mi perro forzosamente, porque era bravo.

jujmjanaj Nombre masculino; no poseble. HOMBRE SOADOR. a'va, nam na jujmjanaj! mir, ah viene el
soador! Ver : nijujm ~ nijujam.

jum Partcula. 1 MUY.


2 MUCHO. pa nach'cji lhja lhse lhja Herodas pa tcly, yisvuneshi jum ja Herodes shi' japi yielh'e ja
lhtsaccunjavat entr la hija de Herodas, bail y gust a Herodes y a los convidados ("los que estaban a la mesa") (San
Marcos 6: 22). papi tucus yiei pa Esteros Viejo apis lhn ti yyin pa vatashclfech lhan jum, tsutshenilh lhn teei,
tojquisham lhn jumje pqueei, chi yichench'e lhn shita pa ts'a'na'nataj los bolivianos en Esteros Viejo haban
preparado un alambrado muy grande, un alambrado de pas, era muy alto ste, y lo cargaban de electricidad. nan lhjunash
ja Pablo ti pitojesh ti vanqu'eyjatsjan pa jaalhpa nimjayu jum ja nich'ayech pa ujesh ti yim', pa nictsha'ne
tlheychisham ja pu'janaeyshi lhtvash mientras Pablo hablaba sin parar, al muchacho lo fue venciendo el sueo hasta
que, profundamente dormido, el muchacho se cay al suelo desde el tercer piso (Hechos 20: 9). yechepjalh'in,
yict'atlhavne ti yiyitesh jum lo abraz y lo apret muy fuerte contra s. Ver : jumje. Variante : jumje.

jumachat'in Verbo, Grupo 1. 1s: ya'jumachat'in (ya'-jumachat-'in). 2s: a'jumachat'in (a'-jumachat-'in). 3s: jumachat'in
(jumachat-'in). 1pi: casjumachat'in (cas-jumachat-'in). EST UN POCO TOMADO.

jumcuclaai Nombre masculino; no poseble. SOL. nich'a lhn nijat' ti lhech ti cusei na jincuclaai recin se despert
cuando ya calentaba el sol. nich'a tanjuitajshicham na jumcuclaai ti yielhch'esha'ne pa Ascano lhpque lhutsja a la
tarde ("recin inclinado el sol"), Ascano se sent con la joven. lhapa isc'oya ca nui na jumcuclaai ti jqueelh ca'lhech ya
estaba por entrar el sol cuando caminaba con mi to finado. she papi vachafach'ee jan lhjunash na jumcuclaay ti claaf
nalhu?; pa lhasnyech'esh jan lhjunash na jive'cla, pa pjumtsej jan lhjunash na jumcuclaay, nichintajulh'ajulh jan
lhjunash japi c'afoquelhay ti yich'in? quin es esa que se asoma como el alba, hermosa como la luna, radiante como el
sol, imponente como un batalln? (Cantar de los Cantares 6: 10). pa juncuclaay palha tojqu'etsham, taj ti lhetipa ti
t'acumvatsham'in, vancafaneshjatesh'in papi lhcaanvaclesesh egipcios el sol estaba ya muy alto, y sin embargo seguan
trabajando, apurados por los capataces egipcios. Sinn : jincuclaai, juncuclaai.
jumcuclaai lhcl' Nombre masculino; no poseble. Pl: jumcuclaai lhcli (jumcuclaai lh-cl-i). VIUDA ROJA, GUYRA
PYT (ave). Pyrocephalus rubinus rubinus. Lit: sol su-juguete

jumcuclaai t'ajuya Nombre femenino. RELOJ. Lit: para el sol yuich'e lhpa juncuclaay t'ajuya lhashiy se meti dentro de
la caja del reloj ("puerta/boca del reloj").

jumje Partcula de resfuerzo. 1 MUY.

113

2 MUCHO. Ver : jum.

jump'uvaai Nombre masculino; no poseble. IRUPER (ave). Xolmis irupero.


jump'uvalhej Nombre masculino; no poseble. Pl: jump'uvalhjes (jump'uvalhje-s). PUMA, LEN. Puma
concolor. ve'lheeshch'e ti yicln shita pa jump'avalhej algunas veces mata tambin un len. pa Sal shi' papi
seiscientos yifiiysha'ne vatclneelhsha'ne jan lhjunash pava jumpuvalhjes pa tcvjoych'e ts'ivee Sal y sus seiscientos
valientes pelearon como leones y obtuvieron la victoria. Variante : jump'avalhej.

jump'uvalhjetaj Nombre masculino; no poseble. Pl: jump'uvalhjetas (jump'uvalhje-ta-s). 1 ARIRAI (cierto


mamfero). Pteronura brasiliensis.
2 LEN. Note: sase con referencia al len africano o asitico she papi yaash ti t'un'inc'oya pa jump'uvalhjetaj? quin es
ms fuerte que el len? pa lhechesh pa cajovonjataj shi' pa tashinshtaj pa canoelhvach, vooy pa yiyj shi' pa fusuc pa
ve'lha yielh'e jayu, pa vc lhas shi' pa jump'uvalhjetaj pa shalheelhvane jayu, pa yijoc'oya jayu pa tiqu'in
tavclaj entonces el lobo y el cordero vivirn juntos en paz, el tigre y el cabrito estarn como uno, la vaca y el len vivirn
como vecinos, y un chiquillo los estar pastoreando (Isaas 11: 6). pava lhtacoc pava lhech caaj lhamnlhajayash pa
nque lhjunashch'e: pa yie' t'ajuiyish lhtaconiyashjulh pa nivacle, vooy pa yiey lhfayish lhtaconiyashjulh pa
jump'uvalhetaj, vooy pa yiey lhch'amiyish lhtaconiyashjulh pa vc; vooy pa yiey t'yiish lhtaconiyashjulh pa
sheyanc el rostro de aquellos (cuatro) seres tena esta figura: rostro de hombre por delante y rostro de len por su lado
derecho, rostro de toro por el lado izquierdo, y rostro de guila por detrs (Ezequiel 1: 10).

jumqueet Ver : vatjumquet.


junshacle' Nombre masculino; no poseble. AVISPA REFUGIADA (enjambre de ~). Note: dcese del enjambre de tsimaja
cuando se refugia en un rbol hueco Ver : tsimaja.

junshatach Nombre femenino; no poseble. TUSCAL. pa'lhech jam'e ja yac, caman lhja junshatach; vlh'e, jovalh'apee
pa yac, tsitfaclei lhja faaiyuc entr en un campo abierto con un tuscal ralo; trep a un rbol y mir el campo desde arriba,
vi un algarrobo que reconoc.
junshatachat Nombre masculino; no poseble. 1 TUSCAL.
2 ARBOLEDA DE TUSCA. Ver : junshataj; junshatanc; junshatayuc.

junshatayuc Nombre femenino; no poseble. Pl: junshatacui (junsha-ta-cu-i). 1 AROMITA. Acacia farnesiana.
2 TUSCA. Acacia aroma.
3 TUSCA, AROMA DEL CHACO. Acacia lutea. Ver : junshatachat; junshataj; junshatanc.
jusch'anjatach ~ jusch'anjatayuc Nombre femenino; no poseble. Pl: jusch'anjatacui (jusch'anja-ta-cu-i). RBOL
(var.) lhech yi'e' ti yi'van lhpa jusch'anjatayuc teei ti yichesh taj ti nj lhpa'lhech all vio una zarza con espinas que
arda sin consumirse.

jutsaj Nombre masculino; no poseble. Pl: jutsjas (jutsja-s). CARANCHO. Polyborus plancus brasiliensis. nam pa jutsaj
pa yit'esh: c'achajshicham jayu vino un carancho y dijo: te llevar (abajo, hasta la tierra). vooi lhn ti nalhu pa nachei
lhn pava c'afoquis yiyaach chi pava jutsjas al da siguiente vinieron muchos cuervos y caranchos.

jutsaj lhc'jei Nombre plural (?); no poseble. PLANTA (var.) Sesseopsis vischeri Hassl.. Note: Dato de Chase-Sardi
(1979) Lit: carancho sus-flechas Ver : jutsaj; lhc'je.

jutsjataj Nombre masculino; no poseble. Pl: jutsjatas (jutsja-ta-s). 1 KIRIKIRI, KARAKARA'I (ave de rapia). Milvago
chimchima.
2 HALCN VIAJERO. Falco peregrinus anatum. Ver : jutsjaj.

juuc Verbo, Grupo 1. 1s: ya'juuc (ya'-juuc). 2s: a'juuc (a'-juuc). 3s: juuc (juuc). 1pi: casjuuc (cas-juuc). AVANZA DE A
POCO.

juutshinaj Nombre masculino; no poseble. Pl: juutshinjas (juutsh-inja-s). 1 HOMBRE TOBA OCCIDENTAL.
2 PILAG. Note: se trata de los toba occidentales y de los pilag (familia lingstica guaykur) que viven en la Argentina, al sur
de los nivacle. Eran los enemigos tradicionales de los nivacle. meelh lhn ti yipe'yajulh papi nivacle papi napuu lhchifas
pa vataasclansha'nec'oya papi juutshinjas cuando los nivacle oyeron que sus dos compaeros se acercaban, se preparon
para (enfrentarse) con los tobas. pa ve'lha juutshinaj t'acum'e pa lhclesataj pa yit'ovosei pa t'j pa lhshatech ti niclan'e

114

lhn, pa yan'apee pa lhcl cuvyu un toba desenvain su cuchillo, cort y le sac la piel de la cabeza, cargndola sobre su
caballo. nqueesh yin'ate lhn clee papi juutshinjas papi nivacle entonces los tobas dejaron en paz a los nivacle. Ver
: juutshinjache; ntcyit.
juutshinjache Nombre femenino; no poseble. Pl: juutshinjachei (juutshinja-che-i). 1 MUJER TOBA OCCIDENTAL.
2 MUJER PILAG. lhaiyishlheei lhn pa yuutshinaj ti tiyj, chi' lhpa juutshinjache cuando pasaron de cerca a un toba, lo
flecharon, as como a una mujer toba. pa nque lhfanishesh lhn yitsha papi juutshinjachei, ttnch'e lhacm'a
lhai'yaash ti nishamesh ti yiqu'ijavoi; ttnjulh lhn papi lhja'yas las mujeres toba hacan lo mismo, todas bailaban el
baile del escalpe, eran felices por la victoria; bailando iban al encuentro de sus esposos. Ver : juutshinaj.

juv! Interjeccin. OJAL! Note: interjeccin de conjuro para caza o objetos de recoleccin juv! ca nque ninash'een yiin
japi yintclishjei ojal que mis nietos pasen pronto a mi lado.

juyaya Nombre masculino; no poseble. Pl: juyayis (juya-yis). GALLINETA OVERA. Rallus maculatus.
ju'c'aiyaj Nombre masculino; no poseble. Pl: ju'c'aijas (ju'c'aija-s). JUGADOR DE LHJU'C'AJ. Ver : lhju'c'aj.
ju'vayech Nombre masculino; no poseble. Pl: ju'vayejis (ju'vayej-is). LECHUZN DE LOS CAMPOS. Asio flammus.

115

K-k
kilo Nombre masculino; no poseble. KILO. Note: prstamo del castellano tcashaya jayu pa ve'lha kilo pa t'asjaan va a
comprar un kilo de carne.

kilmetro Nombre masculino; no poseble. Pl: kilmetros. KILMETRO. Note: prstamo del castellano pa t'iya'esh
chiyvenchatem pa Lhcaanvacle yi'shi' pa lhech cotsjaat pa doce kilmetros jayu nquee pa lhch'alhu'esh pa lhavj pa
napu'njesh kilmetros pa lhjuc'aach'e el territorio que ser reservado como tributo al Seor tendr doce kilmetros de
longitud por diez de anchura (Ezequiel 48: 9).

L-l
letra Nombre; no poseble. Pl: letrac (letra-c). Note: prstamo del castellano Sinn : lhniscte. caaj jav'elh letrac venach'e
t'jj hay otras letras que tienen sonido diferente. teiya ti ampava ca ntanfaijanchaisha'ne lhca'niscteiyeesh,
shtampunat'e pav'elh letrac, catin'e pa ve'lha pa vatc'jjesh puesto que no hay signos acostumbrados para estos
sonidos, los escribimos con dos letras ("ponemos dos letras en ellos"), aunque representan un mismo sonido. Ver : lhniscte.

limon Nombre femenino; no poseble. LIMN. Note: prstamo del castellano con cambio de gnero lhja limon asactetayuc
lha' el limn es la fruta de un rbol ctrico.

116

LH - lh
lha 1 Clasificador dectico; singular; femenino; conocido de vista; presente. EL/LA QUE EST A LA VISTA DEL
HABLANTE. vapeclei ja lhajpyich lha Inta Inta vuelve a su casa.
3s: lhque, lhqueei, anque, ana, an'e, an', an'um, an'um'ana, anc ana. 2 demostrativo y pronombre de 3a persona;
singular; femenino; conocido de vista; presente. anque amimi, t'apaye'mei aqu est tu madre, (y) la seal del
dedo. she t'e anque? - lhech lha Ana Mara, lha lhchinjo na Tito quin es ella? - ella es Ana Mara, la hermana de
Tito. she pa lhqueei? en busca de qu te vas? she papi lhavaatsha an'que? quin es sta? atej'in
lhqueei? es enferma? anque vatca'niscote X ve'lheesh atesha ti shtachenesh ti shtuei ca samto lhcliish usamos
poco la letra X en castellano. taj ti ve'lha ja tulh ti vaf ca lhas anque, lhayaash ti yijoqu'een una noche muri el hijo
de ella, porque ella se acost sobre l. ana yit'esha na lhas ti mnlha shi' lhan yit'esha an'elh ti vaf ca lhas; vooy
an'elh yivo'yeshch'ec'oya lha vena t'nashesh sta dice: mi hijo es ste que est vivo; y la otra dice que su hijo est
muerto; pero la una tiene ms razn que (la voz de) la otra (1 Reyes 3: 23). papu ca ninat(t)taj'apee anque utej pa
yipcjetsha'ne jayu, vooy ca nanct(t)ajsha'ne lha utej ca nat(t)aj'apee papu pa tsi'sha lhcamqu'eesh quien tropiece
con esa piedra se estrellar, a quien le caiga encima lo aplastar (Lucas 20: 18). she t'e na lhaf anque? qu es aquella
pluma? anc ana amimiesh nqueesh ah tens a tu madre.
3s: an'umjulh. 3 demostrativo y pronombre de 3a persona; singular; femenino; conocido de vista; presente; viniendo.
3s: analhech ~ lhalhech. 4 pronombre anafrico de tercera persona; singular; femenino; conocido de vista; presente. sesenta
japi lhcaanvaccheyesh, pa ochenta japi vatajayasesh atesha pa acloj japi lhutsjayech'esh, taj ti lha tsitst'ajesh ofoche
vataasclaneshi lha lhech ve'lha, lha lhech ve'lha lhse ti yiy'ya lhja nivacche ti nicavat'ajesh si sesenta son las reinas,
ochenta las concubinas e innumerables las doncellas, una sola es la paloma que tengo y se hermosea para m (?), nica hija de
la mujer que la dio a luz (Cantar de los Cantares 6: 8-9). lha'lhech cajuqu'e ti nttsit'ei ja lhas ti tojei ella se extraaba
mucho de su hijo cuando (l) estaba lejos.
3s: an'elh ~ lhqu'elh, lhaelh ~lheelh. 5 pronombre diferencial de 3a persona simple; singular; femenino; conocido de vista;
presente. lhqu'elh semana jasnatshelh ja vatcac'o'vat shalheema ja jpyich la otra semana hicimos una chacra cerca de
la casa. ya aj ca atshayeelhjulh pa nivacle ca suytajeelh'a; ca nipcjtajsham acu' pa avayjatjulh lheelh no opongan
resistencia ("no le devuelvan el precio") al que les hace el mal; si uno te da una bofetada en tu mejilla, ofrcele tambin la otra
(San Mateo 5: 39).
3s: an'elhcha. 6 pronombre diferencial de 3a persona compuesto; singular; femenino; conocido de vista; presente.
3s: lha(n). 7 pronombre relativo; singular; femenino; conocido de vista; presente. lhtuj lhca lha' lha aacjiyuc lhan
janfactajelh'am ca ya aj ca atujelh comiste de la fruta del rbol del que les dije que no lo comieran (Gnesis 3: 17).
lhaa Nombre femenino; slo tercera persona poseda. Pl: lhai (lh-a-i). 1 SU FRUTA (DE LA PLANTA).
2 SU ESPIGA (DE LA PLANTA). lhpa nivacche yi'van lhpa aacjiyuc ti acs pava lhai; t'acu'meichisham lhpa lhaa pa
tuj la mujer vio un rbol cuyos frutos parecan apetitosos; tom una fruta (agarrndola hacia arriba) y la comi. papi
israelitas t'lhesha pava yityish papi cananeos acloj pava lhanfanash nan lhjunash ti chi yicjiyan lhja lhtsej
ca'tajesha ti vooi pa ti t'e'lhesh ti chinclanshi pava lhai los isaelitas aprendieron de los cananeos muchas cosas, cundo
hay que sembrar el grano cundo hay que vendimiar. isesh'cji ti jvji' ja lhajpec, cluufji ti c'acn lhja lhaa! que lindo
sera estar en su sombra y comer su fruto sabroso! (Cantar de los Cantares 2: 3). ca istaja lhpa aacjiyuc, pa isis jayu shta
pava lhay; ca niistajaa lhpa aacjiyuc, pa niysisa jayu shta pava lhay, lhayaash ti tantfacliyesha lhpa aacjiyuc pava
lhay si un rbol es bueno, tendr fruto(s) bueno(s); si el rbol no es bueno, tendr fruto(s) malo(s), pues por el fruto se
conoce al rbol (San Mateo 12: 33). pa janjat'o, taj ti caaj shta ca'elh ti janjujm pava napu'yama lhay pa trigo pa
tsjey pa isis shta t'lha lhpa ve'lha lhtatsuc me despert, pero tuve otro sueo, donde siete espigas de trigo brotaban de un
tallo (Gnesis 41: 21-22). lha nivacche lhan lhanjutyam ca joveelhvaycop nijutyi lhca lha' lhja aacjiyuc, pa jatuj la
mujer que me diste por compaera me convid el fruto del rbol y lo com (Gnesis 3: 12). Ver : lhcaa.

lhaactse Nombre femenino; no poseble. Pl: lhaactsei (lhaactse-i). BULBO ASADO SECO DE CARAGUAT.
lhaai Nombre femenino (?); posedo. 1s: yaai (y-aai). 2s: aai (aai). 3s: lhaai (lh-aai). 1pi: catsaai (catsaai). Pl: vataiyis (vatai-yis) ~ vataiyiy (vat-ai-yiy). forma no poseda: vataai (vat-aai). 1 SU BOLSN.

117

2 SU YICA. mqu'eeishi, yise', lhja achecla' lhtanclalhjate, manlhee na lhaai! hija, and a buscar el peine de tu hermano,
est en su bolso! na yenach yalhech'ash jan lhjunash ja vataayjop pa acjqu'e pa lhniish ti yajatesh ti janesh'e
yoot mi amor, eres para m como una bolsita de mirra ("dulce olor") que siempre pongo a descansar entre mis pechos (Cantar
de los Cantares 1: 13). pan t'ajj papi nivacle yu'ei ts'ivee pava lhaiyiy, j'tinei pa ampa ncji', lhetlha
t'ajjem cada uno de los hombres las tiraban (las anguilas) en direccin de su bolso, y ninguna sali, todas quedaron
("igual su nmero para ellos"). taj ti ya'pitejclee pa tsicaaisiyuesh lhca mimi ti yan'e' pa vopovo, chi' ti tiy'e pava
vataaicuando crec un poco ms, me interesaba cmo mi mam hacia ponchos y yicas. na lhjunashvatc'oya pava lhavjuc
ti chi tiych'e pava vataai hay muchas formas de anudar ("de nudos") las yicas. Del : 16.joulu.2011.

lhaapcunc Ver : naapcunc.


lhacan'e Ver : lhca.
lhaccheyinjat Nombre plural de respeto; posedo. 1s: yiccheyinjat (yi-ccheyinjat). 2s: accheyinjat (accheyinjat). 3s: lhaccheyinjat (lha-ccheyinjat). SU ABUELO FINADO. jape'ya ca yiccheyinjat ti yit'esh ti yijujpnei
pa'na, nan lhjunash ti vooi pa lhc o a mi abuelo finado decir sus invocaciones por diferentes cosas, como por ejemplo
cuando buscaba comida.

lhacfashech Nombre masculino; posedo. 1s: yicfashech (yi-cfash-ech). 2s: acfashech (a-cfash-ech). 3s: lhacfashech (lhacfash-ech). 1pi: catsicfashech (catsi-cfash-ech). Pl: vatacfashjes (vata-cfash-je-s). forma no poseda: vatacfashech (vatacfash-ech). SU ALIMENTO MOLIDO. Ver : yicfaash.

lhacfevaichat Nombre masculino; no poseble. HIERBAL DE REPOLLITOS DE AGUA. Ver : lhacfevayi.


lhacfevayi Nombre masculino; no poseble. Pl: lhacfevayyis (lhacfevayy-is). REPOLLITO DE AGUA. Pistia
stratiotes. Note: probablemente relacionado con lhacfe' 'su-oreja' + sufijo -vai Ver : lhacfevaichat.

lhacfevoque Nombre femenino; posedo. 1s: yicfevoque (yi-cfe-vo-que). 2s: acfevoque (a-cfe-vo-que). 3s: lhacfevoque (lhacfe-vo-que). 1pi: catsicfevoque (catsi-cfe-vo-que). Pl: vatacfevoquei (vata-cfe-vo-que-i). forma no poseda: vatacfevoque
(vata-cfe-vo-que). SU PLUMA PARA LIMPIAR LAS OREJAS. Ver : lhacfe'.

lhacfe' Nombre femenino; posedo. 1s: yicfe' (yi-cfe'). 2s: acfe' (a-cfe'). 3s: lhacfe' (lha-cfe'). 1pi: catsicfe (catsicfe). Pl: vatacfei (vata-cfe-i). forma no poseda: vatacfe (vata-cfe). SU OREJA. qui'ana lhavaam!, tpeeichai na
cuvyu, viis lha lhacfe' maldito! el caballo oye algo, mueve la oreja. janshi' anaash ja chamashi, java atsacheclyesh
nava acfey shi' ja is vatccle yiey na ashatech te puse un anillo en la nariz, pendientes en las orejas y un diadema de lujo
en la cabeza (Ezequiel 16: 12). caajem pava lhacfey pa tach'aney pa t'jj taj ti pava lhcachic ninanc'at'eyc'oya,
lhayaash ti amem pa ni lhcacujayasha, pa lhe'naa ti nintyc'oya tenan odos y oan su voz, pero no abran sus corazones,
porque no tenan fe, y por eso, no entendan. anei acfei na yiticheyash! prest atencin a mis consejos! ("pon tu oreja
en mi conocimiento"). meelh ti vi'seshlhavach pa t'ajayeshch'e lhacfey lhja lhpasche pa tiqu'inesh shta ti t'ach'iy'ejop
lhja lhpasche pa t'ajayesheyshi ja t'ach'acleech cuando estaban solos, le meti un dedo en los odos y despus le toc la
lengua con saliva (San Marcos 7: 33). at'uniyanshamc'oya pa lhaychavalhjayash napuque lhtachifas; pa ap'ojic'oya
nava lhacfey, pa ap'oeyc'oya nava lhtsjey jaspa tanca isa'jop ca novalh'in, pa tanca natpeeychey, pa tanca isa'jop ca
nityc'oya, jaspa tanca natpecyi ts'ivee pa tanca yivatsjanchatsha'ne entorpece el corazn ("pensamiento") de ese
pueblo, endurece su odo, ciega sus ojos; que sus ojos no vean, que sus odos no oigan, que su corazn no entienda, que no se
convierta y sane (Isaas 6: 10). jape'yeeshelh nava yicfeyelh escuchamos con nuestras orejas.

lhacjaii ~ lhacjai'a Nombre masculino; posedo. 1s: yicjaii (yi-cjaii) ~ yicjai'a (yi-cjai'a). 2s: acjaii (a-cjaii). 3s: lhacjaii
(lha-cjaii). 1pi: catsicjaii (catsi-cjaii). Pl: vat'acjai'yic (vat'a-cja'y-ic). forma no poseda: vatacjaii (vata-cjaii). 1 SU
AMIGO.
2 SU COMPAERO. Note: quizs prstamo del toba (guaykur): -aqaya 'hermano'

lhaco Nombre femenino; posedo. 1s: yaco (y-aco). 2s: aco (aco). 3s: lhaco (lh-aco). 1pi: catsaco (cats-aco). Pl: vatacoc (vataco-c). forma no poseda: vataco (vat-aco) ~ naco (n-aco). 1 SU COSTADO.
2 SU CADERA.

118

3 SU ESQUINA. nava tapecl'evatsham nava acoc lhjunashjulh ti chiy'isiyanesh pa clesanilh cojiyaj ti yisnatesh pava
lhpcty yijp'yesh las curvas de tus caderas son como un ornamento de oro hecho por manos artesanas (Cantar de los
Cantares 7: 1). pa t'taych'een pava lhcaavjuc pa yie'in pava chit'ichay'een shi' pava lhacclesh pava lhcaavjuc pa
vatjumtic'oya ca nichaajsha'ne pa vatjutsa' ti naashjop (la mujer) se paseaba por las calles, luego por las plazas ("los
[lugares donde] se descansa"), y en todas las esquinas acechaba al primero que pasaba (Proverbios 7: 12).

lhacm'a Verbo, Grupo 1. 1s: yalhacm'a (ya'-lhacm'a). 2s: a'lhacm'a (a'-lhacm'a). 3s: lhacm'a
(lhacm'a). 1pi: caslhacm'a (cas-lhacm'a). 1 SON TODOS.
2 TODOS. ta t'ajjjam lhacm'a? cuntos son en total? ta yie' ja Jerry? janiy'seshelh ya'lhacm'aelh dnde est
Jerry? preguntamos todos. shnquei cun caslhacm'a lhja tjayuc vamos a refugiarnos todos debajo del molle.pa
njeyvatich'e lhacm'a ti yichey japi tlhey ja Judea, shi' papi Jerusaln lhavos, pa chinajayansha'ne japi nifacch'e
pava lhsashch'e yiey ja tovc Jordn toda la poblacin de Judea y de Jerusaln acuda (a l) y se haca bautizar por l ("le
bautizaban") en el ro Jordn los que confesaban sus pecados (San Marcos 1: 5). aclojesh ti yasinquiem papi nivacle pa
lhjunash pa lhanvacleyash pa vs, ti lhavsuy pa lhnnash shi' ti nclhach'e, na pa lhjunash ca lhacm'aa ca
nityc'oya muchas veces les haba hablado a los hombres de cmo era el reino del cielo, su mensaje (que haban recibido)
era sencillo, y le pareca (como si) todos hubieran entendido. a'lhacm'aelh, atsitenaselh'e na cotsjaat, lhavanelhey jayu
ca chintsimaajtaj pa chinclhanitsha yiey java uticuy, pa lhpe'yeelh jayu ca chinfuyutajch'e pava
vat'njanchey ustedes todos, habitantes del mundo, ustedes vern cuando alcen la bandera ("lo que le muestran") en los
montes, ustedes han de escuchar el sonar de la trompeta (Isaas 18: 3). navque uj ti yij', tajulhey ca alhacm'aaelh ca
ueshelha estas cosas son ciertas, y ustedes deben creerlas (1 Timoteo 4: 9). tamei ti amjoom caslhacm'a pa ve'lha
Tata?; pa lhech Dios ti shinavclanjatelh lhacm'a acaso no tenemos nosotros un solo padre?; el mismo Dios que nos cre
todos. ya'lhacm'aelh ti ve'lha tataelh jat'lhelha todos somos hijos de un mismo padre. ya aj ca naqu'imjat cava
jayeesh'a: alhacm'aelh ca asuyeeshelhshi ca achajelhec'oya ca anvat'aselhsha'ne shta no te extraes lo que te digo:
todos ustedes han de nacer de nuevo (San Juan 3: 7). tanca a'lhacm'aaelh ca c'asinquielh no hablar de todos
ustedes. jayeetajesh ca a'lhacm'aaelh ca ajunasheelh nan yijunash quiero que ustedes todos sean como yo. ca
lhacm'ataja nava caclelhyam shi' nava tavijatayam ti chiyitsjuulhshi pa lhcaclecli, pa na'sheshc'oya pa lhcaclecli pa
josj yiey pa tovc; pa lhe'naa ti jayasinyesh pava caclecch'esha'ne si todos mis pesares y dificultades pudieran pesarse
("contar su peso"), entonces su peso sera ms que la arena del ro; por eso digo tantas necedades ("cosas pesadas") (Job 6: 13). jachenelh'ay pa yencheyashelh'ash alhacm'aelh t'lha ja Jesucristo los amo a todos ustedes en Jesucristo ("les
mando mi amor para ustedes que viene de Jesucristo") (1 Corintios 16: 24). nicaslhacm'a ca shtavafsha'ne, taj ti
caslhacm'a jayu ca shtatanujam pa nich'a casjunash no todos moriremos, pero todos seremos transformados
("entraremos en nuestro nuevo ser"). Ver : lhacv'a. Variante : lhacv'a.

lhacs Nombre masculino; posedo solo en tercera persona. Pl: lhacsec (lha-cs-ec). 1 SU COLA.
2 SU RABO.
3 SU POPA (del barco). lhan'e ja Jess pa yiey lhacs lhja lhvjatshi pa lhech yim'e, t'siyesh ja t'sivat pero Jess estaba
en la popa de la barca, donde dorma apoyado en un cojn (San Marcos 4: 38). pa lhechesh yie'sha'ne pa josj pa lhech
yjy'e, pa t'un'e' ja vanyin pa nivi'sheey; vooy ja lhac'sey pa yipocjetshisha'ne java usch'e ja tovc entonces (la
nave) se encall ("se sent en la arena y qued atrampado"), la proa se hinc y qued inmvil y la popa de deshizo por la
violencia del oleaje (Hechos 27: 41). Ver : lhcsche ~ lhacsche; cuvyu lhacs.

lhacque Ver : lhca.


lhacv'a Verbo, Grupo 1. 1s: yalhacv'a (ya'-lhacv'a). 2s: a'lhacv'a (a'-lhacv'a). 3s: lhacv'a
(lhacv'a). 1pi: caslhacv'a (cas-lhacv'a). 1 SON TODOS.
2 TODOS. Ver : lhacm'a. Variante : lhacm'a.

lhact'e [lhaqt'e] Nombre femenino; posedo. 1s: yict'e (yi-ct'e) ~ t'e!. 2s: act'e (a-ct'e). 3s: lhact'e (lha-ct'e). 1pi: catsict'e
(catsi-ct'e). Pl: vatact'ei (vata-ct'e-i). forma no poseda: vatact'e (vata-ct'e). Morf. : t'e! Note: forma usada para dirigirse
directamente a su abuela SU ABUELA. ja'yalhjanesh ca niisshi na yitaco jan lhjunash ti yifaijanesh capi catsict'ei ped

119

que me tatuaran mi cara, como era costumbre de nuestras abuelas. vanujumatsinlhavach ti yaichavalhch'een ca lhcliish
lhja lhamimi chi' lhja lhact'e toma muy en serio los consejos de su mam y de su abuela. japi yaya nifac pa lhjunash
capi yict'ei mi abuela cuenta como era la vida de mis abuelas finadas. ta lhai'yaash ti lhtsi'sesh'in?; - c'anisesh pan
t'ajuishi ca'lhum'ashi ti yich; lhe'naa ca c'anis'ash, yict'e por qu me preguns? - te pregunto hacia dnde se fue esta
maana, por eso te lo pregunto, abuela. Ver : lhact'eech; lhayaya; lhcact'e; t'e2.

lhact'eech Nombre masculino; posedo. 1s: yict'eech (yi-ct'eech). 2s: act'eech (a-ct'eech). 3s: lhact'eech (lhact'ech). 1pi: catsict'ech (catsi-ct'ech). Pl: vatacche(i)vot (vata-cche[i]-vot). forma no poseda: vatact'ech (vatact'ech). SU ABUELO.avaatsheelh lhatpeeycheyeshelh java chi yji'sha lhapesh capi acchevot'elh: ya aj ca acln papu,
lhayaash ti chi yivalha jayu papin yicln ustedes han odo que se dijo a los antiguos: no matars, porque el homicida
responder ante el tribunal ("ser castigado el que mat") (San Mateo 5: 21). taj ti ca anatajeshelhnee ti
lhavaatfaycutelhyi shi' ca asjutajelhem japi niyc'utsfasa lha'mataj ca niyisnateesh pa ve'lha yisach'e, vooy lhavaatsha
pa lh'Dios papi catsicchevot, pa navanelh pa naclyitelh jayu! pero si vienen para entregarme a mis enemigos, no siendo
yo un criminal, que el Dios de nuestros padres nos examine y juzgue! (1 Crnicas 12: 17). pa ta t'e lhayaash ti
shinteejshisha'ne pap'elh, pa shtasasiyanc'oya pa vatpeya'shelh pa Dios japi catsicchevot? por qu uno traiciona a su
hermano profanando la alianza entre Dios y nuestros antepasados? (Malaquas 2: 10). japi yicch'eivot vancu' nava
yincpis mis abuelos siembran cada ao. avashanelhyam cum ca janclhanitelhch'eam ca catsict'ech David ti vaf ti
chiytishc'oya, j'lhech lhanvalheech jjjeclay yi'jopshi casvaatsha permtenme que les explique que el patriarco ("nuestro
abuelo") David muri y fue sepultado, y su sepulcro se conserva hasta hoy entre nostros (Hechos 2: 29). yivaatsha
janclhanitshe'ma ti jajutey nque vatavtsateyish japi acchevot'elh; pa acatsnshelh ca tc'acleeshvatjulh; cque
vatavtsateyish chinyjelh'am yo jur darles sus tierras a sus abuelos; todos recibirn partes iguales; aquel territorio les
tocar a ustedes como propiedad hereditaria (Ezequiel 47: 14). t'tai'in ca'lhum'ashi ja act'eech, t'ajuiyei na
nuutch'ejulh tu abuelo ha salido esta madrugada a mariscar, se dirigi hacia el poniente. Ver : tsutsu; lhact'e.

lhactsvaat Nombre masculino; posedo (chequear)tsvaat (yi-cts-vaat). 2s: actsvaat (a-cts-vaat). 3s: lhactsvaat (lhacts-vaat). 1 SU TERO.
2 SU MATRIZ. Lit: lugar de su hijo na yas t'lha na yictsvaat, tsicu'lhesh pa Dios ti jatants'aclanshey'in, she t'e peelh
isjop ca jayeeshjop? hijo mo (que viene) de mis entraas, Dios acept lo que ped, qu otra cosa podra querer?
(Proverbios 31: 2). pa lhech clamidia ti yucanat'e pa lhctsvaat papi cjecly la clamidia causa enfermedad del
tero. Ver : tactsi; yictsnaaj; yictsnaja; yictsyan; yivictstayan.

lhacu' Nombre femenino; posedo. 1s: yicu' (yi-cu'). 2s: acu' (a-cu'). 3s: lhacu' (lha-cu'). 1pi: cascu' (cas-cu'). Pl: vatcuc
(vat-cu-c). forma no poseda: vatcu' (vat-cu'). 1 SU MEJILLA.
2 SU PERFIL. jcl tiqu'in jum ja'lhech, cojiyasshi java lhafas, clim ja t'oot, vooi ja lhshatech yucjiin clee java lhacuc es
un pajarito chiquito, amarillas son sus alas, su pecho es blanco y su cabeza algo colorada en los costados. uj ti isis nava acuc
ti yiesh nava lh'isinatesh, ti yicshenshi java atsachecly; uj ti is na avo' ti lhtinshiyanesh nava facl'utas; c'asnateshjop
jav'elh ti chinaisinatesh t'lha na clesanilh cojiyaj yicshen pa clim que lindo es tu perfil ("tus perfiles") con sus adornos
de pendientes; que lindo es tu cuello que adornas con mostacillas; te haremos otros de oro con engastes de plata ("mezclado
con blanco") (Cantar de los Cantares 1: 10-11). vooy nava lhavjqu'e na ashi yucshamsha'ne lha'yasha ja isash, shi'
nava nasheshch'esha'ne nava aclishay; nava acucsham yucsha'ne jan lhjunash ja jostavay ti lhp'ooj'e na ac'cle tus
labios, cinta escarlata, y tu habla, fascinante; dos cortes de granada, tus mejillas tras el velo (Cantar de los Cantares 4: 3). ya
aj ca atshayeelhjulh pa nivacle ca suytajeelh'a; ca nipcjtajsham acu' pa avayjatjulh lheelh no opongan resistencia
("no le devuelvan el precio") al que les hace el mal; si uno te da una bofetada en tu mejilla, ofrcele tambin la otra (San
Mateo 5: 39).

lhac'o' Nombre femenino; posedo. 1s: yic'o' (yi-c'o'). 2s: ac'o' (a-c'o'). 3s: lhac'o' (lha-c'o'). 1pi: casc'o' (casc'o'). Pl: vatc'oc (vat-c'o-c). forma no poseda: vatc'o' (vat-c'o'). 1 SU EXTREMIDAD.
2 SU RINCN.
3 SU CULO.

120

4 SU FONDO. yuich'e lhac'o' pa vacha'ei lhashi (la mosca) le entr por el culo y sali por su boca. yamei lhac'o' pa
yitsaat lleg a la otra punta de la aldea. lhayaash ti lhjunashjulh jayu ja tachinshi ti yitsemajshicham ti lhayaash
clapop pa yamey lhac'o' nava vsey, lhech jayu lhjunash na Nivacle Lh'sesh ca namtajey pa lhnalhu porque as como
el relmpago brilla desde un extremo al otro del cielo, as ser el Hijo del Hombre cuando llegue su da (San Lucas 17:
24). pa Dios yamjatey lhac'o' na yunaj Dios ha acabado ("hizo llegar al extremo") con mi fuerza. avaatsha lhu'ey jayu
lhac'o' pa nivalhech taj ti yivaatsha c'acafiyan los hundirs en el fondo de la tumba, pero yo confo en t (Salmo 55:
23). Ver : lhc'o'vat.

lhac'um(qu'e) Ver : lhca.


lhac'u' Nombre masculino; posedo. 1s: yic'u' (yi-c'u'). 2s: ac'u' (a-c'u'). 3s: lhac'u' (lha-c'u'). 1pi: casc'u' (casc'u'). Pl: tinc'uc (tin-c'u-c) ~ vatc'uc (vat-c'u-c). forma no poseda: tinc'u' (tin-c'u') ~ vatc'u' (vat-c'u'). 1 SU
MACANA (arma).yiclnesh lhn tatsha pa lhac'u', yiclnei pa lhshatech, yiyitesh lhn jumje pa lhac'u' ti yiclnesh le
peg con su macana, le pego en la cabeza, le golpe con mucha fuerza con su macana. t'acum'e ja vcjcli yitc'anat j ti
yiccheesham'in ja nivayshi, pa lhechesh pa yijucjojam lhja lhac'ujop sise ti yiccheesheychisham pa
yifinjayansham'in tom una esponja (algodn amasado) empapada en vinagre y con (el cabo de) una caa le dio a beber
(San Mateo 27: 48). Babilonia, a'lhech yitjyshech'ash, yic'u'ashjop na vatvatclnjayash Babilonia, t eres mi maza,
t eres mi arma para la guerra (Jeremas 51: 20).
2 SU PALO EXCAVADOR. Note: dcese del palo empleado en los trabajos de la chacra
3 SU CUERNO. caajem java napu'yama lhac'uc pa napu'yama shta java lhtsjey tena siete cuernos y siete ojos
(Apocalipsis 5:6). yovalhch'e lhavj pa yi'vanei ja ve'lha tashinshjtaj yiclpjalhch'e java lhac'uc lhja
c'utjaniyucmirando alrededor, vio un carnero con los cuernos enredados en un arbusto espinoso. Ver : tac'uui; lhc'uvash.

lhachanjanjayash Nombre masculino; posedo. 1s: yachanjanjayash (y-achan-jan-jayash). 2s: achanjanjayash (achanjan-jayash). 3s: lhachanjanjayash (lh-achan-jan-jayash). 1pi: catsachanjanjayash (cats-achan-jan-jayash). forma no
poseda: vatachanjanjayash (vat-achan-jan-jayash). SU PESCA. Sinn : lhachanjayash. Ver
: tachanjan; lhachanjayash.

lhachanjayash Nombre masculino; posedo. 1s: yachanjayash (y-achan-jayash). 2s: achanjayash (achanjayash). 3s: lhachanjayash (lh-achan-jayash). 1pi: catsachanjayash (cats-achan-jayash). forma no
poseda: vatachanjayash (vat-achan-jayash). SU PESCA. Sinn : lhachanjanjayash. Ver
: tachanjan; lhachanjanjayash.

lhacha' Nombre femenino; posedo. 1s: yicha' (yi-cha'). 2s: acha' (a-cha'). 3s: lhacha' (lha-cha'). 1pi: cascha' (cascha'). Pl: vatchac (vat-chac). forma no poseda: vatcha' (vat-cha'). SU HERIDA DE PROYECTIL. yicapnit'aj ti teej
tatsha, ni tojeesch'e lhpa lhacha' tiene muy buena puntera cuando dispara, no va lejos su presa ("su herida de
proyectil"). yicumajesh lhn jumje pa Calaliim lhpa lhachaa corra muy fuerte Calaliim con la flecha (que le haban
clavado). ujesh ti nichava'yei lhpa lhacha' se senta gravemente herido. Ver : lhacha'esh.

lhacha'esh Nombre predicativo. 1s: yicha'esh (yi-cha'-e-sh). 2s: acha'esh (a-cha'-e-sh). 3s: lhacha'esh (lha-cha'-esh). 1pi: cascha'esh (cas-cha'-e-sh). Pl: vatcha'esh (vat-cha'-e-sh). 1 TIENE EXPERIENCIA CON.
2 DOMINA ALGO.
3 TIENE DESTREZA CON. Lit: hay su experiencia con yicha'esh lhja pelota soy buen futbolista. Ver : nichaiyu; lhacha'.

lhacha'nuvoque Nombre femenino; posedo. 1s: yicha'nuvoque (yi-cha'nu-vo-que). 2s: acha'nuvoque (a-cha'nu-voque). 3s: lhacha'nuvoque (lha-cha'nu-vo-que). 1pi: cascha'nuvoque (cas-cha'nu-vo-que). Pl: vatcha'nuvoquei (vatcha'nu-vo-que-i). forma no poseda: vatcha'nuvoque (vat-cha'nu-vo-que). 1 SU CAPOTE.
2 SU PARAGUAS. Ver : chanu'vo; cha'nu.

lhachivo Nombre masculino; posedo. 1s: yachivo (y-achi-vo). 2s: achivo (achi-vo). 3s: lhachivo (lh-achivo). 1pi: catsachivo (cats-achi-vo). forma no poseda: vatachivo (vat-achi-vo). 1 SU PIOJO DE ROPA. Pediculus

corporis.
2 SU PIOJO BLANCO. Pediculus capitis.

121

3 SU LADILLA. Phtirius inguinalis. Ver : achivonaj.

lhach'e Adverbio temporal. 1 ANTIGUAMENTE.


2 HACE TIEMPO.
3 DE ANTES. uj ti vatcliyit'e papi nivacle lhach'e yi yiclsshi pava yuqu'e', lhayipcuclaaisha'ne los nivacle antiguos
sufran mucho en la limpieza de sus chacras, era inmensa su hambre. capi nivacle lhach'e clavavesh lhapesh pa
lhclijayash los antiguos nivacle solan bailar con nimo. ni nvashanem pava lhnashjavtes papi nivacle lhach'e los
antiguos nivacle no permitan a nadie que entre a sus cazaderos. nque yijunash capi yicch'evot lhach'e yo era como un
hurfano sin padres ni abuelos ("era como mis parientes finados"). taj ti ta'vuju'yei napuque yiei na Formosa lhavos
vatclnelh'in napi nivacle lhach'e capi Formosa lhavos pero los formoseos son diferentes, ellos solan guerrear con los
nivacle, los formoseos de antes.

lhacle Nombre masculino; posedo. 1s: yacle (y-acle). 2s: acle (acle). 3s: lhacle (lh-acle). 1pi: catsacle (catsacle). Pl: vataclec (vat-acle-c). forma no poseda: vatacle (vat-acle). 1 SU CEBO DE CUERO PELUDO.
2 SU SUCIEDAD DEL PELO.

lhaelh Ver : lha.


lhaf Nombre femenino; posedo solo en tercera persona. 3s: lhaf (lh-af). Pl: lhafas (lh-af-as). 1 SU ALA (del ave).
2 SU PLUMA (del ave).
3 SU ALETA (del pez). caaj nava lhafas lha poyta'a el chiricote tiene plumas. pa ntsooj lhn lhpa lhaf dicen que le arranc
una pluma. pa vatc'neshec'oya cotsjaat lhpa tanuc lhpa chajaninj pa yijuujjam lhpa lhaf el gato rod a tierra con el
guila y le mordi un ala. pa ve'lha ts'ivee pava yichatjulh lhtacoc shi' pava yichatjulh lhafas cado uno tena cuatro
rostros y cuatro alas (Ezequiel 1: 6). ca nicaaj lhn pava yifas quin me diera alas! Note: forma excepcional con
poseedor de primera persona Ver : lhcaf; nifalha.

lhafcataa Nombre femenino; no poseble. Pl: lhafcataas (lhafca-taa-s). 1 TERMITA, KUPI'I.


2 HORMIGA BLANCA. Ver : lhafcataj.

lhafcataj Nombre femenino; no poseble. Pl: lhafcatas (lhafca-ta-s). MOSCA. tuj nava lhafcatas lha sivclc la araa come
las moscas. asaas lha lhafcataj! ech la mosca! shiya'lhavach ja vatavtsateyish ti t'ya pa t'jj ti t'nashch'ejulh
pava lhafcatas, ja vatavtsateyish jan yie' ja t'yish'e java tovjy yi'shi' ja Etiopia ay del pas del zumbido de alas
("[donde] recae la voz que es el eco de moscas") , ms all de los ros de Nubia (Isaas 18: 1). lhpa ve'lha lhafcataj vaf ti
yiclat pa yiteshiyanshi pa vatshatshivo acjji una mosca muerta que apesta echa a perder un perfume oloroso (Eclesiasts
10: 1).

lhafc'clsjanjate Ver : vatfc'clsjanjate.


lhafc'clsjate Ver : vatfc'clsjate.
lhafc'uut Ver : vat'afc'ut.
lhafjaach Nombre masculino; posedo. 1s: yifjaach (yi-fjaach). 2s: afjaach (a-fjaach). 3s: lhafjaach (lhafjaach). 1pi: catsifjaach (catsi-fjaach). Pl: vatafjachis (vata-fjach-is). forma no poseda: vatafjaach (vata-fjaach). SU
MANGO DE HACHA.

lhafjuj Nombre femenino; posedo. 1s: yifjuj (yi-fjuj). 2s: afjuj (a-fjuj). 3s: lhafjuj (lha-fjuj). 1pi: catsifjuj (catsifjuj). Pl: lhafjus (lha-fju-s). forma no poseda: vatafjuj (vata-fjuj). 1 SU DEDO DEL PIE.
2 SU PEZUA. pava lhafjus t'yiyei lhn dicen que los dedos de sus pies daban atrs. vooy pava lhcacly yitst'asch'e, pava
lhafjus lhjunashjulh java vcc lhafjus, pa pjumtes jan lhjunash pa clesanilh ti ncshi' sus piernas eran rectas y sus pies
como pezuas de novillos, brillaban como el bronce (Ezequiel 1: 7). yic'asvatjulh pava lhafjus tiene pezuas
partidas. Ver : lhafjuj lhap'oot; lhpasche; fjumat; fjumatsej.

lhafjuj lhap'oot Nombre femenino; posedo. 1s: yifjuj lhap'oot (yi-fjuj lha-p'oo-t). 2s: afjuj lhap'oot (a-fjuj lha-p'oot). 3s: lhafjuj lhap'oot (lha-fjuj lha-p'oo-t). 1pi: catsifjuj lhap'oot (catsi-fjuj lha-p'oo-t). Pl: vatafjus lhap'oot (vata-fjus lha-p'o-t-os). forma no poseda: vatafjuj lhap'oot (vata-fjuj lha-p'oo-t). SU UA DEL PIE. Lit: su tapa del dedo del
pie Ver : lhafjuj; lhpasche; lhap'oot.

122

lhafjunchayash Nombre masculino; posedo. 1s: yafjunchayash. 2s: afjunchayash. 3s: lhafjunchayash. 1 SU OFENSA.
2 SU AMENAZA. avmjateshch'eyam pa yafjunchayashelh, nan lhjunash shita jap'elh ti javmjatelhemch'e pa
lhafjuncheyash perdona nuestras ifensas como tambin nosotros perdonamos a los que nos ofenden. atsaijatjop pa
lhafjuncheyashyi papi ojiyis quitame de encima la afrenta que me hicieron los malvados! Ver : tafjun. Variante
: lhafjuncheyash.

lhafjuuj Nombre masculino; posedo. 1s: yifjuuj (yi-fjuuj. 2s: afjuuj (a-fjuuj). 3s: lhafjuuj (lha-fjuuj). 1pi: catsifjuuj (catsifjuuj) ~ nafjuuj (na-fjuuj). Pl: nafjujis (na-fjuj-is). 1 SU PALITO DE FUEGO.
2 SU PALITO PARA MANEJAR LA FOGATA. Ver : fjumech.

lhafo' Nombre masculino; posedo. 1s: yifo' (yi-fo'). 2s: afo' (a-fo'). 3s: lhafo' (lha-fo'). 1pi: casfo' (cas-fo'). Pl: vatfoc (vatfo-c). forma no poseda: vatfo' (vat-fo'). 1 SU PIE. ti javantaj pa tsictsha'nejop java lhafoc jan lhjunash papi ti
vaf al verlo ca a sus pies como muerto (Apocalipsis 1:17). ca lhechesh lhn lhettipa junat ja yiqu'imjayaj, jatonjonclee
nava yifoc pa uj ja yiqu'imjayaj entonces a propsito levant ("agrand") una polvareda, arrastr un poco los pies y sali
una polvareda grande. ca amtajelhey paelh jpyich ca nichintntajeelh'ach'e pa ayishlhaaelh, pa asichateshelh nava
afoclelh pa cotsjaat, cavque lhtychatelha ti tameneshlhavach jayu pa ca t'eelhtajeesh si entren en otra casa y si les
gritan a ustedes que se vayan ("pasen de largo"), sacudan el polvo de sus pies como protesta contra ellos ("[con] esas cosas
ustedes les hacen saber que acusarn de tal cosa") (San Marcos 6: 11). papi vaclech'apee pava faijoc yichesh pa
yiclot'ashisha'ne pava lhafoc si uno camina sobre las brasas, se le quemarn los pies. chivanc'umaajeshicham nava
lhafoc est postrado sobre el rostro ("con los pies abajo") (durante la oracin). pa pacham pava lhafoc pa clesanilh
yacutch'e, vooy peelh pacham pa ayisjan la mitad de sus pies era de hierro, y la otra mitad de barro (Daniel 2: 33). lhpa
vatashttaj ti nishi ti tac'uyeshlhavc'oya, ti tlheshey pava lhafoc pa yamja pa lhshatech pan lhayasheesh yiey pan
isem'ejop ti yivanesh pa vatcasin si la afeccin va atacando la piel, hasta cubrir el fermo de pies a cabeza, cuanto puede
observar el sacerdote, ste lo examinar (Levtico 13: 12). yipcjetch'e lhafoc le quebr los pies. niavantyiteyam pava
yifanishesh nava yifoc no me di cuenta de lo que haca con los pies. ninama cotsjaat java lhafoc ti yishi' pa
vatc'ovaat sus pies (del nio) colgaban del asiento ("no alcanzaban el suelo").
2 SU RUEDA. ni nc lha sivclc teiya na cotsjaat yiesh nava lhafoc no anda la bicicleta porque tiene barro pegado a las
ruedas ("la tierra est con sus pies/ruedas"). java yichatjulh lhafoclesh lhjunashch'evatjulh, pa lhanfanashch'evatjulh
ts'ivee, ts'ay'ji jan lhjunash lhpa utej ncshi' lhey topacio estas cuatro ruedas son iguales, y les ocurre igual, tienen el
brillo del topacio ("de la piedra llamada topacio") (Ezequiel 1: 16). Ver : fo'mat; lhafo'clfovash;lh(a)fovash.

lhaftech Nombre femenino; posedo. 1s: yiftech (yi-ftech). 2s: aftech (a-ftech). 3s: lhaftech (lha-ftech). 1pi: catsiftech (catsiftech). Pl: ftechis (ftech-is). forma no poseda: ftech (ftech). SU BOLSA DE CUERO PARA LLEVAR MIEL. jatilhj
jayu nava afteichis te voy a llevar tus bolsas de miel. ftech tashinshtaiche t'jeche bolsa de cuero de cabra (para guardar
la miel). lhan'e pav'elh lhaftechis pa pii; ampa lhn ca lhfanisheesh pqueei pero las otras bolsas de miel quedaron (en
su lugar); con ellas l no hizo nada. lhacm'a pava lhaftechis pavan yanch'e' ts'ivee pa shinvo' t'uja' pa tanshiiyshi lhn
shta, t'lhesha pa vatsamcunc pan yanch'e' pava lhaftechiyis todas las bolsas donde haban metido la miel ("el jugo de
abejas") hedionda por (ser) el exremento que cargaban, habindolo metido en sus bolsos. japi cjecli t'acuumjulh java
ftechis las esposas van a su encuentro para tomar los bolsos de miel. tilhj ja tnjque lhaftechesh, ampa ca naaan ca
nvqu'e' lleva un cntaro como (si fuera) su bolsa de miel, pero no tiene nada dentro. ampapu ca ntsiych'e pa nich'a
tjayetaj t'i' lhpa ftech lhac'utsja, lhayaash ti nic'astajeshch'e jayu pa njtajfach'ee pa tjayetaj t'i', pa lhateshatajeesh
lhpa ftech nadie echa vino nuevo en un odre viejo, porque el vino lo revienta y se echan a perder el vino y el odre (San
Marcos 2: 22). vooy jcl'esh lhpa nich'a ftech ti chiytsich'e pa nich'a tjayetaj t'i' a vino nuevo, odres nuevos (San
Marcos 2: 22). pa nque lhjunash pa tapoojqu'e jayu pava equeschey shi' pava ftechisjop pa tjayetas t'i' y as tus
graneros se colmarn, tus bodegas ("bolsas") rebosarn de vino (Proverbios 3: 10). Ver : taftechei.

123

lhafteclai'a Nombre plural de respeto (femenino); posedo. 1s: yifteclai'a (yi-fteclai'a). 2s: afteclai'a (afteclai'a). 3s: lhafteclai'a (lha-fteclai'a). 1pi: catsiftetclai'a (catsi-fteclai'a). forma no poseda: vatafteclai'a (vatafteclai'a). SU TA QUE HA HECHO EL RITUAL FNEBRE. Ver : lhclaclai; lhaftevot ~ lhafteivot.

lhaftevot ~ lhafteivot Nombre plural; posedo. 1s: yiftevot (yi-fte-vot). 2s: aftevot (a-fte-vot). 3s: lhaftevot (lha-ftevot). 1pi: catsiftevot (catsi-fte-vot). forma no poseda: vataftevot (vata-fte-vot). SUS PARIENTES. ni'sesh papi
lhafteivot pa ca nvji lhpa lhamimi, pa nifaclem ti apis ti vaf le pregunt a su familia si estaba su madre, y le dijeron que
ya se haba muerto. sha'lheei java lhajpijei japi yit'ojovot chi' jap'elh yifteivot'elh las cas de mis tas y otros parientes
estn cerca. ja onaj voqu'e' ja lhatjooc ti yiche'lhei ja Uj'e'; nitiyiei na yitsaat, yijchiei shita japi yifteivot'elh, taj ti
ni nanchaiyu'e mi hermano menor viaj con su to a Filadelfia; qued impresionado por la ciudad y visit a nuestros
parientes. nishamesh japi lhafteivot ti ta'vunaich'e est contento porque su familia tiene asado. Ver : lhafteclai'a.

lhaftiilh Nombre masculino; posedo. 1s: yiftiilh (yi-ftiilh). 2s: aftiilh (a-ftiilh). 3s: lhaftiilh (lha-ftiilh). 1pi: catsiftilh (catsiftilh). Pl: vataftiilh (ftiilh). forma no poseda: ftiilh. SU VINCHA DE PLUMAS ROJAS.

lhaftilhi Nombre femenino; posedo. 1s: yiftilhi (yi-ftilh-i). 2s: aftilhi (a-ftilh-i). 3s: lhaftilhi (lha-ftilh-i). 1pi: catsiftilhi
(catsi-ftilh-i). Pl: vataftilhic (vata-ftilh-i-c) ~ vataftilhiy (vata-ftilh-i-y). forma no poseda: vataftilhi (vata-ftilh-i). SU
RUECA. Ver : tiilh.

lhaftus Ver : lhafuut1.


lhaftsnjavo Nombre masculino; posedo. 1s: yiftsnjavo (yi-ftsnja-vo). 2s: aftsnjavo (a-ftsnja-vo). 3s: lhaftsnjavo
(lha-ftsnja-vo). 1pi: catsiftsnjavo (catsi-ftsnja-vo). Pl: ftsnjavos (ftsnja-vo-s). forma no poseda: ftsnjavo
(ftsnja-vo). SU CUCHILLO. Lit: su herrramienta de suncho j'ayaam na yiftsnjavo qu suerte haber encontrado este
cuchillo corto. Ver : ftsnaj.

lhaftsuut Nombre masculino; posedo. 1s: yiftsuut (yi-ftsuut). 2s: aftsuut (a-ftsuut). 3s: lhaftsuut (lhaftuut). 1pi: catsiftsuut (catsi-ftsuut). Pl: vataftsutis (vata-ftsut-is). forma no poseda: vataftsuut (vata-ftsuut) ~ ftsuut
(ftsuut). 1 SU GUERRA.
2 SU EXPEDICIN DE GUERRA. lhech pa'lhech tchaich'e pque ftsuut l mismo relat esa expedicin de guerra. pa ta
t'em'naj pan tlh'e'jop ti saseshvatich'e pa ftsuut? cul fue la causa de que fracas con su empresa guerrera?Ver
: yiftsutun ~ yiftsutan.

lhafuut1 Nombre masculino; posedo. 1s: yifuut (yi-fuut). 2s: afuut (a-fuut). 3s: lhafuut (lha-fuut). 1pi: casfuut (casfuut). Pl: vat'aftus (vat'a-ftu-s). forma no poseda: vatfuut (vat-fuut). 1 SU PEDO.
2 SU LQUIDO HEDIONDO.
3 SU VENENO. Note: dcese del veneno de un animal ponzooso Ver : t'aftuui.

lhafuut2 Nombre masculino; posedo. 1s: yifuut (yi-fuut). 2s: afuut (a-fuut). 3s: lhafuut (lha-fuut). 1pi: casfuut (casfuut). forma no poseda: vatfuut (vat-fuut). 1 SU COLITA.
2 SU LTIMA VRTEBRA.
3 SU COXIS.
4 SU RABADILLO.

lhaichavalhjan Nombre masculino; posedo. 1s: yaichavalhjan (y-aichavalh-jan). 2s: aichavalhjan (aichavalhjan). 3s: lhaichavalhjan (lh-aichavalh-jan). 1pi: catsaichavalhjan (cats-aichavalh-jan). Pl: vataichavalhjanc
(vat-aichavalh-jan-c). forma no poseda: vataichavalhjan (vat-aichavalh-jan). 1 SU PENSAMIENTO.
2 SU INTENCIN. niysisa pava lhaichavalhjanc ti namey pa lhshatech malos pensamientos entraban en su
cabeza. ach'anelhch'e nava c'acajyshiyanshelh jayu, pa vooy yivaatsha janelh'atapee jayu na yi'espritu; pa
c'atyjatelha jayu nava yaychavalhjanc presten atencin a mis correcciones, y les abrir el corazn comunicndoles mis
pensamientos ("pondr mi espritu sobre ustedes") (Proverbios 1: 23). ve'lhajop pa ninatcajyshay ti vatcafiyanesh pava
yitst'ajesh lhaychavalhjanc, vooy papi yichenesh pa lhcajysha pa chiyilhjen jayu es necio el que se fa de s mismo
("sus propios pensamientos"), el que procede ("emplea") con sabidura ser ayudado (Proverbios 28: 26). ca nicaajyam lhn
pava niysisa yaychavalhjanc, pa Lhcaanvacle tanca nich'antajyi si yo hubiera tenido mala intencin, el Seor no me

124

habra escuchado (Salmo 66: 18). avntyityish, pa asc'alhtanesh, ac'alhtaneshyam pava yaychavalhjanc shi' pava
tasham yijunashch'e! escrtame, ponme a prueba, aquilata mis entraas y mi corazn! (Salmo 26: 2). Ver : yaichavalh.

lhaichavalhjayash ~ lhaichavalhjaniyash Nombre masculino; posedo. 1s: yaichavalhja(ni)yash (y-aichavalhja(ni)yash). 2s: aichavalhja(ni)yash (aichavalh-ja(ni)yash). 3s: lhaichavalhja(ni)yash (lh-aichavalhja(ni)yash).1pi: catsaichavalhja(ni)yash (cats-aichavalh-ja(n)yash). forma no poseda: vataichavalhja(ni)yash (vataichavalh-ja(ni)yash). 1 SU PENSAMIENTO.
2 SU CONCIENCIA.
3 SU OPININ.
4 SU IDEA. nque lhaichavalhjayash t'em'na capi c'utsjas ti yivoijattajeshch'e ti yishan'apee nava lhavtsatis los antiguos
(nivacle) siempre tenan en la mente hacer respetar su derecho a defender ("luchar por") a sus pueblos.lhatvujuuisha pa
aichavalhjayash tens derecho de opinin. isjop ca avancufanshelh pa lhaichavalhjayash ti lhetnch'e java
lhqu'isjayanjas pods compartir su(s) pensamiento(s) leyendo sus libros. yivelhavot, ovalh nivena
aychavalhjaniyasheelh avaatsheelh ca avatvenchatelhc'oya pa Dios pan mnlha ca acacuelh pa lhech cuidado,
hermanos, que ninguno de ustedes tenga un corazn perverso e incrdulo, que lo haga desertar del Dios vivo (Hebreos 3:
12).yentaj ca nvatc'usinatesh'in pa lhamanlhajayash pa yiclqui shita pava lhpesoc pa ampa ca lhaichavalhjayasheesh
ampa j yi'ei t'ajuishi pava nalhus quera disfrutar de la vida y malgast su dinero sin pensar para nada en el futuro. pa
vataychavalhjayashtajch'e chiyvmjatey jayu yiey na cotsjaat pa tanca napecleyjop jayu ca chinetnesh pa lhey van a
destruir su recuerdo ("la conciencia/ el pensamiento") en la tierra y no volvern a decir su nombre (Job 18: 17). pa
lhaichavalhjayasheshlhavneen lhetlha nash'e yicheshch'e pava jive'clas mientras que la preocupacin (por s misma)
permaneci por meses. yaaj ca ajunasheelhjulh papi taclas pa lhaichavalhjayash no sean como nios en su modo de
pensar. nivaich'aclaj pa lhaichavalhjayashjop ts'ivee ellos cambiaron de opinin acerca de eso. velhch'e ti tajulhsham
pa ve'lha ya'clish ca nclhanit pa vataichavalhjayash a veces es suficiente una sola palabra para expresar una idea. pan
ninutsjacly ampa lhaychavalhjayasha, vooy pan yaychavalhjop'in pa piiylhavach el impulsivo hace locuras ("no tiene
pensamientos"), el reflexivo ("el que est al lado del pensamiento") vive en paz (Proverbios 14:17). Ver : yaichavalh.

lhaichishi Nombre masculino; posedo. 1s: yaichishi (y-aichishi). 2s: aichishi (aichishi). 3s: lhaichishi (lhaichishi). 1pi: catsaichishi (cats-aichishi). Pl: vataichishiyis (vat-aichishi-yis). forma no poseda: vataichishi (vataichishi). 1 SU ENTREPIERNAS.
2 SU BRAZO. Note: dcese del brazo de un ro o riacho Ver : tovoc lhaichishi; lhcaichishi.

lhaishivo Nombre masculino; posedo. 1s: yaishivo (y-aishi-vo). 2s: aishivo (aishi-vo). 3s: lhaishivo (lh-aishivo). 1pi: catsaishivo (cats-aishi-vo). Pl: vataishivoc (vat-aishi-vo-c). forma no poseda: vataishivo (vat-aishi-vo). SU
HUELLA. papi lhchifas pa Efran ti vanijtjatesh pava lhclutshes shi' pava lhc'jey, taj ti vapecch'ec'oya lhayshivoc ti
vaclan pa vatvatclnjayash los hijos de Efran eran diestros arqueros ("fuertes eran sus arcos y flechas"), pero retrocedieron
el da del combate (Salmo 78:9). yac'utsjaesh yivaatsha, istaa ca mapecch'e ayshivo avaatsha yo soy una anciana, sos
vos quien debe cederme el paso. coostaja ca alhua cque! yuich'e nque lhavaash, nich'ashi jum na lhaishivo vengan
a ver aquella iguana! se meti en esta cueva, la huella es reciente. pava lhaishivoc yitst'ajei ti yichei pa nivalhech sus
huellas se dirigen hacia la sepultura. isisvatich'e java lhaishivoc haba huellas (de gente que caminaba) tranquila. caaj pa
nalhu ti shnpecch'e catsayshivo shi' ti shtanyinjat panain un da retrocedemos y otro avanzamos. yuqu'een lhaishivo
pava yucuve t'i'yas iba caminando desparramando migas de pan (para poder volver siguiendo sus huellas). vapecch'e
lhaishivo ti yichei pacham pa Jordan cruz de regreso ("volvi sobre sus huellas") el Jordn. lhtsachajelhch'ec'oya
yayshivo napi niyc'utsfaseelh nos haces retroceder ante nuestros enemigos. Ver
: lhaiyishlha; yishivalh; nyish;yinishiyan.
lhaivonaj Nombre masculino; no poseble (chequear). 1 ABEJA (enjambre de cierta variedad).
2 MIEL. yanch'e' pa shinvo t'i' chi' pa lhaivonj yanch'e' shta puso (en la bolsa) miel de shinvo' y de abeja lhaivonaj.

lhaiyishlha Verbo, Grupo 1. 1s: yaiyishlha (y-aiyish-lha). 2s: aiyishlha (aiyish-lha). 3s: lhaiyishlha (lh-aiyishlha). 1pi: catsaiyishlha (cats-aiyish-lha). 1 PASA DE LARGO. lhaiyishlheei lhn pa yuutshinaj ti tiyj, chi' lhpa

125

juutshinjache cuando pasaron de cerca a un toba, lo flecharon, as como a una mujer toba. catsaiyishlhaa ca sht'sapee
jav'elh artculos lhai'yaash nifac pa lhjunashesh pa administracin pasamos de largo sin presentar otros artculos (de la
ley) porque tratan de detalles de administracin. ca amtajelhey paelh jpyich ca nichintntajeelh'ach'e pa ayishlhaaelh,
pa asichateshelh nava afoclelh pa cotsjaat, cavque lhtychatelha ti tameneshlhavach jayu pa ca t'eelhtajeesh si entren
en otra casa y si les gritan a ustedes que se vayan ("pasen de largo"), sacudan el polvo de sus pies como protesta contra ellos
("[con] esas cosas ustedes les hacen saber que acusarn de tal cosa") (San Marcos 6: 11). yichey pa lhavj'e lhpa utiyuc,
nque lhayyashelhvatich'e ti yipfiyu'in pa ytjateshch'een pava utes pa yifsch'een shta pa cotsjaat iba por el lado
de la loma, en direccin paralela, echando maldiciones segn caminaba, tiraba piedras y levantaba polvo (2 Samuel 16:
13). lhe'lha lhaiyishlheesh... sigue haciendo...
2 HACE SIN MIRAMIENTOS. Ver : lhaishivo.

lhai'yaash ti Ver : lha'yaash ti.


lhajeiyashesh Nombre masculino; posedo. 1s: yajeiyashesh (y-aje-iyash-e-sh). 2s: ajeiyashesh (aje-iyash-esh). 3s: lhajeiyashesh (lh-aje-iyash-e-sh). 1pi: casjeiyashesh (cas-jei-yash-e-sh). forma no poseda: vatjeiyashesh (vatjei-yash-e-sh). SU CACERA. Ver : lhaje'.

lhaje'1 Nombre masculino; posedo. 1s: yaje' (y-aje'). 2s: aje' (aje'). 3s: lhaje' (lh-aje'). 1pi: casje' (cas-je'). Pl: vatjec (vatje-c). forma no poseda: vatje' (vat-je'). SU PRESA. yititaja jumje ti ni lhaje'a pa yi'yj pa yiyecle el tigre saba
perfectamente que el tapir no era su presa. yamesh pa lhajee' chi' pa t'uiyitsech, yovalhch'evatam lhn papi nivacle chi'
lhpa lhch'acfa vino con animales cazados y con miel, todos los hombres lo miraron, y su mujer tambin. nava tulhis ti
yi'van pa lhaje', pa yishaiyanesh pava napuqu'e finc lhsashai cada noche reciba su carne a cambio de un puo de hojas
de tabaco. ca ni n'vantaja pa lhaje' ti nalhuei, pa t'tai'in shita ti jnshaaj si no encontraba ninguna presa durante el da,
sala de noche a cazar. Ver : lhaje'2; lhajeiyashesh.

lhaje'2 Clasificador posesivo. 1s: yaje' (y-aje'). 2s: aje' (aje'). 3s: lhaje' (lh-aje'). 1pi: casje' (cas-je'). SU PRESA. Note: uso
gramaticalizado de lhaje 1 ja tashinsha lhaje' su venado ("el venado su-presa"). javooitaj ja yaje' yiyecle busco a mi
presa el tapir. Ver : lhaje'1.

lhajque Ver : lhja.


lhajpec Nombre masculino; posedo. 1s: yijpec (yi-jpec). 2s: ajpec (a-jpec). 3s: lhajpec (lha-jpec). 1pi: catsijpec (catsijpec). Pl: vatajpeclis (vata-jpjecl-is). forma no poseda: vatajpec (vata-jpec). 1 SU SOMBRA. Note: el toba (guaykur)
tiene la misma palabra: l-epaqa 'su sombra' tajulhtajey pa jpecshi ca tjonshajayashi, ja't'ajesha lhpa vse' yacutshi ca
nvyitapee, ja't'ajesha ti capch'e na jumcuclaay pa yam'apee pa vatjovayi! qu no reclamen las tinieblas y las
sombras, que la niebla se pose sobre l, que un eclipse lo aterrorice! (Job 3: 5). isesh'cji ti jvji' ja lhajpec, cluufji ti
c'acn lhja lhaa! que lindo sera estar en su sombra y comer su fruto sabroso! (Cantar de los Cantares 2: 3). jan junash pa
lhva ti yic'assham pa nijooylhach'e ti tapecvane; pa yich pa vmji' pan lhjunash pa jpecshi como una flor que se abre
y luego se marchita; huye como la sombra sin parar ("va y desaparece como una sombra") (Job 14: 2).
2 SU IMAGEN.
3 SU FOTO.
4 SU RETRATO.
5 SU ESTATUA. janclit'am na vatajpec te muestro una foto. nque yijpec ti ya'tucusesh ya'c'afoquilhaiyesh en esta foto
estoy como militar boliviano. taj ti lhpa utej lhpa nateysha'ne pa vatajpec pa yalhalhalha'esh ti utiyuqu'esh pa
yam'apee pa cotsjaat y la piedra que deshizo ("cay") la estatua se convirti de repente en una montaa que recubri la
tierra (Daniel 2: 35).
6 SU ALMA. Note: las lenguas de la familia enlhet-enenlhet tienen una palabra muy parecida: enlhet y toba-enenlhet peskeska (de
gnero femenino). La direccin del prstamo no est clara. yi'van lhpa ve'lha ti caajem pa lhavt', pap'elh nivacchei
yi'vansham ti tsi'sha pava lhsc'ctis chi' pava lhajpeclis vea a una que tena su espritu tutelar, en otras vea solamente
sus almas y sus almas-sombras. Ver : tajpeclei; nijpeclelha; yijpecleyan; jpecle'mat; jpeclematsej;jpecle'vat.

126

lhajpichiyte Nombre femenino; posedo. 1s: yijpichiyte (yi-jpichiyte). 2s: ajpichiyte (a-jpichiyte). 3s: lhajpichiyte
(lha-jpichiyte). 1pi: catsijpichiyte (catsi-jpichiyte). Pl: vatajpichiytei (vata-jpichiyte-i). forma no
poseda: vatjpichiyte (vata-jpichiyte) ~ jpichiyte (jpichiyte). 1 SU HORCN.
2 SU POSTE (de la casa).
3 SU COLUMNA. pa iglesia lhjunashjulh lhpa jpiyichivte ti yiyitsjat pa yij' la iglesia es como una columna que sostiene la
verdad. alhasnyech jum, yenach, pa yitjatajch'een cats'ichavat'esh; java shintincutacuy java lhech jpychiteyesh, shi'
java aacjuy jpeclematses pa shnv'cji qu hermoso eres, amado mo, y nuestro lecho es frondoso ("de pasto"); las vigas
de nuestra casa son de cedro, y estamos los rboles frondosos (Cantar de los Cantares 1: 16-17). pa t'ishi ti'ma pava
lhajpyichitei los postes de las casas empezaron a caerse. Ver : jpyich. Variante : jpyichivte.

lhajpyich Ver : jpyich.


lhajpyich pava lhcli votjjis Nombre masculino; posedo. SU GALLINERO. Lit: su casa de sus-animales gallinas Ver
: votjj.

lhajuiyish Nombre masculino; posedo. 1s: yijuiyish (yi-jui-yish). 2s: ajuiyish (a-jui-yish). 3s: lhajuiyish (lha-juiyish). 1pi: casjuiyish (cas-jui-yish). forma no poseda: vatjuiyish (vat-jui-yish). 1 SU LADO DELANTERO.
2 DELANTE DE L. t'ajuiyish'e (t'a-jui-yish-'e) delante de l/ella/ellos/ellas, frente a l/ella/ellos/ellas. avaatsha a'lhech
asuyjulh, she papi isjop ca nivatsavat'e ajuyish ti lhatvac'ya? t eres terrible, quin se mantendra ante t cuando ests
enojado? (Salmo 76:7). lha micrfono yi'e' casjuiyiish el micrfono est frente a nosotros. Variante : t'ajui.

lhajusjan Nombre masculino; posedo. 1s: yajusjan (y-ajusjan). 2s: ajusjan (ajusjan). 3s: lhajusjan (lhajusjan). 1pi: catsajusjan (cats-ajusjan). Pl: vatajusjanis (vat-ajusjan-is). SU ENCA.

lhajut Nombre masculino; poseble. 3s: lhajut (lh-ajut). Pl: lhajutis (lh-ajut-is). forma no poseda: vat'ajut (vat'-ajut). 1 SU
HUMO.
2 SU VAPOR. nque lhqu'imjayaj ni itj lhajut'a aquella polvareda no es humo de fuego. na lhajut tlheyshi lhpa itvte el
humo sale de la chimenea. she t'e na nque tlhey ja am'e pa'na ti neeshchisham na tc'ach'e j lhajut, yi'shi' na
lhajut'esh ca acqu'e pa lhniish shi' ca chitsecl'lha shi' nava nalhjunashvatc'oya vatshachivos? qu es esa que sube
por el desierto como columna de humo, como humo perfumado ("rico olor") que encienden (diferentes perfumes) ? (Cantar de
los Cantares 3: 6). c'oya ti t'yshi' ja t'jj, pa yinayuuyjatch'e java lhashic ja vatishjanjavat, vooy j lhech
vatishjanjavat pa yam'cji pa lhajut al clamor de su voz temblaban los umbrales de las puertas del templo, y el templo se
llen de humo (Isaas 6: 4). Ver : lhcajut; tajtiy; najtinshit.

lhajuuc Nombre masculino; solo posedo en tercera persona. Pl: lhajui (lha-ju-i). SU LEA.
lhalhaatshi Nombre femenino; posedo. 1s: yilhaatshi (yi-lhaatshi). 2s: alhaatshi (a-lhaatshi). 3s: lhalhaatshi (lhalhaatshi). 1pi: caslhaatshi (cas-lhaatshi). Pl: vatlhaatshiyis (vat-lhaatshi-yis). forma no poseda: vatlhaatshi (vatlhaatshi).1 SU PIQUE.
2 SU NIGUA. Ver : lhlha'ts'iche.

lhalha' Nombre masculino; posedo. 1s: yilha' (yi-lha'). 2s: alha' (a-lha'). 3s: lhalha' (lha-lha'). 1pi: caslha' (caslha'). Pl: vatlhas (vat-lha-s). forma no poseda: vatlha' (vat-lha'). 1 SU PIOJO DEL CABELLO.
2 SU PULGA. Ver : vatanclalh.

lhalhcu' Nombre masculino; posedo. 1s: yilhcu' (yi-lhcu'). 2s: alhcu' (a-lhcu'). 3s: lhalhcu' (lha-lhcu'). 1pi: catsilhcu
(catsi-lhcu). Pl: vatalhcuc (vata-lhcu-c). forma no poseda: vatalhcu (vata-lhcu). SU CARGA. Ver
: lhcalhcuque; yilhcuyan.

lhalhech1 Nombre masculino; posedo. 1s: yalhech (y-alh-ech). 2s: alhech (alh-ech). 3s: lhalhech (lh-alhech). 1pi: catsalhech (cats-alh-ech). Pl: vatalhjes (vat-alh-je-s). forma no poseda: vatalhech (vat-alh-ech). SU QUEMA
DEL MONTE O DEL CAMPO PARA SEMBRAR. Ver : talhjen.

lhalhech2 Ver : lha.

127

lhamanlhajavo Nombre masculino; poseble. 1s: yimanlhajavo (yi-manlha-javo). 2s: amanlhajavo (a-manlhajavo). 3s: lh(a)manlhajavo (lh[a]-manlha-javo). 1pi: casmanlhajavo (cas-manlha-javo). Pl: vatmanlhajavos (vatmanlha-javo-s).forma no poseda: vatmanlhajavo (vat-manlha-javo). 1 SU SUSTENTO.
2 LO QUE NECESITA PARA VIVIR.
3 SU ARMA MORTAL. lhasnijes pava lha'voiyei pa Stavuun, lhamanlhajavoesh papu ti vanaishi era hermosa la sangre de
Stavuun, era vital para los que se baaban en ella. vooi pa nyish pan yichei pacham papi israelitas, papi'lhech ni ncaco
ts'ivee pa Fitsc'yich, pa tatvaich'aclajch'e papi egipcios ti yich'e' pa nyish ni vatmanlhajavo'a pero el camino por el
que cruzaron los israelitas (el fondo del mar seco), confianos en Dios, se convirti para los egipcios en camino de
muerte. Ver : manlha; lhamanlhajayash.

lhamanlhajayash Nombre masculino; posedo. 1s: yimanlhajayash (yi-manlha-jayash). 2s: amanlhajayash (a-manlhajayash). 3s: lh(a)manlhajayash (lh[a]-manlha-jayash). 1pi: casmanlhajayash (cas-manlha-jayash). forma no
poseda: vatmanlhajayash (vat-manlha-jayash). SU VIDA. pa necjc lhas vapeclem shita pa lhamanlhajayash le
devolvi la vida al nio. pa nque lhjunash pa vatovalhjayasheyyijop jap'elh japi nincacuesh jayu j lhech, pa caajem
jayu pa lhamnlhajayash yjlhyech as dio un conmigo un ejemplo a los que habran de creer y conseguir la vida eterna
(1 Timoteo 1: 16). yivaatsha, ya Pablo, qu'isjayanesh'e na yipct: yij' ti jashayanch'e jayu; lhama istajjop ca
aychavalhch'e ti lhatpi'yishjop pa amnlhajayash! yo Pablo, lo firmo de mi puo y letra: las pagar (las deudas), aunque
podra recordarte que me debes tu persona ("tu vida") (Filemn: 19). na yas, ach'anch'e nava yiclishay pa asnatesh'atam
pa nyj'e'am jayu pava anincpesesh pa amnlhajayash hijo mo, escucha mis palabras y te alargarn ("hars para t
mismo que alargarn para t") los aos de tu vida (Proverbios 4: 10). atatvaich'aclajelha na
a'manlhajayashelh! cambien de vida! lhcaanvacle, yi'Fitsc'yich, anachajem pa lha'manlhajayash nque necjc
lhas; pa necjc lhas vapeclem shita pa lha'manlhajayash Seor, Dios mo, devulvele la vida a este nio; y el nio
recobr la vida. lhpa'lhech lhch'injo pa Pa'i Tume yit'esh lhavaatsha ca nan'ec'oya pa lhamanlhajayash la hermana
menor de Pa'i Tume se ofreci para sacrificarse ("apostar su vida"). Ver
: manlha; lhamanlhajavo;lhamanlhajayashvatjulh.
lhamanlhajayashvatjulh Nombre masculino; posedo. 1s: yimanlhajayashvatjulh (yi-manlha-jayash-vatjulh). 2s: amanlhajayashvatjulh (a-manlha-jayash-vat-julh). 3s: lhamanlhajayashvatjulh (lha-manlha-jayash-vatjulh).1pi: casmanlhajayashvatjulh (cas-manlha-jayash-vat-julh). forma no poseda: vatmanlhajayashvatjulh (vatmanlha-jayash-vat-julh). SU CONVIVENCIA. Lit: su vida unos con otros Ver : lhamanlhajayash.

lhamatsej Nombre masculino; posedo (?chequear). 3s: lhamatsej (lh-amats-ej). Pl: lhamatses (lh-amats-je-s). 1 SU
GANANCIA.
2 LO QUE AGARRA. vooy pava lhamatsjesesh pa yit'iyjateshch'e pava tjayetacuy con lo que gana, planta una via
(Proverbios 31: 16). pan t'ajj pava lhamtsjestaj pa yachaj'in jayu, pa sasjop jayu ca nivatjumtea pa tanca
nanshamesh pava acjtajeshiin devuelve sin usarlo el fruto de sus ganancias, y no puede esperar que disfrute de sus
riquezas (Job 20: 18). Ver : yamat.

lhamimi Nombre femenino; posedo. 1s: mimi (mimi). 2s: a'mimi (a'mimi). 3s: lhamimi (lha-mimi). 1pi: casmimi (casmimi). Pl: vatamimic (vata-mimi-c). forma no poseda: vatamimi (vata-mimi). 1 SU MAM.
2 SU MADRE. lha a'mimi lhanjat'otsjan tu mam te despierta. ta t'e lhayaash ti ni vafshi' ja lhcachi' lhja mimi,
ja't'ajesha jan t'aplhuqu'e ti tsivat'aj? por qu al salir del vientre de mi madre no mor al nacer? (Job 3:
11).anc'atelheyam yicles, na lhashi, nam lha amimielh nichajelh'ay na vatc! brenme la puerta, hijos, lleg su mam
y le trae comida! lhja mimi yit'yish ti tatai mi mam es buena cocinera ("sabe cocinar"). aneetsham ca mj na taclaj
chi' shita lha lhamimi pa acltshei ja Egipto pa'lhech veelh'een cun vooi ca c'ayjitaja shita pa ca
t'eelhtajeesh levntate para ir con el nio y su madre huyendo a Egipto, y permanezcan all hasta que yo les
diga. tajulhtajey ca alhecha na checla', ti lhti'fesh java t'ajtey lhja mimi; lhech lhjunash ca c'avantaj'e yiey java
lhcaavjuc pa isjop ca c'afin, pa ampapu ca nasclquiesh ojal fueras mi hermano amamantado a los pechos de mi madre;
al verte en las calles, te besara, sin que la gente me despreciara (Cantar de los Cantares 8: 1). pa t'acum'e t'ituuc pa Elias ti

128

yachajei lhpa lhamimi Elas lo tom de la mano y se lo devolvi a su madre. ve'lheeshch'een ti caaj japi napu'
lhtatvelhchey, lhcleseh lhpa ve'lha lhamimi haba una vez dos mujeres, hijas de una misma madre. Ver : ma; catiis
lhamimi.

lhamimiclaiya Nombre plural (femenino); posedo. 1s: yimimiclaiya (yi-mimi-clai-ya). 2s: a'mimiclaiya (a'-mimi-claiya). 3s: lhamimiclaiya (lha-mimi-clai-ya). 1pi: casmimiclaiya (cas-mimi-clai-ya). SU MADRE QUE HA HECHO EL
RITUAL FNEBRE. Ver : lhamimi.

lhamis Verbo, Grupo 1. 1s: ya'lhamis (ya'-lhamis). 2s: a'lhamis (a'-lhamis). 3s: lhamis (lhamis). 1pi: caslhamis (caslhamis). 1 ES DELGADO.
2 ES FLACO. pitesch'e nava aclacly, lhamisch'esha'ne vos tens largas patas y son muy flacas. lhet lhn jqueei
shintijay lhn t'lha yitsha lhn lhpqueei lhutsja, j'tinei ti lhamisch'e jqueei shintijay as dizque de aquella
chica se origin la vbora de cristal, por eso es delgada aquella vbora de cristal.
3 ES FINO. lhamisch'e na c'utjaan la aguja es fina. Note: (1), (2) y (3) con el sufijo -ch'e/qu'e
4 ES POCO.
5 ESCASEA.
6 SOBRA POCO. lhamisshi ja yint el agua es poca. vooi ti yi'van pa Fitsc'yich ti lhamis ti'ma pa apis lhtatsuc pa
manlheesh,... cuando Fitsc'yich vio que ya sobraba poco del tronco, ...

lhamjayashva'ne Ver : vatamjayashva'ne.


lhamc Nombre masculino; siempre posedo en tercera persona. 3s: lhamc (lh-amc). Pl: lhamji (lh-amj-i). 1 SU
HARINA.
1 SU POLVO. acjji na nicltitaj lhamc la semola de sorgo es rica. caaj pa shinvo' ti tuj, chi' pa yaquisit, chi' pava faai
ti yiclansham pa lhamc papi vatamimic, yanch'e pa t'lhs cotsjaat pa yijuijata ti clop'e coman miel silvestre,
animales y vainas de algarrobo, que las madres amasaban en harina, ponan en cntaros de barro para el verano. jatuj lha' ja
yc faai lhamc prefiero comer mi comida de harina de algarrobo. yipjji pa Yave Fitsc'yich pa cotsjaat lhamc ti
yisnatesh pa nivacle, pa yu'jam lhanshas pa lhayalh pa jaspa jcl'esh ti tsc'ctiy pa nivacle Yav Dios form al
hombre con polvo de la tierra y sopl aliento en sus narices para hacerlo un ser viviente. pa nivinshaa lhn pa clesanilh
yacutch'e, pa ayisjan, pa yucch'e clesanilh, pa clim clesanilh shi' pa cojiyaj clesanilh pa lhacm'a ti yalhalha ti
lhamqu'esh, jan lhjunash ti shnavp'esh ti chiyisclanshi pa trigo vooy pa lhaviim ti yivm'in pa ampa ca
mnlhaae (del golpe) se hicieron pedazos el hierro y el barro, el bronce, la plata y el oro, triturados como la paja cuando se
limpia el trigo en verano, que el viento la arrebata y desaparece sin dejar rastro (Daniel 2: 35). lhech ti yichenesh pa
ap'etsuc lhc'utjan chi' pa fijoc lhamc (el tatuaje) se haca con una espina de cacto y con carbn molido. Ver
: lhcmc; tcamci; yimcyan.

lhamj Verbo, Grupo 1. 1s: ya'lhamj (ya'-lhamj). 2s: a'lhamj (a'-lhamj). 3s: lhamj
(lhamj). 1pi: caslhamj (cas-lhamj). 1 BUSCA MIEL.
2 EST MELEANDO. meelh ti nam'in papi lhamj pa yichenei shita pa sajech cuando volvieron los que haban buscado
miel, los mand para pescar. yovalhsha'nec'oya ja lhtata ti lhamj estn aguardando a su pap que fue a buscar
miel. vajuja'ne jayu; clam ja yitst'ajesh pa lhamj van a salir para buscar miel; llega el jefe de la expedicin ("el que
es propietario de la busca de miel"). ja tata yits'tajshi pa lhamj, shinvomech lhavaatsha mi padre dirige la
expedicin, tiene el canto de la abeja.

lham'esh ca Modismo. NO SEAS FLOJO! Note: frmula empleada para conjurar durante la escarificacin de un
joven lham'esh ajalh ca a'ama que no seas flojo.

lhan Ver : lha.


lhancaclecliyash Nombre masculino; posedo. 1s: yincaclecliyash (yi-n-caclecl-iyash). 2s: ancaclecliyash (a-n-caclecliyash). 3s: lhancaclecliyash (lha-n-caclecl-iyash). 1pi: catsincaclecliyash (catsi-n-caclecl-iyash). forma no
poseda: vatancaclecliyash (vata-n-caclecl-iyash). SU IMPORTANCIA. Ver : caclec; lhcaclecleyash.

lhancafunjayash 3s: lhancafunjayash (lh-ancafun-jayash). forma no poseda: vat'ancafunjayash (vat'-ancafunjayash). 1 SU PALIDEZ.

129

2 SU DEBILIDAD.
3 SU MELANCOLIA. Ver : yincafun.

lhancamcl(n)iyash Nombre masculino; posedo. 1s: yincamcliyash (yi-n-cam-cli-yash). 2s: ancamcliyash (a-n-camcli-yash). 3s: lhancamcliyash (lha-n-cam-cli-yash). 1pi: catsincamcliyash (catsi-n-cam-cliyash).Pl: vatanclamcliyash (vata-n-clam-cli-yash). SU SUFRIMIENTO RECIBIDO. jaivancha'yesh ja
lhancamclniyash japi tsitst'ajesh nivacle yi'ei ja Egipto he visto cmo maltratan ("el maltrato") a mi pueblo en
Egipto. Ver : tcamcli; lhcamcl(n)iyash. Variante : lhancamclniyash.

lhancasha' Nombre masculino; poseble (?chequear). 3s: lhancasha' (lha-n-casha'). SU ESCLAVO. ti palha nilhancashaa ti
ya'sheshc'oya ti lhancasha'; nan lhjunash pa vatvelh ti nichitsopeesh; uj ti jen j lhech, taj ti t'asheshyic'oya apee ti
lhen; taj ti tanca tsi'shaa jan lhjunash ti nivacle, nqueesh avelheshjop j ja Lhcaanvacle y no ya como esclavo, sino
como algo mucho mejor que esclavo; como hermano muy querido para m y ms an para t, como hombre y como cristiano
("hermano junto al Seor") (Filemn: 16). Ver : lhcasha.

lhancavo Nombre masculino; poseble (?chequear). 3s: lhancavo (lha-n-ca-vo). Pl: lhancavos (lha-n-ca-vo-s). forma no
poseda: lhancavo (lha-n-ca-vo). 1 TRABAJADOR.
2 ESCLAVO.
3 PEN. papi lhancavos tajulhey ca isa' ca nitasinyc'oya papi lhanvacles, jaspa ampapu ca nachayeshjoo pa lhey pa Dios
shi' nava shtavanqu'eyjatsjanesh'in los que estn bajo el yugo de la esclavitud han de considerar a sus amos dignos de
todo respeto, para que no se hable mal del nombre de Dios ni de nuestra enseanza (1 Timoteo 6: 1). papi lhech acloj
lhancavos suytaja yamsha papi egipcios, taj ti ampa t'unajajulh estos muchos esclavos odan a los egicpcios, pero no les
resistan. ya'lhancavoselh'ajop tlh'ejop ja lhencheyash ja Cristo nosotros somos servidores de ustedes por amor de
Cristo. Ver : lhcavo.

lhancavts'aclaijayash Nombre masculino; poseble. 1s: yincavts'aclanjayash (yi-n-cav-ts'aclaijayash). 2s: ancavts'aclaijayash (a-n-cav-ts'aclai-jayash). 3s: lhancavts'aclaijayash (lha-n-cav-ts'aclaijayash). 1pi: catsincavts'aclaijayash (catsi-n-cav-ts'aclai-jayash). forma no poseda: vatancavts'aclaijayash (vata-n-cavts'aclai-jayash). SU COMPACIN RECIBIDA. chiypeya'ey java t'jjis yiey java uticuy lhcles am'e pa'na, ti lhech
japi Israel lhavos ti yipvatsham'in shi' ti t'a'lha pa lhancavts'aclayjayash!, ti yuy'e pacham ts'ivee ja nyish yitst'aj
shi' ti nitvacluyiy ts'ivee, na Lhcaanvacle lh'Dios se escuchaba (algo) en los pequeos montes desolados, era el llanto
suplicante de los israelitas!, han extraviado el camino derecho, y Dios, su Seor, los ha olvidado (Jeremas 3: 21). Ver
: lhcavts'aclaijayash.

lhancjsjayash Nombre masculino; poseble (?chequear). 1s: yincjsjayash (yi-n-cjs-jayash). 2s: ancjsjayash (a-ncjs-jayash). 3s: lhancjsjayash (lha-n-cjs-jayash). 1pi: catsincjsjayash (catsi-n-cjs-jayash). forma no
poseda: vatancjsjayash (vata-n-cjs-jayash). 1 SU DESPOJO.
2 SU ALIENACIN. Ver : nc'jlha.

lhancnta(iyash) Nombre masculino; posedo. 1s: yincnta(iyash) (yi-n-cnta[-iyash]). 2s: ancnta(iyash) (a-n-cnta[iyash]). 3s: lhancnta(iyash) (lha-n-cnta[-iyash]). 1pi: catsincnta(iyash) (catsi-n-cnta[-iyash]). forma no
poseda: vatancnta(iyash) (vata-n-cnta[-iyash]). 1 SU ODIO SUFRIDO.
2 SU PERSECUCIN DE LA CUAL ES OBJETO. meelh ti vaclan pa vatacshinjayash, ja't'ajesha ti vaclan pa
lhancntayashesh cava Dios lhasinc, pa nict'esh'a'ne papu lhech cuando llega una tribulacin o ocurre una persecusin
por culpa de la palabra de Dios, ellos fallan (San Marcos 4: 17). Ver : lhcnta(iyash); tancfai; tancntai.

lhancufaija'vat Nombre masculino; posedo. 3s: lhancufaija'vat (lha-n-cufai-ja'vat). SU ALTAR. Lit: su lugar para
ofrendas/regalos recibidos vooi pa Noe yitsemajemshi pa Yave lhancufaija'vat pa t'acum'e lhacm'a pava isis yaquisitis
chi' pava jcls ti yiclnem pav'elh, pa tcufa'yesh'apee pa lhcufaija'vat No levant un altar a Yav y tom de todos los
animales (cuadrpedos) puros y tambin de las aves, los mat para l y los ofreci en el altar. Ver : tcufai; lhcufaija'vat.

lhancumeet Nombre masculino; no poseble (?chequear). 3s: lhancumeet (lhan-cum-et). Pl: lhancumtes (lhan-cum-tes). 1 PRISIONERO.
2 PRESO.

130

3 SIERVO. Nque vatqu'isjayanash chi yi'sesh'e ti lhancumtis'e papi judios pa Babilonia El texto fue escrito en el exilio de
los judos en Babilonia. necjc lhn ti lhancumet'esh era nio cuando lo llevaron preso. Ver : lhancumte;t'acuum.

lhancumte Nombre femenino; no poseble. Pl: lhancumtei (lhan-cum-te-i). 1 PRISIONERA.


2 SIRVIENTA.
3 SIERVA. caaj lhavaam lhpa lhancumte yi'vanesh pa'lhech nich'ayich ti chi yicliyit por desgracia, haba una mujer
(prisionera de guerra) que haba visto (testigo ocular) como haba atormentado al joven. meelh lhn ti chi yicln na
nich'ayich lhn, lhpqueei lhancumte yichei lhn papi lhchifas nivacle, lhech lhpa'lhech nifaclemch'e pa lhanfanash
pa'lhech nich'ayich mientras estaban matando al joven, aquella prisionera se fue junto a sus parientes nivacle y ella les
inform acerca de lo que haban hecho con aquel joven. chi yi'sesh'e ti lhancumtis'e papi judios pa Babilonia fue escrito
durante el exilio de los judos en Babilonia. ya aj ca avncacln, ya aj ca anvncavmjatsuelh, ya aj ca acut, ya aj ca
eneshch'een na lhajpyich na avelh pa'na, ya aj ca ajuctsenesh lha lhch'acfa pa avelh, pa ya aj na shta lhancumeet
ja't'ajesha lhancumtee, ni lhecha na lhcl' vc, ni lhecha na lhcl' cuvyutaj, pa ya aj na shta nava lhcqueclityno
mates, no comites adulterio, no robes, no desees la casa de tu prjimo, no codicies a la esposa de tu prjimo, ni su esclavo, ni
su esclava, ni su buey, ni su burro, ni nada que le pertenezca. lhj lhech lhancumteesh vatvoyjatesh'cjiin ti
tjocjaneshem'in pava pesoc papi lhanvacles aquella sierva daba muchas ganancias a sus patrones adivinando la suerte
(Hechos 16: 16). c'afamatanshelh ti alhancumteseshelh les redim a ustedes de la esclavitud ("que ustedes eran
esclavos"). Ver : lhancumeet; t'acuum.

lhanc'oijan Nombre masculino; no poseble. Pl: lhanc'oijanc (lhanc'oi-jan-c). SOBREVIVIENTE DE GUERRA. japi
napu' nivacle nam'in lhanc'oijanc venan dos nivacle sobrevivientes. Sinn : vatc'oijan. Ver : vatc'oijan; yoi.

lhanc'jlhajat Nombre masculino; posedo. 1s: yinc'jlhajat (yi-n-c'j-lha-jat). 2s: anc'jlhajat (a-n-c'j-lhajat). 3s: lhanc'jlhajat (lha-n-c'j-lha-jat). 1pi: catsinc'jlhajat (catsi-n-c'j-lha-jat). Pl: vatanc'jlhajates (vata-n-c'jlha-jat-es).forma no poseda: vatanc'jlhajat (vata-n-c'j-lha-jat). SU OBJETO ROBADO. Ver : nc'jlha.

lhanc'jlhajayash Nombre masculino; posedo. 1s: yinc'jlhajayash (yi-n-c'j-lha-jayash). 2s: anc'jlhajayash (a-n-c'jlha-jayash). 3s: lhanc'jlhajayash (lha-n-c'j-lha-jayash). 1pi: catsinc'jlhajayash (catsi-n-c'j-lha-jayash). forma no
poseda: vatanc'jlhajayash (vata-n-c'j-lha-jayash). SU EXPLOTACIN SUFRIDA. Ver : nc'jlha.

lhanc'njatevash Nombre masculino; posedo. 1s: yinc'njatevash (yi-n-c'n-jat-evash). 2s: anc'njatevash (a-n-c'n-jatevash). 3s: lhanc'njatevash (lha-n-c'n-jat-evash). 1pi: catsinc'njatevash (catsi-n-c'n-jatevash).Pl: vatanc'njatevash (vata-n-c'n-jat-evash). forma no poseda: vatanc'njatevshai (vata-n-c'n-jat-evshai). 1 SU HERIDA DE AZOTE.
2 SU HERIDA DE GOLPE. yifetatsiyanesh pava lhanc'njatevshay pa lhape' shi' pa cumjtaj pa yiclpjalheshem'apee pa
lhanc'njatevshay, pa lhechesh yan'apee pa lhcl', pa yichesh pa yamjey pa yi'shi' pa nyish, pa lhech yimnlhanit'e
pa vanujumatsenesh le ech aceita y alcohol en las heridas y se las vendi; luego, montndolo en su cabalgadura lo condujo
a una posada y lo cuid (San Lucas 10: 34). Ver : yic'n; lhc'jat; vancac'n.

lhanc'uvash Nombre masculino; posedo. 1s: yinc'uvash (yi-n-c'u-vash). 2s: anc'uvash (a-n-c'u-vash). 3s: lhanc'uvash
(lha-n-c'u-vash). 1pi: catsinc'uvash (catsi-n-c'u-vash). Pl: vatanc'uvshai (vata-n-c'u-vsha-i). forma no
poseda: vatanc'uvash (vata-n-c'u-vash). SU HERIDA RECIBIDA DE ARMA CONTUNDENTE. Ver
: lhc'uvash; tinc'u'.

lhanchaje Nombre masculino; posedo. 1s: yinchaje (yi-n-chaj-e). 2s: anchaje (a-n-chaj-e). 3s: lhanchaje (lha-n-chaje). 1pi: catsinchaje (catsi-n-chaj-e). Pl: vatanchajec (vata-n-chaj-e-c). forma no poseda: vatanchaje (vata-n-chaj-e). SU
ENCOMIENDA RECIBIDA. Ver : nichaaj.

lhanchajjayash Nombre masculino; posedo. 1s: yinchajjayash (yi-n-chaj-jayash). 2s: anchajjayash (a-n-chajjayash). 3s: lhanchajjayash (lha-n-chaj-jayash). 1pi: catsinchajjayash (catsi-n-chaj-jayash). forma no
poseda: vatanchajjayash (vata-n-chaj-jayash). 1 SU ACCIN DE TRAER PARA AC.
2 SU REMOCIN. Ver : nichaaj.

lhanch'anjayash Nombre masculino; posedo. 1s: yinch'anjayash (yi-n-ch'an-jayash). 2s: anch'anjayash (a-n-ch'anjayash). 3s: lhanch'anjayash (lha-n-ch'an-jayash). 1pi: catsinch'anjayash (catsi-n-ch'an-jayash). forma no

131

poseda: vatanch'anjayash (vata-n-ch'an-jayash). SU ESPERANZA. Lit: la esperanza puesta en l a'lhech, Belen, lhvji'
na lhcotsjaat na Juda, avaatsha yitsaat ya'shesh ti tajulhei lhavtsaat papi us lhcaanvacles, lhai'yaash ti lhanvat'aj pa
avo'eesh pa anch'anjayashesh shita na Israel yi'ei napi nivacle t, Beln, que ests en tierra de Jud, eres ciudad
importante, ciudad de prncipes, porque en ti ha de nacer el que dirija y gobierne al pueblo de Israel ("esperanza del pueblo de
Israel"). Ver : tach'an; lhch'anjayash.

lhancliish Nombre masculino; posedo (chequear). 3s: lhancliish (lha-n-cliish). Pl: lhanclishai (lha-n-clish-ai). 1 SU
PALABRA REFERIDA A.
2 LO QUE SE REFIERE A. navque Artculos lhanclishaiyesh napi lhjunashvatc'oya nivacle, nivacleichac los siguientes
Artculos se refieren a las comunidades de los nivacle y otros indgenas. Ver : lhcliish.

lhanclquijayash Nombre masculino; posedo. 1s: yinclquijayash (yi-n-cl-qui-jayash). 2s: anclquijayash (a-n-cl-quijayash). 3s: lhanclquijayash (lha-n-cl-qui-jayash). 1pi: catsinclquijayash (catsi-n-cl-qui-jayash). forma no
poseda: vatanclquiyash (vata-n-cl-qui-yash). 1 SU ENGAO.
2 SU BURLA.
3 SU JUEGO. pa vatcljqueyash lhasha'esh papi tcajyshaysha'ne, taj ti papi ninatcajysha'ne chiyan'apee pa
lhanclquijayash otorga alabanza a los sabios y reserva burla para los necios (Proverbios 3: 35). Ver : yiclqui; yicl'.

lhanclvalhche catiis Nombre femenino. ESTRELLA MATUTINA. meelh lhn ti clamshi lhja vatclvalhche catiis pa
tqu'eisheich'e pan t'ajj papi lhcaanvacles cuando sali la estrella de la maana, todos los jefes entonaron su canto de
guerra. Variante : vatclvalhche catiis.

lhancl' Nombre masculino/femenino; no poseble. Pl: lhancli (lhan-cl-i). 1 HOMBRE OBSESIONADO POR EL
SEXO. Note: en masculino
2 MUJER OBSESIONADA POR EL SEXO. Note: en femenino nive'lhaaesh ca isa'jop ca lhjayaeesh jayu lhpa sch'acche
ja't'ajesha lhpa tinvmque, lhpa lhancl' ja't'ajesha lhpa yichtasham'in; lhpa lhja'ya'esh lhecha lhpa lhutsja t'lha
papi yitst'ajesh lhchifas; ca jaspa tanca napecshichamch'e papi lhcles yiey papi lhchifas; lhayaash yivaatsha ya
Lhcaanvacle ti javenchatyitam no tomars por mujer a una viuda, repudiada, violada ni prostituta, sino a una muchacha de
tu pueblo; no profanar a sus hijos entre su pueblo, porque yo soy el Seor, que lo santifico (Levtico 21: 14-15). pa
tajulhei t'e ca lhanfanash lha yich'injelh ti chiyjnei lhpa lhancl'? y a nuestra hermana la iban a tratar como a una
puta? Ver : yicli.

lhancl(i)yash Nombre masculino; posedo. 1s: yincl(i)yash (yi-n-cl[i]-yash). 2s: ancl(i)yash (a-n-cl[i]yash). 3s: lhancl(i)yash (lha-n-cl[i]-yash). 1pi: catsincl(i)yash (catsi-n-cl[i]-yash). forma no
poseda: vatancl(i)yash (vata-n-cl[i]-yash). 1 SU CASTIGO RECIBIDO.
2 SU SUFRIMIENTO. pa tsachajeshshicham, lhayaash ti javapeneshelh ti tifeelhyitapee pa yinclyashelh, lhayaash jan
t'elhesh ti yatavclaselh pa yamja nqueesh yivaatsheelh shi' japi yicchevot'elh jasnatshelh pa sasch'e ti
jayjuyeshelhjulh pa Lhcaanvacle yi'Dioselh pa ninasc'ashamelhsha'ne nos aflija, porque nos da vergenza el nuestro
sufrimiento, porque desde nuestra juventud hasta hoy pecamos contra el Seor, nuestros padres y nosotros, y desobedecimos
al Seor, nuestro Dios (Jeremas 3: 25). Sinn : lhanclyitsjayash. Ver
: lhanclyitsjayash; lhanclyitsjan; yicli; yicliyit.

lhancl(i)yitsjan Nombre masculino; posedo. 1s: yinclyitsjan (yi-n-clyits-jan). 2s: anclyitsjan (a-n-clyitsjan). 3s: lhanclyitsjan (lha-n-clyits-jan). 1pi: catsinclyitsjan (catsi-n-clyits-jan). Pl: vatanclyitsjanc (vatan-clyits-jan-c). forma no poseda: vatanclyitsjan (vata-n-clyits-jan). 1 SU CASTIGO RECIBIDO.
2 SU SUFRIMIENTO. Ver : lhancl(i)yitsjayash; yicli; yicliyit.

lhancl(i)yitsjayash Nombre masculino; posedo. 1s: yinclyitsjayash (yi-n-clyits-jayash). 2s: anclyitsjayash (a-nclyits-jayash). 3s: lhanclyitsjayash (lha-n-clyits-jayash). 1pi: catsinclyitsjayash (catsi-n-clyits-jayash). forma no
poseda: vatanclyitsjayash (vata-n-clyits-jayash). 1 SU CASTIGO RECIBIDO.
2 SU SUFRIMIENTO. ata'lhun, janclit'am jayu na lhanclyitsjayash lhja cjecl oyjanja, lhjan yi'shi'sha'ne java
tovjy ven que te muestre el castigo que recibe la prostituta, sentada a la orilla de los ros (Apocalipsis 17: 1). pan yie' papi
nichaipataj(j)op ti acjjiin pa tanca amaem pa lhanclyitsjayash el que tiene apuro por enriquecerse no quedar sin
castigo ("no le faltar su castigo") (Proverbios 28: 19). taj ti chiyashjatesh jayu pa lhanclyitsjayash papi t's'e ja Dios

132

Lhas cunto ms ser el castigo de quien pisotee al Hijo de Dios. Sinn : lhancl(i)yash. Ver
: lhancl(i)yash; lhancl(i)yitsjan; yicli; yicliyit; lhcl(i)yitsjayash.

lhanfacjayash Nombre masculino; posedo. 1s: yinfacjayash (yi-nfac-jayash). 2s: anfacjayash (a-nfacjayash). 3s: lhanfacjayash (lha-nfac-jayash). 1pi: catsinfacjayash (catsi-nfac-jayash). forma no poseda: vatanfacjayash
(vata-nfac-jayash).SU DENUNCIA. Ver : nifac.

lhanfaicustjayash Nombre masculino; poseble (? chequear). 3s: lhanfaicutsjayash (lha-n-faicuts-jayash). SU


TENTACIN.

lhanfanash Nombre masculino; posedo. 1s: yinfanash (yi-n-fanash). 2s: anfanash (a-n-fanash). 3s: lhanfanash (lha-nfanash). 1pi: catsinfanash (catsi-n-fanash). forma no poseda: vatanfanash (vata-n-fanash). 1 LO QUE A UNO LE
PASA.
2 SU HISTORIA. nque lhanfanash ti chiyvmjatsha'ne, Lhcaanvacle, lhacm'a papi na ac'utsfasa, vooy papi nen pa
lhatjumtseyan'apee jan lhjunash na jumcuclaay as les pasar, perecern, Seor, todos tus enemigos, y tus amigos
brillarn como el sol (Jueces 5:31). ca shtantitaja pa lhanfanash papi Israel lhavos, pa shtantfaclesh pa Jess
shita si conocemos la historia del pueblo de Israel, conocemos tambin a Jess. ni yivo'yei lhcachi' lhclnjai ca nisesh
pa lhanfanash ca nta'yashaitaj jayu lastimosamente se olvid de preguntarle que le pasara si se enfermara. aclojesh ti
lhnc'tsjayu'yiy, pa tan t'e ca avapenyish ti nque yinfanash? muchas veces (ustedes) han querido insultarme, por qu
me tratan desvergonzadfamente? (Job 19: 3). ta lhanfanash ti chiyefen pa nincont'aj!, ti chiyilhjenesh pa ampa t'unaja;
is ti nat'yish ti lhcajyshiyan shi' t'eyjatsjan nan ampa ca nit'yish qu manera de ayudar al dbil, de salvar al que ya
no tiene fuerzas!, qu gran sabidura has demostrado, y aconsejado al ignorante (Job 26: 1-3). java yichatjulh lhafoclesh
lhjunashch'evatjulh, pa lhanfanashch'evatjulh ts'ivee, ts'ay'ji jan lhjunash lhpa utej ncshi' lhey topacioestas cuatro
ruedas son iguales, y les ocurre igual, tienen el brillo del topacio ("de la piedra llamada topacio") (Ezequiel 1: 16).
3 SE USA COMO.
4 SU TRATAMIENTO. yeijatsjanesh pa lhanfanash ti vatclnsha'ne les ense el uso de las armas ("como se usan las [que]
guerrean"). lhavaatsha yeijatsjaneshsha'ne pa lhanfanash lhpa tpje' ti cuvyujasesh l les ense el uso de la lanza
por los jinetes. nque lhanfanash pava escuadros as se hace con los escuadros (el uso de los escuadros es como
sigue). aclvalhch'e jum ta lhanfanash ti chiyisesh'e navque ya'clishay pa aneyts'ivee pava mc'ya! fijate bien
cmo se escriben estas palabras y complet los huecos (de las oraciones)! na t'e pa ca lhanfanasha cqueei? qu se
har con sa (oveja muerta)? javantiyitesh shita pa lhanfanash pava vatalhjiy ti vancu'jam aprend tambin el proceso
de teir hilos. tajulhei ca shtant'ya clee jayu pa lhanfanash pa clesanilh conviene tener conocimientos bsicos de cmo
se trabaja con metales. pa yalha lhanfanash'in, ventaj ti'ma ti macoquisesh, macoquisesh yivots'iteneshy los trat de
otra manera, los hizo estar en cuclillas como sapos. javantiyitshelh tatsha pa lhanfanash pava na lhjunashvatc'oya
vatchejei ti chi tatamjalhesh ca chi ntuj para cada fruta aprendemos su modo de preparacin para poder
comerla. papi'lhech lhn ampa ca lhanfanasha, ni chi nclnsha'ne lhavaatsha, chi manlhanitsha'ne lhavaatsha, chi
manlhanitsha'ne lhn papuqueei a ellas no se les hizo nada, no fueron matadas, se las dej con vida, se las dej con vida,
dicen. catsinfanashjulh java tashinshtas ti chiyclnsha'ne nos tratan como a ovejas destinadas a ser matadas (Romanos
8: 36). ta lhanfanash ti chiyamjatvatjulh pa vatencheyash? cmo se comunica el amor entre dos personas?meelh
lhn ti chi yicln na nich'ayich lhn, lhpqueei lhancumte yichei lhn papi lhchifas nivacle, lhech lhpa'lhech
nifaclemch'e pa lhanfanash pa'lhech nich'ayich mientras estaban matando al joven, aquella prisionera se fue junto a sus
parientes nivacle y ella les inform acerca de lo que haban hecho con aquel joven. papi israelitas t'lhesha pava yityish
papi cananeos acloj pava lhanfanash nan lhjunash ti chi yicjiyan lhja lhtsej ca'tajesha ti vooi pa ti t'e'lhesh ti
chinclanshi pava lhai los isaelitas aprendieron de los cananeos muchas cosas, cundo hay que sembrar el grano cundo hay
que vendimiar. pa yeclsshi pa t'ach'aclech nan lhjunash pa clesataj pa tlhiyjnesh'in jan lhanfanash pava vatc'jey
pava lhclishay yicavm afilan la lengua como un pual y asestan como flechas palabras envenenadas (Salmo 64: 4). pa
tajulhei t'e ca lhanfanash lha yich'injelh ti chiyjnei lhpa lhancl'? y a nuestra hermana la iban a tratar como a una
puta? ninvo'yeshch'e pa lhanfanashem los tratan de una manera injusta. Ver : lhfanishesh.

133

lhanfun Verbo, Grupo 4. 2s: lhanfunyi (lha-n-fun-yi). 3s: nifunyi (ni-fun-yi). 1pi: shtanfun (shta-n-fun). 1 RESPETA.
2 ES DELICADO CON. lhanfunyi vos me respets. nifunyi l me respeta. shtanfun l nos respeta. Ver : yifun.

lhanfunjai Nombre plural; solo en tercera persona. 3s: lhanfunjai (lha-n-fun-jai). Pl: lhanfunjai (lha-n-funjai). 1 COSTUMBRES.
2 LEYES. Lit: lo que se respeta Ver : lhfun; tanfunchai; yifun.

lhanjatavo Nombre masculino; posedo. 1s: yinjatavo (yi-njata-vo). 2s: anjatavo (a-njata-vo). 3s: lhanjatavo (lha-njatavo). 1pi: catsinjatavo (catsi-njata-vo). Pl: vatanjatavos (vata-njata-vo-s). forma no poseda: vatanjatavo (vata-njatavo). SU PAUELO. Lit: su-moco-enser java yic'clitshi java lhanjatovos los pauelos atados como vinchas. Ver
: lhanjat'.

lhanjat' Nombre masculino; posedo. 1s: yinjat' (yi-njat'). 2s: anjat' (a-njat'). 3s: lhanjat' (lhanjat'). 1pi: catsinjat' (catsi-njat'). Pl: vatanjati (vata-njat-i). forma no poseda: vatanjat' (vata-njat'). 1 SU
MOCO.
2 SU FLEMA. Ver : njatlha; tanjati; lhanjatavo.

lhanjays'a Nombre masculino; posedo. 1s: yinjays'a (yi-njays'a). 2s: anjays'a (a-njays'a). 3s: lhanjays'a (lhanjays'a). 1pi: catsinjays'a (catsi-njays'a). Pl: vatanjays'ac (vata-njays'a-c). forma no poseda: vatanjays'a (vatanjays'a). SU PADRASTRO. Ver : lhanjts.

lhanja'vat Nombre masculino; posedo. 1s: yanja'vat (y-an-ja'vat). 2s: anja'vat (an-ja'vat). 3s: lhanja'vat (lh-anja'vat). 1pi: vatanjavtes (vat-an-javt-es). Pl: vatanja'vat (vat-an-ja'vat). 1 SU PESCADERO.
2 SU SITIO PROPICIO PARA LA PESCA.
lhanjcleshche Nombre femenino; no poseble. Pl: lhanjcleshchei (lhanjclesh-che-i). POZO DENTRO DEL RO.

lhanjte Nombre masculino; posedo. 1s: yinjte (yi-njte). 2s: anjte (a-njte). 3s: lhanjte (lha-njte). 1pi: catsinjte
(catsi-njte). forma no poseda: vatnijte (vat-nijte). SU SUEO. meelh ti tapecleylhach'e japi lhech, pa
yicjsesh(sh)am'in ti yimqu'esha'ne shta, lhayaash ti tapoojqu'esha'ne lhtsjey pa lhanjti al volver, los encontr
otra vez dormidos, porque los ojos se les cerraban de sueo (San Marcos 14: 40). Ver : nijat'o.

lhanjts Nombre femenino; posedo. 1s: yinjtso (yi-njts). 2s: anjts (a-njts). 3s: lhanjts (lhanjts). 1pi: catsinjts (catsi-jts). Pl: vatanjtsc (vata-njts-c). forma no poseda: vatanjts (vatanjts). SU MADRASTRA. janamelh'ay lhayaash ti tsicnitshi lhja yinjtsj vine a la casa de Ustedes, porque mi
madrasta me odia. yipe'ya pava yit'esh lhja lhanjts' oy lo que deca su madrastra. Ver : lhanjays'a.

lhanjuijasche Nombre femenino; posedo. 1s: yinjuijasche (yi-n-jui-jas-che). 2s: anjuijasche (a-n-jui-jasche). 3s: lhanjuijasche (lha-n-jui-jas-che). 1pi: catsinjuijasche (catsi-n-jui-jas-che). Pl: vatanjuijaschei (vata-n-jui-jasche-i). forma no poseda: vatanjuijasche (vata-n-jui-jas-che). SU NOVIA. atatvoyich'e ti shtat'lhey na Lbano, lha
yinjuyjasche, atatvoyich'e ti shtat'lhey na Lbano, anachshicham ca at'lhey na tavashay yiey na lhtj'e lha utiyuc
Amanaven detrs de m (venimos) desde el Lbano, novia ma, ven detrs de m (venimos) desde el Lbano, acrcate bajando
del campo que est en la cumbre del monte Aman (Cantar de los Cantares 4: 8). lhja lhamimi Mara lhanjuyjascheesh ja
Jos; jjjeclay ninveelhvacop ti yituma; yitumjat pa t'unaj pa Espritu Santo su madre Mara estaba comprometida con
Jos; antes de que vivan juntos, qued embarazada; la embaraz el Esprritu Santo ("el poder del E.S.") (San Mateo 1:
18). Sinn : lhnovia. Ver : lhanjuijatsech; tanjui; lhnovia.

lhanjuijatsech Nombre masculino; posedo. 1s: yinjuijatsech (yi-n-jui-jats-ech). 2s: anjuijatsech (a-n-jui-jatsech). 3s: lhanjuijatsech (lha-n-jui-jats-ech). 1pi: catsinjuijatsjes (catsi-n-jui-jats-je-s). Pl: vatanjuijatsech (vata-n-juijats-che-i). forma no poseda: vatanjuijatsech (vata-n-jui-jats-ech). SU NOVIO. ni suiyeeshshi ca nt'aalhjulh tatsha pa
nich'ayich ca lhanjuijatsech'a jayu (todava) no necesita pedir a un muchacho que sea su novio. vooy ja Jos
lhanjuyjatsech'esh lhja Mara, yaichavalhey ca nitayjop j lhech jaspa tanca nitanchayjayesh Jos, el ovio de Mara,
pens abandonarla para no ser criticado (San Mateo 1: 19). Ver : lhanjuijasche; tanjui.

134

lhanjujpnjayash Nombre masculino; no poseble (? chequear). 3s: lhanjujpnjayash (lha-n-jujnjayash). INVOCACIN. janfacch'e pa lhanjujpnjayash'apee pava lhavos voy a hablar de la invocacin al Dueo de los
peces. Ver : yijujpn;lh(a)jujpnjan; lh(a)jujpnjayash.

lhantaj Nombre masculino; no poseble. Pl: lhantas (lhan-ta-s). 1 BOMBO.


2 TAMBOR. Note: dcese del tambor de las bandas de msica modernas cljeshelh ca avashclamajshelh pa t'jj pava
lhantas! albenlo con el son de tambores y danzas! (Salmo 150: 4). lhechesh pa (t)chayjulh pa lhjunash jayu lhpa
Mara, lhchita' pa Aarn, pa t'acum'e pa lhcl' lhantaj; pa acloj pap'elh cjecly voojqu'e ti tcl'yelh ti yiclqui
ts'ivee pava lhcly lhantas entonces Mara la profetisa ("dice cmo va a ser"), hermana de Aarn, tom su pandereta;
muchas mujeres iban siguindola bailando y tocando sus panderetas (xodo 15: 20). Ver : lhan'2.

lhan'1 Verbo, Grupo 1. 1s: ya'lhan' (ya'-lhan'). 2s: a'lhan (a'-lhan'). 3s: lhan' (lhan'). 1pi: caslhanc (cas-lhanc). 1 ES ADULTO.
2 ES GRANDE. na lhan'esh es ya adulto. meelh lhn ti yamjam ts'ivee pa yitaa pa yi'van lhn pa c'acjo pa yiyecle
lhan' cuando estaban andando por el monte, el tat bolita vio un tapir grande. na necjc lhavts'jayash'e lhan' na
lhts't la alegra del nio por su regalo es muy grande. pa nictsha'ne lhn lhpa noyan lhan, nat'e lhtj lhn lhpa
c'utsjaa, pa macoquesh ti'ma, pa ni nv'mesh pa ca t'e'lheesh cay un porongo muy grande, cay sobre la cabeza de la
vieja, y la convirti en un sapo, y as se qued para siempre ("nunca volvi a ser [como antes]"). pa nam pa yipcu'
lhan' sobrevino una hambruna terrible. papi tucus yiei pa Esteros Viejo apis lhn ti yyin pa vatashclfech lhan
jum, tsutshenilh lhn teei, tojquisham lhn jumje pqueei, chi yichench'e lhn shita pa ts'a'na'nataj los bolivianos en
Esteros Viejo haban preparado un alambrado muy grande, un alambrado de pas, era muy alto ste, y lo cargaban de
electricidad. nqueesh ti yifosch'e lhn lhpa tinjquee lhan entonces los enterraron en una fosa
grande. yitojonesh'cji lhavj lhja schaat, tapooj pava sajech lhanc arrastr hasta la playa la red repleta de peces
grandes.Ver : lhan'2.
lhan'2 Nombre masculino; no poseble. Pl: lhanc(lhan-c). 1 BOMBO.
2 TAMBOR TRADICIONAL. lhpa Miriam, lhchita' pa Moises, yit'yish ti yiclqui pava lhanc Miriam, hermana de
Moiss, saba tocar el tambor. Ver : lhan'1; lhantaj.

lhanpfiyujat Nombre masculino; posedo. 1s: yinpfiyujat (yi-n-pfiyu-jat). 2s: anpfiyujat (a-n-pfiyujat). 3s: lhanpfiyujat (lha-n-pfiyu-jat). 1pi: vatanpfiyujatis (vata-n-pfiyu-jat-is). Pl: vatanpfiyujat (vata-npfiyu-jat). SU MALDICIN SUFRIDA. Ver : lhpfiyujat.

lhanpnquevash Nombre masculino; posedo. 1s: yinpnquevash (yi-n-pnque-vash). 2s: anpnquevash (a-npnque-vash). 3s: lhanpnquevash (lha-n-pnque-vash). 1pi: catsinpnquevash (catsi-n-pnquevash).Pl: vatanpnquevshai (vata-n-pnque-vsha-i). forma no poseda: vatanpnquevshai (vata-n-pnque-vshai). 1 SU RASGUO.
2 SU HUELLA DE GARRAS. nap'ueshemshi pava lhanpanquevshay le lami sus rasguos. Ver : lhpnque.

lhanquei Nombre masculino; posedo. 2s: anquei (a-n-qu-ei). 3s: lhanquei (lha-n-qu-ei). SU NOMBRE QUE OTROS LE
DAN. papi'lhech napuu nivacle lhanquei vatcjijinjas, yitojoneshei pap'elh nivacle tsitenasc'oya aquellos dos
hombres eran llamados 'seuelos', conducan (al enemigo) hacia los otros nivacle que los aguardaban. pa chi yji'a lhn
pque c'utsaaj lhanqu'ei Fiyat Lhac'o', teetsha ca - te - meelh ti t'aftuui ca fi'yataan hablaron al anciano que llamaban
Culo del Viento Sur, a lo mejor porque cuando largaba un pedo, sala el viento sur. lhcque tc'ajulhclee lhja lhanquei
tenis pelota lhse sta (pelota) es ms o menos del tamao de (lo que llaman) una pelotita de tenis. tanca napecleyjop
jayu ca anqueya 'Chitay'e', nilhecha na acootsjat ca chinteetsha jayu 'Chiyvmjatsha'ne', pa eyeesh jayu
'Yijuctsenche', vooy na acootsjat lheya 'Lhja Yijaya' ya no volvern a llamarte 'Abandonada' ni a tu tierra 'La Devastada',
a t te llamarn 'Mi preferida' y a tu tierra 'La Desposada' (Isaas 62: 4). Ver : lhquei.

lhanqu'e'yaj Nombre masculino; posedo. 1s: yinqu'e'yaj (yi-n-qu'e'y-aj). 2s: anqu'e'yaj (a-n-qu'e'y-aj). 3s: lhanqu'e'yaj
(lha-n-qu'e'y-aj). 1pi: catsinqu'e'yaj (catsi-n-qu'e'y-aj). forma no poseda: vatanqu'e'yaj (vata-n-qu'e'y-aj). 1 SU
NOTICIA (que recibe).

135

2 SU MENSAJE (que recibe). c'uusshi pa catsinqu'e'yaj pan t'lhesha na'lhech Israel lhp'alhaa ti nifac pa cha'nuicha es
interesante (divertido) el mensaje (que hemos recibido) que nos viene de los cuentos antiguos de Israel sobre el diluvio. Ver
: lhqu'e'yaj.

lhanshaanjus Nombre plural; posedo. 1s: yinshaanjus (yi-nshaa-njus). 2s: anshaanjus (a-nshaa-njus). 3s: lhanshaanjus
(lha-nshaa-njus). 1pi: catsinshaanjus (catsi-nshaa-njus). forma no poseda: vataanshanjus (vataa-nsha-njus). SUS
PELOS EN LA NARIZ. Ver : lhansha'.

lhanshai Nombre plural; posedo. 1s: yinshai (yi-nsha-i). 2s: anshai (a-nsha-i). 3s: lhanshai (lha-nsha-i). forma no
poseda: vatanshai (vata-nsha-i). SUS FOSAS NASALES. 1s: yinshai (yi-nsha-i). 2s: anshai (a-nsha-i). 3s: lhanshai
(lha-nsha-i). yanshi' lhashi lhn pava lhafcatas lhshaic'uc chi' pava lhanshai yanch'esha'ne pava lhafcatas lhshaic'uc
shita puso en su boca huevos de mosca y en sus fosas nasales puso huevos de mosca tambin. ca ninacajyshiyantaja ti
lhnashjatesh shi' ti lhyinch'e pava av'ojinc, pa aychavalhjop'in ca anvaych'aclajtajshiin pa vc lhts'oos pa caaj
jayu pa t'unshaam, ca iyitajesh ti lhanclan anshay pa nch'e jayu na anaash, ca anyitajaavcop pap'elh pa lhcaatjat
jayu pa vatshanjayash si te has sido necio en ensalzarte o has tramado el mal, tpate la boca ("piensa en/recuerda que"),
cuando remueve la leche (de vaca) sale manteca ("duro-atravs"), cuando agarras fuerte la nariz sale sangre ("agarras fuerte a
las fosas nasales, se va tu nariz"), si procuras daar a alguien provocars una pelea (Proverbios 30: 32-33). Ver : lhnaash.

lhanshan(i)yash Nombre masculino; posedo (chequear). 3s: lhanshan(i)yash (lha-n-shan-[i]yash). 1 SU SUELDO.


2 SU PAGA. ni nt'ya shita pa t'ajj pa lhanshanyash papi vatcumjat lhavos pa tayjijanesh pava vatyjijatis tampoco
saba cual era el sueldo que le corresponda por ley ("el sueldo de los obreros [que] propone la ley"). ni chi nvoijatemch'e
pa lhanshanyash cometen injusticias en el trabajo. Ver : yishayan; lhasha'; vancashayan.

lhanshavo Nombre masculino. 3s: lhanshavo (lha-nsha-vo). SU BOZAL. Lit: su-hocico/nariz-elemento Ver
: yinshavoyan; lhnaash; yinshavalh; lhansha'.

lhansha' Nombre femenino; posedo. 1s: yinsha' (yi-nsha'). 2s: ansha' (a-nsha'). 3s: lhansha' (lha-nsha'). 1pi: catsinsha'
(catsi-nsha'). Pl: vatanshai (vata-nsha-i) ~ vatanshas (vata-nsha-s). forma no poseda: vatansha' (vata-nsha'). 1 SU
NARIZ.
2 SU FOSA NASAL. yipjji pa Yave Fitsc'yich pa cotsjaat lhamc ti yisnatesh pa nivacle, pa yu'jam lhanshas pa
lhayalh pa jaspa jcl'esh ti tsc'ctiy pa nivacle Yav Dios form al hombre con polvo de la tierra y sopl aliento en sus
narices para hacerlo un ser viviente. Ver : lhanshaanjus; lhansha' lhap'oot; lhanshavalh.

lhansha' lhap'oot Nombre masculino; posedo. 1s: yinsha' lhap'oot (yi-nsha' lha-p'oo-t). 2s: ansha' lhap'oot(a-nsha' lhap'oo-t). 3s: lhansha' lhap'oot (lha-nsha' lha-p'oo-t). 1pi: catsinsha' lhap'oot (catsi-nsha' lha-p'oo-t). Pl: vatanshai
(vata-nsha-i lha-pot-os). forma no poseda: vatansha' lhap'oot (vata-nsha' lha-p'oo-t). SU MOCO DURO. Lit: su-nariz
su-tapa Ver : lhanshaanjus; lhansha'; lhanshavalh.

lhantcshich'a Nombre masculino; posedo. 1s: yintcshich'a (yi-ntcshich'a). 2s: antcshich'a (antcshich'a). 3s: yintcshich'a (yi-ntcshich'a). 1pi: catsintcshich'a (catsi-ntcshich'a). Pl: lhantclishjei (lhantclishj-ei) ~ lhantclishjes (lha-ntclishj-es). forma no poseda: vatantcshich'ac (vata-ntcshich'a-c). SU NIETO (del
abuelo). meelh ti yivanjulh pa cuvyu pa yilhecljesh tatsha ti chiycln pa lhantcshich'a cuando vio venir al caballo
pens que su nieto fue matado. vooi pan t'elhesh ti voqu'e' pa Cufalh papi lhantclishjes un da, Cufalh sigui a sus
nietos. yinjt lhn ti yifajy lhai'yaash ti yaichavalhemey lhn ca ptseja jum pa lhantcshich'a siempre lo
escarificaba a su nieto, porque quera que l fuera muy veloz. istaa ca acano'a yiin, ti ampa ca tujeelh napi
catsintclishjes sera bueno que esas tranquila, porque yo y mis nietos no tenemos nada de comer. lhacma papuque ti
lhantclishjesesh pa Jediael, papi lhanvaclesesh pa t'ajjam shi' papi yifiiy vatclnsha'ne ti yijp'yesh pa
vatvatclnjayash; pa yameyshi dicisiete mil doscientos nivacle todos ellos eran descendientes ("nietos") de Yediael, jefes
de familia y guerreros valientes ("eran valientes al pelear y hbiles en la guerra"); contaban con (un ejercicio de) dicisiete mil
doscientos hombres (1 Crnicas 7: 11). papi lhantclishjes pa Cufalh pa vo'ja'ne, vo'ji' pa lhjyish, pa sajech yiyaach
pa yicjiyesh'in los nietos de Cufalh estaban pescando, pescaban en el lecho del ro y atrapaban muchos peces. Ver
: lhntsich'a; lhantclishchee.

136

lhantclishchee Nombre femenino; posedo. 1s: yintclishchee (yi-ntclishche-e). 2s: antclishchee (a-ntclishchee). 3s: lhantclishchee (lha-ntclishche-e). 1pi: catsintclishchee (catsi-ntclishche-e). Pl: vatantclishcheei (vatantclishche-e-i). forma no poseda: vatantclishchee (vata-ntclishche-e). SU NIETA. tajulhei, chiclavot, ti
lhnachelhnee jaspa lha'vanelh lha antclishchee'elh est bien, hermanos mayores, que ustedes han venido a ver a su
nieta.Ver : lhantclishch'a.

lhantsajiyin Nombre masculino; posedo. 1s: yintsajiyin (yi-ntsajiyin). 2s: antsajiyin (a-ntsajiyin). 3s: lhantsajiyin
(lh-ntsajiyin). 1pi: catsintsajiyin (catsi-ntsajiyin). Pl: vatantsajiyinc (vata-ntsajiyin-c). forma no
poseda: vatantsajiyin (vata-ntsajiyin). SU REGALO DE BODA (que recibe). lhan'e lhpa lhja'ya tcufai'in, tis papi
lhavelhavot, tcufa'yesh'in pa lhantsajiyin shinvo' pero su esposa reparti la miel, dio a sus parientes, regal la miel que
rera su regalo de bodas. yapunjulh pa lhantsayin chi namjein ella desprecia el regalo de bodas que le llega. Ver
: lhcatsijiyin. Variante : lhtsijiyin.

lhanu' Nombre masculino; posedo. 1s: yinu' (yi-nu'). 2s: anu' (a-nu'). 3s: lhanu' (lha-nu'). 1pi: catsinu (catsinu). Pl: vatanus (vata-nu-s). forma no poseda: vatanu (vata-nu). 1 SU HUESO. apacunelhyi pa atsovalhelhsha'ne,
lhayaash pa vatsc'clit ampa t'asjana ampava lhanusa shta, nan lhjunash nan lhasvaneshelh ti caajyam tquenme y
mranme, porque un fantasma no tiene carne y huesos como ustedes ven que yo tengo (San Lucas 24: 39). lhecljesh
avaatsha navque vatavnus ti isjop ti vapecleyjop to mnlhasha'ne? crees que podrn revivir los huesos? (Ezequiel 37:
3). tsan'e yiey ja tavashay yiclajunch'e java vatavnus; pa lhcaanvacle tsijchijayanch'e ti najayjuych'eshi; java
vatavnus tif'apee ja tavashay, java lhech acloj pa njesh'e ts'ivee ti cljjjane me dej en un campo lleno de huesos; el
Seor me hizo pasarles revista, eran muchsimos los que haba en el campo, estaban resecos (Ezequiel 37: 1-2).
2 SU TALLO (de la planta).
2 SU ESPIGO.
2 SU TUBRCULO. ve'lha pa nivacle yit'iyjatch'e pava tjayetacuy lhanus yanshi' pa lhcvjiyanjavat, pa lhechesh pa
yiclvalhchiyinesh atesha papi tjayetacuy lhavos, vooy lhavaatsha yichey paelh yitsaat pa cajuqu'e ti mnlheeen un
hombre plant una via, se la arrend ("la hizo guardar") a unos viadores y se ausent ("se fue a otra ciudad") por bastante
tiempo (Lucas 20: 9). Ver : lhavnu'; lhcanu; tanuui ~ tavnuui. Variante : lhavnu'.

lhanu' lhas lhav Nombre masculino; no posedo. SU PISTILLO. Lit: tallo su-hijo (=tallo pequeo) de su-flor Note: ChaseSardi 2003

lhanvacche Nombre femenino; poseble. 1s: yinvacche (yi-nvac-che). 2s: anvacche (a-nvac-che). 3s: lhanvacche (lha-nvacche). 1pi: casnivacche (cas-nivac-che). Pl: vatnivacchei (vat-nivac-che-i). forma no poseda: vatnivacche (vat-nivacche).1 SU JEFA.
2 SU PATRONA.
3 SU SEORA. Ver : lhanvacle; yinvacche'matan.

lhanvacle Nombre masculino; posedo. 1s: yanvacle (ya-nvacle) ~ yinvacle (yi-nvacle). 2s: anvacle (a-nvacle). 3s: lhanvacle
(lha-nvacle). 1pi: casnivacle (cas-nivacle). Pl: vatvacles (vat-vacle-s). forma no poseda: vatvacle (vat-vacle) ~ nivacle
(nivacle). 1 SU JEFE.
2 SU LDER.
3 SU AMO.
4 SU PATRN.
5 SU REY.
6 SU ESTATUS DE ADULTO.
7 SU RESPONSABILIDAD COMO ADULTO. shtat'esh ca ntaneijaisha'ne japi casnivacles queremos que nuestros lderes
sean reconocidos. pa Jesus lhanvacleesh papi judios Jess es el rey de los judos. vooi pa'lhech t'aplhu' ti nivat'aj pa
Jesus pa Herodes tanch'anjai ti lhanvacleesh pa Jerusalen en el tiempo en que naci Jess, Herodes gobernaba como rey
en Jerusaln. ca javaf lhn yivaatsha pa nqueesh yacanotaja ca yim', pa yapiiytaja ca yichayelh, papi lhcaanvacles
shi' papi lhanvaclefas papi yisnatesh pava us nivalhchechatis si hubiera muerto yo, (entonces) reposara tranquilo y
dormira en paz, como los reyes y consejeros de la tierra que reconstruyen ciudades derruidas (Job 3: 13-14). pa vooy papi
nivacle yityc'oya pa lhanvacle ti yifiiy, shi' ti issha'ne, pa lhe'naa ti j' pa ni tsopeesh los hombres entendieron que su

137

rey era valiente y bueno, y por eso era bondadoso. yij'taj ti lha'ma ca Sal ti lhcaanvacleesh, pa avaatsha lhclvalh japi
Israel lhavos yiey pava lhavatclnjavtes; j'tajesh pa lhcaanvacle a'Dios ti nifacl'am avaatsha ti lhclvalh jayu shi' ti
lhanvacleash napi lhchifas Israel lhavos ya antes, cuando todava Sal era rey, t eras el verdadero general ("los campos de
batalla") de Israel; el Seor, tu Dios, te dijo: tu pastorears a mi pueblo Israel, t sers jefe de mi pueblo, Israel (1 Crnicas
11: 2). vooy pa David ti yit'esh: papu ca nivatjutsatajesh ti t'eclet'a napi jebuseos pa jetnesh jayu ca chinashjatesh ti
lhanvacleesh David haba dicho: al primero que ataque a un jebuseo lo nombrar general en jefe (1 Crnicas 11: 6). ni
vena lhjunashac'oya japi judos pap'elh; pa lhcaanvacle Dios lhanvacleeshvatam; pa tisesh lhacm'a papin yetnjop
pava suyshemshi no hay diferencia entre los judos y los dems; el Seor Dios es el seor de todos; es generoso ("da") con
todos los que le invocan (Romanos 10: 12). pa yamey ts'ivee ja lhajpyich ja lhanvacleesh ja vatvanqu'eijatsjanjavat pa
yivaneylhavc'oya japi yipvatsham'in shi' japi tafshiyvatsham'in llegaron a la casa del jefe de la sinagoga, vieron los que
lloraban y gritaban (San Marcos 5: 38). pa lhechesh pa yaychavalhey pa lhech t's'e vatjuiyiish pa yit'esh: ta
yifanishyivach jayu nqueesh, lhayaash ti tsivmjatesh na yinvacle na yicumjayash? el administrador pens: qu voy a
hacer ahora que mi dueo me quita mi trabajo? (San Lucas 16: 3). ya'pitojji ti yanvacleesh j hace tiempo que soy
adulto. ti tjcjanesh pa cotsjaat papi c'afquelhay bolivianos, ni nanchavaaysha papi lhanvacles paraguayo lhan'e
papi nivacle ni nanchayujat'in pa lhech t'lhe ti vatcafiyan vitsha pa t'afayjop pa ujjaam cacique pa lhech
vatvatclnjayash lhavo' Tofaai, ca jaspa natcaatsha'yesh pa lhcootsjat, shi' ti vanenelhsha'ne papi c'afquelhay
paraguayos cuando los soldados bolivianos ocuparon el territorio, no se enfrentaron con ("precibieron") las autoridades
paraguayas, pero los nivacle no les dieron buena acogida, sino que confiaron su defensa en s mismos juntndo sus fuerzas
con el gran cacique de guerra Tofaai para vengar sus tierras, y trabaron amistad con los soldados paraguayos. papi
lhancavos tajulhey ca isa' ca nitasinyc'oya papi lhanvacles, jaspa ampapu ca nachayeshjoo pa lhey pa Dios shi' nava
shtavanqu'eyjatsjanesh'in los que estn bajo el yugo de la esclavitud han de considerar a sus amos dignos de todo respeto,
para que no se hable mal del nombre de Dios ni de nuestra enseanza (1 Timoteo 6: 1). avaatsha ya lhech'ash ti
qu'enche'esh, jan lhjunash lhja cuvyu lhcl'esh pa Egipto lhanvacle te comparo, amada ma ("t, as te soy, que eres mi
amada" ) a la yegua de la carroza del Faran (Cantar de los cantares 1: 9). vooy papi vatcavos yivijatanjulh papi
lhanvacles; taj ti vooy yivaatsha a'Tata'elhyish avaatsheelh, ta t'e lhayaash ti ni'ach'anelhyijulh? los servidores
respetan a sus amos; pero yo que soy padre de ustedes, por qu no me obedecen? (Malaquas 1: 6). lhj lhech
lhancumteesh vatvoyjatesh'cjiin ti tjocjaneshem'in pava pesoc papi lhanvacles aquella sierva daba muchas ganancias a
sus patrones adivinando la suerte (Hechos 16: 16). niyit'eshelh ca yinvacleashelh nque nivacle no queremos que este
hombre sea nuestro rey (San Lucas 19: 14). ja yinvacle tsichen'ach'eti yit'esh'a ca ninamtaj japi napu' nich'acsha'ne mi
amo me manda (a vos) para decirte que han llegado dos muchachos. yivaatsha ti c'ayjatjop java tashinshtas ti
lhavoqu'esha'ne java acloy, pa jaspa lhanvacle'ash napi yichifas Israel lhavos yo te saqu de andar tras tus ovejas para
ser jefe de mi pueblo de Israel (1 Crnicas 17: 7). javoelheishi jayu yivaatsheelh pa tsitst'ajeshelh ca
yinvaclee'elh eligiremos nuestro propio jefe. Ver
: lhcaanvacle; lhanvacche; yinvacleyan;lhanvaclefa; yinvacle'matan; yinvaccheyan.

lhanvaclefa Nombre masculino; posedo. Pl: lhanvaclefas (lha-nvacle-fa-s). SU COLEGA JEFE. nich'alhaa yiyjia pa Imc
ti lhech tc'aeshva'ne papi lhanvaclefas al poco rato Imc se dirigi a sus colegas jefes reunidos all. Ver : lhanvacle.

lhanvaclevo Nombre masculino; posedo. 1s: yinvaclevo (yi-nvacle-vo). 2s: anvaclevo (a-nvacle-vo). 3s: lhanvaclevo (lhanvacle-vo). 1pi: casnivaclevo (cas-nivacle-vo). Pl: vatnivaclevo (vat-nivacle-vo) ~ vatvaclevo (vat-vacle-vo). 1 SU
INSIGNA DE JEFATURA.
2 SU ESCALPE (que pertenece al jefe). lhech cque lhqueiyesh "vatshateech", pa'lhech lhcaanvaclenjavo lhapesh ti jefe
papu a ste (el escalpe) lo llamaban "escalpe" ("cabeza"), era antiguamente el insignio de jefatura ("alguien que era
jefe"). Sinn : lhcaanvaclenjavo. Ver : lhanvacle.

lhanvacleyash Nombre masculino; posedo. 1s: yinvacleyash (yi-nvacle-yash). 2s: anvacleyash (a-nvacleyash). 3s: lhanvacleyash (lha-nvacle-yash). 1pi: catsiinvacleyash (catsii-nvacle-yash). forma no poseda: vatnivacleyash
(vat-nivacle-yash). 1 SU JEFATURA.
2 SU SEORO.
3 SU REINO.

138

4 SU PODER DE GOBERNANTE. pa vaneecjuelh pa Jess pa lhechesh pa nifaclemch'e pa lhjunash pa Dios lhanvacleyash,


pa yilhjensha'ne shta papi tayyashaysha'ne Jess los recibi y les hablaba del reino de Dios y salvaba a los que tenan
enfermedades (San Lucas 9: 11). c'atataelhvatam lhvji' na vs, chi isiyan na ei, anamjelhyi pa anvacleyash padre
nuestro que ests en el cielo, sanctificado sea tu nombre, venga a nosotros tu reino. palha pu'jana java yincpes
yicheshch'e pa Lhavqu'ilhjenaj ti t'yta'yeshch'e na cotsjaat ti t'aalhtaja papi nivacle ca nquey pa lhanvacleyash pa
Dios desde haca tres aos, el Salvador recorra la tierra para invitar a los hombres a entrar en el reino de Dios.yameyjop na
nalhu ti namjooy na Dios lhanvacleyash se ha cumplido el tiempo y est cerca ("nos viene") el reino de Dios (San Marcos
1: 15). aclojesh ti yasinquiem papi nivacle pa lhjunash pa lhanvacleyash pa vs, ti lhavsuy pa lhnnash shi' ti
nclhach'e, na pa lhjunash ca lhacm'aa ca nityc'oya muchas veces les haba hablado a los hombres de cmo era el
reino del cielo, su mensaje (que haban recibido) era sencillo, y le pareca (como si) todos hubieran entendido. lhacm'a
papi yitiyeshlhavne ti yijop'in pa Fitsc'yich papuque ts'aclaaisha'ne, taj ti isjop shita ca nanshamesh, papuque
lhavaatsha yishi' pa vatvacleyash yi'ei na vs todos los que saben que ante Dios son pobres, pueden estar contentos, de
ellos es el reino de los cielos. c'usem'in papi tancntay, lhayaash ti yiv'yeshch'e pa lhfanishlhavach, papi lhech
yitst'ajesh jayu ja lhanvacleyash ja Dios felices los perseguidos por causa del bien, porque el reino de Dios les pertenece
(San Mateo 4: 10). aqueyeesh Jezreel na tavclaj, lhayaash ca chintaja apee jaclyit jayu japi tlhshaam na
lhcaanvacle Jehu tlh'ejop java niysisa ti yisnatesh'e ja Jezreel, pa lhech c'jat'e jayu na lhanvacleyash na
Israel llama Jezreel a tu hijo, porque muy pronto pedir cuentas de la sangre de Jezrael a la dinastia de Jeh, y pondr fin al
reino de Israel (Oseas 1: 4). j'lhaa ti yit'esh ca ntaneeijaisha'ne jayu, pa nij'clesh papi lhchifas ti yicumjat'e jcl'esh
ca nashjat pa lhanvacleyash, pa t'ajuijulh pava yit'esh pa Fitsc'yich pero al querer hacerse famosos, despojaban a sus
hermanos y los hacan trabajar para aumentar su poder, oponindose a los proyectos de Fitsc'yich. vaniyitesh pa
lhanvacleyash afianza su poder (de gobernante). papi chinvacleyanjop pa lhanvacleyash las autoridades civiles ("los
que gobiernan una jefatura"). Ver : lhanvacle; lhtaanvaclenjayash. Variante : lhvacleyash.

lhanvacleyish Nombre masculino; posedo. 1s: yinvacleyish (yi-nvacle-yish). 2s: anvacleyish (a-nvacleyish). 3s: lhanvacleyish (lha-nvacle-yish). 1pi: casnivacleyish (cas-nivacle-yish). forma no poseda: vatnivacleyish (vatnivacle-yish).1 SU ZONA DE DOMINIO.
2 SU REINO. Ver : lhanvacle.

lhanvacle'vat Nombre masculino; posedo. 1s: yinvacle'vat (yi-nvacle-'vat). 2s: anvacle'vat (a-nvacle'vat). 3s: lhanvacle'vat (lha-nvacle-'vat). 1pi: casnivacle'vat (cas-nivacle-'vat). forma no poseda: vatnivacle'vat (vatnivacle-'vat). 1 SU SEDE DE JEFE.
2 SU CASA DE JEFE.
3 SU PALACIO. pan t'aplhuqu'e' pa'lhech tulh pa Fitsc'yich yiyji'a pa'lhech ca yaaj ca napecleilhach'e pa yi'e' pa uj
lhanvaclevat pa Herodes; pa'lhech t'aplhuqu'e' ti yuiyei ts'ivee peelh nyish ca jaspaa napeclei ts'ivee pa
lhavtsaat durante la noche, Dios les orden que no regresaran al palacio de Herodes; entonces escogieron otro camino para
volver a su patria. pa nivalhech, lhanvaclevat'esh pa vatvafi' pa tanca nip'o'e ca nastanesh pa Dios el abismo est
desnudo a los ojos de Dios, y sin velos, el reino de la muerte (Job 26: 6). pa lhapun'avc'oya nataney cque, Lhcaanvacle
a'Dios, ti lhamja ti lhtasinquijulh pa lhanvaclevat na acavo shi' ti lhtsovalhsha'ne jan lhjunash pa nivacle ti
ya'sheshchisham pava yi'van y por si fuera poco para t, Dios mo ("tu Dios"), has hecho a la casa de tu siervo una promesa
para el futuro, mientras existan hombres (1 Crnicas 17: 17). Ver : lhanvacle.

lhanvalheech Ver : lhnivalhech.


lhanyjijat Nombre masculino; posedo. 1s: yinyjijat (yi-n-yji-jat). 2s: anyjijat (a-n-yji-jat). 3s: lhanyjijat (lha-nyji-jat). 1pi: catsinyjijat (catsi-n-yji-jat). Pl: vatanyjijatis (vata-n-yji-jat-is). forma no poseda: vatanyjijat (vatan-yji-jat). 1 SU ORDEN RECIBIDA.
2 SU ENCARGO RECIBIDO.
3 SU LEY REFERENTE A.
4 SU ESTATUTO.

139

5 SU REGLAMENTO. lhanyjijat napi nivacle, nivacleichac shita (Ley 904) estatuto de las comunidades indgenas ("su
estatuto de los nivacle y otros indgenas"). ja catsinyjijat 904 vanqu'eeijatjoom ti tantstjai la ley 904 nos reconoce
este derecho. ja catsinyjijateshjop na catsivtsaat el reglamiento de nuestra aldea. Ver : tanyjijai; yiyjia.

lhanytsech Nombre masculino; posedo. 1s: yinytsech (yi-nytsech). 2s: anytsech (a-nytsech). 3s: lhanytsech (lhanytsech). 1pi: casnytsech (cas-nytsech). Pl: nytsjei (nyts-je-i). forma no poseda: vatnytsech (vat-nytsech) ~
nytsech. 1 SU CHICHA DE CEREALES.
2 SU CHICHA DE MAZ. Variante : lhanytsich.

lhan'e Conjuncin. 1s: ya'lhan'e (ya'-lhan'e). 2s: a'lhan'e (a'-lhan'e). 3s: lhan'e. 1pi: caslhan'e (cas-lhan'e). 1 PERO
L/ELLA...
2 Y L/ELLA...
3 AUNQUE L/ELLA... lha'lhapa ni nteetajesh lhn ca chi nap'alhsha'ne pava lhqu'isjayanjas, lhan'e lhpa lhch'acfa
lhettipa ti yu'eishi a pesar de que l no quera que se quemaran sus libros, sin embargo, su esposa los enterr con
l.vacumajei papi lhts'avoot, lhan'e papi'lhech pa p'alha ti yivaclhitlhavachsha'ne corrieron en direccin de sus
compaeros, pero ellos hace rato que estaban preparados. caslhan'e pa shtavi'jatanesh papi'lhech casvelhavot
palavai pero nosotros respetamos a nuestros vecinos paraguayos. a'lhan'eelh anapu'elh acltelhei nishi an'um'e
utiyuc pero ustedes dos huyan sobre aquel cerro. caslhan'e sht'uich'e java apis nyishai ti shtavajuja'ne chi' javoo'lhei
pa yaquisitpero nosotros preferimos entrar ("entramos") en los caminos antiguos cuando salimos en busca de miel o de
animales del monte. ta t'e lhayaash ti lht'aalhtajeshyi pa ca ay'ji, catin'e ajudio avenna avaatsha, pa yalhan'e
yasamaria yivoque vitsha?; yit'esh cavque, lhayaash ti ninanctsetayelhvach japi samaria lhavos japi judios porqu
t, que eres judo, me pides de beber a m, que (ves que) soy samarinana?; dijo eso, porque los judos no se tratan con los
samaritanos (San Juan 4: 9). pa nalhcachi pa cuseem pa yaychavalheyc'oya lhpa lhch'acfa; pa yit'esh pa lhcachi':
ninulhj lhja yich'acfa, ya'lhan'e pa uj ti tsulhj cusyaam shta a medioda sufri por el calor y pens en su esposa; se
dijo a s mismo: mi esposa no est cansada, pero yo s que estoy muy cansado y me hace sufrir el calor.

lhas1 Nombre masculino; posedo. 1s: yas (y-as). 2s: as (as). 3s: lhas (lh-as). 1pi: catsas (cats-as). Pl: vatacles
(vat-acles). forma no poseda: vatas (vat-as). Note: en plural, significa tambin 'hijas' SU HIJO. jquei jayu ja
vatcasha'vat taj ti tanca yichi na yas voy a ir al mercado, pero no llevo a mi hijo. anjat'o' Dbora, anjat'o' pa
ishjanesh ja ve'lha vat'aclach, avaatsha, Barac, lhs'ash ja Abinoam, aneetsham ca achaaj napi
t'cfa'sha'ne! despierta, Dbora, despierta, entona un canto, en pie, Barac, toma tus cautivos, hijo de Abinoan! (Jueces
5:12). a'lhech avaatsha c'as qu'en jum, uj ti ts'isham'ash t eres mi hijo querido, mi predilecto ("eres mi hijo, te quiero
mucho, me alegras mucho") (San Marcos 1: 11). lhtctsi jayu pa caaj jayu pa ve'lha a's, pa lheiyiyanesh jayu
Jesus vas a dar a luz, ser (uno) tu hijo, y le pondrs por nombre Jess. Jose lhas'ash pa David, yaaj ca anjovai'in Jos
([que] eres) hijo de David, no temas! yij' ti a'lhech ti lhas'ash pa Fits'cyich?; avaatsheelh t'lhelh'a cque ti lhech
lhteetshelh es cierto que eres el hijo de Dios?; ustedes mismos lo estn diciendo. a'lhech avaatsha ti c'as qu'en jum,
a'lhech ti uj ti ts'isham'ash t eres mi hijo amado, t eres mi predilecto ("me alegro por vos"). jatants'aclaney'am na
Onsimo, nan y'seshjop pa nivatcacujayasha jvelh'e lha vatvnc'cfajayte te suplico en favor de Onsimo, que fue mi
hijo ("en la fe") cuando yo estaba en la prisin (Filemn: 10). alhech avaatsha na Yas, ti tsicavat'aj'ash nqueesh;
yivaatsha tataesh jayu pa lhech, pa lhech lh'sayish jayu t eres mi hijo, yo te he engendrado hoy; yo ser para l un
padre, l ser para m un hijo (Hebreos 1: 5). taj ti vooy ja Cristo yfisch'e ti lh'seshjop pa Dios pa lhajpyich; vooy
casvaatsha lhajpyichjooj jayu ca shtiyitajeshelh ca shtacafiyantajelh pa shtamjelhey pa yj'esha'ne; shtanshameshelh
ti caajjoom pa cas cascaclecleyash'in Cristo, est a cargo de la casa de Dios como un hijo; y esa casa somos nosotros si
mantenemos la confianza y nos gloriamos de la esperanza (Hebreos 3: 6). yivaatsha shta apis ti vatasyish, pa vooy lhja
mimi yaash ti nitsopayish yo tambin fue un hijo, y para mi madre, su hijo preferido (Proverbios 4: 3). pa taclajesh
lhas yichaaj lhacm'a pava chi yijutei jaspa ntst'ajesh pa'lhechesh shita pa yichei peelh yitsaat su hijo menor se
llev todo que se le haba dado en posesin y (luego) se fue a otra aldea. ni ve'lhaa pa ca ys'a ca ncaajyam ca lhecha
pa'lhech ca nascayj jayu ca yij'a ca ni netn'ash ca yei no tengo ningn hijo que sea mi heredero y perpete mi

140

nombre. yamva'neen japi acleselh cjecli sus hijas ("hijos hembras") (de ustedes) hacen el amor. pa David taclajesh
lhavaatsha lhas pa Jese David era el hijo menor de Jese. ta t'e lhayaash ti chiyit'esha ca lh'sa na Cristo ja
David? por qu dicen que Cristo es hijo de David? (Lucas 20: 41). pa ta t'e lhayaash ti chiytatayanesh'in ja
David? por qu David lo llama 'padre/seor'? (Lucas 20: 44). Ver : lhse1; lhcles; vatas.

lhas2 Determinativo de nombre masculino (siempre en tercera persona). 3s: lh-as. Pl: lhcles (lh-cles). PEQUEO(S),
PEQUEA(S). Lit: su(s) hijo(s) Note: sase tambin para formar diminutivos yilhnshi pa itj lhas prendi una pequea
fogata. catee jucjcat lhas januelhch'esha'ne es que habamos juntado un poco de lea de palo bobo. pa yama pan
yiesh'esha'ne ti ncavat'aj, pa lhaiyishlha; pa nivacle yishivalhch'een, pa ncch'e' pava vatfovshas lhcles, lhapa
vacleech ti'ma pa lhas lleg al lugar donde haba dado luz (a su hijo), y sigui su camino; el hombre sigui sus huellas, y
aparecieron las pequeas huellas, ya caminaba su hijo. vooy napi nivacle yit'esha jayu nava uticuy: asp'oelh'e! shi' nava
uticuy lhcles yit'esha jayu: afalhelhyitapee! aquellos hombres gritarn a las montaas: cbrannos! y dirn a las lomas:
caigan sobre nosotros! (Oseas 10: 8). nit'qu'e pava utes lhcles pa yanch'e lhpa lhcapojoque recogi piedritas y las
puso en su bolsillo. jasclansha'ne'am janshi' na vatc'cle lhas yo te lo guard en un pauelito. Ver : lhse2.

lhavse Nombre femenino; solo posedo en tercera persona. 3s: lhavse (lh-avse). Pl: lha'vsei (lh-a'vse-i). SU RAMA
FINA (de la planta). Lit: su hija Note: parece una mera variante de lhse 'su hija' Ver : avsei; lhcavise.

lhapa Adverbio temporal. YA. lhapa cinco pava lhnincpis ya tena cinco aos. lhapa tulh'in ti yamei pa yitsaat era ya de
noche cuand iba al pueblo. lhapa atc'a'elhva'ne? - lhapa ya estn reundos? - s ("ya"). pa yama pan yiesh'esha'ne ti
ncavat'aj, pa lhaiyishlha; pa nivacle yishivalhch'een, pa ncch'e' pava vatfovshas lhcles, lhapa vacleech ti'ma pa
lhas lleg al lugar donde haba dado luz (a su hijo), y sigui su camino; el hombre sigui sus huellas, y aparecieron las
pequeas huellas, ya caminaba su hijo. lhapa yu'jeei ca ninam ja'lhech ve'lha uj ti ampa ca nint'yeesh yaashyic'oya ya
est por llegar uno que es ms poderoso que yo("mucho me supera con lo que no hay que no sepa"). lhapa nalhu!buenos
das! ("ya [llega el] da"). Note: frmula de saludo t'eshlhn ti shnv'acfi na jpyich ti lhapa taj'in jayu suerte que
estamos en casa, porque pronto va a llover. Ver : apis.

lhapan'e Ver : lhpa.


lhapatonyash Nombre masculino; solo poseble en tercera persona. 3s: lhapatonyash (lh-apato-nyash). SU
PROFUNDIDAD. nava aljibes lhapatonyashch'evatjulh aquellos aljibes tienen igual profundidad. Ver
: apatoj; yapaton.

lhapa'(esh) Verbo, Grupo 1. 1s: ya'lhapa' (ya'-lhapa'). 2s: a'lhapa' (a'-lhapa'). 3s: lhapa' (lhapa'). 1pi: caslhapa' (caslhapa'). 1 ES DEFICIENTE EN ALGO.
2 ES MEDIOCRE.
3 SE RESIGNA CON.
4 PERO (a pesar de todo).
5 SE CONTENTA CON. j'tanei ti t'ichaieen, lhapa' ti pitoclaei y ah descansaron, pero no mucho tiempo. ya'lhapa' ti
tsityish ti javanqu'is soy mediocre en escritura. ama lhn ca lhapa'a cqueei ni taclaja ca ya'caclecleelha le
tenamos mucha consideracin ("no era poco") a aquel anciano en el que confibamos. ya'pa'esh lha yuijatshi mi camisa
est rota/sucia; llevo una camisa indecente. istaa ca shtamanlhanit, ma ca ya'paaesh ca jacumjat est bien, la
dejaremos con vida, voy a hacerla trabajar. pa lhapa' pa t'ajjqu'e ti lhatcasha'yesh napi achifas, pa ampa ca
nash'apee'am ti lhatcasha'yesh vendes a tu gente por una miseria, y no te enriqueces con su venta (Salmo 44: 13). Ver
: yipajiyinesh ~ yipajayinesh.

lhapenc Nombre masculino; posedo (solo en tercera persona?). 3s: lhapenc (lh-ape-nc). Pl: lhapenji (lh-ape-nji). 1 SU GRASA ANIMAL LQUIDA.
2 SU ACEITE. Ver : lhape'; lhcapenc; tcapenji.
lhapesh Adverbio temporal. 1 EN UN TIEMPO REMOTO.
2 DESDE BASTANTE TIEMPO. capi nivacle lhach'e clavavesh lhapesh pa lhclijayash los antiguos nivacle solan bailar con
nimo. na t'e lhapesh nque lhn lhavj, lhca mimi yi'vanesh, lhan'e lhn lhca'lhech jaipeeicha'yesh lhapesh no
s en qu ao habr sido, mi madre estaba entonces de esta estatura, ella la vio (la boa del agua), y de ella lo he

141

escuchado. acloj papi nivacle tai'e cava lhavtsatis lhapesh pa njei java lhcolonias japi menonitas ti vooi pa
lhcumjat muchos nivacle abandomaron sus pueblos antiguos y se fueron hacia la colonias mennonitas para buscar
trabajo. lhayaash ti lhapesh ti nivooyshi pa Dios papi lhech pa yijutlhavne pa yijney jan lhjunash ja Lhas; j'lhech
Lhas vatjutsac'oya japi acloj lhch'injavot a los que Dios escogi de antemano los destin a reproducir la imagen de su
Hijo, de modo que fuera l (su Hijo) el primognito de nuestros hermanos (Romanos 8: 29). she lhapesh pa
tsituvalh'in?quin ser el que est espindome? patacpatacch'e cava lhnyishai capi catsinvot lhai'yaash ti
tanchavatiy lhapesh papi nivacleichac ti vatclneelhsha'ne los caminos de nuestros antepasados daban muchas vueltas
por el cuidado de los indgenas (enemigos) con los cuales guerreaban. lhapesh acljesh ti yasinquiem pa Dios papi
jat'lhelhsham; na lhjunash'in pava ti yasinqui'eshem shta papi chiytyjata pava ti vaclan en el pasado muchas veces
y de muchas formas habl Dios a nuestros padres por medio de los profetas (Hebreos 1: 1). lhech na lhech jasinqui
lhapesh ti jayeesh: nijooylhayich'e jayu pa ve'lha nivacle ya'sheshyic'oya ti t'un'in, lhayaash ti p'alha ti caaj lhapesh,
lhan'e pa yach'apaey'in ca nascat'aj de l yo dije: detrs de m vendr un hombre que es ms importante ("fuerte") que yo,
porque exista antes que yo (San Juan 1: 30). vooi pan t'elhesh lhn lhapesh pava ajcls ti tishjanch'een lhn pa
tasinisha'ne lhn shta yi'ei nan casjunash en aquel tiempo los pjaros solan cantar y hablar como entre nosotros. napuu
pava lhtascui vantsemaj'apee lhapesh na vs lhn dicien que en tiempos anteriores, el cielo se apoyaba sobre dos
troncos. vooi pan t'elhesh lhn lhapesh pava ajcls ti tishjanch'een lhn pa tasinisha'ne lhn shta yi'ei nan
casjunash pues en aquel tiempo remoto, las aves solan cantar y hablar como nosotros.

lhape' Nombre masculino; solo posedo en tercera persona. 3s: lhape' (lh-ape'). Pl: lhapec (lh-ape-c). 1 SU ACEITE
VEGETAL.
2 SU ACEITE DE MAN.
3 SU ACEITE DE COCINA. pa nque pa pactsej, iye' shita, lhech cava shtatujesh pa sajech lhape' ti clop'esh luego hay
doca y caraguat, los que comemos en invierno con grasa de pescado. anque acavoque avaatsha am'e pa'na ja
lhajpyich nasheesh ja tacfey ja lhape' todo lo que tu servidora tiene en su casa es una botella de aceite (2 Reyes 4: 2). ni
ncacuqu'e lhpa cjecl cavque lhclishay pa vpecley pa lhajpyich; pa yisnatesh lhpa yucuve, pa yilhn pa lhavitj pa
yinesh'apee lhpa utej pa yiclasiminatch'e, pa yecshenjatesh pa climshi pa lhape' pa yinesh'apee pa itvat utej la mujer
crey aquellas palabras y fue a su casa; hizo una torta, hizo fuego bajo una piedra delgada ("afinada"), amas la harina con el
aceite y la coloc sobre (una piedra d)el fogn. lhpa cjecl tavujuya tasinyesh pava acsch'esha'ne pa vooy pa t'jj
ya'sheshc'oya ti nint'unsham pa lhape' (los labios de) la ramera ("mujer extraa") destilan miel ("habla cosas sabrosas") y
su paladar es ms suave ("ms no-duro") que el aceite (Proverbios 5: 3). pava c'asus lhtsjei tlhshaam pa lhape' las
semillas de zapallo proporcionan aceite ("el aceite se origina en...") yifetatsiyanesh pava lhanc'njatevshay pa lhape' shi'
pa cumjtaj pa yiclpjalheshem'apee pa lhanc'njatevshay, pa lhechesh yan'apee pa lhcl', pa yichesh pa yamjey pa
yi'shi' pa nyish, pa lhech yimnlhanit'e pa vanujumatsenesh le ech aceita y alcohol en las heridas y se las vendi;
luego, montndolo en su cabalgadura lo condujo a una posada y lo cuid (San Lucas 10: 34). yichenesh pava lhclishay
nint'unshamsha'ne ya'sheshc'oya pa lhape' su boca ("usan sus palabras") es ms suave que aceite (Salmo 55: 22). Ver
: lhapenc; lhcapenc; lhcapeshi; yape'.

lhapjalhche Ver : lhap'alhche.


lhapjuntseyash Nombre masculino; posedo. 3s: lhapjuntseyash (lha-pjuntse-yash). 1 SU BRILLO.
2 SU LUZ RESPLANDECIENTE. ujaam pa lhapjuntseyash yiey t'ajuyish una inmensa luz resplandeciente est frente a
l. Ver : pjumtsej; cjumtsej; tjumtsej; yipjumtsiyan.

lhapcyiana Ver : lhpa.


lhapque Ver : lha.
lhap'alhche Nombre femenino; posedo (chequear). 3s: lhap'alhche (lh-ap'alh-che). 3p: lhap'alhchei (lh-ap'alh-che-i). SU
MONTN QUEMADO. yitojonei pavan yie' pava coitej pava lhapjalhchei papi apis ti yajtshisha'ne lhech yiesh ti
yjeech pa yi'yj lo llev donde tena un montn de caraguata ya quemado y reunido, y all descuer el tigre. Ver
: yap'alh. Variante : lhapjalhche.

142

lhap'elh Ver : lhpa.


lhap'em(julh) Ver : lhpa.
lhap'oot Nombre masculino; solo posedo en tercera persona. 3s: lhap'oot (lha-p'oo-t). SU TAPA. Note: palabra parecida al
toba (guaykur): la-po-xot 'su tapa' (raz: -po) Ver : yip'otan; yip'o'; lhca'p'ot; nip'otlheei; tap'otoi.

lhasamuc Ver : samuc.


lhaschaat Nombre femenino; posedo. 1s: yischaat (yi-schaat). 2s: aschaat (a-schaat). 3s: lhaschaat (lhaschaat). 1pi: catsischat (catsi-schat). Pl: vataschatis (vata-schat-is) ~ vataschayiy (vata-schat-iy). forma no
poseda: vataschat (vata-schat) ~ schaat. SU RED DE PESCAR. meelh ti ymey ts'ivee pa tovoc, tatsha ti yu'jam pava
lhaschatiy pa yicojyesh pava cinco ts'ivee sajech al llegar al ro, se zambulleron con las redes y sacaron cada uno cinco
peces. yivooishei ti yu'jam lhja lhaschaat ja tovoc, lhai'yaash ti sajech lhavosesh buscan lanzando su red en el ro,
porque son pescadores. pa yu'jam'in pava lhaschatiy ja tovoc estaban echando sus redes en el ro. javo'tajelh ca
jonshajaclai taj ti ni nascjishelh pa'na taj ti lhteesh avaatsha ca ju'jam lha yischaat hemos pescado toda la noche y
no hemos sacado nada; pero ya que lo decs, echar la red. lha'ma aclojtajshi ti ninc'aseshch'e lhja schaat aunque eran
tantos (los peces), la red no se rompi. uelhey afayishelh, pa sasjop ca nantojoneshfach'ee lhja schaat, lhayaash ti acloj
pava sajech tiren (la red) hacia la derecha, y (casi) no podrn tirar de la red, por la gran cantidad de
peces. lhasctjateshelhsha'ne lhpa schaat, pa lhneelhyitapee pava uj ti caclej no metiste en una prisin ("nos hiciste
caer en una red"), pusiste un cincho en nuestros lomos ("pusiste cosas muy pesadas sobre nosotros") (Salmo 66: 11). Ver
: lhaschatitaj.

lhaschatitaj Nombre femenino; posedo. 1s: yischatitaj (yi-schat-itaj). 2s: aschatitaj (a-schat-itaj). 3s: lhaschatitaj (lhaschat-itaj). 1pi: catsischatitaj (catsi-schat-itaj). Pl: vataschatitas (vata-schat-ita-s). forma no poseda: vataschatitaj
(vata-schat-itaj). SU RED DE PESCAR. pa tac'uycle'e ja Jess pa yama ja Jacobo, ja Zebedeo lhas shi' ja lhch'inish
Juan, yi'shi' ts'ivee lhja lhvjatshi pa yashtilh ts'ivee lhja lhaschatitaj camin un trecho adelante hacia Jacobo, hijo de
Zebedeo, y su hermano Juan, que arreglaban las redes en la barca (San Marcos 1: 19). Ver : lhaschaat.

lhasclanach Nombre masculino; posedo. 1s: yisclanach (yi-sclan-ach). 2s: asclanach (a-sclan-ach). 3s: lhasclanach (lhasclan-ach). Pl: lhasclanjas (lha-sclan-ja-s). 1 SU RESERVA.
2 ALGO QUE GUARDA. Lit: su-guardado lhechesh pa yaichavalha pava lhasclanjas ti ampa ca'naan a estas reservas
echaban mano ("recordaban") cuando no haba nada (de comer). Ver : yisclan.

lhascletsej Nombre femenino; posedo. 1s: yiscletsej (yi-scletsej). 2s: ascletsej (a-scletsej). 3s: lhascletsej (lhascletsej). 1pi: cascletsej (cas-cletsej). Pl: vatascletses (vata-scletse-s). forma no poseda: vatascletsej (vata-scletsej). SU
MSCULO. Ver : scletsej.

lhasin Nombre masculino; posedo. 1s: yasin (y-asin). 2s: asin (asin). 3s: lhasin (lh-asin). 1pi: catsasin (catsasin). Pl: vatasinc (vat-asin-c). forma no poseda: vatasin (vat-asin). 1 SU RELATO.
2 SU DICURSO.
3 SU PREDICACIN. jaipeeicha'yesh cavque vatasinc lhapesh escuch aquellos relatos antiguos. pa lhasin'yish ts'ivee
vooy papi yetsessha'ne pa tishjan ts'ivee cuchichean de m ("su hablar de m") los borrachos y cantan (Salmo 69: 13). Ver
: tasini; yasinqui; yasinyan; lhasinn(y)ash; asinmatsej; asin'mat; vatasin'vat; vatcasin; lhcasinnaj; lhcasiny
anach.

lhasinn(y)ash Nombre masculino; posedo. 1s: yasinn(y)ash (y-asin-n(y)ash). 2s: asinn(y)ash (asinn(y)ash). 3s: lhasinn(y)ash (lh-asin-n(y)ash). 1pi: catsasinn(y)ash (cats-asin-n(y)ash). forma no
poseda: vatasinn(y)ash (vat-asin-n(y)ash). SU MANERA DE HABLAR. venatajch'eclee pa lhasinnyash japi Jotoi
lhavos algo diferente era el habla de los Jotoi lhavos. java'lhech tchaiyeshch'e pa Fitsc'yich, taj ti vena pa
lhasinnyash ellos (los cuentos nivacle) hablan de Dios, pero de una manera distinta. cque lhasinnyash, catin'e ti vena
lhjunash, pa yamjatjoom pava lhfacjes ja Biblia aquella tradicin, aunque es distinta, nos cuenta lo mismo que la Biblia
("nos hace llegar los mensajes de la Biblia"). lhacm'a papa yishi' na nalhu ve'lhasham pa lhcliish; t'nasheshvatich'e

143

pa lhasinnyash todo el mundo tena un mismo idioma; se hablaban una misma lengua los unos con los otros. na
catsasinnyash caaj pav'elh letrac t'nashelhvatjulh na samt lhcliish, pa casfanisheshjulh nava lhca'niscteiyesh en
nuestro idioma, algunas letras suenan igual que en castellano, para esas letras usamos las mismas letras. Ver
: lhasin; tasini.

lhasnatsech Nombre masculino; posedo. 1s: yisnatsech (yi-snats-ech). 2s: asnatsech (a-snats-ech). 3s: lhasnatsech (lhasnats-ech). 1pi: catsisnatsech (catsi-snats-ech). forma no poseda: nasnatsech (na-snats-ech). SU OBRA. Lit: su-hechocon pa tos yit'yish pa lhfanishlhavach, a'lhech pav'elh yaquisitis, Fitsc'yich lhasnatsjes la serpiente era la ms astuta
de todos los animales que Dios haba creado. Ver : yisnatesh.

lhasniche Nombre predicativo, femenino. 1s: ya'lhasnyche (ya'-lhasnych-e). 2s: a'lhasnyche (a'-lhasnyche). 3s: lhasnyche (lhasnych-e). 1pi: caslhasnychei (cas-lhasnych-e-i). 1 ES HERMOSA.
2 ES LINDA. lhasnyche lhja lhse su hija es muy linda. cjecly, Jerusaln lhavoquey, ya lhech ya yacut'in, taj ti ya
lhasnyche; ya yacut'in jan lhjunash java vat'ichavtes yiey ja Cedar, shi' ja Salm ti cha'nuvoesh pava yacutsha'ne
tashinshtayche t'jechey muchachas de Jerusaln, soy morena pero fascinante, como las tiendas de Cadar, como las lonas
("pieles de cabras") de Salm (Cantar de los Cantares 1: 5). yaash ti a'lhasnyche, lha yenche, yaash ti a'lhasnyche;
nava atsjey lha'yasha java napu' ofos ti lhavatp'ooj na ac'cle; nava ayees lha'yasha java tashinshtayche lhcles ti
nach'eetsham java uticuy yiey ja Galad qu hermosa eres, amada ma, qu hermosa eres; palomas son tus ojos tras el
vello, tus cabellos, como rebao de cabras que desciende por la sierra de Galad (Cantar de los Cantares 4: 1). ta t'ajuyshi
pa enach, a'lhasnyche lhvji' japi lhasnychey? pa ta t'e t'ajuyshi?, javo'jelh'ach'e jayu ca
shtavooysha'ne! adnde fue tu amado, t, (la ms) hermosa (que eres) entre las mujeres? adnde se encamin tu amado?,
vamos contigo a buscarlo! (Cantar de los cantares 6: 1). avaatsha t'ashesh ti alhasnichec'oya nap'elh lhjutsjayechvos
sos la ms hermosa de las muchachas. chiisiyan pa natst'ajesh aviinjc! anshamesha lhpa ajaya tatsha ti a'nich'ayech,
lhavaatsha lhasnyche pa nitsopalhavach, jan lhjunash pa tashinsha lhas sea tu fuente bendita! goza como una cra de
ciervo con tu esposa de tu juventud y de la hermosura de tu bienamada (Proverbios 5: 18-19). Ver : lhasnyich.

lhasnicheyash Nombre masculino; posedo. 1s: yilhasnicheyash (yi-lhasni-cheyash). 2s: alhasnicheyash (a-lhasnicheyash). 3s: lhasnicheyash (lhasni-cheyash). 1pi: caslhasnicheyash (cas-lhasni-cheyash). 1 SU HERMOSURA.
2 SU BELLEZA.
3 SU GLORIA. chiyvanjulh pa Cristo lhasnycheyash a Cristo se le apareci una visin. pa lhasnycheyash
lhatpecjayash(sh)icham pa Cristo la venida ("abajo") gloriosa de Cristo. taj ti lhavatcafiyanesh na alhasnycheyash
shi' ti lhamesh'avne na ane'yajesh pa lhjutaan na avu'vat lhacm'a pa lhanfanash te sentiste segura de tu belleza y,
amparada en tu fama, y diste tu cuerpo a todos para que hagan lo que quieran con l (Ezequiel 16: 15). pa lhe'naa ti
jajutelheyjop pa vatcljqueyash shi' pa lhasnycheyash yjlhyech pa yaash ti Lhcaanvacle; pa lhech tanca
ve'lhaaesh ca nivaf, pa nisajop ca chinvan; pa Dios ve'lheey ti ampa ca nastan. Amn (le damos) honor y gloria al rey de
los siglos, al Dios nico, inmortal e invisible (1 Timoteo 1: 17). taj ti lhatjjiyanesh pa lhasnycheyash shi' pa
vatcljqueyash lo coronaste de belleza y alabanza (Hebreos 2: 7). ya aj ca atatvashanem pa lhasnycheyash ca
nichentaj'a, pa ya aj ca ancfeesh pa lhtavteyash'a lhpa lhech no permitas que su belleza se vuelva duea de tu
corazn, no te dejes prender por sus miradas (Proverbios 6: 25). Ver : lhasnyich.

lhasnyich Nombre predicativo, masculino. 1s: ya'lhasnyich (ya'-lhasnyich). 2s: a'lhasnyich (a'lhasnyich). 3s: lhasnyich (lhasnyich). 1pi: caslhasnyjes (cas-lhasnyje-s). 1 ES HERMOSO.
2 ES LINDO. jajutelh'ay na yishamielh'ash, Dios, ti jetnelh ca ey shi' ti jayishjaneshelh java nacavcleesh lhasnyjes te
damos gracias, oh Dios, invocando tu nombre, contando tus maravillas (Salmo 75: 2). avaatsha a'lhasnyech, Dios,
avaatsha t'ashesh ti a'ujc'oya nava uticuy yjlhyjes t eres deslumbrante, Dios, t eres ms grande que las montaas
eternas (Salmo 76: 4). nitvacluqu'e pava yisnatshem, pava lhasnyjesch'esha'ne ti yivanjiyinesh se olvidaron de sus
hazaas ("lo que hizo para ellos") y las maravillas que les mostrara (Salmo 78:11). alhasnyech jum, yenach, pa
yitjatajch'een cats'ichavat'esh; java shintincutacuy java lhech jpychiteyesh, shi' java aacjuy jpeclematses pa
shnv'cji qu hermoso eres, amado mo, y nuestro lecho es frondoso ("de pasto"); las vigas de nuestra casa son de cedro, y

144

estamos los rboles frondosos (Cantar de los Cantares 1: 16-17). ampa caelhchaa papi israelitas ca lhasnyech'a jan
lhjunash pa lhech; yaash ja lhavj pa ampapu ca lhav'jajulh ningn otro israelita era tan hermoso como l; sobresala
por encima de todos los dems ("ms que su estatura, ninguno [tena como] su estatura") (1 Samuel 9:2). lhasnijes pava
lha'voiyei pa Stavuun, lhamanlhajavoesh papu ti vanaishi era hermosa la sangre de Stavuun, era vital para los que se
baaban en ella. avaatsha yij' ti vattjjiy'ash alhasnyech'esh sers (como) una corona esplndida.aychavalhelhch'e
nava us lhcumjavshay shi' nava lhasnyjesch'e, shi' nava vancacaasclaneshch'e nava apis ti nifac! recuerden las
maravillas que hizo, sus prodigios y las sentencias de su boca! (1 Crnicas 16: 12). pa Dios yinalhuyan'in ti yie'jop pa
Sin, pa yitsaat t'amcayesh ti lhanyech'e Dios resplandece desde Sin, la ciudad llena de belleza (Salmo 50: 2). Ver
: lhasnyche; yilhasnichiyan.

lhaso' Nombre masculino; posedo. 1s: yiso' (yi-so'). 2s: a'so' (a'-so'). 3s: lhaso' (lha-so'). 1pi: casso' (cas-so'). Pl: vatsoc
(vat-so-c). forma no poseda: vatso' (vat-so'). SU PENE. meelh ti yeetajesh ca natcum'evatam pa niclanshi lhpa
lhcaclaiche lhpa lhch'inj pa nclit pa lhas' cuando haca ademn de agarrarla (a Cufalh, disfrazado de muchacha), se
quit las pampanillas de su hermana menor y dej ver su pene. papi chinclanshi pava lhcnshiyis shi' papi chiyt'vsey
pa lhaso', papi lhech sasjop jayu ca chinvashansham pa t'ajjam pa Lhcaanvacle no se admite en la asamblea del
Seor a quien tenga los testculos machacados o haya sido castrado (Deuteronomio 23: 1). Sinn : lhavanach. Ver
: lhavanach; lhaso'.
lhastut Nombre femenino; solo posedo en tercera persona. Pl: lhastutis (lh-astut-is). SU BURBUJA.

lhasu' Nombre femenino; posedo. 1s: yisu' (yi-su'). 2s: asu' (a'-su'). 3s: lhasu' (lha-su'). 1pi: cassu' (cas-su'). Pl: vatsuc
(vat-su-c). forma no poseda: vatsu' (vat-su'). SU VULVA. Ver : lha'vanche.

lhasha' Nombre masculino; posedo. 1s: yisha' (yi-sha'). 2s: asha' (a-sha'). 3s: lhasha' (lha-sha'). 1pi: cassha' (cassha'). Pl: vatshac (vat-sha-c). forma no poseda: vatsha' (vat-sha'). 1 SU SALARIO.
2 SU PAGA.
3 SU PRECIO. pa vatcumjat lhavoo yitst'ajshi pa yivo'yeshch'e lhasha' el obrero tiene derecho a un salario
justo. yitamp'o'yem pa lhashaa ti tiqu'in se extra de lo poco que era su sueldo. chi yit'ya pavan yich'e' pava'na
lhjunashvatc'oya vat'vanjas pava lhashaclesh la gente conoca el precio de todas las cosas. pa vatcljqueyash
lhasha'esh papi tcajyshaysha'ne, taj ti papi ninatcajysha'ne chiyan'apee pa lhanclquijayash otorga alabanza a los
sabios y reserva burla para los necios (Proverbios 3: 35). lhpa jqu'enjanja vooy pa lhashajop lhpa ve'lha yucuve, taj ti
lhpa ch'acfaytaj pa vooysha'ne pa nivacle acjiin si la ramera busca un pedazo de pan ("el precio de un pan") , la casada
anda a la pezca de un hombre rico (Proverbios 6: 26). nan casjunash nque nalhu, shtantic'oya pa yich'e ti yu' papi
jclichac pava lhashac ti tachinshi pa yit'esh papu: j'ayaam ca ntaj'in jayu igual como nosotros hoy da, sabemos
que significa que cuando los pjaros de la lluvia lanzan sus rayos, la gente suele decir: ojal que llueva. amnlheesh pa
pacham pa peso lhasha' pa acac'ovat te quedaste con parte del precio del campo. Ver
: tashaai; lhcasha;vatcasha'vat; vatcashaiyash; sha'mat; yishayan; lhcashafa.

lhashclafech Ver : vatashclafech.


lhashi Nombre masculino; posedo. 1s: yashi (y-ashi). 2s: ashi (ashi). 3s: lhashi (lh-ashi). 1pi: catsashi (catsashi). Pl: vatashic (vat-ashi-c) ~ vatashiyis (vat-ashi-yis). forma no poseda: vatashi (vat-ashi). 1 SU BOCA. uj taj lha
yivts'e' taj ti tsuisham na yashi soy barriguda, pero tengo una boca muy pequea. she papi yit'esha? shalhaaan nava
Ya'clishay yiey na ashi pa yi'shi' shta acachi'; nque Ya'clish ya'clisheshjop pa nivatcacujayasha nan
janfaclelhch'eam qu dice (la justicia)? la palabra est cerca de t, en tu boca y en tu corazn; se refiere a la palabra de la fe
que proclamamos (Romanos 10:8). sasjop ca chinp'ojaam pa lhashi pa vc ti chiyicumjat'e pa trigo ti t'seshch'e no
se puede poner bozal ("taparle atravs de la boca") al buey que trilla ("que trabaja en el trigo pisndolo") (1 Timoteo 5:
18). papi chiyt'ijji lhtsej pa chiyt'ijji lhtsej shta; papi chiyt'ijjqu'e lhashi pa nam'e lhpa lhtsevte, pa
chiyt'ijjqu'e lhashi vitsha lhashi pa namat'e vitsha lhpa lhtsevte ojo por ojo y diente por diente ("quien pega su ojo, le
pegarn el ojo tambin; quien le pega en la boca y se suelta su diente, alguien le pegar tambin en la boca y le arrancar un
diente tambin") (San Mateo 5: 3). asfinesh na ashi! ya'shesh ti acjjic'oya pa tjayetas t'i' na

145

acasvuncheyash bsame con tu boca! tu amor es mejor que el vino (Cantar de los Cantares 1:2). meelh ti yi'van pa
tsich'e ja Jess pa t'acum'e ja nctech ti ytjatyesha cotsjaat, pa vanc'ocjoqu'een cotsjaat pa tlhch'e lhashi java
lhatuc en cuanto el esprito lo vio, sacudi con violencia al muchacho que cay a tierra y se revolcaba echando espuma por
la boca (San Marcos 9: 20). ta lhayaash ti c'atsasshi nava acfey? - caspa c'ape'ya jayu; ta lhayaash ti c'atsajsham na
ashi? - caspa c'atim jayu por qu tens orejas tan largas? - para orte; por qu tens una boca tan ancha? - para
tragarte. amqu'e ja lhashi pa niysa' en su boca no hay maldad. nilhecha pa ti tim pa nivacle ca nisasiyan, vooy pava
tlhch'e lhashi pa nivacle lhech pava lhech yisasiyan no contamina al hombre lo que pone en su boca, sino lo que sale de
ella, eso s que lo contamina (San Mateo 15: 11). tanca natic'oya pava tlhch'e lhashi no podrs saber lo que va a salir
de su boca.
2 SU PUERTA.
3 SU ABERTURA.
4 SU ENTRADA. acloj pava c'asus, ca'tajesha pava pejaya ca chi neshshi pa shtanshi pa it'vat pa cotsjaatshi, napu' pava
lhashic haba cantidades de zapallos o batatas que cocinamos ponindolas en un horno bajo tierra que tena dos
aberturas. lhan'e lhavaatsha vant'fiich'e lhjavj pa tinvaash, sha'lhee'mei pa lhashi pero l se escondi al borde de la
cueva, cerca de la entrada. acloj papi yichei'in vacumajeivatich'e ts'ivee pa yitsyin'e lhavj shita pa lhashi yi'ei pa
jpyich muchos acudieron corriendo y se apiaron al lado de la puerta de la casa. pa nivacle yama pa lhashi pa vatjutsa'
jpyich pa t'a'lhei un hombre se acerc a la puerta de una casa y llama. yip'o'ji' ja lhashieshjop lhja vatvjatshiy cerr
la puerta del ("la boca al lado del") vehculo. meelh lhn ti njjam lhacm'a pa tsutshenilh pa chi (yi)p'o'ei lhn pa
lhashi cuando todos haban entrado en el cerco, alguien cerr la puerta. pa nijooylha ca an'cji pa ajpyich papi acles, pa
ap'oey pa lhashi pa meey ca aponteshch'e pava tacfeyis pa lhape' pa vena an'e pava tapoojqu'esha'ne luego, entra en
tu casa y te cierras por dentro con tus hijos y llena las vasijas con aceite y a medida que las vayas llenando, pnles aparte (2
Reyes 4: 4). j'ayaam ca aniyitelheiyam ti lhanc'at'ei na lhashi ca shncfach'ee! qu bien que hayas trabajado duro
para nosotros abriendo una puerta para que podamos salir! na lhashieshjop su (puerta/portn) e entrada. lhan'e pa
Fitsc'yich nichaipa'ec'oya pa lhashieshjop pa lhparaiso, pan lhjunash pa vatata ti nichaipac'oya pa lhas ca
natpec pero Dios est vigilando la entrada del paraso y espera all como el padre que espera que su hijo regrese. c'oya ti
t'yshi' ja t'jj, pa yinayuuyjatch'e java lhashic ja vatishjanjavat, vooy j lhech vatishjanjavat pa yam'cji pa
lhajut al clamor de su voz temblaban los umbrales de las puertas del templo, y el templo se llen de humo (Isaas 6:
4). lhacm'a java lhech uj ti t'un toschisham java vatashclfjes, java lhashiclesh shi' java vanichivashch'e java
clesanlhiy, pa tanca chinatsjuulh java acloj yitsates amjop java vatashclfjes todas (las ciudades) eran fortificadas con
altas murallas, portones y trancas de hierro, eran innumeables las ciudades cercadas de murallas (Deuterononio 3:
5). vatsavat'esh'e ja lhashi ja lhajpyich se detuvo a la puerta de su casa.
5 SU CORRAL. jasaassham java vcc lha lhashiy arreo las vacas al corral.
6 SU RECIPIENTE.
7 SU ENVASE. napu' ca te coca can t'ucac cava lhech lhashiyis, pi, nichaaj cqueei; cava finji, ja vatc pa nque
tc'asham, ni i'a ca ntilhj pava yucuvec, tuyuyesha cava lhech nclhaa ti lhech lhjunash, j'tanei jje dos paquetes de
coca de tamao como eso, trajo aqul; tabaco y provisiones as de grande, y pan que apenas poda llevar, eran cosas extraas,
as pas.
8 SU VAINA.
9 SU MANGO. na namach lhashi el mango del hacha. yichenesh pava na lhjunashvatc'oya aacjicui lhfetatsiy ti ycfa'esh
pa lhavjoquitaj pa lhashiy, yiyiteshjum ti ycfa' ellos ataban al mango de la pala con races de cualquier rbol ("usaban
diferentes races de rboles y las ataban al mango de la pala") , y quedaba atado fuerte. Ver : lhcashi; namach lhashiyuc.

lhashieshjop Ver : lhashi.


lhashi lhavo' Nombre masculino; no poseble. PORTERO. Lit: puerta su-profesional caaj papi lhashi lhavosesh yiey ts'ivee
pava yichatjulhesh lhc'oovtesesh: yiey pa lhum'cjinucjulh, yiey shta pa nuutch'ejulh, pa yiey pa fchenajjulh, yiey shta
pa fiyatjulh haba porteros en las cuatro direcciones: hacia el este, oeste, norte y sur (1 Crnicas 9: 24).

lhashi lhavjqu'e Ver : lhavjqu'e na lhashi.

146

lhashilhj Nombre masculino; posedo. 1s: yashilhj (y-ashilhj). 2s: ashilhj (ashilhj). 3s: lhashilhj (lhashilhj). 1pi: catsashilhj (cats-ashilhj). Pl: vatashilhjis (vat-ashilhj-is). forma no poseda: vatashilhj (vatashilhj). 1 SU CEREBRO.
2 SU SESO.

lhashinuc Nombre masculino; posedo solo en tercera persona. 3s: lhashinuc (lh-ashi-nuc). Pl: lhashinjus (lh-ashi-njus). 1 SU FRENO (del caballo).
2 SU CORREA (del timn). pa chinilha java tjayetas pa chiyayjatshi ja yitsaat; pa tlhch'e lhja tnjque acloj java vo'oy,
pa yameychisham java lhashinjus java cuvyu, lhayaash ti apatoji; pa trescientos kilmetros ja lhjuqu'eeypisaron las
uvas fuera de la ciudad; se desbord la sangre de la cuba, llegando a la altura del freno de los caballos en un radio de
trescientos kilmetros (Apocalipsis 14: 20). pa lhechesh pa yicaclclinatey ja lhashinuqu'esh lhja vatvjatshi, pa
yanchishaam shta ja sivclclhayeech ja yiey t'ajuyish pa lhechesh pa yic'uyjatey ja josjiyish entonces aflojaron las
correas (del timn) del barco, izaron la vela de popa y enfilaron hasta la playa (Hechos 27: 40). Ver
: lhashi;lhcashinuc; yashincuyan; lhashivo.

lhashivo Nombre masculino; posedo. 1s: yashivo (y-ashi-vo). 2s: ashivo (ashi-vo). 3s: lhashivo (lh-ashi-vo). 1pi: catsashivo
(cats-ashi-vo). Pl: vatashivos (vat-ashi-vo-s). forma no poseda: vatashivo (vat-ashi-vo). 1 SU LAPIZ DE LABIOS.
2 SU FRENO (del caballo). Lit: su-labio-artefacto Sinn : lhashinuc. Ver : lhashi; lhashinuc.

lhashttaj Ver : shttaj2.


lhasht'que Nombre femenino; posedo. 1s: yisht'que (yi-sht'-que). 2s: asht'que (a-sht'-que). 3s: lhasht'que (lhasht'-que). 1pi: catsisht'que (catsi-sht'-que). Pl: vatasht'quei (vata-sht'-que-i). forma no poseda: vatash^'que
(vata-sht'-que). 1 SU PENDIENTE.
2 SU COLGANTE.
3 SU TARUGO AURICULAR.

lhash'a'a Nombre masculino/femenino; posedo. 1s: yish'a'a (yi-sh'a'a). 2s: ash'a'a (a-sh'a'a). 3s: lhash'a'a (lhash'a'a). 1pi: catsish'a'a (catsi-sh'a'a). Pl: lhash'a'avot (lha-sh'a'a-vot). forma no poseda: vatash'a'a (vatash'a'a). 1 SU SUEGRO.
2 SU SUEGRA.
3 SU CUADO.
4 SU CUADA.
5 SU NUERA. Note: dcese de los parientes polticos de una persona difunta yish'a'a, amnlhaa'e pa lhajpyich pa atata, vooy
ca nitnt'ajtaj na yas Sela nuera ma, vive como viuda en casa de tu padre hasta que crezca mi hijo Sela (Gnesis 38:
11). lhja Tamar, ash'aa, yjqu'enelhch'esha'neen pap'elh nivacle, pa yamjeyshi ti yitumjat tu nuera, Tamar, se ha
prostituido con otros hombres, y qued embarazada ("hasta que la embarazaron") (Gnesis 38: 24).yit'eeshjoom cava
Moiss lhcanisctey ca nivaf lhn pa nivacle ca vo'ya lhpa lhjaya ca mnlhaa ca amtajeem shta papi lhcles, lhpa lhech
isjop lhn ca lhjayaeesh pa lhash'aa, jaspa nactsyanem lhavaatsha pa lhchecla' pan vafnos dice la ley ("letras") de
Moiss que si un hombre casado muere y su esposa vive, sin que hayan tenido hijos, el suegro puede casarse con ella para dar
descendencia al hermano difunto (Lucas 20: 28). pa caaj lhn papi napu'yama lhtatvelheyech; pa c'utsa'jesh pa
lhjayaesh, taj ti nintactsyelh ti vaf; vooy lhpa sch'acche lhjayaesh shta pa ve'lha lhash'aa, taj ti nintactsyelh shta,
jaalhpa vaf atesha eran siete hermanos; el mayor era casado, pero no tena hijos; la viuda se cas con su cuado, pero
tampoco tuvieron hijos, y l tambin muri (Lucas 20: 29-30).

lhatash Nombre masculino; posedo. 1s: yatash (y-ata-sh). 2s: atash (ata-sh). 3s: lhatash (lh-ata-sh). 1pi: catsatash (catsata-sh). Pl: vatatac (vat-ata-c). forma no poseda: vatatash (vat-ata-sh). 1 SU COMIDA.
2 SU GUISO. lhtuj jayu na yatash vas a comer mi comida? Ver : lhatshe'; vata'vat; tatai.

lhata'vat Ver : vata'vat.


lhatcacli Nombre masculino; posedo. 1s: yitcacli (yi-t-cacl-i). 2s: atcacli (a-t-cacl-i). 3s: lhatcacli (lha-tcacl-i). 1pi: catsitcacli (catsi-t-cacl-i). Pl: vatcaclyis (va[t]-t-cacl-y-is). forma no poseda: vatcacli (va[t]-tcacl-i).SU OLLA. Lit: su [que] tiene pierna(s) Ver : lhcacl'.

lhate Nombre femenino; solo posedo en tercera persona. Pl: lhatec (lh-ate-c). SU TUBRCULO (de la planta). Ver
: lhcate; tatiy.

lhatesha Verbo, Grupo 4 (? chequear). 3s: lhatesha (lh-atesha). 1 NO VALE LA PENA.

147

2 SE ECHA A PERDER. ampapu ca ntsiych'e pa nich'a tjayetaj t'i' lhpa ftech lhac'utsja, lhayaash ti nic'astajeshch'e jayu
pa njtajfach'ee pa tjayetaj t'i', pa lhateshatajeesh lhpa ftech nadie echa vino nuevo en un odre viejo, porque el vino lo
revienta y se echan a perder el vino y el odre (San Marcos 2: 22). Ver : atesha.
lhatjei Nombre plural; solo posedo en tercera persona (?chequear). 3s: lhatjei (lha-tjei). SUS ESCARIFICACIONES.

lhatjocoyinjat Ver : lhtjocoyinjat.


lhatjooc Nombre masculino; posedo. 1s: yitjooc (yi-tjooc). 2s: atjooc (a-tjooc). 3s: lhatjooc (lha-tjooc). 1pi: catsiitjoc
(catsii-tjoc). Pl: yitjocovot (yi-tjoc-ovot) 'mis tos'. forma no poseda: vataatjoc (vataa-tjoc). SU TO. japi yitjocovot
yiy'jop shita ca shinvonc mis tos estaban tomando su chicha de miel. meelh ti clop'esh pa vancu'e ja yitjooc ja tovoc
nash'e en invierno mi to siembra en la zona que reg el baado. jan t'aj'jesh java matas yaichavalha capi yinvot, chi
shita jaelh yitjooc tlhshaam ti vanqu'eijatsjan nuestros antepasados organizaban todas sus actividades, tambin por su
parte, mi to me daba instrucciones. ja onaj voqu'e' ja lhatjooc ti yiche'lhei ja Uj'e'; nitiyiei na yitsaat, yijchiei shita
japi yifteivot'elh, taj ti ni nanchaiyu'e mi hermano menor viaj con su to a Filadelfia; qued impresionado por la ciudad y
visit a nuestros parientes. Ver : lht'oj; lhcaatjoc ~ lhcatjoc; lhtjocoyinjat.

lhatj' Nombre masculino; posedo. 1s: yitj' (yi-tj'). 2s: atj' (a-tj'). 3s: lhatj' (lha-tj'). 1pi: cats'itj (cats'itj). Pl: vat'itjs (vat'i-tj-s). forma no poseda: vat'itj (vat'i-tj). SU PEREZA. Ver : nitj; yitjnjatayech.

lhatjuque Nombre femenino; posedo. 3s: lhatjuque (lha-tju-que). SU TALADRO PARA HACER FUEGO. Ver : yitju'.
lhatpecjayash Nombre masculino; posedo. 1s: yitpecjayash (yi-t-pec-jayash). 2s: atpecjayash (a-t-pecjayash). 3s: lhatpecjayash (lha-t-pec-jayash). 1pi: castapecjayash (cas-ta-pec-jayash). Pl: vattapecjayash (vat-ta-pecjayash). 1 SU REGRESO.
2 SU VUELTA.
3 SU TRASLADO. pa lhasnycheyash lhatpecjayash(sh)icham pa Cristo la venida ("abajo") gloriosa de Cristo. pa
napu'eishi lhatpecjayash pa Cristo la segunda venida de Cristo. Ver : tapec.

lhatu Nombre masculino; solo posedo en tercera persona. 3s: lhatu (lh-atu). Pl: lhatuc (lh-atu-c). 1 SU ESPUMA.
2 SU COLADA. janofomesh lha yuijatashiy ca favom lhatu exprimo mi ropa en la colada ("espuma de jabn"). tlhch'een
lhashi cava lhatuc, j'tajesh nava lhtsevtei ti c'oosc'ossham su boca echa espumarajos y cruje los dientes.meelh ti yi'van
pa tsich'e ja Jess pa t'acum'e ja nctech ti ytjatyesha cotsjaat, pa vanc'ocjoqu'een cotsjaat pa tlhch'e lhashi java
lhatuc en cuanto el esprito lo vio, sacudi con violencia al muchacho que cay a tierra y se revolcaba echando espuma por
la boca (San Marcos 9: 20). Ver : yatuyan.

lhat'afc'ut Nombre masculino; posedo. 1s: yifc'uut (yi-fc'uut). 2s: afc'uut (a-fc'uut). 3s: lhafc'uut (lhafc'uut). 1pi: cats'ifc'ut (cats'i-fc'ut). Pl: vat'afc'utis (vat'a-fc'ut-is). forma no poseda: vat'afc'ut (vat'afc'ut). 1 SU
HIEL.
2 SU VESCULA BILIAR. Ver : t'afc'utivai ~ vat'afc'utivai.
lhatseyc Nombre plural; solo posedo en tercera persona (?). Pl: lhatseyc (lh-atsey-c). SUS CHISPAS.

lhats'a Nombre masculino; posedo. 1s: yits'a (yi-ts'a). 2s: ats'a (a-ts'a). 3s: lhats'a (lha-ts'a). 1pi: catsits'a (catsits'a). Pl: vats'avot (va[t]-ts'a-vot). forma no poseda: vatats'a (vata-ts'a). 1 SU COMPAERO.
2 SU PARTIDARIO. ni nt'yish pa'na ca nvooi, yipcu' lhats'a lhn no saba mariscar nada, era compaero del hambre. uj ti
lhats'avtelh ja chopo lhja tanuc el perro y el gato eran muy buenos amigos. shi' shta lhja casvelhche Apia shi' ja
Arquipo, jan catsits'aeshjop na vatshanjayash y a nuestra hermana Apia, y a nuestro compaero de lucha Arquipo
(Filemn: 2). Ver : tts'aclaai; tats'aai; yits'ayan; vancats'ayan; lhtats'avoot.

lhatshe Nombre femenino; posedo. 1s: yatshe (y-atsh-e). 2s: atshe (atsh-e). 3s: lhatshe (lh-atsh-e). 1pi: catsatshe (cats-atshe). Pl: vatatshei (vat-atsh-e-i). forma no poseda: vatatshe (vat-atsh-e). SU COMIDA HERVIDA. Note: dcese de las
comidas hervidas cuya coccin no se aprovecha caaj pav'elhcha chi yenesh ti lhatshei; chi neshshi ti chiyanshi' cava
vat'lhs, lhech ti cotsjaat ti yi'shi' pa itj jaspa t'un haba otras (comidas) que preferan hervir; se ponan a hervir dentro
de ollas de barro y estaban en el fuego hasta volverse duras (maduras?) Ver : lhatash.

148

lhavaac Nombre masculino; posedo. 1s: yivaac (yi-vaac). 2s: avaac (a-vaac). 3s: lhavaac (lha-vaac). 1pi: casvaac (casvaac). Pl: vatvaclai (vat-vacl-ai). forma no poseda: vatvaac (vat-vaac). 1 SU TRIPA.
2 SU INTESTINO. nqueesh t'aalhtaja lhn pava lhavaclai entonces le pidi las tripas. yivmjatj, vactsnshi pava
aacjucui pava lhavaclai lo destroz completamente, sus intestinos quedaban desparramados por los rboles. na
tavayshiyijop ti tsitiyj'in, pa vacha'shisha'ne na yivu'vat pa amem pa lhcavts'aclayjayash pa yicatsnjatch'een nava
yivaclay na cotsjaat de todos (mis) lados me dispara, mi cuerpo se abre ("sale") sin piedad y derrama por tierra mis tripas
(Job 16: 13). vooy pa lhavaclay, pava t'acjlhjy shi' pava lhshanantiyc nanclaneshch'e pa lhtje pa
nilhnsham tomars la grasa que envuelve las vsceras, el lbulo del hgado, los dos riones con su grasa y lo dejars
quemar (xodo 29: 13). vactsnshi pava aacjicui pava lhavaclai, lhech lhn tlh'e'jop ti yeiyanesh 'Cufalh lhavaclai'
java'lhech tavlhjanshi pava aacjicui sus tripas quedaron colgadas de los rboles, por eso llaman 'Tripas de Cufalh' aquella
planta trepadora que cuelga de los rboles. Ver : tinvaac; lhavaclachat.

lhavaacjucat Nombre masculino; posedo. 1s: yivaacjucat (yi-vaacju-cat). 2s: avaacjucat (a-vaacju-cat). 3s: lhavaacjucat
(lha-vaacju-cat). 1pi: casvaacjucat (cas-vaacju-cat). Pl: vatvaacjucatis (vat-vaacju-cat-is). forma no
poseda: vatvaacjucat (vat-vaacju-cat). SU ARBOLEDA.
lhavaam Interjeccin/ Adverbio. 1 LSTIMA!
2 POR DESGRACIA. asin'mat lhavaam na yitmit'a! ay, qu desbocado es mi yerno! oqui'ana lhavaam ni namjooi
lhavaam pa mocayaj tos'esha'ne nc'i desgraciadamente no nos lleg el mensajero, estar lejos, en esta direccin.lhapa
yisclan'apee lhavaam papuqueei tucus ya haban ensillado, pobrecitos, aquellos bolivianos. caaj lhavaam lhpa
lhancumte yi'vanesh pa'lhech nich'ayich ti chi yicliyit por desgracia, haba una mujer (prisionera de guerra) que haba
visto (testigo ocular) como haba atormentado al joven. chi yilhecljesh ca napeclei pa lhajpyich, pa ampapu lhavaam
ca nt'ya pa lhajpyich pan yi'shi' se piensa que regres a su casa, pero desgraciadamente, nadie sabe donde est su casa.

lhavaash Nombre masculino; posedo. 1s: yivaash (yi-vaash). 2s: avaash (a-vaash). 3s: lhavaash (lha-vaash). 1pi: casvaash
(cas-vaash). Pl: tinvashai (tin-vash-ai). forma no poseda: vatvaash (vat-vaash) ~ tinvaash (tin-vaash). 1 SU
MADRIGUERA.
2 SU BOQUETE.
3 SU PASO (de un animal montaraz). lhan'e pa c'acjo pa ch'apach'e tasham pa lhavaash meelh lhn ti yujeei pa yi'yj pa
yi'taj'e pava t'asjanis pero el tat bolita estaba lejos dentro de su madriguera cuando estaba por regresar el tigre donde
estaban sus carnes. yi'van pa tinvaash yi'acfi lhn lhpa ovai pa yuich'e lhn encontr una madriguera debajo de una
tuna, y se meti adentro. yyaneishi lhpa lhch'injo yich'e' pa tinvaash su hermana estaba llorando dentro de la
cueva. vooy pa tavclaj yiclqui jayu pa cltaj yiey lhpa lhvjoque', pa lhech pa t'ajaych'e jayu pa lhavaash pan
yich'e' pa tos el nio jugar con la cobra en su agujero, meter la mano en el escondrijo de la serpriente (Isaas 11: 8). ti
yetsesch'esha'ne lhacm'a pa yamei ca np'oc'oya pa lhavaash cuando todos estaban tomados, fueron a tapar la
madriguera.
lhavaatsha Nombre predicativo de tercera persona. 3s: lhavaatsha (lha-vaatsha). 1 ES L/ELLA.
2 ES L MISMO/ ELLA MISMA.
3 ES L SOLO / ELLA SOLA.
4 SU PROPIEDAD. uj lhavaatsha pa yi'yj l era grande, el tigre. ja yas vatcleesh lhavaatsha mi hijo se limpia solo. ni
nteesh ca asnatshem peelh jpyich; ame ni lhecha, lhavaatsha yisnatesh'am jayu pa ve'lha jpyich l no quiere que lo
construyas una casa; al contrario, l mismo construir una casa para vos. lhai'yaash papin yisnatesh'in cava vopovoc pa
yit'ya lhavaatsha las que suelen tejer ponchos lo saben por experiencia. java dos puntos chi yanjop ti chi nsanaasesh
papu ti lhfaclech lhavaatsha los dos puntos se ponen antes de ("al lado de") las citas verbales ("repite lo dicho por
alguien"). taj ti vooy lhavaatsha t'astay'in tlh'ejop lhavaatsha pero l se haba perdido por su propia culpa.papi'lhech
nivacle yiftsutan lhapesh lhn vatvmjatesh pa ni lhcjishaa lhavaatsha aquellos hombres antiguos que salieron a
guerrear se destruyeron a s mismos por su propia maldad. pa Fitsc'yich yichen pa lhcachenach lhavaatsha lhech pa
angel Gabriel; yichenei shita pa Nazaret, lhech yi'e' lhpa ve'lha lhutsja peclque Dios envi como mensajero suyo al

149

ngel Gabriel; lo envi a Nazaret, donde viva una muchacha virgen. lhacm'a papi yitiyeshlhavne ti yijop'in pa
Fitsc'yich papuque ts'aclaaisha'ne, taj ti isjop shita ca nanshamesh, papuque lhavaatsha yishi' pa vatvacleyash yi'ei
na vs todos los que saben que ante Dios son pobres, pueden estar contentos, de ellos es el reino de los cielos. lhe'naa ca
navclanjatlhatam lhpa lhse, yivclanjatlhatam lhavaatsha por eso se cre una hija por s mismo, se la cro l
mismo. yentaj ca nv'e' lhavaatsha quiere esta ah solo. pa lhech v'mesh lhavaatsha ti t'nshi' pava napu'
semanas (la inflamacin) desaparece por s misma al cabo de dos semanas. pa tsimaja t'oot, catin'e ti ni ptseja ti
yif'y, yamei pan yie' pa Stavuun, catee papi ptsesch'e lhavaatsha ni namei el taguato gris, aunque vuela muy
lentamente, lleg a donde estaba Stavuun, a pesar de que los de vuelo veloz no podan llegar, l poda. vacumajeyvatich'e
ts'ivee, vooy jaelh ptsej lhavaatsha t'n'e ja Pedro, lhech jque vatjutsa' ti yamey corran (los dos) juntos, pero el otro
corra ms que Pedro y lleg primero (San Juan 20: 4). vatvmjatesh lhavaatsha lhechesh ti nict'eshsha'ne pa nat'apee
pa lhclesataj lhavaatsha se di muerte a s mismo dejndose caer sobre su propia espada. nclitem pa joquitaj pa
yitst'ajesh, jooc lhavaatsha l les mostr la pala que tena, de palosanto era. Ver
: lhavaatsheesh; yivaatsha; avaatsha; casvaacha.

lhavaatsheesh Nombre predicativo. 1s: yivaatsheesh. 2s: avaatsheesh. 3s: lhavaatsheesh. 1pi: casvaatsheesh. ES
PROPIEDAD DE OTRO. lha moto lhavaatsheesh la moto es de otro (no es la suya propia). Ver : lhavaatsha.

lhavacchenash Nombre masculino; posedo. 1s: yivacchenash (yi-vacche-nash). 2s: avacchenash (a-vacchenash). 3s: lhavacchenash (lha-vacche-nash). 1pi: casvacchenash (cas-vacche-nash). SU MANERA DE CAMINAR. Ver
: vacleech.

lhavaclachat Nombre masculino; no poseble. HIERBAL DE CIERTA PLANTA ACUTICA. cqueeiana tsijuuj ca vnaj
pa jayeclet'esham ja lhavachaclat me mordi una piraa y salt en el yuyal. Ver : lhavaac.

lhavafi Nombre masculino; posedo. 1s: yivafi (yi-vaf-i). 2s: avafi (a-vaf-i). 3s: lhavafi (lha-vaf-i). 1pi: casvafi (cas-vafi). forma no poseda: vatvafi' (vat-vaf-i'). 1 SU MUERTE.
2 SU PELIGRO DE MUERTE.
3 SU VENENO.
4 SU SUSTANCIA MORTAL. t'acum'e lhpa manzana pa pacham pa yitsefesh'esham pa vatvafi' agarr una manzana y en
una parte inyect veneno. chiyivalhesha pava chiydiosiyan pa vatvafi' se castiga con la muerte a la idolatra. pa lhavafi
chi' pa lhneetshamjayash pa Jesus tlh'e'jop ti yichifanelh'in nqueesh lhacm'a napi vatachifasesh yishi' na
nalhu gracias al Misterio Pascual ("a la muerte y resurreccin de Jess") compartimos junto con l la ciudadana del
mundo. pa Fitsc'yich ni ntivalhjan, lhan'e papi nivacle papi ni nanc'asham yiteshiyanlhavach, lhavafiesh pa ni
lhqu'ishamiyasha Dios no castiga, pero los hombres que no le obedecen se causan dao a s mismos, su desobediencia es
como la muerte. lhayaash ti t'e pa ca lhaya'shayish lha cjecl, tatmjalheshyic'oya pa yivafi jayu ti ytsiyyitapee ca
t'ajuya porque aquella mujer ha hecho para m lo nico que poda, se ha adelantado a preparar mi cuerpo ("prepararme") y
echarme (perfume) encima para la muerte ("mi muerte futura"). lhpa lhiivte yiviisjatesh na yoot ti atejem; pa
vatjovayiesh pa vatvafi' pa namyitapee mi corazn hace latir a mi pecho y me duele; mi temor a la muerte me sobrecoge
(Salmo 55: 4). ca nicaajtaj papi yjqu'enelhch'e lhpa lhtmtee, papi lhech napu' tajulhey ca chinclnsha'ne jayu
lhayaash papi lhech yitst'ajesh ti tameneshlhavach pa lhavafi si uno se acuesta con su nuera, ambos sern castigados
con la muerte, ellos han cometido una depravacin (Levtico 20: 12). Sinn : lhavafjayash. Ver
: vaf; lhcavafi; lhavafjayash.

lhavafjaniyash Ver : lhavafjayash.


lhavafjayash Nombre masculino; posedo. 1s: yivafjayash (yi-vaf-jayash). 2s: avafjayash (a-vaf-jayash). 3s: lhavafjayash
(lha-vaf-jayash). 1pi: casvafjayash (cas-vaf-jayash). forma no poseda: vatvafjayash (vat-vaf-jayash). 1 SU MUERTE.
2 SU PELIGRO DE MUERTE. shtatimelhvatich'e papi mnlhasha'ne nivacle yivo'yeshch'e jan lhjunash ti tifch'e tasham pa
vatvafjayash pa nivalhech los tragaremos vivos a los hombres buenos, como la muerte los encierra enteritos en la tumba
(Proverbios 1: 12). pa teya ti tlh'e'ajop ti yajatesh ti jqueshelh'a pa vatvafjayash por tu causa vamos a la muerte cada
da. Sinn : lhavafi. Ver : vaf; lhavafi. Variante : lhavafjaniyash.

150

lhavajucat Nombre masculino (?); posedo. 3s: lhavajucat (lha-vaju-cat). SU ZONA DE BUSCAR MIEL. Ver : vaju.
lhavajujavo Nombre masculino; posedo. 1s: yivajujavo (yi-vaju-javo). 2s: avajujavo (a-vaju-javo). 3s: lhavajujavo (lhavaju-javo). 1pi: casvajujavo (cas-vaju-javo). Pl: vatvajujavos (vat-vaju-javo-s). forma no poseda: vatvajujavo (vatvaju-javo).1 SUS ELEMENTOS PARA BUSCAR MIEL.
2 SU NECESARIO PARA BUSCAR MIEL. yiyjiesha lhpa lhja'ya ca nasclaneemsha'ne tatsha pava lha'vajujavos pan
t'ajj le pidi a su esposa que le prepare todo lo necesario para traer miel. Ver : vaju. Variante : lha'vajuvo.

lhavanach Ver : lha'vanach.


lhavancachetjijat Nombre masculino; posedo. 1s: yivancachetjijat (yi-vanca-chetji-jat). 2s: avancachetjijat (avanca-chetji-jat). 3s: lhavancachetjijat (lha-vanca-chetji-jat). 1pi: casvancachetjijat (cas-vanca-chetjijat).Pl: vatvancachetjijates (vat-vanca-chetji-jat-es). forma no poseda: vatvancachetjijat (vat-vanca-chetjijat). 1 SU LESNA.
2 SU ESTACA. Ver : vancachetji.

lhavancachetjija'vat Nombre masculino; posedo. 1s: yivancachetjija'vat (yi-vanca-chetjija'vat). 2s: avancachetjija'vat (a-vanca-chetji-ja'vat). 3s: lhavancachetjija'vat (lha-vanca-chetjija'vat). 1pi: casvancachetjija'vat (cas-vanca-chetji-ja'vat). Pl: vatvancachetjijavtes (vat-vanca-chetji-javtes). forma no poseda: vatvancachetjija'vat (vat-vanca-chetji-ja'vat). 1 SU ESTAQUEADERO.
2 SU LUGAR DONDE SECA LOS CUEROS. Ver : vancachetji.
lhavancaclanjayash Nombre masculino; posedo. 3s: lhavancaclanjayash (lha-vanca-clan-jayash). 1 SU TOQUE DE
TAMBOR.
2 SU FIESTA DE INICIACIN. Note: dcese con referencia a la persona que toca el bombo durante esta fiesta pa vooi ti
njeshch'e pa lhavancaclanjayash pa lhechesh ti vactsn'in papi p'aplhaa nivacle cuando terminaba la fiesta (de
iniciacin), los antiguos nivacle se dispersaban. Ver : vancaclan.

lhavancacleshjatshiy Nombre masculino; posedo. 1s: yivancacleshjatshiy (yi-vanca-clesh-jatshiy). 2s: avancacleshjatshiy (a-vanca-clesh-jat-shiy). 3s: lhavancacleshjatshiy (lha-vanca-clesh-jatshiy). 1pi: casvancacleshjatshiy (cas-vanca-clesh-jat-shiy). Pl: vatvancacleshjatshiyis (vat-vanca-clesh-jat-shiyis). forma no poseda: vatvancacleshjatshiy (vat-vanca-clesh-jat-shiy). 1 SU BATEA.
2 SU TINA.
3 SU RECIPIENTE PARA LAVAR ALGO. Ver : vancacleesh.

lhavancacleshja'vat Nombre masculino; posedo. 1s: yivancacleshja'vat (yi-vanca-clesh-ja'vat). 2s: avancacleshja'vat (avanca-clesh-ja'vat). 3s: lhavancacleshja'vat (lha-vanca-clesh-ja'vat). 1pi: casvancacleshja'vat (cas-vanca-cleshja'vat).Pl: vatvancacleshjavtes (vat-vanca-clesh-javt-es). forma no poseda: vatvancacleshja'vat (vat-vanca-cleshja'vat). 1 SU LAVADERO.
2 SU LAVADOR. Ver : vancacleesh.

lhavancaclnjayash Nombre masculino; posedo. 1s: yivancaclnjayash (yi-vanca-cln-jayash). 2s: avancaclnjayash (avanca-cln-jayash). 3s: lhavancaclnjayash (lha-vanca-cln-jayash). 1pi: casvancaclnjayash (cas-vanca-clnjayash).SU MATANZA. Note: dcese del que mata o asesina a otro yashjat pa vena lhjunash ti yijts'cln'in shi' pa
lhcuts'aji, pa lhavncaclnjayash shi' pa lhcutsjayash, pa lhavncavmjayash shi' pa lhcmclniyash shi' ti
nivncaclnjatsu'in solo miente tras otra mentira ("y su mentira"), (hay) su matanza y su robo, su adulterio y su brutalidad y
su gana de matar (Oseas 4: 2). pa lhclesataj pa Lhcaanvacle yamqu'e jayu pava vo'oy shi' pa lhtjey, jan lhjunash ti
chiycln pa tashinshtaj shi' pava tashinshtayche ti vatcufayjat'esh pa Lhcaanvacle yisnateshjop jayu ti lhcufayjat'esh
yiey ja Bosra, pa uj pa vatvancaclnjayash yiey ja Edom la espada del Seor chorrear sangre y sebo, como ofrenda de
carneros y cabras, el Seor har carnicera en Bosra, gran matanza en Edom (Isaas 34: 6). Ver
: vancacln; yicln; vancaclnjanaj.
lhavancaclquijayash Nombre masculino; posedo. 1s: yivancaclquijayash (yi-vanca-cl-quijayash). 2s: avancaclquijayash (a-vanca-cl-qui-jayash). 3s: lhavancaclquijayash (lha-vanca-cl-qui-

151

jayash). 1pi: casvancaclquijayash (cas-vanca-cl-qui-jayash). forma no poseda: vatvancaclquijayash (vat-vanca-clqui-jayash). 1 SU JUEGO.


2 SU MANOSEO.
3 SU COMPORTAMIENTO MOLESTO. ovalhqueey ajaalh java uticuy lhcles clap'af'apee ts'ivee, pa avtnitjatesh: ta
ajalh yie' ti lhav'mesh pa avncaclquijayash? levanta la vista a los montes desolados ("montes hijos pelados-sobre") y
mira: dnde no has hecho el amor ("largado tu juego")? (Jeremas 3: 2). Ver : vancaclqui; yiclqui.

lhavancajuctsinjayash Nombre masculino; posedoancajuctsinjayash (yi-vanca-juctsi-n-jayash). 2s: avancajuctsinjayash


(a-vanca-juctsi-n-jayash). 3s: lh(a)vancajuctsinjayash (lh[a]-vanca-juctsi-n-jayash). 1pi: casvancajuctsinjayash (casvanca-juctsi-n-jayash). forma no poseda: vatvancajuctsinjayash (vat-vanca-juctsi-n-jayash). SU ENVIDIA. yiey pan
yj'e' papi vancajuctsen: vooy pa yitst'ajesh lhavancajuctsenjayash pa yivmjat tal es la suerte ("all termina") de los
codiciosos: la codicia quita la vida a su dueo (Proverbios 1: 19). avaatsheelh uticuy a'uselhchisham, ta lhayaash ti
lhovalheshelhey pa avancajuctsenjayashelh lha utiyuc lhan yen ca nv'e' pa Dios? (ustedes que son) montaas
escarpadas, por qu miran y envidian al monte en el que Dios quiere habitar? (Salmo 68: 17). Ver : vancajuctsin.

lhavancajuvanjayash Nombre masculino; posedo. 1s: yivancajuvanjayash (yi-vanca-juvanjayash). 2s: avancajuvanjayash (a-vanca-juvan-jayash). 3s: lhavancajuvanjayash (lha-vanca-juvanjayash). 1pi: casvancajuvanjayash (cas-vanca-juvan-jayash). forma no poseda: vatvancajuvanjayash (vat-vancajuvan-jayash). SU MANERA DE INSULTAR. Ver : vancajuvan.

lhavancalhnjatshiy Nombre masculino; posedo. 1s: yivancalhnjatshiy (yi-vanca-lhn-jat-shiy). 2s: avancalhnjatshiy


(a-vanca-lhn-jat-shiy). 3s: lhavancalhnjatshiy (lha-vanca-lhn-jat-shiy). 1pi: casvancalhnjatshiy (cas-vanca-lhnjat-shiy). Pl: vatvancalhnjatshiyis (vat-vanca-lhn-jat-shiy-is). forma no poseda: vatvancalhnjatshiy (vat-vancalhn-jat-shiy). SU PAPEL DE FUMAR. Ver : vancalhn.

lhavancalhnjayash Nombre masculino; posedo. 1s: yivancalhnjayash (yi-vanca-lhn-jayash). 2s: avancalhnjayash


(a-vanca-lhn-jayash). 3s: lhavancalhnjayash (lha-vanca-lhn-jayash). 1pi: casvancalhnjayash (cas-vanca-lhnjayash). forma no poseda: vatvancalhnjayash (vat-vanca-lhn-jayash). 1 SU ACTO DE FUMAR.
2 SU TABAQUISMO. Ver : vancalhn.
lhavancapfiyujayash Nombre masculino; posedo. 1s: yivancapfiyujayash (yi-vanca-pfiyujayash). 2s: avancapfiyujayash (a-vanca-pfiyu-jayash). 3s: lhavancapfiyujayash (lha-vanca-pfiyujayash). 1pi: casvancapfiyujayash (cas-vanca-pfiyu-jayash). forma no poseda: vatvancapfiyujayash (vat-vancapfiyu-jayash). 1 SU MALDICIN.
2 SU BLASFEMA. Ver : vancapfiyu.

lhavancashtilhjat Nombre masculino; posedo. 1s: yivancashtilhjat (yi-vanc-ashtilh-jat). 2s: avancashtilhjat (ja-vancashtilh-jat). 3s: lhavancashtilhjat (lha-vanc-ashtilh-jat). 1pi: casvancashtilhjat (cas-vanc-ashtilhjat).Pl: vatvancashtilhjates (vat-vanc-ashtilh-jat-es). forma no poseda: vatvancashtilhjat (vat-vanc-ashtilh-jat). 1 SU
AGUJA.
2 SU HILO.
3 SU COSTURA. lha mimi yichenesh na vatvancashtilhjat ti vancashtilh mam usa hilo/una aguja para coser. Ver
: vancashtilh; lhavancashtilhjate.

lhavancashtilhjate Nombre femenino; posedo. 1s: yivancashtilhjate (yi-vanc-ashtilh-jat-e). 2s: avancashtilhjate (ja-vancashtilh-jat-e). 3s: lhavancashtilhjate (lha-vanc-ashtilh-jat-e). 1pi: casvancashtilhjate (cas-vanc-ashtilh-jate).Pl: vatvancashtilhjatei) (vat-vanc-ashtilh-jat-e-i). forma no poseda: vatvancashtilhjate (vat-vanc-ashtilh-jat-e). SU
HILO. Ver : vancashtilh.

lhavancashtilhja'vat Nombre masculino; posedo. 1s: yivancashtilhja'vat (yi-vanc-ashtilh-ja'vat). 2s: avancashtilhja'vat


(a-vanc-ashtilh-ja'vat). 3s: lhavancashtilhja'vat (lha-vanc-ashtilh-ja'vat). 1pi: casvancashtilhja'vat (cas-vanc-ashtilhja'vat). forma no poseda: vatvancashtilhja'vat (vat-vanc-ashtilh-ja'vat). SU SASTRERA. Ver : vancashtilh.

152

lhavancatsjanjat Nombre masculino; posedo. 1s: yivancatsjanjat (yi-vanca-ts-jan-jat). 2s: avancatsjanjat (a-vancats-jan-jat). 3s: lhavancatsjanjat (lha-vanca-ts-jan-jat). 1pi: casvancatsjanjat (cas-vanca-ts-janjat).Pl: vatvancatsjanjates (vat-vanca-ts-jan-jat-es). forma no poseda: vatvancatsjanjat (vat-vanca-ts-jan-jat). SU
COLADOR. Sinn : lhavancatsjatshiy, lhavancatsjat. Ver : lhavancatsjatshiy; vancatsschat; yitschat.
lhavancatsjanjatshiy Nombre masculino; posedo. 1s: yivancatsjanjatshiy (yi-vanca-ts-jan-jatshiy). 2s: avancatsjanjatshiy (a-vanca-ts-jan-jat-shiy). 3s: lhavancatsjanjatshiy (lha-vanca-ts-jan-jatshiy). 1pi: casvancatsjanjatshiy (cas-vanca-ts-jan-jat-shiy). Pl: vatvancatsjanjatshiyis (vat-vanca-ts-jan-jat-shiyis). forma no poseda: vatvancatsjatshiy (vat-vanca-ts-jat-shiy). SU COLADOR. Sinn
: lhavancatsjat, lhavancatsjatshiy. Ver : lhavancatsjat;vancatsschat; yitschat.

lhavancatsjanja'vat Nombre masculino; posedo. 1s: yivancatsjanja'vat (yi-vanca-ts-janja'vat). 2s: avancatsjanja'vat (a-vanca-ts-jan-ja'vat). 3s: lhavancatsjanja'vat (lha-vanca-ts-janja'vat). 1pi: casvancatsjanja'vat (cas-vanca-ts-jan-ja'vat). Pl: vatvancatsjanjavtes (vat-vanca-ts-jan-javtes). forma no poseda: vatvancatsjanja'vat (vat-vanca-ts-jan-ja'vat). SU LUGAR DE COLAR. Ver
: lhavancatsjatshiy; lhavancatsjanjat; vancatsschat; yitschat.

lhavancatsjatshiy Nombre masculino; posedo. 1s: yivancatsjatshiy (yi-vanca-ts-jat-shiy). 2s: avancatsjatshiy (avanca-ts-jat-shiy). 3s: lhavancatsjatshiy (lha-vanca-ts-jat-shiy). 1pi: casvancatsjatshiy (cas-vanca-ts-jatshiy).Pl: vatvancatsjatshiyis (vat-vanca-ts-jat-shiy-is). forma no poseda: vatvancatsjatshiy (vat-vanca-ts-jatshiy). SU COLADOR. Sinn : lhavancatsjat. Ver : lhavancatsjat; vancatsschat; yitschat.

lhavancatsepjalhjanjat Nombre masculino; posedo. 1s: yivancatsepjalhjanjat (yi-vanca-tsepjalh-janjat). 2s: avancatsepjalhjanjat (a-vanca-tsepjalh-jan-jat). 3s: lhavancatsepjalhjanjat (lha-vanca-tsepjalh-janjat).1pi: casvancatsepjalhjanjat (cas-vanca-tsepjalh-jan-jat). Pl: vatvancatsepjalhjanjates (vat-vanca-tsepjalh-jan-jates). forma no poseda: vatvancatsepjalhjanjat (vat-vanca-tsepjalh-jan-jat). SU AGUJA. Sinn
: lhavancatsepjalhjavo.Ver : lhavancatsepjalhjavo.
lhavancatsepjalhjanjavo Nombre masculino; posedo. 1s: yivancatsepjalhjanjavo (yi-vanca-tsepjalh-janjavo). 2s: avancatsepjalhjanjavo (a-vanca-tsepjalh-jan-javo). 3s: lhavancatsepjalhjanjavo (lha-vanca-tsepjalh-janjavo).1pi: casvancatsepjalhjanjavo (cas-vanca-tsepjalh-jan-javo). Pl: vatvancatsepjalhjanjavos (vat-vanca-tsepjalhjan-javo-s). forma no poseda: vatvancatsepjalhjanjavo (vat-vanca-tsepjalh-jan-javo). SU AGUJA. Sinn
: lhavancatsepjalhjanjat. Ver : lhavancatsepjalhjanjat.

lhavancatsepjalhjanja'vat Nombre masculino; posedo. 1s: yivancatsepjalhjanja'vat (yi-vanca-tsepjalh-janja'vat). 2s: avancatsepjalhjanja'vat (a-vanca-tsepjalh-jan-ja'vat). 3s: lhavancatsepjalhjanja'vat (lha-vanca-tsepjalhjan-ja'vat).1pi: casvancatsepjalhjanja'vat (cas-vanca-tsepjalh-jan-ja'vat). Pl: vatvancatsepjalhjanjavtes (vat-vancatsepjalh-jan-javt-es). forma no poseda: vatvancatsepjalhjanja'vat (vat-vanca-tsepjalh-jan-ja'vat). SU
SASTRERA. Sinn : lhavancatsepjalhja'vat. Ver : lhavancatsepjalhja'vat.

lhavancatsepjalhja'vat Nombre masculino; posedo. 1s: yivancatsepjalhja'vat (yi-vanca-tsepjalhja'vat). 2s: avancatsepjalhja'vat (a-vanca-tsepjalh-ja'vat). 3s: lhavancatsepjalhja'vat (lha-vanca-tsepjalhja'vat). 1pi: casvancatsepjalhja'vat (cas-vanca-tsepjalh-ja'vat). Pl: vatvancatsepjalhjavtes (vat-vanca-tsepjalh-javtes). forma no poseda: vatvancatsepjalhja'vat (vat-vanca-tsepjalh-ja'vat). SU SASTRERA. Sinn
: lhavancatsepjalhjanja'vat. Ver : lhavancatsepjalhjanja'vat.

lhavancavo'c'jat Nombre masculino; posedo. 1s: yivancavo'c'jat (yi-vanca-vo'c'-jat). 2s: avancavo'c'jat (a-vancavo'c'-jat). 3s: lhavancavo'c'jat (lha-vanca-vo'c'-jat). 1pi: casvancavo'c'jat (cas-vanca-vo'c'jat). Pl: vatvancavo'c'jatis (vat-vanca-vo'c'-jat-is). forma no poseda: vatvancavo'c'jat (vat-vanca-vo'c'-jat). 1 SU
TIJERA DE ESQUILAR.
2 SU CUCHILLA DE ESQUILAR. Ver : vancavo'c'jat.

153

lhavanc'atjujat Nombre masculino; posedo. 1s: yivanc'atjujat (yi-vanc'a-tju-jat). 2s: avanc'atjujat (a-vanc'a-tjujat). 3s: lhavanc'atjujat (lha-vanc'a-tju-jat). 1pi: casvanc'atjujat (cas-vanc'a-tju-jat). Pl: vatvanc'atjujates (yi-vanc'atju-jat-es).forma no poseda: vatvanc'atjujat (yi-vanc'a-tju-jat). 1 SU LESNA.
2 SU TALADRO.
3 SU ELEMENTO PARA PERFORAR. Ver : vanc'aatju.

lhavanc'cfajaite ~ lhavanc'cfajavte Ver : vatvanc'cfajaite ~ vatvanc'cfajavte.


lhavanc'cfajat Nombre masculino; posedo. 1s: yivanc'cfajat (yi-vanc'-cfa-jat). 2s: avanc'cfajat (a-vanc'-cfajat). 3s: lhavanc'cfajat (lha-vanc'-cfa-jat). 1pi: casvanc'cfajat (cas-vanc'-cfa-jat). Pl: vatvanc'cfajates (vat-vanc'cfa-jat-es). forma no poseda: vatvanc'cfajat (vat-vanc'-cfa-jat). 1 SU SOGA.
2 SU LONJA.
3 SU PIOLA. Ver : vanc'cfa; lhncfajat.

lhavanc'jechja'vat Nombre masculino; posedo. 1s: yivanc'jechja'vat (yi-vanc'-jech-ja'vat). 2s: avanc'jechja'vat (avanc'-jech-ja'vat). 3s: lhavanc'jechja'vat (lha-vanc'-jech-ja'vat). 1pi: casvanc'jechja'vat (cas-vanc'-jechja'vat). SU DESOLLADERO. Ver : vanc'jeech.

lhavanche Ver : lha'vanche.


lhavanqueclsjat Nombre masculino; posedo. 1s: yivanqueclsjat (yi-vanqu-ecls-jat). 2s: avanqueclsjat (a-vanquecls-jat). 3s: lhavanqueclsjat (lha-vanqu-ecls-jat). 1pi: casvanqueclsjat (cas-vanqu-eclsjat). Pl: vatvanqueclsjates (vat-vanqu-ecls-jat-es). forma no poseda: vatvanqueclsjat (vat-vanqu-ecls-jat). 1 SU
AFILADERA.
2 SU ELEMENTO PARA AFILAR. Ver : vanquecls; lhavanqueclsja'vat; yivanqueclsjayan; yicls.

lhavanqueclsja'vat Nombre masculino; posedo. 1s: yivanqueclsja'vat (yi-vanqu-ecls-ja'vat). 2s: avanqueclsja'vat


(a-vanqu-ecls-ja'vat). 3s: lhavanqueclsja'vat (lha-vanqu-ecls-ja'vat). 1pi: casvanqueclsja'vat (cas-vanqu-eclsja'vat).Pl: vatvanqueclsjavtes (vat-vanqu-ecls-javt-es). forma no poseda: vatvanqueclsja'vat (vat-vanqu-eclsja'vat). SU LUGAR PARA AFILAR. Ver : vanquecls; lhavanqueclsjat; yivanqueclsjayan; ycls.

lhavanquencheyash Nombre masculino; posedo. 1s: yivanquencheyash (yi-vanqu-en-cheyash). 2s: avanquencheyash (avanqu-en-cheyash). 3s: lhavanquencheyash (lha-vanqu-en-cheyash). 1pi: casvanquencheyash (cas-vanqu-encheyash). forma no poseda: vatvanquencheyash (vat-vanqu-en-cheyash). 1 SU AMOR.
2 SU AMABILIDAD. Sinn : lhavanquenjayash. Ver : vanquen; lhavanquenjayash.

lhavanquenjayash Nombre masculino; posedo. 1s: yivanquenjayash (yi-vanqu-en-jayash). 2s: avanquenjayash (avanqu-en-jayash). 3s: lhavanquenjayash (lha-vanqu-en-jayash). 1pi: casvanquenjayash (cas-vanqu-en-jayash). forma
no poseda: vatvanquenjayash (vat-vanqu-en-jayash). 1 SU AMOR.
2 SU AMABILIDAD. Sinn : lhavanquencheyash. Ver : vanquen; lhavanquencheyash.

lhavanqu'efenjayash Nombre masculino; posedo. 1s: yivanqu'efenjayash (yi-vanqu'-efenjayash). 2s: avanqu'efenjayash (a-vanqu'-efen-jayash). 3s: lhavanqu'efenjayash (lhavanqu'-efenjayash). 1pi: casvanqu'efenjayash (cas-vanqu'-efen-jayash). SU AYUDA PRESTADA. shtanshamesh ja
lhavanqu'efenjayash agradecemos por su colaboracin (de l/ellos). Ver : yefen; vanqu'efenjayash.

lhavanqu'eijatsjanjayash Ver : lhavanqu'eijatsjayash.


lhavanqu'eijatsjanja'vat Nombre masculino; posedo. 1s: yivanqu'eijatsjanja'vat (yi-vanqu'-eijatsjanja'vat). 2s: avanqu'eijatsjanja'vat (a-vanqu'-eijatsjan-ja'vat). 3s: lhavanqu'eijatsjanja'vat (lha-vanqu'-eijatsjanja'vat).1pi: casvanqu'eijatsjanja'vat (cas-vanqu'-eijatsjan-ja'vat). Pl: vatvanqu'eijatsjatjavtes (vat-vanqu'-eijatsjatjavt-es). forma no poseda: vatvanqu'eijatsjanja'vat (vat-vanqu'eijatsjan-ja'vat). 1 SU ESCUELA.
2 SU SINAGOGA. meelh ti yama ca nalhu ti chit'ichay pa vanqu'eyjatsjan'cji ja vatvanqu'eyjatsjanjavat lleg el sbado
("da [cuando] descansan"), entr a la sinagoga para ensear ("ense-debajo la sinagoga") (San Marcos 1: 21). pa
tifeshch'e lhacm'a java vatvanqu'eyjatsjanjavtes yiey ja Galilea ti lhech vanqu'eyjatsjan'e, j'tajesh ti yisaasfach'ee

154

ts'ivee pava tsich'es y por toda Galilea fue predicando en sus sinagogas para expulsar demonios (San Marcos 1: 39).Ver
: t'eijatsjanja'vat; vat'eijatsjanja'vat; vanqu'eijatsjan; escuela.

lhavanqu'eijatsjan Nombre masculino; posedo. 1s: yivanqu'eijatsjan (yi-vanqu'-eijats-jan). 2s: avanqu'eijatsjan (avanqu'-eijats-jan). 3s: lhavanqu'eijatsjan (lha-vanqu'-eijats-jan). 1pi: casvanqu'eijatsjan (cas-vanqu'-eijatsjan). Pl: vatvanqu'eijatsjanc (vat-vanqu'-eijats-jan-c). forma no poseda: vatvanqu'eijatsjan (vat-vanqu'-eijatsjan). 1 SU ENSEANZA (que da).
2 SU ACTO DE NSEAR.
3 SU MANERA DE ENSEAR. yaaj ca atanuc'oya nava yivanqu'eijatsjanc! segu mis consejos! ("no te apartes de mis
enseanzas). ti lhantvacluqu'e java lhavanqu'eyjatsjanc na a'Dios, vooy yivaatsha tsitvaclu'ey jayu napi
tlh'atsham te olvidaste de las enseanzas de tu Dios, y yo me olvidar de tus hijos (Oseas 4: 6). Ver
: lhavanqu'eijatsjayash; vanqu'eijatsjan; yeijatsjan.
lhavanqu'eijatsjayash Nombre masculino; posedo. 1s: yivanqu'eijatsjayash (yi-vanqu'-eijatsjayash). 2s: avanqu'eijatsjayash (a-vanqu'-eijats-jayash). 3s: lhavanqu'eijatsjayash (lha-vanqu'-eijatsjayash). 1pi: casvanqu'eijatsjayash (cas-vanqu'-eijats-jayash). forma no poseda: vatvanqu'eijatsjayash (vat-vanqu'eijats-jayash). 1 SU ENSEANZA (que da).
2 SU ACTO DE ENSEAR.
3 SU TRABAJO DE PROFESOR. pa vativalhcheyash shi' pa vatvanqu'eyjatsjanjayash chitlhesha pa vatacajysha, taj pa
vatas nichintyjat'in yivapenjat'in lhpa lhamimi los palos y las correcciones procuran sabidura, el muchacho consentido
avergenza a su madre (Proverbios 29: 15). Ver : lhavanqu'eijatsjan; vanqu'eijatsjan; yeijatsjan. Variante
: lhavanqu'eijatsjanjayash.

lhavanqu'isjat Nombre masculino; posedo. 1s: yivanqu'isjat (yi-vanqu'-is-jat). 2s: avanqu'isjat (a-vanqu'-isjat). 3s: lhavanqu'isjat (lha-vanqu'-is-jat). 1pi: casvanqu'isjat (cas-vanqu'-is-jat). Pl: vatvanqu'isjates (vat-vanqu'-isjat-es). forma no poseda: vatvanqu'isjat (vat-vanqu'-is-jat). 1 SU LPIZ.
2 SU LAPICERO.
3 SU BIROME.
4 SU BOLGRAFO. Ver : vanqu'iis; yiis.

lhavanqu'isjavo Nombre masculino; posedo. 1s: yivanqu'isjavo (yi-vanqu'-is-javo). 2s: avanqu'isjavo (a-vanqu'-isjavo). 3s: lhavanqu'isjavo (lha-vanqu'-is-javo). 1pi: casvanqu'isjavo (cas-vanqu'-is-javo). Pl: vatvanqu'isjavos (vatvanqu'-is-javo-s). forma no poseda: vatvanqu'isjavo (vat-vanqu'-is-javo). 1 SU ELEMENTO PARA ESCRIBIR.
2 SU ELEMENTO PARA MARCAR. Ver : vanqu'iis; yiis.

lhavanqu'isjayash Nombre masculino; posedo. 1s: yivanqu'isjayash (yi-vanqu'-is-jayash). 2s: avanqu'isjayash (avanqu'-is-jayash). 3s: lhavanqu'isjayash (lha-vanqu'-is-jayash). 1pi: casvanqu'isjayash (cas-vanqu'-is-jayash). forma
no poseda: vatvanqu'isjayash (vat-vanqu'-is-jayash). 1 SU ESCRITURA.
2 SU ACTO DE ESCRIBIR. Ver : vanqu'iis.

lhavanqu'isja'vat Nombre masculino; posedo. 1s: yivanqu'isja'vat (yi-vanqu'-is-ja'vat). 2s: avanqu'isja'vat (a-vanqu'-isja'vat). 3s: lhavanqu'isja'vat (lha-vanqu'-is-ja'vat). 1pi: casvanqu'isja'vat (cas-vanqu'-is-ja'vat). Pl: vatvanqu'isjavtes
(vat-vanqu'-is-javt-es). forma no poseda: vatvanqu'isja'vat (vat-vanqu'-is-ja'vat). 1 SU ESCUELA.
2 SU ESCRITORIO. japi taclas yiei ja escuela (~ ja vatvanqu'isja'vat) los nios estn en la escuela. Sinn
: escuela, vat'eijatsjanja'vat. Ver : escuela; vanqu'iis.

lhavapenaj Nombre masculino; posedo (chequear). 1s: yivapenaj (yi-vapen-aj). 2s: avapenaj (a-vapen-aj). 3s: lhavapenaj
(lha-vapen-aj). 1pi: casvapenaj (cas-vapen-aj). forma no poseda: vatvapenaj (vat-vapen-aj). SU
VERGENZA.tlh'e'ajop ti tsicl'yeshyivach na yicnta, na yitaco tif'apee na yivapenaj'in pues por t aguant afrentas,
la vergenza cubri mi rostro (Salmo 69: 8). taj apis ti lhasvmeelh pa lhp'ojelhyitapee pa yivapenajelh, pa ni'achen
t'yish'e napi yic'afoquelhayelh pero ahora nos abandonas, nos cubres de vergenza y ya no sales con nuestras tropas
(Salmo 44: 10). nimuc'a ca ama pa nalhu ca yi'van pa vatants'aclanjayash; pa yip'o'apee yitaco na yivapenaj tengo
siempre delante de m pobreza, la vergenza me cubre la cara (Salmo 44: 16). nque jv'e'ajop ti jayjuy'ajulh: pa

155

janclanshi'ac'oya jayu lhpa t'uych'e, pa jaspa navanesh papi vatachifas ti atsi'shaan pa nivan'ash pa avapenaj papi
lhcaanvaclesaqu estoy contra t: te levantar las faldas, enseando tu desnudez a los pueblos y los reyes (te) vern (con) tu
vergenza (Nahm 3: 5). Ver : vapen1; yivapenjat; yivapenjacli; vatvapenjat'in; tanvapenjai.

lhavasinnaj Nombre masculino; no poseble. Pl: lhavasinnjas (lhavasin-nja-s). CHARLATN. Ver


: lhavasinnja; lhasin.

lhavasinnja Nombre femenino; no poseble. Pl: lhavasinnjai (lhav-asin-nja-i). CHARLATANA. caaj lhn lhapesh lhpa
ve'lha vo't'itaj lhac'utsja; lhpa'lhech vot'itaj ujesh lhn jumje ti lhavasinnja haba una vez una tortuga vieja; aquella
tortuga era muy charlatana. Ver : lhavasinnaj; lhasin.

lhavatcacujayash Nombre masculino; posedo. 1s: yivatcacujayash (yi-vat-cacu-jayash). 2s: avatcacujayash (a-vat-cacujayash). 3s: lhavatcacujayash (lha-vat-cacu-jayash). 1pi: casvatcacujayash (cas-vat-cacu-jayash). forma no
poseda: vatvatcacujayash (vat-vat-cacu-jayash). SU DESCONFIANZA DE S MISMO, SU DESCONFIANZA
MUTUAL. Ver : vatcaco'.

lhavatclnjavo Nombre masculino; posedo. 3s: lhvatclnjavo (lh-vat-cln-javo). Pl: vatvatclnjavos (vat-vat-cln-javos). forma no poseda: vatvatclnjavo (vat-vat-cln-javo). 1 SU ARMA BLICA.
2 SU INSTRUMENTO PARA LA GUERRA. Note: cuando determina un nombre, concuerda con ste en gnero y
nmero papuque vatclnjanjas lhavatclnjavosesh pava lhclutshes yecly, pa lhetlha lhjunashesh shta ti tlhiyjnesh
pava utes yanshi' pava lhfines ti tlhiyjnesh'in pava lhc'jey ti yichenesh pa t'ituuc lhfayish ja't'ajesha pa
lhch'amiyish aquellos guerreros manejaban el arco ("sus armas de guerra eran armas de madera") y podan lanzar piedras
("que ponan en sus hondas") y disparar flechas con ("utilizaban") la mano derecha o la izquierda (1 Crnicas 12: 2). yaalh
pa t'e t'acumem'e pava chi voiyaneshsha'ne lhavatclnjavos papi Roma lhavos ti t'acumesh'in adems, los
recaudadores (de impuestos) trabajaban por encargo de la fuerzas romanas de ocupacin. yi'e' t'ajuiyish shita ts'ivee pa
tovoc mar, caaj papi yi'ei t'yiish shita pa'lhech ni lhc'utsfaa yichaaj pava isis lhavaclnjavos delante de ellos estaba el
mar, detrs de ellos estaba el enemigo con poderosas armas. Ver : vatcln; yicln; lhavatclnjavoque.

lhavatclnjavoque Nombre femenino; posedo. 3s: lhavatclnjavoque (lh-vat-cln-javo-que). Pl: vatvatclnjavoquei (vatvat-cln-javo-que-i). forma no poseda: vatvatclnjavoque (vat-vat-cln-javo-que). 1 SU ARMA BLICA.
2 SU INSTRUMENTO PARA LA GUERRA. Note: cuando determina un nombre, concuerda con ste en gnero y nmero pa
caaj lhapa ynjayan'in, ynjayanei'in papi lhc'afoquilhai chi' papi tononotas lhavosesh lhech pava
vatvatclnjavoquei dio la voz de alarma, dio la alarma a sus soldados y a los conductores de carros de guerra. Ver
: lhavatclnjavo; vatcln; yicln.

lhavatclnja'vat Ver : vatvatclnja'vat.


lhavatfjijat Nombre masculino; posedo. 1s: yivatfjijat (yi-vat-fji-jat). 2s: avatfjijat (a-vat-fjijat). 3s: lhavatfjijat (lha-vat-fji-jat). 1pi: casvatfjijat (cas-vat-fji-jat). Pl: vatvatfjijates (vat-vat-fji-jates). forma no poseda: vatvatfjijat (vat-vat-fji-jat). 1 SU ESCARUFICADOR.
2 SU HUESO PUNTIAGUDO. Ver : vatfji.

lhavatjayash Nombre masculino; posedo. 1s: yivatjayash (yi-vat-jayash). 2s: avatjayash (a-vat-jayash). 3s: lhavatjayash
(lha-vat-jayash). 1pi: casvatjayash (cas-vat-jayash). SU NACIMIENTO. Ver : nivat'aj.

lhavatjumtijayash Nombre masculino; posedo. 1s: yivatjumtijayash (yi-vatjumti-jayash). 2s: avatjumtijayash (a-vatjumti-jayash). 3s: lhavatjumtijayash (lha-vat-jumti-jayash). 1pi: casvatjumtijayash (cas-vat-jumti-jayash). forma no
poseda: vatvatjumtijayash (vat-vat-jumti-jayash). SU ESPERANZA. pa lhavatjumtiyayashc'oya pa Dios tu aguardar a
Dios. Ver : vatjumti; yijumte; vatjumat.
lhavattujaclanjayash Nombre masculino; posedo. 1s: yiva(t)tujaclanjayash (yi-va[t]-tujaclanjayash). 2s: ava(t)tujaclanjayash (a-va[t]-tujaclan-jayash). 3s: lhava(t)tujaclanjayash (lha-va[t]-tujaclanjayash). 1pi: casva(t)tujaclanjayash (cas-va[t]-tujaclan-jayash). forma no poseda: vatva(t)tujaclanjayash (vat-va[t]tujaclan-jayash). 1 SU RESPETO.
2 SU SUJECIN. Ver : vattujaclan. Variante : lhavatujaclanjayash.

156

lhavatsjancheyash Nombre masculino; posedo. 1s: yivatsjancheyash (yi-vatsjan-cheyash). 2s: avatsjancheyash (avatsjan-cheyash). 3s: lhavatsjancheyash (lha-vatsjan-cheyash). 1pi: casvatsjancheyas (cas-vatsjan-cheyash). forma no
poseda: vatvatsjancheyash (vat-vatsjan-cheyash. SU CURACIN. j lhech nivacle jjjeclay ca tojtajach'e ti nifaqu'in
tatsha pa lhjunashesh pa lhavatsjancheyash apenas salido ("todava no haba ido lejos") aquel hombre que se puso a
hablar de su curacin ("cmo haba sido su curacin") (San Marcos 1: 45). Ver : vatsjan.

lhavcajishanja Nombre femenino; no poseble. Pl: lhavcajishinjai (lhav-caji-shi-nja-i). 1 MUJER BONDADOSA.


2 MUJER CORRECTA.
3 MUJER RESPETUOSA. Ver : lhavcajishinaj; tcajishai.
lhavcajishinaj Nombre masculino; no poseble. Pl: lhavcajishinjas (lhav-caji-shi-nja-s). 1 HOMBRE BONDADOSO.
2 HOMBRE CORRECTO.
3 HOMBRE RESPETUOSO. pa Jos cque nivacle issha'ne lhavaatsha pa lhavcajishinaj shita Jos era un hombre justo y
bondadoso. Ver : lhavcajishanja; tcajishai.

lhavcashanaj Nombre masculino; no poseble. Pl: lhavcashanjas (lhavcasha-nja-s). 1 MACATERO.


2 MERCADER.
3 COMERCIANTE (hombre). ni ve'lheeesh ca yicashayelhva'ne ja lhavcashanaj nunca compro del macatero (el verbo est en
plural porque la transaccin supone dos personas). ja Alfredo tacumajfach'ee tlh'cji ja lhajpyich pa tnch'e ja
lhavcashanaj Alfredo sali de su casa corriendo y llam al macatero. yimatsinesh'e papi vatcvjiyanjas lhavos ca chi
nshayan, pa nquee shita papi lhavcashanjas lhavos ca chi nshayan, pa nquee shita papi lhavcashanjas
yisclansha'nelhatam pava lhjunash chi yishayan'in exigi de los labradores tributos, exigi tributos tambin de los
comerciantes, y tambin de los encargatos de cobrar los tributos. japi lhavcashanjas'am yaashc'oya pa t'ajj nava catiis
pava fanjay tatjsj pa yif'yn la langosta muda la piel y vuela (aunque) tus comerciantes ("los comerciantes para vos")
son ms que las estrellas (en el cielo). Sinn : lhavcasha'vat lhavo'. Ver : lhavcashanja; lhavcasha'vat
lhavo';lhavcasha'vat lhavoque.
lhavcashanja Nombre femenino; no poseble. Pl: lhavcashanjai (lhavcasha-nja-i). 1 MACATERA.
2 MERCADERA.
3 COMERCIANTE (mujer). Sinn : lhavcasha'vat lhavoque. Ver : lhavcashanaj; lhavcasha'vat lhavoque.
lhavcasha'vat lhavoque Nombre masculino; no poseble. Pl: lhavcasha'vat lhavoquei (lhav-casha-'vat lha-vo-quei). 1 MACATERA.
2 COMERCIANTE (mujer). Sinn : lhavcashanaj. Ver : lhavcashanaj; lhavcasha'vat lhavo'.

lhavcasha'vat lhavo' Nombre masculino; no poseble. Pl: lhavcasha'vat lhavos (lhav-casha-'vat lha-vos). 1 MACATERO.
2 COMERCIANTE (hombre). Sinn : lhavcashanaj. Ver : lhavcashanaj; lhavcasha'vat lhavoque.

lhavcjat Nombre masculino; posedo. 1s: yivcjat (yi-vc-jat). 2s: avcjat (a-vc-jat). 3s: lhavcjat (lha-vcjat). 1pi: catsivcjat (catsi-vc-jat). Pl: vatavcjates (vata-vc-jat-es). forma no poseda: vatavcjat (vata-vc-jat). SU
BASTN. ya aj ca acha'jelh pa'na, ya aj na shta pa avcjat shi' lhpa vonsa shi' lhpa yucuve shi' pava pesc no lleven
nada, ni bastn ni alforja ni pan ni dinero (San Lucas 9: 3). yiccheesheyshi pa lhavcjat pa yamjatch'e pa yj'esha'ne pa
shnacuvjataj t'i pa nap'u'eshch'e pa lhech, pa lhech pa yunitjat tatsha alarg la punta del palo, la hundi en el panal de
miel, lo lami y (la miel) lo fortaleci. na c'utsaaj neeshchisham na lhavc'ojat el anciano se levanta con su bastn. ja
Juan sayacshi pa lhavcjat'esh pa yecl', pa t'ate pa lhcacl Juan es rengo y su bastn es de madera y su pierna le
duele. she pa lhen ca jany'ajop? - anjutyi lha vaniis vatinishesh shi' na avcjat ti lhchaj'in qu prenda quiere que te
deje? - djame un anillo con cinta y el bastn que llevas (Gnesis 38: 18). yiclnesh ja lhavcjat la mat con su
bastn. Ver : vacj.

lhavcnaaj Ver : lhvcnaaj.


lhavcvtanja Nombre femenino; no poseble. Pl: lhavcvtanjai (lhavcvtanja-i). 1 RECOLECTORA HABILIDOSA.
2 BUENA MARISCADORA. jjjiclai ya'na'ne lhse ti tsichaaj'in lhca mimi ti yitshaam ja itaa, lhavcjtenja lhca mimi ya
desde que yo era muy chica, mi madre me llevaba al monte, era buena mariscadora, mi mam. Ver : lhavchejenaj.

157

lhavcujatshiy Nombre femenino; posedo. 1s: yivcujatshiy (yi-vcu-jat-shiy). 2s: avcujatshiy (a-vcu-jatshiy). 3s: lhavcujatshiy (lha-vcu-jat-shiy). 1pi: catsiivcujatshiy (catsii-vcu-jat-shiy). Pl: vataavcujatshiyis (vataa-vcujat-shiy-is). forma no poseda: vataavcujatshiy (vataa-vcu-jat-shiy). SU HAMACA. Lit: su mecedora Ver : vacuu.
lhavcumjclque Nombre femenino; no poseble. Pl: lhavcumjclquei (lhav-cum-jcl-que-i). 1 MUJER LABORIOSA.
2 MUJER TRABAJADORA. Ver : t'acuum.

lhavcuuj Nombre masculino; posedo. 1s: yivcuuj (yi-vcuuj). 2s: avcuuj (a-vcuuj). 3s: lhavcuuj (lha-vcuuj). 1pi: catsiivcuj
(catsii-vcuj). Pl: vataavcujis (vataa-vcuj-is). forma no poseda: vataavcuj (vataa-vcuj). SU SUDOR. Ver : yivcujun.

lhavc'' ~ lhavc'oo Nombre femenino; posedo. 1s: yivc'' (yi-vc''). 2s: avc'' (a-vc''). 3s: lhavc'' (lhavc''). 1pi: catsivc'' (catsi-vc''). Pl: vatavc'c (vata-vc'-c). forma no poseda: vatavc'' (vata-vc''). 1 SU NUEZ.
2 SU MANZANA DE ADN.
3 SU LARINGE.
lhavchejenaj Nombre masculino; no poseble. 1 RECOLECTOR HABILIDOSO.
2 BUEN MARISCADOR. ta ca yij'a ca a'lhavchejenaja pero no sos buen mariscador ("no es cierto que...") tan ca nyipcun
papu ti lhavchejenaj los buenos mariscadores no sufrirn hambre. yits'eclinat lhn ti'ma pa yit'esh lhn ti
yaichavalh'in: pa'ij na nivacle, nich'anlheesh 'na ti lhavchejenaj! ella lo admiraba ahora, y se dijo ("dijo cuando
pensaba"): ay mi marido, ahora resulta que es un gran cazador! Ver : lhavcvtanja; lhcheje.

lhavecjeclfache Nombre femenino; posedo. 1s: yivecjfache (yi-v-ecjecl-fa-che). 2s: avecjfache (a-v-ecjecl-fache). 3s: lhavecjfache (lha-v-ecjecl-fa-che). Pl: lhavecjfachei (lha-v-ecjecl-fa-che-i). 1 SU PARIENTE MUJER.
2 SU COMPAERA PARIENTE. tclyelhsha'ne papi lhavecjaclfachei pa yishich'e shita pa t'aclaach vatcvjavo danz
con las mujeres y cant un himno de victoria. Ver : lhavecjecl ~ lhavecjcl; cjecl. Variante : lhavecjaclfache.

lhavecjecl ~ lhavecjcl Nombre femenino; posedo. 1s: yivecjecl (yi-v-ecjecl) ~ yivecjcl (yi-vecjcl). 2s: avecjecl (a-v-ecjecl) ~ avecjcl (a-v-ecjcl). 3s: lhavecjecl (lha-v-ecjecl) ~ lhavecjcl (lha-vecjcl). SU PARIENTE MUJER. Ver : cjecl; lhavecjeclfache; lhcavecjcl.

lhavelh Nombre masculino; posedo. 1s: yivelh (yi-velh). 2s: avelh (a-velh). 3s: lhavelh (lha-velh). 1pi: casvelh (casvelh). Pl: vatvelhavot (vat-velh-avot). forma no poseda: vatvelh (vat-velh). 1 SU PARIENTE.
2 SU FAMILIAR.
3 SU PRJIMO.
4 SU COMUNIDAD. yivaatsha ya Juan, avelhelhyish avaatsheelh yo soy Juan, soy hermano de ustedes (Apocalipsis 1: 9). ja
nivacle yi'van pa lhsc'clit ca lhavelh el hombre vio el alma de su pariente difunto. taj ti caaj japi napu' niyija ca
yivelhavot'eelh t'afiyelhyitshi ti yieelhyitshi pero haba aquellos dos falsos ("no-verdaderos") que se haban infiltrado y
estaban entre nosotros (pretendiendo ser) nuestros hermanos (Glatas 2: 4). yeetajesh ca nasvaneshelh ti
nitaniyytaneshelh yifanishelhyivach ti yavelheelhsham ja Cristo Jess; pa yeetajesh shta ca nitsachajelha ja apis
yijunashelh queran vernos renegar de nuestra hermandad ("lo que hicimos en nuestra hermandad") con Jess Cristo;
queran tambin desviarnos de nuestra personalidad (Glatas 2: 4). yivelh, nque ajo'e yiin amigo, acostate ac. atisesh
na avelhelh, acu'melhe'meishi pa acayech'elh ca ajutelhei denle ustedes algo al amigo, tomen de sus panales y
dnselo. casmanlhaajop japi casvelhavot; shtant'unvatsham'in jayu ti casve'lhasham viviremos unidos con nuestra
comunidad; seremos fuertes si quedamos unidos. lhet t'aplhuqu'e' to nque nachshi vitsha japi niitjocovot, pap'elh
lhavelhavot manlhee ta'vaiyei ja Nueva Asuncin, Infante Rivarola shita al mismo tiempo (que los guaran occidentales)
vienieron tambin aqu los andeva, una parte del pueblo vive en Nueva Asuncin e Infante Rivarola. ca eyjatsjanesh japi
casvelhavot cavque, pa is ti lhcavoash jayu ja Jesucristo; pa chinacunjanesh jayu pava lhclishayesh pa
nivatcacujayasha shi' pa is vatneyjatsjanjayash ti niav'mesh si enseas esto a nuestros hermanos, sers buen ministro de
Cristo Jess, y te alimentarn con el mensaje de la fe y de la buena doctrina que no has abandonado (1 Timoteo 4: 6). she
japuque napuque pu'jana lhavelhesh nque t'eshey ninvmjat papi vncaclnjanjas? quin de aquellos tres te parece
que se port como prjimo del que cay en manos ("por poco [no] lo mataron") de los asaltantes? (San Lucas 10: 36). ti
palha nilhancashaa ti ya'sheshc'oya ti lhancasha'; nan lhjunash pa vatvelh ti nichitsopeesh; uj ti jen j lhech, taj ti
t'asheshyic'oya apee ti lhen; taj ti tanca tsi'shaa jan lhjunash ti nivacle, nqueesh avelheshjop j ja Lhcaanvacle y no

158

ya como esclavo, sino como algo mucho mejor que esclavo; como hermano muy querido para m y ms an para t, como
hombre y como cristiano ("hermano junto al Seor") (Filemn: 16). japi yivelhavot shi' japi yic'utsfas ti yitonteyam pa
tsijney papu ti nintntfacliy mis parientes y mis amigos se alejan de m y me tratan como a un extrao ("como alguien
que no reconocen") (Job 19: 13). jech, shtaclnelh yiin, shtaclnelhsha'ne jayu yiin, napuque a've'lheelh'e ts'ivee
yiin s, los vamos a matar, los mataremos enseguida, uno de ustedes con cada uno de ellos. casve'lhaaelh ts'ivee ca
shtanshameshelha papi casvelhavot pava isisch'e pa jaspa vat'iychisham jayu pa nilhcacujayasha que cada uno de
nosotros trate de agradar al prjimo para el bien y la edificacin comn (Romanos 15: 2). Ver
: lhavelhche;lhtatvelheyech; velhche'mat; velhchenja; velhi'mat; velhimatsej; velhimatsenja; velhinaj; velhinja; nivelh
eyu ~ nivelhayu.

lhavelhche Nombre femenino; posedo. 1s: yivelhche (yi-velh-che). 2s: avelhche (a-velh-che). 3s: lhavelhche (lha-velhche). 1pi: casvelhche (cas-velh-che). Pl: vatvelhchei (vat-velh-che-i). forma no poseda: vatvelhche (vat-velhche). 1 SU PARIENTE.
2 SU FAMILIAR.
3 SU PRJIMA. taj ti niclijatsu pa na'clei lhja lhamimi ca'tajesha lhpa'elh lhavelhche cuando quiere ir al baile, invita a su
mam o a otra pariente. shi' shta lhja casvelhche Apia shi' ja Arquipo, jan catsits'aeshjop na vatshanjayash y a nuestra
hermana Apia, y a nuestro compaero de lucha Arquipo (Filemn: 2). Ver : lhavelh.

lhavenchatshiy Nombre femenino; posedo. 3s: lhavenchatshiy (lha-ven-chat-shiy). Pl: vatvenchatshiyis (lha-ven-chatshiy-is). forma no poseda: vatvenchatshiy (lha-ven-chat-shiy). Note: solo en tercera persona SU CUAJO (tercera cavidad
del estmago de los rumiantes). Lit: su-cavidad-separatoria Ver : yivenchat.

lhavenjat Nombre masculino; posedo. 1s: yivenjat (yi-ven-jat). 2s: avenjat (a-ven-jat). 3s: lhavenjat (lha-venjat). 1pi: casvenjat (cas-ven-jat). Pl: vatvenjates (vat-ven-jat-es). forma no poseda: vatvenjat (vat-ven-jat). SU
PROPIEDAD PARTICULAR. Lit: su-aparte-instrumento Ver : yi'venesh.

lhavicchanaj Nombre masculino; no poseble. Pl: lhavicchanjas (lhav-iccha-nja-s). CANTOR. Ver


: t'aclaach; yalhacchat'in; acchanaaj; t'acchaai.

lhavichiti Ver : vichiti.


lhaviim Nombre masculino; no poseble. Pl: lhavimis (lhavim-is). VIENTO. vooy ti yivaclhitesh pa lhajpyich pa taj'in
tatsha caaj shta pa lhaviim cuando haba terminado (de hacer) su casa, comenz a llover y soplar el viento. pa
yalhalhatajesh ti tanu' pa uj lhaviim, lhapa yam'apee lhja lhvjatshi java usch'e de repente se levant un viento
huracanado, las olas empezaron a llenar la barca (San Marcos 4: 37). (t)chayema pa Dios papi ngeles pa yit'esh: yijney
papi lh'ngeles jan lhjunash java lhavimis, vooy papi lhcavos yijney pava its t'ach'acjes hablando de los ngeles,
Dios dice: hace de los vientos sus ngeles, de las llamas de fuego sus ministros (Hebreos 1: 7). lhechesh ja javaney na
fchenajjulh ti tlhey pa lhaviim yijoctsininshi entonces vi que vena del norte un viento huracanado (Ezequiel 1:
5). factsejch'e ja lhaviim el viento soplaba con velocidad (y ellos seguan la direccin del viento). pa yiey t'iyiish
pav'elh napu'yama'esh lhay yic'utsjan, tiqu'ic shta pa yitsafoniyanch'e pa lhaviim lhum'cjinuc detrs de ellas haba
otras siete espigas, mezquinas, secas y quemadas ("saladas") por el viento de este (Gnesis 41: 23). na lhaviim t'ajuishi pa
yit'esh ti t'ajuishiel viento sopla hacia donde quiere. vooy ti yiyjiey pa yimjatsham, pa yifuyujatey pa lhaviim vooy pa
yint pa yichen enva una orden y lo (el hielo) derrite ("lo vaca atravs"), sopla su aliento y fluye el agua (Salmo 147:
18). Ver : fchenaj; fi'yat; lhavimitaj; lhcavim.

lhaviincucuyash Nombre masculino; posedo. 1s: yiviincucuyash (yi-v-iincuc-uyash). 2s: aviincucuyash (a-v-iincucuyash). 3s: lhaviincucuyash (lha-v-iincuc-uyash). 1pi: casviincucuyash (cas-v-iincuc-uyash). forma no
poseda: vatviincucuyash (vat-v-iincuc-uyash). SU COJERA. Ver : ancooc; ancoque; yi'vincquin; yiviincquiyan.

lhaviiyte Nombre femenino; posedo. 1s: yiviiyte (yi-viiyte). 2s: aviiyte (a-viiyte). 3s: lhaviiyte (lha-viiyte). 1pi: casviiyte
(cas-viiyte). Pl: vatviiytec (vat-viiyte-c). forma no poseda: vatviiyte (vat-viiyte). 1 SU META.
2 SU ARCO. Note: dcese de la meta de ftbol, casati y otros juegos Sinn : lhcvjji. Ver : lhcvjji.

lhavimitaj Nombre masculino; no poseble. 1 VENDAVAL.

159

2 HURACN. Note: se refiere a un vendaval de tipo mitolgico pa jasinyshem jan lhjunash ti niyjieshyi; pa meelh ti
jayasiny pa jape'ya pa vat'jj, j lhech lhavimitajesh, vooy java vatavnus lhech tlhesh'e ti tayelhva'ne
jayupronunci la profeca que se me haba mandado, y mientras lo pronunciaba, o un trueno, luego hubo un vendaval y los
huesos se juntaron, hueso con hueso (Ezequiel 37: 7). pa casDios ti nam, pa nicano'a, pa lhech yie' t'ajuyish pa itj
vancalhifch'een pa yamjop pa factsejch'e lhavimitaj viene nuestro Dios y no se calla, lo precede un fuego devastador y lo
rodea una tempestad violenta (Salmo 50: 3). tsit'yishyivne ti ya'lhech ti jayc'amensha'ne ti tanu' na lhavimitajyo s
muy bien que por mi culpa les sobrevino esta tormenta (Jons 1: 12). Ver : lhaviim.

lhavimjalhoitseyuc Nombre femenino; no poseble. ALGARROBO NEGRO, YVOPE. Gleditschia amorphoides. Ver
: lhavimjalhitsej; lhavimjitsenc.

lhavimjalhitsej Nombre femenino; no poseble. Pl: lhaviimjalhitsej (lhavimjalhitsej). FRUTA/VAINA DE


ALGARROBO NEGRO. Ver : lhavimjalhitseyuc; lhavimjlhitsenc.

lhavimjayish Ver : lha'vinjayish.


lhavimjlhitsenc Nombre masculino; no poseble. Pl: lhavimjlhitsenji (lhavimjlhitse-nj-i). CHICHA DE
ALGARROBO NEGRO. Note: ms fuerte que las dems chichas (Seelwische 1990)

lhavinjayu Nombre masculino; posedo. 1s: yivinjayu (yi-vin-jayu). 2s: avinjayu (a-vin-jayu). 3s: lhavinjayu (lha-vinjayu). 1pi: casvinjayu (cas-vin-jayu). forma no poseda: vatvinjayu (vat-vin-jayu). SU SED. ni nvashanem lhn pap'elh
can y'ji, pa jaalhpa yivmjatsha'ne pa lhavinjayu papi lhchifas no permita que otros bebieran (de su fuente de agua),
hasta que la sed acab con la gente. ni nt'aj'in ti cloop; tosch'e pava yaquisitis ti yichei lhavj pa uj lhjiyish; pav'elh
yivmjat pa lhavinjayu no llovi durante el invierno; los animales se haban ido lejos a la orilla del gran ro; la sed haba
matado a otros. Ver : yint.

lhavinjayuc Nombre femenino; no poseble. Pl: lavinjacui (lhavinja-cu-i). MANDIOCA SILVESTRE (planta de ~ ). Sinn
: nucsiyuc sui. Ver : nucsiyuc sui.

lhavinjc Nombre masculino; posedo. 1s: yivinjc (yi-v-in-jc). 2s: avinjc (a-v-in-jc). 3s: lhavinjc (lha-v-injc). 1pi: casvinjc (cas-v-in-jc). Pl: vinjquis (v-in-jqu-is). forma no poseda: vatvinjc (vat-v-in-jc). SU
AGUADA DEL MONTE. chiisiyan pa natst'ajesh aviinjc! anshamesha lhpa ajaya tatsha ti a'nich'ayech, lhavaatsha
lhasnyche pa nitsopalhavach, jan lhjunash pa tashinsha lhas sea tu fuente bendita! goza como una cra de ciervo con
tu esposa de tu juventud y de la hermosura de tu bienamada (Proverbios 5: 18-19). Ver : lhjque; tinjque.

lhavintaclucuyash Ver : lhavintacluquiyash.


lhavintacluquiyash Nombre masculino; posedo. 1s: yivintacluquiyash (yi-vin-tacluqu-iyash). 2s: avintacluquiyash (avin-tacluqu-iyash). 3s: lhavintacluquiyash (lha-vin-tacluqu-iyash). 1pi: casvintacluquiyash (cas-vin-tacluquiyash).forma no poseda: vatvintacluquiyash (vat-vin-tacluqu-iyash). SU CEGUERA. ni chi nivalhesh pa
lhavintacluquiyash papi lhchifas no fue castigado con ceguera como sus compaeros. Ver : tacluuc1. Variante
: lhavintaclucuyash.
lhavishjanaj Nombre masculino; no poseble. Pl: lhavishjanjas (lhav-ish-jan-ja-s). 1 HOMBRE AFICIONADO A
CANTAR.
2 CANTADOR. vooi lhavaatsha yen ti tishjan'in lhai'yaash ti lhavishjanaj pero a l le gusta cantar, porque es un cantador
muy dedicado. Ver : tishjan1.

lhavitotaj Nombre masculino; posedo. 1s: yivitotaj (yi-v-ito-taj). 2s: avitotaj (a-v-ito-taj). 3s: lhavitotaj (lha-v-itotaj). 1pi: casvitotaj (cas-v-ito-taj). Pl: vatvitotas (vat-v-ito-ta-s). forma no poseda: vatvitotaj (vat-v-ito-taj). 1 SU
LMPARA.
2 SU LINTERNA.

lhavitj Nombre masculino; posedo. 1s: yivitj (yi-v-itj). 2s: avitj (a-v-itj). 3s: lhavitj (lha-v-itj). 1pi: casvitj (cas-vitj). Pl: vatvits (vat-v-it-s). forma no poseda: vatvitj (vat-v-itj). 1 SU FUEGO.
2 SU FOGATA.
3 SU FULMINANTE. yilhn java lha'vits encendieron sus fuegos. apis java yi'vitoselh; namesh java lhclnjai,
yisiquisch'e pa yiyucluquisha'ne ya tenemos listos nuestros fuegos; vienen (los pescadores) con sus presas (pescado) y las

160

asamos. t'aja'yei pa lha'vitj na, jojjiclai cjopji! toc (la ceniza de) su fuego, todava est caliente! apisesh'in ti
yie'sha'ne lhavj pa lhavitj ti nichaipac'oya pa lhc'utsfa ca nuijateshva'ncji pava lhcufaijatis siempre estaba
sentado al lado de su fuego esperando que su compaero trocara sus regalos. ni ncacuqu'e lhpa cjecl cavque lhclishay
pa vpecley pa lhajpyich; pa yisnatesh lhpa yucuve, pa yilhn pa lhavitj pa yinesh'apee lhpa utej pa
yiclasiminatch'e, pa yecshenjatesh pa climshi pa lhape' pa yinesh'apee pa itvat utej la mujer crey aquellas palabras y
fue a su casa; hizo una torta, hizo fuego bajo una piedra delgada ("afinada"), amas la harina con el aceite y la coloc sobre
(una piedra d)el fogn. pa lhechesh pa yilhn ts'ivee pava lhavits, pa yit'eshvatsham'in: seec ca shtapuntaj'in napi
napu' casvelhavot entonces prendieron sus fogatas y se dijeron unos a otros: por qu estabamos marginando a nuestros
hermanos. apisesh'in ti yie'sha'ne lhavj pa lha'vitj ti nichaipac'oya pa lhc'utsfa ca nuijateshva'nfci pava
lhcufaijatis su compaero ya estaba sentado al lado de su fuego, esperando el trueque de regalos. Sinn
: itj,lha'vitvat, lhavittaj. Del : 21.touko.2012.

lhavitjiy Nombre femenino; posedo. 1s: yivitjiy (yi-v-itj-[j]iy). 2s: avitjiy (a-v-itj-[j]iy). 3s: lhavitjiy (lha-v-itj[j]iy). 1pi: casvitjiy (cas-v-itj-[j]iy). Pl: vatvitjiyis (vat-v-itj-[j]iy-is). forma no poseda: vatvitjiy (vat-v-itj[j]iy). SU ENCENDEDOR. Ver : lhavitj; itj.

lhavitsjfa Nombre masculino; posedo. 1s: yivitsjfa (yi-v-itsj-fa). 2s: avitsjfa (a-v-itsj-fa). 3s: lhavitsjfa (lha-v-itsjfa). SU PARIENTE COMPAERO. ja tata t'aalhjulh japi lhavitsjfas ca nvajuelhsha'ne mi padre invit a los varones
de la familia a buscar miel. Ver : yitsuuj; lhcavtsuj; lhayitsjafa.

lhaviyjnaj Nombre masculino; no poseble (? chequear). 1 ANIMAL CARNICERO.


2 FIERA. japi vatcasinc tan jayu ca ntuj pa ajcl ja't'ajesha pa yaquiset ti yalhalha ti vaf, ja't'ajesha pa yijuujam'in pa
yaquiset lhaviyjnaj los sacerdotes no comern ningn ave o animal terrestre muerto repentinamente o desgarrado por una
fiera (Ezequiel 44: 31).

lhavi'yj Nombre masculino; posedo. 1s: yivi'yj (yi-v-i'yj). 2s: avi'yj (a-v-i'yj). 3s: lhavi'yj (lha-vi'yj). 1pi: casvi'yj (cas-v-i'yj). Pl: vatvi'yjs (vat-v-i'yj-s). forma no poseda: vatvi'yj (vat-v-i'yj). SU TIGREESPRITU. Ver : yi'yj;taviiyji.

lhavjooc Nombre masculino; posedo. 1s: yivjooc (yi-v-jooc). 2s: avjooc (a-v-jooc). 3s: lhavjooc (lha-v-jooc). 1pi: catsivjooc
(catsi-v-jooc). forma no poseda: vatavjooc (vata-v-jooc). SU PALA. j'lhaa ti yite'jesh pa lhavjoquitaj lhpa vatatsuc,
pa yofalh pa lhavjooc pero cuando pegaban ("acertaban") en un tronco con la pala, se rompa la pala. Sinn
: lhavjoquitaj. Ver : lhavjoquitaj; jooc.

lhavjoque' Nombre femenino; posedo. 1s: yivjoque' (yi-vjoque'). 2s: avjoque' (a-vjoque'). 3s: lhavjoque' (lhavjoque'). 1pi: catsivjoque (catsi-vjoque). Pl: vatavjoquei (vata-vjoque-i). forma no poseda: vatavjoque (vata-vjoque) ~
vatjque (vat-jque) ~ tinjoque' (tin-jque'). 1 SU POZO (sin agua).
2 SU HOYO.
3 SU MADRIGUERA.
4 SU CUEVA. vooy pa tavclaj yiclqui jayu pa cltaj yiey lhpa lhvjoque', pa lhech pa t'ajaych'e jayu pa lhavaash pan
yich'e' pa tos el nio jugar con la cobra en su agujero, meter la mano en el escondrijo de la serpriente (Isaas 11:
8). yit'esh avenna nava vani'sesh'e: na yijpyich vat'alhjavat'esh, lhan'e avaatsheelh lhjnelhch'e lhpa lhvjque'
papi vncaclnjanjas les admonest con lo que estaba escrito: mi casa es casa de oracin y ustedes la han convertido en
cueva de asaltantes (Lucas 19: 46). Sinn : lhjque. Ver : lhjque. Variante : lhvjoque'.

lhavjoquitaj Nombre masculino; posedo. 1s: yivjoquitaj (yi-v-joqu-itaj). 2s: avjoquitaj (a-v-joqu-itaj). 3s: lhavjoquitaj
(lha-v-joqu-itaj). 1pi: catsivjoquitaj (catsi-v-joqu-itaj). Pl: vatavjoquitas (vata-v-joqu-ita-s). forma no
poseda: vatavjoquitaj (vata-v-joqu-itaj). SU PALA. yichenesh ti yiclsshi pava lhavjoquitas lo usaban (el machete)
para afilar sus palas. yichenesh pava na lhjunashvatc'oya aacjicui lhfetatsiy ti ycfa'esh pa lhavjoquitaj pa lhashiy,
yiyiteshjum ti ycfa' ellos ataban al mango de la pala con races de cualquier rbol ("usaban diferentes races de rboles y
las ataban al mango de la pala") , y quedaba atado fuerte. j'lhaa ti yite'jesh pa lhavjoquitaj lhpa vatatsuc, pa yofalh pa
lhavjooc pero cuando pegaban ("acertaban") en un tronco con la pala, se rompa la pala. Ver : joquitaj; jooc.

161

lhavjoquitavash Nombre masculino; posedo. 1s: yivjoquitavash (yi-v-joqu-ita-vash). 2s: avjoquitavash (a-v-joqu-itavash). 3s: lhavjoquitavash (lha-v-joqu-ita-vash). 1pi: catsivjoquitavash (catsi-v-joqu-ita-vash). Pl: vatavjoquitavshai
(vata-v-joqu-ita-vsha-i). forma no poseda: vatavjoquitavash (vata-v-joqu-ita-vash). SU HUELLA DE PALA. Ver
: lhavjoquitaj; joquitaj; jooc.

lhavjuse Nombre masculino; solo posedo en tercera persone. 3s: lhavjuse (lh-avjuse). SU FILTRO DE PIPA. Ver : lhcavjuse.
lhavju' Nombre femenino; posedo. 1s: yivju' (yi-vju'). 2s: avju' (a-vju'). 3s: lhavju' (lha-vju'catsivju (catsicju). Pl: vatavjuc (vata-vju-c). forma no poseda: vatavju (vata-vju). 1 SU NUDO.
2 SU NDULO. na lhjunashvatc'oya pava lhavjuc ti chi tiych'e pava vataai hay muchas formas de anudar ("de nudos") las
yicas. Ver : tavjuui; yivjuyan; yicaavjuqui.

lhavlheej Nombre masculino; posedo. 1s: yivlheej (yi-vlheej). 2s: avlheej (a-vlheej). 3s: lhavlheej (lhavlheej). 1pi: catsivlhej (catsi-vlhej). forma no poseda: vatavlhej (vata-vlhej). SU SALVADOR. Ver : yilhjen.

lhavlhi' Nombre masculino; posedo. 1s: yivlhi' (yi-vlhi'). 2s: avlhi' (a-vlhi'). 3s: lhavlhi' (lha-vlhi'). 1pi: catsiivlhi' (catsiivlhi'). Pl: vataavlhic (vataa-vlhi-c) ~ vataavlhis (vataa-vlhi-s). forma no poseda: vataavlhi' (vataa-vlhi'). 1 SU
COSTILLA.
2 SU COSTADO. yiclnelhyic'oya pa jaicashaaishelhaan ja lhavlhis pa jayucluquielhsha'ne, ja t'acl pa janeshelhshi la
haba matado (la vaca) para nosotros (en previsin de nuestra venida) y compramos una costilla entera y la asamos, tambin el
lomo lo pusimos a asar. ve'lha lhavlhi' jatuj jayu yiin voy a comer una costilla. ve'lha ja c'afoquelhay yitsefesh(sh)am
lhavlhi' pa lhcpje, pa nachfach'ee tatsha pava lhavoyey shi' pa yint un soldado le abri el costado con su lanza,
enseguida brot sangre y agua (San Juan 19: 34). ca niyvantajeesh java chiyuijat'esham java clavos java lhpcty, ca
niyajaytajaa, ca niyajaytajaa shta ja chiytsefesh'esham ja lhavlhi', pa tanca yu'janesh si no veo en sus marcos la marca
de los clavos, si no meto el dedo en el lugar de los clavos y la mano por su costado, no creer (San Juan 20: 25).

lhavnu' Nombre masculino; posedo. 1s: yivnu' (yi-vnu'). 2s: avnu' (a-vnu'). 3s: lhavnu' (lha-vnu'). 1pi: catsivnu' (catsivnu'). Pl: vatavnus (vata-vnu-s). forma no poseda: vatavnu' (vata-vnu'). 1 SU HUESO. napjunsham ts'ivee cava
lhavnus ti shnomajesh ellos quemaron sus huesos hasta que se vuelvan ceniza. anque t'lha na tsitst'ajesh yisjaan shi'
nava tsitst'ajesh yivnus sta s que es carne de mi carne (mi carne propia) y huesos de mis huesos (Gnesis 2: 23). vena
lhjunashem pava vatavnus (la enfermedad) causa cambios en los huesos.
2 SU TUBRCULO (de la planta).
3 SU ESPIGA. she t'e pa chiyashjateshc'oya pa lhavnu'esh lhpa tjayetayuc pa yecl' t'lha pava aacjuy? en qu gana la
vid a los dems arbustos silvestres? Ver : tanuui ~ tavnuui. Variante : lhanu'.

lhavocatoque Nombre femenino; posedo. 1s: yivocatoque (yi-vo-cato-que). 2s: avocatoque (a-vo-catoque). 3s: lhavocatoque (lha-vo-cato-que). 1pi: casvocatoque (cas-vo-cato-que). Pl: vatvocatoquei (vat-vo-cato-quei). forma no poseda: vatvocatoque (vat-vo-cato-que). SU VRTEBRA CERVICAL. Lit: su-nuca-esquina Ver
: lhavo'; t'afcatoo.

lhavoc' Nombre femenino; posedo. 1s: yivoc' (yi-voc'). 2s: avoc' (a-voc'). 3s: lhavoc' (lha-voc'). 1pi: casvoc' (casvoc'). Pl: vatvoc'c (vat-voc'-c). forma no poseda: vatvoc' (vat-voc'). SU CHUPADERO DE FRUTA DE LA
PALMA.

lhavoc'ja'vat Nombre masculino; posedo. 1s: yivoc'ja'vat (yi-voc'-ja'vat). 2s: avoc'ja'vat (a-voc'ja'vat). 3s: lhavoc'ja'vat (lha-voc'-ja'vat). 1pi: casvoc'ja'vat (cas-voc'-ja'vat). Pl: vatvoc'javtes (vat-voc'-javtes). forma no poseda: vatvoc'ja'vat (vat-voc'-ja'vat). 1 SU PELUQUERA.
2 SU ESQUILADERO. Ver : lhavo'2; yivo'c'.
lhavoijatjayasheshch'e Nombre masculino; posedo. 1s: yivoijatjayasheshch'e (yi-voi-jat-jayash-e-shch'e). 2s: avoijatjayasheshch'e (a-voi-jat-jayash-e-sh-ch'e). 3s: lhavoijatjayasheshch'e (lha-voi-jat-jayash-e-shch'e).1pi: casvoijatjayasheshch'e (cas-voi-jat-jayash-e-sh-ch'e). 1 SU BUENA ACCIN.
2 SU ACTITUD CORRECTA.
3 SU SENSATEZ. Ver : yivoi.

162

lhavoijayashch'e Nombre masculino; posedo (?chequear). 1s: yivoijayashch'e (yi-voi-jayash-ch'e). 2s: avoijayashch'e (avoi-jayash-ch'e). 3s: lhavoijayashch'e (lha-voi-jayash-ch'e). 1pi: casvoijayashch'e (cas-voi-jayash-ch'e). 1 SU
RAZN.
2 SU SENTENCIA.
3 SU JUICIO.
4 SU CONCIENCIA. pa cumjtaj shi' pava drogas yitulhinatshi pa avooijayashtajeshch'e pa ninconitjat pava
lhtlhjatsham el alcohol y las drogas nublan tu juicio y debilitan tu voluntad. pa lhe'naa ti c'atovselhshisha'ne tlh'ejop
japi chiytyjata pava vaclan, tlh'ejop na yifaclech ti c'aclnelh'apee, na yivoyjayashch'e ti tlh jan lhjunash ja
vatqu'isjuyaj por eso les cort con los profetas, por eso les mat con mis palabras, y mi sentencia brilla como la luz (Oseas
6: 5). anujumatsenesh na avoyjayasheshch'e shi' ca avatc'usinatesh'in na anich'aycheyash protege tu dignidad y
disfruta de tu juventud. Ver : yivoi.

lhavojafa Nombre masculino; posedo. 1s: yivojafa (yi-vo-jafa). 2s: avojafa (a-vo-jafa). 3s: lhavojafa (lha-vo-jafa). 3p: lhavojafas (lha-vo-ja-fa-s). SU COMPAERO DE TRABAJO. lhechesh pa nityiyjat ja Simn shi' papi
lhjavofas pava sajech ti yalhatajesh ti vanlhjn ya que el temor se haba apoderado de Simn y de sus compaeros por
la cantidad de peces que haban pescado (San Lucas 5: 9). Ver : lhavo'1.

lhavojin Nombre masculino (?); posedo (chequear). 1s: yivojin (yi-v-oji-n). 2s: avojin (a-v-oji-n). 3s: lhavjin (lhav-oji-n). Pl: lhavojinc (lha-v-oji-n-c). SU MALA OBRA. ca ninacajyshiyantaja ti lhnashjatesh shi' ti lhyinch'e
pava av'ojinc, pa aychavalhjop'in ca anvaych'aclajtajshiin pa vc lhts'oos pa caaj jayu pa t'unshaam, ca iyitajesh ti
lhanclan anshay pa nch'e jayu na anaash, ca anyitajaavcop pap'elh pa lhcaatjat jayu pa vatshanjayash si te has sido
necio en ensalzarte o has tramado el mal, tpate la boca ("piensa en/recuerda que"), cuando remueve la leche (de vaca) sale
manteca ("duro-atravs"), cuando agarras fuerte la nariz sale sangre ("agarras fuerte a las fosas nasales, se va tu nariz"), si
procuras daar a alguien provocars una pelea (Proverbios 30: 32-33). meelh japi Israel lhavos ti yiei'in ja lhcootsjat, ti
yisasiyanesh'e java yisnatesh lhav'ojinc cuando la casa de Israel estaba en su tierra, la contamin con las malas obras que
hizo (Ezequiel 36: 17). yyinch'esha'ne'en pava lhav'ojinc ti tanjuyijulh planean el mal contra m (Oseas 7: 14). Ver
: lhavojiyash.

lhavojiyash Nombre masculino; posedo. 1s: yivojiyash (yi-v-oj-iyash). 2s: avojiyash (a-v-oj-iyash). 3s: lhavojiyash (lha-voj-iyash). 1pi: casvojiyash (cas-v-oj-iyash). forma no poseda: vatvojiyash (vat-v-oj-iyash). SU MALDAD. lhsasiyanesh
na avtsateyish na attcyjayashesh shi' na av'ojiyash profanaste tu territorio con tu prostitucin y tu maldad (Jeremas 3:
2). atpeclelhyiy, japi yicles ojiyis, yivaatsha c'afetatsiyanshelh jayu na av'ojiyashelh vuelva, hijos apstatas ("malos"),
y los sanar de su maldad (Jeremas 3: 22). Ver
: yivojit; yivojiyan; ojei; vojta'; vojtavo; vojtavoque; yivojtayan; vatvojat; lhavojin.

lhavoque [lhavoke] Nombre femenino; no poseble (siempre tercera persona). 1s: yivoque (yi-vo-que). 2s: avoque (a-voque). 3s: lhavoque (lha-vo-que). 1pi: casvoque (cas-vo-que). Pl: lhavoquei (lha-vo-que-i). 1 SU ENTE.
2 SU MORADOR.
3 SU PROFESIONAL. Note: determina otro nombre yivaatshaelh napi yint lhavoquei tlh'e' lhacm'a napi nivacle de
nosotras las Mujeres del Agua descienden todos los hombres. ta t'e lhayaash ti lht'aalhtajeshyi pa ca ay'ji, catin'e
ajudio avenna avaatsha, pa yalhan'e yasamaria yivoque vitsha?; yit'esh cavque, lhayaash ti ninanctsetayelhvach japi
samaria lhavos japi judios porqu t, que eres judo, me pides de beber a m, que (ves que) soy samarinana?; dijo eso,
porque los judos no se tratan con los samaritanos (San Juan 4: 9). Ver : lhavo'.

lhavosei Nombre plural; posedo. 1s: yivosei (yi-vosei). 2s: avosei (a-vosei). 3s: lhavosei (lha-vosei). 1pi: casvosei (casvosei). Pl: vatvosei (vat-vosei). SUS PELUSAS DEL CUELLO. Ver : lhavo'2.

lhavosesh tcaasclanchaisha'ne ~ tcaasclanchaisha'ne Nombre plural; no poseble (?


chequear). TRIBUNAL. Lit: profesionales providentes papi yicln peelh nivacle papi'lhech chi yichajei jayu papi
lhavosesh tcaasclanchaisha'ne el que mate a otra persona ser llevado ante el tribunal. papu ca ninuttajem pa lhch'inish,
papuque chi yichajei jayu papi tcaasclanchaisha'ne el que se irrite contra su hermano ser llevado ante el tribunal. Ver
: tcaasclanchai1;tcaasclanchai2.

163

lhavoteiyish Nombre masculino; posedo solo en tercera persona. 3s: lhavoteiyish (lha-voteiyish). SU ORIFICIO DE CERA
(de la colmena).

lhavovo Nombre masculino; posedo. 1s: yivovo (yi-vo-vo). 2s: avovo (a-vo-vo). 3s: lhavovo (lha-vo-vo). 1pi: casvovo (casvo-vo). Pl: vatvovos (vat-vo-vo-s). forma no poseda: vatvovo (vat-vo-vo). Lit: su cuello-enser 1 SU BUFANDA.
2 SU CORBATA.
3 SU YUGO. yivaatsha apis ti jan'cji ja lhavovo ja is lha'vo', jaspa yitojon lhja caletaj ya ech el yugo a su hermoso cuello
para que tire de la carreta (Oseas 10: 11). Ver : lhavo'2.

lhavo'1 Nombre masculino; no poseble (siempre en tercera persona o con poseedor desconocido). 1s: yivo' (yi-vo'). 2s: avo' (avo'). 3s: lhavo' (lha-vo'). 1pi: casvo' (cas-vo'). Pl: lhavos (lha-vo-s). forma no poseda: tinvo' (tin-vo') ~ vatvo' (vatvo').1 SU GENTE.
2 SU MORADOR.
3 SU ENTE.
4 SU PROFESIONAL. Note: determina otro nombre
5 SU GUSANO.
6 SU BOA MITOLGICA.
7 SU ESPRITU.
8 SU MICROBIO. lhpa vatachita yiyjiesha lhpa lhch'inj ti yit'eesh: pa' yij!, tavooi ja catsija'ya, tinvos yich'e' lhja
lhayom'yom dijo la mayor de las hermanas: ay de nosotras!, est agusanado nuestro esposo, tiene gusanos en las
sienes. a'nclit lhacm'a cque ti a'lhech ti a'Fitsc'yich'em ja Israel pa vooi yivaatsha pa acachenachyish ti
vatcufaijat yivo'esh muestra a todos que t eres el Dios de Israel ("eres Dios para Israel") y que yo soy tu servidor ("el
servidor de ofrendas que has enviado"). janfacch'e pa lhanjujpnjayash'apee pava lhavos voy a hablar de la invocacin
al Dueo de los peces. tsivat'ajei ca vatcumjat yivo'a nac para ser obrero. ats'an'ate ca vatcumjat yivo'a yi'ei na
ajpyich! dejame trabajar como jornalero en tu casa! lhech vat'acjuei lhapesh lhpa lhutsja ti ta'voiyei, pa sui lhn jum
pa lhavo', jaspa vaclan pa cha'nuicha, tif lhn pa apis yitsaat lhech yie' una muchacha se fue all a buscar agua mientras
menstruaba, y se enoj mucho el espritu (del agua), hasta sobrevino un diluvio que arras a toda la aldea que haba
all. a'va, saselhjopyam ca vmeshelhjop ti janfacleelh cava lhclishay pa Dios, ca vo'ya ca yicumjayasheeshelh ca
yicatsnjatelh pava vatcs no es justo que nos descuidemos ("dejemos de contar") de la palabra de Dios para servir a la
mesa (Hechos 6: 2). yivaatsheelh yaRoma yivoselh yitsha; ta lhayaash ti tsivanjiyinshelh jap'elh ti tsic'nelhsha'ne pa
ninvatjutsaesh ca nitsiyselh'in ti tsinelh'cji tatsha lha vatvanc'cfajayte? nosotros somos ciudadados romanos; por
qu nos han azotado en pblico ("nos han mostrado a los dems y nos han azotado") sin hacernos juicio ("sin preguntarnos")
en primer lugar y nos han echado en la crcel? (Hechos 16: 37). tlha pava tinvos samcutaj vatctsje los microbios
causan diarrea. pa vatjutsa' ti nclesh lhjunashjulh lhpa vatvo'matache niateja yiey pan yuy'esham pa vatvuvaat pa
tinvo' la primera seal es una llaga sin dolor en el lugar por donde el organismo entr al cuerpo. Ver
: lhavoque; lhavojafa; tavooi.

lhavo'2 Nombre masculino; posedo. 1s: yivo' (yi-vo'). 2s: avo' (a-vo'). 3s: lhavo' (lh-vo'). 1pi: casvo' (cas-vo'). Pl: vatvoc
(vat-vo-c). 1 SU CUELLO.
2 SU NUCA. pa c'aisiyanesh java facl'utas pa janshi' atjuy java vatpcls shi' ja vatiniish yiey ja avo' te engalan con
joyas, te puse pulseras en tus brazos y un collar en tu cuello (Ezequiel 16: 11). pa ycfeesh lhavo pa yi'yj lhpa utej pa
t'eclet'esham lhpa vishini pa t'acuumtajsham'in pa lhajpec pa jive'cla y el tigre se at una piedra al cuello y salt al
tajamar para agarrar el reflejo de la luna (que, segn crea, era queso). yichaaj ts'ivee pava tashinshtas, pava vcc shi'
pava lhcles pa yise'jey ts'ivee java lhavoc ti yinesh'e na cotsjaat agarraron las ovejas, las vacas y sus terneros, los
degollaron sobre el suelo ("los pusieron en el suelo") (1 Samuel 14: 32). yisejajop'in lhn pa vopovo, ycfa'eshei lhavo'
j'tanei ni nt'aastai pava ycfeesh lhavo' cort en tiras el poncho, y las ataba a su cuello (de las ovejas), y de esta manera
era fcil atrselas al cuello. uj ti isis nava acuc ti yiesh nava lh'isinatesh, ti yicshenshi java atsachecly; uj ti is na avo' ti
lhtinshiyanesh nava facl'utas; c'asnateshjop jav'elh ti chinaisinatesh t'lha na clesanilh cojiyaj yicshen pa clim que
lindo es tu perfil ("tus perfiles") con sus adornos de pendientes; que lindo es tu cuello que adornas con mostacillas; te haremos
otros de oro con engastes de plata ("mezclado con blanco") (Cantar de los Cantares 1: 10-11). lhatcutesh yivcji na

164

yicachi', yicavecjacl, lha yinjuyjasche; lhatcutesh yivcji na yicachi' ti ve'lheesh ti lhtsovalhsha'ne, ti ve'lheesh ti
lhachajjop a'vo' na atinish me has robado el corazn, hermana ma, novia ma, me has robado el corazn con una sola
mirada tuya, con una vuelta de tu collar (Cantar de los Cantares 4: 9). yivaatsha yapiiy vooy pa'lhech pa t'acum'cji yivo',
pa tsict'at, pa lhcat'iyasyish; pa tsijney pa clim ti tsitiyjesh java lhc'jey viva yo tranquilo cuand me agarr por la
nuca, me apriet y me descuartiz ("[hizo] sus pedazos de m"); haciendo de m su blanco, me tir flechas (Job 16:
12). chup chup chup chup! yifa'shei ts'ivee navque lha'voc chop chop chop chop! (sonaban )los hachazos cuanto les
cortaban la nuca. pa lhech nalhu pa yayjat'e'am jayu java caclec ti chiyan'apee nava afatatsiy, pa chiypcjetch'e jayu
pa vatvovo ti chiyan'cji avo' aquel da su carga resbalar de tu hombro, arrancarn su yugo de tu cuello (Isaas 10:
27). yipe'yajulh pa ctsetaj, t'eclet(t)aj'cji lha'vo' pa yijuujtaj pa t'acum'e pa ytjatesha cotsjaat oy venir una rata
grande, la agarr por el cuello, la mordi y la dej caer al suelo. Ver
: yivo'c'; yivo'c'jat; tavoc'aishai; lhavo'c'ayish; lhavo'nuc; lhavocatoque; yivocjetshi; lhavosei.

lhavo'c'ayish Nombre masculino; posedo. 1s: yivo'c'ayish (yi-vo'c'a-yish). 2s: avo'c'ayish (a-vo'c'ayish). 3s: lhavo'c'ayish (lha-vo'c'a-yish). 1pi: casvo'c'ayish (cas-vo'c'a-yish). Pl: vatvo'c'aishas (vat-vo'c'a-ishas). forma no poseda: vatvo'c'ayish (vat-vo'c'a-yish). SUS TOLANOS. Ver : yivo'c'; lhavo'2.

lhavo'esh Nombre predicativo. 1s: yivo'esh (yi-vo'-e-sh). 2s: avo'esh (a-vo'-e-sh). 3s: lhavo'esh (lha-vo'-esh). 1pi: casvo'esh (cas-vo'-e-sh). 1 ES CONDUCTOR.
2 ES GOBERNANTE.
3 ES OPERADOR.
4 ES RESPONSABLE DE.
5 ES ENCARGADO DE. a'lhech, Belen, lhvji' na lhcotsjaat na Juda, avaatsha yitsaat ya'shesh ti tajulhei lhavtsaat papi us
lhcaanvacles, lhai'yaash ti lhanvat'aj pa avo'eesh pa anch'anjayashesh shita na Israel yi'ei napi nivaclet, Beln, que
ests en tierra de Jud, eres ciudad importante, ciudad de prncipes, porque en ti ha de nacer el que dirija y gobierne al pueblo
de Israel. yivaatsha pa acachenachyish ti vatcufaijat yivo'esh yo soy tu servidor, encargado de las ofrendas. Ver
: lhavo'1.

lhavo'mat Nombre masculino; posedo. 1s: yivo'mat (yi-vo-'mat). 2s: avo'mat (a-vo-'mat). 3s: lhavo'mat (lha-vo'mat). 1pi: casvo'mat (cas-vo-'mat). Pl: vatvo'matis (vat-vo-'mat-is) ~ vatvo'matas (vat-vo-'mat-as). forma no
poseda: vatvo'mat (vat-vo-'mat). 1 SU HERIDA.
2 SU CICATRIZ. jacjanesh ja lhavo'mat ti jafetatsiyan lo trat con delicadeza al curar su herida. tanshi' pava
lhavo'matis tena heridas malolientes. camamvatjulhsha'ne java yivo'matasesh pa tsitiyj'in jan lhjunash pa
vatclnjanaj se me abri herida tras herida, y el me tir flechas como un guerrero (Job 16: 14). ampa vatfeta'sajop na
avo'mat; nava avo'matachei tanca afetatsiyesh no hay remedio para tu herida; tus heridas no tienen remedio(s). uj ti
nitsopeesh pa yicleeshemshi pa lhavo'mat con mucha bondad le lava su herida. Ver
: vo'mat; yivo'matan; lhavo'matache.

lhavo'matache Nombre femenino posedo. 1s: yivo'matache (yi-vo-'mat-ach-e). 2s: avo'matache (a-vo-'mat-ache). 3s: lhavo'matache (lha-vo-'mat-ach-e). 1pi: casvo'matache (cas-vo-'mat-ach-e). Pl: vatvo'matachei (vat-vo-'matach-e-i). forma no poseda: vatvo'matache (vat-vo-'mat-ach-e). 1 SU HERIDA.
2 SU CICATRIZ. ampa vatfeta'sajop na avo'mat; nava avo'matachei tanca afetatsiyesh no hay remedio para tu herida; tus
heridas no tienen remedio(s). pa lhech virus yivchajat pava vatvo'matachey shi' pava ts'cleshch'esha'ne yiesh pa
lhavanach pa yitsuuj shi' lhpa lhavanche lhpa cjecl este virus produce llagas y ampollas en los organos genitales del
hombre y de la mujer. meelh ti yamqu'een na vatvuvaat pa namatshisha'ne pava vatyees, caaj pava vacha'e
lhavo'matachey, tayashay pa t'acjlhc yiyashayan pava vatshanantiyc al desarrollarse por el cuerpo, causa cada del
cabello, aparecen erupciones, hepatitis y enfermedades en los riones. Ver : vo'mat; yivo'matan; lhavo'mat.

lhavo'nuc Nombre masculino; posedo. 1s: yivo'nuc (yi-vo'-nuc). 2s: avo'nuc (a-vo'-nuc). 3s: lhavo'nuc (lha-vo'nuc). 1pi: casvo'nuc (cas-vo'-nuc). Pl: vatvo'nuquis (vat-vo'-nuqu-is). forma no poseda: vatvo'nuc (vat-vo'nuc). 1 SU BUFANDA.
2 SU CORBATA.
2 SU CHAL. Ver : lhavo'.

165

lhav Nombre femenino; posedo solo en tercera persona. Pl: lhavs (lh-av-s). SU FLOR (de la planta). yifinshi na lhav lha
vosoc la mariposa liba la flor. yifosch'e lhpa lhaftech pa shintinuc lhv llen su bolso de flores de jukeri guasu. lha
yenche yi'shi' japi cjecl jan lhjunash ja lhav yucshi ti yi'shi' java c'utjanis mi amada es entre las mujeres como una
flor roja entre las espinas (Cantar de los Cantares 2: 2). na yenach tsitst'ajesh, vooy yivaatsha yalhechesh; lhavaatsha
yic'utsjat'e java lhcly yiey java lhavs yucshi mi amado es mo y yo suya, l apacenta su rebao entre las rosas ("flores
rojas") (Cantar de los Cantares 2: 16). nava ajtey lha'yasha java napu' tashinshas nava napu'ji tashinshas ti tac'uutshi
java yucshi lhavs tus pechos, dos cras mellizas de gacela que pacen entre rosas ("flores rojas") (Cantar de los Cantares 4:
5). yivaatsha ya lhav'esh yi'apee lhja utiyuc Sarn, ya lhech ti yayucshi lhav yiey java tavashayis soy una flor en el
monte de Sarn, soy una flor roja en los campos (Cantar de los Cantares 2: 1). jan junash pa lhva ti yic'assham pa
nijooylhach'e ti tapecvane; pa yich pa vmji' pan lhjunash pa jpecshi como una flor que se abre, se despedaza y luego se
marchita; huye como la sombra sin parar ("va y desaparece como una sombra") (Job 14: 2). chiyaclapju shi' ti
chiyisclanvatich'e pa lhanfanash ti chiyisnatesh pava lhvas (los pedazos) se juntan, se ponen en su lugar, para formar
(un cuadro de) flores. Ver : lhavchat; lhavyuc; lhavnish; tvi; lhcav. Variante : lhv; lhva.

lhavcvo Nombre masculino; posedo. 1s: yivcvo (yi-vc-vo). 2s: avcvo (a-vc-vo). 3s: lhavcvo (lha-vcvo). 1pi: casvcvo (cas-vc-vo). Pl: vatvcvos (vat-vc-vo-s). forma no poseda: vatvcvo (vat-vc-vo). LO QUE
SE NECESITA PARA HACER LA GUERRA. Note: dcese de las armas, de los cantos de guerra, etc. Ver
: lhavc; vcnaj; nivctsu; yivcyan.

lhavchat Nombre masculino; no poseble (?chequear). Pl: lhavchatis (lh-av-chat-is). JARDN. Lit: su-florcolectividad Ver : lhav.

lhavjqu'e na lhashi Nombre plural; posedo. 1s: lhavjqu'e na yashi (lha-vj-qu'e na y-ashi). 2s: lhavjqu'e na ashi
(lha-vj-qu'e na ashi). 3s: lhavjqu'e na lhashi (lha-vj-qu'e na lh-ashi). 1pi: lhavjqu'e na catsashi (lha-vj-qu'e na
cats-ashi). SUS LABIOS. Lit: lo que est al borde de su boca Note: la primera parte va siempre con prefijo posesivo de
tercera persona. Slo el prefijo del segundo nombre cambia vooy nava lhavjqu'e na ashi yucshamsha'ne lha'yasha ja
isash, shi' nava nasheshch'esha'ne nava aclishay; nava acucsham yucsha'ne jan lhjunash ja jostavay ti lhp'ooj'e na
ac'cle tus labios, cinta escarlata, y tu habla, fascinante; dos cortes de granada, tus mejillas tras el velo (Cantar de los
Cantares 4: 3). lha yinjuijasche, na ashi lhavjqu'e tlhch'eetsham pa acyech; pa acyech shi' pa vatts'oos yicji na
ach'aclech; t'acnashch'ejulh yiey ja Lbano na t'acnash lha t'uych'e novia ma, miel destilan tus labios, miel y leche,
bajo tu lengua; y la fragancia de tu vestido, cual fragancia del Lbano (Cantar de los Cantares 4: 11). Ver
: lhpset; lhashi; lhavj. Variante : na lhashi lhavjqu'e.

lhavlhja'vat Nombre masculino; posedo. 1s: yivlhja'vat (yi-vlh-ja'vat). 2s: avlhja'vat (a-vlhja'vat). 3s: lhavlhja'vat (lha-vlh-ja'vat). 1pi: casvlhja'vat (cas-vlh-ja'vat). Pl: vatvlhjavtes (vat-vlh-javtes). forma no poseda: vatvlhja'vat (vat-vlh-ja'vat). SU TABLERO PARA PESCAR EN EL RO. Lit: lugar dnde
sube yaichavalhei pa lhavlhja'vat papi c'utsjas los ancianos pensaban en ir a pescar ("pensaban en su plataforma de
pescar"). Ver : vlh.

lhavmech Nombre masculino; posedo. 1s: yavmech (y-avmech). 2s: avmech (avmech). 3s: lhavmech (lhavmech). 1pi: catsavmech (cats-avmech). Pl: vatavmjes (vat-avmje-s). forma no poseda: vatavmech (vatavmech). 1 SU FLEQUILLO.
2 SU DESECHO.
3 SU ABANDONO. napi Israel lhavos apis ti lhavmechyish ti tayijop ts'ivee; pa lhech ajunasha ca ajayaeesh lhpa cjecl
ninve'lhan pa ctsyan lhpa lhech; pa nque lhjunasha papi lhcles pa lhclesheesh lhpa ninve'lhan he abandonado al
pueblo de Israel porque se ha alejado (de m, el Seor); te tocar por esposa una prostituta y tendrs hijos de ella ("la hars
coger"); y aquellos hijos suyos sern hijos de una prostituta (Oseas 1: 2). Ver
: yivmjat; vm;vancavm; yivancavmjatsu ~ yivancavmjayu; yicavm; nicavmjayu; nicavmjatsu; tinvmque.

lhavncavmjayash Ver : vatvncavmjayash.

166

lhavnish Nombre masculino. SU PERFUME DE FLOR. Lit: su-flor-olor apis ti taay java higocuy, shi' java tjayetacuy
niyy'in ja lhavnish en la higuera ya despunten las yemas, las vides abultadas perfuman (Cantar de los Cantares 2:
13). Ver : lhav; lhniish.

lhavc Nombre masculino; posedo. 1s: yivc (yi-vc). 2s: avc (a-vc). 3s: lhavc (lha-vc). 1pi: casvc (casvc). forma no poseda: vatvc (vat-vc). SU ENOJO. t'plhaayam ti lhteeshyi: tata, ac'utsfaeshyam ti yanich'ayche,
avaatsha yajateesh jayu ca asuya? pa lhpitoyaneshch'e jayu yajatesh na avc? ahora mismo me dices: padre, t eres
mi amigo de juventud ("cuando era una joven"), estars t siempre enojado?, alargars t siempre tu enojo? (Jeremas 3: 45). c'usem'in papi vancashantesh pa vatvc, papi lhech yit'esha jayu ja Dios ti yitst'ajesh ti lhclesesh felices los que
trabajen por la paz ("hacen callar su ira"), porque se llamarn hijos de Dios (San Mateo 4: 9). papi'lhech catsicch'eivot
lhettipaesh ti yisnatesh'in pava t'ajuiya pa vatvc, clutseshesh pa vanc, lh'cjeiyesh pava sise pa yijucjuqu'e lhpa
yisnateshjop tsanuuc nuestros antepasados, sin embargo, confeccionaban armas para la guerra, sus arcos eran de palo
mataco, con (la madera del) duraznillo hacan las puntas de flechas que fijaban en las caas. pa Elias nijova'yeshem pa
lhaiyasha lhech pa lhavc pa lhcaanvacle; yicltc'oya pa yichei pacham pava t'ajui'evatjulh cotsjatis, ca chi' shita ca
natcum'elhatam pa yi'ei pa Fenicia Elas tema la clera del rey; huy cruzando la frontera y se refugi en
Fenicia. lhfuyuesha pa avc pa tovc ti lhaclapju', pava usch'e pa nitshaam pa lhjunashjulh pa vatashclfech, pa
lhcachivat'eshi pa tovc yiey pa apatojqu'e pa nivi'sheey soplaste tu ira e hiciste hincharse el mar, las olas subieron como
una muralla y se cuajaron en la profundidad en medio del mar (xodo 15: 8). pa lhasnatshem'in na atatcyjayash japi
lhtajulhshi japi egipcios yaash ti cunjatayjes, pa lhnyiteshyi na yivc fornicaste con tus vecinos, los egipcios, de
grandes miembros, y me encolerizaste con lo de tu prostitucin ("me perjudicaste con mi ira") (Ezequiel 16: 26). Ver
: tavci; vcnaj; nivctsu; lhavcvo; yivcyan.

lhavj1 Nombre masculino; posedo. 1s: yivj (yi-vj). 2s: avj (a-vj). 3s: lhavj (lha-vj). 1pi: casvj (cas-vj)
~ catsivj (catsi-vj). Pl: lhavji (lha-vj-i). forma no poseda: vatvj (vat-vj). 1 SU LADO.
2 SU BARRANCA.
3 SU ORILLA.
4 SU PLAYA.
5 SU COSTADO.
6 SU PARED. cajuujqu'e lhapesh lhn ti tsitenasshi papi catsinvot pava lhavji java lhjijes Pilcomayo, Bermejo shita
lhn en tiempos antiguos, dicen que nuestros abuelos vivan a las orillas de los ro Pilcomayo y Bermejo tambin.papi
lhtach'acfas papi vapeclei'in pa tlh'e' tlhesh'e ja lhcootsjat papi tosc'oyaan tlhsham pa Babilonia, yitst'ajesh japi
t'lha ja Juda japuque tlhshaam shita ja Jerusalen pa chi' shita papi yich'e' lhavj las familias que regresaban desde
las tierras extranjeras de Babilonia, pertenecan a la tribu de Jud, y eran oriundas de Jerusaln y de sus
alrededores. climsha'ne java lhavjich'e, yuc ja lhtj sus paredes son blancas y su techo es rojo. chi yinjayineshch'e
pava lhcacli chi' java lhtsjei lhavjqu'e tambin lo hicieron pintar de rojas las piernas y el entorno de los ojos. pa Jesus
yichei pa lhavjqu'e pa tovoc yi'ei pa Galilea Jess se acerc a la orilla del lago de Galilea. pa t'iya'esh chiyvenchatem
pa Lhcaanvacle yi'shi' pa lhech cotsjaat pa doce kilmetros jayu nquee pa lhch'alhu'esh pa lhavj pa napu'njesh
kilmetros pa lhjuc'aach'e el territorio que ser reservado como tributo al Seor tendr doce kilmetros de longitud por
diez de anchura (Ezequiel 48: 9). pava lhavji chineshvat'apee pava cootsjatis la mampostera ("la pared [donde] se
colocan los ladrillos unos sobre los otros"). amc'oya pava shtanshi' cotsjaat ca nvc'oya pava lhavji chi' pa lhtjji ca
nchaajsha'ne pa lhcaclecli falta (lo) que pongamos en la tierra para sostener el peso de los muros y del
techo. yitojonesh'cji lhavj lhja schaat, tapooj pava sajech lhanc arrastr hasta la playa la red repleta de peces
grandes. yicln'e lhavj ts'ivee lhpa t'itsech los mataron al lado del pozo. ta lhayaash ti yefen'ash ca natfaych'e
avj papi ac'utsfas? ti t'acum'elhatam shta pa chivaniyitjulh por qu te ayudara rodearte de amigos que hayan optado
tambin optado por resistir? ni nt'aj'in ti cloop; tosch'e pava yaquisitis ti yichei lhavj pa uj lhjiyish; pav'elh
yivmjat pa lhavinjayu no llovi durante el invierno; los animales se haban ido lejos a la orilla del gran ro; la sed haba
matado a otros.
7 SU MEDIDA.

167

8 SU ESTATURA. na t'e lhapesh nque lhn lhavj, lhca mimi yi'vanesh, lhan'e lhn lhca'lhech jaipeeicha'yesh
lhapesh no s en qu ao habr sido, mi madre estaba entonces de esta estatura, ella la vio (la boa del agua), y de ella lo he
escuchado. lhech lhavjich'e yitsha nava yiyees tengo la cabellera igual de larga que l ("sus-medidas igual mis
cabellos"). catsivjich'evatjulh nosotros somos de igual tamao. ni lhavjajulh ja lhtata no es igual de tamao con su
pap. lhavjjulh pava pitesjum aacjicui, lhjunashch'ejulh el nivel (del agua) era igual que los rboles ms altos, eran
del mismo nivel. ampa caelhchaa papi israelitas ca lhasnyech'a jan lhjunash pa lhech; yaash ja lhavj pa ampapu
ca lhav'jajulh ningn otro israelita era tan hermoso como l; sobresala por encima de todos los dems ("ms que su
estatura, ninguno [tena como] su estatura") (1 Samuel 9:2). pa lhechshi ti'ma pa nc yivj y en aquel entonces, yo era
de esta tamao. p'alha ti ya'cquelhayelh nque yivjiyelhch'e yo era un muchacho del tamao de ste ("eramos
muchachos de nuestro tamao"). Ver : yivjyanjulh; vatvjiyanjulh; lhavj2.

lhavj2 Nombre relacionado; posedo. 1s: yivj (yi-vj). 2s: avj (a-vj). 3s: lhavj (lha-vj). 1pi: casvj (cas-vj)
~ catsivj (catsi-vj). Pl: lhavji (lha-vj-i). forma no poseda: vatvj (vat-vj). 1 JUNTO A. j'velh'esha'ne
lhavj ja itj ti nich'a nalhu de madrugada nos sentamos alrededor del fuego. pa lhcaanvacle yisnatesh pa lhaviim
tlhshaam pa uj tovc pa nichaaj pava acloj jooyjoyitas, pava lhech nat'esha'ne'en pa vat'ichavat shi' pa lhavjqu'e pa
tif'apee pa caju pa nashch'een pa yamjey pa ve'lha nalhu ti yichajshiin pa vat'ichavat, pa vanaclapju pa t'eshey ca
ve'lhaashi yecl' pa nam'ets'ee el Seor levant un viento del mar, que trajo bandadas de codornices y las arroj junto al
campamento, aleteando a un metro del suelo en una extensin de una jornada de camino (Nmeros 11: 31). yovalhch'e
lhavj pa yi'vanei ja ve'lha tashinshjtaj yiclpjalhch'e java lhac'uc lhja c'utjaniyuc mirando alrededor, vio un carnero
con los cuernos enredados en un arbusto espinoso.
2 EST AL LADO DE. Note: sase como verbo (sin artculo dectico) con sufijo locativo obligatorio Note: sase sin artculo
dectico antes o detrs de un nombre jajo'e lhavj na jpyich duermo al lado de la casa. nash'e lhavj japi
cuvyujas los jinetes seguan la orilla. nqueshi' ti tlh'acfi lhavj na nalhu vienen de este rumbo, desde el confn del
mundo. ja'vanelh'ejulh lhavj java cuvyujas los vimos venir al lado de los jinetes. shta'van jayu pque nalhu ti
castac'utsfaselh jayu nan t'ajj napi nash'e catsivj'e veremos el da en que todos los hombres ("todos los que pasan a
nuestro lado") sern nuestros amigos. tajulhei ca acjiyan'e lhavj ja ajpyich debes sembrarlo alrededor de tu casa.pa
ujesh ti vanut jum pa tayjijanesh shita ca chi nclnsha'ne papi taclas yi'ei pa Belen chi' shita pava yich'e lhavj
lhacm'a papi taclas yitsji papi yfiis pava napu' lhnincpis se enfureci y mand matar, en Beln y en sus
alrededores, a todos los nios varones que fuesen menores de dos aos. lhav'jesh lhn papi lhcavs dicen que estaba
flanqueado por su gente. nam'ay jayu pava nalhus niysisa, pa caaj jayu papi naac'utsfasa pa yisnatesh jayu pa
t'afaych'e avj, pa tiyjqu'e avj jayu te llegarn das en que tus enemigos te rodrearn de trincheras, te sitiarn y te
cercarn por todas partes (Lucas 39: 43). Ver : yivjyanjulh; vatvjiyanjulh; lhavj1.

lhavjjulh nalhu Adverbio temporal. DE MADRUGADA. Lit: viene del borde el da/la luz lhavjjulh nalhu ti yich'in
shita vuelven a salir de madrugada. Ver : lhavj.

lhavmcjat Nombre masculino; posedo. 1s: yivmcjat (yi-vmc-jat). 2s: avmcjat (a-vmcjat). 3s: lhavmcjat (lha-vmc-jat). 1pi: casvmcjat (cas-vmc-jat). Pl: vatvmcjatis (vat-vmc-jatis). forma no poseda: vatvmcjat (vat-vmc-jat). 1 SU ELEMENTO PARA LAVAR.
2 SU JABN.
3 SU AGUA PARA LAVAR.
4 SU TOALLA. vooy jan vancfeesh vatvmcjavo yiclajjinatsha'ne java lhafoc y con una toalla que llevaba atada en la
cintura, los sec los pies (San Juan 13: 5). Ver : lhavmcjatshiy; vmc'.

lhavmcjatshiy Nombre masculino; posedo. 1s: yivmcjatshiy (yi-vmc-jat-shiy). 2s: avmcjatshiy (a-vmcjat-shiy). 3s: lhavmcjatshiy (lha-vmc-jat-shiy). 1pi: casvmcjatshiy (cas-vmc-jatshiy).Pl: vatvmcjatshiyis (vat-vmc-jat-shiy-is). forma no poseda: vatvmcjatshit (vat-vmc-jat-shiy). 1 SU
PALANGANA.

168

2 SU RECIPIENTE PARA LAVAR. t'acuumjey pa yint pa ytsiysham pa lhech yie' vatvmcjatshiy pa yicleshemsha'ne
java lhafoc japi t'eyjatsjanjas ech agua ("agarr agua y la derram atravs de") en un recipiente y lav los pies de sus
discpulos (San Juan 13: 5). ja Moab titech'esh ti yivmcjatshiyesh , vooy ja Edom ju'apee jayu na yicfiy; pa
jayishjanesh'in jayu ti c'ash'apee japi filisteos Moab (es) una vasija para lavarme, sobre Edom lanzo mi sandalia, sobre
Filistea lanzo mi grito de conquista (Salmos 108: 10). Ver : lhavmcjat; vmc'.

lhavt Nombre masculino; posedo. 1s: yivt (yi-v-t). 2s: avt (a-v-t). 3s: lhavt (lha-v-t). 1pi: casvt (cas-vt). Pl: vatvtis (vat-v-t-is). forma no poseda: vatvt (vat-v-t). 1 SU PLATAFORMA PARA PESCAR. Note: dcese
de la plataforma levantada en la corriente para pescar con flecha
2 SU ESCALERA.
3 SU ESCALINATA. Note: sase en la forma plural Lit: lugar de subida vatsavat'e yiei java vatvtes estaba de pie sobre ("ah
donde") la escalinata. yamei java vatvtesjop ja lhajpyich lleg a(l lado de) la escalinata de la casa.natch'eetsham ja
vatvt baj la escalera. Ver : vlh; lhavte.

lhavte Nombre femenino; posedo. 1s: yivte (yi-v-t-e). 2s: avte (a-v-t-e). 3s: lhavte (lha-v-t-e). 1pi: vasvte (cas-v-te). Pl: vatvtei (vat-v-t-e-i). forma no poseda: vatvte (vat-v-t-e). SU MIRADOR PARA CAZAR
AVESTRUCES. Note:dcese de escondites en los rboles que se usan para cazar avestruces Lit: su lugar de subida Ver
: vlh; lhavt.

lhavtjayej Nombre femenino; posedo. 1s: yivtjayej (yi-vtjayej). 2s: avtjayej (a-vtjayej). 3s: lhavtjayej (lhavtjayej). 1pi: casvtjayej (cas-vtjayej). Pl: vatvtjayejis (vat-vtjayej-is). forma no poseda: vatvtjayej (vatvtjayej). SU VERRUGA.

lhavtjayetachat Nombre masculino; posedo. 1s: yivtjayetachat (yi-v-tjaye-ta-chat). 2s: avtjayetachat (a-v-tjaye-tachat). 3s: lhavtjayetachat (lha-v-tjaye-ta-chat). 1pi: casvtjatechat (cas-v-tjaye-ta-chat). forma no
poseda: vatvtjayetachat (vat-v-tjaye-ta-chat). SU VIA. anjutyi na avtjayetachat ca jaspa yicvjiyanjavat'eesh,
lhayaash ti shalheema na yijpyich! dame tu via para hacerme yo una huerta, porque est cerca de mi casa! (1 Reyes 21:
2). pa lhech nachey jayu papi tjayetachat lhavos ca niclnsha'ne jayu, pa nijuta pap'elh pa lhavtjayetachat ir,
acabar con aquellos viadores y entregar su via a otros (Lucas 20: 16). Ver : tjayetayuc; lhavtjayetayuc.

lhavtjayetayuc Nombre femenino; posedo. 1s: yivtjayetayuc (yi-v-tjaye-ta-yuc). 2s: avtjayetayuc (a-v-tjaye-tayuc). 3s: lhavtjayetayuc (lha-v-tjaye-ta-yuc). 1pi: casvtjayetayuc (cas-v-tjaye-ta-yuc). Pl: lhavtjayetacui (lha-vtjaye-ta-cu-i). forma no poseda: vatvtjayetayuc (vat-v-tjaye-ta-yuc). SU VIA (planta de ~ ). ya aj na ca atsapunelh
ti ya yacut'in, lhayaash na jumcuclaay ti yimcatshi na yj; japi checlavot ti tsicnitshi yivaatsha pa niyjieshyi ti
jaclvalhem java lhavtjayetacuy, pa vooy yivaatsha chapa'a ca vanujumatsenyivach no se fijen en mi tez morena, el
sol me ha bronceado, mis hermanos se enojaron conmigo, me pusieron a guardar las vias, y mi propia via no la guard
(Cantar de los Cantares 1: 7). Ver : tjayetayuc; lhavtjayetachat.

lhavyac Nombre masculino; posedo. 1s: yivyac (yi-v-yac). 2s: avyac (a-v-yaclhavyac). 3s: lhavyac (lha-vyac). 1pi: casvyac (cas-v-yac). Pl: yaclis (yacl-is). forma no poseda: vatvyac (vat-v-yac). SU
CAMPO. Note: dcese de campos de espacio reducido en el monte Ver : yac.

lhavyuc Nombre femenino (solo en tercera persona). Pl: lhavcui (lhav-cu-i). PLANTA QUE PRODUCE FLORES. Lit: su
planta de flor Ver : lhav.

lhav'fe Nombre femenino; posedo solo en tercera persona. Pl: lhav'fec (lh-v'fe-c). SU COLMILLO. apcjetch'e pava
lhtsevtey, apcjetch'e pava lhav'fic pava jump'uvalhjetas! rmpeles los dientes, quiebra esos colmillos a los leones!
(Salmo 58: 7).

lhavqu'ilhjenaj Nombre masculino; normalmente no posedo. 1pi: caslhavqu'ilhjenaj (cas-lha-v-qu'-ilhjen-[n]naj). forma


no poseda: lhavqu'ilhjenaj (lha-v-qu'-ilhjen-[n]naj). SALVADOR. chi yischic'oya pa lhavqu'ilhjenaj esperan al
Salvador. palha pu'jana java yincpes yicheshch'e pa Lhavqu'ilhjenaj ti t'yta'yeshch'e na cotsjaat ti t'aalhtaja papi
nivacle ca nquey pa lhanvacleyash pa Dios desde haca tres aos, el Salvador recorra la tierra para invitar a los hombres
a entrar en el reino de Dios. ta nivat'aj'e pa lhavqu'ilhjenaj? dnde ha de nacer el salvador? yivaatsha ya Pablo,

169

lhcachenachyish ja Jesucristo; cque niyjeeshyi pa Dios casLhavqu'ilhjenaj shi' ja Lhcaanvacle Jesucristo, jan t'lha
pa cascaclecleyashc'oya yo soy Pablo, (soy) apstol de Jesucristo; por mandato ("eso me ha dicho") de Dios salvador
nuestro y de Cristo Jess nuestra esperanza (Timoteo 1: 1). navque jatlhshelha ti jaycumelh'in ti javatclyitshelh, taj
ti yivaatsheelh caaj ja yicaclecleyashelhc'oya pa Dios pan mnlha; vooy lhavaatsha Lhavqu'ilhjenajem lhacm'a, taj ti
yitsavalh papi nincacu con ese fin aceptamos aguantar, puesta la esperanza en el Dios vivo; para todos, l es nuestro
salvador de todos, y en especial de los creyentes ("pero va derecho a los que no duden") (1 Timoteo 4: 10). atsilhjenyaam
Dios, ti yilhavqu'ilhjenaj'ash, acu'melhyiyshi pa asjcleshelhey napi vatachifas pa jaspa c'cljeshelh pa is ey, jaspa
nasshameshelh ti c'cljeshelh! slvanos, Seor Dios, renenos y lbranos de las naciones, para que demos gracias a tu
santo nombre, y alabarte sera nuestra gloria! (1 Crnicas 16: 35). Ver : lhqu'ilhjenaj;yilhjen.
lhavsasenjatayich Nombre masculino; no poseble. Pl: lhavsasenjataijes (lhav-sas-enja-taij-es). 1 HOMBRE TORPE.
2 CHAPUCERO. Ver : sas; yisasinat; lhsasjayash.

lhavsui Verbo, Grupo 1. 1s: ya'lhavsui (ya'-lhavsui). 2s: a'lhavsui (a'-lhavsui). 3s: lhavsui (lhavsui). 1pi: caslhavsui (caslhavsui). Pl: lhavsuisha'ne (lhavsui-sha'ne). 1 ES MODESTO.
2 ES SENCILLO.
3 ES HUMILDE. vatpe'yashesh ti yisnateshlhatam pa jpyich lhavsui deciden construirse una casa sencilla. jasnateshyitam
jayu pa yijpyich lhavsui voy a construirme una casa sencilla. aclojesh ti yasinquiem papi nivacle pa lhjunash pa
lhanvacleyash pa vs, ti lhavsuy pa lhnnash shi' ti nclhach'e, na pa lhjunash ca lhacm'aa ca nityc'oya muchas
veces les haba hablado a los hombres de cmo era el reino del cielo, su mensaje (que haban recibido) era sencillo, y le
pareca (como si) todos hubieran entendido. taj ti ni nvo'yeshch'e papi t'unvatsham'in ti yishiyanem papi tiqu'icsha'ne,
papi'lhech vacle'; lhan'e jcl'esh papi lhavsuisha'ne yit'yish pa lhfanishlhavach pero los fuertes no se portaban bien y
marginaban a los pequeos, que no reciban nada; pero los humildes saben defenderse ("como hacer ellos mismos").

lhavsheet Nombre masculino; posedo. 1s: yivsheet (yi-vsheet). 2s: avsheet (a-vsheet). 3s: lhavsheet (lhavsheet). 1pi: catsivsheet (catsi-vsheet). Pl: vatavshetec (vata-vshet-ec). forma no poseda: vatavsheet (vata-vsheet). SU
INFECCIN DE HONGOS EN LA PIEL. Ver : lhavshite'.

lhavshite' Nombre femenino; posedo. 1s: yivshite' (yi-vshit-e'). 2s: avshite' (a-vshit-e'). 3s: lhavshite' (lha-vshite'). 1pi: catsivshite (catsi-vshit-e). Pl: vatavshitec (vata-vshit-e-c). forma no poseda: vatavshite (vata-vshit-e). SU
HONGO DE LA PIEL. Ver : lhavsheet.

lhavt' Nombre masculino; posedo. 1s: yivt' (yi-vt'). 2s: avt' (a-vt'). 3s: lhavt' (lha-vt'). 1pi: catsivt' (catsivt'). Pl: lhavti (lha-vt-i). SU ESPRITU TUTELAR. nque t'ajj pava lhsc'ctis nc'yi, nque t'ejum caajem
jayu pava lhavti tantas almas tiene aqul, y este otro, parece que tendr espritus auxiliares. yi'van lhpa ve'lha ti caajem
pa lhavt', pap'elh nivacchei yi'vansham ti tsi'sha pava lhsc'ctis chi' pava lhajpeclis vea a una que tena su espritu
tutelar, en otras vea solamente sus almas y sus sombras.

lhavtsaat Ver : yitsaat.


lhavtsateyish Nombre masculino; posedo. 1s: yivtsateyish (yi-vtsat-eyish). 2s: actsateyish (a-vtsat-eyish). 3s: lhavtsateyish
(lha-vtsat-eyish). 1pi: catsivtsateyish (catsi-vtsat-eyish). forma no poseda: vatavtsateyish (vata-vtsat-eyish). 1 SU
TERRITORIO.
2 SU TIERRA. ca tulhtajaan pa an'e afatas pava acqueclity ca ayesh'e pa navanesh lhacm'a, pa ap'o'e ataco secl'esh ca
na avana na vatavtsateyish cuando caiga la noche crgate al hombro tu equipaje, que te vean todos cuando salgas, y tpate
la cara para no ver la tierra (Ezequiel 12: 6). lhsasiyanesh na avtsateyish na attcyjayashesh shi' na
av'ojiyash profanaste tu territorio con tu prostitucin y tu maldad (Jeremas 3: 2). shiya'lhavach ja vatavtsateyish ti t'ya
pa t'jj ti t'nashch'ejulh pava lhafcatas, ja vatavtsateyish jan yie' ja t'yish'e java tovjy yi'shi' ja Etiopia ay del
pas del zumbido de alas ("[donde] recae la voz que es el eco de moscas") , ms all de los ros de Nubia (Isaas 18:
1).navque yj'esha'ne ts'ivee ja vatavtsateyish ti chiyjutem jayu ti tanyjesh japi doce tc'acshamsha'ne ja
Israel stas son las fronteras del territorio que las doce tribus de Israel recibirn como propiedad hereditaria (Ezequiel 47:
13). Ver : yitsaat.

170

lhavts'e' Nombre femenino; posedo. 1s: yivts'e' (yi-vts'e'). 2s: avts'e' (a-vts'e'). 3s: lhavts'e' (lha-vts'e'). 1pi: catsivts'e
(catsi-vts'e'). Pl: vatavts'ec (vata-vts'e-c). forma no poseda: vatavts'e (vata-vts'e). 1 SU VIENTRE.
2 SU BARRIGA.
3 SU ESTMAGO. tanca nen ja tos lhai'yaash ti uj lha avts'ee no te va a querer la serpiente, porque sos barrigudo. cque
lhaishivo lhca lhavts'e' aquella huella es la de su barriga (de la iguana). nan lhjunash ca nitayashaytaj lhpa avts'e' pa
yaaj ca tsi'shaa pa yint ca ay'ji, tajulhey ca tiqu'in'a pa tjayetaj t'i' ca ay'ji shta si te duele el vientre, deja de
beber agua sola, toma algo de vino tambin (1 Timoteo 5: 23). yi'cji lhja manzanoyuc ti natyiyjat pa atsmaat, jan yie'
lhja amimi ti nicha'vayey lhja lhavts'e' jan yie' lhja amimi ti nivat'aj'ash? te despertar bajo el manzano all donde te
concibi tu madre ("tuvo dolores del vientre"), donde tu madre te dio a luz (Cantar de los Cantares 8: 5). t'acum'e pava
clesalhcacli pa yise'jesh'apee lhpa lhavts'e' pa yi'yj tom unas tijeras y con ellas cort el vientre del tigre. pa
t'acu'esh'in pava acjeshiin ti tujtaj, vooy pa Dios yayjatshi lhpa lhavts'e' vomita(r) las riquezas que devor, porque
Dios se las saca del vientre (Job 20: 15). tanca nat'yelhc'oya pa ti tim pa nivacle ti yicheyshi lhpa lhavts'e' pa
vacha'shi pa nivacle? no entienden que lo que el hombre traga pasa al vientre y luego es expulsado (del cuerpo) del
hombre? Ver : tavts'eei; yivts'eevalh.

lhavts'jayash'e Nombre masculino; posedo. 1s: yivts'jayash'e (yi-vts'-jayash-'e). 2s: avts'jayash'e (a-vts'-jayash'e). 3s: lhavts'jayash'e (lha-vts'-jayash-'e). 1pi: catsivts'jayash'e (catsi-vts'-jayash-'e). 1 SU ALEGRA (por algo).
2 SU GRATIDUD (por algo). na necjc lhavts'jayash'e lhan' na lhts't la alegra del nio por su regalo es muy
grande. Ver : vats''e.

lhavuiyet ~ lhavuyet Nombre masculino; posedo. 1s: yivu(i)yet (yi-vu(i)-yet). 2s: avu(i)yet (a-vu(i)-yet). 3s: lhavu(i)yet
(lha-vu(i)-yet). 1pi: casvu(i)yeet (cas-vu(i)-yeet). Pl: vatvu(i)yetes (vat-vu(i)-yet-es). forma no poseda: vatvu(i)yeet (vatvu(i)-yeet). 1 SU FRAZADA.
2 SU SBANA.
3 SU ABRIGO. tcasha'ya pava yuich'e chi pa lhavuiyit compr prendas de vestir y frazadas. Ver : yi'vuiyan
~yi'vuyan; yui; lhavuuiteniyash. Variante : lhavu(i)yit.

lhavunavte Nombre femenino; posedo. 1s: yivunavte (yi-vuna-vt-e). 2s: avunavte (a-vuna-vt-e). 3s: lhavunavte (lha-vunavt-e). 1pi: casvunavte (cas-vuna-vt-e). Pl: vatvunavtei (vat-vuna-vt-e-i). forma no poseda: vatvunavte (vat-vuna-vte). SU PARRILLA. Ver : lhavuna'vat.

lhavuna'vat Nombre masculino; posedo. 1s: yivuna'vat (yi-vun-a'vat). 2s: avuna'vat (a-vun-a'vat). 3s: lhavuna'vat (lhavun-a'vat). 1pi: casvuna'vat (cas-vun-a'vat). Pl: vatvunavtes (vat-vun-avt-es). forma no poseda: vatvuna'vat
(vatvuna'vat).1 SU PARRILLADA.
2 SU SITIO PARA COMER ASADO. Ver : lhavunavte; lhavuun; lha'vunaiyan; nivunatsu.

lhavutuvash Nombre masculino; posedo (solo en tercera persona?). 3s: lhavutuvash (lha-vutu-vash). Pl: lhavutuvshai (lhavutu-vsha-i). SU MARCA DE QUEMADURA. Note: dcese del efecto del fuego en objetos (ropas etc.) Ver : yivutun.
lhavuuiteniyash Nombre masculino; posedo (?chequear). 3s: lhavuuiteniyash (lha-vuuite-niyash). 1 LO QUE PARECE
SER SU CUERPO.
2 LO QUE TIENE FORMA DE CUERPO. yiey ja lhcachivat'eshi pa caaj pava yichatjulh lha'yasha pava caaj pa
lhamnlhajayash lhavuuyteniyashjulh pa nivacle en medio de stos aparecan cuatro (como) figuras vivientes con forma
humana (Ezequiel 1: 5). Ver : lhavuiyet ~ lhavuyet; yi'vuiyan ~yi'vuyan; yui.

lhavuun Nombre masculino; posedo. 1s: yivuun (yi-vuun). 2s: avuun (a-vuun). 3s: lhavuun (lha-vuun). 1pi: casvuun (casvuun). Pl: vatvunai (vat-vun-ai). forma no poseda: vatvuun (vat-vuun). 1 SU CARNE.
2 SU PESCADO.
3 SU ASADO. yichei'in pa lhavuun p'alha sola salir a cazar ("iba a su carne"). Juan ni tsopeesh lhja lhch'acfa ti
yitsyinjatjop pava lhacs chi pava lhavunai Juan es muy carioso para con su esposa y le procura comida y carne.javooi
jayu pa fashaiyish ca javooi pa yi'vuun voy a buscvar una laguna para pescar ("para mi asado"). Ver
: ta'vunai; lhavun; lhavu'vat; lhavuvte; lhavun; lhavu'vat; yi'vunaiyan ~ yi'vunayan.

171

lhavu'vat Nombre masculino; posedo. 1s: yivu'vat (yi-vu-'vat). 2s: avu'vat (a-vu-'vat). 3s: lhavu'vat (lha-vu'vat). 1pi: casvu'vat (cas-vu-'vat). Pl: vatvuvtes (vat-vu-vt-es). forma no poseda: vatvu'vat (vat-vu-'vat) ~ vatvuvaat
(vat-vu-vaat). 1 SU CUERPO.
2 SU TRONCO. pa yiclnshamsha'ne pa Cufalh, pa yit'ovoseshch'e lhavu'vat pava lhnamchai garrotearon a Cufalh y
despedazaron su cuerpo a hachazos. na yivu'vat yictsujutch'e pa ts'ictsujut ti aytejyam jan lhjunash lhpa cjecl ti
nicavatjatsu mi cuerpo se agita con espasmos ("molesta mi cuerpo"), me agarran angustias ("me molesta y me duela") como
angustias de parturienta (Isaas 21: 3). ve'lha ja nijooylhayich'e jayu, ya'sheshyic'oya ti t'un'in, j'tajesh ti
nivanajulhjatsham ca nuqueem'e pava lhavtes pava t'acfiyis detrs de m vendr uno con ms autoridad que yo ("que me
supera en fuerza"), y yo no soy digno de soltarle ("el cuerpo") sus sandalias (San Marcos 1: 7). tajulhey'am ca chintovsey
na apct ca jaspa ya aj ca chinu'jam na avu'vat ja itj ms te vale que te corten una mano que echen tu cuerpo al fuego
(San Mateo 5: 30). j'tajesh ti tanca avashanem ca lhoclashi jayu na lhavu'vat na acavo tambin (te pido ) que no
permitas que se corrompa el cuerpo de tu servidor (Hechos 2: 27). tsufji ma yivu'vat mi cuerpo sufre. napuqu'e
lhavuuvtis yivclanjat ti yijneshlhach'e, yanshi ajp na jumcuclaai ti yicljjinatshi, pa manlha ti'ma dos estatuas
("cuerpos/troncos") cre a su semejanza, las puso al sol para secarlas, y vivieron. na vatneyjatsjanjayeshesh na vatvuvaat
tajulhey, taj ti ya'shesh ti tajulhey ti chivaneyjatsjanesh pa is vatjunash t'lha pa Dios el ejercicio corporal es
conveniente, pero ms conveniente es aprender la piedad ("el buen modo de ser") (1 Timoteo 4: 8). cque yaash ti is
afetaseshjop ti yunitjat na avu'vat sa es la mejor medicina para fortalecer tu cuerpo. vena lhjunash ti'ma lhavuuvtes
ts'ivee sus cuerpos cambiaron de apariencia. ca jaychavalhtajeyyitam pa nasyofjat, na yivu'vat pa niviisjatch'e cuando
(lo) recuerdo, me horrorizo y mi cuerpo se estremece ("eso lo hace estremecerse") (Job 21: 6). tsi'sha ti yashanitva'ne nava
vatvuuvtes taj ti vooy pa casjunash tosvatam jayu solamente los cuerpos se acercarn, pero nosotros nos alejaremos el
uno del otro. pa Elias t'acumesh'e pava titjui pa lhavu'vat pa vaf lhech pa ta'claj pa yan'apee shita pa
vatmja'vat Elas tom en sus brazos el cuerpo muerto del nio y lo ech sobre la cama. pa lhechech nalhu pa
Lhcaanvacle yicheneshjop jayu pa lhanvacleesh ja Asiria jan lhjunash ja clesa vatpsey t'ajuya ti t'alhjaneshjop yiey
ja tavay'apee ja tvc ufrates, pa yit'ovseshch'e jayu lhpsey japi Israel lhavos pa lhshatjes, pava lhpsey pa nitifesh
pa lhavu'vat aquel da le afeitar el Seor con navaja alquilada al otro lado del ufrates la cabeza y el pelo de sus partes, y
le rapar la barba (Isaas 7: 20). vooy pava lhafas pa ycljchishamch'e; pava napu' lhafas pa yamjatvatjulhsha'ne,
vooy shta pav'elh napu' pa yicapinateshch'e pa lhavu'vat sus alas estaban extendidas hacia arriba; un par de alas se
juntaban, otro par de alas les cubra el cuerpo (Ezequiel 1: 11). ya aj ca nivatsasiyanesh pa lhavu'vat papi vaf ti
lhavelhavot'esh que no se contaminen con el cadver de un pariente! (Levtico 21: 1). meelh ca nicaajtaj papu ti
t'ucajiysha'ne ti tavo'matacheysha'ne ja't'ajesha pava yamqu'e pa lhavu'vat, ja't'ajesha lhayashacheyesh ti nclesh
lhpa lhashttaj, ... cuando alguno tenga hinchazones, una erupcin o manchas en el cuerpo que parezca lepra, ... (Levtico
13: 2). meelh pa nivacle ti nitonsha'ne pava lhcles, pa nicle'shesh jayu lhacm'a pa lhavu'vat pa yint, pa
chintyesha jayu ti yisasiyan pa namja pa tulh cuando un hombre tenga una eyaculacin, lavar su cuerpo con agua y
quedar impuro hasta la tarde (Levtico 15: 16). pa lhech virus nimmlha'aae ti yuy'esh(sh)am pa vatvuvaat el virus no
se queda en el lugar ("por donde entr") del cuerpo (de la infeccin original). Ver : lhavuun; yilhavun.

lhav'ojei Ver : ojei.


lhav'ojeiyash Nombre masculino; posedo. 3s: lhav'ojeiyash (lha-v'-ojei-yash). SU ESTADO DE HOMBRE INTIL. chi
tcavoitajeshjulh pa lhav'ojeiyash lo rechazaban por intil. Ver : ojei; ojeitaa; yivojit; voji.

lhav'ojin Nombre masculino; posedo. 1s: yiv'ojin (yi-v'-oji-n). 2s: av'ojin (a-v'-oji-n). 3s: lhav'ojin (lha-v'-ojin). Pl: lhav'ojinc (lha-v'-ojin-c). SU MALDAD. acle'sheyam nava yivo'jinc, pa acleshch'eyam nava
yisasch'e! lava mis delitos, y limpia(me) mis pecados! Sinn : lhav'ojiyash. Ver : ojei; lhav'ojiyash.

lhav'ojiyash Nombre masculino; posedo. 1s: yiv'ojiyash (yi-v'-oji-yash). 2s: av'ojiyash (a-v'-oji-yash). 3s: lhav'ojiyash
(lha-v'-oji-yash). SU MALDAD. ampapu ca nanchava'yey'am na av'ojiyash ti ampa ca nj'e' no hay quien no haya
experimentado (de t) tu maldad que nunca termina (Nahm 3: 19). Sinn : lhav'ojin. Ver : ojei; lhav'ojin.

172

lhayaash Nombre masculino; posedo. 1s: yiyaash (yi-yaash). 2s: ayaash (a-yaash). 3s: lhayaash (lha-yaash). 1pi: casyaash
(cas-yaash). forma no poseda: vatyaash (vat-yaash). 1 SU CALIDAD.
2 SU ESENCIA.
3 SU CONDICIN.
4 COMO ES. Note: El significado es a menudo cercano al de la palabra guarani teko ni lhech lhayaasha ca ntanapun na
nivacle a pesar de eso ("no es por su condicin que") el hombre no debe desesperarse. pa Dios lhayaasha ca ni
npe'yaan era como si Dios no la escuchara. lhan'e pa nque lhayaashch'e pava cuvyu lhai'yaash ti t's'e
cotsjaat pero debido a la condicin de sus caballos (se le haban cansado los caballos), por eso iba a pie. ma'ajalh ca
nitamp'oyana ti yivo'yeishic'oya pa lhai'yasheesh por eso dej asombrado a todo el mundo cuando haba encontrado su
secreto (su buena disposicin para lograr resultado). Ver : yaash; lha'yaash; ampa ca lhaya'sha!; lhayasha ca.

lhayacutshiy Nombre femenino; posedo. 1s: yiyacutshiy (yi-yacut-shiy). 2s: ayacutshiy (a-yacut-shiy). 3s: lhayacutshiy
(lha-yacut-shiy). 1pi: casyacutshiy (cas-yacut-shiy). Pl: vatyacutshiyis (vat-yacut-shiy-is). forma no
poseda: vatyacutshiy (vat-yacut-shiy). SU PLATO. Ver : yacutshiy.

lhayalh Nombre masculino; posedo. 1s: yiyalh (yi-yalh). 2s: ayalh (a-yalh). 3s: lhayalh (lha-yalh). 1pi: catsiyalh (catsiyalh). Pl: vatayalhiy (vata-yalh-iy). forma no poseda: vatayalh (vata-yalh). 1 SU RESPIRACIN.
2 SU ALIENTO.
3 SU SUSPIRO. c'anelhshi jayu avaatsheelh pa vatayalhesh pa vatmnlhajayash secl'esh ca amnlhaaelhsha'ne yo les voy
a infundir (a ustedes) espritu ("aliento de vida") para que (re)vivan (Ezequiel 37: 5). yipjji pa Yave Fitsc'yich pa
cotsjaat lhamc ti yisnatesh pa nivacle, pa yu'jam lhanshas pa lhayalh pa jaspa jcl'esh ti tsc'ctiy pa nivacle Yav
Dios form al hombre con polvo de la tierra y sopl aliento en sus narices para hacerlo un ser viviente.unat pa
ayalh! respir profundo! nachajshicham pa lht'vat pa yu' lhayalh baj los ojos y emiti un suspiro. Ver
: yiyalhecli; yalhimat; yalhimatsej; yiyalhimatan; yiyalhp'o; yalhp'ojat; yalhacchat'in; yalhalha ~ yalhalhatajesh ~
yalhatajesh.

lhayasha1 Nombre masculino; posedo. 1s: yiyasha (yi-yasha). 2s: ayasha (a-yasha). 3s: lhayasha (lhayasha). 1pi: catsiyasha (catsi-yasha). Pl: vatayashac (vata-yasha-c). forma no poseda: vatayasha (vata-yasha). SU
ENFERMEDAD.yiyasheesh ca dengue tuve dengue ("era-con-mi enfermedad"). lhpa vishini yishi' pava matas
yisasinatshi tlha pa vataiyasha un tajamar donde hay cosas contaminadas ("que lo contaminan") produce
enfermedades. lhayasheesh pa samcutaj pa vatcvtivo ti amplhapa samcujiya hay enfermedad de diarrea y vmito por
falta de letrina. ni chinaa ti t'ajaya lhja t'uyjatshiy, pa v'mesh tatsha ti natsha'ne pava lhavoyey, nicha'vayeshlhach'e
jum ti vatsjanesh pa lhayyasha al instante de haberle tocado el vestido, desapareci la hemorragia ("la sangre dej de
caer"), y sinti en su cuerpo que haba quedado sana (San Marcos 5: 29). yse, navatsjanchat na niacacujayasha; mj na
ac'usiyash'in lhayaash ti lhavatsjanesh ca ayyasha hija, tu fe te ha sanado; vete en paz ("vete con tu alegra") porque se ha
sanado tu dolencia (San Marcos 5: 34). ca'na ti nm ja uj vatcafetatsi lhavoo, ta'nefeneshelh shita ja ni taclaja ti
yitsefeshsha'nec'oya japi ta'clas cava vataishayac: pa vatijache, vat'acch'ajataj, samcutaj, shi' papu ti cafofi'mat el
otro da cuando vino el mdico, el anciano le ha ayudado tambin para vacunar a los nios contra las enfermedades: viruela,
tos convulsa, el tifus y la tuberculosis ("entes que hacen doler los pulmones"). jaychavalhtajey ca ninachyijulh ca
natcuumyijulh, ca nivatsavatyijop ca netnyam pa Lhcaanvacle lh'Dios, pa nanjooylhataj ca nit'ajayeshyi na lhpct
nan yie' na yiyasha, pa lhechtajesh ca nivmjateyam lha yishttaj yo me imaginaba que saldra para verme y que, puesto
de pie, invocara al Seor, su Dios, pasara la mano sobre mi parte enferma y me librara de mi lepra (2 Reyes 5: 11). pava
chiyvntyitesh nclit ti setenta yamjey cien por ciento papi taclas vat'iyem cque vatayasha las investigaciones
muestran que entre 70 y 100% de los bebs contraen esta enfermedad. pa lhech vatayasha ni at'esh ca nv'atshi; ti
jjjeclay ti am'am, ya aj na ca avooy'atam no es una enfermedad que quers adquirir; si no la tens todava, no tens que
adquirirla. ya'shesh ti yit'ya pava vatayashac vancaccteyan shi' pava t'ijjamatses es un especialista en enfermedades
infecciosas y contagiosas. Sinn : lhayashanyash. Ver : tayashai; yiyashayan; tcayashai; lhayashanyash.

lhayasha2 Ver : lha'yasha.

173

lhayasha ca Conjuncin. 1 COMO SI...


2 PARECE QUE... lhayasha ca naspe'yeesh papu ti jajujpn es como si alguien oyera mi oracin ("cuando
conjuro"). pa'lhech lhayasha ca lhjunashajulh papi niqu'isham jum, taj ti pa'lhech nivacle ni nasheshc'oya
pap'elh eso pareca excelente ("que fuera como los obedientes"), pero ese hombre no era nada mejor que los otros. ni
nvatvi'jatanelhsha'ne shta: ts'uuf ti ni c'u'seem'in pa vat'ijj'in tatsha, lhaiyasha ca nvatcfachielh papi
lhafteivot tampoco se respetaban mutuamente; apenas surga un inconveniente entre ellos, ya se metan socos, sus parientes
eran como enemigos. ti chiyvmjatch'e lhayasha ca natvi'jatay perdonar parece difcil. Ver
: lhayaash; lha'yaash; lha'yaash ti;lha'yasha.

lhayashanyash Nombre masculino; posedo. 1s: yiyashanyash (yi-yasha-nyash). 2s: ayashanyash (a-yashanyash). 3s: lhayashanyash (lha-yasha-nyash). 1pi: catsiyashanyash (catsi-yasha-nyash). forma no
poseda: vatayashanyash (vata-yashanyash). SU ENFERMEDAD. lhech yijunash, pa yij avenj!, lhech
catsiyashanyash as estoy (ciego), pero s, ser cierto!, sta es nuestra enfermedad. Sinn : lhayasha. Ver
: tayashai; yiyashayan; tcayashai; lhayasha.

lhayatjayash Nombre masculino; posedo. 1s: yiyatjayash (yi-yat-jayash). 2s: ayatjayash (a-yat-jayash). 3s: lhayatjayash
(lha-yat-jayash). 1 SU PLEITO.
2 SU ACUSACIN. ca ama papu ca natqu'iyytay shi' ca niyjaan pap'elh, na yiyatjayash ve'lha ti jayjuyesh'ajulh
a'vatcasin aunque nadie acuse y ordene a otro, mi pleito es solo contigo, sacerdote (Oseas 4: 4). Ver : yiyat.

lhayavo Nombre masculino; posedo. 1s: yiyavo (yi-ya-vo). 2s: ayavo (a-ya-vo). 3s: lhayavo (lha-ya-vo). 1pi: casyavo (casya-vo). Pl: vatyavoc (vat-ya-vo-c). forma no poseda: vatyavo (vat-ya-vo). SU MOSQUITERO. Ver : yiya'.

lhayavoque Nombre femenino; posedo. 1s: yiyavoque (yi-ya-vo-que). 2s: ayavoque (a-ya-vo-que). 3s: lhayavoque (lha-yavo-que). 1pi: casyavoque (cas-ya-vo-que). Pl: vatyavoquei (vat-ya-vo-que-i). forma no poseda: vatyavoque (vat-ya-voque). SU ARMAZN DE MOSQUITERO. Ver : lhayavo; yiya'.

lhayaya Nombre plural de respecto; posedo. 1s: yiyaya (yi-yaya) ~ yaya. 1s: ya! (forma vocativa). 2s: ayaya (ayaya). 3s: lhayaya (lha-yaya). 1pi: casyaya (cas-yaya). Pl: vatyayac (vat-yaya-c). forma no poseda: vatayaya (vatyaya). SU ABUELA QUE HA REALIZADO LOS RITUALES FNEBRES. Morf. : yaya! (forma usada para dirigirse
directamente a su propia abuela). caajjem j napi ayaya pava lhcjiyanchei? tendr tu abuela semillas para
sembrar? papi lhayaya t'itanjan'in lhn su abuela estaba torciendo piolas. japi yaya nifac pa lhjunash capi yict'ei mi
abuela cuenta como era la vida de mis abuelas finadas. japi lhayaya lhpa lhja'ya uj ti vapen'in nqueesh la abuela de la
esposa qued muy avergonzada. Ver : lhact'e.

lhayeech Nombre masculino; posedo solo en tercera persona. 3s: lhayeech (lha-yeech). Pl: lhavchei (lha-vche-i). SU
PANAL. Note: dcese del panal como 'propiedad paryicular' del enjambre vooi pava lhavchei yishi' pava clop, japi yitsji
yivenchatc'oya java lhnoyaniy y los varones guardan aparte los panales con muchas larvas para (ponerlos) en
calabaza. yen ti vooi pava shnacuvjatas jaspa nituj pa lhayeech l quera ir a buscar abejas para comer miel ("su
panal"). Ver : lhcayech; shnacuvjataj lhayeech.

lhayees Nombre plural; posedo. 1s: yiyees. 2s: ayees (a-yees). 3s: lhayees (lha-yees). 1pi: catsiyes (catsi-yes). forma no
poseda: vatyees (vat-yees). 1 SU CABELLO.
2 SU CABELLERA. pitesch'e nava ayees tu pelo es largo. yaash ti pitesch'ec'oya nava ayees nava yiyees tu pelo es ms
largo que el mo ("que mi pelo"). nava catsiyes pitesch'evatjulh nuestros cabellos son iguales de largo. ya aj ca etnjop
shta na ashatech, lhayaash ti tanca nat'yish pa ca ve'lhaa nava ayees ca aclimiyan ja't'ajesha ca ayacutiyan no jures
tampoco por tu cabeza, pues no puedes convertir en blanco o negro uno solo de tus cabellos (San Mateo 5: 36).lhech
lhavjich'e nava yiyees tengo la cabellara igual de larga que l/ella. nava ajte pa tapychishamch'e, vooy nava ayees pa
tlhshi', taj ti apjcl'lha ti atsi'shaan tus senos se afirmaron, tu cabello brot, pero estabas completamente desnuda
(Ezequiel 16: 7). yaash ti a'lhasnyche, lha yenche, yaash ti a'lhasnyche; nava atsjey lha'yasha java napu' ofos ti
lhavatp'ooj na ac'cle; nava ayees lha'yasha java tashinshtayche lhcles ti nach'eetsham java uticuy yiey ja Galad qu
hermosa eres, amada ma, qu hermosa eres; palomas son tus ojos tras el vello, tus cabellos, como rebao de cabras que

174

desciende por la sierra de Galad (Cantar de los Cantares 4: 1). chiyitsjuulh shta lhacm'a nava aye'selh yiesh nava
ashatjeselh; ya aj ca anjova'yelh'in, lhayaash ti t'ashelhc'oya pava acloj ajcls hasta los pelos de su(s) cabeza(s) estn
contados; no les tengan miedo (a la gente), que ustedes valen ms que muchos pjaros (San Mateo 10: 30-31). pa ya aj na
jayu ca nivoc'ajatch'e pa lhshateech, pa tanca lhecha jayu ca najpitench'e pava lhayees, pa tsi'sha jayu ca
nivat'ovosshi atesha no se raparn la cabeza ni irn desmelenados; se recortarn el pelo (Ezequiel 44: 20). napi tsicnitshi
yashc'oya ti acloj nava yiyees ti ampa ca nitlh'ejop los que me odian sin razn son ms numerosos que mis cabellos
(Salmo 69: 5). meelh ti yamqu'een na vatvuvaat pa namatshisha'ne pava vatyees, caaj pava vacha'e lhavo'matachey,
tayashay pa t'acjlhc yiyashayan pava vatshanantiyc al desarrollarse por el cuerpo, causa cada del cabello, aparecen
erupciones, hepatitis y enfermedades en los riones.

lhayipcuclaai Nombre masculino; posedo. 1s: yiyipcuclaai (yi-yipcu-claai). 2s: ayipcuclaai (a-yipcuclaai). 3s: lhayipcuclaai (lha-yipcu-claai). 1pi: casyipcuclaai (cas-yipcu-claai) ~ catsiyipcuclaai (catsi-yipcu-claai). SU
HAMBRUNA. pa uj ti lhayipcuclaisha'ne pasaron mucha hambre. uj ti vatcliyit'e papi nivacle lhach'e yi yiclsshi
pava yuqu'e', lhayipcuclaaisha'ne los nivacle antiguos sufran mucho en la limpieza de sus chacras, era inmensa su
hambre. yamei papi lhnvot, lhayipcuclaai lleg a la casa de sus padre, su hambre era feroz. Ver
: lhayipcu'; yiyipcun; lhyipcuyan; tc'ayipcui.

lhayipcu' Ver : yipcu'.


lhayitsjafa Nombre masculino; posedo. 1s: yiyitsjafa (yi-yitsja-fa). 2s: ayitsjfa (a-yitsja-fa). 3s: lhayitsjafa (lha-yitsjafa). 3p: lhayitsjafas (lha-yitsja-fa-s). SU COMPAERO. ya aj ca aychavalhey ca mpeclelhvane papi ayitsjafas
ca'tajesha ti lhtuj pava drogas ca atlhsha pa HIV no pienses que tens que ser homosexual ("acostarse con tus
compaeros varones") o usar ("comer") drogas para adquirir el HIV. Ver : yitsuuj; lhcavtsuj; lhavitsjfa.
lhayomojiy Nombre femenino; solo posedo en tercera persona. Pl: lhayomojiyis (lha-yomo-jiy-is). SU MANZANA (segunda
cavidad del estmago de los rumiantes).

lhayom'yom Nombre femenino; posedo. 1s: yiyom'yom (yi-yom'yom). 2s: ayom'yom (a-yom'yom). 3s: lhayom'yom (lhyom'yom). 1pi: casyom'yom (cas-yom'yom). Pl: vatyom'yomis (vat-yom'yom-is). forma no poseda: vatyom'yom (vatyom'yom). SU SIEN. pa lhechesh pa t'acumesh'e ja t'ituuc lhch'amiyishey ja clesanilh tsjofji, vooy pa t'ituuc
lhfayishey pa t'acumesh'e ja t'ajuya ti t'acum'in, pa yiclnesham lhshatech ca Ssara, pa yiclnesham java
lhyomyomisentonces, con la mano izquierda agarr el clavo ("hierro doloroso"), con la mano derecha el martillo del artesano
("lo [que es] para trabajar"), machacndole el crneo de Ssara, que destroz atravesndole las sienes (Jueces
5:26). yi'vanesh lhpa lhayom'yom ti viisvich'e, tup tup tup ti ttsaccun vieron que algo semova por la sien, tup tup tup,
mientras coma. lhpa vatachita yiyjiesha lhpa lhch'inj ti yit'eesh: pa' yij!, tavooi ja catsija'ya, tinvos yich'e' lhja
lhayom'yom dijo la mayor de las hermanas: ay de nosotras!, est agusanado nuestro esposo, tiene ghusanos en las sienes.

lhayuclu Nombre masculino; posedo. 1s: yiyuclu (yi-yuclu). 2s: ayuclu (a-yuclu). 3s: lhayuclu (lha-yuclu). 1pi: casyuclu
(cas-yuclu) ~ catsiyuclu (catsi-yuclu). Pl: vatyuclus (vat-yuclu-s). forma no poseda: vatyuclu (vat-yuclu) ~ vatayuclu
(vata-yuclu). 1 SU CARNE ASADA.
3 SU PESCADO ASADO.
3 SU ASADO DE CARNE O PESCADO. esh lhn cava casyuclu por suerte tenemos carne asada. acoi, acoi! she papi
t'acutesh ja yiyuclu? ay! quin me rob mi pescado? caaj lhn yama(t)tajeshc'oya pava lhayuclus sajechhubo
quienes venan a su encuentro con peces asados. cuvyu chi yifos'in java vatayuclus eran caballos los que llevaban los
peces asados. na t'e papi tif'e' cava catsiyuclus? quin se habr robado ("terminado") nuestro asado? Ver
: lhayucluvte; yiyucluque.

lhayucluvte Nombre femenino; posedo. 1s: yiyucluvte (yi-yuclu-vt-e). 2s: ayucluvte (a-yuclu-vt-e). 3s: lhayucluvte (lhayuclu-vt-e). 1pi: casyucluvte (cas-yuclu-vt-e). Pl: vatyucluvtei (vat-yuclu-vt-e-i). forma no poseda: vatyucluvte (vatyuclu-vt-e). 1 SU ASADOR.
2 SU PALO PUNTIAGUDO PARA ASAR. Ver : lhayuclu.

lhayum Nombre masculino; solo posedo en tercera persona. 3s: lhayum (lha-yum). Pl: lhayumji (lha-yumj-i). SU
ALMIDN.

175

lhayuus Nombre masculino (solo posedo en tercera persona). 3s: lhayuus (lha-yuus). Pl: lhayusic (lha-yus-ic). forma no
poseda: yiyuus. SU CERA (de la colmena). pa yichey pa yj'esh'ane pa tovoc pa tatsha ti yit'ovsch'e pava sise pa
yu'vatjulh pa sisenilh; ti yivaclhitesh pa yip'aclanesh pa yiyuus fue hasta el ro, se puso a cortar juncos y trenz una
canasta; luego, la revoc con cera. tanucu'jam jan lhjunash pa yiyuus ti yi'shi' pa itj se derrite como la cera en el
fuego. Ver : lhcayus.

lha'1 Verbo, Grupo 1. 1s: ya'lha' (ya'-lha'). 2s: a'lha' (a'-lha). 3s: lha' (lha'). 1pi: caslha' (cas-lha'). 1 ES MENOS
INTELIGENTE.
2 ES MENOS CAPAZ. a'secl'esh ti nat'yishch'e ca samto lhcliish, ya'lha' ti ya'amesh, ni nast'yeshch'e habls bastante
bien el castellano, pero yo soy menos inteligente, no no s.
3 POR POCO.
4 A DURAS PENAS. tiyj papuqueei samto nque yuiyeshch'e, pa lha' chi yicln aquel argentino lo tir cuando estaba
zambullido (para pescar), y por poco lo mat. malhavj ti lha' pa Yivjutaj ti t'uneshch'e pa t'alhc a duras penas
Yivjutaj poda contener su risa. ni lhaajulh papi t'eclet'a no poda contener sus atacantes. ni ya'lha pava nich'a us
aclyelh vcc nilhecha pava fusinjas yiey pava acac'ovteselhjop no tomar siquiera uno de sus novillos ni a los chivos
que estn alrededor de sus plantaciones (Salmo 50: 9). Ver : lha' ti; lha'lhapa; lha'mataj ~ lha'ma.

lha'2 Ver : lhaa.


lha'a Adverbio temporal. 1 DESPUS DE LA HORA.
2 DEMASIADO TARDE.
3 SORPRESIVAMENTE. lha'a ti lhnam, tsic'jelh demasiado tarde llegaste, hemos comido todo. yit'ijj'in lhn jum pa
yiyecle, nich'a lhaa lhn v'mesh ti yivmjat'e le propin una buena paliza al tapir, recin desisti cuando (una vez que) lo
tuvo derrotado en el suelo. Ver : lha'; lha' ti; lha'lhapa; lha'mataj ~ lha'ma.

lha'isi Nombre masculino; posedo. 1s: yi'isi (yi-'is-i). 2s: a'isi (a-'is-i). 3s: lha'isi (lha-'isi). 1pi: cas'isi (cas-'is-i). forma no
poseda: vat'isi (vat-'is-i). 1 SU BELLEZA.
2 SU HERMOSURA. Ver : is.

lha'lhapa Conjuncin adversativa. A PESAR DE QUE. lha'lhapa ni nteetajesh lhn ca chi nap'alhsha'ne pava
lhqu'isjayanjas, lhan'e lhpa lhch'acfa lhettipa ti yu'eishi a pesar de que l no quera que se quemaran sus libros, sin
embargo, su esposa los enterr con l.
lha'lhicheesh Adverbio. 1 SEGURAMENTE.
2 EST MUY SEGURO.
3 ES MUY CIERTO.
4 NO CABE DUDA.
5 INDUDABLEMENTE.
lha'mataj ~ lha'ma Conjuncin. 1 POR MS QUE.
2 AUNQUE.
3 COMO SI (FUERA).
4 PERO...S. Note: esta conjuncin va seguida por la partcula ti (+ modo realis/indicativo) o ca (+ modo irrealis/subjuntivo) pa
lhcaanvacle David palha nitavclaja pa uj ti yic'utsjacly lhavaatsha; lha'mataj ti t'uyjatshiyiy shi' ti tavuuy pa tanca
natjopinat'in el rey David ya era viejo, de edad avanzada; por ms ropa que le echaban encima, no entraba en calor. taj ti
lhamataj lhac'ma cavque, papi Israel lhavos lhetipa ti mnlheesh ti lhchifasesh pa Dios pa yunatjat shi' ti
vanujumatsenesh pa Lhtata, sasemjop ca nicatsnjatelh pa lhech pero a pesar de todo, el pueblo de Israel sigui siendo
el pueblo de Dios, sostenido y amparado por su Padre, no poda ser separado de l. yij'taj ti lha'ma ca Sal ti
lhcaanvacleesh, pa avaatsha lhclvalh japi Israel lhavos yiey pava lhavatclnjavtes; j'tajesh pa lhcaanvacle a'Dios ti
nifacl'am avaatsha ti lhclvalh jayu shi' ti lhanvacleash napi lhchifas Israel lhavos ya antes, cuando todava Sal era
rey, t eras el verdadero general ("los campos de batalla") de Israel; el Seor, tu Dios, te dijo: tu pastorears a mi pueblo
Israel, t sers jefe de mi pueblo, Israel (1 Crnicas 11: 2). taj ti ca anatajeshelhnee ti lhavaatfaycutelhyi shi' ca
asjutajelhem japi niyc'utsfasa lha'mataj ca niyisnateesh pa ve'lha yisach'e, vooy lhavaatsha pa lh'Dios papi
catsicchevot, pa navanelh pa naclyitelh jayu! pero si vienen para entregarme a mis enemigos, no siendo yo un criminal,
que el Dios de nuestros padres nos examine y juzgue! (1 Crnicas 12: 17). papi yitashanaan lhap'elh nivacche, ca'tajesha
papi yitashanaan yitsha papi nivacle, lha'mataj ti ve'lhasham ts'ivee lhpa lhiivte, pa lhechesh ti yit'ovsshi pava

176

vatpe'ya'shelh lhapesh ti vanensha'ne el que desee a otra mujer, o la que desee otro hombre, aunque slo sea en su
corazn, ha quebrantado ya la fidelidad. yivaatsha, ya Pablo, qu'isjayanesh'e na yipct: yij' ti jashayanch'e jayu;
lhama istajjop ca aychavalhch'e ti lhatpi'yishjop pa amnlhajayash! yo Pablo, lo firmo de mi puo y letra: las pagar
(las deudas), aunque podra recuerdarte que me debes tu persona ("tu vida") (Filemn: 19). ti yaash ti jatanachantajesh ti
javo'tajey pa ca chincuulh, pa niyivan jayu, lha'mataj pa tcajyshay ti yit'esh ca nanchafacch'e, pa yij' ti tanca
nivan por ms que el hombre se fatigue buscando una respuesta, no la descubrir, y aunque el sabio pretenda saberlo, no lo
averiguar (Eclesiasts 8: 17). lhamataj avaatsheelh ca aashtajelh'apee lhacm'a japi caldeos japin t'eclet'elh'a pa
napu' atesha japi chiyvo'matansha'ne nivacle yiey ja vat'ichavat, japi lhech nivacle nitshamch'ejop jayu pa
napjunsham jayu na yitsaat aunque ustedes derrotaran a los caldeos que los ataca de manera que no quedasen ms que
hombres heridos, stos se levantaran en su tienda y prenderan fuego a esta ciudad (Jeremas 37: 10). lham'a pava uticuy ti
yafalhch'esha'ne shi' pava utes ti tatcayj'e pa lhc'o'vat las montaas se derrumban y las piedras se mueven de su sitio
(Job 14: 18). nan lhjunash lhpa cjecl ti nivooyshemch'e pa lhch'acfa ti t'acutelhva'ne peelh nivacle ti nintysha pa
lhch'acfa, ti lha'ma lhpa lhech ti yisnatesh ti vat'sasinatesh ti nichintyesha ti vant'fich'esh pa
lhfanishlhavach cuando una mujer engaa a ("no le parece bien") su marido acostndose con otro varn sin que el marido se
entere, queda oculta la mancha (Nmeros 5: 12-13). lha'ma aclojtajshi ti ninc'aseshch'e lhja schaat aunque eran tantos
(los peces), la red no se rompi. amjatyich'een pa yic'usiyashi shi' pa yishamitjayash; ve'lheesh cum asshamitjat,
lha'ma apistaj ti lhasvijatayan hazme sentir gozo y alegra; algrame ya, pues me has hecho sufrir (Salmo 51: 8). ta t'e
lhayaash ti lhavatcafiyanelh ti amnlheelh'e na Jerusaln, lha'ma ti chiyamtajelh'ajop? en qu confan ustedes para
seguir en una ciudad sitiada como Jerusaln? (2 Crnicas 32: 10). pa vatvaclnjayash pa tsayjatjop jayu pa tsilhjenesh
jayu na yimnlhajayash, lha'ma ca acloja papi tanjuyijulh l me librar de la agresin, y me ayudara (con mi vida),
aunque son muchos contra m (Salmo 55: 19). lha'ma yajatesh pava nalhus ti nachantaj pa Jos ca njqu'enelhch'e lhpa
lhech, taj ti ninuesha pero ella insista da tras da para que Jos se acostase con ella, pero l no le haca caso (Gnesis 39:
10). lhamataj ca nat'un'in tanca ash'apee cque ca ave'lhaa no importa cun fuerte seas, no podrs lograr esto
solo. lha'mataj pava lhasnatesh'in lhamjei nqueesh, isjop ca ve'lheesh cum at'lhesh'e igual lo que hayas hecho hasta
hoy, pods comenzar de nuevo. nan lhjunash ti lhavaatjutem papu, lhatcufai'avach avaatsha; lhatcufayesh'in pan
sasjop ca achaj'avne, lha'ma ti lhteetajesh cuando te entregs a alguien, te ests regalando algo a vos misma; ests
ofreciendo algo que pods recuperar, por ms que lo quieras. lha'ma pa ca vi'taj'e no importa donde vivas. Variante
: lha'ma; lham'a.

lha' ti Conjuncin. SIN EMBARGO. lha' ti c'astanelh'in sin embargo no entendamos. Ver
: lha'; lha'a; lha'lhapa; lha'mataj ~ lha'ma.

lha'vaijasche Nombre femenino; posedo. 1s: yi'vaijasche (yi-'vaijas-che). 2s: a'vaijasche (a-'vaijas-che). 3s: lha'vaijasche
(lh-'vaijas-che). 1pi: casvaijache (cas-vaijas-che). Pl: vat'vaijaschei (vat-'vaijas-che-i). forma no poseda: vat'vaijasche
(vat-'vaijas-che). SU ROPA INTERIOR. pa niclpjalhesh jayu lhshatech pa is sivclc lhayeesh, shi' shta lhpa
vatvayjasch'e clasim, pa sasjop jayu ca ninucfeesh pa chiyivcujunesh ustedes envolvarn su cabeza con turbanes de tela,
llevarn calzones de lino, pero no se ceirn para no sudar (Ezequiel 44: 18). Ver : yi'vaijat.

lha'vajuvo Ver : lhavajujavo.


lha'vanach Nombre masculino; posedo. 1s: yi'vanach (yi-'van-ach). 2s: a'vanach (a-'van-ach). 3s: lha'vanach (lha-'vanach). Pl: lha'vanjas (lha-'vanja-s). forma no poseda: vatvanach (vat-van-ach). 1 SU PERTENENCIA. lhj lhech
cjecl acloj papi vatcafetatsiy lhavos ti titsintajey'inlhavach, tiflhncji pava lhavanjas, taj ti ni secl'eeshclee pa ca
lhjunasha aquella mujer recurri muchas veces a mdicos, gastando todo lo que tena, pero su estado no haba mejorado
(San Marcos 5: 26). chi yit'ya pavan yich'e' pava'na lhjunashvatc'oya vat'vanjas pava lhashaclesh la gente conoca el
precio de todas las cosas. caaj pa ve'lha lhcaanvacle acjjiin, caaj shta pa ve'lha ysjat'e t'ajuiyish, chinfacleem pa
lhanvacle ti tif'inc'oya pava lhavanjas haba un seor adinerado, tena un administrador, le contaron que estaba
derrochando sus bienes (San Lucas 16: 1). caajjoom jayu lhacm'a pava na lhjunashvatc'oya vatvanjas, shtaponteshelh
java catsijpyjey lhacm'a java sht'acutelh acapararemos todas sus diferentes pertenencias, llenaremos nuestra casa del

177

botn ("todo lo que hemos robado") (Proverbios 1: 13). nque lhjunash ti tapec pa Sal ti tlhey pa lhavatclnjayash, ;
acloj pava lhavanjas shi' pa lhncljqueyash, pa uj ti vanuniteshlhavach ti tnesh'apeeen papi nivacle as regres Sal
de su batalla, con mucho botn y honra, lleno de una soberbia que los gritos de la gente aumentaban an ms.
2 SU PENE. Lit: su pertenencia yit'ovsei pa lha'vanach, pa nalhu pa yiyanch'e pa nalhuclai; yichei lhn pa alhu, lhech pa
napu'e pa lhavanash, taj ti yishiyanem le cort el pene, la maano siguiente lloraba, pas todo el da as; se acerc a la
iguana pidiendo uno de sus penes, pero se lo neg. pa lhech virus yivchajat pava vatvo'matachey shi' pava
ts'cleshch'esha'ne yiesh pa lhavanach pa yitsuuj shi' lhpa lhavanche lhpa cjecl este virus produce llagas y ampollas
en los organos genitales del hombre y de la mujer. Ver : lhaso'; lha'vanche; yi'van.

lha'vanche Nombre femenino; posedo. 1s: yi'vanche (yi-'van-ch-e). 2s: a'vanche (a-'van-ch-e). 3s: lha'vanche (lha-'vanch-e). Pl: lha'vanchei (lha-'van-che-i). SU VULVA. Lit: su pertenencia + femenino tsevteisha'ne pava lhavanchei tenan
su vagina dentata. pa nclitch'e pava lhavanchei pava lhtsevtei ti namqu'e, namqu'e lhn, nictch'esha'ne mostraban
los dientes de sus vaginas que salan, se soltaban y caan al suelo. pa lhech virus yivchajat pava vatvo'matachey shi' pava
ts'cleshch'esha'ne yiesh pa lhavanach pa yitsuuj shi' lhpa lhavanche lhpa cjecl este virus produce llagas y ampollas
en los organos genitales del hombre y de la mujer. Sinn : lhasu'. Ver : lhasu'; lha'vanach; yi'van.

lha'vanjas Ver : lha'vanach; lha'vanche.


lha'vasinnaj Nombre masculino; no poseble. CHARLATN. Ver
: tasini; lhasin; yasinqui; vanasinqui; asin'mat; asinmatsej; yasinyan; lhasinn(y)ash; lhcasinyanach; vatasin
'vat.
lha'vicchenaj Nombre masculino; no poseble. Pl: lha'vicchenjas (lha'vicche-nja-s). HOMBRE QUE TIENE BUENA
VOZ. Ver : lha'vicchenja; t'aclaach.

lha'vicchenja Nombre femenino; no poseble. Pl: lha'vicchenjai (lha'vicche-nja-i). MUJER QUE TIENE BUENA VOZ. Ver
: lha'vicchenaj; t'aclaach.

lha'victsuc Nombre femenino; posedo. 1s: yi'victsuc (yi-'v-ictsuc). 2s: a'victsuc (a-'v-ictsuc). 3s: lha'victsuc (lha-'victsuc). 1pi: casvictsuc (cas-v-ictsu-c). Pl: vatvictsicui (vat-v-ictsi-cu-i). forma no poseda: vatvictsuc (vat-victsuc). 1 SU CANOA DE SAMU'U.
2 SU BATEA DE SAMU'U. pa yamjei pa lha'victsuc pa yanch'e' llegaban (a la aldea), la ponan (la miel) en una batea de palo
borracho (para preparar la chicha). Ver : yictsuuc.
lha'vinjayish Nombre masculino; no poseble. Pl: lha'vinjaishai (lha'vin-jaish-ai). 1 CAUCE.
2 REMANSO. Variante : lhavimjayish.

lha'vint Nombre masculino; posedo. 1s: yi'vint (yi-'v-int). 2s: a'vint (a-'v-int). 3s: lha'vint (lha-'vint). 1pi: cas'vint (cas-'v-int). Pl: vatvintis (vat-v-int-is). SU AGUA. pa yitsaat uj pa lhavint tlha pa chanu' la
comunidad se abastece de agua a travs de las lluvias ("mucha agua viene de la lluvia"). ampa ca casvint'a no tenemos
agua. yaashesh ca shtant'ya pava shtantst'ajesh ti casderecho; nque shtantt'ajesh casderecho: ca shtantst'ajesh
pa cascootsjat, chi' pa casvint chi' pava casnyishai ms importante para nosotros es que comprendamos cuales son
nuestros derechos: derecho a la tierra, al agua potable y a caminos. ni nanchavat'ei pa lha'vint ca nqu'imesh no se
preocupa de que falte el agua. pa j'tanei ti yitshaam pa Noe lhpa lhvjatshiy, tanichielh lhpa lhch'acfa chi' papi
lhcles, chi' papi'lhech lhch'acfas vitsha, jcl'esh ca nalhjenesh pa lha'vint pa cha'nuicha Noe, pues, entr en su arca, lo
acompaaban su esposa y sus hijos, junto con sus esposos, para salvarse de las aguas del diluvio. cavque lhclishai ja
sacerdote ti yijujpn'apee pa lha'vint pa bautismo aquellas son las palabras del sacerdote cuando bendice la fuente
bautismal. Ver : yint; vatt.

lha'vitijafa Nombre masculino; posedo. 1s: yi'vitijafa (yi-'vi-ti-jafa). 2s: a'vitijafa (a-'vi-ti-jafa). 3s: lha'vitijafa
(lha-'vi-ti-jafa). 1pi: cas'vitijafa (cas-'vi-ti-jafa). Pl: vat'vitijafas (vat-'vi-ti-jafa-s). forma no poseda: vat'vitijafa
(vat-'vi-ti-jafa). SU COMPAERO-CHAMN. Ver : ni'vitijatsu; tiyeej; yiti.

178

lha'vitijayash Nombre masculino; posedo. 1s: yi'vitijayash (yi-'vi-ti-jayash). 2s: a'vitijayash (a-'vi-tijayash). 3s: lha'vitijayash (lha-'vi-ti-jayash). 1pi: cas'vitijayash (cas-'vi-ti-jayash). forma no
poseda: vat'vitijayash (vat-'vi-ti-jayash). 1 SU INICIACIN CHAMNICA.
2 SU HECHICERA. pa lhacm'a ca natmeneshlhavatsha'ne pa t'jqu'enjayash(sh)a'ne lhpa lhech vat'jqu'enjafacheesh
yamqu'een pa lhasnycheyash, yityc'oya pa vatvityjayashesh, pa vat'jqu'enjayashesh shi' pa lhavityjayash ti
yicjyesh papi vatachifas shi' pap'elh lhtachifas por las muchas fornicaciones de la prosituta, tan hermosa y hechicera,
que venda pueblos con sus fornicaciones y tribus con sus hechiceras (Nahm 3: 4). Ver : ni'vitijatsu; tiyeej; yiti.

lha'vitvat Nombre masculino; posedo. 1s: yi'vitvat (yi-'v-it-vat). 2s: a'vitvat (a-'v-it-vat). 3s: lha'vitvat (lha-'v-itvat). 1pi: cas'vitvat (cas-'v-it-vat). Pl: vat'vitvtes (vat-'v-it-vt-es). forma no poseda: vat'vitvat (vat-'v-itvat). 1 SU FOGN.
2 SU HOGAR. Ver : lhavitj; itj.

lha'viyas Nombre masculino (solo en tercera persona). 3s: lha'viyas (lha-'v-iyas). SU ROCO. Ver : yiyaas; ta'viyatsei.
lha'vi'jatanjayash Nombre masculino; posedo. 1s: yi'vi'jatanjayash (yi-'vi'jatan-jayash). 2s: a'vi'jatanjayash (a'vi'jatan-jayash). 3s: lha'vi'jatanjayash (lha-'vi'jatan-jayash). SU RESPECTO. pa yachajeyjop'in jayu ta
tapyeshchisham pava lhtacc, pa nijooylhach'e jayu ca novalhsha'neen na cotsjaat, pa ve'lhasham jayu ca
nivatvanesh pa lhavijatanyash shi' pa tulhitaj, pa shnacjayitaj shi' pa lhtanaputsjayash volver su rostro a lo alto, y
luego mirar a la tierra, todo es aprieto y oscuridad sin salida, angustia y tinieblas densas, sin aurora (Isaas 8: 21-22). Ver
: yivi'jatan.

lha'voiyei Nombre plural; posedo. 1s: yi'voiyei (yi'-voi-yei). 2s: a'voiyei (a'-voi-yei). 3s: lha'voiyei (lha'-voiyei). 1pi: casvoiyei (cas-voi-yei). forma no poseda: vatvoiyei (vat-voi-yei) ~ vooi (vooi). SU SANGRE. pa c'anajayan, ti
jacleshch'e java avoyey pa c'ap'aclanesh ja vatshachivo te ba, te limpi la sangre y te ung con aceite (Ezequiel 16:
9). taj ti yicshenshi papi lhech lhpa ve'lha cjecl tayyashay, doce pava lhnincpes yi yicjsesh'in ti tavoyey,
cha'lheesh ti tifeem papi vatcafetatsiy lhavos pava yi'van taj nive'lhaa papu ca nalhjen entre ellos haba una mujer
enferma, que llevaba doce aos padeciendo hemorragias, intilmente haba gastado su fortuna para pagar mdicos, y nadie
haba podido sanarla (San Lucas 8: 43). ventaj pa chi yicjopinatshi ja yint chi tsicleeshesh, yicle'sheshshi cava
yi'voiyei entonces calentaron agua para lavarme, limpiaron mi sangre. ni chinaa ti t'ajaya lhja t'uyjatshiy, pa v'mesh
tatsha ti natsha'ne pava lhavoyey, nicha'vayeshlhach'e jum ti vatsjanesh pa lhayyasha al instante de haberle tocado el
vestido, desapareci la hemorragia ("la sangre dej de caer"), y sinti en su cuerpo que haba quedado sana (San Marcos 5:
29).tsovalhtajsha'ne t'e ti tscv cava yi'voiyei lhca yuijatshiy me miraba (y vio) que la sangre manchaba mi
camisa. vooy na jumcuclaay vapecleyjop jayu ti tulhshi' pa vooy na jive'cla lhjunashjulh jayu pa votvoyey, pa lhech
vatjutsac'oya jayu ca namtajeyjop pa lhnalhu ja Lhcaanvacle el sol volver a aparecer oscuro, la luna ensangrentada,
antes que llegue el da del Seor (Hechos 2: 20). yij' ti jayeetshelh'a ca na atujtajeelh na t'asjaan na Nivacle Lh'sesh
shi' ca naaytajeelhshi nava lhavoyey pa ameelh'am pa vatmnlhajayash les aseguro que si ustedes no comen la carne y
beben la sangre del Hijo de Hombre, no tendrn vida (San Juan 6: 63). lhasnijes pava lha'voiyei pa Stavuun,
lhamanlhajavoesh papu ti vanaishi era hermosa la sangre de Stavuun, era vital para los que se baaban en ella. nque
jan'e' lha yuijatshiy, vooi lhum'ashi janofmqu'e, yi'voiyei cava yamqu'e pongo aqu mi camisa, maana la voy a lavar,
est llena de sangre. ve'lha ja c'afoquelhay yitsefesh(sh)am lhavlhi' pa lhcpje, pa nachfach'ee tatsha pava lhavoyey
shi' pa yint un soldado le abri el costado con su lanza, enseguida brot sangre y agua (San Juan 19: 34). tam'ey ti
jatuj t'e pa t'asjaan pava vcc jayanjas, ja't'ajesha ti c'ay'ji pava lhavoyey pava fusinjas? acaso voy a comer carne
de toros o a beber sangre de chivos? (Salmo 50: 13). ca nichinclvalhashi pava vatvoyey pa tavi'jatay ca chintyesha
papi cjecly sin un anlisis de sangre es difcil detectarla (la sfilis) en las mujeres. pa HIV, lhech pa tlha pa SIDA,
pu'janasham pa lhjunashch'e: tlhshaamjop pa vatmjayashvane, chitlhesha shta ti yama pava vatvoyey ca'tajesha
pav'elh, shi' lhpa vatamimi yit'iyjatem pa lhas el HIV, que causa el SIDA, se difunde de ("a travs de") tres maneras: a
travs de las relaciones sexuales, del contacto con la sangre u otro, y de una madre a su hijo. Ver
: vooi3; ta'voiyei;nivoiyelha; voitaj; voitayuc; voitanilh; voiyinish.

179

lha'voyinche Nombre femenino; posedo. 1s: yi'voyinche (yi-'v-oyinche). 2s: a'voyinche (a-'v-oyinche). 3s: lha'voyinche
(lha-'v-oyinche). 1pi: casvoyinche (cas-v-oyinche). Pl: vatvoyinchei (vat-v-oyinche-i). forma no poseda: vatvoyinche
(vat-v-oyinche). SU AJ. meelh ti nimjayutaj pa t'acu'meishi pava lha'voyinchei ti tuj'in chi' lhpa lhap'uc cuando
tenan sueo, tomaban (frutitas de) pimienta para masticarla, o (hojas de una) planta salada. Ver : oyinche.

lha'vutej Nombre femenino; posedo. 1s: yi'vutej (yi-'v-utej). 2s: a'vutej (a-'v-utej). 3s: lha'vutej (lha-'v-utej). 1pi: casvutej
(cas-v-utej). Pl: vatvutes (vat-v-ute-s). forma no poseda: vat'vutej (vat-v-utej). 1 SU ENCENDEDOR.
2 SU PIEDRA DE ENCENDEDOR.
3 SU BOLEADORA. Ver : yivutun; utej.

lha'yaaj Nombre masculino; posedo. 1s: ya'yaaj (y-a'yaa-j). 2s: a'yaaj (a'yaa-j). 3s: lha'yaaj (lh-a'yaa-j). 1pi: cats'e'yaj
(cats'-e'ya-j). Pl: vat'e'yajis (vat'-e'ya-j-is). forma no poseda: vat'e'yaj (vat'-e'ya-j). 1 SU NOTICIA RECIBIDA. nam
ca vat'e'yaj ti nam'in java sajech lleg la noticia de que hay mucho pescado. ya'ajlheesh mi conocimiento por
referencia / mi noticia recibida de terceros.
2 EVANGELIIO. Note: sase en la forma no poseda na Is Vat'e'yaj el Evangelio. Ver : ya'ya'.

lha'yaash ti Conjuncin. PORQUE. Lit: su condicin Ver : lhayaash; lhayaash; lha'yaash; lhayasha ca; lha'yasha. Variante
: lhai'yaash ti.

lha'yasha Adverbio. 1 IGUAL QUE.


2 ES COMO SI...
3 POR ENTERO. lha'yasha ca naspe'yeesh papu ti jajujpn: tojshic'oya ti yan'e' yijuiyish pa yaquisit parece que alguien
me escucha cuando le hago una invocacin: pronto me pone por delante un animal. pa lhayasha ca natcumelh'e
pap'elhcha, pa lhan'e na'lhech nich'ayich ya'sha j papu ca nefenesh, ve'lhasha'neen es como si trabajasen juntos un
grupo de gente, pero sin embargo es este joven quien los ayude, l solo. yaash ti a'lhasnyche, lha yenche, yaash ti
a'lhasnyche; nava atsjey lha'yasha java napu' ofos ti lhavatp'ooj na ac'cle; nava ayees lha'yasha java
tashinshtayche lhcles ti nach'eetsham java uticuy yiey ja Galad qu hermosa eres, amada ma, qu hermosa eres; palomas
son tus ojos tras el vello, tus cabellos, como rebao de cabras que desciende por la sierra de Galad (Cantar de los Cantares 4:
1). ja'vaney shta yiey nque cotsjaat ti lha'yasha ti chip'oc'oya pa uj vatneyjatsjanjayash otra cosa he visto en esta
tierra, y fue como (algo que encierra) una gran leccin (Eclesiasts 9: 13). lhayaash ti t'e pa ca lhaya'shayish lha cjecl,
tatmjalheshyic'oya pa yivafi jayu ti ytsiyyitapee ca t'ajuya porque aquella mujer ha hecho para m lo nico que poda,
se ha adelantado a preparar mi cuerpo ("prepararme") y echarme (perfume) encima para la muerte ("mi muerte futura") (San
Marcos 14: 8). japi tsitenas'e jlhech'e t'e pa ca lhayashaelhyish yalhacm'aelh los habitantes del lugar nos trataron
muy bien a todos. Ver : lhayaash; lha'yaash; lha'yaash ti; lhayasha ca.

lhca 1 Clasificador dectico; singular; femenino; conocido de vista pero desaparecido. LA/EL VISTA/VISTO ANTES PERO
DESACTIVADO (ya no existe). cque lhaishivo lhca lhavts'e' aquella huella es la de su barriga (de la iguana). she t'e
pa yuqu'e jayu ti ni ntaiyesh nava nalhus ti yifuyuqu'e lhca t'njanche? qu va a sembrar, si todo el da se lo pasa
tocando la flauta? ja vattsevtei lhavo' niclanshiyam lhca yitsevte el dentista me arranc mi diente. ya'clafei ca
lhsaniyyuc cava ncqu'een ca yitjocoyinjat ti njelh'e ca Sclucc'ayi lhca sniy, ve'lha lhca jatuj tuve ganas de ir a la
plantacin de sanda de mi to finado Sclucc'ayi por una sanda, y me com una. lhtuj lhca lha' lha aacjiyuc lhan
janfactajelh'am ca ya aj ca atujelh comiste de la fruta del rbol del que les dije que no lo comieran (Gnesis 3: 17). taj ti
ya'pitejclee pa tsicaaisiyuesh lhca mimi ti yan'e' pa vopovo, chi' ti tiy'e pava vataai cuando crec un poco ms, me
interesaba cmo mi mam hacia ponchos y yicas. jayjiesh'a aven ca anfacleem lhca amimi ca yaaj ca nt'aja'yei anque
noyan te haba dicho y redicho que le digas a tu mam que no toque este porongo.
3s: lh(a)cque, lhcque, lhacan'e. 2 demostrativo y pronombre de 3a persona; singular; femenino; conocido de vista pero
desaparecido. lhcque tc'ajulhclee lhja lhanquei tenis pelota lhse sta (pelota) es ms o menos del tamao de (lo que
llaman) una pelotita de tenis.
3s: lhac'um, lhac'umqu'e. 3 demostrativo y pronombre de 3a persona; singular; femenino; conocido de vista; acaba de irse.
3s: lhcalhech. 4 pronombre anafrico de tercera persona; singular; femenino; conocido de vista pero desaparecido. yaaj j ca
aichavalhelhaan lhca'lhech yucuve lhca'lhech isjop ti nj, aichavalhelhaan j ja'elhcha yucuve lhjan aijalhyich'esh ti
vancamanlhanit no se preocupen tanto por el pan que se echa a perder, preocpense del otro que da vida eterna.

180

3s: lhcaelh ~ lhqueelh. 5 pronombre diferencial de 3a persona simple; singular; femenino; conocido de vista pero desaparecido.
3s: lhcaelhcha. 6 pronombre diferencial de 3a persona compuesto; singular; femenino; conocido de vista pero desaparecido.
3s: lhca(n). 7 pronombre relativo; singular; femenino; conocido de vista pero desaparecido.

lhcaa Nombre femenino; posedo. 1s: yicaa (yi-c-aa). 2s: acaa (a-c-aa). 3s: lhcaa (lh-c-aa). 1px: cascaa (cas-c-aa). Pl: lhacac
(lh-c-a-c). forma no poseda: vatcaa (vat-c-aa). SU FRUTA. Note: dcese de una fruta cuyo poseedor es una persona Ver
: lhaa.

lhcaactse Nombre femenino; posedo. 1s: yicaactse (yi-caactse). 2s: acaactse (a-caactse). 3s: lhcaactse (lhcaactse). 1pi: cascaactse (cas-caactse). Pl: vatcaactsei (vat-caactse-i). forma no poseda: vatcaactse (vat-caactse). SU
BULBO ASADO DE CARAGUAT. Ver : vatapjoque.

lhcaanvacche Nombre femenino; posedo. 1s: yicaanvacche (yi-caa-nvac-che). 2s: acaanvacche (a-caa-nvacche). 3s: lhcaanvacche (lh-caa-nvac-che). 1pi: cascaanvacche (cas-caa-nvac-che). Pl: vatcaanvacchei (vat-caa-nvacche-i). forma no poseda: vatcaanvacche (vat-caa-nvacche). 1 SU JEFA.
2 SU PATRONA.
3 SU REINA. ca avaclhitajesh nque yicasash pa ajayaeesh jayu ja yas pa alhcaanvacche jayu shta si terminas (de hilar)
mi lana, te casars con mi hijo y sers reina. sesenta japi lhcaanvaccheyesh, pa ochenta japi vatajayasesh atesha pa acloj
japi lhutsjayech'esh, taj ti lha tsitst'ajesh ofoche vataasclaneshi lha lhech ve'lha, lha lhech ve'lha lhse ti yiy'ya lhja
nivacche ti nicavat'ajesh si sesenta son las reinas, ochenta las concubinas e innumerables las doncellas, una sola es la
paloma que tengo y se hermosea para m (?), nica hija de la mujer que la dio a luz (Cantar de los Cantares 6: 8-9). papi
lhech yefeneshtaj lhpa lhcaanvacche lhse ti niclanemshitaj vat'uijatshiyis ellas ayudaron a la princesa a
desvestirse. Ver : lhanvacle; lhcaanvacle.

lhcaanvacle Nombre masculino; posedo. 1s: yicaanvacle (yi-caa-nvacle). 2s: acaanvacle (a-caa-nvacle). 3s: lhcaanvacle
(lh-caa-nvacle). 1pi: cascaanvacle (cas-caa-nvacle). forma no poseda: vatcaanvacle (vat-caa-nvacle). 1 SU JEFE.
2 SU CACIQUE.
3 SU REY.
4 SU SEOR.
5 SU CAPATAZ. ca nque ajunashtaja ca ni imatsintajee pa'na nan lhjunash ca atata, lhacm'a jayu papi israelitas
nitfaclesh'a jayu j ti alhcaanvacle si t eres menos exigente ("tu actitud no exija cualquier cosa") que tu padre, todos los
israelitas te reconocern como rey. pa lhech lhcaanvacle pan yash'apee jayu pa Moab pa yjlhyech'eesh jayu ca
lhcaanvaclea aquel rey vencera a Moab y sera rey eternamente. ampa lhcaanvaclea ca nveelhyitshi no hay ningn
cacique entre nosotros. isjop shta ca shtavancufaneshelh napi palavai pa nivatcacojayasha t'lha pa
cascaanvaclevatam podemos compartir tambin con los paraguayos la fe que proviene de nuestro Seor. yinsits'ac'oya
vitsha pa lhacaancacle pa jaalhpa yinsits'a' su patrn trat de percibirlo tambin (el olor del fuego) y por fin lo
sinti. Cascaanvaclevatam Nuestro Seor. ampapu ca lhcaanvaclea es independiente ("no tiene seor"). meelh lhn
ti tifeshch'e pa niclan'e lhshatjes pa tanaatsjulh papi lhcaanvaclesesh despus de acabar con todos, les quitaron el
escalpe ("cabezas") y se las repartan los que eran jefes. pava'lhech lhc'aplhus ti lhcaanvacleesh'e pa Roma pa'lhech
tanch'anjai Augusto, pa yan'e' shita pa vatyjijat: lhacm'a papi nivacle papi yishi' ca yiyjijat isjop ca chi nisesh'e
pava lheiyis jaspa chi natsjuulh en aquellos tiempos reinaba en Roma el emperador Augusto que dio el siguiemte edicto:
todas las personas que viven en mi imperio deben inscribirse en las listas del censo ("poner-en su nombre para que se
cuenten"). a'lhech, Belen, lhvji' na lhcotsjaat na Juda, avaatsha yitsaat ya'shesh ti tajulhei lhavtsaat papi us
lhcaanvacles, lhai'yaash ti lhanvat'aj pa avo'eesh pa anch'anjayashesh shita na Israel yi'ei napi nivacle t, Beln, que
ests en tierra de Jud, eres ciudad importante, ciudad de prncipes, porque en ti ha de nacer el que dirija y gobierne al pueblo
de Israel.aschaaj tatsha avaatsha, aschajey, lhcaanvacle, pava lhv'e'in! llvame contigo, introdceme, oh rey, en tu
alcoba! (Cantar de los Cantares 1: 4). caaj papi napuqu'e lhcaanvacles papin yit'esh ca nashjat pa t'unaj, lhan'e
lhacm'a pap'elhcha ca lhcavosa jayu algunos soberanos queran aumentar su poder para someter a todos los dems para
someterlos ("que sean sus peones"). pa juncuclaay palha tojqu'etsham, taj ti lhetipa ti t'acumvatsham'in,
vancafaneshjatesh'in papi lhcaanvaclesesh egipcios el sol estaba ya muy alto, y sin embargo seguan trabajando, apurados

181

por los capataces egipcios. papi ninteetajesh ca niyalhcaanvacleaesh, anchajelh ca aclnelh'e yijuyish a los que no
queran que fuera su rey, triganlos aqu y mtenlos en mi presencia (San Lucas 19: 27). c'asnatesh ca alhcaanvacleaesh
jayu napu' njesh yitsates yo te har rey de diez ciudades (San Lucas 19: 17). pa David napu'eishi ti lhcaanvacleesh pa
Israel David fue segundo rey de Israel. yinenjatchisham pa Jerusalen pa nivaich'aclaj shita ti lhcaanvacleesh'e pa uj
yitsaat conquist Jerusaln y la convirti en capital de su reino. vooi ca nvaftaj, pa as pa lhcaanvacleeshjop jayu papi
nivacle lhchifas pa Fitsc'yich cuando mueras, tu hijo reinar sobre el pueblo de Israel. ca namtaj ja Timoteo, pa istaa
ca acuumjelhjulh jaspa nanshamelh'ash jayu, lhayaash ti t'acum'e na lhcumjayash ja casCaanvacle nan
yijunash cuando llegue Timoteo, procuren que no se sienta incmodo ante ustedes, ya que como yo trabaja en la obra de
Nuestro Seor (1 Corintios 16: 10).
5 SU GOBIERNO.
6 SUS AUTORIDADES. Note: en las acepciones (5) y (6), sase en la forma plural vooishi nava itac capi nivacle pa yichei
shita capi lhcaanvacles tucus ti tasini'apee capi nivacle fueron a buscar a los nivacle por los montes y consiguieron un
convenio ("hablaron-sobre") entre el comando boliviano y los nivacle. ca ya aj na ca lhech lhjunasha t'yish'e, pa
tayjijanesh pa lhcaanvacle ca ya aj na ca namvatjulhsha'ne pava jpyjey; vooy pava camm'evatjulh ca lhech
chincvjiyan'e pava aacjuy para que eso no se repita (el incendio), el Gobierno orden que las casas no sean construdas al
lado una de otra, sino que entre ellas ("en el hueco [que las separa] unas de otras") se siembren rboles.
7 SU MINISTRO. Note: dcese del ministro de la iglesa papi lhjayas papi lhcaanvaclesesh tajulhey ca isa' pa
lhfanishlhavachc'oya pap'elh las esposas de los ministros deben observar una conducta ejemplar. Ver
: lhanvacle;lhcaanvacche.

lhcaanvacleai Nombre masculino/ plural de respeto; posedo. 1s: yicaanvacleai (yi-caa-nvacle-ai). 2s: acaanvacleai (a-caanvacle-ai). 3s: lhcaanvacleai (lh-caa-nvacle-ai). 1pi: cascaanvacleai (cas-caa-nvacle-ai). Pl: vatcaanvaclesai (vat-caanvacle-s-ai). forma no poseda: vatcaanvacleai (vat-caa-nvacle-ai). SU JEFE ANCIANO. ei lhn ca ni nteesh lhn papi
lhcaanvacleai desgraciadamente, el jefe anciano no quera (aceptar nada). avatclvalh, lhai'yaash ti ni shtanfiiyjulh napi
lhcaanvacleai miren en su interior (hagan introspeccin), porque tenemos mucho respeto al jefe anciano. Ver
: lhanvacle; lhcaanvacle; clai(clai).

lhcaanvaclenjavo Ver : lhanvaclevo.


lhcaanvaclesesh Nombre masculino. 1 GOBIERNO.
2 ESTADO.
3 AUTORIDADES. Lit: los que con poder de jefes japi lhcaanvaclesesh napi palavai yivi'jatana japi ve'lhasham pa ti
lhcootsjatis'e ts'ivee el Estado paraguayo reconoce la existencia legal de las comunidades. Ver : lhcaanvacle.

lhcaatjayash Nombre masculino; posedo. 1s: yicaatjayash (yi-caat-jayash). 2s: acaatjayash (a-caatjayash). 3s: lhcaatjayash (lh-caat-jayash). 1pi: cascaatjayash (cas-caat-jayash). forma no poseda: vatcaatjayash (vatcaat-jayash). SU EXISTENCIA. Ver : ca't'aj.

lhcaatjoc ~ lhcatjoc Nombre masculino; posedo. 1s: yicaatjoc (yi-caa-tjoc). 2s: acaatjoc (a-caa-tjoc). 3s: lhcaatjoc (lhcaa-tjoc). 1pi: cascaatjoc (cas-caa-tjoc). Pl: vatcaatjocovot (vat-caa-tjoc-ovot). forma no poseda: vatcaatjoc (vat-caatjoc).SU CUADO. Ver : lhatjooc.

lhcaatshi Nombre femenino; posedo. 1s: yicaatshi (yi-caat-shi). 2s: acaatshi (a-caat-shi). 3s: lhcaatshi (lh-caatshi). 1pi: cascaatshi (cas-caat-shi). Pl: vatcaatshiyis (vat-caat-shi-yis). forma no poseda: vatcaatshi (vat-caat-shi) ~
tincaatshi (tin-caat-shi). SU CUCHARA DE PORONGO PARA TOMAR CALDO. chi nu'e'eshi pa int lhpa ve'lha
tincaatshiy lhse pa vatfetaas lhei sulfato de aluminio, chi nanvaich'aclajshi pa chi nu'eishi 20'esh (?) tsoptsop pa cloro
chi ch'anjop 30 minutos se carga el agua y se coloca una cucharita de (remedio llamado) sulfato de aluminio, se remueve
bien, se pone 20 gotas de cloro y se espera 30 minutos. ve'lha lhpa uj pa lhafo', vooy lhap'elh pitej lhpa lhcaatshi, vooy
lhap'elh ujqu'e lhpa lhpasche una de ellas tena pies grandes, otra un porongo grande, y otra dedos largos.

lhcaavju Nombre masculino; posedo. 1s: yicaavju (yi-caa-vju). 2s: acaavju (a-caa-vju). 3s: lhcaavju (lh-caavju). 1pi: cascaavju (cas-caa-vju). Pl: vatcaavjuc (vat-caa-vju-c). forma no poseda: vatcaavju (vat-caa-vju). 1 SU
CENTRO.

182

2 SU PLAZA CNTRICA.
3 SU SITIO RODEADO DE ALGO. ja lhcaanvacle yi'shi' lhcaavju japi lhcavos el jefe estaba en medio de su gente. pav'elh
lhtsjey natshisha'ne lhcaavju pa c'utjanichat otras semillas caen en medio de montes espinosos (San Marcos 4: 18). pa
Jesus yishi' pa Issha'ne Vatsc'clit ti tsitenaj'e lhc'avju napi nivacle, casch'inish por el Espritu Santo Jess vive en
medio del pueblo nivacle, es nuestro hermano. ja samto yi'shi' lhcavju japi nivacle el criollo estaba en medio de los
nivacle. ca shtantitajc'oya java na lhjunashvatc'oya nyishai java t'ajuiya pa Jesus, pa shtanvo'yeshch'e jayu pa
lhc''vat pa Jesus pan yenlhatam ti yishi' lhcavju napi caschifas; nque yich'e' ti cascatolicos j jayusi entendemos los
diferentes caminos que llevan a Jess, seremos capaces de descubrir el lugar que Jess quiere ocupar en la vida de nuestro
pueblo; as seremos catlicos de veras. yivaatsha javancanajayanesh pa yint, taj ti nan yi'shi' acaavjuelh, pa tanca
antfacshelh avaatsheelh yo bautizo con agua; entre ustedes hay alguien a quien no conocen (San Juan 1: 26). ni
pav'elh tashinshtas yiey pa am'e pa'na, pa vpecleylhach'e ti yi'faclitey, pa vooysha'ne pa tney'in, pa yitacshin'in
yuyey ts'ivee lhcaavju pava uticuy, nashch'e pa apatosch'e suyjulh pava yafalhch'e ca nivo'matan dej las otras ovejas
en el desierto y volviose apurado, la busc y la llam, vagando tristemente en medio de los montes, pasando por las hondas
quebradas con peligro de su vida.
4 SU CALLE. pa lhechesh pa janeetsham pa jachajtajeshiin ja yitsaat ti javo'tajeysha'ne ja yenachjop na yimnlhajayash
yiey java lhcaavjuc shi' java clayych'esha'ne, javo'tajeysha'ne pa niyivan entonces me levant y rond por la ciudad
por las calles y por las plazas, busqu el amor de mi alma, pero no lo encontr (Cantar de los Cantares 3: 2). tajulhtajey ca
alhecha na checla', ti lhti'fesh java t'ajtey lhja mimi; lhech lhjunash ca c'avantaj'e yiey java lhcaavjuc pa isjop ca
c'afin, pa ampapu ca nasclquiesh ojal fueras mi hermano amamantado a los pechos de mi madre; al verte en las calles, te
besara, sin que la gente me despreciara (Cantar de los Cantares 8: 1). pa t'taych'een pava lhcaavjuc pa yie'in pava
chit'ichay'een shi' pava lhacclesh pava lhcaavjuc pa vatjumtic'oya ca nichaajsha'ne pa vatjutsa' ti naashjop (la
mujer) se paseaba por las calles, luego por las plazas ("los [lugares donde] se descansa"), y en todas las esquinas acechaba al
primero que pasaba (Proverbios 7: 12). pa yich'e pava lhcaavjuc pa yit'ajesh papi ni nantfacliysha'ne yamei shta papi
na tlhshi'vatc'oya caminaban por las calles llenas de forasteros ("desconocidos") llegados de todas partes.
5 SU CUADRA (en un pueblo o ciudad). ja Pedrito yie' ja yiey java napu' lhcaavjuc ta'vaya ja vatqu'isjavat Pedrito vive a
dos cuadras de la escuela. Ver : lhavju'; yicaavjoyan; yicaavjuqui. Variante : lhcavju.

lhcable Nombre masculino; posedo (tercera persona). 3s: lhcable (lh-cable). Pl: cables (cable-s). forma no
poseda: cable. SU CABLE. Note: pstamo del castellano lhpa nivacche yijucjuch'e pa lhcable pa clesanilh pa t'ajuiya ca
chincusinatshi pa int la mujer enchuf el cable de una olla ("un metal") pata calentar agua. ca namtajvatjulh pava
napu' cables pava yi'shi' pa nits'ilhataj, pa t'ecletvatjuulh lhacm'a pa t'unjayash pa nits'ilhataj chi yovalhe'meijop
pava fchinjas ti yiclnsham na cotsjaat si se toquen dos cables que traen la corriente, cae toda la carga ("fuerza") elctrica
que se puede comparar a los rayos que caen sobre ("atravs de") la tierra.

lhcacacl Nombre masculino; posedo. 1s: yicacacl (yi-ca-cacl). 2s: acacacl (a-ca-cacl). 3s: lhcacacl (lh-cacacl). 1pi: cascacacl (cas-ca-cacl). Pl: vatcacacls (vat-ca-cacl-s). forma no poseda: vatcacacl (vat-cacacl). 1 SU MANGO.
2 SU ASIDERO. Note: dcese de un objeto con mango que pertenece a una persona Ver : lhcacl'.

lhcact'e Nombre femenino; posedo. 1s: yicact'e (yi-ca-ct'e). 2s: acact'e (a-ca-ct'e). 3s: lhcact'e (lh-ca-ct'e). 1pi: cascact'e
(cas-ca-ct'e). Pl: vatcact'ei (vat-ca-ct'e-i). forma no poseda: vatcact'e (vat-ca-ct'e). SU SUEGRA. nalhu pa yit'esh lhpa
lhcact'e: shtavooi cun ctsej una maana dijo su suegra: vamos a salir a buscar chaguar. yulhj ti tapecl'in, yivcujun,
sasshiin; lhpa lhcact'e yequetsenesh ti yen, yapunc'oya pa Jeruti Tumpa volva cansado, sudaba, y era sucio; su suegra
le daba preferencia, amndolo, (mientras) despreciaba a Jeruti Tumpa. lhpa lhcact'e vatsuiyiyan, yits'yeem lhpa lhse la
suegra se enoj, rega a su hija (a su yerno, atravs de su hija). lhja lhcact'e yijnsha'ne pa lhcljut su suegra est
acostada con fiebre. Ver : lhact'e; lhcact'ech.

lhcact'ech Nombre masculino; posedo. 1s: yicact'ech (yi-ca-ct'e-ch). 2s: acact'ech (a-ca-ct'e-ch). 3s: lhcact'ech (lh-ca-ct'ech). 1pi: cascact'ech (cas-ca-ct'e-ch). Pl: vatcacche(i)vot (vat-ca-cche(i)-vot). forma no poseda: vatcact'ech (vat-ca-ct'ech). SU SUEGRO. ni nanchayu'e pa lhajpyich papi lhcacchevot no se siente a gusto en la casa de sus

183

suegros. yaichavalhei pa ca lhtmit'aa lhai'yaash papi vatmtevot yitst'ajesh ca ncunjamsha'ne papi


lhcacchevot deseaba tener a un yerno, porque a los yernos les corresponde mantener ("alimentar") a sus suegros. Ver
: lhact'e; lhcact'e.

lhcacujayash Nombre masculino; posedo. 1s: yicacujayash (yi-cacu-jayash). 2s: acacujayash (a-cacujayash). 3s: lhcacujayash (lh-cacu-jayash). 1pi: cascacujayash (cas-cacu-jayash). forma no poseda: vatcacujayash (vatcacu-jayash). 1 SU DESCONFIANZA.
2 SU INCREDULIDAD. Ver : yicaco; ni lhcacujayasha. Variante : lhcacojayash.

lhcacumjat Nombre masculino; posedo. 1s: yicacumjat (yi-ca-cum-jat). 2s: acacumjat (a-ca-cum-jat). 3s: lhcacumjat (lhca-cum-jat). 1pi: cascacumjat (cas-ca-cum-jat). Pl: vatcacumjates (vat-ca-cum-jat-es). forma no poseda: vatcacumjat
(vat-ca-cum-jat). 1 SU OBRERO.
2 SU SUELDO. napi palavai ca yaaj ca nclqui pa lhcavo pan yicumjatlhatam'in, ca nfisjatemch'e pa lhcacumjayash que
los paraguayos no traten mal a sus empleados ("su gente que hace trabajar para ellos"), y les paguen un salario justo ("hagan
alcanzar para ellos su salario"). Ver : lhcumjat; t'acuum.

lhcac'ovtevatam Nombre masculino; solo en tercera persona (?). 3s: lhcac'ovtevatam (lh-ca-c'o-vte-vatam). SU CHACRA
DE LA COMUNIDAD. Ver : lhcac'o'vat.

lhcac'o'vat Nombre masculino; posedo. 1s: yicac'o'vat (yi-ca-c'o'-vat). 2s: acac'o'vat (a-ca-c'o'-vat). 3s: lhcac'o'vat (lh-cac'o'-vat). 1pi: cascac'o'vat (cas-ca-c'o'-vat). Pl: lhcac'oovtes (lh-ca-c'oo-vt-es). forma no poseda: vatcac'o'vat (vat-cac'o'-vat). SU CHACRA. pa c'atlhjatshi jan lhjunash lhja vatcvjiyanche ti tlhshi' pa vatcac'ovat, pa c'atnitjat ti
lhamey ti na tnt'aj pa anivaccheesh te hice crecer como una siembra que brota en la huerta y te cri, llegaste a hacerte
mujer (Ezequiel 16: 7). acjiyan'e lha yicacl' ja acac'o'vat!; yicjiyan pa lhcacl' j'tajesh ti lhech tlhshi lhpa
nucsiyuc plant vos mi pierna!; ella plant la pierna, y de ell brot una planta de mandioca. yij' ajalh ti lhet t'ajjqu'e
ti lhatcashaayshelh pa acac'ovat'elh? decme, por favor, es verdad que ustedes vendieron su chacra a este precio? yishi'
ja tavashai ja lhcc''vat su chacra est en el campo. yam'acfi pa pacham java lhcc'vtes japu (la creciente) alcanza
hasta el otro lado de las chacras de la gente. ampa ca lhcac''vat'a ya no tiene chacra. ja yenach t'ajuyey ja lhcac'ovat
acj'e, ti yic'utsjat'ey pava lhcly shi' ti yit'ovsch'e java lhavs yucshi mi amado ha ido a su jardn oloroso para
pastorear su rebao y para cortar flores rojas (Cantar de los Cantares 6: 2). ti yamei lhpa'lhech utiyuc pa yi'van pa nich'a
jpyich, chi' pa vatcac'o'vat, chi' pava vatcavcalhjes, nalhu pa vatnich'ayansha'ne, vmesh ca c'utsjasa, pa
nich'acsha'ne j ti'ma cuando llegaron al cerro, encontraron all una casa nueva, una chacra y frutas maduras, y a la maana
siguiente, se encontraron rejuvenecidos, ya no eran ancianos, sino jvenes. pava acly tashinshtas lhtlhsha jayu pa
lhsaash lhpa ca uych'e pa vooy pava lhcles pava tashinshtaychey lhtlhsha jayu lhpa apeso ca jaspa acashayesha pava
acac'ovtes tus ovejas te dan vestido ("obtendrs lana para que sea vestido de tus animales ovejas"), tus cabritos ("de las cras
de tus chivas obtendrs") dinero para comprarte un campo (Proverbios 27: 26). ni ya'lha pava nich'a us aclyelh vcc
nilhecha pava fusinjas yiey pava acac'ovteselhjop no tomar siquiera uno de sus novillos ni a los chivos que estn
alrededor de sus plantaciones (Salmo 50: 9). yic'uijat'apeec'oya pa yj'evatjulh pava vatcac'ovtes ellos quitan los
linderos de sus chacras. Sinn : lhcjiyanach, lhcjiyanja'vat. Ver
: lhc'o'vat; lhcac'ovtevatam; lhc'o'; lhcjiyanach;lhcjiyanja'vat.

lhcacha Nombre masculino; posedo. 1s: yicacha (yi-cacha). 2s: acacha (a-cacha). 3s: lhcacha (lh-cacha). 1pi: cascacha
(cas-cacha). Pl: vatcachac (vat-cacha-c). forma no poseda: vatcacha (vat-cacha). 1 SU PALILLO.
2 SU ARMA O ELEMENTO ARROJADIZO. ytjatei lhn pa yamei lhn pa lhcacha; ch'apup lhn arroj el objeto dado
que alcanz (el agua); plomm! na vatcacha techelh la granada de mano ("palillo [que] revienta"). Ver : lhcachivo.

lhcachenach Nombre masculino; posedo. 1s: yicachenach (yi-ca-chen-ach). 2s: acachenach (a-ca-chenach). 3s: lhcachenach (lh-ca-chen-ach). 1pi: cascachenach (cas-ca-chen-ach). Pl: vatcachenjas (vat-ca-chen-jas). forma no poseda: vatcachenach (vat-ca-chen-ach). 1 SU MENSAJERO.
2 SU ENVIADO.

184

3 SU APSTOL. pa nivacle vatcachenach yamei lhn ti'ma pa Amana pa nifaclem lhn ti apis ti njesh'e papi nivacle papi
tucus un nivacle mensajero se fue junto a Amana y le inform que los nivacle estaban en posicin (listos) para (atacar a) los
bolivianos. a'nclit lhacm'a cque ti a'lhech ti a'Fitsc'yich'em ja Israel pa vooi yivaatsha pa acachenachyish ti
vatcufaijat yivo'esh muestra a todos que t eres el Dios de Israel ("eres Dios para Israel") y que yo soy tu servidor ("el
servidor de ofrendas que has enviado"). yentaj ca tsishaa'elh papi lhcachenjas quera estar a solas con sus
apstoles. tnei pa Fitsc'yich ca jaspaa lhcachenach'a Dios le llam para que fuera su mensajero. pa
lhcachenach'esh pa Cristo un apstol enviado por Cristo. pa Fitsc'yich yichen pa lhcachenach lhavaatsha lhech pa
angel Gabriel; yichenei shita pa Nazaret, lhech yi'e' lhpa ve'lha lhutsja peclque Dios envi como mensajero suyo al
ngel Gabriel; lo envi a Nazaret, donde viva una muchacha virgen. yaijatch'ejop pa ve'lha vatcachenach pan t'aj'jesh
pava lhavtsatis papi nivacle el mensajero avis en todas las aldeas de los nivacle. yivaatsha ya Pablo, lhcachenachyish
ja Jesucristo; cque niyjeeshyi pa Dios casLhavqu'ilhjenaj shi' ja Lhcaanvacle Jesucristo, jan t'lha pa
cascaclecleyashc'oya yo soy Pablo, (soy) apstol de Jesucristo; por mandato ("eso me ha dicho") de Dios salvador nuestro y
de Cristo Jess nuestra esperanza (Timoteo 1: 1). tnei papi lhcachenjas lhech papi'lhech t'apayeishilhatam, pa yichei
shita ts'ivee pa'lhech; doce papi'lhech nivacle llam a los discpulos que l haba eligido (para s mismo), y stos se
acercaron a l; eran doce hombres. j'lhech ve'lheelhsham japi napu'yama tanefenelh japi vatcachenjas l era uno de
los siete evangelistas ("ayudantes mensajeros"). yivaatsha yaPablo, lhcachenachyish ja Jesucristoyo soy Pablo, apstol
de Jesucristo (Timoteo 1: 1). pa Pedro vantanesh ti yit'esh: ame ni nastfaclesh; pa chinch'e shita ti nam peelhcha
nitfaclesh shita: a'lhech t'e jum lhcachenach'ash ja Jesus; pa Pedro yachajeic'oya shita ti vantanesh Pedro lo neg y
dijo: no lo conozco; poco despus, otra persona lo reconoci: t eres uno de los discpulos de Jess; Pedro volvi a
negarlo. pa meelh pan lhcachenach'esh ti yamjey pa yit'esha pa Yeh: janchajeshnee nava lhshatjes capi lhcles ca
lhcaanvacle; pa Yeh pa tayjijanesh: pa an'e pava napu'esh'e chiyaclpju'e yiey ja chiyuy'een na yitsaat pa lhech
mnlhaae pa namjey lhum'ashi cuando lleg su mensajero, Yeh le dijo: he trado las cabezas de los hijos del rey; Yeh
orden: pnganlas en dos montones a la entrada de la ciudad, y djenlos hasta la maana (2 Reyes 10: 8). Ver : yichen.

lhcachivo Nombre masculino; posedo. 1s: yicachivo (yi-cach-ivo). 2s: acachivo (a-cach-ivo). 3s: lhcachivo (lh-cachivo). 1pi: cascachivo (cas-cach-ivo). Pl: vatcachivos (vat-cach-ivo-s). forma no poseda: vatcachivo (vat-cach-ivo). SU
ALAMBRE ARROJADIZO. Note: dcese de un trozo de alambre de un metro de largo con gancho y ojete en los puntos que
sirve de arma arrojadiza para cazar pjaros Ver : lhcacha.

lhcachi' Nombre masculino; posedo. 1s: yicachi' (yi-cachi'). 2s: acachi' (a-cachi'). 3s: lhcachi' (lh-cachi'). 1pi: cascachi'
(cas-cachi'). Pl: vatcachic (vat-cachi-c). forma no poseda: vatcachi' (vat-cachi'). 1 SU VIENTRE. ta t'e lhayaash ti ni
vafshi' ja lhcachi' lhja mimi, ja't'ajesha jan t'aplhuqu'e ti tsivat'aj? por qu al salir del vientre de mi madre no mor al
nacer? (Job 3: 11). nich'a napu' nalhus ti atej na yicachi' hace dos das que me duele el vientre. na afelhcheyish
lhjunashjulh ja vat'iyjatshiy ti clamam'in jan yich'e' ja isshi' tjayetas t'i'; na acachi' lhjunashjulh ti chiyaclpju pa
trigo ti t'afaych'e lhavj java yucshi lhavs tu ombligo ("tero") es como una nfora redonda ("lisa") que contiene vino
sabroso; tu vientre es como un montoncito de trigo rodeado de flores rojas (Cantar de los Cantares 7: 2). yiey na acachi'
napu'jam lhtachifas; napu'jam yitsates t'ajuyvatjulh ti jjjeclay ninanvat'as; ve'lha pa yasc'oya ti t'un'in peelh, pa
c'utsa'jesh shichamc'oya jayu pa tavclajesh dos naciones hay en tu vientre, dos pueblos se separan en tus entraas, uno
vencer al otro y el mayor servir al menor (Gnesis 25: 23).
2 SU CORAZN. Note: est acepcin corresponde al 'corazn' de la tradicin cristiana, en tanto receptculo de los
sentimientos nishameshjum lhachi'shi sinti una gran felicidad en su interior. pa vatacachi chivatjutem pa Dios el
corazn ha de ser entregado a Dios. jaspa yueshelh'a ja Moiss ti lhav'melh papi ajayaselh, lhayaash ti ninach'ana
nava acachi'clelh, taj ti vooy ti nich'a chiyisnatesh tanca lhech lhjunasha as Moiss les permiti (a ustedes) de sapararse
de sus mujeres a causa de la dureza de sus corazones, pero al principio no era as (San Mateo 19: 8). ca anatajeshelhnee pa
vatpiiyash shi' ca ats'efentajelh, pa c'ueshelh'a lhacm'a na yicachi' ca casve'lhaasham si vienen como amigos para
ayudarme, estoy dispuesto a unirme con ustedes (1 Crnicas 12: 17). caajem pava lhacfey pa tach'aney pa t'jj taj ti
pava lhcachic ninanc'at'eyc'oya, lhayaash ti amem pa ni lhcacujayasha, pa lhe'naa ti nintyc'oya tenan odos y oan su

185

voz, pero sus corazones eran cerrados, porque no tenan fe, y por eso, no entendan. lhcachi'shi ti yaichavalhtajei ca
ncc'oya, ca yaaj ca nit'ya papu pensaba abandonarla en secreto, sin llamar la atencin de nadie. pa lhe'naa ti yasuya
japi lhech lhtlhelha, pa jayeetsha: yajatesh ti vatvenchateshyic'oyaan pava lhcachic, pa ninen ca nantfa'clesh nava
yinyishay por eso me indign contra aquella generacin y dije: su mente siempre se extrava y no reconoce mis caminos
(Hebreos 3: 10). lhatcutesh yivcji na yicachi', yicavecjacl, lha yinjuyjasche; lhatcutesh yivcji na yicachi' ti ve'lheesh
ti lhtsovalhsha'ne, ti ve'lheesh ti lhachajjop a'vo' na atinish me has robado el corazn, hermana ma, novia ma, me has
robado el corazn con una sola mirada tuya, con una vuelta de tu collar (Cantar de los Cantares 4: 9). amjatsham lhacm'a
na acachi' ca acafiyan pa Lhcaanvacle, pa ya aj na pa natst'ajesh acajysha confa en el Seor de todo corazn, y no te
fes de tu propia inteligencia (Proverbios 3: 5). taj ti yivaatsha jayeetshelh'a ca nicaajtaj papi yovalhch'e lhpa cjecl ti
yisvun pa lhech apis ti lhcachi'shi ca nivancavm pues yo les digo que quien mira a una mujer desendola ya a cometido
adulterio en su corazn (San Mateo 5: 27). ta t'e lhayaash ti t'apjayanelh'in shi' ti naaconitjatelh na yicachi? por qu
ustedes lloran ("lo hacen llorar") afligindome el corazn? acamaminatelhyam pava acachi'clelh! pa ampapu ca
yimenshelh, ampapu shta ca nascavmjatsueshelh'in, pa tanca yijts'clnelh'in shta papu hnganme un lugar en su
corazn! a nadie hemos perjudicado, a nadie arruinado, a nadie mentido (2 Corintios 7: 2).pa lhe'naa ca namjam na
yicachi' ti nishamesh por eso se me alegra el corazn ("entra a travs de mi vientre [lo] que me alegra"). pa lhechesh pa
yivoych'e lhcachi' ti'ma ja Pedro pan yit'eshem ja Jess ti yit'esh: jjjeclay tanca napueesh ca nit'eyshey pa votjj ca
p'alha jayu ca pu'janaaesh ca avaantanyish; cavque yaychavalhch'e ja Pedro pa yapjayan'in Pedro record lo que le
haba dicho Jess: antes de que el gallo cante dos veces, me habrs negado tres veces, y eso lo hizo llorar (San Marcos 14:
72). vooi pava tlhch'e lhashi tlhshaam pa lhcachi' lo que sale por la boca brota del corazn. istaa ca en ja
Lhcaanvacle a'Dios pa atanipjclnsha lhpa acachi', pa asc'clit shi' pa acajyshaamars al Seor tu Dios con todo tu
corazn, con toda tu alma y con toda tu mente (San Mateo 22: 37). na yicachi' javaclhiteshyivach, yi'Dios,
javaclhiteshyivach ti jishich'e'am nava vat'acjay mi corazn est firme, oh (mi) Dios, cantar para t con toda mi alma
(Salmo 108: 1).
3 SU LAGUNA. yovalhei'in pa cyin' pa lhcachi'; clam lhn lhech papi yint lhavoquei ti tosch'een papi nivacle el
picaflor observaba la laguna; aparecieron aquellas mujeres del agua cuando los hombres estaban lejos. pa jamelhei lhavj
pa lhcachi' pitej, taj ti ni c'atsajch'e, napu kilmetro t'ejum; ja'vanelh cava lhajpijei chamashisha'ne llegamos a la
orilla de una laguna muy larga, pero no era ancha, dos kilmetros habr sido; podamos distinguir sus chozas redondas. Ver
: lhcachi'vat; lhiivte; yicachicli.

lhcachi'vat Nombre masculino; posedo. 1s: yicachi'vat (yi-cachi-'vat). 2s: acachi'vat (a-cachi-'vat). 3s: lhcachi'vat (lhcachi'-vat). 1pi: cascachi'vat (cas-cachi-'vat). forma no poseda: vatcachi'vat (vat-cachi-'vat). 1 SU MITAD.
2 SU PARTE MEDIA.
3 SU CENTRO. pa lhechesh pa javanshi lhcachivat ja vatc'ovaat ja tashinshtaj ti vatsevatshi lhcachivat java yitshatjulh
caajem pa lhamnlhajayash shi' japi nitavclasa; j lhech chiyjney pa ti chicufa'yesh ti chiycln entre el trono y los
cuatro vivientes y los ancianos vi que estaba en pie un cordero como sacrificado (Apocalipsis 5:6). c'oya ti ymeshi lhn
lhcachivat pava mnlhee vatfetatsiy, yichatjulh pava jiveclas pa yalhatajesh ti vpecleijop jayu ti nivacleesh cuando se
haba terminado la mitad de los remedios, pas cuatro meses y de repente su hijo volvi otra vez a ser hombre. yamji
lhcachivat pa nyish iba en medio del camino. meelh ti yamjey lhpa vishini pa yu'jam lhcachi'vat pa vapec pa
nivacle cuando lleg a la aguada (con la bolsa), la arroj en el medio, y volvi el hombre. yic'atsham lhcachi'vatshi pa
yicatsnjatem lhacm'a lo parti (el pan) por la mitad y lo reparti entre todos. napu' vatc'oovtes vooi lhcachi'vatshi pa
vatajpecle'vat hay dos ambientes con un zagun en el medio. vooi yivaatsha jojo'ji jayu a'cachi'vat'elhshi yo me
acostar en medio de ustedes. cascachi'vatshi pa Jess ti manlhajo'ojop, lhech casvelh en medio de nosotros est Jess,
l es de nuestro pueblo. j'lhaa pava sajech ti jayeetshelh ca pitojeesh ca chi nasclansha'ne, pa shtat'ovosshi lhcachi'vat
pa shtatsefesh'esham pava yecli lhcles jcl'esh ca ni natpecva'ne; pa shtacljjinatshi'sha'ne pa itj, jaalh pa
cljjqu'esha'ne cuando queramos conservar los pescados mucho tiempo, los cortbamos en el medio y los pinchamos, los
estirbamos con palitos para que encojan, y los secbamos sobre el fuego hasta que se sequen. mjaam lha vjatshiy, eem

186

ti a've'lha ti navo'yeshch'e na ajunash ti lhvji' lhcachi'vat napi nivacle entra en tu arca, pues t eres el nico justo (que
vives) entre los hombres. pa yich pa ve'lha caletaj lhavo' pa yamji lhcach'ivat pa nyish iba un carretero, iba en medio
del camino. lhfuyuesha pa avc pa tovc ti lhaclapju', pava usch'e pa nitshaam pa lhjunashjulh pa vatashclfech, pa
lhcachivat'eshi pa tovc yiey pa apatojqu'e pa nivi'sheeysoplaste tu ira e hiciste hincharse el mar, las olas subieron como
una muralla y se cuajaron en la profundidad en medio del mar (xodo 15: 8). ja lhjunash pava caaj pa lhamnlhajayash
lha'yasha java fayjoc ti yichesh, ja't'ajesha jan lhjunash ti chituj(j)atey lhja ittaj ti yachajshiin ja lhcachivatsh pava
lhech estos seres parecan carbones encendidos o antorchas encendidas que se movan entre ellos (Ezequiel 1:
13). manlhashi lhcachi'vatshi napi nivacle vive entre los nivacle. Ver : lhcachi'.

lhcaclaiche Nombre femenino; posedo. 1s: yicaclaiche (yi-cacla-ich-e). 2s: acaclaiche (a-cacla-ich-e). 3s: lhcaclaiche (lhcacla-ich-e). 1pi: cascaclaiche (cas-cacla-ich-e). Pl: vatcaclaichei (vat-cacla-iche-i). forma no poseda: vatcaclaiche (vatcacla-ich-e). SU POLLERA. Note: antiguamente chiripa de piel tashinshta t'jechei lhn pava lhcaclaicheyesh,
calhipshisha'ne lhn pava'lhech eran cueros de piel de oveja sus chiripas, blandos eran aquellos (cueros). t'acum'e lhpa
lhcaclaiche lhpa lhch'inj' ti ya'nit lhn dicen que agarr las pampanillas de su hermana menor y se las puso. ve'lhajum
ti ya'nit pa vopovo ti lhcachaich'esh solo l vesta un poncho como chirip. t'acutesh pava lhtinshis chi' lhpa
lhcaclaiche c'ayooi, chi' pava lhfoclos facl'utas le rob sus collares, su chiripa multicolor y sus tobilleras de
mostacilla. tcavts'acla'yeshsha'ne ti yicaatjatem lhpa lhcaclaichei c'ayooisha'ne, yicaatjatem pava faclutas,
yacjinatshi shita pa lhniish, nc pa t'e, yisniyansha'ne p'alhaa les tiene compasin en su desnudez y les hace chiripas
multicolores, les consigue adornos de mostacilla, les confiere un olor agradable, seguro, las hermosea en todo. Ver
: lhcaclayich; lhcacl';tcaclaichei; yicaclaicheyan.

lhcaclayich Nombre masculino; posedo. 1s: yicaclayich (yi-cacla-yich). 2s: acaclayich (a-cacla-yich). 3s: lhcaclayich (lhcacla-yich). 1pi: cascaclayich (cas-cacla-yich). Pl: vatcaclaijes (vat-cacla-ije-s). forma no poseda: vatcaclayich (vatcacla-yich). SU CHIRIPA. papi cjecli lhcaclayich'esh pa tashinsha t'j las mujeres (se cubran) con chiripas de cuero
de venado. Ver : lhcaclaiche; lhcacl'.

lhcaclecleyash Nombre masculino; posedo. 1s: yicaclecleyash (yi-caclecl-eyash). 2s: acaclecleyash (a-caclecleyash). 3s: lhcaclecleyash (lh-caclecl-eyash). 1pi: cascaclecleyash (cas-caclecl-eyash). forma no poseda: vatcaclecleyash
(vat-caclecl-eyash). 1 SU CONFIANZA.
2 SU ESPERANZA. yivaatsha ya Pablo, lhcachenachyish ja Jesucristo; cque niyjeeshyi pa Dios casLhavqu'ilhjenaj shi'
ja Lhcaanvacle Jesucristo, jan t'lha pa cascaclecleyashc'oya yo soy Pablo, (soy) apstol de Jesucristo; por mandato
("eso me ha dicho") de Dios salvador nuestro y de Cristo Jess nuestra esperanza (Timoteo 1: 1). navque jatlhshelha ti
jaycumelh'in ti javatclyitshelh, taj ti yivaatsheelh caaj ja yicaclecleyashelhc'oya pa Dios pan mnlha; vooy lhavaatsha
Lhavqu'ilhjenajem lhacm'a, taj ti yitsavalh papi nincacu con ese fin aceptamos aguantar, puesta la esperanza en el Dios
vivo; para todos, l es nuestro salvador de todos, y en especial de los creyentes ("pero va derecho a los que no duden") (1
Timoteo 4: 10). taj ti vooy ja Cristo yfisch'e ti lh'seshjop pa Dios pa lhajpyich; vooy casvaatsha lhajpyichjooj jayu
ca shtiyitajeshelh ca shtacafiyantajelh pa shtamjelhey pa yj'esha'ne; shtanshameshelh ti caajjoom pa cas
cascaclecleyash'in Cristo, est a cargo de la casa de Dios como un hijo; y esa casa somos nosotros si mantenemos la
confianza y nos gloriamos de la esperanza (Hebreos 3: 6). shineyjatsjanesh shta pa cascaclecleyashc'oya ca
nfisjat(t)ajch'e pava nifacjoom nos ensea a renunciar a los deseos mundanos ("nuestra confianza en alcanzar lo que nos
mandan") (Tito 2: 12). yicaatjat pa lhcaclecliyashjulh pava nijooylha nalhus pa lhujnash jayu, pa tayvatcoppusieron su
esperanza en los das venideros y se separaron. Ver : caclec; tancaclecliy; yicaclecliyan; lhcaclecli.

lhcaclecli Nombre masculino; posedo. 3s: lhcaclecli (lh-caclecl-i). 1 SU PESO.


2 SU CARGA. pa lhechesh pa jachenjulh lhpa cjecl ti jajuyjatyivne pava quince tinshanjasesh clesanilh clim shi' pava
trescientos treinta lhcaclecli pa cebada me compr aquella mujer por quince pesos de plata y por 330 cargas de cebada
(Oseas 3: 2). acloj pava yit'u'lhavc'oya; pa t'ajuya ti yitsjuulhshi pa yint yiey pa Misin La Paz (Argentina), lhech'e
ti chiytya ti 98 millones pa lhcaclecli (toneladas) ti ve'lha yincp hay gran cantidad de sedimentos (en el Pilcomayo);
midiendo el agua en Misin La Paz (Argentina), se registr 98 millones de toneladas anuales. pa lhech yip'ooj'apee pa

187

yint nava vsey, pa tanca nic'aseshamsha'ne nava vsey pa lhcaclecli; yitulhiyanshi na jive'cla ti yip'ojey lhpa
vse' (Dios) embolsa el agua en las nubes y el nubarrn se revienta con el peso; oscurece la cara de la luna llena desplegando
sobre ella su nube (Job 26: 8-9). ca lhacm'ataja nava caclecyam shi' nava tavijatayam ti chiyitsjuulhshi pa lhcaclecli,
pa na'sheshc'oya pa lhcaclecli pa josj yiey pa tovc; pa lhe'naa ti jayasinyesh pava caclecch'esha'ne si todos mis
pesares y dificultades pudieran pesarse ("contar su peso"), entonces su peso sera ms que la arena del ro; por eso digo tantas
necedades ("cosas pesadas") (Job 6: 1-3). t'acum'e pa lhjunashjulh pa vatpascheshiy clesanilh cojiyaj ve'lhayama
gramos pa lhcaclecli, pa yijocjeemsham lhnaash lhpa lhech; yijutey shta pava napu' vatpcls clesanilh cojiyaj
yash'apee pava cien gramos pa lhcaclecli tom un anillo de oro de seis gramos de peso, y se lo puso en la nariz de ella; y le
dio tambin dos pulseras de oro de cien gramos (Gnesis 24: 22). amc'oya pava shtanshi' cotsjaat ca nvc'oya pava
lhavji chi' pa lhtjji ca nchaajsha'ne pa lhcaclecli falta (lo) que pongamos en la tierra para sostener el peso de los muros
y del techo. Ver : caclec; lhcaclecleyash.

lhcacljiy Nombre femenino; posedo. 1s: yicacljiy (yi-cacl-jiy). 2s: acacljiy (a-cacl-jiy). 3s: lhcacljiy (lh-cacljiy). 1pi: cascacljiy (cas-cacl-jiy). Pl: vatcacljiyis (vat-cacl-jiy-is). forma no poseda: vatcacljiy (vat-cacljiy). 1 SU PIERNERA.
2 SU POLAINA. Ver : lhcacl'; lhaclayich.

lhcacllhchei Nombre plural (femenino); posedo. 1s: yicacllhchei (yi-cacllh-che-i). 2s: acacllhchei (a-cacllh-chei). 3s: lhcacllhchei (lh-cacllh-che-i). 1pi: cascacllhchei (cas-cacllh-che-i). forma no poseda: vatcacllhchei (vatcacllh-che-i). SUS TOSTADAS. Ver : yicacllh; lhcacllhech.

lhcacllhech Nombre masculino; posedo. 1s: yicacllhech (yi-cacllh-ech). 2s: acacllhech (a-cacllhech). 3s: lhcacllhech (lh-cacllh-ech). 1pi: cascacllhech (cas-cacllh-ech). Pl: vatcacllhjes (vat-cacllh-je-s). forma
no poseda: vatcacllhech (vat-cacllh-ech). SU FRITURA.
lhcacllhjat Nombre masculino; posedo. 1 SU FRITO.
2 SU COMIDA TOSTADA. 1s: yicacllhjat (yi-cacllh-jat). 2s: acacllhjat (a-cacllh-jat). 3s: lhcacllhjat (lh-cacllhjat). 1pi: cascacllhjat (cas-cacllh-jat). forma no poseda: vatcacllhjat (vat-cacllh-jat). Ver : yicacllh.

lhcacllhja'vat Nombre masculino; posedo. 1s: yicacllhja'vat (yi-cacllh-ja'vat). 2s: acacllhja'vat (a-cacllhja'vat). 3s: lhcacllhja'vat (lh-cacllh-ja'vat). 1pi: vatcacllhjavtes (yi-cacllh-javt-es). Pl: vatcacllhja'vat (vatcacllh-ja'vat).1 SU SARTN.
2 SU PAILA. Ver : yicaclhlh.

lhcaclvte Nombre femenino; posedo. 1s: yicaclvte (yi-cacl-vt-e). 2s: acaclvte (a-cacl-vt-e). 3s: lhcaclvte (lh-cacl-vte). 1pi: cascaclvte (cas-cacl-vt-e). Pl: vatcaclvtei (vat-cacl-vt-e-i). forma no poseda: vatcaclvte (vat-cacl-vte).1 SU JERGN.
2 SU JERGA.
3 SU APERO.
4 SU BASTO. nichaaj pava acloj pesoc, yanche' lhpa uj lhcatinj, ycfeesh'e lhpa lhcclyte traa mucho dinero, lo puso en
un gran bolso, y lo at a su apero. tilhj pa nivacle pava lhcclytey pa yulhj'cji el hombre cargaba con sus aperos y
se cay de cansancio. Ver : lhcacl'; lhcacl'vat. Variante : lhcaclite.

lhcacl' Nombre masculino; posedo. 1s: yicacl' (yi-cacl'). 2s: acacl' (a-cacl'). 3s: lhcacl' (lh-cacl'). 1pi: cascacl'
(cas-cacl'). Pl: vatcacli (vat-cacl-i). forma no poseda: vatcacl' (vat-cacl'). 1 SU PIERNA.
2 SU PATA. pitesch'e nava aclacly, lhamisch'esha'ne vos tens largas patas y son muy flacas. t'acum'e pa lhcacl' ti
yichaajsha'ne, taj ti namji pa lhcacl' lo agarr de la pierna para atajarlo, y se le solt la pierna. yit'ovosch'e cava
lhcacli ellos le cortaron (amputaron) las piernas. java lhcacli lhjunashjulh pa itj ti yichesh sus piernas eran como
fuego ardiente. vooy pava lhcacly nijooylha pa t'seshtasham tenan las patas traseras hacia dentro (2 Crnicas 4: 4).ja
Juan sayacshi pa lhavcjat'esh pa yecl', pa t'ate pa lhcacl Juan es rengo y su bastn es de madera y su pierna le
duele. Ver : lhcacacl; t'acl; lhcaclayich; lhcacl'vat; lhcacljiy; cacl'mataj; lhcacl'quesham; lhatcacli.

lhcacl'qu'esham Nombre masculino; posedo. 1s: yicacl'qu'esham (yi-cacl'-qu'esham). 2s: acacl'qu'esham (a-cacl'qu'esham). 3s: lhcacl'qu'esham (lh-cacl'-qu'esham). 1pi: cascacl'qu'esham (cas-cacl'-

188

qu'esham).Pl: vatcacl'qu'esham (vat-cacl'-qu'esham). SU CINTURA. Note: dcese de la parte entre costillas y


caderas Lit: su arriba de la pierna Ver : lhcacl'.

lhcacl'vat Nombre masculino; posedo. 1s: yicacl'vat (yi-cacl'-vat). 2s: acacl'vat (a-cacl'-vat). 3s: lhcacl'vat (lhcacl'-vat). 1pi: cascacl'vat (cas-cacl'-vat). Pl: vatcaclvtes (vat-cacl-vt-es). forma no poseda: vatcacl'vat (vatcacl'-vat).1 SU JERGN.
2 SU JERGA.
3 SU PANAL. yicleesh'in java lhccvtes lava sus paales. Ver : lhcacl'; lhcaclvte; lhcacljiy; lhcaclayich; lhcl'vat.

lhcaelh ~ lhquelh Ver : lhca.


lhcaf Nombre femenino; posedo. 1s: yicaf (yi-c-af). 2s: acaf (a-c-af). 3s: lhcaf (lh-c-af). 1pi: cascaf (cas-c-af). Pl: vatcafas
(vat-c-af-as). forma no poseda: vatcaf (vat-c-af). 1 SU ABANICO.
2 SU PLUMA RECOGIDA. Ver : lhaf.

lhcafaijo Nombre masculino; posedo. 1s: yicafaijo (yi-ca-faijo). 2s: acafaijo (a-ca-faijo). 3s: lhcafaijo (lh-cafaijo). 1pi: cascafaijo (cas-ca-faijo). Pl: vatcafaijoc (vat-ca-faijo-c). forma no poseda: vatcafaijo (vat-ca-faijo). 1 SU
BRASA.
2 SU CARBN. Ver : faijo'.
lhcafanishlhavach Nombre masculino; posedo. 3s: lhcafanishlhavach (lh-ca-fanish-lha-vat-sh). 1 SU ACTUACIN
FRENTE A OTROS.
2 SU CONDUCTA HACIA OTROS. vmesh pava lhjunash ti lhcafanishlhavach, pa vpecleyjop ti is ti tsaccun cuando (el
nio) deja sus maas, vuelve a comer normalmente. Ver : lhfanishesh.

lhcafetas Nombre masculino; posedo. 1s: yicafetas (yi-ca-fetas). 2s: acafetas (a-ca-fetas). 3s: lhcafetas (lh-cafetas). 1pi: cascafetas (cas-ca-fetas). Pl: vatcafetatsiy (vat-ca-fetats-iy). forma no poseda: vatcafetas (vat-cafetas). 1 SU REMEDIO.
2 SU MEDICAMENTO. yishayanem pava lhcafetatsiy chi' pa hospital shita le pag los medicamentos y el hospital
tambin. ja I.P.S. t'acuumjulh papi vatcumjat lhavos ti yicaatjatem pava lhcafetatsiy, niclvalh shta papi vatcafetatsiy
lhavos el I.P.S. atiende a los obreros y les facilita los medicamentos, as como la atencin de mdicos. Ver
: lhfetas; vatcafetatsiy lhavo'.

lhcafiyanjayash Nombre masculino; posedo. 1s: yicafiyanjayash (yi-ca-fiy-[y]an-jayash). 2s: acafiyanjayash (a-ca-fiy[y]an-jayash). 3s: lhcafiyanjayash (lh-ca-fiy-[y]an-jayash). 1pi: cascafiyanjayash (cas-ca-fiy-[y]an-jayash). forma no
poseda: vatcafiyanjayash (vat-ca-fiy-[y]an-jayash). SU CONFIANZA PUESTA EN. Ver : yicafiyan.

lhcafof Nombre femenino; posedo. 1s: yicafof (yi-cafof). 2s: acafof (a-cafof). 3s: lhcafof (lh-cafof). 1pi: cascafof (cascafof). Pl: vatcafofis (vat-cafof-is). forma no poseda: vatcafof (vat-cafof). SU PULMN. ca vat'otivo ya'shesh ti
yiteshiyan pava vatcafofis la turberculosis perjudica mucho a los pulmones. Ver : caff; caffi'mat.

lhcaichishi Nombre masculino; posedo. 1s: yicaichishi (yi-caichishi). 2s: acaichishi (a-caichishi). 3s: lhcaichishi (lhcaichishi). 1pi: cascaichishi (cas-caichishi). Pl: vatcaichishiyis (vat-caichishi-yis). forma no poseda: vatcaichishi (vatcaichishi). SU HORQUETA PARA HONDA. Ver : lhaichishi.

lhcaichitache Nombre femenino; posedo (?chequear). 3s: lhcaichitache (lh-c-ai-chita-che). SU LUGAR DE


SALIDA. ajichielhei ca nich'a nalhutaja lhja lhcaichitache vayan ustedes a ver maana de madrugada el lugar por
donde suelen salir.Ver : tai.

lhcajcu'vat Nombre masculino; posedo. 1s: yicajcu'vat (yi-cajcu-'vat). 2s: acajcu'vat (a-cajcu-'vat). 3s: lhcajcu'vat (lhcajcu-'vat). 1pi: cascajcu'vat (cas-cajcu-'vat). Pl: vatcajcuvtes (vat-cajcu-vt-es). forma no poseda: vatcajcu'vat (vatcajcu-'vat). 1 SU LUGAR DE PICNIC.
2 SU LUGAR DE COMIDA DURANTE EL VIAJE. javooi jayu pa vatcajcu'vat voy a buascar un lugar para comer. Ver
: tcajcui.

lhcajiyin Nombre masculino; posedo. 1s: yicajiyin (yi-cajiyin). 2s: acajiyin (a-cajiyin). 3s: lhcajiyin (lhcajiyin). 1pi: cascajiyin (cas-cajiyin). Pl: vatcajiyinc (vat-cajiyin-c). forma no poseda: vatcajiyin (vatcajiyin). SU PRESA CADA EN UNA TRAMPA. Ver : yicji.

189

lhcajuc Nombre masculino; posedo. 1s: yicajuc (yi-ca-juc). 2s: acajuc (a-ca-juc). 3s: lhcajuc (lh-ca-juc). 1pi: cascajuc (casca-juc). Pl: vatcajui (vat-ca-ju-i). forma no poseda: vatcajuc (vat-ca-juc). SU LEA. Note: dcese de la lea recogida o
poseda por alguien yivaatsha jaichavalha ca janchaajyitam pava yicajui yo pensaba traer mi propia lea. pa vooi pava
lhcajui papi nivacle los hombres salen a buscar lea. ni naichavalha ca nanchaajooi pava cascajui l no pensaba
traernos lea a nosotros. Ver : lhajuuc.

lhcajunash Nombre masculino; posedo. 1s: yicajunash (yi-ca-junash). 2s: acajunash (a-ca-junash). 3s: lhcajunash (lh-cajunash). 1pi: cascajunash (cas-ca-junash). forma no poseda: vatcajunash (vat-ca-junash). 1 SU EFECTO.
2 SU CONSECUENCIA SOBRE OTRA ENTIDAD.
3 SU CUALIDAD TRANSMITIDA. pa lhacm'a japi nich'acsha'ne pa nive'lhaa papu ca nivan ja lhcajunasheeshch'ejulh ja
Daniel, ja Ananas, ja Misael shi' ja Azaras; pa lhe'naa ti yimnlhanitesh ti t'acu'mem'in ja lhcaanvacle (el rey) no
encontr ningunos jvenes como Daniel, Ananas, Misael y Azaras; por eso el rey los tom a su servicio (Daniel 1: 19). pa
lhcajunashesh cque tavi'jatay pa tlhshaam ti ya'shesh ti tayashai ninv'meshjop el efecto de este problema es uno de
enfermedad duradera. Ver : lhjunash.

lhcajut Nombre masculino; posedo. 1s: yicajut (yi-c-ajut). 2s: acajut (a-c-ajut). 3s: lhcajut (lh-c-ajut). 1pi: cascajut (cas-cajut). Pl: vatcajutis (vat-c-ajut-is). forma no poseda: vatcajut (vat-c-ajut). SU HUMO. Ver : lhajut; tajtiy; najtinshit.

lhcaletaj Ver : caletaj.


lhcalhcuque Nombre femenino; posedo. 1s: yicalhcuque (yi-ca-lhcu-que). 2s: acalhcuque (a-ca-lhcu-que). 3s: lhcalhcuque
(lh-ca-lhcu-que). 1pi: cascalhcuque (cas-ca-lhcu-que). Pl: vatcalhcuquei (vat-ca-lhcu-que-i). forma no
poseda: vatcalhcuque (vat-ca-lhcu-que). SU ALFORJA. Ver : lhalhcu'.

lhcalhipi nombre masculino; posedo. 1s: yicalhipi (yi-calhip-i). 2s: acalhipi (a-calhip-i). 3s: lhcalhipi (lh-calhipi). 1pi: casscalhipi (cas-calhip-i). Pl: vatcalhipic (vat-calhip-i-c). forma no poseda: vatcalhipi (vat-calhip-i). SU
CANSANCIO.Ver : lhcalhipiyash; calhip.

lhcalhipiyash nombre masculino; posedo. 1s: yicalhipiyash (yi-calhip-i-yash). 2s: acalhipiyash (a-calhip-iyash). 3s: lhcalhipiyash (lh-calhip-i-yash). 1pi: casscalhipiyash (cas-calhip-i-yash). forma no poseda: vatcalhipiyash
(vat-calhip-i-yash). SU CANSANCIO. Ver : lhcalhipi.

lhcalhutsja Nombre femenino; posedo. 1s: yicalhutsja (yi-ca-lhutsja). 2s: acalhutsja (a-ca-lhutsja). 3s: lhcalhutsja (lh-calhutsja). 1pi: cascalhutsja (cas-ca-lhutsja). Pl: vatcalhutsjayech (vat-ca-lhutsja-yech). forma no poseda: vatcalhutsja
(vat-ca-lhutsja). SU HIJA ADOLESCENTE. Ver : lhutsja; tcalhutsjai.

lhcamcleesh Conjuncin adversativa. ESO S QUE... lhcamcleesh capi vatjutsa' nivacle ti' chiyfjanjas, vooi napi
nich'actaj pa nijtinjs los antiguos nivacle, s que saban madrugar, pero los hombres de hoy son dormilones.

lhcamcl(n)iyash Nombre masculino; posedo. 1s: yincamcliyash (yi-n-cam-cli-yash). 2s: ancamcliyash (a-n-cam-cliyash). 3s: lhancamcliyash (lha-n-cam-cli-yash). 1pi: catsincamcliyash (catsi-n-cam-cliyash).Pl: vatanclamcliyash (vata-n-clam-cli-yash). 1 SU BRUTALIDAD PARA CON OTROS.
2 SU MALTRATO DEL QUE OTROS PADECEN. Ver : tcamcli; lhcamcl(n)iyash. Variante : lhancamclniyash.

lhcamc Ver : lhcmc.


lhcampamento Nombre masculino; posedo. 1s: yicampamento (yi-campamento). 2s: acampamento (acampamento). 3s: lhcampamento (lh-campamento). 1pi: cascampamento (cas-campamento). forma no
poseda: campamento. SU CAMPAMENTO. Note: prstamo del castellano japecleh ti'ma, jamelhei atesha ca
yicampamentoelhjop regresamos por fin, pasamos por nuestro campamento (de pescar).

lhcamuc Nombre masculino; posedo. 1s: yicamuc (yi-camuc). 2s: acamuc (a-camuc). 3s: lhcamuc (lhcamuc). 1pi: cascamuc (cas-camuc). Pl: vatcamuc (vat-camuc). forma no poseda: vatcamuc (vat-camuc). SU
RASTROJAL CORTADO.tcltsjan pa cayin', lhan'e lhpa yo'nis pa yituvalha; pa yama lhpa yo'nis pa yicln pa
cayin', pa yijucj'cfi pava lhcamuc un picaflor estaba carpiendo, pero lo estaba espiando un zorro; el zorro lleg, mat el
picaflor y lo escondi debajo del rastrojal.

190

lhcan Ver : lhca.


lhcanachaiche Nombre femenino; posedo. 1s: yicanachaiche (yi-canacha-iche). 2s: acanachaiche (a-canachaiche). 3s: lhcanachaiche (lh-canacha-iche). 1pi: cascanachaiche (cas-canacha-iche). Pl: vatcanachaichei (vat-canachaiche-i).forma no poseda: vatcanachaiche (vat-canacha-iche). 1 SU JEFA.
2 SU SUPERIORA.
3 SU PATRONA.
lhcanachai'a' Nombre femenino; poisdo (solo en tercera persona?). 3s: lhcanachai'a (lh-canachai-'a'). SU JEFA
ANCIANA.

lhcanalhu Ver : lhca'nalhu.


lhcanchaclai Nombre masculino plural de respeto; posedo. 1s: yicanchaclai (yi-cancha-clai). 2s: acanchaclai (a-canchaclai). 3s: lhcanchaclai (lh-cancha-clai). 1pi: cascanchaclai (cas-cancha-clai). forma no poseda: vatcanchaclai (vatcancha-clai). 1 SU SUEGRO QUE HA REALIZADO EL RITUAL FNEBRE.
2 SU JEFE ANCIANO FINADO. pa yit'esh lhn tatsha capuqueei lhcanchaclai: jech, lhech jayu pavque chishamichei;
lhe'naa pa lhjunash yac'oyesh jayu papi yi'chishamnee y dicen que dijo aquel suegro finado: s, ha de ser de los
moradores de arriba; parece que se ha escapado de la mano de los que viven arriba.

lhcaniyc Nombre masculino; posedo. 1s: yicaniyc (yi-ca-niyc). 2s: acaniyc (a-ca-niyc). 3s: lhcaniyc (lh-caniyc). 1pi: cascaniyc (cas-ca-niyc). Pl: vatcaniyji (vat-ca-niyj-i). forma no poseda: vatcaniyc (vat-ca-niyc). SU
LAZO.c'asuusch'e na yicaniyc mi lazo es liso. Ver : niyc.

lhcanoyash Nombre masculino; posedo. 1s: yicanoyash (yi-cano-yash). 2s: acanoyash (a-cano-yash). 3s: lhcanoyash (lhcano-yash). 1pi: cascanoyash (cas-cano-yash). forma no poseda: vatcanoyash (vat-cano-yash). 1 SU
TRANQUILIDAD.
2 SU PAZ. tajulhey ca acaatjatjop pa acanoyash ja as tens que dedicarle tranquilidad a tu hijo. jayeetajesh ca
nicaajelh'am pava vatcufayjates shi' pa vatcanoyash t'lha pa Catsitata Dios, nquee ja Lhcaanvacle Jesucristo (les
digo) gracia y paz a ustedes de parte de Dios nuestro Padre y del Seor Jesucristo (Filemn: 3). ya aj ca alhecljeshelh ca
nichaaj pa vataasclanjayashvatjulh yiey na cotsjaat; am, ninchaaj pa vatcanoyash vooy pa vatjuyjayashvatjulh
janchaaj no piensen que he venido a tener paz en la tierra; no, no traigo paz sino conflicto (San Mateo 10:
34). ts'ishamesh'a avaatsha ti caajelhyam pa vatcanoyash te agradezco por la paz que tenemos. jajut'ay na yishami,
Lhcaanvacle, lhayaash ti lham'a ti lhnut(t)ajyam pa avc chit'nshi' pa lhnachajyam pa vatcanoyash te doy gracias,
Seor, porque estabas irritado contra m, pero ha cesado tu ira y me has consolado (Isaas 12: 1). acaatjatelh pa
acanoyashelh la paz est con ustedes. Ver : cano.

lhcansas Nombre masculino; posedo. 1s: yicansas (yi-cansas). 2s: acansas (a-cansas). 3s: lhcansas (lhcansas). 1pi: cascansas (cas-cansas). Pl: vatcansasic (vat-cansas-ic). forma no poseda: vatcansas (vat-cansas). SU
ANZUELO. c'uyjatsham jayu na anaash java vatcansasic, pa jat'uniyanesh jayu nava jechey java sajech yiey ja
a'tovc te pondr argollas ("anzuelos") en las fauces ("tu nariz"), endurecer tus pieles de peces de tu Nilo (Ezequiel 29: 4).

lhcanu Nombre masculino; posedo. 1s: yicanu (yi-ca-nu). 2s: acanu (a-canu). 3s: lhcanu (lh-ca-nu). 1pi: cascanu (cas-canu). Pl: vatcanus (vat-ca-nu-s). forma no poseda: vatcanu (vat-ca-nu). SU HUESO. Lit: sase con referencia del hueso
de otro acloj ti'ma pava lhcanusesh ya tena muchos huesos guardados ("ya eran muchos sus [que] eran
huesos"). yivaatsha ampa ca ni nva'e pava yicanus yo tengo cualquier cantidad de huesos ("no hay [lugar] donde no
tenga huesos [de vctimas que mat en combate]"). nava nalhus ti tuj ts'ivee papi nivacle pa jaalh pa acloj ti'ma pava
lhcanusesh, pa'lhech pavque yiclquiin papi lhcles pa Stavuun todos los das coman carne humana ("hombres") hasta
que llegaron a tener muchos huesos, con los cuales jugaban los hijos de Stavuun. Ver : lhanu'.

lhcatjoc Ver : lhcaatjoc.


lhcavju Ver : lhcaavju.
lhcapenc Nombre masculino; posedo. 1s: yicapenc (yi-c-ape-nc). 2s: acapenc (a-c-ape-nc). 3s: lhcapenc (lh-c-apenc). 1pi: cascapenc (cas-c-ape-nc). Pl: vatcapenji (vat-c-ape-nj-i). forma no poseda: vatcapenc (vat-c-ape-

191

nc). SU GRASA LQUIDA DE ANIMAL. Lit: sase con referencia a la persona en posesin de la grasa pa tujesh lhn
tatsha pa lhtje, pa lhcapenqu'esh pa yi'yj y comi (la caraguat) junto con su gordura (del tigre), su grasa lquida (del
tigre que haba matado). Ver : lhapenc; lhcapeshi.

lhcapeshi Nombre femenino; posedo. 1s: yicapeshi (yi-c-ape-shi). 2s: acapeshi (a-c-ape-shi). 3s: lhcapeshi (lh-c-apeshi). 1pi: cascapeshi (cas-c-ape-shi). Pl: vatcapeshiyis (vat-c-ape-shi-yis). forma no poseda: vatcapeshi (vat-c-apeshi). SU ENVASE PARA GRASA DE PESCADO. Ver : lhcapenc.

lhcapojoque Nombre femenino; posedo. 1s: yicapojoque (yi-ca-pojo-que). 2s: acapojoque (a-ca-pojoque). 3s: lhcapojoque (lh-ca-pojo-que). 1pi: cascapojoque (cas-ca-pojo-que). Pl: vatcapojoquei (vat-ca-pojo-quei). forma no poseda: vatcapojoque (vat-ca-pojo-que). SU BOLSILLO. Lit: su-envase lleno vooy papi ti chiyshayantajem
pa nalhu pa yantajch'e pa lhcanalhuesh lhpa yic'asch'e lhcapojoque y el asalariado ("los a quienes les paguen el da")
guarda su paga en un bolsillo roto (Ageo 1:6). nit'qu'e pava utes lhcles pa yanch'e lhpa lhcapojoque recogi piedritas y
las puso en su bolsillo. ca nicaajtaj papu ca nanachan acu'meishi ti yich'e' acapojoque pa anclitem si alguien
comienza a presionarte, scalo (el papel) de tu bolsillo y mustraselo. Ver : yicapo; tapo'.

lhcapset Nombre masculino; posedo. 1s: yicapset (yi-ca-pset). 2s: acapset (a-ca-pset). 3s: lhcapset (lh-capset). 1pi: cascapset (cas-ca-pset). Pl: vatcapstes (vat-ca-pste-s). forma no poseda: vatcapset (vat-ca-pset). SU
PEZN.Ver : lhpset.

lhcapunchan Nombre masculino; posedo. 1s: yicapunchan (yi-c-apun-cha-n). 2s: acapunchan (a-c-apun-chan). 3s: lhcapunchan (lh-c-apun-cha-n). 1pi: cascapunchan (cas-c-apun-cha-n). Pl: vatcapunchanc (vat-c-apuncha-n-c).forma no poseda: vatcapunchan (vat-c-apun-cha-n). 1 SU DESECHO.
2 SU COSA DESECHADA. atonteyam pava lhcntanc shi' pava lhcapunchenc, lhayaash ti jaychavalhch'e nava
ayjijates retira de m el insulto y el desprecio, porque guardo tus preceptos (Salmo 119: 22). Ver
: lhcapunchayash;tcapunchai; yapun; capunchanaj; capunchanja. Variante : lhcapunchen.

lhcapunchayash Ver : lhcapunchayash ~ lhcapunchanjayash.


lhcapunchayash ~ lhcapunchanjayash Nombre masculino; posedo. 1s: yicapuncha(nja)yash (yi-c-apun-cha-[n-ja]yash). 2s: acapuncha(nja)yash (a-c-apun-cha-[n-ja]-yash). 3s: lhcapuncha(nja)yash (lh-c-apun-cha-[n-ja]yash).1pi: cascapuncha(nja)yash (cas-c-apun-cha-[n-ja]-yash). forma no poseda: vatcapuncha(nja)yash (vat-c-apuncha-[n-ja]-yash). 1 SU RECHAZO.
2 SU DESPRECIO. Sinn : lhcapunchayash. Ver
: lhcapunchayash; tcapunchai; yapun; capunchanaj; capunchanja; lhcapunchan.

lhcasaat Nombre masculino; posedo. 1s: yicasaat (yi-casaat). 2s: acasaat (a-casaat). 3s: lhcasaat (lh-casaat). 1pi: cascasaat
(cas-casaat). Pl: vatcasatis (vat-casat-is). forma no poseda: vatcasaat (vat-casaat). SU PNCREAS.

lhcasash Nombre masculino; posedo por una persona. 1s: yicasash (yi-ca-sash). 2s: acasash (a-ca-sash). 3s: lhcasash (lh-casash). 1pi: cascasash (cas-ca-sash). Pl: vatcasashai (vat-ca-sash-ai). forma no poseda: vatcasash (vat-ca-sash). 1 SU
LANA.
2 SU HOJA (de alguien).
3 SU PELO (de alguien). Note: dcese de la lana, hoja o pelo que pertenece a otro ni nteesh ca nclhanite'ma pa yit'esh ti
yinlhjnchat: uj ti yentaj ca natcftilhjan lha yse, taj ti tif ca yicasash no quiso explicarle y dijo mintiendo: a mi hija
le gusta mucho hilar, pero acab con mi lana. Ver : lhsaash.

lhcasinnaj Nombre masculino; posedo. 1s: yicasinnaj (yi-c-asin-naj). 2s: acasinnaj (a-c-asin-naj). 3s: lhcasinnaj
(lh-c-asin-naj). Pl: vatcasinnjas (vat-c-asin-nja-s). forma no poseda: vatcasinnaj (vat-c-asin-naj). SU
MENSAJERO. meelh'in, aptseselh yicasinnjas, yiey japi lhtachifas pitesch'e, shi' ti ts'ayjisha'ne t'j, japi vatachifas
ampapu ca ninanjova'yajulh, japi vatachifas t'unvatsham'in shi' ti yaashchishamch'e ti yie' ja cotsjaat yifach'anch'e
java tovjy corran, mensajeros ligeros, al pueblo esbelto de piel bronceada, a la gente temida, al pueblo vigoroso y
dominador, cuya tierra surcan canales (Isaas 18: 2). Ver

192

: lhasin; lhcasinyanach; yasinyan; tasini; ;yasinqui; vanasinqui; asin'mat; asinmatsej; lhasinn(y)ash; vatasi
n'vat.

lhcasinyanach Nombre masculino; posedo (chequear). 1s: yicasinyanach (yi-c-asin-yan-ach). 2s: acasinyanach (a-casin-yan-ach). 3s: lhcasinyanach (lh-c-asin-yan-ach). 1pi: cascasinyanach (cas-c-asin-yan-ach). forma no
poseda: vatcasinyanach (vat-c-asin-yan-ach). 1 SU REPRESENTANTE.
2 SU MENSAJERO. Lit: el (que) hace hablar de su parte tsit'yish ti mnlha pa tava(i)yam, vooy pa lhech yicasinyanach
yiey na cotsjaat s que est vivo a mi defensor ("el [que] est a mi lado"), y l me representa en esta tierra (Job 19: 25). Ver
: lhcasinnaj; lhasin; yasinqui; vanasinqui; asin'mat; asinmatsej; yasinyan; lhasinn(y)ash; vatasin'vat.

lhcasvunchevo Nombre masculino; posedo. 1s: yicasvunchevo (yi-ca-svun-chevo). 2s: acasvunchevo (a-ca-svunchevo). 3s: lhcasvunchevo (lh-ca-svun-chevo). Pl: lhcasvunchevos (lh-ca-svun-chevo-s). forma no
poseda: vatcasvunchevo (vat-ca-svun-chevo). 1 SU AMOR.
2 SU EMBRUJO DE AMOR. yaash ti isch'e' nava acasvunchevos, nava acasvunchevos ya'sheshc'oya pa t'ac'ey pa
tjayetas t'i' qu deliciosos son tus amores, tus amores son mejores que el gusto del vino (Cantar de los Cantares 4: 10).

lhcasvuncheyash Nombre masculino; posedo. 1s: yicasvuncheyash (yi-casvun-cheyash). 2s: acasvuncheyash (a-casvuncheyash). 3s: lhcasvuncheyash (lh-casvun-cheyash). 1pi: cascasvuncheyash (cas-casvun-cheyash). forma no
poseda: vatcasvuncheyash (vat-casvun-cheyash). SU AMOR. asfinesh na ashi! ya'shesh ti acjjic'oya pa tjayetas t'i'
na acasvuncheyash bsame con tu boca! tu amor es mejor que el vino (Cantar de los Cantares 1: 2). pa tsiclashitesh pava
yucuveesh pava tjayetas, pa tsicunjanesh pava manzanas lhayaash ti nicavmjatsuyish pa vatcasvuncheyash me
alegran con tortas de pasas, me alimentan con manzanas, porque el amor me quiere matar (Cantar de los Cantares 2: 5).ti
vena tsijuyjatshic'oya pa nyish yitst'aj shi' ti tsin'ate ti tsicha'jey pa vatcasvuncheyash apart mis pasos de mi camino
("mi camino me hizo dirigir a otro lugar") y me dej llevar por el amor (Job 31: 7). pa nive'lhaaesh ca ni'aminat'am pa
lhcasvuncheyash pa yajatesh ti naclpjalhesh pa lhencheyash! que siempre te embriaguen sus caricias y que
constantemente te deleite su amor !(Proverbios 5: 19). Ver : tcasvunchai; yisvun; casvunchenaj.

lhcasha Nombre masculino; posedo. 1s: yicasha (yi-ca-sha). 2s: acasha (a-ca-sha). 3s: lhcasha (lh-ca-sha). 1pi: cascasha
(cas-ca-sha). Pl: vatcashac (vat-ca-sha-c). forma no poseda: vatcasha' (vat-ca-sha'). SU COMPRA. jeelh nalhu na
Onsimo, ti acasheesh, ninatcajyshay; taj ti nqueesh tcajyshay pa lhajulhjatey pa jajulhjatey vitsha antes ("otro
da") Onsimo, tu siervo ("[que] era tu compra/habas comprado") no te prest ninguna utilidad; pero ahora ser de gran
provecho para t y para m (Filemn: 11). Ver : lhasha'; lhcasha'vat; lhcashaiyash; lhancasha'.

lhcashafa Nombre masculino; posedo. 1s: yicashafa (yi-ca-sha-fa). 2s: acashafa (a-ca-sha-fa). 3s: lhcashafa (lh-ca-shafa). 1pi: cascashafa (cas-ca-sha-fa). Pl: vatcashafas (vat-ca-sha-fa-s). forma no poseda: vatcashafa (vat-ca-shafa). 1 SU COMPAERO DE TRUEQUE.
2 SU CLIENTE. acloj capi yifaijanesh papi lhcashafas, papi'lhech yiijateshelh'acfi pa'na muchas personas solan tener su
clientela, con la que cambiaba cualquier cosa. yicashafa lhapesh lhanquei Pastcat mi socio de trueque se llamaba
Pastcat. Ver : lhcashafache; lhcasha.

lhcashafache Nombre femenino; posedo. 1s: yicashafache (yi-ca-sha-fa-che). 2s: acashafache (a-ca-sha-fache). 3s: lhcashafache (lh-ca-sha-fa-che). 1pi: cascashafache (cas-ca-sha-fa-che). Pl: vatcashafachei (vat-ca-sha-fa-chei). forma no poseda: vatcashafache (vat-ca-sha-fa-che). 1 SU COMPAERA DE TRUEQUE.
2 SU CLIENTA. Ver : lhcashafa; lhcasha.
lhcashaijayasheshelhva'ne Nombre masculino; posedo. 3s: lhcashaijayasheshelhva'ne (lh-ca-shai-jayash-e-sh-elhva'ne). SUS INTERCAMBIOS COMERCIALES. Lit: su comercio interno (entre ellos) Ver : lhcashaijayash; lhcasha'.

lhcashaiyash Nombre masculino; posedo. 1s: yicashaiyash (yi-ca-sha-iyash). 2s: acashaiyash (a-ca-shaiyash). 3s: lhcashaiyash (lh-ca-sha-iyash). 1pi: cascashaiyash (cas-ca-sha-iyash). forma no poseda: vatcashaiyash (vatca-sha-iyash).1 SU NEGOCIO.
2 SU COMERCIO. suishemshi jap'elh japi lhcles ca nvantiyitesh pava vatqu'isjanjas, ca najp'yesh shita pava lhpesoc chi'
pa lhcashaiyash ca natsju'lhemch'e, teiya ti tancacojaisha'ne japi samto les pareca necesario que sus hijos aprendan a
escribir para que tengan destreza con su plata y contar sus compras, porque estaban desconfiado de los

193

blancos. yinyinjatyam shita nque lhcliish ti yit'esh: yaaj ca avatteshiyanesh pa acashaijayash tambin me
recomendaba aquellas parlabras, diciendo: cuidate de un mal negocio. yivashan pa vatcashayashesh pa yichei'in shita
pava vatvjatshiyis jaspa ca nquei'in pacham pava us tovjoi foment el comercio y envi naves para cruzar los
mares.Ver : lhcasha'; lhcashaijayasheshelhva'ne. Variante : lhcashayash.

lhcashanach Nombre masculino; posedo. 1s: yicashanach (yi-cashanach). 2s: acashanach (a-cashanach). 3s: lhcashanach
(lh-cashanach). 1pi: cascashanach (cas-cashanach). Pl: vatcashanjas (vat-cashanja-s). forma no poseda: vatcashanach
(vat-cashanach). SU AGUJA PARA ENSARTAR PECES.
lhcashatech Nombre masculino; posedo. 1 SU CABEZA.
2 SU ESCALPE. Note: dcese del escalpe o cabeza que pertenece al cortador vooi ti nictsit'esh pa lhcashatech pa
yivm cuando ya no quiere ms su escalpe, lo tira. Ver : lhshatech.

lhcasha'vat Nombre masculino; posedo. 1s: yicasha'vat (yi-ca-sha-'vat). 2s: acasha'vat (a-ca-sha-'vat). 3s: lhcasha'vat (lhca-sha-'vat). 1pi: cascasha'vat (cas-ca-sha-'vat). Pl: vatcashaavtes (vat-ca-shaa-vt-es). forma no poseda: vatcasha'vat
(vat-ca-sha-'vat). 1 SU TIENDA.
2 SU ALMACN. Ver : lhcasha.

lhcashi [lhqashi] Nombre masculino; posedo. 1s: yicashi (yi-c-ashi). 2s: acashi (a-c-ashi). 3s: lhcashi (lh-cashi). 1pi: cascashi (cas-c-ashi). Pl: vatcashic (vat-c-ashi-c). forma no poseda: vatcashi (vat-c-ashi). 1 SU
PUERTA. yi'vam pa lhcashi ti camamts'ee vio que la puerta estaba entreabierta. caaj papi yovalhfach'ee, vooi ti yi'van
pque nivacle tts'aclaai, pa yip'oc'oya tatsha pa lhcashi alguien mira afuera (de la casa), ve a aquel hombre miserable, y
le cierra su puerta.pa chinc'oya ti nam lhpa Yuc Lhatjjiy, yichaaj shta pava t'aclc lhavs; yamey pa lhajpyich lhpa
lhayaya pa camants'ee pa lhcashi al rato lleg la Capucerita Roja llevando un ramo de flores; lleg a la casa de su abuela,
pero la puerta estaba entreabierta.
2 SUS TROMPAS Y OVARIOS. ya'shesh papi cjecly ti yie' pa lhcts'vaat, lhacm'a pa nash'e pa lhcashiy (la clamidia)
afecta principalmente al tero de la mujer, pasando por las trompas y ovarios. Ver : lhashi.

lhcashinuc Nombre masculino; posedo. 1s: yicashinuc (yi-c-ashi-nuc). 2s: acashinuc (a-c-ashi-nuc). 3s: lhcashinuc (lh-cashi-nuc). 1pi: cascashinuc (cas-c-ashi-nuc). forma no poseda: vatcashinuc (vat-c-ashi-nuc). SU FRENO (del dueo del
caballo). yiey pa nyish pa nictsha'ne pa ve'lha lhcashinuc, pa t'ecleteshchisham'in pa cuvyu en el camino, se cay
su freno, y el caballo se encabrit. Ver : lhashi; lhashinuc.

lhcashiy Nombre masculino; posedo. 1s: yicashiy (yi-c-ashiy). 2s: acashiy (a-c-ashiy). 3s: lhcashiy (lh-cashiy). 1pi: cascashiy (cas-c-ashiy). Pl: vatcashiyis (vat-c-ashi-yis). forma no poseda: vatcashiy (vat-c-ashiy). SU
ASIENTO PARA PESCAR.

lhcataclaj Nombre masculino; posedo. 1s: yicataclaj (yi-ca-taclaj). 2s: acataclaj (a-ca-taclaj). 3s: lhcataclaj (lh-cataclaj). 1pi: cascataclaj (cas-ca-taclaj). Pl: vatcataclas (vat-ca-tacla-s). forma no poseda: vatcataclaj (vat-cataclaj). 1 SU SBDITO.
2 SU GENTE.
3 SU DESCPULO.
4 SU SEGUIDOR.
5 SU ADEPTO.
6 SU CRIADO. yit'esh: lhapa nalhujooi, yicles; yicuulh japi lhcataclas: nalhujooi (el jefe) dice: ya nos llega el da; su gente
responde: nos llega el da. yit'esha pa lhcataclaj: atiseshch'e jcl'esh ca ntuj lhacm'a; yimatsineshaan: ajutch'e ca
nituj napi nivacle! dijo a su criado: reprtelo (el pan) para que todos coman; l insisti: dale de comer a la gente! Ver
: taclaj.

lhcate Nombre femenino; posedo. 1s: yicate (yi-c-ate). 2s: acate (a-c-ate). 3s: lhcate (lh-c-ate). 1pi: cascate (cas-cate). Pl: vatcatec (vat-c-ate-c). forma no poseda: vatcate (vat-c-ate). SU TUBRCULO. Note: dcese de la persona en
cuyo poder se encuentra el tubrculo

lhcati'nj Nombre femenino; posedo. 1s: yicati'nj (yi-cati'nj). 2s: acati'nj (a-cati'nj). 3s: lhcati'nj (lhcati'nj). 1pi: cascati'nj (cas-cati'nj). Pl: vatcati'njiy (vat-cati'nj-iy) ~ vatcati'njis (vat-cati'nj-is). forma no
poseda: vatcati'nj (vat-cati'nj). 1 SU BOLSN.

194

2 SU MALETA. nichaaj pava acloj pesoc, yanche' lhpa uj lhcatinj, ycfeesh'e lhpa lhcclyte traa mucho dinero, lo puso
en un gran bolso, y lo at a su apero. pa tuj ti'ma pava lhcati'njis lhjojovtestaj, ca'tajesha pava
lhchaafchafis comenzaron a comer sus bolsones de cuero, elementos para dormir y sus sandalias.

lhcati'nj lhse Nombre femenino; posedo. 1s: yicati'nj lhse (yi-cati'nj lh-s-e). 2s: acati'nj lhse (a-cati'nj lh-se). 3s: lhcati'nj lhse (lh-cati'nj lh-s-e). 1pi: cascati'nj lhse (cas-cati'nj lh-s-e). forma no poseda: vatcati'nj
lhse (vat-cati'nj lh-s-e). SU BOLSITA DE CUERO DE LAGARTO. Note: Chase-Sardi (2003) indica que la usaba tanto
los hombres como las mujeres Lit: su-bolsa su-hija Ver : lhcati'nj; lhse.

lhcatsej Nombre masculino; posedo. 1s: yicatsej (yi-ca-tsej). 2s: acatsej (a-ca-tsej). 3s: lhcatsej (lh-catsej). 1pi: cascatsej (cas-ca-tsej). Pl: vatcatsjei (vat-ca-tsje-i). forma no poseda: vatcatsej (vat-ca-tsej). 1 SU
SEMILLA.Note: dcese de la semilla que pertenece al sembrador
2 SU MUNICIN. ni natcjishai, ni yit'esh ca yiclqui nava yicatsjei es estpido, no quiero derrochar mis semillas. yi'van
pava na lhjunashvatc'oya vatcatsjei encuentra toda clase de semillas. yiyjiesha lhpa lhja'ya ca nt'aalhshei lhpa
lhamimi pava napu'que lhcatsjei: quecleichei, nicltsich, chi' pav'elhcha dijo a su esposa que pidiera a su madre un
poco de semillas: porotos, maz y otras. Ver : lhtsej.

lhcatp'otoi Nommbre femenino; posedo. 1s: yicatp'otoi (yi-catp'otoi). 2s: acatp'otoi (a-catp'otoi). 3s: lhcatp'otoi lhcatp'otoi). 1pi: cascatp'otoi (cas-catp'otoi). Pl: vatcatp'otoiyis (vat-catp'otoi-yis). forma no poseda: vatcatp'otoi (vatcatp'otoi).SU LATA DE JUEGO PARA GUARDAR ALGO.

lhcat'iya Nombre masculino; posedo. 1s: yicat'iya (yi-ca-t'iya). 2s: acat'iya (a-ca-t'iya). 3s: lhcat'iya (lh-cat'iya). 1pi: cascat'iya (cas-ca-t'iya). Pl: vatcat'iyas (vat-ca-t'iya-s). forma no poseda: vatcat'iya (vat-ca-t'iya). SU
PARTE. Note: dcese de un pedazo de algo que pertenece a alguien ant'elhch'e lhacm'a nava yalhanashch'e vatcat'iyas,
secl'esh ca ya aj ca chinvm'in; pa jtaney ti nit'qu'e ts'ivee java yalhanashch'e vatcat'iyasesh java yucuvec
yiponteshch'esha'ne java doce sisenlhiy recojan las sobras para que no se desaproveche nada; las recogieron y, con los
trozos de los panes que haban sobrado, llenaron doce canastas (San Juan 6: 12-13). yivaatsha yapiiy vooy pa'lhech pa
t'acum'cji yivo', pa tsict'at, pa lhcat'iyasyish; pa tsijney pa clim ti tsitiyjesh java lhc'jey viva yo tranquilo cuand
me agarr por la nuca, me apriet y me descuartiz ("[hizo] sus pedazos de m"); haciendo de m su blanco, me tir flechas
(Job 16: 12). caaj java matas ni nvatca't'iyaseesh, ni ntantstjaisha'ne hay cosas que no son partes (de un todo), no
pertenecen a nadie. Ver : t'i'ya.

lhcat'i' Nombre masculino; posedo. 1s: yicat'i' (yi-ca-t'i'). 2s: acat'i' (a-ca-t'i'). 3s: lhcat'i' (lh-ca-t'i'). SU
CALDO. Note: dcese del caldo con relacin a una persona que lo toma o lo prepara pa'lhech ti lhapa'esh ti lhcat'i'esh ti
vancufaneshsha'neellos solamente (tomaban) el caldo que repartan. chi' java fiy ti napjunesh'apee pa vishini pa tuj,
chi' ja lhcat'i' pa yecshenesh pa lhcamc pa yape'eshsha'ne jum tambin quemaban ranas en las aguadas secas (que se
llenaban de agua en verano) y mezclaban harina seca en el caldo, y de eso se llenaban. Ver : t'i'; nilha; t'iiy; tcat'iiy; t'iyjat.

lhcat'oj Nombre femenino; posedo. 1s: yicat'oj (yi-cat'oj). 2s: acat'oj (a-cat'oj). 3s: lhcat'oj (lh-cat'oj). 1pi: cascat'oj (cascat'oj). Pl: vatcat'ojovot (vat-cat'oj-ovot). forma no poseda: vatcat'oj (vat-cat'oj). SU CUADA. avanca ajaalh,
yicat'oj, t'cli'lhaa ja Shinvo' mir, cuada, Shinvo' estaba fingiendo. Ver : lhcavt'oj.

lhcatsijiyin Nombre masculino; posedo. 1s: yicatsijiyin (yi-catsijiyin). 2s: acatsijiyin (a-catsijiyin). 3s: lhcatsijiyin
(lh-catsijiyin). 1pi: cascatsijiyin (cas-catsijiyin). Pl: vatcatsijiyinc (vat-catsijiyin-c). forma no
poseda: vatcatsijiyin (vat-catsijiyin). SU REGALO DE BODA (que ofrece). Note: dcese del regalo que ofrece el novio
o la novia a sus suegras respectivas ei ca ntaja'yaisha'ne, pitosshi ti nivaclesesh, nivacchei lhetlha lhjunashsha'ne,
lha'yaash ti tanapunei pa lhcheje pa ca lhcatsijiyina mejor que los hombres no se casen demasiado jvenes ("dure
mucho [antes de casarse]), igual para las mujeres, porque ellos son todava incapaces de traerles presas a su suegra. pa
yaichavalhei pa lhcatsijiyin jayu y piensa en el regalo de boda que va a traerle (a su suegra). Ver : lhantsajiyin.

lhcavafi Nombre masculino; posedo. 1s: yicavafi (yi-ca-vaf-i). 2s: acavafi (a-ca-vaf-i). 3s: lhcavafi (lh-ca-vafi). 1pi: cascavafi (cas-ca-vaf-i). 1 SU MUERTE TRASMITIDA.

195

2 SU VENENO TRASMITIDO. pa lhcavafi pa yamqu'een lhacm'a nava yivu'vat instila su veneno en todo mi cuerpo (Job
6:4) Ver : vaf; lhavafi; lhavafjayash.

lhcavatjayash 1s: yicavatjayash (yi-ca-vatja-yash). 2s: acavatjayash (a-ca-vatja-yash). 3s: lhcavatjayash (lh-ca-vatjayash). forma no poseda: vatcavatjayash (vat-ca-vatja-yash). Nombre masculino; posedo. Ver
: vat'aj; nicavat'aj;cavatjamatsej; cavatja'mat.

lhcavcalhech Nombre masculino; posedo. 1s: yicavcalhech (yi-cavcalh-ech). 2s: acavcalhech (a-cavcalhech). 3s: lhcavcalhech (lh-cavcalh-ech). 1pi: cascavcalhech (cas-cavcalh-ech). Pl: vatcavcalhjes (vat-cavcalh-je-s) ~
vatcavcalhjei (vat-cavcalh-je-i). forma no poseda: vatcavcalhech (vat-cavcalh-ech). 1 SU PLANTACIN.
2 SU SIEMBRA.
3 SU FRUTA DE LA CHACRA.
4 SU ZAFRA. ni ve'lheesh ca ameem pa lhcavcalhech siempre tena buena cosecha ("nunca faltaba su plantacin"). pa
lhcavcalhechtaj pa trigo yicln pa cus el calor destuye la cosecha de trigo. nequesc'oya cava lhcavcalhjeilevantaron
trojas para sus frutas almacenadas. ti yamei lhpa'lhech utiyuc pa yi'van pa nich'a jpyich, chi' pa vatcac'o'vat, chi' pava
vatcavcalhjes, nalhu pa vatnich'ayansha'ne, vmesh ca c'utsjasa, pa nich'acsha'ne j ti'ma cuando llegaron al cerro,
encontraron all una casa nueva, una chacra y frutas maduras, y a la maana siguiente, se encontraron rejuvenecidos, ya no
eran ancianos, sino jvenes. tcvjiyanshi ts'ivee pava jotoy, pa yit'iyjatch'e pava tjayetacuy pa niclanshi ts'ivee pava
us lhcavcalhjes ellos sembraron arenales, plantaron vias y cosecharon un fruto copioso (Salmo 107: 37). meelh ca
ntajelhshi pava napu'yama yameyc'oya, ti lhcatsnjateshelh pa nalhu ti nich'a tlhesh'e pa vatcavcalhech'esh pa
trigo cuando hayan pasado siete semanas, a partir del da en que empiecen a cosechar el trigo, contarn siete semanas
(Deuteronomio 16: 9). Ver : yicavcalh; cavcalhjanaj; yicavcleesh.

lhcavcl Nombre masculino; posedo. 1s: yicavcl (yi-cav-cl). 2s: acavcl (a-cav-cl). 3s: lhcavcl (lh-cavcl). 1pi: cascavcl (cas-cav-cl). Pl: vatcavcli (vat-cav-cl-i). forma no poseda: vatcavcl (vat-cav-cl). 1 SU
CLAVCULA.
2 SU LEA.
3 SU TROZO DE MADERA PARA QUEMAR. Ver : yecl'.

lhcavecjcl Nombre femenino; posedo. 1s: yicavecjcl (yi-cav-ecjcl). 2s: acavecjcl (a-cav-ecjcl). 3s: lhcavecjcl
(lh-cav-ecjcl). 1pi: cascavecjcl (cas-cav-ecjcl). forma no poseda: vatcavecjcl (vat-cav-ecjcl). SU PARIENTE
MUJER. nishamesh japi lhca'vecjecli ti t'acuumjulh, yicunjaneshsha'ne japi lhcles las mujeres se alegran y los reciben
(los bolsos llenos de miel), la dan de comer a sus hijos. lhatcutesh yivcji na yicachi', yicavecjacl, lha yinjuyjasche;
lhatcutesh yivcji na yicachi' ti ve'lheesh ti lhtsovalhsha'ne, ti ve'lheesh ti lhachajjop a'vo' na atinish me has robado el
corazn, hermana ma, novia ma, me has robado el corazn con una sola mirada tuya, con una vuelta de tu collar (Cantar de
los Cantares 4: 9). Ver : cjecl; lhcavtsuj.

lhcavim Nombre masculino (?solo en tercera persona). 3s: lhcavim (lh-c-avim). 1 SU SOPLO.
2 SU VIENTO. Note: dcese del viento producido por alguien/algo vooy pa lhcavim pa yiisiyanshi na nalhuyish su soplo (de
Dios) despeja el firmamento. Ver : lhaviim.

lhcavjoniyash Nombre masculino; posedo. 1s: yicavjoniyash (yi-ca-vjo-niyash). 2s: acavjoniyash (a-ca-vjoniyash). 3s: lhcavjoniyash (lh-ca-vjo-niyash). 1pi: cascavjoniyash (cas-ca-vjo-niyash). forma no
poseda: vatcavjoniyash (vat-ca-vjo-niyash). SU MANERA DE GANAR. Ver : tcavjoi; lhcavjoyash; lhcavjovo.

lhcavjovo Nombre masculino; posedo. 1s: yicavjovo (yi-cavjo-vo). 2s: acavjovo (a-cavjo-vo). 3s: lhcavjovo (lh-cavjovo). Pl: lhcavjovoi (lh-cavjo-vo-i). forma no poseda: vatcavjovo (vat-cavjo-vo). SU INDUMENTARIA DE
VICTORIA.tclyelhsha'ne papi lhavecjaclfachei pa yishich'e shita pa t'aclaach vatcvjavo danz con las mujeres y
cant un himno de victoria. Ver : tcavjoi; lhcavjoyash; lhcavjoniyash. Variante : lhcvjavo.

lhcavjoyash Nombre masculino; posedo. 1s: yicavjoyash (yi-ca-vjo-yash). 2s: acavjoyash (a-ca-vjo-yash). 3s: lhcavjoyash
(lh-ca-vjo-yash). 1pi: cascavjoyash (cas-ca-vjo-yash). forma no poseda: vatcavjoyash (vat-ca-vjo-yash). SU

196

VICTORIA.ti njeshch'e pa lhcvjoyash, pa Sal nicha'vayeshlhatay ti yicont'aj shi' ti t'un'in despus de su victoria,
Sal se sinti poderoso y fuerte. Ver : tcavjoi; lhcavjoniyash. Variante : lhcvjoyash.

lhcavjuse Nombre masculino; posedo. 1s: yicavjuse (yi-c-avjuse). 2s: acavjuse (a-c-avjuse). 3s: lhcavjuse (lh-cavjuse). 1pi: cascavjuse (cas-c-avjuse). Pl: vatcavjusei (vat-c-avjuse-i). forma no poseda: vatcavjuse (vat-c-avjuse). SU
FILTRO DE PIPA (del fumador). Ver : lhavjuse.

lhcavo [lhqavo] Nombre masculino; posedo. 1s: yicavo (yi-ca-vo). 2s: acavo (a-ca-vo). 3s: lhcavo (lh-ca-vo). 1pi: cascavo
(cas-ca-vo). Pl: vatcavos (vat-ca-vo-s). forma no poseda: vatcavo (vat-ca-vo). 1 SU AMIGO.
2 SU COMPAERO.
3 SU PEN.
4 SU OBRERO.
5 SU GENTE. Note: en esta ltima acepcin, se usa en plural nque vatichiyashc'oya ti yijutey pa Dios ja Jesucristo pa jaspa
yityjata jayu japi lhcavos pan lhjunash pava ca navclantaj tatsha sta es la revelacin que Dios confi a Jesucristo para
que mostrase a sus siervos lo que va a suceder pronto (Apocalipsis 1:1). vooi papi lhcavos ca ncumjat buscaba obreros
para (hacerlos) trabajar. istaa ca asjney napi acavos trtama como a uno de tus esclavos (San Lucas 15: 19). ca
eyjatsjanesh japi casvelhavot cavque, pa is ti lhcavoash jayu ja Jesucristo; pa chinacunjanesh jayu pava lhclishayesh
pa nivatcacujayasha shi' pa is vatneyjatsjanjayash ti niav'mesh si enseas esto a nuestros hermanos, sers buen
ministro de Cristo Jess, y te alimentarn con el mensaje de la fe y de la buena doctrina que no has abandonado (1 Timoteo 4:
6). (t)chayema pa Dios papi ngeles pa yit'esh: yijney papi lh'ngeles jan lhjunash java lhavimis, vooy papi lhcavos
yijney pava its t'ach'acjes hablando de los ngeles, Dios dice: hace de los vientos sus ngeles, de las llamas de fuego sus
ministros (Hebreos 1: 7). nque lhjunash pa Moiss ti yfisch'e lhacm'a ti lhcavoeshjop pa Dios pa lhajpyich; pa
lhcumjayashesh ti nifacch'e pava yit'esh'ema pa Dios entre todos los de su casa (de Dios), Moiss era (como) un servidor
fiel, parta garantizar lo que Dios iba a decir ("su trabajo era decir las cosas que Dios iba a decir") (Hebreos 3: 5). pa yit'esh
pa Jess ti yiyjisham japi vatcavosesh: aponteshelhch'esha'ne pa yint navque t'lhsiy Jess les dijo, les orden a
sus compaeros: llenen de agua aquellas tinajas (San Juan 2: 7). ataasclansha'ne ca avooysha'ne java yicly cuvyutachey
pa aychi pa ve'lha napi yicavos vete a buscar ("preparate para buscar") mis (animales) burras y vete con uno de mis
criados (1 Samuel 9: 3). taj ti yit'eshyam j lhech: ya aj ca asnatesh navque, lhayaash ti lhcavoyish ja Dios nan
ajunash shta pero l me dijo: no hagas eso, porque soy siervo de Dios como t (Apocalipsis 22: 9). na vatcavo hebreo na
lhanchajeelhyi nuyiyshi yiey ja jv'e' lhtvash pa yentaj ca nasclqui el esclave hebreo que nos trajiste ha entrado en mi
habitacin y quera aprovecharse de m (Gnesis 39: 17). yivaatsheelh acavoselhyish nosotros somos tus servidores. caaj
papi napuqu'e lhcaanvacles papin yit'esh ca nashjat pa t'unaj, lhan'e lhacm'a pap'elhcha ca lhcavosa jayu algunos
soberanos queran aumentar su poder para someter a todos los dems para someterlos ("que sean sus peones"). papi
yicumjat papu yishayanem pa I.P.S. nava jiveclas pava dos tercios, chi' pa lhcavo yishayanlhatam un tercio los
patrones ("los que hacen trabajar a alguien") pagan al I.P.S. dos tercios, y el obrero paga por su parte un tercio. Ver
: lhavo'; lhancavo; lhcavoque.

lhcavoque Nombre femenino; posedo. 1s: yicavoque (yi-ca-vo-que). 2s: acavoque (a-ca-vo-que). 3s: lhcavoque (lh-ca-voque). 1pi: cascavoque (cas-ca-vo-que). Pl: vatcavoquei (vat-ca-vo-que-i). forma no poseda: vatcavoque (vat-ca-voque).1 SU COMPAERA.
2 SU SERVIDORA.
3 SU ESCLAVA. ach'ansha nava lhclishai lha acavoque! escuch las palabras de tu servidora! anque acavoque avaatsha
am'e pa'na ja lhajpyich nasheesh ja tacfey ja lhape' todo lo que tu servidora tiene en su casa es una botella de aceite (2
Reyes 4: 2). lhan'e ja Pedro shichaam pa yie', lhechesh ti lhech nach'e lhja lhcavoque japi vatcasinc lhanvacle pero
estaba Pedro abajo cuando pas una sirvienta del sumo sacerdote (San Marcos 14: 66). pa tpa'yemey tatsha lhpa
lhcavoque pa yiyjiesha ca nquey ca nicha'jey extendi un brazo sealndola y orden a una esclava que se la
trajese. nque jv'e lhcavoqueyish pa Lhcaanvacle aqu soy la esclava del Seor. pa Lhcaanvacle ninvashanyam ca
nicaaj papi catsicles, taj ti jayjeesh'a ajo'jop lhpa yicavoque Agar, secl'esh ca nicaaj pa y'seesh jayu ca nicaajyam el

197

Seor no nos deja tener hijos ("no permite que tengamos nuestros hijos"), pero te pido que te unes a mi sierva Agar a ver si
ella me da hijos (Gnesis 16: 2). Ver : lhcavo.

lhcavot Ver : lhcavut.


lhcav Nombre masculino; posedo. 3s: lhcav (lh-c-av). 1 SU FLOR (de alguien).
2 SU PERFUME DE FLOR (de alguien). uj ti acj, yamjam'in pa lhcv pa Shinvo' era muy rico, Shinvo' ola a aroma de
flor. Ver : lhav.

lhcavise Nombre masculino; posedo. 1s: yicavise (yi-ca-vise). 2s: acavise (a-ca-vise). 3s: lhcavise (lh-cavise). 1pi: cascavise (cas-ca-vise). Pl: vatcavisei (vat-ca-vise-i). forma no poseda: vatcavise (vat-ca-vise). 1 SU
RAMA FINA.
2 SU LEA FINA. Note: dcese de la lea o ramita que pertence a alguien Ver : avse; avsei; lhavse.

lhcavt'oj Nombre femenino; posedo. 1s: yicat'oj (yi-cavt'oj). 2s: acavt'oj (a-cavt'oj). 3s: lhcavt'oj (lhcavt'oj). 1pi: cascavt'oj (cas-cavt'oj). Pl: vatcavt'ojovot (vat-cavt'oj-ovot). forma no poseda: vatcavt'oj (vatcavt'oj). SU CUADA QUE HA REALIZADO EL RITUAL FNEBRE. ni nanctsita'yesh lhja lhcavt'oj est fastiado
por su cuada. lhet lhn jqueei t'lha lhn pc'i nivacle yicnitshi lhpa lhcavt'oj as le pas a aquel hombre que
odiaba a su cuada. atej lha yicavt'oj ti ya've'lhasha'ne mi cuada est preocuipada porque yo ando solo. Ver
: lhcat'oj.

lhcavtsuj Nombre masculino; posedo. 1s: yicavtsuj (yi-ca-vtsuj). 2s: acavtsuj (a-ca-vtsuj). 3s: lhcavtsuj (lh-cavtsuj). 1pi: cascavtsuj (cas-ca-vtsuj). Pl: vatcavitsji (vat-ca-vitsj-i). forma no poseda: vatcavtsuj (vat-ca-vtsuj). SU
PARIENTE VARN. vajuyam japi yicavitsji pa jajutelh ca cluufji salieron mis parientes varones a buscar miel y
comimos el dulce (= la miel"). yefenesh ts'ivee lhacm'a japi lhcavitsji le ayudaron todos sus parientes varones. Ver
: lhcavecjcl;yitsuuj; lhavitsjfa.

lhcavts'aclaijayash Nombre masculino; posedo. 1s: yicavts'aclaijayash (yi-cav-ts'aclai-jayash). 2s: acavts'aclaijayash (acav-ts'aclai-jayash). 3s: lhcavts'aclaijayash (lh-cav-ts'aclai-jayash). 1pi: cascavts'aclaijayash (cas-cav-ts'aclaijayash).forma no poseda: vatcavts'aclaijayash (vat-cav-ts'aclai-jayash). SU COMPASIN POR OTRO. nqueesh
jajulhjatey ca nasct'esha'ne pava lhpcty pa Lhcaanvacle, lhayaash pa lhcavst'aclayjayash ti ya'shesh, pa ni lhecha
pava lhpctty papi nivacle ahora mejor es caerme en las manos de Dios, porque es muy compasivo, que en las manos de
los hombres (1 Crnicas 21:13). pa shinaichavalhjateshei pa lhech lhcavts'aclaijayash pa Fitsc'yich pa ampa ca
nj'e'nos trae a la memoria la misericordia de Dios que nunca acaba. Ver : tcavts'aclai; lhancavts'aclaijayash.

lhcavut Nombre masculino; posedo. 1s: yicavut (yi-cavut). 2s: acavut (a-cavut). 3s: lhcavut (lh-cavut) ~ t'acavut (t'acavut). 1pi: cascavut (cas-cavut). Pl: vatcavutis (vat-cavut-is). forma no poseda: vatcavut (vat-cavut). 1 SU PELVIS.
2 SU BAJO VIENTRE.
3 SU ABDOMEN. Sinn : lhcavot.

lhcayech Nombre masculino; nombre posedo. 1s: yicayech (yi-ca-yech. 2s: acayech (a-ca-yech). 3s: lhcayech (lh-cayech). 1pi: cascayech (cas-ca-yech). forma no poseda: vatcayech (vat-ca-yech). SU PANAL. Note: dcese del panal en
posesin del melero pa nivacle yovalh'in yifaash ti'ma, yinclhaniteshch'e pa lhtvash pa lhcayech el hombre que vea
comenz a hachear, descubri la cavidad donde se encontraba el panal. atisesh na avelhelh, acu'melhe'meishi pa
acayech'elh ca ajutelhei denle ustedes algo al amigo, tomen de sus panales y dnselo. Ver
: lhyeech; acyech; lhvcyech.

lhcayus Nombre masculino; posedo. 1s: yicayus (yi-ca-yus). 2s: acayus (a-ca-yus). 3s: lhcayus (lh-ca-yus). 1pi: cascayus
(cas-ca-yus). Pl: vatcayusic (vat-ca-yus-ic). forma no poseda: vatcayus (vat-ca-yus). SU CERA. Note: dcese de la cera
en poder del que la usa Ver : lhayuus.

lhca'lhech Ver : lhca.


lhca'nalhu Nombre masculino; posedo. 1s: yica'nalhu (yi-ca'-nalhu). 2s: aca'nalhu (a-ca'-nalhu). 3s: lhca'nalhu (lh-ca'nalhu). 1pi: casca'nalhu (cas-ca'-nalhu). Pl: vatca'nalhus (vat-ca'-nalhus). forma no poseda: vatca'nalhu (vat-ca'nalhu).1 SU SUELDO.
2 SU SALARIO.

198

3 SU JORNAL.
4 SU DA DE FIESTA. yit'yish shita ti yitsju'lhesh pava lhca'nalhus'in chi' pava lhts'tis'in sabe tambin sumar sus das de
trabajo y su sueldo. ti ya'nich'ayich, acloj cava cli'menlhiy ti tsitst'ajesh; cava'lhech ja'nit ti caaj pa
vatca'nalhu cuando era joven, yo tena muchos collares de conchas; estos me pona para das de fiesta. vooy papi ti
chiyshayantajem pa nalhu pa yantajch'e pa lhcanalhuesh lhpa yic'asch'e lhcapojoque y el asalariado ("los a quienes les
paguen el da") guarda su paga en un bolsillo roto (Ageo 1:6). tiqu'in pa casca'nalhu ganamos muy poco. Ver : nalhu.

lhca'nich'ayech Nombre masculino; posedo. 1s: yica'nich'ayech (yi-ca'-nich'a-yech). 2s: aca'nich'ayech (a-ca'-nich'ayech). 3s: lhca'nich'ayech (lha-ca'-nich'a-yech). 1pi: casca'nich'ayech (cas-ca'-nich'a-yech). Pl: vatca'nich'acsha'ne
(vat-ca'-nich'a-c-sha'ne). forma no poseda: vatca'nich'ayech (vat-ca'-nich'a-yech). SU HIJO ADOLESCENTE. Ver
: nich'ayich ~ nich'ayech.

lhca'niscte Nombre femenino; posedo. 1s: yica'niscte (yi-ca'-niscte). 2s: aca'niscte (a-ca'-niscte). 3s: lhca'niscte (lhca'-niscte). 1pi: casca'niscte (cas-ca'-niscte). Pl: vatca'nisctei (vat-ca'-niscte-i). forma no poseda: vatca'niscte
(vat-ca'-niscte). 1 SU MARCA.
2 SU SEAL.
3 SU LETRA. pa Dios yan'e' ja fasch'aclech ti lhca'niscoteeshjop ti yij'in yinjt cque lhcliishelhvatam lhapesh pa
Noe Dios puse el arco iris como signo para nosotros del pacto que hizo con No. Ver : va'niis; lhniscte.

lhca'p'ot Nombre masculino; posedo. 1s: yica'p'ot (yi-ca'-p'o-t). 2s: aca'p'ot (a-ca'-p'o-t). 3s: lhca'p'oot (lh-ca'-p'ot). 1pi: casca'p'ot (cas-ca'-p'o-t). forma no poseda: vatca'p'ot (vat-ca'-p'o-t). 1 SU TAPA. Note: dcese de la tapa de un
objeto en poder de alguien
2 SU PUERTA. Note: dcese de la puerta de la casa de alguien yamei ja lhajpyich pa yipcjei pa lhca'p'ot se fue a su casa y
toc a la puerta. Ver : yip'o'; lhap'oot; lhca'p'otoi.

lhca'p'otoi Nombre femenino; posedo. 1s: yica'p'otoi (yi-ca'-p'o-t-oi). 2s: aca'p'otoi (a-ca'-p'o-t-oi). 3s: lhca'p'otoi (lh-ca'p'o-t-oi). 1pi: casca'p'otoi (cas-ca'-p'o-t-oi). Pl: vatca'p'otoiyis (vat-ca'-p'o-t-oi-yis). forma no poseda: yica'p'otoi (yica'-p'o-t-oi). SU LATITA CON TAPA. Ver : lhca'p'ot.

lhca'samuc Nombre masculino; posedo. 1s: yica'samuc (yi-ca'-samuc). 2s: aca'samuc (a-ca'-samuc). 3s: lhca'samuc (lhca'-samuc). 1pi: casca'samuc (cas-ca'-samuc). Pl: vatc'asamjui (vat-ca'-samju-i). forma no poseda: vatca'samuc (vatca'-samuc). EXTREMENTO DE SU HIJO/HIJA. Ver : samuc.

lhca'ts'a Nombre masculino; posedo. 1s: yica'ts'a (yi-ca'-ts'a). 2s: aca'ts'a (a-ca'-ts'a). 3s: lhca'ts'a (lh-ca'ts'a). 1pi: casca'ts'a (cas-ca'-ts'a). forma no poseda: vatca'ts'a (vat-ca'-ts'a). 1 SU COMPAERO.
2 SU PAREJA.
3 SU YUNTA. Ver : lhats'a.

lhca'vun Nombre masculino; posedo. 1s: yica'vun (yi-ca'-vun). 2s: aca'vun (a-ca'-vun). 3s: lhca'vun (lh-ca'vun). 1pi: vatca'vunis (vat-ca'-vun-is). Pl: vatca'vun (vat-ca'-vun). SU CARNADA. Ver : lhavuun.

lhcomja Nombre femenino; posedo. 1s: yicomja (yi-comja). 2s: acomja (a-comja). 3s: lhcomja (lh-comja). 1pi: cascomja
(cas-comja). Pl: vatcomjai (vat-comja-i). forma no poseda: vatcomja (vat-comja). SU FRUTA DE LA CHACRA.

lhcootsjat Ver : cotsjaat.


lhcootsjativash Nombre masculino; posedo (?chequear). 3s: lhcootsjativash (lh-cootsjat-ivash). Pl: lhcootsjativshai (lhcootsjat-ivsha-i). SU CAMPO CULTIVADO. Lit: su huella de tierra ampapu ca ve'lhaa ca suyeeshi pa'na, lhayaash ti
lhacm'a ti caajem pava lhcootjativshay shi' pava lhajpijey pa tcashayesh'in, pa nicha'jey pava lhpesoc pa yijutey'in
papi vat'eyjatsjanjas ca jaspa nicatsnjatesh'in lhacm'a papi caaj pava suyeshi no haba entre ellos ningn necesitado,
porque los que posean campos o casas los vendran, entregando el dinero a los apstoles, queienes repartan a los necesitados
(Hechos 4: 34-35). ta'naatsjulhesh pava cotsjatis na lhujnash papu'que doceshamsha'ne lhtachifas chi yijutei pava
yitsjt'ajesh lhcootsjativshai se repartieron las tierras de tal forma que cada una de las doce grandes tribus recibiera su
propio territorio. Ver : cotsjaat.

199

lhcccheyash Nombre masculino; posedo. 1s: yicccheyash (yi-ccche-yash). 2s: acccheyash (a-cccheyash). 3s: lhcccheyash (lh-ccche-yash). 1pi: cascccheyash (cas-ccche-yash). forma no poseda: vatcccheyash (vatccche-yash).1 SU LOCURA.
2 SU DEMENCIA. Ver : yiccchen; yicccheyan ~ yicccheijayan; vancacccheyan; cccheyech; cccheiche.

lhcf Nombre femenino; posedo. 1s: yicf (yi-c-f). 2s: acf (a-c-f). 3s: lhcf (lh-c-f). 1pi: cascf (cas-c-f). Pl: vatcfis
(vat-c-f-is). forma no poseda: vatcf (vat-c-f). SU ABANICO HECHO CON ALA DESECADA. Ver : lhaf.

lhcfa Nombre masculino; posedo. 1s: yicfa (yi-c-fa). 2s: acfa (a-c-fa). 3s: lhcfa (lh-c-fa). 1pi: cascfa (cas-cfa). Pl: vatcfas (vat-c-fa-s). forma no poseda: vatcfa (vat-c-fa). 1 SU ENEMIGO.
2 SU CONTRARIO.
3 SU OPOSITOR. Lit: compaero (contrario) en el odio achaajelhfach'ee, shtaclnsha'ne jayu yiinsha, jech napuque ana
cascfas napi chulupi! squenlo afuera, enseguida vamos a matarlo, s que estos chulup son nurestros enemigos!nj'e' pa
yitaa lhn catee ti ni n'van pa ca lhcfaa ca nt'eclet'a perecieron en el monte, aunque no haba ningn enemigo que los
atacara. Ver : tcfai; yicfachi; lhcnta; yicnitshi.

lhcfayash Nombre masculino; posedo. 1s: yicfayash (yi-c-fa-yash). 2s: acfayash (a-c-fa-yash). 3s: lhcfayash (lh-cfa-yash). 1pi: cascfayash (cas-c-fa-yash). forma no poseda: vatcfayash (vat-c-fa-yash). SU ODIO. Ver
: lhcfa;lhcnta; lhancnta; yicfachi.

lhcftilhinjate Nombre femenino; posedo. 1s: yicftilhinjate (yi-c-ftilhin-jat-e). 2s: acftilhinjate (a-c-ftilhin-jate). 3s: lhcftilhinjate (lh-c-ftilhin-jat-e). 1pi: cascftilhinjate (cas-c-ftilhin-jat-e). Pl: vatcftilhinjatei (vat-c-ftilhinjat-e-i). forma no poseda: vatcftilhinjate (vat-c-ftilhin-jat-e). SU HUSO. ca quincetaja pava lhnincpes, pa
yipjyshi jayu ca lhutsjataja lhpa lhcftilhinjate, pa yivmjat jayu a los quince aos, se hincar un huso en la mano de
la muchacha, y la matar. pa tayjijanesh pa lhcaanvacle pava vatcftilhinjatey ca chinapjunshamsha'ne y el rey
orden que quemasen los husos. nque lhfanishesh capi cjecli cava lhjquei chi' pava vatcftilhjanjatei chi' pava
ttsevtei las mujeres solan hacer as para sus ollas, sus husos y tenedores. Ver : yftilh; tftilhjan. Variante
: lhcftilhjanjate.

lhcftilhjanjate Ver : lhcftilhinjate.


lhcich'aclanjat Nombre masculino; posedo. 1s: yicich'aclanjat (yi-cich'aclan-jat). 2s: acich'aclanjat (a-cich'aclanjat). 3s: lhcich'aclanjat (lh-cich'aclan-jat). 1pi: cascich'aclanjat (cas-cich'aclan-jat). Pl: vatcich'aclanjavtes (vatcich'aclan-jvt-es). forma no poseda: vatcich'aclanjat (vat-cich'aclan-jat). 1 SU CUCHARA DE REMOVER.
2 SU PALO DE REMOVER.

lhcishinuc Nombre masculino; posedo. 1s: yicishinuc (yi-cish-inuc). 2s: acishinuc (a-cish-inuc). 3s: lhcishinuc (lhcish-inuc). 1pi: cascishinuc (cas-cish-inuc). Pl: vatcishinjus (vat-cish-inju-s). forma no poseda: vatcishinuc (vatcish-inuc). SU COLLAR. Ver : lhcyish.

lhci'tsjan Nombre masculino; posedo. 1s: yici'tsjan (yi-c-i'ts-jan). 2s: aci'tsjan (a-c-i'tsjan). 3s: lhci'tsjan (lh-c-i'ts-jan). 1pi: casci'tsjan (cas-c-i'ts-jan). Pl: vatci'tsjavnc (vat-c-i'ts-janc). forma no poseda: vatci'tsjan (vat-c-i'ts-jan). SU PREGUNTA. ca jayeetajeshelh'am yitsha pa yici'tsjan,
tanca anachajeshelhyijulh si les hago una pregunta, no me respondarn. Sinn : lhci'tsjayash, lhci'tsjavo. Ver
: titsjan;ci'tsjanaj; lhci'tsjavo. Variante : lhci'tsjayash.

lhci'tsjavo Nombre masculino; posedo. 1s: yici'tsjavo (yi-c-i'ts-javo). 2s: aci'tsjavo (a-c-i'tsjavo). 3s: lhci'tsjavo (lh-c-i'ts-javo). 1pi: casci'tsjavo (cas-c-i'ts-javo). Pl: vatci'tsjavos (vat-c-i'ts-javos). forma no poseda: vatci'tsjavo (vat-c-i'ts-javo). SU PREGUNTA. Sinn : lhci'tsjayash, lhci'tsjan. Ver
: titsjan; ci'tsjanaj; lhci'tsjan. Variante : lhci'tsjayash.

lhci'tsjayash Nombre masculino; posedo. 1s: yici'tsjayash (yi-c-i'ts-jayash). 2s: aci'tsjayash (a-c-i'tsjayash). 3s: lhci'tsjayash (lh-c-i'ts-jayash). 1pi: casci'tsjayash (cas-c-i'ts-jayash). SU PREGUNTA. Sinn
: lhci'tsjavo. Ver : titsjan; ci'tsjanaj. Variante : lhci'tsjavo.

200

lhcjatsjan Nombre masculino; posedo. 1s: yicjatsjan (yi-cjats-jan). 2s: acjatsjan (a-cjats-jan). 3s: lhcjastsjan (lhcjats-jan). 1pi: cascjatsjan (cas-cjats-jan). Pl: vatcjatsjanis (vat-cjats-jan-is). forma no poseda: vatcjatsjan (vatcjats-jan). SU PANTORRILLA.

lhcjiyanach Nombre masculino; posedo. 1s: yicjiyanach (yi-cjiyan-ach). 2s: acjiyanach (a-cjiyanach). 3s: lhcjiyanach (lh-cjiyan-ach). 1pi: cascjiyanach (cas-cjiyan-ach). Pl: vatcjiyanjai (vat-cjiyan-ja-i). forma
no poseda: vatcjiyanach (vat-cjiyan-ach). 1 SU CHACRA.
2 SU PLANTACIN.
3 SU CULTIVO. jaclsshi na yicjiyanach voy carpiendo mi chacra. uj'e' ja lhcjiyanach ja yitjooc mi to tiene una
chacra muy extensa. lhech ja'van'e yishic'oya java tej, java ca lhcjiyanach nicltsich lo encontr cantado para
(espantar los) loros, los que estaban en su maizal. pa nalhuclai ti t'iyiysham pa lhcjiyanach ts'ivee todo el da se
pasaron de espaldas a su plantacin. lhpa'lhech nitamp''yeshem pava'na vatcjiyanchei lhai ti ni n'vesh'e pava
lhtascui ella se sorpredi de que las frutas de la chacra estaban no estaban en los tallos. ts'ijovay'am, lhayaash ti
nat'un'in, lhant'qu'e nava na an'e', lht'ovseshch'e na niacvjiyanach'a te tena miedo, porque eres riguroso: retiras lo
que no has depositado, y cosechas lo que no has sembrado (San Lucas 19: 21). Sinn : lhcjiyanja'vat, lhcac'o'vat. Ver
: lhcjiyanja'vat; lhcac'o'vat; yicjiyan; vatcjiyanach lhavo'; lhcjiyanjayash; tcjiyanjan; yicjiyan; cjiyancheyuc.

lhcjiyanche Nombre femenino; posedo. 1s: yicjiyanche (yi-cjiyan-ch-e). 2s: acjiyanche (a-cjiyan-che). 3s: lhcjiyanche (lh-cjiyan-ch-e). 1pi: cascjiyanche (cas-cjiyan-ch-e). Pl: vatcjiyanchei (vat-cjiyan-ch-ei). forma no poseda: vatcjiyanche (vat-cjiyan-ch-e). 1 SU PLANTACIN.
2 SU SIEMBRA.
3 SU SEMILLA PARA SEMBRAR. caajjem j napi ayaya pava lhcjiyanchei? tendr tu abuela semillas para sembrar? pa
c'atlhjatshi jan lhjunash lhja vatcvjiyanche ti tlhshi' pa vatcac'ovat, pa c'atnitjat ti lhamey ti na tnt'aj pa
anivaccheesh te hice crecer como una siembra que brota en la huerta y te cri, llegaste a hacerte mujer (Ezequiel 16:
7). napu nalhus atesha pa lhapa yquensha'ne lhacm'a pava lhcyijancheei en pocos das noms todas sus siembras
estarn maduras. ncch'e' pa yiyaas ti yiesh nava lhsashai java vatcjiyanchei el roco brilla en las hojas de la
huerta. papu ti yuqu'e pava vatcvjiyanchey lhech papu ti nifac cava Dios lhasinc el que siembra su plantacin
siembra la palabra de Dios (San Marcos 4: 14). ja'yoich'acla'yesh java yicjiyanchei tengo mucho trabajo con mis
siembras. ve'lha pa vatcvjiyanjayash lhavo' pa yicvjiyan pava lhcvjiyanchei un sembrador sali a sembrar ("sembr
sus sembrados"). tajulhei ca avancuelh, uelhch'een pava acloj vatcjiyanchei! es necesario que ustedes siembren,
planten muchas siembras! pan t'ajj pava vatcvjiyanchey pavan nincvjiyan ja Tata yi'shi' na vs chintsojesh jayu
pava lhfetatsiy todas las plantas que no plant mi Padre del cielo sern arrancadas con sus races (San Mateo 15: 13). Ver
: lhcjiyanach; vatcjiyancheyuc.

lhcjiyanjayash Nombre masculino; posedo. 1s: yicjiyanjayash (yi-cjiyan-jayash). 2s: acjiyanjayash (a-cjiyanjayash). 3s: lhcjiyanjayash (lh-cjiyan-jayash). 1pi: cascjiyanjayash (cas-cjiyan-jayash). forma no
poseda: vatcjiyanjayash (vat-cjiyan-jayash). 1 SU AGRICULTURA.
2 SU SIEMBRA.
3 SU ACTO DE SEMBRAR. Ver : lhcjiyanach; vatcjiyanach lhavo'.

lhcjiyanja'vat Nombre masculino; posedo. 1s: yicjiyanja'vat (yi-cjiyan-ja'vat). 2s: acjiyanja'vat (a-cjiyanja'vat). 3s: lhcjiyanja'vat (lh-cjiyan-ja'vat). 1pi: cascjiyanja'vat (cas-cjiyan-ja'vat). Pl: vatcjiyanjavtes (vatcjiyan-javt-es).forma no poseda: vatcjiyanja'vat (vat-cjiyan-ja'vat). SU CHACRA. ni natcuumjiin ja
lhcjiyanja'vat no tena trabajo en su chacra. ve'lha pa nalhu ti chit'ichay ti nashelhsham ja Jess japi t'eyjatsjanjas ja
vatcvjiyanjavat; japi t'eyjatsjanjas vana'shesh ti nitsjelha pa trigo un sbado ("da [cuando] descansa"), Jess
atravesaba un campo de trigo con sus discpulos; sus discpulos se pusieron a arrancar espigas (San Marcos 2: 23). anjutyi
na avtjayetachat ca jaspa yicvjiyanjavat'eesh, lhayaash ti shalheema na yijpyich! dame tu via para hacerme yo
una huerta, porque est cerca de mi casa! (1 Reyes 21: 2). papi t'acuumjiin pa tojquisham jpyich, lhacumtiseshjop;
lhech papi vatcjiyanjan lhavos papi chi njclesh'e pa lhcootsjat ti chi yaijatshi pava lhcjiyanjavtes los constructores
de la torre (de Babel) eran sometidos al trabajo forzado ("eran esclavos para eso"); estos eran campesinos despojados de las

201

tierras que cultivaba. lhasclanch'ec'oya ja acjiyanja'vat prepars tu chacra. Sinn : lhcjiyanach. Ver
: lhcjiyanach. Variante : lhcvjiyanja'vat.

lhcjctsini Nombre masculino; posedo. 1s: yicjctsini (yi-cjctsini). 2s: acjctsini (a-cjctsini). 3s: lhcjctsini (lhcjctsini). 1pi: cascjctsini (cas-cjctsini). Pl: vatcjctsinic (vat-cjctsini-c). forma no poseda: vatcjctsini (vatcjctsini). 1 SU MUSLO.
2 SU PIERNA. Ver : lhcjtsjan.

lhcjisha Nombre masculino; posedo. 1s: yicjisha (yi-cjisha). 2s: acjisha (a-cjisha). 3s: lhcjisha (lhcjisha). 1pi: cascjisha (cas-cjisha). Pl: vatcjishac (vat-cjisha-c). forma no poseda: vatcjisha (vatcjisha). 1 SU BUENA CONDUCTA.
2 SU CORRECCIN.
3 SU SABIDURA.
4 SU BONDAD. istaa ca afanisheeshjulh japi nicacujanjasa jaspa najneshch'e nava asinc, shi' nava ajunash'in, shi' shta
pa encheyash, shi' pa is acajysha, shi' pa naacacujayashaa nquee pa aisiyasha'ne procura ser modelo de los creyentes
en la palabra, la conducta, el amor, la fe, la pureza(1 Timoteo 4: 12). ta t'elhesh ca avmjelh cava ninatyshelh'avne ti
c'uselhshi'am ti lhavancajuvanelh pa lhapunelh shta ca vatcajysha? hasta cundo dejarn ustedes de ser contentos con
sus necedades y despreciarn la sabidura? (Proverbios 1: 22). amjatsham lhacm'a na acachi' ca acafiyan pa
Lhcaanvacle, pa ya aj na pa natst'ajesh acajysha confa en el Seor de todo corazn, y no te fes de tu propia
inteligencia (Proverbios 3: 5). pa vativalhcheyash shi' pa vatvanqu'eyjatsjanjayash chitlhesha pa vatcajysha, taj pa
vatas nichintyjat'in yivapenjat'in lhpa lhamimi los palos y las correcciones procuran sabidura, el muchacho consentido
avergenza a su madre (Proverbios 29: 15). ya'sheshc'oya pa lhcjisha papi tcajisha'ne son ms sabios que los
sabios. istaa ca en ja Lhcaanvacle a'Dios pa atanipjclnsha lhpa acachi', pa asc'clit shi' pa acajysha amars al
Seor tu Dios con todo tu corazn, con toda tu alma y con toda tu mente (San Mateo 22: 37). aalhshajop lhacm'a pa unaj
pa acajysha shi' pa ataasclanjayash(sh)a'ne invoca toda la fuerza de tu sabidura y prudencia (Proverbios 2: 3).
5 SU MALA CONDUCTA.
6 SU LOCURA.
7 SU INSENSATEZ. Note: en las acepciones 5, 6 y 7, aparece en forma negativa coostaja lhn ca anclyeshelhyijulh ti
janfaclelh'am pa nivatcajyshaa; jech, tsit'yish ti lhanclytajeshelhyijulh ojal aguanten ustedes un poco de locura de
mi parte; s, se que me aguantarn (2 Corintios 11: 1). Ver : tcajishai; yicjishiyan; vatcjishiyash; ni
lhcjishaa; lhcjishivo.

lhcjishivo Nombre masculino; posedo. 3s: lhcjishivo (lh-cjishi-vo). Pl: vatcjishivos (vat-cjishi-vo-s). forma no
poseda: vatcjishivo (vat-cjishi-vo). 1 SU DISCURSO PARA ACONSEJAR.
2 SU DISCURSO SENSATO.
3 SU CONSEJO (que da). Ver : lhcjisha; tcajishai.

lhcjishiyash Nombre masculino; posedo. 1s: yicjishiyash (yi-cjishi-yash). 2s: acjishiyash (a-cjishiyash). 3s: lhcjishiyash (lh-cjishi-yash). 1pi: cascjishiyash (cas-cjishi-yash). forma no poseda: vatcjishiyash
(vat-cjishi-yash). 1 SU PRUDENCIA.
2 SU BONDAD.
3 SU CONSEJO.
4 SU EDUCACIN.
5 SU VIVEZA. papi yijpisha'ne nivacle chi yijutei pa ve'lha vatcjishiyash personas con experiencia le dieron un
consejo. Ver : lhcjisha; vatcjishiyan.

lhcjtsjan Nombre masculino; posedo. 1s: yicjtsjan (yi-cjts-jan). 2s: acjtsjan (a-cjts-jan). 3s: lhcjtsjan (lhcjts-jan). 1pi: vatcjtsjanis (vat-cjts-jan-is). Pl: vatcjtsjan (vat-cjts-jan). SU MSCULO. Ver
: lhcjctsini;lhcjatsjan.

lhcmc Nombre masculino; posedo. 1s: yicmc (yi-c-mc). 2s: acmc (a-c-mc). 3s: lhcmc (lh-cmc). 1pi: cascmc (cas-c-mc). Pl: vatcmji (vat-c-mj-i). forma no poseda: vatcmj (vat-c-mc). 1 SU
COMIDA MOLIDA.
2 SU HARINA.

202

3 SU POLVO. chi' java fiy ti napjunesh'apee pa vishini pa tuj, chi' ja lhcat'i' pa yecshenesh pa lhcamc pa yape'eshsha'ne
jum tambin quemaban ranas en las aguadas secas (que se llenaban de agua en verano) y mezclaban harina seca en el caldo,
y de eso se llenaban. papu ca ninat(t)taj'apee anque utej pa yipcjetsha'ne jayu, vooy ca nanct(t)ajsha'ne lha utej
ca nat(t)aj'apee papu pa tsi'sha lhcamqu'eesh quien tropiece con esa piedra se estrellar, a quien le caiga encima lo
aplastar (Lucas 20: 18). Ver : lhamc.

lhcnshi Nombre femenino; posedo. 1s: yicnshi (yi-cnshi). 2s: acnshi (a-cnshi). 3s: lhcnshi (lh-cnshi). 1pi: cascnshi
(cas-cnshi). Pl: lhcnshiyis (lh-cnshi-yis). forma no poseda: vatcnshi (vat-cnshi). SU TESTCULO. papi
chinclanshi pava lhcnshiyis shi' papi chiyt'vsey pa lhaso', papi lhech sasjop jayu ca chinvashansham pa t'ajjam
pa Lhcaanvacle no se admite en la asamblea del Seor a quien tenga los testculos machacados o haya sido castrado
(Deuteronomio 23: 1). Ver : namji lhcnshiyis; lhcunjatayash.

lhcntan Nombre masculino; posedo. 1s: yicntan (yi-cnta-n). 2s: acntan (a-cnta-n). 3s: lhcntan (lh-cntan). Pl: lhcntanc (lh-cnta-n-c). 1 SU ODIO.
2 SU DESPRECIO. atonteyam pava lhcntanc shi' pava lhcapunchenc, lhayaash ti jaychavalhch'e nava ayjijates retira
de m el insulto y el desprecio, porque guardo tus preceptos (Salmo 119: 22). Ver
: tcntai; lhancnta(iyash);lhcnta(iyash); lhcntavo; yicnitshi; cntanaj; cntanja.

lhcntavo Nombre masculino; posedo. 1s: yicntavo (yi-cnta-vo). 2s: acntavo (a-cnta-vo). 3s: lhcntavo (lh-cntavo). 1pi: cascntavo (cas-cnta-vo). Pl: vatcintavos (vat-cnta-vo-s). forma no poseda: vatcntavo (vat-cntavo). 1 SU MANERA DE ODIAR.
2 SUS MAAS DE ODIAR. pava lhclishay lhcntvs yamyijop'in pa cha'lheesh ti tanecleteshyiin sus palabras odiosas me
cercan y me combaten sin motivo (Salmo 109: 3). Ver
: tcntai; lhancnta(iyash); lhcnta(iyash);yicnitshi; cntanaj; cntanja.

lhcnta(iyash) Nombre masculino; posedo. 1s: yicnta(iyash) (yi-cnta[iyash]). 2s: acnta(iyash) (acnta[iyash]). 3s: lhcnta(iyash) (lh-cnta[iyash]). 1pi: cascnta(iyash) (cas-cnta[iyash]). forma no
poseda: vatcnta(iyash) (vat-cnta[iyash]). 1 SU ODIO.
2 SU AVERSIN. Ver : tcntai; lhancnta(iyash); lhcntan; yicnitshi; cntanaj; cntanja.

lhctsje Nombre masculino; posedo. 1s: yictsje (yi-ctsje). 2s: actsje (a-ctsje). 3s: lhctsje (lhctsje). 1pi: casctsje (cas-ctsje). Pl: vatctsjes (vat-ctsje-s). forma no poseda: vatctsje (vat-ctsje). 1 SU
SEDIMENTO.
2 SU POSO.
3 SU HEZ. tlha pava tinvos samcutaj vatctsje los microbios causan diarrea. Ver : ctsjenaj; ctsjenja; yicts'ej.

lhcvjoyash Ver : lhcavjoyash.


lhcpje' Nombre masculino; posedo. 3s: lhcpje' (lh-cpje'). SU LANZA. ve'lha ja c'afoquelhay yitsefesh(sh)am lhavlhi'
pa lhcpje, pa nachfach'ee tatsha pava lhavoyey shi' pa yint un soldado le abri el costado con su lanza, enseguida
brot sangre y agua (San Juan 19: 34). Ver : tpje'.

lhcqueclit Nombre masculino; posedo. 1s: yicqueclit (yi-cqueclit). 2s: acqueclit (a-cqueclit). 3s: lhcqueclit
(lh-cqueclit). 1pi: cascqueclit (cas-cqueclit). Pl: vatcquecliti (vat-cqueclit-i). forma no
poseda: vatcqueclit (vat-cqueclit). 1 SU CACHIVACHE.
2 SU COSA PERSONAL.
3 SU UTENSILIO.
4 SU EQUIPAJE DE MANO. jajp'cln nava yicquecliti llevo todas mis cosas. jacumaajelhei jan yie' java
yicqueclitiyelh fuimos corriendo donde estaban nuestras pertenencias. ca tulhtajaan pa an'e afatas pava acqueclity
ca ayesh'e pa navanesh lhacm'a, pa ap'o'e ataco secl'esh ca na avana na vatavtsateyish cuando caiga la noche crgate
al hombro tu equipaje, que te vean todos cuando salgas, y tpate la cara para no ver la tierra (Ezequiel 12: 6). taj ti papi
yichatjulh chiyashjat ti lhashi lhavosesh lhech papi levitas, pa ninv'meshjop ti yiclvalh ti vanujumatsenesh pava
lhtvjas shi' pava vatcaquicletyesh pa lhajpyich pa Dios los cuatro porteros principales estaban siempre en funcin,
eran levitas y estaban encargados de las salas y utensilios del templo (1 Crnicas 9: 26). ca nicaajtaj papi tiseshey

203

lhacm'a pava lhcaqueclity ti yuyjat'cji pa vatcasvuncheyash, pa tsi'sha ti chiylhqui'esh'in jayu si hay alguien que
quisiera cambiar el amor con todas sus riquezas, sera sumamente despreciable (Cantar de los Cantares 8: 7). isjop t'e ca
nc'cji papu pa lhajpyich pa t'un'in ca natcutesh pava lhcqueclity, ti jjjeclay nincfa pa t'un'in? puedo alguien
acaso entrar en casa de un (hombre) fuerte y llevarse sus cosas si primero no lo ata (al fuerte). Ver
: lhcqueclitshi; yicqueclityan.

lhcqueclitshi Nombre femenino; posedo. 1s: yicqueclitshi (yi-cqueclit-shi). 2s: acqueclitshi (a-cqueclitshi). 3s: lhcqueclitshi (lh-cqueclit-shi). 1pi: cascqueclitshi (cas-cqueclit-shi). forma no
poseda: vatcqueclitshi (vat-cqueclit-shi). 1 SU ESTUCHE.
2 SU CAJA PARA UTENSILIOS.
3 SU CAJN. lhpa vatcqueclitshi yeclnilh la/ una caja de madera. pa meelh avaatsheelh ca atanapshintajelh'e na
vatavtsateyish shi' ca aclojtaja pa acleselh, pa ampapu jayu ca t'yi'sheey ca nasinqui lhja lhcaqueclitshi yich'e' ja
chivatpeya'shelh na Lhcaanvacle entonces, cuando crezcan y se multipliquen en el pas, ya no se nombrar el arca de la
alianza del Seor (Jeremas 3: 16). ny'ejop yiei t'ajuiyish lhja lhcqueclitshi yeclnilh lo(s) dej delante (al lado) del
cajn. Ver : lhcqueclit.

lhcquelhaifas Nombre plural (masculino); posedo. 1s: yicquelaifas (yi-cque-lhai-fa-s). 2s: acquelhaifas (a-cque-lhaifa-s). 3s: lhcquelhaifas (lh-cque-lhai-fa-s). 1pi: cascquelhaifas (cas-cque-lhai-fa-s). forma no
poseda: vatcquelhaifas (vat-cque-lhai-fa-s). SUS COMPAERITOS (del nio). pa lhech lhn lhjunash tu vanutem'in
pap'elh lhcquelhaifas as sus compaeros estaban muy enojados con l. Ver : necjc.

lhcsche ~ lhacsche Nombre femenino; posedo solo en tercera persona. 3s: lhcsche (lh-cs-che) ~ lhacsche (lha-csche). Pl: lhcschei (lh-cs-che-i) ~ lhacschei (lha-cs-che-i). 1 SU COLA.
2 SU RABO. Ver : lhacs; cuvyu lhacs; cschenja.

lhctje Nombre masculino; posedo. 1s: yictje (yi-c-tje). 2s: actje (a-c-tje). 3s: lhctje (lh-c-tje). 1pi: casctje (cas-ctje). Pl: vatctjes (vat-c-tje-s). forma no poseda: vatctje (vat-c-tje). SU GRASA ANIMAL. Note: dcece respecto de
la persona duea de la grasa animal Ver : lhtjei; lhtjenc.

lhctc Nombre masculino; posedo. 1s: yictc (yi-ctc). 2s: actc (a-ctc). 3s: lhctc (lh-ctc). 1pi: casctc (casctc). Pl: vatctji (vat-ctj-i). forma no poseda: vatctc (vat-ctc). SU SAPA.

lhcvcji Nombre masculino; posedo. 1s: yicvcji (yi-cvcji). 2s: acvcji (a-cvcji). 3s: lhcvcji (lhcvcji). 1pi: cascvcji (cas-cvcji). Pl: vatcvcjiyis (vat-cvcji-yis). forma no poseda: vatcvcji (vat-cvcji). SU
CORVA. Note: parte de la pierna detrs de la rodilla

lhcvenjafa Nombre masculino; posedo. 1s: yicvenjafa (yi-cven-jafa). 2s: acvenjafa (a-cven-jafa). 3s: lhcvenjafa (lhcven-jafa). 1pi: cascvenjafa (cas-cven-jafa). Pl: vatcvenjafas (vat-cven-jafa-s). forma no poseda: vatcvenjafa
(vat-cven-jafa). 1 SU COMPETIDOR EN LA CARRERA.
2 SU COMPAERO DE TRABAJO.
3 SU COLEGA. Ver : yicven2; nicvenjatsu; lhcvenjavo; lhcvenjayash; lhcvenjayish.

lhcvenjat Nombre masculino; posedo. 1s: yicvenjat (yi-cven-jat). 2s: acvenjat (a-cven-jat). 3s: lhcvenjat (lh-cvenjat). 1pi: cascvenjat (cas-cven-jat). Pl: vatcvenjates (vat-cven-jat-es). forma no poseda: vatcvenjat (vat-cvenjat).1 SU ROPA DE TRABAJO.
2 SUS COSAS GASTADAS.
3 SUS TRASTOS. Ver : yicven1.

lhcvenjavo Nombre masculino; posedo. 1s: yicvenjavo (yi-cven-javo). 2s: acvenjavo (a-cven-javo). 3s: lhcvenjavo
(lh-cven-javo). 1pi: cascvenjavo (cas-cven-javo). Pl: vatcvenjavos (vat-cven-javo-s). forma no
poseda: vatcvenjavo (vat-cven-javo). 1 SU CABALLO DE CARRERA.
2 SU ELEMENTO PARA CARRERA. Ver : yicven2; nicvenjatsu; lhcvenjafa; lhcvenjayash; lhcvenjayish.

lhcvenjayash Nombre masculino; posedo. 1s: yicvenjayash (yi-cven-jayash). 2s: acvenjayash (a-cvenjayash). 3s: lhcvenjayash (lh-cven-jayash). 1pi: cascvenjayash (cas-cven-jayash). forma no

204

poseda: vatcvenjayash (vat-cven-jayash). SU CARRERA. yiey nque cotsjaat javaney shta jeelh: ti tanca ptsiseesh
papin t'njantajesh pa vatcvenjayash, nilhecha papi yifiiysha'ne ca na'shesh pa vatvatclnjayash; ti niyajateesh papi
tcajyshay ca nicaajem pava yucuvec, nilhecha papi tytses ca acseshiin, nilhecha papi chiyeyjatsjantaj ca
chincumeshjulh; pa lhacm'a ti tlhem'ejop pa t'elhesh ti yivo'yesh'cji otra cosa he observado en esta tierra: no ganan
la carrera los ms veloces, ni los ms valientes la batalla; no es el pan para los sabios ni la riqueza para los inteligentes ni la
estima para los expertos, sino que todo depende de la ocasin y de la suerte (Eclesiasts 9: 11). Ver
: yicven2; nicvenjatsu; lhcvenjafa; lhcvenjavo;lhcvenjayish.

lhcvenjayish Nombre masculino; posedo. 1s: yicvenjayish (yi-cven-jayish). 2s: acvenjayish (a-cvenjayish). 3s: lhcvenjayish (lh-cven-jayish). 1pi: cascvenjayish (cas-cven-jayish). forma no poseda: vatcvenjayish
(vat-cven-jayish). SU PISTA DE CARRERA. Ver : yicven2; nicvenjatsu; lhcvenjafa; lhcvenjavo; lhcvenjayash.

lhcvjji Nombre femenino; posedo. 1s: yicvjji (yi-cvj-ji). 2s: acvjji (a-cvj-ji). 3s: lhcvjji (lh-cvjji). 1pi: cascvjji (cas-cvj-ji). Pl: vatcvjjiyis (vat-cvj-ji-yis). forma no poseda: vatcvjji (vat-cvj-ji). 1 SU
META.
2 SU ARCO. Note: dcese de la meta de juegos como el ftbol o el casati Sinn : lhaviiyte. Ver : tcavjoi; lhaviiyte.

lhcvta Nombre masculino; posedo. 1s: yicvta (yi-cvta). 2s: acvta (a-cvta). 3s: lhcvta (lh-cvta). 1pi: cascvta (cascvta). Pl: vatcftas (vat-cfta-s). forma no poseda: vatcfta (vat-cvta). 1 SU FRUTA RECOLECTADA.
2 SU COMESTIBLE RECOLECTADO. Ver : cvtechat.

lhcyish Nombre femenino; posedo. 1s: yicyish (yi-cyish). 2s: acyish (a-cyish). 3s: lhcyish (lh-cyish). 1pi: cascyish
(cas-cyish). Pl: vatcshas (vat-csh-as). forma no poseda: vatcyish (vat-cyish). 1 SU CUELLO.
2 SU GARGANTA. vooy java lhcyishas lhjunashjulh pa nivalhech ti camamts'ee su garganta es como una tumba
entreabierta ("demasiado abierta). palha tsulhj'e ti uj ti jayn'in, lha yicyish aytej; nava yitsjey yulhs'e ti uj ti
jaych'anc'oya pa yi'Dios estoy exhausto de gritar, tengo ronca la garganta, se me nublan los ojos esperando a mi Dios
(Salmo 69: 4). Ver : tatcishilha ~ tatcvshilha; tcvshelha.

lhcuclnjayash Nombre masculino; posedo. 1s: yicuclnjayash (yi-cucln-jayash). 2s: acuclnjayash (a-cuclnjayash). 3s: lhcuclnjayash (lh-cucln-jayash). 1pi: cascuclnjayash (cas-cucln-jayash). Pl: vatcuclnjavshai (vatcucln-javsha-i). forma no poseda: vatcuclnjayash (vat-cucln-jayash). 1 SU DESVIACIN.
2 SU ZONA DONDE VA DESVIADO.
3 SU ERROR. Sinn : lhcuclnjayish. Ver : vacucln.

lhcuclnjayish Ver : lhcuclnjayash.


lhcuclnja'vat Nombre masculino; posedo. 1s: yicuclnja'vat (yi-cucln-ja'vat). 2s: acuclnja'vat (a-cuclnja'vat). 3s: lhcuclnja'vat (lh-cucln-ja'vat). 1pi: cascuclnja'vat (cas-cucln-ja'vat). Pl: vatcuclnjavtei (vat-cuclnjavt-es). forma no poseda: vatcuclnja'vat (vat-cucln-ja'vat). SU ZONA DONDE VA DESVIADO. Ver : vacucln.

lhcufaijan Nombre masculino; posedo. 1s: yicufaijan (yi-cufai-jan). 2s: acufaijan (a-cufai-jan). 3s: lhufaijan (lhcufai-jan). 1pi: cascufaijan (cas-cufai-jan). Pl: vatcufaijanc (vat-cufai-jan-c). forma no poseda: vatcufaijan
(vat-cufai-jan). 1 SU REGALO.
2 SU OFRENDA. Sinn : lhcufaijat. Ver : tcufai; lhcufaijat; lhcufaijayash.

lhcufaijat Nombre masculino; posedo. 1s: yicufaijat (yi-cufai-jat). 2s: acufaijat (a-cufai-jat). 3s: lhufaijat (lh-cufaijat). 1pi: cascufaijat (cas-cufai-jat). Pl: vatcufaijates (vat-cufai-jat-es). forma no poseda: vatcufaijat (vat-cufaijat). 1 SU REGALO.
2 SU OFRENDA. a'nclit lhacm'a cque ti a'lhech ti a'Fitsc'yich'em ja Israel pa vooi yivaatsha pa acachenachyish ti
vatcufaijat yivo'esh muestra a todos que t eres el Dios de Israel ("eres Dios para Israel") y que yo soy tu servidor ("el
servidor de ofrendas que has enviado"). pa Samuel yisnatesh pa ve'lha lhcufayjat'em pa Lhcaanvacle tlh'ejop ti
nishamesh, pa lhech'e ti tatfacleem papi lhchifas Samuel ofreci un sacrificio de gratitud al Seor y se despidi del
pueblo. apisesh'in ti yie'sha'ne lhavj pa lhavitj ti nichaipac'oya pa lhc'utsfa ca nuijateshva'ncji pava
lhcufaijatis siempre estaba sentado al lado de su fuego esperando que su compaero trocara sus regalos. jlhaa tanei ti

205

meey japi vatcasinc ca avatvanjayinesh, pa asnatesh'atam pa ca acufayjatajop ti lhavatsjan shita, jaspa yityesh'a
jayu napi achifas ti lhavatsjan, lhech t'nashch'e cava tayjijanesh ca Moiss no dejes de ir ("pero s que vayas") a los
sacerdotes para presentarte, y, para que les consten, lleva la ofrenda de tu sanacin establecida por Moiss (San Marcos 1:
44). jayeetajesh ca nicaajelh'am pava vatcufayjates shi' pa vatcanoyash t'lha pa Catsitata Dios, nquee ja
Lhcaanvacle Jesucristo (les digo) gracia y paz a ustedes de parte de Dios nuestro Padre y del Seor Jesucristo (Filemn:
3). nan lhjunash ca mtajch'e pa nyish ca achaajtajei pa Fitsc'yich pa acufaijat pa aichavalhei shta pa ach'inish ti
caajem pa ti t'ajuitajesh'ajulh, ani'e pa acufaijat pa vatt'alhja'vat, pa mapeclei'ach'e pa atatvaich'aclaja pa
ach'inish si ests de camino para llevar una ofrenda a Dios y recuerdas que tu hermano tiene algo contra t, deja tu ofrenda
ante el altar, vulvete y reconcliate con tu hermano. nava jenelh'am avaatsheelh ca atsenelh pa ya aj ca lhecha pava
acufayjateselh de ustedes quiero amor, no sacrificios ("las [cosaas que] quero de ustedes [son] que ustedes me amen y no
sus ofrendas") (Oseas 6: 6). apisesh'in ti yie'sha'ne lhavj pa lha'vitj ti nichaipac'oya pa lhc'utsfa ca
nuijateshva'nfci pava lhcufaijatis su compaero ya estaba sentado al lado de su fuego, esperando el trueque de
regalos.yivaatsha pa acachenachyish ti vatcufaijat yivo'esh yo soy tu servidor, encargado de las ofrendas. tanca
yiyytaneshelh'a nava acufayjateselh shi' nava lhnapjunelhsham ti yajatesh ti lhatcufaayshelh'in no le reprocha por
sus sacrificios ("regalos") ni por sus holocaustos ("lo que ustedes regalan quemando") (Salmo 50: 8). Sinn
: lhcufaijan. Ver : tcufai; lhcufaijan; lhcufaijayash.

lhcufaijayash Nombre masculino; posedo. 1s: yicufaijayash (yi-cufai-jayash). 2s: acufaijayash (a-cufaijayash). 3s: lhcufaijayash (lh-cufai-jayash). 1pi: cascufaijayash (cas-cufai-jayash). forma no poseda: vatcufaijayash
(vat-cufai-jayash).SU ACTO DE OBSEQUIAR. Ver : tcufai.

lhcufaija'vat Nombre masculino; posedo. 3s: lhcufaija'vat (lh-cufai-ja'vat). SU ALTAR. Lit: su lugar para ofrendas/regalos
(presentados) vooi pa Noe yitsemajemshi pa Yave lhancufaija'vat pa t'acum'e lhacm'a pava isis yaquisitis chi' pava
jcls ti yiclnem pav'elh, pa tcufa'yesh'apee pa lhcufaija'vat No levant un altar a Yav y tom de todos los animales
(cuadrpedos) puros y tambin de las aves, los mat para l y los ofreci en el altar. Ver : tcufai; lhancufaija'vat.

lhcufani Nombre masculino; posedo. 1s: yicufani (yi-cufani). 2s: acufani (a-cufani). 3s: lhcufani (lh-cufani). 1pi: cascufani
(cas-cufani). Pl: vatcufanic (vat-cufani-c). forma no poseda: vatcufani (vat-cufani). SU RIVAL. Note: dcese de los
hombres que son o han sido pretendientes o esposos de una misma mujer

lhculhjayashesh Nombre masculino; posedo. 1s: yiculhjayashesh (yi-culh-jayash-e-sh). 2s: aculhjayashesh (a-culhjayash-e-sh). 3s: lhculhjayashesh (lh-culh-jayash-e-sh). forma no poseda: vatculhjayashesh (vat-culh-jayash-esh).1 SU CONSENTIMIENTO.
2 SU RESPUESTA. Ver : yicuulh.

lhcumcheyish Nombre masculino; posedo. 1s: yicumcheyish (yi-cum-cheyish). 2s: acumcheyish (a-cumcheyish). 3s: lhcumcheyish (lh-cum-cheyish). 1pi: cascumcheyish (lh-cum-cheyish). Pl: vatcumchevtes (vat-cumchevte-s). forma no poseda: vatcumcheyish (vat-cum-cheyish). SU PISTA PARA CORRER. Ver : vacumaj.

lhcumet Nombre masculino; posedo. 1s: yicumet (yi-cum-et). 2s: acumet (a-cum-et). 3s: lhcumet (lh-cum-et) ~ t'acumet
(t'a-cum-et). 1pi: cascumet (cas-cum-et). Pl: vatcumtes (vat-cum-te-s). forma no poseda: vatcumet (vat-cum-et). 1 SU
TRABAJO.
2 SU OBRA.
3 SU PRISIONERO.
4 SU SIERVO.
5 SU ESCLAVO. yivaatsha ti lhcumatyish pa Lhcaanvacle soy el esclavo del Seor. tanca na apee ca lhcumteseelhyish
papu nunca seremos esclavos de nadie. papi t'acuumjiin pa tojquisham jpyich, lhacumtiseshjop; lhech papi
vatcjiyanjan lhavos papi chi njclesh'e pa lhcootsjat ti chi yaijatshi pava lhcjiyanjavtes los constructores de la torre
(de Babel) eran sometidos al trabajo forzado ("eran esclavos para eso"); estos eran campesinos despojados de las tierras que
cultivaba. at'eshelha pa Dios: pava acumtes nacavcleesh ti isis; tlh'e'jop pa uj unaj ti nict'eshch'esha'ne papi
niac'utsfasa ti yie' ajuyish diganle ustedes a Dios: qu formidable eres por tus obras, por tu gran poder caen tus enemigos
delante de t (Salmo 66: 3). Ver : lhcumten; t'acuum.

206

lhcumjafa Nombre masculino; posedo. 1s: yicumjafa (yi-cum-jafa). 2s: acumjafa (a-cum-jafa). 3s: lhcumjafa (lh-cumjafa). 1pi: cascumjafa (cas-cum-jafa). forma no poseda: vatcumjafa (vat-cum-jafa). 1 SU COMPAERO DE
TRABAJO.
2 SU COLEGA. ti yameic'oya pa taiyelhva'ne papi lhcumjafas ca ntishjanch'e los domingos se rene con sus compaeros
para cantar. yicumjafaesh ja Juan Juan es mi compaero de trabajo. pa'lhech nich'ayich lhcumjafaesh pa Fitsc'yich
lhai'yaash ti jjjiclai ca ntasin'yelh lhpa ca nivacchea aquel joven poda cooperar con Fitsc'yich porque todava no
haba tenido contacto con nunguna mujer. Ver : lhcumjafache; t'acuum.

lhcumjafache Nombre masculino; posedo. 1s: yicumjafache (yi-cum-jafa-che). 2s: acumjafache (a-cum-jafache). 3s: lhcumjafache (lh-cum-jafa-che). 1pi: cascumjafache (cas-cum-jafa-che). forma no poseda: vatcumjafache
(vat-cum-jafa-che). 1 SU COMPAERA DE TRABAJO.
2 SU COLEGA. lhpa lhja'ya Eva vatjutsa' ti lhcumjafacheesh su mujer Eva era su primera compaera. Ver
: lhcumjafa; t'acuum.

lhcumjaniyash Nombre masculino; posedo. 1s: yicumjaniyash (yi-cum-janiyash). 2s: acumjaniyash (a-cumjaniyash). 3s: lhcumjaniyash (lh-cum-janiyash). 1pi: cascumjaniyash (cas-cum-janiyash). forma no
poseda: vatcumjaniyash (vat-cum-janiyash). SU TRABAJO. Sinn : lhcumjat, lhcumjayash. Ver
: lhcumjat; lhcumjayash; t'acuum.

lhcumjan Nombre masculino; posedo. 1s: yicumjan (yi-cum-jan). 2s: acumjan (a-cum-jan). 3s: lhcumjan (lh-cumjan). 1pi: cascumjan (cas-cum-jan). Pl: vatcumjanc (vat-cum-jan-c). forma no poseda: vatcumjan (vat-cumjan). 1 FRUTO DE SU TRABAJO.
2 SU GANANCIA. tanca nituj pava ni lhcumjancla no comer el que no ha ganado. Sinn : lhcumten. Ver
: t'acuum; lhcumet; lhcumten.

lhcumjat Nombre masculino; posedo. 1s: yicumjat (yi-cum-jat). 2s: acumjat (a-cum-jat). 3s: lhcumjat (lh-cumjat). 1pi: cascumjat (cas-cum-jat). Pl: vatcumjates (vat-cum-jat-es). forma no poseda: vatcumjat (vat-cum-jat). SU
TRABAJO.nisesh pa ca lhjunasha pa lhcumjat le pregunt de qu tipo de trabajo se trataba. ampa ca acumjata no hay
trabajo para vos. sasjopyam ca ya'tojach'ec'oya na yicumjat no puedo quedarme lejos de mi trabajo. jalhecljesh ti
shnquei jayu lhum'ashi ja cascumjat ja yitsaat pienso que iremos maana a la ciudad para trabajar ("nuestro
trabajo"). nisesh pa ca lhjunasha pa lhcumjat averigua de qu tipo de trabajo se trata. pa lhe'naa ti janyitam pa
yishamitjayashesh, pa ya'shesh ti isjop ca nasnatesh pa nivacle yiey na cotsjaat ca nattsaccun, ca niy' shi' ca
nivatc'usiyan'in, lhayaash cque ve'lha ti tlhesha pa lhcumjat pava lhnalhusesh pa lhamnlhajayash ti yijutem pa
Dios yiey nque cotsjaat por eso yo cargo con mi alegra, porque el nico bien del hombre en esta tierra comer, beber y
alegrarse; eso le quedar de sus fatigas durante los das de su vida que Dios le conceda vivir sobre esta tierra (Eclesiasts 8:
13). pa yaclafjaneshch'e shita pa nich'a lhcumjat napi nivacchei, pa'lhech vanqu'eijatsjanesh japi elechei al mismo
tiempo aprendi tambin los trabajos manuales ("nuevos trabajos de mujeres", queensean las hermanas
(misioneras).vo'tajei pa vatcumjat anda buscando trabajo. nque lhcumjat ti nich'a t'lheshsham este trabajo es el
principio (de su obra). Sinn : lhcumjaniyash, lhcumjayash. Ver
: lhcumjayash; lhcumjaniyash; t'acuum; lhcumjafa;lhcumjafache; vatcumjat lhavo'.

lhcumjavo Nombre masculino; posedo. 1s: yicumjavo (yi-cum-javo). 2s: acumjavo (a-cum-javo). 3s: lhcumjavo (lh-cumjavo). 1pi: cascumjavo (cas-cum-javo). Pl: vatcumjavos (vat-cum-javo-s). forma no poseda: vatcumjavo (vat-cumjavo). SU HERRAMIENTA. jani'ajop nava cascumjavos te dejo ("dejo a tu lado") nuestras herramientas. cepillo
vancalhipiyan vatcumjavo t'un'e el cepillo de pulir es una herramienta muy cara. "sargentos" chi yeiyanesh cavque
vatcumjavos t'ajuiya ca chi niyiteshva'ne pava yecli pava chi yanvach ts'anach "sargentos" llaman a aquellas
herramientas que sirven para apretar una con otra las maderas que pegan una a otra. falsa escuadra chi yeijanesh nque
lhcumjavo na t'ajuiya ca chi nclhanit pa t'afcato' pa lhjunash falsa escuadra se llama esta herramienta, sirve para
mostrar cmo es un ngulo recto. Ver : t'acuum; lhcumjat; lhcumjayash; lhcumjaniyash.

lhcumjayash Nombre masculino; posedo. 1s: yicumjayash (yi-cum-jayash). 2s: acumjayash (a-cumjayash). 3s: lhcumjayash (lh-cum-jayash). 1pi: cascumjayash (cas-cum-jayash). Pl: vatcumjavshai (vat-cum-javsha-

207

i). forma no poseda: vatcumjayash (vat-cum-jayash). SU TRABAJO. pu'ja'naesh nava semanas ti njchiei ti
yiclvalhch'e pa lhcumjayash ts'ivee tres veces por semana pasa para controlar los trabajos de ellos. jaelh nalhu ti
taiyeshva'ne ca natchai'apee pa lhcumjayashvatam, taniselhsha'ne pavque nalhus jayu pa ca lhjunasha ja
lhavtsaat otro da, se reunieron para conversar sobre su(s) trabajo(s) de la comunidad, y se preguntaron cmo iban a ser los
das futuros de su pueblo. jasnatesh cavque jaspa tanca naychavalheyam jap'elh ca cha'lheesh na yicumjayash hice
estas cosas para que ellos no creyeran que mi trabajo hubiese sido intil (Glatas 2: 2). ni ya'lhecha ca c'avmjatesh ca
acumjayash no soy yo quien te ha despedido de tu trabajo. pa yicumjayashesh jayu ca ya'maestro'a mi trabajo futuro
ser maestro. lhechin lhcumjayash tatsha papi vancacumjatsha'ne ca chi nfeitatsiyan papi lhcavos ti
ta'yashaisha'ne es el deber del patrn cuidar de sus obreros cuando enferman ("los que le dan su propio trabajo,
inmediatamente que le hagan curar a sus trabajadores cuando enferman"). sht'ichaijop cun na vatcumjayash vooi ca
ntaajta'in jayu shta suspendamos ("descansemos al lado") el trabajo hasta que llueva. pa lhechesh pa yaychavalhey pa
lhech t's'e vatjuiyiish pa yit'esh: ta yifanishyivach jayu nqueesh, lhayaash ti tsivmjatesh na yinvacle na
yicumjayash? el administrador pens: qu voy a hacer ahora que mi dueo me quita mi trabajo? (San Lucas 16: 3). chi
vatpe'ya'esh pa vatcumjayash se firma un contrato de trabajo. japi'lhech yeijatsjanesh pava na lhcumjayash ellos le
ensearon diferentes trabajos. pa lhacm'a cque ti tsaychavalhjat'in, ti tsi'sha ti nic'at'eyam pava lhcumjavshay papi
isissha'ne shi' papi tacajyshay ti yiey lhpcty pa Dios he reflexionado sobre todo esto y he llegado a esta conclusin
("solamente he abrido para m"): los justos y los sabios con sus obras estn en manos de Dios (Eclesiasts 9: 1). a'va,
saselhjopyam ca vmeshelhjop ti janfacleelh cava lhclishay pa Dios, ca vo'ya ca yicumjayasheeshelh ca yicatsnjatelh
pava vatcs no es justo que nos descuidemos ("dejemos de contar") de la palabra de Dios para servir a la mesa (Hechos 6:
2). meei ca avooi pa acumjayash! vete a buscar (tu) trabajo! aychavalhelhch'e nava us lhcumjavshay shi' nava
lhasnyjesch'e, shi' nava vancacaasclaneshch'e nava apis ti nifac! recuerden las maravillas que hizo, sus prodigios y las
sentencias de su boca! (1 Crnicas 16: 12). pque nalhu tan jayu avaatsheelh ca asnatshelh pa ca ve'lhaa pa
acumjayashelh aquel da ustedes no harn ningn trabajo. Sinn : lhcumjat, lhcumjaniyash. Ver
: lhcumjat; lhcumjaniyash; t'acuum.

lhcumjayuyash Nombre masculino; posedo. 1s: yicumjayuyash (yi-cum-jayu-yash). 2s: acumjayuyash (a-cum-jayuyash). 3s: lhcumjayuyash (lh-cum-jayu-yash). 1pi: cascumjayuyash (cas-cum-jayu-yash). forma no
poseda: vatcumjayuyash (vat-cum-jayu-yash). SU GANA DE TRABAJAR. lhcumjayuyash'e su propsito de. Ver
: nicumjayu.

lhcumja'vat Nombre masculino; posedo. 1s: yicumja'vat (yi-cum-ja'vat). 2s: acumja'vat (a-cum-ja'vat). 3s: lhcumja'vat
(lh-cum-ja'vat). 1pi: cascumja'vat (cas-cum-ja'vat). Pl: vatcunjavtes (vat-cum-javt-es). forma no
poseda: vatcumja'vat (vat-cum-ja'vat). SU LUGAR DE TRABAJO. yamjatei ja yitjooc pa lhcumja'vat lhn lo llev a
mi to a su lugar de trabajo. Ver : t'acuum.

lhcumte Nombre femenino; posedo. 1s: yicumte (yi-cum-t-e). 2s: acumte (a-cum-t-e). 3s: lhcumte (lh-cum-te). 1pi: cascumte (cas-cum-t-e). Pl: vatcumtei (vat-cum-t-e-i). forma no poseda: vatcumte (vat-cum-t-e). 1 SU
PRISIONERA.
2 SU ESCLAVA.
3 SU SIERVA. ti tsin'ateesh ti vena tsijuyjatshi lhpa cjecl ja't'ajesha ti jatuvalh'in lhpa lhch'acfa pa jayajulhshi, vooy
lhja yich'acfa pa tajulhey ti lhcumteesh pap'elh, ti vanlhjna ti yojqu'enelhch'e lhj lhech si me dejo seducir por una
mujer o si estoy codiciando a la mujer del vecino, que mi esposa trabaje para un extrao, y que otros se acuesten con ella!
(Job 31: 9-10). Ver : lhcumet; lhcumten; t'acuum.

lhcumten Nombre masculino; posedo. 1s: yicumten (yi-cum-te-n). 2s: acumten (a-cum-te-n). 3s: lhcumten (lhcum-te-n). 1pi: cascumten (cas-cum-te-n). Pl: vatcumtenc (vat-cum-te-n-c). forma no poseda: vatcumten (vatcum-te-n). FRUTO DE SU TRABAJO. Sinn : lhcumjan. Ver : t'acuum; lhcumet; lhcumjan.

lhcunjatayash Nombre masculino; posedo (chequear). 1s: yicunjatayash (yi-cunjat-ayash). 2s: acunjatayash (a-cunjatayash). 3s: lhcunjatayash (lh-cunjat-ayash). forma no poseda: vatcunjatayash (vat-cunjat-ayash). 1 SU SEXO.

208

2 SU PENE. pa vatasvunelh japi lhenjas egipcios, ti nichi'nach'e pa lhcunjatayash lha'yasha java cuvyutas shi' java
cuvyuc se enamor de sus amantes egipcios que tienen miembro como el de burros y caballos (Ezequiel 23: 20). Ver
: cunjatayech; cunjataiche; lhcnshi.

lhcunshinche Nombre femenino; posedo. 1s: yicunshinche (yi-cunshinche). 2s: acunshinche (acunshinche). 3s: lhcunshinche (lh-cunshinche). 1pi: cascunshinche (cas-cunshinche). Pl: vatcunshinchei (vatcunshinche-i). forma no poseda: vatcunshinche (vat-cunshinche). 1 SU MUELA.
2 SU COLMILLO.

lhcusi Nombre masculino; solo poseble en tercera persona (? chequear). 3s: lhcusi (lh-cus-i). SU CALOR. yivutuyan pa
lhcusi na jumcuclaai tiene insolacin ("lo quem el calor del sol"). Ver : cus1; cus2.

lhcut'aiya Nombre plural de respecto; posedo. 1s: yicut'aiya (yi-cut'aiya). 2s: acut'aiya (a-cut'aiya). 3s: lhcut'aiya (lhcut'aiya). 1pi: cascut'aiya (cas-cut'aiya). forma no poseda: vatcut'aiya (vat-cut'aiya). SU HERMANO MAYOR QUE
HA REALIZADO EL RITUAL FNEBRE.

lhcutse Nombre masculino; posedo. 1s: yicutse (yi-cutse). 2s: acutse (a-cutse). 3s: lhcutse (lh-cutse). 1pi: cascutse (cascutse). Pl: vatcutsei (vat-cutse-i). forma no poseda: vatcutse (vat-cutse). SU CABELLO DE LAS SIENES. Ver
: lhcutsivoque.

lhcutsivoque Nombre femenino; posedo. 1s: yicutsivoque (yi-cutsi-vo-que). 2s: acutsivoque (a-cutsi-voque). 3s: lhcutsivoque (lh-cutsi-vo-que). 1pi: cascutsivoque (cas-cutsi-vo-que). Pl: vatcutsivoquei (vat-cutsi-vo-quei). forma no poseda: vatcutsivoque (vat-cutsi-vo-que). SU PASADOR DEL PELO. Note: sase en la variedad shichaam
lhavos Ver : lhcutse.

lhcutsjat1 Nombre masculino; posedo. 1s: yicutsjat (yi-cuts-jat). 2s: acutsjat (a-cuts-jat). 3s: lhcutsjat (lh-cutsjat). 1pi: cascutsjat (cas-cutsjat). Pl: vatcutsjates (vat-cuts-jat-es). forma no poseda: vatcutsjat (vat-cuts-jat). 1 SU
BOTN.
2 SU COSA ROBADA. lhastiseshelh pa yaquiset vatcutsjat ja't'ajesha pa yiviincquen ustedes me dan animales robados o
rengos. Ver : lhcutsjat2; t'acut; lhcutsja'vat; cutsjanaj.

lhcutsjat2 Clasificador. 1s: yicutsjat (yi-cuts-jat). 2s: acutsjat (a-cuts-jat). 3s: lhcutsjat (lh-cuts-jat). 1pi: cascutsjat (cascutsjat)). Pl: vatcutsjates (vat-cuts-jat-es). forma no poseda: vatcutsjat (vat-cuts-jat). SU COSA ROBADA. Note: sase
para la posesin de cosas robadas vooi'in lhn pa lhcutsjat cuvyu andaba buscando caballos para robar ("su-botn
caballo"). Ver : lhcutsjat1.

lhcutsjayash Nombre masculino; posedo. 1s: yicutsjayash (yi-cuts-jayash). 2s: acutsjayash (a-cutsjayash). 3s: lhcutsjayash (lh-cuts-jayash). 1pi: cascutsjayash (cas-cuts-jayash). forma no poseda: vatcutsjayash (vatcuts-jayash). 1 SU ACTO DE ROBAR.
2 SU ROBO. yaclpjulhatam pa lhcutsjayash atesora (el fruto de) su hurto. yashjat pa vena lhjunash ti yijts'cln'in shi'
pa lhcuts'aji, pa lhavncaclnjayash shi' pa lhcutsjayash, pa lhavncavmjayash shi' pa lhcmclniyash shi' ti
nivncaclnjatsu'in solo miente tras otra mentira ("y su mentira"), (hay) su matanza y su robo, su adulterio y su brutalidad y
su gana de matar (Oseas 4: 2).
3 SU ACTO SEXUAL. Note: sase en este sentido con el sufijo reflexivo-recproco -va'ne yamjam'in pa lhcutsjayashva'ne
ts'ivee llevan dentro un espritu de prostitucin ("deseo de hacer el amor") (Oseas 5: 4). Ver : t'acut; cutsjanaj.

lhcutsjayashva'ne Ver : lhcutsjayash.


lhcutsja'vat1 Nombre masculino; posedo. 1s: yicutsja'vat (yi-cuts-ja'vat). 2s: acutsja'vat (a-cuts-ja'vat). 3s: lhcutsja'vat
(lh-cuts-ja'vat). 1pi: cascutsja'vat (cas-cuts-ja'vat). Pl: vatcutsjavtes (vat-cuts-javt-es). forma no poseda: vatcutsja'vat
(vat-cuts-ja'vat). SU LUGAR DE ROBO. Ver : lhcutsjat2; t'acut; cutsjanaj.

lhcuts'aji Nombre masculino; posedo. 1s: yicuts'aji (yi-cuts'aj-i). 2s: acuts'aji (a-cuts'aj-i). 3s: lhcuts'aji (lh-cuts'aji). 1pi: cascuts'aji (cas-cuts'aj-i). Pl: vatcuts'ajic (vat-cuts'aj-i-c). forma no poseda: vatcuts'aji (vat-cuts'aj-i). SU
MENTIRA.yashjat pa vena lhjunash ti yijts'cln'in shi' pa lhcuts'aji, pa lhavncaclnjayash shi' pa lhcutsjayash, pa
lhavncavmjayash shi' pa lhcmclniyash shi' ti nivncaclnjatsu'in solo miente tras otra mentira ("y su mentira"),

209

(hay) su matanza y su robo, su adulterio y su brutalidad y su gana de matar (Oseas 4: 2). Sinn : lhcuts'ajiyash. Ver
: cuts'aaj; lhcuts'ajiyash; vatacuts'ajiyan; yicuts'ajayan.

lhcuts'ajin Nombre masculino; posedo. 1s: yicuts'ajin (yi-cuts'aj-in). 2s: acuts'ajin (a-cuts'aj-in). 3s: lhcuts'ajin
(lh-cuts'aj-in). 1pi: cascuts'ajin (cas-cuts'aj-in). Pl: vatcuts'ajinc (vat-cuts'aj-in-c). forma no
poseda: vatcuts'ajin (vat-cuts'aj-in). 1 SU ENGAO.
2 SU MENTIRA. pa ojey shi' pa niysa'sha'ne yinjt ti t'ta'yesh pava lhcuts'ajinc; yivmjatshamjop'in pava lhtsjey pa
vancatyjatesha pava lhfanishesh pava lhafoc shi' t'apayesh pava lhpaschey el hombre malvado y perverso camina
contando mentiras ("camina con sus mentiras") ; guia un ojo ("los ojos"), sacude los pies y seala con el dedo ("sus dedos")
(Proverbios 6: 12-13). nilhecha pa ojiyitaa ca isa' ca nitasin'yesh pava lhasnyjesch'e, pa nilhecha pa nivacle
tach'anlhatshi ca nitasin'yesh pava vatcuts'ajinc no le va al tonto el lenguaje elevado, ni al hombre respetable hablar
con engaos (Proverbios 17:7). Sinn : lhcuts'ajiyash. Ver : lhcuts'ajiyash.

lhcuts'ajiyash Nombre masculino; posedo. 1s: yicuts'ajiyash (yi-cuts'aj-iyash). 2s: acuts'ajiyash (a-cuts'ajiyash). 3s: lhcuts'ajiyash (lh-cuts'aj-iyash). 1pi: cascuts'ajiyash (cas-cuts'aj-iyash). forma no poseda: vatcuts'ajiyash
(vat-cuts'aj-iyash). 1 SU ENGAO.
2 SU MENTIRA.
3 SU MENTIROSIDAD. Sinn : lhcuts'ajin. Ver : lhcuts'ajin; vatacuts'ajiyan; lhcuts'aji; cuts'aaj.

lhcuup Nombre masculino; posedo. 1s: yicuup (yi-c-uup). 2s: acuup (a-c-uup). 3s: lhcuup (lh-c-uup). 1pi: cascuup (cas-cuup). Pl: vatcupis (vat-c-up-is). forma no poseda: vatcuup (vat-c-uup). SU NIDO. Note: dcese del nido de un ave con
dueoVer : lhuup.

lhcuyit Nombre masculino; posedo. 1s: yicuyit (yi-cu[i]-yit). 2s: acuyit (a-cu[i]-yit). 3s: lhcuyit (lh-cu[i]-yit). 1pi: cascuyit
(cas-cu[i]-yit). Pl: vatcuyites (vat-cu[i]-yit-es). forma no poseda: vatcuyit (vat-cu[i]-yit). SU VMITO. Ver
: t'acuuisha'ne; yicuuijat; vatcuvtivo.

lhc'acnash Nombre masculino; posedo. 1s: yic'acnash (yi-c'-acn-ash). 2s: ac'acnash (a-c'-acn-ash). 3s: lhc'acnash
(lh-c'-acn-ash). 1pi: casc'acnash (cas-c'-acn-ash). forma no poseda: vatc'acnash (vat-c'-ac-nash). 1 SU GUSTO.
2 SU SABOR. Note: dcese del gusto o sabor percibido por alguien pa tanca ninshjtesh(sh)a'ne pa lhc'cnashesh pa
lhe'naa ti sasjop jayu ca pitjeesh pa lh'isiyashtajesh(sh)a'ne nadie escapaba de su voracidad ("nunca dejar pasar su
gusto"), por eso no durar su bienestar (Job 20: 21). Ver : t'acnash; yacn; acj. Variante : lhc'cnash.

lhc'aclach'esh Nombre masculino; posedo. 1s: yic'aclach'esh (yi-c'a-clach-'e-sh). 2s: ac'aclach'esh (a-c'a-clach-'esh). 3s: lhc'aclach'esh (lh-c'a-clach-'e-sh). 1pi: casc'aclach'esh (cas-c'a-clach-'e-sh). forma no poseda: vatc'aclach'esh
(vat-c'a-clach-'e-sh). SU CANTO PARA... Ver : t'aclaach.

lhc'aclanjayash Nombre masculino; posedo. 1s: yic'aclanjayash (yi-c'aclan-jayash). 2s: ac'aclanjayash (a-c'aclanjayash). 3s: lhc'aclanjayash (lh-c'aclan-jayash). 1pi: casc'aclanjayash (cas-c'aclan-jayash). forma no
poseda: vatc'aclanjayash (vat-c'aclan-jayash). 1 SU PROHIBICIN.
2 SU DESAPROBACIN. Ver : yic'aclan.

lhc'afoquilhai Ver : c'afoquilhai.


lhc'avte Nombre femenino; posedo. 1s: yic'aovte (yi-c'-avte). 2s: ac'avte (a-c'-avte). 3s: lhc'avte (lh-c'avte). 1pi: casc'avte (cas-c'-avte). Pl: vatc'avtes (vat-c'-avte-s). forma no poseda: vatc'avte (vat-c'-avte). 1 SU
PENA POR OTRO.
2 SU OFENSA SENTIDA. jan lhjunash lhja vatc'avte ti vatpecvatjulh, pa nque jayu lhjunasha ca namtaja napi yie' na
cotsjaat pa lhech nalhu como una gran ofensa caer como una trampa sobre los habitantes de la tierra (San Lucas 21:
35). Ver : t'ate; atej.

lhc'apeyit Nombre masculino; posedo. 1s: yic'apeyit (yi-c'apeyit). 2s: ac'apeyit (a-c'apeyit). 3s: lhc'apeyit (lhc'apeyit). 1pi: casc'apeyit (cas-c'apeyit). forma no poseda: vatc'apeyit (vat-c'apeyit). 1 SU MOMENTO.
2 SU FECHA.
3 SU HORA FIJADA.
4 SU ESTACiN.

210

lhc'aplhu Nombre masculino; posedo. 1s: yic'aplhu (yi-c'-aplhu). 2s: ac'aplhu (a-c'-aplhu). 3s: lhc'aplhu (lh-c'aplhu). 1pi: casc'aplhu (cas-c'-aplhu). Pl: lhc'aplhus (lh-c'-aplhu-s). 1 SU TIEMPO.
2 SU MOMENTO.
3 SU TEMPORADA.
4 SU POCA. lhech yic'aplhuesh na yicjiyanach ya es tiempo (para m) de cosechar. pava'lhech lhc'aplhus ti
lhcaanvacleesh'e pa Roma pa'lhech tanch'anjai Augusto, pa yan'e' shita pa vatyjijat: lhacm'a papi nivacle papi
yishi' ca yiyjijat isjop ca chi nisesh'e pava lheiyis jaspa chi natsjuulh en aquellos tiempos reinaba en Roma el
emperador Augusto que dio el siguiemte edicto: todas las personas que viven en mi imperio deben inscribirse en las listas del
censo ("poner-en su nombre para que se cuenten"). tajulhei shita ti chi t'ichaijop pa vatc'aplhu'esh cava'lhech ellos (los
jugadores) podan descansar en cualquier momento. istaa pa ti lhc'aplhu'esh papu ti yu' cava'lhech ni chi novalhei lhpa
hora, istaa ti claaf nalhu, nuut shita, vooi pa tulh'in ampa sasjop ca chi nu'ji los jugadores pueden jugar a cualquier hora
("pueden [eligir] su momento...sin mirar la hora"), sea de maana o de tarde, pero no es imposible jugar de noche. caaj papi
ni nancaaisiyueesh cavque teiya ti ni lhc'aplhueeshjop ca nvancu papu a algunos no les gust eso, pues no era tiempo
de sembrar esos cultivos. Ver : t'aplhu'.

lhc'asavash Nombre masculino; solo posedo en tercera persona. 3s: lhc'asavash (lh-c'asa-vash). Pl: lhc'asavshai (lh-c'asavsha-i). SU RASGN. Note: sase con relacin al objeto rasgado ampapu ca niy'yesh ca ney pa sivclclhayeech pa
nich'a lhpa vat'uyjatshiy lhac'utsja, lhayaash ti tapecleshva'ne jayu pa yic'aseshch'e lhavj jayu ca chinantejey, pa
yash'apee jayu pa lhc'asavash nadie usa un trozo de tela nueva para remendar un vestido viejo, porque lo nuevo aadido
tira del vestido viejo ("se encoge y se raja alrededor"), y la rotura se hace ms grande (San Marcos 2: 21). Ver : yic'asat.

lhc'asjan Nombre masculino; posedo. 1s: yic'asjan (yi-c'a-sjan). 2s: ac'asjan (a-c'a-sjan). 3s: lhc'asjan (lh-c'asjan). 1pi: casc'asjan (cas-c'a-sjan). Pl: vatc'asjanis (vat-c'a-sjan-is). forma no poseda: vatc'asjan (vat-c'a-sjan). SU
CARNE. Note:dcese de la carne de un animal cazado o comprado por una persona nij'clesh lhacm'a pava lhc'asjanis le
quit (al cazador) toda su carne (del tapir). taj ti vanutclee ti'ma lhai'yaash ti nam'in papi t'a'lhesh pa lhc'asjan pero
estaba medio enojado, porque cada rato vena a pedirle carne. Ver : t'asjaan.

lhc'ashamiyash Nombre masculino; posedo. 1s: yic'ashamiyash (yi-c'asham-iyash). 2s: ac'ashamiyash (a-c'ashamiyash). 3s: lhc'ashamiyash (lh-c'asham-iyash). 1pi: casc'ashamiyash (cas-c'asham-iyash). forma no
poseda: vatc'ashamiyash (vat-c'asham-iyash). 1 SU OBEDIENCIA.
2 SU FIDELIDAD. Sinn : lhqu'ishamjayash. Ver : lhqu'ishamjayash; niqu'isham; ni lhqu'ishamjayasha.

lhc'atsaj Nombre masculino; posedo. 3s: lhc'atsaj (lh-c'atsaj). SU ANCHO. na lhc'atsaj ti 38 cm, ti lhech lhjunash pa
lhc'atsaj pa tajulhshi pa 1 m pa lhtucana 6 ladrillos el ancho es 38 cm, cuando ste es el ancho, caben en un metro de
longitud seis ladrillos. Ver : fc'atsaj.

lhc'atsech Nombre masculino; posedo. 1s: yic'atsech (yi-c'-atsech). 2s: ac'atsech (a-c'-atsech). 3s: lhc'atsech (lh-c'atsech). 1pi: casc'atsech (cas-c'-atsech). Pl: vatc'atsjes (vat-c'-atsje-s). forma no poseda: vatc'atsech (vat-c'-atsech). SU
ASTILLA. Note: dsese de alguien en cuyo poder est yite'n, ovalh yiinsha, yaaj ca acumqu'e nava yic'atsjes, na
asc'vjmatan amigo, mir, no toques mis astillas, para no estorbarme ("para que tenga mal hachazo [en la bsqueda de
miel]"). yitsjuulh pava lhc'atsjes pa yita'shei lhn pa ve'lha cont sus astillas y ech de menos una. Ver : t'atsech.

lhc'oijan Ver : vatc'oijan.


lhc'omaaj Nombre masculino; solo posedo en tercera persona. 3s: lhc'omaaj (lh-c'omaaj). 1 SU BROTE.
2 SU RETOO.
3 SU YEMA.

lhc'onach Nombre masculino; posedo. 1s: yic'onach (yi-c'onach). 2s: a'c'onach (a'c'onach). 3s: lhc'onach (lhc'onach). 1pi: casc'onach (cas-c'onach). Pl: vatc'onjai (vat-c'onja-i). forma no poseda: vatc'onach (vat-c'onach). 1 SU
TEJIDO A MANO.
2 SU TELAR. tsit'ya ti lhancumjayue pa ac'onach s que te gusta tejer ("te gusta trabajar tu tejido a mano"). yan'e' pa
lhc'nach shita tambin trabaja en el telar ("pone su tejido a mano"). aclvalhesh lha act'e na lhc'onach observen a tu

211

abuela con su telar (tejido). papi ni nt'yish ca nan'e pa lhc'onach pa isjop ca nasnatesh pava lhalhjei las que no saben
tejer ("poner en el tejido") pueden hilar ("hacer sus hilos"). Ver : c'ojc'oj; tc'oyanjan.

lhc'oovte Nombre femenino; posedo. 1s: yic'oovte (yi-c'oo-vt-e). 2s: ac'oovte (a-c'oo-vt-e). 3s: lhc'oovte (lh-c'oo-vte). 1pi: casc'oovte (cas-c'oo-vt-e). Pl: vatc'oovtei (vat-c'oo-vt-e-i). forma no poseda: vatc'oovte (vat-c'oo-vt-e). 1 SU
ESCONDRIJO.
2 SU TIRADERO DE PJAROS.
3 SU TRAMPA PARA CAZAR PJAROS.
4 SU LUGAR. yichei lhn pava lhc'vtei dicen que fueron a (ver) sus trampas. lha'ma ti cha'lheesh ti chisnatesh lhpa
vatc'yte ca nivantaj pava ajcls, papuque nivacle yisnateshlhavcop lhpa lhech vatc'yte pa yinesh pa
lhamnlhajayash pava suyc'oya pero aunque no vale la pena poner una trampa si la ven los pjaros, ellos tienden una
trampa a s mismos y ponen su vida en peligro (Proverbios 1: 17-18). pa ya aj na jayu ca anjovaayjulh pava suyjulh
yalhatajesh ti vaclan pa nilhecha pava ca naflhitajch'e papi ojiyis ca ninamtaj, lhayaash pa Lhcaanvacle nijtjatesh
jayu ti lhcafiyan pa ninavashaney jayu ca sshaam lhpa vatc'yte no te asustar el terror imprevisto ni la desgracia que
cae sobre los malvados, porque el Seor fortalecer tu confianza (el l) y no librar tu pie de la trampa (Proverbios 3: 2526). lhpa lhc'vte pa ojei la trampa del malvado. natyshelha j pa Dios ti tsachajshicham, vooy lhavaatsha pa
lhech ti yiclaneshyic'oya lhpa vatc'vte sepan ustedes que es Dios el que me ha trastornado envolvindome en sus redes
(Job 19: 6). Ver
: lhc'o'vat; c'oovte'mat; c'oovtematsej; lhc'oovtefa; lhc'oovtefache; tc'avtei; nic'vtatsu;yic'vteyan; yic'vjat. Var
iante : lhc'yte; lhc'vte.

lhc'oovtefa Nombre masculino; posedo. 2s: yic'oovtefa (yi-c'oo-vt-e-fa). 3s: ac'oovtefa (a-c'oo-vt-e-fa). 1pi: lhc'oovtefa (lhc'oo-vt-e-fa). Pl: casc'oovtefa (cas-c'oo-vt-e-fa). forma no poseda: vatc'oovtefas (vat-c'oo-vt-e-fa-s). Morf. : vatc'oovtefa
(vat-c'oo-vt-e-fa). SU CONCUADO. Lit: su compaero de asiento/lugar Ver : lhc'oovte; lhc'oovtefache.

lhc'oovtefache Nombre masculina; posedo. 1s: yic'oovtefache (yi-c'oo-vt-e-fa-che). 2s: ac'oovtefache (a-c'oo-vt-e-fache). 3s: lhc'oovtefache (lh-c'oo-vt-e-fa-che). 1pi: casc'oovtefache (cas-c'oo-vt-e-fa-che). Pl: vatc'oovtefachei (vat-c'oovt-e-fa-che-i). forma no poseda: vatc'oovtefache (vat-c'oo-vt-e-fa-che). SU CONCUADA. Lit: su compaera de
lugar/asiento Ver : lhc'oovte; lhc'oovtefa.

lhc'osei Nombre (masculino) plural; posedo. 1s: yic'osei (yi-c'ose-i). 2s: ac'osei (a-c'ose-i). 3s: lhc'osei (lh-c'osei). 1pi: casc'osei (cas-c'ose-i). Pl: vatc'osei (vat-c'ose-i). 1 SUS PLUMAS FINAS (del ave).
2 SUS PELOS DE LAS NALGAS.

lhc'otivo Nombre masculino; posedo. 1s: yic'otivo (yi-c'-ot-ivo). 2s: ac'otivo (a-c'-ot-ivo). 3s: lhc'otivo (lh-c'-otivo). 1pi: casc'otivo (cas-c'-ot-ivo). Pl: vatc'otivos (vat-c'-ot-ivo). forma no poseda: vatc'otivo (vat-c'-ot-ivo). SU
CINCHA. Lit: su-pecho-enser Ver : t'oot.

lhc'o'vat Nombre masculino; posedo. 1s: yic'o'vat (yi-c'o'-vat). 2s: ac'o'vat (a-c'o'-vat). 3s: lhc'o'vat (lh-c'o'vat). 1pi: casc'o'vat (cas-c'o'-vat). Pl: vac'oovtes (vat-c'oo-vt-es). forma no poseda: vatc'o'vat (vat-c'o'-vat) ~
vatc'ovaat (vat-c'o-vaat).1 SU ASIENTO. jasnatesh jayu pa vatc'o'vaat, lhaiyaash ti capi tsutsu apis ti nifacyam voy
a hacer una plataforma para pescar ("asiento"), porque mi padre me lo haba aprendido. yiyitsjayanesh lhacm'a java
matas tlh'ejop pa t'unaj pava lhclishay; ti yivaclhiteshjoom ti yivmja(t)ch'e pava cassach'e, pa chiyislan'esha'ne pa
lhc'ovat pa Dios yiey lhfayish yi'shi' pa vs mantiene el universo con la fuerza de sus palabras; aniquil para nosotros
("termin para nosotros de destruir") los pecados, y estableci su asiento en el cielo, a la derecha de Dios (Hebreos 1: 3). ca
amtajac'oya papu pa isa'emjop ca nv'ec'oya pa lhc'o'vataj pa chiyisclantajemsha'ne ca nv'e', pa
ninach'aneshc'oya si alguien poda apoderarse de un lugar mejos del que le fue indicado, no se perda la oportunidad de
hacerlo. ninama cotsjaat java lhafoc ti yishi' pa vatc'ovaat sus pies (del nio) colgaban del asiento ("no alcanzaban el
suelo"). yench'een java ya'shesh ti isis vatc'oovtes ti tsaccun quieren los mejores asientos durante las comidas.
2 SU SILLA. amc'oya ja ve'lha vatc'ovaat yi'acfiin na jpyich falta una silla en la casa ("[que] est debajo de la casa").
3 SU LUGAR.
4 SU HABITACIN.

212

5 SU PIEZA. napu' vatc'oovtes vooi lhcachi'vatshi pa vatajpecle'vat hay dos ambientes con un zagun en el medio. ca
nave'lhantaj pa ca nasvuntaj p'alhaa, jaspa nclhaa jayu pa ac''vat si (un muchacho) te tiene un amor exclusivo,
ustedes podrn ser una buena pareja ("entonces resultar su-habitacin"). ca shtantitajc'oya java na lhjunashvatc'oya
nyishai java t'ajuiya pa Jesus, pa shtanvo'yeshch'e jayu pa lhc''vat pa Jesus pan yenlhatam ti yishi' lhcavju napi
caschifas; nque yich'e' ti cascatolicos j jayu si entendemos los diferentes caminos que llevan a Jess, seremos capaces
de descubrir el lugar que Jess quiere ocupar en la vida de nuestro pueblo; as seremos catlicos de veras. lham'a pava
uticuy ti yafalhch'esha'ne shi' pava utes ti tatcayj'e pa lhc'o'vat las montaas se derrumban y las piedras se mueven de
su sitio (Job 14: 18).
6 SU CHACRA.
7 SU CORRAL. na vc lh-c'o'vat el corral de las vacas/ establo.
8 SU TRONO. pa lhechesh pa javanshi lhcachivat ja vatc'ovaat ja tashinshtaj ti vatsevatshi lhcachivat java yitshatjulh
caajem pa lhamnlhajayash shi' japi nitavclasa; j lhech chiyjney pa ti chicufa'yesh ti chiycln entre el trono y los
cuatro vivientes y los ancianos vi que estaba en pie un cordero como sacrificado (Apocalipsis 5:6).
9 SU DIRECCIN (geogrfica). caaj papi lhashi lhavosesh yiey ts'ivee pava yichatjulhesh lhc'oovtesesh: yiey pa
lhum'cjinucjulh, yiey shta pa nuutch'ejulh, pa yiey pa fchenajjulh, yiey shta pa fiyatjulh haba porteros en las cuatro
direcciones: hacia el este, oeste, norte y sur (1 Crnicas 9: 24). Ver : lhac'o'; lhc'oovte; yic'vtecli.

lhc'cnash Ver : lhc'acnash.


lhc'cle Nombre masculino; posedo. 1s: yic'cle (yi-c'cle). 2s: ac'cle (a-c'cle). 3s: lhc'cle (lh-c'cle). 1pi: casc'cle (casc'cle). Pl: vat(a)c'cles (vat[a]-c'cle-s) ~ vat(a)c'clei (vat[a]-c'cle-i). forma no poseda: vat(a)c'cle (vat[a]c'cle).SU VINCHA. Note: Chase-Sardi (2003) nota que se trata de una vincha de lana o de fibras de caraguat, usada por las
mujeres yucsha'ne pava lhc'clei tsinlhitsinlhiy sus diademas de plumas de garza rosada lucen con su color rojo. yaash ti
a'lhasnyche, lha yenche, yaash ti a'lhasnyche; nava atsjey lha'yasha java napu' ofos ti lhavatp'ooj na ac'cle; nava
ayees lha'yasha java tashinshtayche lhcles ti nach'eetsham java uticuy yiey ja Galad qu hermosa eres, amada ma, qu
hermosa eres; palomas son tus ojos tras el vello, tus cabellos, como rebao de cabras que desciende por la sierra de Galad
(Cantar de los Cantares 4: 1). vooy nava lhavjqu'e na ashi yucshamsha'ne lha'yasha ja isash, shi' nava
nasheshch'esha'ne nava aclishay; nava acucsham yucsha'ne jan lhjunash ja jostavay ti lhp'ooj'e na ac'cle tus labios,
cinta escarlata, y tu habla, fascinante; dos cortes de granada, tus mejillas tras el velo (Cantar de los Cantares 4: 3). na yas,
ach'anch'e nava nacajishiyanesh na atata pa ya aj ca avm nava neyjatsjanesh lhja amimi, lhayaash ti
lhjunashjulh'am jayu avaatsha pa is vatac'cle shi' pa vatiniish ti lhtinshichi hijo mo, escucha los avisos de tu padre, no
dejes las enseanzas de tu madrem pus sern para t como una hermosa diadema y collar en tu garganta (Proverbios 1: 89). jasclansha'ne'am janshi' na vatc'cle lhas yo te lo guard en un pauelito. j'tajesh ti yi'van shta ja
vatac'cleesh ja chiyclpjalheshch'e lhshatech ja Jess, lhech jlhech nive'lha nvelh'e jav'elh sivclclhayjey, vena ja
yie' yitsha chiyclpjalhsham tambin vio que el sudario que haba envuelto la cabeza de Jess no estaba en el suelo, con las
sbanas, sino enrollado en lugar aparte (San Juan 20: 7). Ver : yic'clit.

lhc'je Nombre masculino; posedo. 1s: yic'je (yi-c'je). 2s: ac'je (a-c'je). 3s: lhc'je (lh-c'je). 1pi: casc'je (casc'je). Pl: vatc'jei (vat-c'jei). SU FLECHA DE CUCHILLA. lhan'e nava yic'jei ni nt'isha'ne lhavaatsha pa nishi ti
jatiyjesh(sh)a'ne pa na; ni ntanaichavalh'inc'oya pava yaquisitis pero mis flechas no hacen ruido (ellas) y son
silenciosas cuando las tiro a cualquier (bicho); los animales no se dan cuenta (del tiro). papi lhchifas pa Efran ti
vanijtjatesh pava lhclutshes shi' pava lhc'jey, taj ti vapecch'ec'oya lhayshivoc ti vaclan pa vatvatclnjayash los hijos
de Efran eran diestros arqueros ("fuertes eran sus arcos y flechas"), pero retrocedieron el da del combate (Salmo 78:9). pa
ve'lha t'ecletshei pa lhc'je, pa chi yicln ti'ma pa lht'mit'a uno de ellos lo atac con flecha de cuchilla, y as fue matado
el yerno. nqueesh yisnatesh lhn pava lhc'jei tsanuuc chi' pava lhclutsshes vanc mientras tanto, preparaban flechas
de cuchilla de duraznillo y arcos de palo santo. meelh lhn shita ti yivaclhitesh ti yijujpnei lhpa lhc'je pa yit'esh lhn
shita: ca atiftaj'e papi lhcaanvacles, pa anjooilhajat jap'elhcha ca aclnsha'ne ja t'ajj japi niqui'ishamem'inluego de
terminar, conjur a su flecha, y le dijo: despus de terminar con los caciques, a continuacin mate a todos los que han
obedecido a sus rdenes. pa nijooylhach'e ti yichamanjop ts'ivee lhacm'a ti t'eclet'a pa Sal, vooy papi tclutsheych'e

213

pa tiyjeshch'e pa tejesh ts'ivee pava lhc'jey entonces cay sobre Sal el peso del combate ("envolvieron y asaltaron a
Sal"), y los arqueros le dieron alcance y lo hirieron a flechazos (1 Crnicas 10: 3). caaj'am pa aclutsesh
lhtaasclanesh(sh)a'ne shi' ti lhavaclhiteshjop pava ac'jey; java tovjy lhnyshiyanesh(sh)amsha'ne na cotsjaat tienes
tu arco preparado y listo para tus flechas; haces que los ros dejen agrietada la tierra (Habacuc 3: 9). tan ca nc'asatch'e papi
napu', j'tajesh ti ni ncjaam lhja vatc'je' no pueden romperla (la tela) dos (hombres juntos), ni tampoco la atraviesa una
flecha. pa vapeclaan ts'ivee java chiydiosiyan jan lhjunash pa clutsesh yecl ti patacch'e, java vatc'jey pa tanca
chincpnit'ajesh y se volvan a sus dolos como un arco (de madera) encurvado, cuyas flechas no acertan su meta (Oseas
7: 16). yivaatsha yapiiy vooy pa'lhech pa t'acum'cji yivo', pa tsict'at, pa lhcat'iyasyish; pa tsijney pa clim ti
tsitiyjesh java lhc'jey viva yo tranquilo cuand me agarr por la nuca, me apriet y me descuartiz ("[hizo] sus pedazos
de m"); haciendo de m su blanco, me tir flechas (Job 16: 12). pa tsi'sha jayu ca chinquesham'in pa lhech'e pa clutsesh
shi' nava vatc'jey t'ajuya pa va(t)chaj'e, lhayaash ti lhacm'a na vatavsateyish ti nicyj'e jayu pava c'utjanicuy shi'
pava aactsesshamsha'ne y solo entrarn por l (en el viedo) con arcos y flechas (trados), porque todo el pas ser zarzas y
cardos (Isaas 7: 24). pava ac'ojey tsjofjisha'ne pa yitsefesheyshi pava lhiivtec papi naac'utsfasa tus flechas son afiladas
y se hunden en los corazones de tu enemigos (Salmo 45: 6).yivo'matanchiyinesh jayu pava lhc'jei, nityiyjatesh jayu ca
nivo'matantajesh lo va a lastimar con sus flechas, lo van a sorprender y quedar herido. Ver : tnje.

lhc'jlhajat Nombre masculino; posedo. 1s: yic'jlhajat (yi-c'j-lha-jat). 2s: ac'jlhajat (a-c'j-lha-jat). 3s: lhc'jlhajat
(lh-c'j-lha-jat). 1pi: casc'jlhajat (cas-c'j-lha-jat). Pl: vatc'jlhajates (yi-c'j-lha-jat-es). forma no
poseda: vatc'jlhajat (vat-c'j-lha-jat). 1 SU BOTN.
2 SU DESPOJO. Ver : yic'jlha.

lhc'jj Nombre masculino; posedo. 1s: yic'jj (yi-c'jj). 2s: ac'jj (a-c'-jj). 3s: lhc'jj (lh-c'-jj). forma no
poseda: vatc'jj (vat-c'-jj). 1 SU VOZ. Note: se refiera a una voz que representra otra entidad
2 OCLUSIVA GLOTAL (PUSO del guaran). Note: forma parte de la terminologa gramatical acuada por Seelwische (aunque lo
traduce errneamente por 'clic glotal). En esta acepcin, aparece solo en tercera persona o con prefijo de poseedor
desconocico (vat-) teiya ti ampava ca ntanfaijanchaisha'ne lhca'niscteiyeesh, shtampunat'e pav'elh letrac, catin'e pa
ve'lha pa vatc'jjesh puesto que no hay signos acostumbrados para estos sonidos, los escribimos con dos letras ("ponemos
dos letras en ellos"), aunque representan un mismo sonido. Ver : t'jj.

lhc'jtj Nombre masculino; posedo. 1s: yic'jtj (yi-c'jtj). 2s: ac'jtj (a-c'jtj). 3s: lhc'jtj (lhc'jtj). 1pi: casc'jtj (cas-c'jtj). Pl: vatc'jtjis (vat-c'jtj-is). forma no poseda: vatc'jtj (vat-c'jtj). SU
PALADAR. j'tajesh yivaatsha ti jat'uniyanesh jayu na ach'aclech na ac'jtj pa aclishaclayech'eesh te pegar la
lengua al paladar, te quedars mudo (Ezequiel 3: 26). na ac'jtj lha'yasha pa tjayetas t'i' ti yicnshiyinesh ti yichench'e
na yashi shi' nava yitsevtey tu paladar es como un vino exquisito, (mi amado) ha entrado deslizndose por mi boca y por
mis dientes (Cantar de los Cantares 7: 9). Ver : yic'jp'clit; c'jtsiyinaj; c'jtsiyinja.

lhc'njat Nombre masculino; posedo. 1s: yic'njat (yi-c'n-jat). 2s: ac'njat (a-c'n-jat). 3s: lhc'njat (lh-c'njat). 1pi: casc'njat (cas-c'n-jat). Pl: vatc'njates (vat-c'n-jat-es). forma no poseda: vatc'njat (vat-c'n-jat). 1 SU
AZOTE.
2 SU REBENQUE. japofinesh lhja vc t'jeche ja yic'njat haca sonar el guardamonte con el rebenque. yitjasin(esh) ja
yic'njat sonaba ("haca sonar") mi rebenque. japi tcaasclansha'ne tayjijanesh ca chinaclanshi java yuych'e pa
yic'nesh'in java lhc'njates los jueces ordenaron que los desnudaran y los azotaran (Hechos 16: 22). Ver
: yic'n; vancac'n.

lhc'cfajavte Ver : vatc'cfajavte.


lhc'vjeche Nombre femenino; posedo. 1s: yicovjeche (yi-c'-vjech-e). 2s: ac'vjeche (a-c'-vjeche). 3s: lhc'vjeche (lh-c'-vjech-e). 1pi: casc'vjeche (cas-c'-vjech-e). Pl: vatc'vjechei (vat-c'-vjech-ei). forma no poseda: vatc'vjeche (vat-c'-vjech-e). SU CUERO. Note: dcese del dueo de una piel de animal Ver
: t'jeche.

lhc'vte ~ lhc'yte Ver : lhc'oovte.

214

lhc'sjate Nombre masculino; posedo. 1s: yic'sjate (yi-c'sjate). 2s: ac'sjate (a-c'sjate). 3s: lhc'sjate (lhc'sjate). 1pi: casc'sjate (cas-c'sjate). Pl: vatc'sjatei (vat-c'sjate-i). forma no poseda: vatc'sjate (vat-c'sjate). SU
BABA.

lhc''vj Nombre masculino; posedo. 1s: yic''vj (yi-c'-'-vj). 2s: ac''vj (a-c''-vj). 3s: lhc''vj (lh-c''vj). 1pi: casc''vj (cas-c''-vj). Pl: vatc''vjes (vat-c''-vj-es). forma no poseda: vatc''vj (vat-c''-vj). SU
PIEL. Note: dcese del dueo de una piel de animal Ver : t'j.

lhc'ufaaj Nombre masculino; posedo. 1s: yic'ufaaj (yi-c'ufaaj). 2s: ac'ufaaj (a-c'ufaaj). 3s: lhc'ufaaj (lhc'ufaaj). 1pi: casc'ufaaj (cas-c'ufaaj). Pl: vatc'ufjas (vat-c'ufja-s). forma no poseda: vatc'ufaaj (vat-c'ufaaj). 1 SU
CASPA.
2 SU CUERO SUELTO DE VBORA.
3 SU COCN ABANDONADO DE NINFA. Note: en las dos ltimas acepciones, solo en tercera persona

lhc'ui t'ajuiya Nombre femenino; posedo. 1s: yic'ui t'ajuiya (yi-c'ui t'a-jui-ya). 2s: ac'ui t'ajuiya (a-c'ui t'a-juiya). 3s: lhc'ui t'ajuiya (lh-c'ui t'a-jui-ya). forma no poseda: c'ui t'ajuiya (c'ui t'a-jui-ya). 1 SU MANTA.
2 SU CAMPERA. Lit: para/contra el fro ni nvaijatlhav'ne na ta'claj lhja lhc'ui t'ajuiya el nio no se protege con su manta
("no usa su contra el fro"). jajut'ai anque c'ui t'ajuiya ca avaijat'av'nec'oya te doy aquella manta para usar (contra el
fro). ni yits'ufjijulh pa c'ui lhai'yaash ti caaj lha yic'ui t'ajuiya no aguanto el fro, por eso tengo mi campera. ca
nicaajtaj papi najclesh lha uyjatshi, istaa ca an'ateesh pa ajutey shta lha ac'uyt'ajuya al que quiera quitarte la tnica,
djale tambin el manto (San Mateo 5: 40). Sinn : lhc'uiyuvo. Ver : lhc'uiyuvo.

lhc'uiyuvo Nombre masculino; posedo. 1s: yic'uiyuvo (yi-c'uiy-uvo). 2s: ac'uiyuvo (a-c'uiy-uvo). 3s: lhc'uiyuvo (lh-c'uiyuvo). 1pi: casc'uiyuvo (cas-c'uiy-uvo). Pl: vatc'uiyuvos (vat-c'uiy-uvo-s). forma no poseda: vatc'uiyuvo (vat-c'uiyuvo). SU MANTA. Sinn : lhc'ui t'ajuiya. Ver : c'ui1; c'ui2; lhc'uiyuvoque; lhc'ui t'ajuiya.

lhc'uiyuvoque Nombre femenino; posedo. 1s: yic'uiyuvoque (yi-c'uiy-uvo-que). 2s: ac'uiyuvoque (a-c'uiy-uvoque). 3s: lhc'uiyuvoque (lh-c'uiy-uvo-que). 1pi: casc'uiyuvoque (cas-c'uiy-uvo-que). Pl: vatc'uiyuvoquei (vat-c'uiyuvo-que-i).forma no poseda: vatc'uiyuvoque (vat-c'uiy-uvo-que). SU MANTA. Ver : c'ui1; c'ui2; lhc'uiyuvo.

lhc'usiyash Nombre masculino; posedo. 1s: yic'usiyash (yi-c'us-iyash). 2s: ac'usiyash (a-c'us-iyash). 3s: lhc'usiyash (lhc'us-iyash). 1pi: casc'usiyash (cas-c'us-iyash). forma no poseda: vatc'usiyash (vat-c'us-iyash). 1 SU ALEGRA.
2 SU GOZO.
3 SU FIESTA. pa lhc'usiyash'in pa Cristo tlh'ejop papi lhcachenjas el gozo de Cristo por sus discpulos. yse,
navatsjanchat na niacacujayasha; mj na ac'usiyash'in lhayaash ti lhavatsjanesh ca ayyasha hija, tu fe te ha sanado;
vete en paz ("vete con tu alegra") porque se ha sanado tu dolencia (San Marcos 5: 34). jasch'itajc'oya pa vatc'usiyash pa
namyiy pa jeich'e; javatjumtitajc'oya pa vatqu'isjuyaj pa namyiy pa tulhitaj esper dicha, me vino desgracia; esper
luz, me vino oscuridad (Job 30: 26). amjatyich'een pa yic'usiyashi shi' pa yishamitjayash; ve'lheesh cum asshamitjat,
lha'ma apistaj ti lhasvijatayan hazme sentir gozo y alegra; algrame ya, pues me has hecho sufrir (Salmo 51: 8). pa
lhc'usiyashesh'in niviinshaa ti v'mesh la alegra no dura mucho tiempo antes de terminarse. ninqu'e ca nint'lhesha
pa lhc'usiyashesh'in, jech lhech lhjunashesh no significa que no le causara alegra, s, lo hizo. Ver : ni
lhc'usiyasha;. Variante : lhc'usiyashi.

lhc'usiyashi Ver : lhc'usiyash.


lhc'utjan Ver : c'utjaan.
lhc'ututut Nombre femenino; posedo. 1s: yic'ututut (yi-c'ututut). 2s: ac'ututut (a-c'ututut). 3s: lhc'ututut (lhc'ututut). 1pi: casc'ututut (cas-c'ututut). Pl: vatc'utututis (vat-c'ututut-is). forma no poseda: vatc'ututut (vatc'ututut). SU MOTO.Note: sase en las variedades Tavashai lhavos e Yita' lhavos

lhc'utsfa Nombre masculino; posedo. 1s: yic'utsfa (yi-c'uts-fa). 2s: ac'utsfa (a-c'uts-fa). 3s: lhc'utsfa (lh-c'utsfa). 1pi: casc'utsfa (cas-c'uts-fa). Pl: vatac'utsfas (vata-c'uts-fa-s). forma no poseda: vatac'utsfa (vata-c'uts-fa). SU
AMIGO.jayits'tei majaa yiin ca jamtajei ja yic'utsfa felizmente recib un regalo cuando llegu donde mi

215

amigo. t'plhaayam ti lhteeshyi: tata, ac'utsfaeshyam ti yanich'ayche, avaatsha yajateesh jayu ca asuya? pa
lhpitoyaneshch'e jayu yajatesh na avc? ahora mismo me dices: padre, t eres mi amigo de juventud ("cuando era una
joven"), estars t siempre enojado?, alargars t siempre tu enojo? (Jeremas 3: 4-5). anfacyam, na yenach, ta
lhvesh'e ti lhc'utsjat java acly? ta lhchaajshi ti t'ichay'e ti nalhcachi?, ta lhayaash ti jaytaysha'ne jan lhjunash
papi t'astayem'in, ti jajchitajey java lhcly japi ac'utsfas? dme, amado mo, dnde pastoreas, dnde recuestas tu rebao
al medioda, para que no vaya como una prostituta ("perdida para ellos") tras los rebaos de tus compaeros (Cantar de los
Cantares 1: 7). pa najcshey jayu lhpa cjecl tavujuya lhpan venalha pava pava lhclishay ti vancacjsjat, lhpan
yivm pa lhc'utsfa'eshjop ti nich'ayche pa nitvaclu'ey pa vatpeya'tajeshelh pa Dios para librarte de la ramera que
halaga con sus palabras, que abandon al compaero de su juventud, se olvid la alianza de Dios (Proverbios 2: 16-17). ca
ncaaj pa tyeej ni casc'utsfaa, lhech ca nalhecljtajesh ca acjashi, ma'ajalh ca nacalh jayu si hay algn chamn
contrario ("[que] no es nuestro amigo"), podra pensar que sos muy rico, y por eso te embrujara. en pa ac'utsfa pa apun pa
niac'utsfaa; taj ti yivaatsha jayeetshelh'a: enelh papi niac'utsfasesh pa ataasclanelhsha'nec'oya papi nacnitshielh;
a'lhelhem shta papi chayelh'aan shi' papi nacvfachielh amars a tu prjimo y odiars a tu enemigo; pero yo les digo:
amen a sus enemigos, prtense bien con los que les odien; oren por los que hablan mal de ustedes y por sus perseguidores
(San Mateo 5: 43-44). japi yivelhavot shi' japi yic'utsfas ti yitonteyam pa tsijney papu ti nintntfacliy mis parientes
y mis amigos se alejan de m y me tratan como a un extrao ("como alguien que no reconocen") (Job 19: 13). apisesh'in ti
yie'sha'ne lhavj pa lha'vitj ti nichaipac'oya pa lhc'utsfa ca nuijateshva'nfci pava lhcufaijatis su compaero ya
estaba sentado al lado de su fuego, esperando el trueque de regalos. Ver
: lhc'utsfache; lhtac'utsfa; lhc'utsfaiyash; tac'uut; c'utsfanaj; ni lhc'utsfaa; vanic'utsfayan.

lhc'utsfache Nombe femenino; posedo. 1s: yic'utsfache (yi-c'uts-fa-che). 2s: ac'utsfache (a-c'uts-fa-che). 3s: lhc'usfache
(lh-c'uts-fa-che). 1pi: casc'utsfache (cas-c'uts-fa-che). Pl: vatac'utsfachei (vata-c'uts-fa-che-i). forma no
poseda: vatac'utsfache (vata-c'uts-fa-che). SU AMIGA. ta lhayaash ti ac'utsfacheyesh napuque nivacchey
nicaavsusa? por qu son tus amigas aquellas mujeres desagradables? papi ac'utsfachei achi' isjop ca ata'nefeneshelh
shi' ca afeneshelh pap'elh tus amigas y vos pueden ayudarse unas a otras y ayudar a otras personas tambn. Ver
: lhc'utsfa.

lhc'utsfaiyash Nombre masculino; posedo. 1s: yic'utsfaiyash (yi-c'uts-fa-iyash). 2s: ac'utsfaiyash (a-c'uts-faiyash). 3s: lhc'utsfaiyash (lh-c'uts-fa-iyash). 1pi: catsic'utsfaiyash (catsi-c'uts-fa-iyash). SU AMISTAD. nquen
catsic'utsfaiyash: lhech napi apis ti shtant'ntajelhvach, pa jaspa shtanenelh pa ni shtavatcacu'elh shta ser amigo es
esto: conocerse mutuamente a fondo para marse y tenerse confianza. Ver : lhc'utsfa; lhc'utsfache; tac'uut; c'utsfanaj; ni
lhc'utsfaa.

lhc'utsjat Nombre masculino (?); posedo. 1s: yic'utsjat (yi-c'uts-jat). 2s: ac'utsjat (a-c'uts-jat). 3s: lhc'utsjat (lh-c'utsjat). 1pi: casc'utsjat (cas-c'uts-jat). Pl: vatc'utsjates (vat-c'uts-jat-es). forma no poseda: vatc'utsjat (vat-c'uts-jat). SU
RESTO DE LA COSECHA. Ver : tac'uut; lhc'utsjate.

lhc'utsjate Nombre femenino; posedo. 1s: yic'utsjate (yi-c'uts-jat-e). 2s: ac'utsjate (a-c'uts-jat-e). 3s: lhc'utsjate (lh-c'utsjat-e). 1pi: casc'utsjate (cas-c'uts-jat-e). Pl: vatc'utsjatei (vat-c'uts-jat-e-i). forma no poseda: vatc'utsjate (vat-c'uts-jate). SU ROPA USADA RECIBIDA DE OTRO. Ver : tac'uut; lhc'utsjat.

lhc'utsja'vat Nombre masculino; solo posedo en tercera persona. 3s: lhc'utsja'vat (lh-c'uts-ja'vat). Pl: lhc'utsjavtes (lhc'uts-javt-es). 1 SU LUGAR DE PASTOREO.
2 SU PIQUETE. Note: sase hablando del animal Ver : tac'uut; yic'utsjat; lhc'utsjat; yic'utsjayan.

lhc'uvash Nombre masculino; posedo. 1s: yic'uvash (yi-c'u-vash). 2s: ac'uvash (a-c'u-vash). 3s: lhc'uvash (lh-c'uvash). 1pi: casc'uvash (cas-c'u-vash). Pl: vatc'uvshai (vat-c'u-vsha-i). forma no poseda: vatc'uvash (vat-c'u-vash). SU
HERIDA DE ARMA CONTUNDENTE. Ver : lhac'u'; lhanc'uvash.

lhchaafchaf Nombre mascvulino; posedo. 1s: yichaafchaf (yi-chaafchaf). 2s: achaafchaf (a-chaafchaf). 3s: lhchaafchaf
(lh-chaafchaf). 1pi: caschaafchaf (cas-chaafchaf). Pl: vatchaafchafis (vat-chaafchaf-is). forma no poseda: vatchaafchaf

216

(vat-chaafchaf). SU SANDALIA HECHA DE CUERO CRUDO. pa tuj ti'ma pava lhcati'njis lhjojovtestaj, ca'tajesha
pava lhchaafchafis comenzaron a comer sus bolsones de cuero, elementos para dormir o sus sandalias.

lhchachapenjayish Nombre masculino; posedo. 3s: lhchachapenjayish (lh-chachapen-jayish). SU CANCHA DE JUEGO


DE CHACHAPEN. Ver : yichachapen.

lhchaclines Nombre plural; posedo. 1s: yichaclines (yi-chaclin-es). 2s: achaclines (a-chaclin-es). 3s: lhchaclines (lhchaclin-es). 1pi: caschaclines (cas-chaclin-es). Pl: vatchaclines (vat-chaclin-es). SUS ESPUELAS. Note: probablemente
emparentado con yi-cha'cl-ei 'saca espinas con una aguja' Ver : yicha'clei.

lhchaijan Nombre masculino; posedo. 1s: yichaijan (yi-chai-jan). 2s: achaijan (a-chai-jan). 3s: lhchaijan (lh-chaijan). 1pi: caschaijan (cas-chai-jan). Pl: vatchaijanc (vat-chai-jan-c). forma no poseda: vatchaijan (vat-chaijan). 1 SU COMENTARIO.
2 SU DICHO.
3 SU CHISME. Ver : tchai.

lhchaijayash Nombre masculino; posedo. 1s: yichaijayash (yi-chai-jayash). 2s: achaijayash (a-chaijayash). 3s: lhchaijayash (lh-chai-jayash). 1pi: caschaijayash (cas-chai-jayash). forma no poseda: vatchaijayash (vatchai-jayash). 1 SU COMENTARIO.
2 SU CHISMERA.
3 SU CHARLA. Ver : tchai.

lhchaje Nombre masculino; posedo. 1s: yichaje (yi-chaje). 2s: achaje (a-chaje). 3s: lhchaje (lh-chaje). 1pi: caschaje (caschaje). Pl: vatchajes (vat-chaje-s). forma no poseda: vatchaje (vat-chaje). SU ENCOMIENDA TRADA. pa tsi'sha jayu
ca chinquesham'in pa lhech'e pa clutsesh shi' nava vatc'jey t'ajuya pa va(t)chaj'e, lhayaash ti lhacm'a na
vatavsateyish ti nicyj'e jayu pava c'utjanicuy shi' pava aactsesshamsha'ne y solo entrarn por l (en el viedo) con
arcos y flechas (trados), porque todo el pas ser zarzas y cardos (Isaas 7: 24).

lhchavati Nombre masculino; posedo. 1s: yichavati (yi-chavat-i). 2s: achavati (a-chavat-i). 3s: lhchavati (lh-chavati). 1pi: caschavati (cas-chavat-i). forma no poseda: vatchavati (vat-chavat-i). 1 SU CELO.
2 SU RECELO. lhayaash yivaatsha ti tsichavat'ashelh'in, na yichavati t'lha pa Dios, apis ti jayjatelhey'ajop ja Cristo, pa
nqueesh jayeetajesh ca c'amjatelhey nan lhujash lhpa lhutsja ti ni'nasnatesh pa niysa', lhpa lhech yive'lhan pan
lhjayaesh porque tengo celo de ustedes, este celo viene de Dios, ya les he reunido con Cristo, y ahora quiero unirles a l
como una virgen intacta, para estar su esposa para siempre (2 Corintios 11: 2). atatvoyich'e pa lhavan jayu na yichavatiesh
pa Lhcaanvacle ven conmigo y vers mi celo por el Seor (2 Reyes 10: 16). Ver : nichavat'esh; tanchavatiy.

lhcha'lheesh Verbo, Grupo 1. 1s: ya'lhcha'lheesh (ya'-lhcha'lhe-e-sh). 2s: a'lhcha'lheesh (a'-lhcha'lhe-esh). 3s: lhcha'lheesh (lhcha'lhe-e-sh) ~ cha'lheesh (cha'lhe-e-sh). 1pi: caslhcha'lheesh (cas-lhcha'lhe-e-sh). 1 EST
SIN FUERZA.
2 EST AGOTADO.
3 EST SIN NIMO.
4 ES EN VANO.
5 ES INTIL.
6 ES DE BALDE.
7 NO VALE LA PENA. lhcha'lheesh'apee es totalmente intil. lhcha'lheesh apee ti javo'tajelhsha'ne jqueei es totalmente
intil que sigamos buscndolo. taj ti yicshenshi papi lhech lhpa ve'lha cjecl tayyashay, doce pava lhnincpes yi
yicjsesh'in ti tavoyey, cha'lheesh ti tifeem papi vatcafetatsiy lhavos pava yi'van taj nive'lhaa papu ca nalhjen entre
ellos haba una mujer enferma, que llevaba doce aos padeciendo hemorragias, intilmente haba gastado su fortuna para
pagar mdicos, y nadie haba podido sanarla (San Lucas 8: 43). yic'alhtantajesh ti yamatc'oyaa taj ti cha'lheesh intent
retenerlo, pero en vano. avaatsha acha'lheesh vos sos un ser intil. jasnatesh cavque jaspa tanca naychavalheyam
jap'elh ca cha'lheesh na yicumjayash hice estas cosas para que ellos no creyeran que mi trabajo hubiese sido intil
(Glatas 2: 2). ta t'e lhayaash ca cha'lhatajesh ca imaj'e na Vanqu'eyjatsjan? por qu sigues molestando al Maestro?
(San Marcos 5: 35). ya aj ca en ca asinquich'e java cha'lheesh ti chiychaych'e, vooy java isis t'lha pa Dios tajulhey ca
eyjatsjanesh rechaza las supersticiones y los cuenos de viejas ("que no quieras contar las cosas que cuentan de balde";

217

ejerctate en la piedad ("te conviene ensear las buenas cosas que vienen de Dios" (1 Timoteo 4: 7). lha'ma ti cha'lheesh ti
chisnatesh lhpa vatc'yte ca nivantaj pava ajcls, papuque nivacle yisnateshlhavcop lhpa lhech vatc'yte pa yinesh
pa lhamnlhajayash pava suyc'oya pero aunque no vale la pena poner una trampa si la ven los pjaros, ellos tienden una
trampa a s mismos y ponen su vida en peligro (Proverbios 1: 17-18). ca javooyitam lhn pa yincljquiyash, pa
cha'lhatajeesh pa yincljquiyash si yo me glorificara a m mismo ("si buscara la alabanza a m mismo"), mi gloria no
valdra nada (San Juan 8: 54). yit'esh pa lhcachi', anlhapa jayu lhpesoa, chalhatajeesh can jo'cji na yijpyich; pa
yinlhjnchat ti yit'esh: ampa ca ajo'e pens en s mismo: no tendr olata, de balde lo dejara dormir en mi casa; figiendo
le dijo: no hay donde puedas dormir. ampa t'e ca nj'e nava ya'clishai cha'lheesh? no hay lmite para los discursos
vacos? cha'lhetajesh'apee pa nivacle ca nitst'ajesh lhacm'a na cotsjaat ca vo'ya lhn pa lhsc'clit ca nac'oyesh;
she t'e taj lhn pa ca nichenjulh pa nivacle lhsc'clit ca nachajlhavne? de qu le vale al hombre ganar todo el mundo
si pierde su alma?; qu preci pagar por su alma? (San Mateo 16: 26). cha'lheesh ca chinshiyanem lhayaash ti caaj java
clesatas era intil negarse, porque ellos tenan machetes. pa vena afanisheshyish ti cha'lheesh pa yijunashelh; napi
yielh'e yivj pa tsijuvaneshelh'in shi' ti tsivapenjatelh'in nos haces el escarnio de nosotros; nuestros vecinos ("los que
estn alrededor nuestro") se burlan de nosotros y nos humillan (Salmo 44: 14).Sinn : cha'lhatajesh.

lhcheclanjayash Nombre masculino; posedo. 1s: yicheclanjayash (yi-cleclan-jayash). 2s: acheclanjayash (a-checlanjayash). 3s: lhcheclanjayash (lh-checlan-jayash). 1pi: cascheclanjayash (cas-checlan-jayash). forma no
poseda: vatcheclanjayash (vat-checlan-jayash). SU PACIENCIA. cavque yj'esha'ne lhclishay pa Balaam pa lhech
pava lhech yj'e'shane pa lhchiclanjayash pa lhcaanvacle Balac estas fueron las ltimas palabras de Balaam, y con ellas
se acab la paciencia del rey Balac. Ver : yicheclan.

lhchecla' Nombre masculino; posedo. 1s: yichecla' (yi-checla'). 2s: achecla' (a-checla'). 3s: lhchecla' (lhchecla'). 1pi: catsichecla (catsi-checla). Pl: vatacheclavot (vata-checla-vot) ~ checlavot (checla-vot). forma no
poseda: vatachecla (vata-checla). SU HERMANO MAYOR. ts'eijatsjanesh ti ya'nich'ayich, lhai'yaash ti
checla'elhvatam me ense cuando yo era joven, juntamente con mi hermano mayor. Sumnaai lhei pa c'utsjaclaai,
jatanichielh ja checla' Cheecheeel ancianito se llamaba Sumnaai, iba con nosotros mi hermano mayor
Cheechee. mqu'eeishi, yise', lhja achecla' lhtanclalhjate, manlhee na lhaai! hija, and a buscar el peine de tu
hermano, est en su bolso! ya aj na ca atsapunelh ti ya yacut'in, lhayaash na jumcuclaay ti yimcatshi na yj; japi
checlavot ti tsicnitshi yivaatsha pa niyjieshyi ti jaclvalhem java lhavtjayetacuy, pa vooy yivaatsha chapa'a ca
vanujumatsenyivach no se fijen en mi tez morena, el sol me ha bronceado, mis hermanos se enojaron conmigo, me pusieron
a guardar las vias, y mi propia via no la guard (Cantar de los Cantares 1: 7). tajulhtajey ca alhecha na checla', ti
lhti'fesh java t'ajtey lhja mimi; lhech lhjunash ca c'avantaj'e yiey java lhcaavjuc pa isjop ca c'afin, pa ampapu ca
nasclquiesh ojal fueras mi hermano amamantado a los pechos de mi madre; al verte en las calles, te besara, sin que la
gente me despreciara (Cantar de los Cantares 8: 1).yit'eeshjoom cava Moiss lhcanisctey ca nivaf lhn pa nivacle ca
vo'ya lhpa lhjaya ca mnlhaa ca amtajeem shta papi lhcles, lhpa lhech isjop lhn ca lhjayaeesh pa lhash'aa, jaspa
nactsyanem lhavaatsha pa lhchecla' pan vafnos dice la ley ("letras") de Moiss que si un hombre casado muere y su
esposa vive, sin que hayan tenido hijos, el suegro puede casarse con ella para dar descendencia al hermano difunto (Lucas 20:
28). she pa lhavooisha'ne? - javootajeisha'ne japi checlavot qu ests buscando? - estoy buscando a mis
hermanos. yisclaneshelhvatjulh ja lhchicla' l y su hermano se respetan mutuamente. yitacshinch'e capi
lhcheclavot estaba triste por (la muerte de) sus hermanos. Ver : lhch'inish; chiclayinjat. Variante : lhchicla.

lhcheje Nombre masculino; posedo. 1s: yicheje (yi-cheje). 2s: acheje (a-cheje). 3s: lhcheje (lh-cheje). 1pi: cascheje (cascheje). Pl: vatchejec (vat-cheje-c) ~ vatchejei (vat-cheje-i). forma no poseda: vatcheje (vat-cheje). 1 SU PRODUCTO
DE RECOLECCIN.
2 SU PRODUCTO DE CAZA.
3 SU PRODUCTO DE PESCA.
4 SUS PROVISIONES RECOLECTADAS. javantiyitshelh tatsha pa lhanfanash pava na lhjunashvatc'oya vatchejei ti chi
tatamjalhesh ca chi ntuj para cada fruta aprendemos su modo de preparacin para poder comerla. ei ca ntaja'yaisha'ne,
pitosshi ti nivaclesesh, nivacchei lhetlha lhjunashsha'ne, lha'yaash ti tanapunei pa lhcheje pa ca lhcatsijiyina mejor
que los hombres no se casen demasiado jvenes ("dure mucho [antes de casarse]), igual para las mujeres, porque ellos son

218

todava incapaces de traerles presas a sus suegros ("para el regalo de bodas de sus suegros). nava nalhus ti namesh pava
matas lhchejei cada da vuelve cargado de la cacera. ni clafeesh cava yinvot'elh cava tashinshtas ca ncln, vooi ja
lhcheje a mis padres no les gustaba carnear ovejas, sino (preferan buscar) animales del monte. a'va, ca'na ti ve'lhasha'ne,
nishameshlhavach pa lhchejenjayash mir, antes cuando viva solo, gozaba siempre de miel abundante. ya'shesh pa
vatcheje t'acuumjiin la tarea ms importante era recolectar frutas del monte. Ver : tchejen; chejenaj. Variante
: lhchejenjayash.

lhchejenjayash Ver : lhchejen.


lhchettaj Nombre masculino; posedo. 1s: yichettaj (yi-chet-taj). 2s: achettaj (a-chet-taj). 3s: lhchettaj (lh-chettaj). 1pi: caschettaj (cas-chet-taj). forma no poseda: vatchettaj (va[t]-chet-taj). SU EMPACHO. Ver : yichet.

lhchicla' Ver : lhchecla'.


lhchifa Nombre masculino; posedo. 1s: yichifa (yi-chi-fa). 2s: achifa (a-chi-fa). 3s: lhchifa (lh-chi-fa). 1pi: caschifa (caschi-fa). Pl: vatachifas (vata-chi-fa-s). forma no poseda: vatachifa (vata-chi-fa). 1 SU VECINO.
2 SU COMPUEBLANO.
3 SU PUEBLO.
4 SU GENTE. Note: Posiblemente formado sobre la conjuncin chi' 'y' + sufijo -fa 'compaero' napi yichifas, ach'anelha nava
javanqu'eyjatsjanesh, ana'vuyelhyi ca ach'anelha na jayeetshelh'a jayu escucha, pueblo mo, mi instruccin, presta odo
("inclnate hacia para que oigas") a lo que voy a decirte (Salmo 78:1). caaj pa nalhu pa Tofaai yifaicut lhn papi
lhchifas un da Tofaai arengo a su gente. meelh ti yamey pa lhajpyich, pa yivan ti lhacm'a papi lhchifas ti tsavesh ti
lhech yiesh'e papi nivacle tlhfach'ee cuando lleg a su casa, se encontr con toda la gente de la aldea que rodeaba a unos
hombres llegados de fuera. meelh lhn ti chi yicln na nich'ayich lhn, lhpqueei lhancumte yichei lhn papi lhchifas
nivacle, lhech lhpa'lhech nifaclemch'e pa lhanfanash pa'lhech nich'ayich mientras estaban matando al joven, aquella
prisionera se fue junto a sus parientes nivacle y ella les inform acerca de lo que haban hecho con aquel joven. pa tay'e ja
Jess pa yi'taj'e pa yamelhey japi t'eyjatsjanjas ja lhavtsaat japi lhchifas Jess sali de all ("sali de all donde estaba")
acompaado de sus discpulos hacia su ciudad (San Marcos 6: 1). meey nqueesh ca aalhsha papi achifas pava tacfeyis,
lhacm'a pava lhech tacfeyis amach'e pa'na nava lhech anchaajnee ve y pide prestadas a tus vecinos, vasijas vacas,
cuantas ms sean, mejor (2 Reyes 4: 3). pa ya aj na ca na'shesh'apee pa t'aj'jesh ti cuarentaesh ti chiyc'n'in, jaspa
tanca uja'esh ca chinclyitesh pa lhech achifaelh, jaspa tanca naychavalhey ca ninuntelh'ajulh avaatsheelh que no le
den ms de cuarenta azotes, para que no reciba demasiado palizas de (ustedes) sus compaeros, para que no se piense que
haya sido humillado ante ustedes ("no se ha exagerado respecto de ustedes") (Deuteronomio 25: 3). pa lhavafi chi' pa
lhneetshamjayash pa Jesus tlh'e'jop ti yichifanelh'in nqueesh lhacm'a napi vatachifasesh yishi' na nalhu gracias al
Misterio Pascual ("a la muerte y resurreccin de Jess") compartimos junto con l la ciudadana del mundo. napi yichifas
amem pa lhtycheyash pa lhe'naa ti javmjatsha'ne, vooy avaatsha a'vatcasin ti lhatcavooyjulh pa vatycheyash, pa
c'ayjatshi ti yivatcasin'ash destruir a mi gente por falta de conocimiento, y porque t, sacerdote, has rechazado el
conocimiento, yo te rechazar de mi sacerdocio (Oseas 4: 6). Ver : lhtachifas; yichifan;vanachifan; lhchifache.

lhchifache Nombre femenino; posedo. 1s: yichifache (yi-chi-fa-che). 2s: achifache (a-chi-fa-che). 3s: lhchifache (lh-chi-fache). 1pi: caschifache (cas-chi-fa-che). Pl: vatachifachei (vata-chi-fa-che-i). forma no poseda: vatachifache (vata-chifa-che). 1 SU COMPUEBLANA.
2 MUJER DEL MISMO PUEBLO QUE L/ELLA. Note: Posiblemente formado sobre la conjuncin chi' 'y' + sufijo -fa
'compaero' Ver : lhchifa; yichifan.

lhchita' Nombre femenino; posedo. 1s: yichita' (yi-chita'). 1s: chita' (chita'); chitavot (chita-vo). Note: sase ya para
dirigirse directamente a la hermana (vocativo) o para hablar de ella a un tercero. La segunda forma es plural 2s: achita' (achita').3s: lhchita' (lh-chita'). 1pi: caschita' (cas-chita'). Pl: vatachitavot (vata-chita-vot). forma no poseda: vatachita
(vata-chita). SU HERMANA MAYOR. ei t'e ca ncacu yitsha lhpqueei lhchita' a lo mejor, capaz que su hermana mayor
estaba sospechando algo. jachiy'felheiin japi chitavot salgo de madrugada con mis hermanas. lhpa vatachita
yiyjiesha lhpa lhch'injo ti yit'eesh: pa' yij!, tavooi ja catsija'ya, tinvos yich'e' lhja lhayom'yom dijo la mayor de las

219

hermanas: ay de nosotras!, est agusanado nuestro esposo, tiene ghusanos en las sienes. anachfach'ee ca shnapec! - am,
chita', tan ca vapeclei ja jpyich sal (de la cueva) y regresamos! - no, hermana, no regresaremos a casa. Ver
: lhch'inj; lhchita'aya; lhchita'claya.

lhchita'aya Nombre plural de respeto; posedo. 1s: yichita'aya (yi-chita'-ay-a). 2s: achita'aya (a-chita'-aya). 3s: lhchita'aya (lh-chita'-ay-a). 1pi: catsichita'aya (catsi-chita'-ay-a). forma no poseda: vatachita'aya (vata-chita'ay-a). SU HERMANA MAYOR QUE HA REALIZADO EL RITUAL FNEBRE. Ver : lhchita'; lhchita'claya.

lhchita'claya Nombre plural de respeto; posedo. 1s: yichita'claya (yi-chita'-clay-a). 2s: achita'claya (a-chita'-claya). 3s: lhchita'claya (lh-chita'-clay-a). 1pi: catsichita'claya (catsi-chita'-clay-a). forma no poseda: vatachita'claya
(vata-chita'-clay-a). SU HERMANA MAYOR. Ver : lhchita'; lhchita'aya.

lhch'acfa Nombre masculino/femenino; posedo. 1s: yich'acfa (yi-ch'ac-fa). 2s: ach'acfa (a-ch'ac-fa). 3s: lhch'acfa (lh-ch'acfa). 1pi: casch'acfa (cas-ch'ac-fa). Pl: casch'acfas (cas-ch'ac-fa-s). 1 SU CNYUGE CON HIJOS.
2 SU ESPOSA CON HIJOS.
3 SU ESPOSO CON HIJOS. jajchiei jayu muc lhja yich'acfa, pa lhechech japeclelh'ai ajp voy un rato a visitar a mi esposa,
despus regreso junto a ustedes. ni ntajulhey ti ajayaesh lha ach'inish lhch'acfa no es lcito tener a la mujer de tu
hermano ("que tu esposa es la esposa de tu hermano") (San Marcos 6: 18). jnshajei ti tapec lhpan lhch'acfa a la
medianoche regres su esposa. pa j'tanei ti yitshaam pa Noe lhpa lhvjatshiy, tanichielh lhpa lhch'acfa chi' papi
lhcles, chi' papi'lhech lhch'acfas vitsha, jcl'esh ca nalhjenesh pa lha'vint pa cha'nuicha Noe, pues, entr en su arca, lo
acompaaban su esposa y sus hijos, junto con sus esposos, para salvarse de las aguas del diluvio. pa tanca lhjaya'eesh lhpa
sch'acche ja't'ajesha lhpa tinvmque, vooy lhpa Israel lhavoque lhjutsja ja't'ajesha lhpa lhch'acfalht'apee pa
vatcasin no tomarn por mujer a viuda ni a repudiada; solo podrn casarse con una virgen de la casa de Israel o con la
viuda de un sacerdote (Ezequiel 44: 22). ti ya'shalhataje'ma lhja yich'acfa pa tsapun a mi mujer le repugna mi cercana
("cuando estoy cerca de ella") y me rechaza (Job 19: 17). Ver
: tch'acfai; lhja'ya; nich'acfayu; lhtach'acfa;lhch'acfaclaiya.

lhch'acfaclaai Nombre plural de respeto (femenino); posedo. 1s: yich'acfaclaai (yi-ch'acfa-claai). 2s: ach'acfaclaai (ach'acfa-claai). 3s: lhch'acfaclaai (lh-ch'acfa-claai). 1pi: casch'acfaclaai (cas-ch'acfa-claai). SU ESPOSO ANCIANITO
QUE HA REALIZADO EL RITUAL FNEBRE. Ver : lhch'acfa; lhch'acfaclaiya.

lhch'acfaclaiya Nombre plural de respeto (femenino); posedo. 1s: yich'acfaclaiya (yi-ch'acfa-clai-ya). 2s: ach'acfaclaiya
(a-ch'acfa-clai-ya). 3s: lhch'acfaclaiya (lh-ch'acfa-clai-ya). 1pi: casch'acfaclaiya (cas-ch'acfa-clai-ya). SU ESPOSA
ANCIANITA QUE HA REALIZADO EL RITUAL FNEBRE. pa vapec pa c'utsaaj, vacjei pa lhajpyich papi
lhch'acfaclaia lha c'utsja' volvi el anciano apoyado en su bastn a la casa de su esposa ancianita. Ver
: lhch'acfa;lhch'acfaclaai.
lhch'alhu' Nombre masculino; solo posedo en tercera persona (?). Pl: lhch'alhuc (lh-ch'alhu-c). 1 SU PEDAZO.
2 SU RESTO.
3 SU RETAZO. at'ovosshi ca napu'a pava t'iyas na tavclaj mnlha pa ave'lhan'e ts'ivee ca ajutey pava lhch'alhuc partan
en dos al nio vivo, denle una mitad a una y otra mitad a la otra (mujer) (1 Reyes 3: 25). pa t'iya'esh chiyvenchatem pa
Lhcaanvacle yi'shi' pa lhech cotsjaat pa doce kilmetros jayu nquee pa lhch'alhu'esh pa lhavj pa napu'njesh
kilmetros pa lhjuc'aach'e el territorio que ser reservado como tributo al Seor tendr doce kilmetros de longitud por
diez de anchura (Ezequiel 48: 9).

lhch'aminish Nombre masculino; posedo. 1s: yich'aminish (yi-ch'amin-ish). 2s: ach'aminish (a-ch'aminish). 3s: lhch'aminish (lh-ch'amin-ish). 1pi: casch'aminish (cas-ch'amin-ish). Pl: vatch'aminishic (vat-ch'amin-ishic). forma no poseda: vatch'aminish (vat-ch'amin-ish). 1 SU IZQUIERDA.
2 SU LADO IZQUIERDO.
3 SU MANO IZQUIERDA. yiei ja lhch'aminishei ja nyish est a la izquierda del camino. yi'e' yich'aminishei ti
yi'sha'ne est sentado a mi izquierda ("est a mi izquierda que est sentado"). pa lhch'aminish yichaajsha'ne pa nivel de
burbuja, vooi pa lhfaiyiish yinesh'e pa ladrillo con la mano izquierda se aplica el nivel de burbuja y con la derecha se
pone el ladrillo. Sinn : lhch'amiyish. Ver : yich'amin; lhch'amiyish; lhfaiyish ~ vatfayiish.

220

lhch'amiyish Nombre masculino; posedo. 1s: yich'amiyish (yi-ch'ami-yish). 2s: ach'amiyish (a-ch'amiyish). 3s: lhch'amiyish (lh-ch'ami-yish). 1pi: casch'amiyish (cas-ch'ami-yish). Pl: vatch'amiyjas (vat-ch'ami-yja-s) ~
vatch'amiyishic (vat-ch'ami-yish-ic). forma no poseda: vatch'amiyish (vat-ch'ami-yish). 1 SU IZQUIERDA.
2 SU MANO IZQUIERDA.
3 SU LADO IZQUIERDO. pa lhechesh pa t'acumesh'e ja t'ituuc lhch'amiyishey ja clesanilh tsjofji, vooy pa t'ituuc
lhfayishey pa t'acumesh'e ja t'ajuya ti t'acum'in, pa yiclnesham lhshatech ca Ssara, pa yiclnesham java
lhyomyomis entonces, con la mano izquierda agarr el clavo ("hierro doloroso"), con la mano derecha el martillo del
artesano ("lo [que es] para trabajar"), machacndole el crneo de Ssara, que destroz atravesndole las sienes (Jueces
5:26). pava lhtacoc pava lhech caaj lhamnlhajayash pa nque lhjunashch'e: pa yie' t'ajuiyish lhtaconiyashjulh pa
nivacle, vooy pa yiey lhfayish lhtaconiyashjulh pa jump'uvalhetaj, vooy pa yiey lhch'amiyish lhtaconiyashjulh pa vc;
vooy pa yiey t'yiish lhtaconiyashjulh pa sheyanc el rostro de aquellos (cuatro) seres tena esta figura: rostro de hombre
por delante y rostro de len por su lado derecho, rostro de toro por el lado izquierdo, y rostro de guila por detrs (Ezequiel 1:
10). vooy pa lhch'amiyishey yi'shi' pava vatvanjas shi' pava vatcljquevos en su mano izquierda tiene riqueza y honor
(Proverbios 3: 16). 'siyey jayu yiey na ach'amiyish, pa an'atapee jayu java tameneshlhavach napi lhtachifas Israel
lhavos acustate del lado izquierdo, y te echar encima la culpa de la casa de Israel (Ezequiel 4: 4). pa yan'cjiyam pa
t'ituuc ch'amiyish na yishatech vooy pa t'ituuc fayish pa tsechepjalhesh l pone su brazo izquierdo bajo mi cabeza y su
brazo derecho me abraza (Cantar de los Cantares 2: 6). pa ncley pa yj'e' pa cojiyaj tajulhshi pa Chipre yiey pa
lhch'amiyishjulh pa jaspa tojach'ec'oya tatsha la verde costa de Chipre surgi (apareci) a su izquierda, pata desaparecer
rpidamente. t'sesham ja lhafo' lhfayishey ja uj yint, vooy ja lhafo' lhch'amiyish t'sesh'e na cotsjaat apoy el pie
derecho en el mar y el pie izquierdo en tierra firme (Apocalipsis 10: 2). Sinn : lhch'aminish. Ver
: yich'amin; lhch'aminish.

lhch'anjatshi Nombre femenino; posedo. 1s: yich'anjatshi (yi-ch'an-jat-shi). 2s: ach'antajatshi (a-ch'an-jatshi). 3s: lhch'anjatshi (lh-ch'an-jat-shi). 1pi: casch'anjatshi (cas-ch'an-jat-shi). Pl: vatch'anjatshiyis (vat-ch'an-jat-shiyis). 1 SU RADIO.
2 SU TELFONO. c'anisjop ca isajop'am lha vatch'anjatshi ca jayasinyelh ja samto te pregunto si puedo usar el telfono
para hablar con el blanco. Ver : radio; tach'an.

lhch'anjayash Nombre masculino; posedo. 1s: yich'anjayash (yi-ch'an-jayash). 2s: ach'anjayash (a-ch'anjayash). 3s: lhch'anjayash (lh-ch'an-jayash). 1pi: casch'anjayash (cas-ch'an-jayash). forma no poseda: vatch'anjayash
(vat-ch'an-jayash). SU ESPERANZA. pa vach'anjayashc'oya pa lhasnycheyash la esperanza de la gloria. Ver
: tach'an; lhanch'anjayash.

lhch'inish Nombre masculino; posedo. 1s: yich'inish (yi-ch'inish). 2s: ach'inish (a-ch'inish). 3s: lhch'inish (lhch'inish). 1pi: catsich'inish (catsi-ch'inish) ~ casch'iniish (cas-ch'iniish). Pl: vatach'injvot (vata-ch'in-j-vot). forma
no poseda: vatach'inish (vata-ch'inish). SU HERMANO MENOR. Note: En el plural, se usa tambin para referirse a las
hermanas menores yifaclitei papi lhch'injovot se apur para ir a ver a sus hermanos. pa v'lheichisham ti'ma, yijo'c'oya
pan c'utsa'jesh vooi pa lhch'inish voqu'e treparon ya, primero el mayor, y detrs de l el menor. lhayaash ti lhapesh ti
nivooyshi pa Dios papi lhech pa yijutlhavne pa yijney jan lhjunash ja Lhas; j'lhech Lhas vatjutsac'oya japi acloj
lhch'injavot a los que Dios escogi de antemano los destin a reproducir la imagen de su Hijo, de modo que fuera l (su
Hijo) el primognito de nuestros hermanos (Romanos 8: 29). ni ntajulhey ti ajayaesh lha ach'inish lhch'acfa no es lcito
tener a la mujer de tu hermano ("que tu esposa es la esposa de tu hermano") (San Marcos 6: 18). lha na'ne yisoj'in na
lhch'inish la nena tira su hermanito del cabello. pa Jesus yishi' pa Issha'ne Vatsc'clit ti tsitenaj'e lhc'avju napi
nivacle, casch'inish por el Espritu Santo Jess vive en medio del pueblo nivacle, es nuestro hermano. tajulhey ca ajney
pa atata; vooy papi nich'acsha'ne ajney papi ach'injavot trtalo como a tu padre; y trtales a los jvenes como a tus
hermanos (1 Timoteo 5: 1). nan lhjunash ca mtajch'e pa nyish ca achaajtajei pa Fitsc'yich pa acufaijat pa
aichavalhei shta pa ach'inish ti caajem pa ti t'ajuitajesh'ajulh, ani'e pa acufaijat pa vatt'alhja'vat, pa mapeclei'ach'e
pa atatvaich'aclaja pa ach'inish si ests de camino para llevar una ofrenda a Dios y recuerdas que tu hermano tiene algo

221

contra t, deja tu ofrenda ante el altar, vulvete y reconcliate con tu hermano. lhasch'inishelh yo soy su hermano (de
ustedes). Ver : lhchecla'.

lhch'inishclaai Nombre plural de respeto; posedo. 1s: yich'inishclaai (yi-ch'inish-claai). 2s: ach'inishclaai (a-ch'inishclaai). 3s: lhch'inishclaai (lh-ch'inish-claai). 1pi: catsich'inishclaai (catsi-ch'inish-claai). forma no
poseda: vatach'inishclaai (vata-ch'inish-claai). SU HERMANO MENOR QUE HA REALIZADO EL RITUAL
FNEBRE. Sinn : lhch'inshiclai. Ver : lhch'inshiclai; lhch'inish; lhch'injclaia.

lhch'inj Nombre femenino; posedo. 1s: yich'inj (yi-ch'inj). 2s: ach'inj (a-ch'inj). 3s: lhch'inj (lhch'inj). 1pi: catsich'inj (catsi-ch'inj). Pl: vatach'injovot (vata-ch'injo-vot). forma no poseda: vatach'inj (vatach'inj). SU HERMANA MENOR. Note: En el plural, se usa tambin para referirse a los hermanos menores t'acum'e lhpa
lhcaclaiche lhpa lhch'inj ti ya'nit lhn dicen que agarr las pampanillas de su hermana menor y se las puso. lhpa
vatachita yiyjiesha lhpa lhch'inj ti yit'eesh: pa' yij!, tavooi ja catsija'ya, tinvos yich'e' lhja lhayom'yom dijo la
mayor de las hermanas: ay de nosotras!, est agusanado nuestro esposo, tiene gusanos en las sienes. lhja catsich'inj
ampava t'ajteya nuestra hermanita no tiene pechos. vooi lhja nanjate t'jeche javenchatesh lhja ach'injo la bolsita de
cuero de conejo es para tu hermana. malhavj ti yicheipacham cava yit'ojovot, lhch'injovot cqueei
jatlhsham poquito a poco mis tas, hermanas de mi padre, pasaron a la otra banda (del ro). lhpa'lhech lhch'injo pa Pa'i
Tume yit'esh lhavaatsha ca nan'ec'oya pa lhamanlhajayash la hermana menor de Pa'i Tume se ofreci para sacrificarse
("apostar su vida"). pa tajulhei t'e ca lhanfanash lha yich'injelh ti chiyjnei lhpa lhancl'? y a nuestra hermana la
iban a tratar como a una puta? Ver : sunja; lhchita'; vatach'injovot.

lhch'injclaia Nombre plural de respeto; posedo. 1s: yich'injclaia (yi-ch'in-j-clai-a). 2s: ach'injclaia (a-ch'in-j-claia). 3s: lhch'injclaia (lh-ch'in-j-clai-a). 1pi: casch'injclaia (cas-ch'in-j-clai-a). forma no poseda: vatch'injclaia
(vat-ch'in-j-clai-a). SU HERMANA MENOR QUE HA REALIZADO EL RITUAL FNEBRE. Ver
: lhch'inj; lhch'inishclaai.

lhch'inshiclai Nombre plural de respeto; posedo. 1s: yich'inshiclai (yi-ch'inshi-clai). 2s: ach'inshiclai (a-ch'inshiclai). 3s: lhch'inshiclai (lh-ch'inshi-clai). 1pi: casch'inshiclai (cas-ch'inshi-clai). forma no poseda: vatch'inshiclai (vatch'inshi-clai). SU HERMANO MENOR QUE HA REALIZADO EL RITUAL FNEBRE. Sinn : lhch'inishclai. Ver
: lhch'inishclai; lhch'inish; lhch'injclaia.

lhch'ito' Nombre femenino; posedo. 1s: yich'ito' (yi-ch'ito'). 2s: ach'ito' (a-ch'ito'). 3s: lhch'ito' (lh-ch'ito'). 1pi: casch'ito'
(cas-ch'ito'). Pl: vatach'itoc (vata-ch'ito-c). forma no poseda: vatch'ito (vata-ch'ito). 1 SU CINTURA.
2 SU ANCA. ma'lhaa na yitmit'a, lhech lhjunash lha yich'ito'! ay, mi yerno, me duele la cintura! Ver : ch'ito'mat.

lhch'u Nombre femenino; posedo. 1s: yich'u (yi-ch'u). 2s: ach'u (a-ch'u). 3s: lhch'u (lh-ch'u). 1pi: casch'u (casch'u). Pl: vatch'uc (vat-ch'u-c). forma no poseda: vatch'u (vat-ch'u). SU GORRA CON VISERA. Note: palabra prestada
del quechua boliviano ch'ullu. El prstamo se habr producido durante los viajes de los nivacle a las plantaciones del noroeste
argentino.
lhclaclai Nombre plural de respeto; posedo. 3s: lhchaclai (lh-chaclai). 1 SU PADRE QUE HA HECHO EL RITUAL
FNEBRE.
2 SU TO QUE HA HECHO EL RITUAL FNEBRE. Ver : lhafteclai'a.

lhclanach Nombre masculino; posedo. 1s: yiclanach (yi-clan-ach). 2s: aclanach (a-clan-ach). 3s: lhclanach (lh-clanach). 1pi: casclanach (cas-clan-ach). Pl: vatclanjai (vat-clan-ja-i). forma no poseda: vatclanach (vat-clan-ach). SU
TAMBOR.Note: dcese del tambor ritual usado para pedir lluvia Ver : yiclan.

lhclanjai Interjeccin. LSTIMA! ampa lhclanjai ca yichenjulh lha saniy lstima, no tengo nada con que pagar la
sanda. ni nvo'yei lhcachi' lhclanjai ca nisesh pa lhanfanash ca nta'yashaitaj jayu lstismosamente no pens preguntar
lo que la pasara si se enfermara.

lhclat'etivo Nombre masculino; posedo. 1s: yiclat'etivo (yi-clat'et-ivo). 2s: aclat'etivo (a-clat'et-ivo). 3s: lhclat'etivo (lhclat'et-ivo). 1pi: casclat'etivo (cas-clat'et-ivo). Pl: vatclat'etivos (vat-clat'et-ivo-s). forma no poseda: vatclat'etivo (vatclat'et-ivo). SU BRILLANTINA. Lit: su elemento brillante Ver : clat'eet.

222

lhclatsej Nombre masculino; solo posedo en tercera persona. 3s: lhclatsej (lh-clats-ej). Pl: lhclatsjes (lh-clats-je-s). SU
OLOR FTIDO. Ver : yiclat.

lhclats'usja'vat Nombre masculino; posedo. 1s: yiclats'usja'vat (yi-clats'us-ja'vat). 2s: aclats'usja'vat (a-clats'usja'vat). 3s: lhclats'usja'vat (lh-clats'us-ja'vat). 1pi: casclats'usja'vat (cas-clats'us-ja'vat). Pl: vatclats'usjavtes (vatclats'us-javt-es). forma no poseda: vatclats'usja'vat (vat-clats'us-ja'vat). 1 SU DESLIZADERO.
2 SU LUGAR PENDIENTE. Ver : clats'uus; yiclats'usjan; clats'uyaj; tclats'usjan.

lhcleeshlhasham'in Nombre predicativo. 1s: ya'cleeshlhasham'in (ya'-cleesh-lha-sham-'in). 2s: a'cleeshlhasham'in (a'cleesh-lha-sham-'in). 3s: lhcleeshlhasham'in (lhcleesh-lha-sham-'in). 1pi: cascleeshlhasham'in (cas-cleesh-lha-sham'in). forma no poseda: vatcleeshlhasham'in (vat-cleesh-lha-sham-'in). SU ENTROMISIN. Lit: se-refriega-entre Ver
: yicleesh.

lhcles1 Nombre plural; posedo. 1s: yicles (yi-cles). 2s: acles (a-cles). 3s: lhcles (lh-cles). 1pi: cascles (cas-cles) ~ catsicles
(catsi-cles). Pl: lhcleselh. Note: 'hijos de ustedes' forma no poseda: vatacles (vata-cles). 1 SUS HIJOS. ca'lhech
afanishtajeeshelh, a'lhech jayu ti lhcleselh'ash pa Atataelh pa yi'ei na vs si ustedes lo hacen as, sern hijos de su
Padre que est en el cielo. ca asnatajeshelh cavque pa lhcleseelh'ash ja Atataelh yi'shi' ja vs; j'lhech yivchajatem
na jumcuclaay papi ojiyis shi' papi isissha'ne; pa nicheney shta pa tsha'nu papi yivo'yeshch'e shi' papi
ninvo'yeshch'e as, ustedes sern hijos de su Padre el cielo, que hace salir el sol sobre malos y buenos, y hace llover sobre
justos e injustos (San Mateo 5: 45). c'usem'in papi vancashantesh pa vatvc, papi lhech yit'esha jayu ja Dios ti
yitst'ajesh ti lhclesesh felices los que trabajen por la paz ("hacen callar su ira"), porque se llamarn hijos de Dios (San
Mateo 4: 9). ampapu lhclesa l/ella no tiene hijos. pa nijooylha ca an'cji pa ajpyich papi acles, pa ap'oey pa lhashi
pa meey ca aponteshch'e pava tacfeyis pa lhape' pa vena an'e pava tapoojqu'esha'ne luego, entra en tu casa y te cierras
por dentro con tus hijos y llena las vasijas con aceite y a medida que las vayas llenando, pnles aparte (2 Reyes 4:
4). lhcleselhyish nosotros somos sus hijos (de l/ella). ve'lheeshch'een ti caaj japi napu' lhtatvelhchey, lhcleseh lhpa
ve'lha lhamimi haba una vez dos mujeres, hijas de una misma madre. vooy napi acleselh yitsjy shi' napi cjecly
tsasinque jayu vooy napi nich'acsha'ne tavanchaysha'ne jayu, pa vooy napi c'utsjas tsamataysha'ne jayu sus hijos
varones y mujeres profetizarn (de m), y los jvenes tendrn visiones, y los ancianos tendrn sueos (Hechos 2:
17). cjecly, lhcleselh'ash napi Israel lhavos mujeres, ustedes son hijas del pueblo de Israel. ca yij'taja ca
lhclestajelh'ash pa Dios, pa istaa ca ajunasheelhjulh pa lhech si Ustedes son verdaderamente hijos de Dios, traten de
imitarlo (Efesios 5: 1). pa meelh pan lhcachenach'esh ti yamjey pa yit'esha pa Yeh: janchajeshnee nava lhshatjes capi
lhcles ca lhcaanvacle; pa Yeh pa tayjijanesh: pa an'e pava napu'esh'e chiyaclpju'e yiey ja chiyuy'een na yitsaat pa
lhech mnlhaae pa namjey lhum'ashi cuando lleg su mensajero, Yeh le dijo: han trado las cabezas de los hijos del rey;
Yeh orden: pnganlas en dos montones a la entrada de la ciudad, y djenlos hasta la maana (2 Reyes 10: 8). avaatsheelh
lhcleselh'ash pa Jacob, ti t'acumelh'ayshilhatam ustedes son hijos de Jacob, su eligido ("l les seleccion a ustedes para s
mismo") (1 Crnicas 16: 13). pa Lhcaanvacle ninvashanyam ca nicaaj papi catsicles, taj ti jayjeesh'a ajo'jop lhpa
yicavoque Agar, secl'esh ca nicaaj pa y'seesh jayu ca nicaajyam el Seor no nos deja tener hijos ("no permite que
tengamos nuestros hijos"), pero te pido que te unes a mi sierva Agar a ver si ella me da hijos (Gnesis 16: 2). acaatjatelh
papi acloj acleselh pa amelhch'een na cotsjaat sean fecundos, multiplquense y llenen la tierra (Gnesis 9: 1). apis ti
lhclesjooj pa Dios ya somos hijos de Dios.
2 SU SEMEN.
3 SU ESPERMA. Note: plural irregular de lhas yinjt ti yamtajaan lhpa lhjayalhtapee ca lhchecla' pa yalha yinatjatch'een
pava lhcles ti yamqu'e na cotsjaat pa jaspa ya aj ca nituma, pa jaspa ya aj ca nicaaj papi lhcleseem ca lhchecla' cada
vez que se acostaba con la mujer de su hermano, derramaba su esperma por tierra, para que no quede embarazada y para no
procurarle descendencia a su hermano (Gnesis 38:11). pa ta'claj ti jjjiclai manlhashi lhpa lhamimi, lhclesesh ti nich'a
lhpa lhamimi cuando un beb todava se encuentra dentro de su mam, primeramente es el semen de su mam. meelh pa
nivacle ti nitonsha'ne pava lhcles, pa nicle'shesh jayu lhacm'a pa lhavu'vat pa yint, pa chintyesha jayu ti yisasiyan
pa namja pa tulh cuando un hombre tenga una eyaculacin, lavar su cuerpo con agua y quedar impuro hasta la tarde

223

(Levtico 15: 16). pa ca navtaj'e pava chiyuych'e ja't'ajesha pa tinj pavan nat'apee pava vatacles, pa tajelhey jayu
ca chincleshesh pa yint pa chintyesha jayu ti yisasiyan pa namja pa tulh si la ropa o el cuero adonde haya cado el
semen, se lavar con agua y quedar impura hasta la tarde (Levtico 15: 17). Ver : lhas.

lhcles2 Ver : lhas2; lhse2.


lhclesa Nombre masculino; posedo. 1s: yiclesa (yi-clesa). 2s: aclesa (a-clesa). 3s: lhclesa (lh-clesa). 1pi: casclesa (casclesa). Pl: vatclesac (vat-clesa-c). forma no poseda: vatclesa (vat-clesa) ~ clesa. 1 SU CUCHILLO. meelh ti tsjofji pa
lhclesa pa Calaliin pa yichei lhn pa nivacle pa yit'ovosshi lhn pa lhshatech yiei lhavj pava lhayees cuando el
cuchillo de Calaliin qued filoso, se acerc al nivacle e hizo cortes en la cabeza al borde de la cabellera (para tomarle el
escalpe). nqueesh chi yichesha lhn ti'ma pa clesa pa yisej'apee vitsha pa lhshatech, pan lhfanishesh pa nich'ayich ti
yicln entonces se le acercaron con un cuchillo y le cortaron (el cuero cabelludo de) la cabeza, tal como l haba hecho con
aquel joven que haba matado. meelh lhn ti tifeshch'e pava t'acjai pa yecls lhn ti'ma pa lhclesa; yit'esh lhn:
yic'utsfa, nqueesh c'acln jayu lhai'yaash ti lhcmclqui ca'nalhu ca nich'ayich cuando (el chamn) hubo terminado
sus cantos, afil su cuchillo; dicen que dijo: amigo, voy a matarte porque has atormentando otrora a aquel joven. she papu
casvaatsha yi'van lhpa (pa?) clesa ajalh? quin de nosotros tiene un cuchillo? tsantajesh ti t'aalhtajeshaan pa
Stavuun ca nachajem pa lhclesa, taj ti ni nvashan t'een ca njutei lhai'yaash ti suiyeshshi vitsha pa C'' maash tanei
t'ajuiya ti nich'a vaf por ms que le suplicaba Stavuun que le devolviera su cuchillo, (C'') no se lo quera devolver,
porque lo iba a necesitar para animales recin muertos. caaj pava lhclesac na lhjunashch'evatc'oya: ve'lha pa t'ajuiya pa
na natshiin, nque pa t'ajuiya pa nich'a ti vaf, nquee paelh yijuijata ti fujqu'e, pa nque shta paelh yijuijata ti
yiclat tena varios cuchillos: uno para animales que estaban por caer, otro para los recin muertos, otro usaba para los que
recin tenan olor y otro usaba para los animales ya descompuestos. jac'alhtanesh ca jafaash(sh)am; t'acum'e pa
lhnamach pa yifaashtajsham pa vs, taj ti tanca ncjaam; t'acum'e shta pa lhclesa pa yiseejtajsham, ni ncjaam
shta voy a tratar de cortar (un pedazo del cielo); agarr su hacha y trat de cotar el cielo, pero no logr; agarr su cuchillo e
intent cortarlo, pero tampoco logr.
2 SUS TIJERAS. Note: en esta acepcin, tambin clesa lhcacli "cuchillo sus-piernas" t'acum'e pava clesalhcacli pa
yise'jesh'apee lhpa lhavts'e' pa yi'yj tom unas tijeras y con ellas cort el vientre del tigre.
3 SU AGUJA.
4 SU NAVAJA DE AFEITAR. Note: en esta acepcin, tambin clesa vatpsei t'ajuya "cuchillo para la barba") pa lhechech nalhu
pa Lhcaanvacle yicheneshjop jayu pa lhanvacleesh ja Asiria jan lhjunash ja clesa vatpsey t'ajuya ti t'alhjaneshjop
yiey ja tavay'apee ja tvc ufrates, pa yit'ovseshch'e jayu lhpsey japi Israel lhavos pa lhshatjes, pava lhpsey pa
nitifesh pa lhavu'vat aquel da le afeitar el Seor con navaja alquilada al otro lado del ufrates la cabeza y el pelo de sus
partes, y le rapar la barba (Isaas 7: 20). lha ach'aclech faycutsjanaj nan lhjunash ja clesa yacj tu lengua es
traicionera, como navaja afilada (Salmo 52: 4). Ver : clesanilh; clesataj.

lhclesataj Ver : clesataj; lhclesa.


lhclesavash Nombre masculino; posedo. 1s: yiclesavash (yi-clesa-vash). 2s: aclesavash (a-clesa-vash). 3s: lhclesavash (lhclesa-vash). 1pi: casclesavash (cas-clesa-vash). Pl: vatclesavshai (vat-clesa-vsha-i). forma no poseda: vatclesavash (vatclesa-vash). 1 SU HERIDA DE CUCHILLO.
2 SU HUELLA DE CUCHILLO. Ver : lhclesa; clesanilh; clesataj.

lhcliish Nombre masculino; posedo. 1s: yicliish (yi-cliish). 2s: acliish (a-cliish). 3s: lhcliish (lh-cliish). 1pi: cascliish (cascliish) ~ catsiclish (catsi-clish). Pl: lhclishai (lh-clish-ai). forma no poseda: ya'clish (ya'-clish) ~ vatcliish (vatcliish).1 SU IDIOMA.
2 SU LENGUA. Note: esta palabra no tiene acepcin anatmica
3 SU PALABRA. aclojesh lhn lhapesh ti vooi pa lhcliish ti tafjunc'oya pa nivacle ca ncln a menudo, amenazaba de palabra
que matara a algn nivacle. cavque yj'esha'ne lhclishay pa Balaam pa lhech pava lhech yj'e'shane pa
lhchiclanjayash pa lhcaanvacle Balac estas fueron las ltimas palabras de Balaam, y con ellas se acab la paciencia del rey
Balac. she papi yit'esha? shalhaaan nava Ya'clishay yiey na ashi pa yi'shi' shta acachi'; nque Ya'clish
ya'clisheshjop pa nivatcacujayasha nan janfaclelhch'eam qu dice (la justicia)? la palabra est cerca de t, en tu boca y

224

en tu corazn; se refiere a la palabra de la fe que proclamamos (Romanos 10:8). papi ve'lhasham pa lhavtsaat ve'lha shita
pa lhcliishvatam, ve'lha shita pa lhtsitenjayishvatam los que viven en una comunidad hablan una lengua comn y
conviven en su propia tierra. she ya'clish pa yi'shi'ajop? en qu idioma te habla? pa tatvaych'aclajjulh tatsha pa
yishi'jop ca hebreo lhcliish ti yit'esh... ella se volvio hacia l y le dijo en hebreo... (San Juan 20: 16). she ya'clish pa
lhaveelhshi'vacop ti yiei ja ajpyich? qu idioma hablan ustedes (cuando estn) en su casa? t'nashch'ejulh clee ca
lhcliish su idioma suena bastante igual. lhapesh jayjuyjulh ti niysisa java yiclishaya j'lhech, pa javo'tajch'esha'ne shi'
ti ts'c'tsjayua; taj ti tcavts'aclayish pa Dios, ti jjjeclay yacacujanaj, pa ninst'ya java jasnatesh antes, yo le
hablaba mal ("mis malas palabras para l"), lo persegua y quera discutir con l; pero Dios me tuvo compasin, porque yo era
todava incrdulo y no saba que haca (1 Timoteo 1: 13). cavque lhclishai ja sacerdote ti yijujpn'apee pa lha'vint pa
bautismo aquellas son las palabras del sacerdote cuando bendice la fuente bautismal. vanujumatsenesh'ajulh jayu lhpa
cjecl ojey shi' pava lhclishay clats'uusshi lhpa cjecl tavujuya (los consejos) te guardarn de la mala mujer, de la
lengua seductora de la ramera (Proverbios 6: 24). nich'a chitlhesh'e pava matas ti p'alha' ti caaj pa Ya'clish; pa lhech
Ya'clishesh yi'jop pa Dios lhech lhavaatsha pa Dios al principio exista la palabra y la palabra estaba junto a Dios, y la
palabra era Dios (San Juan 1: 1-2). ampa t'e ca nj'e nava ya'clishai cha'lheesh? no hay lmite para los discursos
vacos? vena lhujnash pa lhcliish japi samt la lengua castellana es diferente. yaash ti tajulhtajey ca asshanitelh
avaatsheelh ca ach'anshelhyi cum nava yiclishay ustedes deben tranquilizarme y escuchar mis palabras (Job 21: 12). avmjatshic'oya, Lhcaanvacle, pa uyjatvatsham'inc'oya pava lhclishay destryenlos, Seor, y confunde sus lenguas
(Salmo 55: 10). tasin'yesh pa ya'clish nichinpe'ya habla en una lengua desconocida. yit'esh pa ya'clish p'alhaa ti
ve'lha jum pa'lhech nivacle ti yi'van pa clesataj, lhjunashjulh pa clesataj nque nalhu, ampapu caelhchaa ca n'van pa
clesataj dice la historia que ese hombre tena el nico machete, como (el que) se conoce ahora, no haba otro (hombre) que
tuviera ese (tipo de) machete. pa Dios yan'e' ja fasch'aclech ti lhca'niscoteeshjop ti yij'in yinjt cque lhcliishelhvatam
lhapesh pa Noe Dios puse el arco iris como signo para nosotros del pacto que hizo con No. Ver
: clisha'mat; clishaclayech; clishaclaiche; ya'clishitaa; nivacle lhcliish; samto lhcliish; lhancliish.

lhcli'menilh Ver : cli'menilh.


lhclop Nombre masculino; solo posedo en tercera persona. 3s: lhclop (lh-clop). Pl: clop. forma no poseda: clop. LARVA
CRECIDA DE ABEJA O AVISPA. Lit: formado sobre clop 'es blanco' java votso lhclop las larvas de lechiguana. vooi
pava lhavchei yishi' pava clop, japi yitsji yivenchatc'oya java lhnoyaniy y los varones guardan aparte los panales con
muchas larvas para (ponerlos) en calabaza. Ver : clop.

lhclot'aj Nombre masculino; posedo. 1s: yiclot'aj (yi-clot'a-j). 2s: aclot'aj (a-clot'a-j). 3s: lhclot'aj (lh-clot'aj). 1pi: casclot'aj (cas-clot'a-j). Pl: vatclootjas (vat-cloot-ja-s). forma no poseda: vatclot'aj (vat-clot'a-j). SU
QUEMADURA. Ver : yiclot'a.

lhclot'avash Nombre masculino; posedo. 1s: yiclot'avash (yi-clot'a-vash). 2s: aclot'avash (a-clot'a-vash). 3s: lhclot'avash
(lh-clot'a-vash). 1pi: casclot'avash (cas-clot'a-vash). Pl: vatclot'avshai (vat-clot'a-vsha-i). forma no
poseda: vatclot'avash (vat-clot'a-vash). SU MARCA DE QUEMADURA. Ver : yiclot'a; lhclot'aj.

lhclijavo Nombre masculino; posedo. 1s: yicljavo (yi-cli-javo). 2s: aclijavo (a-cli-javo). 3s: lhclijavo (lh-clijavo). 1pi: casclijavo (cas-cli-javo). Pl: vatclijavos (vat-cli-javo-s). forma no poseda: vatclijavo (vat-clijavo). 1 SU CANTO DE BAILE.
2 SU ATUENDO DE BAILE.
3 SU JUGUETE. caaj pava taclas lhclyjavos pava chi yicumjattajesh pa nits'ilhataj hay juguetes de nios que operan con
corriente elctrica. tojshic'oya ti yi'van pa clutsesh lhas, lhclijavoclaa pa lhas yac'oiyesh luego encontr un arco
pequeo, era un juguete usado ("escapado") por los nios. Ver : tcli; lhcl'1.

lhclijayash Nombre masculino; posedo. 1s: yiclijayash (yi-cli-jayash). 2s: aclijayash (a-cli-jayash). 3s: lhclijayash
(lh-cli-jayash). 1pi: casclijayash (cas-cli-jayash). forma no poseda: vatclijayash (vat-cli-jayash). 1 SU

225

BAILE.capi nivacle lhach'e clavavesh lhapesh pa lhclijayash los antiguos nivacle solan bailar con nimo. nishamesh
lhn jum papi lhnavot pa yisnatesh pa lhclyjayash se alegraron mucho sus padres, y organizaron un baile.
2 SU JUEGO. ca'lhech vatcl tsi'shajop papi yitsji ti yu' taj ti ni nclhaa pa t'apluqu'e papu ti yu', cque
vatclijayashesh'in cava'lhech chi yovalhei pa is'e ti pa fcatsaj'e a este juego solan jugar solo los varones, pero no
importaba el momento para jugar, para este juego buscaban un lugar apropiado y espacioso. Ver : tcli.

lhclija'vat Nombre masculino; posedo. 1s: yiclija'vat (yi-cli-ja'vat). 2s: aclija'vat (a-cli-ja'vat). 3s: lhclija'vat (lhcli-ja'vat). 1pi: casclija'vat (cas-cli-ja'vat). Pl: vatclijavtes (vat-cli-javt-es). forma no poseda: vatclija'vat (vatcli-ja'vat). 1 SU PISTA DE BAILE.
2 SU PLAZA DE JUEGO. yichei pa vatclija'vat se fueron a la cancha de baile. Ver : tcli.

lhcljut Nombre masculino; posedo. 1s: yicljut (yi-cljut). 2s: acljut (a-cljut). 3s: lhcljut (lh-cljut). 1pi: cascljut
(cas-cljut). forma no poseda: vatcljuut (vat-cljuut). 1 SU FIEBRE.
2 SU CALENTURA. Ver : nicljtitsu; tcljtiy.

lhclnach 1s: yiclnach (yi-cln-ach). 2s: aclnach (a-cln-ach). 3s: lhclnach (lh-cln-ach). 1pi: casclnach (cas-clnach). Pl: vatclnjas (vat-cln-ja-s) ~ tinclnach (tin-cln-ach). forma no poseda: vatclnaach (vat-cln-aach). Nombre
masculino; posedo. SU VCTIMA. lhan'e papi juutshinjas tqu'eisheich'e ti yijujpntajei pa lhclnach peros los toba
entonaron un canto de guerra para maldecir a su vctima. pa lhatqu'eisheiyesh na ni aclnach'a ests cantando por alguien
que no mataste ("que no es tu vctima"). apis ti lhasjuteelh pa yijunashelhjulh pava tashinshtas ti tinclnjasesh ya nos
entregas como a ovejas de matadero. chitsijnelhei pava tashinshtas ti tinclnjasesh nos tratan como ovejas de
matadero. Ver : lhclnjai; lhclnche; yicln.

lhclnche Nombre femenino; posedo. 1s: yiclnche (yi-cln-ch-e). 2s: aclnche (a-cln-ch-e). 3s: lhclnche (lh-cln-che). 1pi: casclnche (cas-cln-ch-e). Pl: vatclnchei (vat-cln-che-i). forma no poseda: vatclnche (vat-cln-ch-e). SU
VCTIMA. Ver : lhclnach; lhclnjai; yicln.

lhclnjai Nombre plural; posedo. 1s: yiclnjai (yi-cln-ja-i). 2s: aclnjai (a-cln-ja-i). 3s: lhclnjai (lh-cln-jai). 1pi: casclnjai (cas-cln-ja-i). forma no poseda: vatclnjai (vat-cln-ja-i). SUS PRESAS MATADAS. Note: dcese de
los pecesmelh ti yi'vanjulh pa yu'ja ts'ivee pava lhclnjai cuando los vieron venir, tiraron al suelo su carga de
pescado. apis java yi'vitoselh; namesh java lhclnjai, yisiquisch'e pa yiyucluquisha'ne ya tenemos listos nuestros
fuegos; vienen (los pescadores) con sus presas (pescado) y las asamos. nishi ti yiponteshch'e java napu' niyji java
lhclnjai ts'ivee pronto llenan dos piolas con los pecados matados. u'jelhem'apee clap na lhcl' nava lhclnjai na
afacl'uelh! carguen ("arrojen-para l-sobre") pronto los pescados de su cuado sobre su caballo! meelh ti nc'jqu'e pa
lhechesh pa yisclan'apee pava lhcli cuvyu, pa yuesh'apee pava lhclnjai; pa'lhech t'lh'e' ti vancacumvatich'e
ts'iveen pava lhcliluego de terminar (con su comida), ensillaban sus caballos y cargaban los peces ("sus vctimas");
entonces hacan galopar a sus caballos. Ver : lhclnach; lhclnche; yicln.

lhclquijavo Nombre masculino; posedo. 1s: yiclquijavo (yi-cl-qui-javo). 2s: aclquijavo (a-cl-quijavo). 3s: lhclquijavo (lh-cl-qui-javo). Pl: lhclquijavos (lh-cl-qui-javo-s). 1 SU BROMA.
2 SU JUEGO. ca yincp c'ay'elh'in, taj ti c'ay'elh yivaatsheelh; ampapu ca sasasha'ne, tsi'sha cava yiclquijavoselh el
verano pasado hemos tomado chicha, slo entre nosotros; no hubo nada de malo, solamente nuestras bromas.

lhclscheyish Nombre masculino; posedo (chequear). 1s: yiclscheyish (yi-cls-cheyish). 2s: aclscheyish (a-clscheyish). 3s: lhclscheyish (lh-cls-cheyish). forma no poseda: vatclscheyish (vat-cls-cheyish). SU CARPIDA. Ver
: lhcltsech.

lhcltsech Nombre masculino; posedo. 1s: yicltsech (yi-clts-ech). 2s: acltsech (a-clts-ech). 3s: lhcltsech (lh-cltsech). 1pi: cascltsech (cas-clts-ech). Pl: vatcltsjes (vat-clts-je-s). forma no poseda: vatcltsech (vat-cltsech). 1 SU SEMBRADO.
2 SU LIMPIEZA.
3 SU CARPIDA.

226

4 SU CHACRA. a'va ca ajaalh shita na yas: jaichavalh ti jaichavalh ja yicltsech, ventaj jayecltsjan mir, hijo mo,
pienso y planifico mis siembras, recin entonces siembro. Ver : yicls; tcltsjan; tclajan; lhclscheyish.

lhclvte Nombre femenino; posedo (?chequear). 1s: yiclvte (yi-cl-vt-e). 2s: aclvte (a-cl-vt-e). 3s: lhclvte (lhcl-vte). SU CHIRIPA DE PIEL. uj ti yiyipcunsha'ne; yaichavalha pa lhclvte (tashinsha t'jeche) pa yineshi; saclacshi pa
tujeelh papi lhcles; pava t'acfiyis tuj shta, lhai'yaash ti ampa ca ntuj tenan un hambre terrible; decidieron poner a hervir
su chirip (de piel de oveja); era blanda y la comieron los hijos; tambin comieron sus sandalias, porque no tenan nada de
comer. Ver : lhcl'vat.

lhcl'1 Nombre masculino/femenino; posedo. 1s: yicl' (yi-cl'). 2s: acl' (a-cl'). 3s: lhcl' (lh-cl'). 1pi: cascl' (cascl'). Pl: vatcli (vat-cl-i) ~ vata(v)cli (vata[v]-cl-i). forma no poseda: vatcl' (vat-cl') ~ vata(v)cl' (vata[v]cl'). 1 SU ANIMAL DOMSTICO. Note: el toba (guaykur) parece tener la misma palabra: l-alo' 'su animal domstico'
2 SU ESPECIALIDAD.
3 SU JUGUETE.
4 SU INSTRUMENTO MUSICAL.
5 SU DEPORTE.
6 SU REBAO. Note: en esta ltima acepcin, va en plural (lhcli) caajyam java yicly tsitisesh lha yit'oj tengo juguetes
(que) me regal mi ta. japi yintclishjei jashamitjatesh java lhcli alegro a mis nietos con (sus) juguetes. vooi ti
tsicavcalhesh pa nicltsich chi' pava c'asus pa shtac'uijateshelh'acfi pava vatacli cuando tenamos buena cosecha de
maz y zapallos, los canjebamos por animales. yiissha'ne pava lhcli hace la marcacin de ("marca") sus
animales.t'astaaivatsham'in java yicli cuvyu; cajuqu'e ti javo'tajeisha'ne ca'nalhuclai, jaalh pa ja'ys'e cotsjaat se
me perdieron mis caballos; los busqu todo el da sin encontrarlos, por eso ("hasta que") vine a pie. caaj pa nivacle lhclesh
lhpa ch'ech'e, yit'yish ti tasiny haba un hombre que tena una cotorra, (que) saba hablar. u'jelhem'apee clap na
lhcl' nava lhclnjai na afacl'uelh! carguen ("arrojen-para l-sobre") pronto los pescados de su cuado sobre su
caballo!acum'e shita pava napu'yama caspaschei pa t'ajj lhacm'a java vatacli chi' java yaquisitis isissha'ne chi'
pava lhja'yasesh; vooi pava yaquisitis ni isisasha'ne, ve'lhaach'e, chi' pava lhja'yash ts'ivee; lhech t'aj'jeeshch'e jayu
shita pava'na jcls vanashaan na vs, t'aj'jajulh pava cjecli pava yitsji toma siete parejas de cada especie de
animales, tanto de los animales puros como de los impuros, cada uno con su pareja; del mismo modo, de todos los pjaros que
vuela por el cielo, cada uno macho con hembra. anfacyam, na yenach, ta lhvesh'e ti lhc'utsjat java acly? ta
lhchaajshi ti t'ichay'e ti nalhcachi?, ta lhayaash ti jaytaysha'ne jan lhjunash papi t'astayem'in, ti jajchitajey java
lhcly japi ac'utsfas? dme, amado mo, dnde pastoreas, dnde recuestas tu rebao al medioda, para que no vaya como
una prostituta ("perdida para ellos") tras los rebaos de tus compaeros (Cantar de los Cantares 1: 7). avaatsha ya lhech'ash
ti qu'enche'esh, jan lhjunash lhja cuvyu lhcl'esh pa Egipto lhanvacle te comparo, amada ma ("t, as te soy, que eres
mi amada" ) a la yegua de la carroza ("juguete de la yegua") del Faran (Cantar de los cantares 1: 9). meelh ti nc'jqu'e pa
lhechesh pa yisclan'apee pava lhcli cuvyu, pa yuesh'apee pava lhclnjai; pa'lhech t'lh'e' ti vancacumvatich'e
ts'iveen pava lhcli luego de terminar (con su comida), ensillaban sus caballos y cargaban los peces ("sus vctimas");
entonces hacan galopar a sus caballos. pa Fitsc'yich yivclanjatsha'ne pava na lhjunashvatc'oya yaquisitis ni tiyicla
chi' pava vatavcli chi' pava t'afcos'e cotsjaat Dios hizo las distintas clases de animales, los salvajes, los domesticados y
los reptiles. jajutsjat jayi'tsjanesh'in pa caaj japi nifacch'eyam ca lhjunashch'e cava'lhech vatacli empec a
preguntar y encontr gente ("hubo") que me contaron cmo eran aquellos juegos. japi nich'aclesha'ne cuvyuijas
yi'apeejop java lhcli los muchachos jinetes cabalgaban en sus monturas alrededor (de la gente). Ver : yiclqui; lhcl'2.

lhcl'2 Clasificador posesivo masculino/femenino; posedo. 1s: yicl' (yi-cl'). 2s: acl' (a-cl'). 3s: lhcl' (lh-cl'). 1pi: cascl'
(cas-cl') ~ catsicl' (catsi-cl'). Pl: vatcli (vat-cl-i) ~ vatacli (vata-cl-i). forma no poseda: vatcl' (vat-cl'). 1 SU
ANIMAL DOMSTICO.
2 SU DEPORTE. Note: sase en conjunto con el nombre no directamente poseble; el gnero del conjunto depende del nombre
que sigue lha yicl' casati mi deporte el casati (hockey chaqueo). t'acum'e pa lhcl arpa agarr su
arpa.shtan'e'vatjulh java catsicli vcc apostamos nuestras vacas. javooi cun java yicli vcc voy a juntar mis
vacas. yan'apee ja lhcl' cuvyu lo carg sobre su caballo. ja nivacle caaj shta pava lhcli ecles el hombre tena

227

tambin loros. caaj pap'elh yits'yeem'in, caaj papi tafjunaan, pap'elh yijijanesh pava lhcli nuus hay quienes lo
retan y quienes lo insultan, otros le echan sus perros. ataasclansha'ne ca avooysha'ne java yicly cuvyutachey pa aychi
pa ve'lha napi yicavos vete a buscar ("preparate para buscar") mis (animales) burras y vete con uno de mis criados (1
Samuel 9: 3). aclyish ya'nu'esh soy tu (animal de compaa, el) perro ("tu-animal-soy-como, yo-soy-perrocomo").jacunjanesh jayu na fusinaj ca lhech lhcl' fusinaj nque yj'e', casjunashesh jayu yo voy a forrajear al cabrn,
ste es el cabrn aqu en la punta (el comandante del grupo), igual como nosotros. lhechesh pa (t)chayjulh pa lhjunash
jayu lhpa Mara, lhchita' pa Aarn, pa t'acum'e pa lhcl' lhantaj; pa acloj pap'elh cjecly voojqu'e ti tcl'yelh ti
yiclqui ts'ivee pava lhcly lhantas entonces Mara la profetisa ("dice cmo va a ser"), hermana de Aarn, tom su
pandereta; muchas mujeres iban siguindola bailando y tocando sus panderetas (xodo 15: 20). yivaatsha ti c'ayjatjop java
tashinshtas ti lhavoqu'esha'ne java acloy, pa jaspa lhanvacle'ash napi yichifas Israel lhavos yo te saqu de andar tras
tus ovejas para ser jefe de mi pueblo de Israel (1 Crnicas 17: 7). nitfaclesh pa yensha'ne shita pava lhcli
tashinshtas conoca y amaba tambin a sus ovejas. Ver : lhcl'1; yiclqui.

lhcl'vat Nombre masculino; posedo. 1s: yicl'vat (yi-cl-'vat). 2s: acl'vat (a-cl-'vat). 3s: lhcl'vat (lh-cl'vat). 1pi: cascl'vat (cas-cl-'vat). Pl: vatcl'vtes (vatcl'-vt-es) ~ vatclvtei (vat-cl'-vt-ei). forma no
poseda: vatcl'vat (vat-cl-'vat).1 SU MANTA.
2 SU PAAL.
3 SU CHIRIPA. pa lhcl'vat yiyiteshlhatsham capi vatanvot nuestros abuelos se ataban el chirip por la cintura ("se
apretaban"). jechepjalhesh na ta'claj na lhcl'vat envuelvo al nio en paales. pa amlhapa t'sjatshiya, chi' lhpa ca
nuich'e, vooi pava jts'in lhei lhclvtesesh, lhech pa ctsej t'lha cavque no tenan pantalones ni camisas, solo las
llamadas chirips, hechas de (fibras de) chaguar. ei lhn ca ama pava lhclvtei njichei, tashinshtas t'jecheilstima que
faltan cueros para sus asientos. Ver : lhcacl'; lhcacl'vat; tclvtei; lhclvte.

lhcl(i)yitsjayash Nombre masculino; posedo. 1s: yicl(i)yitsjayash (yi-cl[i]yits-jayash). 2s: acl(i)yitsjayash (acl[i]yits-jayash). 3s: lhcl(i)yitsjayash (lh-cl[i]yits-jayash). 1pi: cascl(i)yitsjayash (cas-cl[i]yits-jayash). forma no
poseda: vatcl(i)yitsjayash (vata-n-cl[i]yits-jayash). 1 SU SUFRIMIENTO (con el que hace sufrir a otros).
2 SU CASTIGO (que da). Note: dcese del castigo que alguien da ajunashelhjulh java tosis! she papi lhpe'yeeshelh ti
iseelhjop'am ca acltelhc'oya pa uj lhclyitsjayash t'lha pa Dios ti namelh'ay jayu? raza de vboras (ustedes son como
vboras)! quin les a enseado escapar de la condena que les llega de Dios? (San Mateo 3: 7). ya aj ca mapecla pa sasch'e
ti lhasnatesh, jaspa tanca navclan'am pa yaash ti vatclyitsjayashesh no vuelvas ha pecar, no te vaya a suceder algo peor
(San Juan 5: 14). pa tan jayu ca vmesh'am ca ama pa anclyitsjayash no te dejar sin castigo. Ver
: yicliyit; nicliyit; vancacliyit; yicli; vatcliyit; lhancl(i)yitsjan; lhancl(i)yitsjayash.

lhclufi Nombre masculino; solo posedo en tercera persona. 3s: lhclufi (lh-cluf-i). Pl: lhclufic (lh-cluf-i-c). SU DULZURA.
lhclup'aj Nombre masculino; posedo. 1s: yiclup'aj (yi-clup'a-j). 2s: aclup'aj (a-clup'a-j). 3s: lhclup'aj (lh-clup'aj). 1pi: casclup'aj (cas-clup'a-j). forma no poseda: vatclup'aj (vat-clup'a-j). SU HARTURA DE DULCE. Ver : yiclup'a.

lhclutsesh Nombre masculino; posedo. 1s: yiclutsesh (yi-clutsesh). 2s: aclutsesh (a-clutsesh). 3s: lhclutsesh (lhclutsesh). 1pi: casclutsesh (cas-clutsesh). Pl: vatclutsshes (vat-clutsshe-s). forma no poseda: vatclutseesh (vat-clutseesh)
~ clutsesh (clutsesh). 1 SU ARMA DE PROYECTIL.
2 SU ARCO.
3 SU ESCOPETA.
4 SU PISTOLA. papi lhchifas pa Efran ti vanijtjatesh pava lhclutshes shi' pava lhc'jey, taj ti vapecch'ec'oya lhayshivoc
ti vaclan pa vatvatclnjayash los hijos de Efran eran diestros arqueros ("fuertes eran sus arcos y flechas"), pero
retrocedieron el da del combate (Salmo 78:9). papuque vatclnjanjas lhavatclnjavosesh pava lhclutshes yecly, pa
lhetlha lhjunashesh shta ti tlhiyjnesh pava utes yanshi' pava lhfines ti tlhiyjnesh'in pava lhc'jey ti yichenesh pa
t'ituuc lhfayish ja't'ajesha pa lhch'amiyish aquellos guerreros manejaban el arco ("sus armas de guerra eran armas de
madera") y podan lanzar piedras ("que ponan en sus hondas") y disparar flechas con ("utilizaban") la mano derecha o la
izquierda (1 Crnicas 12: 2). javatcnshivanesh na clutsesh me mantengo con mi escopeta. nqueesh yisnatesh lhn
pava lhc'jei tsanuuc chi' pava lhclutsshes vanc mientras tanto, preparaban flechas de cuchilla de duraznillo y arcos de

228

palo santo. yu'ja'ne pava lhclutshes tiraron sus rifles al suelo. yit'yish ts'ivee pa clutsesh eran excelentes arqueros
("conocan el arco"). tojshic'oya ti yi'van pa clutsesh lhas, lhclijavoclaa pa lhas yac'oiyesh luego encontr un arco
pequeo, como un juguete usado ("escapado") por los nios. meelh ti lham' shi' ti lhtanavaj, shi' pa lhtanacopjalhesh
nava atjuy pa is ti lham', pa vatats'aclayash ti t'eclet'atsham jayu jan lhjunash papi ninav'ateesha'ne pa
lhclutsesh un rato duermes, un rato das cabezadas y un rato cruzas los brazos y duermes; te asaltar la pobreza ("como
quienes no se quedan inmviles con su arco") (Proverbios 6: 10-11). caaj'am pa aclutsesh lhtaasclanesh(sh)a'ne shi' ti
lhavaclhiteshjop pava ac'jey; java tovjy lhnyshiyanesh(sh)amsha'ne na cotsjaat tienes tu arco preparado y listo para
tus flechas; haces que los ros dejen agrietada la tierra (Habacuc 3: 9). pa vapeclaan ts'ivee java chiydiosiyan jan lhjunash
pa clutsesh yecl ti patacch'e, java vatc'jey pa tanca chincpnit'ajesh y se volvan a sus dolos como un arco (de
madera) encurvado, cuyas flechas no acertan su meta (Oseas 7: 16). pa tsi'sha jayu ca chinquesham'in pa lhech'e pa
clutsesh shi' nava vatc'jey t'ajuya pa va(t)chaj'e, lhayaash ti lhacm'a na vatavsateyish ti nicyj'e jayu pava
c'utjanicuy shi' pava aactsesshamsha'ne y solo entrarn por l (en el viedo) con arcos y flechas (trados), porque todo el
pas ser zarzas y cardos (Isaas 7: 24). Ver : tclutshei; lhclutsesh lhas; clutssheicha; clutsshevash.

lhclutsesh lhas Nombre masculino; posedo. 1s: yiclutsesh lhas (yi-clutsesh lh-as). 2s: aclutsesh lhas (a-clutsesh lhas). 3s: lhclutsesh lhas (lh-clutsesh lh-as). 1pi: casclutsesh lhas (cas-clutsesh lh-as). forma no
poseda: vatclutseesh lhas (vat-clutseesh lh-as) ~ clutsech lhas (clutsech lh-as). SU PISTOLA. Lit: arma suhijo lhtafjuneshyi ja clutsesh lhas me amenazaste con una pistola. Ver : lhclutsesh.

lhderecho Nombre masculino; posedo. 3s: lhderecho (lh-derecho). forma no poseda: derecho. SU
DERECHO. Note: prstamo del castellano yaashesh ca shtant'ya pava shtantst'ajesh ti casderecho; nque
shtantt'ajesh casderecho: ca shtantst'ajesh pa cascootsjat, chi' pa casvint chi' pava casnyishai ms importante para
nosotros es que comprendamos cuales son nuestros derechos: derecho a la tierra, al agua potable y a caminos.

lhech Verbo, Grupo 1. 1s: ya'lhech (ya'-lhech). 2s: a'lhech (a'-lhech). 3s: lhech (lhech). 1pi: caslhech (cas-lhech). 1 ES
STE.
2 ES STE MISMO. pa lhe'naa ti tanca ninamelh'ay pa tsha'nu pa nilhecha na cotsjaat ti tanca chincavcalh'e por eso no
les llegaran (a ustedes) la lluvia ni tampoco la tierra le dar buena cosecha (Ageo 1: 10). ni ya'lhecha ca c'avmjatesh ca
acumjayash, navmjatesh ja samto no soy yo quien te ha despedido de tu trabajo, el criollo te ha despedido. jech, a'lhech
apis ti jetn'a s, vos misma sos la que yo tena en mente ("nombrada"). yamsha' papu ca lhja'ya'tajeesh ja Shinvo',
papu ca lhechtaja, ca ya'lechtaja! feliz aquella que se case con Shinvo', la que ser, ser yo ella! yivaatsheelh
yalhechelh yijunashelh'ajulh nosotros somos de la misma sangre ("somos nosotros mismos como vos") (1 Crnicas 11:
1). lhen anque vat'uijatshiy? - istaa ca lhecha te gusta aquella camisa? - est bien, llevatela ("que sea sta"). ni
ya'lhecha ca c'avmjatesh ca acumjayash no soy yo quien te ha despedido de tu trabajo. caslhech tanei casvaatsha ca
shtasnatesh jayu pa casnyiish de todos modos, nosotros somos los que haremos nuestro propio camino. j'ayaam ca
caslhecha ca shtavantiyitesh ti shtavanquen ojal nosotros aprendemos a amar. a'lhech avaatsha c'as qu'en jum, uj ti
ts'isham'ash t eres mi hijo querido, mi predilecto ("eres mi hijo, te quiero mucho, me alegras mucho") (San Marcos 1:
11). pa tifeshch'e lhacm'a java vatvanqu'eyjatsjanjavtes yiey ja Galilea ti lhech vanqu'eyjatsjan'e, j'tajesh ti
yisaasfach'ee ts'ivee pava tsich'es y por toda Galilea fue predicando en sus sinagogas para expulsar demonios (San Marcos
1: 39). a'lhech, Belen, lhvji' na lhcotsjaat na Juda, avaatsha yitsaat ya'shesh ti tajulhei lhavtsaat papi us
lhcaanvacles, lhai'yaash ti lhanvat'aj pa avo'eesh pa anch'anjayashesh shita na Israel yi'ei napi nivacle t, Beln, en
tierra de Jud, eres ciudad importante, ciudad de prncipes, porque en ti ha de nacer el que dirija y gobierne al pueblo de
Israel. avaatsha ya lhech'ash ti qu'enche'esh, jan lhjunash lhja cuvyu lhcl'esh pa Egipto lhanvacle te comparo,
amada ma ("t, as te soy, que eres mi amada" ) a la yegua de la carroza del Faran (Cantar de los cantares 1: 9). na yenach
yalhech'ash jan lhjunash ja vataayjop pa acjqu'e pa lhniish ti yajatesh ti janesh'e yoot mi amor, eres para m como
una bolsita de mirra ("dulce olor") que siempre pongo a descansar entre mis pechos (Cantar de los Cantares 1: 13). na
yenach tsitst'ajesh, vooy yivaatsha yalhechesh; lhavaatsha yic'utsjat'e java lhcly yiey java lhavs yucshi mi amado

229

es mo y yo suya, l apacenta su rebao entre las rosas ("flores rojas") (Cantar de los Cantares 2: 16). ni lhecha ca nachei
papi yivoyeshch'e ca ynei shita, vooi papi sasch'e lhavos yo no he venido a llamar a los justos, sino a los
pecadores. nque nilhecha ca yaichavalha! en eso ni pensarlo (yo)! meelh ti nclhashi ja nalhu pa jovalhsha'ne pa
nilhechayam ja yas jan tsicavat'ajesh a la salida del sol, mir con atencin (y vi) que no era (para m) el nio que yo
haba dado a luz (1 Reyes 3: 21). lhech'e j! precisamente! pa lhechshi ti'ma pa nc yivj y en aquel entonces, yo
era de esta tamao. ni yalhecha ca jaimenesh na clajjj'in, vooi avaatsha lhatmenesh chi' napi natst'ajesh no soy yo
el culpable de la sequa tremenda, sino que el culpable eres t y tu familia. tan jayu ca alhecha ca asnateshyam pa
vatishjanjavat ca jaspa jv'cji no sers t quien me construya la casa para habitar (1 Crnicas 17: 4).
3 AQU/AH/ALL MISMO. Note: en esta ltima acepcin, sase con el sufijo locativo -'e. Se refiere a un lugar mencionado antes
en la narracin lhech'e pa alhu! ah est la iguana! pa lhje'naa ti yeyiyanesh pa lhech'e Lhanvalhey papi Lhavcnjas,
lhayaash ti lhech chitish'ec'oya papi tsi'sha ti yaychavalhey pa ca nituj por eso llamarn al lugar 'Cementerio de los
Glotones' porque all enteraron a los que solo pensaban en comer (Nmeros 11: 34). sasjop ca niy'ji pa lhech'e yint,
lhai'yaash pa'lhech ti t'apishi no podan beber el agua (que estaba) all, porque era amarga. c'oya ti pitoj'e clee pa
lhech'e... cuando hubieron estado un tiempo all,... Ver : nilhechiyan.

lhech ca nlhjnei Modismo. 1 ES BAQUIANO.


2 ES EXPERTO. lhech ca nlhjnei papu ti yit'yish ti yuyeishi pa sajech son muy baquianos los que saben pescar nadando
bajo agua.

lhech ca ti'yaa Modimo. NO CONVIENE QUE... lhech ca ti'yaa ti lhcumjat ja cutsjanaj no te conviene emplear a aquel
ladrn.

lhechesh Adverbio temporal. 1 ENTONCES.


2 Y (LUEGO).
3 ADEMS.
4 CUANDO. Note: lhech + sufijo instrumental de tercera persona (-e-sh) jaychavalhtajey ca ninachyijulh ca natcuumyijulh, ca
nivatsavatyijop ca netnyam pa Lhcaanvacle lh'Dios, pa nanjooylhataj ca nit'ajayeshyi na lhpct nan yie' na yiyasha,
pa lhechtajesh ca nivmjateyam lha yishttaj yo me imaginaba que saldra para verme y que, puesto de pie, invocara al
Seor, su Dios, pasara la mano sobre mi parte enferma y me librara de mi lepra (2 Reyes 5: 11).vatvmjatesh lhavaatsha
lhechesh ti nict'eshsha'ne pa nat'apee pa lhclesataj lhavaatsha se di muerte a s mismo dejndose caer sobre su propia
espada. lhpa Coni dieciseis pava lhnincpes lhecheshch'e ti yic'vjotshi pa Bob yisclaneelhvane pa
yojqu'enelhch'e Coni tena dieciseis aos cuando Bob la convenci a acostarse con l. Ver : lhech.

lhech j'nee Adverbio. EST MUY CERCA.


lhech lhash'ei Modismo. 1 AS ES.
2 EXACTAMENTE. lhech lhque lhse ca Oct'otaj lhach'e? - Lhech lhash'ei es aquella la hija del finado Oct'otaj? - As
es. Sinn : lhech nash'ei.

lhech nash'ei Ver : lhech lhash'ei.


lhechquitaa(n) Conjuncin. 1 CUIDADO QUE...
2 CASO CONTRARIO,...
3 NO SEA QUE...
4 (SI...) O NO. lhechquitaan, yise, ataasclaneshshic'oya si no es as, hija ma, ten mucho cuidado. ovalh jum, lhech quitaa
ca anfaqu'in cuidado con decrselo a nadie. pa yicuulh pap'elh ti yit'esh ca ni nt'yaa ca natpectaj, ca'tajesha ca
lhechquitaan contestaron que no saban si iba a volver o no.

lhechtaje(e)sh Ver : lhechesh.


lhech tlh'ejop Ver : tlh.
lheclelhche Nombre femenino; posedo. 1s: yeclelhche (y-eclelh-che). 2s: eclelhche (eclelh-che). 3s: lheclelhche (lh-eclelhche). 1pi: catseclelhche (cats-eclelh-che). Pl: vateclelhchei (vat-eclelh-che-i). forma no poseda: vateclelhche (vat-eclelhche). SU BULBO TOSTADO DE CARAGUAT. Ver : yineclelh.

230

lhee Nombre femenino; posedo. 1s: yee (y-ee). 2s: ee (ee). 3s: lhee (lh-ee). 1pi: catsee (cats-ee). Pl: vatec (vat-e-c). forma no
poseda: vatee (vat-ee). 1 SU ESPINA (de la planta). ninameyshi teya pava fitsc'c lhec yivmjatsha'ne no podan
llegar all porque las espinas del arbusto fitsc'c se haban apoderado del ("haban destrudo") lugar. Note: solo en tercera
persona
2 SU ESPINILLA.
3 SU GRANITO DE LA PIEL. janctsjamesh lha ye' exprimo mi peca. Ver : c'utjaan; teei.

lheelh Ver : lha.


lheetshamjayash Nombre masculino; posedo. 3s: lhneetshamjayash (lh-neet-[t]sham-jayash). forma no
poseda: vatneetshamjayash (vat-neet-[t]sham-jayash). 1 SU LEVANTAMIENTO.
2 SU RESURRECCIN. Ver : netshaam.

lhefenjayash Nombre masculino; posedo. 1s: yefenjayash (y-efen-jayash). 2s: efenjayash (efen-jayash). 3s: lhefenjayash
(lh-efen-jayash). 1pi: catsefenjayash (cats-efen-jayash). forma no poseda: vatnefenjayash (vat-efen-jayash). SU
AYUDA (que da). Ver : yefen; yinefen; lhnefenjayash.

lhei Nombre masculino; posedo. 1s: yei (y-ei). 2s: ei (ei). 3s: lhei (lh-ei). 1pi: catsei (cats-ei). Pl: vateiyis (vat-ei-yis). forma
no poseda: vatei (vat-ei). SU NOMBRE. tif nava yitsatis pa lheiyesh es el (hombre) ms renombrado de las aldeas. ta
ei? cul es tu nombre? ta lhei nc? cmo se llama l? janisesh pa lhei le pregunt por su nombre. yaaj ca
eiyimatan ca yei! no profanars mi nombre! pa nalhcachi ti nam; tosch'e papuque yitsji; pan t'ajj pava lheiyis ti
lhjaya shita al medioda llegaron; estaban lejos los varones; haba una mujer ("esposa") para cada uno de ellos ("sus
nombres"). pava'lhech lhc'aplhus ti lhcaanvacleesh'e pa Roma pa'lhech tanch'anjai Augusto, pa yan'e' shita pa
vatyjijat: lhacm'a papi nivacle papi yishi' ca yiyjijat isjop ca chi nisesh'e pava lheiyis jaspa chi natsjuulh en
aquellos tiempos reinaba en Roma el emperador Augusto que dio el siguiemte edicto: todas las personas que viven en mi
imperio deben inscribirse en las listas del censo ("poner-en su nombre para que se cuenten"). pa vataychavalhjayashtajch'e
chiyvmjatey jayu yiey na cotsjaat pa tanca napecleyjop jayu ca chinetnesh pa lhey van a destruir su recuerdo ("la
conciencia/ el pensamiento") en la tierra y no volvern a decir su nombre (Job 18: 17). taj ti ve'lhaa japi t'eyjatsjanjas
ninteesh ca niysesh pa lhey jqueey, eem ti apis ti yit'ya ts'ivee ti lhech ja Lhcaanvacle ninguno de los discpulos se
atrevi a preguntarle su nombre, porque saban que era el Seor (San Juan 21: 12). tanca napecleyjop jayu ca anqueya
'Chitay'e', nilhecha na acootsjat ca chinteetsha jayu 'Chiyvmjatsha'ne', pa eyeesh jayu 'Yijuctsenche', vooy na
acootsjat lheya 'Lhja Yijaya' ya no volvern a llamarte 'Abandonada' ni a tu tierra 'La Devastada', a t te llamarn 'Mi
preferida' y a tu tierra 'La Desposada' (Isaas 62: 4). atsilhjenyaam Dios, ti yilhavqu'ilhjenaj'ash, acu'melhyiyshi pa
asjcleshelhey napi vatachifas pa jaspa c'cljeshelh pa is ey, jaspa nasshameshelh ti c'cljeshelh! slvanos, Seor
Dios, renenos y lbranos de las naciones, para que demos gracias a tu santo nombre, y alabarte sera nuestra gloria! (1
Crnicas 16: 35). Ver : teiyi; t'e(i)yaj; lheifa; yeijatsjan; yei(yi)yan; ta'neeijai.

lheifa Nombre masculino; posedo. 1s: yeifa (y-ei-fa). 2s: eifa (ei-fa). 3s: lheifa (lh-ei-fa). 1pi: catseifa (cats-eifa). Pl: vateifas (vat-ei-fa-s). forma no poseda: vateifa (vat-ei-fa). COMPAERO DE HOMBRE. Ver
: lheifache; lhei; eifa'mat;eifamatsej; eifamatsenja; neifachiyan.

lheifache Nombre masculino; posedo. 1s: yeifache (y-ei-fa-che). 2s: eifache (ei-fa-che). 3s: lheifa-che (lh-ei-fache). 1pi: catseifache (cats-ei-fa-che). Pl: vateifachei (vat-ei-fa-che-i). forma no poseda: vateifache (vat-ei-fache).COMPAERA DE MUJER. Ver : lheifa; lhei; eifa'mat; eifamatsej; eifamatsenja; neifachiyan.

lheilha'yam Modismo. CONOCIDO DE NOMBRE (POR M). lheilha'yam'in atesha pa ele lhavtsaat apenas por su nombre
conozco el pas de los misioneros (alemanes).

lhelh Nombre femenino; no poseble. Pl: lhelhis (lhelh-is). CARACOL. lhpa Fitsc'yich lhse vananshi' lhn pa lhelh la
hija de Fitsc'yich se escondi en un caracol. pa vooi ti tif'e' pa ncastas, cava lhjat'eclenjatei; na tlhshi nivacchei lhja
t'eclenjatei yuiyit, chi' cava jeecjanjates lhn, chi' cava lhelhis luegos de terminarlos, revisaron sus cosas, sus cucharas;
venan las mujeres corriendo para llevarse las cucharas, los cuchillos y los caracoles (usados como adornos).

231

lhenach Nombre masculino; posedo (chequear). 1s: yenach (y-enach). 2s: enach (en-ach). 3s: lhenach (lh-enach). 1pi: catsenach (cats-en-ach). Pl: vatenjas (vat-en-ja-s). forma no poseda: vatenach (vat-en-ach). 1 SU AMADO.
2 SU AMANTE.
3 SU PREFERIDO. Lit: el para quien va dirigido su amor yivaatsha ya Pablo, chits'cfaapee ja Cristo Jess, avaatsha
Filemn, javanqu'iselh'ay ja casvelh Timoteo, lhayaash ja yenach yiyyjafaeshjop na vatcumjayash yo soy Pablo,
prisionero por Jesucristo, y t eres Filemn, nuestro hermano al que escribimos, porque eres nuestro querido colaborador (en
nuestra tarea) (Filemn: 1). anfacyam, na yenach, ta lhvesh'e ti lhc'utsjat java acly? ta lhchaajshi ti t'ichay'e ti
nalhcachi?, ta lhayaash ti jaytaysha'ne jan lhjunash papi t'astayem'in, ti jajchitajey java lhcly japi
ac'utsfas? dme, amado mo, dnde pastoreas, dnde recuestas tu rebao al medioda, para que no vaya como una prostituta
("perdida para ellos") tras los rebaos de tus compaeros (Cantar de los Cantares 1: 7). na yenach yalhech'ash jan lhjunash
ja vataayjop pa acjqu'e pa lhniish ti yajatesh ti janesh'e yoot mi amor, eres para m como una bolsita de mirra ("dulce
olor") que siempre pongo a descansar entre mis pechos (Cantar de los Cantares 1: 13). alhasnyech jum, yenach, pa
yitjatajch'een cats'ichavat'esh; java shintincutacuy java lhech jpychiteyesh, shi' java aacjuy jpeclematses pa
shnv'cji qu hermoso eres, amado mo, y nuestro lecho es frondoso ("de pasto"); las vigas de nuestra casa son de cedro, y
estamos los rboles frondosos (Cantar de los Cantares 1: 16-17). yatojqu'ejop clee japi lhech pa ja'van ja yenachjop na
yimnlhajayash; pa jachaajsha'ne ja lhpct pa niyaijatesh, pa jacha'jey java lhajpyjey lhja mimi en cuanto los hubo
pasado, encontr al amor de mi alma, lo abraz ("lo llev por la mano") y no lo solt, y lo llev a la casa de mi madre (Cantar
de los Cantares 3: 4). ya'lhech yivaatsha enachyish, vooy j lhech lhavaatshayish mi amado es mo, y yo suya ("tu
amado soy yo, y l es mi amado") (Cantar de los Cantares 6: 3). japi yaash ti yenjasesh pa vatjuijatyijulh ts'iveemis
(seres) ms queridos se vuelven contra m. ninvo'yeshch'eyam pa t'acutelhvaneenyic'oya japi lhenjasesh se port mal
conmigo haciendo el amor con sus amantes a mi espalda. pa vatasvunelh japi lhenjas egipcios, ti nichi'nach'e pa
lhcunjatayash lha'yasha java cuvyutas shi' java cuvyuc se enamor de sus amantes egipcios que tienen miembro como
el de burros y caballos (Ezequiel 23: 20). na t'e pa yifanisheesh jayu?; jacheney jayu na yas yenach, ama ca lhecha
ca nivijatanjulh jayu qu har? ; enviar a mi hijo querido, quizs a l lo respeten (Lucas 20: 13). Ver
: lhenche; lhnenach; yen.

lhenche Nombre femenino; posedo (chequear). 1s: yenche (y-en-ch-e). 2s: enche (en-ch-e). 3s: lhenche (lh-en-che). 1pi: catsenche (cats-en-ch-e). Pl: vatenchei (vat-en-ch-e-i). forma no poseda: vatenche (vat-en-ch-e). 1 SU
AMADA.
2 SU AMANTE.
3 SU PREFERIDA. Lit: la para quien va dirigido su amor avaatsha ya lhech'ash ti qu'enche'esh, jan lhjunash lhja cuvyu
lhcl'esh pa Egipto lhanvacle te comparo, amada ma, a la yegua de la carroza del Faran (Cantar de los cantares 1:
9). avaatsha, yenche'ash, a'lhech a'lhasnyche shi' ti alhnenche jan lhjunash java yitsates ja Tirsa shi' ja Jerusaln;
nichintajulh'ajulh jan lhjunash japi c'afoquelhay ti yichvatich'e t. amada ma, eres bella y como las ciudades de Tirs y
Jerusaln, imponente como un batalln (Cantar de los Cantares 6: 4). aspejeyinshelh lhutsjayech, Jerusaln lhavoquey,
jan lhjunash java tashinshas shi' java jtinjas pa ya aj ca antyiyjatesh lha yenche; pa an'ate ti yim' pa namjey ca
nanjat'otajey lhavaatsha promtenme, muchas de Jerusaln, por las gacelas y ciervas del campo que no despierten ni
desvelen al amor ("a mi amada") hasta que a l le plazca (Cantar de los Cantares 2: 7). meey ca en lhpa ve'lha cjecl
lhencheesh pa lhc'utsfa'esh ti tinvmqueesh vete y ama a una mujer amante de otro y adltera (Oseas 3: 1). Ver
: lhnenche; lhenach; yen.

lhencheyash Nombre masculino; posedo. 1s: yencheyash (y-en-cheyash). 2s: encheyash (en-cheyash). 3s: lhencheyash (lhen-cheyash). 1pi: catsencheyash (cats-en-cheyash). forma no poseda: vatencheyash (vat-en-cheyash). 1 SU AMOR
(que da).
2 SU CARIDAD (que da). Note: sase en las variedades Tavashai lhavos e Yitaa lhavos pa vatencheyash ti ya'shesh ti
t'un'in el amor es ms fuerte. ti lht'taytajesha'ne pa lhencheyash'ash japi tavujuya ti yi'cji java aacjuy
jpeclematses, ti naanc'ashamesh nava jayiyjijanesh entregaste tu amor ("el amor que te tiene/para t") a extraos bajo los
rboles frondosos y me desobedeciste (Jeremas 3: 13). istaa ca afanisheeshjulh japi nicacujanjasa jaspa najneshch'e
nava asinc, shi' nava ajunash'in, shi' shta pa encheyash, shi' pa is acajysha, shi' pa naacacujayashaa nquee pa

232

aisiyasha'ne procura ser modelo de los creyentes en la palabra, la conducta, el amor, la fe, la pureza(1 Timoteo 4: 12). vooy
lhpa sch'acche caaj papi lhcles ja't'ajesha papi lhnts'jey, papi lhech isjop ti yijutseesh ti vantyitesh ti yfisja(t)ch'e
pava tanyjijayesh yiey pa t'ajjam ti yefen yiey pan t'nashesh lhapesh pa lhencheyasha pa lhtata; cavque isis pa
nishamsha pa Dios pero si una viuda tiene hijos o nietos, stos han de aprender primero a practicar la piedad familiar y a
pagar a sus padres lo que les deben; eso es lo que agrada a Dios (1 Timoteo 5: 4).yajatesh ti jajutey pa yishameesh pa
yi'Dios ti jaychavalhey'ac'oya pa yalhjayash'in lhayaash ti c'aya'esh pa encheyasha shi' pa niacacujayashaa ja
Lhcaanvacle Jess, shi' jan t'ajj japi yitst'ajesh pa Dios doy gracias a Dios siempre que te recuerdo en mis oraciones,
porque oigo hablar de tu fe y amor al Seor Jess y a todos los consagrados (Filemn: 4-5). uj ti tsic'usinat'in pa
ts'ishamesh'a pa encheyash, lhayaash ti lhc'usinat'in japi nicacujanjasa tu caridad me proporciona alegra, porque
alegraste a los consagrados ("que no desconfan") (Filemn: 7). java yitsemajch'ec'oya lhech pa clesanilh clim, vooy ja
tclajayesh lhech pa clesanilh cojiyaj, yacutinilh, pa tasham pa yiisiyanesh pa lhencheyashesh japi lhutsjayech,
Jerusaln lhavoquey de plata son sus columnas, de oro su respaldo, de prpura su asiento, y el amor (que recibe) de las
muchachas de Jerusaln ilumina su interior (Cantar de los Cantares 3: 10). pa caaj'am jayu pa lhshami'ash shi' pa
lhencheyash'a pa Dios shi papi nivacle alcanzars la alegra y el amor de Dios y de los hombres (Proverbios 3:
4). tajulhey ca nefenelh'ash ja Lhcaanvacle jaspa lhatcumeelhjulh pa lhencheyash pa Dios shi' pa lhnichaclanjayash
ja Cristo el Seor los ayude hacia el amor de Dios ("para que reciban el amor que Dios le da") y la paciencia de Cristo (2
Tesalonicenses 3:5). pa encheyashelhyi ti caajelh'am lhjunashjulh pa shnacjay ti nich'a nalhu, jan lhjunash ja yiyaas ti
ncjuulh nalhu, ti claaf nalhu ti vmji' el amor de ustedes para m es como neblina maanera, roco que brilla de da y se
evapora al alba (Oseas 6: 4). aniyiteshelh pa vatencheyash, pa lhech afanisheeshelh shta pava navenchateshelh pa
Espritu Santo; pa aniyitelh jum shta jaspa chinatyjatelhc'oya pava navaclantaj busquen ustedes el amor, y aspiren
tambin a los dones espirituales, sobre todo al de la profeca (1 Corintios 14: 1). yit'yish pa Dios ti uj ti tsittsitelh'ay,
lhayaash ti qu'enshelh ja lhencheyash ja Jesucristo Dios sabe que les extrao mucho a Ustedes, porque les quiero con el
amor de Jesucristo (Filipenses 1: 8). jaya'lhelh'am pa c'ajujpnshelh'ay ca anyjelh'e pa encheyashelh shi' shta pa
acjysha pa jaspa natychiyinshelh lhacm'a ste es lo que les ruego: que el amor de ustedes crezca ms y ms en
conocimiento y en buen juicio para todos (Filipenses 1: 9).lhayaash ti yashc'oya pa lhencheyash pa tashinshtaj lhavo'
pava lhcly shi' shta lhpa ve'lha nivacche pava lhtinshey tlhesha pa vatajayayash, pa lhencheyasha pa vatata papi
lhcles porque mayor que el amor de un pastor por su rebao y que el de una mujer por su collar de boda, es el amor de un
padre para sus hijos. yuyjat'cjiyam pa yencheyash ti tanecleteshyiin en cambio de mi amor, me combaten (Salmo 109:
4). jachenelh'ay pa yencheyashelh'ash alhacm'aelh t'lha ja Jesucristo los amo a todos ustedes en Jesucristo ("les
mando mi amor para ustedes que viene de Jesucristo") (1 Corintios 16: 24). ya'lhancavoselh'ajop tlh'ejop ja lhencheyash
ja Cristo nosotros somos servidores de ustedes por amor de Cristo. pa nive'lhaaesh ca ni'aminat'am pa
lhcasvuncheyash pa yajatesh ti naclpjalhesh pa lhencheyash! que siempre te embriaguen sus caricias y que
constantemente te deleite su amor !(Proverbios 5: 19). pa vatencheyashjoo el amor que nos da. Sinn : lhenjayash. Ver
: yen; lhenjayash; lhnenach.

lhenjayash Nombre masculino; posedo. 1s: yenjayash (y-en-jayash). 2s: enjayash (en-jayash). 3s: lhenjayash (lh-enjayash). 1pi: catsenjayash (cats-en-jayash). forma no poseda: vatencheyash (vat-en-jayash). 1 SU AMOR.
2 SU CARIDAD. Note: sase en la variedad Tovoc lhavos pa lhvesha'nejop jan lhjunash pa rabe ti yie' pa am'e pa'na
lhavj'e pa nyish ti lhatch'anc'oya papi enjayesh te sentabas como un rabe en el desierto, al lado del camino, a la espera
de tus amores (distribuidos) (Jeremas 3: 2). Sinn : lhencheyash. Ver : yen; lhencheyash.

lhequesche Ver : vatequesche.


lhetlha Verbo, Grupo 1. 1s: ya'lhetlha (ya'-lhet-lha). 2s: a'lhetlha (a'-lhet-lha). 3s: lhetlha (lhet-lha). 1pi: caslhetlha (caslhet-lha). 1 ES IDNTICO.
2 ES IGUAL.
3 DE ESTA MANERA.
4 SIGUE HACIENDO. capi tsutsu tchaich'eyam lhapesh pa p'alhaa, pa lhetlha t'nashesh ja yitjooc ti jape'yeesh escuch
antes un cuento de mi abuelo, de la misma manera lo o contar a mi to. pa yint ajjji lhetlha t'lhesh'ein pa tovoc el

233

agua es rica, aunque viene del ro. lhetlhashi' ca eetajesh ca ay'ji pa c'uishi' lo mismo cuando quieras tomar (mate) fro
(terere). lhetlha lhjunash shita pa novoc; pa t'i sui, yicavm; j'lha ca chi ntatamjalhtajesh j, pa lhechesh pa acjjum,
cluufji as, tambin la mandioca silvestre; su jugo es venenoso, pero preparndolo correctamente, es muy rico y
dulce. lhetlha nash'e ti ve'lha pa nivacle tlhshaam papi yichatjulh al paso que vamos ("pasa") se trata de una persona
de cada cuatro. ei ca ntaja'yaisha'ne, pitosshi ti nivaclesesh, nivacchei lhetlha lhjunashsha'ne, lha'yaash ti tanapunei
pa lhcheje pa ca lhcatsijiyina mejor que los hombres no se casen demasiado jvenes ("dure mucho [antes de casarse]),
igual para las mujeres, porque ellos son todava incapaces de traerles presas a su suegra ("para el regalo de bodas de su
suegra"). papuque vatclnjanjas lhavatclnjavosesh pava lhclutshes yecly, pa lhetlha lhjunashesh shta ti tlhiyjnesh
pava utes yanshi' pava lhfines ti tlhiyjnesh'in pava lhc'jey ti yichenesh pa t'ituuc lhfayish ja't'ajesha pa
lhch'amiyish aquellos guerreros manejaban el arco ("sus armas de guerra eran armas de madera") y podan lanzar piedras
("que ponan en sus hondas") y disparar flechas con ("utilizaban") la mano derecha o la izquierda (1 Crnicas 12: 2). pan
t'ajj papi nivacle yu'ei ts'ivee pava lhaiyiy, j'tinei pa ampa ncji', lhetlha t'ajjem cada uno de los hombres las
tiraban (las anguilas) en direccin de su bolso, y ninguna sali, todas quedaron ("igual su nmero para ellos"). lhe'lha
lhaiyishlheesh... sigue haciendo... lhe'lha lhfanishesh'in as sigue(n) haciendo. lhetlha jcji'tasham na apatoj ayisjan
pa ampa ca niyitsjat ca ysesh'e nava yifoc; palha jamey na apatoj yint pa yichyish na factsejch'e as me hondo en el
fango profundo y no puedo hacer pie; ya ha llegado el agua profunda y me voy con la corriente (Salmo 69: 3). yiyijan'in
ts'ivee, yiyijanshiin ts'ivee ja yita' ca tucus ti t'acfiyi, lhetlha yich'e'shiin ja yiye' los corrieron entre todos y
persiguieron a los bolivianos al monte, calzados en botas cruzando los caraguatales como nada. pa yichey ja Jess, pa
t'acum'e lhja yucuve pa yijutch'e japi lhech, pa lhetlha lhfanishesh shta pa sajech Jess se acerc, tom pan y lo
reparti entre ellos, e hizo lo mismo con el pescado (San Juan 21: 13). lhechesh pa yisclansha'ne lhpa t'uyjatshi pa Jos
tach'aneshc'oya ca natpectajey pa lhajpyich pa lhaanvacle, lhet lha t'nasheshem shta ti nifaclem, ti
yit'esh... entonces retuvo consigo el traje de Jos hasta que volviese a casa su marido, y le cont la misma historia, diciendo
que.... (Gnesis 39: 16-17). pa lhaichavalhjayasheshlhavneen lhetlha nash'e yicheshch'e pava jive'clas mientras que la
preocupacin (por s misma) permaneci por meses. Variante : lhetlha lhjunash; lhe'lha.

lhetlhataj'in Adverbio. 1 SIEMPRE IGUAL.


2 SIEMPRE LO MISMO. Note: puede agregarse sufijos personales antes del sufo -'in lhetlhatajyam'in lha c'uich'e siempre
visto la misma ropa. aclojesh ti jape'yach'een nava lhetlhataj'in; avaatsheelh, ch'apaa ca asclashitelh pa
lhavijatayanelhyam'in muchas veces he odo discursos semejantes, todos ustedes son unos consoladores inoportunos
("ustedes ni siquiera me consuelan y me fastidian") (Job 16: 1-2). Ver : lhetlha.

lhet na ca Adverbio. SER TAMBIN AS QUE...? (chequear). mu, chita! lhet na ca nischatshi na napu'taji
shinvo'? uy, hermana! la miel que ests lamiendo, tiene tambin ese olor extrao?

lhet ti pa Ver : lhettipa.


lhettipa Conjuncin adversativa. SIN EMBARGO. taj ti lhamataj lhac'ma cavque, papi Israel lhavos lhetipa ti
mnlheesh ti lhchifasesh pa Dios pa yunatjat shi' ti vanujumatsenesh pa Lhtata, sasemjop ca nicatsnjatelh pa
lhech pero a pesar de todo, el pueblo de Israel sigui siendo el pueblo de Dios, sostenido y amparado por su Padre, no poda
ser separado de l. lha'lhapa ni nteetajesh lhn ca chi nap'alhsha'ne pava lhqu'isjayanjas, lhan'e lhpa lhch'acfa
lhettipa ti yu'eishi a pesar de que l no quera que se quemaran sus libros, sin embargo, su esposa los enterr con l. ve'lha
pa lhcaanvacle t'acumesh'in yajatesh pa cuvyu lhavjooc, pa jjjeclay lhetipa ti tach'anc'oya pa Dios ca nitney ca
jaspa natcum'e peelh vatcumjayash un rey caminaba detrs del arado, mientras esperaba a que Dios le llamara para hacer
otro trabajo. ca lhecheesh lhn lhettipa junat ja yiqu'imjayaj, jatojonclee nava yifoc pa uj ja yiqu'imjayaj entonces
levant una polvareda, arrastrando un poco los pies, y sali una polvareda grande. pa juncuclaay palha tojqu'etsham, taj ti
lhetipa ti t'acumvatsham'in, vancafaneshjatesh'in papi lhcaanvaclesesh egipcios el sol estaba ya muy alto, y sin
embargo seguan trabajando, apurados por los capataces egipcios. ja taclaj lhettipa ti vat'iychisham sin embargo, el nio
segua creciendo. Ver : lhettipaesh; lhet. Variante : lhetipa.

234

lhettipaesh Verbo, Grupo 1. 2s: a'lhettipaesh (a'-lhettipa-e-sh). 3s: lhettipaesh (lhettipa-e-sh). 1pi: caslettipaesh (caslhettipa-e-sh). 1 L, SIN EMBARGO.
2 EN CUANTO A L. taj ti caslhettipaesh... pero nosotros, sin embargo... lhan'e pa tstsa lhettipaesh ti yit'esh:
asc'ututui, asc'ututui! pero el sa'i segua cantando: asc'ututui, asc'ututui! pa lhettipaeshch'e pava ninvooyshelhvatjulh
pa Argentina y sin embargo (siempre) tenan conflictos con Argentina. alhetipaesh ca etnemch'e ca jamtaj'ay pa
aclvalhemshi cava isis ya'clishay; pa afaycuta shta japi casvelhavot pa eyjatsjanesh en cuanto a t, hasta que yo llegue
a t, didcate a leerles, exhortar y ensear (1 Timoteo 4: 13). yifiychat pa nich'ayich, yaaj ca netj lhn, lhettipaeesh ca
nseej animaba al joven, que no se acobarde, y que siga cortando. pa lhasnatshem'in na atatcyjayash japi lhtajulhshi
japi egipcios yaash ti cunjatayjes, pa lhnyiteshyi na yivc ti alhetipaesh na atatcayjayash fornicaste con tus vecinos,
los egipcios, de grandes miembros, y me encolerizaste por lo de tu prostitucin ("me perjudicaste con mi ira") (Ezequiel 16:
26). papi cjecly lhetipaesh ti yicmclquiesh'in pa lhamnlhajayash ti yivan pap'elh pa lhjunash, tjayaaysha'ne shi'
ti caajem papi lhcles; pa lhech sastajemjop ca nasnateshlhatam lhavaatsha las mujeres (que padecen esta enfermedad)
estn siendo sentenciadas a una vida de ver a otros vivir, casarse, y tener hijos; estas cosas no pueden hacerlas ellas
mismas. lhan'e pa tsooctsiva lhettipaesh ti tishjan'in pero el cardenal segua cantando. Ver : lhettipa; lhet.

lhet tlh'e'jop Ver : pa'lhech tlh'e'jop.


lhet t'em'na Modismo. 1 HABA SIDO!
1 QU SORPRESA!

lhe' Ver : lhee.


lhe'lha Ver : lhetlha.
lhe'naa Conjuncin. 1 POR ESO.
2 ENTONCES.
3 AUNQUE. pa lhe'naa pa asclanvatshamjop pava t'ajuya ca chinsaastaj, pa lhech nalhu shi' ca navantaj lhacm'a pa
ay'cji na ajpyich por eso, preprate para el destierro y sal de tu casa a la luz del da, a la vista de todos (Ezequiel 12:
3). pa yi'van shita pava yisasch'esha'ne lhe'naa ti nivalhyi l ve mis pecados y por eso me castiga. lhe'naa ti
jachajeshch'e lhacm'a cava jayeesh'in pa tan ca ascaco' por eso me retracto de todo lo que he dicho y me confo a
vos.lhan'e pa'lhech Cufalh pa yiyalhicli lhn jumje, lhe'na ca pitojasham es que Cufalh poda quedar bajo el agua sin
respirar durante mucho tiempo. caajem pava lhacfey pa tach'aney pa t'jj taj ti pava lhcachic ninanc'at'eyc'oya,
lhayaash ti amem pa ni lhcacujayasha, pa lhe'naa ti nintyc'oya tenan odos y oan su voz, pero no abran sus corazones,
porque no tenan fe, y por eso, no entendan. pa lhe'naa ti jajutelheyjop pa vatcljqueyash shi' pa lhasnycheyash
yjlhyech pa yaash ti Lhcaanvacle; pa lhech tanca ve'lhaaesh ca nivaf, pa nisajop ca chinvan; pa Dios ve'lheey ti
ampa ca nastan. Amn (le damos) honor y gloria al rey de los siglos, al Dios nico, inmortal e invisible (1 Timoteo 1:
17). c'acnch'e ti jansits'a'c'oya ca acnash, na ey acjqu'e ti lhtsiyitapee; pa lhe'naa ti lhen napi cjecly qu
exqusito el olor de tus perfumes, aroma que se expande es tu nombre, por eso se enamoran de t las doncellas (Cantares de los
Cantares 1: 3). pa lhe'naa ti yeyiyanesh pa lhech'e Lhanvalhey papi Lhavcnjas, lhayaash ti lhech chitish'ec'oya papi
tsi'sha ti yaychavalhey pa ca nituj por eso llamarn al lugar 'Cementerio de los Glotones' porque all enteraron a los que
solo pensaban en comer (Nmeros 11: 34). pa lhe'naa ca anjut na apct entonces, venga esa mano. ja tos
tsicjsjatesh, lhe'naa ti jatuj lhca aacjiyuc lha' la serpiente me enga, y com la fruta del rbol. suyesh(sh)i pa
anefenjayash, pa lhe'naa ca a'lha necesits ayuda, as que pedila!

lhfacchee Nombre femenino; posedo. 1s: yifacchee (yi-facchee). 2s: afacchee (a-facchee). 3s: lhfacchee (lhfacchee). 1pi: casfacchee (cas-facchee). Pl: vatvaccheei (vat-facchee-i). forma no poseda: vatfacchee (vat-facchee). SU
SOBRINA. Ver : lhfacl'a.

lhfacjat Nombre masculino; posedo. 1s: yifacjat (yi-fac-jat). 2s: afacjat (a-fac-jat). 3s: lhfacjat (lh-fac-jat). 1pi: casfacjat
(cas-fac-jat). Pl: vatfacjatis (vat-fac-jat-is). forma no poseda: vatfacjat (vat-fac-jat). 1 SU NOTICIA.
2 SU PROMESA. Ver : nifac.

235

lhfaclech Nombre masculino; posedo. 1s: yifaclech (yi-facl-ech). 2s: afaclech (a-facl-ech). 3s: lhfaclech (lh-faclech). 1pi: casfaclech (cas-facl-ech). Pl: vatfacjes (vat-facje-s). forma no poseda: vatfaclech (vat-facl-ech). 1 SU
MENSAJE.
2 SU DICHO.
3 LO QUE DICE.
4 ORACIN, FRASE. Note: (4) es un neologismo creado por Seelwische ti njeshch'e pa vatfaclech, pa shtanjop ja punto al
fin de una frase, ponemos un punto. ja coma yivenchatvatc'oya pava t'i'yas pa ve'lha vatfaclech la coma separa (una de
otra) las partes de una frase. java dos puntos chi yanjop ti chi nsanaasesh papu ti lhfaclech lhavaatsha los dos puntos se
ponen antes de ("al lado de") las citas verbales ("repite lo dicho por alguien"). ja punto y coma yivenchat pava vatfacjes
pava chi yijuijatva'ne el punto y coma separa frases que tienen cierta relacin (una con otra). cque lhasinnyash, catin'e
ti vena lhjunash, pa yamjatjoom pava lhfacjes ja Biblia aquella tradicin, aunque es distinta, nos cuenta lo mismo que la
Biblia ("nos hace llegar los mensajes de la Biblia"). nava chivancacajishiyanesh shi' nava vatfacjes lhech ti nyishesh
pa vatmnlhajayash los consejos ("las [cosas que] aconsejan") y las enseanzas ("las [cosas que] anuncian") son el camino
de la vida. nque nifaclech'em la Lhcaanvacle ti yiyjiesha ja Oseas ah va el mensaje que el Seor trasmiti a Oseas
(Oseas 1: 1). pa lhe'naa ti c'atovselhshisha'ne tlh'ejop japi chiytyjata pava vaclan, tlh'ejop na yifaclech ti
c'aclnelh'apee, na yivoyjayashch'e ti tlh jan lhjunash ja vatqu'isjuyaj por eso les cort con los profetas, por eso les
mat con mis palabras, y mi sentencia brilla como la luz (Oseas 6: 5). Ver : nifac.

lhfaclis'a nombre femenino; posedo. 1s: yifaclis'a (yi-faclis'a). 2s: afaclis'a (a-faclis'a). 3s: lhfaclis'a (lhfaclis'a). 1pi: casfaclis'a (cas-faclis'a). Pl: vatfaclis'ac (vat-faclis'a-c). forma no poseda: vatfaclis'a (vat-faclis'a). SU
CUADA. Note:esposa del hermano, hermana del esposo, o hermana de la esposa ayjia lhja afaclis'a ca amtajei ca
nap'alh ja yitinish decile a tu cuada, cuando llegues all, que queme mi collar. Ver : lhfacl'a; lhfacl'u.

lhfacl'a Nombre masculino; posedo. 1s: yifacl'a (yi-facl'a). 2s: afacl'a (a-facl'a). 3s: lhfacl'a (lh-facl'a). 1pi: casfacl'a (casfacl'a). Pl: vatvaclavot (vat-facla-vot). forma no poseda: vatfacl'a (vat-facl'a). 1 SU SOBRINO. tcavts'acla'yesh japi
lhfaclavot ja Juan ti ampapu ca neijatsjansha'ne siente lstima por los sobrinos de Juan, pues nadie les ensea. yij'
t'emj ti ni natvuju'ya ja'lhech yicln, ca yicln lhfacl'a cqueei en realidad no era ningn extrao el que lo mat, el que
lo mat era su propio sobrino. yichi lhja lhjaya Sara shi' ja lhfacl'a llev consigo a su mujer Sara y a su sobrino.
2 SU MUECA. Note: se trata de las muecas empleadas como juguetes por las chicas Ver : lhfacchee.

lhfacl'u Nombre masculino; posedo. 1s: yifacl'u (yi-facl'u). 2s: afacl'u (a-facl'u). 3s: lhfacl'u (lh-facl'u). 1pi: casfacl'u (casfacl'u). Pl: vatvacl'us (vat-facl'u-s). forma no poseda: vatfacl'u (vat-facl'u). SU CUADO. Note: esposo de la hermana,
hermano de la esposa, hermano del esposo u'jelhem'apee clap na lhcl' nava lhclnjai na afacl'uelh! carguen pronto los
pescados de su cuado sobre su caballo! Ver : lhfaclis'a; lhfacl'a.

lhfaijo' Ver : faijo'.


lhfaiyish ~ vatfayiish Nombre masculino; posedo. 1s: yifaiyish (yi-fai-yish). 2s: afaiyish (a-fai-yish). 3s: lhfaiyish (lh-faiyish). 1pi: casfaiyiish (cas-fai-yish). Pl: vatfaiyishic (vat-fai-yish-ic). forma no poseda: vatfaiyiish (vat-fai-yiish).1 SU
LADO DERECHO.
2 SU DERECHA.
3 SU MANO DERECHA.
4 SU FUERZA ESPIRITUAL.
5 SU NIMO. coos ca nina'shei yifaiyish yiin nqueei, pa jaalh pa na'shei lhfaiyish ojal que pasen por mi lado derecho, y
por fin pas por su lado derecho. pa lhechesh pa t'acumesh'e ja t'ituuc lhch'amiyishey ja clesanilh tsjofji, vooy pa
t'ituuc lhfayishey pa t'acumesh'e ja t'ajuya ti t'acum'in, pa yiclnesham lhshatech ca Ssara, pa yiclnesham java
lhyomyomis entonces, con la mano izquierda agarr el clavo ("hierro doloroso"), con la mano derecha el martillo del
artesano ("lo [que es] para trabajar"), machacndole el crneo de Ssara, que destroz atravesndole las sienes (Jueces
5:26). yen ca naclanshi lhpa lhtsej lhfayishey lhacm'a papi lhech nivacle ca jaspa ya aj ca ve'lhaaesh t'oyish'e ca
natjuyjulh pa lhech ca nivatclnelhsha'ne quera sacarles el ojo derecho a todos los hombres para que nunca ms pudiesen
combatir contra l. ca nafaycutaja pa sasch'e lha atsej afayishey, pa anclanshi pa avm, lhayaash ti tajulhey'am ca

236

chinanclanshi lha atsej ca jaspa ya aj ca chinu'jam na avu'vat ja itj si tu ojo derecho te lleva a pecar, scatelo y tralo
lejos de t, porque ms te vale perder una parte de tu cuerpo que ser arrojado entero al infierno (San Mateo 5: 29). she papi
iseemjop ca nic'aclanem papi t'acu'meyshilhatam pa Dios? vooy pa Dios yinclhanita ti yivmjatemshi pava
lhsasch'e; she papi iseemjop ca nivalha papi lhech? vooy pa Cristo Jess j lhech vafeem, j'tajesh shta j lhech ti
neetsham pa yiey lhfayish pa Dios, vatants'aclaneyjoom pa Dios quin acusar a los que Dios eligi?, si Dios absuelve,
quin condenar?; ser acaso Cristo Jess, el que muri y despus resucit y est a la diestra de Dios y suplica por
nosotros? (Romanos 8: 33-34). yiyitsjayanesh lhacm'a java matas tlh'ejop pa t'unaj pava lhclishay; ti
yivaclhiteshjoom ti yivmja(t)ch'e pava cassach'e, pa chiyislan'esha'ne pa lhc'ovat pa Dios yiey lhfayish yi'shi' pa
vs mantiene el universo con la fuerza de sus palabras; aniquil para nosotros ("termin para nosotros de destruir") los
pecados, y estableci su asiento en el cielo, a la derecha de Dios (Hebreos 1: 3). pa yan'cjiyam pa t'ituuc ch'amiyish na
yishatech vooy pa t'ituuc fayish pa tsechepjalhesh l pone su brazo izquierdo bajo mi cabeza y su brazo derecho me
abraza (Cantar de los Cantares 2: 6). avaatsha, Rubn, ac'utsa'jesh ti c''sesh, yunaj'ash vatjutsa' ti yifayishesh,
vatjutsa' ti chiyisclanesh(sh)i shi' pa t'unaj t, Rubn, eres mi hijo primognito, eres la fuerza y primicia de mi virilidad,
primero en rango y en poder (Gnesis 49: 3). vee'sha'ne na yifaiyishei! sentate a mi derecha!t'sesham ja lhafo'
lhfayishey ja uj yint, vooy ja lhafo' lhch'amiyish t'sesh'e na cotsjaat apoy el pie derecho en el mar y el pie izquierdo
en tierra firme (Apocalipsis 10: 2). uelhey afayishelh, pa sasjop ca nantojoneshfach'ee lhja schaat, lhayaash ti acloj
pava sajech tiren (la red) hacia la derecha, y (casi) no podrn tirar de la red, por la gran cantidad de peces. Ver
: lhch'aminish; nifayu; yifaishin; fayj; yi'shi' fayj.

lhfanishesh Nombre masculino; posedo. 1s: yifanishesh (yi-fanish-e-sh). 2s: afanishesh (a-fanish-e-sh). 3s: lhfanishesh (lhfanish-e-sh). 1pi: casfanishesh (cas-fanish-e-sh). forma no poseda: vatfanishesh (vat-fanish-e-sh). 1 SU ACCIN.
2 SU CONDUCTA.
3 LO QUE HACE. Note: se traduce a menudo por el verbo 'hacer (algo no concreto)' yit'yish ti lhfanishlhavatsh sabe cmo
hacer las cosas, es muy hbil. tatfaclesh pa lhfanishlhavach confes lo que hizo. na t'e pa casfanishesh?qu hemos
hecho? ta lhai'yaash ti lhech afanishelhyish? por qu nos ha hecho eso? pa yic'asteshlhtapee pava t'uyjatshiyis pa
yisitsenesh: ya aj ca lhech afanishelhyish! rompieron sus vestidos y exclamaron: no nos hagan eso!taj ti vooy pa Dios
vena lhfanisheshelhyish, tsive'lhanjop na yijunash, vooy pap'elh vena lhfanishesh vitsha cada uno recibe de Dios un
don particular, a uno ste, a otros aqul ("Dios hace algo particular para nosotros, se quedan conmigo, y a otros hace igual") (1
Corintios 7: 7). pa ta lhfanishyish jayu ja lhcaanvacle? qu me har el rey? ta t'e ca yifanisheelhyivatsh
jayu? Qu debemos hacer? ta yifanish'ash jayu avaatsha? qu puedo hacer para vos? ca'lhech lhfanishayish yi'ei
pa nt'nash pa Fitsc'yich ca'lhech lhjunasha cmplase en m lo que Dios desea. ta t'e afanisheshelh jayu na
cuvyutaj lhas ti lhnuqueeshelh? por qu ustedes van a (piensan/tienen la intencin de) soltar el burrito? (San Marcos
11. 5). pa fanish'avach ti a'vatataesh yiey pa lhjunash avaatsha cque yaash ti tlh'e'shicham pa nicha'vayey jayu pa
as tu actitud propia como padre va a afectar la autoestima de tu hijo. jqu'enelhch'e lhja lhjayalhtapee ca achecla' pa
fisjatemch'e pan lhfanishtajlhavach lha ash'aa, ca jaspa isjop ca acaatjatem ca achecla' papi ca lhcleseesh ca
nitlhesh'a toma la mujer de tu hermano, segn tu obligacin (de cuado), y procrale descendencia a tu hermano (Gnesis
38: 8). anujumatsenelh'avach jaspa tanca anclitelhem atesha pap'elh nava isis afanishesh'avach cudense de hacer
obras buenas en pblico solamente para que (la gente) los vean (San Mateo 6: 1). ta afanishtajesh pava lhtsjei? yeetajesh ca yuqu'e lhum'ashi qu quers hacer con la semilla? - quiero sembrarla maana. ca'lhech afanishtajeesh pa
tan jayu ca ntlh si hacs as, no brotar nada. papi lhjayas papi lhcaanvaclesesh tajulhey ca isa' pa
lhfanishlhavachc'oya pap'elh las esposas de los ministros deben observar una conducta ejemplar. cque
lhfanisheshelhyish, lhech yij'yam as nos trataron en aquel entonces. ni shtanvo'yeshch'e ca casfanisheshhemos
actuado mal. cljesh pa lhfanishlhavach pa necjc, ya aj na pa lhjunash! alabe la actuacin del nio, no su
personalidad! cava lhech afanesheshelh pap'elh, lhech lhfaneshelh'ash jayu shta pa Dios Dios les tratar a ustedes del
mismo modo que ustedes tratan a los dems (San Marcos 4: 24). ca ncaajtaj papu ca nanistajeshelh: ta
afanishelh'avach? pa at'eshelh'a: ja Lhcaanvacle suiyeshshi na cuvyutaj lhas si alguien les pregunta (a ustedes): qu

237

estn haciendo?, dganle: el Seor necesita aquel burrito. istaa ca afanisheeshjulh japi nicacujanjasa jaspa najneshch'e
nava asinc, shi' nava ajunash'in, shi' shta pa encheyash, shi' pa is acajysha, shi' pa naacacujayashaa nquee pa
aisiyasha'ne procura ser modelo de los creyentes en la palabra, la conducta, el amor, la fe, la pureza(1 Timoteo 4:
12). iyitesh navque matas pa oych'acla'yesh jaspa navan jayu pap'elh ti lhnyinesh na afanish'avach esfurzate para
ocuparte de eso de modo que todos puedan ver tus progresos (1 Timoteo 4: 15). pa yeijatsjanesh pa ca lhfanisheesh los
ense cmo deban hacerlo. afanisha'avach'in ca ay'e tatsha na Jerusaln, lhayaash ti ninteesh japi lhech ca
natcuumjulh pava lhtsasinquitajshem sal pronto de Jerusaln, porque no van a aceptar tu testimonio acerca de m
(Hechos 22: 18). ampa ca ni lhfanisheesh procura(n) mucho ("no hay que no sea su accin"). nat'yelhc'oya cavque
yifanisheshelh'am na? comprenden ustedes lo que acabo de hacerles? ta casfanishcatsivach jayu, lhai'yaash ti ampa
ca shtatuj jayu? qu vamos a hacer, porque no vamos a tener nada para comer? taj ti jvelh'ajop ti jaych'anelh'a;
asnatshelhyam pava lhajulhjatelhshelhyam ca afanissheelhyish ahora estamos junto a t y te obedecemos/escuchamos;
haz de nosotros lo que a t te conviene (Josu 9: 25). pa Elias t'acumesh'e pava titjui pa lhavu'vat pa vaf lhech pa
ta'claj pa yan'apee shita pa vatmja'vat; lhechesh pa t'a'vuya pa necjc lhas pa nque lhfanishesh shita ti
t'aalh... Elas tom en sus brazos el cuerpo muerto del nio y lo ech sobre la cama; despus, se inclin sobre el nio y or
as...tajulhtajey pa Lhcaanvacle pa ca lhfanishajooj ca shinclnsha'ne ti yiey ja Egipto! ojal hubieramos muerto a
manos del Seor en Egipto! (xodo 16: 3). ampapu ca nic'astaj(j)op pa t'iya lhpa nich'a t'uyjatshiy ca niney lhpa
t'uyjatshiy lha c'utsja; ca lhech lhn lhfanisheesh papu yicctiyan'in jayu pa nich'a t'uyjatshiy; neelhcha shta ca
chiney lhn pa nich'a sivclclhayeech t'iya lhpa t'uyjatshiy lhac'utsja ninvjuulh jayu nadie corta un trozo de vestido
nuevo para remendar ("ponerlo en") uno viejo; si alguien hace eso, arruinara al nuevo, y el trozo nuevo no quedara bien con
el vestido viejo (San Lucas 6: 36). yaaj ca avaantaneshem papu ca nitant'saclantaj ti t'alh'a, meelh ca istajajop'am pa
lhech afanisheesh no niegues un favor a quien lo necesita si puedes hacerlo. nilhfanisheeshemch'evatjulh pap'elh
vatachifas con ningn otro pueblo obr as. yifanish'ayivach ti nque c'j'e jayu me has hecho ("mi propia accin por tu
parte") llegar hasta aqu. pa vena afanisheshyish ti cha'lheesh pa yijunashelh; napi yielh'e yivj pa tsijuvaneshelh'in
shi' ti tsivapenjatelh'in nos haces el escarnio de nosotros; nuestros vecinos ("los que estn alrededor nuestro") se burlan de
nosotros y nos humillan (Salmo 44: 14). ya aj ca jqu'enelhch'e pa nivacle jan afanishesh ti t'jqu'enelhch'e lhpa
cjecl; cque ya'shesh ti chiyapun no te acostes con un hombre como si te acostaras con una mujer; es una abominacin
(Levtico 18: 22). lhech lhfanishtajeshc'oya cque lhayaash ti yit'ya pa Sela ti pa'lha yitnt'aj, taj ti pa
nilhjayaeesh pues vea que Sala haba crecido y no la tomaba por esposa (Gnesis 38: 14). ta yifanishesh jayu pque
taclaj ca janujumatsenesh? cmo voy a mantener a ese hijo (que est por nacer)? v'mesh pa Cufalh ca lhech
lhfanisheeshem papi ni taclasa lhn, yalhalha ti taijop Cufalh ces de hacer eso con los ancianos, y dicen que de repente
desapareci. she pa is'ejop ca yifanisheelh'ash jaspa cano'a na tovc? qu haremos contigo aqu para que se nos calme
el mar? (Jons 1: 11). Ver : lhanfanash; lhcafanishlhavach; yifanishjat;vancafanishjat.

lhfatas Nombre masculino; posedo. 1s: yifatas (yi-fatas). 2s: afatas (a-fatas). 3s: lhfatas (lh-fatas). 1pi: casfataas (casfataas). Pl: vatfatatsic (vat-fatats-ic) ~ vatfatatsiy (vat-fatsats-iy). forma no poseda: vatfataas (vat-fataas). SU
HOMBRO. ca tulhtajaan pa an'e afatas pava acqueclity ca ayesh'e pa navanesh lhacm'a, pa ap'o'e ataco secl'esh ca
na avana na vatavtsateyish cuando caiga la noche crgate al hombro tu equipaje, que te vean todos cuando salgas, y tpate
la cara para no ver la tierra (Ezequiel 12: 6). pa nivacle pan yaash ti pitej, vooi pap'elh eshey ti yamey pava
lhfatatsiy era el hombre ms alto de todos, los dems apenas le llegaban a los hombros. j'tajesh pava yichatjulh lhtacoc
shi' pava yichatjulh lhafas pava lhech caaj pa lhamnlhajayash lhpctniyashjulh pa nivacle ti yiey ts'ivee pava
yichatjulh lhfatatsiy yi'cji pava lhafas; pava lhafas yamjatelhvatjulh pav'elh lhafas; ti yich'in ts'ivee lhnasheesh pa
t'ajuyshiasimismo, esas cuatro caras y cuatro alas tenan brazos humanos ("las que parecan manos de [seres] con vida como
hombres") por los cuatro costados ("hombros") debajo de sus alas; sus alas se juntaban de dos en dos, y caminaban ("con su
nariz") de frente (Ezequiel 1: 8-9). pa lhechech pa yan'apee pava lhfatatsiy ti tilhj, pa nishamesh jum, pa yachajey
pav'elh tilhojqu'e pan lhavj pa nyish ti yachajey pava lhts'avoot entonces la carg (la oveja) en sus hombros, gozoso,
y la trajo por todo el largo camino de vuelta al rebao ("sus compaeros"). Ver : lhfatatsivo.

238

lhfatatsivo Nombre masculino; posedo. 1s: yifatatsivo (yi-fatats-ivo). 2s: afatatsivo (a-fatats-ivo). 3s: lhfatatsivo (lh-fatatsivo). 1pi: casfatatsivo (cas-fatats-ivo). Pl: vatfatatsivo (vat-fatats-ivo). 1 SU TIRANTE.
2 SU JARRETERA. Ver : lhfatas.

lhfa'mat Nombre masculino; posedo. 1s: yifa'mat (yi-fa'mat). 2s: afa'mat (a-fa'mat). 3s: lhfa'mat (lhfa'mat). 1pi: casfa'maat (cas-fa'maat). Pl: vatfa'matis (vat-fa'mat-is). forma no poseda: vatfa'maat (vatfa'maat). 1 SU GRIPE.
2 SU ENFERMEDAD. nque nalhu a'lheesh ca suiyajulh pa vatfa'maat lhai'yaash ti caaj java vacunas hoy en da las
infecciones gripales no son tan peligrosas porque hay vacunas. pa'ij pa lhjunash japi taclas ti ni chi njutei pa vacuna!;
papi'lhech yicljtiyanjum pa vatfa'maat ay de los nios ("la situacin de los nios") que no han sido vacunados!; a ellos
las infecciones les atacan con mucha fiebre. Ver : yifa'matan; vancafa'matan.

lhfelhcheyish Nombre femenino; posedo. 1s: yifelhcheyish (yi-felhche-yish). 2s: afelhcheyish (a-felhcheyish). 3s: lhfelhcheyish (lh-felhche-yish). 1pi: casfelhcheyish (cas-felhche-yish). forma no poseda: vatfelhcheyish (vatfelhche-yish). SU TERO. na afelhcheyish lhjunashjulh ja vat'iyjatshiy ti clamam'in jan yich'e' ja isshi' tjayetas t'i';
na acachi' lhjunashjulh ti chiyaclpju pa trigo ti t'afaych'e lhavj java yucshi lhavs tu ombligo ("tero") es como una
nfora redonda que contiene vino sabroso; tu vientre es como un montoncito de trigo rodeado de flores rojas (Cantar de los
Cantares 7: 2). Ver : lhfelhech.

lhfelhech Nombre femenino; posedo. 1s: yifelhech (yi-felhech). 2s: afelhech (a-felhech). 3s: lhfelhech (lhfelhech). 1pi: casfelhech (cas-felhech). Pl: vatfelhechei (vat-felhche-i). forma no poseda: vatfelhech (vatfelhech). 1 SU MORTERO.
2 SU CHIMENEA.
3 SU FBRICA. Ver : lhfelhcheyish.

lhfetas Nombre masculino. 1s: yifetas (yi-fetas). 2s: afetas (a-fetas). 3s: lhfetas (lh-fetas). 1pi: casfetaas (casfetaas). Pl: vatfetaas (vat-fetaas). forma no poseda: vatfetatsiy (vat-fetats-iy). 1 SU RAZ. Note: solo en tercera persona
2 SU REMEDIO.
3 SU MEDICAMENTO. yui'acfi ja fetas se meti debajo de una raz. meelh ti yivaclhitesh ti yachajvatjulh pava t'asjanis
pa lhantcshich'a pa yichaajshey pan yieshcji pava vatfetatsiy cuando termin de armar los pedazos de carne de su
nieto, y lo llev a (la pieza) donde estaban los remedios. jaicasha'ya'am jayu pava afetatsiy voy a comprarte tus
medicamentos. cque yaash ti is afetaseshjop ti yunitjat na avu'vat sa es la mejor medicina para fortalecer tu
cuerpo.p'alha ti vacalhesh ja namach t'ajuya ca jaspa chint'ovseshch'e java lhfetatsiy java aacjui el hacha est lista
para cortar las races de los rboles. vooy pap'elh ti tujyic'oya pava jaicvjiyanch'e pa nitsojqu'e java lhfetatsiy pava
jat'iyjatch'e que otro coma lo que yo sembr y que arranque las races que yo transplant (Job 31: 8). pan t'ajj pava
vatcvjiyanchey pavan nincvjiyan ja Tata yi'shi' na vs chintsojesh jayu pava lhfetatsiy todas las plantas que no
plant mi Padre del cielo sern arrancadas con sus races (San Mateo 15: 13). cque yaash ti is afetaseshjop ti yunitjat na
avu'vat sta es la mejor medicina para fortalecer tu cuerpo. ampa vatfeta'sajop na avo'mat; nava avo'matachei tanca
afetatsiyesh no hay remedio para tu herida; tus heridas no tienen remedio(s). miles pava dlares jatif'cji pava
vatfetatsiy pa nitiqu'in'eesh ca vatle'clj gast miles de dlares en medicinas sin una pizca de esperanza. nijutyam pa
vatfetaas t'ajuiya ti jaicljti me da medicina para la fiebre. yichenesh pava na lhjunashvatc'oya aacjicui lhfetatsiy ti
ycfa'esh pa lhavjoquitaj pa lhashiy, yiyiteshjum ti ycfa' ellos ataban al mango de la pala con races de cualquier rbol
("usaban diferentes races de rboles y las ataban al mango de la pala") , y quedaba atado fuerte. Ver
: lhcafetas; yifetatsiyan.

lhfet'yanilh Nombre masculino; posedo. 1s: yifet'yanilh (yi-fet'ya-nilh). 2s: afet'yanilh (a-fet'yanilh). 3s: lhfet'yanilh (lh-fet'ya-nilh). 1pi: casfet'yanilh (cas-fet'ya-nilh). Pl: fet'yanlhiy (fet'ya-nlhi-y) ~
vatfet'yanlhiy (vat-fet'ya-nlhi-y). forma no poseda: fet'yanilh (fet'ya-nilh) ~ vatfet'yanilh (vat-fet'yanilh). 1 SU FRAZADA.
2 SU MANTA. Lit: su hecho-de-capullos-de-algodn Ver : lhfet'y.

239

lhfet'y Nombre masculino (?); posedo solo en tercera persona. 3s: lhfet'y (lh-fet'y). SU CAPULLO. Note: dcese de la
fruta lanosa del palo borracho y del algodn Ver : lhfet'yanilh.

lhfetsei Nombre femenino; posedo. 1s: yifetsei (yi-fetsei). 2s: afetsei (a-fetsei). 3s: lhfetsei (lh-fetsei). 1pi: casfetsei (casfetsei). Pl: vatfetsei (vat-fetsei). forma no poseda: vatfetsei (vat-fetsei). SU CUADA QUE HA REALIZADO EL
RITUAL FNEBRE.

lhfiincay Nombre femenino; posedo. 1s: yifiincay (yi-fiincay). 2s: afiincay (a-fiincay). 3s: lhfiincay (lhfiincay). 1pi: casfiincay (cas-fiincay). Pl: vatfiincayc (vat-fiincay-c). forma no poseda: vatfiincay (vatfiincay). SU TOBILLO. tsicheneipacham ja yich yint pa yameichisham nava yifiincayc me hizo atravesar la
corriente de agua (que) llegaba hasta mis tobillos.

lhfin Nombre masculino (?o femenino?); posedo. 1s: yifin (yi-fin). 2s: afin (a-fin). 3s: lhfin (lh-fin). 1pi: casfin (casfin). Pl: vatfinis (vat-fin-is). forma no poseda: vatfin (vat-fin) ~ fin (fin). SU HONDA. papuque vatclnjanjas
lhavatclnjavosesh pava lhclutshes yecly, pa lhetlha lhjunashesh shta ti tlhiyjnesh pava utes yanshi' pava lhfines ti
tlhiyjnesh'in pava lhc'jey ti yichenesh pa t'ituuc lhfayish ja't'ajesha pa lhch'amiyish aquellos guerreros manejaban el
arco ("sus armas de guerra eran armas de madera") y podan lanzar piedras ("que ponan en sus hondas") y disparar flechas
con ("utilizaban") la mano derecha o la izquierda (1 Crnicas 12: 2).

lhfincji Nombre femenino; posedo. 1s: yifincji (yi-fin-c-ji). 2s: afincji (a-fin-c-ji). 3s: lhfincji (lh-fin-cji). 1pi: casfincji (cas-fin-c-ji). Pl: vatfincjiyis (vat-fin-c-ji-yis). forma no poseda: vatfincji (vat-fin-c-ji) ~ fincji
(fin-c-ji).SU PIPA. Lit: su tabaco-recipiente t'acu'meishi pa lhfincji pa yict'atch'e lhpa coitej, pa t'acu'mei pa fij' ti
yitsecllhei pa muc ti vancalhn tom su pipa, coloc adentro fibras de caraguat, tom una brasa para encenderlas y se
puso a fumar. pa yijutei taj lhn shita lhpa fincji ca nt'acjuesh le dio entonces una pipa para buscar agua. Ver
: finc. Variante : lhfincuji.

lhfirma Nombre masculino; posedo. 1s: yifirma (yi-firma). 2s: afirma (a-firma). 3s: lhfirma (lh-firma). SU
FIRMA. Note: prstamo del castellano con cambio de gnero yi'sesh'e na lhfirma napi tanch'anjaisha'ne yiclvalh na
yitsaat Pio X Vojo Lhanshiyiish, Campo Loa firman los lderes de San Pio X, Vojo Lhanshiyiish, Campo Loa.

lhfiyjat Nombre masculino; posedo. 1s: yifiyjat (yi-fiy-jat). 2s: afiyjat (a-fiy-jat). 3s: lhfiyjat (lh-fiyjat). 1pi: casfiyjat (casfiy-jat). Pl: vatfiyjatis (vat-fiy-jat-is). forma no poseda: vatfiyjat (vat-fiy-jat). 1 SU LUGAR PARA OCULTARSE.
2 SU FORTN. Ver : yifiiy.

lhfiyjavte Nombre femenino; posedo. 1s: yifiyjavte (yi-fiy-javt-e). 2s: afiyjatvte(a-fiy-javt-e). 3s: lhfiyjavte (lh-fiyjavte). 1pi: casfiyjavte (cas-fiy-javt-e). Pl: vatfiyjavtei (vat-fiy-javt-e-i). forma no poseda: vatfiyjavte (vat-fiy-javt-e). SU
ARMA DEFENSIVA. Ver : yifiiy.

lhfojiy Nombre femenino; posedo. 1s: yifojiy (yi-fo-jiy). 2s: afojiy (a-fo-jiy). 3s: lhfojiy (lh-fo-jiy). 1pi: casfojiy (cas-fojiy). Pl: vatfojiyis (vat-fo-jiy-is). forma no poseda: vatfojiy (vat-fo-jiy). SU ESTRIBO. Lit: vaina/estucho del pie Ver
: lhafo';vatfojiy lha'vuut.

lhfomach Nombre masculino; posedo. 1s: yifomach (yi-fom-ach). 2s: afomach (a-fom-ach). 3s: lhfomach (lh-fomach). 1pi: casfomaach (cas-fom-aach). Pl: vatfomjas (vat-fom-ja-s). forma no poseda: vatfomaach (vat-fom-aach). SU
HALLAZGO. pa lhfomjasesh pava vacha'e ts'ivee pava tovjy factsesch'e pa namjatey na nalhu'e pava
nichinvan'in explora ("es su hallazgo") el nacimiento de los ros caudalosos y saca lo oculto a la luz del da (Job 28:
11). Ver : nifom.

lhfo'cl Nombre masculino; posedo. 1s: yifo'cl (yi-fo'cl). 2s: afo'cl (a-fo'cl). 3s: lhfo'cl (lh-fo'cl). 1pi: casfo'cl (casfo'cl). Pl: vatfo'cls (vat-focl-s). forma no poseda: vatfo'cl (vat-fo'cl). SU TOBILLERA DE PLUMAS
BLANCAS.Lit: su pie-juguete ya'nit pa cli'menilh, chi' pava lhpcls chi' pava lhfocls se ponen sus cadenas de
mostacilla, suz brazoletes y sus tobilleras. t'acutesh pava lhtinshis chi' lhpa lhcaclaiche c'ayooi, chi' pava lhfoclos
facl'utas le rob sus collares, su chiripa multicolor y sus tobilleras de mostacilla. Ver : lhafo'.

240

lhfjijat Nombre masculino; posedo. 1s: yifjijat (yi-fji-jat). 2s: afjijat (a-fji-jat). 3s: lhfjijat (lh-fjijat). 1pi: casfjijat (cas-fji-jat). Pl: vatfjijates (vat-fji-jat-es). forma no poseda: vatfjijat (vat-fji-jat). SU
HUESO ESCARIFICADOR. Ver : yifji.

lhfpque Nombre femenino; posedo. 1s: yifpque (yi-fpque). 2s: afpque (a-fpque). 3s: lhfpque (lhfpque). 1pi: casfpque (cas-fpque). Pl: vatfpquei (vat-fpque-i). forma no poseda: vatfpque (vatfpque). 1 SU ESCPULA.
2 SU PALETA.

lhiich Nombre femenino; posedo. 1s: yilhiich (yi-lhiich). 2s: alhiich (a-lhiich). 3s: lhlhiich ([lh]-lhiich). 1pi: caslhiich (caslhiich). Pl: vatalhjiy (vata-lhji-y). forma no poseda: vatliich (vat-lhiich). 1 SU HILO.
2 SU HEBRA.
3 SU PIOLA.
4 SU PIOLN. javantiyitesh shita pa lhanfanash pava vatalhjiy ti vancu'jam aprend tambin el proceso de teir hilos. papi
ni nt'yish ca nan'e pa lhc'onach pa isjop ca nasnatesh pava lhalhjei las que no saben tejer ("poner en el tejido") pueden
hilar ("hacer sus hilos"). vooi pa lhcasash shi' pa lhiich busca lana e hilo. Ver : tiilh.

lhiivte Nombre femenino; posedo. 1s: yilhiivte (yi-lhiivte). 2s: alhiivte (a-lhiivte). 3s: lh(lh)iivte ([lh]lhiivte). 3p: lh(lh)iivtec ([lh]-lhiivte-c). 1pi: caslhiivte (cas-lhiivte). SU CORAZN. Note: esta palabra no se usa para
referirse a la sede de los sentimientos (cf. lhcachi') lhpa lhiivte yiviisjatesh na yoot ti atejem; pa vatjovayiesh pa vatvafi'
pa namyitapee mi corazn hace latir a mi pecho y me duele; mi temor a la muerte me sobrecoge (Salmo 55: 4). pava
ac'ojey tsjofjisha'ne pa yitsefesheyshi pava lhiivtec papi naac'utsfasa tus flechas son afiladas y se hunden en los
corazones de tu enemigos (Salmo 45: 6). factsejch'e lha lhiivte su corazn lata fuerte. Ver : lhcachi'.

lhishjanjafa Nombre masculino; posedo. 1s: yishjanjafa (y-ishjan-jafa). 2s: ishjanjafa (ishjan-jafa). 3s: lhishjanjafa (lhishjan-jafa). 1pi: catsishjanjafa (cats-ishjan-jafa). Pl: vatishjanjafas (vat-ishjan-jafa-s). forma no
poseda: vatishjanjafa (vat-ishjan-jafa). 1 SU COMPAERO DE CANTO.
2 SU MAESTRO CHAMN.
2 SU APRENDIZ PARA CHAMN. Ver : tishjan; lhishjanjayash.

lhishjanjayash Nombre masculino; posedo. 1s: yishjanjayash (y-ishjan-jayash). 2s: ishjanjayash (ishjanjayash). 3s: lhishjanjayash (lh-ishjan-jayash). forma no poseda: vatishjanjayash (vat-ishjan-jayash). 1 SU CANTO.
2 SU MODO DE CANTAR. ni nvi'jatana pa'lhech nivacle Vtvt ti vena t'nash pa lhishjanjayash; ni nvi'jatana, yaash,
yilhquivatam no respetaban al hombre extrao Vtvt que cantaba con una tonada que les pareca mal lograda; no lo
respetaban, es ms, se burlaban de l. Ver : yishi; tishjan1; yishjayan; vatishjanja'vat.

lhishjanja'vat Nombre masculino; posedo. 1s: yishjanja'vat (y-ish-jan-ja'vat). 2s: ishjanja'vat (ish-janja'vat). 3s: lhishjanja'vat (lh-ish-jan-ja'vat). 1pi: catsishjanja'vat (cats-ish-jan-ja'vat). Pl: vatishjanjavt-es (vat-ishjan-javt-es). forma no poseda: vatishjanja'vat (vat-ish-jan-ja'vat). 1 SU PLAZA PARA CANTAR.
2 SU IGLESIA.
3 SU TEMPLO. tam'ey t'e avaatsheelh ti lhech ac'plheeshelh nava ajpyjeyelh ti lhasclaneelh pa lhan'e na yishjanjavat
pa yafalhch'esha'ne? de modo que es tiempo (para ustedes) de arreglar sus casas, mientras mi templo est en ruinas?
(Ageo 2: 4). jjjeclai ampapu ca nit'ya pa lhech napu'esh vatcumjayash ti yjesh'esha'ne ti yichey pa Jess pa
vatishjanja'vat sin que nadie lo supiera todava, ese martes fue la ltima vez que Jess fue al templo. nalhu'ei ti
vanqu'eijatsjan'e ja vatishjanja'vat de da ensea en la iglesia. jc'cji ja vatishjanjavat ti jayaalh, pa lhechesh pa
jayvanchay, pa ja'van ja Lhcaanvacle ti yit'eshyam... entr en el templo para orar, y ca en xtasis, vi al Seos que me
deca.... (Hechos 22: 18). yaichavalha ca nasnatesh pa lhishjanja'vat decide construir una iglesia. tan jayu ca alhecha
ca asnateshyam pa vatishjanjavat ca jaspa jv'cji no sers t quien me construya la casa para habitar (1 Crnicas 17:
4). Ver : tishjan.

lhivalhcheyash ~ lhivalhjayash Nombre masculino; posedo. 1s: yivalhcheyash (y-ivalh-cheyash). 2s: ivalhcheyash
(ivalh-cheyash). 3s: lhivalhcheyash (lh-ivalh-cheyash). 1pi: catsivalhcheyash (cats-ivalh-cheyash). forma no

241

poseda: vativalhcheyash (vat-ivalh-cheyash). SU CASTGO (que da). Note: dcese del castigo uno que da a otro pa
vativalhcheyash shi' pa vatvanqu'eyjatsjanjayash chitlhesha pa vatacajysha, taj pa vatas nichintyjat'in
yivapenjat'in lhpa lhamimi los palos y las correcciones procuran sabidura, el muchacho consentido avergenza a su madre
(Proverbios 29: 15). Ver : lhnivalhcheyash ~ lhnivalhjayash.

lhi'ts'i Nombre masculino; posedo (solo en tercera persona?). 3s: lhi'ts'i (lh-i'ts'i). Pl: lhi'ts'ic (lh-i'ts'i-c). 1 SU RESINA.
2 SU CERUMEN. vooi pa yacut shtachenesh ja faaiyuc lhits'i para el color negro, usamos resina de algarrobo. Ver
: yi'ts'iyan; i'ts'inja; i'ts'injayuc.
lhja 1 Clasificador dectico; singular; femenino; conocido de vista; pasado. EL/LA VISTO/VISTA ANTES PERO NO A LA
VISTA EN EL MOMENTO DEL HABLA. caajem lhja nich'a nyanyanitaj tiene ("hay para l") una bicicleta nueva. lhja
aljibe yaash (~ yaashesh) ti apatojc'oya lhja avaatsha aquel aljibe es ms hondo que el tuyo.
3s: lh(a)jque, lhjqueei, lhjc, lhjan'e. 2 demostrativo y pronombre de 3a persona;singular; femenino; conocido de vista;
pasado. javlh'e, jovalh'apee ja yac, tsitfaclei lhja faaiyuc, lhech t'e apee lhjc faaiyuc! trep por un rbol, y mir
(siendo "sobre" el rbol) el campo, reconoc un algarrobo, ste era justamente el algarrobo aqul!" lhan'e pa lhapa
vaclanshi ti tosesh lhpa Shintijay, lhet lhn lhjqueei t'lha lhpqueei lhutsja pero ella se haba convertido en vbora
(que llaman) shintijay, en sta tiene su origen aquella joven. t'ichaijop lhjque t'itsech descansaba al lado del aljibe.
3s: lhjalhech. 3 pronombre anafrico de tercera persona;singular; femenino; conocido de vista; pasado (sase tambin como
pronombre relativo). cjecl lhja'lhech era hembra aquel pjaro. ni vatjutsa'esh ca yishanelh, tsijutsaapee lhja'lhech
nivacche, ts'am ti jaculhesh no fue yo quien empez a pelear, empez aquella mujer, y al final repond. yicshenshi lhja
ve'lha nivacche lhj lhech doce pava lhnincpesesh ti ntshiin haba entre ellos una mujer que llevaba doce aos
padeciendo hemorragias (San Marcos 5: 25).
3s: lhjaelh ~ lhjeelh ~ lhj'elh. 4 pronombre diferencial de 3a persona simple;singular; femenino; conocido de vista;
pasado. shnquelhei pacham na lhjyish ca shtamelhei lhj'elh lhjicha crucemos a la otra orilla del lago ("crucemos el
ro para ir a otro mar").
3s: lhjaelhcha. 5 pronombre diferencial de 3a persona compuesto;singular; femenino; conocido de vista; pasado.
3s: lhja(n). 6 pronombre relativo;singular; femenino; conocido de vista; pasado. yaaj j ca aichavalhelhaan lhca'lhech yucuve
lhca'lhech isjop ti nj, aichavalhelhaan j ja'elhcha yucuve lhjan aijalhyich'esh ti vancamanlhanit no se preocupen
tanto por el pan que se echa a perder, preocpense del otro que da vida eterna.
7 predicado de pregunta;singular; femenino; conocido de vista; pasado. DNDE EST L/ELLA? 3s: lhj'ne?. lhj'ne
ach'inj? dnde est tu hermanita?

lhjaelh(cha) ~ lhjeelh(cha) Ver : lhja.


lhjan Ver : lhja.
lhjan'e Ver : lhja.
lhja'lhech Ver : lhja.
lhja'ya Nombre masculino/femenino; posedo. 1s: yija'ya (yi-ja'ya). 2s: aja'ya (a-ja'ya). 3s: lhja'ya (lh-ja'ya). 1pi: catsija'ya
(catsi-ja'ya). Pl: vataja'yas (vata-ja'ya-s). forma no poseda: vataja'ya (vata-ja'ya). 1 SU CNYUJE.
2 SU ESPOSO.
3 SU ESPOSA. Note: dcese de una pareja que no tiene hijos
4 SU PAREJA. yivaatsha ni yit'esh ca yija'yaeesh papu no quiero casarme con nadie. anque yija'ya ella es mi
esposa. istaa ca aja'yaseelh pap'elhcha jayu bsquense a otro para (que sea) su esposo. jqu'enelhch'e lhja
lhjayalhtapee ca achecla' pa fisjatemch'e pan lhfanishtajlhavach lha ash'aa, ca jaspa isjop ca acaatjatem ca achecla'
papi ca lhcleseesh ca nitlhesh'a toma la mujer de tu hermano, segn tu obligacin (de cuado), y procrale descendencia a
tu hermano (Gnesis 38: 8). acum'e shita pava napu'yama caspaschei pa t'ajj lhacm'a java vatacli chi' java
yaquisitis isissha'ne chi' pava lhja'yasesh; vooi pava yaquisitis ni isisasha'ne, ve'lhaach'e, chi' pava lhja'yash ts'ivee;
lhech t'aj'jeeshch'e jayu shita pava'na jcls vanashaan na vs, t'aj'jajulh pava cjecli pava titsji toma siete
parejas de cada especie de animales, tanto de los animales puros como de los impuros, cada uno con su pareja; del mismo
modo, de todos los pjaros que vuela por el cielo, cada uno macho con hembra. tsijovaiyelhjulh ja yija'yaelh, lhai'yaash ti
tavooi tenemos miedo de nuestro esposo, porque est agusanado. ni ntajulhey ti ajayaesh lha ach'inish lhch'acfa no es

242

lcito tener a la mujer de tu hermano ("que tu esposa es la esposa de tu hermano") (San Marcos 6: 18). nat'yei j, yija'ya,
pa chi tai'e yitsaat? sabs vos, mujer ("mi esposa") donde hay una aldea abandonada?sesenta japi lhcaanvaccheyesh, pa
ochenta japi vatajayasesh atesha pa acloj japi lhutsjayech'esh, taj ti lha tsitst'ajesh ofoche vataasclaneshi lha lhech
ve'lha, lha lhech ve'lha lhse ti yiy'ya lhja nivacche ti nicavat'ajesh si sesenta son las reinas, ochenta las concubinas
("esposa de balde") e innumerables las doncellas, una sola es la paloma que tengo y se hermosea para m (?), nica hija de la
mujer que la dio a luz (Cantar de los Cantares 6: 8-9). pa ya aj na shta ca natcuteelhvane papi nilhjayasa y que tampoco
tengan ustedes relaciones sexuales prohibidas ("con sus no-cnyuges") (Hechos 21: 25). napi Israel lhavos apis ti
lhavmechyish ti tayijop ts'ivee; pa lhech ajunasha ca ajayaeesh lhpa cjecl ninve'lhan pa ctsyan lhpa lhech; pa
nque lhjunasha papi lhcles pa lhclesheesh lhpa ninve'lhan he abandonado al pueblo de Israel porque se ha alejado (de
m, el Seor); te tocar por esposa una prostituta y tendrs hijos de ella ("la hars coger"); y aquellos hijos suyos sern hijos
de una prostituta (Oseas 1: 2). lhtaijop lhpa aja'ya? - jech, jayaijop, lhaiyaash tafjunyi ja lhtata ca nascln huiste de
(la casa de) tu esposa? -si, hu porque me amenaz el padre de ella.c'oya ca neetshamtajshi papi vafsha'ne, she t'e papi
yitst'ajshi jayu lhpa sch'acche, lhayaash ti tifesh'e papi napu'yama lhtatvelheyech ti lhjayastajesh? cuando
resuciten, de quin ser esposa la viuda, porque los siete sern maridos syos? (Lucas 20: 33). Ver
: vataja'yayash; lhja'yafa; tja'yaai; nija'yayu1; nija'yayu2; yijayayan; vanijayachi; lhtaja'yayash.

lhja'yafa Nombre masculino; posedo. 1s: yija'yafa (yi-ja'ya-fa). 2s: aja'yafa (a-ja'ya-fa). 3s: lhja'yafa (lh-ja'yafa). 1pi: casja'yafa (cas-ja'ya-fa). Pl: vatja'yafas (vat-ja'ya-fa-s). forma no poseda: vatja'yafa (vat-ja'ya-fa). SU
CONCUADO. Ver : lhja'ya; lhja'yafache.

lhja'yafache Nombre femenino; posedo. 1s: yija'yafache (yi-ja'ya-fa-che). 2s: aja'yafache (a-ja'ya-fache). 3s: lhja'yafache (lh-ja'ya-fa-che). 1pi: casja'yafache (cas-ja'ya-fa-che). Pl: vatja'yafachei (vat-ja'ya-fa-chei). forma no poseda: vatja'yafache (vat-ja'ya-fa-che). SU CONCUADA. Ver : lhja'ya; lhja'yafa.

lhjiveclavai Nombre masculino; solo posedo en tercera persona. 3s: lhjiveclavai (lh-jivecla-vai). SU YEMA. t'astaiyeishiin
lhai'yaash ti cojiyajshi ja lhjiveclavai pava lhshaic'uc pa yiclataj no se notaba la mezcla (de huevos de curiyu con la
miel) porque la yema del huevo de curiyu es amarilla. Ver : jive'cla.

lhjiyasech Nombre masculino; posedo. 1s: yijiyasech (yi-jiyas-ech). 2s: ajiyasech (a-jiyas-ech). 3s: lhjiyasech (lh-jiyasech). 1pi: casjiyasech (cas-jiyas-ech). Pl: vatjiyasjei (vat-jiyas-je-i). forma no poseda: vatjiyasech (vat-jiyas-ech). SU
PALO LARGO CON HORQUETA. Note: herramienta usada por las mujeres para arrancar caraguat

lhjof Nombre masculino; posedo. 1s: yijof (yi-jof). 2s: ajof (a-jof). 3s: lhjof (lh-jof). 1pi: casjof (cas-jof). Pl: vatjofis (vatjof-is). forma no poseda: vatjof (vat-jof) ~ tinjof (tin-jof). SU SANDALIA DE CUERO. Note: se usaban antiguamente, y
podan ser tambin tablitas de madera. El nombre parece emparentado con lhafo' 'su pie' y lhfojiy 'su estribo', por va de
mettesis Ver : bota.

lhjojo'vat Nombre masculino; posedo. 1s: yijojo'vat (yi-jo-jo'vat). 2s: ajojo'vat (a-jo-jo'vat). 3s: lhjojo'vat (lh-jojo'vat). 1pi: casjojo'vat (cas-jo-jo'vat). Pl: vatjojovtes (vat-jo-jovt-es). forma no poseda: vatjojo'vat (vat-jojo'vat). 1 SU ECHADERO.
2 SU SITIO PARA DORMIR.
3 SU DORMITORIO.
4 SU ELEMENTO PARA DORMIR. yamtajei papi nich'acsha'ne pa lhojo'vat, t'afcstajei ts'ivee, taj ti ni ve'lhaa ca
natcuumjulh papi nich'acsha'ne, pa vapeclei lhn atesha se acercaron muchachos para afilar con las chicas, pero ellas no
admitieron ni uno solo, as (los muchachos) regresaron de balde. pa tuj ti'ma pava lhcati'njis lhjojovtestaj, ca'tajesha
pava lhchaafchafis comenzaron a comer sus bolsones de cuero, elementos para dormir y sus sandalias. pa lhech tlh'e'jop
ti vat'u'esh pava tashinshtas, pa nucuyie' na jumcuclaai pa yovalhei pa lhjojo'vat comenzaron a arrear las ovejas, y
cuando el sol estaba a esta altura, miraron donde pasar la noche. Ver : yijo'; lh(a)jo'e.

lhjoomjomi Nombre masculino; posedo. 1s: yijoomjomi (yi-joom-jom-i). 2s: ajoomjomi (a-joom-jom-i). 3s: lhjoomjomi
(lh-joom-jom-i). 1pi: casjoomjomi (cas-joom-jom-i). forma no poseda: vatjoomjomi (vat-joom-jom-i). 1 SU
SERIEDAD.
2 SU IRRITABILIDAD. Ver : joomjom.

243

lhjoquitavash Nombre masculino; posedo. 1s: yijoquitavash (yi-joquita-vash). 2s: ajoquitavash (a-joquitavash). 3s: lhjoquitavash (lh-joquita-vash). 1pi: vatjoquitavshai (vat-joquita-vsha-i). Pl: vatjoquitavash (vat-joquitavash). 1 SU HERIDA DE PALA.
2 SU CICATRIZ DE PALA. Ver : joquitaj.

lhjovayi Nombre masculino; posedo. 1s: yijovayi (yi-jova[i]-yi). 2s: ajovayi (a-jova[i]-yi). 3s: lhjovayi (lh-jova[i]-yi) ~
t'ajovayi (t'a-jova[i]-yi) ~ t'ijovayi (t'i-jova[i]-yi). 1pi: casjovayi (cas-jova[i]-yi). Pl: vatjovayi (vat-jova[i]-yi). SU
MIEDO.tajulhtajey pa jpecshi ca tjonshajayashi, ja't'ajesha lhpa vse' yacutshi ca nvyitapee, ja't'ajesha ti capch'e
na jumcuclaay pa yam'apee pa vatjovayi! qu no reclamen las tinieblas y las sombras, que la niebla se pose sobre l, que
un eclipse lo aterrorice! (Job 3: 5). pa t'ajovayijulh su miedo hacia algo/alguien. yamqu'een pa t'ijovayi el miedo le
acuciaba. pa lhech lhcaanvacle Sal ampa ca t'ijovayiaem ca nivatclnelh papi lhech este rey Sal no tena miedo ("no
haba su miedo") de enfrentarse con ellos. taj ti vooy papi tach'anyi pa caajem jayu pa vatpiiyash pa ameem pa
t'ajovayijulh pava suyjulh pero el que me obedece vivir tranquilo, sin temer peligros Proverbios 1:
33). c'ajuvaneshelh'in jayu ca avaftajeshelh pa ajovayielh, ca namtajelh'ay avaatsheelh pa vatjovayi shi' pava
tavijatay, ti niavaatlhecljelh shi' ti lhtanapunelh, pa lhjunash lhpa jojactsini ti yicatsnjat'in lhacm'a les insultar
cuando ustedes estn muertos de miedo, cuando les alcance el terror y las dificultades, que les haran sentirse incapaces, como
huracn que dispersa todo (Proverbios 1: 26-27). papi nivacle yivmjat'e ts'ivee jayu pa t'ajovayi, lhayaash ti
yaychavalha pava vaclan jayu ti nash'apee na cotsjaat; pa lhechesh pa naacjut pa vat'unaj na vs el miedo destruir a
los hombres, porque piensan en lo que va a suceder al mundo ("pasando sobre el mundo"); entonces las fuerzas del cielo
tambalearn (San Lucas 21: 26). ca ach'anjayutajeshelh'yi, pa tan jayu ca nats'isinatelhey pa ajovayi si (ustedes)
quieren escucharme, de puro asombro se llevarn la mano a la boca ("no ser que su miedo/asombro [de ustedes] me adorne")
(Job 21: 5). lhpa lhiivte yiviisjatesh na yoot ti atejem; pa vatjovayiesh pa vatvafi' pa namyitapee mi corazn hace latir
a mi pecho y me duele; mi temor a la muerte me sobrecoge (Salmo 55: 4). lhts'anaanjateshelh jayu pa t'ajovayi yiey
ajuyishelh les harn temblar de miedo ante ustedes (Gnesis 9: 2). pa vatjovayijulh pa Lhcaanvacle lhech ti
chivaneyjatsjanesh pa vatcajysha temer al Seor es escuela de sabidura (Proverbios 15:33). Ver : nijovai.

lhjc Note: forma alternativa de lh(a)jque Ver : lhja.


lhjicha Nombre femenino (~ masculino? - chequear); no poseble. 1 MAR.
2 LAGO. Lit: ro-grande shnquelhei pacham na lhjyish ca shtamelhei lhj'elh lhjicha crucemos a la otra orilla del lago
("crucemos el ro para ir a otro mar"). pa vapecley shta ja Jess ja uj lhjvcha; pa'lhech yfis'e shta japi acloj nivacle,
pa lhech yeijatsjan'e sali de nuevo a la orilla del lago; toda la gente acuda a l y l los enseaba (San Marcos 2:
13). tajulhtajey ca chincfeesh lha'vo' lhpa uj utej, ca chinuesham pa lhvcha, lhayaash ti nintajulhey ca nifaycutaan
papi tiqu'icsha'ne ms le valdra que le ataran (al pecador) en el cuello una gran piedra y lo arrojan al mar, antes que
escandalizar a uno de estos pequeos (San Lucas 17: 2). Variante : lhvcha; lhjvcha.

lhjjanjate Nombe femenino; posedo. 1s: yijjanjate (yi-jjan-jat-e). 2s: ajjanjate (a-jjan-jat-e). 3s: lhjjanjate (lhjjan-jat-e). 1pi: casjjanjate (cas-jjan-jat-e). Pl: vatjjanjatei (vat-jjan-jat-e-i). forma no poseda: vatjjanjate (vatjjan-jat-e). 1 SU MARACA.
2 SU SONAJERA. Variante : lhjjnjate.

lhjque Nombre femenino; posedo. 1s: yijque (yi-jque). 2s: ajque (a-jque). 3s: lhjque (lh-jque). 1pi: casjque (casjque). Pl: tinjquei (tin-jque-i) ~ vatjquei (vat-jque-i). forma no poseda: tinjque (tin-jque) ~ vatjque (vatjque). SU POZO. Note: dcese de un hueco o bache que no contiene agua tiish shta lhpa tinjque t'ajuya pava tjayetas
t'ic cav un lagar ("un pozo para los jugos de uvas") (San Marcos 12:1). ve'lhasham lhja lhjquec'oya nque t'e lhavj,
eem ti joot ni nt'un'e; ve'lhasham yifosch'e ts'ivee, nclesha ti tapooj lhja tinjoque', clamamesh'apee (cavaron) una
fosa de este tamao, pues la tierra del arenal es blanda; enteraron a todos en una sola fosa, qued llena la fosa, la cubrieron de
tierra y la emparejaron. Ver : lhavjoque'; lhavinjc; tinjquechat.

244

lhjts'clnjayash Nombre masculino; posedo. 1s: yijts'clnjayash (yi-jts'cln-jayash). 2s: ajts'clnjayash (ajts'cln-jayash). 3s: lhjts'clnjayash (lh-jts'cln-jayash). 1pi: casjts'clnjayash (cas-jts'cln-jayash). forma
no poseda: vatjts'clnjayash (vat-jts'cln-jayash). 1 SU ASTUCIA.
2 SU MENTIRA. yit'ya tatsha pa Jess pa lhjtsclnjayashesh ti nisa' pa lhaychavalhjayash ts'ivee, pa yit'esha: ta
lhayaash ti lhanc'alhtantajelhyiy? adivinando su mala intencin, Jess les dijo: por qu me estn probando? (Lucas 20:
23). Ver : jts'clnjanaj; yijats'cln; vatjats'cln.

lhjvash Nombre masculino; posedo. 1s: yijvash (yi-j-vash). 2s: ajvash (a-j-vash). 3s: lhjvash (lh-jvash). 1pi: casjvaash (cas-j-vaash). Pl: vatjvshai (vat-j-vsha-i). forma no poseda: vatjvaash (vat-j-vaash). SU
INGLE.

lhjvcha Ver : lhjicha.


lhj'ne Ver : lhja.
lhjucjuqu'e Nombre masculino; posedo. 3s: lhjucjuqu'e (lh-jucju-qu'e). Pl: vatjucjuqu'ec (vat-jucju-qu'e-c). SU RED
PARA PESCAR NADANDO. Lit: se-enhebra o se-esconde-debajo-de jnshajesh ti vanuujqu'e japi nivacle ja
lhjucjuqu'edurante la noche los hombres se zambullan con la red corta. Ver : yijucju; yijucj.

lhjuc'ach'e ~ lhjuqu'eei Nombre masculino; posedo. 1s: yijuc'ach'e (yi-juc'a-ch'e). 2s: ajuc'ach'e (a-juc'ach'e). 3s: lhjuc'ach'e (lh-juc'a-ch'e). 1pi: casjuc'ach'e (cas-juc'a-ch'e). Pl: vatjuc'ach'ec (vat-juc'a-ch'e-c). forma no
poseda: vatjuc'ach'e (vat-juc'a-ch'e). 1 SU ANCHURA.
2 SU ANCHO. Note: siempre se usa con sufijo nque lhjuc'ach'e pa toishovoyish nan lhjunash ja toishovoiyishesh, ni
c'atsajesch'e la anchura de aquella caada era como la (de) una caada, no era ancha. pa chinilha java tjayetas pa
chiyayjatshi ja yitsaat; pa tlhch'e lhja tnjque acloj java vo'oy, pa yameychisham java lhashinjus java cuvyu,
lhayaash ti apatoji; pa trescientos kilmetros ja lhjuqu'eey pisaron las uvas fuera de la ciudad; se desbord la sangre de
la cuba, llegando a la altura del freno de los caballos en un radio de trescientos kilmetros (Apocalipsis 14: 20). pa t'iya'esh
chiyvenchatem pa Lhcaanvacle yi'shi' pa lhech cotsjaat pa doce kilmetros jayu nquee pa lhch'alhu'esh pa lhavj pa
napu'njesh kilmetros pa lhjuc'aach'e el territorio que ser reservado como tributo al Seor tendr doce kilmetros de
longitud por diez de anchura (Ezequiel 48: 9). pava lhtascuyesh ti yan'e' pa Salomn ti yisnatesh pa vatishjanjavat pa
nque lhjunash ti chiyitsjuulhshi: pa veintiseis metros pa lhavj pa yichatjulhyama metros pa lhjuc'ach'e Salomn
determin la planta del templo: 26 metros de largo y treinta de ancho (2 Crnicas 3: 3).

lhjuijafa pa Cristo Nombre masculino; no poseble. ANTECRISTO. Lit: su-enemigo de Cristo pa lhjuyjafa pa Cristo
yitanchatesh pa yit'esha ca ni nanvat'aja pa Cristo el Antecristo niega la encarnacin de Cristo ("lo que llaman el que no
naci el Cristo").

lhjuijasche Nombre femenino; posedo. 1s: yujuijasche (yi-juijas-che). 2s: ajuijasche (a-juijas-che). 3s: lhjuijasche (lhjuijas-che). 1pi: casjuijasche (cas-juijas-che). Pl: vatjuijaschei (vat-juijas-che-i). forma no poseda: vatjuijasche (vatjuijas-che). SU DELANTAL. Sinn : lhjuishivoque. Ver : lhjuishivoque; t'ajuiyish; t'ajui.

lhjuijayashjulh Nombre masculino; posedo. 1s: yijuijayashjulh (yi-jui-jayash-julh). 2s: ajuijayashjulh (a-jui-jayashjulh). 3s: lhjuijayashjulh (lh-jui-jayash-julh). 1pi: casjuijayashjulh (cas-jui-jayash-julh). forma no
poseda: vatjuijayashjulh. 1 SU CONFLICTO.
2 SU ENFRENTAMIENTO.
3 SU APOSTASA. Lit: su-direccin-[otro] viene-hacia-l lhayaash ti jjjeclay jayu ninam pa lhech nalhu, vatjutsa' jayu ti
nam pa vatjuyjayashjulh pa Dios porque todava no ha llegado el da, primero tiene que suceder la apostasa (2
Tesalonicenses 2: 3). ya aj ca alhecljeshelh ca nichaaj pa vataasclanjayashvatjulh yiey na cotsjaat; am, ninchaaj pa
vatcanoyash vooy pa vatjuyjayashvatjulh janchaaj no piensen que he venido a tener paz en la tierra; no, no traigo paz
sino conflicto (San Mateo 10: 34). Ver : t'ajui.

lhjuijayashvatjulh Ver : lhjuijayashjulh.


lhjuija'vat Nombre masculino; posedo. 1s: yijuija'vat (yi-jui-ja'vat). 2s: ajuija'vat (a-jui-ja'vat). 3s: lhjuija'vat (lh-juija'vat). 1pi: casjuija'vat (cas-jui-ja'vat). Pl: vatjuijavtes (vat-jui-javt-es). forma no poseda: vatjuija'vat (vat-juija'vat).1 SU LUGAR PROPIO.

245

2 SU LUGAR ACOSTUMBRADO. Ver : t'ajui.

lhjuishivoque Nombre femenino; posedo. 1s: yijuishivoque (yi-jui-shi-vo-que). 2s: ajuishivoque (a-jui-shi-voque). 3s: lhjuishivoque (lh-jui-shi-vo-que). 1pi: casjuishivoque (cas-jui-shi-vo-que). Pl: vatjuishivoquei (vat-jui-shi-voque-i).forma no poseda: vatjuishivoque (vat-jui-shi-vo-que). SU DELANTAL. Sinn : lhjuijasche. Ver
: lhjuijasche; t'ajuiyish; t'ajui.

lhjuiyish Ver : t'ajuiyish.


lhjump'ashiy Nombre femenino; posedo. 1s: yijump'ashiy (yi-jump'ashiy). 2s: ajump'ashiy (ajump'ashiy). 3s: lhjump'ashiy (lh-jump'ashiy). 1pi: casjump'ashiy (cas-jump'ashiy). Pl: vatjump'ashiyis (vatjump'ashiy-is). forma no poseda: vatjump'ashiy (vat-jump'ashiy). 1 SU MANCHA BLANCA EN LA CARA.
2 SU CASABILLO.

lhjumquet Ver : vatjumquet.


lhjunash Nombre masculino; posedo. 1s: yijunash (yi-junash). 2s: ajunash (a-junash). 3s: lhjunash (lhjunash). 1pi: casjunash (cas-junash). forma no poseda: vatjunash (vat-junash). 1 SU CUALIDAD.
2 TAL COMO ES.
3 SU CARCTER.
4 SU CONDUCTA.
5 SU ESENCIA.
6 SU ESTADO.
7 SU SITUACIN.
8 SU OCASIN.
9 POR EJEMPLO. javji yijunash ca nivacle lhcliish te hablo en mi propia lengua nivacle. nan lhjunash lhja niniva sui as,
por ejemplo ("as es, es como es"), la sachasanda es venenosa. tanchavatiy ca lhjunashach'evatjulh j pava yichatjulh
t'afcatos hay que cuidar que las cuatro esquinas (de la casa) sean iguales. ya'shesh ti tajulhey ca nicaajoom ca
shtanchavaycatsitay ti tajulhey pa casjunash es esencial tener un sentido sano de valor personal. vooi pan t'elhesh lhn
lhapesh pava ajcls ti tishjanch'een lhn pa tasinisha'ne lhn shta yi'ei nan casjunash en aquel tiempo los pjaros
solan cantar y hablar como entre nosotros. nisesh pa ca lhjunasha pa lhcumjat le pregunt de qu tipo de trabajo se
trataba. jayeetshelh'a ca aychavalhelheyjop jum pa ajunashelhch'e les digo (a ustedes) que presten atencin a su
situacin (Ageo 1: 4). pa nque lhjunashvach pa jaalhpa suyvane as continuaron la una con otra hasta que ambas se
enojaron. pa lhjunashem pa lhneetshamjayash pa Cristo papi vatcachenjas la resurreccin de Cristo segn ("como-erapara-ellos") los apstoles. ca nque ajunashtaja ca ni imatsintajee pa'na nan lhjunash ca atata, lhacm'a jayu papi
israelitas nitfaclesh'a jayu j ti alhcaanvacle si t eres menos exigente ("tu actitud no exija cualquier cosa") que tu padre,
todos los israelitas te reconocern como rey. lha' ti yistan'in pa lhjunash sin embargo, no entendan nada ("como
era"). ya'saseshsha'ne pa ajunash qued mal por tu culpa. vanqu'eijatesh na nalhu pa lhjunash jayu pronostican el
tiempo ("el estado futuro"). lhan'e lhja cjecl pa nijovaishi, ts'ana'nan'in jum, lhai'yaash ti yit'yishlhach'e pa
lhjunashesh pero la mujer se asust, temblando porque se di cuenta de lo que le haba pasado. vena lhjunash se
transforma/ es diferente. vena lhjunashem pava vatavnus (la enfermedad) causa cambios en los huesos.cljesh pa
lhfanishlhavach pa necjc, ya aj na pa lhjunash! alabe la actuacin del nio, no su personalidad! yeetajesh ca
nasvaneshelh ti nitaniyytaneshelh yifanishelhyivach ti yavelheelhsham ja Cristo Jess; pa yeetajesh shta ca
nitsachajelha ja apis yijunashelh queran vernos renegar de nuestra hermandad ("lo que hicimos en nuestra hermandad")
con Jess Cristo; queran tambin desviarnos de nuestra personalidad (Glatas 2: 4). na pa casjunash casnich'ac ti
shtaichavalhajop pavque nalhus jayu? qu sentimos nosotros los jvenes al pensar en nuestro
futuro? atatvaych'aclajelha na is vatjunash, ya aj ca acacujanshelh na is ya'clish t'lha na
vatnilhjenjayash arrepintanse y crean en la Buena Noticia para su (propia) salvacin (San Marcos 1: 15). atstjat na
atuuc!; pa lhet lhfanishesh pa vatsjan ja t'ituuc pa lhjunashvatjulh java t'itjuy extiende la mano!; as hizo y su mano
qued sanada ("como sus manos [antes]") (San Marcos 3: 5). lhj lhech cjecl acloj papi vatcafetatsiy lhavos ti
titsintajey'inlhavach, tiflhncji pava lhavanjas, taj ti ni secl'eeshclee pa ca lhjunasha aquella mujer recurri muchas

246

veces a mdicos, gastando todo lo que tena, pero su estado no haba mejorado (San Marcos 5: 26). ta ajunash?, ta
te'lhesh ti vaclan'ash? qu te pasa?, cundo te enfermaste ("se te form")? ampa ca casjunasha; yachaj napi
juutshinjas na tashinsha lhsc'clit, opeesh t'em'na ca shtanfiiytaj; eshlhn lhapa jaijatjotshi ja tashinsha lhsc'clit,
jachajem; nqueesh shtanfiiy jayu, lhapa jamat na vatsuiyi, yicles no nos pasa nada; los toba han llevado de vuelta al
alma del venado; por eso haba sido que tenemos (solo poco) coraje; por suerte, he alejado el alma del venado; se lo devolv a
ellos (los toba); ahora seremos valientes, ya recuper la bravura, hijos mos. atatvaich'aclajelha pa ca ajunasheelh pa
ujaneshelh shita na Is Vat'eyaj jan janchajelh'ai convirtanse y crean la Buena Noticia que yo les traigo. nisesh pa ca
lhjunasha pa lhcumjat averigua de qu tipo de trabajo se trata. istaa ca afanisheeshjulh japi nicacujanjasa jaspa
najneshch'e nava asinc, shi' nava ajunash'in, shi' shta pa encheyash, shi' pa is acajysha, shi' pa naacacujayashaa
nquee pa aisiyasha'ne procura ser modelo de los creyentes en la palabra, la conducta, el amor, la fe, la pureza(1 Timoteo
4: 12). istaa ca acuumjulh jan ajunashyish ti lhatcuumyijulh recbelo como recibiras a mi propia persona (Filemn:
12). nque lhjunash ca anvelhayutajeshyijop pa nivatcacujayasha, pa acuumjulh yiey jan ajunashyish yivaatsha si te
consideras compaero mo en la fe, recbelo (a mi hijo) como a m (Filemn: 17). ya lhech yijunashjulh pa vatashclfech,
nava yajtey lhjunashjulh java tojquisham jpyjey, pa lhe'naa java lhtsjey j lhech, pa tsivanjiyinesh na
yishamitjayash yo soy como una muralla, y mis pechos son como torres, y por eso sus ojos mostran su alegra ("me
muestran mi alegra") (Cantar de los Cantares 8: 10). na yas, ach'anch'e nava nacajishiyanesh na atata pa ya aj ca
avm nava neyjatsjanesh lhja amimi, lhayaash ti lhjunashjulh'am jayu avaatsha pa is vatac'cle shi' pa vatiniish ti
lhtinshichi hijo mo, escucha los avisos de tu padre, no dejes las enseanzas de tu madrem pus sern para t como una
hermosa diadema y collar en tu garganta (Proverbios 1: 8-9). yjesh'esha'ne, yivelavot, tajulhey ca a'lhelhyam jaspa
tanca clet'ac'oya pa lhcliish ja Lhcaanvacle ca nitif'apee na cotsjaat, pa jaspa nen ca natcuumjulh jayu pap'elh nan
ajunasheshelh por ltimo, hermanos, oren por nosotros, para que la palabra del Seor se difunda rpidamente y sea recibida
como (sucedi) entre ustedes (2 Tesalonicenses 3:1). yijunashlhaa, jai'vunaai jayu ca yalhashi ca nantajshi, juutshinjas
lhshatjes yitscln yo me quedo as noms, quiero comer carne cuando ellos cuidan los escalpes de los toba y trenzan sus
flecos. pa na aculhch'e t'em napi nafacleshch'e pa ajunash ca'na? no respondes nada a los que declaran contra t
("cuentan de t") (San Marcos 14: 60). ta t'e lhjunash jayu cque? cmo podr suceder eso? t'ashesh'apee ajalh pa
ajunash ca tataelh Jacob, ca nanjutelhyiy anque lhqu'itsech, lhan yiyelhshi lhapesh papi lhcles shi' pava
lhcly? acaso eres ms poderoso que nuestro padre Jacob, que nos dio este pozo, del que beban l, sus hijos y sus rebaos?
(San Juan 4: 12). tsi'vanesh na yijunash l me ve tal como soy. uj ti yen shta ts'ivee nan ajunashyish ti lhtsen los
amas a ellos como vos me ams a m. nan ajunashyish ti lhaschensham napi yiey na cotsjaat, lhech yijunashesh
nqueesh ti jachensham yitsha napi yiey na cotsjaat como t me enviaste al mundo, del mismo modo yo les envi al
mundo (San Juan 17: 18).jaya'lhesh'ay ca ve'lhaasham jum ts'ivee: jcl'esh ca casve'lhaaeelhsham, nan ajunash Tata ti
lhvyitshi lhech c'ajunash'ash ti jv'atshi; jcl'esh ca ve'lhaasham jum ts'ivee jaspa tanca natcacujanesh jayuy napi
yiey na cotsjaat ti lhaschenshicham lhapesh (te pido que) por lo menos todos sean uno, como t padre, ests en m y yo en
t; que tambien ellos sean uno en nosotros, para que el mundo crea que t me enviaste (abajo) (San Juan 17: 21). ca yit'esh
lhn ca mnlhaa nque pa namtaja ca jatpectaj, pa ta t'e lhjunash'am avaatsha? si quiero que se quede ac hasta que
yo vuela, a t qu? ta t'e ca lhjunasha ca nanjutjooi nque na t'asjaan ca shtatuj? cmo puede darnos de comer su
(propia) carne? nque casjunashesh ti shtalhnshi pa itj sta es nuestra manera de hacer fuego. nivacle lhn
lhavaatsha, taj ti ni lhjunashajoojulh era un hombre, pero era diferente a nosotros. she t'e papi ya'shesh pa
lhjunash?quin es el ms importante? papu ca niteetajesh ca nitatvotajyich'e pa istaa ca nantvaclulhavne, pa
natcum'e yitsha pava caclec lhjunashayijulh ti jaycum'e lha cruz, ca nanjo'yich'esha'ne el que quiera seguirme que se
niegue a s mismo, cargue con su(s) cosa(s) pesadas como yo que cargo con la cruz, que me siga (San Mateo 16: 24). pa
nque lhjunash tsich'e' ti chiyisaasfach'ee tsi'sha ja vat'aalhjayash shi' ja vat'ayipcuyash ti chiychenesh esta clase de
demonios se expulsa solo con oracin y ayuno (San Mateo 17: 21). tlh'a' ca ajunash ti lhatmenesh, lhacm'a napi
nivacle yishi' na Israel ti ampa ca naa'an ca ntuj por tu culpa todo el pueblo de Israel no tiene nada que comer. jajutsjat
jayi'tsjanesh'in pa caaj japi nifacch'eyam ca lhjunashch'e cava'lhech vatacli empec a preguntar y encontr gente
("hubo") que me contaron cmo eran aquellos juegos. ca yij'taja ca lhclestajelh'ash pa Dios, pa istaa ca ajunasheelhjulh

247

pa lhech si Ustedes son verdaderamente hijos de Dios, traten de imitarlo (Efesios 5: 1). ja lhjunash pava caaj pa
lhamnlhajayash lha'yasha java fayjoc ti yichesh, ja't'ajesha jan lhjunash ti chituj(j)atey lhja ittaj ti yachajshiin ja
lhcachivatsh pava lhech estos seres parecan carbones encendidos o antorchas encendidas que se movan entre ellos
(Ezequiel 1: 13). java yichatjulh lhafoclesh lhjunashch'evatjulh, pa lhanfanashch'evatjulh ts'ivee, ts'ay'ji jan
lhjunash lhpa utej ncshi' lhey topacio estas cuatro ruedas son iguales, y les ocurre igual, tienen el brillo del topacio ("de
la piedra llamada topacio") (Ezequiel 1: 16). lhjunashvatjulhsha'ne ti yamvatsham java lhafoclesh lha'yasha jav'elh
lhafoc su hechura era como si una rueda estuviera encajada dentro de una otra (Ezequiel 1: 16). isis t'e pava ajunashyish,
yiey nan yijunash'ash? ests realmente de mi parte como yo soy de tu parte? (2 Reyes 10: 15).ta ca lhjunasha jayu ca
yij'ayam j ti jaycayjanesh nque costsjaat? cmo voy a saber que (de veras) heredar esta tierra? apis ti lhasjuteelh
pa yijunashelhjulh pava tashinshtas ti tinclnjasesh ya nos entregas como a ovejas de matadero. lhacm'a cque ti
lhasnatesh, pa ya'canoc'oya; lhaychavalhtajeyam ca casjunashavatjulh todo lo que has hecho, y yo vo a callarme?,
crees (de m) que soy como t ("somos iguales uno a otro") (Salmo 50: 21). yamsha ti jjjeclay nishtant'ya pa
casjunashelhch'e jayu, shtantylheelha ca nitnclitaj ja Jesucristo pa casjunashjulh jayu j lhech, lhayaash ti
shtavanshelh j pa lhujnash todava no se ha manifestado lo que seremos, sabemos que, cuando aparezca, seremos
semejantes a Jesucristo, y lo veremos exactamente como l es (1 Juan 3: 2). yaaj ca ajunasheelhjulh papi taclas pa
lhaichavalhjayash no sean como nios en su modo de pensar. nicaslhacm'a ca shtavafsha'ne, taj ti caslhacm'a jayu
ca shtatanujam pa nich'a casjunash no todos moriremos, pero todos seremos transformados ("entraremos en nuestro nuevo
ser"). lhjunasheshch'evatjulh lhacm'a papi lhtatvelheyech'esh pa ni vatcacujayashaen todas las iglesias de los
consagrados, es as (1 Corintios 14: 33). acloj java jive'clas jaich'anc'oya ca chintyesh pa yijunash tuve que esperar
meses mi diagnostico ("que sepan cual era mi situacin"). yaaj na ca atatvashanem pa lhech lhjunasha'ash no permites
que te haga(n) eso! pa catsmjayashvane shinefench'e jayu ca isa' pa casjunashvach nuestras relaciones sexuales
mejorarn nuestra relacin. shtaneijatsjanesh jum ca shtach'an'in a'lheesh ca chintasini, ya'shesh ti lhech
vatjunasheesh pa necjc aprendemos mucho ms al escuchar que al hablar, especialmente con un nio. jatifeshch'e ti
jasinqui pa lhjunashvach pa vatjjamsha'ne yo haba terminado de hablar sobre las relaciones familiares. nivacle lhn
lhavaatsha, taj ti ni lhjunashajo'julh dicen que era un hombre, pero no como nosotros. nishamsha pa lhjunashch'e ja
nivacle aprueba la conducta de aquel hombre. Ver
: lhjunashvatc'oya; lhjunashlhaa;lhjunasjulhclee; lhcajunash; vatjunash; ni lhjunasha.

lhjunashjulhclee Nombre masculino (Chequear). 1s: yijunashjulhclee (yi-junash-julh-clee). 2s: ajunashjulhclee (a-junashjulh-clee). 3s: lhjunashjulhclee (lh-junash-julh-clee). 1pi: casjunashjulhclee (cas-junash-julh-clee). forma no
poseda: vatjunashjulhclee (vat-junash-julh-clee). 1 SU PARECIDO.
2 SU SEMEJANZA. Lit: (es) su cualidad/situacin casi como Ver : lhjunash.

lhjunashlhaa Nombre masculino; posedo. 1s: yijunashlhaa (yi-junash-lhaa). 2s: ajunashlhaa (a-junashlhaa). 3s: lhjunashlhaa (lh-junash-lhaa). 1pi: casjunashlhaa (cas-junash-lhaa). 1 LO QUE LE BASTA COMO ES.
2 SU CUALIDAD SUFICIENTE. yijunashlhaa, jai'vunaai jayu ca yalhashi ca nantajshi, juutshinjas lhshatjes yitscln yo
me quedo as noms, quiero comer carne cuando ellos cuidan los escalpes de los toba y trenzan sus flecos.lhjunashlhaa
napi lhanvaclesesh na Israel! ya aj ca t'yi'sheey ca acmclshat'eseesh pa ya aj ca avanclhan'een! pa acumjelhem'in
pa vatniisclanjayashch'e shi' pa yivo'yeshch'e! basta ya, prncipes de Israel! abandonen la violencia y el robo y
practiquen el derecho y la justicia! (Ezequiel 45: 9). Ver
: lhjunash; lhjunashvatc'oya; lhjunasjulhclee; lhcajunash; vatjunash; ni lhjunasha.
lhjunashvatc'oya Nombre masculino (solo en tercera persona). 1 VARIOS.
2 DIFERENTES. Lit: su-cualidad comparada a otra ca shtantitajc'oya java na lhjunashvatc'oya nyishai java t'ajuiya pa
Jesus, pa shtanvo'yeshch'e jayu pa lhc''vat pa Jesus pan yenlhatam ti yishi' lhcavju napi caschifas; nque yich'e' ti
cascatolicos j jayu si entendemos los diferentes caminos que llevan a Jess, seremos capaces de descubrir el lugar que
Jess quiere ocupar en la vida de nuestro pueblo; as seremos catlicos de veras. javantiyitshelh tatsha pa lhanfanash
pava na lhjunashvatc'oya vatchejei ti chi tatamjalhesh ca chi ntuj para cada fruta aprendemos su modo de preparacin

248

para poder comerla. she t'e na nque tlhey ja am'e pa'na ti neeshchisham na tc'ach'e j lhajut, yi'shi' na lhajut'esh
ca acqu'e pa lhniish shi' ca chitsecl'lha shi' nava nalhjunashvatc'oya vatshachivos? qu es esa que sube por el
desierto como columna de humo, como humo perfumado ("rico olor") que encienden (diferentes perfumes) ? (Cantar de los
Cantares 3: 6). yichenesh pava na lhjunashvatc'oya aacjicui lhfetatsiy ti ycfa'esh pa lhavjoquitaj pa lhashiy,
yiyiteshjum ti ycfa' ellos ataban al mango de la pala con races de cualquier rbol ("usaban diferentes races de rboles y
las ataban al mango de la pala") , y quedaba atado fuerte. Ver : lhjunash.

lhjuqu'eei Ver : lhjuc'ach'e ~ lhjuqu'eei.


lhju'c'aj Nombre femenino; posedo. 1s: yiju'c'aj (yi-ju'c'aj). 2s: aju'c'aj (a-ju'c'aj). 3s: lhju'c'aj (lh-ju'c'aj). 1pi: casju'c'aj
(cas-ju'c'aj). Pl: vatju'c'ajis (vat-ju'c'aj-is). forma no poseda: vatju'c'aj (vat-ju'c'aj). 1 SU ARGOLLA DE PIOLA.
2 SU JUEGO CON ARGOLLA DE PIOLA. Ver : ju'c'aiyaj.

lhju'clacche Nombre femenino; posedo. 1s: yiju'clacche (yi-ju'clac-che). 2s: aju'clacche (a-ju'clac-che). 3s: lhju'clacche
(lh-ju'clac-che). 1pi: casju'clacche (cas-ju'clac-che). Pl: vatju'clacchei (vat-ju'clac-che-i). forma no
poseda: vatju'clacche (vat-ju'clac-che). SU SUEGRA. Ver : lhju'claclai.

lhju'claclai Nombre plural de respeto (masculino); posedo. 1s: yiju'claclai (yi-ju'claclai). 2s: aju'claclai (aju'claclai). 3s: lhju'claclai (lh-ju'claclai). 1pi: casju'claclai (cas-ju'claclai). Pl: vatju'claclavot (vat-ju'clacla-vot). forma
no poseda: vatju'claclai (vat-ju'claclai). 1 SU SUEGRO.
2 SU CUADO. Note: dcese del viudo que ha hecho el ceremonial fnebre de los parientes de su esposa finada Ver
: lhju'clacche.
lhlha'ts'iche Nombre femenino; posedo. 1 SUS HUEVOS DE PIOJO.
2 SU PIQUE.
3 SU NIGUA. 1s: yilha'ts'iche (yi-lha'ts'iche). 2s: alhats'iche (a-lha'ts'iche). 3s: lhlha'ts'iche (lhlha'ts'iche). 1pi: caslha'ts'iche (cas-lha'ts'iche). Pl: vatlha'ts'ichei (vat-lha'ts'iche-i). forma no poseda: vatlha'ts'iche
(vat-lha'ts'iche). Ver : lhalhaatshi.

lhlhiich Ver : vatlhiich.


lhlhiivte Ver : lhiivte.
lhlhuiyish Ver : vatlhuiyish.
lhlhuiyish Ver : vatlhuiyish.
lhlhuuc Ver : lhuuc.
lhmaach Nombre masculino; posedo. 1s: yimaach (yi-maach). 2s: amaach (a-maach). 3s: lhmaach (lhmaach). 1pi: casmaach (cas-maach). Pl: vatmaachis (vat-maach-is). forma no poseda: vatmaach (vat-maach). 1 SU
COMIDA PREFERIDA.
2 SU PLATO PREFERIDO. ma'lhan pa ts'iyich'e cava'lhech, yimaach j haba sido que me gusta so (estas comidas), es mi
comida preferida.

lhmanlhajayash Ver : lhamanlhajayash.


lhmjvat Nombre masculino; posedo. 1s: yimjvat (yi-m-jvat). 2s: amjvat (a-m-jvat). 3s: lhmjvat (lh-mjvat). 1pi: casmjvat (cas-m-jvat). Pl: vatmjvtes (vat-m-jvt-es). forma no poseda: vatmjvat (vat-mjvat). 1 SU CAMA.
2 SU CATRE.
3 SU CAMILLA.
4 SU CAMPAMENTO. Lit: su lugar de dormir jajo'apee ja vatmj'vat me acost en el catre. lhan'e pa C''' pa chi vm'e'
pa vatmj'vat pero a C''' lo dejaron en el campamento. ve'lha pa yuy'cji pa vattsaccunjavat, vooy paelh yuy'cji pa
vatmjavat uno se meti debajo de la mesa, y otro debajo de la cama. ancooc, aneetsham, pa acum'e na amja'vat ca
m paraltico, levntate, toma tu camilla y anda! sasjopyam ca janeetsham'apee na yim'javat no puedo levantarme de
(sobre) mi cama. vooi ca ve'lhaasham casmj'vatsham na yitaa vamos a dormir juntos en el monte. tanca
chinvashan'am ti lhtilhj na amj'vat'esh no se te permite llevar tu catre. lha'ma ti tntajlhavcop'in yiey java
lhmjvtes, pa nintlhsham lhcachi' ti tntajyiy aunque vociferan en sus camas, no me invocan de corazn (Oseas 7:

249

14). lhasclqui'esh ja yimjvat ti t'jqu'enelhch'e lhja jctsayan atesha profanaste mi cama haciendo el amor con mi
concubina (Gnesis 49: 4). yijn'apee shta lhmjavat pa vooy lhavaatsha yijoe cotsjaat lo puso a dormir en su cama y
ella misma durmi en el suelo. tsijn'e pa vatmj'vat me acuesta en la cama. yiclesh'cji ja jpyich, yisclan'apee java
vatmjavtes, yicleshch'e java titjei jaspa jaitsaccunelhshi nava nalhus limpia la casa, hace las camas y lava los platos
para que podamos comer cada da. Ver : yim'.

lhnaash Nombre masculino; posedo. 1s: yinaash (yi-naash). 2s: anaash (a-naash). 3s: lhnaash (lh-naash). 1pi: casnaash
(cas-naash). Pl: vatanshas (vata-nsha-s). forma no poseda: vatnaash (vat-naash). 1 SU NARIZ.
2 SU HOCICO. uich'e cun shta lhansha' lhai'yaash ca nt'ac'asin lhn! entr tambin por su nariz para que
estornude! janshi' anaash ja chamashi, java atsacheclyesh nava acfey shi' ja is vatccle yiey na ashatech te puse un
anillo en la nariz, pendientes en las orejas y un diadema de lujo en la cabeza (Ezequiel 16: 12). j'tajesh pava yichatjulh
lhtacoc shi' pava yichatjulh lhafas pava lhech caaj pa lhamnlhajayash lhpctniyashjulh pa nivacle ti yiey ts'ivee
pava yichatjulh lhfatatsiy yi'cji pava lhafas; pava lhafas yamjatelhvatjulh pav'elh lhafas; ti yich'in ts'ivee lhnasheesh
pa t'ajuyshi asimismo, esas cuatro caras y cuatro alas tenan brazos humanos ("las que parecan manos de [seres] con vida
como hombres") por los cuatro costados ("hombros") debajo de sus alas; sus alas se juntaban de dos en dos, y caminaban
("con su nariz") de frente (Ezequiel 1: 8-9). ca ninacajyshiyantaja ti lhnashjatesh shi' ti lhyinch'e pava av'ojinc, pa
aychavalhjop'in ca anvaych'aclajtajshiin pa vc lhts'oos pa caaj jayu pa t'unshaam, ca iyitajesh ti lhanclan anshay pa
nch'e jayu na anaash, ca anyitajaavcop pap'elh pa lhcaatjat jayu pa vatshanjayash si te has sido necio en ensalzarte
o has tramado el mal, tpate la boca ("piensa en/recuerda que"), cuando remueve la leche (de vaca) sale manteca ("duroatravs"), cuando agarras fuerte la nariz sale sangre ("agarras fuerte a las fosas nasales, se va tu nariz"), si procuras daar a
alguien provocars una pelea (Proverbios 30: 32-33). papi c'utsjai vena lhjunash tatsha, lhna'shesh lhn pa jumquet,
suclajesh lhn nan t'ajj papi cjecli las viejas se cambiaron enseguida, (se pusieron) sus morteros como hocicos, todas
las mujeres se convirtieron en osos hormigueros. t'acum'e pa lhjunashjulh pa vatpascheshiy clesanilh cojiyaj
ve'lhayama gramos pa lhcaclecli, pa yijocjeemsham lhnaash lhpa lhech; yijutey shta pava napu' vatpcls clesanilh
cojiyaj yash'apee pava cien gramos pa lhcaclecli tom un anillo de oro de seis gramos de peso, y se lo puso en la nariz de
ella; y le dio tambin dos pulseras de oro de cien gramos (Gnesis 24: 22). yacutshisha'ne ti'ma nava yi'nisctei,
napu'yama yecliyesh yitst'as yishi na yicaat, nque pa chama yie' lhcachi'vatshi nava yit'ipcls chi' pa yecl'
yitsavalh'apee na yinaash aparecieron despus en negro mis siete rayas en mi mentn, y el punto sobre la frente entre las
cejas y una raya a lo largo de la nariz. Ver : lhanshai.

lhnacfatsenjan Ver : vatnacfatsenjan.


lhnacfatsenjavo Ver : vatnacfatsenjavo.
lhnacfatsenjayash Ver : vatnacfatsenjayash.
lhnach shi'na? Modismo. 1 HOLA!
2 QU TAL? Lit: pass por ac? Note: usado como saludo a un visitante que acaba de llegar lhnach shi'na? - janach
shi'na hola (pass)! - hola! (paso por aqu). Sinn : lhnam. Ver : lhnam.

lhnaijashi Nombre masculino; posedo. 1s: yinaijashi (yi-nai-jash-i). 2s: anaijashi (a-nai-jash-i). 3s: lhnaijashi (lh-nai-jashi). 1pi: casnaijashi (cas-nai-jash-i). Pl: vatnaijashiyis (vat-nai-jash-i-yis). forma no poseda: vatnaijashi (vat-nai-jashi). SU TIEMPO DE BAAR. Ver : vanai; lhnaijatshi; lhnaijayash; lhaijavte; lhnaijavo.

lhnaijat Nombre masculino; posedo. 1s: yinaijat (yi-nai-jat). 2s: anaijat (a-nai-jat). 3s: lhnaijat (lh-nai-jat). 1pi: casnaijat
(cas-nai-jat). Pl: vatnaijates (vat-nai-jat-es). forma no poseda: vatnaijat (vat-nai-jat). 1 SU AGUA PARA EL BAO.
2 SU ELEMENTO PARA EL BAO. Ver : vanai; lhnaijatshi; lhnaijashi; lhnaijavo; lhnaijavte; lhnaija'vat.

lhnaijatshi Nombre femenino; posedo. 1s: yinaijatshi (yi-nai-jat-shi). 2s: anaijatshi (a-nai-jat-shi). 3s: lhnaijatshi (lh-naijat-shi). 1pi: casnaijatshi (cas-nai-jat-shi). Pl: vatnaijatshiyis (vat-nai-jat-shiy-is). forma no poseda: vatnaijatshi (vatnai-jat-shi). 1 SU LUGAR DE BAAR.
2 SU BAERA.
3 SU BAO. Ver : vanai; lhnaijashi; lhnaijavo.

250

lhnaijavo Nombre masculino; posedo. 1s: yinaijavo (yi-nai-javo). 2s: anaijavo (a-nai-javo). 3s: lhnaijavo (lh-naijavo). 1pi: casnaijavo (cas-nai-javo). Pl: vatnaijavos (vat-nai-javo-s). forma no poseda: vatnaijavo (vat-nai-javo). SU
ELEMENTO PARA EL BAO. Ver : vanai; lhnaijashi; lhnaijatshi; lhnaijavte; lhnaijayash.

lhnaijavte Nombre femenino; posedo. 1s: yinaijavte (yi-nai-javt-e). 2s: anaijavte (a-nai-javt-e). 3s: lhnaijavte (lh-nai-javte). 1pi: casnaijavte (cas-nai-javt-e). Pl: vatnaijavtei (vat-nai-javt-e-i). forma no poseda: vatnaijavte (vat-naijavte).1 SU BAERA.
2 SU PILETA. lhpa vatnaijavte ni ntapooj j, pachamlheesh la baera no era completamente llena, solo a la mitad. ja taclaj
vanaishi lhja vatnaijavte el nio estaba en la baera. Ver
: vanai; lhnaijashi; lhnaijatshi; lhnaijayash;lhnaijavo; lhnaija'vat.

lhnaijayash Nombre masculino; posedo. 1s: yinaijayash (yi-nai-jayash). 2s: anaijayash (a-nai-jayash). 3s: lhnaijayash (lhnai-jayash). 1pi: casnaijayash (cas-nai-jayash). forma no poseda: vatnaijayash (vat-nai-jayash). 1 SU BAO.
2 SU BAUTISMO. Ver : vanai.

lhnaija'vat Nombre masculino; posedo. 1s: yinaija'vat (yi-nai-ja'vat). 2s: anaija'vat (a-nai-ja'vat). 3s: lhnaija'vat (lh-naija'vat). 1pi: casnaija'vat (cas-nai-ja'vat). Pl: vatnaijavtes (vat-nai-javt-es). forma no poseda: vatnaija'vat (vat-naija'vat).SU LUGAR DE BAO. Ver : vanai; lhnaijashi; lhnaijat; lhnaijatshi; lhnaijavo; lhnaijayash.

lhnajp Ver : najp'.


lhnajp' Nombre masculino; posedo. 1s: yinajp (yi-najp). 2s: anajp (a-najp). 3s: lhnajp (lh-najp). 1pi: casnajp
(cas-najp). forma no poseda: najp' (najp'). SU HAMBRE DE CARNE. Note: dcese de la persona que no sabe cazar ni
pescar Ver : yinajpn; najpvo.

lhnalhcachi Nombre masculino; no poseble. MEDIODA. Lit: su-da-su-mitad Ver : nalhcachi.


lhnalhu Ver : nalhu.
lhnam Modismo. HOLA! Lit: llegs/ llegaste Note: usado para saludar a un visitante lhnam? - janam hola (llegaste?)! hola (llegu)! Sinn : lhnach shi'na?. Ver : nam1; janam; lhnach shi'na?; janach shi'na.

lhnamach Nombre masculino; posedo. 1s: yinamach (yi-namach). 2s: anamach (a-namach). 3s: lhnamach (lhnamach). 1pi: casnamach (cas-namach). Pl: vatnamjai (vat-namja-i) ~ namjai (namja-i). forma no poseda: vatnamach
(vat-namach) ~ namach (namach). SU HACHA. yi'vanesh ti tatamjalhesh pa lhnamach ca nfaash lhpa apis lhtatsuc lo
vio como estaba preparando su hacha para cortar el tronco viejo. taj ti ni nteesh pa yitst'ajesh pava namjay ca
chinatcashaya lhechesh pan tisesh atesha, taj ti aclj lhn pava namjay ts'teyesh, shi pava joquitas pero el dueo de
las hachas no quiso venderlas sino que le regal noms, muchas hachas y palas de regalo. pa ventaj pa tach'anch'e papi
nivacle, tach'anch'e lhn pava lhnamjai luego intent escuchar a los hombres, escuch sus hachazos ("sus
hachas"). jajut'ai jayu na yinamach, nque ve'lheesh ti jafa'sheshsham pa jatsasej te voy a dar mi hacha, con sa corto
la madera de un solo hachazo ("lo hacheo atravs y lo atravieso"). jacheneshjop na namach lha aacjiyuc uso el hacha para
(cortar) este rbol. p'alha ti vacalhesh ja namach t'ajuya ca jaspa chint'ovseshch'e java lhfetatsiy java aacjui el hacha
est lista para cortar las races de los rboles. chi yiclnesh cava tucus ca namach, yiclnsha'ne, pa napu' cava yoitaj, pa
chi tiyjqu'e, yijijan mataron a los bolivianos con hacha, los mataron, pero dos se escaparon, los persiguieron tirndoles
flechas. pa namach chiyaflhiteshch'e pava yaash ti yi'vatshi pa yita', shi' java aacjuy yaash ti isisshamsha'ne yiey ja
Lbano ti njichamch'e con el hacha se corta la espesura del bosque y a manos del Poderoso el Lbano va cayendo (Isaas
10: 34). jac'alhtanesh ca jafaash(sh)am; t'acum'e pa lhnamach pa yifaashtajsham pa vs, taj ti tanca ncjaam;
t'acum'e shta pa lhclesa pa yiseejtajsham, ni ncjaam shta voy a tratar de cortar (un pedazo del cielo); agarr su hacha y
trat de cotar el cielo, pero no logr; agarr su cuchillo e intent cortarlo, pero tampoco logr. yipe'ya pa tac'uic'oya;
t'acum'e pa lhnamach, yeetajesh ca nclnesh lo oy y se puso en guardia; agarr su hacha, quera matarla. Ver
: lhnamcha; lhnamchavash; namach lhashiyuc.

251

lhnamcha Nombre femenino; posedo. 1s: yinamcha (yi-namch-a). 2s: anamcha (a-namch-a). 3s: lhnamcha (lh-namcha). 1pi: casnamcha (cas-namch-a). Pl: vatnamchac (vat-namch-a-c). forma no poseda: vatnamcha (vat-namch-a). SU
HACHA. Ver : lhnamach.

lhnamchavash Nombre masculino; posedo. 1s: yinamchavash (yi-namcha-vash). 2s: anamchavash (a-namchavash). 3s: lhnamchavash (lh-namcha-vash). 1pi: casnamchavash (cas-namcha-vash). Pl: vatnamchavshai (vatnamcha-vsha-i).forma no poseda: vatnamchavash (vat-namcha-vash). 1 HUELLA DE HACHA.
2 SU HACHAZO.
3 SU HERIDA DE HACHA.
4 SU CICATRIZ DE HACHA. Ver : lhnamach; lhnamcha.

lhnamjayash Nombre masculino; posedo. 1s: yinamjayash (yi-n-am-jayash). 2s: anamjayash (a-n-amjayash). 3s: lhnamjayash (lh-n-am-jayash). 1 SU VENIDA.
2 SU VISITA AC. Ver : nam.

lhnasheesh Adverbio. 2s: a'lhnasheesh (a'-lhnash-e-e-sh). 3s: lhnasheesh (lhnash-e-e-sh). 1 POR LTIMA VEZ.
2 SOLAMENTE. Lit: formado sobre el verbo naash 'pasar (por)'. Puede llevar prefijos personales predicativos caaj peelhcha
lhjunashch'e tlha pa vatmnlhajayash ti a'lhnasheesh avaatsha nat'ya hay algo ms acerca de la vida que solo vos
sabs.

lhnashjat Nombre masculino; posedo. 1s: yinashjat (yi-nash-jat). 2s: anashjat (a-nash-jat). 3s: lhnashjat (lh-nashjat). 1pi: casnashjat (cas-nash-jat). Pl: vatnashjates (vat-nash-jat-es). forma no poseda: vatnashjat (vat-nashjat). 1 SU PRESA RECOGIDA DE PASO.
2 SU COMESTIBLE RECOGIDO DE PASO. Ver : vanaash; naash; lhnashja'vat.

lhnashja'vat Nombre masculino; posedo. 1s: yinashja'vat (yi-nash-ja'vat). 2s: anashja'vat (a-nashja'vat). 3s: lhnashja'vat (lh-nash-ja'vat). 1pi: casnashja'vat (cas-nash-ja'vat). Pl: vatnashjavtes (vat-nash-javtes). forma no poseda: vatnashja'vat (vat-nash-ja'vat). 1 SU CAZADERO.
2 SU ZONA DE CACERA O RECOLECCIN.
3 SU ZONA DE MARISCA. ni nvashanem pava lhnashjavtes papi nivacle lhach'e los antiguos nivacle no permitan a nadie
que entre a sus cazaderos. ni ntaastaijoom jayu shita pava lhnashjavtes cate'e ti vena pa t'ajuitajshilograremos superar
las dificultades ("no sern desconocidos los cazaderos") (del idioma) aunque hay diferencias. Ver : vanaash; lhnashjat.
lhnavaiyej Nombre masculino; solo posedo en tercera persona. 3s: lhnavaiyej (lh-navai-yej). 1 SU CALDO.
2 SU SOPA.

lhnavan Nombre femenino; posedo. 1s: yinavan (yi-navan). 2s: anavan (a-navan). 3s: lhnavan (lh-navan). 1pi: casnavan
(cas-navan). Pl: vatnavaniy (vat-navan-iy). forma no poseda: vatnavan (vat-navan). 1 SU GANCHO.
2 SU VULA.
3 SU CAMPANILLA. yishi' pa lhtaco pa banco pava camamqu'esha'ne pava'lhech tajulhshi pava carpintero lhnavaniy,
pava'lhech t'ajuiya ca chi nchaajsha'ne pava yecli pava chi t'acu'mesh el la superficie del banco (del carpintero) hay
agujeros en los cuales caben los ganchos de carpintero, que sirven para fijar maderas con las cuales se trabaja. Ver
: yinavayan.

lhna(i)jayash Nombre masculino; posedo. 1s: yina(i)jayash (yi-na(i)-jayash). 2s: ana(i)jayash (a-na(i)jayash). 3s: lhna(i)jayash (lh-na(i)-jayash). 1pi: casna(i)jayash (cas-na(i)-jayash). forma no poseda: vatna(i)jayash
(vat-na(i)-jayash).1 SU BAO.
2 SU BAUTISMO. Ver : vanai; yinajayan; Juan vatna(i)jayash lhavo'.

lhneclelhjanjat Nombre masculino; posedo. 1s: yineclelhjanjat (yi-n-eclelh-jan-jat). 2s: aneclelhjanjat (a-n-eclelh-janjat). 3s: lhneclelhjanjat (lh-n-eclelh-jan-jat). 1pi: casneclelhjanjat (cas-n-eclelh-jan-jat). Pl: vatneclelhjanjates (vat-neclelh-jan-jat-es). forma no poseda: vatneclelhjanjat (vat-n-eclelh-jan-jat). SU HORQUILLA DE MANGO
LARGO. Ver : yineclelh.

lhneetshamjayash Nombre masculino; posedo. 3s: lhneetshamjayash (lh-nee-tsham-jayash). Pl: vatneetshamjayash (vatnee-tsham-jayash). SU RESURRECCIN. Lit: su levantamiento pa lhech tulh ti apis ti njeshch'e pa

252

lhneetshamjayash la noche despus de su resurreccin. pa lhavafi chi' pa lhneetshamjayash pa Jesus tlh'e'jop ti


yichifanelh'in nqueesh lhacm'a napi vatachifasesh yishi' na nalhu gracias al Misterio Pascual ("a la muerte y
resurreccin de Jess") compartimos junto con l la ciudadana del mundo. Ver : netshaam.

lhnefencheyash Nombre masculino; posedo. 1s: yinefencheyash (yi-n-efen-cheyash). 2s: anefencheyash (a-n-efencheyash). 3s: lhnefencheyash (lh-n-efen-cheyash). 1pi: casnefencheyash (cas-n-efen-cheyash). forma no
poseda: vatnefencheyash (vat-n-efen-cheyash). 1 SU AYUDA (que recibe).
2 SU APOYO (que recibe). yichei shita ja Parlamento ca nt'aalhesh pa lhnefencheyash se fueron tambin al Parlamento para
pedir apoyo. yijujpn'apee pa lhnefencheyash pa Fitsc'oyich piden la bendicin de Dios (sobre la pareja).Sinn
: lhnefenjayash. Ver : lhnefenjayash; yinefen; yefen.

lhnefenjayash Nombre masculino; posedo. 1s: yinefenjayash (yi-n-efen-jayash). 2s: anefenjayash (a-n-efenjayash). 3s: lhnefenjayash (lh-n-efen-jayash). 1pi: casnefenjayash (cas-n-efen-jayash). forma no
poseda: vatnefenjayash (vat-n-efen-jayash). 1 SU AYUDA (que recibe).
2 SU APOYO (que recibe). papi lhech yuych'e pava yic'asch'esha'ne t'uyjatshiyis pa uj ti yulhs shta ti t'a'lha pa
lhnefenjayash ellos vestan vestidos desgarrados; eran muy cansados y suplicaban ayuda. suyesh(sh)i pa anefenjayash, pa
lhe'naa ca a'lha necesits ayuda, as que pedila! Sinn : lhnefencheyash. Ver : lhnefencheyash; yinefen; yefen.

lhneijatsjan Nombre masculino; posedo. 1s: yineijatsjan (yi-n-ei-jatsjan). 2s: aneijatsjan (a-n-ei-jatsjan). 3s: lhneijatsjan
(lh-n-ei-jatsjan). 1pi: casneijatsjan (cas-n-ei-jatsjan). forma no poseda: vatneijatsjanjat (vat-n-ei-jatsjan). SU
EDUCACIN (que recibe). Ver : vaneijatsjan.

lhneijatsjanjat Nombre masculino; posedo. 1s: yineijatsjanjat (yi-n-ei-jatsjan-jat). 2s: aneijatsjanjat (a-n-ei-jatsjanjat). 3s: lhneijatsjanjat (lh-n-ei-jatsjan-jat). 1pi: casneijatsjanjat (cas-n-ei-jatsjan-jat). Pl: vatneijatsjanjates (vat-n-eijatsjan-jat-es). forma no poseda: vatneijatsjanjat (vat-n-ei-jatsjan-jat). 1 SU DEBER DE ESTUDIO.
2 SU ENSEANZA (que recibe). Ver : vaneijatsjan.

lhneijatsjanjayash Nombre masculino; posedo. 1s: yineijatsjanjayash (yi-n-ei-jatsjan-jayash). 2s: aneijatsjanjayash (an-ei-jatsjan-jayash). 3s: lhneijatsjanjayash (lh-n-ei-jatsjan-jayash). 1pi: casneijatsjanjayash (cas-n-ei-jatsjanjayash). forma no poseda: vatneijatsjanjayash (vat-n-ei-jatsjan-jayash). 1 SU INSTRUCCIN (que recibe).
2 SU FORMACIN (que recibe).
3 SU ENSEANZA (que recibe). lhneijatsjanjayasheshch'evatjulh papu ti nich'a yi'vacop tenan tambin enseanza para los
que recin vivan juntos. ja'yimca'yesh na yineijatsjanjayash estoy satisfecho de la enseanza que recib.nich'a
tifeshch'e pa lhneyjatsjanjayash yiei pa universidad recin ha terminado sus estudios en la universidad. ca eyjatsjanesh
japi casvelhavot cavque, pa is ti lhcavoash jayu ja Jesucristo; pa chinacunjanesh jayu pava lhclishayesh pa
nivatcacujayasha shi' pa is vatneyjatsjanjayash ti niav'mesh si enseas esto a nuestros hermanos, sers buen ministro de
Cristo Jess, y te alimentarn con el mensaje de la fe y de la buena doctrina que no has abandonado (1 Timoteo 4: 6). na
vatneyjatsjanjayeshesh na vatvuvaat tajulhey, taj ti ya'shesh ti tajulhey ti chivaneyjatsjanesh pa is vatjunash t'lha pa
Dios el ejercicio corporal es conveniente, pero ms conveniente es aprender la piedad ("el buen modo de ser")(1 Timoteo 4:
8). ja'vaney shta yiey nque cotsjaat ti lha'yasha ti chip'oc'oya pa uj vatneyjatsjanjayash otra cosa he visto en esta
tierra, y fue como (algo que encierra) una gran leccin (Eclesiasts 9: 13). Ver : vaneijatsjan.

lhnenach Nombre masculino; posedo (chequear). 1s: yinenach (yi-n-en-ach). 2s: anenach (a-n-en-ach). 3s: lhnenach (lh-nen-ach). 1 SU AMANTE.
2 SU AMADO. Lit: el amado por l; el que recibe su amor ca anchava'yei ti a'lhnenach para que te sientas amado ("que sos su
amado"). Ver : lhnenche; lhenach; yen.

lhnenche Nombre femenino; posedo (chequear). 1s: yinenche (yi-n-en-ch-e). 2s: anenche (a-n-en-ch-e). 3s: lhnenche (lh-nen-ch-e). Pl: vatnenche (vat-n-en-ch-e). 1 SU AMANTE.
2 SU AMADA. Lit: la amada por l; la que recibe su amor Ver : lhnenche; lhenach; yen.

253

lhne'yaj Nombre masculino; posedo. 1s: yine'yaj (yi-n-e'y-aj). 2s: ane'yaj (a-n-e'y-aj). 3s: lhne'yaj (lh-n-e'yaj). 1pi: casne'yaj (cas-n-e'y-aj). forma no poseda: vatne'yaj (vat-n-e'y-aj). SU FAMA. taj ti lhavatcafiyanesh na
alhasnycheyash shi' ti lhamesh'avne na ane'yajesh pa lhjutaan na avu'vat lhacm'a pa lhanfanash te sentiste segura
de tu belleza y, amparada en tu fama, y diste tu cuerpo a todos para que hagan lo que quieran con l (Ezequiel 16:
15). javo'achesha'ne pa ti lhatjuyshi, pa c'atifchiyinesh'e lhacm'a capi naac'utsfasa ti lhatjuyjulh'in, ti jajut'am pa
ane'yajesh jan lhjunash ti caajem papi nivacle chiyashjatesh na cotsjaat yo he estado contigo en todas tus empresas, he
aniquilado a todos tus enemigos que te enfrentaban, te har famoso, como a los ms famosos de la tierra (1 Crnicas 17:
8). Ver : lhei; t'e(i)yaj.

lhnichaclanjayash Nombre masculino; posedo. 1s: yinichaclanjayash (yi-ni-chaclan-jayash). 2s: anichaclanjayash (a-nichaclan-jayash). 3s: lhnichaclanjayash (lh-ni-chaclan-jayash). 1pi: casnichaclanjayash (cas-ni-chaclan-jayash).1 SU
PACIENCIA.
2 SU DOMINIO DE S MISMO. caaj'am pa anichaclanjayash pa uj ti chinaclyit ti tlh'e'yijop pa tanca nulhjt ti uj ti
lhatcuumyam'in has soportado y aguantado por mi causa sin desfallecer (Apocalipsis 2:3). taj ti nquen lhayaash
tcavts'aclayish pa Dios, jaspa ts'clitesh lhacm'a ja Jesucristo pa lhnichaclanjayashyish pero para eso Dios me tuvo
compasin, para que Jesucristo pueda demostrar conmigo toda su paciencia ("su paciencia conmigo") (1 Timoteo 1:
16). tajulhey ca nefenelh'ash ja Lhcaanvacle jaspa lhatcumeelhjulh pa lhencheyash pa Dios shi' pa lhnichaclanjayash
ja Cristo el Seor los ayude hacia el amor de Dios ("para que reciban el amor que Dios le da") y la paciencia de Cristo (2
Tesalonicenses 3:5). Ver : vanichaclan.

lhnich'afa Nombre masculino; posedo. 1s: yi'nich'afa (yi'-nich'a-fa). 2s: a'nich'afa (a'-nich'a-fa). 3s: lhnich'afa (lh-nich'afa). 1pi: casnich'afa (cas-nich'a-fa). Pl: vatnich'afas (vat-nich'a-fa-s). forma no poseda: vatnich'afa (vat-nich'a-fa). SU
COMPAERO DE JUVENTUD. Ver : nich'a.

lhnich'aicheyash Nombre masculino; posedo. 1s: yinich'aicheyash (yi-nich'a-iche-yash). 2s: anich'aicheyash (a-nich'aiche-yash). 3s: lhnich'aicheyash (lh-nich'ai-iche-yash). 1pi: casnich'aicheyash (cas-nich'ai-che-yash). SU JUVENTUD
COMO MUCHACHA. anujumatsenesh na avoyjayasheshch'e shi' ca avatc'usinatesh'in na anich'aycheyash protege tu
dignidad y disfruta de tu juventud.

lhniisclanjayash Nombre masculino; posedo. 3s: lhniisclanjayash (lh-nii-sclan-jayash). forma no


poseda: vatniisclanjayash (vat-nii-sclan.jayash). 1 SU JUSTICIA.
2 SU RESPETO. lhjunashlhaa napi lhanvaclesesh na Israel! ya aj ca t'yi'sheey ca acmclshat'eseesh pa ya aj ca
avanclhan'een! pa acumjelhem'in pa vatniisclanjayashch'e shi' pa yivo'yeshch'e! basta ya, prncipes de Israel!
abandonen la violencia y el robo y practiquen el derecho y la justicia! (Ezequiel 45: 9). Ver : niisclan; yisclan.

lhniish Nombre masculino; posedo. 1s: yiniish (yi-niish). 2s: aniish (a-niish). 3s: lhniish (lh-niish). 1pi: casniish (casniish). forma no poseda: vatniish (vat-niish). 1 SU OLOR.
2 SU PERFUME. jansits'a' ca itj lhniish huelo el olor del fuego. pa'lhechesh pa tis ts'ivee tisesh pa cjiyaj tashaai, pa
nquee pa acjqu'e pa lhniish ti chi lhnei, pa nquee pa vatshachivo lhei mira entonces le regalaron, le ofrecieron oro,
incienso ("aquello cuyo perfume es rico [y] que se enciende") y mirra ("una locin llamada mirra"). tcavts'acla'yeshsha'ne
ti yicaatjatem pa lhcaclaichei c'ayooisha'ne, yicaatjatem pava faclutas, yacjinatshi shita pa lhniish, nc pa t'e,
yisniyansha'ne p'alhaa les tiene compasin en su desnudez y les hace chiripas multicolores, les consigue adornos de
mostacilla, les confiere un olor agradable, seguro, las hermosea en todo. na yenach yalhech'ash jan lhjunash ja vataayjop
pa acjqu'e pa lhniish ti yajatesh ti janesh'e yoot mi amor, eres para m como una bolsita de mirra ("dulce olor") que
siempre pongo a descansar entre mis pechos (Cantar de los Cantares 1: 13). she t'e na nque tlhey ja am'e pa'na ti
neeshchisham na tc'ach'e j lhajut, yi'shi' na lhajut'esh ca acqu'e pa lhniish shi' ca chitsecl'lha shi' nava
nalhjunashvatc'oya vatshachivos? qu es esa que sube por el desierto como columna de humo, como humo perfumado
("rico olor") que encienden (diferentes perfumes) ? (Cantar de los Cantares 3: 6). yitsecllhe'maan ja acjqu'e lhniish java
chiydiosiyan quemaban ofrendas ("su dulce aroma") a sus dolos ("los que adoraban como dioses") (Oseas 11: 2). Ver
: tanshiiy; lhavnish.

254

lhnilhjenjayash Nombre masculino; posedo. 1s: yinilhjenjayash (yi-n-ilhjen-jayash). 2s: anilhjenjayash (a-n-ilhjenjayash). 3s: lhnilhjenjayash (lh-n-ilhjen-jayash). 1pi: casnilhjenjayash (cas-nilhjen-jayash). forma no
poseda: vatnilhjenjayash (vat-n-ilhjen-jayash). 1 SU SALVACIN (que recibe).
2 SU LIBERACIN (que se le da). pa vatnilhjenjayash lhcumjat'esh papi pu'janasham la salvacin es obra de la
Trinidad. yiey ja Jerusaln lhech tc'aeyva'ne japi lhcaanvaclesesh ja iglesia, pa jasinquiemch'e na yijunash ti
janfacleem japi nijudiosa pa vatnilhjenjayash en Jerusaln, en reunin con los jefes de la iglesia, les expuse como
predicaba la Buena Noticia ("la propia salvacin") a los paganos (Glatas 2: 2). atatvaych'aclajelha na is vatjunash, ya aj
ca acacujanshelh na is ya'clish t'lha na vatnilhjenjayash arrepintanse y crean en la Buena Noticia para su (propia)
salvacin (San Marcos 1: 15). isjop jayu t'e ca shtacltelhc'oya ca shtacavoyjulh na uj vatnilhjenjayash? cmo nos
libraremos nosotros si rechazamos semejante salvacin? (Hebreos 2: 3). pque nalhu t'ichaijop pa lhcumjayash pa
yisclaneshshi pa lhnilhjenjayash papi lhnvot p'alhaa ti chi yilhjenesh papi Egipto lhavos en este da descansaban de su
trabajo para celebrar la memoria de la liberacin de sus ancestros de Egipto. meelh ca nich'a navclantaj cque, pa
avantyitelh'in pa atpyelhchisham, lhayaash ti shalheelhc'oyaam pa anilhjenjayash cuando empiece a suceder eso,
endercense y levanten la cabeza, porque ha llegado (el da de) su liberacin (San Lucas 21: 28). lhj lhech lhutsja lhech
tlhesh'e ti tatvo'elhyich'e ja Pablo pa yichielh shta, pa tnshelhyitapee ti yit'esh: napuque nivacle lhcavosesh pa Dios
yaashchisham, nifaclelh'am avaatsheelh pa nyishesh pa vatnilhjenjayash aquella muchacha vena caminando detrs de
nosotros, y nos grit: estos hombres son siervos del Dios Altsimo y les predican el camino de salvacin (Hechos 16:
17). yachaje'mei lhpa Cafoc pava lhtsjei, jaspa ta'vanchai ti'ma shita, pa nifacleem pa lhnilhjenjayash le devolvi
los ojos a la Cuerva y le anunci su liberacin. tajulhelhey'am ca chinaclyitajelh, lhayaash ti lhavanelh nqueesh na
vatshanatjayash shi' shta na vatnilhjenjayash si ustedes sufren tribulaciones, es para consuelo y salvacin (2 Corintios 1:
6). Ver : vanilhjen; yilhjen.

lhnincp Nombre masculino; posedo. 1s: yinincp (yi-ninc-p). 2s: anincp (a-ninc-p). 3s: lhnincp (lh-nincp). 1pi: casnincp (cas-ninc-p). Pl: lhnincpes (lh-ninc-p-es) ~ nincpes (ninc-p-es). forma no poseda: vatnincp
(vat-ninc-p). SU AO. apis ti yfiis pava lhnincpisesh ya ha cumplido 25 aos. treintach'e lhnincpis t'e jum ti
lhechesh tendra ya como treinta aos pasados. ti amc'oya pava 600 nincpis ca nam pa Cristo en el siglo VI antes de
Cristo ("cuando faltaban 600 aos para que venga el Cristo"). na yas, ach'anch'e nava yiclishay pa asnatesh'atam pa
nyj'e'am jayu pava anincpesesh pa amnlhajayash hijo mo, escucha mis palabras y te alargarn ("hars para t
mismo que alargarn para t") los aos de tu vida (Proverbios 4: 10). lhech t'aplhuqu'e ti cuarenta pava lhnincpisesh ti
t'taaishiin pa'lhech ti ampa ca nv'e' durante cuarenta aos anduvieron por el desierto. ti amc'oya pa 600 nincpis ca
nam pa Cristo en el siglo seis antes de Cristo ("faltaban 600 aos para que venga el Cristo"). ya aj ca nitif'in'ac'oya pava
avanjasesh nava anincpes pava lhpcty papi tavujuya shi' ti ni'nysha'ne; ca jaspa ya aj papu ca ve'lhaa papu
tavujuya ca napeesha'ne pava lhniyit'apee ti lhatcum'apee no dejes en manos de extraos despiadados todo (lo que has
amontonado durante) tus aos; para que ninguno de estos extraos se sacie con tus esfuerzos de tus trabajos (Proverbios 5: 910). ca lhjunash ti tsicha'vayey ti jmey ti quince java yinincpes lhjunashjulh ca yave'lhaa, nichinclafayish shi' ti
tsituma, taj ti ninqu'e' ca chintayijop como yo me sent al verme sola a los quince aos, abandonada y embarazada, pero
lo importante no era que me haban abandonado ("se haban alejado de m"). Ver : yincp.

lhninjat Nombre masculino; posedo. 1s: yi'ninjat (yi-'nin-jat). 2s: a'ninjat (a'-nin-jat). 3s: lh'ninjat (lh-'ninjat). 1pi: cas'ninjat (cas-'nin-jat). Pl: vat'ninjates (vat-'nin-jat-es). forma no poseda: vat'ninjat (vat-'nin-jat). 1 SU
COLORETE.
2 SU LAPIZ DE LABIOS.
2 SU MAQUILLAJE. Ver : va'nin.

lhniscte Nombre femenino; posedo. 1s: yi'niscte (yi-'niscte). 2s: a'niscte (a-'niscte). 3s: lhniscte (lhniscte). 1pi: cas'niscte (cas'-niscte). Pl: vat'nisctei (vat'-niscte-i). forma no poseda: vat'niscte (vat'niscte). 1 SU MARCA.

255

2 SU SEAL. yacutshisha'ne ti'ma nava yi'nisctei, napu'yama yecliyesh yitst'as yishi na yicaat, nque pa chama yie'
lhcachi'vatshi nava yit'ipcls chi' pa yecl' yitsavalh'apee na yinaash aparecieron despus en negro mis siete rayas en
mi mentn, y el punto sobre la frente entre las cejas y una raya a lo largo de la nariz. na catsasinnyash caaj pav'elh letrac
t'nashelhvatjulh na samt lhcliish, pa casfanisheshjulh nava lhca'niscteiyesh en nuestro idioma, algunas letras suenan
igual que en castellano, para esas letras usamos las mismas letras. Sinn : letra. Ver : va'niis; lhca'niscte; letra.

lhnivalhcheyash ~ lhnivalhjayash Nombre masculino; posedo. 1s: yinivalhcheyash (yi-n-ivalhcheyash). 2s: anivalhcheyash (a-n-ivalh-cheyash). 3s: lhnivalhcheyash (lh-n-ivalh-cheyash). 1pi: casnivalhcheyash
(cas-n-ivalh-cheyash).forma no poseda: vatnivalhcheyash (vat-n-ivalh-cheyash). SU CASTIGO (que recibe). jajutem
jayu pa lhnivalhcheyash tlhyi yivaatsha les dar su castigo que vendr de m. pa nat'apee tatsha pa lhnivalhjayash:
pa Vtvt yivintacluquiyansha'ne lhacm'a les sobrevino el castigo merecido: Vtvt los ceg a todos. japi lhech
lhfanishlhavach chiyequetsenesh jayu pa uj ti nisa' lhnivalhcheyash los que hacen as sern castigados con ms
severidad. Sinn : lhnivalhjayash. Ver : lhivalhcheyash; yivalh.

lhnivalhech Nombre masculino; posedo. 1s: yinvalhech (yi-nvalh-ech). 2s: anivalhech (a-nivalh-ech). 3s: lhnivalhech (lhnivalh-ech) ~ lhanvalheech (lha-nvalh-eech). 1pi: casnivalhesh (cas-nivalh-ech). Pl: vatnivalhjei (vat-nivalh-je-i).forma
no poseda: vatnivalhech (vat-nivalh-ech) ~ nivalhech (nivalhech). SU SEPULTURA. ti yi'shi' pa nivalhech ti lhech
yj'e' ti ni nav'ateshi papi ojiyis pa vooy papi yulhs pa yamat pa t'ichayash all en la tumba acaba el tumulto ("no se
quedan inmviles") de los malvados, all reposan los que estn rendidos ("agarran el reposo") (Job 3: 17). tantfacliy
lhapesh cava lhavtsatis Tovoc Sui, Utsichat, Vavoji, Tashinsha Chopo shita, lhech yie' pa lhanvalheech pa lhcaanvacle
P'alhaa Tofaai son conocidas sus aldeas Tovoc Sui (Catn), Utsichat, Vavoji y Tashinsha Chopo, donde se encuentra la
tumba del antiguo cacique Tofaai. meelh ti t'sfach'ee ja Jess ti tayshi lhja lhvjatshi, pa lhechesh vacumajjulh ja
ve'lha nivacle tlheyshi pava nivalhjey, j'lhech yi'shi' pa ts'ich'e cuando Jess desembarc ("hizo un paso y sali del
barco"), le sali al encuentro desde un cementerio ("sepulturas") un hombre posedo por un espritu inmundo (San Marcos 5:
2). shtatimelhvatich'e papi mnlhasha'ne nivacle yivo'yeshch'e jan lhjunash ti tifch'e tasham pa vatvafjayash pa
nivalhech los tragaremos vivos a los hombres buenos, como la muerte los encierra enteritos en la tumba (Proverbios 1:
12). yijchi'ei ts'ivee pa nivalhech ellos se fueron a la sepultura. pava lhaishivoc yitst'ajei ti yichei pa nivalhech sus
huellas se dirigen hacia la sepultura. avashanelhyam cum ca janclhanitelhch'eam ca catsict'ech David ti vaf ti
chiytishc'oya, j'lhech lhanvalheech jjjeclay yi'jopshi casvaatsha permtenme que les explique que el patriarco ("nuestro
abuelo") David muri y fue sepultado, y su sepulcro se conserva hasta hoy entre nostros (Hechos 2: 29). pa lhje'naa ti
yeyiyanesh pa lhech'e Lhanvalhey papi Lhavcnjas, lhayaash ti lhech chitish'ec'oya papi tsi'sha ti yaychavalhey pa ca
nituj por eso llamarn al lugar 'Cementerio de los Glotones' porque all enteraron a los que solo pensaban en comer
(Nmeros 11: 34). pa nivalhech, lhanvaclevat'esh pa vatvafi' pa tanca nip'o'e ca nastanesh pa Dios el abismo est
desnudo a los ojos de Dios, y sin velos, el reino de la muerte (Job 26: 6). ja vatjutsa' lhnalhu lha semana, lhech
t'aplhuqu'e ti vachiyfey lhja Mara Magdalena ja nivalhech, jjjeclay tulh'in; yi'van ti tay'e lhja utej lhja
vatp'otajeshey ja nivalhech el primer da de la semana, cuado todava estaba oscuro, Mara Magdalena va al sepulcro;
observa que la piedra que cerraba el sepulcro est retirada (San Juan 20: 1). chiyaijach'e ja lhanvalheech ja Lhcaanvacle,
nishtant'ya nqueesh pa chiyan'e' se han llevado del sepulcro al Seor y no sabemos dnde lo han puesto (San Juan 20:
2). avaatsha lhu'ey jayu lhac'o' pa nivalhech taj ti yivaatsha c'acafiyan los hundirs en el fondo de la tumba, pero yo
confo en t (Salmo 55: 23). Ver : lhnivalhcheyash; yivalh; nivalhchechat. Variante : lhanvalheech.

lhnivalhjayash Ver : lhnivalhcheyash ~ lhnivalhjayash.


lhniyitsjayash Nombre masculino; posedo. 1s: yiniyitsjayash (yi-n-iyits-jayash). 2s: aniyitsjayash (a-n-iyitsjayash). 3s: lhniyitsjayash (lh-n-iyits-jayash). 1pi: casniyitsjayash (cas-n-iyits-jayash). forma no
poseda: vatniyitsjayash (vat-n-iyits-jayash). 1 SU ESFUERZO.
2 SU FIRMEZA.
3 SU LUCHA. Ver : yiyit.

lhniyc

256

lhnoijaclai Nombre plural de respeto (femenino). 1s: yinoijaclai (yi-noija-clai). 2s: anoijaclai (a-noija-clai). 3s: lhnoijaclai
(lh-noija-clai). 1pi: casnoijaclai (cas-noija-clai). forma no poseda: vatnoijaclai (vat-noija-clai). SU HERMANA
MENOR QUE HA REALIZADO EL RITUAL FNEBRE. Ver : lhnojaclai'a.

lhnojaclai'a Nombre plural de respeto (femenino). 1s: yinojaclai'a (yi-noja-clai-'a). 2s: anojaclai'a (a-noja-clai'a). 3s: lhnojaclai'a (lh-noja-clai-'a). 1pi: casnojaclai'a (cas-noja-clai-'a). forma no poseda: vatnojaclai'a (vat-nojaclai'a). SU HERMANA MENOR QUE HA REALIZADO EL RITUAL FNEBRE. Ver : lhnoijaclai.

lhnovalhjatshiy Ver : vatnovalhjatshiy.


lhnovia Nombre femenino; posedoi. 1s: yinovia (yi-novia). 2s: anovia (a-novia). 3s: lhnovia (lh-novia). SU
NOVIA. Note: prstamo del castellano caaj lhja yinovia pa cuatro jive'clas ti yituma tena a mi novia embarazada de
cuatro meses. pa lhech tlhesh'e ti t'acum'ein pa chiyan'e'in pava nuus ca jaspa nantvacluei lhpa lhnoviataj entonces
comenz a trabajar en una residencia canina ("donde ponen los perros") para olvidar a su novia. Sinn : lhanjuijasche. Ver
: lhanjuijasche; lhnovio.

lhnovio Nombre masculino posedoi. 1s: yinovio (yi-novio). 2s: anovio (a-novio). 3s: lhnovio (lh-novio). SU
NOVIO. Note: prstamo del castellano yaaj na ca avashanem pa anovio ti vaniyit(t)ajesh ti yichentajesh pava t'nash'in
isisch'e ca nisasinatshane na amnlhajayash no dejes que tu novio persistente ("que presiona") tome por t las decisiones
que afectarn el resto de tu vida ("presione con el uso de su linda voz para arruinar tu vida"). Sinn : lhanjuijasche. Ver
: lhanjuijasche; lhnovia.

lhnoyan Ver : noyan.


lhncljqueyash Nombre masculino; posedo (chequear). 1s: yincljqueyash (yi-n-clj-queyash). 2s: ancljqueyash (an-clj-queyash). 3s: lhncljqueyash (lh-n-cj-queyash). forma no poseda: vatancljqueyash (vata-n-cljqueyash). SU ALABANZA RECIBIDA. ca javooyitam lhn pa yincljquiyash, pa cha'lhatajeesh pa
yincljquiyash si yo me glorificara a m mismo ("si buscara la alabanza a m mismo"), mi gloria no valdra nada (San Juan
8: 54).lhacm'a cque yajatesh ti jaycumesh'ajulh ti ampa ca ninashee na ancljqueyash Flix, pa uj ti
ts'ishamesh'a todo esto lo recibimos (de vos) siempre y en todas partes ("no hay donde no pase"), ilustrsimo Flix ("recibs
alabanza"), con profundo agradecimiento ("nos alegramos de vos") (Hechos 24: 3). nque lhjunash ti tapec pa Sal ti
tlhey pa lhavatclnjayash, ; acloj pava lhavanjas shi' pa lhncljqueyash, pa uj ti vanuniteshlhavach ti tnesh'apeeen
papi nivacle as regres Sal de su batalla, con mucho botn y honra, lleno de una soberbia que los gritos de la gente
aumentaban an ms. Ver : yclj; lhcljqueyash.

lhnnash Nombre masculino; posedo. 1s: yinnash (yi-n-n-ash). 2s: annash (a-n-n-ash). 3s: lhnnash (lh-n-nash). 1pi: casnnash (cas-n-n-ash). forma no poseda: vatnnash (vat-n-n-ash). 1 SU MENSAJE (que recibe).
2 LA VOZ QUE ESCUCHA.
3 LO QUE SE DICE DE UNO. aclojesh ti yasinquiem papi nivacle pa lhjunash pa lhanvacleyash pa vs, ti lhavsuy pa
lhnnash shi' ti nclhach'e, na pa lhjunash ca lhacm'aa ca nityc'oya muchas veces les haba hablado a los hombres
de cmo era el reino del cielo, su mensaje (que haban recibido) era sencillo, y le pareca (como si) todos hubieran
entendido. Ver : t'nash.

lhncfajat Nombre masculino; posedo. 1s: yincfajat (yi-n-cfa-jat). 2s: ancfajat (a-n-cfa-jat). 3s: lhncfajat (lhn-cfa-jat). 1pi: casncfajat (cas-n-cfa-jat). Pl: vatncfajates (vat-n-cfa-jat-es). forma no poseda: vatncfajat
(vat-n-cfa-jat). 1 SU ATADURA.
2 SU ELEMENTO PARA ATAR. pa yit'ovosey ts'ivee java lhncfajates java lhavaniyesh (?) pa mnlhashi ja
tovc soltaron las anclas ("ataduras de ??") y las dejaron caer al mar (Hechos 27: 40). Ver
: lhavanc'cfajat; ycfa';vanc'cfa; yivanc'cfajatsu; vancfa; vatc'cfajavte.

lhntsich'a Nombre masculino; posedo. 1s: yintsich'a (yi-ntsich'a). 2s: antsich'a (a-ntsich'a). 3s: lhntsich'a
(lh-ntsich'a). 1pi: casntsich'a (cas-ntsich'a). forma no poseda: vatntsich'a (vat-ntsich'a). SU
NIETO. Note:dcese del nieto de la abuela j'ayaam na yintsich'a, caju'na pa lhnam! qu suerte que viene mi nieto,
tanto tiempe que no vens! nichaaj lhn pa lhntsich'a, yanshi' pa lhclisa' ti tilh'jesh, yicha'jei pa covtechat, lhech

257

pan yifaijanesh ti tap'lhjan dicen que llevaba consigo a su nieto, lo haba puesto en un bolsn, y lo llev al lugar donde
solan recoger bulbos de caraguat. Ver : lhantcshich'a.

lhntscli Nombre plural; solo posedo en tercera persona. 3p: lhntscli (lh-ntscl-i). 1 SUS AGALLAS.
2 SUS BRANQUIAS.

lhnts'clayi Nombre plural de respeto (masculino); posedo. 1s: yints'clayi (yi-nts'-clayi). 2s: ants'clayi (a-nts'clayi). 3s: lhnts'clayi (lh-nts'-clayi). 1pi: casnts'clayi (cas-nts'-clayi). forma no poseda: vatnts'clayi (vatnts'-clayi). SU NIETO. Note: dcese del nieto (nieto de la abuela) que ha hecho el ritual fnebre

lhnts'j Nombre masculino; posedo. 1s: yints'j (yi-nts'j). 2s: ants'j (a-nts'j). 3s: lhnts'j (lhnts'j). 1pi: catsints'j (catsi-nts'j). forma no poseda: vatants'j (vata-nts'j). SU NIETO. vooy lhpa sch'acche
caaj papi lhcles ja't'ajesha papi lhnts'jey, papi lhech isjop ti yijutseesh ti vantyitesh ti yfisja(t)ch'e pava
tanyjijayesh yiey pa t'ajjam ti yefen yiey pan t'nashesh lhapesh pa lhencheyasha pa lhtata; cavque isis pa
nishamsha pa Diospero si una viuda tiene hijos o nietos, stos han de aprender primero a practicar la piedad familiar y a
pagar a sus padres lo que les deben; eso es lo que agrada a Dios (1 Timoteo 5: 4). Ver
: lhnts'jquee; lhantclishchee; lhtacp'oque;ts'jquee.

lhnts'jquee Nombre femenino; posedo. 1s: yints'jquee (yi-nts'j-quee), ts'jquee!. 2s: ants'jquee (a-nts'jquee). 3s: lhnts'jquee (lh-nts'j-quee). 1pi: catsints'jquee (catsi-nts'j-quee). Pl: vatants'jquei (vata-n^ts'jque-i). forma no poseda: vatants'jquee (vata-nts'j-quee). SU NIETA. lhja c'utsjaa yicacuesh lhja lhnts'jquee la
vieja no pudo creer a su nieta. opjanja apee lha yints'jquee mi nietita es muy llorona. jjjiclai lhutsja apee lha
catsints'jquee nuestra nieta es muy nia todava. Ver : lhnts'j; lhantclishchee; lhtacp'oque; ts'jquee!.

lhnvot Nombre plural humano; posedo. 1s: yinvot (yi-nvot). 2s: anvot (a-nvot). 3s: lhnvot (lh-nvot). 1pi: catsinvot
(catsi-nvot). forma no poseda: vatanvot (vata-nvot). 1 SUS PADRES.
2 SUS PARIENTES.
3 SU FAMILIA. Note: dcese de los padres y de los parientes de la generacin de padre y madre catee ni lhecha, manlhee pa
lhajpyich papi lhnvot lhpa'lhech Cufalh lhch'inj sin embargo no rera ella, la hermana menor de Cufalh se haba
quedado en la casa de sus padres. javo'elhch'e japi yinvot'elh ca jajo'elh'e ja tovoc vamos con nuestros parientes para
pernoctar en costa del ro. japi yinvotelhvatam tanefeneshelh'in yinjt pa'na nuestros mayores siempre se ayudan unos
a otros con cualquier cosa. papi lhnvot pa Jesus lhacm'a pava yincpis ti yichei'in pa Jerusalen ti fiesta'esh'in ti
pascua los padres de Jess iban todos los aos a Jerusaln por la fiesta de la pascua. pque nalhu t'ichaijop pa
lhcumjayash pa yisclaneshshi pa lhnilhjenjayash papi lhnvot p'alhaa ti chi yilhjenesh papi Egipto lhavos en este da
descansaban de su trabajo para celebrar la memoria de la liberacin de sus ancestros de Egipto. papi vatacles tach'anjulh
papi lhnavt los hijos obedecen a sus padres. lha lhutsja yivapenjat'in japi lhnvot esta muchacha causa vergenza a su
familia. Ver : lhtanvot.

lhnucfat Nombre masculino; posedo. 1s: yinucfat (yi-nucfat). 2s: anucfat (a-nucfat). 3s: lhnucfat (lhnucfat). 1pi: casnucfat (cas-nucfat). Pl: lhnucfates (lh-nucfat-es). 1 SU CINTURN.
2 SU FAJA. t'uyjatshiyesh ja Juan pa camello lhsashanilh, lhnucfat'esh shta pa tinj; tuj pava fanjay shi' pa acyech Juan
llevaba un manto hecho de pelos de camello, con un cinturn de cuero; coma saltamontes y miel silvestre (San Marcos 1:
6). lhacm'a ti yichaj'in java lhclesatas pa yijp'yesh pa vatvatclnjayash; pa ve'lhee ts'ivee ti yijucjuqu'etsham pa
lhnucfat pa lhclesataj ti vanujumatseneshjulh pava suyjulh ti tulhey todos ellos empuan la espada, son adiestrados
guerreros, cada uno con la espada al flanco por temor a las emboscadas nocturnas ("peligros de la noche") (Cantar de los
Cantares 3: 8). Ver : lhncfajat.

lhnucusjanjat Nombre masculino; posedo. 1s: yinucusjanjat (yi-nucus-jan-jat). 2s: anucusjanjat (a-nucus-janjat). 3s: lhnucusjanjat (lh-nucus-jan-jat). 1pi: casnucusjanjat (cas-nucus-jan-jat). Pl: vatnucusjantates (vat-nucusjan-jat-es).forma no poseda: vatnucusjanjat (vat-nucus-jan-jat) ~ (vat-nucus-jan-jat). SU RALLADOR. Ver
: yinucus; nucusjan; lhnucusjanjatshiy.
lhnucusjanjatshiy Nombre masculino (chequear, femenino?); posedo. 1s: yinucusjanjatshiy (yi-nucus-jan-jatshiy). 2s: anucusjanjatshiy (a-nucus-jan-jat-shiy). 3s: lhnucusjanjatshiy (lh-nucus-jan-jat-

258

shiy). 1pi: casnucusjanjatshiy (cas-nucus-jan-jat-shiy). Pl: vatnucusjanjatshiyis (vat-nucus-jan-jat-shi-yis). forma no


poseda: vatnujusjanjatshiy (vat-nujus-jan-jat-shiy). SU BATEA PARA RALLAR MANDIOCA. Ver
: lhnucusjanjat; yinucus; nucusjan; nucsich.

lhnuisham Nombre femenino; posedo. 1s: yinuisham (yi-nui-sham). 2s: anuisham (a-nui-sham). 3s: lhnuisham (lh-nuisham). 1pi: casnuisham (cas-nui-sham). Pl: vatnuishamis (vat-nui-sham-is). forma no poseda: vatnuisham (vat-nuisham). 1 SU BOTN.
2 SU PONCHO. Lit: su-pasa-atravs

lhnujcuvash Nombre masculino; posedo. 1s: yinucjuvash (yi-nucju-vash). 2s: anucjuvash (a-nucju-vash). 3s: lhnucjuvash
(lh-nucju-vash). 1pi: casnucjuvash (cas-nucju-vash). Pl: vatnucjuvshai (vat-nucju-vsha-i). forma no
poseda: vatnucjuvash (vat-nucju-vash). SU MORDEDURA DE PIRAA.

lhnujumatsinjayash Nombre masculino; posedo. 1s: yinujumatsinjayash (yi-nujumatsin-jayash). 2s: anujumatsinjayash


(a-nujumatsin-jayash). 3s: lhnujumatsinjayash (lh-nujumatsin-jayash). forma no poseda: vatnujumatsinjayash (vatnujumatsin-jayash). 1 SU PROTECCIN.
2 SU CUIDADO. pa Lhcaanvacle yijutem pa t'efenjayash shi' pa lhnujumatsenjayash papi yivo'yeshch'e pa
lhamnlhajayash ti ampa ca namqu'e el Seor ofrece su ayuda y su proteccin a los hombres rectos (Proverbios 2: 7). na
yinujumatsenjayashyivach el cuidado que tengo de m mismo. Ver
: vanujumatsinjayash; yinujumatsenjayan; tanujumatsinjai; chivanujumatsenesh tavashai. Variante
: lhnujumatsenjayash.

lhnunatsjayash Ver : lhnunitsjayash.


lhnunitsjayash Nombre masculino; posedo. 1s: yinunitsjayash (yi-nunits-jayash). 2s: anunitsjayash (a-nunitsjayash). 3s: lhnunitsjayash (lh-nunits-jayash). 1pi: casnunitsjayash (cas-nunits-jayash). forma no
poseda: vatnunitsjayash (vat-n-un-its-jayash). SU ORGULLO. lhc'utsfasesh papi yisnatesh pa vatnunatsjayash son
amigos de los orgullosos. ti yasinquiin pa lhnunatsjayash pa nictjatesha'ne japi lhanvacles pava clesatas, vooy japi
yiey ja Egipto pa yiclqui'esh jayu las espadas harn caer a sus prncipes por la insolencia de sus lenguas y por sus burlas
contra Egipto (Oseas 7: 16). Ver : nunatsjanaj. Variante : lhnunatsjayash.

lhnutsaaj Nombre masculino; posedo. 1s: yinutsaaj (yi-nuts-aaj). 2s: anutsaaj (a-nuts-aaj). 3s: lhnutsaaj (lh-nutsaaj). 1pi: casnutsaaj (cas-nuts-aaj). forma no poseda: vatnutsaaj (vat-nuts-aaj). SU ENOJO. lhchenesh pa uj unaj ti
t'tjatesha cotsjaat capin t'ajuytaj'ajulh avaatsha, pa lhnapjunesh(sh)am pa anutsaaj, capi'lhech yichesh
lhjunashjulh pava jpc usaste tu gran poder para tirar al suelo los que te enfrentaban, y los quemaste con tu ira; ellos
quemaron como paja (xodo 15: 7). Ver : vanut; yinutsjacli; lhnutsjavo; tanutsjai. Variante : lhnutsjayash.

lhnutsjavo Nombre masculino; posedo. 1s: yinutsjavo (yi-nuts-javo). 2s: anutsjavo (a-nuts-javo). 3s: lhnutsjavo (lh-nutsjavo). 1pi: casnutsjavo (cas-nuts-javo). Pl: vatnutsjavos (vat-nuts-javo-s). forma no poseda: vatnutsjavo (vat-nutsjavo).1 SU INSULTO.
2 SU DESAFO.
3 SU ACTO PROVOCATIVO. Ver : vanut; lhnutsaaj.

lhnutsjayash Ver : lhnutsaaj.


lhocji Verbo, Grupo 1 (solo en tercera persona?). 3s: lhocji (lhc-ji). Pl: lhocjisha'ne (lhoc-ji-sha'ne). 1 EST PODRIDO.
2 EST CORROMPIDO. lha saniy lhocji la sanda est podrida. lhocji lha aacjiyuc lhaa la fruta del rbol est
podrida. j'tajesh ti tanca avashanem ca lhoclashi jayu na lhavu'vat na acavo tambin (te pido ) que no permitas que se
corrompa el cuerpo de tu servidor (Hechos 2: 27). Ver : najojqu'e ~ najoj.

lhofalhi Nombre masculino; solo posedo en tercera persona. 3s: lhofalhi (lh-ofalh-i). SU AGUJERO. ji'ts'iyanesh na lhofalhi
na clesanilh reparo el agujero de la lata. Ver : yofalh.

lhovalhjayash Nombre masculino; posedo. 1s: yovalhjayash (y-ovalh-jayash). 2s: ovalhjayash (ovalhjayash). 3s: lhovalhjayash (lh-ovalh-jayash). 1pi: catsovalhjayash (cats-ovalh-jayash). forma no
poseda: vatovalhjayash (vat-ovalh.jayash). 1 SU OBSERVACIN.

259

2 SU MANERA DE OBSERVAR.
3 SU EJEMPLO.
4 SU PARBOLA. Note: en las dos ltimas acepciones, se usa con los sufijos -ei-jop na vatovalhjayasheijop pa vatas ti
tatc'jmit la parbola del hijo prdigo. pa nque lhjunash pa vatovalhjayasheyyijop jap'elh japi nincacuesh jayu j
lhech, pa caajem jayu pa lhamnlhajayash yjlhyech as dio un conmigo un ejemplo a los que habran de creer y
conseguir la vida eterna (1 Timoteo 1: 16). pa lhechesh pa tasinyc'oya pa Jess pa lhech nivacle, yit'eshemc'oya pa
vatovalhjayasheyjop atesha pa yit'esh... entonces habl a aquel hombre, contndole la siguiente parbola... (Lucas 20:
9). Ver : yovalh.

lhovalhja'vat Ver : vatovalhja'vat.


lho' Nombre femenino; posedo. 1s: yo' (y-o'). 2s: o' (o'). 3s: lho' (lh-o'). 1pi: cats-o' (cats-o'). forma no poseda: vat-o' (vato'). 1 SU BLANO.
2 SU GLANDE.

lhc Nombre masculino; posedo. 1s: yc (y-c). 2s: c (c). 3s: lhc (lh-c). 1pi: catsc (cats-c). Pl: vatcs (vat-cs). forma no poseda: vatc (vat-c). 1 SU COMIDA VEGETAL. Note: parece ser una palabra emparentada con el toba
(guaykur): -oq 'comida'
2 SUS VVERES.
3 SUS PROVISIONES.
4 SU PASTA DE HARINA. meelh clap ca asnatshelhyam pa vatc! vayan ustedes rpido a prepararme la comida! nque
yinamach yaaj ca antvacluesh, jaspa jayu a'van pa c nunca olvides mi hacha, y tendrs siempre comida.lhchaaj jayu
pa vatc? vas a llevar comida? t'a'lha pa vatc pa tuj pidi comida y la comi. ni nt'yish ca nvooy pa lhc, vooy
avaatsha nat'yish ca avooy pa c l no sabe como buscar su comida, pero vos sabs como buscar tu comida. Juan ni
tsopeesh lhja lhch'acfa ti yitsyinjatjop pava lhacs chi pava lhavunai Juan es muy carioso para con su esposa y le
procura comida y carne. ujji na vatc yishi' na titech hay mucha comida en el plato. shtatif ti'ma cava cascs hemos
comido todo lo que haba. yijutem'in pa lhc pa manlhats'ee'en shita le(s) da comida de sobra ("y queda un
poco"). tsjye'lheyshi pa chama pa achaajshelhey jan yiclvalh ja vatc saquen un poco (de agua) de una tinaja ("algo
redondo") y llvenle al encargado de la comida (San Juan 2: 8). a'va, saselhjopyam ca vmeshelhjop ti janfacleelh cava
lhclishay pa Dios, ca vo'ya ca yicumjayasheeshelh ca yicatsnjatelh pava vatcs no es justo que nos descuidemos
("dejemos de contar") de la palabra de Dios para servir a la mesa (Hechos 6: 2). jatuj lha' ja yc faai lhamc prefiero
comer mi comida de harina de algarrobo. vooy ti t'nshi java napu'njesh nalhus pa vena lhjunash ts'ivee ti isischisham
shi' ti ya'sheshc'oya ti t'unvatsham'in lhacm'a jap'elh nich'acsha'ne ti tuj pa lhc ja lhcaanvacle al cabo de los diez
das, tenan mejor aspecto y estaban ms fuertes que los jvenes que coman de la mesa real (Daniel 1: 15). cajuqu'e pava
nalhus ti ni ntaaj pa ampa lhcla durante muchos da no llovi y no tenan comida. ni nancua pa ca lhcla tiene
desgana de comer/ no tiene apetito ("no quiere comida"). vooi ti yam, pa tiseshch'e pava napuqu'e vatcs pavan nichaaj,
pava'lhech aclojjumje ti yictsnjat, vena lhjunash jumje cque! llegaron a su casa y repartieron las pocas comidas que
llevaban, y de ellas repartieron muchsimas, imaginate so! vatlhieseshch'e nava vatcsreparte las
provisiones. yachajjop'in pa yitsaat ti vooysha'ne pa lhc, pa ynjayanvatsham'in jayu ti ninvan pa ca lhca ca
nitajulhsham merodean alrededor de la ciudad buscando comida, y lanzan gritos si no encuentran comida hasta saciarse
(Salmo 59: 15-16). yachajesh pa lhc es un rumiante ("le da vuelta a su comida"). java ni yentaj ca tuj pa nqueesh pa
yclesh lo que no quera comer es ahora mi comida. Ver : lhvcnaaj; lhvcnja; c'mat; cmatsej.

lhcjaya(a)sh Nombre masculino; posedo. 1s: ycjayaash (y-c-jayaash). 2s: cjayaash (c-jayaash). 3s: lhcjayaash (lhc-jayaash). 1pi: catscjayaash (cats-c-jayaash). forma no poseda: vatcjayaash (vat-c-jayaash). 1 SU VIAJE.
2 SU IDA.
2 SU SALIDA. papi lhcaanvacles tatamjalhesh pa lhcjayish, vatpe'ya'esh pa nalhu ca nc los jefes se haban preparado
para el viaje, haban fijado el da de su partida. Sinn : lhcjayi(i)sh. Ver : yich.

lhcjayi(i)sh Ver : lhcjayaash.

260

lhcjiy Nombre femenino; solo posedo en tercera persona. 3s: lhcjiy (lh-c-jiy). Pl: lhcjiyis (lh-c-jiy-is). SU
BUCHE. Lit: su comida-receptctulo Ver : lhc.

lhcoija'vat Nombre masculino; posedo. 1s: ycoija'vat (y-coi-ja'vat). 2s: coija'vat (coi-ja'vat). 3s: lhcoija'vat (lhcoi-ja'vat). Pl: vatcoijavtes (vat-coi-javt-es). forma no poseda: vatcoija'vat (vat-coi-ja'vat). SU PLATAFORMA
PARA PESCAR.

lhcque Ver : lhca.


lhcljquevo Nombre masculino; poseble. 1s: ycljquevo (y-clj-quevo). 2s: cljquevo (clj-quevo). 3s: lhcljquevo
(lh-clj-quevo). Pl: vatcljquevos (vat-clj-quevo-s). forma no poseda: vatcljquevo (vat-clj-quevo). SU
MARCA DE HONOR. vooy pa lhch'amiyishey yi'shi' pava vatvanjas shi' pava vatcljquevos en su mano izquierda
tiene riqueza y honor (Proverbios 3: 16). Ver : yclj; lhncljqueyash.

lhcljqueyash Nombre masculino; posedo. 1s: ycljqueyash (lh-clj-queyash). 2s: cljqueyash (cljqueyash). 3s: lhcljqueyash (lh-clj-queyash). Pl: vatcljqueyash (vat-clj-queyash). SU ALABANZA QUE
DA. pa vatcljqueyash tajulhey ca nivo'yeshch'e la alabanza tiene que ser impartida oportunamente. pa lhe'naa ti
jajutelheyjop pa vatcljqueyash shi' pa lhasnycheyash yjlhyech pa yaash ti Lhcaanvacle; pa lhech tanca
ve'lhaaesh ca nivaf, pa nisajop ca chinvan; pa Dios ve'lheey ti ampa ca nastan. Amn (le damos) honor y gloria al rey de
los siglos, al Dios nico, inmortal e invisible (1 Timoteo 1: 17). taj ti lhatjjiyanesh pa lhasnycheyash shi' pa
vatcljqueyashlo coronaste de belleza y alabanza (Hebreos 2: 7). pa vatcljqueyash lhasha'esh papi tcajyshaysha'ne,
taj ti papi ninatcajysha'ne chiyan'apee pa lhanclquijayash otorga alabanza a los sabios y reserva burla para los necios
(Proverbios 3: 35). vooy ja nijutyi pa lhcljquiyashyish lhech ja Tata, lhech j lhech lhteetajeshelha ca aDiosaelh es
mi padre quien me glorifica, el mismo que ustedes llaman "nuestro Dios" (San Juan 8: 54). ca Acab tiqu'in'esh pa
lhcljqueyasha pa Baal, taj ti vooy yivaatsha c'a'shesh jayu ca jclj si Acab fue algo devoto de Baal, yo lo ser mucho
ms (2 Reyes 20: 18). shi' papi yitsjoy yiey pa lhavtsateyish yisnatesh'in pa lhcljqueyashesh ti t'acutvaneenhubo
incluso prostiucin de hombres en el pas ("que se jactaban de hacer el amor") (1 Reyes 14: 20). Ver
: yclj; lhncljqueyash; lhcljquevo.

lhf Nombre masculino; posedo. 1s: yf (y-f). 2s: f (f). 3s: lhf (lh-f). 1pi: catsf (cats-f). Pl: vatfis (vat-f-is). forma
no poseda: vatf (vat-f). SU FLEQUILLO.

lhjc Nombre masculino; posedo. 1s: yjc (y-jc). 2s: jc (jc). 3s: lhjc (lh-jc). 1pi: catsjc (catsjc). Pl: vatji (vat-j-i). forma no poseda: vatjc (vat-jc). 1 SU AGUA DE BEBER.
2 SU AGUA POTABLE. ca afaashtajelhem pa lhech j'nee japu tilhoojem pa yint, pa yiyqu'e clap, lhech yi'e' ti
yamesha ja lhjc cuando ustedes hacheen para las mujeres que traen agua, tomen rpido un trago, por eso vienen con su
agua potable. Ver : yiy'; lhjyish.

lhjyish Nombre masculino; no poseble. Pl: lhjishai (lhjish-ai) ~ lhjijes (lhjije-s). 1 RO.
2 ARROYO.
3 HUELLAS DE VBORA.
4 HUELLAS DE YACAR. tojshic'oya ti us java lhjijes despus, los ros desbordan. nachfach'ee vitsha pqueei pa
vlh'apee pa lhtaco pa lhjyish sali (del ro) y subi a la barranca del ro. ja picada 500 yamei ja lhjyish la picada
500 va al ro. yij' pa Dios ti yic'asatsham lhpa utej, lhpa lhech pa tlhshaam pa yint lhjunashjulh pa lhjyish, pa
yam'apee na cotsjaat verdad es que Dios golpe la roca, fluy el agua y desbordaron los ros (Salmo 78:20).napi nivacle
tsitenas'e lhavj ja lhjyish Pilcomayo t'lhesh'e ja Pedro P. Pea yamja ja lhjyish Paraguay los nivacle viven a
orillas del Pilcomayo, desde Pedro P. Pea hasta el ro Paraguay. cajuujqu'e lhapesh lhn ti tsitenasshi papi catsinvot
pava lhavji java lhjijes Pilcomayo, Bermejo shita lhn en tiempos antiguos, dicen que nuestros abuelos vivan a las
orillas de los ro Pilcomayo y Bermejo tambin. shnquelhei pacham na lhjyish ca shtamelhei lhj'elh
lhjicha crucemos a la otra orilla del lago ("crucemos el ro para ir a otro mar"). java lhjijes java nash'e ja Chaco
Tojquisham ni factsesach'een yinjt; mucchishamch'e ti taj'in, taj ti yimshaam ti clop'esh los ro del Alto Chaco no
tiene agua permanente ("no corren siempre"); crecente en temporadas de lluvia, pero se secan en invierno. pa yint

261

tlhshaam pava tovjy sasjop ca namcat pa vatcasvuncheyash, pa nilhecha pava lhjyshay ca isa'emjop ca
namcatshi las aguas torrenciales ("que vienen de los ros") no pueden apagar el amor, ni extinguirlo los ros (Cantar de los
Cantares 8: 7). tojeiclee ti yash'apee ja lhjyish Monte Lindo un buen trecho adelante ("estaban bastante lejos")
cruzaron el ro Monte Lindo. vooi pa lhjyish tlhshaam pa Eden, pa'lhech yinajayanshi pa vactsnch'een pava
yichatjulhch'e lhjijes del Edn sali un ro que lo regaba y se divida en cuatro brazos. ja yich yint pa lhjyishesh
ti'ma pa sasjop ca chinqueipacham; pa vatjnei ja lhjyish ti apatoj pa tsi'sha ti isjop ca chinc'apee el torrente de
agua del ro no poda ser cruzado; era como un ro profundo que no se poda vadear ("solo poda pasarse por arriba").javooi
jayu pava lhjishai nich'a yimch'esha'ne, ca javo'shi ca jnshajaclai voi a buscar riachos que estn por secarse, ah voy
a pescar de noche. papi lhantclishjes pa Cufalh pa vo'ja'ne, vo'ji' pa lhjyish, pa sajech yiyaach pa
yicjiyesh'in los nietos de Cufalh estaban pescando, pescaban en el lecho del ro y atrapaban muchos peces. nachfach'ee
vitsha pqueei pa vlh'apee pa lhtaco pa lhjyish sali (del agua) y subi a la barranca del ro. vena naashshic'oya taj
ni chi nt'ya pa lhjunashesh pa Cufalh ti vant'fiichshi pa tovoc yi'shi' pa lhjiyish se les adelant pasando por otro
camino, pero no se sabe cmo Cufalh hizo para esconderse dentro del agua de la creciente en el mismo corredor del ro.ni
nt'aj'in ti cloop; tosch'e pava yaquisitis ti yichei lhavj pa uj lhjiyish; pav'elh yivmjat pa lhavinjayu no llovi
durante el invierno; los animales se haban ido lejos a la orilla del gran ro; la sed haba matado a otros. Ver
: vatlhuiyish;lhjc.

lhjque Nombre femenino; posedo. 1s: yjque (y-jque). 2s: jque (jque). 3s: lhjque (lh-jque). 1pi: catsjque (catsjque). Pl: tnjque (tn-jque). forma no poseda: tnjquei (tn-jque-i). 1 SU CNTARO DE CUELLO ANGOSTO.
2 SU BOTELLA.
3 SU BOTIJA.
4 SU CARAMAYOLA.
5 SU TANQUE.
6 SU ALJIBE. tem lhjquei yic'umajshichamch'e, yiyitshi pava lhap'otos, lhechesh pa va'nyanelh lhn ella volc los
cntaros, fij sus tapas, y luego acompa (a su abuela) (entando su canto de luto): yuuu, ju'claclai! ca ya'cliish Tinfunque'
tlhshaam lhapesh ti lhanquei "lhjque" cat'ajesha "tinjque'", cque lhcliish papin lhavtsat'esh nivacle el nombre
Tinfunque' viene del nombre antiguo "lhjque" o "tinjque'", que era el nombre de una aldea nivacle. pa chinilha java
tjayetas pa chiyayjatshi ja yitsaat; pa tlhch'e lhja tnjque acloj java vo'oy, pa yameychisham java lhashinjus java
cuvyu, lhayaash ti apatoji; pa trescientos kilmetros ja lhjuqu'eey pisaron las uvas fuera de la ciudad; se desbord la
sangre de la cuba, llegando a la altura del freno de los caballos en un radio de trescientos kilmetros (Apocalipsis 14: 20). j
lhech ngel yinashjat'ejop cotsjaat ja lhclesataj cusa' pa yit'ovseshch'e java lhay java tjayetacuy, pa yanch'e lhja uj
tnjquec'oya ca jaspa chiyicfasheshch'e el ngel meti su hoz en la tierra y vendimi ("cort") la vid y ech las uvas en
una cuba ("tanque que las esperaba") para pisonearlas (Apocalipsis 14: 19). meeelhsham na yitsaat, meelh ca
amtajelhsham pa lhcuteshelh jayu pa ve'lha nivacle vat'acjuesh lhpa lhjque, j lhech avoelhch'e vayan a (dentro de)
la ciudad, y cuando ustedes lleguen all les saldr al encuentro un hombre llevando un cntaro de agua, sguenlo! (San
Marcos 14: 13). ts'usesh'e lha tnjque na yint el tanque est lleno de agua. yofalh lhca tnjque el cntaro se
rompi. shepa yich'e' lha tnjque? qu hay en esta botella? yjquea yiyaam lhech! (cmo quisiera que) este
cntaro sea mo! lhech yie' lhja ve'lha tnjque tapooj ca nivayshi; lhech jquee chijucjeeshi lhja lhech ti vichiti,
ncsjop ts'ivee ca hisopo lht'oycha pa yijucjujam pa yicchesheychisham ja Jess lhashi haba all un jarro lleno de
vinagre; empaparon una esponja en vinagre, la sujetaron a una caa y la acercaron a la boca de Jess (San Juan 19:
29). tajulhei ca istaa ca c'ayji lha jque - istaa ay'ji me dejaras beber un poco de agua de tu cntaro? - est bien,
tom! Sinn : aljibe, t'itsech. Ver : aljibe; t'itsech.

lhn Partcula evidencial reportativa (testimonio indirecto del hecho relatado). 1 DICEN QUE.
2 SEGN ME CONTARON.
3 SE DICE QUE. Note: seala que el hablante no tiene conocimiento directo de lo que narra. El hecho contado puede tambin ser
un sueo del hablante, o un acontecimiento hipottico ca javaf lhn yivaatsha pa nqueesh yacanotaja ca yim', pa
yapiiytaja ca yichayelh, papi lhcaanvacles shi' papi lhanvaclefas papi yisnatesh pava us nivalhchechatis si hubiera
muerto yo, (entonces) reposara tranquilo y dormira en paz, como los reyes y consejeros de la tierra que reconstruyen

262

ciudades derruidas (Job 3: 13-14). yamei lhn papi lhnvot pa nistajesh lhn lhpa lhch'injo' dizque lleg en casa de sus
padres, y le preguntaron por su hermana. yit'esh ca uj'a lhn ja tovoc l dice que el ro ha crecido. pa nictsha'ne lhn
lhpa noyan lhan, nat'e lhtj lhn lhpa c'utsjaa, pa macoquesh ti'ma, pa ni nv'mesh pa ca t'e'lheesh cay un
porongo muy grande, cay sobre la cabeza de la vieja, y la convirti en un sapo, y as se qued para siempre ("nunca volvi a
ser [como antes]"). ca ataclujuyeelh lhn pa tanca amenelh'avach, teya ti lhteetshelh ti lhovalhelhvatsham'in pa
lhtatmenelh'avach jayu pa chinaclyitelh jayu si ustedes estuvieran ciegos, no tendran pecado, pero como dicen que ven,
ustedes tienen la culpa y sern castigados (San Juan 9: 41). napuu pava lhtascui vantsemaj'apee lhapesh na vs
lhn dicien que en tiempos anteriores, el cielo se apoyaba sobre dos troncos. caajtaj jav'elh matas ti yisnatesh ja Jess,
ca chinisesh'e ts'ivee lhn lhacm'a cavque pa tan t'e ca nifajulhtaj napi yiey na cotsjaat pava
vatqu'isjayanjas quedan muchas otras cosas que hizo Jess; si se escribieran todas, pienso que los libros escritos no cabran
en el mundo (San Juan 21: 25). ca nicaajyam lhn pava niysisa yaychavalhjanc, pa Lhcaanvacle tanca nich'antajyi si
yo hubiera tenido mala intencin, el Seor no me habra escuchado (Salmo 66: 18). v'mesh pa Cufalh ca lhech
lhfanisheeshem papi ni taclasa lhn, yalhalha ti taijop Cufalh ces de hacer eso con los ancianos, y dicen que de repente
desapareci. ca nicaaj lhn pava yifas quin tuviera yo alas! ca nits'iyipcun lhn, pa tanca nifactaj'am si yo tuviera
hambre, no te lo dira.

lhnach Nombre masculino; posedo. 1s: yilhnach (yi-lhn-ach). 2s: alhnach (a-lhn-ach). 3s: (lh)lhnach ([lh-]lhnach). 1pi: caslnaach (cas-lhn-aach). Pl: vatlhnjai (vat-lhn-ja-i). forma no poseda: vatlhnaach (vat-lhnaach).TABACO. Lit: encendido/prendido Sinn : finc. Ver : yilhn; finc.

lhnis Nombre masculino; solo posedo en tercera persona. 3s: lh-nis. Pl: lh-nis-ic. SU AGUIJN. Note: quizs relacionado
con niti 'enjambre de carn'

lht Ver : vatt1.


lhque(ei) Ver : lha.
lhqu'elh Ver : lha.
lhse1 Nombre femenino; posedo. 1s: yse (y-s-e). 2s: se (s-e). 3s: lhse (lh-s-e). 1pi: catsse (cats-s-e). Pl: vatsei
(vat-s-e-i). forma no poseda: vatse (vat-s-e). 1 SU HIJA.
2 SU CRA HEMBRA. yise', tajulhei ca aja'yai jayu! hija ma, ser bueno que te cases! lhseyish lhja Mara soy la hija de
Mara. lhe'naa ca navclanjatlhatam lhpa lhse, yivclanjatlhatam lhavaatsha, lhai'yaash ti ampa ca ni nt'yeeesh por
eso se cre una hija, se la cre l mismo con su poder ilimitado ("porque no haba nada que no poda"). lhpa lhcact'e
vatsuiyiyan, yits'yeem lhpa lhse la suegra se enoj, rega a su hija (a su yerno, atravs de su hija).qu'eishiyan'in lha
cuvyu lhse hago relinchar la potranca ("caballo su-hija"). lhpa Jocabet tanychielh lhpa lhc'utsja'esh lhse
Maria Jocabet iba con su hija mayor Mara. lhpa Mara yivaneshch'e lhpa cjecl ti yicha'jey lhpa lhcaanvacle
lhse Mara vea cmo la mujer iba (llevando el canasto) junto a la princesa. istaa ca anfacyam papin lhse'ash dme de
quienes eres la hija (Gnesis 24: 23). Ver : lhse2; lhas.

lhse2 Determinativo de nombre femenino (siempre en tercera persona). Pl: lhcles (lh-cles). 1 PEQUEA.
2 PEQUEO. Lit: su hija lhpa ve'lha aacjiyuc lhse un rbol pequeo, un arbolito. qu'eishiyan'in lha cuvyu lhse hago
relinchar la potranca ("caballo su-hija"). chi nu'e'eshi pa int lhpa ve'lha tincaatshiy lhse pa vatfetaas lhei sulfato de
aluminio, chi nanvaich'aclajshi pa chi nu'eishi 20'esh (?) tsoptsop pa cloro chi ch'anjop 30 minutos se carga el agua y
se coloca una cucharita de (remedio llamado) sulfato de aluminio, se remueve bien, se pone 20 gotas de cloro y se espera 30
minutos. nach ti t'eclet'apee nava uticuy pa t'eclet'apee nava uticuy lhcles viene saltando por los montes, viene
brincando por las colinas (Cantar de los Cantares 2: 8). jjjiclai ya'na'ne lhse ti tsichaaj'in lhca mimi ti yitshaam ja itaa,
lhavcjtenja lhca mimi ya desde que yo era muy chica, mi madre me llevaba al monte, era buena mariscadora, mi
mam. lhcque tc'ajulhclee lhja lhanquei tenis pelota lhse sta (pelota) es ms o menos del tamao de (lo que llaman)
una pelotita de tenis. Ver : lhse1.

lhtje Nombre masculino; solo posedo en tercera persona. 3s: lhtje (lh-tje). 3p: lhtjei (lh-tje-i). 1 SU SEBO.

263

2 SU GRASA. Note: dcese de la grasa de un animal pa tujesh lhn tatsha pa lhtje, pa lhcapenqu'esh pa yi'yj y comi
(la caraguat) junto con su gordura (del tigre), su grasa lquida (del tigre que haba matado). pa lhclesataj pa Lhcaanvacle
yamqu'e jayu pava vo'oy shi' pa lhtjey, jan lhjunash ti chiycln pa tashinshtaj shi' pava tashinshtayche ti
vatcufayjat'esh pa Lhcaanvacle yisnateshjop jayu ti lhcufayjat'esh yiey ja Bosra, pa uj pa vatvancaclnjayash yiey ja
Edom la espada del Seor chorrear sangre y sebo, como ofrenda de carneros y cabras, el Seor har carnicera en Bosra,
gran matanza en Edom (Isaas 34: 6). Ver : lhctje; lhtjenc.

lhtjenc Nombre masculino; solo posedo en tercera persona (? chequear). 3s: lhtjenc (lh-tje-nc). SU MANTECA. pava
lhclishay nint'unshamsha'ne yashc'oya pa lhtjenc, taj ti pava lhaychavalhjanc tsi'sha'empa vatvatclnjayashsus
palabras son ms blandas que manteca, y sus pensamientos son belicosos (Salmo 55: 22). Ver : lhtje; lhctje.

lhtjji Nombre femenino; posedo. 1s: ytjji (y-tj-ji). 2s: tjji (tj-ji). 3s: lhtjji (lh-tj-ji). 1pi: catstjji (catstj-ji). Pl: vattjjiyis (vat-tj-ji-yis). forma no poseda: vattjji (vat-tj-ji). 1 SU SOMBRERO.
2 SU GORRO. Lit: su-crneo-estuche lhavaatsha t'aja'yei lhpa vattjji, pa nic'at'ei yi yineichisham, pa yipontesh pava
yucuvec l sac un sombrero, lo abri y lo alz, y lo llen de pan. yisnatesh lha lhtjojiy lha Ana Mara teje un gorro
para Ana Mara. pa nachfach'ee lhpa Yuc Lhatjjiy pa yit'esh: chaay ti tulh'cji lha yiyj lhavts'e' sali la Caperucita
Roja (del vientre del tigre) y dijo (el hombre): ay, sale de dentro de la barriga del tigre! yaijat'eyic'oya lhja ytjji me ha
quitado el sombrero. avaatsha yij' ti vattjjiy'ash alhasnyech'esh sers (como) una corona esplndida. Ver
: lhtj; ytjjiyan.

lhtj Nombre masculino; posedo. 1s: ytj (y-tj). 2s: tj (tj). 3s: lhtj (lh-tj). 1pi: catstj (catstj). Pl: vattjs (vat-tj-s). forma no poseda: vattj (vat-tj). 1 SU CRNEO.
2 SU CSPIDE.
3 SU CUMBRE.
4 SU TECHO.
5 SU CIMA. lhavanesh nava yisnatesh ti lhav'ojiyash napi Israel lhavos?, ti yicheshey na lhttcyjayash ts'ivee na
lhtjey nava uschisham uticuy shi' ti yiesh'cji ts'ivee nava aacjuy jeclematses has visto lo que has hecho el pueblo
de Israel, la apstata?, se ha ido por los montes altos y se ha prostituido bajo el techo de los rboles frondosos (Jeremas 3:
7). pa nictsha'ne lhn lhpa noyan lhan, nat'e lhtj lhn lhpa c'utsjaa, pa macoquesh ti'ma, pa ni nv'mesh pa ca
t'e'lheesh cay un porongo muy grande, cay sobre la cabeza de la vieja, y la convirti en un sapo, y as se qued para
siempre ("nunca volvi a ser [como antes]"). climsha'ne java lhavjich'e, yuc ja lhtj sus paredes son blancas y su techo
es rojo. atatvoyich'e ti shtat'lhey na Lbano, lha yinjuyjasche, atatvoyich'e ti shtat'lhey na Lbano, anachshicham ca
at'lhey na tavashay yiey na lhtj'e lha utiyuc Amana ven detrs de m (venimos) desde el Lbano, novia ma, ven detrs
de m (venimos) desde el Lbano, acrcate bajando del campo que est en la cumbre del monte Aman (Cantar de los Cantares
4: 8). pa yafshiyan'in ti niclanshi pa lhshatech; meelh ti apis ti tifesh'e, pa v'mesh; vacumajsha'ne pa juutshinaj, vooi
ti cljj pa lhtj pa vaf lo hacan gritar al arrancarle el escalpe; cuando todo era listo, lo dejaron; el toba ech a correr, y
cuando se sec su crneo, muri. pa chapa galvanizada chi yichenesh ti lhtjesh pava jpijei la chapa galvanizada se
usa para techos de casas ("[como] es techo de las casas"). ch'apacchisham nava lhtj'e su cima es escarpada (lejosarriba). Ver : lhtjji; lhtlhs; tjmat; tjmatsej; ytjjiyan.

lhtlhs Nombre masculino; posedo. 1s: ytlhs (y-t-lh-s). 2s: tlhs (t-lh-s). 3s: lhtlhs (lh-t-lhs). 1pi: catstlhs (cats-t-lh-s). Pl: t'lhsiy (t'lhs-iy). forma no poseda: vattlhs (vat-t-lh-s). 1 SU
CNTARO.
2 SU OLLA. Lit: crneo su-hijo pava lht'lhsiy pa Shtavuun yich'e lhacm'a pava nivacle t'asjanis las ollas de Shtavuun
estaban llenas de carne humana. Ver : lhtj; lhas.

lhva Ver : lhav.


lhvcnaaj Nombre masculino; no poseble. Pl: lhvcnjas (lhv-c-nja-s). HOMBRE COMILN. pa lhje'naa ti yeyiyanesh
pa lhech'e Lhanvalhey papi Lhavcnjas, lhayaash ti lhech chitish'ec'oya papi tsi'sha ti yaychavalhey pa ca nitujpor
eso llamarn al lugar 'Cementerio de los Glotones' porque all enteraron a los que solo pensaban en comer (Nmeros 11:
34). Ver : lhc; lhvcnja. Variante : lhavcnaaj.

lhvcnaja Nombre femenino; no poseble. Pl: lhvcnjai (lhv-c-nja-i). MUJER COMILONA. Ver : lhc; lhvcnaaj.

264

lhvcha Ver : lhjicha.


lhvjatshiy Nombre femenino; posedo. 1s: yvjatshiy (y-v-jat-shiy). 2s: vjatshiy (v-jat-shiy). 3s: lhvjatshiy (lh-v-jatshiy). 1pi: catsvjatshiy (cats-v-jat-shiy). Pl: vatvjatshiyis (vat-v-jat-shi-yis). forma no poseda: vatvjatshiy (vatv-jat-shiy). 1 SU VEHCULO.
2 SU COCHE. utenlhiy jav'elh nyishai pa yifactsinch'e java lhvjatshiyis algunas rutas estn asfaltadas y sus vehculos
transitan con gran velocidad.
3 SU CANOA.
4 SU BARCO. Lit: su receptculo donde est chi' pava yaquisitis isissha'ne chi' pava ni isisasha'ne yichelh'acfi pa Noe lhpa
lhvjatshiy, napu ts'ivee: pava yitsji chi' pava cjecli tantos los animales puros como los impuros entraron en el arca
con Noe, de dos en dos: machos y hembras. pava usch'ec naacjut'in lhpa vatvjatshiy pa yilhecljesh ts'ivee ca
nvac'umajesh jayu las olas agitaban el barco y pareca ("pensaban") que ste iba a zozobrar. pa tac'uycle'e ja Jess pa
yama ja Jacobo, ja Zebedeo lhas shi' ja lhch'inish Juan, yi'shi' ts'ivee lhja lhvjatshi pa yashtilh ts'ivee lhja
lhaschatitaj camin un trecho adelante hacia Jacobo, hijo de Zebedeo, y su hermano Juan, que arreglaban las redes en la
barca (San Marcos 1: 19). yi'van'e lhpa vatvjatshiy chi' pa lhtata tatamjalheshem pava lhaschatiy los vieron en la
barca con su padre y estaban preparando las redes. pa jat'lhelh'e ja Felipos pa jveelhshi lhja vatvjatshi, pa
ve'lhanjesh java nalhus ti jayajulhelhey ja Troas, jan yimnlheelh'e java napu'yama nalhus zarpamos de Felipos (y
estuvimos) en el barco, y a los conco das alcanzamos Troas, donde nos quedamos cinco das (Hechos 20: 6). yivashan pa
vatcashayashesh pa yichei'in shita pava vatvjatshiyis jaspa ca nquei'in pacham pava us tovjoi foment el comercio y
envi naves para cruzar los mares. taishi ts'ivee lhja lhvjatshiy salieron del barco. ni'iyaesh ca nen ca naccha'c'oyaan
pa lhvjatshi ca ninash'cji lhavj no estaba muy deseoso de acercar el barco a la orilla. Ver
: yi'; vatvja'vat; vatvjatshiy lhavo'.

lhvja'vat Nombre masculino; posedo. 1s: yvja'vaat (y-v-ja'vaat). 2s: vja'vaat (v-ja'vaat). 3s: lhvja'vaat (lh-vja'vaat). 1pi: catsvja'vat (cats-v-ja'vat). Pl: vatvjavtes (vat-v-javt-es). forma no poseda: vatvja'vat (vat-vja'vat). 1 SU SILLA.
2 SU ASIENTO.
3 SU BANCO. Lit: su lugar para sentarse Sinn : silla. Ver : silla; vatvjatshi lhavo'; yi'.

lhv Ver : lhav.


lhpa 1 Clasificador dectico; singular; femenino; nunca visto por el hablante. EL/LA NUCA VISTO/VISTA POR EL
HABLANTE. tntajeishiin jaalh pa yyan lhpa lhch'injo la llam y su hermana menor empez a llorar. lhpa Ts'amtaj
yijijantaj lhpesh lhn papi Snjalhai dicen que en tiempos antiguos la Ts'amtaj persegua a los Sarnosos.
3s: lh(a)pque, lhpqueei, lhapan'e, lhapcyiana. 2 demostrativo y pronombre de 3a persona; singular; femenino; nunca visto
por el hablante. lhechesh lhn pa yanch'e' lhpqueei noyan entonces dicen que las metieron (para fermentar) en un
porongo. vooi lhpa ftech lhse nanjate t'jeche lhn lhpqueei era un bolsoncito pequeo (hecho) de cuero de conejito,
ste. pa meelh lhn ti apis ti tcufai'in lhpqueei pa nc'at'eishi lhn vitsha pa shinvo' ca napu'ji cuando haba repartido
(la miel), ella abri su (bolsa de) miel para comerlo ("lamer"). yaaj ca ancu'elha lhai'yaash ti sui lhapcyiana
saniyyuc! no las prueben, porque aquella planta de sanda es muy peligrosa! nich'a tanjuitajshicham na jumcuclaai ti
yielhch'esha'ne pa Ascano lhpque lhutsja a la tarde ("recin inclinado el sol"), Ascano se sent con la joven. ni
ncachicl'yesh lhapesh lhapque lhutsja p'alhaa ti ve'lha catee ti yitashantajei pa ca nivaclea le tena compasin a esta
muchacha que ningn varn deseaba. pa caaj lhpa ve'lha lhutsja nan lhjunash ti nich'a ta'voyei, lhech lhapque ti
vancaclanesh, nalhuclai ca nvancaclanesh lhpa lhutsja yamja ti nuut haba una chica que recin tena su menstruacin, le
daban masajes (para su iniciacin), todo el da, hasta la venida de la noche se le daban masajes.
3s: lhap'em. 3 demostrativo y pronombre de 3a persona; singular; femenino; nunca visto por el hablante pero se oye.
3s: lhap'emjulh. 4 demostrativo y pronombre de 3a persona; singular; femenino; nunca visto por el hablante pero se oye venir.
3s: lhpalhech. 5 pronombre anafrico de tercera persona; singular; femenino; nunca visto por el hablante. meelh lhn ti chi
yicln na nich'ayich lhn, lhpqueei lhancumte yichei lhn papi lhchifas nivacle, lhech lhpa'lhech nifaclemch'e pa
lhanfanash pa'lhech nich'ayich mientras estaban matando al joven, aquella prisionera se fue junto a sus parientes nivacle y
ella les inform acerca de lo que haban hecho con aquel joven.

265

3s: lhpaelh ~ lhpeelh ~ lhap'elh. 6 pronombre diferencial de 3a persona simple; singular; femenino; nunca visto por el
hablante. lhap'elh semana la semana prxima. ca nianu'tajeshyi javooy jayu lhap'elh ca jasnatshelh si no me lo
consientes, buscar otra para hacerlo.
3s: lhpaelhcha. 7 pronombre diferencial de 3a persona compuesto; singular; femenino; nunca visto por el hablante. yi'vanesh ti
yijo'elhsha'ne lhpaelhcha nivacche vio que estaba acostado con otra mujer.
3s: lhpa(n). 8 pronombre relativo; singular; femenino; nunca visto por el hablante. jnshajei ti tapec lhpan lhch'acfa a la
medianoche regres su esposa ("la que era su esposa"). pa najcshey jayu lhpa cjecl tavujuya lhpan venalha pava
pava lhclishay ti vancacjsjat, lhpan yivm pa lhc'utsfa'eshjop ti nich'ayche pa nitvaclu'ey pa vatpeya'tajeshelh pa
Dios para librarte de la ramera que halaga con sus palabras, que abandon al compaero de su juventud, se olvid la alianza
de Dios (Proverbios 2: 16-17).
3s: lhp'ne?. 9 predicado de pregunta; singular; femenino; nunca visto por el hablante.

lhpaelh ~ lhpeelh Ver : lhpa.


lhpan Ver : lhpa.
lhpasche Nombre femenino; posedo. 1s: yipasche (yi-pasche). 2s: apasche (a-pasche). 3s: lhpasche (lhpasche). 1pi: caspasche (cas-pasche). Pl: vatpaschei (vat-pasche-i). forma no poseda: vatpasche (vat-pasche). SU
DEDO. t'ucji lha yipasche tengo un dedo cortado. yisesh'een shta na cotsjaat lhja lhpasche escriba en el suelo con su
dedo. ovalhch'e lha yipasche; jovalhtajch'e ti nque lhjunash yitaa mir (en la direccin que apunta) mi dedo; mir
(donde apuntaba su dedo), pero (vi solamente) el monte. Ver : lhpasche lhap'oot; lhafjuj; lhpascheshiy; lhpaschevash.

lhpasche lhap'oot Nombre masculino; posedo. 1s: yipasche lhap'oot (yi-pasche lha-p'oo-t). 2s: apasche lhap'oot (apasche lha-p'oo-t). 3s: lhpasche lhap'oot (lh-pasche lha-p'oo-t). 1pi: caspasche lhap'oot (cas-pasche lha-p'oot).Pl: vatpaschei lhap'otos (vat-pasche-i lha-p'ot-os). forma no poseda: vatpasche lhap'oot (vat-pasche lha-p'oo-t). SU
UA DEL DEDO. Lit: tapa de su dedo Ver : lhpasche; lhap'oot; lhpnque.

lhpascheshiy Nombre femenino; posedo. 1s: yipascheshiy (yi-pasche-shiy). 2s: apascheshiy (a-pascheshiy). 3s: lhpascheshiy (lh-pasche-shiy). 1pi: caspascheshiy (cas-pasche-shiy). Pl: vatpascheshiyis (vat-pasche-shiyis). forma no poseda: vatpascheshiy (vat-pasche-shiy). 1 SU ANILLO.
2 SU ORTIJA. Lit: su-dedo-estuche Ver : lhpasche; lhpascheshiy.

lhpaschevash Nombre masculino; posedo. 1s: yipaschevash (yi-pasche-vash). 2s: apaschevash (a-paschevash). 3s: lhpaschevash (lh-pasche-vash). 1pi: caspaschevash (cas-pasche-vash). Pl: vatpaschevshai (vat-pasche-vshai). forma no poseda: vatpaschevash (vat-pasche-vash). SU HUELLA DIGITAL. Ver : lhpasche.

lhpa'lhech Ver : lhpa.


lhpeelh ~ lhpaelh Ver : lhpa.
lhpejayayuc Nombre femenino; posedo. 1s: yipejayayuc (yi-pejaya-yuc). 2s: apejayayuc (a-pejaya-yuc). 3s: lhpejayayuc
(lh-pejaya-yuc). 1pi: caspejayayuc (cas-pejaya-yuc). Pl: pejayacui (pejaya-cu-i). forma no poseda: vatpejayayuc (vatpejaya-yuc). SU PLANTA DE BATATA. nishamesh lhja lhpejayayuc chi' lhja nucsiyuc est feliz con su(s) planta(s) de
batata y mandioca. Ver : pejaya.

lhpeso Nombre femenino; posedo. 1s: yipeso (yi-peso). 2s: apeso (a-peso). 3s: lhpeso (lh-peso). 1pi: caspeso (caspeso). Pl: lhpesoc (lh-peso-c). forma no poseda: peso. 1 SU DINERO.
2 SU PLATA. Note: prstamo del castellano (peso) con cambio de gnero lhtajulhsham jayu lhpa apeso te va a alcanzar la
plata. jayajulhsham lhca yipeso ca yicasha'ya lhpa ysjatshi me va a alcanzar la planta para comprar un
pantaln. yit'esh pa lhcachi', anlhapa jayu lhpesoa, chalhatajeesh can jo'cji na yijpyich; pa yinlhjnchat ti yit'esh:
ampa ca ajo'e pens en s mismo: no tendr olata, de balde lo dejara dormir en mi casa; figiendo le dijo: no hay donde
puedas dormir. tsic'jlheesh lhca yipeso me quit el dinero. caajyamclee lhpa yipeso jayu voy a tener un poco de
plata. jaichavalhc'oya ca ncaaj jayu lhpa yipeso pienso que voy a recibir dinero. ni manlhaashiyam pa lhpa yipeso no
me sobra nada de dinero. ya aj ca acha'jelh pa'na, ya aj na shta pa avcjat shi' lhpa vonsa shi' lhpa yucuve shi' pava

266

pesc no lleven nada, ni bastn ni alforja ni pan ni dinero (San Lucas 9: 3). istaa ca jajutei lha peso teiya ti apis ca'na ti
tsitis vitsha le voy a dar dinero, pues el otro da me di tambin. yielhch'esha'ne shta japi acloj yivoyanesh pava lhpesoc
pa lhanvacle shi' japi sasch'e lhavos shi' japi t'eyjatsjanjas muchos recaudadores de dinero y pecadores estaban a la mesa
con Jess y sus discpulos (San Marcos 2: 15). jquei atesha jayu ja vatcasha'vat taj ti amlhapa pesoa quisiera r ("ir de
balde") al mercado, pero no tengo plata. yentaj ca nvatc'usinatesh'in pa lhamanlhajayash pa yiclqui shita pava lhpesoc
pa ampa ca lhaichavalhjayasheesh ampa j yi'ei t'ajuishi pava nalhus quera disfrutar de la vida y malgast su dinero sin
pensar para nada en el futuro. jacayjatey'am jayu pa is avtjayetachat, ja't'ajesha ca ajulhjatey ca jashayanesh'am
jayu pa peso pa ca t'ajjtajach'e yo te dar en cambio una ("tu") buena via o, si prefieres, te pago en dinero (1 Reyes 21:
2). ca entajesh papi tsi'sha ti nenelh, pa she pa lhavanelh jayu?, vooy japi yivoyanesh pava lhpesoc pa lhcaanvacle
yisnatesh shta cavque si ustedes aman slo a quienes los aman, qu premio merece?, tambin hacen lo mismo los
recaudadores de impuestos (San Mateo 5: 46). pava acly tashinshtas lhtlhsha jayu pa lhsaash lhpa ca uych'e pa vooy
pava lhcles pava tashinshtaychey lhtlhsha jayu lhpa apeso ca jaspa acashayesha pava acac'ovtes tus ovejas te dan
vestido ("obtendrs lana para que sea vestido de tus animales ovejas"), tus cabritos ("de las cras de tus chivas obtendrs")
dinero para comprarte un campo (Proverbios 27: 26). vooy yivaatsha acloj cava jatifyincji pesoc, jaspa yivtsat'esh ja
Roma; pa yachajeshjulh shta ja Pablo pa yit'esh: vooy yivaatsha tsivat'ajshi yo he comparado la ciudadana de Roma
por una buena suma; Pablo respondi: yo la poseo de nacimiento ("ah he nacido") (Hechos 22: 28). vatpeya'shelh ti
mnlheesh pa pacham pa peso pa yicha'jey pa t'iya'esh japi vat'eyjatsjanjas acordaron quedarse con parte del dinero, y
ellev el restante a los apstoles (Hechos 5: 2). yichenjulh'in papi ampa ca nit'lheyjop pa lhpesoc vooy papi ts'aclaay
pa yichenjulh'in pava ve'lheesh nacfiyisvenden al inocente por dinero y al pobre por un par de zapatos (Ams 2: 6). Ver
: lhpesojiy.

lhpesoesh pa Lhcaanvacle Nombre masculino. IMPUESTO. Lit: lo que es su dinero del Gobierno/Estado Sinn
: impuesto. Ver : impuesto.

lhpesojiy Nombre femenino posedo. 1s: yipesojiy (yi-peso-jiy). 2s: apesojiy (a-peso-jiy). 3s: lhpesojiy (lh-pesojiy). 1pi: caspesojiy (cas-peso-jiy). SU BILLETERA. Lit: su peso/dinero-estuche javm lhja yipesojiy perd mi
billetera. Ver : lhpeso.

lhpe'yejat Ver : vatpe'yejat.


lhpiiyash Nombre masculino; posedo. 1s: yipiiyash (yi-pii-yash). 2s: apiiyash (a-pii-yash). 3s: lhpiiyash (lh-piiyash). 1pi: caspiiyash (cas-pii-yash). forma no poseda: vatpiiyash (vat-pii-yash). 1 SU TRANQUILIDAD.
2 SU PAZ. ca anatajeshelhnee pa vatpiiyash shi' ca ats'efentajelh, pa c'ueshelh'a lhacm'a na yicachi' ca
casve'lhaasham si vienen como amigos para ayudarme, estoy dispuesto a unirme con ustedes (1 Crnicas 12: 17). ja
cumjtaj shinteshiyanesh na cats'unaj chi' na caspiiyash el alcohol nos daa la salud ("nuestra fuerza") y nuestra
tranquilidad. taj ti vooy papi tach'anyi pa caajem jayu pa vatpiiyash pa ameem pa t'ajovayijulh pava suyjulh pero el
que me obedece vivir tranquilo, sin temer peligros (Proverbios 1: 33). pa Dios t'un'in shi' ti tanjovayi; pa lhech
yiyitsjat'e pa vatpiiyash yiey pa vs Dios tiene un poder que sobrecoge ("es temido") e impone paz en las alturas (Job 25:
1-2). Ver : pii.

lhpi Nombre masculino; posedo. 1s: yipi (yi-pi). 2s: api (a-pi). 3s: lhpi (lh-pi). 1pi: caspi (cas-pi). Pl: vatpic
(vat-pi-c) ~ vatpiclelh (vat-pi-cl-elh). forma no poseda: vatpi (vat-pi). 1 SU DEUDA.
2 SU DEBER.
3 SU CULPA.
4 SU PECADO. ni ts'ameesh t'iyish'e ca yipfiyuesh na cotsjaat pa lhpi na nivacle nunca ms maldecir la tierra por
culpa del hombre. pa nque pa lhpi ti t'acum'apee y adems la deuda que tena que pagar ("presionabansobre").lhacm'a napi lhtachifas suieshshi ca nt'ya java yitst'ajesh chi' java lhpiclesh todo ciudadano debe conocer
sus derechos y sus deberes. ca nicaajtaj pava naclquiesh, ja't'ajesha pava lhpic pa a'lhayijop si te ofendi o te debe
algo, apntalo a mi cuenta (Filemn: 18). Ver : yipiyan.

267

lhpcje Nombre masculino; posedo. 1s: yipcje (yi-pcje). 2s: apcje (a-pcje). 3s: lhpcje (lh-pcje). 1pi: caspcje (caspcje). Pl: vatpcjes (vat-pcje-s). forma no poseda: vatpcje (vat-pcje). SU FRACTURA. tsilhujja'ne na
yipcje siento un dolor agudo en mi fractura. Ver : yipcjet; yipctej.
lhpctniyash Nombre masculino; posedo (chequear). 3s: lhpctniyash (lh-pct-niyash). LO QUE PARECE SER SU
MANO. j'tajesh pava yichatjulh lhtacoc shi' pava yichatjulh lhafas pava lhech caaj pa lhamnlhajayash
lhpctniyashjulh pa nivacle ti yiey ts'ivee pava yichatjulh lhfatatsiy yi'cji pava lhafas; pava lhafas yamjatelhvatjulh
pav'elh lhafas; ti yich'in ts'ivee lhnasheesh pa t'ajuyshi asimismo, esas cuatro caras y cuatro alas tenan brazos humanos
("las que parecan manos de [seres] con vida como hombres") por los cuatro costados ("hombros") debajo de sus alas; sus alas
se juntaban de dos en dos, y caminaban ("con su nariz") de frente (Ezequiel 1: 8-9). Ver
: lhp'ct;lhp'ctvash; lhp'cl; yipicj; yipji; lhpjiyit.
lhpc'sivash Nombre masculino; solo posedo en tercera persona (?). 3s: lhpc'sivash (lh-pc'sivash). Pl: vatpc'sivshai (vat-pc's-ivsha-i). forma no poseda: vatpc'sivash (vat-pc's-ivash). 1 SU GRIETA.
2 SU RAJADURA.
3 SU HENDIDURA. Lit: su huella de fractura (del objeto agrietado)

lhpfiyujat Nombre masculino; posedo. 1s: yipfiyujat (yi-pfiyu-jat). 2s: apfiyujat (a-pfiyu-jat). 3s: lhpfiyujat (lhpfiyu-jat). 1pi: caspfiyujat (cas-pfiyu-jat). Pl: vatpfiyujavtes (vat-pfiyu-jat-is). forma no poseda: vatpfiyujat
(vat-pfiyu-jat). 1 SU FRMULA DE MALDICIN.
2 SU MALDICIN. Ver : lhanpfiyujat; yipfiyu; lhpfiyu(ja)yash.

lhpfiyu(ja)yash Nombre masculino; posedo. 1s: yipfiyu(ja)yash (yi-pfiyu-[ja]-yash). 2s: apfiyu(ja)yash (a-pfiyu[ja]-yash). 3s: lhpfiyu(ja)yash (lh-pfiyu-[ja]-yash). 1pi: caspfiyu(ja)yash (cas-pfiyu-[ja]-yash). forma no
poseda: vatpfiyu(ja)yash (vat-pfiyu-[ja]-yash). SU MALDICIN. Ver : yipfiyu; lhpfiyujat.

lhpjiyit Nombre masculino; posedo. 1s: yipjiyit (yi-pji-yit). 2s: apjiyit (a-pji-yit). 3s: lhpjiyit (lh-pjiyit). 1pi: caspjiyit (cas-pji-yit). Pl: vatpjites (vat-pji-t-es). forma no poseda: vatpjiyit (vat-pji-yit). SU
OBJETO PUNTIAGUDO CLAVADO EN LA MANO. janclaneshshi na yipjiyit saco lo que tengo clavado en la
mano. Ver : yipji; lhp'ct.

lhpncvoque Nombre femenino; posedo. 1s: yipncvoque (yi-pnc-vo-que). 2s: apncvoque (a-pnc-voque). 3s: lhpncvoque (lh-pnc-vo-que). 1pi: caspncvque (cas-pnc-vo-que). Pl: vatpncvoquei (vatpnc-vo-que-i). forma no poseda: vatpncvque (vat-pnc-vo-que). SU CORTAUAS. Ver : lhpnque.

lhpnque Nombre femenino; posedo. 1s: yipnque (yi-pnque). 2s: apnque (a-pnque). 3s: lhpnque (lhpnque). 1pi: caspnque (cas-pnque). Pl: vatpnquei (vat-pnque-i). forma no poseda: vatpnque (vatpnque). 1 SU UA.
2 SU GARRA. meelh ti yichenshicham pava lhpnquei pa eshei ni nantiyijat, taj ti vaniyitjulh jumje cuando le clav las
uas, casi se asust, pero supo dominarse. yitstjatch'e pava lhpcty ts'anananch'esha'ne, yentaj ca nachajvatsham
jan lhjunash pava vatpnquey, taj ti yalhatajesh ti nint'unch'esha'ne l extendi las manos temblorosas, quera
curvarlas como garras, pero se volvieron flojas. yitsemaj'e pava lhpnquei jaspa yit'ya ca nvafjumje, ca'tajesha ca
jjjiclaiya ca manlhaa atesha le clav las uas para saber si estaba bien muerto o si tena algo de vida todava. Ver
: lhpasche lhap'oot; lhpnquei t'ajuiya; lhpncvoque; lhanpnquevash.

lhpnquei t'ajuiya Nombre masculino; posedo. 1s: yipnquei t'ajuiya (yi-pnque-i t'a-jui-ja). 2s: apnquei t'ajuiya
(a-pnque-i t'a-jui-ja). 3s: lhpnquei t'ajuiya (lh-pnque-i t'a-jui-ja). 1pi: caspnquei t'ajuiya (cas-pnque-i t'ajui-ja). Pl: vatpnquei t'ajuiyac (vat-pnque-i t'a-jui-ja-c). forma no poseda: vatpnquei t'ajuiya (vat-pnque-i
t'a-jui-ja). SU ESMALTE DE UAS. Lit: sus-uas es-para Ver : lhpnque.

lhpqueei Del : 08.kes.2012. Ver : lhpa.


lhpse Nombre masculino; posedo. 1s: yipse (yi-pse). 2s: apse (a-pse). 3s: lhpse (lh-pse). 1pi: caspse (caspse). Pl: vatpsei (vat-pse-i). forma no poseda: vatpse (vat-pse). 1 SU BARBA.

268

2 SU BIGOTE. tayjijanesh ca chi natcum'evatam papi lhcavos pa David, pa yit'ovsch'ec'oya pava lhpsey, pa
yiseejshamc'oya pava yuich'e pa yamjey lht'oy hizo detener a la gente de David, los hizo afeitar y cortar las ropas hasta (la
altura de) los muslos (1 Crnicas 19:4). pa lhechech nalhu pa Lhcaanvacle yicheneshjop jayu pa lhanvacleesh ja Asiria
jan lhjunash ja clesa vatpsey t'ajuya ti t'alhjaneshjop yiey ja tavay'apee ja tvc ufrates, pa yit'ovseshch'e jayu
lhpsey japi Israel lhavos pa lhshatjes, pava lhpsey pa nitifesh pa lhavu'vat aquel da le afeitar el Seor con navaja
alquilada al otro lado del ufrates la cabeza y el pelo de sus partes, y le rapar la barba (Isaas 7: 20). Ver
: lhpset;yipsevalh; lhpsevo; psenaj.

lhpset Nombre masculino; posedo. 1s: yipset (yi-pse-t). 2s: apset (a-pse-t). 3s: lhpset (lh-pse-t). 1pi: caspset (caspse-t). Pl: vatpstes (vat-pste-s). forma no poseda: vatpseet (vat-psee-t). 1 SU LABIO SUPERIOR.
2 SU PICO (del ave). vooi ti yifaashesh pava us pava lhpstes, ni ntsasej, lhan'e pa Tsini'ni yifajulh ti nc'at'ei pava
lha'voiyei tc'amanlhaisha'ne las grandes (aves) cortaban con sus picos, no podan perforar (la piel de Stavuun), pero
Tsini'ni (el carpintero) logr abrir la fuente vital ("la sangre de fuerza vital"). meelh lhn ti yamei papuqueei pa
yifaashtaja ts'ivee lhn taj ti ampapu ca nac'jeshch'e, ni nacjjam pava lhpstes pava jcls cuando ellos llegaron,
comenzaron a hachearlo (el cuerpo de Stavuun), pero nadie lograba descuerarlo, no lo descueraron los picos de aquellos
pjaros. ampapu ca nanc'aatvatjulh pa lhpset ca natvc'yesh nadie abra su pico para protestar. Ver
: lhpse;yipsevalh; lhcapset; lhavjqu'e na lhashi; lhpsevo.

lhpsevo Nombre masculino; posedo. 1s: yipsevo (yi-pse-vo). 2s: apsevo (a-pse-vo). 3s: lhpsevo (lh-psevo). 1pi: caspsevo (cas-pse-vo). Pl: vatpsevos (vat-pse-vo-s). forma no poseda: vatpsevo (vat-pse-vo). 1 SU
NAVAJA DE AFEITAR.
2 SU PINZA PARA DEPILACIN (de uso tradicional). Ver : lhpse; lhpsovoque. Variante : lhpsovoque.

lhpsovoque Nombre femenino; posedo. 1s: yipsovoque (yi-pso-vo-que). 2s: apsovoque (a-pso-voque). 3s: lhpsovoque (lh-pso-vo-que). 1pi: caspsovoque (vas-pso-vo-que). Pl: vatpsovoquei (vat-pso-vo-quei). forma no poseda: vatpsovoque (vat-pso-vo-que). 1 SU NAVAJA.
2 SU CUCHILLO. t'acum'e lhpa vatpsovoque pa yit'ovoseshch'e pava lhpsey lhpa tashinshtayche tom un cuchillo y
cort la barba de la chiva. Ver : lhpsevo.

lhptsi Nombre masculino; posedo. 1s: yiptsi (yi-pts-i). 2s: aptsi (a-pts-i). 3s: lhptsi (lh-pts-i). 1pi: casptsi (caspts-i). forma no poseda: vatptsi (vat-pts-i). SU VELOCIDAD. ventaj ti vatc'alhtanesh'in pa Ajtit'a pa lhptsi ti
yif'yn entonces Ajtit'a hizo ensayos de vuelo veloz ("hizo ensayos de velocidad al volar"). Ver : ptsej1; lhptsiyinash.

lhptsiyinash Nombre masculino; posedo. 1s: yiptsiyinash (yi-pts-iyinash). 2s: aptsiyinash (a-ptsiyinash). 3s: lhptsiyinash (lh-pts-iyinash). 1pi: casptsiyinash (cas-pts-iyinash). forma no poseda: vatptsiyinash
(vat-pts-iyinash).SU VELOCIDAD. Sinn : lhptsi. Ver : ptsej1.

lhp'ct Nombre masculino; posedo. 1s: yip'ct (yi-p'ct). 2s: ap'ct (a-p'ct). 3s: lhp'ct (lh-p'ct). 1pi: casp'ct
(cas-p'ct). Pl: vatp'cti (vat-p'ct-i). forma no poseda: vatp'ct (vat-p'ct). SU MANO. t'acum'e lhpct ja
nctech pa yinenjatchisham, pa issha'ne shita (Jess) tom al muchacho de la mano, le enderez, y se san (San Marcos
9:27). vooy ti nuutey jaycumesh'e nava yipcty ja camam'esham ja vatashclfech, pa meelh ti tulhey pa tsivanesh
lhacm'a ti janyitapee java yicqueclity ti jayayeshi al atardecer abr con mis manos un boquete en el muro, y de noche
me vieron todos cuando me cargu mis cosas al hombro cuando me fui (Ezequiel 12: 7). pava pesoc pava yanshi' ja
Gobierno pava lhpcti pa INDI chi yijuijata navque: ca nicasha'ya pava cootsjatis ca nanshi' japi nivacle,
nivacleichac yitsha... los recursos que el Gobierno reserva para el INDI ("pone en sus manos") sern utilizados para los
siguientes conceptos: compra de tierras para asentamientos de nivacle y otros indgenas... yivaney pava tashinshtayche
lhcles pa lhpct pa yit'esh: a'yiyj lhe'naa ca c'a'yo'ya na apct, clim ja lhpct lhja mimi las chivitas vieron sus
manos y dijeron: vos sos el tigre, pues (re)conocemos tu mano, la mano de nuestra mam es blanca. yanyit'apee ja
lhpct pos su mano sobre m. pava lhpcti tftilhjanesh shi' ti tc'oyanjanesh con sus manos hila y teje. meeycum
yiyaam lhja yse, lhayaash ti yujeey ca nivaf; istaa ca shtatanycheey ca an'apee nava apcty pa jaspa
nivatsjan ven, por favor, a ver a mi hija, porque est agonizando; vamos all e impn las manos sobre ella para que sane

269

(San Marcos 5: 23). yivaatsha, ya Pablo, qu'isjayanesh'e na yipct: yij' ti jashayanch'e jayu; lhama istajjop ca
aychavalhch'e ti lhatpi'yishjop pa amnlhajayash! yo Pablo, lo firmo de mi puo y letra: las pagar (las deudas); aunque
podra recordarte que me debes tu persona ("tu vida") (Filemn: 19). yatojqu'ejop clee japi lhech pa ja'van ja yenachjop
na yimnlhajayash; pa jachaajsha'ne ja lhpct pa niyaijatesh, pa jacha'jey java lhajpyjey lhja mimi en cuanto los
hubo pasado, encontr al amor de mi alma, lo abraz ("lo llev por la mano") y no lo solt, y lo llev a la casa de mi madre
(Cantar de los Cantares 3: 4). nava tapecl'evatsham nava acoc lhjunashjulh ti chiy'isiyanesh pa clesanilh cojiyaj ti
yisnatesh pava lhpcty yijp'yesh las curvas de tus caderas es como un ornamento de oro hecho por manos artesanas
(Cantar de los Cantares 7: 1). pa lhacm'a cque ti tsaychavalhjat'in, ti tsi'sha ti nic'at'eyam pava lhcumjavshay papi
isissha'ne shi' papi tacajyshay ti yiey lhpcty pa Dios he reflexionado sobre todo esto y he llegado a esta conclusin
("solamente he abrido para m"): los justos y los sabios con sus obras estn en manos de Dios (Eclesiasts 9: 1).tajulhey'am
ca chintovsey na apct ca jaspa ya aj ca chinu'jam na avu'vat ja itj ms te vale que te corten una mano que echen tu
cuerpo al fuego (San Mateo 5: 30). tanajayeshyi ja lhp'ct apoy en m su mano. meelh ti t'acuumtajesh'a java
lhpcty avaatsha pa napctejshi pa lhtsefesham lhavlhi'; meelh ti yentaj ca navcj'ash, avaatsha pa napctejshi pa
nict'atapee cuando su mano te empuaba, te partiste y les atravesaste las costillas; cuando se apoyaban en t, te quebraste y
los hiciste caer (Ezequiel 29: 7). jayeesh ca javmjatsha'ne na vatishjanjavat na chiychenesh pa vatpct ti yich'a
chiyisnatesh, pa yisnatajesh yivaatsha paelh camcleesh ti tanca chinchentajesh pa vatpct, pu'janataja pava nalhus
ca yivaclhit yo quiero destuir esta santuario, construido por mano(s humanas) y en cambio, construir otro, no edificado con
mano(s humanas), en tres das ser terminado (San Marcos 14: 58). pa t'ajayeshchisham ja lhpct ti t'ajuijulh japi
lhc'utsfas levant la mano contra sus amigos. tan jayu ca lhjunashajulh ja vatpe'yejat ja javclanjatem japi tlhshaam
ja nalhu ti jaycumeyshi ts'ivee java lhpcty ti jayjat'e ja cotsjaat Egipto no ser como la alianza que hice con sus
padres, cuando los tom de la mano para sacarlos de Egipto (Hebreos 8: 9). Ver
: lhp'ctvash; lhp'cl; yipicj; yipji; lhpjiyit; lhpctniyash; vatpcj.

lhp'ctvash Nombre masculino; posedo. 1s: yip'ctvash (yi-p'ct-vash). 2s: ap'ctvash (a-p'ctvash). 3s: lhp'ctvash (lh-p'ct-vash). 1pi: casp'ctvash (cas-p'ct-vash). Pl: vatp'ctvshai (vat-p'ctvsha-i). forma no poseda: vatp'ctvash (vat-p'ct-vash). SU HUELLA DE LA MANO. Ver : lhp'ct.

lhp'cl Nombre masculino (o femenino?); posedo. 1s: yip'cl (yi-p'cl). 2s: ap'cl (a-p'cl). 3s: lhp'cl (lhp'cl). 1pi: casp'cl (cas-p'cl). Pl: vatp'cls (vat-p'cl-s). forma no poseda: vatp'cl (vat-p'cl). 1 SU
PULSERA.
2 SU RELOJ PULSERA.
3 SU MALLA. pa c'aisiyanesh java facl'utas pa janshi' atjuy java vatpcls shi' ja vatiniish yiey ja avo' te engalan con
joyas, te puse pulseras en tus brazos y un collar en tu cuello (Ezequiel 16: 11). t'acum'e pa lhjunashjulh pa vatpascheshiy
clesanilh cojiyaj ve'lhayama gramos pa lhcaclecli, pa yijocjeemsham lhnaash lhpa lhech; yijutey shta pava napu'
vatpcls clesanilh cojiyaj yash'apee pava cien gramos pa lhcaclecli tom un anillo de oro de seis gramos de peso, y se lo
puso en la nariz de ella; y le dio tambin dos pulseras de oro de cien gramos (Gnesis 24: 22). ya'nit pa cli'menilh, chi'
pava lhpcls chi' pava lhfocls se ponen sus cadenas de mostacilla, suz brazoletes y sus tobilleras. Ver : lhp'ct.

lhp'ne? Ver : lhpa; lhpa.


lhproblema Ver : problema.
lhp'alhaa Ver : p'alhaa2.
lhp'etsjat Nombre masculino; solo posedo en tercera persona. Pl: lhp'ets-jat-is (lh-p'ets-jat-is). 1 SU TENAR.
2 SU JUANETE.
3 SU RANILLA. Note: dcese de las protuberancias de las patas de animales Ver : p'itsesh.

lhp'itsuu Nombre femenino; posedo. 1s: yip'itsuu (yi-p'itsuu). 2s: ap'itsuu (a-p'itsuu). 3s: lhp'itsuu (lhp'itsuu). 1pi: casp'itsuu (cas-p'itsuu). Pl: vatp'itsuc (vat-p'itsu-c). forma no poseda: vatp'itsuu (vat-p'itsuu). SU
RBOL SECO ENCENDIDO. Ver : yip'itsun'acfi; tp'itsunjan.

270

lhp'ivash Nombre masculino; posedo. 1s: yip'ivash (yi-p'i-vash). 2s: ap'ivash (a-p'i-vash). 3s: lhp'ivash (lh-p'ivash). 1pi: casp'ivash (cas-p'i-vash). Pl: vatp'ivshas (vat-p'i-vsha-s). forma no poseda: vatp'ivash (vat-p'ivash). 1 NGULO EXTERIOR DE SU OJO.
2 SU CARNCULA LAGRIMAL.

lhp'i'c'o ~ lht'i'c'o Nombre masculino; posedo. 1s: yip'i'c'o (yi-p'i'c'o) ~ yit'i'c'o (yi-t'i'c'o). 2s: ap'i'c'o (a-p'i'c'o) ~
at'i'c'o (a-t'i'c'o). 3s: lhp'i'c'o (lh-p'i'c'o) ~ lht'i'c'o (lh-t'i'c'o). 1pi: casp'i'c'o (cas-p'i'c'o) ~ cast'i'c'o (cast'i'c'o). Pl: vatp'i'c'oc (vat-p'i'c'o-c) ~ vatt'i'c'o-c (vat-t'i'c'o-c). forma no poseda: vatp'i'c'o (vat-p'i'c'o) ~ vatt'i'c'o
(vat-t'i'c'o). SU TALN.

lhp'oc Nombre femenino; posedo. 1s: yip'oc (yi-p'oc). 2s: ap'oc (a-p'oc). 3s: lhp'oc (lh-p'oc). 1pi: casp'oc (casp'oc). Pl: vatp'oquis (vat-p'oqu-is). forma no poseda: vatp'oc (vat-p'oc). SU FLECHA CON PUNTA DE MADERA
GRUESA. Ver : p'oquivash; yip'oquiyan; vatp'oquiyan.

lhp'ooc Nombre masculino; posedo. 1s: yip'ooc (yi-p'ooc). 2s: ap'ooc (a-p'ooc). 3s: lhp'ooc (lh-p'ooc). 1pi: casp'ooc (casp'ooc). forma no poseda: vatp'ooc (vat-p'ooc). SU COLMENA SILVESTRE SIN EXPLORAR. Note: dcese de una
colmena marcada como propiedad por su descubridor

lhp'vash Nombre masculino; (posedo solo en tercera persona?). 3s: lhp'vash (lh-p'-vash). Pl: lhp'vshai (lh-p'-vshai). 1 MUESCA EN EL DORSO DE LA FLECHA.
2 ENTABLADURA EN LA CABEZA DEL HORCN. tiy'jesh lhapelh sise pa tejch'e' lhp'vash lhpa vatjutsa' sise tir otra
flecha y la clav en (muesca del dorso de) la otra flecha.

lhqueelh(cha) ~ lhcaelh(cha) Ver : lhca.


lhquei Nombre masculino; posedo. 1s: yiquei (yi-qu-ei). 2s: aquei (a-qu-ei). 3s: lhquei (lh-qu-ei). 1pi: casquei (cas-quei). Pl: vatqueiyis (vat-qu-ei-yis). forma no poseda: vatquei (vat-qu-ei). 1 SU NOMBRE QUE LE DAN.
2 SU COSTUMBRE.
3 SU TRADICIN.
4 SU OPININ. ta aqueiyesh? qu te parece? casqueiyesh el nombre que nosotros le damos. caaj ja jcl ja
casqueiyesh 'lhavlha' hay un pjaro que nosotros llamamos 'lhavlha'. cajuqu'e ti lhech lhqueiyesh durante mucho
tiempo era sta su opinin. lhech cque lhqueiyesh "vatshateech", pa'lhech lhcaanvaclenjavo lhapesh ti jefe papu a
ste (el escalpe) lo llamaban "escalpe" ("cabeza"), era antiguamente el insignio de jefatura ("alguien que era jefe").aqueyeesh
Jezreel na tavclaj, lhayaash ca chintaja apee jaclyit jayu japi tlhshaam na lhcaanvacle Jehu tlh'ejop java niysisa ti
yisnatesh'e ja Jezreel, pa lhech c'jat'e jayu na lhanvacleyash na Israel llama Jezreel a tu hijo, porque muy pronto pedir
cuentas de la sangre de Jezrael a la dinastia de Jeh, y pondr fin al reino de Israel (Oseas 1: 4). ni suiya pava bateras
tiqu'icsha'ne cava casqueiyesh 'pilas' no son peligrosas las pequeas bateras que llamamos 'pilas'. japi jpijei lhavos
yi'van pa lhcumjavo pa lhqueiyesh 'escuadro' los albailes tienen una herramienta cuyo nombre es 'escuadro'. Ver
: lhei; lhanquei; tqueyein.

lhquifuf Nombre femenino; posedo. 1s: yiquifuf (yi-quifuf). 2s: aquifuf (a-quifuf). 3s: lhquifuf (lh-quifuf). 1pi: casquifuf
(cas-quifuf). forma no poseda: vatquifuf (vat-quifuf). 1 SU SACO.
2 SU CAPOTE.

lhqu'eeijat Nombre masculino; posedo. 1s: yiqu'eeijat (yi-qu'-eei-jat). 2s: aqu'eeijat (a-qu'-eei-jat). 3s: lhqu'eeijat (lh-qu'eei-jat). 1pi: casqu'eeijat (cas-qu'-eei-jat). Pl: vatqu'eeijatis (vat-qu'-eei-jat-is). forma no poseda: vatqu'eeijat (vat-qu'eei-jat). 1 SU NOTICIA QUE PROPAGA.
2 SU RECADO.
3 SU INVITACIN QUE MANDA. Ver : lhanqu'e'yaj.

lhqu'eeijatsjanjayash Nombre masculino; posedo. 1s: yiqu'eeijatsjanjayash (yi-qu'-eei-jats-janjayash). 2s: aqu'eeijatsjanjayash (a-qu'-eei-jats-jan-jayash). 3s: lhqu'eeijatsjanjayash (lh-qu'-eei-jats-janjayash).1pi: casqu'eeijatsjanjayash (cas-qu'-eei-jats-jan-jayash). forma no poseda: vatqu'eeijatsjanjayash (vat-qu'-eeijats-jan-jayash). 1 SU INSTRUCCIIN (que da).
2 SU ENSEANZA (que da).

271

lhqu'e'yaj Nombre masculino; posedo. 1s: yiqu'e'yaj (yi-qu'-e'y-aj). 2s: aqu'e'yaj (a-qu'-e'y-aj). 3s: lhqu'e'yaj (lh-qu'-e'yaj). 1pi: casqu'e'yaj (cas-qu'-e'y-aj). Pl: vatqu'ee'yjas (vat-qu'-eey-ja-s). forma no poseda: vatqu'e'yaj (vat-qu'-e'yaj).1 SU NOTICIA (que lleva).
2 SU MENSAJE (que lleva). Ver : lhanqu'e'yaj; lhei; Is Lhqu'e'yaj.

lhqu'iitjjanjat Nombre masculino; posedo. 1s: yiqu'iitjjanjan (yi-qu'ii-tj-jan-jat). 2s: aqu'iitjjanjan (a-qu'ii-tj-janjat). 3s: lhqu'iitjjanjan (lh-qu'ii-tj-jan-jat). 1pi: casqu'iitjjanjan (jan-qu'ii-tj-jan-jat). Pl: vatqu'iitjjanjanjates
(vat-qu'ii-tj-jan-jat-es). forma no poseda: vatqu'iitjjanjan (vat-qu'ii-tj-jan-jat). SU ALEZNA. Lit: su perforador Ver
: yitjujaam.

lhqu'ilhjenaj Nombre masculino; posedo. 1s: yiqu'ilhjenaj (yi-qu'-ilhjen-aj). 2s: aqu'ilhjenaj (a-qu'-ilhjenaj). 3s: lhqu'ilhjenaj (lh-qu'-ilhjen-aj). 1pi: casqu'ilhjenaj (cas-qu'-ilhjen-aj). Pl: vatqu'ilhjenaj (vat-qu'ilhjen-aj). SU
SALVADOR. Ver : yilhjen; lhavqu'ilhjenaj.

lhqu'imjayaj Nombre masculino; posedo. 2s: yiqu'imjayaj (yi-qu'imjayaj). 3s: aqu'imjayaj (aqu'imjayaj). 1pi: lhqu'imjayaj (lh-qu'imjayaj). Pl: vatqu'imjayajis (vat-qu'imjayaj-is). forma no
poseda: vatqu'imjayaj (vat-qu'imjayaj). SU POLVAREDA. nque lhqu'imjayaj ni itj lhajut'a aquella polvareda no es
humo de fuego. ca lhechesh lhn lhettipa junat ja yiqu'imjayaj, jatonjonclee nava yifoc pa uj ja yiqu'imjayaj entonces
a propsito levant ("agrand") una polvareda, arrastr un poco los pies y sali una polvareda grande.

lhqu'isjayanach Ver : vatqu'isjayanach.


lhqu'isjoyaj Nombre masculino; posedo. 1s: yiqu'isjoyaj (yi-qu'isjoyaj). 2s: aqu'isjoyaj (a-qu'isjoyaj). 3s: lhqu'isjoyaj (lhqu'isjoyaj). 1pi: casqu'isjoyaj (cas-qu'isjoyaj). Pl: vatqu'isjoyajis (vat-qu'isjoyaj-is). forma no poseda: vatqu'isjoyaj
(vat-qu'isjoyaj). 1 SU BRILLO.
2 SU LUZ.
3 SU REFLEJO. pa nalhu ti yinyinjatc'oya lhpa vse' vooy pa tulh pa lhqu'isjuyajesh pa itj de da los guiaba con la nube,
de noche con el resplandor del fuego (Salmo 78:14). avaatsheelh a'ittasshelh lhatjuye'lha napi yiey na cotsjaat; sasjop
ca chinfiich pa yitsaat pan yi'ape' lhpa utiyuc; tanca chintsecllhey lhpa ittaj ca chineshcji pa t'lhs; vooy ti
chineshchisham jaspa yi'van pa lhqu'isjuyaj papi yi'cji pa jpyich ustedes son la luz del mundo ("son la luz para los
que estn en la tierra"); no puede ocultarse una ciudad construida sobre uin monte; no se pude encender una lmpara para
meterla dentro de una olla, sino que se pone arriba para que alumbre a los que estn en la casa(San Mateo 5: 14-15). lhech
ajunashelh avaatsheelh apjumtsiyanelh pa aqu'isjuyajelh, jaspa navanelh japi nivacle ti is na afanishelh'avach, pa
lhechesh pa yclj jayu ja Atataelh yi'shi' ja vs igualmente, ustedes hacen brillar su luz para que los hombres vean sus
buenas obras, y glorifiquen al Padre de ustedes que est en el cielo (San Mateo 5: 16). namei pa lhcachenaj pa
Fitsc'yich, lhpa (?) ncshi' caaj pa lhqu'isjyaj lhpa'lhech nclit'apee vino a ellos el mensajero de Dios, el resplandor
de su luz los envolvi de claridad. pa Fitsc'yich yeiyiyanesh pa vatqu'isjoyaj "nalhu" Dios llam la luz
"da". jasch'itajc'oya pa vatc'usiyash pa namyiy pa jeich'e; javatjumtitajc'oya pa vatqu'isjuyaj pa namyiy pa
tulhitaj esper dicha, me vino desgracia; esper luz, me vino oscuridad (Job 30: 26). pa chiyc'uyjata jayu pa lhqu'isjuyaj
pa shnacjay, pa chiyjutc'oya jayu nque cotsjaat lo expulsarn de la luz a las tinieblas ("la neblina"), y lo desterrarn de
este mundo (Job 18: 18). vooi ti clam pa vatqu'isjoyaj, papi nivacle ni nvan pa ca ntuj al aparecer la luz, los hombres no
tenan nada de comer. Variante : lhqu'isjuyaj.

lhqu'ishamjayash Nombre masculino; posedo. 1s: yiqu'ishamjayash (yi-qu'isham-jayash). 2s: aqu'ishamjayash (aqu'isham-jayash). 3s: lhqu'ishamjayash (lh-qu'isham-jayash). 1pi: casqu'ishamjayash (cas-qu'isham-jayash). forma
no poseda: vatqu'ishamjayash (vat-qu'isham-jayash). 1 SU OBEDIENCIA.
2 SU FIDELIDAD. vanqu'efenesh pa vatqu'ishamjayash ayuda a ser obediente. Sinn : lhc'ashamiyash. Ver
: niqu'isham; ni lhqu'ishamjayasha; lhc'ashamiyash.

lhqu'itumaj Nombre masculino; posedo. 1s: yiqu'itumaj (yi-qu'i-tuma-j). 2s: aqu'itumaj (a-qu'i-tuma-j). 3s: lhqu'itumaj
(lh-qu'i-tuma-j). 1pi: casqu'itumaj (cas-qu'i-tuma-j). forma no poseda: vatqu'itumaj (vat-qu'i-tuma-j). SU HIJO AN
NO NACIDO. Note: dcese del padre, cuya esposa est encinta Ver : yiqu'ituma; lhtumaj.

272

lhqu'itsech Nombre femenino; posedo. 1s: yiqu'itsech (yi-qu'itsech). 2s: aqu'itsech (a-qu'itsech). 3s: lhqu'itsech (lhqu'itsech). 1pi: casqu'itsech (cas-qu'itsech). Pl: vatqu'itsjes (vat-qu'itsje-s). forma no poseda: vatqu'itsech (vatqu'itsech).1 SU ALJIBE.
2 SU POZO DE AGUA. t'ashesh'apee ajalh pa ajunash ca tataelh Jacob, ca nanjutelhyiy anque lhqu'itsech, lhan
yiyelhshi lhapesh papi lhcles shi' pava lhcly? acaso eres ms poderoso que nuestro padre Jacob, que nos dio este pozo,
del que beban l, sus hijos y sus rebaos? (San Juan 4: 12). Ver : t'itsech.

lhqu'iyita Nombre masculino; posedo (? chequear). 1s: yiqu'iyita (yi-qu'-iyita). 2s: aqu'iyita (a-qu'iyita). 3s: lhqu'iyita (lh-qu'-iyita). Pl: lhqu'ititac (lh-qu'-iyita-c). 1 SU CRTICA.
2 SU PROTESTA.
3 SU RECHAZO. ta t'e lhayaash ti lhavatsuyiyanjulh pa Dios shi' ti lhamjatfach'ee nava aqu'iyytaclesh? por qu
vuelves contra Dios tu furor, soltando protestas? (Job 15: 13). Ver : tqu'iyitai; yiyitan.

lhqu'i'ya Nombre masculino; posedo. 1s: yiqu'i'ya (yi-qu'-i'ya). 2s: aqu'i'ya (a-qu'-i'ya). 3s: lhqu'i'ya (lh-qu'i'ya). 1pi: casqu'i'ya (cas-qu'-i'ya). Pl: vatqu'i'yas (vat-qu'-i'ya-s). forma no poseda: vatqu'i'ya (vat-qu'-i'ya). 1 SU
PARTE.
2 SU PEDAZO.
3 SU TROZO. Note: dcese del dueo de la parte, del pedazo o trozo de algo pa lhechesh pa nayjatva'ne pava lhqu'iyas pa
doce pava sisenlhiy tapoojqu'esha'ne recogieron los trozos sobrantes en doce canastas (San Lucas 9: 17). Ver : t'i'ya.

lhreligion Nombre masculino; posedo. 1s: yireligion (yi-religion). 2s: areligion (a-religion). 3s: lhreligion (lhreligion). 1pi: casreligion (cas-religion). forma no poseda: religin (religin). SU RELIGIN. Note: prstamo del
castellano con cambio de gnero papi judios tanclhitsha pa lhreligion ti yisclaneshshi pa sbado la celebracin del
sbado era el distintivo de la religin de los judos. lhatvujuuisha na a'religion tens derecho a tu religin. ta lhayaash
t'em pa Cristo ti yisasinatsham pa lhjunash pa religion? por qu fue Cristo una amenaza para la religin?

lhsaash Nombre masculino; solo posedo en tercera persona. 3s: lhsaash (lh-saash. Pl: lhsashai (lh-sash-ai). 1 SU
LANA. Note: dcese de la lana de un animal. Si se trata de la lana en poder de alguien, se dice lhcasash
2 SU PELO (en la piel).
3 SU HOJA. Note: dcese de la hoja de una planta tuj lha fanja na smitcay lhshaash la langosta come la hoja de man. vooi pa
tashinshataj lhsaash ni shtavancuji' no teimos la lana de oveja. caaj nava lhsashai lha aacjiyuc el rbol tiene sus
hojas. pa tojey ti yivaney lhja higoyuc aclojqu'e java lhsashay vieron de lejos a una higuera frondosa (San Marcos
11:12). anchaajyi nava tulhis pava napuqu'e lhsashai pa finc! traeme todas las noches un puo de tabaco!nava
tulhis ti yi'van pa lhaje', pa yishaiyanesh pava napuqu'e finc lhsashai cada noche reciba su carne a cambio de un puo
de hojas de tabaco. ve'lha lhpa ujqu'e lhpa lhpasche lhayaash ti ujesh ti tiilh pa tashinshtaj lhsaash una de ellas tena
largos dedos porque hilaba mucha lana de oveja. ti shnvp'esh pa caaj nava lhsaashay nava aacjicuy en la primavera
las plantas se llenan de hojas. navque tashinshtas lhsashai janchaaj'ai, nque yacut, nque clim te traigo lana de
ovejas, sta es negra, sta blanca. ncch'e' pa yiyaas ti yiesh nava lhsashai java vatcjiyanchei el roco brilla en las hojas
de la huerta. yapun lhn pa vaitseyuc, c'atsasch'e pava lhsashai descart el algarrobo negro, (porque) tena hojas
anchas. pava acly tashinshtas lhtlhsha jayu pa lhsaash lhpa ca uych'e pa vooy pava lhcles pava tashinshtaychey
lhtlhsha jayu lhpa apeso ca jaspa acashayesha pava acac'ovtes tus ovejas te dan vestido ("obtendrs lana para que sea
vestido de tus animales ovejas"), tus cabritos ("de las cras de tus chivas obtendrs") dinero para comprarte un campo
(Proverbios 27: 26). nqueesh ti cloop, uj jayu pa tashinshtaj lhsaash ahora en invierno, las ovejas van a tener mucha
lana. isjop jayu ca niclvalhesh pava yamqu'e pa t'j, vooy ca niclimayantaj pa t'j shi' pa lhsaash, vooy ca
nivantajesh pava yamqu'e ti yamjam pa t'j, pa yij'a ti lhech ti lhashttajesh examinar la parte afectada de la piel; si
el pelo en la piel se ha vuelto blanco y aparece hundida, eso s que es un caso de lepra (Levtico 13: 3). vooy pa yamqu'e ca
climtajeeshch'e pa t'j, taj ti tanca nivanesh ca namtasham, nilhecha pa lhsaash ca climach'e, pa lhechesh pa vatcasin
ca nip'o'eyshi jayu pan tayashay pa nqueshch'e pava napu'yama nalhus si se trata de una mancha blanquecina en la

273

piel, pero no aparece hundida ni se ha vuelto blanco el pelo, entonces el sacerdote aislar al enfermo durante siete das
(Levtico 13: 4). Ver : lhcasash; lhsashanilh.

lhsamsam Nombre femenino; posedo. 1s: yisamsam (yi-samsam). 2s: asamsam (a-samsam). 3s: lhsamsam (lhsamsam). 1pi: cassamsam (cas-samsam). Pl: vatsamsamic (vat-samsam-ic). forma no poseda: vatsamsam (vatsamsan). 1 SU HUESO SENSIBLE DEL CODO.
2 EXTREMO INFERIOR DE SU HUESO HMERO.

lhsasch'e Nombre masculino; posedo. 1s: yisasch'e (yi-sas-ch'e). 2s: asasch'e (a-sas-ch'e). 3s: lhsasch'e (lh-sasch'e). 1pi: cassasch'e (cas-sas-ch'e). Pl: lhsasch'esha'ne (lh-sas-ch'e-sha'ne). SU PECADO. Note: terminologa
religiosa pa yi'van shita pava yisasch'esha'ne lhe'naa ti nivalhyi l ve mis pecados y por eso me castiga. yiyitsjayanesh
lhacm'a java matas tlh'ejop pa t'unaj pava lhclishay; ti yivaclhiteshjoom ti yivmja(t)ch'e pava cassach'e, pa
chiyislan'esha'ne pa lhc'ovat pa Dios yiey lhfayish yi'shi' pa vs mantiene el universo con la fuerza de sus palabras;
aniquil para nosotros ("termin para nosotros de destruir") los pecados, y estableci su asiento en el cielo, a la derecha de
Dios (Hebreos 1: 3).ovalhelhjulh, nquejulh ana nan yivmjatemch'e jayu papi nivacle pava lhsashch'esha'ne miren,
ah viene el que quita el pecado de los hombres (San Juan 1: 29). pa lhe'naa ti novalhyi pa Fitsc'yich, pa yi'van shita
pava yisasch'esha'ne lhe'naa ti nivalhyi por eso Dios me mira, y ve mis pecados, por eso me castiga. vatjutsa'esh ti
janfaclelh'am jan yie' ja tsits'eyjatshanesh (? chits'eyjatsjanesh), janfaclelh'am ti vafeshjoom ja Jess pava
cassasch'esha'ne ante todo, les he transmitido lo que yo mismo haba recibido, que Jess muri por nuestros pecados (1
Corintios 15: 3). nava yisasch'eclelh ya'shelhyitapee, taj ti avaatsha lhavmjatelhch'eyam nuestros pecados son
innumerables, pero t nos perdonas (Salmo 65: 4). Ver : sasch'e lhavo'; sas; lhsasi.

lhsasi(yash) Ver : lhsasjayash; sas.


lhsasjayash Nombre masculino; posedo. 1s: yisasjayash (yi-sas-jayash). 2s: asasjayash (a-sas-jayash). 3s: lhsasjayash (lhcas-jayash). 1pi: cassasjayash (cas-sas-jayash). forma no poseda: vatsashjayash (vat-sas-jayash). SU MALDAD. ta t'e
lhayaash ti lhtacuts'ajayanesh'avach, pa asasjayash(sh)a'ne ti nat'unesh'in? por qu presumes de tu maldad, (que eres)
valiente? (Salmo 52: 1). pa jafos'atapee jayu pa asasi, pan jan'atapee jayu pa ni'anch'anjayasha pa c'anclyan jayu te
arrojar (tu) basura encima y te expondr a la pblica deshonra (Nahm 3: 6). Ver : sas. Variante : lhsasi(yash).

lhsash Nombre masculino; posedo. 1s: yisash (yi-sash). 2s: asash (a-sash). 3s: lhsash (lh-sash). 1pi: cassach (cassash). Pl: vatsashic (vat-sash-ic). forma no poseda: vatsash (vat-sash) ~ sash (sash). 1 SU FLEMA.
2 SU EXPECTORACIN.
3 SU CATARRO. aclojesh ti caaj pa sash lhech pava lhech tlha pa herpes muchos catarros son causados por herpes. Ver
: yisashin.

lhsashanilh Nombre masculino; posedo. 3s: lhsashanilh (lh-sasha-nilh). VESTIDO DE LANA. t'uyjatshiyesh ja Juan pa
camello lhsashanilh, lhnucfat'esh shta pa tinj; tuj pava fanjay shi' pa acyech Juan llevaba un manto hecho de pelos de
camello, con un cinturn de cuero; coma saltamontes y miel silvestre (San Marcos 1: 6). Ver : lhsaash.

lhsicl'te Nombre femenino; posedo. 1s: yisicl'te (yi-sicl'te). 2s: asicl'te (a-sicl'te). 3s: lhsicl'te (lhsicl'te). 1pi: cassicl'te (cas-sicl'te). Pl: vatsicl'tei (vat-sicl'te-i). forma no poseda: vatsicl'te (vat-sicl'te). SU
VERRUGA. Ver : yisicl'teyan'in.

lhsipis Nombre masculino; solo posedo en tercera persona. 3s: lhsipis (lh-sipis). Pl: lhsipisic (lh-sipis-ic). 1 SU PUNTA.
2 SU CSPIDE.

lhsc'yish Nombre masculino; posedo. 1s: yisc'yish (yi-sc'yish). 2s: asc'yish (a-sc'yish). 3s: lhsc'yish (lhsc'yish). 1pi: cassc'yish (cas-sc'yish). Pl: vatsc'vshai (yi-sc'vsha-i). forma no poseda: vatsc'yish (vatsc'yish). SU HUECO DE DIENTE CADO.

lhs Nombre femenino; posedo. 1s: yis (yi-s). 2s: as (a-s). 3s: lhs (lh-s). 1pi: cass (cas-s). Pl: vatsc
(vat-s-c). forma no poseda: vats (vat-s). SU SARNA. Ver : snjalhai.

lhst Nombre masculino; posedo. 1s: yist (yi-st). 2s: ast (a-st). 3s: lhst (lh-st). 1pi: casst (casst). Pl: vatsti (vat-st-i). forma no poseda: vatst (vat-st). 1 SU VENA.
2 SU ARTERIA.

274

3 SU TENDN. Note: el toba (guaykur) tiene una palabra muy parecida: -ota 'arteria' pa c'aneshelhsha'ne jayu pa vatsty, pa
c'asjaniyaneshelh jayu pa vat'asjan, pa janvayjatchisham jayu pa t'j pa jajutelh'ach'e pa vatayalhesh pa
vatmnlhajayash secl'esh ca amnlhaaelhsha'ne les injertar (a ustedes) tendones, les har crecer carne, tensar sobre
ustedes la piel y les infundir espritu para que (re)vivan (Ezequiel 37: 6).

lhs'c'clit Nombre masculino; posedo. 1s: yis'c'clit (yi-s'c'clit). 2s: as'c'clit (a-s'c'clit). 3s: lhs'c'clit (lhs'c'clit). 1pi: cass'c'clit (cas-s'c'clit). Pl: vats'c'cti-s (vat-s'c'cti-s). forma no poseda: vats'c'clit (vats'c'clit). SU ALMA. tayashai pa nivacle lhai'yaash ti yifos pa tiyeej pa lhs'c'clit un hombre (cualquier) se enferma
porque un chamn se lleva su alma. ja nivacle yi'van pa lhsc'clit ca lhavelh el nivacle vio el alma de su pariente
muerto. pa nivacleai yamat pa tashinsha lhsc'clit jaspa yifiiy ts'ivee el anciano aleja al espritu del venado para que
(los nivacle) tengan coraje. nque t'ajj pava lhsc'ctis nc'yi, nque t'ejum caajem jayu pava lhavti tantas almas
tiene aqul, y este otro, parece que tendr espritus auxiliares. yi'van lhpa ve'lha ti caajem pa lhavt', pap'elh nivacchei
yi'vansham ti tsi'sha pava lhsc'ctis chi' pava lhajpeclis vea a una que tena su espritu tutelar, en otras vea solamente
sus almas y sus sombras. istaa ca en ja Lhcaanvacle a'Dios pa atanipjclnsha lhpa acachi', pa asc'clit shi' pa
acajysha amars al Seor tu Dios con todo tu corazn, con toda tu alma y con toda tu mente (San Mateo 22: 37). yij' ti
t'untaj'in pa vatsc'clit lhshayc'u, vooy pa vat'asjan amesh el espritu est dispuesto (fuerte), pero la carne es dbil ("la
carne no"). ca jayaalhtajeshelhey pa Dios pa ya'clish nichinpeya', pa lhech yalhjayash t'lha pa yisc'clit, ni lhecha
pa yitychiyashesh ca nit'lha si rezamos en lengua desconocida, mi espritu reza, pero mi mente no saca ningn provecho
(1 Corintios 14: 14). Ver : issha'ne Vatsc'clit; tsc'ctiy.

lhsup'aj Nombre masculino; posedo. 1s: yisup'aj (yi-sup'aj). 2s: asup'aj (a-sup'aj). 3s: lhsup'aj (lh-sup'aj). 1pi: cassup'aj
(cas-sup'aj). Pl: vatsup'ajis (vat-sup'aj-is). forma no poseda: vatsup'aj (vat-sup'aj). 1 SU MIEL DERRAMADA
ENTRE LOS DEDOS.
2 SU CERA PARA UNTAR FLECHAS E HILOS. Ver : lhsup'atej.

lhsup'atej Nombre masculino; posedo. 1s: yisup'atej (yi-sup'atej). 2s: asup'atej (a-sup'atej). 3s: lhsup'atej (lhsup'atej). 1pi: cassup'atej (cas-sup'atej). forma no poseda: vatsup'atej (vat-sup'atej). SU MIEL. yamqu'e pa
lhsup'atej est manchado con miel, tiene la cara, las manos y las ropas manchadas de miel. Ver : lhsup'aj.

lhshaanclaya Nombre masculino/femenino; posedo. 1s: yishaanclaya (yi-shaan-claya). 2s: ashaanclaya (a-shaanclaya). 3s: lhshaanclaya (lh-shaan-claya). 1pi: casshaanclaya (cas-shaan-claya). Pl: vatshaanclayac (vat-shaan-clayac). forma no poseda: vatshaanclaya (vat-shaan-claya). 1 SU TO QUE HA REALIZADO EL RITUAL FNEBRE.
2 SU TA QUE HA REALIZADO EL RITUAL FNEBRE.

lhshafcla'yi Nombre masculino; posedo. 1s: yishafcla'yi (yi-shafcla'yi). 2s: ashafcla'yi (a-shafcla'yi). 3s: lhshafcla'yi (lhshafcla'yi). 1pi: casshafcla'yi (cas-shafcla'yi). forma no poseda: vatshafcla'yi (vat-shafcla'yi). SU
CUADO. Note:dcese del esposo de la hermana que ha celebrado los ritos fnebres

lhshaic'u [lhshaik'u] Nombre masculino; posedo. 1s: yishaic'u (yi-shaic'u). 2s: ashaic'u (a-shaic'u). 3s: lhshaic'u (lhshaic'u). 1pi: casshaic'u (cas-shaic'u). Pl: vatshaic'uc (vat-shaic'u-c). forma no poseda: vatshaic'u (vat-shaic'u). 1 SU
HUEVO. Note: sase solo en tercera persona, con referencia a un ave o una serpiente
2 SU ALBURA.
3 SU ALMA PRINCIPAL.
4 SU PULPA.
5 SU MDULA. vaclanshi lha votjj lhshaic'u el huevo de la gallina est empollado. lha votjj yan'e pava lhshayc'uc la
gallina pone sus huevos. jaflhit lha votjj lhshaic'u rompo un huvo de gallina. vooi pa tolhjan pa yic'utsjan, cljj
jumje, niclan'e pa lhshaic'u pa yilhnsham fue a buscar una cactcea vieja, muy seca, sac la mdula y le predi
fuego. lhpa lhutsja nap'uji pa shinvo' vanacshenshi pa tos lhshaic'u la muchacha lami miel mezclada co huevos de
vbora. yij' ti t'untaj'in pa vatsc'clit lhshayc'u, vooy pa vat'asjan amesh el espritu est dispuesto (fuerte), pero la
carne es dbil ("la carne no"). Ver : tshaic'ui; lhshaic'unaj.

275

lhshaic'unaj Verbo/nombre predicativo (? chequear). 3s: lhshaic'unaj (lh-shaic'u-naj). EST GRVIDA DE HUEVOS. pa
ei'na ca ni n'vana t'e lhn pqueei nivacle pa yiclataj lhshaic'unaj pa yicln lhn pa yicfm shta por desgracia (de la
vctima del plan que urda) aquel hombre encontr una curiyu grvida de huevos, la mat y la destrip. Ver : lhshaic'unaj.

lhshami Nombre masculino; posedo. 1s: yishami (yi-sham-i). 2s: ashami (a-sham-i). 3s: lhshami (lh-sham-i) ~ t'isham-i
(t'i-sham-i). 1pi: casshami (cas-sham-i). forma no poseda: vatsham-i (vat-sham-i) ~ nasham-i (na-sham-i). SU
ALEGRA. nishamesh vooi pa t'ishamiesh ti vapec se alegraba, y con esta alegra regresaba. yamquisham pa t'ishami,
pa tn'in: jipu! la alegra le sube, y grita: qu lindo! pa caaj'am jayu pa lhshami'ash shi' pa lhencheyash'a pa Dios
shi papi nivacle alcanzars la alegra y el amor de Dios y de los hombres (Proverbios 3: 4). jajut'ay na yishami,
Lhcaanvacle, lhayaash ti lham'a ti lhnut(t)ajyam pa avc chit'nshi' pa lhnachajyam pa vatcanoyash te doy gracias,
Seor, porque rstabas irritado contra m, pero ha cesado tu ira y me has consolado (Isaas 12: 1). pa lhechesh pa at'eshelh
jayu: ajutelhem pa ashameelh pa nelhey pa Lhcaanvacle, anfacle'lhem japi lhtachifas java matas yisnatesh pa
avntyitelhey pa lhech ti yi'apee lhacm'a entonces recitarn ustedes: den gracias al Seor, invoquen su nombre, cuenten
a los pueblos sus hazaas, proclamen que su nombre es sublime (Isaas 12: 4). Ver
: lhshamiyash; lhshamitjayash;vatshamishat; tanshamiy; lhshamivo.

lhshamitjayash Nombre masculino; posedo. 1s: yishamitjayash (yi-shamit-jayash). 2s: ashamitjayash (a-shamitjayash). 3s: lhshamitjayash (lh-shamit-jayash). 1pi: casshamitjayash (cas-shamit-jayash). 1 SU ALEGRA QUE
PROPORCIONA A OTROS.
2 SU FIESTA QUE ORGANIZA PARA OTROS. pa'lhech ni yij'a shta ca t'nashtajeshem pa lhcaanvacle
lhshamitjayashtaj tampoco l le dijo la verdad al anfitrin ("seor de la fiesta"). p'alha ti lhen pa yivo'yeshch'e pa
lhcnitshi pa niysa'; pa lhe'naa pa Dios, ti vo'ayshi avaatsha ti natst'ajesh Dios; pa yash'am na ashamitjayashc'oya
napi a'yavot amaste la justicia, odiaste la iniquidad; por eso te ha ungido Dios, tu Dios, con perfume de fiesta, prefirindote
a tus compaeros (Hebreos 1: 9). ya lhech yijunashjulh pa vatashclfech, nava yajtey lhjunashjulh java tojquisham
jpyjey, pa lhe'naa java lhtsjey j lhech, pa tsivanjiyinesh na yishamitjayash yo soy como una muralla, y mis pechos
son como torres, y por eso sus ojos mostran su alegra ("me muestran mi alegra") (Cantar de los Cantares 8:
10). acajyshiyan pa as pa nacanonat jayu, pa lhtlhesham jayu pa ashamitjayashesh corrige a tu hijo y te dar
descanso y te procurar satisfaccin (Proverbios 29: 17). amjatyich'een pa yic'usiyashi shi' pa yishamitjayash; ve'lheesh
cum asshamitjat, lha'ma apistaj ti lhasvijatayan hazme sentir gozo y alegra; algrame ya, pues me has hecho sufrir
(Salmo 51: 8). lhacm'a papu ca natpeeychaytajesh'a pa tavijatay pa nipcjeshvatjulh pa lhshamitjayash todos los
que te oyen decir noticias aplauden (de felicidad). Ver : yishamitjat.

lhshamivo Nombre masculino; posedo. 1s: yishamivo (yi-shami-vo). 2s: ashamivo (a-shami-vo). 3s: lhshamivo (lh-shamivo). 1pi: casshamivo (cas-shami-vo). Pl: lhshamivos (lh-shami-vo-s). forma no poseda: vatshamivo (vat-shami-vo). SU
EXPRESIN DE ALEGRA. papi tashinshtas lhavos vapeclei'in shita pava lhcli tashinshtas, yishich'e pava vat'acjai
vatshamivos pa yijutei shita pa gracia pa Fitsc'yich los pastores volvieron con sus rebaos de ovejas, cantaban cnticos
de alabanza y daban gracias a Dios. Ver : lhshami.

lhshamiyash Nombre masculino; posedo. 1s: yishamiyash (yi-shami-yash). 2s: ashamiyash (a-shamiyash). 3s: lhshamiyash (lh-shami-yash). 1pi: casshamiyash (cas-shami-yash). forma no poseda: vatshamiyash (vatshami-yash). SU ALEGRA. jajutelh'ay na yishamielh'ash, Dios, ti jetnelh ca ey shi' ti jayishjaneshelh java
nacavcleesh lhasnyjes te damos gracias, oh Dios, invocando tu nombre, contando tus maravillas (Salmo 75: 2). Ver
: lhshami;lhshamitjayash.

lhshanantiy Nombre femenino (? chequear); posedo. 1s: yishanantiy (yi-shanantiy). 2s: ashanantiy (ashanantiy). 3s: lhshanantiy (lh-shanantiy). 3p: lhshanantiyc (lh-shanantiy-c). SU RIN. vooy pa lhavaclay,
pava t'acjlhjy shi' pava lhshanantiyc nanclaneshch'e pa lhtje pa nilhnsham tomars la grasa que envuelve las
vsceras, el lbulo del hgado, los dos riones con su grasa y lo dejars quemar (xodo 29: 13). pava napu' shanantiyc,
pan lhtje pan yiesh shi' pan yiesh pa yitsavalhch'e t'acl', shi' pa lhtje yiesh pa t'acjlhc, pa nanclanesh'e jayu pava
shanantiyc los dos riones con su grasa, la grasa junto a los lbulos y el lbulo del hgado junto a los riones, todo esto lo

276

apartar (Levtico 3: 15). meelh ti yamqu'een na vatvuvaat pa namatshisha'ne pava vatyees, caaj pava vacha'e
lhavo'matachey, tayashay pa t'acjlhc yiyashayan pava vatshanantiyc al desarrollarse por el cuerpo, causa cada del
cabello, aparecen erupciones, hepatitis y enfermedades en los riones.

lhshanatjayash Nombre masculino; posedo. 1s: yishanatjayash (yi-shanat-jayash). 2s: ashanatjayash (a-shanatjayash). 3s: lhshanatjayash (lh-shanat-jayash). forma no poseda: vatshanatjayash (vat-shanat-jayash). 1 SU
TRANQUILIDAD.
2 SU CONSUELO. tajulhelhey'am ca chinaclyitajelh, lhayaash ti lhavanelh nqueesh na vatshanatjayash shi' shta na
vatnilhjenjayash si ustedes sufren tribulaciones, es para consuelo y salvacin (2 Corintios 1: 6). Ver : yishanit ~ yishanat.

lhshanjayash Nombre masculino; posedo. 1s: yishanjayash (yi-shan-jayash). 2s: ashanjayash (a-shanjayash). 3s: lhshanjayash (lh-shan-jayash). 1pi: casshanjayash (cas-shan-jayash). forma no poseda: vatshanjayash
(vat-shan-jayash).1 SU LUCHA.
2 SU PELEA. Note: sola referirse a las fiestas nivacle tradicionales durante las cuales lo hombres jvenes medan sus fuerzas
3 SU JUICIO (en corte). yas Timoteo, jajut'ay nque vatcumjayash jaspa avatclnjayan pa is ashanjayash Timoteo, hijo
mo, te doy esta instruccin ("trabajo") para que pelees valientamente (1 Timoteo 1: 18). ca ninacajyshiyantaja ti
lhnashjatesh shi' ti lhyinch'e pava av'ojinc, pa aychavalhjop'in ca anvaych'aclajtajshiin pa vc lhts'oos pa caaj
jayu pa t'unshaam, ca iyitajesh ti lhanclan anshay pa nch'e jayu na anaash, ca anyitajaavcop pap'elh pa lhcaatjat
jayu pa vatshanjayash si te has sido necio en ensalzarte o has tramado el mal, tpate la boca ("piensa en/recuerda que"),
cuando remueve la leche (de vaca) sale manteca ("duro-atravs"), cuando agarras fuerte la nariz sale sangre ("agarras fuerte a
las fosas nasales, se va tu nariz"), si procuras daar a alguien provocars una pelea (Proverbios 30: 32-33). shi' shta lhja
casvelhche Apia shi' ja Arquipo, jan catsits'aeshjop na vatshanjayash y a nuestra hermana Apia, y a nuestro compaero
de lucha Arquipo (Filemn: 2). ya aj ca avooy pa ayanjayasha papu ti ampa ca atlhjatelheyjop no lleves nadie a juicio
sin motivo (Proverbios 3: 30). pan ninutsjacly shi' ti nic'vtatsu'in pa yivclanjat pa vatshanjayash pa acloj pava
sase(sh)sha'ne el (hombre) iracundo provoca peleas, el furioso multiplica los crmenes (Proverbios 29: 22). ya aj ca avooy
pa ashanjayasha papu ti ampa ca atlhjatelheyjop no lleves a juicio a nadie sin motivo (Proverbios 3: 30).suiyeshshi ca
ataasclaneshsha'nec'oya pa vatshanjayashesh ti nam jayu tens que prepararte para las batallas que vendrn.

lhshatech Nombre masculino; posedo. 1s: yishatech (yi-shatech). 2s: ashatech (a-shatech). 3s: lhshatech (lhshatech). 1pi: casshateech (cas-shateech). Pl: vatshatjes (vat-shatje-s). forma no poseda: vatshateech (vatshateech). 1 SU CABEZA.
2 SU CUERO CABELLUDO.
3 SU ESCALPE. Note: en las acepciones (2) y (3) se refiere al escalpe de la vctima, en contraposicin al escalpe como propiedad
del guerrero (v. lhcashatech) vooi lhn paelh nalhu ti yisnatesh pava pu'ja'na lhshatjes papi samto pa fiestayan'acfi pa
jaspa ny'acfi y al da siguiente hizo tres escalpes de blancos para organizar una fiesta con mucha
chicha. yacutshamjumje pa lhshatech tiene una cabellera bien negra. nqueesh chi yichesha lhn ti'ma pa clesa pa
yisej'apee vitsha pa lhshatech, pan lhfanishesh pa nich'ayich ti yicln entonces se le acercaron con un cuchillo y le
cortaron (el cuero cabelludo de) la cabeza, tal como l haba hecho con aquel joven que haba matado. lhech cque
lhqueiyesh "vatshateech", pa'lhech lhcaanvaclenjavo lhapesh ti jefe papu a ste (el escalpe) lo llamaban "escalpe"
("cabeza"), era antiguamente el insignio de jefatura ("alguien que era jefe"). jayeesh ca anjutyi tatsha nqueesh ja Juan
lhshatech nvji'yam pa titech quiero que me des inmediatamente la cabeza de Juan (que est para m) en una bandera (San
Marcos 6: 25). pa yafshiyan'in ti niclanshi pa lhshatech; meelh ti apis ti tifesh'e, pa v'mesh; vacumajsha'ne pa
juutshinaj, vooi ti cljj pa lhtj pa vaf lo hacan gritar al arrancarle el escalpe; cuando todo era listo, lo dejaron; el toba
ech a correr, y cuando se sec su crneo, muri. pa Lhcaanvacle naclyitesh jayu pava vaclan jan lhjunash lhapesh japi
Egipto lhavos, shi' pava vat'ucajis, pava vatvo'matachey shi' pava lhayashac pa vatshateech, cavque sasjop jayu ca
chinvmjatshi El Seor te herir de la plaga de Egipto, y con almorranas, con sarna y con enfermedades la cabeza, que no se
pueden curar (Deuteronomio 28: 27). pa lhshatech yacutsham, nan lhjunash na casshateech tiene pelos ("cabeza")
negros, como las nuestros ("nuestra cabeza"). lhechesh pa ja'van jaelh ngel t'un'in tlhey ja vs; j lhech yi'shi' lhja

277

vse pa yiesh lhshatech lhja fasch'aclich luego vi otro ngel poderoso bajando del cielo, envuelto en una nube, con un arco
iris sobre la cabeza (Apocalipsis 10: 1). tanjuishicham ja lhshatech pa vaf dobl la cabeza (abajo) y muri. pa
lhasjuvanchiyinshelh'in napi nintyvatsham'in; ti tsivanelh, pa yichen coyoyoy pa lhshatech ti tsilhquieshelh'in nos
haces el refrn de los paganos; al vernos, menean la cabeza y se burlan de nosotros (Salmo 44: 15).anenjatchisham na
ashatech ca siyesh na yituuc levant la cabeza para que descance en mi brazo. Ver
: lhcashatech; vatshachivo; shatshe'mat; nishatshelha.

lhshatshivo Ver : vatshatshivo.


lhshecle Nombre masculino; posedo. 1s: yishecle (yi-shecle). 2s: ashecle (a-shecle). 3s: lhshecle (lh-shecle). 1pi: casshecle
(cas-shecle). Pl: vatsheclec (vat-shecle-c). forma no poseda: vatshecle (vat-shecle). SU MUGRE.

lhtaanvaclenjavo Nombre masculino; posedo. 1s: yitaanvaclenjavo (yi-taa-nvacle-n-javo). 2s: ataanvaclenjavo (a-taanvacle-n-javo). 3s: lhtaanvaclenjavo (lh-taa-nvacle-n-javo). 1pi: castaanvaclenjavo (cas-taa-nvacle-n-javo). 1 SU
ORGULLO.
2 SU MOTIVO DE ORGULLO.
3 SE SIGNO DE SEORO. Ver : yitaanvacleyan.
lhtaanvaclenjayash Nombre masculino; posedo (?chequear). 3s: lhtaanvacleyash (lh-taa-nvacle-yash). SU
ORGULLO. pa'lhech yishi' shta pa lhcachi' pa lhtaanvaclenjayash su corazn desbordaba de orgullo. Ver
: lhanvacleyash.

lhtaasclanaj Nombre masculino; posedo (? chequear). 1s: yitaasclanaj (yi-taa-sclan-aj). 2s: ataasclanaj (a-taa-sclanaj). 3s: lhtaasclanaj (lh-taa-sclan-aj). 1pi: castaasclanaj (cas-taa-sclan-aj). Pl: vataasclanjas (va[t]-taa-sclan-jas). forma no poseda: vataasclanaj (va[t]-taa-sclan-aj). 1 SU COSA GUARDADA.
2 SU COSA PREPARADA. pa vooy nqueesh nava yjesh'esha'ne nalhus pa yasinquijoom tlh'ejop ja Lhas; yivclanjat
pa Dios pava lhnalhusesh na cotsjaat tlh'ejop j lhech Lhas; pa yijutem j lhech pava vataasclanjas en esta etapa
final nos ha hablado por medio de su Hijo; Dios cre el universo por l y le dio todas las cosas (Hebreos 1: 2). Ver
: vataasclan; yisclan.

lhtaasclanjayash Nombre masculino; posedo (chequear). 1s: yitaasclanjayash (yi-taa-sclan-jayash). 2s: ataasclanjayash
(a-taa-sclan-jayash). 3s: lhtaasclanjayash (lh-taa-sclan-jayash). forma no poseda: va(t)taasclajayash (va[t]-taa-sclanjayash). 1 SU CUIDADO.
2 SU PREPARACIN.
3 SU PRUDENCIA. na yas, asclansha'ne'atam yajatesh vataasclanjayas(sh)sha'ne pa ya aj ca nac'oyesh pava lhavan ti
navoyjateshch'e hijo mo, conserva siempre ("cudate siempre de") la prudencia y no pierdas de vista tu entendimiento
(Proverbios 3: 21). ya aj ca alhecljeshelh ca nichaaj pa vataasclanjayashvatjulh yiey na cotsjaat; am, ninchaaj pa
vatcanoyash vooy pa vatjuyjayashvatjulh janchaaj no piensen que he venido a tener paz en la tierra; no, no traigo paz
sino conflicto (San Mateo 10: 34). pa lhamjayashvane shi' pa tjateyetas t'i' yivmjatshi pa lhtaasclanjayashch'e la
fornicacin y el vino destruyen su prudencia (Oseas 4: 11). aalhshajop lhacm'a pa unaj pa acajysha shi' pa
ataasclanjayash(sh)a'ne invoca toda la fuerza de tu sabidura y prudencia (Proverbios 2: 3). Ver : yisclan; vataasclan.

lhtaco Nombre masculino. 1s: yitaco (yi-taco). 2s: ataco (a-taco). 3s: lhtaco (lh-taco). 1pi: castaco' (cas-taco'). Pl: vattacoc
(vat-taco-c). forma no poseda: vattaco' (vat-taco'). 1 SU CARA.
2 SU FRENTE.
3 SU BORDE.
4 SU BARRANCA.
5 SU SUPERFICIE. ja'yalhjanesh ca niisshi na yitaco jan lhjunash ti yifaijanesh capi catsict'ei ped que me tatuaran mi cara,
como era costumbre de nuestras abuelas. ca tulhtajaan pa an'e afatas pava acqueclity ca ayesh'e pa navanesh
lhacm'a, pa ap'o'e ataco secl'esh ca na avana na vatavtsateyish cuando caiga la noche crgate al hombro tu equipaje,
que te vean todos cuando salgas, y tpate la cara para no ver la tierra (Ezequiel 12: 6). nava lhtacoc
fjosshichamch'e aquellas barrancas son escarpadas. nachfach'ee vitsha pqueei pa vlh'apee pa lhtaco pa
lhjyish sali (del ro) y subi a la barranca del ro. pa ve'lha ts'ivee pava yichatjulh lhtacoc shi' pava yichatjulh

278

lhafas cado uno tena cuatro rostros y cuatro alas (Ezequiel 1: 6). meelh ti yivan pa Jud pa yaychavalhey ti lhech lhpa
chiyshayan'in nivacche, lhayaash lhpa lhech ti yip'o'e pa lhtaco al verla Jud, crey que era una prostituta ("mujer que
pagan"), pues se cubra la cara (Gnesis 38: 15). jajutelh'ac'oya jayu ja unajelh, pa c'tjatesh'e jayu atacoclelh pa
lhsamuc pava yaquisites ti lhanchaajtajelh ti lhatcufaayshelh; pa chinujelha pa lhech samuc pa chinav'melh jayu les
confiscar su fuerza, y les arrojar a la cara los excrementos de los animales que traen como ofrendas; y se arrojar esta bosta
para que ustedes desaparezcan (Malaquas 2: 3). t'ach'iych'een lhtaco ts'ivee pa nijooylhach'e ti yip'ooj'e lhtaco ja
sivclclhayeech pa yit'ijjqu'een lhtaco ts'ivee ellos lo escupieron en la cara, y a continuacin le taparon la cara con una
tela y daron bofetadas. ta lhai'yaash nqueesh ti vena lhjunash nava atacoclelh? por qu tiene hoy esta cara? pa ni
clafiyish ti tanu'yic'oya ts'ivee pa t'ach'iy'een na yitaco me aborrecen, se distancian de m y me escupen a la cara (Job 30:
10). pa lhtaco ja banco de carpintero chi suiyeshshi ca nantst'ajshijum la superficie del banco de carpintero debe sr
completamente lisa. pa Lhcaanvacle yiylhp'ojateshisha'ne jayu ti yifactiyanemch'e ja tvc ufrates, pa
t'afot'eshch'esha'ne jayu lhacm'a java nash'e na yint, pa yash'apee ts'ivee jayu lhacm'a java lhtacoclesh el Seor
har que los sumerjan las aguas del ro ufrates, torrenciales e impetuosas, rebasan las orillas, desbordan las riberas (Isaas 8:
7). pava lhtacoc pava lhech caaj lhamnlhajayash pa nque lhjunashch'e: pa yie' t'ajuiyish lhtaconiyashjulh pa
nivacle, vooy pa yiey lhfayish lhtaconiyashjulh pa jump'uvalhetaj, vooy pa yiey lhch'amiyish lhtaconiyashjulh pa vc;
vooy pa yiey t'yiish lhtaconiyashjulh pa sheyanc el rostro de aquellos (cuatro) seres tena esta figura: rostro de hombre
por delante y rostro de len por su lado derecho, rostro de toro por el lado izquierdo, y rostro de guila por detrs (Ezequiel 1:
10). nimuc'a ca ama pa nalhu ca yi'van pa vatants'aclanjayash; pa yip'o'apee yitaco na yivapenaj tengo siempre
delante de m pobreza, la vergenza me cubre la cara (Salmo 44: 16). anchajeelhyiy lhpa tinshanja ca ja'van; she t'e
papi lhtaco nque, shi' na lhey ti chiyi'sesh'e? traiganme una monda para que la vea; de qun lleva la imagen ("cara") y la
inscripcin ("el nombre [que] es escrito-en")? (Lucas 20: 24). nachfach'ee vitsha pqueei pa vlh'apee pa lhtaco pa
lhjyish sali (del agua) y subi a la barranca del ro. Ver : lhtacovo; lhaco; tacoi; tacopjalhjan. Variante
: lhtaconiyash.

lhtaconiyash Ver : lhtaco.


lhtacovo Nombre masculino; posedo. 1s: yitacovo (yi-taco-vo). 2s: atacovo (a-taco-vo). 3s: lhtacovo (lh-tacovo). 1pi: castacovo (cas-taco-vo). Pl: vattacovos (vat-taco-vo-s). forma no poseda: vattacovo (vat-taco-vo). 1 SU
TALCO.
2 SU POLVO PARA MAQUILLARSE. Ver : lhtaco.

lhtacp'oc Nombre masculino; posedo. 1s: yitacp'oc (yi-tacp'oc). 2s: atacp'oc (a-tacp'oc). 3s: lhtacp'oc (lhtacp'oc). 1pi: castacp'oc (cas-tacp'oc). Pl: vattacp'oquis (vat-tacp'oqu-is). forma no poseda: vattacp'oc (vattacp'oc). 1 SU HIJO.
2 SU NIETO. Note: lenguaje de los ancianos Ver : lhtacp'oque.

lhtacp'oque Nombre femenino; posedo. 1s: yitacp'oque (yi-tacp'oqu-e). 2s: atacp'oque (a-tacp'oqu-e). 3s: lhtacp'oque (lhtacp'oqu-e). 1pi: castacp'oque (cas-tacp'oqu-e). Pl: vattacp'oquei (vat-tacp'oqu-e-i). forma no poseda: vattacp'oque
(vat-tacp'oqu-e). 1 SU HUJA.
2 SU NIETA. Note: lenguaje de los ancianos Ver : lhtacp'oc.

lhtacshi Nombre masculino; posedo. 1s: yitacshi (yi-tacshi). 2s: atacshi (a-tacshi). 3s: lhtacshi (lh-tacshi). 1pi: castacshi
(cas-tacshi). forma no poseda: vattacshi (vat-tacshi). 1 SU TRISTEZA.
2 SU AFLICCIN. niclanshi lhpa t'uyjatshi lhtacshi lhavoque pa vatp'ooj pa sivclc lhayeech ca jaspa ninantfaclesh
jayu, pa yie'sha'ne pa chiyuy'ejop'in pa yitsaat Emaim yiey pa nash'e pa lhnyish t'ajuyey pa Timn ella se quit el
traje de luto, se cubri con un velo para que no la reconozcan, y se sent junto ("a la entrada") a la ciudad de Emaim, en el
camino de Timn (Gnesis 38: 14). Sinn : lhtacshiyash. Ver : yitacshin; lhtacshiyash; yitacshinjayan;lhtacshinjavoque.

lhtacshinjavoque Nombre femenino; posedo. 1s: yitacshinjavoque (yi-tacshin-javo-que). 2s: atacshinjavoque (a-tacshinjavo-que). 3s: lhtacshijavoque (lh-tacshin-javo-que). SU VESTIDO DE LUTO. yuich'e lhja lhtacshinjavoque viste de
luto. Ver : yitacshin; lhtacshi.

279

lhtacshinjayash Nombre masculino; posedo. 1s: yitacshinjayash (yi-tacshi-yash). 2s: atacshinjayash (a-tacshiyash). 3s: lhtacshinjayash (lh-tacshi-yash). 1pi: castacshinjayash (cas-tacshi-yash). forma no poseda: vattacshinjayash
(vat-tacshi-yash). 1 SU TRISTEZA.
2 SU AFLICCIN. meelh ti vaclan pa vatacshinjayash, ja't'ajesha ti vaclan pa lhancntayashesh cava Dios lhasinc, pa
nict'esh'a'ne papu lhech cuando llega una tribulacin o ocurre una persecusin por culpa de la palabra de Dios, ellos fallan
(San Marcos 4: 17). Sinn : lhtacshi, lhtacshiyash. Ver : yitacshin; lhtacshi; lhtacshiyash; yitacshinjayan.

lhtacshiyash Nombre masculino; posedo. 1s: yitacshiyash (yi-tacshi-yash). 2s: atacshiyash (a-tacshiyash). 3s: lhtacshiyash (lh-tacshi-yash). 1pi: castacshiyash (cas-tacshi-yash). forma no poseda: vattacshiyash (vattacshi-yash). 1 SU TRISTEZA.
2 SU AFLICCIN. Sinn : lhtacshi, lhtacshinjayash. Ver : yitacshin; lhtacshi; lhtacshinjayash; yitacshinjayan.

lhtac'oop Nombre masculino; slo en tercera persona. 3s: lh-tac'oop. SU HUMEDAD. papi yiseej na cotsjaat yisclan pa
lhtac'oop los que aran la tierra guardan su humedad. Ver : tac'oop.

lhtac'otaj Nombre masculino; posedo. 1s: yitac'otaj (yi-tac'otaj). 2s: atac'otaj (a-tac'otaj). 3s: lhtac'otaj (lhtac'otaj). 1pi: castac'otaj (cas-tac'otaj). Pl: vattac'otjas (vat-tac'otja-s). forma no poseda: vattac'otaj (vat-tac'otaj). SU
CUCHILLO RECORTADO USADO EN LA PESCA. Ver : tac'otavash.

lhtac'utsfa Nombre masculino; posedo (chequear). 3s: lhtac'utsfa (lh-ta-c'uts-fa). 1pi: castac'utsfa (cas-ta-c'utsfa). Pl: lhtac'utsfaselh (lh-ta-c'uts-fa-s-elh). 1 SU AMIGO.
2 SU COMPAERO DE LA MISMA COMUNIDAD. shta'van jayu pque nalhu ti castac'utsfaselh jayu nan t'ajj napi
nash'e catsivj'e veremos el da en que todos los hombres sern nuestros amigos. Ver
: lhc'utsfa; lhc'utsfache;lhc'utsfaiyash; tac'uut; c'utsfanaj; ni lhc'utsfaa.

lhtachifas Nombre plural (chequear). 3s: lhtachifas (lh-ta-chifa-s). forma no poseda: vatachifas (va[t]-ta-chifa-s). 1 SU
COMUNIDAD.
2 SU PARCIALIDAD.
3 SUS COMPUEBLANOS.
4 SU FAMILIA EXTENSA.
5 SU GENTE. jen'am pa ca anclitem ca atyjateshvatsham'in napi lhtachifas Israel lhavos quiero hacer de t una seal para
la casa de Israel (Ezequiel 12: 6). meelh'in, aptseselh yicasinnjas, yiey japi lhtachifas pitesch'e, shi' ti ts'ayjisha'ne
t'j, japi vatachifas ampapu ca ninanjova'yajulh, japi vatachifas t'unvatsham'in shi' ti yaashchishamch'e ti yie' ja
cotsjaat yifach'anch'e java tovjy corran, mensajeros ligeros, al pueblo esbelto de piel bronceada, a la gente temida, al
pueblo vigoroso y dominador, cuya tierra surcan canales (Isaas 18: 2). ja'van lhacm'a ti ve'lhasham ti lhtachifasesh veo
que todos forman un mismo pueblo. papi lhtachifasesh pa lhech'e yit'esha ti cletch'e ti v'mesh ti lhech yich'ein lhpa
tafaai yitst'ajesh papi militar, ve'lheesh'in lhpa semana ti lhech yam'een los habitantes del lugar dicen que desde ya
mucho tiempo no suelen viajar con el avin del ejrcito ("que pertenece a los militares"), solamente llega una vez por
semana. papi tch'acfaisha'ne lhtachifas yi'vacop ca vi'salhavachsha'ne las tribus vivan independientes. Ver
: lhchifa; yitachifan; vanachifan.

lhtach'acfa Nombre masculino; posedo. 3s: lhtach'acfa (lh-ta-ch'ac-fa). Pl: lhtach'acfas (lh-ta-ch'ac-fa-s). SU
FAMILIA. papi lhtach'acfas papi vapeclei'in pa tlh'e' tlhesh'e ja lhcootsjat papi tosc'oyaan tlhsham pa Babilonia,
yitst'ajesh japi t'lha ja Juda japuque tlhshaam shita ja Jerusalen pa chi' shita papi yich'e' lhavj las familias que
regresaban desde las tierras extranjeras de Babilonia, pertenecan a la tribu de Jud, y eran oriundas de Jerusaln y de sus
alrededores.papi ve'lha ts'ivee lhtach'acfas tajulhsham ti ts't'e'yesh pa cotsjaat ca njuijata ca natsaccunesh cada
familia recibi suficiente terreno para (que tenga) su sustento. Ver : lhch'acfa.

lhtaja'yayash Nombre masculino; posedo. 3s: lhtaja'yayash (lh-ta-ja'ya-jayash). SU BODA. Ver : tja'yaai.
lhtajvoishich Nombre masculino; posedo. 1s: yitajvoishich (yi-tajvoishich). 2s: atajvoishich (atajvoishich). 3s: lhtajvoishich (lh-tajvoishich). 1pi: castajvoishich (cas-tajvoishich). Pl: vattajvoishiches (vattajvoishich-esh).forma no poseda: vattajvoishich (vat-tajvoishich). 1 SU MACANA.

280

2 SU GARROTE. Note: dcese del arma tradicional hecha con palo mataco t'ecletesha pava lhtjvoishichesh ti
yiclneshvatam lo atacaron con sus macanas y lo garrotearon. Babilonia, a'lhech yitjyshech'ash, yic'u'ashjop na
vatvatclnjayash Babilonia, t eres mi maza, t eres mi arma para la guerra (Jeremas 51: 20). Variante : lhtjishech.

lhtanapunchayash Nombre masculino; posedo. 1s: yitanapunchayash (yi-tan-apun-chayash). 2s: atanapunchayash (atan-apun-chayash). 3s: lhtanapunchayash (lh-tan-apun-chayash). 1pi: castanapunchayash (cas-tan-apunchayash).forma no poseda: vattanapunchayash (vat-tan-apun-chayash). 1 SU INCAPACIDAD.
2 SU DESNIMO. Ver : lhtanaputsjayash; tanapun.
lhtanaputsjayash Nombre masculino; posedo (? chequear). 3s: lhtapaputsjayash (lh-tan-apu-ts-jayash). SU
INCAPACIDAD. pa Jess yicu'lhesh pa'lhech lhtanaputsjayash: yivaatsha shta tanca nifaclelh'am pa jat'lhesh'e na
yunaj nan jasnatesh navque nalhus Jess les respondi: yo tampoco les digo con qu autoridad ("de dnde viene mi
poder") hago estas cosas. pa yachajeyjop'in jayu ta tapyeshchisham pava lhtacc, pa nijooylhach'e jayu ca
novalhsha'neen na cotsjaat, pa ve'lhasham jayu ca nivatvanesh pa lhavijatanyash shi' pa tulhitaj, pa shnacjayitaj shi'
pa lhtanaputsjayash volver su rostro a lo alto, y luego mirar a la tierra, todo es aprieto y oscuridad sin salida, angustia y
tinieblas densas, sin aurora (Isaas 8: 21-22). Ver : tanapun; lhtanapunchayash.

lhtanch'anjayash Nombre masculino; posedo. 3s: lhtanch'anjayash (lh-ta-n-ch'an-jayash). 1 SU AUTORIDAD.


2 SU JURISDICCIN. ...ca nam'apee pa lhtanch'anjayash, ca chi nvi'jatanesh pa lhcootsjat chi' nan t'ajj nava chi
t'acum'e vancapenjan nan lhjunashch'e napi samto ...para que tengan acceso a su propio rgimen jurdico que les
garantice la propiedad de la tierra y otros recursos productivos ("trabajos") en igualdad de derecho con los blancos. Ver
: tanch'anjai; tach'an.

lhtanclalhjate1 Nombre femenino; posedo. 1s: yitanclalhjate (yi-tanclalh-jat-e). 2s: atanclalhjate (a-tanclalh-jate). 3s: lhtanclalhjate (lh-tanclalh-jat-e). 1pi: castanclalhjate (cas-tanclalh-jat-e). Pl: vattanclalhjatei (vat-tanclalh-jate-i).forma no poseda: vattanclalhjate (vat-tanclalh-jat-e) ~ tanclalhjate (tanclalh-jat-e). SU PEINE. acashaya lha is
tanclalhjate! compr un lindo peine! mqu'eeishi, yise', lhja achecla' lhtanclalhjate, manlhee na lhaai! hija, and a
buscar el peine de tu hermano, est en su bolso! Ver : vatanclalh; tanclalhjate1.

lhtanclalhjate2 Nombre femenino; no poseble. PIRA MBOKAJA (pez). Geophagus sp..


lhtanvot Nombre plural; posedo. 3s: lhtanvot (lh-ta-nvot). SUS PARIENTES. lhei Maria catee apis ti yitsjulhc'oya ca
lhja'ya'eesh jayu pa Jose, pa'lhech nivacle tlhshaam papi lhtanvot t'lha pa lhcaanvacle David su nombre era Mara,
y estaba comprometida para casarse con Jos, un varn de la familia del rey David. Ver : lhnvot.

lhtants'aclanjayash Nombre masculino; posedo. 3s: lhtants'aclanjayash (lh-tan-ts'aclan-jayash). forma no


poseda: va(t)tants'aclanjayash (va[t]-tan-ts'aclan-jayash). 1 SU HUMILLACIN.
2 SU DESHONRA. nimuc'a ca ama pa nalhu ca yi'van pa vatants'aclanjayash; pa yip'o'apee yitaco na yivapenaj tengo
siempre delante de m pobreza, la vergenza me cubre la cara (Salmo 44: 16). Ver : tants'aclan.

lhtaclafa Nombre masculino; posedo. 1s: yitaclafa (yi-tacla-fa). 2s: ataclafa (a-tacla-fa). 3s: lhtaclafa (lh-taclafa). Pl: lhtaclafas (lh-tacla-fa-s). SU COMPAERO DE JUEGOS. Lit: su-nio-compaero jaicliyelh'in japi
yitaclafassiempre jugamos juntos entre los nios del barrio. Ver : taclaj.

lhtaclan Nombre masculino; posedo. 1s: yitaclano (yi-tacla-n). 2s: ataclan (a-tacla-n). 3s: lhtaclan (lh-taclan). 1pi: castaclan (cas-tacla-n). Pl: vattaclanc (vat-tacla-n). forma no poseda: vattaclan (vat-taclan).1 SU COSA DE LA NIEZ.
2 SU ACTIVIDAD CUANDO ERA NIO/NIA. tajulhei ca chi nu'eijop ja castaclan yacliish ca chi
neijatsjaneshsha'ne que se les ensee hablando en nuestra lengua materna ("lengua de nuestra niez"). Ver : taclaj.

lhtavteyish Nombre masculino; posedo. 1s: yitavteyish (yi-tavte-yish). 2s: atavteyish (a-tavte-yish). 3s: lhtavteyish
(lh-tavte-yish). 1pi: castavteyish (cas-tavte-yish). forma no poseda: vattavteyish (vat-tavte-yish). 1 SU CAMPO
VISUAL.
2 SU VISTA.

281

3 SU MIRADA. p'alha ti namtaj, taj ti vant'fichey t'yiish lhpa ve'lha caletaj lhayaash ti nojovayey pa lhtvteyash
lhacm'a papi lhech nivacle ya haba venido, pero se esconda detrs de un carro porque tema las miradas de toda esta
gente. ya aj ca atatvashanem pa lhasnycheyash ca nichentaj'a, pa ya aj ca ancfeesh pa lhtavteyash'a lhpa
lhech no permitas que su belleza se vuelva duea de tu corazn, no te dejes prender por sus miradas (Proverbios 6: 25). ni
naji lhtateyish papi tasini no est en el campo visual del hablante. Ver
: lht'vat; lhtsej; t'mat; t'avtemat; tavtenaj; tavtenja; tavtsej; ttavtei. Variante : lhtvteyash.

lhtashanjayash Nombre masculino; posedo. 1s: yitashanjayash (yi-tashan-jayash). 2s: atashanjayash (a-tashanjayash). 3s: lhtashanjayash (lh-tashan-jayash). 1pi: castashanjayash (cas-tashan-jayash). forma no
poseda: vattashanjayash (vat-tashan-jayash). SU CODICIA. Ver : yitashan.

lhtata Nombre masculino; posedo. 1s: tata (tata). 1s: ta! (forma vocativa). 2s: atata (a-tata). 3s: lhtata (lhtata). 1pi: castata (cas-tata). Pl: vatata (va[t]-tata) ~ tata (tata). forma no poseda: vatatac (va[t]-tata-c). 1 SU PAP.
2 SU PADRE. caajem lhpa nich'a nyanyanitaj, tisesh ja lhtata tiene una bicicleta nueva, se la regal su pap. ni ntyc'oya
ts'ivee ti yasinquitajem ja lhtata ellos no entienden que les estn hablando de su padre. c'atataelhvatam lhvji' na
vs, chi isiyan na ei, anamjelhyi pa anvacleyash padre nuestro que ests en el cielo, sanctificado sea tu nombre, venga a
nosotros tu reino. yicatsnjatem pa lhtata pava yi'van su padre les repartio sus posesiones. ta! uj na yifanishyivach
jayjuyjulh pa Dios, jayjuy'ajulh shita pap! mucho he pecado contra Dios, y contra t tambin (San Lucas 15: 11) luego,
entra en tu casa y te cierras por dentro con tus hijos y llena las vasijas con aceite y a medida que las vayas llenando, pnles
aparte (2 Reyes 4: 4). ca asnatajeshelh cavque pa lhcleseelh'ash ja Atataelh yi'shi' ja vs; j'lhech yivchajatem na
jumcuclaay papi ojiyis shi' papi isissha'ne; pa nicheney shta pa tsha'nu papi yivo'yeshch'e shi' papi
ninvo'yeshch'e as, ustedes sern hijos de su Padre el cielo, que hace salir el sol sobre malos y buenos, y hace llover sobre
justos e injustos (San Mateo 5: 45). tnjulh pa lhas: ta, ataasclan ca ajalh! le grit su hijo (respondiendo a su padre):
pap, ten cuidado! na atata javo'elh'aisha'ne, pa ujesh ti ts'ijova'yelhshi tu padre y yo te hemos estado buscando,
llenos de angustia. tajulhey ca ajney pa atata; vooy papi nich'acsha'ne ajney papi ach'injavot trtalo como a tu
padre; y trtales a los jvenes como a tus hermanos (1 Timoteo 5: 1). alhech avaatsha na Yas, ti tsicavat'aj'ash
nqueesh; yivaatsha tataesh jayu pa lhech, pa lhech lh'sayish jayu t eres mi hijo, yo te he engendrado hoy; yo ser
para l un padre, l ser para m un hijo (Hebreos 1: 5). vooy papi vatcavos yivijatanjulh papi lhanvacles; taj ti vooy
yivaatsha a'Tata'elhyish avaatsheelh, ta t'e lhayaash ti ni'ach'anelhyijulh? los servidores respetan a sus amos; pero yo
que soy padre de ustedes, por qu no me obedecen? (Malaquas 1: 6). ja tata aclojem japi vatcumjat lhavos mi padre
tiene muchos jornaleros. ya'lhacm'aelh ti ve'lha tataelh jat'lhelha todos somos hijos de un mismo
padre.t'ashesh'apee ajalh pa ajunash ca tataelh Jacob, ca nanjutelhyiy anque lhqu'itsech, lhan yiyelhshi lhapesh
papi lhcles shi' pava lhcly? acaso eres ms poderoso que nuestro padre Jacob, que nos dio este pozo, del que beban l,
sus hijos y sus rebaos? (San Juan 4: 12). ta, nivacle nque! pap, ah est un hombre! yivaatsha tataesh jayu
pa'lhech, pa'lhech lh'sayish jayu yo ser para l padre, y l ser para m, hijo. lhtaijop lhpa aja'ya? - jech, jayaijop,
lhaiyaash tafjunyi ja lhtata ca nascln huiste de (la casa de) tu esposa? -si, hu porque me amenaz el padre de
ella. japecley jayu ja tata, lhayaash ti amlhapa ca yuych'e, pa yich ti vapen'in voy a regresar a mi pap, porque no
tengo vestido, y se fue avergonzada. ja tata ni ve'lhaaesh ca canoayic'oya mi pap nunca tiene tiempo para m. Ver
: yitatayan.

lhtatcyjayash Nombre masculino; posedo. 1s: yitatcyjayash (yi-tat-cyj-(j)ayash). 2s: atatcyjayash (a-tat-cyj(j)ayash). 3s: lhtatcyjayash (lh-tat-cyj-(j)ayash). forma no poseda: vattatcyjayash (vat-tat-cyj-(j)ayash). SU
PROSTITUCIN. lhsasiyanesh na avtsateyish na attcyjayashesh shi' na av'ojiyash profanaste tu territorio con tu
prostitucin y tu maldad (Jeremas 3: 2). lhavanesh nava yisnatesh ti lhav'ojiyash napi Israel lhavos?, ti yicheshey na
lhttcyjayash ts'ivee na lhtjey nava uschisham uticuy shi' ti yiesh'cji ts'ivee nava aacjuy jeclematses has visto
lo que has hecho el pueblo de Israel, la apstata?, se ha ido por los montes altos y se ha prostituido bajo los rboles frondosos
(Jeremas 3: 7). jan t'elhesh ti lhutsjayech japi lhech napu' cjecly vatjutey pa lhttcyjayash siendo ellas

282

muchachas, estas dor mujeres se entregaban a la prostitucin (Ezequiel 23: 3). pa lhasnatshem'in na atatcyjayash japi
lhtajulhshi japi egipcios yaash ti cunjatayjes, pa lhnyiteshyi na yivc fornicaste con tus vecinos, los egipcios, de
grandes miembros, y me encolerizaste con lo de tu prostitucin ("me perjudicaste con mi ira") (Ezequiel 16: 26). Ver
: tatcyj.
lhtatvelhavot Nombre plural humano; posedo. 3s: lhtatvelhavot (lh-tat-velh-avot). 1 SUS PRJIMOS.
2 SUS PARIENTES DE LA COMUNIDAD. Note: se trata de una relacin mutua dentro de una comunidad
3 SU COMUNIDAD. pa cotsjaat pa chi yijutei napi lhtatvelhavot nivacle nivacleichac shita ni natshaai, ve'lhasham pa
lhcootsjat la tierra que se distribuye a las comunidades nivacle y a otros indgenas no puede venderse, es propiedad
comunitaria. pa Juan yiisshem'e papi napu'yama t'ajj'esham papi lhtatvelhavot'esh pava iglesias Juan escribe a las
siete iglesias (Apocalipsis 1:4). pa lhech vancashantesh pa lhtacshinjayash papi lhtatvelhavot'esh pa
nivatcacujayasha l es el consolador de la iglesia ("pone fin a la tristeza de la comunidad que no duda"). Ver : lhavelh.

lhtatvelhche Nombre plural (femenino); posedo. 3s: lhtatvelhchei (lh-tat-velh-che-i). SUS


COMPAERAS. ve'lheeshch'een ti caaj japi napu' lhtatvelhchey, lhcleseh lhpa ve'lha lhamimi haba una vez dos
mujeres, hijas de una misma madre.Ver : lhavelh.

lhtatvelheyech Nombre plural (masculino); posedo. 3s: lhtatvelheyech (lh-tat-velh-eyech). 1 SUS HERMANOS. c'oya ca
neetshamtajshi papi vafsha'ne, she t'e papi yitst'ajshi jayu lhpa sch'acche, lhayaash ti tifesh'e papi napu'yama
lhtatvelheyech ti lhjayastajesh? cuando resuciten, de quin ser esposa la viuda, porque los siete sern maridos syos?
(Lucas 20: 33). pa caaj lhn papi napu'yama lhtatvelheyech; pa c'utsa'jesh pa lhjayaesh, taj ti nintactsyelh ti vaf;
vooy lhpa sch'acche lhjayaesh shta pa ve'lha lhash'aa, taj ti nintactsyelh shta, jaalhpa vaf atesha eran siete
hermanos; el mayor era casado, pero no tena hijos; la viuda se cas con su cuado, pero tampoco tuvieron hijos, y l tambin
muri (Lucas 20: 29-30).
2 SUS COMPAEROS. japi lhech lhtatvelheyech vanyinelhyic'oya pa tach'anelh'eyic'oya ja yitsaat Troas sus compaeros
se adelantaron a nosotros y nos estaban esperando en la ciudad de Troas (Hechos 20: 5). lhayaash ca tc'atajeelhva'ne
lhacm'a papi lhtatvelheyech'esh pa iglesia, ca chintasinytajeshem pa ya'clish ninpeya', taj ti ca namtaj papi
cacujanjas, pa yilhecljesh jayu ca acccheyjeseelh supongamos que se rene la iglesia entera y todos se ponen a hablar
en lenguas desconocidas, si entran algunos no creyentes o gente no preparada, ellos pensaran que ustedes son locos (1
Corintios 14: 23). lhjunasheshch'evatjulh lhacm'a papi lhtatvelheyech'esh pa ni vatcacujayasha en todas las iglesias
de los consagrados, es as (1 Corintios 14: 33). Ver : lhavelh.

lhtatsivo Nombre masculino; no poseble. 3s: lhtatsivo (lhtats-ivo). Pl: lhtatsivos (lhtats-ivo-s). HOMBRE PETISO. Lit: sutronco-ente Ver : lhtatsivoque; lhtatsuc.

lhtatsivoque Nombre femenino; no poseble. 3s: lhtatsivoque /lhtats-ivo-que). Pl: lhtasivoquei (lhtats-ivo-que-i). MUJER
PETISA. Lit: su-tronco-ente + femenino Ver : lhtatsivo; lhtatsuc.

lhtatsuc Nombre femenino; solo en tercera persona. 3s: lhtatsuc (lh-tatsuc). Pl: lhtascui (lh-tascu-i). 1 SU TRONCO.
2 SU TALLO. napuu pava lhtascui vantsemaj'apee lhapesh lhn na vs lhn en tiempos antiguos el cielo estaba apoyado
sobre dos troncos. ja vatfanishesh lhtatsuqu'esh ja vatfaclech el verbo es el centro ("tronco") de la oracin.teiya ti
yit'ya ca nafalhtaj lhpa apis lhtatsuc, tan ca ntajulhsham lhpa nich'a lhtatsuc ca nchaajsha'ne na vs, ti jjjiclai ni
nt'un'in pues saba muy bien que si cayera el tronco viejo, el tronco nuevo no poda sostener el peso del cielo, porque
todava no era fuerte. lhpa'lhech nitamp''yeshem pava'na vatcjiyanchei lhai ti ni n'vesh'e pava lhtascui ella se
sorpredi de que las frutas de la chacra estaban no estaban en los tallos. pa janjat'o, taj ti caaj shta ca'elh ti janjujm pava
napu'yama lhay pa trigo pa tsjey pa isis shta t'lha lhpa ve'lha lhtatsuc me despert, pero tuve otro sueo, donde siete
espigas de trigo brotaban de un tallo (Gnesis 41: 21-22). lhai'yaash ti yitsemaj'apee lhn pa fasch'aclech; napuu lhn
lhtascui nqueesh t'un'in jumje; ni nt'iyiisheei jayu lhn ca nafalh na vs porque lo construy (el nuevo cielo) sobre
las base del arco iris; as que ahora tiene dos troncos muy firmes, y el cielo no volver a caer. pava lhtascuyesh ti yan'e' pa
Salomn ti yisnatesh pa vatishjanjavat pa nque lhjunash ti chiyitsjuulhshi: pa veintiseis metros pa lhavj pa
yichatjulhyama metros pa lhjuc'ach'e Salomn determin la planta del templo: 26 metros de largo y treinta de ancho (2
Crnicas 3: 3). j'lhaa ti yite'jesh pa lhavjoquitaj lhpa vatatsuc, pa yofalh pa lhavjooc pero cuando pegaban

283

("acertaban") en un tronco con la pala, se rompa la pala. Ver : t'ach'aclech-lhtatsuc;tatsanja; lhtatsivo; lhtatsivoque. Del
: 16.joulu.2011.
lhtats'avoot Nombre plural. 1 AMIGOS.
2 COMPAEROS. uj ti lhtats'avotelh na nuu lha tanuc son muy buenos amigos el perro y el gato. Ver : lhats'a; lhts'avoot.

lhte'n Nombre masculino; posedo (chequear). 1s: yite'n (yi-te'n). 2s: ate'n (a-te'n). 3s: lhte'n (lh-te'n). 1pi: caste'n
(cas-te'n). Pl: lhtenc (lh-ten-c). 1 SU AMIGO.
2 SU COMPAERO.
3 SU GENTE. muu yite'n! a'lhech t'em'na amigo, haba sido vos, entonces! nque lhunash pa caste'n C'' p'alhaa as
le pas (en el cuento) a nuestro amigo C''. taj ti lhettipa ti voqu'e' papi lhtenc sin embargo, segua a su gente.

lhtifjate Nombre femenino; posedo. 1s: yitifjate (yi-tif-jat-e). 2s: atifjate (a-tif-jat-e). 3s: lhtifjate (lh-tif-jate). 1pi: castifjate (cas-tif-jat-e). Pl: vattifjatei (vat-tif-jat-e-i). forma no poseda: vattifjate (vat-tif-jat-e). 1 SU
CHUPETE.
2 SU MAMADERA.
3 SU BIBERN. Ver : tiif.

lhtinish Nombre masculino; posedo. 1s: yitinish (yi-tinish). 2s: atinish (a-tinish). 3s: lhtinish (lh-tinish). 1pi: castinish (castinish). Pl: vattinshes (vat-tinshe-s). forma no poseda: va(t)tinish (va[t]-tinish). SU COLLAR. pa c'aisiyanesh java
facl'utas pa janshi' atjuy java vatpcls shi' ja vatiniish yiey ja avo' te engalan con joyas, te puse pulseras en tus brazos
y un collar en tu cuello (Ezequiel 16: 11). yanshi' pava lhtinshes chi' java lhtsachicli pa vanin shita se pone sus collares
y pendientes y se maquilla. t'acutesh pava lhtinshis chi' lhpa lhcaclaiche c'ayooi le rob sus collares y su chiripa
multicolor. lhatcutesh yivcji na yicachi', yicavecjacl, lha yinjuyjasche; lhatcutesh yivcji na yicachi' ti ve'lheesh ti
lhtsovalhsha'ne, ti ve'lheesh ti lhachajjop a'vo' na atinish me has robado el corazn, hermana ma, novia ma, me has
robado el corazn con una sola mirada tuya, con una vuelta de tu collar (Cantar de los Cantares 4: 9). na yas, ach'anch'e
nava nacajishiyanesh na atata pa ya aj ca avm nava neyjatsjanesh lhja amimi, lhayaash ti lhjunashjulh'am jayu
avaatsha pa is vatac'cle shi' pa vatiniish ti lhtinshichi hijo mo, escucha los avisos de tu padre, no dejes las enseanzas
de tu madrem pus sern para t como una hermosa diadema y collar en tu garganta (Proverbios 1: 8-9). ayjia lhja afaclis'a
ca amtajei ca nap'alh ja yitinish decile a tu cuada, cuando llegues all, que queme mi collar. she pa lhen ca
jany'ajop? - anjutyi lha vaniis vatinishesh shi' na avcjat ti lhchaj'in qu prenda quiere que te deje? - djame un anillo
con cinta y el bastn que llevas (Gnesis 38: 18). Sinn : lhtinshe. Ver : lhtinshanja; lhtinshe;yitinshiyan; yitinshichi.

lhtinshanja Nombre femenino; posedo. 1s: yitinshanja (yi-tinsh-anj-a). 2s: atinshanja (a-tinsh-anj-a). 3s: lhtinshanja (lhtinsh-anj-a). 1pi: castinshanja (cas-tinsh-anj-a). Pl: tinshanjai (tinsh-anj-a-i) ~ tinshanjas (tinsh-anj-as). forma no
poseda: vattinshanja (va[t]-tinsh-anj-a) ~ tinshanja (tinsh-anj-a). 1 SU DINERO. Note: hoy se usa ms el prstamo del
castellano (lhpeso), pero mantieniendo el gnero femenino
2 SU MONEDAD DE METAL. na cqu'e' ti lhatcum'in pa amlhapa ca atinshanjaa trabajaste todo el tiempo y no tens
dinero. pa nyjop japin yiclovalhchiyinesh ti vanujumatsenesh, pa yameyjop ti vacalh pa yijutey'in ts'ivee java mil
tinshanjas climsha'ne ti yive'lhan'e ts'ivee la arrend (la via) a los guardias ("los [que] ponen a mirar para cuidar"), y
cada uno traa por sus frutos mil monedas de plata (Cantar de los Cantares 8: 11). paelh nalhu ti yich pa t'acumeshi pava
napuqu'e tinshanjay pa yijuteyjop pan nyjop jayu pa yit'esh: anujumatsenesh nque nivacle; ca nintajulhtajasham
nava jajut'ay, ca jatpectaj pa jajut'ay pav'elh al da siguiente sac dos monedas, se las dio al dueo de la posada ("al que
iba a dejar [al herido]") y le encarg: cuida de este hombre, y si no basta lo (el dinero) que te d, te lo pagar de vuelta ("te
dar ms/otros cuando regrese") (San Lucas 10: 35). pa lhechesh pa jachenjulh lhpa cjecl ti jajuyjatyivne pava quince
tinshanjasesh clesanilh clim shi' pava trescientos treinta lhcaclecli pa cebada me compr aquella mujer por quince pesos
de plata y por 330 cargas de cebada (Oseas 3: 2). pa caaj shta lhpa ve'lha nivacche ti caaj pava lhtinshey napu'njesh
pava isis lhtinshanjay ti chiyisnatesh tambin hubo una mujer que tena un collar hecho con diez hermosas
monedas. anchajeelhyiy lhpa tinshanja ca ja'van; she t'e papi lhtaco nque, shi' na lhey ti chiyi'sesh'e? traiganme
una monda para que la vea; de qun lleva la imagen ("cara") y la inscripcin ("el nombre [que] es escrito-en")? (Lucas 20:
24). Ver : lhpeso; lhtinish; lhtinshe; lhtinish; yitinshiyan; yitinshichi.

284

lhtinshe Nombre femenino; posedo. 1s: yitinshe (yi-tinsh-e). 2s: atinshe (a-tinsh-e). 3s: lhtinshe (lh-tinsh-e). 1pi: castinshe
(cas-tinsh-e). Pl: vattinshei (vat-tinsh-e-i). forma no poseda: vattinshe (vat-tinsh-e). 1 SU MEDALLA.
2 SU COLLAR. pa caaj shta lhpa ve'lha nivacche ti caaj pava lhtinshey napu'njesh pava isis lhtinshanjay ti
chiyisnatesh tambin hubo una mujer que tena un collar hecho con diez hermosas monedas. Ver
: lhtinish; lhtinshanja;yitinshichi.

lhtishjan Nombre femenino; posedo. 1s: yitishjan (yi-tish-jan). 2s: atishjan (a-tish-jan). 3s: lhtishjan (lh-tishjan). 1pi: castishjan (cas-tish-jan). forma no poseda: vattishjan (vat-tish-jan). RADIO. Lit: su [que] canta Ver : tishjan.

lhtitech Ver : titech.


lhti'nj Nombre masculino; posedo. 1s: yiti'nj (yi-ti'nj). 2s: ati'nj (a-ti'nj). 3s: lhti'nj (lh-ti'nj). 1pi: casti'nj (casti'nj). Pl: vatti'njis (vat-ti'nj-is). forma no poseda: vatti'nj (vat-ti'nj). 1 SU LAZO.
2 SU LONJA. t'uyjatshiyesh ja Juan pa camello lhsashanilh, lhnucfat'esh shta pa tinj; tuj pava fanjay shi' pa
acyech Juan llevaba un manto hecho de pelos de camello, con un cinturn de cuero; coma saltamontes y miel silvestre
(San Marcos 1: 6).

lhtjocoyinjat Nombre plural de respeto; posedo (? chequear). 1s: yitjocoyinjat (yi-tjoc-oyinjat). 2s: atjocoyinjat (a-tjocoyinjat). 3s: lhtjocoyinjat (lh-tjoc-oyinjat). SU TO. ya'clafei ca lhsaniyyuc cava njqu'een ca yitjocoyinjat ti njelh'e
ca Sclucc'ayi lhca sniy, ve'lha lhca jatuj tuve ganas de ir a la plantacin de sanda de mi to finado Sclucc'ayi por una
sanda, y me com una. yiyetseseshei ti yivalha ca yitjocoyinjat lo desafi, y el que lo castig as era mi to. Ver
: lhatjooc. Variante : lhatjocoyinjat.

lhtoclonjat Nombre masculino; posedo. 1s: yitoclonjat (yi-toclon-jat). 2s: atoclonjat (a-toclon-jat). 3s: lhtoclonjat (lhtoclon-jat). 1pi: castoclonjat (cas-toclon-jat). Pl: vattoclonjatis (vat-toclon-jat-is). forma no poseda: vattoclonjat (vattoclon-jat). 1 SU CORREA.
2 SU CORDN.

lhtfalhi Nombre masculino; posedo. 1s: yitfalhi (yi-tfalh-i). 2s: atfalhi (a-tfalh-i). 3s: lhtfalhi (lh-tfalhi). 1pi: castfalhi (cas-tfalh-i). Pl: vattfalhic (vat-tfalh-i-c). forma no poseda: vattfalhi (vat-tfalh-i). SU CUERPO
EXTRAO QUE TIENE EN EL OJO. Ver : yitfalh.

lhticheyash Ver : lhtiyichiyash.


lhtijayash Ver : lhtiyichiyash.
lhtiyichiyash Nombre masculino; posedo. 3s: lhtiyichiyash (lh-tiyi-chiyash). forma no poseda: vattiyichiyash (vattiyi-chiyash). 1 SU ENTENDIMIENTO.
2 SU CONOCIMIENTO.
3 SU INTELIGENCIA.
4 SU SABIDURA.
5 SU TALENTO. c'u'semshi ti yiclvalh, pa yitashanaa lhpa aacjiyuc ca ntlhsha pa lhtiyichiyash el rbol atraa la vista y
de l proceda la sabidura. c'usem'in papi yivan pa vatcajisha shi' papi caajem pa lhtycheyash dichosos los que
tienen sabidura y los que tienen inteligencia (Proverbios 3: 13). amelhc'oya'am pa atycheyashelh avaatsheelh;
nits'meesh ca u'eshelha nava yit'eshelh'a japi chiytyjata ti vaclan a ustedes les falta el entendimiento; cmo les
cuesta creer ("nunca ms van a creer") lo que dijeron los profetas (San Lucas 24: 25). anei acfei na yiticheyash! prest
atencin a mis consejos! ("pon tu oreja en mi conocimiento"). isjop jayu ca asin'yesh pa aticheyash podrs hablar con
(tu) inteligencia. napi yichifas amem pa lhtycheyash pa lhe'naa ti javmjatsha'ne, vooy avaatsha a'vatcasin ti
lhatcavooyjulh pa vatycheyash, pa c'ayjatshi ti yivatcasin'ash destruir a mi gente por falta de conocimiento, y porque
t, sacerdote, has rechazado el conocimiento, yo te rechazar de mi sacerdocio (Oseas 4: 6). ca jayaalhtajeshelhey pa Dios
pa ya'clish nichinpeya', pa lhech yalhjayash t'lha pa yisc'clit, ni lhecha pa yitychiyashesh ca nit'lhasi rezamos en
lengua desconocida, mi espritu reza, pero mi mente no saca ningn provecho (1 Corintios 14:
14). yitacluquiyanesh(sh)a'ne pa lhticheyash les ha cegado la mente. Ver : yiti; lhtiyiyash; ni lhtijayasha
pa'na. Variante : lhticheyash; lhtijayash.

285

lhtiyiyash Nombre masculino; posedo. 1s: yitiyiyash (yi-tiyi-yash). 2s: atiyiyash (a-tiyi-yash). 3s: lhtiyiyash (lhtiyi-yash). 1pi: castiyiyash (cas-tiyi-yash). forma no poseda: vattiyiyash (vat-tiyi-yash). 1 SU BONDAD.
2 SU TRANQUILIDAD. Ver : tiyi; lhtiyichiyash.

lhtjishech Ver : lhtajvoishich.


lhtmcl'yi Nombre plural de respecto; posedo. 1s: yitmcl'yi (yi-tm-cl'y-i). 2s: atmcl'yi (a-tm-cl'yi). 3s: lhtmcl'yi (lh-tm-cl'y-i). 1pi: castmcl'yi (cas-tm-cl'y-i). Pl: vattmcl'yic (vat-tm-cl'y-i-c). forma no
poseda: vattmcl'yi (vat-tm-cl'y-i). 1 SU YERNO QUE HA REALIZADO EL RITUAL FNEBRE.
2 SU NUERA QUE HA REALIZADO EL RITUAL FNEBRE. Ver : lhtmit'a; lhtmtee.

lhtmit'a Nombre masculino; posedo. 1s: yitmit'a (yi-tmit'a). 2s: atmit'a (a-tmit'a). 3s: lhtmit'a (lhtmit'a). 1pi: castmit'a (cas-tmit'a) ~ catsitmit'a (catsi-tmit'a). Pl: vattmtes (vat-tmt-es) ~ vattmtevot (vattmt-evot). forma no poseda: vattmit'a (vat-tmit'a). SU YERNO. asin'mat lhavaam na yitmit'a! ay, qu
desbocado es mi yerno! yi'van lhn na catsitmit'a lhpa saniyyuc pu'janae lhn pava lhai nuestro yerno ha encontrado
una planta de sanda con tres frutas. lhan'e pa lhtmit'a ts'ivee yij'taj lhn j ti vatcln pero su yerno (de ellos), de
veras luchaba con valenta. teiya ti asin'mat lhn pa lhtmit'a pa yan'apee lhn pa cuvyu ni isaa, ni nt'yish ca
nvatcln, lhanquei shita c'ancaclanjanaj como su yerno era un hombre desbocado, lo hicieron montar ("lo pusieron
sobre") un caballo malo, que no serva para la guerra, (de los que) se llaman "c'ancaclanjanaj". yaichavalhei pa ca
lhtmit'aa lhai'yaash papi vatmtevot yitst'ajesh ca ncunjamsha'ne papi lhcacchevot deseaba tener a un yerno, porque
a los yernos les corresponde mantener ("alimentar") a sus suegros. Ver : lhtmtee; lhtmcl'yi.

lhtmtee Nombre femenino; posedo. 1s: yitmtee (yi-tmt-ee). 2s: atmtee (a-tmt-ee). 3s: lhtmtee (lh-tmtee). 1pi: castmtee (cas-tmt-ee). Pl: vattmtei (yi-tmt-e-i). forma no poseda: vattmtee (yi-tmt-ee). SU NUERA. ca
nicaajtaj papi yjqu'enelhch'e lhpa lhtmtee, papi lhech napu' tajulhey ca chinclnsha'ne jayu lhayaash papi lhech
yitst'ajesh ti tameneshlhavach pa lhavafi si uno se acuesta con su nuera, ambos sern castigados con la muerte, ellos han
cometido una depravacin (Levtico 20: 12).

lhtnitjayash Nombre masculino; posedo. 1s: yitnitjayash (yi-tnit-jayash). 2s: atnitjayash (a-tnitjayash). 3s: lhtnitjayash (lh-tnit-jayash). 1pi: castnitjayash (cas-tnit-jayash). forma no poseda: vattnitjayash
(vat-tnit-jayash).SU MADUREZ. Ver : yitnt'aj.

lhtc Nombre masculino; no poseble. Pl: lhatji (lhatj-i). SAPA. Note: dcese de las frutas o yerba usada que ya no tiene
sabor

lhtsej Nombre femenino; poseble. 1s: yitsej (yi-tsej). 2s: atsej (a-tsej). 3s: lhtsej (lh-tsej). 1pi: castseej (castseej). Pl: lhtsjei (lh-tsje-i). forma no poseda: vattseej (vat-tseej). 1 SU OJO. lhe'naa java nci'e yiei java
lhtsjei lhet lhn javqueei lht'ipclos por eso (la serpiente) tiene ah donde estn sus ojos aquellas (marcas como)
cejas. quiy! t'eshei na ajaich'e yitsej ay! casi me tocaste en el ojo. vooi nqueesh ti tsit'yeshyiv'ne ti c'ape'ya, vooi
nqueesh ti c'avan'ash nava yitsjei yo te conoca de odas, pero ahora te veo con mis propios ojos. nisjcleshi shta pa
ve'lha lhtsej le rasgu un ojo. t'eshei ni ajaich'e lha yitsej casi me tocaste ("no me tocaste") en el ojo.yachaje'mei
lhpa c'afoc pava lhtsjei le devolvi sus ojos a la cuerva. yaash ti a'lhasnyche, lha yenche, yaash ti a'lhasnyche;
nava atsjey lha'yasha java napu' ofos ti lhavatp'ooj na ac'cle; nava ayees lha'yasha java tashinshtayche lhcles ti
nach'eetsham java uticuy yiey ja Galad qu hermosa eres, amada ma, qu hermosa eres; palomas son tus ojos tras el
vello, tus cabellos, como rebao de cabras que desciende por la sierra de Galad (Cantar de los Cantares 4: 1). ya lhech
yijunashjulh pa vatashclfech, nava yajtey lhjunashjulh java tojquisham jpyjey, pa lhe'naa java lhtsjey j lhech, pa
tsivanjiyinesh na yishamitjayash yo soy como una muralla, y mis pechos son como torres, y por eso sus ojos mostran su
alegra ("me muestran mi alegra") (Cantar de los Cantares 8: 10). j lhech nivacle lhey lhn Jess yit'lhanatshi ca
cotsjaat pa yip'aclanesh'apeeyam nava yitsjey pa yit'esh ti niyjiyi: meey lhja vishini Silo ca avmcji; pa jquey
pa javmcji, pa yalhatajesh ti javan'in shta ese hombre que dicen que se llama Jess hizo barro con tierra, lo puso sobre
mis ojos y me dijo que fuera a lavarme a la fuente de Silo; fui, me lav y recobr la vista (San Juan 9: 11). namqu'e
lhtsej es tuerto ("le ha salido un ojo"). avaatsheelh lhavanshelh jayu nava atsjeyelh ustedes lo vern con sus propios

286

ojos. javanesh yitsjey na Lhcaanvacle veo al Seor con mis ojos (Isaas 6: 5).taj ti nivinshaa jayu, nan lhjunash ti
tsip'uuf nava castsjey; pa ca t'aplhutajaa ca chinpeya'taj lhpa vat'njanche; ca nit'ytaj lhpa vat'njanche, capi
vafsha'ne pa neetshamch'e jayu pero en un instante, en un abrir y cerrar de ojos, en aquel momento oirn la trompeta;
cuando suene la trompeta, los muertos resucitarn (1 Corintios 15: 52). chi yinjayineshch'e pava lhcacli chi' java lhtsjei
lhavjqu'e tambin lo hicieron pintar de rojas las piernas y el entorno de los ojos.
2 SU SEMILLA (de la planta). vooy pav'elh lhtsjey natshisha'ne pa yie' pa utechat sus otras semillas cayeron en terreno
pedregoso (San Marcos 4: 18). papi lhech lhunashjulh ti t'lha ve'lha lhtsej pava treinta, ja't'ajesha sesenta,
ja't'ajesha pava cien'esh ti ya'shesh ello son como una semilla que brota al treinta o sesenta o ciento por una (superando)
(San Marcos 4: 20). papi israelitas t'lhesha pava yityish papi cananeos acloj pava lhanfanash nan lhjunash ti chi
yicjiyan lhja lhtsej ca'tajesha ti vooi pa ti t'e'lhesh ti chinclanshi pava lhai los isaelitas aprendieron de los cananeos
muchas cosas, cundo hay que sembrar el grano cundo hay que vendimiar. pava c'asus lhtsjei tlhshaam pa lhape' las
semillas de zapallo proporcionan aceite ("el aceite se origina en...") ca nicaajtajelh'am pa niacacujayasheelh, ca
tc'atajajulh ja mostaza lhtsej, pa iseelhjop'am jayu ca sints'itsuuc ca at'eshelha: ataatsoji pa avaantsemajshi ja
lhvcha', pa nanc'ashamelh'am jayu lha lhech aacjiyuc si ustedes tuvieran fe como una semilla de mostaza, diran a esta
morera: arrncate de raz y plntate en el mar, y les obedecera (San Lucas 17: 6). ca nicaajtajelh'am pa niacacujayasheelh
jan tuc'a' lhja mosteza lhtsej, pa istajeelhjop'am ca ayjeelha anque utiyuc: 'ataattsojquisham pa ac'uyey peelh ca
vee', pa nitaattsojquisham jayu ca nitay'e lha utiyuc si tuvieran la fe del tamao de una semilla de mostaza, diran a quel
monte: 'scate la punta/cumbre (?) y muvete a otra parte', y desaparecera la cumbre para que desaparezca la montaa (San
Mateo 17: 20). Ver : lhcatsej; nitsjelha; tatsjelha; ttsjei; clutsesh lhtsej; tsjenc.

lhtsjeshiyis Nombre plural; posedo. 1s: yitsjeshiyis (yi-tsje-shiy-is). 2s: atsjeshiyis (a-tsje-shiy-is). 3s: lhtsjeshiyis
(lh-tsje-shiy-is). 1pi: castsjeshiyis (cas-tsje-shiy-is). Pl: vattsjeshiyis (vat-tsje-shiy-is). SUS ANTEOJOS.Lit: susojos-estuche janshijop nava yitsjeshiyis ti jetnch'e ja carta me pongo mis anteojos para leer la carta. Ver : lhtsej.

lhttsi Nombre masculino; posedo. 1s: yittsi (yi-ttsi). 2s: attsi (a-ttsi). 3s: lhttsi (lh-ttsi). 1pi: casttsi (casttsi). Pl: vatttsiy (vat-ttsi-y). forma no poseda: vatttsi (vat-ttsi). SU PESTAA.

lhtvash Nombre masculino; posedo. 1s: yitvash (yi-tvash). 2s: atvash (a-tvash). 3s: lhtvash (lhtvash). 1pi: castvaash (cas-tvaash). Pl: vattvjas (vat-tvja-s). forma no poseda: vattvaash (vat-tvaash). 1 SU
CAVIDAD.
2 SU ESPACIO INTERIOR.
3 SU PIEZA.
4 SU HABITACIN.
5 SU PELVIS.
6 SU CAVIDAD ABDOMINAL. pa Jonas pa canoji ti yim'ji pa lhtvash lhpa vatvjatshiy Jons dorma tranquilamente en
la bodega del barco. yamjey pa lhajpyich pa yivanjiyinesh pa lhcasash; pu'jana pava lhtvjas pa jpyich
tapoojqu'e llegaron a su casa y le mostr su lana; tres habitaciones de la casa eran llenas. pa nivacle yovalh'in yifaash
ti'ma, yinclhaniteshch'e pa lhtvash pa lhcayech el hombre que vea comenz a hachear, descubri la cavidad donde se
encontraba el panal. pa nivacle yiyitei tashamjum pa yecl' taj ti ni namjei pan yj'e' pa lhtvash un hombre meti
bien un palo, pero no alcanz el fondo de la cueva. jveshelh'apee ja tojquisham lhtvash yiey jan yie' java acloj itotas
tuj(j)aam estbamos arriba en la pieza del alto, all donde ardan muchas lmparas (Hechos 20: 8). nan lhjunash ja Pablo
ti pitojesh ti vanqu'eyjatsjan pa jaalhpa nimjayu jum ja nich'ayech pa ujesh ti yim', pa nictsha'ne tlheychisham
ja pu'janaeyshi lhtvash mientras Pablo hablaba sin parar, al muchacho lo fue venciendo el sueo hasta que,
profundamente dormido, el muchacho se cay al suelo desde el tercer piso (Hechos 20: 9). na vatcavo hebreo na
lhanchajeelhyi nuyiyshi yiey ja jv'e' lhtvash pa yentaj ca nasclqui el esclave hebreo que nos trajiste ha entrado en mi
habitacin y quera aprovecharse de m (Gnesis 39: 17). Ver : yitvjayan.

lhtvteyash Ver : lhtavteyish.


lht'vat Nombre masculino; posedo. 1s: yit'vat (yi-t-'vat). 2s: at'vat (a-t-'vat). 3s: lht'vat (lh-t-'vat). 1pi: cast'vaat
(cas-t-'vaat). Pl: vattvtes (vat-t-vt-es). forma no poseda: vattvaat (vat-t-vaat). SU VISTA. meelh ti nicaajtaj pa

287

yielh'atshi yit'ya pava vaclan ti tlhyi', yivaatsha janyjem jayu pava yi'shi' lht'vat shi' ca jayasinyshem pava
vatatsmatas cuando entre ustedes hay un profeta (que viene de m), me doy a conocer a l en visin ("le transmito lo que
est en su vista") y le hablo en sueos (Nmeros 12: 6). na yitaco yicap'ofjatch'e ti jap'in pa yitulhiyanshi na yit'vat se
me hinch la cara de llorar y mi vista queda nublada. nachajshicham pa lht'vat pa yu' lhayalh baj los ojos y emiti un
suspiro. Ver : lhtsej; t'mat; t'avtemat; tavtenaj; tavtenja; lhtavteyish; tavtsej; ttavtei.

lhtucana Nombre masculino (chequear). 3s: lhtucana (lh-tucana). SU LONGITUD. na lhc'atsaj ti 38 cm, ti lhech lhjunash
pa lhc'atsaj pa tajulhshi pa 1 m pa lhtucana 6 ladrillos el ancho es 38 cm, cuando ste es el ancho, caben en un metro de
loingitud seis ladrillos. Ver : tucana.

lhtumaj Nombre masculino; posedo. 1s: yi-tuma-j. 2s: a-tuma-j. 3s: lh-tuma-j. 1pi: cas-tuma-j. 1 SU HIJO NO NACIDO.
2 SU FETO.
3 SU EMBARAZO. Ver : yituma; lhqu'itumaj.

lhtup'ache Nombre femenino; posedo. 1s: yitup'ache (yi-tup'ach-e). 2s: atup'ache (a-tup'ach-e). 3s: lhtup'ache (lhtup'ach-e). 1pi: castup'ache (cas-tup'ach-e). Pl: vattup'achei (vat-tup'ach-e-i). forma no poseda: vattup'ache (vattup'ach-e) ~ tintup'ache (tin-tup'ach-e). 1 SU PASTA SECA.
2 SU BOLA DE PASTA SECA.
3 SU HARINA DE FRUTAS COMPACTADAS. Ver : yitup'atej.

lht'acjayish Nombre masculino; posedo. 1s: yit'acjayish (yi-t'acja-yish). 2s: at'acjayish (a-t'acja-yish). 3s: lht'acjayish (lht'acja-yish). 1pi: cast'acjayish (cas-t'acja-yish). Pl: vatt'acjavshai (vat-t'acja-vsh-ai). forma no poseda: vatt'acjayish
(vat-t'acja-yish). 1 SU SENDA PARA TRAER AGUA.
2 SU CAMINO DE LA AGUADA. vananshi lhpa nasuc ti vatsevat'e lhavj pa lht'acjuyish se transform en guayacn y la
esperaba parado al lado de su senda (por la cual sola pasar para buscar agua). Ver : vat'acju; t'acjamech.Variante
: lht'acjuyish.

lht'apiyej Nombre masculino (posedosolo en tercera persona). 3s: lht'apiyej (lh-t'-api-yej). Pl: lht'apijes (lh-t'-api-jes). 1 SU GUSTO AMARGO.
2 SU SABOR AMARGO. Ver : t'api.

lht'ayipcuyash Nombre masculino; posedo. 1s: yit'ayipcuyash (yi-t'a-yipcu-yash). 2s: at'ayipcuyash (a-t'a-yipcuyash). 3s: lht'ayipcuyash (lh-t'a-yipcu-yash). 1pi: cast'ayipcuyash (cas-t'a-yipcu-yash). forma no
poseda: vat'ayipcuyash (va[t]-t'a-yipcu-yash). SU AYUNO. pa nque lhjunash tsich'e' ti chiyisaasfach'ee tsi'sha ja
vat'aalhjayash shi' ja vat'ayipcuyash ti chiychenesh esta clase de demonios se expulsa solo con oracin y ayuno ("slo
empleando...") (San Mateo 17: 21). Ver : vat'ayipcuyan.

lht'ec Nombre plural; posedo. 1s: yit'ec (yi-t'e-c). 2s: at'ec (a-t'e-c). 3s: lht'ec (lh-t'e-c). 1pi: cast'ec (cas-t'e-c). Pl: vatt'ec
(vat-t'e-c). SUS LGRIMAS. Ver : lht'icle.

lht'icle Nombre masculino; posedo. 1s: yit'icle (yi-t'icle). 2s: at'icle (a-t'icle). 3s: lht'icle (lh-t'icle). 1pi: cast'icle (cast'icle). Pl: vatt'iclei (vat-t'icle-i). forma no poseda: vatt'icle (vat-t'icle). SU LEGAA. Ver : lht'ic.

lht'ipcl Nombre masculino; posedo. 1s: yit'ipcl (yi-t'ipcl). 2s: at'ipcl (a-t'ipcl). 3s: lht'ipcl (lht'ipcl). 1pi: cast'ipcl (cas-t'ipcl). Pl: vatt'ipcls (vat-t'ipcl-s). forma no poseda: vatt'ipcl (vat-t'ipcl) ~
t'ipcl (t'ipcl).SU CEJA. lhe'naa java nci'e yiei java lhtsjei lhet lhn javqueei lht'ipclos por eso (la serpiente)
tiene ah donde estn sus ojos aquellas (marcas como) cejas. yacutshisha'ne ti'ma nava yi'nisctei, napu'yama yecliyesh
yitst'as yishi na yicaat, nque pa chama yie' lhcachi'vatshi nava yit'ipcls chi' pa yecl' yitsavalh'apee na
yinaash aparecieron despus en negro mis siete rayas en mi mentn, y el punto sobre la frente entre las cejas y una raya a lo
largo de la nariz.

lht'itanche Nombre femenino; posedo. 1s: yit'itabche (yi-t'itan-che). 2s: at'itanche (a-t'itan-che). 3s: lht'itanche (lh-t'itanche). 1pi: cast'itanche (cas-t'itan-che). Pl: vatt'itanchei (va[t]-t'itan-che-i). forma no poseda: vatt'itanche (va[t]-t'itanche). 1 SU HILADO DE CARAGUAT.
2 SU TROZO HILADO DE FIBRA DE CARAGUAT. Ver : t'itan.

288

lht'its'u' Nombre masculino; posedo. 1s: yit'its'u' (yi-t'its'u'). 2s: at'its'u' (a-t'its'u'). 3s: lht'its'u' (lht'its'u'). 1pi: cast'its'u' (cas-t'its'u'). Pl: vatt'its'uc (vat-t'its'u-c). forma no poseda: vatt'its'u' (vat-t'its'u'). SU
PIOLA. Note: dcese de la piola tradicional de chaguar que se usa para trepar ayjiesha lhja mimi ca nilhnsham pa itoj pa
jnshajaclai ca natt'itanjan shta na jnshajaclai, vooi ja tata ca nasnatesh pa lht'itsu' decile a mam que encienda un
fuego para toda la noche, y que trabaje sacando fibras de caraguat, de noche tambin, que pap trabaje trenzando una piola
(para trepar a los rboles para sacar miel).

lht'ivash Nombre masculino; posedo. 1s: yit'ivash (yi-t'i-vash). 2s: at'ivash (a-t'i-vash). 3s: lht'ivash (lh-t'ivash). 1pi: cast'ivash (cas-t'i-vash). Pl: vatt'ivshas (vat-t'i-vsha-s). forma no poseda: vatt'ivash (vat-t'i-vash). 1 SU
NGULO INTERIOR DEL OJO.
2 SU CARNCULA LAGRIMAL.
3 HENDIDURA DEL RBOL DE DONDE SALE MIEL.
4 FONDO DE LA COLMENA LLENA DE MIEL. Lit: su-jugo-huella

lht'iyjayash Nombre masculino; posedo. 1s: yit'iyjayash (yi-t'iy-jayash). 2s: at'iyjayash (a-t'iy-jayash). 3s: lht'iyjayash
(lh-t'iy-jayash). 1pi: cast'iyjayash (cas-t'iy-jayash). forma no poseda: vatt'iyjayash (vat-t'iy-jayash). SU
MUDANZA.Ver : vat'iy.

lht'i'c'o Ver : lhp'i'c'o ~ lht'i'c'o.


lht'oicha Nombre femenino; posedo. 1s: yit'oicha (yi-t'oi-cha). 2s: at'oicha (a-t'oi-cha). 3s: lht'oicha (lh-t'oicha). 1pi: cast'oicha (cas-t'oi-cha). Pl: vat'oi (va[t]-t'oi). forma no poseda: vat'oicha (va[t]t'oi-cha). Note: formacin de
plural con desaparicin del sufijo 1 SU MUSLO.
2 SU CUARTO DE CARNE.
3 SU RAMA.
4 SU GAJO. Note: ntese la formacin de plural mediante desaparicin del sufijo -cha yivuneesh t'e viinsha lha lht'oicha para
(que sea) mi asado (elijo) su cuarto (del tapir). jiyitesh lhja aacjiyuc lht'oicha me agarr fuerte de la rama del
rbol. tayjijanesh ca chi natcum'evatam papi lhcavos pa David, pa yit'ovsch'ec'oya pava lhpsey, pa
yiseejshamc'oya pava yuich'e pa yamjey lht'oy hizo detener a la gente de David, los hizo afeitar y cortar las ropas hasta (la
altura de) los muslos (1 Crnicas 19:4). pa yic'nesh'apee pa yint lhpa asactsuc lht'oicha, pa nivaclein ti'ma shita, pa
yamapacham (el hijo) castig el agua con una ramita del palo verde, y (su padre, que se haba transormado en pez) volvi a
ser nivacle. yichaajsha'ne lhpa lht'oicha agarr una rama (desde el suelo). atlhshelha jayu lhja higoyuc ca
ovalhelheyjop nan lhjunash ti meelh ti tits'iysha'ne pava lht'oy pa isc'oya pava lhsashay ti tlhshi', pa lhech pa
natyjatelha ti yujeey ca yincp'eesh les procurar la higuera un buen ejemplo de que cuando las ramas se ablandan y
brotan las hojas, se sabe que est cerca la primavera (San Marcos 13: 28). pa yiclashit pa yint tajunshi , pa
yiisiyansham, pa yicaatjat pava lht'oyesh jan lhjunash lhpa nich'ach'e vatcvjiyancheyuc la (re)anima (la planta
marchita) el agua fra, y la fortalece, y hace que sus ramas se vuelvan como una nueva planta (Job 14: 9). lhech yie' lhja
ve'lha tnjque tapooj ca nivayshi; lhech jquee chijucjeeshi lhja lhech ti vichiti, ncsjop ts'ivee ca hisopo lht'oycha pa
yijucjujam pa yicchesheychisham ja Jess lhashi haba all un jarro lleno de vinagre; empaparon una esponja en vinagre,
la sujetaron a una caa y la acercaron a la boca de Jess (San Juan 19: 29).

lht'oj Nombre femenino; posedo. 1s: yit'oj (yi-t'oj). 2s: at'oj (a-t'oj). 3s: lht'oj (lh-t'oj). 1pi: catsit'oj (catsit'oj). Pl: vatt'ojovot (va[t]-t'oj-ovot). forma no poseda: vatat'oj (vata-t'oj). SU TA. caajyam java yicly tsitisesh lha
yit'oj tengo juguetes (que) me regal mi ta. sha'lheei java lhajpijei japi yit'ojovot chi' jap'elh yifteivot'elh las casas
de mis tas y otros parientes estn cerca. malhavj ti yicheipacham cava yit'ojovot, lhch'injovot cqueei
jatlhsham poquito a poco mis tas, hermanas de mi padre, pasaron a la otra banda (del ro). jvjop'in lhja yit'oj
Clara vivo con mi ta Clara. Ver : lhatjooc.

lht'i Nombre masculino; posedo. 1s: yit'i (yi-t'i). 2s: at'i (a-t'i). 3s: lht'i (lh-t'i). 1pi: cast'i (cast'i). Pl: vatt'isha'ne (vat-t'i-sha'ne). forma no poseda: vatt'i (vat-t'i). 1 SU LATA.
2 SU OLLA PEQUEA.

289

lhtsaccunjatshiy Nombre masculino; posedo. 1s: yitsaccunjatshiy (yi-tsaccun-jat-shiy). 2s: atsaccunjatshiy (a-tsaccunjat-shiy). 3s: lhatsaccunjatshiy (lha-tsaccun-jat-shiy). 1pi: castsaccunjatshiy (cas-tsaccun-jatshiy).Pl: vatsaccunjatshiyis (va[t]-tsaccun-jat-shi-yis). forma no poseda: vatsaccunjatshiy (va[t]-tsaccun-jatshiy). 1 SU PLATO.
2 SU FUENTE.
3 SU PESEBRE. pa yiclpjalheshch'e pava sivclc lhaijei pa yijnshi shita pa tashinshtas lhtsaccunjatshiy, lhai'yaash ti
ampa ca nvan pa ca jpyich'a ca nvesh'e lo arrop en paales y lo acost en un pesebre ("pesebre de ovejas") , porque no
haban encontrado sitio en la posada ("casa donde estar"). Ver
: titech; vatsaccunjayan; vatsaccunjayash; vatsaccunja'vat; ttsaccun.

lhtsachicl Nombre femenino; posedo. 1s: yitsachicl (yi-tsachicl). 2s: atsachicl (a-tsachicl). 3s: lhtsachicl (lhtsachicl). 1pi: castsachicl (cas-tsachicl). Pl: vattsachicli (vat-tsachicl-i). forma no poseda: vattsachicl (vattsachicl).1 SU ARETE.
2 SU PENDIENTE.
3 SU ZARZILLO. janshi' anaash ja chamashi, java atsacheclyesh nava acfey shi' ja is vatccle yiey na ashatech te puse
un anillo en la nariz, pendientes en las orejas y un diadema de lujo en la cabeza (Ezequiel 16: 12). yanshi' pava lhtinshes
chi' java lhtsachicli pa vanin shita se pone sus collares y pendientes y se maquilla. uj ti isis nava acuc ti yiesh nava
lh'isinatesh, ti yicshenshi java atsachecly; uj ti is na avo' ti lhtinshiyanesh nava facl'utas; c'asnateshjop jav'elh ti
chinaisinatesh t'lha na clesanilh cojiyaj yicshen pa clim que lindo es tu perfil ("tus perfiles") con sus adornos de
pendientes; que lindo es tu cuello que adornas con mostacillas; te haremos otros de oro con engastes de plata ("mezclado con
blanco") (Cantar de los Cantares 1: 10-11). Ver : tsacle.

lhtsa'maat Nombre masculino; posedo. 1s: yitsa'maat (yi-tsa'maat). 2s: atsa'maat (a-tsa'maat). 3s: lhtsa'maat (lhtsa'maat). 1pi: castsa'maat (cas-tsa'maat). Pl: vattsa'matas (vat-tsa'mat-as) ~ vatats'matas (vata-ts'mat-as). forma
no poseda: vattsa'maat (vat-tsa'maat). SU SUEO. shepa nclei pa lhtsa'maat'in napi nivacleai ca nalhutaja? qu
ver ("le aparecer") en su sueo el ancianito maana? yisitsinesh ti tn'in ja Luis jaalh pa nijat'o pa nityi'a ti
lhtsmaat'esh atesha Luis gritaba tanto (en su sueo) que se despert y se dio cuenta de que haba soado noms. pa
lhtsamjatch'een pa yijovayich'e java yitsamatas me mandas sueos que me asustan (Job 7: 14). pa'lhech tulh pa
Fitsc'yich yiyji'a pa Jose ti yijutei pa lhtsa'maat... aquella noche, Dios orden a Jos en un sueo... meelh ti vaf pa
Herodes, pa ve'lha lhpa lh'angel pa Fitsc'yich yanshi' pa lhtsa'maat pa Jose despus de la muerte de Herodes, un
ngel de Dios mand un sueo a Jos ("puso un sueo en Jos"). yaaj ca nayofjatelh na lhtsamaat lhja yenche, an'ateelh
ti yim' vooy ca nanjat'otajey lhavaatsha! no asusten mi amada en su sueo, djenla que duerma y se despertar ella
misma! (Cantar de los Cantares 8:4). yi'cji lhja manzanoyuc ti natyiyjat pa atsmaat, jan yie' lhja amimi ti
nicha'vayey lhja lhavts'e' jan yie' lhja amimi ti nivat'aj'ash? te despertar bajo el manzano all donde te concibi tu
madre, donde tu madre te dio a luz (Cantar de los Cantares 8: 5). avaatsha napu'esh ti lhjunashvatjulh pa atsa'maat has
tenido dos veces el mismo sueo. pava napu' atsamatas ve'lhasham pa yich'e' se trata de un mismo sueo tuyo / los dos
sueos que tuviste son uno nico. meelh ti nicaajtaj pa yielh'atshi yit'ya pava vaclan ti tlhyi', yivaatsha janyjem
jayu pava yi'shi' lht'vat shi' ca jayasinyshem pava vatatsmatas cuando entre ustedes hay un profeta (que viene de
m), me doy a conocer a l en visin ("le transmito lo que est en su vista") y le hablo en sueos (Nmeros 12: 6). isjop'am
avaatsha ti lhteetshayam na yitsamaat shi' pa t'nashch'e? te sera posible contarme mi sueo y explicrmelo? Ver
: tsa'maat.

lhtsevjat Nombre masculino; posedo. 1s: yitsevjat (yi-tsevjat). 2s: atsevjat (a-tsevjat). 3s: lhtsevjat (lhtsevjat). 1pi: castsevjat (cas-tsevjat). Pl: vattsevjatis (vat-tsevjat-is). forma no poseda: vattsevjat (vat-tsevjat). SU
OMBLIGO. ja nalhu ti lhanvat'aj pa tanca chint'vsshi ja atsevjat, pa tanca chinacleesh, pa tanca chinap'aclanshi
pa naapcutaj pa tanca chinaclvteyan el da en que naciste no te cortaron el ombligo, no te baaron ni te frotaron con sal,
ni te envolvieron en paales (Ezequiel 16: 4).

290

lhtsevte Nombre femenino; posedo. 1s: yitsevte (yi-tsevte). 2s: atsevte (a-tsevte). 3s: lhtsevte (lh-tsevte). 1pi: castsevte (castsevte). Pl: vattsevtei (vat-tsevte-i). forma no poseda: vattsevte (vat-tsevte). 1 SU DIENTE.
2 SU DIENTE INCISIVO. meelh lhn ti yuqu'e lhashi pa focloclocsha'ne lhn, yuiyei ts'ivee lhtsevtei cuando se la meti en
la boca (la harina), se derram, le pas ("se mezcl") por entre sus dientes. tlhch'een lhashi cava lhatuc, j'tajesh nava
lhtsevtei ti c'oosc'ossham su boca echa espumarajos y cruje los dientes. ja vattsevtei lhavo' niclanshiyam lhca
yitsevte el dentista me arranc mi diente. pa nclitch'e pava lhavanchei pava lhtsevtei ti namqu'e, namqu'e lhn,
nictch'esha'ne mostraban los dientes de sus vaginas que salan, se soltaban y caan al suelo. nava atsevtey lhacm'a ti
isisch'etshamsha'ne, lha'yasha java tashinshtas ti nich'ach'e ti chinajayansha'ne pa yie'jop ti chiyivoc'ajatsha'ne tus
dientes, cual rebao de ovejas trasquiladas, que suben del bao ("recin las han baado despus de haber trasquiladas")
(Cantar de los Cantares 4: 2). yaychavalh'in pa t'acumey pa majoctsi lhtsevte pa yise'jesh(sh)am, pa hech lhavaatsha
yich(sh)aam; caaj pa nclan'e pa t'iya pa vs; jaalhpa (f)c'atajsham, pa nqueesh yivanfach'ee jayu,
clasimfach'ee decidi tomar un diente de tuka tuka para cortarlo (el cielo), y logr hacerlo ("entr-atravs"); se desprendi
un pedazo del cielo; sali grande, y ahora lo vea desprenderse, ms delgado. Ver
: ttsevtei; tsevtei; tsevteich'e; tsevteishi; lhtsevtevjoque.

lhtsevtei t'ajuiya Nombre masculino; posedo. 1s: yitsevtei t'ajuiya (yi-tsevte-i t'a-jui-ya). 2s: atsevtei t'ajuiya (a-tsevte-i
t'a-jui-ya). 3p: lhtsevtei t'ajuiya (lh-tsevte-i t'a-jui-ya). forma no poseda: vattsevtei t'ajuiya (vat-tsevtei t'a-juiya).1 SU PASTA DENTAL.
2 SU CEPILLO DE DIENTES. Lit: sus dientes es-para Ver : lhtsevte.

lhtsevtevjoque Nombre femenino; posedo. 3s: lhtsevtevjoque (lh-tsevte-vjoque). Pl: ltsevtevjoquei (lh-tsevte-vjoquei). SU MORDEDURA (sufrida). Lit: su hoyo de dientes Ver : lhtsevte; lhavjoque'.

lhtsijiyin Ver : lhantsajiyin.


lhtsitenjayish Nombre masculino; posedo. 1s: yitsitenjayish (yi-tsitenja-yish). 2s: atsitenjayish (a-tsitenjayish). 3s: lhtsitenjayish (lh-tsitenja-yish). 1pi: castsitenjayish (cas-tsitenja-yish). Pl: vattsitenjavshai (va[t]-tsitenjavsh-ai). forma no poseda: vattsitenjayish (va[t]-tsitenja-yish). 1 SU TERRITORIO.
2 SU PUEBLO NATAL.
3 SU VALLE (patria chica).
4 SU CIUDADANA.
5 SU HBITAT. papi ve'lhasham pa lhavtsaat ve'lha shita pa lhcliishvatam, ve'lha shita pa lhtsitenjayishvatam los que
viven en una comunidad hablan una lengua comn y conviven en su propia tierra. shtantst'ajesh nque lhtsitenjayish
capi casnvot la tierra que habitaron nuestros antepasados nos pertenece. na vatqu'isjayanach vancanclhanitshi ca
castsitenjayash lhei cdula de identidad, pan t'lha pa polica el documento que muestra la ciudadana se llama 'cdula de
identidad', la que expide la polica. japi palavai ca ve'lhatajeelhshi ja lhtsitenjayish capi catsinvot p'alhaa ca
natcu'melh'in j, ca piiavach'apee pa lhcootsjatvatam donde hay paraguayos trabajando juntos en la tierra de nuestros
antepasados, que mantangaz paz mutua en la tierra que habitan conjuntamente. Ver : tsitenaj; tavtsetei; yitsaat.

lhtsitenja'vat Nombre masculino; posedo. 1s: yitsitenja'vat (yi-tsitenja-'vat). 2s: atsitenja'vat (a-tsitenja'vat). 3s: lhtsitenja'vat (lh-tsitenja-'vat). 1pi: castsitenja'vat (cas-tsitenja-'vat). Pl: vattsitenjavtes (va[t]-tsitenja-vtes). forma no poseda: vattsitenjayish (va[t]-tsitenja-yish). 1 SU ASENTAMIENTO.
2 SU DOMICILIO. Ver : tsitenaj; lhtistenjayish.

lhtscl Nombre masculino; posedo solo en tercera persona. 3s: lhtscl (lh-tscl). SU FLECO. Note: dcese del fleco que
pertenece a un objeto

lhtsjiyit Nombre masculino; posedo. 1s: yitsjiyit (yi-tsji-yit). 2s: atsjiyit (a-tsji-yit). 3s: lhtsjiyit (lh-tsjiyit). 1pi: castsjiyit (cas-tsji-yit). Pl: vattsjites (vat-tsji-t-es). forma no poseda: vattsjiyit (vat-tsjiyit).1 SU RESTO DE COMIDA ENTRE LOS DIENTES.
2 SU ESCARBADIENTES. Ver : yitsji.

291

lhtsjte1 Nombre femenino; posedo. 1s: yitsjte (yi-tsjte). 2s: atsjte (a-tsjte). 3s: lhtsjte (lh-tsjte). 1pi: castsjte (castsjte). forma no poseda: vattsjte (vat-tsjte). 1 SU GARANTA.
2 SU SEGURIDAD. Ver : lhtsjte2; yitsjtiyan.

lhtsjte2 Nombre masculino/femenino; posedo. 1s: yitsjte (yi-tsjte). 2s: atsjte (a-tsjte). 3s: lhtsjte (lhtsjte). 1pi: castsjte (cas-tsjte). forma no poseda: vattsjte (vat-tsjte). 1 SU GARANTE.
2 SU ABOGADO. Ver : lhtsjte1.

lhtspjalhit Nombre masculino; posedo. 1s: yitspjalhit (yi-ts-pjalh-it). 2s: atspjalhit (a-ts-pjalh-it). 3s: lhtspjalhit
(lh-ts-pjalh-it). 1pi: castspjalhit (cas-ts-pjalh-it). Pl: vattspjalhitis (vat-ts-pjalh-it-is). forma no
poseda: vattspjalhit (vat-ts-pjalh-it). 1 SU CABALLO LARGO ATADO EN LA NUCA.
2 SU (PEINADO DE) COLA DE CABALLO.

lhtsutshe Nombre femenino; posedo. 1s: yitsutshe (yi-tsutshe). 2s: atsutshe (a-tsuche). 3s: lhtsutshe (lhtsutshe). 1pi: castsutshe (cas-tsutshe). Pl: vattsutshec (vat-tsutshe-c). forma no poseda: vattsutshe (vat-tsutshe) ~
tsutshe (tsutshe).1 SU ALAMBRADO.
2 SU ALAMBRE.
3 SU FLECHA DE ALAMBRE. yamjam pava vcc lhn pa ancltsich, vooi pa'elh nalhu chi nasclantajsha'ne t'ejum pa
tsutshe dizque las vacas entraron en tu maizal, y al da siguiente haban arreglado el alambrado. Ver
: tsutshenilh; tsutsevash.

lhts'aclaiyash Nombre masculino; posedo. 1s: yits'aclaiyash (yi-ts'a-clai-yash). 2s: ats'aclaiyash (a-ts'a-claiyash). 3s: lhts'aclaiyash (lh-ts'a-clai-yash). 1pi: casts'aclaiyash (cas-ts'a-clai-yash). forma no poseda: vattsaclaiyash
(va[t]-ts'a-clai-yash) ~ vatats'aclaiyash (vata-ts'aclai-yash). 1 SU POBREZA.
2 SU MISERIA. can ya'shesh ti tavijatay tlhshaam cavque vatashayac ni nacha'vayjatey pa ats'aclayash lo peor viene de
que aquellas enfermedades no te hacen sentir miserable. meelh ti lham' shi' ti lhtanavaj, shi' pa lhtanacopjalhesh nava
atjuy pa is ti lham', pa vatats'aclayash ti t'eclet'atsham jayu jan lhjunash papi ninav'ateesha'ne pa lhclutsesh un rato
duermes, un rato das cabezadas y un rato cruzas los brazos y duermes; te asaltar la pobreza ("como quienes no se quedan
inmviles con su arco") (Proverbios 6: 10-11). Ver : yits'aclaiyan. Variante : lhts'aclanyash.

lhts'aclanyash Ver : lhts'aclaiyash.


lhts'avoot Nombre plural; posedo. 1s: yits'avoot (yi-ts'a-voot). 2s: ats'avoot (a-ts'a-voot). 3s: lhts'avoot (lh-ts'avoot). 1pi: casts'avoot (cas-ts'a-voot). Pl: vatats'avotis (vata-ts'a-vot-is). forma no poseda: vatats'avot (vata-ts'avot). 1 SUS PARTIDARIOS.
2 LOS JUGADORES DE SU EQUIPO.
3 SU JUEGO DE COSAS (herramientas etc.)
4 SUS CACHIVACHES. vooi vitsha pap'elh lhts'avoot jayu fue tambin a buscar a sus (futuros) aliados (para luchar contra los
tobas). vacumajei papi lhts'avoot, lhan'e papi'lhech pa p'alha ti yivaclhitlhavachsha'ne corrieron en direccin de sus
compaeros, pero ellos hace rato que estaban preparados). pa lhechech pa yan'apee pava lhfatatsiy ti tilhj, pa
nishamesh jum, pa yachajey pav'elh tilhojqu'e pan lhavj pa nyish ti yachajey pava lhts'avoot entonces la carg (la
oveja) en sus hombros, gozoso, y la trajo por todo el largo camino de vuelta al rebao ("sus compaeros"). Ver
: lhats'a; lhtats'avoot.
lhts'iyiish Nombre masculino; no poseble. Pl: lhts'iyiish. 1 SENDA.
2 SENDERO. Ver : vatlhuiyish.

lhts'oos Nombre masculino; posedo. 1s: yits'oos (yi-ts'oos). 2s: ats'oos (a-ts'oos). 3s: lhts'oos (lh-ts'oos). 1pi: casts'oos (casts'oos). forma no poseda: vatts'oos (vat-ts'oos). 1 SU LECHE.
2 SU QUESO.
3 SU MANTECA.
4 SU UBRE. na onaj yiy'ji pa vc lhts'oos mo hermanito toma leche de vaca. ca ninacajyshiyantaja ti lhnashjatesh shi'
ti lhyinch'e pava av'ojinc, pa aychavalhjop'in ca anvaych'aclajtajshiin pa vc lhts'oos pa caaj jayu pa t'unshaam,
ca iyitajesh ti lhanclan anshay pa nch'e jayu na anaash, ca anyitajaavcop pap'elh pa lhcaatjat jayu pa
vatshanjayash si te has sido necio en ensalzarte o has tramado el mal, tpate la boca ("piensa en/recuerda que"), cuando
remueve la leche (de vaca) sale manteca ("duro-atravs"), cuando agarras fuerte la nariz sale sangre ("agarras fuerte a las fosas

292

nasales, se va tu nariz"), si procuras daar a alguien provocars una pelea (Proverbios 30: 32-33). lha yinjuijasche, na ashi
lhavjqu'e tlhch'eetsham pa acyech; pa acyech shi' pa vatts'oos yicji na ach'aclech; t'acnashch'ejulh yiey ja
Lbano na t'acnash lha t'uych'e novia ma, miel destilan tus labios, miel y leche, bajo tu lengua; y la fragancia de tu
vestido, cual fragancia del Lbano (Cantar de los Cantares 4: 11). ve'lha shta lhpa lhcl' tashinshtayche, ts'otsiy lhpa
lhcl', tajulhsham'in pa lhts'oos, lhe'naa ca suyeeshemshi pa is lhc tena tambin una cabra, daba leche (su animal),
tena leche suficiente, pero necesitaban buena comida. Ver : ts'otsi'mat; tts'otsiy; nits'otsilha.

lhts'cl cotsjaat Nombre plural; posedo. 1s: yits'cl cotsjaat (yi-ts'cl cotsjaat). 2s: ats'cl cotsjaat (a-ts'cl
cotsjaat). 3s: lhts'cl cotsjaat (lh-ts'cl cotsjaat). 1pi: casts'cl cotsjaat (cas-ts'cl cotsjaat). SUS ZAPATOS DE
TACO ALTO.

lhts't Nombre masculino; posedo. 1s: yits't (yi-ts'-t). 2s: ats't (a-ts'o-t). 3s: lhts't (lh-ts'-t). 1pi: casts't casts'-t). Pl: vatts'tis (vat-ts'-t-is). forma no poseda: vatts't (vat-ts'-t). 1 SU REGALO.
2 SU SUELDO. Note: el nombre que sigue, o el nombre al que se refiere, es masculino ampa ca yits'ta no tengo nada. uj na
yits't tengo muchos regalos. yits'tesh na t'asjaan me regalaron carne. vatpe'ya'shelh pa lhts't se acordaron
para el sueldo. yanshi pava lhts'tes yicly (necesito un camin, porque) pongo dentro las maderas ("sus maderas") que
regalaron. taj ti ni nteesh pa yitst'ajesh pava namjay ca chinatcashaya lhechesh pan tisesh atesha, taj ti aclj lhn
pava namjay ts'teyesh (?) , shi pava joquitas pero el dueo de las hachas no quiso venderlas sino que le regal noms,
muchas hachas y palas de regalo. j'tanei lhn ti tts''tei ti'ma, cla'fa lhn pa lhts't shinvoo ti tuj as le obsequiaron,
con avidez comi su miel regalada. ni ntajulhsham ca yits't mi sueldo no alcanza. cla'fa lhn pa lhts't shinvoo ti
tuj l comi vidamente la miel que le regalaron. pa C'' caaj ti'ma pa t'uiyitsech t'lhesha pa lhts't namach desde
entonces, C'' tuvo siempre miel gracias al hacha que le haban regalado. yit'yish shita ti yitsju'lhesh pava
lhca'nalhus'in chi' pava lhts'tis'in sabe tambin sumar sus das de trabajo y su sueldo. ujaesh ca avatc'usinatshelh'in
lhayaash ti caajelh'am jayu pa uj atst'elh yiey ja vs algrense y estn contentos pues la paga que les espera en el cielo
es abundante (San Mateo 4: 12). pa tujeelh lhpa lhch'inj pa lhts't yucuve t'iya, pa yimelh shta coma con su
hermana el pedazo pan (que le haban regalado) y quedaron dormidos. Ver
: lhts'te; yitst'aj; lhavts''e; lhavts'jayash'e; ts''temat; ts''tematsej.

lhts'te Nombre femenino; posedo. 1s: yitst'e (yi-ts't-e). 2s: atst'e (a-ts't-e). 3s: lhtst'e (lh-ts't-e). 1pi: casts'te (casts't-e). Pl: vattst'ei (va[t]-ts't-e-i). forma no poseda: vattst'e (va[t]-ts't-e). 1 SU REGALO.
2 SU SUELDO. Note: el nombre que sigue, o el nombre al que se refiere, es femenino anque yits'te ste es mi regalo (por ej.
una camisa - femenino). Ver : lhts't; yitst'aj.

lhujayash Nombre masculino; posedo. 1s: yujayash (y-u-jayash). 2s: ujayash (u-jayash). 3s: lhujayash (lh-ujayash). forma no poseda: vatujayash (vat-u-jayash). 1 SU DEPORTE.
2 SU JUEGO. Note: dcese de juegos o deportes que consisten en lanzar algo cque vatlhujayash (casati) lhjunashjulh ca
lhujayash napi tvlhai "witqeset" este deporte es semejante al deporte mak (llamado) "witqueset". ca vatujayashesh
lhca casati amji cava p'alha' no existen mitos acerca del deporte de casati. Ver : yu'.

lhulhj Nombre masculino; posedo. 1s: yulhj (y-ulhj). 2s: ulhj (ulhj). 3s: lhulhj (lh-ulhj). 1pi: catsulhj (catsulhj). Pl: lhulhjc (lh-ulhj-c). forma no poseda: vatulhj (vat-ulhj). SU CANSANCIO. lhetlha nat'e pa yivmjat'e
lhulhj all cay, desvanecido por el cansancio. vooi pan t'e'lhesh ti iseshsha'ne pa Ajtit'a pa lhulhj, pa yit'esh
lhn... y cuando Ajit'a se recuper de su cansancio, dijo... Ver : yulhj; yulhjt.

lhumanaj Nombre masculino (?o femenino); no poseble. YNAMBU PYT (ave). Crypturellus obsoletus. ti yu'je'ey ca
nitaaj pa t'eyshey lha lhumanaj al acercarse la lluvia, canta el ynambu pyt. Ver : lhum'ashi; lhum'acfinuc.

lhumanaj c'a'yooi Nombre masculino; no poseble. YNAMBU (ave). Lit: lhumanaj multicolor Crypturellus
undulatus. Ver : lhumanaj.

lhum'acfinuc Nombre masculino; no poseble. Pl: lhum'acfinuquis (lhum-'acfi-nuqu-is). 1 ESTE (punto cardinal).

293

2 VIENTO ESTE. Lit: lugar debajo del cual hay luz pa nijooylha ti t'ajuyey'in ts'ivee pa Micmas pa lhech yan'e'jop pa
t'ichavat, yiey pa lhum'cjinucjulh pa Bet-Avn y siguieron rumbo a Micmas, donde asentaron su campamento, que
queda hacia el este de Bet-Avn (1 Samuel 13:5). pa'lhechesh ti yamei pa Jerusalen papi yit'yish lhavos t'lhei pa
lhum'acfinucjulh; tai'tsjanesh: ta yi'e' pa lhanvacleesh napi judios, pa'lhech nich'a nivat'aj? por entonces llegaron a
Jerusaln unos sabios que venan del oriente; preguntaron: dnde est el rey de los judos, que acaba de nacer? pa yiey
t'iyiish pav'elh napu'yama'esh lhay yic'utsjan, tiqu'ic shta pa yitsafoniyanch'e pa lhaviim lhum'cjinuc detrs de
ellas haba otras siete espigas, mezquinas, secas y quemadas ("saladas") por el viento de este (Gnesis 41: 23). Ver
: lhum'ashi1; lhum'ashi2. Variante : lhum'cjinuc.

lhum'ashi1 Adverbio de tiempo. MAANA. anamyi lhum'ashi! ven a verme maana! ta afanishtajesh pava lhtsjei? yeetajesh ca yuqu'e lhum'ashi qu quers hacer con la semilla? - quiero sembrarla maana. jalhecljesh ti shnquei
jayu lhum'ashi ja cascumjat ja yitsaat pienso que iremos maana a la ciudad para trabajar ("nuestro trabajo"). ca
eneshc'oya lhum'ashi ca efentaj pa isjop ca ajutey tatsha no digas: maana te lo dar si ya lo tienes ("no quieras que
maana le ayudes si puedes darle") (Proverbios 3: 28). tan ca amac'oya lhum'ashi seguramente vendr(n) maana ("no
ha[n] de faltar maana"). nque jan'e' lha yuijatshiy, vooi lhum'ashi janofmqu'e, yi'voiyei cava yamqu'e pongo aqu
mi camisa, maana la voy a lavar, est llena de sangre. pa meelh pan lhcachenach'esh ti yamjey pa yit'esha pa Yeh:
janchajeshnee nava lhshatjes capi lhcles ca lhcaanvacle; pa Yeh pa tayjijanesh: pa an'e pava napu'esh'e
chiyaclpju'e yiey ja chiyuy'een na yitsaat pa lhech mnlhaae pa namjey lhum'ashi cuando lleg su mensajero, Yeh le
dijo: han trado las cabezas de los hijos del rey; Yeh orden: pnganlas en dos montones a la entrada de la ciudad, y djenlos
hasta la maana (2 Reyes 10: 8). yaaj ca eneshc'oya lhum'ashi ca efentaj no pospones ("que no quieras") tu ayuda ("para
que ayudes") para maana. Ver : lhum'ashi2; lhum'acfinuc; chi' pa lhum'ashi.

lhum'ashi2 Nombre masculino; no poseble. MAANA. t'tai'in ca' lhum'ashi ja act'eech, t'ajuiyei na nuutch'ejulh tu
abuelo ha salido esta madrugada a mariscar, se dirigi hacia el poniente. ta lhai'yaash ti lhtsi'sesh'in?; - c'anisesh pan
t'ajuishi ca'lhum'ashi ti yich; lhe'naa ca c'anis'ash, yict'e por qu me preguns? - te pregunto hacia dnde se fue esta
maana, por eso te lo pregunto, abuela. Ver : llhum'ashi1; lhum'acfinuc; chi' pa lhum'ashi.

lhum'cjinuc Ver : lhum'acfinuc.


lhutsja Nombre femenino; no poseble. Pl: lhutsjayich (lhutsja-yich). 1 MUCHACHA.
2 JOVEN.
3 MOZA. pa japecl'ay ti janash'ajop, pa c'ovalhsha'ne ti palha alhutsjaesh aplhuqu'e ti lhavanquen pasando de nuevo a tu
lado, te vi como muchacha en la edad del amor [uso predicativo: "eras una muchacha"] (Ezequiel 16: 8). lhan'e lhavaatsha
pitojesh lhn pava t'ajteiyesh yisnatesh, yijnch'e pan lhjunash papu ti nich'a lhutsjayech'esh, nan lhjunash lhpa
lhutsja lhse nich'a t'ajtei pero l estaba modelando unos senos como de una jovencita, imitando a los pechos de una chica
cuando recin le crecen los senos. ta lhayaash ti lhtafshiyelhjop'in lha lhutsja?, ninvaf, yim'j por qu gritan ustedes
por esa muchacha?, no est muerta, sino dormida (San Marcos 5: 39). ya'lhutsjayech'elhnosotras somos/ramos
muchachas. pa Fitsc'yich yichen pa lhcachenach lhavaatsha lhech pa angel Gabriel; yichenei shita pa Nazaret, lhech
yi'e' lhpa ve'lha lhutsja peclque Dios envi como mensajero suyo al ngel Gabriel; lo envi a Nazaret, donde viva una
muchacha virgen. pa'lhech lhjunash ti yfisch'e yi'ei ca t'nashesh ca profeta Isaias: a'va ca ajaalh, lhpa lhutsja
peclque yituma jayu, nicavat'ajesh jayu pa ve'lha lhas as se cumpli lo que haba dicho el prefeta Isaas: mira, la
viegen concebir, dar a luz un hijo. pa tanca lhjaya'eesh lhpa sch'acche ja't'ajesha lhpa tinvmque, vooy lhpa Israel
lhavoque lhjutsja ja't'ajesha lhpa lhch'acfalht'apee pa vatcasin no tomarn por mujer a viuda ni a repudiada; solo
podrn casarse con una virgen de la casa de Israel o con la viuda de un sacerdote (Ezequiel 44: 22). avaatsha t'ashesh ti
alhasnichec'oya nap'elh lhjutsjayech vos sos la ms hermosa de las muchachas. jan t'elhesh ti lhutsjayech japi lhech
napu' cjecly vatjutey pa lhttcyjayash siendo ellas muchachas, estas dor mujeres se entregaban a la prostitucin
(Ezequiel 23: 3). taj ti ve'lheesh yashjat'in pa lhttcyjayash, pa yaychavalhch'ejop pa t'aplhuqu'e ti lhutsja, ti

294

yiytcyjatlhavach yiey ja Egipto todava acrecent sus fornicacin, aorando su juventud, cuando se prostitua en Egipto
(Ezequiel 23: 19). Ver : lhutsjafache; lhcalhutsja; tcalhutsjai; lhutsjayash.

lhutsjafache Nombre femenino; posedo. 3s: lhutsjafache (lhjutsja-fa-che). Pl: lhutsjafachei (lhutsja-fa-chei). COMPAERA (entre muchachas). lhapa tulh'in ti yamei pa yitsaat, ei'na lhn ca nvo'yeei papi lhutsjafachei era de
noche cuando se fue al pueblo, con miras a buscar unas chicas. Ver : lhutsja.

lhutsjajavo Nombre femenino (? chequear). INSTRUMENTOS EMPLEADOS DURANTE LA INICIACIN DE LA


MUCHACHA. Note: consiste en el espritu del ave, el canto correspondiente y el palo sonajero (Siffredi 1999) Ver : lhutsja.

lhutsjayash Nombre masculino; no poseble. 1 ESTATUS DE MUCHACHA.


2 VIRGINIDAD. yin'ateesh ts'ivee ti t'apacunac'oyaan java t'ajtey pa yivmjatshic'oya ja lhutsjayash all fueron
manoseados sus pechos y perdieron su vitginidad (Ezequiel 23: 3). Ver : lhutsja.
lhutsja yecl' Nombre masculino; no poseble. PALO PLANTADO EN TIERRA DURANTE LA INICIACIN DE LAS
MUCHACHAS. Lit: muchacha su-palo Ver : lhutsja; yecl'.

lhuuc Nombre masculino; posedo. 1s: yilhuuc (yi-lhuuc). 2s: alhuuc (a-lhuuc). 3s: lh(lh)uuc (lh-[lh]uuc). 1pi: caslhuuc
(cas-lhuuc). 1 SU CARGA.
2 SU BULTO.
3 SU EQUIPAJE.

lhuup Nombre masculino; solo posedo en tercera persona. 3s: lhuup (lh-uup). Pl: lhupis (lh-up-is). SU NIDO (del
ave). tanlhataj ca yi'van pa lhuup shi' pava lhcles ja ptsej! ay, cmo me gustara ver un nido de cigea y sus
pichones!jaycumesh'e nava yipcty java lhavanjas japi vatachifas pa janjcleshch'e lhacm'a ja lhcotsjaat jan
lhjunashesh papu ti t'acum'e pa ajcl lhuup ti yivm'e pava lhshayc'uc tom con mis manos las riquezas de las
naciones, saque todas sus tierras como quien recoge el nido de un pjaro para destruir sus huevos (Isaas 10: 14). Ver
: tupiy; lhcuup.

lhuus Nombre masculino (solo posedo en tercera persona). 3s: lhuus (lh-uus). Pl: lutsic (lh-uts-ic). SU ALMIDN (de la fruta
de la cual se seca).

lhuva Nombre femenino; siempre posedo en tercera persona. 3s: lhuva (lh-uva). Pl: lhuvac (lh-uva-c). MONTCULO DE
TERMITAS, TACURU. Ver : lhuvantachat; lhuvantaj.

lhuvantachat Nombre masculino; solo posedo en tercera persona. 3s: lhuvantachat (lh-uva-nta-chat). CAMPO CUBIERTO
POR MONTCULOS DE TERMITAS. Ver : lhuva.

lhuvantaj Nombre masculino; siempre posedo en tercera persona. 3s: lhuva (lh-uva). Pl: lhuvac (lh-uva-c). MONTCULO
DE HORMIGAS BLANCAS. vooi pa lhuvantaj pa yuitajsham luego se escondi en un montculo de hormigas
blancas. Ver : lhuvantachat; lhuva.

lhvacleyash Ver : lhanvacleyash.


lhvajuja'vat Nombre masculino; posedo. 1s: yivajuja'vat (yi-vaju-ja'vat). 2s: avajuja'vat (a-vaju-ja'vat). 3s: lhvajuja'vat
(lh-vaju-ja'vat). 1pi: casvajuja'vat (cas-vaju-ja'vat). Pl: vatvajujavtes (vat-vaju-javt-es). forma no
poseda: vatvajuja'vat (vat-vaju-ja'vat). SU ZONA DE BUSCAR MIEL. Ver : vaju.

lhvancacliyitsjayash Nombre masculino; posedo. 1s: yivancacliyitsjayash (yi-vanca-cliyitsjayash). 2s: avancacliyitsjayash (a-vanca-cliyits-jayash). 3s: lhvancacliyitsjayash (lh-vanca-cliyitsjayash). 1pi: casvancacliyitsjayash (cas-vanca-cliyits-jayash). forma no poseda: vatvancacliyitsjayash (vat-vancacliyits-jayash). SU MALTRATO. Ver : vancacliyit.

lhvanc'atsjulhjate Nombre femenino; posedo. 1s: yivanc'atsjulhjate (yi-vanc'a-tsjulh-jat-e). 2s: avanc'atsjulhjate (avanc'a-tsjulh-jat-e). 3s: lhavanc'atsjulhjate (lha-vanc'a-tsjulh-jat-e). 1pi: casvanc'atsjulhjate (cas-vanc'a-tsjulh-jate).Pl: vatvanc'atsjulhjatei (vat-vanc'a-tsjulh-jat-e-i). forma no poseda: vatvanc'atsulhjate (vat-vanc'a-tsjulh-jate). Note: 1 SU CALCULADORA, SU MQUINA DE CALCULAR. Note: 2 Ver : vanc'aatsjulh; lhvanc'atsjulhja'vat.

lhvanc'atsjulhja'vat Nombre masculino; posedo. 1s: yivanc'atsjulhja'vat (yi-vanc'a-tsjulhja'vat). 2s: avanc'atsjulhja'vat (a-vanc'a-tsjulh-ja'vat). 3s: lhavanc'atsjulhja'vat (lha-vanc'a-tsjulh-

295

ja'vat). 1pi: casvanc'atsjulhja'vat (cas-vanc'a-tsjulh-ja'vat). Pl: vatvanc'atsjulhjavtes (vat-vanc'a-tsjulh-javtes). forma no poseda: vatvanc'atsulhja'vat (vat-vanc'a-tsjulh-ja'vat). 1 SU CONTADURA.
2 SU OFICINA DE CONTADURA. Ver : vanc'aatsjulh; lhvanc'atsjulhjate; yitsjuulh.

lhvitjataj Nombre masculino; posedo. 1s: yivitjataj (yi-v-itja-taj). 2s: avitjataj (a-v-itja-taj). 3s: lhvitjataj (lh-v-itjataj). forma no poseda: yitjataj (yitjataj). 1 SU PASTIZAL.
2 SU PASTO. ta t'e lhayaash ti lhatvc'ya nava acly tashinshtas yiey na avitjataj? por qu ests enojado contra tus
ovejas que estn en tu pastizal? (Salmo 74: 1). Ver : yitjataj; yiteej.

lhvoijatjayasheshch'e Nombre masculino; posedo. 1s: yivoijatjayasheshch'e (yi-voi-jat-jayash-e-shch'e). 2s: avoijatjayasheshch'e (a-voi-jat-jayash-e-sh-ch'e). 3s: lhvoijatjayasheshch'e (lh-voi-jat-jayash-e-shch'e).1pi: casvoijatjayasheshch'e (cas-voi-jat-jayash-e-sh-ch'e). 1 SU ACCIN BUENA.
2 SU ACTUACiN CORRECTA. Ver : yivoijat.

lhvoliya Nombre femenino; posedo. 1s: yivoliya (yi-voliya). 2s: avoliya (a-voliya). 3s: lhvoliya (lh-voliya). 1pi: casvoliya
(cas-voliya). Pl: vatvoliyac (vat-voliya-c). forma no poseda: vatvoliya (vat-voliya). SU BOLITA DE
CRISTAL. Note:prstamo del castellano

lhvosa Ver : vonsa.


lhvcyech Nombre masculino; posedo. 1s: yivcyech (yi-v-cyech). 2s: avcyech (a-v-cyech). 3s: lhvcyech (lh-vcyech). 1pi: casvcyech (cas-v-cyech). forma no poseda: vatvcyech (vat-v-cyech). SU MIEL. Ver : acyech.

lhvmcjatshi Ver : lhavmcjatshi.


lhvtjayetachat Nombre masculino; posedo. 1s: yivtjayetachat (yi-v-tjaye-ta-chat). 2s: avtjayetachat (a-v-tjaye-tachat). 3s: lhvtjayetachat (lh-v-tjaye-ta-chat). 1pi: casvtjayetachat (cas-v-tjaye-ta-chat). SU VIA. acu'melh'e
nava yo'nisec, nava yo'nisec lhcles javan yisasiyanshi na casvtjayetachat, na casvtjayetachat ti tavyche atrpennos
las raposas, las raposas pequeitas, que destrozaron nuestra via, nuestra via floreciente (Cantar de los cantares 2:
15).yivaatsha jaclovalh ja tsitst'ajesh yivtjayetachat yo cuido mi propia via (Cantar de los Cantares 8: 12). Ver
: tjayetaj; tjayetachat.

lhyave Nombre femenino; posedo. 1s: yiyave (yi-yave). 2s: ayave (a-yave). 3s: lhyave (lh-yave). 1pi: casyave (casyave). Pl: vatyavec (vat-yave-c). forma no poseda: vatyave (vat-yave) ~ llave (llhave). SU LLAVE. Note: prstamo del
castellanojicjutesh lhja llave apret con la llave. jajut'ay jayu lhja yave t'ajuya ja lhanvacleyash ja Dios te dar la
llave del reino de Dios (San Mateo 16: 19). Sinn : t'ajuya pa nic'at'ei.

lhyiyipcuyan Verbo, Grupo 5. 1s: jayiyipcuyan (ja-yiyipcu-yan). 2s: ayiyipcuyan (a-yiyipcu-yan). 3s: lhyiyipcuyan (lhyiyipcu-yan). 1pi: shayiyipcuyan (shta-yiyipcu-yan). LE HACE PASAR HAMBRE. Ver : yiyipcun; yipcu'.

lhyjijat Nombre masculino; posedo. 1s: yiyjijat (yi-jji-jat). 2s: ayjijat (a-yji-jat). 3s: lhyjijat (lh-yjijat). 1pi: casyjijat (cas-yji-jat). Pl: vatyjijatis (vat-yji-jat-is). forma no poseda: vatyjijat (vat-yji-jat). 1 SU
MANDAMIENTO.
2 SU ORDEN.
3 SU LEY.
4 SU PROPUESTA.
5 SU IMPERIO. nque vatyjijat'em napi na lhjunashvatc'oya nivacleichac sta es la ley indgena ("es-ley-para los varios
indgenas"). pava'lhech lhc'aplhus ti lhcaanvacleesh'e pa Roma pa'lhech tanch'anjai Augusto, pa yan'e' shita pa
vatyjijat: lhacm'a papi nivacle papi yishi' ca yiyjijat isjop ca chi nisesh'e pava lheiyis jaspa chi natsjuulh en
aquellos tiempos reinaba en Roma el emperador Augusto que dio el siguiemte edicto: todas las personas que viven en mi
imperio deben inscribirse en las listas del censo ("poner-en su nombre para que se cuenten"). pava vatyjijateshjop pa
vatvatclnjayash las leyes con respecto a la guerra. ni nt'ya shita pa t'ajj pa lhanshanyash papi vatcumjat lhavos
pa tayjijanesh pava vatyjijatis tampoco saba cual era el sueldo que le corresponda por ley. lhantfaacshelh
avaatsheelh ca vatyjijat ca chi nelh'e'am: yaaj ca avancacln conocen ustedes el mandamiento que dispone: no
matars.nifaclelhyam java isis lhyjijatis lhapesh nos cuenta de las buenas costumbres de antes. pa nicashcljesha ti

296

yimatsineshaan ca uja'esh ca nshayan yi'ei pa t'nash pava vatyjijatis prefieren exigir ms dinero que los previstos por
la ley. nitvaclutsjatey pava vatyjijates shi' ca vena lhfanisheesh pava chiytstjateshi papi
chiyts'aclayansha'ne porque (las bebidas alcohlicas) les hacen olividar a las leyes y violan ("para que hagan diferentes")
los derechos de los humiliados (Proverbios 31: 5). anc'ashamshelh jayu cava yiyjijates ustedes cumplirn mis
rdenes. ta t'e yie' pa ya'sheshc'oya pav'elh ti vatyjijat'esh? cul es el (precepto) ms importante que los dems en la
ley? Ver : yiyji;lhanyjijat.

lh'isiyash Nombre masculino; posedo. 1s: yi'isiyash (yi-'is-iyash). 2s: a'isiyash (a-'is-iyash). 3s: lh'isiyash (lh-'is-iyash) ~
t'a(v)isiyash (t'a-(v)is-iyash). 1pi: cas'isiyash (cas-'is-iyash). Pl: vat'isiyashsha'ne (vat-'is-iyash-sha'ne). forma no
poseda: vat'isiyash (vat-'is-iyash). 1 SU BELLEZA.
2 SU HERMOSURA.
3 SU BONDAD.
4 SU SANTIDAD.
5 SU BIENESTAR.
6 SU FORTUNA. papi yijutlhavne lhapesh pa Dios ti tney shta, vooy papi tney pa yisclanalhatam shta, vooy papi
yisclanalhatam pa yijutem shta pa t'avisiyash a los que haba destinado los llam, a los que llam los hizo justos, a los que
hizo justos los glorific ("les dio su belleza") (Romanos 8: 30). istaa ca afanisheeshjulh japi nicacujanjasa jaspa
najneshch'e nava asinc, shi' nava ajunash'in, shi' shta pa encheyash, shi' pa is acajysha, shi' pa naacacujayashaa
nquee pa aisiyasha'ne procura ser modelo de los creyentes en la palabra, la conducta, el amor, la fe, la pureza(1 Timoteo
4: 12). pa tanca ninshjtesh(sh)a'ne pa lhc'cnashesh pa lhe'naa ti sasjop jayu ca pitjeesh pa
lh'isiyashtajesh(sh)a'ne nadie escapaba de su voracidad ("nunca dejar pasar su gusto"), por eso no durar su bienestar (Job
20: 21). yisvun pa a'isiyash le gusta tu belleza. Sinn : t'a(v)isiyash. Ver : is; isash.

lh(a)cque Ver : lhca.


lh(a)fovash Nombre masculino; posedo. 1s: yifovash (yi-fo-vash). 2s: afovash (a-fo-vash). 3s: lhfovash (lh-fo-vash) ~
lhafovash (lha-fo-vash). 1pi: casfovash (cas-fo-vash). Pl: vatfovshai (vat-fo-vsha-i) ~ lhafovshas (lha-fo-vsha-s). forma
no poseda: vatfovash (vat-fo-vash). SU HUELLA DEL PIE. pa yama pan yiesh'esha'ne ti ncavat'aj, pa lhaiyishlha; pa
nivacle yishivalhch'een, pa ncch'e' pava vatfovshas lhcles, lhapa vacleech ti'ma pa lhas lleg al lugar donde haba
dado luz (a su hijo), y sigui su camino; el hombre sigui sus huellas, y aparecieron las pequeas huellas, ya caminaba su
hijo. pa yi'vanesh pa lhafovash ti apatoj ti'ma vio que las huellas de sus pies eran profundas. Ver : lhafo'.

lh(a)jo'e Nombre masculino; posedo. 1s: yijo'e (yi-jo'-e). 2s: ajo'e (a-jo'-e). 3s: lh(a)jo'e (lh[a]-jo'e). 1pi: shtajo'e (shta-jo'e). SU ECHADERO. Lit: el [lugar] donde duerme cu! nclhaa tanshiy'e na apee na shtajo'e bah! apesta nuestro
echadero. Ver : yij'o.

lh(a)jque Ver : lha.


lh(a)juijasche Nombre femenino; posedo. 1s: yijuijasche (yi-jui-jas-che). 2s: ajuijasche (a-jui-jas-che). 3s: lh(a)juijasche
(lh[a]-jui-jas-che). 1pi: casjuijasche (cas-jui-jas-che). Pl: vatjuijaschei (vat-jui-jas-che-i). forma no
poseda: vatjuijasche (vat-jui-jas-che). SU DELANTAL. Ver : lh(a)juishivoque; t'ajuiyish.

lh(a)juishivoque Nombre femenino; posedo. 1s: yijuishivoque (yi-jui-shi-vo-que). 2s: ajuishivoque (a-jui-shi-voque). 3s: lh(a)juishivoque (lh[a]-jui-shi-vo-que). 1pi: casjuishivoque (cas-jui-shi-vo-que). Pl: vatjuishivoquei (vat-juishi-vo-que-i). forma no poseda: vatjuishivoque (vat-jui-shi-vo-que). SU DELANTAL. Ver : lh(a)juijasche; t'ajuiyish.

lh(a)jujpnjan Nombre masculino. 1s: yijujpnjan (yi-jujpn-jan). 2s: ajujpnjan (a-jujpnjan). 3s: lh(a)jujpnjan (lh[a]-jujpn-jan). Pl: vatjujpnjanc (vat-jujpn-jan-c). forma no
poseda: vatjujpnjan (vat-jujpn-jan).1 SU INVOCACIN.
2 SU CONJURO.
3 SU ORACIN. nclhaa ti yi'shi'yam java yijujpnjanc est claro que se me present ("estaba-ah-para-m") lo que haba
pedido en mis oraciones. Ver : yijujpn; lhanjujpnjayash.

297

lh(a)jujpnjayash Nombre masculino; posedo. 1s: yijujpnjayash (yi-jujpn-jayash). 2s: ajujpnjayash (a-jujpnjayash). 3s: lh(a)jujpnjayash (lh[a]-jujpn-jayash). Pl: vatjujpnjaishai (vat-jujpn-jaisha-i). forma no
poseda: vatjujpnjayash (vat-jujpn-jayash). 1 SU INVOCACIN.
2 SU CONJURO.
3 SU BENDICIN. nicjjesh shita pa lhjujpnjayash pa Fitsc'yich hered tambin la bendicin de Dios. Ver
: yijujpn; lhanjujpnjayash.

lh(a)pque Ver : lhpa.

298

M-m
maa Nombre femenino; no poseble. Pl: maac (maa-c). RANA GRANDE (var.) caaj lhapesh lhpa maa shi lhpa fiy ti
vat'van'esha'ne yiey lhpa vishini pa yiyjivane'en, uj ti vatjuvansha'neen haba una vez una rana grande y otra rana que
se encontraron en una laguna y discutieron y se retaron mucho.

maafmaf'in Verbo (solo en tercera persona). 3s: maafmaf'in (maaf-maf-'in). ES VIBRANTE DE CALOR. Note: sase de la
luz o del aire cuando hace mucho calor

maash tanei Conjuncin. 1 Y ADEMS.


2 PORQUE (y con tanto ms razn). sui lhn jumje maash tanei visch'esha'ne lhn papi'lhech estaban muy agresivos, y
adems estaban tomados. tojshic'oya ti sui capi tucus, maash tanei ti lhechesh ti tif'e' ca Tofaai capi'lhech samto yiei ja
Pactsechat los bolivianos se pusieron muy agresivos, tanto ms que (el cacique) Tofaai haba matado a todos los criollos que
vivan en Pactsechat. tsantajesh ti t'aalhtajeshaan pa Stavuun ca nachajem pa lhclesa, taj ti ni nvashan t'een ca njutei
lhai'yaash ti suiyeshshi vitsha pa C'' maash tanei t'ajuiya ti nich'a vaf por ms que le suplicaba Stavuun que le
devolviera su cuchillo, (C'') no se lo quera devolver, porque lo iba a necesitar para animales recin muertos.

macoc Nombre femenino; no poseble. Pl: macoquis (macoqu-is). SAPO. lha macoc nitiyijat na ta'claj el sapo asusta al
nio / el nio asusta al zapo. yiyofjat na ta'claj lha macc el sapo asusta al nio. pa yalha lhanfanash'in, ventaj ti'ma
ti macoquisesh, macoquisesh yivots'itenesh y los trat de otra manera, los hizo estar en cuclillas como sapos. sasjop ca
nam pa yipe'yeei'in pava macoquis yiei lhpa vishini no poda dormir porque escuchaba el ruido de los sapos en la
aguada. pa nictsha'ne lhn lhpa noyan lhan, nat'e lhtj lhn lhpa c'utsjaa, pa macoquesh ti'ma, pa ni nv'mesh
pa ca t'e'lheesh cay un porongo muy grande, cay sobre la cabeza de la vieja, y la convirti en un sapo, y as se qued para
siempre ("nunca volvi a ser [como antes]").

maclaacshi Verbo, Grupo 1. 1s: ya'maclaacshi (ya'-maclaac-shi). 2s: a'maclaacshi (a'-maclaac-shi). 3s: maclaacshi
(maclaac-shi). 1pi: casmaclaacshi (cas-maclaac-shi). Pl: maclaacshisha'ne (maclaac-shi-sha'ne). 1 ES FLEXIBLE.
2 ES GIL.

maclic Nombre masculino/ femenino; no poseble. Pl: maclicc (maclic-c). 1 MULO. Note: en masculino
2 MULA. Note: en femenino

maestro Nombre masculino; posedo. 1s: yimaestro (yi-maestro). 2s: a'maestro (a'-maestro). 3s: lhmaestro (lhmaerstro). MAESTRO (de escuela). Note: prstamo del castellano na t'e ca ninam jayu yiin ja a'maestro'elh? cundo
ser que vendr su maestro (de ustedes)? pa yicumjayashesh jayu ca ya'maestro'a mi trabajo futuro ser maestro.

majaa Interjeccin. 1 FELIZMENTE!


2 POR SUERTE! jayits'tei majaa yiin ca jamtajei ja yic'utsfa felizmente recib un regalo cuando llegu donde mi amigo.

majctsi Nombre masculino; no poseble. Pl: majctsic (majctsi-c). 1 OCULTO, TUKA TUKA (roedor). Ctenomys
sylvanus.
2 OCULTO, TUKA TUKA (roedor). Ctenomys dorsalis. pa yichei lhn shita pa'elh majctsi nich'a tc'utsjan'in (el tigre) se
fue donde otro oculto comenzaba a cavar su madriguera. vo'tajei pava majctsic se fue a cazar ocultos.yaychavalh'in pa
t'acumey pa majoctsi lhtsevte pa yise'jesh(sh)am, pa hech lhavaatsha yich(sh)aam; caaj pa nclan'e pa t'iya pa vs;
jaalhpa (f)c'atajsham, pa nqueesh yivanfach'ee jayu, clasimfach'ee decidi tomar un diente de tuka tuka para cortarlo
(el cielo), y logr hacerlo ("entr-atravs"); se desprendi un pedazo del cielo; sali grande, y ahora lo vea desprenderse, ms
delgado.

majctsitaj Nombre masculino; no poseble. Pl: majctsitas (majctsi-ta-s). 1 VIZCACHA. Lagostomus maximus.
2 TEJN. pava majctsitas naaclojtaja pa t'ajjam pa yi'cji pava utes la familia de los tejones es pequea y viven debajo
de las piedras. Ver : majctsi.

majctsitaj yint lhavo' Nombre masculino; no poseble. NUTRIA. Myocastor coypus bonariensis. Lit: vizcacha agua
su-ente

malhalh Verbo, Grupo 1. 1s: ya'malhalh (ya'-malhalh). 2s: a'malhalh (a'-malhalh). 3s: malhalh
(malhalh). 1pi: casmalhalh (cas-malhalh). 1 EST DESANIMADO.
2 EST DOLORIDO.
3 EST AGOTADO.

299

4 EST FATIGADO. Note: sase mayormente con el sufijo -'in


5 ES ESPANTOSO.
6 ASUSTA. Note: en (5) y (6), con el sufijo -a ya'malhalha ja vatcumjat estoy desanimado ante el trabajo (no voy al
trabajo). ya'malhalh'in estoy con el cuerpo dolorido. Ver : malhalha.

malhalha Ver : malhalh.


malhavj Adverbio. 1 A DURAS PENAS.
2 POQUITO A POCO.
3 DE MAL EN PEOR. malhavj ti yi'lhatshisha'ne papi c'afquelhay pa lhechesh poco a poco el nimo de los soldados fue
minado por este estado de cosas. malhavj ti yicheipacham cava yit'ojovot, lhch'injovot cqueei jatlhshampoquito a
poco mis tas, hermanas de mi padre, pasaron a la otra banda (del ro). Sinn : malhalh.

manche' Nombre femenino; no poseble. Pl: manchei (man-che-i). MUJER MANJUI (grupo tnico). Ver : manuuc.
manlha Verbo, Grupo 1. 1s: ya'manlha (ya'-manlha). 2s: a'manlha (a'-manlha). 3s: manlha (manlha). 3p: manlhasha'ne
(manlha-sha'ne). 1pi: casmanlha (cas-manlha). 1 VIVE.
2 EXISTE.
3 QUEDA.
4 PERMANECE.
5 SOBRA.
6 SIGUE HACIENDO. yisclaneshc'oya lhn pa ve'lha cuvyu is manlhashi lhn pa tavashai ti vancfa eligieron un
hermoso caballo y lo dejaron atado en el campo. vooy jap'elh mnlhaashisha'ne java t'iyas lhja vatvjatshi ca jaspa
lhacm'a ca namey ja cotsjaat y los que quedaban (detrs, que se aprovechen de) pedazos de la nave para llegar a la tierra
(Hechos 27: 44). ni manlhaashiyam pa lhpa yipeso no me sobra nada de dinero. yish'a'a, amnlhaa'e pa lhajpyich pa
atata, vooy ca nitnt'ajtaj na yas Sela nuera ma, vive como viuda en casa de tu padre hasta que crezca mi hijo Sela
(Gnesis 38: 11). jajutsjatesh nava jaipi'yesh ti jashayan jayu, vooi pava manlhashiyam jasclansha'ne jayuprimero
voy a pagar mis deudas, y lo que me sobra, lo voy a guardar. t'iy'tajelh'in taj ti ni mnlheesh ti
lhanyjayu'elhsha'ne ustedes beben, pero siguen sedientos (Ageo 1: 6). yivaatsha janash'ajop'in pa c'oya ti c'avan ti
lht'sshiin pava avoyey pa jaychavalhtajesh'a ca amnlhaa pasando a tu lado, yo te vi pataleando en tu propia sangre y
pens que ibas a sobrevivir (Ezequiel 16: 6). ts'itj'in jum, ts'itj ca yichei papu, istaa ca ya'manlhanee no tengo nimo
a que nadie venga (a visitarme), prefiero quedarme ac. ta t'e ca yaplhuach'e ca yamnlheelh'ajop? hasta cundo podr
estar con ustedes? uj na t'i' manlhashi, ujji' na t'i' - yit'esh pa'elh nivacle ti yi'van ti manlhach'e tasham queda mucha
miel, mucha hay - sanoi otro hombre al ver lo que quedaba en el fondo (del hueco del rbol). casmanlhaajop japi
casvelhavot viviremos unidos con nuestra comunidad. ca uytajelheyshi pa jpyich, pa lhech amnlheeelh'e pa amjelhey
ca ancjayutajelhc'oya cuando ustedes entren en una casa, qudense all hasta que se marchen (San Marcos 6:
10). c'anelhshi jayu avaatsheelh pa vatayalhesh pa vatmnlhajayash secl'esh ca amnlhaaelhsha'ne yo les voy a
infundir (a ustedes) espritu ("aliento de vida") para que (re)vivan (Ezequiel 37: 5). caspu' ti casmanlha (fueron) dos de
nosotros quienes quedaron. meelh ti yich'in papi yit'yish lhavos ti yich'e' ts'ivee pa nyish, pa nc shita lhpa catiis
yi'e' lhum'acfinucjulh ; lhpa catiis manlha'apee pa jpyich yi'ei pa Jesus cuando los sabios se pusieron en camino ("se
fueron, iban ellos por el camino"), apareci una estrella en el oriente; la estrella se detuvo sobre la casa en donde estaba
Jess.napuqu'e lhavuuvtis yivclanjat ti yijneshlhach'e, yanshi ajp na jumcuclaai ti yicljjinatshi, pa manlha
ti'ma dos estatuas ("cuerpos/troncos") cre a su semejanza, las puso al sol para secarlas, y vivieron. naavntyitelhch'e
t'e ti janfaclelh'am cavque ti jjjeclay yamnlheelh'ajop? no recuerdan que ya se lo deca yo an cuando estaba con
ustedes? (2 Tesalonicenses 2: 5). jentaj yamsha ca mnlhaayijop, pa c'ancayjatey cum ca nits'efenesh, ti jjjeclay
jancfa'apee cava Dios lhasinc habra querido retenerlo junto a m, para que, en tu lugar, me sirviese en la prisin que
sufro ("que todava estoy muy atado") por la Buena Noticia (Filemn: 13). yijutem'in pa lhc pa manlhats'ee'en shitale(s)
da comida de sobra ("y queda un poco"). nque yich'e' ca nalhjensha'ne lhacm'a pava na lhjunashvatc'oya
manlhatajshi na cotsjaat ello quiere decir que se salvarn todas las especies que viven en la tierra. pavque

300

manlhats'ivee tapoojqu'esha'ne pava doce sisenlhiy pava yucuvec con las sobras se llenaron doce canastas de pan. na
yas manlha vooi ca natst'ajesh vaf mi hijo vive, pero el tuyo est muerto. pa jat'lhelh'e ja Felipos pa jveelhshi lhja
vatvjatshi, pa ve'lhanjesh java nalhus ti jayajulhelhey ja Troas, jan yimnlheelh'e java napu'yama nalhus zarpamos
de Felipos (y estuvimos) en el barco, y a los conco das alcanzamos Troas, donde nos quedamos cinco das (Hechos 20:
6). ca eetajeshelh ca amnlhatajeelhyitshi, ca niantovaclutajaeshelhch'e cava qu'eyjatsjaneshelh'in, pa aalhshelhyi
pa'na pa lhjunash pa lhenelh, pa chinajutelh'ay jayu si quieren permanecer en m, si no olviden mis enseanzas, entonces
me pedirn lo que quieran, y se los dar (San Juan 15: 7). mnlheesh ti ni nat'yelhc'oya shta? tambin ustedes siguen
sin entender? nque amnlhaaelh'e avaatsheelh pa ovalh'atapee! qudense aqu y permanezcan despiertos! vooi pan
yj'e' ti yicheishicham na vs vitsha, manlhavacop'in ti catiisesh subieron hasta el cielo, y all quedaron como
estrellas. pa meelh pan lhcachenach'esh ti yamjey pa yit'esha pa Yeh: janchajeshnee nava lhshatjes capi lhcles ca
lhcaanvacle; pa Yeh pa tayjijanesh: pa an'e pava napu'esh'e chiyaclpju'e yiey ja chiyuy'een na yitsaat pa lhech
mnlhaae pa namjey lhum'ashi cuando lleg su mensajero, Yeh le dijo: han trado las cabezas de los hijos del rey; Yeh
orden: pnganlas en dos montones a la entrada de la ciudad, y djenlos hasta la maana (2 Reyes 10: 8). jayeetajesh ca
yamnlhaaelh'ajop clee, ja't'ajesha ca jamjateshch'e ja cloop ca yamnlhaaelh'ajop; pa lhechesh pa ats'efeneshelh pa
ca jajuytajshi es posible que yo permanezca algn tiempo o incluso pase el invierno con ustedes para que me ayuden a
continuar mi camino (1 Corintios 16: 6). pa yit'ovosey ts'ivee java lhncfajates java lhavaniyesh (?) pa mnlhashi ja
tovc soltaron las anclas ("ataduras de ??") y las dejaron caer al mar (Hechos 27: 40). lhpa lhech t'acumesh'e lhpa
t'uyjatshi pa yit'esha: shajojane cum! - taj ti vacumajfach'ee pa lhech pa mnlheeshi lhpa t'uijatshiy ella lo agarr por
el traje y le dijo: acustate conmigo! - pero l solt el traje en sus manos (de ella) y sali fuera corriendo (Gnesis 39: 1213). manlhashi lhcachi'vatshi napi nivacle vive entre los nivacle. Sinn : mnlha.Ver
: lhamanlhajavo; lhamanlhajayash; yimanlhanit; tc'amanlhai.

manuuc Nombre masculino; no poseble. Pl: manjui (manju-i). HOMBRE MANJUI (grupo tnico). Ver : manche'.
manzana Nombre femenino; no poseble. MANZANA. Note: prstamo del castellano t'acum'e lhpa manzana pa pacham pa
yitsefesh'esham pa vatvafi' agarr una manzana y en una parte inyect veneno. Ver : manzanayuc.

manzanayuc Nombre femenino; no poseble. MANZANO. Note: prstamo del castellano con sufijo nivacle y cambio de
gnero na yenach yi'shi' japi yitsjy jan lhjenash lhja manzanayuc ti yi'shi' java aacjuy yiey ja yita' mi amor es entre
los varones como el manzanero dentro del bosque (Cantar de los Cantares 2: 3). yi'cji lhja manzanoyuc ti natyiyjat pa
atsmaat, jan yie' lhja amimi ti nicha'vayey lhja lhavts'e' jan yie' lhja amimi ti nivat'aj'ash? te despertar bajo el
manzano all donde te concibi tu madre, donde tu madre te dio a luz (Cantar de los Cantares 8: 5). Ver
: manzana. Variante : manzanoyuc.
mapec Verbo, Grupo 4 (forma irregular de imperativo). 1 VOLVETE ALL!
2 REGRES (de donde viniste)!
3 RECUL!
4 ATRS! Note: forma imperativa irregular del verbo vapec mapecch'e aishivo! regres sobre tus pasos! / dejame
pasar! yac'utsjaesh yivaatsha, istaa ca mapecch'e ayshivo avaatsha yo soy anciana, sos vos quien debe cederme el
paso.nan lhjunash ca mtajch'e pa nyish ca achaajtajei pa Fitsc'yich pa acufaijat pa aichavalhei shta pa ach'inish
ti caajem pa ti t'ajuitajesh'ajulh, ani'e pa acufaijat pa vatt'alhja'vat, pa mapeclei'ach'e pa atatvaich'aclaja pa
ach'inish si ests de camino para llevar una ofrenda a Dios y recuerdas que tu hermano tiene algo contra t, deja tu ofrenda
ante el altar, vulvete y reconcliate con tu hermano. Ver : vapec.

matas Nombre plural. Pl: matas (matas) ~ matasec (matas-ec). COSAS. Note: palabra excepcionalmente acentuada en la
primera slaba, cuya vocal tiende a ser tambin alargada navque c'atis'ash, uijat'acfi pava matas ca entaj sto es para
vos, pods cambiarlo por cualquier cosa que quieras. shtantyeshelh pa Dios ti istaaeshem ti yijutem pava matas papi
yen, papi tneyshilhatam sabemos que Dios dispone todas las cosas para el bien de los que lo aman, de los llamados segn
su designio (Romanos 8: 28). nava nalhus ti namesh pava matas lhchejei cada da vuelve cargado de la
cacera. ninast'un'in ca yicum'e na cotsjaat, jafunsha jayu pap'elh ca yaalhsha pava matas, lhayaash ti javapen'in
jayu no tengo fuerzas para trabajar la tierra, me da vergenza pedir limosna a la gente (San Lucas 16: 3). iyitesh navque

301

matas pa oych'acla'yesh jaspa navan jayu pap'elh ti lhnyinesh na afanish'avach esfurzate para ocuparte de eso de
modo que todos puedan ver tus progresos (1 Timoteo 4: 15). lhpa vishini yishi pava matas yisasinatshi tlha pa
vataiyasha el tajamar contaminado ("[donde] estn cosas [que] lo contaminan") produce enfermedad(es). caaj pav'elh
matas chi yisnatesh ti yi'apee lhpa mesa t'ajuiya pa yecli lhavo' hay algunos trabajos ("cosas") que se hacen sobre el
banco carpintero. lhja mimi tcashayam pava matas mi mam me compra cosas. Ver : ni matasa papu ca nit'yish.

matemtica Nombre masculino; no poseble. MATEMTICA. Note: prstamo del castellano con cambio de
gnero javanqu'eijatsjanesh ca matemtica enseo matemtica.

mati Nombre femenino; no poseble. MATE. Note: prstamo del castellano, con cambio de gnero t'apishi lha mati el mate
es amargo.

matqu'iyan Nombre masculino; no poseble. Pl: matqu'iyan (matqu'iyan). HOMBRE AYOREO. Note: grupo tnico al
norte del habitat de los nivacle. Hablan una de las dos lenguas de la familia zamuco yicln japi matqu'iyan, yiclnsha'ne,
shan ti tif'e, yiy'ja'ne nquen lhjunash ts'ivee papu ti nan lhjunash vatcaatjatjulh, catin'e ti yetsessha'ne,
t'afaijop los han matado los ayoreode, los han matado, todo en silencio los han exterminado, ste ocurri cuando estaban
tomando, as suelen vivir, a pesar de que estando tomados los acorralaron. lhech t'nash capi jatlhsham ti
nichavat'eshyijulh lhai'yaash ti t'atshaaishi yicln ca jatlhshamjulh napi matqu'iyan; ya'clapch'e ca tlhshaam
ja'lhech ena'um Tsim'ti as me dijeron mis abuelos que esperaban preocupados mi llegada porque estaban de guerra con
los ayoreode; yo llegaba justito despus de la matanza del padre de Tsim'ti. Ver : matqu'iyanche' ~ matqu'iyanche.

matqu'iyanche' ~ matqu'iyanche' Nombre femenino; no poseble. Pl: matqu'iyanche' (matqu'iyan-che') ~


matqu'iyanche' (matqu'iyan-che'). MUJER AYOREO, AYORE. Note: mujer del grupo tnico ayoreo, ayore (grupo tnico
zamuco)vooi lhpa matqu'iyanche yitamp'yeshem pa lhch'acfa ti ni ts'i'sei la ayorea se extraaba de que su esposo no le
contaba nada. Ver : matqu'iyan.

ma! Nombre vocativo femenino. MAM! ma! niyjiesh'yi na lhja sunja ca at'itanjan lhn na jnshajaclai mam!, mi
hermanita me hizo decirte que trabajes toda la noche sacando fibras. ma, uj ti janujumatsenelhyivach jayu mam, nos
cuidaremos bien. Ver : lhamimi.

ma'ajalh Conjuncin. 1 POR ESTA RAZN.


2 POR ESO.
3 PORQUE. ma'ajalh lhn ti ta'vunaich'e, ta'vunaiyelhch'e papi lhja'yas pa nque papi tcat'iych'e por esta razn coman
pescado, coman pescado asado con sus esposos y algunas tenan caldo de pescado. ma'ajalh ca nitamp'oyana ti
yivo'yeishic'oya pa lhai'yasheesh por eso dej asombrado a todo el mundo cuando haba encontrado su secreto. ca ncaaj
pa tyeej ni casc'utsfaa, lhech ca nalhecljtajesh ca acjashi, ma'ajalh ca nacalh jayu si hay algn chamn contrario
("[que] no es nuestro amigo"), podra pensar que sos muy rico, y por eso te embrujara. t'ac'uiyei ja tovc ma'ajalh ti ni
nanjovai'in se trasladaron al ro, porque ya no tenan miedo.

ma'lhaa Modismo. AY! Note: expresa compasin con un dolor ajeno ma'lhaa na yitmit'a, lhech lhjunash lha
yich'ito'! ay, mi yerno, me duele la cintura!

ma'lhaa lhclanjai Modismo. NO TENGO GANAS! Note: expresa desgana en general ma'lhaa lhclanjai, ni
nascumjayu'in no tengo ganas, no tengo ganas de trabajar.

ma'lhan Modismo. HABA SIDO (QUE...) Note: expresa sorpresa ma'lhan pa ts'iyich'e cava'lhech, yimaach j haba sido
que me gusta so (estas comidas), es mi comida preferida. ma'lhan tan na ampa ca t'acnatshi na na'pu'ji haba sido que
no te gusta la miel ("lo que se lame"). ma'lhan ca nvancalhifch'een; seec na natpitsunjan lhapa c'utsja' haba sido que
haban destrudo (nuestro pueblo); suerte que era solamente la anciana quien prendi el fuego. ma'lhan natanei, tsi'shaan
pavan tijes lha'vanc'oya; clai, avatclvalh!, lhai'yaash ti ni shtanfiyjulh napi lhcaanvacleai acaso no se sabe que slo
(ustedes) los chamanes pueden ver de antemano; seor, mire en su interior, porque tenemos respeto a nuestro jefe anciano.
ma'lhavaj Adverbio. 1 POCO A POCO.
2 DURANTE UN BUEN RATO. yi'van t'e pava napu' c'acjos, ma'lhavaj lhn ti yiclvalh'in pava c'acjos, jaalh pa
yichenesh pa yecl' ti yitsefeshsham, yicfmesh pava c'acjos pa istaa ti yijts'iyan ti tuj pava c'acjos, lhaiyaash ti

302

amemjulh pa lhayipcu encontraron unos tat bolitas, los observaron un rato hasta usar un palo para pincharlos y
destriparlos, y se decidieron a comerlos crudos, pues les estaba matando el hambre.

ma'y Verbo, Grupo 1. 1s: ya'ma'y (ya'-ma'y). 2s: a'ma'y (a'-ma'y). 3s: may'y (ma'y). 1pi: casma'y (casma'y). 1 ES GRANDE.
2 TIENE TAMAO SOBRESALIENTE.
mche! Interjeccin. S!

meei! Verbo, Grupo 4. Forma imperativa irregular. VETE A...! Note: imperativo irregular del verbo yich Ver : yich.
meelh ti Conjuncin. 1 CUANDO.
2 MIENTRAS.
3 LUEGO DE. meelh ti clam pa jpyich pa yaichavalhei ca ntalhjen cuando aparecen las plyades, preparan sus chacras
("piensan en quemar el campo").
meelh'in Adverbio temporal. 1 EN ESTE MOMENTO.
2 EN AQUEL MOMENTO. Ver : meelh ti.

mercado Nombre masculino; no poseble. MERCADO. Note: prstamo del castellano ifaclitei ja mercado! vete rpido al
mercado! vatp'ojaam ja mercado el mercado est cerrado. javaclech jayu ca jquei ja mercado voy a ir al mercado
caminando.

mesa Nombre masculino; posedo. MESA. Note: prstamo del castellano, pero con gnero masculino. sase generalmente sin
marca de poseedor jaitsaccun'e na mesa como en la mesa. janpta'apee na mesa na nicltsich desgrano el maz sobre
la mesa. yi'vanesh pava ittas yi'esh'apee pa lhmesa pa yen ti yiclqui encontr fsforos que estaban sobre la mesa y
quiso jugar con ellos. ja'van'acfi na necjc na mesa veo al nio debajo de la mesa. Sinn : vatsaccunja'vat. Ver
: vatsaccunja'vat.

metro Nombre masculino; no poseble. METRO. Note: prstamo del castellano shtatsjulhch'e java cootsjatis java tajulhshi pa
ve'lha metro cuadrado contamos cuntos ladrillos entran en un metro cuadrado (de muro). nque lhfanishesh ti tishc'oya
un metro pa t'aplhuji', yilhnch'ec'oya pa yip'o'eishi; nalhu pa nic'at'eishi pa tuj para hacer eso, cavaban (pozos) de un
metro de profundidad ("[hasta que tengan] su momento"), prendan fuego (en la fosa) y la tapaban; a la maana siguiente la
abran y los coman (los zapallos).

me' Nombre femenino; no poseble. NUTRIA. Myocastor coypus.


micrfono Nombre femenino. MICRFONO. Note: prstamo del castellano con cambio de gnero lha micrfono yi'e'
casjuiyiish el micrfono est delante de nosotros.

mimi Ver : lhamimi.


misa Nombre masculino (?); no poseble. MISA. Note: prstamo de castellano con cambio de gnero meelh ti njeshch'e pa
misa yitsavalhey pa Lpez pa Padre Fidel Maiz terminada la misa, Lpez se fue diectamente al Padre Fidel Maiz.

misch'acchei Nombre (femenino) plural; no poseble. 1 MUJERES-ESTRELLAS. Note: hermanas mitolgicas


2 GMINIS. Note: constelacin

misionero Nombre masculino; no poseble. Pl: misioneros (misionero-s). MISIONERO. Note: prstamo del castellano vooi
nque nalhu shi'nefenesh japi misioneros ti shtavclanjat na iglesia na shtantst'ajesh casvaatsha hoy en da los
misioneros nos ayudan a construir nuestra propia iglesia.

misin Nombre masculino; no poseble (?). MISIN. Note: prstamo del castellano con cambio de gnero lhja Ana
vana'sh'ei'in ja misin ti vancashtilh'e ti tatai'e la Ana suele ir a la misin para coser y cocinar.

mis'a Nombre femenino; no poseble. Pl: mis'ac (mis'a-c). FEDERAL (ave). Amblyrhamphus holosericeus.
miyo Nombre masculino; no poseble. Pl: miyoc (miyo-c). TAGUATO PYT, TAGUATO YU (ave). Busarellus nigricollis
leucocephalus. chi' pque miyo ma'lhan pa nivaclenaj apee tambin el taguato pyt es MUY temeroso del hombre. Ver
: miyotaj.
miyotaj Nombre masculino; no poseble. Pl: miyotas (miyo-ta-s). TAGUATO PYT (ave). Busarellus nigricollis. Ver
: miyo.
moc Nombre masculino; no poseble. Pl: moquis (moqu-is). ZORZAL, KOROCHIRE. Turdus amaurochalinus. Ver
: moquitaj.

303

mocayaj Nombre masculino; posedo. 1s: yimocayaj (yi-mocayaj). 2s: amocayaj (a-mocayaj). 3s: lhmocayaj (lhmocayaj). 1pi: casmocayaj (cas-mocayaj). Pl: mocaijas (mocaija-s). forma no poseda: mocayaj ~ vatmocayaj (vatmocayaj).1 ARCO-HONDA PARA TIRAR BOLITAS DE BARRO.
2 MENSAJERO. Note: prstamo del guaran mboka 'arma de fuego'. Se trata de una palabra muy difunda en lenguas de las tierras
bajas sudamericanas oqui'ana lhavaam ni namjooi lhavaam pa mocayaj tos'esha'ne nc'i desgraciadamente no nos
lleg el mensajero, estar lejos, en esta direccin.

mocloquits Nombre femenino; no poseble. Pl: mocloquits (mocloquits). MOJARRA (pez). Tetragonopterus sp..
mofji Verbo, Grupo 1. 1s: ya'mofjiin (ya'-mof-ji-in). 2s: a'mofjiin (a'-mof-ji-in). 3s: mofjiin (mof-ji-in). 1pi: casmofjisha'ne
(cas-mof-ji-sha'ne). 1 ES RECHONCHO.
2 ES GORDO.
3 ES MORRIDO.

moquitaj Nombre masculino; no poseble. Pl: moquitas (moqu-ita-s). ZORZAL, HAVA PYT. Turdus rufiventris
rufiventris. nava nalhus yipe'yach'e lhn pa t'aclaach pa moquitaj todos los das escuchaban el canto del zorzal. pa
tulh'in ti'ma pa yijo'elhch'esha'ne pa moquitaj papi lhja'yas lleg la noche y el zorzal se acost con sus esposas. Ver
: moc.

moquitaj lhacs Nombre femenino (?); no poseble. PLANTA SOLANCEA (var.) Solanum sp.. Note: Dato de ChaseSardi (1979) Lit: zorzal su-cola

moquitaj lhc Nombre femenino; no poseble. Pl: moquitaj lhacs (moquitaj lh-ac-s). ANGAPIRY
(mirtcea). Lit: comida del zorzal Eugenia uniflora.

moto Nombre femenino. MOTO. Note: prstamo del castellano lha moto tsits't'ajesh aquella moto es ma. jat'uqu'e lha
moto empujo la moto. ja'vuju'uisha lha moto soy dueo de esta moto. tsicctejesh lhja moto yo tena la moto
hundida en el barro.
mo! Interjeccin. 1 OYE!
2 ESCUCH!

mjanaj Nombre masculino; no poseble. Pl: mjanjas (m-janja-s). DORMILN. uj ti mjnjas japi
lhclvalhchiyintajesh los que mandaste para vigilar son dormilones. Sinn : nijtinj. Ver : nijtinj; yim'. Variante
: mjnaj.

mj! Interjeccin. OH! Note: expresa extraeza y/o admiracin


mlhvj ti Conjuncin/Adverbio. 1 LARGO RATO.
2 MUCHO TIEMPO. mlhvj lhn ti yovalhei'in atesha dicen que un largo rato se qued mirndolo.

m!1 Interjeccin. ESCUCH! m! ach'ancaelh, yi'yj pa t'eishei'in oigan! escuchen, hay un tigre bramando.
m!2 Verbo, Grupo 4. Forma imperativa irregular. VETE! Note: forma irregular del imperativo del verbo yich mjelhey pa
Lhcaanvacle shi' pa t'unaj! recurran al Seor y a su poder! Ver : yich.

muc1 Verbo, solo en tercera persona. 1 DESBORDA EL RO.


2 EST CRECIENDO EL RO. mucfach'ee rebosa por afuera. mucchishamch'e ja tovoc ti taj'in, taj ti yimshaam ti
clopesh el ro crece cuando llueve, pero est vaco en invierno. java lhjijes java nash'e ja Chaco Tojquisham ni
factsesach'een yinjt; mucchishamch'e ti taj'in, taj ti yimshaam ti clop'esh los ro del Alto Chaco no tiene agua
permanente ("no corren siempre"); crecen en temporadas de lluvia, pero se secan en invierno.
muc2 Adverbio. 1 UN MOMENTO.
2 UN RATO.
3 AL POCO RATO. jajchiei jayu muc lhja yich'acfa un rato voy a visitar a mi esposa. istaa ca acatsnelh'eshi, ca
am'elhsha'ne muc que se retiren todos ustedes para dormir un rato. ni muc'a ca ni ni nt'taiyeesh pava nivacle
t'asjanis no haba momento en que no estuviera buscando carne humana. muc lhn ti vacumajsha'ne pa jaalh lhn pa
vaf corri un momento hasta quedarse muerto. taj ti shtavan ja Jess ti muc ti yachajshichamc'oya pa Dios papi
ngeles; yit'esha pa Dios ti vafeem jayu lhacm'a papu, tlh'ejop ti yen por corto tiempo, Dios hizo que Jess inferior a
los ngeles; Dios dijo que morira por todos porque los quera (Hebreos 2: 9). pa lhe'naa ti nivinshaa ti namey jayu pa
tavijatay; pa tanca muqu'eesh ca nivmjat jayu pa tan ca chinefenesh por eso de repente ("no pronto [tardar] cuando")

304

llegar la perdicin ("dificultad"), de improviso ("no [durar] un momento antes de que") te destruir y nadie ayudar
(Proverbios 6: 15). t'acu'mei pa foijo' ti yitseclolhei, pa muc ti vancalhn tomo una brasa para encenderla (su pipa) y al
poco rato se puso a fumar. jjjeclay yielh'atshi muc na vatqu'isjuyaj; taayshelhsha'ne neshiy, lhayaash ti vec'aj ti caaj
na catisitaj, jaspa tanca natyiyjatelh jayu pa vatqu'isjuyaj la luz est todava entre ustedes, pero por poco tiempo,
porque (la) tendrn (como) una linterna, de manera que no les alcanzar la oscuridad (San Juan 12: 35). ama ca
amuc'acum ca ovalh'atapee? no has sido capaz de estar despierto un momento? Ver : ni muc'a.

municipalidad Nombre masculino; no poseble. MUNICIPALIDAD. Note: prstamo del castellano con cambio de gnero pa
Reserva Ecolgica de Pozo Hondo ti jjjeclay ninvacalhesh, chiylhecljesh ti ya'shesh ti is jayu ti shalheema pa uj
yitsaat jayu Pozo Hondo; pa lhech vatcumjayash'e ti chiycaatjat tlha pa Municipalidad yiey Mariscal Estigarribia la
Reserva Ecolgica de Pozo Hondo todava no est lista, se pienza que tendr un impacto muy positivo en la cercana de la
ciudad de Pozo Hondo; los trabajos sern llevados a cabo desde la Municipalidad de Mariscal Estigarribia.

musitaj Nombre masculino; no poseble. Pl: musitas (musi-ta-s). SI'IRINI GUASU (ave). Tyrannus melancholicus.
mu! Interjeccin. AJ!, PUAJ! Note: expresa disgusto qu disgusto!, ja'sha ajalh j ca shnquesh na catsiyipcu? qu
disgusto!, no ser que volvamos a casa con hambre? mu, chita! lhet na ca nischatshi na napu'taji shinvo'? uy,
hermana! la miel que ests lamiendo, tiene tambin ese olor extrao? muu yite'n! a'lhech t'em'na amigo, haba sido
vos, entonces! mu! caju ti lhnamc'oya napi taclas caramba! largo rato tardaste en venir junto a los nios. Variante
: muu.

305

N-n
na1 Adverbio. 1 VARIADO(S).
2 DIFERENTE(S).
3 CUALQUIER COSA.
4 NADA. na amashi, na amashi meelh ti javmjelh ja votso no terminaba, sobraba an cuando terminamos de comer (miel
de) lechiguana. na tlhshi'jop papi nicha'jei de todos lados llegaron para obsequiarle ("los que llevaron"). yi'van pava
na lhjunashvatc'oya vatcatsjei encuentra toda clase de semillas. lhpa'lhech nitamp''yeshem pava'na vatcjiyanchei
lhai ti ni n'vesh'e pava lhtascui ella se sorpredi de que las frutas de la chacra estaban no estaban en los tallos.japi'lhech
yeijatsjanesh pava na lhcumjayash ellos le ensearon diferentes trabajos. pa yich'e pava lhcaavjuc pa yit'ajesh papi ni
nantfacliysha'ne yamei shta papi na tlhshi'vatc'oya caminaban por las calles llenas de forasteros ("desconocidos")
llegados de todas partes. Ver : lhjunashvatc'oya.

na2 Particula temporal. 1 HACE POCO TIEMPO.


2 RECIN. na lhan'esh es ya adulto. na antfacyish? - ama, ninstfac'ash ya me (re)conocs? - no, no te
(re)conozco. na t'e papi tif'e cava catsiyuclus, na?, caju' na quin se habr llevado nuestra carne, quin?, recin
haba mucha. she jque lhteetsha na? qu acabas de decir? lhan'e ja Jess pa vo'tajesha'ne ti na yovalhtajeshiin
papin t'ajaya pero Jess segua buscando para ver quien le haba tocado el vestido (San Marcos 5: 32). c'anjat'otsjan na
ca meei ja vatcasha'vat hace rato que te despert para ir al mercado. lhasshayanesh lhn 10.000 guaranes, cque
lhteeshyam na me pagaras 10.000 guaranes, as recin me dijiste. na tsictsit'eshyivach nilhecha pa ca nivacle; pa
lhe'naa ti niva(t)chaclaneshyivach (acaso) acabo de quejarme ("me disgusta") de algn hombre; en este caso pierdo la

na3

paciencia sin razn (Job 21: 4). yicleesh java lhtsjei pa t'at'o, pa yit'esh: jam' na jumje tanei se frot los ojos, bostez
y dijo: dorm mucho, haba sido!
1 Clasificador dectico; singular; masculino; conocido de vista; presente. EL/ LA QUE EST A LA VISTA DEL
HABLANTE. vooi na nivacle pava niniva el hombre (que vemos) est buscando sachasandas. ni casve'lhaashi na

nalhu no estamos solos en el mundo. nqueesh ja'van na itj t'ach'aclech ahora estoy viendo la llama del fuego.
3s: nque, nqueei, nc, nc'yi(e) (= nucu'yi[e], nqueshi, nci'e, enc yie'), ncyi'ana, nci ana, na, na'um, nu'um,
naum'ana, en'um, ena'um. Note: nc'yi puede usarse tambin como pronombre relativo o locativo2 demostrativo y
pronombre de 3a persona (tambin locativo: 'aqu'/ah); singular; masculino; conocido de vista; presente. ta lhei
nque? cmo se llama sto? yit'esh ti'ma pa lhact'eech, nc'yi tlh'e' ti vac'jei, yichaaj pa lhavcjat:... dijo su
abuelo quien iba acercndose llevando su bastn:... pa nam shta lhj lhech vatcavoque pa yit'esha japi lhech
vatsavat'ech'e: ncyiana tanycheelhsha'neen j lhech entr la sirvienta y dijo a los que estaban presentes ("parados"):
ste es uno de ellos (San Marcos 14: 69). nque yan'e' lha yuijatshiy pongo aqu mi camisa. nque yie' na Tito aqu
est Tito. yivelh, nque ajo'e yiin amigo, acostate ac. pa lhech tlh'e'jop ti vat'u'esh pava tashinshtas, pa nucuyie'
na jumcuclaai pa yovalhei pa lhjojo'vat comenzaron a arrear las ovejas, y cuando el sol estaba a esta altura, miraron donde
pasar la noche. avaatsha sasjop jayu ca nque anach'e; taj ti pa David pa tjcjanesh pa yijt'aj'e Sin, pa chiytyesha
nqueesh ti lhavtsatesh pa David t no entrars aqu; pero David conquist la fortaleza de Sin, la ciudad de David (1
Crnicas 11:5). lhe'naa java nci'e yiei java lhtsjei lhet lhn javqueei lht'ipclospor eso (la serpiente) tiene ah donde
estn sus ojos aquellas (marcas como) cejas. na a'lhecha t'e t'eijatsjanach'ash nc nivacle? acaso no eras vos
alumno de aquel hombre? mmm! ncyi'ana yuiyeshnee shivo' , jech mm! que las abejas se reunen alrededor de eso,
s. yit'esh lhn pa nivacle pan yi'van: na t'e ja enc yie'? dice un hombre que lo ve: quin ser el que est
ah? ojei apee lhech nqueei ste est muy mal acostumbrado. nc lhnyish ste es su camino. meelhei java enc
sajech acloj vayan all donde hay mucho pescado. naum pa jajo'elh'e ah a cierta distancia vamos a dormir. pa
yi'vanyich'e t'e pa nqueyie alguien de por ah me haba visto. vooi nci ana vooiyam'in yecli lhapesh yiei ja
Conchita ste sola buscarme lea en Conchita. na'lhech yi'e na'um'ana escuela ah cerquita hay una escuela. na
nquee na ampa ca nv'e' ti ampa ca naa'an aqu en el desierto no hay nada. pa meelh ti nu'um pa yam'e pa yipe'yeei
pa ta ti t'eisheich'e; om! t''yei pa ta, neeshchisham ti t'eisheich'e, lhet t'nash ti shtanenjatchisham llegaron a

306

cierta distancia cuando escucharon el grito del chaj; oigan!, grita el chaj, levanta vuelo gritando; as grita cuando lo
espantamos. lhech t'nash capi jatlhsham ti nichavat'eshyijulh lhai'yaash ti t'atshaaishi yicln ca jatlhshamjulh
napi matqu'iyan; ya'clapch'e ca tlhshaam ja'lhech ena'um Tsim'ti as me dijeron mis abuelos que esperaban
preocupados mi llegada porque estaban de guerra con los ayoreode; yo llegaba justito despus de la matanza del padre de
Tsim'ti. pa lhechshi ti'ma pa nc yivj y en aquel entonces, yo era de esta tamao. yiey nc ja necjc yichaj'in
java ve'lhanjesh yucuvec shi' java napu' sajech, taj ti tanca nitajulhsham japi lhech jan t'ajj aqu hay un muchacho
que tiene cinco panes y dos pescados, pero qu es eso para tantos? (San Juan 6: 9). ta yie' pa lhajpyich lhpa ayaya? - pa
t'apeyemei pa lhajpyich pa yit'esh: yiei naum, yiei java pu'ja'na tisjui dnde est la casa de tu abuela? - le mostr su
casa, diciendo: ah est, donde hay tres quebrachos colorados. ayelh'e lhacm'a nque!salgan todos de aqu! nque
javafelh'e jayu ya'lhacm'a'elh aqu moriremos todos. nque amnlhaaelh'e avaatsheelh pa ovalh'atapee! qudense
aqu y permanezcan despiertos! ma, nc ana 'sesh nqueesh mam, ah tens tu hijo.
3s: nquejulh, naumjulh. 3 demostrativo y pronombre de 3a persona (tambin locativo: 'aqu'); singular; masculino; conocido
de vista; se ve venir. na'umjulh Cufalh shita ah viene otra vez Cufalh. ovalhjulh nquejulh anvacle yi'apee na
cuvyutaj mir que llega tu jefe montado en un burro.
3s: nalhech. 4 pronombre anafrico de tercera persona; singular; masculino; conocido de vista; presente. tsit'yelha ti y'selh
na lhech, tisit'yelha shta ti tacluqu'esh tatsha ti nich'a nivat'aj sabemos que l es nuestro hijo, sabemos igualmente que
naci ciego.
3s: naelh ~ neelh. 5 pronombre diferencial de 3a persona simple; singular; masculino; conocido de vista; presente.
3s: en'umqu'e. 6 pronombre diferencial de 3a persona simple; singular; masculino; conocido de vista; presente;
alejndose. vacj' ti yi'vantajch'e papi nivacle ti tojqu'e pa yit'esh lhn papi nivacle: en'umqu'eelh
juutshinaj! demasiado tarde lo vieron (alejndose) los nivacle cuando hua lejos, y dijeron los nivacle: ah se va corriendo
[de nosotros] un toba!
3s: naelhcha. 7 pronombre diferencial de 3a persona compuesto; singular; masculino; conocido de vista; presente. caaj
naelhcha shita na ta'vi'jataijoom yie' java catsivtsatis tenemos tambin otro problema en nuestas aldeas. ampapu ca
nic'astaj(j)op pa t'iya lhpa nich'a t'uyjatshiy ca niney lhpa t'uyjatshiy lha c'utsja; ca lhech lhn lhfanisheesh papu
yicctiyan'in jayu pa nich'a t'uyjatshiy; neelhcha shta ca chiney lhn pa nich'a sivclclhayeech t'iya lhpa t'uyjatshiy
lhac'utsja ninvjuulh jayu nadie corta un trozo de vestido nuevo para remendar ("ponerlo en") uno viejo; si alguien hace
eso, arruinara al nuevo, y el trozo nuevo no quedara bien con el vestido viejo (San Lucas 6: 36).
3s: na(n), nquen. 8 pronombre relativo; singular; masculino; conocido de vista; presente. cavque nque tuc'ac nan tc'ac
cavque aquellos estaban bajos, (que) as de altura. atatvoelhyich'e, c'asnatshelhjop jayu ca avoelhey papi nivacle nan
lhjunash ti lhavoelhey pava sajech vengan conmigo, y los har pescadores de hombres ("har que ustedes pesquen
hombres que como ustedes pescan peces") (San Marcos 1: 17). pa Fitsc'yich yen pa ve'lha: ca acacoeelh nan
yichen Dios quiere una sola cosa: que crean en el que ha enviado. taj ti nquen lhayaash tcavts'aclayish pa Dios, jaspa
ts'clitesh lhacm'a ja Jesucristo pa lhnichaclanjayashyish pero para eso Dios me tuvo compasin, para que Jesucristo
pueda demostrar conmigo toda su paciencia ("su paciencia conmigo") (1 Timoteo 1: 16). nquen lhayaash jayeetshelhaam:
lhacm'a java lhsasch'esha'ne isjop ca chinvmjatemch'e napi nivacle, pa chinvmjatemch'e shta ca nasinquitaj pa
niysa' por eso les digo que cualquier pecado se les puede perdonar a los hombres, se les puede perdonar tambin cuando
hablan mal (San Mateo 12: 31). ovalhelhjulh, nquejulh ana nan yivmjatemch'e jayu papi nivacle pava
lhsashch'esha'ne miren, ah viene el que quita el pecado de los hombres (San Juan 1: 29). pa nquen lhayaash pa Dios pa
yin'ateesh to ojeych'esha'ne pava yaychavalhey; yamjey papi cjecly ti vena lhfanishlhavach pa
ninjqu'eneelhvatich'e papi lhjayas por eso los entreg Dios a pasiones vergonzosas; sus mujeres sustituyeron las
relaciones naturales con otras antinaturales (Romanos 1: 26). Ver : nqueesh.

na4 Ver : ni.


naac Verbo, Grupo 5. LO INVITA. 1s: janaac (ja-naac). 2s: lhnaac (lh-naac). 3s: naac (naac). 1pi: shtanaac (shta-naac). taj
ti niclijatsu pa na'clei lhja lhamimi ca'tajesha lhpa'elh lhavelhche cuando quiere ir al baile, invita a su mam o a otra
pariente. Ver : t'acjan.

naacjut Ver : yinaacjut.

307

naapcunc Nombre masculino; posedo. 1s: yaapcunc (y-aapcu-nc). 2s: aapcunc (aapcu-nc). 3s: lhaapcunc (lhaapcu-nc). 1pi: catsaapcunc (cats-aapcu-nc). Pl: naapcunji (n-aapcu-nj-i). forma no poseda: naapcunc (naapcunc).ENSALADA TRADICIONAL. Note: dcese de una ensalada nativa hecha con tunas, aj del monte y sal

naapcutaj Nombre masculino; no poseble. Pl: naapcutas (naapcu-ta-s). SAL. vooi pa nucatshi shtanclanshi pa naapcutaj
ti cloop en invierno sacamamos sal de las salinas. ja nalhu ti lhanvat'aj pa tanca chint'vsshi ja atsevjat, pa tanca
chinacleesh, pa tanca chinap'aclanshi pa naapcutaj pa tanca chinaclvteyan el da en que naciste no te cortaron el
ombligo, no te baaron ni te frotaron con sal, ni te envolvieron en paales (Ezequiel 16: 4). Ver : nap'uc; naapcutsat.

naapcutsat Nombre masculino; no poseble. Pl: naapcutsatis (naapcu-tsat-is). ARBOLEDA DE ARBUSTOS


SALADOS. Ver : nap'uc; naapcutaj.

na apee! Interjeccin. HABA SIDO (QUE...)! Note: indica gran sorpresa ntsi na apee! hab sido que sangra!
naash Verbo, Clase 4. 1s: janaash (ja-naash+). 2s: lhnaash (lh-naash+). 3s: naash (naash+). 1pi: shtanaash (shtanaash+). Note: sase siempre con sufijo 1 PASA.
2 TRANSITA. janash'e lhja Tinjque Yucch'e ti jquei ja Asuncin me fue a Asuncin pasando por Pozo Colorado. java
lhjijes java nash'e ja Chaco Tojquisham ni factsesach'een yinjt; mucchishamch'e ti taj'in, taj ti yimshaam ti
clop'esh los ro del Alto Chaco no tiene agua permanente ("no corren siempre"); crecen en temporadas de lluvia, pero se
secan en invierno. pa lhcaanvacle yisnatesh pa lhaviim tlhshaam pa uj tovc pa nichaaj pava acloj jooyjoyitas, pava
lhech nat'esha'ne'en pa vat'ichavat shi' pa lhavjqu'e pa tif'apee pa caju pa nashch'een pa yamjey pa ve'lha nalhu ti
yichajshiin pa vat'ichavat, pa vanaclapju pa t'eshey ca ve'lhaashi yecl' pa nam'ets'ee el Seor levant un viento del
mar, que trajo bandadas de codornices y las arroj junto al campamento, aleteando a un metro del suelo en una extensin de
una jornada de camino (Nmeros 11: 31). pa jayashayanelh'am jayu pava ca jatujtajelh pava suyshelhshiyam shi' shta
pa yint ca c'ay'tajelhshi; tsi'sha ti jayaalhshelh'a ca atsan'ateeshelh ca janaashtajelhshi na acootsjat te pagaremos
lo que necesitemos para comer, as como el agua que bebamos; solo te pido que nos dejes pasar por tu territorio
(Deuteronomio 2: 28). janaashjop na jpyich paso por la casa. pa yalhatajesh ti nojovayvatsham'in lhayaash ti
yipe'yeeyfach'ee papi nashjop c'afquelhay de pronto, ellos se enderezaron, porque fuera se oa ruido de pasos de los
soldados. janash'apee paso por encima. nash'e lhavj japi cuvyujas los jinetes seguan la orilla. acloj'esha'ne pava
lhavtsatis nashch'e lhavj na Fischat haba muchas aldeas ("que pasaban") alrededor de Fischat.chintaja lhcc
lhutsja ti naashneen ya pasa por ac otra vez esa chica. vanijiyinesh lhn pa yitaa papi cuvyujas pa lhan'e papi
cotsjatiyjas pa nashch'e lhavj papi cuvyujas los jinetes se encontraban en filas en el monte y los de a pie repartidos al
lado de los jinetes. yitsavalhsham pa cotsjaat yie' pava uticuy yi'shi' pa Efran pa naash(sh)am pa lhcotsjaat Salisa se
dirigieron (cruzndola) a la zona de la serrana de Efran y cruzaron la regin de Salis (1 Samuel 9: 4).naashjotapee na
ptsej pasa volando una cigea (arriba de nosotros). meelh ti clop'esh pa vancu'e ja yitjooc ja tovoc nash'e en invierno
mi to siembra en la zona que reg el baado. ca yijqu'e na avu'vat yiyych'e ca nvji' pa t'ajj pava vatashayac
niysisa shi' ti avtes t'lha ti chit'iyjatvatam lhnasheesh papi yamvane lo cierto es que tu cuerpo puede infectarse con un
nmero de enfermedades feas y dolorosas que son transmitidas a travs ("cuando pass por") del contacto
sexual. taniyitanelh pan lhjunashesh ca'nalhuclai pa na'shelhch'een est renegando por la manera que anduvieron todo
el da. meelh ti yivaclhitesh pa yishanelh lhn shita pa Yiclatataj, lhech pa na'sheshch'een ti yishanelh, pa jaalh pa
yicln cuando hubo terminado con eso, otra vez luch con la Boa, la pis en la lucha y le dio una paliza. shta'van jayu
pque nalhu ti castac'utsfaselh jayu nan t'ajj napi nash'e catsivj'e veremos el da en que todos los hombres ("todos
los que pasan a nuestro lado") sern nuestros amigos. pa Jesus yi'esh'e pa ni ntanash'e ti t'aalh Jess estaba orando en un
lugar solitario ("donde no se transitaba"). lhacm'a cque yajatesh ti jaycumesh'ajulh ti ampa ca ninashee na
ancljqueyash Flix, pa uj ti ts'ishamesh'a todo esto lo recibimos (de vos) siempre y en todas partes ("no hay donde no
pase"), ilustrsimo Flix ("recibs alabanza"), con profundo agradecimiento ("nos alegramos de vos") (Hechos 24: 3). ta
lhnash'e ti lhnam? por dnde pasaste para venir (ac)? yich'e shta pa nyish pa ve'lha vatcasin, pa yivantaj pa
naashjop atesha iba tambin por este camino un sacerdote que, al verlo, pas de largo (San Lucas 10: 31). ni
nasjovaaishelhc'oya ti jaiclyeelhvatsham'in, jana'shelhch'een pa jana'shelhch'een no tenamos miedo de nada cuando

308

jugbamos, bamos donde no daba la gana. naashshicham nava vsei las nubes pasan muy bajas.yiclvalh'in ts'ivee yitac
java janashelhch'een miraban al monte en la direccin donde pasamos nosotros. ya aj ca vena uy'ec'oya pa anyish,
ovalh ti ni'uyey pava chinash'e niysisa no te desves de tu camino, aparta tus pasos del mal (Proverbios 4: 27). pa
isa'jop'am jayu ca avatcafiyanesh ca anaashtajch'e pa nyish pa tanca ve'lhaaesh jayu ca anctsha'ne podrs seguir
tranquilo ("confiar en ") tu camino sin que tropiecen tus pies (Proverbios 3: 23). ti lhnyinc'oya napi achifas pa
lhnashelhch'e pa cotsjaat am'e pa'na, pa cotsjaat nayuuynayuych'e, pa tsha'nu tlhchishamnee cuando salas al frente
de tu pueblo, cuando avanzaban por el desierto, la tierra tembl, la lluvia cay (Salmo 68: 8-9). pa t'taych'een pava
lhcaavjuc pa yie'in pava chit'ichay'een shi' pava lhacclesh pava lhcaavjuc pa vatjumtic'oya ca nichaajsha'ne pa
vatjutsa' ti naashjop (la mujer) se paseaba por las calles, luego por las plazas ("los [lugares donde] se descansa"), y en todas
las esquinas acechaba al primero que pasaba (Proverbios 7: 12). jaychavalhelhey ca jana'shelhshi na acootsjat, ca
jquelhch'e yajatesh na nyish c'atsajche pa tanca yuyelh'e pacham pensamos pasar por tu territorio, caminando siempre
adelante por el camino, sin desviarnos (Deuteronomio 2: 27). yiei nque jpyich ampapu ca naashyic'oya en esta casa no
hay quien pasa su tiempo ms que yo. papi yitsjy yisasiyan pa tasham shi' pa nash'e pa vat'ulhu en los hombres, (la
gonorrea) puede causar daos en el interior (del cuerpo) al salir ("pasar") la orina. pa lhaichavalhjayasheshlhavneen
lhetlha nash'e yicheshch'e pava jive'clas mientras que la preocupacin (por s misma) permaneci por meses. vena
naashshic'oya taj ni chi nt'ya pa lhjunashesh pa Cufalh ti vant'fiichshi pa tovoc yi'shi' pa lhjiyish se les adelant
pasando por otro camino, pero no se sabe cmo Cufalh hizo para esconderse dentro del agua de la creciente en el mismo
corredor del ro. Ver : lhnashjat; vanaash; yinashjat; lhnasheesh.

nacfatsenaj Nombre masculino; no poseble. Pl: nacfatsenjas (nacfatsenja-s). BROMISTA. Ver : vanacfatsen.
nacfiyis lhavo' Nombre masculino; no poseble. Pl: nacfiyis lhavos (nacfiy-is lha-vo-s). ZAPATERO. Lit: zapatos suprofesional meei ja nacfiyis lhavo' ca uijat'acfi navque acfiyis pav'elh pitesaclee vete al zapatero para que cambie estos
zapatos por otros un poco ms grandes. Ver : t'acfiy.

nacfiyis t'ajuiya Nombre masculino; no poseble. 1 POMADA.


2 BETN. Lit: para los zapatos

nacfiyivat Nombre masculino; no poseble. Pl: nacfiyivtes (nacfiy-ivt-es). ZAPATERA. Ver : t'acfiy.
nacjoshinshit Ver : ncjoshinshit.
nacmat Nombre masculino; no poseble. Pl: nacmatis (nacmat-is). 1 BOGA (pez). Schizodon sp..
2 DIENTUDO (pez). Galeocharax knerii. Variante : ncmat.

nach Verbo, Grupo 4. 1s: janach (ja-nach). 2s: lhnach (lh-nach). 3s: nach (nach). 1pi: shtanach (shta-nach). 1 VIENE.
2 SALE. ovalheshyic'oya na Shtavuun ti tsicln jayu, nque anachshic'oya na Shtavuun! mir por m, que Shtavuun me va
a matar, pas por ac (para protegerme de Shtavuun)! yic'astesh'apee lhpa vonsa pa nachfach'ee lhpa tanucel gato (que
estaba dentro del bolso atado en su parte superior) rasg el bolso y sali. tajulhei, chiclavot, ti lhnachelhnee jaspa
lha'vanelh lha antclishchee'elh est bien, hermanos mayores, que ustedes han venido a ver a su nieta.nachfach'ee vitsha
pqueei pa vlh'apee pa lhtaco pa lhjyish sali (del ro) y subi a la barranca del ro. meelh ca a'vantajelh, pa
anachelhyi ca anfacleelhyam jcl'esh ca jquei yitsha ja jclj cuando ustedes lo hayan encontrado, vengan a decrmelo
para que yo tambin vaya a alabarlo. anachshic'oya ja Stavuun! ven ac para atraer a Stavuun! lhet t'aplhuqu'e' to
nque nachshi vitsha japi niitjocovot, pap'elh lhavelhavot manlhee ta'vaiyei ja Nueva Asuncin, Infante Rivarola
shita al mismo tiempo (que los guaran occidentales) vienieron tambin aqu los andeva, una parte del pueblo vive en
Nueva Asuncin e Infante Rivarola. janach'ai jayu yiei ja ajpyich parar para verte en tu casa. ta t'e'lhesh ti
lhnach? cundo saliste para venir (ac)? vooy pa lhtata Efran pa caju' pava lhnalhus ti yitacshinch'e, pa nachey papi
t'ajjamsha'ne ti yiclashitey y su padre Efran llev luto por ellos durante mucho tiempo; sus parientes vinieron a
consolarlo (1 Crnicas 7: 22). pa lhe'naa ti yit'esha pan yefenesh pava lhclutshes: antsooji na aclesataj pa
atsefe'shesham, ca jaspa tanca ninachyi napuque nivacletaas ca nasclqui ts'ivee (Sal) dijo a su escudero ("el que le
ayudaba con las armas de tiro"): saca la espada y atravisame, no vayan a abusar de mi esos incircuncisos ("imbciles") (1

309

Crnicas 10: 4). avaatsha sasjop jayu ca nque anach'e; taj ti pa David pa tjcjanesh pa yijt'aj'e Sin, pa chiytyesha
nqueesh ti lhavtsatesh pa David t no entrars aqu; pero David conquist la fortaleza de Sin, la ciudad de David (1
Crnicas 11:5). atpecleelhnee vatacles ojiyis lhayaash ti tsitst'ajelh'ash; jaycum'e jayu pa ve'lha t'lha pa yitsaat shi'
papi napu' lhpc'csham, pa janachsham jayu na Sin vuelvan, hijos apstatas ("malos"), que yo soy el dueo de
ustedes, escoger a uno de cada ciudad, a dos de cada tribu y los traer a Sin (Jeremas 3: 14). meelh ti vacalhesh pa tayshi
ja yint, pa yi'van ja Jess ti tatc'aatsham ja vs pa nacheyshicham ti vanajulhjat'apee pa Espritu pa vatjnch'e ja
Ofo cuando sali del agua, Jess vio que se abra el cielo y baj sobre l el Espritu como una paloma (San Marcos 1:
10). pa nach'cji lhja lhse lhja Herodas pa tcly, yisvuneshi jum ja Herodes shi' japi yielh'e ja
lhtsaccunjavat entr la hija de Herodas, bail y gust a Herodes y a los convidados ("los que estaban a la mesa") (San
Marcos 6: 22). janachelhei jan lhjunash ti nc lhja catiis yi'eichisham na vs, janachelhei shita ca jcljelh
pa'lhech vimos cmo apareca en el cielo una estrella, hemos venido para alabarlo. ninacheyshicham ca nefen papi
ngeles, vooy papi t'lha pa Abraham yij' ti yefen no vino (bajando del cielo) para ayudar a los ngeles, sino a los
descendientes de Abraham (Hebreos 2: 16). yaash ti a'lhasnyche, lha yenche, yaash ti a'lhasnyche; nava atsjey
lha'yasha java napu' ofos ti lhavatp'ooj na ac'cle; nava ayees lha'yasha java tashinshtayche lhcles ti nach'eetsham
java uticuy yiey ja Galad qu hermosa eres, amada ma, qu hermosa eres; palomas son tus ojos tras el vello, tus cabellos,
como rebao de cabras que desciende por la sierra de Galad (Cantar de los Cantares 4: 1). atatvoyich'e ti shtat'lhey na
Lbano, lha yinjuyjasche, atatvoyich'e ti shtat'lhey na Lbano, anachshicham ca at'lhey na tavashay yiey na lhtj'e
lha utiyuc Amana ven detrs de m (venimos) desde el Lbano, novia ma, ven detrs de m (venimos) desde el Lbano,
acrcate bajando del campo que est en la cumbre del monte Aman (Cantar de los Cantares 4: 8). yivaatsha
jayntajejelh'ay ca anachelhyi taj ti avaatsheelh naat'eshelh ca anujelhyi ya hace tiempo que les llam hacia m, pero
ustedes no quisieron hacerme caso (Proverbios 1: 24). ni lhecha ca nachei papi yivoyeshch'e ca ynei shita, vooi papi
sasch'e lhavos yo no he venido a llamar a los justos, sino a los pecadores. meelh ti nach'cji shta pa jpyich papi
nich'acsha'ne pa yivaneylhavc'oya ti vaf, pa yichaajfach'ee shta pa yicha'jey pan chitish'ec'oya ca lhch'acfa pa ve'lha
chiyinelh'e cuando entraron los muchachos en la casa y la encontraron muerta, la sacaron (de la casa), la llevaron donde
haban enterrado a su marido, y la pusieron all (Hechos 5: 10). janachelhei ca jaicasha'yelha pa trigo hemos venido para
comprar trigo. yivaatsha ni apisa ca nastfa'clesh, pa nquen lhayaash janatshina (janachshi'na) pa javancajayanesh
pa yint pa jaspa nitfaclesh jayu napi Israel lhcles tampoco yo lo conoca ya, pero vine a bautizar con agua para que el
pueblo de Israel lo conozca (San Juan 1: 31). pa lhechesh pa tanclhaniteshlhavne shta ja Juan pa yit'esh: ja'van ja
Espritu Santo vatjney ja ofo tlheychisham na vs pa nacheyshicham j lhech pa mnlhashi Juan dio este
testimonio: contempl al Espritu Santo que bajaba del cielo como una paloma y se posaba sobre l (San Juan 1:
32). na(ch)tajeshey japin yitst'ajesh taj japu lhech ninteesh ca natcuumjulh vino a los suyos, pero ellos no quisieron
recibirla (la luz) (San Juan 1: 11). nachfach'ee lhpa tsiche'che lhac'utsja, pa nijovayem papi taclas; yit'esh lhpa
tsich'eche: ya aj ca anjova'yelhyam, anachelh'cji na yijpyich sali una vieja bruja, y los nios le tuvieron miedo; dijo
la bruja: no tengan miedo de m, entren en mi casa. jaychavalhtajey ca ninachyijulh ca natcuumyijulh, ca
nivatsavatyijop ca netnyam pa Lhcaanvacle lh'Dios, pa nanjooylhataj ca nit'ajayeshyi na lhpct nan yie' na yiyasha,
pa lhechtajesh ca nivmjateyam lha yishttaj yo me imaginaba que saldra para verme y que, puesto de pie, invocara al
Seor, su Dios, pasara la mano sobre mi parte enferma y me librara de mi lepra (2 Reyes 5: 11). ve'lha ja c'afoquelhay
yitsefesh(sh)am lhavlhi' pa lhcpje, pa nachfach'ee tatsha pava lhavoyey shi' pa yint un soldado le abri el costado
con su lanza, enseguida brot sangre y agua (San Juan 19: 34). anachelhey ca avanelh nava lhcumtes pa Dios, nava
yicavcleesh isis ti yisnatshem napi nivacle vengan a ver las obras de Dios, sus hazaas formidables a favor de los hombres
(Salmo 66: 5). vancachenei pa Natan ca ninachei l mand llamar a Natan. pava c'afoquis pa nacheishicham yiei pava
t'asjanis pava vafsha'ne, vooi pa yisaas los cuervos bajaron a los cadveres ("carnes muertas"), pero l los espant. ya aj
ca shtajnshelhch'e ja lhfanishlhavach pap'elh ti ninacheshjooy pa catsayjayashelhvane; pa tajulhey ca
shtavatc'usinatelh'in pap'elh, lhayaash ti palha shalhac'oya pa lhnalhu ja Lhcaanvacle no imitemos a lo que hacen
algunos, cuando faltan a nuestras reuniones; ms bien animmonos mutuamente tanto ms cuanto vemos acercarse el da del

310

Seor (Hebreos 10: 25). nachyishi pa tsivan pa yentaj ca yijoelhsha'ne, taj ti jasitsenesh ti jayafshiy entr (en mi
habitacin), me vio y quiso acostarse conmigo, pero levant la voz gritando. pa nijooylhach'e ti sht'uyelhey jaelh nyish
pa sht'ajuyelhey ja Basn; taj ti ja Og, lhanvacleesh ja lhech'e yitsaat, nacheelhjojulh lhacm'a japi lhcavos ca jaspa
shtavatclnelhsha'ne yiey ja yitsaat Edrei torcimos y comenzamos a subir hacia Basn cuando en Esrei nos sali al
encuentro Og, rey de Basn, con todo su ejrcito de guerra (Deuteronomio 3: 1). yiyjieshei papi tucus ca nt'eclet'a papi
nivacle, pa nachei ti tiyjja'ne exigi a los bolivianos que atacaran a los nivacle, vinieron y los balearon. pa
chinavmjat jayu shta, chiyicln jayu napi yiatshi, nichinmnlhanit'e jayu pava ca napuach'e pava utes, lhacm'a jayu
ti chivmjat, lhayaash ti nantfa'clesh tatsha ti nach'ay ja Dios te derribarn a tierra a t y (a tus hijos) dentro de t, y no
te dejarn piedra sobre piedra, porque no reconociste el momento en que fuiste visitado por Dios (Lucas 39: 44).

nachaipa ~ nichaipa Verbo, Grupo 3. 1s: tsichaipa (tsi-chaipa). 2s: lhanchaipa (lhan-chaipa). 3s: nachaipa (na-chaipa) ~
nichaipa (ni-chaipa). 1pi: shtanchaipa (shtan-chaipa). 1 ANHELA.
2 ESPERA IMPACIENTEMENTE.
3 PASA EL TIEMPO ESPERANDO.
4 ESPERA LARGO RATO. Note: siempre se usa con sufijo (generalmente -c'oya y tambin -jop) tsichaipajop ca yich espero el
momento para ir. pa nam lhn pa chi nchaipac'oyaan lleg por fin el que esperaban. apisesh'in ti yie'sha'ne lhavj pa
lhavitj ti nichaipac'oya pa lhc'utsfa ca nuijateshva'ncji pava lhcufaijatis siempre estaba sentado al lado de su fuego
esperando que su compaero trocara sus regalos. tsichaipac'oya lhja yichacfa estoy esperando a mi
esposa.tsichapaic'oya lhja vatcafetatsi lhavoque estoy esperando a la enfermera. lhacm'a papi nichaipavatsham'in
papi'lhech yfisjatch'e ti vatjuteem pa Fitsc'yich, tajulhei ca nanshamvatsham'in, vooi pa Fitsc'yich yefenesh jayu
pava nichaipac'oya todos los que anhelan que se cumpla la voluntad de Dios, pueden estar contentos, Dios satisfar su
anhelo. ve'lha lhn pa cletc'oyaan; mu! tanlha na ca nam ja ve'lha; pa nam lhn pa chi nchaipac'oyaan uno tarda en
llegar; qu cosa!, que venga por fin ste; lleg por fin el que esperaban. pan yie' papi nichaipataj(j)op ti acjjiin pa tanca
amaem pa lhanclyitsjayash el que tiene apuro por enriquecerse no quedar sin castigo ("no le faltar su castigo")
(Proverbios 28: 19). lhan'e pa Fitsc'yich nichaipa'ec'oya pa lhashieshjop pa lhparaiso, pan lhjunash pa vatata ti
nichaipac'oya pa lhas ca natpec pero Dios est vigilando la entrada del paraso y espera all como el padre que espera que
su hijo regrese. apisesh'in ti yie'sha'ne lhavj pa lha'vitj ti nichaipac'oya pa lhc'utsfa ca nuijateshva'nfci pava
lhcufaijatis su compaero ya estaba sentado al lado de su fuego, esperando el trueque de regalos. yaaj ca
anchaipaeshelhyi! no me esperen!

nachaj Verbo, Grupo 5. 1s: janachaj (ja-n-achaj). 2s: lhnachaj (lh-n-achaj). 3s: nachaj (n-achaj). 1pi: shtanachaj (shta-nachaj). 1 LO TRAE DE VUELTA. Lit: hace que se devuelva
2 LO DEVUELVE. jasnatesh'am jayu ca nachaj'am jayu lhacm'a ja lhcootsjat ca act'eech Sal voy a devolverte todas las
tierras de tu abuelo Sal (2 Samuel 9:7). tsachajei ja lhavj'e ja lhjyish me gui (de regreso) por la orilla del
ro. lhcaanvacle, yi'Fitsc'yich, anachajem pa lha'manlhajayash nque necjc lhas; pa necjc lhas vapeclem
shita pa lha'manlhajayash Seor, Dios mo, devulvele la vida a este nio; y el nio recobr la vida. jajut'ay na yishami,
Lhcaanvacle, lhayaash ti lham'a ti lhnut(t)ajyam pa avc chit'nshi' pa lhnachajyam pa vatcanoyash te doy gracias,
Seor, porque rstabas irritado contra m, pero ha cesado tu ira y me has consolado (Isaas 12: 1).nachajshicham pa lht'vat
pa yu' lhayalh baj los ojos y emiti un suspiro.
3 LO RECUPERA. nque t'em yie' java yecli lhcles t'ajuya pa itj; nque lhunash ti yaichavalhei ca nachajlhatam pava
yecli lhcles t'ajuya pa itj ah estarn los palitos de fuego; as dicen que intentaba recuperar los palitos de
fuego. cha'lhetajesh'apee pa nivacle ca nitst'ajesh lhacm'a na cotsjaat ca vo'ya lhn pa lhsc'clit ca nac'oyesh;
she t'e taj lhn pa ca nichenjulh pa nivacle lhsc'clit ca nachajlhavne? de qu le vale al hombre ganar todo el mundo
si pierde su alma?; qu preci pagar para recuperar su alma? (San Mateo 16: 26).
4 LO DOBLA.
5 LO ENVUELVE. janachajvatsham lha yuijatshiy doblo mi camisa. yitstjatch'e pava lhpcty ts'anananch'esha'ne,
yentaj ca nachajvatsham jan lhjunash pava vatpnquey, taj ti yalhatajesh ti nint'unch'esha'ne l extendi las manos

311

temblorosas, quera curvarlas como garras, pero se volvieron flojas. pa lhnachajvatsham jayu jan lhjunash lhpa
vat'uyjatshi, lhancayjatey jayu jan lhjunash papu ti nicyjatlhatay pa t'uyjatshi, taj ti a'lhech avaatsha pa
amnlhajayash tan jayu ca ninj y los enrollars como un manto, los abandonars como alguien que cambia de ropa, pero
t, en cambio, eres el mismo, y tu vidas no acaba (Hebreos 1: 12).
6 LO AMONTONA. pa Lhcaanvacle nachajva'ne pa tovcoicha yichenesh pa fi'yatitaj el Seor desencaden sobre el mar una
tempestad. Ver : yachaj; nichaj; vanachaj.

nachan Verbo, Grupo 5. 1s: janachan (ja-nachan). 2s: lhnachan (lh-nachan). 3s: nachan (nachan). 1pi: shtanachan (shtanachan). 1 LO PROCURA.
2 LE INSISTE.
3 TRATA DE CONVENCERLO.
4 SE EMPEA EN.
5 QUIERE CONSEGUIRLO.
6 QUIERE AGARRARLO. japi'lhech casvelhavot palavai caaj ti nachantaj ca ni nvi'jatanaan papu nuestros vecinos
paraguayos se inclinan a faltarles el respeto a los nuestros. pa nachan'apee papin yijuijateshch'e, t'taai pa jnshajaclai,
nalhuclai shita, pa nucu yie' na jumcuclaai ti yamei pan yijo'e papi yijuijateshch'e se empeaban detrs de los que iban
adelante, caminaron toda la noche y todo el da, ah estaba el sol cuando llegaron al campamento de los que iban
adelante. yaaj ca anvjayuelh'e, ca atsachantajelhyi yiinsha pa ampa jayu no quiero que ustedes estn conmigo, si
ustedes se empean en estar ac (donte estoy pescando), no habr nada. lhech lhjunash pa lh'Espritu pa Dios shinefenesh
pava nishtant'unesh'in, lhayaash ti nishtant'yish pa lhjunash ti chit'aalh; taj ti pa Espritu Santo ti
vatants'aclaneshjoo pa Dios, pa uj ti nachanjoom pa t'alhjayash, pa sajop ca chinteetsha pava lhclishay de ese modo,
el Espritu de Dios nos viene a socorrer en nuestra debilidad ("las [cosas] con que no somos fuertes"), aunque no sabemos
pedir como es debido; pero el Espritu Santo intercede por nosotros ante Dios con gemidos que no se pueden expresar
(Romanos 8: 26). lha'ma yajatesh pava nalhus ti nachantaj pa Jos ca njqu'enelhch'e lhpa lhech, taj ti ninuesha pero
ella insista da tras da para que Jos se acostase con ella, pero l no le haca caso (Gnesis 39: 10). ca nicaajtaj papu ca
nanachan acu'meishi ti yich'e' acapojoque pa anclitem si alguien comienza a presionarte, scalo (el papel) de tu bolsillo
y mustraselo. Ver : vancanachan; tanachan.

naelh(cha) Ver : na3.


naichavalh Verbo, Grupo 4 (chequear)ichavalh (ja-n-aichavalh). 2s: lhanaichavalh (lha-n-aichavalh). 3s: naichavalh (naichavalh). 1pi: shtanaichavalh (shta-n-aichavalh). 1 PIENSA.
2 SE ACUERDA. anaichavalhyi! pens en m! ameesh ti yen ti naichavalhelhyiy ca nitsilhjenesh a ver si quiere acordarse
de nosotros y nos salva. Ver : yaichavalh; tanaichavalh; naichavalhjat.

naichavalhjat Verbo, Grupo 5 (?Chequear). 3s: naichavalhjat (n-aichavalh-jat). LE HACE PENSAR. she papi
naychavalhjata ti lhech lhjunash ti lhtasiny'in? quin te ha inspirado para que hables as? (Job 26: 4). Ver
: naichavalh;yaichavalhjat.

naijat1 Verbo, Grupo 5. 1s: janaijat (ja-n-ai-jat). 2s: lhnaijat (lh-n-ai-jat). 3s: naijat (n-ai-jat) ~ yinaijat (yi-n-aijat). 1pi: shtanaijat (shta-n-ai-jat). 1 LOS JUNTA AC.
2 LOS RENE AC.
3 LOS AMONTONA AC.
4 LOS RECOGE AC. pa lhechesh pa nayjatva'ne pava lhqu'iyas pa doce pava sisenlhiy tapoojqu'esha'ne recogieron los
trozos sobrantes en doce canastas (San Lucas 9: 17). pa Fitsc'yich naijatva'ne lhacm'a pa yilhnshi pa uj itj ca
nantfaclesh lhacm'a, pa nissham ti yit'esha... Fitsc'yich los reuni a todos, encendi un fuego grande para
conocerlos bien, y les pregunt... meelh ca njtaj pa yitjataj pa navclan pa nich'a lhtlheej pa chinayjatvane pa yitjataj
yiey pava uticuy cuando nace la yerba, asoma el csped, se recoge el pasto de los montes (Proverbios 27: 25). papi
shichaam pava nayjatva'ne pa napu'njesh pa yaclpju'e pava nayjatva'ne pava jooyjoyitas; pa yan'e lhavj ts'ivee
pa vat'ichavat ti yicljjinatsha'ne los que menos recogieron abajo recogi tres cargas de codornices, y las tendan para
secarlas alrededor del campamento (Nmeros 11: 32). taj ti pa t'asjaan, lhpa t'jeche shi' pa lhasamuc pa vc pa
nayjatshi pa vat'ichavat ca ninapjunsham pero la carne del novillo y su piel, y su estircol, quemars fuera del

312

campamento (xodo 29: 14). naijatva'ne papi napu nivacle ca n'vanesh pa lhjunash ti chi yisnatesh junt algunos
hombres para que vieran como se haca (el trajajo). Ver : tai; yaijat; vancanaijat.

naijat2 Verbo, Grupo 4. 1s: janaijat (ja-n-ai-jat). 2s: lhnaijat (lh-n-ai-jat). 3s: naijat (n-ai-jat). 1pi: shtanaijat (shta-n-aijat). SE SUICIDA. Ver : tai; yaijat; vancanaijat.

naip'alhit Verbo, Grupo 3. 1s: ts'aip'alhit (ts'-aip'alhit). 2s: lhnaip'alhit (lhn-aip'alhitnaip'alhit (naip'alhit). 3s: shtanaip'alhit (shtan-aip'alhit). 1 TIENE GANAS DE IR PRIMERO.
2 TIENE GANAS DE ACOMPAAR. ts'aip'alhit tengo ganas de caminar. ts'aip'alhita ja yitjooc tengo ganas de acompaar
a mi to. ts'aip'alhitei ja yitsaat tengo ganas de irme al pueblo. Ver : nap'alhit.

naiyaa Adverbio. LEJOS. naiyeei clee ti nashch'een ti tuvalhei a cierta distancia pasaba y lo espiaba. Ver : tai. Variante
: naiyeei.

naiyeei Ver : naiyaa.


najai Verbo, Grupo 4. 1s: janajai (ja-n-ajai). 2s: lhnajai (lh-n-ajai). 3s: najai (n-ajai). 1pi: shtanajai (shta-najai). 1 ESTIRA EL BRAZO.
2 SE DESPEREZA. tsan'e yiey ja tavashay yiclajunch'e java vatavnus; pa lhcaanvacle tsijchijayanch'e ti najayjuych'eshi;
java vatavnus tif'apee ja tavashay, java lhech acloj pa njesh'e ts'ivee ti cljjjane me dej en un campo lleno de
huesos; el Seor me hizo pasarles revista, eran muchsimos los que haba en el campo, estaban resecos (Ezequiel 37: 12). Sinn : yaji.

najojqu'e ~ najoj Verbo, Grupo 1 (solo en tercera persona). 3s: najoj(qu'e) (najoj[-qu'e]). Pl: najoqu'esha'ne (najoj-qu'esha'ne). 1 EST PODRIDO.
2 EST CARCOMIDO. Note: dcese de la madera Ver : lhocji.

najpvo Nombre masculino; no poseble. Pl: najpvos (najp-vo-s). HOMBRE QUE NO CAZA NI PEZCA. Ver
: lhnajp'; yinajpn.

najp' Ver : lhnajp'.


najtinshit Verbo, Grupo 3. 1s: tsajtinshit (ts-ajt-inshi-t). 2s: lhnajtinshit (lhn-ajt-inshi-t). 3s: najtinshit (n-ajt-inshit). 1pi: shtanajtinshit (shtan-ajt-inshi-t). 1 TIENE OLOR A HUMO.
2 TIENE OLOR DE QUEMADO. Note: formado con (lh)ajut '(su) humo' o (t)ajtiy 'humea', (lh)niish '(su) olor' y el sufijo -it Ver
: lhniish; lhajut; tajtiy.

nalhcachi Adverbio. A MEDIODA. Lit: da (?) + su vientre/centro pa nalhcachi ti nam; tosch'e papuque yitsji; pan t'ajj
pava lheiyis ti lhjaya shita al medioda llegaron; estaban lejos los varones; haba una mujer ("esposa") para cada uno de
ellos. anfacyam, na yenach, ta lhvesh'e ti lhc'utsjat java acly? ta lhchaajshi ti t'ichay'e ti nalhcachi?, ta lhayaash
ti jaytaysha'ne jan lhjunash papi t'astayem'in, ti jajchitajey java lhcly japi ac'utsfas? dme, amado mo, dnde
pastoreas, dnde recuestas tu rebao al medioda, para que no vaya como una prostituta ("perdida para ellos") tras los rebaos
de tus compaeros (Cantar de los Cantares 1: 7). pa nalhcachi pa cuseem pa yaychavalheyc'oya lhpa lhch'acfa; pa
yit'esh pa lhcachi': ninulhj lhja yich'acfa, ya'lhan'e pa uj ti tsulhj cusyaam shta a medioda sufri por el calor y pens
en su esposa; se dijo a s mismo: mi esposa no est cansada, pero yo s que estoy muy cansado y me hace sufrir el calor. Ver
: nalhu; lhcachi'; lhnalhcachi.
nalhche Partcula temporal. 1 RECIN.
2 HACE POCO TIEMPO.
3 HACE RATO. apis ti janamnee nalhche ya hace rato que estoy aqu. a'van, lhascacu'tajesh nalhche, shtanclan'e cun;
yiyjia ca Zacaras: anclan'e na votso! mir, recin dudaste de m, saqumosla (la lechiguana); dijo a Zacaras: sac vos
la lechiguana! shtape'yeeshvatam nalhch'e nque ti yiclqui pa Dios, ta jque lhteeshelh vitsha? todos hemos odo la
blasfemia contra Dios, que quieren hacer? (qu ms esperan?) (San Marcos 14: 64). tam'ey t'e ti jaspa niascacu ti
janfacl'am nalhche ti c'avan'cji lhja higoyuc? acaso crees porque te dije que te vi bajo la higuera? (San Juan 1:
50). yavten pa lhas ti yit'esh: yiya'yivach! nits'yayam'in ja yas, jacjishiyantaj nalhche estaba ofendido por (lo
que le haba dicho) su hijo, y dijo: ay de m!, se quej a m mi hijo cuando lo estaba aconsejando.

nalhech Ver : na3.

313

nalhu Nombre masculino; posedo. 3s: lhnalhu (lh-nalhu). Pl: nalhus (nalhu-s). Note: aparece solo en tercera
persona 1 DA. Note: la misma palabra existe tambin en toba (guaykur): nolo'
2 MUNDO.
3 UNIVERSO.
4 CIELO.
5 TIEMPO (ESTADO DEL ~). pavoque nalhus jayu el futuro (los das/mundos venideros). pu'ja'na pava amc'oya nalhus pa
ninaichavalh'ai dentro de tres das se acordar de vos. na pa casjunash casnich'ac ti shtaichavalhajop pavque
nalhus jayu? qu sentimos nosotros los jvenes al pensar en nuestro futuro? j'velh'esha'ne lhavj ja itj ti nich'a
nalhu de madrugada nos sentamos alrededor del fuego. yiyjia lhpa c'afoc ca ncjaam na nalhu orden al cuervo que
suba hacia (atravs) el cielo. pa vatjutsa' lhnalhu pa semana el primer da de la semana. nque nalhu ti chi
t'ichaishi hoy es da de descanso. nqueesh jayu pa nalhu pa yich'in lhn papi nivacle yiyaach al da siguiente sali un
gran nmero de nivacle. pa lhech nalhu 15 de agosto papi catlicos yaychavalhch'e pa lhnalhu lhpa Mara el da 15 de
agosto, los catlicos recuerdan el da de Mara. vooi ti nalhu pa vanovalhelhsha'ne ti ttsaccunch'e pa vat'vaneshelh ti
viisvisch'e pava lhayom'yomis shita; jaspa yit'ya ti'ma ti yicjsesh al da siguiente ellas se estuvieron mirando una a
otra al comer, y se dieron cuenta que se movan sus sienes; de esta manera se dieron cuenta de su error.shepapu yivutuyan
lhacm'a cava yishi' na nalhu? quin quem todo lo que haba en el mundo? ovalhelhjulh na nalhu yiinsha, ojei papu
ti ni novalhjulh na nalhu, tan ca a'vanelh pa'na esperen ustedes despiertos el nuevo da ("miren al da que pronto viene"),
no sirven los que no esperan el da despiertos, no van a encontrar nada. meelh ti yama ca nalhu ti chit'ichay pa
vanqu'eyjatsjan'cji ja vatvanqu'eyjatsjanjavat lleg el sbado ("da [cuando] descansan"), entr a la sinagoga para
ensear ("ense-debajo la sinagoga") (San Marcos 1: 21). pa lhe'naa ti janyitam pa yishamitjayashesh, pa ya'shesh ti
isjop ca nasnatesh pa nivacle yiey na cotsjaat ca nattsaccun, ca niy' shi' ca nivatc'usiyan'in, lhayaash cque ve'lha ti
tlhesha pa lhcumjat pava lhnalhusesh pa lhamnlhajayash ti yijutem pa Dios yiey nque cotsjaat por eso yo cargo
con mi alegra, porque el nico bien del hombre en esta tierra comer, beber y alegrarse; eso le quedar de sus fatigas durante
los das de su vida que Dios le conceda vivir sobre esta tierra (Eclesiasts 8: 13). ya'shesh ti t'ishi' na nalhu pa ya'shesh ti
tishjanch'e shita cuanto ms estruendo hacan los elementos, ms fuerte cantaban ellos. nque nalhu a'lheesh ca
suiyajulh pa vatfa'maat lhai'yaash ti caaj java vacunas hoy en da las infecciones gripales no son tan peligrosas porque
hay vacunas. nich'a napu' nalhus ti atej na yicachi' hace dos das que me duele el vientre. napu'qu'e nalhus ti t's'e
cotsjaat caminaron dos das. ti is na nalhu pa j'veelhfach'ee si hay lindo tiempo, vivimos en el patio ("estamos
afuera"). ni nta'natsjulh papi a'cutsfas yishi' na nalhu tens muchos amigos en el mundo. pa lhavafi chi' pa
lhneetshamjayash pa Jesus tlh'e'jop ti yichifanelh'in nqueesh lhacm'a napi vatachifasesh yishi' na nalhu gracias al
Misterio Pascual ("a la muerte y resurreccin de Jess") compartimos junto con l la ciudadana del mundo. nclhashi na
vatovalhja'vat na nalhu is'in un da hermoso brilla en la ventana. vanqu'eijatesh na nalhu pa lhjunash
jayu pronostican el tiempo. nqueesh natyshelh nava ysjatshicham pa lhech, pa sasemjop ca nam tatsha, lhayaash
ti jjjeclay ninam pa lhnalhu ya saben qu es lo que ahora lo retiene para que no se manifieste antes de tiempo ("su da") (2
Tesalonicenses 2: 6). pa vooy nqueesh nava yjesh'esha'ne nalhus pa yasinquijoom tlh'ejop ja Lhas; yivclanjat pa
Dios pava lhnalhusesh na cotsjaat tlh'ejop j lhech Lhas; pa yijutem j lhech pava vataasclanjas en esta etapa final
nos ha hablado por medio de su Hijo; Dios cre el universo por l y le dio todas las cosas (Hebreos 1: 2). nalhu'ei ti
vanqu'eijatsjan'e ja vatishjanja'vat de da ensea en la iglesia. ajichielhei ca nich'a nalhutaja lhja
lhcaichitache vayan ustedes a ver maana de madrugada el lugar por donde suelen salir.yamanlheelhjop japilhech java
napu'yama nalhus quedamos siete das junto con ellos. vatpe'ya'shelh pa lhts't t'ajuiya pa ve'lha nalhu se acordaron
para el sueldo por da. avaatsha lhanctsha'ne jayu ca nalhutajeey vooy pa tulh lhanct'eelhsha'nevatjulh ni
chiytyjata pava vaclan, vooy avaatsha pa c'avmjat jayu tropezars de da y contigo tropezara el profeta de noche y te
destruir (Oseas 4: 5). ni casve'lhaashi na nalhu no estamos solos en el mundo. nque lhfanishesh ti tishc'oya un
metro pa t'aplhuji', yilhnch'ec'oya pa yip'o'eishi; nalhu pa nic'at'eishi pa tuj para esto cavaban (pozos) de un metro de
profundidad, prendan fuego (en la fosa) y la tapaban; a la maana siguiente la abran y los coman (los zapallos). vooy ca

314

nuutajaan pa yijutelh'ay jayu pa Lhcaanvacle pa vatvuun ca jaspa atujelh, pa vooy ca nich'a nalhutajaan pa
yijutelh'ay jayu pava yucuvec ampa ca nj'esha'ne, lhayaash ti nape'yeelh avaatsheelh ti t'iyatelhaan pa lhech esta
tarde el Seor les dar de comer carne y maana les saciar de pan, porque el Seor los ha odo protestar contra l (xodo 16:
8). ja vatjutsa' lhnalhu lha semana, lhech t'aplhuqu'e ti vachiyfey lhja Mara Magdalena ja nivalhech, jjjeclay
tulh'in; yi'van ti tay'e lhja utej lhja vatp'otajeshey ja nivalhech el primer da de la semana, cuado todava estaba oscuro,
Mara Magdalena va al sepulcro; observa que la piedra que cerraba el sepulcro est retirada (San Juan 20: 1). yit'esh pa
ya'clish p'alhaa ti ve'lha jum pa'lhech nivacle ti yi'van pa clesataj, lhjunashjulh pa clesataj nque nalhu, ampapu
caelhchaa ca n'van pa clesataj dice la historia que ese hombre tena el nico machete, como (el que) se conoce ahora, no
haba otro (hombre) que tuviera ese (tipo de) machete. acloj pava nalhus ti t'nshi' pasaron muchos das. muu,
tanlha'na nalhua! ay, que noche interminable! (ojal venga el da). ni nteesh ca nalhuaan no quiere que amanezca. ca
ni n'vantaja pa lhaje' ti nalhuei, pa t'tai'in shita ti jnshaaj si no encontraba ninguna presa durante el da, sala de noche
a cazar. Ver : yinalhun; yinalhuyan; nalhuvoque; lhca'nalhu; nalhuyish.

nalhuclai Adverbio. 1 TODO EL DA.


2 DE DA. pa nachan'apee papin yijuijateshch'e, t'taai pa jnshajaclai, nalhuclai shita, pa nucu yie' na jumcuclaai ti
yamei pan yijo'e papi yijuijateshch'e se empeaban detrs de los que iban adelante, caminaron toda la noche y todo el da,
ah estaba el sol cuando llegaron al campamento de los que iban adelante. na lhjunash lhja niniva sui; j'lhaa ca
navaitajshi pa nalhuclai, j'tajesh ti chi yuijat'acfi pa nich'a yint, pa lhechesh pa isjop ca chi ntuj as, por ejemplo, la
sachasanda es venenosa, pero cuando se hierve por muchas horas ("todo el da"), cambindole varias veces el agua, es buena
para comer. ampajum ca yinchaajelh teiya ja'lhech c'utsaaj shinvojtayan ca'nalhuclai no hemos trado anada, porque el
viejo nos estuvo perjudicando todo el da. jqueelh ca nalhuclai, ja jnshaclajai caminamos todo el da y toda la
noche. yit'ovsei pa lha'vanach, pa nalhu pa yiyanch'e pa nalhuclai; yichei lhn pa alhu, lhech pa napu'e pa
lhavanash, taj ti yishiyanem le cort el pene, la maano siguiente lloraba, pas todo el da as; se acerc a la iguana
pidiendo uno de sus penes, pero se lo neg. pa caaj lhpa ve'lha lhutsja nan lhjunash ti nich'a ta'voyei, lhech lhapque ti
vancaclanesh, nalhuclai ca nvancaclanesh lhpa lhutsja yamja ti nuut haba una chica que recin tena su menstruacin, le
daban masajes (para su iniciacin), todo el da, hasta la venida de la noche se le daban masajes. cacleclem pa cus shta pa
yivcujuneen pa lhcumjayash pa nalhuclay yamjaan pa tulh ti yichaaj pava cotsjatis les era muy pesado el calor y
sudaban (con) su trabajo, y todo el da hasta la noche cargaban con los ladrillos.

nalhujooi Saludo. BUENOS DAS! Note: neologismo Lit: nos lleg el da Ver : nuutjooi.
nalhulhajop Adverbio temporal. 1 DA POR DA.
1 DA TRAS DA. Lit: formado sobre nalhu 'da', con -lha 'sacando, extrayendo' y -jop 'al lado de' nalhulhajop ti yiclsshi pa
lhvcjclichat da por da estaba carpiendo el algodonal. nalhulhajop ti vooisha'ne taj ti ni nvo'yei da tras da lo
siguieron buscando, pero no lograron (encontrarlo). tojshic'oya ti yi'van pa lhaishivo, pa voque'; nalhulhajop ti yich,
yishivalhch'een entonces, encontr su huella y la sigui; da tras da caminaba siguiendo sus huellas ("caminaba, segua las
huellas"). Ver : nalhu.

nalhu lhavo' Nombre masculino; no poseble. CENTINELA. Lit: da su-profesional nich'ajum ti jaijuitajelhshi pque
clayishi nyish, pa clam, capi pu'ja'na nivacle nalhulhavos t'unvatsham'in, lhclutsshes winchester ts'ivee
nijuijatelh'yicuando recin nos dirigamos por el camino despejado, de repente aparecieron tres centinelas fuertes, que nos
apuntaban con sus winchesteres. papi nalhu lhavos yichaajsha'ne lhja camin ca nclvalha pava yishi' los soldados
pararon al camin para controlar la carga ("las [cosas que] estaban dentro"). Ver : nalhu.

nalhuvoque Nombre femenino; no poseble. 1 LUCERO DEL ALBA.


2 ESTRELLA MATUTINA. Note: da-ente-femenino Ver : nalhu.
nalhuyish Nombre masculino; no poseble (chequear). 1 CIELO.
2 FIRMAMENTO.
3 UNIVERSO. ovalhqueei ajaalh na nalhuyish! observ bien el cielo! pa jacunjan'ash jayu java yaquisites tavunay
yalhanashch'een shi' java ajcls yi'shi' na nalhuyish te echar de comida a las fieras ("animales carnvoros") y a las aves
del cielo (Ezequiel 29: 5). vooy pa lhcavim pa yiisiyanshi na nalhuyish su soplo (de Dios) despeja el firmamento.

315

nam1 Verbo, Grupo 4. 1s: janam (ja-n-am). 2s: lhnam (lh-n-am). 3s: nam (n-am). 1pi: shtanam (shta-n-am). 1 VIENE.
2 LLEGA.
3 SE ARRIMA.
4 BAJA. Note: en esta ltima acepcin con el sufijo -shicham/ -jicham
3 SUBE. Note: en esta ltima acepcin con el sufijo -chisham/ -quisham namyi na ja nivacle ni nastfaclesh, tsis'ash'in vino
a m un hombre que no conoca, me pregunt por vos. pa lhe'naa ti tanca ninamelh'ay pa tsha'nu pa nilhecha na cotsjaat
ti tanca chincavcalh'e por eso no les llegaran (a ustedes) la lluvia ni tampoco la tierra le dar buena cosecha (Ageo 1:
10). jaelh nalhu nama ja Jess pa nivacle tashttay, j lhech lhayishlheey t'ajuyish ja Jess ti t'acjatsuyshichamjop ti
yit'esh ti t'a'lha... otro da un leproso se le acerc a Jess, y arrodillndose ante l le suplic... (San Marcos 1:
40). javatjutsa ti janam'apee na vatp'o'apee soy yo que llegu primero sobre el puente. yaaj ca anmelhyi!, jjjiclay
mnlhee lhja svuclaj, yi'cji lha aacjiyuc no vienen ac!, todava est el oso hormiguero, est debajo del rbol. pa'lhech
tlh'e' ti namjam shita nava lhcolonias napi mennonitas por esta razn se trasladaron tambin a las colonias de los
mennonitas. namvatich'e papi nivacle yim'ja'nec'oya pa Calaliin, yanch'e'sha'ne lhn pava cumjc
shinvonji llegaron los nivacle que haban salido en busca de miel para (festejar la captura de) Calaliin, prepararon chicha de
miel. j'ayaam na yintsich'a, caju'na pa lhnam! qu suerte que viene mi nieto, tanto tiempe que no vens! apis ti
janam'ac'oya ya llegu antes de vos. mu! caju ti lhnamc'oya napi taclas caramba! largo rato tardaste en venir junto a
los nios. yentaj ts'ivee ca namjeishi pa Jesus, taj papi nivacle ni nanc'atc'oya ca jaspaa namjeishi queran acercrselo
(el paraltico) a Jess, pero la gente no se apartaba para dejarles paso. lhnamelhyic'oyaustedes me hicieron esperar (yo les
estaba esperando). tsicaaysiyuelh'ash'in jayu yivaatsha ca ninamtajelh'ay pava vaclanelh'am yo me reir de las
desgracias que les llegarn (Proverbios 1: 26). jasch'itajc'oya pa vatc'usiyash pa namyiy pa jeuch'e; javatjumtitajc'oya
pa vatqu'isjuyaj pa namyiy pa tulhitaj esper dicha, me vino desgracia; esper luz, me vono oscuridad (Job 30: 26). pa
lhcaanvacle yisnatesh pa lhaviim tlhshaam pa uj tovc pa nichaaj pava acloj jooyjoyitas, pava lhech nat'esha'ne'en pa
vat'ichavat shi' pa lhavjqu'e pa tif'apee pa caju pa nashch'een pa yamjey pa ve'lha nalhu ti yichajshiin pa
vat'ichavat, pa vanaclapju pa t'eshey ca ve'lhaashi yecl' pa nam'ets'ee el Seor levant un viento del mar, que trajo
bandadas de codornices y las arroj junto al campamento, aleteando a un metro del suelo en una extensin de una jornada de
camino (Nmeros 11: 31). pa Yave namjicham ca nclvalh pa yitsaat pa yisnateshlhatam papi nivacle Yav baj para
ver la ciudad que los hombres se haban construdo. niyij'a ca chinamelhvatjulh hay falta de comunicacin (geogrfica)
("no es cierto que vengan unos a otros"). vacj' namtajyi ti p'alha na yie' ja jam'e l lleg demasiado tarde a este lugar
(donde yo haba estado) cuando ya me haba traslado a otro lugar. ja yinvacle tsichen'ach'eti yit'esh'a ca ninamtaj japi
napu' nich'acsha'ne mi amo me manda (a vos) para decirte que han llegado dos muchachos. lhpa lhiivte yiviisjatesh na
yoot ti atejem; pa vatjovayiesh pa vatvafi' pa namyitapee mi corazn hace latir a mi pecho y me duele; mi temor a la
muerte me sobrecoge (Salmo 55: 4). namyitsham na vatjovayi factsejch'e, tsits'ananjat na vatjovayi me sobrecoge
(atravesndome) una corriente de temor, el temor me hace temblar (Salmo 55: 5). istaa ca anam ven noms. nam'ay
jayu pava nalhus niysisa, pa caaj jayu papi naac'utsfasa pa yisnatesh jayu pa t'afaych'e avj, pa tiyjqu'e avj
jayu te llegarn das en que tus enemigos te rodrearn de trincheras, te sitiarn y te cercarn por todas partes (Lucas 39:
43). Ver : yam; namjat.

nam2 Verbo, Grupo 3. 1s: tsam (ts-am+). 2s: lhnam (lhn-am+). 3s: nam (n-am+). 1pi: shtanam (shtan-am+). 1 SE
SUELTA.
2 SALE. Note: sase siempre con sufijo aplicativo namjisha'ne se sueltan. t'acum'e pa lhcacl' ti yichaajsha'ne, taj ti namji
pa lhcacl' lo agarr de la pierna para atajarlo, y se le solt la pierna. pa nclitch'e pava lhavanchei pava lhtsevtei ti
namqu'e, namqu'e lhn, nictch'esha'ne mostraban los dientes de sus vaginas que salan, se soltaban y caan al
suelo. namqu'e lhtsej es tuerto ("le ha salido un ojo"). papi chiyt'ijji lhtsej pa chiyt'ijji lhtsej shta; papi
chiyt'ijjqu'e lhashi pa nam'e lhpa lhtsevte, pa chiyt'ijjqu'e lhashi vitsha lhashi pa namat'e vitsha lhpa lhtsevte ojo
por ojo y diente por diente ("quien pega su ojo, le pegarn el ojo tambin; quien le pega en la boca y se suelta su diente,
alguien le pegar tambin en la boca y le arrancar un diente tambin") (San Mateo 5: 3). Ver : namat; namji lhcnshiyis.

316

namach Ver : lhnamach.


namach lhashiyuc Nombre femenino; no poseble. Pl: namach lhashicui (namach lh-ashi-cu-i). INGA. Inga
uruguensis. Lit: hacha su-mango-planta Note: la formacin del nombre remite a su uso como madera empleada para
confeccionar el cabo del hacha ("hacha su-boca-planta") Ver : namach; lhashi.

namat Verbo, Grupo 5. 1s: janamat (ja-nam-at). 2s: lhnamat (lh-nam-at). 3s: namat (nam-at). 1pi: shtanamat (shta-namat). 1 LE SUELTA.
2 LE ARRANCA.
3 LE SACA.
4 LE QUITA. janamatshi lha vantsemaaj arranco el poste. papi chiyt'ijji lhtsej pa chiyt'ijji lhtsej shta; papi
chiyt'ijjqu'e lhashi pa nam'e lhpa lhtsevte, pa chiyt'ijjqu'e lhashi vitsha lhashi pa namat'e vitsha lhpa lhtsevte ojo
por ojo y diente por diente ("quien pega su ojo, le pegarn el ojo tambin; quien le pega en la boca y se suelta su diente,
alguien le pegar tambin en la boca y le arrancar un diente tambin") (San Mateo 5: 3). meelh ti yamqu'een na vatvuvaat
pa namatshisha'ne pava vatyees, caaj pava vacha'e lhavo'matachey, tayashay pa t'acjlhc yiyashayan pava
vatshanantiyc al desarrollarse por el cuerpo, causa cada del cabello, aparecen erupciones, hepatitis y enfermedades en los
riones. Ver : nam'e; tanamat.

namjat Verbo, Grupo 5. 1s: janamjat (ja-n-am-jat). 2s: lhnamjat (lh-n-am-jat). 3s: namjat (n-am-jat). 1pi: shtanamjat
(shta-n-am-jat). 1 LE ALCANZA.
2 LO HACE LLEGAR AQU.
3 LO DEJA ENTRAR.
4 LO HACE ENTRAR.
5 LO AGARRA. janamjatei napi c'afoquilhai lo hago llegar a la polica. yaaj ca anamjatelhyi pa vatc'alhtanjayash pa
ats'ilhjeneshelh shita pa ni isa' no nos dejes caer en la tentacin y lbranos del mal. na'lhech ujjaam na profeta
namjtsham nqueesh un gran profeta ha surgido ("lo ha alcanzado"). nqueesh tameneshlhavach, lhayaash ti
ninamjatemsham pan t'nasheshem j lhech con eso se hacen culpables de haber faltado a su compromiso (1 Timoteo 5:
12). pa lhfomjasesh pava vacha'e ts'ivee pava tovjy factsesch'e pa namjatey na nalhu'e pava nichinvan'in explora
("es su hallazgo") el nacimiento de los ros caudalosos y saca lo oculto a la luz del da (Job 28: 11). vee' cum na yifayishey,
vooy ca janamjat(t)ajey afoc japi nacvfachi pa lhech jan'eajop sintate a mi derecha, hasta que yo ponga ("yo conduzca/
haga llegar") tus enemigos ("los [que] te odian") debajo de tus pies (Lucas 20: 42-43). Ver : nam; yamjat.

namjei Verbo, Grupo 4. 1 HASTA.


2 HASTA QUE. Lit: llega ac Note: forma del verbo nam 'llega ac' aspejeyinshelh lhutsjayech, Jerusaln lhavoquey, jan
lhjunash java tashinshas shi' java jtinjas pa ya aj ca antyiyjatesh lha yenche; pa an'ate ti yim' pa namjey ca
nanjat'otajey lhavaatsha promtenme, muchas de Jerusaln, por las gacelas y ciervas del campo que no despierten ni
desvelen al amor hasta que a l le plazca (Cantar de los Cantares 2: 7). ya aj ca anfacle'lhem papu navan lha'vanelh
namjey pa ca t'aplhutajaa ca neetajchishamshi na Nivacle Lh'sesh capi vafsha'ne no cuenten a nadie lo que han visto
hasta que el Hijo del Hombre resucite de entre los muertos (San Mateo 17: 9). pa meelh pan lhcachenach'esh ti yamjey pa
yit'esha pa Yeh: janchajeshnee nava lhshatjes capi lhcles ca lhcaanvacle; pa Yeh pa tayjijanesh: pa an'e pava
napu'esh'e chiyaclpju'e yiey ja chiyuy'een na yitsaat pa lhech mnlhaae pa namjey lhum'ashi cuando lleg su
mensajero, Yeh le dijo: han trado las cabezas de los hijos del rey; Yeh orden: pnganlas en dos montones a la entrada de
la ciudad, y djenlos hasta la maana (2 Reyes 10: 8). Ver : nam; yamjei.

namji lhcnshiyis Nombre masculino; no poseble. ANIMAL CASTRADO. Lit: se soltaron sus testculos Ver
: lhcnshi; nam2.

namqu'e lhtsej Ver : nam2.


namtaja ca Conjuncin. HASTA QUE (AC). Lit: viene ac que ca yit'esh lhn ca mnlhaa nque pa namtaja ca
jatpectaj, pa ta t'e lhjunash'am avaatsha? si quiero que se quede ac hasta que yo vuelva, a t qu? Ver
: nam; yamsha; yamjei;yama ti; namjei; jaalh. Variante : yamsha; yamjei; yama ti; namjei; jaalh.

nan Ver : na; na3.

317

nanivai Verbo, Grupo 3. 1s: tsinivai (tsi-nivai). 2s: lhnivai (lh-nivai). 3s: nanivai (na-nivai). 1pi: shtanivai (shtanivai). 1 TUENE OLOR A SUDOR.
2 ES AGRIO. Ver : nivai.

nan'e Presentador locativo; singular; masculino; presente a la vista. AQU EST. Note: forma locativo del relativo nan 'el que',
formado con el dectico na nan'e yaje' sta es/ac est mi presa. Ver : na3.

na1 Adverbio interrogativo. 1 CMO? na pa lhjunash? cmo es? aclojesh ti yasinquiem papi nivacle pa lhjunash pa
lhanvacleyash pa vs, ti lhavsuy pa lhnnash shi' ti nclhach'e, na pa lhjunash ca lhacm'aa ca nityc'oyamuchas
veces les haba hablado a los hombres de cmo era el reino del cielo, su mensaje (que haban recibido) era sencillo, y le
pareca (como si) todos hubieran entendido.
2 QU? na pa lhfanishesh? qu hace? na t'e pa ca lhanfanasha cqueei? qu se har con aquella?
3 DNDE?
4 ADNDE? na t'e pa t'ajuishi japi yintclishjes? adnde se fueron mis nietos?
5 DE DNDE? na t'e pan tlhshi' lhn? de dnde ser que viene?
6 POR QU? na t'e pa lhai'yaash ts'ishi' cava yivelhavot ti shanshanc'oyaan? cul podra ser la causa de que va
desapareciendo mi gente? na pa lhai'yaash ti shincnitshieshelh? por qu ser que nos hostigan?
7 CUNTOS? na t'e pa t'ajj cootsjatiyis chi suiyeshshi cque jpyich? cuntos ladrillos se van a necesitar para esta
casa?
8 CUNDO? na pa t'aplhuc'oya ca nam jayu? cundo vendr(n) l/ella/ellos/ellas? na t'e ca ninam jayu yiin ja
a'maestro'elh? cundo ser que vendr su maestro (de ustedes)?
9 QUIN? na papi yitst'ajesh? de quin ser/ quin es el propietario? yit'esh lhn pa nivacle pan yi'van: na t'e ja
enc yie'? dice un hombre que lo ve: quin ser el que est ah?

na2 Ver : na3.


napecjatsu ~ napecjayu Verbo, Grupo 3 (chequear). 3s: napecjatsu (na-pec-jatsu). QUIERE VOLVER ALL. ts'am ti
vatsjan ja yitjooc, pa lhechesh pa napecjatsu apenas estaba sano mi to que quiso volver. catin'e napecjayuei lhn ti'ma
pa lhch'acfa pero quiso volver a su marido. Ver : vapec; nitpecjatsu ~ nitpecjayu.

napecjayu Ver : napecjatsu ~ napecjayu.


napelh(cha) Ver : napi.
napi 1 clasificador dectico; plural; humanos; conocidos de vista; presentes. LOS/LAS QUE ESTN A LA
VISTA. nishamesh napi taclas los nios estn alegres.
2 clasificador dectico; plural de cortesa en sentido de singular; humano; conocido de vista; presente. EL/LA.
3s: napuque, nap', nap'um, napun'e. 3 demostrativo y pronombre de 3a persona; plural; humanos; conocidos de vista;
presentes. vooi ti nijovaishiin ts'ivee pa nintasinich'e napuqueei tienen miedo ellos, y ellos no hablan. she japuque
napuque pu'jana lhavelhesh nque t'eshey ninvmjat papi vncaclnjanjas? quin de aquellos tres te parece que se
port como prjimo del que cay en manos ("por poco [no] lo mataron") de los asaltantes? (San Lucas 10: 36).
3s: nap'umjulh, napuquejulh, napuc(v)julh. 4 demostrativo y pronombre de 3a persona; plural; humanos; conocidos de
vista; se ven venir. lhan'e papi nivacle vanijiyinesh pa nyish yicha pa yitsaat, pa yit'esh pa'lhech tmatsejshi na tulh ti
yi'vanjulh: na? lhet t'e jum napuquejulh "Ni-Yiyej-Lhavo'" pero los nivacle estaban en fila a ambos lados del camino
a la aldea, y dijo el que vea bien de noche: qu ser esto?, han de ser los "No-Acierto-Su-Nuca".napucjulh napi yifos ca
ach'acfa pa nqueesh pa nachaaj jayu vitsha los que vienen ahora de enterrar a tu marido te van a llevar tambin (Hechos
5: 9). napuquejulh'ana egipcios! vienen egipcios! a'va, napucvjulh pu'jana nivacle tay'tsjan'ash'in ti
vo'aysha'ne mira, tres hombres vienen preguntando por t para que vayas con ellos (Hechos 10: 19).
3s: napilhech. 5 pronombre anafrico de tercera persona; plural; humanos; conocidos de vista; presentes. ca yaaj na shita ca
shinvacle'matan napi'lhech casvelhavot palavai! que nuestros vecinos paraguayos no falten respeto a nuestras
autoridades! napi'lhech ni nen ca pitejaesh ca nt'taisha'ne ellos no quieren que (los caminos) sean largos cuando
viajan.

318

3s: napelh. 6 pronombre diferencial de 3a persona simple; plural; humanos; conocidos de vista; presentes. j'lhaa ca
nclvalhtaj jayu vitsha nap'elh casvelhavot, pa yitiyiesjoo' jayu por cierto, si otros de nuestra gente lo miren, nos
inspirarn admiracin.
3s: napelhcha. 7 pronombre diferencial de 3a persona compuesto; plural; humanos; conocidos de vista; presentes.
3s: napi(n). 8 pronombre relativo; plural; humanos; conocidos de vista; presentes.

napi'hech Ver : napi.


napjun Verbo, Grupo 5 (?). 1s: janapjun (ja-napjun). 2s: lhnapjun (lh-napjun). 3s: napjun (napjun). 1pi: shtanapjun
(shta-napjun). 1 LO QUEMA. Note: dcese principalmente de la quema del campo
2 LO ASA QUEMANDO LAS HOJAS. pa tayjijanesh pa lhcaanvacle pava vatcftilhinjatey ca chinapjunshamsha'ne y el
rey orden que quemasen los husos. vooi papi vooi nanjatetas yilhnshi pa itj, napjunsham pa tavashailos cazadores
de conejillos frotaron fuego para encender (el pasto en) el campo. pa tujc'oya jayu ts'ivee ja t'asjaan pa napjunesh jayu
ts'ivee ja itj ellos se comern su carne y la quemarn en el fuego. lhchenesh pa uj unaj ti t'tjatesha cotsjaat capin
t'ajuytaj'ajulh avaatsha, pa lhnapjunesh(sh)am pa anutsaaj, capi'lhech yichesh lhjunashjulh pava jpc usaste tu gran
poder para tirar al suelo los que te enfrentaban, y los quemaste con tu ira; ellos quemaron como paja (xodo 15: 7). tanca
yiyytaneshelh'a nava acufayjateselh shi' nava lhnapjunelhsham ti yajatesh ti lhatcufaayshelh'in no le reprocha por
sus sacrificios ("regalos") ni por sus holocaustos ("lo que ustedes regalan quemando") (Salmo 50: 8). taj ti pa t'asjaan, lhpa
t'jeche shi' pa lhasamuc pa vc pa nayjatshi pa vat'ichavat ca ninapjunsham pero la carne del novillo y su piel, y su
estircol, quemars fuera del campamento (xodo 29: 14). napjunsham ts'ivee cava lhavnus ti shnomajesh ellos
quemaron sus huesos hasta que se vuelvan ceniza.

napoj Verbo, Grupo 3. 1s: ts'apoj (ts'-apoj). 2s: lhnapoj (lh-napoj). 3s: napoj (napoj). 1pi: shtanapoj (shta-napoj). NO
TIENE GANAS DE CAMINAR. napoj lha nivacche aquella mujer no tiene ganas de caminar. at'acjuyam cun! - cha',
ts'apojvete a buscarme agua! - no, no tengo ganas.

napshin Verbo, Grupo 4 (? chequear). 1s: janapshin (ja-napshin). 2s: lhanapshin (lha-napshin). 3s: napshin (napshin). 1 CRECE EN PODER.
2 CRECE EN NMERO.
3 AADE. pa lhech yit'eshem pa is pa napshinem'e pa yiclontem'e pa t'ajj pava lhcly los bendijo y se multiplicaron, y
les hizo aumentar su ganado (Salmo 107: 38). yivaatsha pa janapshineshemch'e shta: nava lhasnatshelh nintajulhey;
istajjop ca anclhitelh ca avijatanelhjulh pa cas'Dios, pa avatshiyanelhem pava naclquieshelh japi ampa ca
naychavalh nicasc'utsfasa y yo aad: no est bien lo que hacen; solo respetando a nuestro Dios evitarn el desprecio de
nuestros enemigos, los paganos (Nehemas 5: 9). pa napshinesh'e ti yit'esha shta... sigui diciendo... Ver
: tanapshin. Variante : tanapshin.

napun'e Ver : napi.


napuque Ver : napi.
napuquejulh Ver : napi.
napu' Verbo, Grupo 1 (chequear). 1s: yampu'. 2s: anapu' (a-napu') ~ ampu' (a-mpu'). 3s: napu'. 1pi: caspu'. 1 SON
DOS. tiflhav'ne pava lhsc'ctis papu ti yicln ti ve'lhajop, vooi ti napu'jop pa vactsnesh ts'ivee se apodera de sus
almas (de la vctima) alguien que mat cuando estaba solo, pero entre dos, se reparten. a'lhan'eelh anapu'elh acltelhei
nishi an'um'e utiyuc pero ustedes dos huyan sobre aquel cerro. yampuelh somos dos. chi' pava yaquisitis isissha'ne
chi' pava ni isisasha'ne yichelh'acfi pa Noe lhpa lhvjatshiy, napu ts'ivee: pava yitsji chi' pava cjecli tantos los
animales puros como los impuros entraron en el arca con Noe, de dos en dos: machos y hembras. napuque ana napu'
ts'ivee java clutsshes (aparecieron) ellos, dos rifles tenan. nich'a napu' nalhus ti atej na yicachi' hace dos das que me
duele el vientre. caspu' ti casmanlha (fueron) dos de nosotros quienes quedaron. nque jpyich caspu'acfi en esta casa
somos dos. napuqu'e lhavuuvtis yivclanjat ti yijneshlhach'e, yanshi ajp na jumcuclaai ti yicljjinatshi, pa manlha
ti'ma dos estatuas ("cuerpos/troncos") cre a su semejanza, las puso al sol para secarlas, y vivieron. vooy ti pu'janach'e
java nalhus ti tsicavat'aj, pa nicavat'aj vitsha anque; yampu'elh'e ja jvelh'cji; ampapu caelhchaa ca vena nitlhshi

319

ti jvelh'cji ja jpyich y tres das despus que di a luz, tambin ella dio a luz; estbamos juntas en casa, no entr ningn
extrao estando nosotras dentro de la casa (1 Reyes 3: 18). at'ovosshi ca napu'a pava t'iyas na tavclaj mnlha pa
ave'lhan'e ts'ivee ca ajutey pava lhch'alhuc partan en dos al nio vivo, denle una mitad a una y otra mitad a la otra (mujer)
(1 Reyes 3: 25). ca nicaajtaj papi nayjeesh'a pava tilhj ca atilhjemch'e pava ve'lhashi yicl' pa istaa ca
atilhjemench'e pava napu'ji yicl' si alguien te ordena que le cargues (las cosas que lleva) con un palo, carguele con dos
(o algunos) palos (San Mateo 5: 41). taj ti yamjei ti yaash ti t'apyc'oya pa vatt ti ts'iifshi pa ya'sheshc'oya ti yecj
pa clesataj napu'esh pava chiyeclsch'e pero al final (su lengua) es ms amarga que el ajenjo ("alcohol amargo") y ms
cortante que el pual de doble filo ("espada con dobles [filos que] han afilado") (Proverbios 5: 4). paelh nalhu ti yich pa
t'acumeshi pava napuqu'e tinshanjay pa yijuteyjop pan nyjop jayu pa yit'esh: anujumatsenesh nque nivacle; ca
nintajulhtajasham nava jajut'ay, ca jatpectaj pa jajut'ay pav'elh al da siguiente sac dos monedas, se las dio al dueo
de la posada ("al que iba a dejar [al herido]") y le encarg: cuida de este hombre, y si no basta lo (el dinero) que te d, te lo
pagar de vuelta ("te dar ms/otros cuando regrese") (San Lucas 10: 35). napu'qu'e nalhus ti t's'e cotsjaat caminaron
dos das. pa meelh pan lhcachenach'esh ti yamjey pa yit'esha pa Yeh: janchajeshnee nava lhshatjes capi lhcles ca
lhcaanvacle; pa Yeh pa tayjijanesh: pa an'e pava napu'esh'e chiyaclpju'e yiey ja chiyuy'een na yitsaat pa lhech
mnlhaae pa namjey lhum'ashi cuando lleg su mensajero, Yeh le dijo: han trado las cabezas de los hijos del rey; Yeh
orden: pnganlas en dos montones a la entrada de la ciudad, y djenlos hasta la maana (2 Reyes 10: 8). nicaaj pa
tanuvatc'oya ca nicatsnvatc'oya pa yint ca jaspa napu'asham pa ca nv'e' pa yint que exista un firmamento entre
las aguas, que separe aguas de aguas ("que exista una espacio que separe el agua para que el agua sea en dos lugares")
(Gnesis 1: 6). istaa ca napu'a ja't'ajesha ca pu'janaa, ca nivaclhit(t)ajesh pa ve'lha pa vooy peelh nancay'jesh'e,
vooy peelh nyjqu'e pavan yit'esh'in que (hablen) dos o tres, y que cuando uno haya terminado, otro siga y otro interprete
lo que dicen (1 Corintios 14: 27). yiey na acachi' napu'jam lhtachifas; napu'jam yitsates t'ajuyvatjulh ti jjjeclay
ninanvat'as; ve'lha pa yasc'oya ti t'un'in peelh, pa c'utsa'jesh shichamc'oya jayu pa tavclajesh dos naciones hay en tu
vientre, dos pueblos se separan en tus entraas, uno vencer al otro y el mayor servir al menor (Gnesis 25: 23).
2 SON UNOS POCOS. ni natcjishai, ni yit'esh ca yiclqui nava yicatsjei lhai'yaash ti napuyam apee es estpido, no
quiero derrochar mis semillas, pues son muy pocas ("pocas-para-m"). avaatsheelh lhavo'tajelheysha'ne pava acloj taj ti
napu' pava ti lhavanelh ustedes iban buscando la abundancia, pero poco fue lo que tuvieron (Ageo 1:9). napu nalhus
atesha pa lhapa yquensha'ne lhacm'a pava lhcyijancheei en pocos das noms todas sus siembras estarn
maduras. napu' pava nalhus amc'oya ca chi nasclaneshshi pa Pascua, pa Jess yit'esha papi doce apstoles... pocos
das antes de la fiesta de Pascua ("faltaban para que preparen la Pascua"), Jess dijo a los doce apstoles... yit'ovsei pa
lha'vanach, pa nalhu pa yiyanch'e pa nalhuclai; yichei lhn pa alhu, lhech pa napu'e pa lhavanash, taj ti
yishiyanem le cort el pene, la maana siguiente lloraba, pas todo el da as; se acerc a la iguana pidiendo uno de sus
penes, pero se lo neg. yiyjiesha lhpa lhja'ya ca nt'aalhshei lhpa lhamimi pava napu'que lhcatsjei: quecleichei,
nicltsich, chi' pav'elhcha dijo a su esposa que pidiera a su madre un poco de semillas: porotos, maz y otras. napu' java
nalhus ta'vaiya pa Pascua algunos das antes de la Pascua. caaj papi napuqu'e lhcaanvacles papin yit'esh ca nashjat pa
t'unaj, lhan'e lhacm'a pap'elhcha ca lhcavosa jayu algunos soberanos queran aumentar su poder para someter a todos
los dems para someterlos ("que sean sus peones"). pa yiyjiesha ca nchaaj pava napuque lhacm'a pava caaj le dijo
que llevara un poco de todo lo que haba. vooi ti yam, pa tiseshch'e pava napuqu'e vatcs pavan nichaaj, pava'lhech
aclojjumje ti yictsnjat, vena lhjunash jumje cque! llegaron a su casa y repartieron las pocas comidas que llevaban, y
de ellas repartieron muchsimas, imaginate so! nava tulhis ti yi'van pa lhaje', pa yishaiyanesh pava napuqu'e finc
lhsashai cada noche reciba su carne a cambio de un puo de hojas de tabaco. pa chinavmjat jayu shta, chiyicln jayu
napi yiatshi, nichinmnlhanit'e jayu pava ca napuach'e pava utes, lhacm'a jayu ti chivmjat, lhayaash ti
nantfa'clesh tatsha ti nach'ay ja Dios te derribarn a tierra a t y (a tus hijos) dentro de t, y no te dejarn piedra sobre
piedra, porque no reconociste el momento en que fuiste visitado por Dios (Lucas 39: 44).
3 SON MUCHOS. Note: en forma negativa lhum'acfinucjulh j tsitenas'e japi yita' lhavos; lhavtsatis Ma'avash, Pistaa
Lhavjoot, Toishivoyish (Mariscal Estigarribia) chi' pav'elh ni napu'a hacia el oeste estn la tierras de los montaraces; sus

320

pueblos antiguos eran Ma'avash, Pistaa Lhavjoot, Toishivoyish (Mariscal Estigarribia), y muchos otros. aniicjuelhsha'ne
napi ni napu'a jaspa napeclei'in cun java lhavtsatis jcl'esh ca nvan ts'ivee pa ca nv'e' chi' shita pa tuc'a ca ntuj
shita despide a la multitud ("los no pocos") para que vayan a los pueblos y encuentren all alojamiento ("que tengan donde
quedarse") y algo para comer. lhacm'a papi ni napu'a nivacle tsaccunch'e yama ti yape'sha'ne toda esta multitud de
hombres comi hasta saciarse. Ver : napu' yama ~napu' yama caspaschei; napu' njesh ~ napu' njesh
caspaschei; napu'ji; yinpunat.

napu'eishi Verbo, Grupo 1 (chequear). 3s: napu'eishi (napu'-e-i-shi). ES EL SEGUNDO (en orden). pa vatjutsa' nalhu pa
napu'eyshi jive'cla pa napu'eyshi nincp, ti meelh ti pitoj'e clee pa ve'lha nincp papi Israel lhavos ti tay'een pa
Egipto... el primer da del mes segundo, en el segundo ao despus de la huida de Egipto de los israelitas, ...(Nmeros
1:1). pa napu'eishi lhatpecjayash pa Cristo la segunda venida de Cristo. pa David napu'eishi ti lhcaanvacleesh pa
IsraelDavid fue segundo rey de Israel. Ver : napu'; ta t'aplhueishi?.

napu'esh Verbo, Grupo 1 (chequear). 3s: napu'esh (napu'-e-sh). 1 ES LA SEGUNDA VEZ.


2 SON DOS VECES. napu'esh ti t'eishei pa votjj canta por segunda vez el gallo. pa lhechesh pa yivoych'e lhcachi' ti'ma
ja Pedro pan yit'eshem ja Jess ti yit'esh: jjjeclay tanca napueesh ca nit'eyshey pa votjj ca p'alha jayu ca
pu'janaaesh ca avaantanyish; cavque yaychavalhch'e ja Pedro pa yapjayan'in Pedro record lo que le haba dicho
Jess: antes de que el gallo cante dos veces, me habrs negado tres veces, y eso lo hizo llorar (San Marcos 14: 72).napu'esh
ti chitsiseejsham me han operado dos veces. Ver : napu'; napu'esh vatcumjayas.

napu'esh vatcumjayas Nombre masculino; no posedo. MARTES. Note: los nombres de los das se expresan ms a travs de
los prstamo directos al castellano Lit: segunda vez con el trabajo jjjeclai ampapu ca nit'ya pa lhech napu'esh
vatcumjayash ti yjesh'esha'ne ti yichey pa Jess pa vatishjanja'vat sin que nadie lo supiera todava, ese martes fue la
ltima vez que Jess fue al templo. Ver : napu'.

napu'ji Nombre masculino/femenino; no poseble. Pl: napu'jic (napu'-ji-c). MELLIZO. Lit: es/era dos dentro ; plural: son/eran
dos dentro lha tanuc napu'ji java lhcles la gata tiene mellizos ("son mellizos sus hijos"). nava ajtey lha'yasha java
napu' tashinshas nava napu'ji tashinshas ti tac'uutshi java yucshi lhavs tus pechos, dos cras mellizas de gacela que
pacen entre rosas ("flores rojas") (Cantar de los Cantares 4: 5). yameijop pa yj'e pa nalhu ti nivat'as japi napu'ji lleg
el da (del parto) y nacieron mellizos. Ver : napu'.

napu' njesh ~ napu' njesh caspaschei Verbo, Grupo 1. SON DIEZ. Lit: se termina con dos (nuestros dedos) pava
napu' njesh vatyjijates los diez mandamientos. napu' njesh papi lhutsjayech tach'anc'oya pa yie' lhavj pa
nyishdiez muchachas esperaban al lado del camino. tsit'yish ti c'atsjuulh pa jamjeishi lhja napu njesh vatpaschei s
contar hasta diez. tsit'yish ti c'atsjuulh chi t'lhesh'e ja ve'lha pa chi yamjei napu' njesh vatpaschei s contar desde
uno hasta diez. jatants'aclanesh'a ca ac'alhtanesh napuque acavos: ca ayjijanshem ca nqueshch'e pava napu'njesh
nalhus ca anjuteelhyi ja tsi'shaa ca jatujelh pava chiycvjiyan shi' ca tsi'shaa ca c'ayelhshi pa yint te ruego que
hagas una prueba con nosotros tus servidores: que les mandes que durante diez das solo nos den verduras para comer y agua
para beber (Daniel 1: 12). lha atinshanja yaash nava napu'njesh na t'ajjqu'e' tu moneda ha producido diez veces
ms. Sinn : njeshsham, diez. Ver : napu'; njeshsham; diez.

napu' yama ~ napu' yama caspaschei Verbo, Grupo 1. 3s: napu' yama (caspaschei) (napu' y-am-a [cas-paschei]). SON SIETE. Lit: dos se van (para completar la mano) ~ dos de nuestros dedos se van Note: poco usado. Se prefiere el
prrstamo al castellano njesch'e pava napu'yama nalhus pa vaf pa tavclaj pasados siete das el nio muri. caajem
java napu'yama lhac'uc pa napu'yama shta java lhtsjey tena siete cuernos y siete ojos (Apocalipsis 5:6). pa Juan
yiisshem'e papi napu'yama t'ajj'esham papi lhtatvelhavot'esh pava iglesias Juan escribe a las siete iglesias
(Apocalipsis 1:4). ca naclntaj papu pa napu'yama caspaschei, lhet t'ajjesh jayu ca jaicaatshai'ash si alguien te
mata, yo te vengar siete veces ("siete dedos nuestros, ser tal su nmero"). vooy pa t'ajjamsha'ne papin yi'shi' papi
lhchifas pa nachey'in ti yefenesh ti yuyelheyvancji pava napu'yama nalhus sus parientes, que vivan en los pueblos,
tenan que venir a ayudarlos por turnos ("entrando por turnos") de siete das (1 Crnicas 9: 25). acum'e shita pava
napu'yama caspaschei pa t'ajj lhacm'a java vatacli chi' java yaquisitis isissha'ne chi' pava lhja'yasesh; vooi pava
yaquisitis ni isisasha'ne, ve'lhaach'e, chi' pava lhja'yash ts'ivee; lhech t'aj'jeeshch'e jayu shita pava'na jcls

321

vanashaan na vs, t'aj'jajulh pava cjecli pava yitsji toma siete parejas de cada especie de animales, tanto de los
animales puros como de los impuros, cada uno con su pareja; del mismo modo, de todos los pjaros que vuela por el cielo,
cada uno macho con hembra. pan lhjunash pa cuvyu chi yuijatesh'acfi pava ve'lha njesh caspaschei tashinshtas,
ca'tajesha ca napu' yama shita por ejemplo, se cambiaba cinco o siete ovejas por un caballo. j'lhech ve'lheelhsham japi
napu'yama tanefenelh japi vatcachenjas l era uno de los siete evangelistas ("ayudantes mensajeros"). lhech lhjunash
jayu shta pa ve'lha nalhu ca napu' namtajesha ca natmentaj'ash'in, ca niteetajesh: jatatvaych'aclajesh jayu shta na
yifanishyivach, pa lhet'aj'jeesh ca avmjatemch'een vitsha asimismo si siete veces al da te ofende y dice: me voy a
arrepentir de lo que yo hice, perdnalo siete veces ("tantas veces") (San Lucas 17: 4). meelh ca ntajelhshi pava
napu'yama yameyc'oya, ti lhcatsnjateshelh pa nalhu ti nich'a tlhesh'e pa vatcavcalhech'esh pa trigo cuando hayan
pasado siete semanas, a partir del da en que empiecen a cosechar el trigo, contarn siete semanas (Deuteronomio 16:
9). Sinn : siete. Ver : napu'; siete.

nap'alh Verbo, Grupo 4. 1s: janap'alh (ja-n-ap'alh). 2s: lhanap'alh (lha-n-ap'alh). 3s: nap'alh (n-ap'alh). 1pi: shtanap'alh
(shta-n-ap'alh). SE QUEMA. lha'lhapa ni nteetajesh lhn ca chi nap'alh(sha'ne) pava lhqu'isjayanjas, lhan'e lhpa
lhch'acfa lhettipa ti yu'eishi a pesar de que l no quera que se quemaran sus libros, sin embargo, su esposa los enterr con
l. Ver : yap'alh.

nap'alhit Verbo, Grupo 3. 1s: ts'ap'alhit (ts'-ap'alhit). 2s: lhnap'alhit (lhn-ap'alhit). 3s: nap'alhit (nap'alhit). 1pi: shtanap'alhit (shtan-ap'alhit). 1 QUIERE IN CON ALGUIEN.
2 QUIERE IR A. ts'ap'alhit'a quiero ir con vos. ts'ap'alhitei ja yitsaat quiero ir al pueblo. Ver : naip'alhit.

nap' Ver : napi.


nap'uc Nombre masculino; no poseble. Pl: naapjui (naapju-i). 1 CENIZA SALADA DE CIERTO ARBUSTO.
2 SAL, BICARBONATO DE SODIO. ni nap'uca j, nap'uc atesha j, tsi'sha vooi ca yacut, nap'uc j, ni tsifni'a; tsi'sha ja
actaj ncyi ana, tsi'sha shita no tenan sal verdadera, solo ceniza de plantas saladas, era de color negro, no era sal; solo
tenan eesta tierra salitrosa, solo esa. Ver : napcutaj.

nap'um(julh) Ver : napi.


nasactsiy Nombre femenino; no poseble. Pl: nasactsiyc (nasactsiy-c). GUYRA TIRI (ave). Paroaria coronata.
nasinqui Ver : vanasinqui.
nasuc Nombre femenino; no poseble. Pl: nascui (nascu-i). GUAYACN (rbol). Caesalpinia paraguariensis. vananshi
lhpa nasuc ti vatsevat'e lhavj pa lht'acjuyish se transform en guayacn y la esperaba parado al lado de su senda (por la
cual sola pasar para buscar agua).

nashami Ver : lhshami.


nat Verbo, Grupo 3. 1s: tsat (ts-at). 2s: lhnat (lhn-at). 3s: nat (n-at). 1pi: shtanat (shtan-at). 1 CAE.
2 BAJA.
3 CHOCA.
4 PALPA. ve'lha ja nalhu ja Lhcaanvacle ti vaclan ti natyitapee pa t'unaj pa Espritu Santo pa jape'yayitch'e pa uj
t'jj un da, el Seor hizo que se apodere de m (la fuerza de) el Espritu Santo y escuch detrs de m una voz potente
(Apocalipsis 1: 10). meelh ti niclantaj'e lhpa c'utsjaa lhpa saniy, pa yit'esh pa Nasuc ca ninat'apee lhpa c'utsjaa lhpa
noyan cuando intentaba arrancar la anciana la sanda, Nasuc hizo que la calabaza caiga sobre la anciana. japi niapee na
vs natcatsitapee jayu los que viven arriba ("sobre el cielo") caern sobre nosotros. vooy pav'elh lhtsjey natshisha'ne
pa yie' pa utechat sus otras semillas cayeron en terreno pedregoso (San Marcos 4:) pa lhcaanvacle yisnatesh pa lhaviim
tlhshaam pa uj tovc pa nichaaj pava acloj jooyjoyitas, pava lhech nat'esha'ne'en pa vat'ichavat shi' pa lhavjqu'e pa
tif'apee pa caju pa nashch'een pa yamjey pa ve'lha nalhu ti yichajshiin pa vat'ichavat, pa vanaclapju pa t'eshey ca
ve'lhaashi yecl' pa nam'ets'ee el Seor levant un viento del mar, que trajo bandadas de codornices y las arroj junto al
campamento, aleteando a un metro del suelo en una extensin de una jornada de camino (Nmeros 11: 31). ti nat shita
paelh t'i'ya, pa tiqu'in'esh ti camamei ti'ma cay otro pedazo, y (apareci) un pequeo agujero. taj ti lhpa utej lhpa
nateysha'ne pa vatajpec pa yalhalhalha'esh ti utiyuqu'esh pa yam'apee pa cotsjaat y la piedra que deshizo ("cay") la

322

estatua se convirti de repente en una montaa que recubri la tierra (Daniel 2: 35). caaj pava lhclesac na
lhjunashch'evatc'oya: ve'lha pa t'ajuiya pa na natshiin, nque pa t'ajuiya pa nich'a ti vaf, nquee paelh yijuijata ti
fujqu'e, pa nque shta paelh yijuijata ti yiclat tena varios cuchillos: uno para animales que estaban por caer, otro para los
recin muertos, otro usaba para los que recin tenan olor y otro usaba para los animales ya descompuestos.vatvmjatesh
lhavaatsha lhechesh ti nict'eshsha'ne pa nat'apee pa lhclesataj lhavaatsha se di muerte a s mismo dejndose caer
sobre su propia espada. pa nat'apeeen jayu pava yitst'ajesh lhclishay, lhan'e papi yivanelh pa yijuvanesh'in jayu papi
lhech caer a causa de su boca ("sus palabras"), pero los que lo ven lo retarn (Salmo 64: 9). pa ca navtaj'e pava
chiyuych'e ja't'ajesha pa tinj pavan nat'apee pava vatacles, pa tajelhey jayu ca chincleshesh pa yint pa chintyesha
jayu ti yisasiyan pa namja pa tulh si la ropa o el cuero adonde haya cado el semen, se lavar con agua y quedar impura
hasta la tarde (Levtico 15: 17). natch'eetsham ja vatvt baj la escalera. papu ca ninat(t)taj'apee anque utej pa
yipcjetsha'ne jayu, vooy ca nanct(t)ajsha'ne lha utej ca nat(t)aj'apee papu pa tsi'sha lhcamqu'eesh quien tropiece
con esa piedra se estrellar, a quien le caiga encima lo aplastar (Lucas 20: 18). Ver : yatjat; yinatjat; ytjat; ntshi.

natanei Modismo. 1 CMO NO...!


2 ACASO (NO)...? Note: indica sorpresa por no ver algo que est a la vista ni n'van natanei na yi'acfi ja jpyich cmo no lo
vio, pues estaba en la casa? lhech'e natanei ti lh'veelhshi vitsha! haba sido que estaban ac ustedes!lhamiyanshi
natanei ca i'sesh'e pa aqu'isjayanach? acaso no conseguiste anotarlo en tu libro? ma'lhan natanei, tsi'shaan pavan
tijes lha'vanc'oya; clai, avatclvalh!, lhai'yaash ti ni shtanfiyjulh napi lhcaanvacleai acaso no se sabe que slo
(ustedes) los chamanes pueden ver de antemano; seor, mire en su interior, porque tenemos respeto a nuestro jefe
anciano. pa lhapun'avc'oya nataney cque, Lhcaanvacle a'Dios, ti lhamja ti lhtasinquijulh pa lhanvaclevat na acavo
shi' ti lhtsovalhsha'ne jan lhjunash pa nivacle ti ya'sheshchisham pava yi'van y por si fuera poco para t, Dios mo ("tu
Dios"), has hecho a la casa de tu siervo una promesa para el futuro, mientras existan hombres (1 Crnicas 17: 17).
na t'iyiy Modismo. 1 MUY.
2 EXTREMADAMENTE.

nats'as Verbo, Grupo 3. 1s: ts'ats'as (ts'-ats'as). 2s: lhnats'as (lhn-ats'as). 3s: nats'as (n-ats'as). 1pi: shtanats'as (shtanats'as). 1 PREFIERE QUEDARSE MS. Note: con un sufijo aplicativo locativo
2 TIENE APEGO A ESTE LUGAR. Note: con el sufijo aplicativo -nee ts'ats'asshi na yitsaat prefiero quedarme ms en el
pueblo. ts'ats'as'e na Filadelfi prefiero quedarme ms (aqu) en Filadelfia. ts'ats'asnee tengo apego a este
lugar.ts'ats'as'ajop prefiero quedarme junto a vos. anats'asjop pava acly tashinshtas pa oych'aclaya pava acly,
lhayaash pava vatvanjas shi' pava chiyamatsen tanca yjlhyech'eesh ca mnlhaa observa bien el aspecto de tus
ovejas y fjate en tus rebaos, porque la fortuna ("las pertenencias y lo que se exige") no dura siempre (Proverbios 27: 2324).

naumjulh Ver : na3.


naum'ana Ver : na3.
nava 1 Clasificador dectico; plural; no humanos; conocidos de vista; presentes. LOS/LAS QUE ESTN A LA VISTA DEL
HABLANTE. acs nava pactsej las docas son ricas. japi yicch'eivot vancu' nava yincpis mis abuelos siembran cada
ao.jacl'selh'acfi nava nalhus limpiamos la casa ("limpiamos debajo") cada da.
3s: navque, navc'yi, nav', nav'um, navan'e. 2 demostrativo y pronombre de 3a persona; plural; no humanos; conocidos de
vista; presentes. navque pactsej stas son docas. navque shinvos shtancapoojqu'esha'ne jayu yiin con la(s) miel(es)
que tienen vamos a llenar (nuestros bolsos). jaclvalheishi cun navc'yi yicljcui voy a mirar aquellos quebrachos
blancos. caaj pava ittas? - navque! hay fsforos? - ah van!
3s: nav'umjulh. 3 demostrativo y pronombre de 3a persona; plural; no humanos; conocidos de vista; se ven venir.
3s: navalhech. 4 pronombre anafrico de tercera persona; plural; no humanos; conocidos de vista; presentes.
3s: navelh. 5 pronombre diferencial de 3a persona simple; plural; no humanos; conocidos de vista; presentes. jachaaj nav'elh
t'asjanis, vooi pa manlha pa acu'melh'e me llevo aquella (parte de la) carne ("esta otra"), llvanselo ustedes lo que
sobra. yaash ti chinjova'yemc'oya nav'elh chiydiosiyan es ms temible que los otros dioses.
3s: navelhcha. 6 pronombre diferencial de 3a persona compuesto; plural; no humanos; conocidos de vista; presentes. lha
aacjiyuc chi' nav'elhcha aacjicui un rbol y otros rboles.

323

3s: nava(n). 7 pronombre relativo; plural; no humanos; conocidos de vista; presentes. ya aj ca avaatfich'esh nava lhclishay ja
Dios navan chiyi'sesh'e nque vatqu'isjayanach, lhayaash ti yu'jac'oya ca nfisch'e no ocultes las palabras de Dios (que
estn) en este libro, porque su plazo est prximo (Apocalipsis 22: 10).

navaishi Verbo (solo en tercera persona). 3s: navaishi (navai-shi). HIERVE. Note: el sufijo aplicativo -shi se refiere al
ambiente (agua, olla) donde se cocina na lhjunash lhja niniva sui; j'lhaa ca navaitajshi pa nalhuclai, j'tajesh ti chi
yuijat'acfi pa nich'a yint, pa lhechesh pa isjop ca chi ntuj as, por ejemplo, la sachasanda es venenosa, pero cuando se
hierve por muchas horas ("todo el da"), cambindole varias veces el agua, es buena para comer. Ver : yinavaiyanshi.

navan'e Ver : nava.


navash Nombre femenino; no poseble. Pl: navashic (navash-ic). 1 TUNA.
2 CARDN. Trichocereus schickendantzii.

nava'lhech Ver : nava.


navelh(cha) Ver : nava.
Navidad Nombre masculino; no poseble. NAVIDAD. Note: prstamo del castellano con cambio de gnero ca nu'atajc'oya pa
Navidad ca shnqu'in nos vamos antes de Navidad.
nav Nombre masculino; no poseble. Pl: navs (nav-s). POLEN.

navc'yi Ver : nava.


navc'yi Demostrativo/pronombre de 3a persona plural; no humanos; conocidos de vista;
presentes. STOS/STAS/AQUELLOS/AQUELLAS. Ver : nava. Note: variante de navque jaclvalheishi cun navc'yi
yicljcui bueno, voy a mirar aquellos quebrachos blancos.

navque Ver : nava.


nav' Ver : nava.
nav'um(julh) Ver : nava.
naya Verbo, Grupo 3. 1s: tsaya (ts-aya). 2s: lhnaya (lhn-aya). 3s: naya (n-aya). 1pi: shtanaya (shtan-aya). 1 DURA MS.
2 HAY QUE IR MS ALL. nayeei pa yie', lhech avo'elheisha'ne es lejos donde vive, por all tienen que buscarlo. Ver
: nayeesh.

nayacchit Verbo; Grupo 4. 1s: janayacchit (ja-n-ayacchit). 2s: lhnayacchit (lh-n-ayacchit). 3s: nayacchit (nayacchit). 1pi: shtanayacchit (shta-n-ayacchit). VIENE APURADO. yit'esh ja lhtata, anayacchet!, she pa
lhovalhei'in? su pap dijo: apurate!, qu ests mirando? Ver : yaiyacchit.

nayeesh Adverbio. 1 ADEMS.


2 ENCIMA. Note: en sentido no locativo
3 PARA COLMO. Note: formado sobre el verbo naya 'dura ms' + sufijo instrumental nayeesh na vats ti jaclvalh y encima
estoy cuidando a ese nio. Ver : naya.
nayuishi Verbo (solo en tercera persona). 3s: nayuishi (nayui-shi). 1 ES BLANDO.
2 EST FLOJO. nicha'va'yei ti nayuishi, catee lhech pa lhaai pa Cufalh sintieron algo blando (al cavar con un palo), que era
el bolso de Cufalh. Ver : nayu'uinayui; yinayuuijat.

nayu'uinayui Verbo (solo en tercera persona; chequear). 3s: nayu'uinayui (nayu'ui-nayui). 1 TIEMBLA. Note: dcese de
los terremotos. Es una reduplicacin de najui(shi)
2 AGITA. ja t'unaj pa Dios pa tsinenjatschisham, pa jape'ya ti tavayey yyiish pa uj t'jj jan lhjunash ti nayuuynayui'in
na cotsjaat me arrebat la fuerza de Dios, y o a mis espaldas el estruendo de un gran terremoto (Ezequiel 3:
12). nayu'uinayuich'e jayu na cotsjaat la tierra temblar. ampa nivaclea ca nits'efenesh ca naschaajsham na yint ti
nayuuynayuy'in, vacj' jamtajaan ti p'alha ti yitsham'in paelh nivacle no hay nadie que me ayude a meterme en el agua
cuando se agita el agua; es demasiado tarde cuando voy, otro se ha metido antes (San Juan 5: 7). ti lhnyinc'oya napi
achifas pa lhnashelhch'e pa cotsjaat am'e pa'na, pa cotsjaat nayuuynayuych'e, pa tsha'nu tlhchishamneecuando
salas al frente de tu pueblo, cuando avanzaban por el desierto, la tierra tembl, la lluvia cay (Salmo 68: 8-9). Ver
: nayuishi; yinayuuijat.

324

na'ch'itesh Verbo, Grupo 3. 1s: ts'a'ch'itesh (ts'-a'ch'itesh). 2s: lhna'ch'itesh (lhn-a'ch'itesh). 3s: na'ch'itesh (na'ch'itesh). 1pi: shtana'ch'itesh (shtan-a'ch'itesh). 1 TIENE GANAS DE ACTUAR COMO OTRO.
2 QUIERE IMITAR A OTRO. Note: el sufijo instrumental -e-sh aparece siempre en la tercera persona, lo cual sugiere que ya
forma parte integrante de la raz ts'a'ch'itesh'a na ajunash tengo ganas de actuar como vos.

na'ne Nombre femenino; no poseble. Pl: na'nevai (na'ne-vai). 1 NENA.


2 NIA. Note: sase en la variedad shichaam lhavos ti ya'na'ne lhse ya'tsiishaan cuando yo era nia, andaba
desnuda. yit'yishclaa ti tishjan'in lha n'ne lhse la nena sabe cantar bien. lha na'ne yisoj'in na lhch'inish la nena
tira su hermanito del cabello. jjjiclai ya'na'ne lhse ti tsichaaj'in lhca mimi ti yitshaam ja itaa, lhavcjtenja lhca
mimi ya desde que yo era muy chica, mi madre me llevaba al monte, era buena mariscadora, mi mam.

na'p'u Verbo, Grupo 5. 1s: jana'p'u (ja-na'p'u). 2s: lhna'p'u (lh-na'p'u). 3s: na'pu (na'p'u) ~ yina'p'u (yina'p'u). 1pi: shtana'p'u (shta-na'p'u). 1 LO LAME.
2 LO CHUPA. nic'at'eishi pa nap'ujitaj lhn la abri (la bolsa de miel) y se puso a lamer (la miel). jana'p'ue lha ch'iishi
lhse lamo el caramelo. pa jjjiclai ni pitojtajeesh lhn ti nap'ujitaj pa shinvo', pa nichavaich'etaj lhn lhapqueei ti
nischaatshi lhn pa shinvo' un rato despus de comenzar a lamer la miel, ella not cierto olor que tena la miel. na'pu'jop
ti yiy'ji entre dos tomaron (la chicha). lhpa lhutsja nap'uji pa shinvo' vanacshenshi pa tos lhshaic'ula muchacha lami
miel mezclada co huevos de vbora. ma'lhan tan na ampa ca t'acnashshi na nap'uji haba sido, no tiene buen sabor esta
miel ("lo que se lame"). nap'ueshemshi pava lhanpanquevshay le lami sus rasguos. pa nap'uc'oyaan pa t'yte pa
tos, vooy pa lhech t'yte pa yivmjat jayu chupar veneno de vbora, y el veneno lo matar (Job 20: 16).

na'um Ver : na3.


na'vuijat Verbo, Grupo 5. 1s: jana'vuijat (ja-n-a'vui-jat). 2s: lhna'vuijat (lh-n-a'vui-jat). 3s: na'vuijat (n-a'vuijat). 1pi: shtana'vuijat (shta-n-a'vui-jat). LO HACE INCLINAR. Lit: hace que se incline jana'vuijaytesh lha aacjiyuc
nava lhaihago inclinar el rbol por las frutas ("con las frutas"). pa lhfanishesh'in ti na'vuyjatesh(sh)icham lhpa lhjque
ti t'acumesh'e pava t'itjuy pa yiyjayanshi baj el cntaro al brazo y le dio de beber (Gnesis 24: 18). Ver : ya'vuijat.

ncafm ~ nicafm Verbo, Grupo 5. 1s: jancafm (ja-n-cafm). 2s: lhancafm (lha-n-cafm). 3s: ncafm (ncafm) ~ nicafm (ni-cafm) ~ yicafm (yi-cafm). 1pi: shtancafm (shta-n-cafm). 1 LO DESTRIPA.
2 LO OPERA. Note: esta ltima acepcin se refiere a una operacin de ciruja nqueesh nicafm lhn ti'ma pa yi'yj pa
yiyecle entonces el tigre comenz a destripar el tapir. tsicafm me opera. jancafmja'ne cava sajech destrip los
pescados. pa ei'na ca ni n'vana t'e lhn pqueei nivacle pa yiclataj lhshaic'unaj pa yicln lhn pa yicfm shta por
desgracia (de la vctima del plan que urda) aquel hombre encontr una curiyu grvida de huevos, la mat y la destrip.yi'van
t'e pava napu' c'acjos, ma'lhavaj lhn ti yiclvalh'in pava c'acjos, jaalh pa yichenesh pa yecl' ti yitsefeshsham,
yicfmesh pava c'acjos pa istaa ti yijts'iyan ti tuj pava c'acjos, lhaiyaash ti amemjulh pa lhayipcu encontraron unos
tat bolitas, los observaron un rato hasta usar un palo para pincharlos y destriparlos, y se decidieron a comerlos crudos, pues
les estaba matando el hambre.

nc'jlha Verbo, Grupo 5. 1s: janc'jlha (ja-n-c'j-lha). 2s: lhanc'jlha (lha-n-c'j-lha). 3s: nc'jlha (n-c'j-lha) ~ nic'jlha
(ni-c'j-lha). 1pi: shtanc'jlha (shta-n-c'j-lha). 1 LO QUITA A LA FUERZA.
2 LO DESPOJA. lhasc'jlha me quitas. tsic'jlha l me quita. Ver : tc'jlhajan; lhanc'jlhajat; lhancjsjayash.

ncha'vai Verbo, Grupo 3. 1s: tsicha'vai (tsi-cha'vai). 2s: lhancha'vai (lhan-cha'vai). 3s: ncha'vai (n-cha'vai) ~ nicha'vai
(ni-cha'vai). 1pi: shtancha'vai (shtan-cha'vai). 1 SIENTE.
2 OYE.
2 ESCUCHA.
3 PERCIBE.
4 SIENTE DOLOR. Note: siempre se usa con sufijo shepa lhanchava'yei? qu te duele? ni nancha'vaich'e no haba
escuchado. tsicha'vaiyitai me siento mal. ta lhjunash ti vaniisnatesh ca nanchava'yey ti chiyashjatchisham?cmo
se forma (en un individuo) el sentido de importancia? ti lhattsaccunelh taj ti na ancha'vayelhey ca
nape'shelhsha'ne ustedes comen, pero se quedan con hambre ("no se sienten hartos") (Ageo 1: 6). tsicha'vayeshyich'e ti

325

tayyitshi pa yunaj yo he sentido que una fuerza sala de m (San Lucas 8: 46). tsicha'vaich'e ti nischaatshi siento un olor
a carne ("que huele a carne"). pa jjjiclai ni pitojtajeesh lhn ti nap'ujitaj pa shinvo', pa nichavaich'etaj lhn
lhapqueei ti nischaatshi lhn pa shinvo' un rato despus de comenzar a lamer la miel, ella not cierto olor que tena la
miel. ni nanchava'yey ca chi natcuumjulh shi' ca chi nen pa sasemjop ca ama ti chi tcavoijulh no se sienten aceptados
ni amados, ni pueden evitar ser rechazados. ni chinaa ti t'ajaya lhja t'uyjatshiy, pa v'mesh tatsha ti natsha'ne pava
lhavoyey, nicha'vayeshlhach'e jum ti vatsjanesh pa lhayyasha al instante de haberle tocado el vestido, desapareci la
hemorragia ("la sangre dej de caer"), y sinti en su cuerpo que haba quedado sana (San Marcos 5: 29). nichava'yey tatsha
ja Jess ti tayshi pa t'unaj, pa tatvaych'aclaja japi nivacle pa yiyjisham pa yit'esh: she papi t'ajaya lha
yuyjatshiy? Jess sinti que una fuerza haba salido de l, se volvi a la gente y pregunt: qun me ha tocado el vestido?
(San Marcos 5: 30). yi'cji lhja manzanoyuc ti natyiyjat pa atsmaat, jan yie' lhja amimi ti nicha'vayey lhja lhavts'e'
jan yie' lhja amimi ti nivat'aj'ash? te despertar bajo el manzano all donde te concibi tu madre ("tuvo dolores del
vientre"), donde tu madre te dio a luz (Cantar de los Cantares 8: 5). ti tjcjanesh pa cotsjaat papi c'afquelhay bolivianos,
ni nanchavaaysha papi lhanvacles paraguayo lhan'e papi nivacle ni nanchayujat'in pa lhech t'lhe ti vatcafiyan vitsha
pa t'afayjop pa ujjaam cacique pa lhech vatvatclnjayash lhavo' Tofaai, ca jaspa natcaatsha'yesh pa lhcootsjat, shi' ti
vanenelhsha'ne papi c'afquelhay paraguayos cuando los soldados bolivianos ocuparon el territorio, no se enfrentaron con
("precibieron") las autoridades paraguayas, pero los nivacle no les dieron buena acogida, sino que confiaron su defensa en s
mismos juntndo sus fuerzas con el gran cacique de guerra Tofaai para vengar sus tierras, y trabaron amistad con los soldados
paraguayos. nichava'yei ts'ivee ti yjisha'ne ellos se sentan atrapados. ti njeshch'e pa lhcvjoyash, pa Sal
nicha'vayeshlhatay ti yicont'aj shi' ti t'un'in despus de su victoria, Sal se sinti poderoso y fuerte. tsichavayeshyitai ti
tavijatayam nava nalhus ti jen ca nastya nava lhatcaasclanchayeshch'e mi vida se consume deseando siempre tus
mandamientos ("lo que provees") (Salmo 119: 20). ujesh ti nichava'yei lhpa lhacha' se senta gravemente
herido. yivaatsha yamyich'een pa t'apy pa nicha'vayey pa t'iyte na yicachi' cuando mi corazn se amargaba,
cuando me torturaba en mi interior (Salmo 73: 21). ampapu ca nanchava'yey'am na av'ojiyash ti ampa ca nj'e' no hay
quien no haya experimentado (de t) tu maldad que nunca termina (Nahm 3: 19). ca lhjunash ti tsicha'vayey ti jmey ti
quince java yinincpes lhjunashjulh ca yave'lhaa, nichinclafayish shi' ti tsituma, taj ti ninqu'e' ca chintayijop como
yo me sent al verme sola a los quince aos, abandonada y embarazada, pero lo importante no era que me haban abandonado
("se haban alejado de m"). ampa ca natvi'jatai, asinquiem pava lhanchava'yesh'atai pa ac'utsfa ti ajunashjulh ca
nafaicut shi' ca nanchavaijatei pan apis ti lhavatclhitesh'atam no es difcil, habl de tus sentimientos con un amigo que te
anime y te haga darte cuenta de tu compromiso. t'ajuya ca anchava'yei ti ave'lheelhsham pap'elh para que te sientas
parte del grupo. ni t'yiisheei ca nanchava'yei pava' na lhjunashsha'ne t'atei papi nincont'as shita , yi'shi' fyj shita
nan lhjunash napi nich'acsha'ne ya no sentan los achaques de la vejez, y recobraron la energa y la fuerza de los
jvenes. Ver : nicha'vaijat.

necjc Nombre masculino; no poseble. Pl: necjqu-is. Note: variedad yita' lhavos Pl: cquelhai. Note: variedad tovoc
lhavos 1 NIO.
2 MUCHACHITO. Note: la misma palabra existe en toba (guaykur), atestiguada bajo la forma: nehoq (toba occidental) y
nogot vacumaj lhn pa necjc yovalhjulh'in pa lhcl' nuu el nio corra mirando (atrs) para ver si vena su
perro.ve'lha njesh lhn papi cquelhai nit'tajch'e lhn lhpa faaiyuc cinco nio estaban recogiendo (las frutas cadas
de) un algarrobo. pqueei necjc p'alhaa Tisuuj meelh'in ti yicliyelhvatam'in pap'elh cquelhai pa yapjayansha'ne
lhn lhai'yaash ti techelhch'een lhn pqueei, pa yiclt'ashiin lhn papi lhcquelhai aquel nio antiguo Tisuuj , dicen
que cuando jugaba con otros nios los haca llorar porque echaba chispas, dicen, y se quemaban los nios. jachenei na
necjc ca nvanqu'is mando al nio a la escuela ("para que escriba"). p'alha ti ya'cquelhayelh nque
yivjiyelhch'e yo era un muchacho del tamao de ste ("eramos muchachos de nuestro tamao"). lhcaanvacle,
yi'Fitsc'yich, anachajem pa lha'manlhajayash nque necjc lhas; pa necjc lhas vapeclem shita pa
lha'manlhajayash Seor, Dios mo, devulvele la vida a este nio; y el nio rebor la vida. Ver
: necjque; lhcquelhaifas.

326

necjque Nombre femenino; no poseble. 1pi: necjquei (necjqu-e-i). 1 NENA.


2 NIITA. Note: variedad chishamnee lhavos Sinn : na'ne. Ver : na'ne; necjc.

necletsjayu Verbo, Grupo 3 (chequear). 1s: tsecletjayu (ts-eclet-jayu). 2s: lhnecletjayu (lhn-eclet-jayu). 3s: necletsjayu (neclets-jayu). 1pi: shtanecletjayu (shtan-eclet-jayu). 1 TIENE GANAS DE ATACAR.
2 TIENE GANAS DE ASALTAR.
3 TIENE GANAS DE SALTAR. necletsjayuyi me est(n) atacando. Ver : t'eclet.

nee 1 Verbo, Grupo 1. EST AC. yaaj ca anee'ach'e no tardes en llegar ac. anchajeelh shta nava lhneelhfach'ee
sajech! traigan algo de lo acaban de pescar ("los pescados que ustedes [sacaron] ac")!
2 Sufijo verbal locativo.
3 Sufijo verbal locativo. AQU.
4 Sufijo verbal locativo. AC. Note: de empleo ms generalizado que el verbo vooy ja vancfa Pablo tneshyi pa nifacyam ti
janchaajnee nque nctech lhas, na lhech caaj pa yit'esh ca nanfac'am el prisionero Pablo me ha llamado y me ha
pedido que te traiga a este muchacho, que tiene algo que decirte (Hechos 23: 18). istajeshnee jum! qu bien se est ac!

neeijat Verbo, Grupo 5. 1s: janeeijat (ja-n-eei-jat). 2s: lhneeijat (lh-n-eei-jat). 3s: neeijat (n-eei-jat). 1pi: shtaneeijat (shtan-eei-jat). 1 LE TRAE UNA NOTICIA.
2 LO NOTIFICA. janeeijatesh java sajech traigo noticia acerca de los peces. shiyaelh'avach ti lhanfacleelhvatam na
vatyjijates ninvo'yeshch'esha'ne shi' ti lhneeyjateshelhch'e nava lhasclantajeshelhch'e aytesch'esha'ne! ay de
ustedes que decretan leyes injustas y de los que (les) notifican vejaciones! (Isaas 10: 1). Ver : lhei.

neelh Ver : na3.


nee ti ~ nee'nee' Adverbio. 1 DESPACIO.
2 POCO A POCO. nee ti jaschic'oya na ta'claj voy despacia esperando al nio.

neifachiyan Verbo, Grupo 4 (chequear)hiyan (ja-n-ei-fa-chiyan). 2s: lhneifachiyan (lh-n-ei-fa-chiyan). 3s: neifachiyan (n-eifa-chiyan). 1pi: shtaneifachiyan (shta-n-ei-fa-chiyan). 1 SE LLAMA POR EL MISMO NOMBRE.
2 SON TOCAYOS. Lit: se llaman (mutuamente) tocayos shtaneifachiyanelh napi'lhech ti casnacin vitsha nosotros formamos
una misma nacin con ellos. Ver : lheifa.

neijatsjan Ver : vaneijatsjan.


nequesc'oya Verbo (chequear). 3s: nequesc'oya (n-eques-c'oya). LEVANTA UNA TROJA. Note: quizs relacionado con
yineques 'dobla' nequesc'oya cava lhcavcalhjei levantaron trojas para sus frutas almacenadas. Ver : vatequesche.

netsjet Verbo, Grupo 4 (chequear). 1s: janetsjet (ja-n-etsje-t). 2s: lhnetsjet (lh-n-etsje-t). 3s: netsjet (n-etsjet). 1pi: shtanetsjet (shta-n-etsje-t). SE EMBORRACHA. avaatsha shta pa lhnetsjet jayu pa tastai'am'in jayu te vas a
emborrachar y esconderte de m. Ver
: yetsjet; vanqu'etsjet; tanqu'etsjei; yetsej; etsje'mat; etsjamatsej; t'etsje; t'etsjeyach; yetsjacli; etsjacl.

netshaam Verbo, Grupo 4. 1s: janeetsham (ja-nee-tsham). 2s: lhneetsham (lh-nee-tsham). 3s: netshaam (netshaam). 1pi: shtaneetsham (shta-nee-tsham). 1 SE LEVANTA.
2 PROGRESA.
3 RESUCITA. anjat'o' Dbora, anjat'o' pa ishjanesh ja ve'lha vat'aclach, avaatsha, Barac, lhs'ash ja Abinoam,
aneetsham ca achaaj napi t'cfa'sha'ne! despierta, Dbora, despierta, entona un canto, en pie, Barac, toma tus cautivos,
hijo de Abinoan! (Jueces 5:12). vooi ti lhavj nalhu ti netshamch'esha'ne papi ni taclasa de madrugada se levantaron
los ancianos. aclojesh ti netshaamjulh se alzaron muchas veces contra ellos (los espaoles). aneelhchishamch'e ti
lhapa cajuqu'e ti lhamelh levntense, que ya han dormido mucho tiempo! netshamch'e lhn ajp papi
nivacle enseguida se levantaron los hombres. yajatesh ti netshaam pa nich'a nalhu a las cinco y media, yinajayan ja
lhas, yitsaccunjayan shi' ti vaneecjuelh ti yichei ti yiclvalhc'oya lhpa omnibus ti t'ajuyei pa SENEPA siempre se
levanta a las cinco y media de la maana, baa a su hijo, lo hace comer y lo lleva de la mano a esperar el micro que va al
SENEPA.pa'lhechesh papi ta'vuju'ya japi neeshchisham lhja lha'vichiti, yi c'neshsham'in ja lhajut, chi' ja t'acfiy,
yicocoj'in shita ja t'acfiy, tnesh'apee: mmm, ncyi'ana yuiyeshnee shinvo', jech! entonces otro alzaba su chupadero
de miel, lo mova en el humo, as como sus sandalias, y dijo sobre ellos con voz elevada: mmm que las abejas entran en eso,

327

s! ni tatsha ca neetsham papu tardan un poco ("no en seguida") en levantarse. pa netshaam tatsha lhja lhutsja pa
t'otaaisha'ne la muchacha se levant y se puso a caminar. na c'utsaaj neeshchisham na lhavc'ojat el anciano se levanta
con su bastn. c'oya ca neetshamtajshi papi vafsha'ne, she t'e papi yitst'ajshi jayu lhpa sch'acche, lhayaash ti
tifesh'e papi napu'yama lhtatvelheyech ti lhjayastajesh? cuando resuciten, de quin ser esposa la viuda, porque los siete
sern maridos syos? (Lucas 20: 33). sasjopyam ca janeetsham'apee na yim'javat no puedo levantarme de (sobre) mi
cama. she t'e na nque tlhey ja am'e pa'na ti neeshchisham na tc'ach'e j lhajut, yi'shi' na lhajut'esh ca acqu'e pa
lhniish shi' ca chitsecl'lha shi' nava nalhjunashvatc'oya vatshachivos? qu es esa que sube por el desierto como
columna de humo, como humo perfumado ("rico olor") que encienden (diferentes perfumes) ? (Cantar de los Cantares 3:
6). pa meelh ti nu'um pa yam'e pa yipe'yeei pa ta ti t'eisheich'e; om! t''yei pa ta, neeshchisham ti t'eisheich'e, lhet
t'nash ti shtanenjatchisham llegaron a cierta distancia cuando escucharon el grito del chaj; oigan!, grita el chaj, levanta
vuelo gritando; as grita cuando lo espantamos. pa netshamch'e japi t'ajj j' japi lhech yinlhjnchat(t)ajesh ja Jess
pa ca t'nasha ca ninvoyeeshch'e pa yit'eshvatsham'in algunos se levantaron y declararon en falso contra Jess (San
Marcos 14: 57). lhamataj avaatsheelh ca aashtajelh'apee lhacm'a japi caldeos japin t'eclet'elh'a pa napu' atesha japi
chiyvo'matansha'ne nivacle yiey ja vat'ichavat, japi lhech nivacle nitshamch'ejop jayu pa napjunsham jayu na
yitsaat aunque ustedes derrotaran a los caldeos que los ataca de manera que no quedasen ms que hombres heridos, stos se
levantaran en su tienda y prenderan fuego a esta ciudad (Jeremas 37: 10). pa ts'am ti janeetsham pa tsasinquiesh pa
niysa' apenas me levanto que empiezan a hablar mal de m. ya aj ca anfacle'lhem papu navan lha'vanelh namjey pa ca
t'aplhutajaa ca neetajchishamshi na Nivacle Lh'sesh capi vafsha'ne no cuenten a nadie lo que han visto hasta que el
Hijo del Hombre resucite de entre los muertos (San Mateo 17: 9). nque cotsjaat papi yitsjy shi' papi cjecly
vanijayachisha'ne, taj ti papi chiysavalhac'oya ca namey paelh cotsjaat ca ne'tajchishamshi papi vafsha'ne, taj ti lhech
yie' pa tanca nijayachi t'yish'e pa tanca chinjayayan jayu shta en este mundo, los hombres y las mujeres se casan, pero
los que sean dignos de la vida futura y de la resurreccin de entre los muertos no se casarn (Lucas 20: 35). yilhecljesh ca
nineachisham papi vafsha'ne no cree en la resurreccin ("cree que no se levantan los muertos"). Ver
: yinenjatchisham; lhneetshamjayash; vatnechisham.

ni Morf. : Alomorfo: na (ante una palabra que empieza con a). Partcula cltica de negacin. no. Note: Puede usarse ante un
verbo o un nombre

ni ateja Nombre masculino/ femenino; no poseble. Sg: ni ateja (ni atej-a). Pl: ni atesa (ni ate-s-a). PERSONA
SANA. Lit: no-enfermo papu ti niaytesaan nisuyeeshi pa vatcafetatsi lhavo', vooy papi avtes'in ti suyeshi los sanos
no tienen necesidad de mdico, sino los enfermos (necesitan) (San Marcos 2: 17). Ver : atej.

nicaaisiyu Verbo, Grupo 3. 1s: tsicaaisiyu (tsi-caaisi-yu+). 2s: lhancaaisiyu (lhan-caaisi-yu+). 3s: nicaaisiyu (ni-caaisiyu+). 1pi: shtancaaisiyu (shtan-caaisi-yu+). 1 GUSTA.
2 SE INTERESA.
3 SONRE.
4 SE BURLA. Note: sase con sufijo nicaaisiyueshyi napi nctechlhaiyic'oya se estn burlando de m aquellos muchachos
menores que yo. tsicaaysiyuelh'ash'in jayu yivaatsha ca ninamtajelh'ay pava vaclanelh'am yo me reir ("de ustedes")
de las desgracias que les llegarn (Proverbios 1: 26). lhancaaisiyuesh'in papi'lhech te res de ellos. caaj papi ni
nancaaisiyueesh cavque teiya ti ni lhc'aplhueeshjop ca nvancu papu a algunos no les gust eso, pues no era tiempo de
sembrar esos cultivos. pa etneshelhch'e nque vat'aclach'esh t'ajuya ti lhancaaysiyujelh'in ja lhanvacle ja
Babilonia y (ustedes) entonarn esta stira ("cancin para burlarse de") contra el rey de Babilonia (Isaas 14: 4). taj ti
ya'pitejclee pa tsicaaisiyuesh lhca mimi ti yan'e' pa vopovo, chi' ti tiy'e pava vataai cuando crec un poco ms, me
interesaba cmo mi mam hacia ponchos y yicas. nicaaisu'esh'invatam ellos se rean. Ver : tancaaisiyu; ca'vus.

ni cacojayasha Ver : ni lhcacujayasha.


ni cacujanaja Nombre masculino/femenino; no poseble. Sg: ni cacujanja (ni cacu-janj-a). Pl: ni cacujanajasa (ni cacujanj-a-s-a). 1 CREYENTE.
2 PERSONA QUE CREE. Lit: no es desconfiado istaa ca afanisheeshjulh japi nicacujanjasa jaspa najneshch'e nava asinc,
shi' nava ajunash'in, shi' shta pa encheyash, shi' pa is acajysha, shi' pa naacacujayashaa nquee pa

328

aisiyasha'ne procura ser modelo de los creyentes en la palabra, la conducta, el amor, la fe, la pureza(1 Timoteo 4: 12). ja
Cristo nipiiy'eelhvach pa Satans, pa sajop ca piiy'elhvach pa nicacujanaja pa cacujanaj no hay paz (mutua) entre
Cristo y Satans, el creyente y el infiel no pueden convivir en paz (2 Corintios 6: 15). Ver : ni cacojayasha; yicaco.

nicafm Ver : ncafm ~ nicafm.


nicastas Verbo, Grupo 4. 1s: jancastas (ja-ncastas). 2s: lhancastas (lha-ncastas). 3s: nicastas (nicastas). 1pi: shtancastas
(shta-ncastas). 1 CHUSMEA.
2 REVISA BULTOS AJENOS.
3 REVUELVE.
4 REGISTRA. jancastasesh ja onaj lhja yitanclalhjate reviso los bultos de mi hermano en busca de mi peine. meelh ti
yameishi lhn pa nicastas'in lhn jum cuando entraron (en su casa), removieron todo. pa vooi ti tif'e' pa ncastas, cava
lhjat'eclenjatei; na tlhshi nivacchei lhja t'eclenjatei yuiyit, chi' cava jeecjanjates lhn, chi' cava lhelhis luegos de
terminarlos, revisaron sus cosas, sus cucharas; venan las mujeres corriendo para llevarse las cucharas, los cuchillos y los
caracoles (usados como adornos). Ver : tatcastas; tcastasjan.

nicashayu Verbo, Grupo 3 (chequear). 1s: tsicashayu (tsi-casha-yu). 2s: nacashayu (na-casha-yu). 3s: nicashayu (ni-cashayu). TIENE GANAS DE COMPRAR. tsicashayuei ja vatcasha'vat prefiero ir de compras al mercado. tsicashayu'a lha
tishjan tengo ganas de comprar aquella radio. caaj capi nicashayu'a cava yi'cli'menlhiy, tsishayantajesh pava
tashinshataichei haba quienes queran comprar mis collares, ofrecindome chivas en cambio.

nicashcljesh Verbo, Grupo 3. 1s: tsicashcljesh (tsi-cashclj-e-sh). 2s: lhancashcljesh (lhan-cashclj-esh). 3s: nicashcljesh (ni-cashclj-e-sh). 1pi: shtancascljesh (shtan-casclj-e-sh). 1 PREFIERE.
2 ANTEPONE.
3 SE ATIENE A.
4 SE ENGRE POR. tsicascljesh na yicumjat prefiero mi trabajo. nque anachshi ca shtishan! lhancashcljesh ca'na ti ni
vaniyit'ajulh sal afuera y vamos a pelear! te has engredo cuando no te pusieron resistencia. pa nicashcljesha ti
yimatsineshaan ca uja'esh ca nshayan yi'ei pa t'nash pava vatyjijatis prefieren exigir ms dinero que los previstos por
la ley. Ver : tancashcljcai.

nicavai Verbo, Grupo 3 (chequear). 1s: tsicavai (tsi-ca-vai). 2s: nacavai (na-ca-vai). 3s: nicavai (ni-cavai). 1pi: shincavaai(sha'ne) (shin-ca-vai[-sha'ne]). 1 EST MOJADO.
2 SE MOJA. tsicavai yo me moj. Ver : vaai; yivaiyit; yicavaiyit.

nicavatjatsu Verbo, Grupo 3. 1s: tsicavatjatsu (tsi-ca-vatja-tsu). 2s: lhancavatjatsu lhan-ca-vatja-tsu). 3s: nicavatjatsu
(ni-ca-vatja-tsu). 1pi: shtancavatjatsu (shtan-ca-vatja-tsu). EST A PUNTO DE DAR A LUZ. meelh ti nicavatjatsu
lhpa nivacche pa ninc'usiyan'in lhayaash ti yameyjop pa t'aplhu' ti vaclanem pa t'ayte, vooy ti apis ti nivat'aj pa
lhas, pa nit'yisheey ca naychavalhch'een pa t'ayte, eem ti nishamesh ti nich'a nivat'aj pa tavclaj cuando una mujer
va a dar a luz, est triste porque le llega su hora, pero cuando ha dado a luz a la criatura no se acuerda del dolor, por la alegra
que siente de haber trado su hijo al mundo (San Juan 16: 21). lhja cjecl yituma pa yafshiyan'in ti nicavatjatsu ti yijuuj
pa lhas la mujer encinta gritaba de dolor en el parto ("la haca gritar que daba a luz al morder el hijo"). Ver : nicavat'aj.

nicavat'aj Verbo, Grupo 3. 1s: tsicavat'aj (tsi-ca-vat'aj). 2s: lhancavat'aj (lhan-ca-vat'aj). 3s: nicavat'aj (ni-cavat'aj). 1pi: shtancavat'aj (shtan-ca-vat'aj). 1 DA A LUZ.
2 PARE. Lit: otro nace por su actuacin ja Ana nicavat'aj ti yishnvpen'in Ana dio a luz en primavera. pa yama pan
yiesh'esha'ne ti ncavat'aj, pa lhaiyishlha; pa nivacle yishivalhch'een, pa ncch'e' pava vatfovshas lhcles, lhapa
vacleech ti'ma pa lhas lleg al lugar donde haba dado luz (a su hijo), y sigui su camino; el hombre sigui sus huellas, y
aparecieron las pequeas huellas, ya caminaba su hijo. na pa lhjunash ti sasjop ca nt'acju lhpa nivacche ti ta'voiyei,
ca'tajesha ti nich'a nca'vat'aj? por qu una mujer no puede traer agua durante su menstruacin o despus de un
parto? pa'lhech lhjunash ti yfisch'e yi'ei ca t'nashesh ca profeta Isaias: a'va ca ajaalh, lhpa lhutsja peclque yituma
jayu, nicavat'ajesh jayu pa ve'lha lhas as se cumpli lo que haba dicho el prefeta Isaas: mira, la viegen concebir, dar
a luz un hijo. pa'lhech yi'e' lhpa Maria ti nicavat'ajesh pa vatjutsa' lhas all Mara dio a luz a su hijo
promognito.alhech avaatsha na Yas, ti tsicavat'aj'ash nqueesh; yivaatsha tataesh jayu pa lhech, pa lhech lh'sayish

329

jayu t eres mi hijo, yo te he engendrado hoy; yo ser para l un padre, l ser para m un hijo (Hebreos 1: 5). sesenta japi
lhcaanvaccheyesh, pa ochenta japi vatajayasesh atesha pa acloj japi lhutsjayech'esh, taj ti lha tsitst'ajesh ofoche
vataasclaneshi lha lhech ve'lha, lha lhech ve'lha lhse ti yiy'ya lhja nivacche ti nicavat'ajesh si sesenta son las reinas,
ochenta las concubinas e innumerables las doncellas, una sola es la paloma que tengo y se hermosea para m (?), nica hija de
la mujer que la dio a luz (Cantar de los Cantares 6: 8-9). anque cjecl yivaatsha shta ve'lha ja jvelh'cji jpyich,
yivaatsha tsicavat'ajcji jan jvelh'cji jpyich la lhech esta mujer y yo vivamos en la misma casa, yo di a luz estando
ella en casa (1 Reyes 3: 17). vooy ti pu'janach'e java nalhus ti tsicavat'aj, pa nicavat'aj vitsha anque; yampu'elh'e ja
jvelh'cji; ampapu caelhchaa ca vena nitlhshi ti jvelh'cji ja jpyich y tres das despus que di a luz, tambin ella
dio a luz; estbamos juntas en casa, no entr ningn extrao estando nosotras dentro de la casa (1 reyes 3: 18). Ver
: nivat'aj; nicavatjatsu; lhcavatjayash.
nicavmjatsu ~ nicavmjayu Verbo, Grupo 3. 3s: nicavmjatsu (ni-ca-vm-jatsu) ~ nicavmjayu (ni-cavmjayu). 1 TIENE GANAS DE MATAR.
2 QUIERE MATAR. pa tsiclashitesh pava yucuveesh pava tjayetas, pa tsicunjanesh pava manzanas lhayaash ti
nicavmjatsuyish pa vatcasvuncheyash me alegran con tortas de pasas, me comen con manzanas, porque el amor me
quiere matar (Cantar de los Cantares 2: 5). acamaminatelhyam pava acachi'clelh! pa ampapu ca yimenshelh, ampapu
shta ca nascavmjatsueshelh'in, pa tanca yijts'clnelh'in shta papu hnganme un lugar en su corazn! a nadie hemos
perjudicado, a nadie arruinado, a nadie mentido (2 Corintios 7: 2). acljesh shita ti yu'tajsham pa itj shi' pa int
nicvmjayutajesh, pa natytajesh pa atsefenesh, istaa ca acavts'aclaishelhyi muchas veces (el espriti malo) le echa (al
muchacho) en el fuego o en el agua para acabar con l, pero si puedes hacer algo, ten misericordia de nosotros y aydanos
(San Marcos 9: 22). Ver : yivm; vm.

nicayj Ver : nicyj.


nicchayu Verbo, Grupo 3. 1s: ts'icchayu (ts'-iccha-yu). 2s: lhnicchayu (lhn-iccha-yu). 3s: nicchayu (n-icchayu). 1pi: shtanicchayu (shtan-iccha-yu). 1 QUIERE TENER UN CANTO.
2 ASPIRA A SER CHAMN. Ver : t'aclaach.

nicch'aclaj Verbo, Grupo 5. 1s: jancch'aclaj (ja-ncch'aclaj). 2s: lhancch'aclaj (ja-ncch'aclaj). 3s: nicch'aclaj
(nicch'aclaij). 1pi: shtancch'aclaj (shta-ncch'aclaj). LO REMUEVE. jancch'aclajshi na shinvonc remuevo la
chicha de miel.

nict Ver : nictsha'ne.


nictjatsha'ne Verbo, Grupo 5 (chequear). 1s: janctjatsha'ne (ja-n-ct-jat-sha'ne). 2s: lhanctjatsha'ne (lha-n-ctjat-sha'ne). 3s: nictjatsha'ne (ni-ct-jat-sha'ne). 1pi: shtanctjatsha'ne (shta-n-ct-jat-sha'ne). 1 LO HACE
TROPEZAR.
2 LO HACE CAER AC. t'ecletesha pava lhtjvoishichesh ti yiclneshvatam pa jaalh pa nictjateshsha'ne lo atacaron
con sus macanas y lo garrotearon hasta hacerlo caer al suelo. tanca ve'lhaaesh jayu ca anctsha'ne nunca vas a
tropezar. yiey pa nyish pa nictsha'ne pa ve'lha lhcashinuc, pa t'ecleteshchisham'in pa cuvyu en el camino, se cay
su freno, y el caballo se encabrit. lhasctjateshelhsha'ne lhpa schaat, pa lhneelhyitapee pava uj ti caclec no metiste en
una prisin ("nos hiciste caer en una red"), pusiste un cincho en nuestros lomos ("pusiste cosas muy pesadas sobre nosotros")
(Salmo 66: 11). Ver : nictsha'ne; yictsha'ne.

nictsjam Verbo, Grupo 4. 1s: janctsjam (ja-n-cts-jam). 2s: lhanctsjam (lha-n-cts-jam). 3s: nictsjam (nicts-jam). 1pi: shtanctsjam (shta-n-cts-jam). EXPRIME. janctsjamesh lha ye' exprimo mi peca. Ver : yict.

nictsha'ne Verbo, Grupo 4. 1s: janctsha'ne (ja-n-ct-sha'ne). 2s: lhanctsha'ne (lha-n-ctsha'ne). 3s: nictsha'ne (ni-ct-sha'ne). 1pi: shtanctsha'ne (shta-n-ctsha'ne). 1 CAE AC.
2 DESFALLECE. Note: en vez del sufijo -sha'ne/-ja'ne, puede aparecer tambin -'apee o -ch'e/-qu'e pa lhechesh ti nictsha'ne
pa itj t'lheichisham na vs entonces cay fuego del cielo. meelh ti vaclan pa vatacshinjayash, ja't'ajesha ti vaclan
pa lhancntayashesh cava Dios lhasinc, pa nict'esh'a'ne papu lhech cuando llega una tribulacin o ocurre una
persecusin por culpa de la palabra de Dios, ellos fallan ("caen con ella") (San Marcos 4: 17). pa nclitch'e pava

330

lhavanchei pava lhtsevtei ti namqu'e, namqu'e lhn, nictch'esha'ne mostraban los dientes de sus vaginas que salan, se
soltaban y caan al suelo. avmjem pa tjayetaj t'i' shi' pava vattis tanqu'etsjey papi nict'eshch'esha'ne shi' papi
yi'aminatch'esha'ne deja el vino al desfallecido y el licor que embriaga a los amargados del alma (Proverbios 31: 6). nan
lhjunash ja Pablo ti pitojesh ti vanqu'eyjatsjan pa jaalhpa nimjayu jum ja nich'ayech pa ujesh ti yim', pa
nictsha'ne tlheychisham ja pu'janaeyshi lhtvash mientras Pablo hablaba sin parar, al muchacho lo fue venciendo el
sueo hasta que, profundamente dormido, el muchacho se cay al suelo desde el tercer piso (Hechos 20: 9). avaatsha
lhanctsha'ne jayu ca nalhutajeey vooy pa tulh lhanct'eelhsha'nevatjulh ni chiytyjata pava vaclan, vooy avaatsha
pa c'avmjat jayu tropezars de da y contigo tropezara el profeta de noche y te destruir (Oseas 4: 5). meelh ti
t'acuumtajesh'a java lhpcty avaatsha pa napctejshi pa lhtsefesham lhavlhi'; meelh ti yentaj ca navcj'ash,
avaatsha pa napctejshi pa nict'atapee cuando su mano te empuaba, te partiste y les atravesaste las costillas; cuando se
apoyaban en t, te quebraste y los hiciste caer (Ezequiel 29: 7). pa lhechech lhpa chiyclvalhchiyinesh pa t'acum'e pa
Mefi-Boset ti yicltesh pa lhech, taj ti lhpa lhech pa yifaclit(t)aj ti yiclt, pa nictch'e pa lhech pa yiviincquiyan la
niera ("la [que] lo cuidaba") tom a Mefi-Boset consigo y huy, pero lo hizo con tanta precipitacin, que el nio se cay y
qued cojo (2 Samuel 4: 4). at'eshelha pa Dios: pava acumtes nacavcleesh ti isis; tlh'e'jop pa uj unaj ti
nict'eshch'esha'ne papi niac'utsfasa ti yie' ajuyish diganle ustedes a Dios: qu formidable eres por tus obras, por tu gran
poder caen tus enemigos (Salmo 66: 3). papu ca ninat(t)taj'apee anque utej pa yipcjetsha'ne jayu, vooy ca
nanct(t)ajsha'ne lha utej ca nat(t)aj'apee papu pa tsi'sha lhcamqu'eesh quien tropiece con esa piedra se estrellar, a
quien le caiga encima lo aplastar (Lucas 20: 18). shinmnlhanitesh pa vatmnlhajayash pa nishinan'ate ca
shtanctsha'ne nos conserv entre los vivientes y no permiti que tropezara nuestro pie (Salmo 66: 9). pa isa'jop'am
jayu ca avatcafiyanesh ca anaashtajch'e pa nyish pa tanca ve'lhaaesh jayu ca anctsha'ne podrs seguir tranquilo
("confiar en ") tu camino sin que tropiecen tus pies (Proverbios 3: 23). vatvmjatesh lhavaatsha lhechesh ti
nict'eshsha'ne pa nat'apee pa lhclesataj lhavaatsha se di muerte a s mismo dejndose caer sobre su propia
espada. napi vatachifas nict'avcji avaatsha, Lhcaanvacle se te rinden los pueblos, Seor. yaaj na ovalha na cotsjaat,
acuyuyui'in jayu pa lhanctsha'ne jayu no miras a la tierra, te vas a marear y caers. Ver
: yictsha'ne; nictjatsha'ne.

nictch'e Ver : nictsha'ne.


nictjat Verbo, Grupo 5 (chequear). 1s: janctjat (ja-n-ct-jat). 2s: lhanctjat (lha-n-ct-jat). 3s: nictjat (ni-ctjat). 1pi: shtanctjat (shta-n-ct-jat). LO HACE CAER AC. ti yasinquiin pa lhnunatsjayash pa nictjatesha'ne japi
lhanvacles pava clesatas, vooy japi yiey ja Egipto pa yiclqui'esh jayu las espadas harn caer a sus prncipes por la
insolencia de sus lenguas y por sus burlas contra Egipto (Oseas 7: 16). Ver
: yictjat; yictsha'ne; nat; nictsha'ne;vatctjat.

nictset'esh Verbo, Grupo 3. 1s: tsictset'esh (tsi-ctset-'e-sh). 2s: lhanctset'esh (lhan-ctset-'e-sh). 3s: nictset'esh (nictset-'e-sh) ~ yictset'esh (yi-ctset-'e-sh). 1pi: shtanctset'esh (shtan-ctset-'e-sh). 1 EST ABURRIDO DE L.
2 YA NO LO QUIERE.
3 EST FASTIDIADO POR.
4 SE SACIA DE.
5 NO QUIERE TENER TRATO CON L. vooi ti nictsit'esh pa lhcashatech pa yivm cuando ya no quiere ms su escalpe,
lo tira. ni nanctsita'yesh lhja lhcavt'oj est fastiado por su cuada. isjop ca navmjat ti lhanctseet'avachpuede ser
que te mate el aburrimiento. tsictsit'esh ca shinvo' com demasiado miel. yaaj ca anctset'esh pava
chinatnitjatesh no te enojes con sus observaciones. pa ajutelh jayu pa vatvuun pa mjelhch'e lhacm'a pa ve'lha
jive'cla, pa amjelhey ca anctsetetajeshelh shi' ca na'ancu'tajeelha, lhayaash ti lhatcavo'yelhyijulh, ya lhech
yaLhcaanvacle, ti jvji napi lhech, ti yipvatsham'in ts'ivee ti caaj pava yit'esh'in... ustedes comern carne un mes entero,
hasta que le produzca nusea y la vomiten ("que no le guste"), porque me han rechazado a m, al Seor, que vive en medio de
ustedes, y han llorado ante l, diciendo...(Nmeros 11: 20). ta t'e lhayaash ti lht'aalhtajeshyi pa ca ay'ji, catin'e ajudio
avenna avaatsha, pa yalhan'e yasamaria yivoque vitsha?; yit'esh cavque, lhayaash ti ninanctsetayelhvach japi
samaria lhavos japi judios porqu t, que eres judo, me pides de beber a m, que (ves que) soy samarinana?; dijo eso,
porque los judos no se tratan con los samaritanos (San Juan 4: 9). tanca nanctset'esh pava yicu'ey pa tanca

331

chinalhjenesh pa yench'eenlhatam no podr calmar su codicia ("no se aburrir de las [cosas que] le apetecen"), no salvar
nada de sus tesoros ("lo [que] quiere para s mismo") (Job 20: 20). na tsictsit'eshyivach nilhecha pa ca nivacle; pa
lhe'naa ti niva(t)chaclaneshyivach (acaso) acabo de quejarme ("me disgusta") de algn hombre; en este caso pierdo la
paciencia sin razn (Job 21: 4). papi yiyipcunsha'ne tsaccunch'e yamja ti nictsit'eshsha'ne los hambrientos comen
hasta saciarse. pan yj'e' ti yictset'esh pa lhjunash ti yiteshiyansha'ne papi lhavelhavot pa vatc'alhtanesh lhn ti
vmjatesh pa sasch'e lhjunash al fin se cans de sus maas de perjudicar a su gente e intent cambiar su vida ("destruir
sus malas maas"). Ver : yinctsitaijayan.

nicvenjatsu Verbo, Grupo 3. 1s: tsicvenjatsu (tsi-cven-jatsu). 2s: lhancvenjatsu (lhan-cven-jatsu). 3s: nicvenjatsu
(ni-cven-jatsu). 1pi: shtancvenjatsu (shtan-cven-jatsu). TIENE GANAS DE EMPRENDER UNA
CARRERA.tsicvenjatsua tengo ganas de correr con vos. lhancvenjatsuyi? tens ganas de correr conmigo? Ver
: yicven2; lhcvenjafa; lhcvenjavo; lhcvenjayash; lhcvenjayish.

nicyj Verbo, Grupo 5. 1s: jancyj (ja-n-cyj). 2s: lhancyj (lha-n-cyj). 3s: nicyj (ni-cyj). 1pi: shtancyj
(shta-n-cyj). 1 LO HEREDA.
2 LO CONTINA.
3 SIGUE CON ALGO.
4 TOMA EL LUGAR DE OTRO. jquei jay ca jancyj'e yiin voy a ir all para seguir con la tarea. c'ancyj'e jayu
yiin voy a continuar depus de vos. ca ascayjtaj'e yiin pa tan jayu ca nacj'esh yiin si vos ocups mi lugar, no vas a
acertar nada (en la pesca). meelh ti yipontesh ja ve'lha niyc pa lhechesh ti'ma pa chi suiyeshshi ca chi
nancayj'e cuando haba llenado una piola (con pescados ensartados), entonces necesitaba otra. c'ancayj'e jayu yiin,
istaa ca ai'e cun yiinsha voy a seguir con lo que hacas ("voy a heredarte"), sal noms de ah. ni yeetajesh ca ascayj'e;
ca ascayjtaj'e yiin pa tan jayu ca nac'jesh yiin no quiero que continues mi trabajo ("me heredes"); si segus con lo
estoy haciendo, no vas a lograr nada. pa t'ichaijop clee pa vooi ja yiclan tojquisham pa nicyj'e muc, pa acloj papi
vashclmajch'e, pa vooi ti clufqu'e pa tulh pa t'ichaijop muc descasaba un poco el que tocaba el bombo, y despus
continu, e iban creciendo los que brincaban, y como a las diez de la noche descansaron. pa lhnachajvatsham jayu jan
lhjunash lhpa vat'uyjatshi, lhancayjatey jayu jan lhjunash papu ti nicyjatlhatay pa t'uyjatshi, taj ti a'lhech
avaatsha pa amnlhajayash tan jayu ca ninj y los enrollars como un manto, los abandonars como alguien que cambia
de ropa, pero t, en cambio, eres el mismo, y tu vidas no acaba (Hebreos 1: 12). pa Lhcaanvacle naclyit'apee jayu
lhacm'a java tavijatay ti lhasnatshem ja t'ajjam ca Sal ca ancayjtajesh na lhanvacleyash el Seor te hace pagar
por la matanza ("te har sufrir dificultades que has ocasionado") de la familia de Sal, cuyo trono has usurpado ("que
continuaste con su reino") (2 Samuel 16: 8). lhpa vatcavoque nicyjesh lhpa lhanvacche la sirvienta ocupa el lugar de su
seora. ni ve'lhaa pa ca ys'a ca ncaajyam ca lhecha pa'lhech ca nascayj jayu ca yij'a ca ni netn'ash ca yei no
tengo ningn hijo que sea mi heredero y perpete mi nombre. anam'cji na jpyich!; pa yameyshi pa yiyj lhpa c'utsja'
pa tim; pa nicyj'e pa lhmjvat adelante (ent en la casa)!; el tigre se dirigi a la anciana y la trag; luego, tom su
lugar en la cama.pava lhech nalhus, pava vatjutsa'esh ti mil pava vatcvjiyanchecuyesh pava tjatetachatis ti
lhasha'esh pava mil tinshanjasesh climsha'ne, pa nicyj'e jayu pava c'utjanicuy shi' ti aactsesshamsha'ne aquellos
das, un viedo de mil cepas de mil monedas de valor producir zarzas y cardos (Isaas 7: 23). istaa ca napu'a ja't'ajesha ca
pu'janaa, ca nivaclhit(t)ajesh pa ve'lha pa vooy peelh nancay'jesh'e, vooy peelh nyjqu'e pavan yit'esh'in que
(hablen) dos o tres, y que cuando uno haya terminado, otro siga y otro interprete lo que dicen (1 Corintios 14: 27).
4 TOMA POR CNYUGE A UNA PERSONA ABANDONADA POR OTRA. Ver : nicyjjat; tcyj(j)an.

nicyjjat Verbo, Grupo 5. 1s: jancyjjat (ja-n-cyj-jat). 2s: lhancyjjat (lha-n-cyj-jat). 3s: nicyjjat (ni-cyjjat). 1pi: shtancyjjat (shta-n-cyj-jat). 1 LE TRANSMITA LA POSESIN DE ALGO.
2 LE DEJA COMO HERENCIA. tsicyjjatesh ja cuvyu me dej el/un caballo en herencia. pa Dios nijutyiy naelh yas
nicyjatey ca Abel, can yicln ja Can Dios me ha dado otro hijo a cambio de Abel, asesinado por Can (Gnesis 4:
25). ti yu'jac'oya ca nivaf, pa yetnjop ti nicyjatlhatay pa Salomn cuando estaba cerca su muerte, (David) llam a
Salomn para que lo herede.
3 LO PERMUTA.

332

4 LO CAMBIA. pa lhnachajvatsham jayu jan lhjunash lhpa vat'uyjatshi, lhancayjatey jayu jan lhjunash papu ti
nicyjatlhatay pa t'uyjatshi, taj ti a'lhech avaatsha pa amnlhajayash tan jayu ca ninj y los enrollars como un
manto, los abandonars como alguien que cambia de ropa, pero t, en cambio, eres el mismo, y tu vidas no acaba (Hebreos 1:
12). jentaj yamsha ca mnlhaayijop, pa c'ancayjatey cum ca nits'efenesh, ti jjjeclay jancfa'apee cava Dios
lhasinc habra querido retenerlo junto a m, para que, en tu lugar, me sirviese en la prisin que sufro ("que todava estoy
muy atado") por la Buena Noticia (Filemn: 13). pa lhnachajvatsham jayu jan lhjunash lhpa vat'uyjatshi, lhancayjatey
jayu jan lhjunash papu ti nicyjatlhatay pa t'uyjatshi, taj ti a'lhech avaatsha pa amnlhajayash tan jayu ca ninj y
los enrollars como un manto, los abandonars como alguien que cambia de ropa, pero t, en cambio, eres el mismo, y tu
vidas no acaba (Hebreos 1: 12). jacayjatey'am jayu pa is avtjayetachat, ja't'ajesha ca ajulhjatey ca jashayanesh'am
jayu pa peso pa ca t'ajjtajach'e yo te dar en cambio una ("tu") buena via o, si prefieres, te pago en dinero (1 Reyes 21:
2). Ver : nicyj; tatcyjjat.

nictsot'esh Verbo, Grupo 3. 1s: tsictsot'esh (ts-ictsot-'e-sh). 2s: lhnictsot'esh (lhn-ictot-'e-sh). 3s: nictsot'esh (n-ictot-'esh). 1pi: shtanictsot'esh (shtan-icsot-'esh). 1 EST MOLESTO.
2 SE SIENTE MOLESTO. Ver : yictsot.

nicumjayu Verbo, Grupo 3. 1s: tsicumjayu (tsi-cum-jayu). 2s: lhancumjayu (lhan-cum-jayu). 3s: nicumjayu (ni-cumjayu). 1pi: shtancumjayu (shtan-cum-jayu). 1 TIENE GANAS DE TRABAJAR.
2 QUIERE HACER.
3 TIENE GANAS DE HACER. tsicumjayu'in tengo ganas de trabajar. tsicumjayu'aan tengo ganas de trabajar con
vos. ma'lhaa lhclanjai, ni nascumjayu'in no tengo ganas, no tengo ganas de trabajar. tsit'ya ti lhancumjayue pa
ac'onach s que te gusta tejer ("te gusta trabajar tu tejido a mano"). na ancumjayuin no tens ganas de trabajar. pa
yichey ts'ivee pava jpyjey pa ninancumjayuin, pa chayjan'in, pa yen ca niameeyc'oya pava matas shi' pava ca nipe'ya
pavan nintajulhey; pa yasinquiin pava yinlhjnchat ampa ca nit'lha andan de casa en casa y no quieren trabajar, y
quieren (?...?) las cosas y que no deberan escuchar; y m) urfmuran cosas mentirosas ("que hacen mentir") sin ton ni son (1
Timoteo 5: 13). asnatesh clap nqueesh pan lhancumjayu'e hac ahora pronto lo que quers hacer. Ver
: t'acuum; lhcumjayuyash.

nicutsjayu Verbo, Grupo 3. 1s: tsicutsjayu (tsi-cuts-jayu). 2s: lhancutsjayu (lhan-cuts-jayu). 3s: nicutsjayu (ni-cutsjayu). 1pi: shtancutsjayu (shtan-cuts-jayu). 1 TIENE GANAS DE ROBAR.
2 DEFRAUDA. yaaj ca ancutsjajuelh! no les defrauden! Ver : t'acut; cutsjanaj; vatcutsjat; vatcutsjayash.

nicu' Ver : yicu'.


nic'aat Verbo, Grupo 5. 1s: janc'aat (ja-n-c'aat). 2s: lhanc'aat (lha-n-c'aat). 3s: nic'aat (ni-c'aat). 1pi: shtanc'aat (shta-nc'aat). 1 LO ABRE.
2 LO REVELA. janc'aatsham na vatqu'isjayanach abro el libro. she papi vanajulhjatsham ca nanc'aatsham na
vatqu'isjayanach chiyclpjalhsham, pa nic'asatshi shta nava vatcaniscteyesh? quin es digno de abrir el rollo
("cuaderno enrollado") y romper sus sellos ("las letras")? (Apocalipsis 5:2). nic'at'eshamsha'ne pava shtclei estaba
escarbando la basura. nic'at'cji pa carpa pan chipo'oj'apee lhpa coche pa yijujeishi pa queso, shi lhpa yucuve pa
yichesh ymjey lhpa vishini pa tuj alz ("abri desde abajo") la carpa que tapaba el coche, mordi en el queso y el pan, y
se fue al tajamar para comerlos. scum anc'at'eelhyic'oya ti c'uyaam, t'ajayey'in lhn pa tsuyey vatvalhjavatbranme
(la puerta), que tengo fro, meti su mano por una ventana entreabierta. peelh nalhu pa vachiyf'e pa Amram ti nic'atey
pa lhashi pa lhajpyich ca jaspa nquey pa joot al da siguiente, muy temprano, Amram abri la puerta de su casa para
dirigirse al campo. nic'at'eishi pa nap'ujitaj lhn la abri (la bolsa de miel) y se puso a lamer (la miel). ya aj ca
anc'at'emey papu na lhashi! no abras la puerta a nadie! janc'ach'ec'oya na yashi vooy lhavaatsha tsicunjanesh ja
vatqu'isjayanach abr la boca y l me dio de comer el libro (Ezequiel 3: 2). ampapu ca nanc'at'eijoom pa casnyish
pavque nalhus jayu nadie nos abrir el camino hacia el futuro. anc'atelheyam yicles, na lhashi, nam lha amimielh
nichajelh'ay na vatc! brenme la puerta, hijos, lleg su mam y le trae comida! nic'atemey pa lhashi pa uj ti
nijova'yem pava tashinshtayche lhcles, lhayaash ti vacj' ni tfactajesh ti yam'cji pa jpyich le abrieron la puerta (al

333

tigre) y las cras de la chiva se asustaron porque de repente no haban reconocido al que haba entrado en su casa. caajem
pava lhacfey pa tach'aney pa t'jj taj ti pava lhcachic ninanc'at'eyc'oya, lhayaash ti amem pa ni lhcacujayasha, pa
lhe'naa ti nintyc'oya tenan odos y oan su voz, pero no abran sus corazones, porque no tenan fe, y por eso, no
entendan. yentaj ts'ivee ca namjeishi pa Jesus, taj papi nivacle ni nanc'atc'oya ca jaspaa namjeishi queran
acercrselo (el paraltico) a Jess, pero la gente no se apartaba para dejarles paso. pa lhacm'a cque ti tsaychavalhjat'in,
ti tsi'sha ti nic'at'eyam pava lhcumjavshay papi isissha'ne shi' papi tacajyshay ti yiey lhpcty pa Dios he
reflexionado sobre todo esto y he llegado a esta conclusin ("solamente he abrido para m"): los justos y los sabios con sus
obras estn en manos de Dios (Eclesiasts 9: 1). j'ayaam ca aniyitelheiyam ti lhanc'at'ei na lhashi ca
shncfach'ee! qu bien que hayas trabajado duro para nosotros abriendo una puerta para que podamos
salir! nic'at'emeishi jayu pava yifiichtaj se revelarn cosas secretas. ampapu ca nanc'aatvatjulh pa lhpset ca
natvc'yesh nadie abra su pico para rabiar. pa lhech t'aplhuqu'e pa tavclaj pa yachajtasham pa t'ituuc pa
lhch'inishesh pan vatjutsa' fach'ee pa lhe'naa lhpa lhavoqueesh ti lhqueyesh Fares, lhayaash ti yit'esh: lhanc'at'ey nan
lhavchee! pero l retir la mano y sali su hermano; lo llam Fares, y coment: buena brecha te has abierto (Gnesis 38:
29). Ver : tatc'aat.

nic'alhtan Verbo, Grupo 4. 1s: janc'alhtan (ja-n-c'alhtan). 2s: lhanc'alhtan (lha-n-c'alhtan). 3s: nic'alhtan (nic'alhtan). 1pi: shtanc'alhtan (shta-n-c'alhtan). 1 SE SOMETE A PRUEBA.
2 LO INDUCE A HACER. yit'ya tatsha pa Jess pa lhjtsclnjayashesh ti nisa' pa lhaychavalhjayash ts'ivee, pa yit'esha:
ta lhayaash ti lhanc'alhtantajelhyiy? adivinando su mala intencin, Jess les dijo: por qu me estn probando? (Lucas
20: 23). Ver : yic'alhtan; tc'alhtanjan; vatc'alhtan; vatc'alhtanjayash.

nic'oi Verbo, Grupo 3 (chequear). 1s: tsic'oi (tsi-c'-oi). 2s: lhanc'oi (lhan-c'-oi). 3s: nic'oi (ni-c'-oi). 1pi: shtanc'oi (shtan-c'oi). 1 SE ESCAPA.
2 SE SALVA. na pa lhai'yaash ti shtanc'oiyesh casvaatsha cavque ana? cmo ser que nosotros nos salvamos de
eso? na pa casfanisheesh ca shtanc'oi jayu? cmo vamos hacer para salir de aqu? tsic'oiyesh se me
escap.ampapu ca nasc'oyesh ts'ivee no se me escap ninguno de ellos. pa lhechesh pa yentaj japi c'afoquelhay ca
niclnsha'ne japi vancfasha'ne, jaspa tanca nac'oyesh japu ca nctaj'apee ja tovc entonces los soldados decidieron
matar a los presos para que ninguna escapase a nado (Hechos 27: 42). Ver : yoi; c'oya ti.

nic'j Verbo, Grupo 3. 1s: tsic'j (tsi-c'j). 2s: lhanc'j (lhan-c'j). 3s: nic'j (ni-c'j). 1pi: shtanc'j (shtanc'j). 1 TERMINA CON TODO.
2 ACABA TODO. tsic'jesh cava yics com todas mis provisiones. lha'a ti lhnam, tsic'jelh demasiado tarde llegaste,
hemos comido todo. jai! vacj' pa lhnam ti apis ti tsic'jesh ca yi'vuun ay! llegs demasiado tarde, ya com todo el
asado. tan papu ca suiyeem, tan papu ca natmenesh ti apis ti nic'jesh ti tim nadie le(s) har nada malo, nadie causar
ya estragos. meelh ti nc'jqu'e pa lhechesh pa yisclan'apee pava lhcli cuvyu, pa yuesh'apee pava lhclnjai; pa'lhech
t'lh'e' ti vancacumvatich'e ts'iveen pava lhcli luego de terminar (con su comida), ensillaban sus caballos y cargaban los
peces ("sus vctimas"); entonces hacan galopar a sus caballos. Ver
: nc'jlha; lhanc'jlhajat; nic'jmit;vatc'jmit; tatc'jmit.

nic'jlha Ver : nc'jlha.


nic'jmit Verbo, Grupo 5. 1s: janc'jmit (ja-nc'jmit). 2s: lhanc'jmit (lha-nc'jmit). 3s: nic'jmit
(nic'jmit). 1pi: shtanc'jmit (shta-nc'jmit). 1 LO DEJA SIN COMIDA.
2 LO COME TODO.
3 LO DERROTA.
4 LE GANA POR COMPLETO UN PARTIDO. Ver : nic'j; vatc'jmit; tatc'jmit.
nic'vtatsu Verbo, Grupo 3 (?chequear). 3s: nic'vtatsu (ni-c'vta-tsu). 1 QUIERE PELEAR.
2 TIENE GANAS DE PONER TRAMPAS. pan ninutsjacly shi' ti nic'vtatsu'in pa yivclanjat pa vatshanjayash pa acloj
pava sase(sh)sha'ne el (hombre) iracundo provoca peleas, el furioso multiplica los crmenes (Proverbios 29: 22).Ver
: lhc'vte.

nic'uusa Ver : c'uusa.

334

nichaaj Verbo, Grupo 4. 1s: janchaaj (ja-n-chaaj). 2s: lhanchaaj (lha-n-chaaj). 3s: nichaaj (ni-chaaj). 1pi: shtanchaaj
(shta-n-chaaj). TRAE. yivaatsha jaichavalha ca janchaajyitam pava yicajui yo pensaba traer mi propia lea. navque
tashinshtas lhsashai janchaaj'ai, nque yacut, nque clim te traigo lana de ovejas, sta es negra, sta blanca. ni
naichavalha ca na nchaajjooi pava cascajui l no pensaba traernos lea. janchaj'ai nque clutsech ajuijata ca
taaitaj'inte traigo esta escopeta para que vayas a cazar. jancha'jelh pava faai, chi' pava lhai pava avaiyiclai, chi' pa
tjayej, chi' pa njayej recogamos chauchas de algarroba, frutas de tuna, higo chumbo, frutas de molle y poroto del
monte.ampajum ca yinchaajelh teiya ja'lhech c'utsaaj shinvojtayan ca'nalhuclai no hemos trado anada, porque el viejo
nos estuvo perjudicando todo el da. nichaaj'yi ja tashinshtaj l me trajo una oveja. anchaajyi pa sajech! traeme
pescado! meey nqueesh ca aalhsha papi achifas pava tacfeyis, lhacm'a pava lhech tacfeyis amach'e pa'na nava lhech
anchaajnee ve y pide prestadas a tus vecinos, vasijas vacas, cuantas ms sean, mejor (2 Reyes 4: 3).jajutelh'ac'oya jayu
ja unajelh, pa c'tjatesh'e jayu atacoclelh pa lhsamuc pava yaquisites ti lhanchaajtajelh ti lhatcufaayshelh; pa
chinujelha pa lhech samuc pa chinav'melh jayu les confiscar su fuerza, y les arrojar a la cara los excrementos de los
animales que traen como ofrendas; y se arrojar esta bosta para que ustedes desaparezcan (Malaquas 2: 3). vooy ja
vancfa Pablo tneshyi pa nifacyam ti janchaajnee nque nctech lhas, na lhech caaj pa yit'esh ca nanfac'am el
prisionero Pablo me ha llamado y me ha pedido que te traiga a este muchacho, que tiene algo que decirte (Hechos 23:
18). ta t'e ca yaplhuaeshch'e ca yamnlheelh'ajop?, ta t'e ca yaplhuaeshch'e shta ca nasclyelh'ash?; anchajeelhyiy
na nich'ayech hasta cundo tendr que estar con ustedes y soportarlos?, triganme aqu a este muchacho (San Mateo 17:
17). papi ninteetajesh ca niyalhcaanvacleaesh, anchajelh ca aclnelh'e yijuyish a los que no queran que fuera su rey,
triganlos aqu y mtenlos en mi presencia (San Lucas 19: 27). pa meelh pan lhcachenach'esh ti yamjey pa yit'esha pa
Yeh: janchajeshnee nava lhshatjes capi lhcles ca lhcaanvacle; pa Yeh pa tayjijanesh: pa an'e pava napu'esh'e
chiyaclpju'e yiey ja chiyuy'een na yitsaat pa lhech mnlhaae pa namjey lhum'ashi cuando lleg su mensajero, Yeh le
dijo: he trado las cabezas de los hijos del rey; Yeh orden: pnganlas en dos montones a la entrada de la ciudad, y djenlos
hasta la maana (2 Reyes 10: 8). anchaajyi lhpa vc lhse traeme una novilla. na vatcavo hebreo na lhanchajeelhyi
nuyiyshi yiey ja jv'e' lhtvash pa yentaj ca nasclqui el esclave hebreo que nos trajiste ha entrado en mi habitacin y
quera aprovecharse de m (Gnesis 39: 17). anchajeelhyiy lhpa tinshanja ca ja'van; she t'e papi lhtaco nque, shi' na
lhey ti chiyi'sesh'e? traiganme una monda para que la vea; de qun lleva la imagen ("cara") y la inscripcin ("el nombre
[que] es escrito-en")? (Lucas 20: 24). Sinn : tachaaj. Ver : nachaj; tachaaj; yichaaj; lhanchaje; lhanchajjayash.

nichafac Verbo, Grupo 3. 1s: tsichafacla (tsi-chafacl-a). 2s: lhanchafacla (lhan-chafacl-a). 3s: nichafacla (ni-chafacla). 1pi: shtanchafacla (shtan-chafacl-a). RECONOCE SU VOZ. Note: sase con sufijo aplicativo (-a, -e-i, ch'e) tsichafacleireconozco su voz (de alguien que no est a la vista). tsichafacch'e reconozco su voz (de alguien que va
alejndose). acloj papi nichafacch'e ti yipe'yach'e ti lhech nash'een pava yincpes ti yamaan ti tulhey'in muchos eran
los cuya voz (de los que iban) reconocan cuando los escuchaba pasar (alejndose) desde los muchos aos que le haba venido
esa noche (al ciego). ti yaash ti jatanachantajesh ti javo'tajey pa ca chincuulh, pa niyivan jayu, lha'mataj pa
tcajyshay ti yit'esh ca nanchafacch'e, pa yij' ti tanca nivan por ms que el hombre se fatigue buscando una respuesta,
no la descubrir, y aunque el sabio pretenda saberlo, no lo averiguar (Eclesiasts 8: 17).

nichaipa Ver : nachaipa ~ nichaipa.


nichaiyu Verbo, Grupo 3. 1s: tsichaiyu (tsi-cha[i]-yu). 2s: lhanchaiyu (lhan-cha[i]-yu). 3s: nichaiyu (ni-cha[i]yu). 1pi: shtanchaiyu (shtan-cha[i]-yu). 1 SE SIENTE A GUSTO.
2 SE SIENTE FELIZ. Note: Posiblemente relacionado con el nombre predicativo lhacha'esh (raz: -cha') 'hay su destreza; hay su
experiencia' tsichayu'e ja yijpyich me siento a gusto en mi casa. ja onaj voqu'e' ja lhatjooc ti yiche'lhei ja Uj'e';
nitiyiei na yitsaat, yijchiei shita japi yifteivot'elh, taj ti ni nanchaiyu'e mi hermano menor viaj con su to a Filadelfia;
qued impresionado por la ciudad y visit a nuestros parientes, pero no se sinti a gusto all. tsichaiyunee me siento feliz
ac. ni nanchayu'e pa lhajpyich papi lhcacchevot no se siente a gusto en la casa de sus suegros. Ver
: lhacha'esh; yichaiyujat; nichatsu. Variante : nichatsu.

335

nichap Verbo, Grupo 3. 1s: tsichap (tsi-chap). 2s: lhanchap (lhan-chap). 3s: nichap (ni-chap). 1pi: shtanchap (shtanchap). 1 EST ENREDADO EN LAS RAMAS DE UN RBOL.
2 EST ATASCADO EN ALTURA. Ver : nichapjat.

nichapjat Verbo, Grupo 5. 1s: janchapjat (ja-n-chap-jat). 2s: lhanchapjat (lha-n-chap-jat). 3s: nichapjat (ni-chapjat). 1pi: shtanchapjat (shta-n-chap-jat). 1 LO HACE ENREDAR EN LAS RAMAS DE UN RBOL.
2 LO HACE ENREDAR EN ALTURA. Ver : nichap.

nichatsu Verbo, Grupo 3 (chequear). 1s: tsichatsu (ts-icha-tsu). 2s: lhnichatsu (lhn-icha-tsu). 3s: nichatsu (n-ichatsu). 1pi: shtanichatsu (shtan-icha-tsu). QUIERE DESCANSAR. ya aj ca atatmjatsen pa ya aj ca tiqu'ineesh ca
anichatsuno concedas sueo a tus ojos, ni reposo a tus pupilas (Proverbios 6: 4). Ver
: t'ichai; t'icha'vat; nichaiyu. Variante : nichaiyu.

nichavat'esh Verbo, Grupo 3. 1s: tsichavat'esh (tsi-chavat-'e-sh). 2s: lhanchavat'esh (lhan-chavat-'e-sh). 3s: nichavat'esh
(ni-chavat-'e-sh). 1pi: shtanchavat'esh (shtan-chavat-'e-sh). 1 CUIDA.
2 TIENE RECELO.
3 MEZQUINA.
4 EST CELOSO.
5 ESPERA UNA OPORTUNIDAD. tsichavat'eshjulh na ta'claj pa vataishaya cuido a mi hijo de la gripe (para que no se
enferme). nichavat'eshjoo ca shinclnsha'ne nos esperaban para matarnos. lhayaash yivaatsha ti tsichavat'ashelh'in,
na yichavati t'lha pa Dios, apis ti jayjatelhey'ajop ja Cristo, pa nqueesh jayeetajesh ca c'amjatelhey nan lhujash
lhpa lhutsja ti ni'nasnatesh pa niysa', lhpa lhech yive'lhan pan lhjayaesh porque tengo celo de ustedes, este celo viene de
Dios, ya les he reunido con Cristo, y ahora quiero unirles a l como una virgen intacta, para estar su esposa para siempre (2
Corintios 11: 2). ni nanchavat'ei pa lha'vint ca nqu'imesh no se preocupa de que falte el agua. lhech t'nash capi
jatlhsham ti nichavat'eshyijulh lhai'yaash ti t'atshaaishi yicln ca jatlhshamjulh napi matqu'iyan; ya'clapch'e ca
tlhshaam ja'lhech ena'um Tsim'ti as me dijeron mis abuelos que esperaban preocupados mi llegada porque estaban de
guerra con los ayoreode; yo llegaba justito despus de la matanza del padre de Tsim'ti. tam'ei ti
lhanchavat'eshyijulh? ests celosa de m? Ver : tanchavatiy; lhchavati; chavatjanaj; chavatjanja.

nicha'vai Ver : ncha'vai.


nicha'vaijat Verbo, Grupo 5. 1s: jancha'vaijat (ja-n-cha'vai-jat). 2s: lhancha'vaijat (lha-n-cha'vai-jat). 3s: nicha'vaijat
(ni-cha'vai-jat). 1pi: shtancha'vaijat (shta-n-cha'vai-jat). 1 LE LLAMA LA ATENCIN.
2 LE HACE SENTIR. ya'shesh ti tajulhey ca nicaajoom ca shtanchavaycatsitay ti tajulhey pa casjunash es esencial tener un
sentido sano de valor personal. lhascha'vaijatei vos me llamaste la atencin. can ya'shesh ti tavijatay tlhshaam
cavque vatashayac ni nacha'vayjatey pa ats'aclayash lo peor viene de que aquellas enfermedades no te hacen sentir
miserable. ampa ca natvi'jatai, asinquiem pava lhanchava'yesh'atai pa ac'utsfa ti ajunashjulh ca nafaicut shi' ca
nanchavaijatei pan apis ti lhavatclhitesh'atam no es difcil, habl de tus sentimientos con un amigo que te anime y te haga
darte cuenta de tu compromiso. Ver : ncha'vai.

nichen1 Verbo, Grupo 4. 3s: nichen (ni-chen). 1 SE USA.


2 SE EMPLEA. chi nchenesh chi nujumatsinesh lhja samcujiy uso y cuidado de la letrina ("se usa y se cuida"). Ver
: yichen; nichen2.

nichen2 Verbo, Grupo 5. 1s: janchen (ja-n-chen). 2s: lhanchen (lha-n-chen). 3s: nichen (ni-chen). 1pi: shtanchen (shta-nchen). LO MANDA AC. ca sht'acuumtajeshjulh java isis pa Dios ti nichenjooy, ta t'e lhayaash ca ni sht'acu'majulh
vitsha nava niysisa? si aceptamos de Dios los bienes que nos manda, por qu no aceptamos los males tambin? (Job 2:
10). janchen'ai jayu pa ve'lha java tashinshaichei lhcles java yicli yo te enviar un cabrito de mi rebao. anchenyi
pa atqu'isjayanach! mandame tu carta! pa lhechesh jayu ca nanchen pa itj t'lheichisham na vs entonces enve
fuego desde el cielo. anyijop cum pa'na natst'ajesh ca janyivach jamjey ca anchentajyi!djame una de tus prendas
hasta que me lo enves (el regalo) (Gnesis 38: 17). Ver : yichen; nichen1.

ni chinaa Ver : chinaa.

336

nich'a Verbo, Grupo 1. 1s: ya'nich'a (ya'-nich'a). 2s: a'nich'a (a'-nich'a). 3s: nich'a (nich'a). 1pi: casnich'ac (cas-nich'ac). Pl: nich'ac(sha'ne) (nich'a-c[-sha'ne]). 1 ES NUEVO.
2 ES JOVEN.
3 ES UN MUCHACHO.
4 NUEVAMENTE.
5 RECIN.
6 AL PRINCIPIO. Note: en (4), (5) y (6), en tercera persona jveelhvacop ti ya'nich'aclelhsha'ne vivimos juntos desde
jovencitos. ni nt'yishc'oya ti nich'a ti yasinquiem'in no entendan al principio lo que les predicaba. jaspa yueshelh'a
ja Moiss ti lhav'melh papi ajayaselh, lhayaash ti ninach'ana nava acachi'clelh, taj ti vooy ti nich'a chiyisnatesh tanca
lhech lhjunasha as Moiss les permiti (a ustedes) de separarse de sus mujeres a causa de la dureza de sus corazones, pero
al principio no era as (San Mateo 19: 8). jjjiclai ya'nich'aclelhsha'ne todava ramos muchachos. coostaja ca alhua
cque! yuich'e nque lhavaash, nich'ashi jum na lhaishivo vengan a ver aquella iguana! se meti en esta cueva, la huella
es reciente. na pa casjunash casnich'ac ti shtaichavalhajop pavque nalhus jayu? qu sentimos nosotros los jvenes
al pensar en nuestro futuro? nich'a napu' nalhus ti atej na yicachi' hace dos das que me duele el vientre. japi
nich'acsha'ne tatamjalh'inc'oya ca natcli los jvenes se preparan para el baile como el cordero mudo delante del que lo
trasquila, no abrir la boca (Hechos 8: 32). nava atsevtey lhacm'a ti isisch'etshamsha'ne, lha'yasha java tashinshtas ti
nich'ach'e ti chinajayansha'ne pa yie'jop ti chiyivoc'ajatsha'ne tus dientes, cual rebao de ovejas trasquiladas, que suben
del bao ("recin las han baado despus de haber trasquiladas") (Cantar de los Cantares 4: 2). ti yamei lhpa'lhech utiyuc
pa yi'van pa nich'a jpyich, chi' pa vatcac'o'vat, chi' pava vatcavcalhjes, nalhu pa vatnich'ayansha'ne, vmesh ca
c'utsjasa, pa nich'acsha'ne j ti'ma cuando llegaron al cerro, encontraron all una casa nueva, una chacra y frutas maduras,
y a la maana siguiente, se encontraron rejuvenecidos, ya no eran ancianos, sino jvenes. nque lhcumjat ti nich'a
t'lheshsham este trabajo es el principio (de su obra). nich'a chitlhesh'e pava matas ti p'alha' ti caaj pa Ya'clish; pa
lhech Ya'clishesh yi'jop pa Dios lhech lhavaatsha pa Dios al principio exista la palabra y la palabra estaba junto a Dios, y
la palabra era Dios (San Juan 1: 1-2). na yimanlhajayash nich'aesh pa lhunash mi vida cambi completamente. pa
yiclashit pa yint tajunshi , pa yiisiyansham, pa yicaatjat pava lht'oyesh jan lhjunash lhpa nich'ach'e
vatcvjiyancheyuc la (re)anima (la planta marchita) el agua fra, y la fortalece, y hace que sus ramas se vuelvan como una
nueva planta (Job 14: 9). ja yinvacle tsichen'ach'eti yit'esh'a ca ninamtaj japi napu' nich'acsha'ne mi amo me manda (a
vos) para decirte que han llegado dos muchachos. pa javan japi nich'acsha'ne ampa ca nit'yishlhavne, pa jovalhch'een
jan yaash ti ampa ca naychavalh ti yi'shi' japi lhech vi a unos jvenes sin experiencia y distingui entre ellos uno sin
juicio. Ver : nich'ayich ~nich'ayech; lhnich'afa; yinich'ayan; vatnich'ayan.

nich'acfayu Verbo, Grupo 3 (chequear). 1s: tsich'acfayu (tsi-ch'acfa-yu). 2s: nach'acfayu (na-ch'acfa-yu). 3s: nich'acfayu
(ni-ch'acfa-yu). 1 QUIERE CASARSE Y TENER HIJOS.
2 QUIERE FUNDAR UNA FAMILIA. tsich'acfayuesh quiero casarme con ella/voy a casarme. Ver
: tch'acfai; lhch'acfa; nija'yayu. Variante : nich'acfajayu.

nich'anjayu Verbo, Grupo 3 (chequear). 1s: tsich'anjayu (tsi-ch'an-jayu). 2s: nach'anjayu (na-ch'anjayu). 3s: nich'anjayu
(ni-ch'an-jayu). 1 QUIERE ESCUCHAR.
2 HACE CASO. pa yaaj ca anch'anjayu'a pa yaaj ca acu'lhesh! no le hagas caso ni cedas a sus
exigencias! nich'anjayuesha pav'elhcha lhasnatsjes pa Cufalh queran orle (al anciano) otras aventuras de Cufalh. papi
yen ti nich'anjayu'a pa tach'an'a jayu, taj ti papi ca ni nteetajeesh pa tanca nach'an'a jayu, lhayaash napu lhech
lhtachifas ti yjijamatsha'ne el que quiera escucharte te escuchar, pero el que no quiere no te escuchar, porque son un
pueblo rebelde (Ezequiel 3: 27). avaatsheelh ne enelh ca anch'anjayu'eshelhyi pa na anc'ashamshelhyam ustedes no
quieren hacerme caso ni obedecerme. ca ach'anjayutajeshelh'yi, pa tan jayu ca nats'isinatelhey pa ajovayi si (ustedes)
quieren escucharme, de puro asombro se llevarn la mano a la boca ("no ser que su miedo/asombro [de ustedes] me adorne")
(Job 21: 5). Ver : tach'an.

nich'a vatfacleech Nombre masculino; no poseble. NUEVO TESTAMENTO. Lit: palabra reciente Ver : nich'a
vatfacleech; Dios lhasinc.

nich'ayiche Nombre femenino; no poseble. Pl: nich'ayichei (nich'a-yich-e-i). 1 MUCHACHA.

337

2 JOVEN. t'plhaayam ti lhteeshyi: tata, ac'utsfaeshyam ti yanich'ayche, avaatsha yajateesh jayu ca asuya? pa
lhpitoyaneshch'e jayu yajatesh na avc? ahora mismo me dices: padre, t eres mi amigo de juventud ("cuando era una
joven"), estars t siempre enojado?, alargars t siempre tu enojo? (Jeremas 3: 4-5). taj ti ya aj ca chini'sesh'e lhpa
nich'ayche clee sch'acche, lhayaash ti tlhe'ma jayu pa lhaychavalhjayash ti tanuc'oya ja Cristo pa yen ca nitajajay
shta excluye (de la lista) la viuda joven, porque su pensamiento se alejar de Cristo y querr casarse otra vez (1 Timoteo 5:
11). pa najcshey jayu lhpa cjecl tavujuya lhpan venalha pava pava lhclishay ti vancacjsjat, lhpan yivm pa
lhc'utsfa'eshjop ti nich'ayche pa nitvaclu'ey pa vatpeya'tajeshelh pa Dios para librarte de la ramera que halaga con sus
palabras, que abandon al compaero de su juventud, se olvid la alianza de Dios (Proverbios 2: 16-17). Ver
: nich'a; nich'ayich ~ nich'ayech; lhnich'aicheyash.
nich'ayich ~ nich'ayech Nombre (generalmente predicativo) masculino; no poseble. 1s: ya'nich'ayich (ya'-nich'ayich). 2s: a'nich'ayich (a'-nich'a-yich). 3s: nich'ayich (nich'a-yich). 1 MUCHACHO.
2 JOVEN. ti ya'nich'iyish tsicjishiyanesh ca tata cuando era un joven, mi padre me daba instrucciones. yaaj ca ajnch'e
pan lhjunash'in papi ojeiyis ti a'nich'iyish jayu no imites a los (muchachos) malos cuando seas joven.nqueesh chi
yichesha lhn ti'ma pa clesa pa yisej'apee vitsha pa lhshatech, pan lhfanishesh pa nich'ayich ti yicln entonces se le
acercaron con un cuchillo y le cortaron (el cuero cabelludo de) la cabeza, tal como l haba hecho con aquel joven que haba
matado. at'esh pach'e' jaspa tanca napunac'oya papu ti anich'ayech que nadie quiera depreciarte por ser joven (1
Timoteo 4: 12). javatjutsaelh na nich'ayich ca jqueelhfach'ee voy ("vamos") a salir primero con aquel joven. nan
yijunash ti ya'nich'ayech pa avaatsheelh na ataclaseelh yo soy joven y ustedes son ancianos ("no jvenes"). Ver
: nich'a; nich'ayiche; lhca'nich'ayech. Variante : nich'iyish.

nich'iyich ~ nich'iyish Ver : nich'ayich ~ nich'ayech.


niclan Verbo, Grupo 4. 1s: janclan (ja-nclan+). 2s: lhanclan (lha-nclan+). 3s: niclan (niclan+). 1pi: shtanclan (shtanclan+). 1 SACA.
2 SE SACA.
3 ARRANCA.
4 SE DESPRENDE.
5 COSECHA.
6 DESVISTE. Note: siempre se usa con sufijo aplicativo (-'e o -shi) nqueesh niclan'e lhn pava lhayees entonces le arranc el
cuero cabelludo ("la cabellera"). pa yafshiyan'in ti niclanshi pa lhshatech; meelh ti apis ti tifesh'e, pa v'mesh;
vacumajsha'ne pa juutshinaj, vooi ti cljj pa lhtj pa vaf lo hacan gritar al arrancarle el escalpe; cuando todo era listo,
lo dejaron; el toba ech a correr, y cuando se sec su crneo, muri. janclanshi nava yicfiyis me saco los
zapatos. janclanemshi nava t'acfiyis le saco los zapatos. janclaneshshi na yipjiyit saco lo que tengo clavado en la
mano. ja vattsevtei lhavo' niclanshiyam lhca yitsevte el dentista me arranco mi diente. meelh ti niclantaj'e lhpa
c'utsjaa lhpa saniy, pa yit'esh pa Nasuc ca ninat'apee lhpa c'utsjaa lhpa noyan cuando intentaba arrancar la anciana la
sanda, Nasuc quizo que la calabaza caiga sobre la anciana. avaatsheelh ti ujesh ti lhavancutajesh taj ti tiqu'in pa
lhanclaneelhshi ustedes siembran mucho, pero cosechan poco (Ageo 1: 6). yi'van pava tsimajac ti yieshchishamch'e taj
ti ni nanclan'een pava'lhech vea los panales colgados, pero nos toc. amm! pitej p'alhaa nque tsimaja; yit'esh:
ata'lhunelh, shtanclan'e na tsimaja pero qu grande es este panal; dijo: vengan ustedes ac, saquemos este panal. meelh
ti yeetajesh ca natcum'evatam pa niclanshi lhpa lhcaclaiche lhpa lhch'inj pa nclit pa lhas' cuando haca ademn de
agarrarla, se quit las pampanillas de su hermana menor (con las cuales se haba disfrazado) y dej ver su
pene. jaichavalheijop ti javlhch'e lha ftsuuc ti janclan'eyitam java lhai pienso trepar a la palmera para recoger sus
frutas. meelh lhn ti tifeshch'e pa niclan'e lhshatjes pa tanaatsjulh papi lhcaanvaclesesh despus de acabar con todos,
les quitaron el escalpe ("cabezas") y se las repartan los que eran jefes. vooi pa nucatshi shtanclanshi pa naapcutaj ti
cloop en invierno sacamamos sal de las salinas. japi tcaasclansha'ne tayjijanesh ca chinaclanshi java yuych'e pa
yic'nesh'in java lhc'njates los jueces ordenaron que los desnudaran y los azotaran (Hechos 16: 22). lhjunashlhaa napi
lhanvaclesesh na Israel! ya aj ca t'yi'sheey ca acmclshat'eseesh pa ya aj ca avanclhan'een! pa acumjelhem'in pa
vatniisclanjayashch'e shi' pa yivo'yeshch'e! basta ya, prncipes de Israel! abandonen la violencia y el robo y practiquen el

338

derecho y la justicia! (Ezequiel 45: 9). papi lhech yefeneshtaj lhpa lhcaanvacche lhse ti niclanemshitaj
vat'uijatshiyis ellas ayudaron a la princesa a desvestirse. tcvjiyanshi ts'ivee pava jotoy, pa yit'iyjatch'e pava
tjayetacuy pa niclanshi ts'ivee pava us lhcavcalhjes ellos sembraron arenales, plantaron vias y cosecharon un fruto
copioso (Salmo 107: 37). yaychavalh'in pa t'acumey pa majoctsi lhtsevte pa yise'jesh(sh)am, pa hech lhavaatsha
yich(sh)aam; caaj pa nclan'e pa t'iya pa vs; jaalhpa (f)c'atajsham, pa nqueesh yivanfach'ee jayu,
clasimfach'ee decidi tomar un diente de tuka tuka para cortarlo (el cielo), y logr hacerlo ("entr-atravs"); se desprendi
un pedazo del cielo; sali grande, y ahora lo vea desprenderse, ms delgado. pava napu' shanantiyc, pan lhtje pan
yiesh shi' pan yiesh pa yitsavalhch'e t'acl', shi' pa lhtje yiesh pa t'acjlhc, pa nanclanesh'e jayu pava
shanantiyc los dos riones con su grasa, la grasa junto a los lbulos y el lbulo del hgado junto a los riones, todo esto lo
apartar (Levtico 3: 15). papi chinclanshi pava lhcnshiyis shi' papi chiyt'vsey pa lhaso', papi lhech sasjop jayu ca
chinvashansham pa t'ajjam pa Lhcaanvacle no se admite en la asamblea del Seor a quien tenga los testculos
machacados o haya sido castrado (Deuteronomio 23: 1). nque jv'e'ajop ti jayjuy'ajulh: pa janclanshi'ac'oya jayu lhpa
t'uych'e, pa jaspa navanesh papi vatachifas ti ats'ishaan pa nivan'ash pa avapenaj papi lhcaanvacles aqu estoy contra
t: te levantar las faldas, enseando tu desnudez a los pueblos y los reyes (te) vern (con) tu vergenza (Nahm 3:
5). niclanshi lhpa t'uyjatshi lhtacshilhavoque pa vatp'ooj pa sivclc lhayeech ca jaspa ninantfaclesh jayu, pa
yie'sha'ne pa chiyuy'ejop'in pa yitsaat Emaim yiey pa nash'e pa lhnyish t'ajuyey pa Timn ella se quit el traje de
luto, se cubri con un velo para que no la reconozcan, y se sent junto a la ciudad de Emaim, en el camino de Timn (Gnesis
38: 14). isjop t'e na as nanclanshi nava t'sch'e na yie'sha'ne? podra tu hijo sacar los pies ("los con que camina") del
asiento ("donde se sientan")? Ver : yiclan; tatclan'e.

niclap Verbo, Grupo 1. 1s: ya'niclap (ya'-ni-clap). 2s: a'niclap (a'-ni-clap). 3s: niclap (ni-clap). 1pi: casniclap (cas-niclap). 1 ES LIGERO.
2 ES RPIDO. ya'niclap'esh na yicumjat hago rpidamente mi trabajo. ca jatiyjtajesh pa vnjlhj pa tanca niclapaach'e
pav'elh si mato un solo avestruz (mi escopeta) no ser demasiado rpida (para matar otros animales). Ver : clap.

ni clet'a Ver : clet1; clet2.


niclijatsu Verbo, Grupo 3. 1s: tsiclijatsu (tsi-cli-jatsu). 2s: lhanclijatsu (lhan-cli-jatsu). 3s: niclijatsu (ni-clijatsu). 1pi: shtanclijatsu (shtan-cli-jatsu). TIENE GANAS DE BAILAR. taj ti niclijatsu pa na'clei lhja lhamimi
ca'tajesha lhpa'elh lhavelhche cuando quiere ir al baile, invita a su mam o a otra pariente. Ver : tcli.

nicliyan Verbo, Grupo 4. 1s: jancliyan (ja-n-cli-yan). 2s: lhancliyan (lha-n-cli-yan). 3s: nicliyan (ni-cliyan). 1pi: shtancliyan (shta-n-cli-yan). 1 RECIBE UNA PALIZA.
2 ES MALTRATADO.
3 RECIBE UN CASTIGO. pa jafos'atapee jayu pa asasi, pan jan'atapee jayu pa ni'anch'anjayasha pa c'anclyan jayu te
arrojar (tu) basura encima y te expondr a la pblica deshonra (Nahm 3: 6). Ver
: nicliyit; yicliyit;vancacliyit; yicli; vatcliyit; lhanclyitsjan; lhanclyitsjayash; lhcliyitsjayash. Variante
: nicliyit.

nicliyit Verbo, Grupo 4. 1s: jancliyit (ja-n-cli-yit). 2s: lhancliyit (lha-n-cli-yit). 3s: nicliyit (ni-cliyit). 1pi: shtancliyit (shta-n-cli-yit). 1 RECIBE UNA PALIZA.
2 ES MALTRATADO.
3 RECIBE UN CASTIGO. vooy pa yic'amen pa chinclyitesh ca chinc'n'in, vooy pa tcaasclanchaych'e pa niyjaa jayu ca
nijo'e cotsjaat pa niclvalhesh pan yiesh'e pan t'aj'jesh ti yic'n'in si el culpable merece una paliza ("el [que] tiene la
culpa recibe un castigo que le peguen"), el juez lo har tenderse en tierra, y en su presencia le darn los azotes que le
corresponden (Deuteronomio 25: 2). pa ya aj na ca na'shesh'apee pa t'aj'jesh ti cuarentaesh ti chiyc'n'in, jaspa tanca
uja'esh ca chinclyitesh pa lhech achifaelh, jaspa tanca naychavalhey ca ninuntelh'ajulh avaatsheelh que no le den
ms de cuarenta azotes, para que no reciba demasiado palizas de (ustedes) sus compaeros, para que no se piense que haya
sido humillado ante ustedes ("no se ha exagerado respecto de ustedes") (Deuteronomio 25: 3). ca ataclujuyeelh lhn pa
tanca amenelh'avach, teya ti lhteetshelh ti lhovalhelhvatsham'in pa lhtatmenelh'avach jayu pa chinaclyitelh jayu si
ustedes estuvieran ciegos, no tendran pecado, pero como dicen que ven, ustedes tienen la culpa y sern castigados (San Juan

339

9: 41). tajulhelhey'am ca chinaclyitajelh, lhayaash ti lhavanelh nqueesh na vatshanatjayash shi' shta na


vatnilhjenjayash si ustedes sufren tribulaciones, es para consuelo y salvacin (2 Corintios 1: 6). Ver
: nicliyan; yicliyit; vancacliyit; yicli; vatcliyit; lhanclyitsjan; lhanclyitsjayash;lhcliyitsjayash. Variante
: nicliyan.

nicljtitsu Verbo, Grupo 3. 1s: tsicljtitsu (tsi-cljt-itsu). 2s: nacljtitsu (na-cljt-itsu). 3s: nicljtitsu (ni-cljtitsu). 1pi: shtancljtitsu (shtan-cljt-itsu). SIENTE SUBIR LA FIEBRE. Ver : lhcljut; tcljtiy.

niclnjatsu Verbo, Grupo 3 (chequear). 1s: tsiclnjatsu (tsi-cln-jatsu). 2s: naclnjatsu (na-cln-jatsu). 3s: niclnjatsu (nicln-jatsu). TIENE GANAS DE MATAR. vooi japi tucus tajulhei taj lhn; ve'lheesh lhn ti niclnjatsuesh papi
nivacle los bolivianos al comienzo se portaron bien, solo que de vez en cuando tenan ganas de matar a los nivacle. Ver
: yicln.

nicltsich Nombre masculino; posedo. 1s: yinicltsich (yi-nclts-ich). 2s: ancltsich (a-nclts-ich). 3s: lhancltsich
(lha-nclts-ich). 1pi: catsincltsich (catsi-nclts-ich). Pl: ncltsich (ncltsich). forma no poseda: nicltsich
(niclts-ich). MAZ. Lit: es carpido jac'utsjayan na nicltsich hago secar el maz. ca nat'untajjulh, ca ni ovalhtajeei
yiish, pa shtatuj jayu nan'ut pa nich'a necltsich si aguantas, so no mires atrs, esta tarde comeremos choclo ("maz
nuevo"). lhech ja'van'e yishic'oya java tej, java ca lhcjiyanach nicltsich lo encontr cantado para (espantar los)
loros, los que estaban en su maizal. shtanpta'e lhavj na itj na nicltsich desgranamos el maz al lado del
fuego. Ver : yicls; nicltsichat; nicltsitaj; t'ecltsich.

nicltsichat Nombre nasculino; posedo. 1s: yincltsichat (yi-nclts-ichat). 2s: ancltsichat (a-ncltsichat). 3s: lhancltsichat (lha-nclts-ichat). 1pi: catsincltsichat (catsin-nclts-ichat). Pl: ncltsichatis (ncltsichat-is).forma no poseda: nicltsichat (niclts-ichat). MAIZAL. Ver : nicltsichat.

nicltsich lhanu' Nombre masculino; solo en tercera persona. 3s: nicltsich lhanu' (nicltsich lha-nu'). ESPIGO DE
MAZ. Lit: maz su-hueso Ver : nicltsich; lhanu'.

nicltsich nich'a Nombre masculino. CHOCLO. Lit: maz (que es) nuevo Sinn : nich'a nicltsich. Ver : nicltsich.
nicltsich t'i'yas Nombre masculino; no poseble. LOCRO. Lit: pedazos de maz
nicltsitaj Nombre masculino; no poseble (?chequear). Pl: nicltsitas (niclts-ita-s). SORGO. acjji na nicltsitaj
lhamoc la semola de sorgo es rica'. vacalh na nicltsitaj el sorgo crece bien. us'e nava nicltsitas el campo de
sorgo es grande. Ver : nicltsich.

niclpjalh Verbo, Grupo 4. 1s: janiclpjalh (ja-ni-clp-jalh). 2s: lhniclpjalh (lh-ni-clp-jalh). 3s: niclpjalh (ni-clpjalh). 1s: shtaaniclpjalh (shta-ni-clp-jalh). SE ENVUELVE. pa niclpjalhesh jayu lhshatech pa is sivclc lhayeesh,
shi' shta lhpa vatvayjasch'e clasim, pa sasjop jayu ca ninucfeesh pa chiyivcujunesh ustedes envolvarn su cabeza con
turbanes de tela, llevarn calzones de lino, pero no se ceirn para no sudar (Ezequiel 44: 18). Ver
: yiclpjalh;vatclpjalh; taclpjalh.

niclvalh Verbo, Grupo 4. 1s: janiclvalh (ja-ni-clvalh). 2s: lhniclvalh (lh-ni-clvalh). 3s: niclvalh (niclvalh). 1pi: shtaniclvalh (shta-ni-clvalh). 1 SE LO MIRA.
2 SE LO ATIENDE. ja I.P.S. t'acuumjulh papi vatcumjat lhavos ti yicaatjatem pava lhcafetatsiy, niclvalh shta papi
vatcafetatsiy lhavos el I.P.S. atiende a los obreros y les facilita los medicamentos, as como la atencin de mdicos. Ver
: yiclvalh; vancaclvalh1; vatclvalh; tanclvalhchai; yiclvalhchiyin.

nifac Verbo, Grupo 5. 1s: janfac (ja-n-fac). 2s: lhanfac (lha-n-fac). 3s: nifac (ni-fac). 1pi: shtanfac (shta-n-fac). 1 LO
CUENTA.
2 LO ANUNCIA.
3 LO DELATA. jen ca nfacch'eyam pa acumjatesh quiero que me cuentes de tu trabajo. lhavaatsha yifacyam pa lhjunash ja
Asuncin l/ella me cont cmo era/es Asuncin. tsifac, nafac, lhasfac me anuncia, te anuncia, me anuncias.ve'lha ja
amc'oya ca janfaclelhch'e'am pa Cufalh p'alhaa uno (de los relatos) falta para contarles, uno acerca de Cufalh. jajutsjat
jayi'tsjanesh'in pa caaj japi nifacch'eyam ca lhjunashch'e cava'lhech vatacli empec a preguntar y encontr gente
("hubo") que me contaron cmo eran aquellos juegos. vooi ca Zacarias nifacleelhyam el finado Zacaras nos lo cont. pa

340

yicuulh ts'ivee pa nifaclemch'e pan t'nashem ja Jess, pa jaspa ninshayanem contestaron que les haba encargado
Jess, y por eso les dieron permiso ("no les negaron") (San Marcos 11: 6). j lhech nivacle jjjeclay ca tojtajach'e ti
nifaqu'in tatsha pa lhjunashesh pa lhavatsjancheyash apenas salido ("todava no haba ido lejos") aquel hombre que se
puso a hablar de su curacin ("cmo haba sido su curacin") (San Marcos 1: 45). meelh ti tapecl'in japi t'eijatsjanjas pa
nifaclemch'e pa Jess pa lhfanishesh pa lhcumjayash los apstoles volvieron y le contaron a Jess todo lo que haban
hecho (San Lucas 9: 9). coostaja lhn ca anclyeshelhyijulh ti janfaclelh'am pa nivatcajyshaa; jech, tsit'yish ti
lhanclytajeshelhyijulh ojal aguanten ustedes un poco de locura de mi parte; s, se que me aguantarn (2 Corintios 11:
1). meelh lhn ti chi yicln na nich'ayich lhn, lhpqueei lhancumte yichei lhn papi lhchifas nivacle, lhech lhpa'lhech
nifaclemch'e pa lhanfanash pa'lhech nich'ayich mientras estaban matando al joven, aquella prisionera se fue junto a sus
parientes nivacle y ella les inform acerca de lo que haban hecho con aquel joven. niqu'ivalha ca ni anfactajayam te voy
a castigar si no me lo decs. yiyjiesha ca yaaj ca nanfaclemch'e papu les encarg que nadie se enterara de eso ("que no
lo digan a nadie"). shiyaelh'avach ti lhanfacleelhvatam na vatyjijates ninvo'yeshch'esha'ne shi' ti lhneeyjateshelhch'e
nava lhasclantajeshelhch'e aytesch'esha'ne! ay de ustedes que decretan leyes injustas y de los que les) notifican
vejaciones! (Isaas 10: 1). naavntyitelhch'e t'e ti janfaclelh'am cavque ti jjjeclay yamnlheelh'ajop? no
recuerdan que ya se lo deca yo an cuando estaba con ustedes? (2 Tesalonicenses 2: 5).nque lhjunash pa Moiss ti
yfisch'e lhacm'a ti lhcavoeshjop pa Dios pa lhajpyich; pa lhcumjayashesh ti nifacch'e pava yit'esh'ema pa
Dios entre todos los de su casa (de Dios), Moiss era (como) un servidor fiel, parta garantizar lo que Dios iba a decir ("su
trabajo era decir las cosas que Dios iba a decir") (Hebreos 3: 5). vooy avaatsha lhtnclhanitshac'oya jayu lhacm'a napi
yiey na cotsjaat, pa lhanfaclemch'e jayu pava lhavan shi' pava lhpe'ya sers su testigo ante todo el mundo y les
cazadero?contars lo que has visto y lo que has odo (Hechos 22: 15). papi jjjeclay nintajayay tanca niyjaa ja
Lhcaanvacle, vooy yivaatsha janfaclelh'am nava jaychavalhey lhayaash ti lhcavts'aclayeshyi ja Lhcaanvacle pa
tsitisesh javan lhascafiyanshelh respecta de los que no estn casados, el Seor no dice nada, pero les doy mi opinin como
persona de fiar por la misericordia del Seor (1 Corintios 7: 25). vooy ja vancfa Pablo tneshyi pa nifacyam ti
janchaajnee nque nctech lhas, na lhech caaj pa yit'esh ca nanfac'am el prisionero Pablo me ha llamado y me ha
pedido que te traiga a este muchacho, que tiene algo que decirte (Hechos 23: 18). pa na aculhch'e t'em napi nafacleshch'e
pa ajunash ca'na? no respondes nada a los que declaran contra t ("cuentan de t") (San Marcos 14: 60). ach'anelhyi
yiyaam, asfacle'lhem ca nitanc'uyiy, lha'yaash ti jen ca jayasinyelh! escchenme, por favor, dganle que se acerque,
porque tengo hablar con l! anfaclelhch'eyam na lhjunash ti t'i'sesh'e lhacm'a cavque dnos cmo escribiste todo
esto. lhj lhech lhutsja lhech tlhesh'e ti tatvo'elhyich'e ja Pablo pa yichielh shta, pa tnshelhyitapee ti yit'esh:
napuque nivacle lhcavosesh pa Dios yaashchisham, nifaclelh'am avaatsheelh pa nyishesh pa vatnilhjenjayash aquella
muchacha vena caminando detrs de nosotros, y nos grit: estos hombres son siervos del Dios Altsimo y les predican el
camino de salvacin (Hechos 16: 17). yij' ti jayeetshelh'a, ve'lha jayu na tlhelh'atsham nan jaytsaccunelh nqueesh,
tsifac jayu les aseguro que uno de (entre) ustedes me va a delatar, uno que come conmigo (San Marcos 14:
18). anfacleelhyam papi t'unaj ti lhech afanishesh'avach cque, she papi yijut'ay nque vat'unaj? dinos con qu
autoridad haces eso, quin te ha dado esa autoridad? (Lucas 20: 2). vooy yivaatsha shta tanca nifaclelh'am na jatlhesh'e
na yifanishyivach yo tampoco les dir con qu autoridad lo hago (Lucas 20: 8). ach'anelhyi ti janfaclelh'am jayu nava
yisnateshyam pa lhech escchenme y les contar lo que l hizo por m. ta lhai'yaash ti lhasfacleem? ta lhai'yaash ti
lhanfacleem na taijayish? por qu me delataste? por qu contaste (donde se encuentra) tu cazadero? pa yiyjiesha ca
yaaj na ca nanfacleem papu le dijo que no lo contara a nadie. ca nits'iyipcun lhn, pa tanca nifactaj'am si yo tuviera
hambre, no te lo dira. yaneshchisham pa lhai, ni nanfacleem lhpa lhamimi puso la fruta en un lugar alto, no dijo nada a
su mam. Ver : tfacjan; facjanaj; lhfacjat; tatfac; lhfaclech;lhanfacjayash.

nifactsen Verbo, Grupo 4 (? chequear). 1s: janfactsen (ja-n-factse-n). 2s: lhanfactsen (lha-n-factse-n). 3s: nifactsen (nifactse-n). 1pi: shtanfactsen (shta-n-factse-n). ES ARREBATADO. ta ca t'aplhuach'e ti lhanfactseneshyi shi' ti

341

lhavo'matanesh nava asinc? hasta cundo seguirn (ustedes) entristecindome e hirindome con sus palabras? (Job 19:
1-2). Ver : yifactsen; tatfactsin; factsej.

nifach'aclaj Verbo, Grupo 5. 1s: janfach'aclaj (ja-nfach'aclaj). 2s: lhanfach'aclaj (lha-nfach'aclaj). 3s: nifach'aclaj
(nifach'aclaj). 1pi: shtanfach'aclaj (shta-nfach'aclaj). 1 LE DA VUELTA.
2 LE DA CUERDA. janfach'aclajei lhja fach'ach'ach di vuelta al motor con la manivela. Ver : yinich'aclaj; nijusch'aclaj.

nifaclit Verbo, Grupo 4. 1s: janifaclit (ja-n-ifaclit). 2s: lhnifaclit (lh-n-ifaclit). 3s: nifaclit (n-ifaclit). 1pi: shtanifaclit (shtan-ifaclit). 1 VIENE APURADO.
2 SE APURA PARA VENIR. yalhatajesh ti yi'vanjulh pa ve'lha nifaclich'e pa joot de repente vio que alguien vena apurado
por el arenal. Ver : yifaclit.

nifaiccjet Verbo, Grupo 4. 1s: janfaiccjet (ja-n-faiccjet). 2s: lhanfaiccjet (lha-n-faiccjet). 3s: nifaiccjet (nifaiccjet). 1pi: shtanfaiccjet (shta-n-faiccjet). QUITA LAS BRAZAS DEL TIZN. Ver
: faijo'; vancafaiccjet; tatfaiccjet.

nifalha Verbo, Grupo 4. 1s: janfalha (ja-n-fa-lha). 2s: lhanfalha (lha-n-fa-lha). 3s: nifalha (ni-fa-lha). 1pi: shtanfalha
(shta-n-fa-lha). 1 DESPLUMA.
2 QUITA LAS PLUMAS. Ver : lhaf.

nifayuin Verbo, Grupo 3. 1s: tsifayuin (tsi-fai-yu-in). 2s: lhanfayuin (lhan-fai-yu-in). 3s: nifayuin (ni-fai-yuin). 1pi: shtanfayuin (shtan-fai-yu-in). 1 EST CON NIMO.
2 TIENE FUERZA. lhanfiyshem ja ojei, lhanfayuei ja ojei'apee has de ser muy poderoso para luchar contra el muy
malo. j'taneesh lhn ti'ma ti nalhu pa nifayuesh'in pa vajuesh'in lhn ti'ma as al amanecer estaba lleno de energa y
sala para buscar miel. vanijtjatesh pa t'unaj pa nifayuin ti t'acum'in (emplea toda su fuerza) y se esfuerza en su
trabajo. lhanfayu'em ti lhetn ja ojei apee has de ser muy fuerte para nombral al muy malo. Ver : lhfaiyish ~
lhfayish;fayj; yi'shi' fayj.

nifom Verbo, Grupo 5. 1s: janfom (ja-nfom). 2s: lhanfom (lha-nfom). 3s: nifom (nifom). 1pi: shtanfom (shta-nfom). LO
ENCUENTRA. Note: el objeto del verbo es una cosa anque janfom vat'uijatshi taj ti ni natst'ajesh sta es la camisa
que encontr pero no es ma. janfom lha mil encontr (un billete de) mil (guaranes). Ver : lhfomach.

nif'y Verbo, Grupo 4. 1s: janf'y (ja-n-f'y). 2s: lhanf'y (lha-n-f'y). 3s: nif'y (ni-f'y). 1pi: shtanf'y (shta-nf'y). 1 VUELA PARA AC.
2 VIENE VOLANDO. pa lhech t'aplhuqu'e ja ve'lha japi lhech lhayyasha ja itj ti nif'yyiy; pa yichajesh'in ja
yijujquiyinesh ja fayjo' yichesh tlhesh'e ja it'vat entonces vol hacia m uno de los serafines con un carbn encendido
en la mano, que haba retirado del altar (Isaas 6: 6). Ver : yif'y; yifijat.

niftsanjay Nombre femenino; no poseble. Pl: niftsanjayc (niftsanjay-c). CHINCHE VERDE. Nezara viridula.
nifuj1 Verbo, Grupo 1. 1s: ya'nifuj (ya'-ni-fuj). 2s: a'nifuj (a'-ni-fuj). 3s: nifuj (ni-fuj). 1pi: casnifuj (cas-ni-fuj). 1 ES
OLOROSO.
2 ES PERFUMADO. Ver : nifuj2; fuuj.

nifuj2 Nombre masculino; no poseble. Sg: nifuj (ni-fuj). Pl: nifujis (ni-fuj-is). PERFUME. Lit: es perfumado Ver : nifuj1.
ni ia Verbo, Grupo 1. 1s: ni ya'ia (ni ya'-i-a). 2s: ni a'ia (ni a'-i-a). 3s: ni ia (ni i-a). 1pi: ni casia (ni cas-i-a). 1 ES
DEFICIENTE.
2 ES POCA COSA.
3 ES MEDIOCRE. Note: siempre usado en forma negativa jjjiclai ni i'a ca nilhavunsha'ne java sajech los peces todava no
estn gordos. jech, ni ya'i'ajop eso s que no me convena. ni ntanlhavam lhai'yaash ti ni i'a ca nt'yish ca
nvanc'atsjulh no se quej porque no estaba seguro de sus clculos ("que saba que conte"). niiy'eesh j ca nit'unesh'in,
lhayaash ti naaclojach'e pava lhfetatsiy carecen de fuerza, porque no tienen muchas races (San Marcos 4: 17). ni i'a pa
Ajtit'a pa t'unaj, taj ti lhats'a'esh na nalhu tsich'emm ti caajem; ampapu ca ni nefena Ajtit'a no era tan poderoso, pero
todo el mundo estaba a su lado; no faltaba quien le ayude. ni i'a ca nast'un'in'ac'oya soy menos fuerte que vos.lhech pa

342

vatcumjayash nichiy'aesh es un trabajo poco valorizado. ni'iyaesh ca nen ca naccha'c'oyaan pa lhvjatshi ca


ninash'cji lhavj no estaba muy deseoso de acercar el barco a la orilla.

ni isajop Ver : isjop.


ni isa' Ver : is.
niisa'lhavach Nombre masculino/femenino; no poseble. PERSONA DISCAPACITADA. Lit: no-est-bien-en-s-mismo Ver
: is.

niisclan Verbo, Grupo 4 (? chequear). 1s: janiisclan (ja-nii-sclan). 2s: lhniisclan (lh-nii-sclan). 3s: niisclan (nii-sclan). 1 ES
JUSTO.
2 ES RESPETUOSO. Ver : yisclan; lhniisclanjayash.

niitjoc Nombre masculino; no poseble. Pl: niitjocovot (niitjoc-ovot). 1 HOMBRE TAPIETE, ANDEVA. Note: parcialidad
guarani occidental
2 HOMBRE TOBA-QOM (de la familia lingstica guaykur). Lit: Probablemente relacionado con el verbo vaniitji 'tiene los
lbulos de las orejas perforados' Note: De acuerdo con el diccionario de Seelwische (1990), niitjoc es 'tapiet' y 'guaran
andeva'. En otro texto editado por el mismo autor en 1994, niitjoc es 'toba qom'. Es probable que el gentilicio haya pasado de
los guaran occidentales, que han tenido contacto con los nivacle, a los toba-qom. lhet t'aplhuqu'e' to nque nachshi vitsha
japi niitjocovot, pap'elh lhavelhavot manlhee ta'vaiyei ja Nueva Asuncin, Infante Rivarola shita al mismo tiempo
(que los guaran occidentales) vienieron tambin aqu los andeva, una parte del pueblo vive en Nueva Asuncin e Infante
Rivarola. shtach'ana cava nifac japi niitjocovot pan lhjunash Ashen ti yic'alhtanesh lhn papi lhchifasesh ca yij'taja
ca nvanquen escucharemos lo que relatan los toba-qom de cmo Ashen puso a pruebas su pueblo para que amen de
veras. Ver : vaniitji.

nijajtanshi Verbo (solo en tercera persona). 3s: nijajtanshi (nijajtan-shi). HUELE A HUEVO PODRIDO. Ver : tanshiiy.
nijat'o Verbo, Grupo 4. 1s: janjat'oo (ja-njat'oo). 2s: lhanjat'oo (lha-njat'oo). 3s: nijat'o (nijat'o). 1pi: shtanjat'oo' (shtanjat'oo). SE DESPIERTA. Note: existe un verbo muy parecido en toba (guaykur), con el mismo significado: atom yisitsinesh ti tn'in ja Luis jaalh pa nijat'o pa nityi'a ti lhtsmaat'esh atesha Luis gritaba tanto (en su sueo) que
se despert y se dio cuenta de que haba soado noms. anjat'o' Dbora, anjat'o' pa ishjanesh ja ve'lha vat'aclach,
avaatsha, Barac, lhs'ash ja Abinoam, aneetsham ca achaaj napi t'cfa'sha'ne! despierta, Dbora, despierta, entona un
canto, en pie, Barac, toma tus cautivos, hijo de Abinoan! (Jueces 5:12). pa lhechesh pa nijat'o ja Jess pa netshaam pa
yivmjatesh pa lhaviim, pa yiyjaa shta ja yint pa yit'esh: ya aj ca avi'sheey! pa acano'a! Jess se despert, se
levant e incep al viento, orden al agua: calla, enmudece! (San Marcos 4: 39). c'anjat'otsjantaj'in na taj ni
anjat'o hace rato que intent despertarte, pero no te despiertas. aspejeyinshelh lhutsjayech, Jerusaln lhavoquey, jan
lhjunash java tashinshas shi' java jtinjas pa ya aj ca antyiyjatesh lha yenche; pa an'ate ti yim' pa namjey ca
nanjat'otajey lhavaatsha promtenme, muchas de Jerusaln, por las gacelas y ciervas del campo que no despierten ni
desvelen al amor hasta que a l le plazca (Cantar de los Cantares 2: 7). yaaj ca nayofjatelh na lhtsamaat lhja yenche,
an'ateelh ti yim' vooy ca nanjat'otajey lhavaatsha! no asusten mi amada en su sueo, djenla que duerma y se
despertar ella misma! (Cantar de los Cantares 8:4). navoyjatey jayu ca taaytajsha'ne, vanujumatsen'ash jayu ca
am'taj pa tasiny'am jayu ca anjat'o'taj te guiar(n) cuando camines, te guardar(n) cuando duermas, hablar(n) contigo
cuando despiertes (Proverbios 6: 22). pa janjat'o, taj ti caaj shta ca'elh ti janjujm pava napu'yama lhay pa trigo pa
tsjey pa isis shta t'lha lhpa ve'lha lhtatsuc me despert, pero tuve otro sueo, donde siete espigas de trigo brotaban de un
tallo (Gnesis 41: 21-22). anjat'o'elh arpa shi' na aclojqu'e pava lhniyjy, janjat'otsjanesh jayu pa nich'a
nalhu despierten, arpa y citara, despertar a la aurora (Salmo 108: 2). Ver
: nijat'otsjan; yitatjat'otsjan; lhanjte; yinjtilha; njtivalh.

nijat'otsjan Verbo, Grupo 5. 1s: janjat'otsjan (ja-njat'o-tsjan). 2s: lhanjat'otsjan (lha-njat'o-tsjan). 3s: nijat'otsjan
(nijat'o-tsjan) ~ yijat'otsjan (yi-jat'ots-jan). 1pi: shtanjat'otsjan (shta-njat'o-tsjan). LO DESPIERTA. lhja vatamimi
nijat'otsjan lhja lhse la madre despierta a su hija. lha lhse tsijat'otsjan mi hija me despierta. c'anjat'otsjanei na
vatatash ca atuj te despert para que comas el guiso. c'anjat'otsjanei ja escuela lhai'yaash ti lhanvanqu'is jayu te

343

despert para que vayas a la escuela para estudiar. lhja vatamimi yijat'otsjan lhja lhse la madre despiera a au
hija. c'anjat'otsjanei na vatatash ca atuj te despierto para comer ("que comas la comida"). ca mtaj pa
asjat'otsjan!despertame cuando te vayas! anjat'o'elh arpa shi' na aclojqu'e pava lhniyjy, janjat'otsjanesh jayu pa
nich'a nalhu despierten, arpa y citara, despertar a la aurora (Salmo 108: 2). Ver
: nijat'o; yitatjat'otsjan; lhanjte; yinjtilha;njtivalh. Variante : nijt'otsjan.

nija'yayu1 Verbo, Grupo 3. 1s: tsija'yayu (tsi-ja'ya-yu). 2s: lhanja'yayu (lhan-ja'ya-yu). 3s: nija'yayu (ni-ja'yayu). 1pi: shtanja'yayu (shtan-ja'ya-yu). 1 TIENE GANAS DE CASARSE.
2 QUIERE CASARSE. yivaatsha ni ntsija'yayu yo no quiero casarme. nija'yayuelhsha'ne papi lhtach'injovot haba sido
pretendiente de las hermanas. nija'yayuelh ts'ivee queran casarse con l. tsijayayu'ash quiero casarme con vos. acloj
pava nalhus ti yivaatsha'ash pa ya aj ca anijayayu'esh papu pa ya aj ca avaatjutem peelh nivacle pa yivaatsha shta
lhech yifanishaash jayu ti c'asclaneshi mucho tiempo estar contigo, no podrs casarte ni estars con hombre alguno, ni yo
estar contigo (Oseas 3: 3). lhech ti tsija'yayu'in ti'ma, pa lhechesh ti jayalhjanesh ca niisshi na yitaco, jan lhjunash ti
yifaijanesh capi catsict'ei cuando tena la intencin de casarme, pedi que me tatuaran la cara, como era la costumbre de
nuestras abuelas. Ver : lhja'ya; yijayayan.

nija'yayu2 Nombre masculino/ feminino. 1 SOLTERO.


2 SOLTERA. Lit: [que] no quiere casarse

nijooilha Ver : njooilha.


nijovai Verbo, Grupo 3. 1s: ts'ijovai (ts'i-jovai). 2s: lhanjovaai (lhan-jovaai). 3s: nijovai (ni-jovai). 1pi: shtanjovaai (shtanjovaai). 1 TIENE MIEDO.
2 SE ASUSTA.
3 EST ASUSTADO. ts'ijovai'am tengo miedo de vos. na atata javo'elh'aisha'ne, pa ujesh ti ts'ijova'yelhshi tu padre y yo
te hemos estado buscando, llenos de angustia. yit'esh'in lhn lhpa nivacche yits'amtan yaaj ca anjvayelh'in ni
yasuya dijo la mujer embrujada que no tengan miedo, no soy mala. ts'ijovaiyelhjulh ca yaaj ca chi
nastiyijatelh tenemos miedo de que nos asusten. lhacm'a ti nijovaishisha'ne todos estan
asustados.nijova'yeshlhatshi pa yefenesh se asusta mucho y lo socorre. pa yij' ti njovai'yem pava ch'ech'ec,
lhai'yaash ti yilhecljesh ca natvooi, catin'e ti ampajum se asustaron de l las cotorras, porque crean que l estara
agusanado, aunque no haba nada. ts'ijovaiyelhjulh ja yija'yaelh, lhai'yaash ti tavooi tenemos miedo de nuestro esposo,
porque est agusanado. ts'ijova'yeshelh'am estamos preocupados ("tenemos miedo") por ustedes. pa lhechesh
yiyjisham'in japi t'eyjatsjanjas pa yit'esh: ta t'e lhayaash ti ujesh ti lhanjovayelhshi? ajunashelhjulh papi amem pa
nilhcacujayasha? entonces (Jess) orden a sus discpulos, diciendo: por qu temen tanto?, an no tienen fe ("son ustedes
como los que no tienen fe")? (San Marcos 4: 40). lhan'e lhja cjecl pa nijovaishi, ts'ana'nan'in jum, lhai'yaash ti
yit'yishlhach'e pa lhjunashesh pero la mujer se asust, temblando porque se di cuenta de lo que le haba
pasado. meelh'in, aptseselh yicasinnjas, yiey japi lhtachifas pitesch'e, shi' ti ts'ayjisha'ne t'j, japi vatachifas
ampapu ca ninanjova'yajulh, japi vatachifas t'unvatsham'in shi' ti yaashchishamch'e ti yie' ja cotsjaat yifach'anch'e
java tovjycorran, mensajeros ligeros, al pueblo esbelto de piel bronceada, a la gente temida, al pueblo vigoroso y
dominador ("no hay nadie que no le teme"), cuya tierra surcan canales (Isaas 18: 2). nijovayeshei ca namjei tiene miedo
de ir all.nijovay'cji ti vancfa j'lhech se asusto al ver que estaba atado. nijovayeshlhatapee ca nicln siente mucho
miedo que le maten. lhacm'a papi tpeeychayesh cavque pa nijovaych'e jum los que lo oyeron tuvieron mucho
miedo. ni nasjovaaishelhc'oya ti jaiclyeelhvatsham'in, jana'shelhch'een pa jana'shelhch'een no tenamos miedo de
nada cuando jugbamos, bamos donde no daba la gana. nachfach'ee lhpa tsiche'che lhac'utsja, pa nijovayem papi
taclas; yit'esh lhpa tsich'eche: ya aj ca anjova'yelhyam, anachelh'cji na yijpyich sali una vieja bruja, y los nios le
tuvieron miedo; dijo la bruja: no tengan miedo de m, entren en mi casa. ame yaaj ca anjovaiyelhshi!; vooi nqueesh
lhatvanchaiyeshelh jayu avaatsheelh pa lhjunash ti tqu'ilhjei pa Fitsc'yich no tengan miedo!; hoy van ustedes a ver
cmo Dios salva. yaash ti chinjova'yemc'oya nav'elh chiydiosiyan es ms temible que los otros

344

dioses.mapeclelhshichamc'oya pap'elh, pa anjovaayshelhjulh pa Dios somtense los unos a los otros y temen a Dios!
(Efesios 5: 21). Ver : tanjovaiyi; njovaichat; nijovatsjan; lhjovayi; jovaichenaj.

nijovatsjan Verbo, Grupo 5. 1s: janjovatsjan (ja-njova-tsjan). 2s: lhanjovatsjan (lha-njova-tsjan. 3s: nijovatsjan (nijovatsjan). 1pi: shtanjovatsjam (shta-njova-tsjan). 1 LO ASUSTA.
2 LE CAUSA MIEDO. lhasjovatsjan vos me asusts. shtayetseselhsham na Jud ca shtanjovatsjanelh, pa sht'ashelh'apee
pa shtanshijop ca lhcaanvaclea ja lhas ja Tabee subamos contra Jud, sitimosla, abramos brecha en ella ("la
conquistamos") y nombraremos en ella rey al hijo de Tabeel (Isaas 7: 6). pa lhechesh nijovatsjansha'ne ti'ma pa Cufalh
papi lhantclishjes, yisitseneshjum ti yic'acjn ti yishi' pa yint entonces Cufalh peg un susto grande a sus nietos,
roncando fuerte bajo el agua ("estaba en el agua"). Sinn : njovaichat. Ver
: njovaichat; nijovai; vancajovatsjan; yijovaichat.

nijchiei Verbo, Grupo 4. 1s: janjchiei (ja-n-jchi-e-i). 2s: lhanjchiei (lha-n-jchi-e-i). 3s: nijchiei (ni-jchi-ei). 1pi: shtanjchiei (shta-n-jchi-ei). VIENE DE VISITA. pu'ja'naesh nava semanas ti njchiei ti yiclvalhch'e pa
lhcumjayash ts'ivee tres veces por semana pasa para controlar los trabajos de ellos. Ver : yijchi.

nijc Verbo, Grupo 5. 1s: janjc (ja-n-jc[l]). 2s: lhanjc (lha-n-jc[l]). 3s: nijc (ni-jc[l]). 1pi: shtanjc (shta-njc[l]). 1 LE QUITA.
2 LO DESPOJA.
3 LO RAPTA.
4 LO DESALOJA.
5 LO LIBRA. sec ana ca asjctajesh na yiclnach! eso faltaba que me robes el escalpe que es mo ("mi vctima")! ca ni
eetajeesh pa jayjuy'ajulh jayu tatsha pa c'anjclesh jayu na chitsecl'lha yiey na lhc'o'vat, ca ni eetajeesh ti
lhtatvaych'aclajesh na ajunash si no quieres, te opondr y remover tu lmpara si no quierres arrepentirte (Apocalipsis
2:5). shnquei jan'umm shtavooi pa avai'aclai ca shtanjclesh yiin vamos all a buscar higos chumbos y
arrancarlos.tsit'ya j ti ampava ca shinjclesh pa lhencheyash pa Dios estoy seguro que nadie podr separarnos del
amor de Dios (Romanos 8: 38). pa najcshey jayu lhpa cjecl tavujuya lhpan venalha pava pava lhclishay ti
vancacjsjat, lhpan yivm pa lhc'utsfa'eshjop ti nich'ayche pa nitvaclu'ey pa vatpeya'tajeshelh pa Dios para
librarte de la ramera que halaga con sus palabras, que abandon al compaero de su juventud, se olvid la alianza de Dios
(Proverbios 2: 16-17). nijcshey japi vatjuyjatjulh na yinvacle te ha entregado los que se haban sublevado contra mi
seor (2 Samuel 18: 28). ca nicaajtaj papi najclesh lha uyjatshi, istaa ca an'ateesh pa ajutey shta lha ac'uyt'ajuya al
que quiera quitarte la tnica, djale tambin el manto (San Mateo 5: 40). ve'lha pa nivacle tlhey ja Jerusaln yichtajey ja
Jeric; pa lhechesh pa t'ecletch'e papi vncaclnjanjas pa nijclesh lhacm'a pava lhcqueclity pa yit'ijj'in ts'ivee
pa yujatjatey ca nivmjat pa yichvatich'ec'oya un hombre iba de Jerusaln a Jeric; tropez con unos asaltantes que lo
despojaron de sus pertenencias, lo hirieron y se fueron, dejndolo medio muerto (San Lucas 10: 30). yivaatsha
jac'uyjatvatich'e jayu java yj'esha'ne ts'ivee japi vatachifas ti janjcleshch'e java lhavanjas jan lhjunash pa yifiiy ti
jatificham japi lhcaanvacles cambi las fronteras de las naciones, saque sus tesoros y derrib como un hroe a los jefes de
sus sitiales (Isaas 10: 13). anjcleshelh lha tinshanja pa atujelhey nan caajem nava napu'njesh! qutenle la moneda
y dnsela al que tiene diez! (San Lucas 19: 24). jayeetshelhaam, papi ti p'alha ti caajem pa chiyjutey jayu shta; lhan'e
vitsha papi amemc'oya pa chinjclesh jayu shta pa yi'taj(j)op les digo que a quien tiene se le dar, y a quien no tiene, se
le quitar aun lo que tiene (San Lucas 19: 26). ya aj ca atsayjat'avcop yiey pa lhv'e', pa ya aj ca asjclesh pa is
espritu no me arrojes lejos de tu presencia, ni me quites tu santo espritu (Salmo 51: 13). atsilhjenyaam Dios, ti
yilhavqu'ilhjenaj'ash, acu'melhyiyshi pa asjcleshelhey napi vatachifas pa jaspa c'cljeshelh pa is ey, jaspa
nasshameshelh ti c'cljeshelh! slvanos, Seor Dios, renenos y lbranos de las naciones, para que demos gracias a tu
santo nombre, y alabarte sera nuestra gloria! (1 Crnicas 16: 35). pa shtanjcleshelh shta lhacm'a java lhavtsates, pa
tanca pa ca ve'lhaa ca nishtacha'jc'oya; pa yamvatsham sesenta java yitsates conquistamos todas sus ciudades sin dejar
de arrebatarles una sola, en total sesenta ciudades (Deuteronomio 3: 4). Ver : tjcjan; vatjc; tatjclesh.

nijtinj Nombre femenino; no poseble. Pl: nijtinji (nijti-nj--i). DORMILONA. Ver : nijtinj.

345

nijtinj Nombre masculino; no poseble. Pl: nijtinjs (nijti-nj-s). DORMILN. lhcamcleesh capi vatjutsa' nivacle ti'
chiyfjanjas, vooi napi nich'actaj pa nijtinjs los antiguos nivacle, s que saban madrugar, pero los hombres de hoy son
dormilones. she pa'lhech lhasnatesh'e, nijtinj? qu hacs aqu, dormiln? Sinn : mjanach. Ver
: nijtinj; lhanjte; nanjtilha; njtivalh; mjanach.

nijtsp Nombre masculino; no poseble. 1 TORO DEL AGUA, HOKO HOVY (ave). Tigrisoma lineatum armoratum.
2 MIRASOL GRANDE (ave). Botaurus pinnatus.

nijpeclelha Verbo, Grupo 5. 1s: janijpeclelha (ja-ni-jpecl-elha). 2s: lhnijpeclelha (lh-ni-jpecl-elha). 3s: nijpeclelha (nijpecl-elha). 1pi: shtanijpeclelha (shta-ni-jpecl-elha). LE SACA UNA FOTO. Lit: le saca la sombra c'anijpeclelha yo te
saco una foto. lhtsijpeclelha vos me sacs una foto. Sinn : nisc'ctilha. Ver : lhajpec; tajpeclei; nisc'ctilha.

nijudioa Nombre masculino; no poseble. Pl: nijudiosa (ni-judio-s-a). PAGANO, GENTIL. Note: prstamo del castellano
(judo) con morfologa nivacle Lit: no-judo yiey ja Jerusaln lhech tc'aeyva'ne japi lhcaanvaclesesh ja iglesia, pa
jasinquiemch'e na yijunash ti janfacleem japi nijudiosa pa vatnilhjenjayash en Jerusaln, en reunin con los jefes de la
iglesia, les expuse como predicaba la Buena Noticia ("su salvacin") a los paganos (Glatas 2: 2). japi lhech tanca
niyjiesha ja Tito ca niseej clee; j'lhech jatanycheelhsha'ne nijudioa ni siquiera a Tito le obligaron a circuncidarse
("cortar un poco"); l era mi compaero pagano ("nos acompaamos [yo y] el no-judo".

nijuijat Verbo, Grupo 5 (chequear). 1s: janjuijat (ja-n-jui-jat). 2s: lhanjuijat (lha-n-jui-jat). 3s: nijuijat (ni-juijat). 1pi: shtanjuijat (shta-n-jui-jat). 1 LO APUNTA (hacia ac).
2 LO DIRIGE (hacia ac). nich'ajum ti jaijuitajelhshi pque clayishi nyish, pa clam, capi pu'ja'na nivacle nalhulhavos
t'unvatsham'in, lhclutsshes winchester ts'ivee nijuijatelh'yi cuando recin nos dirigamos por el camino despejado, de
repente aparecieron tres hombres fornidos, nos apuntaban con sus winchesteres. Ver : yijuijat; tanjui.

nijujm ~ nijujam Verbo, Grupo 5. 1s: janjujm (ja-njujm). 2s: lhanjujm (lha-njujm). 3s: nijujm
(nijujm). 1pi: shtanjujm (shta-njujm). SUEA CON L. tojshic'oya ti tulh shita pa lhechesh lhn pa te nijujm
lhn ti'ma ti chicln capuqueei yit'esh luego lleg la noche y entonces l tuvo un sueo que le iban a matar. janjujm
napi yicles ti tsicln lhn so que mis hijos me iban a matar. pa janjat'o, taj ti caaj shta ca'elh ti janjujm pava
napu'yama lhay pa trigo pa tsjey pa isis shta t'lha lhpa ve'lha lhtatsuc me despert, pero tuve otro sueo, donde siete
espigas de trigo brotaban de un tallo (Gnesis 41: 21-22). Ver : tatjujm; jujmjanaj.

nijusch'aclaj Verbo, Grupo 5. 1s: janjusch'aclaj (ja-n-jus-ch'aclaj). 2s: lhanjusch'aclaj (lha-n-jusch'aclaj). 3s: nijusch'aclaj (ni-jus-ch'aclaj). 1pi: shtanjusch'aclaj (shta-n-jus-ch'aclaj). LO PONE AL
REVS. janjusch'aclaj na yuijatshiyme puse la camisa al revs. Ver : nifach'aclaj; yinich'aclaj.

nijut Verbo, Grupo 5. 2s: lhanjut (lha-n-jut). 3s: nijut (ni-jut). 1 LO DA AC.
2 LO OBSEQUIA AC.
3 LO OFRECE AC. Note: sase con referencia a una tercera persona (sufijada) de primera persona, que representa el recipiente
del regalo. El prefijo lleva referencia a la cosa recibida y a la persona que da jashamitjatesh ja casCaanvacle Jesucristo,
lhayaash ti nijutyijop pa yunajjop navque doy las gracias a Cristo Jess Seor nuestro porque me dio mi fuerza para eso
(1 Timoteo 1: 12). anjutyiy na yiclesa! dame este (mi) cuchillo! anjuteshyi cum na yint! dame un poco de esta
agua! pa lhe'naa ca anjut na apct entonces, venga esa mano. anjutyi pa pacham nava natst'ajesh jaspa
nastst'ajesh yitsha! dame la parte de la herencia ("lo que tens") que me corresponde ("para que sea mo")! taj ti
yivaatsha ampa ca yaalhshelh'a, ni lhecha ca anjuteelhyi pa peso ca vanilhjenesh yo no les he pedido nada, ni que me
regalaran ("que me den el dinero que salva") dinero (Job 6: 22). anjutelhyi nqueesh lhpa yucuve pava t'ajuiya nava
nalhus danos hoy nuestro pan de cada da. nque jv'ec'oya napi lhcles napin nijutyam ja Dios estoy aqu con los hijos
que Dios me ha dado (Hebreos 2: 13). ta t'e ca lhjunasha ca nanjutjooi nque na t'asjaan ca shtatuj?cmo puede
darnos de comer su (propia) carne? jayeesh ca anjutyi tatsha nqueesh ja Juan lhshatech nvji'yam pa titech quiero
que me des inmediatamente la cabeza de Juan (que est para m) en una bandeja (San Marcos 6: 25).jetnjop la
Lhcaanvacle ca javoqu'e tatsha ameeshtaj ca nanjutyi lhavaatsha por la vida del Seor, voy a ir detrs de l, para que me

346

d algo (2 Reyes 5: 20). vooy ja nijutyi pa lhcljquiyashyish lhech ja Tata, lhech j lhech lhteetajeshelha ca
aDiosaelh es mi padre quien me glorifica, el mismo que ustedes llaman "nuestro Dios" (San Juan 8: 54). t'ashesh'apee
ajalh pa ajunash ca tataelh Jacob, ca nanjutelhyiy anque lhqu'itsech, lhan yiyelhshi lhapesh papi lhcles shi' pava
lhcly? acaso eres ms poderoso que nuestro padre Jacob, que nos dio este pozo, del que beban l, sus hijos y sus rebaos?
(San Juan 4: 12). lha nivacche lhan lhanjutyam ca joveelhvaycop nijutyi lhca lha' lhja aacjiyuc, pa jatuj la mujer que
me diste por compaera me convid el fruto del rbol y lo com (Gnesis 3: 12). lhatvashanyam ca sht'jqu'envatiche? she pa lhanjutyam jayu ca shtjqu'ench'e? me dejars acostar contigo? - qu me dars por acostarte conmigo?
(Gnesis 38: 16). pa lhech nachey jayu papi tjayetachat lhavos ca niclnsha'ne jayu, pa nijuta pap'elh pa
lhavtjayetachat ir, acabar con aquellos viadores y entregar su via a otros (Lucas 20: 16).nichinanjutelelhyiy pa ca
ve'lhaa pa vatqu'isjayanach'a ca nit'lhey ja Judea ca natjuy'a, ni ve'lhaa japi avelhavot judos ti nque nam'een ca
niteetsha pa ca sasach'e ca natjuyesh'ajulh no hemos recibido ("no no han dado") ninguna carta de Judea acerca de t ni ha
llegado ninguno de tus hermanos judos hablando mal de t (Hechos 28: 21). Ver : yijut.

nilha Verbo, Grupo 5. 1s: janilha (ja-'n-i-lha). 2s: lhnilha (lh-n-i-lha). 3s: 'nilha ('n-i-lha). 1pi: shta'nilha (shta-'n-ilha). 1 LE SACA EL JUGO.
2 LO EXPRIME. Note: con este verbo se forma un sufijo verbal de derivacin que tiene el significado de 'sacar' pa chinilha java
tjayetas pa chiyayjatshi ja yitsaat; pa tlhch'e lhja tnjque acloj java vo'oy, pa yameychisham java lhashinjus java
cuvyu, lhayaash ti apatoji; pa trescientos kilmetros ja lhjuqu'eey pisaron las uvas fuera de la ciudad; se desbord la
sangre de la cuba, llegando a la altura del freno de los caballos en un radio de trescientos kilmetros (Apocalipsis 14:
20). Ver : t'i'; vatnilha.

ni lhaajulh Nombre predicativo. 1s: ni yaajulh (ni y-aa-julh). 2s: na aajulh (na aa-julh). 3s: ni lhaajulh (ni lh-aajulh). 1pi: ni catsaajulh (ni cats-aa-julh). forma no poseda: ni vataajulh (ni vat-aa-julh). 1 SU PODER QUE LE
FALTA CONTRA ALGO.
2 YA NO PUEDE MS. Note: siempre se usa en forma negativa ni yaajulh na yintti lha'yaash ti tsimjayu'apee no puedo
contra el sueo ("no hay mi poder contra mi sueo porque tengo sueo"). tsantsanesh'in pa cuvyu pa ni lhaajulh
lhn tambaleaba el caballo (con la carga) y no resista ms.

ni lhamanlhajavo'a Ver : lhamanlhajavo.


nilhavjeeei Adverbio. MUY LEJOS. Lit: no (est) a su lado Ver : lhavj.
ni lhayaashtaja ajalh Modismo. QU BIEN! Lit: no es para eso, por favor ni lhayaashtaja ajalh ca astis! qu bien que
me regales!

ni lhcacujayasha Nombre masculino; posedo. 1s: ni yicacujayasha (ni yi-cacu-jayash-a). 2s: na acacujayasha (na a-cacujayash-a). 3s: ni lhcacujayasha (ni lh-cacu-jayash-a) ~ ni cacujayasha (ni cacu-jayash-a). 1pi: ni cascacujayasha (ni
cas-cacu-jayash-a). forma no poseda: ni vatcacujayasha (ni vat-cacu-jayash-a). 1 SU CONFIANZA.
2 SU FE. Lit: no hay su desconfianza navatsjanchat na niacacujayasha tu fe te ha salvado (San Lucas 8: 48). tajulhtajey ca
nach'an'in cum clee shta, shi' ca nicaaj pa ni lhcacujayasha yiey pa t'nashtajem pa Lhcaanvacle deba haber esperado
un poco ms, deba haber tenido fe en lo que el Seor le haba mandado. she papi yit'esha? shalhaaan nava Ya'clishay
yiey na ashi pa yi'shi' shta acachi'; nque Ya'clish ya'clisheshjop pa nivatcacujayasha nan janfaclelhch'eam qu dice
(la justicia)? la palabra est cerca de t, en tu boca y en tu corazn; se refiere a la palabra de la fe que proclamamos (Romanos
10:8). pa lhechesh yiyjisham'in japi t'eyjatsjanjas pa yit'esh: ta t'e lhayaash ti ujesh ti lhanjovayelhshi?
ajunashelhjulh papi amem pa nilhcacujayasha? entonces (Jess) orden a sus discpulos, diciendo: por qu temen
tanto?, an no tienen fe ("son ustedes como los que no tienen fe")? (San Marcos 4: 40). yse, navatsjanchat na
niacacujayasha; mj na ac'usiyash'in lhayaash ti lhavatsjanesh ca ayyasha hija, tu fe te ha sanado; vete en paz ("vete
con tu alegra") porque se ha sanado tu dolencia (San Marcos 5: 34). ca eyjatsjanesh japi casvelhavot cavque, pa is ti
lhcavoash jayu ja Jesucristo; pa chinacunjanesh jayu pava lhclishayesh pa nivatcacujayasha shi' pa is
vatneyjatsjanjayash ti niav'mesh si enseas esto a nuestros hermanos, sers buen ministro de Cristo Jess, y te
alimentarn con el mensaje de la fe y de la buena doctrina que no has abandonado (1 Timoteo 4: 6). caajem pava lhacfey pa
tach'aney pa t'jj taj ti pava lhcachic ninanc'at'eyc'oya, lhayaash ti amem pa ni lhcacujayasha, pa lhe'naa ti

347

nintyc'oya tenan odos y oan su voz, pero sus corazones eran cerrados, porque no tenan fe, y por eso, no entendan. pa
Jesus yit'ya papuque nivacle ti caajem pa ni lhcacojayasha ts'ivee, yit'esha pa ancooc: pava lhatmenesh'avach lhapa
chi vmjatch'e'am Jess se dio cuenta de que aquellos hombre tenan fe en l, dijo al paraltico: tus culpas estn
perdonadas. istaa ca afanisheeshjulh japi nicacujanjasa jaspa najneshch'e nava asinc, shi' nava ajunash'in, shi' shta
pa encheyash, shi' pa is acajysha, shi' pa naacacujayashaa nquee pa aisiyasha'ne procura ser modelo de los creyentes
en la palabra, la conducta, el amor, la fe, la pureza(1 Timoteo 4: 12). jatants'aclaney'am na Onsimo, nan y'seshjop pa
nivatcacujayasha jvelh'e lha vatvnc'cfajayte te suplico en favor de Onsimo, que fue mi hijo de confianza cuando yo
estaba en la prisin (Filemn: 10). caajelhyam na nicacujayasheelh ti a'lhech pa Cristo, lhavqu'ilhjenaj shita lht'lha
pa Fitsc'yich tenemos fe en que t eres el Cristo, el salvador prometido por Dios. tajulhey shta a'lhelhyam jaspa
jaynelhshi japi nivacle niysisasha'ne ninvo'yeshch'e shta, lhayaash ti nilhacm'aa ca nicaajem pa
nilhcacujayasha oren tambin por nosotros, para que nos veamos libres de gente malvada y perversa, ya que no todos tiene
fe (2 Tesalonicenses 3:2). tiqu'in na niacacujayasheelh ustedes tienen poca fe. Ver : lhcacujayash.

ni lhcjishaa Nombre masculino; posedo. 3s: ni lhcjishaa (ni lh-cjisha-a). forma no poseda: ni vatcjishaa (ni vatcjisha-a). SU MALDAD. Lit: su no buena conducta papi'lhech nivacle yiftsutan lhapesh lhn vatvmjatesh pa ni
lhcjishaa lhavaatsha aquellos hombres antiguos que salieron a guerrear se destruyeron a s mismos por su propia
maldad. Ver : lhcjisha.

nilhcjishaa Ver : lhcjisha.


ni lhc'ashamiyasha Ver : ni lhqu'ishamjayasha.
ni lhc'ashamiyasha Nombre masculino; posedo. 1s: ni yic'ashamiyasha (ni yi-c'asham-iyash-a). 2s: ni ac'ashamiyasha
(ni a-c'asham-iyash-a). 3s: ni lhc'ashamiyasha (ni lh-c'asham-iyash-a). 1pi: ni casc'ashamiyasha (ni cas-c'asham-iyasha). forma no poseda: ni vatc'ashamiyasha (ni vat-c'asham-iyash-a). SU DESOBEDIENCIA. Lit: su no-obediencia Ver
: lhc'ashamiyash.

ni lhc'usiyasha Nombre masculino; posedo. 3s: ni lhc'usiyasha (ni lh-c'us-iyash-a). forma no poseda: ni vatc'usiyasha (ni
vat-c'us-iyash-a). 1 SU TRISTEZA.
2 SU DEPRESIN. Lit: su no-alegra ca at'ayipcuyantajelh pa ya aj ca ovalhelhey pa nivatc'usiyashaan lhech lhjunash papi
jts'njanjas; papu lhech yisnatesh cavque jaspa yi'van pap'elh nivacle ti vat'ayipcuyan cuando ustedes ayunen, no
pongan cara triste ("no cuiden su no-alegra") como los hipctitas que hacen eso para que la gente vea que ellos ayunan (San
Mateo 6: 16). cque tlhshaam pa nivatc'usiyashaan, vatnunatsjayash, nichinvaatlheclj shi' pa lhjunashelhvach
pap'elh lhchifas shi' pa nivatcacujayasha ya'shesh ti yisasinatvatich'e el resultado de eso es depresin, ira, falta de
esperanza, y una vida social y religiosa afectada drsticamente. Ver : lhc'usiyash; yic'usiyan.

ni lhc'utsfaa Nombre masculino; posedo. 1s: ni yic'utsfaa (ni yi-c'uts-fa-a). 2s: na ac'utsfaa (na a-c'uts-fa-a). 3s: ni
lhc'utsfaa (ni lh-c'uts-fa-a). 1pi: ni casc'utsfasa (ni cas-c'uts-fa-s-a). Pl: ni lhc'utsfasa (ni lh-c'uts-fa-s-a). forma no
poseda: ni vatac'utsfaa (ni vata-c'uts-fa-a). SU ENEMIGO. Lit: su no-amigo pa filisteos yinjt ti ni lhc'utsfaseesh pa
Israel los filisteos eran siempre enemigos de Israel. en papi ni ac'utsfasa pa asnatshem shita pa is papi
nanvaclematanelh amen a sus enemigos y hagan el bien a los que se portan mal con ustedes. en pa ac'utsfa pa apun pa
niac'utsfaa; taj ti yivaatsha jayeetshelh'a: enelh papi niac'utsfasesh pa ataasclanelhsha'nec'oya papi nacnitshielh;
a'lhelhem shta papi chayelh'aan shi' papi nacvfachielh amars a tu prjimo y odiars a tu enemigo; pero yo les digo:
amen a sus enemigos, prtense bien con los que les odien; oren por los que hablan mal de ustedes y por sus perseguidores
(San Mateo 5: 43-44). yifosyitapee pa lhavc ti tanjuyyijulh pa tsijney ti nilhc'utsfaayish arde en ira contra m ("llena
su ira contra m") y me trata como su enemigo ("me considera que soy su no-amigo") (Job 19: 11).lhavaatsha
yict'atshicham jayu japi nicasc'utsfasa l aplastar nuestros enemigos' (Salmo 108: 14). pava ac'ojey tsjofjisha'ne pa
yitsefesheyshi pava lhiivtec papi naac'utsfasa tus flechas son afiladas y se hunden en los corazones de tu enemigos (Salmo
45: 6). a'lhech avaatsha ti lhts'ashjat'apee napi niyc'utsfasa t nos das la victoria sobre nuestros enemigos (Salmo 44:
8). Ver : lhc'utsfa.

348

nilhechiyan Verbo, Grupo 5 (?chequear). 3s: ni (yi-)lhechiyan (ni [yi-]lhech-iyan). LO ANIQUILA. Lit: hace que no sea l
mismo nintlhyitsham ca yivmjat pa nilhechiyan ca yaflhitch'e lbreme Dios ("no sale de m/no es mi intencin") de
aniquilar y destruir (2 Samuel 20: 20). Ver : lhech.

ni lhjunasha Nombre masculino. 3s: ni lhjunasha (ni lh-junash-a). SU DIFERENCIA. Lit: como no es ta yie' pa
nilhjunashaeshch'evatjulh? cul es la diferencia entre ellos? ya'shesh ti nilhjunashach'evatjulh hay diferencias muy
importantes entre ellos. Ver : lhjunash.

ni lhqu'ishamjayasha Nombre masculino; posedo. 1s: ni yiqu'ishamjayasha (ni yi-qu'isham-jayash-a). 2s: na


aqu'ishamjayasha (na a-qu'isham-jayash-a). 3s: ni lhqu'ishamjayasha (ni lh-qu'isham-jayash-a). 1pi: ni
casqu'ishamjayasha (ni cas-qu'isham-jayash-a). forma no poseda: ni vatqu'ishamjayasha (ni vat-qu'isham-jayasha). 1 SU DESOBEDIENCIA.
2 SU INFIDELIDAD. Lit: su no-obediencia Pa ni lhqu'ishamjayasha t'ajuijulh pava yit'esh pa Fitsc'yich La (su)
desobediencia contra lo que dijo Dios. pa Fitsc'yich ni ntivalhjan, lhan'e papi nivacle papi ni nanc'asham
yiteshiyanlhavach, lhavafiesh pa ni lhqu'ishamiyasha Dios no castiga, pero los hombres que no le obedecen se causan
dao a s mismos, su desobediencia es como la muerte. Sinn : ni lhc'ashamiyasha. Ver : niqu'isham;lhqu'ishamjayash.

ni lhtaclayasha Nombre masculino; posedo. 1s: ni yitaclayasha (ni yi-tacla-yash-a). 2s: na ataclayasha (na a-taclayash-a). 3s: ni lhtaclayasha (ni lhni yitaclayasha). 1pi: ni castaclayasha (ni cas-tacla-yash-a). SU VEJEZ. Lit: su
no-mocedad pitojesh pa ni lhtavclayasheesh much tiempo dur su vejez. Ver : ni taclaja.

ni lhtijayasha pa'na Nombre masculino;. 3s: ni lhtijayasha pa'na (ni lh-ti-jayash-a pa'na). SU IGNORANCIA. Lit: el
que no tiene conocimiento

ni lhtsoopjayasha Nombre masculino. 3s: ni lhtsoopjayasha (ni lh-tsoop-jayash-a). SU BONDAD. Lit: su actidud de no
terrible napi nivacle ni nantvacluqu'e pa ni lhtsoopjayasha pa Fitsc'yich los nivacle no se olvidaron de la bondad de
Dios. Ver : tsoop.

ni matasa papu ca nit'yish Nombre plural; no poseble (chequear). MILAGROS. Lit: no son cosas para que la gente se
entera j'lhech nivacle yic'alhtaneshelh'ay pa Dios ti yieshelh'e ajuyishelh nava yaash ti lhasnyjes, nimatasa papu ca
nit'yish shi' ti yinclhanitelhaam pa Dios nava yisnatshelh'am j lhech este hombre (Jess) fue acreditado por Dios
ante ustedes con los milagros, prodigios y seales que Dios realiz por su medio, como bien saben (Hechos 2: 22). Ver
: matas.

nimjayu Verbo, Grupo 3. 1s: tsimjayu (tsi-m-jayu). 2s: namjayu (na-m-jayu). 3s: nimjayu (ni-mjayu). 1pi: shtanmjayu (shtan-m-jayu). TIENE SUEO. ni yaajulh na yintti lha'yaash ti tsimjayu'apee no puedo
contra el sueo ("no hay mi poder contra mi sueo porque tengo sueo"). pa cletc'oya ca nam pan tjayaay jayu, pa
nimjayuqu'esha'ne pa jaalhpa yimqu'esha'ne y como tardaba el novio, todas cabecearon y se quedaron
dormidas. meelh ti nimjayutaj pa t'acumeishi pava lha'voyinchei ti tuj'in cuando tenan sueo agarraban aj y lo
coman. nan lhjunash ja Pablo ti pitojesh ti vanqu'eyjatsjan pa jaalhpa nimjayu jum ja nich'ayech pa ujesh ti yim',
pa nictsha'ne tlheychisham ja pu'janaeyshi lhtvash mientras Pablo hablaba sin parar, al muchacho lo fue venciendo
el sueo hasta que, profundamente dormido, el muchacho se cay al suelo desde el tercer piso (Hechos 20: 9). Ver : yim'.

ni muc'a Adverbio. SIEMPRE. Lit: no (es) un momento nimuc'a ca ama pa nalhu ca yi'van pa vatants'aclanjayash; pa
yip'o'apee yitaco na yivapenaj tengo siempre delante de m pobreza, la vergenza me cubre la cara (Salmo 44: 16). Ver
: muc2.

ni nant'atesh Verbo, Grupo 3 (?). 1s: ni nast'atesh (ni na-s-t'at-e-sh). 2s: ni ant'atesh (ni an-t'at-e-sh). 3s: ni nant'atesh
(ni nan-t'at-e-sh). 1pi: ni shtant'atesh (ni shtan-t'at-e-sh). 1 PRESTA ATENCIN.
2 MIRA. Note: sase siempre (?) en forma negativa ni nast'atesh lha lhutsja miro a la muchacha (con respeto).

ni ncont'aj Verbo, Grupo 3. 3s: ni ncont'aj (ni n-cont'aj). Pl: ni ncont'as (ni n-cont'a-s). ES DBIL. Lit: no es fuerte yit'esh
papi c'utsjaclaiya, teesh ti yichei'in, ni ncont'aj ti yichei'in, ni ncont'aj ti yichei na ti nclijulhch'e ana habl la
ancianita, quera ir all, auque era muy dbil para ir all, no soporta el sufrimiento (de su esposo). japi tsit'unshelh'in pa

349

nivatcacujayasha, tajulhey ca sht'acuumjelh'e pava tavijatayem papi nincnt'as; pa ya aj ca


shtanshameelhcatsivachc'oya nosotros, los fuertes ("los que aguantamos nuestra fe"), tenemos que cargar con las flaquezas
de los dbiles, y no buscar nuestra satisfaccin (Romanos 15: 1). papi nincont'as ninutsaclisha'ne, vatvenchatsha'ne shi'
amem pa lhencheyash los dbiles son crueles, desinteresados y faltos de amor (hacia los dems). Ver : yicont'aj.

nininjatsu Verbo, Grupo 3. 1s: tsininjatsu (tsi-nin-jatsu). 2s: lhanninjatsu (lha[n]-nin-jatsu). 3s: nininjatsu (ni-ninjatsu). 1pi: shtanninjatsu (shta[n]-nin-jatsu). 1 TIENE GANAS DE PINTARSE.
2 TIENE GANAS DE MAQUILLARSE. Ver : vanin.

niniva Nombre femenino; no poseble. Pl: niniva (niniva) ~ ninivac (niniva-c). SACHASANDA. Capparis speciosa. tuj na
alhu nava niniva la iguana come las sachasandas. na lhjunash lhja niniva sui; j'lhaa ca navaitajshi pa nalhuclai,
j'tajesh ti chi yuijat'acfi pa nich'a yint, pa lhechesh pa isjop ca chi ntuj as, por ejemplo, la sachasanda es venenosa,
pero cuando se hierve por muchas horas ("todo el da"), cambindole varias veces el agua, es buena para comer. Ver : ninuc.

ni nqu'e' Ver : yich'e'.


ninyinjatsu Verbo, Grupo 3. 1s: tsinyinjatsu (tis-nyi-n-jatsu). 2s: lhanyinjatsu (lha-nyi-n-jatsu). 3s: ninyinjatsu
(ni-nyi-n-jatsu). 1pi: shtanyinjatsu (shta-nyi-n-jatsu). 1 TIENE GANAS DE ADELANTARSE.
2 TIENE GANAS DE IR PRIMERO. Ver : vanyin.

ni ntaiyesh Modismo. SIEMPRE. Lit: no deja de existir con eso ni ntaiyesh yaichavalhjatei cavque siempre le recordaba
eso. teiya ca sietetajach'e nalhus pa jatajjat'apee jayu na cotsjaat, cuarenta pava nalhus, cuarenta pava tulhis ti ni
ntaiyesh ti taj'in jayu porque dentro de siete das har llover sobre la tierra durante cuarenta das y cuarenta noches. Ver
: tai.

nint'i Nombre masculino; no posedo. Pl: nint'isha'ne (ni-n-t'i-sha'ne). RIFLE. Lit: no tiene voz Ver : t'i.
ninuc Nombre femenino; no poseble. Pl: nincui (nin-cu-i). SACHASANDA (planta de ~). Ver : niniva.
ninutsjacli Ver : yinutsjacli.
ni nve'lhan Nombre femenino; no poseble. PROSTITUTA. Lit: no est solamente con uno napi Israel lhavos apis ti
lhavmechyish ti tayijop ts'ivee; pa lhech ajunasha ca ajayaeesh lhpa cjecl ninve'lhan pa ctsyan lhpa lhech; pa
nque lhjunasha papi lhcles pa lhclesheesh lhpa ninve'lhan he abandonado al pueblo de Israel porque se ha alejado (de
m, el Seor); te tocar por esposa una prostituta y tendrs hijos de ella ("la hars coger"); y aquellos hijos suyos sern hijos
de una prostituta (Oseas 1: 2). Ver : yive'lhan.

nis Ver : yinis.


nipevai Verbo (solo en tercera persona). 1 ES AMARGO. Note: dcese de las frutas inmaduras
2 ES CELESTE, ES AZUL CLARO. Note: dato de Stell (1986)

nipta Verbo, Grupo 5. 1s: janpta' (ja-npta'). 2s: lhanpta' (lha-npta'). 3s: nipta (nipta). 1pi: shtanpta' (shtanpta'). LO DESGRANA. janpta'shi lha oyincheyuc desgrano la planta de aj del monte. janpta'apee lha oyincheyuc
na mesa desgrano la planta de aj del monte sobre la mesa. shtanpta'e lhavj na itj na nicltsich desgranamos el
maz al lado del fuego. Ver : tptjan.

nip'otlheei Verbo, Grupo 4. 1s: janp'otlheei (ja-n-p'ot-lhe-e-i). 2s: lhanp'otlheei (lha-n-p'ot-lhe-e-i). 3s: nip'otlheei (nip'ot-lhe-e-i). 1pi: shtanp'otlheei (sha-n-p'ot-lhe-e-i). DESTAPA. Note: siempre se usa con sufijo Ver : lhap'oot.

niqu'isham Verbo, Grupo 3. 1s: tsiqu'isham (tsi-qu'isham). 2s: lhanc'asham (lhan-c'asham). 3s: niqu'isham (niqu'isham). 1pi: shtanc'asham (shtan-c'asham). OBEDECE. Note: la primera vocal de la raz aparece como <a> en ciertas
formas: lhanc'asham 'vos obedecs', shtanc'asham 'nosotros [exclusivo] obedecemos' tsiqu'isham'am yo te
obedezco. meelh lhn shita ti yivaclhitesh ti yijujpnei lhpa lhc'je pa yit'esh lhn shita: ca atiftaj'e papi lhcaanvacles,
pa anjooilhajat jap'elhcha ca aclnsha'ne ja t'ajj japi niqui'ishamem'in luego de terminar, conjur a su flecha, y le
dijo: despus de terminar con los caciques, a continuacin mate a todos los que han obedecido a sus rdenes. nishamesh
papi yiclvalhshi nque, pa nishamesh shta papi yipe'ya nque chiyclvalhshi nan t'lha pa Dios, pa jaspa
niqu'ishamesh nque chiyi'sesh'e, lhayaash ti palha shalhac'oya pa t'aplhuc'oya pa nalhu feliz el que lea y felices los

350

que escuchen las palabras de esta profeca y observen lo escrito en ella, porque el tiempo est cerca (Apocalipsis 1: 3). pa
nequ'ishamem pa yich'esha'ne lhacm'a as les obedecieron y sentaron todos (San Lucas 9: 15). yivaatsha
tsiqu'ishameshem nava niyjiesh'yi pa Lhcaanvacle, pa c'fisjatem nava tsichenesh pa lhech ti niyjiesh'yi yo he
obedecido a lo que me orden el Seor, y he cumplido con sus rdenes (1 Samuel 15: 20). ti lht'taytajesha'ne pa
lhencheyash'ash japi tavujuya ti yi'cji java aacjuy jpeclematses, ti naanc'ashamesh nava jayiyjijanesh entregaste tu
amor a extraos bajo los rboles frondosos y me desobedeciste (Jeremas 3: 13). taj ti nive'lhaaesh ca yin'ateelhyivach ca
nasc'ashamelhem, lhayaash ti jayeetajeshelh ti tanca chinvmjatelhsham pa yij' ya'clishesh pa vatnilhjenjayash pero
en ningn momento cedimos ("dejemos de obedecerle"), porque queramos mantener ("que hagan desaparecer") la buena
palabra de salvacin (Glatas 2: 5). pa'lhech lhayasha ca lhjunashajulh papi niqu'isham jum, taj ti pa'lhech nivacle ni
nasheshc'oya pap'elh eso pareca excelente ("que fuera como los obedientes"), pero ese hombre no era nada mejor que los
otros.qu'iisesh'eam navque, lhayaash ti tsit'ya ti lhanc'ashemesh jayu; tsit'yish shta ti t'ashjat'apee jayu nava
jatants'aclanesh'a te escribo aquellas cosas porque estoy seguro de tu obediencia; s que hars ms de lo que te pido
(Filemn: 21). avaatsheelh ca anc'ashamelhyam shi' ca ach'anelhyijulh; ca ni asnat(t)ajeeshelh pa c'apfiyujelh jayu;
ca na'achantajeelhyijulh, pa vena yifanisheelh'ash jayu, pa c'apfiyujelh java isis ti chinacumjateshelh'in ti
avatcasinsshelh que me obedezcan ustedes y me hagan caso; si no lo hacen, les maldecir; si no me hacen caso, les har
otra cosa, y maldecir sus bendiciones (Malaquas 2: 2). ca nicaajtajelh'am pa niacacujayasheelh, ca tc'atajajulh ja
mostaza lhtsej, pa iseelhjop'am jayu ca sints'itsuuc ca at'eshelha: ataatsoj(j)i pa avaantsemajshi ja lhvcha', pa
nanc'ashamelh'am jayu lha lhech aacjiyuc si ustedes tuvieran fe como una semilla de mostaza, diran a esta morera:
arrncate de raz y plntate en el mar, y les obedecera (San Lucas 17: 6). avaatsheelh ne enelh ca anch'anjayu'eshelhyi pa
na anc'ashamshelhyam ustedes no quieren hacerme caso ni obedecerme. anc'ashamshelh jayu cava yiyjijatesustedes
cumplirn mis rdenes. Ver : lhqu'ishamjayash; ni lhqu'ishamjayasha.

niqu'ivalh Verbo (chequear). 3s: niqu'ivalh (ni-qu'-ivalh). 1 SE LE CASTIGA.


2 ES CASTIGADO. anfac pa nivacle yiclnsha'ne cava yicles! niqu'ivalh'a ca ni anfactajayam decime quin fue el hombre
que mat a mis hijos!; te voy a castigar si no me lo decs. Ver : nivalh; yivalh.

nisaas Verbo, Grupo 4. 1s: jansaas (ja-n-saas). 2s: lhansaas (lha-n-saas). 3s: nisaas (ni-saas). 1pi: shtansaas (shta-nsaas). ESPANTA. Ver : vancasaas; yisaas.

nisanas Verbo, Grupo 5. 1s: jansanaas (ja-n-sanaas). 2s: lhansanaas (lha-n-sanaas). 3s: nisanas (nisanas). 1pi: shtansanaas (shta-n-sanaas). 1 LO IMITA.
2 LO REPITE. nisanasemch'e shta pava lhclishai'in lhavaatsha le repeta sus propias palabras. pa vatmnlhajayash
nisanasch'e pa lhjunash ti yi'van la vida imita la naturaleza. java dos puntos chi yanjop ti chi nsanaasesh papu ti
lhfaclech lhavaatsha los dos puntos se ponen antes de ("al lado de") las citas verbales ("repite lo dicho por
alguien"). nisana'sesh lhacm'a pava lhfanishesh ti vancu' repitieron todo lo que l hizo para sembrar. Ver
: vancasanas.

nisasch'aclaj Verbo, Grupo 5. 1s: jansasch'aclaj (ja-n-sas-ch'aclaj). 2s: lhansasch'aclaj (lha-n-sasch'aclaj). 3s: nisasch'aclaj (ni-sas-ch'aclaj). 1pi: shtansasch'aclaj (shta-n-sas-ch'aclaj). SACA LA PARTE INFERIOR
AFUERA. Note:formado con (yi)-saas 'echa, espanta' + -ch'aclaj Ver : nijusch'aclaj; nifach'aclaj; yinich'aclaj.

nisatseichat Verbo, Grupo 5. 1s: jansatseichat (ja-n-satsei-chat). 2s: lhansatseichat (lha-n-satsei-chat). 3s: nisatseichat (nisatsei-chat). 1pi: shtansatseichat (shta-n-satsei-chat). 1 LO AMEDRENTA.
2 LO ACOBARDA.
3 LO INTIMIDA. tsisatseichat me ha amedrendado. Ver : nsatsei.

nischaat Verbo, Grupo 3. 1s: tsischaat (ts-ischaat). 2s: lhnischat (lhn-ischaat. 3s: nischaat (n-ischaat). 1pi: shtanischat
(shtan-ischaat). 1 TIENE OLOR A CARNE O PESCADO.
2 TIENE OLOR EXTRAO. tsicha'vaich'e ti nischaatshi siento un olor a carne ("que huele a carne"). mu, chita! lhet na ca
nischaatshi na napu'taji shinvo'? uy, hermana! la miel que ests lamiendo, tiene tambin ese olor extrao?pa jjjiclai ni

351

pitojtajeesh lhn ti nap'ujitaj pa shinvo', pa nichavaich'etaj lhn lhapqueei ti nischaatshi lhn pa shinvo' un rato
despus de comenzar a lamer la miel, ella not cierto olor que tena la miel.

nisch'acchei Nombre (femenino) plural; no poseble. GMINIS. Note: se puede usar la misma palabra en el singular
(femenino) para referirse a una de las dos estrella o personaje mitolgico que le corresponde nava tulhis yovalheychisham
pava Nisch'acchey pa yit'esh: nava Nisch'acchey ca jayijayasaesh cada noche miraba arriba a las Nisch'acchei y deca:
aquellas Nisch'acchei sern mis esposas.

nisjaclesh Verbo, Grupo 5. 1s: janisjaclesh (ja-nisjacl-e-sh). 2s: lhnisjaclesh (lh-nisjacl-e-sh). 3s: nisjaclesh (nisjacl-esh). 1pi: shtanisjaclesh (shta-nisjacl-e-sh). 1 LO RASGA.
2 LO RASGUA.
3 LO ARAA. tsisjaclesh ja tanuc el gato me rasgu. c'anisjaclesh yo te rasguo. yajatesh ti lhtsisjaclesh siempre me
rasgus. lhja nivacche tsisjaclesh'in la mujer me rasgu (en cada parte). lhja nivacche tsisjaclesh la mujer me
rasguo (en una parte de mi cuerpo). Ver : tanishjaclesh; vancanisjaclesh.

nisc'ctilha Verbo, Grupo 5. 1s: janisc'ctilha (ja-ni-sc'cti-lha). 2s: lhnisc'ctilha (lh-ni-sc'ctilha). 3s: nisc'ctilha (ni-sc'cti-lha). 1pi: shtanisc'ctilha (shta-ni-sc'cti-lha). LE SACA UNA FOTO. Lit: le saca el
alma/una fotoSinn : nijpeclelha. Ver : lhajpec; tajpeclei; nijpeclelha.

nisusc'mesh Verbo, Grupo 5. 1s: tsisusc'mesh (tsi-susc'm-e-sh). 2s: lhansusc'mesh (lhan-susc'm-esh). 3s: nisusc'mesh (ni-susc'm-e-sh). 1pi: shinsusc'mesh (shin-susc'm-e-sh). 1 SE ENTUSIASMA POR.
2 EST ENTUSIASMADO CON.
3 LE GUSTA MUCHO. nisusc'mesh ja lhas le gusta mucho cuidar a su nio.

nishaclalh Verbo, Grupo 5. 1s: janshaclaalh (ja-nshaclaalh). 2s: lhanshaclaalh (lha-nshaclaalh). 3s: nishaclalh (nishaclalh). 1pi: shtanshaclaalh (shta-nshaclaalh). LO RASPA. janshaclalhch'e na t'j lha shintacat rasco la corteza del
palo rosa. Ver : vatanclalh.

nisham1 Nombre,Grupo 3. 1s: ts'isham (ts'i-sham). 2s: lhansham (lhan-sham). 3s: nisham (ni-sham). 1pi: shtansham
(shtan-sham). 1 SE ALEGRA.
2 EST CONTENTO.
3 AGRADECE.
4 DISFRUTA. ts'ishamesh ti lhnam me alegro de que has venido. ts'ishamesh ti lhach'anelhyi gracias a ustedes por
haberme escuchado. nishamesh'a pava afanish'avach se alegra por lo que has hecho. ts'isham'ash estoy alegre con
vos/ de tenerte ac. shtanshamesh ja lhavanqu'efenjayash agradecemos por su colaboracin (de l/ellos). nishamsha
papi lhchifas est contento con su pueblo. nishamsha pa lhjunashch'e ja nivacle aprueba la conducta de aquel
hombre. lhacm'a cque yajatesh ti jaycumesh'ajulh ti ampa ca ninashee na ancljqueyash Flix, pa uj ti
ts'ishamesh'a todo esto lo recibimos (de vos) siempre y en todas partes ("no hay donde no pase"), ilustrsimo Flix ("recibs
alabanza"), con profundo agradecimiento ("nos alegramos de vos") (Hechos 24: 3). ts'ishamesh'a avaatsha ti caajelhyam
pa vatcanoyash te agradezco por la paz que tenemos. a'lhech avaatsha c'as qu'en jum, uj ti ts'isham'ash t eres mi
hijo querido, mi predilecto ("eres mi hijo, te quiero mucho, me alegras mucho") (San Marcos 1: 11). nishamesh papi
yiclvalhshi nque, pa nishamesh shta papi yipe'ya nque chiyclvalhshi nan t'lha pa Dios, pa jaspa niqu'ishamesh
nque chiyi'sesh'e, lhayaash ti palha shalhac'oya pa t'aplhuc'oya pa nalhu feliz el que lea y felices los que escuchen las
palabras de esta profeca y observen lo escrito en ella, porque el tiempo est cerca (Apocalipsis 1: 3). meelh ti nicavatjatsu
lhpa nivacche pa ninc'usiyan'in lhayaash ti yameyjop pa t'aplhu' ti vaclanem pa t'ayte, vooy ti apis ti nivat'aj pa
lhas, pa nit'yisheey ca naychavalhch'een pa t'ayte, eem ti nishamesh ti nich'a nivat'aj pa tavclajcuando una mujer
va a dar a luz, est triste porque le llega su hora, pero cuando ha dado a luz a la criatura no se acuerda del dolor, por la alegra
que siente de haber trado su hijo al mundo (San Juan 16: 21). lhavaatsha nisham'yish ti tsicju' ella me saluda con
alegra. nifac pa lhfanishlhavach papi catsicch'eivot ti yijujpn'in pa tclijop ti nishamesh, chi' shta ti t'a'lhei pa
cha'nu cuenta como nuestros antepasados hacan invocaciones y daban gracias bailando ("bailaban por/al lado"), y pedan
por lluvia. pa chinclitesh pa lhjunash pa vatcuyansha'ne, pa yitaclucuyansha'ne pava yenlhatam, nishameshlhavach
pava yitst'ajesh yivo'yeshch'e se les describe como mezquinos, cegados por su propia voluntad, jactanciosos de su propia

352

justicia. shtanshamesh ti shtape'yeeshch'e japi Mxico lhavos ti tishjanch'e nos gustan las canciones mexicanas
("escuchar la gente mexicana cuando cantan"). lhacm'a papi yitiyeshlhavne ti yijop'in pa Fitsc'yich papuque
ts'aclaaisha'ne, taj ti isjop shita ca nanshamesh, papuque lhavaatsha yishi' pa vatvacleyash yi'ei na vs todos los que
saben que ante Dios son pobres, pueden estar contentos, de ellos es el reino de los cielos.lhacm'a papi yitacshi'in, tajulhei
ca nanshamvatsham'in, lhai'yaash pa Fitsc'yich ti tcavts'aclaiyesh jayu todos los que estn afligidos, pueden estar
contentos, Dios los consolar. vooy lhpa sch'acche caaj papi lhcles ja't'ajesha papi lhnts'jey, papi lhech isjop ti
yijutseesh ti vantyitesh ti yfisja(t)ch'e pava tanyjijayesh yiey pa t'ajjam ti yefen yiey pan t'nashesh lhapesh pa
lhencheyasha pa lhtata; cavque isis pa nishamsha pa Dios pero si una viuda tiene hijos o nietos, stos han de aprender
primero a practicar la piedad familiar y a pagar a sus padres lo que les deben; eso es lo que agrada a Dios (1 Timoteo 5:
4). uj ti tsic'usinat'in pa ts'ishamesh'a pa encheyash, lhayaash ti lhc'usinat'in japi nicacujanjasa tu caridad me
proporciona alegra, porque alegraste a los consagrados ("que no desconfan") (Filemn: 7). taj ti vooy ja Cristo yfisch'e ti
lh'seshjop pa Dios pa lhajpyich; vooy casvaatsha lhajpyichjooj jayu ca shtiyitajeshelh ca shtacafiyantajelh pa
shtamjelhey pa yj'esha'ne; shtanshameshelh ti caajjoom pa cas cascaclecleyash'in Cristo, est a cargo de la casa de
Dios como un hijo; y esa casa somos nosotros si mantenemos la confianza y nos gloriamos de la esperanza (Hebreos 3:
6). meelh ca nit'untajesham papi yivo'yeshch'e pa nanshamesha papi nivacle taj ti vooy ca lhcaanvaclestajeesh papi
ojiyis pa nitancmclaysha'ne papi nivacle cuando gobiernan los honrados se alegra el pueblo, cuando mandan los
malvados se queja el pueblo (Proverbios 29: 2). ca yij'taja ti jac'amen, pa nasc'oyivach; ca amtajayam pa ca
nit'lheyjop, pa muc'ayam ca nasshamesh, lhayaash ti lhastants'aclanjayan shi' ti lhastacshiyan'in si verdaderamente
era yo culpable, ay de m! ("que me salve por m mismo"), que si no tuviera la culpa, tampoco me alegrara, porque haras
que me humille y me aflijaras (Job 10: 15). a'va, ca'na ti ve'lhasha'ne, nishameshlhavach pa lhchejenjayash mir, antes
cuando viva solo, gozaba siempre de miel abundante. niyij'a ca nansham'in hay poca diversin ("no es cierto que se
alegre"). pan t'ajj pava lhamtsjestaj pa yachaj'in jayu, pa sasjop jayu ca nivatjumtea pa tanca nanshamesh pava
acjtajeshiin devuelve sin usarlo el fruto de sus ganancias, y no puede esperar que disfrute de sus riquezas (Job 20:
18). japi tsit'unshelh'in pa nivatcacujayasha, tajulhey ca sht'acuumjelh'e pava tavijatayem papi nincnt'as; pa ya aj
ca shtanshameelhcatsivachc'oya nosotros, los fuertes ("los que aguantamos nuestra fe"), tenemos que cargar con las
flaquezas de los dbiles, y no buscar nuestra satisfaccin (Romanos 15: 1). casve'lhaaelh ts'ivee ca shtanshameshelha papi
casvelhavot pava isisch'e pa jaspa vat'iychisham jayu pa nilhcacujayasha que cada uno de nosotros trate de agradar al
prjimo para el bien y la edificacin comn (Romanos 15: 2). atsilhjenyaam Dios, ti yilhavqu'ilhjenaj'ash,
acu'melhyiyshi pa asjcleshelhey napi vatachifas pa jaspa c'cljeshelh pa is ey, jaspa nasshameshelh ti
c'cljeshelh! slvanos, Seor Dios, renenos y lbranos de las naciones, para que demos gracias a tu santo nombre, y
alabarte sera nuestra gloria! (1 Crnicas 16: 35). ca namtaj ja Timoteo, pa istaa ca acuumjelhjulh jaspa nanshamelh'ash
jayu, lhayaash ti t'acum'e na lhcumjayash ja casCaanvacle nan yijunash cuando llegue Timoteo, procuren que no se
sienta incmodo ante ustedes ("se alegre de ustedes"), ya que como yo trabaja en la obra de Nuestro Seor (1 Corintios 16:
10). chiisiyan pa natst'ajesh aviinjc! anshamesha lhpa ajaya tatsha ti a'nich'ayech, lhavaatsha lhasnyche pa
nitsopalhavach, jan lhjunash pa tashinsha lhas sea tu fuente bendita! goza como una cra de ciervo con tu esposa de tu
juventud y de la hermosura de tu bienamada (Proverbios 5: 18-19). isjop ca anshamesh'avach pods estr contenta de t.
5 DETESTA. Note: en forma negativa ca nianshamtajeesh ti c'asclanch'e ca niajulhjatajeeyam nava yiclishay t que detestas
la correccin y te echas a la espalda mis mandamientos (Salmo 50: 17). Ver : lhshami; lhshamiyash;yishamitjat.

nisham2 Adverbio. CONTINUAMENTE.


nishanjatsu Verbo, Grupo 3. 1s: tsishanjatsu (tsi-shan-jatsu). 2s: lhanshanjatsu (lhan-shan-jatsu). 3s: nishanjatsu (nishan-jatsu). 1pi: shtanshanjatsu (shtan-shan-jatsu). TIENE GANAS DE PELEAR. Sinn : nishanjayu. Ver : yishan.

nishanjayu Verbo, Grupo 3. 1s: tsishanjayu (tsi-shan-jayu). 2s: lhanshanjayu (lhan-shan-jayu). 3s: nishanjayu (ni-shanjayu). 1pi: shtanshanjayu (shtan-shan-jayu). TIENE GANAS DE PELEAR. ampapu ca isa'jop ca nanshanjayua pan
ya'sheshc'oya ti t'un'in pa'lhech no hay quien pueda contender con alguien que es ms fuerte que l. Sinn
: nishanjatsu. Ver : yishan.

353

nishatshelha Verbo, Grupo 5. 1s: janshatshelha (ja-n-shatshe-lha). 2s: lhanshatshelha (lha-n-shatshelha). 3s: nishatshelha (ni-shatshe-lha). 1pi: shtanshatshelha (shta-n-shatshe-lha). 1 LO ESCALPA.
2 LE QUITA EL CUERO CABELLUDO. Lit: le quita la cabeza Ver : lhshatech.

nishcljqu'e Verbo, Grupo 3. 1s: ts'ishcljqu'e (ts'-ishclj-qu'e). 2s: lhnishcljqu'e (lhn-ishclj-qu'e). 3s: nishcljqu'e (nishclj-qu'e). 1pi: shtanishcljqu'e (shtan-ishclj-qu'e). 1 DESEA MS.
2 QUIERE MS.
3 QUIERE HACER MS. Note: siempre se usa con sufijo

nishi Adverbio. 1 MUY RPIDO.


2 DE PRISA. Note: puede conjugarse como verbo, por lo menos en la forma imperativa nishi'a! rpido! m' nishi! vete
rpido! anshiaelh! aprense! anshi'eelh ca anamelh ti claaf nalhu vengan pronto por la maana! vooi ca ntaneeijai
pa ca suiya'julh pa nishi ti tac'uiyei pque lhavtsaat pa Tofaai cuando haba noticia de un peligro, inmediatamente se
trasladaban a la aldea de Tofaai. anshi'a! ca shnquei ja vatcafitatsiy lhavo' apurate!, vamos a ir donde el
enfermero. nishi ti yiponteshch'e java napu' niyji java lhclnjai ts'ivee pronto llenan dos piolas con sus pecados
matados. nishi ti us, taai tatsha shita apenas haban crecido (las plantas) que tenan frutas. anshi'aelh - yit'esh pa
Lhcaanvacle - ca meelh'in pa ecjetelhey pacham ja tovoc Arnn! aprense - dijo el Seor - pnganse en camino para
cruzar el ro Arnn! (Deuteronimio 2: 24). pa yip'oojqu'e nishi pa lhavaash pava utes pronto taparon la madriguera con
piedras.

nitaacfec Verbo, Grupo 4. 1s: jantaacfec (ja-n-taacfec). 2s: lhantaacfec (lha-n-taacfec). 3s: nitaacfec (nitaacfec). 1pi: shtantaacfec (shta-n-taacfec). 1 EST SENTADO CON LAS PIERNAS DOBLADAS.
2 SE SIENTA CON LAS PIERNAS DOBLADAS.
nitajatsu Verbo, Grupo 3. 3s: nitajatsu (ni-ta[j]-jatsu). 1 EST POR LLOVER.
2 QUIERE LLOVER. a'va!, na cloop njeshch'e shi' ti nitajatsu'in v'mesh shta mira!, el invierno ya ha pasado, las lluvias
han cesado ("ha dejado de querer llover") (Cantar de los cantares 2: 11). Ver : taaj.

nitamp'o'yem Verbo, Grupo 3. 1s: tsitamp'o'yem (tsi-tamp'o'y-e-m). 2s: lhantamp'o'yem (lhan-tamp'o'y-em). 3s: nitamp'o'yem (ni-tamp'o'y-e-m) ~ yitamp'o'yem (yi-tamp'o'y-e-m). 1pi: shtantamp'o'yem (shta-tamp'o'y-em). 1 SE EXTRAA.
2 EST SORPRENDIDO. yitamp'o'yem pa lhashaa ti tiqu'in se extra de lo poco que era su sueldo. lhpa'lhech
nitamp''yeshem pava'na vatcjiyanchei lhai ti ni n'vesh'e pava lhtascui ella se sorpredi de que las frutas de la chacra
estaban no estaban en los tallos. nitamp'iyeshyem ti yit'yish ti vanc'aatsjulh se admira de que ellos saben contar. Ver
: yitamp'oijat; vancatamp'oijat.

nitanclalhjatsu Verbo, Grupo 3. 1s: tsitanclalhjatsu (tsi-tanclalh-jatsu). 2s: lhantanclalhjatsu (lhan-tanclalhjatsu). 3s: nitanclalhjatsu (ni-tanclalh-jatsu). 1pi: shtantanclalhjatsu (shtan-tanclalh-jatsu). TIENE GANAS DE
PEINARSE.Ver : vatanclalh.

ni taclaja Nombre masculino; no poseble. Sg: nitaclaja (ni taclaj-a). Pl: nitaclasa (ni tacla-s-a). ANCIANO. Lit: no es
un nio meelh ti tiqu'inesh ti tcljti, pa titseneshei ja ni taclaja cuando (el nio) tiene un poco de fiebre, le confa al
cuidado del anciano. ya aj ca vena nashaa pa nitaclaja! a un anciano, no lo trates con dureza! ("que ne sea diferente tu
voz con un no-nio") (1 Timoteo 5:1). nan yijunash ti ya'nich'ayech pa avaatsheelh na ataclaseelh yo soy joven y
ustedes son ancianos. papi ni taclasa papin t'eclet'apee ni natc'utsjan t'iyiish'e los ancianos sobre los que haba
saltado nunca ms envejecieron. v'mesh pa Cufalh ca lhech lhfanisheeshem papi ni taclasa lhn, yalhalha ti
taijopCufalh ces de hacer eso con los ancianos, y dicen que de repente desapareci. Ver : c'utsaaj; taclaj; ni
lhtaclayasha. Variante : ni tavclaja.

ni tojachisham Ver : tojquisham1.


nitojon Verbo, Grupo 5 (chequear). 3s: nitojon (ni-tojon). 1 LO TIRA PARA AC.
2 LO JALA PARA AC.

354

3 LO TENSA HACIA S. yuieishi ti nitojonfach'ee entr y lo sac afuera. uelhey afayishelh, pa sasjop ca
nantojoneshfach'ee lhja schaat, lhayaash ti acloj pava sajech tiren (la red) hacia la derecha, y (casi) no podrn tirar de la
red, por la gran cantidad de peces. nitojonshi ja lhclutsesh ti tsijnch'e java chitiyjey java lhc'jey tensa el arco y me
dispara sus flechas (Lamentaciones 3: 12). Ver : yitojon.

niton Verbo, Grupo 4 (chequear). 1s: janton (ja-n-ton). 2s: lhaton (lha-n-ton). 3s: niton (ni-ton). 1pi: shtanton (shta-nton). 1 LANZA AC.
2 TIRA AC. meelh pa nivacle ti nitonsha'ne pava lhcles, pa nicle'shesh jayu lhacm'a pa lhavu'vat pa yint, pa
chintyesha jayu ti yisasiyan pa namja pa tulh cuando un hombre tenga una eyaculacin, lavar su cuerpo con agua y
quedar impuro hasta la tarde (Levtico 15: 16). Ver : yitonei; yitonat.

nitfac Verbo, Grupo 3. 1s: tsitfac (tsi-tfac). 2s: lhantfac (lhan-tfac). 3s: nitfac (ni-tfac). 1pi: shtantfac (shtantfac). 1 CONOCE EL TERRENO.
2 ES BAQUEANO. ts'itfaclin conozco el terreno. Note: en estas dos acepciones, lleva el sufijo -'in
3 CONOCE.
4 LO RECONOCE. Note: en (3) y (4) con el sufijo instrumental -sh (o -e-i si se refiere a un lugar), que refiere al objeto namyi na
ja nivacle ni nastfaclesh, tsis'ash'in vino a m un hombre que no conoca, me pregunt por vos. ca nque ajunashtaja
ca ni imatsintajee pa'na nan lhjunash ca atata, lhacm'a jayu papi israelitas nitfaclesh'a jayu j ti alhcaanvacle si t
eres menos exigente ("tu actitud no exija cualquier cosa") que tu padre, todos los israelitas te reconocern como
rey. nincsshi jayu lha sise cusasham, tanca namcat jayu lhpa ittaj tiqu'inesh ti yichesh, yjesh'e jayu ca nijt'ajtaj
ja lhanvacleyash yivo'yeshch'e; pa lhacm'a papi ninantfacl'esh ja Dios caclecla jayu ca lhey no quebrar la caa
dbil, no apagar la vela vacilante, hasta que haga triunfar la justicia, y en su nombre esperarn todos (San Mateo 12: 2021). na antfacyish? - ama, ninstfac'ash ya me (re)conocs? - no, no te (re)conozco. ni nantfaacyish ts'ivee ellos
no me reconocen. nic'atemey pa lhashi pa uj ti nijova'yem pava tashinshtayche lhcles, lhayaash ti vacj' ni tfactajesh
ti yam'cji pa jpyich le abrieron la puerta (al tigre) y las cras de la chiva se asustaron porque de repente no haban
reconocido al que haba entrado en su casa. lhantfaacshelh avaatsheelh ca vatyjijat ca chi nelh'e'am: yaaj ca
avancacln conocen ustedes el mandamiento que dispone: no matars. javlh'e, jovalh'apee ja yac, tsitfaclei lhja
faaiyuc trep a un rbol, mir el campo desde arriba (sentado sobre una rama), vi un algarrobo que me era conocido. ni
nantfaacvach, catin'e ti vatachifasesh lhapesh ellos no se conocan (uno a otro) aunque eran del mismo pueblo. ta yie'
ti lhasvan ti lhantfaacyish? - p'alha ti c'avan'ay ti lhv'cji lhja higoyuc, ti jjjeclay nitn'ay ja Felipe de qu me
conoces? - ya te v bajo de la higuera antes de que te llamara Felipe (San Juan 1: 48).tsitfacleshelh'a ti a'Diosesh napi
Israel lhavos te (re)conocemos por ser el Dios de Israel. pa Pedro vantanesh ti yit'esh: ame ni nastfaclesh; pa chinch'e
shita ti nam peelhcha nitfaclesh shita: a'lhech t'e jum lhcachenach'ash ja Jesus; pa Pedro yachajeic'oya shita ti
vantanesh Pedro lo neg y dijo: no lo conozco; poco despus, otra persona lo reconoci: t eres uno de los discpulos de
Jess; Pedro volvi a negarlo. pa'lhech jam'e ja yac, caman lhja junshatach; vlh'e, jovalh'apee pa yac, tsitfaclei
lhja faaiyuc entr en un campo abierto con un tuscal ralo; trep a un rbol y mir el campo desde arriba, vi un algarrobo que
reconoc. nitfaclesh pa yensha'ne shita pava lhcli tashinshtas conoca y amaba tambin a sus
ovejas. lhascatsnjatelhshiin japi ninantfaacvatsham'in nos dispersas entre los paganos ("los que no reconocen [como
grupo de creyentes]") (Salmo 44: 11). c'oya ti claaf nalhu pa yi'vaney ts'ivee japi vatvjatshi lhavos ja cotsjaat, taj ti ni
nantfacl'ey cuando se hizo de da, los marineros vieron una tierra, pero no la reconocieron (Hachos 27: 39). Ver
: tantfacliy.

nitfaclesh Ver : nitfac.


nitiyi Verbo, Grupo 3. 1s: tsitiyi (tsi-tiyi). 2s: lhantiyi' (lhan-tiyi'). 3s: nitiyi (ni-tiyi). 1pi: shtantiyi' (shtantiyi'). 1 EST SORPRENDIDO.
2 EST ADMIRADO.
3 EST ASUSTADO.
4 SE ASUSTA. uj ti tsityieshch'e ti meelh ti yimshi' lhpa ve'lha jarra, pa ve'lha japi yichey queelh yint, yicheshey ja
tovoc me sorprende mucho que cuando se termina una jarra, uno de ellos va para (buscar) agua, se va al ro con ella (la

355

jarra). tsitiyiei me asust. ja onaj voqu'e' ja lhatjooc ti yiche'lhei ja Uj'e'; nitiyiei na yitsaat, yijchiei shita japi
yifteivot'elh, taj ti ni nanchaiyu'e mi hermano menor viaj con su to a Filadelfia; qued impresionado por la ciudad y
visit a nuestros parientes, pero no se sdinti a gusto all. jaspa jcl'esh ca nantiyijooi japi samto ti v'mesh ca
shinapun entonces los blancos no van a mirarnos con asombro y dejarn de despreciarnos. yovalhei lhja vishini pa
nitiyiei ja yint ti tanshiishi se fue a ver el tajamar y le sorprendi la fetidez del agua. ja exclamacin shtajuijata
pa'na ti shtantyi'a la exclamacin usamos para (marcar) algo que nos sorprende. j'lhaa ca nclvalhtaj jayu vitsha
nap'elh casvelhavot, pa yitiyieshjoo' jayu por cierto, si otros de nuestra gente lo miren, nos inspirarn admiracin. pa
manlheesh lhacm'a papi yint lhavoquei ti yit'esh: ya'caaj ti ya'isjumje, yaaj cun ca nt'yiy lhacm'a napi nivacle
cava ja'van segua diciendo cada una de las mujeres del agua: aqu estoy, soy muy hermosa, que todos los hombres ("que no
se asusten los hombres") sepan lo precioso que tengo. yaaj na ca natyiyjat no te sorprendas! Ver
: nitiyijat1; nitiyijat2. Variante : nityi.

nitiyijat1 Verbo, Grupo 3. 1s: tsitiyijat (tsi-tiyi-jat). 2s: natiyijat (na-tiyi-jat). 3s: nitiyijat (ni-tiyijat). 1pi: shintiyijat (shin-tiyi-jat). 1 SE SORPRENDE.
2 SE ASUSTA. na ta'claj nitiyijat lha macoc el nio asusta al sapo (el sapo se asusta del nio) / el sapo asusta al
nio. meelh ti yichenshicham pava lhpnquei pa eshei ni nantiyijat, taj ti vaniyitjulh jumje cuando le clav las uas,
casi se asust, pero supo dominarse. papi tashinshtas lhavos ujesh ti nityijatch'e los pastores se asustaron
mucho. aspejeyinshelh lhutsjayech, Jerusaln lhavoquey, jan lhjunash java tashinshas shi' java jtinjas pa ya aj ca
antyiyjatesh lha yenche; pa an'ate ti yim' pa namjey ca nanjat'otajey lhavaatsha promtenme, muchachas de
Jerusaln, por las gacelas y ciervas del campo que no despierten ni desvelen al amor hasta que a l le plazca (Cantar de los
Cantares 2: 7). meelh ti yipe'yach'e cavque ja lhcaanvacle Herodes pa uj ti nityiyjat; nityiyja(t)ch'e shta lhacm'a
japi Jerusaln lhavos al or eso, el rey Herodes se sorprendi mucho; tambin todos los habitantes de Jerusaln quedaron
sorprendidos (San Mateo 2: 3). pa nisaemjop t'yish'e pa ca nasnatesh ca jaspa nicjsjatesh ts'ivee pa Jess pava
yit'esh'in ti yie' t'ajuyish papi nivacle; pa uj ti nityiyjat pa ni ntasinych'e ts'ivee y no puedieron lograr atraparlo en sus
palabras delante del pueblo; estaban muy admirados y se callaron ("no hablaron") (Lucas 20: 26). Ver
: nitiyijat2; tatiyijat; tiyi; nitiyi; yiti'in.

nitiyijat2 Verbo, Grupo 5. 1s: jantiyijat (ja-n-tiyi-jat). 2s: lhantiyijat (lh-n-tiyi-jat). 3s: nitiyijat (ni-tiyijat). 1pi: shtantiyijat (shta-n-tiyi-jat). 1 LO SORPRENDE.
2 LO ASUSTA.
2 LO ASOMBRA. Lit: hace que sea sorprendido/asustado/asombrado lhastiyijat me asustaste. ts'ijovaiyelhjulh ca yaaj ca
chi nastiyijatelh tenemos miedo de que nos asusten. yi'cji lhja manzanoyuc ti natyiyjat pa atsmaat, jan yie' lhja
amimi ti nicha'vayey lhja lhavts'e' jan yie' lhja amimi ti nivat'aj'ash? te despertar bajo el manzano all donde te
concibi tu madre, donde tu madre te dio a luz (Cantar de los Cantares 8: 5). anujumatsenelhjulh jaspa tanca
nicaclecliyan pava acachiclelh pava sasch'esha'ne shi' pa vat'etsjeyash shi' pava vataychavalhjayasha na
vatmnlhajayash yiey na cotsjaat, pa jaspa tanca natyiyjatelh pa lhech nalhu ca namtajelh'ay jayu presten atencin,
no se dejen aturdir con el vicio ("que el pecado no le entre en sus vientres/corazones"), la embriaguez y las preocupaciones de
la vida, para que aquel da no los sorprenda de repente (San Lucas 21: 34). yivo'matanchiyinesh jayu pava lhc'jei,
nityiyjatesh jayu ca nivo'matantajesh lo va a lastimar con sus flechas, lo van a sorprender y quedar herido. Ver
: nitiyijat1; tatiyijat.

nitj Verbo, Grupo 3. 1s: ts'itj (ts'i-tj). 2s: lhantj (lhan-tj). 3s: nitj (ni-tj). 1pi: shtantj (shtan-tj). 1 NO TIENE
GANAS.
2 TIENE PEREZA.
3 EST HARTO.
4 SE ANIMA. Note: siempre se usa con sufijo. En la acepcin (4), se usa en forma negativa t'a'lheshei papi nivacchei pa int
taj ti netjesh lhn papi lha'yas (los hombres) pidieron agua a las mujeres, pero las esposas no tenan ganas.ts'itj'in jum,
ts'itj ca yichei papu, istaa ca ya'manlhanee no tengo nimo a que nadie venga (a visitarme), prefiero quedarme
ac. ts'itj'in ca yichei papu no tengo nimo para que nadie venga (a verme). yifiychat pa nich'ayich, yaaj ca netj

356

lhn, lhettipaeesh ca nseej animaba al joven, que no se acobarde, y que siga cortando. yaaj ca
anetjeshelh! anmense! Ver : lhatj'; yitjnjatayech.

nitsjelha Verbo, Grupo 5. 1s: jantsjelha (ja-n-tsje-lha). 2s: lhantsjelha (lha-n-tsje-lha). 3s: nitsjelha (ni-tsjelha). 1pi: shtantsjelha (shta-n-tsje-lha). 1 LO DESGRANA.
2 LE SACA LA SEMILLA. pa lhech nalhu ti yich pa Gad ti yijchiey pa David pa yit'esha ca nasnatesh pa ve'lha itvat'esh
pa t'ajuya pa Lhcaanvacle ca nan'e yiey pan yie' pa Arauna jebuseo ti nitsjelha pa trigo y Gad fue aquel da a decir a
David que construyera un altar ("fogn") al Seor en la era ("donde se desgrana el trigo") de Arauna, el jeboseo (2 Samuel 24:
18). jen ca jaycasha'ya jan chiyiesh'e ti chintsjelha ja trigo quiero comprar la era ("el lugar donde desgranan el trigo")
(2 Samuel 24: 21). ve'lha pa nalhu ti chit'ichay ti nashelhsham ja Jess japi t'eyjatsjanjas ja vatcvjiyanjavat; japi
t'eyjatsjanjas vana'shesh ti nitsjelha pa trigo un sbado ("da [cuando] descansa"), Jess atravesaba un campo de trigo
con sus discpulos; sus discpulos se pusieron a arrancar espigas (San Marcos 2: 23). yisooj(j)i pa trigo pa nitsjelha pa
lhechesh pa tuj arrancaban el trigo, lo desgranaban y lo coman. Ver : lhtsej; tatsjelha.

nittset Verbo, Grupo 3. 1s: tsittset (tsi-ttset). 2s: lhanttset (lhan-ttset). 3s: nittset (ni-ttset). 1pi: shtanttset (shtanttset). 1 SE ABURRE.
2 EST ABURRIDO.
3 EST CANSADO.
4 EXTRAA.
2 LE HACE FALTA. lha'lhech cajuqu'e ti nttsit'ei ja lhas ti tojei ella se extraaba mucho de su hijo cuando (l) estaba
lejos. Ver : yittsitjop; ttsjat.

nitvaclu Verbo, Grupo 3. 1s: tsitvaclu (tsi-tvaclu). 2s: lhantvaclu (lhan-tvaclu). 3s: nitvaclu (nitvaclu). 1pi: shtantvaclu (shtan-tvaclu). 1 LO OLVIDA.
2 LO PERDONA.
3 SE DESCUIDA. vooi ti yama pa tants'aclanc'oya ti t'aalhesh ca nantvacluemch'e ca lhfanishesh ti ni nvo'yeshch'e
lhn (y) llegaron (junto) a l y se humillaron, le pidieron que les perdonara ("l olvidara para ellas") que no haban actuado
bien. nitvacluemch'e l le perdona. nitvacluqu'e pava yisnatshem, pava lhasnyjesch'esha'ne ti yivanjiyinesh se
olvidaron de sus hazaas ("lo que hizo para ellos") y las maravillas que les mostrara (Salmo 78:11). ja c'utsaaj ni
tvacluqu'e cava matas el anciano olvide las cosas. tsitvacluei ja yiqu'isjayanach ti yi'apee na mesa olvid mi libro
(que estaba) sobre la mesa. yetsessha'ne pa nitvacluey pa Dios pa t'acjatsuyeshshicham'in t'ajuyish pava
nidiosecla se emborracharon y se olvidaron de Dios, se arrodillaron delante de sus dolos. pa lhantvacluelha cque
alhjayashelh, taj pa Lhcaancacle ni lhech lhjunasha ca na ntvacluelhch'e'am ustedes se han olvidado de aquella
oracin, pero el Seor no la ha olvidado por ustedes. jajut'ai jayu pa'nain jaspa tanca antvacluyiy te dar algo para que
no me olvides. nque yinamach yaaj ca antvacluesh, jaspa jayu a'van pa c nunca olvides mi hacha, y tendrs siempre
comida. na antvacluyi! no te olvides de m! pa najcshey jayu lhpa cjecl tavujuya lhpan venalha pava pava
lhclishay ti vancacjsjat, lhpan yivm pa lhc'utsfa'eshjop ti nich'ayche pa nitvaclu'ey pa vatpeya'tajeshelh pa
Dios para librarte de la ramera que halaga con sus palabras, que abandon al compaero de su juventud, se olvid la alianza
de Dios (Proverbios 2: 16-17). ca eetajeshelh ca amnlhatajeelhyitshi, ca niantovaclutajaeshelhch'e cava
qu'eyjatsjaneshelh'in, pa aalhshelhyi pa'na pa lhjunash pa lhenelh, pa chinajutelh'ay jayu si quieren permanecer en m,
si no olviden mis enseanzas, entonces me pedirn lo que quieran, y se los dar (San Juan 15: 7). ti lhantvacluqu'e java
lhavanqu'eyjatsjanc na a'Dios, vooy yivaatsha tsitvaclu'ey jayu napi tlh'atsham te olvidaste de las enseanzas de tu
Dios, y yo me olvidar de tus hijos (Oseas 4: 6). japi yie' ja yijpyich pa nitvacluyiy los que eran en mi casa se olvidaron
de m. istaa ca antvaclu'a na ajj'esham shi' napi achifas tens que olvidarte de tu familia y de tu
gente. avntyitelhch'e j cque, avaatsheelh ti lhantvacluelhey na Dios pa tanca lhecheesh ca c'ase'jelhsha'ne, ca
ama papu ca nalhjeneelh entienden bien eso, ustedes que olvidan a Dios, no sea que los destruya y nadie los libre (Salmo
50: 22). cque lhjunash ti vaclanelhyam taj ti nint'lha ca nastvaclutsjatelh'ay, nin'aminatelhc'oyayam na
lhaspe'jeyinshelh todo eso nos sucede, pero no te hemos olvidado, ni hemos violado tu alianza (Salmo 44: 18). ca

357

nastvacluelh'ai lhn avaatsha si te hubiramos olvidado. pa lhech tlhesh'e ti t'acum'ein pa chiyan'e'in pava nuus ca
jaspa nantvacluei lhpa lhnoviataj entonces comenz a trabajar en una residencia canina ("donde ponen los perros") para
olvidar a su novia. tsitvacluqu'e cava nifacyam olvid lo que me dijo. Ver : nitvaclutsjat.

nitvaclutsjat Verbo, Grupo 5 (chequear). 1s: jantvaclutsjan (ja-n-tvaclu-tsjat). 2s: lhantvaclutsjan (lha-n-tvaclutsjat). 3s: nitvaclutsjat (ni-tvaclu-tsjat). 1pi: shtantvaclutsjat (shta-n-tvaclu-tsjat). LE HACE OLVIDAR. pa
nitvaclutsjatey papi ni natcajysha'ne papi t'a'lha pava lhpesoc haba hecho olvidar a los tontos que pedan
dinero. nitvaclutsjatey pava vatyjijates shi' ca vena lhfanisheesh pava chiytstjateshi papi
chiyts'aclayansha'ne porque (las bebidas alcohlicas) les hacen olividar a las leyes y violan ("para que hagan diferentes")
los derechos de los humiliados (Proverbios 31: 5). cque lhjunash ti vaclanelhyam taj ti nint'lha ca
nastvaclutsjatelh'ay, nin'aminatelhc'oyayam na lhaspe'jeyinshelh todo eso nos sucede, pero no los ha olvidado a
ustedes, ni hemos violado tu alianza (Salmo 44: 18). Ver : nitvaclu.

nitpecjatsu ~ nitpecjayu Verbo, Grupo 3 (chequear). 1s: tsitpecjatsu (tsi-t-pec-jatsu). 2s: natpecjatsu (na-t-pecjatsu). 3s: nitpecjatsu (ni-t-pec-jatsu). 1 QUIERE VOLVER AC.
2 QUIERE VOLVER DE DONDE VIENE. tsitpecjatsu'ei ja yijpyich quisiera volver a mi casa. Ver : vapec; napecjatsu ~
napecjayu.

nituvaiin Verbo, Grupo 3. 1s: tsituvaiin (tsi-tuvai-in). 2s: natuvaiin (na-tuvai-in). 3s: nituvaiin (ni-tuvaiin). 1pi: shtantuvaiin (shtan-tuvai-in). EST GRASIENTO.

nit'iyjatsu Verbo, Grupo 3. 1s: tsit'iyjatsu (tsi-t'iy-jatsu). 2s: lhant'iyjatsu (lhan-t'iy-jatsu). 3s: nit'iyjatsu (ni-t'iyjatsu). 1pi: stant'iyjatsu (shtan-t'iy-jatsu). TIENE GANAS DE MUDARSE A OTRO LUGAR. Ver : vat'iy.

nit'' Verbo, Grupo 5. 1s: jant'' (ja-nt''). 2s: lhant'' (lha-nt''). 3s: nit'' (nit''). 1pi: shtant'' (shta-nt''). LO
RECOGE. jant''qu'e java jyej regog del suelo las frutas del mistol. jant''ji nava quecleichei recojo los porotos de
la planta.ve'lha njesh lhn papi cquelhai nit'tajch'e lhn lhpa faaiyuc cinco nios estaban recogiendo (las frutas
cadas de) un algarrobo. ca nicaajtaj papi nintsen, papi lhech tsicnitshi; papi ninteesh ca nits'efenesh java jantoqu'e',
papi lhech yivm'in el que no est conmigo est contra m ("si hay quien no me quiera"); el que no recoge conmigo
desparrama (San Mateo 12: 30). ant'elhch'e lhacm'a nava yalhanashch'e vatcat'iyas, secl'esh ca ya aj ca chinvm'in;
pa jtaney ti nit'qu'e ts'ivee java yalhanashch'e vatcat'iyasesh java yucuvec yiponteshch'esha'ne java doce
sisenlhiy recojan las sobras para que no se desaproveche nada; las recogieron y, con los trozos de los panes que haban
sobrado, llenaron doce canastas (San Juan 6: 12-13). nit'qu'e pava utes lhcles pa yanch'e lhpa lhcapojoque recogi
piedritas y las puso en su bolsillo. ts'ijovay'am, lhayaash ti nat'un'in, lhant'qu'e nava na an'e', lht'ovseshch'e na
niacvjiyanach'a te tena miedo, porque eres riguroso: retiras lo que no has depositado, y cosechas lo que no has sembrado
(San Lucas 19: 21). nitqu'e java yicli lhac'utsjas pa yu'jam ja itj recogi lea seca ("vieja") y la ech en el
fuego.Ver : tt'njan; tt'ajn.

ni tsaavtseja Verbo, Grupo 1. 1s: ni ya'tsaavtseja (ni ya'-tsaavtsej-a). 2s: ni a'tsaavtseja (ni a'-tsaavtsej-a). 3s: ni
tsaavtseja (ni tsaavtsej-a). 1pi: ni castsaavtseja (ni cas-tsaavtsej-a). TIENE VOZ MODERADA Y PRONUNCIACIN
PAUSADA. Note: solo se usa en forma negativa

nitsavalh Verbo, Grupo 4. 1s: jantsavalh (ja-n-tsavalh). 2s: lhantsavalh (lha-n-tsavalh). 3s: nitsavalh (nitsavalh). 1pi: shtantsavalh (shta-n-tsavalh). VIENE DERECHO PARA AC. jantsavalhei lhai'yaash ti
janachelh'ai me acerqu porque quise visitarles a ustedes. lhanfiiylheem ti lhantsavalhei sos muy valiente que te
acercarste a nosotros. ca ntsavalhtajsha'ne ja Shinvo', novalhtajsha'ne na yitaco cuando venga Shinvo' por ac, que me
mire la cara. yamsha' papu ca ntsavalhtaj! feliz aquella que lo encuentra (para casarse con l)! Ver : yitsavalh.

nitsilha Verbo, Grupo 3. 1s: tsitsilha (ts-itsilha). 2s: lhnitsilha (lhn-itsilha). 3s: nitsilha (n-itsilha). 1pi: shi'nitsilha (shi'nitsilha) ~ shtanitsilha (shtan-itsilha). 1 TIENE HORMIGUEO.
2 TIENE UN MIEMBRO ADORMECIDO. Ver : nitsilhataj ~ nits'ilhataj.

358

nitsilhataj lhavo' ~ nits'ilhataj lhavo' Nombre masculino; no poseble. Pl: nitsilhataj lhavos (nitsilhataj lha-vo-s) ~
nits'ilhataj lhavos (nits'ilhataj lha-vo-s). ELECTRICISTA. Lit: electricidad su-profesional

nitsilhataj ~ nits'ilhataj Nombre masculino; no poseble. Pl: nitsilhatas (nits-ilha-ta-s) ~ nits'ilhatas (nits'-ilha-tas). 1 ELECTRICIDAD.
2 CORRIENTE ELCTRICA. ni ntajulhei ca chi napatonch'e papi lhnyishai pava caos t'ajuiya cables nits'ilhataj
t'ajuiya no es necesario ahondar las rendijas (de la mampostera) en las que se ponen los caos para cables de
electricidad. lhech lhjunash pa lhech lhavtsaat pis ti caajjem pa nitselhataj, yint shi' lhpa telfono en aquella aldea
ya tienen electricidad, agua y telfono. pa nits'ilhataj ni factseja corriente elctrica dbil. caaj pava taclas lhclijavos
pava chi yicumjattajesh pa nits'ilhataj hay juguetes de nios que operan con corriente elctrica. ti t'aja'ya pa canilla pa
yitshaam lhavu'vat pa nits'ilhataj factsejjum pa j'tanei ti vaf tatsha al tocar la canilla (para llenar la olla elctrica)
recibi una carga elctrica y muri. ca namtajvatjulh pava napu' cables pava yi'shi' pa nits'ilhataj, pa t'ecletvatjuulh
lhacm'a pa t'unjayash pa nits'ilhataj chi yovalhe'meijop pava fchinjas ti yiclnsham na cotsjaat si se toquen dos
cables que traen la corriente, cae toda la carga ("fuerza") elctrica que se puede comparar a los rayos que caen sobre ("atravs
de") la tierra. Ver : nitsilha.

nitsooj Verbo, Grupo 5. 1s: jantsooj (ja-n-tsooj). 2s: lhantsooj (lha-n-tsooj). 3s: nitsooj (ni-tsooj) ~ ntsooj (ntsooj). 1pi: shtantsooj (shta-n-tsooj). LO ARRANCA. pa ntsooj lhn lhpa lhaf dicen que le arranc una pluma. pa
ntsoojeishi lhn lhpa ve'lha lhaf pa yichaaj ti vapec dicen que le arranc una pluma y se la llev de regreso. ja vattsevtei
lhavo' nitsoojjiyam lhca yitsevte el dentista me arranco mi diente. jantsojeshi'am ca c'utjaan yo te arranqu una
espina.yiyjiesha ca nantsoojqu'e lhacm'a pava tatsanjai le orden que arrancara todos los troncos. jantsoojji lha
jooc arranco el poste. jantsojqu'e nava t'aclc arranco nos yuyos. pa lhe'naa ti yit'esha pan yefenesh pava
lhclutshes: antsooji na aclesataj pa atsefe'shesham, ca jaspa tanca ninachyi napuque nivacletaas ca nasclqui
ts'ivee (Sal) dijo a su escudero ("el que le ayudaba con las armas de tiro"): saca la espada y atravisame, no vayan a abusar
de mi esos incircuncisos ("imbciles") (1 Crnicas 10: 4). vooy pap'elh ti tujyic'oya pava jaicvjiyanch'e pa nitsojqu'e
java lhfetatsiy pava jat'iyjatch'e que otro coma lo que yo sembr y que arranque las races que yo transplant (Job 31:
8). pan t'ajj pava vatcvjiyanchey pavan nincvjiyan ja Tata yi'shi' na vs chintsojesh jayu pava lhfetatsiy todas
las plantas que no plant mi Padre del cielo sern arrancadas con sus races (San Mateo 15: 13).

ni tsopa Ver : tsoop.


nitst'aj Verbo, Grupo 3 (?chequear). 1s: tsitst'aj (tsi-tst'aj). 2s: lhantst'aj (lha-n-tst'aj). 3s: nitst'aj (nitst'aj). TIENE DERECHO. c'useelh'am'in avaatsheelh ca napuntajesh shi' ca nic'aclantajelh'am papu, shi' ca
nachaytajelh'aan papu taj ti ylhjan'in, lhayaash ti lhantst'ajelhyish felices ustedes cuando los injurien, los persigan y
los calumnien de todo por mi causa ("ustedes tienen derecho/se le propina para m"?) (San Mateo 4: 11). Ver : yitst'aj.
nits'ya Verbo, Grupo 4. 3s: nits'ya (ni-ts'y-a). 1 SE ARREPIENTE.
2 SE QUEJA. pa nits'yeiyivach capi jatlhsham me arrepent por (lo de) mis parientes finados. yavten pa lhas ti yit'esh:
yiya'yivach! nits'yayam'in ja yas, jacjishiyantaj nalhche estaba ofendido por (lo que le haba dicho) su hijo, y dijo:
ay de m!, se quej a m mi hijo cuando lo estaba aconsejando. Ver : yits'ya.

ni ts'ameesh Ver : ts'am.


nits'ilhataj Ver : nitsilhataj ~ nits'ilhataj.
nits'ilhataj lhavo' Ver : nitsilhataj lhavo' ~ nits'ilhataj lhavo'.
nits'otsilha Verbo, Grupo 5. 1s: jants'otsilha (ja-n-ts'ots-ilha). 2s: lhants'otsilha (lha-n-ts'ots-ilha). 3s: nits'otsilha (nits'ots-ilha). 1pi: shtants'otsilha (shta-n-ts'ots-ilha). 1 LA ORDEA.
2 LE SACA LECHE. Ver : lhts'oos.
nivacche Nombre femenino; no poseble. Pl: nivacchei (nivac-che-i). 1 MUJER NIVACLE.
2 MUJER. Note: tradicionalmente, nivacche se usaba para referirse a cualquier mujer. En algunos contextos, esta acepcin sigue
vigente janiyiteiclee na yei ti ya'nivaccheesh, janiitji shita me esfuerzo por ser poco a poco una mujer, incluso me hice
perforar los lbulos de las orejas. pa c'atlhjatshi jan lhjunash lhja vatcvjiyanche ti tlhshi' pa vatcac'ovat, pa

359

c'atnitjat ti lhamey ti na tnt'aj pa anivaccheesh te hice crecer como una siembra que brota en la huerta y te cri, llegaste
a hacerte mujer (Ezequiel 16: 7). ampapu ca nivaccheiya, tsi'sha yitsji no haba mujeres, solo varones. yamsha' lhpa
nivacche ti t'acjamech pa lhch'acfa; tan ca suiyeeshshi ca natcutei pa vishini ti sas'in feliz la mujer cuyo marido sabe
buscar agua; no se ver obligada a buscar agua cuando no debe ("est sucia" - refirindose al tab que prohibe traer agua
durante la menstruacin). tifesh pa yitsaat ti yiclvalh papi nivacle, yiei pan lhjunash pa tasham; yiclvalh shita papi
nivacchei pa lhjunashesh pava lhsc'ctis (el chamn) revisaba toda la aldea para ver como era el interior de los hombres;
observaba a las mujeres tambin, (para ver) como era su alma. pa'lhech nich'ayich lhcumjafaesh pa Fitsc'yich
lhai'yaash ti jjjiclai ca ntasin'yelh lhpa ca nivacchea aquel joven poda cooperar con Fitsc'yich porque todava no
haba tenido contacto con nunguna mujer. Ver : nivacle; cjecl.

nivache Nombre femenino; no poseble. Pl: nivachei (nivache-i). HIERBA GRAMNEA CON SEMILLA ESPINOSA
(var.) Ver : nivacheyuc.

nivacheyuc Nombre femenino; no poseble. Pl: nivacheicui (nivachei-cu-i). PLANTA GRAMINEA CON SEMILLAS
ESPINOSAS (var.) Ver : nivache.

nivacle Nombre masculino; no poseble. Pl: nivacle (nivacle) ~ nivacles (nivacle-s). 1 NIVACLE. ti nich'a namei capi ele ca
tucus lhavtsaat yijchiei capi nivacle cuando llegaron los primeros misioneros desde las aldeas bolivianas, visitaron
tambin a los nivacle. java t'eijatsjanc papi p'alhaa nivacle chi' ja Antiguo Testamento ni nvacalheshj por cierto, la
tradicin nivacle y el Antiguo Testamento no son la ltima palabra de Dios ("no son definitivos/listos").
2 HOMBRE.
3 SER HUMANO. Note: antiguamente, la palabra nivacle se usaba para referirse a cualquier hombre o persona en general. De este
modo se usa todava en la tradicin bblica, pero ya no en la vida cotidiana, en la que que se refiere nicamente a los
nivacle papi nivacle vanu'e pa Stavuun Stavuun segua asaltando a los hombres. nava nalhus ti tuj ts'ivee papi nivacle
pa jaalh pa acloj ti'ma pava lhcanusesh, pa'lhech pavque yiclquiin papi lhcles pa Stavuun todos los das coman
carne humana ("hombres") hasta que llegaron a tener muchos huesos, con los cuales jugaban los hijos de Stavuun. pa Jess
yichei pa yitsaat Perea, pa voqu'e' papi acloj nivacle Jess iba por la ciudad de Perea, seguido por muchos hombres. pa
yic'nesh'apee pa yint lhpa asactsuc lht'oicha, pa nivaclein ti'ma shita, pa yamapacham (el hijo) castig el agua con
una ramita del palo verde, y (su padre, que se haba transormado en pez) volvi a ser humano. ampa nivaclea ca
nits'efenesh ca naschaajsham na yint ti nayuuynayuy'in, vacj' jamtajaan ti p'alha ti yitsham'in paelh nivacle no
hay nadie que me ayude a meterme en el agua cuando se agita el agua; es demasiado tarde cuando voy, otro se ha metido antes
(San Juan 5: 7). nivacle lhn lhavaatsha, taj ti ni lhjunashajoojulh era un hombre, pero era diferente a nosotros. pa
Fitsc'yich yilhjen papi yitst'ajesh nivacle Dios salva a su gente. nivacle lhn lhavaatsha, taj ti ni
lhjunashajo'julh dicen que era un hombre, pero no como nosotros. Ver : nivacche.

nivacleai Nombre plural de respeto (masculino); no poseble. ANCIANO QUE HA REALIZADO EL RITUAL
FNEBRE. shepa nclei pa lhtsa'maat'in napi nivacleai ca nalhutaja? qu ver ("le aparecer") en su sueo el anciano
maana? pa nivacleai yamat pa tashinsha lhsc'clit jaspa yifiiy ts'ivee el anciano aleja al espritu del venado para que
(los nivacle) tengan coraje.

nivacleicha Nombre masculino; no poseble. Pl: nivacleichac (nivacle-icha-c). INDGENA. Note: sase de los indgenas no
nivacle napi lhtachifasesh nivacle, nivacleichac shita yitst'ajesh ca ni'vanvatam pa lhcootsjat los nivacle, as como los
otros indgenas, tienen derecho a la propiedad comunitaria de la tierra. napi yitsji napi yfiis pava 17 lhnincpis
tayjijanesh ca c'afoquilhaiyeesh; napi nivacleichac lhcles ni sasajop ca nasnatesh pa servicio militar, taj ti tsiisha
papin yit'esh lhavaatsha ca nasnatesh los varones que han cumplido 17 aos tienen obligacin del servicio militar; para los
hijos de indgenas no es obligatorio el servicio militar, pero pueden hacerlo los que quieren. pava pesoc pava yanshi' ja
Gobierno pava lhpcti pa INDI chi yijuijata navque: ca nicasha'ya pava cootsjatis ca nanshi' japi nivacle,
nivacleichac yitsha... los recursos que el Gobierno reserva para el INDI ("pone en sus manos") sern utilizados para los
siguientes conceptos: compra de tierras para asentamientos de nivacle y otros indgenas... tanvi'jatancha'yesh jayu papi na
lhjunashvatc'oya nivacleicha ca nchaajsha'ne pa tanfaijanchai lhjunash se respetar (el derecho de) los diferentes
indgenas a sostenerse segn sus costumbres. taj ti ni nan'atesha'ne papi c'afoquelhai papi 'na lhjunashvatc'oya nivacle,

360

nivacleichac pero los militares no les dejaban en paz a los nivacle y otros indgenas. meelh ti yi'van pa nivacleicha pa
yicln cuando (los antiguos nivacle) vean a un extrao, lo mataban. patacpatacch'e cava lhnyishai capi catsinvot
lhai'yaash ti tanchavatiy lhapesh papi nivacleichac ti vatclneelhsha'ne los caminos de nuestros antepasados daban
muchas vueltas por el cuidado de los indgenas (enemigos) con los cuales guerreaban. ve'lheesh ca ni avancashiyana,
ve'lheesh ca na avelha pa nivacleicha siempre das preferencia a otro ("no mezquins [con los dems]"), siempre que no es
tu pariente. ni nivaclea?, chapa'eiin pa chivos ca nv'e', nivacleicha pash'ei no era un nivacle?, todava no es hora que
aparezca un chivos, habr de ser un enemigo.

nivacle lhcliish Nombre masculino; no poseble. LENGUA NIVACLE. Lit: nivacle su-idioma lhavji ca nivacle
lhcliish? habls nivacle? nat'yishch'e ca nivacle lhcliish? sabs el nivacle? c'ayjiesha ca isesh'e ca nivacle
lhcliish te ordeno que escribas (en tu cuaderno) en nivacle. c'ayjiesha ca vishi' ca nivacle lhcliish te pido que hables en
nivacle. yi'shi'jojop ca nivacle lhcliish l/ella nos habla en nivacle. joveelhshi'ajop ca nivacle lhcliish nosotros te
hablamos en nivacle. Ver : ya'clish.

nivaclenaj Nombre masculino; no poseble. ANIMAL ARISCO QUE TIENE MIEDO AL HOMBRE. chi' pque miyo
ma'lhan pa nivaclenaj apee tambin el taguato pyt (ciero ave) es MUUY temeroso del hombre.

nivacletaa Nombre masculino; no poseble. Pl: nivacletaas (nivacle-taa-s). 1 HOMBRE INTIL.


2 HOMBRE PERVERSO.
3 HOMBRE INMORAL. jai, taclas! casnivacletaas lhavaam, lhe'naa ni namjooi papi lhcaanvacles ay, hijos mos! somos
unos intiles, por eso los caciques no nos dieron parte ("no vinieron a nosotros"). pa lhe'naa ti yit'esha pan yefenesh pava
lhclutshes: antsooji na aclesataj pa atsefe'shesham, ca jaspa tanca ninachyi napuque nivacletaas ca nasclqui
ts'ivee (Sal) dijo a su escudero ("el que le ayudaba con las armas de tiro"): saca la espada y atravisame, no vayan a abusar
de mi esos incircuncisos ("imbciles") (1 Crnicas 10: 4). Ver : nivacle.

nivai Nombre femenino; no poseble. Pl: nivai (nivai). LIMN. Note: posiblemente emparentado con navaishi 'hierve' (adems
del parentesco ms directo con el verbo nanivai 'es agrio') Ver : nanivai; nivaiyuc; nivaishi.

nivaich'aclaj Verbo, Grupo 5. 1s: janvaich'aclaj (ja-nvaich'aclaj). 2s: lhanvaich'aclaj (lha-nvaich'aclaj). 3s: nivaich'aclaj
(ni-vaich'aclaj). 1pi: shtanvaich'aclaj (shta-nvaich'aclaj). 1 LE DA VUELTA.
2 LO CONVIERTE EN.
3 LO REMUEVE.
4 LO CAMBIA. chi nu'e'eshi pa int lhpa ve'lha tincaatshiy lhse pa vatfetaas lhei sulfato de aluminio, chi
nanvaich'aclajshi pa chi nu'eishi 20'esh (?) tsoptsop pa cloro chi ch'anjop 30 minutos se carga el agua y se coloca una
cucharita de (remedio llamado) sulfato de aluminio, se remueve bien, se pone 20 gotas de cloro y se espera 30 minutos. ca
ninacajyshiyantaja ti lhnashjatesh shi' ti lhyinch'e pava av'ojinc, pa aychavalhjop'in ca anvaych'aclajtajshiin pa
vc lhts'oos pa caaj jayu pa t'unshaam, ca iyitajesh ti lhanclan anshay pa nch'e jayu na anaash, ca anyitajaavcop
pap'elh pa lhcaatjat jayu pa vatshanjayash si te has sido necio en ensalzarte o has tramado el mal, tpate la boca ("piensa
en/recuerda que"), cuando remueve la leche (de vaca) sale manteca ("duro-atravs"), cuando agarras fuerte la nariz sale sangre
("agarras fuerte a las fosas nasales, se va tu nariz"), si procuras daar a alguien provocars una pelea (Proverbios 30: 3233). tsi-vaich'aclaj me das vuelta. yinenjatchisham pa Jerusalen pa nivaich'aclaj shita ti lhcaanvacleesh'e pa uj
yitsaat conquist Jerusaln y la convirti en capital de su reino. na c'apejiyinshelh avaatsheelh tan jayu ca
anvaych'aclajesh: tan jayu ca t'yisheey ca yivmjatesh(sh)a'ne napi nivacle shi' nava yaquisites pa uj tsha'nu hago
alianza con ustedes: el diluvio no volver a destruir la vida ni habr otro diluvio (Gnesis 9: 11). nivaich'aclaj pa
lhaichavalhjayashjop ts'ivee ellos cambiaron de opinin acerca de eso. pa ya aj na jayu ca anjovaayjulh pava suyjulh
yalhatajesh ti vaclan pa nilhecha pava ca naflhitajch'e papi ojiyis ca ninamtaj, lhayaash pa Lhcaanvacle nijtjatesh
jayu ti lhcafiyan pa ninavashaney jayu ca sshaam lhpa vatc'yte no te asustar el terror imprevisto ni la desgracia que
cae sobre los malvados, porque el Seor fortalecer tu confianza (el l) y no librar tu pie de la trampa (Proverbios 3: 2526). pava yivanjulh pa Pablo nivaych'aclaj pava tlha pa vatyjijat pa vooy pa Cristo, pa vooy pava a'lheesh ti
chiyijtjat, pa vooy pa fach'ee ti yamtasham el punto de vista de Pablo cambi de la ley a Cristo, de los detalles ("lo
menos") a lo fundamental, de lo externo a lo ntimo. Ver : tatvaich'aclaj.

361

nivaijat Verbo, Grupo 5 (?chequear). 1s: janvaijat (ja-n-vai-jat). 2s: lhanvaijat (lha-n-vai-jat). 3s: nivaijat (ni-vaijat). 1pi: shtanvaijat (shta-n-vai-jat). 1 LO HACE SUDAR.
2 HACE QUE SUDE. pa c'aneshelhsha'ne jayu pa vatsty, pa c'asjaniyaneshelh jayu pa vat'asjan, pa janvayjatchisham
jayu pa t'j pa jajutelh'ach'e pa vatayalhesh pa vatmnlhajayash secl'esh ca amnlhaaelhsha'ne les injertar (a
ustedes) tendones, les har crecer carne, tensar sobre ustedes la piel ("har que su piel tenga olor a sudor?") y les infundir
espritu para que (re)vivan (Ezequiel 37: 6). Ver : nivai; nanivai.

nivaishi Nombre masculino; no poseble (chequear). Morf. : nivaishi (nivai-shi). VINAGRE. lhech yie' lhja ve'lha tnjque
tapooj ca nivayshi; lhech jquee chijucjeeshi lhja lhech ti vichiti, ncsjop ts'ivee ca hisopo lht'oycha pa yijucjujam pa
yicchesheychisham ja Jess lhashi haba all un jarro lleno de vinagre; empaparon una esponja en vinagre, la sujetaron a
una caa y la acercaron a la boca de Jess (San Juan 19: 29). Ver : nivai; nanivai.

nivaiyuc Nombre femenino; no poseble. Pl: nivaicui (nivai-cu-i). LIMONERO. Ver : nivai; nanivai.
nivalh Verbo, Grupo 4. 3s: nivalh (n-ivalh). 1 ES CASTIGADO.
2 SE LE CASTIGA.
3 RECIBE UN CASTIGO. nivalhjoo nos castiga. pa yi'van shita pava yisasch'esha'ne lhe'naa ti nivalhyi l ve mis pecados
y por eso me castiga. yaaj ca anivalh! no me castigues! ni chi nivalhesh pa lhavintacluquiyash papi lhchifas no fue
castigado con ceguera como sus compaeros. pa lhtsovalhesh(sh)a'ne pa asvanesh ca yij'a pa yisasch'e, pa lhech
ajunashesh pa unaj pa anivalheshyi pa ninasvoyeshch'e me estaras vigilando, si pecaba de veras, no me dejaras sin
castigo ("con tu poder recibira un castigo de t por mi mala conducta") (Job 10: 14). pa lhe'naa ti novalhyi pa Fitsc'yich,
pa yi'van shita pava yisasch'esha'ne lhe'naa ti nivalhyi por eso Dios me mira, y ve mis pecados, por eso me castiga. Ver
: yivalh; tanivalhchai; niqu'ivalh; lhnivalhcheyash ~ lhnivalhjayash.
nivalhchechat Nombre masculino; no posedo (?chequear). Pl: nivalhchechatis (nivalhche-chat-is). 1 CEMENTERIO.
2 TERRENO CON SEPULTURAS. ca javaf lhn yivaatsha pa nqueesh yacanotaja ca yim', pa yapiiytaja ca yichayelh,
papi lhcaanvacles shi' papi lhanvaclefas papi yisnatesh pava us nivalhchechatis si hubiera muerto yo, (entonces)
reposara tranquilo y dormira en paz, como los reyes y consejeros de la tierra que reconstruyen ciudades derruidas (Job 3: 1314). Ver : lhnivalhech.

nivalhech Ver : lhnivalhech.


nivancaclnjatsu Verbo, Grupo 3. 3s: nivancaclnjatsu (ni-van-cln-jatsu). 1 TIENE GANAS DE PELEAR.
2 QUIERE PELEAR. nivancaclnjatsu'yish l quiere pelear conmigo. yashjat pa vena lhjunash ti yijts'cln'in shi' pa
lhcuts'aji, pa lhavncaclnjayash shi' pa lhcutsjayash, pa lhavncavmjayash shi' pa lhcmclniyash shi' ti
nivncaclnjatsu'in solo miente tras otra mentira ("y su mentira"), (hay) su matanza y su robo, su adulterio y su brutalidad y
su gana de matar (Oseas 4: 2). Sinn : nivatcaclnjatsu. Ver : vancacln; nivatcaclnjatsu.

nivancat'ova(t)sjatsu Verbo, Grupo 3. 1s: tsivancat'ova(t)sjatsu (tsi-vanca-t'ova[t]s-jatsu). 2s: lhanvancat'ova(t)sjatsu


(lhan-vanca-t'ova[t]s-jatsu). 3s: nivancat'ova(t)sjatsu (ni-vanca-t'ova[t]s-jatsu). 1pi: shtanvancat'ova(t)sjatsu (shtanvanca-t'ova[t]s-jatsu). TIENE GANAS DE CORTAR ALGO. Ver : vancat'ovos. Variante : nivantcat'ovosjatsu.

nivatclnjatsu Verbo, Grupo 3. 3s: nivatclnjatsu (ni-vat-cln-jatsu). 1 TIENE GANAS DE GUERREAR.


2 QUIERE PELEAR. meelh lhn lhapesh ti nivatclnjatsu pa yijoc'oya lhacm'a pan t'ajj papi lhchifas cuando l (el jefe)
quera salir a guerrear, se pona delante de sus gentes. Sinn : nivancaclnjatsu. Ver : vatcln;nivancaclnjatsu.

nivat'aj Verbo, Grupo 3. 1s: tsivat'aj (tsi-vat'aj). 2s: lhanvat'aj (lhan-vat'aj). 3s: nivat'aj (ni-vat'aj). 1pi: shanvat'aj
(shtan-vat'aj). 3p: nivat'as (ni-vat'a-s). NACE. nque tsivat'as'e napi yinavot, nque tsivat'aj'e shta aqu nacieron mis
padres, y yo tambin nac aqu. pa Jesus nivat'aj'e pa Belen Jess naci en Beln. lhe'naa pa Jose chi' lhpa Maria ti
yichei pa Nazaret yi'ei pa Belen, ti lhech lhavtsat'e ts'ivee pa nivat'aj'e shita papi tlhshaam pa David por eso, Jos
con Mara marcharon de Nazaret a Beln, que era la ciudad natal de la familia de David. ta t'e lhayaash ti ni vafshi' ja
lhcachi' lhja mimi, ja't'ajesha jan t'aplhuqu'e ti tsivat'aj? por qu al salir del vientre de mi madre no mor al nacer? (Job
3: 11). javatjutsa' na ti tsivat'aj nac el primero. ta lhanvat'aj'e? dnde naciste? yi'van ja ve'lha nivacle
tacluqu'esh tatsha ti nich'a nivat'aj vio un hombre ciego de nacimiento ("cuando recin nacido"). a'lhech, Belen, lhvji'
na lhcotsjaat na Juda, avaatsha yitsaat ya'shesh ti tajulhei lhavtsaat papi us lhcaanvacles, lhai'yaash ti lhanvat'aj pa

362

avo'eesh pa anch'anjayashesh shita na Israel yi'ei napi nivacle t, Beln, que ests en tierra de Jud, eres ciudad
importante, ciudad de prncipes, porque en ti ha de nacer el que dirija y gobierne al pueblo de Israel. nque yit'esh na
Lhcaanvacle nan tjcjanelh'ash, nan nasnatshelh ti nich'a ti jjjeclay naanvat'aselh: ya lhech ya Lhcaanvacle, nan
yivclanjat lhacm'a nava matas as dice el Seor, que es tu redentor ("de ustedes"), que les form en el vientre ("los hizo
cuando todava no haban nacido"): yo soy el Seor, que ha creado todas las cosas (Isaas 44: 24). yi'cji lhja manzanoyuc
ti natyiyjat pa atsmaat, jan yie' lhja amimi ti nicha'vayey lhja lhavts'e' jan yie' lhja amimi ti nivat'aj'ash? te
despertar bajo el manzano all donde te concibi tu madre ("tuvo dolores del vientre"), donde tu madre te dio a luz (Cantar de
los Cantares 8: 5). vooy yivaatsha acloj cava jatifyincji pesoc, jaspa yivtsat'esh ja Roma; pa yachajeshjulh shta ja
Pablo pa yit'esh: vooy yivaatsha tsivat'ajshi yo he comparado la ciudadana de Roma por una buena suma; Pablo
respondi: yo la poseo de nacimiento ("ah he nacido") (Hechos 22: 28). ya aj ca naqu'imjat cava jayeesh'a: alhacm'aelh
ca asuyeeshelhshi ca achajelhec'oya ca anvat'aselhsha'ne shta no te extraes lo que te digo: todos ustedes han de nacer de
nuevo (San Juan 3: 7). lhech na lhech jasinqui lhapesh ti jayeesh: nijooylhayich'e jayu pa ve'lha nivacle
ya'sheshyic'oya ti t'un'in, lhayaash ti p'alha ti caaj lhapesh, lhan'e pa yach'apaey'in ca nascat'aj de l yo dije: detrs de
m vendr un hombre que es ms importante ("fuerte") que yo, porque haba nacido antes que yo (San Juan 1: 30). meelh
lhpa cjecl ca nitumataj ca nanvat'ajtaj pa lhas yitsuuj, pa nivatsasiyan jayu nqueshch'e pava napu'yama nalhus
jan lhjunash ti yameyjop ti vacla' cuando una mujer conciba y nazca un hijo varn, quedar impura durante siete das,
como en la menstruacin (Levtico 12: 2). yiey na acachi' napu'jam lhtachifas; napu'jam yitsates t'ajuyvatjulh ti
jjjeclay ninanvat'as; ve'lha pa yasc'oya ti t'un'in peelh, pa c'utsa'jesh shichamc'oya jayu pa tavclajesh dos naciones
hay en tu vientre, dos pueblos se separan en tus entraas, uno vencer al otro y el mayor servir al menor (Gnesis 25:
23). yameijop pa yj'e pa nalhu ti nivat'as japi napu'ji lleg el da (del parto) y nacieron mellizos. Ver
: nicavat'aj; lhavatjayash; ca't'aj; lhcavatjayash.

nivat'ijjjatsu Verbo, Grupo 3. 1s: tsivat'ijjjatsu (tsi-va[t]-t'ijj-jatsu). 2s: lhanvat'ijjjatsu (lhan-va[t]-t'ijjjatsu). 3s: nivat'ijjjatsu (ni-va[t]-t'ijj-jatsu). 1pi: shtanvat'ijjjatsu (shtan-va[t]-t'ijj-jatsu). TIENE GANAS DE
PELEARSE A PUETAZOS. Ver : vat'ijj; yit'ijj; vancat'ijj.

nivelheyu ~ nivelhayu Verbo, Grupo 3. 2s: lhanvelheyu (lhan-velhe-yu). 3s: nivelheyu (ni-velhe-yu). 1 ES
HOSPITALARIO.
2 ES AMIGABLE. tajulhey ti chinclitesh ti chinvelheyu t'ajuya papi na tlhshiin conviene manifestar hospitalidad para con
los forasteros. nque lhjunash ca anvelhayutajeshyijop pa nivatcacujayasha, pa acuumjulh yiey jan ajunashyish
yivaatsha si te consideras compaero mo en la fe, recbelo (a mi hijo) como a m (Filemn: 17). Ver : ve'lha; lhavelh.

ni ve'lhaa Ver : ve'lha1.


ni ve'lhaaesh ~ ni ve'lheeesh Ver : ve'lha2.
niviisjat Verbo, Grupo 5 (chequear). 1s: janviisjat (ja-n-viis-jat). 2s: lhanviisjat (lha-n-viis-jat). 3s: niviisjat (ni-viisjat). 1pi: shtanviisjat (shta-n-viis-jat). 1 LO MUEVE.
2 LO HACE MOVERSE. ca jaychavalhtajeyyitam pa nasyofjat, na yivu'vat pa niviisjatch'e cuando (lo) recuerdo, me
horrorizo y mi cuerpo se estremece ("eso lo hace estremecerse") (Job 21: 6). Ver
: viis; yivi'sinat; yiviisjat;vatvi'sinatesh; vancavi'sinatesh.

nivoc'aclaj Verbo, Grupo 5. 1s: janvoc'aclaj (ja-n-vo-c'aclaj). 2s: lhanvoc'aclaj (lha-n-vo-c'aclaj). 3s: nivoc'aclaj (ni-voc'aclaj). 1pi: shtanvoc'aclaj (shta-n-vo-c'aclaj). 1 LO DESNUCA.
2 LO SACA TORCIENDO. janvoc'aclajei ja nicltsich saco el maz del tronco. Ver : lhavo'2.

nivoiyelha Verbo, Grupo 5. 1s: janvoiyelha (ja-n-voiy-elha). 2s: lhanvoiyelha (lha-n-voiy-elha). 3s: nivoiyelha (ni-voiyelha). 1pi: shtanvoiyelha (shta-n-voiy-elha). LO DESANGRA. Ver : ta'voiyei1; lha'voiyei.

nivctsu Verbo, Grupo 3. 1s: tsivctsu (tsi-vc-tsu). 2s: lhanvctsu (lhan-vc-tsu). 3s: nivctsu (ni-vctsu). 1pi: shtanvctsu (shtan-vc-tsu). 1 EST PARA ENOJARSE.
2 TIENE GANAS DE ENOJARSE. Ver : lhavc; vcnaj; lhavcvo; yivcyan.

363

nivunatsu Verbo, Grupo 3. 1s: tsivunatsu (tsi-vuna-tsu). 2s: lhanvunatsu (lhan-vuna-tsu). 3s: nivunatsu (ni-vunatsu). 1pi: shtanvunatsu (shtan-vuna-tsu). 1 TIENE GANAS DE COMER CARNE.
2 TIENE GANAS DE COMER PESCADO. Ver : lhavuun; yi'vunaiyan ~yi'vunayan.

niyafiyaam! Interjeccin. MALDITO (SEA)! caju ti shinteshiyan ca'lhech Cufalh, ca niyafiyaam! qu barbaridad nos hizo
("nos perjudic mucho") aquel Cufalh, maldito sea!

niyetses Verbo, Grupo 4. 1s: janiyetses (ja-n-iyetses). 2s: lhniyetses (lh-n-iyetses. 3s: niyetses (n-iyetses). 1pi: shtaniyetses
(sha-n-iyetses). 1 ES DESAFIADO.
2 SE LE DESAFIA.
3 ES PROVOCADO.
4 SE LE PROVOCA.
ni yiv'yei lhcachi' lhclnjai Modismo. 1 SE OLVID DE HACERLO.
2 NO SE ACORD HACERLO. Lit: no acert en su vientre su presa matada (?) ni yivo'yei lhcachi' lhclnjai ca nisesh pa
lhanfanash ca ntayashaitaj jayu se olvid de preguntarle que le pasara si se enfermara. Ver : yivoi; yivo'yei lhcachi'.

niyo'nisinshit Verbo (solo en tercera persona?). 3s: niyo'nisinshit (ni-yo'nis-inshi-t). HUELE A ZORRO. cu! nclhaa
tanshiy'e na apee na shtajo'e, niyo'nisinshit, lhech j nava shtajoe bah! parece que tiene un olor muy hediondo nuestro
echadero, huele a zorro, aqu donde estamos ascostados. Ver : yo'nis; tanshiiy.

niyc Nombre masculino; posedo. 1s: yiniyc (yi-niyc). 2s: aniyc (a-niyc). 3s: lhniyc (lh-niyc). 1pi: casniyc (casniyc). Pl: vatniyji (vat-niyj-i). forma no poseda: niyc (niyc) ~vatniyc (vat-niyc). 1 PIOLA.
2 CUERDA. Lit: (lo) trenzado yalhalha ti yectejshi ja niyc de repente se rompi la piola. meelh ti yipontesh ja ve'lha niyc
pa lhechesh ti'ma pa chi suiyeshshi ca chi nancayj'e cuando haba llenado una piola (con pescados ensartados), entonces
necesitaba otra. vooi ca japonattajesh pava pu'ja'na niyji pa shtacatsnesh jayu cuando yo tenga listas tres piolas (con
peces ensartados), vamos a dispersarnos. nishi ti yiponteshch'e java napu' niyji java lhclnjai ts'ivee pronto llenan dos
piolas con los pecados matados. nque clesanilh caclec yiesh pa niyc chi yichenesh ca chi nc'alhtanesh pa jpiyich
lhavj can nantst'ajchisham esta emplomada ("metal pesado que est con una cuerda") se usa para comprobar que las
paredes de la casa son verticales ("derechas en altura"). lhclqui pa cuvyu lhacs, caaj pava lhniyji ti nashamitjat te
gusta tocar las cuerdas del arpa ("tocas el arpa, te alegran las cuerdas que tiene").ve'lha ca Felipe yipontesh ca niyc solo
Felipe tena su piola llena (de peces). Ver : lhcaniyc; tniycijan; tiiy.

niyjayu Verbo, Grupo 3. 1s: ts'iyjayu (ts'i-y-jayu). 2s: lhanyjayu (lhan-y-jayu). 3s: niyjayu (ni-yjayu). 1pi: shtanyjayu (shtan-y-jayu). Pl: niyjayuja'ne (ni-y-jayu-ja'ne). TIENE SED. tsafofemvatsham'in,
niyjayuja'ne (los hombres) se quemaron, se desmayaban de sed. t'iy'tajelh'in taj ti ni mnlheesh ti
lhanyjayu'elhsha'ne ustedes beben, pero siguen sedientos (Ageo 1: 6). vooi caaj java scletses; jati'shesh jayu yiin ca
ayjayutajclee hay bulbos de agua; voy a cavar uno cuando tengas un poco de sed. ca ujtaja ca avunaijum pa
lhanyjayu si coms mucha carne, vas a tener sed. Ver
: yiy'; yjamat; yjamatsej; yiyjayan; t'iyjatshiy; t'iyjayash; t'iyja'vat; t'iyijafa.

niyji Verbo, Grupo 4. 1s: janiyji (ja-ni-yji). 2s: lhniyji (lh-ni-yji). 3s: niyji (ni-yji). 1pi: shtaniyji (shta-niyji). 1 AVISA PARA AC.
2 MANDA PARA AC.
3 ACOGE AC.
4 INVITA AC.
5 PROPONE. janiyjishi'na mand aviso ac. pa lhechesh pa niyjiyi ja ve'lha nitavclaja, pa yit'esh... entonces uno de
lois ancianos me habl, y dijo... (Apocalipsis 5:5). j lhech nivacle lhey lhn Jess yit'lhanatshi ca cotsjaat pa
yip'aclanesh'apeeyam nava yitsjey pa yit'esh ti niyjiyi: meey lhja vishini Silo ca avmcji; pa jquey pa
javmcji, pa yalhatajesh ti javan'in shta ese hombre que dicen que se llama Jess hizo barro con tierra, lo puso sobre
mis ojos y me dijo que fuera a lavarme a la fuente de Silo; fui, me lav y recobr la vista (San Juan 9: 11). ayyeelha ca
nvqu'esha'ne pa cincuentaashamsha'ne ts'ivee napi'lhech nivacle dganles a esos hombres que se sienten en grupos de
ciencuenta personas. niyjeelhyit'apee lhapesh nos llamaban (con insistencia, para despertarnos). tajulhei ti

364

lhniyji'yi est bien que me avises. pa nyjeshvatich'e ti yit'esh lhn: ni c'atei na lhashi pasaron de uno a otro el
aviso, diciendo: estn abriendo el portn. vooy pa yic'amen pa chinclyitesh ca chinc'n'in, vooy pa tcaasclanchaych'e
pa niyjaa jayu ca nijo'e cotsjaat pa niclvalhesh pan yiesh'e pan t'aj'jesh ti yic'n'in si el culpable merece una paliza
("el [que] tiene la culpa recibe un castigo que le peguen"), el juez lo har tenderse en tierra, y en su presencia le darn los
azotes que le corresponden (Deuteronomio 25: 2). pa jasinyshem jan lhjunash ti niyjieshyi; pa meelh ti jayasiny pa
jape'ya pa vat'jj, j lhech lhavimitajesh, vooy java vatavnus lhech tlhesh'e ti tayelhva'ne jayu pronunci la profeca
que se me haba mandado, y mientras lo pronunciaba, o un trueno, luego hubo un vendaval y los huesos se juntaron, hueso
con hueso (Ezequiel 37: 7). ca niyjisha'ne ca ninaychavalheey t'yish'e pa lhts'aclayash shi' pava yiclyitsha'ne que
ellos beban y no piensen ms en su miseria y sus sufrimientos ("las [cosas que] les maltratan") (Proverbios 31: 7).papi
jjjeclay nintajayay tanca niyjaa ja Lhcaanvacle, vooy yivaatsha janfaclelh'am nava jaychavalhey lhayaash ti
lhcavts'aclayeshyi ja Lhcaanvacle pa tsitisesh javan lhascafiyanshelh respecta de los que no estn casados, el Seor no
dice nada, pero les doy mi opinin como persona de fiar por la misericordia del Seor (1 Corintios 7: 25). pa lhniyjieshyiin
ti lhasjuvanesh'in, taj ti tsit'yish pa lhjunash ca c'acuulhtaj acabo de escuchar (de t) una noticia humillante ("me
avisaste y me retaste"), pero s cmo responderte (Job 20: 3). ta lhayaash ti ninanc'ashamem napi eyjatsjanjas nava
niyjeeshjooy capi vatcasinc?, lhayaash ti ninvmcjop ti tsaccun por qu tus discpulos no obedecen a las leyes que
nos mandaron los sacerdotes?, pues no se lavan las manos antes de comer (San Mateo 15: 2). j lhechesh ti taj'in pa c'uy
shta, pa yilhnelhyam ja uj itj pa niyjielhyijop ca jayc'uelhey como llova y haca fro, encendieron un fuego para
nosotros y nos acogieron (Hechos 28: 2). pa lhech shinasclanvatich'elhavcop tlh'ejop ja Cristo; pa niyjieshjooy ca
shtasclanemch'e pap'elh lhacm'a nos reconcili con l por medio de Cristo y nos encomend el ministerio de la
reconciliacin (2 Corintios 5: 18). ca atsentaj, pa yaaj na ca anyjieshyi si me amas, no me lo pediras ("no me lo
pidas"). Ver : yiyjia.

ni'chavat Nombre masculino; no poseble. Pl: ni'chavtes (n-i'cha-vt-es). PLAZA DE REUNIN DE LOS HOMBRES. Ver
: t'ichai; t'ichavat; nichatsu.

ni'juj
ni'jujpa Interjeccin. QUIERO PELEAR CON VOS! Note: amenaza de pelear
ni'nampeej ~ ni'nampeejesh Adverbio. 1 SIEMPRE.
2 CONTINUAMENTE.

ni't'e Interjeccin. QU SE YO! ni't'e pa aqu'isjayanach! qu se yo de tu cuaderno!


ni'vitijatsu Verbo, Grupo 3. 1s: tsi'vitijatsu (tsi-'vi-ti-jatsu). 2s: lhan'vitijatsu (lhan-'vi-ti-jatsu). 3s: ni'vitijatsu (ni'vi-ti-jatsu) ~ yi'vitijatsu (yi-'vi-ti-jatsu). 1pi: shtan'vitijatsu (shtan-'vi-ti-jatsu). EST DE APRENDIZ PARA
CHAMN. papi yit'yish, yinjijulh ca nchaajsha'ne, yefenesh lhacm'a papi yivitijatsu; t'aalhjulh shita papi
cjecli papi caaj pa t'aclaach, ca natca'lhutsjaich'e los que tenan el poder, cantaran para atajar (a la lluvia), los
ayudaban todos los que queran ser aprendices de chamn; invitaron tambin a las mujeres que tenan un canto para organizar
la fiesta de iniciacin. ve'lha lhapesh lhn nalhu ti yiclvalh papi yi'vitijatsusha'ne dicen que ciero da se fue a ver a
los que se estaban iniciando para ser chamanes. papi yit'yish yinjijulh ca nchaajsha'ne, yefenesh lhacm'a papi
yivitijatsu los que saban (que tenan un espritu de la lluvia) conjuraron para atajarlo, ayudados por los aprendices de
chamn. Ver : lha'vitijafa; tiyeej; yiti.

njatlha Verbo, Grupo 3. 1s: tsinjatlha (tsi-njat-lha). 2s: nanjatlha (na-njat-lha). 3s: njatlha (njatlha). 1pi: shinjatlha (shi[n]-njat-lha). 1 SE SUENA.
2 SE LIMPIA LA NARIZ. Ver : lhanjat'.

njechelha Verbo, Grupo 5. 1s: janjechelha (ja-n-jeche-lha). 2s: lhanjechelha (lha-n-jeche-lha). 3s: njechelha (n-jechelha). 1pi: shtanjechelha (shta-n-jeche-lha). 1 LE QUITA LA CSCARA.
2 LO DESGRANA.
3 LO MONDA. janjechelha cava quecleiche desgran los porotos. Ver : t'jeche.

njooilha Verbo, Grupo, Grupo 4. 1s: janjooilha (ja-n-joo-ilha). 2s: lhanjooilha (ja-n-joo-ilha). 3s: njooilha (n-joo-ilha) ~
nijooilha (ni-joo-ilha). 1pi: shtanjooilha (shta-n-joo-ilha). 1 EST ATRS.

365

2 VIENDE DETRS.
3 ES LTIMO.
4 DESPUS.
5 LUEGO. pa nanjooylha ca asnatesh pa camam'esham pa vatashclfech ca navanesh lhacm'a, pa atlhshey pava
acqueclity y despus de haber abrido un boquete en el muro a la vista de todos, saca por all tu equipaje (Ezequiel 12:
5). meelh lhn shita ti yivaclhitesh ti yijujpnei lhpa lhc'je pa yit'esh lhn shita: ca atiftaj'e papi lhcaanvacles, pa
anjooilhajat jap'elhcha ca aclnsha'ne ja t'ajj japi niqui'ishamem'in luego de terminar, conjur a su flecha, y le dijo:
despus de terminar con los caciques, a continuacin mate a todos los que han obedecido a sus rdenes. yivaatsha
jaychavalhtaj'emey ca nanjooylhach'e ts'ivee yiey nan lhfanishlhavach, ca natpecyiin ts'ivee, taj ti ni natpecyiypens
que despus de hacer todo esto, ellos volveran a m, pero no volvieron (Jeremas 3: 7). ve'lha ja nijooylhayich'e jayu,
ya'sheshyic'oya ti t'un'in, j'tajesh ti nivanajulhjatsham ca nuqueem'e pava lhavtes pava t'acfiyis detrs de m vendr
uno con ms autoridad que yo ("que me supera en fuerza"), y yo no soy digno de soltarle ("el cuerpo") sus sandalias (San
Marcos 1: 7). shtasinquielh pa nijooylha cotsjaat, pa lhech cotsjaat tanca nanvacleyanesh pa Dios papi
ngeles cuando hablamos del mundo ("tierra") futuro, Dios no lo someti a los ngeles (Hebreos 2: 5). pa
chiyanfach'eec'oya na vat'ichavat pa nqueshch'e pava napu'yama nalhus, pa nanjooylhach'e ca
chinachajsham squenla afuera del campamento siete das, y el sptimo se incorporar de nuevo (Nmeros 12: 14). lhech
na lhech jasinqui lhapesh ti jayeesh: nijooylhayich'e jayu pa ve'lha nivacle ya'sheshyic'oya ti t'un'in, lhayaash ti
p'alha ti caaj lhapesh, lhan'e pa yach'apaey'in ca nascat'aj de l yo dije: detrs de m vendr un hombre que es ms
importante ("fuerte") que yo, porque exista antes que yo (San Juan 1: 30). acum'eyam ca jaytsaccuntaj pa c'ay' shta; pa
anjooylheesh ca atsaccun pa ay' vitsha srveme de comer y beber; despus comers y bebers t (San Lucas 17:
8). acheclanshelhyijop cum ti jjjeclay jasiny'in, pan nanjooylhach'e ca ancaaysiyujelh ca eetajeshelh tengan
paciencia conmigo mientras hablo, y cuando se termine, que se ran si quieren hacerlo (Job 21: 3). vooy pava lhcacly
nijooylha pa t'seshtasham tenan las patas traseras hacia dentro (2 Crnicas 4: 4). Ver
: yijo'; njooilhajat; vancanjooilhajat.

njooilhajat Verbo, Grupo 5. 1s: janjooilhajat (ja-n-joo-ilha-jat). 2s: lhanjooilhajat (lha-n-joo-ilha-jat). 3s: njooilhajat (njoo-ilha-jat). 1pi: shtanjooilhajat (shta-n-joo-ilha-jat). 1 LO PONE ATRS.
2 LO APLAZA.
3 LO PONE EN LTIMO LUGAR. Ver : njooilha; vancajooilhajat; vatjooilhajat.

njovaichat Verbo, Grupo 5. 1s: janjovaichat (ja-njovai-chat). 2s: lhanjovaichat (lha-njovai-chat). 3s: nijovaichat (njovaichat). 1pi: shtanjovaichat (shta-njovai-chat). 1 LO ASUSTA.
2 LE CAUSA MIEDO. lhasjovaichat me asusts. ja ta'claj janjovaichat'in ti tulhei le hice temer al nio para que no salga
de noche ("le hice temer la noche"). Sinn : nijovatsjan. Ver : nijovatsjan; nijovai; yijovaichat.

njtivalh Verbo, Grupo 3. 1s: tsinjtivalh (tsi-njti-valh). 2s: lhanjtivalh (lha-njti-valh). 3s: njtivalh (njtivalh). 1pi: shta-njtivalh (shta-njti-valh). SE DESPIERTA A MEDIAS. Note: dcese de los nios Ver : nijat'o.

njts'ivai Verbo (solo en tercera persona). 3s: njts'ivai (njts'ivai). Pl: njts'ivaisha'ne (njts'ivai-sha'ne). 1 EST
PICADO.
2 EST A PUNTO DE DESCOMPONERSE. Note: dcese de la carne o de un guiso que comienza a descomponerse. sase
generalmente con el sufijo -shi

noisha'ne Verbo, Grupo 3. 1s: ts'oisha'ne (ts'-oi-sha'ne). 2s: lhnoisha'ne (lhn-oi-sha'ne). 3s: noisha'ne (n-oisha'ne). 1pi: shinnoisha'ne (shinn-oi-sha'ne). 1 EST EMBARAZADA.
2 ESTA PREADA. Lit: se escapa para abajo Ver : yoi.

noiyei Verbo, Grupo 4. 1s: ja'noiyei (ja-'n-oi-ye-i). 2s: lh'noiyei (lh-'n-oi-ye-i). 3s: noiyei (n-oi-ye-i). 1pi: shta'noiyei (shta'n-oi-ye-i). SE ENTREGA. Ver : yoi.

noop c! Interjecin. POBRECITO/ POBRECITA!


novalh Ver : vanovalh.
novalhjatshiy Ver : vatnovalhjatshiy.

366

novoc Nombre masculino; no poseble. Pl: novjoi (novjo-i). MANDIOCA SILVESTRE. vooi pa novoc ti chi njs, ca
clajjtaja j, pitojesh ti chi yisclan, ni nvm la mandioca silvestre se raspa, y cuando est seca, se conserva mucho
tiempo, no se pierde. lhetlha lhjunash shita pa novoc; pa t'i sui, yicavm; j'lha ca chi ntatamjalhtajesh j, pa lhechesh
pa acjjum, cluufji as, tambin la mandioca silvestre; su jugo es venenoso, se debe eliminar; pero preparndolo
correctamente, es muy rico y dulce.

novocho Nombre femenino; no poseble. ANDU APYS (planta). Britoa sellowiana.


noyan Nombre femenino; posedo. 3s: lhnoyan (lh-noyan). Pl: noyaniy (noyan-iy). forma no poseda: noyan
(noyan). 1 CALABAZA GRANDE.
2 PORONGO. vooi pava lhavchei yishi' pava clop, japi yitsji yivenchatc'oya java lhnoyaniy y los varones guardan aparte
los panales con muchas larvas para (ponerlos) en calabaza. pa nictsha'ne lhn lhpa noyan lhan, nat'e lhtj lhn
lhpa c'utsjaa, pa macoquesh ti'ma, pa ni nv'mesh pa ca t'e'lheesh cay un porongo muy grande, cay sobre la cabeza de
la vieja, y la convirti en un sapo, y as se qued para siempre ("nunca volvi a ser [como antes]").jayjiesh'a aven ca
anfacleem lhca amimi ca yaaj ca nt'aja'yei anque noyan te haba dicho y redicho que le digas a tu mam que no toque
este porongo.

noyanitaj Nombre femenino; no poseble. Pl: noyanitas (noyan-ita-s). CALABAZA CHICA. Ver : noyanitayuc.
noyanitayuc Nombre femenino; no poseble. Pl: noyanitacui (noyan-ita-cu-i). PLANTA DE CALABAZA CHICA. Ver
: noyanitaj.

noyaniyuc Nombre femenino; no poseble. Pl: noyanitacui (noyan-icu-i). PLANTA DE CALABAZA GRANDE. Ver : noyan.
no'p'eshjoom! Interjeccin. (SIN TRADUCCIN). Note: interjeccin que expresa satisfaccin por el apetito que desarrolla el
invitado. Va seguida por dos sufijos: -esh 'intrumental' y -joom 'para nosotros'

ncjase Nombre femenino; no poseble. Pl: ncjasec (ncjase-c). DENTUDO (pez). Astyanax sp..
ncjayu' Verbo, Grupo 3. 1s: tscjayu' (ts-c-jayu'). 2s: lhncjayu' (lhn-c-jayu'). 3s: ncjayu' (n-cjayu'). 1pi: shtancjayu' (shan-c-jayu'). TIENE GANAS DE IR. c'oya ti yaya'shey ts'ivee ti lhech lhacm'a pava
tavijatayem ti vaclanem pa Job, pa yen ti ncjayu'ey ca nishantesh ts'ivee pa yichesh ts'ivee ti aytejem al enterarse de
las descracias que Job haba sufrido, quisieron ir a compartir su dolor y consolarlo (Job 2: 11). lhncjayu? - jech
jayu tens ganas de irte? - ser que s. ca uytajelheyshi pa jpyich, pa lhech amnlheeelh'e pa amjelhey ca
ancjayutajelhc'oya cuando ustedes entren en una casa, qudense all hasta que se marchen (San Marcos 6: 10). Ver
: yich.

ncjiclheei Verbo, Grupo 1. 1s: ya'ncjiclheei (ya'-ncjiclheei). 2s: a'ncjiclheei (a'-ncjiclheei). 3s: ncjiclheei
(ncjiclheei). 1pi: casncjiclheei (cas-ncjiclheei). APENAS SE OYE. ncjiclheeishi papi tishjanch'e apenas se oyen a
los que cantan.

ncjshinshit Verbo, Grupo 3. 1s: ts'cjshinshit (ts'-cjshi-nshi-t). 2s: lhncjshinshit (lhn-cjshi-nshit). 3s: ncjshinshit (n-cjshi-nshi-t). 1pi: shtancjshinshit (shtan-cjshi-nshi-t). TIENE OLOR DE SOBACO. Ver
: t'acjshinish.

nc1 Ver : na3.


nc2 Verbo (?o nombre; chequear). HACE SUS NECESIDADES. pa yichesh lhn pa nivacche pa yamei pa nc
t'aplhu'e'emei pa lhavtsaat, pa'lhech yie' papi tuvalhjanjas, pa yi'van lhpa nivacche una mujer sali para hacer su
necesidad a cierta distancia de la aldea, all estaban espas (toba), la mujer los vio.

ncyi'ana Ver : na3.


ncyi ~ nque'yi Demostrativo/pronombre de 3a persona; singular; masculino; conocido y a la
vista. STE/L/ELLA/STA. Ver : na. Note: variante de nque lhech ncyi yijop lhpa sunja ste es el que vive con mi
hermana. yint nque'yi!aqu tienen agua!

nc'yi Note: variante de nque Ver : na.


ncshi' Ver : nc.
ncshi' clesanilh Nombre masculino; no poseble. PLATA. Lit: el metal [que] brilla Sinn : clesanilh clim. Ver
: nc; clesanilh; clesanilh clim.

367

nctech Nombre masculino; no poseble. Pl: nctelhai (ncte-lhai). MUCHACHO ADOLESCENTE. t'acum'e lhpct ja
nctech pa yinenjatchisham, pa issha'ne shita (Jess) tom al muchacho de la mano, le enderez, y se san (San Marcos
9:27). meelh ti yi'van pa tsich'e ja Jess pa t'acum'e ja nctech ti ytjatyesha cotsjaat, pa vanc'ocjoqu'een cotsjaat
pa tlhch'e lhashi java lhatuc en cuanto el esprito lo vio, sacudi con violencia al muchacho que cay a tierra y se
revolcaba echando espuma por la boca (San Marcos 9: 20). t'acum'e ja t'ituuc ja nctech lhas pa tac'uyesh pa niy's'in:
she pa lhteetajesh ca at'eshayam? tom de la mano al muchacho, fueron en un lugar apartado, y le pregunt: qu es lo
que me tienes que contar? (Hechos 23: 19). nicaaisiyueshyi napi nctechlhaiyic'oya se estn burlando de m aquellos
muchachos menores que yo.

nc'tsjayu Verbo, Grupo 3 (chequear). 1s: ts'c'tsjayu (ts'-c'ts-jayu). 2s: lhnc'tsjayu (lhn-c'tsjayu). 3s: nc'tsjayu (n-c'ts-jayu). QUIERE DISCUTIR. lhapesh jayjuyjulh ti niysisa java yiclishaya j'lhech, pa
javo'tajch'esha'ne shi' ti ts'c'tsjayua; taj ti tcavts'aclayish pa Dios, ti jjjeclay yacacujanaj, pa ninst'ya java
jasnatesh antes, yo le habla mal ("mis malas palabras para l"), lo persegua y quera discutir con l; pero Dios me tuvo
compasin, porque yo era todava incrdulo y no saba que haca (1 Timoteo 1: 13). aclojesh ti lhnc'tsjayu'yiy, pa tan
t'e ca avapenyish ti nque yinfanash? muchas veces (ustedes) han querido insultarme, por qu me tratan
desvergonzadamente? (Job 19: 3). Ver : t'c't.

nc'yiclitaj Nombre masculino; no poseble. TARE'YI (pez). Hoplias malabaricus.


nclit Ver : yinclit.
nclj Verbo, Grupo 4 (?chequear). 1s: janclj (ja-n-clj). 2s: lhnclj (lh-n-clj). 3s: nclj (n-clj). 1pi: shtanclj
(shta-n-clj). ES ALABADO. papi vanunatlhavach chiyachajshicham jayu taj ti vooy papi vanits'aclayan pa
chincljesh los soberbios quedarn humillados, pero los humildes sern honrados (Proverbios 29: 23).
ncl'e' cotsjaat Frase verbal (solo en tercera persona). 3s: ncl'e' cotsjaat (ncl'-e' cotsjaat). 1 AMANECE.
1 CLAREA EL ALBA. Lit: aparece por la tierra ncl'e cotsjaat, nalhu shita amanece, ya es da. Ver : nc.

niyita Verbo, Grupo 5. 1s: janiyita (ja-niyit-a). 2s: lhniyita (lh-niyit-a). 3s: niyita (niyit-a). 1pi: shtaniyita (shtaniyit-a). 1 LO DESAFA.
2 LO PERSIGUE.
3 LO ACOSA. Note: siempre se usa con sufijo

nj Verbo, Grupo 3. 1s: tsj (ts-j). 2s: lhnj (lhn-j). 3s: nj (n-j). 1pi: shtanj (shtan-j). 1 SE TERMINA.
2 SE ACABA. njicham, njicham ja Babilonia, lhacm'a java lhasnatsjesesh ti lh'dioseclesh ti nataan cotsjaat yi
yic'asasshisha'ne ha cado, ha cado Babilonia, las estatuas de sus dioses yacen destrozadas por tierra (Isaas 21:
9).ampapu ca ntsiych'e pa nich'a tjayetaj t'i' lhpa ftech lhac'utsja, lhayaash ti nic'astajeshch'e jayu pa njtajfach'ee
pa tjayetaj t'i', pa lhateshatajeesh lhpa ftech nadie echa vino nuevo en un odre viejo, porque el vino lo revienta y se
echan a perder el vino y el odre (San Marcos 2: 22). jen ca anujumatsenyish ti jv'cji pava afas jamjey jayu ca
ninjtajeshch'e pava suyc'oya quiero que me protejas (mientras est) bajo tus alas hasta que pasa la calamitad (Salmo 57:
1).pa namach chiyaflhiteshch'e pava yaash ti yi'vatshi pa yita', shi' java aacjuy yaash ti isisshamsha'ne yiey ja Lbano
ti njichamch'e con el hacha se corta la espesura del bosque y a manos del Poderoso el Lbano va cayendo (Isaas 10: 34).
3 MUERE. papi njqu'een los finados. yiya'catsivach, shtanj jayu ay de nosotros, vamos a morir ("terminar"). ya'clafei
ca lhsaniyyuc cava njqu'een ca yitjocoyinjat ti njelh'e ca Sclucc'ayi lhca sniy, ve'lha lhca jatuj tuve ganas de ir a
la plantacin de sanda de mi to finado Sclucc'ayi por una sanda, y me com una.
3 TODOS. Note: dcese de un estado de cosas que abarca a todos lhet tlh'e'jop ti njei papi nivacle p'alhaa ca nfiestanesh pa
lhavafi, ca nam'apee shita pa t'unaj pan vaf por eso se reunieron los antiguos nivacle para festejar su muerte y alcanzar
algo del poder del muerto. meelh lhn ti njjam lhacm'a pa tsutshenilh pa chi p'o'ei lhn pa lhashi, pa lhechesh lhn ti
chi tiyjja'ne lhacm'a cuando todos haban entrado ("terminado") dentro del cerco, cerraron la puerta, entonces se los
mat a balazos. pa njeyvatich'e lhacm'a ti yichey japi tlhey ja Judea, shi' papi Jerusaln lhavos, pa
chinajayansha'ne japi nifacch'e pava lhsashch'e yiey ja tovc Jordn toda la poblacin de Judea y de Jerusaln acuda (a
l) y se haca bautizar por l ("le bautizaban") en el ro Jordn los que confesaban sus pecados (San Marcos 1: 5). meelh

368

lhn ti njjam lhacm'a pa tsutshenilh pa chi (yi)p'o'ei lhn pa lhashi cuando todos haban entrado en el cerco, alguien
cerr la puerta. pa nivacle vatcachenach yamei lhn ti'ma pa Amana pa nifaclem lhn ti apis ti njesh'e papi nivacle
papi tucus un nivacle mensajero se fue junto a Amana y le inform que todos los nivacle estaban en posicin (listos) para
(atacar a) los bolivianos.
4 DESPUS. Note: njeshch'e 'se termina' ti njeshch'e pa vatfaclech, pa shtanjop ja punto al fin de una frase, ponemos un
punto. apis ti njeshch'e pava pu'janayama yincpes pa t'aplhuqu'e ti vpecley pa Saulo pa lhavtsaat ya haban
pasado ocho aos desde que Saulo regresara a su ciudad. njeshch'e pava pu'ja'na nalhus pa vaclan'e pa
vatajayayash tres das despus, celebraron all una boda. jen ca anujumatsenyish ti jv'cji pava afas jamjey jayu ca
ninjtajeshch'e pava suyc'oya quiero que me protejas (mientras est) bajo tus alas hasta que pasa la calamitad (Salmo 57:
1). Ver : yj'e'.

njaa Verbo, Grupo 4. 1s: janjaa (ja-nja-a). 2s: lhnjaa (lh-nja-a). 3s: njaa (nja-a). 1pi: shtanjaa (shta-njaa). 1 CANTA UN CANTO SAGRADO.
2 INVOCA.
3 CONJURA.
4 VA A MISA. domingo pa janjelhei ja vatasin'vat domingo vamos a la iglesia. Ver : nji.
njeshch'e nava caspaschei Verbo, Grupo 1. 3s: njeshch'e nava caspaschei (n-j-e-sh-ch'e nava cas-pasche-i). SON
CINCO. Note: hoy se usa casi siempre el prstamo castellano Lit: se terminan nuestros dedos pa lhet t'aplhuqu'e' ti
yisnatesh pa Fitsc'yich pava t'itsjes, njesh nava caspaschei nan t'ajj, tapoojqu'esha'ne pa is yint mientras
tyanto Fitsc'yich hizo cinco pozos ("pozos, en nmero de cinco") llenos de agua limpia. Sinn : njesh nava
caspaschei,cinco. Ver : cinco.

njesh nava caspaschei Ver : njeshch'e nava caspaschei.


njeshsham Verbo, Grupo 1. SON DIEZ. nque t'ajj cavqueei njeshsham, yiclnsha'ne cava diez cavqueei eran diez
en total, y a los diez mataron. Sinn : napu' njesh (caspaschei), diez. Ver : napu' njesh ~ napu' njesh
caspaschei;diez.

nji Verbo, Grupo 4. 1s: janji (ja-nji). 2s: lhnji (lh-nji). 3s: nji (nji) ~ yinji (yi-nji). 1pi: shtanji (shtanji). 1 CANTA UN CANTO DE SPLICA.
2 CANTA PARA OBTENER UN ESPRITU TUTELAR.
3 CANTA PARA CONQUISTAR UNA MUJER.
4 PIDE LLORANDO.
5 SUPLICA. janjia lhja lhutsja estoy cantando para una chica. njiei pava lhvti canta para conseguir espritus
tutelares. ja ni taclaja njiei pava jcls el anciano cantaba a los (espritus-)pjaros (para obtener lluvia). papi
yit'yish, yinjijulh ca nchaajsha'ne, yefenesh lhacm'a papi yivitijatsu; t'aalhjulh shita papi cjecli papi caaj pa
t'aclaach, ca natca'lhutsjaich'e los que tenan el poder, cantaran para atajar (a la lluvia), los ayudaban todos los que queran
ser aprendices de chamn; invitaron tambin a las mujeres que tenan un canto para organizar la fiesta de iniciacin. papi
yit'yish yinjijulh ca nchaajsha'ne, yefenesh lhacm'a papi yivitijatsu los que saban (que tenan un espritu de la
lluvia) conjuraron para atajarlo, ayudados por los aprendices de chamn. cha'lheesh ti njitajei papi jclichac:
yiya'yivach, ampava caelhchaa ca catsicjaia! de balde estaban cantando a los pjaros de la lluvia (para hacer cesar la
lluvia): ay de nosotros, no tenemos otros cantos! Ver : njaa; t'jijan.

njs Verbo, Grupo 5. 1s: janjs (ja-njs). 2s: lhnjs (lh-njs). 3s: njs (njs). 1pi: shtanjs (shta-njs). LO
RASPA. janjsch'e lha njayuc ca t'j raspo la cscara (de la planta) del poroto del monte. vooi pa novoc ti chi njs,
ca clajjtaja j, pitojesh ti chi yisclan, ni nvm la mandioca silvestre se raspa, y cuando est seca, se conserva mucho
tiempo, no se pierde.

njt Verbo, Grupo 3. 1s: tsjt (ts-jt). 2s: lhnjt (lhn-jt). 3s: njt (njt). 1pi: shinjt (shin-jt). TIENE OLOR A
ORINA.

njpn Verbo, Grupo 3. 1s: tsinjpn (tsi-njpn). 2s: nanjpn (na-njpn). 3s: njpn (njpn). 1pi: shtanjpn (shtanjpn). 1 QUIERE COMER CARNE.
2 QUIERE COMER PESCADO. tsinjpnei pa sajech deseo comer pescado.

369

njtsi Verbo, Grupo 3. 1s: ts'jtsi (ts'-jtsi). 2s: lhnjtsi (lhn-jtsi). 3s: njtsi (n-jtsi). 1pi: shtanjtsi (shtanjtsi). 1 TIENE ASCO.
2 SIENTE ASCO.
3 LE DA ASCO. java lhfanishlhavash ti yiesh'e pa ts'jtsiyesha shi' niyaclaf'eesh lo que ellos hicieron cuando estaban all me
da asco y no me agrada. japi yitst'ajesh yicles pa njtsiyish mis propios hijos tienen asco de m (Job 19: 17). Ver
: yjts'ec.

nlhnlhch'e Verbo, Grupo 1 (solo en tercera persona). CRUJE COMO PAPEL. Ver : nlh.
nnjate Nombre femenino; no poseble. Pl: nnjatei (nnjate-i). 1 TAPITI (roedor). Sylvilagus andinus.
3 CONEJO. Pediolagus salinicola.
3 CUY. Coendus villosus. vooi lhja nanjate t'jeche javenchatesh lhja ach'injo la bolsita de cuero de conejo es para tu
hermana. Ver : nnjatetaj.

nnjatetaj Nombre masculino (o femenino); no poseble. Pl: nnjatetas (nnjate-ta-s). COBAYO, APEARA. Cavia
porcellus. vooi papi vooi nanjatetas, yilhnshi pa itj, napjunsham pa tavashai entonces los cazadores de conejillos
hacan un fuego para encender el (pasto del) campo. Ver : nnjate. Variante : nanjatetaj.

nc Verbo, Grupo 3. 1s: ts'c (ts'-c). 2s: lhnc (lhn-c). 3s: nc (n-c). 1pi: shtanc (shtan-c). 1 APARECE A
LA VISTA.
2 SALE. shepa nclei pa lhtsa'maat'in napi nivacleai ca nalhutaja? qu ver ("le aparecer") en su sueo el ancianto
maana? ncjuulh na nalhu clarea el alba (el da). vooy lhap'elh utiyuc shta yashc'oya ti tojquisham pa vatjutsa' pa
nclhaa ti nc'apee shta pa lhech'e haba tambin otro cerro ms alto que el primero, desde el que se poda abarcar muy
lejos. pa yama pan yiesh'esha'ne ti ncavat'aj, pa lhaiyishlha; pa nivacle yishivalhch'een, pa ncch'e' pava vatfovshas
lhcles, lhapa vacleech ti'ma pa lhas lleg al lugar donde haba dado luz (a su hijo), y sigui su camino; el hombre sigui
sus huellas, y aparecieron las pequeas huellas, ya caminaba su hijo. janachelhei jan lhjunash ti nc lhja catiis
yi'eichisham na vs, janachelhei shita ca jcljelh pa'lhech vimos cmo apareca en el cielo una estrella, hemos venido
para alabarlo. pa ja'vanch'e jayu java utes; china pa vacha' pa jive'cla pa yichvatich'e, lhai'yaash ti nclemch'e pava
utes voy a encontrar las piedras (que haba desparramado en el camino para poder regresar); pronto sali la luna y pudieron
irse porque les iban apareciendo las piedras. pa vatjutsa' ti nclesh lhjunashjulh lhpa vatvo'matache niateja yiey pan
yuy'esham pa vatvuvaat pa tinvo' la primera seal es una llaga sin dolor en el lugar por donde el organismo entr al
cuerpo.
3 ES CONOCIDO. Alto lhanquei eem ti pitej, lhech ca'lhech yij' ti ncleesha ja Toiyish lhavtsaat lo llamaban Alto porque
era alto, era el (jefe) ms destacado de la aldea de Toiyish.
4 BRILLA. Note: en esta ltima acepcin, lleva el sufijo -shi'/-ji' o -ch'e/-qu'e ncshi' na clesanilh el hierro brilla. ncch'e' pa
yiyaas ti yiesh nava lhsashai java vatcjiyanchei el roco brilla en las hojas de la huerta. namei pa lhcachenaj pa
Fitsc'yich, lhpa (?) ncshi' caaj pa lhqu'isjyaj lhpa'lhech nclit'apee vino a ellos el mensajero de Dios, el resplandor
de su luz los envolvi de claridad. java yichatjulh lhafoclesh lhjunashch'evatjulh, pa lhanfanashch'evatjulh ts'ivee,
ts'ay'ji jan lhjunash lhpa utej ncshi' lhey topacio estas cuatro ruedas son iguales, y les ocurre igual, tienen el brillo del
topacio ("de la piedra llamada topacio") (Ezequiel 1: 16).
5 DESAPARECE.
6 NO SE CONOCE.
7 NO SE SABE. Note: en las acepcin (5), (6) y (7), se usa en la forma negativa ca ninn'cla jan lhjunash pa yint ti yim'e, ca
tsafofasham jan lhjunash ja yitjataj ti yiey pa nyish que se evaporen como agua que se agota, que se queme como hierba
en el camino (Salmo 58: 8). ni nc papi yisnatesh no se sabe quien lo hizo. Ver
: ncshi'; nclhaa; yinclhanit; yinclit; t'cli'lhaa; ncshi' clesanilh.
nc pa lha ~ nc pa t'e Modismo. 1 CLARO QUE S.
2 AS QUE.
3 O SEA.

370

4 DICHO DE OTRO MODO. tcavts'acla'yeshsha'ne ti yicaatjatem pa lhcaclaichei c'ayooisha'ne, yicaatjatem pava faclutas,
yacjinatshi shita pa lhniish, nc pa t'e, yisniyansha'ne p'alhaa les tiene compasin en su desnudez y les hace chiripas
multicolores, les consigue adornos de mostacilla, les confiere un olor agradable, seguro, las hermosea en todo. acloj jn
jumje shita pava lhcli maclicc shita, chi' pava cuvyu capotic, nc pa t'e ti ampa ca nt'n'e lhn jumje tenan
muchas mulas y caballos castrados tambin, o sea no les faltaba nada. Ver : nc.

nclhaa Verbo, Grupo 3. 2s: ts'clhaa (ts'-c-lhaa). 3s: lhnclhaa (lhn-c-lhaa). 1pi: nclhaa (n-clhaa). Pl: shtanclhaa (shtan-c-lhaa). 1 ES CONOCIDO.
2 ES SABIDO.
3 QUEDA CLARO.
4 REALMENTE, QU..! nclhashi na jumcuclaai aparece el sol. nclhaa ti ptsej es realmente veloz. vooy lhap'elh
utiyuc shta yashc'oya ti tojquisham pa vatjutsa' pa nclhaa ti nc'apee shta pa lhech'e haba tambin otro cerro ms
alto que el primero, desde el que se poda abarcar muy lejos. nclhaa ti uj! qu grande es! yiyitanesh pa ti ni
nvo'yesch'e pa tcavoijulh pa ni ntajulhe'mei criticaba los trabajos que no le parecan buenos y los rechazaba.sasemjop ca
nyitanesh pava ni nclheema no poda quejarse de las [cosas] que no le quedaban claras. nclhashi na vatovalhja'vat
na nalhu is'in un da hermoso brilla en la ventana. aclojesh ti yasinquiem papi nivacle pa lhjunash pa lhanvacleyash
pa vs, ti lhavsuy pa lhnnash shi' ti nclhach'e, na pa lhjunash ca lhacm'aa ca nityc'oya muchas veces les haba
hablado a los hombres de cmo era el reino del cielo, su mensaje (que haban recibido) era sencillo, y le pareca (como si)
todos hubieran entendido. meelh ti nclhashi ja nalhu pa jovalhsha'ne pa nilhechayam ja yas jan tsicavat'ajesh a la
salida del sol, mir con atencin (y vi) que no era el nio que yo haba dado a luz (1 Reyes 3: 21).nclhaa ti t'un'in papi
vataasclan, ti ni ntasin'yelh lhpa nivacche se ve que tienen poder superior ("son fuertes los que se portan bien") los que
no han tenido contacto con mujer. meelh ca nicaajtaj papu ti t'ucajiysha'ne ti tavo'matacheysha'ne ja't'ajesha pava
yamqu'e pa lhavu'vat, ja't'ajesha lhayashacheyesh ti nclesh lhpa lhashttaj, ... cuando alguno tenga hinchazones, una
erupcin o manchas en el cuerpo que parezca lepra, ... (Levtico 13: 2). Ver : nc.

ni1 Verbo, Grupo 3. 1s: ts'i (ts'-i). 2s: lhni (lhn-i). 3s: ni (n-i). 1pi: shtani (shta-n-i). 1 SIENTE.
2 SIENTE PENA.
3 TIENE LSTIMA.
4 EST RESENTIDO.
5 EST TRISTE.
6 EST PREOCUPADO.
7 CUIDA.
8 ES BRUTAL. Note: en esta ltima acepcin, se usa en forma negativa ts''yesh lha yvjatshi estoy preocupado por mi
vehculo. ts'iyivach me cuido/ me preocupo de m mismo. ni nni es bruto. ts'ich'e ca onaj siento la muerte de
mi hermano. ts'ich'e ti ni yamei ja ajpyich siento que no pude/ no pueda ir a tu casa. Ver : tanichat.

ni2 Ver : yini.


nichi Verbo, Grupo 5. 1s: janichi (ja-n-i-chi). 2s: lhnichi (lh-n-i-chi). 3s: nichi (n-i-chi). 1pi: shtanishi
(shta-n-i-chi). 1 LO ACOMPAA.
2 VIENE CON L. taj pa Samuel palha ti yit'ya, pa yit'yish shta pan yie', pa yichey pa nychi, pa yivatsavatjat'e
t'ajuiyish lhacm'a papi lhech nivacle pero Samuel ya lo saba, saba dnde era (Sal), fue a buscarlo, lo trajo consigo y lo
puso delante de toda la gente. Ver : yiche; tanicheelh.

nlh Verbo, Grupo 1 (solo en tercera persona). CRUJE COMO MADERA QUE SE QUIEBRA. na pa jape'yach'e ti
nlh? qu habr odo que cruje? Ver : nlhnlhch'e.

nlhjn ti Conjuncin/Adverbio. 1 POR UNA CAUSA IMPREVISTA.


2 INEVITABLEMENTE.
3 DE BALDE. nlhjn ti njqu'e ca yicjiyanach, ni ve'lheesh ca yijchiei inevitablemente, pereci mi sembrado, porque no
me fui para cuidarlo. ti nlhjnesh ti lhech chi yitesha ca checla', teetsha ca nshiyan de balde le habl mi hermano as,
crea que l le mesquinaba (los peces). Ver : yinlhjnchat; vanlhjn.

371

np'ec Verbo, Grupo 3. 1s: tsp'ec (ts'-p'ec). 2s: lhnp'ec (lhn-p'ec). 3s: np'ec (n-p'ec). 1pi: shinnp'ec (shinnp'ec). TIENE DOLOR DE DIENTES AL COMER LIMN.

nqueesh Adverbio de tiempo. 1 AHORA.


2 ENTONCES (cuando el hecho ocurri). ca javaf lhn yivaatsha pa nqueesh yacanotaja ca yim', pa yapiiytaja ca
yichayelh, papi lhcaanvacles shi' papi lhanvaclefas papi yisnatesh pava us nivalhchechatis si hubiera muerto yo,
(entonces) reposara tranquilo y dormira en paz, como los reyes y consejeros de la tierra que reconstruyen ciudades derruidas
(Job 3: 13-14). pa lhechesh pa yaychavalhey pa lhech t's'e vatjuiyiish pa yit'esh: ta yifanishyivach jayu nqueesh,
lhayaash ti tsivmjatesh na yinvacle na yicumjayash? el administrador pens: qu voy a hacer ahora que mi dueo me
quita mi trabajo? (San Lucas 16: 3). nqueesh iyitesh ca aseej! ahora apret fuerte para cortar! jan tlh'e' ja nalhu
ti...pa yamjei nqueesh desde el da en que...hasta hoy. lha'mataj pava lhasnatesh'in lhamjei nqueesh, isjop ca
ve'lheesh cum at'lhesh'e igual lo que hayas hecho hasta hoy, pods comenzar de nuevo. Ver : na3.

nquejulh Ver : na3.


nqueshch'e Ver : yich.
nqueshi Ver : na3.
nque(n) Ver : na3.
nquiesh Verbo, Grupo 3. 1s: ts'quiesh (ts'--qui-e-sh). 2s: lhnquiesh (lhn--qui-e-sh). 3s: nquiesh (n--qui-esh). 1pi: shtanquiesh (shtan--qui-e-sh). 1 EST FELIZ CON.
2 SE ALEGRA POR.
3 SIENTE CARIO POR. Note: sase con el sufijo instrumental -sh precedido por un sufijo de persona o reflexivorecproco tsqui'ash yo te siento cario. nishamesh jum ti tapec lhai'yaash ti nqui'esh napi lhafteivot estaba muy
contento cuando regres porque quiere mucho a sus parientes. ja yitjooc nqui'elhvach lhja lhamimi mi to siente mucho
cario por su mam.

nsjayu Verbo, Grupo 3 (chequear). 1s: tsinsjayu (tsi-ns-jayu). 3s: nsjayu (ns-jayu). TIENE GANAS DE CAMINAR. ja
samto ni nsjayu'e cotsjaat, yifaijanesh lhpa lhvjatshiy al blanco no le gusta caminar, est acostumbrado a su
vehculo. Ver : t's.

ntit Ver : yintit.


ntcyit Nombre masculino; no poseble. Pl: ntcyit. HOMBRE TOBA-QOM. Note: toba oriental (de la familia lingstica
guaykur)

ntshi Verbo, Grupo 3. 1s: tstshi (ts-t-shi). 2s: lhntshi (lhn-t-shi). 3s: ntshi (n-t-shi). 1pi: shtantshi (shtan-tshi). 1 SANGRA.
2 TIENE HEMORRAGIA. pa c'utjaan chi yitsefeshch'e na yit'j, sha'lhasha'nejum chi tsitsefeshsha'ne jaalh pa
ntshi pincharon la espina en mi piel, muy pronto me la pincharon hasta que gotee la sangre. yicshenshi lhja ve'lha
nivacche lhj lhech doce pava lhnincpesesh ti ntshiin haba entre ellos una mujer que llevaba doce aos padeciendo
hemorragias (San Marcos 5: 25). Ver : nat; yintit.

nvjayu'e Verbo, Grupo 3. 1s: tsvjayu'e (ts-v-jayu-'e). 2s: lhnvjayu'e (lhn-v-jayu-'e). 3s: nvjayu'e (n-v-jayu'e). 1pi: shtanvjayu'e (shtan-v-jayu-'e). 1 TIENE GANAS DE QUEDAR.
2 QUIERE ESTAR EN. Lit: tiene ganas de estar en yaaj ca anvjayuelh'e, ca atsachantajelhyi yiinsha pa ampa jayu no se
empeen en quedar conmigo cuando estoy pescando con flecha, no habr nada. Ver : yi'.

nyish Nombre masculino; posedo. 1s: yinyish (yi-nyish). 2s: anyish (a-nyish). 3s: lhnyish (lh-nyish). 1pi: casnyiish
(cas-nyiish). Pl: nyishai (nyish-ai). forma no poseda: nyish (nyish) ~ vat-nyiish (vat-nyiish). Note: sase
mayormente sin marca de poseedor 1 CAMINO.
2 SENDA.
3 RUTA.
4 CALLE.
5 PICADA. jquei pacham na nyish cruzo la calle. ja nyish picada 500 yamei ja yj'esha'ne ja Argentina la picada 500
va hasta la frontera argentinal. ni ntajulhei ca chi napatonch'e papi lhnyishai pava caos t'ajuiya cables nits'ilhataj

372

t'ajuiya no es necesario ahondar las rendijas (de la mampostera) en las que se ponen los caos para cables de
electricidad. tulh'in pa t'ichaishi pa nyish papi lhavcashanjas pa tsaccunch'e shta al oscurecer, los macateros
descansaron en el camino y comieron. ampapu ca nanc'at'eijoom pa casnyish pavque nalhus jayu nadie nos abrir el
camino hacia el futuro. caslhech tanei casvaatsha ca shtasnatesh jayu pa casnyiish de todos modos, nosotros somos los
que haremos nuestro propio camino. yaashesh ca shtant'ya pava shtantst'ajesh ti casderecho; nque shtantt'ajesh
casderecho: ca shtantst'ajesh pa cascootsjat, chi' pa casvint chi' pava casnyishai ms importante para nosotros es
que comprendamos cuales son nuestros derechos: derecho a la tierra, al agua potable y a caminos. lhan'e lhpa ch'at'a
tatamjalhtajch'e lhn pa lhnyish ti yichtajch'e tambin la tortuga se prepar para emprender el viaje ("ir por el
camino"). utenlhiy jav'elh nyishai pa yifactsinch'e java lhvjatshiyis algunas rutas estn asfaltadas y sus vehculos
transitan con gran velocidad. pa lhe'naa ti yasuya japi lhech lhtlhelha, pa jayeetsha: yajatesh ti
vatvenchateshyic'oyaan pava lhcachic, pa ninen ca nantfa'clesh nava yinyishay por eso me indign contra aquella
generacin y dije: su mente siempre se extrava y no reconoce mis caminos (Hebreos 3: 10). pa nijooylhach'e ti sht'uyelhey
jaelh nyish pa sht'ajuyelhey ja Basn; taj ti ja Og, lhanvacleesh ja lhech'e yitsaat, nacheelhjojulh lhacm'a japi
lhcavos ca jaspa shtavatclnelhsha'ne yiey ja yitsaat Edrei torcimos y comenzamos a subir hacia Basn cuando en Esrei
nos sali al encuentro Og, rey de Basn, con todo su ejrcito de guerra (Deuteronomio 3: 1). nquen lhayaash tajulhey ca
uja'esh ca shtach'anelha nava shtape'ya, jaspa tanca sht'uy'e pacham pa nyish por tanto, debemos prestar ms
atencin a lo que hemos odo para no ir a la deriva (Hebreos 2:1). c'anashjatch'e jayu pa is nyich te mostrar el buen
camino (para que no pierdas). vooy pa Dios yip'o'eyyic'oya pa nyish pa jaspa tanca yuyey Dios me ha cerrado el
camino y no tengo salida ("y por eso no hay donde meterme") (Job 19: 8). ya aj ca vena uy'ec'oya pa anyish, ovalh ti
ni'uyey pava chinash'e niysisa no te desves de tu camino, aparta tus pasos del mal (Proverbios 4: 27).jjjiclai ampa ca
nyishasham java yitac todava no haba caminos dentro del monte. Ver : vanyin; yinyj; yinishiyan.

nyj Ver : yinyj.


n'yan Verbo, Grupo 5. 1s: jan'yan (ja-n-'yan). 2s: lhn'yan (lh-n-'yan). 3s: n'yan (n-'yan). 1pi: shtan'yan (shta-n'yan). 1 LO GUA.
2 LO CONDUCE.
3 LO ACOMPAA HACIA AC. Ver : y'yan; vanc''yan; yiche; t'yai.

n'yua ~ n'yuyua Verbo, Grupo 3. 1s: ts'yua (ts-'-yu-a) ~ ts'yuyua (ts-'-yu-yu-a). 2s: lhn'yua (lhn-'-yu-a) ~
lhn'yuyua (lhn-'-yu-yu-a). 3s: n'yua (n-'-u-a) ~ n'yuyua (n-'-yu-yu-a). 1pi: shtan'yua (shtan-'-yu-a) ~
shtan'yuyua (shtan-'-yu-yu-a). 1 TIENE GANAS DE ACOMPAARLO.
2 TIENE GANAS DE IR CON L/ELLA. Sinn : n'yuyua. Ver : yiche.

npevai Verbo, Grupo 1 (solo en tercera persona). ES CELESTE. npevai na sivclc lhayeech el gnero es celeste. Ver
: npevanilh.

npevanilh Verbo, Grupo 1 (solo en tercera persona). ES UN OBJETO DE COLOR CELESTE. npevanilh na uijatshiy tu
camisa es celeste. Ver : npevai.

nsatsei Verbo, Grupo 3. 1s: tsisatsei (tsi-satsei). 2s: nasatsei (na-satsei). 3s: nsatsei (n-satsei). 1pi: shtansatsei (shtansatsei). 1 SE ACOBARDA.
2 EST HARTO DE. Ver : nisatseichat.

ntop'aclit Verbo, Grupo 3. 1s: tsitop'aclit (tsi-top'aclit). 2s: natop'aclit (na-top'aclit). 3s: ntop'aclit (ntop'aclit). 1pi: shtantop'aclit (shtan-top'aclit). RESBALA. tsitop'aclitshi ca t'lhshi me resbal en el barro.

nucat Verbo, Grupo 3. 1s: tsinucat (tsi-nucat). 2s: nanucat (na-nucat). 3s: nucat (nucat). 1pi: shtanucat (shtanucat)'. 1 EST CUBIERTO DE SAL O DE SALITRE.
2 EST SALADO. tanchavatiy ca ni nucat'ashi, ca lhech t'acnashtaja, ni natjuiya pa mezcla, lhai'yaash ti nictsha'ne ca
nvaaitaj hay que evitar que (la mezcla de mamposterta) contenga salitre, si tiene este gusto (a sal) no sirve para la mezcla,
porque se cae cuando se moja. ni yen ca c'ay'ji pa nucatshi yint no quiero tomar agua salitrosa. vooi pa nucatshi
shtanclanshi pa naapcutaj ti cloop en invierno sacamamos sal de las salinas. Ver : yinucatiyan.

373

nucjc Nombre masculino; no poseble. Pl: nucjclis (nucjcl-is). HOMBRE FLACO. Ver : yinucj; yinucjt.
nucsich Nombre masculino; no poseble. Pl: nucsich (nucs-ich). MANDIOCA. Lit: rallado Manihot spp.. ni yit'esh ca
nastquit'esh ca nucsich no quiero envenenarme con mandioca. Ver
: yinucus; nucusjan; lhnucusjanjat; lhnucusjanjatshiy.

nucsich sui Nombre masculino; no poseble. Pl: nucsich sui (nucs-ich sui). MANDIOCA AMARGA (venenosa). Lit: lo
rallado (que) es bravo Ver : nucsiyuc sui; yinucus; sui; nucusjan; lhnucusjanjat; lhnucusjanjatshiy.

nucsiyuc Nombre femenino; no poseble. MANDIOCA (planta de ~ ). acjiyan'e lha yicacl' ja acac'o'vat!; yicjiyan pa
lhcacl' j'tajesh ti lhech tlhshi lhpa nucsiyuc plant vos mi pierna!; ella plant la pierna, y de ell brot una planta de
mandioca. nishamesh lhja lhpejayayuc chi' lhja nucsiyuc est feliz con su(s) planta(s) de batata y mandioca. Ver
: nucsich.

nucsiyuc sui Nombre femenino; no poseble. MANDIOCA AMARGA (planta de ~ ). Lit: planta de mandioca brava Sinn
: lhavinjayuc. Ver : nucsich sui; lhavinjayuc.

nucusjan Verbo, Grupo 4sjan (jai-nucus-jan). 2s: lhnucusjan (lh-nucus-jan). 3s: nucusjan (nucus-jan). 1pi: shtanucusjan
(shta-nucus-jan). RALLA. Ver : yinucus; nucsich; lhnucusjanjatshiy.

nucu'yi Ver : na3.


nueve Verbo, Grupo 1. 3s: nueve (nueve). SON NUEVE. Note: prstamo del castellano isjop'am ca a las nuevea? te
conviene a las nueve? Sinn : yichatjulh yama. Ver : yichatjulh yama.

nui Verbo, Grupo 4. 1s: janui (ja-n-ui). 2s: lhnui (lh-n-ui). 3s: nui (n-ui). 1pi: shtanui (shta-n-ui). ENTRA AC. na vatcavo
hebreo na lhanchajeelhyi nuyiyshi yiey ja jv'e' lhtvash pa yentaj ca nasclqui el esclave hebreo que nos trajiste ha
entrado en mi habitacin y quera aprovecharse de m (Gnesis 39: 17). Ver : yui.

numlhche Adverbio. HACE UN RATO. mumlhche yich ja lhcaanvacle el patrn se fue hace un rato.
nunatsjanaj Nombre masculino; no poseble. Pl: nunatsjanjas (nunats-janja-s). 1 HOMBRE VANIDOSO.
2 HOMBRE ORGULLOSO. pava vatsjey nunatsjanjas, pa vatach'aclech cuts'aaj, pava vatpcty yicln papu ampa ca
natmenesh, pa vataychavalhjayash yisnatesh pava yyinch'e niysasach'e, pa vatfoc vacumajey pava niysisaojos
soberbios, lengua mentirosa, manos que matan a inocentes ("los [que] no son acusados"), pensamiento que maquina planes
malvados, pies que corren para la maldad (Proverbios 6: 17-18). Ver : vanunat.

nuquee Verbo, Grupo 5. 1s: januquee (ja-nuque-e). 2s: lhnuquee (lh-nuque-e). 3s: nuquee (nuque-e). 1pi: shtanuquee
(shta-nuque-e). 1 LO SUELTA.
2 LO DESATA.
3 LO DESENROLLA.
4 LO DESHILA.
5 LO DESCOSE.
6 LO DESARMA. Note: sase siemre con sufijos aplicativos, con algunos de los cuales la raz aparece como nucu- ta t'e
afanisheshelh jayu na cuvyutaj lhas ti lhnuqueeshelh? por qu ustedes van a soltar el burrito? (San Marcos 11.
5). ve'lha ja nijooylhayich'e jayu, ya'sheshyic'oya ti t'un'in, j'tajesh ti nivanajulhjatsham ca nuqueem'e pava lhavtes
pava t'acfiyis detrs de m vendr uno con ms autoridad que yo ("que me supera en fuerza"), y yo no soy digno de soltarle
("el cuerpo") sus sandalias (San Marcos 1: 7). januqueesh na yicl' cuvyu suelto mi caballo. januqueeshch'e deshilo
(una tela, un tejido, una costura). janucujam desenrollo, deshilo. yivaatsha jayeetshelh'a ca nicaajtaj papi
nivmcavmjayuesh lhpa lhjaya ti nintlh'ejop ca njquenelhch'e peelh, pa lhjayaesh lhap'elh, pa lhech nivacle
nucuvatjulh pa lhjayayash; vooy ca nicaajtaj papi ca lhjayatajeesh, pa lhech nucuemvatjulh shta pa lhjayayash les
digo que quien se divorcia de su mujer, si no es en caso de concubinato ("si quiere hacer el amor con otra, esposa de otro"), y
se casa con otra, aquel hombre se separa ("desata su matrimonio") comete adulterio ("se desatan uno de otro") (San Mateo 19:
19). meelh lhn ti chi yivaclhitesh pa chi nuqueesh lhn pa chi yichen taj lhn ca nc cuando dejaron de hacerle eso lo
desataron y lo dejaron ("mandaron") irse. lhacm'a pava t'cfa' jayu yiey na cotsjaat mnlheesh jayu shta ca chincfa'
pava yiey pa vs, vooy lhacm'a pava lhnuqueesh yiey na cotsjaat pa chinuqueesh jayu shta yiey pa vs todo lo que
ates en la tierra quedar atado en el cielo, y lo que desates en la tierra quedar desatado en el cielo (San Mateo 16: 19). pa

374

yityjata pa lhavo'esh pa vatvnc'cfajavte ti iseemjop ca chinuqueesh papi lhech napu' nivacle hicieron saber al
carcelero que poda soltar a esos dos hombres. Ver : tanucu.

nutsaaj Nombre masculino; posedo (?chequear). 3s: nutsaaj (nutsaaj). ENOJO. Ver : vanut; yinutsjacli.
nutsjan ~ nutsjantajesh Adverbio. 1 EN EL MOMENTO OPORTUNO.
2 CON EL TIEMPO. nutsjan ti yit'ya con el tiempo sabe. nutsjan ti yit'ya ti yich jayu saba que iba a
viajar. nutjantajesh ti jayjiesha ja onaj ca ni ny'a, v'mesh tatsha en buen momento aconsej a mi hermanito que no
tomara, dej de hacerlo.
nuu1 Nombre masculino/femenino; no poseble. Pl: nuus (nuu-s). 1 PERRO.
2 PERRA. sui ti tulh'in ja lhcl' nuu de noche, su perro es muy bravo. java nuus yijuj'in ca tashinshtaj los perros mataron a
aquella oveja. caaj pap'elh yits'yeem'in, caaj papi tafjunaan, pap'elh yijijanesh pava lhcli nuus hay quienes lo
retan y quienes lo insultan, otros le echan sus perros. Ver : nuutaj.

nuu2 Nombre masculino; no poseble. Pl: nuus (nuu-s). TERO REAL (ave). Himantopus himantopus melanurus.
nuu lhc'osivai Nombre femenino; no poseble. Pl: nuu lhc'osivaiyis (nuu lh-c'os-ivai-yis). PLANTA SOLANCEA DE LOS
ESPARTILLARES (var.) Note: est cubierta de espinillas venenosas que causan quemaduras en la piel

nuut Nombre masculino; no poseble. 1 ATARDECER.


2 TARDE. nuut'esh ti tclisha'ne bailan por la tarde. vooy ti nuutey jaycumesh'e nava yipcty ja camam'esham ja
vatashclfech, pa meelh ti tulhey pa tsivanesh lhacm'a ti janyitapee java yicqueclity ti jayayeshi al atardecer abr
con mis manos un boquete en el muro, y de noche me vieron todos cuando me cargu mis cosas al hombro cuando me fui
(Ezequiel 12: 7). lhum'ashi pa shtfiis ca nu'ttaja maana a la tarde los daremos alcance. nuut lhn ti yamei pa
lhavtsaat entrado el sol lleg a su pueblo. lhapa nuutjooi ya nos llega la tarde. vooy ca nuutajaan pa yijutelh'ay jayu
pa Lhcaanvacle pa vatvuun ca jaspa atujelh, pa vooy ca nich'a nalhutajaan pa yijutelh'ay jayu pava yucuvec ampa ca
nj'esha'ne, lhayaash ti nape'yeelh avaatsheelh ti t'iyatelhaan pa lhech esta tarde el Seor les dar de comer carne y
maana les saciar de pan, porque el Seor los ha odo protestar contra l (xodo 16: 8). t'lhesham ti claaf nalhu pa
yamja ti nalhcachi, t'lhesh'e ti nalhcachi pa yamja shita ti nuut lhech'e ti t'aalh'in ts'ivee desde las primeras horas de
la maana hasta el medio da, y desde el medioda hasta el atardecer estuvieron all orando. Ver : nuutch'e; yi'na'tun.
nuutaj Nombre masculino; no poseble. Pl: nuutas (nuu-ta-s). 1 PERRO GRANDE.
2 LUISN. teetsha lhn ca chi n'van'in pa nuutaj yi'ei ja nyish se dice que se suele ver al luisn por el camino. pa yamei
t'e, pa nque tlhshi' pava nuutas ti t'ecletjulh parece que fue all, y entonces los perros le salieron al encuentro para
atacarlo. Ver : nuu1.

nuutch'e Nombre masculino; no poseble. 1 OESTE.


2 PONIENTE.
2 VIENTO OESTE. Lit: donde va la noche. Al aadirse el sufijo -julh, significa literalmente 'desde (el lugar) donde va la
noche' jquei ja nque yishi yitsaat yiei na nuutch'ejulh voy a ir a aquella aldea que est hacia el poniente. lhayaash ti
lhjunashjulh jayu tachinshi ti yitsemajshicham ti yiey na lhum'cjinuc ti yinalhuyan'in yamey na nuutch'e, lhech
yijunash jayu meelh yivaatsha yanivacle lh'sesh, ca jatpectaj porque as como el relmpago sale del oriente y se muestra
(abajo) hasta el occidente, as ser la venida del Hijo del Hombre (San Mateo 24: 27). t'tai'in ca'lhum'ashi ja act'eech,
t'ajuiyei na nuutch'ejulh tu abuelo ha salido esta madrugada a mariscar, se dirigi hacia el poniente. Ver : nuut.

nuutjooi Modismo. BUENAS TARDES! Note: neologismo Lit: nos lleg la tarde Ver : nalhujooi.
nuut jumcuclaai Adverbio. 1 AL ATARDECER.
2 A LA TARDECITA. Lit: tarde sol/da nuut juncuclaai ti vapeclei pan vatccln'e a la tardecita se renen en el campamento
("donde acampan").

nu' Verbo, Grupo 5 (chequear). 1s: janu' (ja-n-u'). 2s: lhnu' (lh-n-u'). 3s: nu' (n-u'). 1pi: shtanu' (shta-n-u'). 1 LO TIRA
PARA AC.
2 LO LANZA AC. anachei! -anu'ji'na!, pa yuei lhn ti'ma ven ac (a buscar el cuchillo)! -tirmelo ac!, y se lo
tir. catee jucjcat lhas januelhch'esha'ne es que habamos juntado un poco de lea de palo bobo. jajutelh'ac'oya jayu
ja unajelh, pa c'tjatesh'e jayu atacoclelh pa lhsamuc pava yaquisites ti lhanchaajtajelh ti lhatcufaayshelh; pa

375

chinujelha pa lhech samuc pa chinav'melh jayu les confiscar su fuerza, y les arrojar a la cara los excrementos de los
animales que traen como ofrendas; y se arrojar esta bosta para aniquilarles a ustedes (Malaquas 2: 3). Ver : yu'.

nu'esh Verbo, Grupo 4. 2s: lhnu'esh (lh-n-u'-e-sh). 3s: nu'esh (n-u'-e-sh). 1 CREE.
2 ES CREDO.
3 CONSIENTE.
4 ACEPTA. Note: el sujeto prefijado solo puede ser de segunda (?quizs tambien tercera) persona, mientras el sufijo representa la
primera persona ca chi nuesh'a pava lhteesh nan lhjunash na cotsjaat chi' shita na vs hgase tu voluntad en la tierra
como en el cielo. yivaatsha jayntajejelh'ay ca anachelhyi taj ti avaatsheelh naat'eshelh ca anujelhyi ya hace tiempo
que les llam hacia m, pero ustedes no quisieron hacerme caso (Proverbios 1: 24). jaspa chinuesha lhacm'a pava
yit'esh'in de modo que todos crean lo que deca ("era credo por"). lham'a ca janfaclelh'am, pa tanca a'nujelhyi
shita aunque se lo dijera, ustedes no me creeran. lha'ma yajatesh pava nalhus ti nachantaj pa Jos ca njqu'enelhch'e
lhpa lhech, taj ti ninuesha pero ella insista da tras da para que Jos se acostase con ella, pero l no le haca caso (Gnesis
39: 10). anu'eshyi, cque niisa'jop creme, eso no est bien. ca nianu'tajeshyi javooy jayu lhap'elh ca jasnatshelh si
no me lo consientes, buscar otra para hacerlo. Ver : yu'esh; yujanesh.

nu'ja Verbo, Grupo 4. 1s: janu'ja (ja-n-u'ja). 2s: lhnu'ja (lh-n-u'ja). 3s: nu'ja (n-u'ja). 1pi: shtanu'ja (shta-nu'ja). 1 EST CERCA.
2 EST POR LLEGAR AC. pa tanyjieshvatich'e ti yit'esh lhn: chi yi'vanjulh lhn, nu'ja lhn papi'lhech se pasaron el
aviso uno a otro, dijeron: dizque se los ve llegando, estn cerca ya. Sinn : yu'ja. Del : 10.joulu.2012.

nu'um Ver : na3.


nyanyanitaj Nombre femenino; posedo. BICICLETA. Note: variedad dialectal shichaam lhavos caajem lhpa nich'a
nyanyanitaj, tisesh ja lhtata tiene una bicicleta nueva, se la regal su pap. Sinn : sivclc, bicicleta. Ver
: sivclc2; bicicleta.

nytsech Ver : lhanytsech.


n'vaijat Verbo, Grupo 5. 1s: jan'vaijat (ja-n-'vai-jat). 2s: lhan'vaijat (lha-n-'vai-jat). 3s: n'vaijat (n-'vaijat). 1pi: shtan'vaijat (shta-n-'vai-jat). 1 LO COLOCA A ESTE LADO.
2 LO PONE CERCA.
3 SE PONE ALGO ENCIMA.
4 SE VISTE. janvaijatyiv'ne na feta'yanilh me cubro con una manta. Ver : yi'vaijat; tan'vai; ta'vai.
nmero Nombre femenino; no poseble (?chequear). Pl: nmeros (nmero-s). 1 NMERO.
2 CIFRA. Note: prstamo del castellano Note: los nombres de las cifras, ya en nivacle o prstadas del castellano, son de gnero
masculino i'seshch'e pava amc'oya nmeros! escrib los nmeros que faltan! lha ampa = lha cero el cero. Ver
: vatvanc'atsjulhjavo.

376

O-o
ocho Verbo, Grupo 1. SON OCHO. Note: prstamo del castellano meelh ti ocho pava nalhus pa taclaj pa chi yeiyan ti'ma
yi'ei pan t'nash pa Gabriel: Jesus, nque yich'e': "tqu'ilhjei pa Fistc'yich" cuando el nio tena ya ocho das, le
pusieron el nombre que Gabriel haba dicho: Jess, que quiere decir "Dios salva". Sinn : pu'ja'na yama ~ pu'ja'na yama
caspaschei. Ver : pu'ja'na yama ~ pu'ja'na yama caspaschei.

oficina Nombre masculino. OFICINA. Note: prstamo del castellano con cambio de gnero
ofo Nombre masculino; no poseble. Pl: ofos (ofo-s). PALOMA SILVESTRE. java ofos tuj cava nicltsitaj las palomas
comieron el maz (los brotes, las plantas). java ofos tujqu'e cava nicltsich las palomas comieron el maz (las semillas
que estaban en el suelo). meelh ti vacalhesh pa tayshi ja yint, pa yi'van ja Jess ti tatc'aatsham ja vs pa
nacheyshicham ti vanajulhjat'apee pa Espritu pa vatjnch'e ja ofo cuando sali del agua, Jess vio que se abra el cielo
y baj sobre l el Espritu como una paloma (San Marcos 1: 10). Ver : ofotaj; oftaa; oftaataj; ofo lhavovai.

ofo lhacyuc Nombre femenino; no poseble. Pl: ofo lhacvcui (ofo lh-acv-cu-i). ARBUSTO (var.) Lit: paloma su-gustoplanta

ofo lhavovai Nombre (masculino?); no poseble. MAZ (var. tradicional). Lit: paloma su-cuello+sufijo
ofotaj Nombre masculino; no poseble. Pl: ofotas (ofo-ta-s). PALOMA CASERA. Ver : ofo.
oftaa Nombre masculino. Pl: oftaas (of-taa-s). 1 PALOMA, PYKASU'I. Zenaida auriculata.
2 PALOMA MONTARAZ COMN. Leptotila verreauxi. pa oftaa yaijatey lhn pa Ajtit'a lhai'yaash ti tanapunjulh lhn ca
natcvenelh pa vanjalhj la paloma se fue a avisarle a Ajtit'a porque se senta incapaz de hacer una carrera con el
avestruz. Ver : oftaataj; ofo.

oftaataj Nombre masculino (? chequear). Pl: oftaatas (oftaa-ta-s). TRTOLA. apis ti tavyche nava yiey na joot, apis ti
yameyjop ja t'aplhu' ti chitishjan, apis ti chiypeya' yiey na cotsjaat ti t'eysheych'e java oftaatas ya brotan flores en el
arenal, llega el tiempo de los cnticos, el arrullo de la trtola se oye en la tierra (Cantar de los Cantares 2: 12).
oijanja Nombre femenino; no poseble. 1 MUJER FCIL.
2 PROSTITUTA. ata'lhun, janclit'am jayu na lhanclyitsjayash lhja cjecl oyjanja, lhjan yi'shi'sha'ne java tovjy ven
que te muestre el castigo que recibe la prostituta, sentada a la orilla de los ros (Apocalipsis 17: 1). Ver : yoi.

oijatsej Verbo, Grupo 1. 1s: yaoijatsej (ja-oi-jatsej). 2s: aoijatsej (a-oi-jatsej). 3s: oijatsej (oi-jatsej). 1pi: cas'oijatses (cas'oi-jatse-s). 1 ES HBIL EN LA DEFENSA PERSONAL. Note: dcese de personas
2 ES PERDIDIZO. Note: dcese de objetos que fcilmente suelen perderse Ver : yoi.

ojei Verbo, Grupo 1. 1s: yaojei (ya-ojei) ~ yav'ojei (ya-v'-ojei). 2s: aojei (a-ojei) ~ av'ojei (a-v'-ojei). 3s: ojei (ojei) ~ lhav'ojei
(lha-v'-ojei). 1pi: cas'oj(e)iyis (cas'-oj[e]i-yis) ~ catsiv'oj(e)iyis (catsi-v'oj[e]i-yis). 1 ES MALO.
2 ES UN MALVADO.
3 ES UN INTIL.
4 SUENA MAL.
5 OFENDE.
6 ES DEPRECIABLE. ti yi'shi' pa nivalhech ti lhech yj'e' ti ni nav'ateshi papi ojiyis pa vooy papi yulhs pa yamat pa
t'ichayash all en la tumba acaba el tumulto ("no se quedan inmviles") de los malvados, all reposan los que estn rendidos
("agarran el reposo") (Job 3: 17). ojeiyem le suena mal/ le ofende. ojeiyisem lhacm'a papi yie' na cotsjaat todos los
que vivan en la tierra le parecan malos. ca nicaajtaj papi ninaychavalhaan papi yitst'ajesh yiey pan tc'asham pa
lhajpyich, pa lhech niyijeesh pa nilhcacujayasha; pa lhjunashjulh papi vantanesh pa nilhcacujayasha pa
ya'sheshc'oya ti ojey papi cacujanjas si (hay) uno no cuida de los suyos que viven en su casa, ha renegado de la fe ("no es
verdaderamente creyente") y es peor que un incrdulo (1 Timoteo 5: 8). avaatsheelh atsifonieshelh lhatjuye'lha napi yiey
na cotsjaat; ca nivmtajshi pa t'ac' pa tsifoni, pa sasjop ca chinucatiyanshi shta; pa ojey, tanca chinatcum'e,
chiyvm jayu jaspa nit'sch'een papi nivacle ustedes son la sal de la tierra; si la sal se vuelve inspida, no se le puede
devolver su sabor ("ya no se puede salar"); no sirve para nada ("es intil, no se la puede usar"), se desgasta solo para que
(sirva para que) la pisen los hombres (San Mateo 5: 13). pa ya aj na jayu ca anjovaayjulh pava suyjulh yalhatajesh ti
vaclan pa nilhecha pava ca naflhitajch'e papi ojiyis ca ninamtaj, lhayaash pa Lhcaanvacle nijtjatesh jayu ti lhcafiyan

377

pa ninavashaney jayu ca sshaam lhpa vatc'yte no te asustar el terror imprevisto ni la desgracia que cae sobre los
malvados, porque el Seor fortalecer tu confianza (el l) y no librar tu pie de la trampa (Proverbios 3: 2526).jasch'itajc'oya pa vatc'usiyash pa namyiy pa jeich'e; javatjumtitajc'oya pa vatqu'isjuyaj pa namyiy pa
tulhitaj esper dicha, me vino desgracia; esper luz, me vino oscuridad (Job 30: 26). yivaatsheelh ya'vatcavoselh
yav'ojeyiselh, tsi'sha java jayinyjijayeshelh ti jasnatshelh tanca yashjatelh'in nosotros somos simples sirvientes,
solamente hemos hecho lo que nos haba sido ordenado, nada ms (San Lucas 17: 10). taj ti pa ojey ti yit'esha pa Dios:
she t'e pa yivooyjulh'am ca asinqui nava yiyjijates ja't'ajesha ca at'esha na javatpeyashelh? pero al pecador le dice
Dios: por qu recitas mis mandamientos y tienes en la boca mi alianza? (Salmo 50: 16). pa nquen lhayaash pa Dios pa
yin'ateesh to ojeych'esha'ne pava yaychavalhey; yamjey papi cjecly ti vena lhfanishlhavach pa
ninjqu'eneelhvatich'e papi lhjayas por eso los entreg Dios a pasiones vergonzosas; sus mujeres sustituyeron las
relaciones naturales con otras antinaturales (Romanos 1: 26). lha'lhech is na lhfanishlhavach, vooy yivaatsha
yav'ojey ella es inocente, soy yo quien me port mal. Ver : ojeitaa; yivojit; yivojiyan; voji; lhav'ojeiyash. Variante
: lhav'ojei.

ojeitaa Nombre masculino; no poseble. Pl: ojeitas (ojei-ta-s). HOMBRE INTIL. chi yit'esha ti ampa ca nt'yish, ojeiyitaa,
yipcuvo, yipcu lhats'a, ampa ca lhnnashaa decan que no saba nada, era un intil, un hambriento, compaero del
hambre, lo regaaban en todo ("no haba nombre [insulto] que no recibiera"). nilhecha pa ojiyitaa ca isa' ca nitasin'yesh
pava lhasnyjesch'e, pa nilhecha pa nivacle tach'anlhatshi ca nitasin'yesh pava vatcuts'ajinc no le va al tonto el
lenguaje elevado, ni al hombre respetable hablar con engaos (Proverbios 17:7). Ver : ojei; lhav'ojiyash.

omjatach Nombre femenino; no poseble. Pl: omjatacui (omja-ta-cu-i). PIND. Arecastrum romanzoffianum. Ver
: omjatayuc.

omjatayuc Nombre femenino; no poseble. Pl: omjatacui (omja-ta-cu-i). PIND (rbol de ~). Ver : omjatach.
onaj Nombre masculino (primera persona). 1s: onaj (onaj). HERMANO MENOR. Note: trmino de cario empleado para
hablar del propio hermano menor na onaj yiy'ji pa vc lhts'oos mo hermanito toma leche de vaca. ja yaj'jelh ja
chiclayinjat Cansv, ya'chi', pa nque ja onaj, ya'pu'janaelh ramos todos, mi hermano mayor finado Cansv, yo
tambin, igual que mi hermano menor, ramos tres.

oseyicla Nombre femenino; no poseble. Pl: oseyiclai (oseyicla-i). HIGO CHUMBO. Ver : oseyiclayuc.
oseyiclatayuc Nombre femenino; no poseble. Pl: oseyiclatacui (oseyicla-ta-cu-i). 1 NOPAL.
2 CHUMBERA. Ver : oseyicla.

oseyiclayuc Nombre femenino; no poseble. Pl: oseyiclacui (oseyicla-cu-i). PLANTA DE HIGO CHUMBO. Ver : oseyicla.
ovai Nombre femenino; no poseble. Pl: ovaiyis (ovai-yis). GUAVIRAMI (baya). yi'van pa tinvaash yi'acfi lhn lhpa ovai pa
yuich'e lhn encontr una madriguera debajo de (un arbusto con) bayas de guavirami, y se meti adentro. Ver : ovaiyuc.

ovaitayuc Nombre femenino; no poseble. 1 SOLANCEA (var.) Solanum pilcomayense Morong.


2 SOLANCEA (var.) Solanum turneroides Chodat. Note: dato de Chase-Sardi (1979)

ovaiyuc Nombre femenino; no poseble. PLANTA DE GUAVIRAMI. Campomanesia observa. Note: planta endmica en el
Paraguay, que produce bayas pardas y amarillas, dulces y frecas Ver : ovai.

ovalhiin! Interjeccin. CUIDADO!


ovalh'i Interjeccin. PUES MIR! Note: expresa sorpresa agradable
ovalh'iin Interjeccin. CUIDADO! Lit: mir bien
oyinche Nombre femenino; no poseble. Pl: oyinchei (oyiche-i). AJ. ts'uf papu ti yijuujjam t'ach'aclech pa yi'ftsinat'in, aj,
ti caaj lhja oyinche pa yueishi pa te yivmjat lhn apenas uno se morda la lengua, (esta planta ) le picaba, ay, y si se
mezclaba con aj del monte, era mortal. Ver : oyincheyuc; lha'voyinche.

oyinchetaj Nombre femenino; no poseble. Pl: oyinchetas (oyinche-ta-s). LOCOTE. Ver : oyinchetayuc; oyinche.
oyinchetayuc Nombre femenino no poseble. Pl: oyinchetacui (oyinche-ta-cu-i). PLANTA DE AJ DOMSTICO. Capsicum
chacoense (A.T. Hunziker). Ver : oyinchetaj; oyinche.

378

oyincheyuc Nombre femenino; no poseble. planta de aj del monte. Capsicum chacoense. oyinchejanpta'shi lha
oyincheyuc desgrano la planta de aj del monte. Ver : oyinche; oyinchetayuc 22.helmi.2012.

o'fi Nombre masculino; no poseble. MICUR, MYKURE PYT (marsupial). Lutreolina spp..

379

-
cjanaaj Nombre masculino; no poseble. Pl: cjanjas (c-janja-s). 1 HOMBRE ANDARN.
2 AMBULANTE. Ver : yich.
cjecl Nombre femenino; no poseble. Pl: cjecli. 1 MUJER.
2 HEMBRA. na yivu'vat yictsujutch'e pa ts'ictsujut ti aytejyam jan lhjunash lhpa cjecl ti nicavatjatsu mi cuerpo se
agita con espasmos ("molesta mi cuerpo"), me agarran angustias ("me molesta y me duela") como angustias de parturienta
(Isaas 21: 3). lhj lhech cjecl acloj papi vatcafetatsiy lhavos ti titsintajey'inlhavach, tiflhncji pava lhavanjas, taj ti
ni secl'eeshclee pa ca lhjunasha aquella mujer recurri muchas veces a mdicos, gastando todo lo que tena, pero su estado
no haba mejorado (San Marcos 5: 26). caaj pava voqu'e' pava yivenchat papi yitsji chi' papi cjecli hay sufijos que
distinguen los sexos ("los varones y las hembras"). aschaaj tatsha avaatsha, aschajey, lhcaanvacle, pava lhv'e'in!;
casvaatsha shtansham'in ti shnvatcop; shtasvunch'e na acasvuncheyash a'lheesh pa tjayetaj t'i, pa yivo'yeshch'e ti
lhen napi cjecly! llvame contigo, introdceme, oh rey, en tu alcoba!; regocijmonos y deleitmonos juntos,
celebraremos tus caricias ms que el vino ("y menos el vino"), sobran las razones para amarte (Cantar de los Cantares 1:
4). anque cjecl yivaatsha shta ve'lha ja jvelh'cji jpyich, yivaatsha tsicavat'ajcji jan jvelh'cji jpyich la
lhech esta mujer y yo vivamos en la misma casa, yo di a luz estando ella en casa (1 Reyes 3: 17). vooy napi acleselh
yitsjy shi' napi cjecly tsasinque jayu vooy napi nich'acsha'ne tavanchaysha'ne jayu, pa vooy napi c'utsjas
tsamataysha'ne jayu sus hijos varones y mujeres profetizarn (de m), y los jvenes tendrn visiones, y los ancianos tendrn
sueos (Hechos 2: 17). lhja cjecl ptsejsha'ne esta mujer va siempre apurada por todos lados. Ver : lhavecjecl ~
lhavecjcl; lhcavecjcl; yitsuuj; nivacche.

cjecl jclesh Nombre femenino; no poseble. MUJER-PJARO. Note: personaje mitolgico t'lheichisham lhn
lhapesh ti nam lhpa cjecl jclesh dicen que una mujer-pjaro viono de arriba.

cjecltaj Nombre masculino; no poseble. Pl: cjecltas (cjecl-ta-s). HOMBRE MUJERN. Note: dato de Chase-Sardi
(2003) Ver : cjecl.

ctsechat Nombre masculino; no poseble. Pl: ctsechatis (ctse-chat-is). CHAGUARAL. Ver : ctsej.
ctsej Nombre masculino; no poseble. Pl: ctses (ctse-s). CHAGUAR (bromeliacea). Dyckia chaguar. pa amlhapa
t'sjatshiya, chi' lhpa ca nuich'e, vooi pava jts'in lhei lhclvtesesh, lhech pa ctsej t'lha cavque no tenan
pantalones ni camisas, solo las llamadas chirips, hechas de (fibras de) chaguar. nalhu pa yit'esh lhpa lhcact'e: shtavooi
cun ctsej una maana dijo su suegra: vamos a salir a buscar chaguar. caaj tanei pa ctsej ca nitsefeshtaj, j'tineij ti
yitsefesh, pa nque tuc'ach'e lhn lhpa t'acjuus haba all pues caraguat espinoso, y se le haba hincado muchas espinas,
tena la rodilla as de hinchada. javantiyitesh tatsha ti jatiilh pava ctsej pronto aprend a hilar la fibra de
caraguat. Ver : ctsechat.

cts'tache Nombre femenino; no poseble. MUJER ESTRIL. lhpa Sarai ni ntctsy lhayaash ti cts'tache Saray no tena
hijos y era estril (Gnesis 11:30). Ver : cts'taj; lhcts''vaat.

cts'taj Nombre masculino; no poseble. HOMBRE ESTRIL. Ver : cts'tache; cts'tavo; cts'tavoqueyuc.
cts'tavo Nombre masculino (?); no poseble. ANTICONCEPTIVO. Ver : cts'taj; cts'tache; cts'tavoqueyuc.
cts'tavoqueyuc Nombre masculino (?); no poseble. PLANTA ANTICONCEPTIVA TRADICIONAL (var.) Ver
: cts'taj; cts'tache; cts'tavo.

cleshchenja Nombre femenino; no poseble. Pl: cleshchenjai (cleshchenja-i). IGUANA HEMBRA. Tupinambis
teguixin. yichei lhpa cleshchenja, pa tcufa'yesh se acerc a la iguana, que le regal uno. Ver : alhu.

cleshchenjataj Nombre femenino; no poseble. Pl: cleshchenjatas (cleshchenja-ta-s). LAGARTO, TEJU


JAGUA. Note: se trata de una variedad de lagarto ms grande que la iguana yilhecljesh papi nivacle ca ncucln'in, pa
vooi papi tijes yit'esh yitsha ca nu'een lhpa cleshchenjataj los hombres pensaban que haba perdido el camino, pero los
chamanes (pensaban) que el teju jagu lo haba atacado. Ver : cleshchenja.

clque Nombre plural de respeto; no poseble. Pl: clquei (cl-que-i). MUJER QUE HA HECHO EL RITUAL FNEBRE
POR UN HIJO. Ver : cl'aiya; clqueaiya; cltaj.

380

clqueaiya Nombre femenino; no poseble. Pl: clqueaiya (cl-que-ai-ya). MUJER QUE HA HECHO EL RITUAL
FNEBRE POR VARIOS HIJOS. Ver : cl'aiya; clque; cltaj.

cltaj Nombre masculino; no poseble. Pl: cltas (cl-ta-s). VARN QUE HA REALIZADO EL RITUAL
FNEBRE. vooy pa tavclaj yiclqui jayu pa cltaj yiey lhpa lhvjoque', pa lhech pa t'ajaych'e jayu pa lhavaash pan
yich'e' pa tosel nio jugar con la cobra en su agujero, meter la mano en el escondrijo de la serpriente (Isaas 11: 8). Ver
: cl'aiya; clque; clqueaiya.

cl'ai Nombre plural de respeto; no poseble. Pl: cl'ai (cl'ai). VARN QUE HA REALIZADO EL RITUAL FNEBRE. Ver
: cl'aiya.

cl'aiya Nombre plural de respeto; no poseble. Pl: cl'aiya (cl'ai-ya). MUJER QUE HA HECHO LOS RITOS
FNEBRES. Ver : cl'ai; clque.

fcatinayuc Nombre femenino; no poseble. Pl: fcatincui (fcatin-cu-i). YVA HI (mirtacea). Eugenia myrcianthes.
finaj Nombre masculino; no poseble. Pl: finjas (finja-s). MONO KA'I. Cebus paraguayanus.
fteec ~ ftiic Nombre masculino; no poseble. Pl: ftecles. HURFANO. yi'vanesh pa fanjanj ti yicunjan pa ofteec
sheyanj lhas vio un halconcito que estaban dando de comer a una cra hurfana de gaviln. Ver : ftecle.

fticle Nombre femenino; no poseble. HURFANA. vaf lhpa lhamimi pa ftecleesh lhpa taclaj muri su mam, y la nia se
volvi hurfana. Ver : fteec ~ ftiic.

ftsej Verbo, Grupo 1. 1s: yaftsej (ya-ftsej). 2s: aftsej (a-ftsej). 3s: ftesej (ftsej). 1pi: casftses (cas-ftses). 1 TIENE COMEZN.
2 TIENE PICAZN.
3 LE CAUSA COSQUILLAS. jeclsei na ftsej'e froto donde siento comezn. Ver : yi'ftsinat.

jemat Verbo, Grupo 1. 3s: jemat (je-mat). EST MAL DESOLLADO. Ver : t'j; jematsej.
jematsej Verbo, Grupo 1. 3s: jematsej (je-mat-sej). Pl: jematses (je-mat-se-s). EST BIEN DESARROLLADO. Ver
: t'j; jemat.

jemech Nombre masculino; no poseble. 3s: jemech (je-mech). HOMBRE HBIL EN DESOLLAR. Ver
: t'j; jemat; jematsej.

jcl Nombre masculino; no poseble. Pl: jcls (jcl-s). PJARO. ja jcl v'lheichisham el pjaro se fue arriba
volando. caaj ja jcl ja casqueiyesh 'lhavlha' hay un pjaro que nosotros llamamos 'lhavlha'. jasti t'e pa lhcha'jelh
pava fusil? - ni natjuiya, ni natjuiya pava jcls, nava lhcha'jelh t'ajuiya pa vat'asjan, jech y para eso, haba sido que
ustedes traen fusil? - no son para eso, no son para (cazar) aves, ustedes los traen para buscar carne, s. Ver
: jcllhai;jclicha; jclvo.

jclicha Nombre masculino; no poseble. Pl: jclichac (jcl-icha-c). PJARO DEL TRUENO. Note: personaje
mitolgico nan casjunash nque nalhu, shtantic'oya pa yich'e ti yu' papi jclichac pava lhashac ti tachinshi pa
yit'esh papu: j'ayaam ca ntaj'in jayu igual como nosotros hoy da, sabemos que significa que cuando los pjaros de la
lluvia lanzan sus rayos, la gente suele decir: ojal que llueva. cha'lheesh ti njitajei papi jclichac: yiya'yivach,
ampava caelhchaa ca catsicjaia! de balde estaban cantando a los pjaros de la lluvia (para hacer cesar la lluvia): ay de
nosotros, no tenemos otros cantos! Ver : jcl.

jcllhai Nombre plural; no poseble. HOMBRES-PJAROS. Note: personajes de la mitologa nivacle ti lhavaclhiteshelh ti
lhavancu'elh, pa ovalheichisham na vs, pa aalhshelhei papi jcl Lhai ca nanchenelh'ai pa tsha'nu cuando ustedes
terminen de sembrar, tienen que mirar al cielo para pedirles a los jcl Lhai que les manden la lluvia. Ver
: jcl; jclicha.

jcls fanjas Ver : fanaaj.


jclvo Nombre masculino; no poseble. Pl: jclvos (jcl-vo-s). ESCOPETA. Lit: pjaro-instrumento.para Sinn
: jclvoque. Ver : jclvoque; jcl.

381

jclvoque Nombre femenino; no poseble. Pl: jclvoquei (jcl-vo-que-i). ESCOPETA. Lit: pjaroinstrumento.para lhpa jclvoque vanui'acfi pa cuvyu una escopeta sola cambiarse por un caballo. Sinn
: jclvo. Ver : jclvo; jcl.

jqu'enjanja Nombre femenino; no poseble. PROSITUTA. lhpa jqu'enjanja vooy pa lhashajop lhpa ve'lha yucuve, taj ti
lhpa ch'acfaytaj pa vooysha'ne pa nivacle acjiin si la ramera busca un pedazo de pan, la casada anda a la pezca de un
hombre rico (Proverbios 6: 26). Ver : yjqu'enelh; t'jqu'enjayash; t'jqu'enjafache.

jtinaaj Nombre masculino; no poseble. 1 CIERVO DE LOS PANTANOS. Blastocerus paludosus.


2 CIERVO DE LOS PANTANOS. Blastocerus dichotomus. aspejeyinshelh lhutsjayech, Jerusaln lhavoquey, jan lhjunash
java tashinshas shi' java jtinjas pa ya aj ca antyiyjatesh lha yenche; pa an'ate ti yim' pa namjey ca nanjat'otajey
lhavaatsha promtenme, muchas de Jerusaln, por las gacelas y ciervas del campo que no despierten ni desvelen al amor
hasta que a l le plazca (Cantar de los Cantares 2: 7).

niti Nombre masculino; no poseble. CARN (enjambre de avispas ~). Note: avispa negra con picadura muy dolorosa Polistes
cavapyta Saussure, Polistarchus sp.. Ver : niti lhavo'; nititaj.

niti lhavo' Nombre masculino; no poseble. Pl: niti lhavos (niti lha-vo-s). CARN. Note: avispa negra con picadura muy
dolorosa Ver : niti; nititaj.

nititaj Nombre masculino; no poseble. Pl: niti-ta-s. AVISPA (var.), (enjambre de ~). Ver : niti.
njayechat Nombre masculino; no poseble. ARBOLEDA DE POROTO DEL MONTE. Ver : njayej; njayuc; njayep.
njayej Nombre femenino; no poseble. Pl: njayej (njayej). poroto del monte (fruta de ~). taj ti shtanfaijanesh shita ca
ve'lhaasham pa necltsich, chi' pava sisi, chi' pava njayej sabamos tambin preparar a veces un guiso de maz, faria y
poroto del monte. Ver : njayuc; njayep.

njayep Nombre masculino; no poseble. POCA DE LA FLORACIN DEL POROTO DEL MONTE. Note: diciembrefebrero njayep'esh ti uj ja tovoc en febrero desborda el ro. Ver : njayej; njayuc.

njayuc Nombre femenino; no poseble. PLANTA DE POROTO DEL MONTE. Capparis retusa, Capparis
cynophallophora. janjsch'e lha njayuc ca t'j raspo la cscara (de la planta) del poroto del monte. Ver
: njayej; njayep.
ytej Ver : atej.

peesh (ti/ca) Conjuncin. 1 POR EL MOTIVO DE QUE.


2 PORQUE. yachaj napi juutshinjas na tashinsha lhsc'clit, opeesh t'em'na ca shtanfiiytaj los toba se haban llevado el
alma del venado, por esta razn nos estbamos con nimo. peesh ti chi najclesh lhpa ach'acfa ti ni nat'un'inporque te
quitaron a tu esposa cuando no tenas fuerza. ampa ca casjunasha; yachaj napi juutshinjas na tashinsha lhsc'clit,
opeesh t'em'na ca shtanfiiytaj; eshlhn lhapa jaijatjotshi ja tashinsha lhsc'clit, jachajem; nqueesh shtanfiiy jayu,
lhapa jamat na vatsuiyi, yicles no nos pasa nada; los toba han llevado de vuelta al alma del venado; por eso haba sido que
tenemos (solo poco) coraje; por suerte, he alejado el alma del venado; se lo devolv a ellos (los toba); ahora seremos valientes,
ya recuper la bravura, hijos mos.

pjclque Nombre femenino; no poseble. Pl: pjclquei (pjcl-que). MUJER SORDOMUDA. Ver : pjc.
pjc Nombre masculino; no poseble. Pl: pjclis (pjcl-is). HOMBRE SORDOMUDO. Ver : pjclque.
qui'ana lhavaam! Modismo. 1 QU LSTIMA!
2 MALDITO! qui'ana lhavaam!, tpeeichai na cuvyu, viis lha lhacfe' maldito! el caballo oye algo, mueve la
oreja. qui'ana lhavaam!, yicles, sht'ac'ui'in lastimosamente, hijos, tenemos que cambiar de lugar. oqui'ana lhavaam
ni namjooi lhavaam pa mocayaj tos'esha'ne nc'i desgraciadamente no nos lleg el mensajero, estar lejos, en esta
direccin. Ver : qui'!.

qui'! Interjeccin. CUIDADO! qui'!, sui jayu na vc cuidado!, se va a poner bravo el toro. qui, t'esh lhn ti ptsej
cqueei! cuidado, feliz el que corre lgero! Ver : qui'ana lhavaam!.

scum Ver : ascun.

382

sch'acche Nombre femenino; no poseble. Pl: sch'acche (sch'ac-che-i). VIUDA. lhpa sch'acche ts'aclaay
vanujumatseneshem pap'elh pava lhcly tashinshtas una pobre viuda cuidaba ("cuidaba para ellos") las ovejas de
personas ajenas. vooy lhpa sch'acche caaj papi lhcles ja't'ajesha papi lhnts'jey, papi lhech isjop ti yijutseesh ti
vantyitesh ti yfisja(t)ch'e pava tanyjijayesh yiey pa t'ajjam ti yefen yiey pan t'nashesh lhapesh pa lhencheyasha
pa lhtata; cavque isis pa nishamsha pa Dios pero si una viuda tiene hijos o nietos, stos han de aprender primero a
practicar la piedad familiar y a pagar a sus padres lo que les deben; eso es lo que agrada a Dios (1 Timoteo 5: 4). pa tanca
lhjaya'eesh lhpa sch'acche ja't'ajesha lhpa tinvmque, vooy lhpa Israel lhavoque lhjutsja ja't'ajesha lhpa
lhch'acfalht'apee pa vatcasin no tomarn por mujer a viuda ni a repudiada; solo podrn casarse con una virgen de la casa
de Israel o con la viuda de un sacerdote (Ezequiel 44: 22). nive'lhaaesh ca isa'jop ca lhjayaeesh jayu lhpa sch'acche
ja't'ajesha lhpa tinvmque, lhpa lhancl' ja't'ajesha lhpa yichtasham'in; lhpa lhja'ya'esh lhecha lhpa lhutsja t'lha
papi yitst'ajesh lhchifas; ca jaspa tanca napecshichamch'e papi lhcles yiey papi lhchifas; lhayaash yivaatsha ya
Lhcaanvacle ti javenchatyitam no tomars por mujer a una viuda, repudiada, violada ni prostituta, sino a una muchacha de
tu pueblo; no profanar a sus hijos entre su pueblo, porque yo soy el Seor, que lo santifico (Levtico 21: 14-15). c'oya ca
neetshamtajshi papi vafsha'ne, she t'e papi yitst'ajshi jayu lhpa sch'acche, lhayaash ti tifesh'e papi napu'yama
lhtatvelheyech ti lhjayastajesh? cuando resuciten, de quin ser esposa la viuda, porque los siete sern maridos suyos?
(Lucas 20: 33). pa caaj lhn papi napu'yama lhtatvelheyech; pa c'utsa'jesh pa lhjayaesh, taj ti nintactsyelh ti vaf;
vooy lhpa sch'acche lhjayaesh shta pa ve'lha lhash'aa, taj ti nintactsyelh shta, jaalhpa vaf atesha eran siete
hermanos; el mayor era casado, pero no tena hijos; la viuda se cas con su cuado, pero tampoco tuvieron hijos, y l tambin
muri (Lucas 20: 29-30). Sinn : sch'aclaj, yi'vsch'accheyan. Del : 10.marras.2013.

sch'aclaj Nombre masculino; no poseble. Pl: sch'aclajis (sch'aclaj-is). VIUDO. Ver


: sch'acche; yivsch'aclan; ta'nsch'aclaj.

taijanaj Nombre masculino; no poseble. Pl: taijanjas (tai-janja-s). 1 CAZADOR.


2 MELERO.
3 MARISCADOR. pa'lhech Stavuun taijanaj lhn, t'taiin nava nalhus Stavuun era un cazador uncansable, todos los das
sala de cacera. Ver : t'taai.

tinayuc Nombre femenino; no poseble. PARATODO DE FLOR MORADA (rbol). Tabebuia sp..
tjayej Nombre femenino; no poseble. Pl: tjayes (tjaye-s). FRUTA DEL MOLLE. jancha'jelh pava faai, chi' pava lhai
pava avaiyiclai, chi' pa tjayej, chi' pa njayej recogamos chauchas de algarroba, frutas de tuna, higo chumbo, frutas de
molle y poroto del monte. Ver : tjayuc.

tjayetachat Nombre masculino; no poseble. Pl: tjayetachatis (tjaye-ta-chat-is). VIA. t'acum'evatam ts'ivee pa yicln,
vooy ti vaf ti t'acum'cji ts'ivee ti yu'fach'ec'oya pa tjayetachat lo tomaron y lo mataron, y cuando era muerto lo
agarraron y lo arrojaron fuera de la via (San Marcos 12: 8). pava lhech nalhus, pava vatjutsa'esh ti mil pava
vatcvjiyanchecuyesh pava tjatetachatis ti lhasha'esh pava mil tinshanjasesh climsha'ne, pa nicyj'e jayu pava
c'utjanicuy shi' ti aactsesshamsha'ne aquellos das, un viedo de mil cepas de mil monedas de valor producir zarzas y
cardos (Isaas 7: 23). Ver : tjayetaj; lhvtjayetachat.

tjayetaj Nombre femenino; no poseble. Pl: tjayetas (tjaye-ta-s). UVA. Ver : tjayetaja t'i'; tjayej; tjayetachat.
tjayetaj t'i' Nombre masculino; no poseble. VINO. Lit: uvo su-jugo ampapu ca ntsiych'e pa nich'a tjayetaj t'i' lhpa
ftech lhac'utsja, lhayaash ti nic'astajeshch'e jayu pa njtajfach'ee pa tjayetaj t'i', pa lhateshatajeesh lhpa ftech nadie
echa vino nuevo en un odre viejo, porque el vino lo revienta y se echan a perder el vino y el odre (San Marcos 2: 22). nan
lhjunash ca nitayashaytaj lhpa avts'e' pa yaaj ca tsi'shaa pa yint ca ay'ji, tajulhey ca tiqu'in'a pa tjayetaj t'i' ca
ay'ji shta si te duele el vientre, deja de beber agua sola, toma algo de vino tambin (1 Timoteo 5: 23). lhechesh ti yimshi'
pa tjayetas t'i'. lha pa ampa ca tjayetas t'i'a ya se acab el vino ("las uvas su-jugo"), ya no tienen vino. meelh ti
yic'alhtanshi jan yiclvalh pa vatc pa lhech yint ti yalhatajesh ti tjayetas t'i'esh, pa nint'ya pan t'lha; tsi'sha japi
lhcavos yit'ya ti t'lha pa yint ti ytsjyeyshi'in cuando el encargado de la comida prob el agua convertida en vino,
no saba de dnde provena, aunque los servidores que haban sacado el agua lo saban (San Juan 2: 9). yetseseshsha'ne jayu
pa tjayetas t'i' van a emborracharse con vino. Ver : tjayetaja.

tjayetayuc Nombre femenino; no poseble. Pl: tjayetacui (tjaye-ta-cu-i). 1 VID.

383

2 PARRA. ve'lha pa nivacle yit'iyjatch'e pava tjayetacuy lhanus pa nashclpjop un hombre plant una via ("huesos/ramas
de vid") y la cerc (San Marcos 12:1). she t'e pa chiyashjateshc'oya pa lhavnu'esh lhpa tjayetayuc pa yecl' t'lha
pava aacjuy? en qu gana la vid a los dems arbustos silvestres? Ver : tjayetaj; lhavtjayetayuc.

tjayuc Nombre femenino; no poseble. Pl: tjacui (tja-cu-i). MOLLE, AGUARAIVA (rbol). Schinus molle L.. shnquei
cun caslhacm'a lhja tjayuc vamos a refugiarnos todos debajo del molle. Ver : tjayej; tjayetaj; tjayetayuc; tjayuc
lhavo'.
tjayuc lhavo' Nombre masculino; no poseble. Pl: tjayuc lhavos (tja-yuc lha-vo-s). GUSANO DEL MOLLE.

tjmat Verbo, Grupo 1. 3s: tjmat (tj-mat). TIENE DEFORMACIN DEL CRNEO. Ver : lhtj; tjmatsej.
tjmatsej Verbo, Grupo 1. 3s: tjmatsej (tj-mat-sej). Pl: tjmatses (tj-mat-se-s). TIENE EL CRNEO BIEN
CONFORMADO. Ver : lhtj; tjmat.

yac Nombre masculino; no poseble. Pl: yaclis (yacl-is). CAMPO BAJO EN EL MONTE. Note: la misma palabra existe en
toba (wyaq). A todas luces, se trata de un prstamo. yamelhsham pa avyac pa yicls'cji lhpa tisuuj pa yi'cjits'ivee
lhnllegaron a (en medio de) un campo bajo, limpiaron (la tierra) debajo de un quebracho colorado y all se
sentaron. pa'lhech jam'e ja yac, caman lhja junshatach entr en un campo abierto con un tuscal ralo. Ver
: yacchat; lhavyac.

yacchat Nombre masculino; no poseble. Pl: yacchates (yac-chat-es). ZONA DE CAMPOS BAJOS EN EL MONTE. Ver
: yac.

yactsenivai Nombre (masculino?); no poseble. MAZ (var.) Note: variedad tradicional de maz Ver : yactsini.
yactsini Nombre femenino; no poseble. Pl: yactsinic (yactsini-c). ARAA ROJA, VIUDA NEGRA. Latrodectus
geometricus.

yjlhyech Ver : aijalhyich.


'cl Nombre masculino; no poseble. ACANINA (serpiente). Spilotes pullatus. palhech nalhu papi tavclas yivan lhn pa
lhech cl pa yiclqui taj lhn, jaalh pa suy pa cl pa yijuuj lhn pa ve'lha necjc pa yivmjat el otro da los nios
vieron a la acanina y comenzaron a jugar con ella hasta que la serpiente enfurecida mordindole y matndole.
'cl chishishinaj Nombre masculino; no poseble. Pl: 'cls chishishinjas ('cl-s chishinshi-nja-s). CASCABEL
(serpiente). Crotalus terrificus.

'cltaj Nombre masculino; no poseble. 1 JARARA (serpiente). Bothrops alternatus.


2 FALSA JARARA (serpiente). Lystrophis d'Orbigny.
3 MBOI PE (serpiente). Xenodon merremil.
4 JARARA'I (serpiente). Bothrops neuwiedi meridionalis. Ver : 'cl.

'ts'itaj Nombre femenino; no poseble. Pl: 'ts'itas ('ts'i-ta-s). 1 GUANACO. Lama guanicoe.
2 LLAMA. Lama glama.

384

-p
pa1 Conjuncin coordinativa. 1 Y.
2 ENTONCES.
pa2 Interjeccin. 1 TOM!
2 AH VA!
3 SRVASE! Note: dcese al entregar algo atuj cun pa! ah va, comelo, por favor! yijutei pa ftech ca ntuj pa le ofreci la
bolsa de miel para que comiera.
pa3 1 Clasificador dectico; singular; masculino; nunca visto por el hablante. EL/LA NUNCA VISTO/VISTA POR EL
HABLANTE. javooi pa vatcumjat estoy buscando trabajo.
3s: pque, pqueei, pc'i, pan'e. 2 demostrativo y pronombre de 3a persona; singular; masculino; nunca visto por el
hablante. malheesh ti t'avjooi pqueei vnjalhj aquel and volvi a perder. lhetlha t'nash'in pqueei jaalh lhn pa
tifesh'e atesha pa t'ajj pava nicu'taja pa c'acjo as segua diciendo l lo mismo hasta guardar para s todas las carnes
que peda el tat. lhan'e pav'elh lhaftechis pa pii; ampa lhn ca lhfanisheesh pqueei pero las otras bolsas de miel
quedaron (en su lugar); con ellas l no hizo nada. lhet lhn jqueei t'lha lhn pc'i nivacle yicnitshi lhpa
lhcavt'oj as le pas a aquel hombre que odiaba a su cuada.
3s: pquejulh. 3 demostrativo y pronombre de 3a persona; singular; masculino; nunca visto antes; se ve venir. pquejulh
yincp el ao que viene.
3s: peem, peem'ana. 4 demostrativo y pronombre de 3a persona; singular; masculino; nunca visto por el hablante; se oye. pa
yalhalha ti yipe'yeei pa t'aclaach, pa yit'esh papi ch'ech'ec: lhech peemm ana! de repente oyeron su canto y dijeron las
cotorras: es l que se oye ah! a'lhech jayu peem yicuvn and vos mismo all (donde se oye algo).
3s: peemjulh. 5 demostrativo y pronombre de 3a persona; singular; masculino; nunca visto por el hablante; se oye venir.
3s: palhech. 6 pronombre anafrico de tercera persona; singular; masculino; nunca visto por el hablante. yichei pa'lhech
estanciero pa vooi papi lhcavos ca ncumjat se fue con aquel estanciero que buscaba obreros ("su gente para hacerles
trabajar"). caaj lhavaam lhpa lhancumte yi'vanesh pa'lhech nich'ayich ti chi yicliyit por desgracia, haba una mujer
(prisionera de guerra) que haba visto (testigo ocular) como haba atormentado al joven. meelh lhn ti chi yicln na
nich'ayich lhn, lhpqueei lhancumte yichei lhn papi lhchifas nivacle, lhech lhpa'lhech nifaclemch'e pa lhanfanash
pa'lhech nich'ayich mientras estaban matando al joven, aquella prisionera se fue junto a sus parientes nivacle y ella les
inform acerca de lo que haban hecho con aquel joven. nava nalhus ti tuj ts'ivee papi nivacle pa jaalh pa acloj ti'ma
pava lhcanusesh, pa'lhech pavque yiclquiin papi lhcles pa Stavuun todos los das coman carne humana ("hombres")
hasta que llegaron a tener muchos huesos, con los cuales jugaban los hijos de Stavuun.
3s: paelh ~ peelh. 7 pronombre diferencial de 3a persona simple; singular; masculino; nunca visto por el hablante. paelh
semana tfashjan, tish'acfi shita pava tatsenjai otra semana desmontaron y destroncaron ("cavaron debajo de los
troncos"). papi yicln peelh nivacle papi'lhech chi yichajei jayu papi lhavosesh tcaasclanchaisha'ne el que mate a otra
persona ser llevado ante el tribunal. peelh cloop el invierno que viene. pan t'aplhuqu'e' pa'lhech tulh pa Fitsc'yich
yiyji'a pa'lhech ca yaaj ca napecleilhach'e pa yi'e' pa uj lhanvaclevat pa Herodes; pa'lhech t'aplhuqu'e' ti yuiyei
ts'ivee peelh nyish ca jaspaa napeclei ts'ivee pa lhavtsaat durante la noche, Dios les orden que no regresaran al palacio
de Herodes; entonces escogieron otro camino para volver a su patria. yaaj na paelh! que nadie otro (sea/ haga eso)! pa
taclajesh lhas yichaaj lhacm'a pava chi yijutei jaspa ntst'ajesh pa'lhechesh shita pa yichei peelh yitsaat su hijo
menor se llev todo que se le haba dado en posesin y (luego) se fue a otra aldea. yiey na acachi' napu'jam lhtachifas;
napu'jam yitsates t'ajuyvatjulh ti jjjeclay ninanvat'as; ve'lha pa yasc'oya ti t'un'in peelh, pa c'utsa'jesh shichamc'oya
jayu pa tavclajesh dos naciones hay en tu vientre, dos pueblos se separan en tus entraas, uno vencer al otro y el mayor
servir al menor (Gnesis 25: 23).
3s: paelhcha, peelhcha. 8 pronombre diferencial de 3a persona compuesto; singular; masculino; nunca visto por el hablante. pa
Pedro vantanesh ti yit'esh: ame ni nastfaclesh; pa chinch'e shita ti nam peelhcha nitfaclesh shita: a'lhech t'e jum
lhcachenach'ash ja Jesus; pa Pedro yachajeic'oya shita ti vantanesh Pedro lo neg y dijo: no lo conozco; poco despus,
otra persona lo reconoci: t eres uno de los discpulos de Jess; Pedro volvi a negarlo. caaj peelhcha lhjunashch'e tlha
pa vatmnlhajayash ti a'lhnasheesh avaatsha nat'ya hay algo ms acerca de la vida que solo vos sabs.

385

3s: pa(n). 9 pronombre relativo; singular; masculino; nunca visto por el hablante. lhan'e pa'elh t'acu'yeshsha'ne pa samucunc
pan tiflhatshamtaj pero el otro estaba vomitiendo las heces que haba tragado. vapeclei tatsha pan vatccln'e volvi
pronto al ("a lo que es el") campamento. nqueesh chi yichesha lhn ti'ma pa clesa pa yisej'apee vitsha pa lhshatech,
pan lhfanishesh pa nich'ayich ti yicln entonces se le acercaron con un cuchillo y le cortaron (el cuero cabelludo de) la
cabeza, tal como l haba hecho con aquel joven que haba matado. pa ta t'em'naj pan tlh'e'jop ti saseshvatich'e pa
ftsuut? cul fue la causa de que fracas con su empresa guerrera? yalhalha ti yi'van pan vooi de repente encuentra lo
que busca. vooi pa nyish pan yichei pacham papi israelitas, papi'lhech ni ncaco ts'ivee pa Fitsc'yich, pa
tatvaich'aclajch'e papi egipcios ti yich'e' pa nyish ni vatmanlhajavo'a pero el camino por el que cruzaron los israelitas
(el fondo del mar seco), confianos en Dios, se convirti para los egipcios en camino de muerte. chi yilhecljesh ca
napeclei pa lhajpyich, pa ampapu lhavaam ca nt'ya pa lhajpyich pan yi'shi' se piensa que regres a su casa, pero
desgraciadamente, nadie sabe donde est su casa.
10 predicado de pregunta; singular; masculino; nunca visto por el hablante. DNDE EST L/ELLA? 3s: p'ne?. p'ne
catsitmit'a? dnde est nuestro yerno? nam lhn pa vattsevtei lhavo', p'ne? dicen que lleg un dentista, dnde
est?

pa4 Ver : pa'na.


paa Interjeccin. 1 BASTA!
2 LISTO! Ver : paa cun.
paa cun Modismo. 1 ADIOS!
2 ESTO ES TODO.
3 NADA MS. Note: frmula de despedida Ver : paa.

pa ca na'aan Ver : ampa ca 'naaan.


pa ca t'eelhtajeesh Ver : t'e'lhesh.
pactsej Nombre femenino; no poseble. Pl: pactes (pactse-s). DOCA (fruta de ~). pa nque pa pactsej, iye' shita, lhech cava
shtatujesh pa sajech lhape' ti clop'esh luego hay doca y caraguat, los que comemos en invierno con grasa de
pescado. Ver : pactsetayuc; pactsetaj.

pactsetaj Nombre femenino; no poseble. Pl: pactsetas (pactse-ta-s). FRUTA DE DOCA.


pactsetayuc Nombre femenino; no poseble. Pl: pactsetacui (pacte-ta-cu-i). DOCA (var.) Ver : pactseyuc.
pactseyuc Nombre femenino; no poseble. Pl: pactsecui (pactse-cu-i). DOCA (planta de ~). Morrenia odorata (Lindl).
pac'oof Verbo, Grupo 1 (solo en tercera persona?). 1 EST FUERTEMENTE ATADO.
2 EST FUERTEMENTE CEIDO. pac'o'fei est fuertemente ceido. Ver : pac'f.

pac'o'fei Ver : pac'oof.


pac' Verbo, Grupo 1 (solo en tercera persona). EST MARCADO. Note: dcese de las huellas en el suelo o en la hierba
pac'f Verbo, Grupo 1 (solo en tercera persona). 3s: pac'f (pac'f). 1 ES BLANDO.
2 EST MADURO.
3 EST DESCOMPUESTO.
4 EST ABOLLADO.
5 EST DESFORMADO. Note: siempre usado con sufijo. Cuando se refiere a frutas o tubrculos, trae conotaciones positivas.
Con referencia a herramientas, las conotaciones son negativas pac'fji es blando. pac'fjam na clesanilh el balde est
abollado. Ver : c'aasshi; cleetshi; c'aclumji; pjotshi; calhip.

pacham1 Nombre masculino; no poseble. 1 MITAD.


2 PARTE.
3 LADO OPUESTO. Note: sase tambin como sufijo verbal ni suiya japi argentinos japi pacha'mei no eran agresivos los
argentinos del otro lado del ro. pa yicltei pacham capi nivacle, pa sui shita capi samto pacha'mei lhavos los nivacle
huyeron al otro lado (del ro Pilcomayo), pero tambin los criollos de la otra banda eran agresivos. ni ntapj j lha
vatnaijavte, pachamlheesh la baera no est completamente llena, solo la mitad. shnquelheypacham na
lhjvchapasemos a la otra orilla del lago (San Marcos 4: 35). yameipacham ts'ivee ja tovoc pasaron a la otra orilla del

386

ro. nquen lhayaash tajulhey ca uja'esh ca shtach'anelha nava shtape'ya, jaspa tanca sht'uy'e pacham pa nyish por
tanto, debemos prestar ms atencin a lo que hemos odo para no ir a la deriva (Hebreos 2:1). anjutyi pa pacham nava
natst'ajesh jaspa nastst'ajesh yitsha! dame la parte de la herencia que me corresponde! vatpeya'shelh ti mnlheesh
pa pacham pa peso pa yicha'jey pa t'iya'esh japi vat'eyjatsjanjas acordaron quedarse con parte del dinero, y ellev el
restante a los apstoles (Hechos 5: 2). pa pacham pava lhafoc pa clesanilh yacutch'e, vooy peelh pacham pa ayisjan la
mitad de sus pies era de hierro, y la otra mitad de barro (Daniel 2: 33). ti shtat'lheshelh'e ja Cades Barnea pa shtamey ja
nalhu ti shtecjetey pacham ja tovoc Zered, pa sht'nshi' java treinta y ocho yincpes desde Cades Barnea hasta cruzar el
torrente Zared, anduvimos caminando treinta y ocho aos (Deuteromonio 2: 14). jaychavalhelhey ca jana'shelhshi na
acootsjat, ca jquelhch'e yajatesh na nyish c'atsajche pa tanca yuyelh'e pacham pensamos pasar por tu territorio,
caminando siempre adelante por el camino, sin desviarnos (Deuteronomio 2: 27). Ver : pacham2.

pacham2 Adverbio. 1 EN PARTE.


2 DE UN LADO. t'acum'e lhpa manzana pa pacham pa yitsefesh'esham pa vatvafi' agarr una manzana y en una parte
inyect veneno. lhpa vatnaijavte ni ntapooj j, pachamlheesh la baera no era completamente llena, solo a la
mitad. yam'acfi pa pacham java lhcc'oovtes japu (las crecientes) alcanzan en parte las chacras de la
gente. pachamlheesh ti manlhe ja apis lhtsitenjayish parte de ellos sigue en su tierra tradicional. Ver
: pacham1. Variante : pachamlheesh.

pachamlheesh Ver : pacham2.


pach'e' Adverbio de modo. 1 EXTREMADAMENTE.
2 MUY.
3 MUCHO.
4 DE NINGN MODO. at'esh pach'e' jaspa tanca napunac'oya papu ti anich'ayech que nadie quiera despreciarte por ser
joven (1 Timoteo 4: 12). Ver : apasha(taj) ~ pash'ei.

paelh(cha) ~ peelh(cha) Ver : pa3.


pa jaalh pa Ver : jaalh.
pa jasc'oya ca ni Conjuncin consecutiva (negativa). PARA QUE NO. pa Yave pa yinem'e pa Cain pa lhca'niscte pa
jasc'ya ca chi ncln jayu nan lhjunash ca n'vantaj papu lhn Yav puso una seal a Cain para que no lo matara el que
lo encontraRA. Ver : jaspa ~ pa jaspa.

pa jaspa Ver : jaspa.


pajo ~ p'ojo Verbo, Grupo 1 (solo en tercera persona). 3s: pajojam (pajo-jam). 1 EST ROTO.
2 EST PERFORADO.
3 EST AGUJEREADO. pajojamsha'ne nava tnjquei los turriles estn agujereados. isjop ca shtachenesh pava titjes chi'
pava na lhjunashvatc'oya clesanlhiy t'ajuiya ja vatata'vat shi' shta ca shtaparchayanesh pava p'ojojisha'neconviene
para usar para hacer platos y otras clases de metales para la cocina, y tambin para remendar ("parchar") los que son
agujerados. Ver : yipajojinatsham.

palavai Nombre masculino; no poseble. PARAGUAYO. Note: prstamo adaptado del castellano (paraguayo) japi'lhech
casvelhavot palavai caaj ti nachantaj ca ni nvi'jatanaan papu nuestros vecinos paraguayos se inclinan a faltarles el
respeto a los nuestros. caslhan'e pa shtavi'jatanesh papi'lhech casvelhavot palavai pero nosotros respetamos a nuestros
vecinos paraguayos. japi palavai ca ve'lhatajeelhshi ja lhtsitenjayish capi catsinvot p'alhaa ca natcu'melh'in j, ca
piiavach'apee pa lhcootsjatvatam donde hay paraguayos trabajando juntos en la tierra de nuestros antepasados, que
mantangaz paz mutua en la tierra que habitan conjuntamente.

palha Ver : p'alhaa1.


palhech Ver : pa3.
pa lhechesh Ver : lhechesh.
pa lhet tlh'e'jop Ver : pa'lhech tlh'e'jop.
pan Ver : pa3.

387

panelh Ver : pava1.


pan'e Ver : pa3.
papa Nombre femenino; no poseble (?chequear). Pl: papac (papa-c). PAPA. Note: prstamo del castellano lhpa vonsa yich'e'
pava papac un saco de papas ("[donde] hay papas"). pava papas chiycacllh papas fritas ("las papas que alguien fri").

papelh(cha) Ver : papi.


papi 1 Clasificador dectico; plural; humanos; nunca vistos antes. LOS/LAS HUMANOS/HUMANAS NUNCA VISTOS
ANTES. pa'lhech lhayasha ca lhjunashajulh papi niqu'isham jum, taj ti pa'lhech nivacle ni nasheshc'oya pap'elh eso
pareca excelente ("que fuera como los obedientes"), pero ese hombre no era nada mejor que los otros.
2 Clasificador dectico; plural de cortesa en sentido de singular; humano; nunca visto antes. EL/ LA. yit'esh papi
c'utsjaclaiya habl la ancianita.
3p: papuque, papuqueei, papucyiana. 3 demostrativo y pronombre de 3a persona; plural; humanos; nunca vistos antes. chi
manlhanitsha'ne lhn papuqueei, pa lhech papuqueei yi'vanesh pa lhanfanash papi nivacle chi yiclnsha'ne jayu
yiinsha se las dej con vida a aquellas, y ellas vieron lo que les hicieron a los hombres, a los cuales pronto iban a
matar. lhacma papuque ti lhantclishjesesh pa Jediael, papi lhanvaclesesh pa t'ajjam shi' papi yifiiy
vatclnsha'ne ti yijp'yesh pa vatvatclnjayash; pa yameyshi dicisiete mil doscientos nivacle todos ellos eran
descendientes ("nietos") de Yediael, jefes de familia y guerreros valientes ("eran valientes al pelear y hbiles en la guerra");
contaban con (un ejercicio de) dicisiete mil doscientos hombres (1 Crnicas 7: 11). papu ca ninuttajem pa lhch'inish,
papuque chi yichajei jayu papi tcaasclanchaisha'ne el que se irrite contra su hermano ser llevado ante el
tribunal.ampapu ca shtuqu'e lhpa saniy, lhech jayu papucyiana nadie de nosotros ha plantado esta sanda, sern
aquellos de all (los que la han plantado). pa nalhcachi ti nam; tosch'e papuque yitsji; pan t'ajj pava lheiyis ti lhjaya
shita al medioda llegaron; estaban lejos los varones; haba una mujer ("esposa") para cada uno de ellos. she t'e papuque
tlhey pa am'e pa'na ti tclajaya ja lhenach? quin es sta que viene del desierto apoyada a su amado? (Cantar de los
Cantares 8: 5). meelh ti tatvaych'aclaj ja Pedro pa yivanjulh ti yijoqu'esha'ne ja vat'eyjatsjanach jan ya'shesh ti yen ja
Jess, j lhech ve'lha yielh'e ja Jess ti tsaccunch'e, jlhechesh ti niysesh ti yit'esh: Lhcaanvacle, she papuque
vanc'oyanjan'ay jayu? cuando Pedro se volvi, vio que le segua el discpulo amado de Jess, el que estaba con l durante
la cena y le haba preguntado: quin es el que te acompaa? (San Juan 21: 20). she papuque yiclnsha'ne lhacm'a
capuque? quin ha matado a todos esos? she papuque lhavooisha'ne? a quin ests buscando?
3p: pap'em. 4 demostrativo y pronombre de 3a persona; plural; humanos; nunca vistos antes pero se oyen.
3p: pap'emjulh. 5 demostrativo y pronombre de 3a persona; plural; humanos; nunca vistos antes pero se oyen venir.
3p: papi. 6 pronombre indefinito de 3a persona (plural con sentido de singular o plural); humano(s); nunca visto(s) antes. yit'esh
papi nivacle ca ntaj'in papu ti vaf los nivacle dicen que va a llover cuando alguien muere. she papi natumjat?quin te
dej embarazada?
3p: papilhech, papulhech. 7 pronombre anafrico de tercera persona; plural; humanos; nunca vistos antes. t'eclet'a pa'lhech
lhavtsaat papilhech matqu'iyan atacaron la aldea de los ayoreo. meelh ti vaclan pa vatacshinjayash, ja't'ajesha ti
vaclan pa lhancntayashesh cava Dios lhasinc, pa nict'esh'a'ne papu lhech cuando llega una tribulacin o ocurre una
persecusin por culpa de la palabra de Dios, ellos fallan (San Marcos 4: 17). tnei papi lhcachenjas lhech papi'lhech
t'apayeishilhatam, pa yichei shita ts'ivee pa'lhech; doce papi'lhech nivacle llam a los discpulos que l haba eligido
(para s mismo), y stos se acercaron a l; eran doce hombres.
3p: papelh. 8 pronombre diferencial de 3a persona simple; plural; humanos; nunca vistos antes. pa vacumajeshei lhn
pap'elh los otros se acercaban (all) corriendo. pa'lhech lhayasha ca lhjunashajulh papi niqu'isham jum, taj ti pa'lhech
nivacle ni nasheshc'oya pap'elh eso pareca excelente, pero ese hombre no era nada mejor que los otros. lhet t'aplhuqu'e'
to nque nachshi vitsha japi niitjocovot, pap'elh lhavelhavot manlhee ta'vaiyei ja Nueva Asuncin, Infante Rivarola
shita al mismo tiempo (que los guaran occidentales) vienieron tambin aqu los andeva, una parte del pueblo vive en
Nueva Asuncin e Infante Rivarola.
3p: papelhcha. 9 pronombre diferencial de 3a persona compuesto; plural; humanos; nunca vistos antes. istaa ca aja'yaseelh
papelhcha jayu bsquense otro marido! ("est bien que se casen con otro"). yi'jop ajalh na atata, ca'tajesha
pap'elhcha quizs lo tiene consigo tu padre, u otra persona. caaj papi napuqu'e lhcaanvacles papin yit'esh ca nashjat pa

388

t'unaj, lhan'e lhacm'a pap'elhcha ca lhcavosa jayu algunos soberanos queran aumentar su poder para someter a todos
los dems para someterlos ("que sean sus peones").
3p: papi(n). 10 pronombre relativo; plural; humanos; nunca vistos antes. chi yivalha papin yicln ser castigado el (cualquiera
persona) que lo mat. lhai'yaash papin yisnatesh'in cava vopovoc pa yit'ya lhavaatsha las que suelen tejer ponchos lo
saben por experiencia. lhan'e ja Jess pa vo'tajesha'ne ti na yovalhtajeshiin papin t'ajaya pero Jess segua buscando
para ver quien le haba tocado el vestido (San Marcos 5: 32). avooi papu papin lhcafiyanesh ca asinyelhbusc a alguien
en que puedas confiar para hablar con l.
11 predicado de pregunta; plural; humanos; nunca vistos antes. DNDE ESTN ELLOS/ELLAS? 3p: papu'ne?. Ver : papu.

papi'lhech Ver : papi.


papu Pronombre personal indefinido de tercera persona singular. 1 ALGUIEN.
2 NADIE.
3 CUALQUIERA. Note: es una forma de plural con sentido singular yit'esh papi nivacle ca ntaj'in papu ti vaf los nivacle
dicen que va a llover cuando alguien muere. yamsha' papu ca lhja'ya'tajeesh ja Shinvo', papu ca lhechtaja, ca
ya'lechtaja! feliz aquella que se case con Shinvo', la que ser, ser yo ella! papu ca entaj, ca atsentajelh (eleg) a quin
quers, a lo mejor me quers a m. tanca na apee ca lhcumteseelhyish papu nunca seremos esclavos de nadie. pa t'jj
papu tavayey pa cotsjaat ti ampapu ca nv'e una voz grita en el desierto ("la voz de alguien est por este lado en la tierra
donde no hay nada") (San Marcos 1:3). yiyjiesha ca yaaj ca nanfaclemch'e papu les encarg que nadie se enterara de
eso ("que no lo digan a nadie"). yinjt ti tnvatai jcl'esh ca ni ncuclnaan papu todo el tiempo se llaman unos a otros,
para que nadie se desve. yen lhapesh papu ca nvoo'mei, ca nvajuem shta quera tener a alguien quien fuera a mariscar y
buscar miel para l. isjop t'e ca nc'cji papu pa lhajpyich pa t'un'in ca natcutesh pava lhcqueclity, ti jjjeclay
nincfa pa t'un'in? puedo alguien acaso entrar en casa de un (hombre) fuerte y llevarse sus cosas si primero no lo ata (al
fuerte). nintajulhey ca chinvujuychatvatc'oya papu no es justo discriminar (unos de otros) a la gente. tanca nataa
papu nadie puede confundirse. ta yie' lhja cjecl chishayan'in yiey na Enaim, lhjan yie' lhavj na nyish? - yiey
nque nive'lhaa papu ca chinshayan'in dnde est la ramera ("la mujer que pagaban"), la que se pona en Enaim junto al
camino? - aqu no haba ninguna ramera ("ninguna para que la paguen") (Gnesis 38: 21). ca ama papu ca natqu'iyytay
shi' ca niyjaan pap'elh, na yiyatjayash ve'lha ti jayjuyesh'ajulh a'vatcasin aunque nadie acuse y ordene a otro, mi
pleito es solo contigo, sacerdote (Oseas 4: 4). lhan'e yitsha papu ca nitujtaj na yisjaan shi' ca niy'tajshi nava yivoyey
pa lhecha ca nicaajem pa vatmnlhajayash yjlhyech pero quien come mi carne y bebe mi sangre tiene vida eterna
(San Juan 6: 54). tajulhtajey ca nicaaj papu ca ni'sesh'e nava yasinc ca ninesh pa clesanilh! ojal hubiera alguien
que escribiera mis palabras, que las grabaran en metal! (Job 19: 23). jayaalhtajei papu ca nits'efen pa ampapu ca
nasvoijateshch'e pido socorro ("pido que alguien me ayude") y nadie me defiende. navque matas yisasiyan pa nivacle;
taj ti ca nitujtaj papu pa'na ti jjjeclay ninvmcc'oya pa tanca nisasiyan cavque aquellas cosas contaminan al
hombre; pero si alguien come algo si antes haberse lavado las manos, ello no lo contaminar (San Mateo 15: 20). ya aj ca
anfacle'lhem papu navan lha'vanelh namjey pa ca t'aplhutajaa ca neetajchishamshi na Nivacle Lh'sesh capi
vafsha'ne no cuenten a nadie lo que han visto hasta que el Hijo del Hombre resucite de entre los muertos ("los [que]
murieron") (San Mateo 17: 9). papu ca ninat(t)taj'apee anque utej pa yipcjetsha'ne jayu, vooy ca nanct(t)ajsha'ne
lha utej ca nat(t)aj'apee papu pa tsi'sha lhcamqu'eesh quien tropiece con esa piedra se estrellar, a quien le caiga encima
lo aplastar (Lucas 20: 18). papu ca nv'e' ca nivaneshch'e yaychavalhemey ca nifos pa ve'lha necjc cualquiera que
les hubiera visto irse as pensara que estaban enterrando a un nio. ca amtajac'oya papu pa isa'emjop ca nv'ec'oya pa
lhc'o'vataj pa chiyisclantajemsha'ne ca nv'e', pa ninach'aneshc'oya si alguien poda apoderarse de un lugar mejos del
que le fue indicado, no se perda la oportunidad de hacerlo. pa yiyjiesha ca yaaj na ca nanfacleem papu le dijo que no lo
contara a nadie. yaaj ca avaantaneshem papu ca nitant'saclantaj ti t'alh'a, meelh ca istajajop'am pa lhech
afanisheesh no niegues un favor a quien lo necesita si puedes hacerlo. ninc'usinat'in papu pa'na ti amemc'oya el que no

389

tiene nada no est contento. avooi papu papin lhcafiyanesh ca asinyelh busc a alguien en que puedas confiar para
hablar con l. Ver : papi.

papucyiana Ver : papi.


papun'e Ver : papi.
papuque(ei) Ver : papi.
papu'lhech Ver : papi.
papu'ne Ver : papi.
pap'em(julh) Ver : papi.
paqu'efch'e Verbo, Grupo 1. 1s: ya'paqu'efch'e (ya'-paqu'ef-ch'e). 2s: a'paqu'efch'e (ya'-paqu'ef-ch'e). 1s: paqu'efch'e
(paqu'ef-ch'e). 3s: caspaqu'efch'e (cas-paqu'ef-ch'e). ES TUERTO/TUERTA. Ver
: paqu'eijache; paqu'eiyaj;yipaqu'efiyan.

paqu'eijache Nombre femenino; no poseble. Pl: paqu'eijachei (paqu'eija-che-i). MUJER TUERTA. Ver
: paqu'efch'e; paqu'eijaj.

paqu'eiyaj Nombre masculino; no poseble. Pl: paqu'eiyas (paqu'e-iya-s). HOMBRE TUERTO. Ver
: paqu'efch'e; paqu'eijache.

Paraguay Nombre (topnimo) masculino; no poseble. PARAGUAY. Note: prstamo del guaran/ castellano yiey na Paraguay
caajshi pava 5 yitsates S.O.S.: Asuncin, San Ignacio, Hohenau, Panambi shi' pa Luque (la asociacin) S.O.S. est
presente en el Paraguay en cinco ciudades: Asuncin, San Ignacio, Hohenau, Panambi y Luque. Ver : palavai.

Pascua Nombre masculino; no poseble. PASCUA. Note: prstamo del castellano con cambio de gnero napu' pava nalhus
amc'oya ca chi nasclaneshshi pa Pascua, pa Jess yit'esha papi doce apstoles... pocos das antes de la fiesta de Pascua,
Jess dijo a los doce apstoles... pa yjesh'esha'ne Pascua la ltima Pascua. papi lhnvot pa Jesus lhacm'a pava
yincpis ti yichei'in pa Jerusalen ti fiesta'esh'in ti pascua los padres de Jess iban todos los aos a Jerusaln por la fiesta
de la pascua. meelh ti vaclan ja nalhu ti chivatc'usinatesh'in lhpa yucuve ti ni nveyshi pa yicap'ofiyanshi jan t'aplhu'
ti pascuaesh, ti chituj pa tashinshtaj el primer da de la fiesta de los panes sin levadura ("el pan que no est-en [lo] que le
hace hichar"), sacrificaban el cordero de la Pascua (San Marcos 14: 12). tatmjalhesh ts'ivee pa tashinshtaj Pascua
t'ajuya estaban preparando el cordero de la Pascua.

pash'ei Ver : apasha(taj) ~ pash'ei.


patacch'e Verbo, Grupo 1 (solo en tercera persona). 3s: patacch'e (patac-ch'e). 1 ES SINUOSO.
2 ES CURVO. Note: existe tambin la forma reduplicada: patacpatacch'e patacpatacch'e cava lhnyishai capi catsinvot
lhai'yaash ti tanchavatiy lhapesh papi nivacleichac ti vatclneelhsha'ne los caminos de nuestros antepasados daban
muchas vueltas por el cuidado de los indgenas (enemigos) con los cuales guerreaban. papin vmeshjop pa is nyish pa
yuyey pava lhnyshay tulhch'esha'ne, ti yiclafinatshi ti yisnatshem pava yicctiyanesh shi' ti yic'usinatemshi pava
niysisa lhfanishlhavach, pa nashch'e pava nyshay patacch'esha'ne pa yuyjop pa yitst'aj nyish los que abandonan el
sendero recto para seguir caminos tenebrosos, los que gozan haciendo el mal y se alegran de la perversin, siguen senteros
torcidos y sendas extraviadas (Proverbios 2: 13-15). pa vapeclaan ts'ivee java chiydiosiyan jan lhjunash pa clutsesh
yecl ti patacch'e, java vatc'jey pa tanca chincpnit'ajesh y se volvan a sus dolos como un arco (de madera)
encurvado, cuyas flechas no acertan su meta (Oseas 7: 16). Ver : yipatacliyan.

patacpatacch'e Ver : patacch'e.


pa t'e' pa ca Ver : t'eesh'in pa ca ... ~ pa t'e' pa ca....
pava1 1 Clasificador dectico; plural; no humanos; nunca visto antes. LOS/LAS NO HUMANOS NUNCA VISTOS
ANTES. caajem jayu pava lhavti tendr espritus auxiliares.
3s: pavque, pavan'e. 2 demostrativo y pronombre de 3a persona; plural; no humanos; nunca visto antes. na pa casjunash
casnich'ac ti shtaichavalhajop pavque nalhus jayu? qu sentimos nosotros los jvenes al pensar en nuestro
futuro? nava nalhus ti tuj ts'ivee papi nivacle pa jaalh pa acloj ti'ma pava lhcanusesh, pa'lhech pavque yiclquiin
papi lhcles pa Stavuun todos los das coman carne humana ("hombres") hasta que llegaron a tener muchos huesos, con los

390

cuales jugaban los hijos de Stavuun. pavque manlhats'ivee tapoojqu'esha'ne pava doce sisenlhiy pava yucuvec con las
sobras se llenaron doce canastas de pan.
3s: pav'em. 3 demostrativo y pronombre de 3a persona; plural; no humanos; nunca vistos antes pero se oyen.
3s: pav'emjulh. 4 demostrativo y pronombre de 3a persona; plural; no humanos; nunca vistos antes pero se oyen venir.
3s: pava'lhech. 5 pronombre anafrico de tercera persona; plural; no humanos; nunca visto antes. pa vantsimaaj utenilh
pava'lhech yiyitsjayan pa Jerusalen pava'lhech yafalhch'e las murallas ("postes de piedra") que haban protegido a
Jerusalm yacan derribadas. pava'lhech lhc'aplhus ti lhcaanvacleesh'e pa Roma pa'lhech tanch'anjai Augusto, pa
yan'e' shita pa vatyjijat: lhacm'a papi nivacle papi yishi' ca yiyjijat isjop ca chi nisesh'e pava lheiyis jaspa chi
natsjuulh en aquellos tiempos reinaba en Roma el emperador Augusto que dio el siguiemte edicto: todas las personas que
viven en mi imperio deben inscribirse en las listas del censo ("poner-en su nombre para que se cuenten").
3s: pavelh. 6 pronombre diferencial de 3a persona simple; plural; no humanos; nunca visto antes. lhan'e pav'elh lhaftechis pa
pii; ampa lhn ca lhfanisheesh pqueei pero las otras bolsas de miel quedaron (en su lugar); con ellas l no hizo
nada. meei ja nacfiyis lhavo' ca uijat'acfi navque acfiyis pav'elh pitesaclee vete al zapatero para que cambie estos
zapatos por otros un poco ms grandes.
3s: pavelhcha. 7 pronombre diferencial de 3a persona compuesto; plural; no humanos; nunca visto antes. ct'eech, anfaclelhyam
pav'elhchaa lhasnatsjes pa Cufalh! abuelo, cuntanos ms (otras) historias de Culfalh! yiyjiesha lhpa lhja'ya ca
nt'aalhshei lhpa lhamimi pava napu'que lhcatsjei: quecleichei, nicltsich, chi' pav'elhcha dijo a su esposa que pidiera
a su madre un poco de semillas: porotos, maz y otras.
3s: pava(n), panelh. 8 pronombre relativo; plural; no humanos; nunca visto antes. taj ti ampapu ca npe'yeesh pavan
yit'esh pero nadie entenda lo que ("las [cosas] que deca") deca. acljjum java'lhech ya'clishai vatfanishesh
yinclhanitsha'ne tatsha papi t'lha ti lhfanishesh, chi' pan'elh yicha pa lhanfanash son muchos los verbos ("palabras
de accin") que indican solo el sujeto activo (" de donde procede la accin") y otros el sujeto pasivo ("va la accin
sufrida"). nitlh'e na cotsjaat lhacm'a pa ca lhjunashtaja pava vatcvjiyanchecuy, pa t'aclc caaj pava lhtsjey, shi'
pava aacjuy pavan t'lha lhay produzca la tierra todas las clases de plantas cultivadas, hierbas que dan semillas y rboles
frutales (Gnesis 1: 11).
9 predicado de pregunta; plural; no humanos; nunca visto antes. DNDE EST ELLOS/ELLAS? 3s: pav'ne?.

pava2 Nombre femenino; no poseble (?). PAVA (para calentar agua). Note: prstamo del castellano camamjulh nalhu ca
atsemajeisham lha pava pa itj, pa ay'ji pa cusshi' antes de la madrugada tens que poner la pava al fuego para tomar
(mate) caliente.
pava na lhjunashvatc'oya Nombre plural; posedo solo en tercera persona. 3s: lhjunashvatc'oya (lh-junash-vatc'oya). 1 VARIOS.
2 DIFERENTES (TIPOS DE). Lit: los cmo no son uno frente a otro pava na lhunashvatc'oya vatcumjayas los varios
trabajos. Ver : lhjunash; na1.

pavan'e Ver : pava1.


pava'lhech Ver : pava.
pavelh(cha) Ver : pava.
pavque Ver : pava.
pav'ne Ver : pava1.
pav'em(julh) Ver : pava1.
payij' Ver : pa' ~ pa'ij.
pa'esh Verbo, Grupo 1. 1s: ya'pa'esh (ya'-pa'-e-sh). 2s: a'pa'esh (a'-pa'-e-sh). 3s: pa'esh (pa'-e-sh). 1pi: caspa'esh (cas-pa'e-sh). 1 ES DEFICIENTE.
2 SE RESIGNA CON. ya'pa'esh lha yuijatshi llevo una camisa indecente. istaa ca shtamanlhanit, ma ca ya'paaesh ca
jacumjat bueno, dejmosla en vida, me resigno a hacerla trabajar. Ver : lha'.

pa'ij'avenj Interjeccin. AY DE M! Ver : aven! ~ aven'na! ~ avan'na!; pa' ~ pa'ij.


pa'lhechesh Conjuncin temporal. ENTONCES. Lit: este-con pa'lhechesh ti yamei pa Jerusalen papi yit'yish lhavos
t'lhei pa lhum'acfinucjulh; tai'tsjanesh: ta yi'e' pa lhanvacleesh napi judios, pa'lhech nich'a nivat'aj? por entonces

391

llegaron a Jerusaln unos sabios que venan del oriente; preguntaron: dnde est el rey de los judos, que acaba de nacer? pa
taclajesh lhas yichaaj lhacm'a pava chi yijutei jaspa ntst'ajesh pa'lhechesh shita pa yichei peelh yitsaat su hijo
menor se llev todo que se le haba dado en posesin y (luego) se fue a otra aldea. Ver : lhech; pa3.

pa'lhech tlh'e'jop Modismo. POR ESO. Note: forma conjugada del verbo tlh 'venir' Lit: proviene de eso pa'lhech
tlh'e'jop ti shtats'aclaaisha'ne nqueesh por eso ahora vivimos pobres. lhet tlh'e'jop ti yincafun a consecuencia de
eso, se enferm. lhet tlh'e'jop ti tcacojanesh pa ca lhfanisheesh'in por eso le surgiero dudas acerca de que l iba
haciendo. Sinn : lhet tlh'e'jop. Ver : tlh; pa'lhech.

pa'lhech t'lheshsham Modismo. 1 DESDE ENTONCES.


2 DE AH EN ADELANTE. Note: forma conjugada del verbo tlh 'venir' Lit: comienza con eso pa'lhech t'lheshsham pa
moquitaj ti vena lhjunash pa lhamanlhajayash de ah en adelante se cambi la vida del zorzal. Sinn
: tlh,pa'lhech. Del : 01.maalis.2012.

pa'na Pronombre indefinido. 1 ALGO.


2 CUALQUIER COSA. Note: en contexto afirmativo
3 NADA.
4 NINGUNA COSA. Note: (3) y (4) en contexto negativo caclecla ja Juan ca nclvalhem pa'na vatcumjayash encarg a Juan
que le cuidara algunos trabajos. ca nque ajunashtaja ca ni imatsintajee pa'na nan lhjunash ca atata, lhacm'a jayu
papi israelitas nitfaclesh'a jayu j ti alhcaanvacle si t eres menos exigente ("tu actitud no exija cualquier cosa") que tu
padre, todos los israelitas te reconocern como rey. ya aj ca acha'jelh pa'na, ya aj na shta pa avcjat shi' lhpa vonsa shi'
lhpa yucuve shi' pava pesc no lleven nada, ni bastn ni alforja ni pan ni dinero (San Lucas 9: 3). ca nicaajtaj papi
t'a'lhesh'a pa'na pa istaa ca ajutey; ja't'ajesha ca nicaajtaj papi tpioy'am pa ya aj ca yiyjulh ca mc'oya da a quien te
pide y al que te solicita dinero prestado no lo esquives ("no te vayas volviendo la espalda") (San Mateo 5: 42). ca ama papi
lhech pa tanca navclantaj pa'na sin ellos no habr futuro ("algo que suceda").javtcmclquiesh pa'na pasamos toda
clase de sufrimientos. shnapec, tan ca atju'yesh ca a'van pa volvamos, que no sos capaz de encontrar
nada. lhayipcuclaai, ni nt'yish ca nvooi pa'na est pasando mucha hambre, (porque) no sabe mariscar. ovalhelhjulh na
nalhu yiinsha, ojei papu ti ni novalhjulh na nalhu, tan ca a'vanelh pa'na esperen ustedes despiertos el nuevo da ("miren
al da que pronto viene"), no sirven los que no esperan el da despiertos, no van a encontrar nada. japi yinvotelhvatam
tanefeneshelh'in yinjt pa'na nuestros mayores siempre se ayudan unos a otros con cualquier cosa. anachelh yiin,
c'atisshelh jayu pa'nain vengan ustedes luego, les vamos a regalar algo. tanca nicltc'oya pa'na pa tanca nv'e'
t'ajuiyish papu no retrocede ante nadie ("no huye de nadie que est delante de l"). tan ca a'vanelh pa ustedes no van a
encontrar nada. ca eetajeshelh ca amnlhatajeelhyitshi, ca niantovaclutajaeshelhch'e cava qu'eyjatsjaneshelh'in, pa
aalhshelhyi pa'na pa lhjunash pa lhenelh, pa chinajutelh'ay jayu si quieren permanecer en m, si no olviden mis
enseanzas, entonces me pedirn lo que quieran, y se los dar (San Juan 15: 7). anyijop cum pa'na natst'ajesh ca
janyivach jamjey ca anchentajyi! djame una de tus prendas hasta que me lo enves (el regalo) (Gnesis 38: 17). ni
nteesh ca ntuj pa no quiere comer nada. taj ti chi yachajesh'in, papi lhcaanvaclesesh pa Israel nitvaclu'ei pa
Fitsc'yich chi' shita lhpa lh'alianza chi vatpe'ya'esh, lhpa chi yaichavalheshch'e pa'na con frecuencia, los reyes de
Israel olvidaban a Dios y su alianza ("su alianza que haban concludo para recordarse de varias cosas").javo'tajelh ca
jonshajaclai taj ti ni nascjishelh pa'na taj ti lhteesh avaatsha ca ju'jam lha yischaat hemos pescado toda la noche y
no hemos sacado nada; pero ya que lo decs, echar la red. ninc'usinat'in papu pa'na ti amemc'oya el que no tiene nada
no est contento. ca achentajesh pa tsc tanca ajunasha pa si uss preservativo, no te pasar nada. Ver : pa3. Variante
: pa.

pa' ~ pa'ij Interjeccin. AY! Note: expresa consternacin, ante todo por una cosa olvidada u omitida lhpa vatachita
yiyjiesha lhpa lhch'injo ti yit'eesh: pa' yij!, tavooi ja catsija'ya, tinvos yich'e' lhja lhayom'yom dijo la mayor de las
hermanas: ay de nosotras!, est agusanado nuestro esposo, tiene ghusanos en las sienes. pa'ij pa lhjunash japi taclas ti

392

ni chi njutei pa vacuna!; papi'lhech yicljtiyanjum pa vatfa'maat ay de los nios ("la situacin de los nios") que no
han sido vacunados!; a ellos las infecciones les atacan con mucha fiebre.

pecado Nombre masculino. PECADO. Note: prstamo del castellano ja pecado yisasinat ti'ma lhacm'a pa lhamanlhajayash
napi nivacle el pecado ensucia toda la vida de los hombres.

pecl Verbo, Grupo 1 (solo en tercera persona?). 3s: pecl (pecl). Pl: pecls (pecl-s). 1 ES UNA COSA VIRGEN.
2 NO TIENE USO.
3 ES ENTERO. Ver : yipecln; peclque.

peclque Nombre femenino; no poseble. Pl: peclquei (pecl-que-i). MUCHACHA VIRGEN. istaa ca shtavat'ven'esh yiin
casvaacha ca shtajo'elh'e, lhai'yaash ti caspeclquei es lindo que nos vemos y para dormir juntas, ya que nosotras somos
vrgenes. vooi nap'elhcha, istaa cun ca yaaj ca nacshenjotshi, teiya ti lhapa apis ti tasin'yelh papi yitsji, ni
peclqueiya pero las otras (chicas), que no se mezclen con nosotras ("no nos mezclen"), porque ya tuvieron contacto con
varones, ellas ya no son vrgenes. pa Fitsc'yich yichen pa lhcachenach lhavaatsha lhech pa angel Gabriel; yichenei
shita pa Nazaret, lhech yi'e' lhpa ve'lha lhutsja peclque Dios envi como mensajero suyo al ngel Gabriel; lo envi a
Nazaret, donde viva una muchacha virgen. pa'lhech lhjunash ti yfisch'e yi'ei ca t'nashesh ca profeta Isaias: a'va ca
ajaalh, lhpa lhutsja peclque yituma jayu, nicavat'ajesh jayu pa ve'lha lhas as se cumpli lo que haba dicho el prefeta
Isaas: mira, la viegen concebir, dar a luz un hijo. Ver : pecl.

peeichalhj Verbo, Grupo 1. 1s: ya'peeichalhj (ya'-peeicha-lhj). 2s: a'peeichalhj (a'-peeicha-lhj). 3s: peeichalhj
(peeicha-lhj). 1pi: caspeeichalhs (cas-peeicha-lh-s). Pl: peeichalhjis (peeicha-lhj-is) ~ peeichalhs (peeicha-lhs). ES SURDO/SURDA. caaj shita papi taclujui chi' papi peeichalhjis, pa t'aja'yesha pa lhpct, pa j'tanei ti
tatc'aatsham shita pava lhtsjei haba tambin ciegos y surdos, los toc con la mano, entonces al que era ciego se le
abrieron los ojos. Ver : peeichalhjque; tpeeichai.

peeichalhjque Nombre femenino; no poseble. Pl: peeichalhjquei (peeicha-lhj-que-i). MUJER SORDA. Ver
: peeichajlhj.

peelh(cha) ~ paelh(cha) Ver : pa3.


peemjulh Ver : pa3.
peem ('ana) Sinn : pa3. Del : 14.kes.2012. Ver : pa3.
pejaya Nombre femenino; no poseble. Pl: pejayac (pejaya-c) ~ pejaya (pejaya). BATATA. Note: esta palabra aparece en
varias lenguas chaqueas, no necesariamente emparentadas, con referencia a la batata o la mandioca: mak (mataguayo):
peXeyaek/ peXeye' (femenino), enlhet norte: peheya' (femenino), enenlhet-toba: peia' (femenino), toba (guaykur): piyoq
'mandioca', ayoreo: pejei 'mandioca' (femenino). acloj pava c'asus, ca'tajesha pava pejaya ca chi neshshi pa shtanshi pa
it'vat pa cotsjaatshi, napu' pava lhashic haba cantidades de zapallos o batatas que cocinamos ponindolas en un horno
bajo tierra que tena dos aberturas. jaicacsheyesh cava pejaya com batatas mojadas en aceite. Ver : lhpejayayuc.

pelota Nombre femenino; no poseble. PELOTA. Note: prstamo del castellano ni tsjpeesh lha pelota no agarra la
pelota. japi yitsjy yu' pelota los varones juegan a la pelota. jatsasejesh na c'utjaan lha pelota perforo la pelota con
una aguja.lhcque tc'ajulhclee lhja lhanquei tenis pelota lhse sta (pelota) es ms o menos del tamao de (lo que
llaman) una pelotita de tenis. v'mesh ti yu' pelota dej de jugar al ftbol. Ver : pelota'vat.
pelota lhavoque Nombre femenino; no poseble. Pl: pelota lhavoquei (pelota lha-vo-que-i). JUGADORA DE
VOLEI. Lit: pelota su-profesional-femenino Ver : pelota; pelota lhavo'.

pelota lhavo' Nombre masculino; no poseble. Pl: pelota lhavos (pelota lha-vo-s). 1 JUGADOR DE VOLEI.
2 FUTBOLISTA. Lit: pelota su-profesional Ver : pelota; pelota lhavoque.

pelota'vat Nombre masculino; no poseble. 1 CANCHA DE FTBOL.


2 CANCHA DE VOLEI. Lit: pelota-lugar clajj'e na pelota'vat la cancha est seca. Sinn : cancha. Ver : pelota; cancha.
pelota'vat lhas Nombre masculino; no poseble. 1 CANCHA DE FTBOL PARA NIOS.
2 CANCHA DE VOLEI PARA NIAS. Lit: pelota-lugar su-hijo Sinn : cancha lhas. Ver : pelota; cancha lhas.

393

personera jurdica Nombre masculino; no poseble. PERSONERA JURDICA. Note: prstamo del castellano con cambio
de gnero ca ncaatjatem napi vatachifas pa personera jurdica pa yijutei pa chi c'uijatei pa lhcootsjat, yaclafjanesh pa
vatqu'isjayanach pa casqueiyesh 'ttulo' cuando se le otorga personera jurdica a una comunidad indgena, se le transfiera
sus tierras, que se registran al mismo tiempo como 'ttulo'.

peso Ver : lhpeso.


picada Nombre masculino; no poseble. Pl: picadac (picada-c). 1 PICADA.
2 CAMINO. Note: prstamo del castellano con cambio de gnero ja picada 500 yamei ja lhjyish la picada 500 va al
ro. lhan'e ja nque t'ajjtajch'e picadac haba all cualquier cantidad de picadas.

picla Nombre masculino; no poseble. Pl: piclas (picla-s). CORVINA BOGA. Laporinus striatus.
pii Verbo, Grupo 1. 1s: ya'pii (ya'-pii). 2s: a'pii (a'-pii). 3s: pii (pii). 1pi: caspii (cas-pii). EST
TRANQUILO. ts'ishameshelh ti ya'piieshelh nque yicootsjat'elh estamos felices porque vivimos con tranquilidad en
nuestra tierra. ca javaf lhn yivaatsha pa nqueesh yacanotaja ca yim', pa yapiiytaja ca yichayelh, papi lhcaanvacles
shi' papi lhanvaclefas papi yisnatesh pava us nivalhchechatis si hubiera muerto yo, (entonces) reposara tranquilo y
dormira en paz, como los reyes y consejeros de la tierra que reconstruyen ciudades derruidas (Job 3: 1314). piivach'apee mantienen la paz mutua. ja Cristo nipiiy'eelhvach pa Satans, pa sajop ca piiy'elhvach pa
nicacujanaja pa cacujanaj no hay paz (mutua) entre Cristo y Satans, el creyente y el infiel no pueden convivir en paz (2
Corintios 6: 15). piielhva'ne'in capi nivacle capi nivacleichac los nivacle solan vivir en paz con los otros indgenas (del
alto Pilcomayo). lhan'e pav'elh lhaftechis pa pii; ampa lhn ca lhfanisheesh pqueei pero las otras bolsas de miel
quedaron (en su lugar); con ellas l no hizo nada. piielhva'ne'in capi nivacle capi nivacleichac vivan en paz (unos con
otros) los nivacle y los dems indgenas. pan chinvacleyan ca suytajaa, pa ya aj ca ats'ufiyjulh, lhayaash ti
apiiy'avachc'oya pava nichinvoyeshch'e si el que manda se enfurece contra t, no le resistas, pues la calma sana errores
graves (Eclesiasts 10: 4). japi palavai ca ve'lhatajeelhshi ja lhtsitenjayish capi catsinvot p'alhaa ca natcu'melh'in j,
ca piiavach'apee pa lhcootsjatvatam donde hay paraguayos trabajando juntos en la tierra de nuestros antepasados, que
mantangaz paz mutua en la tierra que habitan conjuntamente. yivaatsha yapiiy vooy pa'lhech pa t'acum'cji yivo', pa
tsict'at, pa lhcat'iyasyish; pa tsijney pa clim ti tsitiyjesh java lhc'jey viva yo tranquilo cuand me agarr por la
nuca, me apriet y me descuartiz ("[hizo] sus pedazos de m"); haciendo de m su blanco, me tir flechas (Job 16:
12). alhun ca apiiy'a! vete en paz! Ver : yipiiyan; lhpiiyash.

piim! Interjeccin. CHAS! Note: imitacin de un ruido pa neecfat'eic'oya lhn pa t'ach'aclech, piimm! nictsha'ne
shita le arranc la lengua y chas! cay (muerto).

pintaa Nombre femenino; no poseble. RATN DE LA SELVA. Akodon toba.


pintura Nombre masculino. PINTURA. Note: prstamo del castellano con cambio de gnero
pinaj Nombre masculino; no poseble (? chequear). forma no poseda: pinaj (pi-naj). HOMBRE DEUDOR. Ver : lhpi.
pistaa Nombre masculino; no poseble. PIOJITO AZULADO (ave). Polioptila dumicola dumicola. Ver : pistaataj.
pistaataj Nombre masculino; no poseble. GUYRA JURU T'I MORIT (ave). Sporophila leucoptera. Ver : pistaa.
pitej Verbo, Grupo 1. 1s: ya'pitej (ya'-pitej). 2s: a'pitej (a'-pitej). 3s: pitej (pitej). 1pi: caspites (cas-pite-s). Pl: pites (pites). 1 ES LARGO.
2 ES ALTO. pitesch'e nava yiteej el pasto es alto. nava catsiyes pitesch'ejulh nuestros cabellos son iguales de largo. meei
ja nacfiyis lhavo' ca uijat'acfi navque acfiyis pav'elh pitesaclee vete al zapatero para que cambie estos zapatos por otros
un poco ms grandes. napi'lhech ni nen ca pitejaesh ca nt'taisha'ne ellos no quieren que (los caminos) sean largos
cuando viajan. meelh'in, aptseselh yicasinnjas, yiey japi lhtachifas pitesch'e, shi' ti ts'ayjisha'ne t'j, japi vatachifas
ampapu ca ninanjova'yajulh, japi vatachifas t'unvatsham'in shi' ti yaashchishamch'e ti yie' ja cotsjaat yifach'anch'e
java tovjy corran, mensajeros ligeros, al pueblo esbelto de piel bronceada, a la gente temida, al pueblo vigoroso y
dominador, cuya tierra surcan canales (Isaas 18: 2). napi lhech yen java pitesch'e t'uyjatshiyis ti t'ota'yesh, lhayaash ti
vataanvacleyanesh gustan de pasear con largas vestiduras, porque presumen de importantes (Lucas 20:

394

46). ya'pitej'ac'oya soy ms alto que vos. a'pitejyic'oya sos ms alto que yo. taj ti ya'pitejclee pa tsicaaisiyuesh lhca
mimi ti yan'e' pa vopovo, chi' ti tiy'e pava vataai cuando crec un poco ms, me interesaba cmo mi mam hacia ponchos
y yicas. Ver : yipiteyan.

pitocla Verbo, Grupo 1/Adverbio (chequear). 3s: pitocle (pito-cla). DURA UN RATO. pa Pedro pitocla'e ti manlhee, pa
china ti voqu'e' taj ti tojemei Pedro aguard un rato, y luego fue siguindole, pero de lejos.

pitoclailha Verbo, Grupo 1. 1s: ya'pitoclailha (ya'-pito-cla-ilha). 2s: a'pitoclailha (a'-pito-cla-ilha). 3s: pitoclailha (pitocla-ilha). 1pi: caspitoclailha (cas-pito-cla-ilha). HACE PERDER EL TIEMPO. Ver : pitoj; yipiton; pitocla.

pitoclalha Adverbio. 1 INESPERADO.


2 CONTRARIO A LO ESPERADO. lhapa' caspitoclalha yiin ca shtam' clee ya nos sobra poco tiempo para dormir. Ver
: pitoj; pitocla.

pitoj Verbo, Grupo 1. 1s: ya'pitoj (ya'-pitoj). 2s: a'pitoj (a'-pitoj). 3s: pitj (pitj). 1pi: caspits (cas-pit-s). 1 EST
OCUPADO.
2 DURA MUCHO TIEMPO.
3 DEMORA.
4 TARDA.
5 SE RETRASA. ya'pitojesh na yicumjat estoy ocupado con mi trabajo. pitojesh pa ni lhtavclayasheesh much tiempo
dur su vejez. pitojeshfach'ee pa vaclan'apee pa cobre pa chi yit'esha "patina" con el tiempo (afuera), se forma sobre el
cobre una llamada "patina". yichey shta papi yisclansha'ne pava camiones, ymey pa niy'sesh pan yitst'ajesh lhpa
camion, nipitojaan lhaca'v camion? se fue adonde los que cuidaban de los camiones, lleg y pregunt al dueo de un
camin, no est ocupado aquel camin? ma ni pitojaan no est ocupado. nipitojeshts'ivee ti yivaclhitesh pa lhcasash
lhpa lhcaanvacche no tardaron mucho en terminar (de hilar) la lana de la reina. pa jjjiclai ni pitojtajeesh lhn ti
nap'ujitaj pa shinvo', pa nichavaich'etaj lhn lhapqueei ti nischaatshi lhn pa shinvo' un rato despus de comenzar a
lamer la miel, ella not cierto olor que tena la miel. lhan'e pa'lhech Cufalh pa yiyalhicli lhn jumje, lhe'na ca
pitojasham es que Cufalh poda quedar bajo el agua sin respirar durante mucho tiempo. vooi pa novoc ti chi njs, ca
clajjtaja j, pitojesh ti chi yisclan, ni nvm la mandioca silvestre se raspa, y cuando est seca, se conserva mucho
tiempo, no se pierde. tan ca caspitojeesh lhum'ashi no vamos a necesitar mucho tiempo maana. ya'pitojji ti
yanvacleesh j hace tiempo que soy adulto. pa lhc'usiyash papi vancacjsjat pa ni pitja el gozo de los hipcritas no
dura. pa tanca ninshjtesh(sh)a'ne pa lhc'cnashesh pa lhe'naa ti sasjop jayu ca pitjeesh pa
lh'isiyashtajesh(sh)a'ne nadie escapaba de su voracidad ("nunca dejar pasar su gusto"), por eso no durar su bienestar (Job
20: 21). ei ca ntaja'yaisha'ne, pitosshi ti nivaclesesh, nivacchei lhetlha lhjunashsha'ne, lha'yaash ti tanapunei pa
lhcheje pa ca lhcatsijiyina mejor que los hombres no se casen demasiado jvenes ("dure mucho [antes de casarse]), igual
para las mujeres, porque ellos son todava incapaces de traerles presas a su suegra ("para el regalo de bodas de su
suegra"). pa vatjutsa' nalhu pa napu'eyshi jive'cla pa napu'eyshi nincp, ti meelh ti pitoj'e clee pa ve'lha nincp
papi Israel lhavos ti tay'een pa Egipto... el primer da del mes segundo, en el segundo ao despus de la huida de Egipto de
los israelitas, ...(Nmeros 1:1). palha yapitojelh'e ti lhech yamnlheelh'e ti namelhyi pa ve'lha chiytyjata pava ti
vaclen t'lhey ja Judea tras varios das de estada ("pasamos mucho tiempo all quedamos all") nos lleg un profeta que
vena de Judea (Hechos 21: 10). nan lhjunash ja Pablo ti pitojesh ti vanqu'eyjatsjan pa jaalhpa nimjayu jum ja
nich'ayech pa ujesh ti yim', pa nictsha'ne tlheychisham ja pu'janaeyshi lhtvash mientras Pablo hablaba sin parar,
al muchacho lo fue venciendo el sueo hasta que, profundamente dormido, el muchacho se cay al suelo desde el tercer piso
(Hechos 20: 9). ni nteesh ca caju'ach'e ca pitoje'e ja Asia no quiso retrasarse tanto en Asia. c'oya ti pitoj'e clee pa
lhech'e... cuando hubieron estado un tiempo all,... Ver : yipiton; pitoclalha; pitoclailha.

pizarrn Nombre masculino; no poseble (?). PIZARRN. Note: prstamo del castellano t'a'lha napi taclas ca
nc'alhtanesh'e na pizarrn pide a los nios que traten (de escribirlo) en el pizarrn.
pjotshi Verbo, Grupo 1. 3s: pjotshi (pjot-shi). 1 ES BLANDO.
2 ES FRGIL. pjotshi na tiza la tiza es blanda. Ver : c'aasshi; calhip; cleetshi; c'aclumji; pac'f.

395

pjujuc Nombre femenino; no poseble. Pl: pjujcui (pjujcu-i). CACTCEA (var.) Note: dcese de una tuna de tallo y y hojas
espinosas

pjumtsej Verbo, Grupo 1. 3s: pjumtsej (pjumtsej). 1 BRILLA.


2 ES BRILLANTE.
3 ES LUMINOSO. java lhafoc uj ti pjumtses lhjunashjulh pa clesanilh ti tjiyaj sus pies eran brillantes como el bronce
(Apocalipsis 1: 15). she papi vachachfach'ee jan lhjunash na jumcuclaay ti claaf nalhu?; pa lhasnyech'esh jan
lhjunash na jive'cla, pa pjumtsej jan lhjunash na jumcuclaay, nichintajulh'ajulh jan lhjunash japi c'afoquelhay ti
yich'in? quin es esa que se asoma como el alba, hermosa como la luna, radiante como el sol, imponente como un batalln?
(Cantar de los Cantares 6: 10). pa itj pa pjumtsej, pa lhech pa tlhshaam pava tachinshi el fuego brillaba lanzando
relmpagos. Ver : cjumtsej; tjumtsej; yipjumtsiyan; lhapjuntseyash. Variante : pjuntsej.

plancha Nombre masculino. forma no poseda: plancha. PLANCHA. Note: prstamo del castellano con cambio de gnero chi
suiyeshshi shita pa plancha ni nt'unshi, isjop ca yecl'a se necesita una plancha blanda que puede ser de madera.

poc'atsi Nombre femenino; no poseble. Pl: poc'atsic (poc'atsi-c). ABEJA (enjambre de cierta variedad de ~). Ver : poc'atsi
lhavoque.

poc'atsi lhavoque Nombre femenino; no poseble. Pl: poc'atsi lhavoquei (poc'atsi lha-vo-que-i). ABEJA SILVESTRE
(especimen de ~) (var.) Lit: poc'atsi su-ente Ver : poc'atsi.

pocli Nombre no poseble. PAPILLA DE MANDIOCA VENENOSA. Note: los nivacle solan cocinar ciertas variedades de
mandioca amarga (venenosa) hasta que salga el veneno para obtener una papilla dulce y rica (Moreno 2013)

pof! Interjeccin. (SIN TRADUCCIN). Note: expresa sonido de golpes lhan'e lhn lhpqueei pa tjat'eclein lhn, pof, pof,
pof pero ella estaba ocupada (alisando un cntaro nuevo), pof, pof, pof. pof, pof, pof, tatcafmelh lhpa lhja'ya pof, pof,
pof, lavaba ropas junto con su mujer. vapecla lhn shta lhpa Tsini'ni ti yitsefeshaan shta, pof pof pof Tsini'ni volvi a
perforar, pof pof pof. Ver : yipofin.

poitaa Nombre femenino; no poseble. Pl: poitaas (poitaa-s). CHIRICOTE. Aramides cajanea. caaj nava lhafas lha
poyta'a el chiricote tiene plumas.

polica Nombre masculino; no poseble. POLICA. Note: prstamo del castellano con cambio de gnero na vatqu'isjayanach
vancanclhanitshi ca castsitenjayash lhei cdula de identidad, pan t'lha pa polica el documento que muestra la
ciudadana se llama 'cdula de identidad', la que expide la polica.

pomelo Nombre femenino; no poseble. Pl: pomeloc (pomelo-c). POMELO. Note: prstamo del castellano con cambio de
gnero caaj'am pava siete pomeloc, vooi ca atujtaj pava pu'jana, ta t'ajj jayu pava manlhee? tens siete pomelos, si
coms tres, cuntos van a quedar?

poste Nombre femenino; no poseble. POSTE. Note: prstamo del castellano con cambio de gnero jantsooji lha poste arranco
el poste. Sinn : jooc, vantsemaaj. Ver : jooc; vantsemaaj; chiytsemaaj.

Pozo Colorado Nombre femenino (topnimo); no poseble. POZO COLORADO (poblado). Note: prstamo del castellano con
cambio de gnero de acuerdo con el nombre nivacle original Tinjque' Yucch'e janash'e lhja Pozo Colorado ti jquei ja
Asuncin pas por Pozo Colorado para ir a Asuncin. Sinn : Tinjque' Yucch'e.

pc'i Ver : pa3.


pclc Nombre femenino; no poseble. Pl: pclquis (pclqu-is). MOSQUITO CABALLO, ATI'U KAVAYU. Culex spp..
plheech Nombre masculino; no poseble. Pl: plhjei (plhje-i). 1 TRONCO QUEMADO.
2 TALLO QUEMADO.
plhenjataj Nombre masculino; no poseble. Pl: plhenjatas (plhenja-ta-s). 1 TAT CARRETA.
2 ARMADILLO GRANDE. Priodentes giganteus.

pmpm'in Verbo, Grupo 1. 1s: ya'pompom'in (ya'-pompom-'in). 2s: a'pompom'in (a'-pompom-'in). 3s: pompom'in
(pompom-'in). 1pi: caspmpm'in (cas-pom-pom-'in). 1 ES FUERTE.
2 ES FORZUDO.
3 ES DURO.

pque Ver : pa3.


pqueei Del : 08.kes.2012. Ver : pa3.

396

psenaj Nombre masculino; no poseble. HOMBRE BARBUDO. Ver : lhpse.


psenja Nombre femenino; no poseble. Pl: psenjai (pse-nja-i). 1 PIRA GUASU MANGURUJU (pez). Zungaro sp..
2 PIRA PIRA SURUVI (pez). Pseudoplatystoma coruscans.
3 BAGRE (pez). Hypophtalmus edentatus. Lit: barbuda caaj shita ja sivnc, chi' java c'ayoich'e, chi' java psenjai, pa
nque ja vnaj tambin hay dorado, surub y manguruj, y piraa. Ver : psenaj; lhpse.

ptiin Verbo, Grupo 1. 1s: ya'ptiin (ya'-pti-in). 2s: a'ptiin (a'-pti-in). 3s: ptiin (pti-in). 1pi: casptiin (cas-ptiin). 1 TIENE MALA VISTA.
2 ES DE ESCASA VISTA.
3 SE VE MUY MAL.
4 APENAS SE VE. ptich'esha'ne nava vatca'nisctei apenas se ven las letras. ya'ptich'e na nyish apenas veo el camino.

ptinaj Nombre femenino; no poseble. Pl: ptinaj (ptinaj). FRUTA DE CIERTO RBOL. Note: fruta muy dulce semejante
al durazno Ver : ptinayuc.

ptinayuc Nombre femenino; no poseble. Pl: ptinacui (ptina-cu-i). RBOL (var.) Ver : ptinaj.
ptsej1 Verbo, Grupo 1. 1s: yaptsej (ya-ptsej). 2s: aptsej (a-ptsej). 3s: ptsej (ptsej). 3p: ptses (ptses). 1pi: casptses (cas-ptse-s). 1 ES VELOZ.
2 ES LIGERO.
2 CORRE RPIDO. tiqu'icch'e nava acacly ni aptsejashi na yint tens patas cortas y no pods nadar rpido ("no sos
rpido en el agua"). yinjt lhn ti yifajy lhai'yaash ti yaichavalhemey lhn ca ptseja jum pa lhantcshich'asiempre lo
escarificaba a su nieto, porque quera que l fuera muy veloz. t'cli'lhaa t'em'na ti ts'aam ti t'taai catin'e t'em'na ti
ptsej ti vacumaj se hace noms la lerda cuando camina, pero es asombroso lo ligera que es cuando corre.meelh'in,
aptseselh yicasinnjas, yiey japi lhtachifas pitesch'e, shi' ti ts'ayjisha'ne t'j, japi vatachifas ampapu ca
ninanjova'yajulh, japi vatachifas t'unvatsham'in shi' ti yaashchishamch'e ti yie' ja cotsjaat yifach'anch'e java
tovjy corran, mensajeros ligeros, al pueblo esbelto de piel bronceada, a la gente temida, al pueblo vogoroso y dominador,
cuya tierra surcan canales (Isaas 18: 2). ni ptseja ti yif'y vuela con lentitud (no es rpido). yiey nque cotsjaat
javaney shta jeelh: ti tanca ptsiseesh papin t'njantajesh pa vatcvenjayash, nilhecha papi yifiiysha'ne ca na'shesh pa
vatvatclnjayash; ti niyajateesh papi tcajyshay ca nicaajem pava yucuvec, nilhecha papi tytses ca acseshiin,
nilhecha papi chiyeyjatsjantaj ca chincumeshjulh; pa lhacm'a ti tlhem'ejop pa t'elhesh ti yivo'yesh'cji otra cosa he
observado en esta tierra: no ganan la carrera los ms veloces, ni los ms valientes la batalla; no es el pan para los sabios ni la
riqueza para los inteligentes ni la estima para los expertos, sino que todo depende de la ocasin y de la suerte (Eclesiasts 9:
11). ni ptseja j, j'lhn java t'acfiyis ni ptsejaesh l no corra ligero, era por las botas que tena que no poda
correr. vacumajeyvatich'e ts'ivee, vooy jaelh ptsej lhavaatsha t'n'e ja Pedro, lhech jque vatjutsa' ti yamey corran
(los dos) juntos, pero el otro corra ms que Pedro y lleg primero (San Juan 20: 4). lhja cjecl ptsejsha'ne esta mujer va
siempre apurada por todos lados. Ver : ptsej2; lhptsi; yiptsin.

ptsej2 Nombre masculino; no poseble. Pl: ptsejis (ptsej-is). CIGEA, JABIRU. Jabiru mycteria. Lit: es
veloz ovalhcach'e na ptsej! mir la cigea (que se va volando)'. naashjotapee na ptsej pasa volando una cigea
(arriba de nosotros). Ver : ptsej1.

p'ne Ver : pa.


presidente Nombre masculino. PRESIDENTE. Note: prstamo del castellano ja presidente tayjijanesh pa consejo ca
ntaiva'ne el presidente convoc al Consejo ("orden que se rena").

problema Nombre masculino posedo (?chequear). 1s: yiproblema (yi-problema). 2s: aproblema (aproblema). 3s: lhproblema (lh-problema). 1pi: casproblema (cas-problema). forma no poseda: problema
(problema). PROBLEMA. Note:prstamo del castellano yiproblemaeshelh pa yint nosotros tenemos problemas con el
agua. Del : 25.helmi.2013.

profeta Nombre masculino. PROFETA. Note: prstamo del castellano na'lhech ujjaam na profeta namjtsham nqueesh un
gran profeta ha surgido ("lo ha alcanzado"). pa'lhech lhjunash ti yfisch'e yi'ei ca t'nashesh ca profeta Isaias: a'va ca
ajaalh, lhpa lhutsja peclque yituma jayu, nicavat'ajesh jayu pa ve'lha lhas as se cumpli lo que haba dicho el prefeta

397

Isaas: mira, la viegen concebir, dar a luz un hijo. vaclan ti lhech lhjunash pa va'nisesh'e yishi' pa lhqu'isjayanach pa
profeta Isaias suceda lo que est escrito en el libro del profeta Isaas. pa Fitsc'yich yichaaj pa profeta yanshi' lhpa
tononotaj itjesh Dios se ha llevado al profeta en un carro de fuego. Sinn : chi yitijata pava vaclan, chi
yitijatjulh. Ver : chi yitijata pava vaclan; chi yitijatjulh.

puitaj Nombre masculino; no poseble. Pl: puitas (puita-s). GUILA CRESTADA BLANCA. Spizastur
melanoleucus. ve'lha yit'esh: ya'puyta jayu, acloj papi yit'esh: caspuytasesh jayu uno dijo: ser el guila crestada,
muchos dijeron: seremos guilas crestadas.

pumjactsej Nombre masculino; no poseble. Pl: pumjactses (pumjactse-s). ABEJA (enjambre de cierta variedad de ~). Ver
: pumjactsej lhavo'.

pumjactsej lhavo' Nombre masculino; no poseble. Pl: pumjactses lhavos (pumjactse-s lha-vo-s). ABEJA SILVESTRE
(especimen de ~) (var.) Ver : pumjactsej lhavo'.

pumumqui Nombre femenino; no poseble. Pl: pumumquic (pumumqui-c). GALLINETA COMN. Rallus sanguinolentus
simonsi.

punto Nombre masculino; no poseble. PUNTO. Note: prstamo del castellano ti njeshch'e pa vatfaclech, pa shtanjop ja
punto al fin de una frase, ponemos un punto. java dos puntos chi yanjop ti chi nsanaasesh papu ti lhfaclech
lhavaatsha los dos puntos se ponen antes de ("al lado de") las citas verbales ("repite lo dicho por alguien").

puta Nombre masculino; no poseble. Pl: putac (puta-c). CONEJO, TAPITI. Sylvilagus brasiliensis
paraguayensis. tanichielh pa puta vena en compaia del conejo.

pu'janaeishi Verbo, Grupo 1 (chequear). ES EL TERCERO (en orden). pa caaj pa pu'janaeishi, nich'a j jayija'yai y hubo
un tercero, (quien dijo) acabo de casarme. nan lhjunash ja Pablo ti pitojesh ti vanqu'eyjatsjan pa jaalhpa nimjayu jum
ja nich'ayech pa ujesh ti yim', pa nictsha'ne tlheychisham ja pu'janaeyshi lhtvash mientras Pablo hablaba sin
parar, al muchacho lo fue venciendo el sueo hasta que, profundamente dormido, el muchacho se cay al suelo desde el tercer
piso (Hechos 20: 9). Ver : pu'jana; ta t'aplhueishi?.

pu'janasham Nombre plural; no poseble. TRINIDAD. Lit: son un conjunto de tres pa vatnilhjenjayash lhcumjat'esh papi
pu'janasham la salvacin es obra de la Trinidad. chi yisnatesh pa sasch'e yic'alhtanesha papi pu'janasham cometer
pecado es tentar a la Trinidad. Ver : pu'ja'na.

pu'ja'na Verbo, Grupo 1. 1s: ya'pu'ja'naelh (ya'-pu'ja'na-elh). 2s: a'pu'ja'naelh (a'-pu'ja'na-elh). 3s: pu'ja'na(elh)
(pu'ja'na[-elh]). SON TRES. pu'ja'na java cuvyu manlhats'ee solo tres caballos quedaron. papi lhcles pa Benjamin
papi lhech pu'jana'e: pa Bela, pa Baquer shi' pa Jediael los hijos de Benjamn eran tres (aqu - listados a contuacin):
Bela, Baquer y Yediael (1 Crnicas 7:6). yi'van lhn na catsitmit'a lhpa saniyyuc pu'janae lhn pava lhai nuestro
yerno ha encontrado una planta de sanda con tres frutas. vooi ca pu'ja'nataja yincpis jayu pa jatpec jayu volver dentro
de tres aos ("sern tres los aos"). pu'ja'na pava nalhus ni natsaccun ni ny shta durante tres das no comi ni tampoco
bebi. ja yaj'jelh ja chiclayinjat Cansv, ya'chi', pa nque ja onaj, ya'pu'janaelh ramos todos, mi hermano mayor
finado Cansv, yo tambin, igual que mi hermano menor, ramos tres. vooy ti pu'janach'e java nalhus ti tsicavat'aj, pa
nicavat'aj vitsha anque; yampu'elh'e ja jvelh'cji; ampapu caelhchaa ca vena nitlhshi ti jvelh'cji ja jpyich y
tres das despus que di a luz, tambin ella dio a luz; estbamos juntas en casa, no entr ningn extrao estando nosotras
dentro de la casa (1 reyes 3: 18). she japuque napuque pu'jana lhavelhesh nque t'eshey ninvmjat papi
vncaclnjanjas? quin de aquellos tres te parece que se port como prjimo del que cay en manos ("por poco [no] lo
mataron") de los asaltantes? (San Lucas 10: 36). jayeesh ca javmjatsha'ne na vatishjanjavat na chiychenesh pa
vatpct ti yich'a chiyisnatesh, pa yisnatajesh yivaatsha paelh camcleesh ti tanca chinchentajesh pa vatpct,
pu'janataja pava nalhus ca yivaclhit yo quiero destuir esta santuario, construido por mano(s humanas) y en cambio,
construir otro, no edificado con mano(s humanas), en tres das ser terminado (San Marcos 14: 58). pu'ja'na pava amc'oya
nalhus pa ni naichavalh'ai dentro de tres das se acordar de vos. meelhei avaatsheelh apu'jana'elh! vayan all
ustedes tres! istaa ca napu'a ja't'ajesha ca pu'janaa, ca nivaclhit(t)ajesh pa ve'lha pa vooy peelh nancay'jesh'e, vooy
peelh nyjqu'e pavan yit'esh'in que (hablen) dos o tres, y que cuando uno haya terminado, otro siga y otro interprete lo

398

que dicen (1 Corintios 14: 27). pa HIV, lhech pa tlha pa SIDA, pu'janasham pa lhjunashch'e: tlhshaamjop pa
vatmjayashvane, chitlhesha shta ti yama pava vatvoyey ca'tajesha pav'elh, shi' lhpa vatamimi yit'iyjatem pa
lhas el HIV, que causa el SIDA, se difunde de ("a travs de") tres maneras: a travs de las relaciones sexuales, del contacto
con la sangre u otro, y de una madre a su hijo. pa Dios velhasham ti pu'ja'naesh Dios es una trinidad. Ver
: pu'ja'naesh; pu'ja'na yama ~ pu'ja'na yama caspaschei; pu'janasham.

pu'ja'nae lhac'oc Nombre femenino; no poseble. TRINGULO. Lit: tres son sus esquinas. Tambin el prstamo "tringulo"
es de genero femenino en nivacle asnatesh lhpa pu'ja'nae lhac'oc, achenvatjulh nava puntos! dibuj un tringulo, con
la ayuda de los tres puntos ("usando los puntos uno con otro")! Sinn : tringulo (femenino), pl. tringuloc (tringulo-c).

pu'ja'naesh Verbo, Grupo 1. 1 SON TRES VECES.


2 ES POR TERCERA VEZ. Note: tambin puede usarse con el sufijo -ch'e vooi nqueesh ti pu'ja'naesh ti yichei se fue por
tercera vez. pu'ja'naesh nava semanas ti njchiei ti yiclvalhch'e pa lhcumjayash ts'ivee tres veces por semana pasa
para controlar los trabajos de ellos. lhnacheytaj ca jaspa apfiyujane napuque lhtachifas pa vooy ti pu'janaesh j ti
lhteetshem pa is viniste para maldecir a este pueblo, y en lugar de eso lo has bendecido tres veces ya.pu'ja'naesh ti yifji
lhn pa Yiclatataj tres veces la Boa le hizo escarificaciones. pu'ja'nach'e pava jive'clas pa yi'e' j ts'ivee pava
vatcacln'e yi'ei lhpa'lhech utiyuc Sinai al tercer mes, establecieron su campamento en el monte Sinai.pa lhechesh pa
yivoych'e lhcachi' ti'ma ja Pedro pan yit'eshem ja Jess ti yit'esh: jjjeclay tanca napueesh ca nit'eyshey pa votjj ca
p'alha jayu ca pu'janaaesh ca avaantanyish; cavque yaychavalhch'e ja Pedro pa yapjayan'inPedro record lo que le
haba dicho Jess: antes de que el gallo cante dos veces, me habrs negado tres veces, y eso lo hizo llorar (San Marcos 14:
72). Ver : pu'ja'na.

pu'ja'na yama ~ pu'ja'na yama caspaschei Verbo, Grupo 1. SON OCHO. Lit: son tres que se van (para completar la
mano) ~ son tres de nuestros dedos que se van Note: Poco usado. Se prefiere el prstamo del castellano apis ti njeshch'e
pava pu'jana yama yincpes pa t'aplhuqu'e ti vpecley pa Saulo pa lhavtsaat ya haban pasado ocho aos desde que
Saulo regresara a su ciudad. vooy pa tavclaj pa chinseej clee ca pu'janatajayama pava lhnalhus ti nivat'aj ocho das
despus su nacimiento circundarn al hijo (Levtico 12: 3). Ver : pu'ja'na; ocho.

399

P' - p'
p'ajav ~ p'ajv Verbo, Grupo 1. Pl: p'ajavsha'ne (p'ajav-sha'ne). ES GRUESO. lhacm'a ti vo'matshamsha'ne java
lhpcyy shi' ti yuych'esha'ne java p'ajavsha'ne todas sus manos llevan incisiones y todos sus vestidos son de tela
gruesa.
p'alhaa1 Partcula temporal. 1 HACE RATO.
2 HACE TIEMPO.
3 ANTES.
4 ANTIGUAMENTE. Note: Se refiere a un hecho ya concludo. Puede haber ocurrido bien en tiempos antiguos, bien hace poco
tiempo, pero como hecho consumado j'taneiesh ti camamjulh ja nalhu ti p'alha ti yovalhvacham'in papi nivacle pues
ahora, ya antes de romper el alba estaban despiertos ("miraban-todos desde haca rato") los hombre. p'alha ti
javaclhitelhyivach ya estamos preparados desde hace rato. vooi pa Is Lhqu'e'yaj pa Jesus yivijulh pava yit'esh papi
p'alhaa catsinvot el Evangelio de Jess va muy de acuerdo con lo que dice la tradicin de nuestros antepasados. palha
pu'jana java yincpes yicheshch'e pa Lhavqu'ilhjenaj ti t'yta'yeshch'e na cotsjaat ti t'aalhtaja papi nivacle ca nquey
pa lhanvacleyash pa Dios desde haca tres aos, el Salvador recorra la tierra para invitar a los hombres a entrar en el reino
de Dios. lhech lhjunash lhapesh papi p'alha chiytyjata pava ti vaclan chiycnitshi de ese mismo modo persiguieron a
los profetas antiguos (San Mateo 4: 13). ti palha nilhancashaa ti ya'sheshc'oya ti lhancasha'; nan lhjunash pa vatvelh ti
nichitsopeesh; uj ti jen j lhech, taj ti t'asheshyic'oya apee ti lhen; taj ti tanca tsi'shaa jan lhjunash ti nivacle, nqueesh
avelheshjop j ja Lhcaanvacle y no ya como esclavo, sino como algo mucho mejor que esclavo; como hermano muy
querido para m y ms an para t, como hombre y como cristiano ("hermano junto al Seor") (Filemn: 16). acum'e na
aclesataj cusa' yacj pa at'ovseshch'e nava tjayetacuy lhay yiey na cotsjaat, lhayaash ti palha yquenshi nava
tjayetas tome la hoz ("machete curvada") afilada y vendimia las uvas de la tierra, porque los racimos ya estn maduros
(Apocalipsis 14: 18). pa lhechesh pa yivoych'e lhcachi' ti'ma ja Pedro pan yit'eshem ja Jess ti yit'esh: jjjeclay tanca
napueesh ca nit'eyshey pa votjj ca p'alha jayu ca pu'janaaesh ca avaantanyish; cavque yaychavalhch'e ja Pedro pa
yapjayan'in Pedro record lo que le haba dicho Jess: antes de que el gallo cante dos veces, me habrs negado tres veces, y
eso lo hizo llorar (San Marcos 14: 72). p'alha ti ya'cquelhayelh nque yivjiyelhch'e yo era un muchacho del tamao de
ste ("eramos muchachos de nuestro tamao"). ampa nivaclea ca nits'efenesh ca naschaajsham na yint ti
nayuuynayuy'in, vacj' jamtajaan ti p'alha ti yitsham'in paelh nivacle no hay nadie que me ayude a meterme en el agua
cuando se agita el agua; es demasiado tarde cuando voy, otro se ha metido antes (San Juan 5: 7). ta yie' ti lhasvan ti
lhantfaacyish? - p'alha ti c'avan'ay ti lhv'cji lhja higoyuc, ti jjjeclay nitn'ay ja Felipe de qu me conoces? - ya te
v bajo de la higuera antes de que te llamara Felipe (San Juan 1: 48). pa lhechesh pa voqu'e ts'ivee pa yivaney pan yie'in,
pa yaajlheesh ti mnlhajop ts'ivee japuque pa lhech nalhu, eem ti palha nuut na jumcuclaay entonces fueron donde l
viva, y se quedaron los dos con l aquel da, porque eran pasadas las cuatro de la tarde (San Juan 1: 39). tam'ey ti
nip'alhaa ti lhasjujeelhsha'ne? acaso no hace demasiado tiempo que me estn atormentando? lhet t'aplhuqu'e' lhapesh
ti jjjiclai yistan'in papi p'alhaa nivacle pav'elh matas es que antes la gente no entendan muchas
cosas. jayeetshelhaam, papi ti p'alha ti caajem pa chiyjutey jayu shta; lhan'e vitsha papi amemc'oya pa chinjclesh
jayu shta pa yi'taj(j)op les digo que a quien tiene se le dar, y a quien no tiene, se le quitar aun lo que tiene (San Lucas 19:
26). ta lhayaash ti nipalhaa ca avntyita? por qu no asegurarte de antemano?yit'esh pa ya'clish p'alhaa ti ve'lha
jum pa'lhech nivacle ti yi'van pa clesataj, lhjunashjulh pa clesataj nque nalhu, ampapu caelhchaa ca n'van pa
clesataj dice la historia que ese hombre tena el nico machete, como (el que) se conoce ahora, no haba otro (hombre) que
tuviera ese (tipo de) machete. Ver : p'alhaa2. Variante : palha.

p'alhaa2 Nombre masculino; (solo poseble en tercera persona). 3s: lhp'alhaa (lh-p'alhaa). Pl: p'alhac (p'alhac). 1 CUENTO ANTIGUO.
2 MITO.
3 HISTORIA. jaichanch'e jayu pa p'alhaa voy a contar un cuento. java t'eijatsjanc papi p'alhaa nivacle chi' ja Antiguo
Testamento ni nvacalheshj por cierto, la tradicin nivacle y el Antiguo Testamento no son la ltima palabra de Dios ("no
son definitivos/listos"). lhe'naa ca janeelhvatjulh jav'elh Israel lhp'alhaa chi' jav'elh nivacle lhp'alhaa por eso

400

colocamos juntos varios relatos bblicos y de la tradicin nivacle. yitich'eclee pa lhp'alha' pa Votvot l recuerda algo del
mito de Votvot. vooi ja'elh ni taclaja ti nfac cque p'alhaa pan lhjunash yi yafalhshicham na vs, nifac shita pa
lhfanishesh pa Fitsc'yich ti yunat jum na nich'a vs otro anciano, al contar este relato de cmo cay el cielo, tambin
cuenta cmo Fitsc'yich asegur el nuevo cielo. ca vatujayashesh lhca casati amji cava p'alha' no existen mitos acerca
del deporte de casati. Ver : p'alhaa1.

p'alhaa3 Adverbio. 1 MUY.


2 MUCHO. amm! pitej p'alhaa nque tsimaja; yit'esh: ata'lhunelh, shtanclan'e na tsimaja pero qu grande es este panal;
dijo: vengan ustedes ac, saquemos este panal. is p'alhaa ca nucsich est buena/cocida a punto la mandioca. is p'alhaa (=
isjumje, isjum) muy lindo/a. tcavts'acla'yeshsha'ne ti yicaatjatem pa lhcaclaichei c'ayooisha'ne, yicaatjatem pava
faclutas, yacjinatshi shita pa lhniish, nc pa t'e, yisniyansha'ne p'alhaa les tiene compasin en su desnudez y les hace
chiripas multicolores, les consigue adornos de mostacilla, les confiere un olor agradable, seguro, las hermosea en
todo. lhayaash ti nam jayu pa ve'lha nivacle uj ti sasch'e lhavoesh, pa lhech p'alha ti chiypfiyuesh ti chiyvmjat
jayu se tiene que manifestar el hombre pecador, el destinado a la perdicin (2 Tesalonicenses 2: 3). palha tsulhj'e ti
yamnlha; jatnclitesh'in jayu nava tsictsit'esh, jattjaclemyivach jayu nava tsitacshiyan'in estoy hastiado de mi
vida; as que voy a dar rienda suelta a mis quejas desahogando la amargura de mi alma (Job 10: 1). Ver : jum.

p'eclnj Nombre femenino; no poseble. Pl: p'eclnjs (p'eclnj-s). CARPINCHO. Hydrochoreus hydrochoeris. lhja
p'eclnj yiptsinei ja yitaa el carpincho anda apurado en el monte. anque p'eclnj! aqu est el carpincho! Ver
: p'eclnjtaj.
p'eclnjtaj Nombre femenino; no poseble. Pl: p'eclnjtas (p'eclnj-ta-s). AGUT AMARILLO DEL
PARAGUAY. Dasyprocta paraguayensis. Ver : p'eclnj.

p'itsesh Verbo, Grupo 1. 1s: yap'itsesh (ya-p'its-e-sh). 2s: ap'itsesh (a-p'its-e-sh). 3s: p'itsesh (p'its-e-sh). 1pi: casp'itsesh
(cas-p'its-e-sh). 1 TIENE ROCE CON.
2 ROZA CON. Note: dcese de un contacto superficial y ligero Ver : lhp'etsjat.

p'ojo Ver : pajo ~ p'ojo.


p'oquivash Nombre masculino; no poseble. Pl: p'oquivshai (p'qu-ivsha-i). HERIDA DE FLECHA CON PUNTA DE
MADERA. Ver : lhp'oc; yip'oquiyan.

401

QU - qu
quecshi Verbo, Grupo 1 (solo en tercera persona). 3s: quecshi (quec-shi). 1 ES GRASOSO.
2 ES PINGE. quecshi na vatc la comida es grasosa. Ver : t'anatshi lhts's quecshi.

quecleiche Nombre femenino; no poseble. Pl: quecleichei (quecleiche-i). POROTO. Note: tiene nombre parecido en las
lenguas de la familia enlhet-enenlhet. Enlhet: kelayke 'poroto', enenlhet-toba: koleike [femenino] qu'imaj'e ca atuj nava
quecleicheite obligo a comer estos porotos. janjechelha cava quecleiche desgran los porotos. yiyjiesha lhpa lhja'ya
ca nt'aalhshei lhpa lhamimi pava napu'que lhcatsjei: quecleichei, nicltsich, chi' pav'elhcha dijo a su esposa que
pidiera a su madre un poco de semillas: porotos, maz y otras. Ver : quecleicheyuc.

quecleicheyuc Nombre femenino; no poseble. Pl: quecleichecui (quecleiche-cu-i). PLANTA DE POROTO. Ver
: quecleiche.

queelh(cha) ~ caelh(cha) Ver : ca2.


quejcucat Nombre masculino. ARBOLEDA DE PALO BLANCO. Ver : quejuuc.
quejuuc Nombre femenino; no poseble. Pl: quejcui (quejcu-i). PALO BLANCO. Ver : quejcucat.
queso Nombre masculino. QUESO. Note: prstamo del castellano nic'at'cji pa carpa pan chipo'oj'apee lhpa coche pa
yijujeishi pa queso, shi lhpa yucuve pa yichesh ymjey lhpa vishini pa tuj alz ("abri desde abajo") la carpa que tapaba
el coche, mordi en el queso y el pan, y se fue al tajamar para comerlos. pa lhech yi'yj yilhecljtajesh ca queso'a pa
jivecla lhajpec el tigre crea que el reflejo de la luna (en el agua) era el queso.

quetjaa! Ver : que! ~ quetjaa! ~ quetj!.


que! ~ quetjaa! ~ quetj! Interjeccin/ onomatopeya. 1 (SIN TRADUCCIN). Note: imitacin del silbido de un pjaro de
mal agero
2 QU LSTIMA! jai, yich'injovot yiyaam, quetjaa! ta ca yij'a ca ya'argentinoa, ta ca yij'a ca ya'samto lhasa ay de
ustedes, hermanos mos, por favor, lastimosamente no soy argentino, de ninguna manera soy hijo de argentino. quetj!
yitjoc ya'vo'mat brbaro!, to, estoy herido! que! vena ca nash, ojei cca ana ay! ests hablando mal ("diferente es
tu voz"), no sirve eso. quetjaja!, ya'yivach! yipculaai, ja, ts'iyipcun qu cosa!, ay, qu hambre, hambre tena.

quiitjojonjate Nombre femenino; no poseble. ARMADO (pez). Platydoras armatulus.

402

QU' - qu'
qu'eeec Interjeccin. (SIN TRADUCCIN). Note: silbido del pjarito tsts que promete miel ca'tajesha ti chi' shita
cavque tsts ti yipe'yee t'ajuiyish qu'eec! o tambin cuando oa por delante el tsts que deca qu'eec! Ver
: tsts.

qu'isjenjate ~ c'asjenjate Nombre femenino; no poseble. JUEGO TRADICIONAL DE LOS JVENES. pa caaj shita papi
fayjesh, chi' capi yu' casati, capi yu' succ, chi' capi yu' lhja c'asjenjate otros hacan juegos de fuerza, otros jugaban al
casati (hockey chaqueo), otros al succ, y otros al c'asjenjate. lhcque vatcl (qu'isjenjate) tsi'sha ti chi yuvatam
yiclqui japi lhutsjayech shi papi taclas este juego (el qu'isjenjate) lo practican solo (lanzndose unos a otros) las
muchachas y los jvenes.
qu'itumjanaj Nombre masculino; no poseble. Pl: qu'itumjanjas (qu'i-tumja-nja-s). CHAMN QUE CAUSA EMBARAZO
A MUJERES AJENAS. Ver : yiqu'ituma; lhqu'itumaj; yituma.

qu'iyeique Nombre femenino; no poseble. Pl: qu'iyeiquec (qu'iyeique-c). RAYA, JAVEVI GUASU (pez). Elipsurus
motorus. Note: debe tratarse de la raya potamotrygon motoro o potamotrygon hystrix

403

R-r
radio Nombre femenino. RADIO. Note: prstamo del castellano Sinn : tishjan, lhch'anjatshi (van cayendo en desuso). Ver
: tishjan2; lhch'anjatshi.

religion Ver : lhreligion.


reserva Nombre masculino; no poseble. RESERVA. Note: prstamo del castellano con cambio de gnero pa Reserva
Ecolgica de Pozo Hondo ti jjjeclay ninvacalhesh, chiylhecljesh ti ya'shesh ti is jayu ti shalheema pa uj yitsaat jayu
Pozo Hondo; pa lhech vatcumjayash'e ti chiycaatjat tlha pa Municipalidad yiey Mariscal Estigarribia la Reserva
Ecolgica de Pozo Hondo todava no est lista, se pienza que tendr un impacto muy positivo en la cercana de la ciudad de
Pozo Hondo; los trabajos sern llevados a cabo desde la Municipalidad de Mariscal Estigarribia.

revoque Nombre masculino; no poseble. REVOQUE. Note: prstamo del castellano napu' vat'eclelhjanjatis chi yichenesh ca
chi nasclanshi pa camam yishi pa revoque se usanm dos esptulas para rellenar los huecos que estan en el revoque.

ruta Nombre masculino; no poseble (?). RUTA. Note: prstamo del castellano con cambio de gnero. Se refiere particularmente
a la Ruta Transchaco yie'sha'ne lhavj ja ruta estaban sentados al lado/en la banquina de la ruta. Ver : nyish.

404

S-s
saafshi Verbo, Grupo 1 (solo en tercera persona). 3s: saafshi (saaf-shi). ES RESISTENTE. Note: dcese de objetos fuertes, pero
flexibles, como el arco de palo mataco

saca'vo Nombre masculino; no poseble. Pl: saca'vos (saca'vo-s). MACAGUA, GUAIKURU (ave). Herpetotheres
chachinnans.

sacerdote Nombre masculino (poseble en tercera persona). 3s: lhsacerdote (lh-sacerdote). forma no
poseda: sacerdote. Pl: sacerdotes (sacerdote-s). SACERDOTE. Note: prstamo del castellano cavque lhclishai ja
sacerdote ti yijujpn'apee pa lha'vint pa bautismo aquellas son las palabras del sacerdote cuando bendice la fuente
bautismal. yi'ei lhpa utiyuc Carmelo ca namei'in lhacm'a papi profetas chi' shita papi lhsacerdotes pa Baal, taj ti
acloj yitsha papi israeliteas al monte Carmelo acudieron no slo los profetas y los sacerdotes de Baal, sino tambin muchos
israelitas.
sac'j Verbo, Grupo 1 (solo en tercera persona). 3s: sac'j (sac'j). 1 EST FLOJO.
2 EST SUELTO.
3 ES MOVEDIZO. sac'j'e est suelto. sac'jji lha yuisham el tornillo est flojo. Del : 04.touko.2012.

saclacshi Verbo, Grupo 1. 1s: ya'saclacshi (ya'-saclac-shi). 2s: a'saclacshi (a'-saclac-shi). 3s: saclacshi (saclacshi). 1pi: cassaclacshi (cas-saclac-shi). ES FLEXIBLE. uj ti yiyipcunsha'ne; yaichavalha pa lhclvte (tashinsha
t'jeche) pa yineshi; saclacshi pa tujeelh papi lhcles; pava t'acfiyis tuj shta, lhai'yaash ti ampa ca ntuj tenan un
hambre terrible; decidieron poner a hervir su chirip (de piel de oveja); era blanda y la comieron los hijos; tambin comieron
sus sandalias, porque no tenan nada de comer. Ver : yisaclacliyanch'e.

saclec Nombre femenino; no poseble. Pl: sacleclis (saclecl-is). 1 PERDIZ CHICA COMN, YNAMBU'I. Nothura
maculosa chacoensis.
2 YNAMBU'I. Nothura maculosa paludivaga.
3 PERDIZ CHICA PLIDA. Nothura darwinii salvadorii.

sajech Nombre masculino; no poseble. 1 PEZ.


2 PESCADO. Note: nombre genrico
3 SBALO, KARIMBATA. Prochilodus sp., Prochilodus lineatus. meelh ti nam'in papi lhamj pa yichenei shita pa
sajech cuando volvieron los que haban buscado miel, los mand para pescar. yichei ti vooich'e sajech se fueron a buscar
pescados. caaj lhn yama(t)tajeshc'oya pava lhayuclus sajech hubo quienes venan a su encuentro con peces
asados. meelh ti cinco java sajech pa lhechesh ti'ma pa tsijuuj ja vnaj cuando haba (tirado) cinco peces, entonces me
mordi una piraa. ca a'vantaj papu ca nctajshiin ca nvo'tajei pa sajech, moqu'e' shita si ves que alguien sale para
pescar, andate tambin con l. ya'shesh ti yitsyinshi ja tovoc jan sajech j en el ro, ms abunda el
sbalo.atatvoelhyich'e, c'asnatshelhjop jayu ca avoelhey papi nivacle nan lhjunash ti lhavoelhey pava sajech vengan
conmigo, y los har pescadores de hombres ("har que ustedes pesquen hombres tal como ustedes pescan peces") (San Marcos
1: 17). jancafmja'ne cava sajech destrip los pescados. javooi jayu pava sajech voy a pescar.

sajechimech Nombre masculino; no poseble. 1 HOMBRE QUE TIENE EL PODER SOBRE EL PESCADO.
2 PESCADOR AVEZADO. jajuujpnem ja yict'eech lhai'yaash ti sajechimech le invoco a mi abuelo porque tiene poder
sobre el pescado (es pescador avezado). jajuupjanjop ja yitjooc ti sajechimech invoqu a mi to que tiene poder sobre los
peces. Ver : sajech.

sajech lhavo' Nombre masculino; no poseble. Pl: sajech lhavos (sajech lha-vo-s). PESCADOR. Lit: pescado suprofesional papi lhech ya'shesh ti sajech lhavosesh ellos son muy buenos pescadores. yivooishei ti yu'jam lhja
lhaschaat ja tovoc, lhai'yaash ti sajech lhavosesh buscan lanzando su red en el ro, porque son pescadores.

sajech lhtsjevai Nombre masculino; no poseble. Pl: sajech lhtsjevaichat (sajech lh-tsje-vai-chat). SAR
(planta). Citharexylum mirianthum (Cham.). Lit: pez sus-ojos + sufijo -vai

sajiy Nombre femenino; no poseble. Pl: sajiyc (sajiy-c). DOCA (var.) Ver : sajiyyuc.
sajiyyuc Nombre femenino; no poseble. Pl: sajiycui (sajiy-cu-i). DOCA (planta de ~). Ver : sajiy.

405

samcujiy Ver : vatsamcujiy.


samcumatsej Verbo, Grupo 1. 1s: ya'samcumatsej (ya'-samcu-mat-sej). 2s: a'samcumatsej (a'-samcu-matsej). 3s: samcumatsej (samcu-mat-sej). 1pi: cassamcumatses (cas-samcu-mat-se-s). DEFECA SIN DIFICULTAD. Ver
: samuc;samcu'mat.

samcunc Nombre masculino; posedo. 3s: lhasamcunc (lha-samcu-nc). forma no poseda: vatsamcunc (vat-samcu-nc)
~ samcunc (samcu-nc). HECES. lhan'e pa'elh t'acu'yeshsha'ne pa samucunc pan tiflhatshamtaj pero el otro estaba
vomitiendo las heces que haba tragado. lhacm'a pava lhaftechis pavan yanch'e' ts'ivee pa shinvo' t'uja' pa tanshiiyshi
lhn shta, t'lhesha pa vatsamcunc pan yanch'e' pava lhaftechiyis todas las bolsas donde haban metido la miel ("el
jugo de abejas") hedionda por (ser) el exremento que cargaban, habindolo metido en sus bolsos. tsicjsjatelh ti janeelhshi
pa lhasamcunc nos hizo cargar su excremento. Ver : samuc.

samcutaj Nombre masculino; no poseble. Pl: samcutas (samcu-ta-s). DIARREA. ca'na ti nm ja uj vatcafetatsi lhavoo,
ta'nefeneshelh shita ja ni taclaja ti yitsefeshsha'nec'oya japi ta'clas cava vataishayac: pa vatijache, vat'acch'ajataj,
samcutaj, shi' papu ti cafofi'mat el otro da cuando vino el mdico, el anciano le ha ayudado tambin para vacunar a los
nios contra las enfermedades: viruela, tos convulsa, la diarrea y la tuberculosis ("entes que hacen doler los
pulmones").lhayasheesh pa samcutaj pa vatcvtivo ti amplhapa samcujiya hay enfermedad de diarrea y vmito por falta
de letrina. ti amlhpapa samcujiya tlha pa vataiyasha pa samcutaj vatcuvtivo la falta de letrina causa enfermedad de
diarrea y vmito. tlha pava tinvos samcutaj vatctsje los microbios de la diarrea provocan diarrea. Uso : samuc

samcu'mat Verbo, Grupo 1. 1s: ya'samcu'mat (ya'-samcu-'mat). 2s: a'samcu'mat (a'-samcu-'mat). 3s: samcu'mat
(samcu-'mat). 1pi: cassamcu'mat (cas-samcu-'mat). TIENE PROBLEMAS PARA DEFECAR. Note: puede ser por
diarrea o estreimiento Ver : samuc; samcumatsej.

samto Nombre masculino; no poseble. 1 CRIOLLO.


2 ARGENTINO.
3 BLANCO. Pl: samto. jai, yich'injovot yiyaam, quetjaa! ta ca yij'a ca ya'argentinoa, ta ca yij'a ca ya'samto lhasa ay
de ustedes, hermanos mos, por favor, lastimosamente no soy argentino, de ninguna manera soy hijo de argentino.ampa ca
yi'vanesh ca nanjova'yeshvatjulh papi samto no not en ningn momento que ellos tuvieron miedo de los criollos. jaspa
jcl'esh ca nantiyijooi japi samto ti v'mesh ca shinapun entonces los blancos no van a mirarnos con asombro y dejarn
de despreciarnos. vena lhujnash pa lhcliish japi samto la lengua castellana es diferente. Ver : samtoque.

samto lhcliish Nombre masculino; no poseble. 1 LENGA CASTELLANA.


2 ESPAOL. Lit: criollo su-lengua pa lhechesh jcl'esh ti c'jlhajoom ja samto lhcliish ti shtavantiyitesh entonces para
eso ser fcil para nosotros aprender el castellano. na catsasinnyash caaj pav'elh letrac t'nashelhvatjulh na samt
lhcliish, pa casfanisheshjulh nava lhca'niscteiyesh en nuestro idioma, algunas letras suenan igual que en castellano, para
esas letras usamos las mismas letras. anque vatca'niscote X ve'lheesh atesha ti shtachenesh ti shtuei ca samto
lhcliish usamos poco la letra X en castellano. tanca nastoic'oya ca samto lhcliish no va a entender
castellano. qu'eijatsjanesh japi veinte yeijatsjanjas ca samto lhcliish enseo la lengua castellana a mis veinte
alumnos.nat'yish ca asin'yesh ca samto lhcliish? sabs hablar castellano? Ver : samto.

samtooc Nombre femenino; no poseble. Pl: samtocui (samtoc-ui). TACUARA (bamb). Guadua angustifolia.
samtoque Nombre femenino; no poseble. Pl: samtoquei (samto-que-i). 1 MUJER BLANCA.
2 MUJER ARGENTINA.
3 MUJER CRIOLLA. Ver : samto.

samuc Nombre masculino (generalmente no posedo). 3s: lh(a)samuc (lh[a]-samuc). Pl: samjui (samju-i). forma no
poseda: samuc (samuc). 1 EXCREMENTO.
2 BOSTA.
3 MIERDA. lhpa vishini isjop ti natsham pava matas pava lhasamjui pava yaquisitis chi ti yiyji chi lhm'e lhavj en el
tajamar pueden caer excrementos de animales cuando beben y defecan en su orilla. jajutelh'ac'oya jayu ja unajelh, pa
c'tjatesh'e jayu atacoclelh pa lhsamuc pava yaquisites ti lhanchaajtajelh ti lhatcufaayshelh; pa chinujelha pa lhech
samuc pa chinav'melh jayu les confiscar su fuerza, y les arrojar a la cara los excrementos de los animales que traen

406

como ofrendas; y se arrojar esta bosta para que ustedes desaparezcan (Malaquas 2: 3). taj ti pa t'asjaan, lhpa t'jeche shi'
pa lhasamuc pa vc pa nayjatshi pa vat'ichavat ca ninapjunsham pero la carne del novillo y su piel, y su estircol,
quemars fuera del campamento (xodo 29: 14). japi nivacle japin yi'apee ja vatashclfech, lhayaash japi lhech ti
ajunashelhjulh avaatsheelh pa lhtujelh jayu pava lhasamjuy pa t'iy'elhshi jayu pava t'ulhus los hombres que estn en
la muralla y que tendrn que comer su excremento y beber su orina, igual que ustedes (2 Reyes 18: 27). Ver
: lhca'samuc; samcunc; vatsamcujiy; samcutaj; samcu'mat; samcumatsej; samuc lhficlsjy; tasamcui.
samuc lhficlsjy Nombre femenino; no poseble. Pl: samuc lhficlsjyc (samuc lh-ficlsjyc). ESCARABAJO. Lit: mierda + ? Note: la segunda parte parece estar vinculada con el verbo 'barrer' (yi-fc'cls)

saniy Nombre femenino; no poseble. SANDA. Note: prstamo bastante antiguo del castellano, adaptado a la fonologa del
nivacle yiyjiesha ca ncjiyanch'e ts'ivee pava saniy lhtsjei les dijo que siembren semillas de sanda. caaj lhn ti'ma
papi namaan palavai, pa t'a'lhaan lhn pava sniy lleg un grupo de paraguayos, que les pidieron sandas. ya'clafei ca
lhsaniyyuc cava njqu'een ca yitjocoyinjat ti njelh'e ca Sclucc'ayi lhca sniy, ve'lha lhca jatuj tuve ganas de ir a la
plantacin de sanda de mi to finado Sclucc'ayi por una sanda, y me com una. ve'lha nalhu tajulhsham ca nquen'e
lhacm'a: saniy, saniytaj, chi' shita lhacm'a cava shtacjiyan'in un da fue suficiente para que todo madure: sanda,
meln, todo lo que plantamos nosotros. Ver : lhsaniyyuc. Variante : sniy.

saniytaj Nombre femenino (?); posedo. 3s: lhsaniytaj (lh-saniy-taj). Pl: saniytas (saniy-ta-s). forma no
poseda: saniytaj (saniy-taj). MELN. acs shta cava lhsaniytas chi ca sinjeyatas sus melones y anda eran muy
sabrosos. ve'lha nalhu tajulhsham ca nquen'e lhacm'a: saniy, saniytaj, chi' shita lhacm'a cava shtacjiyan'in un
da fue suficiente para que todo madure: sanda, meln, todo lo que plantamos nosotros. Ver : saniy.

saniyyuc Nombre femenino; no poseble. PLANTA DE SANDA. jech lhechesh ti yi'van cqueei chiclayinjat, yi'van lhn
lhpa saniyyuc s, entonces mi hermano encontr aquella planta de sanda. Ver : saniy.

sapa Verbo, Grupo 1 (solo en tercera persona). 3s: sapach'e (sapa-ch'e). ES CRESPO. sapach'esha'ne nava yiyees tengo el
cabello crespo. Ver : sapayaj.

sapayaj Nombre masculino; no poseble. Pl: sapayjas (sapayja-s). HOMBRE DE CABELLO CRESPO. Ver : sapa.
sas Verbo, Grupo 1. 1s: ya'sas (ya'-sas). 2s: a'sas (a'-sas). 3s: sas (sas). 1pi: cassas (cas-sas). 1 ES FEO.
2 ES MALO.
3 FALLA.
4 FRACASA. sassha'ne lha mquina el motor falla. teiya ti sas'in pa ni yicum'in no trabajo porque el tiempo es
malo. yas, chiyvmjatch'eam nava asasch'esha'ne hijo, tus pecados son perdonados (San Marcos 2: 5). nquen
lhayaash jayeetshelhaam: lhacm'a java lhsasch'esha'ne isjop ca chinvmjatemch'e napi nivacle, pa chinvmjatemch'e
shta ca nasinquitaj pa niysa' por eso les digo que cualquier pecado se les puede perdonar a los hombres, se les puede
perdonar tambin cuando hablan mal (San Mateo 12: 31). sasch'e ti tishjan'in canta feo. ts'am ti jc teiya ti sas'in a
duras penas sal por el mal tiempo. pa ta t'em'naj pan tlh'e'jop ti saseshvatich'e pa ftsuut? cul fue la causa de que
fracaso su empresa guerrera? ampa ca asaseesham no hay defecto en t. mpec, a'sas, us nava atsjei, na aisach'e shta
ca ishjan'in! vete, sos malo, tens ojos muy enormes, y adems, cants feo ("no sos bueno cuando cants"). ampa ca
sasach'e ca nastatesh, shan cava yinlhjnchatesh lhapesh ti yi'vanesh no hizo nada malo, se le acabaron las maas que
tena antes.
5 NO PUEDE.
6 ES IMPOSIBLE. ampa ca sasajop'am lhacm'a cavque pods hacer cualquier cosa ("no hay que te sea imposible todas las
cosas"). lhavaatsha pa Fitsc'yich ti ampa ca saseemjop para Dios, nada es imposible. pa yint tlhshaam pava
tovjy sasjop ca namcat pa vatcasvuncheyash, pa nilhecha pava lhjyshay ca isa'emjop ca namcatshi las aguas
torrenciales ("que vienen de los ros") no pueden apagar el amor, ni extinguirlo los ros (Cantar de los Cantares 8: 7).
7 NO DEBE.
8 NO ES NECESARIO. napi yitsji napi yfiis pava 17 lhnincpis tayjijanesh ca c'afoquilhaiyeesh; napi nivacleichac
lhcles ni sasajop ca nasnatesh pa servicio militar, taj ti tsiisha papin yit'esh lhavaatsha ca nasnatesh los varones que

407

han cumplido 17 aos tienen obligacin del servicio militar; para los hijos de indgenas no es obligatorio el servicio militar,
pero pueden hacerlo los que quieren. Note: en las acepciones (5), (6), (7) y (8), va seguido por el sufijo -jop
9 TIENE PROBLEMAS. saseshsha'ne jumje ellos tienen grandes problemas. cha'pa t'aplhu'lhaa ca ya'saseshsha'ne pa
ajunash quedar siempre ridcula por tu culpa. Ver
: sasjop; yisasinat; yisasiyan; lhavsasenjatayich;lhsasjayash; lhsasi(yash).
sasch'e lhavoque Nombre femenino; no poseble. Pl: sach'e lhavoquei (sas-ch'e lha-vo-que-i). 1 MALVADA.
2 PECADORA. Note: en contexto cristiano Ver : sas; sasch'e lhavo'.

sasch'e lhavo'1 Nombre masculino; no poseble. 3s: sasch'e lhavo' (sas-ch'e lha-vo'). 3p: sasch'e lhavos (sas-ch'e lha-vos). 1 MALVADO.
2 PECADOR. Note: en esta ltima acepcin, se trata de un neologismo yielhch'esha'ne shta japi acloj yivoyanesh pava lhpesoc
pa lhanvacle shi' japi sasch'e lhavos shi' japi t'eyjatsjanjas muchos recaudadores de dinero y pecadores estaban a la mesa
con Jess y sus discpulos (San Marcos 2: 15). lhayaash ti nam jayu pa ve'lha nivacle uj ti sasch'e lhavoesh, pa lhech
p'alha ti chiypfiyuesh ti chiyvmjat jayu se tiene que manifestar el hombre pecador, el destinado a la perdicin (2
Tesalonicenses 2: 3). nque uj ti yij', pa tajulhey ca natcuumjulh lhacm'a: ti nama cotsjaat ja Cristo Jess jaspa
yilhjensha'ne napi sach'e lhavos, japi lhech javatjutsa'eshc'oya este (mensaje) es de fiar y disno de ser aceptado sin
reservas: Cristo Jess vino al mundo para salvar a los pecadores, de los cuales yo soy el primero (1 Timoteo 1: 15). ni lhecha
ca nachei papi yivoyeshch'e ca ynei shita, vooi papi sasch'e lhavos yo no he venido a llamar a los justos, sino a los
pecadores. Ver : lhsasch'e; sas; sasch'e lhavoque.

sasch'e lhavo'2 Nombre predicativo. 2s: sasch'e avo' (sas-ch'e a-vo'). 3s: sasch'e lhavo' (sas-ch'e lha-vo'). 3p: sasch'e
lhavos (sas-ch'e lha-vo-s). 1 ES UN MALVADO.
2 ES UN PECADOR. Note: en esta ltima acepcin, es un neologismo nich'ayech, avaatsha sasch'e avo'! joven, eres un
pecador! Ver : lhsasch'e; sas; sasch'e lhavoque.

sasjop Verbo, Grupo 1. 1s: sasjopyam (sas-jop-ya-m). 2s: sasjop'am (sas-jop-'a-m). 3s: sasemjop (sas-e-mjop). 1pi: sasjopjoom (sas-jop-joo-m). 1 ES IMPOSIBLE.
2 NO SE PUEDE. Note: uso especial del verbo sas 'es feo, es malo'. En este caso, el verbo no usa prefijos, sino sufijos personales
con el benefactivo -m saselhjop'am ca a'vanelh pa ve'lha taclaj pan namelh'ay jayu ustedes no pueden tener un hijo
("que les venga a ustedes"). sasjopyam ca jachajeshch'e no puedo repetir. sasjopyam ca ya'tojach'ec'oya na
yicumjat no puedo quedarme lejos de mi trabajo. a'va, saselhjopyam ca vmeshelhjop ti janfacleelh cava lhclishay pa
Dios, ca vo'ya ca yicumjayasheeshelh ca yicatsnjatelh pava vatcs no es justo que nos descuidemos ("dejemos de
contar") de la palabra de Dios para servir a la mesa (Hechos 6: 2). ta t'e lhayaash ti saselhjopyam na ca yayjatelhshi pa
tsich'e? por qu nosotros no podimos expulsar al demonio? (San Mateo 17: 19). ampa ca saseelhjop'am jayu
avaatsheelh ca nicaajtajelh'am pa niacacujayasheelh j nada sera imposible para ustedes si tuvieran fe. istaa pa ti
lhc'aplhu'esh papu ti yu' cava'lhech ni chi novalhei lhpa hora, istaa ti claaf nalhu, nuut shita, vooi pa tulh'in ampa
sasjop ca chi nu'ji los jugadores pueden jugar a cualquier hora ("pueden [eligir] su momento...sin mirar la hora"), sea de
maana o de tarde, pero no es imposible jugar de noche. ujesh ti jayjeeshey ja casvelh Apolo ca nitanycheelh japi lhech
casvelhavot jaspa navanelh jayu shta; taj ti nqueesh sasemjop ca nquelh'ay, taj ti nam jayu ca istajeemjopa nuestro
hermano Apolo le he insistido que vaya a visitarlos con los hermanos, pero l no puede ir ahora; ya ir cuando sea oportuno (1
Corintios 16: 12). papi cjecly lhetipaesh ti yicmclquiesh'in pa lhamnlhajayash ti yivan pap'elh pa lhjunash,
tjayaaysha'ne shi' ti caajem papi lhcles; pa lhech sastajemjop ca nasnateshlhatam lhavaatsha las mujeres (que padecen
esta enfermedad) estn siendo sentenciadas a una vida de ver a otros vivir, casarse, y tener hijos; estas cosas no pueden
hacerlas ellas mismas. Antn : isjop. Ver : sas; isjop.

sash Ver : lhsash.


sat'as Nombre femenino; no poseble. Pl: sat'as (sat'as). LORO, MARAKANA. Aratinga leucophthalma. Ver : sat'asitaj.
sat'asitaj Nombre femenino; no poseble. Pl: sat'asitas (sat'as-ita-s). 1 COTORRA DE CABEZA NEGRA. Nandayus
nenday.
2 CHIRIPEPE. Pyrrhura chiripepe.

408

3 COTORRA, TU' CHYRYRY. Brotogeris versicoloris chiriri.

sats'aas Verbo, Grupo 1. 1s: ya'sats'aas (ya'-sats'aas). 2s: a'sats'aas (a'-sats'aas). 3s: sats'aas (sats'aas). 1pi: cassats'aas
(cas-sats'aas). Pl: sats'aassha'ne (sats'aas-sha'ne). EST SUCIO. apis lhapa sats'a'sei, eem ti lhapa cljj j estaba
completamente sucio porque estaba muy seco. sats'aasesh na ta'claj na t'lhshi est sucio el nio con el barro.

sa'vav'in Verbo, Grupo 1. 1s: ya'sa'vav'in (ya'-sa'vav-'in). 2s: a'sa'vav'in (a'-sa'vav-'in). 3s: sa'vav'in (sa'vav'in). 1pi: cassa'vav'in (cas-sa'vav-'in). Pl: sa'vaavvatsham'in (sa'vaav-vatsham-'in). 1 SALTA DE ALEGRA.
2 EXULTA.
3 RETOZA.

sa'yacsa'yaqu'in Verbo, Grupo 1. 1s: ya'sa'yacsa'yaqu'in (ya'-sa'yacsa'yaqu-'in). 2s: a'sa'yacsa'yaqu'in (a'sa'yacsa'yaqu-'in). 3s: sa'yacsa'yaqu'in (sa'yacsa'yaqu-'in). 1pi: cassa'yacsa'yaqu'in (cas-sa'yacsa'yaqu-'in). 1 ES
RENGO.
2 ES TULLIDO. Ver : sa'yacshi.

sa'yacshi Verbo, Grupo 1. 1s: ya'sa'yacshi (ya'-sa'yac-shi). 2s: a'sa'yacshi (a'-sa'yac-shi). 3s: sa'yacshi (sa'yacshi). 1pi: cassa'yacshi (cas-sa'yac-shi). ES RENGO. ja Juan sayacshi pa lhavcjat'esh pa yecl', pa t'ate pa
lhcacl Juan es rengo y su bastn es de madera y su pierna le duele. Ver : sa'yacsa'yaqu'in.

scoitaj Nombre femenino; no poseble. Pl: scoitas (scoita-s). 1 TUC (ortptero).


2 TUC (ortptero). Elaeochlora trilineata.
scupijay Nombre femenino; no poseble. Pl: scupijayc (scupijay-c). GOLONDRINA TAPERA.

schaat Ver : lhaschaat.


schaclaach Nombre femenino; no poseble. Pl: schaclacui (schacla-cu-i). LECHERN.
scletsej Nombre femenino; no poseble. Pl: scletses (scletse-s). BULBO DE AGUA, YVY'A. Jacaratia
hassleriana. Note: importante fuente de agua para los pueblos de Chaco vooi caaj java scletses; jati'shesh jayu yiin ca
ayjayutajclee hay bulbos de agua; voy a cavar uno cuando tengas un poco de sed. vooi ti ampa yint'a pa tsi'sha pava
scletses ti naelhcha ti yiy'ji pa t'i' cuando no tenan agua, otra alternativa era el bulbo de yvy'a cuyo jugo tomaban. Ver
: scletseyuc;lhascletsej.

scletseyuc Nombre femenino; no poseble. Pl: scletscui (sclets-cu-i). PLANTA DE YVY'A. Ver : scletsej.
sec ana ca ~ seec ca Conjuncin. FALTABA QUE... Note: introduce un verbo en modo irrealis (subjuntivo) sec ana ca
asjctajesh na yiclnach! eso faltaba que me robes el escalpe que es mo ("mi vctima")! pa caaj japi nivacle
yisuyiyan'in ts'am pa yit'eshvatsham'in, seec ca chinclqui atesha ca vatshachivo? al poco rato algunos hombres se
enfurecieron ("[este comportamiento] les enfureci") y decan ("uno al otro"): a qu viene este (derrocho de) perfume? (San
Marcos 14: 4). pa lhechesh pa yilhn ts'ivee pava lhavits, pa yit'eshvatsham'in: seec ca shtapuntaj'in napi napu'
casvelhavot entonces prendieron sus fogatas y se dijeron unos a otros: por qu estabamos marginando a nuestros
hermanos. pa yic'aclanshem lhacm'a pa yit'esha ts'ivee ti seec ca nquelhey na Jess pa lhajpyich na sasch'e
lhavo' murmuraban todos porque entraban en la casa de un pecador (San Lucas 19: 7). seec ca shtapuntaj'in napi napu'
casvelhavot no nos conviene despreciar a nuestros parientes.

secundaria Nombre masculino; no poseble. SECUNDARIA (ESCUELA ~ ). Note: prstamo del castellano con cambio de
gnero

secl'esh Verbo, Grupo 1. 1s: yasecl'esh (ya-secl-'e-sh). 2s: asecl'ech (a-secl-'e-sh). 3s: secl'esh (secl-'e-sh). 1pi: cassecl'esh
(cas-secl-'e-sh). 1 EST MEJORADO.
2 EST BASTANTE BIEN.
3 EST RECUPERADO.
4 ES INSUFICIENTE. vooi ti nalhu pa secl'esh lhn clee ti is'in, tiqu'iclesh lhn pa tsha'nu pero al amanecer mejor un poco
el tiempo, segua una lluvia finita. a'secl'esh ti nat'yishch'e ca samto lhcliish, ya'lha' ti ya'amesh, ni
nast'yeshch'e habls bastante bien el castellano, pero yo soy menos inteligente, no lo s. meelh ti cinco jive'clas pa
secl'esh clee ti yit'yish ti vanqu'iis despus de cinco meses, ya sabe leer bastante bien. lhj lhech cjecl acloj papi
vatcafetatsiy lhavos ti titsintajey'inlhavach, tiflhncji pava lhavanjas, taj ti ni secl'eeshclee pa ca lhjunasha aquella

409

mujer recurri muchas veces a mdicos, gastando todo lo que tena, pero su estado no haba mejorado (San Marcos 5:
26).Ver : seec; secl'esh ca.
secl'esh ca Conjuncin. 1 PARA QUE.
2 A FIN DE QUE. jquei jayu ja tovoc secl'esh ca jaivunaai lhech voy a ir al ro para comer pescado. ca tulhtajaan pa an'e
afatas pava acqueclity ca ayesh'e pa navanesh lhacm'a, pa ap'o'e ataco secl'esh ca na avana na
vatavtsateyish cuando caiga la noche crgate al hombro tu equipaje, que te vean todos cuando salgas, y tpate la cara para
no ver la tierra (Ezequiel 12: 6). c'anelhshi jayu avaatsheelh pa vatayalhesh pa vatmnlhajayash secl'esh ca
amnlhaaelhsha'ne yo les voy a infundir (a ustedes) espritu ("aliento de vida") para que (re)vivan (Ezequiel 37: 5). pa
nam pa tyeej pa yit'esh: ya'votjjesh jayu secl'esh ca jatujji na trigo vino el chamn, diciendo: voy a ser una gallina
para comer el trigo el que no est conmigo est contra m ("si hay quien no me quiera"); el que no recoge conmigo desparrama
(San Mateo 12: 30). ant'elhch'e lhacm'a nava yalhanashch'e vatcat'iyas, secl'esh ca ya aj ca chinvm'in; pa jtaney
ti nit'qu'e ts'ivee java yalhanashch'e vatcat'iyasesh java yucuvec yiponteshch'esha'ne java doce sisenlhiy recojan las
sobras para que no se desaproveche nada; las recogieron y, con los trozos de los panes que haban sobrado, llenaron doce
canastas (San Juan 6: 12-13). pa nam pa tyeej pa yit'esh: ya'votjjesh jayu secl'esh ca jatujji na trigo vino el chamn
y dijo: voy a ser una gallina para comer trigo. pa Lhcaanvacle ninvashanyam ca nicaaj papi catsicles, taj ti jayjeesh'a
ajo'jop lhpa yicavoque Agar, secl'esh ca nicaaj pa y'seesh jayu ca nicaajyam el Seor no nos deja tener hijos ("no
permite que tengamos nuestros hijos"), pero te pido que te unes a mi sierva Agar a ver si ella me da hijos (Gnesis 16:
2). Ver : secl'esh.

seec Adverbio. CON SUERTE. seec lhn ti nat pava lhtsevtei napi nivacchei por suerte se han cado los dientes (de la vagina)
de las mujeres. ma'lhan ca nvancalhifch'een; seec na natpitsunjan lhapa c'utsja' haba sido que haban destrudo
(nuestro pueblo); suerte que era solamente la anciana quien prendi el fuego. Ver : secl'esh.

seec ca Ver : sec ana ca ~ seec ca.


seis Verbo, Grupo 1. SON SEIS. Note: prstamo del castellano Pa Fitsc'yich vitsha ti yivclanjat na nalhu ti seiseshch'e, vooi
ti sietech'e pa t'ishjop'in Tambin Dios cre el mundo en seis das, y el sptimo da descans. Sinn : ve'lha yama. Ver
: ve'lha yama.

semana Nombre femenino; no poseble. SEMANA. Note: prstamo del castellano lhap'elh semana la semana
prxima. lhqu'elh semana jasnatshelh ja vatcac'o'vat shalheema ja jpyich la otra semana hicimos una chacra cerca de
la casa. papi lhtachifasesh pa lhech'e yit'esha ti cletch'e ti v'mesh ti lhech yich'ein lhpa tafaai yitst'ajesh papi
militar, ve'lheesh'in lhpa semana ti lhech yam'een los habitantes del lugar dicen que desde ya mucho tiempo no suelen
viajar con el avin del ejrcito ("que pertenece a los militares"), solamente llega una vez por semana. ja vatjutsa' lhnalhu
lha semana, lhech t'aplhuqu'e ti vachiyfey lhja Mara Magdalena ja nivalhech, jjjeclay tulh'in; yi'van ti tay'e lhja
utej lhja vatp'otajeshey ja nivalhech el primer da de la semana, cuado todava estaba oscuro, Mara Magdalena va al
sepulcro; observa que la piedra que cerraba el sepulcro est retirada (San Juan 20: 1). pa lhech v'mesh lhavaatsha ti
t'nshi' pava napu' semanas (la inflamacin) desaparece por s misma al cabo de dos semanas.

siete Verbo, Grupo 1. SON SIETE. Note: prstamo del castellano Pa Fitsc'yich vitsha ti yivclanjat na nalhu ti seiseshch'e,
vooi ti sietech'e pa t'ishjop'in Tambin Dios cre el mundo en seis das, y el sptimo da descans. Navque yaclishai
t'aclaach papi p'alhaa Israel lhavos, sietech'e pava estrofas Este texto ("estas palabras") es un poema del pueblo de Israel,
siete son sus estrofas. teiya ca sietetajach'e nalhus pa jatajjat'apee jayu na cotsjaat, cuarenta pava nalhus, cuarenta
pava tulhis ti ni ntaiyesh ti taj'in jayu porque dentro de siete das har llover sobre la tierra durante cuarenta das y
cuarenta noches. Sinn : napu'yama ~ napu'yama caspaschei (poco usado). Ver : napu'yama ~ napu'yama caspaschei.

sifilis Nombre masculino; no poseble. SIFILIS. Note: prstamo del castellano con cambio de gnero pa gonorrea ya'shesh ti
chiytya a'lheesh pa sifilis la gonorrea es ms comn que ("y menos") la sfilis.

silla Nombre masculino; no poseble (?). SILLA. Note: prstamo del castellano con cambio de gnero ja'yajai'ei na silla estiro
la mano para agarrar a la silla. Sinn : vatvja'vat. Ver : vatja'vat.

410

sinjeyataj Nombre femenino; no poseble. Pl: sinjeyatas (sinjeya-ta-s). ANCO, ANDA. acs shta cava lhsaniytas chi ca
sinjeyatas sus melones y anda eran muy sabrosos. Ver : sinjeyatayuc.

sinjeyatayuc Nombre femenino; no poseble. Pl: sinjeyatacui (sinjeya-ta-cu-i). PLANTA DE ANCO. Ver : sinjeyataj.
sints'itsuuc Nombre femenino; no poseble. Pl: sints'ictsicui (sints'ictsi-cu-i). MORA (planta). Macluta tinctoria. ca
nicaajtajelh'am pa niacacujayasheelh, ca tc'atajajulh ja mostaza lhtsej, pa iseelhjop'am jayu ca sints'itsuuc ca

sise

at'eshelha: ataatsoji pa avaantsemajshi ja lhvcha', pa nanc'ashamelh'am jayu lha lhech aacjiyuc si ustedes tuvieran fe
como una semilla de mostaza, diran a esta morera: arrncate de raz y plntate en el mar, y les obedecera (San Lucas 17: 6).
Nombre femenino; no poseble. Pl: sisec (sise-c) ~ sise ~ sisei (sise-i). 1 CAA.

2 FLECHA. j'lhaa pa ni nfiis lhpa sise lhpa vse pero la flecha no alcanz la nube. tij'jesh lhap'elh sise pa tejch'e
lhpvash lhpa vatjutsaa sise tir otra flecha y se plant en (la marca de) la flecha anterior. nincsshi jayu lha sise
cusasham, tanca namcat jayu lhpa ittaj tiqu'inesh ti yichesh, yjesh'e jayu ca nijt'ajtaj ja lhanvacleyash
yivo'yeshch'e; pa lhacm'a papi ninantfacl'esh ja Dios caclecla jayu ca lhey no quebrar la caa dbil, no apagar la
vela vacilante, hasta que haga triunfar la justicia, y en su nombre esperarn todos (San Mateo 12: 20-21). pa yichey pa
yj'esh'ane pa tovoc pa tatsha ti yit'ovsch'e pava sise pa yu'vatjulh pa sisenilh; ti yivaclhitesh pa yip'aclanesh pa
yiyuusfue hasta el ro, se puso a cortar juncos y trenz una canasta; luego, la revoc con cera. ninfos, tsi'sha ti yineshi pa
yint yiey pa yie' pava sisey no lo enterraron, solamento lo colocaron en el agua, entre los juncos. yit'yish ti
vatlhiynesh pava sise eran expertos en tirar flechas. Ver : siseyuc; sisechat; sisenilh.

sisechat Nombre masculino; no poseble. CAAVERAL. Ver : siseyuc; sise.


sisenilh Verbo, Grupo 1 (solo en tercera persona). 1 ES HECHO DE CAA.
2 ES UNA CANASTA. pavque manlhats'ivee tapoojqu'esha'ne pava doce sisenlhiy pava yucuvec con las sobras se llenaron
doce canastas de pan. ant'elhch'e lhacm'a nava yalhanashch'e vatcat'iyas, secl'esh ca ya aj ca chinvm'in; pa jtaney
ti nit'qu'e ts'ivee java yalhanashch'e vatcat'iyasesh java yucuvec yiponteshch'esha'ne java doce sisenlhiy recojan las
sobras para que no se desaproveche nada; las recogieron y, con los trozos de los panes que haban sobrado, llenaron doce
canastas (San Juan 6: 12-13). pa yichey pa yj'esh'ane pa tovoc pa tatsha ti yit'ovsch'e pava sise pa yu'vatjulh pa
sisenilh; ti yivaclhitesh pa yip'aclanesh pa yiyuus fue hasta el ro, se puso a cortar juncos y trenz una canasta; luego, la
revoc con brea. t'acum'e papi setenta yitsjy pa yiclnsha'ne ts'ivee; pa nijooylha ti yanch'e ts'ivee pava lhshatjes
pava sisenslhiy pa yichenshey ts'ivee pa Jezreel prendieron a sententa varones, los mataron, pusieron sus cabezas en unos
canastos y se los mandaron a Jezreel (2 Reyes 10: 7). Ver : sise.

siseyuc Nombre femenino; no poseble. Pl: sisecui (sise-cu-i). PLANTA DE CAA. Ver : sise; sisechat.
sisi1 Nombre masculino ; no poseble. Pl: sisic (sisi-c) ~ sisi (sisi). 1 MANDIOCA RALLADA.
2 BOLLO DE ALMIDN DE MANDIOCA.
3 FARIA. Note: La misma palabra existe en las lenguas de la familia enlhet-enenlhet. Enlhet: seese (masculino), enenlhet-toba:
sese (masculino). Quizs se relacione tambin con la palabra mak para el trtago (sesek) taj ti shtanfaijanesh shita ca
ve'lhaasham pa necltsich, chi' pava sisi, chi' pava njayej sabamos tambin preparar a veces un guiso de maz, faria y
poroto del monte.

sisi2 Nombre masculino; no poseble. Pl: sisic (sisi-c). KUARAHY MIMBY (ave). Syrigma sibilatrix.
sitsej Verbo, Grupo 1. 1s: ya'sitsej (ya'-sitsej). 2s: a'sitsej (a'-sitsej). 3s: sitsej (sitsej). 1pi: cassitses (cas-sitse-s). 1 TIENE
VOZ FUERTE.
2 ALZA LA VOZ.
3 ES SONORO.
4 HACE RUIDO. vooy ja t'jj uj ti sitsej jan t'nash java tovjy ti t'y y su voz era como el estruendo de ros torrenciales
(Apocalipsis 1: 15). cha'! a'sitsej! ay, no hagas tanto ruido! she papi ya'shesh ti sitses?, she papi a'lheesh ca
sitsesa? quienes tienes la voz ms fuerte?, quienes tienen la voz menos fuerte? pa claxon lhech lhpa vat'njanche
sitsejjum lhpa yi'shi' java vatvjatshiyis el claxon es una bocina que suena muy fuerte que est en los
coches.sitsejjulh se oye venir. sitsejei ti cj cj cj, jacumajelh shta, catin'e te tiyj'apee atesha hubo tiros, cj cj
cj, nos corrimos y nos tiraban balas. Ver : yisitsenat; yisitsenesh.

411

sits'i Nombre femenino; no poseble. Pl: sits'ic (sits'i-c). GUYRA TAPE (ave). Anthus chii.
sivavayuc Nombre femenino; no poseble. Pl: sivavacui (sivava-cu-i). CAROBA. Jacaranda mimosifolia D.Don.
sivclc1 Nombre femenino; no poseble. 1 ARAA (genrico).
2 POLLITO (suborden Mygalomorfos).

sivclc2 Nombre femenino; posedo. 1s: yisivclc (yi-sivclc). 2s: asivclc (a-sivclc). 3s: lhsivclc (lhsivclc). 1pi: cassivclc (cas-sivclc). forma no poseda: sivclc (sivclc). BICICLETA. Lit: araa
pollito Note: dialecto: chishamnee lhavos lhja yisivclc isjop ti jaji ti clajjqu'e ja nyish mi bicicleta anda muy bien
("voy muy bien en mi bicicleta") por el camino seco. ni nc lha sivclc teiya na cotsjaat yiesh nava lhafoc no anda la
bicicleta porque tiene barro pegado a las ruedas ("la tierra est con sus pies/ruedas"). Sinn : nyanyanitaj, bicicleta. Ver
: nyanyanitaj; bicicleta.
sivclc lhayeech Nombre masculino; no poseble. Pl: sivclc lhaijei (sivclc lha-ije-i). 1 TELA.
2 CORTINA.
3 SBANA.
4 PAAL.
5 SU VELA (del barco). Lit: "araa su-panal/miel" yi'apee na sivclc lhayeesh na mesa las mesa est cubierta con una
tela. npevai na sivclc lhayeech el gnero es celeste. ampapu ca niy'yesh ca ney pa sivclclhayeech pa nich'a lhpa
vat'uyjatshiy lhac'utsja, lhayaash ti tapecleshva'ne jayu pa yic'aseshch'e lhavj jayu ca chinantajey, pa yash'apee
jayu pa lhc'asavash nadie usa un trozo de tela nueva para remendar un vestido viejo, porque se encoge y se raja en su borde
el parche ("lo que se ha puesto"), y la rotura se hace ms grande (San Marcos 2: 21). janvaijatyiv'ne na sivclc
lhayeech pongo una cortina a mi lado. pa yiclpjalheshch'e pava sivclc lhaijei pa yijnshi shita pa tashinshtas
lhtsaccunjatshiy, lhai'yaash ti ampa ca nvan pa ca jpyich'a ca nvesh'e lo arrop en paales y lo acost en un pesebre
("pesebre de ovejas") , porque no haban encontrado sitio en la posada ("casa donde estar"). yip'ooj'e pa sivclclhayeech
pa yichaajfach'ee pa tishc'oya lo cubrieron con un tejido, lo llevaron afuera y lo enterraron. pa niclpjalhesh jayu
lhshatech pa is sivclc lhayeesh, shi' shta lhpa vatvayjasch'e clasim, pa sasjop jayu ca ninucfeesh pa
chiyivcujunesh ustedes envolvarn su cabeza con turbanes de tela, llevarn calzones de lino, pero no se ceirn para no
sudar (Ezequiel 44: 18). vanu'ja'nejop pa yovalhch'e tasham ja nivalhech pa yivaneyshi java sivclclhayjey taj ti
ninameyshi l se inclin y vio las sbanas en el suelo, pero no entr en el sepulcro (San Juan 20: 5). j'tajesh ti yi'van
shta ja vatac'cleesh ja chiyclpjalheshch'e lhshatech ja Jess, lhech jlhech nive'lha nvelh'e jav'elh sivclclhayjey,
vena ja yie' yitsha chiyclpjalhsham tambin vio que el sudario que haba envuelto la cabeza de Jess no estaba en el
suelo, con las sbanas, sino enrollado en lugar aparte (San Juan 20: 7). pa lhechesh pa yicaclclinatey ja lhashinuqu'esh
lhja vatvjatshi, pa yanchishaam shta ja sivclclhayeech ja yiey t'ajuyish pa lhechesh pa yic'uyjatey ja
josjiyish entonces aflojaron las correas (del timn) del barco, izaron la vela de popa y enfilaron hasta la playa (Hechos 27:
40).
sivclc lhniyc Nombre masculino; no poseble (lh-niyc es tercera persona). Pl: sivclc lhniyji (sivclc lh-niyji). TELARAA. Lit: araa su-hilo

sivnc Nombre masculino; no poseble. Pl: sivnclis (sivncl-is). DORADO (pez). Salminus maxillosus, Salminus
brasiliensis. caaj shita ja sivnc, chi' java c'ayoich'e, chi' java psenjai, pa nque ja vnaj tambin hay dorado,
surub y manguruj, y piraa.
sivnc lhfetatsiy Nombre masculino; no poseble. Pl: sivnc lhfetatsiy (sivnc lh-fetats-iy). PLANTA ACUTICA
(var.) Lit: dorado (pez) sus-races Ver : sivnc; lhfetas.

siyalo Nombre femenino (o masculino?). CIGARRO. Note: prstamo del castellano con cambio de gnero cus lha siyalo el
cigarro es caliente.

siyavtayuc Nombre femenino; no poseble. Pl: siyavtacui (siyavta-cu-i). PLANTA ACUTICA (var.)
siyj Nombre masculino; no poseble. Pl: siyjis (siyj-is). PIRA BOLI (pez). Crenicichla sp..
siyjnj Nombre masculino; no poseble. Pl: siyjnjis (siyj-nj-is). 1 MBAGUARI, TUJUJU GUASU (ave). Exenura
maguari.
2 CIGEA, TUJUJU. Exenura maguari. Lit: derivado de siyj 'pez pira boli'
si'ts'ictsinuc Nombre femenino; no poseble. Pl: si'ts'ictsinicui (si'ts'ictsini-cu-i). RBOL (var.)

412

smitca Nombre femenino; no poseble. MAN. tuj lha fanja na smitcay lhsaash la langosta come hojas de man. Ver
: smitcayuc; smitcatayuc; smitcataj.

smitcataj Nombre femenino; no poseble. Pl: smitcatas (smitca-ta-s). MANDUVIR. Pithecellobium saman. Ver
: smitcatayuc; smitca.

smitcatayuc1 Nombre femenino; no poseble. Pl: smitcatacui (smitca-ta-cu-i). BERRO. Ranunculus sp.. Ver
: smitcataj; smitca.

smitcatayuc2 Nombre femenino; no poseble. Pl: smitcatacui (smitca-ta-cu-i). PLANTA DE MANDUVIR. Ver
: smitcataj; smitca.

smitcayuc Nombre femenino; no poseble. Pl: smitcacui (smitca-cu-i). PLANTA DE MAN. atisesh'cji nava smitcacuy,
atisesh'cji na joquitaj! sac vos los manes, sacalos con la pala! Ver : smitca.

sop'atach Nombre femenino; no poseble. Pl: sop'atacui (sop'ata-cu-i). KAPI'I ZAPALLO.


sop'atachitaj Nombre femenino (?); no poseble. PLANTA (var.) Acnistus breviflorus Sendt. Note: Dato de Chase-Sardi
(1979)

sclclc Nombre femenino; no poseble. Pl: sclclclis (sclclcl-is). CIGARRA MEDIANA.


snjalhai Nombre plural; no poseble. Pl: snjalhai (snja-lhai). SARNOSOS. Note: personajes de la mitologa nivacle;
son dueos del tabaco (Chase-Sardi 2003) papi Snjalhai, meelh ti yijijan pa Ts'amtaj, pa tiyjeichisham na vs, pa
vlhch'e' pava lhc'jei, pa ymei na vs los Snjalhai, cuando los persegua el Ts'amtaj, tiraban flechas al cielo, suban
trepando por ellas, y llegaban al cielo. lhpa Ts'amtaj yijijantaj lhpesh lhn papi Snjalhai dicen que en tiempos
antiguos una Ts'amtaj persegua a los Sarnosos. Ver : lhs.

squ'iqu'i Nombre femenino; no poseble. Pl: squ'iqu'ic (squ'iqu'i-c). VIEJA (pez). Hypostomus
cochliodon, Megalancistrus parananus.

st' Nombre femenino; no poseble. Pl: st'c (st'-c). FRUTA DE TUNA. Ver : st'yuc; st'taj; st'tayuc.
st'taj Nombre femenino; no poseble. Pl: st'tas (st'-ta-s). FRUTA DE TUNA (var.) Ver : st'tayuc.
st'tayuc Nombre femenino; no poseble. Pl: st'tacui (st'-ta-cu-i). PLANTA DE TUNA. Ver : st'taj.
st'yuc Nombre femenino; no poseble. Pl: st'cui (st'-cu-i). CACTCEA (var. ). Ver : st'taj; st'tayuc.
s'yi Nombre femenino; no poseble. Pl: s'yic (s'yi-c). 1 PATO SILBN. Dendrocygna bicolor.
2 PATO MAICERO, PATO COLA AGUDA. Anas georgica.
3 PATO ARGENTINO. Anas versicolor. yich'apee pa yint pa t'eishei pan t'nashesh lhpa s'yi nadaba sobre el agua y
cantaba como el patillo. shi'neijatsjanesh ca shtajnch'e pa t'jj lhja s'yi nos ense a imitar el grito del patillo.

s'yitaj Nombre femenino; no poseble. Pl: s'yitas (s'yi-ta-s). 1 YPE, SUIRIRI (ave). Dendrocygna viduata.
2 PATO SILBN VENTINEGRO, YPE. Dendrocygna autumnalis discolor.

stavuun Nombre masculino; no poseble. Pl: stavunis (stavun-is). CUERVO REAL, YVYRU RUVICHA. Sarcoramphus
papa. Note: tambin ser mitolgico importante en la tradicin nivacle lhasnijes pava lha'voiyei pa Stavuun,
lhamanlhajavoesh papu ti vanaishi era hermosa la sangre de Stavuun, era vital para los que se baaban en ella. Ver
: stavuun lhchachapenjayish.
stavuun lhchachapenjayish Nombre masculino; solo posedo en tercera persona. 3s: stavuun lhchachapenjaysish
(stavuun lh-chachapen-jayish). 1 VA LCTEA.
2 CAMINO DE SANTIAGO. Lit: cancha de juego de chachapen del cuervo real Ver : chachapenjayish.

stsaapjatanj Nombre masculino; no poseble. Pl: stsaapjatanjis (stsaapjata-nj-is). AGUARA POPE. Procyon
cancrivorus.

sucfaj Nombre masculino; no poseble. Pl: sucfajis (sucfaj-is). HOMBRE DE CABELLO CRESPO. Ver : yisucfay.
succ ~ tsucc Nombre plural. JUEGO TRADICIONAL NIVACLE. Note: los jugadores forman dos equipos que simulan una
guerra, que consiste en defender pequeos fortines marcados en en suelo. (T)succ es el nombre de los palitos que sirven de
fichas para marcar el territorio pa caaj shita papi fayjesh, chi' capi yu' casati, capi yu' succ, chi' capi yu' lhja
c'asjenjate otros hacan juegos de fuerza, otros jugaban al casati (hockey chaqueo), otros al succ, y otros al c'asjenjate.

suc (sucl) Verbo, Grupo 1. 1 ES LENTO.

413

2 HACE ALGO DESPACIO. Ver : svuclaj1; svuclatayech; svuclataiche.

suclaj Ver : svuclaj.


sui Verbo, Grupo 1. 1s: ya'sui (ya'-sui). 2s: a'sui (a'-sui). 3s: sui (sui). 1pi: cassui (cas-sui). 1 ES MALO.
2 ES AGRESIVO.
3 ES PELIGROSO.
4 EST ENOJADO. pa catin'e pa suiin lhpa nivaccche, tavc'ya pero la mujer estaba enojada, se coma de rabia. uj ti sui
napi tucus los bolivianos eran muy agresivos. nque nalhu a'lheesh ca suiyajulh pa vatfa'maat lhai'yaash ti caaj java
vacunas hoy en da las infecciones gripales no son tan peligrosas porque hay vacunas. ni pav'elh tashinshtas yiey pa
am'e pa'na, pa vpecleylhach'e ti yi'faclitey, pa vooysha'ne pa tney'in, pa yitacshin'in yuyey ts'ivee lhcaavju pava
uticuy, nashch'e pa apatosch'e suyjulh pava yafalhch'e ca nivo'matan dej las otras ovejas en el desierto y volviose
apurado, la busc y la llam, vagando tristemente en medio de los montes, pasando por las hondas quebradas con peligro de
su vida. ta t'jesh'e jayu ca asuya? hasta cundo estars enojado? manlheesh ti suiya japi lhayaya lhja
lhja'ya sigue enojado con la abuela de su mujer. avaatsha a'lhech asuyjulh, she papi isjop ca nivatsavat'e ajuyish ti
lhatvac'ya? t eres terrible, quin se mantendra ante t cuando ests enojado? (Salmo 76:7). ya aj ca atshayeelhjulh pa
nivacle ca suytajeelh'a; ca nipcjtajsham acu' pa avayjatjulh lheelh no opongan resistencia ("no le devuelvan el
precio") al que les hace el mal; si uno te da una bofetada en tu mejilla, ofrcele tambin la otra (San Mateo 5: 39). palhech
nalhu papi tavclas yivan lhn pa lhech cl pa yiclqui taj lhn, jaalh pa suy pa cl pa yijuuj lhn pa ve'lha necjc
pa yivmjat el otro da los nios vieron a la acanina y comenzaron a jugar con ella hasta que la serpiente enfurecida
mordindole y matndole. pa nque lhjunashvach pa jaalhpa suyvane as continuaron la una con otra hasta que ambas se
enojaron. yit'esh'in lhn lhpa nivacche yits'amtan yaaj ca anjvayelh'in ni yasuya dijo la mujer embrujada que no
tengan miedo, no soy mala. vooi ca ntaneeijai pa ca suiya'julh pa nishi ti tac'uiyei pque lhavtsaat pa Tofaai cuando
haba noticia de un peligro, inmediatamente se trasladaban a la aldea de Tofaai. vanujumatsinesh pava suijuulh lo(s)
protege contra los peligros. lhacm'a ti yichaj'in java lhclesatas pa yijp'yesh pa vatvatclnjayash; pa ve'lhee ts'ivee ti
yijucjuqu'etsham pa lhnucfat pa lhclesataj ti vanujumatseneshjulh pava suyjulh ti tulhey todos ellos empuan la
espada, son adiestrados guerreros, cada uno con la espada al flanco por temor a las emboscadas nocturnas ("peligros de la
noche") (Cantar de los Cantares 3: 8). pa lhe'naa ti yasuya japi lhech lhtlhelha, pa jayeetsha: yajatesh ti
vatvenchateshyic'oyaan pava lhcachic, pa ninen ca nantfa'clesh nava yinyishay por eso me indign contra aquella
generacin y dije: su mente siempre se extrava y no reconoce mis caminos (Hebreos 3: 10). lha'ma ti cha'lheesh ti
chisnatesh lhpa vatc'yte ca nivantaj pava ajcls, papuque nivacle yisnateshlhavcop lhpa lhech vatc'yte pa yinesh
pa lhamnlhajayash pava suyc'oya pero aunque no vale la pena poner una trampa si la ven los pjaros, ellos tienden una
trampa a s mismos y ponen su vida en peligro (Proverbios 1: 17-18). taj ti vooy papi tach'anyi pa caajem jayu pa
vatpiiyash pa ameem pa t'ajovayijulh pava suyjulh pero el que me obedece vivir tranquilo, sin temer peligros Proverbios
1: 33). tan papu ca suiyeem, tan papu ca natmenesh ti apis ti nic'jesh ti tim nadie le(s) har nada malo, nadie causar
ya estragos. ni suiya pava bateras tiqu'icsha'ne cava casqueiyesh 'pilas' no son peligrosas las pequeas bateras que
llamamos 'pilas'. pa Fitsc'yich yichenei pa ve'lha lhavqu'ilhjenaj ca naijatshi pava suijulh Dios envi su salvador
para sacarlos del peligro. papi lhech acloj lhancavos suytaja yamsha papi egipcios, taj ti ampa t'unajajulh estos
muchos esclavos odan a los egicpcios, pero no les resistan. anujumatseneshjulh na yimnlhajayash papi suijulh
niyc'utsfasa protege mi vida de mis enemigos peligrosos! pa gonorrea ya'shesh ti suyemey papi cjecly alheesh papi
yitsjy la gonorrea es mucho ms peligrosa en las mujeres que en los hombres. nin'vaneilhavc'oya pava suijulh pierde
de vista los riegos.
5 ES MANSO.
6 ES BUENO. Note: en contexto negativo istaa ca ajunasheelhjulh pava tosis tcajyshay, taj ti ajunasheelhjulh jan lhjunash
java ofos ti nisuya sean ustedes astutos como sepientes y sean mansos ("no malos") como palomas (San Mateo 10: 16).
7 ES NECESARIO.
8 SE DEBE.

414

9 NECESITA. Note: las tres ltimas acepciones requieren el uso de los sufijos -esh-shi ya'suiyeshshi papu ca nts'efen necesito
que alguien me ayude. ya'suiyesh'atshi yo te necesito. a'suishemshi ca nvanqu'is debs ir a la escuela.ya'suiyeshshi
pa jpijei lhavo' necesito un albail. ve'lha shta lhpa lhcl' tashinshtayche, ts'otsiy lhpa lhcl', tajulhsham'in pa
lhts'oos, lhe'naa ca suyeeshemshi pa is lhc tena tambin una cabra, daba leche (su animal), tena leche suficiente, pero
necesitaban buena comida. ya'shesh ti chi suiyeshemshi papi t'acu'mesh'in pava yecli es la (herramienta) ms usada por
los que trabajan con maderas. ca ncaajtaj papu ca nanistajeshelh: ta afanishelh'avach? pa at'eshelh'a: ja
Lhcaanvacle suiyeshshi na cuvyutaj lhas si alguien les pregunta (a ustedes): qu estn haciendo?, dganle: el Seor
necesita aquel burrito. papi ni atesaan ni suiyeeshshi pa vatcafetatsiy lhavo', vooi papi ates'in suiyesshi no son los
sanos ("los [que] no estn enfermos") los que necesitan a un mdico, sino los enfermos. ya aj ca naqu'imjat cava
jayeesh'a: alhacm'aelh ca asuyeeshelhshi ca achajelhec'oya ca anvat'aselhsha'ne shta no te extraes lo que te digo:
todos ustedes han de nacer de nuevo (San Juan 3: 7). ni suiyeeshshi ca nanfac pan t'e'lhesh lhn pa vatfanishesh no se
preocupa(n) por el tiempo de la accin. suiyeshshijoom pap'elhcha nos necesitamos unos a otros.nisuyeeshelhshiam t'e
pa ca nich'a ajpyicheelh? - jech, suyshelhshiyam ustedes no necesitan una nueva casa? - s, necesitamos. yivaatsheelh
ni ya'suiyeeshelhshi papu ca nt's'e t'ajuiyish ca natjuijulh shita pa'lhech; ya'lhacm'aelh ti c'apeyeeshelh ca
lhteesh ya no necesitamos testigos ("alguien que representa contra l") contra l; todos hemos odo lo que ha dicho. pa
jayashayanelh'am jayu pava ca jatujtajelh pava suyshelhshiyam shi' shta pa yint ca c'ay'tajelhshi; tsi'sha ti
jayaalhshelh'a ca atsan'ateeshelh ca janaashtajelhshi na acootsjat te pagaremos lo que necesitemos para comer, as como
el agua que bebamos; solo te pido que nos dejes pasar por tu territorio (Deuteronomio 2: 28). suiyeshshi'am ca
aichavalhei'atam ti niysa'jop ca avatvo'matan'in necesits decidir que no vale la pena enfermarse. Restric : t'asuiyi,
yisui(yi)yan, vatsui(yi)yan

suiyeshshi Ver : sui.


sujsuj'in Verbo, Grupo 1. 1s: ya'sujsuj'in (ya'-sujsuj-'in). 2s: a'sujsuj'in (a'-sujsuj-'in). 3s: sujsuj'in (sujsuj'in). 1pi: cassujsuj'in (cas-sujsuj-'in). RESPIRA DE MANERA ESTERTOROSA.

sunja Nombre femenino. HERMANITA (MI ~). Note: sase como forma cariosa de tratamiento para dirigirse a su propia
hermana menor o para hablar de ella ja yitjooc vajuem lhja sunja mi to busca miel para mi hermanita. Ver : lhch'inj.

sutach Nombre femenino; no poseble. Pl: sutacui (suta-cu-i). PALANPALN (planta). Nicotiana glauca. Ver : sutayuc.
sutayuc Nombre femenino; no poseble. Pl: sutacui (suta-cu-i). PALNPALAN (planta de ~ ). Nicotiana glauca. Ver
: sutach.

svuclaj1 Nombre femenino; no poseble. Pl: svuclas (svucla-s). 1 OSO HORMIGUERO, JURUMI. Myrmecophaga jubata.
2 OSO HORMIGUERO, JURUMI. Myrmecophaga tridactyla. nalhcachi ve'lha pa yaquiset nmey pan yi'e uj ti suy lhech
lhn lhja svuclaj al medioda lleg ah un animal tan feroz que es el oso hormiguero. pa svuclaj pa mnlhajp lhpa
aacjiyuc yi'ey lhpan vlhch'e pa nivacle el oso hormiguero estaba junto al rbol donde haba trepado el hombre. vooi ca
t'j ca yiyecle t'acfiyisesh, chi' lhja svuclaj ja t'j la piel del tapir les serva de zapatos, o tambin la piel del oso
hormiguero. papi c'utsjai vena lhjunash tatsha, lhna'shesh lhn pa jumquet, suclajesh lhn nan t'ajj papi
cjecli las viejas se cambiaron enseguida, (se pusieron) sus morteros como hocicos, todas las mujeres se convirtieron en
osos hormigueros. Ver : suc (sucl); svuclatayech; svuclataiche.
svuclaj2 Nombre femenino; no poseble. Pl: svuclas (svucla-s). PEZ TRES RAYAS, PATY.
svuclataiche Nombre femenino; no poseble. Pl: svuclaitaichei (svucla-ta-ich-e). MUJER INCAPAZ DE DESEMPEAR
ACTIVIDADES ECOOMICAS. Lit: osa hormiguera (+ tres sufijos de derivacin) Ver : svuclatayech; svuclaj1; suc (sucl).
svuclatayech Nombre masculino; no poseble. HIMBRE INCAPAZ DE DESEMPAAR ACTIVIDADES
ECONMICAS. Note: se trata de actividades tradicionales como cazar, pescar, recolectar o buscar miel Lit: oso hormiguero
(+ dos sufijos de derivacin) Ver : svuclataiche; svuclaj1; suc (sucl).

sbado Nombre masculino; no poseble. SBADO. Note: Prstamo del castellano papi judios tanclhitsha pa lhreligion ti
yisclaneshshi pa sbado la celebracin del sbado era el distintivo de la religin de los judos.

415

SH - sh
shaan Verbo, Grupo 1. 1s: ya'shaan (ya'-shaan). 2s: a'shaan (a'-shaan). 3s: shaan (shaan). 1pi: casshaan (casshaan). 1 EST DENTRO.
2 SE METE DENTRO.
3 SE INTERNA. Ver : shan.

shalhaa Verbo, Grupo 1. 1s: ya'shalhaa. 2s: a'shalhaa. 3s: shalhaa. 1 EST CERCA.
2 SE ACERCA. nishamesh papi yiclvalhshi nque, pa nishamesh shta papi yipe'ya nque chiyclvalhshi nan t'lha pa
Dios, pa jaspa niqu'ishamesh nque chiyi'sesh'e, lhayaash ti palha shalhac'oya pa t'aplhuc'oya pa nalhufeliz el que lea
y felices los que escuchen las palabras de esta profeca y observen lo escrito en ella, porque el tiempo est cerca (Apocalipsis
1: 3). ya'shalhema na jajo'ejop na jpyich he dormido al lado de la casa. meelh ca nich'a navclantaj cque, pa
avantyitelh'in pa atpyelhchisham, lhayaash ti shalheelhc'oyaam pa anilhjenjayash cuando empiece a suceder eso,
endercense y levanten la cabeza, porque ha llegado (el da de) su liberacin (San Lucas 21: 28). lhan'e lhavaatsha
vant'fiich'e lhjavj pa tinvaash, sha'lhee'mei pa lhashi pero l se escondi al borde de la cueva, cerca de la
entrada. she papi yit'esha? shalhaaan nava Ya'clishay yiey na ashi pa yi'shi' shta acachi'; nque Ya'clish
ya'clisheshjop pa nivatcacujayasha nan janfaclelhch'eam qu dice (la justicia)? la palabra est cerca de t, en tu boca y
en tu corazn; se refiere a la palabra de la fe que proclamamos (Romanos 10:8). meelh ti yu'jeei pa yit'esh papi
tuvalhjanjas: achiclanelh, lhapa sha'lheei ja yitsaat cuando llegaron cerca, los espas dijeron: cudense, ya estamos cerca
de la aldea. shnquelhsham nava shalhaa yitsates jaspa lhech javanqu'eyjatsjan'e jayu vitsha, lhayaash ti lhechin
janachey vmonos de aqu a los pueblos vecinos, para predicar tambin all, pues a eso he venido (San Marcos 1:
38). shalhee'ma pa Belen papi'lhech yi'e' tashinshtas lhavos yiclovalh pava tashinshtas cerca de Beln haba unos
pastores con sus rebaos cuidando a sus ovejas. pa lhechesh pa cajovonjataj shi' pa tashinshtaj pa canoelhvach, vooy pa
yiyj shi' pa fusuc pa ve'lha yielh'e jayu, pa vc lhas shi' pa jump'uvalhjetaj pa shalheelhvane jayu, pa yijoc'oya
jayu pa tiqu'in tavclaj entonces el lobo y el cordero vivirn juntos en paz, el tigre y el cabrito estarn como uno, la vaca y
el len vivirn como vecinos, y un chiquillo los estar pastoreando (Isaas 11: 6). anjutyi na avtjayetachat ca jaspa
yicvjiyanjavat'eesh, lhayaash ti shalheema na yijpyich! dame tu via para hacerme yo una huerta, porque est cerca de
mi casa! (1 Reyes 21: 2). yaaj ca asha'lheema ja lhashi ja lhajpyich! no te acerques a la puerta de su casa! vooy na
lhech ti jayasin'yem ti yashalheelhvane ti javatpeya'shelh java jayeetshelh a l le hablo cara a cara, y hacemos lo que le
digo (Nmeros 12: 8). ti ya'shalhataje'ma lhja yich'acfa pa tsapun a mi mujer le repugna mi cercana ("cuando estoy
cerca de ella") y me rechaza (Job 19: 17). lhteesh ca vee'elhyijop ca ashalheelhyam yi'ei nque
vattishjanja'vat promestiste estar cerca de nosotros en este templo. ya aj ca shtajnshelhch'e ja lhfanishlhavach pap'elh
ti ninacheshjooy pa catsayjayashelhvane; pa tajulhey ca shtavatc'usinatelh'in pap'elh, lhayaash ti palha shalhac'oya pa
lhnalhu ja Lhcaanvacle no imitemos a lo que hacen algunos, cuando faltan a nuestras reuniones; ms bien animmonos
mutuamente tanto ms cuanto vemos acercarse el da del Seor (Hebreos 10: 25). vaniyitajesh ti yicchatajc'oyaan ca
shalhae'ma na cotsjaat, taj ti nincvjcheshi ts'ivee lhayaash ja tovc ti yachajch'een lhayshivo pero ellos remaban
para alcanzar tierra firme y no podan porque el mar segua embravecindose (Jons 1: 13. Ver : yishalhanit; sha'lhaa.

shamatsej Verbo, Grupo 1 (? solo en tercera persona). 3s: shamatsej (sha-mat-sej). Pl: shamatses (sha-mat-se-s). ES
CARO. Ver : sha'mat; lhasha'.

shan Verbo, Grupo 1. 1s: ya'shan (ya'-shan). 2s: a'shan (a'-shan). 3s: shan (shan). 1pi: casshan (cas-shan). 1 EST
SILENCIOSO.
2 HA DESAPARECIDO. na t'e pa lhai'yaash ts'i'shi' cava yivelhavot ti shanshanc'oyaan? cul podra ser la causa de que
van desapareciendo nuestra gente? pa yitsaat shanshan'in reina un silencio absoluto en la aldea. pa yovalhtajei lhn ti
shan mir por cada parte, pero no encontr nada. is ti tlh, taj ti cletch'e ti ampa ca cha'nua, shan ti yicln
cus germinaron bien (las plantas), pero no hubo lluvia y el calor las quem ("mat"). Ver : yishanit ~ yishanat; shaan.

shanshan Ver : shan.

416

shatshe'mat Verbo, Grupo 1. 1s: ya'shatshe'mat (ya'-shatshe-'mat). 2s: a'shatshe'mat (a'-shatshe-'mat). 3s: shatshe'mat
(shtashe-'mat). 1pi: casshatshe'mat (cas-shatshe-'mat). TIENE DOLOR DE CABEZA. Ver : lhshatech.

sha'lhaa Adverbio. 1 PRONTO.


2 DENTRO DE POCO. Lit: se acerca Ver : shalhaa.

sha'mat Verbo, Grupo 1. 1s: ya'sha'mat (ya'-sha'-mat). 2s: a'sha'mat (a'-sha'-mat). 3s: sha'mat (sha'mat). 1pi: cassha'mat (cas-sha'-mat). 1 ES BARATO. Note: solo en tercera persona
2 TIENE MAL SUELDO. ya'sha'mat me pagan poco (tengo mal sueldo). Ver : lhasha'; shamatsej.
sha'! Interjeccin. QU SOBRESALTO!

shclcjai Nombre masculino; no poseble. Pl: shclcjayis (shclcjay-is). GATO MONTS, JAGUARETE'I. Lynchailurus
pajeros.

she Partcula interrogativa. 1 QU? she t'e pa shtatuj jay? qu vamos a comer? she pque jamat'in? qu es lo que
encuentro aqu (agarrando)? she jque lhteetsha na? qu acabas de decir? she pa lhteesh? qu quers? she pa
lhavooi? qu ests buscando? she pa lhquei? en busca de qu te vas? she lhpa lhvji jayu? en qu (medio de
transporte) te vas (all) ("dentro de qu estars")? she ya'clish pa yi'shi'ajop? en qu idioma te habla? she (pa) nyish
t'ajuyei ja Fischat? cul es el camino para ir a Fischat? she t'e pa c'apuneshelh? en qu te hemos
despreciado? shepa yich'e' lha tnjque? qu hay en esta botella? she t'e pa shinshayanesh jayu
jqueei? qu/cunto nos pagar ste? she pa t'ajuiya? cul es el objetivo?
2 QUIN? Note: en ocasiones, lleva un prefijo posesivo de persona. Puede tambin llevar sufijos verbales she papi lhavaatsha
an'que? quin es sta? she papu yit'esh ca ntatvoyich'e) quin quiere venir conmigo? she t'e anque? - lhech
lha Ana Mara, lha lhchinjo na Tito quin es ella? - ella es Ana Mara, la hermana de Tito. she samto t'e apee ja
clamshiin? qu blanco ser que viene all? she papi natumjat? quin te dej embarazada? she papu casvaatsha
yi'van lhpa clesa ajalh? quin de nosotros tiene un cuchillo? a'she ajaalh? anfacleelhyam, jaspa janfacle'lhem jayu
vitsha japin tsichenelh'ay; ta lhteesh'avne avaatsha? qun eres? tenemos que llevar una respuesta a quienrs nos
enviaron; qu dices de t? (San Juan 1: 22). ya'shet'eelh yivaatsheelh? pero quin somos nosotros? she papuque
lhavooisha'ne? a quin ests buscando? she yas pa lhtasinyelh'in? - yit'esh lhavaatsha: amlhapa, yivaatsha
jayasiny'in quin est hablando ("ustedes estn hablando") con mi hijo? - dijo ella: ninguna, soy yo quien hablo. Ver
: ta.

sheclchat Nombre masculino; no poseble. ALGARROBAL. Ver : sheclyuc.


sheclj Nombre femenino; no poseble. Pl: sheclj (sheclj). 1 SUTIA (solancea comestible).
2 SOLANCEA VENENOSA (var.) Ver : shecljcat.
shecljcat Nombre masculino; no poseble. Pl: shecljcatis (sheclj-cat-is). MATORRAL DE SUTIA.

shecltaj Nombre femenino; no poseble. Pl: shecltas (shecl-ta-s). SUTIA (solancea). Ver : shecltayuc.
shecltayuc Nombre femenino; no poseble. Pl: shecltacui (sheclta-cu-i). PLANTA DE SUTIA. Solanum
sisymbriifolium. Note: Dato de Chase-Sardi (1979) Ver : shecltaj.

sheclyuc Nombre femenino; no poseble. ALGARROBO (planta de ~). Prosopis sp..


shepa Ver : she.
sheyanj Nombre masculino; no poseble. Pl: sheyanjis (sheya-nj-is). 1 GAVILN, HALCONCITO. Falco sparverius
eidos (Peters).
2 HALCONCITO BLANCO. Gampsonyx swaisonii (Vigors). yi'vanesh pa fanjanj ti yicunjan pa ofteec sheyanj
lhas vio un halconcito que estaban dando de comer a una cra hurfana de gaviln.

shey Nombre femenino; no poseble. Pl: sheyc (shey-c). 1 VAMPIRO. Desmodus rotundus.
2 FALSO VAMPIRO, FLOR DE LIS. Sturmina lilium. Ver : sheytaj.

sheytachat Nombre masculiono; no poseble. MONTE DE CHIVATO'I. Ver : sheytayuc.

417

sheytaj Nombre femenino; no poseble. Pl: sheytas (shey-ta-s). MBOPI GUASU (var. de murcilago). Eumops
perotis. Ver : shey1; shey2.

sheytayuc Nombre femenino; no poseble. Pl: sheytacui (shey-ta-cu-i). CHIVATO'I (planta). Caesalpinia
pulcherrima. Ver : sheytachat.

she!2 Interjeccin. 1 CHIS!


2 CALLA LA BOCA! she!, asitsej! callate, no seas ruidoso!

shichaam Adverbio / Nombre masculino. 1 ABAJO.


2 EST SOMETIDO. Note: sase ms como sufijo aplicativo verbal. Tambin tiene uso predicativo: 'est abajo'; 'se
somete' lhan'e ja Pedro shichaam pa yie', lhechesh ti lhech nach'e lhja lhcavoque japi vatcasinc lhanvacle pero estaba
Pedro abajo cuando pas una sirvienta del sumo sacerdote (San Marcos 14: 66). papi shichaam pava nayjatva'ne pa
napu'njesh pa yaclpju'e pava nayjatva'ne pava jooyjoyitas; pa yan'e lhavj ts'ivee pa vat'ichavat ti
yicljjinatsha'nelos que menos recogieron abajo recogi tres cargas de codornices, y las tendan para secarlas alrededor del
campamento (Nmeros 11: 32). yiclnsha'ne lhapesh cava nivacle cava tucus, jech, teiya ti yiclnsha'ne cava nque
yishi' yiei na shichaam en aquel entonces los nivacle mataron a los biolivianos, porque ellos haban matado a los (nivacle)
abajeos. isjop ti shichaam lhpa cjecl, jan t'nash ja lhayjijat pa Dios la mujer ha de someterse, como manda la ley
de Dios (1 Corintios 14: 34). yiey na acachi' napu'jam lhtachifas; napu'jam yitsates t'ajuyvatjulh ti jjjeclay
ninanvat'as; ve'lha pa yasc'oya ti t'un'in peelh, pa c'utsa'jesh shichamc'oya jayu pa tavclajesh dos naciones hay en tu
vientre, dos pueblos se separan en tus entraas, uno vencer al otro y el mayor servir al menor (Gnesis 25: 23). lhan'e ja
Jons pa yiey ja shichaam lhja vatvjatshi pero Jons estaba en el fondo del barco (Jons 1: 5).

shichaamnee lhavo Nombre masculino; no poseble. Pl: shichaamnee lhavos (shichaam-nee lha-vo-s). ABAJEO;
NIVACLE QUE VIVE RO ABAJO DEL PILCOMAYO. Note: nombre de una parcialidad nivacle Lit: abajo-en supersona japi shichaamnee lhavos tovoquinjus vitsha; ja lhtsitenjayish t'lhesh'esham ja Ajyucvash (Mistol Marcado),
yamjeishicham ja Tinjoque' (Tinfunque) los abajeos son tambin pescadores; su territorio comienza en Mistol Marcado y
llega (ro abajo) hasta Tinfunque. lhetlha lhjunash vitsha japi tvalhai, ta'vaiya lhapesh japi nivacle shichaamnee
lhavos, cajuqu'e ti tac'uiyiei ja uj yitsaat Asuncin; vqu'e' pque General Belaieff lhapesh lhn lo mismo vale de los
mak, su tierra colindaba con la de los nivacle shichaamnee lhavos, pero hace mucho tiempo que se han trasladado cerca de
(la gran aldea) Asuncin; fueron all detrs del general Belaieff.
shimm! Interjeccin. QU LSTIMA!
shincheej Nombre masculino; no poseble. Pl: shinchejes (shinchej-es). 1 HOMBRE SIN PARIENTES.
2 SOBREVIVIENTE.
3 ESPRITU O ALMA SIN DUEO.

shintacat Nombre femenino; no poseble. Pl: shintacatis (shintacat-is). 1 PLANTA (var.) Aspidosperma australe.
2 MORA, TATAJYVA (?) Chorophora tinctoria.
3 PATA (planta). Ximenia americana. janshaclalhch'e na t'j lha shintacat rasco la corteza del palo rosa. pa yucshi
tlhesha pa t'jeche lhja shintacat el color rojizo proviene de la corteza de tatajyva.

shintincutayuc Nombre femenino; no poseble. Pl: shintincutacui (shintincuta-cu-i). 1 YVYRA JU


(planta). Pithecellobium hassleri.
2 KURUPA'Y KURU (planta). Piptadenia macrocarpa.
3 KURUPA'YRA (planta). Piptadenia rigida. pava yecly shintincutacuy pa yaash ti ni chi natsjuulh, lhayaash papi
tsitenas'e pa Sidn shi' pa Tiro ti acloj pava nicha'jey'in yecly shintincutacuy una cantidad incalculable de madera de
cedro que los sidonios y tirios le traan en abundancia (1 Crnicas 22:4). yivaatsha jv'cji na is jpyich chiyinesh nava
shintincutacuy yo vivo en una linda casa hwcha de cedro.
shintinuc Nombre femenino; no poseble. Pl: shintincui (shintin-cu-i). 1 AROMITA (planta de ~).
2 GARABATO, JUKERI GUASU. Acacia adherens.
3 JUKERI H. Acacia paniculata. yifosch'e lhpa lhaftech pa shintinuc lhv llen su bolso de flores de jukeri
guasu. namei lhpa shintiniyuc pa naacjut'in se acerc a un jukeri y lo sacudi.

418

shintinuc lhavjiqu'is Nombre masculino; no poseble. Pl: shintinuc lhavjiqu'isic (shintinuc lhavjiqu'is-ic). HOKO'I
(ave). Butaride strialus. Ver : shintinuc.

shint'oijay Nombre femenino; no poseble. Pl: shint'oijayc (shit'oijay-c). VIBORITA DE CRISTAL. Ophiodes
vertebralis. lhan'e pa lhapa vaclanshi ti tosesh lhpa Shintijay, lhet lhn lhjqueei t'lha lhpqueei lhutsja pero ella
se haba convertido en vbora (que llaman) shintijay, en sta tiene su origen aquella joven. lhet lhn jqueei shintijay
lhn t'lha yitsha lhn lhpqueei lhutsja, j'tinei ti lhamisch'e jqueei shintijay as dizque de aquella chica se origin
la vbora de cristal, por eso es delgada aquella vbora de cristal.
shinvojat Nombre masculino; no poseble. Pl: shinvojatis (shinvo-jat-is). POLILLA (lepidpetro).

shinvomech Nombre masculino; no poseble. HOMBRE QUE TIENE EL CANTO DE LA ABEJA. Note: dcese del hombre
experto en buscar miel ja tata yits'tajshi pa lhamj, shinvomech lhavaatsha mi padre dirige la expedicin, tiene el
canto de la abeja. Ver : shinvo'.

shinvonc Nombre masculino; no poseble. Pl: shinvonji (shinvo-nj-i). CHICHA DE MIEL. jancch'aclajshi na
shinvonc remuevo la chicha de miel. japi yitjocovot yiy'jop shita ca shinvonc mis tos estaban tomando su chicha de
miel.namvatich'e papi nivacle yim'ja'nec'oya pa Calaliin, yanch'e'sha'ne lhn pava cumjc shinvonji llegaron los
nivacle que haban salido en busca de miel para (festejar la captura de) Calaliin, prepararon chicha de miel. meelh lhn ti
acjjisha'ne pava shinvonji pa chi yichei lhn pa Calaliin ti chi ycfaesh pa yicl chi yitsemaajjop pa
vat'iyja'vat cuando las alojas estaban a punto trajeron a Calaliin y lo ataron a un palo que haban plantado junto a la plaza
de fiesta.Ver : shinvo'.

shinvotaj Nombre masculino; no poseble. Pl: shinvotas (shinvo-ta-s). 1 MAMANG (himenptero). Xylocopa spp..
2 MAMAMG (otra variedad). Bombus spp.. Ver : shinvo'.
shinvot'ataiche Nombre femenino; no poseble. Pl: shinvot'ataichei (shinvo-t'a-ta-iche-i). 1 SAN PEDRO
(pez). Aequidens sp..
2 TAKYPE'I (pez). Gymnogeophagus balzanii.
shinvot'ataichetaj Nombre femenino; no poseble. Pl: shinvot'ataichetas (shivo-t'ata-iche-ta-s). LENGUADO
(pez). Achirus sp.. Ver : shinvo'; shinvot'ataiche.

shinvo' Nombre masculino; no poseble. Pl: shinvos (shinvo-s). 1 ABEJA SILVESTRE, YANA (enjambre de ~).
2 MIEL SILVESTRE. mu, chita! lhet na ca nischatshi na napu'taji shinvo'? uy, hermana! la miel que ests lamiendo,
tiene tambin ese olor extrao? pa shinvo' ti nivacleesh uj ti tcjishai lhavoo lhn, aven'na lhn shinvo', cuando era un
hombre, dicen que era un ser muy sensato. suiyeshshi pa shinvo' ca ncaajtajyam j'tanei vooi ja shinvo' es necesario que
yo miel, y as busco miel. tojquisham pa shinvoo yifaash estaba muy arriba (en el rbol) hacheando (para sacar) la
miel. papi nivacle ni nvi'jatana shita pa shinvo' pan yivashanem pque yitst'ajshi; vatp'aclanesh pa shinvo' ti
yape'sha'ne los hombres no respetaban tampoco la miel que el espritu de ella les haba dado ("su propietario"); despus de
saciarse se ensuciaron con la miel. nivaju cun yiinsha ja yas, nivooi pa shinvo' que mi hijo salga pronto a buscar miel,
que busque miel. Ver : shinvo' lhavo'; shinvonc; shinvomech; shinvo' t'i'.

shinvo' lhavoque Nombre femenino; no poseble. Pl: shinvo' lhavoquei (shinvo' lha-vo-que-i). CUCARACHA DEL
MONTE. Blatidae spp.. Ver : shinvo' lhavo'.

shinvo' lhavo' Nombre masculino; no poseble. Pl: shinvo' lhavos (shinvo' lha-vo-s). ABEJA SILVESTRE, YANA. Ver
: shinvo'.

shinvo' t'i' Nombre masculino; no poseble. MIEL. Lit: enjambre de abejas su-jugo yacn ja cluufji, yiclup'aesh ja shinvo'
t'i' les gusta el dulce, comen hasta saciarse con la miel. yanch'e' pa shinvo t'i' chi' pa lhaivonj yanch'e' shta pa
nqueesh yicshenjatesh lhn ti'ma pava yiclataj lhshaic'uc puso (en la bolsa) miel de shinvo' y de abeja lhaivonaj y los
mezcl con huevos de curiyu. Ver : shinvo'.
shinvuun Nombre masculino; no poseble. Pl: shinvunis (shinvun-is). 1 LAGARTO MARRN (var.)
2 LAGARTIJA GRIS.
shisham lhavo' Nombre masculino; no poseble. Pl: shisham lhavos (shisham lha-vo-s). NIVACLE ABAJEO (del
Pilcomayo inferior). Lit: persona de abajo Ver : chishamnee lhavo'.

419

shishch'een Verbo, Grupo 1 (solo en tercera persona). 3s: sishch'een (sish-ch'e-en). EST LLOVIZNANDO.
shita ~ shta Adverbio. 1 TAMBIN.
2 TAMPOCO.
3 OTRA VEZ.
4 NUEVAMENTE. ni nt'ya shita pa t'ajj pa lhanshanyash papi vatcumjat lhavos pa tayjijanesh pava
vatyjijatis tampoco saba cual era el sueldo que le corresponda por ley ("el sueldo de los obreros [que] propone la
ley"). puja'na pava nalhus ni natsaccun ni ny shta durante tres das no comi ni tampoco bebi. meelh ti
tapecleypacham shta ja lhjvcha ja Jess, pa lhech yitsyin'ec'oya japi nivacle lhan'e pa vatsevat'e lhavj ja
lhjvcha Jess cruz de nuevo al otro lago del lago, y se reuni junto a l un gran gento ("estaban apiados esperndolo")
parado a la orilla del lago (San Marcos 5: 21). pa ya aj na shta ca natcuteelhvane papi nilhjayasa y que tampoco tengan
ustedes relaciones sexuales prohibidas ("con sus no-cnyuges") (Hechos 21: 25). janamnee shita vengo aqu otra
vez. lham'a ca janfaclelh'am, pa tanca a'nujelhyi shita aunque se lo dijera, ustedes no me creeran. vooy yivaatsha
shta tanca nifaclelh'am na jatlhesh'e na yifanishyivach yo tampoco les dir con qu autoridad lo hago (Lucas 20: 8).

shitjc Nombre femenino; no poseble. Pl: shitjclis (shitjcl-is). CEBOLLA SILVESTRE. Ver : shitjclitaj.
shitjclitaj Nombre femenino; no poseble. Pl: shitjclitas (shitjcl-ita-s). CEBOLLA. Ver : shitjc.
shiyaam ~ shi'yaam Interjeccin. 1 AY!
2 OJAL! Note: expresa deseo vivo de tener algo o nostalgia

shiya' Interjeccin. 1s: shiya'yivach (shiya'-yi-vat-sh). 2s: shiya'avach (shiya'-a-vat-sh). 3s: shiya'lhavach (shiya'-lha-vatsh). 1pi: shiya'catsivach (shiya'-catsi-vat-sh). AY DE...! Note: sase con sufijo personal + reflexivo -vat + instrumental -sh
(vat+sh =>: -vach) shiyaelh'avach ti lhanfacleelhvatam na vatyjijates ninvo'yeshch'esha'ne shi' ti lhneeyjateshelhch'e
nava lhasclantajeshelhch'e aytesch'esha'ne! ay de ustedes que decretan leyes injustas y de los que (les) notifican
vejaciones! (Isaas 10: 1). shiya'lhavach ja vatavtsateyish ti t'ya pa t'jj ti t'nashch'ejulh pava lhafcatas, ja
vatavtsateyish jan yie' ja t'yish'e java tovjy yi'shi' ja Etiopia ay del pas del zumbido de alas ("[donde] recae la voz que
es el eco de moscas") , ms all de los ros de Nubia (Isaas 18: 1). shiya'lhavach napi lhech ti tlh'ejop ti tanu'yic'oya;
tajulhsham jayu na lhnjayashicham, lhayaash ti tanjuyijulh ti yjijamatsha'ne; jayeetajesh ca yilhjensha'ne taj ti
napi lhech ylhjnyam'in ti tanjuyijulh ay de ellos que se me escaparon; porque se rebelan contra m; quisiera salvarlos,
pero ellos fingen y se rebelan contra m (Oseas 7: 13). Sinn : yiya'. Ver : yiya'1.

shi' Ver : chi'.


shi' ja n'ut Adverbio temporal. ANTEAYER. Ver : nuut.
shi'na Adverbio locativo. 1 MS AC.
2 HACIA NESTRO LADO.
3 CERCA(NO). Note: puede tambin aparecer como sufijo verbal shi'na ja jv'e' vivo a este lado. yivo'yei ti lhnach
shi'na hiciste bien en venir ac. pa shi'na ti yipe'yeei lhn pava chajtani ti t'eisheich'e lhn un trecho adelante oyeron
el grito de las chirritas.
shi'pa' nalhu Adverbio temporal. 1 ALGN DA.
2 OTRO DA. Ver : nuut.

shi'yaam Ver : shiyaam.


shlhaa! Interjeccin. 1 CUIDADO!
2 PERO S (diga lo que digas)! Note: expresa amenaza o voluntad de hacer algo shlhaa! ca c'atiyj yiin cuidado, te voy a
tirar. shlhaa! ca jaicli lhum'ashi que s! bailar maana.

shnacjai Nombre masculino; no poseble. Pl: shnacjayis (shnacjay-is). 1 NEBLINA.


2 NIEBLA. pa encheyashelhyi ti caajelh'am lhjunashjulh pa shnacjay ti nich'a nalhu, jan lhjunash ja yiyaas ti ncjuulh
nalhu, ti claaf nalhu ti vmji' el amor de ustedes para m es como neblina maanera, roco que brilla de da y se evapora al
alba (Oseas 6: 4). Ver : shnacjayitaj.

shnacjayitaj Nombre maculino; no poseble. TINIEBLAS TERRIBLES. pa yachajeyjop'in jayu ta tapyeshchisham pava
lhtacc, pa nijooylhach'e jayu ca novalhsha'neen na cotsjaat, pa ve'lhasham jayu ca nivatvanesh pa lhavijatanyash shi'

420

pa tulhitaj, pa shnacjayitaj shi' pa lhtanaputsjayash volver su rostro a lo alto, y luego mirar a la tierra, todo es aprieto y
oscuridad sin salida, angustia y tinieblas densas, sin aurora (Isaas 8: 21-22). Ver : shnacjai.

shnacuvaj Nombre femenino colectivo; posedo. 1s: yishnacuvaj (yi-shacuvaj). 2s: ashnacuvaj (ashnacuvaj). 3s: lhshnacuvaj (lh-shnacuvaj). Pl: shnacuvajis (shacuvaj-is). forma no poseda: shnacuvaj. ABEJA
MORO MORO (enjambre de ~).Ver : shnacuvaj lhavoque.
shnacuvaj lhavoque Nombre femenino; no poseble. Pl: shnacuvaj lhavoquei (shnacuvaj lha-vo-que-i). ABEJA MORO
MORO (especimen de ~). Lit: ente del enjambre de abejas moro moro Ver : shacuvaj.

shnacuvaj t'ii Nombre masculino; no poseble. MIEL DE ABEJA MORO MORO. Lit: abeja moro moro su-jugo yi'van pa
shnacuvaj t'ii yiyaach encontraron mucha miel de abeja moro moro. yiccheesheyshi pa lhavcjat pa yamjatch'e pa
yj'esha'ne pa shnacuvjataj t'i pa nap'u'eshch'e pa lhech, pa lhech pa yunitjat tatsha alarg la punta del palo, la hundi
en el panal de miel, lo lami y (la miel) lo fortaleci. she pa yaash ti cluufjic'oya ca shnacujataj t'i'? qu es ms dulce
que la miel? Ver : shnacuvaj.

shnacuvjataj Nombre femenino colectivo; posedo. 1s: yishnacuvjataj (yi-shnacuvja-taj). Pl: shnacuvjatas (shnacuvja-tas). ABEJA "EXTRANJERA", (enjambre de ~). Lit: enjambre de abejas moro moro-parecido Apis mellifera. yen ti vooi
pava shnacuvjatas jaspa nituj pa lhayeech l quera ir a buscar abejas para comer miel. sui java shnacuvjatas las
avispas de reinas son muy agresivas. Ver : shnacuvaj; shnacuvjataj lhavoque; shnacuvjataj lhayeech.

shnacuvjataj lhavoque Nombre femenino; no poseble. Pl: shnacuvjatas lhavoquei (shnacuvja-ta-s lha-vo-quei). ABEJA, REINA (especimen de ~). Ver : shnacuvjataj.

shnacuvjataj lhayeech Nombre masculino; posedo solo en tercera persona. 3s: shnacuvjataj lhayeech (shnacuvjataj lhayeech). SU PANAL (de las abejas). Ver : lhayeech. Del : 25.joulu.2011.

shnilh' Nombre masculino; no poseble. Pl: shnilh's (shnilh'-s). LAGARTIJA. Teius teyou cyanogaster. Pl: shnilh's
(shnilh'-s).

shnitj Nombre masculino; no poseble. COMETA.


shno't'aiche Nombre femenino; no poseble. Pl: shno't'aichei (shno't'ai-che-i). LAGARTIJA VERDE.
shnmaj Nombre masculino; no poseble. Pl: shnmjas (shnmja-s). CENIZA. tanca tuj pa shnomaj no quiero comer
ceniza. napjunsham ts'ivee cava lhavnus ti shnomajesh ellos quemaron sus huesos hasta que se vuelvan ceniza. Ver
: shnmjavai.

shnmjavai Nombre no poseble. COCHINILLA. Ver : shnmaj.


shnvp Nombre masculino; no poseble. PRIMAVERA. Note: poca del ao entre julio y setiembre meelh ti t'aphu' ti
shnvopesh pa yaichavalha ca natcjiyanjan'in papi nivacle lhach'e cuando llegaba la poca de la primavera, los nivacle
antiguos pensaban en sembrar. ti shnvp'esh pa caaj nava lhsaashay nava aacjicuy en la primavera las plantas se llenan
de hojas. shnvp'esh ti taj'in llueve en primavera. vancu' japu ti shnvop ellos (nuestros abuelos) solan sembrar en
primavera. Ver : yishnvp'in.

sho Interjeccin. JO, OX! Note: sase para espantar animales


shsht! Interjeccin. QUIETO!
shta Ver : shita ~ shta.
shtac Nombre femenino; no poseble. 3s: shaquis (shtaqu-is). CASCO ROMANO, TAMANACUNA. Catasetum
fimriatum.

shtcle Nombre masculino; no poseble. Pl: shtclei (shtcle-i). BASURA. yiyjiesha ca nvm'in pava shtclei le mand que
limpiara la basura. nic'at'eshamsha'ne pava shtclei estaba escarbando la basura. Ver : shtcleshiy.

shtcleshiy Nombre femenino; no poseble. Pl: shtcleshiyis (shtcle-shi-yis). BASURERO. Ver : shtcle.
shttaj1 Nombre femenino; no poseble. forma no poseda: shttaj. HONGO. Ver : tashttai; shttaj2.
shttaj2 Nombre masculino; poseble. 1s: yishttaj (yi-shttaj). 2s: ashttaj (a-shttaj). 3s: lhashttaj (lha-shttaj). forma
no poseda: vatashttaj (vata-shttaj). 1 LEPRA.

421

2 ENFERMEDAD DE LA PIEL. jaychavalhtajey ca ninachyijulh ca natcuumyijulh, ca nivatsavatyijop ca netnyam pa


Lhcaanvacle lh'Dios, pa nanjooylhataj ca nit'ajayeshyi na lhpct nan yie' na yiyasha, pa lhechtajesh ca nivmjateyam
lha yishttaj yo me imaginaba que saldra para verme y que, puesto de pie, invocara al Seor, su Dios, pasara la mano
sobre mi parte enferma y me librara de mi lepra (2 Reyes 5: 11). ya lhech t'e pa Dios ca nitlhyi pa vatmnlhajayash
shi' ca jayjat papu ca jaspa javatsjanchatesh nque nivacle lhpa lhashttaj ti chinchenyi? acaso soy yo un Dios capaz
de dar la vida para que ste me encargue de librar a un hombre de su lepra? (2 Reyes 5: 7). meelh ca nicaajtaj papu ti
t'ucajiysha'ne ti tavo'matacheysha'ne ja't'ajesha pava yamqu'e pa lhavu'vat, ja't'ajesha lhayashacheyesh ti nclesh
lhpa lhashttaj, ... cuando alguno tenga hinchazones, una erupcin o manchas en el cuerpo que parezca lepra, ... (Levtico
13: 2). isjop jayu ca niclvalhesh pava yamqu'e pa t'j, vooy ca niclimayantaj pa t'j shi' pa lhsaash, vooy ca
nivantajesh pava yamqu'e ti yamjam pa t'j, pa yij'a ti lhech ti lhashttajesh examinar la parte afectada de la piel; si
el pelo en la piel se ha vuelto blanco y aparece hundida, eso s que es un caso de lepra (Levtico 13: 3). lhpa vatashttaj ti
nishi ti tac'uyeshlhavc'oya, ti tlheshey pava lhafoc pa yamja pa lhshatech pan lhayasheesh yiey pan isem'ejop ti
yivanesh pa vatcasin si la afeccin va atacando la piel, hasta cubrir el fermo de pies a cabeza, cuanto puede observar el
sacerdote, ste lo examinar (Levtico 13: 12). Ver : tashttai; shttaj1.

shttsi Nombre masculino; no poseble. Pl: shttsic (shttsi-c). PALOMA MONTARAZ, JERUTI. Leptotila verreauxi.
shtutaj Nombre masculino; no poseble. Pl: shtutjas (shtutja-s). HOLLN.

422

T-t
ta1 Partcula interrogativa. 1 QU? ta lheesh? qu decs? ta afanishesh? qu hacs?
2 CUNDO? Note: en esta acepcin, va seguido por t'elhesh ta t'elhesh ca natpeclei pa ajpyich? cundo vas a regresar a tu
casa? ta t'e'lhesh ti lhatpec jayu? cundo estars de vuelta? ta ajunash?, ta te'lhesh ti vaclan'ash?qu te pasa?,
cundo te enfermaste ("se te form")? ta t'elhesh ti nque lhv'e'? desde cundo ests ac? ta t'e'lhesh ti
lhnam? cundo llegaste (ac)? ta t'e'lhesh ti lhnach? cundo saliste para venir (ac)? ta yjesh'e'am jayu ca
nasinquiesh pa niysa'? hasta cundo ("cuando se te terminar") hablar mal de vos? ta yjesh'e jayu ca nascnitshi
pa niyc'utsfaa? hasta cundo ("cundo terminar") me odiar el enemigo?
3 DNDE? ta lhav'e? dnde ests?, dnde vivs? ta nivat'aj'e pa lhavqu'ilhjenaj? dnde ha de nacer el salvador?
4 ADNDE? Note: seguido por un verbo (a menudo t'ajui) y el sufijo -shi'/-ji' ta t'ajuishi? adnde se fue? ta
lhatjuishi? adnde te fuiste? ta lhcji'? adnde vas?
5 POR QU? Note: seguido por lha(i)'yaash ta lha'yaash? por qu? pa ta t'e lhayaash ti shinteejshisha'ne pap'elh, pa
shtasasiyanc'oya pa vatpeya'shelh pa Dios japi catsicchevot? por qu uno traiciona a su hermano profanando la alianza
entre Dios y nuestros antepasados? (Malaquas 2: 10).
6 CMO? aclvalhch'e jum ta lhanfanash ti chiyisesh'e navque ya'clishay pa aneyts'ivee pava mc'ya! fijate bien cmo
se escriben estas palabras y complet los huecos (de las oraciones)! ta t'nash jque? cmo dijo l/ella ("cul era su
voz")? ta lhjunash? cmo est (l/ella)?
7 EN QU POSICIN EST? Note: seguido por t'aplhueishi ta t'aplhueishi? - napu'eishi en qu posicin est? - es el
segundo. Ver : she; shepa; lha'yaash ti; t'e'lhesh.

ta2 Ver : lhtata.


taac Verbo, solo en tercera persona. 1 ES(T) FRESCO.
2 HACE FRESCO. taac est fresco. tacch'e na fiyat el viento sur es fresco. tacl'in hace fresco.

taai Verbo, Grupo 2 (solo en tercera persona). 3s: taai (t-aa-i). Pl: taaisha'ne (t-aa-i-sha'ne). TIENE FRUTA. pava aacjicui
taaisha'ne los rboles tienen frutas/ los rboles frutales. meelh ti yamtajey pa amlhapa ca ve'lhaa ca lhaa, eem ti
jjjeclay ni t'aplhua' ca nitaay al acercarse (ellos) no haba ninguna fruta, pues todava no era el tiempo de (maduracin
de) la fruta (San Marcos 11:13). apis ti taay java higocuy, shi' java tjayetacuy niyy'in ja lhavnish en la higuera ya
despunten las yemas, las vides abultadas perfuman (Cantar de los Cantares 2: 13). nishi ti us, taai tatsha shita apenas
haban crecido (las plantas) que tenan frutas. tanichielh lhpa lhch'acfa; tavtenja, ve'lheeshch'e ti yovalhei pava
vatcjiyanchei pan lhjunash ti tlh, taichisham shita lo acompaaba su mujer; era curiosa, mir un poco para ver como
crecan las plantas ("brotaban y crecan en altura"). Ver : lhaa.

taaj Verbo; solo tercera persona. 3s: taaj (taaj). LLUEVE. ti yu'je'ey ca nitaaj pa t'eyshey lha lhumanaj al acercarse la
lluvia canta la perdiz. taajjooi nos viene la lluvia. tajshi na yitaa llueve en el monte. t'eshlhn ti shnv'acfi na
jpyich ti lhapa taj'in jayu suerte que estamos en casa, porque pronto va a llover. t'lhesham ti taj'apee na cotsjaat pa
yivmjatesh pa clajj'in empez a llover sobre la tierra y la sequa se acab ("[la lluvia] termin la sequa"). pa clet'ei ca
nilhn pa itj papi nivacle, lhai'yaash ti taj'in lhn tardaban mucho prender el fuego, porque haba llova. pa tcla'esh,
lhechesh ti vatp'ojaam na vs, pa t'lhesham shita ti taj'apee na cotsjaat pa yivmjatesh pa clajj'in al poco rato, se
encapot el cielo, y empez a llover sobre la tierra, acabando con la sequa. tanlhataj ca ntaaj! ojal que
llueva! shnvp'esh ti taj'in llueve en primavera. ca ntaajtaj'in pa sasjop ca shnc si llueve, no podremos ir. ti c'ui
chi' ti taj'in , jajo'elh'acfi cuando hace fro o llueve, dormimos dentro. sht'ichaijop cun na vatcumjayash vooi ca
ntaajta'in jayu shta suspendamos ("descansemos al lado") el trabajo hasta que llueva. teiya ca sietetajach'e nalhus pa
jatajjat'apee jayu na cotsjaat, cuarenta pava nalhus, cuarenta pava tulhis ti ni ntaiyesh ti taj'in jayu porque dentro de
siete das har llover sobre la tierra durante cuarenta das y cuarenta noches. nan casjunash nque nalhu, shtantic'oya pa
yich'e ti yu' papi jclichac pava lhashac ti tachinshi pa yit'esh papu: j'ayaam ca ntaj'in jayu igual como nosotros

423

hoy da, sabemos que significa que cuando los pjaros de la lluvia lanzan sus rayos, la gente suele decir: ojal que
llueva.jasnateshelh'am jayu ca nita'jesh'in pava acselh tlhey na vs yo les har llover comida del cielo (xodo 16:
4). ni nt'aj'in ti cloop; tosch'e pava yaquisitis ti yichei lhavj pa uj lhjiyish; pav'elh yivmjat pa lhavinjayu no
llovi durante el invierno; los animales se haban ido lejos a la orilla del gran ro; la sed haba matado a otros. Ver
: yitajjat; nitajatsu.

taapjun Verbo, Grupo 2. 1s: jayaapjun (jay-aapjun). 2s: lhtaapjun (lht-aapjun). 3s: taapjun (t-aapjun). 1pi: shtaapjun
(sht-aapjun). COME ENSALADA DE CACTCEAS Y AJ.

ta aqueiyesh ca...? Modismo. QU TE PARECE SI...? Lit: qu es tu nombre para eso? ta aqueiyesh ca shtac'alhtanesh
jayu? qu te parece si lo probamos? ta aqueiyesh ca shtac'alhtanesh ca shtat'u'qu'e? qu te parece si tratamos de
empujarlo? Ver : ta.

ta ca lhn t'iyiishtajeei Modismo. NUNCA MS. ta ca lhn t'iyiishtajeei ca nach shi'na nunca jams volver
ac. Ver : t'iyiish.

tacfashjan Verbo, Grupo 2. 1s: jayicfashjan (jayi-cfash-jan). 2s: lhtacfashjan (lhta-cfash-jan). 3s: tacfashjan (ta-cfashjan). 1pi: shtacfashjan (shta-cfash-jan). 1 MUELE.
2 PISONEA. Ver : yicfaash.

tacoi Verbo, Grupo 2. 1s: jayacoi (jay-aco-i). 2s: lhtacoi (lht-aco-i). 3s: tacoi (t-aco-i). 1pi: shtacoi (sht-aco-i). 1 EST
INCLINADO.
2 EST AL LADO DE.
3 SE ACUESTA. jayacoishicham me acuesto de costado. Ver : lhtaco; yacoijat; yacopjalh; lhaco.

tacopjalhjan Verbo, Grupo 2. 1s: jayacopjalhjan (jay-aco-pjalh-jan). 2s: lhtacopjalhjan (lht-aco-pjalhjan). 3s: tacopjalhjan (t-aco-pjalh-jan). 1pi: shtacopjalhjan (sht-aco-pjalh-jan). ABRAZA DE LA CINTURA. Ver
: yacopjalh;tanacopjalh; lhaco.

tactsi Verbo, Grupo 2 (chequear). 1s: jayictsi (jayi-cts-i). 2s: lhtactsi (lhta-cts-i). 3s: tactsi (ta-cts-i) ~ ? t'actsi
(t'a-cts-i). 1pi: shtactsi (shta-cts-i). 1 TIENE HIJO(S).
2 PROCREA.
3 DA A LUZ. lhpa Sarai ni ntctsy lhayaash ti cts'tache Sarai no tena hijos y era estril (Gnesis 11:30). pa caaj lhn
papi napu'yama lhtatvelheyech; pa c'utsa'jesh pa lhjayaesh, taj ti nintactsyelh ti vaf; vooy lhpa sch'acche lhjayaesh
shta pa ve'lha lhash'aa, taj ti nintactsyelh shta, jaalhpa vaf atesha eran siete hermanos; el mayor era casado, pero no
tena hijos; la viuda se cas con su cuado, pero tampoco tuvieron hijos, y l tambin muri (Lucas 20: 29-30).ampa lhs'a,
paelh yincp pa t'actsy lhn no tenan hijos, pero cierto ao tuvieron (uno). lhtctsi jayu pa caaj jayu pa ve'lha
a's, pa lheiyiyanesh jayu Jesus vas a dar a luz, ser (uno) tu hijo, y le pondrs por nombre Jess.acts'yeelh,
avatclonatelh shita, atifelh na cotsjaat ca alhcaanvacleseelh! sean fecundos y multiplquense, llenen la tierra y
sometanla! sasjop ca nitactsi no puede tener hijos. ni ntactsyelhsha'ne ellos no tiene hijos. Ver
: yictsnaaj; yictsnaja; yictsyan; yivictstayan; lhactsvaat.

tacumaj Verbo, Grupo 4. 1s: jantacumaj (ja-nta-cumaj). 2s: lhantacumaj (lha-nta-cumaj). 3s: tacumaj (tacumaj). 1pi: shtantacumaj (shta-nta-cumaj). VIENE CORRIENDO. tacumaj'acfi entre (ac)
corriendo. tacumajfach'ee sale (ac) corriendo. lhtacumajyijulh corriste a mi encuentro. tacumajvatich'e napi
cquelhai los nios llegan corriendo. ja Alfredo tacumajfach'ee tlh'cji ja lhajpyich pa tnch'e ja
lhavcashanaj Alfredo sali de su casa corriendo y llam al macatero. ni c'a'vanjulh ti lhtacumaj no te v venir corriendo
("cuando corras"). Ver : vacumaj.

tac'oop Verbo impersonal. 3s: tac'oop. EST HMEDO. tac'op'in el tiempo est hmedo. tac'oopji ja ch'iishi el azcar
est hmedo. Ver : lhtac'oop.

tac'otavash Nombre masculino; no poseble. Pl: tac'otavshai (tac'ota-vsha-i). HERIDA DE CUCHILLO DE PESCAR. Ver
: lhtac'otaj.

424

tac'ovalhjan Verbo, Grupo 2. 1s: jayac'ovalhjan (jay-ac'ovalh-jan). 2s: lhtac'ovalhjan (lht-ac'ovalh-jan). 3s: tac'ovalhjan
(t-ac'ovalh-jan). 1pi: shtac'ovalhjan (sht-ac'ovalh-jan). SE RENE CON PERSONAS QUE SE HACEN OR. Ver
: ya'c'ovalh.

tac'ui Verbo, Grupo 2. 1s: jaic'ui (jai-c'ui). 2s: lhatc'ui (lhat-c'ui). 3s: tac'ui (ta-c'ui). 1pi: shtac'ui (shta-c'ui). 1 SE
TRASLADA.
2 CAMBIA DE LUGAR.
3 SE MUDA.
4 EVITA ENCONTRARSE CON. qui'ana lhavaam!, yicles, sht'ac'ui'in lastimosamente, hijos, tenemos que cambiar de
lugar. ve'lha pa yiclntajeshei pa ujqu'e' yecl', lhan'e pa tsimaja tac'uic'oyaan uno de ellos le asest un golpe con un
garrote, pero el panal (= Cufalh transformado en panal) se hizo a un lado. pa tac'uycle'e ja Jess pa yama ja Jacobo, ja
Zebedeo lhas shi' ja lhch'inish Juan, yi'shi' ts'ivee lhja lhvjatshi pa yashtilh ts'ivee lhja lhaschatitajcamin un trecho
adelante hacia Jacobo, hijo de Zebedeo, y su hermano Juan, que arreglaban las redes en la barca (San Marcos 1: 19). lhetlha
lhjunash vitsha japi tvalhai, ta'vaiya lhapesh japi nivacle shichaamnee lhavos, cajuqu'e ti tac'uiyiei ja uj yitsaat
Asuncin lo mismo vale de los mak, su tierra colindaba con la de los nivacle shichaamnee lhavos, pero hace mucho tiempo
que se han trasladado cerca de (la gran aldea) Asuncin. pa t'unaj pa niysa' apis ti t'acuumtaj'in, taj ti jjjeclay
chiyistanjat; nqueesh yamjey pa t'aplhu' ca natc'uytajc'oya jayu papin ysjatshicham nqueesh lo fuerza oculta de la
iniquidad ya est acuando, slo falta que el que la retiene se quite de en medio (2 Tesalonicenses 2: 7). t'acum'e ja t'ituuc ja
nctech lhas pa tac'uyesh pa niy's'in: she pa lhteetajesh ca at'eshayam? tom de la mano al muchacho, fueron en un
lugar apartado, y le pregunt: qu es lo que me tienes que contar? (Hechos 23: 19). ca nicaajtajelh'am pa
niacacujayasheelh jan tuc'a' lhja mosteza lhtsej, pa istajeelhjop'am ca ayjeelha anque utiyuc: 'ataattsojquisham pa
ac'uyey peelh ca vee', pa nitaattsojquisham jayu ca nitay'e lha utiyuc si tuvieran la fe del tamao de una semilla de
mostaza, diran a quel monte: 'scate la punta/cumbre (?) y muvete a otra parte', y desaparecera la cumbre para que
desaparezca la montaa (San Mateo 17: 20). tac'uiyelhei japi lhnvot ja'elh yitsaatse mud con sus padres a otro
pueblo. lhpa vatashttaj ti nishi ti tac'uyeshlhavc'oya, ti tlheshey pava lhafoc pa yamja pa lhshatech pan lhayasheesh
yiey pan isem'ejop ti yivanesh pa vatcasin si la afeccin va atacando la piel, hasta cubrir el fermo de pies a cabeza, cuanto
puede observar el sacerdote, ste lo examinar (Levtico 13: 12). ve'lha cqueei chi tac'oitajesh, chi yijijanesh ja
namach era el nico que pudo escapa, lo iba persiguiento con el hacha. yipe'ya pa tac'uic'oya; t'acum'e pa lhnamach,
yeetajesh ca nclnesh lo oy y se puso en guardia; agarr su hacha, quera matarla. j lhechesh ti taj'in pa c'uy shta, pa
yilhnelhyam ja uj itj pa niyjielhyijop ca jayc'uelhey como llova y haca fro, encendieron un fuego para nosotros y
nos acogieron ("nos acojieron a su lado y nos trasladamos") (Hechos 28: 2). tanca natc'uich'e pa t'j (la mancha) no se
extiende por la piel. Ver : yic'uijat.

tac'utsjan Verbo, Grupo 2 (chequear). 1s: jaic'utsjan (jai-c'utsja-n). 2s: lhatc'utsjan (lhat-c'utsja-n). 3s: tac'utsjan (tac'utsja-n). 1pi: shtac'utsjan (shta-c'utsja-n). 1 ES VIEJO.
2 SE PONE VIEJO. papi ni taclasa papin t'eclet'apee ni natc'utsjan t'iyiish'e los ancianos sobre los que haba saltado nunca
ms envejecieron. Sinn : yic'utsjan. Ver : yic'utsjan; c'utsaaj; c'utsja'.

tac'uui Verbo, Grupo 2. 1s: jaic'uui (jai-c'uu-i). 2s: lhatc'uui (lhat-c'uu-i). 3s: tac'uui (ta-c'uu-i). 1pi: shtac'uui (shta-c'uui). 1 EST ARMADO.
2 TIENE ARMA. Ver : lhac'u'.
tac'uut Verbo, Grupo 2 (? solo en tercera persona). 3s: tac'uut (ta-c'uut). 1 PACE.
2 PICOTEA.
3 COME EL RESTO. vooi ti tac'uutshi ja tavashai, pa yilhavunsha'ne jayu cuando (los peces que entran al baado) comen
pasto, engordan. lhech yie' java acloj vojotas tac'utch'e lhavj lhja utiyuc; pava tsich'es vatants'aclansha ja Jess ca
nit'iyjatsham java vojotas haba all una gran piara de cerdos pastando en la ladera de un cerro; los espritus suplicaron a
Jess que les deje entrar en los cerdos (San Marcos 5: 11-12). nava ajtey lha'yasha java napu' tashinshas nava napu'ji
tashinshas ti tac'uutshi java yucshi lhavs tus pechos, dos cras mellizas de gacela que pacen entre rosas ("flores rojas")

425

(Cantar de los Cantares 4: 5). pa tsi'shaaesh jayu ca natc'uutshi pava vcc solo ser pasto de vacas. Ver
: lhc'utsfa; lhc'utsja'vat.

tachaai Verbo, Grupo 2. 1s: jaichaai (jai-chaa-i). 2s: lhatchaai (lha[t]-chaa-i). 3s: tachaai (ta-chaa-i). 1pi: shtachaai (shtachaa-i). TIENE HERIDA DE PROYECTIL. jaspa yicln shita pa yiyecle lhai'yaash lhpa tnje ni tojeeshch'e pa yaquisit
ti tacha'yesh cazaban hasta el tapir, pues (clavada) la flecha con punta de cuchilla el animal no iba lejos ("la flecha de
cuchilla no iba lejos el animal que tena herida de proyectil"). Ver : lhacha'.

tachaaj Verbo, Grupo 4. 3s: tachaaj (ta-chaaj). ES TRADO. pa lhechesh ti tachajey ja ancooc, yicha'jeshvatich'e japi
yichatjulh nivacle entonces llegaron unos trayendo a un paraltico entre cuatro (San Marcos 2: 3). Sinn : nichaaj. Ver
: nichaaj.

tachanjan Verbo, Grupo 2. 1s: jayachanjan (jay-achan-jan). 2s: lhtachanjan (lht-achan-jan). 3s: tachanjan (t-achanjan). 1pi: shtachanjan (sht-achan-jan). PESCA CON FLECHA. jayachanjanshi ja fashayish pesqu con flecha en la
laguna.ca a'vantaj papu ca nitachanjantaj ca nvo'tajei, pa avooi si ves que alguien se prepara para ir a pescar con flecha,
sal tambin. Ver : yachan; lhachanjayash.

tachiiy Verbo, Grupo 4. 1s: jatachiy (ja-ta-chiy). 2s: lhtachiy (lh-ta-chiy). 3s: tachiiy (ta-chiiy). 1pi: shtatachiy (shta-tachiy). SE DIRIGE A. Ver : vachiiy; tachin.

tachin Verbo (solo en tercera persona). 3s: tachin (tachin). RELAMPAGUEA. Note: parece derivado de tachiiy, en cuyo caso
significara 'se dirige hacia ac' tachinshi lha vse relampaguea en la nube. lhayaash ti lhjunashjulh jayu tachinshi ti
yitsemajshicham ti yiey na lhum'cjinuc ti yinalhuyan'in yamey na nuutch'e, lhech yijunash jayu meelh yivaatsha
yanivacle lh'sesh, ca jatpectaj porque as como el relmpago sale del oriente y se muestra (abajo) hasta el occidente, as
ser la venida del Hijo del Hombre (San Mateo 24: 27). nan casjunash nque nalhu, shtantic'oya pa yich'e ti yu' papi
jclichac pava lhashac ti tachinshi pa yit'esh papu: j'ayaam ca ntaj'in jayu igual como nosotros hoy da, sabemos
que significa que cuando los pjaros de la lluvia lanzan sus rayos, la gente suele decir: ojal que llueva. lhayaash ti
lhjunashjulh jayu ja tachinshi ti yitsemajshicham ti lhayaash clapop pa yamey lhac'o' nava vsey, lhech jayu lhjunash
na Nivacle Lh'sesh ca namtajey pa lhnalhu porque as como el relmpago brilla desde un extremo al otro del cielo, as
ser el Hijo del Hombre cuando llegue su da (San Lucas 17: 24). pa itj pa pjumtsej, pa lhech pa tlhshaam pava
tachinshi el fuego brillaba lanzando relmpagos. Ver : tachiiy.

tach'an Verbo, Grupo 2. 1s: jaich'an (jai-ch'an). 2s: lhatch'an (lhat-ch'an). 3s: tatch'an (ta-ch'an). 1pi: shtach'an (shtach'an). 1 ESCUCHA. papi nivacle nachei'in lhacm'a na tlhshivatc'oya ti yichei ca nach'ana gentes de todas partes
acudan para orle. jaich'aneshch'e ti jajo'elh'e tavashai escuch (aquellos relatos) cuando estabamos acostados juntos en
el campo. tach'anlhatshi lhn dicen que frecuentemente paraba para escuchar ("escuchaba para provecho
suyo").ach'ansha na taclaj pava yit'esh'in! escuch lo que el nio dice! shtaneijatsjanesh jum ca shtach'an'in
a'lheesh ca chintasini, ya'shesh ti lhech vatjunasheesh pa necjc aprendemos mucho ms al escuchar que al hablar,
especialmente con un nio. ach'anelhyi yiyaam! asfacle'lhem ca nitanc'uyiy, lhayaash ti jen ca
jayasinyelh escchenme, por favor! dganle que se acerque, que tengo que hablar con l. napi yichifas, ach'anelha nava
javanqu'eyjatsjanesh, ana'vuyelhyi ca ach'anelha na jayeetshelh'a jayu escucha, pueblo mo, mi instruccin, presta odo
("inclnate hacia para que oigas") a lo que voy a decirte (Salmo 78:1). ach'anesh'yi lhacm'a nava jayeesh'a jayu pa ya aj
ca antvacluqu'e ca aychavalhch'e esccha(me) todo lo que voy a decirte y aprndelas de memoria ("no te olvides de lo
que piensas") (Ezequiel 3: 10). papi yen ti nich'anjayu'a pa tach'an'a jayu, taj ti papi ca ni nteetajeesh pa tanca
nach'an'a jayu, lhayaash napu lhech lhtachifas ti yjijamatsha'ne el que quiera escucharte te escuchar, pero el que no
quiere no te escuchar, porque son un pueblo rebelde (Ezequiel 3: 27). ach'anelhyijulh! escuchanos! ach'anjulh na
yalhjayash'ai! escuch mi oracin (para t)! ts'ishamesh ti lhach'anelhyi gracias a ustedes por haberme
escuchado. ach'anjulh lhacm'a papi vanetnesh'am nque jpyich escuch a todos los que te invoquen en esta
casa. yaash ti tajulhtajey ca asshanitelh avaatsheelh ca ach'anshelhyi cum nava yiclishay ustedes deben tranquilizarme
y escuchar mis palabras (Job 21: 1-2). tach'ana shita ja Is Vatqu'isjayanach escucha tambin la Biblia. jaich'ana cun

426

lha tishjan quisiera escuchar la radio. lhatch'anyiin vos me escuchs(te). jaich'anesh'a yo te escucho. yulhjt ti
tach'anjoo lo cansamos de escucharnos. ach'anshelhyi nava jayeetshelh'a jayu ti javatfiyitshelh'am! escuchen mi
defensa! ("escchenme las [cosas que] voy a decirles para animarme frente a ustedes") (Hechos 22: 1). ach'anelhch'e
navque jayeetshelh'a jayu! escuchen lo que ("las [cosas que]") les voy a decir! ampapu ca ninach'ana'eeshjoo nadie
nos escucha. c'oya ti tasiny ja Pedro pa nam lhpa vse' pjumtsej pa capeshch'e, pa tavayshi lhpa vse' pa vat'jj ti
yit'esh: nque Yas yenach nan ts'ishamesh, lhech nque ach'anelh'a todava esta hablando Pedro cuando una nube
luminosa apareci y les hiz sombra; de la nube sali una voz que deca: ste es mi Hijo querido, mi prediclecto, eschenlo!
(San Mateo 17: 5). tanc'uiyiin, lhech ja yie' lhech yich'anesh'e ca lhcl'vat ca yijo'e, tach'anyiy se acerc a m, tendi
su cama a mi lado y me escuch. ach'anelhyi ti janfaclelh'am jayu nava yisnateshyam pa lhech escchenme y les
contar lo que l hizo por m. ach'ana na yalhjayash, ya aj ca afiichyam nava yalhjates, ach'aneshyi pa ascuulhescucha
mi oracin, no te cierres a mi splica, atindeme y respndeme (Salmo 55: 2). ni nach'ana pa vancaccjishiyantajesh no
escuch a personas con experiencia. ach'anyi, yse, ach'anch'e jum na jayeesh'a jayu! escuchame, hija, escuch lo que
voy decirte!
2 PRESTA ATENCIN.
3 HACE CASO.
4 OBEDECE. pa Cufalh tach'anch'een pa t'nash ti tnvatain Cufalh estaba atento a los gritos que (los meleros) se gritaban
unos a otros. papi nivacle tach'anjulh'in lhn ti yipvatsham'in pa vacumajjulh lhn papi nivacle los nivacle estaban
atentos cuando (los nios) llegaron llorando y corrieron a su encuentro. nquen lhayaash tajulhey ca uja'esh ca
shtach'anelha nava shtape'ya, jaspa tanca sht'uy'e pacham pa nyish por tanto, debemos prestar ms atencin a lo que
hemos odo para no ir a la deriva (Hebreos 2:1). vooy papi vatcavos yivijatanjulh papi lhanvacles; taj ti vooy yivaatsha
a'Tata'elhyish avaatsheelh, ta t'e lhayaash ti ni'ach'anelhyijulh? los servidores respetan a sus amos; pero yo que soy
padre de ustedes, por qu no me obedecen? (Malaquas 1: 6). avaatsheelh ca anc'ashamelhyam shi' ca ach'anelhyijulh;
ca ni asnat(t)ajeeshelh pa c'apfiyujelh jayu; ca na'achantajeelhyijulh, pa vena yifanisheelh'ash jayu, pa c'apfiyujelh
java isis ti chinacumjateshelh'in ti avatcasinsshelh que me obedezcan ustedes y me hagan caso; si no lo hacen, les
maldecir; si no me hacen caso, les har otra cosa, y maldecir sus bendiciones (Malaquas 2: 2). jaich'an'aite
obedezco. cque chineijatsjanesh ca shtach'anelha napi casnvot'elh sto nos ensea que debemos obedecer a nuestros
padres. papi vatacles tach'anjulh papi lhnavt los hijos obedecen a sus padres. taj ti jvelh'ajop ti jaych'anelh'a;
asnatshelhyam pava lhajulhjatelhshelhyam ca afanissheelhyish ahora estamos junto a t y te obedecemos/escuchamos;
haz de nosotros lo que a t te conviene (Josu 9: 25). nque jv'e' jayu pa jaych'an'ac'oya ca atpectajaqu me quedar
esperando con tus rdenes ("y quedo esperandote [con tus rdenes]") hasta que vuelvas. nilhecha pa ojiyitaa ca isa' ca
nitasin'yesh pava lhasnyjesch'e, pa nilhecha pa nivacle tach'anlhatshi ca nitasin'yesh pava vatcuts'ajinc no le va
al tonto el lenguaje elevado, ni al hombre respetable hablar con engaos (Proverbios 17:7).
5 ESPERA. pa ni cajuach'e ca nach'anjop y no tuvo que esperar mucho. chi nu'e'eshi pa int lhpa ve'lha tincaatshiy lhse
pa vatfetaas lhei sulfato de aluminio, chi nanvaich'aclajshi pa chi nu'eishi 20'esh (?) tsoptsop pa cloro chi ch'anjop 30
minutos se carga el agua y se coloca una cucharita de (remedio llamado) sulfato de aluminio, se remueve bien, se pone 20
gotas de cloro y se espera 30 minutos. pa yie'c'oya pa tvc lhas Besor, ti tach'anc'oya papi doscientos nivacle papin
lhech mnlheen papi'lhech ni nvanqu'efenesh pa vatvatclnjayash junto al torrente de Besor esperaban los doscientos
hombres que quedaron; ellos no han ayudado en la guerra. japi lhech lhtatvelheyech vanyinelhyic'oya pa
tach'anelh'eyic'oya ja yitsaat Troas sus compaeros se adelantaron a nosotros y nos estaban esperando en la ciudad de
Troas (Hechos 20: 5). taj ca chi nach'anjop tavi'jatay pero esperar era difcil. tach'anjop pa yint ca
nitatvaich'aclajtajshi aguardan a que se removiese el agua. ach'anelhyic'oya yiey pa Gilgal! esprenme en
Gilgal! istaa ca efeneshelh j lhech jayu shta, lhayaash ti jaych'anelhc'oya jap'elh casvelhavot ustedes deben ayudarlo,
porque lo estaremos esperando con los hermanos (1 Corintios 16: 11). lhechesh pa yisclansha'ne lhpa t'uyjatshi pa Jos
tach'aneshc'oya ca natpectajey pa lhajpyich pa lhaanvacle, lhet lha t'nasheshem shta ti nifaclem, ti yit'esh...entonces
retuvo consigo el traje de Jos esperando que volviese a casa su marido, y le cont la misma historia, diciendo que.... (Gnesis
39: 16-17). acloj java jive'clas jaich'anc'oya ca chintyesh pa yijunash tuve que esperar meses mi diagnostico ("que

427

sepan cual era mi situacin"). chi(yi)tach'anc'oya pa cha'nu se esperaba la lluvia. Ver


: ach'a; lhch'anjayash; yich'anjat; ch'anjamat; nich'anjayu.
tach'atshi Verbo, solo en tercera persona. 3s: tach'atshi (tach'at-shi). TRUENA.

taclapjujan Verbo, Grupo 2. 1s: jayaclapjujan (jay-aclapju-jan). 2s: lhtaclapjujan (lht-aclapju-jan). 3s: taclapjujan (taclapju-jan). 1pi: shtaclapjujan (sht-aclapju-jan). AMONTONA. Ver : yaclapju.

taclpjalh Verbo, Grupo 2 (chequear). 3s: taclpjalh (ta-clp-jalh). ENROLLA. j'tanei ti taclapjalhesh pa tach'aclech ti
nqueshi yovalh, yovalheiin pava lhajpijei por lo tanto, l se lama (los labios) con la lengua y miraba all, miraba hacia
las casas. Ver : yiclpjalh; niclpjalh; vatclpjalh; tanaclpjalh.

tacluque Nombre femenino; no poseble. Pl: tacluquei (tacluqu-e-i). MUJER CIEGA. yi'e pa yitsaat lhpa ve'lha tacluque
lhpa'lhech ninteesh ca chintyesha ti tacluque'esh haba en una aldea una mujer ciega que no quera que la gente se de
cuenta que era ciega. Ver : tacluuc.

tacluuc1 Nombre masculino; no poseble. Pl: taclujui (tacluju-i). HOMBRE CIEGO. jovalhjat'in ja tacluuctajesh le cur al
ciego. caaj shita papi taclujui chi' papi peeichalhjis, pa t'aja'yesha pa lhpct, pa j'tanei ti tatc'aatsham shita pava
lhtsjei haba tambin ciegos y surdos, los toc con la mano, entonces al que era ciego se le abrieron los ojos. istaa ca
a'lha j papi ts'aclaaysha'ne, t'ucjisha'ne papi vacchematsha'ne, papi taclujuy shi' pap'elh ts'aclaaysha'ne, shi' papi
alhjanjas debes invitar a los pobres, mancos, cojos y ciegos y otros indigentes, hasta a los mendigos. yi'van ja ve'lha
nivacle tacluqu'esh tatsha ti nich'a nivat'aj vio un hombre ciego de nacimiento ("cuando recin nacido"). ca
ataclujuyeelh lhn pa tanca amenelh'avach, teya ti lhteetshelh ti lhovalhelhvatsham'in pa lhtatmenelh'avach jayu pa
chinaclyitelh jayu si ustedes estuvieran ciegos, no tendran pecado, pero como dicen que ven, ustedes tienen la culpa y
sern castigados (San Juan 9: 41). Ver : tacluque; lhavintacluquiyash; yitacluquiyan; yivintaclucuyan
~yivintacluquiyan.
tacluuc2 Nombre masculino; no poseble. PICHICIEGO MAYOR, ARMADILLO CHAQUEO, ARMADILLO
MINIATURA. Burmesteria retusa. Pl: taclujui (tacluju-i). Ver : tacluuc1.

tafaai Nombre femenino; no poseble. AVIN. lha tafaai yif'y el avin vuela. lhja tafaai yif'yjchisham japi
taclas el avin llev volando a los nios. papi lhtachifasesh pa lhech'e yit'esha ti cletch'e ti v'mesh ti lhech yich'ein
lhpa tafaai yitst'ajesh papi militar, ve'lheesh'in lhpa semana ti lhech yam'een los habitantes del lugar dicen que desde
ya mucho tiempo no suelen viajar con el avin del ejrcito ("que pertenece a los militares"), solamente llega una vez por
semana. Ver : tafaai lhavo'.

tafaai lhavo' Nombre masculino; no poseble. Pl: tafaai lhavos (tafaai lha-vo-s). PILOTO DE AVIN. Lit: avin suprofesional Ver : tafaai.

tafc'clsjan Verbo, Grupo 2. 1s: jayifc'clsjan (jayi-fc'cls-jan). 2s: lhtafc'clsjan (lhta-fc'cls-jan). 3s: tafc'clsjan
(ta-fc'cls-jan). 1pi: shtafc'clsjan (shta-fc'cls-jan). BARRE. Ver : yifc'cls.

tafjun Verbo, Grupo 2. 1s: jayafjun (jay-afjun). 2s: lhtafjun (lht-afjun). 3s: tafjun (t-afjun). 1pi: shtafjun (shtafjun). 1 AMENAZA.
2 PROFIERE AMENAZAS. aclojesh lhn lhapesh ti vooi pa lhcliish ti tafjunc'oya pa nivacle ca ncln a menudo, amenazaba
de palabra que matara a algn nivacle. lhtafjuneshyi ja clutsesh lhas me amenazaste con una pistola. caaj pap'elh
yits'yeem'in, caaj papi tafjunaan, pap'elh yijijanesh pava lhcli nuus hay quienes lo retan y quienes lo insultan, otros
le echan sus perros. lhtaijop lhpa aja'ya? - jech, jayaijop, lhaiyaash tafjunyi ja lhtata ca nasclnhuiste de (la casa de)
tu esposa? -si, hu porque me amenaz el padre de ella. Ver : tts'ufiy; lhafjunchayash.

tafshiy Verbo, Grupo 2. 1s: jayafshiy (jay-afshiy). 2s: lhtafshiy (lht-afshiy). 3s: tafshiy (t-afshiy). 3p: tafshiysha'ne (tafshiy-sha'ne). 1pi: shtafshiy (sht-afshiy). 1 GRITA.
2 SE LAMENTA. pa yamey ts'ivee ja lhajpyich ja lhanvacleesh ja vatvanqu'eijatsjanjavat pa yivaneylhavc'oya japi
yipvatsham'in shi' japi tafshiyvatsham'in llegaron a la casa del jefe de la sinagoga, vieron los que lloraban y gritaban (San
Marcos 5: 38). ta lhayaash ti lhtafshiyelhjop'in lha lhutsja?, ninvaf, yim'j por qu gritan ustedes por esa
muchacha?, no est muerta, sino dormida (San Marcos 5: 39). pa yijuuj lhn pa eclenjavai, tafshiytaj lhn le mordi una

428

hormiga negra, grit de dolor. chiypeya'e pa vat'jj yiey pa yitsaat, yipvatsham'in pa tafshiyvatsham'in shita se
escuchaba una voz en la aldea, que gente que lloraba y sollozaba. lhech lhpa Raquel tafshiych'een ti yip'in lhayaash ti
vafsha'ne capi lhcles Raquel lloraba porque sus hijos haban muerto (San Mateo 2: 18). tafshisha'nein pap'elh ti
yipe'yaach'e cavque los otros lloraban de pena al or eso. Ver : yafshiyan; vancafshiyan.

taftechei Verbo, Grupo 2. 1s: jayiftechei (jayi-ftech-ei). 2s: lhtaftechei (lhta-ftech-ei). 3s: taftechei (ta-ftechei). 1pi: shtaftechei (shta-ftech-ei). LLEVA UNA BOLSA DE MIEL. Ver : lhaftech.

tai Verbo, Grupo 2. 1s: jayai (jay-ai). 2s: lhtai (lht-ai). 3s: tai (t-ai). 1pi: shtai (sht-ai). 1 DESAPARECE.
2 DEJA DE EXISTIR.
3 MUERA. nat'yei j, yija'ya, pa chi tai'e yitsaat?; jech, tsit'yei ca yitsaat chi tai'e sabs vos, mujer ("mi esposa") donde
hay una aldea abandonada?; s, s donde hay una aldea abandonada.
4 DEJA DE HACER. ni shtaiyesh nque nalhu ti shtachenesh java'lhech yecli lhcles no hemos dejado de usar aquellos
palitos de fuego. she t'e pa yuqu'e jayu ti ni ntaiyesh nava nalhus ti yifuyuqu'e lhca t'njanche? qu va a sembrar, si
todo el da se lo pasa tocando la flauta?
5 SALE DE.
6 SE APARTA DE. ca tulhtajaan pa an'e afatas pava acqueclity ca ayesh'e pa navanesh lhacm'a, pa ap'o'e ataco
secl'esh ca na avana na vatavtsateyish cuando caiga la noche crgate al hombro tu equipaje, que te vean todos cuando
salgas, y tpate la cara para no ver la tierra (Ezequiel 12: 6). pa lhe'naa pa asclanvatshamjop pava t'ajuya ca chinsaastaj,
pa lhech nalhu shi' ca navantaj lhacm'a pa ay'cji na ajpyich por eso, preprate para el destierro y sal de tu casa a la
luz del da, a la vista de todos (Ezequiel 12: 3). vooy ti nuutey jaycumesh'e nava yipcty ja camam'esham ja
vatashclfech, pa meelh ti tulhey pa tsivanesh lhacm'a ti janyitapee java yicqueclity ti jayayeshi al atardecer abr
con mis manos un boquete en el muro, y de noche me vieron todos cuando me cargu mis cosas al hombro cuando me fui
(Ezequiel 12: 7). tsicha'vayeshyich'e ti tayyitshi pa yunaj yo he sentido que una fuerza sala de m (San Lucas 8:
46).meelh ti t'sfach'ee ja Jess ti tayshi lhja lhvjatshi, pa lhechesh vacumajjulh ja ve'lha nivacle tlheyshi pava
nivalhjey, j'lhech yi'shi' pa tsich'e cuando Jess desembarc ("hizo un paso y sali del barco"), le sali al encuentro desde
un cementerio un hombre posedo por un espritu inmundo (San Marcos 5: 2). nichava'yey tatsha ja Jess ti tayshi pa
t'unaj, pa tatvaych'aclaja japi nivacle pa yiyjisham pa yit'esh: she papi t'ajaya lha yuyjatshiy? Jess sinti que una
fuerza haba salido de l, se volvi a la gente y pregunt: qun me ha tocado el vestido? (San Marcos 5: 30). tajulhey ti
tay'ajop clee na Onsimo jaelh nalhu, vooy nqueesh vapec'ay jayu pa yajatesh ca nv'ajop jayu quizs se alej de t
por breve tiempo para que puedas recobrarlo ("regrese a t y viva junto a t para siempre") definitivamente (Filemn:
15). ayeshjop pava niysisa lhyshay, lhayaash ti yifaclitsha'ne ti yisnatesh pa niysa', yifaclitsha'ne ti ntit
papuaprtate de sus sendas malas, porque se apresuran a hacer dao, se apresuran a derramar sangre (Proverbios 1:
15). vooy ja Jos lhanjuyjatsech'esh lhja Mara, yaichavalhey ca nitayjop j lhech jaspa tanca nitanchayjayesh Jos,
el ovio de Mara, pens abandonarla para no ser criticado (San Mateo 1: 19). afanisha'avach'in ca ay'e tatsha na
Jerusaln, lhayaash ti ninteesh japi lhech ca natcuumjulh pava lhtsasinquitajshem sal pronto de Jerusaln, porque no
van a aceptar tu testimonio acerca de m (Hechos 22: 18). vooy ti jaynelhshi java napu'yama nalhus pa jayayelh'e; pa
lhacm'aelh japi lhech japi cjecly shi' japi tavclas ti jatanycheelh ti jayayelhshi ja yitsaat cuando se cumpli
nuestro plazo de siete das, salimos para contuar el viaje (en barco); todos, con sus mujeres e hijos, nos acompaaron hasta
fuera de la ciudad (Hechos 21: 5). ca lhjunash ti tsicha'vayey ti jmey ti quince java yinincpes lhjunashjulh ca
yave'lhaa, nichinclafayish shi' ti tsituma, taj ti ninqu'e' ca chintayijop como yo me sent al verme sola a los quince
aos, abandonada y embarazada, pero lo importante no era que me haban abandonado ("se haban alejado de m"). tai'acfi
ja jpyich salieron de la casa. tai'ajop se aleja de vos. aiyijop! alejate de m! taishi ts'ivee lhja
lhvjatshiy salieron del barco. ai'e na acootsjat, aijop shta napi ave'lhavot sal de tu tierra y dej a tus
parientes! lhtaijop lhpa aja'ya? - jech, jayaijop, lhaiyaash tafjunyi ja lhtata ca nascln huiste de (la casa de) tu
esposa? -si, hu porque me amenaz el padre de ella. v'mesh pa Cufalh ca lhech lhfanisheeshem papi ni taclasa lhn,
yalhalha ti taijop Cufalh ces de hacer eso con los ancianos, y dicen que de repente desapareci.

429

7 SE RENEN. jaspa taiva'ne papi tsitenas pa vatpe'ya'shelh ca nchefach'ee pa gobernador por eso se reunieron los
ciudadanos y decidieron despedir al gobernador. jaelh nalhu ti taiyeshva'ne ca natchai'apee pa lhcumjayashvatam,
taniselhsha'ne pavque nalhus jayu pa ca lhjunasha ja lhavtsaat otro da, se reunieron para conversar sobre su(s)
trabajo(s) de la comunidad, y se preguntaron cmo iban a ser los das futuros de su pueblo. ja presidente tayjijanesh pa
consejo ca ntaiva'ne el presidente convoc al Consejo ("orden que se rena"). japi junta lhavos taielhva'ne ve'lheesh
nava jiveclas la junta se reune una vez al mes. pa Jess tayelhva'ne japi doce t'eyjatsjanjas pa yijutey ts'ivee pa t'unaj
jaspa yichenfach'ee jayu pava tsich'es shi' papi tayyashaysha'ne ca nivatsjanemsha'ne jayu convoc a sus doce
apstoles y les dio poder y autoridad sobre todos los demonios y para sanar los enfermos (San Lucas 9: 1). pa jasinyshem
jan lhjunash ti niyjieshyi; pa meelh ti jayasiny pa jape'ya pa vat'jj, j lhech lhavimitajesh, vooy java vatavnus
lhech tlhesh'e ti tayelhva'ne jayu pronunci la profeca que se me haba mandado, y mientras lo pronunciaba, o un
trueno, luego hubo un vendaval y los huesos se juntaron, hueso con hueso (Ezequiel 37: 7). ti yameic'oya pa taiyelhva'ne
papi lhcumjafas ca ntishjanch'e los domingos se rene con sus compaeros para cantar.taiyeshva'ne pa lhcumjayash se
renen para trabajar. pan yie' pa vaf, pa'lhech taiyesh'eva'ne pava c'afoquis donde hay cadveres ("muerto"), ah se
renen los cuervos. anfacleem lhacm'a ca ntai'eva'ne lhja utiyuc Carmelo manda que todos se renan en el monte
Carmelo. Ver : taijayashelhva'ne; naijat1; naijat2; ni ntaiyesh; naiyaa; yaiyeei; yaiyeeshch'e; naiyeei.

taichishiy Nombre femenino; no poseble. Pl: taichishiyis (taichi-shiy-is). HORQUETA.


taijayashelhva'ne Nombre masculino; posedo. 1s: yaijayashelhva'ne (y-ai-jayash-elh-va'ne). 2s: aijayashelhva'ne (aijayash-elh-va'ne). 3s: taijayashelhva'ne (t-ai-jayash-elh-va'ne). 1pi: catsaijayashelhva'ne (cats-ai-jayash-elhva'ne).forma no poseda: vataijayashelhva'ne (vat-ai-jayash-elh-va'ne). SU REUNIN. ya aj ca shtajnshelhch'e ja
lhfanishlhavach pap'elh ti ninacheshjooy pa catsayjayashelhvane; pa tajulhey ca shtavatc'usinatelh'in pap'elh,
lhayaash ti palha shalhac'oya pa lhnalhu ja Lhcaanvacle no imitemos a lo que hacen algunos, cuando faltan a nuestras
reuniones; ms bien animmonos mutuamente tanto ms cuanto vemos acercarse el da del Seor (Hebreos 10: 25).

taijen Verbo (solo en tercera persona). TIENE MIEL PURA. Note: dcese del panal fino que no contiene cras Variante
: tavjen.

taitsjan Ver : titsjan.


tajeei Verbo, Grupo 2. 1s: jaijeei (jai-jee-i). 2s: lhatjeei (lhat-jee-i). 3s: tajeei (t-ajee-i). 1pi: shtajeei (sht-ajee-i). 1 TRAE
UNA PRESA.
2 TIENE UNA PRESA. yij' ti jayeetshelh'ay, lhavanelh jayu na vs ca camamtajeey, lhavanelh jayu shta ca
natajeyshicham'in na Nivacle Lhsesh japi lhngeles ja Dios, shi' ca napectajchishamch'een les aseguro que ustedes
vern el cielo abierto y los ngeles de Dios bajando (como para agarrar una presa) y subiendo sobre el Hijo del Hombre (San
Juan 1: 51). Ver : lhaje'.

tajpeclei Verbo, Grupo 2. 1s: jayijpeclei (jayi-jpecl-ei). 2s: lhtajpeclei (lhta-jpecl-ei). 3s: tajpeclei (ta-jpeclei). 1pi: shtajpeclei (shta-jpecl-ei). 1 EST EN LA SOMBRA.
2 SE PONE EN LA SOMBRA. shtajpeclei cun vamos a ponernos en la sombra. Ver : lhajpec; nijpeclelha.

tajpichei Verbo, Grupo 2. 1s: jayijpichei (jayi-jpich-ei). 2s: lhtajpichei (lhta-jpich-ei). 3s: tajpichei (ta-jpichei). 1pi: shtajpichei (shta-jpich-ei). HACE UNA CASA.

taj ti Conjuncin. PERO. java'lhech tchaiyeshch'e pa Fitsc'yich, taj ti vena pa lhasinnyash ellos (los cuentos nivacle)
hablan de Dios, pero de una manera distinta. yiysham na vatcjiyanja'vat, atsvoc cun, taj ti yaaj ca ovalhei
yiish sentate de espaldas hacia la chacra, despiojame, pero no mires atrs. nivacle lhn lhavaatsha, taj ti ni
lhjunashajo'julh dicen que era un hombre, pero no como nosotros.

tajtiy Verbo, Grupo 2. 1s: jayajtiy (jay-ajt-iy). 2s: lhtajtiy (lht-ajt-iy). 3s: tajtiy (t-ajt-iy). 1pi: shtajtiy (sht-ajtiy). 1 HUMEA.
2 VAHEA.
3 EVAPORA.

430

4 HACE TIEMPO BUENO. tsij! nclhaa ti tajtiy na avitj ay, mis ojos! tu fuego echa mucho humo. pa ya aj ca
anjovaayjulh pa ya aj ca nlhjnjat ts'ivee ti tlh'ejop japi napu' tajtiychishamch'e no temas, no te acobardes ante
esos dos (cabos de tizones) humeantes (Isaas 7: 4). Ver : tajtiych'e; lhajut; najtinshit.

tajtiych'e Nombre femenino; no poseble. Pl: tajtiych'ec (t-ajtij-ch'e-c). AVIN A CHORRO. Ver : tajtiy.
tajuclai Verbo, Grupo 2. 1s: jayajuclai (jay-ajuclai). 2s: lhtajuclai (lht-ajuclai). 3s: tajuclai (t-ajuclai). 1pi: shtajuclai (shtajuclai). SILBA. tajuclayesh'in pa t'acjay silba canciones.

tajulh Verbo, Grupo 2. 1s: jayajulh (jay-ajulh). 2s: lhtajulh (lht-ajulh). 3s: tajulh (t-ajulh). 1pi: shtajulh (sht-ajulh). 1 ES
SUFICIENTE. nque yincp ni ntajulhsham ja cha'nu este ao la lluvia no ha estado suficiente. cque ya'shesh jayu
ti nashamitjat, papilhech tajulhsham pa tanca naichavalhei ca nishayan'am eso te har mucho ms feliz, justamente
porque ellos no tienen nada ("no podrn pensar en que") para pagarte. teiya ti yit'ya ca nafalhtaj lhpa apis lhtatsuc, tan
ca ntajulhsham lhpa nich'a lhtatsuc ca nchaajsha'ne na vs, ti jjjiclai ni nt'un'in pues saba muy bien que si cayera el
tronco viejo, el tronco nuevo no poda sostener el peso del cielo, porque todava no era fuerte. isjop t'em ca jquelhe'mei ca
jaicashayelhe'mei pa ca ntuj jcl'esh ca ntajulhsham lhacm'a napi nivacle as que tendramos que ir a comprar algo de
comer para toda esa gente. paelh nalhu ti yich pa t'acumeshi pava napuqu'e tinshanjay pa yijuteyjop pan nyjop jayu
pa yit'esh: anujumatsenesh nque nivacle; ca nintajulhtajasham nava jajut'ay, ca jatpectaj pa jajut'ay pav'elh al da
siguiente sac dos monedas, se las dio al dueo de la posada ("al que iba a dejar [al herido]") y le encarg: cuida de este
hombre, y si no basta lo (el dinero) que te d, te lo pagar de vuelta ("te dar ms/otros cuando regrese") (San Lucas 10:
35). nintajulhsham'am t'e pa Dios lhavatsha ca naclashit shi' ti jacheclanshelh ti jayasinyelh'am? no te parece
suficiente que Dios (yo) te consuele y te hable con palabra suave? (Job 15: 11). jan t'elhesh ti chinchajey java chiyney na
lhishjanjavat pa Lhcaanvacle pa jayajulhelhsham ti jatujelh pa jjjeclay mnlha java acloj; lhacm'a ti yaash java
mnlha, lhayaash pa Lhcaanvacle ti yit'eshemjop pa is napi lhchifas desde que trayeron ofrendas ("las [que] ponan") al
templo del Seor, hemos comido hasta saciarnos, todava queda (este) mucho; pero ha sobrado mucho porque el Seor ha
bendecido a su pueblo (2 Crnicas 31: 10). yachajjop'in pa yitsaat ti vooysha'ne pa lhc, pa ynjayanvatsham'in jayu ti
ninvan pa ca lhca ca nitajulhsham merodean alrededor de la ciudad buscando comida, y lanzan gritos si no encuentran
comida hasta saciarse (Salmo 59: 15-16). velhach'e ti tajulhsham pa ve'lha ya'clish ca nclhanit pa
vataichavalhjayash a veces es suficiente una sola palabra para expresar una idea.
2 ALCANZA. na yerba shtajulheshch'e jayu nava napu' semanas la yerba nos va a alcanzar para dos semanas. pa ncley pa
yj'e' pa cojiyaj tajulhshi pa Chipre yiey pa lhch'amiyishjulh pa jaspa tojach'ec'oya tatsha la verde costa de Chipre
surgi (apareci) a su izquierda, pata desaparecer rpidamente. pa jat'lhelh'e ja Felipos pa jveelhshi lhja vatvjatshi, pa
ve'lhanjesh java nalhus ti jayajulhelhey ja Troas, jan yimnlheelh'e java napu'yama nalhuszarpamos de Felipos (y
estuvimos) en el barco, y a los conco das alcanzamos Troas, donde nos quedamos cinco das (Hechos 20: 6). c'oya ti
javanelh'e j lhech'e yiey ja Asn, pa jveelhshivatam lhja vatvjatshi ti jque'lhey ja Mitelene; pa lhechesh pa
jat'lhelh'e ti jqueelh, pa vooy ti nalhu pa jamelhey ja tajulh'e ja Quo cuando lo encontramos all (donde estaba) en
Asn, se embarc con nosotros ("nos embarcamos juntos") y nos dirigimos a Mitelene; entonces zarpamos de all y al da
siguiente llegamos frente a Quo (Hechos 20: 14-15). ni shtajulh'apee pa na' shtacashaiya no nos alcanza para comprar.
3 QUEDA A MEDIDA.
4 CABE. ni ntajulh'acfi na catsijpyich no cabemos en ("debajo de") nuestra casa. ni ntajulh'acfi ja jpyich no caben en la
casa. na lhc'atsaj ti 38 cm, ti lhech lhjunash pa lhc'atsaj pa tajulhshi pa 1 m pa lhtucana 6 ladrillos el ancho es 38 cm,
cuando ste es el ancho, caben en un metro de loingitud seis ladrillos. yishi' pa lhtaco pa banco pava camamqu'esha'ne
pava'lhech tajulhshi pava carpintero lhnavaniy, pava'lhech t'ajuiya ca chi nchaajsha'ne pava yecli pava chi
t'acu'mesh el la superficie del banco (del carpintero) hay agujeros en los cuales caben los ganchos de carpintero, que sirven
para fijar maderas con las cuales se trabaja.
5 EST LISTO/ PREPARADO. shtajulhsham estamos listos.
6 EST AL LADO DE.
7 ES VECINO DE. tajulhelhvatshi na La Verde yitst'ajesh na Paraguay est frente a La Verde que pertenece al
Paraguay. lhan'e pa uj noyan pa tajulh'apee lhn pero una calabaza grande estaba pendiente ("cerca arriba") encima de

431

ella. meelh ti tifesh'e pa t'aclaach pa tajulhesh'apee pa fojfoj ti t'eshei: fj fj fj fj! cuando hubo terminado su canto,
pas volando a su altura ("estuvo cerca sobre l") un cabur que larg su grito: fj fj fj fj! ti tsin'ateesh ti vena
tsijuyjatshi lhpa cjecl ja't'ajesha ti jatuvalh'in lhpa lhch'acfa pa jayajulhshi, vooy lhja yich'acfa pa tajulhey ti
lhcumteesh pap'elh, ti vanlhjna ti yojqu'enelhch'e lhj lhech si me dejo seducir por una mujer o si estoy codiciando a
la mujer del vecino, que mi esposa trabaje para un extrao, y que otros se acuesten con ella! (Job 31: 9-10). pa
lhasnatshem'in na atatcyjayash japi lhtajulhshi japi egipcios yaash ti cunjatayjes, pa lhnyiteshyi na yivc ti
alhetipaesh na atatcayjayash fornicaste con tus vecinos, los egipcios, de grandes miembros, y me encolerizaste con lo de
tu prostitucin ("me perjudicaste con mi ira") (Ezequiel 16: 26).
8 SON PAREJOS.
9 ESTN FRENTE A FRENTE. Note: en las acepciones 8 y 9, se usa con los sufijos -vat-shi
10 EST BIEN.
11 ES CONVENIENTE.
12 CONVIENE.
13 SE DEBE.
14 ES NECESARIO.
15 MS LE VALE.
16 LE IMPORTA.
17 OJAL. Note: en las acepciones 10-17 con el sufijo -e + -i apee ti ni ntajulhei ca chi nclnesha lhshatech pa
martillo demasiado no se debe golpear la cabeza (del clavo) con el martillo. papi isisha'ne tajulhey ti vaniyiteshjulh pa
vatc'alhtanjayash pa ni lhcacujayasha los santos deben resistir la tentacin en la fe ("la no-desconfianza"). yiyitanesh
pa ti ni nvo'yesch'e pa tcavoijulh pa ni ntajulhe'mei criticaba los trabajos que no le parecan buenos y los rechazaba ("no
est bien para ellos"). tajulhelhey'am ca jc jayu les conviene a ustedes que me vaya. tajulhtajey ca nach'an'in cum
clee shta, shi' ca nicaaj pa ni lhcacujayasha yiey pa t'nashtajem pa Lhcaanvacle deba haber esperado un poco ms,
deba haber tenido fe en lo que el Seor le haba mandado. ca nafaycutaja pa sasch'e lha atsej afayishey, pa anclanshi
pa avm, lhayaash ti tajulhey'am ca chinanclanshi lha atsej ca jaspa ya aj ca chinu'jam na avu'vat ja itj si tu ojo
derecho te lleva a pecar, scatelo y tralo lejos de t, porque ms te vale perder una parte de tu cuerpo que ser arrojado entero
al infierno (San Mateo 5: 29). tajulhey'am t'e ca shtanyalhp'ojane? no te importa ("est bien para vos?") que muramos
ahogados? (San Marcos 4: 38). tajulhtajey ca alhecha na checla', ti lhti'fesh java t'ajtey lhja mimi; lhech lhjunash ca
c'avantaj'e yiey java lhcaavjuc pa isjop ca c'afin, pa ampapu ca nasclquiesh ojal fueras mi hermano amamantado a los
pechos de mi madre; al verte en las calles, te besara, sin que la gente me despreciara (Cantar de los Cantares 8:
1). tajulhey'am ca chintovsey na apct ca jaspa ya aj ca chinu'jam na avu'vat ja itj ms te vale que te corten una
mano que echen tu cuerpo al fuego (San Mateo 5: 30). tajulhtajey ca nicaaj papu ca ni'sesh'e nava yasinc ca ninesh pa
clesanilh! ojal hubiera alguien que escribiera mis palabras, que las grabaran en metal! (Job 19: 23). taj ti jvelh'ajop ti
jaych'anelh'a; asnatshelhyam pava lhajulhjatelhshelhyam ca afanissheelhyish ahora estamos junto a t y te
obedecemos/escuchamos; haz de nosotros lo que a t te conviene (Josu 9: 25). ya'shesh ti yaychavalha lhpa tashinshtaj
t'astay'in pa a'lheesh pava noventa y nueve yit'ya ti tajulhe'mey pensaba ms en esa oveja perdida que en las 99 que
saba seguras. Ver : yajulhjat ~ yifajulhjat; vanajulhjat.

tajun1 Verbo, Grupo 1. 1s: ya'tajun (ya'-tajun). 2s: a'tajun (a'-tajun). 3s: tajun (tajun). 1pi: castajunsha'ne (cas-tajunsha'ne). 1 ES FRO.
2 EST HELADO.
3 HACE FRO. c'ayji ca yint tajunshi tomo agua fra. jayeesh ca c'ayji pa tajunshi yint quiero tomar agua fra. pa
yiclashit pa yint tajunshi , pa yiisiyansham, pa yicaatjat pava lht'oyesh jan lhjunash lhpa nich'ach'e
vatcvjiyancheyuc la (re)anima (la planta marchita) el agua fra, y la fortalece, y hace que sus ramas se vuelvan como una
nueva planta (Job 14: 9).

tajun2 Verbo, solo tercera persona. MUERDE. Note: dcese de ciertos animales como vboras, piraas, perros y gatos
taller Nombre masculino. TALLER. Note: prstamo del castellano
talhcuui Verbo, Grupo 2. 1s: jayilhcui (jayi-lhcu-i). 2s: lhtalhcui (lhta-lhcu-i). 3s: talhcuui (ta-lhcuu-i). 1pi: shtalhcuui
(shta-lhcuu-i). 1 CARGA AL HOMBRO.
2 ANDA CARGADO.

432

3 EST AMANSADO. Note: dcese del caballo o del burro ni ntalhcui lhn pa'lhech cuvyu; pa'lhech cuvyu tantjataan
pa yi'ee papi nivacle no era amansado aquel caballo; el caballo dispar en direccin de los nivacle. Ver : lhalhcu'.

talhjen Verbo, Grupo 2. 1s: jayalhjen (jay-alh-je-n). 2s: lhtalhjen (lht-alh-je-n). 3s: talhjen (t-alh-je-n). 1pi: shtalhjen (shtalh-je-n). QUEMA EL CAMPO PARA PREPARAR LA SIEMBRA. meelh ti clam pa jpyich pa yaichavalhei ca
ntalhjen cuando aparecen las plyades, preparan sus chacras ("piensan en quemar el campo"). Ver : lhalhech.

talhuuifach'ee Verbo (solo en tercera persona). 3s: talhuuifach'ee (talhuui-fach'ee). HA PASADO EL TIEMPO VEDADO
POR CIERTOS TABES. talhuuifach'ee na taclaj hace unas semanas que naci el nio (y con esto, los tabes cesaron).

tamcl'yesh Verbo, Grupo 2. 1s: jayimcl'yesh (jayi-m-cl'y-e-sh). 2s: lhtamcl'yesh (lhta-m-cl'y-e-sh). 3s: tamcl'yesh
(ta-m-cl'y-e-sh). 1pi: shtamcl'yesh (shta-m-cl'y-e-sh). 1 ES MALTRATADO.
2 ES OBJETO DE BURLA. Ver : yicli.

tamen Verbo, Grupo 2. 1s: jaimen (jai-men). 2s: lhatmen (lhat-men). 3s: tamen (ta-men). 1pi: shtamen (shtamen). 1 ACUSA.
2 DETRACTA.
3 CALUMNA.
4 CAUSA DAO.
5 TIENE LA CULPA.
6 ES CULPABLE. Note: es posible que tenga relacin con el verbo toba (guaykur) -itamen 'rezar' c'avo'matan ti
jaimen'ash yo te lastim pero era por tu culpa ("yo te acuso"). jaimenesh yo lo acuso/ actu (as) por su
culpa.shtamencatsivach nos acusamos mutuamente. ya'vo'mat pa lhatmenyish yo me lastim por tu culpa ("hiciste
[as] por mi culpa"). 'siyey jayu yiey na ach'amiyish, pa an'atapee jayu java tameneshlhavach napi lhtachifas Israel
lhavos acustate del lado izquierdo, y te echar encima la culpa de la casa de Israel (Ezequiel 4: 4). lha ojei Israel
a'lheeshc'oya na tameneshlhavach lha ninvo'yeshch'e Jud Israel la apstata es menos calumniadora que Jud la pervesa
(Jeremas 3: 11). ca amtajelhey paelh jpyich ca nichintntajeelh'ach'e pa ayishlhaaelh, pa asichateshelh nava afoclelh
pa cotsjaat, cavque lhtychatelha ti tameneshlhavach jayu pa ca t'eelhtajeesh si entren en otra casa y si les gritan a
ustedes que se vayan ("pasen de largo"), sacudan el polvo de sus pies como protesta contra ellos ("[con] esas cosas ustedes les
hacen saber que acusarn de tal cosa") (San Marcos 6: 11). pa Jesus yit'ya papuque nivacle ti caajem pa ni
lhcacojayasha ts'ivee, yit'esha pa ancooc: pava lhatmenesh'avach lhapa chi vmjatch'e'am Jess se dio cuenta de que
aquellos hombre tenan fe en l, dijo al paraltico: tus culpas ("las [cosas] por las que te acusan") estn perdonadas.nqueesh
tameneshlhavach, lhayaash ti ninamjatemsham pan t'nasheshem j lhech con eso se hacen culpables de haber faltado a
su compromiso (1 Timoteo 5: 12). ca ataclujuyeelh lhn pa tanca amenelh'avach, teya ti lhteetshelh ti
lhovalhelhvatsham'in pa lhtatmenelh'avach jayu pa chinaclyitelh jayu si ustedes estuvieran ciegos, no tendran pecado,
pero como dicen que ven, ustedes tienen la culpa y sern castigados (San Juan 9: 41). pava vatsjey nunatsjanjas, pa
vatach'aclech cuts'aaj, pava vatpcty yicln papu ampa ca natmenesh, pa vataychavalhjayash yisnatesh pava
yyinch'e niysasach'e, pa vatfoc vacumajey pava niysisa ojos soberbios, lengua mentirosa, manos que matan a inocentes
("los [que] no son acusados"), pensamiento que maquina planes malvados, pies que corren para la maldad (Proverbios 6: 1718). tan papu ca suiyeem, tan papu ca natmenesh ti apis ti nic'jesh ti tim nadie le(s) har nada malo, nadie causar ya
estragos. acamaminatelhyam pava acachi'clelh! pa ampapu ca yimenshelh, ampapu shta ca nascavmjatsueshelh'in,
pa tanca yijts'clnelh'in shta papu hnganme un lugar en su corazn! a nadie hemos perjudicado, a nadie arruinado, a
nadie mentido (2 Corintios 7: 2). jaimeneelhyivach yivaatsheelh nosotros tenemos la culpa. avmjatelhch'eyam pava
jaimeneshelhyivach! perdonanos nuestra culpa! tamen'ash l te hace dao. ainee ti t'apjayan'in japi tsutsu!, ainee ti
lhatmensha'ne jayu, lhai'yaash ti caaj nqueesh japi tsutsu, lhai'yaash ti c'utsjaclaai japi tsutsu, vanyinesh ti vooi pa
shinvo' sal de aqu!, sal pues has hecho llorar al abuelito, sal que lo has perjudicado, ahora est el abuelito, es muy
anciantito, l sola dirigir expediciones de miel. lha'ma ti ya'lhech ti jayc'amen, na jaymeneshyivach ve'lha yivaatsha ti
tlh'yi' si es que he cometido un error, con ese error mo me quedo ("viene de m") (Job 19: 4).tlh'a' ca ajunash ti
lhatmenesh, lhacm'a napi nivacle yishi' na Israel ti ampa ca naa'an ca ntuj por tu culpa todo el pueblo de Israel no
tiene nada que comer. ni yalhecha ca jaimenesh na clajjj'in, vooi avaatsha lhatmenesh chi' napi natst'ajesh no soy

433

yo el culpable de la sequa tremenda, sino que el culpable eres t y tu familia. ca nicaajtaj papi yjqu'enelhch'e lhpa
lhtmtee, papi lhech napu' tajulhey ca chinclnsha'ne jayu lhayaash papi lhech yitst'ajesh ti tameneshlhavach pa
lhavafi si uno se acuesta con su nuera, ambos sern castigados con la muerte, ellos han cometido una depravacin (Levtico
20: 12). pa lhacm'a ca natmeneshlhavatsha'ne pa t'jqu'enjayash(sh)a'ne lhpa lhech vat'jqu'enjafacheesh
yamqu'een pa lhasnycheyash, yityc'oya pa vatvityjayashesh, pa vat'jqu'enjayashesh shi' pa lhavityjayash ti
yicjyesh papi vatachifas shi' pap'elh lhtachifas por las muchas fornicaciones de la prosituta, tan hermosa y hechicera,
que venda pueblos con sus fornicaciones y tribus con sus hechiceras (Nahm 3: 4).
7 ES INOCENTE. Note: sase en la forma negativa taj ti ca amtajac'oya papi cinco ninatmenlhavach ca nameyshi
cincuenta supongamos que faltan cinco inocentes para los ciencuenta (Gnesis 18: 28). Ver
: yic'amen; tatmen; tc'amen;tlh.
tam'ei Conjuncin/Adverbio. 1 A LO MEJOR.
2 QUIZS.
3 ACASO. tam'ey t'e avaatsheelh ti lhech ac'plheeshelh nava ajpyjeyelh ti lhasclaneelh pa lhan'e na yishjanjavat pa
yafalhch'esha'ne? de modo que es tiempo (para ustedes) de arreglar sus casas, mientras mi templo est en ruinas? (Ageo 2:
4). tam'ey ti nip'alhaa ti lhasjujeelhsha'ne? acaso no hace demasiado tiempo que me estn atormentando? tam'ey ti
jatuj t'e pa t'asjaan pava vcc jayanjas, ja't'ajesha ti c'ay'ji pava lhavoyey pava fusinjas?acaso voy a comer carne
de toros o a beber sangre de chivos? (Salmo 50: 13).

tam'in Verbo, Grupo 1. GRUE. Note: dcese de ciertos animales como el perro na nuu tsamatesh ti tam'in el perro grue
cuando suea.

tan Ver : tan ca.


tana Verbo, Grupo 1. 1s: ya'tana (ya'-tana). 2s: a'tana (a'-tana). 3s: tana (tana). 1pi: castana (cas-tana). 1 EST
PARADO.
2 EST ERGUIDO.
3 SE YERGUE. tana lhn pava lhcacli pa yivjutaj, lhe'naa ca yuclach'esha'ne ti yu'ji' pa yivjutaj dicen que las piernas de
la cua quedaron al descubierto, y quedaron rojas por habrsela quemada (la piel de) la chua. Ver : tanan1.

tanaacjut Verbo, Grupo 4. 1s: jatanacjut (ja-tan-acjut). 2s: lhtanacjut (lh-tan-acjut). 3s: tanaacjut (tanaacjut). 1pi: shtanacjut (shta-tan-acjut). 1 CABECEA.
2 ASIENTE CON LA CABEZA.
3 MENEA LA CABEZA.
4 SE MUEVE. Ver : yinaacjut; vanaacjut; yicju'.
tanaatsjulh Verbo, Grupo 2 (?o 4). 3s: tanaatsjulh (ta-naa-tsjulh). 1 ES CONTADO.
2 SE CUENTA (numricamente).
3 ES INCONTABLE.
4 SON MUCHOS. Note: en las acepciones (3) y (4) va en forma negativa ni nta'natsjulh papi a'cutsfas yishi' na nalhu tens
muchos amigos en el mundo. meelh lhn ti tifeshch'e pa niclan'e lhshatjes pa tanaatsjulh papi lhcaanvaclesesh despus
de acabar con todos, les quitaron el escalpe ("cabezas") y se las repartan los que eran jefes. pa tanaatsjulhc'oya nalhu el
da indicado. ta'naatsjulhesh pava cotsjatis na lhujnash papu'que doceshamsha'ne lhtachifas chi yijutei pava
yitsjt'ajesh lhcootsjativshai se repartieron las tierras de tal forma que cada una de las doce grandes tribus recibiera su
propio territorio. Ver : yitsjuulh.

tanacopjalh Verbo, Grupo 4. 1s: jatanacopjalh (ja-tan-aco-pjalh). 2s: lhtanacopjalh (lh-tan-aco-pjalh). 3s: tanacopjalh
(tan-aco-pjalh). 1pi: shtatanacopjalh (shta-tan-aco-pjalh). 1 CRUZA.
2 SE ABRAZAN DE LA CINTURA. Note: en esta ltima acepcin, se usa con el sufijo plural -elh meelh ti lham' shi' ti
lhtanavaj, shi' pa lhtanacopjalhesh nava atjuy pa is ti lham', pa vatats'aclayash ti t'eclet'atsham jayu jan lhjunash
papi ninav'ateesha'ne pa lhclutsesh un rato duermes, un rato das cabezadas y un rato cruzas los brazos y duermes; te
asaltar la pobreza ("como quienes no se quedan inmviles con su arco") (Proverbios 6: 10-11). ta t'e lhai'yaash ti
lhtanacopjalhesh nava atjui? por qu tens los brazos cruzados? Ver : yacopjalh; tacopjalhjan.

tanachan Verbo, Grupo 4. 1s: jatanachan (ja-ta-nachan). 2s: lhtanachan (lh-ta-nachan). 3s: tanachan (tanachan). 1pi: shtatanachan (shta-ta-nachan). 1 PROCURA LOGRAR.

434

2 SE ESFUERZA POR. ti yaash ti jatanachantajesh ti javo'tajey pa ca chincuulh, pa niyivan jayu, lha'mataj pa tcajyshay
ti yit'esh ca nanchafacch'e, pa yij' ti tanca nivan por ms que el hombre se fatigue buscando, no descubrir, y aunque el
sabio pretenda saberlo, no lo averiguar (Eclesiasts 8: 17). avaatsheelh ampa ca nitlhelheyjop'am; yivaatsha ya'lhech
jatanachanesh ti jayjuyjulh ca yinvacle pa jacln ustedes no tienen la culpa: yo mismo conspir contra mi seor y lo mat
(2 Reyes 10: 9). tanachanesha ca nvaf jayu, jaspa t'aalheshei p'alha pava jcls fanjas ca ncln lhn deseaba la
muerte, por eso suplic a los pjaros de la lluvia que les den la muerte. Ver : nachan.

tanaclafjan Verbo, Grupo 4 (chequear). 1s: jatanaclafjan (ja-tan-aclaf-jan). 2s: lhtanaclafjan (lh-tan-aclafjan). 3s: tanaclafjan (tan-aclaf-jan). 1pi: shtatanaclafjan (shta-tan-aclaf-jan). 1 SE FORMAN JUNTOS.
2 SE ACUMULAN. java nich'ac vateiyis ti tanaclafjanesh pava t'i'yas las nuevas palabras formadas por derivacin. Ver
: yaclafjan; vancaclafjan; claaf.

tanai Verbo, Grupo 4. 1s: jatanai (ja-ta-nai). 2s: lhtanai (lh-ta-nai). 3s: tanai (ta-nai). 1pi: shtatanai (shta-ta-nai). 1 SE
BAA.
2 SE LAVA. jatanaychishamjop jayu pa jayalhp'ojat yiey na cotsjaat, javmjat jayu java yitsates shi' japi tsitenas'e
ts'ivee crecer ("levantar mis aguas al lado de"), inundar ("ahogar") la tierra, destruir ciudades con sus habitantes
(Jeremas 46: 8). Sinn : vanai. Ver
: yina(i)jayan; lhnaija'vat; lhnaijashi; lhnaijatshi; lhnaijavo; lhnaijavte; lhnaijayash; lhnaijat.

tanaichavalh Verbo, Grupo 4 (chequear). 1s: jatanaichavalh (ja-tan-aichavalh). 2s: lhtanaichavalh (lh-tanaichavalh). 3s: tanaichavalh (tan-aichavalh). 1pi: shtatanaichavalh (shta-tan-aichavalh). PIENSA EN S MISMO. Ver
: naichavalh;yaichavalh.

tanajai Verbo, Grupo 4 (?chequear). 1s: jatanajai (ja-tan-ajai). 2s: lhtanajai (lh-tan-ajai). 3s: tanajai (tanajai). 1pi: shtanajai (sh[t]-tan-ajai ). SE ESTIRA. Note: quizs se trate ms bien de una forma alternativa de najai taj ti
tanajayeshi ja lhpct lhfayishey pa yit'eshyi... me puso encima la mano derecha y me dijo... (Apocalipsis 1:17). she
papi tanajayyi? yit'eshvatam lhacm'a ti ampapu, pa yit'eshelh pa Pedro papi tanaycheelh... quin me ha tocado?
todos dijeron que nadie y dijo Pedro viniendo con ellos...(San Lucas 8: 45). pa Lhcaanvacle vooy lhavaatsha pa
tanajayesh'yi pa t'ituuc pa yit'esh'yi: aneetsham ca meey ja tavashay, lhech'e ti jasiny'am jayu el propio Seor apoy
su mano sobre m y me dijo: levntate, sal a la llanura y all te hablar (Ezequiel 3: 22). Ver : najai.

tanamat Verbo, Grupo 4. 1s: jatanamat (ja-ta-nam-at). 2s: lhtanamat (lh-ta-nam-at). 3s: tanamat (ta-namat). 1pi: shtanamat (shta-nam-at). 1 ARRANCA.
2 ABORTA. shtanamatshi lhja camin arrancamos el camin (del barro). Ver : namat.

tanamiy Verbo, Grupo 2 (chequear). 1s: jayinamiy (jayi-n-am-iy). 2s: lhtanamiy (lhta-n-am-iy). 3s: tanamiy (ta-n-amiy). 1pi: shtanamiy (shta-n-am-iy). ES ASALTADO. ampa ca lhjunasha japi manlhee, tanamiy, p'alha nclei na
itj ay de los que se quedaron, fueron atacados, ya se ve el fuego.

tanan Adverbio. 1 MS.


2 SIEMPRE.

tanan ~ tinin Verbo, Grupo 1 (solo en tercera persona). 1 DIRECTO.


2 DERECHO.
3 DIRECTAMENTE.
4 CORRECTAMENTE. tinin na nyish el camino es derecho.
tanapshin Verbo, Grupo 4 (? chequear). 3s: tanapshin (tan-apshin). 1 CRECE EN PODER.
2 CRECE EN NMERO. vooy pa t'unaj pa David pa tanapshin'een, vooy pa Lhcaanvacle yaash ti t'unaj pa yi'jop pa
lhech David iba creciendo en podero y el Seor Todopoderoso estaba con l (1 Crnicas 11: 9). pa meelh avaatsheelh ca
atanapshintajelh'e na vatavtsateyish shi' ca aclojtaja pa acleselh, pa ampapu jayu ca t'yi'sheey ca nasinqui lhja
lhcaqueclitshi yich'e' ja chivatpeya'shelh na Lhcaanvacle entonces, cuando crezcan y se multipliquen en el pas, ya no
se nombrar el arca de la alianza del Seor (Jeremas 3: 16). pa lhech nalhu pa tanapshin'e papi nicacujanjasa pa tres mil
pa t'ajj aquel da se incorporaron unos tres mil creyentes (Hechos 2: 41). Ver : napshin. Variante : napshin.

435

tanapun Verbo, Grupo 4. 1s: jatanapun (ja-tan-apun). 2s: lhtanapun (lh-tan-apun). 3s: tanapun (tanapun). 1pi: shtatanapun (shta-tan-apun). 1 ES INCAPAZ.
2 SE SIENTE INCAPAZ.
3 EST DESANIMADO.
4 SE RINDE. pa oftaa yaijatey lhn pa Ajtit'a lhai'yaash ti tanapunjulh lhn ca natcvenelh pa vanjalhj la paloma se fue
a avisarle a Ajtit'a porque se senta incapaz de hacer una carrera con el avestruz. jatanapunesh ja vatcumjatsoy incapaz de
hacer el trabajo. ei ca ntaja'yaisha'ne, pitosshi ti nivaclesesh, nivacchei lhetlha lhjunashsha'ne, lha'yaash ti tanapunei
pa lhcheje pa ca lhcatsijiyina mejor que los hombres no se casen demasiado jvenes ("dure mucho [antes de casarse]),
igual para las mujeres, porque ellos son todava incapaces de traerles presas a su suegra ("para el regalo de bodas de su
suegra"). tojshic'oya ti tanapunesh pa yichenei japi vatcafetatsi lhavoquei si no puede sanarlo, lo manda a las
enfermeras. c'ajuvaneshelh'in jayu ca avaftajeshelh pa ajovayielh, ca namtajelh'ay avaatsheelh pa vatjovayi shi' pava
tavijatay, ti niavaatlhecljelh shi' ti lhtanapunelh, pa lhjunash lhpa jojactsini ti yicatsnjat'in lhacm'a les insultar
cuando ustedes estn muertos de miedo, cuando les alcance el terror y las dificultades, que les haran sentirse incapaces, como
huracn que dispersa todo (Proverbios 1: 26-27). Ver : yapun; tanapunchai;lhtanapunchayash; lhtanaputsjayash.

tanapunchai Verbo, Grupo 2. 1s: jayinapunchai (jayi-n-apun-chai). 2s: lhtanapunchai (lhta-n-apunchai). 3s: tanapunchai (ta-n-apun-chai). 1pi: shtanapunchai (shta-n-apun-chai). ES DESPRECIADO. Ver
: yapun; tanapun;lhtanapunchayash.

tanavaj Verbo, Grupo 4. 1s: jatanavaj (ja-tanavaj). 2s: lhtanavaj (lh-tanavaj). 3s: tanavaj (tanavaj). 1pi: shtatanavaj
(shta-tanavaj). 1 DORMITA.
2 DA CABEZADAS. meelh ti lham' shi' ti lhtanavaj, shi' pa lhtanacopjalhesh nava atjuy pa is ti lham', pa
vatats'aclayash ti t'eclet'atsham jayu jan lhjunash papi ninav'ateesha'ne pa lhclutsesh un rato duermes, un rato das
cabezadas y un rato cruzas los brazos y duermes; te asaltar la pobreza ("como quienes no se quedan inmviles con su arco")
(Proverbios 6: 10-11).

tana'vui Verbo, Grupo 2 (chequear). 1s: jayina'vui (jayi-n-a'vui). 2s: lhtana'vui (lhta-n-a'vui). 3s: tana'vui (ta-na'vui). 1pi: shtana'vui (shta-n-a'vui). SE INCLINA HACIA AC. napi yichifas, ach'anelha nava javanqu'eyjatsjanesh,
ana'vuyelhyi ca ach'anelha na jayeetshelh'a jayu escucha, pueblo mo, mi instruccin, presta odo ("inclnate hacia ac
para que oigas") a lo que voy a decirte (Salmo 78:1). Ver : t'a'vui; na'vuijat; .

tan ca Adverbio negativo. NO. Note: en la mayora de los casos, se usa seguido por un verbo en subjuntivo (irrealis) tan ca
yich no me voy. tanca chiycashaya no se vende. tan na ampa ca t'acnashshi na nap'uji no tiene ningn olor extrao
lo que lamo (= la miel que lamo). tan ca jayu no ser as. apis ti javaclhitesh ti tanca tsi'shaa ca chints'cfa, shi' shita
ca javaf'e ja Jerusaln t'lh'ejop ja lhey ja Lhcaanvacle Jess ya estoy listo no slo a que me aten, sino aun a morir en
Jerusaln por el nombre del Seor Jess. jasnatesh cavque jaspa tanca naychavalheyam jap'elh ca cha'lheesh na
yicumjayash hice estas cosas para que ellos no creyeran que mi trabajo hubiese sido intil (Glatas 2: 2). japi lhech tanca
niyjiesha ja Tito ca niseej clee; j'lhech jatanycheelhsha'ne nijudioa ni siquiera a Tito le obligaron a circuncidarse
("cortar un poco"); l era mi compaero pagano ("nos acompaamos [yo y] el no-judo") (Glatas 2: 3). aclojesh ti
lhnc'tsjayu'yiy, pa tan t'e ca avapenyish ti nque yinfanash? muchas veces (ustedes) han querido insultarme, por qu
me tratan desvergonzadamente? (Job 19: 3). at'esh pach'e' jaspa tanca napunac'oya papu ti anich'ayech que nadie
quiera descpreciarte por ser joven (1 Timoteo 4: 12). tan ca javo'ach'e no ir contigo. tan ca yimanlhanit pa nivacle no
dejar con vida a este hombre. jquei jayu ja vatcasha'vat taj ti tanca yichi na yas voy a ir al mercado, pero no llevo
a mi hijo. pa lhe'naa ti yasuya japu lhech ti janetnem ti tanca namey jayu na yichayash por eso, airado contra ellos,
les jur: no entrarn en mi descanso (Hebreos 3: 11). shtasinquielh pa nijooylha cotsjaat, pa lhech cotsjaat tanca
nanvacleyanesh pa Dios papi ngeles cuando hablamos del mundo ("tierra") futuro, Dios no lo someti a los ngeles
(Hebreos 2: 5). pa lhech nalhu pa tntajyi jayu taj ti tanca yicuulh, pa vo'tajyi jayu taj ti tanca nasvan entonces, me
llamarn, pero no les responder, y me buscarn, pero no me encontrarn (Proverbios 1: 28). tan papu ca suiyeem, tan
papu ca natmenesh ti apis ti nic'jesh ti tim nadie le(s) har nada malo, nadie causar ya estragos. ya aj ca mapecla pa

436

sasch'e ti lhasnatesh, jaspa tanca navclan'am pa yaash ti vatclyitsjayashesh no vuelvas ha pecar, no te vaya a suceder
algo peor (San Juan 5: 14). tan ca amac'oya lhum'ashi seguramente vendr(n) maana ("no ha[n] de faltar
maana"). tanca netsessha'ne napuque nivacle yiey pa lhaychavalhtajelh'ejop avaatsheelh, j lhn nich'a nalhu na
apee clufquetsham na jumcuclaay estos hombres no estn ebrios, como ustedes sospechan, ya que nos son ms que las
nueve de la maana (Hechos 2: 15). na yas tan ca nivoelh'ach'e jayu mi hijo no se ir con ustedes. tanca
chinvashan'am ti lhtilhj na amj'vat'esh no se te permite llevar tu catre. yiey nc ja necjc yichaj'in java
ve'lhanjesh yucuvec shi' java napu' sajech, taj ti tanca nitajulhsham japi lhech jan t'ajj aqu hay un muchacho que
tiene cinco panes y dos pescados, pero qu es eso para tantos? (San Juan 6: 9). caajtaj jav'elh matas ti yisnatesh ja Jess,
ca chinisesh'e ts'ivee lhn lhacm'a cavque pa tan t'e ca nifajulhtaj napi yiey na cotsjaat pava
vatqu'isjayanjas quedan muchas otras cosas que hizo Jess; si se escribieran todas, pienso que los libros escritos no cabran
en el mundo (San Juan 21: 25). pa vapeclaan ts'ivee java chiydiosiyan jan lhjunash pa clutsesh yecl ti patacch'e, java
vatc'jey pa tanca chincpnit'ajesh y se volvan a sus dolos como un arco (de madera) encurvado, cuyas flechas no
acertan su meta (Oseas 7: 16). tanca nanctset'esh pava yicu'ey pa tanca chinalhjenesh pa yench'eenlhatam no podr
calmar su codicia ("no se aburrir de las [cosas que] le apetecen"), no salvar nada de sus tesoros ("lo [que] quiere para s
mismo") (Job 20: 20). vooy pa Dios yip'o'eyyic'oya pa nyish pa jaspa tanca yuyey Dios me ha cerrado el camino y no
tengo salida ("y por eso no hay donde meterme") (Job 19: 8). tanca nat'yelhc'oya pa ti tim pa nivacle ti yicheyshi lhpa
lhavts'e' pa vacha'shi pa nivacle? no entienden que lo que el hombre traga pasa al vientre y luego es expulsado (del
cuerpo) del hombre? cque tan jayu ca navclan eso no suceder. tan jayu ca alhecha ca asnateshyam pa
vatishjanjavat ca jaspa jv'cji no sers t quien me construya la casa para habitar (1 Crnicas 17: 4). pa lhechesh pa
yentaj japi c'afoquelhay ca niclnsha'ne japi vancfasha'ne, jaspa tanca nac'oyesh japu ca nctaj'apee ja
tovc entonces los soldados decidieron matar a los presos para que ninguna escapase a nado (Hechos 27: 42). yit'ya ti
tanca lhecha j ca chinjutsjat ca nitnichielh pa nich'ayech sabe que no es la primera (chica) que un chico escogera
para salir con ella. vooy yivaatsha shta tanca nifaclelh'am na jatlhesh'e na yifanishyivach yo tampoco les dir con qu
autoridad lo hago (Lucas 20: 8). Ver : yitanchat; vantan.

tancaaisiyu Verbo, Grupo 2. 1s: jayincaaisiyu (jayi-ncaaisiyu). 2s: lhtancaaisiyu (lhta-ncaaisiyu). 3s: tancaaisiyu (tancaaisiyu). 1pi: shtancaaisiyu (shta-ncaaisiyu). 1 ES CMICO.
2 ES GRACIOSO.
3 ES AGRADABLE.
4 CAUSA ALEGRA.
5 CAUSA RISA. Ver : nicaaisiyu.

tan ca atju'yesh Modismo. NO SER POSIBLE.


tancacujai Verbo, Grupo 2 (chequear). 1s: jayincacujai (jayi-n-cacu-jai). 2s: lhtancacujai (lhta-n-cacu-jai). 3s: tancacujai
(ta-n-cacu-jai). 1pi: shtancacujai (shta-n-cacu-jai). 1 ES DESCONFIADO. suishemshi jap'elh japi lhcles ca
nvantiyitesh pava vatqu'isjanjas, ca najp'yesh shita pava lhpesoc chi' pa lhcashaiyash ca natsju'lhemch'e, teiya ti
tancacojaisha'ne japi samto les pareca necesario que sus hijos aprendan a escribir para que tengan destreza con su plata y
contar sus compras, porque estaban desconfiado de los blancos.
2 GOZA DE CONFIANZA. Note: en esta ltima acepcin, se usa en forma negativa nque lhjunasch'e cavque javooi ja
javooi, ventaj ni ntancacujayesh lhca mimi as haca yo buscando lo que me propona traer, as tu madre gozaba de gran
confianza. Ver : yicaco; tcacojan; lhcacujayash; vatcaco'; nilhcacujayasha; cacujanaj; cacujanja.

tancaclecliy Verbo, Grupo 2 (chequear). 1s: jayincaclecliy (jayi-n-caclecl-iy). 2s: lhtancaclecliy (ta-n-caclecliy). 3s: tancaclecliy (ta-n-caclecl-iy). 1pi: shtancaclecliy (shta-n-caclecl-iy). 1 GOZA DE CONFIANZA.
2 SE LE TIENE CONFIANZA.
3 SE CUENTA CON L/ELLA. lhai'yaash papi'lhech napu' yiyic'oya lhn ca samto lhcliish, lhech papuque napu'
tancaclecliy lhapesh porque aquellos dos (nivacle) saban la lengua castellana, estos dos gozaban de confianza.tancaclecliy

tan

pava chanuc cuenta con las lluvias. Ver : caclec; yicaclecliyan.


ca ja'shaj Modismo. QU LO PASES BIEN!

437

tancamcli Verbo, Grupo 2. 1s: jayincamcli (jayi-n-cam-cli). 2s: lhtancamcli (lhta-n-cam-cli). 3s: tancamcli (ta-ncam-cli). 1pi: shtancamcli (shta-n-cam-cli). ES MALTRATADO. meelh ca nit'untajesham papi yivo'yeshch'e pa
nanshamesha papi nivacle taj ti vooy ca lhcaanvaclestajeesh papi ojiyis pa nitancmclaysha'ne papi nivacle cuando
gobiernan los honrados se alegra el pueblo, cuando mandan los malvados se queja el pueblo (Proverbios 29: 2). Ver
: tcamcli; lhancamcl(n)iyash.

tancashcljcai Verbo, Grupo 2. 1s: jayincashcljcai (jayi-n-cashclj-cai). 2s: lhtancashcljcai (lhta-n-cashcljcai). 3s: tancashcljcai (ta-n-cashclj-cai). 1pi: shtancashcljcai (shta-n-cashclj-cai). 1 GOZA DE CONFIANZA.
2 TIENE SEGUIMIENTO. lhech lhjunash vitsha papi tancashcljcai yit'yishsha'ne chi' papi caaj pava t'acjai lo mismo
pas con los chamanes en los cuales confiaban, y con los que tenan sus cantos (de poder espiritual). Ver : nicashcljesh.

tan ca t'iyi'shee Adverbio negativo. NUNCA MS.


tanca ve'lhaaesh ~ tanca ve'lheeesh Ver : ve'lha2.
tancfai Verbo, Grupo 2. 1s: jayincfai (jayi-n-c-fa-i). 2s: lhtancfai (lhta-n-c-fa-i). 3s: tancfai (ta-n-c-fai). 1pi: shtancfai (shta-n-c-fa-i). 1 ES HOSTIGADO.
2 ES VCTIMA DE ODIO. Ver : tancntai; tcfai.

tancntai Verbo, Grupo 2. 1s: jayincntai (jayi-n-cnta-i). 2s: lhtancntai (lhta-n-cnta-i). 3s: tancntai (ta-n-cntai). 1pi: shtancntai (shta-n-cnta-i). 1 ES VCTIMA DE ODIO.
2 LE CREAN PROBLEMAS. c'usem'in papi tancntay, lhayaash ti yiv'yeshch'e pa lhfanishlhavach, papi lhech yitst'ajesh
jayu ja lhanvacleyash ja Dios felices los perseguidos por causa del bien, porque el reino de Dios les pertenece (San Mateo
4: 10). lhacm'a papi tancntaisha'ne lhai'yaash ti yisnatesh pava yen pa Fitsc'yich, papi'lhech tajulhei ca
nanshamvatsham'in todos los que son perseguidos porque se atienen a la voluntad de Dios ("hacen las [cosas que] Dios
quiere") pueden estar contentos. ni ntancnta'yesh no se le crea problemas con eso. Sinn : tancfai. Ver
: tancfai; tcntai; lhancnta(iyash).
tanc'ui Verbo, Grupo 2 (chequear). 3s: tanc'ui (ta-n-c'ui). 1 SE MUDA PARA AC.
2 SE ACERCA HACIA AC. anc'uishi'na! acercate ms ac! tanc'uiyiin se acerc a m. ach'anelhyi yiyaam!
asfacle'lhem ca nitanc'uyiy, lhayaash ti jen ca jayasinyelh escchenme, por favor! dganle que se acerque, que tengo
que hablar con l. tajulhey ca anc'uyelhyi, ya'lhech yaJos lhasch'inishelh, nan lhatcashaayshelh na
Egipto acrquense, yo soy Jos, soy el hermano de ustedes, el que vendieron a los egipcios (Gnesis 45: 4).

tanchaija'yesh Verbo, Grupo 2. 1s: jayinchaija'yesh (jayi-n-chai-ja'y-e-sh). 2s: lhtanchaija'yesh (lhta-n-chai-ja'y-esh). 3s: tanchaija'yesh (ta-n-chai-ja'y-e-sh). 1pi: shtanchaija'yesh (shta-n-chai-ja'y-e-sh). 1 ES COMENTADO.
2 ES ALABADO.
2 ES CRITICADO. vooy ja Jos lhanjuyjatsech'esh lhja Mara, yaichavalhey ca nitayjop j lhech jaspa tanca
nitanchayjayesh Jos, el ovio de Mara, pens abandonarla para no ser criticado (San Mateo 1: 19). Ver : tchai.

tanchavatiy Verbo, Grupo 2. 1s: jayinchavatiy (jayi-n-chavat-iy). 2s: lhtanchavatiy (lhta-n-chavat-iy). 3s: tanchavatiy (tan-chavat-iy). 1pi: shtanchavatiy (shta-n-chavat-iy). 1 SE CUIDA.
2 TIENE CUIDADO. tanchavatiy ca lhjunashach'evatjulh j pava yichatjulh t'afcatos hay que cuidar que las cuatro esquinas
(de la casa) sean iguales. patacpatacch'e cava lhnyishai capi catsinvot lhai'yaash ti tanchavatiy lhapesh papi
nivacleichac ti vatclneelhsha'ne los caminos de nuestros antepasados daban muchas vueltas por el cuidado de los
indgenas (enemigos) con los cuales guerreaban. Ver : nichavat'esh.

tanchetjai Verbo, Grupo 2 (solo en tercera persona). 3s: tanchetjai (tan-chet-jai). ES EMPACHOSO. Ver : yichet.
tanch'anjai1 Verbo, Grupo 2. 1s: jayinch'anjai (jayi-n-ch'an-jai). 2s: lhtanch'anjai (lhta-n-ch'an-jai). 3s: tanch'anjai (tan-ch'an-jai). 1pi: shtanch'anjai (shta-n-ch'an-jai). 1 SE LO ESCUCHA.
2 ES ESCUCHADO.
3 SE LO OBEDECE.
4 ES OBEDECIDO. shtat'esh ca ntaneijaisha'ne japi casnivacles, tanc'hanja'yem napi lhchifas, pa nque japi samto ca
nvi'jatana vitsha queremos que nuestros lderes sean reconocidos, que sean escuchados por sus compueblanos, y que los

438

blancos tambin los respeten. pava'lhech lhc'aplhus ti lhcaanvacleesh'e pa Roma pa'lhech tanch'anjai Augusto, pa
yan'e' shita pa vatyjijat: lhacm'a papi nivacle papi yishi' ca yiyjijat isjop ca chi nisesh'e pava lheiyis jaspa chi
natsjuulh en aquellos tiempos reinaba en Roma el emperador Augusto que dio el siguiemte edicto: todas las personas que
viven en mi imperio deben inscribirse en las listas del censo ("poner-en su nombre para que se cuenten"). tsityjatch'e pa
ninchivoyeshch'e chiyisnatesh'e nque cotsjaat , ti tlhshaam papi yitst'ajesh chinvacleyansha'ne: pa ninatcajyshay
ti chiyashjatem pa tanyjijayesh, pa lhan'e papi nivacle tanch'anjay pa yachajshichamch'e me han informado de un
mal que hacen en esta tierra, un error del que es responsable el gobernante: el necio ocupa altos cargos mientras que la gente
que vale ocupa puestos humildes (Eclesiasts 10: 5-6). Ver : tach'an; lhtanch'anjayash; tanch'anjai2.

tanch'anjai2 Nombre masculino. Pl: tanch'aija'ne (tan-ch'ai-ja'ne). 1 AUTORIDAD.


2 LDER. Lit: es escuchado papi tanch'anjayesh papi nivacle yichajei t'ajuiyish ts'ivee pa Jesus pa lhcaanvacle Roma lhavo'
Poncio Pilato; yiyata ts'ivee: nque nivacle tnesh'in japi'lhech los cabecillas del pueblo llevaron a Jess ante el
gobernador romano Poncio Pilato; le acusaron: este hombre est alborotando al pueblo. Ver : tanch'anjai1.

tanclalhjate1 Nombre femenino; no poseble. PIRA MBOKAJA (pez). Geophagus sp.. Lit: peine Ver : lhtanclalhjate.
tanclalhjate2 Ver : lhtanclalhjate.
tanclvalhchai Verbo, Grupo 2. 1s: jayinclvalhchai (jayi-n-clvalh-chai). 2s: lhtanclvalhchai (lhta-n-clvalhchai). 3s: tanclvalhchai (ta-n-clvalh-chai). 1pi: shtanclvalhchai (shta-n-clvalh-chai). 1 ES CUIDADO.
2 ES MIRADO.
3 ES OBSERVADO. Ver : yiclvalh.

tanechepjalh Verbo, Grupo 4. 1s: jatanechepjalh (ja-tan-eche-pjalh). 2s: lhtanechepjalh (lh-tan-echepjalh). 3s: tanechepjalh (tan-eche-pjalh). 1pi: shtatanechepjalh (shta-tan-eche-pjalh). 1 SE ENVUELVE.
2 SE ABRAZAN. tanechepjalhesh'in se envuelve fuertamente. Ver : yechepjalh.

taneclet Verbo, Grupo 2. 1s: jayi'neclet (jayi'-n-eclet). 2s: lhtaneclet (lhta-n-eclet). 3s: taneclet (ta-neclet). 1pi: shtaneclet(lhta-n-eclet). 1 ES AGREDIDO.
2 ES ATROPELLADO.
3 ES ASALTADO. she papi ti tanecletyi jayu? qun me atacar? ni yecletelhsha'ne coosa ca yicltelh tatsha ca
ja'yineclettajelh no bajamos (de nuestros caballos), en el caso de que pudiramos huir inmediatamente si nos agredan.papi
nivacle vatjumtic'oya papi juutshinjas ca ntaneclet los nivacle esperaban el ataque de los toba. nava nalhus ti tanecletyi
pa tsicmclquiin todo el da me asaltan y me hacen sufrir (Salmo 56: 1). pava lhclishay lhcntvs yamyijop'in pa
cha'lheesh ti tanecleteshyiin sus palabras odiosas me cercan y me combaten sin motivo (Salmo 109: 3). Ver
: t'eclet; tanecletsjai.

tanecletsjai Verbo, Grupo 2. 1s: jayinecletsjai (jayi-n-eclets-jai). 2s: lhtanecletsjai (lhta-n-eclets-jai). 3s: tanecletsjai (ta-neclets-jai). 1pi: shtanecletsjai (lhta-n-eclets-jai). 1 ES AGREDIDO.
2 ES ATROPELLADO.
3 ES ASALTADO. ac'jlheesh yinjt ca acu'meem'in napi achifas; ashanapeeen papi avelhavot ca
ntanecletsjaitaj siempre debs estar listo para servir a tu gente; tens que defender a tus prjimos cuando son
agredidos. Ver : t'eclet;taneclet.

taneeijai Ver : ta'neeijai.


tanefen Ver : ta'nefen.
tanetji Verbo, Grupo 2. 1s: jayinetji (jayi-n-etji). 2s: lhtanetji (lhta-n-etji). 3s: tanetji (ta-n-etji). 1pi: shtanetji
(lhta-n-etji). 1 ES MOLESTO.
2 HINCHA.
tane(i) Adverbio. 1 A PESAR DE TODO.
2 SIN EMBARGO.
3 DE TODOS MODOS.
4 PUES. shtachiiych'e tanei papi lhcaanvacles, lha' ti cas'ampapuc igual, vamos a salir detrs de los caciques, auque nos
tienen por tontos. vooi tanei ja T'is' jatsavalhch'e jayu de todos modos, ir directamente donde T'is'. caslhech tanei
casvaatsha ca shtasnatesh jayu pa casnyiish de todos modos, nosotros somos los que haremos nuestro propio

439

camino. jlhaa tanei ti meey japi vatcasinc ca avatvanjayinesh, pa asnatesh'atam pa ca acufayjatajop ti lhavatsjan
shita, jaspa yityesh'a jayu napi achifas ti lhavatsjan, lhech t'nashch'e cava tayjijanesh ca Moiss no dejes de ir
("pero s que vayas") a los sacerdotes para presentarte, y, para que les consten, lleva la ofrenda de tu sanacin establecida por
Moiss (San Marcos 1: 44). lhech tanei pa Issha'ne Vatsc'clit yaijateshch'e papi p'alhaa catsinvot pa is
lhaichavalhjayash es ms, el Espritu Santo ha permeado los buenos pensamientos de nuestros antepasados. caaj tanei pa
ctsej ca nitsefeshtaj, j'tineij ti yitsefesh, pa nque tuc'ach'e lhn lhpa t'acjuus haba all pues caraguat espinoso, y
se le haba hincado muchas espinas, tena la rodilla as de hinchada. jjjeclay ninastya jque taj ti vooy jan
tsicheneshnee ca javancanajayanesh pa yint, lhech j lhech yit'eshyi: ca avantajesh ja Espritu Santo pa ve'lha
nivacle ca nvtaj'apee, lhech j lhech vancanajayanesh jayu ja Espritu Santo; ja'van tane j lhech, pa
janclhanitsha ti yij' ti Dios lhas ya no lo conoca, pero el que me envi a bautizar con agua me haba dicho: aqul
sobre el que veas bajar y posarse el Espritu Santo es el que ha de de bautizar con Espritu Santo; yo lo he visto y atestiguo
que es el Hijo de Dios (San Juan 1: 33-34). jovalhei'in lhja yiclj lhca yafalhsham, pa t'a'vuisham tanei ja nyish mir
un quebracho blanco (que haba) cado, y estaba inclinado atravs del camino. yicleesh java lhtsjei pa t'at'o, pa yit'esh:
jam' na jumje tanei se frot los ojos, bostez y dijo: dorm mucho, haba sido! Ver : j'tanei.

tanfaijanchai Verbo, Grupo 2 (solo en tercera persona). 3s: tanfaijanchai (ta-n-faijan-chai). Note: afirmativo 3s: ni
ntanfaijanchai (ni n-ta-n-faijan-chai). Note: negativo 1 SE ACOSTUMBRA.
2 ES ACOSTUMBRADO.
3 ES INSLITO. Note: en esta ltima acepcin, se usa en forma negativa nqueesh jayu ni ntaiyesh ti
tanfaijanchaijoom desde ahora va a pertenecer a nuestra cultura ("se acostumbra para nosotros"). tanvi'jatancha'yesh
jayu papi na lhjunashvatc'oya nivacleicha ca nchaajsha'ne pa tanfaijanchai lhjunash se respetar (el derecho de) los
diferentes indgenas a sostenerse segn sus costumbres. Ver : yifaijan.

tanfunchai Verbo, Grupo 4. 1s: jayinfunchai (jayi-n-fun-chai). 2s: lhtanfunchai (lhta-n-fun-chai). 3s: tanfunchai (ta-nfun-chai). 1pi: shtanfunchai (shta-n-fun-chai). SE LO RESPETA. tanfunchai java ni ntantstjai se respeta las cosas
ajenas. yilhecljtajesh ca nitanfunchay jayu pensaba que lo respetaran (San Marcos 12: 6). Ver
: lhfun; lhanfunjai; tfunchai.

taniftsj Verbo, Grupo 4. SE PELLIZCA(N). 1s: jataniftsj (ja-ta-niftsj). 2s: lhtaniftsj (lh-ta-niftsj). 3s: taniftsj (taniftsj). 1pi: shtataniftsj (shta-ta-niftsj). Ver : yiniftsj.

taniicju Verbo, Grupo 2 (chequear). 3s: taniicju (ta-nii-cju). ES SALUDADO. taniicjuelh papi nivacle ti yich fue saludado
por los nivacle y se fue. Ver : vaniicjuelh.

tanimaj Verbo, Grupo 4. 1s: jatanimaj (ja-tan-imaj). 2s: lhtanimaj (lh-tan-imaj). 3s: tanimaj (tan-imaj). 1pi: shtatanimaj
(shta-tan-imaj). 1 SE OBLIGA.
2 SE ESFUERZA POR.
3 HACE UN ESFUERZO. Ver : yimaj.

tanis Verbo, Grupo 4. 1s: jatanis (ja-ta[n]-n-is). 2s: lhtanis (lh-ta[n]-n-is). 3s: tanis (ta[n]-n-is). 1pi: shtatanis
(shta-ta[n]-n-is). 1 SE PREGUNTA.
2 PROPONE. jaelh nalhu ti taiyeshva'ne ca natchai'apee pa lhcumjayashvatam, taniselhsha'ne pavque nalhus jayu pa ca
lhjunasha ja lhavtsaat otro da, se reunieron para conversar sobre su(s) trabajo(s) de la comunidad, y se preguntaron cmo
iban a ser los das futuros de su pueblo. pa lhechesh pa taniseshch'evatam pan yie' papi vanqu'eeyjatesh jayu entonces
ellos comenzaron a preguntarse entre s cul de ellos era el que iba a entregarlo (el pan) (San Lucas 22: 23). pa tanisesh
ts'ivee: na t'e pan tlhshi' nqueei? se preguntaban: de dnde ser que viene aquel?'. pa taniy'seshelhjop papi
lhanvaclesesh shi' papi c'afoquelhay pa yimjatch'ec'oya pava yintes yalhatlhch'e' ti yi'shi' yiey pa fach'ee pa yitsaat,
vooy papi lhech pa yivo'yeshvatjulh ts'ivee propuso a las autoridades civiles y militares de cegar los manantiales que haba
fuera de la ciudad, y ellos lo apoyaron (2 Crnicas 32: 3). Ver : niyji; tayjijan;taytsjanjayash
tanyjijai; yjija'mat; yjijamatsej; lhyjijat.

tanipjacln ~ tanijpcln Verbo, Grupo 4 (chequear). 1s: jatanipjacln (ja-tani-pjacln). 2s: lhtanipjacln (lh-tanipjacln). 3s: tanipjacln (tani-pjacln). 1pi: shtatanipjacln (shta-tani-pjacln). 1 SE LLEVA TODO.

440

2 HACE ALGO. lhaspclen ti lhtanipjclneshyi napi acles me has engaado con promesas cuando viniste con todos tus
hijos. ca enelh pa atanipjaclnshelha lhpa alhiivte para que ustedes lo amen con todo su corazn. pa atanipjclna ca
avooysha'ne jan lhjunash ti lhavooysha'ne pa clesanilh ts'ayji j'tajesha pa vatcqueclit ti chiyfiich si amontonas lo
que buscas como buscas el dinero (? "metal sucio/negro") o un tesoro escondido (Proverbios 2: 4).istaa ca en ja
Lhcaanvacle a'Dios pa atanipjclnsha lhpa acachi', pa asc'clit shi' pa acajysha amars al Seor tu Dios con todo tu
corazn, con toda tu alma y con toda tu mente (San Mateo 22: 37). Ver : yipjacln ~ yijp'cln.

tanisjaclesh Verbo, Grupo 4. 1s: jatanisjaclesh (ja-ta-nisjacl-e-sh). 2s: lhtanisjaclesh (lh-ta-nisjacl-e-sh). 3s: tanisjaclesh
(ta-nisjacl-e-sh). 1pi: shtatanisjaclesh (shta-ta-nisjacle-e-sh). SE RASGUA(N). shtatanisjaclesh nos rasguamos uno a
otros. Ver : nisjaclesh.

tanivalhchai Verbo, Grupo 2 (chequear). 1s: jainivalhchai (jai-n-ivalh-chai). 2s: lhtanivalhchai (lhta-n-ivalhchai). 3s: tanivalhchai (ta-n-ivalh-chai). 1pi: shtanivalhchai (shta-n-ivalh-chai). 1 ES CASTIGADO.
2 RECIBE UN CASTIGO.
3 SE LE CASTIGA. ja cutsjanaj tanivalhchai el ladrn fue castigado. tanivalhchaiyesh jayu pa lhavafi ser castigado con
muerte. yaaj papu ca ve'lhaa ca amac'oya!; papu ca amtajac'oya pa nitanivalhchayesh qu no falte ni uno!; el que
falte ser castigado. Ver : yivalh.

taniyitan Verbo, Grupo 4 (chequear). 1s: jataniyitan (ja-tan-iyitan). 2s: lhtaniyitan (lhtan-iyitan). 3s: taniyitan
(tan-iyitan). 1pi: shtaniyitan (shtan-iyitan). 1 EST DESCONTENTO DE S MISMO.
2 SE RENIEGA. yeetajesh ca nasvaneshelh ti nitaniyytaneshelh yifanishelhyivach ti yavelheelhsham ja Cristo Jess; pa
yeetajesh shta ca nitsachajelha ja apis yijunashelh queran vernos renegar de nuestra hermandad ("lo que hicimos en
nuestra hermandad") con Jess Cristo; queran tambin desviarnos de nuestra personalidad (Glatas 2: 4). Sinn
: vaniyitan. Ver : yiyitan; vaniyitan.

tanjati Verbo, Grupo 2. 1s: jayinjati (jayi-njat-i). 2s: lhtanjati (lhta-njat-i). 3s: tanjati (tan-jati). 1pi: shtanjati (shta-njat-i). 1 EST ACATARRADO.
2 TIENE LA NARIZ CON MOCO. Ver : lhanjat'.

tanjovaiyi Verbo, Grupo 2. 1s: jayinjovaiyi (jayi-n-jovai-yi). 2s: lhtanjovaiyi (lhta-n-jovai-yi). 3s: tanjovaiyi (ta-n-jovaiyi). 1pi: shtanjovaiyi (shta-n-jovai-yi). ES TEMIDO. ni chinaa ti chi yapunesh, tanjovaiyiyeshem ti ampa ca
nt'yishpoco antes lo haban despreciado (por su ignorancia), les daba miedo su ignorancia ("era temido de ellos"). pa Dios
t'un'in shi' ti tanjovayi; pa lhech yiyitsjat'e pa vatpiiyash yiey pa vs Dios tiene un poder que sobrecoge ("es temido") e
impone paz en las alturas (Job 25: 1-2). Ver : nijovai.

tanjclitch'een Verbo, Grupo 2. 1s: jayinjclitch'een (jayi-n-jclit-ch'e-en). 2s: lhtanjclitch'een (lhta-n-jclit-ch'een). 3s: tanjclitch'een (ta-n-jclit-ch'e-en). 1pi: shtanjclitch'een (shta-n-jclit-ch'e-en). SOLLOZA. Ver
: yinjaclitch'een.

tanjui Verbo, Grupo 2. 1s: jayinjui (jayi-n-jui). 2s: lhtanjui (lhta-n-jui). 3s: tanjui (ta-n-jui). 1pi: shtanjui (shta-njui). 1 SE DIRIGE HACIA AC.
2 VIENE HACIA AC.
3 TOMA CONTACTO.
4 SE INCLINA.
5 ES PARA.
6 EST DIRIGIDO A. napu' japi nivacle tanjuich'e ja njish, pa uj ti yulhs dos hombres venan por el camino, y eran muy
cansados. yi'vanshicham pan yie' pa Shtavuun, pa ventaj ti'ma tanjuiyeishicham lhn pa Shtavuun pa yamei lhn
lhavaatsha mirando abajo vio a Shtavuun, y entonces baj hacia donde estaba (Shtavuun). pa Lhcaanvacle pa tanjuyyi pa
yit'esh'yam: avaatsha, nivacle, ti lhv'ji' japi lhtachifas cvfanjas el Seor me dirigi la palabra y me dijo: hijos de
hombre, vives en medio de un pueblo rebelde (Ezequiel 12: 2). pa Lhcaanvacle pa tanjuyeshyi ve'lheeshcum shta pa
yit'eshyam... el Seor me dirigi la palabra una vez ms y me dijo... (Ezequiel 12: 17). nich'a tanjuitajshicham na
jumcuclaai ti yielhch'esha'ne pa Ascano lhpque lhutsja a la tarde ("recin inclinado el sol"), Ascano se sent con la

441

joven. tanjuyeshyi ti yit'eshyam... me diriji la palabra y me dijo... j'lhech jaytsaccunelh vanequetsenyijulh ti


tanjuyijulh el que sola comer conmigo se volvi mi enemigo ("se prefiri a s mismo encontra de m"). ta yich'e cque
ti lhacm'a ti tanjui'yi? qu significa todo esto para m? papi nivacle cha'pa'eshyiyshi ti tanjuyijulh pa tsijuvanvatam
pa tsipcjvatam ti tsichajshicham la gente de todos lados (?) vienen a m para insultarme, bofetearme y atajarme (Job 16:
10). yifosyitapee pa lhavc ti tanjuyyijulh pa tsijney ti nilhc'utsfaayish arde en ira contra m ("llena su ira contra m")
y me trata como su enemigo ("me considera que soy su no-amigo") (Job 19: 11). lhacm'a japi lhavatclnjafas ti
tanjuyyijulh, yamjop ti t'afayjop ja yijpyich ti vataasclansha'ne ti tanecletyi todos sus guerreros se vuelven contra m,
se fueron hasta mi casa para cercarla y se preparan a atacarme (Job 19: 12). tanjuishicham ja lhshatech pa vaf dobl la
cabeza (abajo) y muri. cocch'e pa nyish pa yich'apeeen pa tanjuich'etsham'in pava uticui el camino era polvoriento,
suba y bajaba entre las colinas. Ver : t'ajui.

tanjuishicham joquitaj Nombre masculino; no poseble. AZADA. Lit: pala va-abajo Ver
: jooc; joquitaj; lhjoquitavash; lhavjoquitaj; tanjui.

tanlhataj Adverbio/Interjeccin/Modismo. 1 PUS CUNDO SER.


2 OJAL.
3 INTENTANDO HACER ALGO. Note: expresa un deseo impaciente pa tanlhatajem ca ncfa ts'ivee intentaron
atarlo. tanlhataj lha yse ca lhja'ya'eesh ja'lhech nich'ayich ojal mi hija se case con aquel joven. tanlhataj ca yi'van
pa lhuup shi pava lhcles na ptsej me gustara ver un nido de cigea con sus pichones. tanlhataj ca ni nte'ya lha
aacjiyuc! cmo quisiera que este rbol no tenga espinas! ve'lha lhn pa cletc'oyaan; mu! tanlha na ca nam ja ve'lha;
pa nam lhn pa chi nchaipac'oyaan uno tarda en llegar; qu cosa!, que venga por fin ste; lleg por fin el que
esperaban. muu, tanlha'na nalhua! ay, que noche interminable! (ojal venga el da). Sinn : tanlha'na.

tanlha'na Ver : tanlhataj.


tanclit Verbo, Grupo 4 (? chequear). 1s: jatanclit (ja-ta-nclit). 2s: lhtanclit (lh-ta-nclit). 3s: tanclit (tanclit). 1pi: shtanclit (shta-nclit). 1 MOSTRARSE.
2 SE DEJA VER. jjjiclai ni tanclityem todava no me hago ver (no dejo que ellos me ven). jatnclitshelh'am jayu nava
matas ti jayjuyeshelh'ajulh voy a testificar contra ustedes. suiyeshshi ca chinta'nclitesh debe ser expresado. yamsha
ti jjjeclay nishtant'ya pa casjunashelhch'e jayu, shtantylheelha ca nitnclitaj ja Jesucristo pa casjunashjulh jayu
j lhech, lhayaash ti shtavanshelh j pa lhujnash todava no se ha manifestado lo que seremos, sabemos que, cuando
aparezca, seremos semejantes a Jesucristo, y lo veremos exactamente como l es (1 Juan 3: 2). Ver : yinclit.

tanclj Verbo, Grupo 4. 1s: jatanclj (ja-tan-clj). 2s: lhtanclj (lh-tan-clj). 3s: tanclj (tanclj). 1pi: shtatanclj (shta-tan-clj). SE ALABA(N). Ver : yclj; tancljcai.

tancljcai Verbo, Grupo 2. 1s: jayincljcai (jayi-n-clj-cai). 2s: lhtancljcai (lhta-n-clj-cai). 3s: tancljcai (ta-nclj-cai). 1pi: shtancljcai (shta-n-clj-cai). ES ALABADO. lhtancljcai a'lheesh nap'elh nivacchei bendita t eres
entre todas las mujeres ("eres alabada, menos (lo son) las otras mujeres"). Ver : tanclj; yclj.

tanfis Verbo, Grupo 4 (chequear). 3s: tanfis (tan-fis). SE CUMPLE. a'va, c'cfeesh jayu pava niyjy pa jaspa ya aj ca
atatvaych'aclaj'in, pa namjey ca nitnfistaj pava nalhus ca chi naclyitaj mira, te amarro con sogas para que no puedas
cambiar de lado hasta que cumplas los das de tu asedio (Ezequiel 4: 8). Ver : yfiis.

tanichat Verbo, Grupo 4. 1s: jatanichat (ja-tan-i-chat). 2s: lhtanichat (lh-tan-i-chat). 3s: tanichat (tan-ichat). 1pi: shtatanichat (shta-tan-i-chat). SE ARREPIENTA. pava lhclishaya pa Samuel uj ti ninanctsitayjayan'in
pa nintatfaclesh lhan'etaj ca nitnychatesh'in pa lhe'tajeesh jayu pa ni caajem shta pa nich'a lhc'usiyash'in las
palabras de Samuel amargaron (?) mucho a Sal, pero sin embargo, (Sal) no se arrepinti; si se hubiera arrepentido, una
nueva felicidad habra llegado para l. Ver : ni; vattanichatjayash.

tanclhanit Verbo, Grupo 4. 1s: jata'nclhanit (ja-ta'-nclh-anit). 2s: lhta'nclhanit (lh-ta'-nclh-anit). 3s: tanclhanit
(ta-nclh-anit). 1 SE MUESTRA.
2 MANIFIESTA.
3 SE DISTINGUE.

442

4 HACE COMPRENDER ALGO.


5 DA TESTIMONIO DE. pa'lhechesh ti tanclhanitshem ti vanetnem l se dio a conocer (a ellos) y se nombr a s mismo
para ellos. papi judios tanclhitsha pa lhreligion ti yisclaneshshi pa sbado la celebracin del sbado era el distintivo
de la religin de los judos. yivaatsha jat'nclhanitsha ti nic'ac'utsfaaesh, lha utiyuc Seir, yivaatsha pa c'aclyit jayu
ca jaamiyan'e pa'na shi' ca nafalhch'esha'ne aqu estoy contra t, monte Seir, extender mi mano contra t para hacerte
desierto desolado (Ezequiel 35: 3). vooy avaatsha lhtnclhanitshac'oya jayu lhacm'a napi yiey na cotsjaat, pa
lhanfaclemch'e jayu pava lhavan shi' pava lhpe'ya sers su testigo ante todo el mundo y les contars lo que has visto y lo
que has odo (Hechos 22: 15). pa lhech t'aplhuqu'e ti yifi'yeshlhtapee japi vat'eyjatsjanjas ti tanclhaniteshlhavne
ts'ivee pa lhneetshamjayash ja Lhcaanvacle Jess con gran energa daban testimonio de la resurreccin del Seor (Hechos
4: 33). janfaclelh'am nava tsit'yelha j'tajesh ti jatnclhanitshelhyivne pa ti javanelh, taj ti na at'eshelh ca
acumelhjulh ca ujaneshelh cava jatnclhanitshelhyivne nosotros te hablamos de lo que sabemos, y damos testimonio de
lo que hemos visto, pero ustedes no aceptan nuestro testimonio (San Juan 3: 11). pa lhechesh pa tanclhaniteshlhavne
shta ja Juan pa yit'esh: ja'van ja Espritu Santo vatjney ja ofo tlheychisham na vs pa nacheyshicham j lhech pa
mnlhashi Juan dio este testimonio: contempl al Espritu Santo que bajaba del cielo como una paloma y se posaba sobre l
(San Juan 1: 32). vooi ti yj'e' pa ca lhfanisheesh, pa lhechesh jcl'esh ti tanclhanitsha pa t'unaj tqu'ilhjei despus
de agotar sus recursos, recin manifestaba l su poder salvador. Ver : nc; yinclhanit.

tanicheelh Verbo, Grupo 4. 1s: jatanicheelh (ja-tan-iche-elh). 2s: lhtanicheelh (lh-tan-iche-elh). 3s: tanicheelh
(tan-iche-elh). 1pi: shtatanicheelh (shta-tan-iche-elh). 1 VAN/VIENEN JUNTOS.
2 VIENE/VA EN COMPAA DE. Note: generalmente va con el sufijo plural -elh, pero ste puede faltar she papi tanajayyi?
yit'eshvatam lhacm'a ti ampapu, pa yit'eshelh pa Pedro papi tanaycheelh... quin me ha tocado? todos dijeron que
nadie y dijo Pedro viniendo con ellos...(San Lucas 8: 45). Sumnaai lhei pa c'utsjaclaai, jatanichielh ja checla'
Cheechee el ancianito se llamaba Sumnaai, iba con nosotros mi hermano mayor Cheechee. tanichielh pa putavena en
compaia del conejo. japi lhech tanca niyjiesha ja Tito ca niseej clee; j'lhech jatanycheelhsha'ne nijudioa ni
siquiera a Tito le obligaron a circuncidarse ("cortar un poco"); l era mi compaero pagano ("nos acompaamos [yo y] el nojudo". meeycum yiyaam lhja yse, lhayaash ti yujeey ca nivaf; istaa ca shtatanycheey ca an'apee nava apcty pa
jaspa nivatsjan ven, por favor, a ver a mi hija, porque est agonizando; vamos all e impn las manos sobre ella ("pon tu
manos") para que sane (San Marcos 5: 23). pa'lhech tulh ti jonshajesh pa Jose netshaam, pa tanicheelh lhpa Maria
chi' shita pa taclaj; pa Jesus chi yiclsjatei pa Egipto en plena noche, Jos se levant y acompa a Mara y al nio
Jess, que hizo huir a Egipto. pa j'tanei ti yitshaam pa Noe lhpa lhvjatshiy, tanichielh lhpa lhch'acfa chi' papi
lhcles, chi' papi'lhech lhch'acfas vitsha, jcl'esh ca nalhjenesh pa lha'vint pa cha'nuicha Noe, pues, entr en su arca, lo
acompaaban su esposa y sus hijos, junto con sus esposos, para salvarse de las aguas del diluvio. vooy ti jaynelhshi java
napu'yama nalhus pa jayayelh'e; pa lhacm'aelh japi lhech japi cjecly shi' japi tavclas ti jatanycheelh ti
jayayelhshi ja yitsaat cuando se cumpli nuestro plazo de siete das, salimos para contuar el viaje (en barco); todos, con sus
mujeres e hijos, nos acompaaron hasta fuera de la ciudad (Hechos 21: 5). pa nam shta lhj lhech vatcavoque pa yit'esha
japi lhech vatsavat'ech'e: ncyiana tanycheelhsha'neen j lhech entr la sirvienta y dijo a los que estaban presentes
("parados"): ste es uno de ellos (San Marcos 14: 69). lhpa Jocabet tanychielh lhpa lhc'utsja'esh lhse Maria Jocabet
iba con su hija mayor Mara. ujesh ti jayjeeshey ja casvelh Apolo ca nitanycheelh japi lhech casvelhavot jaspa
navanelh jayu shta; taj ti nqueesh sasemjop ca nquelh'ay, taj ti nam jayu ca istajeemjop a nuestro hermano Apolo le
he insistido que vaya a visitarlos con los hermanos, pero l no puede ir ahora; ya ir cuando sea oportuno (1 Corintios 16:
12). yit'ya ti tanca lhecha j ca chinjutsjat ca nitnichielh pa nich'ayechsabe que no es la primera (chica) que un
chico escogera para salir con ella. jayeesh avaatsha ca shtatanichi quiero ir con vos. Ver : yiche.

tanlhjn Verbo, Grupo 4. 1s: jatanlhjn (ja-tan-lhjn). 2s: lhtanlhjn (lh-tan-lhjn). 3s: tanlhjn (tanlhjn). 1pi: shtatanlhjn (shta-tan-lhjn). 1 MIENTE.
2 FINGE.

443

3 HACE ALGO SIN PERMISO. lha'ma papi lhech ti naaclojasham, ti tanlhjnshi pa lhech cotsjaat aunque eran un pueblo
muy pequeo y eran extranjeros en aquel pas (1 Crnicas 16: 19). Sinn : vanlhjn. Ver : vanlhjn.

tantjataan Verbo, Grupo 4 (?). 3s: tantjataan (tan-tjat-a-an). 1 DISPARA.


2 ECHA A CORRER. ni ntalhcui lhn pa'lhech cuvyu; pa'lhech cuvyu tantjataan pa yi'ee papi nivacle no era
amansado aquel caballo; el caballo dispar en direccin de los nivacle. Ver : vantjat; ytjat.

tansch'aclaj Ver : ta'nsch'aclaj.


tantai Verbo, Grupo 2. 3s: tantai (ta-n-tai). 1 VIENE DE VISITA.
2 VIENE DE PASO. ni cletach'e ti tantayey lhja yich'inj shi' ja t'ajjam no hace mucho tiempo, mi hermana y su familia
vinieron a visitarnos. Ver : t'taai.

tanyin Verbo, Grupo 4 (chequear). 1s: jatanyin (ja-ta[n]-nyin). 2s: lhtanyin (lh-ta[n]-nyin). 3s: tanyin (ta[n]nyin). 1pi: shtatanyin (shta-ta[n]-nyin). 1 ES EL PRIMERO.
2 SE ADELANTA. pan t'aplhua ti nivat'aj, pa ve'lha papu lhech pa t'ajayeshfach'ee pa t'ituuc; pa lhechesh lhpan
yiclvalhesh pa ycfeesh pa isash yuc pa t'ituuc pa yit'esh: nque tanyinfach'ee llegado el momento de dar a luz, uno
de ellos (los mellizos) sac una mano, la comadrona ("la que la cuidaba/la encargada") se la agarr y ele at una cinta roja,
diciendo: ste salio el primero (Gnesis 38: 28). pa lhech t'aplhuqu'e pa tavclaj pa yachajtasham pa t'ituuc pa
lhch'inishesh pan vatjutsa' fach'ee pa lhe'naa lhpa lhavoqueesh ti lhqueyesh Fares, lhayaash ti yit'esh: lhancat'ey nan
lhavchee! pero l retir la mano y sali su hermano; lo llam Fares, y coment: buena brecha te has abierto (Gnesis 38:
29). Ver : vanyin.

tanyj Verbo, Grupo 4. 3s: tanyj (ta-nyj). 1 SE PROLONGA.


2 SE AMPLIA. tanyjji na yaclish corre la voz. Ver : yinyj; ya'clish; lhcliish.

tan pa ca t'elheesh Adverbio negativo. NUNCA JAMS.


tanpe'ya Verbo, Grupo 2 (?chequear). 3s: tanpe'ya (ta-n-pe'ya). 1 ES RESPETADO.
2 ES ESCUCHADO. Ver : yipe'ya; tpeeichai.

tanpfiyujai Verbo, Grupo 2. 1s: jayinpfiyujai (jayi-n-pfiyu-jai). 2s: lhtanpfiyujai (lhta-n-pfiyu-jai). 3s: tanpfiyujai
(ta-n-pfiyu-jai). 1pi: shtanpfiyujai (shta-n-pfiyu-jai). 1 ES MALDITO.
2 SE LE MALDICE. Ver : yipfiyu.

tanqu'etsjei Verbo, Grupo 4 (?chequear). 1s: jatanqu'etsjei (ja-tan-qu'-etsje-i). 2s: lhtanqu'etsjei (lh-tan-qu'-etsjei). 3s: tanqu'etsjei (tan-qu'-etsje-i). 1pi: shtanqu'etsjei (sh[t]-tan-qu'-etsje-i). 1 SE EMBORRACHA.
2 SE EMBRIAGA. pa nintajulhey papi lhcaanvacles shi' papi chiyinvacleyansha'ne ca niyojisha'ne pa tjayetas t'i' shi'
pava tanqu'etsjey vattis no conviene a reyes ni a gobernantes darse al vino o tomar licores ("bebidas alcohlicas
embriagantes") (Proverbios 31: 4). Ver : yetsej; yetsjet; vanqu'etsjet.

tansits'ajan Verbo, Grupo 2. 1s: jayinsits'ajan (jayi-n-sits'a-jan). 2s: lhtansits'ajan (lhta-n-sits'a-jan). 3s: tansits'ajan (tan-sits'a-jan). 1pi: shtansits'ajan (shta-n-sits'a-jan). 1 HUELE.
2 OLFATEA.
3 PERCIBE OLOR. Ver : yinsits'a'.

tansits'a' Verbo, Grupo 4. 1s: jatansits'a (ja-tan-sits'a). 2s: lhtansits'a (lh-tan-sits'a). 3s: tansits'a' (tansits'a'). 1pi: shtansits'a (sh-tan-sits'a). PERCIBE SU PROPIO OLOR. Ver : yinsits'a'.

tanshamiy Verbo, Grupo 2 (chequear). 3s: tanshamiy (ta-n-sham-iy). CAUSA ALEGRA. j'lhaa pa nich'ayich pa
yivo'yeshch'e pa lhfanishlhavach, pa'lhech tanshamiy pero s que un joven que se porta correctamente causa alegra. Ver
: lhshami; lhshamiyash; vatshamishat.

tanshan Verbo, Grupo 4. 1s: jataanshan (ja-taanshan). 2s: lhtaanshan (lh-taanshan). 3s: tanshan
(tanshan). 1pi: shtataanshan (shta-taanshan). EST CERCA.

tanshiiy Verbo, Grupo 2. 3s: tanshiy (ta-nshii-y). 1 TIENE OLOR.


2 HUELE. yitamp'yem lhpa cjecl ti tanshiiy la mujer se sorprendi del olor que tena. tanshiiy'apee pa lhniish era
demasiado ftido el olor. yovalhei lhja vishini pa nitiyiei ja yint ti tanshiishi se fue a ver el tajamar y le sorprendi la

444

fetidez del agua. cu! nclhaa tanshiy'e na apee na shtajo'e bah! apesta nuestro echadero. tanshi' pava
lhavo'matis tena heridas malolientes. Ver : lhniish; najtinshit; niyo'nisinshit.

tantfacliy Verbo, Grupo 2. 1s: jayintfacliy (jayin-tfacl-iy). 2s: lhtantfacliy (lhtan-tfacl-iy). 3s: tantfacliy (tan-tfacliy). 1pi: shtantfacliy (shtan-tfacl-iy). ES CONOCIDO. ca istaja lhpa aacjiyuc, pa isis jayu shta pava lhay; ca
niistajaa lhpa aacjiyuc, pa niysisa jayu shta pava lhay, lhayaash ti tantfacliyesha lhpa aacjiyuc pava lhay si un rbol
es bueno, tendr fruto(s) bueno(s); si el rbol no es bueno, tendr fruto(s) malo(s), pues por el fruto se conoce al rbol (San
Mateo 12: 33). japi yivelhavot shi' japi yic'utsfas ti yitonteyam pa tsijney papu ti nintntfacliy mis parientes y mis
amigos se alejan de m y me tratan como a un extrao ("como alguien que no reconocen") (Job 19: 13). pa yich'e pava
lhcaavjuc pa yit'ajesh papi ni nantfacliysha'ne yamei shta papi na tlhshi'vatc'oya caminaban por las calles llenas de
forasteros ("desconocidos") llegados de todas partes. Ver : nitfac. Variante : tntfacliy.

tantnitjai Verbo, Grupo 2. 1s: jayintnitjai (jayi-ntn-it-jai). 2s: lhantnitjai (lha-n-tn-it-jai). 3s: tantnitjai (ta-n-tnit-jai). 1pi: shtantnitjai (shta-n-tn-it-jai). ES RENOMBRADO.

tantquitai Verbo, Grupo 2 (solo en tercera persona). 3s: tantquitai (ta-n-tquit-ai). 1 CONTIENE VENENO.
2 ES VENENOSO. Ver : yitquit.

tant'iy Verbo, Grupo 4 (solo en tercera persona?). 3s: tant'iy (tan-t'iy). SE MUDA PARA AC. Ver : vat'iy.
tantstjai Verbo, Grupo 2. 3s: tantstjai (ta-n-tst-jai). 1 ES DE PROPIEDAD.
2 ES UN DERECHO. pava matas tantstjai la propiedad comunitaria. tanfunchai java ni ntantstjai se respeta las cosas
ajenas. papi lhtatvelhavot papi tsitenasshi pa ni ntantstjai cotsjaat yichenei pa lhqu'isjayanach ti t'a'lhesh pa
lhcootsjat ti yitsavalheshei pa IBR las comunidades asentadas en tierras fiscales envan su solicitud de tierras directamente
al Instituto de Bienestar Rural. ja catsinyjijat 904 vanqu'eeijatjoom ti tantstjai la ley 904 nos reconoce este
derecho. caaj java matas ni nvatca't'iyaseesh, ni ntantstjaisha'ne hay cosas que no son partes (de un todo), no
pertenecen a nadie. Ver : yitst'aj.

tants'aclan Verbo, Grupo 4. 1s: jatants'aclan (ja-tan-ts'acla-n). 2s: lhtants'aclan (lh-tan-ts'acla-n). 3s: tants'aclan (tants'acla-n) ~ vatants'aclan (va-tan-ts'acla-n). 1pi: shtatants'aclan (shta-tan-ts'acla-n). 1 SE HUMILLA.
2 HACE LAS PACES.
3 SOLICITA. vooi ti yama pa tants'aclanc'oya ti t'aalhesh ca nantvacluemch'e ca lhfanishesh ti ni nvo'yeshch'e lhn (y)
llegaron (junto) a l y se humillaron, le pidieron que les perdonara ("l olvidara para ellas") que no haban actuado
bien. jatantsaclan'e le solicito algo. jatants'aclanesh'a ca avashanyam ca jasinqui'em napi nivacle te pido permiso
para hablar con la gente ("que me permitas que yo hable"). lhech lhjunash pa lh'Espritu pa Dios shinefenesh pava
nishtant'unesh'in, lhayaash ti nishtant'yish pa lhjunash ti chit'aalh; taj ti pa Espritu Santo ti vatants'aclaneshjoo pa
Dios, pa uj ti nachanjoom pa t'alhjayash, pa sajop ca chinteetsha pava lhclishay de ese modo, el Espritu de Dios nos
viene a socorrer en nuestra debilidad ("las [cosas] con que no somos fuertes"), aunque no sabemos pedir como es debido; pero
el Espritu Santo intercede por nosotros ante Dios con gemidos que no se pueden expresar (Romanos 8: 26). pa vooy pa
Dios, pan yit'ya pava cascachic, yitysha pava yeetajesh pa Espritu Santo; lhayaash pa Espritu Santo
vatants'aclaneshem papi yitst'ajesh pa Dios pava yenem y Dios, el que sondea los corazones ("nuestras entraas"), sabe
lo que pretende el Espritu Santo; porque el Espritu Santo suplica por los consagrados ("los que le pertenecen") de acuerdo
con la voluntad de Dios (Romanos 8: 27). she papi iseemjop ca nic'aclanem papi t'acu'meyshilhatam pa Dios? vooy pa
Dios yinclhanita ti yivmjatemshi pava lhsasch'e; she papi iseemjop ca nivalha papi lhech? vooy pa Cristo Jess j
lhech vafeem, j'tajesh shta j lhech ti neetsham pa yiey lhfayish pa Dios, vatants'aclaneyjoom pa Dios quin acusar
a los que Dios eligi?, si Dios absuelve, quin condenar?; ser acaso Cristo Jess, el que muri y despus resucit y est a
la diestra de Dios y suplica por nosotros? (Romanos 8: 33-34). lhech yie' java acloj vojotas tac'utch'e lhavj lhja utiyuc;
pava tsich'es vatants'aclansha ja Jess ca nit'iyjatsham java vojotas haba all una gran piara de cerdos pastando en la
ladera de un cerro; los espritus suplicaron a Jess que les deje entrar en los cerdos (San Marcos 5: 1112). jatants'aclaney'am na Onsimo, nan y'seshjop pa nivatcacujayasha jvelh'e lha vatvnc'cfajayte te suplico en
favor de Onsimo, que fue mi hijo de confianza cuando yo estaba en la prisin (Filemn: 10). taj ti ni yit'esh ca yisnatesh
navan niaclafeesh, lhayaash ti sasjop ca jatants'aclanesh'a pava ca yiyjeesh'a pava isis ti lhasnatesh; tajulhey j ti
tlh'atsham pava lhech pero no quise hacer nada ("[cosas] que no hicieras por iniciativa propia"), para que tu buena accin

445

no sea forzada, sino voluntaria ("porque no vale la pena que yo te suplicara y te ordenaras hacer acciones buenas"") (Filemn:
14). qu'iisesh'eam navque, lhayaash ti tsit'ya ti lhanc'ashemesh jayu; tsit'yish shta ti t'ashjat'apee jayu nava
jatants'aclanesh'a te escribo aquellas cosas porque estoy seguro de tu obediencia; s que hars ms de lo que te pido
(Filemn: 21). ya aj ca avaantaneshem papu ca nitants'aclantaj ti t'alh'a meelh ca istajajop'am pa lhech
afanisheesh no niegues un favor a quien la necsita si est en tu mano hacrselo (Proverbios 3: 27). na yas t'lha na
yictsvaat, tsicu'lhesh pa Dios ti jatants'aclanshey'in, she t'e peelh isjop ca jayeeshjop? hijo mo (que viene) de mis
entraas, Dios acept lo que ped, qu otra cosa podra querer? (Proverbios 31: 2). yaaj ca avaantaneshem papu ca
nitant'saclantaj ti t'alh'a, meelh ca istajajop'am pa lhech afanisheesh no niegues un favor a quien lo necesita si puedes
hacerlo. ya'shesh ti tajulhey ca chintant'aclanc'oya papi ts'aclaaysha'ne ca chi' acjayishc'oyaan papi
nunatsjanjas ms vale ser humilde con los pobres que repartir riquezas con los soberbios (Proverbios 16:19). Ver
: tts'aclaai;yitants'aclanjayan; lhtants'aclanjayash.

tanuc Nombre masculino/femenino; no poseble. Pl: tanuquis (tanuqu-is). GATO. lha tanuc cjecl la gata es hembra. ja
tanuc shnvelhch'esha'nevatjuulh el gato est sentado entre nosotros. tsisjaclesh na tanuc el gato me rasgua. ja
tanuc t'ecle'apee na silla el gato salta sobre la silla. uj ti lhats'avtelh ja chopo lhja tanuc el perro y el gato eran muy
buenos amigos.

tanucu Verbo, Grupo 4 (solo en tercera persona). 3s: tanucu (ta[n]-nucu). 1 SE DESHILA. Note: con el sufijo -ch'e/-qu'e
2 SE DESATA. Note: con el sufijo -esh tanuqueesh ja cuvyu el caballo se solt.
4 SE SUELTA. Note: con el sufijo -esh
5 SE DERRITE. Note: con el sufijo -sham/-jam tanucu'jam jan lhjunash pa yiyuus ti yi'shi' pa itj se derrite como la cera en
el fuego. Ver : nuquee.

tanuc'aclaj Verbo, Grupo 4. 1s: jatanuc'aclaj (ja-ta[n]-nuc'a-claj). 2s: lhtanuc'aclaj (lh-ta[n]-nuc'a-claj). 3s: tanuc'aclaj
(ta[n]-nuc'a-claj). 1pi: shtatanuc'aclaj (shta-ta[n]-nuc'a-claj). 1 SE TUERCE.
2 SE TUERCE UN MIEMBRO.
3 SE DESNUCA. Ver : yinu'c'aclaj.
tanujumatsinjai Verbo, Grupo 2 (chequear). 3s: tanujumatsinjai (ta-nujumatsin-jai). 1 SE CUIDA.
2 ES CUIDADO. cavque ta'nujumatsinjai jum sniy lhai'yaash ti acs jumje estas sandan se cuidan mucho, porque son
muy sabrosas. Ver : vanujumatsin.

tanuquitaj Nombre masculino; no poseble. Pl: tanuquitas (tanuqu-ita-s). MBARAKAJA EIRA (mamfero). Herpailurus
yaguarondi. Lit: gato-grande

tanuquitaj yacut Nombre masculino; no poseble. Pl: tanuquitas yacutsha'ne (tanuqu-ita-s yacutsha'ne). YAGUARUND. Herpailurus yaguarondi yaguarondi. Lit: gato-grande negro

tanutsan Verbo, Grupo 4. 1s: jatanutsan (ja-ta[n]-nuts-an). 2s: lhtanutsan (lh-ta[n]-nuts-an). 3s: tanutsan (ta[n]-nutsan). 1pi: shtatanutsan (shtaa-ta[n]-nuts-an). 1 NO SE ESFUERZA LO SUFICIENTE.
2 SUBESTIMA EL PESO DE UNA CARGA. Ver : yinutsjacli.

tanutsjai Verbo, Grupo 2 (chequear). 1s: jainutsjai (jai-nuts-jai). 2s: lhtanutsjai (lhta-nuts-jai). 3s: tanutsjai (ta-nutsjai). 1pi: shtanutsjai (shta-nuts-jai). 1 EST MUY ENOJADO.
2 SE ENOJA. ni ve'lhaa pa ca chi ntishc'oya lhai'yaash ti tanutsjaisha'nejum ni uno solo fue enterrado porque ellos eran muy
enojados.

tanuui ~ tavnuui Verbo, Grupo 2. 1s: jainuui (jai-nuu-i) ~ jayivnui (jayi-vnu-i). 2s: lhtanui (lhta-nu-i) ~ lhtavnui (lhtavnu-i). 3s: tanuui (ta-nuu-i) ~ tavnuui (ta-vnuu-i). 1pi: shtanuui (shta-nuu-i) ~ shtavnuui (shta-vnuu-i). TIENE
HUESOS. Ver : lhanu'; lhavnu'.

tanu' Verbo, Grupo 4. 1s: jatanu (ja-ta-n-u). 2s: lhtanu (lh-ta-n-u). 3s: tanu' (ta-n-u'). 1pi: shtatanu (shta-ta-n-u). 1 SE
DECIDE.
2 SE ADENTRA.
3 SE SEPARA.

446

4 SE DISTANCIA. taj ti ya aj ca chini'sesh'e lhpa nich'ayche clee sch'acche, lhayaash ti tlhe'ma jayu pa
lhaychavalhjayash ti tanuc'oya ja Cristo pa yen ca nitajajay shta excluye (de la lista) la viuda joven, porque su
pensamiento se alejar de Cristo y querr casarse otra vez (1 Timoteo 5: 11). yaaj ca atanuc'oya nava
yivanqu'eijatsjanc! segu mis consejos! ("no te apartes de mis enseanzas"). pa ni clafiyish ti tanu'yic'oya ts'ivee pa
t'ach'iy'een na yitaco me aborrecen, se distancian de m y me escupen a la cara (Job 30: 10). taj ti vooy ti ujesh ti
jayntajey'in pa yashjat'in ti tanu'yic'oyaan cuanto ms los llamaba, ms se alejaban de m (Oseas 11: 2). avaatsha
lhivalha papi vanunatsha'ne shi' papi ojiyis papin tanuc'oya nava ayjijates amonestas a los malditos soberbios que se
apartan de tus mandatos (Salmo 119: 21). ya aj ca avaatlhecljesh'avach ti lhatcajyshay, pa clj pa Lhcaanvacle, pa
atanuc'oya pa niysa' no te tengas por sabio, respeta al Seor y evita el mal (Proverbios 3: 7). nicaaj pa tanuvatc'oya ca
nicatsnvatc'oya pa yint ca jaspa napu'asham pa ca nv'e' pa yint que exista un firmamento entre las aguas, que
separe aguas de aguas ("que exista una espacio que separe el agua para que el agua sea en dos lugares") (Gnesis 1:
6). nicaslhacm'a ca shtavafsha'ne, taj ti caslhacm'a jayu ca shtatanujam pa nich'a casjunash no todos moriremos,
pero todos seremos transformados ("entraremos en nuestro nuevo ser").
5 CONDUCE UN CEREMONIAL.
6 ARRECIA. tanu' ja fi'yat el viento sur arrecia. pa yalhalhatajesh ti tanu' pa uj lhaviim, lhapa yam'apee lhja lhvjatshi
java usch'e de repente se levant un viento huracanado, las olas empezaron a llenar la barca (San Marcos 4:
37).tsit'yishyivne ti ya'lhech ti jayc'amensha'ne ti tanu' na lhavimitaj yo s muy bien que por mi culpa les sobrevino
esta tormenta (Jons 1: 12). Ver : yu'; vanu'.

tanvapenjai Verbo, Grupo 2. 1s: jayinvapenjai (jayi-n-vapen-jai). 2s: lhtanvapenjai (lhta-n-vapen-jai). 3s: tanvapenjai
(ta-n-vapen-jai). 1pi: shtanvapenjai (shta-n-vapen-jai). 1 SE AVERGENZA.
2 TIENE VERGENZA.
3 CAUSA VERGENZA. papi nivacle yilhquich'een, jajaja, atpec ti lhtanvapenjai; tan ca amei pan lhctajei los hombres
se burlaban de l, jajaja, vuelvas con vergenza, pues no llegars adonde quers ir. tanvapenjaiyesh lhacm'a papi
lhaftevot lhpa lhutsja ti yituma ti jjjiclai ni ntaja'yai se avergenzan todos los parientes cuando una muchacha se
embaraza sin que tenga todava esposo. tanvapenjai pa'lhech nich'ayech ti asinmat aquel joven causa vergenza
hablando mal. jaycavo'yelhjulh pava matas tanvapenjaych'esha'ne ti chivant'fich'esh renunciamos a las cosas
disimuladas que provocan vergenza (2 Corintios 4: 2). Ver
: vapen1; lhavapenaj; yivapenjat; yivapenjacli; vatvapenjat'in.
tanvi'jatanchai Verbo, Grupo 2 (chequear). 3s: tanvi'jatanchai (ta-n-vi'jatan-chai). 1 ES RESPETADO.
2 SE RESPETA. Note: sase con el sufijo -e-sh vooi na chi yich'eesh'e pa palavai ca ntanvi'jatancha'yesh donde vive en la
cercana de un paraguayo, que sea respetado. tanvi'jatancha'yesh jayu papi na lhjunashvatc'oya nivacleicha ca
nchaajsha'ne pa tanfaijanchai lhjunash se respetar (el derecho de) los diferentes indgenas a sostenerse segn sus
costumbres. Ver : yivi'jatan.

tanvutuyanchai Nombre masculino; no poseble. FUSIBLE. Lit: el [que] se quema pque tanvutuyanchai tsutshe lhas
lhamis el fusible es un pequeo alambre fino. ca ni nvooitajeshch'e pava tanvutuyanchai, tan ca nshaiyan pa ca pesoa
pa Compaa de Seguros ti yivutun na jpyich si no se comprueba que los fusibles estaban en orden, la Compaa de
Seguros no pagar nada en caso de incendio ("si se quema la casa"). Ver : yivutun; yivutuyan.

tanyji Verbo, Grupo 4. 1s: jatanyji (ja-tan-yji). 2s: lhtanyji (lh-tan-yji). 3s: tanyji (tan-yji). 1pi: shtatanyji (shtatan-yji). SE AVISAN. pa tanyjieshvatich'e ti yit'esh lhn: chi yi'vanjulh lhn, nu'ja lhn papi'lhech se pasaron el
aviso uno a otro, dijeron: dizque se los ve llegando, estn cerca ya. Ver : tanyjijai; yiyjia.

tanyjijai Verbo, Grupo 2. 1s: jayinyjijai (jayi-n-yji-jai). 2s: lhtanyjijai (lhta-n-yji-jai). 3s: tanyjijai (ta-n-yjijai). 1pi: shtanyjijai (shta-n-yji-jai). 1 SE LE ORDENA.
2 RECIBE RDENES.
3 TIENE OBLIGACIN DE.
4 TIENE EL DEBER DE.

447

5 EST LIBRE. Note: en esta ltima acepcin, en forma negativa ni natfunchai, eem ti yit'yish pava yitst'ajesh chi' pava
tanyjija'yesh no tiene complejos, porque sabe cuales son sus derechos y sus deberes. vooy lhpa sch'acche caaj papi
lhcles ja't'ajesha papi lhnts'jey, papi lhech isjop ti yijutseesh ti vantyitesh ti yfisja(t)ch'e pava tanyjijayesh yiey
pa t'ajjam ti yefen yiey pan t'nashesh lhapesh pa lhencheyasha pa lhtata; cavque isis pa nishamsha pa Dios pero
si una viuda tiene hijos o nietos, stos han de aprender primero a practicar la piedad familiar y a pagar a sus padres lo que les
deben; eso es lo que agrada a Dios (1 Timoteo 5: 4). tsityjatch'e pa ninchivoyeshch'e chiyisnatesh'e nque cotsjaat , ti
tlhshaam papi yitst'ajesh chinvacleyansha'ne: pa ninatcajyshay ti chiyashjatem pa tanyjijayesh, pa lhan'e papi
nivacle tanch'anjay pa yachajshichamch'e me han informado de un mal que hacen en esta tierra, un error del que es
responsable el gobernante: el necio ocupa altos cargos mientras que la gente que vale ocupa puestos humildes (Eclesiasts 10:
5-6). ni ntanyjija'yesh est libre/ no tiene compromisos. yivaatsheelh ya'vatcavoselh yav'ojeyiselh, tsi'sha java
jayinyjijayeshelh ti jasnatshelh tanca yashjatelh'in nosotros somos simples sirvientes, solamente hemos hecho lo que
nos haba sido ordenado, nada ms (San Lucas 17: 10). Ver : yiyjia; lhanyjijat; tanyji.

tan'vai Verbo, Grupo 2. 1s: jayin'vai (jayi-n-'vai). 2s: lhtan'vai (lhta-n-'vai). 3s: tan'vai (ta-n-'vai). 1pi: shtan'vai (shta-n'vai). 1 EST AL OTRO LADO.
2 ES EL SEGUNDO EN LA JERARQUA. tan'vai ja tovoc est al otro lado del ro. tan'vaich'e ja nyish est donde termina
el camino. nqueesh tan'vaichisham pa C'' ti t'un'in ahora era C'' quien superaba (al otro) en fuerza.tiyeej vitsha
vooi cav'elhcha shta nque tan'vaishi, capuque lhech lhei lhn Fusinaj'ai lhn chamn era tambin el segundo jefe, que
se llamaba Fusinaj'ai. Ver : n'vaijat.

taclaj Nombre masculino; no poseble. Pl: taclas (tacla-s). 1 NIO, BEB (hasta 4 aos).
2 MENOR DE EDAD. Note: es posible tambin el uso como femenino
3 HOMBRE (menor o sbdito). Note: en el habla de los mayores, para referirse a cualquier hombre menor que ellos vaf lhpa
lhamimi pa ftecleesh lhpa taclaj muri su mam, y la nia se volvi hurfana. ach'ansha ja taclaj pava
yit'esh'in! esuch lo que el nio dice! caaj'am jayu pa ve'lha taclaj vas a tener un hijo. caaj napi taclas, nque
jasclaneem hay nios, esta parte voy a guardar para ellos. ja lhanvapenjashat chiydiosiyan tsicuclnjateshelh'in japi
yinavot'elh java tlhesha ts'ivee ja t'elhesh ti yatavclaselh: java tashinshtas shi' java lhcly ts'ivee, japi lhcles yitsjy
shi' japi cjecly la vergonzosa idolatra nos hizo desviar de la herencia de nuestros padres desde nuestra juventud: ovejas,
animales, hijos e hijas (Jeremas 3: 24. pa taclajesh lhas yichaaj lhacm'a pava chi yijutei jaspa ntst'ajesh
pa'lhechesh shita pa yichei peelh yitsaat su hijo menor se llev todo que se le haba dado en posesin y (luego) se fue a
otra aldea. lhech avaishic'oya napi taclas all tom asiento en espera de la venida de los jefes menores ("est a este lado
esperando a los nios"). pa David taclajesh lhavaatsha lhas pa Jese David era el hijo menor de Jese. Ver : ni
taclaja; taclamat; lhcataclaj; yitaclan; lhtaclan.

taclamat Nombre predicativo. 3s: taclamat (tacla-mat). ES UNA CRIATURA ENFERMIZA. pa ta'claj ti na aclojashi
pava lhsc'ctis, napu' pava yijt'as atesha, pa amemc'oya pa'elhcha, pa ta'clamat'esh ti'ma cuando una criatura no
tiene desarrolladas sus almas, dos (que deben ser) fuertes, pero le falta la otra, es una criatura enfermiza. Ver : taclaj.

tavtemat Verbo, Grupo 1. 1s: ya'tavtemat (ya'-tavte-mat). 2s: a'tavtemat (a'-tavte-mat). 3s: tavtemat
(tavtemat). 1pi: castavtemat (cas-tavte-mat). 1 TIENE MAL DE OJOS.
2 TIENE MALA VISTA. Ver : lht'vat; lhtsej; t'mat; tavtenaj; tavtenja; lhtavteyish; tavtsej; ttavtei.

tavtenaj Nombre masculino; no poseble. Pl: tavtenjas (tavte-nja-s). HOMBRE CURIOSO. Lit: que tiene vista Ver
: lht'vat; lhtsej; t'mat; t'avtemat; tavtenja; lhtavteyish; tavtsej; ttavtei.

tavtenja Nombre femenino; no poseble. Pl: tavtenjai (tavte-nja-i). MUJER CURIOSA. Lit: que tiene vista tanichielh
lhpa lhch'acfa; tavtenja, ve'lheeshch'e ti yovalhei pava vatcjiyanchei pan lhjunash ti tlh, taichisham shita lo
acompaaba su mujer; era curiosa, mir un poco para ver como crecan las plantas ("brotaban y crecan en altura"). Ver
: lht'vat; lhtsej; t'mat; t'avtemat; tavtenajj; lhtavteyish; tavtsej; ttavtei.

tavtsej Ver : titsej.


ta' Nombre femenino (?o masculino, chequear); no poseble. Pl: tac (ta-c). CHAJ (ave). Chauna torquata. pa meelh ti
nu'um pa yam'e pa yipe'yeei pa ta ti t'eisheich'e; om! t''yei pa ta, neeshchisham ti t'eisheich'e, lhet t'nash ti

448

shtanenjatchisham llegaron a cierta distancia cuando escucharon el grito del chaj; oigan!, grita el chaj, levanta vuelo
gritando; as grita cuando lo espantamos.

tapec Verbo, Grupo 4. 1s: jatpec (ja-t-pec). 2s: lhatpec (lha-t-pec). 3s: tapec (ta-pec). 1pi: shtatpec (shta-tpec). 1 REGRESA AC.
2 EST DE VUELTA.
3 RECOBRA.
4 HACE NUEVAMENTE. meelh lhn ti yamei, pa tcavts'acla'yesh, pa yit'esh lhn ti tapecc'oya: tts'aclaai jumje ja
nivacle dicen que cuando lleg, tuvo compasin, y dijo al regresar: da lstima aquel hombre. ta t'e'lhesh ti lhatpec
jayu? cundo estars de vuelta? lhapecleijop jayu ti lhovalh'in recobrars la vista ("volvers a ver"). meelh ti
tapecleypacham shta ja lhjvcha ja Jess, pa lhech yitsyin'ec'oya japi nivacle lhan'e pa vatsevat'e lhavj ja
lhjvchaJess cruz de nuevo al otro lago del lago, y se reuni junto a l un gran gento ("estaban apiados esperndolo")
parado a la orilla del lago (San Marcos 5: 21). vooi pap'elh nalhecljesh ca a'lhecha ja Juan vatnaijayash lhavo', vooi
pap'elh yilhecljesh ca a'lhecha pa Elias chi' pap'elh nalhecljesh ca a'lhecha papi profetas ca natpecl'in algunos creen
que eres Juan el Bautista, otros creen que eres Ela o algn otro profeta que ha regresado. avaatsha ca atpectajyiy pa
aniyitem papi avelhavot cuando regreses a m, fortalece a tus prjimos (San Lucas 22: 32). yij' ti jayeetshelh'ay,
lhavanelh jayu na vs ca camamtajeey, lhavanelh jayu shta ca natajeyshicham'in na Nivacle Lhsesh japi lhngeles ja
Dios, shi' ca napectajchishamch'een les aseguro que ustedes vern el cielo abierto y los ngeles de Dios bajando (como
para agarrar una presa) y subiendo sobre el Hijo del Hombre (San Juan 1: 51). lhechesh pa yisclansha'ne lhpa t'uyjatshi pa
Jos tach'aneshc'oya ca natpectajey pa lhajpyich pa lhaanvacle, lhet lha t'nasheshem shta ti nifaclem, ti
yit'esh... entonces retuvo consigo el traje de Jos esperando que volviese a casa su marido, y le cont la misma historia,
diciendo que.... (Gnesis 39: 16-17).
5 SE TRASLADA AC. pa lhechesh tapecshiin napi palavai lhai'yaash ti njeshch'e ti vaclnsha'ne luego se trasladaron
ac los paraguayos porque haba terminado la guerra ("que mataban"). yu'taj lhn pava lhech yit'esha tunlhiyis, chi
yu'tajshi, tapecla jaalh t'e j pa yivich'e ajp ja lanzaron contra l sus boleadoras de fuego, que se lanzan y regresan
despus de haber acertado sin falta a su objeto. yivaatsha jaychavalhtaj'emey ca nanjooylhach'e ts'ivee yiey nan
lhfanishlhavach, ca natpecyiin ts'ivee, taj ti ni natpecyiy pens que despus de hacer todo esto, ellos volveran a m, pero
no volvieron (Jeremas 3: 7). atpecleelhnee vatacles ojiyis lhayaash ti tsitst'ajelh'ash; jaycum'e jayu pa ve'lha t'lha pa
yitsaat shi' papi napu' lhpc'csham, pa janachsham jayu na Sin vuelvan, hijos apstatas ("malos"), que yo soy el
dueo de ustedes, escoger a uno de cada ciudad, a dos de cada tribu y los traer a Sin (Jeremas 3: 14).
6 SE ENCOGE.
7 SE CIERRA.
8 SE MARCHITA. tapecva'ne nava tnjichei se encogen los cueros. ampapu ca niy'yesh ca ney pa sivclclhayeech pa
nich'a lhpa vat'uyjatshiy lhac'utsja, lhayaash ti tapecleshva'ne jayu pa yic'aseshch'e lhavj jayu ca chinantajey, pa
yash'apee jayu pa lhc'asavash nadie usa un trozo de tela nueva para remendar un vestido viejo, porque se encoge y se raja
en su borde el parche ("lo que se ha puesto"), y la rotura se hace ms grande (San Marcos 2: 21). j'lhaa pava sajech ti
jayeetshelh ca pitojeesh ca chi nasclansha'ne, pa shtat'ovosshi lhcachi'vat pa shtatsefesh'esham pava yecli lhcles
jcl'esh ca ni natpecva'ne; pa shtacljjinatshi'sha'ne pa itj, jaalh pa cljjqu'esha'ne cuando queramos conservar los
pescados mucho tiempo, los cortbamos en el medio y los pinchamos, los estirbamos con palitos para que encojan, y los
secbamos sobre el fuego hasta que se sequen. jan junash pa lhva ti yic'assham pa nijooylhach'e ti tapecvane; pa yich
pa vmji' pan lhjunash pa jpecshi como una flor que se abre, se despedaza y luego se marchita; huye como la sombra sin
parar ("va y desaparece como una sombra") (Job 14: 2).
9 DA LA VUELTA.
10 SE ENCORVA.
11 SE DOBLA.
12 SE SOMETE. nava tapecl'evatsham nava acoc lhjunashjulh ti chiy'isiyanesh pa clesanilh cojiyaj ti yisnatesh pava
lhpcty yijp'yesh las curvas de tus caderas es como un ornamento de oro hecho por manos artesanas (Cantar de los
Cantares 7: 1). at'uniyanshamc'oya pa lhaychavalhjayash napuque lhtachifas; pa ap'ojic'oya nava lhacfey, pa
ap'oeyc'oya nava lhtsjey jaspa tanca isa'jop ca novalh'in, pa tanca natpeeychey, pa tanca isa'jop ca nityc'oya, jaspa
tanca natpecyi ts'ivee pa tanca yivatsjanchatsha'ne entorpece el corazn ("pensamiento") de ese pueblo, endurece su

449

odo, ciega sus ojos; que sus ojos no vean, que sus odos no oigan, que su corazn no entienda, que no se convierta y sane
(Isaas 6: 10). mapeclelhshichamc'oya pap'elh, pa anjovaayshelhjulh pa Dios somtense los unos a los otros y temen a
Dios! (Efesios 5: 21). Ver : vapec; lhatpecjayash.

tapo' Verbo, Grupo 2 (solo en tercera persona). 3s: tapo' (ta-po'). 1 EST LLENO.
2 SE LLENA. tapo'oj est llego (de/con). meelh ti tapecleylhach'e japi lhech, pa yicjsesh(sh)am'in ti yimqu'esha'ne
shta, lhayaash ti tapoojqu'esha'ne lhtsjey pa lhanjti al volver, los encontr otra vez dormidos, porque los ojos se les
cerraban de sueo (San Marcos 14: 40). pa nijooylha ca an'cji pa ajpyich papi acles, pa ap'oey pa lhashi pa meey ca
aponteshch'e pava tacfeyis pa lhape' pa vena an'e pava tapoojqu'esha'ne luego, entra en tu casa y te cierras por dentro
con tus hijos y llena las vasijas con aceite y a medida que las vayas llenando, pnles aparte (2 Reyes 4: 4). pa lhechesh pa
nayjatva'ne pava lhqu'iyas pa doce pava sisenlhiy tapoojqu'esha'ne recogieron los trozos sobrantes en doce canastas
(San Lucas 9: 17). ja't'ajesha papi chinvacleyansha'ne papi tapooj'cji pava lhajpyjey pa clesanilh cojiyaj shi' pa
clim o como los nobles ("los nombrados-jefes") que llenaban de plata sus palacios (Job 3: 15). pa lhet t'aplhuqu'e' ti
yisnatesh pa Fitsc'yich pava t'itsjes, njesh nava caspaschei nan t'ajj, tapoojqu'esha'ne pa is yint mientras
tyanto Fitsc'yich hizo cinco pozos ("pozos, en nmero de cinco") llenos de agua limpia. yamjey pa lhajpyich pa
yivanjiyinesh pa lhcasash; pu'jana pava lhtvjas pa jpyich tapoojqu'e llegaron a su casa y le mostr su lana; tres
habitaciones de la casa eran llenas. pa nque lhjunash pa tapoojqu'e jayu pava equeschey shi' pava ftechisjop pa
tjayetas t'i' y as tus graneros se colmarn, tus bodegas ("bolsas") rebosarn de vino (Proverbios 3: 10). pavque
manlhats'ivee tapoojqu'esha'ne pava doce sisenlhiy pava yucuvec con las sobras se llenaron doce canastas de
pan. ve'lhasham lhja lhjquec'oya nque t'e lhavj, eem ti joot ni nt'un'e; ve'lhasham yifosch'e ts'ivee, nclesha ti
tapooj lhja tinjoque', clamamesh'apee (cavaron) una fosa de este tamao, pues la tierra del arenal es blanda; enteraron a
todos en una sola fosa, qued llena la fosa, la cubrieron de tierra y la emparejaron. yitojonesh'cji lhavj lhja schaat,
tapooj pava sajech lhanc arrastr hasta la playa la red repleta de peces grandes. Ver : yicapo.

tap'alhjan1 Verbo, Grupo 2. 1s: jayap'alhjan (jay-ap'alh-jan). 2s: lhtap'alhjan (lht-ap'alh-jan). 3s: tap'alhjan (t-ap'alhjan). 1pi: shtap'alhjan (sht-ap'alh-jan). RECOLECTA CARAGUAT. pa yi'yj tuvalhei pa Cufalh ti tap'alhjan un
tigre estaba acechando a Cufalh mientras estaba recolectando caraguat. nichaaj lhn pa lhntsich'a, yanshi' pa lhclisa' ti
tilh'jesh, yicha'jei pa covtechat, lhech pan yifaijanesh ti tap'lhjan dicen que llevaba consigo a su nieto, lo haba puesto
en un bolsn, y lo llev al lugar donde solan recoger bulbos de caraguat. Variante : tap'lhjan.

tap'alhjan2 Verbo, Grupo 2. 1s: jayap'alhjan (jay-ap'alh-jan). 2s: lhtap'alhjan (lht-ap'alh-jan). 3s: tap'alhjan (t-ap'alhjan). 1pi: shtap'alhjan (sht-ap'alh-jan). QUEMA. Ver : yap'alh. Variante : tap'lhjan.

tap'otoi Nombre femenino; no poseble. Pl: tap'otoiyis (ta-p'o-t-oi-yis). LATA. Lit: la [que] tiene tapa Ver : lhap'oot.
taqu'iim Verbo, Grupo 2. 1s: jaiqu'iim (jai-qu'iim). 2s: lhatqu'iim (lhat-qu'iim). 3s: taqu'iim (ta-qu'iim). 1pi: shtaqu'iim
(shta-qu'iim). TIENE HIPO.

tasamcui Verbo, Grupo 2 (solo en tercera persona). 3s: tasamcui (ta-samcu-i). 1 EST HERRUMBRADO.
2 TIENE HERRUMBRE.

tasini Verbo, Grupo 2. 1s: jayasini (jay-asin-i). 2s: lhtasini (lht-asin-i). 3s: tasini (t-asin-i). 3p: tasinisha'ne (tasin-i-sha'ne). 1pi: shtasini (sht-asin-i). 1 HABLA.
2 PREDICA.
3 ACONSEJA. pa tsitenaj'e pa Grecia, ja'tajesha papi tasinyesh pa lhcliish papi griegos era un habitante de Grecia o uno
que hablaba la lengua de los griegos. istaa ca ve'lhaaesh'e papu ca nitasinyshey pa Dios pa ya'clish nichinpeya' que
cada uno hable en lengua desconocida consigo mismo y con Dios (1 Corintios 14: 28). lhpa sch'acche tasinya pa
David la viuda dio consejos a David. isjop ca ave'lhaaelh ts'ivee ca asinitajesh cada uno de ustedes puede hablar por
turno. jayasinyshelh'am jayu nava jayeesh'in, jayeetshelhaam jayu nava t'astaya java cletch'e nalhus abrir mi boca
a mis parbolas ("hablar a ustedes") para evocar ("hablarles") los misterios del pasado (Salmo 78:2).jovalheyitapee pa
jaspa ja'van japin t'jj ti tasinyam'in, pa ja'van java napu'yama chitsecl'lha cojiyas me volv para ver de quin era
la voz que me hablaba y vi siete lmparas de oro ("amarillos encendidos") (Apocalipsis 1:12). papi lhancavos tajulhey ca

450

isa' ca nitasinyc'oya papi lhanvacles, jaspa ampapu ca nachayeshjoo pa lhey pa Dios shi' nava
shtavanqu'eyjatsjanesh'in los que estn bajo el yugo de la esclavitud han de considerar a sus amos dignos de todo respeto,
para que no se hable mal del nombre de Dios ni de nuestra enseanza (1 Timoteo 6: 1). meelh ti tasinich'e java
napu'yama cuuctenes pa yeetajesh ca yi'sesh'e pava yit'esha cuando los siete truenos hablaron, me dispuse a escribir lo
que decan (Apocalipsis 10: 4). navoyjatey jayu ca taaytajsha'ne, vanujumatsen'ash jayu ca am'taj pa tasiny'am
jayu ca anjat'o'taj te guiar(n) cuando camines, te guardar(n) cuando duermas, hablar(n) contigo cuando despiertes
(Proverbios 6: 22). pa jasinyshem jan lhjunash ti niyjieshyi; pa meelh ti jayasiny pa jape'ya pa vat'jj, j lhech
lhavimitajesh, vooy java vatavnus lhech tlhesh'e ti tayelhva'ne jayu pronunci la profeca que se me haba mandado, y
mientras lo pronunciaba, o un trueno, luego hubo un vendaval y los huesos se juntaron, hueso con hueso (Ezequiel 37:
7). nat'yish ca asin'yesh ca samto lhcliish? sabs hablar castellano? isjop t'e ca jayasini'am cum
avaatsha? puedo hablar con vos? ni'nen ca nuyeshvatsham'in papu ca nitasini no le gusta que todos hablen al mismo
tiempo. meelh ti nicaajtaj pa yielh'atshi yit'ya pava vaclan ti tlhyi', yivaatsha janyjem jayu pava yi'shi' lht'vat
shi' ca jayasinyshem pava vatatsmatas cuando entre ustedes hay un profeta (que viene de m), me doy a conocer a l en
visin ("le transmito lo que est en su vista") y le hablo en sueos (Nmeros 12: 6). vooi pan t'elhesh lhn lhapesh pava
ajcls ti tishjanch'een lhn pa tasinisha'ne lhn shta yi'ei nan casjunash en aquel tiempo los pjaros solan cantar y
hablar como entre nosotros. tasinishicham pa ngel un ngel habl (hacia abajo). ca jayasinytajeshem jayu papi
nquee pa ya'clish ninchinpeya', pa tanca jayu ca nach'aneshyiy cuando yo le hable en una lengua extraa, no me
obedecer (1 Corintios 14: 21). tasin'yesh pa ya'clish nichinpe'ya habla en una lengua desconocida. pa lhechesh pa
Ezequas pa t'alhajop papi vatcasinc shi' papi levitas ca nitasiny'apee pava'lhech chiyaclpju Ezequas pidi a los
sacerdotes y levitas que le informasen sobre aquellos montones (J2 Crnicas 31: 9). vooi pan t'elhesh lhn lhapesh pava
ajcls ti tishjanch'een lhn pa tasinisha'ne lhn shta yi'ei nan casjunash pues en aquel tiempo remoto, las aves solan
cantar y hablar como nosotros. she yas pa lhtasinyelh'in? - yit'esh lhavaatsha: amlhapa, yivaatsha
jayasiny'in quin est hablando ("ustedes estn hablando") con mi hijo? - dijo ella: ninguna, soy yo quien hablo. ca
atc'atajeeshelhva'ne pa caaj jayu avaatsheelh papi tishjan, vooy peelh vanqu'eyjatsjan, pa caaj jayu shta peelh
yityjiyinesh pa Dios pa'na, vooy peelh tasin'yesh pa ya'clish nichinpeya', pa nyjqu'e shta ti tasin'yesh cuando
ustedes se renen, que uno aporte un himno, otro una enseanza, otro una revelacin, otro un mensaje en lengua desconocida,
y otro su interpretacin (1 Corintios 14: 26). lhayaash ca tc'atajeelhva'ne lhacm'a papi lhtatvelheyech'esh pa iglesia, ca
chintasinytajeshem pa ya'clish ninpeya', taj ti ca namtaj papi cacujanjas, pa yilhecljesh jayu ca
acccheyjeseelh supongamos que se rene la iglesia entera y todos se ponen a hablar en lenguas desconocidas, si entran
algunos no creyentes, ellos pensaran que ustedes son locos (1 Corintios 14: 23). yaaj ca ashiyanelh ca ya'clish nichinpeya'
ca chintasinitajesh no prohiben que hablen en lenguas desconocidas! asinishem! dgaselo a l! yit'yish ca
ntasin'ye'ma japi samto l sabe hablar con los blancos.
4 CONVIENEN.
5 SE CONCIERTAN. vooishi nava itac capi nivacle pa yichei shita capi lhcaanvacles tucus ti tasini'apee capi
nivacle fueron a buscar a los nivacle por los montes y consiguieron un convenio ("hablaron-sobre") entre el comando
boliviano y los nivacle.
6 TIENEN CONTACTO SEXUAL. Note: en el plural Lit: hay discurso nclhaa ti t'un'in papi vataasclan, ti ni ntasin'yelh
lhpa nivacche se ve que tienen poder superior ("son fuertes los que se portan bien") los que no han tenido contacto con
mujer. pa'lhech nich'ayich lhcumjafaesh pa Fitsc'yich lhai'yaash ti jjjiclai ca ntasin'yelh lhpa ca nivacchea aquel
joven poda cooperar con Fitsc'yich porque todava no haba tenido contacto con ninguna mujer. Ver
: lhasin; yasinqui; vanasinqui; asin'mat; asinmatsej; yasinyan; lhasinn(y)ash; lhcasinyanach; vatasin'vat; lh
a'vasinnaj.

tashaai Verbo, Grupo 2. 1s: jaishaai (jai-shaa-i). 2s: lhatshaai (lhat-shaa-i). 3s: tashaai (ta-shaa-i). 1pi: shtashaai (shtashaa-i). 1 TIENE SUELDO.
2 TIENE PRECIO.

451

3 EST EN VENTA. pa cotsjaat pa chi yijutei napi lhtatvelhavot nivacle nivacleichac shita ni natshaai, ve'lhasham pa
lhcootsjat la tierra que se distribuye a las comunidades nivacle y a otros indgenas no puede venderse, es propiedad
comunitaria. ya aj ca atshayeelhjulh pa nivacle ca suytajeelh'a; ca nipcjtajsham acu' pa avayjatjulh lheelh no
opongan resistencia ("no le devuelvan el precio") al que les hace el mal; si uno te da una bofetada en tu mejilla, ofrcele
tambin la otra (San Mateo 5: 39). Ver : lhasha'.

tashaichisham Verbo, Grupo 2. 1s: jayashaichisham (jay-ashai-chisham). 2s: lhtashaichisham (lht-ashaichisham). 3s: tashaichisham (t-ashai-chisham). 1pi: shtashaichisham (sht-ashai-chisham). SE ACUESTA DE
ESPALDAS.jayashaichisham'apee na yimj'vat me acuesto cara arriba en (sobre) mi cama.

tasham1 Partcula locativa. 1 DENTRO DE.


2 DEBAJO Y DENTRO DE. Lit: se usa tambin como sufijo verbal y como nombre masculino caclojqu'e tasham en el
rincn. lhan'e pa c'acjo pa ch'apach'e tasham pa lhavaash pero el tat bolita estaba lejos dentro de su madriguera.yiey
pa lhcjiyanjavat pa tovc lhas tlhtasham, acjji lhn pa yint tena en su chacra la fuente de un riacho de aguas
muy ricas. pa lhavo'esh lhacm'a pava lhfanishesh tasham es autor de todas las operaciones espirituales. uj na t'i'
manlhashi, ujji' na t'i' - yit'esh pa'elh nivacle ti yi'van ti manlhach'e tasham queda mucha miel, mucha hay - sanoi otro
hombre al ver lo que quedaba en el fondo (del hueco del rbol). pa nivacle yiyitei tashamjum pa yecl' taj ti ni namjei
pan yj'e' pa lhtvash un hombre meti bien un palo, pero no alcanz el fondo de la cueva. java yitsemajch'ec'oya lhech
pa clesanilh clim, vooy ja tclajayesh lhech pa clesanilh cojiyaj, yacutinilh, pa tasham pa yiisiyanesh pa lhencheyashesh
japi lhutsjayech, Jerusaln lhavoquey de plata son sus columnas, de oro su respaldo, de prpura su asiento, y el amor (que
recibe) de las muchachas de Jerusaln ilumina su interior (Cantar de los Cantares 3: 10).shtatimelhvatich'e papi
mnlhasha'ne nivacle yivo'yeshch'e jan lhjunash ti tifch'e tasham pa vatvafjayash pa nivalhech los tragaremos vivos a
los hombres buenos, como la muerte los encierra enteritos en la tumba (Proverbios 1: 12).jacleeshtasham na jpyich estoy
limpiando (en) la casa. tifesh pa yitsaat ti yiclvalh papi nivacle, yiei pan lhjunash pa tasham (el chamn) revisaba toda
la aldea para ver como era el interior de los hombres. capi c'afoquelhay yiylhp'ojisha'ne shta pa Tovc Yucshi, pa
yamtasham pa lhjunashjulh pava utes; na'lhech tovc apatojqu'e jum pa yam'apee ts'ivee capi'lhech las tropas se
ahogaron en el Mar Rojo y bajaron al fondo como piedras; este mar es muy profundo y ellos quedaron recubiertos (xodo 15:
4-5). vanu'ja'nejop pa yovalhch'e tasham ja nivalhech pa yivaneyshi java sivclclhayjey taj ti ninameyshi l se
inclin y vio las sbanas en el suelo, pero no entr en el sepulcro (San Juan 20: 5). vooy pa yamqu'e ca climtajeeshch'e pa
t'j, taj ti tanca nivanesh ca namtasham, nilhecha pa lhsaash ca climach'e, pa lhechesh pa vatcasin ca nip'o'eyshi jayu
pan tayashay pa nqueshch'e pava napu'yama nalhus si se trata de una mancha blanquecina en la piel, pero no aparece
hundida ni se ha vuelto blanco el pelo, entonces el sacerdote aislar al enfermo durante siete das (Levtico 13:
4). avntyityish, pa asc'alhtanesh, ac'alhtaneshyam pava yaychavalhjanc shi' pava tasham
yijunashch'e! escrtame, ponme a prueba, aquilata mis entraas y mi corazn! (Salmo 26: 2). Ver : tasham2.

tasham2 Nombre masculino; no posedo. INTERIOR. papi yitsjy yisasiyan pa tasham shi' pa nash'e pa vat'ulhu en los
hombres, (la gonorrea) puede causar daos en el interior (del cuerpo) al salir ("pasar") la orina. Ver : tasham1.

tashclafjan Verbo, Grupo 2. 1s: jayashclafjan (jay-ashclaf-jan). 2s: lhtashclafjan (lht-ashclaf-jan). 3s: tashclafjan (tashclaf-jan). 1pi: shtashclafjan (sht-ashclaf-jan). 1 HACE UN CERCO.
2 CERCA. Ver : yinashclaf; vatashclafech.
tashinsha Nombre masculino; no poseble. Pl: tashinshas (tashinsha-s). 1 VENADO, MALCA GUASU.
2 CORZUELA ROJA. Mazama rufa.
3 CORZUELA PARDA. Mazama simplicicornis. ja nuu yijijan ca tashinsha el perro corri al venado. ampa ca
casjunasha; yachaj napi juutshinjas na tashinsha lhsc'clit, opeesh t'em'na ca shtanfiiytaj; eshlhn lhapa jaijatjotshi
ja tashinsha lhsc'clit, jachajem; nqueesh shtanfiiy jayu, lhapa jamat na vatsuiyi, yicles no nos pasa nada; los toba
han llevado de vuelta al alma del venado; por eso haba sido que tenemos (solo poco) coraje; por suerte, he alejado el alma del
venado; se lo devolv a ellos (los toba); ahora seremos valientes, ya recuper la bravura, hijos mos. uj ti yiyipcunsha'ne;
yaichavalha pa lhclvte (tashinsha t'jeche) pa yineshi; saclacshi pa tujeelh papi lhcles; pava t'acfiyis tuj shta,

452

lhai'yaash ti ampa ca ntuj tenan un hambre terrible; decidieron poner a hervir su chirip (de piel de oveja); era blanda y la
comieron los hijos; tambin comieron sus sandalias, porque no tenan nada de comer.
tashinshtaiche Nombre femenino; no poseble. Pl: tashinshtaichei (tashinsh-ta-iche-i). 1 CABRA.
2 CHIVA. ftech tashinshtaiche t'jeche bolsa de cuero de cabra (para guardar la miel). yiclnem lhpa tashinshtaiche ca
nat'vunaai mataron para l una cabra para que la coma asada. yivaney pava tashinshtayche lhcles pa lhpct pa yit'esh:
a'yiyj lhe'naa ca c'a'yo'ya na apct, clim ja lhpct lhja mimi las chivitas vieron sus manos y dijeron: vos sos el tigre,
pues (re)conocemos tu mano, la mano de nuestra mam es blanca. cjecly, Jerusaln lhavoquey, ya lhech ya yacut'in, taj
ti ya lhasnyche; ya yacut'in jan lhjunash java vat'ichavtes yiey ja Cedar, shi' ja Salm ti cha'nuvoesh pava
yacutsha'ne tashinshtayche t'jechey muchachas de Jerusaln, soy morena pero fascinante, como las tiendas de Cadar,
como las lonas ("pieles de cabras") de Salm (Cantar de los Cantares 1: 5). caaj capi nicashayu'a cava yi'cli'menlhiy,
tsishayantajesh pava tashinshataichei haba quienes queran comprar mis collares, ofrecindome chivas en cambio. pava
acly tashinshtas lhtlhsha jayu pa lhsaash lhpa ca uych'e pa vooy pava lhcles pava tashinshtaychey lhtlhsha jayu
lhpa apeso ca jaspa acashayesha pava acac'ovtes tus ovejas te dan vestido ("obtendrs lana para que sea vestido de tus
animales ovejas"), tus cabritos ("de las cras de tus chivas obtendrs") dinero para comprarte un campo (Proverbios 27:
26). ve'lha shta lhpa lhcl' tashinshtayche, ts'otsiy lhpa lhcl' tena tambin una cabra, daba leche (su
animal). janchen'ai jayu pa ve'lha java tashinshaichei lhcles java yicli yo te enviar un cabrito de mi rebao. Ver
: tashinshtaj; tashinsha.
tashinshtaj Nombre femenino; no poseble. Pl: tashinshtas (tashinsh-ta-s). 1 OVEJA.
2 CORDERO. jajijanch'esha'ne java tashinshtas les hice correr detrs de las ovejas. lha tashinshtaj yitjj na necjc la
oveja da cabezones al nio. pan lhjunash pa cuvyu chi yuijatesh'acfi pava ve'lha njesh caspaschei tashinshtas,
ca'tajesha ca napu' yama shita por ejemplo, se cambiaba cinco o siete ovejas por un caballo. caajyam nava acloj
tashinshtaj, istaayam lhpa ve'lha ca nit'aastai'in tengo muchas ovejas, poco me importa que se pierda una.vooi pa
tashinshtaj lhsaash ni shtavancuji' no teimos la lana de oveja. nqueesh ti cloop, uj jayu pa tashinshtaj
lhsaash ahora en invierno, las ovejas van a tener mucha lana. ya'shesh ti yaychavalha lhpa t'ashinshtaj tastay'in pa
a'lheesh pava noventa y nueve yit'ya ti tajulhe'mey pensaba ms en esa oveja perdida que en las 99 que saba
seguras. yivaatsha ti c'ayjatjop java tashinshtas ti lhavoqu'esha'ne java acloy, pa jaspa lhanvacle'ash napi yichifas
Israel lhavos yo te saqu de andar tras tus ovejas para ser jefe de mi pueblo de Israel (1 Crnicas 17: 7). nitfaclesh pa
yensha'ne shita pava lhcli tashinshtas conoca y amaba tambin a sus ovejas. pa tavashai yam'apee pava
tashinshtas el campo se cubre de ovejas ("las ovejas cubren el campo"). yivoc'ajatemsha'ne pava lhcli
tashinshtas ellos le esquilan (para l) sus ojejas. Ver : tashinsha; tashinshtaj jayanaj; tashinshtaiche; tashinshtas
lhavo'.
tashinshtaj jayanaj Nombre masculino; no poseble (chequear). Pl: tashinshtas jayanjas (tashinshta-s jayanjas). CARNERO. Ver : tashinshtaj.

tashinshtas lhavo' Nombre masculino; no poseble. Pl: tashinshtas lhavos (tanshinsh-ta-s lha-vo-s). PASTOR DE
OVEJAS. papi tashinshtas lhavos vapeclei'in shita pava lhcli tashinshtas, yishich'e pava vat'acjai vatshamivos pa
yijutei shita pa gracia pa Fitsc'yich los pastores volvieron con sus rfebaos de ovejas, cantaban cnticos de alabanza y
daban gracias a Dios. shalhee'ma pa Belen papi'lhech yi'e' tashinshtas lhavos yiclovalh pava tashinshtas cerca de
Beln haba unos pastores con sus rebaos cuidando a sus ovejas. c'atashinstaj avo'esh eres mi pastor. Note: en este
ejemplo, va excepcionalmente posedo, pero se trata de un uso predicativo, donde tashinshtaj se conjuga como un verbo: "yo
soy oveja + tu eres mi cuidador" lhayaash ti yashc'oya pa lhencheyash pa tashinshtaj lhavo' pava lhcly shi' shta lhpa
ve'lha nivacche pava lhtinshey tlhesha pa vatajayayash, pa lhencheyasha pa vatata papi lhcles porque mayor que el
amor de un pastor por su rebao y que el de una mujer por su collar de boda, es el amor de un padre para sus hijos. Ver
: tashinshtaj.

tashjen Verbo (solo en tercera persona). TRUENA. Note: dcese del rayo de los jcl lhai que causan el trueno

453

tashttai1 Verbo, Grupo 2. 3s: tashttai (ta-shtta-i). TIENE LEPRA. jaelh nalhu nama ja Jess pa nivacle tashttay, j
lhech lhayishlheey t'ajuyish ja Jess ti t'acjatsuyshichamjop ti yit'esh ti t'a'lha... otro da un leproso se le acerc a Jess,
y arrodillndose ante l le suplic... (San Marcos 1: 40). Ver : shttaj; tashttai2.

tashttai2 Nombre masculino; no posedo. LEPROSO. Lit: tiene lepra Ver : tashttai1.
tata Ver : lhtata.
tatai Verbo, Grupo 2. 1s: jayatai (jay-ata-i). 2s: lhtatai (lht-ata-i). 3s: tatai (t-ata-i). 1pi: shtatai (sht-ata-i). 1 COCINA
(nombre).
2 GUISA. jayatai'e ja t'lhs cocino en la olla. lhja Ana vana'sh'ei'in ja misin ti vancashtilh'e ti tatai'e la Ana suele ir a
la misin para coser y cocinar. lhavaatsha tataiyem ella cocina para l. lhja mimi yit'yish ti tatai mi mam es buena
cocinera ("sabe cocinar"). vana'sheiin ja lhpyich japi elechei ti vancashtilh, tatai'in, yucuveyan shita pasa por la casa
de las hermanas (alemanas) para coser, cocinar y hacer pan. Ver : lhatash.

tatcafom1 Verbo, Grupo 4. 1s: jatatcafom (ja-tat-ca-fom). 2s: lhtatcafom (lh-tat-ca-fom). 3s: tatcafom (tat-cafom). 1pi: shtatatcafom (shta-tat-ca-fom). LAVA ROPAS. jatatcafomji lha vishini lavo ropa en el tajamar. Ver
: yinofom.

tatcafm2 Verbo, Grupo 4. 1s: jatatacafm (ja-tat-cafm). 2s: lhtatcafm (lh-tat-cafm). 3s: tatcafm (tatcafm). 1pi: shtatatcafm (shta-tat-cafm). SE DESTRIPA. Ver : ncafm.

tatcasis Verbo, Grupo 4. 1s: jatatcasis (ja-tat-casis). 2s: lhtatcasis (lh-tat-casis). 3s: tatcasis (tat-casis). 1pi: shtatatcasis
(shta-tat-casis). SE RASCA LA CABEZA.

tatcastas Verbo, Grupo 4. 1s: jatatcastas (ja-tat-castas). 2s: lhtatcastas (lh-tat-castas). 3s: tatcastas (tatcastas). 1pi: shtatatcastas (shta-tat-castas). REVISA SU PROPIO BULTO. Ver : nicastas.

tatcoossham Verbo, Grupo 4. 1s: jatatcossham (ja-tat-cos-sham). 2s: lhtatcossham (lh-tat-cos-sham). 3s: tatcoossham
(tat-coos-sham). 1pi: shtatatcossham (shta-tat-cos-sham). 1 SE REPLIEGA.
2 SE ENCOGE DE PIERNAS.
tatcishilha ~ tatcvshilha Verbo, Grupo 4. 1s: jatatcishilha (ja-tat-cish-ilha) ~ jatatcvshilha (ja-tat-cvshilha). 2s: lhtatcishilha (lh-tat-cish-ilha) ~ lhtatcvshilha (lh-tat-cvsh-ilha). 3s: tatcishilha (tat-cish-ilha) ~
tatcvshilha (tat-cvsh-ilha). 1pi: shtatatcishilha (shta-tat-cish-ilha) ~ shtatatcvshilha (shta-tat-cvsh-ilha). SE
DESTOSE. Lit: se desgarganta Ver : lhcyish.

tatci Verbo, Grupo 4. 1s: jatatci (ja-tat-ci). 2s: lhtatci (lh-tat-ci). 3s: tatci (tat-ci). 1pi: shtatatci (shta-tatci). 1 DEJA.
2 DESCARGA.
3 DEJA ATRS.
4 DEPONE. jatatc'yesh na yuiyetsech depongo mi bolso de miel.

tatcyj Verbo, Grupo 4 (chequear). 1s: jatatcyj (ja-tat-cyj). 2s: lhtatcyj (lh-tat-cyj). 3s: tatcyj (tat-cyj) ~
yitatcyj (yi-tat-cyj). 1pi: shtatatcyj (shta-tat-cyj). 1 SE REPARTEN UNA HERENCIA.
2 SE PROSTITUYE.
3 CAMBIA DE LUGAR.
4 SE TRASLADA. lham'a pava uticuy ti yafalhch'esha'ne shi' pava utes ti tatcayj'e pa lhc'o'vat las montaas se
derrumban y las piedras se mueven de su sitio (Job 14: 18). lhecljesh t'e avaatsha ca ac'asteshch'esha'ne pa asuyi ca
yalhaaesh ca amee pa'na na cotsjaat ja't'ajesha java utes ti tatcayj'e pa lhc'o'vat? acaso crees que destrozando tu
enojo se va a despoblarse la tierra o moverse las rocas de su sitio? (Job 18: 4). taj ti ve'lheesh yashjat'in pa
lhttcyjayash, pa yaychavalhch'ejop pa t'aplhuqu'e ti lhutsja, ti yiytcyjatlhavach yiey ja Egipto todava
acrecent sus fornicacin, aorando su juventud, cuando se prostitua en Egipto (Ezequiel 23: 19). Ver
: nicyj; tatcyjjat;lhtatcyjayash.

tatcyjjat Verbo, Grupo 4. 1s: jatatcyjjat (ja-tat-cyj-jat). 2s: lhtatcyjjat (lh-tat-cyj-jat). 3s: tatcyjjat (tatcyj-jat). 1pi: shtatatcyjjat (sha-tat-cyj-jat). 1 SE MUDA DE ROPA.
2 LO PROSITUYE.

454

3 HACE QUE SE PROSTITUYA. lhja Ahola vatjutey ti yittcy(j)jatlhavach japi lhech pa yamjey ti yisvunchiyinesh
lhacm'a java lhdiosec ti yicheyshicham'in ti yclj'in Ahola se entreg y fornic con ellos, y los enamor de todos los
dioses que adoraba (Ezequiel 23: 7). Ver : nicyjjat; tatcyj.

tatc'aat Verbo, Grupo 4. 1s: jatatc'aat (ja-tat-c'aat). 2s: lhtatc'aat (lh-tat-c'aat). 3s: tatc'aat (tat-c'aat). 1pi: shtatatc'aat
(shta-tat-c'aat). SE ABRE. yijo'ja'ne lhpa c'acjo pa tatc'aatsham lhn clee el tatu bolita se acost y se abri un poquito
(abri su caparazn). tatc'aatsham ja mercado est abierto el mercado. caaj shita papi taclujui chi' papi peeichalhjis,
pa t'aja'yesha pa lhpct, pa j'tanei ti tatc'aatsham shita pava lhtsjei haba tambin ciegos y surdos, los toc con la
mano, entonces al que era ciego se le abrieron los ojos. meelh ti vacalhesh pa tayshi ja yint, pa yi'van ja Jess ti
tatc'aatsham ja vs pa nacheyshicham ti vanajulhjat'apee pa Espritu pa vatjnch'e ja Ofo cuando sali del agua,
Jess vio que se abra el cielo y baj sobre l el Espritu como una paloma (San Marcos 1: 10). tatcat'ei ts'ivee pa
lhtsjei se les abrieron los ojos. Ver : nic'aat.

tatc'at'e Ver : tatc'aat.


tatc'jmit Verbo, Grupo 4. 3s: tatc'jmit (tat-c'j-mit). SE GASTA TODO. na vatovalhjayasheyjop pa vatas ti
tatc'jmit la parbola del hijo prdigo. Ver : nc'jlha; nic'j; lhanc'jlhajat; nic'jmit; vatc'jmit.

tatclan'e Verbo, Grupo 4. 1s: jatatclan'e (ja-tat-clan-'e). 2s: lhtatclan'e (lh-tat-clan-'e). 3s: tatclan'e (tat-clan'e). 1pi: shtatatclan'e (shta-tat-clan-'e). 1 SE QUITA.
2 SE SACA. pa nitatclanesh'e lha cruz, ca jaspa tanca yicacueshelh na lhech que baje (se saque de) de la cruz y creeremos en
l (no desconfiaremos de l) (San Mateo 27: 42). Ver : niclan.

tatfac Verbo, Grupo 4. 1s: jatatfac (ja-tat-fac). 2s: lhtatfac (lh-tat-fac). 3s: tatfac (tat-fac). 1pi: shtatatfac (shta-tatfac). 1 SE PRESENTA.
2 SE DESPIDE.
3 SE DELATA.
4 SE DISCULPA.
5 SE CONFIESA. pa Samuel yisnatesh pa ve'lha lhcufayjat'em pa Lhcaanvacle tlh'ejop ti nishamesh, pa lhech'e ti
tatfacleem papi lhchifas Samuel ofreci un sacrificio de gratitud al Seor y se despidi del pueblo. yentaj ca nitatfaclesh
taj ti sasemjop quera disculparse, pero no poda. atatfaclesh'yam pa afanish'avach! confisame lo que has
hecho! pava lhclishaya pa Samuel uj ti ninanctsitayjayan'in pa nintatfaclesh lhan'etaj ca nitnychatesh'in pa
lhe'tajeesh jayu pa ni caajem shta pa nich'a lhc'usiyash'in las palabras de Samuel amargaron (?) mucho a Sal, pero sin
embargo, (Sal) no se arrepinti; si se hubiera arrepentido, una nueva felicidad habra llegado para l. tatfaclesh pa
lhfanishlhavach confes lo que hizo. Ver : nifac.

tatfactsin Verbo, Grupo 4. 1s: jatatfactsin (ja-tat-factsi-n). 2s: lhtatfactsin (lh-tat-factsi-n). 3s: tatfactsin (tat-factsin). 1pi: shtatatfactsin (shta-tat-factsi-n). SE DEJA ARREBATAR. Lit: se hace correr fuerte ta lhayaash t'em ti
lhtatfactsinesh shi' ti lhts'njat nava atsjey? cmo te arrebata la pasin y se te saltan los ojos? (Job 15: 12). Ver
: yifactsen; nifactsen; factsej. Variante : tatfactsen.

tatfaiccjet Verbo, Grupo 4 (solo en tercera persona). 3s: tatfaiccjet (tat-faiccjet). SE DESPRENDE LA BRASA DEL
TIZN. Ver : nifaiccjet.

tatfich Verbo, Grupo 4 (chequear). 1s: jatatfich (ja-tat-fich). 2s: lhtatfich (lh-tat-fich). 3s: tafich (tat-fich). 1pi: shtatatfich
(shta-tat-fich). 1 SE ESCONDE.
2 SE ESCAPA. pa lhechesh lhn pa vanasinqui ts'ivee papu cjecli ti yit'esh ca ntatfichsha'ne entonces las mujeres se
pusieron de acuerdo y decidieron escaparse. Ver : vatfiich; yifiich.

tatiy Verbo, Grupo 2 (solo en tercera persona). 3s: tatiy (t-ati-y). 1 TIENE TUBRCULOS.
2 ECHA BULBOS. Note: dcese de cultivos como la mandioca o la batata Ver : lhate.

tatjclesh Verbo, Grupo 4 (chequear). 1s: jatatjclesh (ja-tat-jcl-e-sh). 2s: lhtatjclesh (lh-tat-jcl-e-sh). 3s: tatjclesh
(tat-jcl-e-sh). 1pi: shtatatjclesh (shta-tat-jcl-e-sh). 1 SE QUITA DE ENCIMA.

455

2 SE SEPARA DE. palha tsulhj'e ti yamnlha; jatnclitesh'in jayu nava tsictsit'esh, jattjaclemyivach jayu nava
tsitacshiyan'in estoy hastiado de mi vida; as que voy a dar rienda suelta a mis quejas desahogando la amargura de mi alma
(Job 10: 1). Ver : nijc; tjcjan; vatjc.

tatjsj Verbo, Grupo 4 (solo en tercera persona) (chequear). MUDA LA PIEL. 3s: tatjsj (tat-jsj). japi
lhavcashanjas'am yaashc'oya pa t'ajj nava catiis pava fanjay tatjsj pa yif'yn la langosta muda la piel y vuela
(aunque) tus comerciantes ("los comerciantes para vos") son ms que las estrellas (en el cielo).

tatjujm Verbo, Grupo 4. 1s: jatatjujm (ja-tat-jujm). 2s: lhtatjujm (lh-tat-jujm). 3s: tatjujm (tatjujm). 1pi: shtatatjujm (shta-tat-jujm). SUEA CONSIGO. Ver : nijujm ~ nijujam.

tatjutsa' Verbo, Grupo 4. 1s: jatatjutsa' (ja-tat-jutsa'). 2s: lhtatjutsa' (lh-tat-jutsa'). 3s: tatjutsa' (tatjutsa'). 1pi: shtatatjutsa' (shta-tat-jutsa'). LLEGA EN PRIMER LUGAR. Ver : vatjutsa'; yijutsa.

tatmen Verbo, Grupo 4. 1s: jatatmen (ja-ta-tmen). 2s: lhtatmen (lh-ta-tmen). 3s: tatmen (ta-tmen). 1pi: shtatmen (shtatmen). SE ACUSA(N). ca ataclujuyeelh lhn pa tanca amenelh'avach, teya ti lhteetshelh ti lhovalhelhvatsham'in pa
lhtatmenelh'avach jayu pa chinaclyitelh jayu si ustedes estuvieran ciegos, no tendran pecado, pero como dicen que ven,
ustedes tienen la culpa y sern castigados (San Juan 9: 41). Ver : tamen.

tatmjatsen Verbo, Grupo 4 (chequear). 1s: jatatmjatsen (ja-tat-m-jats-en). 2s: lhtatmjatsen (lh-tat-m-jatsen). 3s: tatmjatsen (tat-m-jats-en). 1pi: shtatatmjatsen (shta-tat-m-jats-en). CONCILIA EL SUEO. ya aj ca
atatmjatsen pa ya aj ca tiqu'ineesh ca anichatsu no concedas sueo a tus ojos, ni reposo a tus pupilas (Proverbios 6:
4). Ver : vatmjatsen; yim'.

tatnefen Verbo, Grupo 4. 3s: tatnefenelh (tat-n-efen-elh). SE AYUDAN. apis ti vatpe'ya'eshelh ja ni taclaja ca
ntatnefenelh japi vatcafetatsi lhavoquei el anciano y las enfermeras ya han hecho un convenio para trabajar juntos. Ver
: yefen;ta'nefen; lhnefenjayash.

tatiyijat Verbo, Grupo 4. 1s: jatatiyijat (ja-ta-titijat). 2s: lhtatiyijat (lh-ta-tiyi-jat). 3s: tatiyijat (ta-tiyijat). 1pi: shtatatiyijat (shta-ta-tiyi-jat). SE SORPRENDE DE S MISMO. Ver : nitiyijat1; nitiyijat2.

tatmjalh Verbo, Grupo 4 (5?). 1s: jatatmjalh (ja-tat-mjalh). 2s: lhtatmjalh (lh-tat-mjalh). 3s: tatmjalh (tatmjalh). 1pi: shtatatmjalh (shta-tat-mjalh). 1 SE ADELANTA.
2 VA PRIMERO.
3 SE PREPARA.
4 PREPARA. jatatmjalhei jayu ja vatcasha'vat voy primero al mercado. atatmjalh'avatsh pa examen! preparate para el
examen! jatatmjalhesh java vat'acjai preparo los cantos. lhan'e lhpa ch'at'a tatamjalhtajch'e lhn pa lhnyish ti
yichtajch'e la tortuga se prepar para emprender el viaje ("ir por el camino"). jan t'aplhueiin ti nj ca cloop pa lhechesh
pa tatamjalhesh ti yicls'e pava vancan'e jayu yamjei ti shnvpesh cuando terminaba el invierno, rozaban el espacio
que iban a sembrar hasta la primavera. yi'vanesh ti tatamjalhesh pa lhnamach ca nfaash lhpa apis lhtatsuc lo vio como
estaba preparando su hacha para cortar el tronco viejo. javantiyitshelh tatsha pa lhanfanash pava na lhjunashvatc'oya
vatchejei ti chi tatamjalhesh ca chi ntuj para cada fruta aprendemos su modo de preparacin para poder comerla. lhetlha
lhjunash shita pa novoc; pa t'i sui, yicavm; j'lha ca chi ntatamjalhtajesh j, pa lhechesh pa acjjum, cluufji as,
tambin la mandioca silvestre; su jugo es venenoso, se debe eliminar; pero preparndolo correctamente, es muy rico y
dulce. ja yitjooc tatamjalhesh na cotsjaat ti yiseej, j'tanei ti yicavcalh'in mi to prepara la tierra para arar y poder
cosechar. japi nich'acsha'ne tatamjalh'inc'oya ca natcli los jvenes se preparan para el baile. yi'vanesh ti
tatamjalhesh pa lhnamach ca nfaash lhpa apis lhtatsuc lo vio como estaba preparando su hacha para cortar el tronco
viejo. taj ti nqueesh attmjalheshyam pa ca atsan'e, lhayaash ti jalhecljesh pa Dios ti nape'yeesh ti
lht'a'lhelheyam, pa yivashanyam ti c'avanelh jayu pero ahora preprame hospedaje, porque espero que Dios escuche sus
oraciones ("que ustedes oren para m") y me permita poder visitarlos (Filemn: 22). napi nivacchei yitst'ajesh shita ti
tatamjalhesh pa cumj a las mujeres les corresponde la preparacin de la chicha. lhayaash ti t'e pa ca lhaya'shayish lha
cjecl, tatmjalheshyic'oya pa yivafi jayu ti ytsiyjatapee ca t'ajuya porque aquella mujer ha hecho para m lo nico
que poda, se ha adelantado a preparar mi cuerpo ("prepararme") y echarme (perfume) encima para la muerte ("mi muerte

456

futura") (San Marcos 14: 8). papi lhcaanvacles tatamjalhesh pa lhcjayish, vatpe'ya'esh pa nalhu ca nc los jefes se
haban preparado para el viaje, haban fijado el da de su partida. Variante : tatamjalh; ttmjalh.

tatsjelha Verbo, Grupo 4. 1s: jatatsjelha (ja-ta-tsje-lha). 2s: lhtatsjelha (lh-ta-tsje-lha). 3s: tatsjelha (ta-tsjelha). 1pi: shtatatsjelha (shta-ta-tsje-lha). ABRE GRANDE LOS OJOS. Lit: se desoja Ver : nitsjelha; lhtsej.

tatptsin Verbo, Grupo 4. 1s: jatatptsin (ja-tat-ptsi-n). 2s: lhtatptsin (lh-tat-ptsi-n). 3s: tatptsin (tat-ptsin). 1pi: shtatatptsin (shta-tat-ptsi-n). 1 VIENE APURADO.
2 VIENE CORRIENDO. jatatptsinei ja mercado vengo corriendo al mercado. Ver : yiptsin; ptsej.

tatvaich'aclaj Verbo, Grupo 4. 1s: jatatvaich'aclaj (ja-tat-vai-ch'aclaj). 2s: lhtatvaich'aclaj (lh-tat-vaich'aclaj). 3s: tatvaich'aclaj (tat-vai-ch'aclaj). 1pi: shtatatvaich'aclaj (shta-tat-vai-ch'aclaj). 1 SE DA LA VUELTA.
2 SE HACE A UN LADO.
3 ESQUIVA.
3 SE CONVIERTE.
4 SE ARREPIENTE.
5 SE RECONCILIA. yac'oiyesh'in pava yecli pava chi yiclntajesh'in, tatvaich'aclajc'oyaan pava yecli pava chi
yiclntajeshei'in logr esquivar los palos que le estaban asestando, esquiv los palos que le estaban dando. a'va, c'cfeesh
jayu pava niyjy pa jaspa ya aj ca atatvaych'aclaj'in, pa namjey ca nitnfistaj pava nalhus ca chi naclyitaj mira, te
amarro con sogas para que no puedas cambiar de lado hasta que cumplas los das de tu asedio (Ezequiel 4:
8).atatvaych'aclajshey lhja utiyuc Seir pa asinquiem na yey ti jayjuyjulh ponte de cara al monte Seir y profetiza
contra l! (Ezequiel 35: 2). atatvaych'aclajelha na is vatjunash, ya aj ca acacujanshelh na is ya'clish t'lha na
vatnilhjenjayash arrepintanse y crean en la Buena Noticia para su (propia) salvacin (San Marcos 1: 15). nichava'yey
tatsha ja Jess ti tayshi pa t'unaj, pa tatvaych'aclaja japi nivacle pa yiyjisham pa yit'esh: she papi t'ajaya lha
yuyjatshiy? Jess sinti que una fuerza haba salido de l, se volvi a la gente y pregunt: qun me ha tocado el vestido?
(San Marcos 5: 30). atatvaich'aclajelha pa ca ajunasheelh pa ujaneshelh shita na Is Vat'eyaj jan
janchajelh'aiconvirtanse y crean la Buena Noticia que yo les traigo. nan lhjunash ca mtajch'e pa nyish ca
achaajtajei pa Fitsc'yich pa acufaijat pa aichavalhei shta pa ach'inish ti caajem pa ti t'ajuitajesh'ajulh, ani'e pa
acufaijat pa vatt'alhja'vat, pa mapeclei'ach'e pa atatvaich'aclaja pa ach'inish si ests de camino para llevar una ofrenda
a Dios y recuerdas que tu hermano tiene algo contra t, deja tu ofrenda ante el altar, vulvete y reconcliate con tu
hermano.atatvaich'aclajelha na a'manlhajayashelh! cambien de vida! tach'anjop pa yint ca
nitatvaich'aclajtajshi aguardan a que se removiese el agua. meelh ti tatvaych'aclaj ja Pedro pa yivanjulh ti
yijoqu'esha'ne ja vat'eyjatsjanach jan ya'shesh ti yen ja Jess, j lhech ve'lha yielh'e ja Jess ti tsaccunch'e, jlhechesh
ti niysesh ti yit'esh: Lhcaanvacle, she papuque vanc'oyanjan'ay jayu? cuando Pedro se volvi, vio que le segua el
discpulo amado de Jess, el que estaba con l durante la cena y le haba preguntado: quin es el que te acompaa? (San
Juan 21: 20). ja Pablo ti yivijatayanem pa tatvaych'aclajjulh pa yit'esha pan yi'shi' tsich'e' pan yivoyjatesh'cji pa ti
lhfanishlhavach: vooy na lhey ja Jesucristo qu'etnjop ca ayshi lha lhech pa nivinshaa ti tayshi lhj lhech pa
tsich'e' Pablo se cans de ella, se volvi y dijo a (el lugar donde estaba) espritu: en nombre de Jesucristo, te ordeno que
salgas de ella; e inmediatamente el espritu sali de ella (Hechos 16: 18). vooi pa nyish pan yichei pacham papi
israelitas, papi'lhech ni ncaco ts'ivee pa Fitsc'yich, pa tatvaich'aclajch'e papi egipcios ti yich'e' pa nyish ni
vatmanlhajavo'a pero el camino por el que cruzaron los israelitas (el fondo del mar seco), confianos en Dios, se convirti
para los egipcios en camino de muerte. pa tatvaych'aclajjulh tatsha pa yishi'jop ca hebreo lhcliish ti yit'esh... ella se
volvio hacia l y le dijo en hebreo... (San Juan 20: 16). Restric : nivaich'aclaj, yi'vaijat

tatvashan Verbo, Grupo 4. 1s: jatatvashan (ja-tat-vashan). 2s: lhtatvashan (lh-tat-vashan). 3s: tatvashan (tatvashan). 1pi: shtatvashan (sh-tat-vasham). PERMITE. ca nentaj papi sasch'e lhavos ti nateejshiin, pa ya aj ca
atatvashanem si intentan engaarte los pecadores, no se lo permitas (Proverbios 1: 10). ya aj ca atatvashanem pa
lhasnycheyash ca nichentaj'a, pa ya aj ca ancfeesh pa lhtavteyash'a lhpa lhech no permitas que su belleza se vuelva
duea de tu corazn, no te dejes prender por sus miradas (Proverbios 6: 25). lhtatvashanyam ca sht'jqu'envatiche? she pa lhanjutyam jayu ca sht'jqu'ench'e? me dejas acostarme contigo ("para acostarnos juntos")? - qu me dars
para acostarte conmigo ? (Gnesis 38: 16). lhtatvashanyam ca sht'jqu'envatiche? - she pa lhanjutyam jayu ca

457

shtjqu'ench'e? me dejars acostar contigo? - qu me daras por acostarte conmigo? (Gnesis 38: 16). yaaj na ca
atatvashanem pa lhech lhjunasha'ash no permites que te haga(n) eso! Ver : yivashan.

tatvoqu'e Verbo, Grupo 4. 1s: jatatvoqu'e (ja-tat-vo-qu'e). 2s: lhtatvoqu'e (lh-tat-vo-qu'e). 3s: tatvoqu'e (tat-voqu'e). 1pi: shtatatvoqu'e (shta-tat-vo-qu'e). 1 VIENE DETRS DE.
2 VIENE SIGUIENDO A. lhtatvoyich'e vens detrs de m. lhacm'a jayu ca ni ntatvo'tajach'e papi lhech pa Sal ca jaspa
nivatcln'apee, pa t'iyasesh jayu ca chi nseejsha'ne pava lhcly vcc a todo aqul que no venga detrs de Sal para
combatir le sern cortados sus bueyes en pedazos. atatvoelhyich'e, c'asnatshelhjop jayu ca avoelhey papi nivacle nan
lhjunash ti lhavoelhey pava sajech vengan conmigo, y los har pescadores de hombres ("har que ustedes pesquen
hombres tal como ustedes pescan peces") (San Marcos 1: 17). atatvoyich'e ti shtat'lhey na Lbano, lha yinjuyjasche,
atatvoyich'e ti shtat'lhey na Lbano, anachshicham ca at'lhey na tavashay yiey na lhtj'e lha utiyuc Amana ven
detrs de m (venimos) desde el Lbano, novia ma, ven detrs de m (venimos) desde el Lbano, acrcate bajando del campo
que est en la cumbre del monte Aman (Cantar de los Cantares 4: 8). atalhun ca atatvoyich'e! ven, seguime! ("ven
para que me sigas"). she papu yit'esh ca ntatvoyich'e) quin quiere venir conmigo? lhj lhech lhutsja lhech tlhesh'e
ti tatvo'elhyich'e ja Pablo pa yichielh shta, pa tnshelhyitapee ti yit'esh: napuque nivacle lhcavosesh pa Dios
yaashchisham, nifaclelh'am avaatsheelh pa nyishesh pa vatnilhjenjayash aquella muchacha vena caminando detrs de
nosotros, y nos grit: estos hombres son siervos del Dios Altsimo y nos predican el camino de salvacin (Hechos 16:
17). papu ca niteetajesh ca nitatvotajyich'e pa istaa ca nantvaclulhavne, pa natcum'e yitsha pava caclec
lhjunashayijulh ti jaycum'e lha cruz, ca nanjo'yich'esha'ne el que quiera seguirme que se niegue a s mismo, cargue con
su(s) cosa(s) pesadas como yo que cargo con la cruz, que me siga (San Mateo 16: 24). atatvoyich'e pa lhavan jayu na
yichavatiesh pa Lhcaanvacle ven conmigo y vers mi celo por el Seor (2 Reyes 10: 16). ameesh lhn ca niteesh'a:
ata'lhun ca atatvoelhyich'e, ca shtaclanelhc'oya pa ve'lha ca jaspa shtacln papi piiy ca nijumteey ca lhech
ninaashtaj'e si por si acaso te dicen: ven con nosotros, preparemos una trampa mortal y acechemos al inocente sin motivo
(Proverbios 1: 11).

tatvm Verbo, Grupo 4. 1s: jatatvm (ja-tat-vm). 2s: lhtatvm (lh-tat-vm). 3s: tatvm (tat-vm). 1pi: shtatatvm
(shta-tat-vm). 1 CORRE FUERTE.
2 ECHA A CORRER.
3 HUYE CORRIENDO. Lit: se desaparece taj ti ve'lha pa nivacle yishi' papi tucus; lhech pque nivacle yjijat, ti yeetajesh
ca ntatvmvatich'e pero haba un nivacle entre los bolivianos; este nivacle les tendi una trampa, porque queran que
echaran a correr. pa lhechesh lhn ti'ma ti yivmjatshi ti yeetajesh ca ntatvmvatich'ec'oya entonces dicen que les pas
la voluntad de huirse de ellos. Ver : vm.

ta t'aplhueishi? Ver : t'aplhu'.


tatsanja Nombre femenino; no poseble. Pl: tatsanjai (tatsanja-i). TRONCO. yiyjiesha ca nantsoojqu'e lhacm'a pava
tatsanjai le orden que arrancara todos los troncos. paelh semana tfashjan, tish'acfi pava tatsanjai otra semana
trabajaron en el desmonte y destroncaron. lhts'efenesh ajalh ca shtatish'acfi nava tatsanjai? me ayudaras para
destroncar? Ver : lhtatsuc.

tatsooj Verbo, Grupo 4. 1s: jatatsooj (ja-tat-sooj). 2s: lhtatsooj (lh-tat-sooj). 3s: tatsooj (tat-sooj). 1pi: shtatatsooj (shtatat-sooj). SE ARRANCA. ca nicaajtajelh'am pa niacacujayasheelh, ca tc'atajajulh ja mostaza lhtsej, pa iseelhjop'am
jayu ca sints'itsuuc ca at'eshelha: ataatsoj(j)i pa avaantsemajshi ja lhvcha', pa nanc'ashamelh'am jayu lha lhech
aacjiyuc si ustedes tuvieran fe como una semilla de mostaza, diran a esta morera: arrncate de raz y plntate en el mar, y
les obedecera (San Lucas 17: 6). Ver : yisooj; vancasooj.

tats'aai Verbo, Grupo 2. 1s: jayits'ai (jayi-ts'a-i). 2s: lhtats'ai (lhta-ts'a-i). 3s: tats'aai (ta-ts'aai). 1pi: shtats'aai (shtats'aai). 1 TIENE COMPAERO.
2 TIENE ALIADO. jaalh pa yameijop ti tats'aaijop, pa lhts'avot'elhjop papi samto argentinos al final (los toba) se fueron
para buscarse aliados entre los criollos argentinos. Ver : lhats'a.

tatsha Adverbio temporal. 1 INMEDIATAMENTE.


2 AHORA MISMO.

458

3 ENSEGUIDA.
4 PRONTO. tajulhei ca nachtajei ja yitsaat ja shinvo', pa tatsha ca coosa ca shta'van sera lindo que Shinvo' venga al pueblo,
entonces ojal veremos. vpeclei tatsha ja vatccln'e pronto vuelva al campamento. ni nvatvi'jatanelhsha'ne shta:
ts'uuf ti ni c'u'seem'in pa vat'ijj'in tatsha, lhaiyasha ca nvatcfachielh papi lhafteivot tampoco se respetaban
mutuamente; apenas surga un inconveniente entre ellos, ya se metan socos, sus parientes eran como enemigos. nqueesh
natyshelh nava ysjatshicham pa lhech, pa sasemjop ca nam tatsha, lhayaash ti jjjeclay ninam pa lhnalhu ya saben
qu es lo que ahora lo retiene para que no se manifieste antes de tiempo ("su da") (2 Tesalonicenses 2: 6). tojshic'oya ti taaj
pa c'lheem tatsha ti vancu'ji luego cuando llova, les era fcil sembrar en este momento. ca tatshaa ca
nastich'esha'nevatc'oya... a ver si ("que pronto") me acuerdo de todas aquellas cosas... pa tatsha ti tatvaich'aclaj pa
Faraon jan t'aplhuqu'e' ti yivashan ti yin'ate papi israelitas pronto se arrepinti el Faran de haber dejado en libertad a
los israelitas. tatsha jayu ti c'ajulhjatelh'atsham avaatsheelh pronto les dar su merecido. javantiyitesh tatsha ti
jatiilh pava ctsej pronto aprend a hilar la fibra de caraguat.

tavashai Nombre masculino; no poseble. Pl: tavashaiyis (tavashai-yis). CAMPO. jaclnshi ja tavashai ca vc mat una
vaca en el campo. vooi ti tac'uutshi ja tavashai, pa yilhavunsha'ne jayu cuando comen pasto, engordan. pa
yalhalhatajesh ti clam papi angeles yiyaach yi'ei pa tavashai de repente aparecieron muchos ngeles en aquel
campo. tsan'e yiey ja tavashay yiclajunch'e java vatavnus; pa lhcaanvacle tsijchijayanch'e ti najayjuych'eshi; java
vatavnus tif'apee ja tavashay, java lhech acloj pa njesh'e ts'ivee ti cljjjane me dej en un campo lleno de huesos; el
Seor me hizo pasarles revista, eran muchsimos los que haba en el campo, estaban resecos (Ezequiel 37: 1-2). pa tavashai
yam'apee pava tashinshtas el campo se cubre de ovejas ("las ovejas cubren el campo"). vooi papi vooi nanjatetas,
yilhnshi pa itj, napjunsham pa tavashai entonces los cazadores de conejillos hacan un fuego para encender el (pasto
del) campo.

taviiyji Verbo, Grupo 2. 1s: jaiviiyji (jai-viiyj-i). 2s: lhatviiyji (lhat-viiyj-i). 3s: taviiyji (ta-viiyj-i). 1pi: shtaviiyji
(shta-viiyj-i). TIENE UN TIGRE ESPRITU. Ver : lhavi'yj; yi'yj.

taviti Nombre masculino; no poseble. ARMA DE FUEGO. Lit: causa alboroto Pl: taviti (taviti). Ver : yivtnaaj; tavti'in.
taviyatsei Ver : ta'viyatsei.
tavjen Ver : taijen.
tavjtsi Verbo, Grupo 2. 1s: jayivjtsi (jayi-vjtsi). 2s: lhtavjtsi (lhta-vjtsi). 3s: tavjtsi (tavjtsi). 1pi: shtavjtsi (shta-vjtsi). 1 TIENE FRO.
2 EST HELADO.

tavjuui Verbo, Grupo 2. 1s: jayivjui (jayi-vju-i). 2s: lhtavjui (lhta-vju-i). 3s: tavjuui (ta-vju-i). 1pi: shtavjuui (shta-vjui). 1 TIENE NUDO.
2 TIENE NDULO. Ver : lhavju'.

tavnuui Ver : tanuui ~ tavnuui.


tavoc'aishai Verbo, Grupo 2. 1s: jaivoc'aishai (jai-voc'a-ish-ai). 2s: lhatvoc'aishai (lhat-voc'a-ish-ai). 3s: tavoc'aishai (tavoc'a-ish-ai). 1pi: shtavoc'aishai (shta-voc'a-ish-ai). SE HACE CORTAR EL PELO. Ver : yivo'c'; yivo'c'jat; lhavo'2.

tavooi Verbo, Grupo 2. 1s: jaivooi (jai-voo-i). 2s: lhatvooi (lhat-voo-i). 3s: tavooi (ta-voo-i). 1pi: shtavooi (shta-vooi). 1 TIENE GUSANOS.
2 EST AGUSANADO. chaai! lha tashinshtai tavooi t'e ay, la oveja tiene bichos! pa yij' ti njovai'yem pava ch'ech'ec,
lhai'yaash ti yilhecljesh ca natvooi, catin'e ti ampajum se asustaron de l las cotorras, porque crean que l estara
agusanado, aunque no haba nada. Ver : lhavo'1.

tavci Verbo, Grupo 2. 1s: jaivci (jai-vc-i). 2s: lhatvci (lhat-vc-i). 3s: tavci (ta-vc-i). 1pi: shtavci
(shta-vc-i). 1 EST ENOJADO.
2 SE ENOJA.
3 SE DISGUSTA. pa catin'e pa suiin lhpa nivaccche, tavc'ya pero la mujer estaba enojada, se coma de rabia. avaatsha
a'lhech asuyjulh, she papi isjop ca nivatsavat'e ajuyish ti lhatvac'ya? t eres terrible, quin se mantendra ante t

459

cuando ests enojado? (Salmo 76:7). tavacyesh'in ti nichint'a'lhey est muy enojada de no haber sido invitada. ta t'e
lhayaash ti lhatvc'ya nava acly tashinshtas yiey na avitjataj? por qu ests enojado contra tus ovejas que estn en tu
pastizal? (Salmo 74: 1). ampapu ca nanc'aatvatjulh pa lhpset ca natvc'yesh nadie abra su pico para protestar. Ver
: lhavc.

tavlhjanshi Nombre plural; no poseble (? chequear). PLANTA TREPADORA. yivmjatj, vactsnshi pava aacjucui
pava lhavaclai; lhech lhn tlh'e'jop ti yeiyanesh 'Cufalh lhavaclai' java'lhech tavlhjanshi pava aacjicui lo destroz
completamente, se desparramaron sus tripas por los rboles; por eso llaman 'tripas de Cufalh' aquella planta trepadora que
cuega de los rboles. Ver : vlh.

tavti'in Verbo, Grupo 2. 1s: jayivti'in (jayi-vti-'in). 2s: lhtavti'in (lhta-vti-'in). 3s: tavti'in (ta-vti'in). 1pi: shtavti'in (shta-vti-'in). 1 CAUSA ALBOROTO.
2 HACE BOCHINCHE.
3 PROVOCA PELEAS. Ver : yivtnaaj; taviti.
tavtsetei Verbo, Grupo 2 (?chequear). 3s: tavtsetei (t-avtset-ei). 1 TIENE(N) ALDEA.
2 ES HABITANTE DE. japi tavtsetei'e papi shalhee'ma ja Jerusalen, pitjesh ca lhjunashch'e pa Roboan los que habitaban
en las cercanas de Jerusaln permanecieron fieles a Robon. Ver : yitsaat; lhtsitenjayish; tsitenaj.

tavts'eei Verbo, Grupo 2. 3s: tavts'eei (ta-vts'e-ei). ES CORPULENTO. Lit: tiene barriga pa chi ntfacch'een ti tavtseei, is
shta pa Shinvo', issha'ne shta ti t'taai reconocieron a Shinvo' por su corpulencia, era muy apuesto y de elegante
caminar.Ver : lhavts'e'; yivts'eevalh.
tavuulh Verbo (solo en tercera persona). 1 ES ABULTADO.
2 ES VISIBLE EN SILUETA. tavuulhsham ja nicltsich el maz est bien crecido.

tayalhiy Verbo, Grupo 2. 1s: jayiyalhiy (jayi-yalh-iy). 2s: lhtayalhiy (lhta-yalh-iy). 3s: tayalhiy (ta-yalh-iy). 1pi: shtayalhiy
(shta-yalh-iy). RESPIRA. Lit: tiene respiracin javmjatsha'ne jayu lhacm'a napi javclanjat lhapesh, jatif'e jayu shita
lhacm'a nava tayalhiy exterminar todo lo que cre, exterminar a todos los que respiran. nilhjunashajulh ti
chitayalhiy, isjop ca ninasnateesh cque no es como respirar, pods vivir sin eso. Ver : lhayalh; yalhalha ~
yalhalhatajesh ~ yalhatajesh; yiyalhecli.

tayashai Verbo, Grupo 2. 1s: jayiyashai (jayi-yasha-i). 2s: lhtayashai (lhta-yasha-i). 3s: tayashai (ta-yashai). 3p: tayashaisha'ne (ta-yasha-i-sha'ne). 1pi: shtayashai (shta-yasha-i). 1 EST ENFERMO.
2 SE ENFERMA. Lit: tiene enfermedad tayashai'e ja lhcumja'vat se enferm en su lugar de trabajo. pan tayashai pa yicleesh
jayu pa yuich'e pa isa' jayu pa lhjunash el enfermo lavar su vestido y quedar sano. ni yivo'yei lhcachi' lhclnjai ca
nisesh pa lhanfanash ca ntayashaitaj jayu se olvid de preguntarle que le pasara si se enfermara. pa nivacle taiyashai
ti yi'esh ca vat'otivo pa yisash'in el nivacle que est enfermo con tuberculosis tiene tos. pa vaneecjuelh pa Jess pa
lhechesh pa nifaclemch'e pa lhjunash pa Dios lhanvacleyash, pa yilhjensha'ne shta papi tayyashaysha'ne Jess los
recibi y les hablaba del reino de Dios y salvaba a los que tenan enfermedades (San Lucas 9: 11). jj ni ve'lheesh ca
yi'yasha'yelhsha'ne de veras no nos enfermbamos nunca. lhechin lhcumjayash tatsha papi vancacumjatsha'ne ca chi
nfeitatsiyan papi lhcavos ti ta'yashaisha'ne es el deber del patrn cuidar de sus obreros cuando enferman ("los que le dan
su propio trabajo, inmediatamente que le hagan curar a sus trabajadores cuando enferman"). yivatsjanchatsha'ne lhacm'a
papi taiyashaisha'ne lhech yi'e' chi' shita papi caaj pava yilhuja'ne curaba a todos los que estaban enfermos y tambin a
los que sufran. nan lhjunash ca nitayashaytaj lhpa avts'e' pa yaaj ca tsi'shaa pa yint ca ay'ji, tajulhey ca tiqu'in'a
pa tjayetaj t'i' ca ay'ji shta si te duele el vientre, deja de beber agua sola, toma algo de vino tambin (1 Timoteo 5:
23). japi t'acumvatsham'in yitst'ajesh ca chi nclvalh ti ta'yashaisha'ne los obreros tienen derecho a ser atendidos
cuando se enferman. vooy pa yamqu'e ca climtajeeshch'e pa t'j, taj ti tanca nivanesh ca namtasham, nilhecha pa
lhsaash ca climach'e, pa lhechesh pa vatcasin ca nip'o'eyshi jayu pan tayashay pa nqueshch'e pava napu'yama
nalhus si se trata de una mancha blanquecina en la piel, pero no aparece hundida ni se ha vuelto blanco el pelo, entonces el
sacerdote aislar al enfermo durante siete das (Levtico 13: 4). papi cjecly yisasinat tayashay'e pa lhcts'vaat
yucanat'e shi' ti yivictstayan (la gonorrea) causa en las mujeres enfermedad plvica y esterilidad.meelh ti yamqu'een na

460

vatvuvaat pa namatshisha'ne pava vatyees, caaj pava vacha'e lhavo'matachey, tayashay pa t'acjlhc yiyashayan pava
vatshanantiyc al desarrollarse por el cuerpo, causa cada del cabello, aparecen erupciones, hepatitis y enfermedades en los
riones. lhavaatsha vooishi lhn papi ni taclasa, yitsji, cjecli, papi yijo'e cotsjaat lhai'yaash ti ni ncont'as
ca'tajesha ti ta'yashaisha'ne shita l mismo eigi a los ancianos y ancianas que estaban postrados en el suelo o
enfermos. Ver : lhayasha.

tayjijan Verbo, Grupo 2. 1s: jayiyjijan (jayi-yji-jan). 2s: lhtayjijan (lhta-yji-jan). 3s: tayjijan (ta-yjijan). 1pi: shtayjijan (shta-yji-jan). 1 ORDENA.
2 MANDA.
3 PREGUNTA POR.
4 PROPONE. napi yitsji napi yfiis pava 17 lhnincpis tayjijanesh ca c'afoquilhaiyeesh; napi nivacleichac lhcles ni
sasajop ca nasnatesh pa servicio militar, taj ti tsiisha papin yit'esh lhavaatsha ca nasnatesh los varones que han
cumplido 17 aos tienen obligacin del servicio militar; para los hijos de indgenas no es obligatorio el servicio militar, pero
pueden hacerlo los que quieren. lhacm'a cque ti yashjat yiey pan lhjunash ti yifayjanesh pa vatclafiyash, pa
lhjunashjulh ca ni nv'oyajulh ca ni'tyjijanesh papu ca ya aj ca na cum ca snatesh con todo el nfasis que nuestra
cultura pone en el sexo, parecera extrao que alguien sugiriera que es mejor no hacerlo. ti lht'taytajesha'ne pa
lhencheyash'ash japi tavujuya ti yi'cji java aacjuy jpeclematses, ti naanc'ashamesh nava jayiyjijanesh entregaste tu
amor a extraos bajo los rboles frondosos y me desobedeciste (Jeremas 3: 13). ni nt'ya shita pa t'ajj pa lhanshanyash
papi vatcumjat lhavos pa tayjijanesh pava vatyjijatis tampoco saba cual era el sueldo que le corresponda por ley. ja
presidente tayjijanesh pa consejo ca ntaiva'ne el presidente convoc al Consejo ("orden que se rena"). jlhaa tanei ti
meey japi vatcasinc ca avatvanjayinesh, pa asnatesh'atam pa ca acufayjatajop ti lhavatsjan shita, jaspa yityesh'a
jayu napi achifas ti lhavatsjan, lhech t'nashch'e cava tayjijanesh ca Moiss no dejes de ir ("pero s que vayas") a los
sacerdotes para presentarte, y, para que les consten, lleva la ofrenda de tu sanacin establecida por Moiss (San Marcos 1:
44). lhech jayu ca Juan netshaam shta, jan jayiyjijanesh ca'na can chiyt'vsey lhshatech as ser que Juan, a quien
yo hice decapitar, ha rescucitado (San Marcos 6: 16). japi tcaasclansha'ne tayjijanesh ca chinaclanshi java yuych'e pa
yic'nesh'in java lhc'njates los jueces ordenaron que los desnudaran y los azotaran (Hechos 16: 22). jatants'aclanesh'a
ca ac'alhtanesh napuque acavos: ca ayjijanshem ca nqueshch'e pava napu'njesh nalhus ca anjuteelhyi ja tsi'shaa ca
jatujelh pava chiycvjiyan shi' ca tsi'shaa ca c'ayelhshi pa yint te ruego que hagas una prueba con nosotros tus
servidores: que les mandes que durante diez das solo nos den verduras para comer y agua para beber (Daniel 1: 12). ca ya aj
na ca lhech lhjunasha t'yish'e, pa tayjijanesh pa lhcaanvacle ca ya aj na ca namvatjulhsha'ne pava jpyjey; vooy
pava camm'evatjulh ca lhech chincvjiyan'e pava aacjuy para que eso no se repita (el incendio), el Gobierno orden que
las casas no sean construdas al lado una de otra, sino que entre ellas ("en el hueco [que las separa] unas de otras") se siembren
rboles. ve'lhach'e lhn ti tyjiyanesh lhpa lhutsja siempre preguntaba por (que le manden) una chica. Ver
: yiyjia; taytsjanjayash; niyji.

taytsjanjayash Nombre masculino; posedo. 3s: taytsjanjayash (t-ayts-jan-jayash). Pl: vataytsjanjayash (vat-aytsjan-jayash). SU PREGUNTA. ja interrogacin shtajuijata pa vatitsjanjayash la interrogacin usamos para
preguntas.Ver : niyjishi'na; tayjijan; tanyjijai; yjija'mat; yjijamatsej; lhyjijat.

tayucuvei Verbo, Grupo 2. 1s: jayiyucuvei (jayi-yucuve-i). 2s: lhatyucuvei (lhat-yucuve-i). 3s: tayucuvei (ta-yucuvei). 1pi: shtayucuvei (shta-yucuve-i). HACE PAN. jayiyucuveich'e lhja yucuveshiy estoy haciendo pan en el horno. Ver
: yucuve.

tayuclunjan Verbo, Grupo 4. 1s: jaiyuclunjan (jai-yuclu-n-jan). 2s: lhatyuclunjan (lhat-yuclu-n-jan). 3s: tayuclunjan (tayuclu-n-jan). 1pi: shtayuclunjan (shta-yuclu-n-jan). ASA PESCADO O CARNE AL FUEGO. jaiyuclunjan'e lhavj ja
tovoc estuve asando pescado a orillas del ro. Ver : yiyucluque; lhayuclu.

tayuya Nombre femenino; no poseble. BATITU (ave). Bartramia longicauda.


ta! Nombre masculino (vocativo). PAP!
ta'avtav Nombre femenino; no poseble. Pl: ta'vavtavis (ta'avtav-is). 1 TERO SERRANO. Ptiloscelys
resplendens, Vanellus resplendens.
2 TERO. Belonopterus cayenensis lampronotus.

461

ta'lhun Verbo, Grupo 4. 2s: ata'lhun (a-ta'-lhun) (imperativo). VIENE (ac). Note: parece usarse solo con formas del
imperativo ata'lhunelh shtanclan'e na tsimaja! vengan ac, vamos a sacar el panal (de abejas tsimaja)! atalhunelh ca
shnque'lhei ca shtatujesh lhai'yaash ti ts'iyipcun jumje! vengan ac y vamos all para comerlo, porque tengo mucha
hambre! atalhun ca atatvoyich'e! ven, seguime! ("ven para que me sigas"). Ver : yilhun.

ta'neeijai Verbo, Grupo 2. 1s: jayi'neeijai (jayi-'n-ei-jai). 2s: lhta'neijai (lhta-'n-ei-jai). 3s: ta'neeijai (ta-'n-eeijai). 1pi: shta'neeijai (shta-'n-eei-jai). 1 ES CONOCIDO.
2 ES RECONOCIDO.
3 ES RENOMBRADO.
4 ES FAMOSO.
5 ES AVISADO. taneeijai pa cayin'o ti tcjiyanjan'in era famoso el picaflor que sembraba. shtat'esh ca ntaneijaisha'ne japi
casnivacles queremos que nuestros lderes sean reconocidos. vooi ca ntaneeijai pa ca suiya'julh pa nishi ti tac'uiyei
pque lhavtsaat pa Tofaai cuando haba noticia de un peligro, inmediatamente se trasladaban a la aldea de Tofaai. j'lhaa
ti yit'esh ca ntaneeijaisha'ne jayu, pa nij'clesh papi lhchifas ti yicumjat'e jcl'esh ca nashjat pa lhanvacleyash, pa
t'ajuijulh pava yit'esh pa Fitsc'yich pero al querer hacerse famosos, despojaban a sus hermanos y los hacan trabajar
para aumentar su poder, oponindose a los proyectos de Fitsc'yich. Ver : teiyi; t'e(i)yaj; lheifa;yeijatsjan; yei(yi)yan.

ta'nefen Verbo, Grupo 2 (chequear). 1s: jayi'nefen (jayi-'n-efen). 2s: lhta'nefen (lhta-n'-efen). 3s: ta'nefen (ta-'nefen). 1pi: shta'nefen (shta-'n-efen). 1 ES AYUDADO.
2 SE AYUDAN.
3 COOPERAN. papi vatjutsa' catsicch'eivot ta'nefenelh jum papi vatjutsa' misioneros nuestros antiguos abuelos feron
ayudados por los ptimeros misioneros. japi yinvotelhvatam tanefeneshelh'in yinjt pa'na nuestros mayores siempre se
ayudan unos a otros con cualquier cosa. ca'na ti nm ja uj vatcafetatsi lhavoo, ta'nefeneshelh shita ja ni taclaja ti
yitsefeshsha'nec'oya japi ta'clas cava vataishayac: pa vatijache, vat'acch'ajataj, samcutaj, shi' papu ti cafofi'mat el
otro da cuando vino el mdico, el anciano le ha ayudado tambin para vacunar a los nios contra las enfermedades: viruela,
tos convulsa, el tifus y la tuberculosis ("entes que hacen doler los pulmones"). papi ac'utsfachei achi' isjop ca
ata'nefeneshelh shi' ca afeneshelh pap'elh tus amigas y vos pueden ayudarse unas a otras y ayudar a otras personas
tambn. j'lhech ve'lheelhsham japi napu'yama tanefenelh japi vatcachenjas l era uno de los siete evangelistas
("ayudantes mensajeros"). chitanefenesh pava caclec se comparte la carga. Ver : yefen.

ta'nclit Ver : tanclit.


ta'nqu'en Verbo, Grupo 4. 1s: jata'nqu'en (ja-ta'n-qu'en). 2s: lhta'nqu'en (lh-ta'n-qu'en). 3s: ta'nqu'en (ta'nqu'en). 1pi: shtata'nqu'en (shta-ta'n-qu'en). 1 SE EMPEA.
2 SE ESFUERZA. jata'nqu'enesh ja vatcumjat me empeo en el trabajo.

ta'nsch'aclaj Verbo, Grupo 4. 1s: jata'nsch'aclaj (ja-ta'n-s-ch'aclaj). 2s: lhta'nsch'aclaj (lh-ta'n-sch'aclaj). 3s: ta'nsch'aclaj (ta'n-s-ch'aclaj). 1pi: shtata'nsch'aclaj (shta-ta'n-s-ch'aclaj). 1 SE TUERCE.
2 SE DESPEREZA. Note: quizs relacionado con sch'aclaj 'viudo' Variante : tansch'aclaj.

ta'vai Verbo, Grupo 2. 1s: jai'vai (jai-'vai). 2s: lhat'vai (lhat-'vai). 3s: ta'vai (ta-'vai). 1pi: shta'vai (shta-'vai). 1 EST A
ESTE LADO.
2 SE PONE A ESTE LADO.
3 EST CERCA.
4 EST A SU LADO.
5 ES UN POCO ANTES. chishaamnee lhavos lhanquei papi nivacle tovoquinjus papi manlhee tavaijulh ja lhcootsjat japi
tucus los llamados arribeos son los pescadores que viven a este lado de la frontera con Bolivia. ta'vaiapee ca
Faicucat estaba al lado del antiguo Faicucat. ja Loma Plata ta'vaijulh na lhum'acfinucjulh Loma Plata est hacia el
este. ama'na ca a'vaiyajulh qu tal si ustedes le atacan por este lado? ta'vaishi lhcachi'vat se encuentra en el
medio.nque ta'vaishi, chishamnee, lhech yie' yitsha capi'lhech, yiei pa lhavtsaat lhei Ano' Tupiyshi, tupiyshi
pava'lhech ajcls ano' a la misma distancia, ro arriba, vivan los de la aldeas de Ano' Tupiyshi, 'tupiyshi' porque los
gansos silvestres (ano') anidaban all. jaivaijulh na samto me pongo al lado del blanco (que est

462

viniendo). jaivai'ajulh me pongo a tu lado (te ests acercando). ja Pedrito yie' ja yiey java napu' lhcaavjuc ta'vaya ja
vatqu'isjavat Pedrito vive a dos cuadras de la escuela. pan tsitenajshi pa piso pa ti ta'vai'acfi el inquilino que vive en el
piso de abajo. t'aschai'in lhai'yaash ti yicacotajesh, yamei lhja faaiyuc pa yit'esh: ta'vaiya lhalhech faaiyuc; yamei pa
yui'acfi lhja faaiyuc pa yamei ca votso rindose se fue, porque lo dudaba, lleg a un algarrobo y dijo: al otro lado de este
algarrobo; se acerc, y agachndose entr debajo del algarrobo, se acerco a la lechiguana. lhja Tsinucvsen ta'vai'apee ja
Guachalla, taj ti ni yij'aj ca nastich'e, lhech ca lhecljesh ca Pozo Hondoa (el pueblo de) Tsinucvsen estaba a este
lado de Guachalla, pero no recuerdo muy bien, creo que viva frente a Pozo Hondo. ja t'unaj pa Dios pa
tsinenjatschisham, pa jape'ya ti tavayey yyiish pa uj t'jj jan lhjunash ti nayuuynayui'in na cotsjaat me arrebat la
fuerza de Dios, y o a mis espaldas el estruendo de un gran terremoto (Ezequiel 3: 12). pa chiypeya' pa vat'jj tavaysham
ja vs se escuch una voz del cielo ("atravesando a este lado el cielo") (San Marcos 1: 11). lhpa jcl tlhjanten
ta'vaiacfi pa Stavuun lhas ti vanaacjutshi pava lhafatas jaspa nilhecljesh pa lhcheclaa ca manlhaa jayu lhn el
pjaro canastero se meti debajo del hijo de Stavuun y le sacudi los hombros de manera que su hermano crea que estuviera
por resucitar. lhet t'aplhuqu'e' to nque nachshi vitsha japi niitjocovot, pap'elh lhavelhavot manlhee ta'vaiyei ja
Nueva Asuncin, Infante Rivarola shita al mismo tiempo (que los guaran occidentales) vienieron tambin aqu los
andeva, una parte del pueblo vive en Nueva Asuncin e Infante Rivarola. yisnatesh pa yitsac'uyanjop pa vatashclfech
tavayfach'ee ca jaspa nit'eclet'a pa yitsaat, pa nijooylhach'e ti lhacm'a ti vatpeya'esh ca naflhitch'e pa
vatashclfech levant un terrapln (de este lado para afuera) para defender ("que no asalten") la ciudad, y a continuacin
todos comenzaron decidieron socavar la muralla (2 Samuel 20: 15). asitsenesha pa jj papi ampa t'jja, pa avayem
papi ampa ca nivayjatlhavne levante la voz por el que no tiene voz y ponte al lado del indefenso (Proverbios 31: 8). lhech
avaishic'oya napi taclas all tom asiento en espera de la venida de los jefes menores ("est a este lado esperando a los
nios"). napu' java nalhus ta'vaiya pa Pascua algunos das antes de la Pascua. na tavayshiyijop ti tsitiyj'in, pa
vacha'shisha'ne na yivu'vat pa amem pa lhcavts'aclayjayash pa yicatsnjatch'een nava yivaclay na cotsjaat de todos
(mis) lados me dispara, mi cuerpo se abre ("sale") sin piedad y derrama por tierra mis tripas (Job 16: 13). tsit'yish ti
mnlha pa tava(i)yam, vooy pa lhech yicasinyanach yiey na cotsjaat s que est vivo a mi defensor ("el [que] est a mi
lado"), y l me representa en esta tierra (Job 19: 25). avayeshjulhyam pa unaj! que tu poder sea conmigo
(protejndome)! pava lhech chiychenesh ninatvayjulh caaj pava tlh'ejop stos son ineficaces ("no estn a su lado") por
las siguientes razones... pava laboratorios chivntoyitesh'e shi' ti nclit pava lhech chiychenesh ti ninatvayeemjulh
papu pa SIDA estudios hechos en laboratorios muestran que (los preservativos) no son barreras contra el SIDA.
6 CORTA LA PALABRA.
7 INTERRUMPE. Note: con sufijo personal + v + -'acfi jai'vaia'vacfi te corto la palabra.
8 ES EL MAYOR. pa vats sasshi sasjop jayu ca chinvashansham pa t'ajjam pa Lhcaanvacle, tanca lhecha papi
tavayelhvatich'e lhcles papi napu'njesh no se admite en la asamblea del Seor ningn bastardo, no se le admite hasta la
dcima generacin (Deuteronomio 23: 2).

ta'vanchai Verbo, Grupo 2. 1s: jai'vanchai (jai-'van-chai). 2s: lhat'vanchai (lhat-'van-chai). 3s: ta'vanchai (ta-'vanchai). 1pi: shta'vanchai (shta-'van-chai). 1 TIENE VISIONES.
2 TIENE LA CAPACIDAD DE VER.
3 VE. jaivancha'yesh ja lhancamclniyash japi tsitst'ajesh nivacle yi'ei ja Egipto he visto cmo maltratan ("el maltrato") a
mi pueblo en Egipto. papi ni tavclasa tsamataysha'ne jayu vooy papi nich'acasha'ne tavanchaysha'ne jayulos
ancianos tendrn sueo y los jvenes tendrn visiones (Joel 2: 28). cavc'yi nishtavanchayesh pa ca t'elheesh nunca
hemos visto cosa semejante. ni ve'lheesh ca yi'vanchayeshelh cavque ca lhjunash ti ja'vanelh nunca hemos visto cosa
igual a la que vemos. jc'cji ja vatishjanjavat ti jayaalh, pa lhechesh pa jayvanchay, pa ja'van ja Lhcaanvacle ti
yit'eshyam... entr en el templo para orar, y ca en xtasis, vi al Seos que me deca.... (Hechos 22: 18). vooy napi acleselh
yitsjy shi' napi cjecly tsasinque jayu vooy napi nich'acsha'ne tavanchaysha'ne jayu, pa vooy napi c'utsjas
tsamataysha'ne jayu sus hijos varones y mujeres profetizarn (de m), y los jvenes tendrn visiones, y los ancianos tendrn

463

sueos (Hechos 2: 17). yachaje'mei lhpa Cafoc pava lhtsjei, jaspa ta'vanchai ti'ma shita, pa nifacleem pa
lhnilhjenjayash le devolvi los ojos a la Cuerva y le anunci su liberacin. Ver : yi'van.

ta'viyatsei Verbo, Grupo 2. 1s: jai'viyatsei (jai-'viyats-ei). 2s: lhat'viyatsei (lhat-'viyats-ei). 3s: ta'viyatsei (ta-'viyatsei). 1pi: shta'viyatsei (shta-'viyats-ei). 1 SE MOJA CON ROCO.
2 TIENE ROCO. Ver : yiyaas; lha'viyas.

ta'vi'jatai Verbo, Grupo 2. 1s: jai'vi'jatai (jai-'vi'jatai). 2s: lhat'vi'jatai (lhat-'vi'jatai). 3s: ta'vi'jatai (ta'vi'jatai). 1pi: shta'vi'jatai (shta-'vi'jatai). 1 ES DIFCIL.
2 TIENE DIFICULTAD. c'oya ti yaya'shey ts'ivee ti lhech lhacm'a pava tavijatayem ti vaclanem pa Job, pa yen ti
ncjayu'ey ca nishantesh ts'ivee pa yichesh ts'ivee ti aytejem al enterarse de las descracias que Job haba sufrido,
quisieron ir a compartir su dolor y consolarlo (Job 2: 11). taj ca chi nach'anjop tavi'jatay pero esperar era
difcil. ya'lhech ujyitsham pa ta'vi'jatai estoy en un gran apuro. ta yifanishesh jayu pque taclaj ca
janujumatsenesh?, tavi'jatayam jayu que voy a ocuparme de este nio?, va a ser difcil para m. can ya'shesh ti
tavijatay tlhshaam cavque vatashayac ni nacha'vayjatey pa ats'aclayash lo peor viene de que aquellas enfermedades
no te hacen sentir miserable. pa Lhcaanvacle naclyit'apee jayu lhacm'a java tavijatay ti lhasnatshem ja t'ajjam ca
Sal ca ancayjtajesh na lhanvacleyash el Seor te hace pagar por la matanza ("te har sufrir dificultades que has
ocasionado") de la familia de Sal, cuyo trono has usurpado ("que continuaste con su reino") (2 Samuel 16:
8). c'ajuvaneshelh'in jayu ca avaftajeshelh pa ajovayielh, ca namtajelh'ay avaatsheelh pa vatjovayi shi' pava
tavijatay, ti niavaatlhecljelh shi' ti lhtanapunelh, pa lhjunash lhpa jojactsini ti yicatsnjat'in lhacm'a les insultar
cuando ustedes estn muertos de miedo, cuando les alcance el terror y las dificultades, que les haran sentirse incapaces, como
huracn que dispersa todo (Proverbios 1: 26-27). caaj naelhcha shita na ta'vi'jataijoom yie' java catsivtsatis tenemos
tambin otro problema en nuestas aldeas. ti chiyvmjatch'e lhayasha ca natvi'jatay perdonar parece difcil. japi
tsit'unshelh'in pa nivatcacujayasha, tajulhey ca sht'acuumjelh'e pava tavijatayem papi nincnt'as; pa ya aj ca
shtanshameelhcatsivachc'oya nosotros, los fuertes ("los que aguantamos nuestra fe"), tenemos que cargar con las flaquezas
de los dbiles, y no buscar nuestra satisfaccin (Romanos 15: 1). ca lhacm'ataja nava caclecyam shi' nava tavijatayam ti
chiyitsjuulhshi pa lhcaclecli, pa na'sheshc'oya pa lhcaclecli pa josj yiey pa tovc; pa lhe'naa ti jayasinyesh pava
caclecch'esha'ne si todos mis pesares y dificultades pudieran pesarse ("contar su peso"), entonces su peso sera ms que la
arena del ro; por eso digo tantas necedades ("cosas pesadas") (Job 6: 1-3). istaa ca shtanvtsjyjatesh papi lhech; jaalh
jayu ca shtamjey ca natvi'jatayjoom casvaatsha; ameesh jayu ca nivtsjatesh na costjaat tenemos que aduearnos de
ellos, si no, llegarn a ser un peligro para nosotros; quin sabe si querrn apoderarse de todo el pas.tsichavayeshyitai ti
tavijatayam nava nalhus ti jen ca nastya nava lhatcaasclanchayeshch'e mi vida se consume deseando siempre tus
mandamientos ("lo que provees") (Salmo 119: 20). casvaatsha uj ti ta'vi'jataijoom nosotros tenemos muchas
dificultades. nyiy ca nicaajtaj'am pava ta'vijatai! llamame si tens algn problema! ca nichinclvalhashi pava
vatvoyey pa tavi'jatay ca chintyesha papi cjecly sin un anlisis de sangre es difcil detectarla (la sfilis) en las
mujeres. ampa ca natvi'jatai, asinquiem pava lhanchava'yesh'atai pa ac'utsfa ti ajunashjulh ca nafaicut shi' ca
nanchavaijatei pan apis ti lhavatclhitesh'atam no es difcil, habl de tus sentimientos con un amigo que te anime y te haga
darte cuenta de tu compromiso. Ver : yivi'jatayan.

ta'voiyei1 Verbo, Grupo 2. 1s: jai'voiyei (jai'-voiyei). 2s: lhat'voiyeei (lhat'-voiyeei). 3s: ta'voiyei (ta'voiyei). 1pi: shta'voiyei (shta'-voiyei). 1 MENSTRUA.
2 FESTEJA LA INICIACIN DE LA MUCHACHA. lhech vat'acjuei lhapesh lhpa lhutsja ti ta'voiyei pa sui lhn jum pa
lhavo' una joven que menstruaba se fue a buscar agua y mucho se enoj su espritu (de la aguada). lhja ta'voiyei pa vaclan
ti'ma, nivacle tuj pa nicltsich, t'afinjanch'e nivacchei pa tcmcich'e cuando haba una fiesta de iniciacin de una
muchacha ("la que recin tena sus reglas"), los hombres coman maz, las mujeres tomaban aapa. na pa lhjunash ti
sasjop ca nt'acju lhpa nivacche ti ta'voiyei, ca'tajesha ti nich'a nca'vat'aj? por qu una mujer no puede traer agua
durante su menstruacin o despus de un parto? pa caaj lhpa ve'lha lhutsja nan lhjunash ti nich'a ta'voyei, lhech

464

lhapque ti vancaclanesh, nalhuclai ca nvancaclanesh lhpa lhutsja yamja ti nuut haba una chica que recin tena su
menstruacin, le daban masajes (para su iniciacin), todo el da, hasta la venida de la noche se le daban
masajes.shtavatc'usenatesh'in ta'voiyei vamos a bailar para la fiesta de iniciacin de la joven. Ver
: ta'voiyei2; lha'voiyei; nivoiyelha; tcavoiyei.
ta'voiyei2 Nombre femenino; no poseble. Pl: ta'voiyeyis (ta'-voiye-yis). FIESTA DE INICIACIN DE LA
MUCHACHA. Lit: ella menstrua Ver : ta'voiyei1; lha'voiyei; nivoiyelha; tcavoiyei.

ta'vujui Verbo, Grupo 2. 1s: jai'vujui (jai'-vujui+). 2s: lhatvujui (lhat-vujui+). 3s: ta'vujui (ta'-vujui+). 1pi: shata'vujui
(shta'-vujui+). 1 ES DUEO DE.
2 TIENE DERECHO A. lhatvujuuisha ca avantoiyit'in tens derecho a educarte. ja'vuju'uisha lha moto soy dueo de esta
moto. ni yi'vujuyesha lha moto no soy dueo de la moto.
3 ES OTRO.
4 ES DIFERENTE.
5 ES EXTRANJERO.
6 ES EXTRAO. ca nctajei papu pa ta'vuju'ya cotsjaat pa suiyeshshi pa chi yit'esha 'Pasaporte' si alguien quiere viajar al
extranjero, necesita de (lo que se llama) un pasaporte. chivoqu'e' pava diosec tavujuya se busca los dioses ajenos. yij'
t'emj ti ni natvuju'ya ja'lhech yicln, ca yicln lhfacl'a cqueei en realidad no era ningn extrao el que lo mat, el que
lo mat era su propio sobrino. ti lht'taytajesha'ne pa lhencheyash'ash japi tavujuya ti yi'cji java aacjuy jpeclematses,
ti naanc'ashamesh nava jayiyjinanesh entregaste tu amor a extraos bajo los rboles frondosos y me desobedeciste
(Jeremas 3: 13). pa najcshey jayu lhpa cjecl tavujuya lhpan venalha pava pava lhclishay ti vancacjsjat, lhpan
yivm pa lhc'utsfa'eshjop ti nich'ayche pa nitvaclu'ey pa vatpeya'tajeshelh pa Dios para librarte de la ramera que
halaga con sus palabras, que abandon al compaero de su juventud, se olvid la alianza de Dios (Proverbios 2: 1617). vanujumatsenesh'ajulh jayu lhpa cjecl ojey shi' pava lhclishay clats'uusshi lhpa cjecl tavujuya (los consejos)
te guardarn de la mala mujer, de la lengua seductora de la ramera ("mujer forastera") (Proverbios 6: 24). nava yitsjey
javanshey vooy yivaatsha pa tan jayu pa yivujuya con mis ojos lo ver, no como extrao (Job 19: 27). ts'eijatsjanesh ca
ja'vi'jatana pava matas ta'vuju'yesha me ense a respetar las cosas ajenas. taj ti ta'vuju'yei napuque yiei na Formosa
lhavos vatclnelh'in napi nivacle lhach'e capi Formosa lhavos pero los formoseos son diferentes, ellos solan guerrear
con los nivacle, los formoseos de antes. Ver : vanca'vujuichit; yivujuichat.

ta'vunai Verbo, Grupo 2. 1s: jai'vunai (jai-'vun-aai). 2s: lhatvunai (lhat-vun-aai). 3s: ta'vunai (ta-'vun-ai). 1pi: shta'vunai
(shta-'vun-ai). 1 COME ASADO.
2 COME CARNE.
3 COME PESCADO. jai'vuna'yelh japi yifteivot comimos asado con mis parientes. yiclnem lhpa tashinshtaiche ca
nat'vunaai mataron para l una cabra para que la coma asada. ca ujtaja ca avunaijum pa lhanyjayu si coms mucha
carne, vas a tener sed. istaa ca yaaj ca shtacajcui, shtenshei japi nivaccchei ca shta'vunayelh'in ca shtamtajei,
casclafeeshei mejor no comamos en el viaje, queremos comer pescado con las mujeres cuando volvamos, estamos
extraados. ma'ajalh lhn ti ta'vunaich'e, ta'vunaiyelhch'e papi lhja'yas pa nque papi tcat'iych'e por esta razn
coman pescado, coman pescado asado con sus esposos y algunas tenan caldo de pescado. nishamesh japi lhafteivot ti
ta'vunaich'e est contento porque su familia tiene asado. pa jacunjan'ash jayu java yaquisites tavunay yalhanashch'een
shi' java ajcls yi'shi' na nalhuyish te echar de comida a las fieras ("animales carnvoros") y a las aves del cielo
(Ezequiel 29: 5). pa lhipj pava lhshatjes pa tovjy lhavo' lhey Leviatn pa lhjutey ti tuj pava yaquisites tavunay yiey
pa am'e pa'na t aplastaste las cabezas de Leviatn ("del ser de los ros llamado Leviatn"), y las echaste de comer a las
fieras en el desierto (Salmo 74: 14). Ver : lhavuun; vaca'vunayan.

ta'vuui Verbo, Grupo 2. 1s: jai'vuui (jai'-vuui). 2s: lhatvuui (lhat-vuui). 3s: ta'vuui (ta'-vuui). 1pi: shta'vuui (shta'vuui). 1 SE TAPA.
2 SE ABRIGA. tojqu'ec'oya clee ti vanyinc'oyaan pa yi'van lhpa vaitseyuc ta'vuiya cotsjaat pava lht'oi haba tomado
cierta delantera cuando encontr un algarrobo negro cuyas ramas eran muy bajas ("tapaban el suelo"). Ver : yi'vuiyan ~
yi'vuyan; lhavuiyet ~ lhavuyet.

465

tcaasclanchai1 Verbo, Grupo 2. 1s: jaicaasclanchai (jai-caa-sclan-chai). 2s: lhatcaasclanchai (lhat-caa-sclanchai). 3s: tcaasclanchai (t-caa-sclan-chai). 1pi: shtacaasclanchai (shta-caa-sclan-chai). 1 ES PROVIDENTE.
2 ALMACENA.
3 JUEZGA. vooy papi lhavot tajulhey jayu ca nicha'jey yiey pa tcaasclanchay'ech'e papi ni tavclasaesh pa yitsaat sus
padres debern llevarlo (a su hijo) a la ciudad para encargarlo al cuidado de los ancianos. tsichavayeshyitai ti tavijatayam
nava nalhus ti jen ca nastya nava lhatcaasclanchayeshch'e mi vida se consume deseando siempre tus mandamientos ("lo
que provees") (Salmo 119: 20). Sinn : vancacaasclan. Ver : yisclan; vancacaasclan; lhavosesh tcaasclanchaisha'ne ~
tcaasclanchaisha'ne; tcaasclanchai2.

tcaasclanchai2 Nombre masculino; no poseble. JUEZ. vooy pa yic'amen pa chinclyitesh ca chinc'n'in, vooy pa
tcaasclanchaych'e pa niyjaa jayu ca nijo'e cotsjaat pa niclvalhesh pan yiesh'e pan t'aj'jesh ti yic'n'in si el culpable
merece una paliza ("el [que] tiene la culpa recibe un castigo que le peguen"), el juez lo har tenderse en tierra, y en su
presencia le darn los azotes que le corresponden (Deuteronomio 25: 2). papi c'afoquelhay ti yitysha cque papi
tcaasclanchaych'epor los soldados los jueces se enteraron de eso. Ver : tcaasclanchai1; lhavosesh tcaasclanchaisha'ne ~
tcaasclanchaisha'ne.

tcaasclanchaisha'ne Ver : lhavosesh tcaasclanchaisha'ne ~ tcaasclanchaisha'ne.


tcaasnaschai Verbo, Grupo 2. 1s: jaicaasnaschai (jai-caa-snas-chai). 2s: lhatcaasnaschai (lhat-caa-snaschai). 3s: tcaasnaschai (t-caa-snas-chai). 1pi: shtacaasnaschai (shta-caa-snas-chai). CELEBRA LA FIESTA DE
INICIACIN.tojshic'oya ti yquen'e nava matas nicltsich chi' nava faai, pa ventaj pa tcaasnaschai luego, cuando
maduraban las cosechas, cosas como el maz y el algarrobo, entonces celebraban la fiesta de iniciacin de las
adolescentes. Ver : yisnatesh.

tcaatshai Verbo; Grupo 2. 1s: jaicaatshai (jai-caa-tshai). 2s: lhatcaatshai (lhat-caa-tshai). 3s: tcaatshai (t-caatshai). 1pi: shtacaatshai (shta-caa-tshai). 1 SE DESQUITA.
2 SE VENGA.
3 DESAFA. ca naclntaj papu pa napu'yama caspaschei, lhet t'ajjesh jayu ca jaicaatshai'ash si alguien te mata, yo te
vengar siete veces ("siete dedos nuestros, ser tal su nmero"). ti tjcjanesh pa cotsjaat papi c'afquelhay bolivianos, ni
nanchavaaysha papi lhanvacles paraguayo lhan'e papi nivacle ni nanchayujat'in pa lhech t'lhe ti vatcafiyan vitsha pa
t'afayjop pa ujjaam cacique pa lhech vatvatclnjayash lhavo' Tofaai, ca jaspa natcaatsha'yesh pa lhcootsjat, shi' ti
vanenelhsha'ne papi c'afquelhay paraguayos cuando los soldados bolivianos ocuparon el territorio, no se enfrentaron con
("precibieron") las autoridades paraguayas, pero los nivacle no les dieron buena acogida, sino que confiaron su defensa en s
mismos juntndo sus fuerzas con el gran cacique de guerra Tofaai para vengar sus tierras, y trabaron amistad con los soldados
paraguayos. lhet lhn lhjunashesh papi nivacle pa t'eelhesh ti tcaatshaivatsh as era la vida de los nivacle, solan
desquitarse unos a otros. tcaatshaijulh l lo desafa. Ver : t'atshaai; vatcaatshaijayash.

tcacojan Verbo, Grupo 2. 1s: jaicacojan (jai-caco-jan). 2s: lhatcacojan (lhat-caco-jan). 3s: tcacojan (t-cacojan). 1pi: shtacacojan (shta-caco-jan). 1 DESCONFA.
2 DUDA.
3 NO TIENE CONFIANZA. ninatcacujanesh clee no dud ni un momento. atatvaych'aclajelha na is vatjunash, ya aj ca
acacujanshelh na is ya'clish t'lha na vatnilhjenjayash arrepintanse y crean ("no duden") en la Buena Noticia para su
(propia) salvacin (San Marcos 1: 15). Ver : yicaco.

tcacshei Verbo, Grupo 2. 1s: jaicacshei (jai-ca-cshe-i). 2s: lhatcacshei (lhat-ca-cshe-i). 3s: tcacshei (t-ca-cshei). 1pi: shtacacshei (shta-ca-cshe-i). COME ALGO CON ACEITE. jaicacsheyesh cava pejaya com batatas mojadas en
aceite. Ver : yicshen.

tcaclaichei Verbo, Grupo 2. 1s: jaicaclaichei (jai-cacla-ich-e-i). 2s: lhatcaclaichei (lhat-cacla-ich-e-i). 3s: tcaclaichei (tcacla-ich-e-i). 1pi: shtacaclaichei (shta-cacla-ich-e-i). 1 SE PONE LA POLLERA.
2 SE PONE CHIRIPA. Note: dcese de la mujer Ver : lhcaclaiche.

tcacllhjan Verbo, Grupo 2. 1s: jaicacllhjan (jai-cacllh-jan). 2s: lhatcacllhjan (lhat-cacllh-jan). 3s: tcacllhjan (tcacllh-jan). 1pi: shtacacllhjan (shta-cacllh-jan). 1 TUESTA.

466

2 FRE. Ver : yicacllh.

tcajcui Verbo, Grupo 2. 1s: jaicajcui (jai-cajcu-i). 2s: lhatcajcui (lhat-cajcu-i). 3s: tcajcui (t-cajcu-i). 1pi: shtacajcui (shtacajcu-i). 1 COME EN EL CAMINO.
2 COME EN EL CAMPO. istaa ca yaaj ca shtacajcui, shtenshei japi nivaccchei ca shta'vunayelh'in ca shtamtajei,
casclafeeshei mejor no comamos en el viaje, queremos comer pescado con las mujeres cuando volvamos, estamos
extraados. jamelh'acfi lhavj pa jalhnelh ca itj, jech, tcajcuich'e, jaicajcui atesha, ni c'u'sayam'in ti uj ja tsijuj'e
ja vnaj llegamos al borde (de la laguna), prendimos fuego, s, ellos comieron, prob un poco, no tena nimo por lo grande
que me haba mordido aquella piraa. jaicajcuishi na nyish como algo en el camino.

tcajovoi Verbo, Grupo 2. 1s: jaicajovoi (jai-cajovoi). 2s: lhatcajovoi (lhat-cajovoi). 3s: tcajovoi (t-cajovoi). 1pi: shtacajovoi
(shta-cajovoi). ES DE MAL AGERO. Ver : cajovonaj ~ cavjovonaj.

tcajishai Verbo, Grupo 2. 1s: jaicajishai (jai-cajisha-i). 2s: lhatcajishai (lhat-cajisha-i). 3s: tcajishai (t-cajishai). 1pi: shtacajishai (shta-cajisha-i). 1 ES CORRECTO.
2 ES BUENO.
3 ES SENSATO.
4 ES INTELIGENTE.
5 ES SABIO.
6 ES VIVO. Lit: tiene sabidura/correccin/bondad yaaj ca at'esh'in pava ni natcajishaich'e! no digas tales tonteras! yaaj
ca avaatlhecljesh'avach ti lhatcjishai! no te tengas por sabio! uj ti tcjishai lhavo' lhn dicen que era una persona
muy sensata. tcjisha'yesh ti yiclvalh ja lhas sabe cuidar a su nio. jeelh nalhu na Onsimo, ti acasheesh,
ninatcajyshay; taj ti nqueesh tcajyshay pa lhajulhjatey pa jajulhjatey vitsha antes ("otro da") Onsimo, tu siervo
("[que era] tu compra"), no te prest ninguna utilidad; pero ahora ser de gran provecho para t y para m (Filemn: 11). ya
aj ca avaatlhecljesh'avach ti lhatcajyshay, pa clj pa Lhcaanvacle, pa atanuc'oya pa niysa' no te tengas por sabio,
respeta al Seor y evita el mal (Proverbios 3: 7). Ver : lhcjisha; lhcjishivo.

tcalhjan Verbo, Grupo 2. 1s: jaicalhjan (jai-calh-jan). 2s: lhatcalhjan (lhat-calh-jan). 3s: tcalhjan (t-calhjan). 1pi: shtacalhjan (shtat-calh-jan). 1 EMBRUJA.
2 ENVA ESPRITUS AUXILIARES. Ver : yicalh.

tcalhutsjai Verbo, Grupo 2. 1s: jaicalhutsjai (jai-ca-lhutsja-i). 2s: lhatcalhutsjai (lhat-ca-lhutsja-i). 3s: tcalhutsjai (t-calhutsja-i). 1pi: shtacalhutsjai (shta-ca-lhutsja-i). CELEBRA LA INICIACIN DE SU HIJA. papi yit'yish, yinjijulh ca
nchaajsha'ne, yefenesh lhacm'a papi yivitijatsu; t'aalhjulh shita papi cjecli papi caaj pa t'aclaach, ca
natca'lhutsjaich'e los que tenan el poder, cantaran para atajar (a la lluvia), los ayudaban todos los que queran ser
aprendices de chamn; invitaron tambin a las mujeres que tenan un canto para organizar la fiesta de iniciacin. ti yi'van pa
lhc pa tclivatsham'in tatsha, tca'lhutsjai cuando tuvieron su comida, empezaron a bailar, hicieron la fiesta de
iniciacin. Ver : lhcalhutsja.

tcamci Verbo, Grupo 2. 1s: jaicamci (jai-camc-i). 2s: lhatcamci (lhat-camc-i). 3s: tcamci (t-camci). 1pi: shtacamci (shta-camc-i). HACE HARINA DE ALGO. jaicamcyesh cava faai hice harina de frutas de
algarrobo. lhja ta'voiyei pa vaclan ti'ma, nivacle tuj pa nicltsich, t'afinjanch'e nivacchei pa tcmcich'e cuando
haba una fiesta de iniciacin de una muchacha ("la que recin tena sus reglas"), los hombres coman maz, las mujeres
tomaban aapa. Ver : lhamc.

tcamcli Verbo, Grupo 2. 1s: jaicamcli (jai-ca-m-cl-i). 2s: lhatcamcli (lhat-ca-m-cl-i). 3s: tcamcli (t-ca-m-cli). 1pi: shtacamcli (shta-ca-m-cl-i). ES BRUTAL. Ver : yicli; lhancamcl(n)iyash; tancamcli.

tcapenji Verbo, Grupo 2. 1s: jaicapenji (jai-cape-nj-i). 2s: lhatcapenji (lhat-cape-nj-i). 3s: tcapenji (t-cape-nji). 1pi: shtacapenji (shta-cape-nj-i). 1 RECOGE ACEITE DE PESCADO.
2 HACE RESERVA DE ACEITE DE PESCADO. Ver : lhapenc.

tcapunchai Verbo, Grupo 2. 1s: jaicapunchai (jai-c-apun-chai). 2s: lhatcapunchai (lhat-c-apun-chai). 3s: tcapunchai (t-capun-chai). 1pi: shtacapunchai (shta-c-apun-chai). 1 RECHAZA TABES.

467

2 RECHAZA A DUS SUEGROS.


3 RESPETA LOS TABES. caju' ca lhatcapunchai'in ca'nalhuclai con tanta soberbia nos despreciabas todo el da. Ver
: yapun; capunchanaj; capunchanja; lhcapunchanjayash; lhcapunchayash; lhcapunchan.

tcastasjan Verbo, Grupo 2. 1s: jaicastasjan (jai-castas-jan). 2s: lhatcastasjan (lhat-castas-jan). 3s: tcastasjan (t-castasjan). 1pi: shtacastasjan (shta-castas-jan). REVISA BULTOS AJENOS. Ver : nicastas.

tcasvunchai Verbo, Grupo 2. 1s: jaicasvunchai (jai-casvun-chai). 2s: lhatcasvunchai (lhat-casvun-chai). 3s: tcasvunchai
(t-casvun-chai). 1pi: shtacasvunchai (shta-casvun-chai). 1 AMA.
2 QUIERE. yivaatsha javatshiyanem ca ya aj ca yicasvunchay pa niyench'een papi ve'lhasha'ne ts'ivee yo hice un pacto con
mis ojos de no fijarme en ninguna doncella ("me promet no enamorme ni amar a ninguna") (Job 31: 1). Ver
: yisvun; yen; vatcasvuncheyash.

tcashai Verbo, Grupo 2. 1s: jaicasha'y(a) (jai-ca-sha'-i[-a]). 2s: lhatcasha'y(a) (lhat-ca-sha'-i[-a]). 3s: tcasha'y(a) (t-ca-sha'i[-a]). 1pi: shtacasha'y(a) (shta-ca-sha'-i[-a]). Note: se usa siempre con sufijo 1 TROCA.
2 COMPRA.
3 VENDE. shtaclvalhchiyinesh ca natcasha'ya shi' ca natcasha'yesh lhpa ve'lha tractor lo dejamos para que se encargue de
la compraventa de un tractor. nich'a jacasha'ya java ve'lha njesh vancfavach vcc acabo de comprar cinco juntas de
bueyes ("cinco bueyes atados unos a otros"). shtacashaya pava vatfetatsiy compramos medicamentos. shtacasha'yei ja
farmacia compramos/ vamos a comprar en la farmacia. yovalheishi pa ve'lha cotsjaat ti tcashayaexamina un terreno y lo
compra. caajtaj nava ve'lha njesh yucuvec shi' nava napu' sajech, isjop t'e ca jquelhemey pav'elh ca
jaycasha'yelhe'ma lhacm'a napi nivacle no tenemos ms que cinco pasnes y dos pescados, a no ser que vayamos nosotros
a comprar (comida) para toda esa gente (San Lucas 9: 13). jaicashaya jayu pava yicli voy a comprar madera. taj ti ni
nteesh pa yitst'ajesh pava namjay ca chinatcashaya lhechesh pan tisesh atesha, taj ti aclj lhn pava namjay
ts'teyesh, shi pava joquitas pero el dueo de las hachas no quiso venderlas sino que le regal noms, muchas hachas y
palas de regalo. jen ca jaycasha'ya jan chiyiesh'e ti chintsjelha ja trigo quiero comprar la era ("el lugar donde
desgranan el trigo") (2 Samuel 24: 21). tajulhey ca anc'uyelhyi, ya'lhech yaJos lhasch'inishelh, nan lhatcashaayshelh
na Egipto acrquense, yo soy Jos, soy el hermano de ustedes, el que vendieron a los egipcios (Gnesis 45: 4).yij' ajalh
ti lhet t'ajjqu'e ti lhatcashaayshelh pa acac'ovat'elh? decme, por favor, es verdad que ustedes vendieron su chacra a
este precio? cavque ni natshaai esos no pudieron venderse. yiclnelhyic'oya pa jaicashaaishelhaan ja lhavlhis pa
jayucluquielhsha'ne, ja t'acl pa janeshelhshi la haba matado (la vaca) para nosotros (en previsin de nuestra venida) y
compramos una costilla entera y la asamos, tambin el lomo lo pusimos a asar. jaicasha'ya'am jayu pava afetatsiy voy a
comprarte tus medicamentos. isjop t'em ca jquelhe'mei ca jaicashayelhe'mei pa ca ntuj jcl'esh ca ntajulhsham
lhacm'a napi nivacle as que tendramos que ir a comprar algo de comer para toda esa gente.jayaalhtajesha ca
natcasha'yeshyi le propuse que me lo vendera. pava acly tashinshtas lhtlhsha jayu pa lhsaash lhpa ca uych'e pa
vooy pava lhcles pava tashinshtaychey lhtlhsha jayu lhpa apeso ca jaspa acashayesha pava acac'ovtes tus ovejas te
dan vestido ("obtendrs lana para que sea vestido de tus animales ovejas"), tus cabritos ("de las cras de tus chivas obtendrs")
dinero para comprarte un campo (Proverbios 27: 26). ampapu ca ve'lhaa ca suyeeshi pa'na, lhayaash ti lhacm'a ti
caajem pava lhcootjativshay shi' pava lhajpijey pa tcashayesh'in, pa nicha'jey pava lhpesoc pa yijutey'in papi
vat'eyjatsjanjas ca jaspa nicatsnjatesh'in lhacm'a papi caaj pava suyeshi no haba entre ellos nmingn necesitado,
porque los que posean campos o casas los vendran, entregando el dinero a los apstoles, queienes repartan a los necesitados
(Hechos 4: 34-35). janachelhei ca jaicasha'yelha pa trigo hemos venido para comprar trigo.yichei cava nivacle ti
tcashaiyelhva'neen iban all los nivacle para hacer trueque. tanca chiycashaya no se vende. ni shtajulh'apee pa na'
shtacashaiya no nos alcanza para comprar. pa lhapa' pa t'ajjqu'e ti lhatcasha'yesh napi achifas, pa ampa ca
nash'apee'am ti lhatcasha'yesh vendes a tu gente por una miseria, y no te enriqueces con su venta (Salmo 44: 13). lhja
mimi tcashayam pava matas mi mam me compra cosas. Ver : lhcasha; lhasha'; vatcasha'vat.

468

tcat'iiy Verbo, Grupo 2. 3s: tcat'iiy (t-ca-t'ii-y). TIENE CALDO. ma'ajalh lhn ti ta'vunaich'e, ta'vunaiyelhch'e papi
lhja'yas pa nque papi tcat'iych'e por esta razn coman pescado, coman pescado asado con sus esposos y algunas tenan
caldo de pescado. Ver : lhcat'i'; t'i'; t'iiy.

tcavjoi Verbo, Grupo 2. 1s: jaicavjoi (jai-ca-vjo-i). 2s: lhatcavjoi (lhat-ca-vjo-i). 3s: tcavjoi (t-ca-vjo-i). 1pi: shtacavjoi
(shta-ca-vjo-i). 1 GANA EN EL JUEGO O EN LA LUCHA.
2 VENCE EN EL JUEGO O EN LA LUCHA. tcavjoi'in papi nivacle ti vatclneelhsha'ne papi juutshinjas los nivacle
vencieron la guerra contra los tobas. pa Sal shi' papi seiscientos yifiiysha'ne vatclneelhsha'ne jan lhjunash pava
jumpuvalhjes pa tcvjoych'e ts'ivee Sal y sus seiscientos valientes pelearon como leones y obtuvieron la victoria. Ver
: t'avjooi; yivjoyan; yiqu'ijovoi; lhcavjoniyash; lhcavjoyash; lhcvjji; cavjonaj; lhcavjovo.

tcavoi Verbo, Grupo 2. 1s: jaicavooi (jai-cavooi). 2s: lhatcavooi (lhat-cavooi). 3s: tcavoi (t-cavoi). 1pi: shtacavoi (shtacavoi). 1 RECHAZA.
2 DICE QUE NO.
3 RENUNCIA. yiyitanesh pa ti ni nvo'yesch'e pa tcavoijulh pa ni ntajulhe'mei criticaba los trabajos que no le parecan
buenos y los rechazaba. tcavoyesh'ajulh ti alhcaanvacletajesh l le rechaza como rey (1 Samuel 15: 23). pa ajutelh jayu
pa vatvuun pa mjelhch'e lhacm'a pa ve'lha jive'cla, pa amjelhey ca anctsetetajeshelh shi' ca na'ancu'tajeelha,
lhayaash ti lhatcavo'yelhyijulh, ya lhech yaLhcaanvacle, ti jvji napi lhech, ti yipvatsham'in ts'ivee ti caaj pava
yit'esh'in... ustedes comern carne un mes entero, hasta que le produzca nusea y la vomiten ("no le guste"), porque me han
rechazado a m, al Seor, que vive en medio de ustedes, y han llorado ante l, diciendo...(Nmeros 11: 20). ni nanchava'yey
ca chi natcuumjulh shi' ca chi nen pa sasemjop ca ama ti chi tcavoijulh no se sienten aceptados ni amados, ni pueden
evitar ser rechazados. chi tcavoitajeshjulh pa lhav'ojeiyash lo rechazaban por intil. natishelh nqueesh: en pa avelh
pa acavoijulh shita pa ni ac'utsfaa habis aprendido: amars a tu prjimo y odiars a tu enemigo. isjop jayu t'e ca
shtacltelhc'oya ca shtacavoyjulh na uj vatnilhjenjayash? cmo nos libraremos nosotros si rechazamos semejante
salvacin? (Hebreos 2: 3). tcavoyeshjulh ca natcumeshjulh rehusa aceptar. jaycavo'yelhjulh pava matas
tanvapenjaych'esha'ne ti chivant'fich'esh renunciamos a las cosas disimuladas que provocan vergenza (2 Corintios 4:
2). ta lhjunash ca chinatcavooijulh ca jaspa yaaj na ca atejem pap'elh? cmo decir no sin ofender a la
gente? t'ajuya jaspa yaaj na ca chinatcavoi'ajulh para que no seas rechazado. Ver : yiyitan.

tcavoiyei Verbo, Grupo 2. 1s: jaicavoiyei (jai-ca-voiyei). 2s: lhatcaviyei (lhat-ca-voiyei). 3s: tcaviyei (t-caviyei). 1pi: shtacavoiyei (shta-ca-viyei). 1 EST SU ESPOSA CON MENSTRUACIN.
2 CELEBRA LA INICIACIN DE SU HIJA. Ver : ta'voiyei1; ta'voiyei2.

tcavts'aclai Verbo, Grupo 2. 1s: jaicavts'aclai (jai-cav-ts'aclai). 2s: lhatcavts'aclai (lhat-cav-ts'aclai). 3s: tcavts'aclai (tcav-ts'aclai). 1pi: shtacavts'aclai (shta-cav-ts'aclai). TIENE COMPASIN. pa tcavts'aclayesh jum ja Jess, pa t'ajaya
jqueey ti yit'esh: jayeesh'am ca avatsjan! Jess le compadeci, lo toc y le dijo: queda sano! (San Marcos 1:
42). aclafjaneshelhch'e lhacm'a java yivan pa avmjatelhsha'ne, pa ya aj ca acavts'aclayeshelh renen todo lo que l
tiene y destryenlo, no tengan compasin de l (1 Samuel 15:3). meelh lhn ti yamei, pa tcavts'acla'yesh, pa yit'esh lhn
ti tapecc'oya: tts'aclaai jumje ja nivacle dicen que cuando lleg, tuvo compasin, y dijo al regresar: da lstima aquel
hombre. lhacm'a papi yitacshi'in, tajulhei ca nanshamvatsham'in, lhai'yaash pa Fitsc'yich ti tcavts'aclaiyesh
jayu todos los que estn afligidos, pueden estar contentos, Dios los consolar. lhapesh jayjuyjulh ti niysisa java
yiclishaya j'lhech, pa javo'tajch'esha'ne shi' ti ts'c'tsjayua; taj ti tcavts'aclayish pa Dios, ti jjjeclay yacacujanaj, pa
ninst'ya java jasnatesh antes, yo le habla mal ("mis malas palabras para l"), lo persegua y quera discutir con l; pero
Dios me tuvo compasin, porque yo era todava incrdulo y no saba que haca (1 Timoteo 1: 13). acljesh shita ti
yu'tajsham pa itj shi' pa int nicvmjayutajesh, pa natytajesh pa atsefenesh, istaa ca acavts'aclaishelhyimuchas
veces (el espriti malo) le echa (al muchacho) en el fuego o en el agua para acabar con l, pero si puedes hacer algo, ten
misericordia de nosotros y aydanos (San Marcos 9: 22). acavts'aclayelhyish! ten compasin de
nosotros!acavts'acla'yeshyam na yas! ten compasin de mi hijo! a'lhelhajop pa Dios ca
natcavts'aclayeshjoo imploren a Dios para que nos tenga piedad. papi jjjeclay nintajayay tanca niyjaa ja
Lhcaanvacle, vooy yivaatsha janfaclelh'am nava jaychavalhey lhayaash ti lhcavts'aclayeshyi (lhatcavts'aclayeshyi?) ja

469

Lhcaanvacle pa tsitisesh javan lhascafiyanshelh respecta de los que no estn casados, el Seor no dice nada, pero les doy
mi opinin como persona de fiar por la misericordia del Seor (1 Corintios 7: 25). tam'ey t'e ti niyyan pan vatclyit ti
niyicavts'aclayesh pan caaj pa amemc'oya? acaso no llor con el oprimido, no tuve compasin del pobre ("del que tena
lo que le faltaba") (Job 30: 25). na t'e lha yse ti ni natcavts'acla'yesh, ni nvjop ca nantilh'jesh lha ftech? cmo es
que mi hija no tiene compasin y no tra el bolso de miel? Ver
: tts'aclaai; cavts'aclaijanaj; lhcavts'aclaijayash; lhancavts'aclaijayash.

tcayashai Verbo, Grupo 2 (solo en tercera persona). 3s: tcayashai (t-ca-yasha-i). CAUSA ENFERMEDAD. Ver : tayashai.
tcfai Verbo, Grupo 2. 1s: jaicfai (jai-c-fa-i). 2s: lhatcfai (lhat-c-fa-i). 3s: tcfai (t-c-fa-i). 1pi: shtacfai (shta-c-fai). TIENE ENEMIGO. Ver : lhcfa.

tcftilhjan Ver : tftilhjan.


tci'in Verbo, Grupo 2. 1s: jaici'in (jai-ci-'in). 2s: lhtaci'in (lhat-ci-'in). 3s: tci'in (t-ci-'in). 1pi: shtaci'in (shta-ci'in). COME MUCHA CARNE.

tci'tsjan Verbo, Grupo 2. 1s: jaici'tsjan (jai-c-i'ts-jan). 2s: lhatci'tsjan (lhat-c-i'ts-jan). 3s: tci'tsjan (t-ci'ts-jan). 1pi: shtaci'tsjan (shta-c-i'ts-jan). PREGUNTA. Ver : titsjan; yinis; tanis.

tcjiyanjan1 Verbo, Grupo 2. 1s: jaicjiyanjan (jai-cjiyan-jan). 2s: lhatcjiyanjan (lhat-cjiyan-jan). 3s: tcjiyanjan (tcjiyan-jan). 1pi: shtacjiyanjan (shta-cjiyan-jan). SIEMBRA. ni chi natcjiyanjanshi pa cloop no se siembra en
invierno. meelh ti t'aphu' ti shnvopesh pa yaichavalha ca natcjiyanjan'in papi nivacle lhach'e cuando llegaba la
poca de la primavera, los nivacle pensaban en sembrar. nque shtacjiyanjan'e jayu aqu vamos a
sembrar.yisnateshsha'ne pava lhajpijei pa t'acum'e shita ts'ivee ca natcjiyanjan construan sus casas y vivan de la
agricultura ("trabajaban sus siembras"). ca chi natcljiyanjanshi pa tan ca ntlhtaj si se siembra (en invierno), no brota
nada.vooy pap'elh ti tujyic'oya pava jaicvjiyanch'e pa nitsojqu'e java lhfetatsiy pava jat'iyjatch'e que otro coma lo
que yo sembr y que arranque las races que yo transplant (Job 31: 8). tcvjiyanshi ts'ivee pava jotoy, pa yit'iyjatch'e
pava tjayetacuy pa niclanshi ts'ivee pava us lhcavcalhjes ellos sembraron arenales, plantaron vias y cosecharon un
fruto copioso (Salmo 107: 37). Sinn : tcvjiyanjan. Ver : tcjiyanjan2; yicjiyan; vatcjiyanjan lhavo'.

tcjiyanjan2 Nombre masculino; no poseble. SEMBRADOR. Lit: el [que] siembra ninatyelhc'oya ca jovalheyjop atesha
pa tcvjiyanjan? pa ta lhjunash jayu ca natyelhc'oya cav'elhcha ya'clishay ti chiyovalheyjop atesha? ustedes no
entienden la parbola del sembrador? y cmo van a entender las dems parbolas? (San Marcos 4: 13). Sinn
: tcvjiyanjan. Ver : tcjiyanjan1.

tcntai Verbo, Grupo 2. 1s: jaicntai (jai-cnta-i). 2s: lhatcntai (lhat-cnta-i). 3s: tcntai (t-cnta-i). 1pi: shtacntai (shtacnta-i). 1 ODIA.
2 TIENE ODIO.
3 SIENTE ODIO. Lit: tiene odio Ver : lhcnta(iyash); yicntayan.

tcvclnjan Verbo, Grupo 2. 1s: jaicvclnjan (jai-c-vcln-jan). 2s: lhatcvclnjan (lhat-c-vcln-jan). 3s: tcvclnjan
(t-c-vcln-jan). 1pi: shtacvclnjan (shta-c-vcln-jan). CELEBRA EL RITUAL FNEBRE. Ver : yivcln.

tcvjiyanjan Ver : tcjiyanjan1; tcjiyanjan2.


tcyj(j)an Verbo, Grupo 2. 2s: lhatcyj(j)an (lhat-cyj-[j]jan). 3s: tcyj(j)an (t-cyj-[j]an). HEREDA. jajut'am jayu
na cotsjaat Canan ti lhatcyjaneshelh ti chiytstjat'ash a t te dar el pas cananeo como lote de tu herencia (1
Crnicas 16: 18). ta ca lhjunasha jayu ca yij'ayam j ti jaycayjanesh nque costsjaat? cmo voy a saber que (de
veras) heredar esta tierra? Ver : nicyj. Variante : tcayjan.

tcufai Verbo, Grupo 2. 1s: jaicufaai (jai-cufaai). 2s: lhatcufaai (lhat-cufaai). 3s: tcufai (t-cufai). 1pi: shtacufai (shtacufai). 1 REGALA.
2 CONVIDA. pa lhechesh pa javanshi lhcachivat ja vatc'ovaat ja tashinshtaj ti vatsevatshi lhcachivat java yitshatjulh
caajem pa lhamnlhajayash shi' japi nitavclasa; j lhech chiyjney pa ti chicufa'yesh ti chiycln entre el trono y los
cuatro vivientes y los ancianos vi que estaba en pie un cordero como sacrificado (Apocalipsis 5:6). pa ts'cfa' jayu pa

470

tsicln jayu shita ts'ivee pa tcufaiyish jayu shita tsijutei jayu japi Roma lhavos me condenarn a muerte ("me atarn y
me matarn"), y me entregarn a los romanos ("me regalarn y me darn"). vooi pa Noe yitsemajemshi pa Yave
lhancufaija'vat pa t'acum'e lhacm'a pava isis yaquisitis chi' pava jcls ti yiclnem pav'elh, pa tcufa'yesh'apee pa
lhcufaija'vat No levant un altar a Yav y tom de todos los animales (cuadrpedos) puros y tambin de las aves, los mat
para l y los ofreci en el altar. tcufayeshjopjoom pa Dios pa Cristo pava cassasch'esha'ne Dios nos dio Cristo para
(expiar) nuestros pecados. tanca yiyytaneshelh'a nava acufayjateselh shi' nava lhnapjunelhsham ti yajatesh ti
lhatcufaayshelh'in no le reprocha por sus sacrificios ("regalos") ni por sus holocaustos ("lo que ustedes regalan quemando")
(Salmo 50: 8). tcufayeshjop pa sasch'e es una ofrenda por el pecado. nan lhjunash ti lhavaatjutem papu,
lhatcufai'avach avaatsha; lhatcufayesh'in pan sasjop ca achaj'avne, lha'ma ti lhteetajesh cuando te entregs a alguien,
te ests regalando algo a vos misma; ests ofreciendo algo que pods recuperar, por ms que lo quieras. Ver
: vancufan; lhcufaijan; lhcufaijat; lhcufaijayash; lhcufaija'vat; lhancufaija'vat; cufanjamatsej.

tculhjan Verbo, Grupo 2. 1s: jaiculhjan (jai-culh-jan). 2s: lhatculhjan (lhat-culh-jan) ~ lhtaculhjan (lhta-culhjan). 3s: tculhjan (t-culh-jan). 1pi: shtaculhjan (shta-culh-jan). 1 CONTESTA.
2 RESPONDE.
3 ACEPTA. lhtaculhjanesh ja'tajesha am, acloj papi yicheyshi pa colegio yipe'ya cque crelo o no, muchos estudiantes de
secundaria han odo de esto. Ver : yicuulh; vatcuulh.

tcuvalhjan Verbo, Grupo 2. 1s: jaicuvalhjan (jai-cuvalh-jan). 2s: lhatcuvalhjan (lhat-cuvalh-jan). 3s: tcuvalhjan (tcuvalh-jan). 1pi: shtacuvalhjan (shta-cuvalh-jan). CAZA OCULTOS (tuka tuka - roedor). Ver : yicuvalh.

tc'ajaclit Verbo, Grupo 2. 1s: jaic'ajaclit (jai-c'ajaclit). 2s: lhatc'ajaclit (lhat-c'ajaclit). 3s: tc'ajaclit (tc'ajaclit). 1pi: shtac'ajaclit (shta-c'ajaclit). ERUCTA.

tc'alhtanjan Verbo, Grupo 2. 1s: jaic'alhtanjan (jai-c'alhtan-jan). 2s: lhatc'alhtanjan (lhat-c'alhtan-jan). 3s: tc'alhtanjan
(t-c'alhtan-jan). 1pi: shtac'alhtanjan (shta-c'alhtan-jan). HACE PRUEBAS. Ver : yic'alhtan; vatc'alhtan; nic'alhtan.

tc'amanlhai Verbo, Grupo 2. 3s: tc'amanlhai (t-c'a-manlha-i) ~ c'amanlhai (c'a-manlha-i). 1 TIENE FUERZA VITAL.
2 ES PROVIDENTE. ni nj pava vatacli ti ta'vunaich'e, tc'amanlhai lhavaatsha pa Fitsc'yich no se acaban sus animales
para que tengan carne, el propio Fitsc'yich da la vida en abundancia. pava lha'voiyei pa Stavuun ti ti lhapa chi yicln,
tc'amanlhai lhn; lhasnyich jum lhn papu ti vanishesh la sangre de Stavuun, que ya haban matado, tena fuerza vital;
quedaba hermoso el que se pintaba con ella. vooi ti yifaashesh pava us pava lhpstes, ni ntsasej, lhan'e pa Tsini'ni
yifajulh ti nc'at'ei pava lha'voiyei tc'amanlhaisha'ne las grandes (aves) cortaban con sus picos, no podan perforar (la piel
de Stavuun), pero Tsini'ni (el carpintero) logr abrir la fuente vital ("la sangre de fuerza vital"). pan vancuji' pa lhcac'ovat
pa yamey jayu ti caaj pa tuj ti c'amnlhaesh taj ti vooy pa yitjnjatayech pa c'amnlhaesh jayu pa lhts'aclayash el
que cultiva su campo se saciar ("vendr [el tiempo cuando] tendr de comer para sustentarse"), el perezoso se hartar de
miseria (Proverbios 28: 19). Ver : manlha.

tc'amen Verbo, Grupo 2 (chequear). 1s: jaic'amen (jai-c'a-men). 2s: lhatc'amen (lhat-c'a-men). 3s: tc'amen (t-c'amen). 1pi: shtac'amen (shta-c'a-men). TIENE LA CULPA. lha'ma ti ya'lhech ti jayc'amen, na jaymeneshyivach ve'lha
yivaatsha ti tlh'yi' si es que he cometido un error, con ese error mo me quedo ("viene de m") (Job 19: 4). tsit'yishyivne
ti ya'lhech ti jayc'amensha'ne ti tanu' na lhavimitaj yo s muy bien que por mi culpa les sobrevino esta tormenta (Jons
1: 12). Ver : tamen; yic'amen; tatmen.

tc'avtei Verbo, Grupo 2. 1s: jaic'avtei (jai-c'-avte-i). 2s: lhatc'avtei (lhat-c'-avte-i). 3s: tc'avtei (t-c'-avtei). 1pi: shtac'avtei (shta-c'-avte-i). 1 COMPADECE.
2 SIENTE CON.
3 PONE TRAMPAS. Ver : avtej; t'avten; lhc'vte; yic'vtecli.

tc'ayipcui Verbo, Grupo 2. 1s: jaic'ayipcui (jai-c'a-yipcu-i). 2s: lhatc'ayipcui (lhat-c'a-yipcu-i). 3s: tc'ayipcui (t-c'a-yipcui). 1pi: shtac'ayipcui (shta-c'a-yipcu-i). PASA HAMBRE. ni yic'ayipcui, na ac'ayipcui, ni natc'ayipcui, ni
shtac'ayipcuino me falta comida, no te falta comida, no le falta comida, no nos falta comida. Ver
: lhayipcu'; yiyipcun; lhyipcuyan; tc'ayipcui.

471

tc'a'1 Verbo, Grupo 1. 1s: ya'tc'a' (ya'-tc'a'+). 2s: a'tc'a' (a'-tc'a'+). 3s: tc'a' (tc'a'+). 1pi: catsitc'a' (catsi-tc'a'+). 1 SE
REUNEN.
2 ESTN REUNIDOS.
3 FORMAN UNA TRIBU. Note: siempre se usa con sufijos (-elh 'plural', -va'ne 'reflexivo', -'e u otro sufijo locativo) na
t'ajjam tc'a'eva'ne na jpyich la familia se reune en la casa. ya'tc'aelhva'ne estamos reunidos. lhapa
atc'a'elhva'ne? - lhapa ya estn reundos? - s ("ya"). ca nicaajtaj papi ninaychavalhaan papi yitst'ajesh yiey pan
tc'asham pa lhajpyich, pa lhech niyijeesh pa nilhcacujayasha; pa lhjunashjulh papi vantanesh pa nilhcacujayasha
pa ya'sheshc'oya ti ojey papi cacujanjas si (hay) uno no cuida de los suyos que viven en su casa, ha renegado de la fe ("no
es verdaderamente creyente") y es peor que un incrdulo (1 Timoteo 5: 8). c'asinquiem jayu napi yivelhavot, pa
jishich'e'am jayu shta na vat'aclach yiey japi tca'va'ne hablar de t a mis hermanos, en medio de la asamblea te alabar
("cantar para t un canto entre los [que son] reunidos") (Hebreos 2: 12). japi vena tlhshi' ca nitistajesh peelh pa
lhcootsjat yiey pa tc'asham ti yi'shi' ts'ivee a los forasteros les darn su tierra en el territorio de la tribu donde residan
(Ezequiel 47: 23). lhe'naa papi diezsham pa tc'a'sham lhtachifas papi tavtsetei'e pa fchenajjulh yi'ei pa yitsaat
papi'lhech yit'esh ts'ivee.. por eso, las diez tribus que habitaban en el norte del pas dijeron... ca atc'atajeeshelhva'ne pa
caaj jayu avaatsheelh papi tishjan, vooy peelh vanqu'eyjatsjan, pa caaj jayu shta peelh yityjiyinesh pa Dios pa'na,
vooy peelh tasin'yesh pa ya'clish nichinpeya', pa nyjqu'e shta ti tasin'yesh cuando ustedes se renen, que uno aporte
un himno, otro una enseanza, otro una revelacin, otro un mensaje en lengua desconocida, y otro su interpretacin (1
Corintios 14: 26). taj pa ti ca casc'atajeeshvane'cji pa vatishjanjavat, pa uj ti jenelh'am java ve'lhanjesh ya'clishay
java chiypeya' ti qu'eyjatsjaneshelh, pa ni yenelh'am pava diez mil ya'clishay nichinpeya' pero en una asamblea, para
instruir a los dems, prefiero decirles (a ustedes) cinco palabras inteligibles a pronunciar diez mil desconocidas (1 Corintios
14: 19). lhayaash ca tc'atajeelhva'ne lhacm'a papi lhtatvelheyech'esh pa iglesia, ca chintasinytajeshem pa ya'clish
ninpeya', taj ti ca namtaj papi cacujanjas, pa yilhecljesh jayu ca acccheyjeseelh supongamos que se rene la iglesia
entera y todos se ponen a hablar en lenguas desconocidas, si entran algunos no creyentes, ellos pensaran que ustedes son
locos (1 Corintios 14: 23). Ver : yitc'anat.

tc'a'2 Ver : tuc'a'.


tc'ojjan Verbo, Grupo 2. 1s: jaic'ojjan (jai-c'oj-jan). 2s: lhatc'ojjan (lhat-c'oj-jan). 3s: tc'ojjan (t-c'ojjan). 1pi: shtac'ojjan (shta-c'oj-jan). VIOLA. Ver : yic'ojj.

tc'oyanjan Verbo, Grupo 2 (chequear). 3s: tc'oyanjan (t-c'o-yan-jan). TEJE. pava lhpcti tftilhjanesh shi' ti
tc'oyanjanesh con sus manos hila y teje. Ver : lhc'onach.

tc'jlhajan Verbo, Grupo 2. 1s: jaic'jlhajan (jai-c'j-lha-jan). 2s: lhatc'jlhajan (lhat-c'j-lha-jan). 3s: tc'jlhajan (t-c'jlha-jan). 1pi: shtac'jlhajan (shta-c'j-lha-jan). 1 ROBA.
2 DESPOJA. Ver : nc'jlha.

tc'utsjan Verbo, Grupo 2 (solo en tercera persona). CAVA SU MADRIGUERA. Note: dcese del oculto (tuca
tuca) 3s: tc'utsjan (t-c'uts-jan). pa yichei lhn shita pa'elh majctsi nich'a tc'utsjan'in (el tigre) se fue donde otro oculto
comenzaba a cavar su madriguera.

tchai Verbo, Grupo 2. 1s: jaichai (jai-chai). 2s: lhatchai (lhat-chai). 3s: tchai (t-chai). 1pi: shtachai (shtat-chai). 1 HABLA
DE ALGUIEN. Note: con sufijo -a
2 COMENTA.
3 CHISMEA.
4 CUENTA. Note: con el sufijo aplicativo -ch'e java'lhech tchaiyeshch'e pa Fitsc'yich, taj ti vena pa lhasinnyash ellos
(los cuentos nivacle) hablan de Dios, pero de una manera distinta. jaelh nalhu ti taiyeshva'ne ca natchai'apee pa
lhcumjayashvatam, taniselhsha'ne pavque nalhus jayu pa ca lhjunasha ja lhavtsaat otro da, se reunieron para
conversar sobre su(s) trabajo(s) de la comunidad, y se preguntaron cmo iban a ser los das futuros de su pueblo. ya aj ca en
ca asinquich'e java cha'lheesh ti chiychaych'e, vooy java isis t'lha pa Dios tajulhey ca eyjatsjanesh rechaza las
supersticiones y los cuenos de viejas ("que no quieras contar las cosas que cuentan de balde"; ejerctate en la piedad ("te
conviene ensear las buenas cosas que vienen de Dios" (1 Timoteo 4: 7). papi lhancavos tajulhey ca isa' ca nitasinyc'oya

472

papi lhanvacles, jaspa ampapu ca nachayeshjoo pa lhey pa Dios shi' nava shtavanqu'eyjatsjanesh'in los que estn bajo
el yugo de la esclavitud han de considerar a sus amos dignos de todo respeto, para que no se hable mal del nombre de Dios ni
de nuestra enseanza (1 Timoteo 6: 1). (t)chayema pa Dios papi ngeles pa yit'esh: yijney papi lh'ngeles jan lhjunash
java lhavimis, vooy papi lhcavos yijney pava its t'ach'acjes hablando de los ngeles, Dios dice: hace de los vientos sus
ngeles, de las llamas de fuego sus ministros (Hebreos 1: 7). en pa ac'utsfa pa apun pa niac'utsfaa; taj ti yivaatsha
jayeetshelh'a: enelh papi niac'utsfasesh pa ataasclanelhsha'nec'oya papi nacnitshielh; a'lhelhem shta papi
chayelh'aan shi' papi nacvfachielh amars a tu prjimo y odiars a tu enemigo; pero yo les digo: amen a sus enemigos,
prtense bien con los que les odien; oren por los que hablan mal de ustedes y por sus perseguidores (San Mateo 5: 43-44). ja
Juan yinclhanita ti nifac pa yit'esh ti yisitsenesh: lhech nque, nan jaychayjulh'in ti jayeetsha ti nijooylhayich'e na
lhech yaashyitapee, lhayaash ti apis ti caajyic'oya Juan grita dando testimonio de l: ste es aqul del que yo deca: el que
viene detrs de m, es ms importante que yo, porque exista antes que yo (San Juan 1: 15). lhechesh pa (t)chayjulh pa
lhjunash jayu lhpa Mara, lhchita' pa Aarn, pa t'acum'e pa lhcl' lhantaj; pa acloj pap'elh cjecly voojqu'e ti
tcl'yelh ti yiclqui ts'ivee pava lhcly lhantas entonces Mara la profetisa ("dice cmo va a ser"), hermana de Aarn,
tom su pandereta; muchas mujeres iban siguindola bailando y tocando sus panderetas (xodo 15: 20). ti lhachaya na
avelh pa lhatjuyjulh na natst'ajesh avaelh ti lhav'ojiyan murmuras de tu hermano, te pones a chismorrear contra tu
madre (Salmo 50: 20). pa lha'ma na jaychayeshyich'e ti nic'uustajach'e pa jataasclanesh(sh)a'ne ti janiyitjulh, pa
lhechech pa javaatlheclj, shi' na yalhjayashem papi yie'shane pa HIV ya'shesh ti chiytya lhjunashjulh pa SIDA y
aunque mi historia ("lo [que] duento de m") es triste, me las arreglo para sobrevivir, y es mi esperanza y mi oracin que
alhuien haga del HIV una enfermedad tan conocida como el SIDA.
5 APROVECHA. Note: previendo una carencia. sase con el sufijo aplicativo instrumental -e-sh jaichaiyesh nava asactsetas ti
tanca tatsha lhech ca ncaaj me lleno de naranjas, porque luego no habr. Ver
: tchaijan; tanchaija'yesh;chaijanaj; lhchaijan; lhchaijayash.

tchaijan Verbo, Grupo 2. 1s: jaichaijan (jai-chai-jan). 2s: lhatchaijan (lhat-chai-jan). 3s: tchaijan (t-chaijan). 1pi: shtachaijan (shtat-chai-jan). 1 HABLA DE ALGUIEN.
2 COMENTA.
3 CHISMEA. Ver : tchai; chaijanaj; lhchaijan; lhchaijayash.

tcheepjan Verbo, Grupo 2 (?) (solo en tercera persona). 3s: tcheepjan (t-cheep-jan). ENJAMBRAN. Note: dcese de las
abejas cuando se amontonan delante de la colmena para salir

tchejen Verbo, Grupo 2. 1s: jaichejen (jai-cheje-n). 2s: lhatchejen (lhat-cheje-n). 3s: tchejen (t-cheje-n). 1pi: shtachejen
(shta-cheje-n). 1 COSECHA ZAPALLOS.
2 COSECHA SANDAS. Ver : lhcheje.

tch'acfai Verbo, Grupo 2. 2s: jayich'acfai (jayi-ch'acfa-i) ~ jaich'acfai (jai-ch'acfa-i). 3s: lhtach'acfai (lhta-ch'acfai). 1pi: tch'acfai ([t]-ch'acfa-i). Pl: shtach'acfai (shta-ch'acfa-i). 1 EST CASADO CON HIJOS.
2 TIENE FAMILIA (con hijos). tajulhei ca mapeclelh, yivaatsha japeclei jayu lhja yich'acfa, jaich'acfai vitsha vuelvan
ustedes a su casa, yo volver pronto junto a mi esposa, ya estoy casado y tengo hijos. lhpa jqu'enjanja vooy pa lhashajop
lhpa ve'lha yucuve, taj ti lhpa ch'acfaytaj pa vooysha'ne pa nivacle acjiin si la ramera busca un pedazo de pan ("el
precio de un pan"), la casada anda a la pezca de un hombre rico (Proverbios 6: 26). papi tch'acfaisha'ne lhtachifas yi'vacop
ca vi'salhavachsha'ne las tribus vivan independientes. Ver : lhch'acfa.

tclajai Verbo, Grupo 2. 1s: jaiclajaai (jai-clajaai). 2s: lhatclajaai (lhat-clajaai). 3s: tclajai (t-clajai). 1pi: shtaclajai (shtaclajai). 1 EST AFIRMADO.
2 SE RECLINA.
3 SE APOYA.
4 RESPALDO (es un ~). jaiclajaich'e ja jpyich me afirmo contra la pared ("la casa"). jaclaja'yesh lha aacjiyuc me afirmo
contra el rbol. java yitsemajch'ec'oya lhech pa clesanilh clim, vooy ja tclajayesh lhech pa clesanilh cojiyaj, yacutinilh,
pa tasham pa yiisiyanesh pa lhencheyashesh japi lhutsjayech, Jerusaln lhavoquey de plata son sus columnas, de oro su
respaldo, de prpura su asiento, y el amor (que recibe) de las muchachas de Jerusaln ilumina su interior (Cantar de los

473

Cantares 3: 10). she t'e papuque tlhey pa am'e pa'na ti tclajaya ja lhenach? quin es sta que viene del desierto
apoyada a su amado? (Cantar de los Cantares 8: 5). Ver : yiclajaijat.

tclajan Verbo, Grupo 2. 1s: jaiclajan (jai-cla-jan). 2s: lhatclajan (lhat-cla-jan). 3s: tclajan (t-cla-jan). 1pi: shtaclajan (shtacla-jan). 1 CARPE.
2 LIMPIA EL TERRENO. jaiclajanesh ja cuvoyu lhavjooc carp con el arado. Sinn : tcltsjan. Ver
: tcltsjan; yicls; yiclajanjayan.

tclats'usjan Verbo, Grupo 2. 1s: jaiclats'usjan (jai-clats'us-jan). 2s: lhatclats'usjan (lhat-clats'us-jan). 3s: tclats'usjan (tclats'us-jan). 1pi: shtaclats'usjan (shta-clats'us-jan). PATINA. Ver : lhclats'usja'vat; clats'uus; clats'uyaj;yiclats'usjan.

tcljtiy Verbo, Grupo 2. 1s: jaicljtiy (jai-cljt-iy). 2s: lhatcljtiy (lhat-cljt-iy). 3s: tcljtiy (t-cljti-y). 1pi: shtacljtiy
(shta-cljt-iy). TIENE FIEBRE. atej lhqueei? - jech, tcljtiin yisashin'in shita est enferma? - si, tiene fiebre y
tambin tose. can'ut jaicljti, c'alh'mesh cava yi'voiyei shta ayer me dio fiebre y disentera. meelh ti tiqu'inesh ti
tcljti, pa titseneshei ja ni taclaja cuando (el nio) tiene un poco de fiebre, le confa al cuidado del anciano. nijutyam pa
vatfetaas t'ajuiya ti jaicljti me da medicina para la fiebre. Ver : lhcljut; yicljtiyan; nicljtitsu.

tcli Verbo, Grupo 2. 1s: jaicli (jai-cl-i). 2s: lhatcli (lhat-cl-i). 3s: tcli (t-cl-i). 1pi: shtacli (shta-cli). 1 JUEGA.
2 BAILA. tcly'e'in napi taclas na clayich'e los nios estn jugando en la plaza. pa caaj shita pa tojquisham lhavo' ti
tclisha'ne shita haba tambin uno que tocaba el bombo para que bailen. ti yi'van pa lhc pa tclivatsham'in tatsha,
tca'lhutsjai cuando tuvieron su comida, empezaron a bailar, hicieron la fiesta de iniciacin. pa nach'cji lhja lhse lhja
Herodas pa tcly, yisvuneshi jum ja Herodes shi' japi yielh'e ja lhtsaccunjavat entr la hija de Herodas, bail y gust
a Herodes y a los convidados ("los que estaban a la mesa") (San Marcos 6: 22). nifac pa lhfanishlhavach papi
catsicch'eivot ti yijujpn'in pa tclijop ti nishamesh, chi' shta ti t'a'lhei pa cha'nu cuenta como nuestros antepasados
hacan invocaciones y daban gracias bailando ("bailaban por/al lado"), y pedan por lluvia. japi nich'acsha'ne
tatamjalh'inc'oya ca natcli los jvenes se preparan para el baile. ni nasjovaaishelhc'oya ti jaiclyeelhvatsham'in,
jana'shelhch'een pa jana'shelhch'een no tenamos miedo de nada cuando jugbamos, bamos donde no daba la
gana. tclyelhsha'ne papi lhavecjaclfachei pa yishich'e shita pa t'aclaach vatcvjavo danz con las mujeres y cant un
himno de victoria. lhja mimi aclojesh ti jaiclyelh'in mi mam juega mucho conmigo. Ver
: lhcl'1; lhclija'vat; lhclijavo; lhclijayash; yiclijayan; niclijatsu.

tclvtei Verbo, Grupo 2. 1s: jaiclvtei (jai-cl-vt-ei). 2s: lhatclvtei (lhat-cl-vt-ei). 3s: tclvtei (t-cl-vtei). 1pi: shtaclvtei (shta-cl-vt-ei). SE PONE CHIRIPA. Note: dcese del varn Ver
: lhcl'vat; lhclvte; lhcacl'; lhcacl'vat.

tcltsjan Verbo, Grupo 2. 1s: jaicltsjan (jai-clts-jan) ~ jayecltsjan (jay-eclts-jan). 2s: lhatcltsjan (lhat-cltsjan). 3s: tcltsjan (t-clts-jan). 1pi: shtacltsjan (shta-clts-jan). 1 CARPE.
2 LIMPIA EL TERRENO. tcltsjantaj lhn na catsitata Fitsc'yich dicen que nuestro padre Fitsc'yich sola sembrar. a'va
ca ajaalh shita na yas: jaichavalh ti jaichavalh ja yicltsech, ventaj jayecltsjan mir, hijo mo, pienso y planifico mis
siembras, recin entonces siembro. ca nicaajtaj pa vatcavo ti t'lhey pa joot ti tcltsjan ja't'ajesha ca ninujumatsenesh
pava acly, lheetshelha jayu ajalh: ata'lun ca vi'shane ca atsaccun? si uno de ustedes tiene un sirvente arando o
cuidando los animales, cuando ste vuelva del campo, le dir: venga y sintase a la mesa? (San Lucas 17: 7). Sinn
: tclajan. Ver : yicls; tclajan.

tclvalhjan Verbo, Grupo 2. 1s: jaiclvalhjan (jai-clvalh-jan). 2s: lhatclvalhjan (lhat-clvalh-jan). 3s: tclvalhjan (tclvalh-jan). 1pi: shtaclvalhsjan (shta-clvalh-jan). 1 MIRA.
2 OBSERVA.
3 CUIDA. nich'a nalhu ti tclvalhjan ts'ivee recin salido el sol, fueron a mirar (para encontrar miel). Ver : yiclvalh.

tclutshei Verbo, Grupo 2 (chequear). 1s: jaiclutshei (jai-clutshe-i). 2s: lhatclutshei (lhat-clutshe-i). 3s: tclutshei (t-clutshei). 1pi: shtaclutshei (shta-clutshe-i). 1 TIENE UN ARCO.

474

2 ES ARQUERO. pa nijooylhach'e ti yichamanjop ts'ivee lhacm'a ti t'eclet'a pa Sal, vooy papi tclutsheych'e pa
tiyjeshch'e pa tejesh ts'ivee pava lhc'jey entonces cay sobre Sal el peso del combate ("envolvieron y asaltaron a
Sal"), y los arqueros le dieron alcance y lo hirieron a flechazos (1 Crnicas 10: 3). Ver : lhclutsesh.
techelh Verbo (solo en tercera persona). 3s: techelh (techelh). 1 REVIENTA.
2 CHISPEA.
3 CENTELLEA. pqueei necjc p'alhaa Tisuuj meelh'in ti yicliyelhvatam'in pap'elh cquelhai pa yapjayansha'ne lhn
lhai'yaash ti techelhch'een lhn pqueei, pa yiclt'ashiin lhn papi lhcquelhai aquel nio antiguo Tisuuj , dicen que
cuando jugaba con otros nios los haca llorar porque echaba chispas, dicen, y se quemaban los nios. Ver : vatcacha
techelh.

teclelhjan Verbo, Grupo 2. 1s: jayeclelhjan (jay-eclelh-jan). 2s: lhteclhelhjan (lht-eclelh-jan). 3s: teclelhjan (t-eclelhjan). 1pi: shteclelhjan (sht-eclelh-jan). ARRANCA Y QUEMA CARAGUAT. Ver : lheclelhche; yineclelh.

teclivai Nombre masculino; no poseble. Pl: teclivayis (tecli-vay-is). ALGA FLOTANTE.


teclsjan Verbo, Grupo 2. 1s: jayeclsjan (jay-ecls-jan). 2s: lhteclsjan (lht-ecls-jan). 3s: teclsjan (t-eclsjan). 1pi: sheclsjan (sht-ecls-jan). AFILA. Ver : yicls.

teei Verbo, Grupo 2 (solo en tercera persona). 3s: teei (t-ee-i). TIENE ESPINAS. tanlhataj ca ni nte'ya lha aacjiyuc! cmo
quisiera que este rbol no tenga espinas! Ver : lhee.

teej Verbo, Grupo 5. 1s: jateej (ja-teej). 2s: lh(a)teej (lh[a]-teej). 3s: teej (teej) ~ yiteej (yi-teej). 1pi: shtateej (shtateej). 1 LO ACIERTA. japi tucus tsitiyjtaj, nque tsitejesh'e nque los bolivianos me largaron tiros, aqu me
acertaron.na t'e pa lhai'yaash ti ni shtateej na tsimaja? cmo es posible que no podemos acertar a este (panal de)
tsimaja? tiy'jesh lhapelh sise pa tejch'e' lhp'vash lhpa vatjutsa' sise tir otra flecha y la clav en (la muesca en el
dorso de) la primera flecha. yalhalha ti yi'van pan vooi; yicapnit'aj ti teej tatsha de repente encuentra lo que busca;
tiene buena puntera y acierta. ja nivacle ni nteej ja tashinsha el nivacle no acert al venado. lhan'e papi nivacle
vanijiyinesh pa nyish yicha pa yitsaat, pa yit'esh pa'lhech tmatsejshi na tulh ti yi'vanjulh: na? lhet t'e jum
napuquejulh "Ni-Yiyej-Lhavo'" pero los nivacle estaban en fila a ambos lados del camino a la aldea, y dijo el que vea
bien de noche: qu ser esto?, han de ser los "No-Acierto-Su-Nuca". j'lhaa ti yite'jesh pa lhavjoquitaj lhpa vatatsuc, pa
yofalh pa lhavjooc pero cuando pegaban ("acertaban") en un tronco con la pala, se rompa la pala.
2 LO ENGAA.
3 LO TRAICIONA. shineijatsjanesh ca yaaj ca chinteejshiin papu esto nos ensea a nosotros que nadie nos engae. ya aj ca
nateejshelhshiin pa'na papu! qu nadie los engae a ustedes! ca nentaj papi sasch'e lhavos ti nateejshiin, pa ya aj ca
atatvashanem si intentan engaarte los pecadores, no se lo permitas (Proverbios 1: 10). pa ta t'e lhayaash ti
shinteejshisha'ne pap'elh, pa shtasasiyanc'oya pa vatpeya'shelh pa Dios japi catsicchevot? por qu uno traiciona a su
hermano profanando la alianza entre Dios y nuestros antepasados? (Malaquas 2: 10). Ver : vatlheej; vancateej.

teetsha ca Adverbio. 1 SE DICE QUE.


2 A LO MEJOR.
3 ACASO.
4 QUIZS. ti nlhjnesh ti lhech chi yitesha ca checla', teetsha ca nshiyan de balde le habl mi hermano as, crea que l le
mesquinaba (los peces). teetsha lhn ca chi n'van'in pa nuutaj yi'ei ja nyish se dice que se suele ver al luisn por el
camino. pa chi yji'a lhn pque c'utsaaj lhanqu'ei Fiyat Lhac'o', teetsha ca - te - meelh ti t'aftuui ca
fi'yataan hablaron al anciano que llamaban Culo del Viento Sur, a lo mejor porque cuando largaba un pedo, sala el viento
sur.

teiya Conjuncin causal. PORQUE. Note: siempre seguido por el subordinador (conjuncin) ti o ca teiya ti taj'in pa ni yich no
me voy porque llueve. teiya ca sietetajach'e nalhus pa jatajjat'apee jayu na cotsjaat, cuarenta pava nalhus, cuarenta
pava tulhis ti ni ntaiyesh ti taj'in jayu porque dentro de siete das har llover sobre la tierra durante cuarenta das y
cuarenta noches. Ver : teya.

475

teiyi Verbo, Grupo 2. 1s: jayeiyi (jay-ei-yi). 2s: lhteiyi (lht-ei-yi). 3s: teiyi (t-ei-yi). 1pi: shteiyi (sht-ei-yi). TIENE
NOMBRE. Ver : lhei.

tej Nombre femenino; no poseble. Pl: tejis (tej-is). LORO DE CABEZA NEGRA. Nandayus nanday. lhech ja'van'e
yishic'oya java tej, java ca lhcjiyanach nicltsich lo encontr cantado para (espantar los) loros, los que estaban en su
maizal.

tejanilh Nombre masculino; no poseble (? chequear). TEJADO. papi yichatjulh nivacle lhechesh pa vlhesh'apee ts'ivee pa
jpyich tejanilh, pa'lhech clamam'apee, yichajeshvatich'e ts'ivee pa ancooc, yajulhjat'apee pa yi'e' pa yan'e' t'ajuiyish
ts'ivee pa yi'e' pa Jesus entonces los cuatro hombres subieron al tejado, que era plano, llevando consigo al paraltico,
ponindolo precisamente delante de de donde Jess estaba.

tele ~ televisin Nombre femenino. TELE. Note: prstamo del castellano cque pa yic'jlhanitem ti caaj papi yivan lhpa
televisin eso (de que tienen electricidad) les permite ver la televisin. jaclovalhesh lha tele miro la tele. ja'vanshi lhja
tele cava t'ecletvatjulh vi en la tele un choque frontal.

telfono Nombre femenino; no poseble (?). TELFONO. Note: prstamo del castellano con cambio de gnero lhech lhjunash
pa lhech lhavtsaat pis ti caajjem pa nitselhataj, yint shi' lhpa telfono en aquella aldea ya tienen electricidad, agua y
telfono.

temaj Nombre masculino; solo posedo en tercera persona. Pl: temjas (t-emja-s). SU ESPINITA FINA. Note: dcese de la fruta
de cactceas Ver : yemjaclesh.

temm! Interjeccin. HMM! Note: expresa evasin o hesitacin temm!, vooi ca nalhutaja pa jc hmm!, pues maana voy a
salir.

tercio Nombre masculino; no poseble. Pl: tercios. 1 TERCIO.


2 TERCERA PARTE. Note: prstamo del castellano papi yicumjat papu yishayanem pa I.P.S. nava jiveclas pava dos tercios,
chi' pa lhcavo yishayanlhatam un tercio los patrones ("los que hacen trabajar a alguien") pagan al I.P.S. dos tercios, y el
obrero paga por su parte un tercio.

terere Nombre femenino; no poseble (?). TERERE. Note: prstamo del guaran/castellano de la zona guarantica. Se trata de
mate fro sht'iy'ji lhpa terere vamos a tomar terere.

tesha Verbo, Grupo 1. 1s: ya'teshaesh (ya'-tesha-e-sh). 2s: a'teshaesh (a'-tesha-e-sh). 3s: teshaesh (tesha-esh). 1pi: casteshaesh (cas-tesha-e-sh). SALE PERJUDICADO. Note: siempre se usa con sufijo (-esh) ya'teshaesh ja
yicumjat sal perjudicado en mi trabajo. Ver : yiteshiyan.

tevji Verbo, Grupo 1 (solo en tercera persona). Pl: tevjisha'ne (tevji-sha'ne). 1 ES VERDE.
2 ES CELESTE.
3 ES AZUL CLARO.

teya Verbo, Grupo 1. 1s: ya'teya (ya'-teya). 2s: a'teya (a'-teya). 3s: teya (teya). 1pi: casteya (cas-teya). 1 ES LA CAUSA
DE.
2 ES CAUSANTE DE. a'teya ti lhnam pa ni yich no me voy por tu culpa (porque viniste). ya'teya ti janam pa ni m' no
pods dormir por mi culpa (porque vine). ca ni ya'teyatajaa si no fuera por mi culpa. Ver : teiya.

tfacjan Verbo, Grupo 2. 1s: jaifacjan (jai-fac-jan). 2s: lhatfacjan (lha-t-fac-jan). 3s: tfacjan (t-fac-jan). 1pi: shtafacjan
(shta-fac-jan). 1 DA UNA NOTICIA.
2 DELATA.
3 TRAICIONA.
4 DESCUBRE. Ver : nifac.

tfashjan Verbo, Grupo 2. 1s: jaifashjan (jai-fash-jan). 2s: lhatfashjan (lhat-fash-jan). 3s: tfashjan (t-fashjan). 1pi: shtafashjan (shta-fash-jan). 1 CORTA CON HACHA.
2 CORTA CON MACHETE.
3 DESMONTA. paelh semana tfashjan, tish'acfi pava tatsanjai otra semana trabajaron en el desmonte y destroncaron. Ver
: yifaash.

tfitji Verbo, Grupo 2 (?chequear). 3s: tfitji (t-fitj-i). TIENE PACIENCIA. tfitj'yesh ti yeijatsjansha'ne les ensea con
paciencia. Ver : yifitji.

476

tfunchai Verbo, Grupo 2. 1s: jaifunchai (jai-fun-chai). 2s: lhatfunchai (lhat-fun-chai). 3s: tfunchai (tfunchai). 1pi: shtafunchai (shta-fun-chai). 1 ES RESPETUOSO.
2 NO TIENE COMPLEJOS. Note: en esta ltima acepcin, sase en forma negativa ni natfunchai, eem ti yit'yish pava
yitst'ajesh chi' pava tanyjija'yesh no tiene complejos, porque sabe cuales son sus derechos y sus deberes.

tfuyujan Verbo, Grupo 2. 1s: jaifuyujan (jai-fuyu-jan). 2s: lhatfuyujan (lhat-fuyu-jan). 3s: tfuyujan (t-fuyujan). 1pi: shtafuyujan (shta-fuyu-jan). 1 SOPLA. Note: dcese de la cura shamnica
2 PRACTICA EL RITO DE CURACIN SOPLANDO. naelh pa caaj shita papi tfuyujunch'e pa yilhjensha'ne papu ti
ta'yashai aparte de ellos haba tambin sopladores (chamanes) quienes curaban a los enfermos. Ver
: yifuyu;yifuyujat. Variante : tfuyujun.

tfuyujun Ver : tfuyujan.


ti Conjuncin de subordinacin. QUE. Note: Introduce un verbo en el modo real (indicativo) pa ti t'ajuyei papu ti yich
ca'tajesha pa ti tlhshi' ti nam el lugar adonde uno va o de donde uno viene. Ver : ca.

ti ama ajalh Modismo. 1 POR FAVOR.


2 NO HA DE FALTAR. ti ama ajalh, pa yits't, cajuqu'e ti jaicum'in por favor, una gratificacin, pues ya he trabajado
mucho.
tichanc Nombre masculino; no poseble. Pl: tichanji (ticha-nj-i). POLVO HECHO DE TRIZAS DE BARRO
COCIDO. Note: dcese del material que se usa para confeccionar recipientes de loza

tif Verbo, Grupo 5. 1s: jatif (ja-tif). 2s: lhtif (lh-tif). 3s: tif (tif). 1pi: shtatif (shta-tif). 1 LO TERMINA.
2 ACABA CON TODO.
3 LO GASTA TODO.
4 LO HACE TODO.
5 LO CUBRE. Note: en esta ltima acepcin, lleva el sufijo -'apee vapeclei pa lhajpyich ti tifei pava t'asjanis pa
yi'yecle regres a su casa llevndose toda la carne del tapir. ampa ca manlhaayam, tif japi t'a'lhaan no me queda nada,
me pidieron todo (lo que tena). lhan'e pa'elh t'acu'yeshsha'ne pa samucunc pan tiflhatshamtaj pero el otro estaba
vomitiendo las heces que haba tragado. pa tulhitaj tif'apee na cotsjaat la oscuridad cubri toda la tierra. vanutshem
papi lhcles ti tif'e'c'oya estaba enojado con l por haberle matado todos sus hijos. tsitiftajelhch'een jumje, acloj japi
nivacchei yivsch'accheyansha'ne l nos iba diezmando, a muchas mujeres las ha dejado viudas. yict'e, asfits'iclis!; pa
ventaj ti'ma ti yifits'iclis lhn, tifesh lhn lhshatech abuela, espulgame!; y comenz a espulgarla (controlndole) toda la
cabeza. tif'inc'oya lhacm'a pan t'ajj pa lhajpyich le quitaron todo lo que tena en su casa. tiflhav'ne pava
lhsc'ctis papu ti yicln ti ve'lhajop, vooi ti napu'jop pa vactsnesh ts'ivee se apodera de sus almas (de la vctima)
alguien que mat cuando estaba solo, pero entre dos, se reparten. taj ti yicshenshi papi lhech lhpa ve'lha cjecl
tayyashay, doce pava lhnincpes yi yicjsesh'in ti tavoyey, cha'lheesh ti tifeem papi vatcafetatsiy lhavos pava yi'van
taj nive'lhaa papu ca nalhjen entre ellos haba una mujer enferma, que llevaba doce aos padeciendo hemorragias,
intilmente haba gastado su fortuna para pagar mdicos, y nadie haba podido sanarla (San Lucas 8: 43). pa
tsachajeshshicham, lhayaash ti javapeneshelh ti tifeelhyitapee pa yinclyashelh, lhayaash jan t'elhesh ti yatavclaselh
pa yamja nqueesh yivaatsheelh shi' japi yicchevot'elh jasnatshelh pa sasch'e ti jayjuyeshelhjulh pa Lhcaanvacle
yi'Dioselh pa ninasc'ashamelhsha'ne nos aflija, porque nos da vergenza el nuestro sufrimiento, porque desde nuestra
juventud hasta hoy pecamos contra el Seor, nuestros padres y nosotros, y desobedecimos al Seor, nuestro Dios (Jeremas 3:
25). meelh lhn ti tifeshch'e pava t'acjai pa yecls lhn ti'ma pa lhclesa; yit'esh lhn: yic'utsfa, nqueesh c'acln jayu
lhai'yaash ti lhcmclqui ca'nalhu ca nich'ayich cuando (el chamn) hubo terminado sus cantos, afil su cuchillo; dicen
que dijo: amigo, voy a matarte porque has atormentando otrora a aquel joven. pa tifeshch'e lhacm'a java
vatvanqu'eyjatsjanjavtes yiey ja Galilea ti lhech vanqu'eyjatsjan'e, j'tajesh ti yisaasfach'ee ts'ivee pava tsich'es y por
toda Galilea fue predicando en sus sinagogas y expuls demonios (San Marcos 1: 39). caaj pa ve'lha lhcaanvacle acjjiin,
caaj shta pa ve'lha ysjat'e t'ajuiyish, chinfacleem pa lhanvacle ti tif'inc'oya pava lhavanjas haba un seor adinerado,
tena un administrador, le contaron que estaba derrochando sus bienes (San Lucas 16: 1). yjesh'esha'ne, yivelavot,
tajulhey ca a'lhelhyam jaspa tanca clet'ac'oya pa lhcliish ja Lhcaanvacle ca nitif'apee na cotsjaat, pa jaspa nen ca

477

natcuumjulh jayu pap'elh nan ajunasheshelh por ltimo, hermanos, oren por nosotros, para que la palabra del Seor se
difunda y sea recibida como (sucedi) entre ustedes (2 Tesalonicenses 3:1). shtatif ti'ma cava cascs hemos comido todas
nuestras comidas. na t'e papi tif'e' cava catsiyuclus? quin se habr robado ("terminado") nuestro asado? ya aj ca
nitif'in'ac'oya pava avanjasesh nava anincpes pava lhpcty papi tavujuya shi' ti ni'nysha'ne; ca jaspa ya aj papu
ca ve'lhaa papu tavujuya ca napeesha'ne pava lhniyit'apee ti lhatcum'apee no dejes en manos de extraos despiadados
todo (lo que has amontonado durante) tus aos; para que ninguno de estos extraos se sacie con tus esfuerzos de tus trabajos
(Proverbios 5: 9-10). tsan'e yiey ja tavashay yiclajunch'e java vatavnus; pa lhcaanvacle tsijchijayanch'e ti
najayjuych'eshi; java vatavnus tif'apee ja tavashay, java lhech acloj pa njesh'e ts'ivee ti cljjjane me dej en un
campo lleno de huesos; el Seor me hizo pasarles revista, eran muchsimos los que haba en el campo, estaban resecos
(Ezequiel 37: 1-2). ca yaaj ca atifa atesha pa unaj papi cjecly, lhayaash papi lhech ti yac'oyjatesh papi
lhcaanvacles que no gastes tu fuerza con mujeres, porque ellas corrompen a reyes (Proverbios 31: 3). vooy yivaatsha acloj
cava jatifyincji pesoc, jaspa yivtsat'esh ja Roma; pa yachajeshjulh shta ja Pablo pa yit'esh: vooy yivaatsha
tsivat'ajshi yo he comparado la ciudadana de Roma por una buena suma; Pablo respondi: yo la poseo de nacimiento ("ah
he nacido") (Hechos 22: 28). tifeshch'e ti yetnch'e ja vatqu'isjayanach ley toda la carta/ todo el libro. yivaatshaelh
ya'caajelh, javo'elhch'e japi bolivianos, jatifelhch'een jayu jamelhei ja lhavtsaat; yaaj ca ai'e nque aqu estamos
nosotros con ustedes, estamos persiguiendo a los bolivianos, vamos a terminarlos hasta que lleguemos a su tierra; ustedes, no
salgan de aqu. vooy ti tifeshch'e cavque ti yit'esh'in ja Jess pa yichelheypacham japi t'eyjatsjanjas ja tsuyeshch'e
lhjyish cuando Jess hubo terminado de decirles eso, sali con sus discpulos al otro lado del torrente (San Juan 18:
1). tlh'e'ajop ti tsicl'yeshyivach na yicnta, na yitaco tif'apee na yivapenaj'in pues por t aguant afrentas, la
vergenza cubri mi rostro (Salmo 69: 8). papi lhcavos nichinfajuulh, vooy pa lhqu'isjuyash tif'apee lhacm'a sus
tropas son innumerables, y su luz brilla sobre todo (Job 25: 3). pa lhech nuut pa nam pava jooyjoyitas pa tif'apee pa
t'ichavat papi israelitas, vooy ti nich'a nalhu pa caaj pa yiyaas t'afaych'e lhavj pa t'ichavat por la tarde, una bandada
de codornices cubri el campamento; por la maana, haba una capa de roco alrededor del campamento (xodo 16:
13). meey ca aclnsha'ne papi amalecitas, pa atifch'een lhacm'a, lhayaash ti yicnitshi pa niysa' ca nen japi yichifas;
tanca amnlhanit'e pa nivacle shi' pa yacquiset ve y destruye a los amalecitas, extermnalos a todos, porque odian y
quieren mal a mi pueblo; no dejars en vida ni hombre ni bestia. yivan pava lhcly vcc pava yitst'ajesh papi
chitifch'een, yilhavunsha'ne shi' ti isis vio el ganado que posean los vencidos, eran gordos y hermosos. ta yj'esha'ne
cque? pa yit'esh ti tsicuulh: pa namjey ca chintiftajshicham nava yitsates pa ama papu ca nv'e hasta cundo (durar
eso)? y me contest: hasta que se desmoronen las ciudades despobladas (Isaas 6: 11).taj ti pa Jeh ti yivaclhiteshc'oya
cque ti ylhjnem'in pa jaspa tifch'e'in papi t'alhaan pa Baal pero Jeh haba preparado eso para engaar y eliminar a
los fieles de Baal (2 Reyes 10: 19). shtatimelhvatich'e papi mnlhasha'ne nivacle yivo'yeshch'e jan lhjunash ti tifch'e
tasham pa vatvafjayash pa nivalhech los tragaremos vivos a los hombres buenos, como la muerte los encierra enteritos en
la tumba (Proverbios 1: 12). lhech'e ti c'avutuyanesh jayu pa itj, shi' pa clesataj, jan lhjunash java fanjay, pa
c'atifshelh'e jayu lhacm'a te quemar con fuego, y con la espada, como la langosta, los exterminar a todos (Nahm 3:
15). miles pava dlares jatif'cji pava vatfetatsiy pa nitiqu'in'eesh ca vatle'clj gast miles de dlares en medicinas sin
una pizca de esperanza. ca nitiftajch'een lhacm'a pa t'j, ... si la afeccin cubre toda la piel, ... nich'a tifeshch'e pa
lhneijatsjanjayash yiei pa universidad acaba de graduarse de la universidad. jatifeshch'e ti jasinqui pa lhjunashvach
pa vatjjamsha'ne yo haba terminado de hablar sobre las relaciones familiares. Ver : vancalhif; vatlhif'e; yitifchiyin.

tiif Verbo, Grupo 4. 1s: jatiif (ja-tiif). 2s: lhtiif (lh-tiif). 3s: tiif (tiif). 1pi: shtatiif (shta-tiif). MAMA. tajulhtajey ca alhecha
na checla', ti lhti'fesh java t'ajtey lhja mimi; lhech lhjunash ca c'avantaj'e yiey java lhcaavjuc pa isjop ca c'afin, pa
ampapu ca nasclquiesh ojal fueras mi hermano amamantado a los pechos de mi madre; al verte en las calles, te besara,
sin que la gente me despreciara (Cantar de los Cantares 8: 1). Ver : yifitsjan; lhtifjate.

tiilh Verbo, Grupo 5. 1s: jatiilh (ja-tiilh). 2s: lhtiilh (lh-tiilh). 3s: tiilh (tiilh). 1pi: shtatiilh (shta-tiilh). 1 LO HILA.

478

2 LO TUERCE. Note: sase de la confeccin de piolas de caraguat jychi jayu lha se lhayaash ti jen ca chintiilhyam ja
yicasash llevar a tu hija porque quiero que alguien me hile mi lana. javantiyitesh tatsha ti jatiilh pava ctsejpronto
aprend a hilar la fibra de caraguat. Ver : yashtilh; yftilh; yit'itan; lhiich; lhaftilhi.

tiish Verbo, Grupo 5. 1s: jatiish (ja-tiish). 2s: lhtiish (lh-tiish). 3s: tiish (tiish). 1pi: shtatiish (shta-tiish). 1 LO CAVA.
2 LO ENTIERRA.
3 LO AHONDA.
4 LO SACA CAVANDO. atishesh'cji nava smitcacuy na joquitaj! sac los manes con la pala! jatish'e na cotsjaat cavo
la tierra. jatishc'oya can ampa enterr al muerto ("al que no existe"). chitish'ec'oya yi'ei pa Jerusalen fue enterrado en
Jerusaln. jatiish lhja tinjoque' cav un pozo. paelh semana tfashjan, tish'acfi pava tatsanjai otra semana trabajaron
en el desmonte y destroncaron. vooi caaj java scletses; jati'shesh jayu yiin ca ayjayutajclee hay bulbos de agua; voy a
cavar uno cuando tengas un poco de sed. shtachenesh pava joquitas ti jatiishelhch'e java yiye' con palas de palo santo,
excavbamos bulbos de caraguat. ni ve'lhaa pa ca chi ntishc'oya lhai'yaash ti tanutsjaisha'nejum ni uno solo fue
enterrado porque ellos eran muy enojados. yuich'e na lhavaash, shtatishch'e, shtafc'atsanshi cun entr (la iguana) en esta
cueva, vamos a cavarla para ahondarla. lhts'efenesh ajalh ca shtatish'acfi nava tatsanjai? me ayudaras para
destroncar? japi nivacle tiish lhja t'itsech, pa yanch'e' pa tisuuj, yimjacli lhja t'itsech los nivacle han cavado un pozo
con calce ("y pusieron dentro") de quebracho, el pozo nunca se agota.avashanelhyam cum ca janclhanitelhch'eam ca
catsict'ech David ti vaf ti chiytishc'oya, j'lhech lhanvalheech jjjeclay yi'jopshi casvaatsha permtenme que les
explique que el patriarco ("nuestro abuelo") David muri y fue sepultado, y su sepulcro se conserva hasta hoy entre nostros
(Hechos 2: 29). meelh ti nach'cji shta pa jpyich papi nich'acsha'ne pa yivaneylhavc'oya ti vaf, pa yichaajfach'ee
shta pa yicha'jey pan chitish'ec'oya ca lhch'acfa pa ve'lha chiyinelh'ecuando entraron los muchachos en la casa y la
encontraron muerta, la sacaron (de la casa), la llevaron donde haban enterrado a su marido, y la pusieron all (Hechos 5:
10). nque lhfanishesh ti tishc'oya un metro pa t'aplhuji', yilhnch'ec'oya pa yip'o'eishi; nalhu pa nic'at'eishi pa
tuj para esto cavaban (pozos) de un metro de profundidad, prendan fuego (en la fosa) y la tapaban; a la maana siguiente la
abran y los coman (los zapallos). lhech yie' pa lhcumjavat; tish'e'in pa cotsjaat yacutshi, yit'ovsch'een pava jpc,
yicha'jesh'in shta pa yint, t'ajuya jayu ca nasnatesh pava cotsjatis all estaba su (lugar de) trabajo; excavaban arcilla
("tierra roja"), cortaban paja y traan agua para preparar ladrillos.

tiiy Verbo, Grupo 5. 1s: jatiiy (ja-tiiy). 2s: lhtiiy (lh-tiiy). 3s: tiiy (tiiy). 1pi: shtatiiy (shta-tiiy). 1 LO TRENZA.
2 LO TEJA.
3 LO MODELA. Note: en esta ltima acepcin, dcese del barro jatiych'e ja niyc trenzo una piola. jatiy'e lha yjque estoy
modelando un cntaro. taj ti ya'pitejclee pa tsicaaisiyuesh lhca mimi ti yan'e' pa vopovo, chi' ti tiy'e pava
vataai cuando crec un poco ms, me interesaba cmo mi mam hacia ponchos y yicas. na lhjunashvatc'oya pava lhavjuc
ti chi tiych'e pava vataai hay muchas formas de anudar ("de nudos") las yicas. Ver : vatlhiiy; niyc.

tilhitaj Nombre femenino; no poseble. Pl: tilhitas (tilh-ita-s). 1 TIE ETE'I (ave). Tanagra violacea aurantiicollis.
2 TIE ETE'I (ave). Tanagra chloritica.

ti lhjunash pa vatfanishesh Nombre masculino; no poseble. COMPLEMENTO ADVERBIAL. Note: terminologa


gramatical acuada por el P. Seelwische Lit: el como de la accin java'lhech vatfacjes casqueiyesh "complementos
adverbiales", eem ti yaijateshch'e pan lhjunash ja vatfanishesh estas palabras llamamos "complementos adverbiales",
porque aclaran cmo se realiza la accin.

tilhj Verbo, Grupo 5. 1s: jatilhj (ja-tilhj). 2s: lhtilhj (lh-tilhj). 3s: tilhj (tilhj). 1pi: shtatilhj (shtatilhj). 1 LO LLEVA AL HOMBRO.
2 LO TRANSPORTA. jatilhj jayu nava aftechis te voy a llevar estas bolsas de miel. taj ti yaaj ca atilhjesh pa yint
lhai'yaash ti c'olhomquiyinesh pero no lleves agua porque te cargara (demasiado). cajuqu'e ti yicumjat tilhjem'in
pava vonsac pa trigo durante mucho tiempo lo hizo trabajar cargndole sus bolsas de trigo. tilhj ja tnjque
lhaftechesh, ampa ca naaan ca nvqu'e' lleva un cntaro como (si fuera) su bolsa de miel, pero no tiene nada dentro.ca
nicaajtaj papi nayjeesh'a pava tilhj ca atilhjemch'e pava ve'lhashi yicl' pa istaa ca atilhjemench'e pava napu'ji
yicl' si alguien te ordena que le cargues (las cosas que lleva) con un palo, carguele con dos (o algunos) palos (San Mateo 5:

479

41). nichaaj lhn pa lhntsich'a, yanshi' pa lhclisa' ti tilh'jesh, yicha'jei pa covtechat, lhech pan yifaijanesh ti
tap'lhjan dicen que llevaba consigo a su nieto, lo haba puesto en un bolsn, y lo llev al lugar donde solan recoger bulbos
de caraguat. yicltyish lhca yict'ejata'a, tsitilhj, lhan'e capi tucus nuiyeishi ca yitsaat huy conmigo mi abuela, me
llevaba, y los bolivianos entraron en el pueblo. tanca chinvashan'am ti lhtilhj na amj'vat'esh no se te permite llevar
tu catre. napu' ca te coca can t'ucac cava lhech lhashiyis, pi, nichaaj cqueei; cava finji, ja vatc pa nque tc'asham,
ni i'a ca ntilhj pava yucuvec, tuyuyesha cava lhech nclhaa ti lhech lhjunash, j'tanei jje dos paquetes de coca de
tamao como eso, trajo aqul; tabaco y provisiones as de grande, y pan que apenas poda llevar, eran cosas extraas, as
pas.

tim Verbo, Grupo 5. 1s: jatim (ja-t-im). 2s: lhtim (lh-t-im). 3s: tim (t-im). 1pi: shtatim (shta-t-im). Lit: se agota para
ac/hacia ac 1 LO TRAGA.
2 LO AGOTA.
3 LO VACA. jatimesh ca sajech t'asjaan ca lhavnu' he tragado una espina con la carne (del pescado). jatim'e ca
yint beb toda el agua (del aljibe). jatimshi ca gaseosa beb toda la gaseosa (en botella). pa Jons tim pa
sajech Jons fue tragado por un pez. shtatimelhvatich'e papi mnlhasha'ne nivacle yivo'yeshch'e jan lhjunash ti tifch'e
tasham pa vatvafjayash pa nivalhech los tragaremos vivos a los hombres buenos, como la muerte los encierra enteritos en
la tumba (Proverbios 1: 12). tan papu ca suiyeem, tan papu ca natmenesh ti apis ti nic'jesh ti tim nadie le(s) har nada
malo, nadie causar ya estragos. ta lhayaash ti c'atsasshi nava acfey? - caspa c'ape'ya jayu; ta lhayaash ti c'atsajsham
na ashi? - caspa c'atim jayu por qu tens orejas tan largas? - para orte; por qu tens una boca tan ancha? - para
tragarte. nilhecha pa ti tim pa nivacle ca nisasiyan, vooy pava tlhch'e lhashi pa nivacle lhech pava lhech yisasiyan no
contamina al hombre lo que pone en su boca, sino lo que sale de ella, eso s que lo contamina (San Mateo 15:
11). timsham'in tatsha lhpa lhjque lhpa t'iyjatshi, pa cajuqu'e ti vapecch'een lhpa t'itsech pa yiyjayanemsha'ne
lhacm'a pava lhcly camellos y enseguida vaci su cntaro en el bebedero, corri al pozo a sacar ms y sac para todos
sus camellos (Gnesis 24: 20). vatlhim, yim, yimjat.

tincaatshi Ver : lhcaatshi.


tinc'u' Ver : lhac'u'.
tinclnach Ver : lhclnach.
tinjque Nombre femenino. forma no poseda: tinjque (tin-jque). TAJAMAR. lhpa tinjque chi nashclaf isch'e
lhavj un tajamar cercado y con borde limpio. ca ya'cliish "Tinfunque" tlhshaam lhapesh ti lhanquey Lhjque
cat'ajesha Tinjque la palabra "Tinfunque" viene del lugar que antes llamaban Lhjque o Tinjque. Ver
: lhjque; lhavinjc.

tinjquechat Nombre masculino; no poseble. LUGAR CON POZOS (baches). Ver : lhjque.
Tinjque' Yucch'e Nombre femenino; no poseble. POZO COLORADO (poblado). Lit: El nombre castellano del lugar es
traduccin literal del nivacle Sinn : Pozo Colorado. Ver : Pozo Colorado.

tinoi Nombre masculino; no poseble. Pl: tinoi (tinoi). WICH. Note: antes conocidos bajo el nombre despectivo de
mataco vatclneelh lhn ca yiccheiyinjat, ca yicch'evot tanei papi'lhech tinoi chi' lhn papi juutshinjas dicen que mi
antiguo abuelo y su gente haca la guerra con los wich y los toba. yovalh'e'vatc'oya ca tovoc japi tinoi yiei ja Yutu se
espan mutuamente (los nivacle y) los wich a orillas del ro, en Yutu. Ver : tinoiche'.

tinoiche' Nombre femenino. MUJER WICH. Note: del grupo tnico wich (antes llamado mataco) Ver : tinoi.
tinj Ver : t'j.
tinshanja Ver : lhtinshanja; lhtinish.
tinvaac Nombre masculino; no poseble. 1 JUNCO.
2 BEJUCO. Lit: tripa Pl: tinvaclai (tin-vacl-ai). Ver : lhavaac.

tinvaash Ver : lhavaash.


tinvo' Ver : lhavo'1.
tinvmque Nombre femenino; no poseble (?). forma no poseda: tinvmque (tin-vm-que). 1 MUJER REPUDIADA.

480

2 MUJER ADLTERA. meey ca en lhpa ve'lha cjecl lhencheesh pa lhc'utsfa'esh ti tinvmqueesh vete y ama a una mujer
amante de otro y adltera (Oseas 3: 1). pa tanca lhjaya'eesh lhpa sch'acche ja't'ajesha lhpa tinvmque, vooy lhpa
Israel lhavoque lhjutsja ja't'ajesha lhpa lhch'acfalht'apee pa vatcasin no tomarn por mujer a viuda ni a repudiada;
solo podrn casarse con una virgen de la casa de Israel o con la viuda de un sacerdote (Ezequiel 44: 22).nive'lhaaesh ca
isa'jop ca lhjayaeesh jayu lhpa sch'acche ja't'ajesha lhpa tinvmque, lhpa lhancl' ja't'ajesha lhpa yichtasham'in;
lhpa lhja'ya'esh lhecha lhpa lhutsja t'lha papi yitst'ajesh lhchifas; ca jaspa tanca napecshichamch'e papi lhcles yiey
papi lhchifas; lhayaash yivaatsha ya Lhcaanvacle ti javenchatyitam no tomars por mujer a una viuda, repudiada,
violada ni prostituta, sino a una muchacha de tu pueblo; no profanar a sus hijos entre su pueblo, porque yo soy el Seor, que
lo santifico (Levtico 21: 14-15). Ver : vatvncavmjayash; yivm.
tiqu'iclesh Verbo, Grupo 1 (solo en tercera persona). 3s: tiqu'iclesh (tiqu'i-cl-e-sh). 1 EST EN TROZOS.
2 EST EN PEDACITOS.
3 EST EN GOTAS PEQUEAS. vooi ti nalhu pa secl'esh lhn clee ti is'in, tiqu'iclesh lhn pa tsha'nu pero al amanecer
mejor un poco el tiempo, caa una lluvia finita. Ver : tiqu'in.

tiqu'in Verbo, Grupo 1. 1s: yatiqu'in (ya-tiqu'i-n). 2s: atiqu'in (a-tiqu'i-n). 3s: tiqu'in (tiqu'i-n). 1pi: castiqu'icsha'ne (castiqu'i-c-sha'ne). Pl: tiqu'icsha'ne (tiqu'i-c-sha'ne). 1 ES PEQUEO.
2 ES POCO.
3 ES UN POCO. avaatsheelh ti ujesh ti lhavancutajesh taj ti tiqu'in pa lhanclaneelhshi ustedes siembran mucho, pero
cosechan poco (Ageo 1: 6). tiqu'icch'e nava acacly ni aptsejashi na yint tens patas cortas y no pods nadar rpido
("no sos rpido en el agua"). tiqu'icsha'ne cava vatjutsaa saniy vooi java nijooilha pa usch'esha'ne taj las primeras
sandas eran pequeas, pero las que siguieron eran grandes. ni chi ncunjan lhn ca tiqu'ineesh, vooi lhn ja'yalha pa
tiqu'in yint ti chi yipajiyinesh no se le dio nada de comer, siquiera un poquito, apenas un poquito de agua le
proporcionaron. meelh ti tiqu'inesh ti tcljti, pa titseneshei ja ni taclaja cuando (el nio) tiene un poco de fiebre, le
confa al cuidado del anciano. tiqu'in pa amc'oya ca avaclhitesh na acumjat es poco (tiempo) que te falta para terminar
tu trabajo. nan lhjunash ca nitayashaytaj lhpa avts'e' pa yaaj ca tsi'shaa pa yint ca ay'ji, tajulhey ca tiqu'in'a pa
tjayetaj t'i' ca ay'ji shta si te duele el vientre, deja de beber agua sola, toma algo de vino tambin (1 Timoteo 5:
23). nincsshi jayu lha sise cusasham, tanca namcat jayu lhpa ittaj tiqu'inesh ti yichesh, yjesh'e jayu ca nijt'ajtaj
ja lhanvacleyash yivo'yeshch'e; pa lhacm'a papi ninantfacl'esh ja Dios caclecla jayu ca lhey no quebrar la caa
dbil, no apagar la vela vacilante, hasta que haga triunfar la justicia, y en su nombre esperarn todos (San Mateo 12: 2021).pa yiyipcun shita pa uj ti nicu'taja ca ntuj yitsha pa tiqu'in pava yu'eishiin pava vojotas tena hambre y le hubiera
gustado comer algo de lo que arrojaban a los chanchos. atiqu'intaj ti lhacshenshi nava yitsates yi'shi' nque cotsjaateres
una de las pequeas aldeas entre las de esta tierra (San Mateo 2: 6). ti nat shita paelh t'i'ya, pa tiqu'in'esh ti camamei
ti'ma cay otro pedazo, y (apareci) un pequeo agujero. pa yiey t'iyiish pav'elh napu'yama'esh lhay yic'utsjan, tiqu'ic
shta pa yitsafoniyanch'e pa lhaviim lhum'cjinuc detrs de ellas haba otras siete espigas, mezquinas, secas y quemadas
("saladas") por el viento de este (Gnesis 41: 23). taj ti ni nvo'yeshch'e papi t'unvatsham'in ti yishiyanem papi
tiqu'icsha'ne, papi'lhech vacle'; lhan'e jcl'esh papi lhavsuisha'ne yit'yish pa lhfanishlhavach pero los fuertes no se
portaban bien y marginaban a los pequeos, que no reciban nada; pero los humildes saben defenderse ("como hacer ellos
mismos"). meelh ti vi'seshlhavach pa t'ajayeshch'e lhacfey lhja lhpasche pa tiqu'inesh shta ti t'ach'iy'ejop lhja
lhpasche pa t'ajayesheyshi ja t'ach'acleech cuando estaban solos, le meti un dedo en los odos y despus le toc la lengua
con saliva (San Marcos 7: 33). ca Acab tiqu'in'esh pa lhcljqueyasha pa Baal, taj ti vooy yivaatsha c'a'shesh jayu ca
jclj si Acab fue algo devoto de Baal, yo lo ser mucho ms (2 Reyes 20: 18). miles pava dlares jatif'cji pava
vatfetatsiy pa nitiqu'in'eesh ca vatle'clj gast miles de dlares en medicinas sin una pizca de esperanza. tiqu'in pa
casca'nalhu ganamos muy poco. Ver : tiqu'iclesh.

tis Verbo, Grupo 5. 1s: jatis (ja-tis). 2s: lhtis (lh-tis). 3s: tis (tis). 1pi: shtatis (shta-tis). 1 LE DA.
2 LE REGALA.
3 LE OBSEQUIA. Note: el prefijo lleva referencia a la persona que recibe y la que da. Cuando hay un objeto, la marca aparece
sufijada con instrumental navque c'atis'ash, uijat'acfi pava matas ca entaj sto es para vos, pods cambiarlo por

481

cualquier cosa que quieras. pa'lhechesh pa tis ts'ivee tisesh pa cjiyaj tashaai, pa nquee pa acjqu'e pa lhniish ti chi
lhnei, pa nquee pa vatshachivo lhei mira entonces le regalaron, le ofrecieron oro, incienso ("aquello cuyo perfume es
rico [y] que se enciende") y mirra ("una locin llamada mirra"). anachelh yiin, c'atisshelh jayu pa'nain vengan ustedes
luego, les vamos a regalar algo. pa yiche'mei lhn pa finc pa tiseshch'e lhn lhapesh y se fueron junto a ellos por el
tabaco que les regalaban. japi lhech jatisesh pa Satans jaspa nivntyitesh pa ya aj ca natjuyeshjulh ca nineetsha pava
niysisa pa Dios a ellos les he entregado a Dios para que aprendan a no blasfemar (1 Timoteo 1:20). ca nicaajtaj papi
tiseshey lhacm'a pava lhcaqueclity ti yuyjat'cji pa vatcasvuncheyash, pa tsi'sha ti chiylhqui'esh'in jayu si hay
alguien que quisiera cambiar el amor con todas sus riquezas, sera sumamente despreciable (Cantar de los Cantares 8:
7). lhastiseshelh pa yaquiset vatcutsjat ja't'ajesha pa yiviincquen ustedes me dan animales robados o rengos. papi
jjjeclay nintajayay tanca niyjaa ja Lhcaanvacle, vooy yivaatsha janfaclelh'am nava jaychavalhey lhayaash ti
lhcavts'aclayeshyi ja Lhcaanvacle pa tsitisesh javan lhascafiyanshelh respecta de los que no estn casados, el Seor no
dice nada, pero les doy mi opinin como persona de fiar por la misericordia del Seor (1 Corintios 7: 25). vooi ti yam, pa
tiseshch'e pava napuqu'e vatcs pavan nichaaj, pava'lhech aclojjumje ti yictsnjat, vena lhjunash jumje
cque! llegaron a su casa y repartieron las pocas (plantas) que llevaban, y de ellas repartieron muchsimas, imaginate
so! yit'esha pa lhcataclaj: atiseshch'e jcl'esh ca ntuj lhacm'a; yimatsineshaan: ajutch'e ca nituj napi
nivacle! dijo a su criado: reprtelo (el pan) para que todos coman; l insisti: dale de comer a la gente! Ver
: vancatis; vatlhis; yijut.
tisjutaach Nombre femenino; no poseble. Pl: tisjutacui (tisju-ta-cu-i). QUEBRACHO COLORADO SANTIAGUEO
(rbol). Schinopsis Lorentzii. Ver : tisuuj.
tisjuup Nombre masculino; no poseble. 1 FLORACIN DEL CORONILLO.
2 OTOO (marzo-abril). Ver : tisuuj.
tisuuj Nombre femenino; no poseble. Pl: tisjui (tisju-i). 1 QUEBRACHO COLORADO (rbol).
2 CORONILLO (rbol). Schinopsis balansae. yi'van lhpa tisuuj lhtatsuc chi yit'ovoshi encontr un tronco cortado ("que
haban cortado") de quebracho colorado. yamelhsham pa avyac pa yicls'cji lhpa tisuuj pa yi'cjits'ivee lhnllegaron a
(en medio de) un campo bajo, limpiaron (la tierra) debajo de un quebracho colorado y all se sentaron. japi nivacle tiish lhja
t'itsech, pa yanch'e' pa tisuuj, yimjacli lhja t'itsech los nivacle han cavado un pozo con calce ("y pusieron dentro") de
quebracho, el pozo nunca se agota. ta yie' pa lhajpyich lhpa ayaya? - pa t'apeyemei pa lhajpyich pa yit'esh: yiei
naum, yiei java pu'ja'na tisjui dnde est la casa de tu abuela? - le mostr su casa, diciendo: ah est, donde hay tres
quebrachos colorados. Ver : tisjuup.

tishch'ich'itaj Nombre femenino; no poseble. Pl: tishch'inch'itas (tishch'inch'i-ta-s). ANUMBY PYT


(ave). Phacellodomus ruber.

tishjan1 Verbo, Grupo 2. 1s: jayishjan (jay-ish-jan). 2s: lhtishjan (lht-ish-jan). 3s: tishjan (t-ish-jan). 3p: tishjanch'e (t-ishjan-ch'e). 1pi: shtishjan (sht-ish-jan). 1 CANTA.
2 VA A IGLESIA. sasch'e ti tishjan'in canta feo. yayishjan'am voy a cantarte (algo). jajutelh'ay na yishamielh'ash, Dios,
ti jetnelh ca ey shi' ti jayishjaneshelh java nacavcleesh lhasnyjes te damos gracias, oh Dios, invocando tu nombre,
cantando tus maravillas (Salmo 75: 2). caaj lhn pa tyeej tishjanem jaspa yicjs jayu pa ca t'eelhtajeesh hubo un
chamn que canto por l, para que caiga (el enemigo) algn da. ti t'acum'in pa tishan'in trabaja cantando ("cuando trabaja
entonces canta"). tishjanesh lhpa ve'lha catiis lhpa tlhshaam jayu pa vs cantaba de una estrella que saldra en el
cielo. ti yameic'oya pa taiyelhva'ne papi lhcumjafas ca ntishjanch'e los domingos se rene con sus compaeros para
cantar. ya'shesh ti t'ishi' na nalhu pa ya'shesh ti tishjanch'e shita cuanto ms estruendo hacan los elementos, ms
fuerte cantaban ellos. shtanshamesh ti shtape'yeeshch'e japi Mxico lhavos ti tishjanch'e nos gustan las canciones
mexicanas ("escuchar la gente mexicana cuando cantan"). domingo tsifaijaneshelh ti jayishjanelhch'een el domingo
estamos acostumbrados a ir al culto ("cantar"). ampa ca yishjanesh no tengo instrumento de msica ("con que
cantar"). mpec, a'sas, us nava atsjei, na aisach'e shta ca ishjan'in! vete, sos malo, tens ojos muy enormes, y
adems, cants feo ("no sos bueno cuando cants"). vooi pan t'elhesh lhn lhapesh pava ajcls ti tishjanch'een lhn pa

482

tasinisha'ne lhn shta yi'ei nan casjunash en aquel tiempo los pjaros solan cantar y hablar como entre nosotros. caaj
lhapesh papi tishjanei pa cha'nu ti ampa ca yin't'a haba entonces quienes solan cantar para (conseguir) la lluvia cuando
no haba agua. ja Moab titech'esh ti yivmcjatshiyesh , vooy ja Edom ju'apee jayu na yicfiy; pa jayishjanesh'in jayu
ti c'ash'apee japi filisteos Moab (es) una vasija para lavarme, sobre Edom lanzo mi sandalia, sobre Filistea lanzo mi grito de
conquista (Salmos 108: 10). vooi pan t'elhesh lhn lhapesh pava ajcls ti tishjanch'een lhn pa tasinisha'ne lhn shta
yi'ei nan casjunash pues en aquel tiempo remoto, las aves solan cantar y hablar como nosotros. ca atc'atajeeshelhva'ne
pa caaj jayu avaatsheelh papi tishjan, vooy peelh vanqu'eyjatsjan, pa caaj jayu shta peelh yityjiyinesh pa Dios pa'na,
vooy peelh tasin'yesh pa ya'clish nichinpeya', pa nyjqu'e shta ti tasin'yesh cuando ustedes se renen, que uno aporte
un himno, otro una enseanza, otro una revelacin, otro un mensaje en lengua desconocida, y otro su interpretacin (1
Corintios 14: 26). ishjanelhey avaatsheelh pa Dios, pa ishjanshelhem pava vat'acjay ca lhey canten ustedes a Dios,
cantenle cantos a su honor ("nombre") (Salmo 68: 5). Ver : yishi; lhavishjanaj; lhishjanjayash.

tishjan2 Nombre femenino; posedo. 1s: yitishjan (yi-tishjan). 2s: atishjan (a-tishjan). 3s: lhtishjan (lhtisjan). 1pi: castishjan (cas-tish-jan). Pl: vattishjanis (vat-tishjan-is). forma no poseda: vattishjan (vattishjan). RADIO. Note: hoy se usa ms el prstamo 'radio' Lit: canta o: que lo canta jaich'ana cun lha tishjan quisiera
escuchar la radio. Ver : radio; yishi.

titech Nombre masculino; posedo. 1s: yititech (yi-titech). 2s: atitech (a-titech). 3s: lhtitech (lh-titech). 1pi: castitech (castitech). Pl: vattitjei (vat-titje-i) ~ titjei (titje-i). forma no poseda: titech (titech) ~ vattitech (vat-titech). 1 PLATO.
2 CUENCO.
3 PALANGANA. jacleshch'e na titech limpio el plato. ujji na vatc yishi' na titech hay mucha comida en el plato. ve'lha
pa yuy'cji pa titech uno se meti debajo de un cuenco. jayeesh ca anjutyi tatsha nqueesh ja Juan lhshatech
nvji'yam pa titech quiero que me des inmediatamente la cabeza de Juan (que est para m) en una bandeja (San Marcos 6:
25). ja Moab titech'esh ti yivmcjatshiyesh , vooy ja Edom ju'apee jayu na yicfiy; pa jayishjanesh'in jayu ti
c'ash'apee japi filisteos Moab (es) una vasija para lavarme, sobre Edom lanzo mi sandalia, sobre Filistea lanzo mi grito de
conquista (Salmos 108: 10). yiclesh'cji ja jpyich, yisclan'apee java vatmjavtes, yicleshch'e java titjei jaspa
jaitsaccunelhshi nava nalhus limpia la casa, hace las camas y lava los platos para que podamos comer cada da.

titsin Verbo, Grupo 2. 1s: jayitsin (jay-itsin). 2s: lhtitsin (lht-itsin). 3s: titsin (t-itsin). 1pi: shtitsin (sht-itsin). 1 VA A
CURARSE.
2 RECURRE AL MDICO O AL CHAMN PARA CURARSE.
3 HACE ARREGLAR. jayitsinyivach voy para curarme. jayitsinei ja vatcafatsiy lhavo' voy al enfermero para
curarme. jayitsinesh ja taclaj llevo el nio al mdico/ al hospital (para que le curen). jayitsinesh lha yvjatshiy hago
arreglar mi vehculo. lhj lhech cjecl acloj papi vatcafetatsiy lhavos ti titsintajey'inlhavach, tiflhncji pava lhavanjas,
taj ti ni secl'eeshclee pa ca lhjunasha aquella mujer recurri muchas veces a mdicos, gastando todo lo que tena, pero su
estado no haba mejorado (San Marcos 5: 26). meelh ti tiqu'inesh ti tcljti, pa titseneshei ja ni taclaja cuando (el nio)
tiene un poco de fiebre, le confa al cuidado del anciano.

tivalhjan Verbo, Grupo 2. 3s: tivalhjan (t-ivalh-jan). CASTIGA. pa Fitsc'yich ni ntivalhjan, lhan'e papi nivacle papi ni
nanc'asham yiteshiyanlhavach, lhavafiesh pa ni lhqu'ishamiyasha Dios no castiga, pero los hombres que no le obedecen
se causan dao a s mismos, su desobediencia es como la muerte. Ver : yivalh; nivalh; tanivalhchai.

ti yij t'emajv Modismo. 1 REALMENTE.


2 DE VERAS. Note: expresa la confirmacin de una sospecha anterior ti yij t'emajv ti yash'apee napi palavai capi tucus de
veras los paraguayos vencieron a los bolivianos.

tiyj Verbo, Grupo 5. 1s: jatijj (ja-tiyj). 2s: lhtiyj (lh-tiyj). 3s: tiyj (tiyj). 1pi: shtatiyj (shta-tiyj). 1 LE TIRA
CON ARMA.
2 LE DISPARA. tiyjemch'een pa va jcls tiraba(n) pjaros para ella. atiyj ca ajaalh na yi'yecle! por favor, pegale un
tiro al tapir! tiyj lhn pa ta'claj necjc, tiyj'acfi lhn lhpa faaiyuc largo tiros a un nio, lo bale bajo un
algarrobo. pa lhechesh pa yivoic'oya papi tucus capi nivacle, vooi papi yitsji chi tiyjja'ne, pa vooi capi lhja'yas pa

483

yichaaj papi tucus entonces unos bolivianos se encontraron con un grupo de nivacle; los bolivianos mataron a los varones y
se llevaron a sus esposas. tajulhei ca shtatiyjqu'e lhalhech vse pava sise sera lindo clavar flechas en el
cielo. yivaatsha javatjutsa'esh ca jatiyjquitsham yo voy a tirar (la flecha) primero (al cielo). meelh lhn ti njjam
lhacm'a pa tsutshenilh pa chi p'o'ei lhn pa lhashi, pa lhechesh lhn ti chi tiyjja'ne lhacm'a cuando todos haban
entrado ("terminado") dentro del cerco, cerraron la puerta, entonces se los mat a balazos. pa nijooylhach'e ti yichamanjop
ts'ivee lhacm'a ti t'eclet'a pa Sal, vooy papi tclutsheych'e pa tiyjeshch'e pa tejesh ts'ivee pava lhc'jey entonces
cay sobre Sal el peso del combate ("envolvieron y asaltaron a Sal"), y los arqueros le dieron alcance y lo hirieron a
flechazos (1 Crnicas 10: 3). nque nash'e cava clutsesh lhtsjei tiyjtajyich'e shta por ac y por all pasaban las balas
que me tiraban. papi Snjalhai, meelh ti yijijan pa Ts'amtaj, pa tiyjeichisham na vs, pa vlhch'e' pava lhc'jei,
pa ymei na vs los Snjalhai, cuando los persegua el Ts'amtaj, tiraban flechas al cielo, suban trepando por ellas, y
llegaban al cielo. chi yiclnesh cava tucus ca namach, yiclnsha'ne, pa napu' cava yoitaj, pa chi tiyjqu'e,
yijijan mataron a los bolivianos con hacha, los mataron, pero dos se escaparon, los persiguieron tirndoles
flechas. yivaatsha yapiiy vooy pa'lhech pa t'acum'cji yivo', pa tsict'at, pa lhcat'iyasyish; pa tsijney pa clim ti
tsitiyjesh java lhc'jey viva yo tranquilo cuand me agarr por la nuca, me apriet y me descuartiz ("[hizo] sus pedazos
de m"); haciendo de m su blanco, me tir flechas (Job 16: 12). yivaatsha javatjutsa'esh ca jatiyjquitsham voy a tirar
primero una flecha arriba. yiyjieshei papi tucus ca nt'eclet'a papi nivacle, pa nachei ti tiyjja'ne exigi a los
bolivianos que atacaran a los nivacle, vinieron y los balearon. nam'ay jayu pava nalhus niysisa, pa caaj jayu papi
naac'utsfasa pa yisnatesh jayu pa t'afaych'e avj, pa tiyjqu'e avj jayu te llegarn das en que tus enemigos te
rodrearn de trincheras, te sitiarn y te cercarn por todas partes (Lucas 39: 43). Ver : tlhiyjn; vatlhiyj.

ti'ma Adverbio. 1 YA.


2 POR FIN. caaj lhn ti'ma papi namaan palavai, pa t'a'lhaan lhn pava sniy lleg un grupo de paraguayos, que les
pidieron sandas. pa tulh'in ti'ma pa yijo'elhch'esha'ne pa moquitaj papi lhja'yas lleg la noche y el zorzal se acost
con sus esposas. pa v'lheichisham ti'ma, yijo'c'oya pan c'utsa'jesh vooi pa lhch'inish voqu'e treparon ya, primero el
mayor, y detrs de l el menor. pa C'' caaj ti'ma pa t'uiyitsech t'lhesha pa lhts't namach desde entonces, C''
tuvo siempre miel gracias al hacha que le haban regalado. pa yama pan yiesh'esha'ne ti ncavat'aj, pa lhaiyishlha; pa
nivacle yishivalhch'een, pa ncch'e' pava vatfovshas lhcles, lhapa vacleech ti'ma pa lhas lleg al lugar donde haba
dado luz (a su hijo), y sigui su camino; el hombre sigui sus huellas, y aparecieron las pequeas huellas, ya caminaba su
hijo. ti nat shita paelh t'i'ya, pa tiqu'in'esh ti camamei ti'ma cay otro pedazo, y (apareci) un pequeo agujero. pa
t'ishi ti'ma pava lhajpyichitei los postes de las casas empezaron a caerse. pa lhechesh lhn ti'ma ti yivmjatshi ti
yeetajesh ca ntatvmvatich'ec'oya entonces dicen que les pas la voluntad de huirse de ellos.

ti'ya Verbo, Grupo 1. 1s: ya'ti'ya (ya'-ti'ya). 2s: a'ti'ya (a'-ti'ya). 3s: ti'ya (ti'ya). 1pi: casti'ya (cas-ti'ya). ES L MISMO.
tiza Nombre masculino; no poseble. Pl: tizac (tiza-c). TIZA. Note: prstamo del castellano con cambio de gnero pjotshi na
tiza la tiza es blanda.

tjaas! Interjeccin. ZAS!, CATAPLUM! Note: imita el sonido de un golpe Ver : yitjasin.
tjacshi Verbo, Grupo 1 (? chequear). 3s: tjacshi (tjac-shi). ? pa taclaj pa tuj jayu pa vc lhts'oos tjacshi shi' pa
acyech el nio comer leche cuajada con miel. caajem jayu pa yaash lhts'oos, pa tuj jayu pa lhts'oos tjacshi abundar
la leche, comern leche cuajada.

tjatuc Ver : cjatuc.


tjat'ecle Verbo, Grupo 2 (?chequear). 3s: tjat'ecle (t-jat'ecle). 1 ALISA CON UNA ESPTULA.
2 PULE CON UNA ESPTULA. lhan'e lhn lhpqueei pa tjat'eclein lhn pero ella estaba ocupada alisando un cntaro. Ver
: t'eclelhjanjat.

tjats'i Nombre masculino; no poseble. Pl: tjats'ic (tjats'i-c). ZORRINO. Conepatus suffocans. Sinn : cjats'i.
tjats'inj Nombre masculino; no poseble. Pl: tjats'injs (tjats'i-nj-s). AGUILUCHO COMN. Buteo polysoma.
tjats'itaj Nombre masculino; no poseble. Pl: tjats'itas (tjats'i-ta-s). 1 ARDILLA CHAQUEA.

484

2 ARDILLA GIGANTE. Hadrosciurus langsdorffii. Sinn : cjats'itaj.

tjats'ivai Nombre masculino; no poseble. Pl: tjats'ivaiyis (tjats'i-vai-yis). YVYRA N (planta). Piptadenia paraguayensis.
tja'yaai Verbo, Grupo 2. 1s: jayija'yai (jayi-ja'ya-i). 2s: lhtaja'yai (lhta-ja'ya-i). 3s: tja'yaai (t-ja'yaa-i). 3p: tja'yaaisha'ne
(t-ja'yaa-i-sha'ne). 1pi: shtaja'yaai (shta-ja'yaa-i). 1 ES CASADO/CASADA SIN HIJOS.
2 SE CASA. Lit: tiene cnyuge ca aalhtajelhyi ca ajayaaytaj pa qu'efeneshelh jayu pa lhatcuumtaj'e si nos pides para
casarte, te ayudaremos a trabajar. yivan lhpa nich'a lhcaanvacche ti tjayaay vio la reina recin casada. yise', tajulhei ca
aja'yai jayu! hija ma, ser bueno que te cases! ei ca ntaja'yaisha'ne, pitosshi ti nivaclesesh, nivacchei lhetlha
lhjunashsha'ne, lha'yaash ti tanapunei pa lhcheje pa ca lhcatsijiyina mejor que los hombres no se casen demasiado
jvenes ("dure mucho [antes de casarse]), igual para las mujeres, porque ellos son todava incapaces de traerles presas a su
suegra ("para el regalo de bodas de su suegra"). taj ti ya aj ca chini'sesh'e lhpa nich'ayche clee sch'acche, lhayaash ti
tlhe'ma jayu pa lhaychavalhjayash ti tanuc'oya ja Cristo pa yen ca nitajajay shta excluye (de la lista) la viuda joven,
porque su pensamiento se alejar de Cristo y querr casarse otra vez (1 Timoteo 5: 11). papi cjecly lhetipaesh ti
yicmclquiesh'in pa lhamnlhajayash ti yivan pap'elh pa lhjunash, tjayaaysha'ne shi' ti caajem papi lhcles; pa lhech
sastajemjop ca nasnateshlhatam lhavaatsha las mujeres (que padecen esta enfermedad) estn siendo sentenciadas a una
vida de ver a otros vivir, casarse, y tener hijos; estas cosas no pueden hacerlas ellas mismas. Ver
: lhja'ya; vanijayachi; lhtaja'yayash.

tjish Interjeccin. ZAS! Note: imita el sonido de un golpe vat'ijjja'ne lhn papi taclujui, tjish, tjish, tjish!
vat'ijjja'ne se metieron socos los ciegos, zas, zas, zas, se metieron socos.

tjonshajai Verbo, Grupo 2 (solo en tercera persona). 3s: tjonshajai (t-jonshaj-ai) ~ jonshajei (jonshaj-ei). 1 ES OSCURO.
2 EST SUCIO.
3 EST CUBIERTO DE BARRO. tjonshajaich'e lha t'itsech el (fondo del) pozo es oscuro. tajulhtajey pa jpecshi ca
tjonshajayashi, ja't'ajesha lhpa vse' yacutshi ca nvyitapee, ja't'ajesha ti capch'e na jumcuclaay pa yam'apee pa
vatjovayi! qu no reclamen las tinieblas y las sombras, que la niebla se pose sobre l, que un eclipse lo aterrorice! (Job 3:
5). ni nvat'van ti jonshajei no pueden verse en la oscuridad.

tjop ~ cjop Verbo, Grupo 1. 1s: ya'tjop (ya'-tjop) ~ ya'cjop (ya'-cjop). 2s: a'tjop (a'-tjop) ~ a'cjop (a'-cjop). 3s: tjop (tjop)
~ cjop (cjop). 1 ES TIBIO.
2 ES CALIENTE.
3 SE CALIENTA.
4 ES CLIDO.
5 EL TIEMPO ES TIBIO. tjopji na yint el agua es tibia. lht'uyjatshiyiytajelh taj ti tanca acjopeelh'in ustedes se abrigan,
pero no se calientan (Ageo 1: 6). jaycasha'yesh'in nava feta'ynlhiy cjopjisha'ne vendo frazadas de lana
clidas. t'aja'yei pa lha'vitj na, jojjiclai cjopji! toc (la ceniza de) su fuego, todava est caliente! caaj lhpa tanuc
pava lhcles pa tclyelhfach'ee lhayaash ti cjop'in un gato jugaba con sus cras en el patio porque haca calor. Ver
: yitjopinat ~ yicjopinat.

tjcjan Verbo, Grupo 2. 1s: jaijcjan (jai-jc-jan). 2s: lhatjcjan (lhat-jc-jan). 3s: tjcjan (t-jc-jan). 1pi: shtatjcjan
(shtat-tjc-jan). 1 QUITA.
2 ARREBATA.
3 ROBA.
4 RAPTA.
5 EXPLOTA.
6 GANA. tjcjanesh lhja vatach'acfa rapt a una esposa ajena. t'acutesh'in pa tjcjanesh'in pava ti yivan'in robaban y
saqueaban todo lo que encontraban. nque yit'esh na Lhcaanvacle nan tjcjanelh'ash, nan nasnatshelh ti nich'a ti
jjjeclay naanvat'aselh: ya lhech ya Lhcaanvacle, nan yivclanjat lhacm'a nava matas as dice el Seor, que es tu
redentor ("de ustedes"), que les form en el vientre ("los hizo cuando todava no haban nacido"): yo soy el Seor, que ha
creado todas las cosas (Isaas 44: 24). lhj lhech lhancumteesh vatvoyjatesh'cjiin ti tjocjaneshem'in pava pesoc papi
lhanvacles aquella sierva daba muchas ganancias a sus patrones adivinando la suerte (Hechos 16: 16). avaatsha a'lhech ti
lhts'efen pa lhatjcjanyish, ya aj ca aclet'ac'oya, Lhcaanvacle! t eres mi auxilio y mi salvador, Seor, no tardes! (Salmo
70: 6). ti tjcjanesh pa cotsjaat papi c'afquelhay bolivianos, ni nanchavaaysha papi lhanvacles paraguayo lhan'e

485

papi nivacle ni nanchayujat'in pa lhech t'lhe ti vatcafiyan vitsha pa t'afayjop pa ujjaam cacique pa lhech
vatvatclnjayash lhavo' Tofaai, ca jaspa natcaatsha'yesh pa lhcootsjat, shi' ti vanenelhsha'ne papi c'afquelhay
paraguayos cuando los soldados bolivianos ocuparon el territorio, no se enfrentaron con ("precibieron") las autoridades
paraguayas, pero los nivacle no les dieron buena acogida, sino que confiaron su defensa en s mismos juntndo sus fuerzas
con el gran cacique de guerra Tofaai para vengar sus tierras, y trabaron amistad con los soldados paraguayos. pa tjcjan'in
shi' ti yivm'e papi ts'aclaaysha'ne, pa vattstjatesh pava jpyjey ti ninasnatesh explot y desampar a los pobres, y se
apropi casas que no haba construdo (Job 20: 19). ata'lhun ca ajcjanyish! ven a librarme! Ver : nijc.

tjujtjuj'in Verbo (solo en tercera persona). 1 ES ANGOSTO.


2 ES ESTRECHO. Note: dcese de una casa que no tiene lugar suficiente

tjumtsej Verbo, Grupo 1. 3s: tjumtsej. Pl: tjumtses (tjumtse-s). 1 BRILLA.


2 ES BRILLANTE.
3 ES LUMINOSO. vooi ti lhech ti tjumtses pava its, pa ventaj pa yijanshi pava utsi papi nivacle cuando los fogones
estaban ardiendo, los nivacle comenzaron a asar las anguilas. Ver : cjumtsej; pjumtsej; yitjumtsiyan. Variante
: pjumtsej; cjumtsej.

tjutsajan Verbo, Grupo 2. 1s: jaijutsajan (jai-jutsa-jan). 2s: lhatjutsajan (lhat-jutsa-jan). 3s: tjutsajan (t-jutsajan). 1pi: shtajutsajan (shta-jutsa-jan). 1 TOMA LA INICIATIVA.
2 ES PRIMERO EN ACTUAR. tjutsajan'in ti tiyjjan'in l dispar primero. Ver : vatjutsa'; yijutsa; tatjutsa'.

tlhiyjn Verbo, Grupo 2. 1s: jailhiyjn (jai-lhiy-jn). 2s: lhatlhiyjn (lhat-lhiy-jn). 3s: tlhiyjn (t-lhiyjn). 1pi: shtalhiyjn (shta-lhiy-jn). 1 TIRA.
2 DISPARA. ni nvashanem pa lhas pa lhclutsesh, chaiye'ma ca natlhiyjnesh no le permite a su hijo tocar el rifle, por miedo
de que dispare. meelh ti tlhiyjnesh lhpa tpje pa yijujpnch'e lhn tatsha, lhech lhn lhfanishesh, yisnatesh shita lhpa
lhcje despus de arrorar su lanza y de mandar detrs su conjura, se confeccion una flecha. papuque vatclnjanjas
lhavatclnjavosesh pava lhclutshes yecly, pa lhetlha lhjunashesh shta ti tlhiyjnesh pava utes yanshi' pava lhfines ti
tlhiyjnesh'in pava lhc'jey ti yichenesh pa t'ituuc lhfayish ja't'ajesha pa lhch'amiyish aquellos guerreros manejaban el
arco ("sus armas de guerra eran armas de madera") y podan lanzar piedras ("que ponan en sus hondas") y disparar flechas
con ("utilizaban") la mano derecha o la izquierda (1 Crnicas 12: 2). pa yeclsshi pa t'ach'aclech nan lhjunash pa clesataj
pa tlhiyjnesh'in jan lhanfanash pava vatc'jey pava lhclishay yicavm afilan la lengua como un pual y asestan como
flechas palabras envenenadas (Salmo 64: 4). Ver : tiyj.

tniycijan Verbo, Grupo 2. 1s: jainiycijan (jai-niyci-jan. 2s: lhatniycijan (lhat-niyci-jan). 3s: tniycijan (t-niycijan). 1pi: shtaniycijan (shta-niyci-jan). HACE PIOLAS. Ver : niyc.

tnje Nombre femenino; no poseble (?chequear). FLECHA CON PUNTA DE CUCHILLA. forma no poseda: tnje (tnje). jaspa yicln shita pa yiyecle lhai'yaash lhpa tnje ni tojeeshch'e pa yaquisit ti tacha'yesh cazaban hasta el tapir,
pues (clavada) la flecha con punta de cuchilla el animal no iba lejos ("la flecha de cuchilla no iba lejos el animal que tena
herida de proyectil"). Ver : lhc'je.

tnjiche Ver : t'jeche.


tnjque Ver : lhjque.
tocjan Verbo, Grupo 2. 1s: jayocjan (jay-oc-jan). 2s: lhtocjan (lht-oc-jan). 3s: tocjan (t-oc-jan). 1pi: shtocjan (sht-ocjan). COME FRUTAS. Ver : yocoj.

tocoj Nombre masculino; no poseble. Pl: tocojis (tocij-is). LECHUZA GRANDE. pa tocoj uj ti niy'jayu vooisha'ne pa
yint, yicheshey ts'ivee pan t'ajjesh pava vishinic, taj ti yimch'esha'ne lhacm'a una lechuza tena mucha sed
buscando agua en todas las lagunas, pero se teminaba toda. caaj lhapesh pa tocoj ujesh ti cutsjanaj, t'acutesh'in pava
yineshi'in papi nivacle haba una vez una lechuza que era muy robona, siempre robaba los alimentos que cocinaban las
personas.

tocojtaj Nombre masculino; no poseble. Pl: tocojtas (tocij-ta-s). TAJASU GUYRA (ave). Nycticorax sp..
toich'aclai Verbo, Grupo 2 (chequear). 1s: ja'yoich'aclai (ja'y-oich'acl-ai). 3s: toich'aclai (t-oich'acl-ai). 1 EST
OCUPADO CON ALGO.

486

2 TIENE MUCHO TRABAJO. ja'yoich'acla'yesh java yicjiyanchei tengo mucho trabajo con mis siembras. iyitesh navque
matas pa oych'acla'yesh jaspa navan jayu pap'elh ti lhnyinesh na afanish'avach esfurzate para ocuparte de eso de
modo que todos puedan ver tus progresos (1 Timoteo 4: 15). anats'asjop pava acly tashinshtas pa oych'aclaya pava
acly, lhayaash pava vatvanjas shi' pava chiyamatsen tanca yjlhyech'eesh ca mnlhaa observa bien el aspecto de tus
ovejas y fjate en tus rebaos, porque la fortuna ("las pertenencias y lo que se exige") no dura siempre (Proverbios 27: 2324).

toishivo Nombre masculino; no poseble. Pl: toishivos (toishivo-s). 1 HALCN DE PICO DE GARFIO. Chondrohierax
uncinatus.
2 CARACOLERO. Rostrhamus sociabilis.
3 GUILA CRESTADA RAYADA. Spizaetus ornatus ornatus.
toishivoyish Nombre masculino; no poseble. Pl: toishivoishai (toishivoish-ai). 1 CAADA.
2 RIACHO. nque lhjuc'ach'e pa toishovoyish nan lhjunash ja toishovoiyishesh, ni c'atsajesch'e la anchura de aquella
caada era como la (de) una caada, no era ancha. Ver : toiyish.
toiyish Nombre masculino; no poseble. Pl: toishai (toish-ai). 1 CAMPITO REDONDO EN EL MONTE.
2 CAADA.
3 CAADN. Ver : toishivoyish.

toj Verbo, Grupo 1. 1s: ya'toj (ya'-toj). 2s: a'toj (a'-toj). 3s: toj (toj). Pl: tos (to-s). 1 EST LEJOS.
2 SE ALEJA.
3 VIENE DE LEJOS. nifaclem ca tojach'e lhpa lhch'acfa lhn le dijo que su mujer se haba ido lejos. tojqu'ec'oya clee ti
vanyinc'oyaan pa yi'van lhpa vaitseyuc ta'vuiya cotsjaat pava lht'oi haba tomado cierta delantera cuando encontr un
algarrobo negro cuyas ramas eran muy bajas ("tapaban el suelo"). ya'tojc'oya he venido de lejos. sasjopyam ca
ya'tojach'ec'oya na yicumjat no puedo quedarme lejos de mi trabajo. pa ncley pa yj'e' pa cojiyaj tajulhshi pa Chipre
yiey pa lhch'amiyishjulh pa jaspa tojach'ec'oya tatsha la verde costa de Chipre surgi (apareci) a su izquierda, pata
desaparecer rpidamente. j lhech nivacle jjjeclay ca tojtajach'e ti nifaqu'in tatsha pa lhjunashesh pa
lhavatsjancheyash apenas salido ("todava no haba ido lejos") aquel hombre que se puso a hablar de su curacin ("cmo
haba sido su curacin") (San Marcos 1: 45). taj ti ni tojach'e'en atesha ti yimac'in pa itj tlh'ejop ti yimcat'in lhpa
ts'amtaj pero el fuego se apag pronto porque un monstruo lo apag. castosvatam (~ castosvatai) vivimos lejos unos de
otros. japi c'afoquilhai nic'jlha ja ele tojc'oya los militares despojaron al misionero extranjero ("que viene de
lejos").yatojqu'ejop clee japi lhech pa ja'van ja yenachjop na yimnlhajayash; pa jachaajsha'ne ja lhpct pa
niyaijatesh, pa jacha'jey java lhajpyjey lhja mimi en cuanto los hubo pasado, encontr al amor de mi alma, lo abraz ("lo
llev por la mano") y no lo solt, y lo llev a la casa de mi madre (Cantar de los Cantares 3: 4). vacj' ti yi'vantajch'e papi
nivacle ti tojqu'e pa yit'esh lhn papi nivacle: en'umqu'eelh juutshinaj! demasiado tarde lo vieron (alejndose) los
nivacle cuando hua lejos, y dijeron los nivacle: ah se va corriendo un toba! (San Marcos 14: 8). catin'e pa ampa ca
tsjayesheishi lha t'itsech, lhai'yaash ti tojeishi jum na yint no tens con que sacar el el agua del aljibe, porque es agua
se encuentra a mucha distancia (dentro del aljibe). tojjulh'in, pa yijjijulh ja lhtata pa yit'esh: ta lha'yaash ti
atojjulh'in? le vena venir de lejos, as que su pap le pregunt: por qu vens (hacia ac, siguindome de lejos)? pa
Pedro pitocla'e ti manlhee, pa china ti voqu'e' taj ti tojemei Pedro aguard un rato, y luego fue siguindole, pero de
lejos. tojeijop ti yovalhei lo vea a distancia. tsi'sha ti yashanitva'ne nava vatvuuvtes taj ti vooy pa casjunash
tosvatam jayusolamente los cuerpos se acercarn, pero nosotros nos alejaremos el uno del otro. Ver : tojquisham1.

tojeishic'oya Conjuncin temporal. 1 LUEGO.


2 PRONTO.
2 UN POCO MS TARDE. Sinn : tojshic'oya. Ver : tojshic'oya.

tojcl Nombre femenino; no poseble. Pl: tojcli (tojcl-i). FRUTA DESECADA DE AP'ETSEJ (cactcea). Ver : ap'etsej.
tojquisham1 Verbo, Grupo 1 (solo en tercera persona). 3s: tojquisham (toj-quisham). Pl: toschisham (to-s-chisham). 1 ES
ALTO.
2 SUBE ALTO.

487

3 ES BAJO. Note: en esta ltima acepcin, aparece en forma negativa Lit: est-lejos/se va-alto vooy lhap'elh utiyuc shta
yashc'oya ti tojquisham pa vatjutsa' pa nclhaa ti nc'apee shta pa lhech'e haba tambin otro cerro ms alto que el
primero, desde el que se poda abarcar muy lejos. ni tojachisham es bajo ("no es alto"). lhpa'lhech utiyuc ya'shesh ti
tojqu'etsham pa capeshch'e pava shalhach'esha'ne vsey aquel cerro es muy alto, y est tapado por las nubes
cercanas. tojquisham pa shinvoo yifaash estaba muy arriba (en el rbol) hacheando (para sacar) la miel. pan
t'aplhuqu'e' ti vmji' pa yecleshi pa yiapee pava toschisham uticui, pa uj jum ti'ma cuando se derrite el hielo de las
cordilleras ("el hielo que est en los altos cerros"), y entonces crece mucho. ja yijpyich tojquishamc'oya ja ajpyich mi
casa es ms alta que tu casa. nava catsijpijei toschishamvatjulh nuestras casas tienen la misma altura. ya lhech
yijunashjulh pa vatashclfech, nava yajtey lhjunashjulh java tojquisham jpyjey, pa lhe'naa java lhtsjey j lhech, pa
tsivanjiyinesh na yishamitjayash yo soy como una muralla, y mis pechos son como torres, y por eso sus ojos mostran su
alegra ("me muestran mi alegra") (Cantar de los Cantares 8: 10). jveshelh'apee ja tojquisham lhtvash yiey jan yie'
java acloj itotas tuj(j)aam estbamos arriba en la pieza del alto, all donde ardan muchas lmparas (Hechos 20: 8). nque
p'alhaa nifac pan lhjunashesh papi nivacle ti yitashanesha ca nash'apee pa Fitsc'yich ti yan'e'julh pa lhcumjayash
lhavaatsha, ti yisnattajesh pa tojquisham jpyich yie' pa Babel este relato cuenta del intento de los hombres de superar el
proyecto de Dios ("superar el propio trabajo que Dios haba puesto") construyendo la torre de Babel. pa juncuclaay palha
tojqu'etsham, taj ti lhetipa ti t'acumvatsham'in, vancafaneshjatesh'in papi lhcaanvaclesesh egipcios el sol estaba ya
muy alto, y sin embargo seguan trabajando, apurados por los capataces egipcios. Ver : toj. Variante : tojqu'etsham.

tojquisham2 Nombre femenino; no poseble. Pl: tojquishamis (toj-quisham-is). 1 BOMBO.


2 TAMBOR. Lit: el [que] es alto pa caaj shita pa tojquisham lhavo' ti tclisha'ne shita haba tambin uno que tocaba el
bombo ("el bombo su-profesional") para que bailen. Ver : tojquisham1.

tojqu'etsham Ver : tojquisham1.


tojshic'oya Conjuncin temporal. 1 LUEGO.
2 PRONTO.
3 DESPUS.
4 UN POCO MS TARDE. tojshic'oya ti yituma lhpa lhse pronto su hija qued embarazada. tojshic'oya ti sui capi tucus,
maash tanei ti lhechesh ti tif'e' ca Tofaai capi'lhech samto yiei ja Pactsechat los bolivianos se pusieron muy agresivos,
tanto ms que (el cacique) Tofaai haba matado a todos los criollos que vivan en Pactsechat. tojshic'oya ti taaj pa
c'lheem tatsha ti vancu'ji luego cuando llova, les era fcil sembrar. Ver : tojeishic'oya. Variante : tojeishic'oya.

tojtoj Nombre femenino; no poseble. Pl: tojtojis (toj-toj-is). MOTO. Note: sase en la variedad shichaam lhavos
tolhjaclavai Nombre masculino; no poseble. Pl: tolhjaclavaiyis (tolhja-cla-vai-yis). CACTCEA TREPADORA. Ver
: tolhjan.

tolhjan Nombre masculino; no poseble. Pl: tolhjanis (tolhjan-is). CACTCEA. vooi pa tolhjan pa yic'utsjan se fue a
buscar una cactcea vieja. Ver : tolhjaclavai.

tonivaiche Nombre femenino; no poseble. Pl: tonivaichei (tonivai-che-i). CHESY ASY (ave). Zonotrichia capensis
matutina.

tononotaj Nombre femenino; posedo. 1s: yitononotaj (yi-tononotaj). 2s: atononotaj (a-tononotaj). 3s: lhtononotaj (lhtononotaj). 1pi: castononotaj (cas-tononotaj). Pl: tononotas (tononota-s). forma no poseda: tononotaj (tononotaj) ~
vattononotaj (vat-tononotaj). 1 CARRO.
2 CARRETA.
3 CACHAPE. t's'een cotsjaat japi tucus, acloj clutsshes yiyaach cava tononotas cava us los bolivianos venan de a pie,
traan muchos rifles en carros grandes. pa Fitsc'yich yichaaj pa profeta yanshi' lhpa tononotaj itjesh Dios se ha
llevado al profeta en un carro de fuego. pa caaj lhapa ynjayan'in, ynjayanei'in papi lhc'afoquilhai chi' papi tononotas
lhavosesh lhech pava vatvatclnjavoquei dio la voz de alarma, dio la alarma a sus soldados y a los conductores de carros
de guerra. lhpa jojactsinesh itjesh yichaaj pa Elas pa yicheshchisham shita lhpa'lhech lhan'e lhpa tononotaj pa
yichesh shita el torbellino de fuego arrebat a Elas, y lo subi a lo alto como en un carro de fuego. Ver : caletaj.

488

topadora Nombre femenino. Note: prstamo del castellano lhja topadora yit'ulhavc'oya ca yitaa la topadora desmont
empujando adelante ("empuj el monte adelande").

tos Nombre masculino; no poseble. Pl: tosis (tos-is). 1 VBORA.


2 SERPIENTE. tacumajc'oya ja tos se corre (por miedo) de la vbora. jacln'acfi ja yijpyich ca tos mat una vbora (que se
haba metido) en mi casa. pava tosis yishi' na Chaco acloj pava caaj hay muchos serpientes en el Chaco ("los serpientes
que estn en el Chaco son muchos los que hay"). pa tos yit'yish pa lhfanishlhavach, a'lheesh pav'elh yaquisitis la
serpiente era la ms astuta de todos los animales ("menos [lo eran] los otros animales"). lhan'e pa lhapa vaclanshi ti tosesh
lhpa Shintijay, lhet lhn lhjqueei t'lha lhpqueei lhutsja pero ella se haba convertido en vbora (que llaman)
shintijay, en sta tiene su origen aquella joven. vooy pa tavclaj yiclqui jayu pa cltaj yiey lhpa lhvjoque', pa lhech
pa t'ajaych'e jayu pa lhavaash pan yich'e' pa tos el nio jugar con la cobra en su agujero, meter la mano en el
escondrijo de la serpriente (Isaas 11: 8). ajunashelhjulh java tosis! she papi lhpe'yeeshelh ti iseelhjop'am ca
acltelhc'oya pa uj lhclyitsjayash t'lha pa Dios ti namelh'ay jayu? raza de vboras (ustedes son como vboras)! quin
les a enseado escapar de la condena que les llega de Dios? (San Mateo 3: 7). istaa ca ajunasheelhjulh pava tosis
tcajyshay, taj ti ajunasheelhjulh jan lhjunash java ofos ti nisuya sean ustedes astutos como sepientes y sean sencillos
como palomas (San Mateo 10: 16). pa nap'uc'oyaan pa t'yte pa tos, vooy pa lhech t'yte pa yivmjat jayu chupar
veneno de vbora, y el veneno lo matar (Job 20: 16). yisichatesh(sh)am ja tos ja itj, pa ampa ca lhjunashaesh sacudi
la vbora en el fuego y no le pas nada.
toschecjet Nombre masculino; no poseble. Pl: toschecjetis (tos-checjet-is). 1 LUCIN.
2 VBORA CIEGA.
3 VBURA DE DOS CABEZAS. Amphisbaena vermicularis.
4 YVYJA (vbora). Chtonerpeton indistinctum.

tovalhjan Verbo, Grupo 2. 1s: jayovalhjan (jay-ovalh-jan). 2s: lhtovalhjan (lht-ovalh-jan). 3s: tovalhjan (t-ovalhjan). 1pi: shtovalhjan (sht-ovalh-jan). 1 MIRA.
2 OBSERVA.
3 ESPA. Ver : yovalh; tuvalhjanaj.

tovcoicha Nombre masculino; no poseble. Pl: tovcoichac (tovco-icha-c). MAR. Lit: ro-grande atsu'elhsham na tovcoicha
jaspa lhnilhjenelhsha'ne jayu shita arrojadme al mar y os salvaris. pa Lhcaanvacle nachajva'ne pa tovcoicha
yichenesh pa fi'yatitaj el Seor desencaden sobre el mar una tempestad.

tovoc Nombre masculino; no poseble. Pl: tovjoi (tovjo-i). 1 RO.


2 BAADO. meelh ti clop'esh pa vancu'e ja yitjooc ja tovoc nash'e en invierno mi to siembra en la zona que reg el
baado. vooy ja t'jj uj ti sitsej jan t'nash java tovjy ti t'y y su voz era como el estruendo de ros torrenciales
(Apocalipsis 1: 15). nuut juncuclaai ti yicheivatich'e japi nivacle ja tovoc al atardecer los hombres van al ro. yit'esh ca
uj'a lhn ja tovoc l dice que el ro ha crecido. yivooishei ti yu'jam lhja lhaschaat ja tovoc, lhai'yaash ti sajech
lhavosesh buscan lanzando su red en el ro, porque son pescadores. yiei ja tovoc tlhshaam pava napu'yama vcc siete
vacas salieron del baado. c'uyjatsham jayu na anaash java vatcansasic, pa jat'uniyanesh jayu nava jechey java
sajech yiey ja a'tovc te pondr argollas ("anzuelos") en las fauces ("tu nariz"), endurecer tus pieles de peces de tu Nilo
(Ezequiel 29: 4). pa jatlhesham jayu ja a'tovc ca c'atojoneshfach'ee lhacm'a java sajech ti t'unesh java jecheyte
sacar del cauce de tu Nilo con todos los peces rgidos en tu piel (Ezequiel 29: 4). Note: en la traduccin de la Biblia, se ha
credo conveniente poner 'ro' (Nilo) en una forma poseda tayjijanesh ca chiyu'jam pa tovoc lhacm'a papi taclas
yitsjy ti nich'a nivat'as dio la orden de arrojar al ro a todos los varoncitos recin nacidos. c'achaajei jayu ja tovoc voy
a llevarte al ro. pa lhechesh yie'sha'ne pa josj pa lhech yjy'e, pa t'un'e' ja vanyin pa nivi'sheey; vooy ja lhac'sey
pa yipocjetshisha'ne java usch'e ja tovc entonces (la nave) se encall ("se sent en la arena y qued atrampado"), la proa
se hinc y qued inmvil y la popa de deshizo por la violencia del oleaje (Hechos 27: 41).

tovoc yiseejsham Nombre masculino; no poseble. RAYADOR (ave). Rynchops niger. Lit: corta el ro

489

tovoc lhaichishiy Nombre masculino; no poseble. Pl: tovjoi lhaichishiyis (tovjo-i lh-aichishi-yis). BRAZO DEL
RO. Lit: ro su-entrepiernas Ver : lhaichishi.

tovoc lhaishivo Nombre masculino; no poseble. Pl: tovjoi lhaishivoc (tovjo-i lh-aishi-vo-c). CAUCE. Lit: ro su-huella Ver
: lhaishivo.

tovoc lhas Nombre masculino; no poseble. RIACHO. Lit: ro su-hijo yiey pa lhcjiyanjavat pa tovc lhas tlhtasham,
acjji lhn pa yint tena en su chacra la fuente de un riacho de aguas muy ricas.

tovoc lhavonj1 Nombre masculino; no poseble. Pl: tovoc lhavnjis (tovoc lha-vo-nj-is). 1 ATI (ave del agua). Larus
cirrhocephalus cirrhocephalus.
2 GUILA NEGRA PESCADORA. Urubitinga urubitinga urubitinga.
tovoc lhavonj2 Nombre masculino; no poseble. Pl: tovoc lhavonjis (tovoc lha-vo-nj-is). MBUSURA, MUSURANA
(reptil). Pseudoboa cloelia.
tovoquinuc Nombre masculino; no poseble. Pl: tovoquinjus (tovoqu-inju-s). 1 RIBEREO.
2 PESCADOR. japi shichaamnee lhavos tovoquinjus vitsha los abajeos son tambin pescadores. chishamnee lhavos
lhanquei papi nivacle tovoquinjus papi manlhee tavaijulh ja lhcootsjat japi tucus los nivacle llamados arribeos son
pescadores y viven a este lado de la frontera con Bolivia. Ver : tovoc.

tcjt'in Verbo; solo en tercera persona. GRUE.


tcla' Verbo, Grupo 1. 1s: ya'tcla' (ya'-tcla'). 3s: tcla' (tcla'). DURA UN TIEMPO INDETERMINADO (15-30
minutos). a'tcla'jop ja yic'utsfa estoy compartiendo un rato con mi amigo. ya'tcla'e (= ya'tclee) ja jpyich estoy un
rato en la casa. pa tcla'esh, lhechesh ti vatp'ojaam na vs, pa t'lhesham shita ti taj'apee na cotsjaat pa yivmjatesh
pa clajj'in al poco rato, se encapot el cielo, y empez a llover sobre la tierra, acabando con la sequa. vat'acju
ya'toclaelh'e, lhechesh pa t'ijuulh japi c'afoquilhai ti'ma se buscaba agua a poca distancia de nosotros, entonces se
escuchaba a los gendarmes (argentinos) que se acercaban.

tclee Ver : tcla'.


tcl'inja Nombre femenino; no poseble. Pl: tcl'injai (tcl'i-nja-i). MUJER QUE HACE MUECAS PROVOCATIVAS. Ver
: ttcl'iy.

tfash Verbo (solo en tercera persona). 1 PICOTEA.


2 DA PICOTAZOS.

tftilhjan Verbo, Grupo 2. 1s: jayftilhjan (jay-ftilh-jan). 2s: lhtftilhjan (lht-ftilh-jan). 3s: tftilhjan (t-ftilhjan). 1pi: shtftilhjan (sht-ftilh-jan). 1 HILA.
2 TUERCE UN HILO. yivanesh lhpa c'utsja' ti tftilhjan vio una anciana hilando. ni nteesh ca nclhanite'ma pa yit'esh ti
yinlhjnchat: uj ti yentaj ca natcftilhjan lha yse, taj ti tif ca yicasash no quiso explicarle y dijo mintiendo: a mi hija
le gusta mucho hilar, pero acab con mi lana. pava lhpcti tftilhjanesh shi' ti tc'oyanjanesh con sus manos hila y
teje. Ver : yftilh; tiilh; lhcftilhinjate. Variante : tcftilhjan.

tijeche Nombre femenino; no poseble. Pl: tijechei (tije-che-i). MUJER CHAMN. Ver : tiyeej; yiti.
titsjan Verbo, Grupo 2. 1s: jayitsjan (jay-its-jan). 2s: lhtitsjan (lh-its-jan). 3s: titsjan (t-itsjan). 1pi: shtitsjan (sht-its-jan). 1 PREGUNTA.
2 AVERIGUA.
3 INVESTIGA. acloj papi tlha papi vatcafetatsiy lhavos shi' papi tay'tsjanesh'in shi' papi vntyitesh pa vatclafiyash'in
shi' ti chi vanujumatsenjulh pa vatayasha muchos (datos) proceden de mdicos e investigadores, estudiosos de la
sexualidad y del cuidado de la salud. jayaitsjanjop pregunto por permiso de. pa'lhechesh ti yamei pa Jerusalen papi
yit'yish lhavos t'lhei pa lhum'acfinucjulh; tai'tsjanesh: ta yi'e' pa lhanvacleesh napi judios, pa'lhech nich'a
nivat'aj? por entonces llegaron a Jerusaln unos sabios que venan del oriente; preguntaron: dnde est el rey de los judos,
que acaba de nacer? jajutsjat jayi'tsjanesh'in pa caaj japi nifacch'eyam ca lhjunashch'e cava'lhech vatacliempec a
preguntar y encontr gente ("hubo") que me contaron cmo eran aquellos juegos. caaj jayu papi tay'tsjanesh: ta t'e
lhjunash jayu ca nine'tajchisham capi vafsha'ne? habr quienes preguntarn: cmo van a resucitar los muertos? (1
Corintios 15: 35). ca niteetajesh lhpa cjecl taytsjanesh pa'na, pa istaa ca niysesh pa lhch'acfa ti yiey pa

490

lhajpyich si la mujer quiere preguntar algo, que le pregunte a su marido cuando estn en casa (1 Corintios 14: 35).a'va,
napucvjulh pu'jana nivacle tay'tsjan'ash'in ti vo'aysha'ne mira, tres hombres vienen preguntando por t para que
vayas con ellos (Hechos 10: 19). Ver : yiyji; tayjiyan; yinis; tanis. Variante : taitsjan.

tiyeej Nombre masculino; no poseble. Pl: tijes (tije-s). CHAMN. caaj lhn lhapesh pa yi'yj tyeej haba una vez un
tigre (que era) chamn. caaj pava vatashayac ni natqu'ilhjeyesh pa tyeej hay enfermedades que el chamn no tiene
poder para curar. caaj lhn pa tyeej tishjanem jaspa yicjs jayu pa ca t'eelhtajeesh hubo un chamn que canto por l,
para que caiga (el enemigo) algn da. tan ca nacalhelh jayu nava tijes, ampa ca anjumteelh jayu los chamaners no les
van a embrujar, no va a pasar nada. meel lhn ti yivaclhitesh papi nivacchei ti ttnch'e pa yichei lhn pa lhcaanvacle
lhei Tsiloco'ai, uj ti tyeej cuando las mujeres hubieron terminado el baile del escalpe, lleg el jefe llamado Tsiloco'ai, que
era un chamn poderoso. ca ncaaj pa tyeej ni casc'utsfaa, lhech ca nalhecljtajesh ca acjashi, ma'ajalh ca nacalh
jayu si hay algn chamn contrario ("[que] no es nuestro amigo"), podra pensar que sos muy rico, y por eso te
embrujara. pa nque pava tijes ti yiapee pava cuvyuchac, chi' pava ts'amtas; yiesh na vs lhacom'a vieron all a
chamanes cabalgando sobre caballos espirituales, y ts'amtas; estaban todos en ("estaban con") el cielo. ma'lhan natanei,
tsi'shaan pavan tijes lha'vanc'oya; clai, avatclvalh!, lhai'yaash ti ni shtanfiyjulh napi lhcaanvacleai acaso no se sabe
que slo (ustedes) los chamanes pueden ver de antemano; seor, mire en su interior, porque tenemos respeto a nuestro jefe
anciano. pa tatsha ti votjesh pa tyeej lhc'utsaaj, vooy pa necjc yaychavalha vitsha ti yo'nisesh jayu; pa tatsha ti
yo'nisesh pa t'ecletch'e pa votjj pa yiju'jey pa lhshatech pa yivmjat de repente el chamn se convirti en gallina, pero
el muchacho pensaba transformarse en zorro; de repente se transform en zorro, se echo sobre la gallina, mordindole la
cabeza, y la mat. pa tiyeej yifuyuesh'apee lhpa lhavts'e' chi pa t'acavot pa jaspa tan ca nvc'oya pa tsich'e', pa
j'tinei ti nvat'aj lhavaatsha ni atejeem j'tajesh ti nvat'aj tatsha el chamn sopla sobre el vientre y la pelviz, para que
no haya mal espritu, y por tanto nace (el nio) sin causarle dolor, y tambin nace sin demora. Ver : tijeche; yiti.

tiyi Verbo, Grupo 1. 1s: ya'tiyi (ya'-tiyi). 2s: a'tiyi (a'-tiyi). 3s: tiyi (tiyi). 1pi: castiyi (cas-tiyi). Pl: tiyic(l) (tiyic[l]). 1 ES BUENO.
2 ES MANSO.
3 ES CORECTO (en su estado natural).
4 ES MALO.
5 ES ARISCO.
6 ES SALVAJE. Note: cuando referidas a personas, las formas afirmativas tienen una de las dos primeras acepciones; si se
refieren a animales, las formas afirmativas tienen una de las tres ltimas acepciones na cuvyu ni tiyia el caballo es manso
(en estado natural, sera arisco). ni tiyia na nivacle el hombre es malo (en estado natural, sera sociable). njeshch'e
atesha papi ni tiyicla nivacle dejaron de ser hombres bravos. pa Fitsc'yich yivclanjatsha'ne pava na
lhjunashvatc'oya yaquisitis ni tiyicla chi' pava vatavcli chi' pava t'afcos'e cotsjaat Dios hizo las distintas clases de
animales, los salvajes, los domesticados y los reptiles. Ver : lhtiyiyash.

tlhjanten Ver : tlhjatenej.


tlhjatenej Nombre femenino; no poseble. Pl: tlhjatenejs (tlhjatenen-s). 1 ESPINERO (ave). Asthenes sp..
2 CANASTERO (ave). Asthenes baeri. lhpa jcl tlhjanten ta'vaiacfi pa Stavuun lhas ti vanaacjutshi pava lhafatas
jaspa nilhecljesh pa lhcheclaa ca manlhaa jayu lhn el pjaro canastero se meti debajo del hijo de Stavuun y le sacudi
los hombros de manera que su hermano crea que estuviera por resucitar. Sinn : tlhjanten.

tlhjayan Verbo, Grupo 5. 1s: jatlhjayan (ja-tlh-jayan). 2s: lhtlhjayan (lh-tlh-jayan). 3s: tlhjayan (tlhjayan). 1pi: shtatlhjayan (shta-tlh-jayan). LO HACE BROTAR. Ver : tlh.

tlh'ejop Nombre masculino. 1 SU MOTIVO.


2 SU PRINCIPIO. Lit: lo (que) proviene de pan tlh'ejop su motivo. na tlh'ejop lhacm'a, pa Dios yivclanjat pa vs shi'
na cotsjaat al principio, Dios cre el cielo y la tierra. Ver : tlh.

tmatsej Verbo, Grupo 1. 1s: ya'tmatsej (ya'-t-mat-sej). 2s: a'tmatsej (a'-t-mat-sej). 3s: tmatsej (t-matsej). 1pi: castmatses (cas-t-mat-se-s). TIENE BUENA VISTA. yit'esh lhn pa tmatsejshi na tulh: nu'ja na

491

lhashi dicen que dijo el que vea bien de noche: estn cerca de la entrada (de la aldea). lhan'e papi nivacle vanijiyinesh pa
nyish yicha pa yitsaat, pa yit'esh pa'lhech tmatsejshi na tulh ti yi'vanjulh: na? lhet t'e jum napuquejulh "NiYiyej-Lhavo'"pero los nivacle estaban en fila a ambos lados del camino a la aldea, y dijo el que vea bien de noche: qu
ser esto?, han de ser los "No-Acierto-Su-Nuca". Ver : t'mat.

tn Verbo, Grupo 2. 1s: jayn (jay-n). 2s: lhtn (lht-n). 3s: tn (t-n). 1pi: shtn (sht-n). 1 GRITA.
2 LLAMA. ja Alfredo tacumajfach'ee tlh'cji ja lhajpyich pa tnch'e ja lhavcashanaj Alfredo sali de su casa corriendo y
llam al macatero. lhpa camion tn'in toca su bocina un camin. tnelhyi'in ja samto el samto nos grit.yisitsinesh ti
tn'in ja Luis jaalh pa nijat'o pa nityi'a ti lhtsmaat'esh atesha Luis gritaba tanto (en su sueo) que se despert y se dio
cuenta de que haba soado noms. pa Cufalh tach'anch'een pa t'nash ti tnvatain Cufalh estaba atento a los gritos que
(los meleros) se gritaban unos a otros. shtantyeshelh pa Dios ti istaaeshem ti yijutem pava matas papi yen, papi
tneyshilhatam sabemos que Dios dispone todas las cosas para el bien de los que lo aman, de los llamados segn su
designio (Romanos 8: 28). ca amtajelhey paelh jpyich ca nichintntajeelh'ach'e pa ayishlhaaelh, pa asichateshelh
nava afoclelh pa cotsjaat, cavque lhtychatelha ti tameneshlhavach jayu pa ca t'eelhtajeesh si entren en otra casa y si
les gritan a ustedes que se vayan ("pasen de largo"), sacudan el polvo de sus pies como protesta contra ellos ("[con] esas cosas
ustedes les hacen saber que acusarn de tal cosa") (San Marcos 6: 11). tnjulh pa lhas: ta, ataasclan ca ajalh! le grit su
hijo (respondiendo a su padre): pap, ten cuidado! yinjt ti tnvatai jcl'esh ca ni ncuclnaan papu todo el tiempo se
llaman unos a otros, para que nadie se desve. pa lhech nalhu pa tntajyi jayu taj ti tanca yicuulh, pa vo'tajyi jayu taj ti
tanca nasvan entonces, me llamarn, pero no les responder, y me buscarn, pero no me encontrarn (Proverbios 1:
28). vooy ja vancfa Pablo tneshyi pa nifacyam ti janchaajnee nque nctech lhas, na lhech caaj pa yit'esh ca
nanfac'am el prisionero Pablo me ha llamado y me ha pedido que te traiga a este muchacho, que tiene algo que decirte
(Hechos 23: 18). ni lhecha ca nachei papi yivoyeshch'e ca ynei shita, vooi papi sasch'e lhavos yo no he venido a llamar
a los justos, sino a los pecadores. tnei papi lhcachenjas lhech papi'lhech t'apayeishilhatam, pa yichei shita ts'ivee
pa'lhech; doce papi'lhech nivacle llam a los discpulos que l haba eligido (para s mismo), y stos se acercaron a l; eran
doce hombres. lhpa ve'lha cjecl yit'yish pa yit'esh pa tn'een pa vatashclafechjop pa yitsaat una mujer astuta grit
desde el cerco de la aldea. ninv'mesh ti tnesh'apee ts'ivee ellos siguen gritando fuerte. pa tntajeshei lhn shta pa
nivacle pa ch'iishi llam al hombre para ofrecerle azcar ("llam all con azcar"). ta yie' ti lhasvan ti lhantfaacyish? p'alha ti c'avan'ay ti lhv'cji lhja higoyuc, ti jjjeclay nitn'ay ja Felipe de qu me conoces? - ya te v bajo de la
higuera antes de que te llamara Felipe (San Juan 1: 48). lhj lhech lhutsja lhech tlhesh'e ti tatvo'elhyich'e ja Pablo pa
yichielh shta, pa tnshelhyitapee ti yit'esh: napuque nivacle lhcavosesh pa Dios yaashchisham, nifaclelh'am
avaatsheelh pa nyishesh pa vatnilhjenjayash aquella muchacha vena caminando detrs de nosotros, y nos grit: estos
hombres son siervos del Dios Altsimo y les predican el camino de salvacin (Hechos 16: 17). taj ti vooy ti ujesh ti
jayntajey'in pa yashjat'in ti tanu'yic'oyaan cuanto ms los llamaba, ms se alejaban de m (Oseas 11: 2). lha'ma ti
tntajlhavcop'in yiey java lhmjvtes, pa nintlhsham lhcachi' ti tntajyiy aunque vociferan en sus camas, no me
invocan de corazn (Oseas 7: 14). palha tsulhj'e ti uj ti jayn'in, lha yicyish aytej; nava yitsjey yulhs'e ti uj ti
jaych'anc'oya pa yi'Dios estoy exhausto de gritar, tengo ronca la garganta, se me nublan los ojos esperando a mi Dios
(Salmo 69: 4). papi tanch'anjayesh papi nivacle yichajei t'ajuiyish ts'ivee pa Jesus pa lhcaanvacle Roma lhavo' Poncio
Pilato; yiyata ts'ivee: nque nivacle tnesh'in japi'lhech los cabecillas del pueblo llevaron a Jess ante el gobernador
romano Poncio Pilato; le acusaron: este hombre est alborotando al pueblo. n'in, cha'pa nvlhee papi nacuulh grit, a
ver si alguien te responde. nque lhjunash ti tapec pa Sal ti tlhey pa lhavatclnjayash, ; acloj pava lhavanjas shi' pa
lhncljqueyash, pa uj ti vanuniteshlhavach ti tnesh'apeeen papi nivacle as regres Sal de su batalla, con mucho
botn y honra, lleno de una soberbia que los gritos de la gente aumentaban an ms. pa lhechesh pa at'eshelh jayu:
ajutelhem pa ashameelh pa nelhey pa Lhcaanvacle, anfacle'lhem japi lhtachifas java matas yisnatesh pa
avntyitelhey pa lhech ti yi'apee lhacm'a entonces recitarn ustedes: den gracias al Seor, invoquen su nombre, cuenten
a los pueblos sus hazaas, proclamen que su nombre es sublime (Isaas 12: 4). yuyeey ca nc pa tney papi napu'njesh
lhcavos pa yijutey pava ve'lha ts'ivee pesoc uj ti tashaay, pa yit'esh: jajutelh'ay navque pesoc, taj uyjatelh'cji pava

492

matas pa amjelhey ca jatpectaj entr y llam a diez sirvientes suyos, les entreg a cada uno una gran cantidad de dinero, y
dijo: hganla producir ("les doy este dinero, pero lo cambiarn por cosas") hasta que yo vuelva (San Lucas 19: 13). nyiy ca
nicaajtaj'am pava ta'vijatai! llamame si tens algn problema! meelh ca ntajelhshi pava napu'yama yameyc'oya, ti
lhcatsnjateshelh pa nalhu ti nich'a tlhesh'e pa vatcavcalhech'esh pa trigo cuando hayan pasado siete semanas, a partir
del da en que empiecen a cosechar el trigo, contarn siete semanas (Deuteronomio 16: 9). tnelhyijop ti yameijop ti
chitsaccunch'e ti tulhei nos llama cuando es la hora de cenar. Ver : t'nash; ynjayan; yetn.

tnsi Nombre femenino; no poseble. INSECTO HIMENPTERO (var.), AKK. Acromyrmex spp..
titsej Verbo, Grupo 1. 1s: yatitsej (ya-ti-tsej). 2s: atitsej (a-ti-tsej). 3s: titsej (ti-tsej). 1pi: castitsej (casti-tsej). 1 ES INTELIGENTE.
2 ES PERSPICAZ. ni chintajulhesh'apee ti chititsejesh no es suficiente que uno sea inteligencia. na yivelh Luis
lhavaatsha vatjutsa' tytsej mi compaero Luis es el primer alumno de su grado ("el primero inteligente"). Ver
: yiti.Variante : tavtsej.

tlh Verbo, Grupo 4. 1s: jatlh (ja-tlh). 2s: lhtlh (lh-tlh). 3s: tlh (tlh). 1pi: shtatlh (shta-tlh). 1 VIENE.
2 SALE. Note: siempre con sufijo avaatsha ta lht'lh'e? de dnde vens vos? pa ti t'ajuyei papu ti yich ca'tajesha pa ti
tlhshi' ti nam el lugar adonde uno va o de donde uno viene. na Alfredo tacumajfach'ee tlh'cji na lhajpyichAlfredo
sale de su casa corriendo. pa nanjooylha ca asnatesh pa camam'esham pa vatashclfech ca navanesh lhacm'a, pa
atlhshey pava acqueclity y despus de haber abrido un boquete en el muro a la vista de todos, saca por all tu equipaje
(Ezequiel 12: 5). ti lhnyinc'oya napi achifas pa lhnashelhch'e pa cotsjaat am'e pa'na, pa cotsjaat nayuuynayuych'e,
pa tsha'nu tlhchishamnee cuando salas al frente de tu pueblo, cuando avanzaban por el desierto, la tierra tembl, la
lluvia cay (Salmo 68: 8-9). pa lhechesh ti nictsha'ne pa itj t'lheichisham na vs entonces cay fuego del
cielo. ta lhtlhesh'e ca lhtuj yucuve shi pa queso? de dnde vens con el pan y el queso que comiste? jajutem jayu pa
lhnivalhcheyash tlhyi yivaatsha les dar su castigo que vendr de m. tishjanesh lhpa ve'lha catiis lhpa tlhshaam
jayu pa vs cantaba de una estrella que saldra en el cielo. meelh ti yamey pa lhajpyich, pa yivan ti lhacm'a papi
lhchifas ti tsavesh ti lhech yiesh'e papi nivacle tlhfach'ee cuando lleg a su casa, se encontr con toda la gente de la
aldea que rodeaba a unos hombres llegados de fuera. papi nivacle nachei'in lhacm'a na tlhshivatc'oya ti yichei ca
nach'ana gentes de todas partes acudan para orle. atatvoyich'e ti shtat'lhey na Lbano, lha yinjuyjasche, atatvoyich'e
ti shtat'lhey na Lbano, anachshicham ca at'lhey na tavashay yiey na lhtj'e lha utiyuc Amanaven detrs de m
desde el Lbano, novia ma, ven detrs de m desde el Lbano, acrcate bajando del campo que est en la cumbre del monte
Aman (Cantar de los Cantares 4: 8). lha yinjuijasche, na ashi lhavjqu'e tlhch'eetsham pa acyech; pa acyech shi' pa
vatts'oos yicji na ach'aclech; t'acnashch'ejulh yiey ja Lbano na t'acnash lha t'uych'e novia ma, miel destilan tus
labios, miel y leche, bajo tu lengua; y la fragancia de tu vestido, cual fragancia del Lbano (Cantar de los Cantares 4:
11). nintlhyitsham ca yivmjat pa nilhechiyan ca yaflhitch'e lbreme Dios ("no sale de m/no es mi intencin") de
aniquilar y destruir (2 Samuel 20: 20). lhj lhech tlhey t'yiish ja Jess pa t'ajaya pa yj'esha'ne lhja t'uyjatshiy ella
se acerc por detrs a Jess y le toc el borde de su manto ("donde terminaba su vestido") (San Mateo 9: 20). vooi pava
tlhch'e lhashi tlhshaam pa lhcachi' lo que sale por la boca brota del corazn. ja'vanesh ti nque tlh'e'shi'na lo he
visto, porque de aquel lado vinieron para ac. pa yich'e pava lhcaavjuc pa yit'ajesh papi ni nantfacliysha'ne yamei shta
papi na tlhshi'vatc'oya caminaban por las calles llenas de forasteros ("desconocidos") llegados de todas partes.
3 DESCIENDE DE.
4 TIENE SU ORIGEN.
5 ES PARTE DE. Note: siempre con sufijo ninacheyshicham ca nefen papi ngeles, vooy papi t'lha pa Abraham yij' ti
yefen no vino (bajando del cielo) para ayudar a los ngeles, sino a los descendientes de Abraham (Hebreos 2:
16).caajelhyam na nicacujayasheelh ti a'lhech pa Cristo, lhavqu'ilhjenaj shita lht'lha pa Fitsc'yich tenemos fe en
que t eres el Cristo, el salvador prometido por Dios. pa lhe'naa ti yasuya japi lhech lhtlhelha, pa jayeetsha: yajatesh ti
vatvenchateshyic'oyaan pava lhcachic, pa ninen ca nantfa'clesh nava yinyishay por eso me indign contra aquella
generacin y dije: su mente siempre se extrava y no reconoce mis caminos (Hebreos 3: 10). yivaatshaelh napi yint

493

lhavoquei tlh'e' lhacm'a napi nivacle yiei na cotsjaat de nosotras las mujeres del agua descienden todos los hombres de
la tierra. pa Jesus tlhshaam papi israel lhavos ti nivacle Jess es el hombre hijo del pueblo de Israel. vooi pa lhjyish
tlhshaam pa Eden, pa'lhech yinajayanshi pa vactsnch'een pava yichatjulhch'e lhjijes del Edn sali un ro que lo
regaba y se divida en cuatro brazos. pava c'asus lhtsjei tlhshaam pa lhape' las semillas de zapallo proporcionan aceite
("el aceite se origina en...") papi p'alhaa lhnvot papin tlhshaam pa Jesus los antepasados de Jess ("sus antiguos
parientes de quienes desciende Jess"). jqu'enelhch'e lhja lhjayalhtapee ca achecla' pa fisjatemch'e pan
lhfanishtajlhavach lha ash'aa, ca jaspa isjop ca acaatjatem ca achecla' papi ca lhcleseesh ca nitlhesh'a toma la mujer
de tu hermano, segn tu obligacin (de cuado), y procrale descendencia a tu hermano (Gnesis 38: 8). nitiyi lhn papi
taclujui: tan ca ntlhshijojop! se dieron cuenta de eso los ciegos: aquel no ser de los nuestros! lhei Maria catee apis
ti yitsjulhc'oya ca lhja'ya'eesh jayu pa Jose, pa'lhech nivacle tlhshaam papi lhtanvot t'lha pa lhcaanvacle David su
nombre era Mara, y estaba comprometida para casarse con Jos, un varn de la familia del rey David. can ya'shesh ti
tavijatay tlhshaam cavque vatashayac ni nacha'vayjatey pa ats'aclayash lo peor viene de que aquellas enfermedades
no te hacen sentir miserable. jayeetajesh ca nicaajelh'am pava vatcufayjates shi' pa vatcanoyash t'lha pa Catsitata
Dios, nquee ja Lhcaanvacle Jesucristo (les digo) gracia y paz a ustedes de parte de Dios nuestro Padre y del Seor
Jesucristo (Filemn: 3). taj ti ni yit'esh ca yisnatesh navan niaclafeesh, lhayaash ti sasjop ca jatants'aclanesh'a pava ca
yiyjeesh'a pava isis ti lhasnatesh; tajulhey j ti tlh'atsham pava lhech pero no quise hacer nada ("[cosas] que no
hicieras por iniciativa propia"), para que tu buena accin no sea forzada, sino voluntaria ("porque no vale la pena que yo te
suplicara y te ordenaras hacer acciones buenas"") (Filemn: 14). yivaatsheelh jat'lhelha ca Abraham nosotros somos
descendientes de Abraham (San Mateo 3: 9). na vatqu'isjayanach vancanclhanitshi ca castsitenjayash lhei cdula de
identidad, pan t'lha pa polica el documento que muestra la ciudadana se llama 'cdula de identidad', la que expide la
polica. nan lhjunash ja Pablo ti pitojesh ti vanqu'eyjatsjan pa jaalhpa nimjayu jum ja nich'ayech pa ujesh ti yim',
pa nictsha'ne tlheychisham ja pu'janaeyshi lhtvash mientras Pablo hablaba sin parar, al muchacho lo fue venciendo
el sueo hasta que, profundamente dormido, el muchacho se cay al suelo desde el tercer piso (Hechos 20:
9). ya'lhacm'aelh ti ve'lha tataelh jat'lhelha todos somos hijos de un mismo padre. ca nicaajtaj papi tlhelh'atsham
ti vatcnitshi, pa t'e lhayaash ca nqueyjop papi cacujanjas tcaasclanchaysha'ne ca jaspa nasclansha'ne, pa nilhecha
papi yitst'ajesh pa Dios ca nqueyjop cuando uno de ustedes tiene un pleito contra otro ("se odian"), por qu piden
justicia ante los tribunales paganos en lugar de ir a (a pedirla al juicio de) los consagrados? (1 Corintios 6: 1). vooy pap'elh
tlhyi ti jayjeesha, tanca nit'lha ja Lhcaanvacle a los dems, les digo de mi parte, no de parte del Seor (1 Corintios 7:
12). yij' ti a'lhech ti lhas'ash pa Fits'cyich?; avaatsheelh t'lhelh'a cque ti lhech lhteetshelh es cierto que eres
el hijo de Dios?; ustedes mismos lo estn diciendo. lhayaash ti yashc'oya pa lhencheyash pa tashinshtaj lhavo' pava
lhcly shi' shta lhpa ve'lha nivacche pava lhtinshey tlhesha pa vatajayayash, pa lhencheyasha pa vatata papi
lhcles porque mayor que el amor de un pastor por su rebao y que el de una mujer por su collar de boda, es el amor de un
padre para sus hijos. yij' ti jayeetshelh'a, ve'lha jayu na tlhelh'atsham nan jaytsaccunelh nqueesh, tsifac jayu les
aseguro que uno de (entre) ustedes me va a delatar, uno que come conmigo (San Marcos 14: 18).yivaatsha jacaatjat jayu ca
shtavatpeya'esh avaatsheelh shi' shta papi amc'oya tlhelh'a jayu har una alianza con ustedes y sus ("[todava] no
existentes") descendientes (Gnesis 9: 9). yaaj ca aychavalhelhey ca nit'lhelh'atsham cava Dios lhasinc no piensan
que la palabra de Dios sali de ustedes! (1 Corintios 14: 36).
6 COMIENZA. Note: siempre con sufijo nque lhjunash ti t'lheshsham papi nivacle ti t'acumvatsham'in, ti vanc'u as
empezaron los hombres a trabajar juntos, a sembrar. japi taclas t'lheshsham ti yu' (lha) pelota los nios empiezan a
jugar a la pelota. jat'lhesh'esham ti jasnatesh empiezo a construirlo. ti napu'yama nalhus pa t'lheshsham ti nat'apee
na cotsjaat pa lha'vint pa chi'nuicha a los siete das comenzaron a caer sobre la tierra las aguas del diluvio. pa
tlhesham ti vanqu'eijatsjan pa Jesus Jess comenz a ensearles. t'lhesham ti taj'apee na cotsjaat empez a llover
sobre la tierra. cque is'e'jop ti yiyich'e ca at'lhesh'e avaatsha la solucin puede comenzar contigo.
7 DESDE.

494

8 DE DNDE. Note: en las dos ltimas acepciones generalmente con el sufijo -'e tsit'yish ti jatsjuulh chi t'lhesh'e ja ve'lha
pa chi yamjei napu njesh vatpaschei s contar desde ("donde uno empieza") uno hasta ("donde uno llega") diez. isesh'e
pava pu'jana ya'clishay tlh'ejop lhpa uj vatca'niscte! escrib tres palabras con letra inicial mayscula! ja nyish
picada 500 t'lhesh'eshamc'oya ja yitsaat Mariscal el camino (llamado) picada 500 bifurca antes ("viene atravs antes")
de la ciudad de Mariscal. lhan'e yivaatsheelh janyinelh ti jveelhshi lhja vatvjatshi pa jamelhey ja Asn, pa lhech
jatlhshelh'e ti jaycumelha ja Pablo, lhayaash ti yentaj ca nit's'e cotsjaat pero nosotros nos dirigimos al barco y
zarpamos para Asn, (desde) donde debamos recoger a Pablo, porque l haba querido hacer el viaje a pie (Hechos 20:
13). c'oya ti javanelh'e j lhech'e yiey ja Asn, pa jveelhshivatam lhja vatvjatshi ti jque'lhey ja Mitelene; pa
lhechesh pa jat'lhelh'e ti jqueelh, pa vooy ti nalhu pa jamelhey ja tajulh'e ja Quo cuando lo encontramos all (donde
estaba) en Asn, se embarc con nosotros ("nos embarcamos juntos") y nos dirigimos a Mitelene; entonces zarpamos de all y
al da siguiente llegamos frente a Quo (Hechos 20: 14-15). pa ta t'e ca atlhtajesh'e pa yint? de dnde vas a sacar
agua? nich'a chitlhesh'e pava matas ti p'alha' ti caaj pa Ya'clish; pa lhech Ya'clishesh yi'jop pa Dios lhech
lhavaatsha pa Dios al principio exista la palabra y la palabra estaba junto a Dios, y la palabra era Dios (San Juan 1: 12). vooi ti nque jat'lhelhshijop napu ya'isiselhsha'ne nosotros, de ah en adelante convivimos en paz con ellos. jan
tlh'e' ja nalhu ti...pa yamjei nqueesh desde el da en que...hasta hoy. t'lhesham ti claaf nalhu pa yamja ti nalhcachi,
t'lhesh'e ti nalhcachi pa yamja shita ti nuut lhech'e ti t'aalh'in ts'ivee desde las primeras horas de la maana hasta el
medio da, y desde el medioda hasta el atardecer estuvieron all orando. lhpa vatashttaj ti nishi ti tac'uyeshlhavc'oya, ti
tlheshey pava lhafoc pa yamja pa lhshatech pan lhayasheesh yiey pan isem'ejop ti yivanesh pa vatcasin si la
afeccin va atacando la piel, hasta cubrir el fermo de pies a cabeza, cuanto puede observar el sacerdote, ste lo examinar
(Levtico 13: 12). ti shtat'lheshelh'e ja Cades Barnea pa shtamey ja nalhu ti shtecjetey pacham ja tovoc Zered, pa
shtnshi' java treinta y ocho yincpes desde Cades Barnea hasta cruzar el torrente Zared, anduvimos caminando treinta y
ocho aos (Deuteromonio 2: 14). vooy yivaatsha shta tanca nifaclelh'am na jatlhesh'e na yifanishyivach yo tampoco
les dir con qu autoridad lo hago (Lucas 20: 8).
9 CAUSA.
10 ES CAUSA DE.
11 PRODUCE.
12 PROCURA.
13 GRACIAS A.
14 ES UNA CONSECUENCIA DE. Note: siempre con sufijo taj ti vooy lhavaatsha t'astay'in tlh'ejop lhavaatsha pero l se
haba perdido por su propia culpa. navque jatlhshelha ti jaycumelh'in ti javatclyitshelh, taj ti yivaatsheelh caaj ja
yicaclecleyashelhc'oya pa Dios pan mnlha; vooy lhavaatsha Lhavqu'ilhjenajem lhacm'a, taj ti yitsavalh papi
nincacu con ese fin aceptamos aguantar, puesta la esperanza en el Dios vivo; para todos, l es nuestro salvador de todos, y
en especial de los creyentes ("pero va derecho a los que no duden") (1 Timoteo 4: 10). pa yichey ts'ivee pava jpyjey pa
ninancumjayuin, pa chayjan'in, pa yen ca niameeyc'oya pava matas shi' pava ca nipe'ya pavan nintajulhey; pa
yasinquiin pava yinlhjnchat ampa ca nit'lha andan de casa en casa y no quieren trabajar, y quieren (?...?) las cosas y
que no deberan escuchar; y m) urfmuran cosas mentirosas ("que hacen mentir") sin ton ni son (1 Timoteo 5: 13). lhpa
vishini yishi' pava matas yisasinatshi tlha pa vataiyasha un tajamar donde hay cosas contaminadas ("que lo
contaminan") produce enfermedades. taj ti lhacm'a cavque ti shtash'apee tlh'ejop jan shinenelhpero de todo eso
salimos vencedores gracias al que nos ama (Romanos 8: 37). t'lha pa Yave ti caajyam na yas gracias a Yav tengo un
hijo. pa tsich'e' t'lha pa vatc'alhtanjayash el diablo es el autor de la tentacin. tlhjoo' ti ni shtanvo'yeshch'e ca
casfanishesh es por nuestra culpa que hemos actuado mal. caaj'am pa anichaclanjayash pa uj ti chinaclyit ti
tlh'e'yijop pa tanca nulhjt ti uj ti lhatcuumyam'in has soportado y aguantado por mi causa sin desfallecer (Apocalipsis
2:3). tlh'e'jop cque sasch'e pa acloj papi chiyiclyitsha'ne, acloj shta papi vafsha'ne a causa de este pecado fueron
castigado severamente, y murieron muchos. papi israelitas t'lhesha pava yityish papi cananeos acloj pava lhanfanash
nan lhjunash ti chi yicjiyan lhja lhtsej ca'tajesha ti vooi pa ti t'e'lhesh ti chinclanshi pava lhai los israelitas
aprendieron de los cananeos muchas cosas, cundo hay que sembrar el grano cundo hay que vendimiar. pava acly
tashinshtas lhtlhsha jayu pa lhsaash lhpa ca uych'e pa vooy pava lhcles pava tashinshtaychey lhtlhsha jayu lhpa

495

apeso ca jaspa acashayesha pava acac'ovtes tus ovejas te dan vestido ("obtendrs lana para que sea vestido de tus animales
ovejas"), tus cabritos ("de las cras de tus chivas obtendrs") dinero para comprarte un campo (Proverbios 27: 26). pa
vativalhcheyash shi' pa vatvanqu'eyjatsjanjayash chitlhesha pa vatacajysha, taj pa vatas nichintyjat'in
yivapenjat'in lhpa lhamimi los palos y las correcciones procuran sabidura, el muchacho consentido avergenza a su madre
(Proverbios 29: 15). acajyshiyan pa as pa nacanonat jayu, pa lhtlhesham jayu pa ashamitjayashesh corrige a tu
hijo y te dar descanso y te procurar satisfaccin (Proverbios 29: 17). atlhshelha jayu lhja higoyuc ca ovalhelheyjop
nan lhjunash ti meelh ti tits'iysha'ne pava lht'oy pa isc'oya pava lhsashay ti tlhshi', pa lhech pa natyjatelha ti yujeey
ca yincp'eesh les procurar la higuera un buen ejemplo de que cuando las ramas se ablandan y brotan las hojas, se sabe que
est cerca la primavera (San Marcos 13: 28). lhacm'a nava matas t'lha ti yivclanjat c lhech Ya'clish; ca ama lhn c
lhech pa navclantaj nava vaclan nqueesh todo existi por medio de la palabra; sin ella nada existi de cuanto existe (San
Juan 1: 3). tlh'e'ajop ti tsicl'yeshyivach na yicnta, na yitaco tif'apee na yivapenaj'in pues por t aguant afrentas, la
vergenza cubri mi rostro (Salmo 69: 8). tlh'a' ca ajunash ti lhatmenesh, lhacm'a napi nivacle yishi' na Israel ti
ampa ca naa'an ca ntuj por tu culpa todo el pueblo de Israel no tiene nada que comer. pa itj pa pjumtsej, pa lhech pa
tlhshaam pava tachinshi el fuego brillaba lanzando relmpagos. ya lhech t'e pa Dios ca nitlhyi pa vatmnlhajayash
shi' ca jayjat papu ca jaspa javatsjanchatesh nque nivacle lhpa lhashttaj ti chinchenyi? acaso soy yo un Dios capaz
de dar la vida para que ste me encargue de librar a un hombre de su lepra? (2 Reyes 5: 7). at'eshelha pa Dios: pava
acumtes nacavcleesh ti isis; tlh'e'jop pa uj unaj ti nict'eshch'esha'ne papi niac'utsfasa ti yie' ajuyish diganle ustedes
a Dios: qu formidable eres por tus obras, por tu gran poder caen tus enemigos delante de t (Salmo 66: 3). pa HIV, lhech pa
tlha pa SIDA, pu'janasham pa lhjunashch'e: tlhshaamjop pa vatmjayashvane, chitlhesha shta ti yama pava
vatvoyey ca'tajesha pav'elh, shi' lhpa vatamimi yit'iyjatem pa lhas el HIV, que causa el SIDA, se difunde de ("a travs
de") tres maneras: a travs de las relaciones sexuales, del contacto con la sangre u otro, y de una madre a su hijo. pa
lhcajunashesh cque tavi'jatay pa tlhshaam ti ya'shesh ti tayashai ninv'meshjop el efecto de este problema es uno de
enfermedad duradera. ti ymey 25 yinincpes pa yave'lhasha'ne shi' ti ampapu yiclesa; cque ti yave'lhasha'ne
tlhshaamyijop ti niyaisa'yivach a los 25 aos, me he quedado soltera y sin hijos; esta soledad me ha sido impuesta por mi
mala condicin fsica. pava tlhesh jayu papu ca ninvmjattajch'elhatam las consecuencias para los que no perdonan a
s mismos. pa uj sasch'e tlha'ajop por tu gran culpa. ninqu'e ca nint'lhesha pa lhc'usiyashesh'in, jech lhech
lhjunashesh no significa que no le causara alegra, s, lo hizo. ni nt'lha ts'ivee ca lhech ncji' no han venido por su
propia voluntad.
15 POR ESTA RAZN. Note: en conjunto: lhech tlh'ejop lhech tlh'ejop ti yicnitshi lhja Herodas ca Juan, yentaj ca
chincln, taj ti sasemjop por esta razn Herodas odiaba a Juan, quera que le maten, pero no poda (San Marcos 6.
19). yiey nque cotsjaat javaney shta jeelh: ti tanca ptsiseesh papin t'njantajesh pa vatcvenjayash, nilhecha papi
yifiiysha'ne ca na'shesh pa vatvatclnjayash; ti niyajateesh papi tcajyshay ca nicaajem pava yucuvec, nilhecha papi
tytses ca acseshiin, nilhecha papi chiyeyjatsjantaj ca chincumeshjulh; pa lhacm'a ti tlhem'ejop pa t'elhesh ti
yivo'yesh'cji otra cosa he observado en esta tierra: no ganan la carrera los ms veloces, ni los ms valientes la batalla; no es
el pan para los sabios ni la riqueza para los inteligentes ni la estima para los expertos, sino que todo depende de la ocasin y
de la suerte (Eclesiasts 9: 11).
16 SIN RAZN.
17 ES INOCENTE.
18 NO ES CULPABLE. Note: en (15), (16) y (17), sase en forma negativa: ampa ca nitlh'ejop napi tsicnitshi yashc'oya ti
acloj nava yiyees ti ampa ca nitlh'ejop los que me odian sin razn son ms numerosos que mis cabellos (Salmo 69:
5). avaatsheelh ampa ca nitlhelheyjop'am; yivaatsha ya'lhech jatanachanesh ti jayjuyjulh ca yinvacle pa
jacln ustedes no tienen la culpa: yo mismo conspir contra mi seor y lo mat (2 Reyes 10: 9). yichenjulh'in papi ampa
ca nit'lheyjop pa lhpesoc vooy papi ts'aclaay pa yichenjulh'in pava ve'lheesh nacfiyis venden al inocente por dinero y
al pobre por un par de zapatos (Ams 2: 6). ampataj ca nitlh'ejop ti ts'ananan'in tiembla sin razn.
19 BROTA. Note: sase generalmente sin sufijo ti clop'esh ca chi natcjiyanjanshi pa tan ca ntlhtaj si se siembra en
invierno, no puede brotar. ca'lhech afanishtajeesh pa tan jayu ca ntlh si hacs as, no brotar nada. nava ajte pa

496

t'apychishamch'e, vooy nava ayees pa tlhshi', taj ti apjcl'lha ti atsi'shaan tus senos se afirmaron ("apuntaron hacia
arriba"), tu cabello brot, pero estabas completamente desnuda (Ezequiel 16: 7). ampava ca aacjicuiya, ampava t'acl'c'a,
ampa ca itjtaja, clayi'e, ampajum ca ntlh no haba rboles ni yuyos ni pasto, (el suelo) estaba limpio, no creca
nada. pa janjat'o, taj ti caaj shta ca'elh ti janjujm pava napu'yama lhay pa trigo pa tsjey pa isis shta t'lha lhpa
ve'lha lhtatsuc me despert, pero tuve otro sueo, donde siete espigas de trigo brotaban de un tallo (Gnesis 41: 2122). tanichielh lhpa lhch'acfa; tavtenja, ve'lheeshch'e ti yovalhei pava vatcjiyanchei pan lhjunash ti tlh,
taichisham shita lo acompaaba su mujer; era curiosa, mir un poco para ver como crecan las plantas ("brotaban y crecan
en altura"). jjjeclay ampa ca ve'lhaa ca vatcvjiyanchiyuc'a ampa shta ca nitlh'e ca t'aclc'a no haba an plantas
cultivadas ni brotaban yuyos. nitlh'e na cotsjaat lhacm'a pa ca lhjunashtaja pava vatcvjiyanchecuy, pa t'aclc caaj
pava lhtsjey, shi' pava aacjuy pavan t'lha lhay produzca la tierra todas las clases de plantas cultivadas, hierbas que dan
semillas y rboles frutales (Gnesis 1: 11). Ver : yitlhjat; tlhjayan; vattlhjat; tlhsham; tamen.

tlhsham Nombre masculino/ femenino; posedo (chequear). 1s: jatlhsham (ja-tlh-sham). forma no
poseda: tlhshaam. 1 SU ANTEPASADO/A.
2 SU ASCENDENTE.
3 SU PADRE.
4 SU MADRE. Lit: el/la de que desciende lhca jatlhsham mi madre finada. capi jatlhsham los antepasados. lhe'naa
pa Jose chi' lhpa Maria ti yichei pa Nazaret yi'ei pa Belen, ti lhech lhavtsat'e ts'ivee pa nivat'aj'e shita papi tlhshaam
pa David por eso, Jos con Mara marcharon de Nazaret a Beln, que era la ciudad natal de la familia de David. lhapesh
acljesh ti yasinquiem pa Dios papi jat'lhelhsham; na lhjunash'in pava ti yasinqui'eshem shta papi chiytyjata
pava ti vaclan en el pasado muchas veces y de muchas formas habl Dios a nuestros padres por medio de los profetas
(Hebreos 1: 1). lhech yie' ti tsic'alhtanesh japi lhtlhelhsham, catin'e cuarenta java yincpes ti yivantaj java
jasnatshem entonces sus padres (de ustedes) me pusieron a prueba aunque haban visto mis acciones ("las [cosas que] haba
hecho yo para ellos") durante cuarenta aos (Hebreos 3: 9). lhech t'nash capi jatlhsham ti nichavat'eshyijulh
lhai'yaash ti t'atshaaishi yicln ca jatlhshamjulh napi matqu'iyan; ya'clapch'e ca tlhshaam ja'lhech ena'um
Tsim'ti as me dijeron mis abuelos que esperaban preocupados mi llegada porque estaban de guerra con los ayoreode; yo
llegaba justito despus de la matanza del padre de Tsim'ti. ti lhantvacluqu'e java lhavanqu'eyjatsjanc na a'Dios, vooy
yivaatsha tsitvaclu'ey jayu napi tlh'atsham te olvidaste de las enseanzas de tu Dios, y yo me olvidar de tus hijos ("los
[que] eres su padre") (Oseas 4: 6). tan jayu ca lhjunashajulh ja vatpe'yejat ja javclanjatem japi tlhshaam ja nalhu ti
jaycumeyshi ts'ivee java lhpcty ti jayjat'e ja cotsjaat Egipto no ser como la alianza que hice con sus padres, cuando
los tom de la mano para sacarlos de Egipto (Hebreos 8: 9). Ver : tlh.

tlhshi Nombre masculino; no poseble. Pl: tlhshic (tlhshi-c). 1 BARRO.


2 PASTA. sats'aasesh na ta'claj na t'lhshi est sucio el nio con el barro.
tpje' Nombre femenino; no poseble. 1 FLECHA DE CUCHILLA.
2 LANZA. yisnatesh lhn lhpa tpje'; meelh ti tlhiyjnesh lhpa tpje' pa yijujpnch'e lhn shta dicen que hizo una lanza;
despus de arrojar la lanza, mand derts su conjura. lhavaatsha yeijatsjaneshsha'ne pa lhanfanash lhpa tpje' ti
cuvyujasesh l les ense el uso de la lanza por los jinetes. Sinn : cpje'. Ver : lhcpje'.

tquit Nombre masculino; no poseble (? chequear). VENENO DE PLANTA. Ver : yitquit.


tsjenc Nombre masculino; no poseble (? chequear). HARINA DE SEMILLAS. Ver : lhtsej.
ttn Verbo, Grupo 2. 1s: jaytn (jay-tn). 2s: lhttn (lht-tn). 3s: ttn (t-tn). 1pi: shttn (sht-tn). REALIZA EL
CEREMONIAL DE GUERRA. papi cjecli pa ttnch'e ti yi'vanjulh ti ttnjulh las mujeres realizaban el baile del
escalpe cuando lo vieron venir bailando el ceremonial. meelh lhn ti apis ti va'ncfa pa yichei lhn papi nivacchei ti
ttnjop luego de atarlo, las mujeres se le acercaron bailando el baile del escalpe. meel lhn ti yivaclhitesh papi
nivacchei ti ttnch'e pa yichei lhn pa lhcaanvacle lhei Tsiloco'ai, uj ti tyeej cuando las mujeres hubieron terminado el
baile del escalpe, lleg el jefe llamado Tsiloco'ai, que era un chamn poderoso. pa nque lhfanishesh lhn yitsha papi

497

juutshinjachei, ttnch'e lhacm'a lhai'yaash ti nishamesh ti yiqu'ijavoi; ttnjulh lhn papi lhja'yas las mujeres toba
hacan lo mismo, todas bailaban el baile del escalpe, eran felices por la victoria; bailando iban al encuentro de sus esposos.

ttsjat'in Verbo, Grupo 1. 1s: ya'ttsjat'in (ya'-ttsjat-'in). 2s: a'ttsjat'in (a'-ttsjat-'in). 3s: ttsjat'in (ttsjat'in). 1pi: casttsjat'in (cas-ttsjat-'in). 1 NO SE SIENTE A GUSTO.
2 EST MAL RECIBIDO. Ver : yittsitjop; nittset.
tvi Verbo, Grupo 2; solo en tercera persona. 3s: tvi (t-v-i). 1 FLORECE.
2 TIENE FLOR(ES).
3 TIENE ESPIGA(S). tvy nava nicltsitas el sorgo tiene espigas. apis ti tavyche nava yiey na joot, apis ti yameyjop ja
t'aplhu' ti chitishjan, apis ti chiypeya' yiey na cotsjaat ti t'eysheych'e java oftaatas ya brotan flores en el arenal, llega el
tiempo de los cnticos, el arrullo de la trtola se oye en la tierra (Cantar de los Cantares 2: 12). acu'melh'e nava yo'nisec,
nava yo'nisec lhcles javan yisasiyanshi na casvtjayetachat, na casvtjayetachat ti tavycheatrpennos las raposas, las
raposas pequeitas, que destrozaron nuestra via, nuestra via floreciente (Cantar de los cantares 2: 15). Ver
: lhav. Variante : tavi.

tvlhai Nombre masculino; no poseble. Pl: tvlhai (tv-lhai). HOMBRE MAK. Note: grupo tnico de la familia
linguistica mataguaya ve'lha lhn pa nalhu ti yiftsutan papi tvlhai un da, dicen que los mak salieron para
combatir. lhc'utsfas japi tvalhai, japi lhech fi'yatjulh tsitenas'e lhapesh son amigos de los mak que viven hacia el
sur(este). lhetlha lhjunash vitsha japi tvalhai, ta'vaiya lhapesh japi nivacle shichaamnee lhavos, cajuqu'e ti tac'uiyiei
ja uj yitsaat Asuncin; vqu'e' pque General Belaieff lhapesh lhn lo mismo vale de los mak, su tierra colindaba con
la de los nivacle shichaamnee lhavos, pero hace mucho tiempo que se han trasladado cerca de (la gran aldea) Asuncin;
fueron all detrs del general Belaieff. Ver : tvlhaiche'.

tvlhaiche' Nombre femenino; no poseble. MUJER MAK. lha c'utsja' tvlhaiche' esta mujer es mak. Ver : tvlhai.
tyinjan Verbo, Grupo 2. 1s: jayyinjan (jay-yin-jan). 2s: lhtyinjan (lht-yin-jan). 3s: tyinjan (t-yinjan). 1pi: shtyinjan (sht-yin-jan). 1 CAVA UNA CUNETA.
2 ABRE UN CAUCE. Ver : yyin; vanyin; nyish; vatyinach.

t'lha pa ti lhfanishlhavach Nombre plural; no poseble. SUJETO ACTIVO. Note: terminologa gramatical acuada por el
P. Seelwische Lit: los de donde proceden la accin pos s misma papi t'lha pa ti lhfanishlhavach casqueiyesh "sujeto
activo" el que es ("los que son" = indefinido) autor de la accin llamamos "sujeto activo". Ver : tlh; yicha pa
lhanfanash.

t'lhejop Ver : tlh.


t'lhs Nombre masculino; no poseble. Pl: t'lhsiy (t'lhs-iy). 1 CNTARO DE BOCA ANCHA.
2 VASIJA.
3 NIDO DE HORNERO (Furnarius spp.) yajajaya ja t'lhs pa tsiclot'ashi toqu la olla y me quem. yaaj ca ajaya na
t'lhs pa tanca naclot'ashi no toques la olla para no quemarte. tshaic'uich'e lha votjj na t'lhs la gallina pone sus
huevos en la olla. caaj pa shinvo' ti tuj, chi' pa yaquisit, chi' pava faai ti yiclansham pa lhamc papi vatamimic,
yanch'e pa t'lhs cotsjaat pa yijuijata ti clop'e coman miel silvestre, animales y vainas de algarrobo, que las madres
amasaban en harina, ponan en cntaros de barro para el verano. pa lhech j'nee pa yie' pava ve'lhayama t'lhsiy
utesesh haba all seis tinajas de piedra. Ver : t'lhshi.

t'lhsiy Ver : lhtlhs.


t'mat Verbo, Grupo 1. 1s: ya't'mat (ya'-t-mat). 2s: a't'mat (a'-t-mat). 3s: t'mat (t'-mat). 1pi: cast'mat (cas-tmat). 1 TIENE MALA VISTA.
2 TIENE MAL DE OJOS. Ver : tmatsej; lht'vat; lhtsej.

t'yai Verbo, Grupo 2. 1s: jay'yai (jay-'y-ai). 2s: lht'yai (lht-'y-ai). 3s: t'yai (t-'y-ai). 1pi: sht'yai (sht-'yai). 1 VAN DE PAREJA.
2 VAN JUNTOS.
3 VA CON LA ESPOSA/EL ESPOSO. jay'yaiyei ja vatcasha'vat voy con mi esposa/esposo al almacn. Ver
: y'yan; n'yan; vanc''yan; yiche; t'yai.

498

tpeeichai Verbo, Grupo 2. 1s: jaipeeichai (jai-peei-chai). 2s: lhatpeeichai (lhat-peei-chai). 3s: tpeeichai (t-peeichai). 1pi: shtapeichai (shta-peei-chai). 1 ESCUCHA.
2 OYE. jaipeeicha'yesh cavque vatasinc lhapesh escuch aquellos relatos antiguos. she t'e pa lhech ti jaypeeycheyesha
nava matas? quin ser ste de quien oigo tales cosas? (San Lucas 9: 9). ca't'ajesha jayu ca apisa ca apeeyche'yesh,
ca't'ajesha jayu ca ni ape'yaa quizs pensars que ya lo has odo antes, o que no lo has odo. meelh ti tpeycheyesh ja
Jess pa yitsavalhshamjop japi voqu'evatich'e, pa tlhey t'yiish ja Jess ti t'ajaya lhja t'uyjatshiyal escuchar hablar de
Jess, (la mujer) se mezcl en el gento (se fue derecho en medio de los que seguan"), y acercndose detrs de l, le toc el
vestido (San Marcos 5: 27). she t'e ja jaipeycheyesh'a? qu ser lo que escucho de vos (lo que me han contado de
vos)? lhacm'a papi tpeeychayesh cavque pa nijovaych'e jum los que lo oyeron tuvieron mucho miedo. lhacm'a
papu ca natpeeychaytajesh'a pa tavijatay pa nipcjeshvatjulh pa lhshamitjayash todos los que te oyen decir noticias
aplauden ("que aplaudan") (de felicidad). ca natpeeycheytajelh'ash ca nasinquitajelh avaatsheelh pa lhechesh pa
ts'anaanjat pa t'ajovayi al or hablar de su fama, temblarn y se estremecern ante ustedes (Deuteronomia 2: 25). Ver
: yipe'ya; tanpe'ya.

tpii Verbo, Grupo 2. 1s: jaipii (jai-pi-i). 2s: lhatpii (lhat-pi-i). 3s: tpii (t-pi-i). 1pi: shtapii (shta-pi-i). 1 TIENE
DEUDAS.
2 DEBE (ALGO). jajutsjatesh nava jaipi'yesh ti jashayan jayu, vooi pava manlhashiyam jasclansha'ne jayu primero voy a
pagar mis deudas, y lo que me sobra, lo voy a guardar. tpiijoom l tiene deudas con nosotros.shtapiivatam tenemos
deudas (mutuas). yivaatsha, ya Pablo, qu'isjayanesh'e na yipct: yij' ti jashayanch'e jayu; lhama istajjop ca
aychavalhch'e ti lhatpi'yishjop pa amnlhajayash! yo Pablo, lo firmo de mi puo y letra: las pagar (las deudas), aunque
podra recordarte que me debes tu persona ("tu vida") (Filemn: 19). ca nicaajtaj papi t'a'lhesh'a pa'na pa istaa ca ajutey;
ja't'ajesha ca nicaajtaj papi tpioy'am pa ya aj ca yiyjulh ca mc'oya da a quien te pide y al que te solicita dinero
prestado no lo esquives ("no te vayas volviendo la espalda") (San Mateo 5: 42). Ver : lhpi.

tpfiyujan Verbo, Grupo 2. 1s: jaipfiyujan (jai-pfiyu-jan). 2s: lhatpfiyujan (lhat-pfiyu-jan). 3s: tpfiyujan (t-pfiyujan). 1pi: shtapfiyujan (shta-pfiyu-jan). MALDICE. Del : yipfiyu.

tpichisham Verbo, Grupo 2. 1s: jaipichisham (jai-pi-chisham). 2s: lhatpichisham (lhat-pi-chisham). 3s: tpichisham
(t-pi-chisham). 1pi: shtapichisham (shta-pi-chisham). 1 LEVANTA LA CABEZA.
2 SE ENDEREZA.
3 SE LEVANTA. meelh ca nich'a navclantaj cque, pa avantyitelh'in pa atpyelhchisham, lhayaash ti shalheelhc'oyaam
pa anilhjenjayash cuando empiece a suceder eso, endercense y levanten la cabeza, porque ha llegado (el da de) su
liberacin (San Lucas 21: 28). apiyelhchishamc'oya, yisichattajeshch'een lhn papi nivacchei pa yint bjense!
("endercense desde arriba"), y las mujeres (hablando a los pjaros que pasaban volando) les desparramaron agua. Variante
: yipijat.

tptjan Verbo, Grupo 2. 1s: jaiptjan (jai-pt-jan). 2s: lhatptjan (lhat-pt-jan). 3s: tptjan (t-pt-jan). 1pi: shtaptjan
(shta-pt-jan). DESGRANA. Ver : nipta.

tp'itsunjan Verbo, Grupo 2. 1s: jaip'itsunjan (jai-p'itsu-n-jan). 2s: lhatp'itsunjan (lhat-p'itsu-n-jan). 3s: tp'itsunjan (tp'itsu-n-jan). 1pi: shtap'itsunjan (shta-p'itsu-n-jan). QUEMA RBOLES SECOS EN PIE. ma'lhan ca
nvancalhifch'een; seec na natpitsunjan lhapa c'utsja' haba sido que haban destrudo (nuestro pueblo); suerte que era
solamente la anciana quien prendi el fuego. Ver : lhp'itsuu; yip'itsun'acfi.

tqueyein Verbo, Grupo 2. 1s: jaiqueyein (jai-qu-ey-e-in). 2s: lhatqueyein (lhat-qu-ey-e-in). 3s: tqueyein (t-qu-ey-ein). 1pi: shtaqueyein (shta-qu-ey-e-in). 1 INSULTA.
2 DA NOMBRES OFENSIVOS. Ver : lhquei.

t-qu'eishei Verbo, Grupo 2 (chequear). 2s: lhatqu'eishei (lhat-qu'-eish-ei). 3s: tqu'eishei (t-qu'-eish-ei). 1 TIENE UN
CANTO DE GUERRA.
2 CANTA UN CANTO DE GUERRA. lhan'e papi juutshinjas tqu'eisheich'e ti yijujpntajei pa lhclnach peros los toba
entonaron un canto de guerra para tener suerte en la lucha ("invocar a su vctima"). meelh lhn ti clamshi lhja

499

vatclvalhche catiis pa tqu'eisheich'e pan t'ajj papi lhcaanvacles cuando sali la estrella de la maana, todos los jefes
entonaron su canto de guerra. pa lhatqu'eisheiyesh na ni aclnach'a ests cantando por alguien que no mataste ("que no es
tu vctima"). Ver : t'eishei.

t-qu'ilhjei Verbo, Grupo 2. 1s: jaiqu'ilhjei (jai-qu'-ilhje-i). 2s: lhatqu'ilhjei (lhat-qu'-ilhje-i). 3s: tqu'ilhjei (t-qu'-ilhjei). 1pi: shtaqu'ilhjei (shta-qu'-ilhje-i). 1 TIENE EL PODER DE CURAR.
2 TIENE EL PODER DE SALVAR. tqu'ilhjeyesh pa vatfa'maat tiene el poder de curar la gripe. caaj pava vatashayac ni
natqu'ilhjeyesh pa tyeej hay enfermedades que el chamn no tiene el poder de curar. meelh ti ocho pava nalhus pa
taclaj pa chi yeiyan ti'ma yi'ei pan t'nash pa Gabriel: Jesus, nque yich'e': "tqu'ilhjei pa Fistc'yich" cuando el
nio tena ya ocho das, le pusieron el nombre que Gabriel haba dicho: Jess, que quiere decir "Dios salva". vooi ti yj'e' pa
ca lhfanisheesh, pa lhechesh jcl'esh ti tanclhanitsha pa t'unaj tqu'ilhjei despus de agotar sus recursos, recin
manifestaba l su poder salvador. ame yaaj ca anjovaiyelhshi!; vooi nqueesh lhatvanchaiyeshelh jayu avaatsheelh pa
lhjunash ti tqu'ilhjei pa Fitsc'yich no tengan miedo!; hoy van ustedes a ver cmo Dios salva. Ver : yilhjen.

t-qu'iyitai Verbo, Grupo 2 (chequear). 3s: tqu'iyitai (t-qu'-iyita-i). CRITICA. ca ama papu ca natqu'iyytay shi' ca
niyjaan pap'elh, na yiyatjayash ve'lha ti jayjuyesh'ajulh a'vatcasin aunque nadie acuse y ordene a otro, mi pleito es
solo contigo, sacerdote (Oseas 4: 4). Ver : yiyitan; lhqu'iyita.

tractor Nombre femenino. TRACTOR. Note: prstamo del castellano con cambio de gnero shtaclvalhchiyinesh ca
natcasha'ya shi' ca natcasha'yesh lhpa ve'lha tractor lo dejamos para que se encargue de la compraventa de un tractor.

trigo Nombre masculino; no poseble. TRIGO. Note: prstamo del castellano cajuqu'e ti yicumjat tilhjem'in pava vonsac pa
trigo durante mucho tiempo lo hizo trabajar cargndole sus bolsas de trigo. pa nam pa tyeej pa yit'esh: ya'votjjesh
jayu secl'esh ca jatujji na trigo vino el chamn, diciendo: voy a ser una gallina para comer el trigo. chi t'seshch'een pa
trigo estn trillando el trigo. pa lhech nalhu ti yich pa Gad ti yijchiey pa David pa yit'esha ca nasnatesh pa ve'lha
itvat'esh pa t'ajuya pa Lhcaanvacle ca nan'e yiey pan yie' pa Arauna jebuseo ti nitsjelha pa trigo y Gad fue aquel
da a decir a David que construyera un altar ("fogn") al Seor en la era ("donde se desgrana el trigo") de Arauna, el jeboseo
(2 Samuel 24: 18). ve'lha pa nalhu ti chit'ichay ti nashelhsham ja Jess japi t'eyjatsjanjas ja vatcvjiyanjavat; japi
t'eyjatsjanjas vana'shesh ti nitsjelha pa trigo un sbado ("da [cuando] descansa"), Jess atravesaba un campo de trigo
con sus discpulos; sus discpulos se pusieron a arrancar espigas (San Marcos 2: 23). sasjop ca chinp'ojaam pa lhashi pa
vc ti chiyicumjat'e pa trigo ti t'seshch'e no se puede poner bozal ("taparle atravs de la boca") al buey que trilla ("que
trabaja en el trigo pisndolo") (1 Timoteo 5: 18). ya aj ca anshavoyanelhjop pa vc ca nit'stajeshch'een pa trigo no
pongan bozal al buey que trilla ("pisa") (Deuterominio 25: 4). pa janjat'o, taj ti caaj shta ca'elh ti janjujm pava
napu'yama lhay pa trigo pa tsjey pa isis shta t'lha lhpa ve'lha lhtatsuc me despert, pero tuve otro sueo, donde siete
espigas de trigo brotaban de un tallo (Gnesis 41: 21-22). pa nam pa tyeej pa yit'esh: ya'votjjesh jayu secl'esh ca
jatujji na trigo vino el chamn y dijo: voy a ser una gallina para comer trigo. meelh ca ntajelhshi pava napu'yama
yameyc'oya, ti lhcatsnjateshelh pa nalhu ti nich'a tlhesh'e pa vatcavcalhech'esh pa trigo cuando hayan pasado siete
semanas, a partir del da en que empiecen a cosechar el trigo, contarn siete semanas (Deuteronomio 16: 9).

t-tamp'i Verbo, Grupo 2. 1s: jaitamp'i (jai-tamp'i+). 2s: lhattamp'i (lhat-tamp'i+). 3s: ttamp'i ([t]tamp'i+). 1pi: shtatamp'i (shta-tamp'i+). 1 SE SORPRENDE.
2 SE EXTRAA. Note: siempre se usa con sufijo (benefactivo?) jaitamp'i'am me extrao de tu actitud. lhattamp'iyem te
sorprende su actitud. ttamp'i'am l se sorprende de tu actitud. Ver : yitamp'oijat; nitamp'o'yem;vancatamp'oijat.

t-tavtei Verbo, Grupo 2. 1s: jaitavtei (jai-tavt-ei). 2s: lhtattavtei (lhat-tavt-ei). 3s: ttavtei ([t]-tavtei). 1pi: shtatavtei (shta-tavt-ei). 1 OBSERVA.
2 OTEA. Ver : lht'vat.

t-tcl'iy Verbo, Grupo 2. 1s: jaitcl'iy (jai-tcl'i-y). 2s: lhattcl'iy (lhat-tcl'i-y). 3s: ttcl'iy ([t]-tcl'i-y). 1pi: shtatcl'iy
(shta-tcl'i-y). HACE MUECAS PROVOCATIVAS. Note: sase de una mujer que desafa a otra para pelear Ver : tcl'inja.

500

t-tnjan Verbo, Grupo 2. 1s: jaitnjan (jai-tn-jan). 2s: lhatnjan (lha-tn-jan). 3s: ttnjan ([t]-tn-jan). 1pi: shtatnjan
(shta-tn-jan). 1 MASCA.
2 ROMPE CON LOS DIENTES. napi nivacchei tnjanch'e las mujeres estn masticando (para hacer la chicha). Ver
: yitn; vancatn.

t-tschatjan Verbo, Grupo 2. 1s: jaitschatjan (jai-ts-chat-jan). 2s: lhattschatjan (lhat-ts-chat-jan). 3s: ttschatjan
([t]-ts-chat-jan). 1pi: shtatschatjan (shta-ts-chat-jan). CUELA. Ver : yitschat; vancatschat.

t-tsjei Verbo, Grupo 2 (solo en tercera persona). 3s: ttsjei ([t]-tsje-i). TIENE SEMILLAS. Ver : lhtsej.
t-t'ajn Verbo, Grupo 2. 1s: jait'ajn (jai-t'ajn). 2s: lhatt'ajn (lhat-t'ajn). 3s: tt'ajn ([t]-t'ajn). 1pi: shtat'ajn (shtat'ajn). RECOLECTA FRUTAS SILVESTRES. yefenesh ja lhas ti yiclvalh java lhcjiyanchei ti nich'a tlh, pa apee
ti t'jn'in shita ayuda a su hijo en el cuidado de los sembrados recin crecidos y sobre todo recolecta frutas
silvestres. meelh ti nuut na jincuclaai pa t'ajnjanch'e ti'ma al ponerse el sol, recolectaron frutas. Ver : nit''; tt'njan.

t-t'itanjan Verbo, Grupo 2. 1s: jait'itanjan (jai-t'itan-jan). 2s: lhatt'itanjan (lha[t]-t'itan-jan). 3s: [t]t'itanjan ([t]-t'itanjan). 1pi: shtat'itanjan (shta-t'itan-jan). HILA. Note: sase del hilado de fibras de caraguat hecho sin herramienta sobre la
pierna papi lhayaya t'itanjan'in lhn su abuela estaba torciendo piolas. ayjiesha lhja mimi ca nilhnsham pa itoj pa
jnshajaclai ca natt'itanjan shta na jnshajaclai, vooi ja tata ca nasnatesh pa lht'itsu' decile a mam que encienda un
fuego para toda la noche, y que trabaje sacando fibras de caraguat, de noche tambin, que pap trabaje trenzando una piola
(para trepar a los rboles para sacar miel). ayjiesha lhja catsimimi ca nlhnsham pa jooc ca nat'itanjan'ina na
jnshajaclai dec a nuestra madre que prenda un fuego de palosanto, y que saque fibras de caraguat toda la noche. Ver
: tiilh; yit'itan; lht'itanche.

t-t'njan Verbo, Grupo 2. 1s: jait'njan (jai-t'-n-jan). 2s: lhatt'njan (lhat-t'-n-jan). 3s: tt'njan ([t]-t'-njan). 1pi: shtat'njan (shta-t'-n-jan). COSECHA. t'aalhjulh lhja lhcact'e ca ntat'njan invit a su suegra a cosechar en
su chacra.Ver : tt'ajn; nit''.

t-tsaccun [tsaxkun] Verbo, Grupo 2. 1s: jaitsaccun (jai-tsaccun). 2s: lhatsaccun (lha[t]-tsaccun). 3s: ttsaccun ([t]tsaccun). 1pi: shtatsaccun (shta[t]-tsaccun). COME. Note: Talvez relacionado con el verbo yinaccun tsaccunelhch'e papi
lhafteivot comi con sus parientes. jaitsaccunshi na titech como del plato. jaitsaccun'e na mesa como en la
mesa. qu'imaj'e ca atsaccun te obligo a comer. cajuujqu'e ti ni nattsaccunsha'ne nava nalhus teiya ti
yitacshin'indurante muchos das no comieron nada porque estaban tristes. acloj nalhus ti ni yitsaccunc'oya lhpa lhutsja ti
jasnatesh durante muchos das ayunaba ("no coma") por la muchacha que formaba. ti lhattsaccunelh taj ti na
ancha'vayelhey ca nape'shelhsha'ne ustedes comen, pero se quedan con hambre ("no se sienten hartos") (Ageo 1:
6). pava lhech nalhus ti jjjeclay ni nam pa uj tsha'nu, pa tsaccunch'e pa yiyjaneen shta papi nivacle; pa caaj papi
vanijayachi lhavaatsha shi' papi chiyjayayansha'ne en aquellos tiempos antes de que llegara el diluvio, la gente coma y
beba; haba quienes se casaban y se daban en casamiento (San Mateo 24: 38). japi lhech yivanesh japi napu' Jess
t'eyjatsjanjas ti ni nvmcc'oya ti tsaccunch'e pa yiyytanesh ts'ivee; lhayaash ti tayjijanesh japi fariseos shi'
lhacm'a japi judos ca nivmcc'oya ca natsaccuntajch'een, lhech t'nashem papi vatjutsa' judos ellos vieron que
algunos de los discpulos de Jess no se lavaban (las manos) antes de comer, y los criticaron; porque los fariseos y los judos,
en general, ordenan lavarse (las manos) antes de comer, as les haban dicho los primeros judos (San Marcos 7: 2-3). papi
vatach'injovot yinucjssha'ne teiya ti ni natscaccunch'e lhn las hermanitas eran flacas porque dicen que no haban
comido. yamey'in pa fiesta, pa tsaccunch'e pa yiyjane jum shta llegaron a la fiesta, comieron y bebieron tambin
mucho. puja'na pava nalhus ni natsaccun ni ny shta durante tres das no comi ni tampoco bebi. lhacm'a papi ni
napu'a nivacle tsaccunch'e yama ti yape'sha'ne toda esta multitud de hombres comi hasta saciarse. acum'eyam ca
jaytsaccuntaj pa c'ay' shta; pa anjooylheesh ca atsaccun pa ay' vitsha srveme de comer y beber; despus comers y
bebers t (San Lucas 17: 8). ta lhayaash ti ninanc'ashamem napi eyjatsjanjas nava niyjeeshjooy capi vatcasinc?,
lhayaash ti ninvmcjop ti tsaccun por qu tus discpulos no obedecen a las leyes que nos mandaron los sacerdotes?,
pues no se lavan las manos antes de comer (San Mateo 15: 2). papi yiyipcunsha'ne tsaccunch'e yamja ti
nictsit'eshsha'ne los hambrientos comen hasta saciarse. yiclesh'cji ja jpyich, yisclan'apee java vatmjavtes,

501

yicleshch'e java titjei jaspa jaitsaccunelhshi nava nalhus limpia la casa, hace las camas y lava los platos para que
podamos comer cada da. Ver : yicunjan; tuj; vatsaccunja'vat; lhtsaccunjatshiy; yinaccun.

t-tsamatai Verbo, Grupo 2. 3s: ttsamatai (t-tsamat-ai). 1 TIENE UN SUEO.


2 SUEA. papi ni tavclasa tsamataysha'ne jayu vooy papi nich'acasha'ne tavanchaysha'ne jayu los ancianos tendrn
sueo y los jvenes tendrn visiones (Joel 2: 28). vooy napi acleselh yitsjy shi' napi cjecly tsasinque jayu vooy napi
nich'acsha'ne tavanchaysha'ne jayu, pa vooy napi c'utsjas tsamataysha'ne jayu sus hijos varones y mujeres profetizarn
(de m), y los jvenes tendrn visiones, y los ancianos tendrn sueos (Hechos 2: 17). Ver
: tsa'maat;lhtsa'maat; yitsamat; tsamatsenaj; tsamatsenja.

t-tsevtei1 Verbo, Grupo 2. 1s: jaitsevtei (jai-tsevte-i). 2s: lhat(t)sevtei (lha[t]-tsevte-i). 3s: ttsevtei ([t]-tsevtei). Pl: ttsevteisha'ne (t-tsevte-i-sha'ne). 1 TIENE DIENTES.
2 ES DENTUDO. ca atsevtei pa lhtuj pa t'asjaan si tuvieras dientes, comeras carne. tsevteisha'ne pava lhavanchei tenan
su vagina dentata. Ver : lhtsevte; ttsevtei2.

t-tsevtei2 Nombre plural; no poseble. 1 SIERRA (herramienta).


2 TENEDOR. Lit: tiene-dientes nque lhfanishesh capi cjecli cava lhjquei chi' pava vatcftilhjanjatei chi' pava
ttsevtei las mujeres solan hacer as para sus ollas, sus husos y tenedores. Ver : ttsevtei1; lhtsevte.

t-tse'cllhjan Verbo, Grupo 2. 1s: jaitse'cllhjan (jai-tse'cllh-jan). 2s: lhattse'cllhjan (lhat-tse'cllhjan). 3s: ttse'cllhjan ([t]-tse'cllh-jan). 1pi: shtatse'cllhjan (shta-tse'cllh-jan). 1 QUEMA.
2 ENCIENDE.
3 PRENDE. yitsecllhe'maan ja acjqu'e lhniish java chiydiosiyan quemaban ofrendas ("su dulce aroma") a sus dolos ("los
que adoraban como dioses") (Oseas 11: 2). Ver : yitse'cllh; vancatsecllh; vattsecllh.

t-ts'yajan Verbo, Grupo 2. 1s: jaits''yajan (jai-ts'ya-jan). 2s: lhatts''yajan (lhat-ts'ya-jan). 3s: tts''yajan ([t]-ts'yajan). 1pi: shtats''yajan (shta-ts'ya-jan). 1 REPRENDE.
2 RETA. Ver : yits'ya.

t-ts'aclaai Verbo, Grupo 2. 1s: jayits'aclai (jayi-ts'a-cla-i). 2s: lhtats'aclai (lhta-ts'a-cla-i). 3s: tts'aclaai ([t]-ts'a-claai). 1pi: shtats'aclaai (shta[t]-ts'a-claa-i). 1 ES POBRE.
2 ES HUMILDE.
3 MERECE COMPASIN.
4 ES INDEFENSO.
5 HA FALLECIDO EN. Lit: sufre por (falta de) compaero lhca mimi ts'aclai'een ja Toiyish mi mam muri en
Toiyish. palhech tlh'e'jop ti shtats'aclaaisha'ne nqueesh por eso ahora vivimos pobres. jayits'acla'yelhsha'nesomos
indefensos. meelh lhn ti yamei, pa tcavts'acla'yesh, pa yit'esh lhn ti tapecc'oya: tts'aclaai jumje ja nivacle dicen que
cuando lleg, tuvo compasin, y dijo al regresar: da lstima aquel hombre. yip'in taj lhn yamsha taj ti ni ntats'aclai lhn
jum lloraba a chorros, pero no le tuvieron ninguna compasin. Ver
: lhats'a; yits'aclaiyan; yitants'aclanjayan; tants'aclan; vanits'aclaiyan; tcavts'aclai; yicants'aclan.

t-ts'otsiy Verbo, Grupo 2. 1s: jayits'otsiy (jayi-ts'ots-iy). 2s: lhtats'otsiy (lhta-ts'ots-iy). 3s: tts'otsiy ([t]-ts'otsiy). 1pi: shtats'otsiy (sha-ts'ots-iy). TIENE LECHE. ve'lha shta lhpa lhcl' tashinshtayche, ts'otsiy lhpa lhcl',
tajulhsham'in pa lhts'oos, lhe'naa ca suyeeshemshi pa is lhc tena tambin una cabra, daba leche (su animal), tena leche
suficiente, pero necesitaban buena comida. Ver : lhts'oos.

t-ts'tei Verbo, Grupo 2. 1s: jayits'tei (jayi-ts't-e-i). 2s: lhatts'tei (lha[t]-ts't-e-i). 3s: tts'tei ([t-]ts't-ei). 1pi: shtatts'tei (shta[t]-ts't-e-i). 1 RECIBE UN REGALO.
2 SE LE OBSEQUIA.
3 COBRA SU SUELDO. vooi ti taishi, pa tts'te'yesh pa baja cuando sale(n) (del servicio militar) recibe(n) la
baja. jayits'teyesh pa tashinshtaj me regalaron una oveja. jayits'tei majaa yiin ca jamtajei ja yic'utsfa felizmente
recib un regalo cuando llegu donde mi amigo. atisesh na avelhelh, acu'melhe'meishi pa acayech'elh ca ajutelhei;
j'tanei lhn ti tts'tei ti'ma denle ustedes algo al amigo, tomen de sus panales y dnselo; y as le obsequiaron. meelh ti

502

ve'lha pa jive'cla pa tts'tei ts'ivee al fin del mes ("cuando fue/haba pasado una luna") cobraron su sueldo. pa
vatcumjayash lhavo' tajulhei ti ts'tei el obrero tiene derecho a su salario ("tener salario"). papi ve'lha ts'ivee
lhtach'acfas tajulhsham ti (t)ts't'e'yesh pa cotsjaat ca njuijata ca natsaccunesh cada familia recibi suficiente terreno
para (que tenga) su sustento. meelh lhn ti tts'tei lhpa Tsooctsiva pa, pa jaslhn pa nalhu tatsha cuando Tsctsiva
recibi su parte, enseguida amaneci. Ver
: ts''temat; ts''tematsej; lhts'te; yitst'aj; lhavts''e; lhavts'jayash'; yitst'aj.

t-ts'ufiy Verbo, Grupo 2. 1s: jayits'ufiy (jayi-ts'uf-iy). 2s: lhtats'ufiy (lhta-ts'uf-iy). 3s: tts'ufiy ([t]-ts'uf-iy). 1pi: shtats'ufiy
(shta-ts'uf-iy). 1 TIENE MIEDO.
2 SE SIENTE AMENAZADO.
3 EST ALERTA. jayits'ufiy ca yich tengo miedo de viajar. Ver : ts'uuf.

tuca Nombre masculino; no poseble. Pl: tucac (tuca-c). TUCN. Ramphastos spp.. Note: prstamo del guaran tuk
tucana Verbo, Grupo 1 (solo en tercera persona). Pl: tucanac (tucana-c). 1 ES LARGO.
2 ES ALARGADO. Ver : lhtucana.

tucataj Nombre masculino; no poseble. Pl: tucatas (tuca-ta-s). ARASARI (ave). Pteroglossus castanotis
australis. Note: probablemente formado sobre tuca, del guaran Ver : tuca.

tucfashech Nombre femenino; no poseble. YPE'I (ave acutica). Oxyura dominica.


tucus1 Nombre femenino; no poseble. Pl: tucus. HORMIGA. pava tucus, aclojtaj'e pa lhavtsaat taj ti ampa ca t'unaja,
yisclan pa lhc ti yamei ti shnvp'esh las hormigas son muchas en su aldea, pero son dbiles, aseguran su comida durante
el verano. Ver : tucus2.

tucus2 Nombre masculino; no poseble. Pl: tucus. BOLIVIANO. nque yijpec ti ya'tucusesh ya'c'afoquilhaiyesh en esta foto
estoy como militar boliviano. ti nich'a namei capi ele ca tucus lhavtsaat yijchiei capi nivacle cuando llegaron los
primeros misioneros desde las aldeas bolivianas, visitaron tambin a los nivacle. papi tucus yiei pa Esteros Viejo apis lhn
ti yyin pa vatashclfech lhan jum, tsutshenilh lhn teei, tojquisham lhn jumje pqueei, chi yichench'e lhn shita
pa ts'a'na'nataj los bolivianos en Esteros Viejo haban preparado un alambrado muy grande, un alambrado de pas, era muy
alto ste, y lo cargaban de electricidad. yiclnsha'ne lhapesh cava nivacle cava tucus, jech, teiya ti yiclnsha'ne cava
nque yishi' yiei na shichaam en aquel entonces los nivacle mataron a los biolivianos, porque ellos haban matado a los
(nivacle) abajeos. yiyjieshei papi tucus ca nt'eclet'a papi nivacle, pa nachei ti tiyjja'ne exigi a los bolivianos que
atacaran a los nivacle, vinieron y los balearon. Sinn : boliviano. Ver : tucus1; tucusche.

tucusche Nombre femenino; no poseble. Pl: tucuschei (tucus-che-i). BOLIVIANA. Sinn : bolivianoque. Ver
: tucus2; bolivianoque.

tuc'a Verbo, Grupo 1. 1s: ya'tuc'a (ya'-tuc'a). 2s: a'tuc'a (a'-tuc'a). 3s: tuc'a (tuc'a). 1pi: castuc'a (cas-tuc'a). 1 ES
PEQUEO.
2 ES PETISO.
3 ES MUY POCO.
4 ES DE BAJA ESTATURA. cavque nque tuc'ac nan tc'ac cavque aquellos estaban bajos, as de altura. nava nalhus ti
neshshi pa tuc'a t'asjaan lhech yicnshi'vanesh todos los das cocinaban parte de la carne, y con esto podan
mantenerse. aniicjuelhsha'ne napi ni napu'a jaspa napeclei'in cun java lhavtsatis jcl'esh ca nvan ts'ivee pa ca nv'e'
chi' shita pa tuc'a ca ntuj shita despide a la multitud ("los no pocos") para que vayan a los pueblos y encuentren all
alojamiento ("que tengan donde quedarse") y algo para comer. pa Fitsc'yich yicaatjatem pa t'asjaan nava nalhus,
yinjt ti vanunat'in, yineshshi pa tuc'a, pa chinch'e ti uj shita, ni nttaisha'ne ca nvooi pa yaquisit, apis ti caaj
lhavuun Fitsc'yich les daba carne cada da, (las cantidades de carne) iban aumentando, cocinaban un poco, y enseguida
haba mucho, no salan ms a mariscar para buscar animales, ya tenan su carne. lhcque tc'ajulhclee lhja lhanquei tenis
pelota lhse sta (pelota) es ms o menos del tamao de una pelotita de tenis. Ver : tuc'a'.

tuc'ach'e'yi Interjeccin. QU GRANDE! tuc'ach'e'yi na t'ishamiesh na lhts't na nivacle muy grande es la alegra del
hombre por su regalo. Ver : tuc'a'.

tuc'a' Nombre masculino; no posedo. Pl: tuc'ac (tuc'a-c). 1 PORCIN.

503

2 EXTENCIN.
3 CIERTO TAMAO.
4 TERRITORIO DE UNA TRIBU. yiclvalhch'e lhn jum pa lhavtsaat tuc'a'e observa la aldea por toda su extensin. lhpa
cuatro lhavji tuc'acvatjulh sus cuatro costados son iguales. pa yichvatich'e lhn, tc'asham j lhn pa ftsnjachat y
se fueron, un trecho corto iban dentro de un sunchal. ti 1991 pa Organizacin Mundial de la Salud yilhecljesh ti
yameyshi cinco mil papi yiesha'ne pa virus tlha pa HPV yajatesh nava nalhus yiey na cotsjaat na tuc'aey en 1991, la
OMS estim que hasta 5.000 personas quedaban infectadas con el HPV cada da en el mundo entero. cavque nque tuc'ac
nan tc'ac cavque aquellos estaban bajos, as de altura. vaniisnateshsha'ne ca nque tc'aclashamsha'ne papi nivacle
judos constituan el ncleo del pueblo judo. she t'e na nque tlhey ja am'e pa'na ti neeshchisham na tc'ach'e j
lhajut, yi'shi' na lhajut'esh ca acqu'e pa lhniish shi' ca chitsecl'lha shi' nava nalhjunashvatc'oya vatshachivos? qu
es esa que sube por el desierto como columna de humo, como humo perfumado ("rico olor") que encienden (diferentes
perfumes) ? (Cantar de los Cantares 3: 6). caaj tanei pa ctsej ca nitsefeshtaj, j'tineij ti yitsefesh, pa nque tuc'ach'e
lhn lhpa t'acjuus haba all pues caraguat espinoso, y se le haba hincado muchas espinas, tena la rodilla as de
hinchada. navque yj'esha'ne ts'ivee ja vatavtsateyish ti chiyjutem jayu ti tanyjesh japi doce tc'acshamsha'ne ja
Israel stas son las fronteras del territorio que las doce tribus de Israel recibirn como propiedad hereditaria (Ezequiel 47:
13). yivaatsha janclhanitshe'ma ti jajutey nque vatavtsateyish japi acchevot'elh; pa acatsnshelh ca
tc'acleeshvatjulh; cque vatavtsateyish chinyjelh'am yo jur darles sus tierras a sus abuelos; todos recibirn partes
iguales; aquel territorio les tocar a ustedes como propiedad hereditaria (Ezequiel 47: 14).navque lheyis chiyi'sesh'ejop
japi tc'acshamsha'ne aqu va escrita la lista de las tribus. napu' ca te coca can t'ucac cava lhech lhashiyis, pi, nichaaj
cqueei; cava finji, ja vatc pa nque tc'asham, ni i'a ca ntilhj pava yucuvec, tuyuyesha cava lhech nclhaa ti lhech
lhjunash, j'tanei jje dos paquetes de coca de tamao como eso, trajo aqul; tabaco y provisiones as de grande, y pan que
apenas poda llevar, eran cosas extraas, as pas. yisclanch'elhavcop pa Dios nan tuc'ae na cotsjaat tlh'ejop ja
Cristo Dios estaba, por medio de Cristo, reconciliando en mundo consigo (2 Corintios 5: 19). Ver
: tuc'a; tuc'ach'e'yi. Variante : tc'a'.

tuituitaj Nombre masculino; no poseble. Pl: tuituitas (tuitui-ta-s). 1 GARCITA BLANCA. Egretta thula.
2 GARCITA BLANCA. Leucophoyx thula thula.

tuj Verbo, Grupo 5. 1s: jatuj (ja-tuj). 2s: lhtuj (lh-tuj). 3s: tuj (tuj). 1pi: shtatuj (shta-tuj). 1 LO COME. shtatuj jayu
viinsha ca nuji'taj pa t'asjaan ahorita vamos a comer cuando su carne (de la presa) est asada. yishiyanem lhn ca yaaj
ca ntuj: yaaj ca atujelh! les prohibieron comerlas ("les prohibieron que no las coman"): no las coman! pa nque pa
pactsej, iye' shita, lhech cava shtatujesh pa sajech lhape' ti clop'esh luego hay doca y caraguat, los que comemos en
invierno con grasa de pescado. papi caajem pa tuj, nivancufanshelh pa lhc pan yiyipcun el que tenga de comer,
comparta su comida con el que tiene hambre. chi tuj cava lhai, isjop ti chi yisclan se comen las frutas, (y) se pueden
conservar. caaj pa shinvo' ti tuj, chi' pa yaquisit, chi' pava faai ti yiclansham pa lhamc papi vatamimic, yanch'e pa
t'lhs cotsjaat pa yijuijata ti clop'e coman miel silvestre, animales y vainas de algarrobo, que las madres amasaban en
harina, ponan en cntaros de barro para el verano. pa yiyipcun shita pa uj ti nicu'taja ca ntuj yitsha pa tiqu'in pava
yu'eishiin pava vojotas tena hambre y le hubiera gustado comer algo de lo que arrojaban a los chanchos. pa tujc'oya jayu
ts'ivee ja t'asjaan pa napjunesh jayu ts'ivee ja itj ellos se comern su carne y la quemarn en el fuego. pa nquesh
avaatsheelh tan jayu ca t'yi'sheey ca atujelhc'oya japi nivacle pa tanca ca a'amiyanelhem papi lhcles japi lhchifasy
ahora ya no devorars ms hombres ni dejars a tu nacin sin hijos (Ezequiel 36: 14). yit'esh'ay ja Vanqu'eyjatsjan: ta
yie' pa jpyich jveshelh'cji jayu napi yeyjatsjanjas ca jatujelh'e pa tashinshtaj pascua t'ajuya? el Maestro te
pregunta: dnde est la casa en la que va a comer la cena de Pascua con sus discpulos? (San Marcos 14: 14). yij' ti
jayeetshelh'a ca na atujtajeelh na t'asjaan na Nivacle Lh'sesh shi' ca naaytajeelhshi nava lhavoyey pa ameelh'am pa
vatmnlhajayash les aseguro que si ustedes no comen la carne y beben la sangre del Hijo de Hombre, no tendrn vida (San
Juan 6: 63). lhan'e yitsha papu ca nitujtaj na yisjaan shi' ca niy'tajshi nava yivoyey pa lhecha ca nicaajem pa
vatmnlhajayash yjlhyech pero quien come mi carne y bebe mi sangre tiene vida eterna (San Juan 6: 54). vooy

504

pap'elh ti tujyic'oya pava jaicvjiyanch'e pa nitsojqu'e java lhfetatsiy pava jat'iyjatch'e que otro coma lo que yo
sembr y que arranque las races que yo transplant (Job 31: 8). ni nteesh ca ntuj pa no quiere comer nada. pa nam pa
tyeej pa yit'esh: ya'votjjesh jayu secl'esh ca jatujji na trigo vino el chamn y dijo: voy a ser una gallina para comer
trigo. pa t'acu'esh'in pava acjeshiin ti tujtaj, vooy pa Dios yayjatshi lhpa lhavts'e' vomita(r) las riquezas que devor,
porque Dios se las saca del vientre (Job 20: 15). navque matas yisasiyan pa nivacle; taj ti ca nitujtaj papu pa'na ti
jjjeclay ninvmcc'oya pa tanca nisasiyan cavque aquellas cosas contaminan al hombre; pero si alguien come algo si
antes haberse lavado las manos, ello no lo contaminar (San Mateo 15: 20). lhtuj lhca lha' lha aacjiyuc lhan
janfactajelh'am ca ya aj ca atujelh comiste de la fruta del rbol del que les dije que no lo comieran (Gnesis 3: 17). ya aj
ca aychavalhey ca mpeclelhvane papi ayitsjafas ca'tajesha ti lhtuj pava drogas ca atlhsha pa HIV no pienses que
tens que ser homosexual ("acostarse con tus compaeros varones") o usar ("comer") drogas para adquirir el HIV.
2 ARDE.
3 EST PRENDIDO. Note: solo en tercera persona jveshelh'apee ja tojquisham lhtvash yiey jan yie' java acloj itotas
tuj(j)aam estbamos arriba en la pieza del alto, all donde ardan muchas lmparas (Hechos 20: 8). Ver
: ttsaccun;vatlhujesh; yitujjat.

tujaaa! Interjeccin. HURRA! yic'nsha cotsjaat pa nivacle pa tucus pa yit'esh tujaaa! el nivacle tir al boliviano al suelo
y grit hurra!

tujaa! Interjeccin. HURRA!


tuj clesanilh Nombre femenino; no poseble. Pl: tuj clesanilh (tuj clesa-nilh). TORNO. Lit: come-hierro
tujinaj Nombre masculino; no poseble. Pl: tujinajis (tujinaj-is). CIERVO, GUASUTI. Ozotoceros bezoarticus.
tuj yecli Nombre femenino; no poseble. Pl: tuj yecli (tuj yecl-i). 1 ASERRADERO.
2 TORNO DE MADERA.
3 SIERRA SINFN. Lit: come-maderas

tulh Nombre masculino; no poseble. Pl: tulhis (tulh-is). NOCHE. pa tulh'in ti'ma pa yijo'elhch'esha'ne pa moquitaj papi
lhja'yas lleg la noche y el zorzal se acost con sus esposas. ca tulhtajaan pa an'e afatas pava acqueclity ca ayesh'e
pa navanesh lhacm'a, pa ap'o'e ataco secl'esh ca na avana na vatavtsateyish cuando caiga la noche crgate al hombro
tu equipaje, que te vean todos cuando salgas, y tpate la cara para no ver la tierra (Ezequiel 12: 6). pa nijooylha ti
yich'esha'nejop ts'ivee pa lhech, pa yicheshch'e pava napu'yama nalhus pa napu'yama shta pava tulhis ti lhech yie'jop
ts'ivee, lhayaash ti yivanesh ti aytejem pa Job ti uj ti yash'apee despus se quedaron con l, sentandos en el suelo
durante siete das y siete noches, sin decirle una palabra, viendo lo atroz de su sufrimiento (Job 2: 13). ja ta'claj
janjovaichat'in ti tulhei yo le hice temer la noche al nio (de modo preventivo). pan t'aplhuqu'e' pa'lhech tulh pa
Fitsc'yich yiyji'a pa'lhech ca yaaj ca napecleilhach'e pa yi'e' pa uj lhanvaclevat pa Herodes; pa'lhech t'aplhuqu'e' ti
yuiyei ts'ivee peelh nyish ca jaspaa napeclei ts'ivee pa lhavtsaat durante la noche, Dios les orden que no regresaran al
palacio de Herodes; entonces escogieron otro camino para volver a su patria. papin vmeshjop pa is nyish pa yuyey pava
lhnyshay tulhch'esha'ne, ti yiclafinatshi ti yisnatshem pava yicctiyanesh shi' ti yic'usinatemshi pava niysisa
lhfanishlhavach, pa nashch'e pava nyshay patacch'esha'ne pa yuyjop pa yitst'aj nyish los que abandonan el sendero
recto para seguir caminos tenebrosos, los que gozan haciendo el mal y se alegran de la perversin, siguen senteros torcidos y
sendas extraviadas (Proverbios 2: 13-15). lhan'e papi nivacle vanijiyinesh pa nyish yicha pa yitsaat, pa yit'esh pa'lhech
tmatsejshi na tulh ti yi'vanjulh: na? lhet t'e jum napuquejulh "Ni-Yiyej-Lhavo'" pero los nivacle estaban en fila a
ambos lados del camino a la aldea, y dijo el que vea bien de noche: qu ser esto?, han de ser los "No-Acierto-SuNuca". vooy na jumcuclaay vapecleyjop jayu ti tulhshi' pa vooy na jive'cla lhjunashjulh jayu pa votvoyey, pa lhech
vatjutsac'oya jayu ca namtajeyjop pa lhnalhu ja Lhcaanvacle el sol volver a aparecer oscuro, la luna ensangrentada,
antes que llegue el da del Seor (Hechos 2: 20). nava tulhis ti yi'van pa lhaje', pa yishaiyanesh pava napuqu'e finc
lhsashai cada noche reciba su carne a cambio de un puo de hojas de tabaco. yajatesh ti yitashanei ti tulh'in siempre
deseaba que caiga la noche. Ver : yitulhiyan; yitulhinat; yitulhun; tulhitaj.

tulhitaj Nombre masculino; no poseble. 1 TINIEBLAS.

505

2 OSCURIDAD. jasch'itajc'oya pa vatc'usiyash pa namyiy pa jeich'e; javatjumtitajc'oya pa vatqu'isjuyaj pa namyiy pa


tulhitaj esper dicha, me vino desgracia; esper luz, me vino oscuridad (Job 30: 26). Ver : tulh.

tulhun Verbo, Grupo 4. 1s: jatulhun (ja-tulh-un). 2s: lhtulhun (lh-tulh-un). 3s: yitulhun (yi-tulh-un). 1pi: shtatulhun
(shta-tulh-un). 1 VIENE DE NOCHE.
2 LE ALCANZA LA NOCHE. jatulhunch'e ja nyich vengo de noche por el camino. jatulhunshi ja tavashai me alcanz la
noche en el campo. Ver : tulh; yitulhiyan; yitulhinat.

tunlhiyis Nombre plural; no posebles. BOLEADORAS DE FUEGO. Note: arma mitolgica yu'taj lhn pava lhech yit'esha
tunlhiyis, chi yu'tajshi, tapecla jaalh t'e j pa yivich'e ajp ja lanzaron contra l sus boleadoras de fuego, que se lanzan
y regresan despus de haber acertado sin falta a su objeto.
tupiy Verbo, Grupo 2 (solo tercera persona). 3s: tupiy (t-up-iy). 1 ANIDA.
2 TIENE SU NIDO.
3 PONE SU NIDO. nque ta'vaishi, chishamnee, lhech yie' yitsha capi'lhech, yiei pa lhavtsaat lhei Ano' Tupiyshi, tupiyshi
pava'lhech ajcls ano' a este lado (del ro), ro arriba, vivan los de la aldea Ano' Tupiyshi ("el ganso est en su nido"),
porque los gansos silvestres tenan all su anidero. Ver : lhuup.

tuptup'in Verbo, Grupo 1 (solo en tercera persona). 3s: tuptup'in (tup-tup-'in). EST PULSANDO. Note: dcese del corazn
tusus Nombre femenino; no poseble. Pl: tusus (tusus). 1 CHORLO. Tringa solitaria.
2 CHORLO. Tringa flavipes.
3 CHORLO, CHULULU'I. Tringa solitaria solitaria.

tuvalh Ver : yituvalh.


tuvalhjanaj Nombre masculino; no poseble. Pl: tuvalhjanjas (tuvalh-janja-s). ESPA. japi lhech yeetajesh ca chinseej clee,
japi lhech lhjunashjulh papi tuvalhjanjas ellos queran circuncidarlo ("cortarle un poco"), ellos eran como espas (Glatas
2: 4). meelh ti yu'jeei pa yit'esh papi tuvalhjanjas: achiclanelh, lhapa sha'lheei ja yitsaat cuando llegaron cerca, los
espas dijeron: cudense, ya estamos cerca de la aldea. tuvalhjanch'e lhpa Fitsc'yich lhse ella espiaba a la hija de
Fitsc'yich. pa yichesh lhn pa nivacche pa yamei pa nc t'aplhu'e'emei pa lhavtsaat, pa'lhech yie' papi
tuvalhjanjas, pa yi'van lhpa nivacche una mujer sali para hacer su necesidad a cierta distancia de la aldea, all estaban
espas (toba), la mujer los vio. avaatsheelh atuvalhjanjaselh ustedes son espas. Ver : tovalhjan.

506

T' - t'
t'aalh Verbo, Grupo 2. 1s: ja'yaalh (ja'y-aalh). 2s: lht'aalh (lht'-aalh). 3s: t'aalh (t'-aalh). 1pi: sht'aalh (sht'aalh). 1 PIDE.
2 SOLICITA.
3 RUEGA.
4 INDUCE.
5 ORA.
6 INVITA.
7 COBRA DINERO. t'aalha pa vatc pa tuj pidi comida y la comi. aalhshajop lhacm'a pa unaj pa acajysha shi' pa
ataasclanjayash(sh)a'ne invoca toda la fuerza de tu sabidura y prudencia (Proverbios 2: 3). t'aalhjop papi tucus ca
nclnsha'ne instig a los bolivianos que los mataran. t'aalhshei pa t'asjaan tiqu'in pa yijutei shita le pidi un poquito
de carne, y se la dio tambin. yen ti yic'alhtanesha pa t'alhsha pa lhc pava yacn lo tentaron (a Dios) en sus corazones
exigiendo comida para su apetito (Salmo 78:18). pa ventaj ti yichenei lhpa lhja'ya papi lhayaya ca nt'aalhsha pava
ve'lha ts'ivee lhtsjei nan t'ajj nava chi yuqu'e y luego dicen que mand a la esposa junto a su abuela para pedirle una
de cada especie de semillas que se plantan. t'a'lheshei papi nivacchei pa int taj ti netjesh lhn papi lha'yas (los
hombres) pidieron agua a las mujeres, pero las esposas no tenan ganas. tavacyesh'in ti nichint'a'lhey est muy enojada
de no haber sido invitada. ca aalhtajelhyi ca ajayaaytaj pa qu'efeneshelh jayu pa lhatcuumtaj'e si nos pides para
casarte, te ayudaremos a trabajar. uj ti jayeesh jayalhelh'ay'ajop jayu mucho quiero pedirles a ustedes.a'lhelhyam
nqueesh ti ya'sasch'e yivoselh, a'lhelhyam shita ca nasvafjatsutajelh ruega por nosotros pecadores, ahora y en la hora de
nuestra muerte. lhcaanvacle yi'Dios, ti jayalh'ay ca ats'efen shi' ca asvatsjanchat Seor Dios mo, te ped ayuda y que
me sanes (Salmos 30: 2). meey nqueesh ca aalhsha papi achifas pava tacfeyis, lhacm'a pava lhech tacfeyis amach'e
pa'na nava lhech anchaajnee ve y pide prestadas a tus vecinos, vasijas vacas, cuantas ms sean, mejor (2 Reyes 4:
3). ninast'un'in ca yicum'e na cotsjaat, jafunsha jayu pap'elh ca yaalhsha pava matas, lhayaash ti javapen'in jayu no
tengo fuerzas para trabajar la tierra, me da vergenza pedir limosna a la gente (San Lucas 16: 3).jayalhesh'a ca
avmjatch'eyam te pido que me disculpes. ca asnatajesh shita pa vatsaccunjayash, pa ya aj ca a'lhajop papi ac'utsfas
shi' papi avelhavot, pa ya aj na shita napi achifas papi acsshisha'ne, vooy j papu ca nit'aalhtaj'ay yitsha cuando
vuelvas a preparar un banquete, no invites a tus amigos y parientes, ni a tus vecinos ricos, quienes te pueden convidar a su
vez. ca nicaajtaj pava naclquiesh, ja't'ajesha pava lhpic pa a'lhayijop si te ofendi o te debe algo, apntalo a mi
cuenta (Filemn: 18). taj ti nqueesh attmjalheshyam pa ca atsan'e, lhayaash ti jalhecljesh pa Dios ti nape'yeesh ti
lht'a'lhelheyam, pa yivashanyam ti c'avanelh jayu pero ahora preprame hospedaje, porque espero que Dios escuche sus
oraciones ("que ustedes oren para m") y me permita poder visitarlos (Filemn: 22). ya aj ca avaantaneshem papu ca
nitants'aclantaj ti t'alh'a meelh ca istajajop'am pa lhech afanisheesh no niegues un favor a quien la necsita si est en tu
mano hacrselo (Proverbios 3: 27). pa nivacle yama pa lhashi pa vatjutsa' jpyich pa t'a'lhei un hombre se acerc a la
puerta de una casa y llama. j'tajesh ti chit'alheyjop shta pa vatajayayash ja Jess shi' papi t'eyjatsjanjas tambin
Jess y sus discpulos estaban invitados a la boda (San Juan 2: 2). yjesh'esha'ne, yivelavot, tajulhey ca a'lhelhyam jaspa
tanca clet'ac'oya pa lhcliish ja Lhcaanvacle ca nitif'apee na cotsjaat, pa jaspa nen ca natcuumjulh jayu pap'elh nan
ajunasheshelh por ltimo, hermanos, oren por nosotros, para que la palabra del Seor se difunda rpidamente y sea recibida
como (sucedi) entre ustedes (2 Tesalonicenses 3:1). jayaalhtajesha ca natcasha'yeshyi le propuse que me lo
vendera. pa ya'shesh ti t'aalhtajesha taj ti ninteesh por ms que le rogaron, no cedi ("no quiso"). ta t'e lhayaash ti
lht'aalhtajeshyi pa ca ay'ji, catin'e ajudio avenna avaatsha, pa yalhan'e yasamaria yivoque vitsha?; yit'esh cavque,
lhayaash ti ninanctsetayelhvach japi samaria lhavos japi judios porqu t, que eres judo, me pides de beber a m, que
(ves que) soy samarinana?; dijo eso, porque los judos no se tratan con los samaritanos (San Juan 4: 9). ca eetajeshelh ca
amnlhatajeelhyitshi, ca niantovaclutajaeshelhch'e cava qu'eyjatsjaneshelh'in, pa aalhshelhyi pa'na pa lhjunash pa
lhenelh, pa chinajutelh'ay jayu si quieren permanecer en m, si no olviden mis enseanzas, entonces me pedirn lo que
quieran, y se los dar (San Juan 15: 7). pa lhechesh pa Ezequas pa t'alhajop papi vatcasinc shi' papi levitas ca
nitasiny'apee pava'lhech chiyaclpju Ezequas pidi a los sacerdotes y levitas que le informasen sobre aquellos montones

507

(J2 Crnicas 31: 9). taj ti yivaatsha ampa ca yaalhshelh'a, ni lhecha ca anjuteelhyi pa peso ca vanilhjenesh yo no les
he pedido nada, ni que me regalaran ("que me den el dinero que salva") dinero (Job 6: 22). jaya'lhelh'am pa
c'ajujpnshelh'ay ca anyjelh'e pa encheyashelh shi' shta pa acjysha pa jaspa natychiyinshelh lhacm'a ste es lo
que les ruego: que el amor de ustedes crezca ms y ms en conocimiento y en buen juicio para todos (Filipenses 1: 9). taj ti
pa Jeh ti yivaclhiteshc'oya cque ti ylhjnem'in pa jaspa tifch'e'in papi t'alhaan pa Baal pero Jeh haba preparado
eso para engaar y eliminar a los fieles de Baal (2 Reyes 10: 19).yaaj ca avaantaneshem papu ca nitant'saclantaj ti
t'alh'a, meelh ca istajajop'am pa lhech afanisheesh no niegues un favor a quien lo necesita si puedes hacerlo. ja
t'aj'jesh java nalhus ti javo'qu'esha'ne ts'ivee pa tanca ve'lheesh ca yaalhsha japi chinvacleyanesh(sh)a'ne japin
yisclanch'e japi yichifas ca nasnateshyam pa vatishjanjavat chiynesh pava yecly shintincutacuy en todo el tiempo en
que viaj con ellos, encargu acaso a algn juez (de Israel), a los que mand gobernar a mi pueblo, que me construyese una
casa de cedro? (1 Crnicas 17: 6). alhelheijop pa a'Fitsc'yich'elh! imploren ustedes a su Dios! pa yicheney pa
lhcavo papi tjayetacuy lhavos jaspa nit'aalhsha pava ca nivenchatem envi un sirviente a los viadores para que le
entragasen (la parte de la cosecha que le corresponda) (Lucas 20: 10). ca nicaajtaj papi yiy'yish pa ya'clish nichinpeya',
pa istaa ca nit'a'lheyjop pa Dios pa yeyjatsjanesh jayu jaspa nyjem pap'elh quien sabe una lengua desconocida pida a
Dios que le ensee a interpretarla para otros (1 Corintios 14: 13). ca jayaalhtajeshelhey pa Dios pa ya'clish nichinpeya',
pa lhech yalhjayash t'lha pa yisc'clit, ni lhecha pa yitychiyashesh ca nit'lha si rezamos en lengua desconocida, mi
espritu reza, pero mi mente no saca ningn provecho (1 Corintios 14: 14). ti lhavaclhiteshelh ti lhavancu'elh, pa
ovalheichisham na vs, pa aalhshelhei papi jcl Lhai ca nanchenelh'ai pa tsha'nu cuando ustedes terminen de
sembrar, tienen que mirar al cielo para pedirles a los jcl Lhai que les manden la lluvia. suyesh(sh)i pa anefenjayash, pa
lhe'naa ca a'lha necesits ayuda, as que pedila! Ver : t'alhjan; t'alhjayash; t'alhja'vat.

t'acaat Nombre masculino; posedo. 1s: yicaat (yi-caat). 2s: acaat (a-caat). 3s: t'acaat (t'a-caat). 1pi: cascaat (cascaat). Pl: vatcatis (vat-cat-is). forma no poseda: vatcaat (vat-caat). 1 SU MENTN.
2 SU BARBILLA.
3 SU MAXILAR. vanichivash na yicaat, tsipcjet ca yecl' me atraves el maxilar, me (lo) rompi un palo. yacutshisha'ne
ti'ma nava yi'nisctei, napu'yama yecliyesh yitst'as yishi na yicaat, nque pa chama yie' lhcachi'vatshi nava
yit'ipcls chi' pa yecl' yitsavalh'apee na yinaash aparecieron despus en negro mis siete rayas en mi mentn, y el punto
sobre la frente entre las cejas y una raya a lo largo de la nariz.

t'aca'vot Nombre masculino; posedo. 1s: yica'vo (yi-ca'vot). 2s: aca'vot (a-ca'vot). 3s: t'aca'vot (t'a-ca'vot). 1pi: casca'vot
(cas-ca'vot). Pl: vatca'votis (vat-ca'vot-is). forma no poseda: vatca'vot (vat-ca'vot). 1 SU BAJO VIENTRE.
2 SU PELVIZ. pa tiyeej yifuyuesh'apee lhpa lhavts'e' chi pa t'acavot pa jaspa tan ca nvc'oya pa tsich'e', pa j'tinei ti
nvat'aj lhavaatsha ni atejeem j'tajesh ti nvat'aj tatsha el chamn sopla sobre el vientre y la pelviz, para que no haya
mal espritu, y por tanto nace (el nio) sin causarle dolor, y tambin nace sin demora.

t'acchaai Verbo, Grupo 2. 1s: ja'yicchai (ja'y-icchai). 2s: lht'acchai (lht'-acchai). 3s: t'acchaai (t'acchaai). 1pi: sht'acchaai (sht'-acchaai). 1 TIENE UN CANTO DE CHAMN.
2 TIENE ESPRITUS AUXILIARES. Ver : t'aclaach; yalhacchat'in; acchanaaj; lhavicchanaj.
t'acfeei Nombre masculino (?chequear). Pl: t'acfeyis (t'acfey-is). 1 TAZA.
2 VASIJA. anque acavoque avaatsha am'e pa'na ja lhajpyich nasheesh ja tacfey ja lhape' todo lo que tu servidora tiene en
su casa es una botella de aceite (2 Reyes 4: 2). meey nqueesh ca aalhsha papi achifas pava tacfeyis, lhacm'a pava
lhech tacfeyis amach'e pa'na nava lhech anchaajnee ve y pide prestadas a tus vecinos, vasijas vacas, cuantas ms sean,
mejor (2 Reyes 4: 3).

t'acfiy Nombre masculino; posedo. 1s: yicfiy (yi-cfiy). 2s: acfiy (a-cfiy). 3s: t'acfiy (t'a-cfiy). 1pi: cats'iicfiy (cats'iicfiy). Pl: nacfiyis (na-cfiy-is). forma no poseda: nacfiy (na-cfiy) ~ vat'aacfiy (vat'aa-cfiy). 1 SU ZAPATO.
2 SU SANDALIA. janclanshi nava yicfiyis me saco los zapatos. pa'lhechesh papi ta'vuju'ya japi neeshchisham lhja
lha'vichiti, yi c'neshsham'in ja lhajut, chi' ja t'acfiy, yicocoj'in shita ja t'acfiy, tnesh'apee: mmm, ncyi'ana
yuiyeshnee shinvo', jech! entonces otro alzaba su chupadero de miel, lo mova en el humo, as como sus sandalias, y dijo
sobre ellos con voz elevada: mmm que las abejas entran en eso, s! meei ja nacfiyis lhavo' ca uijat'acfi navque acfiyis

508

pav'elh pitesaclee vete al zapatero para que cambie estos zapatos por otros un poco ms grandes. ve'lha ja nijooylhayich'e
jayu, ya'sheshyic'oya ti t'un'in, j'tajesh ti nivanajulhjatsham ca nuqueem'e pava lhavtes pava t'acfiyis detrs de m
vendr uno con ms autoridad que yo ("que me supera en fuerza"), y yo no soy digno de soltarle ("el cuerpo") sus sandalias
(San Marcos 1: 7). nava yicfiyis tscsha'ne mis championes (zapatos de goma). uj ti yiyipcunsha'ne; yaichavalha pa
lhclvte (tashinsha t'jeche) pa yineshi; saclacshi pa tujeelh papi lhcles; pava t'acfiyis tuj shta, lhai'yaash ti ampa ca
ntuj tenan un hambre terrible; decidieron poner a hervir su chirip (de piel de oveja); era blanda y la comieron los hijos;
tambin comieron sus sandalias, porque no tenan nada de comer. ja Moab titech'esh ti yivmcjatshiyesh , vooy ja
Edom ju'apee jayu na yicfiy; pa jayishjanesh'in jayu ti c'ash'apee japi filisteos Moab (es) una vasija para lavarme, sobre
Edom lanzo mi sandalia, sobre Filistea lanzo mi grito de conquista (Salmos 108: 10). yichenjulh'in papi ampa ca
nit'lheyjop pa lhpesoc vooy papi ts'aclaay pa yichenjulh'in pava ve'lheesh nacfiyis venden al inocente por dinero y al
pobre por un par de zapatos (Ams 2: 6). nava t'acfiyis yisasinatesh lha yuijatshi sus zapatos me estn ensuciando el
vestido. Ver : t'acfiyiy; nacfiyis lhavo'.

t'acfiyiy Verbo, Grupo 2. 1s: ja'yiicfiyiy (ya'yii-cfiy-iy). 2s: lht'aacfiyiy (lht'aa-cfiy-iy). 3s: t'acfiyiy (t'a-cfiyiy). 1pi: sht'acfiyiy (sht'a-cfiy-iy). SE PONE LOS ZAPATOS. vooi ca t'j ca yiyecle t'acfiyisesh, chi' lhja svuclaj ja
t'j la piel del tapir les serva de zapatos, o tambin la piel del oso hormiguero. tajulhey ca nit'aacfiyiysha'ne pa ya aj ca
nichaaj pava napu' t'uyjatshiyis deben calzar sandalias pero que no lleven dos tnicas (San Marcos 6: 9). yiyijan'in
ts'ivee, yiyijanshiin ts'ivee ja yita' ca tucus ti t'acfiyi, lhetlha yich'e'shiin ja yiye' los corrieron entre todos y
persiguieron a los bolivianos al monte, calzados en botas cruzando los caraguatales como nada. Ver : t'acfiy.

t'acfiyvash Nombre masculino; posedo. 1s: yicfiyvash (yi-cfiy-vash). 2s: acfiyvash (a-cfiy-vash). 3s: t'acfiyvash (t'a-cfiyvash). 1pi: cats'iicfiyvash (cats'ii-cfiy-vash). Pl: vat'aacfiyvashai (vat'aa-cfiy-vash-ai). forma no poseda: vat'aacfiyvash
(vat'aa-cfiy-vash). SU HUELLA DE ZAPATO. Ver : t'acfiy.

t'acjamech Nombre masculino; no poseble. Pl: t'acjamjes (t'acja-mje-s). PERSONA SOLICITA DE TRAER
AGUA. yamsha' lhpa nivacche ti t'acjamech pa lhch'acfa feliz la mujer cuyo marido sabe buscar agua.

t'acjan Verbo, Grupo 2. 1s: ja'yacjan (jay-acjan). 2s: lht'acjan (lht'-acjan). 3s: t'acjan (t'-acjan). 1pi: sht'acjan (sht'acjan). INVITA. Ver : naac.

t'acjatsuishicham Verbo, Grupo 2. 1s: ja'yacjatsuishicham (jay'a-cjatsu-i-shicham). 2s: lhta'cjatsuishicham (lht'acjatsu-i-shicham). 3s: t'acjatsuishicham (t'a-cjatsu-i-shicham). 1pi: sht'acjatsuishicham (sht'a-cjatsu-i-shicham). SE
ARRODILLA. Lit: hay su rodilla abajo ja'yacjatsuishichamjop ja vatajpec me arrodillo delante ("al lado") de la
imagen. chit'acjatsuyshicham ti chit'aalh durante la oracin uno se arrodilla ("uno se arrodilla cuando una reza"). jaelh
nalhu nama ja Jess pa nivacle tashttay, j lhech lhayishlheey t'ajuyish ja Jess ti t'acjatsuyshichamjop ti yit'esh ti
t'a'lha... otro da un leproso se le acerc a Jess, y arrodillndose ante l le suplic... (San Marcos 1: 40). yetsessha'ne pa
nitvacluey pa Dios pa t'acjatsuyeshshicham'in t'ajuyish pava nidiosecla se emborracharon y se olvidaron de Dios, se
arrodillaron delante de sus dolos. t'acjatsuyelh'eshichamvatjuulh pa lhavj'e pa tvoc pa lhech ca jaspa nit'aalhjuntos
se arrodillaron con l a la orilla del ro para orar. Ver : t'acjuus.

t'acjonjan Verbo, Grupo 2. 1s: ja'yiicjonjan (ja'yii-cjon-jan). 2s: lhtaacjonjan (lht'aa-cjon-jan). 3s: t'acjonjan (t'a-cjonjan). 1pi: sht'a-cjon-jan (sht'a-cjon-jan). COCINA EN LA CENIZA. meelh ti nuut na jumcuclaai pa t'acjonjanch'e
ti'ma al ponerse el sol pudieron asar (las espigas del maz) en la ceniza. Ver : yicjon.

t'acjn'in Ver : yic'acjn'in.


t'acjshii Nombre masculino; posedo. 1s: yicjshii (yi-cjshii). 2s: acjshii (a-cjshii). 3s: t'acjshii (t'acjshii). 1pi: cats'icjshi (cats'i-cjshi). Pl: vat'acjshic (vat'a-cjshi-c). forma no poseda: vat'acjshi (vat'a-cjshi). SU
SOBACO.

t'acjshinish Nombre masculino; posedo. 1s: yicjshinish (yi-cjshi-nish). 2s: acjshinish (a-cjshi-nish). 3s: t'acjshinish
(t'a-cjshi-nish). 1pi: cats'icjshinish (cats'i-cjshi-nish). Pl: vat'acjshinshic (vat'a-cjshi-nshi-c). forma no

509

poseda: vat'acjshinish (vat'a-cjshi-nish). SU OLOR DE SOBACO. Lit: su-sobaco-olor Ver


: t'acjshii; ncjshinshit; lhniish.

t'acjujun Verbo, Grupo 2. 1s: ja'yiicjujun (ja'yii-cju-jun). 2s: lht'aacjujun (lht'aa-cju-jun). 3s: t'acjujun (t'a-cjujun). 1pi: sht'acjujun (sht'a-cju-jun). 1 INVITA.
2 SALUDA. Ver : vanc'acju; t'acjujunjayash; yinaacjut; tanaacjut; vaniicjuelh.

t'acjujunjayash Nombre masculino; posedo. 1s: yicjujunjayash (yi-cju-jun-jayash). 2s: acjujunjayash (a-cju-junjayash). 3s: t'acjujunjayash (t'a-cju-jun-jayash). SU SALUDO. yivaatsha, yaPablo, jachenelh'ay na yicjujunjayash
yi'sesh'e na yipct nava vatca'nisctey el saludo es de mi puo y letra: Pablo ("yo, Pablo, les mando mi saludo escrito
aqu con letras de mi mano") (1 Corintios 16: 21). Ver : t'acjujun; vanc'acju; yinaacjut; tanaacjut; vaniicjuelh.

t'acjuus Nombre femenino; posedo. 1s: yicjuus (yi-cjuus). 2s: acjuus (a-cjuus). 3s: t'acjuus (t'a-cjuus). 1pi: cats'icjus
(cats'i-cjus). Pl: vat'acjatsui (vat'a-cjatsu-i). forma no poseda: vat'acjus (vat'a-cjus). SU RODILLA. ctses,
ovalhelhc'oya japuque juutshinjas ca atsefeshelhsha'ne, atsefeshelhshamc'oya pava t'acjatsui! chaguar, esper a los
toba y clavales (tus espinas), claveles en las rodillas! ta t'e lhayaash ti chitsan'esha'ne java vat'acjatsuy shi' ti
chitsifitsjanesh java vat'ajtey? por qu me puso alguien en su regazo y unos pechos me dieron de mamar? (Job 3:
12). caaj tanei pa ctsej ca nitsefeshtaj, j'tineij ti yitsefesh, pa nque tuc'ach'e lhn lhpa t'acjuus haba all pues
caraguat espinoso, y se le haba hincado muchas espinas, tena la rodilla as de hinchada.

t'acjlhc Nombre masculino; posedo. 1s: yacjlhc (y-acjlhc). 2s: acjlhc (acjlhc). 3s: t'acjlhc (t'acjlhc). 1pi: cascjlhc (cas-acjlhc). Pl: vatcjlhquis (vat-acjlhqu-is) ~vatacjlhji (vat-acjlhj-i). forma no
poseda: vatcjlhc (vat-acjlhc). SU HGADO. pa hepatitis tayashay pa vatcjlhc la hepatitis es una enfermedad del
hgado. ja t'acjlhc ni chinvashanem pa nich'ayich el hgado era comida prohibida ("no se le permita") para un
joven. vooy pa lhavaclay, pava t'acjlhjy shi' pava lhshanantiyc nanclaneshch'e pa lhtje pa nilhnsham tomars la
grasa que envuelve las vsceras, el lbulo del hgado, los dos riones con su grasa y lo dejars quemar (xodo 29: 13).pava
napu' shanantiyc, pan lhtje pan yiesh shi' pan yiesh pa yitsavalhch'e t'acl', shi' pa lhtje yiesh pa t'acjlhc, pa
nanclanesh'e jayu pava shanantiyc los dos riones con su grasa, la grasa junto a los lbulos y el lbulo del hgado junto a
los riones, todo esto lo apartar (Levtico 3: 15). meelh ti yamqu'een na vatvuvaat pa namatshisha'ne pava vatyees,
caaj pava vacha'e lhavo'matachey, tayashay pa t'acjlhc yiyashayan pava vatshanantiyc al desarrollarse por el
cuerpo, causa cada del cabello, aparecen erupciones, hepatitis ("se enferma el hgado") y enfermedades en los riones. pa
lhech virus yiccteyan pa lhcumjayash'in pa vatcjlh shi' ti yisasinatsha'neen papu pa yamjatei ca nivmjat este
virus afecta al funcionamiento del hgado y puede causar daos tales que pueden matar.

t'acnash Nombre masculino; posedo. 1s: yacnash (y-ac-nash). 2s: acnash (ac-nash). 3s: t'acnash (t'a-cnash). 1pi: cascnash (cas-c-nash). forma no poseda: vatcnash (vat-c-nash). 1 SU SABOR.
2 SU GUSTO. tanchavatiy ca ni nucat'ashi, ca lhech t'acnashtaja, ni natjuiya pa mezcla, lhai'yaash ti nictsha'ne ca
nvaaitaj hay que evitar que (la mezcla de mamposterta) contenga salitre, si tiene este gusto (a sal) no sirve para la mezcla,
porque se cae cuando se moja. ma'lhan tan na ampa ca t'acnashshi na nap'uji haba sido, no tiene buen sabor esta miel
("lo que se lame"). c'acnch'e ti jansits'a'c'oya ca acnash, na ey acjqu'e ti lhtsiyitapee; pa lhe'naa ti lhen napi
cjecly qu exqusito el olor de tus perfumes, aroma que se expande es tu nombre, por eso se enamoran de t las doncellas
(Cantares de los Cantares 1: 3). lha yinjuijasche, na ashi lhavjqu'e tlhch'eetsham pa acyech; pa acyech shi' pa
vatts'oos yicji na ach'aclech; t'acnashch'ejulh yiey ja Lbano na t'acnash lha t'uych'e novia ma, miel destilan tus
labios, miel y leche, bajo tu lengua; y la fragancia de tu vestido, cual fragancia del Lbano (Cantar de los Cantares 4:
11). lhaichavalhch'e pa t'acnash shi' ti ya'shesh ti c'uusshi'am records el sabor y te gusta tanto ms. Ver
: t'ac'; acj; yacn; lhc'acnash; acnshaja'mat; acnshajamatsej.

t'ac' Nombre masculino; posedo. 1s: yac' (y-ac'). 2s: ac' (ac'). 3s: t'ac' (t'-ac'). 1pi: casc' (cas-c'). forma no
poseda: vatc' (vat-c'). 1 SU GUSTO.
2 SU SABOR. ti jjjeclay t'siya ja lhcaanvacle ja lhtsaccunjavat, na vatshachivo pa jtsiych'e lhavj pa t'ac' mientras el
rey paseaba en su divn, derram perfume alrededor (Cantar de los Cantares 1: 12). avaatsheelh atsifonieshelh lhatjuye'lha

510

napi yiey na cotsjaat; ca nivmtajshi pa t'ac' pa tsifoni, pa sasjop ca chinucatiyanshi shta; pa ojey, tanca
chinatcum'e, chiyvm jayu jaspa nit'sch'een papi nivacle ustedes son la sal de la tierra; si la sal se vuelve inspida, no
se le puede devolver su sabor ("ya no se puede salar"); no sirve para nada ("es intil, no se la puede usar"), se desgasta solo
para que (sirva para que) la pisen los hombres (San Mateo 5: 13). yaash ti isch'e' nava acasvunchevos, nava
acasvunchevos ya'sheshc'oya pa t'ac'ey pa tjayetas t'i' qu deliciosos son tus amores, tus amores son mejores que el
gusto del vino (Cantar de los Cantares 4: 10). Ver : acj; yacn; t'acnash; acyech.

t'actsi Ver : tactsi.


t'acut Verbo, Grupo 2. 1s: jaicut (jai-cut). 2s: lhatcut (lhat-cut). 3s: t'acut (t'a-cut). 1pi: sht'acut (sht'acut). 1 ROBA. acoi, acoi! she papi t'acutesh ja yiyuclu? ay! quin me rob mi pescado? yasinyanesh'in pava
t'acutesh'in le va a hacer hablar de sus robos. t'acutesh'in pa tjcjanesh'in pava ti yivan'in robaban y saqueaban todo lo
que encontraban. t'acutesh pava lhtinshis chi' lhpa lhcaclaiche c'ayooi, chi' pava lhfoclos facl'utas le rob sus collares,
su chiripa multicolor y sus tobilleras de mostacilla. ya aj ca avncacln, ya aj ca anvncavmjatsuelh, ya aj ca acut, ya aj
ca eneshch'een na lhajpyich na avelh pa'na, ya aj ca ajuctsenesh lha lhch'acfa pa avelh, pa ya aj na shta lhancumeet
ja't'ajesha lhancumtee, ni lhecha na lhcl' vc, ni lhecha na lhcl' cuvyutaj, pa ya aj na shta nava lhcqueclity no
mates, no comites adulterio, no robes, no desees la casa de tu prjimo, no codicies a la esposa de tu prjimo, ni su esclavo, ni
su esclava, ni su buey, ni su burro, ni nada que le pertenezca. caajjoom jayu lhacm'a pava na lhjunashvatc'oya
vatvanjas, shtaponteshelh java catsijpyjey lhacm'a java sht'acutelh acapararemos todas sus diferentes pertenencias,
llenaremos nuestra casa del botn ("todo lo que hemos robado") (Proverbios 1: 13). isjop t'e ca nc'cji papu pa
lhajpyich pa t'un'in ca natcutesh pava lhcqueclity, ti jjjeclay nincfa pa t'un'in? puedo alguien acaso entrar en
casa de un (hombre) fuerte y llevarse sus cosas si primero no lo ata (al fuerte). t'acutem japi lhnavot pa yit'esha ca ni
sasch'eaesh roba a sus padres y dice que no ha hecho nada mal. japi tsicnitshielh pa t'acutelhyam pa yichaj'in ts'ivee
pava yen los que nos odian nos saquean y se llevan lo que quieren. pa yit'esh lhn lhpa Fitsc'yich lhse: pa yij'
t'acutesh lhja yuyjatshi; uj ti vapen'in lhavaatsha dijo la hija de Fitsc'yich: la verdad es que (alguien) rob mi vestido;
se puso muy avergonzada.
2 ESCONDE.
3 HACE A ESCONDIDAS. aclvalhelh yiin na Shtavuun, ni natcutesh papu ca nfaashaam que monten guardia para
Shtavuun, que nadie vaya a hachear a escondidas. yamsha' lhpa nivacche ti t'acjamech pa lhch'acfa; tan ca suiyeeshshi
ca natcutei pa vishini ti sas'in feliz la mujer cuyo marido sabe buscar agua; no se ver obligada a buscar agua ("ir a la
aguada a escondidas") cuando no debe ("est sucia" - refirindose al tab que prohibe traer agua durante la
menstruacin). pa t'acutch'e lhpa vatvjatshiy ti yichei pa tojei huy en un barco que iba muy lejos. pa vooy nqueesh
ti yeetajesh t'e ca natcuteelhyish ca nascheneelhfach'ee; am, sasjop; tajulhey ca nachenelhyiy lhavaatsha japi lhech ca
nitsayjatelh'cji y a ahora quieren echarnos a ocultas; no, de ningn modo; que vengan ellos y nos hagan salir (Hechos 16:
37). ve'lha pa tulh ti t'acutesh lhpa cjecl ti voqu'e' pa lhch'acfa ti yitshaam pa itaa una noche la mujer sigui a
escondidas a su marido entrando en el monte.
4 HACEN EL AMOR.
5 TIENEN RELACIONES SEXUALES.
6 COPULAN. pa ya aj na shta ca natcuteelhvane papi nilhjayasa y que tampoco tengan ustedes relaciones sexuales
prohibidas ("con sus no-cnyuges") (Hechos 21: 25). japi lhcaanvaclesesh na cotsjaat pa t'acutelhvaneen lhj lhech pa
yetsjetesha'ne ja cumjtajesh ti t'acutelhvaneen los reyes del mundo fornicaron con ella, y le embriagaron con el vino de
la prostitucin (Apocalipsis 17: 2). yivaatsha tsitfaclesh napi yie' na Efran, vooy napi yie' na Israel ninvaatfichyam,
vooy napi yie' na Efran t'acutvaneen, pa yisasiyanesh napi Israel lhavos yo conozco a la gente de Efran, y (el pueblo
de) Israel no me es desconocido, y si la gente de Efran ha fornicado, el pueblo de Israel ser contaminado (Oseas 5: 3). shi'
papi yitsjoy yiey pa lhavtsateyish yisnatesh'in pa lhcljqueyashesh ti t'acutvaneen hubo incluso prostiucin de
hombres ("que se jactaban de hacer el amor") en el pas (1 Reyes 14: 20). ninvo'yeshch'eyam pa t'acutelhvaneenyic'oya
japi lhenjasesh se port mal conmigo haciendo el amor con sus amantes a mi espalda. Ver
: vancacutsjayan; cutsjanaj; vatcutsjat; vatcutsjayash; nicutsjayu; yicutsjayan; lhcutsjayash.

511

t'acuuisha'ne Verbo, Grupo 2. 1s: jaicuuisha'ne (jai-cuui-sha'ne). 2s: lhatcuuisha'ne (lhat-cuui-sha'ne). 3s: t'acuuisha'ne
(t'a-cuui-sha'ne). 1pi: sht'acuuisha'ne (sht'a-cuui-sha'ne). VOMITA. Note: algunas veces se usa sin el sufijo sha'nejaicuuieshsha'ne cava yifetatsit vomit los remedios ("con los remedios"). lhan'e pa'elh t'acu'yeshsha'ne pa
samucunc pan tiflhatshamtaj pero el otro estaba vomitiendo las heces que haba tragado. pa t'acu'esh'in pava
acjeshiin ti tujtaj, vooy pa Dios yayjatshi lhpa lhavts'e' vomita(r) las riquezas que devor, porque Dios se las saca del
vientre (Job 20: 15). Ver : lhcuyit; yicuuijat; vatcuvtivo.

t'acuum Verbo, Grupo 2. 1s: jaicuum (jai-cuum). 2s: lhatcuum (lhat-cuum). 3s: t'acuum (t'a-cuum). 1pi: sht'acuum
(sht'a-cuum). Note: la <uu> de la raz pierde su glotalizacin en ciertas posiciones: <u> 1 AGARRA.
2 TOCA.
3 TOMA. t'acum'acfi lha utej levanta ("agarra abajo") la piedra. ampa ca yicum'e no toqu nada. ya'shesh pa vatcheje
t'acuumjiin la tarea ms importante era recolectar frutas del monte. t'acum'evatam ts'ivee pa yicln, vooy ti vaf ti
t'acum'cji ts'ivee ti yu'fach'ec'oya pa tjayetachat lo tomaron y lo mataron, y cuando era muerto lo agarraron y lo
arrojaron fuera de la via (San Marcos 12: 8). t'acum'e lhpct ja nctech pa yinenjatchisham, pa issha'ne shita (Jess)
tom al muchacho de la mano, le enderez, y se san (San Marcos 9:27). vooy ti nuutey jaycumesh'e nava yipcty ja
camam'esham ja vatashclfech, pa meelh ti tulhey pa tsivanesh lhacm'a ti janyitapee java yicqueclity ti
jayayeshi al atardecer abr con mis manos un boquete en el muro, y de noche me vieron todos cuando me cargu mis cosas
al hombro cuando me fui (Ezequiel 12: 7). pa yichaajtajei papi acloj, pa'lhech yiesh'e ti t'acum'evatam lo llevaron all
donde haba muchos (hombres) y lo atajaron entre muchos. meelh ti yeetajesh ca natcum'evatam pa niclanshi lhpa
lhcaclaiche lhpa lhch'inj pa nclit pa lhas' cuando hacan ademn de agarrarla (a Cufalh, disfazado de muchacha), se
quit las pampanillas de su hermana menor y dej ver su pene. pa ycfeesh lhavo pa yi'yj lhpa utej pa t'eclet'esham
lhpa vishini pa t'acuumtajsham'in pa lhajpec pa jive'cla y el tigre se at una piedra al cuello y salt al tajamar para
agarrar el reflejo de la luna (que, segn crea, era queso). lhpa nivacche yi'van lhpa aacjiyuc ti acs pava lhai;
t'acu'meichisham lhpa lhaa pa tuj la mujer vio un rbol cuyos frutos parecan apetitosos; tom una fruta (agarrndola
hacia arriba) y la comi. pa nque pa lhpi ti t'acum'apee y adems la deuda que tena que pagar
("agarraban/presionaban-sobre"). pa tanca yicumesh'a jayu pa lhjunash na vatv'ojiyash pa tanca yiyit'e jayu yajatesh
na yivv, lhayaash ti yacavts'aclayjanaj no te pondr mala ("no te agarrar") cara por tu maldad y no apretar para
siempre con mi enojo, porque soy misericordioso (Jeremas 3: 12)? (Romanos 8: 33-34). acu'melh'e nava yo'nisec, nava
yo'nisec lhcles javan yisasiyanshi na casvtjayetachat, na casvtjayetachat ti tavyche atrpennos las raposas, las
raposas pequeitas, que destrozaron nuestra via, nuestra via floreciente (Cantar de los cantares 2: 15). taj ti ve'lha ja tulh
ti vaf ca lhas anque, lhayaash ti yijoqu'een; pa lhechesh pa nitshaam t'e ti jonshajesh pa yalhpan'e pa jam', pa
t'acumeyyivocji t'e na yas ti yijnlhavcop, pa yijnyijop ca lhas vaf una noche muri el hijo de ella, porque ella se
acost sobre l; se levant de noche y, cuando yo dorma, tom de mi lado a mi hijo y lo acost junto a ella, y su hijo muerto
lo puso junto a m (1 Reyes 3: 19-20. isjop ti chit'acumesh'e pa vatpct se pueden agarrar con la mano. meelh ti
t'acuumtajesh'a java lhpcty avaatsha pa napctejshi pa lhtsefesham lhavlhi'; meelh ti yentaj ca navcj'ash,
avaatsha pa napctejshi pa nict'atapee cuando su mano te empuaba, te partiste y les atravesaste las costillas; cuando se
apoyaban en t, te quebraste y los hiciste caer (Ezequiel 29: 7). japi tsit'unshelh'in pa nivatcacujayasha, tajulhey ca
sht'acuumjelh'e pava tavijatayem papi nincnt'as; pa ya aj ca shtanshameelhcatsivachc'oya nosotros, los fuertes ("los
que aguantamos nuestra fe"), tenemos que cargar con las flaquezas de los dbiles, y no buscar nuestra satisfaccin (Romanos
15: 1). pa ti t'ajuijulh pa ni lhc'utsfaa papi'lhech yu'vatich'e ti t'acuumva'ne pero contra el enemigo (las tribus) se
defendan unidas.acumqu'e lhpa ve'lha, lhacm'a cava shtancavcalhesh llev noms una de cada (planta), todo lo que
hemos cosechado. jaycumesh'e nava yipcty java lhavanjas japi vatachifas pa janjcleshch'e lhacm'a ja lhcotsjaat
jan lhjunashesh papu ti t'acum'e pa ajcl lhuup ti yivm'e pava lhshayc'uc tom con mis manos las riquezas de las
naciones, saque todas sus tierras como quien recoge el nido de un pjaro para destruir sus huevos (Isaas 10:
14).yinclhanitajop papi setenta mil yicumjat'e shi' papi ochenta mil yisnatesh pava utes t'acum'een ts'ivee pava
uticuy, shi' papi tres mil seiscientos yiclvalhchiyinesh ti yicajyshiyanesh reclut 700.000 hombres ("[que] hizo
trabajar") y 8000 para extraer piedras de las montaas, y puso al frente de ellos 3600 capataces ("y a 3600 puso a vigilarlos

512

corrigiendo") (2 Crnicas 2: 1. amnlhanitelhjop ca acu'melh'e! pa yimnlhanitjop ti t'acum'e ts'ivee captrenles


vivos! y los capturaron con vida. tan jayu ca lhjunashajulh ja vatpe'yejat ja javclanjatem japi tlhshaam ja nalhu ti
jaycumeyshi ts'ivee java lhpcty ti jayjat'e ja cotsjaat Egipto no ser como la alianza que hice con sus padres, cuando
los tom de la mano para sacarlos de Egipto (Hebreos 8: 9).
4 SE REFUGIA. Lit: se agarra a/para s mismo Note: en esta ltima acepcin, se usa con el reflexivo (sufijo personal + t + am) pa
Elias nijova'yeshem pa lhaiyasha lhech pa lhavc pa lhcaanvacle; yicltc'oya pa yichei pacham pava t'ajui'evatjulh
cotsjatis, ca chi' shita ca natcum'elhatam pa yi'ei pa Fenicia Elas tema la clera del rey; huy cruzando la frontera y se
refugi en Fenicia.
5 ACEPTA.
6 ELIGE. Lit: agarra lo que llega ca sht'acuumtajeshjulh java isis pa Dios ti nichenjooy, ta t'e lhayaash ca ni
sht'acu'majulh vitsha nava niysisa? si aceptamos de Dios los bienes que nos manda, por qu no aceptamos los males
tambin? (Job 2: 10). she papi iseemjop ca nic'aclanem papi t'acu'meyshilhatam pa Dios? vooy pa Dios yinclhanita
ti yivmjatemshi pava lhsasch'e; she papi iseemjop ca nivalha papi lhech? vooy pa Cristo Jess j lhech vafeem,
j'tajesh shta j lhech ti neetsham pa yiey lhfayish pa Dios, vatants'aclaneyjoom pa Dios quin acusar a los que Dios
eligi?, si Dios absuelve, quin condenar?; ser acaso Cristo Jess, el que muri y despus resucit y est a la diestra de
Dios y suplica por nosotros? (Romanos 8: 33-34). nque uj ti yij', pa tajulhey ca natcuumjulh lhacm'a: ti nama
cotsjaat ja Cristo Jess jaspa yilhjensha'ne napi sach'e lhavos, japi lhech javatjutsa'eshc'oya este (mensaje) es de fiar y
disno de ser aceptado sin reservas: Cristo Jess vino al mundo para salvar a los pecadores, de los cuales yo soy el primero (1
Timoteo 1: 15). ni enelh ca acumelhjulh nava c'acajishiyanshelh ustedes no quisieron aceptar mis consejos. tajulhey
ca nefenelh'ash ja Lhcaanvacle jaspa lhatcumeelhjulh pa lhencheyash pa Dios shi' pa lhnichaclanjayash ja Cristo el
Seor los ayude hacia el amor de Dios ("para que reciban el amor que Dios le da") y la paciencia de Cristo (2 Tesalonicenses
3:5). pa lhacm'a ti vatculhesh ts'ivee cque; t'acum'a ts'ivee pa Esteban, pa lhech nivacle yamqu'een jum pa
nilhcacujayasha shi' pa Espritu Santo todos aprobaron eso; eligieron a Esteban, hombre lleno de fe y de Espritu Santo
(Hechos 6: 5). anaychavalhey napi natst'ajesh napi lhatcum'e'atam ti nich'a, napin lhachaj'avne ti
natst'ajesh acurdate (del pueblo) de tu pertenencia que eligiste y te trajiste como propiedad (Salmo 74: 2). nishamesh pa
nivacle pan lhatcum'e'atam pa lhchaaj ti lhan'avcop dichoso es el hombre que t eliges e invitas a morar contigo (Salmo
65: 5). avaatsheelh lhcleselh'ash pa Jacob, ti t'acumelh'ayshilhatam ustedes son hijos de Jacob, su eligido ("l les
seleccion a ustedes para s mismo") (1 Crnicas 16: 13). tan jayu ca yicumesh'ajulh no aceptar nada de
vos. tcavoyeshjulh ca natcumeshjulh rehusa aceptar. ta lhayaash ti yefen'ash ca natfaych'e avj papi ac'utsfas? ti
t'acum'elhatam shta pa chivaniyitjulh por qu te ayudara rodearte de amigos que hayan optado tambin optado por
resistir?
7 RECIBE.
8 ATIENDE. jaicumelh'ajulh jayu yo los recibir a ustedes. nque lhjunash ca anvelhayutajeshyijop pa nivatcacujayasha,
pa acuumjulh yiey jan ajunashyish yivaatsha si te consideras compaero mo en la fe, recbelo (a mi hijo) como a m
(Filemn: 17). istaa ca acuumjulh jan ajunashyish ti lhatcuumyijulh recbelo como recibiras a mi propia persona
(Filemn: 12). papi t'acum'ajulh, pa t'acuumyijulh; papi t'acuumyijulh pa t'acuumjulh shta jan tsichen el que los
recibe a ustedes, a m me recibe; quien me recibe a m recibe al que me envi (San Mateo 10: 40). lhacm'a cque yajatesh
ti jaycumesh'ajulh ti ampa ca ninashee na ancljqueyash Flix, pa uj ti ts'ishamesh'a todo esto lo recibimos (de vos)
siempre y en todas partes ("no hay donde no pase"), ilustrsimo Flix ("recibs alabanza"), con profundo agradecimiento ("nos
alegramos de vos") (Hechos 24: 3). yi'vanjulh ti yijuijateshch'e, pa t'eclet'esha'nejop lhpa lhcaletaj pa t'acuumjulh lo
vio correr (detrs de l) para darle alcance, salt de su carreta para saludarlo. jaychavalhtajey ca ninachyijulh ca
natcuumyijulh, ca nivatsavatyijop ca netnyam pa Lhcaanvacle lh'Dios, pa nanjooylhataj ca nit'ajayeshyi na lhpct
nan yie' na yiyasha, pa lhechtajesh ca nivmjateyam lha yishttaj yo me imaginaba que saldra para verme y que, puesto
de pie, invocara al Seor, su Dios, pasara la mano sobre mi parte enferma y me librara de mi lepra (2 Reyes 5: 11). ja
I.P.S. t'acuumjulh papi vatcumjat lhavos ti yicaatjatem pava lhcafetatsiy, niclvalh shta papi vatcafetatsiy lhavos el
I.P.S. atiende a los obreros y les facilita los medicamentos, as como la atencin de mdicos.atsilhjenyaam Dios, ti
yilhavqu'ilhjenaj'ash, acu'melhyiyshi pa asjcleshelhey napi vatachifas pa jaspa c'cljeshelh pa is ey, jaspa

513

nasshameshelh ti c'cljeshelh! slvanos, Seor Dios, renenos y lbranos de las naciones, para que demos gracias a tu
santo nombre, y alabarte sera nuestra gloria! (1 Crnicas 16: 35). ca namtaj ja Timoteo, pa istaa ca acuumjelhjulh jaspa
nanshamelh'ash jayu, lhayaash ti t'acum'e na lhcumjayash ja casCaanvacle nan yijunashcuando llegue Timoteo,
procuren que no se sienta incmodo ante ustedes, ya que como yo trabaja en la obra de Nuestro Seor (1 Corintios 16:
10). tajulhey ca shtiyieshelhjop pa vatcaclecleyashc'oya pa nivatcacujayashaa pan sht'acuumjelhjulh lhayaash ti
yfisja(t)ch'e jayu pa Dios pavan yinclhanitajoom ti yisnatesh tenemos que mantenernos firmes en la esperanza porque
aquel que a hecho la promesa es fiel (Hebreos 10: 23).
9 TRABAJA. sht'acumvatsham'in! a trabajar todos! ca aalhtajelhyi ca ajayaaytaj pa qu'efeneshelh jayu pa
lhatcuumtaj'e si nos pides para casarte, te ayudaremos a trabajar. tajulhey ca chinvoomei na yinvacle lhpa ve'lha lhutsja
ve'lhasha'ne ca natcumem'in shi' ca ninujumatsenesh, shi' ca njquenelhch'e na yinvacle ca jaspa cjopeelhvane sera
conveniente buscarle a mi seor una muchacha soltera, que le atienda y asista, y cuando duerma en los brazos de mi seor
("hacen el amor"), entrar en calor (1 Reyes 1: 2). caaj'am pa anichaclanjayash pa uj ti chinaclyit ti tlh'e'yijop pa
tanca nulhjt ti uj ti lhatcuumyam'in has soportado y aguantado por mi causa sin desfallecer (Apocalipsis
2:3).ninast'un'in ca yicum'e na cotsjaat, jafunsha jayu pap'elh ca yaalhsha pava matas, lhayaash ti javapen'in
jayu no tengo fuerzas para trabajar la tierra, me da vergenza pedir limosna a la gente (San Lucas 16: 3). pa t'unaj pa
niysa' apis ti t'acuumtaj'in, taj ti jjjeclay chiyistanjat; nqueesh yamjey pa t'aplhu' ca natc'uytajc'oya jayu papin
ysjatshicham nqueesh lo fuerza oculta de la iniquidad ya est acuando, slo falta que el que la retiene se quite de en
medio (2 Tesalonicenses 2: 7). yaalh pa t'e t'acumem'e pava chi voiyaneshsha'ne lhavatclnjavos papi Roma lhavos ti
t'acumesh'in adems, los recaudadores (de impuestos) trabajaban por encargo de la fuerzas romanas de ocupacin. yishi'
pa lhtaco pa banco pava camamqu'esha'ne pava'lhech tajulhshi pava carpintero lhnavaniy, pava'lhech t'ajuiya ca chi
nchaajsha'ne pava yecli pava chi t'acu'mesh el la superficie del banco (del carpintero) hay agujeros en los cuales caben
los ganchos de carpintero, que sirven para fijar maderas con las cuales se trabaja. yisnateshsha'ne pava lhajpijei pa
t'acum'e shita ts'ivee ca natcjiyanjan construan sus casas y vivan de la agricultura ("trabajaban sus siembras"). ya aj
ca nitif'in'ac'oya pava avanjasesh nava anincpes pava lhpcty papi tavujuya shi' ti ni'nysha'ne; ca jaspa ya aj
papu ca ve'lhaa papu tavujuya ca napeesha'ne pava lhniyit'apee ti lhatcum'apee no dejes en manos de extraos
despiadados todo (lo que has amontonado durante) tus aos; para que ninguno de estos extraos se sacie con tus esfuerzos de
tus trabajos (Proverbios 5: 9-10). pava yyinch'e iseem pa faran shi' papi t'acumelh'in el faran y sus ministros
aprobaron la propuesta ("las [cosas que haban] preparado eran buenas para el faran y los [que] trabajaban") (Gnesis 41:
37). pa lhacm'a japi nich'acsha'ne pa nive'lhaa papu ca nivan ja lhcajunasheeshch'ejulh ja Daniel, ja Ananas, ja
Misael shi' ja Azaras; pa lhe'naa ti yimnlhanitesh ti t'acu'mem'in ja lhcaanvacle (el rey) no encontr ningunos
jvenes como Daniel, Ananas, Misael y Azaras; por eso el rey los tom a su servicio (Daniel 1: 19). acum'eyam ca
jaytsaccuntaj pa c'ay' shta; pa anjooylheesh ca atsaccun pa ay' vitsha srveme de comer y beber; despus comers y
bebers t (San Lucas 17: 8). papi t'acuumjiin pa tojquisham jpyich, lhacumtiseshjop; lhech papi vatcjiyanjan
lhavos papi chi njclesh'e pa lhcootsjat ti chi yaijatshi pava lhcjiyanjavtes los constructores de la torre (de Babel) eran
sometidos al trabajo forzado ("eran esclavos para eso"); estos eran campesinos despojados de las tierras que cultivaban.japi
t'acumvatsham'in yitst'ajesh ca chi nclvalh ti ta'yashaisha'ne los obreros tienen derecho a ser atendidos cuando se
enfermaniysisa no te desves de tu camino, aparta tus pasos del mal (Proverbios 4: 27). taj ti caaj pa nalhu pa Jos ti
yuy'cji pa lhajpyich ti t'acum'cjiin un da de esos, Jos entr en casa para hacer su trabajo (Gnesis 39: 11).
9 USA. t'acumesh'in na Tito na joquitaj Tito trabaja con la pala ("trabaja con la pala/usa la pala para trabajar"). Ver
: yicumjat; vancacumjat; nicumjayu; yicumjamatan; cumja'mat; cumjamatsej.

t'acu' Ver : t'acuuisha'ne.


t'ac'apo' Nombre masculino; posedo. 1s: yic'apo' (yi-c'apo'). 2s: ac'apo' (a-c'apo'). 3s: t'ac'apo' (t'ac'apo'). 1pi: cats'ic'apo (cats'i-c'apo). Pl: vat'ac'apoc (vat'a-c'apo-c). forma no poseda: vat'ac'apo (vat'a-c'apo). 1 SU
BARRIGA.
2 SU ABDOMEN.
3 SU PANZA.

514

t'ac'asin Verbo, Grupo 2. 1s: jayac'asin (jay-ac'as-in). 2s: lht'ac'asin (lht'-ac'as-in). 3s: t'ac'asin (t'-ac'asin). 1pi: sht'ac'asin (sht'-ac'as-in). ESTORNUDA. Note: posiblemente emparentado con el verbo yic'as 'se raja, se
rompe' pa nivacle tayashai ti yi'esh ca vat'otivo pa yisashin'in, pa t'ac'asin'in el nivacle enfermo con tuberculosis tose y
estornuda mucho. lhai'yaash ca nt'ac'asin lhn porque tena la intencin de hacerlo estornudar ("de que estornude"). Ver
: yac'asinjatin; yic'as.

t'ach'aclech Nombre masculino; posedo. 1s: yich'aclech (yi-ch'aclech). 2s: ach'aclech (a-ch'aclech). 3s: t'ach'aclech (t'ach'aclech). 1pi: catsich'aclech (catsi-ch'aclech). Pl: vatach'aclech (vata-ch'aclech). forma no poseda: vatach'acje-s
(vata-ch'acje-s). 1 SU LENGUA (en la boca). j'tanei ti taclapjalhesh pa t'ach'aclech y as, l se lama los
labios. neecfat'eic'oya lhn pa t'ach'aclech dicen que le arranc la lengua. lha yinjuijasche, na ashi lhavjqu'e
tlhch'eetsham pa acyech; pa acyech shi' pa vatts'oos yicji na ach'aclech; t'acnashch'ejulh yiey ja Lbano na
t'acnash lha t'uych'e novia ma, miel destilan tus labios, miel y leche, bajo tu lengua; y la fragancia de tu vestido, cual
fragancia del Lbano (Cantar de los Cantares 4: 11). pava vatsjey nunatsjanjas, pa vatach'aclech cuts'aaj, pava
vatpcty yicln papu ampa ca natmenesh, pa vataychavalhjayash yisnatesh pava yyinch'e niysasach'e, pa vatfoc
vacumajey pava niysisaojos soberbios, lengua mentirosa, manos que matan a inocentes ("los [que] no son acusados"),
pensamiento que maquina planes malvados, pies que corren para la maldad (Proverbios 6: 17-18). yijts'cln'in java
t'ach'acjes sus lenguas mienten. ts'uf papu ti yijuujjam t'ach'aclech pa yi'ftsinat'in, aj, ti caaj lhja oyinche pa yueishi
pa te yivmjat lhn apenas uno se morda la lengua, (esta planta ) le picaba, ay, y si se mezclaba con aj del monte, era
mortal. meelh ti vi'seshlhavach pa t'ajayeshch'e lhacfey lhja lhpasche pa tiqu'inesh shta ti t'ach'iy'ejop lhja lhpasche
pa t'ajayesheyshi ja t'ach'acleech cuando estaban solos, le meti un dedo en los odos y despus le toc la lengua con
saliva (San Marcos 7: 33). pa yeclsshi pa t'ach'aclech nan lhjunash pa clesataj pa tlhiyjnesh'in jan lhanfanash pava
vatc'jey pava lhclishay yicavm afilan la lengua como un pual y asestan como flechas palabras envenenadas (Salmo 64:
4).
2 SU LLAMA (del fuego). ja'van na itj t'ach'aclech veo las llamas del fuego. vooi ti tapec, nich'a yimac pa lha'vitj pa
t'ach'aclech y cuando regres, estaba extinguindose la llama de su fuego. (t)chayema pa Dios papi ngeles pa yit'esh:
yijney papi lh'ngeles jan lhjunash java lhavimis, vooy papi lhcavos yijney pava its t'ach'acjes hablando de los
ngeles, Dios dice: hace de los vientos sus ngeles, de las llamas de fuego sus ministros (Hebreos 1: 7). Ver : t'ach'aclech
lhtatsuc.

t'ach'aclech lhtatsuc Nombre masculino; posedo. 1s: yich'aclech lhtatsuc (yi-ch'aclech lh-tatsuc). 2s: ach'aclech
lhtatsuc) (a-ch'aclech lh-tatsuc). 3s: t'ach'aclech lhtatsuc (t'a-ch'aclech lh-tatsuc). 1pi: catsich'aclech lhtatsuc (catsich'aclech lh-tatsuc). Pl: vatach'acjes lhtascui (vata-ch'acje-s lh-tascu-i). forma no poseda: vatach'aclech lhtatsuc (vatach'aclech lh-tatsuc). BASE DE SU LENGUA. Lit: tronco de su lengua Ver : t'ach'aclech; lhtatsuc.

t'ach'i Nombre masculino; posedo. 1s: yach'i (y-ach'i). 2s: ach'i (ach'i). 3s: t'ach'i (t'-ach'i). 1pi: cats'ach'i (cats'ach'i). Pl: vat'ach'ic (vat'-ach'i-c). forma no poseda: vat'ach'i (vat'-ach'i). SU SALIVA. Ver : t'ach'iy.

t'ach'iy Verbo, Grupo 2. 1s: jayach'iy (jay-ach'i-y). 2s: lht'ach'iy (lht'-ach'i-y). 3s: t'ach'iy (t'-ach'i-y). 1pi: sht'ach'iy (sht'ach'i-y). 1 ESCUPE.
2 SALIVA. Note: sase generalmenente con el sufijo locativo -sha'ne 'abajo' japi'lhech tsiclqui jayu shita, pa t'achiyiin jayu
shita, pa tsic'n'in jayu pa tsicln jayu shita ts'ivee ellos se burlarn de m, me escupirn, me azotarn y me
matarn. t'ach'iych'een lhtaco ts'ivee pa nijooylhach'e ti yip'ooj'e lhtaco ja sivclclhayeech pa yit'ijjqu'een lhtaco
ts'ivee ellos lo escupieron en la cara, y a continuacin le taparon la cara con una tela y daron bofetadas. pa ni clafiyish ti
tanu'yic'oya ts'ivee pa t'ach'iy'een na yitaco me aborrecen, se distancian de m y me escupen a la cara (Job 30:
10). meelh ti vi'seshlhavach pa t'ajayeshch'e lhacfey lhja lhpasche pa tiqu'inesh shta ti t'ach'iy'ejop lhja lhpasche pa
t'ajayesheyshi ja t'ach'acleech cuando estaban solos, le meti un dedo en los odos y despus le toc la lengua con saliva
(San Marcos 7: 33). Ver : t'ach'i.

515

t'aclaach Nombre masculino; posedo. 1s: yiclaach (yi-claach). 2s: aclaach (a-claach). 3s: t'aclaach (t'aclaach). 1pi: cats'iclach (cats'i-clach). Pl: vat'acjai (vat'a-cja-i) ~ t'acjai (t'a-cja-i). forma no poseda: vat'aclach (vat'aclach). 1 SU CANCIN.
2 SU CANTO.
3 SU POEMA. ju'ei jayu ca vat'aclach ca samto lhcliish voy a cantarte una cancin en castellano. navque yaclishai
t'aclaach papi p'alhaa Israel lhavos, sietech'e pava estrofas este texto ("estas palabras") es un poema del pueblo de Israel,
siete son sus estrofas. anjat'o' Dbora, anjat'o' pa ishjanesh ja ve'lha vat'aclach, avaatsha, Barac, lhs'ash ja
Abinoam, aneetsham ca achaaj napi t'cfa'sha'ne! despierta, Dbora, despierta, entona un canto, en pie, Barac, toma tus
cautivos, hijo de Abinoan! (Jueces 5:12). nava nalhus yipe'yach'e lhn pa t'aclaach pa moquitaj todos los das
escuchaban el canto del zorzal. pa vooy nqueesh yichenesh ca jaspa yishich'e pa is vat'aclach pa nintyc'oya yitsha pa
Balaan ahora lo empleaba para que cante un hermoso canto que el mismo Balaam no entenda. shtata'shei pa casclaach ca
shtant'yish jayu nos empearemos para conocer sus cantos (la fuerza espiritual trasmitida por sus cantos). meelh lhn ti
tifeshch'e pava t'acjai pa yecls lhn ti'ma pa lhclesa; yit'esh lhn: yic'utsfa, nqueesh c'acln jayu lhai'yaash ti
lhcmclqui ca'nalhu ca nich'ayich cuando (el chamn) hubo terminado sus cantos, afil su cuchillo; dicen que dijo:
amigo, voy a matarte porque has atormentando otrora a aquel joven. papi tashinshtas lhavos vapeclei'in shita pava lhcli
tashinshtas, yishich'e pava vat'acjai vatshamivos pa yijutei shita pa gracia pa Fitsc'yich los pastores volvieron con
sus rfebaos de ovejas, cantaban cnticos de alabanza y daban gracias a Dios. c'asinquiem jayu napi yivelhavot, pa
jishich'e'am jayu shta na vat'aclach yiey japi tca'va'ne hablar de t a mis hermanos, en medio de la asamblea te alabar
("cantar para t un canto entre los [que son] reunidos") (Hebreos 2: 12). cha'lheesh ti njitajei papi jclichac:
yiya'yivach, ampava caelhchaa ca catsicjaia! de balde estaban cantando los pjaros de la lluvia: ay de nosotros, no
tenemos otros cantos! pa etneshelhch'e nque vat'aclach'esh t'ajuya ti lhancaaysiyujelh'in ja lhanvacle ja
Babilonia y (ustedes) entonarn esta stira ("cancin para burlarse de") contra el rey de Babilonia (Isaas 14: 4). na
yicachi' javaclhiteshyivach, yi'Dios, javaclhiteshyivach ti jishich'e'am nava vat'acjay mi corazn est firme, oh (mi)
Dios, cantar para t con toda mi alma (Salmo 108: 1). ishjanelhey avaatsheelh pa Dios, pa ishjanshelhem pava vat'acjay
ca lhey canten ustedes a Dios, cantenle cantos a su honor ("nombre") (Salmo 68: 5). yityishch'esha'ne pava t'acjai
yishich'e saba cantar canciones. Ver : t'acchaai; acchanaaj; lhavicchanaj; lhc'aclach'esh; nicchayu.

t'acl Nombre masculino; solo posedo en tercera persona (chequear). SU LOMO (del animal). yiclnelhyic'oya pa
jaicashaaishelhaan ja lhavlhis pa jayucluquielhsha'ne, ja t'acl pa janeshelhshi la haba matado (la vaca) para nosotros
(en previsin de nuestra venida) y compramos una costilla entera y la asamos, tambin el lomo lo pusimos a asar tomars la
grasa que envuelve las vsceras, el lbulo del hgado, los dos riones con su grasa y lo dejars quemar (xodo 29: 13). pava
napu' shanantiyc, pan lhtje pan yiesh shi' pan yiesh pa yitsavalhch'e t'acl', shi' pa lhtje yiesh pa t'acjlhc, pa
nanclanesh'e jayu pava shanantiyc los dos riones con su grasa, la grasa junto a los lbulos y el lbulo del hgado junto a
los riones, todo esto lo apartar (Levtico 3: 15). Ver : lhcacl'.

t'aclcchat Nombre masculino; no poseble. Pl: t'aclcchatis (t'aclc-chat-is). YUYAL. jacheneshjop na clesataj ca
t'aclcchat us el machete para (cortar) el yuyal. Ver : t'aclc.

t'acli Verbo, Grupo 2. 1s: ja'yacli (ja'y-acl-i). 2s: lht'acli (lht'-acl-i). 3s: t'acli (t'-acl-i). 1pi: sht'acli (sht'-acli). CAE DE ESPALDAS. ja'yaclisham ja yint ca de espaldas en el agua. Ver : t'a'cl'; t'aclvoque.

t'aclc Nombre masculino; no poseble. Pl: t'aclc (t'aclc). YUYO CON HOJAS VERDES. jantsojqu'e nava
t'aclc arranco nos yuyos. ampava ca aacjicuiya, ampava t'acl'c'a, ampa ca itjtaja, clayi'e, ampajum ca
ntlh no haba rboles ni yuyos ni pasto, (el suelo) estaba limpio, no creca nada. jjjeclay ampa ca ve'lhaa ca
vatcvjiyanchiyuc'a ampa shta ca nitlh'e ca t'aclc'a no haba an plantas cultivadas ni brotaban yuyos. yeishiyan'in
pa cuvyutaj ca nicaajtajem pa t'aclc el asno rebuzna cuando encuentra hierba ("el que haya yerba para l hace rebuznar
al asno"). Ver : t'aclcchat.

516

t'aclvoque Nombre femenino; posedo. 1s: ya'clvoque (y-a'cl-vo-que). 2s: a'clvoque (a'cl-vo-que). 3s: t'a'clvoque (t'a'cl-vo-que). 1pi: casclvoque (cas-cl-vo-que). Pl: vatclvoquei (vat-cl-vo-que-i). forma no poseda: vatclvoque
(vat-cl-vo-que). 1 SU SACO.
2 SU CHALECO. Ver : t'acl'; t'acli.

t'afai Verbo, Grupo 2. 1s: jaifai (jai-fai). 2s: lhatfai (lhat-fai). 3s: t'afai (t'a-fai). 1pi: sht'afai (sht'a-fai). 1 CHOCA CON
VIOLENCIA.
2 EMPUJA.
3 RODEA.
4 CIRCULA.
5 ENCORRALA.
6 HACE UN DESVO. t'afaich'e lhavj na tsutshenilh na jpyich un alambre tejido rodea la casa. jquei ja Fischat, taj ti
jaifai me fui a Fischat, pero tom un desvo. yijo'ji lhcachi'vat pa nvyish yamjey ti shalhaa lhpa camin eshey ca
natfayesh, pa lhech tlhesh'e ti yichcojojoy ti tayshi na nvyish dorma en medio del camino hasta que llegue un camin
que casi lo atropell, pero (lo vio) y pudo echarse al lado ("apartarse") del camino. yiey pa yie' ca nit'ichay clee, pa lhech
yie'jop ts'ivee ti t'afaych'e lhavj pa tach'ansha nava lhasinc donde l se sentaba para descansar un poco, all ellos se
sentaban en torno a l para escuchar su predicacin. na afelhcheyish lhjunashjulh ja vat'iyjatshiy ti clamam'in jan
yich'e' ja isshi' tjayetas t'i'; na acachi' lhjunashjulh ti chiyaclpju pa trigo ti t'afaych'e lhavj java yucshi lhavs tu
ombligo ("tero") es como una nfora redonda ("lisa") que contiene vino sabroso; tu vientre es como un montoncito de trigo
rodeado de flores rojas (Cantar de los Cantares 7: 2). ti tjcjanesh pa cotsjaat papi c'afquelhay bolivianos, ni
nanchavaaysha papi lhanvacles paraguayo lhan'e papi nivacle ni nanchayujat'in pa lhech t'lhe ti vatcafiyan vitsha pa
t'afayjop pa ujjaam cacique pa lhech vatvatclnjayash lhavo' Tofaai, ca jaspa natcaatsha'yesh pa lhcootsjat, shi' ti
vanenelhsha'ne papi c'afquelhay paraguayos cuando los soldados bolivianos ocuparon el territorio, no se enfrentaron con
("precibieron") las autoridades paraguayas, pero los nivacle no les dieron buena acogida, sino que confiaron su defensa en s
mismos juntndo sus fuerzas con el gran cacique de guerra Tofaai para vengar sus tierras, y trabaron amistad con los soldados
paraguayos. t'afaitajvatch'e (los caminos) se cruzan. lhacm'a japi lhavatclnjafas ti tanjuyyijulh, yamjop ti
t'afayjop ja yijpyich ti vataasclansha'ne ti tanecletyi todos sus guerreros se vuelven contra m, se fueron hasta mi casa
para cercarla y se preparan a atacarme (Job 19: 12). pa lhech nuut pa nam pava jooyjoyitas pa tif'apee pa t'ichavat papi
israelitas, vooy ti nich'a nalhu pa caaj pa yiyaas t'afaych'e lhavj pa t'ichavatpor la tarde, una bandada de codornices
cubri el campamento; por la maana, haba una capa de roco alrededor del campamento (xodo 16: 13). yiey pa yie' ca
nit'itshay clee, pa lhech yie'jop ts'ivee ti t'afaych'e lhavj pa tach'ansha nava lhasinc donde l se sentaba para
descansar un poco, all ellos se sentaban en torno a l para escuchar su palabra. pa necjc t'afayesh lhpa camin pa
chiychajei pa vatcafetatsivat ujesh ti vo'mat el nio fue atropellado por un camin y lo llevaron al hospital muy
herido. nam'ay jayu pava nalhus niysisa, pa caaj jayu papi naac'utsfasa pa yisnatesh jayu pa t'afaych'e avj, pa
tiyjqu'e avj jayu te llegarn das en que tus enemigos te rodrearn de trincheras, te sitiarn y te cercarn por todas partes
(Lucas 39: 43).

t'afcatoo Nombre femenino; posedo. 1s: yifcatoo (yi-fcatoo). 2s: afcatoo (a-fcatoo). 3s: t'afcatoo (t'afcatoo). 1pi: cats'ifcato (cats'i-fcato). Pl: vat'afcatoc (vat'a-fcato-c) ~ vat'afcatos (vat'a-fcato-s). forma no
poseda: vat'afcato (vat'a-fcato). 1 SU CODO.
2 SU ESQUINA.
3 SU CURVA. lhja utej lhja yapun papi jpyjey lhavos yalhpan'e ti chiyan'e lhpa t'afcatoesh pa jpyich la piedra que
desecharon los arquitectos es ahora ("de repente") la piedra angular (San Marcos 12:10). tanchavatiy ca
lhjunashach'evatjulh j pava yichatjulh t'afcatos hay que cuidar que las cuatro esquinas (de la casa) sean iguales. falsa
escuadra chi yeijanesh nque lhcumjavo na t'ajuiya ca chi nclhanit pa t'afcato' pa lhjunash falsa escuadra se llama
esta herramienta, sirve para mostrar cmo es un ngulo recto. ti yamey lhja t'afcato'esh pa yicheipacham ja lhcaavju
yivooyshi ja lhajpyich lhj lhech cjecl lleg a una esquina y cruz por la calle, buscando la casa de aquella mujer.

t'afcos Verbo, Grupo 2. 1s: jayifcos (jay-ifcos). 2s: lht'afcos (lht-afcos). 3s: t'afcos (t'-afcos). 1pi: sht'afcos (sht'afcos). 1 SE ARRASTRA.

517

2 VISITA DE NOCHE A LA NOVIA. yitsefeshsham pa'lhech juutshinaj pava c'utjanis pa t'afcs ti vapecl'in (el rbol)
hinc sus espinas en los toba, que regreasaron arrastrndose. yamtajei papi nich'acsha'ne pa lhojo'vat, t'afcstajei ts'ivee,
taj ti ni ve'lhaa ca natcuumjulh papi nich'acsha'ne, pa vapeclei lhn atesha se acercaron muchachos para afilar con las
chicas, pero ellas no admitieron ni uno solo, as (los muchachos) regresaron de balde. pa Fitsc'yich yivclanjatsha'ne
pava na lhjunashvatc'oya yaquisitis ni tiyicla chi' pava vatavcli chi' pava t'afcos'e cotsjaat Dios hizo las distintas
clases de animales, los salvajes, los domesticados y los reptiles.

t'afc'utivai ~ vat'afc'utivai Verbo, Grupo 1 (solo en tercera persona). ES VERDE. Lit: color de la hiel Ver : lhat'afc'ut.
t'afiiy Verbo, Grupo 2 (chequear). 3s: t'afiiy (t'a-fii-y). 1 CONFA.
2 ES CORAJUDO. pa lhech'e ti ve'lha ti t'afi'ya capi lhchifas lhach'e en l solan confiar sus compaeros. taj ti caaj japi
napu' niyija ca yivelhavot'eelh t'afiyelhyitshi ti yieelhyitshi pero haba aquellos dos falsos ("no-verdaderos") que se
haban infiltrado y estaban entre nosotros (pretendiendo ser) nuestros hermanos (Glatas 2: 4). Ver : yifiiy.

t'afinach Nombre masculino; posedo. 1s: yifinach (yi-fin-ach). 2s: afinach (a-fin-ach). 3s: t'afinach (t'a-finach). 1pi: casfinaach (cas-fin-aach). Pl: vatfinjai (vat-fin-ja-i). forma no poseda: vatfinaach (vat-fin-aach). SU
AAPA. Note: dcese de la vain a molida de algarrobo que se come chupando Lit: su-chupado Ver : yifin; t'afinjan; finc.

t'afinjan Verbo, Grupo 2. 1s: jaifinjan (jai-fin-jan). 2s: lhatfinjan (lhat-fin-jan). 3s: t'afinjan (t'a-fin-jan). 1pi: sht'afinjan
(sht'a-fin-jan). 1 TOMA ALGARROBAS PISADAS.
2 TOMA AAPA. lhja ta'voiyei pa vaclan ti'ma, nivacle tuj pa nicltsich, t'afinjanch'e nivacchei pa tcmcich'e cuando
haba una fiesta de iniciacin de una muchacha ("la que recin tena sus reglas"), los hombres coman maz, las mujeres
tomaban aapa. Ver : t'afinach; yifin; finc.

t'afoot Verbo, Grupo 2 (solo en tercera persona). 3s: t'afoot (t'a-foot). DESBORDA. t'afot'in desborda (el ro, el vaso...) Ver
: fot; yifootjat.

t'aftuui Verbo, Grupo 2. 1s: ja'yiftui (ja'yi-ftu-i). 2s: lht'aftui (lht'a-ftu-i). 3s: t'aftuui (t'a-ftuu-i). 1pi: sht'aftuui (sht'aftuu-i). 1 VENTOSEA.
2 LARGA UN PEDO. pa chi yji'a lhn pque c'utsaaj lhanqu'ei Fiyat Lhac'o', teetsha ca - te - meelh ti t'aftuui ca
fi'yataan hablaron al anciano que llamaban Culo del Viento Sur, a lo mejor porque cuando largaba un pedo, sala el viento
sur. Ver : lhafuut.

t'ajai Verbo, Grupo 2. 1s: ja'yajai (ja'y-ajai). 2s: lht'ajai (lht'-ajai). 3s: t'ajai (t'-ajai). 1pi: sht'ajai (sht'-ajai). 1 TOCA.
2 MANOSEA.
3 EXTIENDE EL BRAZO.
4 ABORTA. Note: siempre se usa con sufijo pa tcavts'aclayesh jumja Jess, pa t'ajaya jqueey ti yit'esh: jayeesh'am ca
avatsjan! Jess le compadeci, lo toc y le dijo: queda sano! (San Marcos 1: 42). meelh ti tpeycheyesh ja Jess pa
yitsavalhshamjop japi voqu'evatich'e, pa tlhey t'yiish ja Jess ti t'ajaya lhja t'uyjatshiy al escuchar hablar de Jess,
(la mujer) se mezcl en el gento (se fue derecho en medio de los que seguan"), y acercndose detrs de l, le toc el vestido
(San Marcos 5: 27). pa yit'eshlhavne ts'am: ca jayajaytaja atesha lha t'uyjatshiy pa javatsjan jayu pensaba ("se deca
lentamente en s misma"): si le toco el vestido, quedar sana (San Marcos 5: 28). lhavan napi nivacle ti nact'at, pa
lhteesh: she papi t'ajayyi? ves que la gente te est apretujando y dices: quin me ha tocado? (San Marcos 5:
30). lhavaatsha t'aja'yei pa vattjji, pa nic'at'ei yi yineichisham, pa yipontesh pava yucuvec l sac un sombrero, lo
abri y lo alz, y lo llen de pan. scum anc'at'eelhyic'oya ti c'uyaam, t'ajayey'in lhn pa tsuyey
vatvalhjavat branme (la puerta), que tengo fro, meti su mano por una ventana entreabierta. t'aja'yei pa lha'vitj na,
jojjiclai cjopji! toc (la ceniza de) su fuego, todava est caliente! yachajeshch'e pa yecl' ti t'ajaitajshicham volvi a
meter el palo abajo (dentro de la cueva). pa t'ajayei pa vatovalhjavat toc la ventana. t'eshei ni ajaich'e lha yitsejcasi
me tocaste ("no me tocaste") en el ojo. vooy pa tavclaj yiclqui jayu pa cltaj yiey lhpa lhvjoque', pa lhech pa
t'ajaych'e jayu pa lhavaash pan yich'e' pa tos el nio jugar con la cobra en su agujero, meter la mano en el escondrijo de
la serpiente (Isaas 11: 8). jaychavalhtajey ca ninachyijulh ca natcuumyijulh, ca nivatsavatyijop ca netnyam pa
Lhcaanvacle lh'Dios, pa nanjooylhataj ca nit'ajayeshyi na lhpct nan yie' na yiyasha, pa lhechtajesh ca nivmjateyam
lha yishttaj yo me imaginaba que saldra para verme y que, puesto de pie, invocara al Seor, su Dios, pasara la mano

518

sobre mi parte enferma y me librara de mi lepra (2 Reyes 5: 11). pan t'aplhua ti nivat'aj, pa ve'lha papu lhech pa
t'ajayeshfach'ee pa t'ituuc; pa lhechesh lhpan yiclvalhesh pa ycfeesh pa isash yuc pa t'ituuc pa yit'esh: nque
tanyinfach'ee llegado el momento de dar a luz, uno de ellos (los mellizos) sac una mano, la comadrona ("la que la
cuidaba/la encargada") se la agarr y ele at una cinta roja, diciendo: ste salio el primero (Gnesis 38: 28). lhj lhech
tlhey t'yiish ja Jess pa t'ajaya pa yj'esha'ne lhja t'uyjatshiy; lhayaash ti yaychavalhey ti yit'esh: ca jayajaitaja
atesha lha t'uyjatshiy pa javatsjan jayu ella se acerc por detrs a Jess y le toc el borde de su manto ("donde terminaba
su vestido"); pues ella se deca: con slo tocar su manto, yo sanar (San Mateo 9: 20-21). pa taclaj t'aja'ya ja cha'nu
t'ajuiya lhechin lha'vinot chi yicusinatshi pa itj chi yilhnesh pa carbon el nio toc la ducha cuya agua se calentaba
con (la estufa de bao de) carbn. ca niyvantajeesh java chiyuijat'esham java clavos java lhpcty, ca niyajaytajaa, ca
niyajaytajaa shta ja chiytsefesh'esham ja lhavlhi', pa tanca yu'janesh si no veo en sus marcos la marca de los clavos, si
no meto el dedo en el lugar de los clavos y la mano por su costado, no creer (San Juan 20: 25). pa t'ajayeshchisham ja
lhpct ti t'ajuijulh japi lhc'utsfas levant la mano contra sus amigos. t'ajayesh'apee pava lhpcty pa t'alh'apee
ts'ivee les imponen las manos y oran. jayjiesh'a aven ca anfacleem lhca amimi ca yaaj ca nt'aja'yei anque noyante
haba dicho y redicho que le digas a tu mam que no toque este porongo. yaaj ca anajai'yi! no me toques!
4 ABORTA. lhja nivacche t'ajaiyei pa taclaj la mujer ha abortado. Ver : t'apai; t'ajavat.

t'ajavat Verbo, Grupo 2. 1s: ja'yajavat (jay'-aja-vat). 2s: lht'ajavat (lht'-aja-vat). 3s: t'ajavat (t'-aja-vat). 1pi: sht'ajavat
(sht'-aja-vat). 1 SE TOCA.
2 JUNTA LAS MANOS.
3 JUNTA LOS BRAZOS. t'ajavatjulh pa t'aalh, yit'esh: Lhcaanvacle, ats'efenesh ca ya aj ca vacatsnelh na yas junt las
manos rogando: Seor, aydame que no tenga que separarme de mi hijo. Ver : t'ajai.

t'ajiyaj Verbo, Grupo 1 (solo en tercera persona). ES MARRN.


t'ajotsech Nombre masculino; posedo. 1s: yajotsech (y-ajots-ech). 2s: ajotsech (ajots-ech). 3s: t'ajotsech (t'-ajotsech). 1pi: casjotsech (cas-jots-ech). Pl: vatjotsjes (vat-jots-je-s). forma no poseda: vatjotsech (vat-jots-ech). SU
AMPOLLA. Ver : yajot2.

t'ajovayi Ver : lhjovayi.


t'ajj Nombre masculino; posedo. 1s: yajj (y-ajj). 2s: ajj (ajj). 3s: t'ajj (t'-ajj). 1pi: casjj (casjj). 1 SU CANTIDAD.
2 SU NMERO. yij' ajalh ti lhet t'ajjqu'e ti lhatcashaayshelh pa acac'ovat'elh? decme, por favor, es verdad que ustedes
vendieron su chacra a este precio? papi tsitenas'e yameyshi 592.000 pa t'ajj la ciudad cuenta con 592.000 habitantes
("el nmero de habitantes alcanza 592.000"). tif'inc'oya lhacm'a pan t'ajj pa lhajpyich le quitaron todo lo que tena
en su casa. pa ventaj ti yichenei lhpa lhja'ya papi lhayaya ca nt'aalhsha pava ve'lha ts'ivee lhtsjei nan t'ajj nava
chi yuqu'e y luego dicen que mand a la esposa junto a su abuela para pedirle una de cada especie de semillas que se
plantan. pa tocoj uj ti niy'jayu vooisha'ne pa yint, yicheshey ts'ivee pan t'ajjesh pava vishinic, taj ti yimch'esha'ne
lhacm'a una lechuza tena mucha sed buscando agua en todas las lagunas, pero se teminaban todas. yiyjiesha lhpa
lhja'ya ca nasclaneemsha'ne tatsha pava lha'vajujavos pan t'ajj le pidi a su esposa que le prepare todo lo necesario
para traer miel. lhan'e java vojotas pa t'ecletshamsha'ne ja tovoc pa yiylhp'ojisha'ne ; java lhech vojotas dos mil ja
t'ajjjam pero los cerdos se precipitaron al ro y se ahogaron; aquellos cerdos eran dos mil (San Marcos 5: 13). pa ya aj
na ca na'shesh'apee pa t'aj'jesh ti cuarentaesh ti chiyc'n'in, jaspa tanca uja'esh ca chinclyitesh pa lhech achifaelh,
jaspa tanca naychavalhey ca ninuntelh'ajulh avaatsheelh que no le den ms de cuarenta azotes, para que no reciba
demasiado palizas de (ustedes) sus compaeros, para que no se piense que haya sido humillado ante ustedes ("no se ha
exagerado respecto de ustedes") (Deuteronomio 25: 3). ja yaj'jelh ja chiclayinjat Cansv, ya'chi', pa nque ja onaj,
ya'pu'janaelh ramos todos, mi hermano mayor finado Cansv, yo tambin, igual que mi hermano menor, ramos
tres. acum'e shita pava napu'yama caspaschei pa t'ajj lhacm'a java vatacli chi' java yaquisitis isissha'ne chi' pava
lhja'yasesh; vooi pava yaquisitis ni isisasha'ne, ve'lhaach'e, chi' pava lhja'yash ts'ivee; lhech t'aj'jeeshch'e jayu shita
pava'na jcls vanashaan na vs, t'aj'jajulh pava cjecli pava yitsji toma siete parejas de cada especie de animales,
tanto de los animales puros como de los impuros, cada uno con su pareja; del mismo modo, de todos los pjaros que vuela por

519

el cielo, cada uno macho con hembra. yajatesh ti jajutey pa yishameesh pa yi'Dios ti jaychavalhey'ac'oya pa
yalhjayash'in lhayaash ti c'aya'esh pa encheyasha shi' pa niacacujayashaa ja Lhcaanvacle Jess, shi' jan t'ajj japi
yitst'ajesh pa Dios doy gracias a Dios siempre que te recuerdo en mis oraciones, porque oigo hablar de tu fe y amor al
Seor Jess y a todos los consagrados (Filemn: 4-5). jacayjatey'am jayu pa is avtjayetachat, ja't'ajesha ca ajulhjatey
ca jashayanesh'am jayu pa peso pa ca t'ajjtajach'e yo te dar en cambio una ("tu") buena via o, si prefieres, te pago en
dinero (1 Reyes 21: 2). pan t'ajj papi nivacle yu'ei ts'ivee pava lhaiyiy, j'tinei pa ampa ncji', lhetlha
t'ajjem todos los hombres que las tiraban (las anguilas) en direccin de su bolso, y ninguna sali, todas quedaron ("igual
su nmero para ellos"). papi'lhech nivacle cinco mil pa t'ajj, ni chi natsjulhesh papi cjecli shi' papi taclas eran
unos cinco mil hombres, sin contar las mujeres ni los nios. yiey nc ja necjc yichaj'in java ve'lhanjesh yucuvec
shi' java napu' sajech, taj ti tanca nitajulhsham japi lhech jan t'ajj aqu hay un muchacho que tiene cinco panes y dos
pescados, pero qu es eso para tantos? (San Juan 6: 9). lhech lhjunash jayu shta pa ve'lha nalhu ca napu' namtajesha ca
natmentaj'ash'in, ca niteetajesh: jatatvaych'aclajesh jayu shta na yifanishyivach, pa lhet t'aj'jeesh ca
avmjatemch'een vitsha asimismo si siete veces al da te ofende y dice: me voy a arrepentir de lo que yo hice, perdnalo
siete veces ("tantas veces") (San Lucas 17: 4). pa yitntas'e papi lhcles pa lhech'e; ti clech'e pa caaj yitsha papi lhcles,
pa nque lhjunash ti vatclnat'een pa t'ajj all iban creciendo sus hijos; stos, a su tiempo, tuvieron tambin hijos, y as
fueron multiplicndose cada vez en mayor nmero ("se multiplicaba su nmero"). lha atinshanja yaash nava napu'njesh
na t'ajjqu'e' tu moneda ha producido diez veces ms. ja t'aj'jesh java nalhus ti javo'qu'esha'ne ts'ivee pa tanca
ve'lheesh ca yaalhsha japi chinvacleyanesh(sh)a'ne japin yisclanch'e japi yichifas ca nasnateshyam pa vatishjanjavat
chiynesh pava yecly shintincutacuy en todo el tiempo en que viaj con ellos, encargu acaso a algn juez (de Israel), a
los que mand gobernar a mi pueblo, que me construyese una casa de cedro? (1 Crnicas 17: 6). japi lhavcashanjas'am
yaashc'oya pa t'ajj nava catiis pava fanjay tatjsj pa yif'yn la langosta muda la piel y vuela (aunque) tus
comerciantes ("los comerciantes para vos") son ms que las estrellas (en el cielo).
3 ALGUNOS. pa t'ajj papi cjecli algunas mujeres. pa netshamch'e japi t'ajj j' japi lhech yinlhjnchat(t)ajesh ja
Jess pa ca t'nasha ca ninvoyeeshch'e pa yit'eshvatsham'in algunos se levantaron y declaraon en falso contra Jess (San
Marcos 14: 57). pa t'ajj j japi judos nincacuesh pa tayelhvane ja Pablo shi' ja Silas algunos de los judos se
convencieron y se unieron a Pablo y Silas (Hechos 17: 4). t'ajjqu'e pava yincpes hace algunos aos.
4 CUNTOS? Note: en esta ltima acepcin va precedido de ta...? ta t'ajj pava manlhats'ee? cuntos pocos
quedan? ta t'ajjjam lhacm'a? cuantos son en total? voy a contar cuntos caballos hay en el corral. tif'inc'oya
lhacm'a pan t'ajj pa lhajpyich le quitaron todo lo que tena en su casa. na t'e pa t'ajj cootsjatiyis chi
suiyeshshi cque jpyich? cuntos ladrillos se van a necesitar para esta casa? Ver : t'ajjam.

t'ajjam Nombre masculino. 2s: ajjam (ajj-jam). 3s: t'ajjam (t'-ajj-jam). 1pi: casjjam (cas-jjjam). Pl: vatjjamsha'ne (vat-jj-jam-sha'ne). forma no poseda: vatjjam. SU FAMILIA. ca acaatjattaj pa
ajj'esham si quers tener familia. mjaam lha vatvjatshi shi' lhacm'a na ajjam entra en el arca con toda tu
familia (Gnesis 7:1). lhacma papuque ti lhantclishjesesh pa Jediael, papi lhanvaclesesh pa t'ajjam shi' papi
yifiiy vatclnsha'ne ti yijp'yesh pa vatvatclnjayash; pa yameyshi dicisiete mil doscientos nivacle todos ellos eran
descendientes ("nietos") de Yediael, jefes de familia y guerreros valientes ("eran valientes al pelear y hbiles en la guerra");
contaban con (un ejercicio de) dicisiete mil doscientos hombres (1 Crnicas 7: 11). na t'ajjam tc'a'eva'ne na jpyich la
familia se reune en la casa. vooy pa t'ajjamsha'ne papin yi'shi' papi lhchifas pa nachey'in ti yefenesh ti
yuyelheyvancji pava napu'yama nalhus sus parientes, que vivan en los pueblos, tenan que venir a ayudarlos por turnos
("entrando por turnos") de siete das (1 Crnicas 9: 25). pa Lhcaanvacle naclyit'apee jayu lhacm'a java tavijatay ti
lhasnatshem ja t'ajjam ca Sal ca ancayjtajesh na lhanvacleyash el Seor te hace pagar por la matanza ("te har
sufrir dificultades que has ocasionado") de la familia de Sal, cuyo trono has usurpado ("que continuaste con su reino") (2
Samuel 16: 8). istaa ca antvaclu'a na ajj'esham shi' napi achifas tens que olvidarte de tu familia y de tu gente. papi
chinclanshi pava lhcnshiyis shi' papi chiyt'vsey pa lhaso', papi lhech sasjop jayu ca chinvashansham pa t'ajjam
pa Lhcaanvacle no se admite en la asamblea del Seor a quien tenga los testculos machacados o haya sido castrado

520

(Deuteronomio 23: 1). cque ya'shesh ca avntyitey pa nalhu ca acaatjattaj pa ajj'esham sto es importante saber si
quieres algn da tener familia. jatifeshch'e ti jasinqui pa lhjunashvach pa vatjjamsha'ne yo haba terminado de
hablar sobre las relaciones familiares. Ver : t'ajj.

t'ajj lhaach'e Modismo. 1 BASTA PARA HOY!


2 ADIS! Note: expresin de despedida corts t'ajj lhaach'e nque nalhu basta para hoy.

t'ajp'cl'lha Nombre masculino; posedo. 1s: yijp'cl'lha (yi-jp'cl-'lha). 2s: ajp'cl'lha (a-jp'cl'lha). 3s: t'ajp'cl'lha (t'a-jp'cl-'lha). 1pi: cats'ijp'cl'lha (cats'i-jp'cl-'lha). forma no poseda: vat'ajp'cl'lha
(vat'a-jp'cl-'lha). SU TOTAL. Ver : yipjacln ~ yijp'cln.

t'ajte Nombre femenino; posedo. 1s: yajte (y-ajte). 2s: ajte (ajte). 3s: t'ajte (t'-ajte). 1pi: cats'ajte (cats'-ajte). Pl: vat'ajtei
(vat'-ajte-i). forma no poseda: vat'ajte (vat'-ajte). 1 SU(S) SENO(S).
2 SU(S) PECHO(S).
3 SU(S) TETA(S). lhja catsich'inj ampava t'ajteya nuestra hermanita no tiene pechos. nava ajte pa tapychishamch'e,
vooy nava ayees pa tlhshi', taj ti apjcl'lha ti atsi'shaan tus senos se afirmaron, tu cabello brot, pero estabas
completamente desnuda (Ezequiel 16: 7). ta t'e lhayaash ti chitsan'esha'ne java vat'acjatsuy shi' ti chitsifitsjanesh java
vat'ajtey? por qu me puso alguien en su regazo y unos pechos me dieron de mamar? (Job 3: 12). lhan'e lhavaatsha
pitojesh lhn pava t'ajteiyesh yisnatesh, yijnch'e pan lhjunash papu ti nich'a lhutsjayech'esh, nan lhjunash lhpa
lhutsja lhse nich'a t'ajtei pero l estaba modelando unos senos como de una jovencita, imitando a los pechos de una chica
cuando recin le crecen los senos. nava ajtey lha'yasha java napu' tashinshas nava napu'ji tashinshas ti tac'uutshi java
yucshi lhavs tus pechos, dos cras mellizas de gacela que pacen entre rosas ("flores rojas") (Cantar de los Cantares 4:
5). tajulhtajey ca alhecha na checla', ti lhti'fesh java t'ajtey lhja mimi; lhech lhjunash ca c'avantaj'e yiey java
lhcaavjuc pa isjop ca c'afin, pa ampapu ca nasclquiesh ojal fueras mi hermano amamantado a los pechos de mi madre;
al verte en las calles, te besara, sin que la gente me despreciara (Cantar de los Cantares 8: 1). yin'ateesh ts'ivee ti
t'apacunac'oyaan java t'ajtey pa yivmjatshic'oya ja lhutsjayash all fueron manoseados sus pechos y perdieron su
vitginidad (Ezequiel 23: 3). Ver : t'ajtei; t'ajtevoque.

t'ajtei Verbo, Grupo 2 (chequear). 3s: t'ajtei (t'-ajte-i). 1 TIENE SENOS.


2 LE CRECEN LOS SENOS. lhan'e lhavaatsha pitojesh lhn pava t'ajteiyesh yisnatesh, yijnch'e pan lhjunash papu ti
nich'a lhutsjayech'esh, nan lhjunash lhpa lhutsja lhse nich'a t'ajtei pero l estaba modelando unos senos como de una
jovencita, imitando a los pechos de una chica cuando recin le crecen los senos. Ver : t'ajte.

t'ajtevoque Nombre femenino; posedo. 1s: yajtevoque (y-ajte-vo-que). 2s: ajtevoque (ajte-vo-que). 3s: t'ajtevoque (t'-ajtevo-que). 1pi: cats'ajtevoque (cats'-ajte-vo-que). Pl: vat'ajtevoquei (vat'-ajte-vo-que-i). forma no poseda: vat'ajtevoque
(vat'-ajte-vo-que). 1 SU SOSTN.
2 SU PORTASENOS. Ver : t'ajte.

t'ajui Verbo, Grupo 2. 1s: jaijui (jai-jui). 2s: lhatjui (lhat-jui). 3s: t'ajui (t'a-jui). 1pi: sht'ajui (sht'a-jui). 1 SE DIRIGE
A/HACIA.
2 ES PARA.
3 SE ENFRENTA CON.
4 SE OPONE A.
5 SE APARTA DE.
6 ES DIFERENTE DE. alhunelhey ja yitsaat yie' jan lhatjuyeelhshi jayu! vayan al pueblo de enfrente ("que ser donde
ustedes se dirigen") (San Marcos 11:2). pa yich'in japuquee pa yi'van ts'ivee ja cuvyutaj ja vancfeesh'e lhavj ja
lhashi, yie' ja nyish t'ajuysham ja yitsaat se fueron ellos y encontraron el burro atado al lado de la puerta en el camino
que entraba a la ciudad (San Marcos 11:4). taj ti caajyam na ve'lha ti jayjuyesh'ajulh: pa ni lhjunashajulh lhapesh ti
nich'a ja encheyash nqueesh pero tengo algo contra t: has abandonado tu amor del principio (Apocalipsis 2:4). ta,
jasnatshem pa ni isa' pa Fitsc'yich pa jaijui'ajulh shita pap, he pecado contra Dios y contra vos tambin.ca ni
eetajeesh pa jayjuy'ajulh jayu tatsha pa c'anjclesh jayu na chitsecl'lha yiey na lhc'o'vat, ca ni eetajeesh ti
lhtatvaych'aclajesh na ajunash si no quieres, te opondr y remover tu lmpara si no quierres arrepentirte (Apocalipsis

521

2:5). lhech na ajuishi ca javm'ash tatsha yiin! ah te vas para que te mate enseguida! ventaj pa jacatsnelh, nque
t'ajuishi jap'elh, nque t'ajuishi jap'elhcha y all nos dispersamos, algunos por ac, otros por all. yen ca naclanshi lhpa
lhtsej lhfayishey lhacm'a papi lhech nivacle ca jaspa ya aj ca ve'lhaaesh t'oyish'e ca natjuyjulh pa lhech ca
nivatclnelhsha'ne quera sacarles el ojo derecho a todos los hombres para que nunca ms pudiesen combatir contra l. pa
nijooylha ti t'ajuyey'in ts'ivee pa Micmas pa lhech yan'e'jop pa t'ichavat, yiey pa lhum'cjinucjulh pa Bet-Avn y
siguieron rumbo a Micmas, donde asentaron su campamento, que queda hacia el este de Bet-Avn (1 Samuel
13:5). avaatsheelh atsifonieshelh lhatjuye'lha napi yiey na cotsjaat; ca nivmtajshi pa t'ac' pa tsifoni, pa sasjop ca
chinucatiyanshi shta; pa ojey, tanca chinatcum'e, chiyvm jayu jaspa nit'sch'een papi nivacle ustedes son la sal de la
tierra; si la sal se vuelve inspida, no se le puede devolver su sabor ("ya no se puede salar"); no sirve para nada ("es intil, no
se la puede usar"), se desgasta solo para que (sirva para que) la pisen los hombres (San Mateo 5: 13).jayinjuyshichamc'oya
jamata cotsjaat na yitaco ca rostro en tierra ("dirig hacia abajo atajando contra la tierra mi cara") (Ezequiel 3:
23). tsi'sha ca atychatesh'avne na av'ojiyash, ti av'ojiyem ti lhatjuyjulh na Lhcaanvacle a'Dios solo reconoce tu
maldad, porque te rebelaste contra el Seor, tu Dios (Jeremas 3: 13). shnapec, tan ca atju'yesh ca a'van pa volvamos, no
sos capaz ("no sos para") de encontrar nada. asclaneshch'ec'oya pa nyish ca natjuya pa Lhcaanvacle; atstjatelhem
shta pa nyish lhas preparen (ustedes) el camino al Seor, enderecen sus senderos ("enderecen para l el camino su-hijo")
(San Marcos 1: 3). ta! uj na yifanishyivach jayjuyjulh pa Dios, jayjuy'ajulh shita pap! mucho he pecado contra Dios,
y contra t tambin (San Lucas 15: 18). yichen papi lhech yitsji yit'yish lhavos jcl'esh ca natjuyei pa Belen orient a
aquellos varones sabios para que se dirigieran a Beln. japi lhech jatisesh pa Satans jaspa nivntyitesh pa ya aj ca
natjuyeshjulh ca nineetsha pava niysisa pa Dios a ellos les he entregado a Dios para que aprendan a no blasfemar (1
Timoteo 1:20). ja yenach t'ajuyey ja lhcac'ovat acj'e, ti yic'utsjat'ey pava lhcly shi' ti yit'ovsch'e java lhavs
yucshi mi amado ha ido a su jardn oloroso para pastorear su rebao y para cortar flores rojas (Cantar de los Cantares 6:
2). ya aj ca asnatesh pava niysisa ca yinch'e t'ajuyjulh papi nacafiyan avaatsha no trames daos contra l que te tiene
confianza (Proverbios 3: 29). atatvaych'aclajshey lhja utiyuc Seir pa asinquiem na yey ti jayjuyjulh ponte de cara al
monte Seir y profetiza contra l ("yo me enfrento con l")! (Ezequiel 35: 2). nan lhjunash ca mtajch'e pa nyish ca
achaajtajei pa Fitsc'yich pa acufaijat pa aichavalhei shta pa ach'inish ti caajem pa ti t'ajuitajesh'ajulh, ani'e pa
acufaijat pa vatt'alhja'vat, pa mapeclei'ach'e pa atatvaich'aclaja pa ach'inish si ests de camino para llevar una ofrenda
a Dios y recuerdas que tu hermano tiene algo contra t, deja tu ofrenda ante el altar, vulvete y reconcliate con tu
hermano. meelh ti jacatsnelhvatc'oya japi yivelhavot pa jayjuy'elheyshi ti jatstjatelhey ja Cos cuando nos
separamos (unos con otros) de nuestros hermanos, zarpamos y navegamos directamente a Cos (Hechos 21: 1). yentaj ca
nvatc'usinatesh'in pa lhamanlhajayash pa yiclqui shita pava lhpesoc pa ampa ca lhaichavalhjayasheesh ampa j yi'ei
t'ajuishi pava nalhus quera disfrutar de la vida y malgast su dinero sin pensar para nada en el futuro. nque tanca
natjuyelh'a avaatsheelh! no se metan ustedes en mis asuntos! vena lhatjuyeelhshic'oya na is nyish ustedes se han
apartado del camino bueno. pa ti t'ajuyei papu ti yich ca'tajesha pa ti tlhshi' ti nam el lugar adonde uno va o de donde
uno viene. tan ca atju'yesh... no sos capaz de... na lhaviim t'ajuishi pa yit'esh ti t'ajuishi el viento sopla hacia donde
quiere. ca ama papu ca natqu'iyytay shi' ca niyjaan pap'elh, na yiyatjayash ve'lha ti jayjuyesh'ajulh
a'vatcasin aunque nadie acuse y ordene a otro, mi pleito es solo contigo, sacerdote (Oseas 4: 4). ni ntaastaijoom jayu
shita pava lhnashjavtes cate'e ti vena pa t'ajuitajshi lograremos superar las dificultades ("no sern desconocidos los
cazaderos") (del idioma) aunque hay diferencias. pa Elias nijova'yeshem pa lhaiyasha lhech pa lhavc pa lhcaanvacle;
yicltc'oya pa yichei pacham pava t'ajui'evatjulh cotsjatis, ca chi' shita ca natcum'elhatam pa yi'ei pa Fenicia Elas
tema la clera del rey; huy cruzando la frontera y se refugi en Fenicia.ats'efenelh ca shtajuyjulh japi niyc'utsfaseelh,
lhayaash ti cha'lheesh pa t'efenjayash pa nivacle aydanos contra el enemigo, que la ayuda del hombre es vana (Salmo
108: 13). jatnclitshelh'am jayu nava matas ti jayjuyeshelh'ajulhvoy a testificar contra ustedes. nichinanjutelelhyiy
pa ca ve'lhaa pa vatqu'isjayanach'a ca nit'lhey ja Judea ca natjuy'a, ni ve'lhaa japi avelhavot judos ti nque nam'een
ca niteetsha pa ca sasach'e ca natjuyesh'ajulh no hemos recibido ("no no han dado") ninguna carta de Judea acerca de t ni
ha llegado ninguno de tus hermanos judos hablando mal de t (Hechos 28: 21). yiey na acachi' napu'jam lhtachifas;
napu'jam yitsates t'ajuyvatjulh ti jjjeclay ninanvat'as; ve'lha pa yasc'oya ti t'un'in peelh, pa c'utsa'jesh shichamc'oya

522

jayu pa tavclajesh dos naciones hay en tu vientre, dos pueblos se separan en tus entraas, uno vencer al otro y el mayor
servir al menor (Gnesis 25: 23). tanca ave'lhaajop ti lhatjuijulh no te enfrentars a ellos solo. Ver
: t'ajuiyish; ; lhjuijayashjulh; yijuijat; vatjuijat; lhjuija'vat; lhjuijasche.

t'ajuisham Nombre masculino; no poseble. Pl: t'ajuisham (t'a-jui-sham). PREFIJO FORMATIVO. Note: terminologa
gramatical acuada por el P. Seelwische Lit: se pone delante atravs java vatshaic'u t'i'yas java yi'e' t'ajuiyish jan
vatshaic'u j, shtaiyanesh java t'ajuisham las partes de la raz que estn delante de la ltima raz llamamos "prefijos
formativos".

t'ajuiyish Nombre masculino; posedo. 1s: yijuiyish (yi-jui-yish). 2s: ajuiyish (a-jui-yish). 3s: t'ajuiyish (t'a-jui-yish) ~
lhjuiyish (lh-jui-yish). 1pi: casjuiyiish (cas-jui-yiish). forma no poseda: vatjuiyiish (vat-jui-yiish). 1 SU PARTE
DELANTERA.
2 DELANTE DE L/ELLA. yi'e'sha'ne yijuyish est sentado delante de m. yipe'yee t'ajuiyish oa delante
suyo. t'ajuiyish'e Uso : est delante de l yijuiyish'e est delante de m. t'eclet'e t'ajuiyish lhpa fech'ataj pa
vnjlhj la garrapata salt adelante del avestruz. acum'e pa ve'lha cotsjaat pa an'e' ajuiyish pa isch'esha'nejop ja
yitsaat Jerusalen agarra un ladrillo, pntelo delante y graba en l la ciudad de Jerusaln (Ezequiel 4: 1). j'lhech nivacle
yic'alhtaneshelh'ay pa Dios ti yieshelh'e ajuyishelh nava yaash ti lhasnyjes, nimatasa papu ca nit'yish shi' ti
yinclhanitelhaam pa Dios nava yisnatshelh'am j lhech este hombre (Jess) fue acreditado por Dios ante ustedes con
los milagros, prodigios y seales que Dios realiz por su medio, como bien saben (Hechos 2: 22). pa acum'ejop tatsha pa
ve'lha clamanch'e clesanilh ca an'e' ajuiyish shi' pa yitsat'esh, pa lhech lhjunasha shta pa vatashclfech'esh, pa an'e'
t'ajuiyish pa yitsat'esh pa lhjunash ca chi nt'eclet(t)aja agarra un hierro plano y pntelo delante de t (de cara a) la ciudad,
como un cerco, y colcalo frente a la ciudad como para apretarla (Ezequiel 4: 3). meey ca anfacleem nque ya'clishjop ca
ajuysha na fchenajjulh ve y proclama este mensaje (delante tuyo) hacia el norte (Jeremas 3: 12). tanca nicltc'oya pa'na
pa tanca nv'e' t'ajuiyish papu no retrocede ante nadie ("no huye de nadie que est delante de l").yajatesh ti ja'vane'en
yijuiyish siempre lo veo delante de m. papi tanch'anjayesh papi nivacle yichajei t'ajuiyish ts'ivee pa Jesus pa
lhcaanvacle Roma lhavo' Poncio Pilato; yiyata ts'ivee: nque nivacle tnesh'in japi'lhech los cabecillas del pueblo
llevaron a Jess ante el gobernador romano Poncio Pilato; le acusaron: este hombre est alborotando al pueblo. yi'e'
t'ajuiyish shita ts'ivee pa tovoc mar, caaj papi yi'ei t'yiish shita pa'lhech ni lhc'utsfaa yichaaj pava isis
lhavaclnjavos delante de ellos estaba el mar, detrs de ellos estaba el enemigo con poderosas armas. papi ninteetajesh ca
niyalhcaanvacleaesh, anchajelh ca aclnelh'e yijuyish a los que no queran que fuera su rey, triganlos aqu y mtenlos en
mi presencia (San Lucas 19: 27). pa lhechesh pa vacumajey t'ajuyish pa yama lhpa sintsitsuuc pa vlhch'ejop jaspa
ni'van, lhayaash ti lhech nash'e jayu pa Jess se adelant a l de una carrera y se subi a un rbol para verlo (a Jess),
pues iba a pasar por all (San Lucas 19: 4). pava lhtacoc pava lhech caaj lhamnlhajayash pa nque lhjunashch'e: pa
yie' t'ajuiyish lhtaconiyashjulh pa nivacle, vooy pa yiey lhfayish lhtaconiyashjulh pa jump'uvalhetaj, vooy pa yiey
lhch'amiyish lhtaconiyashjulh pa vc; vooy pa yiey t'yiish lhtaconiyashjulh pa sheyanc el rostro de aquellos (cuatro)
seres tena esta figura: rostro de hombre por delante y rostro de len por su lado derecho, rostro de toro por el lado izquierdo,
y rostro de guila por detrs (Ezequiel 1: 10). atstjat yajatesh pa ca ovalhshi pa yajatesh ca ovalh'e ajuiyish! mira
siempre de frente y mira delante tuyo! (Proverbios 4: 25). lhts'anaanjateshelh jayu pa t'ajovayi yiey ajuyishelh les harn
temblar de miedo ante ustedes (Gnesis 9: 2). pa lhechesh pa yicaclclinatey ja lhashinuqu'esh lhja vatvjatshi, pa
yanchishaam shta ja sivclclhayeech ja yiey t'ajuyish pa lhechesh pa yic'uyjatey ja josjiyish entonces aflojaron las
correas (del timn) del barco, izaron la vela de popa y enfilaron hasta la playa (Hechos 27: 40). Ver
: t'ajui; lh(a)juijasche; lh(a)juishivoque.

t'ajutsjan Verbo, Grupo 2. 1s: jaijutsjan (jai-juts-jan). 2s: lhatjutsjan (lhat-juts-jan). 3s: t'ajutsjan (t'a-jutsjan). 1pi: sht'ajutsjan (sht'a-juts-jan). YERRA. Ver : yajut.

t'ajuya pa nic'at'ei Nombre no posedo. LLAVE. Lit: sirve para abrir Note: se prefiere el prstamo del castellano (v.
lhyave) Sinn : lhyave. Ver : lhyave.

t'alhjan Verbo, Grupo 2. 1s: ja'yalhjan (ja'y-alh-jan). 2s: lht'alhjan (lht'-alh-jan). 3s: t'alhjan (t'-alh-jan). 1pi: sht'alhjan
(sht'-alh-jan). 1 PIDE.

523

2 PIDE PRESTADO.
3 PORDIOSEA. lhech ti tsija'yayu'in ti'ma, pa lhechesh ti jayalhjanesh ca niisshi na yitaco, jan lhjunash ti yifaijanesh capi
catsict'ei cuando tena la intencin de casarme, pedi que me tatuaran la cara, como era la costumbre de nuestras abuelas. pa
lhechech nalhu pa Lhcaanvacle yicheneshjop jayu pa lhanvacleesh ja Asiria jan lhjunash ja clesa vatpsey t'ajuya ti
t'alhjaneshjop yiey ja tavay'apee ja tvc ufrates, pa yit'ovseshch'e jayu lhpsey japi Israel lhavos pa lhshatjes,
pava lhpsey pa nitifesh pa lhavu'vat aquel da le afeitar el Seor con navaja alquilada al otro lado del ufrates la cabeza
y el pelo de sus partes, y le rapar la barba (Isaas 7: 20). Ver : t'aalh.

t'alhjat Nombre masculino; posedo. 1s: yalhjat (y-alh-jat). 2s: alhjat (alh-jat). 3s: t'alhjat (t'-alh-jat). 1pi: cats'alhjat
(cats'-alh-jat). Pl: vat'alhjates (vat'-alh-jat-es). forma no poseda: vat'alhjat (vat'-alh-jat). 1 RESULTADO DE SU
PETICIN.
2 SU LIMOSNA. ach'ana na yalhjayash, ya aj ca afiichyam nava yalhjates, ach'aneshyi pa ascuulh escucha mi oracin, no
te cierres a mi splica, atindeme y respndeme (Salmo 55: 2). Ver : t'aalh.

t'alhjayash Nombre masculino; posedo. 1s: yalhjayash (y-alh-jayash). 2s: alhjayash (alhja-yash). 3s: t'alhjayash (t'-alhjayash). forma no poseda: va(t)t'aalhjayash (va[t]-t'aalh-jayash). 1 SU PEDIDO.
2 SU ORACIN. pa alhjayash api t'e ti chiypeya'? tu oracin ha sido oda ya? pa lhantvacluelha cque
alhjayashelh ustedes se han olvidado de aquella oracin. yajatesh ti jajutey pa yishameesh pa yi'Dios ti
jaychavalhey'ac'oya pa yalhjayash'in lhayaash ti c'aya'esh pa encheyasha shi' pa niacacujayashaa ja Lhcaanvacle
Jess, shi' jan t'ajj japi yitst'ajesh pa Dios doy gracias a Dios siempre que te recuerdo en mis oraciones, porque oigo
hablar de tu fe y amor al Seor Jess y a todos los consagrados (Filemn: 4-5). ach'ana na yalhjayash, ya aj ca afiichyam
nava yalhjates, ach'aneshyi pa ascuulh escucha mi oracin, no te cierres a mi splica, atndeme y respndeme (Salmo 55:
2). ca jayaalhtajeshelhey pa Dios pa ya'clish nichinpeya', pa lhech yalhjayash t'lha pa yisc'clit, ni lhecha pa
yitychiyashesh ca nit'lha si rezamos en lengua desconocida, mi espritu reza, pero mi mente no saca ningn provecho (1
Corintios 14: 14). pa lha'ma na jaychayeshyich'e ti nic'uustajach'e pa jataasclanesh(sh)a'ne ti janiyitjulh, pa lhechech
pa javaatlheclj, shi' na yalhjayashem papi yie'shane pa HIV ya'shesh ti chiytya lhjunashjulh pa SIDA y aunque mi
historia ("lo [que] duento de m") es triste, me las arreglo para sobrevivir, y es mi esperanza y mi oracin que alhuien haga del
HIV una enfermedad tan conocida como el SIDA. ach'anjulh na yalhjayash'ai! escuch mi oracin (para t)! Ver
: t'aalh; t'alhja'vat.

t'alhja'vat Nombre masculino; posedo. 1s: yalhja'vat (y-alh-ja'vat). 2s: alhja'vat (alh-ja'vat). 3s: t'alhja'vat (t'-alhja'vat). 1pi: cats'alhja'vat (cats'-alh-ja'vat). Pl: vat'alhjavtes (vat'-alh-javt-es). forma no poseda: vat'alhja'vat (vat'alh-ja'vat).1 SU OFICINA.
2 SU LUGAR DE COBRAS ALGO.
3 SU LUGAR PARA PEDIR ALGO.
4 SU LUGAR DE ORAR. Ver : t'aalh.
t'alh Nombre masculino; posedo (chequear). Pl: t'alhc (t'a-lh-c). 1 SU BURLA.
2 SU RISA. malhavj ti lha' pa Yivjutaj ti t'uneshch'e pa t'alhc a duras penas Yivjutaj poda contener su risa. Ver
: yilhqui.

t'amcaai Verbo, Grupo 2. 1s: ja'yimcai (jay'i-mca-i). 2s: lht'amcai (lht'a-mca-i). 3s: t'amcaai (t'a-mcaa-i). 1pi: sht'amcaai
(sht'a-mcaa-i). 1 EST HARTO.
2 EST SATISFECHO.
3 SE LLENA. ja'yimca'yesh na yineijatsjanjayash estoy satisfecho de la enseanza que recib. pa Dios yinalhuyan'in ti
yie'jop pa Sin, pa yitsaat t'amcayesh ti lhanyech'e Dios resplandece desde Sin, la ciudad llena de belleza (Salmo 50:
2).

t'anatshi Verbo, Grupo 2 (solo en tercera persona). 3s: t'anatshi (t'-anat-shi). ES ESPESO. Note: dcese de lquido Ver
: t'anatshi lhts's quecshi.

t'anatshi lhts's quecshi Nombre masculino; no poseble. MANTEQUILLA. Lit: leche espesa y grasosa tisesh papi'lhech
t'taaisha'ne pa t'anatshi lhts's quecshi shi' pa vc lhts's dio a aquellos viajantes mantequilla y leche de vaca.Ver
: t'anatshi; lhts's; quecshi.

524

t'ate Nombre masculino; solo posedo en tercera persona. 3s: t'ate (t'-ate). Pl: t'atec (t'-ate-c). SU DOLOR CAUSADO
POR. ja t'ate pa tos el dolor causado por la vbora. pa nap'uc'oyaan pa t'yte pa tos, vooy pa lhech t'yte pa
yivmjat jayu chupar veneno de vbora, y el veneno lo matar (Job 20: 16). yivaatsha yamyich'een pa t'apy pa
nicha'vayey pa t'iyte na yicachi' cuando mi corazn se amargaba, cuando me torturaba en mi interior (Salmo 73: 21). ni
t'yiisheei ca nanchava'yei pava' na lhjunashsha'ne t'atei papi nincont'as shita , yi'shi' fyj shita nan lhjunash napi
nich'acsha'ne ya no sentan los achaques de la vejez, y recobraron la energa y la fuerza de los jvenes. Ver
: atej;lhc'avte; yaten. Variante : t'yte.

t'apaccun Verbo, Grupo 2. 1s: jaipaccun (jai-paccun). 2s: lhatpaccun (lhat-paccun). 3s: t'apaccun (t'apaccun). 1pi: sht'apaccun (sht'a-paccun). 1 TOCA.
2 MANOSEA.
3 BUSCA PALPANDO. jaipaccuneishi java clap'oos busqu palpando bulbos acuticos. sht'apaccuneishi pava utsi
yiinsha vamos a agarrar anguilas con la mano. apacunelhyi pa atsovalhelhsha'ne, lhayaash pa vatsc'clit ampa
t'asjana ampava lhanusa shta, nan lhjunash nan lhasvaneshelh ti caajyam tquenme y mranme, porque un fantasma
no tiene carne y huesos como ustedes ven que yo tengo (San Lucas 24: 39). t'apaccunch'e java t'itjui ja lhas palp los
brazos de su hijo. vanc'uma'ja ts'ivee cotsjaat lhayaash ti uj ti nijovaayshi ts'ivee; pa yichey ja Jess pa t'apaccuna pa
yit'esha... cayero boca abajo en tierra porque estaban asustados; Jess se acerc, los toc y dijo... (San Mateo 17: 67). yin'ateesh ts'ivee ti t'apacunac'oyaan java t'ajtey pa yivmjatshic'oya ja lhutsjayash all fueron manoseados sus
pechos y perdieron su vitginidad (Ezequiel 23: 3).

t'apai Verbo, Grupo 2. 1s: ja'yapai (ja'y-apai). 2s: lht'apai (lht'-apai) ~ lhatpai (lhat-pai). 3s: t'apai (t'-apai). 1pi: sht'apai
(sht'-apai). 1 APUNTA.
2 MUESTRA CON EL DEDO.
3 NOMBRA. anque amimi, t'apaye'mei ella es tu mam, le indic sealando con el dedo ("mostr-para-l-all"). nava ajte
pa t'apychishamch'e, vooy nava ayees pa tlhshi', taj ti apjcl'lha ti atsi'shaan tus senos se afirmaron ("apuntaron
hacia arriba"), tu cabello brot, pero estabas completamente desnuda (Ezequiel 16: 7). t'apayeyshisha'ne pa yichen'in papi
vatcumjayash lhavos nombra y enva a los ministros ("trabajadores"). lhatpayeishi ajalh nava lhc'aplhus na nalhu chi'
java t'ajuiya na tulh? sealaste t los tiempos para el da y para la noche? pa yichei lhn ti'ma pa t'apaiyaan lhn papi
samto pava sniy se fue (a su encuentro) y seal con el dedo las sandas a los criollos. pa lhechesh t'apaich'een lhashi
pa ve'lha samto pa yijutei lhn ti'ma pava sniy luego seal con el dedo la boca de uno de los criollos, y les ofreci
sandas. ansham'in, Maria! ti yi'ajop pa Fitsc'yich, lhavaatsha ti t'ap'ai'aishi!algrate Mara, Dios est contigo, l
mismo te ha eligido. tnei papi lhcachenjas lhech papi'lhech t'apayeishilhatam, pa yichei shita ts'ivee pa'lhech; doce
papi'lhech nivacle llam a los discpulos que l haba eligido (para s mismo), y stos se acercaron a l; eran doce
hombres. ta yie' pa lhajpyich lhpa ayaya? - pa t'apeyemei pa lhajpyich pa yit'esh: yiei naum, yiei java pu'jana
tisjui dnde est la casa de tu abuela? - le mostr su casa, diciendo: ah est, donde hay tres quebrachos colorados. pa
tpa'yemey tatsha lhpa lhcavoque pa yiyjiesha ca nquey ca nicha'jey extendi un brazo sealndola y orden a una
esclava que se la trajese. pa yachajeyjop'in jayu ta tapyeshchisham pava lhtacc, pa nijooylhach'e jayu ca
novalhsha'neen na cotsjaat, pa ve'lhasham jayu ca nivatvanesh pa lhavijatanyash shi' pa tulhitaj, pa shnacjayitaj shi'
pa lhtanaputsjayash volver su rostro a lo alto, y luego mirar a la tierra, todo es aprieto y oscuridad sin salida, angustia y
tinieblas densas, sin aurora (Isaas 8: 21-22). Ver : t'ajai.

t'apeej Nombre masculino; posedo. 1s: yapeej (y-apeej). 2s: apeej (apeej). 3s: t'apeej (t'-apeej). 1pi: caspeej (caspeej). forma no poseda: vatpeej (vat-peej). SU HARTURA. Ver : yape'; yapecli; yapenjan.

t'apjacl'lha Nombre masculino; posedo. 1s: yi-pjacl'lha (yi-pjacl'-lha). 2s: apjacl'lha (a-pjacl'-lha). 3s: t'apjacl'lha
(t'a-pjacl'-lha). 1pi: cats'ipjacl'lha (cats'i-pjacl'-lha). forma no poseda: vat'apjacl'lha (vat'a-pjacl'-lha). TODO
LO QUE UNO TIENE. nava ajte pa tapychishamch'e, vooy nava ayees pa tlhshi', taj ti apjcl'lha ti atsi'shaan tus
senos se afirmaron, tu cabello brot, pero estabas completamente desnuda (Ezequiel 16: 7). lhech lhfanishesh jaalh pa
yi'van pa yaquisit lhavjoqu'e, pa yuich'e tatsha, yamei pan yj'e', t'apjcl'lheeshch'e pa lhaai as hizo hasta que

525

encontr una cueva de animales, entr en ella, lleg hasta el fondo, y se qued ah con su bolso (fingiendose ser una
iguana).Ver : yipjacln.

t'apjan Nombre masculino; posedo. 1s: yapjan (y-ap-jan). 2s: apjan (ap-jan). 3s: t'apjan (t'-apjan). 1pi: cats'apjan (cats'-ap-jan). Pl: vat'apjanc (vat'-ap-jan-c). forma no poseda: vat'apjan (vat'-apjan). 1 SU CANTO DE LUTO.
2 SU LLANTO RITUAL. yuei lhn pa t'apjan' dicen que enton su canto de luto. Ver : yip; apjanaaj.

t'aplhafa Nombre masculino; posedo. 1s: yiplhafa (y-iplha-fa). 2s: aplhafa (aplha-fa). 3s: t'aplhafa (t'-aplhafa). 1pi: cats'-iplhafa (cats'-iplha-fa). Pl: vat'aplhafas (vat'-aplha-fa-s). forma no poseda: vat'aplhafa (vat'-aplhafa). 1 HOMBRE DE LA MISMA EDAD.
2 SU COETNEO. Ver : t'aplhafache.

t'aplhafache Nombre femenino; posedo. 1s: yiplhafache (y-iplha-fa-che). 2s: aplhafache (aplha-fa-che). 3s: t'aplhafa (t'aplha-fa-che). 1pi: cats'-iplhafache (cats'-iplha-fa-che). Pl: vat'aplhafachei (vat'-aplha-fa-che-i). forma no
poseda: vat'aplhafache (vat'-aplha-fa-che). 1 MUJER DE LA MISMA EDAD.
2 SU COETNEA. Ver : t'aplhafa.
t'aplha' Verbo, Grupo 2 (solo en tercera persona). 3s: t'aplha' (t'-aplha'). 1 EST CERCA.
2 ES CERCANO. Note: podra tambin ser un nombre con uso predicativo siempre posedo en tercera persona: '(es) su
distancia' 25 km ja t'aplhee'mei na Fischat queda (a una distancia de) cerca de 25 kms. de Fischat. pa yichesh lhn pa
nivacche pa yamei pa nc t'aplhu'e'emei pa lhavtsaat, pa'lhech yie' papi tuvalhjanjas, pa yi'van lhpa nivacche una
mujer sali para hacer su necesidad a cierta distancia de la aldea, all estaban espas (toba), la mujer los vio. t'plhaayam ti
lhteeshyi: tata, ac'utsfaeshyam ti yanich'ayche, avaatsha yajateesh jayu ca asuya? pa lhpitoyaneshch'e jayu yajatesh
na avc? ahora mismo me dices: padre, t eres mi amigo de juventud ("cuando era una joven"), estars t siempre
enojado?, alargars t siempre tu enojo? (Jeremas 3: 4-5). t'aplheeshei est a cierta distancia. meelh ca nfiistajch'e pa
t'aplheeshch'e ti vatisinat, ... al terminar los das de su purificacin, ... Ver : t'aplhafa; t'aplhafache;t'aplhu'. Variante
: t'plhaa.

t'aplhueishi? Ver : t'aplhu'.


t'aplhu' Nombre masculino; posedo. 1s: yaplhu' (y-aplhu'). 2s: aplhu' (aplhu'). 3s: t'aplhu' (t'-aplhu'). 1pi: cats'aplhu'
(cats'-aphlu'). forma no poseda: vat'aplhu' (vat'-aplhu'). 1 SU MOMENTO.
2 SU TIEMPO.
3 CUANDO.
4 CUNDO? t'aplhujuulh na nalhu clarea el alba ("es su tiempo-viene el da"). ta aplhuc'oya? cundo volvers? jan
t'aplhueiin ti nj ca cloop pa lhechesh pa tatamjalhesh ti yicls'e pava vancan'e jayu yamjei ti shnvpeshcuando
terminaba el invierno, rozaban el espacio que iban a sembrar hasta la primavera. meelh ti yamtajey pa amlhapa ca ve'lhaa
ca lhaa, eem ti jjjeclay ni t'aplhua' ca nitaay al acercarse (ellos) no haba ninguna fruta, pues todava no era el tiempo de
(maduracin de) la fruta (San Marcos 11:13). pa japecl'ay ti janash'ajop, pa c'ovalhsha'ne ti palha alhutsjaesh
aplhuqu'e ti lhavanquen pasando de nuevo a tu lado, te vi como muchacha en la edad del amor [uso predicativo: "eras una
muchacha"] (Ezequiel 16: 8). nishamesh papi yiclvalhshi nque, pa nishamesh shta papi yipe'ya nque chiyclvalhshi
nan t'lha pa Dios, pa jaspa niqu'ishamesh nque chiyi'sesh'e, lhayaash ti palha shalhac'oya pa t'aplhuc'oya pa
nalhu feliz el que lea y felices los que escuchen las palabras de esta profeca y observen lo escrito en ella, porque el tiempo
est cerca (Apocalipsis 1: 3). pa lhet t'aplhuqu'e' ti yisnatesh pa Fitsc'yich pava t'itsjes, njesh nava caspaschei nan
t'ajj, tapoojqu'esha'ne pa is yint mientras tyanto Fitsc'yich hizo cinco pozos ("pozos, en nmero de cinco") llenos
de agua limpia. ta t'e ca yaplhuach'e ca yamnlheelh'ajop? hasta cundo podr estar con ustedes? ta t'e ca
yaplhuaeshch'e ca yamnlheelh'ajop?, ta t'e ca yaplhuaeshch'e shta ca nasclyelh'ash?; anchajeelhyiy na
nich'ayech hasta cundo tendr que estar con ustedes y soportarlos?, triganme aqu a este muchacho (San Mateo 17:
17). pan t'aplhuqu'e' ti vmji' pa yecleshi pa yiapee pava toschisham uticui, pa uj jum ti'ma cuando se derrite el hielo
de las cordilleras ("el hielo que est en los altos cerros"), y entonces crece mucho. apis ti njeshch'e pava pu'jana yama
yincpes pa t'aplhuqu'e ti vpecley pa Saulo pa lhavtsaat ya haban pasado ocho aos desde que Saulo regresara a su

526

ciudad. pan t'aplhuqu'e' pa'lhech tulh pa Fitsc'yich yiyji'a pa'lhech ca yaaj ca napecleilhach'e pa yi'e' pa uj
lhanvaclevat pa Herodes; pa'lhech t'aplhuqu'e' ti yuiyei ts'ivee peelh nyish ca jaspaa napeclei ts'ivee pa
lhavtsaat durante la noche, Dios les orden que no regresaran al palacio de Herodes; entonces escogieron otro camino para
volver a su patria. meelh ti vaclan ja nalhu ti chivatc'usinatesh'in lhpa yucuve ti ni nveyshi pa yicap'ofiyanshi jan
t'aplhu' ti pascuaesh, ti chituj pa tashinshtaj el primer da de la fiesta de los panes sin levadura ("el pan que no est-en
[lo] que le hace hichar"), sacrificaban el cordero de la Pascua (San Marcos 14: 12). pa t'unaj pa niysa' apis ti
t'acuumtaj'in, taj ti jjjeclay chiyistanjat; nqueesh yamjey pa t'aplhu' ca natc'uytajc'oya jayu papin ysjatshicham
nqueeshlo fuerza oculta de la iniquidad ya est acuando, slo falta que el que la retiene se quite de en medio (2
Tesalonicenses 2: 7). apis ti tavyche nava yiey na joot, apis ti yameyjop ja t'aplhu' ti chitishjan, apis ti chiypeya' yiey
na cotsjaat ti t'eysheych'e java oftaatas ya brotan flores en el arenal, llega el tiempo de los cnticos, el arrullo de la trtola
se oye en la tierra (Cantar de los Cantares 2: 12). lhech t'aplhuqu'e ti cuarenta pava lhnincpisesh ti t'taaishiin pa'lhech
ti ampa ca nv'e' durante cuarenta aos anduvieron por el desierto. pan t'aplhua ti nivat'aj, pa ve'lha papu lhech pa
t'ajayeshfach'ee pa t'ituuc; pa lhechesh lhpan yiclvalhesh pa ycfeesh pa isash yuc pa t'ituuc pa yit'esh: nque
tanyinfach'ee llegado el momento de dar a luz, uno de ellos (los mellizos) sac una mano, la comadrona ("la que la
cuidaba/la encargada") se la agarr y ele at una cinta roja, diciendo: ste salio el primero (Gnesis 38: 28). lhapa yameijop
na t'aplhu' ya ha llegado la hora. java'lhech vancanclhanit ve'lhach'e ti yaclafjanesh pa t'aplhuu pa vatfanishesh
pan t'e'lhesh lhn ti vaclan estos artculos a menudo indican de paso el tiempo en el cual se realiza la accin del
verbo. ta lhjunash lhapesh pa yiey pan t'aplhueshch'e ti caaj pa Cristo? cmo era (la vida) durante la poca de
Cristo? cha'pa t'aplhu'lhaa ca ya'saseshsha'ne pa ajunash quedar siempre ridcula por tu culpa. ta ca t'aplhuach'e ti
lhanfactseneshyi shi' ti lhavo'matanesh nava asinc? hasta cundo seguirn (ustedes) entristecindome e hirindome con
sus palabras? (Job 19: 1-2). ya aj ca anfacle'lhem papu navan lha'vanelh namjey pa ca t'aplhutajaa ca
neetajchishamshi na Nivacle Lh'sesh capi vafsha'ne no cuenten a nadie lo que han visto hasta que el Hijo del Hombre
resucite de entre los muertos (San Mateo 17: 9). nque lhfanishesh ti tishc'oya un metro pa t'aplhuji', yilhnch'ec'oya pa
yip'o'eishi; nalhu pa nic'at'eishi pa tuj para esto cavaban (pozos) de un metro de profundidad, prendan fuego (en la fosa)
y la tapaban; a la maana siguiente la abran y los coman (los zapallos). ca'lhech vatcl tsi'shajop papi yitsji ti yu' taj ti
ni nclhaa pa t'apluqu'e papu ti yu', cque vatclijayashesh'in cava'lhech chi yovalhei pa is'e ti pa fcatsaj'e a este
juego solan jugar solo los varones, pero no importaba el momento para jugar, para este juego buscaban un lugar apropiado y
espacioso. pa tatsha ti tatvaich'aclaj pa Faraon jan t'aplhuqu'e' ti yivashan ti yin'ate papi israelitas pronto se
arrepinti el Faran de haber dejado en libertad a los israelitas. lhet t'aplhuqu'e' lhapesh ti jjjiclai yistan'in papi p'alhaa
nivacle pav'elh matas es que antes la gente no entendan muchas cosas. taj ti nivinshaa jayu, nan lhjunash ti tsip'uuf
nava castsjey; pa ca t'aplhutajaa ca chinpeya'taj lhpa vat'njanche; ca nit'ytaj lhpa vat'njanche, capi vafsha'ne
pa neetshamch'e jayu pero en un instante, en un abrir y cerrar de ojos, en aquel momento oirn la trompeta; cuando suene la
trompeta, los muertos resucitarn (1 Corintios 15: 52). taj ti ve'lheesh yashjat'in pa lhttcyjayash, pa
yaychavalhch'ejop pa t'aplhuqu'e ti lhutsja, ti yiytcyjatlhavach yiey ja Egipto todava acrecent sus fornicacin,
aorando su juventud, cuando se prostitua en Egipto (Ezequiel 23: 19). nque lhfanishesh ti tishc'oya un metro pa
t'aplhuji' para hacer eso, cavaban (pozos) de un metro de profundidad ("[hasta que tengan] su momento"). lhavatvanesh
jayu ca nac'alhtanesh pa vatmjayashvane pa ca t'aplhu'taja ca avan'avne tendrs que enfrentarte al sexo en algun
momento. Ver : t'aplha'; lhc'aplhu.

t'api Verbo, Grupo 2 (solo en tercera persona). 3s: t'api (t'-api). 1 ES AMARGO.
2 TIENE UN GUSTO AMARGO. t'apishi lha mati el mate es amargo. taj ti yamjei ti yaash ti t'apyc'oya pa vatt ti
ts'iifshi pa ya'sheshc'oya ti yecj pa clesataj napu'esh pava chiyeclsch'e pero al final (su lengua) es ms amarga que el
ajenjo ("alcohol amargo") y ms cortante que el pual de doble filo (Proverbios 5: 4). sasjop ca niy'ji pa lhech'e yint,
lhai'yaash pa'lhech ti t'apishi no podan beber el agua (que estaba) all, porque era amarga. yivaatsha yamyich'een pa
t'apy pa nicha'vayey pa t'iyte na yicachi' cuando mi corazn se amargaba, cuando me torturaba en mi interior (Salmo
73: 21). Ver : lht'apiyej.

527

t'aschai Verbo, Grupo 2. 1s: ja'yischai (ja'yi-schai). 2s: lht'aschai (lht'a-schai). 3s: t'aschai (t'a-schai). 1pi: sht'aschai
(sht'a-schai). SE RE. ta lhai'yaash ti lht'aschain? por qu te res? t'aschai'in lhai'yaash ti yicacotajesh, yamei lhja
faaiyuc pa yit'esh: ta'vaiya lhalhech faaiyuc; yamei pa yui'acfi lhja faaiyuc pa yamei ca votso rindose se fue, porque lo
dudaba, lleg a un algarrobo y dijo: al otro lado de este algarrobo; se acerc, y agachndose entr debajo del algarrobo, se
acerco a la lechiguana. yisnateshem papi lhavelhavot pava sasch'esha'ne pa t'aschaich'een haca dao a su gente y se
rea de ellos.

t'asjaan Nombre masculino; posedo. 1s: yisjaan (yi-sjaan). 2s: asjaan (a-sjaan). 3s: t'asjaan (t'a-sjaan). 1pi: cats'isjan
(cats'i-sjan). Pl: vat'asjanis (vat'a-sjan-is). forma no poseda: vat'asjan (vat'a-sjan). 1 SU CUERPO.
2 SU CARNE (del animal). pa t'asjaan pava yaquisites isjop ca nituj papi nivacle la carne de los animales conviene ser
comida por los hombres ("conviene que los hombres la coman"). jaseejsha'ne cun na vc t'asjaan voy a cortar la carne
de vaca. pa Fitsc'yich yicaatjatem pa t'asjaan nava nalhus, yinjt ti vanunat'in, yineshshi pa tuc'a, pa chinch'e ti uj
shita, ni nttaisha'ne ca nvooi pa yaquisit, apis ti caaj lhavuun Fitsc'yich les daba carne cada da, (las cantidades de
carne) iban aumentando, cocinaban un poco, y enseguida haba mucho, no salan ms a mariscar para buscar animales, ya
tenan su carne. vapeclei pa lhajpyich ti tifei pava t'asjanis pa yi'yecle regres a su caso llevndose toda la carne del
tapir. nava nalhus ti neshshi pa tuc'a t'asjaan lhech yicnshi'vanesh todos los das cocinaban parte de la carne, y con
esto podan mantenerse. apacunelhyi pa atsovalhelhsha'ne, lhayaash pa vatsc'clit ampa t'asjana ampava lhanusa
shta, nan lhjunash nan lhasvaneshelh ti caajyam tquenme y mranme, porque un fantasma no tiene carne y huesos como
ustedes ven que yo tengo (San Lucas 24: 39). lhan'e yitsha papu ca nitujtaj na yisjaan shi' ca niy'tajshi nava yivoyey
pa lhecha ca nicaajem pa vatmnlhajayash yjlhyech pero quien come mi carne y bebe mi sangre tiene vida eterna
(San Juan 6: 54). ta t'e ca lhjunasha ca nanjutjooi nque na t'asjaan ca shtatuj? cmo puede darnos de comer su
(propia) carne? Ver : lhc'asjan; lhavuun; t'asjaniiy; t'asjaniyan.

t'asjaniiy Verbo, Grupo 2. 1s: ja'yisjaniy (ja'yi-sjan-iy). 2s: lht'ashaniy (lht'a-sjan-iy). 3s: t'asjaniiy (t'a-sjaniiy). 1pi: sht'asjaniiy (sht'a-sjan-iiy). 1 TIENE CARNE.
2 TIENE CUERPO. na a'yitsu'ja, t'asjaniiy lhavaam ca nivacle yitsuuj! no sos macho, un hombre macho es gordo! Ver
: t'asjaan.

t'asjaniyan Verbo, Grupo 5 (chequear). 3s: t'asjaniyan (t'a-sjan-iyan). HACE QUE TENGA CARNE. pa c'aneshelhsha'ne
jayu pa vatsty, pa c'asjaniyaneshelh jayu pa vat'asjan, pa janvayjatchisham jayu pa t'j pa jajutelh'ach'e pa
vatayalhesh pa vatmnlhajayash secl'esh ca amnlhaaelhsha'ne les injertar (a ustedes) tendones, les har crecer carne,
tensar sobre ustedes la piel y les infundir espritu para que (re)vivan (Ezequiel 37: 6). Ver : t'asjaan; t'asjaniiy.

t'asjani'vat Nombre masculino; no poseble (?solo en tercera persona). Pl: t'asjaniivtes (t'a-sjan-iivt-es). SU
CARNICERA. Ver : t'asjaan.

t'astaai Verbo, Grupo 2. 1s: ja'yiistai (ja'yii-sta-i). 2s: lht'aastai (lht'aa-sta-i). 3s: t'astaai (t'a-staa-i). 1pi: sht'astaai (sht'astaa-i). 1 ES DIFCIL.
2 ES MISTERIOSO.
3 NO SE SABE.
4 NO SE NOTA.
5 ES IGNORADO. yistan'in pa ca lhfanisheesh no sabe qu hacer. jayasinyshelh'am jayu nava jayeesh'in,
jayeetshelhaam jayu nava t'astaya java cletch'e nalhus abrir mi boca a mis parbolas ("hablar a ustedes") para evocar
("hablarles") los misterios del pasado (Salmo 78:2). t'astaiyeishiin lhai'yaash ti cojiyajshi ja lhjiveclavai pava lhshaic'uc
pa yiclataj no se notaba la mezcla (de huevos de curiyu con la miel) porque la yema del huevo de curiyu es
amarilla.avaatsha shta pa lhnetsjet jayu pa tastai'am'in jayu te vas a emborrachar y esconderte de m.
6 SE PIERDE.
7 DESAPARECE. taj ti vooy lhavaatsha t'astay'in tlh'ejop lhavaatsha pero l se haba perdido por su propia
culpa. t'astaaivatsham'in java yicli cuvyu; cajuqu'e ti javo'tajeisha'ne ca'nalhuclai, jaalh pa ja'ys'e cotsjaat se me
perdieron mis caballos; los busqu todo el da sin encontrarlos, por eso ("hasta que") vine a pie. caajyam nava acloj
tashinshtaj, istaayam lhpa ve'lha ca nit'aastai'in tengo muchas ovejas, poco me importa que se pierda una. anfacyam,

528

na yenach, ta lhvesh'e ti lhc'utsjat java acly? ta lhchaajshi ti t'ichay'e ti nalhcachi?, ta lhayaash ti jaytaysha'ne
jan lhjunash papi t'astayem'in, ti jajchitajey java lhcly japi ac'utsfas? dme, amado mo, dnde pastoreas, dnde
recuestas tu rebao al medioda, para que no vaya como una prostituta ("perdida para ellos") tras los rebaos de tus
compaeros (Cantar de los Cantares 1: 7). ya'shesh ti yaychavalha lhpa tashinshtaj t'astay'in pa a'lheesh pava noventa y
nueve yit'ya ti tajulhe'mey pensaba ms en esa oveja perdida que en las 99 que saba seguras.
8 ES FCIL.
9 ES PBLICO. Note: en las dos ltimas acepciones, se usa en forma negativa ni nt'aastai es fcil ("no es difcil"). ni
nt'aasta'yem lhacm'a es (de conocimiento) pblico. ni nt'aasta'yem java nyishai conoce bien los caminos ("no son
desconocidos para l"). ni ntaastaijoom jayu shita pava lhnashjavtes cate'e ti vena pa t'ajuitajshi lograremos superar
las dificultades ("no sern desconocidos los cazaderos") (del idioma) aunque hay diferencias. Ver
: yistan; yistanjat;vaniistan.

t'asuiyi Nombre mascuilino; posedo. 1s: yisuiyi (yi-sui-yi). 2s: asuiyi (a-sui-yi). 3s: t'asuiyi (t'a-sui-yi) ~ t'isuiyu (t'i-suiyi). 1pi: cassuiyi (cas-sui-yi). forma no poseda: vatsuiyi (vat-sui-yi). 1 SU BRAVURA.
2 SU AGRESIVIDAD.
3 SU ENOJO. pa lhtaco pa Samuel nclesh ti t'isuyi shi' pa lhtacshinjayash la cara de Samuel mostraba enojo y
tristeza. ampa ca casjunasha; yachaj napi juutshinjas na tashinsha lhsc'clit, opeesh t'em'na ca shtanfiiytaj; eshlhn
lhapa jaijatjotshi ja tashinsha lhsc'clit, jachajem; nqueesh shtanfiiy jayu, lhapa jamat na vatsuiyi, yicles no nos
pasa nada; los toba han llevado de vuelta al alma del venado; por eso haba sido que tenemos (solo poco) coraje; por suerte, he
alejado el alma del venado; se lo devolv a ellos (los toba); ahora seremos valientes, ya recuper la bravura, hijos mos. Ver
: sui; yisui(yi)yan; vatsui(yi)yan.

t'ataa Verbo, Grupo 2. 1s: jaitaa (jai-taa). 2s: lhattaa (lhat-taa). 3s: t'ataa (t'a-taa). 1pi: sht'ataa (sht'a-taa). 1 HABLA
EN UNA LENGUA QUE NO SE ENTIENDE.
2 SE CONFUNDE.
3 SE EQUIVOCA. jaitach'e' ja yunaj ti ya'nich'ayech me equivoqu en mi fuerza porque ya no soy joven. tanca nataa
papu nadie puede confundirse.

t'ataat Nombre masculino; posedo. 1s: yitaat (yi-taat). 2s: ataat (a-taat). 3s: t'ataat (t'a-taat). 1pi: castaat (castaat). Pl: vattatis (vat-tat-is). forma no poseda: vattaat (vat-taat). 1 SU ESPINA HINCADA EN EL PIE.
2 SU COSA PUNTIAGUDA HINCADA EN EL PIE. jacha'clei na yitaat me saco una espina del pie.

t'at'o Verbo, Grupo 2. 1s: ja'yat'o (ja'y-at'o). 2s: lht'at'o (lht'-at'o). 3s: t'at'o (t'-at'o). 1pi: sht'at'o (sht'at'o). BOSTEZA. ta lhaiyaash t'em ti lhtnyiy?; pa neetsham pa El pa t'atoon porqu me llamas?; El se enderez y
bostez. yicleesh java lhtsjei pa t'at'o, pa yit'esh: jam' na jumje tanei se frot los ojos, bostez y dijo: dorm mucho,
haba sido!

t'atsanach Nombre masculino; posedo. 1s: yatsanach (y-atsanach). 2s: atsanach (a-tsanach). 3s: t'atsanach (t'atsanach). 1pi: cats'atsanach (cats'-atsanach). Pl: vat'atsanjas (vat'-atsanja-s). forma no poseda: vat'atsanach (vat'atsanach). SU HIJASTRO. ni nen lhja nivacche japi t'atsanjas aquella mujer no quiere a sus hijastros. Ver : t'atsanche.

t'atsanche Nombre femenino; posedo. 1s: yatsanche (y-atsanch-e). 2s: atsanche (a-tsanch-e). 3s: t'atsanche (t'-atsanche). 1pi: cats'atsanche (cats'-atsanch-e). Pl: vat'atsanchei (vat'-atsanch-e-i). forma no poseda: vat'atsanche (vat'atsanch-e). SU HIJASTRA. yilhecljtajesh ti vaf lhpa t'atsanche pensaba que su hijastra era muerta. Ver : t'atsanach.

t'atsech Nombre masculino; solo posedo en tercera persona. Pl: t'atsjes (t'-atsje-s). SU ASTILLA. Ver : lhc'atsech.
t'atshaai Verbo; Grupo 2. 1s: jayiitshai (jay-iitshai) ~ ja'yitshai (ja'y-itshai). 2s: lht'aatshai (lht'-aatshai). 3s: t'atshaai (t'atshaai). 1pi: sht'atshaai (sht'-atshaai). 1 REACCIONA.
2 ACEPTA EL DESAFO. jayiitshaijulh ja yivelh reaccion contra mi pariente. nam papi tucus, pa lhechesh pa cajueshch'e
jum ti vatcfachielh'apee pava lhavtsatis, j'palha ti t'atshaaitaj'apee na lhcootsjat llegaron los bolivianos, entonces
durante mucho tiempo se enemistaron por sus aldeas, en vano trataron de reaccionar. pa yitsaat nitiyi, papi juutshinjas ni
nt'aatshai, vacumajvatich'e el pueblo se espant, los toba no resistieron, escaparon corriendo. lhech t'nash capi
jatlhsham ti nichavat'eshyijulh lhai'yaash ti t'atshaaishi yicln ca jatlhshamjulh napi matqu'iyan; ya'clapch'e ca

529

tlhshaam ja'lhech ena'um Tsim'ti as me dijeron mis abuelos que esperaban preocupados mi llegada porque estaban de
guerra con los ayoreode; yo llegaba justito despus de la matanza del padre de Tsim'ti. she papi iseemjop ca
nivtjnyijulh, she papi iseemjop ca nit'aatshayeshyijulh?, she pa tashinshtaj lhavo'esh iseemjop ca
nivatjuyjateshyijulh? quin hay como yo?, quin me desafa?, quin es el pastor quien pueda resistirme? (Jeremas 50:
44).
3 SE VENGA. Note: en esta ltima acepcin, va seguido por un sufijo personal + -julh lhentajelh ca
atshayeelhyijulh? quieren ustedes vengarse de m? Ver : tcaatshai.

t'avjooi Verbo, Grupo 2. 1s: ja'yivjoi (ja'yi-vjoi). 2s: lht'avjoi (lht'a-vjoi). 3s: t'avjooi (t'a-vjooi). 1pi: sht'avjooi (sht'avjooi). PIERDE. Note: dcese del juego o de la lucha aclojesh ti netshaamjulh taj ti t'avjooisha'nein se alzaron muchas
veces, pero perdieron en la lucha. Ver : yiqu'ijovoi; yivjoyan; lhcavjoniyash; lhcavjoyash; lhcvjji; cavjonaj.

t'avucat Nombre masculino; no poseble. Pl: t'avucatis (t'avu-cat-is). LENTEJA DEL AGUA.
t'ay Verbo, Grupo 1 (solo en tercera persona). TIENE FORMA CNCAVA HORIZONTAL. Note: dcese de objetos como la
silla de montar o de un valle entre colinas

t'a'cl' Nombre masculino; posedo. 1s: ya'cl' (y-a'cl'). 2s: a'cl' (a'cl'). 3s: t'a'cl' (t'-a'cl'). forma no poseda: vat'acl'
(vat'-acl'). 1 SU ESPALDA.
2 SU LOMO. Ver : t'acli; t'aclvoque.
t'a'vucat Nombre masculino; no poseble. Pl: t'a'vucatis (t'a'vu-cat-is). 1 LENTEJA DEL AGUA.
2 ALGA.

t'a'vui Verbo, Grupo 2. 1s: ja'ya'vui (ja'y-a'vui). 2s: lht'a'vui (lht'-a'vui). 3s: t'a'vui (t'-a'vui). 1pi: sht'a'vui (sht'a'vui). 1 SE AGACHA.
2 AGACHA LA CABEZA. Note: con el sufijo -ch'e/-qu'e
3 SE INCLINA. Note: con los sufijos -shicham o -ch'e/-qu'e
4 SE ENDEREZA.
5 SE YERGUE. Note: en las dos ltimas acepciones, se usa con el sufijo sufijo -chisham lhan'e pa Shtavuun pa na t'avu'yeishi
lhpa vanc pero Shtavuun estaba ah colgado (del tronco) del karanda. ja'ya'vui me agacho. ja'yavuich'eagacho la
cabeza. t'a'vuishicham ti tach'anshi pa yipe'ya shita lhech t'nash tendi el odo, y escuch el mismo sonido. pa Elias
t'acumesh'e pava titjui pa lhavu'vat pa vaf lhech pa ta'claj pa yan'apee shita pa vatmja'vat; lhechesh pa t'a'vuya pa
necjc lhas pa nque lhfanishesh shita ti t'aalh... Elas tom en sus brazos el cuerpo muerto del nio y lo ech sobre la
cama; despus, se inclin sobre el nio y or as... jovalhei'in lhja yiclj lhca yafalhsham, pa t'a'vuisham tanei ja
nyish mir un quebracho blanco (que haba) cado, y estaba inclinado atravs del camino. Ver : ya'vuiyat; na'vuijat.

t'a(v)isiyash Ver : lh'isiyash.


t'e1 Partcula evidencial inferencial (conjetural / dubitativa). 1 A LO MEJOR.
2 ACASO.
3 SER QUE...
4 TALVEZ. she t'e pa shtatuj jayu? qu (diantro) vamos a comer? lhech t'e jum pa alhu! eso ha de ser una
iguana! na t'e pa lhai'yaash ts'ishi' cava yivelhavot ti shanshanc'oyaan? por qu razn ser que siguen
desapareciendo nuestros parientes? tsantajesh ti t'aalhtajeshaan pa Stavuun ca nachajem pa lhclesa, taj ti ni nvashan
t'een ca njutei lhai'yaash ti suiyeshshi vitsha pa C'' maash tanei t'ajuiya ti nich'a vaf por ms que le suplicaba
Stavuun que le devolviera su cuchillo, (C'') no se lo quera devolver, porque lo iba a necesitar para animales recin
muertos. taj ti ve'lha ja tulh ti vaf ca lhas anque, lhayaash ti yijoqu'een; pa lhechesh pa nitshaam t'e ti jonshajesh
pa yalhan'e pa jam', pa t'acumeyyivocji t'e na yas ti yijnlhavcop, pa yijnyijop ca lhas vaf una noche muri el hijo
de ella, porque ella se acost sobre l; se levant de noche y, cuando yo dorma, tom de mi lado a mi hijo y lo acost junto a
ella, y su hijo muerto lo puso junto a m (1 Reyes 3: 19-20). pa ta t'e lhayaash ti shinteejshisha'ne pap'elh, pa
shtasasiyanc'oya pa vatpeya'shelh pa Dios japi catsicchevot? por qu uno traiciona a su hermano profanando la alianza
entre Dios y nuestros antepasados? (Malaquas 2: 10). pa tan t'e ca yie' na yie' na lhech? no deb ocupar yo ese lugar, y
no l? Ver : t'ejum.

t'e2 Nombre vocativo femenino. ABUELA! Ver : lhact'e.

530

t'ecc' Ver : t'ejc'.


t'ech'etesh Verbo, Grupo 2. 1s: ja'yech'etesh (ja'y-ech'et-e-sh). 2s: lht'ech'etesh, (lht'-ech'et-e-sh). 3s: t'ech'etesh, (t'ech'et-e-sh). 1pi: sht'ech'etesh, (sht'-ech'et-e-sh). 1 PROFIERE GRITOS.
2 PROFIERE AMENAZAS.
3 GIME. t'ech'eteshyitsham l me grit una amenaza. jayech'etesh(sh)a'ne jayu ca japtaj'in ti nich'a nalhu, pa nuut shi' ti
tulhey, vooy lhavaatsha yipe'ya jayu na yjj gimo y lloro de da, a la tarde y de noche, pero l escuchar mi voz (Salmo
55: 18).

t'eclelhjanjat Nombre masculino; posedo. 1s: yeclelhjanjat (y-eclelh-jan-jat). 2s: eclelhjanjat (eclelh-janjat). 3s: t'eclelhjanjat (t'-eclelh-jan-jat). 1pi: cats'eclelhjanjat (cats'-eclelh-jan-jat). Pl: vat'eclelhjanjatis (vat'-eclelhjan-jat-is).forma no poseda: vat'eclelhjanjat (vat'-eclelh-jan-jat). SU ESPTULA PARA PULIR. Note: se refiere a
esptulas empleadas por los albailes o en la alfarera napu' vat'eclelhjanjatis chi yichenesh ca chi nasclanshi pa camam
yishi pa revoque se usanm dos esptulas para rellenar los huecos que estan en el revoque. Ver : tjat'eclei.

t'eclet Verbo, Grupo 2. 1s: ja'yeclet (ja'y-eclet). 2s: lht'eclet (lht'-eclet). 3s: t'eclet (t'-eclet). 1pi: sht'eclet (sht'eclet). 1 SALTA.
2 ASALTA.
3 ATACA.
4 VA DE UN SALTO A. t'eclet'a ja nuu te atac un perro. vacumchateivatich'e pa lhavtsaat lhai'yaash ti yilhecljesh ca
chi nt'eclet'a pa lhavtsaat los hicieron galopar hacia su aldea, porque crean que su aldea haba sido atacada. pa yi'yj na
t'ecletshi'in lhn dicen que el tigre estaba saltando por ac y por all. ventaj pa jayecletelh'atapee ahora voy a saltar
encima de ustedes. ja'vanshi lhja tele cava t'ecletvatjulh vi en la tele un choque frontal. ja tanuc t'ecle'apee na silla el
gato salta sobre la silla. t'ecletsham pa yitsaat ti yifuyuqu'e de un salto fue a la aldea y toc su silbato. pa acum'ejop
tatsha pa ve'lha clamanch'e clesanilh ca an'e' ajuiyish shi' pa yitsat'esh, pa lhech lhjunasha shta pa vatashclfech'esh,
pa an'e' t'ajuiyish pa yitsat'esh pa lhjunash ca chi nt'eclet(t)aja agarra un hierro plano y pntelo delante de t (de cara a)
la ciudad, como un cerco, y colcalo frente a la ciudad como para apretarla (Ezequiel 4: 3).t'ecletesha pava
lhtjvoishichesh ti yiclneshvatam lo atacaron con sus macanas y lo garrotearon. lhan'e java vojotas pa
t'ecletshamsha'ne ja tovoc pa yiylhp'ojisha'ne ; java lhech vojotas dos mil ja t'ajjjam pero los cerdos se precipitaron
al ro y se ahogaron; aquellos cerdos eran dos mil (San Marcos 5: 13). nach ti t'eclet'apee nava uticuy pa t'eclet'apee nava
uticuy lhcles viene saltando por los montes, viene brincando por las colinas (Cantar de los Cantares 2: 8).pa t'ecletva'ne
java napu' fach'ach'atis dos camiones chocaron el uno con el otro. meelh ti lham' shi' ti lhtanavaj, shi' pa
lhtanacopjalhesh nava atjuy pa is ti lham', pa vatats'aclayash ti t'eclet'atsham jayu jan lhjunash papi
ninav'ateesha'ne pa lhclutsesh un rato duermes, un rato das cabezadas y un rato cruzas los brazos y duermes; te asaltar la
pobreza ("como quienes no se quedan inmviles con su arco") (Proverbios 6: 10-11). ve'lha pa nivacle tlhey ja Jerusaln
yichtajey ja Jeric; pa lhechesh pa t'ecletch'e papi vncaclnjanjas pa nijclesh lhacm'a pava lhcqueclity pa
yit'ijj'in ts'ivee pa yujatjatey ca nivmjat pa yichvatich'ec'oya un hombre iba de Jerusaln a Jeric; tropez con unos
asaltantes que lo despojaron de sus pertenencias, lo hirieron y se fueron, dejndolo medio muerto (San Lucas 10: 30). ni
namei pa yitsaat pan yit'esh ca nt'eclet'a jayu lhn; ni napeclei shita pava lhavtsatis ts'ivee no llegaron a la aldea que se
haban propuesto atacar; tampoco regresar a sus aldeas. ca namtajvatjulh pava napu' cables pava yi'shi' pa nits'ilhataj,
pa t'ecletvatjuulh lhacm'a pa t'unjayash pa nits'ilhataj chi yovalhe'meijop pava fchinjas ti yiclnsham na cotsjaat si
se toquen dos cables que traen la corriente, cae toda la carga ("fuerza") elctrica que se puede comparar a los rayos que caen
sobre ("atravs de") la tierra. lhamataj avaatsheelh ca aashtajelh'apee lhacm'a japi caldeos japin t'eclet'elh'a pa napu'
atesha japi chiyvo'matansha'ne nivacle yiey ja vat'ichavat, japi lhech nivacle nitshamch'ejop jayu pa napjunsham jayu
na yitsaat aunque ustedes derrotaran a los caldeos que los ataca de manera que no quedasen ms que hombres heridos, stos
se levantaran en su tienda y prenderan fuego a esta ciudad (Jeremas 37: 10). t'ecletsha'ne baja de un salto. pa netshaam
pa t'ecletchisham pa yich, lha'ma ti nive'lhaaesh ca nit'tai se levant de un salto y anduvo, aunque nunca haba podido
dar un paso. vapecla shita ti t'ecleta vuelve a atacarlo. ni lhaajulh papi t'ecleta no poda contener sus
atacantes. yi'vanjulh ti yijuijateshch'e, pa t'eclet'esha'nejop lhpa lhcaletaj pa t'acuumjulh lo vio correr (detrs de l)

531

para darle alcance, salt de su carreta para saludarlo. yiey pa nyish pa nictsha'ne pa ve'lha lhcashinuc, pa
t'ecleteshchisham'in pa cuvyu en el camino, se cay su freno, y el caballo se encabrit.ecletsha'ne clap, ca shnquei ja
ajpiyich! baj rpido (del rbol), porque vamos a tu casa! yipe'yajulh pa ctsetaj, t'eclet(t)aj'cji lha'vo' pa yijuujtaj
pa t'acum'e pa ytjatesha cotsjaat oy venir una rata grande, la agarr por el cuello, la mordi y la dej caer al
suelo. eem ti yich'aneshlhatapee lhn pa samto pa vc t'jeche ti t'ecletch'e pa vatsjetaj porque (cuando) estaba
pescando con la red, un argentino se haba tapado con un cuero de vaca luego de saltar en un pozn (para esconderse). Ver
: tanecletsjai; ecletsja'mat; ecletsjamatsej; necletsjayu.

t'ecltsich Nombre masculino; posedo. 1s: yecltsich (y-eclts-ich). 2s: ecltsich (eclts-ich). 3s: t'ecltsich (t'-ecltsich). 1pi: cats'ecltsich (cats'-eclts-ich). Pl: vat'ecltsji (vat'-eclts-j-i). forma no poseda: vat'ecltsich (vat'-ecltsich).1 SU CHACRA.
2 SU SEMBRADO.
3 SU CARPIDA.
4 SU LIMPIEZA. Ver : yicls; nicltsich.
t'eesh'in pa ca ... ~ pa t'e' pa ca... Modismo. 3s: t'eesh'in pa ca ... (t'eesh-'in pa ca...). NO SABE QUE
(HACER). Note: el verbo que sigue est en el modo irrealis (subjuntivo) t'eesh'in pa ca lhfanisheesh pa vnjlhj el
avestruz no saba que hacer. pa t'eesh'in pa ca niteesh ca nicuulh ts'ivee no saban qu contestarle. pa t'e pa ca
nteesh no saba qu decir.

t'efenjayash Nombre masculino; posedo. 1s: yefenjayash (y-efen-jayash). 2s: efenjayash (efen-jayash). 3s: t'efenjayash
(t'-efen-jayash). forma no poseda: vat'efenjayash (vat'-efen-jayash). 1 SU AYUDA PRESTADA.
2 SU BENDICIN. pa Lhcaanvacle yijutem pa t'efenjayash shi' pa lhnujumatsenjayash papi yivo'yeshch'e pa
lhamnlhajayash ti ampa ca namqu'e el Seor ofrece su ayuda y su proteccin a los hombres rectos (Proverbios 2: 7). na
t'efenjayashyish la ayuda que me presta ("su ayuda conmigo"). ats'efenelh ca shtajuyjulh japi niyc'utsfaseelh, lhayaash
ti cha'lheesh pa t'efenjayash pa nivacle aydanos contra el enemigo, que la ayuda del hombre es vana (Salmo 108:
13). yijutem pa is t'efenjayasha los dio su bendicin. Ver : yefen; lhavanqu'efenjayash.

t'eijat Nombre masculino; posedo. 1s: yeijat (y-ei-jat). 2s: eijat (ei-jat). 3s: t'eijat (t'-ei-jat). 1pi: cats'eijat (cats'-eijat). forma no poseda: vat'eijat (vat'-ei-jat). SU NOTICIA (que lleva). lhech papi vatcachenjas vanqu'eyjatesh pa
niysa'ch'e vat'eyjat aquellos mensajeros traan una mala noticia.

t'eijatsjanach Nombre masculino; posedo. 1s: yeijatsjanach (y-eijatsjan-ach). 2s: eijatsjanach (eijatsjanach). 3s: t'eijatsjanach (t'-eijatsjan-ach). 1pi: cats'eijatsjanach (cats'-eijatsjan-ach). Pl: vat'eitsjanjanjas (vat'-eitsjanja-s). 1 SU ALUMNO.
2 SU DISCPULO. qu'eijatsjanesh japi veinte yeijatsjanjas ca samto lhcliish enseo la lengua castellana a mis veinte
alumnos. meelh ti tapecl'in japi t'eijatsjanjas pa nifaclemch'e pa Jess pa lhfanishesh pa lhcumjayash los apstoles
volvieron y le contaron a Jess todo lo que haban hecho (San Lucas 9: 9). na a'lhecha t'e t'eijatsjanach'ash nc
nivacle? acaso no eras vos alumno de aquel hombre? ja ve'lha Jess t'eijatsjanach t'lha japi doce t'eijatsjanjas uno
de los doce discpulos de Jess ("un discpulo de Jess [que viene de entre] los doce discpulos"). meelh ti tatvaych'aclaj ja
Pedro pa yivanjulh ti yijoqu'esha'ne ja vat'eyjatsjanach jan ya'shesh ti yen ja Jess, j lhech ve'lha yielh'e ja Jess ti
tsaccunch'e, jlhechesh ti niysesh ti yit'esh: Lhcaanvacle, she papuque vanc'oyanjan'ay jayu? cuando Pedro se
volvi, vio que le segua el discpulo amado de Jess, el que estaba con l durante la cena y le haba preguntado: quin es el
que te acompaa? (San Juan 21: 20). Ver : t'eijatsjanche; yeijatsjan.

t'eijatsjanche Nombre femenino; posedo. 1s: yeijatsjanche (y-eijatsjan-ch-e). 2s: eijatsjanche (eijatsjan-che). 3s: t'eijatsjanche (t'-eijatsjan-ch-e). 1pi: cats'eijatsjanche (cats'-eijatsjan-ch-e). Pl: vat'eitsjanjanchei (vat'eijatsjan-che-i). SU ALUMNA. Ver : t'eijatsjanach; yeijatsjan.

t'eijatsjanjat Nombre masculino; posedo. 1s: yeijatsjanjat (y-eijatsjan-jat). 2s: eijatsjanjat (eijatsjanjat). 3s: t'eijatsjanjat (t'-eijatsjan-jat). 1pi: cats'eijatsjanjat (cat'-eijatsjan-jat). Pl: vat'eijatsjanjates (vat'-eijatsjan-

532

jat-es). forma no poseda: vat'eijatsjanjat (vat'-eijatsjan-jat). SU ENSEANZA (que da). Ver


: yeijatsjan; t'eijatsjan; t'eijatsjayash.

t'eijatsjanja'vat Nombre masculino; posedo. 1s: yeijatsjanja'vat (y-eijatsjan-ja'vat). 2s: eijatsjanja'vat (eijatsjanja'vat). 3s: t'eijatsjanja'vat (t'-eijatsjan-ja'vat). 1pi: cats'eijatsjanja'vat (cats'-eijatsjan-ja'vat). Pl: vat'eijatsjanjavtes
(vat'-eijatsjan-javt-es). forma no poseda: vat'eijatsjanja'vat (vat'-eijatsjan-ja'vat). 1 SU AULA.
2 SU CLASE.
3 SU LUGAR DE ENSEANZA.
4 SU ESCUELA. Ver : yeijatsjan.

t'eijatsjan Nombre masculino; posedo. 1s: yeijatsjan (y-eijatsjan-). 2s: eijatsjan (eijatsjan-). 3s: t'eijatsjan (t'eijatsjan-). 1pi: cats'eijatsjan (cats'-eijatsjan-). Pl: vat'eijatsjanc (vat'-eijatsjan--c). forma no
poseda: vat'eijatsjan (vat'-eijatsjan-). SU ENSEANZA. Note: se refiere al contenido de su enseanza isjop ca
ntic'oya pava t'eijatsjanc pa Jesus puede(n) entender la doctrina ("enseanzas") de Jess. java t'eijatsjanc papi
p'alhaa nivacle chi' ja Antiguo Testamento ni nvacalheshj por cierto, la tradicin nivacle y el Antiguo Testamento no
son la ltima palabra de Dios ("no son definitivos/listos"). Ver : yeijatsjan; t'eijatsjanjayash.

t'eishei Verbo, Grupo 2 (solo en tercera persona). 3s: t'eishei (t'-eish-ei). 1 CANTA. Note: dcese del canto de las aves
2 RELINCHA.
3 GRUE.
4 MUGE. ach'ancaelh ajaalh java cuvyu t'eishei'in! escuchen como relinchan los caballos! yich'apee pa yint pa
t'eishei pan t'nashesh lhpa s'yi nadaba sobre el agua y cantaba como el patillo. apis ti tavyche nava yiey na joot, apis
ti yameyjop ja t'aplhu' ti chitishjan, apis ti chiypeya' yiey na cotsjaat ti t'eysheych'e java oftaatas ya brotan flores en el
arenal, llega el tiempo de los cnticos, el arrullo de la trtola se oye en la tierra (Cantar de los Cantares 2: 12). pa meelh ti
nu'um pa yam'e pa yipe'yeei pa ta ti t'eisheich'e; om! t''yei pa ta, neeshchisham ti t'eiseich'e, lhet t'nash ti
shtanenjatchisham llegaron a cierta distancia cuando escucharon el grito del chaj; oigan!, grita el chaj, levanta vuelo
gritando; as grita cuando lo espantamos. napu'esh ti t'eishei pa votjj canta por segunda vez el gallo. pa lhechesh pa
yivoych'e lhcachi' ti'ma ja Pedro pan yit'eshem ja Jess ti yit'esh: jjjeclay tanca napueesh ca nit'eyshey pa votjj ca
p'alha jayu ca pu'janaaesh ca avaantanyish; cavque yaychavalhch'e ja Pedro pa yapjayan'in Pedro record lo que le
haba dicho Jess: antes de que el gallo cante dos veces, me habrs negado tres veces, y eso lo hizo llorar (San Marcos 14:
72). Ver : yeishiyan; tqu'eishei.

t'ejc' Nombre masculino; posedo. 1s: yejc' (y-ejc'). 2s: ejc' (ejc'). 3s: t'ejc' (t'-ejc'). 1pi: cats'ejc (cats'ejc). Pl: vat'ejcs (vat'-ejc-s). forma no poseda: vat'ejc (vat'-ejc). SU PUS. pa gonorrea pa tlha cque, lhech pa
t'eccj pa chit'iyjatvatam ya'shesh ti tlhshaam pa vatmjayashvane la gonorrea produce pus y se transmite
principalmente por el contacto sexual.
t'ejum Partcula. 1 APENAS.
2 LO DUDO.
3 A LO MEJOR.
4 PARECE QUE. nque t'ajj pava lhsc'ctis nc'yi, nque t'ejum caajem jayu pava lhavti tantas almas tiene aqul, y
este otro, parece que tendr espritus auxiliares. Ver : t'e.

t'em ~ t'em'na Partcula que indica gran sorpresa. HABA SIDO! ptsej t'em'na lhpa fech'ataj! haba sido que ligera la
garrapata! ta lhai'yaash t'em ti isjop'am ti lham'? cmo pods dormir (en meduo de este ruido)? yij' t'emj ti ni
natvuju'ya ja'lhech yicln, ca yicln lhfacl'a cqueei, lhfacl'a cqueei yicln en realidad no fue ningn extrao el que lo
mat, el que lo mat era su propio sobrino. muu yite'n! a'lhech t'em'na amigo, haba sido vos, entonces!t'cli'lhaa
t'em'na ti ts'am ti t'taai catin'e t'em'na ti ptsej ti vacumaj se hace noms la lerda cuando camina, pero es asombroso lo
ligera que es cuando corre. pa ta t'em'naj pan tlh'e'jop ti saseshvatich'e pa ftsuut? cul fue la causa de que fracas
con su empresa guerrera? ta lhai'yaash t'em ti lhanjovayelhshi? por qu tienen miedo ustedes? tsiti'ai ti a'lhech
t'emna me acuerdo que habas sido vos. isjop t'em ca jquelhe'mei ca jaicashayelhe'mei pa ca ntuj jcl'esh ca
ntajulhsham lhacm'a napi nivacle as que tendramos que ir a comprar algo de comer para toda esa gente. pa na

533

aculhch'e t'em napi nafacleshch'e pa ajunash ca'na? no respondes nada a los que declaran contra t ("cuentan de t")
(San Marcos 14: 60). ta lhayaash t'em ti lhtatfactsinesh shi' ti lhts'njat nava atsjey? cmo te arrebata la pasin y se
te saltan los ojos? (Job 15: 12).
t'eshei Adverbio. 1 APENAS.
2 CASI.
3 POR FIN. Note: sase con una forma negativa t'eshei ni namat'e na yisjaan, manlhae ca tiqu'in (la piraa) casi me sac la
carne, apenas quedaba unida (al cuerpo). t'eshei ni ajaich'e lha yitsej casi me tocaste ("casi no me tocaste") en el
ojo. yash'apee papi doscientos papi chi yiclnsha'ne, t'eshei ni ntif, t'eshei ti quince papi lhc'oijanc ms de doscientos
fueron matados, casi mataron a todos, apenas quince sobrevivientes quedaron. she japuque napuque pu'jana lhavelhesh
nque t'eshey ninvmjat papi vncaclnjanjas? quin de aquellos tres te parece que se port como prjimo del que cay
en manos ("por poco [no] lo mataron") de los asaltantes? (San Lucas 10: 36).

t'eshlhn ti Conjuncin. POR SUERTE. cajuqu'e ti javo'taj'aisha'ne, t'eshlhn ti c'a'van hace tiempo que voy buscndote,
por suerte que te encontr. qui, t'esh lhn ti ptsej cqueei! cuidado, feliz el que corre lgero! t'eshlhn ti shnv'acfi
na jpyich ti lhapa taj'in jayu suerte que estamos en casa, porque pronto va a llover.

t'etsje Nombre masculino; posedo. 1s: yetsje (y-etsje). 2s: etsje (etsje). 3s: t'etsje (t'-etsje). 1pi: cats'etsje (cats'etsje). forma no poseda: vat'etsje (vat'-etsje). SU BORRACHERA. Sinn : t'etsjeyash. Ver
: t'etsjeyash; yetsej; etsjacl;yetsjacli; etsjamatsej; etsje'mat; tanqu'etsjei.

t'etsjeyash Nombre masculino; posedo. 1s: yetsjeyash (y-etsje-yash). 2s: etsjeyash (etsje-yash). 3s: t'etsjeyash (t'-etsjeyash). 1pi: cats'etsjeyash (cats'-etsje-yash). forma no poseda: vat'etsjeyash (vat'-etsje-yash). SU
BORRACHERA.anujumatsenelhjulh jaspa tanca nicaclecliyan pava acachiclelh pava sasch'esha'ne shi' pa
vat'etsjeyash shi' pava vataychavalhjayasha na vatmnlhajayash yiey na cotsjaat, pa jaspa tanca natyiyjatelh pa
lhech nalhu ca namtajelh'ay jayu presten atencin, no se dejen aturdir con el vicio ("que el pecado no le entre en sus
vientres/corazones"), la embriaguez y las preocupaciones de la vida, para que aquel da no los sorprenda de repente (San
Lucas 21: 34). Sinn : t'etsje. Ver : t'etsje; yetsej; etsjacl; yetsjacli; etsjamatsej; etsje'mat.

t'ets'etsej Nombre masculino; posedo. 1s: yets'etsej (y-ets'etsej). 2s: ets'etsej (ets'etsej). 3s: t'etsjetsej (t'ets'etsej). 1pi: cats'ets'etsej (cats'-ets'etsej). Pl: vat'ets'etsjes (vat'-ets'etsje-s). forma no poseda: vat'ets'etsej (vat'ets'etsej). 1 SU FONTANELA.
2 SU TAPA DE LOS SESOS.
t'e'lhesh Adverbio. 1 ALGUNA VEZ.
2 ESTA VEZ.
3 CUANDO.
4 NUNCA. Note: en la acepcin (4), aparece en forma negativa
5 TODO EL TIEMPO QUE HAGA FALTA. Note: en esta ltima acepcin, la forma completa es: pa ca t'eelhtajeesh j lhech
jjjeclay nichinv'apee pa ca t'elheesh ste (caballo), nadie todava lo ha montado nunca. cletch'e pan t'e'lhesh ti
vaf hace mucho tiempo que ("cuando") muri. ja lhanvapenjashat chiydiosiyan tsicuclnjateshelh'in japi yinavot'elh
java tlhesha ts'ivee ja t'elhesh ti yatavclaselh: java tashinshtas shi' java lhcly ts'ivee, japi lhcles yitsjy shi' japi
cjecly la vergonzosa idolatra nos hizo desviar de la herencia de nuestros padres desde nuestra juventud: ovejas, animales,
hijos e hijas (Jeremas 3: 24). pa tsachajeshshicham, lhayaash ti javapeneshelh ti tifeelhyitapee pa yinclyashelh,
lhayaash jan t'elhesh ti yatavclaselh pa yamja nqueesh yivaatsheelh shi' japi yicchevot'elh jasnatshelh pa sasch'e ti
jayjuyeshelhjulh pa Lhcaanvacle yi'Dioselh pa ninasc'ashamelhsha'ne nos aflija, porque nos da vergenza el nuestro
sufrimiento, porque desde nuestra juventud hasta hoy pecamos contra el Seor, nuestros padres y nosotros, y desobedecimos
al Seor, nuestro Dios (Jeremas 3: 25). cavc'yi nishtavanchayesh pa ca t'elheesh nunca hemos visto cosa
semejante. ca amtajelhey paelh jpyich ca nichintntajeelh'ach'e pa ayishlhaaelh, pa asichateshelh nava afoclelh pa
cotsjaat, cavque lhtychatelha ti tameneshlhavach jayu pa ca t'eelhtajeesh si entren en otra casa y si les gritan a ustedes
que se vayan ("pasen de largo"), sacudan el polvo de sus pies como protesta contra ellos ("[con] esas cosas ustedes les hacen
saber que acusarn de tal cosa") (San Marcos 6: 11). pa nictsha'ne lhn lhpa noyan lhan, nat'e lhtj lhn lhpa
c'utsjaa, pa macoquesh ti'ma, pa ni nv'mesh pa ca t'e'lheesh cay un porongo muy grande, cay sobre la cabeza de la
vieja, y la convirti en un sapo, y as se qued para siempre ("nunca volvi a ser [como antes]"). aneetsham ca mj na

534

taclaj chi' shita lha lhamimi pa acltshei ja Egipto pa'lhech veelh'een cun vooi ca c'ayjitaja shita pa ca
t'eelhtajeesh levntate para ir con el nio y su madre huyendo a Egipto, y permanezcan all hasta que yo les diga. yiey
nque cotsjaat javaney shta jeelh: ti tanca ptsiseesh papin t'njantajesh pa vatcvenjayash, nilhecha papi yifiiysha'ne
ca na'shesh pa vatvatclnjayash; ti niyajateesh papi tcajyshay ca nicaajem pava yucuvec, nilhecha papi tytses ca
acseshiin, nilhecha papi chiyeyjatsjantaj ca chincumeshjulh; pa lhacm'a ti tlhem'ejop pa t'elhesh ti
yivo'yesh'cji otra cosa he observado en esta tierra: no ganan la carrera los ms veloces, ni los ms valientes la batalla; no es
el pan para los sabios ni la riqueza para los inteligentes ni la estima para los expertos, sino que todo depende de la ocasin y
de la suerte (Eclesiasts 9: 11). papi israelitas t'lhesha pava yityish papi cananeos acloj pava lhanfanash nan
lhjunash ti chi yicjiyan lhja lhtsej ca'tajesha ti vooi pa ti t'e'lhesh ti chinclanshi pava lhai los isaelitas aprendieron de
los cananeos muchas cosas, cundo hay que sembrar el grano cundo hay que vendimiar.java'lhech vancanclhanit
ve'lhach'e ti yaclafjanesh pa t'aplhuu pa vatfanishesh pan t'e'lhesh lhn ti vaclan estos artculos a menudo indican de
paso el tiempo en el cual se realiza la accin del verbo. tanca aclesha'neyam pa ca t'elheesh nava yifoc nunca me lavars
los pies. isjop ca nat'ya pa t'e'lhesh shi' pa lhanfanash ca chivmjatch'e debs saber cundo y cmo
perdonar. caslhacm'a ti caaj pa t'e'lhesh pa nishtanvo'yeshch'e todos fallamos en algn momento. Ver : ta.

t'e(i)yaj Nombre masculino; posedo (chequear). 3s: t'eiyai (t'-ei-yaj). forma no poseda: vat'eiyaj (vat'-ei-yaj). SU
NOTICIA. atatvaich'aclajelha pa ca ajunasheelh pa ujaneshelh shita na Is Vat'eyaj jan janchajelh'ai convirtanse y
crean la Buena Noticia que yo les traigo. Ver : lhei; lhne'yaj.

t'icsen'in Verbo, Grupo 2. 1s: jayicsen'in (jay-icsen-'in). 2s: lht'icsen'in (lht'-icsen-'in). 3s: t'icsen'in (t'-icsen'in). 1pi: sht'icsen'in (sht'-icsen-'in). 1 EST CELOSA POR UNA RIVAL.
2 SUFRE CELOS (ELLA ~ ) POR UNA RIVAL. Ver : icsenjanja.

t'ichai Verbo, Grupo 2. 1s: ja'yichai (ja'y-icha-i). 2s: lht'ichai (lht'-icha-i). 3s: t'ichai (t'-icha-i). 1pi: sht'ichai (sht'-ichai). 1 DESCANSA.
2 SOSPENDE UNA ACTIVIDAD. pque nalhu t'ichaijop pa lhcumjayash en este da descans de su trabajo. tulh'in pa
t'ichaishi pa nyish papi lhavcashanjas pa tsaccunch'e shta al oscurecer, los macateros descansaron en el camino y
comieron. nque sht'ichaiyelh'e yiin aqu vamos a descansar. meelh ti yama ca nalhu ti chit'ichay pa
vanqu'eyjatsjan'cji ja vatvanqu'eyjatsjanjavat lleg el sbado ("da [cuando] descansan"), entr a la sinagoga para
ensear ("ense-debajo la sinagoga") (San Marcos 1: 21). sht'ichaijop cun na vatcumjayash vooi ca ntaajta'in jayu
shta suspendamos ("descansemos al lado") el trabajo hasta que llueva. tajulhei shita ti chi t'ichaijop pa vatc'aplhu'esh
cava'lhech ellos (los jugadores) podan descansar en cualquier momento. yiey pa yie' ca nit'ichay clee, pa lhech yie'jop
ts'ivee ti t'afaych'e lhavj pa tach'ansha nava lhasinc donde l se sentaba para descansar un poco, all ellos se sentaban
en torno a l para escuchar su predicacin. anfacyam, na yenach, ta lhvesh'e tu lhc'utsjat java acly? ta lhchaajshi ti
t'ichay'e ti nalhcachi?, ta lhayaash ti jaytaysha'ne jan lhjunash papi t'astayem'in, ti jajchitajey java lhcly japi
ac'utsfas? dme, amado mo, dnde pastoreas, dnde recuestas tu rebao al medioda, para que no vaya como una prostituta
("perdida para ellos") tras los rebaos de tus compaeros (Cantar de los Cantares 1: 7). meelh ca ichaytaj pa am'am jayu
pa ca anjova'yey, pa meelh ca ajo'tajsha'ne pa is jayu ca am' cuando descanses, no tendrs nada de temer, cuando te
acuestes, dormirs bien (Proverbios 3: 24). nque nalhu ti chi t'ichaishi hoy es da de descanso. yiey pa yie' ca
nit'itshay clee, pa lhech yie'jop ts'ivee ti t'afaych'e lhavj pa tach'ansha nava lhasinc donde l se sentaba para
descansar un poco, all ellos se sentaban en torno a l para escuchar su palabra. yulhj lhn, yeetajesh ca nt'ichai est
cansado, quiere descansar. pa t'taych'een pava lhcaavjuc pa yie'in pava chit'ichay'een shi' pava lhacclesh pava
lhcaavjuc pa vatjumtic'oya ca nichaajsha'ne pa vatjutsa' ti naashjop (la mujer) se paseaba por las calles, luego por las
plazas ("los [lugares donde] se descansa"), y en todas las esquinas acechaba al primero que pasaba (Proverbios 7: 12). Ver
: ni'chavat; t'icha'vat; t'ichaiyash; nichatsu; yichaijat.

t'ichaiyash Nombre masculino; posedo. 1s: yicha(i)yash (y-icha[i]-yash). 2s: icha(i)yash (icha[i]-yash). 3s: t'icha(i)yash (t'icha[i]-yash). 1 SU DESCANSO.
2 SU REPOSO. ti yi'shi' pa nivalhech ti lhech yj'e' ti ni nav'ateshi papi ojiyis pa vooy papi yulhs pa yamat pa
t'ichayash all en la tumba acaba el tumulto ("no se quedan inmviles") de los malvados, all reposan los que estn rendidos

535

("agarran el reposo") (Job 3: 17). amem pa t'ichayash yamjei ti yi'van no podr descansar hasta que la encuentre. pa
lhe'naa ti yasuya japu lhech ti janetnem ti tanca namey jayu na yichayash por eso, airado contra ellos, les jur: no
entrarn en mi descanso (Hebreos 3: 11). Ver : t'ichai.

t'icha'vat Nombre masculino; posedo. 3s: t'icha'vat (t'-icha-'vat). 1pi: cats'icha'vat (cats'-icha-'vat). Pl: vat'icha'vat (vat'icha-'vat). forma no poseda: t'ichavtes (t'-icha-vt-es). SU CAMPAMENTO. Lit: su descansadero pa nijooylha ti
t'ajuyey'in ts'ivee pa Micmas pa lhech yan'e'jop pa t'ichavat, yiey pa lhum'cjinucjulh pa Bet-Avn y siguieron rumbo
a Micmas, donde asentaron su campamento, que queda hacia el este de Bet-Avn (1 Samuel 13:5). cjecly, Jerusaln
lhavoquey, ya lhech ya yacut'in, taj ti ya lhasnyche; ya yacut'in jan lhjunash java vat'ichavtes yiey ja Cedar, shi' ja
Salm ti cha'nuvoesh pava yacutsha'ne tashinshtayche t'jechey muchachas de Jerusaln, soy morena pero fascinante,
como las tiendas de Cadar, como las lonas ("pieles de cabras") de Salm (Cantar de los Cantares 1: 5). alhasnyech jum,
yenach, pa yitjatajch'een cats'ichavat'esh; java shintincutacuy java lhech jpychiteyesh, shi' java aacjuy jpeclematses
pa shnv'cji qu hermoso eres, amado mo, y nuestro lecho es frondoso ("de pasto"); las vigas de nuestra casa son de
cedro, y estamos los rboles frondosos (Cantar de los Cantares 1: 16-17). pa lhech nuut pa nam pava jooyjoyitas pa
tif'apee pa t'ichavat papi israelitas, vooy ti nich'a nalhu pa caaj pa yiyaas t'afaych'e lhavj pa t'ichavat por la tarde,
una bandada de codornices cubri el campamento; por la maana, haba una capa de roco alrededor del campamento (xodo
16: 13). Ver : t'ichai.

t'iclesh yacutshi Nombre plural; no poseble. TINTA. Lit: sus-jugos [que] son-negros Ver : t'ii.
t'iiy Verbo, Grupo 2. 1s: jat'iiy (ja-t'ii-y). 3s: t'iiy (t'-ii-y). 1 TIENE JUGO.
2 ES JUGOSO. Note: slo en tercera persona
3 COME MIEL. jat'iyelhch'een lhapesh cava yinvot ti tsit'iyjatelhch'een lhapesh pa shinvo' comamos miel tambin, mis
padres me criaron con miel de abeja. Ver : t'i'; t'iyjat; lhcat'i'; shinvo' t'i'.

t'ijovayi Ver : lhjovayi.


t'ipcl Ver : lht'ipcl.
t'is' Nombre femenino; no poseble. Pl: t'isc (t'is-c). 1 CARPINTERO (ave). Campephilus leucopogon (Valenciennes).
2 CARPINTERO (ave). Coephloeus erythrops.
3 CARPINTERO (ave). Coephloeus galeatus.
4 CARPINTERO (ave). Scapaneus melanoleucus.

t'isuiyi Ver : t'asuiyi.


t'ishami Ver : lhshami.
t'itanjan Ver : tt'itanjan.
t'ituuc Nombre masculino; posedo. 1s: yituuc (yi-tuuc). 2s: atuuc (a-tuuc). 3s: t'ituuc (t'i-tuuc). 1pi: cats'ituc (cats'i-tuc). Pl: vat'atjui (vat'a-tju-i) ~ titjui (ti-tju-i). forma no poseda: vat'atuc (vat'a-tuc). SU BRAZO. pa lhechesh pa
t'acumesh'e ja t'ituuc lhch'amiyishey ja clesanilh tsjofji, vooy pa t'ituuc lhfayishey pa t'acumesh'e ja t'ajuya ti
t'acum'in, pa yiclnesham lhshatech ca Ssara, pa yiclnesham java lhyomyomis entonces, con la mano izquierda agarr
el clavo ("hierro doloroso"), con la mano derecha el martillo del artesano ("lo [que es] para trabajar"), machacndole el crneo
de Ssara, que destroz atravesndole las sienes (Jueces 5:26). pa c'aisiyanesh java facl'utas pa janshi' atjuy java
vatpcls shi' ja vatiniish yiey ja avo' te engalan con joyas, te puse pulseras en tus brazos y un collar en tu cuello
(Ezequiel 16: 11). papuque vatclnjanjas lhavatclnjavosesh pava lhclutshes yecly, pa lhetlha lhjunashesh shta ti
tlhiyjnesh pava utes yanshi' pava lhfines ti tlhiyjnesh'in pava lhc'jey ti yichenesh pa t'ituuc lhfayish ja't'ajesha pa
lhch'amiyish aquellos guerreros manejaban el arco ("sus armas de guerra eran armas de madera") y podan lanzar piedras
("que ponan en sus hondas") y disparar flechas con ("utilizaban") la mano derecha o la izquierda (1 Crnicas 12: 2). cfeesh
atuuc na niyc pa c'cfeesh jayu vitsha na yicacl atate esta piola al brazo y yo tambien voy a atarla a mi pierna. pa
yichey shta pa yiyj pa yucuve lhavo' pa yiyjaa pa yit'esh: ap'aclaneshch'eyam na yituuc na yucuve t'ajuya; pa
yivaclhitesh pa yichey shta pa climshi' lhavo' pa yiyjaa shta pa yit'esh: afosch'eyam na yituuc na climshise fue el tigre
al panadero, y le dijo: untame los brazos con masa de pan; cuando era listo, se fue al molinero y le dijo: cobreme
("enterrame") los brazos de harina. pa yich'cji shta ja vatvanqu'eyjatsjanjavat ja Jess; pa lhech yie' ja nivacle

536

t'unch'e ja t'ituuc Jess entr nuevamente en la sinagoga; estaba all un hombre que tena la mano paralizada (San Marcos
3: 1). atstjat na atuuc!; pa lhet lhfanishesh pa vatsjan ja t'ituuc pa lhjunashvatjulh java t'itjuy extiende la mano!;
as hizo y su mano qued sanada ("como sus manos [normales]") (San Marcos 3: 5). pa yan'cjiyam pa t'ituuc ch'amiyish
na yishatech vooy pa t'ituuc fayish pa tsechepjalhesh l pone su brazo izquierdo bajo mi cabeza y su brazo derecho me
abraza (Cantar de los Cantares 2: 6). meelh ti lham' shi' ti lhtanavaj, shi' pa lhtanacopjalhesh nava atjuy pa is ti
lham', pa vatats'aclayash ti t'eclet'atsham jayu jan lhjunash papi ninav'ateesha'ne pa lhclutsesh un rato duermes, un
rato das cabezadas y un rato cruzas los brazos y duermes; te asaltar la pobreza ("como quienes no se quedan inmviles con su
arco") (Proverbios 6: 10-11). t'acum'e ja t'ituuc ja nctech lhas pa tac'uyesh pa niy's'in: she pa lhteetajesh ca
at'eshayam? tom de la mano al muchacho, fueron en un lugar apartado, y le pregunt: qu es lo que me tienes que contar?
(Hechos 23: 19). pa lhech t'aplhuqu'e pa tavclaj pa yachajtasham pa t'ituuc pa lhch'inishesh pan vatjutsa' fach'ee pa
lhe'naa lhpa lhavoqueesh ti lhqueyesh Fares, lhayaash ti yit'esh: lhanc'at'ey nan lhavchee! pero l retir la mano y
sali su hermano; lo llam Fares, y coment: buena brecha te has abierto (Gnesis 38: 29). ta t'e lhai'yaash ti
lhtanacopjalhesh nava atjui? por qu tens los brazos cruzados? pa Elias t'acumesh'e pava titjui pa lhavu'vat pa vaf
lhech pa ta'claj pa yan'apee shita pa vatmja'vat Elas tom en sus brazos el cuerpo muerto del nio y lo ech sobre la
cama. pa Lhcaancacle vancapejiyanesh ti nclitchisham pa t'ituuc lhfayish t'un'in el Seor jura alzando ("mostrando
arriba") su diestra poderosa (Isaas 62: 8). pa t'acum'e pa lhas pa t'ituuc pa yitojonfach'ee agarr a su hijo por la mano
y lo estir para afuera. anenjatchisham na ashatech ca siyesh na yituuc levant la cabeza para que descance en mi
brazo. Ver : yitjulha.

t'itsech Nombre femenino; no poseble. Pl: t'itsjei (t'itsje-i) ~ t'itsjes (t'itsje-s). 1 ALJIBE.
2 POZO CON AGUA. Lit: (el que) fluye, mana pa lhet t'aplhuqu'e' ti yisnatesh pa Fitsc'yich pava t'itsjes, njesh nava
caspaschei nan t'ajj, tapoojqu'esha'ne pa is yint mientras tyanto Fitsc'yich hizo cinco pozos ("pozos, en nmero de
cinco") llenos de agua limpia. jat'acjuelhei ja t'itsech, jtsielhsha'ne pa int estabamos sacando agua del pozo,
derrambamos el agua. t'ichaijop lhjque t'itsech descansaba al lado del aljibe. yicln'e lhavj ts'ivee lhpa
t'itsech los mataron al lado del pozo. timsham'in tatsha lhpa lhjque lhpa t'iyjatshi, pa cajuqu'e ti vapecch'een lhpa
t'itsech pa yiyjayanemsha'ne lhacm'a pava lhcly camellos y enseguida vaci su cntaro en el bebedero, corri al pozo
a sacar ms y sac para todos sus camellos (Gnesis 24: 20). Sinn : lhjque, aljibe. Ver
: lhqu'itsech; t'itsjei; lhjque; aljibe.
t'itsjei Verbo, Grupo 2 (solo en tercera persona). 3s: t'itsjei (t'-itsje-i). 1 FLUYE.
2 MANA. yivaiyitesh pa yint pa lhech t'itsjeishi lhei Tupikua los moj con agua que all brotaba, (del manantial) llamado
Tupikua. Ver : t'itsech.

t'iyjamatsej Verbo, Grupo 1 (solo en tercera persona?). 3s: t'iyjamatsej (t'iy-jamat-sej). Pl: t'iyjamatses (t'iy-jamat-ses). ES CONTAGIOSO. ca vat'otivo t'iyjamatsej la turberculosis es contagiosa. yicheshch'e pava diez yincpes ti
vaniyitjulh pa vatayasha t'iyjamatsej durante diez aos, se ha dedicado a las enfermedades contagiosas. Ver
: vat'iy; yit'iyjat; vatayasha t'iyjamatsej.
t'iyjat Verbo, Grupo 5. 1 LE DA DE COMER MIEL.
2 LO ALIMENTA CON MIEL. Lit: le da jugo jat'iyelhch'een lhapesh cava yinvot ti tsit'iyjatelhch'een lhapesh pa
shinvo' comamos miel tambin, mis padres me criaron con miel de abeja. Ver : t'i'; t'iiy; shinvo' t'i'.

t'iyijafa Nombre masculino; posedo. 1s: yiyijafa (yi-yi-jafa). 2s: ayijafa (a-yi-jafa). 3s: t'iyijafa (t'i-yijafa). 1pi: casyijafa (cas-yi-jafa). Pl: vatyijafas (vat-yi-jafa-s). forma no poseda: vatyijafa (vat-yi-jafa). 1 SU
COMPAERO.
2 SU COLEGA. pa Sanson yit'esha papi treinta t'iyyjafasesh caaj ca c'aniy'seshelh jayu: ca mtajeshelhch'e pava
napu'yama nalhus ca aniistanjatajelh yivaatsha jajutelh'ay jayu lhpa ve'lha vat'uyjatshi pa ave'lheelh'e ts'ivee jayu
shta pava vat'uyjatshiyis fiesta t'ajuya Sansn dijo a sus treinta compaeros que les propondra ("yo les preguntar") eso:
si durante estos siete das ("duermen 7 das") hasta encontrar la solucin, yo les dar una camisa a cada uno de ustedes y
tambin ropas para la fiesta. yivaatsha ya Pablo, chits'cfaapee ja Cristo Jess, avaatsha Filemn, javanqu'iselh'ay ja

537

casvelh Timoteo, lhayaash ja yenach yiyyjafaeshjop na vatcumjayash yo soy Pablo, prisionero por Jesucristo, y t eres
Filemn, nuestro hermano al que escribimos, porque eres nuestro querido colaborador (en nuestra tarea) (Filemn: 1). Ver
: yiy'; vancayjayan; niyjayu; yjamat; yiyjamatsej; t'iyjatshiy; t'iyjayash; t'iyija'vat.

t'iyjatshiy Nombre femenino; posedo. 1s: yiyjatshiy (yi-y-jat-shiy). 2s: ayjatshiy (a-y-jat-shiy). 3s: t'iyjatshiy (t'iy-jat-shiy). 1pi: casyjatshiy (cas-y-jat-shiy). Pl: vatyjatshiyis (vat-y-jat-shiy-is). forma no poseda: vatyjatshiy
(vat-y-jat-shiy). 1 SU VASO.
2 SU COPA.
3 SU VAJILLA DE PORONGO PARA TOMAR CHICHA.
4 SU BEBEDERO. na afelhcheyish lhjunashjulh ja vat'iyjatshiy ti clamam'in jan yich'e' ja isshi' tjayetas t'i'; na acachi'
lhjunashjulh ti chiyaclpju pa trigo ti t'afaych'e lhavj java yucshi lhavs tu ombligo ("tero") es como una nfora
redonda que contiene vino sabroso; tu vientre es como un montoncito de trigo rodeado de flores rojas (Cantar de los Cantares
7: 2). timsham'in tatsha lhpa lhjque lhpa t'iyjatshi, pa cajuqu'e ti vapecch'een lhpa t'itsech pa yiyjayanemsha'ne
lhacm'a pava lhcly camellos y enseguida vaci su cntaro en el bebedero, corri al pozo a sacar ms y sac para todos
sus camellos (Gnesis 24: 20). Ver
: yiy'; vancayjayan; niyjayu; yjamat; yiyjamatsej;t'iyjayash; t'iyja'vat; t'iyijafa; vatyj.

t'iyjayash Nombre masculino; posedo. 1s: yiyjayash (yi-y-jayash). 2s: ayjayash (a-y-jayash). 3s: t'iyjayash (t'i-yjayash). 1pi: casyjayash (cas-y-jayash). forma no poseda: vatyjayash (vat-y-jayash). SU FARRA. Ver
: yiy';vancayjayan; niyjayu; yjamat; yiyjamatsej; t'iyjatshiy; t'iyja'vat; t'iyijafa.

t'iyja'vat Nombre masculino; posedo. 1s: yiyja'vat (yi-y-ja'vat). 2s: ayja'vat (a-y-ja'vat). 3s: t'iyja'vat (t'i-yja'vat). 1pi: casyja'vat (cas-y-ja'vat). Pl: vatyjavtes (vat-y-javt-es). forma no poseda: vatyja'vat (vat-y-ja'vat) ~
vat'iyja'vat (va[t]-t'iy-ja'vat). 1 SU LUGAR DE FARRA.
2 SU COPETN.
3 PLAZA DE FIESTA DE LA ALDEA TRADICIONAL. meelh lhn ti acjjisha'ne pava shinvonji pa chi yichei lhn pa
Calaliin ti chi ycfaesh pa yicl chi yitsemaajjop pa vat'iyja'vat cuando las alojas estaban a punto trajeron a Calaliin y
lo ataron a un palo que haban plantado junto a la plaza de fiesta. Ver
: yiy'; vancayjayan; niyjayu; yjamat; yiyjamatsej; t'iyjatshiy; t'iyjayash; t'iyijafa.

t'i' Nombre masculino; solo posedo en tercera persona. 3s: t'ii (t'-ii). Pl: t'ic[l] (t'-i-c[l]) ~ t'ec (t'-e-c[l]). 1 SU JUGO.
2 SU SAVIA.
3 SU CALDO.
4 SU MIEL. lhetlha lhjunash shita pa novoc; pa t'i sui, yicavm; j'lha ca chi ntatamjalhtajesh j, pa lhechesh pa acjjum,
cluufji as, tambin la mandioca silvestre; su jugo es venenoso, se debe eliminar; pero preparndolo correctamente, es muy
rico y dulce. tiish shta lhpa tinjque t'ajuya pava tjayetas t'ic cav un lagar ("un pozo para los jugos de uvas") (San
Marcos 12:1). uj na t'i' manlhashi, ujji' na t'i' - yit'esh pa'elh nivacle ti yi'van ti manlhach'e tasham queda mucha
miel, mucha hay - sanoi otro hombre al ver lo que quedaba en el fondo (del hueco del rbol). vooy yivaatsha jajutesh'ay ca
ay'ji pa tjayetas t'i' shi' pa t'i' java tsitst'ajesh granadas te dara a beber vino y el licor de mis granadas (Cantar de los
Cantares 8: 2). Ver : lhcat'i'; nilha; t'iiy; tcat'iiy; t'iyjat.

t'i'chavat Nombre masculino. 3s: t'i'chavat (t'-icha-vat). SU LUGAR DE DESCANSO. Ver : t'ichai; ni'chavat.
t'i'ya Nombre masculino; posedo solo en tercera persona (?). 3s: t'i'ya (t'-i'ya). Pl: t'i'yas (t'-i'ya-s). 1 SU PARTE.
2 SU PEDAZO.
3 SU TROZO. vooi na napu'e t'i'ya na vatqu'isjayanach treseshch'e nava captulos la segunda parte del libro est organizada
en tres captulos. yijutei lhpa yo'nis pa t'i'ya pa queso la zorra le dio un pedazo de queso. cls lhpa manzana
t'iya apareci un pedazo de manzana. yiclnvatam ti yiseejsha'ne pa lhavu'vat ti yicatsnjat'in pava t'i'yas entre ellos
cortaron en pedazos el cuerpo y los esparcieron. lhan'e pa Cufalh lhech yi'e' ti t'i'yaseshch'e pero Cufalh estaba ah
(cortado) en pedazos. at'ovosshi ca napu'a pava t'iyas na tavclaj mnlha pa ave'lhan'e ts'ivee ca ajutey pava
lhch'alhuc partan en dos al nio vivo, denle una mitad a una y otra mitad a la otra (mujer) (1 Reyes 3: 25). ti nat shita
paelh t'i'ya, pa tiqu'in'esh ti camamei ti'ma cay otro pedazo, y (apareci) un pequeo agujero. vatpeya'shelh ti
mnlheesh pa pacham pa peso pa yicha'jey pa t'iya'esh japi vat'eyjatsjanjas acordaron quedarse con parte del dinero, y

538

ellev el restante a los apstoles (Hechos 5: 2). pa t'iya'esh chiyvenchatem pa Lhcaanvacle yi'shi' pa lhech cotsjaat pa
doce kilmetros jayu nquee pa lhch'alhu'esh pa lhavj pa napu'njesh kilmetros pa lhjuc'aach'e el territorio que
ser reservado como tributo al Seor tendr doce kilmetros de longitud por diez de anchura (Ezequiel 48: 9). ampapu ca
nic'astaj(j)op pa t'iya lhpa nich'a t'uyjatshiy ca niney lhpa t'uyjatshiy lhac'utsja; ca lhech lhn lhfanisheesh papu
yicctiyan'in jayu pa nich'a t'uyjatshiy; neelhcha shta ca chiney lhn pa nich'a sivclclhayeech t'iya lhpa t'uyjatshiy
lhac'utsja ninvjuulh jayu nadie corta un trozo de vestido nuevo para remendar ("ponerlo en") uno viejo; si alguien hace
eso, arruinara al nuevo, y el trozo nuevo no quedara bien con el vestido viejo (San Lucas 6: 36). yijutem pa diezesh
t'iya'esh pava nachaj le dio la dcima parte de lo que llevaba. Ver : lhcat'iya.

t'oop jaa Modismo. MUCHAS GRACIAS!


t'oot Nombre masculino; posedo. 1s: yoot (y-oot). 2s: oot (oot). 3s: t'oot (t'-oot). 1pi: cats'oot (cats'-oot). Pl: vat'otis (vat'ot-is). forma no poseda: vat'oot (vat'-oot). SU PECHO. jcl tiqu'in jum ja'lhech, cojiyasshi java lhafas, clim ja t'oot,
vooi ja lhshatech yucjiin clee java lhacuc es un pajarito chiquito, amarillas son sus alas, su pecho es blanco y su cabeza
algo colorada en los costados. na yenach yalhech'ash jan lhjunash ja vataayjop pa acjqu'e pa lhniish ti yajatesh ti
janesh'e yoot mi amor, eres para m como una bolsita de mirra ("dulce olor") que siempre pongo a descansar entre mis
pechos (Cantar de los Cantares 1: 13). lhpa lhiivte yiviisjatesh na yoot ti atejem; pa vatjovayiesh pa vatvafi' pa
namyitapee mi corazn hace latir a mi pecho y me duele; mi temor a la muerte me sobrecoge (Salmo 55: 4). t'tayesh pa
t'oot se arrastra (por el suelo) ("camina con el pecho"). Ver : t'otinche; vat'otivo.

t'otinche Nombre femenino; posedo. 1s: yotinche (y-otin-che). 2s: otinche (otin-che). 3s: t'otinche (t'-otinche). 1pi: cats'otinche (cats-otin-che). Pl: vat'otinchei (vat'-otin-che-i). forma no poseda: vat'otinche (vat'-otinche). SU ESTERNN.Ver : t'oot.

t'cjshinish Ver : t'acjshinish.


t'c't Verbo, Grupo 2. 1s: ja'yc't (ja'y-c't). 2s: lht'c't (lht'-c't). 3s: t'c't (t'-c't). 1pi: sht'c't (sht'c't). DISCUTE. ja'yc'telh ja yivelh discut con mi pariente. Ver : nc'tsjayu.

t'cli'lhaa Adverbio. 1 APARENTEMENTE.


2 FINGIENDO. t'cli'lhaa t'em'na ti ts'am ti t'taai catin'e t'em'na ti ptsej ti vacumaj se hace noms la lerda cuando
camina, pero es muy ligera cuando corre. Ver : nc.

t'fitsjan Verbo, Grupo 2. 1s: ja'yfitsjan (ja'y-fits-jan). 2s: lht'fitsjan (lht'-fits-jan). 3s: t'fitsjan (t'-fitsjan). 1pi: sht'fitsjan (sht'-fits-jan). ALCANZA A OTRO. Ver : yfiis.

t'iyiish Nombre masculino; posedo. 1s: yiyiish (y-iyi-ish). 2s: iyiish (iyi-ish). 3s: t'iyiish (t'-iyi-ish). 1pi: cats'iyish
(cats'-iyi-ish). 1 DETRS SUYO.
2 A SU ESPALDA. yi'e' yiyiish est detrs de m. yovalhtajch'e pan tlhshi', yovalhei t'iyiish mir atrs en la direccin
desde la cual haba venido, mir hacia atrs. ja t'unaj pa Dios pa tsinenjatschisham, pa jape'ya ti tavayey yyiish pa uj
t'jj jan lhjunash ti nayuuynayui'in na cotsjaat me arrebat la fuerza de Dios, y o a mis espaldas el estruendo de un
gran terremoto (Ezequiel 3: 12). meelh ti tpeycheyesh ja Jess pa yitsavalhshamjop japi voqu'evatich'e, pa tlhey
t'yiish ja Jess ti t'ajaya lhja t'uyjatshiy al escuchar hablar de Jess, (la mujer) se mezcl en el gento (se fue derecho en
medio de los que seguan"), y acercndose detrs de l, le toc el vestido (San Marcos 5: 27). yiysham na
vatcjiyanja'vat, atsvoc cun, taj ti yaaj ca ovalhei yiish sentate de espaldas hacia la chacra, despiojame, pero no mires
atrs. shiya'lhavach ja vatavtsateyish ti t'ya pa t'jj ti t'nashch'ejulh pava lhafcatas, ja vatavtsateyish jan yie' ja
t'yish'e java tovjy yi'shi' ja Etiopia ay del pas del zumbido de alas ("[donde] recae la voz que es el eco de moscas") ,
ms all de los ros de Nubia (Isaas 18: 1). lhj lhech tlhey t'yiish ja Jess pa t'ajaya pa yj'esha'ne lhja
t'uyjatshiy ella se acerc por detrs a Jess y le toc el borde de su manto ("donde terminaba su vestido") (San Mateo 9:
20). voqu'e ts'ivee japi lhech ja Jess; pa yovalhey t'yiish ja Jess pa yivanjulh japuque yijoqu'esha'ne pa yit'esh ja
Jess ti niy's... ellos siguieron a Jess; y Jess mir atrs y al ver que lo seguan, pregunt... (San Juan 1: 37-38). yi'e'
t'ajuiyish shita ts'ivee pa tovoc mar, caaj papi yi'ei t'yiish shita pa'lhech ni lhc'utsfaa yichaaj pava isis
lhavaclnjavos delante de ellos estaba el mar, detrs de ellos estaba el enemigo con poderosas armas. pava lhtacoc pava

539

lhech caaj lhamnlhajayash pa nque lhjunashch'e: pa yie' t'ajuiyish lhtaconiyashjulh pa nivacle, vooy pa yiey
lhfayish lhtaconiyashjulh pa jump'uvalhetaj, vooy pa yiey lhch'amiyish lhtaconiyashjulh pa vc; vooy pa yiey t'yiish
lhtaconiyashjulh pa sheyanc el rostro de aquellos (cuatro) seres tena esta figura: rostro de hombre por delante y rostro de
len por su lado derecho, rostro de toro por el lado izquierdo, y por detrs rostro de guila (los cuatro) (Ezequiel 1: 10). Ver
: t'iyiy; tiyiisheei ~ tiyish'e.

t'iyiisheei ~ tiyish'e Adverbio. 1 EN ADELANTE. Lit: est detrs


2 NUNCA MS. ca niyjisha'ne ca ninaychavalheey t'yish'e pa lhts'aclayash shi' pava yiclyitsha'ne que ellos beban y no
piensen ms en su miseria y sus sufrimientos ("las [cosas que] les maltratan") (Proverbios 31: 7). papi ni taclasa papin
t'eclet'apee ni natc'utsjan t'iyiish'e los ancianos sobre los que haba saltado nunca ms envejecieron. Ver : t'iyiish.

t'iyin Verbo, Grupo 4. 1s: jat'iyin (ja-t'iyin). 2s: lht'iyin (lh-t'iyin). 3s: t'iyin (t'iyin). 1pi: shtat'iyin (shtat'iyin). 1 LLORA A UN DIFUNTO.
2 CANTA UN CANTO DE LUTO. Note: el mismo verbo existe en toba (familia guaykur):, raz: -oyin Ver : yyan; yyin.

t'iyiy Verbo, Grupo 2. 1s: ja'yiyiy (ja'y-iyiy). 2s: lht'iyiy (lht'-iyiy). 3s: t'iyiy (t'-iyiy). 1pi: sht'iyiy (sht'iyiy). 1 EST DE ESPALDA.
2 EST AL REVS. t'iyiyva'ne nava t'acfiyis tiene calzados los pies al revs. t'iyiyva'ne estn espalda contra
espalda. pava lhafjus t'yiyei lhn dicen que los dedos de sus pies daban atrs. yiysham na vatcjiyanja'vat, atsvoc
cun, taj ti yaaj ca ovalhei yiish sentate de espaldas hacia la chacra, despiojame, pero no mires atrs. pa nalhuclai ti
t'iyiysham pa lhcjiyanach ts'ivee todo el da se pasaron de espaldas a su plantacin. ca nicaajtaj papi t'a'lhesh'a
pa'na pa istaa ca ajutey; ja't'ajesha ca nicaajtaj papi tpioy'am pa ya aj ca yiyjulh ca mc'oya da a quien te pide y al
que te solicita dinero prestado no lo esquives (San Mateo 5: 42). Ver : t'iyiish; t'iyiisheei.

t'iyiya Nombre masculino; solo en tercera persona. Pl: t'iyiya (= singular) (t'-iyi-ya). SU SUFIJO
FORMATIVO. Note: terminologa gramatical acuada por el P. Seelwische Lit: est detrs java vatshaic'u t'i'yas java yi'e'
t'iyiish jan vatshaic'u j casqueiyesh java t'iyiya las partes de la raz que estn detrs de la ltima raz llamamos sufijos
formativos.

t'j Nombre masculino; posedo. 1s: yj (y-j). 2s: j (j). 3s: t'j (t'-j). 1pi: cats'j (cats'-j). Pl: vat'jis (vat'-j-is). forma
no poseda: vat'j (vat'-j) ~ tinj (tin-j). 1 SU PIEL.
2 SU CUERO. meelh'in, aptseselh yicasinnjas, yiey japi lhtachifas pitesch'e, shi' ti ts'ayjisha'ne t'j, japi vatachifas
ampapu ca ninanjova'yajulh, japi vatachifas t'unvatsham'in shi' ti yaashchishamch'e ti yie' ja cotsjaat yifach'anch'e
java tovjy corran, mensajeros ligeros, al pueblo esbelto de piel bronceada, a la gente temida, al pueblo vigoroso y
dominador, cuya tierra surcan canales (Isaas 18: 2). ya aj na ca atsapunelh ti ya yacut'in, lhayaash na jumcuclaay ti
yimcatshi na yj; japi checlavot ti tsicnitshi yivaatsha pa niyjieshyi ti jaclvalhem java lhavtjayetacuy, pa vooy
yivaatsha chapa'a ca vanujumatsenyivach no se fijen en mi tez morena, el sol me ha bronceado, mis hermanos se enojaron
conmigo, me pusieron a guardar las vias, y mi propia via no la guard (Cantar de los Cantares 1: 7). pa c'aneshelhsha'ne
jayu pa vatsty, pa c'asjaniyaneshelh jayu pa vat'asjan, pa janvayjatchisham jayu pa t'j pa jajutelh'ach'e pa
vatayalhesh pa vatmnlhajayash secl'esh ca amnlhaaelhsha'ne les injertar (a ustedes) tendones, les har crecer carne,
tensar sobre ustedes la piel ("har que su piel tenga olor a sudor?") y les infundir espritu para que (re)vivan (Ezequiel 37:
6). papi cjecli lhcaclayich'esh pa tashinsha t'j las mujeres (se cubran) con chiripas de cuero de venado. isjop jayu
ca niclvalhesh pava yamqu'e pa t'j, vooy ca niclimayantaj pa t'j shi' pa lhsaash, vooy ca nivantajesh pava yamqu'e
ti yamjam pa t'j, pa yij'a ti lhech ti lhashttajesh examinar la parte afectada de la piel; si el pelo en la piel se ha vuelto
blanco y aparece hundida, eso s que es un caso de lepra (Levtico 13: 3). pa ca navtaj'e pava chiyuych'e ja't'ajesha pa
tinj pavan nat'apee pava vatacles, pa tajelhey jayu ca chincleshesh pa yint pa chintyesha jayu ti yisasiyan pa
namja pa tulh si la ropa o el cuero adonde haya cado el semen, se lavar con agua y quedar impura hasta la tarde (Levtico
15: 17). Ver : t'jeche; yifecj; lhc''vj; jemat; jematsej; jemech.

t'jeche Nombre femenino; posedo. 1s: yjeche (y-jech-e). 2s: jeche (jech-e). 3s: t'jeche (t'-jech-e). 1pi: casjeche (casjech-e). Pl: vatjechec (vat-jech-e-c) ~ tnjichei (tn-jich-e-i). forma no poseda: vatjeche (vat-jech-e) ~ tnjiche (tnjich-e). 1 SU CUERO.
2 SU CORTEZA.

540

3 SU PIEL. navque t'jechei t'un, ni ncjaam pa c'utjaan estos cueros (del tapir y del oso hormiguero) son duros, no dejan
pasar ninguna espina. ti caajem lhavaatsha pava vatqu'isjayanjas, yich'e lhn lhpa vnjalhj t'jeche es que los libros
eran suyos, y los guardaba en (bolsos de) cuero de avestruz. cjecly, Jerusaln lhavoquey, ya lhech ya yacut'in, taj ti ya
lhasnyche; ya yacut'in jan lhjunash java vat'ichavtes yiey ja Cedar, shi' ja Salm ti cha'nuvoesh pava yacutsha'ne
tashinshtayche t'jechey muchachas de Jerusaln, soy morena pero fascinante, como las tiendas de Cadar, como las lonas
("pieles de cabras") de Salm (Cantar de los Cantares 1: 5). ei lhn ca ama pava lhclvtei njichei, tashinshtas
t'jechei lstima que faltan cueros para sus asientos. vooi lhja nanjate t'jeche javenchatesh lhja ach'injo la bolsita de
cuero de conejo es para tu hermana. c'uyjatsham jayu na anaash java vatcansasic, pa jat'uniyanesh jayu nava jechey
java sajech yiey ja a'tovc te pondr argollas ("anzuelos") en las fauces ("tu nariz"), endurecer tus pieles de peces de tu
Nilo (Ezequiel 29: 4). taj ti pa t'asjaan, lhpa t'jeche shi' pa lhasamuc pa vc pa nayjatshi pa vat'ichavat ca
ninapjunsham pero la carne del novillo y su piel, y su estircol, quemars fuera del campamento (xodo 29: 14). Ver
: t'j; njechelha; yjeech; lhc'vjeche.

t'jijan Verbo, Grupo 2. 1s: ja'yjijan (ja'y-ji-jan). 2s: lht'jijan (lht'-ji-jan). 3s: t'jijan (t'-ji-jan). 1pi: sht'jijan
(sht'-ji-jan). 1 CONJURA.
2 CANTA CANTOS RITUALES.
3 CANTA CANCIONES DE HECHIZO AMOROSO. Ver : nji.

t'jj Nombre masculino; posedo. 1s: yjj (y-jj). 2s: jj (jj). 3s: t'jj (t'-jj). 1pi: cats'jj (cats'jj). Pl: vat'jjis (vat'-jj-is). forma no poseda: vat'jj (vat'-jj). 1 SU VOZ.
2 SU SONIDO. pa lhech t'jj t'nashch'ejulh pa vat'njanche, pa yit'eshyi... aquella voz era como sonido de trompeta, y me
dijo... (Apocalipsis 1:10). chiypeya'ey java t'jjis yiey java uticuy lhcles am'e pa'na, ti lhech japi Israel lhavos ti
yipvatsham'in shi' ti t'a'lha pa lhancavts'aclayjayash!, ti yuy'e pacham ts'ivee ja nyish yitst'aj shi' ti nitvacluyiy
ts'ivee, na Lhcaanvacle lh'Dios se escuchaba (algo) en los pequeos montes desolados, era el llanto suplicante de los
israelitas!, han extraviado el camino derecho, y Dios, su Seor, los ha olvidado (Jeremas 3: 21). pa t'jj papu tavayey pa
cotsjaat ti ampapu ca nv'e una voz grita en el desierto ("la voz de alguien est por este lado en la tierra donde no hay
nada") (San Marcos 1:3). shiya'lhavach ja vatavtsateyish ti t'ya pa t'jj ti t'nashch'ejulh pava lhafcatas, ja
vatavtsateyish jan yie' ja t'yish'e java tovjy yi'shi' ja Etiopia ay del pas del zumbido de alas ("[donde] recae la voz que
es el eco de moscas") , ms all de los ros de Nubia (Isaas 18: 1). caajem pava lhacfey pa tach'aney pa t'jj taj ti pava
lhcachic ninanc'at'eyc'oya, lhayaash ti amem pa ni lhcacujayasha, pa lhe'naa ti nintyc'oya tenan odos y oan su voz,
no abran pero sus corazones, porque no tenan fe, y por eso, no entendan. lhpa cjecl tavujuya tasinyesh pava
acsch'esha'ne pa vooy pa t'jj ya'sheshc'oya ti nint'unsham pa lhape' (los labios de) la ramera ("mujer extraa")
destilan miel ("habla cosas sabrosas") y su voz es ms suave ("ms no-dura") que el aceite (Proverbios 5: 3). pa
jasinyshem jan lhjunash ti niyjieshyi; pa meelh ti jayasiny pa jape'ya pa vat'jj, j lhech lhavimitajesh, vooy java
vatavnus lhech tlhesh'e ti tayelhva'ne jayu pronunci la profeca que se me haba mandado, y mientras lo pronunciaba, o
un trueno, luego hubo un vendaval y los huesos se juntaron, hueso con hueso (Ezequiel 37: 7). yivaatsha vat'jjyish jan
yie' ja cotsjaat ti ampapu ca nv'e' ti yit'esh: atstjatelhc'oya pa lhnyish pa Lhcaanvacle! yo soy la voz del que grita
en el desierto: enderecen el camino del Seor! (San Juan 1: 23). jayech'etesh(sh)a'ne jayu ca japtaj'in ti nich'a nalhu, pa
nuut shi' ti tulhey, vooy lhavaatsha yipe'ya jayu na yjj gimo y lloro de da, a la tarde y de noche, pero l escuchar mi
voz (Salmo 55: 18). caaj jav'elh letrac venach'e t'jj hay otras letras que tienen sonido diferente. Ver : lhc'jj.

t'jn Ver : tt'ajn.


t'jqu'enjafache Nombre masculino; posedo. 1s: yjqu'enjafache (y-jqu'en-jafa-che). 2s: jqu'enjafache (jqu'en-jafache). 3s: t'jqu'enjafache (t'-jqu'en-jafa-che). 3p: t'jqu'enjafachei (t'-jqu'en-jafa-che-i). forma no
poseda: vat'jqu'enjafache (vat'-jqu'en-jafa-che). SU COLEGA DE PROSTITUCIN. Ver
: yjqu'enelh; t'jqu'enjayash.

541

t'jqu'enjayash Nombre masculino; posedo. 1s: yjqu'enjayash (y-jqu'en-jayash). 2s: jqu'enjayash (jqu'enjayash). 3s: t'jqu'enjayash (t'-jqu'en-jayash). forma no poseda: vat'jqu'enjayash (vat'-jqu'en-jayash). 1 SU
COITO.
2 SU COMERCIO SEXUAL.
3 SU PROSTITUCIN. pa lhacm'a ca natmeneshlhavatsha'ne pa t'jqu'enjayash(sh)a'ne lhpa lhech vat'jqu'enjafacheesh
yamqu'een pa lhasnycheyash, yityc'oya pa vatvityjayashesh, pa vat'jqu'enjayashesh shi' pa lhavityjayash ti
yicjyesh papi vatachifas shi' pap'elh lhtachifas por las muchas fornicaciones de la prosituta, tan hermosa y hechicera,
que venda pueblos con sus fornicaciones y tribus con sus hechiceras (Nahm 3: 4). Ver : yjqu'enelh; t'jqu'enjafache.

t'j t'j Interjeccin. (SIN TRADUCCIN). Note: imita el ruido de hachazos


t'n Verbo, Grupo 2. 1s: ja'yn (ja'y-n). 2s: lht'n (lht'-n). 3s: t'n (t'-n). 1pi: sht'n (sht'-n). 1 EST
ADELANTADO.
2 HA PASADO.
3 PASA (el tiempo).
4 AL CABO DE.
5 DESPUS DE.
6 EST EN LA PUNTA.
7 SUPERA.
8 SE LIBRA DE. ti cls lhja tafaai, t'nshi' lhja vse' el avin apareci atravesando una nube. ja'ynshi' he pasado (un lugar
o una fecha). nqueesh t'nshi' pava nivacle lhavtsatis ahora haban salido del territorio nivacle. ampa ca nt'n'e no
hay nada que lo supere. acloj jn jumje shita pava lhcli maclicc shita, chi' pava cuvyu capotic, nc pa t'e ti ampa
ca nt'n'e lhn jumje tenan muchas mulas y caballos castrados tambin, o sea no les faltaba nada.yivaatsha
jayntajejelh'ay ca anachelhyi taj ti avaatsheelh naat'eshelh ca anujelhyi ya hace tiempo que les llam hacia m, pero
ustedes no quisieron hacerme caso (Proverbios 1: 24). tajulhey shta a'lhelhyam jaspa jaynelhshi japi nivacle
niysisasha'ne ninvo'yeshch'e shta, lhayaash ti nilhacm'aa ca nicaajem pa nilhcacujayasha oren tambin por nosotros,
para que nos veamos libres de gente malvada y perversa, ya que no todos tiene fe (2 Tesalonicenses 3:2). vooy ti
jaynelhshi java napu'yama nalhus pa jayayelh'e; pa lhacm'aelh japi lhech japi cjecly shi' japi tavclas ti
jatanycheelh ti jayayelhshi ja yitsaat cuando se cumpli nuestro plazo de siete das, salimos para continuar el viaje (en
barco); todos, con sus mujeres e hijos, nos acompaaron hasta fuera de la ciudad (Hechos 21: 5). vooy ti t'nshi java
napu'njesh nalhus pa vena lhjunash ts'ivee ti isischisham shi' ti ya'sheshc'oya ti t'unvatsham'in lhacm'a jap'elh
nich'acsha'ne ti tuj pa lhc ja lhcaanvacle al cabo de los diez das, tenan mejor aspecto y estaban ms fuertes que los
jvenes que coman de la mesa real (Daniel 1: 15). jajut'ay na yishami, Lhcaanvacle, lhayaash ti lham'a ti lhnut(t)ajyam
pa avc chit'nshi' pa lhnachajyam pa vatcanoyash te doy gracias, Seor, porque estabas irritado contra m, pero ha
cesado tu ira y me has consolado (Isaas 12: 1). vacumajeyvatich'e ts'ivee, vooy jaelh ptsej lhavaatsha t'n'e ja Pedro,
lhech jque vatjutsa' ti yamey corran (los dos) juntos, pero el otro corra ms que Pedro y lleg primero (San Juan 20:
4). ti shtat'lheshelh'e ja Cades Barnea pa shtamey ja nalhu ti shtecjetey pacham ja tovoc Zered, pa sht'nshi' java
treinta y ocho yincpes desde Cades Barnea hasta cruzar el torrente Zared, anduvimos caminando treinta y ocho aos
(Deuteromonio 2: 14). acloj pava nalhus ti t'nshi' pasaron muchos das. eshei ti t'nshi' por poco perdi la vida. pa
lhech v'mesh lhavaatsha ti t'nshi' pava napu' semanas (la inflamacin) desaparece por s misma al cabo de dos
semanas. Ver : t'njan.

t'nash Nombre masculino; posedo. 1s: ynash (y-n-ash). 2s: nash (n-ash). 3s: t'nash (t'-n-ash). 1pi: cats'nash
(cats'-n-ash). forma no poseda: vat'nash (vat'-nash). 1 SU VOZ.
2 LO QUE DICE.
3 LO QUE SIGNIFICA.
4 SU SENTIDO. ta t'nash jque? qu dijo l? ta nashesh avaatsha? cul es tu opinin? pa Moiss yisnatesh
lhacm'a yiey pan t'nasheshem la Lhcaanvacle Moiss hizo todo tal y cual el Seor se lo mand. ca'lhech
lhfanishayish yi'ei pa nt'nash pa Fitsc'yich ca'lhech lhjunasha cmplase en m lo que Dios desea. ni
nt'nashach'evatjulh no se pusieron de acuerdo unos con otros. pa lhech t'jj t'nashch'ejulh pa (lhpa?) vat'njanche,

542

pa yit'eshyi... aquella voz era como sonido de trompeta, y me dijo... (Apocalipsis 1:10). lhech t'nash teiya ti yit'esh ca
nc'jj lhpa Cufalh lhch'injo eso decan porque queran violar a la hermana menor de Cufalh. pa Cufalh tach'anch'een
pa t'nash ti tnvatain Cufalh estaba atento a los gritos que (los meleros) se gritaban unos a otros. yisnatesh pa
t'nashesha pa Gad ti yiyjiesha pa Lhcaanvacle (David) hizo segn la orden del Seor que le haba comunicado Gad (2
Samuel 24: 19). t'nashch'ejulh lhpa lhamimi su voz pareca a la de su mam. jlhaa tanei ti meey japi vatcasinc ca
avatvanjayinesh, pa asnatesh'atam pa ca acufayjatajop ti lhavatsjan shita, jaspa yityesh'a jayu napi achifas ti
lhavatsjan, lhech t'nashch'e cava tayjijanesh ca Moiss no dejes de ir ("pero s que vayas") a los sacerdotes para
presentarte, y, para que les consten, lleva la ofrenda de tu sanacin establecida por Moiss (San Marcos 1: 44). pa'lhech ni
yij'a shta ca t'nashtajeshem pa lhcaanvacle lhshamitjayashtaj tampoco l le dijo la verdad al anfitrin ("seor de la
fiesta"). t'nashch'ejulh clee ca lhcliish su idioma suena bastante igual. meelh ti ocho pava nalhus pa taclaj pa chi
yeiyan ti'ma yi'ei pan t'nash pa Gabriel: Jesus, nque yich'e': "tqu'ilhjei pa Fistc'yich" cuando el nio tena ya
ocho das, le pusieron el nombre que Gabriel haba dicho: Jess, que quiere decir "Dios salva". shiya'lhavach ja
vatavtsateyish ti t'ya pa t'jj ti t'nashch'ejulh pava lhafcatas, ja vatavtsateyish jan yie' ja t'yish'e java tovjy
yi'shi' ja Etiopia ay del pas del zumbido de alas ("[donde] recae la voz que es el eco de moscas") , ms all de los ros de
Nubia (Isaas 18: 1). jan t'nashelh'am lhapesh japi casvelhavot ti nasinquieshelh pa Dios eso (esas profecas)
predijeron de t nuestros antepasados (1 Timoteo 1: 18). ya aj ca vena nashaa pa nitaclaja! a un anciano, no lo trates
con dureza! ("que ne sea diferente tu voz con un no-nio") (1 Timoteo 5:1). nqueesh tameneshlhavach, lhayaash ti
ninamjatemsham pan t'nasheshem j lhech con eso se hacen culpables de haber faltado a su compromiso (1 Timoteo 5:
12). vooy nava lhavjqu'e na ashi yucshamsha'ne lha'yasha ja isash, shi' nava nasheshch'esha'ne nava aclishay;
nava acucsham yucsha'ne jan lhjunash ja jostavay ti lhp'ooj'e na ac'cle tus labios, cinta escarlata, y tu habla,
fascinante; dos cortes de granada, tus mejillas tras el velo (Cantar de los Cantares 4: 3). pa nicashcljesha ti
yimatsineshaan ca uja'esh ca nshayan yi'ei pa t'nash pava vatyjijatis prefieren exigir ms dinero que los previstos por
la ley.ana yit'esha na lhas ti mnlha shi' lhan yit'esha an'elh ti vaf ca lhas; vooy an'elh yivo'yeshch'ec'oya lha vena
t'nashesh sta dice: mi hijo es ste que est vivo; y la otra dice que su hijo est muerto; pero la una tiene ms razn que (la
voz de) la otra (1 Reyes 3: 23). pa netshamch'e japi t'ajj j' japi lhech yinlhjnchat(t)ajesh ja Jess pa ca t'nasha
ca ninvoyeeshch'e pa yit'eshvatsham'in algunos se levantaron y declaraon en falso contra Jess (San Marcos 14: 57). ni
nvo'yeshvatjulh ts'ivee na t'nasheshvatc'oya no concuerdan (unos con otros) sus testimonios. taj ti jjjeclay ni
t'nashaeshch'evatjulh pava yeetajeshvatsham'in todava no concordan sus testimonios (lo que haban dicho unos con
otros). lhacm'a papa yishi' na nalhu ve'lhasham pa lhcliish; t'nasheshvatich'e pa lhasinnyash todo el mundo tena
un mismo idioma; se hablaban una misma lengua los unos con los otros. isjop'am avaatsha ti lhteetshayam na yitsamaat
shi' pa t'nashch'e? te sera posible contarme mi sueo y explicrmelo? lhechesh pa yisclansha'ne lhpa t'uyjatshi pa
Jos tach'aneshc'oya ca natpectajey pa lhajpyich pa lhaanvacle, lhet lha t'nasheshem shta ti nifaclem, ti
yit'esh... entonces retuvo consigo el traje de Jos esperando que volviese a casa su marido, y le cont la misma historia,
diciendo que.... (Gnesis 39: 16-17). ta t'nashch'esha'ne pava ya'clishay ti lhpe'yach'e ti nafaycuta papu?cules son
algunas de las frases que has odo decir para presionar a alguien? yaaj na ca avashanem pa anovio ti vaniyit(t)ajesh ti
yichentajesh pava t'nash'in isisch'e ca nisasinatshane na amnlhajayash no dejes que tu novio persistente ("que
presiona") tome por t las decisiones que afectarn el resto de tu vida ("presione con el uso de su linda voz para arruinar tu
vida"). na catsasinnyash caaj pav'elh letrac t'nashelhvatjulh na samt lhcliish, pa casfanisheshjulh nava
lhca'niscteiyesh en nuestro idioma, algunas letras suenan igual que en castellano, para esas letras usamos las mismas
letras. pa t'nashesh nava vani'sesh'e? qu significa lo que est rescrito ac? Ver : tn;lhnnash.

t'njan Verbo, Grupo 2 (chequear). 1 SE ADELANTA.


2 LLEGA PRIMERO. yiey nque cotsjaat javaney shta jeelh: ti tanca ptsiseesh papin t'njantajesh pa vatcvenjayash,
nilhecha papi yifiiysha'ne ca na'shesh pa vatvatclnjayash; ti niyajateesh papi tcajyshay ca nicaajem pava yucuvec,
nilhecha papi tytses ca acseshiin, nilhecha papi chiyeyjatsjantaj ca chincumeshjulh; pa lhacm'a ti tlhem'ejop pa
t'elhesh ti yivo'yesh'cji otra cosa he observado en esta tierra: no ganan la carrera los ms veloces, ni los ms valientes la

543

batalla; no es el pan para los sabios ni la riqueza para los inteligentes ni la estima para los expertos, sino que todo depende de
la ocasin y de la suerte (Eclesiasts 9: 11). Ver : t'n.

t'njanche Nombre femenino; posedo. 1s: ynjanche (y-n-jan-che). 2s: njanche (n-jan-che). 3s: t'njanche (t'-n-janche). 1pi: cats'njanche (cats'-n-jan-che). Pl: vat'njanchei (vat'-n-jan-che-i). forma no poseda: vat'njanche (vat'n-jan-che). 1 SU SILBATO.
2 SU FLAUTA.
3 SU INSTRUMENTO DE VIENTO. pa lhech t'jj t'nashch'ejulh pa (lhpa?) vat'njanche, pa yit'eshyi... aquella voz era
como sonido de trompeta, y me dijo... (Apocalipsis 1:10). a'lhacm'aelh, atsitenaselh'e na cotsjaat, lhavanelhey jayu ca
chintsimaajtaj pa chinclhanitsha yiey java uticuy, pa lhpe'yeelh jayu ca chinfuyutajch'e pava vat'njanchey ustedes
todos, habitantes del mundo, ustedes vern cuando alcen la bandera ("lo que le muestran") en los montes, ustedes han de
escuchar el sonar de la trompeta (Isaas 18: 3). yifuyuqu'e lhja t'njanche toc su silbato. pa claxon lhech lhpa
vat'njanche sitsejjum lhpa yi'shi' java vatvjatshiyis el claxon es una bocina que suena muy fuerte que est en los
coches. she t'e pa yuqu'e jayu ti ni ntaiyesh nava nalhus ti yifuyuqu'e lhca t'njanche? qu va a sembrar, si todo el
da se lo pasa tocando la flauta? taj ti nivinshaa jayu, nan lhjunash ti tsip'uuf nava castsjey; pa ca t'aplhutajaa ca
chinpeya'taj lhpa vat'njanche; ca nit'ytaj lhpa vat'njanche, capi vafsha'ne pa neetshamch'e jayu pero en un
instante, en un abrir y cerrar de ojos, en aquel momento oirn la trompeta; cuando suene la trompeta, los muertos resucitarn
(1 Corintios 15: 52). Ver : t'nash.

t'i1 Verbo, Grupo 3. 1s: tsit'i (tsi-t'i). 2s: nat'i (na-t'i). 3s: t'i (t'i) ~ yit'i (yi-t'i). 1pi: shtant'i (shtant'i). 1 TIENE VOZ.
2 CANTA.
3 SUENA EL TAMBOR.
4 CAE VIOLENTAMENTE.
5 EST AFNICO. Note: en esta ltima acepcin, se usa en forma negativa vooy ja t'jj uj ti sitsej jan t'nash java tovjy ti
t'y y su voz era como el estruendo de ros torrenciales (Apocalipsis 1: 15). ni nast'i estoy afnico. pa t'ishi ti'ma
pava lhajpyichitei los postes de las casas empezaron a caerse. na votjj yityjulh nalhu el gallo canta cuando sale el
da. vat'acju ya'toclaelh'e, lhechesh pa t'ijuulh japi c'afoquilhai ti'ma se buscaba agua a poca distancia de nosotros,
entonces se escuchaba a los gendarmes (argentinos) que se acercaban. ya'shesh ti t'ishi' na nalhu pa ya'shesh ti
tishjanch'e shita cuanto ms estruendo hacan los elementos, ms fuerte cantaban ellos. shiya'lhavach ja vatavtsateyish ti
t'ya pa t'jj ti t'nashch'ejulh pava lhafcatas, ja vatavtsateyish jan yie' ja t'yish'e java tovjy yi'shi' ja Etiopia ay
del pas del zumbido de alas ("[donde] recae la voz que es el eco de moscas") , ms all de los ros de Nubia (Isaas 18:
1). pa meelh ti nu'um pa yam'e pa yipe'yeei pa ta ti t'eisheich'e; om! t''yei pa ta, neeshchisham ti t'eisheich'e, lhet
t'nash ti shtanenjatchisham llegaron a cierta distancia cuando escucharon el grito del chaj; oigan!, grita el chaj, levanta
vuelo gritando; as grita cuando lo espantamos. c'oya ti t'yshi' ja t'jj, pa yinayuuyjatch'e java lhashic ja
vatishjanjavat, vooy j lhech vatishjanjavat pa yam'cji pa lhajut al clamor de su voz temblaban los umbrales de las
puertas del templo, y el templo se llen de humo (Isaas 6: 4). taj ti nivinshaa jayu, nan lhjunash ti tsip'uuf nava
castsjey; pa ca t'aplhutajaa ca chinpeya'taj lhpa vat'njanche; ca nit'ytaj lhpa vat'njanche, capi vafsha'ne pa
neetshamch'e jayu pero en un instante, en un abrir y cerrar de ojos, en aquel momento oirn la trompeta; cuando suene la
trompeta, los muertos resucitarn (1 Corintios 15: 52). Ver : nint'i; yit'iyit; vatt'iyit.

t'i2 Nombre masculino; no poseble. Pl: t'iyis (t'i-yis). CATARATA. Lit: cae violentamente/ es ruidoso Ver : t'i1.
t'i3 Nombre masculino; no poseble. Pl: t'i. VOCAL. Lit: cae violentamente/ es ruidoso Note: forma parte de la terminologa
gramatical acuada por Seelwische navque vatca'nisctei shtampunatva'ne java napu' t'i los signos siguientes
representan dos vocales diferentes. Ver : t'i1.

t'ite Ver : t'ate.


t'lh Nombre femenino; no poseble. JUEGO TRADICIONAL NIVACLE. Note: se usa una pelota hecha de chala de maz lhja
t'lh chiyisnatesh ja nicltsich lhsaash la (pelota de) t'lh se confecciona con hojas de maz.

t'lhshi Nombre masculino; no poseble. Pl: t'lhshic (t'lh-shi-c). 1 BARRO.

544

2 PASTA. lhpa ts'ats'i yit'esh: ca t'lhshi ts'efen jaspa jasnatesh ja yijpyich yi'ei an'um aacjiyuc el hornero dijo: el barro
me sirve para hacer mi casa que est en aquel rbol. sats'aasesh na ta'claj na t'lhshi est sucio el nio con el
barro. Ver : t'lhs; yit'lhanatshi.

t'plhaa Ver : t'aplha'.


t'quenaj Nombre masculino; posedo. 1s: yquenaj (y-quen-aj). 2s: quenaj (quen-aj). 3s: t'quenaj (t'-quenaj). 1pi: csquenaj (cs-quen-aj). Pl: vatquenjas (vat-quen-ja-s). forma no poseda: vatquenaj (vat-quen-aj). SU
CANA. Ver : yquen.

t's Verbo, Grupo 2. 1s: ja'ys (ja'y-s). 2s: lht's (lht'-s). 3s: t's (t'-s). 1pi: sht's (sht'-s). 1 CAMINA.
2 PASEA.
3 HACE UN PASO.
4 PISA.
5 PISOTEA.
6 PATEA.
7 REEMPLAZA.
8 REPRESENTA. Note: en las dos ltimas acepciones, el verbo va seguido de: t'ajuiyish anfacyam pa lhunash na acumjayash,
lhayaash ti tanca t'oyisheey ca s'e yijuiyish dame cuentas de tu administracin, porque ya no podrs seguir en tu puesto
(San Lucas 16: 2). t's'apee lhpa nivacche lhpa yecl' t'afiyich'e pis la mujer una rama para hacerse sentir. yivaatsha
janash'ajop'in pa c'oya ti c'avan ti lht'sshiin pava avoyey pa jaychavalhtajesh'a ca amnlhaa pasando a tu lado, yo te
vi pataleando en tu propia sangre y pens que ibas a sobrevivir (Ezequiel 16: 6). t'sei na Tito lha pelota, t'sei'cji lha
pelota Tito tira la pelota, chutea la pelota. meelh ti t'sfach'ee ja Jess ti tayshi lhja lhvjatshi, pa lhechesh
vacumajjulh ja ve'lha nivacle tlheyshi pava nivalhjey, j'lhech yi'shi' pa tsich'e cuando Jess desembarc ("hizo un
paso y sali del barco"), le sali al encuentro desde un cementerio ("sepulturas") un hombre posedo por un espritu inmundo
(San Marcos 5: 2). t'astaaivatsham'in java yicli cuvyu; cajuqu'e ti javo'tajeisha'ne ca'nalhuclai, jaalh pa ja'ys'e
cotsjaat se me perdieron mis caballos; los busqu todo el da sin encontrarlos, por eso ("hasta que") vine a pie. lhan'e
yivaatsheelh janyinelh ti jveelhshi lhja vatvjatshi pa jamelhey ja Asn, pa lhech jatlhshelh'e ti jaycumelha ja
Pablo, lhayaash ti yentaj ca nit's'e cotsjaat pero nosotros nos dirigimos al barco y zarpamos para Asn, donde debamos
recoger a Pablo, porque l haba querido hacer el viaje a pie (Hechos 20: 13). sasjop ca chinp'ojaam pa lhashi pa vc ti
chiyicumjat'e pa trigo ti t'seshch'e no se puede poner bozal ("taparle atravs de la boca") al buey que trilla ("que trabaja
en el trigo pisndolo") (1 Timoteo 5: 18). avaatsheelh atsifonieshelh lhatjuye'lha napi yiey na cotsjaat; ca nivmtajshi
pa t'ac' pa tsifoni, pa sasjop ca chinucatiyanshi shta; pa ojey, tanca chinatcum'e, chiyvm jayu jaspa nit'sch'een
papi nivacle ustedes son la sal de la tierra; si la sal se vuelve inspida, no se le puede devolver su sabor ("ya no se puede
salar"); no sirve para nada ("es intil, no se la puede usar"), se desgasta solo para que (sirva para que) la pisen los hombres
(San Mateo 5: 13). ya aj ca anshavoyanelhjop pa vc ca nit'stajeshch'een pa trigo no pongan bozal al buey que trilla
("pisa") (Deuterominio 25: 4). ti jjjeclay t'siya ja lhcaanvacle ja lhtsaccunjavat, na vatshachivo pa jtsiych'e lhavj
pa t'ac' mientras el rey paseaba en su divn, derram perfume alrededor (Cantar de los Cantares 1: 12). pa ya aj na jayu
ca anjovaayjulh pava suyjulh yalhatajesh ti vaclan pa nilhecha pava ca naflhitajch'e papi ojiyis ca ninamtaj, lhayaash
pa Lhcaanvacle nijtjatesh jayu ti lhcafiyan pa ninavashaney jayu ca sshaam lhpa vatc'yte no te asustar el terror
imprevisto ni la desgracia que cae sobre los malvados, porque el Seor fortalecer tu confianza (el l) y no librar tu pie de la
trampa (Proverbios 3: 25-26). lhetlha jcji'tasham na apatoj ayisjan pa ampa ca niyitsjat ca ysesh'e nava yifoc; palha
jamey na apatoj yint pa yichyish na factsejch'e as me hondo en el fango profundo y no puedo hacer pie; ya ha llegado
el agua profunda y me voy con la corriente (Salmo 69: 3). t'sesham ja lhafo' lhfayishey ja uj yint, vooy ja lhafo'
lhch'amiyish t'sesh'e na cotsjaat apoy el pie derecho en el mar y el pie izquierdo en tierra firme (Apocalipsis 10:
2). lhan'ateelhyish papu ti t'seelhyitsham'in; apis ti jatsavalhelhsham pa yint shi' pa itj, taj ti yjesh'esha'ne pa
lhtsulhjc'telh dejaste que se la gente nos pise a nosotros; pasamos a travs del agua y del fuego, pero nos llevaste a la
abundancia (Salmo 66: 12). taj ti chiyashjatesh jayu pa lhanclyitsjayash papi t's'e ja Dios Lhas cunto ms ser el
castigo de quien pisotee al Hijo de Dios.ovalhei'avc'oya pa ca sjat'e! fijate bien dnde pons los pies! isjop t'e na

545

as nanclanshi nava t'sch'e na yie'sha'ne? podra tu hijo sacar los pies ("los con que camina") del asiento ("donde se
sientan")? ni n'van pa ca nt's'apee no vea donde poner los pies.
9 NO SALE DE CASA. Note: en esta ltima acepcin, va seguido por el sufijo -ts'ii ni ysts'ii no salgo de casa ("no hago un
paso ms lejos"). Ver : ysjat'e; t'sjatshi; nsjayu.

t'sjatshi Nombre femenino; posedo. 1s: ysjatshi (y-s-jat-shi). 2s: sjatshi (s-jat-shi). 3s: t'sjatshi (t'-s-jatshi). 1pi: cats'sjatshi (cats'-s-jat-shi). Pl: vat'sjatshiyis (vat'-s-jat-shi-yis). forma no poseda: vat'sjatshi (vat'-sjat-shi). SU PANTALN. Lit: su-caminata-estuche pa amlhapa t'sjatshiya, chi' lhpa ca nuich'e, vooi pava jts'in lhei
lhclvtesesh, lhech pa ctsej t'lha cavque no tenan pantalones ni camisas, solo las llamadas chirips, hechas de (fibras
de) chaguar. Ver : t's.

t's'e t'ajuiyish Nombre masculino; posedo. 1s: t's'e yijuiyish (t'-s-'e yi-jui-yish). 2s: t's'e ajuiyish (t'-s-'e a-juiyish). 3s: t's'e t'ajuiyish (t'-s-'e t'a-jui-yish). 1pi: t's'e casjuiyish (t'-s-'e cas-jui-yish). forma no poseda: t's'e
vatjuiyiish (t'-s-'e vat-jui-yiish). SU REPRESENTANTE. Lit: el [que] pisa delante de m/vos/l/nosotros Note: solo la
segunda parte lleva los prefijos posesivos. Nominalizacin del verbo t's na t's'e t'ajuyish napi lhcavos lha empresa el
representante de los trabajadores de la empresa. anfacyam pa lhunash na acumjayash, lhayaash ti tanca t'oyisheey ca
s'e yijuiyish dame cuentas de tu administracin, porque ya no podrs seguir en tu puesto (representarme) (San Lucas 16:
2). vooi pa t's'e' t'ajuiyish pa rey lhei gobernador el que representaba al rey era llamado gobernador. pa lhechesh pa
yaychavalhey pa lhech t's'e vatjuiyiish pa yit'esh: ta yifanishyivach jayu nqueesh, lhayaash ti tsivmjatesh na
yinvacle na yicumjayash? el administrador pens: qu voy a hacer ahora que mi dueo me quita mi trabajo? (San Lucas
16: 3). yivaatsheelh ni ya'suiyeeshelhshi papu ca nt's'e t'ajuiyish ca natjuijulh shita pa'lhech; ya'lhacm'aelh ti
c'apeyeeshelh ca lhteesh ya no necesitamos testigos ("alguien que representa contra l") contra l; todos hemos odo lo que
ha dicho. Ver : t's; t'ajuiyish; ysjat'e t'ajuiyish.

t's'e t'ajuiyish pa vatei Nombre masculino; no poseble. PRONOMBRE. Note: terminologa gramatical acuada por el P.
Seelwische Note: pisa delante del nombre

t'taai Verbo, Grupo 2. 1s: ja'ytai (ja'y-tai). 2s: lht'tai (lht'-tai). 3s: t'taai (t'-taai). 1pi: sht'taai (sht'taai). 1 CAMINA.
2 ANDA.
3 PASEA.
4 VIAJA.
5 MARISCA.
6 ANDA RECOLECTANDO O CAZANDO. ja'lhech t'tayesh'in ja lhcl' nuu l se fue a cazar con su perro. ni muc'a ca ni
nt'taiyeesh pava nivacle t'asjanis no haba momento en que no estuviera buscando carne humana.t'tay'apee pa
Norteamrica tlheyshi pa vatqu'isjayanach viaj a travs de toda Norteamrica en relacin a un libro. janchaj'ai nque
clutsech ajuijata ca taaitaj'in te traigo esta escopeta para que vayas a cazar. meelh ti javcla' pa ni ytaisha'ne, ve'lha
ja yicumjat j'veshyitshi cuando tena mis reglas no sala, solo estaba sentada con mi trabajo (en casa). pa netshaam
tatsha lhja lhutsja pa t'otaaisha'ne la muchacha se levant y se puso a caminar. palha pu'jana java yincpes
yicheshch'e pa Lhavqu'ilhjenaj ti t'yta'yeshch'e na cotsjaat ti t'aalhtaja papi nivacle ca nquey pa lhanvacleyash pa
Dios desde haca tres aos, el Salvador recorra la tierra para invitar a los hombres a entrar en el reino de Dios.anfacyam,
na yenach, ta lhvesh'e ti lhc'utsjat java acly? ta lhchaajshi ti t'ichay'e ti nalhcachi?, ta lhayaash ti jaytaysha'ne
jan lhjunash papi t'astayem'in, ti jajchitajey java lhcly japi ac'utsfas? dme, amado mo, dnde pastoreas, dnde
recuestas tu rebao al medioda, para que no vaya como una prostituta ("perdida para ellos") tras los rebaos de tus
compaeros (Cantar de los Cantares 1: 7). lhech t'aplhuqu'e ti cuarenta pava lhnincpisesh ti t'taaishiin pa'lhech ti
ampa ca nv'e' durante cuarenta aos anduvieron por el desierto. navoyjatey jayu ca taaytajsha'ne, vanujumatsen'ash
jayu ca am'taj pa tasiny'am jayu ca anjat'o'taj te guiar(n) cuando camines, te guardar(n) cuando duermas, hablar(n)
contigo cuando despiertes (Proverbios 6: 22). pa Fitsc'yich yicaatjatem pa t'asjaan nava nalhus, yinjt ti vanunat'in,
yineshshi pa tuc'a, pa chinch'e ti uj shita, ni nttaisha'ne ca nvooi pa yaquisit, apis ti caaj lhavuun Fitsc'yich les
daba carne cada da, (las cantidades de carne) iban aumentando, cocinaban un poco, y enseguida haba mucho, no salan ms a

546

mariscar para buscar animales, ya tenan su carne. javanshelh nque nivacle lhjunashjulh papu ti yicctiyanesh pa
lhayasha; t'ta'yeshch'e lhacm'a na cotsjaat ti yc'tsjayanvane ti yicatsnjatsha'ne napi judos hemos visto que este
hombre es como una peste ("es como alguien que perjudica con la enfermedad"); promueve discordias entre los judos de toda
la tierra (Hechos 24: 5). t'tayesh pa t'oot se arrastra (por el suelo) ("camina con el pecho"). pa t'taych'een pava
lhcaavjuc pa yie'in pava chit'ichay'een shi' pava lhacclesh pava lhcaavjuc pa vatjumtic'oya ca nichaajsha'ne pa
vatjutsa' ti naashjop (la mujer) se paseaba por las calles, luego por las plazas ("los [lugares donde] se descansa"), y en todas
las esquinas acechaba al primero que pasaba (Proverbios 7: 12). pa netshaam pa t'ecletchisham pa yich, lha'ma ti
nive'lhaaesh ca nit'tai se levant de un salto y anduvo, aunque nunca haba podido dar un paso. Ver
: tantai; t'taija'vat; taijanaj; t'taijaniyash; t'taijavo; t'taijayash; t'taijafa.

t'taijafa Nombre masculino; posedo. 1s: ytaijafa (y-tai-jafa). 2s: taijafa (tai-jafa). 3s: t'taijafa (t'-taijafa). 1pi: sht'taijafa (sht'-tai-jafa). Pl: vat'taijafas (vat'-tai-jafa-s). forma no poseda: vat'taijafa (vat'-taijafa). SU COMPAERO DE CAZA. Ver
: t'taai; tantai; t'taija'vat; taijanaj; t'taijaniyash; t'taijavo; t'taijayash.

t'taijaniyash Nombre masculino; posedo (? chequear). 1s: ytaijaniyash (y-tai-janiyash). 2s: taijaniyash (taijaniyash). 3s: t'taijaniyash (t'-tai-janiyash). 1pi: cats'taijaniyash (cats'-tai-janiyash). forma no poseda: vat'taijaniyash (vat'-tai-janiyash). SU MANERA DE CAMINAR. Ver : t'taai.

t'taijavo Nombre masculino; posedo. 1s: ytaijavo (y-tai-javo). 2s: taijavo (tai-javo). 3s: t'taijavo (t'-taijavo). 1pi: sht'taijavo (sht'-tai-javo). Pl: vat'taijavos (vat'-tai-javo-s). forma no poseda: vat'taijavo (vat'-taijavo). SU ELEMENTO PARA CAZAR. Ver : t'taai.

t'taijayash Nombre masculino; posedo. 1s: ytaijayash (y-tai-jayash). 2s: taijayash (tai-jayash). 3s: t'taijayash (t'tai-jayash). 1pi: cats'taijayash (cats'-tai-jayash). forma no poseda: vat'taijayash (vat'-tai-jayish). 1 SU PASEO.
2 SU CAMINATA.
3 SU VIAJE.
4 SU MARISCA.
5 SU CACERA.
6 SU ZONA DE MARISCA.
7 SU CAZADERO. ja t'taijayash'apee ja tvoc pa ni cajueeshch'e jayu el viaje por el ro no iba a durar mucho. ca yij'taja
ca aisinat(t)ajyam nque ytayjayash, jatants'aclanesh'a nqueesh ca nque lhjunasha yiey lhja t'itsech: lhpa lhutsja
ca ninamtaj ca nichaajtajesh pa yint lhpa lhech jayeetsha jayu: istaa ca avashanyam ca c'ay'ji lha jque si quieres
de veras dar xito a mi viaje, yo me pondr junto a la fuente y dir a la muchacha que salga a sacar agua: dame de beber un
poco de agua de tu cntaro (Gnesis 24: 42-43). Sinn : t'taijayish, t'taija'vat. Ver : t'taai; t'taijayish; t'taija'vat.

t'taijayish Nombre masculino; posedo. 1s: ytaijayish (y-tai-jayish). 2s: taijayish (tai-jayish). 3s: t'taijayish (t'-taijayish). 1pi: cats'taijayish (cats'-tai-jayish). Pl: vat'taijavshai (vat'-tai-javsh-ai). forma no poseda: vat'taijayish
(vat'-tai-jayish). 1 SU ZONA DE MARISCA.
2 SU ZONA DE RECOLECCIN.
3 SU ZONA DE CACERA. ta lhai'yaash ti lhasfacleem? ta lhai'yaash ti lhanfacleem na taijayish? por qu me
delataste? por qu contaste (donde se encuentra) tu cazadero? Sinn : t'taija'vat, t'taijayash. Ver
: t'taija'vat;t'taijayash; t'taai; taijanaj.

t'taija'vat Nombre masculino; posedo. 1s: ytaija'vat (y-tai-ja'vat). 2s: taija'vat (tai-ja'vat). 3s: t'taija'vat (t'-taija'vat). 1pi: cats'taija'vat (cats'-tai-ja'vat). 1 SU ZONA DE MARISCA.
2 SU ZONA DE RECOLECCIN.
3 SU ZONA DE CACERA. j'lhaa pa yaaj ca anfacleem papu nque taija'vat pero no debs contar a nadie donde se
encuentra tu zona de caza. Sinn : t'taijayish. Ver : t'taijayish; t'taai; taijanaj.

t''si'vat Nombre masculino; posedo. 1s: y'si'vat (y-'s-ivat). 2s: 'si'vat ('s-ivat). 3s: t''si'vat (t'-'sivat). 1pi: cats''si'vat (cats'-'s-ivat). Pl: vat''si'vtes (vat'-'s-ivt-es). forma no poseda: vat''si'vat (vat'-'sivat). 1 SU ALMOHADA.
2 SU COJN. lhan'e ja Jess pa yiey lhacs lhja lhvjatshi pa lhech yim'e, t'siyesh ja t'sivat pero Jess estaba en la popa
de la barca, donde dorma apoyado en un cojn (San Marcos 4: 38).

547

t'uc Verbo, Grupo 1 (solo en tercera persona). 3s: t'uc (t'uc+). 1 EST OBSTRUIDO.
2 EST CERRADO.
3 EST INTERRUMPIDO.
4 EST CORTADO.
5 EST ROMO.
6 EST MOCHO.
7 NO EST AFILADO. Note: siempre usado con sufijo t'ucji na clesa el cuchillo est mocho. t'uucshi na nyish el camino
est cerrado con obstculos. t'ucch'e lha vombilla la bombilla est obstruida. t'ucji lha yipasche tengo un dedo
cortado. t'ucjisha'ne no son afilados. istaa ca a'lha j papi ts'aclaaysha'ne, t'ucjisha'ne papi vacchematsha'ne, papi
taclujuy shi' pap'elh ts'aclaaysha'ne, shi' papi alhjanjas debes invitar a los pobres, mancos, cojos y ciegos y otros
indigentes, hasta a los mendigos. Ver : yit'uqueyan; yit'uquinat; yit'uucliyan.

t'ucaaj Nombre masculino; posedo. 1s: yucaaj (y-ucaaj). 2s: ucaaj (ucaaj). 3s: t'ucaaj (t'-ucaaj). 1pi: cats'ucaj (cats'ucaj). Pl: vat'ucajis (vat'-ucaj-is). forma no poseda: vat'ucaj (vat'-ucaj). 1 SU HINCHAZN.
2 SU INFLAMACIN. meelh ca nicaajtaj papu ti t'ucajiysha'ne ti tavo'matacheysha'ne ja't'ajesha pava yamqu'e pa
lhavu'vat, ja't'ajesha lhayashacheyesh ti nclesh lhpa lhashttaj, ... cuando alguno tenga hinchazones, una erupcin o
manchas en el cuerpo que parezca lepra, ... (Levtico 13: 2). meelh papu ca namtajch'e pa t'j ca nivatsjantajesh, ca
mnlhatajeesh ti climeshch'e pa t'uca'jesh, ja't'ajesha pava yamqu'e ti yucleshch'esha'ne, pa isjop jayu ca nveshjop
pa vatcasin cuando uno tenga una lcera ya sanada y se le produzca sobre la lcera una inflamacin blanquecina o una
mancha roja clara, el sacerdote lo examinar (Levtico 13: 18-19).

t'ucatsech Nombre masculino; posedo. 1s: yuc'atsech (y-uc'ats-ech). 2s: uc'atsech (uc'ats-ech). 3s: t'ucatsech (t'-uc'atsech). 1pi: catsuc'atsech (cats-uc'ats-ech). Pl: vatuc'atsjes (vat-uc'ats-je-s). forma no poseda: vatuc'atsech (vat-uc'atsech).SU PESCADO OREADO. Note: dcese del pescado oreado abierto y expuesto al aire durante la noche Ver
: yu'c'at; vancu'c'at.

t'uijatshiy Nombre femenino; posedo. 1s: yuijatshiy (y-ui-jat-shiy). 2s: uijatshiy (ui-jat-shiy). 3s: t'uijatshiy (t'-ui-jatshiy). 1pi: cats'uijatshiy (cats'uijatshiy (cats'-ui-jat-shiy). Pl: vat'uijatshiyis (vat'-ui-jat-shiy-is). forma no
poseda: vat'uijatshiy (vat'-ui-jat-shiy). 1 SU VESTIDO.
2 SU CAMISA.
3 SU REMERA. Lit: cosa en que uno entra papi lhech yuych'e pava yic'asch'esha'ne t'uyjatshiyis pa uj ti yulhs shta ti
t'a'lha pa lhnefenjayash ellos vestan vestidos desgarrados; eran muy cansados y suplicaban ayuda. lhen anque
vat'uijatshiy? - istaa ca lhecha te gusta aquella camisa? - est bien, llevatela ("que sea sta"). t'uyjatshiyesh ja Juan pa
camello lhsashanilh, lhnucfat'esh shta pa tinj; tuj pava fanjay shi' pa acyech Juan llevaba un manto hecho de pelos de
camello, con un cinturn de cuero; coma saltamontes y miel silvestre (San Marcos 1: 6). ca nicaajtaj papi najclesh lha
uyjatshi, istaa ca an'ateesh pa ajutey shta lha ac'uyt'ajuya al que quiera quitarte la tnica, djale tambin el manto (San
Mateo 5: 40). papi caajem pava napu' t'uijatshiyis, ajutelhei lhpa ve'lha papi amem el que tenga dos vestidos, d uno al
que no lo tiene. nque jan'e' lha yuijatshiy, vooi lhum'ashi janofmqu'e pongo aqu mi camisa, maana la voy a
lavar. papi lhech yefeneshtaj lhpa lhcaanvacche lhse ti niclanemshitaj vat'uijatshiyis ellas ayudaron a la princesa a
desvestirse. ampapu ca nic'astaj(j)op pa t'iya lhpa nich'a t'uyjatshiy ca niney lhpa t'uyjatshiy lhac'utsja; ca lhech lhn
lhfanisheesh papu yicctiyan'in jayu pa nich'a t'uyjatshiy; neelhcha shta ca chiney lhn pa nich'a sivclclhayeech
t'iya lhpa t'uyjatshiy lhac'utsja ninvjuulh jayu nadie corta un trozo de vestido nuevo para remendar ("ponerlo en") uno
viejo; si alguien hace eso, arruinara al nuevo, y el trozo nuevo no quedara bien con el vestido viejo (San Lucas 6: 36). pan
yiclvalh pava t'uijatshiyisjop el encargado del vestuario. Sinn : t'uijatshiyiy, yui,vat'uijatshiy lhavo'. Del
: 30.maalis.2013.

t'uijatshiyiy Verbo, Grupo 2. 1s: ja'y-uijatshiyiy (ja'y-ui-jatshiy-iy). 2s: lht'uijatshiyiy (lht'-ui-jat-shiyiy). 3s: t'uijatshiyiy (t'-ui-jat-shiy-iy). 1pi: sht'uijatshiyiy (sht'-ui-jat-shiy-iy). 1 SE VISTE.
2 SE PONE EL VESTIDO. pa lhcaanvacle David palha nitavclaja pa uj ti yic'utsjacly lhavaatsha; lha'mataj ti
t'uyjatshiyiy shi' ti tavuuy pa tanca natjopinat'in el rey David ya era viejo, de edad avanzada; por ms ropa que le

548

echaban encima, no entraba en calor. lht'uyjatshiyiytajelh taj ti tanca acjopeelh'in ustedes se abrigan, pero no se
calientan (Ageo 1: 6). Ver : t'uijatshiy.

t'uiyesche Nombre femenino; posedo. 1s: yuiyeshche (y-ui-yes-che). 2s: uiyesche (ui-yes-che). 3s: t'uiyesche (t'-ui-yesche). 1pi: cats'uiyesche (cats'-ui-yes-che). Pl: vat'uiyeschei (vat'-ui-yes-che-i). forma no poseda: vat'uiyesche (vat'-uiyes-che). 1 SU COSA GUARDADA.
2 SU COSA ALMACENADA. Ver : yuiyit.

t'uiyitsech Nombre masculino; posedo. 1s: yuiyitsech (y-ui-yits-ech). 2s: uiyitsech (ui-yits-ech). 3s: t'uiyitsech (t'-ui-yitsech). 1pi: cats'uiyitsech (cats'-ui-yits-ech). Pl: vat'uiyitsjes (vat'-ui-yits-je-s). forma no poseda: vat'uiyitsech (vat'-uiyits-ech). 1 SU MIEL RECOGIDA.
2 SU CARGA DE MIEL. jatatc'yesh na yuiyetsech depongo mi bolso de miel. pa C'' caaj ti'ma pa t'uiyitsech t'lhesha
pa lhts't namach desde entonces, C'' tuvo siempre miel gracias al hacha que le haban regalado. Ver : t'uiyitsjan.

t'uiyitsjan Verbo, Grupo 2. 1s: ja'yuiyitsjan (ja'y-uiyits-jan). 2s: lht'uiyitsjan (lht'-uiyits-jan). 3s: t'uiyitsjan (t'-uiyits-jan)
~ yit'uiyitsjan (yi-t'uiyits-jan). 1pi: sht'uiyitsjan (sht'-uiyits-jan). TRAE MUCHA MIEL. t'uitsjaneshch'e lhn
papuqueei dicen que ellos trajeron mucha miel. pa lhet t'aplhuqu'e' ti yit'uiyitsjan clee papi nich'acsha'ne mientras
tanto los jvenes ya estaban trayendo bastante miel. Ver : yuiyit; t'ujaai; t'uja'.

t'ujaai Verbo, Grupo 2 (solo en tercera persona?). 3s: t'ujaai (t'-ujaa-i). TIENE MUCHA MIEL. t'ujaai na votso la
lechiguana tiene mucha miel. Ver : t'uja'; t'uiyitsjan.

t'ujan Verbo, Grupo 2. 1s: ja'yujan (ja'y-u-jan). 2s: lht'ujan (lht'-u-jan). 3s: t'ujan (t'-u-jan). 1pi: sht'ujan (sht'-ujan). 1 ACEPTA.
2 CONFA.
3 CREE. ja'yujanesh cava chinfacyam acepto lo que se me dijo. ja'yujanesh pa Jesus ti Dios Lhas creo que Jess es el
Hijo de Dios. ni ncaco pa Fitsc'yich ni nt'ujanesh shta pa ni isa' (Job) confiaba ("no dudaba") en Dios (y) desconfiaba
del maligno. Ver : yu'qu'e'.

t'uja' Nombre masculino (solo en tercera persona?). 3s: t'uja' (t'-uja'). Pl: t'ujac (t'-uja-c). SU MIEL. Note: dcese de las
mieles en general juv! ca ntuj yiin na t'uja' ojal (conjuro)! que pronto coma(n) la miel. Ver : t'ujaai.

t'ulhu Nombre masculino; posedo. 1s: yulhu (y-ulh-u). 2s: ulhu (ulh-u). 3s: t'ulhu (t'-ulh-u). 1pi: cats'ulhu (cats'-ulhu). Pl: vat'ulhus (vat'-ulh-u-s). forma no poseda: vat'ulhu (vat'-ulh-u). SU ORINA. japi nivacle japin yi'apee ja
vatashclfech, lhayaash japi lhech ti ajunashelhjulh avaatsheelh pa lhtujelh jayu pava lhasamjuy pa t'iy'elhshi jayu
pava t'ulhus los hombres que estn en la muralla y que tendrn que comer su excremento y beber su orina, igual que ustedes
(2 Reyes 18: 27). papi yitsjy yisasiyan pa tasham shi' pa nash'e pa vat'ulhu en los hombres, (la gonorrea) puede causar
daos en el interior (del cuerpo) al salir la orina. Ver : yulh; t'ulhujiy.

t'ulhujiy Nombre femenino; posedo. 1s: yulhujiy (y-ulh-u-jiy). 2s: ulhujiy (ulh-u-jiy). 3s: t'ulhujiy (t'-ulh-ujiy). 1pi: cats'ulhujiy (cats'-ulh-u-jiy). Pl: vat'ulhujiyis (vat'-ulh-u-jiy-is). forma no poseda: vat'ulhujiy (vat'-ulh-ujiy). 1 SU VEJIGA.
2 SU URINARIO. Note: su-orina-receptctulo Ver : yulh; t'ulhu.

t'un1 Verbo, Grupo 3. 1s: tsit'un (tsi-t'un). 2s: nat'un (na-t'un). 3s: t'un (t'un). 1pi: shtant'un (shtan-t'un). 1 ES DURO.
2 ES FUERTE.
3 AGUANTA. tsit'un'in, c'ash'apee ja vachvach soy fuerte, ms que el guila. ya'shesh ti t'un'in es ms fuerte. c'ashesh ti
tsit'un'in'ac'oya soy ms fuerte que vos. ni i'a ca nast'un'in'ac'oya soy menos fuerte que vos. casvaatsha aalheesh ca
shtant'unvatsham'inc'oya na'lhech nosotros somos menos fuertes que l. na'lhech ni nt'un'injooc'oya l no es tan
fuerte como nosotros. t'unjuulh pa c'ui es resistente contra el fro. ca nat'untajjulh, ca ni ovalhtajeei yiish, pa shtatuj
jayu nan'ut pa nich'a necltsich si aguantas, so no mires atrs, esta tarde comeremos choclo. napuque lhtachifas
vatclonat'e jayu yajatesh, yamjey jayu ca naash ca nit'unvatsham'in pa tan papu ca ve'lhaa ca nasnatshem pa
nisa' este pueblo crecer hasta hacerse cada vez ms poderoso, y nadie lo daar. casmanlhaajop japi casvelhavot;
shtant'unvatsham'in jayu ti casve'lhasham viviremos unidos con nuestra comunidad; seremos fuertes si quedamos

549

unidos. ve'lha ja nijooylhayich'e jayu, ya'sheshyic'oya ti t'un'in, j'tajesh ti nivanajulhjatsham ca nuqueem'e pava
lhavtes pava t'acfiyis detrs de m vendr uno con ms autoridad que yo ("que me supera en fuerza"), y yo no soy digno de
soltarle ("el cuerpo") sus sandalias (San Marcos 1: 7). ninast'un'in ca yicum'e na cotsjaat, jafunsha jayu pap'elh ca
yaalhsha pava matas, lhayaash ti javapen'in jayu no tengo fuerzas para trabajar la tierra, me da vergenza pedir limosna a
la gente (San Lucas 16: 3). isjop t'e ca nc'cji papu pa lhajpyich pa t'un'in ca natcutesh pava lhcqueclity, ti
jjjeclay nincfa pa t'un'in? puedo alguien acaso entrar en casa de un (hombre) fuerte y llevarse sus cosas si primero no
lo ata (al fuerte). she papi yaash ti t'un'inc'oya pa jump'uvalhjetaj? quin es ms fuerte que el len? lhai'yaash ti
yitsemaj'apee lhn pa fasch'aclech; napuu lhn lhtascui nqueesh t'un'in jumje; ni nt'iyiisheei jayu lhn ca nafalh na
vs porque lo construy (el nuevo cielo) sobre las base del arco iris; as que ahora tiene dos troncos muy firmes, y el cielo
no volver a caer. japi tsit'unshelh'in pa nivatcacujayasha, tajulhey ca sht'acuumjelh'e pava tavijatayem papi
nincnt'as; pa ya aj ca shtanshameelhcatsivachc'oya nosotros, los fuertes ("los que aguantamos nuestra fe"), tenemos que
cargar con las flaquezas de los dbiles, y no buscar nuestra satisfaccin (Romanos 15: 1).ts'ijovay'am, lhayaash ti
nat'un'in, lhant'qu'e nava na an'e', lht'ovseshch'e na niacvjiyanach'a te tena miedo, porque eres riguroso: retiras lo
que no has depositado, y cosechas lo que no has sembrado (San Lucas 19: 21). ta t'e lhayaash ti
lhtacuts'ajayanesh'avach, pa asasjayash(sh)a'ne ti nat'unesh'in? por qu presumes de tu maldad, (que eres) valiente?
(Salmo 52: 1). pa lhechesh yie'sha'ne pa josj pa lhech yjy'e, pa t'un'e' ja vanyin pa nivi'sheey; vooy ja lhac'sey
pa yipocjetshisha'ne java usch'e ja tovc entonces (la nave) se encall ("se sent en la arena y qued atrampado"), la proa
se hinc y qued inmvil y la popa de deshizo por la violencia del oleaje (Hechos 27: 41).
4 TIENE UN MIEMBRO PARALIZADO O LISIADO. pa yich'cji shta ja vatvanqu'eyjatsjanjavat ja Jess; pa lhech yie' ja
nivacle t'unch'e ja t'ituuc Jess entr nuevamente en la sinagoga; estaba all un hombre que tena la mano paralizada (San
Marcos 3: 1).
5 ES DBIL.
6 ES BLANDO.
7 EST FLOJO. Note: en forma negativa pa t'unshi clesanilh chinclnesh pa martillo ni nt'unshi el metal duro se golpea con
un martillo blando. chi suiyeshshi shita pa plancha ni nt'unshi, isjop ca yecl'a se necesita una plancha blanda que puede
ser de madera. vooy lhavaatsha lhunashjulh lhpa nint'un jpc lhpan yichenesh pa Dios ti nifac pava vaclan jayu l
era como un dbil junco que Dios haba enviado para anunciar las cosas venideras. yitstjatch'e pava lhpcty
ts'anananch'esha'ne, yentaj ca nachajvatsham jan lhjunash pava vatpnquey, taj ti yalhatajesh ti
nint'unch'esha'ne l extendi las manos temblorosas, quera curvarlas como garras, pero se volvieron flojas. lhech
lhjunash pa lh'Espritu pa Dios shinefenesh pava nishtant'unesh'in, lhayaash ti nishtant'yish pa lhjunash ti chit'aalh;
taj ti pa Espritu Santo ti vatants'aclaneshjoo pa Dios, pa uj ti nachanjoom pa t'alhjayash, pa sajop ca chinteetsha
pava lhclishay de ese modo, el Espritu de Dios nos viene a socorrer en nuestra debilidad ("las [cosas] con que no somos
fuertes"), aunque no sabemos pedir como es debido; pero el Espritu Santo intercede por nosotros ante Dios con gemidos que
no se pueden expresar (Romanos 8: 26). meelh ca nit'untajesham papi yivo'yeshch'e pa nanshamesha papi nivacle taj ti
vooy ca lhcaanvaclestajeesh papi ojiyis pa nitancmclaysha'ne papi nivacle cuando gobiernan los honrados se alegra el
pueblo, cuando mandan los malvados se queja el pueblo (Proverbios 29: 2). ni nt'un t'e apee, pa nque lhfanishesh java
lhpcti est muy floja, y as hizo (mostrando) con las manos. ni nt'un pa cotsjaat, ti yafalhch'e pava aacjui pa tsi'sha
pa c'cch'e el suelo es muy blando ("no duro"), se derrumben los rboles y levanta polvareda. ve'lhasham lhja
lhjquec'oya nque t'e lhavj, eem ti joot ni nt'un'e; ve'lhasham yifosch'e ts'ivee, nclesha ti tapooj lhja tinjoque',
clamamesh'apee (cavaron) una fosa de este tamao, pues la tierra del arenal es blanda; enteraron a todos en una sola fosa,
qued llena la fosa, la cubrieron de tierra y la emparejaron. pava lhclishay nint'unshamsha'ne yashc'oya pa lhtjenc, taj
ti pava lhaychavalhjanc tsi'sha'em pa vatvatclnjayash sus palabras son ms blandas que manteca, y sus pensamientos
son belicosos (Salmo 55: 22). yichenesh pava lhclishay nint'unshamsha'ne ya'sheshc'oya pa lhape'su boca ("usan sus
palabras") es ms suave que aceite (Salmo 55: 22).
8 ES(T) CARO.
9 CUESTA MUCHO. t'un'e ja vopovo es muy caro el poncho. lhacm'a java yiei ja Asuncin ti t'un'e'c'oya na
Filadelfia todo lo que est en Asuncin es ms caro que en Filadelfia.

550

10 ES BARATO. Note: en esta ltima acepcin, se usa en la forma negativa nava feta'ynlhiy cjopji'sha'ne ni nt'un'e aquellas
frazadas clidas son baratas. Ver
: t'unaj; t'unjayash; yunat; vanunat; yunitjat; t'uniyan; vanc'unitjat;t'unshaam; yit'uniyan.

t'un2 Nombre femenino. Pl: t'unsha'ne (t'un-sha'ne). GALLETA. tsitvacluei pava t'unsha'ne olvid las
galletas. yu'fach'ee lhn lhapesh pava t'unsha'ne les tiraban galletas (desde los camiones). Ver : t'un1.

t'unaj Nombre masculino; posedo. 1s: yunaj (y-un-aj). 2s: unaj (un-aj). 3s: t'unaj (t'-un-aj). 1pi: cats'unaj (cats'-unaj). Pl: vat'unajis (vat'-un-aj-is). forma no poseda: vat'unaj (vat'-un-aj). 1 SU FUERZA.
2 SU PODER. tsicha'vayeshyich'e ti tayyitshi pa yunaj yo he sentido que una fuerza sala de m (San Lucas 8:
46). nichava'yey tatsha ja Jess ti tayshi pa t'unaj, pa tatvaych'aclaja japi nivacle pa yiyjisham pa yit'esh: she papi
t'ajaya lha yuyjatshiy? Jess sinti que una fuerza haba salido de l, se volvi a la gente y pregunt: qun me ha tocado el
vestido? (San Marcos 5: 30). ja cumjtaj shinteshiyanesh na cats'unaj chi' na caspiiyash el alcohol nos daa la salud
("nuestra fuerza") y nuestra tranquilidad. pa t'unaj pa niysa' apis ti t'acuumtaj'in, taj ti jjjeclay chiyistanjat; nqueesh
yamjey pa t'aplhu' ca natc'uytajc'oya jayu papin ysjatshicham nqueesh lo fuerza oculta de la iniquidad ya est
acuando, slo falta que el que la retiene se quite de en medio (2 Tesalonicenses 2: 7). jashamitjatesh ja casCaanvacle
Jesucristo, lhayaash ti nijutyijop pa yunajjop navque doy las gracias a Cristo Jess Seor nuestro porque me dio mi
fuerza para eso (1 Timoteo 1: 12). yiyitsjayanesh lhacm'a java matas tlh'ejop pa t'unaj pava lhclishay; ti
yivaclhiteshjoom ti yivmja(t)ch'e pava cassach'e, pa chiyislan'esha'ne pa lhc'ovat pa Dios yiey lhfayish yi'shi' pa
vsmantiene el universo con la fuerza de sus palabras; aniquil para nosotros ("termin para nosotros de destruir") los
pecados, y estableci su asiento en el cielo, a la derecha de Dios (Hebreos 1: 3). jajutelh'ac'oya jayu ja unajelh, pa
c'tjatesh'e jayu atacoclelh pa lhsamuc pava yaquisites ti lhanchaajtajelh ti lhatcufaayshelh; pa chinujelha pa lhech
samuc pa chinav'melh jayu les confiscar su fuerza, y les arrojar a la cara los excrementos de los animales que traen
como ofrendas; y se arrojar esta bosta para que ustedes desaparezcan (Malaquas 2: 3). pava tucus, aclojtaj'e pa lhavtsaat
taj ti ampa ca t'unaja, yisclan pa lhc ti yamei ti shnvp'esh las hormigas son muchas en su aldea, pero son dbiles ("no
tienen fuerza"), aseguran su comida durante el verano. caajelh'am pa unajelhjop ca ac'nelh'in na ve'lha lhavtsat'esh pa
Roma ti jjjeclay naasclanelhch'e? les est permitido ("ustedes tienen poder para") azotar sin proceso a un ciudadano
romano? (Hechos 22: 25). yanqu'een pa vat'unaj shi' pa is t'efenjayash pa Dios estaba lleno de poder y de gracia de Dios
("buena ayuda dada por Dios"). pa Dios yamjatey lhac'o' na yunaj Dios ha acabado ("hizo llegar a su extremo") con mi
fuerza. lhchenesh pa uj unaj ti t'tjatesha cotsjaat capin t'ajuytaj'ajulh avaatsha, pa lhnapjunesh(sh)am pa anutsaaj,
capi'lhech yichesh lhjunashjulh pava jpc usaste tu gran poder para tirar al suelo los que te enfrentaban, y los quemaste
con tu ira; ellos quemaron como paja (xodo 15: 7). papi lhech acloj lhancavos suytaja yamsha papi egipcios, taj ti ampa
t'unajajulh estos muchos esclavos odan a los egicpcios, pero no les resistan.aalhshajop lhacm'a pa unaj pa acajysha
shi' pa ataasclanjayash(sh)a'ne invoca toda la fuerza de tu sabidura y prudencia (Proverbios 2: 3). anfacleelhyam papi
t'unaj ti lhech afanishesh'avach cque, she papi yijut'ay nque vat'unaj? dinos con qu autoridad haces eso, quin te
ha dado esa autoridad? (Lucas 20: 2). amyam pa yunaj ca vaniyitjulh me falta fuerza para resistir. Ver
: t'un; t'unjayash; yunat; yunitjat; t'unja'claai; t'unjayash.

t'uniyan Verbo, Grupo 5 (chequear). 1s: jat'uniyan (ja-t'un-iyan). 2s: lht'uniyan (lh-t'un-iyan). 3s: t'uniyan (t'uniyan). 1pi: shtat'uniyan (shta-t'un-iyan). 1 LO PEGA.
2 LO APRIETA CON FUERZA. j'tajesh yivaatsha ti jat'uniyanesh jayu na ach'aclech na ac'jtj pa
aclishaclayech'eesh te pegar la lengua al paladar, te quedars mudo (Ezequiel 3: 26). at'uniyanshamc'oya pa
lhaychavalhjayash napuque lhtachifas; pa ap'ojic'oya nava lhacfey, pa ap'oeyc'oya nava lhtsjey jaspa tanca isa'jop ca
novalh'in, pa tanca natpeeychey, pa tanca isa'jop ca nityc'oya, jaspa tanca natpecyi ts'ivee pa tanca
yivatsjanchatsha'ne entorpece el corazn ("pensamiento") de ese pueblo, endurece su odo, ciega sus ojos; que sus ojos no
vean, que sus odos no oigan, que su corazn no entienda, que no se convierta y sane (Isaas 6: 10). Ver
: t'un1; t'unaj; t'unjayash; yunat; vanunat;yunitjat; vanc'unitjat; t'unshaam; yit'uniyan.

551

t'unjayash Nombre masculino; posedo. 1s: yunjayash (y-un-jayash). 2s: unjayash (un-jayash). 3s: t'unjayash (t'-unjayash). 1pi: cats'unjayash (cats'-un-jayash). forma no poseda: vat'unjayash (vat'-un-jayash). SU FUERZA. ca
namtajvatjulh pava napu' cables pava yi'shi' pa nits'ilhataj, pa t'ecletvatjuulh lhacm'a pa t'unjayash pa nits'ilhataj
chi yovalhe'meijop pava fchinjas ti yiclnsham na cotsjaat si se toquen dos cables que traen la corriente, cae toda la carga
("fuerza") elctrica que se puede comparar a los rayos que caen sobre ("atravs de") la tierra. Ver
: t'un; t'unaj; yunat; vanunat; yunitjat; t'uniyan; vanc'unitjat; t'unshaam.

t'unja'claai Nombre masculino; posedo. 1s: yunja'claai (y-u-nja'-claai). 2s: unja'claai (u-nja'-claai). 3s: t'unja'claai (t'-unja'-claai). 1pi: cats'unja'claai (cats'-u-nja'-claai). forma no poseda: vat'unja'claai (vat'-u-nja'-claai). SU GRAN
FUERZA. Ver : t'unaj.

t'unshaam Nombre masculino; no poseble. 1 PASTA DE CONSISTENCIA ESPESA.


2 MANTECA. Lit: lo que es duro/espeso atravs ca ninacajyshiyantaja ti lhnashjatesh shi' ti lhyinch'e pava av'ojinc, pa
aychavalhjop'in ca anvaych'aclajtajshiin pa vc lhts'oos pa caaj jayu pa t'unshaam, ca iyitajesh ti lhanclan anshay pa
nch'e jayu na anaash, ca anyitajaavcop pap'elh pa lhcaatjat jayu pa vatshanjayash si te has sido necio en ensalzarte
o has tramado el mal, tpate la boca ("piensa en/recuerda que"), cuando remueve la leche (de vaca) sale manteca ("duroatravs"), cuando agarras fuerte la nariz sale sangre ("agarras fuerte a las fosas nasales, se va tu nariz"), si procuras daar a
alguien provocars una pelea (Proverbios 30: 32-33). Sinn : lhtjenc (para 'manteca'). Ver : t'un;lhtjenc; yit'uniyan.

t'usanaj Nombre masculino; no poseble. Pl: t'usanjas (t'usanja-s). COMILN. Ver : t'usanche.
t'usanche Nombre femenino; no poseble. Pl: t'usanchei (t'usan-che-i). COMILONA. Ver : t'usanaj.

552

TS - ts
tsaapjataj Nombre femenino; no posedo. 1 CONCHA.
2 ALMEJA.
3 CUCHARA DE CONCHA TRADICIONAL.
tsaattsatch'e Verbo, Grupo 1 (solo en tercera persona). 3s: tsaattsatch'e (tsaat-tsat-ch'e). 1 ES SPERO.
2 ES CALLOSO.
3 ES DENTADO. tsaattsatch'e nava lhpcti tiene las manos callosas.

tsacac Nombre femenino; no poseble. Pl: tsacaquis (tsacaqu-is). ASPIRINA DEL CAMPO. Cayaponia sp.. Ver
: tsacacchat.

tsacacchac Nombre masculino; no poseble. MATORRAL DE ASPIRINA DEL CAMPO. Ver : tscacac.
tsac'ucche Nombre masculino; no posedo. 1 TERRENO ALTO NO ALCANZADO POR LAS CRECIENTES.
2 LOMA. pa voo'mei lhn papi nivacle pa tsac'ucche los nivacle les buscaron (para los misioneros) un lugar alto. ta'vaiyei pa
Vancc caaj pa tsac'ucch'e, taj ti apis ti yip'oapee pa yint cerca de Vancc haba una altura, pero estaba ya cubierta
de agua. Ver : yitsac'uyan; tsac'ucchisham.
tsac'ucchisham Verbo, Grupo 1 (solo en tercera persona). 3s: tsac'ucchisham (tsac'uc-chisham). EST SOBRE UNA
LOMA. tsac'ucchishamclee ja yitsaat Cerrito el pueblo de Cerrito est sobre una loma. Ver : tsac'ucche.

tsacle Verbo, Grupo 1. 1s: ya'tsacle (ya'-tsacle). 2s: a'tsacle (a'-tsacle). 3s: tsacle (tsacle). 1pi: castsaclesha'ne (cas-tsaclesha'ne). EST COLGADO. Ver : lhtsachicl.

tsafof Verbo, Grupo 1 (solo en tercera persona). 3s: tsafof (tsafof). 1 EST QUEMADO.
2 SE QUEMA. tsafofji lha yucuve se quem el pan. tsafofjisha'ne nava c'asus se quemaron los
zapallos. tsafofemvatsham'in, niyjayuja'ne (los hombres) se quemaron, se desmayaban de sed. ca ninn'cla jan
lhjunash pa yint ti yim'e, ca tsafofasham jan lhjunash ja yitjataj ti yiey pa nyish que se evaporen como agua que se
agota, que se queme como hierba en el camino (Salmo 58: 8).

tsaisham Ver : yitsaisham.


tsajaj Verbo, Grupo 1 (solo en tercera persona). Pl: tsajajsha'ne (tsajaj-sha'ne). ES SPERO. Ver
: yitsajajiyan; tsajajtsajajch'e.
tsajajtsajajch'e Verbo, Grupo 1 (solo en tercera persona). 3s: tsajajtsajajch'e (tsajaj-tsajaj-ch'e). 1 ES SPERO.
2 ES DESPAREJO. Note: forma reduplicada del verbo tsasaj Ver : tsajaj.
tsalhlhshi Verbo, Grupo 1 (solo en tercera persona). Pl: tsalhlhshisha'ne (tsalhlh-shi-sha'ne). 1 ES LQUIDO.
2 ES MUY FLUDO.
tsamatsenaj Nombre masculino; no poseble. Pl: tsamatsenjas (tsamat-se-nja-s). HOMBRE QUE TIENE BUEN
SUEO. Ver : lhtsa'maat; ttsa'matai; tsamatsenja.

tsamatsenja Nombre femenino; no poseble. Pl: tsamatsenjai (tsamat-se-nja-i). MUJER QUE TIENE BUEN SUEO. lhpa
lhasnyche tsamatsenja la bella durmiente. Ver : lhtsa'maat; ttsa'matai; tsamatsenaj.

t-samcui Verbo, Grupo 2 (solo en tercera persona) (reordenar bajo t-). 3s: tsamcui (t-samcu-i). TIENE HERRUMBRE. ti chi
yanfach'ee, tajulhei ca chi np'aclanshi pa pintura jasc'oya ca ni natsamcuiya tatsha cuando se pone en el exterior, es
necesario aplicarle una pintura anticorrosiva.

tsancuchat Nombre masculino; no poseble. Pl: tsancuchatis (tsancu-chat-is). ARBOLEDA DE DURAZNILLOS. Ver
: tsanuuc.

tsancutach Nombre femenino; no poseble. ARBOLEDA DE DURAZNILLO TSANCUTAJ. Ver : tsancutaj.


tsancutaj Nombre femenino; no poseble. Pl: tsancutas (tsancu-ta-s). DURAZNILLO (var.) Ver : tsancutach; tsanuuc.
tsantajesh ti Conjuncin. POR MS QUE. tsantajesh ti t'aalhtajeshaan pa Stavuun ca nachajem pa lhclesa, taj ti ni
nvashan t'een ca njutei lhai'yaash ti suiyeshshi vitsha pa C'' maash tanei t'ajuiya ti nich'a vaf por ms que le
suplicaba Stavuun que le devolviera su cuchillo, (C'') no se lo quera devolver, porque lo iba a necesitar para animales
recin muertos.

tsantsan Ver : ts'a'na'nan ~ tsantsan.

553

tsanuuc Nombre femenino; no poseble. Pl: tsancui (tsancu-i). DURAZNILLO. Ruprechtia triflora. nqueesh yisnatesh
lhn pava lhc'jei tsanuuc chi' pava lhclutsshes vanc mientras tanto, preparaban flechas de cuchilla de duraznillo y
arcos de palo santo. Ver : tsancutach; tsancuchat; trancutaj.

tsanuuc lha' Nombre femenino; no poseble. Pl: tsanuuc lhai (tsanuuc lh-a-i). HORMIGA NEGRA. Eciton spp.. Lit: fruta
de duraznillo

tsaseiin Verbo, Grupo 1 (solo en tercera persona). 3s: tsaseiin (tsas-e-i-in). LADRA. tsaseiin na nuu el perro
ladra. tapecl'in ti tulh'in pa tsaseivatsham'in jan lhjunash pava nuus vuelven al atardecer aullando como perros.

tsas Verbo, Grupo 1 (solo en tercera persona?). 3s: tsas (tsas). SON MUCHOS. Note: dcese de plantas, rboles u otros
objetos erguidos

tsav Verbo, Grupo 1; solo en tercera persona?. 3s: tsav (tsav). 1 ESTN AMONTONADOS.
2 ESTN REUNIDOS EN MASA. pa nalhu ti cus'in pa chi tsavatesh'in lhcan chi yacnshi terer, yiesh'in pa jpecshi lhpa
ve'lha aacjiyuc, pa cus caaj ti 38 shi' pa 40 grados de da hace calor y estn reunidos con su (bebida) preferida el terer,
estn bajo la sombra de un rbol, y el calor es de 38 y 40 grados. meelh ti yamey pa lhajpyich, pa yivan ti lhacm'a papi
lhchifas ti tsavesh ti lhech yiesh'e papi nivacle tlhfach'ee cuando lleg a su casa, se encontr con toda la gente de la
aldea que rodeaba a unos hombres llegados de fuera. jaalh lhn pa tsav papi nivacle al final, muchos nivacle se haban
reunidos. nque yam'ech'etsham ti nam jovalheshjulh ja coca ti tsav as lleg, vino y lo vi venir con su (carga de) coca
amontonada.
tsa'ch'imaj Verbo, Grupo 1 (solo en tercera persona). ES SEMIDULCE.

tsa'maat Verbo, Grupo 1. 1s: ya'tsa'maat (ya'-tsa'maat). 2s: atsa'mat (a-tsa'mat). 3s: tsa'maat (tsa'maat). TIENE UN
SUEO. na nuu tsamatesh ti tam'in el perro grue cuando suea. a'nujumatsinch'e yiinsha ca atsamaat; pa atsamaat
yiin nan sht'ajuishi, sht'ajuich'e na nyish tengan mucho cuidado por el sueo!; pronto entraremos en tu sueo,
entraremos por el camino (nuestro camino). anujumatsench'e'avach pa ats'maat cuidate bien con tu sueo! ya yicles,
ventaj ca asclanelhch'e yiin pa atsa'mat'elh hijos mos, pongan atencin a sus sueos. Ver
: lhtsa'maat; yitsamat; ttsamatai; tsamatsenaj; tsamatsenja. Variante : lhts'maat.

tsej Verbo, Grupo 1 (solo en tercera persona). 3s: tsej (tsej). 1 EST LLENO.
2 ES ABUNDANTE. Note: dcese de un lquido tsej'e es/hay mucho. tsejshi pa yint na aclesanilh? tu balde est lleno
de agua? Ver : yitsenatshi.

tsevtei Nombre masculino; no poseble. Pl: tsevteyis ([t]-tsevte-y-is). TAREY'I (pez). Hopilas sp.. Lit: es-dentudo
tsevteich'e Nombre masculino (?). Pl: tsevteich'ec ([t]-tsevte-i-ch'e-c) ~ tsevteich'ei ([t]-tsevte-i-ch'ei). SERRUCHO. Lit: es-dentudo c'jlheesh ca ncaaj pava tsevteich'e ca chi nc'uijateshva'nacfi es prctico tener
aquellos serruchos (con hojas) intercambiables. Ver : lhtsevte.

tsevteishi Nombre masculino; no poseble. Pl: tsevteishisha'ne ([t]-tsevte-i-shi-sha'ne). CRIATURA QUE NACE CON
DIENTES. Lit: es-dentudo-por-s-mismo

tse'nu Nombre femenino; no poseble. Pl: tse'nuc (tse'nu-c). SIMBOL (gramnea). Ver : tse'nuyuc.
tse'nuyuc Nombre femenino; no poseble. Pl: tse'nucui (tse'nu-cu-i). PLANTA DE SIMBOL. Ver : tse'nu.
tsich'eche Nombre femenino; no poseble. Pl: tsich'echei (tsich'e-che-i). BRUJA. nachfach'ee lhpa tsiche'che lhac'utsja, pa
nijovayem papi taclas; yit'esh lhpa tsich'eche: ya aj ca anjova'yelhyam, anachelh'cji na yijpyich sali una vieja
bruja, y los nios le tuvieron miedo; dijo la bruja: no tengan miedo de m, entren en mi casa. Ver : tsich'e'.

tsich'e' Nombre masculino; no poseble. Pl: tsich'ec (tsich'e-c) ~ tsich'es (tsich'e-s). 1 ESPRITU.
2 ALMA.
3 DIABLO.
4 DEMONIO. Note: las dos ltimas acepciones son neologismos del mbito cristiano pa Tsich'e' pa chiyujam pa itj el Diablo
fue arrojado en el infierno. pa Jess tayelhva'ne japi doce t'eyjatsjanjas pa yijutey ts'ivee pa t'unaj jaspa yichenfach'ee
jayu pava tsich'es shi' papi tayyashaysha'ne ca nivatsjanemsha'ne jayu convoc a sus doce apstoles y les dio poder y
autoridad sobre todos los demonios y para sanar los enfermos (San Lucas 9: 1). yi'van pque Tsich'e' pa'lhech ni chi

554

n'vantaj lhn l vio aquel Tsich'e' que es invisible. pa tifeshch'e lhacm'a java vatvanqu'eyjatsjanjavtes yiey ja Galilea
ti lhech vanqu'eyjatsjan'e, j'tajesh ti yisaasfach'ee ts'ivee pava tsich'es y por toda Galilea fue predicando en sus
sinagogas y expuls demonios (San Marcos 1: 39). meelh ti t'sfach'ee ja Jess ti tayshi lhja lhvjatshi, pa lhechesh
vacumajjulh ja ve'lha nivacle tlheyshi pava nivalhjey, j'lhech yi'shi' pa tsich'e cuando Jess desembarc ("hizo un
paso y sali del barco"), le sali al encuentro desde un cementerio un hombre posedo por un espritu inmundo (San Marcos 5:
2). pa nque lhjunash tsich'e' ti chiyisaasfach'ee tsi'sha ja vat'aalhjayash shi' ja vat'ayipcuyash ti chiychenesh esta
clase de demonios se expulsa solo con oracin y ayuno ("slo empleando...") (San Mateo 17: 21). pa tiyeej yifuyuesh'apee
lhpa lhavts'e' chi pa t'acavot pa jaspa tan ca nvc'oya pa tsich'e', pa j'tinei ti nvat'aj lhavaatsha ni atejeem j'tajesh
ti nvat'aj tatsha el chamn sopla sobre el vientre y la pelviz, para que no haya mal espritu, y por tanto nace (el nio) sin
causarle dolor, y tambin nace sin demora. Ver : tsich'eche.
tsififshi Verbo (solo en tercera persona). 3s: tsififshi (tsifif-shi). ES ESPONJOSO.

tsifoni Nombre masculino; posedo. 1s: yitsifoni (yi-tsifoni). 2s: atsifoni (a-tsifoni). 3s: lhtsifoni (lh-tsifoni). Pl: tsifonic
(tsifoni-c). forma no poseda: tsifoni. SAL. Note: Segn Seelwische (1990), sera un prstamo del chorote/manjui, usado en
la variedad chishamnee lhavos. Ello parece correcto, pues corresponde perfectamente al nombre de la sal empleado en la
variedad Iyojwa'ja (hablada en la Argentina): sijwonie' (Drayson 1999): ni nap'uca j, nap'uc atesha j, tsi'sha vooi ca
yacut, nap'uc j, ni tsifni'a; tsi'sha ja actaj ncyi ana, tsi'sha shita no tenan sal verdadera, solo ceniza de plantas
saladas, era de color negro, no era sal; solo tenan eesta tierra salitrosa, solo esa. Sinn : naapcutaj. Ver
: naapcutaj; nucatshi;yitsifoniyan.

tsij! Interjeccin. AY MIS OJOS! Note: expresa el escozor de los ojos causado por el humo tsij! nclhaa ti tajtiy na
avitj ay, mis ojos! tu fuego echa mucho humo.

tsimaja Nombre femenino/masculino; no poseble. Pl: tsimajac (tsimaja-c). AVISPA BALA, (enjambre/panal de ~). Polybia
ruficeps Schrottky. vananshi lhpa tsimaja lhan', pitej, ujqu'e', catee lhech pa Cufalh se haba transformado en un
panal de avispa muy grande, largo y grueso, pero era Cufalh. amm! pitej p'alhaa nque tsimaja; yit'esh: ata'lhunelh,
shtanclan'e na tsimaja pero qu grande es este panal; dijo: vengan ustedes ac, saquemos este panal. ve'lha pa
yiclntajeshei pa ujqu'e' yecl', lhan'e pa tsimaja tac'uic'oyaan uno de ellos le asest un golpe con un garrote, pero el
panal (= Cufalh transformado en panal) se hizo a un lado. yi'van pava tsimajac ti yieshchishamch'e taj ti ni nanclan'een
pava'lhech vea los panales colgados, pero nos toc. pa vooi ts'ivee pa pitej yecl' pa yiclntajeshsham pa
tsimaja buscaron un palo largo, y con l golpearon al panal de tsimaja. Ver : junshacle'.

tsimajanj Nombre masculino; no poseble. Pl: tsimajanjs (tsimaja-nj-s). YPEKU'I LA NOVIA. Note: var. de pjaro
carpintero Leuconerpes candidus. Ver : tsimaja.

tsimaja t'oot Nombre masculino; no poseble. Pl: tsimaja t'otis (tsimaja t'-ot-is). GAVILN CABEZA GRIS, TAGUATO
GRIS. Lit: avispa bala su-pecho Leptodon cayanensis. pa tsimaja t'oot, catin'e ti ni ptseja ti yif'y, yamei pan yie' pa
Stavuun, catee papi ptsesch'e lhavaatsha ni namei el taguato gris, aunque vuela muy lentamente, lleg a donde estaba
Stavuun, a pesar de que los de vuelo veloz no podan llegar. Ver : tsimaja.

tsini'ni Nombre femenino; no poseble. Pl: tsini'nic (tsini'ni-c). 1 YPEKU U (ave). Colaptes campestroides (Malherbe).
2 CARPINTERO REAL, YPEKU (ave). Note: Martnez Crovetto 1996: 95 Chrysoptilus melanochlorus.
3 YPEKU'I (ave). Picumnus cirratus (Temninck). Note: Segn Martnez Crovetto (1996: 95), se trata del carpintero chico,
cuyo nombre es casi idntico en pilag (chiie'). vooi ti yifaashesh pava us pava lhpstes, ni ntsasej, lha'ne pa tsini'ni
yifajulh ti nc'at'ei pava lha'voiyei tc'amanlhaisha'ne los grandes, no podan perforar (la piel) con sus picos, pero el
pequeo carpintero logr abrir la fuente ("sangre") vital. yifa'sha lhn, pa lhechesh ti'ma pa tsasejeishi lhn ti'ma pava
lha'voyei, pa yit'esh lhn lhpa Tsini'ni: shtanc'atsasej! segua hacheandolo, y finalmente logr perforarla (la piel) (hasta
que fluye) la sangre, y dijo Tsini'ni: hemos logrado perforarla (con nuestra hacha.

tsinlhetsej Nombre masculino; no poseble. Pl: tsinlhetses (tsinlhetse-s). ESPTULA ROSADA (ave). Ajaja ajaja. Ver
: tsinlhitsinilh.

tsinlhitsinilh Nombre masculino; no poseble. Pl: tsinlhitsinlhiy (tsinlhitsi-nlhi-y). 1 DIADEMA DE PLUMAS ROSADAS.

555

2 VINCHA DE PLUMAS ROSADAS. yucsha'ne pava lhc'clei tsinlhitsinlhiy sus diademas de plumas de garza rosada lucen
con su color rojo. Ver : tsinlhetsej.

tsip'uuf Verbo, Grupo 1. 1s: ya'tsip'uuf (ya'-tsip'uuf). 2s: a'tsip'uuf (a'-tsip'uuf). 3s: tsip'uuf (tsip'uuf). 1pi: castsip'uuf
(cas-tsip'uuf). PARPADEA. taj ti nivinshaa jayu, nan lhjunash ti tsip'uuf nava castsjey; pa ca t'aplhutajaa ca
chinpeya'taj lhpa vat'njanche; ca nit'ytaj lhpa vat'njanche, capi vafsha'ne pa neetshamch'e jayu pero en un
instante, en un abrir y cerrar de ojos, en aquel momento oirn la trompeta; cuando suene la trompeta, los muertos resucitarn
(1 Corintios 15: 52).

t-siquisjan Verbo, Grupo 2 (reordenar bajo t-). 1s: jaisiquisjan (jai-siquis-jan). 2s: lhatsiquisjan (lhat-siquisjan). 3s: tsiquisjan (t-siquis-jan). 1pi: shtasiquisjan (shta-siquis-jan). 1 RASPA.
2 AFEITA.
3 ESCAMA. Ver : yisiquis.

t-siqu'itsjan Verbo, Grupo 2 (reordenar bajo t-). 1s: jaisiqu'itsjan (jai-siqu'its-jan). 2s: lhatsiqu'itsjan (lhat-siqu'itsjan). 3s: tsiqu'itsjan (t-siqu'its-jan). 1pi: shtasiqu'itsjan (shta-siqu'its-jan). SACA LA FIBRA DE CARAGUAT. Ver
: yisi'qu'is.

tsitenaj Verbo, Grupo 1. 1s: ya'tsitenaj (ya'-tsitenaj). 2s: a'tsitenaj (a'-tsitenaj). 3s: tsitenaj (tsitenaj). 1pi: castsitenas (castsitena-s). 1 EST RADICADO.
2 VIVE EN.
3 ES RESIDENTE.
4 ES CIUDADANO. ya'tsitenajnee vivo ac. papi'lhech napuu nivacle lhanquei vatcjijinjas, yitojoneshei pap'elh
nivacle tsitenasc'oya aquellos dos hombres eran llamados 'seuelos', conducan (al enemigo) hacia los otros nivacle que los
aguardaban. lhja Ana tsitenaj'e ja'elh yitsaat, lhavjqu'e ja misin Ana vive en otra aldea, al lado de la misin. pa
Jesus yishi' pa Issha'ne Vatsc'clit ti tsitenaj'e lhc'avju napi nivacle, casch'inish por el Espritu Santo Jess vive en
medio del pueblo nivacle, es nuestro hermano. a'lhacm'aelh, atsitenaselh'e na cotsjaat, lhavanelhey jayu ca
chintsimaajtaj pa chinclhanitsha yiey java uticuy, pa lhpe'yeelh jayu ca chinfuyutajch'e pava vat'njancheyustedes
todos, habitantes del mundo, ustedes vern cuando alcen la bandera ("lo que le muestran") en los montes, ustedes han de
escuchar el sonar de la trompeta (Isaas 18: 3). acloj'e papi tsitenas es muy poblado. pa yijney pa cotsjaat
chiyicavcalh'e ti actajesh tlh'ejop pa uj lhsasch'e papi lhech tsitenas'e e hizo que la tierra frtil se convierta en
marisma ("salitral"), por la maldad de sus habitantes (Salmo 107: 34). Ver
: lhtsitenjayish; lhtsitenja'vat; lhavtsaat;tavtsetei.
tsi'sha1 Adverbio. 1 SOLAMENTE.
2 SOLO.
3 EXCLUSIVAMENTE. istaa ca alhnelhsham na tisjutaj, pa nqueesh yimacsham, tsisha pava foyjoc deben encender el
rbol, y cuando se apague solo quedarn las brasas. nque shineijatsjanesh ca yaaj ca shnquey pava suy lhayaash ti
tsi'shee pa yi'e sto nos ensea que no debemos ir a lugares peligrosos porque ah hay solo peligros. yentaj ca tsishaa'elh
papi lhcachenjas quera estar a solas con sus enviados. tsiisha pa cumjtaj chi yivashanem se les ofrece solo caa. pa
lhechesh ti vmjisha'ne papi angeles pa tsi'sha shita ti manlhee ts'ivee papi tashinshtas lhavos entonces desaparecieron
los ngeles y se quedaron solos los pastores. yivaatsha tsi'sha ti c'anajayanshelh pa yintyo los bautizo solo con
agua. ca nicaajtaj papi tiseshey lhacm'a pava lhcaqueclity ti yuyjat'cji pa vatcasvuncheyash, pa tsi'sha ti
chiylhqui'esh'in jayu si hay alguien que quisiera cambiar el amor con todas sus riquezas, sera sumamente despreciable
(Cantar de los Cantares 8: 7). ca tsi'shataja papi avelhavot ca acju'tajelh pa asnatesh t'e pas isch'e?, vooy japi nint'ya
ja Dios yisnatesh cavque si saludan slo a sus hermanos, qu hacen de extraordinario?, tambin lo hacen los paganos
(San Mateo 5: 47). apis ti javaclhitesh ti tanca tsi'shaa ca chints'cfa, shi' shita ca javaf'e ja Jerusaln t'lh'ejop ja
lhey ja Lhcaanvacle Jess ya estoy listo no slo a que me aten, sino aun a morir en Jerusaln por el nombre del Seor
Jess. jatants'aclanesh'a ca ac'alhtanesh napuque acavos: ca ayjijanshem ca nqueshch'e pava napu'njesh nalhus
ca anjuteelhyi ja tsi'shaa ca jatujelh pava chiycvjiyan shi' ca tsi'shaa ca c'ayelhshi pa yint te ruego que hagas una
prueba con nosotros tus servidores: que les mandes que durante diez das solo nos den verduras para comer y agua para beber
(Daniel 1: 12). tsi'shasham ti aytejem pa yitst'ajesh lhavu'vat pa vatclyitesh lhavaatsha solo siente el dolor de su

556

carne y sufre (Job 14: 22). ca'lhech vatcl tsi'shajop papi yitsji ti yu' taj ti ni nclhaa pa t'apluqu'e papu ti yu',
cque vatclijayashesh'in cava'lhech chi yovalhei pa is'e ti pa fcatsaj'e a este juego solan jugar solo los varones, pero no
importaba el momento para jugar, para este juego buscaban un lugar apropiado y espacioso. pava lhclishay
nint'unshamsha'ne yashc'oya pa lhtjenc, taj ti pava lhaychavalhjanc tsi'sha'em pa vatvatclnjayash sus palabras
son ms blandas que manteca, y sus pensamientos son belicosos (Salmo 55: 22). pa tsi'shaaesh jayu ca natc'uutshi pava
vcc solo ser pasto de vacas. Ver : tsi'sha2; yitsi'shanat;yitsi'shayan.

tsi'sha2 Verbo, Grupo 1. 1s: ya'tsi'sha (ya'-tsi'sha). 2s: a'tsi'sha (a'-tsi'sha). 3s: tsi'sha (tsi'sha). 1pi: castsi'sha (castsi'sha). Pl: tsi'shavatsham (tsi'sha-vatsham). EST DESNUDO. Note: sase junto con el sufijo -'in (-'an) tsi'shaan est
desnudo/a. nque jv'e'ajop ti jayjuy'ajulh: pa janclanshi'ac'oya jayu lhpa t'uych'e, pa jaspa navanesh papi
vatachifas ti atsi'shaan pa nivan'ash pa avapenaj papi lhcaanvacles aqu estoy contra t: te levantar las faldas,
enseando tu desnudez a los pueblos y los reyes (te) vern (con) tu vergenza (Nahm 3: 5). ti ya'na'ne lhse
ya'tsi'shaan cuando nia, andaba desnuda. Ver : tsi'sha1; yitsi'shanat; yitsi'shayan.

tsjetsich Nombre masculino; no poseble. Pl: tsjetsjis (tsjetsji-s). LECHUZA. Buho virginianus nacurutu. Sinn : uculucu.
tsjofji Ver : tsufji.
tsjofshi ~ tsjufji Verbo, Grupo 1 (solo en tercera persona). 3s: tsjofshi (tsjof-shi) ~ tsjofji (tsjof-ji). 3p: tsjofshisha'ne (tsjofshi-sha'ne) ~ tsjofjisha'ne (tsjof-ji-sha'ne). ES FILOSO. meelh ti tsjofji pa lhclesa pa Calaliin pa yichei lhn pa nivacle
pa yit'ovosshi lhn pa lhshatech yiei lhavj pava lhayees cuando el cuchillo de Calaliin qued filoso, se acerc al nivacle
e hizo cortes en la cabeza al borde de la cabellera (para tomarle el escalpe). pava ac'ojey tsjofjisha'ne pa yitsefesheyshi
pava lhiivtec papi naac'utsfasa tus flechas son afiladas y se hunden en los corazones de tu enemigos (Salmo 45: 6).

tsjot'a Nombre masculino; no poseble. Pl: tsjot'ac (tsjot'a-c). 1 MARTN PESCADOR. Megaceryle torquata torquata.
2 DORMIL (ave). Nystalus maculatus. Ver : tsjot'ataj.

tsjot'ataj Nombre masculino; no poseble. Pl: tsjot'atas (tsjot'a-ta-s). 1 MARTN PESCADOR (var.) Chloroceryle
amazona (Latham).
2 MARTN PESCADOR (var.) Chloroceryle americana mathewsi (Laubmann).
3 MARTN PESCADOR (var. de mayor tamao). Megaceryle Torquata torquata. Ver : tsjot'a.

tsjp Verbo, Grupo 1. 1s: ya'tsjp (ya'-tsjp). 2s: a'tsjp (a'-tsjp). 3s: tsjp (tsjp). 1pi: castsjp (cas-tsjp). ES HBIL
EN AGARRAR. Ver : yitsjp.

tsjufji Ver : tsjofshi ~ tsjufji.


tsjujuc Nombre femenino; no poseble. 1 MKURE KA'A, GUAIMI KA'A.
2 SACHA MEMBRILLO. Capparis tweediana.
tsjusshi Verbo, Grupo 1 (solo en tercera persona). 3s: tsjusshi (tsjus-shi). 1 GOLPEA MUCHO EN EL
ASIENTO. Note: dcese de la cabalgadura
2 ES DE SUSPENSIN DURA. Note: dcese de un vehculo Ver : ts'a'naanshi.

tsoftaj Nombre femenino; no poseble. Pl: tsoftas (tsofta-s). FRUTA DE CIERTA VARIEDAD DE TUNA. Ver : tsoftayuc.
tsoftayuc Nombre femenino; no poseble. Pl: tsoftacui (tsofta-cu-i). TUNA (var.) Ver : tsoftaj.
tsolholholh Verbo, Grupo 1 (solo en tercera persona). 1 GOTEA.
2 SE DERRAMA. tsolholholhshi nava lhanjati se le corre su moco.

tsooctsiva Nombre femenino. Pl: tsooctsivac (tsooctsiva-c). CARDENAL, ARA GUYRA (ave). Coryphospingus
cuculatus. muu! pa clet'e ca nqueesh pa ca itja jayu; lhech t'e apee lhpa tsootsiva ni nalhunatjooi qu pena! por
mucho tiempo no se puede prender fuego; ha de ser el cardenal que ataja el amanecer ("no deja que nos llegue el
da"). lhan'e pa tsooctsiva lhettipaesh ti tishjan'in pero el cardenal segua cantando.

tsooctsiva lhfetatsiy Nombre femenino; no poseble. PLANTA (var.) Lit: cardenal sus-races/remedio
tsoop Verbo, Grupo 1. 1s: ya'tsop (ya'-tsop). 2s: a'tsop (a'-tsop). 3s: tsoop (tsoop). 1pi: castsop (cas-tsop). 1 ES DE
TEMER. Note: tsooptaj ca...

557

2 ES BONDADOSO. Note: solo se usa en forma negativa ni tsopeesh lhja lhch'acfa se preocupa mucho por/es muy bondadoso
con su esposa. pa ve'lha pa mnlhee, lhech pa nitsopeesh lhas le quedaba uno, su hijo querido (San Marcos 12: 6). lhja
catsimimi ni tsopajooj nuestra mam es muy buena con nosotros. pa vooy papi nivacle yityc'oya pa lhanvacle ti yifiiy,
shi' ti issha'ne, pa lhe'naa ti j' pa ni tsopeesh los hombres entendieron que su rey era valiente y bueno, y por eso era
bondadoso. tsooptaj ca tifshicham atesha nava yicvjiyanchei, lhech ca ncln cus es de temer que haya sembrado todo
de balde, si es que el calor lo quema todo. ni tsopalhavatvatsha'ne se hicieron amigos.nitsopeesh pa Dios lhacm'a
nava yie' na cootsjat Dios es bondadoso con todos los que viven en la tierra. Juan ni tsopeesh lhja lhch'acfa ti
yitsyinjatjop pava lhacs chi pava lhavunai Juan es muy carioso para con su esposa y le procura comida y carne. ti
palha nilhancashaa ti ya'sheshc'oya ti lhancasha'; nan lhjunash pa vatvelh ti nichitsopeesh; uj ti jen j lhech, taj ti
t'asheshyic'oya apee ti lhen; taj ti tanca tsi'shaa jan lhjunash ti nivacle, nqueesh avelheshjop j ja Lhcaanvacle y no
ya como esclavo, sino como algo mucho mejor que esclavo; como hermano muy querido para m y ms an para t, como
hombre y como cristiano ("hermano junto al Seor") (Filemn: 16). yivaatsha shta apis ti vatasyish, pa vooy lhja mimi
yaash ti nitsopayish yo tambin fue un hijo, y para mi madre, su hijo preferido (Proverbios 4: 3). yaaj ca atsopeesh pa
atata shi' lhpa amimi! sea amable con tu pap y tu mam! chiisiyan pa natst'ajesh aviinjc! anshamesha lhpa ajaya
tatsha ti a'nich'ayech, lhavaatsha lhasnyche pa nitsopalhavach, jan lhjunash pa tashinsha lhas sea tu fuente
bendita! goza como una cra de ciervo con tu esposa de tu juventud y de la hermosura de tu bienamada (Proverbios 5: 1819). uj ti nitsopeesh pa yicleeshemshi pa lhavo'mat con mucha bondad le lava su herida. nitsopayish es muy buena
para m. Ver : ni lhtsoopjayasha; tsooptaj ca.

tsoop taj ca Ver : tsoop.


tsoptsop Verbo, Grupo 1 (solo en tercera persona). GOTEA. chi nu'e'eshi pa int lhpa ve'lha tincaatshiy lhse pa vatfetaas
lhei sulfato de aluminio, chi nanvaich'aclajshi pa chi nu'eishi 20'esh (?) tsoptsop pa cloro chi ch'anjop 30 minutosse
carga el agua y se coloca una cucharita de (remedio llamado) sulfato de aluminio, se remueve bien, se pone 20 gotas de cloro
y se espera 30 minutos. Ver : tsop!.

tsop! Interjeccin. CHAS! Note: expresa el sonido de la gota que cae Ver : tsoptsop.
tsc Nombre masculino; no poseble. Pl: tsclis (tscl-is) ~ tscsha'ne (tsc-sha'ne). 1 GOMA. Note: la palabra se refiere a
cualquier materia flexible en general
2 PLSTICO. nava yicfiyis tscsha'ne mis championes (zapatos de goma). chi nanchaaj lhpa manguera tsc pa clasim pan
lhjunash ti chi ti'van pan nash'e pa yint; shtapontesh pa tsc pa yint se trae una manguera de goma fina
transparente ("como que se vea [donde] pasa el agua"); llenamos el tubo con agua.
3 ESPONJA.
4 PRESERVATIVO. ca achentajesh pa tsc tanca ajunasha pa si uss preservativo, no te pasar nada. shtaychavalhey ti
nat'yish avaatsha ti lhchenesh pa tsc, yij' t'e ti isjop cque? suponiendo que uses el preservativo correctamente, es
totalmente seguro?
5 HONDA CON HORQUETA. Note: arma con la cual disparan bolitas de barro para cazar pjaros Ver : tscv.

tscv Verbo (solo en tercera persona?). EST MANCHADO. tsovalhtajsha'ne t'e ti tscv cava yi'voiyei lhca
yuijatshiy me miraba (y vio) que la sangre manchaba mi camisa. Ver : tsc.

t-sc'ctiy Verbo, Grupo 2 (chequear) (reordenar bajo t-). 3s: tsc'ctiy (t-sc'ct-iy). TIENE ALMA. Ver : lhs'c'clit.
tsnivai Verbo, Grupo 1 (solo en tercera persona). 1 ES LANOSO.
2 ES VELLOSO. na sivclc lhaiyeech tsnivai la franela ("araa sus-cabellos [son] vellosos").

tsts Nombre masculino; no poseble. Pl: tstsc (tsts-c). SA'I (ave). Conirostrum speciosum speciosum. ca'tajesha
ti chi' shita cavque tsts ti yipe'yee t'ajuiyish o tambin cuando oa por delante donde estaban los sa'i. lhan'e pa
tstsa lhettipaesh ti yit'esh: ascututui, asc'ututui! pero el sa'i segua cantando: asc'ututui, asc'ututui! Ver : qu'eeec.

ts'im! Interjeccin. HMM! Note: expresa alegra por un aroma agradable


ts'yajanaj Nombre masculino; no poseble. Pl: ts'yajanjas (ts'ya-janja-s). HOMBRE REGAN. Ver
: yits'ya; ts'yajanche.

558

ts'yajanche Nombre femenino; no poseble. Pl: ts'yajanchei (ts'ya-jan-che-i). MUJER REGAONA. Ver
: yits'ya; ts'yajanaj.

tsufji Verbo, Grupo 1. 1s: ya'tsufji (ya'-tsuf-ji). 2s: a'tsufji (a'-tsuf-ji). 3s: tsufji (tsuf-ji). 1pi: castsufji (cas-tsufji). Pl: tsufjisha'ne (tsuf-ji-sha'ne). 1 TIENE DOLORES.
2 ES DOLORIDO.
3 ES DOLOROSO. Note: sase de partes del cuerpo otras que la cabeza (vea: atej) tsufji na yipasche tengo dolores en el
dedo. pa lhechesh pa t'acumesh'e ja t'ituuc lhch'amiyishey ja clesanilh tsjofji, vooy pa t'ituuc lhfayishey pa
t'acumesh'e ja t'ajuya ti t'acum'in, pa yiclnesham lhshatech ca Ssara, pa yiclnesham java lhyomyomis entonces,
con la mano izquierda agarr el clavo ("hierro doloroso"), con la mano derecha el martillo del artesano ("lo [que es] para
trabajar"), machacndole el crneo de Ssara, que destroz atravesndole las sienes (Jueces 5:26).

tsuftsuf Verbo, Grupo 1. LLOVIZNA. tsuftsufeshch'e cae una lluvia fina.


tsui Verbo, Grupo 1 (solo en tercera persona). 1 ES ANGOSTO.
2 ES ESTRECHO.
3 ES APRETADO. scum anc'at'eelhyic'oya ti c'uyaam, t'ajayey'in lhn pa tsuyey vatvalhjavat branme (la puerta), que
tengo fro, meti su mano por una ventana entreabierta. uj taj lha yivts'e' taj ti tsuisham na yashi soy barriguda, pero
tengo una boca muy pequea. na yijpyich tsuich'e mi casa es angosta. asnatshelhem pa lhnyish pa Lhcaanvacle pa
atstjatelhem shta pa tsuyche lhnyish! preprenle su camino al Seor, enderecen su senda! (San Mateo 3: 3). vooy ti
tifeshch'e cavque ti yit'esh'in ja Jess pa yichelheypacham japi t'eyjatsjanjas ja tsuyeshch'e lhjyish cuando Jess
hubo terminado de decirles eso, sali con sus discpulos al otro lado del torrente (San Juan 18: 1).Ver : yitsuiyinat.

tsum Nombre femenino; no poseble. Pl: tsumis (tsum-is). URRACA COMN, AKA'E PARA (ave). Cyanocorax chrysops
chrysops.

tsumitaj Nombre femenino; no poseble. Pl: tsumitas (tsum-ita-s). CARANCHO BLANCO. Phalcobaenus albogularis
megalopterus.

tsup'up'up'in Verbo, Grupo 1. 1s: ya'tsup'up'up'in (ya'-tsup'up'up'-in). 2s: a'tsup'up'up'in (a'-tsup'up'up'in). 3s: tsup'up'up'in (tsup'up'up'-in). 1pi: castsup'up'up'in (cas-tsup'up'up'-in). PARPADEA.

tsutsu Nombre plural de respeto; posedo. 1s: yitsutsu (yi-tsutsu). 2s: atsutsu (a-tsutsu). 3s: lhtsutsu (lhtsutsu). 1pi: castsutsu (cas-tsutsu). forma no poseda: tsutsu (tsutsu) ~ vattsutsu (vat-tsutsu). ABUELO QUE HA
HECHO EL RITUAL FNEBRE. jasnatesh jayu pa vatc'o'vaat, lhaiyaash ti capi tsutsu apis ti nifacyam voy a hacer
una plataforma para pescar ("asiento"), porque mi padre me lo haba aprendido. japi tsutsu tsicjishiyan'in mi abuelo
siempre me aconseja.ainee ti t'apjayan'in japi tsutsu!, ainee ti lhatmensha'ne jayu, lhai'yaash ti caaj nqueesh japi
tsutsu, lhai'yaash ti c'utsjaclaai japi tsutsu, vanyinesh ti vooi pa shinvo' sal de aqu!, sal pues has hecho llorar al
abuelito, sal que lo has perjudicado, ahora est el abuelito, es muy anciantito, l sola dirigir expediciones de miel. Ver
: lhact'eech.

tsutshe Ver : lhtsutshe.


tsutshenilh Nombre masculino; no poseble. Pl: tsutshenlhiy (tsuyshe-nlhi-y). 1 TEJIDO DE ALAMBRE.
2 ALAMBRADO.
3 CERCO DE ALAMBRE. yit'ovosch'e shita pava vantsemajch'esha'ne t'ajuiya pa vatashclfech tsutshenilh cortaron
tambin postes para alambrado. meelh lhn ti njjam lhacm'a pa tsutshenilh pa chi (yi)p'o'ei lhn pa lhashicuando
todos haban entrado en el cerco, alguien cerr la puerta. Ver : lhtsutshe.

tsutshenilh teei Nombre masculino. ALAMBRADO DE PA. Lit: tejido de alambre [que] tiene espinas papi tucus yiei pa
Esteros Viejo apis lhn ti yyin pa vatashclfech lhan jum, tsutshenilh lhn teei, tojquisham lhn jumje pqueei chi
yichench'e lhn shita pa ts'a'na'nataj los bolivianos que estaban en Esteros Viejo haban preparado (adelantado) un cerco
muy grande, era un alambrado de pas, muy alto era y cargaba tambin electricidad. Ver : tsutshenilh; teei.

tsutshevash Nombre masculino; no poseble. Pl: tsutshevshai (tsutshe-vsha-i). HERIDA DE FLECHA CON PUNTA DE
ALAMBRE. Ver : lhtsutshe. Del : 23.joulu.2011.

tsu'! Interjeccin. QU SUERTE! Note: expresa satisfaccin de haber matado un animal o haber terminado un trabajo tsu',
j'ayaam ca tif'e cava Shtavuun lhcles! qu bien, suete que acab con los hijos de Shtavuun!

559

TS' - ts'
ts'ach Nombre femenino (? chequear). PJARO FRUTERITO.
ts'aclac ~ ts'acla' Verbo, Grupo 1 (?chequear). 1 AN FALTA MUCHO.
2 NO AFLOJA. ni ts'acla'esh l no afloja.

ts'aclanuc Nombre femenino; no poseble. Pl: ts'aclancui (ts'aclan-cu-i). VERDE OLIVO (rbol). Cercidium praecox.
ts'acl'ni Nombre femenino; no poseble. Pl: ts'aclnic (ts'aclni-c). AVISPA KAVA PYT (enjambre de ~). Ver : ts'aclni
lhavoque.

ts'acl'ni lhavoque Nombre femenino; no poseble. Pl: ts'acl'ni lhavoquei (ts'acl'ni lha-vo-que-i). AVISPA KAVA
PYT.

ts'acl'nitaj Nombre femenino; no poseble. Pl: ts'acl'nitas (ts'acl'ni-ta-s). GIRASOL. Ver : ts'acl'nitayuc.
ts'acl'nitayuc Nombre femenino; no poseble. Pl: ts'acl'nitacui (ts'acl'ni-ta-cu-i). PLANTA DE GIRASOL. Ver
: ts'acl'nitaj.

ts'am Verbo, Grupo 1. 1s: ya'ts'am (ya'-ts'am). 2s: a'ts'am (a'-ts'am). 3s: ts'am (ts'am). 1pi: casts'am (cas-ts'am). 1 ES
LENTO.
2 ES LERDO.
3 CAMINA DESPACIO. ts'am ti t'taai es lerdo cuando camina/ camina despacio. lha necjque ts'amch'e ti lhnaash ti
yiclqui na lhcl' nuu la nia pasa despacio jugando con su perro. t'cli'lhaa t'em'na ti ts'am ti t'taai catin'e t'em'na ti
ptsej ti vacumaj se hace noms la lerda cuando camina, pero es muy ligera cuando corre. pa yit'eshlhavne ts'am: ca
jayajaytaja atesha lha t'uyjatshiy pa javatsjan jayu pensaba ("se deca lentamente en s misma"): si le toco el vestido,
quedar sana (San Marcos 5: 28). pa caaj japi nivacle yisuyiyan'in ts'am pa yit'eshvatsham'in, seec ca chinclqui
atesha ca vatshachivo? al poco rato algunos hombres se enfurecieron ("[este comportamiento] les enfureci") y decan
("uno al otro"): a qu viente este (derrocho de) perfume? (San Marcos 14: 4). yich'acji ts'am ja jpyich pa yi'vantaj pa
yi'yj entr cuidadosamente en la casa y vio un tigre. yit'esh ts'am: istaa ca m' clap dijo lentamente: debs irte
rpido. Ver : ts'am.

ts'amamitaj Nombre masculino; no poseble. Pl: ts'amamitas (ts'amamita-s). 1 AMBLADOR.


2 ANDADOR. Ver : ts'am.
ts'amtaj Nombre femenino/masculino; posedo (solamente en la segunda acepcin). Pl: ts'amtas (ts'am-ta-s). 1 PERSONAJE
MITOLGICO QUE SE TRANSFORMA EN OGRO U OGRESA. Note: no poseble en esta acepcin
2 RASTRILLO. Note: tiene mombre semejante entre los enlhet (samtaj) y los chorote/manjui (tsxmata-ki [con el sufijo femenino
-ki]) tan ca natujelh jayu na ts'amtaj el ts'amtaj no les va a comer. taj ti ni tojach'e'en atesha ti yimac'in pa itj
tlh'ejop ti yimcat'in lhpa ts'amtaj pero el fuego se apag pronto porque un monstruo lo apag. papi Snjalhai, meelh
ti yijijan pa Ts'amtaj, pa tiyjeichisham na vs, pa vlhch'e' pava lhc'jei, pa ymei na vs los Snjalhai, cuando
los persegua el Ts'amtaj, tiraban flechas al cielo, suban trepando por ellas, y llegaban al cielo. lhpa Ts'amtaj yijijantaj
lhpesh lhn papi Snjalhai dicen que en tiempos antiguos la Ts'amtaj persegua a los Sarnosos. pa nque pava tijes ti
yiapee pava cuvyuchac, chi' pava ts'amtas; yiesh na vs lhacom'a vieron all a chamanes cabalgando sobre caballos
espirituales, y ts'amtas; estaban todos en ("estaban con") el cielo. Ver : yits'amtan; ts'am;ts'amamitaj.

ts'anat ~ ts'anach Verbo, Grupo 1 (solo en tercera persona). Pl: ts'anatshisha'ne (ts'anat-shi-sha'ne). ES
PEGAJOSO. ts'anat (~ ts'anatshi) es pegajoso. "sargentos" chi yeiyanesh cavque vatcumjavos t'ajuiya ca chi
niyiteshva'ne pava yecli pava chi yanvach ts'anach "sargentos" llaman a aquellas herramientas que sirven para apretar
una con otra las maderas que pegan una a otra. Ver : ts'anatshi.

ts'anatshi Nombre masculino; no poseble. COLA. Lit: es pegajoso Ver : ts'anat ~ ts'anach; yits'anatshiyan.
ts'am Verbo, Grupo 1/ Adverbio. 1 ES LERDO.
2 POCO A POCO.
3 A DURAS PENAS.
3 DESPUS DE. Note: en la acepcin (3), va seguido por el subordinador ti

560

4 NUNCA MS. Note: en esta ltima acepcin, se usa en forma negativa ts'am ti jc teiya ti sas'in a duras penas sal por el
mal tiempo. ni ts'ameesh ca nvmjatshisha'ne jayu pa Fitsc'yich papi nivacle Dios nunca ms destruir a los
hombres. ni vatjutsa'esh ca yishanelh, tsijutsaapee lhja'lhech nivacche, ts'am ti jaculhesh no fue yo quien empez a
pelear, empez aquella mujer, y al final repond. ts'am ti vsei yacuutch'e despacio las nubes se volvieron
negras. amelhc'oya'am pa atycheyashelh avaatsheelh; nits'meesh ca u'eshelha nava yit'eshelh'a japi chiytyjata ti
vaclan a ustedes les falta el entendimiento; cmo les cuesta creer ("nunca ms van a creer") lo que dijeron los profetas (San
Lucas 24: 25). pa ts'am ti janeetsham pa tsasinquiesh pa niysa' apenas me levanto que empiezan a hablar mal de
m. pa ts'am ti yitic'oya poco a poco empez a entender. Ver : ts'am.

ts'ats'i Nombre femenino; no poseble. 1 HORNERO. Furnarius rufus paraguayensis.


2 HORNERO DE COPETE. Furnarius cristatus. lhpa ts'ats'i yit'esh: ca t'lhshi ts'efen jaspa jasnatesh ja yijpyich yi'ei
an'um aacjiyuc el hornero dijo: el barro me sirve para hacer mi casa que est en aquel rbol.

ts'ats'i lhatlhs Nombre masculino. Pl: t'ats'i lhatlhsiy (t'ats'i lha-tlhs-iy). NIDO DEL HORNERO. Lit: hornero suolla

ts'ats'itaj Nombre femenino; no poseble. Pl: ts'ats'itas (ts'ats'i-ta-s). 1 YNAMBU TATAUPA (ave). Crypturellus tataupa
tataupa.
2 GALLINETA OVERA. Pardirallus maculatus maculatus. Pl: ts'ats'itas (ts'ats'i-ta-s). Ver : ts'ats'i.
ts'ayi Verbo, Grupo 1 (solo en tercera persona). Pl: ts'a'yisha'ne (ts'a'yi-sha'ne). 1 ES NEGRO.
2 ES NEGRUZCO.
3 ES OSCURO. meelh'in, aptseselh yicasinnjas, yiey japi lhtachifas pitesch'e, shi' ti ts'ayjisha'ne t'j, japi vatachifas
ampapu ca ninanjova'yajulh, japi vatachifas t'unvatsham'in shi' ti yaashchishamch'e ti yie' ja cotsjaat yifach'anch'e
java tovjy corran, mensajeros ligeros, al pueblo esbelto de piel bronceada, a la gente temida, al pueblo vigoroso y
dominador, cuya tierra surcan canales (Isaas 18: 2). pa atanipjclna ca avooysha'ne jan lhjunash ti lhavooysha'ne pa
clesanilh ts'ayji j'tajesha pa vatcqueclit ti chiyfiich si amontonas lo que buscas como buscas el dinero (? "metal
sucio/negro") o un tesoro escondido (Proverbios 2: 4).

ts'a'naanshi Verbo, Grupo 1. 1s: ya'ts'a'naanshi (ya'-ts'a'naan-shi). 2s: a'ts'a'naanshi (a'-ts'a'naan-shi). 3s: ts'a'naanshi
(ts'a'naan-shi). 1pi: casts'a'naanshi (cas-ts'a'naan-shi). 1 TIENE MOVIMIENTOS MOLESTOS.
2 ES DURO DE ANDAR. na cuvyu ts'a'naanshi el caballo es duro de andar. Ver : tsjusshi.

ts'a'na'nan ~ tsantsan Verbo, Grupo 1. 1s: ya'ts'a'na'nan'in (ya'-ts'a'na'nan-'in). 2s: a'ts'a'na'nan'in (a'-ts'a'na'nan'in). 3s: ts'a'na'nan'in (ts'a'na'nan-'in). 1pi: casts'a'na'nansha'ne (cas-ts'a'na'nan-sha'ne). 1 TIRITA.
2 TIEMBLA. Note: sase con el sufijo -'in, que puede faltar en el plural yitstjatch'e pava lhpcty ts'anananch'esha'ne,
yentaj ca nachajvatsham jan lhjunash pava vatpnquey, taj ti yalhatajesh ti nint'unch'esha'ne l extendi las manos
temblorosas, quera curvarlas como garras, pero se volvieron flojas. tsantsanesh'in pa cuvyu pa ni lhaajulh
lhn tambaleaba el caballo (con la carga) y no resista ms. ts'ananansham jayu jan lhjunash lhpa cjecl ti
nicavatjatsutemblar como una parturienta ("como una mujer [que] va a dar a luz"). lhan'e lhja cjecl pa nijovaishi,
ts'ana'nan'in jum, lhai'yaash ti yit'yishlhach'e pa lhjunashesh pero la mujer se asust, temblando porque se di cuenta
de lo que le haba pasado. ampataj ca nitlh'ejop ti ts'ananan'in tiembla sin razn. Ver : yits'ananjat. Variante
: tsantsan.
ts'a'na'nataj Nombre masculino; no poseble. 1 ELECTRICIDAD.
2 CORRIENTE ELCTRICA. Lit: cosa (extraa) que tiembla papi tucus yiei pa Esteros Viejo apis lhn ti yyin pa
vatashclfech lhan jum, tsutshenilh lhn teei, tojquisham lhn jumje pqueei, chi yichench'e lhn shita pa
ts'a'na'nataj los bolivianos en Esteros Viejo haban preparado un alambrado muy grande, un alambrado de pas, era muy
alto ste, y lo cargaban de electricidad. Ver : ts'a'na'nan ~ tsantsan.

ts'eclanitaj Nombre femenino; no poseble. Pl: ts'eclanitas (ts'eclan-ita-s). GUYRA H MI (ave). Icterus cayenensis.
ts'ee Ver : ts'i ~ ts'ee.

561

ts'eej Verbo, Grupo 1. 1s: ya'ts'eej (ya'-ts'eej). 2s: a'ts'eej (a'-ts'eej). 3s: ts'eej (ts'eej). 1pi: casts'eej (cas-ts'eej). 1 PARA
EN SECO.
2 EST PARADO.
3 SE DETIENE. papi'lhech napu' pa ts'eej ts'ivee, pa nc pava lhtacc ti yitacshinvatsham'in los dos se detuvieron con
cara triste ("y se vea que su cara era triste"). Ver : yits'equ'eyan.

ts'esshi Verbo, Grupo 1. 1s: ya'ts'esshi (ya'-ts'es-shi). 2s: a'ts'esshi (a'-ts'es-shi). 3s: ts'esshi (ts'es-shi). 1pi: casts'esshi (casts'es-shi). CECEA.

ts'iif Verbo, Grupo 1 (solo en tercera persona). 1 ES AMARGO. Note: con el sufijo -shi/-ji
2 EST ARRUGADO. Note: con el sufijo -sham/-jam ts'iifsha'ne son amargos. taj ti yamjei ti yaash ti t'apyc'oya pa
vatt ti ts'iifshi pa ya'sheshc'oya ti yecj pa clesataj napu'esh pava chiyeclsch'e pero al final (su lengua) es ms
amarga que el ajenjo ("alcohol amargo") y ms cortante que el pual de doble filo (Proverbios 5: 4).
ts'ishi' Adverbio. 1 SOBREMANERA.
2 MUY.
3 DE SOBRA. tsit'yish pa ts'ishi' lo s de sobra. is pa ts'ishi' es muy bueno. tanutsjai pa ts'ishi'in pqueei ca chi
nvmjat le tenan un odio terrible, a ms no poder. na t'e pa lhai'yaash ts'ishi' cava yivelhavot ti
shanshanc'oyaan? por qu razn ser que siguen desapareciendo nuestros parientes? Ver : ts'ishi' jje.

ts'ishi' jje! Modismo. 1 BASTA!


2 YA ES DEMASIADO!
3 PASA LA RAYA! Note: expresa desagrado y reprimenda ts'ishi jje! napi taclas ti sitses cmo gritan estos nios! Ver
: ts'ishi'.
ts'itch'e Nombre femenino; no poseble. Pl: ts'ich'ec (ts'itche-c). POMELO.
ts'itch'eyuc Nombre femenino; no poseble. Pl: ts'ich'ecui (ts'itch'e-cu-i). PLANTA DE POMELO.
ts'ivee Partcula de plural verbal o nominal. 1 ELLOS/ELLAS.
2 DE ELLOS/DE ELLAS. Note: sase tambien para las primeras y segundas personas plurales yamjam ts'ivee pa cloop haba
llegado (a ellos) el invierno. pa ventaj ti yichenei lhpa lhja'ya papi lhayaya ca nt'aalhsha pava ve'lha ts'ivee lhtsjei
nan t'ajj nava chi yuqu'e y luego dicen que mand a la esposa junto a su abuela para pedirle una de cada especie de
semillas que se plantan. yi'van ti'ma lhpa ve'lha ts'ivee lhtsej encontr una semilla de cada especie. papi nivacle
yivmjat'e ts'ivee jayu pa t'ajovayi, lhayaash ti yaychavalha pava vaclan jayu ti nash'apee na cotsjaat; pa lhechesh pa
naacjut pa vat'unaj na vs el miedo destruir a los hombres, porque piensan en lo que va a suceder al mundo ("pasando
sobre el mundo"); entonces las fuerzas del cielo tambalearn (San Lucas 21: 26). chi' pava yaquisitis isissha'ne chi' pava
ni isisasha'ne yichelh'acfi pa Noe lhpa lhvjatshiy, napu ts'ivee: pava yitsji chi' pava cjecli tantos los animales puros
como los impuros entraron en el arca con Noe, de dos en dos: machos y hembras. pu'ja'naesh nava semanas ti njchiei ti
yiclvalhch'e pa lhcumjayash ts'ivee tres veces por semana pasa para controlar los trabajos de ellos.istaa ca ayjeelha ca
nvqu'esha'ne papi cincuenta, cincuentaesh ts'ivee lhacm'a nap'elh hganlos sentar en grupos de cincuenta (San Lucas
9: 14). pa Jess tayelhva'ne japi doce t'eyjatsjanjas pa yijutey ts'ivee pa t'unaj jaspa yichenfach'ee jayu pava tsich'es
shi' papi tayyashaysha'ne ca nivatsjanemsha'ne jayu convoc a sus doce apstoles y les dio poder y autoridad sobre todos
los demonios y para sanar los enfermos (San Lucas 9: 1). pa tocoj uj ti niy'jayu vooisha'ne pa yint, yicheshey ts'ivee
pan t'ajjesh pava vishinic, taj ti yimch'esha'ne lhacm'a una lechuza tena mucha sed buscando agua en todas las
lagunas, pero se teminaban todas. meelh ti ymey ts'ivee pa tovoc, tatsha ti yu'jam pava lhaschatiy pa yicojyesh pava
cinco ts'ivee sajech al llegar al ro, se zambulleron con las redes y sacaron cada uno cinco peces. pa ve'lha ts'ivee ti
t'a'lhei pa lhdios cada uno or a su dios. pava lhech yijuijatlhavne papi judos ti vatcleesha'nec'oyaan pa Dios; pava
lhech t'lhsiy ti ve'lha ts'ivee ochenta ja't'ajesha pava cien litros pa yint estaban destinadas a los ritos de purificacin
de los judos, con una capacidad de sententa a cien litros cada una (San Juan 2: 6). java capivotas yie' pava c'uy'e
ts'ivee los pinginos viven en lugares fros. pa yac'oyesh pa lhja'ya ts'ivee su esposo (de ellas) se haba
escapado. nama ts'ivee pa yi'yj el tigre vino junto a ellos. papi israelitas yitic'oya ti ni ncaco pa Fitsc'yich,
yit'ya shita ti yi'vacop ts'ivee los israelitas aprendieron a confiar en Dios, aprendieron tambin a convivir unos con

562

otros. ja lhanvapenjashat chiydiosiyan tsicuclnjateshelh'in japi yinavot'elh java tlhesha ts'ivee ja t'elhesh ti
yatavclaselh: java tashinshtas shi' java lhcly ts'ivee, japi lhcles yitsjy shi' japi cjecly la vergonzosa idolatra nos
hizo desviar de la herencia de nuestros padres desde nuestra juventud: ovejas, animales, hijos e hijas (Jeremas 3: 24). nishi
ti yiponteshch'e java napu' niyji java lhclnjai ts'ivee pronto llenan dos piolas con los pecados matados ("sus vctimas
de ellos"). lhantfaacshelh avaatsheelh pa'lhech vatyjijat pa chi nelh'e'am: papi lhtaja'yas tajulhei ca
ntaasclansha'ne nan lhjunash ti ve'lha ts'ivee ti vatpe'ya conocen ustedes el mandamiento que dispone: los esposos deben
guardarse fidelidad el uno al otro. lhe'naa pa Jose chi' lhpa Maria ti yichei pa Nazaret yi'ei pa Belen, ti lhech lhavtsat'e
ts'ivee pa nivat'aj'e shita papi tlhshaam pa David por eso, Jos con Mara marcharon de Nazaret a Beln, que era la
ciudad natal de la familia de David. pa nyjop japin yiclovalhchiyinesh ti vanujumatsenesh, pa yameyjop ti vacalh pa
yijutey'in ts'ivee java mil tinshanjas climsha'ne ti yive'lhan'e ts'ivee la arrend (la via) a los guardias ("los [que] ponen
a mirar para cuidar"), y cada uno traa por sus frutos mil monedas de plata (Cantar de los Cantares 8: 11). t'acum'evatam
ts'ivee pa yicln, vooy ti vaf ti t'acum'cji ts'ivee ti yu'fach'ec'oya pa tjayetachat lo tomaron y lo mataron, y cuando era
muerto lo agarraron y lo arrojaron fuera de la via (San Marcos 12: 8). janam jayu tatsha pa janchaaj ca jave'lhan'e
ts'ivee ca jajutey ja chishayanesh java lhfanishlhavach yo llegar pronto llevando la paga para dar a cada uno lo que
merecen sus obras ("lo que l mismo ha hecho") (Apocalipsis 22: 12).tnei papi lhcachenjas lhech papi'lhech
t'apayeishilhatam, pa yichei shita ts'ivee pa'lhech; doce papi'lhech nivacle llam a los discpulos que l haba eligido
(para s mismo), y stos se acercaron a l; eran doce hombres. yeijatsjanesh lhn pa ca lhfanishlhavach jayu ts'ivee les
instruy acerca de lo que ellos iban a hacer. yisnateshsha'ne pava lhajpijei pa t'acum'e shita ts'ivee ca
natcjiyanjan construan sus casas y vivan de la agricultura ("trabajaban sus siembras").pavque manlha ts'ivee
tapoojqu'esha'ne pava doce sisenlhiy pava yucuvec con las sobras se llenaron doce canastas de pan. meelh ti nc'jqu'e
pa lhechesh pa yisclan'apee pava lhcli cuvyu, pa yuesh'apee pava lhclnjai; pa'lhech t'lh'e' ti vancacumvatich'e
ts'iveen pava lhcli luego de terminar (con su comida), ensillaban sus caballos y cargaban los peces ("sus vctimas");
entonces hacan galopar a sus caballos. uj ti yen shta ts'ivee nan ajunashyish ti lhtsen los ama a ellos como vos me ams
a m. vanovalh ts'ivee se miren unos a otros. yicln'e lhavj ts'ivee lhpa t'itsech los mataron al lado del
pozo. yivaatsha jajutei ts'ivee cava asinc yo les comuniqu (a ellos) tu mensaje. papi tanch'anjayesh papi nivacle
yichajei t'ajuiyish ts'ivee pa Jesus pa lhcaanvacle Roma lhavo' Poncio Pilato; yiyata ts'ivee: nque nivacle tnesh'in
japi'lhech los cabecillas del pueblo llevaron a Jess ante el gobernador romano Poncio Pilato; le acusaron: este hombre est
alborotando al pueblo. jech, shtaclnelh yiin, shtaclnelhsha'ne jayu yiin, napuque a've'lheelh'e ts'ivee yiin s, los
vamos a matar, los mataremos enseguida, uno de ustedes con cada uno de ellos. casve'lhaaelh ts'ivee ca shtanshameshelha
papi casvelhavot pava isisch'e pa jaspa vat'iychisham jayu pa nilhcacujayasha que cada uno de nosotros trate de agradar
al prjimo para el bien y la edificacin comn (Romanos 15: 2). yi'e' t'ajuiyish shita ts'ivee pa tovoc mar, caaj papi yi'ei
t'yiish shita pa'lhech ni lhc'utsfaa yichaaj pava isis lhavaclnjavos delante de ellos estaba el mar, detrs de ellos estaba
el enemigo con poderosas armas. sasjop ca nimqu'esha'ne lhayaash ti yaychavalhaan pa lhas t'sivee no podan
dormir porque pensaban en su hijo. t'acum'e papi setenta yitsjy pa yiclnsha'ne ts'ivee; pa nijooylha ti yanch'e ts'ivee
pava lhshatjes pava sisenslhiy pa yichenshey ts'ivee pa Jezreel prendieron a setenta varones, los mataron, pusieron sus
cabezas en unos canastos y se los mandaron a Jezreel (2 Reyes 10: 7). ja t'aj'jesh java nalhus ti javo'qu'esha'ne ts'ivee
pa tanca ve'lheesh ca yaalhsha japi chinvacleyanesh(sh)a'ne japin yisclanch'e japi yichifas ca nasnateshyam pa
vatishjanjavat chiynesh pava yecly shintincutacuy en todo el tiempo en que viaj con ellos, encargu acaso a algn juez
(de Israel), a los que mand gobernar a mi pueblo, que me construyese una casa de cedro? (1 Crnicas 17: 6). yit'ya tatsha
pa Jess pa lhjtsclnjayashesh ti nisa' pa lhaychavalhjayash ts'ivee, pa yit'esha: ta lhayaash ti
lhanc'alhtantajelhyiy? adivinando su mala intencin, Jess les dijo: por qu me estn probando? (Lucas 20: 23). pa
yit'yei ti'ma ts'ivee ti tsi'shavatsham'in pa lhechesh ti yisnateshlhatam ts'ivee pava lhsashai lhpa higoyuc ti vatp'ooj'e
ts'ivee se dieron cuenta de que estaban desnudos y se hicieron taparrabos con hojas de higuera ("se hicieron para s mismos
hojas de higuera y se taparon con ellas"). isjop ca ave'lhaaelh ts'ivee ca asinitajesh cada uno de ustedes puede hablar por
turno. nivaich'aclaj pa lhaichavalhjayashjop ts'ivee ellos cambiaron de opinin acerca de eso.

563

ts'iyav Verbo, Grupo 1. 1s: ya'ts'iyav (ya'-ts'iyav). 2s: a'ts'iyav (a'-ts'iyav). 3s: ts'iyav (ts'iyav). 1pi: casts'iyavsha'ne (casts'iyav-sha'ne). ES ARRUGADO. ts'iyavsha'ne nava casus los zapallos son arrugados.

ts'iyoclocloc Nombre masculino; no poseble. Pl: ts'iyocloclolis (ts'iyocloclocl-is). BATAR GRANDE, MBATARA
GUASU. Taraba major major (Vieillot).

ts'i'sei Verbo, Grupo 1. 1s: ya'ts'i'sei (ya'-ts'i'sei). 2s: a'ts'i'sei (a'-ts'i'sei). 3s: ts'i'sei (ts'i'sei). 1pi: casts'i'sei (casts'i'sei). 1 HABLA. Note: en forma afirmativa
2 CALLA. Note: en forma negativa sasjop ca ni ya'ts'ise'ei no puedo callarme/ tengo que hablar. sasjop ca ts'i'seei
no puede hablar (= es mudo) jan lhjunash pa tashinshtaj ti ni ts'iseey ti yie' t'ajuiyish papu ti yivoqu'ejat, pa tanca shta ca
nanc'aatsham pa lhashi como el cordero mudo delante del que lo trasquila, no abrir la boca (Hechos 8: 32).vooi lhpa
matqu'iyanche yitamp'yeshem pa lhch'acfa ti ni ts'i'sei la ayorea se extraaba de que su esposo no le contaba nada. Ver
: yits'isinat.
ts'i ~ ts'ee Verbo, Grupo 1 (solo en tercera persona). 1 ES MS LEJOS.
2 ES MS ALLA.
3 ES DEMASIADO. Note: tambin ts'ee: (1) sufijo verbal 'que sobra', 'unos pocos'; (2) '[est] muy lejos'. El plural verbal ts'ivee y
el sufijo adverbial -ts'ee son morfemas de mismo origen yiei jan ts'i est ms lejos. tsit'yish pa ts'ishi' lo s de
sobra. ts'ishi' jje na nich'ayech el muchacho pasa la raya. shalheei pa ts'ishi' es muy cercano. yi'e' jan ts'ee ja
lhavtsaat ja onaj queda muy lejos el pueblo de mi hermano.

ts'otsivai Nombre femenino; no poseble. TRANSMONTANA. Note: planta trepadora que tiene jugo lechoso y que se usa como
forraje de animales Lit: derivado de 'leche' (-ts'oos) + sufijo -vai Ver : lhts'oos.

ts'jquee! Nombre femenino vocativo. NIETA! Ver : lhnts'jquee.


ts''temat Verbo, Grupo 1. 1s: ya'ts''temat (ya'-ts''t-emat). 2s: a'ts''temat (a'-ts''t-emat). 3s: ts''temat (ts''temat). 1pi: casts''temat (cas-ts''t-emat). TIENE MAL SUELDO. Ver
: ts''tematsej; lhts'te; yitst'aj; lhavts''e;lhavts'jayash'e; tts'tei.

ts''tematsej Verbo, Grupo 1. 1s: ya'ts''tematsej (ya'-ts''t-emat-sej). 2s: a'ts''tematsej (a'-ts''t-ematsej). 3s: ts''tematsej (ts''t-emat-sej). 1pi: casts''tematses (cas-ts''t-emat-se-s). TIENE BUEN SUELDO. Ver
: ts''temat; lhts'te;yitst'aj; lhavts''e; lhavts'jayash'e; tts'tei.

ts'us'e Verbo, Grupo 1 (solo en tercera persona). 3s: ts'us'e (ts'us-'e). EST LLENO HASTA EL BORDE. Note: en esta ltima
acepcin, la raz aparece reduplicada ts'usesh'e lha tnjque na yint el tanque est lleno de agua. ts'usts'us'e na tlhs
na nicltsich la olla est colmada de maz.

ts'ut Verbo, Grupo 1. 1s: ya'ts'ut (ya'-ts'ut). 2s: a'ts'ut (a'-ts'ut). 3s: ts'ut (ts'ut). 1pi: casts'ut (cas-ts'ut). 1 LE ES
DESABRIDO.
2 NO TIENE SABOR PARA L. ya'ts'ut lha lha' la fruta me parece desabrida. ya'ts'utshi na yerba la yerba ya no tiene
sabor. Ver : yits'utat.

ts'uuf1 Verbo, Grupo 1. 3s: ts'uuf (ts'uuf). Pl: ts'uufjisha'ne (ts'uuf-ji-sha'ne). 1 ES DURO.
2 ES RESISTENTE.
3 MEZQUINA. ts'uufjisha'ne son duros, son resistentes. na nuu ts'uuf'apee ja lha'vuun el perro mezquina su carne. ts'uuf
ti yi'eelhva'ncfiin japi'lhech, ni nteesh ca nac cano siempre ("duro") estan riendo aquellos, no quieren quedarse
tranquilos. ni yits'ufjijulh pa c'ui lhai'yaash ti caaj lha yic'ui t'ajuiya no aguanto el fro, por eso tengo mi campera. pan
chinvacleyan ca suytajaa, pa ya aj ca ats'ufiyjulh, lhayaash ti apiiy'avachc'oya pava nichinvoyeshch'esi el que manda
se enfurece contra t, no le resistas, pues la calma sana errores graves (Eclesiasts 10: 4). ampa ca nts'ufi'yei no es
molestado. Ver : tts'ufjiy.

ts'uuf2 Conjuncin temporal. 1 APENAS.


2 NI BIEN. Note: sase con los subordinadores ti (realis/indicativo) y ca (irrealis/subjuntivo) ts'uuf ti fi'yat'in pa avtej'in na
yipcje apenas hay viento sur, me duele la fractura. ni nvatvi'jatanelhsha'ne shta: ts'uuf ti ni c'u'seem'in pa vat'ijj'in

564

tatsha, lhaiyasha ca nvatcfachielh papi lhafteivot tampoco se respetaban mutuamente; apenas surga un inconveniente
entre ellos, ya se metan socos, sus parientes eran como enemigos. Ver : ts'uufa.

ts'uufa Adverbio. APENAS. ts'uufa ca npe'ya pa cajovonaj pa tiyj apenas oye un animal de mal agero, lo tira. lhechesh
pa yij capi'lhech tucus ts'u'fa pa nivacle ca n'van entonces la verdad es que los bolivianos, apenas vean un nivacle (lo
mataban). ts'uuftaja t'e yiinsha, lhai'yaash ti caavsus ti vat'ijjja'ne apenas (los veas) (te dars cuenta de eso), porque es
muy divertido (ver como) se pegan. Sinn : ts'uuf, ts'uuftaja. Ver : ts'uuf2.

ts'uuftaja Ver : ts'uufa.

565

TSH - tsh
t-shaic'ui Verbo, Grupo 2 (solo en tercera persona) (reordenar bajo t-). 3s: tshaic'ui (t-shaic'u-i). PONE HUEVOS. java
jcls tshaic'uishi java lhupis los pjaros ponen sus huevos en sus nidos. tshaic'uich'e lha votjj na t'lhs la gallina
pone sus huevos en la olla. lha votjj tshaic'ui'apee na jpyich la gallina pone sus huevos en el techo de ("sobre") la
casa. Ver : lhshaic'u.

tsha'nu Ver : cha'nu.


tsha'nuicha Ver : cha'nuicha.
tsha'nuvo Ver : cha'nuvo.

566

U-u
uculucu Nombre masculino; no poseble. Pl: uculucuc (uculucu-c). LECHUZA. Note: sase en la variedad tavashai
lhavos Sinn : tsjetsich.

ucutsiyjanaj Nombre masculino; no poseble. Pl: ucutsiyjanjas (ucutsiy-janja-s). VENCEDOR EN LA LUCHA. Ver
: yucutsiy; ucutsiyjanja.

ucutsiyjanja Nombre femenino; no poseble. Pl: ucutsiyjanjas (ucutsiy-janja-s). VENCEDORA EN LA LUCHA. Ver
: yucutsiy; ucutsiyjanaj.

ucutsiyja'mat Verbo, Grupo 1. 1s: ya'ucutsija'mat (ya'-ucutsiy-ja'mat). 2s: a'ucutsiyja'mat (a'-ucutsiyja'mat). 3s: ucutsiyja'mat (ucutsiy-ja'mat). 1pi: casucutsiyja'mat (cas-ucutsiy-ja'mat). MAL LUCHADOR. Ver
: yucutsiy; ucutsiyjanaj;ucutsiyjanja.

ucl' Nombre masculino; no poseble. Pl: ucl's (ucl'-s). TORCACITA. Columbina picui.
ucl'taj Nombre masculino; no poseble. Pl: ucl'tas (ucl'-ta-s). TRTOLA MARRN. Columbigallina talpacoti.
uijacl Nombre femenino; no poseble. Pl: uijacli (uijacl-i). LOBITO DE RO. Lutra platensis.
uj Verbo, Grupo 1. 1s: ya'uj (ya'-uj). 2s: a'uj (a'-uj). 3s: uj (uj). 1pi: casus (cas-u-s). Note: sase mayormente con tercera
persona 1 ES GRANDE.
2 ES GRUESO.
3 ES MUCHO. ujji na vatc yishi' na tichech hay mucha comida en el plato. ca ujtaja ca avunaijum pa lhanyjayu si
coms mucha carne, vas a tener sed. pa ujquishaam jpyich yiey pa Babel la torre de Babel ("grande-en altura casa [que]
est en Babel"). avaatsha a'lhasnyech, Dios, avaatsha t'ashesh ti a'ujc'oya nava uticuy yjlhyjes t eres
deslumbrante, Dios, t eres ms grande que las montaas eternas (Salmo 76: 4). yfisch'e pava yichatjulh jiveclas pa uj
lhn lhpa aacjiyuc pa caaj lhn shta pava lhay cojiyassha'ne pa uj lhn ti acs pasaron cuatro meses, el rbol creca y
tuvo frutas amarillas que eran muy ricas. coos ti uschishamclee java jostaj chi' pava ap'etses, lhech ti yt'teshsham, pa
yu'jam shta pa actaj, pa'lhechesh ti yit'esh ti yape' lhn felizmente, cuando florecan de a poco estas plantitas de flor
rosada y las frutas de las cactceas, las recogan ("pellizcaban") y las mezclaban con tierra salada, y con stos decan que se
hartaban. us'e nava nicltsitas el campo de sorgo es grande. pitej, ujqu'e' shita, catee lhech pa Cufalh era largo y
grueso, pero era el propio Cufalh. ya'lhech ujyitsham pa ta'vi'jatai estoy en un gran apuro. uj na t'i' manlhashi, ujji' na
t'i' - yit'esh pa'elh nivacle ti yi'van ti manlhach'e tasham queda mucha miel, mucha hay - sanoi otro hombre al ver lo que
quedaba en el fondo (del hueco del rbol). tiqu'icsha'ne cava vatjutsaa saniy vooi java nijooilha pa usch'esha'ne
taj las primeras sandas eran pequeas, pero las que siguieron eran grandes. papi tashinshtas lhavos ujesh ti
nityijatch'e los pastores se asustaron mucho. ujaesh ca avatc'usinatshelh'in lhayaash ti caajelh'am jayu pa uj
atst'elh yiey ja vs algrense y estn contentos pues la paga que les espera en el cielo es abundante (San Mateo 4:
12). pa ya aj na ca na'shesh'apee pa t'aj'jesh ti cuarentaesh ti chiyc'n'in, jaspa tanca uja'esh ca chinclyitesh pa
lhech achifaelh, jaspa tanca naychavalhey ca ninuntelh'ajulh avaatsheelh que no le den ms de cuarenta azotes, para que
no reciba demasiado palizas de (ustedes) sus compaeros, para que no se piense que haya sido humillado ante ustedes ("no se
ha exagerado respecto de ustedes") (Deuteronomio 25: 3). ujesh ti yisuyiyan se enoj mucho contra l/ella. ya'shesh ti
usesh ja cha'nu la lluvia caa en gotas siempre ms gruesas. ujesh ti nichava'yei lhpa lhacha' se senta gravemente
herido.
4 ES ALTO. Note: con el sufijo -chisham uschisham nava uticui estos cerros son altos. avaatsheelh uticuy a'uselhchisham,
ta lhayaash ti lhovalheshelhey pa avancajuctsenjayashelh lha utiyuc lhan yen ca nv'e' pa Dios?(ustedes que son)
montaas escarpadas, por qu miran y envidian al monte en el que Dios quiere habitar? (Salmo 68: 17). Ver : usch'e; ujesh.

ujesh Ver : uj.


uj t'oot Nombre masculino; no poseble. SALACA (pez). Priportheus angulatus. Lit: es-grande su-pecho
uj vatcafetatsiy lhavo' Ver : vatcafetatsiy lhavo'.
uj'e yitsaat Nombre masculino; no poseble. Pl: us'e yitsatis (u-s-'e yitsat-is). CIUDAD. Lit: es-grande (en) aldea

567

Uj'e' lhavos Nombre plural. BARRIO NIVACLE DE FILADELFIA. Lit: personas que viven en el gran (lugar) japi uj'e'
lhavos caaj ja vatvanqu'isja'vat hay una escuela en Uj'e' lhavos. ja uj'e' lhavo' varn del barrio Uj'e' lhavos de
Filadelfia. lhja uj'e' lhavoque mujer del barrio Uj'e' lhavos de Filadelfia. japi uj'e' lhavoquei mujeres del barrio Uj'e'
lhavos de Filadelfia. Ver : uj; lhavo'.

uj'e' vatcafetatsi'vat Ver : vatcafetatsi'vat.


universidad Nombre masculino; no poseble. UNIVERSIDAD. Note: prstamo del castellano con cambio de gnero nich'a
tifeshch'e pa lhneijatsjanjayash yiei pa universidad acaba de graduarse de la universidad.

usch'e Nombre masculino; no poseble. Pl: usch'ec (u-s-ch'e-c) ~ usch'e (us-ch'e). 1 FRAZADA.
2 MANTA DE HILO GRUESO.
3 OLAS. pava usch'ec naacjut'in lhpa vatvjatshiy pa yilhecljesh ts'ivee ca nvac'umajesh jayu las olas agitaban el barco y
pareca ("pensaban") que ste iba a zozobrar. pa yalhalhatajesh ti tanu' pa uj lhaviim, lhapa yam'apee lhja lhvjatshi
java usch'e de repente se levant un viento huracanado, las olas empezaron a llenar la barca (San Marcos 4: 37). nava
uticuy pa lhnajuuyjatesh ca chinavantajesh; tlhshaam na nalhuyish pa tsha'nu factsejshi, vooy pa apatoj tovc pa
lht'yitsham ti caaj pava usch'e ampa ca nina'shee haces temblar las montaas para que la gente te vea; cae ("viene
atravesando la tierra") una lluvia torrencial y haces rugir las olas del ro profundo en el desierto (Habacuc 3: 10). pa
lhechesh yie'sha'ne pa josj pa lhech yjy'e, pa t'un'e' ja vanyin pa nivi'sheey; vooy ja lhac'sey pa yipocjetshisha'ne
java usch'e ja tovc entonces (la nave) se encall ("se sent en la arena y qued atrampado"), la proa se hinc y qued
inmvil y la popa de deshizo por la violencia del oleaje (Hechos 27: 41). Ver : uj.

us lhtsjei Nombre femenino; no poseble. Pl: us lhtsjei (u-s lh-tsje-i). BLANQUILLO (pez). Psectrogaster sp.. Lit: songrandes sus-ojos

utechat Nombre masculino; no poseble. 1 PEDREGAL.


2 ZONA MONTAOSA. vooy pav'elh lhtsjey natshisha'ne pa yie' pa utechat sus otras semillas cayeron en terreno
pedregoso (San Marcos 4). pa cotsjaat utechatch'e el pas es montaoso. Ver : utej.

utej Nombre femenino; no poseble. Pl: utes (ute-s). 1 PIEDRA.


2 BOLEADORA. Note: dado la casi gran escacez de piedras en el Chaco, las boleadoras tenan muy poco uso. El etnlogo
Nordenskild (1929) da testimonio de nios nivacle jugando con boleadoras de barro t'acum'acfi lha utej levanta ("agarra
abajo") la piedra. papuque vatclnjanjas lhavatclnjavosesh pava lhclutshes yecly, pa lhetlha lhjunashesh shta ti
tlhiyjnesh pava utes yanshi' pava lhfines ti tlhiyjnesh'in pava lhc'jey ti yichenesh pa t'ituuc lhfayish ja't'ajesha pa
lhch'amiyish aquellos guerreros manejaban el arco ("sus armas de guerra eran armas de madera") y podan lanzar piedras
("que ponan en sus hondas") y disparar flechas con ("utilizaban") la mano derecha o la izquierda (1 Crnicas 12: 2). ni
ncacuqu'e lhpa cjecl cavque lhclishay pa vpecley pa lhajpyich; pa yisnatesh lhpa yucuve, pa yilhn pa lhavitj pa
yinesh'apee lhpa utej pa yiclasiminatch'e, pa yecshenjatesh pa climshi pa lhape' pa yinesh'apee pa itvat utejla mujer
crey aquellas palabras y fue a su casa; hizo una torta, hizo fuego bajo una piedra delgada ("afinada"), amas la harina con el
aceite y la coloc sobre (una piedra d)el fogn. ca navtajelh'atshi pa ve'lha nivacle ninasnatesh pa sasch'e, pa lhecha ca
nivatjutsaesha ca ntjatesh lhpa utej anque el hombre entre ustedes que no tenga pecado, tire l mismo aquella piedra
(San Juan 8: 7). papu ca ninat(t)taj'apee anque utej pa yipcjetsha'ne jayu, vooy ca nanct(t)ajsha'ne lha utej ca
nat(t)aj'apee papu pa tsi'sha lhcamqu'eesh quien tropiece con esa piedra se estrellar, a quien le caiga encima lo
aplastar (Lucas 20: 18). pa chinavmjat jayu shta, chiyicln jayu napi yiatshi, nichinmnlhanit'e jayu pava ca
napuach'e pava utes, lhacm'a jayu ti chivmjat, lhayaash ti nantfa'clesh tatsha ti nach'ay ja Dios te derribarn a
tierra a t y (a tus hijos) dentro de t, y no te dejarn piedra sobre piedra, porque no reconociste el momento en que fuiste
visitado por Dios (Lucas 39: 44). pa lhech j'nee pa yie' pava ve'lhayama t'lhsiy utesesh haba all seis tinajas de
piedra. Ver : lha'vutej; uteyuc; utechat; utetaj; utenilh; utemech; uten.
utemche Nombre femenino; no poseble. Pl: utemchei (ute-mch-e-i). MUJER QUE TIENE PODER SOBRE LAS
PIEDRAS. Note: dcese de la mujer que sabe vengar la muerte de una persona, causada por un chamn, aplicando el ritual de
la piedra candente Ver : utemech; utej; uten.

568

utemech Nombre masculino; no poseble. Pl: utemjes (ute-mje-s). HOMBRE QUE TIENE PODER SOBRE LAS
PIEDRAS. Note: dcese del hombre que sabe vengar la muerte de una persona, causada por un chamn, aplicando el ritual de
la piedra candente Ver : utemche; utej; uten.

utenilh Nombre predicativo; no poseble. Pl: utenlhiy (ute-nlhi-y). 1 ES DE PIEDRA.


2 ES ASFALTADO. utenlhiy jav'elh nyishai pa yifactsinch'e java lhvjatshiyis algunas rutas estn asfaltadas y sus
vehculos transitan con gran velocidad. Ver : utej.

uten Nombre masculino; no poseble. CHAMN CASTIGADO EN EL RITUAL DE LA PIEDRA CALIENTE. Ver
: utemech; utej.

utes lhamc Nombre masculino; no poseble. REVOQUE. Lit: piedras su-polvo falhoocja'ne na utes lhamc est cayendo
el revoque. Sinn : revoque. Ver : revoque.

utetaj Nombre femenino; no poseble (?). Pl: utetas (ute-ta-s). BALDOSA. Ver : utej.
uteyuc Nombre femenino; no poseble. Pl: utecui (ute-cu-i). 1 CERRO.
2 LOMA. Lit: planta de piedra lhpa'lhech utiyuc ya'shesh ti tojqu'etsham pa capeshch'e pava shalhach'esha'ne vsey aquel
cerro es muy alto, y est tapado por las nubes cercanas. lhech yie' java acloj vojotas tac'utch'e lhavj lhja utiyuc; pava
tsich'es vatants'aclansha ja Jess ca nit'iyjatsham java vojotas haba all una gran piara de cerdos pastando en la ladera
de un cerro; los espritus suplicaron a Jess que les deje entrar en los cerdos (San Marcos 5: 11-12). tojei clee pan tlhshi
japi ja'nonj, tsitenas'e lhapesh pava uticui, yie' lhavj pa Parapiti, Izozo shita de bastante lejos han venido los guaran
(occidentales), vivan antes en la (pre)cordillera, a lo largo de los ros Parapiti e Izozo. pa Jesus meelh ti yi'van ti acloj papi
nivacle, pa yich'apeec'oya lhpa utiyuc Jess, al ver tanta gente, subi a un monte (para hablarles). nach ti t'eclet'apee
nava uticuy pa t'eclet'apee nava uticuy lhcles viene saltando por los montes, viene brincando por las colinas (Cantar de los
Cantares 2: 8). taj ti lhpa utej lhpa nateysha'ne pa vatajpec pa yalhalhalha'esh ti utiyuqu'esh pa yam'apee pa
cotsjaat y la piedra que deshizo ("cay") la estatua se convirti de repente en una montaa que recubri la tierra (Daniel 2:
35). anfacleem lhacm'a ca ntai'eva'ne lhja utiyuc Carmelo manda que todos se renan en el monte
Carmelo. tlh'apee java uticui viene de la sierra. uschisham nava uticui estos cerros son altos (grandes-arriba). Ver
: utej. Variante : utiyuc.

utsi Nombre masculino; no poseble. Pl: utsi (utsi) ~ utsic (utsi-c). ANGUILA. ti yama ja cloop pa vooi ja fiy chi' java
utsi cuando llegaba el invierno, buscaban ranas y anguilas.

u'lha Verbo, Grupo 1. 1s: ya'u'lha (ya'-u'lha+). 2s: a'u'lha (a'-u'lha+). 3s: u'lha (u'lha+). 1pi: casu'lha (casu'lha+). 1 EST INDISPUESTO. Note: con el sufijo -jop ya'u'lhajop estoy indispuesto para.
2 EST TIESO. Note: con el sufijo -jop
3 ES INCAPAZ.
4 EST ENFERMO. Note: con el sufijo -in (>-an) ya'u'lhaan estoy enfermo.

569

V-v
vaai Verbo, Grupo 3. 1s: tsivaai (tsi-vaai). 2s: navaai (na-vaai). 3s: vaai (vaai). 1pi: shinvaai (shin-vaai). 1 EST
MOJADO.
2 SE MOJA. tanchavatiy ca ni nucat'ashi, ca lhech t'acnashtaja, ni natjuiya pa mezcla, lhai'yaash ti nictsha'ne ca
nvaaitaj hay que evitar que (la mezcla de mamposterta) contenga salitre, si tiene este gusto (a sal) no sirve para la mezcla,
porque se cae cuando se moja. vai'apee na mesa la mesa est mojada. vai'acfi na jpyich la casa est mojada (en el
interior). Ver : yivaiyit; yicavaiyit; nicavai.

vaatash Verbo, Grupo 4 (chequear). 3s: vaatash (vaa[t]-tash). SE ECHA DE MENOS. japi nivacle acloj, tan ca vaatash
clap hay muchos hombres, no lo echarn de menos (si uno falta). Ver : yitaash ~ yita'sh ~ yitash.

vaatcheclan Ver : vatcheclan ~ vaatcheclan.


vaatfajulh Verbo, Grupo 4. 3s: vaatfajulh (vaat-fajulh). 1 SE DOMINA.
2 SOPORTA.
3 AGUANTA. ni nvaatfajulhesh no lo soporta. taj ti nam pa nalhu ti vanacfatsen shita, lhai'yaash ti ni nvaatfajulh pero
lleg un da cuando empez a embromar a la gente, porque no poda dominarse ms. Ver : yifajulh.

vacaat Verbo, Grupo 4. 1s: jacaat (ja-caat). 2s: lh(a)caat (lh[a]-caat). 3s: vacaat (va-caat). 1pi: shtacaat (shtacaat). 1 LLEGA LA HORA.
2 ALCANZA LA HORA.
3 LLEGA EN EL LTIMO MOMENTO. Note: siempre se usa con sufijo (e-i, -a, -c'oya) jaca't'a llegu en ltimo
momento. jaca'tei ja vatcasha'vat llegu al mercado antes de que lo cierran. lhacatc'oya lhja colectivo llegaste al
ltimo momento para agarrar el colectivo.

vacactin Verbo, Grupo 4. 1s: jacactin (ja-cactin). 2s: lhcactin (lh-cactin). 3s: vacactin (va-cactin). 1pi: shtacactin (shtacactin). 1 COPULAN.
2 HACEN EL AMOR.
vacalh Verbo (solo en tercera pesona?). 3s: vacalh (vacalh). 1 TIENE MUCHAS FRUTAS.
2 EST MADURO.
3 EST LISTO.
4 EST COMPLETO. shtanyjeshch'e na jpyich ti ni nvacalhesh seguimos (construyendo) con nuestra casa que no est
terminada. vacalh na nicltsitaj el sorgo crece bien. napu' jive'clas pa vacalhesh ja jpyich en dos meses la casa
estaba terminada. meelh ti vacalhesh pa tayshi ja yint, pa yi'van ja Jess ti tatc'aatsham ja vs pa nacheyshicham ti
vanajulhjat'apee pa Espritu pa vatjnch'e ja Ofo cuando sali del agua, Jess vio que se abra el cielo y baj sobre l el
Espritu como una paloma (San Marcos 1: 10). java t'eijatsjanc papi p'alhaa nivacle chi' ja Antiguo Testamento ni
nvacalheshj por cierto, la tradicin nivacle y el Antiguo Testamento no son la ltima palabra de Dios ("no son
definitivos/listos"). pa nyjop japin yiclovalhchiyinesh ti vanujumatsenesh, pa yameyjop ti vacalh pa yijutey'in ts'ivee
java mil tinshanjas climsha'ne ti yive'lhan'e ts'ivee la arrend (la via) a los guardias ("los [que] ponen a mirar para
cuidar"), y cada uno traa por sus frutos mil monedas de plata (Cantar de los Cantares 8: 11). p'alha ti vacalhesh ja namach
t'ajuya ca jaspa chint'ovseshch'e java lhfetatsiy java aacjui el hacha est lista para cortar las races de los rboles. ti
vacalhesh pa chinch'e ti jayija'yai poco despus de que ocurri eso, me cas. Ver : yivaclhit; yivacalhjat.

vacatsn Verbo, Grupo 4. 1s: jacatsn (ja-catsn). 2s: lhcatsn (lh-catsn). 3s: vacatsn(va-catsn). 1pi: shtacatsn (shtacatsn). 1 SE SEPARAN.
2 SE DISPERSAN.
3 SE DESPARRAMAN. tiflhav'ne pava lhsc'ctis papu ti yicln ti ve'lhajop, vooi ti napu'jop pa vactsnesh ts'ivee se
apodera de sus almas (de la vctima) alguien que mat cuando estaba solo, pero entre dos, se reparten. istaa ca
acatsnelh'eshi, ca am'elhsha'ne muc que se retiren todos ustedes para dormir un rato. ventaj pa jacatsnelh, nque
t'ajuishi jap'elh, nque t'ajuishi jap'elhcha y all nos dispersamos, algunos por ac, otros por all. vooi ca japonattajesh
pava pu'ja'na niyji pa shtacatsnesh jayu cuando yo tenga listas tres piolas (con peces ensartados), vamos a

570

dispersarnos. meelh ti jacatsnelhvatc'oya japi yivelhavot pa jayjuy'elheyshi ti jatstjatelhey ja Cos cuando nos
separamos (unos con otros) de nuestros hermanos, zarpamos y navegamos directamente a Cos (Hechos 21:
1). shtasnateshcatsitam pa catsivtsat jayu chi' shita pa tojquisham jpyich ca nfiis jayu na vs, jaspa
shtanunatsha'ne jayu; tan jayu ca shtacatsnshiin jayu atesha na nalhu construymonos una ciudad con una torre ("casa
alta") que llegua hasta el cielo, as nos haremos famosos; no andaremos desparramados por el mundo. yivaatsha
janclhanitshe'ma ti jajutey nque vatavtsateyish japi acchevot'elh; pa acatsnshelh ca tc'acleeshvatjulh; cque
vatavtsateyish chinyjelh'am yo jur darles sus tierras a sus abuelos; todos recibirn partes iguales; aquel territorio les
tocar a ustedes como propiedad hereditaria (Ezequiel 47: 14). yivmjatj, vactsnshi pava aacjucui pava lhavaclai lo
destroz completamente, sus intestinos quedaban desparramados por los rboles. t'ajavatjulh pa t'aalh, yit'esh:
Lhcaanvacle, ats'efenesh ca ya aj ca vacatsnelh na yas junt las manos rogando: Seor, aydame que no tenga que
separarme de mi hijo. nicaaj pa tanuvatc'oya ca nicatsnvatc'oya pa yint ca jaspa napu'asham pa ca nv'e' pa
yint que exista un firmamento entre las aguas, que separe aguas de aguas ("que exista una espacio que separe el agua para
que el agua sea en dos lugares") (Gnesis 1: 6). vactsnshi pava aacjicui pava lhavaclai, lhech lhn tlh'e'jop ti
yeiyanesh 'Cufalh lhavaclai' java'lhech tavlhjanshi pava aacjicui sus tripas quedaron colgadas de los rboles, por eso
llaman 'Tripas de Cufalh' aquella planta trepadora que cuelga de los rboles. Ver : yicatsnjat; vanicatsnjat.

vacchemat Verbo, Grupo 1. 1s: ya'vacchemat (ya'-vacche-mat). 2s: a'vacchemat (a'-vacche-mat). 3s: vacchemat (vacchemat). 1pi: casvacchemat (cas-vacche-mat). 1 ES RENGO.
2 ES COJO. Lit: tiene dificudades para caminar istaa ca a'lha j papi ts'aclaaysha'ne, t'ucjisha'ne papi vacchematsha'ne, papi
taclujuy shi' pap'elh ts'aclaaysha'ne, shi' papi alhjanjas debes invitar a los pobres, mancos, cojos y ciegos y otros
indigentes, hasta a los mendigos. Ver : vacleech; vacchematsej.

vacchematsej Verbo, Grupo 1. 1s: ya'vacchematsej (ya'-vacche-mat-sej). 2s: a'vacchematsej (a'-vacche-matsej). 3s: vacchematsej (vacche-mat-sej). 1pi: casvacchematsej (cas-vacche-mat-sej). Pl: vacchematses (vacche-mat-ses). TIENE UN ANDAR ARMONIOSO. Ver : vacleech; vacchemat.

vacjaai Nombre masculino; no poseble. Pl: vacjayiyjes (vacjayiyj-es). JOVEN QUE YA TIENE HIJO. ovalh yaaj ca
afa'matan papi vacjayiyjes, apee ca avi'jatana papi ni taclasa no molestes a los adultos y sobre todo, respet a los
ancianos!Sinn : vacjayich. Ver : vacjay'.

vacjayich Ver : vacjaai.


vacjayin Verbo, Grupo 4. 1s: javaacjayin (ja-vaacjayin). 2s: lhvaacjayin (lh-vaacjayin). 3s: vacjayin
(vacjayin). 1pi: shtavaacjayin (shta-vaacjayin). 1 EXTIENDE LAS PIERNAS.
2 ECHA GUAS. lhja saniyyuc vacjayin la planta de sanda echa guas. Ver : yivaacjayinjat.

vacjay' Nombre femenino; no poseble. Pl: vacjayichei (vacjay-iche-i). JOVEN CASADA. Ver : vacjaai.
vacj' Adverbio. 1 DEMASIADO TARDE.
2 DE REPENTE.
3 DE IMPROVISO. Note: expresa pesar por la prdida irremediable de una ocasin jai! vacj' pa lhnam ti apis ti tsic'jesh ca
yi'vuun ay! llegs demasiado tarde, ya com todo el asado. nic'atemey pa lhashi pa uj ti nijova'yem pava
tashinshtayche lhcles, lhayaash ti vacj' ni tfactajesh ti yam'cji pa jpyich le abrieron la puerta (al tigre) y las cras de
la chiva se asustaron porque de repente no haban reconocido al que haba entrado en su casa. vacj' ti yi'vantajch'e papi
nivacle ti tojqu'e pa yit'esh lhn papi nivacle: en'umqu'eelh juutshinaj! demasiado tarde lo vieron (alejndose) los
nivacle cuando hua lejos, y dijeron los nivacle: ah se va corriendo un toba! ampa nivaclea ca nits'efenesh ca
naschaajsham na yint ti nayuuynayuy'in, vacj' jamtajaan ti p'alha ti yitsham'in paelh nivacle no hay nadie que me
ayude a meterme en el agua cuando se agita el agua; es demasiado tarde cuando voy, otro se ha metido antes (San Juan 5:
7). vacj' namtajyi ti p'alha na yie' ja jam'e l lleg demasiado tarde a este lugar (donde yo haba estado) cuando ya me
haba traslado a otro lugar. tanca velha'aesh ca vcj'lhataja ca chinasnat(t)ajesh pa yivo'yeshch'e nunca es demasiado
tarde para hacer lo correcto.

571

vacc Nombre masculino; no poseble. BANDURRIA MORA, KURUKAU (ave). Harpiprion caerulescens. Ver
: vacquitaj.

vacj Verbo, Grupo 4. 1s: javcj (ja-vcj). 2s: lhavcj (lha-vcj). 3s: vacj (va-cj). 1pi: shtavcj (shta-vcj). SE
APOYA EN UN BASTN. javc'jesh na vatavcjat me apoyo sobre un bastn. yit'esh ti'ma pa lhact'eech, nc'yi
tlh'e' ti vac'jei, yichaaj pa lhavcjat:... dijo su abuelo quien iba acercndose llevando su bastn:... pa vapec pa
c'utsaaj, vacjei pa lhajpyich papi lhch'acfaclaia lha c'utsja' volvi el anciano apoyado en su bastn a la casa de su
esposa ancianita. meelh ti t'acuumtajesh'a java lhpcty avaatsha pa napctejshi pa lhtsefesham lhavlhi'; meelh ti
yentaj ca navcj'ash, avaatsha pa napctejshi pa nict'atapee cuando su mano te empuaba, te partiste y les atravesaste
las costillas; cuando se apoyaban en t, te quebraste y los hiciste caer (Ezequiel 29: 7). Ver : lhavcjat.

vacquitaj Nombre masculino; no poseble. Pl: vacquitas (vacqu-ita-s). 1 KARAU'I (ave). Phimosus infuscatus
(Lichtenstein).
2 KARAU'I (ave). Plegadis sp.. Ver : vacc.

vacucln Verbo, Grupo 4. 1s: jacucln (ja-cucln). 2s: lhcucln (lh-cucln). 3s: vacucln (va-cucln). 1pi: shtacucln
(shta-cucln). 1 SE EQUIVOCA.
2 SE PIERDE.
3 SE DESVA DEL CAMINO. vacuclnc'oya pa lhnyish tlh'e'jop pa lhtacshi ts'ivee lhn erraron el camino por culpa de su
tristeza. acloj pava nalhus vacuclnshiin pa yitaa (durante) muchos das erraron por el monte. yilhecljesh papi nivacle
ca ncucln'in, pa vooi papi tijes yit'esh yitsha ca nu'een lhpa cleshchenjataj los hombres pensaban que haba perdido
el camino, pero los chamanes (pensaban) que el teju jagu lo haba atacado. papi'lhech vacuclnvatsham'in pa tepa ca
lhfanishlhavach ts'ivee ellos perdieron el camino y no saban qu hacer. yinjt ti tnvatai jcl'esh ca ni ncuclnaan
papu todo el tiempo se llaman unos a otros, para que nadie se desve. ja'van lha tashinshtaj lhan vacucln'in encontr la
oveja que se haba extraviado. Ver : vancacucln; yicuclnjat; lhcuclnjayash; lhcuclnja'vat.

vacumaj Verbo, Grupo 4. 1s: jacumaaj (ja-cumaaj). 2s: lhcumaaj (lh-cumaaj). 3s: vacumaj (va-cumaj). 1pi: shtacumaaj
(shta-cumaaj). 1 CORRE.
2 GALOPA. vacumajc'oya pa matqu'iyan huy corriendo del ayoreo / el ayoreo huye corriendo. papi nivacle
tach'anjulh'in lhn ti yipvatsham'in pa vacumajjulh lhn papi nivacle los nivacle estaban atentos cuando (los nios)
llegaron llorando y corrieron a su encuentro. jacumaj'ac'oya yo me corr de vos/ huy de vos. muc lhn ti
vacumajsha'ne pa jaalh lhn pa vaf l se fue corriendo un momento hasta quedarse muerto. meelh ti t'sfach'ee ja Jess
ti tayshi lhja lhvjatshi, pa lhechesh vacumajjulh ja ve'lha nivacle tlheyshi pava nivalhjey, j'lhech yi'shi' pa
tsich'e cuando Jess desembarc ("hizo un paso y sali del barco"), le sali al encuentro desde un cementerio un hombre
posedo por un espritu inmundo (San Marcos 5: 2). pa yafshiyan'in ti niclanshi pa lhshatech; meelh ti apis ti tifesh'e, pa
v'mesh; vacumajsha'ne pa juutshinaj, vooi ti cljj pa lhtj pa vaf lo hacan gritar al arrancarle el escalpe; cuando
todo era listo, lo dejaron; el toba ech a correr, y cuando se sec su crneo, muri. jacumajelhch'esha'ne java
nyishai corremos por los caminos. acloj papi yichei'in vacumajeivatich'e ts'ivee pa yitsyin'e lhavj shita pa lhashi
yi'ei pa jpyichmuchos acudieron corriendo y se apiaron al lado de la puerta de la casa. pa uj ti tcavts'aclaiyesh pa
lhas, pa vacumajjulh yi'ei pa yi'van'ejulh pa yechepjalh'in shita sinti mucha pena para con su hijo, corri a su
encuentro y le abraz.sitsejei ti cj cj cj, jacumajelh shta, catin'e te tiyj'apee atesha hubo tiros, cj cj cj, nos
corrimos y nos tiraban balas. pa lhechesh pa vacumajey t'ajuyish pa yama lhpa sintsitsuuc pa vlhch'ejop jaspa ni'van,
lhayaash ti lhech nash'e jayu pa Jess se adelant a l de una carrera y se subi a un rbol para verlo (a Jess), pues iba a
pasar por all (San Lucas 19: 4). vacumajeyvatich'e ts'ivee, vooy jaelh ptsej lhavaatsha t'n'e ja Pedro, lhech jque
vatjutsa' ti yamey corran (los dos) juntos, pero el otro corra ms que Pedro y lleg primero (San Juan 20: 4). ve'lha pa
nalhu yichey lhpa Fitsc'yich lhse pa yint pa vanaay; yi'van lhpa yo'nis pa yofiis; t'acum'e pava t'uijatshiyis pa
yuych'e pa vacumajesh un da la hija de Fitsc'yich se fue a una aguada para baarse; la vio la zorra y la alcanz; agarr
sus vestidos, se visti con ellos y ech a correr. Ver : tacumaj; yicumchat; lhcumcheyish; vancacumchat.

vacumchat Ver : yicumchat.

572

vacuna Nombre masculino; no poseble (? chequear). Pl: vacunas (vacuna-s). VACUNA. Note: prstamo del castellano con
cambio de gnero nque nalhu a'lheesh ca suiyajulh pa vatfa'maat lhai'yaash ti caaj java vacunas hoy en da las
infecciones gripales no son tan peligrosas porque hay vacunas. pa'ij pa lhjunash japi taclas ti ni chi njutei pa vacuna!;
papi'lhech yicljtiyanjum pa vatfa'maat ay de los nios ("la situacin de los nios") que no han sido vacunados!; a ellos
las infecciones les atacan con mucha fiebre.

vacutesh Verbo, Grupo 4. 1s: jacutesh (ja-cut-e-sh). 2s: lhcutesh (lh-cut-e-sh). 3s: vacutesh (va-cut-e-sh). 1pi: shtacutesh
(shta-cut-e-sh). SE ENCUENTRA CON. napu' pava tashishtaychey vacut'evach pa vatp'o'apee dos cabras se
encontraron en un puente. shtacut'evach ja vatcasha'vat nos encontramos en el mercado. vooi ti nash'e pa nyish ti
vapecl'in pa vacuteelhvach pav'elh ajcls al pasar por el camino de regreso (all), se encontraron con otros
pjaros.meeelhsham na yitsaat, meelh ca amtajelhsham pa lhcuteshelh jayu pa ve'lha nivacle vat'acjuesh lhpa lhjque,
j lhech avoelhch'e vayan a (dentro de) la ciudad, y cuando ustedes lleguen all les saldr al encuentro un hombre llevando
un cntaro de agua, sguenlo! (San Marcos 14: 13). shtacutvach nos encontramos.

vacuu Verbo, Grupo 4. 1s: javcuu (ja-vcuu). 2s: lhavcuu (lha-vcuu). 3s: vacuu (vacuu). 1pi: shtavcuu (shta-vcuu). SE
MECE EN LA HAMACA. javcuuji lha vataavcujatshiy estoy en la hamaca. lhan'e lhn lhpa lhutsja pa vacu'ji lhn pa
clisa' pero dicen que la chica estaba sentada en la hamaca. Ver : lhavcujatshiy.

vacha' Verbo, Grupo 4. 1s: javcha' (ja-vcha'). 2s: lhavcha' (lha-vcha'). 3s: vacha' (vacha'). 1pi: shtavcha' (shtavcha'). 1 SALE.
2 BROTA. j'tanei ti javmjelh, javcheelhsham ja tovoc y as nos separamos de l, salimos del ro. she papi vachafach'ee
jan lhjunash na jumcuclaay ti claaf nalhu?; pa lhasnyech'esh jan lhjunash na jive'cla, pa pjumtsej jan lhjunash na
jumcuclaay, nichintajulh'ajulh jan lhjunash japi c'afoquelhay ti yich'in? quin es esa que se asoma como el alba,
hermosa como la luna, radiante como el sol, imponente como un batalln? (Cantar de los Cantares 6: 10). pa lhech
t'aplhuqu'e pa tavclaj pa yachajtasham pa t'ituuc pa lhch'inishesh pan vatjutsa' fach'ee pa lhe'naa lhpa lhavoqueesh
ti lhqueyesh Fares, lhayaash ti yit'esh: lhanc'at'ey nan lhavchee! pero l retir la mano y sali su hermano; lo llam
Fares, y coment: buena brecha te has abierto (Gnesis 38: 29). pa lhfomjasesh pava vacha'e ts'ivee pava tovjy
factsesch'e pa namjatey na nalhu'e pava nichinvan'in explora ("es su hallazgo") el nacimiento de los ros caudalosos y
saca lo oculto a la luz del da (Job 28: 11). na tavayshiyijop ti tsitiyj'in, pa vacha'shisha'ne na yivu'vat pa amem pa
lhcavts'aclayjayash pa yicatsnjatch'een nava yivaclay na cotsjaat de todos (mis) lados me dispara, mi cuerpo se abre
("sale") sin piedad y derrama por tierra mis tripas (Job 16: 13). av'mesh ti lhap'in, vooi ca navcha'tajyiin ja jive'cla dej
de llorar, que pronto va a salir la luna. tanca nat'yelhc'oya pa ti tim pa nivacle ti yicheyshi lhpa lhavts'e' pa vacha'shi
pa nivacle? no entienden que lo que el hombre traga pasa al vientre y luego es expulsado (del cuerpo) del hombre? Ver
: yivchajat; yicavcha.

vachiiy Verbo, Grupo 4. 1s: jachiiy (ja-chiiy). 2s: lhchiiy (lh-chiiy). 3s: vachiiy (va-chiiy). 1pi: shtachiiy (shta-chiiy). SE
DIRIGE A. ojei ca ach'iyesh pa vat'aclach no debes sacar a otro su canto ("dirigirse a otro para un canto"). shtachiiych'e
tanei papi lhcaanvacles, lha' ti cas'ampapuc igual, vamos a salir detrs de los caciques, auque nos tienen por tontos. ni
nanchavaich'e papi vachiitajch'e nivacle no haba escuchado a los hombres que madrugaron ("haba salido [para
cazar]"). ampa jumje ca yitsu'ja ca nchiyei ningn varn se diriga a ella. Ver : tachiiy.

vachiyf Verbo, Grupo 1. 1s: jachiyf (ja-chiyf). 2s: lhchiyf (lh-chiyf). 3s: vachiyf (va-chiyf). 1pi: shtachiyf
(shta-chiyf). 1 MADRUGA.
2 SALE DE MADRUGADA. j'lhaa lhum'ashi ti shtachiy'fei pa'lhech entonces maana temprano iremos all. jachiyfei
jayu yiinsha voy a salir a la madrugada. jachiy'felheiin japi chitavot salgo de madrugada con mis hermanas. peelh
nalhu pa vachiyf'e pa Amram ti nic'atey pa lhashi pa lhajpyich ca jaspa nquey pa joot al da siguiente, muy
temprano, Amram abri la puerta de su casa para dirigirse al campo. ja vatjutsa' lhnalhu lha semana, lhech t'aplhuqu'e ti
vachiyfey lhja Mara Magdalena ja nivalhech, jjjeclay tulh'in; yi'van ti tay'e lhja utej lhja vatp'otajeshey ja
nivalhech el primer da de la semana, cuado todava estaba oscuro, Mara Magdalena va al sepulcro; observa que la piedra
que cerraba el sepulcro est retirada (San Juan 20: 1). Ver : chiyfjanaj.

573

vachvach Nombre masculino; no poseble. Pl: vachvachis (vachvach-is). 1 CARACOLERO (ave). Rostrhamus sociabilis.
2 GUILA CHILENA. Geranoaetus melanoleucus. tsit'un'in, c'ash'apee ja vachvach soy fuerte, ms que el guila.

vaclan Verbo, Grupo 4. 1s: javclan (ja-vclan). 2s: lhavclan (lha-vclan). 3s: vaclan (vaclan). 1pi: shtavclan (shtavclan). 1 SE FORMA.
2 LLEGA A SER.
3 SUCEDE. vaclanyish lha yi'voishiy se me form un furnculo. nque vatichiyashc'oya ti yijutey pa Dios ja Jesucristo pa
jaspa yityjata jayu japi lhcavos pan lhjunash pava ca navclantaj tatsha sta es la revelacin que Dios confi a
Jesucristo para que mostrase a sus siervos lo que va a suceder pronto (Apocalipsis 1:1). ve'lha ja nalhu ja Lhcaanvacle ti
vaclan ti natyitapee pa t'unaj pa Espritu Santo pa jape'yayitch'e pa uj t'jj un da, el Seor hizo que se apodere de m
(la fuerza de) el Espritu Santo y escuch detrs de m una voz potente (Apocalipsis 1: 10). meelh ti nicavatjatsu lhpa
nivacche pa ninc'usiyan'in lhayaash ti yameyjop pa t'aplhu' ti vaclanem pa t'ayte, vooy ti apis ti nivat'aj pa lhas, pa
nit'yisheey ca naychavalhch'een pa t'ayte, eem ti nishamesh ti nich'a nivat'aj pa tavclaj cuando una mujer va a dar a
luz, est triste porque le llega su hora, pero cuando ha dado a luz a la criatura no se acuerda del dolor, por la alegra que siente
de haber trado su hijo al mundo (San Juan 16: 21). ta ajunash?, ta te'lhesh ti vaclan'ash? qu te pasa?, cundo te
enfermaste ("se te form")? c'oya ti yaya'shey ts'ivee ti lhech lhacm'a pava tavijatayem ti vaclanem pa Job, pa yen ti
ncjayu'ey ca nishantesh ts'ivee pa yichesh ts'ivee ti aytejem al enterarse de las descracias que Job haba sufrido,
quisieron ir a compartir su dolor y consolarlo (Job 2: 11). ca ama papi lhech pa tanca navclantaj pa'na sin ellos no habr
futuro. vaclan ti lhech lhjunash pa va'nisesh'e yishi' pa lhqu'isjayanach pa profeta Isaias suceda lo que est escrito en
el libro del profeta Isaas. tsicaaysiyuelh'ash'in jayu yivaatsha ca ninamtajelh'ay pava vaclanelh'am yo me reir de las
desgracias que les llegarn (Proverbios 1: 26). njeshch'e pava pu'ja'na nalhus pa vaclan'e pa vatajayayash tres das
despus, celebraron all una boda. lhech vat'acjuei lhapesh lhpa lhutsja ti ta'voiyei, pa sui lhn jum pa lhavo', jaspa
vaclan pa cha'nuicha, tif lhn pa apis yitsaat lhech yie' una muchacha se fue all a buscar agua mientras menstruaba, y se
enoj mucho el espritu (del agua), hasta sobrevino un diluvio que arras a toda la aldea que haba all. meelh ca nich'a
navclantaj cque, pa avantyitelh'in pa apyelhchisham, lhayaash ti shalheelhc'oyaam pa anilhjenjayash cuando
empiece a suceder eso, endercense y levanten la cabeza, porque ha llegado (el da de) su liberacin (San Lucas 21:
28). jjjiclai ni nt'ya pa lhjunash pa vaclan todava no sabe lo que ha sucedido. ya aj ca mapecla pa sasch'e ti
lhasnatesh, jaspa tanca navclan'am pa yaash ti vatclyitsjayashesh no vuelvas ha pecar, no te vaya a suceder algo peor
(San Juan 5: 14). cque vat'jj ni yalhecha ca navclanyam, vooy avaatsheelh vaclanelh'am esta voz no ha sonado para
m, sino por ustedes (San Juan 12: 30). ve'lheesh ca vaclan ti jque'lhey ca chiy'esh'een ti chit'aalh, pa javanelh lhja
lhutsja tlhesha pa tsich'e' pava vatvoyjatesh'cjiin una vez sucedi que nos dirigamos al lugar de la oracin, y vimos
una muchacha que tena el poder de adivinar (Hechos 16: 16).aniyiteshelh pa vatencheyash, pa lhech afanisheeshelh shta
pava navenchateshelh pa Espritu Santo; pa aniyitelh jum shta jaspa chinatyjatelhc'oya pava navaclantaj busquen
ustedes el amor, y aspiren tambin a los dones espirituales, sobre todo al de la profeca (1 Corintios 14: 1). pa Lhcaanvacle
naclyitesh jayu pava vaclan jan lhjunash lhapesh japi Egipto lhavos, shi' pava vat'ucajis, pava vatvo'matachey shi'
pava lhayashac pa vatshateech, cavque sasjop jayu ca chinvmjatshi El Seor te herir de la plaga de Egipto, y con
almorranas, con sarna y con enfermedades la cabeza, que no se pueden curar (Deuteronomio 28: 27). sasjop ca
chinavclanjat'am jayu cavque no podr sucederte semejante cosa. cque tan jayu ca navclan eso no suceder. ta t'e
lhjunash jayu ca vaclanyam cavque, lhayaash ti jjjeclay amyam pa nivacle? cmo me suceder eso, si no convivo
con un hombre? (San Lucas 1: 34). cque lhjunash ti vaclanelhyam taj ti nint'lha ca nastvaclutsjatelh'ay,
nin'aminatelhc'oyayam na lhaspe'jeyinshelh todo eso nos sucede, pero no te hemos olvidado, ni hemos violado tu alianza
(Salmo 44: 18).
4 SE ORIGINA EN.
5 TIENE SU ORIGEN EN. nque lhjunash ti vaclan na vs chi' na cotsjaat ti nich'a chi yisnatesh ste es ("as es") el origen
de cielo y de la tierra cuando recin fueron creados. ta tlh'e'jop lhapesh ti vaclan pa cha'nuicha? cul es el origen del
diluvio?
6 ES ENGENDRADO.

574

7 EMPOLLA.
8 QUEDA ENCINTA. vaclanshi lha votjj lhshaic'u el huevo de la gallina est empollado. vaclanemshi lhja nivacche la
mujer qued encinta 9 SE CALLA ASUSTADO.
10 SIENTE PNICO.
11 SE SIENTE INHIBIDO. ja lhcaanvacle yits'yeem'in ja lhcavo, ja'lhech vaclan el jefe ret a su empleado, (y) ste se call
asustado. Ver : yivclanjat.

vacla' Verbo, Grupo 4. 1s: javcla' (ja-vcla'). 2s: lhavcla' (lha-vcla'). 3s: vacla' (vacla'). 1pi: shtavcla' (shtavcla'). 1 MENSTRA.
2 EST CON LA MENSTRUACIN. yaaj ca amelhva'ne lhpa cjecl ti yameijop ti vacla' no te acuestes con una mujer
durante ("le ha llegado") su menstracin! meelh ti javcla' pa ni ytaisha'ne, ve'lha ja yicumjat j'veshyitshicuando tena
mis reglas no sala, solo estaba sentada con mi trabajo (en casa). meelh lhpa cjecl ca nitumataj ca nanvat'ajtaj pa lhas
yitsuuj, pa nivatsasiyan jayu nqueshch'e pava napu'yama nalhus jan lhjunash ti yameyjop ti vacla' cuando una mujer
conciba y de a luz un hijo varn, quedar impura durante siete das, como en la menstruacin ("le llega la menstruacin")
(Levtico 12: 2).
3 SOBRA.
4 EST AUSENTE.
5 FALTA. javcle'esh ca vatv falt en la comida. navque vatqu'isjayanjas vacla'ts'ee estos papeles sobraron.

vacleech Verbo, Grupo 4. 1s: ja'vaclech (ja-'vaclech). 2s: lha'vaclech (lha-'vaclech). 3s: vacleech
(vacleech). 1pi: shta'vaclech (shta-'vaclech). 1 CAMINA.
2 ANDA. t'afcs ti vapecl'in, sasjop ca vacleech'a regresaron arrastrndose, (porque ) no podan caminar. taj ti chinch'e ti
vacleech shita ti voqu'e' papi lhantclishjes desde un rato, estaba caminando detrs de (siguiendo a) sus nietos.javaclech
jayu ca jquei ja mercado voy a ir al mercado caminando. pa Jess vaclech'apee pa tovoc Jess andaba sobre el
mar. pa yama pan yiesh'esha'ne ti ncavat'aj, pa lhaiyishlha; pa nivacle yishivalhch'een, pa ncch'e' pava vatfovshas
lhcles, lhapa vacleech ti'ma pa lhas lleg al lugar donde haba dado luz (a su hijo), y sigui su camino; el hombre sigui
sus huellas, y aparecieron las pequeas huellas, ya caminaba su hijo. papi vaclech'apee pava faijoc yichesh pa
yiclot'ashisha'ne pava lhafoc si uno camina sobre las brasas, se le quemarn los pies. Ver
: lhavacchenash; yivaccheyan; vatvaccheyan; vacchemat.

vacle' Ver : yicle'.


vaf Verbo, Grupo 4. 1s: javaf (ja-vaf). 2s: lhavaf (lha-vaf). 3s: vaf (vaf). 1pi: shtavaf (shta-vaf). 3p: vafsha'ne (vafsha'ne). 1 EST MUERTO.
2 MUERE. vaf'e'sha'ne 400 palavai ja supermercado 400 paraguayos murieron en el supermercado. ta t'e lhayaash ti ni
vafshi' ja lhcachi' lhja mimi, ja't'ajesha jan t'aplhuqu'e ti tsivat'aj? por qu al salir del vientre de mi madre no mor al
nacer? (Job 3: 11). papi tucus vafsha'ne pa clajim lhn papuqueei los bolivianos muertos quedaron amontonados. she
papi iseemjop ca nic'aclanem papi t'acu'meyshilhatam pa Dios? vooy pa Dios yinclhanita ti yivmjatemshi pava
lhsasch'e; she papi iseemjop ca nivalha papi lhech? vooy pa Cristo Jess j lhech vafeem, j'tajesh shta j lhech ti
neetsham pa yiey lhfayish pa Dios, vatants'aclaneyjoom pa Dios quin acusar a los que Dios eligi?, si Dios absuelve,
quin condenar?; ser acaso Cristo Jess, el que muri y despus resucit y est a la diestra de Dios y suplica por
nosotros? (Romanos 8: 33-34). aclnelh cun! sasjop ca ni nvafa mtenlo! no puesde ser que nunca muera. meeycum
yiyaam lhja yse, lhayaash ti yujeey ca nivaf; istaa ca shtatanycheey ca an'apee nava apcty pa jaspa
nivatsjan ven, por favor, a ver a mi hija, porque est agonizando; vamos all e impn las manos sobre ella para que sane
(San Marcos 5: 23). ta t'e lhei pa'lhech yitsaat vaf'e' cqueei? cul es el nombre del pueblo donde l muri? taj ti
shtavan ja Jess ti muc ti yachajshichamc'oya pa Dios papi ngeles; yit'esha pa Dios ti vafeem jayu lhacm'a papu,
tlh'ejop ti yen por corto tiempo, Dios hizo que Jess inferior a los ngeles; Dios dijo que morira por todos porque los
quera (Hebreos 2: 9). c'ajuvaneshelh'in jayu ca avaftajeshelh pa ajovayielh, ca namtajelh'ay avaatsheelh pa vatjovayi
shi' pava tavijatay, ti niavaatlhecljelh shi' ti lhtanapunelh, pa lhjunash lhpa jojactsini ti yicatsnjat'in lhacm'a les
insultar cuando ustedes estn muertos de miedo, cuando les alcance el terror y las dificultades, que les haran sentirse
incapaces, como huracn que dispersa todo (Proverbios 1: 26-27). na yas manlha vooi ca natst'ajesh vaf mi hijo vive,
pero el tuyo est muerto. yitsemaj'e pava lhpnquei jaspa yit'ya ca nvafjumje, ca'tajesha ca jjjiclaiya ca manlhaa

575

atesha le clav las uas para saber si estaba bien muerto o si tena algo de vida todava. ya aj ca anfacle'lhem papu navan
lha'vanelh namjey pa ca t'aplhutajaa ca neetajchishamshi na Nivacle Lh'sesh capi vafsha'ne no cuenten a nadie lo que
han visto hasta que el Hijo del Hombre resucite de entre los muertos ("los [que] murieron") (San Mateo 17: 9). vatjutsa'esh
ti janfaclelh'am jan yie' ja tsits'eyjatshanesh (? chits'eyjatsjanesh), janfaclelh'am ti vafeshjoom ja Jess pava
cassasch'esha'ne ante todo, les he transmitido lo que yo mismo haba recibido, que Jess muri por nuestros pecados (1
Corintios 15: 3). pa Elias t'acumesh'e pava titjui pa lhavu'vat pa vaf lhech pa ta'claj pa yan'apee shita pa
vatmja'vat Elas tom en sus brazos el cuerpo muerto del nio y lo ech sobre la cama. nque javafelh'e jayu
ya'lhacm'a'elh aqu moriremos todos. vooi ca nvaftaj, pa as pa lhcaanvacleeshjop jayu papi nivacle lhchifas pa
Fitsc'yich cuando mueras, tu hijo reinar sobre el pueblo de Israel. pava c'afoquis pa nacheishicham yiei pava
t'asjanis pava vafsha'ne, vooi pa yisaas los cuervos bajaron a los cadveres ("carnes muertas"), pero l los
espant. nicaslhacm'a ca shtavafsha'ne, taj ti caslhacm'a jayu ca shtatanujam pa nich'a casjunash no todos
moriremos, pero todos seremos transformados ("entraremos en nuestro nuevo ser"). Ver : lhavafi; yivafjatsu; vatvafjatsen.

vafjatsu Ver : yivafjatsu.


vaitsechat Nombre masculino; no poseble. ARBOLEDA DE ALGARROBO NEGRO. yichench'e ja Juan japi lhchifas ca
ntish'cfi ja vaitsechat manda a Juan y sus compaeros para desmontar una arboleda de algarrobo negro. Ver : vaitseyuc.

vaitsej Nombre femenino; no poseble. Pl: vaitsej (vaitsej). VAINA DE ALGARROBO NEGRO. Ver : vaitseyuc.
vaitsenc Nombre masculino; no poseble. Pl: vaitsenji (vaitse-nj-i). CHICHA DE ALGARROBO NEGRO. Ver
: vaitseyuc.

vaitsenj Nombre masculino; no poseble. Pl: vaitsenjs (vaitse-nj-s). 1 SAI HOVY, TANGAR ARCOIRIS
(ave). Tanga seledon.
2 SAI HOVY, CELESTINO (ave). Thraupis sacaya. Lit: algarrobo negro+sufijo Ver : vaitsej; vaitseyuc.

vaitsetaj Nombre femenino; no poseble. Pl: vaitsetas (vaitse-ta-s). FRUTA DE ESPINILLO. Ver : vaitsetayuc.
vaitsetayuc Nombre femenino; no poseble. Pl: vaitsetacui (vaitse-ta-cu-i). ESPINILLO (planta). prosopis algarrobilla. Ver
: vaitsetaj.

vaitseyuc Nombre femenino; no poseble. 1 ALGARROBO NEGRO. Prosopis nigra.


2 ALGARROBO SAIJU. Prosopis sp..
3 ALGARROBO NEGRO. Acacia sp.. tojqu'ec'oya clee ti vanyinc'oyaan pa yi'van lhpa vaitseyuc ta'vuiya cotsjaat pava
lht'oi haba tomado cierta delantera cuando encontr un algarrobo negro cuyas ramas eran muy bajas ("tapaban el
suelo"). yapun lhn pa vaitseyuc, c'atsasch'e pava lhsashai descart el algarrobo negro, (porque) tena hojas
anchas. Ver : vaitsechat; vaitsej; vaitsenc; vaitsetayuc; vaitsetaj; vaitsenj.

vaju Verbo, Grupo 4. 1s: javaju (ja-vaju). 2s: lhavaju (lha-vaju). 3s: vaju (vaju). 1pi: shtavaju(ja'ne) (shta-vaju[ja'ne]). BUSCA MIEL. ja tata t'aalhjulh japi lhavitsjfas ca nvajuelhsha'ne mi padre invit a los varones de la familia a
buscar miel. vajuyam japi yicavitsji pa jajutelh ca cluufji salieron mis parientes varones a buscar miel para m y
comimos el dulce (= la miel"). j'taneesh lhn ti'ma ti nalhu pa nifayuesh'in pa vajuesh'in lhn ti'ma as al amanecer
estaba lleno de energa y sala para buscar miel. caslhan'e sht'uich'e java apis nyishai ti shtavajuja'ne chi' javoo'lhei pa
yaquisit pero nosotros preferimos entrar ("entramos") en los caminos antiguos cuando salimos en busca de miel o de
animales del monte. nivaju cun yiinsha ja yas, nivooi pa shinvo' que mi hijo salga pronto a buscar miel, que busque
miel. yen lhapesh papu ca nvoo'mei, ca nvajuem shta quera tener a alguien quien fuera a mariscar y buscar miel para
l. Ver : lhvajuja'vat; yivajujatsu; lhavajujavo; lhavajucat.

valte Nombre masculino; no poseble (?). BALDE. Note: prstamo del castellano (balde)
vamatsej Verbo, Grupo 1. 1s: ya'vamatsej (ya'-va-mat-sej). 2s: a'vamatsej (a'-va-mat-sej). 3s: vamatsej (va-matsej). 1pi: casvamatses (cas-va-mat-se-s). 1 EST A GUSTO.
2 EST CONTENTO. vamatsej'e ja yitsaat est a gusto en el pueblo. a'vamatsejjum jayu sers muy feliz.

576

vampa Nombre femenino. GUAMPA (para tomar mate o terere). Note: prstamo del castellano lha vampa tajun'in la guampa
est fra. Sinn : lha vc lhac'u ("arma de la vaca") (neologismo poco usado).

vanaacjut Verbo, Grupo 4. 3s: vanaacjut (va-naacjut). SE SACUDE. lhpa jcl tlhjanten ta'vaiacfi pa Stavuun lhas ti
vanaacjutshi pava lhafatas jaspa nilhecljesh pa lhcheclaa ca manlhaa jayu lhn el pjaro canastero se meti debajo del
hijo de Stavuun y le sacudi los hombros de manera que su hermano crea que estuviera por resucitar. Ver : yinaacjut.

vanaash Verbo, Grupo 4. 1s: janaash (ja-naash). 2s: lhnaash (lh-naash). 3s: vanaash (va-naash). 1pi: shtanaash (shtanaash). 1 CAZA DE PASO.
2 PESCA DE PASO.
3 RECOLECTA DE PASO.
4 PASA. ve'lha pa nalhu ti chit'ichay ti nashelhsham ja Jess japi t'eyjatsjanjas ja vatcvjiyanjavat; japi t'eyjatsjanjas
vana'shesh ti nitsjelha pa trigo un sbado ("da [cuando] descansa"), Jess atravesaba un campo de trigo con sus
discpulos; sus discpulos se pusieron a arrancar espigas (San Marcos 2: 23). acum'e shita pava napu'yama caspaschei pa
t'ajj lhacm'a java vatacli chi' java yaquisitis isissha'ne chi' pava lhja'yasesh; vooi pava yaquisitis ni isisasha'ne,
ve'lhaach'e, chi' pava lhja'yash ts'ivee; lhech t'aj'jeeshch'e jayu shita pava'na jcls vanashaan na vs, t'aj'jajulh
pava cjecli pava yitsji toma siete parejas de cada especie de animales, tanto de los animales puros como de los impuros,
cada uno con su pareja; del mismo modo, de todos los pjaros que vuela por el cielo, cada uno macho con hembra. Ver
: naash; vanashjat.
vanacfash Verbo, Grupo 2 (solo en tercera persona). 3s: vanacfash (va-na-cfash). 1 ES MOLIDO.
2 SE MUELE.
3 SE PISONEA. Ver : yicfaash.

vanacfatsen Verbo, Grupo 4. 1s: janacfatsen (ja-nacfatsen). 2s: lhnacfatsen (lh-nacfatsen). 3s: vanacfatsen (vanacfatsen). 1pi: shtanacfatsen (shta-nacfatsen). BROMEA. taj ti nam pa nalhu ti vanacfatsen shita, lhai'yaash ti ni
nvaatfajulh pero lleg un da cuando empez a embromar a la gente, porque no poda dominarse ms. Ver
: nacfatsenaj; vatnacfatsenjan; vatnacfatsenjavo; vatnacfatsenjayash.

vanacjut Ver : vanicjut.


vanacopjalhelh Verbo, Grupo 4. 1s: janacopjalhelh (ja-n-aco-pjalh-elh). 2s: lhnacopjalhelh (lh-n-aco-pjalhelh). 3s: vanacopjalhelh (va-n-aco-pjalh-elh). 1pi: shtanacopjalhelh (shta-n-aco-pjalh-elh). SE ABRAZAN. Ver
: yacopjalh;tanacopjalh; taco.

vanacp'asis Verbo, Grupo 4. 1s: janacp'asis (ja-n-acp'asis). 2s: lhnacp'asis (lh-n-acp'asis). 3s: vanacp'asis (va-nacp'asis). 1pi: shtanacp'asis (shta-n-acp'asis). 1 EST ACOSTADO CARA ABAJO.
2 SE ACUESTA CARA ABAJO. janapc'asis'apee na yimj'vat me acuesto cara abajo en mi cama. Sinn : vanapc'asis. Ver
: vanapc'asis; yicp'asiis.

vanacshen Verbo, Grupo 4. 1s: janacshen (ja-na-cshen). 2s: lhnacshen (lh-na-cshen). 3s: vanacshen (va-nacshen). 1pi: shtanacshen (shta-na-cshen). SE MEZCLAN. Note: se usa generalmente con el sufijo plural -elh o -sham/jam ti cusshijum ti lquido, vanacshensham cuando se han calentado hasta volverse lquidos, se mezclan. lhpa lhutsja
nap'uji pa shinvo' vanacshenshi pa tos lhshaic'u la muchacha lami miel mezclada co huevos de vbora. Ver : yicshen.

vanachaj Verbo, Grupo 4. 3s: vanachaj (va-nachaj). SE VISTE. Lit: se envuelve na ya'shesh ti ojei pa ni taclaja ti
vanachajei pa taclaj ti caaj pava lhfanishlhavach lo peor es un adulto que se viste y acta como un nio. Ver
: nachaj. Note: en la acepcin (5)

vanachifan Verbo, Grupo 4. 1s: janachifan (ja-nachi-fa-n). 2s: lhnachifan (lh-nachi-fa-n). 3s: vanachifan (va-nachi-fan). 1pi: shtanachifan (shta-nachi-fa-n). 1 VIVE CON.
2 CONVIVE CON. Note: sase normalmente con el sufijo plural -elh japi yilhaiyis vanachifanelh'in napi nivacle los enlhet
conviven con los nivacle. jcljesh'ay jayu cava vat'acjay, Lhcaanvacle, ti jvji' papi vanichifan shi' papi
vatachifas te dar gracias con mis cantos, Seor, entre las naciones y pueblos (Salmo 108: 3). Ver
: yichifan; lhchifa. Variante : vanichifan.

577

vanaclapju Verbo, Grupo 4. 3s: vanaclapju (van-aclapju). EST(N) AMONTONADO(S). cque vattiishjanja'vat
yisnatesh ca Salomon vanaclapju pava utenlhiy pava vantsimajts'een el templo construido por Salomn era un montn
de ruinas.pa lhcaanvacle yisnatesh pa lhaviim tlhshaam pa uj tovc pa nichaaj pava acloj jooyjoyitas, pava lhech
nat'esha'ne'en pa vat'ichavat shi' pa lhavjqu'e pa tif'apee pa caju pa nashch'een pa yamjey pa ve'lha nalhu ti
yichajshiin pa vat'ichavat, pa vanaclapju pa t'eshey ca ve'lhaashi yecl' pa nam'ets'ee el Seor levant un viento del
mar, que trajo bandadas de codornices y las arroj junto al campamento, aleteando a un metro del suelo en una extensin de
una jornada de camino (Nmeros 11: 31). tojshic'oya ti yichei pava cvtej vanclapju despus aquella se fue a donde
haba amontonado caraguat. Ver : yaclapju.

vanai Verbo, Grupo 4. 1s: janai (ja-nai). 2s: lhnai (lh-nai). 3s: vanai (va-nai). 1pi: shtanai (shta-nai). 1 SE BAA.
2 SE LAVA. tuvalhjanch'e lhpa lhse ti vanai espiaba a su hija mientras se baaba. java lhtsjey lha'yasha java napu'
ofochey ti vanayshi pa vatts'oos, ti yieshi pa vatjc sus ojos son como dos palomas que se baan en leche, ...(?) (Cantar
de los Cantares 5: 12). lhasnijes pava lha'voiyei pa Stavuun, lhamanlhajavoesh papu ti vanaishi era hermosa la sangre
de Stavuun, era vital para los que se baaban en ella. ya'shesh ti tajulhei ca nai papu chi ca nujumatsinesh java
samcujiyis es importante lavarse y cuidar de las letrinas. ve'lha pa nalhu yichey lhpa Fitsc'yich lhse pa yint pa
vanaay; yi'van lhpa yo'nis pa yofiis; t'acum'e pava t'uijatshiyis pa yuych'e pa vacumajesh un da la hija de Fitsc'yich
se fue a una aguada para baarse; la vio la zorra y la alcanz; agarr sus vestidos, se visti con ellos y ech a correr. Sinn
: tanai. Ver : yina(i)jayan; lhnaija'vat; lhnaijashi; lhnaijatshi; lhnaijavo; lhnaijavte; lhnaijayash;lhnaijat.

vanajulhjat Verbo, Grupo 4. 1s: janajulhjat (ja-n-ajulh-jat). 2s: lhnajulhjat (lh-n-ajulh-jat). 3s: vanajulhjat (va-n-ajulhjat). 1pi: shtanajulhjat (shta-n-ajulh-jat). ES DIGNO. Lit: se capacita a s mismo she papi vanajulhjatsham ca
nanc'aatsham na vatqu'isjayanach chiyclpjalhsham, pa nic'asatshi shta nava vatcaniscteyesh? quin es digno de
abrir el rollo ("cuaderno enrollado") y romper sus sellos ("las letras")? (Apocalipsis 5:2). ve'lha ja nijooylhayich'e jayu,
ya'sheshyic'oya ti t'un'in, j'tajesh ti nivanajulhjatsham ca nuqueem'e (~ nuqu'eemch'e) pava lhavtes pava
t'acfiyis detrs de m vendr uno con ms autoridad que yo ("que me supera en fuerza"), y yo no soy digno de soltarle ("el
cuerpo") sus sandalias (San Marcos 1: 7). meelh ti vacalhesh pa tayshi ja yint, pa yi'van ja Jess ti tatc'aatsham ja
vs pa nacheyshicham ti vanajulhjat'apee pa Espritu pa vatjnch'e ja Ofo cuando sali del agua, Jess vio que se
abra el cielo y baj sobre l ("vino-bajando que era dignidad-sobre") el Espritu como una paloma (San Marcos 1: 10). ni
vanajulhjatsham ca at'esh'yi yas no merezco llamarme hijo tuyo ("no vale la pena que me llames mi hijo") (San Lucas
11: 19). lhech jayu lhavaatsha ja nijooylhayich'e, j lhech ti vatjutsaeshyic'oya, lhech j lhech nivanajulhjatsham ca
nuqueem'e pava lhavtes pava t'acfiyis l viene detrs de m, l es ms importante que yo, (uno) que no es digno de soltarle
la correa de sus sandalias (San Juan 1: 27). Ver : yajulhjat ~ yifajulhjat.

vanalhjen Ver : vanilhjen.


vanalhuvuyan Verbo, Grupo 4. 1s: janalhuvuyan (ja-na-lhuvu-yan). 2s: lhnalhuvuyan (lh-na-lhuvuyan). 3s: vanalhuvuyan (va-na-lhuvu-yan). 1pi: shtanalhuvuyan (shta-na-lhuvu-yan). SE ENGORDA. Ver
: lhavuun; lhavun; yi'vunayan;nivunatsu; ta'vunai.

vanan Verbo, Grupo 4. 1s: janan (ja-n-an). 2s: lhnan (lh-n-an). 3s: vanan (va-n-an). 1pi: shtanan (shta-n-an). 1 SE
PONE.
2 SE FINGE.
3 SE TRANSFORMA.
4 SE RADICA. Note: en las tres ltimas acepciones, se usa con el sufijo -shi/-ji
4 SE FORMA (de manera natural). vananshi lhn pava vosoclis lhcles se haba convertido en una de esas mariposas
pequeas. vooi pan t'e'lhesh ti vananshijop pa Cufalh ti lhutsja lhsesh cierta vez Cufalh se transform en una
muchacha. lhpa Fitsc'yich lhse vananshi' lhn pa lhelh la hija de Fitsc'yich se escondi en un caracol. jananshi
na yitsaat me radico en el pueblo. Ver : yan.

vananshicham Nombre femenino; no poseble. Pl: vananshichamis (van-an-shichan-is). RED PARA TENDER. Ver
: vanan.

578

vanapc'asis Verbo, Grupo 4. 1s: janapc'asis (ja-n-apc'asis). 2s: lhnapc'asis (lh-n-apc'asis). 3s: vanapc'asis (va-napc'asis). 1pi: shtanapc'asis (shta-n-apc'asis). 1 EST ACOSTADO CON LA CARA ABAJO.
2 SE ACUESTA CON LA CARA ABAJO. janapc'asis me acuesto cara abajo. Sinn : vanacp'asis, vanc'umajshicham. Ver
: yicp'asiis; vanc'umajshicham.
vanap'lh Verbo, Grupo 4 (solo en tercera persona). 3s: vanap'lh (van-ap'lh). 1 SE QUEMA.
2 ES QUEMADO.

vanasinqui Verbo, Grupo 4. 1s: janasinqui (ja-n-asin-qui). 2s: lhnasinqui (lh-n-asin-qui). 3s: vanasinqui (va-nasin-qui) ~ nasinqui (n-asin-qui). 1pi: shtanasinqui (shta-n-asin-qui). 1 CONVERSAN.
2 HABLAN ENTRE S.
3 SE PONEN DE ACUERDO. Note: el sufijo plural puede ser -elh o -ts'ivee pa lhechesh lhn pa vanasinqui ts'ivee papu
cjecli ti yit'esh ca ntatfichsha'ne entonces las mujeres se pusieron de acuerdo y decidieron escaparse. jan
t'nashelh'am lhapesh japi casvelhavot ti nasinquieshelh pa Dios eso (esas profecas) predijeron de t nuestros
antepasados (dictadas a ellos por Dios?) (1 Timoteo 1: 18). Ver : yasinqui.

vanashjat Verbo, Grupo 5. 1s: janashjat (ja-nash-jat). 2s: lhnashjat (lh-nash-jat). 3s: vanashjat (va-nash-jat) ~ yinashjat
(yi-nash-jat). 1pi: shtanashjat (shta-nash-jat). 1 LO HACE PASAR.
2 LO DEJA PASAR.
3 LO DESTACA. janashjatyijop le(s) hago pasar delante de m. vanashjat'ajop l te deja pasar delante de
l. vanashjat'ac'oya l te destaca ante los dems. lhasnashjatjop atesha pasaste si decirme nada ("me pasaste de
balde").c'anashjatch'e jayu pa is nyich te mostrar el buen camino (para que no pierdas). j lhech ngel yinashjat'ejop
cotsjaat ja lhclesataj cusa' pa yit'ovseshch'e java lhay java tjayetacuy, pa yanch'e lhja uj tnjquec'oya ca jaspa
chiyicfasheshch'e el ngel meti su hoz en la tierra y vendimi ("cort") la vid y ech las uvas en una cuba ("tanque que las
esperaba") para pisonearlas (Apocalipsis 14: 19). pa tanca ninshjtesh(sh)a'ne pa lhc'cnashesh pa lhe'naa ti sasjop
jayu ca pitjeesh pa lh'isiyashtajesh(sh)a'ne nadie escapaba de su voracidad ("nunca dejar pasar su gusto"), por eso no
durar su bienestar (Job 20: 21). yisnateshjoom ti shinashjatesh'apee pa t'unaj ja lhcaanvacle Og shi' shta lhacm'a japi
lhcavos, pa shtaclnelhsha'ne lhacm'a pa ampapu ca mnlhaa l nos entreg tambin a Og, rey de Basn, con su
ejrcito, y lo derrotamos sin dejar uno con vida (Deuteronomio 3: 3). pa Ezequas pa yip'oc'oya shta pa vacha'ey pa
yint yiey pa chishamnee pa yalhatlhch'een pa Gihn, pa yit'ovosiyanshamc'oya ti nashjat'cji ti nashey pa
lhum'cjinucjulh pa lhavtsaat pa David fue Ezequas quien ceg la salida superior de las aguas de Guijn y las desvi
("hizo cortar pasando por debajo al oeste de...") por un subterrneo a la parte occidental de la ciudad de David (Hechos 32:
30). Ver : lhnaash2; naash; lhnashjat; vanaash. Variante : yinashjat; yinshjt.

vana't'ijat Verbo, Grupo 4. 1s: jana't'ijat (ja-na'-t'i-jat). 2s: lhna't'ijat (lh-na'-t'i-jat). 3s: vana't'ijat (va-na'-t'ijat). 1pi: shtana't'ijat (shta-na'-t'i-jat). 1 CAMBIA DE LUGAR.
2 SE TRASLADA A OTRO LUGAR.
3 CAMBIA DE TRABAJO. Ver : yit'iyjat.

vancacaasclan Verbo, Grupo 4 (? chequear). 3s: vancacaasclan (vanca-caa-sclan). JUEZGA. aychavalhelhch'e nava us
lhcumjavshay shi' nava lhasnyjesch'e, shi' nava vancacaasclaneshch'e nava apis ti nifac! recuerden las maravillas que
hizo, sus prodigios y las sentencias de su boca! (1 Crnicas 16: 12). vooy pa vs yinclhanita pa Dios ti yivo'yeshch'e ti
vancacaasclanch'e el cielo proclama la justicia de Dios que va a juzgar (Salmo 50: 6). Sinn : tcaasclanchai. Ver
: vataasclan; niisclan; tcaasclanchai; lhasclanach.

vancacccheyan Verbo, Grupo 4. 1s: javancacccheyan (ja-vanca-ccche-yan). 2s: lhavancacccheyan (lha-vancaccche-yan). 3s: vancacccheyan (vanca-ccche-yan). 1pi: shtavancacccheyan (shta-vanca-cccheyan). 1 ENLOQUECE.
2 HACE PORTAR COMO DEMENTE. Ver : yicccheyan ~
yicccheijayan; yiccchen'in; lhcccheyash; cccheyech; cccheiche.

vancacctiyan Verbo, Grupo 4. 1s: javancacctiyan (ja-vanca-ccti-yan). 2s: lhavancacctiyan (lha-vanca-cctiyan). 3s: vancacctiyan (vanca-ccti-yan). 1pi: shtavancacctiyan (shta-vanca-ccti-yan). 1 PERJUDICA.
2 HACE DAO.

579

3 DESPERDICIA. ya'shesh ti yit'ya pava vatayashac vancaccteyan shi' pava t'ijjamatses es un especialista en
enfermedades infecciosas y contagiosas. Ver : yicctiyan.

vancacjishiyan Verbo, Grupo 4. 1s: javancacjishiyan (ja-vanca-cjishi-yan). 2s: lhavancacjishiyan (lha-vancacjishi-yan). 3s: vancacjishiyan (vanca-cjishi-yan). 1pi: shtavancacjishiyan (shta-vanca-cjishiyan).1 AMONESTA.
2 ACONSEJA.
3 CORRIGE. nava chivancacajishiyanesh shi' nava vatfacjes lhech ti nyishesh pa vatmnlhajayash los consejos ("las
[cosas que] aconsejan") y las enseanzas ("las [cosas que] anuncian") son el camino de la vida. ni nach'ana pa
vancaccjishiyantajesh no escuch a personas con experiencia. Ver : yicjishiyan; lhcjisha; lhcjishiyash.

vancacjsjat Verbo, Grupo 4. 1s: javancacjsjat (ja-vanca-cjs-jat). 2s: lhavancacjsjat (lha-vanca-cjsjat). 3s: vancacjsjat (vanca-cjs-jat). 1pi: shtavancacjsjat (shta-vanca-cjs-jat). 1 ENGAA.
2 ES HIPCRITO. Lit: hace que otro se engae pa najcshey jayu lhpa cjecl tavujuya lhpan venalha pava pava lhclishay
ti vancacjsjat, lhpan yivm pa lhc'utsfa'eshjop ti nich'ayche pa nitvaclu'ey pa vatpeya'tajeshelh pa Dios para
librarte de la ramera que halaga con sus palabras, que abandon al compaero de su juventud, se olvid la alianza de Dios
(Proverbios 2: 16-17). pa lhc'usiyash papi vancacjsjat pa ni pitja el gozo de los hipcritas no dura. Ver : yicjsjat.

vancact'at Verbo, Grupo 4. 1s: javancact'at (ja-vanca-c-t'at). 2s: lhavancact'aj (ja-vanca-c-t'at). 3s: vancact'at
(vanca-c-t'at). 1pi: shtavancact'at (shta-vanca-c-t'at). 1 APRIETA.
2 PELLIZCA. Ver : yict'at.

vancacucln Verbo, Grupo 4. 1s: javancacucln (ja-vanca-cucln). 2s: lhavancacucln (lha-vancacucln). 3s: vancacucln (vanca-cucln). 1pi: shtavancacucln (shta-vanca-cucln). 1 ENGAA.
2 SEDUCE. yaaj ca avoqu'e' pava ya'clishai vancacuclntaj'in no te dejes llevar ("no sigues") por palabras seductoras! Ver
: vacucln; yicuclnjat; lhcuclnjayash; lhcuclnja'vat.

vancacumchat Verbo, Grupo 4. 1s: javancacumchat (ja-vanca-cum-chat). 2s: lhavancacumchat (lha-vanca-cumchat). 3s: vancacumchat (vanca-cum-chat). 1pi: shtavancacumchat (shta-vanca-cum-chat). 1 HACE CORRER.
2 HACE GALOPAR.
3 HACE TROTAR. meelh ti nc'jqu'e pa lhechesh pa yisclan'apee pava lhcli cuvyu, pa yuesh'apee pava lhclnjai;
pa'lhech t'lh'e' ti vancacumvatich'e ts'iveen pava lhcli luego de terminar (con su comida), ensillaban sus caballos y
cargaban los peces ("sus vctimas"); entonces hacan galopar a sus caballos. pa'lhech t'lh'e'jop ti vancacumchatvatich'e
papi nivacle por eso los hombres galoparon ("hicieron galopar"). acuvyuyajaapee, avancacumchatapee shta yiin; pa
tatsha ti yi'apee pa lhcl' cuvyu pa yicumchat pa yofiis pa Dios pa yit'esh... ensill tu caballo y a galopar; pronto estaba
montado, puso su caballo a galopar, pero Dios lo alcanz y le pregunt... Ver
: vacumaj; tacumaj; yicumchat;lhcumcheyish.

vancacumjat Verbo, Grupo 4. 1s: javancacumjat (ja-vanca-cum-jat). 2s: lhavancacumjat (lha-vanca-cumjat). 3s: vancacumjat (vanca-cum-jat). 1pi: shtavancacumjat (shta-vanca-cum-jat. 1 DA TRABAJO.
2 HACE TRABAJAR. lhechin lhcumjayash tatsha papi vancacumjatsha'ne ca chi nfeitatsiyan papi lhcavos ti
ta'yashaisha'ne es el deber del patrn cuidar de sus obreros cuando enferman ("los que le dan su propio trabajo,
inmediatamente que le hagan curar a sus trabajadores cuando enferman"). Ver : t'acuum.

vancacunjan Verbo, Grupo 4. 1s: javancacunjan (ja-vanca-cun-jan). 2s: lhavancacunjan (lha-vanca-cunjan). 3s: vancacunjan (vanca-cun-jan). 1pi: shtavancacunjan (shta-vanca-cun-jan). 1 DA DE COMER.
2 ALIMENTA.
3 PEZCA CON ANZUELO. vooi na'lhech nich'ayich ti vancacunjan'in ca yincpqu'e y este joven dar de comer todos los
aos. shtavancacunjan, shtavancatsefesh, shtavancach'an shta nosotros pezcamos con anzuelo, (pezcamos) con flecha,
y (pescamos) tambin con red. Ver : yicunjan.

vancacutsjayan Verbo, Grupo 4. 1s: javancacutsjayan (ja-vanca-cutsja-yan). 2s: lhavancacutsjayan (lha-vanca-cutsjayan). 3s: vancacutsjayan (vanca-cutsja-yan). 1pi: shtavancacutsjayan (shta-vanca-cutsja-yan). 1 HACE ROBAR.

580

2 INDUCE A ROBAR. Ver : t'acut.

vancac'n Verbo, Grupo 4. 1s: javancac'n (ja-vanca-c'n). 2s: lhvancac'n (lh-vanca-c'n). 3s: vancac'n (vancac'n). 1pi: shtavanc'n (shta-vanca-c'n). 1 PEGA.
2 AZOTA. Ver : lhc'n; lhc'njat.

vancac'utsjat Verbo, Grupo 4. 1s: javancac'utsjat (ja-vanca-c'uts-jat). 2s: lhavancac'utsjat (lha-vanca-c'utsjat). 3s: vancac'utsjat (vanca-c'uts-jat). 1pi: shtavancac'utsjat (shta-vanca-c'uts-jat). 1 APACENTA.
2 PASTOREA. Ver : yic'utsjat.

vancac'utsjayan Verbo, Grupo 4. 1s: javancac'utsjayan (ja-vanca-c'utsja-yan). 2s: lhavancac'utsjayan (lha-vancac'utsja-yan). 3s: vancac'utsjayan (vanca-c'utsja-yan). 1pi: shtavancac'utsjayan (shta-vanca-c'utsjayan). 1 DESGASTA.
2 SECA. Ver : yic'utsjayan.

vancachaaj Verbo, Grupo 4. 1s: javancachaj (ja-vanca-chaj). 2s: lhavancachaj (lha-vanca-chaj). 3s: vancachaaj (vancachaaj). 1pi: shtavancachaj (shta-vanca-chaj). 1 LLEVA.
2 ATAJA. Ver : yichaaj; vancschaajsha'ne.

vancachaajsha'ne Nombre masculino. TENAZA. pa vancachaajsha'ne tajulhei ca pitejaclee, t'ajuiya ca chi nantsoojji
pava clavos conviene tener una tenaza bastante grande, sirve para sacar clavos. tajulhei ca pitejaclee pa
vancachaajsha'ne, ca nt'un shita una tenaza debe ser bastante grande, y tambin fuerte. Ver : vancachaaj.

vancachen Verbo, Grupo 4. 1s: javancachen (ja-vanca-chen). 2s: lhvancachen (lh-vanca-chen). 3s: vancachen (vancachen). 1pi: shtavancachen (shta-vanca-chen). 1 MANDA.
2 ENVA. lhech lhavaatsha ti lhcaanvacle, iseemjop ca nivacachen l era el rey, poda mandar. javancachench'e japi
t'acuumvatsham'in envo (a alguien) detrs de los que se fueron al trabajo. vancachenei pa Natan ca ninachei l mand
llamar a Natan. Ver : yichen; vancachenjan.

vancachenjan Verbo, Grupo 4. 1s: javancachenjan (ja-vanca-chen-jan). 2s: lhavancachenjan (lha-vanca-chenjan). 3s: vancachenjan (vanca-chen-jan). 1pi: shtavancachenjan (shta-vanca-chen-jan). 1 HACE MANDAR.
2 HACE ENVIAR. pa lhechesh pa javancachenjan'ay tatsha, pa nqueesh tajulhey ti lhnamyiy yo le hice mandar, y ahora
est bien que viniste a m. vancachenjanei pa ve'lha nivacle mand llamar a un hombre. Ver
: vancachen;yichenjan; yichen.

vancachetji Verbo, Grupo 4. 1s: javancachetji (ja-vanca-chetji). 2s: lhavancachetji (lha-vancachetji). 3s: vancachetji (vanca-chetji). 1pi: shtavancachetji (shta-vanca-chetji). 1 ESTIRA CUEROS PARA
SECARLOS.
2 ESTAQUEA CUEROS PARA SECARLOS. Ver : yichetji; lhavancachetjijat; lhavancachetjija'vat.

vancach'an Verbo, Grupo 4. 1s: javancach'an (ja-vanca-ch'an). 2s: lhavancach'an (lha-vanca-ch'an). 3s: vancach'an
(vanca-ch'an). 1pi: shtavancach'an (shta-vanca-ch'an). PESCA CON LA RED. shtavancacunjan, shtavancatsefesh,
shtavancach'an shta nosotros pezcamos con anzuelo, (pezcamos) con flecha, y (pescamos) tambin con red. Ver : yich'an.

vancaclafinatshi Verbo, Grupo 1. 1s: javancaclafinatshi (ja-vanca-claf-inat-shi). 2s: lhavancaclafinatshi (lha-vanca-clafinat-shi). 3s: vancaclafinatshi (vanca-claf-inat-shi). 1pi: shtavancaclafinatshi (shta-vanca-claf-inat-shi). DEJA CON
LAS GANAS. Ver : yiclafinatshi; claaf1; vancaclafjan; yaclafjan.

vancaclafjan Verbo, Grupo 4. 1s: javancaclafjan (ja-vanca-claf-jan). 2s: lhavancaclafjan (lha-vanca-clafjan). 3s: vancaclafjan (vanca-claf-jan). 1pi: shtavancaclafjan (shta-vanca-claf-jan). 1 HACE DE TODO.
2 HACE VARIAS COSAS AL MISMO TIEMPO.
3 INCLUYE TODO(S).
4 ANDA BUSCANDO SEXO. taj ti ni nvancaclafjan pero no se puede incluir a todos. Ver : yaclafjan; claaf; tanaclafjan.

581

vancaclamaminat Verbo, Grupo 4. 1s: javancaclamaminat (ja-vanca-clamam-inat). 2s: lhavancaclamaminat (lha-vancaclamam-inat). 3s: vancaclamaminat (vanca-clamam-inat). 1pi: shtavancaclamaminat (shta-vanca-clamaminat).1 PLANCHA.
2 ALISA. Ver : clam; yiclamaminat.

vancaclan Verbo, Grupo 4. 1s: javancaclan (ja-vanca-clan). 2s: lhavancaclan (lha-vanca-clan). 3s: vancaclan (vancaclan). 1pi: shtavancaclan (shta-vanca-clan). 1 TOCA EL TAMBOR. vooi ti lhavjjulh nalhu pa yiclan shita jan
yitst'ajshi ti vancaclan al amanecer, el dueo del bombo volva a tocar ("tocaba el tambor el que era dueo del toque de
tambor").
2 DA MASAJES EN LA FIESTA DE INICIACIN. pa caaj lhpa ve'lha lhutsja nan lhjunash ti nich'a ta'voyei, lhech
lhapque ti vancaclanesh, nalhuclai ca nvancaclanesh lhpa lhutsja yamja ti nuut haba una chica que recin tena su
menstruacin, le daban masajes (para su iniciacin), hasta la venida de la noche se le daban masajes. Ver
: yiclan; yiclanesh; niclan; lhclanach; lhavancaclanjayash.

vancaclapju Verbo, Grupo 4. 1s: javancaclapju (ja-vanca-clapju). 2s: lhavancaclapju (lha-vanca-clapju). 3s: vancaclapju
(vanca-clapju). 1pi: shtavancaclapju (shta-vanca-clapju). 1 AMONTONA.
2 SE AGOLPAN. Ver : yaclapju.

vancaclap'a'fiyan Verbo, Grupo 4. 1s: javancaclap'a'fiyan (ja-vanca-clap'a'f-iyan). 2s: lhavancaclap'a'fiyan (lha-vancaclap'a'f-iyan). 3s: vancaclap'a'fiyan (vanca-clap'a'f-iyan). 1pi: shtavancaclap'a'fiyan (shta-vanca-clap'a'fiyan).1 PELA.
2 CORTA EL PELO. Ver : yiclap'aafiyan ~ yiclap'afiyan.

vancaclashit Verbo, Grupo 4. 1s: javancaclashit (ja-vanca-clash-it). 2s: lhavancaclashit (lha-vanca-clashit). 3s: vancaclashit (vanca-clash-it). 1pi: shtavancaclashit (shta-vanca-clash-it). 1 ALIVIA DOLORES.
2 ANIMA.
3 ALEGRA. Ver : yiclashit; clash2.

vancacla'lha Verbo, Grupo 4. 1s: javancacla'lha (ja-vanca-cla'lha). 2s: lhavancacla'lha (lha-vancacla'lha). 3s: vancacla'lha (vanca-cla'lha). 1pi: shtavancacla'lha (shta-vanca-cla'lha). 1 ABANDONA.
2 DESAMPARA.
3 CONTESTA MAL.
4 ES DESBOCADO. Ver : yicla'lha.

vancacleesh Verbo, Grupo 4. 1s: javancaclesh (a-vanca-clesh). 2s: lhavancaclesh (lha-vanca-clesh). 3s: vamcacleesh
(vanca-cleesh). 1pi: shtavancaclesh (shta-vanca-clesh). 1 LAVA.
2 FRIEGA.
3 LAVA ROPAS. Ver : yicleesh; vatcleesh; lhavancacleshja'vat; lhavancacleshjatshiy.

vancaclonat Verbo, Grupo 4. 1s: javancaclonat (ja-vanca-clo-nat). 2s: lhavancaclonat (lha-vanca-clonat). 3s: vancaclonat (vanca-clo-nat). 1pi: shtavancaclonat (shta-vanca-clo-nat). 1 JUNTA MUCHO(S).
2 AUMENTA EN NMERO.
3 MULTIPLICA. Ver : acloj; yiclonat; vatclonat.

vancaclootjat Verbo, Grupo 4. 1s: javancaclootjat (ja-vanca-cloot-jat). 2s: lhavancaclootjat (lha-vanca-clootjat). 3s: vancaclootjat (vanca-cloot-jat). 1pi: shtavancaclootjat (shta-vanca-cloot-jat). CAUSA QUEMADURAS. Ver
: yiclot'a;lhclot'aj; lhclot'avash.

vancacliyit Verbo, Grupo 4. 1s: javancacliyit (ja-vanca-cli-yit). 2s: lhavancacliyit (lha-vanca-cliyit). 3s: vancacliyit (vanca-cli-yit). 1pi: shtavancacliyit (shta-vanca-cli-yit). 1 MALTRATA.
2 HACE SUFRIR. ve'lha pa vatas tcjishai pa nishamitjat papi lhnvot, ve'lha vatas ni natcjishai pa vancacliyit
shita un hijo sensato alegra a sus padres, pero un hijo necio (les) hace sufrir. Ver
: yicliyit; yicli;lhanclyitsjan; lhanclyitsjayash; lhvancacliyitsjayash.

vancacln Verbo, Grupo 4. 1s: javancacln (ja-vanca-cln). 2s: lhavancacln (lha-vanca-cln). 3s: vancacln (vancacln). 1pi: shtavancacln (shta-vanca-cln). 1 APALEA.

582

2 MATA A GOLPES.
3 MATA. lhantfaacshelh avaatsheelh ca vatyjijat ca chi nelh'e'am: yaaj ca avancacln conocen ustedes el mandamiento
que dispone: no matars. yaaj ca avancacln!, papi yicln peelh nivacle, papi'lhech chi yichajei jayu papi lhavosesh
tcaasclanchaisha'ne no matars!, el que mate a otra persona ser llevado ante el tribunal. nqueesh caclc lhn papi
nivacle lhai'yaash ti vancacln vitsha entonces los nivacle quedaron airosos, porque haban salido victoriosos en la
guerra. ya aj ca avncacln, ya aj ca anvncavmjatsuelh, ya aj ca acut, ya aj ca eneshch'een na lhajpyich na avelh
pa'na, ya aj ca ajuctsenesh lha lhch'acfa pa avelh, pa ya aj na shta lhancumeet ja't'ajesha lhancumtee, ni lhecha na
lhcl' vc, ni lhecha na lhcl' cuvyutaj, pa ya aj na shta nava lhcqueclity no mates, no comites adulterio, no robes,
no desees la casa de tu prjimo, no codicies a la esposa de tu prjimo, ni su esclavo, ni su esclava, ni su buey, ni su burro, ni
nada que le pertenezca. ni nvancaclna papuqueei ellos no mataron a nadie. Ver
: yicln; vancaclnjanaj; lhavancaclnjayash; nivancaclnjatsu.

vancaclnjanaj Nombre masculino; no poseble. Pl: vancaclnjanjas (vanca-cln-janja-s). ASESINO. ve'lha pa nivacle
tlhey ja Jerusaln yichtajey ja Jeric; pa lhechesh pa t'ecletch'e papi vncaclnjanjas pa nijclesh lhacm'a pava
lhcqueclity pa yit'ijj'in ts'ivee pa yujatjatey ca nivmjat pa yichvatich'ec'oya un hombre iba de Jerusaln a Jeric;
tropez con unos asaltantes que lo despojaron de sus pertenencias, lo hirieron y se fueron, dejndolo medio muerto (Lucas 10:
30). she japuque napuque pu'jana lhavelhesh nque t'eshey ninvmjat papi vncaclnjanjas? quin de aquellos tres
te parece que se port como prjimo del que cay en manos ("por poco [no] lo mataron") de los asaltantes? (Lucas 10:
36). yit'esh avenna nava vani'sesh'e: na yijpyich vat'alhjavat'esh, lhan'e avaatsheelh lhjnelhch'e lhpa lhvjque'
papi vncaclnjanjas les admonest con lo que estaba escrito: mi casa es casa de oracin y ustedes la han convertido en
cueva de asaltantes (Lucas 19: 46). Ver : vancacln.

vancaclp Verbo, Grupo 4. 1s: javancaclp (ja-vanca-clp). 2s: lhavancaclp (lha-vanca-clp). 3s: vancaclp (vancaclp). 1pi: shtavancaclp (shta-vanca-clp). TIENE EN EL REGAZO. Ver : yiclp.

vancaclqui Verbo, Grupo 4. 1s: javancaclqui (ja-vanca-cl-qui). 2s: lhavancaclqui (lha-vanca-clqui). 3s: vancaclqui (vanca-cl-qui). 1pi: shtavancaclqui (shta-vanca-cl-qui). 1 MOLESTA.
2 TOCA.
3 JUEGA. ca natajshi pa necjc ti vancaclqui, pa nivntyitesh ti nijovayshi si un nio vive molestado, aprender a tener
miedo. Ver : yiclqui; lhavancaclquijayash.

vancacltsjat Verbo, Grupo 4. 1s: javancacltsjat (ja-vanca-clts-jat). 2s: lhavancacltsjat (lha-vanca-cltsjat). 3s: vancacltsjat (vanca-clts-jat). 1pi: shtavancacltsjat (shta-vanca-clts-jat). AHUYENTA. Ver
: yiclt; yicltsjat.

vancaclvalh1 Verbo, Grupo 4. 1s: javancaclvalh (ja-vanca-clvalh). 2s: lhavancaclvalh (lha-vancaclvalh). 3s: vancaclvalh (vanca-clvalh). 1pi: shtavancaclvalh (shta-vanca-clvalh). 1 MIRA.
2 OBSERVA. Ver
: yiclvalh; vancaclvalhchiyin; vancaclvalhja'mat; vancaclvalhjamatsej; vancaclvalhjanaj; vancaclvalhjanja.
vancaclvalh2 Nombre masculino; no poseble. Pl: vancaclvalh (vanca-clvalh). 1 OBSERVADOR.
2 CUIDADOR.
3 SENTINELA. Lit: el [que] observa/ el [que] cuida papi'lhech pa'lhech nalhu ti tayjijanesh papi vancaclvalh'in
c'afquilhai aquel mismo da orden a los sentinelas ("los militares que vigilaban"). pa ve'lha papi vancaclvalh'in
tojjulh ti yi'vanjulh pa vatqu'imjayash lhjunashjulh lhpa vse uno de los sentinelas vo de lejos a una nube de polvo que
se aproximaba. Ver : vancaclvalh.

vancaclvalhchiyin Verbo, Grupo 4. 1s: javancaclvalchiyin (ja-vanca-clvalh-chiyin). 2s: lhavancaclvalchiyin (lhavanca-clvalh-chiyin). 3s: vancaclvalchiyin (vanca-clvalh-chiyin). 1pi: shtavancaclvalchiyin (sha-vanca-clvalhchiyin). ENCARGA AL CUIDADO. javancaclvalhchiyinesh yo le encargo el cuidado de X. Ver
: yiclvalh; vancaclvalh; vancaclvalhja'mat; vancaclvalhjamatsej; vancaclvalhjanaj; vancaclvalhjanja.
vancaclvalhjamatsej Verbo, Grupo 1. 1s: ya'vancaclvalhjamatsej (ya'-vanca-clvalh-ja'matsej). 2s: a'vancaclvalhjamatsej (a'-vanca-clvalh-ja'mat-sej). 3s: vancaclvalhjamatsej (vanca-clvalh-ja'mat-

583

sej).1pi: casvancaclvalhjamatses (cas-vanca-clvalh-ja'mat-se-s). ES CUIDADOSO. Ver


: vancaclvalh; vancaclvalhja'mat.
vancaclvalhjanaj Nombre masculino; no poseble. Pl: vancaclvalhjanjas (vanca-clvalh-janja-s). 1 OBSERVADOR.
2 CUIDADOR. Ver : vancaclvalh; vancaclvalhjanja.
vancaclvalhjanja Nombre masculino; no poseble. Pl: vancaclvalhjanjai (vanca-clvalh-janja-i). 1 OBSERVADORA.
2 CUIDADORA. Ver : vancaclvalh; vancaclvalhjanaj.

vancaclvalhja'mat Verbo, Grupo 1. 1s: ya'vancaclvalhja'mat (ya'-vanca-clvalh-ja'mat). 2s: a'vancaclvalhja'mat


(a'-vanca-clvalh-ja'mat). 3s: vancaclvalhja'mat (vanca-clvalh-ja'mat). 1pi: casvancaclvalhja'mat (cas-vancaclvalh-ja'mat). ES DESCUIDADO. Ver : vancaclvalh; vancaclvalhjamatsej.

vancafaiccjet Verbo, Grupo 4. 1s: javancafaiccjet (ja-vanca-faiccjet). 2s: lhavancafaiccjet (lha-vancafaiccjet). 3s: vancafaiccjet (vanca-faiccjet). 1pi: shtavancafaiccjet (shta-vanca-faiccjet). HACE CARBN. Ver
: nifaiccjet;faijo'.

vancafaicut Verbo, Grupo 4. 1s: javancafaicut (ja-vanca-faicut). 2s: lhavancafaicut (lha-vanca-faicut). 3s: vancafaicut
(vanca-faicut). 1pi: shtavancafaicut (shta-vanca-faicut). 1 TENTA.
2 INVITA. Ver : yifaicut; vatvancafaicutsjayash; faicutsjanaj; lhanfaicutsjayash.

vancafaijanchitit Verbo, Grupo 4. 1s: javancafaijanchitit (ja-vanca-faijan-chit-it). 2s: lhavancafaijanchitit (lha-vancafaijan-chit-it). 3s: vancafaijanchitit (vanca-faijan-chit-it). 1pi: shtavancafaijanchitit (shta-vanca-faijan-chitit).1 EDUCA.
2 ACOSTUMBRA. Ver : yifaijanchitit.

vancafanishjat Verbo, Grupo 4. 1s: javancafanishjat (ja-vanca-fanish-jat). 2s: lhavancafanishjat (lha-vanca-fanishjat). 3s: vancafanishjat (vanca-fanish-jat). 1pi: shtavancafanishjat (shta-vanca-fanish-jat). APURA. pa juncuclaay
palha tojqu'etsham, taj ti lhetipa ti t'acumvatsham'in, vancafaneshjatesh'in papi lhcaanvaclesesh egipcios el sol estaba
ya muy alto, y sin embargo seguan trabajando, apurados por los capataces egipcios. Ver : yifanishjat; lhfanishesh.

vancafa'matan Verbo, Grupo 4. 1s: javancafa'matan (ja-vanca-fa'mat-an). 2s: lhavancafa'matan (lha-vanca-fa'matan). 3s: vancafa'matan (vanca-fa'mat-an). 1pi: shtavancafa'matan (shta-vanca-fa'mat-an). 1 ESTORBA.
2 IMPIDE. vancafa'matanesh jayu nava yaquisitis va a estorbar (con la escopeta) a los animales. Ver : yifa'matan; lhfa'mat.

vancafetatsiyan Verbo, Grupo 4. 1s: javantafetatsiyan (ja-vanca-fetats-iyan). 2s: lhavancafetatsiyan (lha-vanca-fetatsiyan). 3s: vancafetatsiyan (vanca-fetats-iyan). 1pi: shtavancafetatsiyan (shta-vanca-fetats-iyan). 1 DA REMEDIOS.
2 CURA (verbo). atatvaich'aclajelha na a'manlhajayashelh! pa Jesus vanqu'eijatsjan pa vancafetatsiyan shita cambia de
vida! Jess ensea y cura. Ver : yifetatsiyan; lhfetas.

vancafiich Verbo, Grupo 4. 1s: javancafich (ja-vanca-fich). 2s: lhvancafich (lh-vanca-fich). 3s: vancafiich (vancafiich). 1pi: shtavancafich (shta-vanca-fich). OCULTA. Ver : yifiich.

vancafin Verbo, Grupo 4. 1s: javancafin (ja-vanca-fin). 2s: lhavancafin (lha-vanca-fin). 3s: vancafin (vancafin). 1pi: shtavancafin (shta-vanca-fin). 1 CHUPA.
2 BESA. Ver : yifiin.

vancafitsjan Verbo, Grupo 4. 1s: javancafitsjan (ja-vanca-fits-jan). 2s: lhavancafitsjan (lha-vanca-fitsjan). 3s: vancafitsjan (vanca-fits-jan). 1pi: shtavancafitsjan (shta-vanca-fits-jan). 1 AMAMANTA.
2 DA EL PECHO.
3 ES UNA MUJER LACTANTE. Ver : yifitsjan.

vancafos Verbo, Grupo 4. 1s: javancafos (ja-vanca-fos). 2s: lhavancafos (lha-vanca-fos). 3s: vancafos (vancafos). 1pi: shtavancafos (shta-vanca-fos). 1 LLEVA.
2 TRANSPORTA.
3 TRASLADA.
4 DESECHA.
5 LLEVA PARA TIRAR. Ver : yifos.

584

vancafji Verbo, Grupo 4. 1s: javancafji (ja-vanca-fji). 2s: lhavancafji (lha-vanca-fji). 3s: vancafji (vancafji). 1pi: shtavancafji (shta-vanca-fji). 1 HACE SANGRA.
2 ESCARIFICA. Ver : yifji.

vancafshiyan Verbo, Grupo 4. 1s: javancafshiyan (ja-vanc-afshi-yan). 2s: lhavancafshiyan (lha-vanc-afshiyan). 3s: vancafshiyan (vanc-afshi-yan). 1pi: shtavancafshiyan (shta-vanc-afshi-yan). HACE GRITAR. Ver
: yafshiyan; tafshiy.

vancaichavalhjat Verbo, Grupo 4. 1s: javancaichavalhjat (ja-vanc-aichavalh-jat). 2s: lhavancaichavalhjat (lha-vancaichavalh-jat). 3s: vancaichavalhjat (vanc-aichavalh-jat). 1pi: shtavancaichavalhjat (shta-vanc-aichavalhjat). 1 HACE PENSAR.
2 TRAE A LA MEMORIA. vancaychavalhjatch'e pava lhclishay pa Cristo trae a la memoria las palabras de Cristo. pa
yi'van ti'ma pa lhnamach lhn, pa vancaichavalhtaj'in ti'ma ahora tiene su hacha, y l hace pensar a todo el mundo. Ver
: yaichavalhjat; yaichavalh.

vancajaiin Verbo, Grupo 4. 1s: javancajaiin (ja-vanca-jai-in). 2s: lhavancajaiin (lha-vanca-jai-in). 3s: vancajaiin (vancajai-in). 1pi: shtavancajaiin (shta-vanca-jai-in). ES CELOSO. Note: dcese solo del varn Ver : vancaijanaj.

vancajaijanaj Nombre masculino; no poseble. Pl: vancajaijanjas (vanca-jai-janja-s). HOMBRE CELOSO. Ver : vancajai.
vancajooilhajat Verbo, Grupo 4. 1s: javancajooilhajat (ja-vanca-joo-ilha-jat). 2s: lhavancajooilhajat (lha-vanca-joo-ilhajat). 3s: vancajooilhajat (vanca-joo-ilha-jat). 1pi: shtavancajooilhajat (shta-vanca-joo-ilha-jat). 1 PONE EN LTIMO
LUGAR.
2 PONE ATRS.
3 APLAZA. Ver : njooilhjat.

vancajovatsjan Verbo, Grupo 4. 1s: javancajovatsjan (ja-vanca-jovats-jan). 2s: lhavancajovatsjan (lha-vanca-jovatsjan). 3s: vancajovatsjan (vanca-jovats-jan). 1pi: shtavancajovatsjan (shta-vanca-jovats-jan). ASUSTA. Ver
: nijovatsjan.
vancajcjanaj Nombre masculino; no poseble. 1 SALTEADOR.
2 HOMBRE QUE QUITA LA ESPOSA A OTRO.
3 LADRN. Ver : tjcjan; vancajc.

vancajijan Verbo, Grupo 4. 1s: javancajijan (ja-vanca-jijan). 2s: lhavancajijan (lha-vanca-jijan). 3s: vancajijan
(vanca-jijan). 1pi: shtavancajijan (shta-vanca-jijan). CORRE DETRS DE. Ver : yijijan.

vancajc Verbo, Grupo 4. 1s: javancajc (ja-vanca-jc). 2s: lhavancajc (lha-vanca-jc). 3s: vancajc (vancajc). 1pi: shtavancajc (shta-vanca-jc). 1 RAPTA.
2 QUITA LA ESPOSA DE OTRO. Ver : tjcjan; nijc; vancajcjanaj.

vancajucj Verbo, Grupo 4. 1s: javancajucj (ja-vanca-jucj). 2s: lhavancajucj (lha-vanca-jucj). 3s: vancajucj
(vanca-jucj). 1pi: shtavancajucj (shta-vanca-jucj). ESCONDE DEBAJO DE ALGO. Ver : yijucj.

vancajucju Verbo, Grupo 4. 1s: javancajucju (ja-vanca-jucju). 2s: lhavancajucju (lha-vanca-jucju). 3s: vancajucju
(vanca-jucju). 1pi: shtavancajucju (shta-vanca-jucju). 1 ENHEBRA.
2 ENCHUFA. Ver : yijucju.

vancajuctsin Verbo, Grupo 4. 1s: javancajuctsin (ja-vanca-juctsi-n). 2s: lhavancajuctsin (lha-vanca-juctsin). 3s: vancajuctsin (vanca-juctsi-n). 1pi: shtavancajuctsin (shta-vanca-juctsi-n). 1 ENVIDIA (verbo).
2 ES CELOSO.
3 MEZQUINA. vancajuctseneshsha'ne estn celosas por l. yaaj ca avancajuctsenesh pava nat'yish, anyjem japu no
mezquines lo que sabs, trasmitilo a los dems. yiey pan yj'e' papi vancajuctsen: vooy pa yitst'ajesh
lhavancajuctsenjayash pa yivmjat tal es la suerte ("all termina") de los codiciosos: la codicia quita la vida a su dueo
(Proverbios 1: 19). pan ujesh ti vancajuctsen t'lha pa vatshanjayash, taj ti vooy papi yicafiyan pa Lhcaanvacle isis
jayu pava lhjunash el que mucho codicia provoca peleas, el que confa en el Seor prosperar (Proverbios 28: 25). Ver
: yijuctsin; yijuctsi'; lhavancajuctsinjayash; vancajuctsinaj.
vancajuctsinaj Nombre masculino; no poseble. Pl: vancajuctsinjas (vanca-juctsi-nja-s). 1 HOMBRE AVARO.

585

2 HOMBRE TACAO. Ver : vancajuctsin.

vancajuctsinja Nombre femenino; no poseble. Pl: vancajuctsinjai (vanca-juctsi-nja-i). MUJER ENVIDIOSA. Ver
: vancajuctsin.

vancajuijat Verbo, Grupo 4. 1s: javancajuijat (ja-vanca-jui-jat). 2s: lhavancajuijat (lha-vanca-jui-jat). 3s: vancajuijat
(vanca-jui-jat). 1pi: shtavancajuijat (shta-vanca-jui-jat). 1 DIRIGE A.
2 DESTINA PARA. Ver : yiyuijat.

vancajutsa Verbo, Grupo 4. 1s: javancajutsa (ja-vanca-jutsa). 2s: lhavancajutsa (lha-vanca-jutsa). 3s: vancajutsa (vancajutsa). 1pi: shtavancajutsa (shta-vanca-jutsa). 1 TOMA LA INICIATIVA.
2 ES PRIMERO EN ACTUAR.
3 HACE PRIMERO. Ver : yijutsa.

vancajuuj Verbo, Grupo 4. 1s: javancajuj (ja-vanca-juj). 2s: lhavancajuj (lha-vanca-juj). 3s: vancajuuj (vancajuuj). 1pi: shtavancajuj (shta-vanca-juj). MUERDE. Ver : yijuuj.

vancajuupjan Verbo, Grupo 4. 1s: javancajuupjan (ja-vanca-juupjan). 2s: lhavancajuupjan (lha-vancajuupjan). 3s: vancajuupjan (vanca-juupjan). 1pi: shtavancajuupjan (shta-vanca-juupjan). 1 TIENE CONFIANZA.
2 CONFA. Ver : yijuupjan.

vancajuvan Verbo, Grupo 4. 1s: javancajuvan (ja-vanca-juvan). 2s: lhavancajuvan (lha-vanca-juvan). 3s: vancajuvan
(vanca-juvan). 1pi: shtavancajuvan (shta-vanca-juvan). 1 INSULTA.
2 RETA.
3 ACUSA. ta t'elhesh ca avmjelh cava ninatyshelh'avne ti c'uselhshi'am ti lhavancajuvanelh pa lhapunelh shta ca
vatcajysha? hasta cundo dejarn ustedes de ser contentos con sus necedades y despreciarn el saber? (Proverbios 1:
22). Ver
: yijuvan; vatjuvan; vancajuvanaj; vancajuvanjanja; lhavancajuvanjayash; vancajuvanja'mat; vancajuvanjamatsej.

vancajuvanjamatsej Verbo, Grupo 1. 1s: ya'vancajuvanjamatsej (ya'-vanca-juvan-jamat-sej). 2s: a'vancajuvanjamatsej


(a'-vanca-juvan-jamat-sej). 3s: vancajuvanjamatsej (vanca-juvan-jamat-sej). 1pi: casvancajuvanjamatses (cas-vancajuvan-jamat-se-s). 1 ES INJURIOSO.
2 ES DE LENGUA SUELTA AL INJURIAR. Ver : vancajuvan; vancajuvanja'mat.
vancajuvanjanaj Nombre masculino; no poseble. Pl: vancajuvanjanjas (vanca-juvan-janja-s). 1 HOMBRE GROSERO.
2 HOMBRE MALHABLADO. Ver : vancajuvan; vancajuvanjanja.
vancajuvanjanja Nombre femenino; no poseble. Pl: vancajuvanjanjai (vanca-juvan-janja-i). 1 MUJER GROSERA.
2 MUJER MALHABLADA. Ver : vancajuvan; vancajuvanjanaj.

vancajuvanja'mat Verbo, Grupo 1. 1s: ya'vancajuvanja'mat (ya'-vanca-juvan-ja'mat). 2s: a'vancajuvanja'mat (a'vanca-juvan-ja'mat). 3s: vancajuvanja'mat (vanca-juvan-ja'mat). 1pi: casvancajuvanja'mat (cas-vanca-juvanja'mat). 1 ES TORPE DE LENGUA.
2 NO SABE DEFENDERSE EN LAS CONTIENDAS VERBALES. Ver : vancajuvan; vancajuvanjamatsej.

vancaju'matan Verbo, Grupo 4. 1s: javancaju'matan (ja-vanca-ju'matan). 2s: lhavancaju'matan (lha-vancaju'matan). 3s: vancaju'matan (vanca-ju'matan). 1pi: shtavancaju'matan (shta-vanca-ju'matan). PERJUDICA. Ver
: yiju'matan.

vancalheclj Verbo, Grupo 4. 1s: javancalheclj (ja-vanca-lheclj). 2s: lhavancalheclj (lha-vancalheclj). 3s: vancalheclj (vanca-lheclj). 1pi: shtavancalheclj (shta-vanca-lheclj). 1 CREE.
2 OPINA.
3 SOSPECHA. Ver : yilheclj.

vancalhif Verbo, Grupo 4. 1s: javancalhif (ja-vanca-lhif). 2s: lhavancalhif (ja-vanca-lhif). 3s: vancalhif (vancalhif). 1pi: shtavancalhif (shta-vanca-lhif). 1 TERMINA CON TODO.
2 NO DEJA SOBRAS.
3 ANIQUILA. suych'e ti tsivanjiyinesh pa Dios ti nclityam: ja qu'iyytanaj pa qu'iyytay'in, ja vancalhif'e pa
vancalhifch'een Dios me ha manifestado una visn: el traidor traicionado, el devastador devastado (Isaas 21:

586

2).vancalhif'e termina con todo. ma'lhan ca nvancalhifch'een; seec na natpitsunjan lhapa c'utsja' haba sido que
haban destruido todo (nuestro pueblo); suerte que era solamente la anciana quien prendi el fuego. pa casDios ti nam, pa
nicano'a, pa lhech yie' t'ajuyish pa itj vancalhifch'een pa yamjop pa factsejch'e lhavimitaj viene nuestro Dios y no se
calla, lo precede un fuego devastador y lo rodea una tempestad violenta (Salmo 50: 3). Ver : tif.

vancalhipiyan Verbo, Grupo 4. 1s: javancalhipiyan (ja-van-calhip-iyan). 2s: lhavancalhipiyan (lha-van-calhipiyan). 3s: vancalhipiyan (van-calhip-iyan). 1pi: shtavancalhipiyan (shta-van-calhip-iyan). PULE. cepillo vancalhipiyan
vatcumjavo t'un'e el cepillo de pulir es una herramienta muy cara. Ver : calhip.

vancalhn Verbo, Grupo 4. 1s: javancalhn (ja-vanca-lhn). 2s: lhvancalhn (lh-vanca-lhn). 3s: vancalhn (vancalhn). 1pi: shtavancalhn (shta-vanca-lhn). FUMA. tsiyashayan jayu ca javancalhn? me va a daar la salud si
fumo?yaaj ca avanclalhn! no fumes! javancalhnshi ca vatqu'isjayanach fumo con papel. javancalhn'e na
lhc'o'vat fumo en su habitacin. am, yaaj cun! pa t'acu'meishi pa lhfincji pa yict'atch'e lhpa coitej pa t'acu'mei pa
faijo' ti yitsecllhei, pa muc ti vancalhn no, esper! (el anciano) tom su pipa, coloc adentro fibras de caraguat, tom
una brasa para encenderlas y se puso a fumar. Ver
: yilhn; yivancalhnjatsu; vatvancalhnjayash; lhavancalhnjatshiy;lhavancalhnjayash.

vancamacjat Verbo, Grupo 4. 1s: javancamacjat (ja-vanca-mac-jat). 2s: lhavancamacjat (lh-vanca-macjat). 3s: vancamacjat (vanca-mac-jat). 1pi: shtavancamacjat (shta-vanca-mac-jat). APAGA. Ver : yimacjat.

vancamanlhanit Verbo, Grupo 4. 1s: javancamanlhanit (ja-vanca-manlha-nit). 2s: lhavancamanlhanit (lha-vancamanlha-nit). 3s: vancamanlhanit (vanca-manlha-nit). 1pi: shtavancamanlhanit (shta-vanca-manlha-nit). 1 HACE
VIVIR.
2 MANTIENE EN VIDA. yivaatsha ya'lhech ya'yucuveesh lhpa'lhech vancamanlhanit yo soy el pan que da vida. yaaj j ca
aichavalhelhaan lhca'lhech yucuve lhca'lhech isjop ti nj, aichavalhelhaan j ja'elhcha yucuve lhjan aijalhyich'esh ti
vancamanlhanit no se preocupen tanto por el pan que se echa a perder, preocpense del otro que da vida eterna. pa
Stavuun t'un'in lhn, yit'yish ti vancamanlhanit, yit'yish ti yitajjat; ptsej jumjeti yif'y, t'unjayash claai
lhjunashjulh lhn pa Fitsc'yich, taj ti ni njnch'e pa Fitsc'yich pa lhfanishlhavach Stavuun era poderoso, tena
poder sobre la vida y la lluvia; era de vuelo muy veloz, era muy poderoso, dicen que era como Fitsc'yic, pero no actuaba del
mismo modo que Fitsc'yich. vena lhjunash, ni nen napi nivacle, ni nvancamanlhanit al contrario, no quera a los
hombres, no cuidaba de la vida. Ver : yimanlhanit.

vancamt Verbo, Grupo 4. 1s: javancamt (ja-van-camt). 2s: lhavancamt (lha-van-camt). 3s: vancamt (vancamt). 1pi: shtavancamt (shta-van-camt). 1 APUESTA.
2 JUEGA POR VALORES. Ver : yicamt.

vancan Verbo, Grupo 4. 1s: javancan (ja-vanc-an). 2s: lhvancan (lh-vanc-an). 3s: vancan (vanc-an). 1pi: shtavancan (shtavanc-an). 1 PONE.
2 COLOCA. Note: con el sufijo -'e
3 MONTA.
4 HACE TOMAR ASIENTO. Note: con el sufijo -sha'ne/-ja'ne
5 SIEMBRA. Note: con el sufijo -'e javancansha'ne hago tomar asiento. papi vancan'e pa tovoc nash'e, nicltsich ti
yu'qu'e haba gente que sembraban maz al pasar por el baado. jan t'aplhueiin ti nj ca cloop pa lhechesh pa
tatamjalhesh ti yicls'e pava vancan'e jayu yamjei ti shnvpesh cuando terminaba el invierno, rozaban el espacio que
iban a sembrar hasta la primavera. Ver : yan; vatvancanjatshiy.

vancanachan Verbo, Grupo 4. 1s: javancanachan (ja-vanca-nachan). 2s: lhavancanachan (lha-vancanachan). 3s: vancanachan (vanca-nachan). 1pi: shtavancanachan (shta-vanca-nachan). 1 PROCURA.
2 INSISTE.
3 TRATA DE CONVENCER.
4 SE EMPEA.
5 QUIERE CONSEGUIR.
6 QUIERE AGARRAR. Ver : nachan.

587

vancana(i)jayan Verbo, Grupo 4. 1s: javancanajayan (ja-vanca-na-jayan). 2s: lhavancanajayan (lha-vanca-najayan). 3s: vancanajayan (vanca-na-jayan). 1pi: shtavancanajayan (shta-vanca-na-jayan). 1 HACE BAAR.
2 BAUTIZA. yivaatsha ni apisa ca nastfa'clesh, pa nquen lhayaash janatshina (janachshi'na) pa javancajayanesh pa
yint pa jaspa nitfaclesh jayu napi Israel lhcles tampoco yo lo conoca ya, pero vine a bautizar con agua para que el
pueblo de Israel lo conozca (San Juan 1: 31). ja nivacle yi'ajop ca'na ti yiey pacham ja Jordn, ja lhnclhanita, lhech j
lhech vancanajayan vitsha, vooy lhavaatsha pa lhacm'a ti voqu'evatich'e el hombre que estaba contigo en la otra orilla
del Jordn, del que diste testimonio, est bautizando, y todo el mundo lo sigue (San Juan 3: 26). pa ta t'e lhayaash ti
lhavancanajayan? catin'e lhteesh ti ni aCristoa, ni alhecha shta pa Elas, ni alhecha shta pa'elh chiytyjata ti
vaclan por qu bautizas?, aunque dices que no eres el Cristo, ni Elas, ni otro profeta (San juan 1: 25). she papi nichen
ja Juan ti vancanajayan? quin le ha bautizado a Juan? Ver : yinajayan; vanai.

vancanenjatchisham Verbo, Grupo 4. 1s: javancanenjatchisham (ja-vanca-nen-jatchisham). 2s: lhavancanenjatchisham (lha-vanca-nen-jat-chisham). 3s: vancanenjatchisham (vanca-nene-jatchisham). 1pi: shtavancanenjatchisham (shta-vanca-nen-jat-chisham). HACE LEVANTAR. Ver : nenjatchisham.

vancaniftsj Verbo, Grupo 4. 1s: javancaniftsj (ja-vanca-niftsj). 2s: lhavancaniftsj (lha-vancaniftsj). 3s: vancaniftsj (vanca-niftsj). 1pi: shtavancaniftsj (shta-vanca-niftsj). PELLIZCA. Ver : yiniftsj.

vancanisjaclesh Verbo, Grupo 4. 1s: javancanisjaclesh (ja-vanca-nisjacl-e-sh). 2s: lhavancanisjaclesh (lha-vanca-nisjacle-sh). 3s: vancanisjaclesh (vanca-nisjacl-e-sh). 1pi: shtavancanisjaclesh (shta-vanca-nisjacl-e-sh). 1 RASCA.
2 RASGUA.
3 ARAA. Ver : nisjaclesh.

vancanclhanit1 Verbo, Grupo 4. 1s: javancanclhanit (ja-vanca-nc-lha-nit). 2s: lhavancanclhanit (lha-vancanc-lha-nit). 3s: vancanclhanit (vanca-nc-lha-nit). 1pi: shavancanclhanit (shta-vanca-nc-lhanit). MUESTRA.na vatqu'isjayanach vancanclhanitshi ca castsitenjayash lhei cdula de identidad, pan t'lha pa
polica el documento que muestra la ciudadana se llama 'cdula de identidad', la que expide la polica. Ver
: vancanclhanit2;yinclhanit.

vancanclhanit2 Nombre masculino; no poseble. ARTCULO (dectico). Note: terminologa gramatical acuada por el P.
Seelwische Lit: muestra, revela navque vancanclhanit 'ja, lhja, japi, java' yi nclhanitsha pa vatei ti ni
sha'lhaa los artculos 'ja, lhja, japi, java indican que el nombre (al que refieren) no est cerca. lhech tlh'e'jop ti
yivoijatvatich'e jum java'lhech cuatroeshch'e vancanclhanitsha'ne por eso emplean con mucha precisin estas cuatro
series de artculos.Ver : vancanclhanit1; yinclhanit.

vancani Verbo, Grupo 1. 1s: javancani (ja-vanca-ni). 2s: lhavancani (lha-vanca-ni). 3s: vanca (vancani). 1pi: shtavanca (shta-vanca-ni). DEJA. Ver : yini.

vancanlhjnchat Verbo, Grupo 4. 1s: javancanlhjnchat (ja-vanca-nlhjn-chat). 2s: lhavancanlhjnchat (lhavanca-nlhjn-chat). 3s: vancanlhjnchat (vanca-nlhjn-chat). 1pi: shtavancanlhjnchat (shta-vancanlhjn-chat). 1 MIENTE.
2 SIMULA.
3 FINGE.
4 DISIMULA. Ver : yinlhjnchat.

vancanyinjat Verbo, Grupo 4. 1s: javancanyinjat (ja-vanca-nyin-jat). 2s: lhavancanyinjat (lha-vanca-nyinjat). 3s: vancanyinjat (vanca-nyin-jat). 1pi: shtavancanyinjat (shta-vanca-nyin-jat). 1 MANDA POR DELANTE.
2 MANDA COMO PRIMERO. Ver : yinyinjat; vanyin.

vancan'ate Verbo, Grupo 4. 1s: javancan'ate (ja-vanca-n'ate). 2s: lhavancan'ate (lha-vanca-n'ate). 3s: vancan'ate (vancan'ate). 1pi: shtavancan'ate (shta-vanca-n'ate). 1 DEJA.
2 DEJA EN PAZ. Ver : yin'ate.

588

vancapajojinat Verbo, Grupo 4. 1s: javancapajojinat (ja-vanca-pajoj-inat). 2s: lhavancapajojinat (lha-vanca-pajojinat). 3s: vancapajojinat (vanca-pajoj-inat). 1pi: shtavancapajojinat (shta-vanca-pajoj-inat). PERFORA. Ver
: yipajojinatsham.

vancapecln Verbo, Grupo 4. 1s: javancapecln (ja-vanca-pecl-n). 2s: lhavancapecln (lha-vanca-peclnn). 3s: vancapecln (vanca-pecl-n). 1pi: shtavancapecln (shta-vanca-pecl-n). 1 USA POR PRIMERA VEZ.
2 ES PRIMERO EN HACER ALGO.
3 SE CASA CON UNA VIRGEN. Ver : yipecln; pecl.

vancapejiyanesh Verbo, Grupo 4. 1s: javancapejiyanesh (ja-vanca-pe-jiyan-e-sh). 2s: lhavancapejiyanesh (lha-vanca-pejiyan-e-sh). 3s: vancapejiyanesh (vanca-pe-jiyan-e-sh). 1pi: shtavancapejiyanesh (shta-vanca-pe-jiyan-e-sh).1 HACE
SABER.
2 INFORMA.
3 HACE QUE ESCUCHE.
4 PROMETE.
5 JURA. pa Lhcaancacle vancapejiyanesh ti nclitchisham pa t'ituuc lhfayish t'un'in el Seor jura alzando ("mostrando
arriba") su diestra poderosa (Isaas 62: 8). Ver : yipe'jayinesh; yipe'ya.

vancapenjan Verbo; Grupo 4. 1s: javancapenjan (ja-vanc-apen-jan). 2s: lhavancapenjan (lha-vanc-apenjan). 3s: vancapenjan (vanc-apen-jan). 1pi: shtavancapenjan (shta-vanc-apen-jan). 1 SATISFACE.
2 SUSTENTA. ...ca nam'apee pa lhtanch'anjayash, ca chi nvi'jatanesh pa lhcootsjat chi' nan t'ajj nava chi t'acum'e
vancapenjan nan lhjunashch'e napi samto ...para que tengan acceso a su propio rgimen jurdico que les garantice la
propiedad de la tierra y otros recursos productivos ("trabajos") en igualdad de derecho con los blancos. Ver
: yapenjan; yape'.

vancapiton Verbo, Grupo 4. 1s: javancapiton (ja-vanca-pito-n). 2s: lhavancapiton (lha-vanca-pito-n). 3s: vancapiton
(vanca-pito-n). 1pi: shtavancapiton (shta-vanca-piton). OCUPA EL TIEMPO DE OTROS. Ver : yipiton; pitoj.

vancapofin Verbo, Grupo 4. 1s: javancapofin (ja-vanca-pofin). 2s: lhavancapofin (lha-vanca-pofin). 3s: vancapofin
(vanca-pofin). 1pi: shtavancapofin (shta-vanca-pofin). HACE SONAR GOLPEANDO. Ver : yipofin.

vancapcjet Verbo, Grupo 4. 1s: javancapcjet (ja-vanca-pcje-t). 2s: lhavancapcjet (lha-vanca-pcjet). 3s: vancapcjet (vanca-pcje-t). 1pi: shtavancapcjet (shta-vanca-pcje-t). 1 ROMPE.
2 QUIEBRA.
3 FRACTURA. Ver : yipcjet.

vancapcj Verbo, Grupo 4. 1s: javancapcj (ja-vanca-pc-j). 2s: lhavancapcj (lha-vanca-pc-j). 3s: vancapcj
(vanca-pc-j). 1pi: shtavancapcj (shta-vanca-pc-j. GOLPEA CON LA MANO. Ver : yipcj.

vancapclen Verbo, Grupo 4. 1s: javancapclen (ja-vanca-pclen). 2s: lhavancapclen (lha-vancapclen). 3s: vancapclen (vanca-pclen). 1pi: shtavancapclen (shta-vanca-pclen). ENGAA CON PROMESAS. Ver
: yipclen.

vancapfiyu Verbo, Grupo 4. 1s: javancapfiyu (ja-vanca-pfiyu). 2s: lhavancapfiyu (lha-vancapfiyu). 3s: vancapfiyu (vanca-pfiyu). 1pi: shtavancapfiyu (shta-vanca-pfiyu). MALDICE. Ver
: yipfiyu; lhavancapfiyujayash;vancapfiyujanaj; vancapfiyujanja.
vancapfiyujanaj Nombre masculino; no poseble. Pl: vancapfiyujanjas (vanca-pfiyu-janja-s). HOMBRE QUE
PROFIERE MALDICIONES. Ver : vancapfiyu; vancapfiyujanja; lhavancapfiyujayash.
vancapfiyujanja Nombre femenino; no poseble. Pl: vancapfiyujanjai (vanca-pfiyu-janja-i). MUJER QUE PROFIERE
MALDICIONES. Ver : vancapfiyu; vancapfiyujanaj; lhavancapfiyujayash.

vancapicj Verbo, Grupo 4. 1s: javancapicj (ja-vanca-picj). 2s: lhavancapicj (lha-vanca-picj). 3s: vancapicj
(vanca-picj). 1pi: shtavancapicj (shta-vanca-picj). CONDUCE DE LA MANO. Ver : yipicj; lhp'ct; yipji.

vancapijat Verbo, Grupo 4. 1s: javancapijat (ja-vanca-pi-jat). 2s: lhavancapijat (lha-vanca-pi-jat). 3s: vancapijat
(vanca-pi-jat). 1pi: shtavancapijat (shta-vanca-pi-jat). LEVANTA. Ver : yipijat; tpichisham.

589

vancap'ts'ejat Verbo, Grupo 4. 1s: javancap'ts'ejat (ja-vanca-p'ts'ejat). 2s: lhavancap'ts'ejat (lha-vancap'ts'ejat). 3s: vancap'ts'ejat (vanca-p'ts'ejat). 1pi: shtavancap'ts'ejat (shta-vanca-p'ts'ejat). SE ALEGRA DE LA
DESGRACIA AJENA. Ver : yip'ts'ejat.

vancapun Verbo, Grupo 4. 1s: javancapun (ja-vanc-apun). 2s: lhavancapun (lha-vanc-apun). 3s: vancapun (vancapun). 1pi: shtavancapun (shta-vanc-apun). 1 RECHAZA.
2 DESPRECIA. Ver : yapun.

vancap'alh ~ vancap'lh Verbo, Grupo 4. 1s: javancap'alh (ja-vanc-ap'alh). 2s: lhavancap'alh (lha-vancap'alh). 3s: vancap'alh (vanc-ap'alh). 1pi: shtavancap'alh (shta-vanc-ap'alh). QUEMA. Ver : yap'alh.

vancap'o Verbo, Grupo 4. 1s: javancap'o (ja-vanca-p'o). 2s: lhavancap'o (lha-vanca-p'o). 3s: vancap'o (vancap'o). 1pi: shtavancap'o (shta-vanca-p'o). 1 CIERRA.
2 TAPA.
3 RELLENA. Ver : yip'o'.

vancasaas Verbo, Grupo 4. 1s: javancasas (ja-vanca-sas). 2s: lhavancasas (lha-vanca-sas). 3s: vancasaas (vancasaas). 1pi: shtavancasas (shta-vanca-sas). ESPANTA. Ver : nisaas; yisaas.

vancasasinat Verbo, Grupo 4. 1s: javancasasinat (ja-vanca-sas-inat). 2s: lhavancasasinat (lha-vanca-sasinat). 3s: vancasasinat (vanca-sas-inat). 1pi: shtavancasasinat (shta-vanca-sas-inat). 1 ENSUCIA.
2 AFEA.
3 HACE COSAS FEAS. pa Dios tsanshi' java lhpcty japi nivacle ojiyis shi' ti vancasasiyanch'e Dios me entrega a
hombres malvados que son criminales (Job 16: 11). Ver : yisasinat. Variante : vancasasiyan.

vancasasiyan Ver : vancasasinat.


vancaseej Verbo, Grupo 4. 1s: javancasej (ja-vanca-sej). 2s: lhavancasej (lha-vanca-sej). 3s: vancaseej (vancaseej). 1pi: shtavancasej (shta-vanca-sej). CORTA. Ver : yiseej.

vancasichat Verbo, Grupo 5. 1s: javancasichat (ja-vanca-sichat). 2s: lhavancasichat (lha-vanca-sichat). 3s: vancasichat
(vanca-sichat). 1pi: shtavancasichat (shta-vanca-sichat). SACUDE. Ver : yisichat.

vancasooj Verbo, Grupo 4. 1s: javancasoj (ja-vanca-soj). 2s: lhavancasoj (lha-vanca-soj). 3s: vancasooj (vancasooj). 1pi: shtavancasoj (shta-vanca-soj). Pl: vancasoojja'ne (vanca-sooj-ja'ne). COSECHA MAZ. Lit: tira del
cabello ja nivacle vacasooj el nivacle cosech el maz. japi nivacle vancasoojja'ne los nivacle cosecharon maz. vooi ti
nalhu ti vancasoojja'ne pa yichi ts'ivee lhpa c'utsja' al da siguiente invitaron a la anciana para ir a cosechar con
ellos. Ver : yisooj;tatsooj.

vancashamitjat Verbo, Grupo 4. 1s: javancashamitjat (ja-vamca-sham-it-jat). 2s: lhavancashamitjat (lha-vamca-shamit-jat). 3s: vancashamitjat (vamca-sham-it-jat). 1pi: shtavancashamitjat (shta-vamca-sham-it-jat). 1 DA GUSTO.
2 ALEGRA. pa lhc'ovat pa Dios lhc'ovat ti vancashamitjat el trono de Dios es un trono que alegra. Ver
: yishamitjat; nisham.
vancashanit ~ vancashanat Verbo, Grupo 4. Lit: javancashanit (ja-vanca-shan-it) ~ javancashanat (ja-vanca-shanat) 1s: lhavancashanit (lha-vanca-shan-i) ~ lhavancashanat (lha-vanca-shan-at). 2s: vancashanit (vanca-shan-it) ~
vancashanat (vanca-shan-at). 3s: shtavancashanit (shta-vanca-shan-it) ~ shtavancashanat (shta-vanca-shanat). 1 TRANQUILIZA.
2 CONSUELA.
3 HACE CALLAR. pa lhech vancashantesh pa lhtacshinjayash papi lhtatvelhavot'esh pa nivatcacujayasha l es el
consolador de la iglesia ("pone fin a la tristeza de la comunidad que no duda"). pa Espritu Santo vancashanat el Espritu
Santo consuela (es consolador). c'usem'in papi vancashantesh pa vatvc, papi lhech yit'esha jayu ja Dios ti yitst'ajesh
ti lhclesesh felices los que trabajen por la paz ("hacen callar su ira"), porque se llamarn hijos de Dios (San Mateo 4:
9). Ver : shan; yishanit ~ yishanat.

590

vancashayan Verbo, Grupo 4. 1s: javancashayan (ja-vanca-sha-yan). 2s: lhavancashayan (lha-vanca-shayan). 3s: vancashayan (vanca-sha-yan). 1pi: shtavancashayan (shta-vanca-sha-yan). PAGA. Ver : yishayan.

vancashiyan Verbo, Grupo 4. 1s: javancashiyan (ja-vanca-shiyan). 2s: lhavancashiyan (lha-vancashiyan). 3s: vancashiyan (vanca-shiyan). 1pi: shtavancashiyan (shta-vanca-shiyan). MEZQUINA. ve'lheesh ca ni
avancashiyana, ve'lheesh ca na avelha pa nivacleicha siempre das preferencia a otro ("no mezquins [con los dems]"),
siempre que no es tu pariente. Ver : yishiyan.

vancashtilh Verbo, Grupo 4. 1s: javancashtilh (ja-vanc-ashtilh). 2s: lhavancashtilh (lha-vanc-ashtilh). 3s: vancashtilh
(vanc-ashtilh). 1pi: shtavancashtilh (shta-vanc-ashtilh). COSE. lha mimi yichenesh na vatvancashtilhjat ti
vancashtilhmam usa hilo/ una aguja para coser. na samto vancashtilhesh lha vancashtilh lhavaatsha el blanco cose
con mquina de coser. vana'sheiin ja lhpyich japi elechei ti vancashtilh, tatai'in, yucuveyan shita pasa por la casa de
las hermanas (alemanas) para coser, cocinar y hacer pan. Ver
: yashtilh; lhavancashtilhja'vat; lhavancashtilhjat; lhavancashtilhjate.

vancashtilh lhavaatsha Nombre femenono; no poseble. MQUINA DE COSER. Lit: cose por s misma na samto
vancashtilhesh lha vancashtilh lhavaatsha el blanco cose con mquina de coser. Ver : vancashtilh.

vancataash Verbo, Grupo 4. 1s: javancatash (ja-vanca-tash). 2s: lhvancatash (lh-vanca-tash). 3s: vancataash (vancataash). 1pi: shtavancatash (shta-vanca-tash). ECHA DE MENOS. Ver : yitaash ~ yita'sh ~ yitash.

vancatamp'oijat Verbo, Grupo 4. 1s: javancatamp'oijat (ja-vanca-tamp'oi-jat). 2s: lhavancatamp'oijat (lha-vancatamp'oi-jat). 3s: vancatamp'oijat (vanca-tamp'oi-jat). 1pi: shtavancatamp'oijat (shta-vanca-tamp'oi-jat). HACE
EXTRAAR.Ver : yitamp'oijat; nitamp'o'yem.

vancatapjalh Verbo, Grupo 4. 1s: javancatapjalh (ja-vanca-tapjalh). 2s: lhavancatapjalh (lha-vancatapjalh). 3s: vancatapjalh (vanca-tapjalh). 1pi: shtavancatapjalh (shta-vanca-tapjalh). 1 MANEA.
1 ATA LAS PATAS DELANTERAS.
3 ATA LOS PIES. Ver : yitapjalh; lhavancatapjalhit.

vancatapjalhit Nombre masculino; posedo. 1s: yivancatapjalhit (yi-vanca-tapjalh-it). 2s: avancatapjalhit (a-vancatapjalh-it). 3s: lhavancatapjalhit (lha-vanca-tapjalh-it). 1pi: casvancatapjalhit (cas-vanca-tapjalhit). Pl: vatvancatapjalhites (yi-vanca-tapjalh-it-es). forma no poseda: vatvancatapjalhit (vat-vanca-tapjalh-it). 1 SU
MANEA.
2 SU ATADURA.
3 SUS ESPOSAS. Ver : vancatapjalh.
vancatashanjanaj Nombre masculino; no poseble. Pl: vancatashanjanjas (vanca-tashan-janja-s). HOMBRE
CODICIOSO. Ver : vancatashanjanja; vancataash; yitaash ~ yita'sh ~ yitash.

vancatashanjanja Nombre femenino; no poseble. Pl: vancatashanjanjai (vanca-tashan-janja-i). MUJER


CODICIOSA. Ver : vancatashanjanaj; vancataash; yitaash ~ yita'sh ~ yitash.

vancatatsj Verbo, Grupo 4. 1s: javancatatsj (ja-vanca-tatsj). 2s: lhavancatatsj (lha-vanca-tatsj). 3s: vancatatsj
(vanca-tatsj). 1pi: shtavancatatsj (shta-vanca-tatsj). 1 AFILA.
2 SACA PUNTA. Ver : yitatsj.

vancateej Verbo, Grupo 4. 1s: javancateej (ja-vanva-teej). 2s: lhavacanteej (lha-vanca-teej). 3s: vancateej (vancateej). 1pi: shtavancateej (shta-vanca-teej). 1 ENGAA.
2 TRAICIONA. pa niyisnatshelh ca vancateejshelhshiin shi' ca yijts'clnshelh'in papu cava Dios lhasinc no procedemos
con astucia, falsificando la palabra de Dios (2 Corintios 4: 2). Ver : teej.

vancateshiyan Verbo, Grupo 4. 1s: javancateshiyan (ja-vanca-tesh-iyan). 2s: lhavancateshiyan (lha-vanca-teshiyan). 3s: vancateshiyan (vanca-tesh-iyan). 1pi: shtavancateshiyan (shta-vanca-tesh-iyan). PERJUDICA. Ver
: yiteshiyan.

vancatis Verbo, Grupo 4. 1s: javancatis (ja-vanca-tis). 2s: lhavancatis (lha-vanca-tis). 3s: vancatis (vancatis). 1pi: shtavancatis (shta-vanca-tis). 1 DA.

591

2 REGALA.
3 OBSEQUIA.
4 CONVIDA. Ver : tis.

vancatojon Verbo, Grupo 4. 1s: javancatojon (ja-vanca-tojon). 2s: lhavancatojon (lha-vanca-tojon). 3s: vancatojon
(vanca-tojon). 1pi: shtavancatojon (shta-vanca-tojon). 1 GUA.
2 CONDUCE.
3 LLEVA DE LA MANO. Ver : yitojon.

vancatijat Verbo, Grupo 4. 1s: javancatijat (ja-vanca-ti-jat). 2s: lhavancatijat (lha-vanca-ti-jat). 3s: vancatijat
(vanca-ti-jat). 1pi: shtavancatijat (shta-vanca-ti-jat). 1 INFORMA.
2 HACE RECORDAR.
3 HACE SABER.
4 ENGAA. pa ojey shi' pa niysa'sha'ne yinjt ti t'ta'yesh pava lhcuts'ajinc; yivmjatshamjop'in pava lhtsjey pa
vancatyjatesha pava lhfanishesh pava lhafoc shi' t'apayesh pava lhpaschey el hombre malvado y perverso camina
contando mentiras ("camina con sus mentiras") ; guia un ojo ("los ojos"), sacude los pies ("hace saber lo que hace con sus
pies") y seala con el dedo ("sus dedos") (Proverbios 6: 12-13). pava yaashchishamch'e vancatyjatjulh pa Cristo
nintsavalh papi cacujanjas vooy papi nivacle ujesh ti religiosos las advertencias ms severas de Cristo no eran para los no
creyentes sino para las personas muy religiosas. Ver : yitijat.

vancatn Verbo, Grupo 4. 1s: javancatn (ja-vanca-tn). 2s: lhavancatn (lha-vanca-tn). 3s: vancatn (vancatn). 1pi: shtavancatn (shta-vanca-tn). 1 MASCA.
2 ROMPE CON LOS DIENTES. Ver : yitn; tnjan.
vancatquit Verbo, Grupo 4 (?solo en tercera persona). 3s: vancatquit (vanca-tquit). 1 ENVENENA.
2 ES TXICO. tanchavatiy pa plomo ti vancatquit hay que tener cuidado con el plomo, porque es txico. Ver : yitquit.

vancatschat Verbo, Grupo 4. 1s: javancatschat (ja-vanca-ts-chat). 2s: lhavancatschat (lha-vanca-tschat). 3s: vancatschat (vanca-ts-chat). 1pi: shtavancatschat (shta-vanca-ts-chat). CUELA. Ver
: yitschat; lhavancatsjanjat;ttschatjan.

vancatujaclan Verbo, Grupo 4. 1s: javancatujaclan (ja-vanca-tujaclan). 2s: lhavancatujaclan (lha-vancatujaclan). 3s: vancatujaclan (vanca-tujaclan). 1pi: shtavancatujaclan (shta-vanca-tujaclan). 1 ES RESPETUOSO.
2 TIENE DELICADEZA. Ver : yitujaclan.

vancatulhiyan Verbo, Grupo 4. 1s: javancatulhiyan (ja-vanca-tulh-iyan). 2s: lhavancatulhiyan (lha-vanca-tulhiyan). 3s: vancatulhiyan (vanca-tulh-iyan). 1pi: shtavancatulhiyan (shta-vanca-tulh-iyan). HACE ESPERAR HASTA
LA NOCHE. Ver : yitulhiyan.

vancatumjat Verbo, Grupo 4. 1s: javancatumjat (ja-vanca-tum-jat). 2s: lhavancatumjat (lha-vanca-tumjat). 3s: vancatumjat (vanca-tum-jat). 1pi: shtavancatumjat (shta-vanca-tum-jat). 1 DEJA ENCINTA.
2 PREA.
3 HACE CONCEBIR. Ver : yitumjat.

vancat'ijj Verbo, Grupo 4. 1s: javancat'ijj (ja-vanca-t'ijj). 2s: lhavancat'ijj (lha-vanca-t'ijj). 3s: vancat'ijj (vancat'ijj). 1pi: shtavancat'ijj (shta-vanca-t'ijj). PEGA A PUETAZOS. Ver : yit'ijj.

vancat'iyjat Verbo, Grupo 4. 1s: javancat'iyjat (ja-vanca-t'iy-jat). 2s: lhavancat'iyjat (lha-vanca-t'iy-jat). 3s: vancat'iyjat
(vanca-t'iy-jat). 1pi: shtavancat'iyjat (shta-vanca-t'iy-jat). 1 HACE MUDAR.
2 TRASPLANTA.
3 CONTAGIA. Ver : yit'iyjat.

vancat'ovos Verbo, Grupo 5. 1s: javancat'ovos (ja-vanca-t'ovos). 2s: lhavancat'ovos (lha-vanca-t'ovos). 3s: vancat'ovos
(vanca-t'ovos). 1pi: shtavancat'ovos (shta-vanca-t'ovos). CORTA. Ver : yit'ovos; yit'ovosit; nivancat'ova(t)sjatsu.

vancat'u Verbo, Grupo 4. 1s: javancat'u (ja-vanca-t'u). 2s: lhavancat'u (lha-vanca-t'u). 3s: vancat'u (vancat'u). 1pi: shtavancat'u (shta-vanca-t'u). EMPUJA. Ver : yit'uu.

592

vancatsecllh Verbo, Grupo 4. 1s: javancatsecllh (ja-vanca-tsecllh). 2s: lhavancatsecllh (lha-vancatsecllh). 3s: vancatsecllh (vanca-tsecllh). 1pi: shtavancatsecllh (shta-vanca-tsecllh). 1 QUEMA.
2 ENCIENDE.
3 PRENDE. Ver : yitse'cllh.

vancatsefesh Verbo, Grupo 4. 1s: javancatsefesh (ja-vanca-tsefesh). 2s: lhavancatsefesh (lha-vancatsefesh). 3s: vancatsefesh (vanca-tsefesh). 1pi: shtavancatsefesh (shta-vanca-tsefesh). 1 PINCHA.
2 HINCA.
3 PERFORA.
4 PONE UNA INYECCIN.
5 PESCA CON FLECHA. shtavancacunjan, shtavancatsefesh, shtavancach'an shta nosotros pezcamos con anzuelo,
(pezcamos) con flecha, y (pescamos) tambin con red. Ver : yitsefesh.

vancatsemaj Verbo, Grupo 4. 1s: javancatsemaj (ja-vanca-tsemaj). 2s: lhavancatsemaj (lha-vancatsemaj). 3s: vancatsemaj (vanca-tsemaj). 1pi: shtavancatsemaj (shta-vanca-tsemaj). 1 LEVANTA.
2 PLANTA. Ver : yitsemaj.

vancatsepjalh Verbo, Grupo 4. 1s: javancatsepjalh (ja-vanca-tsepjalh). 2s: lhavancatsepjalh (lha-vancatsepjalh). 3s: vancatsepjalh (vanca-tsepjalh). 1pi: shtavancatsepjalh (shta-vanca-tsepjalh). COSE. Ver
: yitsepjalh; vancatsepjalh lhavaatsha; yivancatsepjalh(jan)jayan.
vancatsepjalhjanjayan Verbo, Grupo 4. 1s: javancatsepjalhjanjayan (ja-vanca-tsepjalh-janjayan). 2s: lhavancatsepjalhjanjayan (lha-vanca-tsepjalh-jan-jayan). 3s: vancatsepjalhjanjayan (vanca-tsepjalh-janjayan).1pi: shtavancatsepjalhjanjayan (shta-vanca-tsepjalh-jan-jayan). HACE COSER. Sinn
: vancatsepjalhjayan. Ver : vancatsepjalh; vancatsepjalhjayan.

vancatsepjalhjayan Verbo, Grupo 4. 1s: javancatsepjalhjayan (ja-vanca-tsepjalh-jayan). 2s: lhavancatsepjalhjayan


(lha-vanca-tsepjalh-jayan). 3s: vancatsepjalhjayan (vanca-tsepjalh-jayan). 1pi: shtavancatsepjalhjayan (shta-vancatsepjalh-jayan). HACE COSER. Sinn : vancatsepjalhjanjayan. Ver : vancatsepjalh; vancatsepjalhjanjayan.

vancatsepjalh lhavaatsha Nombre femenino; no poseble. Pl: vancatsepjalh lhavaatsha (vanca-tsepjalh lhavaatsha). MQUINA DE COSER. Lit: cose ella/si-misma Ver : vancatsepjalh.

vancatstjat Verbo, Grupo 4. 1s: javancatstjat (ja-vanca-tst-jat). 2s: lhavancatstjat (lha-vanca-tstjat). 3s: vancatstjat (vanca-tst-jat). 1pi: shtavancatstjat (shta-vanca-tst-jat). 1 ENDEREZA.
2 SE ENDEREZA. Ver : yitstjat.

vancats'anatshiyan Verbo, Grupo 4. 1s: javancats'anatshiyan (ja-vanca-ts'anat-shi-yan). 2s: lhavancats'anatshiyan (lhavanca-ts'anat-shi-yan). 3s: vancats'anatshiyan (vanca-ts'anat-shi-yan). 1pi: shtavancats'anatshiyan (shta-vancats'anat-shi-yan). 1 PEGA.
2 ENCOLA.
3 ENGOMA. Ver : yits'anatshiyan.

vancats'ayan Verbo, Grupo 4. 1s: javancats'ayan (ja-vanca-ts'a-yan). 2s: lhavancats'ayan (lha-vanca-ts'ayan). 3s: vancats'ayan (vanca-ts'a-yan). 1pi: shtavancats'ayan (shta-vanca-ts'a-yan). 1 AGREGA.
2 HACE ACOMPAAR. Ver : yits'ayan.

vancavapenjat Verbo, Grupo 4. 1s: javancavapenjat (ja-vanca-vapen-jat). 2s: lhavancavenjat (lha-vanca-vapenjat). 3s: vancavapenjat (vanca-vapen-jat). 1pi: shtavancavapenjat (shta-vanca-vapen-jat). 1 CAUSA VERGENZA
A OTRO.
2 DA VERGENZA A OTRO. ca natajshi pa necjc ti vancavapenjat'in pa nivntyitesh ti yic'amensha'ne su un nio
vive avergonzado, aprender a sentirse culpable. Ver : yivapenjat.

vancava'matan Verbo, Grupo 4. 1s: javancava'matan (ja-vanca-va'mat-an). 2s: lhavancava'matan (lha-vanca-va'matan). 3s: vancava'matan (vanca-va'mat-an). 1pi: shtavancava'matan (shta-vanca-va'mat-an). 1 CAUSA UN
DISGUSTO.
2 FASTIDIA. Ver : va'mat; va'matan.

593

vancavclanjat Verbo, Grupo 4. 1s: javancavclanjat (ja-vanca-vclan-jat). 2s: lhavancavclanjat (lha-vanca-vclanjat). 3s: vancavclanjat (vanca-vclan-jat). 1pi: shtavancavclanjat (shta-vanca-vclan-jat). 1 CREA.
2 ENGENDRA.
3 INHIBE.
4 CAUSA PNICO. Ver : yivclanjat.

vancavenchat Verbo, Grupo 4. 1s: javancavenchat (ja-vanca-ven-chat). 2s: lhavancavenchat (lha-vanca-venchat). 3s: vancavenchat (vanca-ven-chat). 1pi: shtavancavenchat (shta-vanca-ven-chat). 1 SEPARA.
2 APARTA.
3 SEGREGA.
4 MARGINALIZA. Ver : yivenchat.

vancave'lhan Verbo, Grupo 4 (chequear). 1s: javancave'lhan (ja-vanca-ve'lha-n). 2s: lhavancave'lhan (lha-vanca-ve'lhan). 3s: vancave'lhan (vanca-ve'lha-n). 1pi: shtavancave'lhan (shta-vanca-ve'lha-n). 1 USA UNA SOLA VEZ.
2 EST SOLO CON. nan lhjunash ti vancave'lhanjop ts'ivee pa iseemjop ti lhech lhfanisheshlhavach nava yijutey ja
Lhcaanvacle cada uno siga viviendo en la situacin que le asign el Seor (1 Corintios 7: 17). Ver : yive'lhan.

vancavi'sinatesh Verbo, Grupo 4. 1s: javancavi'sinatesh (ja-vanca-vi's-inat-e-sh). 2s: lhavancavi'sinatesh (lha-vanca-vi'sinat-e-sh). 3s: vancavi'sinatesh (vanca-vi's-inat-e-sh). 1pi: shtavancavi'sinatesh (shta-vanca-vi's-inat-e-sh). DEJA A
UNO SOLO EN SU TRABAJO. Ver : vatvi'sinatesh; yivi'sinat; viis; niviisjat.

vancavocjetshi Verbo, Grupo 4. 1s: javancavocjetshi (ja-vanca-vo-cjet-shi). 2s: lhavancavocjetshi (lha-vanca-vo-cjetshi). 3s: vancavocjetshi (vanca-vo-cjet-shi). 1pi: shtavancavocjetshi (shta-vanca-vo-cjet-shi). DESNUCA. Ver
: yivocjet.

vancavo'c'jat Verbo, Grupo 4. 1s: javancavo'c'jat (ja-vanca-vo'c'-jat). 2s: lhavancavo'c'jat (lha-vanca-vo'c'jat). 3s: vancavo'c'jat (vanca-vo'c'-jat). 1pi: shtavancavo'c'jat (shta-vanca-vo'c'-jat). 1 CORTA EL PELO.
2 ESQUILA.
3 PELA. Ver : lhavancavo'c'jat; yivo'c'; lhavo'c'ayish.

vancavo'matan Verbo, Grupo 4. 1s: javancavo'matan (ja-vanca-vo'mat-an). 2s: lh(a)vancavo'matan (lh[a]-vancavo'mat-an). 3s: vancavo'matan (vanca-vo'mat-an). 1pi: shtavancavo'matan (shta-vanca-vo'mat-an). 1 HIERE.
2 LASTIMA. pa yatuyansham lhashic ti yit'esh'in java vancavo'matane(sh)sha'ne de su boca fluye baba, de sus labios
espada (Salmo 59: 8). Ver : yivo'matan; vo'mat; lhavo'mat; vatvo'matan.

vancavlhjat Verbo, Grupo 4. 1s: javancavlhjat (ja-vanca-vlh-jat). 2s: lhavancavlhjat (lha-vanca-vlhjat). 3s: vancavlhjat (vanca-vlh-jat). 1pi: shtavancavlhjat (shta-vanca-vlh-jat). HACE TREPAR. Ver : yivlhjat.

vancavm Verbo, Grupo 4. 1s: javancavm (ja-vanca-vm). 2s: lhavancavm (lha-vanca-vm). 3s: vancavm (vancavm). 1pi: shtavancavm (shta-vanca-vm). 1 PIERDE ALGO.
2 ABANDONA A SU CNYUGE.
3 COMETE ADULTERIO.
4 DIVORCIA. pa ca nataj'e papu ca nanvancavmjayuesh lhpa lhch'acfa, pa nijutey pa lhqu'isjayanach t'ajuya papu ti
vancavm quien repudie a su mujer que le d acta de divorcio (San Mateo 5: 31). taj ti yivaatsha jayeetshelh'a ca
nicaajtaj papi yovalhch'e lhpa cjecl ti yisvun, pa lhech apis ti lhcachi'shi ca nivancavm pues yo les digo que quien
mira a una mujer desendola ya ha cometido adulterio con ella en su corazn (San Mateo 5: 28). Ver
: yivm;vatvncavmjayash; yivancavmjatsu ~ yivancavmjayu. Variante : vncavm.

vancavujuichat Verbo, Grupo 4. 1s: javancavujuichat (ja-vanca-vujui-chat). 2s: lhavancavujuichat (lha-vanca-vujuichat). 3s: vancavujuichat (vanca-vujui-chat). 1pi: shtavancavujuichat (shta-vanca-vujui-chat). 1 APARTA.
2 RECHAZA A UN PARIENTE. Ver : yivujuichat.

vancavuyan Verbo, Grupo 4. 1s: javancavuyan (ja-vanca-vu[i]-yan). 2s: lhavancavuyan (lha-vanca-vu[i]yan). 3s: vancavuyan (vanca-vu[i]-yan). 1pi: shtavancavuyan (shta-vanca-vu[i]-yan). 1 TAPA.
2 ABRIGA. javancavuyanshi na fetyanilh yo tapo con la frazada. Ver : yi'vuiyan ~ yi'vuyan.

594

vancayalhimatan Verbo, Grupo 4. 1s: javancayalhimatan (ja-vanca-yalh-imat-an). 2s: lhavancayalhimatan (lha-vancayalh-imat-an). 3s: vancayalhimatan (vanca-yalh-imat-an). 1pi: shtavancayalhimatan (shta-vanca-yalh-imatan).PERJUDICA EN LA RESPIRACIN. Ver : yiyalhimatan.

vancayalhiyan Verbo, Grupo 4. 1s: javancayalhiyan (ja-vanca-yalh-iyan). 2s: lhavancayalhiyan (lha-vanca-yalhiyan). 3s: vancayalhiyan (vanca-yalh-iyan). 1pi: shtavancayalhiyan (shta-vanca-yalh-iyan). 1 HACE RESPIRAR.
2 INFLA.
3 SOPLA. Ver : yalhiyan.

vancayofjat Verbo, Grupo 4. 1s: javancayofjat (ja-vanca-yof-jat). 2s: lhavancayofjat (lha-vanca-yof-jat). 3s: vancayofjat
(vanca-yof-jat). 1pi: shtavancayofjat (shta-vanca-yof-jat). 1 ASUSTA.
2 SORPRENDE. Ver : yiyofjat.

vancayjayan Verbo, Grupo 4. 1s: javancayjayan (ja-vanca-y-jayan). 2s: lhavancayjayan (lha-vanca-yjayan). 3s: vancayjayan (vanca-y-jayan). 1pi: shtavancayjayan (shta-vanca-yjayan). 1 DA DE BEBER.
2 ABREVA. Ver : yiyjayan.

vanca'vujuichit Verbo, Grupo 4. 1s: javanca'vujuichit (ja-vanca-'vujui-chit). 2s: lhavanca'vujuichit (lha-vanca-'vujuichit). 3s: vanca'vujuichit (vanca-'vujui-chit). 1pi: shtavanca'vujuichit (shta-vanca-'vujui-chit). DA EN PROPIEDAD.

vanca'vunayan Verbo, Grupo 4. 1s: javanca'vunayan (ja-vanca-'vuna-yan). 2s: lhavanca'vunayan (lha-vanca-'vunayan). 3s: vanca'vunayan (vanca-'vuna-yan). 1pi: shtavanca'vaunayan (shta-vanca-'vuna-yan). DA DE COMER
CARNE O PESCADO. Ver : ta'vunai.

vanctsi Verbo, Grupo 4. 1s: javanctsi (ja-vanc-tsi). 2s: lhavanctsi (lha-vanc-tsi). 3s: vanctsi (vanctsi). 1pi: shtavanctsi (shta-vanc-tsi). DERRAMA. Ver : ytsi.

vancufan Verbo, Grupo 4. 1s: javancufan (ja-van-cufa-n). 2s: lhavancufan (lha-van-cufa-n). 3s: vancufan (van-cufan). 1pi: shtavancufan (shta-van-cufa-n). COMPARTE. nyjeshch'e papin lhacch'eivot ti vancufan vitsha siguen la
costumbre de sus antepasados de compartir. isjop ca avancufanshelh pa lhaichavalhjayash ti lhetnch'e java
lhqu'isjayanjas pods compartir su(s) pensamiento(s) leyendo sus libros. papi caajem pa tuj, nivancufanshelh pa lhc
pan yiyipcun el que tenga de comer, comparta su comida con el que tiene hambre. shtat'esh ca shtavancufanelh japi
samto queremos participar en la vida del hombre blanco. pa Fitsc'yich vancufaneshelh napi nivacle pava
nishamesh'in, chi' shita pava vatcliyitesh, vanujumatsineshsha'ne pa lhamanlhajayash Dios comparte con los hombres
su alegra y sus sufrimientos, y protege la vida de ellos. isjop shta ca shtavancufaneshelh napi palavai pa
nivatcacojayasha t'lha pa cascaanvaclevatam podemos compartir tambin con los paraguayos la fe que proviene de
nuestro Seor. pa'lhech ti lhapa'esh ti lhcat'i'esh ti vancufaneshsha'ne ellos solamente (tomaban) el caldo que
repartan. vancufanelh'in papi nivacle, ni t'iyiisheei ca nteshiyanesh pava yilhquitajesh'in lhapesh lhn cooperaba
con los hombres, ya no les gastaba las bromas perjudiciales de antes. Ver : tcufai.

vancuyit Verbo, Grupo 4. 2s: javaancuyit (ja-vaancuyit). 3s: lhavaancuyit (lha-vaancuyit). 1pi: vancuyit
(vancuyit). Pl: shtavaancuyit (shta-vaancuyit). 1 RESISTE LA TENTACIN.
2 SE DOMINA.
3 LE APETECEN COMIDAS QUE NO SON DISPONIBLES. Note: en esta ltima acepcin, lleva el sufijo -a me apetecen
comidas que no son disponibles tajulhei ti ninfiiyjulh tlh'ejop ti ni nasnatesh nishameshlhavach ti vancuyit shi'
tach'anlhavne lhavaatsha. ms vale que no se arriesguen a hacerlo, se alegran por su autocontrol y respecto de s
mismos

vancu' Verbo, Grupo 4. 1s: javancu (ja-vanc-u). 2s: lhavancu (lha-vanc-u). 3s: vancu' (vanc-u'). 1pi: shtavancu (shtavanc-u). 1 LANZA.
2 ARROJA.
3 SIEMBRA. Note: en esta ltima acepcin, se usa generalmente con el sufijo -qu'e/-ch'e o -shi'/-ji'
4 ENLAZA CON LAZO. Note: con el sufijo -sham/-jam

595

5 TIE. Note: con el sufijo -sham/-jam o -shi/-ji


6 EMPUJA. javantiyitesh shita pa lhanfanash pava vatalhjiy ti vancu'jam aprend tambin el proceso de teir hilos. vooi
pa tashinshtaj lhsaash ni shtavancuji' no teimos la lana de oveja. avaatsheelh ti ujesh ti lhavancutajesh taj ti tiqu'in
pa lhanclaneelhshi ustedes siembran mucho, pero cosechan poco (Ageo 1: 6). ve'lhaa lhpa ca shtavancuji, ve'lhaa lhpa
ca shtanashclaf sembraremos en un solo lugar, haremos juntos un solo cerco. tojshic'oya ti taaj pa c'lheem tatsha ti
vancu'ji luego cuando llova, les era fcil sembrar. tajulhei ca avancuelh, uelhch'een pava acloj vatcjiyanchei! es
necesario que ustedes siembren, planten muchas siembras! pan vancuji' pa lhcac'ovat pa yamey jayu ti caaj pa tuj ti
c'amnlhaesh taj ti vooy pa yitjnjatayech pa c'amnlhaesh jayu pa lhts'aclayash el que cultiva su campo se saciar
("vendr [el tiempo cuando] tendr de comer para sustentarse"), el perezoso se hartar de miseria (Proverbios 28: 19). caaj
papi ni nancaaisiyueesh cavque teiya ti ni lhc'aplhueeshjop ca nvancu papu a algunos no les gust eso, pues no era
tiempo de sembrar esos cultivos. nisana'sesh lhacm'a pava lhfanishesh ti vancu' repitieron todo lo que l hizo para
sembrar. ti lhavaclhiteshelh ti lhavancu'elh, pa ovalheichisham na vs, pa aalhshelhei papi jcl Lhai ca
nanchenelh'ai pa tsha'nu cuando ustedes terminen de sembrar, tienen que mirar al cielo para pedirles a los jcl Lhai que
les manden la lluvia. Ver : yu'.

vancu'c'at Verbo, Grupo 4. 1s: javancu'c'at (ja-vanc-u'c'at). 2s: lhavancu'c'at (lha-vanc-u'c'at). 3s: vancu'c'at (vancu'c'at). 1pi: shtavancu'c'at (shta-vanc-u'c'at). EXTIENDE PARA SECAR. Ver : yu'c'at.

vanc'aacju Verbo, Grupo 4. 1s: javanc'acju (ja-vanca-cju). 2s: lhavanc'acju (lha-vanca-cju). 3s: vanc'aa-cju (vancaacju). 1pi: shtavanc'acju (shta-vanca-cju). SALUDA. Ver : yicju'.

vanc'aatju Verbo, Grupo 4. 1s: javanc'atju (ja-vanca-tju). 2s: lhavanc'atju (lha-vanca-tju). 3s: vanc'aa-tju (vancaatju). 1pi: shtavanc'atju (shta-vanca-tju). PERFORA. Ver : yitju'; lhavanc'atjujat.

vanc'aatsjulh1 Verbo, Grupo 4. 1s: javanc'atsjulh (ja-vanc'a-tsjulh). 2s: lhavanc'atsjulh (lha-vanc'atsjulh). 3s: vanc'aatsjulh (vanc'aa-tsjulh). 1pi: shtavanc'atsjulh (shta-vanc'a-tsjulh). 1 CUENTA.
2 CALCULA. ni ntanlhavam lhai'yaash ti ni i'a ca nt'yish ca nvanc'atsjulh no se quej porque no estaba seguro de sus
clculos ("que saba que conte"). nitamp'iyeshyem ti yit'yish ti vanc'aatsjulh se admira de que ellos saben contar. Ver
: yitsjuulh; vatvanc'atsjulhja'vat; lhvanc'atsjulhjate.

vanc'aatsjulh2 Nombre masculino; no poseble. NUMERADOR. Note: neologismo pa vanqu'etn nclit pa tuc'a pava
t'i'yas, vooi pa vanc'aatsjulh nclit pa t'ajj t'i'yas el denominador seala cuntas partes hay, y el numerador seala el
nmero total de partes. Ver : vanc'aatsjulh.

vanc'acjo Verbo, Grupo 4. 1s: javanc'acjo (ja-van-c'acjo). 2s: lhavanc'acjo lha-van-c'acjo). 3s: vanc'acjo (vanc'acjo). 1pi: shtavanc'acjo (shta-van-c'acjo). SE REVUELCA. Lit: se comporta como el tatu bolita meelh ti yi'van pa
tsich'e ja Jess pa t'acum'e ja nctech ti ytjatyesha cotsjaat, pa vanc'ocjoqu'een cotsjaat pa tlhch'e lhashi java
lhatuc en cuanto el esprito lo vio, sacudi con violencia al muchacho que cay a tierra y se revolcaba echando espuma por
la boca (San Marcos 9: 20). Ver : c'acjo.

vanc'cleesh Verbo, Grupo 4. 1s: javanc'clesh (ja-van-c'o-clesh). 2s: lhavanc'clesh (lha-van-c'o-clesh). 3s: vanc'cleesh
(van-c'-cleesh). 1pi: shtavanc'clesh (shta-van-c'-clesh). SE LIMPIA DESPUS DE DEFECAR. Lit: se-culo-limpiaVer
: lhac'o'; yicleesh.

vanc'jeech Verbo, Grupo 4. 1s: javanc'jech (ja-vanc'-jech). 2s: lhavanc'jech (lha-vanc'-jech). 3s: vanc'jeech
(vanc'-jeech). 1pi: shtavanc'jech (shta-vanc'-jech). 1 DESCUERA.
2 DESOLLA.
3 DESPELLEJA. Ver : yjeech; lhavanc'jechja'vat.

vanc'cfa Verbo, Grupo 4. 1s: javanc'cfa (ja-vanc'-cfa). 2s: lhavanc'cfa (lha-vanc'-cfa). 3s: vanc'cfa (vanc'cfa). 1pi: shtavanc'cfa (shta-vanc'-cfa). ATA. Ver : ycfa'; yivanc'cfajatsu; lhavanc'cfajat.

vanc'iche Verbo, Grupo 4. 1s: javanc'iche (ja-vanc'-i-che). 2s: lhavanc'iche (lha-vanc'-i-che). 3s: vanc'iche
(vanc'-i-che). 1pi: shtavanc'iche (shta-vanc'-i-che). 1 LLEVA.

596

2 GUA.
3 CONDUCE. Ver : yiche.

vanc''yan Verbo, Grupo 4. 1s: javanc''yan (ja-vanc'-'y-an). 2s: lhavanc''yan (lha-vanc'-'y-an). 3s: vanc''yan
(vanc'-'y-an). 1pi: shtavanc''yan (shta-vanc'-'y-an). 1 CONDUCE.
2 ACOMPAA.
3 LLEVA. meelh ti tatvaych'aclaj ja Pedro pa yivanjulh ti yijoqu'esha'ne ja vat'eyjatsjanach jan ya'shesh ti yen ja Jess, j
lhech ve'lha yielh'e ja Jess ti tsaccunch'e, jlhechesh ti niysesh ti yit'esh: Lhcaanvacle, she papuque
vanc'oyanjan'ay jayu? cuando Pedro se volvi, vio que le segua el discpulo amado de Jess, el que estaba con l durante
la cena y le haba preguntado: quin es el que te acompaa? (San Juan 21: 20). lhapa shalhajulh vanc''yanjanyiy ya se
est acercando el que me va a acompaar. Ver : y'yan; nichi; n'yua; vanc'iche; tanicheelh; t'yai.

vanc''yit Verbo, Grupo 4. 1s: javanc''yit (ja-vanc'-'y-it). 2s: lhavanc''yit (lha-vanc'-'y-it). 3s: vanc''yit (vanc'-'yit). 1pi: shtavanc''yit (shta-vanc'-'y-it). DAA A PROPSITO. Ver : y'yiy.

vanc'umaaj Verbo, Grupo 4. 1s: javanc'umaj (ja-van-c'umaj). 2s: lhavanc'umaj (lha-van-c'umaj). 3s: vanc'umaaj (vanc'umaaj). 1pi: shtavanc'umaj (shta-van-c'umaj). 1 SE VUELCA HACIA ABAJO.
2 CAE DE BRUCES. Note: sase con los sufijos -chisham o -a javanc'umaj'eshicham na yimj'vat me acuesto cara abajo en
mi cama. chivanc'umaajeshicham nava lhafoc est postrado sobre el rostro ("con los pies abajo") (durante la
oracin). vanc'uma'ja ts'ivee cotsjaat lhayaash ti uj ti nijovaayshi ts'ivee; pa yichey ja Jess pa t'apaccuna pa
yit'esha... cayero boca abajo en tierra porque estaban asustados; Jess se acerc, los toc y dijo... (San Mateo 17: 6-7). Ver
: yic'umaj.

vanc'unitjat Verbo, Grupo 4. 1s: javanc'unitjat (ja-vanc'-u-nit-jat). 2s: lhavanc'unitjat (lha-vanc'-u-nitjat). 3s: vanc'unitjat (vanc'-u-nit-jat). 1pi: shtavanc'unitjat (shta-vanc'-u-nit-jat). 1 FORTALECE.
2 DA FUERZA. Ver : yunitjat.

vanechepjanelh Verbo, Grupo 4. 1s: janechepjalhelh (ja-n-echepjalh-elh). 2s: lhnechepjalhelh (lh-n-echepjalhelh). 3s: vanechepjalhelh (va-n-echepjalh-elh) ~ vanechepjalhsha'ne (va-n-echepjalh-sha'ne). 1pi: shtanechepjalhelh
(shta-n-echepjalh-elh). SE ABRAZAN. Ver : yechepjalh; vanquechepjalh.

vaneclf Verbo, Grupo 4. 1s: janeclf (ja-neclf). 2s: lhneclf (lh-neclf). 3s: vaneclf (va-neclf). 1pi: shtaneclf (shtaneclf). 1 PASA DE CERCA.
2 PASA AL LADO DE. Note: siempre se usa con sufijo vaneclf'e lhavj l pasa de cerca. janeclfja'ne ja yitaa pas por
la orilla del monte. janeclfqu'e na nyish voy por el borde del camino. aniclfeshyijulh avaatsha pas vos noms! ti
ni nteesh ca niclfeshyijulh pa jaalhpa janiclfeshjulh yivaatsha si no quers pasar primero, entonces soy yo quien voy a
pasar. japi yintclishjei ca ni neclfqu'e lhavj yiin na tavashai que mis nietos pasen pronto por el borde del
campo. Ver : yinashclaf.

vaneefjan Verbo, Grupo 4. 1s: janeefjan (ja-neefjan). 2s: lhneefjan (lh-neefjan). 3s: vaneefjan (vaneefjan). 1pi: shtaneefjan (shta-neefjan). 1 HACE DOS COSAS A LA VEZ.
2 MATA DOS PJAROS DE UN TIRO. Ver : yifjanesh.

vaneeijat Verbo, Grupo 4 (chequear). 1s: janeeijat (ja-n-eei-jat). 2s: lhneeijat (lh-n-eei-jat). 3s: vaneeijat (va-n-eeijat). 1pi: shtaneeijat (shta-n-eei-jat). SE DECIDE(N). vaneeijateshch'e ts'ivee lhn decidieron de un comn
acuerdo. Ver : lhei.

vanefen Verbo, Grupo 4. 1s: janefen (ja-n-efen). 2s: lhnefen (lh-n-efen). 3s: vanefen (va-n-efen). 1pi: shtanefen (shta-nefen). 1 RECIBE AYUDA.
2 LO AYUDAN. ti yen ca nvji' lhja colectivo suyeshi shta ca chinefenesh cuando quiere subir al colectivo debe pedir que se
le ayude. Ver : yefen; ta'nefen; tatnefen; lhnefenjayash.

vaneijatsjan Verbo, Grupo 4. 1s: janeijatsjan (ja-n-ei-jatsjan). 2s: lhneijatsjan (lh-n-ei-jatsjan). 3s: vaneijatsjan (va-n-eijatsjan) ~ neijatsjan (n-ei-jatsjan). 1pi: shtaneijatsjan (shta-n-ei-jatsjan). 1 APRENDE.

597

2 ESTUDIA. Lit: ensea a s mismo janeijatsjanesh ca nivacle lhcliish aprendo la lengua nivacle. na vatneyjatsjanjayeshesh
na vatvuvaat tajulhey, taj ti ya'shesh ti tajulhey ti chivaneyjatsjanesh pa is vatjunash t'lha pa Dios el ejercicio
corporal es conveniente, pero ms conveniente es aprender la piedad ("el buen modo de ser") (1 Timoteo 4: 8). na yas,
ach'anch'e nava nacajishiyanesh na atata pa ya aj ca avm nava neyjatsjanesh lhja amimi, lhayaash ti
lhjunashjulh'am jayu avaatsha pa is vatac'cle shi' pa vatiniish ti lhtinshichi hijo mo, escucha los avisos de tu padre, no
dejes las enseanzas de tu madrem pus sern para t como una hermosa diadema y collar en tu garganta (Proverbios 1: 89). shtaneijatsjanesh jum ca shtach'an'in a'lheesh ca chintasini, ya'shesh ti lhech vatjunasheesh pa
necjc aprendemos mucho ms al escuchar que al hablar, especialmente con un nio. pa vatjovayijulh pa Lhcaanvacle
lhech ti chivaneyjatsjanesh pa vatcajysha temer al Seor es escuela de sabidura (Proverbios 15:33). Ver
: yeijatsjan; lhneijatsjanjat.

vaneiyan Verbo, Grupo 4. 1s: janeiyan (ja-n-ei-yan). 2s: lhneiyan (lh-n-ei-yan). 3s: vaneiyan (va-n-ei-yan). 1pi: shtaneiyan
(shta-n-ei-yan). SE DA UN NOMBRE. Ver : lhei.

vaneiyimatan Verbo, Grupo 4. 1s: janeiyimatan (ja-n-eiy-imat-an). 2s: lhneiyimatan (lh-n-eiy-imat-an). 3s: vaneiyimatan
(va-n-eiy-imat-an). 1pi: shtaneiyimatan (shta-n-eiy-imat-an). SE INSULTAN. janeiyimatanelh nos insultamos uno(s) a
otro(s). Ver : yeiyimatan.

vanen Verbo, Grupo 4. 1s: janen (ja-n-en). 2s: lhnen (lh-n-en). 3s: vanen (va-n-en). 1pi: shtanen (shta-n-en). 1 SE
QUIEREN.
2 SE QUIERE A SI MISMO.
3 ES AMADO. papi taclas suyshemshi ca chinensha'ne los nios necesitan ser amados. nquen catsic'utsfaiyash: lhech
napi apis ti shtant'ntajelhvach, pa jaspa shtanenelh pa ni shtavatcacu'elh shta ser amigo es esto: conocerse
mutuamente a fondo para marse y tenerse confianza. papi yitashanaan lhap'elh nivacche, ca'tajesha papi yitashanaan
yitsha papi nivacle, lha'mataj ti ve'lhasham ts'ivee lhpa lhiivte, pa lhechesh ti yit'ovsshi pava vatpe'ya'shelh lhapesh ti
vanensha'ne el que desee a otra mujer, o la que desee otro hombre, aunque slo sea en su corazn, ha quebrantado ya la
fidelidad. ti tjcjanesh pa cotsjaat papi c'afquelhay bolivianos, ni nanchavaaysha papi lhanvacles paraguayo lhan'e
papi nivacle ni nanchayujat'in pa lhech t'lhe ti vatcafiyan vitsha pa t'afayjop pa ujjaam cacique pa lhech
vatvatclnjayash lhavo' Tofaai, ca jaspa natcaatsha'yesh pa lhcootsjat, shi' ti vanenelhsha'ne papi c'afquelhay
paraguayos cuando los soldados bolivianos ocuparon el territorio, no se enfrentaron con ("precibieron") las autoridades
paraguayas, pero los nivacle no les dieron buena acogida, sino que confiaron su defensa en s mismos juntndo sus fuerzas
con el gran cacique de guerra Tofaai para vengar sus tierras, y trabaron amistad con los soldados
paraguayos. vanensha'ne se quieren los dos. j'taj ti vanensha'ne, ni nvatcacoja'ne shita vivan como buenos amigos
y eran solidarios los unos con los otros ("no desconfiaban los unos de los otros"). vanensha'ne vanejayachi papi lhcles los
hijos quieren casarse entre las mismas familias. Ver : yen.

vanequetsen Verbo, Grupo 4. 1s: janequetsen (ja-n-equetsen). 2s: lhnequetsen (lh-n-equetsen). 3s: vanequetsen (va-nequetsen). 1pi: shtanequetsen (shta-n-equetsen). 1 SE DA PREFERENCIA A S MISMO.
2 ACAPARA.
3 SE RESERVA LO MEJOR PARA S MISMO. j'lhech jaytsaccunelh vanequetsenyijulh ti tanjuyijulh el que sola comer
conmigo se volvi mi enemigo ("se prefiri a s mismo en contra de m"). Ver : yequetsen.

vanetn Verbo, Grupo 4. 1s: janetn (ja-n-etn). 2s: lhnetn (lh-n-etn). 3s: vanetn (va-n-etn). 1pi: shtanetn (shta-netn). 1 DICE SU NOMBRE.
2 INVOCA SU NOMBRE.
3 SE IDENTIFICA. vanetnshisha'ne lhn nan t'ajj nava ajcls se dieron cada uno un nombre de entre los pjaros. pa
lhe'naa ti yasuya japu lhech ti janetnem ti tanca namey jayu na yichayash por eso, airado contra ellos, les jur: no
entrarn en mi descanso (Hebreos 3: 11). ach'anjulh lhacm'a papi vanetnesh'am nque jpyich escuch a todos los
que te invoquen en esta casa. ve'lhasham pa lhei ti vanetnesh (las comunidades) se identifican bajo un mismo
nombre. Ver : yetn; tantnitjai.

vanicatsnjat Verbo, Grupo 4. 1s: janicatsnjaty (ja-ni-catsn-jat). 2s: lhnicatsnjat (lh-ni-catsn-jat). 3s: vanicatsnjat
(va-ni-catsn-jat). 1pi: shtanicatsnjat (shta-ni-catsn-jat). SE DIVIDE. lhacm'a pa vataanvacleyash ti vanicatsnjat

598

ti vatcnitshisha'ne, pa vatvmjatshi jayu; lhech lhjunash shta papi lhtachifas shi' papi lhet lha lhtajjam ca
nivatcnitshitaj pa ninicatsnjat jayu un reino dividido en que se odia la gente va a la ruina ("se destruye a s mismo"); del
mismo modo si se odien dentro de una comunidad o una familia, quedan divididos (San Mateo 12: 25). Ver
: yicatsnjat; yicatsn; vacatsn.

vanicjut Verbo, Grupo 4. 1s: janicjut (ja-n-icjut). 2s: lhnicjut (lh-n-icjut). 3s: vanicjut (va-n-icjut). 1pi: shtanicjut (shta-nicjut). 1 SE METE.
2 SE INTROMETE.
3 SE APRIETA. janicjutsham lhja vatvjatshiy me met en el vehculo sobrecargado. lhech ca yaaj ca nicjutsham na
cascootsjat que ellos no se metan en nuestra tierra. Ver : yicjut. Variante : vanacjut.

vanic'utsfayan Verbo, Grupo 4. 1s: javanic'utsfayan (ja-vani-c'uts-fa-yan). 2s: lhavanic'utsfayan (lha-vani-c'uts-fayan). 3s: vanic'utsfayan (vani-c'uts-fa-yan). 1pi: shtavanic'utsfayan (shta-vani-c'uts-fa-yan). 1 SE HACEN AMIGOS.
2 TRABAN AMISTAD. cajuqu'e ti vanic'utsfayantajesh pa samto pa jaalh pa v'mesh atesha clee ti vatc'jlhanitem papi
samto mucho tiempo trataron de hacerse amigos de los bolivianos, pero poco a poco dejaron de caer en sus trampas. Ver
: lhc'utsfa; lhc'utsfache; lhtac'utsfa; lhc'utsfaiyash; tac'uut; c'utsfanaj; ni lhc'utsfaa.

vanichaclanjat Verbo, Grupo 4. 1s: janichaclanjat (ja-ni-chaclan-jat). 2s: lhnichaclanjat (lh-ni-chaclanjat). 3s: vanichaclanjat (va-ni-chaclan-jat). 1pi: shtanichaclanjat (shta-ni-chaclan-jat). 1 TARDA EN REACCIONAR.
2 SE DOMINA. Ver : yicheclan; vanichaclan; lhnichaclanjayash.

vanichifan Ver : vanachifan; yichifan.


vanichivash Verbo, Grupo 4. 1s: janichivash (ja-n-ichivash). 2s: lhnichivash (lh-n-ichivash). 3s: vanichivash (va-nichivash). 1pi: shtanichivash (shta-n-ichivash). 1 EST ATRAVESADO.
2 QUEDA ATRAVESADO.
3 LO ATRAVIESA. tojshic'oya ti yama pa yecl' vanichivashshi' pa nyish, pa lhech yj'e'; yachajch'e atesha lhavj lhpa
yecl' luego al ir all encontr un rbol (cado) en el camino, y ah termin (su viaje); en vano daba vueltas al
palo. vanichivash na yicaat, tsipcjet ca yecl' me atraves el maxilar, me (lo) rompi un palo. apis ti yiey t'yiish na
lhashi, pa yovalhey'in na vatovalhjavat pa yovalhey ts'ivee nava vanichevashc'oya ya est detrs de la puerta, mirando
por las ventanas, y ellos lo ven atisbando por la reja (Cantar de los cantares 2: 9). lhacm'a java lhech uj ti t'un toschisham
java vatashclfjes, java lhashiclesh shi' java vanichivashch'e java clesanlhiy, pa tanca chinatsjuulh java acloj yitsates
amjop java vatashclfjes todas (las ciudades) eran fortificadas con altas murallas, portones y trancas de hierro, eran
innumeables las ciudades cercadas de murallas (Deuterononio 3: 5). Ver : yichivash.

vaniicjuelh Verbo, Grupo. 1s: janiicjuelh (ja-nii-cju-elh). 2s: lhniicjuelh (lh-nii-cju-elh). 3s: vaniicjuelh (va-nii-cjuelh). 1pi: shtaniicjuelh (shta-nii-cju-elh). 1 SE DAN LA MANO.
2 VAN TOMADOS DE LA MANO.
3 SALUDA. yajatesh ti netshaam pa nich'a nalhu a las cinco y media, yinajayan ja lhas, yitsaccunjayan shi' ti vaneecjuelh
ti yichei ti yiclvalhc'oya lhpa omnibus ti t'ajuyei pa SENEPA siempre se levanta a las cinco y media de la maana, baa
a su hijo, lo hace comer y lo lleva de la mano a esperar el micro que va al SENEPA. pa vaneecjuelh pa Jess pa lhechesh
pa nifaclemch'e pa lhjunash pa Dios lhanvacleyash, pa yilhjensha'ne shta papi tayyashaysha'neJess los recibi y les
hablaba del reino de Dios y salvaba a los que tenan enfermedades (San Lucas 9: 11). c'acju'elhsha'ne,
janiicjuelhsha'ne los saludamos, nos damos la mano. vaniicjuelhsha'ne, paa cun! se despiden,
adis!aniicjuelhsha'ne napi ni napu'a jaspa napeclei'in cun java lhavtsatis jcl'esh ca nvan ts'ivee pa ca nv'e' chi'
shita pa tuc'a ca ntuj shita despide a la multitud para que vayan a los pueblos y encuentren all alojamiento ("que tengan
donde quedarse") y algo para comer. Ver : yicju'; taniicju. Variante : vaneecjuelh.
vaniisnatesh Verbo, Grupo 4. 3s: vaniisnatesh (va-nii-snat-e-sh). 1 SE FORMA.
2 SE HACE.
3 SE DESARROLLA. ta lhjunash ti vaniisnatesh ca nanchava'yey ti chiyashjatchisham? cmo se forma (en un individuo)
el sentido de importancia? vaniisnateshsha'ne ca nque tc'aclashamsha'ne papi nivacle judos constituan el ncleo del

599

pueblo judo. pa yicheshch'e ti vaniisnatesh pava diez nalhus shi' ti noventa nalhus ti apis ti yisnatesh pa
vatmjayashvane usualmente se desarrolla entre diez y noventa das despus del contacto sexual.

vaniistan Verbo, Grupo 4. 1s: janiistan (ja-nii-sta-n). 2s: lhniistan (lh-nii-sta-n). 3s: vaniistan (va-nii-stan). 1pi: shtaniistan (shta-nii-sta-n). 1 DUDA DE S MISMO.
2 EST INDECISO.
3 ES DESCONOCIDO. c'atijata ja yich'e' jan vaniistanjatesh anque cjecl te explicar el secreto de aquella mujer
(Apocalipsis 17: 7). Ver : yistanjat; yistan; t'astaai.

vaniitji Verbo, Grupo 4. 1s: janiitji (ja-nii-tji). 2s: lhniitji (lh-nii-tji). 3s: vaniitji (va-nii-tji). 1pi: shtaniitji (shtanii-tji). SE HACE PERFORAR LOS LBULOS DE LAS OREJAS. janiyiteiclee na yei ti ya'nivaccheesh, janiitji
shita me esfuerzo por ser poco a poco una mujer, incluso me hice perforar los lbulos de las orejas. Ver : niitjoc; yitji.

vanijayachi Verbo, Grupo 4 (chequaear). 3s: vanijayachi (vani-jaya-chi). 3p: vanijayachisha'ne (vani-jaya-chi-sha'ne). SE
CASA(N). pava lhech nalhus ti jjjeclay ni nam pa uj tsha'nu, pa tsaccunch'e pa yiyjaneen shta papi nivacle; pa caaj
papi vanijayachi lhavaatsha shi' papi chiyjayayansha'ne en aquellos tiempos antes de que llegara el diluvio, la gente
coma y beba; haba quienes se casaban y se daban en casamiento (San Mateo 24: 38). vanensha'ne vanejayachi papi
lhcles los hijos quieren casarse entre las mismas familias. nque cotsjaat papi yitsjy shi' papi cjecly
vanijayachisha'ne, taj ti papi chiysavalhac'oya ca namey paelh cotsjaat ca ne'tajchishamshi papi vafsha'ne, taj ti lhech
yie' pa tanca nijayachi t'yish'e pa tanca chinjayayan jayu shta en este mundo, los hombres y las mujeres se casan, pero
los que sean dignos de la vida futura y de la resurreccin de entre los muertos no se casarn (Lucas 20: 35). Ver
: lhja'ya;tja'yaai.

vanijayinelh Ver : vanijiyinelh.


vanijiyin Verbo, Grupo 4. 1s: janiyin (ja-niyin). 2s: lhnijiyin (lh-nijiyin). 3s: vanijiyin (va-nijiyin). 1pi: shtanijiyin (shtanijiyin). 1 EST(N) EN FILA.
2 SE PONE(N) EN FILA. vanijiyinesh lhn pa yitaa papi cuvyujas pa lhan'e papi cotsjatiyjas pa nashch'e lhavj papi
cuvyujas los jinetes se encontraban en filas en el monte y los de a pie repartidos al lado de los jinetes. lhan'e papi nivacle
vanijiyinesh pa nyish yicha pa yitsaat, pa yit'esh pa'lhech tmatsejshi na tulh ti yi'vanjulh: na? lhet t'e jum
napuquejulh "Ni-Yiyej-Lhavo'" pero los nivacle estaban en fila a ambos lados del camino a la aldea, y dijo el que vea
bien de noche: qu ser esto?, han de ser los "No-Acierto-Su-Nuca". yi'vanshicham ti vanijiyin mirando abajo (al suelo),
los vio (tendidos) en fila. Ver : yinijiyin.

vanijtjat Verbo, Grupo 4. 1s: janijtjat (ja-n-ijtja-t). 2s: lhnijtjat (lh-n-ijtja-t). 3s: vanijtjat (va-n-ijtjat). 1pi: shtanijtjat (shta-n-ijtja-t). 1 SE ESFUERZA.
2 EMPLEA FUERZA.
3 EST FIRME. papi lhchifas pa Efran ti vanijtjatesh pava lhclutshes shi' pava lhc'jey, taj ti vapecch'ec'oya lhayshivoc
ti vaclan pa vatvatclnjayash los hijos de Efran eran diestros arqueros ("fuertes eran sus arcos y flechas"), pero
retrocedieron el da del combate (Salmo 78:9). vanijtjatesh pa t'unaj pa nifayuin ti t'acum'in emplea toda su fuerza (y
se esfuerza) en su trabajo. Ver : yijtjat; yijt'aj.

vanilhjen Verbo, Grupo 4. 1s: janilhjen (ja-n-ilhjen). 2s: lhnilhjen (lh-n-ilhjen). 3s: vanilhjen (va-nilhjen). 1pi: shtanilhjen (shta-n-ilhjen). SE SALVA. atsu'elhsham na tovcoicha jaspa lhnilhjenelhsha'ne jayu
shita arrojadme al mar y os salvaris. yivelhavot, jentajem japi jat'lha israelitas ca chinalhjensha'ne, pa nquen
tlh'ejop ti yajatesh ti jaya'lhemey pa Dios hermanos, lo que deseo es que los israelitas se salven, ste es lo que le pido a
Dios (Romanos 10: 1).shtanalhjen jayu nos salvaremos. anujumatsen'avach pa anujumatsench'e shta pavan
lhavanqu'eyjatsjanesh; pa iyitesh ca mj na'sheesh lhacm'a; ca asnatajesh cavque pa lhnilhjen jayu avaatsha, shi'
shta papi tach'an'a vanilhjensha'ne jayu shta vigila tu persona y vigila tambin tu enseanza y s constante (?supere a
todos?); hacindolo as te salvars t mismo, y se salvarn tambin tus oyentes ("los que te oyen") (1 Timoteo 4: 16). pa
j'tanei ti yitshaam pa Noe lhpa lhvjatshiy, tanichielh lhpa lhch'acfa chi' papi lhcles, chi' papi'lhech lhch'acfas
vitsha, jcl'esh ca nalhjenesh pa lha'vint pa cha'nuicha Noe, pues, entr en su arca, lo acompaaban su esposa y sus

600

hijos, junto con sus esposos, para salvarse de las aguas del diluvio. nque yich'e' ca nalhjensha'ne lhacm'a pava na
lhjunashvatc'oya manlhatajshi na cotsjaat ello quiere decir que se salvarn todas las especies que viven en la
tierra. tanca nanctset'esh pava yicu'ey pa tanca chinalhjenesh pa yench'eenlhatam no podr calmar su codicia ("no se
aburrir de las [cosas que] le apetecen"), no salvar nada de sus tesoros ("lo [que] quiere para s mismo") (Job 20: 20). taj ti
yivaatsha ampa ca yaalhshelh'a, ni lhecha ca anjuteelhyi pa peso ca vanilhjenesh yo no les he pedido nada, ni que me
regalaran ("que me den el dinero que salva") dinero (Job 6: 22). Ver : yilhjen; lhnilhjenjayash. Variante : vanalhjen.

vanin Verbo reflexivo, Grupo 4. 1s: janin (ja-nin). 2s: lhnin (lh-nin). 3s: vanin (va-nin). 1pi: shtanin (shta-nin). 1 SE
PINTA.
2 SE MAQUILLA. vaninsha'ne pava lha'voiyei pa Shtavuun ellos se pintaron con la sangre de Shtavuun. yanshi' pava
lhtinshes chi' java lhtsachicli pa vanin shita se pone sus collares y pendientes y se maquilla. pava lha'voiyei pa
Stavuun ti ti lhapa chi yicln, tc'amanlhai lhn; lhasnyich jum lhn papu ti vaninesh la sangre de Stavuun, que ya
haban matado, tena fuerza vital; quedaba hermoso el que se pintaba con ella. Sinn : vatnin. Ver
: vatnin; nininjatsu;lhninjat.

vanits'aclaiyan Verbo, Grupo 4. 1s: janits'aclaiyan (ja-ni-ts'aclai-yan). 2s: lhnits'aclaiyan (lh-ni-ts'aclaiyan). 3s: vanits'aclaiyan (va-ni-ts'aclai-yan). 1pi: shtanits'aclaiyan (shta-ni-ts'aclai-yan). SE HUMILLA. papi
vanunatlhavach chiyachajshicham jayu taj ti vooy papi vanits'aclayan pa chincljesh los soberbios quedarn
humillados, pero los humildes sern honrados (Proverbios 29: 23). Ver : vatts'aclaiyan; tts'aclaai.

vanivchajat'acfi Verbo, Grupo 4. 1s: janivchajat'acfi (ja-ni-vcha-jat-'acfi). 2s: lhnivchajat'acfi (lh-ni-vcha-jat'acfi). 3s: vanivchajat'acfi (va-ni-vcha-jat-'acfi). 1pi: shtanivchajat'acfi (shta-ni-vcha-jat-'acfi). SALE JUSTO EN EL
LUGAR INDICADO. Ver : yivchajat.

vaniyit Verbo, Grupo 4. 1s: janiyit (ja-n-iy-it). 2s: lhniyit (lh-n-iy-it). 3s: vaniyit (va-n-iy-it). 1pi: shtaniyit (shta-n-iyit). 1 SE ESFUERZA.
2 HACE ESFUERZOS.
3 AFIANZA.
4 RESISTE.
5 AGUANTA.
6 SE DEDICA. janiyiteiclee na yei ti ya'nivaccheesh, janiitji shita me esfuerzo por ser poco a poco una mujer, incluso me
hice perforar los lbulos de las orejas. japi nivacle vaniyitei jum navque nalhus ca nam'apee shita ja lhcootsjat en los
ltimos aos los nivacle hicieron grandes esfuerzos para recuperar su tierra. nque anachshi ca shtishan! lhancashcljesh
ca'na ti ni vaniyit'ajulh sal afuera y vamos a pelear! te has engredo cuando no te pusieron resistencia. avaatsha ca
atpectajyiy pa aniyitem papi avelhavot cuando regreses a m, fortalece ("haga esfuerzos para") a tus prjimos (San Lucas
22: 32). ya aj ca nitif'in'ac'oya pava avanjasesh nava anincpes pava lhpcty papi tavujuya shi' ti ni'nysha'ne; ca
jaspa ya aj papu ca ve'lhaa papu tavujuya ca napeesha'ne pava lhniyit'apee ti lhatcum'apee no dejes en manos de
extraos despiadados todo (lo que has amontonado durante) tus aos; para que ninguno de estos extraos se sacie con tus
esfuerzos de tus trabajos (Proverbios 5: 9-10). janiyitjulh yo le resisto. shtaniyiteshelh ca shtantfaacshelh pa
Lhcaanvacle nos esforzamos por conocer al Seor (Oseas 6: 3). aniyiteshelh pa vatencheyash, pa lhech afanisheeshelh
shta pava navenchateshelh pa Espritu Santo; pa aniyitelh jum shta jaspa chinatyjatelhc'oya pava
navaclantaj busquen ustedes el amor, y aspiren tambin a los dones espirituales, sobre todo al de la profeca (1 Corintios 14:
1). meelh ti yichenshicham pava lhpnquei pa eshei ni nantiyijat, taj ti vaniyitjulh jumje cuando le clav las uas,
casi se asust, pero supo dominarse. vaniyitesh pa lhanvacleyash afianza su poder (de gobernar). aniyitjulh! tens que
aguantarlo! yicheshch'e pava diez yincpes ti vaniyitjulh pa vatayasha t'iyjamatsej durante diez aos, se ha dedicado a
las enfermedades contagiosas. ta lhayaash ti yefen'ash ca natfaych'e avj papi ac'utsfas? ti t'acum'elhatam shta pa
chivaniyitjulh por qu te ayudara rodearte de amigos que hayan optado tambin optado por resistir? yaaj na ca
avashanem pa anovio ti vaniyit(t)ajesh ti yichentajesh pava t'nash'in isisch'e ca nisasinatshane na amnlhajayash no
dejes que tu novio persistente ("que presiona") tome por t las decisiones que afectarn el resto de tu vida ("presione con el
uso de su linda voz para arruinar tu vida"). aniyiteshchisham ca avatsavat'esh pava yijqu'eam parate firme en lo que

601

tengas por correcto! j'ayaam ca aniyitelheiyam ti lhanc'at'ei na lhashi ca shncfach'ee qu suerte que hayas trabajado
duro y nos hayas abierto una puerta para salir afuera. vaniyitajesh ti yicchatajc'oyaan ca shalhae'ma na cotsjaat, taj ti
nincvjcheshi ts'ivee lhayaash ja tovc ti yachajch'een lhayshivo pero ellos remaban para alcanzar tierra firme y no
podan porque el mar segua embravecindose (Jons 1: 13. Ver : yiyit; yiiy.

vaniyitan Verbo, Grupo 4. 1s: janiyitan (ja-ni-yitan). 2s: lhniyitan (lh-ni-yitan). 3s: vaniyitan (va-niyitan). 1pi: shtaniyitan (shta-ni-yitan). EST DESCONTENTO DE S MISMO. Ver : yiyitan.

vanovalh Verbo, Grupo 4. 1s: janovalh (ja-n-ovalh). 2s: lhnovalh (lh-n-ovalh). 3s: vanovalh (va-n-ovalh) ~ novalh (novalh). 1pi: shtanovalh (shta-n-ovalh). 1 SE MIRA(N).
2 SE OBSERVA(N).
3 ES OBSERVADO. yamey shta pa lhajpyich pa vanovalhshi lhpa lhnovlhjatshi se fue a su casa y se mir en el
espejo. c'lhaa ca chinovalheivacop es fcil compararlos (unos con otros). vooi ti nalhu pa vanovalhelhsha'ne ti
ttsaccunch'e pa vat'vaneshelh ti viisvisch'e pava lhayom'yomis shita; jaspa yit'ya ti'ma ti yicjsesh al da siguiente
ellas se estuvieron mirando una a otra al comer, y se dieron cuenta que se movan sus sienes; de esta manera se dieron cuenta
de su error. pa lhe'naa ti novalhyi pa Fitsc'yich, pa yi'van shita pava yisasch'esha'ne lhe'naa ti nivalhyi por eso Dios
me mira, y ve mis pecados, por eso me castiga. lhna'sheesh napuque tucus tan ca t'iyi'shee ca novalh'ach'e, chi yamjop
jayu pasaron los bolivianos, ustedes no volvern a ser observados, ellos sern desplazados. istaa pa ti lhc'aplhu'esh papu
ti yu' cava'lhech ni chi novalhei lhpa hora, istaa ti claaf nalhu, nuut shita, vooi pa tulh'in ampa sasjop ca chi nu'ji los
jugadores pueden jugar a cualquier hora ("pueden [eligir] su momento...sin mirar/que sea mirada la hora"), sea de maana o
de tarde, pero no es imposible jugar de noche. Ver : yovalh; vatnovalhjatshiy.

van Nombre masculino; no poseble. Pl: vans (van-s). TOTORA. Typha spp.. Ver : vancat.
vancat Nombre masculino; no poseble. Pl: vancatis (van-cat-is). TOTORAL. Ver : van.
vancat lhavoque Nombre femenino; no poseble. Pl: vancat lhavquei (van-cat lha-vo-que). GUYRA' (ave del
totoral). Angelaius cynapus. Lit: toral su-ente

vanc'c'n Verbo, Grupo 4. 1s: janc'c'n (ja-nc'c'n). 2s: lhnc'c'n (lh-nc'c'n). 3s: vanc'c'n (vanc'c'n). 1pi: shtanc'c'n (shta-nc'c'n). 1 EST SENTADO CON LAS PIERNAS EXTENDIDAS.
2 SE SIENTA CON LAS PIERNAS EXTENDIDAS.

vanjcjesh Ver : yinjcjesh.


vanc Nombre femenino; no poseble. Pl: vancui (vanc-[c]u-i). 1 PALO MATACO. Prosopis kuntzei.
2 YVYRA HU (arbusto). Achatocarpus praecox. nqueesh yisnatesh lhn pava lhc'jei tsanuuc chi' pava lhclutsshes
vanc mientras tanto, preparaban flechas de cuchilla de duraznillo y arcos de palo santo. papi'lhech catsicch'eivot
lhettipaesh ti yisnatesh'in pava t'ajuiya pa vatvc, clutseshesh pa vanc, lh'cjeiyesh pava sise pa yijucjuqu'e lhpa
yisnateshjop tsanuuc nuestros antepasados, sin embargo, confeccionaban armas para la guerra, sus arcos eran de palo
mataco, con (la madera del) duraznillo hacan las puntas de flechas que fijaban en las caas. vooi pa'elh yecl' pa ya'shesh
ti t'un, pa yi'van pa vanc, pa'lhech ya'shesh ti t'un, a'lhech lhja jooc, pa v'mesh lhja jooc lhai'yaash ti ni nt'un, pa
lhavjoqu'esh lhja vanc, lhech jcl'esh ti t'un busc otra madera ms dura (para hacer una pala) y encontr el palo
mataco que es ms duro que el palosanto, se gasta el palosanto, porque no es duro, (pero) el palo mataco conviene para una
pala, porque es duro. Ver : vanyuc.

vancfa Verbo, Grupo 4. 1s: jaccfa (ja-n-cfa). 2s: lhncfa (lh-n-cfa). 3s: vancfa (va-ncfa). 3p: vancfasha'ne (va-n-cfa-sha'ne). 1pi: shtancfa (shta-n-cfa). 1 SE ATA.
2 EST ATADO.
3 ATA.
4 ES ARRESTADO.
5 ES PRISIONERO. napu' nalhus ti vancfa qued atado varios das. vancfa'esh lhn pa lhcl'vat, pa yitojonesh dicen
que que qued atado de su chirip, y lo tiraron. pa yich'in japuquee pa yi'van ts'ivee ja cuvyutaj ja vancfeesh'e
lhavj ja lhashi, yie' ja nyish t'ajuysham ja yitsaat se fueron ellos y encontraron el burro atado al lado de la puerta en el
camino que entraba a la ciudad (San Marcos 11:4). jancfee ja cotsjaat yichjop'in ja yint, lhey Patmos me encontraba

602

preso en la isla de Patmos ("la tierra cercada de agua de nombre Patmos") (Apocalipsis 1: 9). yisclaneshc'oya lhn pa
ve'lha cuvyu is manlhashi lhn pa tavashai ti vancfa eligieron un hermoso caballo y lo dejaron atado en el
campo. meelh lhn ti apis ti va'ncfa pa yichei lhn papi nivacchei ti ttnjop luego de atarlo, las mujeres se le
acercaron bailando el baile del escalpe. nich'a jacasha'ya java ve'lha njesh vancfavach vcc acabo de comprar cinco
juntas de bueyes ("cinco bueyes atados unos a otros"). jentaj yamsha ca mnlhaayijop, pa c'ancayjatey cum ca
nits'efenesh, ti jjjeclay jancfa'apee cava Dios lhasinc habra querido retenerlo junto a m, para que, en tu lugar, me
sirviese en la prisin que sufro ("que todava estoy muy atado") por la Buena Noticia (Filemn: 13). nijovay'cji ti
vancfa j'lhech se asusto al ver que estaba atado. vooy ja vancfa Pablo tneshyi pa nifacyam ti janchaajnee nque
nctech lhas, na lhech caaj pa yit'esh ca nanfac'am el prisionero Pablo me ha llamado y me ha pedido que te traiga a este
muchacho, que tiene algo que decirte (Hechos 23: 18). pa niclpjalhesh jayu lhshatech pa is sivclc lhayeesh, shi' shta
lhpa vatvayjasch'e clasim, pa sasjop jayu ca ninucfeesh pa chiyivcujunesh ustedes envolvarn su cabeza con turbanes de
tela, llevarn calzones de lino, pero no se ceirn para no sudar (Ezequiel 44: 18). pa lhechesh pa yentaj japi c'afoquelhay
ca niclnsha'ne japi vancfasha'ne, jaspa tanca nac'oyesh japu ca nctaj'apee ja tovc entonces los soldados
decidieron matar a los presos para que ninguna escapase a nado (Hechos 27: 42). lhqueychisham yiey na chishamnee ti
lhchaaj papi vancfasha'ne; lhatcuumjulh pa navenchatesh papi nivacle lhamja papi t'ajuy'ajulh ti lhvji',
Lhcaanvacle subiste a la cumbre llevanto cautivos; recibiste tributos ("[cosas] apartadas/reservadas) de seres humanos, aun
de quienes se oponan tu mansin, Seor (Salmo 68: 19). Ver
: ycfa'; lhavanc'cfajat; ycfa'; vanc'cfa; yivanc'cfajatsu; vancfa; vatc'cfajavte; lhncfajat.

vanlhjn Verbo, Grupo 4. 1s: janlhjn (ja-n-lhjn). 2s: lhnlhjn (lh-n-lhjn). 3s: vanlhjn (va-nlhjn). 1pi: shtanlhjn (shta-n-lhjn). 1 MIENTE.
2 FINGE.
3 HACE ALGO SIN PERMISO. vanlhjnei japi taiva'ne particip sin permiso a la reunin ("los reunidos"). ti tsin'ateesh ti
vena tsijuyjatshi lhpa cjecl ja't'ajesha ti jatuvalh'in lhpa lhch'acfa pa jayajulhshi, vooy lhja yich'acfa pa tajulhey ti
lhcumteesh pap'elh, ti vanlhjna ti yojqu'enelhch'e lhj lhech si me dejo seducir por una mujer o si estoy codiciando a
la mujer del vecino, que mi esposa trabaje para un extrao, y que otros se acuesten con ella! (Job 31: 9-10). janlhjn'e
nque cotsjaat; ya aj ca afiichyic'oya nava ayjijates soy peregrino en esta tierra; no me ocultes tus mandatos (Salmo 119:
19). lhechesh pa nityiyjat ja Simn shi' papi lhjavofas pava sajech ti yalhatajesh ti vanlhjn ya que el temor se
haba apoderado de Simn y de sus compaeros por la cantidad de peces que haban pescado (San Lucas 5: 9). Sinn
: tanlhjn. Ver : tanlhjn; yinlhjnchat; ylhjn; nlhjn ti. Variante : vanlhjan.

vantjat Verbo, Grupo 4. 1s: jantjat (ja-n-t-jat). 2s: lhntjat (lh-n-t-jat). 3s: vantjat (va-n-tjat). 1pi: shtantjat (shta-n-t-jat). 1 SE DEJA CAER.
2 SE LANZA. Ver : ytjat.

vanyten Ver : va'naten.


vants'clu Verbo, Grupo 4. 1s: jants'clu (ja-n-ts'clu). 2s: lhnts'clu (lh-n-ts'clu). 3s: vants'clu (va-nts'clu). 1pi: shtants'clu (shta-n-ts'clu). 1 SE AHORCA.
2 SE ESTRANGULA. Ver : yts'clu.

vanyin Verbo, Grupo 4. 1s: janyin (ja-nyi-n). 2s: lhnyin (lh-nyi-i). 3s: vanyin (va-nyi-n). 1pi: shtanyin (shta-nyin). 1 SE ADELANTA.
2 VA PRIMERO.
3 AVANZA.
4 PREPARA.
5 ANTICIPA. janyinei'ac'oya jayu ja escuela voy a adelantarme a vos para ir a la escuela. janyinei jayu ja escuela voy a
ir premero a la escuela. shtanyinei ja Gnesis introduccin a Gnesis ("nos adelantamos a").vanyinelhey'ac'oya pa
nyish yivo'yeshch'e l les dirige a ustedes en el camino de la piedad. tojqu'ec'oya clee ti vanyinc'oyaan pa yi'van lhpa
vaitseyuc ta'vuiya cotsjaat pava lht'oi haba tomado cierta delantera cuando encontr un algarrobo negro cuyas ramas eran

603

muy bajas ("tapaban el suelo"). taj ti ni nt'eesh lhn ca njo'e pa t'ichai papi vanyin pero l no quiso dormir en el
campamento de los que iban por delante. iyitesh navque matas pa oych'acla'yesh jaspa navan jayu pap'elh ti
lhnyinesh na afanish'avach esfurzate para ocuparte de eso de modo que todos puedan ver tus progresos (1 Timoteo 4:
15). vanyinei papi lhcaanvacles pa Imc Imc iba por delante de los jefes. japi lhech lhtatvelheyech
vanyinelhyic'oya pa tach'anelh'eyic'oya ja yitsaat Troas sus compaeros se adelantaron a nosotros y nos estaban
esperando en la ciudad de Troas (Hechos 20: 5). lhan'e yivaatsheelh janyinelh ti jveelhshi lhja vatvjatshi pa jamelhey
ja Asn, pa lhech jatlhshelh'e ti jaycumelha ja Pablo, lhayaash ti yentaj ca nit's'e cotsjaat pero nosotros nos
dirigimos al barco y zarpamos para Asn, donde debamos recoger a Pablo, porque l haba querido hacer el viaje a pie
(Hechos 20: 13). caaj pa nalhu ti shnpecch'e catsayshivo shi' ti shtanyinjat panain un da retrocedemos y otro
avanzamos. ainee ti t'apjayan'in japi tsutsu!, ainee ti lhatmensha'ne jayu, lhai'yaash ti caaj nqueesh japi tsutsu,
lhai'yaash ti c'utsjaclaai japi tsutsu, vanyinesh ti vooi pa shinvo' sal de aqu!, sal pues has hecho llorar al abuelito, sal
que lo has perjudicado, ahora est el abuelito, es muy anciantito, l sola dirigir expediciones de miel. pa nijooylha ti
vanyinelhc'oya papi lhech papi nitavclasa Israel lhavos pa yivaclhitlhavachjop ca nit'eclet'a pa Hai l iba a la
cabeza, con los ancianos de Israel, preparndose a atacar a Ay (Josu 8: 10). pa lhechesh yie'sha'ne pa josj pa lhech
yjy'e, pa t'un'e' ja vanyin pa nivi'sheey; vooy ja lhac'sey pa yipocjetshisha'ne java usch'e ja tovc entonces (la
nave) se encall ("se sent en la arena y qued atrampado"), la proa se hinc y qued inmvil y la popa de deshizo por la
violencia del oleaje (Hechos 27: 41). ti lhnyinc'oya napi achifas pa lhnashelhch'e pa cotsjaat am'e pa'na, pa cotsjaat
nayuuynayuych'e, pa tsha'nu tlhchishamnee cuando salas al frente de tu pueblo, cuando avanzaban por el desierto, la
tierra tembl, la lluvia cay (Salmo 68: 8-9). Ver : nyish; yinyinjat; tanyin; ninyinjatsu; vatyinach.
vanyuc Nombre femenino; no poseble. Pl: vancui (vanc-[c]u-i). PLANTA DE PALO MATACO.

vanquechepjalh Verbo, Grupo 4. 1s: javanquechepjalh (ja-vanqu-eche-pjalh). 2s: lhavanquechepjalh (ja-vanqu-echepjalh). 3s: vanquechepjalh (vanqu-echep-jalh). 1pi: shtavanquechepjalh (shta-vanqu-eche-pjalh). 1 DA ABRAZOS.
2 ABRAZA. Ver : yechepjalh; vanechepjalhelh.

vanquecls Verbo, Grupo 4. 1s: javanquecls (ja-vanqu-ecls). 2s: lhavanquecls (lha-vanqu-ecls). 3s: vanquecls
(vanqu-ecls). 1pi: shtavanquecls (shta-vanqu-ecls). 1 AFILA.
2 RASPA. avanquiclselh, shtam' jayu lhum'ashi! afilen (sus herramientas), maana salimos! Ver
: yicls; lhavanqueclsja'vat; lhavanqueclsjat; yivanqueclsjayan.

vanqueiyimatan Verbo, Grupo 4. 1s: javanqueiyimatan (ja-vanqu-ei-yimat-an). 2s: lhavanqueiyimatan (lha-vanqu-eiyimat-an). 3s: vanqueiyimatan (vanqu-ei-yimat-an). 1pi: shtavanqueiyimatan (shta-vanqu-ei-yimatan). INSULTA. Ver : yeiyimatan; eiyi'mat.

vanquen Verbo, Grupo 4. 1s: javanquen (ja-vanqu-en). 2s: lhavanquen (lha-vanqu-en). 3s: vanquen (vanquen). 1pi: shtavanquen (shta-vanqu-en). 1 AMA.
2 QUIERE. pa japecl'ay ti janash'ajop, pa c'ovalhsha'ne ti palha alhutsjaesh aplhuqu'e ti lhavanquen pasando de nuevo a
tu lado, te vi como muchacha en la edad del amor [uso predicativo: "eras una muchacha"] (Ezequiel 16: 8).apcty uj ti
vanquensha'ne chiypontesh nava lhavs tus manos son cariosas y llenas de flores. j'ayaam ca caslhecha ca
shtavantiyitesh ti shtavanquen ojal nosotros aprendemos a amar. casvaatsha shtaneijatsjanesh ca
shtavanquen nosotros aprendemos a amar. Ver : yen; lhavanquencheyash; lhavanquenjayash.

vanquichivash Verbo, Grupo 4. 1s: javanquichivash (ja-vanqu-ichivash). 2s: lhavanquichivash (lha-vanquichivash). 3s: vanquichivash (vanqu-ichivash). 1pi: shtavanquichivash (shta-vanqu-ichivash). 1 ATRAVIESA.
2 COLOCA ATRAVESADO.
3 TRANCA. Ver : yichivash.

vanquipj Verbo, Grupo 4. 1s: javanquipj (ja-vanqu-ipj). 2s: lhavanquipj (lha-vanqu-ipj). 3s: vanquipj (vanquipj). 1pi: shtavanquipj (shta-vanqu-ipj). 1 SOBA.
2 AMASA.
3 FROTA. Ver : yipj.

604

vanqu'eecjan Verbo, Grupo 4. 1s: javanqu'ecjan (ja-vanqu'-ecjan). 2s: lhavanqu'ecjan (lha-vanqu'ecjan). 3s: vanqu'eecjan (vanqu'-eecjan). 1pi: shtavanqu'eecjan (shta-vanqu'-eecjan). 1 TRATA CON
DELICADEZA.
2 MANEJA CON CUIDADO.
3 TIENE CUIDADO. Ver : yicjan.

vanqu'efen Verbo, Grupo 4. 1s: javanqu'efen (ja-vanqu'-efen). 2s: lhavanqu'efen (la-vanqu'-efen). 3s: vanqu'efen
(vanqu'-efen). 1pi: shtavanqu'efen (shta-vanqu'-efen). AYUDA. vanqu'efenesh pa vatqu'ishamjayash ayuda a ser
obediente.pa yie'c'oya pa tvc lhas Besor, ti tach'anc'oya papi doscientos nivacle papin lhech mnlheen papi'lhech
ni nvanqu'efenesh pa vatvatclnjayash junto al torrente de Besor esperaban los doscientos hombres que quedaron; ellos no
han ayudado en la guerra. papi vantan'in ca nivanqu'efen pa acloj jayu pava chiyit'eshaan niysisa los que se niegan a
ayudar se llenarn de maldiciones ("se hablar muchas cosas malas de ellos") (Proverbios 28: 27). Ver
: yefen;lhavanqu'efenjayash.

vanqu'eijat Verbo, Grupo 4 (chequear). 1s: javanqu'eijat (ja-vanqu'-ei-jat). 2s: lhavanqu'eijat (lha-vanqu'-eijat). 3s: vanqu'eijat (vanqu'-ei-jat). 1pi: shtavanqu'eijat (shta-vanqu'-eijat). 1 NOMBRA.
2 EXPRESA.
3 MUESTRA.
4 RECONOCE. ja catsinyjijat 904 vanqu'eeijatjoom ti tantstjai la ley 904 nos reconoce este derecho. vanqu'eijatesh na
nalhu pa lhjunash jayu pronostican el tiempo. pa lhechesh pa taniseshch'evatam pan yie' papi vanqu'eeyjatesh
jayu entonces ellos comenzaron a preguntarse entre s cul de ellos sera el que iba a entregarlo (el pan) (San Lucas 22:
23). Ver : lhei; vanqu'eijatsjan.

vanqu'eijatsjan1 Verbo, Grupo 4. 1s: javanqu'eijatsjan (ja-vanqu'-eijatsjan). 2s: lhavanqu'eijatsjan (lha-vanqu'eijatsjan). 3s: vanqu'eijatsjan (vanqu'-eijatsjan). 1pi: shtavanqu'eijatsjan (shta-vanqu'-eijatsjan). 1 ENSEA.
2 INSTRUYE. napi yichifas, ach'anelha nava javanqu'eyjatsjanesh, ana'vuyelhyi ca ach'anelha na jayeetshelh'a
jayu escucha, pueblo mo, mi instruccin, presta odo ("inclnate hacia para que oigas") a lo que voy a decirte (Salmo
78:1).issha'ne jum ti vanqu'eyjatsjan es un buen maestro ("ensea muy bien"). javanqu'eijatsjanesh ca
matemtica enseo matemtica. lhacm'a nava nalhus vanqu'eijatsjan'acfi ja escuela cada da ensea en la
escuela. meelh ti yama ca nalhu ti chit'ichay pa vanqu'eyjatsjan'cji ja vatvanqu'eyjatsjanjavat lleg el sbado ("da
[cuando] descansan"), entr a la sinagoga para ensear ("ense-debajo la sinagoga") (San Marcos 1: 21). meelh ti vancfa
ja Juan pa namey ja Jess ja Galilea j'lhech vanqu'eyjatsjanesh'e ca is ya'clish tlhey ja Dios lhanvacleyash cuando
arrestaron a Juan, Jess se dirigi a Galilea a proclamar ("donde proclam") la Buena Noticia de Dios (San Marcos 1:
14). shnquelhsham nava shalhaa yitsates jaspa lhech javanqu'eyjatsjan'e jayu vitsha, lhayaash ti lhechin
janachey vmonos de aqu a los pueblos vecinos, para predicar tambin all, pues a eso he venido (San Marcos 1: 38). pa
Herodes tayjijanesh ti t'aalhjulh pava vatcasinc lhavos chi' shita papi yit'yish pava lhfanishlhavach ti
vanqu'eijatsjanesh pava Isis Va'nisesh'e Herodes mand llamar a los sacerdotes y a los doctores que conocan a fondo las
Sagradas Escrituras ("los que saban cmo ensear las Sagradas Escrituras"). jeelh nalhu ti jquey ja cotsjaat Macedonia
c'ayjeesh'a ca amnlhaae ja yitsaat Efeso; c'amnlhanit'e j lhech yitsaat jaspa ayjeesha papi nivacle ca ya aj na ca
nivanqu'eyjatsjanesh pava niyij'a el otro da, cuando sala para Macedonia, te encargu quedarte ("te hice quedar") en la
ciudad de Efeso para avisar a algunos que no enseen doctrinas extraas (Timoteo 1: 3). anujumatsen'avach pa
anujumatsench'e shta pavan lhavanqu'eyjatsjanesh; pa iyitesh ca mj na'sheesh lhacm'a; ca asnatajesh cavque pa
lhnilhjen jayu avaatsha, shi' shta papi tach'an'a vanilhjensha'ne jayu shta vigila tu persona y vigila tambin tu
enseanza y s constante (?supere a todos?); hacindolo as te salvars t mismo, y se salvarn tambin tus oyentes ("los que
te oyen") (1 Timoteo 4: 16). papi lhancavos tajulhey ca isa' ca nitasinyc'oya papi lhanvacles, jaspa ampapu ca
nachayeshjoo pa lhey pa Dios shi' nava shtavanqu'eyjatsjanesh'in los que estn bajo el yugo de la esclavitud han de
considerar a sus amos dignos de todo respeto, para que no se hable mal del nombre de Dios ni de nuestra enseanza (1
Timoteo 6: 1).vanqu'eijatsjanesh'e cava Dios lhasinc ensea(ba) all la palabra de Dios. pa yaclafjaneshch'e shita pa
nich'a lhcumjat napi nivacchei, pa'lhech vanqu'eijatsjanesh japi elechei al mismo tiempo aprendi tambin los trabajos
manuales ("nuevos trabajos de mujeres", que ensean las hermanas (misioneras). ca atc'atajeeshelhva'ne pa caaj jayu

605

avaatsheelh papi tishjan, vooy peelh vanqu'eyjatsjan, pa caaj jayu shta peelh yityjiyinesh pa Dios pa'na, vooy peelh
tasin'yesh pa ya'clish nichinpeya', pa nyjqu'e shta ti tasin'yesh cuando ustedes se renen, que uno aporte un himno,
otro una enseanza, otro una revelacin, otro un mensaje en lengua desconocida, y otro su interpretacin (1 Corintios 14:
26). Ver : yeijatsjan; lhavanqu'eijatsjayash.

vanqu'eijatsjan2 Nombre masculino/femenino; posedo. 1 MAESTRO/MAESTRA.


2 PROFESOR(A).
3 CATEQUISTA. Lit: el/la que ensea ca domingotaja pa tan jayu ca amac'oya ja vanqu'eijatsjan los domingos ("cuando
sea domingo"), no faltar el catequista. ni tsopa lhja vanqu'eijatsjan la maestra es buena. Ver
: vanqu'eijatsjan1;yeijatsjan; lhavanqu'eijatsjayash.

vanqu'etjt Verbo, Grupo 4. 1s: javanqu'etjt (ja-vanqu'-etjt). 2s: lhavanqu'etjt (lha-vanqu'-etjt). 3s: vanqu'etjt
(vanqu'-etjt). 1pi: shtavanqu'etjt (shta-vanqu'-etjt). SOBRECARGA DE TRABAJO. Ver : yitjt.

vanqu'etn Nombre masculino; no poseble. DENOMINADOR. Note: neologismo pa vanqu'etn nclit pa tuc'a pava
t'i'yas, vooi pa vanc'aatsjulh nclit pa t'ajj t'i'yas el denominador seala cuntas partes hay, y el numerador seala el
nmero total de partes. Ver : yetn.

vanqu'etsjet Verbo, Grupo 4. 1s: javanqu'etsjet (ja-vanqu'-etsje-t). 2s: lhavanqu'etsjet (lha-vanqu'-etsjet). 3s: vanqu'etsjet (vanqu'-etsje-t). 1pi: shtavanqu'etsjet (shta-vanqu'-etsje-t). 1 EMBORRACHA.
2 HACE TOMAR. Ver : yetsjet; etsje'mat; etsjamatsej; t'etsje; t'etsjeyach; yetsjacli; etsjacl.

vanqu'iis Verbo, Grupo 4. 1s: javanqu'is (ja-vanqu'-is). 2s: lhavanqu'is (lha-vanqu'-is). 3s: vanqu'iis (vanqu'iis). 1pi: shtavanqu'is (shta-vanqu'-is). 1 ESCRIBE.
2 MARCA.
3 SEALA. nat'yish ca avanqu'iis? sabs escribir? jachenei na necjc ca nvanqu'is mando al nio a la escuela ("para
que escriba"). meelh ti cinco jive'clas pa secl'esh clee ti yit'yish ti vanqu'iis despus de cinco meses, ya sabe escribir
bastante bien. apis ti yameijop ca avanqu'is ya es hora de ir a la escuela ("que escribs"). yivaatsha ya Pablo,
chits'cfaapee ja Cristo Jess, avaatsha Filemn, javanqu'iselh'ay ja casvelh Timoteo, lhayaash ja yenach
yiyyjafaeshjop na vatcumjayash yo soy Pablo, prisionero por Jesucristo, y t eres Filemn, nuestro hermano al que
escribimos, porque eres nuestro querido colaborador (en nuestra tarea) (Filemn: 1). lhts'eijatsjanesh ca javanqu'is vos
me enseaste a escribir. lhavanc'asclee escribs un poco. Ver : yiis.

vanqu'iis lhavaatsha Nombre femenino; no poseble. Pl: vanqu'iis lhavaatsha (vanqu'-iis lha-vaatsha). MQUINA DE
ESCRIBIR. Lit: escribe ella misma

vanqu'iis lhavo' Nombre masculino; no poseble. Pl: vanqu'iis lhavos (vanqu'-iis lha-vo'). ESCRIBANO. Lit: escribe suprofesin

vanqu'ijo Verbo, Grupo 4. 1s: javanqu'ijo (ja-vanqu'-ijo). 2s: lhavanqu'ijo (lha-vanqu'-ijo). 3s: vanqu'ijo (vanqu'ijo). 1pi: shtavanqu'ijo (shta-vanqu'-ijo). AFILA. Ver : yijo.

vanqu'ilhjen Verbo, Grupo 4. 1s: javanqu'ilhjen (ja-vanqu'-ilhjen). 2s: lhavanqu'ilhjen (lha-vanqu'ilhjen). 3s: vanqu'ilhjen (vanqu'-ilhjen). 1pi: shtavanqu'ilhjen (shta-vanqu'-ilhjen). SALVA. Ver : yilhjen.

vanqu'isja'vat Nombre masculino. ESCUELA. ni yichei ja vanqu'isja'vat no fui a la escuela. Sinn : escuela.
vanqu'itji Verbo, Grupo 4. 1s: javanqu'itji (ja-vanqu'-itji). 2s: lhavanqu'itji (lha-vanqu'-itji). 3s: vanqu'itji
(vanqu'-itji). 1pi: shtavanqu'itji (shtavanqu'-itji). PERFORA LOS LBULOS DE LAS OREJAS. Ver
: yitji; vaniitji.

vanqu'iyitsjan Verbo, Grupo 4. 1s: javanqu'iyitsjan (ja-vanqu'-iyits-jan). 2s: lhavanqu'iyitsjan (lha-vanqu'-iyitsjan). 3s: vanqu'iyitsjan (vanqu'-iyits-jan). 1pi: shtavanqu'iyitsjan (shta-vanqu'-iyits-jan). 1 ESTIMULA.
2 INCITA. Ver : yiyitsjan.

vantan Verbo, Grupo 4. 1s: javaantan (ja-vaan-tan). 2s: lhavaantan (lha-vaan-tan). 3s: vantan (van-tan-esh). 1pi: shtavaantan (shta-vaan-tan). 1 NIEGUE.
2 CARECE DE MEDIOS.

606

3 EST POR AGOTARSE. vantanch'e nava yicli votjjis estn para acabar mis gallinas. ca nicaajtaj papi
ninaychavalhaan papi yitst'ajesh yiey pan tc'asham pa lhajpyich, pa lhech niyijeesh pa nilhcacujayasha; pa
lhjunashjulh papi vantanesh pa nilhcacujayasha pa ya'sheshc'oya ti ojey papi cacujanjas si (hay) uno no cuida de los
suyos que viven en su casa, ha renegado de la fe ("no es verdaderamente creyente") y es peor que un incrdulo (1 Timoteo 5:
8). ca shtavaantantajesh j lhech, pa nivaantanjooj jayu vitsha si renegamos de l, renegar de nosotros (2 Timoteo 2:
12). lhacm'a papi ninvapeneshyam ti yityjatyi pap'elh, yivaatsha shta pa tanca vapeneshem ca jatajesh'e t'ajuyish
ja Tata yi'shi' ja vs; taj ti vooy papi vantanyishc'oya pap'elh, yivaatsha shta javapeneshem jayu va jatajesh'e
t'ajuyish ja Tata yi'shi' ja vs al que me reconozca ("los que no me tienen vergenza") ante la gente yo lo reconocer ante
mi Padre del cielo; pero al que me niegue ante la gente, yo tambin lo negar ante mi Padre del cielo (San Mateo 10: 3233). ya aj ca avaantaneshem papu ca nitants'aclantaj ti t'alh'a meelh ca istajajop'am pa lhech afanisheesh no niegues
un favor a quien la necsita si est en tu mano hacrselo (Proverbios 3: 27). papi vantan'in ca nivanqu'efen pa acloj jayu
pava chiyit'eshaan niysisa los que se niegan a ayudar se llenarn de maldiciones ("se hablar muchas cosas malas de ellos")
(Proverbios 28: 27). pa lhechesh pa yivoych'e lhcachi' ti'ma ja Pedro pan yit'eshem ja Jess ti yit'esh: jjjeclay tanca
napueesh ca nit'eyshey pa votjj ca p'alha jayu ca pu'janaaesh ca avaantanyish; cavque yaychavalhch'e ja Pedro pa
yapjayan'in Pedro record lo que le haba dicho Jess: antes de que el gallo cante dos veces, me habrs negado tres veces, y
eso lo hizo llorar (San Marcos 14: 72). pa Pedro vantanesh ti yit'esh: ame ni nastfaclesh; pa chinch'e shita ti nam
peelhcha nitfaclesh shita: a'lhech t'e jum lhcachenach'ash ja Jesus; pa Pedro yachajeic'oya shita ti vantanesh Pedro
lo neg y dijo: no lo conozco; poco despus, otra persona lo reconoci: t eres uno de los discpulos de Jess; Pedro volvi a
negarlo. yaaj ca avaantaneshem papu ca nitant'saclantaj ti t'alh'a, meelh ca istajajop'am pa lhech afanisheesh no
niegues un favor a quien lo necesita si puedes hacerlo. apasha ca chinascln'atapee, pa tanca vantan'ash'in aunque me
maten por vos, no te negar. Ver : yitanesh; tan ca.

vantapjalh Verbo, Grupo 4. 1s: javantapjalh (ja-van-tapjalh). 2s: lhavantapjalh (lha-van-tapjalh). 3s: vantapjalh (vantapjalh). 1pi: shtavantapjalh (shta-van-tapjalh). 1 EST MANEADO.
2 EST ENGRILLADO. Ver : yitapjalh.

vantiyit Verbo, Grupo 4. 1s: javantiyit (ja-vanti-yit). 2s: lhavantiyit (lha-van-ti-yit). 3s: vantiyit (van-tiyit). 1pi: shtavantiyit (shta-van-ti-yit). 1 APRENDE.
2 ESTUDIA.
3 SE ASEGURA.
4 SE DA CUENTA.
5 SE ACUERDA.
6 SE ESFUERZA PARA QUEDAR DESPIERTO. Lit: se hace hacer saber a s mismo javantiyitshelh tatsha pa lhanfanash
pava na lhjunashvatc'oya vatchejei ti chi tatamjalhesh ca chi ntuj para cada fruta aprendemos su modo de preparacin
para poder comerla. pa lhechesh jcl'esh ti c'jlhajoom ja samto lhcliish ti shtavantiyitesh entonces para eso ser
fcil para nosotros aprender el castellano. vantiyiteshjum ti vanqu'iis aprendi a escribir muy bien.j'ayaam ca
caslhecha ca shtavantiyitesh ti shtavanquen ojal nosotros aprendemos a amar. lhatvujuuisha ca avantoiyit'in tens
derecho a educarte. naavntyitelhch'e t'e ti janfaclelh'am cavque ti jjjeclay yamnlheelh'ajop?no recuerdan que
ya se lo deca yo an cuando estaba con ustedes? (2 Tesalonicenses 2: 5). japi lhech jatisesh pa Satans jaspa
nivntyitesh pa ya aj ca natjuyeshjulh ca nineetsha pava niysisa pa Dios a ellos les he entregado a Dios para que
aprendan a no blasfemar (1 Timoteo 1:20). vooy lhpa sch'acche caaj papi lhcles ja't'ajesha papi lhnts'jey, papi lhech
isjop ti yijutseesh ti vantyitesh ti yfisja(t)ch'e pava tanyjijayesh yiey pa t'ajjam ti yefen yiey pan t'nashesh
lhapesh pa lhencheyasha pa lhtata; cavque isis pa nishamsha pa Dios pero si una viuda tiene hijos o nietos, stos han de
aprender primero a practicar la piedad familiar y a pagar a sus padres lo que les deben; eso es lo que agrada a Dios (1 Timoteo
5: 4). meelh ca nich'a navclantaj cque, pa avantyitelh'in pa atpyelhchisham, lhayaash ti shalheelhc'oyaam pa
anilhjenjayash cuando empiece a suceder eso, endercense y levanten la cabeza, porque ha llegado (el da de) su liberacin
(San Lucas 21: 28). pa lhechesh pa at'eshelh jayu: ajutelhem pa ashameelh pa nelhey pa Lhcaanvacle, anfacle'lhem
japi lhtachifas java matas yisnatesh pa avntyitelhey pa lhech ti yi'apee lhacm'a entonces recitarn ustedes: den
gracias al Seor, invoquen su nombre, cuenten a los pueblos sus hazaas, proclamen que su nombre es sublime (Isaas 12:

607

4). avntyityish, pa asc'alhtanesh, ac'alhtaneshyam pava yaychavalhjanc shi' pava tasham


yijunashch'e! escrtame, ponme a prueba, aquilata mis entraas y mi corazn! (Salmo 26: 2). avntyitelhch'e j cque,
avaatsheelh ti lhantvacluelhey na Dios pa tanca lhecheesh ca c'ase'jelhsha'ne, ca ama papu ca nalhjeneelhentienden
bien eso, ustedes que olvidan a Dios, no sea que los destruya y nadie los libre (Salmo 50: 22). jayeetajesh ca
avntyitelhjulh pava naavanelh quiero comunicarles un secreto ("quiero que aprenda [de] algo que viene [pero que
ustedes] no ven"). javantiyitesh tatsha ti jatiilh pava ctsej pronto aprend a hilar la fibra de caraguat. lhet tlh'e'jop
ti vantiyitjulh capi yinvot'elh pa ni nvatc'jlhanitem t'iyiish'e as aprendieron nuestros antepasados a no dejarse
engaar (por los bolivianos). pava chiyvntyitesh nclit ti setenta yamjey cien por ciento papi taclas vat'iyem cque
vatayasha las investigaciones muestran que entre 70 y 100% de los bebs contraen esta enfermedad. cque ya'shesh ca
avntyitey pa nalhu ca acaatjattaj pa ajj'esham sto es importante saber si quieres algn da tener familia. pava
laboratorios chivntoyitesh'e shi' ti nclit pava lhech chiychenesh ti ninatvayeemjulh papu pa SIDAestudios hechos en
laboratorios muestran que (los preservativos) no son barreras contra el SIDA. ta lhayaash ti nipalhaa ca
avntyita? por qu no asegurarte de antemano? niavantyiteyam pava yifanishesh nava yifoc no me di cuenta de lo
que haca con los pies. Ver : yitiyit; yiti.

vant'fiich Verbo, Grupo 4. 1s: javant'fich (ja-van-t'-fich). 2s: lhavant'fich (lha-van-t'-fich). 3s: vant'fiich (van-t'fiich). 1pi: shtavant'fich (shta-van-t'-fich). 1 SE ESCONDE.
2 SE DISIMULA. vant'fichc'oya lhn dicen que se escondieron de l. p'alha ti namtaj, taj ti vant'fichey t'yiish lhpa
ve'lha caletaj lhayaash ti nojovayey pa lhtvteyash lhacm'a papi lhech nivacle ya haba venido, pero se esconda detrs
de un carro porque tema las miradas de toda esta gente. ya'cayayai'in pa jaspa javant'fich'in estaba desnudo y por eso
me escond. lhan'e lhavaatsha vant'fiich'e lhjavj pa tinvaash, sha'lhee'mei pa lhashi pero l se escondi al borde de
la cueva, cerca de la entrada. pa ve'lha lhn pa vant'fiichtaj pa nijovaijulh papi nivacle dicen que uno que tena miedo
de los nivacle se haba escondido. meelh'in ca avant'fichelh pa ya aj na papu ca nit'yelh'a pa ca vi'tajelh'e vayan
ustedes a esconderse, y que nadie se entere dnde estn. ta t'e lhai'yaash ti lhavntfichyic'oya? por qu te esconds de
m? nan lhjunash lhpa cjecl ti nivooyshemch'e pa lhch'acfa ti t'acutelhva'ne peelh nivacle ti nintysha pa
lhch'acfa, ti lha'ma lhpa lhech ti yisnatesh ti vat'sasinatesh ti nichintyesha ti vant'fich'esh pa
lhfanishlhavach cuando una mujer engaa a ("no le parece bien") su marido acostndose con otro varn sin que el marido se
entere, es como si quedara oculta la mancha ("lo [que] hubiera hecho en afearse") (Nmeros 5: 12-13). ca lhecha ti
tsiv'ojiyan pa niyc'utsfaa pa isjopyam ti c'ash'apee, ca lhecha papi tsicnitshi ti tanjuyijulh pa isjopyam ti
javant'fichc'oya si me ofendiera mi enemigo, lo habra aguantado, si me atacaran mi adversarios, me habra escondido de
ellos (Salmo 55: 13). vena naashshic'oya taj ni chi nt'ya pa lhjunashesh pa Cufalh ti vant'fiichshi pa tovoc yi'shi' pa
lhjiyish se les adelant pasando por otro camino, pero no se sabe cmo Cufalh hizo para esconderse dentro del agua de la
creciente en el mismo corredor del ro. casvaatsha shtasuyeyjoom cque lhayaash ti shtavant'ofichsha'ne, ta lhayaash
t'em ca sht'efenelh pap'elh? nosotros mismos estamos fugitivos en peligro, cmo vamos a ayudar a otros? Ver
: yifiich; yivant'fichjat. Variante : vnt'fiich.

vantsemaaj Nombre femenino; no poseble. 1 POSTE.


2 COLUMNA. Lit: se levanta yit'ovosch'e shita pava vantsemajch'esha'ne t'ajuiya pa vatashclfech tsutshenilh cortaron
tambin postes para alambrado. napuu pava lhtascui vantsemaj'apee lhapesh lhn na vs lhn en tiempos antiguos el
cielo estaba apoyado sobre dos troncos. jatju'jaam java vantsemajch'e perfor los postes. pa vantsimaaj utenilh
pava'lhech yiyitsjayan pa Jerusalen pava'lhech yafalhch'e las murallas ("postes de piedra") que haban protegido a
Jerusalm yacan derribadas. cque vattiishjanja'vat yisnatesh ca Salomon vanaclapju pava utenlhiy pava
vantsimajts'een el templo construido por Salomn era un montn de ruinas. Sinn : poste, yitsemaj, chiytsemaaj. Ver
: poste; yitsemaj; vantsemaj; chiytsemaaj.

vantsemaj Verbo, Grupo 4 (chequear). 1s: javantsemaj (ja-van-tsemaj). 2s: lhavantsemaj (lha-van-tsemaj). 3s: vantsemaj
(van-tsemaj). 1pi: shtavantsemaj (shta-van-tsemaj). 1 SE LEVANTA.

608

2 SE APOYA. napuu pava lhtascui vantsemaj'apee lhapesh na vs lhn dicien que en tiempos anteriores, el cielo se apoyaba
sobre dos troncos. ca nicaajtajelh'am pa niacacujayasheelh, ca tc'atajajulh ja mostaza lhtsej, pa iseelhjop'am jayu ca
sints'itsuuc ca at'eshelha: ataatsoj(j)i pa avaantsemajshi ja lhvcha', pa nanc'ashamelh'am jayu lha lhech aacjiyuc si
ustedes tuvieran fe como una semilla de mostaza, diran a esta morera: arrncate de raz y plntate en el mar, y les obedecera
(San Lucas 17: 6). Ver : yitsemaj; vantsemaaj; chiytsemaaj.

vantstjat Verbo, Grupo 4. 1s: javaantstjat (ja-vaan-tst-jat). 2s: lhavaantstjat (lha-vaan-tst-jat). 3s: vantstjat
(van-tst-jat). 1pi: shtavaantstjat (shta-vaan-tst-jat). 1 SE ENDEREZA.
2 SE INCORPORA. Ver : yitstjat; yitst'aj.

vanucfa Ver : vancfa.


vanuijatesh'acfi Nombre masculino. 1 INTERCAMBIO.
2 TRUEQUE. Ver : yic'uijat.
vanui'acfi Verbo, Grupo 4. 3s: vanui'acfi (van-ui-'acfi). 1 SE CAMBIA POR.
2 SE TROCA POR. lhpa jclvoque vanui'acfi pa cuvyu una escopeta vala un caballo ("se trocaba con"). Ver : yuijat'acfi.

vanujpiyit Verbo, Grupo 4. 1s: janujpiyit (ja-nu-jpi-yit). 2s: lhnujpiyit (lh-nu-jpi-yit). 3s: vanujpiyit (va-nu-jpiyit). 1pi: shtanujpiyit (shta-nu-jpi-yit). 1 SE CAPACITA.
2 SE ESFUERZA.
2 PROCURA. Lit: hace que tenga destreza janujpiyitesh ca samto lhcliish me esfuerzo por hablar en
castellano. shtanujpiyitesh pa lhcumjayash nos esforzaremos (como ellos) con sus trabajos. Ver : yijpi.

vanujumatsin Verbo, Grupo 4. 1s: janujumatsin (ja-nujumatsin). 2s: lhnujumatsin (lh-nujumatsin). 3s: vanujumatsin
(va-nujumatsin). 1pi: shtanujumatsin (shta-nujumatsin). 1 SE PROTEGE.
2 SE CUIDA.
3 CUIDA. vanujumatsinjulh pa yi'yj se cuidaba del tigre (que se acercaba con mala intencin). vanujumatsinlhavach ti
yaichavalhch'een ca lhcliish lhja lhamimi chi' lhja lhact'e toma muy en serio los consejos de su mam y de su
abuela. vanujumatsinc'oya ca dengue se protege del dengue (anticipando). vanujumatsineshc'oya nava yi'van est
cuidando sus cosas (anticipando). ti ni chi nujumatsinesh ja int tlha pa vataiyasha no cuidar el agua ocasiona
enfermedades. navoyjatey jayu ca taaytajsha'ne, vanujumatsen'ash jayu ca am'taj pa tasiny'am jayu ca
anjat'o'taj te guiar(n) cuando camines, te guardar(n) cuando duermas, hablar(n) contigo cuando despiertes (Proverbios 6:
22).vanujumatsenesh'ajulh jayu lhpa cjecl ojey shi' pava lhclishay clats'uusshi lhpa cjecl tavujuya (los consejos)
te guardarn de la mala mujer, de la lengua seductora de la ramera ("mujer de afuera") (Proverbios 6: 24). tajulhey ca
chinvoomei na yinvacle lhpa ve'lha lhutsja ve'lhasha'ne ca natcumem'in shi' ca ninujumatsenesh, shi' ca
njquenelhch'e na yinvacle ca jaspa cjopeelhvane sera conveniente buscarle a mi seor una muchacha soltera, que le
atienda y asista, y cuando duerma en los brazos de mi seor ("hacen el amor"), entrar en calor (1 Reyes 1:
2). a'nujumatsinch'e yiinsha ca ats'amaat; pa ats'amaat yiin nan sht'ajuishi, sht'ajuich'e na nyish tengan mucho
cuidado por el sueo!; pronto entraremos en tu sueo, entraremos por el camino (nuestro camino). lhpa sch'acche ts'aclaay
vanujumatseneshem pap'elh pava lhcly tashinshtas una pobre viuda cuidaba ("cuidaba para ellos") las ovejas de
personas ajenas. ma, uj ti janujumatsenelhyivach jayu mam, nos cuidaremos bien. anujumatsen'avach pa
anujumatsench'e shta pavan lhavanqu'eyjatsjanesh; pa iyitesh ca mj na'sheesh lhacm'a; ca asnatajesh cavque pa
lhnilhjen jayu avaatsha, shi' shta papi tach'an'a vanilhjensha'ne jayu shta vigila tu persona y vigila tambin tu
enseanza y s constante (?supere a todos?); hacindolo as te salvars t mismo, y se salvarn tambin tus oyentes ("los que
te oyen") (1 Timoteo 4: 16).ya aj na ca atsapunelh ti ya yacut'in, lhayaash na jumcuclaay ti yimcatshi na yj; japi
checlavot ti tsicnitshi yivaatsha pa niyjieshyi ti jaclvalhem java lhavtjayetacuy, pa vooy yivaatsha chapa'a ca
vanujumatsenyivach no se fijen en mi tez morena, el sol me ha bronceado, mis hermanos se enojaron conmigo, me pusieron
a guardar las vias, y mi propia via no la guard (Cantar de los Cantares 1: 7). lhacm'a ti yichaj'in java lhclesatas pa
yijp'yesh pa vatvatclnjayash; pa ve'lhee ts'ivee ti yijucjuqu'etsham pa lhnucfat pa lhclesataj ti vanujumatseneshjulh
pava suyjulh ti tulhey todos ellos empuan la espada, son adiestrados guerreros, cada uno con la espada al flanco por temor
a las emboscadas nocturnas ("peligros de la noche") (Cantar de los Cantares 3: 8). pa nyjop japin yiclovalhchiyinesh ti

609

vanujumatsenesh, pa yameyjop ti vacalh pa yijutey'in ts'ivee java mil tinshanjas climsha'ne ti yive'lhan'e ts'ivee la
arrend (la via) a los guardias ("los [que] ponen a mirar para cuidar"), y cada uno traa por sus frutos mil monedas de plata
(Cantar de los Cantares 8: 11). vooy ja Lhcaanvacle uj ti yfisjatch'e pa niyitsjayanelh avaatsheelh pa
vanujumatseneshelh'ajulh jayu pa niysa' el Seor es fiel ("cumple"), los fortelecer a ustedes y los proteger del Maligno
(2 Tesalonicenses 3:3). anujumatsenelh'avach jaspa tanca anclitelhem atesha pap'elh nava isis
afanishesh'avach cudense de hacer obras buenas en pblico solamente para que (la gente) los vean (San Mateo 6: 1). jen
ca anujumatsenyish ti jv'cji pava afas jamjey jayu ca ninjtajeshch'e pava suyc'oya quiero que me protejas (mientras
est) bajo tus alas hasta que pasa la calamitad (Salmo 57: 1). ca nicaajtaj pa vatcavo ti t'lhey pa joot ti tcltsjan
ja't'ajesha ca ninujumatsenesh pava acly, lheetshelha jayu ajalh: ata'lun ca vi'shane ca atsaccun? si uno de ustedes
tiene un sirvente arando o cuidando los animales, cuando ste vuelva del campo, le dir: venga y sintase a la mesa? (San
Lucas 17: 7). nque tan jayu ca niyalhpoom, jen jayu ca nastst'ajesh yivaatsha janujumatsenesh jayu; she papi
yifitsjayanyam jayu? ste (nio) no ser ahogado (cumpliendo sus rdenes), yo lo quiero para m, yo lo cuidar; pero
quin lo va a amamantar? anujumatseneshyam pa yivaatsha jashayan'am jayu! cudamelo (al nio), y te pagar por
ello! ya'shesh ti tajulhei ca nai papu chi ca nujumatsinesh java samcujiyis es importante lavarse y cuidar de las
letrinas. anujumatseneshjulh na yimnlhajayash papi suijulh niyc'utsfasa protege mi vida de mis enemigos
crueles! ta yifanishesh jayu pque taclaj ca janujumatsenesh? cmo voy a mantener a ese hijo (que est por
nacer)? vanujumatsenyish ~ vanujumatsenyam me cuida/ me proteje. Ver
: yinujumatsenjayan; tanujumatsinjai;chivanujumatsenesh tavashai; lhnujumatsinjayash.

vanunat Verbo, Grupo 4. 1s: janunat (ja-n-u-nat). 2s: lhnunat (lh-n-u-nat). 3s: vanunat (va-n-u-nat). 1pi: shtanunat (shtan-u-nat). 3p: vanunatsha'ne (va-n-u-nat-sha'ne). 1 SE AGRANDA.
2 ES VANIDOSO. pa Fitsc'yich yicaatjatem pa t'asjaan nava nalhus, yinjt ti vanunat'in, yineshshi pa tuc'a, pa chinch'e
ti uj shita, ni nttaisha'ne ca nvooi pa yaquisit, apis ti caaj lhavuun Fitsc'yich les daba carne cada da, (las cantidades
de carne) iban aumentando, cocinaban un poco, y enseguida haba mucho, no salan ms a mariscar para buscar animales, ya
tenan su carne. papi vanunatlhavach chiyachajshicham jayu taj ti vooy papi vanits'aclayan pa chincljesh los
soberbios quedarn humillados, pero los humildes sern honrados (Proverbios 29: 23). shtasnateshcatsitam pa catsivtsat
jayu chi' shita pa tojquisham jpyich ca nfiis jayu na vs, jaspa shtanunatsha'ne jayu; tan jayu ca shtacatsnshiin
jayu atesha na nalhu construymonos una ciudad con una torre ("casa alta") que llegua hasta el cielo, as nos haremos
famosos; no andaremos desparramados por el mundo. nque lhjunash ti tapec pa Sal ti tlhey pa lhavatclnjayash, ;
acloj pava lhavanjas shi' pa lhncljqueyash, pa uj ti vanuniteshlhavach ti tnesh'apeeen papi nivacle as regres Sal
de su batalla, con mucho botn y honra, lleno de una soberbia que los gritos de la gente aumentaban an ms. avaatsha
lhivalha papi vanunatsha'ne shi' papi ojiyis papin tanuc'oya nava ayjijates amonestas a los malditos soberbios que se
apartan de tus mandatos (Salmo 119: 21). Ver : yunat; uj; t'un; vanunitjat;nunatsjanaj; lhnunitsjayash. Variante
: vanunit.

vanunit Ver : vanunat.


vanunitjat Verbo, Grupo 4. 1s: janunitjat (ja-n-un-it-jat). 2s: lhnunitjat (lh-n-un-it-jat). 3s: vanunitjat (va-n-un-itjat). 1pi: shtanunitjat (shta-n-un-it-jat). 1 SE FORTALECE.
2 RECOBRA FUERZAS. Ver : yunitjat; t'un.

vanut Verbo, Grupo 4. 1s: janut (ja-nut). 2s: lhnut (lh-nut). 3s: vanut (va-nut). 1pi: shtanut (shta-nut). 1 EST
ENOJADO.
2 SE ENOJA. vanutshem papi lhcles ti tif'e'c'oya estaba enojado con l por haberle matado todos sus hijos. pa lhech lhn
lhjunash tu vanutem'in pap'elh lhcquelhaifas as sus compaeros estaban muy enojados con l.janutemjumje estoy
muy enojado con l. tsaisham ti vanutvatam estaban ardiendo de enojo los unos contra los otros. papu ca ninuttajem pa
lhch'inish, papuque chi yichajei jayu papi tcaasclanchaisha'ne el que se irrite contra su hermano ser llevado ante el
tribunal. yaaj ca anutelhem papu jaspa tanca ninutelh'am pa Fitsc'yich no odien a otras personas para que Dios no se
enoje con ustedes. pa ujesh ti vanut jum pa tayjijanesh shita ca chi nclnsha'ne papi taclas yi'ei pa Belen chi' shita

610

pava yich'e lhavj lhacm'a papi taclas yitsji papi yfiis pava napu' lhnincpis se enfureci y mand matar, en
Beln y en sus alrededores, a todos los nios varones que fuesen menores de dos aos.jajut'ay na yishami, Lhcaanvacle,
lhayaash ti lham'a ti lhnut(t)ajyam pa avc chit'nshi' pa lhnachajyam pa vatcanoyash te doy gracias, Seor, porque
rstabas irritado contra m, pero ha cesado tu ira y me has consolado (Isaas 12: 1).ca'tajesh jayu ca anutch'een pava
tlheyshiam ti lhasnatesh o estars enojado por las consecuestas de lo que has hecho. Ver
: lhnutsaaj; tanutsjai; yinutsjacli; lhnutsjavo; yinutsjayin.

vanu' Verbo, Grupo 4. 1s: janu' (ja-n-u'). 2s: lhnu' (lh-n-u'). 3s: vanu' (va-n-u'). 1pi: shtanu' (shta-n-u'). 1 SE
LANZA. chi nu'e'eshi pa int lhpa ve'lha tincaatshiy lhse pa vatfetaas lhei sulfato de aluminio, chi nanvaich'aclajshi
pa chi nu'eishi 20'esh (?) tsoptsop pa cloro chi ch'anjop 30 minutos se carga el agua y se coloca una cucharita de
(remedio llamado) sulfato de aluminio, se remueve bien, se pone 20 gotas de cloro y se espera 30 minutos.
2 SE ABALANZA.
3 SE ZAMBULLE. asnateshelh cun nava janfaclelh'am, anu'elhsham na yint! hagan lo que les voy a decir, lncense al
agua! jnshajesh ti vanuujqu'e japi nivacle ja lhjucjuqu'e durante la noche, los hombres se zambullen (para pescar) con
la red corta.
4 SE AGACHA. Note: en la acepcin (3), sase con el sufijo -sha'ne/-ja'ne vanu'ja'nejop pa yovalhch'e tasham ja nivalhech pa
yivaneyshi java sivclclhayjey taj ti ninameyshi l se inclin y vio las sbanas en el suelo, pero no entr en el sepulcro
(San Juan 20: 5).
5 AGARRA CON LAS UAS O LA MANO. Note: sase con sufijo (-'e, -'e-i, -que/-ch'e) yilhecljesh papi nivacle ca
ncucln'in, pa vooi papi tijes yit'esh yitsha ca nu'een lhpa cleshchenjataj los hombres pensaban que haba perdido el
camino, pero los chamanes (pensaban) que el teju jagu lo haba atacado. pa'lhech janueshelh'ech'esha'ne java
yiclutsheselh ti'ma entonces echamos mano de nuestros arcos. Ver : yu'; tanu'; vanu'quisham; nu'.

vanu'quisham Verbo, Grupo 5. 1s: janu'quisham (ja-n-u'-quisham). 2s: lhnu'quisham (lh-n-u'quisham). 3s: vanu'quisham (va-n-u'-quisham). 1pi: shtanu'quisham (shta-n-u'-quisham). TEJE. Lit: agarra arriba con
las uas Ver : vanu'.

vapec Verbo, Grupo 4. 1s: japec (ja-pec). 2s: lhapec (lha-pec). 3s: vapec (va-pec). 1pi: shnapec (shna-pec). 1 REGRESA
ALL.
2 REINCIDE.
3 VUELVE A HACER ALGO.
4 DEVUELVE.
5 RECOBRA. papi lhchifas pa Efran ti vanijtjatesh pava lhclutshes shi' pava lhc'jey, taj ti vapecch'ec'oya lhayshivoc ti
vaclan pa vatvatclnjayash los hijos de Efran eran diestros arqueros ("fuertes eran sus arcos y flechas"), pero retrocedieron
el da del combate (Salmo 78:9). c'oya ti ymeshi lhn lhcachivat pava mnlhee vatfetatsiy, yichatjulh pava jiveclas pa
yalhatajesh ti vpecleijop jayu ti nivacleesh cuando se haba terminado la mitad de los remedios, pas cuatro meses y de
repente su hijo volvi otra vez a ser hombre. pa necjc lhas vapeclem shita pa lhamanlhajayash le devolvi la vida al
nio. pa Natan vapeclei ca nvatvanelh shita pa David Natn volvi para ver a David ("para verse con D.") vooi ti
nash'e pa nyish ti vapecl'in pa vacuteelhvach pav'elh ajcls al pasar por el camino de regreso (all), se encontraron con
otros pjaros. taj ti meelh pa ca jayeetajesh'a pa'na pa vapecleyjop jayu ti lhtasiny pero cuando yo te hable, volvers a
hablar (Ezequiel 3: 27). pan t'aplhuqu'e' pa'lhech tulh pa Fitsc'yich yiyji'a pa'lhech ca yaaj ca napecleilhach'e pa
yi'e' pa uj lhanvaclevat pa Herodes; pa'lhech t'aplhuqu'e' ti yuiyei ts'ivee peelh nyish ca jaspaa napeclei ts'ivee pa
lhavtsaat durante la noche, Dios les orden que no regresaran al palacio de Herodes; entonces escogieron otro camino para
volver a su patria. tajulhey ti tay'ajop clee na Onsimo jaelh nalhu, vooy nqueesh vapec'ay jayu pa yajatesh ca
nv'ajop jayu quizs se alej de t por breve tiempo para que puedas recobrarlo ("regrese a t y viva junto a t para siempre")
definitivamente (Filemn: 15). lhecljesh avaatsha navque vatavnus ti isjop ti vapecleyjop to mnlhasha'ne? crees
que podrn revivir los huesos? (Ezequiel 37: 3). lhcaanvacle, yi'Fitsc'yich, anachajem pa lha'manlhajayash nque
necjc lhas; pa necjc lhas vapeclem shita pa lha'manlhajayashSeor, Dios mo, devulvele la vida a este nio; y el
nio recobr la vida. tanca napecleyjop jayu ca anqueya 'Chitay'e', nilhecha na acootsjat ca chinteetsha jayu
'Chiyvmjatsha'ne', pa eyeesh jayu 'Yijuctsenche', vooy na acootsjat lheya 'Lhja Yijaya' ya no volvern a llamarte

611

'Abandonada' ni a tu tierra 'La Devastada', a t te llamarn 'Mi preferida' y a tu tierra 'La Desposada' (Isaas 62:
4). timsham'in tatsha lhpa lhjque lhpa t'iyjatshi, pa cajuqu'e ti vapecch'een lhpa t'itsech pa yiyjayanemsha'ne
lhacm'a pava lhcly camellos y enseguida vaci su cntaro en el bebedero, corri al pozo a sacar ms y sac para todos
sus camellos (Gnesis 24: 20). vapecch'e lhaishivo ti yichei pacham pa Jordancruz de regreso ("volvi sobre sus
huellas") el Jordn. chi yilhecljesh ca napeclei pa lhajpyich, pa ampapu lhavaam ca nt'ya pa lhajpyich pan
yi'shi' se piensa que regres a su casa, pero desgraciadamente, nadie sabe donde est su casa. papi nivacle yi'tajch'esha'ne
lhn, vapecla cotsjaat ti yim'qu'esha'ne shita dicen que los nivacle pasaron un rato sentados, y luego volvieron a
acostarse en el suelo.
6 SE SOMETE A. Note: en esta acepcin, sase con los sufijos -shicham + -c'oya lhpa vatajaya tajulhey ca napecshichamc'oya
pa lhaya nan lhjunash ti chivapecshichamc'oya ja Lhcaanvacle la esposa debe someterse a su marido de igual manera
que uno se somete al Seor (Efesios 5: 22). nive'lhaaesh ca isa'jop ca lhjayaeesh jayu lhpa sch'acche ja't'ajesha lhpa
tinvmque, lhpa lhancl' ja't'ajesha lhpa yichtasham'in; lhpa lhja'ya'esh lhecha lhpa lhutsja t'lha papi yitst'ajesh
lhchifas; ca jaspa tanca napecshichamch'e papi lhcles yiey papi lhchifas; lhayaash yivaatsha ya Lhcaanvacle ti
javenchatyitam no tomars por mujer a una viuda, repudiada, violada ni prostituta, sino a una muchacha de tu pueblo; no
profanar a sus hijos entre su pueblo, porque yo soy el Seor, que lo santifico (Levtico 21: 14-15). lhech pquei nivacle
yic'jlhanit, yinyinjatlhavc'oya, yinyinjata papi tucus, pa jaspa vapecshichamc'oya papi nivacle aquel nivacle los
sedujo para caer en la trampa, guiando a los bolivianos, l fue quien hizo que se sometieran los nivacle. Ver
: tapec; mapec; napecjatsu ~ napecjayu.

vapen1 Verbo, Grupo 4. 1s: javapen (ja-vapen). 2s: lhavapen (lha-vapen). 3s: vapen (vapen) ~ yivapen (yivapen). 1pi: shtavapen (shta-vapen). 1 TIENE VERGENZA.
2 SE AVERGENZA.
3 ES TMIDO.
4 ES HURAO. papi lhayaya lhpa lhutsja uj ti vapen'in nqueesh entonces la abuela (plural de respeto) de la muchacha
qued muy avergonzada. uj ti javapen'ash me das mucha vergenza. aclojesh ti lhnc'tsjayu'yiy, pa tan t'e ca
avapenyish ti nque yinfanash? muchas veces (ustedes) han querido insultarme, por qu me tratan desvergonzadamente?
(Job 19: 3). chaa! napi cjecli ti javapenesh'in ay, estas mujeres me dan vergenza! yicaclaicheyanesh lhn pa
capch'esha'ne pava yivapenesh lhn se las puso (las hojas de chaguar) como chirip, y qued tapado lo que le causaba
vergenza. pa tsachajeshshicham, lhayaash ti javapeneshelh ti tifeelhyitapee pa yinclyashelh, lhayaash jan t'elhesh ti
yatavclaselh pa yamja nqueesh yivaatsheelh shi' japi yicchevot'elh jasnatshelh pa sasch'e ti jayjuyeshelhjulh pa
Lhcaanvacle yi'Dioselh pa ninasc'ashamelhsha'ne nos aflija, porque nos da vergenza el nuestro sufrimiento, porque
desde nuestra juventud hasta hoy pecamos contra el Seor, nuestros padres y nosotros, y desobedecimos al Seor, nuestro
Dios (Jeremas 3: 25). ninast'un'in ca yicum'e na cotsjaat, jafunsha jayu pap'elh ca yaalhsha pava matas, lhayaash ti
javapen'in jayu no tengo fuerzas para trabajar la tierra, me da vergenza pedir limosna a la gente (San Lucas 16: 3). pa
jaalh pa yivapenlhavach papi t'unvatsham'in lhai'yaash ti ni nasclana'sha'ne papi tiqu'icsha'ne ti yiclechat por fin se
avergonzaron los fuertes, porque no haban tratado bien a los los pequeos, a quienes les haban negado. ni nvapenesh ti
yit'esha napi yivelhavot no se avergenza llamarlos (mis) hermanos. lhacm'a papi ninvapeneshyam ti yityjatyi
pap'elh, yivaatsha shta pa tanca vapeneshem ca jatajesh'e t'ajuyish ja Tata yi'shi' ja vs; taj ti vooy papi
vantanyishc'oya pap'elh, yivaatsha shta javapeneshem jayu va jatajesh'e t'ajuyish ja Tata yi'shi' ja vs al que me
reconozca ("los que no me tienen vergenza") ante la gente yo lo reconocer ante mi Padre del cielo; pero al que me niegue
ante la gente, yo tambin lo negar ante mi Padre del cielo (San Mateo 10: 32-33). pa yit'esh lhn lhpa Fitsc'yich lhse:
pa yij' t'acutesh lhja yuyjatshi; uj ti vapen'in lhavaatsha dijo la hija de Fitsc'yich: la verdad es que (alguien) rob mi
vestido; se puso muy avergonzada. Ver : yivapenjat; yivapenjacli; vatvapenjat'in;tanvapenjai; lhavapenaj.

vapen2 Nombre femenino; no poseble. Pl: vapen. 1 MIMOSA. Cassia flexuosa.


2 KA'I ESCALERA (planta). Bauhinia langdorffiana. Ver : vapenitaj.

vapen3 Nombre femenino; no posedo. Pl: vapen (vapen). MONO KARAJA. Alouatta caraya.

612

vapenitaj Nombre femenino (?); no poseble. Pl: vapenitas (vapen-ita-s). PLANTA (var.) Petunia caesia
Sendtn. Note: Dato de Chase-sardi (1979) Ver : vapen2.

vastsej Nombre masculino; no poseble. Pl: vastses (vastse-s). COLMENA DE ERA YVYGUY. Ver : vastsej lhavo'.
vastsej lhavo' Nombre masculino; no poseble. Pl: vastses lhavos (vastse-s lha-vo-s). ABEJA ERA YVYGUY (especimen de
~). Ver : vastsej.

vasvas'in Adverbio temporal / Verbo, Grupo 1 (solo en tercera persona). ALANOCHECER. vasvas'in ti yamei ja
Esteros llegu a Esteros al anochecer.

vashclamaj Verbo, Grupo 4. 1s: javashclamaj (ja-vashclamaj). 2s: lhavashclamaj (lha-vashclamaj). 3s: vashclamaj
(vashclamaj) ~ yivashclamaj (yi-vashclamaj). 1pi: shtavashclamaj (shta-vashclamaj). 1 SALTA.
2 BRINCA. yivashclamjesh lhpa clisa' bailaba llevando la bolsa de caraguat. pa t'ichaijop clee pa vooi ja yiclan
tojquisham pa nicyj'e muc, pa acloj papi vashclmajch'e, pa vooi ti clufqu'e pa tulh pa t'ichaijop muc descasaba un
poco el que tocaba el bombo, y despus continu, e iban creciendo los que brincaban, y como a las diez de la noche
descansaron. cljeshelh ca avashclamajshelh pa t'jj pava lhantas! albenlo con el son de tambores y danzas!
(Salmo 150: 4).

vashclamchetaj Nombre masculino; no poseble. Pl: vashclamchetas (vashclamche-ta-s). 1 HALCN BLANCO. Elanus
leucurus.
2 HALCONCITO COMN. Falco sparverius.
3 KARAKARA'I (ave). Milvago chimango. Ver : vashclamaj.

vataanvacleyan Verbo, Grupo 4 (?). 1s: jataanvacleyan (ja-taa-nvacle-yan). 2s: lhtaanvacleyan (lh-taa-nvacleyan). 3s: vataanvacleyan (va-taa-nvacle-yan). 1pi: shtataanvacleyan (shta-taa-nvacle-yan). 1 SE HACE EL
ORGULLOSO.
2 ES PRESUMIDO.
3 ES VANIDOSO. pa'lhech cha'lheesh ti vataanvacleyan, ampa ca nit'yish es un presumido, no sabe nada. napi lhech yen
java pitesch'e t'uyjatshiyis ti t'ota'yesh, lhayaash ti vataanvacleyanesh gustan de pasear con largas vestiduras, porque
presumen de importantes (Lucas 20: 46). Sinn : yitaanvacleyan. Ver : lhtaanvaclenjavo; yinvacleyan; yitaanvacleyan.

vataasclan Verbo, Grupo 4. 1s: jataasclan (ja-taa-sclan). 2s: lhtaasclan (lh-taa-sclan). 3s: vataasclan (va-taasclan). 1pi: shtataasclan (shta-taa-sclan). 1 SE PREPARA.
2 SE ASEA.
3 SE PONE ROPA LIMPIA.
4 SE CUIDA.
5 SE PORTA CORRECTAMENTE. jataasclansha'ne jayu voy a portarme bien. vataasclansha'nec'oya pa fiesta jayu se
hermosea/se prepara para la fiesta venidera. suiyeshshi ca ataasclaneshsha'nec'oya pa vatshanjayashesh ti nam
jayu tens que prepararte para las batallas que vendrn. jataasclan jayu pa jquei shi' pa misa me pongo ropa limpia
para ir ("porque voy") a misa. lhechquitaan, yise, ataasclaneshshic'oya si no es as, hija ma, ten mucho
cuidado. ataasclansha'ne ca mqu'e' na nyish preparate para ir en el camino (ponte en camino). meelh lhn ti
yipe'yajulh papi nivacle papi napuu lhchifas pa vataasclansha'nec'oya papi juutshinjas cuando los nivacle oyeron que
sus dos compaeros se acercaban, se preparon para (enfrentarse) con los tobas. lhantfaacshelh avaatsheelh pa'lhech
vatyjijat pa chi nelh'e'am: papi lhtaja'yas tajulhei ca ntaasclansha'ne nan lhjunash ti ve'lha ts'ivee ti
vatpe'yaconocen ustedes el mandamiento que dispone: los esposos deben guardarse fidelidad el uno al otro. sesenta japi
lhcaanvaccheyesh, pa ochenta japi vatajayasesh atesha pa acloj japi lhutsjayech'esh, taj ti lha tsitst'ajesh ofoche
vataasclaneshi lha lhech ve'lha, lha lhech ve'lha lhse ti yiy'ya lhja nivacche ti nicavat'ajesh si sesenta son las reinas,
ochenta las concubinas e innumerables las doncellas, una sola es la paloma que tengo y se hermosea para m (?), nica hija de
la mujer que la dio a luz (Cantar de los Cantares 6: 8-9). ataasclansha'ne ca avooysha'ne java yicly cuvyutachey pa
aychi pa ve'lha napi yicavos vete a buscar ("preparate para buscar") mis (animales) burras y vete con uno de mis criados
(1 Samuel 9: 3). en pa ac'utsfa pa apun pa niac'utsfaa; taj ti yivaatsha jayeetshelh'a: enelh papi niac'utsfasesh pa
ataasclanelhsha'nec'oya papi nacnitshielh; a'lhelhem shta papi chayelh'aan shi' papi nacvfachielh amars a tu
prjimo y odiars a tu enemigo; pero yo les digo: amen a sus enemigos, prtense bien con los que les odien; oren por los que

613

hablan mal de ustedes y por sus perseguidores (San Mateo 5: 43-44) a la salida del sol, mir con atencin (y vi) que no era el
nio que yo haba dado a luz (1 Reyes 3: 21). nclhaa ti t'un'in papi vataasclan, ti ni ntasin'yelh lhpa nivacche se ve
que tiene poder superior ("son fuertes los que se portan bien") el que no ha tenido contacto con mujer. Ver
: yisclan; lhtaasclanaj; lhtaasclanjayash; vancacaasclan.

vataasclanaj Ver : lhtaasclanaj.


vataasnat Verbo, Grupo 4. 1s: jataasnat (ja-taa-snat). 2s: lhtaasnat (lh-taa-snat). 3s: vataasnat (va-taasnat). 1pi: shtataasnat (shta-taa-snat). ES INICIADO. Lit: se le forma/hace na t'e ca t'ajj yincpisesh ti lhapa
jataasnat lhech tsija'yayu'in ti'ma, pa lhechesh ti jayalhjanesh ca niisshi na yitaco jan lhjunash ti yifaijanesh capi
catsict'ei algunos aos despus de mi iniciacin, cuando ya tena la intencin de casarme, ped el tatuaje de mi cara, de
acuerdo a las costumbres de nuestras abuelas. Ver : yisnatesh.

vataash Ver : yitaash ~ yita'sh ~ yitash.


vatacuts'ajiyan Verbo, Grupo 4. 1s: javatacuts'ajiyan (ja-vata-cuts'aj-iyan). 2s: lhavatacuts'ajiyan (lha-vata-cuts'ajiyan). 3s: vatacuts'ajiyan (vata-cuts'aj-iyan). 1pi: shtavatacuts'ajiyan (shta-vata-cuts'aj-iyan). 1 SE JACTA DE.
2 SE UFANA DE. yiclnsha'ne napi nivacle, yivintacluquiyan lhpa lhch'acfa, vatacuts'ajiyanesh pa t'unaj ti ampapu ca
nanjovaaijulh mataba a los hombres, ceg a su esposa, y se ufanaba de su poder sin que nadie le tuviera miedo.Ver
: cuts'aaj; lhcuts'aji; yicuts'ajayan. Variante : vatacuts'ajayan.

vatach'injovot Nombre plural. 3s: lhch'injovot (lh-ch'injo-vot). Pl: vatach'injovot (vata-ch'injo-vot). 1 PAREJA DE
HERMANAS MENORES.
2 GRUPO DE HERMANAS MENORES. Note: sase tambin con forma poseda de tercera persona niya'jayuelhsha'ne papi
lhtach'injovot haba sido pretendiente de la pareja de hermanas. Ver : lhch'inj.

vatafc'clsjanjate Nombre femenino; posedo. 1s: yifc'clsjanjate (yi-fc'cls-jan-jat-e). 2s: afc'clsjanjate (a-fc'clsjan-jat-e). 3s: lhafc'clsjanjate (lha-fc'cls-jan-jat-e). 1pi: catsifc'clsjanjate (catsi-fc'cls-jan-jate).Pl: vatafc'clsjanjatei (vata-fc'cls-jan-jat-e-i). forma no poseda: vatafc'clsjanjate (vata-fc'cls-jan-jate). ESCOBA. Sinn : vatfc'clsjate, escoba. Ver : vatafc'clsjate; yifc'cls; escoba.

vatafc'clsjate Nombre femenino; posedo. 1s: yifc'clsjate (yi-fc'cls-jat-e). 2s: afc'clsjate (a-fc'cls-jate). 3s: lhafc'clsjate (lha-fc'cls-jat-e). 1pi: catsifc'clsjate (catsi-fc'cls-jat-e). Pl: vatafc'clsjatei (vata-fc'clsjat-e-i).forma no poseda: vatafc'clsjate (vata-fc'cls-jat-e). ESCOBA. Note: sase en la variedad chishamnee
lhavos Sinn : vatafc'clsjanjate, escoba. Ver : vatafc'clsjanjate; yifc'cls; escoba.

vataja'yayash Nombre masculino; posedo. forma no poseda: vataja'yayash (vata-ja'ya-yash). 1 MATRIMONIO.


2 BODA. njeshch'e pava pu'ja'na nalhus pa vaclan'e pa vatajayayash tres das despus, celebraron all una
boda. lhayaash ti yashc'oya pa lhencheyash pa tashinshtaj lhavo' pava lhcly shi' shta lhpa ve'lha nivacche pava
lhtinshey tlhesha pa vatajayayash, pa lhencheyasha pa vatata papi lhcles porque mayor que el amor de un pastor por su
rebao y que el de una mujer por su collar de boda, es el amor de un padre para sus hijos. Ver : lhja'ya.

vatajpecle'vat Ver : jpecle'vat.


vatalhutsjayan Verbo, Grupo 4. 1s: javatalhutsjan (ja-vata-lhutsja-yan). 2s: lhvatalhutsjayan (lh-vata-lhutsjayan). 3s: vatalhutsjayan (vata-lhutsja-yan). 1pi: shtavatalhutsjayan (shta-vata-lhutsja-yan). 1 SE FINGE SER UNA
MUCHACHA.
2 SE DISFRAZA DE MUCHACHA. lhech yit'esh pqueei Cufalh p'alhaa ti vatalhutsjayanjop papi lhutsjayech lhcles as
dijo antiguamente el Cufalh, cuando finga ser una muchacha junto a las muchachas. Ver : lhutsja.

vatamjayashva'ne Nombre masculino; posedo. 1s: yamjayashva'ne (y-am-jayash-va'ne). 2s: amjayashva'ne (am-jayashva'ne). 3s: lhamjayashva'ne (lh-am-jayash-va'ne). 1pi: catsamjayashva'ne (cats-am-jayash-va'ne). RELACIN
SEXUAL. pava vatayashac chi t'iyjatvatam tlhshaam pa vatmjayashva'ne ca'tajesha pava vatayashac ve'lhatas ti
lhech lhanquey las enfermedades que se contraen unos a otros a raz de relaciones sexuales o enfermedades llamadas
venreas. pa catsmjayashvane shinefench'e jayu ca isa' pa casjunashvach nuestras relaciones sexuales mejorarn

614

nuestra relacin. pa catsmjayashvane tsi'sha yashanitvane nava vatvuuvtes taj ti vooy pa casjunash tosvatam
jayunuestras relaciones sexuales solo tranquilizan el cuerpo, pero nuestra relacin se har ms lejana. she pava tlhesha ti
lhpe'yeesh papi yisnatesh'in pa vatmjayashvane? qu razones has odo a la gente dar para tener relaciones
sexuales? pa t'aplhu' ti lhavatvanesh ti lhc'usinatey pa vatmjayashvane tanca cajuach'e en su momento vers que el
gozo del sexo no durar mucho. pa lhamjayashvane shi' pa tjateyetas t'i' yivmjatshi pa lhtaasclanjayashch'e la
fornicacin y el vino destruyen su prudencia (Oseas 4: 11). pa gonorrea pa tlha cque, lhech pa t'eccj pa
chit'iyjatvatam ya'shesh ti tlhshaam pa vatmjayashvane la gonorrea produce pus y se transmite principalmente por el
contacto sexual. pa yicheshch'e ti vaniisnatesh pava diez nalhus shi' ti noventa nalhus ti apis ti yisnatesh pa
vatmjayashvane usualmente se desarrolla entre diez y noventa das despus del contacto sexual. Sinn : yam. Ver
: vatmjayashva'ne. Del :19.touko.2012.

vatanclalh Verbo, Grupo 4. 1s: jatanclalh (ja-tanclalh). 2s: lhtanclalh (lh-tanclalh). 3s: vatanclalh (vatanclalh). 1pi: shtatanclalh (shta-tanclalh). SE PEINA. Note: verbo reflexivo formado regularmente con el prefijo
reflexivo-recproco tan-. La raz -clalh parece relacionada con -lha' 'piojo del cabello', al cual se habra aadido el sufijo verbal
-lha ('sacar/extraer'), por mettesis, apcope, o fusin. jatanclalhesh lha yitanclalhjate me peino con mi peine. Ver
: lhtanclalhjate1;nitanclalhjatsu; yitanclalhjayan; nishaclalh.

vatants'aclan Ver : tants'aclan.


vatas Nombre masculino; siempre en persona no poseda. BASTARDO. Lit: hijo-de-alguien/desconocido pa vats sasshi
sasjop jayu ca chinvashansham pa t'ajjam pa Lhcaanvacle, tanca lhecha papi tavayelhvatich'e lhcles papi
napu'njeshno se admite en la asamblea del Seor ningn bastardo, no se le admite hasta la dcima generacin
(Deuteronomio 23: 2). Ver : lhas. Variante : vats.

vata(v)teyan Verbo, Grupo 4. 1s: javatateyan (ja-vat-a[v]te-yan). 2s: lhavatateyan (lha-vat-a[v]teyan). 3s: vatateyan (vat-a[v]te-yan). 1pi: shtavatateyan (shta-vat-a[v]te-yan). 1 SE FINGE ENFERMO.
2 SE CAUSA DOLOR. javatatiyan'inc'oya ja yic'utsfa samto me hice enfermo ante mi patrn blanco. Ver
: t'ate; atej; lhc'avte; yaten.

vatapjoque Nombre femenino; no poseble. Pl: vatajpoquei (vatajpo-que-i). BULBO ASADO DE CARAGUAT. Ver
: lhcaactse.

vatasin'vat Nombre masculino; posedo. 1s: yasin'vat (y-asin-'vat). 2s: asin'vat (asin-'vat). 3s: lhasin'vat (lh-asin'vat). 1pi: catsasin'vat (cats-asin-'vat). Pl: vatasinvtes (vat-asin-vt-es). forma no poseda: vatasin'vat (vat-asin'vat). IGLESIA. Lit: lugar de predica yiclteic'oya capi nivacle ti sui capi tucus, yiclt'acfi pa vatasin'vat los nivacle
huan de los bolivianos, se refugiaron ("huyeron debajo de") en la iglesia. domingo pa janjelhei ja vatasin'vat domingo
vamos a la iglesia. Ver : tasini; lhasin.

vatasvun Verbo, Grupo 4. 1s: jatasvun (ja-ta-svun). 2s: lhtasvun (lh-ta-svun). 3s: vatasvun (va-ta-svun). 1pi: shtasvun
(sh-ta-svun). 1 SE AMA(N).
2 SE ENAMORA(N). lhtasvunelhsha'ne ustedes se quieren. ni atasvunelhsha'ne ustedes no se quieren. pa vatasvunelh
japi lhenjas egipcios, ti nichi'nach'e pa lhcunjatayash lha'yasha java cuvyutas shi' java cuvyuc se enamor de sus
amantes egipcios que tienen miembro como el de burros y caballos (Ezequiel 23: 20). Sinn : va'nisvun. Ver
: yisvun; va'nisvun.

vatashclafech Nombre masculino; posedo. 1s: yashclafech (y-ashclaf-ech). 2s: ashclafech (ashclaf-ech). 3s: lhashclafech
(lh-ashclaf-ech). 1pi: catsashclafech (cats-ashclaf-ech). Pl: vatashclafjes (vat-ashclaf-je-s). forma no
poseda: vatashclafech (vat-ashclaf-ech). CERCO. jyinsham na yashclfech preparo mi cerco. yicatsnjatemsham pa
uj tovc pa yichei pacham, pa yivatsavatjat pa yint jan lhjunash pa vatashclfech escindi el mar para abrirles paso,
sujetando las aguas como un dique (Salmo 78:13). yit'ovosch'e shita pava vantsemajch'esha'ne t'ajuiya pa vatashclfech
tsutshenilh cortaron tambin postes para alambrado. pa nanjooylha ca asnatesh pa camam'esham pa vatashclfech ca
navanesh lhacm'a, pa atlhshey pava acqueclity y despus de haber abrido un boquete en el muro a la vista de todos,
saca por all tu equipaje (Ezequiel 12: 5). ya lhech yijunashjulh pa vatashclfech, nava yajtey lhjunashjulh java

615

tojquisham jpyjey, pa lhe'naa java lhtsjey j lhech, pa tsivanjiyinesh na yishamitjayash yo soy como una muralla, y
mis pechos son como torres, y por eso sus ojos mostran su alegra ("me muestran mi alegra") (Cantar de los Cantares 8:
10). lhpa ve'lha cjecl yit'yish pa yit'esh pa tn'een pa vatashclafechjop pa yitsaat una mujer astuta grit desde el
cerco de la aldea. papi tucus yiei pa Esteros Viejo apis lhn ti yyin pa vatashclfech lhan jum, tsutshenilh lhn teei,
tojquisham lhn jumje pqueei, chi yichench'e lhn shita pa ts'a'na'nataj los bolivianos en Esteros Viejo haban
preparado un alambrado muy grande, un alambrado de pas, era muy alto ste, y lo cargaban de electricidad. lhfuyuesha pa
avc pa tovc ti lhaclapju', pava usch'e pa nitshaam pa lhjunashjulh pa vatashclfech, pa lhcachivat'eshi pa tovc
yiey pa apatojqu'e pa nivi'sheey soplaste tu ira e hiciste hincharse el mar, las olas subieron como una muralla y se cuajaron
en la profundidad en medio del mar (xodo 15: 8). Ver : yinashclaf; tashclaf. Variante : vatashclfesh.

vatatash lhavoque Nombre femenino; no poseble. Pl: vatatash lhavoquei (vat-atash lha-vo-quei). COCINERA. Lit: comida su-profesional

vatatash lhavo' Nombre masculino; no poseble. Pl: vatatash lhavos (vat-atash lha-vo-s). COCINERO. Lit: comida suprofesional

vatayasha t'iyjamatsej Nombre masculino; no posedo. Pl: vatayashac t'iyjamatses (vata-yasha-c t'-iy-jamat-se-s). forma
no poseda: vatayasha t'iyjamatsej (vata-yasha t'-iy-jamat-sej). ENFERMEDAD CONTAGIOSA. Lit: enfermedad [que]
se trasmite yicheshch'e pava diez yincpes ti vaniyitjulh pa vatayasha t'iyjamatsej durante diez aos, se ha dedicado a
las enfermedades contagiosas. Ver : lhayasha; t'iyjamatsej.

vatayasha velhataj Nombre masculino. Pl: vatayashac velhatas (vata-yasha-c velha-ta-s). forma no poseda: vatashaya
velhataj (vata-shaya velha-taj). ENFERMEDAD VENREA. vntyitesh pava vatayashac velhatas shi' ti yaclafjan pa
vatmjayashvane estudian las enfermedades venreas y la sexualidad ("que aspiran a hacer el amor"). pa lhe'naa,
avaatsha ti c'jlhaam ca nv'ash pav'elh vatayashac ve'lhatas pavan ya'sheshc'oya pa HIV por tanto, tus posibilidades
de contraer una de estas otras enfermedades venreas son mucho mayores que las de contraer HIV. Ver : lhayasha.

vata'savalh Verbo, Grupo 4. 1s: jata'savalh (ja-ta'savalh). 2s: lhta'savalh (lh-ta'savalh). 3s: vata'savalh (vata'savalh). 1pi: shtata'savalh (shta-ta'savalh). 1 SE RECUPERA.
2 RECUPERA.
vata'vat Nombre masculino; posedo (?). forma no poseda: vata'vat. 1 PLATO.
2 VASIJA. Sinn : lhatash.

vata(v)cl' Ver : lhcl'.


vatcaatjat Verbo, Grupo 4. 3s: vatcaatjat (vat-caat-jat). 1 SE HACE VIVIR.
2 SUELE VIVIR AS.
3 EST ALERTA. yicln japi matqu'iyan, yiclnsha'ne, shan ti tif'e, yiy'ja'ne nquen lhjunash ts'ivee papu ti nan
lhjunash vatcaatjatjulh, catin'e ti yetsessha'ne, t'afaijop los han matado los ayoreode, los han matado, todo en silencio los
han exterminado, ste ocurri cuando estaban tomando, as suelen vivir, a pesar de que estando tomados los acorralaron. Ver
: yicaatjat.
vatcaatshaijayash Nombre masculino; no posedo (? chequear). forma no poseda: vatcaatshatjayash (vat-caa-tshaijayash). VENGANZA. Ver : tcaatshai.

vatcaco' Verbo, Grupo 4. 1s: javaatcaco (ja-vaat-caco). 2s: lhavaatcaco (lha-vaat-caco). 3s: vatcaco' (vatcaco'). 1pi: shtavaatcaco (shta-vaat-caco). 1 DESCONFA(N) DE S. Note: recproco o reflexivo
2 CONFA(N) EN S. Note: recproco o reflexivo. En esta acepcin, se usa en forma negativa nquen catsic'utsfaiyash: lhech
napi apis ti shtant'ntajelhvach, pa jaspa shtanenelh pa ni shtavatcacu'elh shta ser amigo es esto: conocerse
mutuamente a fondo para marse y tenerse confianza. j'taj ti vanensha'ne, ni nvatcacoja'ne shita vivan como buenos
amigos y eran solidarios los unos con los otros ("no desconfiaban los unos de los otros"). pa ni uja'esh ca nvatcaco
ts'iveeellos no vacilaron mucho. Ver : yicaco; lhavatcacujayash. Variante : vatcacu'.

vatcacha techelh Nombre masculino. GRANADA DE MANO. Lit: objeto arrojadizo que revienta Ver : lhcacha; techelh.

616

vatcacln Verbo, Grupo 4. 1s: javatcacln (ja-vat-cacln). 2s: lhavatcacln (lha-vat-cacln). 3s: vatcacln (vatcacln). 1pi: shtavatcacln (shta-vat-cacln). 1 ACAMPA.
2 RESIDE TEMPORALMENTE. nuut juncuclaai ti vapeclei pan vatccln'e a la tardecita se renen en el campamento
("donde acampan"). vpeclei tatsha ja vatccln'e pronto vuelva al campamento. pu'ja'nach'e pava jive'clas pa yi'e' j
ts'ivee pava vatcacln'e yi'ei lhpa'lhech utiyuc Sinai al tercer mes, establecieron su campamento en el monte Sinai. Ver
: yic'cln; vatcaclnja'vat.

vatcaclnja'vat Nombre masculino. CAMPAMENTO. Ver : vatcacln.


vatcafetas Ver : lhcafetas.
vatcafetatsiy lhavoque Nombre femenino; no poseble. Pl: vatcafetatsiy lhavoquei (vat-ca-fetats-iy lha-vo-quei). 1 ENFERMERA.
2 MDICA. Lit: medicamentos/races su-profesional tojshic'oya ti tanapunesh pa yichenei japi vatcafetatsi lhavoquei si no
puede sanarlo, lo manda a las enfermeras. apis ti vatpe'ya'eshelh ja ni taclaja ca ntatnefenelh japi vatcafetatsi
lhavoquei el anciano y las enfermeras ya han hecho un convenio para trabajar juntos. tsichapaic'oya lhja vatcafetatsi
lhavoque estoy esperando a la enfermera. Ver : vatcafetatsiy lhavo'; lhcafetas; lhavo'; vatcafetatsi'vat.
vatcafetatsiy lhavo' Nombre masculino; no poseble. Pl: vatcafetatsiy lhavos (vat-ca-fetats-iy lha-vos). 1 ENFERMERO. Lit: medicamentos/races su-profesional ja vatcafetatsiy lhavo' tsifetatsiyan el mdico me dio
remedios. taj ti yicshenshi papi lhech lhpa ve'lha cjecl tayyashay, doce pava lhnincpes yi yicjsesh'in ti tavoyey,
cha'lheesh ti tifeem papi vatcafetatsiy lhavos pava yi'van taj nive'lhaa papu ca nalhjen entre ellos haba una mujer
enferma, que llevaba doce aos padeciendo hemorragias, intilmente haba gastado su fortuna para pagar mdicos, y nadie
haba podido sanarla (San Lucas 8: 43). papu ti niaytesaan nisuyeeshi pa vatcafetatsi lhavo', vooy papi avtes'in ti
suyeshi los sanos no tienen necesidad de mdico, sino los enfermos (necesitan) (San Marcos 2: 17).
2 MDICO (uj vatcafetatsiy lhavo'). Lit: gran medicamentos/races su-profesional ca'na ti nm ja uj vatcafetatsi lhavoo,
ta'nefeneshelh shita ja ni taclaja ti yitsefeshsha'nec'oya japi ta'clas cava vataishayac: pa vatijache, vat'acch'ajataj,
samcutaj, shi' papu ti cafofi'mat el otro da cuando vino el mdico, el anciano le ha ayudado tambin para vacunar a los
nios contra las enfermedades: viruela, tos convulsa, el tifus y la tuberculosis ("entes que hacen doler los pulmones"). papi
ni atesaan ni suiyeeshshi pa vatcafetatsiy lhavo', vooi papi ates'in suiyesshi no son los sanos ("los [que] no estn
enfermos") los que necesitan a un mdico, sino los enfermos. vatcafetatsi lhavo', avatfetatsiyan!mdico, sanate a vos
mismo! ja I.P.S. t'acuumjulh papi vatcumjat lhavos ti yicaatjatem pava lhcafetatsiy, niclvalh shta papi vatcafetatsiy
lhavos el I.P.S. atiende a los obreros y les facilita los medicamentos, as como la atencin de mdicos. Sinn : uj
vatcafetatsiy lhavo' (para la segunda acepcin). Ver : vatcafetatsiy lhavoque; lhcafetas; lhavo'; vatcafetatsi'vat.

vatcafetatsi'vat Nombre masculino; no poseble. 1 FARMACIA. Lit: lugar de races/medicamentos


2 HOSPITAL. Note: gran lugar de races yichaaj ja Juan ja uj'e' vatcafetatsi'vat llev a Juan al hospital. pa necjc
t'afayesh lhpa camin pa chiychajei pa vatcafetatsivat ujesh ti vo'mat el nio fue atropellado por un camin y lo llevaron
al hospital muy herido. Sinn : farmacia, hospital, uj'e' vatcafetatsi'vat (para la ltima acepcin). Ver
: farmacia; hospital.

vatcafiyan Verbo, Grupo 4. 1s: javatcafiyan (ja-vat-cafi-yan). 2s: lhavatcafiyan (lha-vat-cafi-yan). 3s: vatcafiyan (vatcafi-yan). 1pi: shtavatcafiyan (shta-vat-cafi-yan). 1 CONFA EN S MISMO.
2 CONFA EN ALGO PROPIO. taj ti lhavatcafiyanesh na alhasnycheyash shi' ti lhamesh'avne na ane'yajesh pa lhjutaan
na avu'vat lhacm'a pa lhanfanash te sentiste segura de tu belleza y, amparada en tu fama, y diste tu cuerpo a todos para
que hagan lo que quieran con l (Ezequiel 16: 15). yij', yiyanvatsham'in lhapesh japuqueei, vatcafiyanvatsham'in la
verdad es que eran muy giles en la lucha y estaban muy seguros de s mismos. ve'lhajop pa ninatcajyshay ti
vatcafiyanesh pava yitst'ajesh lhaychavalhjanc, vooy papi yichenesh pa lhcajysha pa chiyilhjen jayu es necio el
que se fa de s mismo ("sus propios pensamientos"), el que procede ("emplea") con sabidura ser ayudado (Proverbios 28:
26). ti tjcjanesh pa cotsjaat papi c'afquelhay bolivianos, ni nanchavaaysha papi lhanvacles paraguayo lhan'e papi
nivacle ni nanchayujat'in pa lhech t'lhe ti vatcafiyan vitsha pa t'afayjop pa ujjaam cacique pa lhech vatvatclnjayash

617

lhavo' Tofaai, ca jaspa natcaatsha'yesh pa lhcootsjat, shi' ti vanenelhsha'ne papi c'afquelhay paraguayos cuando los
soldados bolivianos ocuparon el territorio, no se enfrentaron con ("precibieron") las autoridades paraguayas, pero los nivacle
no les dieron buena acogida, sino que confiaron su defensa en s mismos juntndo sus fuerzas con el gran cacique de guerra
Tofaai para vengar sus tierras, y trabaron amistad con los soldados paraguayos. ti tlh'ejop ti lhavatcafiyanshelh java
acaletaselhjop pa vatvatclnjayash shi' ti aclojelh'am japi vatclnjanjas por confiar en su poder (de ustedes), en sus
carros de guerra y en la multitud de sus soldados ("hay muchos-suyos guerreros") (Oseas 10: 13).pa isa'jop'am jayu ca
avatcafiyanesh ca anaashtajch'e pa nyish pa tanca ve'lhaaesh jayu ca anctsha'ne podrs seguir tranquilo ("confiar en
") tu camino sin que tropiecen tus pies (Proverbios 3: 23). ta t'e lhayaash ti lhavatcafiyanelh ti amnlheelh'e na
Jerusaln, lha'ma ti chiyamtajelh'ajop? en qu confan ustedes para seguir en una ciudad sitiada como Jerusaln? (2
Crnicas 32: 10). vatcafiyanvatsham'in estn muy seguros de s mismos. Ver : yicafiyan.

vatcamclqui Verbo, Grupo 4. 1s: javatcamclqui (ja-vat-camcl-qui). 2s: lhavatcamclqui (lha-vat-camclqui). 3s: vatcamclqui (vat-camcl-qui). 1pi: shtavatcamclqui (shta-vat-camcl-qui). SUFRE. ni yit'eshelh ca
vtcmclquieshelh pa'na no queremos pasar ninguna clase de sufrimientos. Ver : yicamclqui. Variante
: vtcmclqui.

vatcasin Nombre masculino; posedo. 3s: lhcasin (lh-c-asin). Pl: vatcasinc (vat-c-asin-c). forma no poseda: vatcasin
(vat-c-asin). 1 SACERDOTE.
2 SACERDOCIO. papi lhcasinc pa Baal chiyvmjatsha'ne los sacerdotes de Baal fueron matados. papi lhcles pa Aaron
chiyetnch'ejop ti vatcasinclesh los hijos de Aarn fueron nombrados sacerdotes. pa Herodes tayjijanesh ti t'aalhjulh
pava vatcasinc lhavos chi' shita papi yit'yish pava lhfanishlhavach ti vanqu'eijatsjanesh pava Isis
Va'nisesh'e Herodes mand llamar a los sacerdotes y a los doctores que conocan a fondo las Sagradas Escrituras ("los que
saban cmo ensear las Sagradas Escrituras"). avaatsheelh ca anc'ashamelhyam shi' ca ach'anelhyijulh; ca ni
asnat(t)ajeeshelh pa c'apfiyujelh jayu; ca na'achantajeelhyijulh, pa vena yifanisheelh'ash jayu, pa c'apfiyujelh java
isis ti chinacumjateshelh'in ti avatcasinsshelh que me obedezcan ustedes y me hagan caso; si no lo hacen, les maldecir;
si no me hacen caso, les har otra cosa, y maldecir sus bendiciones (Malaquas 2: 2). yich'e shta pa nyish pa ve'lha
vatcasin, pa yivantaj pa naashjop atesha iba tambin por este camino un sacerdote que, al verlo, pas de largo (San
Lucas 10: 31). napi yichifas amem pa lhtycheyash pa lhe'naa ti javmjatsha'ne, vooy avaatsha a'vatcasin ti
lhatcavooyjulh pa vatycheyash, pa c'ayjatshi ti yivatcasin'ash destruir a mi gente por falta de conocimiento, y porque
t, sacerdote, has rechazado el conocimiento, yo te rechazar de mi sacerdocio (Oseas 4: 6). Ver : lhasin. Variante
: vatcasin lhavo'.

vatcasvuncheyash Ver : lhcasvuncheyash.


vatcashanach Ver : lhcashanach.
vatcashatech Nombre masculino; posedo. 1s: yicashatech (yi-ca-shatech). 2s: acashatech (a-ca-shatech). 3s: lhcashatech
(lh-ca-shatech). 1pi: cascashatech (cas-ca-shatech). Pl: vatcashatjes (vat-ca-shatje-s). forma no poseda: vatcashatech
(vat-ca-shatech). ESCALPE. Lit: cabeza de otro yichaj'in cqueei Na'naclt ca lhcashatech, yichaj'in ca samto
lhshatech aquel finado Na'naclt llevaba consigo su escalpe, era la cabeza de un criollo. Ver : lhshatech.

vatcasha'vat Nombre masculino; posedo. 1s: yicasha'vat (yi-ca-sha-'vat). 2s: acasha'vat (a-ca-sha-'vat). 3s: lhcasha'vat
(lh-ca-sha-'vat). 1pi: cascasha'vat (cas-ca-sha-'vat). Pl: vatcashaavtes (vat-ca-shaa-vt-es). forma no
poseda: vatcasha'vat (vat-ca-sha-'vat). 1 ALMACN.
2 MERCADO.
3 TIENDA. jquei atesha jayu ja vatcasha'vat taj ti amlhapa pesoa quisiera r ("ir de balde") al mercado, pero no tengo
plata. jque'lhei jayu na yas ja vatcasha'vat voy a ir al mercado con mi hijo. yen ca chinacju' ti chiyvan'e ja
vatcasha'vat les gustan saludarse al encontrarse en el mercado. Sinn : mercado. Ver : mercado; lhcasha.

vatcasha'vat lhavo' Nombre masculino. 1 MACATERO.


2 COMERCIANTE. Sinn : lhavcashanaj.

vatcasha(i)yash Ver : lhcashaiyash.

618

vatcavc'utsja Nombre femenino; no poseble. MUJER MAYOR CASADA CON UN JOVEN. Lit: vieja de alguien Note: dato
de Chase-Sardi (2003) Ver : c'utsja'; vatc'vc'utsaaj.

vatca'niscte Nombre femenino; posedo. 1s: yica'niscte (yi-ca'-niscte). 2s: aca'niscte (a-ca'-niscte). 3s: lhca'niscte
(lh-ca'-niscte). 1pi: casca'niscte (cas-ca'-niscte). Pl: vatca'nisctei (vat-ca'-niscte. forma no poseda: vatca'niscte
(vat-ca'-niscte). 1 LETRA.
2 SEAL.
3 MARCA. pa Yave pa yinem'e pa Cain pa lhca'niscte pa jasc'oya ca chi ncln jayu nan lhjunash ca n'vantaj papu
lhn Yav puso una seal a Cain, para que no lo matara el que le encontrara. she papi vanajulhjatsham ca
nanc'aatsham na vatqu'isjayanach chiyclpjalhsham, pa nic'asatshi shta nava vatcaniscteyesh? quin es digno de
abrir el rollo ("cuaderno enrollado") y romper sus sellos ("las letras")? (Apocalipsis 5:2). isesh'e pava pu'jana ya'clishay
tlh'ejop lhpa uj vatca'niscte! escrib tres palabras con letra inicial mayscula! anque vatca'niscote X ve'lheesh
atesha ti shtachenesh ti shtuei ca samto lhcliish usamos poco la letra X en castellano. yivaatsha, yaPablo, jachenelh'ay
na yicjujunjayash yi'sesh'e na yipct nava vatca'nisctey el saludo es de mi puo y letra: Pablo ("yo, Pablo, les mando
mi saludo escrito aqu con letras de mi mano") (1 Corintios 16: 21). Ver : va'niis.

vatcfachi Verbo, Grupo 4. 3s: vatcfachi (vat-cfa-chi). 1 SE ODIAN.


2 SON ENEMIGOS. capi nivacle vatcfachitajesh lhapesh japi juutshinjas japi'lhech tsitenas'ei pacha'mei ja
Pilcomayo los nivacle antiguos eran enemistados con los toba que viven al otro lado del Pilcomayo. nam papi tucus, pa
lhechesh pa cajueshch'e jum ti vatcfachielh'apee pava lhavtsatis, j'palha ti t'atshaaitaj'apee na lhcootsjat llegaron
los bolivianos, entonces durante mucho tiempo se enemistaron por sus aldeas, en vano trataron de reaccionar. ni
nvatvi'jatanelhsha'ne shta: ts'uuf ti ni c'u'seem'in pa vat'ijj'in tatsha, lhaiyasha ca nvatcfachielh papi
lhafteivot tampoco se respetaban mutuamente; apenas surga un inconveniente entre ellos, ya se metan socos, sus parientes
eran como enemigos.
vatcishivoqueyuc Nombre femenino; no poseble. Pl: vatcishivoquecui (vat-cishi-vo-que-cu-i). COLLA
(planta). Bouchetia erecta. Ver : cishivoque.

vatcjiyanach lhavo' Nombre masculino; no poseble. 3s: vacnjiyanach lhavo' (vat-cjiyan-ach lhavo'). 1 AGRICULTOR.
2 LABRADOR. Lit: agricultura su-profesional ve'lha pa vatcvjiyanjayash lhavo' pa yicvjiyan pava lhcvjiyanchei un
sembrador sali a sembrar ("sembr sus sembrados"). yimatsinesh'e papi vatcvjiyanjas lhavos ca chi nshayan, pa
nquee shita papi lhavcashanjas lhavos ca chi nshayan, pa nquee shita papi lhavcashanjas yisclansha'nelhatam pava
lhjunash chi yishayan'in exigi de los labradores tributos, exigi tributos tambin de los comerciantes, y tambin de los
encargatos de cobrar los tributos. Sinn : vatcjiyanjayash lhavo', vatcjiyanjan lhavo', vatcjiyanja'vat lhavo'. Ver
: lhcjiyanach; vatcjiyanjan lhavo'; vatcjiyanja'vat lhavo'.

vatcjiyancheyuc Nombre femenino; posedo (?). Pl: vatcjiyanchecui (vat-cjiyan-che-cu-i). forma no


poseda: vatcjiyancheyuc (vat-cjiyan-che-yuc). 1 PLANTA DE LA CHACRA.
2 PLANTA CULTIVADA. pa yiclashit pa yint tajunshi , pa yiisiyansham, pa yicaatjat pava lht'oyesh jan lhjunash lhpa
nich'ach'e vatcvjiyancheyuc la (re)anima (la planta marchita) el agua fra, y la fortalece, y hace que sus ramas se vuelvan
como una nueva planta (Job 14: 9). jjjeclay ampa ca ve'lhaa ca vatcvjiyanchiyuc'a ampa shta ca nitlh'e ca
t'aclc'a no haba an plantas cultivadas ni brotaban yuyos. Ver : lhcjiyanche. Variante : vatcvjiyancheyuc.

vatcjiyanjan lhavo' Nombre masculino; no poseble (?). Pl: vatcjiyanjan lhavos (vat-cjiyan-jan lha-vo-s). forma no
poseda: vatcjiyanjan lhavo' (vat-cjiyan-jan lha-vo'). 1 AGRICULTOR.
2 LABRADOR. papi t'acuumjiin pa tojquisham jpyich, lhacumtiseshjop; lhech papi vatcjiyanjan lhavos papi chi
njclesh'e pa lhcootsjat ti chi yaijatshi pava lhcjiyanjavtes los constructores de la torre (de Babel) eran sometidos al
trabajo forzado ("eran esclavos para eso"); estos eran campesinos despojados de las tierras que cultivaban. Sinn
: vatcjiyanach lhavo', vatcjiyanja'vat lhavo'. Ver : tcjiyanjan; vatcjiyanach lhavo'; vatcjiyanja'vat lhavo'.

vatcjiyanjayash lhavo' Ver : vatcjiyanach lhavo'.

619

vatcjiyanja'vat lhavo' Nombre masculino; poseble (? chequear). Pl: vatcjiyanja'vat lhavos (vat-cjiyan-ja'vat lha-vos). forma no poseda: vatcjiyanja'vat lhavo' (vat-cjiyan-ja'vat lha-vo'). 1 AGRICULTOR.
2 LABRADOR. Sinn : vatcjiyanach lhavo', vatcjiyanjan lhavo'. Ver : tcjiyanjan; vatcjiyanach lhavo'; vatcjiyanjan
lhavo'.

vatcjijinaj Nombre masculino; no poseble (?). Pl: vatcjijinjas. SEUELO. Note: hombre que engaa al enemigo o a la
presa para que caiga en su trampa papi'lhech napuu nivacle lhanquei vatcjijinjas, yitojoneshei pap'elh nivacle
tsitenasc'oya aquellos dos hombres eran llamado 'seuelos', conducan (al enemigo) hacia los otros nivacle que los
aguardaban. Ver : yicji.

vatcjishiyan Verbo, Grupo 4. 1s: javatcjishiyan (ja-vat-cjishi-yan). 2s: lhavatcjishiyan (lha-vat-cjishiyan). 3s: vatcjishiyan (vat-cjishi-yan). 1pi: shtavatcjishiyan (shta-vat-cjishi-yan). 1 SE EDUCA.
2 SE CORRIGE. Ver : yicjishiyan; vatcjishiyash.

vatcjishiyash Nombre masculino. EDUCACIN. Ver : lhcjisha; vatcjishiyan.


vatcjsjat Verbo, Grupo 4 (chequear). 1s: javatcjsjat (ja-vat-cjs-jat). 2s: lhavatcjsjat (lha-vat-cjsjat). 3s: vatcjsjat (vat-cjs-jat). 1pi: shtavatcjsjat (shta-vat-cjs-jat). SE ENGAA. yaaj ca avatcjsjat! no
te engaes! Ver : yicjs; yicjsjat.

vatcnitshi Verbo,Grupo 4. 1s: javatcnitshi (ja-vat-cnit-shi). 2s: lhavatcnitshi (lha-vat-cnit-shi). 3s: vatcnitshi (vatcnit-shi). 1pi: shtavatcnitshi (shta-vat-cnit-shi). SE ODIA(N). lhacm'a pa vataanvacleyash ti vanicatsnjat ti
vatcnitshisha'ne, pa vatvmjatshi jayu; lhech lhjunash shta papi lhtachifas shi' papi lhet lha lhtajjam ca
nivatcnitshitaj pa ninicatsnjat jayu un reino dividido en que se odia la gente va a la ruina ("se destruye a s mismo"); del
mismo modo si se odien dentro de una comunidad o una familia, quedan divididos (San Mateo 12: 25). ca nicaajtaj papi
tlhelh'atsham ti vatcnitshi, pa t'e lhayaash ca nqueyjop papi cacujanjas tcaasclanchaysha'ne ca jaspa
nasclansha'ne, pa nilhecha papi yitst'ajesh pa Dios ca nqueyjop cuando uno de ustedes tiene un pleito contra otro ("se
odian"), por qu piden justicia ante los tribunales paganos en lugar de ir a (a pedirla al juicio de) los consagrados? (1
Corintios 6: 1). Ver : yicnitshi; lhcnta(iyash); cntanaj; cntanja.

vatcnshivan Verbo, Grupo 4. 1s: javatcnshivan (ja-vat-cnshivan). 2s: lhavatcnshivan (lha-vatcnshivan). 3s: vatcnshivan (vat-cnshivan). 1pi: shtavatcnshivan (shta-vat-cnshivan). 1 SE MANTIENE CON.
2 SE ALIMENTA DE. javatcnshivanesh na clutsesh me mantengo con mi escopeta. Ver : yicnshi'van.

vatcntesh Verbo, Grupo 4. 1s: javatcntesh (ja-vat-cnt-e-sh). 2s: lhavatcntesh (lha-vat-cnt-e-sh). 3s: vatcntesh (vatcnt-e-sh). 1pi: shtavatcntesh (shta-vat-cnt-e-sh). 1 SE ENRIQUECE (CON).
2 SE VUELVE RICO (CON). ya'shesh ti vatcnteshiin se enriqueci mucho. Ver
: yacnat; t'acnash; acj; yacn; yacjinat; actaj.

vatcj Verbo, Grupo 4. 1s: javaatcj (ja-vaat-cj). 2s: lhavaatcj (lha-vaat-cj). 3s: vatcj (vat-cj). 1pi: shtavaatcj
(shta-vaat-cj). 1 VA DE PRISA INCLINADO.
2 BAJA PARA POSARSE.
3 BAJA PARA ATERRIZAR. java c'afoqu'is vatcjeishicham ca vaf los buitres bajaban a donde estaba el cadver. yalhalha
ti vatcjeyshicham lhpa chajaninj pa t'acum'e lhpa tanuc lhse de repente se abalanzo un guila desde arriba y agarr
a la cra de la gata.

vatctjat Verbo, Grupo 4. 1s: javatctjat (ja-vat-ct-jat). 2s: lhavatctjat (lha-vat-ct-jat). 3s: vatctjat (vat-ctjat). 1pi: shtavatctjat (shta-vat-ct-jat). SE DEJA CAER. pa yitsemajlhavc'oya vitsha pa yitst'ajesh lhclesataj pa
vatctjat'apee pa vaf yitsha (Sal) levant contra l mismo su propia espada, se dej caer sobre ella y muri (1 Sam
31:5). pa Sal pa t'acum'e pa lhclesataj pa vatctjat'apee; meelh pan yefen ti yi'van pa Sal ti vaf, pa chi' vitsha ti
vatctjat'apee pa lheclesataj lhavaatsha pa vaf entonces Sal tom la espada y se dej caer sobre ella; cuando el escudero
("el que lo ayudaba") vio que Sal haba muerto, tambin l se ech sobre su espada y muri (1 Crnicas 10: 4-5). Ver
: yictsha'ne;yictjat; nictjat.

620

vatcven Verbo, Grupo 4. 1s: javatcven (ja-vat-cven). 2s: lhavatcven (lha-vat-cven). 3s: vatcven (vatcven). 1pi: shtavatcven (shta-vat-cven). SE ESCAPA. pa'yij', lhavatvvenem jayu pa Stavuun? ay de t!, cmo
vas a escaparte de Stavuun? Ver : yicven.

vatcumjat lhavo' ~ vatcumjayash lhavo' Nonbre masculino; no poseble (? chequear). Pl: vatcumjat lhavos (vat-cumjat lha-vo-s) ~ vatcumjayash lhavo' (vat-cum-jayash lha-vo-s). BRERO. Lit: trabajo su-profesional pa vatcumjat lhavoo
yitst'ajshi pa yivo'yeshch'e lhasha' el obrero tiene derecho a un salario justo. ni nt'ya shita pa t'ajj pa
lhanshanyash papi vatcumjat lhavos pa tayjijanesh pava vatyjijatis tampoco saba cual era el sueldo que le
corresponda por ley "el sueldo de los obreros [que] propone la ley"). pa vatcumjayash lhavo' tajulhei ti ts'tei el obrero
tiene derecho a su salario ("tener salario"). ja tata aclojem japi vatcumjat lhavos mi padre tiene muchos
jornaleros. ats'an'ate ca vatcumjat yivo'a yi'ei na ajpyich! dejame trabajar como jornalero ("para que yo sea
jornalero") en tu casa! Sinn : vatcumjayash lhavo'. Ver : lhcumjat.

vatcumjayash lhavo' Ver : vatcumjat lhavo' ~ vatcumjayash lhavo'.


vatcumqu'e Nombre femenino. Pl: vatcumqu'ec (vat-cum-qu'e-c) (?). 1 RED.
2 BOLSA HECHA DE REDES DESECHADAS.
vatcutsjat Nombre masculino; posedo. Pl: vatcutsjat (vat-cuts-jat). 1 COSA ROBADA.
2 BOTN.
3 ROBO. Ver : t'acut; cutsjanaj; vatcutsjayash.
vatcutsjayash Nombre masculino; posedo. Pl: vatcutsjayash (vat-cuts-jayash). 1 ROBO.
2 ACTO DE ROBAR. Ver : t'acut; cutsjanaj; vatcutsjat.
vatcuulh Verbo, Grupo 4 (chequear). 3s: vatcuulh (vat-cuulh). 1 APRUEBA.
2 EST(N) DE ACUERDO. Lit: se responden pa lhacm'a ti vatculhesh ts'ivee cque; t'acum'a ts'ivee pa Esteban, pa lhech
nivacle yamqu'een jum pa nilhcacujayasha shi' pa Espritu Santo todos aprobaron eso; eligieron a Esteban, hombre lleno
de fe y de Espritu Santo (Hechos 6: 5). Ver : yicuulh; tculhjan.

vatcuvtivo Nombre. VMITO. lhayasheesh pa samcutaj pa vatcvtivo ti amplhapa samcujiya hay enfermedad de diarrea y
vmito por falta de letrina. Ver : lhcuyit; t'acuui. Variante : vatcvtivo.

vatcuyuyan Verbo, Grupo 4. 1s: javatcuyuyan (ja-vat-cuy-uyan). 2s: lhavatcuyuyan (lha-vat-cuy-uyan). 3s: vatcuyuyan
(vat-cuy-uyan). 1pi: shtavatcuyuyan (shta-vat-cuy-uyan). SE MEZQUINA. Lit: se hace que mezquina pa chinclitesh pa
lhjunash pa vatcuyansha'ne, pa yitaclucuyansha'ne pava yenlhatam, nishameshlhavach pava yitst'ajesh
yivo'yeshch'e se les describe como mezquinos, cegados por su propia voluntad, jactanciosos de su propia justicia. Ver
: cuyej1.

vatc'alhtan Verbo, Grupo 4. 1s: javatc'alhtan (ja-vat-c'alhtan). 2s: lhavatc'ahtan (lha-vat-c'alhtan). 3s: vatc'alhtan (vatc'alhtan). 1pi: shtavatc'alhtan (shta-vat-c'alhtan). 1 HACE PRUEBAS.
2 SE EJERCITA. ventaj ti vatc'alhtanesh'in pa Ajtit'a pa lhptsi ti yif'yn entonces Ajtit'a hizo ensayos de vuelo veloz
("hizo ensayos de velocidad al volar"). pan yj'e' ti yictset'esh pa lhjunash ti yiteshiyansha'ne papi lhavelhavot pa
vatc'alhtanesh lhn ti vmjatesh pa sasch'e lhjunash al fin se cans de sus maas de perjudicar a su gente e intent
cambiar su vida ("destruir sus malas maas"). Ver : yic'alhtan.

vatc'alhtanjayash Nombre masculino; posedo (?). forma no poseda: vatc'alhtanjayash (vat-c'alhtanjayash). TENTACIN. yaaj ca anamjatelhyi pa vatc'alhtanjayash pa ats'ilhjeneshelh shita pa ni isa' no nos dejes caer
en la tentacin y lbranos del mal. Ver : yic'alhtan.

vatc'asat Verbo, Grupo 4. 1s: javatc'asat (ja-vat-c'as-at). 2s: lhavatc'asat (lha-vat-cas-at). 3s: vatc'asat (vat-c'asat). 1pi: shtavatc'asat (shta-vat-c'as-at). 1 SE RASGA.
2 SE ROMPE.
5 SE PARTE. pa ventaj ti'ma ti vatc'asatshic'oya lhn lhpa pa vanc pa Ajtit'a pa yuiyei lhn ajp ja y entonces se parti
(el tronco de) del karand (para dejar entrar a Ajtit'a), y l (Ajtit'a) se meti dentro. Ver : yic'asat; lhc'asavash.

621

vatc'oijan Nombre masculino; (?solo poseble en tercera persona - chequear). 3s: lhc'oijan. Pl: vatc'oijanc (vat-c'oijano-c). forma no poseda: vatc'oijan (vat-c'oi-jan). SOBREVIVIENTE. yash'apee papi doscientos papi chi
yiclnsha'ne, t'eshei ni ntif, t'eshei ti quince papi lhc'oijanc ms de doscientos fueron matados, casi mataron a todos,
apenas quince sobrevivientes quedaron. Ver : yoi; lhanc'oijan.

vatc'ovaat Ver : lhc'o'vat.


vatc'je Nombre femenino; no poseble. Pl: vatc'jei (vatc'je-i). KYPA'Y (planta). Copaifera langdorffii. Lit: flecha de
cuchilla Note: sase para la fabricacin de flechas Ver : lhc'je.

vatc'jmit Verbo, Grupo 4. 1s: javatc'jmit (ja-vat-c'jmit). 2s: lhavatc'jmit (lha-vat-c'jmit). 3s: vatc'jmit (vatc'jmit). 1pi: shtavatc'jmit (shta-vat-c'jmit). 1 DEJA A OTRO SIN COMIDA.
2 COME TODO. Ver : nic'jmit; tatc'jmit.

vatc'n Verbo, Grupo 4. 1s: javatc'n (ja-vat-c'n). 2s: lhavatc'n (lha-vat-c'n). 3s: vatc'n (vat-c'n). 1pi: shtavatc'n
(shta-vat-c'n). 1 SE AZOTA.
2 SE GOLPEA.
3 SE AGACHA AL SUELO. caaj na ve'lha yicl' votjj ti lhav'jey nalhu vatc'onesh'in nava lhafas tengo un gallito que al
amanecer golpea sus alas. pa vatc'neshec'oya cotsjaat lhpa tanuc lhpa chajaninj pa yijuujjam lhpa lhafel gato rod
a tierra con el guila y le mordi un ala. ti javtc'nesha cotsjaat lhech ca jqu'e' me agach al suelo y entr (en el
monte). Ver : yic'n.

vatc'cfajavte Nombre femenino; posedo. 1s: yic'cfajavte (yi-c'-cfa-javt-e). 2s: ac'cfajavte (a-c'-cfa-javte). 3s: lhc'cfajavte (lh-c'-cfa-javt-e). 1pi: casc'cfajavte (cas-c'-cfa-javt-e). Pl: vatc'cfajavtei (vat-c'-cfajavt-e-i).forma no poseda: vatc'cfajavte (vat-c'-cfa-javt-e). 1 TAMBO. Note: sinnimo para 'lechera'
2 LECHERA.
3 PRISIN. Lit: lugar de atadura Sinn : vc lhts'tsivat (para 'tambo'), vatvanc'cfajaite (para 'prisin'). Ver
: ycfa'; vc lhts'tsivat; vatvanc'cfajaite ~ vatvanc'cfajavte.

vatc'jlhanit Verbo, Grupo 4. 1s: javatc'jlhanit (ja-vat-c'j-lha-nit). 2s: lhavatc'jlhanit (lha-vat-c'j-lhanit). 3s: vatc'jlhanit (vat-c'j-lha-nit). 1pi: shtavatc'jlhanit (shtavat-c'j-lha-nit). SE DEJA ENGAAR. lhet
tlh'e'jop ti vantiyitjulh capi yinvot'elh pa ni nvatc'jlhanitem t'iyiish'e as aprendieron nuestros antepasados a no
dejarse engaar (por los bolivianos). cajuqu'e ti vanic'utsfayantajesh pa samto pa jaalh pa v'mesh atesha clee ti
vatc'jlhanitem papi samto mucho tiempo trataron de hacerse amigos de los bolivianos, pero poco a poco dejaron de caer
en sus trampas. lhavtc'jlhanitem ca nv'ash pa HIV existe la posibilidad de que hayas contrado HIV. taj avaatsha
yaaj na ca avatc'jlhanitem cque no de dejes engaar con eso. Ver : yic'jlhanit; c'jlhaa.

vatc'tjanch'e Verbo, Grupo 4. 3s: vatc'tjanch'e (vat-c't-jan-ch'e). SE APRIETA. Note: dcese de la tejedora que se
sirve del palito pequeo (Miguel Fritz 1994)

vatc'vc'utsaaj Nombre masculino; no poseble. HOMBRE MAYOR CASADO CON UNA JOVENCITA. Note: dato de
Chase-Sardi 2003 Ver : c'utsaaj; vatcavc'utsja.

vatc'usinat Verbo, Grupo 4. 1s: javatc'usinat (a-vat-c'us-inat). 2s: lhavatc'usinat (lha-vat-c'us-inat). 3s: vatc'usinat (vatc'us-inat). 1pi: shtavatc'usinat (shta-vat-c'us-inat). 1 SE ALEGRA.
2 DISFRUTA. ujaesh ca avatc'usinatshelh'in lhayaash ti caajelh'am jayu pa uj atst'elh yiey ja vs algrense y estn
contentos pues la paga que les espera en el cielo es abundante (San Mateo 5: 12). meelh ti vaclan ja nalhu ti
chivatc'usinatesh'in lhpa yucuve ti ni nveyshi pa yicap'ofiyanshi jan t'aplhu' ti pascuaesh, ti chituj pa tashinshtaj el
primer da de la fiesta de los panes sin levadura ("el pan que no est-en [lo] que le hace hichar"), sacrificaban el cordero de la
Pascua (San Marcos 14: 12). yentaj ca nvatc'usinatesh'in pa lhamanlhajayash pa yiclqui shita pava lhpesoc pa ampa
ca lhaichavalhjayasheesh ampa j yi'ei t'ajuishi pava nalhus quera disfrutar de la vida y malgast su dinero sin pensar
para nada en el futuro. shtavatc'usenatesh'in ta'voiyei vamos a bailar para la fiesta de iniciacin de la joven. ya aj ca
shtajnshelhch'e ja lhfanishlhavach pap'elh ti ninacheshjooy pa catsayjayashelhvane; pa tajulhey ca
shtavatc'usinatelh'in pap'elh, lhayaash ti palha shalhac'oya pa lhnalhu ja Lhcaanvacle no imitemos a lo que hacen

622

algunos, cuando faltan a nuestras reuniones; ms bien animmonos mutuamente tanto ms cuanto vemos acercarse el da del
Seor (Hebreos 10: 25). pa avatc'usinatshelh'in jayu pava lhech lhnalhusesh pava Yameyc'oya ti lhcljeshelh pa
Lhcaanvacle a'Dioselh y ustedes celebrarn la fiesta de las Semanas en honor del Seor, su Dios (Deuteronomia 16:
10).anujumatsenesh na avoyjayasheshch'e shi' ca avatc'usinatesh'in na anich'aycheyash protege tu dignidad y disfruta
de tu juventud.

vatc'usiyan Verbo, Grupo 4. 1s: javatc'usiyan (ja-vat-c'us-iyan). 2s: lhavatc'usiyan (lha-vat-c'us-iyan). 3s: vatc'usiyan
(vat-c'us-iyan). 1pi: shtavatc'usiyan (shta-vat-c'us-iyan). SE ALEGRA. pa lhe'naa ti janyitam pa yishamitjayashesh,
pa ya'shesh ti isjop ca nasnatesh pa nivacle yiey na cotsjaat ca nattsaccun, ca niy' shi' ca nivatc'usiyan'in, lhayaash
cque ve'lha ti tlhesha pa lhcumjat pava lhnalhusesh pa lhamnlhajayash ti yijutem pa Dios yiey nque cotsjaatpor
eso yo cargo con mi alegra, porque el nico bien del hombre en esta tierra comer, beber y alegrarse; eso le quedar de sus
fatigas durante los das de su vida que Dios le conceda vivir sobre esta tierra (Eclesiasts 8: 13). Ver
: vatc'usinat;yic'usinat; vatc'usiyan. Variante : vatc'usinat.

vatcheclanjat Verbo, Grupo 4. 1s: javatcheclanjat (ja-vat-checlan-jat). 2s: lhvatcheclanjat (lh-vat-checlanjat). 3s: vatcheclanjat (vat-checlan-jat). 1pi: shtavatcheclanjat (shta-vat-checlan-jat). 1 SE DOMINA.
2 VA DESPACIO.
3 HACE CON CUIDADO. Ver : vatcheclan ~ vaatcheclan; yicheclan.

vatcheclan ~ vaatcheclan Verbo, Grupo 4. 1s: java(a)tcheclan (ja-va[a]t-checlan). 2s: lhva(a)tcheclan (lh-va[a]tcheclan). 3s: va(a)tcheclan (va[a]t-checlan). 1pi: shtava(a)tcheclan (shta-va[a]t-checlan). 1 DEMORA.
2 SE OCUPA.
3 TARDA EN HACER ALGO.
4 ES PACIENTE.
5 SE DOMINA.
6 AGUANTA. va(t)checlansha'ne lhn jum ti yif'y (el pjaro) vuela con mucha cautela. vooy pa Dios pan ujesh ti
vacheclanesh ti yicheshch'e pava cuatrocientos yincpes, pa yit'esh: "avmjelh" y Dios, que haba tenido paciencia
durante cuantrocientos aos, dijo: "basta". Ver : yicheclan; vatcheclanjat.

vatchenesh Verbo, Grupo 4. 1s: javaatchenesh (ja-vaat-chen-e-sh). 2s: lhvaatchenesh (lh-vaat-chen-e-sh). 3s: vatchenesh
(vat-chen-e-sh). 1pi: shtavaatchenesh (shta-vaat-chen-e-sh). 1 SE DECIDE.
2 SE OBLIGA.
3 HACE CON FUERZA. Ver : yichen.
vatclafiyash Nombre masculino; no poseble (?). Pl: vatclafiyash (vat-claf-iyash). 1 AORANZA.
2 SEXUALIDAD.
3 ATRACCIN SEXUAL. acloj papi tlha papi vatcafetatsiy lhavos shi' papi tay'tsjanesh'in shi' papi vntyitesh pa
vatclafiyash'in shi' ti chi vanujumatsenjulh pa vatayasha muchos (datos) proceden de mdicos e investigadores,
estudiosos de la sexualidad y del cuidado de la salud. ujesh ti lhpe'ya pa vatclafiyash ti caaj pava yivayjatlhavne
papu has escuchado mucho acerca del sexo con proteccin. Ver : claaf.

vatcleesh Verbo, Grupo 4. 1s: javaatclesh (ja-vaat-clesh). 2s: lhavaatclesh (lha-vaat-clesh). 3s: vatcleesh (vatcleesh). 1pi: shtavaatclesh (shta-vaat-clesh). 1 SE LAVA.
2 SE LIMPIA. pava lhech yijuijatlhavne papi judos ti vatcleesha'nec'oyaan pa Dios; pava lhech t'lhsiy ti ve'lha ts'ivee
ochenta ja't'ajesha pava cien litros pa yint estaban destinadas a los ritos de purificacin de los judos, con una
capacidad de sententa a cien litros cada una (San Juan 2: 6). ta t'e ca jeshelh'e jayu ca avaatcleshelh napi Israel
lhavos? cundo lograrn ustedes la pureza, pueblo de Israel? (Oseas 8: 5). isjop jayu ca nivaatclesesh pa yint l/ ellos
debe(n) lavarse con agua. Ver : yicleesh; vancacleesh.

vatclonat Verbo, Grupo 4. 1s: javatclonat (ja-vat-clo-nat). 2s: lhavatclonat (lha-vat-clo-nat). 3s: vatclonat (vat-clonat). 1pi: shtavavatclonat (shta-vat-clo-nat). SE MULTIPLICA(N). avatclonatelh pa acloja papi
acleselh multiplquense y tengan muchos hijos (Gnesis 1: 28). acts'yeelh, avatclonatelh shita, atifelh na cotsjaat ca
alhcaanvacleseelh! sean fecundos y multiplquense, llenen la tierra y sometanla! napuque lhtachifas vatclonat'e jayu
yajatesh, yamjey jayu ca naash ca nit'unvatsham'in pa tan papu ca ve'lhaa ca nasnatshem pa nisa' este pueblo crecer

623

hasta hacerse cada vez ms poderoso, y nadie lo daar. pa yitntas'e papi lhcles pa lhech'e; ti clech'e pa caaj yitsha papi
lhcles, pa nque lhjunash ti vatclonat'een pa t'ajj all iban creciendo sus hijos; stos, a su tiempo, tuvieron tambin
hijos, y as fueron multiplicndose cada vez en mayor nmero ("se multiplicaba su nmero"). Ver
: acloj; yiclonat; vancaclonat.

vatcliyit Verbo, Grupo 4. 1s: javatcliyit (ja-vat-cli-yit). 2s: lhavatcliyit (lha-vat-cli-yit). 3s: vatcliyit (vat-cliyit). 1pi: shtavatcliyit (shta-vat-cli-yit). 1 SE AGUANTA(N).
2 SE HACE(N) SUFRIR. uj ti vatcliyit'e papi nivacle lhach'e yi yiclsshi pava yuqu'e', lhayipcuclaaisha'ne los nivacle
antiguos sufran mucho en la limpieza de sus chacras, era inmensa su hambre. navque jatlhshelha ti jaycumelh'in ti
javatclyitshelh, taj ti yivaatsheelh caaj ja yicaclecleyashelhc'oya pa Dios pan mnlha; vooy lhavaatsha
Lhavqu'ilhjenajem lhacm'a, taj ti yitsavalh papi nincacu con ese fin aceptamos aguantar, puesta la esperanza en el Dios
vivo; para todos, l es nuestro salvador de todos, y en especial de los creyentes ("pero va derecho a los que no duden") (1
Timoteo 4: 10). pa Fitsc'yich vancufaneshelh napi nivacle pava nishamesh'in, chi' shita pava vatcliyitesh,
vanujumatsineshsha'ne pa lhamanlhajayash Dios comparte con los hombres su alegra ("las [cosas que] les alegran") y
sus sufrimientos ("las [cosas que] aguantan), y protege la vida de ellos. tam'ey t'e ti niyyan pan vatclyit ti
niyicavts'aclayesh pan caaj pa amemc'oya? acaso no llor con el oprimido, no tuve compasin del pobre ("del que tena
lo que le faltaba") (Job 30: 25). tsi'shasham ti aytejem pa yitst'ajesh lhavu'vat pa vatclyitesh lhavaatsha solo siente
el dolor de su carne y sufre (Job 14: 22). Ver : yicliyit.

vatcln Verbo, Grupo 4. 1s: javatcln (ja-vat-cln). 2s: lhavatcln (lha-vat-cln). 3s: vatcln (vat-cln). 1pi: shtavatcln
(shta-vat-cln). 1 SE MATA(N).
2 SE SUICIDA.
3 HACEN LA GUERRA.
4 PELEA(N) A MUERTE.
5 SE GOLPEA(N). lhacm'a jayu ca ni ntatvo'tajach'e papi lhech pa Sal ca jaspa nivatcln'apee, pa t'iyasesh jayu ca chi
nseejsha'ne pava lhcly vcc a todo aqul que no venga detrs de Sal para combatir le sern cortados sus bueyes en
pedazos. yachajshicham ti yen ca nivatcln reprima sus deseos de combatir. pa lhech lhcaanvacle Sal ampa ca
t'ijovayiaem ca nivatclnelh papi lhech este rey Sal no tena miedo ("no haba su miedo") de enfrentarse con
ellos. patacpatacch'e cava lhnyishai capi catsinvot lhai'yaash ti tanchavatiy lhapesh papi nivacleichac ti
vatclneelhsha'ne los caminos de nuestros antepasados daban muchas vueltas por el cuidado de los indgenas (enemigos)
con los cuales guerreaban. pa Sal shi' papi seiscientos yifiiysha'ne vatclneelhsha'ne jan lhjunash pava jumpuvalhjes
pa tcvjoych'e ts'ivee Sal y sus seiscientos valientes pelearon como leones y obtuvieron la victoria. Ver
: yicln;vatvatclnjayash; vatvatclnja'vat; vatvatclnjafa; vatclnjanaj; nivatclnjatsu; yivatclnjayan; lhavatclnjav
o; lhavatclnjavoque.

vatclnjanaj Nombre masculino. Pl: vatclnjanjas (vat-cln-janja-s). forma no poseda: vatclnjanaj (vat-clnjanaj). 1 GUERRERO.
2 ASESINO. pa juutshinaj vatclnjanaj un guerrero toba. papuque vatclnjanjas lhavatclnjavosesh pava lhclutshes
yecly, pa lhetlha lhjunashesh shta ti tlhiyjnesh pava utes yanshi' pava lhfines ti tlhiyjnesh'in pava lhc'jey ti
yichenesh pa t'ituuc lhfayish ja't'ajesha pa lhch'amiyish aquellos guerreros manejaban el arco ("sus armas de guerra eran
armas de madera") y podan lanzar piedras ("que ponan en sus hondas") y disparar flechas con ("utilizaban") la mano derecha
o la izquierda (1 Crnicas 12: 2). ti tlh'ejop ti lhavatcafiyanshelh java acaletaselhjop pa vatvatclnjayash shi' ti
aclojelh'am japi vatclnjanjas por confiar en su poder (de ustedes), en sus carros de guerra y en la multitud de sus soldados
("hay muchos-suyos guerreros") (Oseas 10: 13). Ver : vatcln.

vatclpjalh Verbo, Grupo 4. 1s: javatclpjalh (ja-vat-clp-jalh). 2s: lhavatclpjalh (ja-vat-clp-jalh). 3s: vatclpjalh (vatclp-jalh). 1pi: shtavatclpjalh (shta-vat-clp-jalh). SE ENVUELVE. ampa ca nivatclpjalhesh pa ampa pa
nivaijatlhavnec'oya pa c'ui no tienen nada que ponerse encima ni nada que usar contra el fro. Ver
: yiclpjalh; taclpjalh; tanaclpjalh; niclpjalh.

vatclqui('elh) Verbo, Grupo 4. 1s: javatclqui'elh (ja-vat-cl-qui-'elh). 2s: lhavatclqui'elh (ja-vat-cl-qui'elh). 3s: vatclqui'elh (vat-cl-qui-'elh). 1pi: shtavatclqui'elh (shta-vat-cl-qui-'elh). HACEN JUEGOS DE

624

AMOR. tanca c'aclquiesh, yij' ti sastajjop ca npecleyjop ti ni chi nvatclqui no te voy a engaar, es imposible
recuperar la virginidad ("que no has hecho el amor"). taj ti yivaatsha jayeetshelhaam ca nicaajtaj pa nivacle ti
nivmcavmjayuesh lhpa lhch'acfa, ti nintlh'ejop ti ni nvatclquic'oya ti yen ti nivmcavmjayuesh, pa lhech yi'shi'
pa lhavmcavmjayash pues yo les digo que quien repudia a su mujer - salvo en caso de concubinato - la induce a
adulterio, y quien se case con una divorciada comete adulterio (San Mateo 5: 32). lha'ma ti ve'lheeshtaj ca'tajesha
doceesh, apis ti lhavtclqui no importa si pas uno sola vez o una docena, ya no sos virgen ("has hecho el
amor"). an'avach ca ya aj na ca avatclquicompromtete con la abstinencia sexual. Ver : yiclqui. Variante : vtclqui.

vatclvalh Verbo, Grupo 4. 1s: javatclvalh (ja-vat-clvalh). 2s: lhavatclvalh (ja-vat-clvalh). 3s: vatclvalh (vatclvalh). 1pi: shtavatclvalh (shta-vat-clvalh). 1 SE MIRA(N).
2 SE OBSERVA(N).
3 SE CUIDA.
4 HACE INTROSPECCIN. ma'lhan natanei, tsi'shaan pavan tijes lha'vanc'oya; clai, avatclvalh!, lhai'yaash ti ni
shtanfiyjulh napi lhcaanvacleai acaso no se sabe que slo (ustedes) los chamanes pueden ver de antemano; seor, mire en
su interior, porque tenemos respeto a nuestro jefe anciano. Ver : yiclvalh.

vatclvalhche catiis Ver : lhanclvalhche catiis.


vatclyitsjayashesh pa itj Nombre masculino; no posedo (?). INFIERNO. Lit: castigo por el fuego pa
vatclyitsjayashesh pa itj yjlhyech'esh el (castigo por el) infierno es eterno. Sinn : itj vatclyitsjavo. Ver : itj
vatclyitsjavo.

vatei Nombre masculino; no poseble. SUSTANTIVO. Note: terminologa gramatical acuada por el P.
Seelwische Lit: nombre Ver : lhei; tantstjai; viis; vatei ti vi'sesh; vatei ni tantstjai; vatei ti chi tchaiyesh.

vatei ni tantstjai Nombre masculino; no poseble. SUSTANTIVO NO RELACIONADO (sustantivo no


poseble). Note: terminologa gramatical acuada por el P. Seelwische Lit: nombre que no es de propiedad comunitaria Ver
: lhei; tantstjai.

vatei ti chi tchaiyesh Nombre masculino; no poseble. SUSTANTIVO ATRIBUTIVO (predicativo). Note: terminologa
gramatical acuada por el P. Seelwische Lit: nombre del que se habla Ver : lhei.

vatei ti vi'sesh Nombre masculino; no poseble. SUSTANTIVO RELACIONADO (obligatoriamente


posedo). Note: terminologa gramatical acuada por el P. Seelwische Lit: nombre que est solo (entindese como parte nica
de un todo) Ver : lhei;viis.

vatequesche Nombre femenino; posedo. 1s: yequesche (y-eques-che). 2s: equesche (eques-che). 3s: lhequesche (lh-equesche). Pl: vatequeschei (vat-eques-che-i). forma no poseda: vatesquesche (vat-eques-che) ~ tequesche (t-equesche).TROJA. esh lhn caaj ca faai, vaitsej, yi'shina shita, tequescheic'oya japi yinvot por suerte hubo algarrobo blanco,
algarrobo negro y fruta de algarrobo, y nuestros parientes hicieron trojas. pa nque lhjunash pa tapoojqu'e jayu pava
equeschey shi' pava ftechisjop pa tjayetas t'i' y as tus graneros se colmarn, tus bodegas ("bolsas") rebosarn de vino
(Proverbios 3: 10). tsi'sha t'jechei ti yisclan; meelh ti cljj pa yanch'e' lhpa lhequesche yictsuuc yifosch'eguardaban
solo las cortezas; cuando estaban secas, las ponan en una troja hecha de samu'u. Ver : nequesc'oya.

vateshiyan Ver : vatteshiyan.


vatfaash Verbo, Grupo 4. 1s: javaatsfash (ja-vaat-fash). 2s: lhavaatfash (lha-vaat-fash). 3s: vatfaash (vatfaash). 1pi: shtavaatfash (shta-vaat-fash). 1 SE CORTA.
2 SE HIERE CON HACHA O MACHETE. Ver : yifaash.

vatfaclech1 Ver : lhfaclech.


vatfaclech2 Nombre masculino; no poseble. Pl: vatfacjes (vat-fac-je-s). 1 ORACIN.
2 FRASE. Note: terminologa gramatical acuada por el P. Seelwische ja vatfanishesh lhtatsuqu'esh ja vatfaclech el verbo es
el centro ("tronco") de la oracin. Ver : lhfaclech.

vatfaicut Verbo, Grupo 4. 1s: javaatfaicut (ja-vaat-faicut). 2s: lhavaatfaicut (lha-vaat-faicut). 3s: vatfaicut (vatfaicut). 1pi: shtavaatfaicut (shta-vaat-faicut). SE ANIMA. taj ti ca anatajeshelhnee ti lhavaatfaycutelhyi shi' ca

625

asjutajelhem japi niyc'utsfasa lha'mataj ca niyisnateesh pa ve'lha yisach'e, vooy lhavaatsha pa lh'Dios papi
catsicchevot, pa navanelh pa naclyitelh jayu! pero si vienen para entregarme a mis enemigos, no siendo yo un criminal,
que el Dios de nuestros padres nos examine y juzgue! (1 Crnicas 12: 17). Ver : yifaicut.

vatfanishesh Nombre masculino; no poseble. VERBO. Note: terminologa gramatical acuada por el P.
Seelwische Lit: actuacin ja vatfanishesh lhtatsuqu'esh ja vatfaclech el verbo es el centro ("tronco") de la oracin. pa
vatfanishesh ni nclhanitlhav'ne pan t'e'lhesh ti vaclan el verbo no revela de por cuando se realiza (la accin). Ver
: lhfanishesh.

vatfanishesh ja t'ajui Nombre masculino; no poseble. VERBO TRANSITIVO. Note: terminologa gramatical acuada por
el P. Seelwische Lit: actuacin que se dirige hacia apis ti shtavantiyitesh ja vatfanishesh ja t'ajui tatsha ya hemos
aprendido el verbo transitivo. Ver : lhfanishesh; t'ajui.

vatfetas Ver : lhfetas.


vatfetatsiyan Verbo, Grupo 4. 1s: javatfetatsiyan (ja-vat-fetats-iyan). 2s: lhavatfetatsiyan (lha-vat-fetatsiyan). 3s: vatfetatsiyan (vat-fetats-iyan). 1pi: shtavatfetatsiyan (shta-vat-fetats-iyan). SE CURA A S MISMO. claaf
nalhu jumje ti yilhnsham lhja asactsus, vatfetatsiyaneshsha'ne, yuuishiin muy de madrugada quemaba (ramas de) palo
verde, se curaba con esas, metindose (en el humo). vatcafetatsi lhavo', avatfetatsiyan! mdico, sanate a vos
mismo! Ver : yifetatsiyan; vatsjan; lhfetas.

vatfetatsiy lhavoque Nombre femenino; no poseble. Pl: vatfetatsiy lhavoquei (vat-fetats-iy lha-vo-quei). ENFERMERA. Lit: medicamentos/races su-profesional Ver : vatfetatsiy lhavo'; lhfetas.

vatfetatsiy lhavo' Nombre masculino; no poseble. Pl: vatfetatsiy lhavos (vat-fetats-iy lhavo'). ENFERMERO. Lit: medicamentos/races su-profesional Ver : vatfetatsiy lhavoque; lfetas.

vatfiich Verbo, Grupo 4. 1s: javaatfich (ja-vaat-fich). 2s: lhavaatfich (lha-vaat-fich). 3s: vatfiich (vatfiich). 1pi: shtavaatfich (shta-vaat-fich). 1 SE ESCONDE.
2 HACE A ESCONDIDAS.
3 DISIMULA.
4 GUARDA EN SECRETO. avaatfich'esh nava yit'esh'in nava napu'yama cuuctenes pa ya aj ca i'sesh'e! guarda en secreto
lo que dijeron los siete truenos y no lo escribas! (Apocalipsis 10: 4). yivaatsha tsitfaclesh napi yie' na Efran, vooy napi
yie' na Israel ninvaatfichyam, vooy napi yie' na Efran t'acutvaneen, pa yisasiyanesh napi Israel lhavos yo conozco a
la gente de Efran, y (el pueblo de) Israel no me es desconocido, y si la gente de Efran ha fornicado, el pueblo de Israel ser
contaminado (Oseas 5: 3). vatfich'esh ti voqu'esha'ne ja Jess l segua a Jess disimulndose. Ver : yifiich; tatfich.

vatfin Nombre femenino; no poseble. Pl: vatfin (vat-fin). CARAMELO. Note: sase en la variedad chishamnee lhavos Lit: sechupa Sinn : ch'iishi lhse. Ver : ch'iishi lhse; vatfinch'e.

vatfinaach Nombre masculino; posedo. 1s: yifinach (yi-fin-ach). 2s: afinach (a-fin-ach). 3s: lhfinach (lh-fin-ach) ~
t'afinach (t'a-fin-ach). 1pi: casfinaach (cas-fin-aach). Pl: vatfinjai (vat-fin-ja-i). forma no poseda: vatfinaach (vat-finaach).1 AAPA.
2 VAINA MOLIDA DE ALGABBROBO. Note: se come chupando Ver
: vancafin; finc; vatfin; vatfinaach; fincanj; lhfincji; finctaj; finctayuc.

vatfinch'e Nombre masculino; no poseble. CAAVERAL, INGENIO AZUCARERO. Note: dcese de las plantaciones de caa
dulce en el noroeste argentino, donde solan migrar grupos de indgenas Lit: se-chupa+lugar ancho yicumjat'e pa vatfinch'e,
ocho jiveclas ti yicumjatvatsham'in los hicieron trabajar en los caaverales, durante ocho meses los hacan trabajar
juntos. Ver : vatfin.

vatfinsha'ne Verbo, Grupo 4. 3s: vatfinsha'ne (vat-fin-sha'ne). SE BESAN, SE CHUPAN EL SEXO. Note: se
chupan iseemjop ti yameyshi pa lhavanach pa yitsuuj shi' lhpa cjecl ti vatfinsha'ne (la enfermedad) puede
transmitirse del pene del varn a la mujer por el sexo oral.

vatfiyit Verbo, Grupo 4. 1s: javaatfiyit (ja-vaat-fiy-it). 2s: lhavaatfiyiy (lha-vaat-fiy-it). 3s: vatfiyit (vat-fiyit). 1pi: shtavaatfiyit (shta-vaat-fiy-it). 1 SE ANIMA.

626

2 ES CORAJUDO. ach'anshelhyi nava jayeetshelh'a jayu ti javatfiyitshelh'am! escuchen mi defensa! ("escchenme las
[cosas que] voy a decirles para animarme frente a ustedes") (Hechos 22: 1). Ver : yifiiy.

vatfojiy lha'vuut Nombre masculino; no poseble. Pl: vatfojiyis lha'vuuvtes (vat-fo-ji-yis lha-'vuuvt-es). ESTRIBERA. Ver
: lhfojiy.

vatfos Verbo, Grupo 4. 1s: javaatfos (ja-vaat-fos). 2s: lhavaatfos (lha-vaat-fos). 3s: vatfos (vat-fos). 1pi: shtavaatfos (shtavaat-fos). 1 SE RETIRA.
2 SE TRASLADA.
3 ES ENTERRADO. ca Ptsenaj vatfosei pa lhavtsaat Ptsenaj fue enterrado en su valle. Ver : yifos.

vatfji Verbo, Grupo 4. 1s: javatfji (ja-vat-fji). 2s: lhavatfji (lha-vat-fji). 3s: vatfji (vatfji). 1pi: shtavatfji (shta-vat-fji). 1 SE PINCHA.
2 SE HACE SANGRA.
3 SE ESCARIFICA. Ver : yifji; lhavatfjijat.

vatfuyu' Verbo, Grupo 4. 1s: javaatfuyu (ja-vaat-fuyu). 2s: lhavaatfuyu (lha-vaat-fuyu). 3s: vatfuyu' (vatfuyu'). 1pi: shtavaatfuyu (shta-vaat-fuyu). SE SOPLA. Ver : yifuyu; tfuyujan.

vatishjanja'vat Ver : lhishjanja'vat.


vatjanshi Verbo, Grupo 4 (solo en tercera persona). 3s: vatjanshi (vat-jan-shi). SE ASA SOBRE LAS BRAZAS O EN LA
CENIZA. Lit: se mete dentro Ver : yijanshi.

vatjats'cln Verbo, Grupo 4. 1s: javatjats'cln (ja-vat-jats'cln). 2s: lhvatjats'cln (lh-vatjats'cln). 3s: vatjats'cln (vat-jats'cln). 1pi: shtavatjats'cln (shta-vat-jats'cln). 1 SE ENGAA A S
MISMO.
2 SE MIENTEN. Lit: se miente pa ya aj ca avatjts'clnelh'in pa ya aj ca alhecljeshelh japi caldeos ca tosach'een jayu,
lhayaash ti tanca lhech lhjunasha no se hagan ilusiones pensando que los caldeos van a irse, porque no lo harn (Jeremas
37: 9). vatjts'clnesh'in lhavaatsha se engaa a s mismo. Ver
: yijats'cln; lhjts'clnjayash; jts'clnjanaj. Variante : vatjts'cln.

vatjooilhajat Verbo, Grupo 4. 1s: javaatjoilhajat (ja-vaat-joo-ilha-jat). 2s: lhavaatjooilhajat (ja-vaat-joo-ilhajat). 3s: vatjooilhajat (vat-joo-ilha-jat). 1pi: shtavatjooilhajat (shta-vat-joo-ilha-jat). 1 SE PONE EN EL LTIMO
LUGAR.
2 SE PONE ATRS. Ver : njooilhajat; njooilha.

vatjc Verbo, Grupo 4. 1s: javaatjc (ja-vaat-jc). 2s: lhavaatjc (ja-vaat-jc). 3s: vatjc (vat-jc). 1pi: shtavaatjc (shtavaat-jc). 1 SE DISPUTAN.
2 SE PELEAN. pa vatjcley japi nivacle yiey ja lhajpyich, pa yit'ajesh jum ja lhajpyich, pa yi'fach'ee jap'elh; lhan'e pa
vanqu'eyjatsjanesh cava Dios lhasinc se disputaban los hombres alrededor de su casa, estaban apiados en su casa, otros
en el patio de su casa; pero l les anunciaba la Palabra de Dios (San Marcos 2: 2). javaatjcleshelh nos
disputamos. yamei pa yint pa vatjcsham papi taclujui los ciegos llegaron a la aguada y empezaron a
disputarse. lhan'e pap'elh nivacle pa vatjclesh pava tashinshtas otros hombres estaban pelendose por las ovejas. Ver
: nijc.

vatjn Verbo, Grupo 4. 1s: javaatjn (ja-vaat-j-n). 2s: lhavaatjn (lha-vaat-j-n). 3s: vatjn (vat-j-n). 1pi: shtavaatjn
(shta-vaat-j-n). 1 IMITA.
2 SE ASEMEJA A. avaatjnyich'e jumje nan yijunash!, nan yijunashesh ti jaichavalhei nava matas imitame ("imitame
mucho como hago yo"), como planifico mis cosas. vatjnch'e jum lhpa lhch'inj tom el aspecto ("imit a") su hermana
menor. meelh ti vacalhesh pa tayshi ja yint, pa yi'van ja Jess ti tatc'aatsham ja vs pa nacheyshicham ti
vanajulhjat'apee pa Espritu pa vatjnch'e ja Ofo cuando sali del agua, Jess vio que se abra el cielo y baj sobre l el
Espritu como una paloma (San Marcos 1: 10). pa lhechesh pa tanclhaniteshlhavne shta ja Juan pa yit'esh: ja'van ja
Espritu Santo vatjney ja ofo tlheychisham na vs pa nacheyshicham j lhech pa mnlhashi Juan dio este
testimonio: contempl al Espritu Santo que bajaba del cielo como una paloma y se posaba sobre l (San Juan 1: 32). ja yich
yint pa lhjyishesh ti'ma pa sasjop ca chinqueipacham; pa vatjnei ja lhjyish ti apatoj pa tsi'sha ti isjop ca

627

chinc'apee el torrente de agua del ro no poda ser cruzado; era como un ro profundo que no se poda vadear ("solo poda
pasarse por arriba"). she papi iseemjop ca nivtjnyijulh, she papi iseemjop ca nit'aatshayeshyijulh?, she pa
tashinshtaj lhavo'esh iseemjop ca nivatjuyjateshyijulh? quin hay como yo?, quin me desafa?, quin es el pastor
quien pueda resistirme? (Jeremas 50: 44). Ver : yijn.

vatjts'cln Ver : vatjats'cln.


vatjuctsenesh Verbo, Grupo 4. 1s: javatjuctsenesh (ja-vat-juctsen-e-sh). 2s: lhavatjuctsenesh (lha-vat-juctsen-esh). 3s: vatjuctsenesh (vat-juctsen-e-sh). 1pi: shtavatjuctsenesh (shta-vat-juctsen-e-sh). 1 SE MEZQUINAN.
2 SE ENVIDIAN. pava lhech napu vatjuctsineshsha'ne lhn pa tos stas dos se mezquinaban por una serpiente. papi
cjit'a'lha vatjuctseneshelhsha'ne pap'elh los invitados se miraban con envidia unos a otros. Ver : yijuctsin.

vatjuijat Verbo, Grupo 4. 1s: javatjuijat (ja-vat-jui-jat). 2s: lhvatjuijat (lh-vat-jui-jat). 3s: vatjuijat (vat-juijat). 1pi: shtavatjuijat (shta-vat-jui-jat). 1 SE ENFRENTA.
2 SE OPONE.
3 SE VUELVE CONTRA. japi yaash ti yenjasesh pa vatjuijatyijulh ts'ivee mis (seres) ms queridos se vuelven contra
m. vatjuijatyijulh pa yen ca nascln se vuelven contra m y quieren matarme. she papi iseemjop ca nivtjnyijulh,
she papi iseemjop ca nit'aatshayeshyijulh?, she pa tashinshtaj lhavo'esh iseemjop ca nivatjuyjateshyijulh? quin
hay como yo?, quin me desafa?, quin es el pastor quien pueda resistirme? (Jeremas 50: 44). Ver
: yijuijat; nijuijat; vancajuijat; t'ajui.

vatjumat Verbo, Grupo 4. 1s: javaatjumat (ja-vaat-jumat). 2s: lhavaatjumat (lha-vaat-jumat). 3s: vatjumat (vatjumat). 1pi: shtavaatjumat (shta-vaat-jumat). PIENSA EN ALGO QUE EST LEJOS. Ver : yijumte; vatjumti.

vatjumquet [vatxumket] Nombre masculino; posedo. 1s: yijumquet (yi-jumquet). 2s: ajumquet (ajumquet). 3s: lhjumquet (lh-jumquet). 1pi: casjumquet (cas-jumquet). Pl: vatjumquetis (vat-jumquet-is). forma no
poseda: vatjumquet (vat-jumquet) ~ jumqueet (jumqueet). SU MANO DEL MORTERO. tsijclesh ja vnjlhj ja
jumqueet el avestruz me quit el mortero. papi c'utsjai vena lhjunash tatsha, lhna'shesh lhn pa jumquet, suclajesh
lhn nan t'ajj papi cjecli las viejas se cambiaron enseguida, (se pusieron) sus morteros como hocicos, todas las
mujeres se convirtieron en osos hormigueros.

vatjumti Verbo, Grupo 4. 1s: javatjumti (ja-vat-jumti). 2s: lhavatjumti (lha-vat-jumti). 3s: vatjumti (vatjumti). 1pi: shtavatjumti (shta-vat-jumti). 1 ESPERA.
2 EST APERCIBIDO.
3 SE DESCUIDA. Note: en esta ltima acepcin, va en forma negativa vooy lhpa lhamimi ca Ssara pa vatjumtitajc'oyaan, pa
yovalhtajeyjop'in pa vatovalhja'vat la madre de Ssara estaba esperando, asomada ("mirando junto a") a la ventana (Jueces
5: 28). papi nivacle vatjumtic'oya papi juutshinjas ca ntaneclet los nivacle esperaban el ataque de los toba. taj ti ca
shtavatjumtitajc'oya pava jjjeclay nishtavan, pa tajulhey ca shtachiclanesh ca shtavatjumtic'oyapero si esperamos lo
que no vemos, lo aguardamos con paciencia (Romanos 8: 25). jasch'itajc'oya pa vatc'usiyash pa namyiy pa jeich'e;
javatjumtitajc'oya pa vatqu'isjuyaj pa namyiy pa tulhitaj esper dicha, me vino desgracia; esper luz, me vino oscuridad
(Job 30: 26). pan t'ajj pava lhamtsjestaj pa yachaj'in jayu, pa sasjop jayu ca nivatjumtea pa tanca nanshamesh
pava acjtajeshiin devuelve sin usarlo el fruto de sus ganancias, y no puede esperar que disfrute de sus riquezas (Job 20:
18). pa t'taych'een pava lhcaavjuc pa yie'in pava chit'ichay'een shi' pava lhacclesh pava lhcaavjuc pa vatjumtic'oya
ca nichaajsha'ne pa vatjutsa' ti naashjop (la mujer) se paseaba por las calles, luego por las plazas ("los [lugares donde] se
descansa"), y en todas las esquinas acechaba al primero que pasaba (Proverbios 7: 12). avatjumteeshyijulh nava
yiclishai! escuch(me) mis palabras! Ver : yijumte; vatjumat; lhavatjumtijayash.

vatjunash Nombre masculino; no poseble. ADJETIVO. Note: terminologa gramatical acuada por el P.
Seelwische Lit: cualidad Ver : lhjunash.

vatjut Verbo, Grupo 4 (chequear). 1s: javaatjut (ja-vaat-jut). 2s: lhavaatjut (lha-vaat-jut). 3s: vatjut (vatjut). 1pi: shtavaatjut (shta-vaat-jut). SE ENTREGA. javaatjutem me entregu a l/ellos. pa'lhech yi'e' jayu ca

628

javaatjutem japi usesham yit'yish ti vanqu'eijatsjanesh pa is chi' shita papi yit'yishsha'ne pava vatyjijatis all (en
Jerusaln) ser que me entregar a los sumos sacerdotes ("los que saben mucho") y a los doctores de la ley ("los que conocen
la ley"). apis ti yit'ya lhpa Maria ti vatjuteem pa yisch'ic'oya pa ve'lha lhas ya se dio cuenta de que Mara, su
prometida ("[que] se entregaba a l"), aguardaba un hijo. lhacm'a papi nichaipavatsham'in papi'lhech yfisjatch'e ti
vatjuteem pa Fitsc'yich, tajulhei ca nanshamvatsham'in, vooi pa Fitsc'yich yefenesh jayu pava
nichaipac'oya todos los que anhelan que se cumpla la voluntad de Dios, pueden estar contentos, Dios satisfar su
anhelo. acloj pava nalhus ti yivaatsha'ash pa ya aj ca anijayayu'esh papu pa ya aj ca avaatjutem peelh nivacle pa
yivaatsha shta lhech yifanishaash jayu ti c'asclaneshi mucho tiempo estar contigo, no podrs casarte ni estars con
hombre alguno, ni yo estar contigo (Oseas 3: 3). jan t'elhesh ti lhutsjayech japi lhech napu' cjecly vatjutey pa
lhttcyjayash siendo ellas muchachas, estas dor mujeres se entregaban a la prostitucin (Ezequiel 23: 3). nan lhjunash
ti lhavaatjutem papu, lhatcufai'avach avaatsha; lhatcufayesh'in pan sasjop ca achaj'avne, lha'ma ti
lhteetajesh cuando te entregs a alguien, te ests regalando algo a vos misma; ests ofreciendo algo que pods recuperar, por
ms que lo quieras. Ver : yijut.

vatjutsa' Verbo, Grupo 4. 1s: javatjutsa (ja-vat-jutsa). 2s: lhavatjutsa (lha-vat-jutsa). 3s: vatjutsa' (vatjutsa'). 1pi: shtavatjutsa (shta-vat-jutsa). 1 ES EL PRIMERO.
2 ES SUPERIOR.
3 EN PRIMER LUGAR. javatjutsa ti janam'apee na vatp'o'apee soy yo que llegu primero sobre el puente. na yivelh Luis
lhavaatsha vatjutsa' tytsej mi compaero Luis es el primer alumno de su grado ("el primero inteligente").javatjutsaelh
na nich'ayich ca jqueelhfach'ee voy ("vamos") a salir primero con aquel joven. tiy'jesh lhapelh sise pa tejch'e'
lhp'vash lhpa vatjutsa' sise tir otra flecha y la clav en (la muesca en el dorso de) la otra flecha. vooy pa David ti
yit'esh: papu ca nivatjutsatajesh ti t'eclet'a napi jebuseos pa jetnesh jayu ca chinashjatesh ti lhanvacleesh David
haba dicho: al primero que ataque a un jebuseo lo nombrar general en jefe (1 Crnicas 11: 6). lhayaash ti lhapesh ti
nivooyshi pa Dios papi lhech pa yijutlhavne pa yijney jan lhjunash ja Lhas; j'lhech Lhas vatjutsac'oya japi acloj
lhch'injavot a los que Dios escogi de antemano los destin a reproducir la imagen de su Hijo, de modo que fuera l (su
Hijo) el primognito de nuestros hermanos (Romanos 8: 29). ni vatjutsa'esh ca yishanelh, tsijutsaapee lhja'lhech
nivacche, ts'am ti jaculhesh no fue yo quien empez a pelear, empez aquella mujer, y al final repond.yivaatsha
javatjutsa'esh ca jatiyjquitsham yo voy a tirar primero una flecha (hacia arriba). pa'lhech yi'e' lhpa Maria ti
nicavat'ajesh pa vatjutsa' lhas all Mara dio a luz a su hijo promognito. nque uj ti yij', pa tajulhey ca natcuumjulh
lhacm'a: ti nama cotsjaat ja Cristo Jess jaspa yilhjensha'ne napi sach'e lhavos, japi lhech javatjutsa'eshc'oya este
(mensaje) es de fiar y disno de ser aceptado sin reservas: Cristo Jess vino al mundo para salvar a los pecadores, de los cuales
yo soy el primero (1 Timoteo 1: 15). pa vatjutsa' nalhu pa napu'eyshi jive'cla pa napu'eyshi nincp, ti meelh ti pitoj'e
clee pa ve'lha nincp papi Israel lhavos ti tay'een pa Egipto... el primer da del mes segundo, en el segundo ao despus
de la huida de Egipto de los israelitas, ...(Nmeros 1:1). yivaatsheelh yaRoma yivoselh yitsha; ta lhayaash ti
tsivanjiyinshelh jap'elh ti tsic'nelhsha'ne pa ninvatjutsaesh ca nitsiyselh'in ti tsinelh'cji tatsha lha
vatvanc'cfajayte? nosotros somos ciudadados romanos; por qu nos han azotado en pblico ("nos han mostrado a los
dems y nos han azotado") sin hacernos juicio ("sin preguntarnos") en primer lugar y nos han echado en la crcel? (Hechos
16: 37). ca navtajelh'atshi pa ve'lha nivacle ninasnatesh pa sasch'e, pa lhecha ca nivatjutsaesha ca ntjatesh lhpa
utej anque el hombre entre ustedes que no tenga pecado, tire l mismo aquella piedra (San Juan 8: 7). lhech jayu
lhavaatsha ja nijooylhayich'e, j lhech ti vatjutsaeshyic'oya, lhech j lhech nivanajulhjatsham ca nuqueem'e pava
lhavtes pava t'acfiyis l viene detrs de m, l es ms importante que yo, (uno) que no es digno de soltarle la correa de sus
sandalias (San Juan 1: 27). vatjutsa'esh ti janfaclelh'am jan yie' ja tsits'eyjatshanesh (? chits'eyjatsjanesh),
janfaclelh'am ti vafeshjoom ja Jess pava cassasch'esha'ne ante todo, les he transmitido lo que yo mismo haba recibido,
que Jess muri por nuestros pecados (1 Corintios 15: 3). vatjutsa'esh jayu na taclaj ca nit'yishch'e ti yit'esh 'tata',
'mimi'... antes de que el hijo aprenda a decir 'pap' y mam'... Ver : yijutsa; tatjutsa'; tjutsajan; ta t'aplhueishi?.

vatjuvan Verbo, Grupo 4. 1s: javatjuvan (ja-vat-juvan). 2s: lhavatjuvan (lha-vat-juvan). 3s: vatjuvan (vatjuvan). 1pi: shtavatjuvan (shta-vat-juvan). 1 SE INSULTAN.

629

2 SE RETAN.
3 SE ACUSAN. pava lhech votjjis yinjt ti yishansha'neen pa vatjuvansha'neen tlh'ejop ti caaj pava votjjis
yilhavunsha'ne vooy pav'elh yinucssha'ne las gallinas siempre se peleaban y se quejaban porque algunas gallinas eran
gordas, y otras eran flacas. caaj lhapesh lhpa maa shi lhpa fiy ti vat'van'esha'ne yiey lhpa vishini pa yiyjivane'en, uj
ti vatjuvansha'neen haba una vez una rana grande y otra rana que se encontraron en una laguna y discutieron y se retaron
mucho. Ver : yijuvan.

vatlhecl'jesh Verbo, Grupo 4. 1s: javaatlhecljesh (ja-vaat-lheclj-e-sh). 2s: lhavaatlhecljesh (lha-vaat-lheclj-esh). 3s: vatlecl'jesh (vat-lhecl'j-e-sh). 1pi: shtavaatlhecljesh (shta-vaat-lheclj-e-sh). 1 SE CONSIDERA(N) A S
MISMO(S).
2 SE CREE(N).
3 TIENE ESPERANZA. javaatlhecljesh ti javatsjan j' considero que estoy recuperando mi salud. tan t'e ca
avaatlhecljesh ti tiqu'inesh pa ajunash? acaso te creas pequeo? c'ajuvaneshelh'in jayu ca avaftajeshelh pa
ajovayielh, ca namtajelh'ay avaatsheelh pa vatjovayi shi' pava tavijatay, ti niavaatlhecljelh shi' ti lhtanapunelh, pa
lhjunash lhpa jojactsini ti yicatsnjat'in lhacm'a les insultar cuando ustedes estn muertos de miedo, cuando les alcance
el terror y las dificultades, que les haran sentirse incapaces, como huracn que dispersa todo (Proverbios 1: 26-27). yaaj ca
avaatlhecljesh'avach ti lhatcjishai! no te tengas por sabio! ya aj ca avaatlhecljesh'avach ti lhatcajyshay, pa
clj pa Lhcaanvacle, pa atanuc'oya pa niysa' no te tengas por sabio, respeta al Seor y evita el mal (Proverbios 3:
7). miles pava dlares jatif'cji pava vatfetatsiy pa nitiqu'in'eesh ca vatle'clj gast miles de dlares en medicinas sin
una pizca de esperanza. Ver : yilheclj.

vatlheej Verbo, Grupo 4. 1s: javaatlhej (ja-vaat-lhej). 2s: lhavaatlhej (lha-vaat-lhej). 3s: vatlheej (vatlheej). 1pi: shtavaatlhej (shta-vaat-lhej). SE ACIERTA A S MISMO. Ver : teej.

vatlhif'e Verbo, Grupo 4. 1s: javaatlhifelh'e (ja-vaat-lhif-elh-'e). 2s: lhavaatlhifelh'e (lha-vaat-lhif-elh-'e). 3s: vatlhif'e
(vat-lhif-'e). 1pi: shtavaatlhifelh'e (shta-vaat-lhif-elh-'e). 1 SE TERMINA(N).
2 SE EXTERMINAN. Ver : tif.

vatlhiiy Verbo (solo en tercera persona). ES APTO PARA SER MODELADO. Note: dcese de la arcilla Ver : tiiy.
vatlhim Verbo (solo en tercera persona). 3s: vatlhim (vat-lhim). 1 ES POTABLE.
2 SE BEBE. Ver : tim.

vatlhis Verbo, Grupo 4. 1s: javatlhis (ja-vat-lhis). 2s: lhavatlhis (lha-vat-lhis). 3s: vatlhis (vat-lhis). 1pi: shtavatlhis (shtavat-lhis). 1 COMPARTE.
2 INTERCAMBIA.
3 HACE TRUEQUE.
4 REPARTE. vatlhis capi nivacle lhach'e los antiguos nivacle solan compartir. capi yinvotelh yifaijanesh shita pava
vatcufaijatis ti vatlhiselhsha'ne nuestros antepasados solan intercambiar regalos recprocos. vatlhieseshch'e nava
vatcs reparte las provisiones. Ver : tis.

vatlhiyj Verbo, Grupo 4. 1s: javaatlhiyj (ja-vaat-lhiyj). 2s: lhavaatlhiyj (lha-vaat-lhiyj). 3s: vatlhiyj (vatlhiyj). 1pi: shtavaatlhiyj (shta-vaat-lhiyj). 1 SE PEGA UN TIRO.
2 SE PELEAN A TIROS.
3 SE FLECHEAN.
4 SE HACEN LA GUERRA. vatlhijyjja'ne se pegan tiros unos a tros. yit'yish ti vatlhiynesh pava sise eran expertos en
tirar flechas. Ver : tiyj; tlhiyjn.

vatlhuiyish Nombre masculino; posedo. 1s: yilhuiyish (yi-lhui-yish). 2s: alhuiyish (a-lhui-yish). 3s: lhlhuiyish (lh-lhuiyish). 1pi: caslhuiyish (cas-lhui-yish). Pl: vatlhuishai (vat-lhui-sh-ai). forma no poseda: vatlhuiyish (vat-lhuiyish).SENDA. Sinn : lhts'iyiish. Ver : lhts'iyiish; lhjyish.

vatlhuj Verbo, Grupo 4. 1s: javatlhuj (ja-vat-lhuj). 2s: lhavatlhuj (lha-vat-lhuj). 3s: vatlhujesh (vat-lhuj). 1pi: shtavatlhuj
(shta-vat-lhuj). ES COMESTIBLE. lhja asactsej vatlhuj la fruta del palo verde es comestible. vooi'in pava matas

630

vatlhuj pa namesh'in busca cosas para comer y las trae. nava matas aacjicui lhai vatlhuj las frutas ("las cosas frutas de
rboles") son comestibles. Ver : tuj.

vatlhujeshsha'ne Verbo, Grupo 4. 1s: javatlhujeshsha'ne (ja-vat-lhuj-e-sh-sha'ne). 2s: lhavatlhujeshsha'ne (lha-vat-lhuje-sh-sha'ne). 3s: vatlhujesheshsha'ne (vat-lhuj-e-sh-sha'ne). 1pi: shtavatlhujeshsha'ne (shta-vat-lhuj-e-sh-sha'ne). SE
EMPEA EN. Note: en esta acepcin, se usa con el conjunto de sufijos -e-sh-sha'ne javatlhujeshsha'ne ca ja'van lhpa
ysjatshiy estoy empeado en buscarme un pantaln. Ver : tuj.

vatlhujque Nombre femenino; no poseble. Pl: vatlhujquei (vatlhujque-i). FLOR DEL FLORIPONDIO MORADO
DOBLE. Ver : vatlhujqueyuc.

vatlhujquetache lhavoque Nombre femenino; no poseble. MORADORA DEL FLORIPONDIO. Note: espritu del
floripondio; personaje mitolgico que tiene la forma de una pequea y hermosa mujer. ato de Chase-Sardi (1979) Ver
: vatlhujque;lhavoque.

vatlhujqueyuc Nombre femenino; no poseble. 1 FLORIPONDIO (sp.) Datura suaveolens.


2 FLORIPONDIO MORADO DOBLE. Datura fastuosa L..
3 FLORIPONDIO (sp.) Datura ferox L..

vatmanlhanit Verbo, Grupo 4. 1s: javatmanlhanit (ja-vat-manlha-nit). 2s: lhavatmanlhanit (lha-vat-manlhanit). 3s: vatmanlhanit (vat-manlha-nit). 1pi: shtavatmanlhanit (shta-vat-manlha-nit). SE MANTIENE VIVO. Ver
: yimanlhanit.

vatmjatsen Verbo, Grupo 4. 1s: javatmjatsen (ja-vat-m-jats-en). 2s: lhvatmjatsen (lh-vat-m-jatsen). 3s: vatmjatsen (vat-m-jats-en). 1pi: shtavatmjatsen (shta-vat-m-jats-en). FINGE DORMIR. yi'vanei lhn,
yim', catee ti vatmjatsen'inc'oya atesha lhpa tsini'ni lo encontraron dormido, sin embargo finga dormir (ante los
dems) noms el (ave) carpintero. Ver : yim'; tatmjatsen.

vatmj'vat Ver : lhmjvat.


vatnacfatsenjan Nombre masculino; posedo. 1s: yinacfatsenjan (yi-nacfatsen-jan). 2s: anacfatsenjan (a-nacfatsenjan). 3s: lhnacfatsenjan (lh-nacfatsen-jan). 1pi: casnacfatsenjan (cas-nacfatsen-jan). Pl: vatnacfatsenjanc (vatnacfatsen-jan-c). forma no poseda: vatnacfatsenjan (vat-nacfatsen-jan). 1 CHISTE.
1 BROMA.
3 PATRAA. Sinn : vatnacfatsenjavo, vatnacfatsenjayash. Ver : vanacfatsen; vatnacfatsenjavo; vatnacfatsenjayash.

vatnacfatsenjavo Nombre masculino; posedo. 1s: yinacfatsenjavo (yi-nacfatsen-javo). 2s: anacfatsenjavo (a-nacfatsenjavo). 3s: lhnacfatsenjavo (lh-nacfatsen-javo). 1pi: casnacfatsenjavo (cas-nacfatsen-javo). Pl: vatnacfatsenjavos (vatnacfatsen-javo-s). forma no poseda: vatnacfatsenjavo (vat-nacfatsen-javo). 1 CHISTE.
1 BROMA.
3 PATRAA. Sinn : vatnacfatsenjan, vatnacfatsenjayash. Ver : vanacfatsen; vatnacfatsenjan; vatnacfatsenjayash.

vatnacfatsenjayash Nombre masculino; posedo. 1s: yinacfatsenjayash (yi-nacfatsen-jayash). 2s: anacfatsenjayash (anacfatsen-jayash). 3s: lhnacfatsenjayash (lh-nacfatsen-jayash). 3s: casnacfatsenjayash (cas-nacfatsen-jayash). forma
no poseda: vatnacfatsenjayash (vat-nacfatsen-jayash). 1 CHISTE.
2 BROMA.
3 PATRAA. Ver : vanacfatsen; vatnacfatsenjano; vatnacfatsenjayash. Variante : vatnacfatsenjavo; vatnacfatsenjan.

vatnaijashi Nombre masculino; posedo. 1s: yinaijashi (yi-nai-jash-i). 2s: anaijashi (a-nai-jash-i). 3s: lhnaijashi (lh-naijash-i). 1pi: casnaijashi (cas-nai-jash-i). Pl: vatnaijashiyis (vat-nai-jash-i-yis). forma no poseda: vatnaijashi (vat-naijash-i). TIEMPO DE BAARSE. Ver : vanai.

vatnaijat Nombre masculino; posedo. 1s: yinaijat (yi-nai-jat). 2s: anaijat (a-nai-jat). 3s: lhnaijat (lh-naijat). 1pi: casnaijat (cas-nai-jat). Pl: vatnaijates (vat-nai-jat-es). forma no poseda: vatnaijat (vat-nai-jat). 1 AGUA
PARA EL BAO.
2 ELEMENTO PARA EL BAO. Ver : vanai.

631

vatnaijavo Nombre masculino; posedo. 1s: yinaijavo (yi-nai-javo). 2s: anaijavo (a-nai-javo). 3s: lhnaijavo (lh-naijavo). 1pi: casnaijavo (cas-nai-javo). Pl: vatnaijavos (vat-nai-javo-s). forma no poseda: vatnaijavo (vat-naijavo). ELEMENTO PARA EL BAO. Ver : vanai.

vatnaijavte Nombre femenino; posedo. 1s: yinaijavte (yi-nai-javt-e). 2s: anaijavte (a-nai-javt-e). 3s: lhnaijavte (lh-naijavt-e). 1pi: casnaijavte (cas-nai-javt-e). Pl: vatnaijavtei (vat-nai-javt-e-i). forma no poseda: vatnaijavte (vat-nai-javte).1 PILETA.
2 BAERA.
3 PIEZA DE BAO. Ver : vanai.

vatnaija'vat Nombre masculino; posedo. 1s: yinaija'vat (yi-nai-ja'vat). 2s: anaija'vat (a-nai-ja'vat). 3s: lhnaija'vat (lhnai-ja'vat). 1pi: casnaija'vat (cas-nai-ja'vat). Pl: vatnaijavtes (vat-nai-javt-es). forma no poseda: vatnaija'vat (vat-naija'vat). LUGAR PARA BAARSE. Ver : vanai.

vatnechisham Verbo, Grupo 4 (chequear). 3s: vatnechisam (vat-ne[t]-chisham). SE LEVANTA. pa Cufalh vlhch'e' lhpa
vaitseyuc, yichaajsha'ne pa lht'oicha ti vatneshchisham Cufalh subi a un algarrobo negro, agarr una rama y se alz con
ella. Ver : netshaam.

vatnich'ayan Verbo, Grupo 4. 1s: javatnich'ayan (ja-vat-nich'a-yan). 2s: lhavatnich'ayan (lha-vat-nich'ayan). 3s: vatnich'ayan (vat-nich'a-yan). 1pi: shtavatnich'ayan (shta-vat-nich'a-yan). REJUVENECE. Lit: hace que
rejuvenezca ti yamei lhpa'lhech utiyuc pa yi'van pa nich'a jpyich, chi' pa vatcac'o'vat, chi' pava vatcavcalhjes, nalhu
pa vatnich'ayansha'ne, vmesh ca c'utsjasa, pa nich'acsha'ne j ti'ma cuando llegaron al cerro, encontraron all una
casa nueva, una chacra y frutas maduras, y a la maana siguiente, se encontraron rejuvenecidos, ya no eran ancianos, sino
jvenes. Ver : nich'a; nich'ayich ~nich'ayech; lhnich'afa; yinich'ayan.

vatnilha Verbo, Grupo 4 (solo en tercera persona?). 3s: vatnilha (vat-n-i-lha). ES EXPRIMIDO. Ver : nilha; t'i'.
vatnin Ver : va'nin.
vatnovalhjatshiy Nombre femenino; posedo. 1s: yinovalhjatshiy (yi-n-ovalh-jat-shiy). 2s: anovalhjatshiy (a-n-ovalh-jatshiy). 3s: lhnovalhjatshiy (lh-n-ovalh-jat-shiy). 1pi: casnovalhjatshiy (cas-n-ovalh-jat-shiy). Pl: novalhjatshiyis (novalh-jat-shiy-is) ~ vatnovalhjatshiyis (vat-n-ovalh-jat-shiy-is). forma no poseda: novalhjatshiy (n-ovalh-jat-shiy) ~
vatnovalhjatshiy (vat-n-ovalh-jat-shiy). ESPEJO. yamey shta pa lhajpyich pa vanovalhshi lhpa lhnovlhjatshi se fue
a su casa y se mir en el espejo. yinovalhjatshi, she papi yaash ti is yiey na cotsjaat? espejito mo, quin es en la tierra
la ms bella de todos? lha Graciela vatvan lhavaatsha ti yishi' lha novalhjatshiy Graciela se mira a s misma en el
espejo. Ver : vanovalh.

vatovalhjat Nombre masculino; no poseble. Sg: vatovalhjat (vat-ovalh-jat). Pl: vatovalhjates (vat-ovalh-jates). 1 VENTANA.
2 ANTEOJO DE LARGA VISTA.
3 TELESCOPIO.
vatovalhja'vat Nombre masculino; solo puede aparecer con poseedor de tercera persona. 3s: lhovalhja'vat (lh-ovalhja'vat). forma no poseda: vatovalhja'vat (vat-ovalh-ja'vat). Pl: vatovalhjavtes (vat-ovalh-ja'vt-es). VENTANA. scum
anc'at'eelhyic'oya ti c'uyaam, t'ajayey'in lhn pa tsuyey vatvalhjavat branme (la puerta), que tengo fro, meti su
mano por una ventana entreabierta. vooy lhpa lhamimi ca Ssara pa vatjumtitajc'oyaan, pa yovalhtajeyjop'in pa
vatovalhja'vat la madre de Ssara estaba esperando, asomada ("mirando junto a") a la ventana (Jueces 5: 28). pa t'ajayei
pa vatovalhjavat toc la ventana. nclhashi na vatovalhja'vat na nalhu is'in un da hermoso brilla en la ventana. apis
ti yiey t'yiish na lhashi, pa yovalhey'in na vatovalhjavat pa yovalhey ts'ivee nava vanichevashc'oya ya est detrs de la
puerta, mirando por las ventanas, y ellos lo ven atisbando por la reja (Cantar de los cantares 2: 9). caaj t'ejum ti lhavan pa
vatovalhjavat ti yiesh pa clash pa jpyich? alguna vez habrs visto una ventana de cristales vidriados en una casa? pa
Noe nic'at'ei pa lhovalhja'vat pa yichenfach'ee lhpa c'afoc; lhpa'lhech yif'yapee pava yintis pa jaalh pa
yimshaamsha'ne No abri la ventana (del aca) y solt al cuervo, que revolotaba sobre las aguas hasta que se
evaporaran. Ver : yovalh.

632

vatijache Nombre masculino; no poseble (chequear). VIRUELA. ca'na ti nm ja uj vatcafetatsi lhavoo, ta'nefeneshelh
shita ja ni taclaja ti yitsefeshsha'nec'oya japi ta'clas cava vataishayac: pa vatijache, vat'acch'ajataj, samcutaj, shi'
papu ti cafofi'mat el otro da cuando vino el mdico, el anciano le ha ayudado tambin para vacunar a los nios contra las
enfermedades: viruela, tos convulsa, el tifus y la tuberculosis ("entes que hacen doler los pulmones").

vatt Nombre masculino; posedo. 1s: yt (y-t). 2s: t (t). 3s: lht (lh-t). forma no poseda: vatt (vatt). 1 CHICHA.
2 BEBIDA ALCOHLICA.
3 CEREMONIAL FESTIVO DEL CHAMN DE GUERRA. taj ti yamjei ti yaash ti t'apyc'oya pa vatt ti ts'iifshi pa
ya'sheshc'oya ti yecj pa clesataj napu'esh pava chiyeclsch'e pero al final (su lengua) es ms amarga que el ajenjo
("alcohol amargo") y ms cortante que el pual de doble filo (Proverbios 5: 4). pa nintajulhey papi lhcaanvacles shi' papi
chiyinvacleyansha'ne ca niyojisha'ne pa tjayetas t'i' shi' pava tanqu'etsjey vattis no conviene a reyes ni a gobernantes
darse al vino o tomar licores ("bebidas alcohlicas embriagantes") (Proverbios 31: 4). Ver : yint; lha'vint.

vattitaj Nombre masculino; no poseble (?). Pl: vattitas (vat-t-ita-s). forma no poseda: vattitaj (vat-t-itaj). 1 LICOR.
2 BEBIDA ALCOHLICA. Ver : yint; lha'vint; vatt2.
vatvjatshiy lhavo' Nombre masculino; no poseble. Pl: vatvjatshiy lhavos (vat-v-jat-shiy lha-vo-s). 1 PILOTO DE
BUQUE.
2 TIMONEL. c'oya ti claaf nalhu pa yi'vaney ts'ivee japi vatvjatshi lhavos ja cotsjaat, taj ti ni nantfacl'ey cuando se hizo
de da, los marineros vieron una tierra, pero no la reconocieron (Hachos 27: 39). Ver : lhvjatshiy.

vatyinach Nombre masculino; no poseble (? chequear). forma no poseda: vatyinach (vat-yin-ach). 1 TRINCHERA.
2 CUNETA. Lit: excavado vacalhesh lhn pa vatyinach yiei ja, pa nque t'yiish'e ja Conchita ya estn terminadas las
trincheras ms ah, detrs de Conchita. Ver : tyinjan; yyin; vanyin; nyish.

vatpaqu'efiyan Verbo, Grupo 4. 1s: javatpaqu'efiyan (ja-vat-paqu'ef-iyan). 2s: lhavatpaqu'efiyan (lha-vat-paqu'efiyan). 3s: vatpaqu'efiyan (vat-paqu'ef-iyan). 1pi: shtavatpaqu'efiyan (shta-vat-paqu'ef-iyan). 1 SE CIEGA.
2 SE ROMPE UN OJO. Ver : yipaqu'efiyan.

vatpe'ya Verbo, Grupo 4. 2s: javatpe'ya (ja-vat-pe'ya). 3s: lhavatpe'ya (lha-vat-pe'ya). 1pi: vatpe'ya (vatpe'ya). Pl: shtavatpe'ya (shta-vat-pe'ya). 1 CONVIENEN ENTRE S.
2 HACEN UN CONTRATO.
3 SE ESCUCHAN MUTUAMENTE.
4 SE ESCUCHA A S MISMO. vatpe'ya'shelh pa lhts't t'ajuiya pa ve'lha nalhu se acordaron para el sueldo por
da. vatpe'yashesh ti yisnateshlhatam pa jpyich lhavsui deciden construirse una casa sencilla. yivaatsha jacaatjat
jayu ca shtavatpeya'esh avaatsheelh shi' shta papi amc'oya tlhelh'a jayu har una alianza con ustedes y sus ("[todava]
no existentes") descendientes (Gnesis 9: 9). apis ti vatpe'ya'eshelh ja ni taclaja ca ntatnefenelh japi vatcafetatsi
lhavoquei el anciano y las enfermeras ya han hecho un convenio para trabajar juntos. vatpeya'shelh ti mnlheesh pa
pacham pa peso pa yicha'jey pa t'iya'esh japi vat'eyjatsjanjas acordaron quedarse con parte del dinero, y ellev el
restante a los apstoles (Hechos 5: 2). vatpeya'shelh lhja lhch'acfa ti tcashayeshelh ja lhcac'ovat l y su esposa
convinieron vender un campo. vooy na lhech ti jayasin'yem ti yashalheelhvane ti javatpeya'shelh java jayeetshelh a l
le hablo cara a cara, y hacemos lo que le digo (Nmeros 12: 8). shtasasinatemvatich'e jayu pa lhasinnyash pa j'tinei ca
ni nvatpe'ya'asha'ne t'iyiish'e vamos a confundirle el lenguaje de modo que dejen de entenderse los unos a los otros.taj
ti chi yachajesh'in, papi lhcaanvaclesesh pa Israel nitvaclu'ei pa Fitsc'yich chi' shita lhpa lh'alianza chi
vatpe'ya'esh, lhpa chi yaichavalheshch'e pa'na con frecuencia, los reyes de Israel olvidaban a Dios y su alianza ("su
alianza que haban concludo para recordarse de varias cosas"). yit'esh ca nvatvoijateshelhvatjulh pava vatpe'yashelh
pap'elh nivacle quiere concertar tratados con otros nivacle. Ver : yipe'ya; vatpe'yejat.

vatpe'yejat Nombre masculino; poseble. 1s: yipe'yejat (yi-pe'ye-jat). 2s: ape'yejat (a-pe'ye-jat). 3s: lhpe'yejat (lh-pe'yejat). 1 TRATADO.
2 ALIANZA.

633

3 CONVENIO. tan jayu ca lhjunashajulh ja vatpe'yejat ja javclanjatem japi tlhshaam ja nalhu ti jaycumeyshi ts'ivee java
lhpcty ti jayjat'e ja cotsjaat Egipto no ser como la alianza que hice con sus padres, cuando los tom de la mano para
sacarlos de Egipto (Hebreos 8: 9). Sinn : contrato. Ver : vatpe'ya; contrato.

vatpcjet Verbo, Grupo 4. 1s: javatpcjet (ja-vat-pcje-t). 2s: lhavatpcjet (lha-vat-pcje-t). 3s: vatpcjet (vat-pcjet). 1pi: shtavatpcjet (shta-vat-pcje-t). 1 SE QUIEBRA.
2 SE FRACTURA.
3 SE ROMPE. Ver : yipcjet.

vatpcj Verbo, Grupo 4. 1s: javaatpcj (ja-vaat-pcj). 2s: lhavaatpcj (lha-vaat-pcj). 3s: vatpcj (vatpcj). 1pi: shtavaatpcj (shta-vaat-pcj). SE GOLPEA CON LA MANO. Ver : lhp'ct.

vatpclen Verbo, Grupo 4. 1s: javatpclen (ja-vat-pclen). 2s: lhavatpclen (lha-vat-pclen). 3s: vatpclen (vatpclen). 1pi: shtavatpclen (shta-vat-pclen). PIDE ALGO IMPOSIBLE. Ver : yipclen.

vatpfiyu Verbo, Grupo 4. 1s: javatpfiyu (ja-vat-pfiyu). 2s: lhavatpfiyu (lha-vat-pfiyu). 3s: vatpfiyu (vatpfiyu). 1pi: shtavatpfiyu (shta-vat-pfiyu). SE MALDICE. Ver : yipfiyu.

vatp'aclan Verbo, Grupo 4. 1s: javatp'aclan (ja-vat-p'aclan). 2s: lhavatp'aclan (lha-vat-p'aclan). 3s: vatp'aclan (vatp'aclan). 1pi: shtavatp'aclan (shta-vat-p'aclan). SE UNTA. papi nivacle ni nvi'jatana shita pa shinvo' pan yivashanem
pque yitst'ajshi; vatp'aclanesh pa shinvo' ti yape'sha'ne los hombres no respetaban tampoco la miel que el espritu de
ella les haba dado ("su propietario"); despus de saciarse se ensuciaron con la miel. Ver : yip'aclan.

vatp'oquiyan Verbo, Grupo 4. 1s: javatp'oquiyanelh (ja-vat-p'oqu-iyan-elh). 2s: lhavatp'oquiyanelh (lha-vat-p'oqu-iyanelh). 3s: vatp'oquiyanelh (vat-p'oqu-iyan-elh). 1pi: shtavatp'oquiyanelh (shta-vat-p'oqu-iyan-elh). SE TIRAN CON
FLECHAS DE PUNTA GRUESA. Note: sase con sufijos plurales -elh o -sha'ne Del : yip'oquiyan, lhp'ooc.

vatp'o' Verbo, Grupo 4. 1s: javatp'o' (ja-vat-p'o'). 2s: lhavatp'o' (lha-vat-p'o'). 3s: vatp'o' (vat-p'o'). 1pi: shtavatp'o'
(shta-vat-p'o'). 1 EST CERRADO.
2 EST ENCERRADO.
3 EST TAPADO.
4 SE CUBRE.
5 SE TAPA. pa tcla'esh, lhechesh ti vatp'ojaam na vs, pa t'lhesham shita ti taj'apee na cotsjaat pa yivmjatesh pa
clajj'in al poco rato, se encapot el cielo, y empez a llover sobre la tierra, acabando con la sequa. vatp'ojaam ja
mercado est cerrado el mercado. yaash ti a'lhasnyche, lha yenche, yaash ti a'lhasnyche; nava atsjey lha'yasha
java napu' ofos ti lhavatp'ooj na ac'cle; nava ayees lha'yasha java tashinshtayche lhcles ti nach'eetsham java uticuy
yiey ja Galad qu hermosa eres, amada ma, qu hermosa eres; palomas son tus ojos tras el vello, tus cabellos, como rebao
de cabras que desciende por la sierra de Galad (Cantar de los Cantares 4: 1). ja vatjutsa' lhnalhu lha semana, lhech
t'aplhuqu'e ti vachiyfey lhja Mara Magdalena ja nivalhech, jjjeclay tulh'in; yi'van ti tay'e lhja utej lhja
vatp'otajeshey ja nivalhech el primer da de la semana, cuado todava estaba oscuro, Mara Magdalena va al sepulcro;
observa que la piedra que cerraba el sepulcro est retirada (San Juan 20: 1). niclanshi lhpa t'uyjatshi lhtacshilhavoque pa
vatp'ooj pa sivclc lhayeech ca jaspa ninantfaclesh jayu, pa yie'sha'ne pa chiyuy'ejop'in pa yitsaat Emaim yiey pa
nash'e pa lhnyish t'ajuyey pa Timn ella se quit el traje de luto, se cubri con un velo para que no la reconozcan, y se
sent junto a la ciudad de Emaim, en el camino de Timn (Gnesis 38: 14). vatp'o'catsitapee nos cubre de arriba. Ver
: yip'o'.

vatp'o'apee Nombre masculino; no poseble. PUENTE. Lit: est tapado por encima napu' pava tashishtaychey vacut'evach
pa vatp'o'apee dos cabras se encontraron en un puente. javatjutsa ti janam'apee na vatp'o'apee soy yo que llegu
primero sobre el puente. Ver : lhap'o'; vatp'o'.

vatqu'ilhjenaj Ver : lhqu'ilhjenaj.


vatqu'imjat Verbo, Grupo 4. 1s: javatqu'imjat (ja-vat-qu'im-jat). 2s: lhavatqu'imjat (lha-vat-qu'im-jat). 3s: vatqu'imjat
(vat-qu'im-jat). 1pi: shtavatqu'imjat (shta-vat-qu'im-jat). SE SORPRENDE. Ver : yiqu'imjat2.

634

vatqu'isjayanach Nombre masculino; posedo. 1s: yiqu'isjayanach (yi-qu'-is-jayan-ach). 2s: aqu'isjayanach (a-qu'-isjayan-ach). 3s: lhqu'isjayanach (lh-qu'-is-jayan-ach). 1pi: casqu'isjayanach (cas-qu'-is-jayanach). Pl: vatqu'isjayanjas (yi-qu'-is-jayan-ja-s). forma no poseda: vatqu'isjayanach (vat-qu'-is-jayan-ach). 1 PAPEL.
2 CUADERNO.
3 LIBRO.
4 CARTA.
5 LECTOESCRITURA. ats'eijatsjanshelh cun pava vatqu'isjayanjas! por favor, ensenme ustedes a escribir! isjop ca
avancufanshelh pa lhaichavalhjayash ti lhetnch'e java lhqu'isjayanjas pods compartir su(s) pensamiento(s) leyendo
sus libros. vaclan ti lhech lhjunash pa va'nisesh'e yishi' pa lhqu'isjayanach pa profeta Isaias suceda lo que est escrito
en el libro del profeta Isaas. tifeshch'e ti yetnch'e ja vatqu'isjayanach ley toda la carta/ todo el
libro.nichinanjutelelhyiy pa ca ve'lhaa pa vatqu'isjayanach'a ca nit'lhey ja Judea ca natjuy'a, ni ve'lhaa japi
avelhavot judos ti nque nam'een ca niteetsha pa ca sasach'e ca natjuyesh'ajulh no hemos recibido ("no no han dado")
ninguna carta de Judea acerca de t ni ha llegado ninguno de tus hermanos judos hablando mal de t (Hechos 28: 21). Ver
: yiis; vanqu'is; Is Vatqu'isjayanach.

vatqu'isjayanach pa vaniisshi pa lhavaatjayash Nombre masculino. CERTIFICADO DE NACIMIENTO. Lit: papel


donde est marcado el nacimiento

vatqu'isjayanach t'ajuiya napi vanachifanelh Nombre masculino. REGISTRO CIVIL. Lit: papel para los
ciudadanos napi taclas vaniisshijop ja vatqu'isjayanach t'ajuiya napi vatachifanelh los nios se anotan en el Registro
Civil.

vatqu'isjayanach vancanclhanita Nombre masculino. CDULA DE IDENTIDAD. Lit: papel (para) mostrarles yichei
pa polica ca nt'aalhesh pa Vatqu'isjayanach Vancanclhanita se fue a la polica para solicitar una Cdula de
Identidad. Sinn : vatqu'isjayanach vancanclhanitshi na castsitenjayash. Ver : vatqu'isjayanach vancanclhanitshi
na castsitenjayash.
vatqu'isjayanach vancanclhanitshi na castsitenjayash Nombre masculino. CDULA DE
IDENTIDAD. Lit: papel (donde) aparece nuestro valle (lugar de nacimiento) na vatqu'isjayanach vancanclhanitshi na
castsitenjayash lhei 'Cdula de Identidad' pan t'lha pa Polica la Polica expide el papel donde aparece nuestro valle,
llamado 'Cdula de Identidad'. Sinn : vatqu'isjayanach vancanclhanita. Ver : vatqu'isjayanach vancanclhanita.
vatqu'isjayanja'vat Nombre masculino; no poseble. Pl: vatqu'isjayanjavtes (vat-qu'-is-jayan-javt-es). 1 BIBLIOTECA.
2 LIBRERA. Ver : vatqu'isjayanach.

vatqu'ishamiyash Ver : lhqu'ishamjayash.


vatqu'ishamjayash Ver : lhqu'ishamjayash.
vattanichatjayash Nombre masculino; posedo (?). forma no poseda: vattanichatjayash (vat-tan-i-chatjayash). ARREPENTIMIENTO. Ver : tanichat.

vatteshiyan Verbo, Grupo 4. 1s: javaateshiyan (ja-vaa[t]-teshiyan). 2s: lhavaateshiyan (lha-vaa[t]teshiyan). 3s: vateshiyan (va[t]-teshiyan). 1pi: shtavaateshiyan (shta-vaa[t]-teshiyan). SE PERJUDICA. yinyinjatyam
shita nque lhcliish ti yit'esh: yaaj ca avatteshiyanesh pa acashaijayash tambin me recomendaba aquellas parlabras,
diciendo: cuidate de un mal negocio ("no te perjudiques en el negocio"). Ver : yiteshiyan.

vattonatei Verbo, Grupo 4. 1s: javattonatei (ja-vat-tonat-e-i). 2s: lhavattonatei (lha-vat-tonat-e-i). 3s: vattonatei (vattonat-e-i). 1pi: shtavattonatei (shta-vat-tonat-e-i). 1 SE APARTA DE.
2 SE ALEJA DE.
3 SE DISTANCIA DE. Ver : yitonat.
vattfaashsha'ne Verbo, Grupo 4 (solo en tercera persona). 3s: vattfaashsha'ne (vat-tfaash-sha'ne). SE PELEAN A
PICOTAZOS. Ver : yitfash; yifaash.

vattjj1 Verbo, Grupo 4. 1s: javattjj (ja-vat-tjj). 3s: vattjj (vat-tjj). 1 SE GOLPEA(N) LA CABEZA.
2 SE DAN CORNAZOS. nava vcc vattjjja'ne las vacas se dan cornazos. Ver : yitjj.

635

vattjj2 Verbo, Grupo 4. 1s: javattjj (ja-vat-tjj). 2s: lhavattjj (lha-vat-tjj). 3s: vattjj (vattjj). 1pi: shtavattjj (shta-vat-tjj). SE HINCA. Ver : yitjj.

vattjjquenc Nombre masculino; posedo. 1s: yitjjquenc (yi-tjj-qu-enc). 2s: atjjquenc (a-tjj-quenc). 3s: lhtjjquenc (lh-tjj-qu-enc). 1pi: castjjquenc (cas-tjj-qu-enc). forma no poseda: vattjjquenc
(vat-tjj-qu-enc). PLATO DE PUR DE ZAPALLO O BATATA. Ver : vattjj.

vattlhjat Verbo, Grupo 4 (solo en tercera persona). 3s: vattlhjat (vat-tlh-jat). BROTA SIN SER SEMBRADO. Lit: se
hace brotar Ver : yitlhjat; tlh.

vattujaclan Verbo, Grupo 4. 1s: java(t)tujaclan (ja-va[t]-tujaclan). 2s: lhava(t)tujaclan (lha-va[t]tujaclan). 3s: va(t)tujaclan (va[t]-tujaclan). 1pi: shtava(t)tujaclan (shta-va[t]-tujaclan). 1 RESPETA.
2 SE RECONCILIA.
3 SE CUIDA.
4 SE ACOBARDA. Ver : yitujaclan; vattujaclanjanaj; lhavattujaclanjayash. Variante : vatujaclan.
vattujaclanjanaj Nombre masculino; no poseble. Pl: vat(t)ujaclanjanjas (va[t]-tujaclan-janja-s). HOMBRE
RESPETUOSO. Ver : vattujaclan. Variante : vatujaclanjanaj.

vatt'alhja'vat Nombre masculino;. forma no poseda: vatt'alhja'vat (vat-t'alh-ja'vat). ALTAT. Lit: lugar de oracin nan
lhjunash ca mtajch'e pa nyish ca achaajtajei pa Fitsc'yich pa acufaijat pa aichavalhei shta pa ach'inish ti caajem
pa ti t'ajuitajesh'ajulh, ani'e pa acufaijat pa vatt'alhja'vat, pa mapeclei'ach'e pa atatvaich'aclaja pa ach'inish si ests
de camino para llevar una ofrenda a Dios y recuerdas que tu hermano tiene algo contra t, deja tu ofrenda ante el altar,
vulvete y reconcliate con tu hermano. asnatshelh avaatsheelh pa vatt'aalhja'vat pa anelh'apee shita pa chi
yicln construyan ustedes un altar y pongan sobre l una vctima ("algo [que] han matado"). Ver : t'aalh.

vatt'ovs Verbo, Grupo 4. 1s: javattovs (ja-vat-t'ovs). 2s: lhavatt'ovs (lha-vat-t'ovs). 3s: vatt'ovs (vatt'ovs). 1pi: shtavatt'ovs (shta-vat-t'ovs). SE CORTA. pa ya aj na jayu ca nivoc'ajatch'e pa lhshateech, pa tanca
lhecha jayu ca najpitench'e pava lhayees, pa tsi'sha jayu ca nivat'ovosshi atesha no se raparn la cabeza ni irn
desmelenados; se recortarn el pelo (Ezequiel 44: 20). Ver : yit'ovos.

vatt'iyit Verbo, Grupo 4. 1s: javatt'iyit (ja-vat-t'i-yit). 2s: lhavatt'iyit lha-vat-t'i-yit). 3s: vatt'iyit (vat-t'iyit). 1pi: shtavatt'iyit (shta-vat-t'i-yit). ALZA LA VOZ. Ver : yit'iyit; t'i.

vatt'ucajis Nombre plural; no poseble (?). forma no poseda: vatt'ucajis (vat-t'ucajis). ALMORRANAS. pa Lhcaanvacle
naclyitesh jayu pava vaclan jan lhjunash lhapesh japi Egipto lhavos, shi' pava vat'ucajis, pava vatvo'matachey shi'
pava lhayashac pa vatshateech, cavque sasjop jayu ca chinvmjatshi El Seor te herir de la plaga de Egipto, y con
almorranas, con sarna y con enfermedades la cabeza, que no se pueden curar (Deuteronomio 28: 27). Ver : vatt'u'.

vatt'u' Verbo, Grupo 4. 1s: javatt'u'elh (ja-vat-t'u'-elh). 2s: lhavatt'u'elh (lha-vat-t'u'-elh). 3s: vatt'uja'ne (vat-t'u'ja'ne). 1pi: shtavatt'u'ja'ne (shta-vat-t'u'-ja'ne). SE EMPUJAN. Note: sase con los sufijos plurales -elh y -ja'ne/sha'ne Ver : yit'u'; vatt'ucajis.

vattsavat Ver : vatsevat.


vattsecllh Verbo, Grupo 4. 1s: javaattsecllh (ja-vaat-tsecllh). 2s: lhavaattsecllh (lha-vaat-tsecllh). 3s: vattsecllh
(vat-tsecllh). 1pi: shtavaattsecllh (shta-vaat-tsecllh). SE QUEMA. Ver : yitse'cllh.

vattsefeesh Verbo, Grupo 4. 1s: javaattsefesh (ja-vaat-tsefesh). 2s: lhavaatsefesh (lha-vaat-tsefesh). 3s: vattsefeesh (vattsefeesh). 1pi: shtavaattsefesh (shta-vaat-tsefesh). SE HACE CLAVAR CON. Ver : yitsefesh.

vattsevtei lhavoque Nombre femenino; no poseble. DENTISTA (mujer). Lit: dientes su-profesional Ver : vattsevtei
lhavo'; lhtsevte; lhavo'.

vattsevtei lhavo' Nombre masculino; no poseble. DENTISTA (hombre). Lit: dientes su-profesional nam lhn pa vattsevtei
lhavo' dicen que lleg un dentista. ja vattsevtei lhavo' niclanshiyam lhca yitsevte el dentista me arranc mi diente. Ver
: vattsevtei lhavoque; lhtsevte; lhavo'.

vattsjijatesh Ver : vattstjatesh.

636

vattstjatesh Verbo, Grupo 4. 1s: javaattstjatesh (ja-vaa[t]-tst-jat-e-sh). 2s: lhavaattsyjatesh (lha-vaa[t]-tst-jat-esh). 3s: vattstjatesh (va[t]-tst-jat-e-sh). 1pi: shtavaattstjatesh (shta-vaa[t]-tst-jat-e-sh). 1 SE ADUEA DE.
2 SE APROPIA.
3 CONSIDERA COMO SU PROPIEDAD PARTICULAR. Lit: se hace poseer con ampapu ca ve'lhaa ca niteetsha ca
nivttstjatesh pa'na, pa yit'esha lhacm'a pava matas ti yitst'ajeshvatam nadie consideraba sus bienes como propios,
sino que todo lo tenan en comn/ tenan comunidad de bienes (Hechos 4: 32). vattstjatesh ja cotsjaat ti taneclet son
intrusos en la tierra. pa tjcjan'in shi' ti yivm'e papi ts'aclaaysha'ne, pa vattstjatesh pava jpyjey ti
ninasnatesh explot y desampar a los pobres, y se apropi casas que no haba construdo (Job 20: 19). istaa ca
shtanvtsjyjatesh papi lhech; jaalh jayu ca shtamjey ca natvi'jatayjoom casvaatsha; ameesh jayu ca nivtsjatesh na
costjaat tenemos que aduearnos de ellos, si no, llegarn a ser un peligro para nosotros; quin sabe si querrn apoderarse de
todo el pas. Ver : yitstjat; vancatstjat; yitst'aj. Variante : vattsjijatesh.

vatts'aclaiyan Verbo, Grupo 4. 1s: javatts'aclaiyan (ja-vat-ts'aclai-yan). 2s: lhavatts'aclaiyan (lha-vat-ts'aclaiyan). 3s: vatts'aclaiyan (vat-ts'aclai-yan). 1pi: shtavatts'aclaiyan (shta-vat-ts'aclai-yan). 1 SE HUMILLA.
2 SE EMPOBRECE. Ver : yits'aclaiyan; vanits'aclaiyan.

vatts'equ'iyan Verbo, Grupo 4. 1s: javatts'equ'iyan (ja-vat-ts'equ'-iyan). 2s: lhavatts'equ'iyan (lha-vat-ts'equ'iyan). 3s: vatts'equ'iyan (vat-ts'equ'-iyan). 1pi: shtavatts'equ'iyan (shta-vat-ts'equ'-iyan). 1 PARA EN SECO.
2 SE DETIENE BRUSCAMENTE. Ver : yits'equ'eyan.

vatvaccheyan Verbo, Grupo 4. 1s: javatvaccheyan (ja-vat-vacche-yan). 2s: lhavatvaccheyan (lha-vat-vaccheyan). 3s: vatvaccheyan (vat-vacche-yan). 1pi: shtavatvaccheyan (shta-vat-vacche-yan). 1 SE EMPEA EN
CAMINAR.
2 SE ESFUERZA PARA CAMINAR. Ver : vacleech; yivaccheyan.

vatvacleyash Ver : lhanvacleyash.


vatvafjatsen Verbo, Grupo 4. 1s: javatvafjatsen (ja-vat-vaf-jats-en). 2s: lhavatvafjatsen (lha-vat-vaf-jatsen). 3s: vatvafjatsen (vat-vaf-jats-en). 1pi: shtavatvafjatsen (shta-vat-vaf-jats-en). SE FINGE MUERTO. pa
yivmjattaj, lhayasha ca nvaf, catee ti vatvafjatsen lhn y qued como muerto ("cas lo mat, para que se muera"), pero
solo finga ser muerto. Ver : yivafjatsu; vaf.

vatvancacliyitsjayash Nombre masculino; posedo. 1s: yivancacliyitsjayash (yi-vanca-cli-yitsjayash). 2s: avancacliyitsjayash (ja-vanca-cli-yits-jayash). 3s: lhvancacliyitsjayash (lh-vanca-cli-yitsjayash).1pi: casvancacliyitsjayash (cas-vanca-cli-yits-jayash). forma no poseda: vatvancacliyitsjayash (vat-vancacli-yits-jayash). MALTRATO. Ver : vancacliyit.

vatvancafaicutsjayash Nombe masculino; no poseble (?). forma no poseda: vatvancafaicutsjayash (vat-vanca-faicutsjayash). TENTACIN. Ver : vancafaicut; lhanfaicutsjayash.

vatvancalhnjayash Nombre masculino; posedo. 1s: yivancalhnjayash (yi-vanca-lhn-jayash). 2s: avancalhnjayash


(a-vanca-lhn-jayash). 3s: lhavancalhnjayash (lha-vanca-lhn-jayash). 1pi: casvancalhnjayash (cas-vanca-lhnjayash). forma no poseda: vatvancalhnjayash (vat-vanca-lhn-jayash). 1 TABAQUISMO.
2 ACTO DE FUMAR. Ver : vancalhn.

vatvancanjatshiy Nombre femenino (?). forma no poseda: vatvancanjatshiy (vat-vanc-an-jat-shiy). TELAR. Lit: (el en
que) se pone/monta Sinn : vopovo t'ajuiya. Ver : vancan; vopovo t'ajuiya.
vatvanc'atsjulhjavo Nombre masculino; no poseble. Pl: vatvanc'atsjulhjavos (vat-vanc'a-tsjulh-javo-s). NMERO
CARDINAL. Note: neologismo Ver : vanc'atsjulh; nmero.

vatvanc'atsjulhjayash Nombre masculino; no poseble. 1 CLCULO.


2 MATEMTICA. Ver : vanc'atsjulh.

vatvanc'cfajaite ~ vatvanc'cfajavte Nombre femenino; no poseble (?). 3s: lhavanc'cfajaite (lha-vanc'-cfa-jait-e)


~ lhavanc'cfajavte (lha-vanc'-cfa-javt-e). forma no poseda: vatvanc'cfajaite (vat-vanc'-cfa-jait-e) ~
vatvanc'cfajavte (vat-vanc'-cfa-javt-e). PRISIN. jatants'aclaney'am na Onsimo, nan y'seshjop pa

637

nivatcacujayasha jvelh'e lha vatvnc'cfajayte te suplico en favor de Onsimo, que fue mi hijo ("en la fe") cuando yo
estaba en la prisin (Filemn: 10). yivaatsheelh yaRoma yivoselh yitsha; ta lhayaash ti tsivanjiyinshelh jap'elh ti
tsic'nelhsha'ne pa ninvatjutsaesh ca nitsiyselh'in ti tsinelh'cji tatsha lha vatvanc'cfajayte? nosotros somos
ciudadados romanos; por qu nos han azotado en pblico ("nos han mostrado a los dems y nos han azotado") sin hacernos
juicio ("sin preguntarnos") en primer lugar y nos han echado en la crcel? (Hechos 16: 37). vooy ti njeshch'e ti ujesh ti
yic'nsha'ne pa yan'cji lhja vatvanc'cfajayte, pa yiyjiesha ja lhavo'esh lhja vatvanc'cfajayte ca uja'esh ca
ninujumatsenesh japi lhech despus de haberles dado una buena paliza, los metieron en una crcel y ordenaron a los
carceleros que los vigilara con mucho cuidado (Hechos 16: 23). pa yityjata pa lhavo'esh pa vatvnc'cfajavte ti
iseemjop ca chinuqueesh papi lhech napu' nivacle hicieron saber al carcelero que poda soltar a esos dos hombres. Ver
: vatc'cfajavte;ycfa'.
vatvanc'cleshja'vat Nombre masculino; no poseble. Pl: vatvanc'cleshjavtes (vat-van-c'-clesh-javt-es). NUBECILLO
DE MAGALLANES (mancha luminosa en la va lctea). Lit: lugar de limpiarse el culo Ver
: vanc'cleesh; lhac'o'; yicleesh.

vatvapenjat'in Verbo, Grupo 4. 1s: javatvapenjat'in (ja-vat-vapen-jat-'in). 2s: lhavatvapenjat'in (lha-vat-vapen-jat'in). 3s: vatvapenjat'in (vat-vapen-jat'in). 1pi: shtavatvapenjat'in (shta-vat-vapen-jat-'in). SE AVERGENZA. Ver
: vapen;yivapenjat.

vatvatclnjafa Nombre masculino; posedo. 1s: yivatclnjafa (yi-vat-cln-jafa). 2s: avatclnjafa (a-vat-clnjafa). 3s: lhavatclnjafa (lha-vat-cln-jafa). 1pi: casvatclnjafa (cas-vat-cln-jafa). forma no poseda: vatvatclnjafa
(vat-vat-cln-jafa). 1 GUERRERO.
2 ENEMIGO. Lit: compaero/enemigo en la lucha lhacm'a japi lhavatclnjafas ti tanjuyyijulh, yamjop ti t'afayjop ja
yijpyich ti vataasclansha'ne ti tanecletyi todos sus guerreros se vuelven contra m, se fueron hasta mi casa para cercarla y
se preparan a atacarme (Job 19: 12). Ver : vatvatcln; vatvatclnjayash; vatvatclnja'vat; yicln.

vatvatclnjayash Nombre masculino; posedo. 3p: lhavatclnjayash (lha-vat-cln-jayash). forma no


poseda: vatvatclnjayash (vat-vat-cln-jayash). 1 PELEA.
2 LUCHA.
3 GUERRA. pa vatvatclnjayash'apee na Chaco la guerra del Chaco ("guerra-sobre"). yiey nque cotsjaat javaney shta
jeelh: ti tanca ptsiseesh papin t'njantajesh pa vatcvenjayash, nilhecha papi yifiiysha'ne ca na'shesh pa
vatvatclnjayash; ti niyajateesh papi tcajyshay ca nicaajem pava yucuvec, nilhecha papi tytses ca acseshiin,
nilhecha papi chiyeyjatsjantaj ca chincumeshjulh; pa lhacm'a ti tlhem'ejop pa t'elhesh ti yivo'yesh'cji otra cosa he
observado en esta tierra: no ganan la carrera los ms veloces, ni los ms valientes la batalla; no es el pan para los sabios ni la
riqueza para los inteligentes ni la estima para los expertos, sino que todo depende de la ocasin y de la suerte (Eclesiasts 9:
11). pa yie'c'oya pa tvc lhas Besor, ti tach'anc'oya papi doscientos nivacle papin lhech mnlheen papi'lhech ni
nvanqu'efenesh pa vatvatclnjayash junto al torrente de Besor esperaban los doscientos hombres que quedaron; ellos no
han ayudado en la guerra. nque lhjunash ti tapec pa Sal ti tlhey pa lhavatclnjayash, ; acloj pava lhavanjas shi' pa
lhncljqueyash, pa uj ti vanuniteshlhavach ti tnesh'apeeen papi nivacle as regres Sal de su batalla, con mucho
botn y honra, lleno de una soberbia que los gritos de la gente aumentaban an ms. pava lhclishay nint'unshamsha'ne
yashc'oya pa lhtjenc, taj ti pava lhaychavalhjanc tsi'sha'em pa vatvatclnjayash sus palabras son ms blandas que
manteca, y sus pensamientos son belicosos (Salmo 55: 22). Ver : vatcln.

vatvatclnjayash lhavo' Nombre masculino; no poseble. GUERRERO. Lit: profesional de la lucha/guerra pa Tofaai
vatvatclnjayash lhavo' vanujumatsenesh pa yj'e' pa cotsjaat yitst'ajesh na Paraguay el guerreo Tofaai defendi la
frontera (de la tierra) del Paraguay. Ver : vatvatclnjayash; vatcln.

vatvatclnja'vat Nombre masculino; posedo. 1s: yivatclnja'vat (yi-vat-cln-ja'vat). 2s: avatclnja'vat (a-vat-clnja'vat). 3s: lhavatclnja'vat (lha-vat-cln-ja'vat). 1pi: casvatclnja'vat (cas-vat-cln-ja'vat). Pl: vatvatclnjavtes (vatvat-cln-javt-es). forma no poseda: vatvatclnja'vat (vat-vat-cln-ja'vat). 1 LUGAR DE PELEA.
2 CAMPO DE BATALLA. yij'taj ti lha'ma ca Sal ti lhcaanvacleesh, pa avaatsha lhclvalh japi Israel lhavos yiey pava
lhavatclnjavtes; j'tajesh pa lhcaanvacle a'Dios ti nifacl'am avaatsha ti lhclvalh jayu shi' ti lhanvacleash napi
lhchifas Israel lhavos ya antes, cuando todava Sal era rey, t eras el verdadero general ("los campos de batalla") de Israel;

638

el Seor, tu Dios, te dijo: tu pastorears a mi pueblo Israel, t sers jefe de mi pueblo, Israel (1 Crnicas 11: 2).tanca
t'yi'sheei papu ca nque nav'e ca tucusa, ve'lheei pa'lhech nqueshi Utsishi' ca'lhech lhavatclnja'vat shita ya no
habr ms lugares donde haya bolivianos, solamente all en Utsishi' ser el lugar de combate. Ver
: vatvatcln;vatvatclnjayash; vatvatclnjafa; yicln.

vatvatsjanjayash Nombre masculino; no poseble. forma no poseda: vatvatsjanjayash (vat-vatsjan-jayash). SALUD. Ver
: vatsjan.

vatven Verbo, Grupo 4. 3s: vatven (vat-ven). 1 ES DIFERENTE.


2 ES OTRO.
3 SE DIFERENCIA. vanetnshisha'ne lhn nan t'ajj nava jcls, vatventaj pa vatsichatch'e lhn se dieron cada uno un
nombre entre todos los pjaros, se diferenciaron todos, y se sacuedieron. Ver : vena1; yi'venesh.

vatvenchat Verbo, Grupo 5. 1s: javatvenchat (ja-vat-ven-chat). 2s: lhavatvenchat (lha-vat-ven-chat). 3s: vatvenchat (vatven-chat). 1pi: shtavatvenchat (shta-vat-ven-chat). 1 SE SEPARA.
2 SE INDEPENDENTIZA. pa lhe'naa ti yasuya japi lhech lhtlhelha, pa jayeetsha: yajatesh ti vatvenchateshyic'oyaan pava
lhcachic, pa ninen ca nantfa'clesh nava yinyishay por eso me indign contra aquella generacin y dije: su mente
siempre se extrava y no reconoce mis caminos (Hebreos 3: 10). yivelhavot, ovalh nivena aychavalhjaniyasheelh
avaatsheelh ca avatvenchatelhc'oya pa Dios pan mnlha ca acacuelh pa lhech cuidado, hermanos, que ninguno de
ustedes tenga un corazn perverso e incrdulo, que lo haga desertar del Dios vivo (Hebreos 3: 12). pa nijooylha ti
vatvenchatesh papi t'eyjatsjanjas y despus (haba hablado) a sus discpulos particularmente. ayelhshi napi lhech pa
avatvenchatelh salgan de en medio y aprtense de ellos! papi nincont'as ninutsaclisha'ne, vatvenchatsha'ne shi'
amem pa lhencheyash los dbiles son crueles, desinteresados y faltos de amor (hacia los dems). Ver : yivenchat; vatven.

vatve'lhan Verbo, Grupo 4. 1s: javatve'lhan (ja-vat-ve'lha-n). 2s: lhavatve'lhan (lha-vat-ve'lha-n). 3s: vatve'lhan (vatve'lha-n). 1pi: shtavatve'lhan (shta-vat-ve'lha-n). 1 ANDA SOLO.
2 HACE A SOLAS.
3 ES EGOISTA. yaaj na ca avatvelhan ca aichavalh'avne! no seas egoista! Ver : yive'lhan; ve'lha1; yive'lhanit.

vatvi'jatan Verbo, Grupo 4. 3s: vatvi'jatan (vat-vi'jatan). SE RESPETAN. ni nvatvi'jatanelhsha'ne shta: ts'uuf ti ni
c'u'seem'in pa vat'ijj'in tatsha, lhaiyasha ca nvatcfachielh papi lhafteivot tampoco se respetaban mutuamente;
apenas surga un inconveniente entre ellos, ya se metan socos, sus parientes eran como enemigos. Ver : yivi'jatan.

vatvi'sinatesh Verbo,Grupo 4. 1s: javatvi'sinatesh (ja-vat-vi's-inat-e-sh). 2s: lhavatvi'sinatesh (lha-vat-vi's-inat-esh). 3s: vatvi'sinatesh (vat-vi's-inat-e-sh). 1pi: shtavatvi'sinatesh (shta-vat-vi's-inat-e-sh). 1 ACTA SOLO.
2 HACE ALGO A SOLAS. Ver : yivi'sinat; viis; yivi'sinat; vancavi'sinatesh.

vatvoijateshch'e Verbo, Grupo 4. 1s: javatvoijateshch'e (ja-vat-voi-jat-e-sh-ch'e). 2s: lhavatvoijateshch'e (lha-vat-voi-jate-sh-ch'e). 3s: vatvoijateshch'e (vat-voi-jat-e-sh-ch'e). 1pi: shtavatvoijateshch'e (shta-vat-voi-jat-e-sh-ch'e). 1 SE
ESFUERZA PARA ACERTAR. Lit: se hace acertar a s mismo avatvoijateshelhch'e jan lhjunash ja Atataelh yi'shi' pa
vs yivo'yeshch'e jum sean perfectos como es perfecto el Padre de ustedes que est en el cielo (San Mateo 5: 48).yit'esh
ca nvatvoijateshelhvatjulh pava vatpe'yashelh pap'elh nivacle quiere concertar tratados con otros nivacle.
2 ADIVINA. ve'lheesh ca vaclan ti jque'lhey ca chiy'esh'een ti chit'aalh, pa javanelh lhja lhutsja tlhesha pa tsich'e' pava
vatvoyjatesh'cjiin una vez sucedi que nos dirigamos al lugar de la oracin, y vimos una muchacha que tena el poder de
adivinar (Hechos 16: 16). lhj lhech lhancumteesh vatvoyjatesh'cjiin ti tjocjaneshem'in pava pesoc papi
lhanvacles aquella sierva daba muchas ganancias a sus patrones adivinando la suerte (Hechos 16: 16). Ver : yivo'yei
lhcachi'; yivoijat; yivoi; lhavoijatjayasheshch'e; lhavoijayashch'e.

vatvojat Verbo, Grupo 4. 1s: javatvojat (ja-vat-vojat). 2s: lhavatvojat (lha-vat-vojat). 3s: vatvojat (vatvojat). 1pi: shtavatvojat (shta-vat-vojat). 1 SE TRANSFORMA.
2 SE CONVIERTE.
3 SE INFECTA.
4 SE ECHA A PERDER. javatvojat'in me transformo. Ver : yivojit; vojta'; vojtavo; vojtavoque; yivojtayan.

639

vatvooi Ver : vatvo'elh.


vatvo'elh Verbo, Grupo 4. 1s: javatvo'elh (ja-vat-vo'-elh). 2s: lhavatvo'elh (lha-vat-vo'-elh). 3s: vatvo'elh (vat-vo'elh). 1pi: shtavatvo'elh (shta-vat-vo'-elh). 1 SE BUSCAN MUTUAMENTE.
2 JUEGAN AL ESCONDITE. vatvooi ~ vatvo'elh ~ vatvo'lhei juegan al escondite. pa lhe'naa, yivelhavot, ti c'ayjieshelh'a
ca avatvoolheyshi avaatsheelh papi napu'yama nivacle ninanjovaay, yamqu'een pa Espritu Santo, caaj shta pa
lhcajysha, pa jaspa acumjatelh'e napuque nque vatcumjayash por tanto, hermanos, elijan ("mandan buscar entre
ustedes") entre ustedes a siete hombres que no temen, llenos de Espritu Santo y de prudencia, para encargarles este trabajo
(Hechos 6: 3). Ver : vooi2; vo'.

vatvo'matan Verbo, Grupo 4. 1s: javatvo'matan (ja-vat-vo'mat-an). 2s: lhavatvo'matan (lha-vat-vo'matan). 3s: vatvo'matan (vat-vo'mat-an). 1pi: shtavatvo'matan (shta-vat-vo'mat-an). 1 SE LASTIMA.
2 SE HIERE.
3 SE ENFERMA. suiyeshshi'am ca aichavalhei'atam ti niysa'jop ca avatvo'matan'in necesits decidir que no vale la pena
enfermarse. Ver : yivo'matan.

vatvjiyanjulh Verbo, Grupo 4. 1s: javatvjiyanjulh (ja-vat-vj-iyan-julh). 2s: lhavatvjiyanjulh (ja-vat-vj-iyanjulh). 3s: vatvjiyanjulh (vat-vj-iyan-julh). 1pi: shtavatvjiyanjulh (shta-vat-vj-iyan-julh). SE MIDE CON. Ver
: yivjiyanjulh ~ yivjiyanjulh; lhavj.

vatvmjat Verbo, Grupo 4. 1s: javatvmjat (ja-vat-vm-jat). 2s: lhavatvmjat (lha-vat-vm-jat). 3s: vatvmjat (vat-vmjat). 1pi: shtavatvmjat (shta-vat-vm-jat). 1 SE ELIMINA.
2 SE DESTRUYE.
3 SE SUICIDA. Lit: hace que desaparezca s mismo papi'lhech nivacle yiftsutan lhapesh lhn vatvmjatesh pa ni lhcjishaa
lhavaatsha aquellos hombres antiguos que salieron a guerrear se destruyeron a s mismos por su propia maldad.lhacm'a
pa vataanvacleyash ti vanicatsnjat ti vatcnitshisha'ne, pa vatvmjatshi jayu un reino dividido en que se odia la gente
va a la ruina ("se destruye a s mismo") (San Mateo 12: 25). vatvmjatesh lhavaatsha lhechesh ti nict'eshsha'ne pa
nat'apee pa lhclesataj lhavaatsha se di muerte a s mismo dejndose caer sobre su propia espada. Ver
: yivmjat; vatvm.
vatvmjatsjayash Nombre masculino; posedo (?). forma no poseda: vatvmjatsjayash (vat-vm-jatsjayash). 1 DESTRUCCIN.
2 PERDN. she t'e yich'e' cque vavmjatsjayashch'e? qu quiere decir 'el perdn'? Ver
: vmji; yivm; vatvmjat; nicavmjatsu; yivmjat.

vatvncavmjayash Nombre masculino; posedo (?). 3s: lhavncavmjayash (lha-vnca-vm-jayash). forma no


poseda: vatvncavmjayash (vat-vmca-vm-jayash). ADULTERIO. yashjat pa vena lhjunash ti yijts'cln'in shi' pa
lhcuts'aji, pa lhavncaclnjayash shi' pa lhcutsjayash, pa lhavncavmjayash shi' pa lhcmclniyash shi' ti
nivncaclnjatsu'in solo miente tras otra mentira ("y su mentira"), (hay) su matanza y su robo, su adulterio y su brutalidad y
su gana de matar (Oseas 4: 2). Ver : vatvm; tinvmque.

vatvm Verbo, Grupo 4 (? chequear). 3s: vatvm (vat-vm). 1 SE DESTRUYE.


2 SE SEPARA(N).
3 COMETE ADULTERIO. avaatsheelh lhatpeeycheyeshelh ti chi yit'esha lhapesh: ya aj ca avatvmelh ustedes han odo que
se dijo: no cometers adulterio (San Mateo 5: 27). ca nicaajtaj'am lhpa ajaya, pa istaa ca ya aj ca avatvmelh, taj ti ca
amtajaam lhpa lhpa nivacche, pa istaa ca ya aj ca avooy si tienes una esposa, no busques separarte, si no tienes mujer, no
la busques (1 Corintios 7: 27). Ver : vatvmjat; vatvncavmjayash.

vatvt Ver : lhavt.


vatyofjat Verbo, Grupo 4. 1s: javatyofjat (ja-vat-yof-jat). 2s: lhavatyofjat (lha-vat-yof-jat). 3s: vatyofjat (vat-yofjat). 1pi: shtavatyofjat (shta-vat-yof-jat). 1 SE ASUSTA.
2 SE SORPRENDE. Ver : yiyofjat; yoof.

vatyj Nombre femenino; no poseble. forma no poseda: vatyj (vat-yj). VASIJA PARA BEBER. Ver
: t'iyjatshiy; yiy'; vancayjayan; niyjayu; yjamat; yiyjamatsej; t'iyjayash; t'iyja'vat; t'iyijafa.

640

vatac'cle Ver : lhc'cle.


vat'acch'ajataj Nombre masculino; no poseble. forma no poseda: vat'acch'ajataj (vat'a-cch'a-jataj). 1 TOS
CONVULSA.
2 TOS FERINA.
3 COQUELUCHE. ca'na ti nm ja uj vatcafetatsi lhavoo, ta'nefeneshelh shita ja ni taclaja ti yitsefeshsha'nec'oya japi
ta'clas cava vataishayac: pa vatijache, vat'acch'ajataj, samcutaj, shi' papu ti cafofi'mat el otro da cuando vino el
mdico, el anciano le ha ayudado tambin para vacunar a los nios contra las enfermedades: viruela, tos convulsa, el tifus y la
tuberculosis ("entes que hacen doler los pulmones"). Ver : yicch'a'.

vat'acju Verbo, Grupo 4. 1s: jat'acju (ja-t'acju). 2s: lht'acju (lht'-acju). 3s: vat'acju (va-t'acju). 1pi: shtat'acju (shtat'acju). 1 TRAE AGUA.
2 VA A BUSCAR AGUA.
3 VIENE DE BUSCAR AGUA.
4 LLEVA AGUA. at'acjuyam cun viitsha! buscame agua, por favor! amyam lhpa ca tnjquea ca vat'acju'esh'am yo no
tengo ningn cntaro ("algo que sea un cntaro") para traerte agua. yijutei taj lhn shita pa fincji ca nt'acjueshdicen que
le dio una pipa para buscar agua. jat'acjuei lhja vishini traigo agua del tajamar. jat'acjuelhei ja t'itsech, jtsielhsha'ne
pa int estabamos sacando agua del pozo, derrambamos el agua. jat'acjujam ja tovoc traigo agua del ro.jat'acjujop
na t'lhs traigo agua para el cntaro. na pa lhjunash ti sasjop ca nt'acju lhpa nivacche ti ta'voiyei, ca'tajesha ti
nich'a nca'vat'aj? por qu una mujer no puede traer agua durante su menstruacin o despus de un parto?lhech vat'acjuei
lhapesh lhpa lhutsja ti ta'voiyei, pa sui lhn jum pa lhavo', jaspa vaclan pa cha'nuicha, tif lhn pa apis yitsaat lhech
yie' una muchacha se fue all a buscar agua mientras menstruaba, y se enoj mucho el espritu (del agua), hasta sobrevino un
diluvio que arras a toda la aldea que haba all. meeelhsham na yitsaat, meelh ca amtajelhsham pa lhcuteshelh jayu pa
ve'lha nivacle vat'acjuesh lhpa lhjque, j lhech avoelhch'e vayan a (dentro de) la ciudad, y cuando ustedes lleguen all
les saldr al encuentro un hombre llevando un cntaro de agua, sguenlo! (San Marcos 14: 13). Ver
: lht'acjayish; t'acjamech.

vat'ateyan Verbo, Grupo 4. 1s: javat'ateyan (ja-vat'-ate-yan). 2s: lhavat'ateyan (lha-vat'-ate-yan). 3s: vat'ateyan
(vat'-ate-yan). 1pi: shtavat'ateyan (shta-vat'-ate-yan). 1 SE FINGE ENFERMO.
2 SE CAUSA(N) DOLOR. pa c'acjo vat'avtiyan'inc'oya pa yi'yj el tatu bolita se fingi enfermo ante el tigre. Ver
: yatiyan; atej.

vat'ayipcuyan Verbo, Grupo 4. 1s: jat'ayipcuyan (ja-t'a-yipcu-yan). 2s: lht'ayipcuyan (lh-t'a-yipcuyan). 3s: vat'ayipcuyan (va-t'a-yipcu-yan). 1pi: shtat'ayipcuyan (shta-t'a-yipcu-yan). AYUNA. Lit: se hace tener
hambre ca at'ayipcuyantajelh pa ya aj ca ovalhelhey pa nivatc'usiyashaan lhech lhjunash papi jts'njanjas; papu
lhech yisnatesh cavque jaspa yi'van pap'elh nivacle ti vat'ayipcuyan cuando ustedes ayunen, no pongan cara triste ("no
cuiden su no-alegra") como los hipctitas que hacen eso para que la gente vea que ellos ayunan (San Mateo 6: 16). ti jap'in
shi' ti jat'ayipcuyan pa tsijuvanesh'in sollozo y ayuno, y me insultan (Salmo 69: 11). Ver
: yiyipcun; lhayipcu'; lht'ayipcuyash.

vat'eesh Verbo, Grupo 4. 1s: javat'esh (ja-va[t]-t'esh). 2s: lhavat'esh (lha-va[t]-t'esh). 3s: vat'eesh (va[t]t'eesh). 1pi: shtavat'esh (shta-va[t]-t'esh). 1 SE RASPA.
2 SE LIMPIA. Ver : yit'eesh.
vat'iiy Verbo, Grupo 4. 3s: vat'iiy (vat'-iiy). 1 CRECE.
2 MADURA. pa vat'iiychisham jayu cque suyeshi crecer ("el crecimiento futuro [del nio]") es necesario. ja taclaj
lhettipa ti vat'iychisham sin embargo, el nio segua creciendo. Ver : yiiy.

vat'ijj Verbo, Grupo 4. 1s: javat'ijj (ja-va[t]-t'ijj). 2s: lhavat'ijj (lha-va[t]-t'ijj). 3s: vat'ijj (va[t]t'ijj). 1pi: shtavat'ijj (shta-va[t]-t'ijj). 1 SE GOLPEAN CON LOS PUOS.
2 SE PEGAN A PUETAZOS. caavsus ti vat'ijjja'ne es muy divertido ("son muy divertidos") (ver) como se pegan a
puetazos. javat'ijjelh ja yivelh me pegu a puetazos con mi pariente. vat'ijjja'ne se pelean a golpes (entre dos
grupos). ni nvatvi'jatanelhsha'ne shta: ts'uuf ti ni c'u'seem'in pa vat'ijj'in tatsha, lhaiyasha ca nvatcfachielh papi

641

lhafteivot tampoco se respetaban mutuamente; apenas surga un inconveniente entre ellos, ya se metan socos, sus parientes
eran como enemigos. Ver : nivat'ijjjatsu; yit'ijj; vancat'ijj.

vat'isinat Verbo, Grupo 4. 1s: javat'isinat (ja-vat-'is-inat). 2s: lhavat'isinat (lha-vat-'is-inat). 3s: vat'isinat (vat-'isinat). 1pi: shtavat'isinat (shta-vat-'is-inat). 1 SE ADORNA.
2 SE LIMPIA. meelh ca nfiistajch'e pa t'aplheeshch'e ti vatisinat, ... al terminar los das de su purificacin, ...

vat'isiyan Verbo, Grupo 4. 1s: javatisiyan (ja-vat-is-iyan). 2s: lhavatisiyan (lha-vat-is-iyan). 3s: vatisiyan (vat-isiyan). 1pi: shtavatisiyan (shta-vat-is-iyan). SE HERMOSEA. pa tsi'sha ti yiyitch'e ti vat'isiyanfach'ee slo se afana por
la belleza exterior. pa nijooylha ca ayjiesha papi achifas ca nivat'isiyansha'nejop t'ajuya lhum'ashi, pa atujelh jayu
pa t'asjaan le dirs a tu gente que se engalane, porque ustedes comern carne. Ver : is; yi'isiyan; yi'isinat; vat'isinat.

vat'iy Verbo, Grupo 4. 1s: jat'iy (ja-t'iy). 2s: lht'iy (lh-t'iy). 3s: vat'iy (va-t'iy). 1pi: shtat'iy (shta-t'iy). 1 SE MUDA A
OTRO LUGAR.
2 CAMBIA DE LUGAR.
3 SE DESARROLLA. papi nich'acsha'ne - lhutsjayech yamjam pa lhjunash ti ya'shesh ti nclesh ti vat'iyeshchisham ti
yivclanjat pa lhjunashelhvach pap'elh los adolescentes estn atravesando una etapa muy importante en sus vidas en la cual
se desarrollan las habilidades de relacin. pa tayshi ja nivacle pava tsich'es pa vooy java vojotas pa
vat'iyshamsha'ne los espritus alieron del hombre y se metieron en los cerdos (San Marcos 5: 13). casve'lhaaelh ts'ivee ca
shtanshameshelha papi casvelhavot pava isisch'e pa jaspa vat'iychisham jayu pa nilhcacujayasha que cada uno de
nosotros trate de agradar al prjimo para el bien y la edificacin comn (Romanos 15: 2). pa virus iseemjop ca nit'iysham
pa lhavu'vat pa taclaj el virus puede penetrar el cuerpo del beb. pava chiyvntyitesh nclit ti setenta yamjey cien
por ciento papi taclas vat'iyem cque vatayasha las investigaciones muestran que entre 70 y 100% de los bebs contraen
esta enfermedad. Ver : vana't'ijat; tant'iy; yit'iyjat; nit'iyjatsu; lht'iyjayash; t'iyjamatsej.

vat'otivo Nombre masculino. TUBERCULOSIS. Lit: gusano/ente del pecho ca vat'otivo yi'shi pava vatcafofis la
turberculosis est en los pulmones. Ver : t'oot.

vat'uijatshiy lhavo' Nombre masculino; no poseble. SASTRE. Lit: vestido/camisa su-profesional yi'cjivatam pa ve'lha
jpyich papi napu' nivacle; ve'lha pa acjiin yichishamnee, vooy paelh ts'aclaay vat'uyjatshi lhavoesh yishicham dos
hombres vivan en una misma casa; uno era rico y viva en el piso alto, el pobre era sastre y viva abajo. Ver : t'uijatshiy.

vat'uijatshiy t'ajuya Nombre femenino. ROPERO. Lit: para ropa vooy paelh yuich'e lhpa vat'uyjatshi t'ajuya otro se
meti en el ropero. Ver : t'uijatshiy.

vat'ulhujiy Ver : t'ulhujiy.


vat'u' Ver : yit'u'.
vat'van Verbo, Grupo 4. 1s: javat'van (ja-vat-'van). 2s: lhavat'van (lha-vat-'van). 3s: vat'van (vat-'van). 1pi: shtavat'van
(shta-vat-'van). 1 SE VE A S MISMO.
2 SE ENCUENTRAN. Note: sentido recproco
3 SE DA CUENTA. lhech vat'vanelh'e capi nivacle lhach'e pque ele lhqueiyesh'in lhapesh capi nivacle C'atsajch'e
lhnucfat all se encontraron con aquel misionero alemn al que dieron el nombre Cinturn Ancho. pa Natan vapeclei ca
nvatvanelh shita pa David Natn volvi para ver a David ("para verse con D.") lhavatvanesh jayu ca nac'alhtanesh pa
vatmjayashvane pa ca t'aplhu'taja ca avan'avne tendrs que enfrentarte al sexo en algun momento. caaj lhapesh lhpa
maa shi lhpa fiy ti vat'van'esha'ne yiey lhpa vishini pa yiyjivane'en, uj ti vatjuvansha'neen haba una vez una rana
grande y otra rana que se encontraron en una laguna y discutieron y se retaron mucho. pa t'aplhu' ti lhavatvanesh ti
lhc'usinatey pa vatmjayashvane tanca cajuach'e en su momento vers que el gozo del sexo no durar mucho. ni
nvat'van ti jonshajei no pueden verse en la oscuridad. lha Graciela vatvan lhavaatsha ti yishi' lha
novalhjatshiyGraciela se mira a s misma en el espejo. caaj pava t'ajui'ajulh ti lhavatvanesh tendrs que enfrentarte a
algunos retos. vat'vanesh ti ninaichavalhtajei ca nituma se vio embarazada sin quererlo. Ver : yi'van; yivat'vanjiyin.

vat'vanjiyin Ver : yivat'vanjiyin.

642

vat'vuiyan Verbo, Grupo 4. 1s: javat'vuiyan (ja-vat-'vui-yan). 2s: lhavat'vuiyan (lha-vat-'vui-yan). 3s: vat'vuiyan (vat'vui-yan). 1pi: shtavat'vuiyan (shta-vat-'vui-yan). SE ABRIGA. Ver : yi'vuiyan ~ yi'vuyan.

vatsaas Nombre masculino; no poseble. Pl: vatsasic (vatsas-ic). TRAMPA PARA PESCAR.
vatsaccunjayash Nombre masculino; posedo. 1s: yitsaccunjayash (yi-tsaccun-jayash). 2s: atsaccunjayash (a-tsaccunjayash). 3s: lhtsaccunjayash (lh-tsaccun-jayash). 1pi: castsaccunjayash (cas-tsaccunjayash). forma no
poseda: vatsaccunjayash (va]-tsaccun-jayash). 1 BANQUETE.
2 CONVITE.
3 COMIDA. ca asnatajesh shita pa vatsaccunjayash, pa ya aj ca a'lhajop papi ac'utsfas shi' papi avelhavot, pa ya aj na
shita napi achifas papi acsshisha'ne cuando vuelvas a preparar un banquete, no invites a tus amigos y parientes, ni a tus
vecinos ricos. Ver : ttsaccun.

vatsaccunja'vat Nombre masculino; posedo. 1s: yitsaccunja'vat (yi-tsaccun-ja'vat). 2s: atsaccunja'vat (a-tsaccunja'vat). 3s: lhtsaccunja'vat (lh-tsaccun-ja'vat). 1pi: castsaccunja'vat (cas-tsaccun-ja'vat). Pl: vatsaccunjavtes (va[t]tsaccun-javt-es). forma no poseda: vatsaccunja'vat (va[t]-tsaccun-ja'vat). 1 MESA.
2 COMEDOR. Lit: sitio para comer ve'lha pa yuy'cji pa vattsaccunjavat, vooy paelh yuy'cji pa vatmjavat uno se meti
debajo de la mesa, y otro debajo de la cama. pa Jess yitsavalheyshi ja Levi lhajpyich pa yich'esha'nejop pa
lhtsaccunjavat Jess se fue directamente a la casa de Levi, (donde) estaban sentados alrededor de su mesa (San Marcos 2:
15). Sinn : mesa. Ver : mesa; ttsaccun; lhtsaccunjatshiy.
vatsamcujiy Nombre femenino; posedo (?). forma no poseda: vatsamcujiy (vat-samcu-jiy) ~ samcujiy (samcujiy). 1 BAO.
1 LETRINA. Lit: cagadero ti amlhapa samcujiya tlha pa vataiyasha samcutaj vatcuvtivo la falta de letrina ocasiona
enfermedades como diarreas y vmitos. Ver : samuc.

vatsasinat Verbo, Grupo 4. 1s: javatsasinat (ja-vat-sas-inat). 2s: lhvatsasinat (lh-vat-sas-inat). 3s: vatsasinat (vat-sasinat). 1pi: shtavatsasinat (shta-vat-sas-inat). 1 SE AFEA.
2 SE DETERIORA.
3 SE ENSUCIA. nan lhjunash lhpa cjecl ti nivooyshemch'e pa lhch'acfa ti t'acutelhva'ne peelh nivacle ti nintysha pa
lhch'acfa, ti lha'ma lhpa lhech ti yisnatesh ti vat'sasinatesh ti nichintyesha ti vant'fich'esh pa
lhfanishlhavach cuando una mujer engaa a ("no le parece bien") su marido acostndose con otro varn sin que el marido se
entere, es como si quedara oculta la mancha ("lo [que] hubiera hecho en afearse") (Nmeros 5: 12-13). ca nanvat'ajtaj lhpa
tavclaj cjecl pa nivatsasinatesh napu' pava yameyc'oya jan lhjunash ti yameyjop ti vacla' si nace un hijo varn,
quedar impura dos semanas, como en la menstruacin (Levtico 12: 5). Sinn : vatsasiyan. Ver : yisasinat;vatsasiyan; sas.

vatsasiyan Verbo, Grupo 4. 1s: javatsasiyan (ja-vat-sas-iyan). 2s: lhvatsasiyan (lh-vat-sas-iyan). 3s: vatsasiyan (vat-sasiyan). 1pi: shtavatsasiyan (shta-vat-sas-iyan). 1 SE AFEA.
2 SE DETERIORA.
3 SE ENSUCIA.
4 SE CONTAMINA. ya aj ca jqu'enelhch'ec'oya lhpa lhch'acfa pa avelh, pa ya aj ca amelhvanec'oya lhpa lhech, ca jaspa
ya aj na ca avatsasiyanesh cavque no te acostars con la mujer de tu prjimo, no hagas el amor con ella, para que no
quedes impuro con tales cosas (Levtico 18: 20). ya aj ca nivatsasiyanesh pa lhavu'vat papi vaf ti lhavelhavot'esh que
no se contaminen con el cadver de un pariente! (Levtico 21: 1). meelh lhpa cjecl ca nitumataj ca nanvat'ajtaj pa
lhas yitsuuj, pa nivatsasiyan jayu nqueshch'e pava napu'yama nalhus jan lhjunash ti yameyjop ti vacla' cuando una
mujer conciba y de a luz un hijo varn, quedar impura durante siete das, como en la menstruacin ("le llega la
menstruacin") (Levtico 12: 2). Sinn : vatsasinat. Ver : yisasinat; vatsasinat; sas.

vatsavat Ver : vatsevat.


vatseej Verbo, Grupo 4. 1s: javaatsej (ja-vaat-sej). 2s: lhavaatsej (lha-vaat-sej). 3s: vatseej (vat-seej). 1pi: shtavaatsej
(shta-vaat-sej). SE CORTA. Ver : yiseej.
vatsej Nombre masculino; no poseble. Pl: vatsjes (vatsje-s). 1 HOYO.
2 POZO. Ver : vatsechat; vatsjetaj.

643

vatsevat Verbo, Grupo 4. 1s: javatsevat (ja-va[t]-tse-vat). 2s: lhavatsevat (lha-va[t]-tse-vat). 3s: vatsevat (va[t]-tsevat). 1pi: shtavatsevat (shta-va[t]-tse-vat). 1 SE LEVANTA.
2 EST PARADO.
3 EST DE PIE. avatsevat pa atstjatch'e nava acacli! levantate y ponete derecho sobre tus pies! avaatsha a'lhech
asuyjulh, she papi isjop ca nivatsavat'e ajuyish ti lhatvac'ya? t eres terrible, quin se mantendra ante t cuando ests
enojado? (Salmo 76:7). pa lhechesh pa javanshi lhcachivat ja vatc'ovaat ja tashinshtaj ti vatsevatshi lhcachivat java
yitshatjulh caajem pa lhamnlhajayash shi' japi nitavclasa; j lhech chiyjney pa ti chicufa'yesh ti chiycln entre el
trono y los cuatro vivientes y los ancianos vi que estaba en pie un cordero como sacrificado (Apocalipsis 5:6). vananshi
lhpa nasuc ti vatsevat'e lhavj pa lht'acjuyish se transform en guayacn y la esperaba parado al lado de su senda (por la
cual sola pasar para buscar agua). vatsavat'elhch'e jap'elh pa yit'esh ti yisitsenesh... ellos se pusieron de pie y levantando
la voz dijeron... pa nam shta lhj lhech vatcavoque pa yit'esha japi lhech vatsavat'ech'e: ncyiana
tanycheelhsha'neen j lhech entr la sirvienta y dijo a los que estaban presentes ("parados"): ste es uno de ellos (San
Marcos 14: 69). jaychavalhtajey ca ninachyijulh ca natcuumyijulh, ca nivatsavatyijop ca netnyam pa Lhcaanvacle
lh'Dios, pa nanjooylhataj ca nit'ajayeshyi na lhpct nan yie' na yiyasha, pa lhechtajesh ca nivmjateyam lha
yishttaj yo me imaginaba que saldra para verme y que, puesto de pie, invocara al Seor, su Dios, pasara la mano sobre mi
parte enferma y me librara de mi lepra (2 Reyes 5: 11). vatsavat'esh'e ja lhashi ja lhajpyich se detuvo a la puerta de su
casa. vatsavatch'etsham lhja cruz ja Jess lhamimi shi' lhja lhch'inj lhja lhamimi paradas al pie de la cruz estaban la
madre de Jess y la hermana de su madre. vatsavatch'etsham pa chiyan'e' pava matas, yovalhc'oya pava
hamburguesas estaba parada detrs del mostrador ("el [sitio donde] ponen las cosas"), tomando pedidos de
hamburguesas. yi'van ti tajulhshi pa vatsevat'e yitstjatey lo vio pararse en la lnea que llevaba directamente a
ella. Ver : yivatsevatjat; ts'eej; yitsemaj. Variante : vatsavat.

vatsichat Verbo, Grupo 4 (solo en tercera persona). 3s: vatsichat (vat-sichat). SE SACUDE. Note: dcese solo de animales y
cosas vanetnshisha'ne lhn nan t'ajj nava jcls, vatventaj pa vatsichatch'e lhn se dieron cada uno un nombre
entre todos los pjaros, se diferenciaron todos, y se sacuedieron. Ver : yisichat.

vatsjan Verbo, Grupo 4. 1s: javatsjan (ja-vatsjan). 2s: lhavatsjan (lha-vatsjan). 3s: vatsjan (vatsjan). 1pi: shtavatsjan
(shta-vatsjan). 1 EST SANO.
2 SE CURA. javaatlhecljesh ti javatsjan j' considero que estoy recuperando mi salud. meelh ti lhech yit'esh ja Jess, pa
vatsjanesh tatsha, pa yi'tajesh lhashttaj pa is ti'ma jqueey al instante se le fue la lepra y qued sano (San Marcos 1:
42). pa tcavts'aclayesh jum ja Jess, pa t'ajaya jqueey ti yit'esh: jayeesh'am ca avatsjan! Jess le compadeci, lo
toco y le dejo: queda sano! (San Marcos 1: 42). niyaflha(t)ch'e pa jts'clnjanaj ti nifactajyam pa yaquiset vatsjan
t'lha pava lhcly, pa nijooylhach'e ti tsitisesh pa ve'lha sasshi maldito sea el mentiroso que me dice que tiene un animal
sano en su rebao, pero (despus) me ofrece uno enfermo (Malaquas 1: 14). cajuqu'e pava nalhus ti chiyfetatsiyan
jaalhpa vatsjantaj lo curaron durante muchos das hasta que se san. pa lhasnatesh'atam ti lhavan ca isa' pa
ajunashelhvach pap'elh chi' ca navatsjan ests formando tu punto de vista de lo que es una relacin saludable con los
dems. jlhaa tanei ti meey japi vatcasinc ca avatvanjayinesh, pa asnatesh'atam pa ca acufayjatajop ti lhavatsjan
shita, jaspa yityesh'a jayu napi achifas ti lhavatsjan, lhech t'nashch'e cava tayjijanesh ca Moiss no dejes de ir
("pero s que vayas") a los sacerdotes para presentarte, y, para que les consten, lleva la ofrenda de tu sanacin establecida por
Moiss (San Marcos 1: 44). meeycum yiyaam lhja yse, lhayaash ti yujeey ca nivaf; istaa ca shtatanycheey ca an'apee
nava apcty pa jaspa nivatsjan ven, por favor, a ver a mi hija, porque est agonizando; vamos all e impn las manos
sobre ella para que sane (San Marcos 5: 23). ni chinaa ti t'ajaya lhja t'uyjatshiy, pa v'mesh tatsha ti natsha'ne pava
lhavoyey, nicha'vayeshlhach'e jum ti vatsjanesh pa lhayyasha al instante de haberle tocado el vestido, desapareci la
hemorragia ("la sangre dej de caer"), y sinti en su cuerpo que haba quedado sana (San Marcos 5: 29). yse,
navatsjanchat na niacacujayasha; mj na ac'usiyash'in lhayaash ti lhavatsjanesh ca ayyasha hija, tu fe te ha sanado;
vete en paz ("vete con tu alegra") porque se ha sanado tu dolencia (San Marcos 5: 34). lhj lhech tlhey t'yiish ja Jess

644

pa t'ajaya pa yj'esha'ne lhja t'uyjatshiy; lhayaash ti yaychavalhey ti yit'esh: ca jayajaitaja atesha lha t'uyjatshiy pa
javatsjan jayu ella se acerc por detrs a Jess y le toc el borde de su manto ("donde terminaba su vestido"); pues ella se
deca: con slo tocar su manto, yo sanar (San Mateo 9: 20-21). lht'eesh t'e ca avatsjan? quers sanarte, no? meelh
papu ca namtajch'e pa t'j ca nivatsjantajesh, ca mnlhatajeesh ti climeshch'e pa t'uca'jesh, ja't'ajesha pava yamqu'e
ti yucleshch'esha'ne, pa isjop jayu ca nveshjop pa vatcasin cuando uno tenga una lcera ya sanada y se le produzca
sobre la lcera una inflamacin blanquecina o una mancha roja clara, el sacerdote lo examinar (Levtico 13: 18-19). Ver
: vatfetatsiyan; vatvatsjanjayash; vatsjanchat; lhavatsjancheyash.

vatsjanchat Verbo, Grupo 5. 1s: javatsjanchat (ja-vatsjan-chat). 2s: lhavatsjanchat (lha-vatsjan-chat). 3s: vatsjanchat
(vatsjan-chat) ~ yivatsjanchat (yi-vatsjan-chat). 1pi: shtavatsjanchat (shta-vatsjan-chat). LO CURA. pa Jess
yivatsjanchat pa tashttay Jess sana a un leproso (San Marcos 1: 40). ca at'esh lhn avaatsha ca asvatsjanchat si
quieres, puedes sanarme (San Marcos 1: 40). pa Jess tayelhva'ne japi doce t'eyjatsjanjas pa yijutey ts'ivee pa t'unaj
jaspa yichenfach'ee jayu pava tsich'es shi' papi tayyashaysha'ne ca nivatsjanemsha'ne jayu convoc a sus doce
apstoles y les dio poder y autoridad sobre todos los demonios y para sanar los enfermos (San Lucas 9:
1).yivatsjanchatsha'ne los cur. navatsjanchat na niacacujayasha tu fe te ha salvado (San Lucas 8: 48). lhcaanvacle
yi'Dios, ti jayalh'ay ca ats'efen shi' ca asvatsjanchat Seor Dios mo, te ped ayuda y que me sanes (Salmos 30: 2).yse,
navatsjanchat na niacacujayasha; mj na ac'usiyash'in lhayaash ti lhavatsjanesh ca ayyasha hija, tu fe te ha sanado;
vete en paz ("vete con tu alegra") porque se ha sanado tu dolencia (San Marcos 5: 34). yivatsjanchatsha'ne lhacm'a papi
taiyashaisha'ne lhech yi'e' chi' shita papi caaj pava yilhuja'ne curaba a todos los que estaban enfermos y tambin a los
que sufran. lhech yit'eshyi jan tsivatsjanchat as me dijo el que me san. at'uniyanshamc'oya pa lhaychavalhjayash
napuque lhtachifas; pa ap'ojic'oya nava lhacfey, pa ap'oeyc'oya nava lhtsjey jaspa tanca isa'jop ca novalh'in, pa
tanca natpeeychey, pa tanca isa'jop ca nityc'oya, jaspa tanca natpecyi ts'ivee pa tanca yivatsjanchatsha'ne entorpece
el corazn ("pensamiento") de ese pueblo, endurece su odo, ciega sus ojos; que sus ojos no vean, que sus odos no oigan, que
su corazn no entienda, que no se convierta y sane (Isaas 6: 10). ya lhech t'e pa Dios ca nitlhyi pa vatmnlhajayash
shi' ca jayjat papu ca jaspa javatsjanchatesh nque nivacle lhpa lhashttaj ti chinchenyi? acaso soy yo un Dios capaz
de dar la vida para que ste me encargue de librar a un hombre de su lepra? (2 Reyes 5: 7). Ver : vatsjan.

vatsjechat Nombre masculino; no poseble. Pl: vatsjechatis (vatsje-chat-is). LUGAR CON POZOS (baches). Ver
: vatsej; vatsjetaj.

vatsjetaj Nombre masculino; no poseble. Pl: vatsjetas (vatsje-ta-s). POZO GRANDE. eem ti yich'aneshlhatapee lhn pa
samto pa vc t'jeche ti t'ecletch'e pa vatsjetaj porque (cuando) estaba pescando con la red, un argentino se haba tapado
con un cuero de vaca luego de saltar en un pozn (para esconderse). Ver : vatsechat; vatsej.

vatsui(yi)yan Verbo, Grupo 4. 1s: javatsui(yi)yan (ja-vat-sui-[yi]yan). 2s: lhavatsui(yi)yan (lha-vat-sui[yi]yan). 3s: vatsui(yi)yan (vat-sui-[yi]yan). 1pi: shtavatsui(yi)yan (shta-vat-sui-[yi]yan). SE ENOJA. lhpa lhcact'e
vatsuiyiyan, yits'yeem lhpa lhse la suegra se enoj, rega a su hija (a su yerno, atravs de su hija). ta t'e lhayaash ti
lhavatsuyiyanjulh pa Dios shi' ti lhamjatfach'ee nava aqu'iyytaclesh? por qu vuelves contra Dios tu furor, soltando
protestas? (Job 15: 13). Ver : t'asuiyi; yisui(yi)yan.

vats''e Verbo, Grupo 4. 1s: javts''e (ja-vts'-'e). 2s: lhavts''e (lha-vts'-'e). 3s: vats''e (vats'-'e). 1pi: shtavts''e (shtavts'-'e). 1 SE ALEGRA.
2 SE CONTENTA.
3 ES FELIZ.
4 EST AGRADECIDO. javts''e na yisha' estoy contento con mi sueldo. vooi ja lhtata vats'e ti nam japi lhcles se alegr
el padre por la venida de sus hijos. Ver : lhavts'yayash'e; lhts't.

vatshachivo Nombre masculino; posedo. 1s: yishachivo (yi-shach-ivo). 2s: ashachivo (a-shach-ivo). 3s: lhshachivo (lhshach-ivo). 1pi: cassachivo (cas-shach-ivo). Pl: vatshachivos (vat-shach-ivo-s). forma no poseda: vatshachivo (vatshach-ivo). 1 LOCIN.
2 PERFUME. ti jjjeclay t'siya ja lhcaanvacle ja lhtsaccunjavat, na vatshachivo pa jtsiych'e lhavj pa t'ac' mientras el
rey paseaba en su divn, derram perfume alrededor (Cantar de los Cantares 1: 12). lhpa ve'lha lhafcataj vaf ti yiclat pa

645

yiteshiyanshi pa vatshatshivo acjji una mosca muerta que apesta echa a perder un perfume oloroso (Eclesiasts 10:
1). ap'aclanshi pa vatshatshivo na ashatech! untate la cabeza con locin! Ver : lhshatech.

vatshachivoque Nombre femenino; posedo. 1s: yishachivoque (yi-shach-ivo-que). 2s: ashachivoque (a-shach-ivoque). 3s: lhshachivoque (lh-shach-ivo-que). 1pi: cassachivoque (cas-shach-ivo-que). Pl: vatshachivoquei (vat-shachivo-que-i).forma no poseda: vatshachivoque (vat-shach-ivo-que). 1 PASADOR DEL PELO.
2 HEBILLA. Ver : lhshatech.
vatshamishat Nombre masculino; no poseble. Pl: vatshamitshatis (vat-shami-shat-is). 1 HOMBRE HONRADO.
2 HOMBRE ALABADO. Ver : lhshami.

vatshiyan Verbo, Grupo 4. 1s: javatshiyan (ja-vat-shiyan). 2s: lhavatshiyan (lha-vat-shiyan). 3s: vatshiyan (vatshiyan). 1pi: shtavatshiyan (shta-vat-shiyan). 1 SE NIEGA.
2 NO SE ENTREGA. ca atsentaj, pa tanca avatshiyanyam si me quers, no me lo negars. yivaatsha javatshiyanem ca ya
aj ca yicasvunchay pa niyench'een papi ve'lhasha'ne ts'ivee yo hice un pacto con mis ojos de no fijarme en ninguna
doncella ("me promet no enamorarme ni amar a ninguna") (Job 31: 1). yivaatsha pa janapshineshemch'e shta: nava
lhasnatshelh nintajulhey; istajjop ca anclhitelh ca avijatanelhjulh pa cas'Dios, pa avatshiyanelhem pava
naclquieshelh japi ampa ca naychavalh nicasc'utsfasa y yo aad: no est bien lo que hacen; solo respetando a nuestro
Dios evitarn el desprecio de nuestros enemigos, los paganos (Nehemas 5: 9). yaaj ca avatshiyan no te niegues! Ver
: yishiyan.

vavo Nombre masculino; no poseble. Pl: vavoc (vavo-c). LOBO DE CRIN, AGUARA GUASU. Chrysocyon
brachyurus. Ver : vavotaj.

vavotaj Nombre masculino; no poseble. Pl: vavotas (vavo-ta-s). LOBO DE CRIN, AGUARA GUASU. Note: variedad de
mayor tamao que vavo Ver : vavo.

vaynj Nombre femenino; no poseble. VINCHUCA (hemptero). Triatoma spp..


vay' ~vy' Nombre femenino; no poseble. Pl: vayc (vay-c). FLOR DEL AIRE. Tillandsia spp.. pa meelh ti yfiistaj pa
vmji'c'oya shta pa vyesh cuando estaba por alcanzarlo, se le perdi (de la vista), se haba convertido en una flor del
aire.

va'mat Verbo, Grupo 1. 1s: ya'va'mat (ya'-va'mat). 2s: a'va'mat (a'-va'mat). 3s: va'mat (va'mat). 1pi: casva'mat (casva'mat). 1 EST DESANIMADO.
2 EST DISGUSTADO.
3 NO EST A GUSTO.
4 ES DELICADO. Ver : yiva'matan.

va'naten Verbo, Grupo 4. 1s: ja'naten (ja-'n-ate-n). 2s: lh'naten lh-'n-ate-n). 3s: va'naten (va-'n-aten). 1pi: shta'naten (shta-'n-ate-n). SE OFENDE. ujesh ti vanytenesh(sh)a'ne ts'ivee se estaba armando un
conflicto. Ver : yaten; atej. Variante : vanyten.

va'neecjan Verbo, Grupo 4. 1s: ja'neecjan (ja'-neecjan). 2s: lhneecjan (lh-neecjan). 3s: va'neecjan (va'neecjan). 1pi: shta'neecjan (shta'-neecjan). SE CUIDA EN SUS QUEHACERES.

va'neeijat Verbo, Grupo 4. 3s: va'neijat (va'n-ei-jat). SE PONEN DE ACUERDO. pa lhechesh pa va'neeijatesh ts'ivee ti
yit'esh lhn... ellos se pusieron de acuerdo y dijeron... Ver : yeijatsjan; yineijatsjan; lhei.

va'niis Verbo, Grupo 4. 1s: ja'niis (ja'-n-iis). 2s: lhniis (lh-n-iis). 3s: va'niis (va'-n-iis). 1pi: shta'niis (shta'-n-iis). 1 SE
PINTA.
2 SE TATUA.
3 ES RAYADO. va'nisch'e lha yuijatshiy tengo una camisa rayada. yuich'e lhja t'uijatshiy vanisch'e estaba en una blusa de
rayas.
4 SE MARCA.
5 EST MARCADO.
6 EST ESCRITO. napi taclas vaniisshijop ja vatqu'isjayanach t'ajuiya napi vanachifanelh los nios se anotan el el
Registro Civil. nque t'nashch'e pava va'ni'sesh'e ti yetnch'e he aqu el tenor de lo que estaba escrito y que lea

646

(Hechos 8: 32). pa Herodes tayjijanesh ti t'aalhjulh pava vatcasinc lhavos chi' shita papi yit'yish pava
lhfanishlhavach ti vanqu'eijatsjanesh pava Isis Va'nisesh'e Herodes mand llamar a los sacerdotes y a los doctores que
conocan a fondo las Sagradas Escrituras ("los que saban cmo ensear las Sagradas Escrituras"). vaclan ti lhech lhjunash
pa va'nisesh'e yishi' pa lhqu'isjayanach pa profeta Isaias suceda lo que est escrito en el libro del profeta Isaas. pa
t'nashesh nava vani'sesh'e? qu significa lo que est escrito ac? Ver : yiis; Isis Va'nisesh'e.

va'nin Verbo, Grupo 4. 1s: janin (ja-n-in). 2s: lhnin (lh-n-in). 3s: va'nin (va'-n-in). 1pi: shtanin (shta-n-in). 1 SE PINTA.
2 SE MAQUILLA. Ver : yin; lhninjat.

va'nisvun Verbo, Grupo 4. 1s: janisvun (ja-n-isvun). 2s: lhnisvun (lh-n-isvun). 3s: va'nisvun (va'-n-isvun). 1pi: shtanisvun
(shta-n-isvun). SE AMAN. va'nisvunsha'ne se quieren los dos. Sinn : vanen, vatasvun. Ver : yisvun; vanen;vatasvun.

vela Nombre masculino; no poseble (? chequear). VELA. Note: prstamo del castellano con cambio de gnero lhapesh ti
ampava catisitasa, vooi pava velas chiylhnei'in antes no haba lmparas, pero encendan velas.

velhchenja Nombre femenino; no poseble. Pl: velhchenjai (velh-che-nja-i). MUJER AMABLE Y SERVICIAL. Sinn
: velhinja. Ver : velhinaj; lhavelh; lhavelhche; velhimatsenja; velhinja.

velhche'mat Verbo, Grupo 1. 1s: ya'velhche'mat (ya'-velh-che-'mat). 2s: a'velhche'mat (a'-velh-che'mat). 3s: velhche'mat (velh-che-'mat). 1pi: casvelhche'mat (cas-velh-che-'mat). TIENE MUJERES MALAS ENTRE
SUS PARIENTES. Ver : lhavelh; lhavelhche; velhchenja; velhi'mat; velhimatsej; velhimatsenja; velhinaj; velhinja.

velhimatsej Verbo, Grupo 1. 1s: ya'velhimatsej (ya'-velh-imat-sej). 2s: a'velhimatsej (a'-velh-imat-sej). 3s: velhimatsej
(velh-imat-sej). 1pi: casvelhimatses (cas-velh-imat-se-s). TIENE BUENOS PARIENTES. Ver
: lhavelh; lhavelhche;velhchenja; velhi'mat; velhimatsenja; velhinaj; velhinja.
velhimatsenja Nombre femenino; no poseble. Pl: velhimatsenjai (velh-imat-se-nj-a-i). MUJER QUE TIENE BUENOS
PARIENTES. Ver : velhi'mat; velhimatsej; velhinaj; lhavelh; lhavelhche; velhinja.

velhinaj Nombre masculino; no poseble. forma no poseda: velhinjas (velh-inja-s). HOMBRE AMABLE Y SERVICIAL. Ver
: velhchenja; lhavelh; lhavelhche; velhimatsenja; velhinja.

velhinja Nombre femenino; no poseble. Pl: velhinjai (velh-inja-i). MUJER AMABLE Y CERVICIAL. Sinn
: velhchenja. Ver : velchenja; velhinaj; lhavelh; lhavelhche; velhimatsenja.

velhi'mat Verbo, Grupo 1. 1s: ya'velh'imat (ya'-velh-i'mat). 2s: a'velhi'mat (a'-velh-i'mat). 3s: velhi'mat (velhi'mat). 1pi: casvelhi'mat (cas-velh-i'mat). TIENE PARIENTES MALOS. Ver
: lhavelh; lhavelhche; velhchenja; velhimatsenja;velhinaj; velhinja.

vena1 Verbo, Grupo 1. 1s: ya'vena (ya'-vena). 2s: a'vena (a'-vena). 3s: vena (vena). 1pi: casvena (cas-vena). 1 ES
DIFERENTE.
2 ES OTRO.
3 ES EXTRANJERO.
4 EST APARTE.
5 SE TRANFORMA.
6 CAMBIA. Note: en las dos ltimas acepciones, se combiana con el nombre lhjunash 'su cualidad/ como es' vena lhjunash ti'ma
lhavuuvtes ts'ivee sus cuerpos cambiaron de apariencia. vena lhjunashem pava vatavnus (la enfermedad) causa cambios
en los huesos. ni vena lhjunashac'oya japi judos pap'elh; pa lhcaanvacle Dios lhanvacleeshvatam; pa tisesh lhacm'a
papin yetnjop pava suyshemshi no hay diferencia entre los judos y los dems; el Seor Dios es el seor de todos; es
generoso ("da") con todos los que le invocan (Romanos 10: 12). java'lhech tchaiyeshch'e pa Fitsc'yich, taj ti vena pa
lhasinnyash ellos (los cuentos nivacle) hablan de Dios, pero de una manera distinta. ya aj ca vena nashaa pa
nitaclaja! a un anciano, no lo trates con dureza! ("que ne sea diferente tu voz con un no-nio") (1 Timoteo
5:1). yivelhavot, ovalh nivena aychavalhjaniyasheelh avaatsheelh ca avatvenchatelhc'oya pa Dios pan mnlha ca
acacuelh pa lhech cuidado, hermanos, que ninguno de ustedes tenga un corazn perverso e incrdulo, que lo haga desertar
del Dios vivo (Hebreos 3: 12). pa nijooylha ca an'cji pa ajpyich papi acles, pa ap'oey pa lhashi pa meey ca
aponteshch'e pava tacfeyis pa lhape' pa vena an'e pava tapoojqu'esha'ne luego, entra en tu casa y te cierras por dentro

647

con tus hijos y llena las vasijas con aceite y a medida que las vayas llenando, pnles aparte (2 Reyes 4: 4). vena
lhfanishlhavach hace una cosa extraa. japi vena tlhshi' ca nitistajesh peelh pa lhcootsjat yiey pa tc'asham ti yi'shi'
ts'ivee a los forasteros les darn su tierra en el territorio de la tribu donde residan (Ezequiel 47: 23). papi c'utsjai vena
lhjunash tatsha, lhna'shesh lhn pa jumquet, suclajesh lhn nan t'ajj papi cjecli las viejas se cambiaron enseguida,
(se pusieron) sus morteros como hocicos, todas las mujeres se convirtieron en osos hormigueros. vena lhjunash, ni nen napi
nivacle, ni nvancamanlhanit al contrario, no quera a los hombres, no cuidaba de la vida. j'tajesh ti yi'van shta ja
vatac'cleesh ja chiyclpjalheshch'e lhshatech ja Jess, lhech jlhech nive'lha nvelh'e jav'elh sivclclhayjey, vena ja
yie' yitsha chiyclpjalhsham tambin vio que el sudario que haba envuelto la cabeza de Jess no estaba en el suelo, con las
sbanas, sino enrollado en lugar aparte (San Juan 20: 7). ya aj ca vena uy'ec'oya pa anyish, ovalh ti ni'uyey pava
chinash'e niysisa no te desves de tu camino, aparta tus pasos del mal (Proverbios 4: 27). pa vena afanisheshyish ti
cha'lheesh pa yijunashelh; napi yielh'e yivj pa tsijuvaneshelh'in shi' ti tsivapenjatelh'in nos haces el escarnio de
nosotros; nuestros vecinos ("los que estn alrededor nuestro") se burlan de nosotros y nos humillan (Salmo 44: 14). caaj
jav'elh letrac venach'e t'jj hay otras letras que tienen sonido diferente. Ver : yi'venesh; vena1;yivenchat; vatven.

vena2 Adverbio. 1 HASTA.


2 INCLUSO. Ver : vena1.

venlhaa ti' Conjuncin adversativa. 1 DESGRACIADAMENTE.


2 LASTIMOSAMENTE. venlhaa ti' lhanchaaj na sas lastimosamente trajiste este asunto feo.

ventaj Adverbio. 1 ENTONCES.


2 AHORA. pa ventaj ti yichenei lhpa lhja'ya papi lhayaya ca nt'aalhsha pava ve'lha ts'ivee lhtsjei nan t'ajj nava chi
yuqu'e y luego dicen que mand a la esposa junto a su abuela para pedirle una de cada especie de semillas que se
plantan. vooi ti lhech ti tjumtses pava its, pa ventaj pa yijanshi pava utsi papi nivacle cuando los fogones estaban
ardiendo, los nivacle comenzaron a asar las anguilas. Sinn : ventaj ti'ma. Ver : ventaj ti'ma.

ventaj ti'ma Adverbio. 1 ENTONCES.


2 AHORA. Sinn : ventaj. Ver : ventaj.

ve'lha1 Verbo, Grupo 1. 1s: ya've'lha (ya'-ve'lha). 2s: a've'lha (a'-ve'lha). 3s: ve'lha (ve'lha). 1pi: casve'lhasha'ne (casve'lha-sha'ne); casve'lhasham (cas-ve'lha-sham). 1 ES UNO.
2 EST SOLO.
3 ES SOLAMENTE.
4 ES NICO.
5 ES SOLTERO. Note: puede usarse con sufijo personal y benefactivo -m jacants'aclanem ja onaj lhja ve'lhayam
yuijatshiy le di a mi hermano menor la nica camisa que tena. aichi na as nan ve'lha'am ti as llev contigo a tu hijo,
(que es) tu nico hijo. caaj lhpa ve'lheem lhse, doce pava lhnincpes, lhpa lhech yujatajey ca nivaf tena una hija
nica, de doce aos, que estaba murindose (San Lucas 8: 42). tiflhav'ne pava lhsc'ctis papu ti yicln ti ve'lhajop, vooi
ti napu'jop pa vactsnesh ts'ivee se apodera de sus almas (de la vctima) alguien que mat cuando estaba solo, pero entre
dos, se reparten. a've'lha ajalh? - ya've'lha ests sola? - (s) estoy sola. ni casve'lhaashi na nalhu no estamos solos
en el mundo. yeetajesh ca chiclayinjat: atsan'ateeshelh yiin ti ya've'lha jayu ca jaclnsha'ne l dijo a mi finado
hermano mayor: y ahora, djenme un rato, voy a pescar ("matar") solo. ve'lha ja Pilcomayo ni nim solo el Pilcomayo
siempre tiene agua ("no se agota"). tsit'yish ti c'atsjuulh chi t'lhesh'e ja ve'lha pa chi yamjei napu' njesh
vatpaschei s contar desde uno hasta diez. ve'lhajum ti ya'nit pa vopovo ti lhcachaich'esh solo l vesta un poncho
como chirip. ve'lha pa ni lhquiei'in nivacle pa Vtvt, ve'lha lhn j un solo hombre no se haba burlado de Vtvt, un
solo noms. lhatcutesh yivcji na yicachi', yicavecjacl, lha yinjuyjasche; lhatcutesh yivcji na yicachi' ti ve'lheesh ti
lhtsovalhsha'ne, ti ve'lheesh ti lhachajjop a'vo' na atinish me has robado el corazn, hermana ma, novia ma, me has
robado el corazn con una sola mirada tuya, con una vuelta de tu collar (Cantar de los Cantares 4: 9). atej lha yicavt'oj ti
ya've'lhasha'ne mi cuada est preocupada porque yo ando solo. mjaam lha vjatshiy, eem ti a've'lha ti navo'yeshch'e
na ajunash ti lhvji' lhcachi'vat napi nivacle entra en tu arca, pues t eres el nico justo (que vives) entre los

648

hombres. acum'e shita pava napu'yama caspaschei pa t'ajj lhacm'a java vatacli chi' java yaquisitis isissha'ne chi'
pava lhja'yasesh; vooi pava yaquisitis ni isisasha'ne, ve'lhaach'e, chi' pava lhja'yash ts'ivee; lhech t'aj'jeeshch'e jayu
shita pava'na jcls vanashaan na vs, t'aj'jajulh pava cjecli pava yitsji toma siete parejas de cada especie de
animales, tanto de los animales puros como de los impuros, cada uno con su pareja; del mismo modo, de todos los pjaros que
vuela por el cielo, cada uno macho con hembra. pava lhech yijuijatlhavne papi judos ti vatcleesha'nec'oyaan pa Dios;
pava lhech t'lhsiy ti ve'lha ts'ivee ochenta ja't'ajesha pava cien litros pa yint estaban destinadas a los ritos de
purificacin de los judos, con una capacidad de sententa a cien litros cada una (San Juan 2: 6). ataasclansha'ne ca
avooysha'ne java yicly cuvyutachey pa aychi pa ve'lha napi yicavos vete a buscar ("preparate para buscar") mis
(animales) burras y vete con uno de mis criados (1 Samuel 9: 3). ca nicaajtaj papi nayjeesh'a pava tilhj ca
atilhjemch'e pava ve'lhashi yicl' pa istaa ca atilhjemench'e pava napu'ji yicl' si alguien te ordena que le cargues
(las cosas que lleva) con un palo, carguele con dos (o algunos) palos (San Mateo 5: 41). ave'lha ti nat'yish sos el nico
que sabs. jalhecljesh pa nivacle ti iseemjop ti ve'lhasha'ne, lhayaash ti tavijatay navque nalhus pienso que lo mejor
es que el hombre se quede soltero, por los tiempos difciles que vivimos (1 Corintios 7: 26). a'va, ca'na ti ve'lhasha'ne,
nishameshlhavach pa lhchejenjayash mir, antes cuando viva solo, gozaba siempre de miel abundante.j'lhech
ve'lheelhsham japi napu'yama tanefenelh japi vatcachenjas l era uno de los siete evangelistas ("ayudantes
mensajeros"). ja ve'lha Jess t'eijatsjanach t'lha japi doce t'eijatsjanjas uno de los doce discpulos de Jess ("un
discpulo de Jess [que viene de entre] los doce discpulos"). ca eetajesh pa jasnatshelh pava pu'jana jpyjey: ve'lhataja
pa ca ajpyich'aesh, peelh lhajpyichtaja na Moiss, pa ve'lhataja pa lhajpyich yitsha na Elas si te parece, armar
tres chozas: una para t, otra para Moiss y otra para Elas (San Mateo 17: 4). ti ymey 25 yinincpes pa yave'lhasha'ne
shi' ti ampapu yiclesa; cque ti yave'lhasha'ne tlhshaamyijop ti niyaisa'yivach a los 25 aos, me he quedado soltera y
sin hijos; esta soledad me ha sido impuesta por mi mala condicin fsica. tanca ave'lhaajop ti lhatjuijulh no te enfrentars
a ellos solo.
6 SON COMO UNO.
7 HACEN JUNTOS.
8 JUNTAN SUS FUERZAS. Note: en las tres ltimas acepciones, se usa con el sufijo -sham/-jam. Tambin puede aparecer con
otro sufijo aplicativo locativo ve'lhasham ti tanefenesh ti yitjntajeshfach'ee juntando sus fuerzas, lo ayudaron a tirarla
(la iguana) hacia afuera. lhacm'a papi yishi' na nalhu ve'lhasham pa lhcliish todo el mundo hablaba un mismo
idioma. ca anatajeshelhnee pa vatpiiyash shi' ca ats'efentajelh, pa c'ueshelh'a lhacm'a na yicachi' ca
casve'lhaasham si vienen como amigos para ayudarme, estoy dispuesto a unirme con ustedes (1 Crnicas 12:
17). casmanlhaajop japi casvelhavot; shtant'unvatsham'in jayu ti casve'lhasham viviremos unidos con nuestra
comunidad; seremos fuertes si quedamos unidos. japi palavai ca ve'lhatajeelhshi ja lhtsitenjayish capi catsinvot p'alhaa
ca natcu'melh'in j, ca piiavach'apee pa lhcootsjatvatam donde hay paraguayos trabajando juntos en la tierra de nuestros
antepasados, que mantangaz paz mutua en la tierra que habitan conjuntamente. ya aj ca ave'lheelhsheelhsham pa lhavovo
papi cacujanjas, lhayaash ti yiy'yelhvatjulh t'e pa yivo'yeshch'e pa ninvo'yeshch'e? no se unan ustedes en un mismo
yugo con los que no creen; qu tienen en comn justicia e injusticia? (2 Corintios 6: 14). pa Dios velhasham ti
pu'ja'naesh Dios es una trinidad. t'ajuya ca anchava'yei ti ave'lheelhsham pap'elh para que te sientas parte del
grupo.namei pa lhcliish pa lhcaanvacle ve'lheelhsham lleg all el mensaje de la autoridad comunal.
9 SENDOS.
10 UNO POR UNO. Note: en las dos ltimas acepciones con el sufijo -sha'ne o la partcula t'sivee pa ventaj ti yichenei lhpa
lhja'ya papi lhayaya ca nt'aalhsha pava ve'lha ts'ivee lhtsjei nan t'ajj nava chi yuqu'e y luego dicen que mand a la
esposa junto a su abuela para pedirle una de cada especie de semillas que se plantan. yi'van ti'ma lhpa ve'lha ts'ivee
lhtsej encontr una semilla de cada especie. ve'lhasha'ne ti yilhnshi los encendi (los palos) uno a uno. pa lhayasha
ca natcumelh'e pap'elhcha, pa lhan'e na'lhech nich'ayich ya'sha j papu ca nefenesh, ve'lhasha'neen es como si
trabajasen juntos un grupo de gente, pero sin embargo es este joven quien los ayude, l solo (no est como si fuera un
grupo). atej lha yicavt'oj ti ya've'lhasha'ne, lhai'yaash ti a'aclojelhsha'ne mi cuada anda preocupada porque ando

649

solo, la verdad es que (porque) ustedes son muchos. napi lhtatvelhavot isjop ca njutei papi ve'lha ts'ivee lhchifas pa
cotsjaat is'e' las comunidades pueden otorgar tierra a sus miembros (cada uno en funcin de sus necesidades
particulares). lhacm'a ti yichaj'in java lhclesatas pa yijp'yesh pa vatvatclnjayash; pa ve'lhee ts'ivee ti
yijucjuqu'etsham pa lhnucfat pa lhclesataj ti vanujumatseneshjulh pava suyjulh ti tulhey todos ellos empuan la
espada, son adiestrados guerreros, cada uno con la espada al flanco por temor a las emboscadas nocturnas ("peligros de la
noche") (Cantar de los Cantares 3: 8). jech, shtaclnelh yiin, shtaclnelhsha'ne jayu yiin, napuque a've'lheelh'e ts'ivee
yiin s, los vamos a matar, los mataremos enseguida, uno de ustedes con cada uno de ellos. istaa ca ve'lhaaesh'e papu ca
nitasinyshey pa Dios pa ya'clish nichinpeya' que cada uno hable en lengua desconocida consigo mismo y con Dios (1
Corintios 14: 28). isjop ca ave'lhaaelh ts'ivee ca asinitajesh cada uno de ustedes puede hablar por turno. yijutem papi
ve'lhasha'ne ts'ivee pa lhajpyich ca jaspa mnlhaae a los que estn solos les dan un hogar para vivir.
11 NO HAY NINGUNO.
12 NADIE.
13 NADA.
14 NI UNO. Note: en las tres ltimas acepciones, va en forma negativa taj ti yicshenshi papi lhech lhpa ve'lha cjecl
tayyashay, doce pava lhnincpes yi yicjsesh'in ti tavoyey, cha'lheesh ti tifeem papi vatcafetatsiy lhavos pava yi'van
taj nive'lhaa papu ca nalhjen entre ellos haba una mujer enferma, que llevaba doce aos padeciendo hemorragias,
intilmente haba gastado su fortuna para pagar mdicos, y nadie ("ni uno") haba podido sanarla (San Lucas 8: 43). ya aj ca
etnjop shta na ashatech, lhayaash ti tanca nat'yish pa ca ve'lhaa nava ayees ca aclimiyan ja't'ajesha ca
ayacutiyan no jures tampoco por tu cabeza, pues no puedes convertir en blanco o negro uno solo de tus cabellos (San Mateo
5: 36).taj ti ve'lhaa japi t'eyjatsjanjas ninteesh ca niysesh pa lhey jqueey, eem ti apis ti yit'ya ts'ivee ti lhech ja
Lhcaanvacle ninguno de los discpulos se atrevi a preguntarle su nombre, porque saban que era el Seor (San Juan 21:
12).yaaj papu ca ve'lhaa ca amac'oya!; papu ca amtajac'oya pa nitanivalhchayesh qu no falte ni uno!; el que falte
ser castigado. Ver : ve'lha2; ve'lha njesh ~ ve'lha njesh caspaschei; ve'lha yama; yive'lhan; yive'lhanit; nivelheyu ~
nivelhayu.

ve'lha2 Adverbio. 1 UNA VEZ. Note: con el sufijo -e-sh


2 UNA VEZ MS.
3 OTRA VEZ. Note: con el sufijo -e-sh + cun pa Lhcaanvacle pa tanjuyeshyi ve'lheeshcum shta pa yit'eshyam... el Seor me
dirigi la palabra una vez ms y me dijo... (Ezequiel 12: 17). papi lhtachifasesh pa lhech'e yit'esha ti cletch'e ti v'mesh ti
lhech yich'ein lhpa tafaai yitst'ajesh papi militar, ve'lheesh'in lhpa semana ti lhech yam'een los habitantes del lugar
dicen que desde ya mucho tiempo no suelen viajar con el avin del ejrcito ("que pertenece a los militares"), solamente llega
una vez por semana. tanichielh lhpa lhch'acfa; tavtenja, ve'lheeshch'e ti yovalhei pava vatcjiyanchei pan lhjunash
ti tlh, taichisham shita lo acompaaba su mujer; era curiosa, mir un poco para ver como crecan las plantas ("brotaban y
crecan en altura"). ve'lheeshch'een ti caaj japi napu' lhtatvelhchey, lhcleseh lhpa ve'lha lhamimi haba una vez dos
mujeres, hijas de una misma madre. lha'mataj pava lhasnatesh'in lhamjei nqueesh, isjop ca ve'lheesh cum
at'lhesh'e igual lo que hayas hecho hasta hoy, pods comenzar de nuevo.
4 FRECUENTEMENTE.
5 A MENUDO. Note: en las dos ltimas acepciones, se usa con el sufijo -ch'e/-qu'e ve'lhach'e ti yinajayan'in lo baa a
menudo. java'lhech vancanclhanit ve'lhach'e ti yaclafjanesh pa t'aplhuu pa vatfanishesh pan t'e'lhesh lhn ti
vaclan estos artculos a menudo indican de paso el tiempo en el cual se realiza la accin del verbo. ve'lhach'e ti
tajulhsham pa ve'lha ya'clish ca nclhanit pa vataichavalhjayash a veces es suficiente una sola palabra para expresar
una idea.
6 NUNCA. Note: en forma negativa taj ti nive'lhaaesh ca yin'ateelhyivach ca nasc'ashamelhem, lhayaash ti jayeetajeshelh ti
tanca chinvmjatelhsham pa yij' ya'clishesh pa vatnilhjenjayash pero en ningn momento cedimos ("dejemos de
obedecerle"), porque queramos mantener ("que hagan desaparecer") la buena palabra de salvacin (Glatas 2: 5). ni
ve'lheeesh ca nvmlhavach nunca perdi la esperanza. tanca ve'lhaaesh jayu ca anctsha'ne nunca vas a

650

tropezar. pa nive'lhaaesh ca ni'aminat'am pa lhcasvuncheyash pa yajatesh ti naclpjalhesh pa lhencheyash! que


siempre te embriaguen sus caricias y que constantemente te deleite su amor !(Proverbios 5: 19). Ver : ve'lha1.

ve'lha njesh ~ ve'lha njesh caspaschei Verbo, Grupo 1. 3s: ve'lha nnjesh (caspaschei) (ve'lha n-j-e-sh caspasche-i). 1 SON CINCO.
2 ES EL QUINTO. Note: termina uno; termina uno de nuestros dedos ve'lha njesh lhn papi cquelhai nit'tajch'e lhn lhpa
faaiyuc cinco nio estaban recogiendo (las frutas cadas de) un algarrobo. ve'lha njesh vatpaschei yiinsha nava jpijei
ca avatclvalhshelh reprtense de a cinco para cada casa. pan lhjunash pa cuvyu chi yuijatesh'acfi pava ve'lha njesh
caspaschei tashinshtas, ca'tajesha ca napu' yama shita por ejemplo, se cambiaba cinco o siete ovejas por un caballo. taj
pa ti ca casc'atajeeshvane'cji pa vatishjanjavat, pa uj ti jenelh'am java ve'lhanjesh ya'clishay java chiypeya' ti
qu'eyjatsjaneshelh, pa ni yenelh'am pava diez mil ya'clishay nichinpeya' pero en una asamblea, para instruir a los dems,
prefiero decirles (a ustedes) cinco palabras inteligibles a pronunciar diez mil desconocidas (1 Corintios 14: 19). Ver
: ve'lha; ve'lha yama; cinco; njeshch'e nava caspaschei.
ve'lha yama Verbo, Grupo 1. 3s: ve'lha yama (ve'lha y-am-a). 1 SON SEIS.
2 ES EL TERCERO. pa lhech j'nee pa yie' pava ve'lhayama t'lhsiy utesesh haba all seis tinajas de piedra. t'acum'e pa
lhjunashjulh pa vatpascheshiy clesanilh cojiyaj ve'lhayama gramos pa lhcaclecli, pa yijocjeemsham lhnaash lhpa
lhech; yijutey shta pava napu' vatpcls clesanilh cojiyaj yash'apee pava cien gramos pa lhcaclecli tom un anillo de
oro de seis gramos de peso, y se lo puso en la nariz de ella; y le dio tambin dos pulseras de oro de cien gramos (Gnesis 24:
22). Ver : seis.

ve'lheesh cun Ver : ve'lha2.


vichiti Nombre femenino; posedo. 1s: yivichiti (yi-vichiti). 2s: avichiti (a-vichiti). 3s: lhavichiti (lha-vichiti). 1pi: casvichiti
(cas-vichiti). Pl: vichitic (vichiti-c) ~ vichiti (vichiti). forma no poseda: vichiti (vichiti). CHUPADERO DE
MIEL.Note: tejido de chaguar que absorba la miel contenida en el bolso de cuero pa yichaaj lhacm'a, lhnamach, pava
lhaftechis, pava lhavichiti, pa yich ti'ma llev todas sus pertenencias, su hacha, sus bolsones de miel, sur broches para
lamer miel, y se fue. pa'lhechesh papi ta'vuju'ya japi neeshchisham lhja lha'vichiti, yi c'neshsham'in ja lhajut, chi' ja
t'acfiy, yicocoj'in shita ja t'acfiy, tnesh'apee: mmm, ncyi'ana yuiyeshnee shinvo', jech! entonces otro alzaba su
chupadero de miel, lo mova en el humo, as como sus sandalias, y dijo sobre ellos con voz elevada: mmm que las abejas
entran en eso, s! lhech yie' lhja ve'lha tnjque tapooj ca nivayshi; lhech jquee chijucjeeshi lhja lhech ti vichiti,

viin

ncsjop ts'ivee ca hisopo lht'oycha pa yijucjujam pa yicchesheychisham ja Jess lhashi haba all un jarro lleno de
vinagre; empaparon una esponja en vinagre, la sujetaron a una caa y la acercaron a la boca de Jess (San Juan 19: 29).
Partcula temporal. 1 PRONTO.

2 ENSEGUIDA. shtajo'nee cun viin! aqu vamos a dormir! Sinn : yiin, yiinsha, viinsha.

viinsha Partcula temporal. 1 PRONTO.


2 EN SEGUIDA. yivuneesh t'e viinsha lha lht'oicha para (que sea) mi asado (elijo) su cuarto (del tapir). pa lhe'naa ti
nivinshaa ti namey jayu pa tavijatay; pa tanca muqu'eesh ca nivmjat jayu pa tan ca chinefenesh por eso de repente
("no pronto [tardar] cuando") llegar la perdicin ("dificultad"), de improviso ("no [durar] un momento antes de que") te
destruir y nadie ayudar (Proverbios 6: 15). pa nivinshaa ti chivan'ec'oya pa chiyie'shiin pava vatvjatshiyis yiey pa
Tiro pronto aparecin el puerto ("el lugar donde haba barcos") de Tiro. taj ti nivinshaa jayu, nan lhjunash ti tsip'uuf
nava castsjey; pa ca t'aplhutajaa ca chinpeya'taj lhpa vat'njanche; ca nit'ytaj lhpa vat'njanche, capi vafsha'ne
pa neetshamch'e jayu pero en un instante, en un abrir y cerrar de ojos, en aquel momento oirn la trompeta; cuando suene la
trompeta, los muertos resucitarn (1 Corintios 15: 52). pa lhc'usiyashesh'in niviinshaa ti v'mesh la alegra no dura
mucho tiempo antes de terminarse. Sinn : viin, yiin, yiinsha. Ver : viin; yiin; yiinsha.

viis Verbo, Grupo 1. 1s: ya'viis (ya'-viis). 2s: a'viis (a'-viis). 3s: viis (viis). 1pi: casviis (cas-viis). 1 SE AGITA.
2 SE MUEVE.
3 PULULA.
4 EST SOLO.
5 SE ACOMODA. Note: puede ser reduplicado: viisvis qui'ana lhavaam!, tpeeichai na cuvyu, viis lha lhacfe' maldito! el
caballo oye algo, mueve la oreja. yi'vanesh lhpa lhayom'yom ti viisvich'e, tup tup tup ti ttsaccun vieron que algo

651

semova por la sien, tup tup tup, mientras coma. yalhalha ti viisshiin ja yint, chi yu'quisham jumje de repente algo se
movi en el agua, y el agua fue arrojada arriba. viisvissham nava sajech se mueven los peces (en el agua). pa lhechesh
pa nijat'o ja Jess pa netshaam pa yivmjatesh pa lhaviim, pa yiyjaa shta ja yint pa yit'esh: ya aj ca avi'sheey! pa
acano'a! Jess se despert, se levant e increp al viento, orden al agua: calla, enmudece! (San Marcos 4: 39). papi
tch'acfaisha'ne lhtachifas yi'vacop ca vi'salhavachsha'ne las tribus vivan independientes. meelh ti vi'seshlhavach pa
t'ajayeshch'e lhacfey lhja lhpasche pa tiqu'inesh shta ti t'ach'iy'ejop lhja lhpasche pa t'ajayesheyshi ja
t'ach'acleech cuando estaban solos, le meti un dedo en los odos y despus le toc la lengua con saliva (San Marcos 7:
33).
4 EST SOLO. ya'viisesh na yicumjat estoy solo en mi trabajo. ya'viisyivach vivo solo. vi'slhavach viven solos / son
libres.
5 SE ACOMODA. tajulhei, meelh'acfi na jpyich ca avi'seelh'avatsh est bien, entren ustedes en la casa y se acomoden
todos. Ver : yivi'sinat; niviisjat; yivi'sinat; vatvi'sinatesh; vancavi'sinatesh.

viisvis Ver : viis.


viish Verbo, Grupo 1. 1s: ya'viish (ya'-viish). 2s: a'viish (a'-viish). 3s: viish (viish). 1pi: casviish (cas-viish). 1 HACE UN
MOVIMIENTO INSTINTIVO.
2 TIENE UN TIC. jayeesh viish hago un movimiento instinctivo.
vintaj Nombre femenino; no poseble. Pl: vintacui (vin-ta-cu-i). RBOL (var.)
vintj Nombre femenino; no poseble. Pl: vintjis (vintj-is). CARACOL MARRN.

virus Nombre masculino; no poseble. VIRUS. Note: prstamo del castellano pa virus iseemjop ca nit'iysham pa lhavu'vat pa
taclaj el virus puede penetrar el cuerpo del beb.

vishini Nombre femenino; posedo. 1s: yivishini (yi-vishini). 2s: avishini (a-vishini). 3s: lhvishini (lh-vishini). Pl: vishinic
(vishini-c). 1 AGUADA.
2 TAJAMAR.
3 LAGUNA. apatj lha vishini es hondo el tajamar. meelh ti yamjey lhpa vishini pa yu'jam lhcachi'vat pa vapec pa
nivacle cuando lleg a la aguada (con la bolsa), la arroj en el medio, y volvi el hombre. pa tocoj uj ti niy'jayu
vooisha'ne pa yint, yicheshey ts'ivee pan t'ajjesh pava vishinic, taj ti yimch'esha'ne lhacm'a una lechuza tena
mucha sed buscando agua en todas las lagunas, pero se teminaban todas. j lhech nivacle lhey lhn Jess yit'lhanatshi ca
cotsjaat pa yip'aclanesh'apeeyam nava yitsjey pa yit'esh ti niyjiyi: meey lhja vishini Silo ca avmcji; pa jquey
pa javmcji, pa yalhatajesh ti javan'in shta ese hombre que dicen que se llama Jess hizo barro con tierra, lo puso sobre
mis ojos y me dijo que fuera a lavarme a la fuente de Silo; fui, me lav y recobr la vista (San Juan 9: 11). lhpa vishini
yishi pava matas yisasinatshi tlha pa vataiyasha el tajamar contaminado ("[donde] estn cosas [que] lo contaminan")
produce enfermedad(es). ta t'e yifanishyivach jayu ca nimtaj'e lha yivishini? qu voy a hacer si se me seca mi
tajamar? yamei lhpa vishini pa yiyji pa t'ichai lleg a una aguada, bebi y descans. Ver : vishinivac.

vishini lhavoque Nombre femenino; no poseble. Pl: vishini lhavoquei (vishini lha-vo-que-i). AVE ACUTICA
(genrico). Lit: represa/laguna su-moradora Sinn : yint lhavoque. Ver : vishini; lhavoque; yint lhavoque.

vishinivac Nombre masculino; no poseble. Pl: vishinivac (vishinivac). HOYO PEQUEO CON AGUA EN TERRENO
ARCILLOSO. Ver : vishini.

vitsha Ver : yitsha.


viye' Ver : yiye'.
vi' Nombre femenino; no poseble. Pl: vi' (vi'). ORUGA.
vocotsej Nombre masculino; no poseble. ARMADILLO, TATU H (var.) Dasypus semptemcinctus. Ver : vocotsetaj.
vocotsetaj Nombre masculino; no poseble. ARMADILLO, TATU PARA (var.) Dasypus novemcinctus. Ver : vocotsej.
voitaj Nombre femenino; no poseble. Pl: voitas (voi-ta-s). COLORETE ROJO. Ver : voitanilh; voitayuc; lha'voiyei.
voitanilh Nombre masculino; no poseble. Pl: voitanlhiy (voi-ta-nlhi-y). ANILINA. Ver : voitaj.
voitayuc Nombre femenino; no poseble. PLANTA (var.) Ver : voitaj; voitanilh.
voiti Nombre masculino; no poseble (?). Pl: voitic (voiti-c). 1 ABEJA RUBITO (enjambre de ~).

652

2 ABEJA SEORITA (enjambre de ~). Ver : voiti lhavo'.


voiti lhavo' Nombre masculino; no poseble. Pl: voiti lhavos (voiti lha-vo-s). 1 ABEJA RUBITO (especimen de ~).
2 ABEJA SEORITA (especimen de ~). Ver : voiti.

voiyinish Nombre masculino; no poseble. OLOR A SANGRE. Lit: sangre-olor yuishiin na voiyinish, ni ts'amtan jayu (si) le
entra el olor a sangre, no ser embrujado. Ver : lha'voyei; lhniish; vooi3; ta'voiyei; nivoiyelha; voitaj; voitayuc;voitanilh.

voji Verbo, Grupo 1. 1s: ya'voji (ya'-v-oji). 2s: a'voji (a'-v-oji). 3s: voji (v-oji). 1 ES MALO.
2 ES DESPRECIABLE. tsi'sha ca atychatesh'avne na av'ojiyash, ti av'ojiyem ti lhatjuyjulh na Lhcaanvacle a'Dios solo
reconoce tu maldad, porque te rebelaste contra el Seor, tu Dios (Jeremas 3: 13). Ver : ojei; lhavojiyash;yivojiyan; vojta.

vojo Nombre femenino; no poseble. Pl: vojoc (vojo-c). MAJN, PECARI LABIADO. Tayassu pecari. nishamesh pa vojo
lhan ti yichaajei se alegraron por el gran majn que llevaban. Ver : vojotaj.

vojotaj Nombre femenino; no poseble. Pl: vojotas (vojo-ta-s). 1 CHANCHO.


2 CERDO. yiclvalh shita java lhcli tashinshtas, vojotas shita cuida de sus ovejas, y tambin de los chanchos. lhech yie'
java acloj vojotas tac'utch'e lhavj lhja utiyuc; pava tsich'es vatants'aclansha ja Jess ca nit'iyjatsham java
vojotas haba all una gran piara de cerdos pastando en la ladera de un cerro; los espritus suplicaron a Jess que les deje
entrar en los cerdos (San Marcos 5: 11-12). pa tayshi ja nivacle pava tsich'es pa vooy java vojotas pa
vat'iyshamsha'nelos espritus alieron del hombre y se metieron en los cerdos (San Marcos 5: 13). anque vojotaj
yitst'ajesh ja yishalhayam aquel chancho pertenece a mi vecino. Ver : vojo; vojotaj lhavaac; vojotaj lhashi.

vojotaj lhashi Nombre masculino; no poseble. 1 POCILGA.


2 CRIADERO DE CHANCHOS.
3 CORRAL DE CHANCHOS. Lit: chancho su-corral vooy peelh nalhu t'acum'e lhpa tsich'eche pa Tamatsej pa yicha'jey pa
vojotaj lhashiy, pa yip'oey pa lhashi otro da la bruja agarr a Tamatsej, lo ech en la pocilga, y cerr la puerta.Ver
: vojotaj; lhashi.

vojotaj lhavaac Nombre masculino; no poseble. Pl: vojotas (vojo-ta-s). FIAMBRE. Lit: chancho su-tripa Ver : vojotaj.
vojtavo Nombre masculino; no posedo. Sg: vojtavo (vojta-vo). Pl: vojtavos (vojta-vo-s). 1 HOMBRE INTIL.
2 HOMBRE INCAPAZ. Ver : vojta'; yivojit; vojtavoque; yivojtayan; vatvojat.

vojtavoque Nombre femenino; no posedo. Sg: vojtavoque (vojta-vo-que). Pl: vojtavoquei (vojta-vo-que-i). 1 MUJER
INTIL.
2 MUJER INCAPAZ. Ver : vojta'; yivojit; vojtavo; yivojtayan; vatvojat.
vojta' Nombre masculino; no posedo. Pl: vojtavos (vojta-vo-s). 1 HOMBRE INTIL.
2 HOMBRE INCAPAZ. Ver : vojtavoque; vojtavo; vojtavo; yivojtayan; vatvojat; voji.

vombiya Nombre femenino; no poseble?. BOMBILLA. Note: prstamo del castellano (bombilla - para tomar mate o terere)
vonsa Nombre femenino; posedo. 1s: yivonsa (yi-vonsa). 2s: avonsa (a-vonsa). 3s: lhvonsa (lh-vonsa). Pl: vonsac (vonsac). forma no poseda: vonsa. 1 BOLSA.
2 ALFORJA. Note: prstamo del castellano (bolsa) jajn'e na nuu lha vonsa pongo el perro a dormir en la bolsa. yaychavalha
pava lhpesoc pa yijutshey lhpa ve'lha vonsa tapooj pava lhpesoc caspa v'mesh ti tishjan pensaba en darle plata en una
bolsa llena de plata para que deje de cantar. t'acum'e lhpa tanuc pa yanch'e lhpa vonsa ycfeesh'apee agarr el gato, lo
puso en una bolsa y la at (por la parte superior). ya aj ca acha'jelh pa'na, ya aj na shta pa avcjat shi' lhpa vonsa shi'
lhpa yucuve shi' pava pesc no lleven nada, ni bastn ni alforja ni pan ni dinero (San Lucas 9: 3). cajuqu'e ti yicumjat
tilhjem'in pava vonsac pa trigo durante mucho tiempo lo hizo trabajar cargndole sus bolsas de trigo.lhpa vonsa yich'e'
pava papac un saco de papas ("[donde] hay papas"). Ver : vosa.

vooi1 Conjuncin. 1 Y.
2 PUES.
3 PERO.
4 SINO. Note: puede emplearse con prefijo personal vooi lhavaatsha yen ti tishjan'in lhai'yaash ti lhavishjanaj pero a l le
gustaba cantar, porque era aficionado a cantar. vooi pan t'elhesh lhn lhapesh pava ajcls ti tishjanch'een lhn pa
tasinisha'ne lhn shta yi'ei nan casjunash pues en aquel tiempo remoto, las aves solan cantar y hablar como

653

nosotros. pa Jonadab pa yijutjulh pa lhpct, vooy pa Jeh pa yichensham pa lhech lhpa lhcaletaj Jonadab le dio la
mano, y Jeh lo hizo subir con l a su carro (2 Reyes 10: 15). ca Acab tiqu'in'esh pa lhcljqueyasha pa Baal, taj ti vooy
yivaatsha c'a'shesh jayu ca jclj si Acab fue algo devoto de Baal, yo lo ser mucho ms (2 Reyes 20: 18). taj ti tanca
nitlhyi pa ca yit'esh, a'vooy avaatsha ca nitlhtaj'a pero no se haga mi voluntad, sino la tuya (San Mateo 26: 39).

vooi2 Verbo, Grupo 5. 1s: javooi (ja-voo-i). 2s: lhavooi (lha-voo-i). 3s: vooi (voo-i) ~ yivooi (yi-vooi). 1pi: shtavooi (shta-vooi). 1 LO BUSCA.
2 LO ELIGE.
3 LO MARISCA. Note: dcese de la caza, de la recolecta y de la pezca
4 LO SELECCIONA.
5 LO ADQUIERE. Note: a veces no aparece la i final del verbo (cf. vo') shepa lhavooi? qu buscs? pa voo'mei lhn papi
nivacle pa tsac'ucche los nivacle les buscaron (para los misioneros) un lugar ms alto (no alcanzado por la creciente del
baado). yen lhapesh papu ca nvoo'mei, ca nvajuem shta quera tener a alguien quien fuera a mariscar y buscar miel para
l. pa Dios vooishilhatam pa israel lhavos Dios eligi (para s mismo) al pueblo de Israel/ el pueblo de Israel es (el
pueblo) eligido por Dios. tajulhey ca chinvoomei na yinvacle lhpa ve'lha lhutsja ve'lhasha'ne ca natcumem'in shi' ca
ninujumatsenesh, shi' ca njquenelhch'e na yinvacle ca jaspa cjopeelhvane sera conveniente buscarle a mi seor una
muchacha soltera, que le atienda y asista, y cuando duerma en los brazos de mi seor ("hacen el amor"), entrar en calor (1
Reyes 1: 2). she papuque lhavoelhey? a quin buscan (ustedes)? avoolhyisha'ne jayu ustedes me van a buscar.ca
avo'tajelhyisha'ne pa an'ateelh napuque ca nqu'in si ustedes me buscan a m, dejen ir a stos (San Juan 18:
8). javo'elheisha'ne jayu nosotros lo vamos a buscar a l. atatvoelhyich'e, c'asnatshelhjop jayu ca avoelhey papi
nivacle nan lhjunash ti lhavoelhey pava sajech vengan conmigo, y los har pescadores de hombres ("har que ustedes
pesquen hombres tal como ustedes pescan peces") (San Marcos 1: 17). yichei ti vooich'e sajech se fueron a buscar
pescados.meelh'in, avo'elhei pa'lhech taclaj! vayanse, busquen a aquel nio! ja yitjooc vooi yaquisit mi to sale de
cacera. caslhan'e sht'uich'e java apis nyishai ti shtavajuja'ne chi' javoo'lhei pa yaquisit pero nosotros preferimos
entrar ("entramos") en los caminos antiguos cuando salimos en busca de miel o de animales del monte. lhayipcuclaai, ni
nt'yish ca nvooi pa'na est pasando mucha hambre, (porque) no sabe mariscar. cajuqu'e ti javo'elh'aisha'ne mucho
tiempo hemos venido buscndote. cajuqu'e ti javo'taj'aisha'ne, t'eshlhn ti c'a'van hace tiempo que voy buscndote, por
suerte que te encontr. lhayaash ti lhapesh ti nivooyshi pa Dios papi lhech pa yijutlhavne pa yijney jan lhjunash ja
Lhas; j'lhech Lhas vatjutsac'oya japi acloj lhch'injavot a los que Dios escogi de antemano los destin a reproducir la
imagen de su Hijo, de modo que fuera l (su Hijo) el primognito de nuestros hermanos (Romanos 8: 29). yivooishei ti
yu'jam lhja lhaschaat ja tovoc, lhai'yaash ti sajech lhavosesh buscan lanzando su red en el ro, porque son
pescadores. lhan'e ja Jess pa vo'tajesha'ne ti na yovalhtajeshiin papin t'ajaya pero Jess segua buscando para ver
quien le haba tocado el vestido (San Marcos 5: 32). na atata javo'elh'aisha'ne, pa ujesh ti ts'ijova'yelhshi tu padre y yo
te hemos estado buscando, llenos de angustia. ta lhai'yaash ti lhavo'elhyisha'ne? por qu me buscan? ta t'ajuyshi pa
enach, a'lhasnyche lhvji' japi lhasnychey? pa ta t'e t'ajuyshi?, javo'jelh'ach'e jayu ca shtavooysha'ne! adnde
fue tu amado, t, (la ms) hermosa (que eres) entre las mujeres? adnde se encamin tu amado?, vamos contigo a buscarlo!
(Cantar de los cantares 6: 1). pa lhech nalhu pa tntajyi jayu taj ti tanca yicuulh, pa vo'tajyi jayu taj ti tanca
nasvan entonces, me llamarn, pero no les responder, y me buscarn, pero no me encontrarn (Proverbios 1: 28).nivaju
cun yiinsha ja yas, nivooi pa shinvo' que mi hijo salga pronto a buscar miel, que busque miel. vooisha'ne ts'ivee
yicheshei pa Cafarnaum lo buscaban en (yendo a) Cafarnaum. ca javooyitam lhn pa yincljquiyash, pa
cha'lhatajeesh pa yincljquiyash si yo me glorificara a m mismo ("si buscara la alabanza a m mismo"), mi gloria no
valdra nada (San Juan 8: 54). she pa lhavooisha'ne? - javootajeisha'ne japi checlavot qu ests buscando? - estoy
buscando a mis hermanos. vooi nci ana vooiyam'in yecli lhapesh yiei ja Conchita ste sola buscarme lea en
Conchita. javo'elheisha'ne jayu! vamos a buscarlo! ni pav'elh tashinshtas yiey pa am'e pa'na, pa vpecleylhach'e
ti yi'faclitey, pa vooysha'ne pa tney'in, pa yitacshin'in yuyey ts'ivee lhcaavju pava uticuy, nashch'e pa apatosch'e
suyjulh pava yafalhch'e ca nivo'matan dej las otras ovejas en el desierto y volviose apurado, la busc y la llam, vagando

654

tristemente en medio de los montes, pasando por las hondas quebradas con peligro de su vida. pa ni naychavalhey ca
nulhj, tsi'sha ti yaychavalhey lhpa tashinshtaj lhpan vooysha'ne ca nivan no pensaba en su cansancio, solo pensaba en
la oveja, y la busc hasta hallarla. javooi jayu pava sajech voy a pescar. she papuque lhavooisha'ne? a quin ests
buscando? ya aj ca avooy pa ashanjayasha papu ti ampa ca atlhjatelheyjop no lleves a juicio a nadie sin motivo
(Proverbios 3: 30). javoelheishi jayu yivaatsheelh pa tsitst'ajeshelh ca yinvaclee'elh eligiremos nuestro propio jefe. ti
yamey lhja t'afcato'esh pa yicheipacham ja lhcaavju yivooyshi ja lhajpyich lhj lhech cjecl lleg a una esquina y
cruz ("se fue al lado opuesto") por la calle, buscando la casa de aquella mujer. pa lhech vatayasha ni at'esh ca nv'atshi;
ti jjjeclay ti am'am, ya aj na ca avooy'atam no es una enfermedad que quers adquirir; si no la tens todava, no tens
que adquirirla. Ver : vo'; vatvo'lhei; yivo(i)yan.

vooi3 Nombre plural; posedo. 1s: yi'voiyei (yi-'voi-yei). 2s: a'voiyei (a-'voi-yei). 3s: lha'voiyei (lha-voi-yei). 3s: casvoiyei
(cas-voi-yei). 1pi: vatvoiyei (vat-voi-yei). Pl: vooi (vooi). SANGRE. pa chinilha java tjayetas pa chiyayjatshi ja
yitsaat; pa tlhch'e lhja tnjque acloj java vo'oy, pa yameychisham java lhashinjus java cuvyu, lhayaash ti apatoji;
pa trescientos kilmetros ja lhjuqu'eey pisaron las uvas fuera de la ciudad; se desbord la sangre de la cuba, llegando a la
altura del freno de los caballos en un radio de trescientos kilmetros (Apocalipsis 14: 20). pa lhclesataj pa Lhcaanvacle
yamqu'e jayu pava vo'oy shi' pa lhtjey, jan lhjunash ti chiycln pa tashinshtaj shi' pava tashinshtayche ti
vatcufayjat'esh pa Lhcaanvacle yisnateshjop jayu ti lhcufayjat'esh yiey ja Bosra, pa uj pa vatvancaclnjayash yiey ja
Edom la espada del Seor chorrear sangre y sebo, como ofrenda de carneros y cabras, el Seor har carnicera en Bosra,
gran matanza en Edom (Isaas 34: 6). Ver : lha'voiyei.

vooi lhn ti jaya'lha Conjuncin. 1 PERO SIQUIERA.


2 PERO POR LO MENOS.

vopovo Nombre masculino; posedo. 1s: yi'vopovo (yi'-vopovo). 2s: a'vopovo (a'-vopovo). 3s: lhvopovo (lhvopovo). 1pi: casvopovo (cas-vopovo). forma no poseda: vopovo (vopovo) ~ vatvopovo (vat-vopovo). Pl: vopovos
(vopovo-s) ~ vopovoc (vopovo-c). 1 SU PONCHO.
2 SU MANTA.
3 SU ALFOMBRA. Note: Las lenguas de las familias guaykur y enlhet-enenlhet tienen variantes de la misma palabra (enlhet:
apaava 'tela, tejido, ropa' [masculino]; toba-guaykur: l-apo' 'su-poncho' [masculino]) japi yaiya yisnatesh shita java
vopovoc mi abuela teje ("hace") tambin ponchos. yisejajop'in lhn pa vopovo, ycfa'eshei lhavo' j'tanei ni ntaastai
pava ycfeesh lhavo' cort en tiras el poncho, y las ataba a su cuello (de las ovejas), y de esta manera era fcil atrselas al
cuello. ve'lhajum ti ya'nit pa vopovo ti lhcachaich'esh solo l vesta un poncho como chirip. Ver : vopovo'vat; vopovo
lhavo'.

vopovo lhavo' Nombre masculino; no poseble. Sg: vopovo lhavo' (vopovo lha-vo'). Pl: vopovo lhavos (vopovo lha-vos). 1 MERCADERO.
2 MACATERO. Lit: poncho(mata su-profesional Ver : vopovo.

vopovo t'ajuiya Nombre masculino; no poseble (?chequear). TELAR. Lit: (es) para poncho/manta Sinn
: vatvancanjatshiy. Ver : vopovo; vatvancanjatshiy.

vopovo'vat Nombre masculino; no poseble. Sg: vopovo'vat (vopovo-'vat). Pl: vopovovtes (vopovo-vt-es). 1 ALMACN.
2 TIENDA. Ver : vopovo.

voqu'e' Nombre masculino; no poseble. Pl: voqu'e' (vo-qu'e'). SUFIJO. Note: terminologa gramatical acuada por el P.
Seelwische Lit: va detrs de caaj pava voqu'e' pava yivenchat papi yitsji chi' papi cjecli hay sufijos que distinguen
los sexos ("los varones y las hembras"). Ver : vo'; vooi.

vosa Ver : vonsa.


vosjos Nombre masculino; no poseble. GARZA BLANCA, GUIRATY. Casmerodius albus agretta.
vosoc Nombre femenino; no poseble. Pl: vosoclis (vosocl-is). MARIPOSA. yifinshi na lhav lha vosoc la mariposa liba la
flor. vananshi lhn pava vosoclis lhcles se haba convertido en una de esas mariposas pequeas. Ver : vosoclitaj.
vosoclitaj Nombre femenino; no poseble. Pl: vosoclitas (vosocl-ita-s). 1 MARIPOSA GRANDE.

655

2 MARIPOSA DE SEDA. Ver : vosoc.


votjj Nombre femenino/masculino; no poseble. Pl: votjjis (votjj-is). 1
1 GALLINA.
2 GALLO. jantyijateshch'e lha escoba java votjjis espanto las gallinas con la escoba. jaflhit lha votjj
lhshaic'u rompo un huevo de gallina. pa nam pa tyeej pa yit'esh: ya'votjjesh jayu secl'esh ca jatujji na trigo vino
el chamn, diciendo: voy a ser una gallina para comer el trigo. pa vottj vanunatlhavach, pa fusunaj shi' pa lhcaanvacle
yinyinjatlhavc'oya papi lhcavos el gallo que camina erguido, tambin el chivo, y el rey al frente de su ejrcito. na
votjj yityjulh nalhu el gallo canta cuando sale el da. napu'esh ti t'eishei pa votjj canta por segunda vez el
gallo. lha votjj yan'e pava lhshayc'uc la gallina pone sus huevos. tshaic'uich'e lha votjj na t'lhs la gallina pone
sus huevos en la olla. jasooj jayu lhca votjj voy a desplumar la gallina. lhja votjj uj ti tsitsefesh'in la gallina me
pic fuerte. pa nam pa tyeej pa yit'esh: ya'votjjesh jayu secl'esh ca jatujji na trigo vino el chamn y dijo: voy a ser
una gallina para comer trigo. Ver : lhajpyich pava lhcli votjj.
votjjitaj Nombre femenino; no poseble. Pl: vottjitas (votjj-ita-s). 1 PAVO REAL.
2 YPEKA'A. Aramides ypecaha. Ver : votjj.

votjji'vat Nombre masculino; no poseble. Pl: votjjivtes (votj-ji-vt-es). GALLINERO. Ver : vottj.
votso Nombre masculino; no poseble. Pl: votsoc (votso-c). LECHIGUANA (enjambre de ~). Brachygastra lecheguana. na
amashi, na amashi meelh ti javmjelh ja votso no terminaba, sobraba an cuando terminamos de comer (miel de)
lechiguana. t'aschai'in lhai'yaash ti yicacotajesh, yamei lhja faaiyuc pa yit'esh: ta'vaiya lhalhech faaiyuc; yamei pa
yui'acfi lhja faaiyuc pa yamei ca votso rindose se fue, porque lo dudaba, lleg a un algarrobo y dijo: al otro lado de este
algarrobo; se acerc, y agachndose entr debajo del algarrobo, se acerco a la lechiguana. ei lhn ca niteesh papi nivacle:
ampa ca lhaya'sha, voqu'e' pa votso cquee a lo mejor los nivacle van a decir: pobrecito, andaba buscando
lechiguanas.Ver : votso lhavo'; votsomech.
votsoiyaj Nombre masculino; no poseble. Pl: votsoijas (votsoija-s). HOMBRE QUE PIERDE EN EL JUEGO.

votso lhavo' Nombre masculino; no poseble. LECHIGUANA (especimen de ~). Lit: ente del enjambre de lechiguanas Ver
: votso.

votsomech Nombre masculino; no poseble. Pl: votsomjes (votso-mje-s). 1 HOMBRE EXPERTO EN BUSCAR
LECHIGUANA.
2 HOMBRE QUE TIENE PODER DE CHAMN SOBRE LA LECHIGUANA. Ver : votso.

votso t'njanche Nombre femenino; no poseble. PLANTA DEL AGUA (var.) Lit: lechiguana su-silbato
vots'omi Nombre masculino; no poseble. Pl: vots'omic (vots'omi-c). AVISPA CARNICERA. Note: avispa que no produce
miel

vo' Verbo, Grupo 4. 1s: javo' (ja-vo'). 2s: lhavo' (lha-vo'). 3s: vo'(vo'). 3p: vo'ja'ne (vo'-ja'ne). 1pi: shtavo' (shtavo'). 1 PESCA.
2 ATRAPA. ca a'vantaj papu ca nctajshiin ca nvo'tajei pa sajech, moqu'e' shita si ves que alguien sale para pescar, andate
tambin con l. javo'elhch'e japi yinvot'elh ca jajo'elh'e ja tovoc vamos con nuestros parientes para pernoctar en costa
del ro. lhech casjunasha, shtavo' pa jnshajaclai as vamos a hacer, pescaremos de noche. javooi jayu pava lhjishai
nich'a yimch'esha'ne, ca javo'shi ca jnshajaclai voi a buscar riachos que estn por secarse, ah voy a pescar de
noche. javo'tajelh ca jonshajaclai taj ti ni nascjishelh pa'na taj ti lhteesh avaatsha ca ju'jam lha yischaat hemos
pescado toda la noche y no hemos sacado nada; pero ya que lo decs, echaremos la red. papi lhantclishjes pa Cufalh pa
vo'ja'ne, vo'ji' pa lhjyish, pa sajech yiyaach pa yicjiyesh'in los nietos de Cufalh estaban pescando, pescaban en el
lecho del ro y atrapaban muchos peces. pa lhechesh pa yicheney papi yinlhjnchat(t)aj ca ninvo'yeeshch'e pava ca
lhfanishlhavach pa vo'tajeyjop pa ya'clish ca lhech nitlh'e ca natjuyja pa lhcaanvacle ca jaspa nicha'jey as que ellos
comenzaron a acecharlo y le enviaron unos espas que fingn ser gente de bien, para atraparlo en sus palabras y poderlo
entregar a la autoridad y jurisdiccin del gobernador (Lucas 20: 20). Ver : vooi; vo'qu'e.

vo'mat Verbo, Grupo 1. 1s: ya'vo'mat (ya'-vo'mat). 2s: a'vo'mat (a'-vo'mat). 3s: vo'mat (vo'mat). 1pi: casvo'mat (casvo'mat). 1 EST HERIDO.

656

2 EST LASTIMADO. lhacm'a ti vo'matshamsha'ne java lhpcyy shi' ti yuych'esha'ne java p'ajavsha'ne todas sus
manos llevan incisiones y todos sus vestidos son de tela gruesa. tsichavatesh ca a'vomata ojal no te pase nada ("me
preocupo que tengas una herida"). Ver : lhavo'mat; lhavo'matache; yivo'matan.

vo'qu'e Verbo, Grupo 4. 1s: javo'qu'e (ja-vo'-qu'e). 2s: lhavo'qu'e (lha-vo'-qu'e). 3s: vo'qu'e (vo'-qu'e). 1pi: shtavo'qu'e
(shta-vo'-qu'e). 1 SIGUE A.
2 VA DETRS DE.
3 ACOMPAA A. javo'ach'etsham yo te acompao. javo'achesha'ne pa ti lhatjuyshi, pa c'atifchiyinesh'e lhacm'a capi
naac'utsfasa ti lhatjuyjulh'in, ti jajut'am pa ane'yajesh jan lhjunash ti caajem papi nivacle chiyashjatesh na
cotsjaat yo he estado contigo en todas tus empresas, he aniquilado a todos tus enemigos que te enfrentaban, te har famoso,
como a los ms famosos de la tierra (1 Crnicas 17: 8). ja onaj voqu'e' ja lhatjooc ti yiche'lhei ja Uj'e'; nitiyiei na
yitsaat, yijchiei shita japi yifteivot'elh, taj ti ni nanchaiyu'e mi hermano menor viaj con su to a Filadelfia; qued
impresionado por la ciudad y visit a nuestros parientes. pa v'lheichisham ti'ma, yijo'c'oya pan c'utsa'jesh vooi pa
lhch'inish voqu'e treparon ya, primero el mayor, y detrs de l el menor. avaatsheelh lhavo'tajelheysha'ne pava acloj taj
ti napu' pava ti lhavanelh ustedes iban buscando la abundancia, pero poco fue lo que tuvieron (Ageo 1:9). pa ny tatsha
java lhaschatiy pa voqu'e'vatich'e inmediatamente, (los pescadores) dejaron sus redes y le siguieron (San Marcos 1:
18). pa yichelhey ja Jess; taj ti acloj japi voqu'eetsham japi lhech yict'atvatam Jess se fue con l; pero le segua un
gran gento que lo apretaba por todos lados (San Marcos 5: 24). meelh ti tpeycheyesh ja Jess pa yitsavalhshamjop japi
voqu'evatich'e, pa tlhey t'yiish ja Jess ti t'ajaya lhja t'uyjatshiy al escuchar hablar de Jess, (la mujer) se mezcl en el
gento (se fue derecho en medio de los que seguan"), y acercndose detrs de l, le toc el vestido (San Marcos 5:
27). chivoqu'e lhpa lhech t'ajuyei pa vatvafi va hacia la muerte ("van detrs de ella para la muerte").meeelhsham na
yitsaat, meelh ca amtajelhsham pa lhcuteshelh jayu pa ve'lha nivacle vat'acjuesh lhpa lhjque, j lhech
avoelhch'e vayan a (dentro de) la ciudad, y cuando ustedes lleguen all les saldr al encuentro un hombre llevando un
cntaro de agua, sguenlo! (San Marcos 14: 13). yivaatshaelh ya'caajelh, javo'elhch'e japi bolivianos, jatifelhch'een
jayu jamelhei ja lhavtsaat; yaaj ca ai'e nque aqu estamos nosotros con ustedes, estamos persiguiendo a los bolivianos,
vamos a terminarlos hasta que lleguemos a su tierra; ustedes, no salgan de aqu. na yas tanca nivoelh'ach'e jayu mi hijo
no se ir con ustedes. voqu'e ts'ivee japi lhech ja Jess; pa yovalhey t'yiish ja Jess pa yivanjulh japuque
yijoqu'esha'ne pa yit'esh ja Jess ti niy's... ellos siguieron a Jess; y Jess mir atrs y al ver que lo seguan, pregunt...
(San Juan 1: 37-38). avaatsheelh lhavmjelh ja cas'Fitsc'yich pa lhavo'elhch'e shita ja Baal ustedes han abandonado
a nuestro Dios y han ido detrs de Baal. yaaj ca avo'elhch'e, lhanjovatsjanelh jayu atesha; atontelhch'e jayu j' no les
sigan, los van a asustar de balde; mantnganse a buena distancia. javo'elh'ach'e jayu vitsha nosotros tambin iremos con
vos. vatfich'esh ti voqu'esha'ne ja Jess l segua a Jess disimulndose. ja t'aj'jesh java nalhus ti javo'qu'esha'ne
ts'ivee pa tanca ve'lheesh ca yaalhsha japi chinvacleyanesh(sh)a'ne japin yisclanch'e japi yichifas ca nasnateshyam pa
vatishjanjavat chiynesh pava yecly shintincutacuy en todo el tiempo en que viaj con ellos, encargu acaso a algn juez
(de Israel), a los que mand gobernar a mi pueblo, que me construyese una casa de cedro? (1 Crnicas 17: 6). yivaatsha ti
c'ayjatjop java tashinshtas ti lhavoqu'esha'ne java acloy, pa jaspa lhanvacle'ash napi yichifas Israel lhavos yo te saqu
de andar tras tus ovejas para ser jefe de mi pueblo de Israel (1 Crnicas 17: 7).yi'apee java cuvyu pa voqu'evatich'e ja
lhcavo montaron sus caballos y siguieron a su amigo. Ver : vo'; vooi.

vo't'i Nombre femenino; no poseble. Pl: vo't'is (vo't'i-s). 1 TORTUGA. Hydromedusa tectifera.
2 TORTUGA DEL CHACO. Platemys pallidipectoris. Ver : vo't'itaj.

vo't'itaj Nombre femenino; no poseble. Pl: vo't'itas (vo't'i-ta-s). TORTUGA, JAVOTI, KARUMBE. Testudo
denticulata. caaj lhn lhapesh lhpa ve'lha vo't'itaj lhac'utsja; lhpa'lhech vot'itaj ujesh lhn jumje ti
lhavasinnja haba una vez una tortuga vieja; aquella tortuga era muy charlatana. Ver : vo't'i.

vcjcli Nombre masculino; posedo. 1s: yivcjcli (yi-vcjcli). 2s: avcjcli (a-vcjcli). 3s: lhvcjcli (lhvcjcli). 1pi: casvcjcli (cas-vcjcli). Pl: vatvcjclis (vat-vcjcli-s). forma no poseda: vcjcli

657

(vtjcli). ALGODN. na juncuclaay nava vcjclis yquenjatch'e el sol hace madurar a los algodonales. Ver
: vcjclichat; vcjcjinilh; vcclishiy; vcjclitayuc.
vcjclichat Nombre masculino; poseblo solo en tercera persona (?). 3s: lhvcjclichat (lh-vcjclichat). ALGODONAL. nalhulhajop ti yiclsshi pa lhvcjclichat da por da estaba carpiendo el algodonal. clim'e na
vcjclichat el algodonal es blanco. Ver : vcjcli; vcjcjinilh; vcclishiy; vcjclitayuc.

vcjclinilh Verbo, Grupo 1 (solo en tercera persona). Pl: vcjclinlhiy (vcjcli-nlhi-y). HECHO DE ALGODN. Ver
: vcjcli; vcjchat; vcclishiy; vcjclitayuc.

vcjclishiy Nombre femenino; no poseble. Pl: vcjclishiyis (vcjcli-shiy-is). FBRICA DE ALGODN. Ver : vcjcli.
vcjclitayuc Nonbre femenino; no poseble. Pl: vcjclitacui (vcjcli-ta-cu-i). ALGODN SILVESTRE (planta de
~). Gossipium sp.. Ver : vcjcli.

vc [vk] Nombre femenino/masculino; no poseible. Pl: vcc (vc-c). 1 VACA. Note: en forma femenina
2 TORO.
3 BUEY. Note: en las dos ltimas acepciones, es masculino Note: prstamo del castellano jafaassha'ne jayu na vc
lhshatech voy a cortar la cabeza de la vaca. lhet lhn yiesh'e pava lhcli vcc ah viva con sus vacas. qui'!, sui
jayu na vc cuidado!, se va a poner bravo el toro. v'lhesh lhpa c'afoc pa vc t'asjaan subi (a un rbol) el cuervo
con carne de vaca. lhacm'a jayu ca ni ntatvo'tajach'e papi lhech pa Sal ca jaspa nivatcln'apee, pa t'iyasesh jayu ca
chi nseejsha'ne pava lhcly vcc a todo aqul que no venga detrs de Sal para combatir le sern cortados sus bueyes en
pedazos. na onaj yiy'ji pa vc lhts'oos mo hermanito toma leche de vaca. nich'a jacasha'ya java ve'lha njesh
vancfavach vcc acabo de comprar cinco juntas de bueyes ("cinco bueyes atados unos a otros"). c'cfavach nava
vcc ato las vacas juntas ("una a otra"). yiei ja tovoc tlhshaam pava napu'yama vcc siete vacas salieron del
baado.pava lhtacoc pava lhech caaj lhamnlhajayash pa nque lhjunashch'e: pa yie' t'ajuiyish lhtaconiyashjulh pa
nivacle, vooy pa yiey lhfayish lhtaconiyashjulh pa jump'uvalhetaj, vooy pa yiey lhch'amiyish lhtaconiyashjulh pa vc;
vooy pa yiey t'yiish lhtaconiyashjulh pa sheyanc el rostro de aquellos (cuatro) seres tena esta figura: rostro de hombre y
rostro de len por su lado derecho, rostro de toro por el lado izquierdo, y rostro de guila (los cuatro) (Ezequiel 1:
10).tam'ey ti jatuj t'e pa t'asjaan pava vcc jayanjas, ja't'ajesha ti c'ay'ji pava lhavoyey pava fusinjas? acaso voy
a comer carne de toros o a beber sangre de chivos? (Salmo 50: 13). yovalh'apee java vcc vigilan las vacas. Ver
: vctaj;vc lhas; vc lhse; vc lhavo'.

vcc' Nombre masculino; no poseble. CHUA, PATINEGRA, KAVASU. Chunga burmeisteri (Hartlaub).
vc lhas Nombre masculino; no poseble. NOVILLO. Lit: vaca su-hijo Ver : vc; vc lhse.
vc lhavoque [vk...] Nombre femenino; no poseble. Pl: vc lhavoquei (vc lha-vo-que-i). VINCHUCA
(hemptero). Triatoma spp.. Lit: vaca su-ente Ver : lhavoque.

vc lhavo' Nombre masculino; no poseble. Pl: vc lhavos (vc lha-vo-s). VAQUERO. ja nivacle vc lhavo' este
nivacle es vaquero. Ver : vc.

vc lhc'o'vat Nombre masculino (solo en tercera persona). 3s: vc lhc'o'vat (vc lh-c'o'-vat). Lit: vaca su-lugar Ver
: lhc'o'vat; vc.

vc lhse Nombre femenino no poseble. NOVILLA. Lit: vaca su-hija anchaajyi lhpa vc lhse traeme una novilla. Ver
: vc; vc lhas.

vc lhts'otsivat [vk...] Nombre masculino (solo posedo en tercera persona). 3s: vc lhts'otsivat (vc lh-ts'otsivat). 1 SU TAMBO.
2 SU LECHERA. Lit: lugar de la leche ve'lha pa nalhu ti yicha'jey papi tavclas lhech 1o. grado pa nclitem pa vc
lht'otsivat un da llevaron a los nios del 1o grado para mostrarles una lechera. Ver : vatc'cfajavte; lhts'oos.

vcnaj Nombre masculino; no poseble. Pl: vcnjas (vcnja-s). 1 HOMBRE COLRICO.


2 HOMBRE ENOJADIZO. Ver : lhavc; nivctsu; lhavcvo; yivcyan.

vctaj Nombre masculino; no poseible. Pl: vctas (vc-ta-s). CEB. Ver : vc.
vc t'jeche [vk...] Nombre femenino; no poseble. 1 CUERO DE VACA.

658

2 GUARDAMONTE. Note: proteccin del caballo y del jinete en el monte japofinesh lhja vc t'jeche ja yic'njat haca
sonar el guardamonte con el rebenque.

vi Verbo, Grupo 1. 1s: ya'vi (ya'-vi). 2s: a'vi (a'-vi). 3s: vi (vi). 1pi: casvi (cas-vi). 1 EST ADORMECIDO.
2 REINA UN SILENCIO PROFUNDO. Note: con el sufijo -'in vi lhn pa lhavtsaat, vactsn'in papi lhavtsaat taj estaba
adormecida la toldera, se haban dispersado los habitantes ("los de su toldera"). Ver : vivi'in.

vivi'in Verbo, Grupo 1 (solo en tercera persona). REINA UN SILENCIO PROFUNDO. Ver : vi. Variante : vi'in.
vj Nombre femenino; no poseble. Pl: vjis (vj-is). YPEKU SAIJU, YPEKU N (ave). Celeus flaves. Note: considerado
como pjaro de mal agero caaj japi vatsavat'esh ja lhaai yipcjjam'in, yit'esh: aishi, vj, na yaai! haba quienes
parados golpeaban su bolsn diciendo: ypeku saiju, sal de mi bolsn!

vjj! Interjeccin. TRIS-TRAS!, CRAC! Note: voz que imita el crujido de las hojas del maz
vjj Nombre femenino; no poseble. PITO MUVERO (planta). Note: aunque venenosa, la raz de esta planta se puede comer
cuando se prepara como la mandioca amarga Cassia bicapsularis.

vlhjanaj Nombre masculino; no poseble. Pl: vlhjanjas (vlh-janja-s). HOMBRE QUE SABE TREPAR. Ver : vlh.
vmc' Verbo, Grupo 4. 1s: javmc (ja-vmc). 2s: lhavmc (lha-vmc). 3s: vmc' (vmc'). 1pi: shtavmc
(shta-vmc). 1 SE LAVA.
2 SE LAVA LAS MANOS. javmcji ca yint me lav en el el agua. javmcj ca favn me lav con jabn. japi lhech
yivanesh japi napu' Jess t'eyjatsjanjas ti ni nvmcc'oya ti tsaccunch'e pa yiyytanesh ts'ivee; lhayaash ti
tayjijanesh japi fariseos shi' lhacm'a japi judos ca nivmcc'oya ca natsaccuntajch'een, lhech t'nashem papi
vatjutsa' judos ellos vieron que algunos de los discpulos de Jess no se lavaban (las manos) antes de comer, y los
criticaron; porque los fariseos y los judos, en general, ordenan lavarse (las manos) antes de comer, as les haban dicho los
primeros judos (San Marcos 7: 2-3). j lhech nivacle lhey lhn Jess yit'lhanatshi ca cotsjaat pa yip'aclanesh'apeeyam
nava yitsjey pa yit'esh ti niyjiyi: meey lhja vishini Silo ca avmcji; pa jquey pa javmcji, pa yalhatajesh ti
javan'in shta ese hombre que dicen que se llama Jess hizo barro con tierra, lo puso sobre mis ojos y me dijo que fuera a
lavarme a la fuente de Silo; fui, me lav y recobr la vista (San Juan 9: 11). lha na'ne vmc' la nena se lava las
manos. papu ti apis ti vanay nisuyeeshi ca vmc t'yish'e, ve'lheey jayalha pava lhafoc ca nicleesha'ne el que ya se
ha baado no necesita lavarse ms que los pies (San Juan 13: 10). ta lhayaash ti ninanc'ashamem napi eyjatsjanjas nava
niyjeeshjooy capi vatcasinc?, lhayaash ti ninvmcjop ti tsaccun por qu tus discpulos no obedecen a las leyes que
nos mandaron los sacerdotes?, pues no se lavan las manos antes de comer (San Mateo 15: 2). navque matas yisasiyan pa
nivacle; taj ti ca nitujtaj papu pa'na ti jjjeclay ninvmcc'oya pa tanca nisasiyan cavque aquellas cosas contaminan
al hombre; pero si alguien come algo si antes haberse lavado las manos, ello no lo contaminar (San Mateo 15: 20).
3 EST ATAREADO. javmcji japi yicles estuve ocupado con mis hijos. Ver
: yivmcjat; lhavmcjat; lhavmcjatshiy.

vnaj1 Nombre masculino; no poseble. PIRAA (pez). Pygocentrus (= Serrasalmus) nattereri, Serrasalmus
marginatus. ya'jcjcshi ti tsijuuj ca vnj me duele porque mordi una piraa. jamelh'acfi lhavj pa jalhnelh ca
itj, jech, tcajcuich'e, jaicajcui atesha, ni c'u'sayam'in ti uj ja tsijuj'e ja vnaj llegamos al borde (de la laguna),
prendimos fuego, s, ellos comieron, prob un poco, no tena nimo por lo grande que me haba mordido aquella piraa. Ver
: vnjatache.

vnaj2 Nombre masculino; no poseble. Pl: vnjas (vnja-s). SUINDA (lechuza). Tyto alba tuindara.
vnjatache Nombre femenino; no poseble. Pl: vnjatachei (vnja-ta-che-i). 1 PIRAA (var.) Serrasalmus natteri.
2 MOJARRA (pez). Myloplus sp.. Ver : vnaj.
vnjlhj Nombre masculino; no poseble. Pl: vnjlhs (vnjlh-s). 1 ANDU.
2 AVESTRUZ. pa vnjlhj yicvenelh lhpa fech'ataj el avestruz y la garrapata hicieron una carrera. lhtuj jayu nava
vnjlhj lhshaic'uc? vas a comer huevos de and? ti caajem lhavaatsha pava vatqu'isjayanjas, yich'e lhn lhpa
vnjalhj t'jeche es que los libros eran suyos, y los guardaba en (bolsos de) cuero de avestruz. ya'vnjlhj jayu, tanca
yi'shi' na yita', javji jayu na joot ser el avestruz, no viviv en el monte, vivir en el arenal.

vnjlhj lhca'cl' Nombre masculino; no poseble. 1 TRES MARAS.

659

2 CONSTELACIN DE ORIN. Lit: avestruz su-pierna

vnjlhj lhc Nombre masculino; no poseble. ANDU APYS (planta). Britoa sellowiana. Note: tanto el nombre guarani
como el nivacle hacen referencia al avestruz pero el nombre guarani de esta planta mirtcea significa 'odo del
andu'Lit: avestruz su-comida

vnjlhj saclecliva Nombre masculino; no poseble. AVESTRUZ PETISO CORDILLERANO. Pterocnemia pennata
garleppi. Ver : saclec.

vlh Verbo, Grupo 4. 1s: javlh (ja-vlh). 2s: lhavlh (lha-vlh). 3s: vlh (vlh). 1pi: shtavlh (shtavlh). 1 SUBRE.
2 TREPA. pa svuclaj pa mnlhajp lhpa aacjiyuc yi'ey lhpan vlhch'e pa nivacle el oso hormiguero estaba junto al rbol
donde haba trepado el hombre. pa Cufalh vlhch'e' lhpa vaitseyuc, yichaajsha'ne pa lht'oicha ti
vatneshchisham Cufalh subi a un algarrobo negro, agarr una rama y se alz con ella. nachfach'ee vitsha pqueei pa
vlh'apee pa lhtaco pa lhjyish sali (del ro) y subi a la barranca del ro. v'lhesh lhpa c'afoc pa vc t'asjaan subi
(a un rbol) un cuervo con carne de buey. javlh'e, jovalh'apee ja yac, tsitfaclei lhja faaiyuc trep a un rbol, mir el
campo desde arriba (sentado sobre una rama), vi un algarrobo que me era conocido. papi Snjalhai, meelh ti yijijan pa
Ts'amtaj, pa tiyjeichisham na vs, pa vlhch'e' pava lhc'jei, pa ymei na vs los Snjalhai, cuando los persegua
el Ts'amtaj, tiraban flechas al cielo, suban trepando por ellas, y llegaban al cielo. javlhelhch'e java aacjicuitrepamos por
los rboles. papi yichatjulh nivacle lhechesh pa vlhesh'apee ts'ivee pa jpyich tejanilh, pa'lhech clamam'apee,
yichajeshvatich'e ts'ivee pa ancooc, yajulhjat'apee pa yi'e' pa yan'e' t'ajuiyish ts'ivee pa yi'e' pa Jesusentonces los
cuatro hombres subieron al tejado, que era plano, llevando consigo al paraltico, ponindolo precisamente delante de de donde
Jess estaba. jaichavalheijop ti javlhch'e lha ftsuuc ti janclan'eyitam java lhai pienso trepar a la palmera para recoger
sus frutas. pa amjey ca av'lhesh'apee nava afoc napi naac'utsfasa hasta que pongas el pie sobre tus enemigos. Ver
: yivlhjat; vlhjanaj; lhavlhja'vat; yivi; tavlhjanshi.

vm Verbo, Grupo 4. 1s: javm (ja-vm). 2s: lhavm (lha-vm). 3s: vm (vm). 1pi: shtavm (shtavm). 1 DESAPARECE. pa meelh ti yfiistaj pa vmji' lhn shta pa Ajtit'a cuando estaba por alcanzarlo, se le
desapareci otra vez Ajtit'a. pa lhechesh ti vmjisha'ne papi angeles pa tsi'sha shita ti manlhee ts'ivee papi tashinshtas
lhavos entonces desaparecieron los ngeles y se quedaron solos los pastores. pa encheyashelhyi ti caajelh'am
lhjunashjulh pa shnacjay ti nich'a nalhu, jan lhjunash ja yiyaas ti ncjuulh nalhu, ti claaf nalhu ti vmji' el amor de
ustedes para m es como neblina maanera, roco que brilla de da y se evapora al alba (Oseas 6: 4). pa lhcajunashesh
cque tavi'jatay pa tlhshaam ti ya'shesh ti tayashai ninv'meshjop el efecto de este problema es uno de enfermedad
duradera.
2 SE ECHA A PERDER. vooi pa novoc ti chi njs, ca clajjtaja j, pitojesh ti chi yisclan, ni nvm la mandioca silvestre se
raspa, y cuando est seca, se conserva mucho tiempo, no se pierde. avaatsheelh atsifonieshelh lhatjuye'lha napi yiey na
cotsjaat; ca nivmtajshi pa t'ac' pa tsifoni, pa sasjop ca chinucatiyanshi shta; pa ojey, tanca chinatcum'e, chiyvm
jayu jaspa nit'sch'een papi nivacle ustedes son la sal de la tierra; si la sal se vuelve inspida, no se le puede devolver su
sabor ("ya no se puede salar"); no sirve para nada ("es intil, no se la puede usar"), se desgasta solo para que (sirva para que)
la pisen los hombres (San Mateo 5: 13). jajutelh'ac'oya jayu ja unajelh, pa c'tjatesh'e jayu atacoclelh pa lhsamuc
pava yaquisites ti lhanchaajtajelh ti lhatcufaayshelh; pa chinujelha pa lhech samuc pa chinav'melh jayu les
confiscar su fuerza, y les arrojar a la cara los excrementos de los animales que traen como ofrendas; y se arrojar esta bosta
para que ustedes desaparezcan (Malaquas 2: 3).
3 EST PASADO. vm cava faai las (frutas de) algarrobas estn pasadas.
4 HA DEJADO DE.
5 YA NO... nqueesh c'jlheeshe'mei ti'ma, vmji' ti chi yapun'in ahora (la vida) le sale fcil, ya no lo desprecia
nadie. jaspa jcl'esh ca nantiyijooi japi samto ti v'mesh ca shinapun entonces los blancos no van a mirarnos con
asombro y dejarn de despreciarnos. ninv'mesh ti tnesh'apee ts'ivee ellos siguen gritando fuerte. v'meshjop ti
yifitsjan ha dejado de amamantar a su beb. papi lhtachifasesh pa lhech'e yit'esha ti cletch'e ti v'mesh ti lhech yich'ein
lhpa tafaai yitst'ajesh papi militar, ve'lheesh'in lhpa semana ti lhech yam'een los habitantes del lugar dicen que desde
ya mucho tiempo no suelen viajar con el avin del ejrcito ("que pertenece a los militares"), solamente llega una vez por

660

semana. v'mesh pa Cufalh ca lhech lhfanisheeshem papi ni taclasa lhn, yalhalha ti taijop Cufalh ces de hacer eso
con los ancianos, y dicen que de repente desapareci.
6 DESISTE. yit'ijj'in lhn jum pa yiyecle, nich'a lhaa lhn v'mesh ti yivmjat'e le propin una buena paliza al tapir, recin
desisti cuando lo tuvo derrotado en el suelo. papin vmeshjop pa is nyish pa yuyey pava lhnyshay tulhch'esha'ne, ti
yiclafinatshi ti yisnatshem pava yicctiyanesh shi' ti yic'usinatemshi pava niysisa lhfanishlhavach, pa nashch'e pava
nyshay patacch'esha'ne pa yuyjop pa yitst'aj nyish los que abandonan el sendero recto para seguir caminos
tenebrosos, los que gozan haciendo el mal y se alegran de la perversin, siguen senderos torcidos y sendas extraviadas
(Proverbios 2: 13-15). pa yivanesh papi lhcafquilhay ti ninteetajesh t'oyisheey ca niclnsha'ne pava isis yacquisites,
pa yiyjiesha ca niv'meshjop vio que sus soldados no queran matar animales tan buenos, y orden que suspendieran la
matanza.
7 SE PUDRE. vm ca faai se pudren las vainas de algarroba.
8 SE DERRITE. pan t'aplhuqu'e' ti vmji' pa yecleshi pa yiapee pava toschisham uticui, pa uj jum ti'ma cuando se derrite
el hielo de las cordilleras ("el hielo que est en los altos cerros"), y entonces crece mucho.
9 SE DESESPERA. Note: con sufijo personal + -vach javmyivach yo me desespero.
10 SIEMPRE SUCEDE QUE. Note: en forma negativa: ni nv'mesh taj ti papi yichatjulh chiyashjat ti lhashi lhavosesh lhech
papi levitas, pa ninv'meshjop ti yiclvalh ti vanujumatsenesh pava lhtvjas shi' pava vatcaquicletyesh pa lhajpyich
pa Dios los cuatro porteros principales estaban siempre en funcin, eran levitas y estaban encargados de las salas y utensilios
del templo (1 Crnicas 9: 26). Ver : yivm; yivmjat; tatvm; vatvm; vatvmjat; nicavmjatsu ~ nicavmjayu.
vs Nombre masculino; no poseble. 1 CIELO.
2 FIRMAMENTO. pa tcla'esh, lhechesh ti vatp'ojaam na vs, pa t'lhesham shita ti taj'apee na cotsjaat pa yivmjatesh
pa clajj'in al poco rato, se encapot el cielo, y empez a llover sobre la tierra, acabando con la sequa. ca chi nuesh'a
pava lhteesh nan lhjunash na cotsjaat chi' shita na vs hgase tu voluntad en la tierra como en el cielo. pa nque pava
tijes ti yiapee pava cuvyuchac, chi' pava ts'amtas; yiesh na vs lhacom'a vieron all a chamanes cabalgando sobre
caballos espirituales, y ts'amtas; estaban todos en ("estaban con") el cielo. papi Snjalhai, meelh ti yijijan pa Ts'amtaj,
pa tiyjeichisham na vs, pa vlhch'e' pava lhc'jei, pa ymei na vs los Snjalhai, cuando los persegua el
Ts'amtaj, tiraban flechas al cielo, suban trepando por ellas, y llegaban al cielo. aclojesh ti yasinquiem papi nivacle pa
lhjunash pa lhanvacleyash pa vs, ti lhavsuy pa lhnnash shi' ti nclhach'e, na pa lhjunash ca lhacm'aa ca
nityc'oya muchas veces les haba hablado a los hombres de cmo era el reino del cielo, su mensaje (que haban recibido)
era sencillo, y le pareca (como si) todos hubieran entendido. janachelhei jan lhjunash ti nc lhja catiis yi'eichisham na
vs, janachelhei shita ca jcljelh pa'lhech vimos cmo apareca en el cielo una estrella, hemos venido para
alabarlo. ujaesh ca avatc'usinatshelh'in lhayaash ti caajelh'am jayu pa uj atst'elh yiey ja vs algrense y estn
contentos pues la paga que les espera en el cielo es abundante (San Mateo 4: 12). avatvoijateshelhch'e jan lhjunash ja
Atataelh yi'shi' pa vs yivo'yeshch'e jum sean perfectos como es perfecto el Padre de ustedes que est en el cielo (San
Mateo 5: 48). yiyitsjayanesh lhacm'a java matas tlh'ejop pa t'unaj pava lhclishay; ti yivaclhiteshjoom ti
yivmja(t)ch'e pava cassach'e, pa chiyislan'esha'ne pa lhc'ovat pa Dios yiey lhfayish yi'shi' pa vs mantiene el
universo con la fuerza de sus palabras; aniquil para nosotros ("termin para nosotros de destruir") los pecados, y estableci
su asiento en el cielo, a la derecha de Dios (Hebreos 1: 3). pa lhechesh jayu ca nanchen pa itj t'lheichisham na
vsentonces enve fuego desde el cielo. Ver : vse'.

vt'ya Verbo, Grupo 4. 1s: javt'ya (ja-v[t]-t'y-a). 2s: lhavt'ya (lha-v[t]-t'y-a). 3s: vt'ya (v[t]-t'ya). 1pi: shtavt'ya (shta-v[t]-t'y-a). 1 SE CONOCE A S MISMO.
2 ES CONOCIDO.
3 SE CONOCE.
3 ES SECRETO. ch'apa'ei'in ca nvt'ya, ca nt'ya papu ca vel'lhaa mucho tiempo eran unos desconocidos, ni uno solo los
conoca. Ver : yiti.

vpiy Verbo, Grupo 5. 1s: javpiy (ja-vpiy). 2s: lhavpiy (lha-vpiy). 3s: vpiy (vpiy). 1pi: shavpiy (shtavpiy). 1 PONE LA CARGA EN EL SUELO.
2 DEPONE LA CARGA.

661

3 LO DESCARGA DEL HOMBRO. javpi'yesh ca yaje' pongo en el suelo mi (bulton con mi) presa.

vse' Nombre femenino; no poseble. Pl: vsei (vse-i). NUBE. nava vsei amji pa yint nubes sin agua. ts'am ti vsei
yacuutch'e despacio las nubes se volvieron negras. naashshicham nava vsei las nubes pasan muy bajas. Ver : vs.

vtjcat Nombre masculino; no poseble. ARBOLEDA DE TIMB. Ver : vtj; vtjyuc.


vtjyuc Nombre femenino; no poseble. Pl: vtjcui (vtj-cu-i). PLANTA DE TIMB. Ver : vtj; vtjcat.
vtj Nombre femenino; no poseble. Pl: vtjcui (vtj-cu-i). 1 TIMB (planta). Enterolobium contortisiliquum.
2 TIMBO'Y (planta). Pithecolobium multifolrum. Ver : vtjyuc; vtjcat.
vt! Onomatopeya. QUIQUIRIQUI!

vtvt Nombre femenino; no poseble. Pl: vtvtis (vtvt-is). YPEKU U (ave). Colaptes campestroides.
vun Nombre masculino; no poseble. Pl: vun (vun). CAITO DE HUESO USADO COMO BOQUILLA DE LA PIPA DE
MADERA TRADICIONAL.

vus Nombre femenino; no poseble. Pl: vusic (vusi-c). 1 INAMBU DEL MONTE (ave). Crypturellus tataupa.
2 MARTINETA COPETONA GRANDE. Eudromia formosa formosa.
3 MARTINETA COPETONA. Eudromia elegans.
4 CODORNIZ. Ver : vusitaj.

vusitaj Nombre femenino; no poseble. Pl: vusitas (vus-ita-s). 1 MARTINETA. Eudromia elegans.
2 GALLINA DE GUINEA. Numida meleagris.
3 JAKU APETI. Pipile jacutinga. Ver : vus.

vut Nombre femenino; no poseble. 1 JUKERI. Acacia sp..


2 JUKERI BAADO. Acacia sp.. Pl: vutis (vut-is).

662

Y-y
ya1 Verbo, Grupo 1 (solo en tercera persona). HAY MUCHO LQUIDO. cava lha'voiyei ya lhn su sangre formaba un charco
grande.

ya2 Ver : lhayaya.


yaaj ca [yaax qa] Partcula prohibitiva. 1 NO (HAGAS...)!
2 NO SE DEBE... Note: encabeza una oracin subordinada. La partcula ca se omite cuando la palabra que sigue no es un
verbo yaaj ca neetsham ti claaf nalhu! no te levantes temprano! yaaj ca anjovaaishi! no tengas miedo! yiyjiesha
ca yaaj ca ni t'ovos'acfi lha aacjiyuc le pide que no corte el rbol. nque shineijatsjanesh ca yaaj ca shnquey pava suy
lhayaash ti tsi'shee pa yi'e sto nos ensea que no debemos ir a lugares peligrosos porque ah hay solo peligros. pa
lhechesh pa nijat'o ja Jess pa netshaam pa yivmjatesh pa lhaviim, pa yiyjaa shta ja yint pa yit'esh: ya aj ca
avi'sheey! pa acano'a! Jess se despert, se levant e incep al viento, orden al agua: calla, enmudece! (San Marcos 4:
39). yiyjiesha ca yaaj ca nanfaclemch'e papu les encarg que nadie se enterara de eso ("que no lo digan a
nadie"). yaaj ca meelh'inyic'oya! no se vayan/ no huyan de m! (no se vayan de m). manlheesh lhacm'a papi yint
lhavoquei ti yit'esh: ya'caaj ti ya'isjumje; yaaj cun ca nt'yiy lhacm'a napi nivacle cava ja'van, pa yit'esh:
jajutei continuamente decan las mujeres del agua: yo soy muy hermosa; que todos los hombres sepan lo precioso que tengo,
y decan: se lo voy a regalar. pan t'aplhuqu'e' pa'lhech tulh pa Fitsc'yich yiyji'a pa'lhech ca yaaj ca napecleilhach'e
pa yi'e' pa uj lhanvaclevat pa Herodes; pa'lhech t'aplhuqu'e' ti yuiyei ts'ivee peelh nyish ca jaspaa napeclei ts'ivee pa
lhavtsaat durante la noche, Dios les orden que no regresaran al palacio de Herodes; entonces escogieron otro camino para
volver a su patria. japi lhech jatisesh pa Satans jaspa nivntyitesh pa ya aj ca natjuyeshjulh ca nineetsha pava
niysisa pa Dios a ellos les he entregado a Dios para que aprendan a no blasfemar (1 Timoteo 1:20). yaaj na paelh! que
nadie otro (sea/ haga eso)! ca yaaj ca nasvmjatnee na yipcu', pa jayeesh nqueesh ca japeclei ja lhajpyich ja
tataantes que el morirme aqu de hambre ("que no me destruya ac el hambre"), prefiero volver a la casa de mi padre. lhech
ca yaaj ca nicjutsham na cascootsjat que ellos no se metan en nuestra tierra. shtentaj yamsha napi autoridades ca yaaj
ca nash'apee pa lhanyjijat es nuestro deseo firme que las autoridades no excedan (el marco de) la ley. pa yiyjiesha ca
yaaj na ca nanfacleem papu le dijo que no lo contara a nadie. t'ajuya jaspa yaaj na ca chinatcavoi'ajulh para que no
seas rechazado. jayjiesh'a aven ca anfacleem lhca amimi ca yaaj ca nt'aja'yei anque noyan te haba dicho y redicho
que le digas a tu mam que no toque este porongo. Ver : yaajlhee ~ yaajlheesh; yaaj cun.

yaaj cun Modismo. NO (LO HAGAS TODAVA), ESPER! am, yaaj cun! pa t'acu'meishi pa lhfincji pa yict'atch'e lhpa
coitej pa t'acu'mei pa faijo' ti yitsecllhei, pa muc ti vancalhn no, esper! (el anciano) tom su pipa, coloc adentro
fibras de caraguat, tom una brasa para encenderlas y se puso a fumar.
yaajlheesh cun Modismo. 1 LO DEJAMOS PARA OTRO MOMENTO.
2 HASTA LUEGO! Note: formado sobre yaaj + sufijo verbal -lhaa + 3o persona + instrumental (yaaj-lhe-e-sh cun) yaajlhee nava
ittas, naclot'ashi jayu, ni nvashan'am japi anavot ca aclqui nava ittas dej a esos fsforos, ne vas a quemar, tus
padres no quieren que juegues con los fsforos. Ver : yaaj; cun; yaajlhee ~ yaajlheesh.

yaajlhee ~ yaajlheesh Modismo. 1 DEJALO!


2 SE ACAB!
3 BASTA! yaajlhee nava ittas, naclot'ashi jayu, ni nvashan'am japi anavot ca aclqui nava ittas dej a esos fsforos, ne
vas a quemar, tus padres no quieren que juegues con los fsforos. pa lhechesh pa voqu'e ts'ivee pa yivaney pan yie'in, pa
yaajlheesh ti mnlhajop ts'ivee japuque pa lhech nalhu, eem ti pa lha nuut na jumcuclaay entonces fueron donde l
viva, y se quedaron los dos con l aquel da, porque eran pasadas las cuatro de la tarde (San Juan 1: 39). Ver : yaaj ca; yaaj
cun; yaajlhesh cun.
yaalh pa t'e Interjeccin. 1 A PESAR DE TODO.
2 ADEMS.
3 PARA DECIR VERDAD. Note: expresa satisfaccin y alegra yaalh pa t'e t'acumem'e pava chi voiyaneshsha'ne
lhavatclnjavos papi Roma lhavos ti t'acumesh'in adems, los recaudadores (de impuestos) trabajaban por encargo de la
fuerzas romanas de ocupacin.

663

yaash Verbo, Grupo 4. 1s: c'aash (c'-aash). 2s: t'aash (t'-aash). 3s: yaash (y-aash). 1pi: sht'aash (sht'-aash). 1 ES
SUPERIOR.
2 ES MS.
3 ES MEJOR.
4 ES EL MEJOR.
5 ES MUCHO. yinovlhjatshi, shepapi yaash ti is yiey na cotsjaat? espejito, quin es en la tierra la ms bella de
todas? yicuulh lhpa lhnovlhjatshi pa yit'esh: vooy avaatsha t'ashesh ti ais su espejo le respondi: t eres la ms bella
de todas. avaatsha pa t'asheshc'oya lhacm'a vos las superas a todas. yij' ti c'aashelhc'oya pap'elh yi yaisiselh
yivaatsheelh yajudioselh? acaso llevamos ventaja los judos a los dems? (Romanos 3: 9). pa ya'shesh ti t'aalhtajesha
taj ti ninteesh por ms que le rogaron, no cedi ("no quiso"). avaatsha a'lhasnyech, Dios, avaatsha t'ashesh ti
a'ujc'oya nava uticuy yjlhyjes t eres deslumbrante, Dios, t eres ms grande que las montaas eternas (Salmo 76:
4). pa nijooylha ti yich'esha'nejop ts'ivee pa lhech, pa yicheshch'e pava napu'yama nalhus pa napu'yama shta pava
tulhis ti lhech yie'jop ts'ivee, lhayaash ti yivanesh ti aytejem pa Job ti uj ti yash'apee despus se quedaron con l,
sentandos en el suelo durante siete das y siete noches, sin decirle una palabra, viendo lo atroz de su sufrimiento (Job 2:
13). vooy lhap'elh utiyuc shta yashc'oya ti tojquisham pa vatjutsa' pa nclhaa ti nc'apee shta pa lhech'e haba
tambin otro cerro ms alto que el primero, desde el que se poda abarcar muy lejos. ya'shesh ti yichenesh ts'ivee pava
bicicletas usan mucho sus bicicletas. pa'lhech lhayasha ca lhjunashajulh papi niqu'isham jum, taj ti pa'lhech nivacle
ni nasheshc'oya pap'elh eso pareca excelente ("que fuera como los obedientes"), pero ese hombre no era nada mejor que
los otros. ya'shesh ti chi suiyeshemshi papi t'acu'mesh'in pava yecli es la (herramienta) ms usada por los que trabajan
con maderas. ve'lha ja nijooylhayich'e jayu, ya'sheshyic'oya ti t'un'in, j'tajesh ti nivanajulhjatsham ca nuqueem'e
pava lhavtes pava t'acfiyis detrs de m vendr uno con ms autoridad que yo ("que me supera en fuerza"), y yo no soy
digno de soltarle ("el cuerpo") sus sandalias (San Marcos 1: 7). ya'shesh ti t'ishi' na nalhu pa ya'shesh ti tishjanch'e
shita cuanto ms estruendo hacan los elementos, ms fuerte cantaban ellos. lhja aljibe yaash (~ yaashesh) ti apatojc'oya
lhja avaatsha aquel aljibe es ms hondo que el tuyo. lhapa yu'jeei ca ninam ja'lhech ve'lha uj ti ampa ca nint'yeesh
yaashyic'oya ya est por llegar uno que es ms poderoso que yo("mucho me supera con lo que no hay que no
sepa"). c'ashesh ti tsit'un'in'ac'oya soy ms fuerte que vos. t'ashesh ti nat'un'inyic'oya sos ms fuerte que
yo. ya'sheshyic'oya ti t'un'in l es ms fuerte que yo. shta'shesh ti shtant'uninc'oya na'lhech somos ms fuertes que
l. she t'e papi ya'shesh pa lhjunash? quin es el ms importante de ellos? ta t'e yie' pa ya'sheshc'oya pav'elh ti
vatyjijat'esh? cul es el (precepto) ms importante que los dems en la ley? papi ya'sheshyic'oya ti yen pa lhtata shi'
lhpa lhamimi pa sajop ca nastst'ajesh quien ame a su padre o a su madre ms que a m no es digno de m (San Mateo 10:
37). yash'apee papi doscientos papi chi yiclnsha'ne, t'eshei ni ntif, t'eshei ti quince papi lhc'oijanc ms de
doscientos fueron matados, casi mataron a todos, apenas quince sobrevivientes quedaron. ca nicaajtaj papi
ninaychavalhaan papi yitst'ajesh yiey pan tc'asham pa lhajpyich, pa lhech niyijeesh pa nilhcacujayasha; pa
lhjunashjulh papi vantanesh pa nilhcacujayasha pa ya'sheshc'oya ti ojey papi cacujanjas si (hay) uno no cuida de los
suyos que viven en su casa, ha renegado de la fe ("no es verdaderamente creyente") y es peor que un incrdulo (1 Timoteo 5:
8). ti palha nilhancashaa ti ya'sheshc'oya ti lhancasha'; nan lhjunash pa vatvelh ti nichitsopeesh; uj ti jen j lhech, taj
ti t'asheshyic'oya apee ti lhen; taj ti tanca tsi'shaa jan lhjunash ti nivacle, nqueesh avelheshjop j ja Lhcaanvacley no
ya como esclavo, sino como algo mucho mejor que esclavo; como hermano muy querido para m y ms an para t, como
hombre y como cristiano ("hermano junto al Seor") (Filemn: 16). p'alha ti yamey pa Dios Lhas ti yaashchishamc'oya
papi ngeles; vooy ja lhey, jan yijutem pa Dios, yash'apee shta pava lheyis papi ngeles as lleg a ser tan superior a los
ngeles; y el nombre que Dios le ha dado es ms grande que los nombres de los ngeles (Hebreos 1: 4). yaash ti isch'e' nava
acasvunchevos, nava acasvunchevos ya'sheshc'oya pa t'ac'ey pa tjayetas t'i' qu deliciosos son tus amores, tus amores
son mejores que el gusto del vino (Cantar de los Cantares 4: 10). pa lhe'naa ti janyitam pa yishamitjayashesh, pa
ya'shesh ti isjop ca nasnatesh pa nivacle yiey na cotsjaat ca nattsaccun, ca niy' shi' ca nivatc'usiyan'in, lhayaash
cque ve'lha ti tlhesha pa lhcumjat pava lhnalhusesh pa lhamnlhajayash ti yijutem pa Dios yiey nque cotsjaat por
eso yo cargo con mi alegra, porque el nico bien del hombre en esta tierra comer, beber y alegrarse; eso le quedar de sus

664

fatigas durante los das de su vida que Dios le conceda vivir sobre esta tierra (Eclesiasts 8: 13). pa ya aj na ca
na'shesh'apee pa t'aj'jesh ti cuarentaesh ti chiyc'n'in, jaspa tanca uja'esh ca chinclyitesh pa lhech achifaelh, jaspa
tanca naychavalhey ca ninuntelh'ajulh avaatsheelh que no le den ms de cuarenta azotes, para que no reciba demasiado
palizas de (ustedes) sus compaeros, para que no se piense que haya sido humillado ante ustedes ("no se ha exagerado
respecto de ustedes") (Deuteronomio 25: 3). chiyitsjuulh shta lhacm'a nava aye'selh yiesh nava ashatjeselh; ya aj ca
anjova'yelh'in, lhayaash ti t'ashelhc'oya pava acloj ajcls hasta los pelos de su(s) cabeza(s) estn contados; no les tengan
miedo (a la gente), que ustedes valen ms que muchos pjaros (San Mateo 10: 30-31).tojquisham jum pa yint, yash'apee
pava aacjicui el agua estaba muy alta, cubra los rboles. ampapu ca nash'ac'oya ca natcajyshay shi' ca nit'yish shta
lhayaash ti nacajyshiyan pa Dios nadie es tan sabio y prudente como t, porque Dios te ha enseado (Gnesis 41: 39). ja
Juan yinclhanita ti nifac pa yit'esh ti yisitsenesh: lhech nque, nan jaychayjulh'in ti jayeetsha ti nijooylhayich'e na
lhech yaashyitapee, lhayaash ti apis ti caajyic'oya Juan grita dando testimonio de l: ste es aqul del que yo deca: el que
viene detrs de m, es ms importante que yo, porque exista antes que yo (San Juan 1: 15). t'ashesh'apee ajalh pa
ajunash ca tataelh Jacob, ca nanjutelhyiy anque lhqu'itsech, lhan yiyelhshi lhapesh papi lhcles shi' pava
lhcly? acaso eres ms poderoso que nuestro padre Jacob, que nos dio este pozo, del que beban l, sus hijos y sus rebaos?
(San Juan 4: 12). nque p'alhaa nifac pan lhjunashesh papi nivacle ti yitashanesha ca nash'apee pa Fitsc'yich ti
yan'e'julh pa lhcumjayash lhavaatsha, ti yisnattajesh pa tojquisham jpyich yie' pa Babel este relato cuenta del intento
de los hombres de superar el proyecto de Dios ("superar el propio trabajo que Dios haba puesto") construyendo la torre de
Babel. pa Lhcaanvacle yiylhp'ojateshisha'ne jayu ti yifactiyanemch'e ja tvc ufrates, pa t'afot'eshch'esha'ne jayu
lhacm'a java nash'e na yint, pa yash'apee ts'ivee jayu lhacm'a java lhtacoclesh el Seor har que los sumerjan las
aguas del ro ufrates, torrenciales e impetuosas, rebasan las orillas, desbordan las riberas (Isaas 8: 7). ca Acab tiqu'in'esh
pa lhcljqueyasha pa Baal, taj ti vooy yivaatsha c'a'shesh jayu ca jclj si Acab fue algo devoto de Baal, yo lo ser
mucho ms (2 Reyes 20: 18). cque yaash ti is afetaseshjop ti yunitjat na avu'vat sta es la mejor medicina para
fortalecer tu cuerpo. yaash ti chinjova'yemc'oya nav'elh chiydiosiyan es ms temible que los otros
dioses. amjatelhyich'een pava ya'shesh ti tajulhey yiey pa ajpyich! sacimonos de los bienes que tienes en tu casa!
(Salmo 65: 5). pava yaashchishamch'e vancatyjatjulh pa Cristo nintsavalh papi cacujanjas vooy papi nivacle ujesh ti
religiosos las advertencias ms severas de Cristo no eran para los no creyentes sino para las personas muy religiosas. ni
tsi'shaa ti yit'yish lhpa yu' pa jjjiclai manlheesh ti ya'sheshc'oya lhacm'a pap'elh no solamente sabe jugar a la
pelota, sino que todava siguen siendo el mejor (jugador) de todos.
6 VENCE.
7 CONQUISTA. pa lhech lhcaanvacle pan yash'apee jayu pa Moab pa yjlhyech'eesh jayu ca lhcaanvaclea aquel rey
vencera a Moab y sera rey eternamente. taj ti lhacm'a cavque ti shtash'apee tlh'ejop jan shinenelh pero de todo eso
salimos vencedores gracias al que nos ama (Romanos 8: 37). lhamataj avaatsheelh ca aashtajelh'apee lhacm'a japi
caldeos japin t'eclet'elh'a pa napu' atesha japi chiyvo'matansha'ne nivacle yiey ja vat'ichavat, japi lhech nivacle
nitshamch'ejop jayu pa napjunsham jayu na yitsaat aunque ustedes derrotaran a los caldeos que los ataca de manera que
no quedasen ms que hombres heridos, stos se levantaran en su tienda y prenderan fuego a esta ciudad (Jeremas 37:
10). pa lhech nalhu pa Josu yash'apee pa yitsaat Maceda aquel da Josu conquist la ciudad de
Maceda. shtayetseselhsham na Jud ca shtanjovatsjanelh, pa sht'ashelh'apee pa shtanshijop ca lhcaanvaclea ja lhas
ja Tabeesubamos contra Jud, sitimosla, abramos brecha en ella ("la conquistamos") y nombraremos en ella rey al hijo de
Tabeel (Isaas 7: 6). ja Moab titech'esh ti yivmcjatshiyesh , vooy ja Edom ju'apee jayu na yicfiy; pa jayishjanesh'in
jayu ti c'ash'apee japi filisteos Moab (es) una vasija para lavarme, sobre Edom lanzo mi sandalia, sobre Filistea lanzo mi
grito de conquista (Salmos 108: 10). amelhch'een na cotsjaat pa ataanvacleyanshelh; a'shelhchishamc'oya nava sajech
shi' nava ajcls llenen la tierra y somtanla; dominen a los peces y las aves (Gnesis 1: 28). yivaatsha qu'efeneshelh
jayu jaspa t'ashelh'apee jayu ja lhcaanvacle Sehn, meelhsham ja lhcootsjat pa avatclnelhsha'ne! yo les ayudar a
vencer al rey Sehn, entren en su territorio y atcanle! (Deuteronomio 2: 24).
8 CRUZA POR. tojeiclee ti yash'apee ja lhjyish Monte Lindo un buen trecho adelante ("estaban bastante lejos") cruzaron el
ro Monte Lindo. Ver : yashjat; lhayaash; yash'apee; yaash ca.

665

yaash ca Adverbio. AL CONTRARIO. Lit: es ms que Ver : yaash.


yaca Verbo, Grupo 1 (solo en tercera persona). 3s: yaca (yaca). 1 ES AZUL.
2 ES CELESTE.

yacoijat Verbo, Grupo 5. 1s: jacoijat (j-aco-i-jat). 2s: lhacoijat (lh-aco-i-jat). 3s: yacoijat (y-aco-i-jat). 1pi: shtacoijat (shtaco-i-jat). 1 LO INCLINA.
2 LE QUITA LAS GANAS DE HACER ALGO.
3 LO ACUESTA CARA ABAJO. ca yaaj ca atifa atesha pa unaj papi cjecly, lhayaash papi lhech ti yacoyjatesh papi
lhcaanvacles que no gastes tu fuerza con mujeres, porque ellas corrompen a reyes (Proverbios 31: 3). Ver : tacoi;lhaco.

yacopjalh Verbo, Grupo 5. 1s: jacopjalh (j-aco-pjalh). 2s: lhacopjalh (lh-aco-pjalh). 3s: yacopjalh (y-acopjalh). 1pi: shtacopjalh (sht-aco-pjalh). LO ABRAZA DE LA CINTURA. Ver : lhaco; tacopjalhjan.

yacopjalh Verbo, Grupo 5. 1s: jacopjalh (j-aco-pjalh). 2s: lhacopjalh (lh-aco-pjalh). 3s: yacopjalh (y-acopjalh). 1pi: shtacopjalh (sht-aco-pjalh). LO ABRAZA DE LA CINTURA. Ver
: tacopjalhjan; tanacopjalh; vanacopjalhelh; lhaco; tacoi.

yacjinat Verbo, Grupo 5. 1s: jacjinat (j-acj-inat). 2s: lhacjinat (lh-acj-inat). 3s: yacjinat (y-acjinat). 1pi: shtacjinat (sht-acj-inat). 1 LO ENRIQUECE.
2 LO ENGALANA.
3 HACE QUE SEA AGRADABLE. tcavts'acla'yeshsha'ne ti yicaatjatem pa lhcaclaichei c'ayooisha'ne, yicaatjatem pava
faclutas, yacjinatshi shita pa lhniish, nc pa t'e, yisniyansha'ne p'alhaa les tiene compasin en su desnudez y les hace
chiripas multicolores, les consigue adornos de mostacilla, les confiere un olor agradable, seguro, las hermosea en todo. Sinn
: yacnat. Ver : acj; yacnat.

yacj'e Verbo, Grupo 4. 1s: c'acj'e (c'-acj-'e). 2s: t'acj'e (t'-acj-'e). 3s: yacj'e (y-acj-'e). 1pi: sht'acj'e (sht'-acj'e). 1 YERRA EL TIRO.
2 NO ACIERTA POR POCO. c'acj'e ja sajech err el pez. ni yeetajesh ca ascayj'e; ca ascayjtaj'e yiin pa tan jayu ca
nac'jesh yiin no quiero que continues mi trabajo ("me heredes"); si segus con lo estoy haciendo, no vas a lograr nada. Ver
: yacj.

yacn Verbo, Grupo 5. 1s: c'acn (c'-ac-n). 2s: t'acn (t'-ac-n). 3s: yacn (y-ac-n). 1pi: sht'acn (sht'-ac-n). 1 LE
APETECE.
2 LE GUSTA. Note: dcese del sabor de algo yinsits'ac'oya pa lhniish pava yucuvej pa uj ti yacnch'e pa lhniish le alcanz el
olor de los panes y mucho le agrad el olor. yen ti yic'alhtanesha pa t'alhsha pa lhc pava yacn lo tentaron (a Dios) en
sus corazones exigiendo comida para su apetito (Salmo 78:18). ma'lhan tan na ampa ca t'acnatshi na na'pu'ji haba
sido que no, no te gusta la miel ("lo que se lame"). ya'shesh ti c'acn pa ftsuuc ti ya'taclaj de chico, me gustaba
sobremanera la mdula de la palmera. yacn ja cluufji, yiclup'aesh ja shinvo' t'i' les gusta el dulce, comen hasta saciarse
con la miel ("jugo de abeja"). c'acnch'e ti jansits'a'c'oya ca acnash, na ey acjqu'e ti lhtsiyitapee; pa lhe'naa ti lhen
napi cjecly qu exqusito el olor de tus perfumes, aroma que se expande es tu nombre, por eso se enamoran de t las
doncellas (Cantares de los Cantares 1: 3). isesh'cji ti jvji' ja lhajpec, cluufji ti c'acn lhja lhaa! que lindo sera estar
en su sombra y comer su fruto sabroso! (Cantar de los Cantares 2: 3). Ver : t'ac'; acj; t'acnash; acyech; yicnshiyin.

yacnat Verbo, Grupo 5. 1s: jacnat (j-ac-nat). 2s: lhacnat (lh-ac-nat). 3s: yacnat (y-ac-nat). 1pi: shtacnat (sht-acnat). LO ENRIQUECE. janujumatsin'ash jayu c'acnatshiin jayu shta te proteger y te har rico tambin. Sinn
: yacjinat. Ver : acj; yacjinat; vatcntesh.

yacj Verbo, Grupo 3. 1s: ts'acj (ts'-acj). 2s: nacj (n-acj). 3s: yacj (y-acj). 1pi: shtacj (shtacj). 1 REACCIONA DESPUS DE UNA LARGA RESISTENCIA. Note: con un sufijo personal + -sh-'e av'meshjop
ti lhtsovalhsha'neen, lhayaash nava atsjey ti yacjyish'e! aparta de m tus ojos, que me turban! ("deja de mirarme,
porque tus ojos...") (Cantar de los Cantares 6: 5).
2 ES FILOSO.
3 ES CORTANTE. Note: en las dos ltimas acepciones, se usa a menudo sin sufijo na clesa yacj el cuchillo es afilado. ni
nacjjam pava lhpstes pava jcls los picos de los pjaros no lo lograban (abrir la piel del animal muerto).acum'e na

666

aclesataj cusa' yacj pa at'ovseshch'e nava tjayetacuy lhay yiey na cotsjaat, lhayaash ti palha yquenshi nava
tjayetas tome la hoz ("machete curvada") afilada y vendimia las uvas de la tierra, porque los racimos ya estn maduros
(Apocalipsis 14: 18). lha ach'aclech faycutsjanaj nan lhjunash ja clesa yacj tu lengua es traicionera, como navaja
afilada (Salmo 52: 4). Ver : yacj'e.

yacut [yaqut] Verbo, Grupo 1. 1s: ya'yacut (ya'-yacut). 2s: a'yacut (a'-yacut). 3s: yacut (yacut). 1pi: casyacut (casyacut). 1 ES NEGRO.
2 ES MORENO. pa lhshatech yacutsham lhn dicen que su cabeza es negra ("negra-atravs"). yacutshamjumje pa
lhshatech tiene una cabellera bien negra. navque tashinshtas lhsashai janchaaj'ai, nque yacut, nque clim te traigo
lana de ovejas, sta es negra, sta blanca. lha vse' yacutsham la nube es negra. tajulhtajey pa jpecshi ca
tjonshajayashi, ja't'ajesha lhpa vse' yacutshi ca nvyitapee, ja't'ajesha ti capch'e na jumcuclaay pa yam'apee pa
vatjovayi! qu no reclamen las tinieblas y las sombras, que la niebla se pose sobre l, que un eclipse lo aterrorice! (Job 3:
5). ts'am ti vsei yacuutch'e despacio las nubes se volvieron negras. cjecly, Jerusaln lhavoquey, ya lhech ya
yacut'in, taj ti ya lhasnyche; ya yacut'in jan lhjunash java vat'ichavtes yiey ja Cedar, shi' ja Salm ti cha'nuvoesh
pava yacutsha'ne tashinshtayche t'jechey muchachas de Jerusaln, soy morena pero fascinante, como las tiendas de
Cadar, como las lonas ("pieles de cabras") de Salm (Cantar de los Cantares 1: 5). yacutshisha'ne ti'ma nava yi'nisctei,
napu'yama yecliyesh yitst'as yishi na yicaat, nque pa chama yie' lhcachi'vatshi nava yit'ipcls chi' pa yecl'
yitsavalh'apee na yinaash aparecieron despus en negro mis siete rayas en mi mentn, y el punto sobre la frente entre las
cejas y una raya a lo largo de la nariz. Ver : yacutinilh; yiyacutiyan.
yacutinilh 3s: yacutinilh (yacut-inilh). 1 Verbo, Grupo 1 (solo en tercera persona). ES DE COLOR ROJO.
2 Nombre masculino; poseble (solo en tercera persona). ES TEIDO CON ROJO. 3s: yacutinilh (yacut-inilh). Pl: yacutinlhiy
(yacut-inlhi-y). java yitsemajch'ec'oya lhech pa clesanilh clim, vooy ja tclajayesh lhech pa clesanilh cojiyaj, yacutinilh,
pa tasham pa yiisiyanesh pa lhencheyashesh japi lhutsjayech, Jerusaln lhavoquey de plata son sus columnas, de oro su
respaldo, de prpura su asiento, y el amor (que recibe) de las muchachas de Jerusaln ilumina su interior (Cantar de los
Cantares 3: 10). Ver : yacut.

yacutshiy Nombre femenino; no poseble. 3s: yacutinilh (yacut-inilh). CUCHARN DE PORONGO. Ver : lhayacutshiy.
yac'asinjatin Verbo, Grupo 5. 1s: jac'asinjatin (j-ac'asin-jat-in). 2s: lhc'asinjatin (lh-ac'asin-jat-in). 3s: yac'asinjatin (yac'asin-jat-in). 1pi: shtac'asinjatin (sht-ac'asin-jat-in). LO HACE ESTORNUDAR. Note: posiblemente emparentado con
yic'as 'se raja, se rompe' ts'ac'asinjatin na c'ui el fro me hace estornudar. Ver : t'ac'asin.

yac'oi Verbo, Grupo 3 (chequear). 3s: yac'oi (y-ac'oi). 1pi: shtanc'oi (shtan-c'oi). 1 ESCAPA.
2 ESQUIVA. Note: sase con el sufijo instrumental -e-sh pa yac'oyesh pa lhja'ya ts'ivee su esposo (de ellas) se haba
escapado. pa yit'esh lhn tatsha capuqueei lhcanchaclai: jech, lhech jayu pavque chishamichei; lhe'naa pa lhjunash
yac'oyesh jayu papi yi'chishamnee y dicen que dijo aquel suegro finado: s, ha de ser de los moradores de arriba; parece
que se ha escapado de la mano de los que viven arriba. tojshic'oya ti yi'van pa clutsesh lhas, lhclijavoclaa pa lhas
yac'oiyesh luego encontr un arco pequeo, como un juguete usado ("escapado") por los nios. na yas,
asclansha'ne'atam yajatesh vataasclanjayas(sh)sha'ne pa ya aj ca nac'oyesh pava lhavan ti navoyjateshch'e hijo mo,
conserva siempre ("cudate siempre de") la prudencia y no pierdas de vista tu entendimiento (Proverbios 3: 21). lhayaash
papu ca nytajesh pa lhamnlhajayash pa lhech ti yac'oyesh jayu; lhan'e vitsha papu ca nitlhtajyi ca chinclntaj, pa
yi'van jayu pa lhamnlhajayash el que quiera salvar su vida la perder, pero quien pierda la vida ("sea matado") por mi
causa la conservar (San Mateo 16: 25). cha'lhetajesh'apee pa nivacle ca nitst'ajesh lhacm'a na cotsjaat ca vo'ya lhn
pa lhsc'clit ca nac'oyesh; she t'e taj lhn pa ca nichenjulh pa nivacle lhsc'clit ca nachajlhavne? de qu le vale al
hombre ganar todo el mundo si pierde su alma?; qu preci pagar para recuperar su alma? (San Mateo 16: 26). isjop ca
nasc'oyesh pa lhjunash pa vatneijatsjanjayash ti chinjutyi puedo perderme la oportunidad de recibir una educacin. ja
Ctsjenaj nifacch'e ti yac'oiyesh papi tucus Ctsjenaj nos cont cmo se escap de los bolivianos. taj ti amtajc'oya
ca ni chi nac'oiyeesh pava vatqu'isjayanjas pero nu hubo ninguno quien salvara los libros. yac'oiyelhyish japi
c'afoquilhai nos salvamos de los militares. yac'oyesh pa nyish se extravi del camino. Ver : yac'oijat.

667

yachaj Verbo, Grupo 5. 1s: jachaj (j-achaj). 2s: lhachaj (lh-achaj). 3s: yachaj (y-achaj). 1pi: shtachaj (sht-achaj). 1 LO
DEVUELE ALL/ DE ALL.
2 LO RETIRA. meelh ti yivaclhitesh ti yachajvatjulh pava t'asjanis pa lhantcshich'a pa yichaajshey pan yieshcji pava
vatfetatsiy cuando termin de armar los pedazos de carne de su nieto, y lo llev a (la pieza) donde estaban los
remedios. yachaje'mei lhpa c'afoc pava lhtsjei le devolvi sus ojos a la cuerva. nilhecha ca asfamatanshelh pa
niyic'utsfaa, pa nilhecha ca atsachajelh'avnec'oya papi cmclnjas ni (les ped) que me libraran de mi adversario o que
me rescaten de la mano opresora (Job 6: 23). pa lhech t'aplhuqu'e pa tavclaj pa yachajtasham pa t'ituuc pa
lhch'inishesh pan vatjutsa' fach'ee pa lhe'naa lhpa lhavoqueesh ti lhqueyesh Fares, lhayaash ti yit'esh: lhanc'at'ey nan
lhavchee! pero l retir la mano y sali su hermano; lo llam Fares, y coment: buena brecha te has abierto (Gnesis 38:
29).
3 LE RESPONDE.
4 LE CONTESTA. vooy yivaatsha acloj cava jatifyincji pesoc, jaspa yivtsat'esh ja Roma; pa yachajeshjulh shta ja Pablo
pa yit'esh: vooy yivaatsha tsivat'ajshi yo he comparado la ciudadana de Roma por una buena suma; Pablo respondi: yo la
poseo de nacimiento ("ah he nacido") (Hechos 22: 28). ca jayeetajeshelh'am yitsha pa yici'tsjan, tanca
anachajeshelhyijulh si les hago una pregunta, no me respondarn. ta lhteetajesh ca achajeshjulh? qu diras para
contestarle?
5 LE DA LA VUELA.
6 ANDA DANDO VUELTAS.
7 MERODEA.
8 LO GUA. yitshaam ja yitaa j'tinei ti yachajshiin nava yitac anda en el monte, y por eso sigue dando vueltas en el monte
("los montes"). pa lhechesh pa janeetsham pa jachajtajeshiin ja yitsaat ti javo'tajeysha'ne ja yenachjop na
yimnlhajayash yiey java lhcaavjuc shi' java clayych'esha'ne, javo'tajeysha'ne pa niyivan entonces me levant y
rond por la ciudad por las calles y por las plazas, busqu el amor de mi alma, pero no lo encontr (Cantar de los Cantares 3:
2). lhatcutesh yivcji na yicachi', yicavecjacl, lha yinjuyjasche; lhatcutesh yivcji na yicachi' ti ve'lheesh ti
lhtsovalhsha'ne, ti ve'lheesh ti lhachajjop a'vo' na atinish me has robado el corazn, hermana ma, novia ma, me has
robado el corazn con una sola mirada tuya, con una vuelta de tu collar (Cantar de los Cantares 4: 9). pa yachajeyjop'in
jayu ta tapyeshchisham pava lhtacc, pa nijooylhach'e jayu ca novalhsha'neen na cotsjaat, pa ve'lhasham jayu ca
nivatvanesh pa lhavijatanyash shi' pa tulhitaj, pa shnacjayitaj shi' pa lhtanaputsjayash volver su rostro a lo alto, y
luego mirar a la tierra, todo es aprieto y oscuridad sin salida, angustia y tinieblas densas, sin aurora (Isaas 8: 21-22). ja
lhjunash pava caaj pa lhamnlhajayash lha'yasha java fayjoc ti yichesh, ja't'ajesha jan lhjunash ti chituj(j)atey lhja
ittaj ti yachajshiin ja lhcachivatsh pava lhech estos seres parecan carbones encendidos o antorchas encendidas que se
movan entre ellos (Ezequiel 1: 13). yachajjop'in pa yitsaat ti vooysha'ne pa lhc, pa ynjayanvatsham'in jayu ti ninvan
pa ca lhca ca nitajulhsham merodean alrededor de la ciudad buscando comida, y lanzan gritos si no encuentran comida
hasta saciarse (Salmo 59: 15-16). yachajesh pa lhc es un rumiante ("le da vuelta a su comida"). vaniyitajesh ti
yicchatajc'oyaan ca shalhae'ma na cotsjaat, taj ti nincvjcheshi ts'ivee lhayaash ja tovc ti yachajch'een
lhayshivo pero ellos remaban para alcanzar tierra firme y no podan porque el mar segua embravecindose (Jons 1: 13.
9 LO ANDA BUSCANDO.
10 LO HACE DE NUEVO.
11 VUELVE A (HACER ALGO).
12 LO RECUPERA.
13 NUEVAMENTE.
14 OTRA VEZ. jachaj(esh)ch'e otra vez, nuevamente. nalhu pa yachajch'e ti vooi vuelven a salir de
madrugada. yachajeshch'e pa yecl' ti t'ajaitajshicham volvi a meter el palo abajo (dentro de la cueva). ya aj ca
naqu'imjat cava jayeesh'a: alhacm'aelh ca asuyeeshelhshi ca achajelhec'oya ca anvat'ashelhsha'ne shta no te extraes
lo que te digo: todos ustedes han de nacer de nuevo (San Juan 3: 7). avaatsha lhtsiisnatesh pava apcty pa nqueesh
lhen ca asvmjat; aychavalhch'e ti lhtsiisnatesh na cotsjaat, vooy nqueesh pa lhtsachajey jayu shta na cotsjaat? t
me hiciste con tus manos, y ahora quieres aniquilarme; recuerda que me hiciste de barro, y ahora me vas a devolver al polvo?
(Job 10: 8-9). taj ti chi yachajesh'in, papi lhcaanvaclesesh pa Israel nitvaclu'ei pa Fitsc'yich chi' shita lhpa
lh'alianza chi vatpe'ya'esh, lhpa chi yaichavalheshch'e pa'na con frecuencia, los reyes de Israel olvidaban a Dios y su

668

alianza ("su alianza que haban concludo para recordarse de varias cosas"). nan lhjunash ti lhavaatjutem papu,
lhatcufai'avach avaatsha; lhatcufayesh'in pan sasjop ca achaj'avne, lha'ma ti lhteetajesh cuando te entregs a alguien,
te ests regalando algo a vos misma; ests ofreciendo algo que pods recuperar, por ms que lo quieras.
15 LO REPITE. jachajeic'oya lo repito. yachajemeic'oya shta ti niystaj le insiste con sus preguntas. pa Pedro vantanesh
ti yit'esh: ame ni nastfaclesh; pa chinch'e shita ti nam peelhcha nitfaclesh shita: a'lhech t'e jum lhcachenach'ash ja
Jesus; pa Pedro yachajeic'oya shita ti vantanesh Pedro lo neg y dijo: no lo conozco; poco despus, otra persona lo
reconoci: t eres uno de los discpulos de Jess; Pedro volvi a negarlo.
16 LO REPRIME.
17 LO AFLIJA.
18 LO MALTRATA. Note: en las acepciones (16), (17) y (18), el verbo va seguido del sufijo -shicham 'abajo' yachajshicham ti
yen ca nivatcln reprima sus deseos de combatir. natyshelha j pa Dios ti tsachajshicham, vooy lhavaatsha pa lhech
ti yiclaneshyic'oya lhpa vatc'vte sepan ustedes que es Dios el que me ha trastornado envolvindome en sus redes (Job
19: 6). pa tsachajeshshicham, lhayaash ti javapeneshelh ti tifeelhyitapee pa yinclyashelh, lhayaash jan t'elhesh ti
yatavclaselh pa yamja nqueesh yivaatsheelh shi' japi yicchevot'elh jasnatshelh pa sasch'e ti jayjuyeshelhjulh pa
Lhcaanvacle yi'Dioselh pa ninasc'ashamelhsha'ne nos aflija, porque nos da vergenza el nuestro sufrimiento, porque
desde nuestra juventud hasta hoy pecamos contra el Seor, nuestros padres y nosotros, y desobedecimos al Seor, nuestro
Dios (Jeremas 3: 25). yeetajesh ca nasvaneshelh ti nitaniyytaneshelh yifanishelhyivach ti yavelheelhsham ja Cristo
Jess; pa yeetajesh shta ca nitsachajelha ja apis yijunashelh queran vernos renegar de ("criticar") de nuestra hermandad
("lo que hicimos en nuestra hermandad") con Jess Cristo; queran tambin desviarnos de nuestra personalidad (Glatas 2:
4). taj ti shtavan ja Jess ti muc ti yachajshichamc'oya pa Dios papi ngeles; yit'esha pa Dios ti vafeem jayu lhacm'a
papu, tlh'ejop ti yen por corto tiempo, Dios hizo que Jess inferior a los ngeles; Dios dijo que morira por todos porque
los quera (Hebreos 2: 9). tsityjatch'e pa ninchivoyeshch'e chiyisnatesh'e nque cotsjaat , ti tlhshaam papi
yitst'ajesh chinvacleyansha'ne: pa ninatcajyshay ti chiyashjatem pa tanyjijayesh, pa lhan'e papi nivacle
tanch'anjay pa yachajshichamch'e me han informado de un mal que hacen en esta tierra, un error del que es responsable el
gobernante: el necio ocupa altos cargos mientras que la gente que vale ocupa puestos humildes (Eclesiasts 10: 5-6). papi
vanunatlhavach chiyachajshicham jayu taj ti vooy papi vanits'aclayan pa chincljesh los soberbios quedarn
humillados, pero los humildes sern honrados (Proverbios 29: 23). Ver : nachaj.

yachaj(esh)ch'e Ver : yachaj.


yachan Verbo, Grupo 5 (chequear). 1s: jachan (j-achan). 2s: lhatshan (lh-atshan). 3s: yachan (y-achan). 1pi: shtachan (shtachan). 1 LO PESCA.
2 LO ASECHA.
3 LO PERSIGUE. acavts'aclayish, yiDios, lhayaash ti caaj japi nivacle ti tsachan ten compasin de m, oh Dios, pues hay
gente que me persigue (Salmos 56: 1). Ver : tachanjan.

yaclafjan Verbo, Grupo 5. 1s: jaclafjan (j-aclaf-jan). 2s: lhaclafjan (lh-aclaf-jan). 3s: yaclafjan (y-aclafjan). 1pi: shtaclafjan (sht-aclaf-jan). 1 LO HACE TODO.
2 LO HACE AL MISMO TIEMPO.
3 LO HACEN JUNTAMENTE. aclafjaneshelhch'e lhacm'a java yivan pa avmjatelhsha'ne, pa ya aj ca
acavts'aclayeshelh renen todo lo que l tiene y destryenlo, no tengan compasin de l (1 Samuel 15:3). vntyitesh
pava vatayashac velhatas shi' ti yaclafjan pa vatmjayashvane estudian las enfermedades venreas y la sexualidad ("que
hacen todo el sexo"). ca ncaatjatem napi vatachifas pa personera jurdica pa yijutei pa chi c'uijatei pa lhcootsjat,
yaclafjanesh pa vatqu'isjayanach pa casqueiyesh 'ttulo' cuando se le otorga personera jurdica a una comunidad
indgena, se le transfiera sus tierras, que se registran al mismo tiempo como 'ttulo'. pa yaclafjaneshch'e shita pa nich'a
lhcumjat napi nivacchei, pa'lhech vanqu'eijatsjanesh japi elechei al mismo tiempo aprendi tambin los trabajos
manuales ("nuevos trabajos de mujeres", queensean las hermanas (misioneras). java'lhech vancanclhanit ve'lhach'e ti
yaclafjanesh pa t'aplhuu pa vatfanishesh pan t'e'lhesh lhn ti vaclan estos artculos a menudo indican de paso el tiempo
en el cual se realiza la accin del verbo. Ver : claaf; vancaclafjan; tanaclafjan.

669

yaclapju Verbo, Grupo 5. 1s: jaclapju (j-aclapju). 2s: lhaclapju (lh-aclapju). 3s: yaclapju (y-aclapju). 1pi: shtaclapju (shtaclapju). 1 LOS AMONTONA.
2 LO(S) ACUMULA.
3 LOS REUNE EN GRUPO.
4 ES UN MONTN. jaclapju'e lhavj na jpyich nava yicli reno los animales al lado de la casa. yichelhei pava yicli
chiyaclapju t'ajuya pa jpyich se fueron a un montn de madera para (construir) la casa. yaclpjulhatam pa
lhcutsjayash atesora (el fruto de) su hurto. papi shichaam pava nayjatva'ne pa napu'njesh pa yaclpju'e pava
nayjatva'ne pava jooyjoyitas; pa yan'e lhavj ts'ivee pa vat'ichavat ti yicljjinatsha'ne los que menos recogieron
abajo recogi tres cargas de codornices, y las tendan para secarlas alrededor del campamento (Nmeros 11: 32). na
afelhcheyish lhjunashjulh ja vat'iyjatshiy ti clamam'in jan yich'e' ja isshi' tjayetas t'i'; na acachi' lhjunashjulh ti
chiyaclpju pa trigo ti t'afaych'e lhavj java yucshi lhavs tu ombligo ("tero") es como una nfora redonda ("lisa") que
contiene vino sabroso; tu vientre es como un montoncito de trigo rodeado de flores rojas (Cantar de los Cantares 7: 2). pa
lhechesh pa Ezequas pa t'alhajop papi vatcasinc shi' papi levitas ca nitasiny'apee pava'lhech chiyaclpju Ezequas
pidi a los sacerdotes y levitas que le informasen sobre aquellos montones (J2 Crnicas 31: 9). pa meelh pan
lhcachenach'esh ti yamjey pa yit'esha pa Yeh: janchajeshnee nava lhshatjes capi lhcles ca lhcaanvacle; pa Yeh pa
tayjijanesh: pa an'e pava napu'esh'e chiyaclpju'e yiey ja chiyuy'een na yitsaat pa lhech mnlhaae pa namjey
lhum'ashi cuando lleg su mensajero, Yeh le dijo: han trado las cabezas de los hijos del rey; Yeh orden: pnganlas en
dos montones a la entrada de la ciudad, y djenlos hasta la maana (2 Reyes 10: 8). chiyaclapju shi' ti chiyisclanvatich'e
pa lhanfanash ti chiyisnatesh pava lhvas (los pedazos) se juntan, se ponen en su lugar, para formar (un cuadro de)
flores. Ver : taclapjujan; vancaclapju; vanaclapju. Variante : yaclpju.

yafalh Verbo, Grupo 3. 1s: tsafalh (ts-afalh). 2s: nafalh (n-afalh). 3s: yafalh (y-afalh) ~ yifalh (y-ifalh). 1pi: shinafalh (shinafalh). 1 SE CAE.
2 SE DERRUMBE. tam'ey t'e avaatsheelh ti lhech ac'plheeshelh nava ajpyjeyelh ti lhasclaneelh pa lhan'e na
yishjanjavat pa yafalhch'esha'ne? de modo que es tiempo (para ustedes) de arreglar sus casas, mientras mi templo est en
ruinas? (Ageo 2: 4). meelh lhn ti yamei lhpa yafalh ap'etsuc pa yilhnsham jaspa yi'vanch'e pa nyish al llegar a una
tuna cada en el suelo, la encendi para ver (donde estaba) el camino. pa vantsimaaj utenilh pava'lhech yiyitsjayan pa
Jerusalen pava'lhech yafalhch'e las murallas ("postes de piedra") que haban protegido a Jerusalm yacan
derribadas. teiya ti yit'ya ca nafalhtaj lhpa apis lhtatsuc, tan ca ntajulhsham lhpa nich'a lhtatsuc ca nchaajsha'ne na
vs, ti jjjiclai ni nt'un'in pues saba muy bien que si cayera el tronco viejo, el tronco nuevo no poda sostener el peso del
cielo, porque todava no era fuerte. niyaflha(t)ch'e pa jts'clnjanaj ti nifactajyam pa yaquiset vatsjan t'lha pava
lhcly, pa nijooylhach'e ti tsitisesh pa ve'lha sasshi maldito sea el mentiroso que me dice que tiene un animal sano en su
rebao, pero (despus) me ofrece uno enfermo (Malaquas 1: 14). yivaatsha jat'nclhanitsha ti nic'ac'utsfaaesh, lha
utiyuc Seir, yivaatsha pa c'aclyit jayu ca jaamiyan'e pa'na shi' ca nafalhch'esha'ne aqu estoy contra t, monte Seir,
extender mi mano contra t para hacerte desierto desolado (Ezequiel 35: 3). vooy napi nivacle yit'esha jayu nava uticuy:
asp'oelh'e! shi' nava uticuy lhcles yit'esha jayu: afalhelhyitapee! aquellos hombres gritarn a las montaas: cbrannos!
y dirn a las lomas: caigan sobre nosotros! (Oseas 10: 8). vooi ja'elh ni taclaja ti nfac cque p'alhaa pan lhjunash yi
yafalhshicham na vs, nifac shita pa lhfanishesh pa Fitsc'yich ti yunat jum na nich'a vs otro anciano, al contar
este relato de cmo cay el cielo, tambin cuenta cmo Fitsc'yich asegur el nuevo cielo. lhai'yaash ti yitsemaj'apee
lhn pa fasch'aclech; napuu lhn lhtascui nqueesh t'un'in jumje; ni nt'iyiisheei jayu lhn ca nafalh na vs porque
lo construy (el nuevo cielo) sobre las base del arco iris; as que ahora tiene dos troncos muy firmes, y el cielo no volver a
caer. Ver : yaflhit; yipfalh; yic'afalh.

yaflhit Verbo, Grupo 5. 1s: jaflhit (j-aflh-it). 2s: lhaflhit (lh-aflh-it). 3s: yaflhit (y-aflh-it). 1pi: shtaflhit (sht-aflh-it). 1 LO
HACE CAER.
2 LO TALA.
3 TALA UN RBOL QUE CONTIENE MIEL. jaflhitesh lhja aacjiyuc ca shinvo' hice caer el rbol que contena
miel. jaflhitch'e java aacjicui tal los rboles. pa ya aj na jayu ca anjovaayjulh pava suyjulh yalhatajesh ti vaclan pa

670

nilhecha pava ca naflhitajch'e papi ojiyis ca ninamtaj, lhayaash pa Lhcaanvacle nijtjatesh jayu ti lhcafiyan pa
ninavashaney jayu ca sshaam lhpa vatc'yte no te asustar el terror imprevisto ni la desgracia que cae sobre los
malvados, porque el Seor fortalecer tu confianza (el l) y no librar tu pie de la trampa (Proverbios 3: 25-26). yisnatesh pa
yitsac'uyanjop pa vatashclfech tavayfach'ee ca jaspa nit'eclet'a pa yitsaat, pa nijooylhach'e ti lhacm'a ti vatpeya'esh
ca naflhitch'e pa vatashclfech levant un terrapln (de este lado para afuera) para defender ("que no asalten") la ciudad, y
a continuacin todos comenzaron decidieron socavar la muralla (2 Samuel 20: 15). nintlhyitsham ca yivmjat pa
nilhechiyan ca yaflhitch'e lbreme Dios ("no sale de m/no es mi intencin") de aniquilar y destruir (2 Samuel 20:
20). c'aflhiteshch'e jayu java avtsates, avaatsha chinajney jayu pa am'e pa'na; pa lhechesh pa antyeshyi jayu
ya'lhech yaLhcaanvacle convertir en escombro tus ciudades, quedars desolado y sabrs que yo soy el Seor (Ezequiel 35:
4). pa namach chiyaflhiteshch'e pava yaash ti yi'vatshi pa yita', shi' java aacjuy yaash ti isisshamsha'ne yiey ja
Lbano ti njichamch'e con el hacha se corta la espesura del bosque y a manos del Poderoso el Lbano va cayendo (Isaas
10: 34). Ver : yafalh.

yafshiyan Verbo, Grupo 5. 1s: jafshiyan (j-afshi-yan). 2s: lhafshiyan (lh-afshi-yan). 3s: yafshiyan (y-afshiyan). 1pi: shtafshiyan (sht-afshi-yan). LO HACE GRITAR. lhja cjecl yituma pa yafshiyan'in ti nicavatjatsu ti yijuuj
pa lhas la mujer encinta gritaba de dolor en el parto ("la haca gritar que daba a luz al morder el hijo"). pa yafshiyan'in ti
niclanshi pa lhshatech; meelh ti apis ti tifesh'e, pa v'mesh; vacumajsha'ne pa juutshinaj, vooi ti cljj pa lhtj pa
vaf lo hacan gritar al arrancarle el escalpe; cuando todo era listo, lo dejaron; el toba ech a correr, y cuando se sec su
crneo, muri. Ver : tafshiy; vancafshiyan.

yaichavalh Verbo, Grupo 4. 1s: jaichavalh (j-aichavalh). 2s: lhaichavalh (lh-aichavalh). 3s: yaichavalh (yaichavalh). 1pi: shtaichavalh (shtaichavalh). 1 PIENSA.
2 SE IMAGINA.
3 SE PROPONE.
4 DECIDE.
5 SE ACUERDA.
6 RECUERDA. vooi lhn paelh nalhu ti yaichavalha lhn lhpa lhamimi ti yalhalhatajesh ti yinajayan pa lhas un da de
repente se le ocurri a su madre la idea de baar a su hijo. sasjop ca nimqu'esha'ne lhayaash ti yaychavalhaan pa lhas
t'sivee no podan dormir porque pensaban en su hijo. yivaatsha janash'ajop'in pa c'oya ti c'avan ti lht'sshiin pava
avoyey pa jaychavalhtajesh'a ca amnlhaa pasando a tu lado, yo te vi pataleando en tu propia sangre y pens que ibas a
sobrevivir (Ezequiel 16: 6). vanujumatsinlhavach ti yaichavalhch'een ca lhcliish lhja lhamimi chi' lhja lhact'e toma
muy en serio los consejos de su mam y de su abuela. yinjt lhn ti yifajy lhai'yaash ti yaichavalhemey lhn ca ptseja
jum pa lhantcshich'a siempre lo escarificaba a su nieto, porque quera ("pensaba para l") que l fuera muy veloz. nava
jaychavalhey'am ni suyajulh mis intenciones ("mis pensamientos para vos") no son atemorizarte. ta lhai'yaash ti
tavi'jatay ca chi naychavalhey ti clec'oya pava tlhesha jayu ti lhfanishlhavach? por qu es difcil considerar las
consecuencias a largo plazo de sus acciones? ach'anesh'yi lhacm'a nava jayeesh'a jayu pa ya aj ca antvacluqu'e ca
aychavalhch'e esccha(me) todo lo que voy a decirte y aprndelas de memoria ("no te olvides de lo que piensas") (Ezequiel
3: 10). yaaj j ca aichavalhelhaan lhca'lhech yucuve lhca'lhech isjop ti nj, aichavalhelhaan j ja'elhcha yucuve lhjan
aijalhyich'esh ti vancamanlhanit no se preocupen tanto por el pan que se echa a perder, preocpense del otro que da vida
eterna. jaichavalh'a; lhaichavalhyi pienso en vos; penss en m.jaichavalheshyivne yivaatsha pienso en m
mismo. jaichavalhc'oya ca ncaaj jayu lhpa yipeso pienso que voy a recibir dinero. ampapu lhn ca naichavalh ca
ve'lhaa ca nivaclea lhpa tiish tinjque' ni uno solo de los nivacle sospechaba de qu tipo de fosa estaban
excavando. jasnatesh cavque jaspa tanca naychavalheyam jap'elh ca cha'lheesh na yicumjayash hice estas cosas para
que ellos no creyeran que mi trabajo hubiese sido intil (Glatas 2: 2). na pa casjunash casnich'ac ti shtaichavalhajop
pavque nalhus jayu? qu sentimos nosotros los jvenes al pensar en nuestro futuro? ca nicaajtaj papi
ninaychavalhaan papi yitst'ajesh yiey pan tc'asham pa lhajpyich, pa lhech niyijeesh pa nilhcacujayasha; pa
lhjunashjulh papi vantanesh pa nilhcacujayasha pa ya'sheshc'oya ti ojey papi cacujanjas si (hay) uno no cuida de los
suyos que viven en su casa, ha renegado de la fe ("no es verdaderamente creyente") y es peor que un incrdulo (1 Timoteo 5:

671

8). yajatesh ti jajutey pa yishameesh pa yi'Dios ti jaychavalhey'ac'oya pa yalhjayash'in lhayaash ti c'aya'esh pa


encheyasha shi' pa niacacujayashaa ja Lhcaanvacle Jess, shi' jan t'ajj japi yitst'ajesh pa Dios doy gracias a Dios
siempre que te recuerdo en mis oraciones, porque oigo hablar de tu fe y amor al Seor Jess y a todos los consagrados
(Filemn: 4-5). yivaatsha, ya Pablo, qu'isjayanesh'e na yipct: yij' ti jashayanch'e jayu; lhama istajjop ca
aychavalhch'e ti lhatpi'yishjop pa amnlhajayash! yo Pablo, lo firmo de mi puo y letra: las pagar (las deudas), aunque
podra recordarte que me debes tu persona ("tu vida") (Filemn: 19). jaichavalheijop ti javlhch'e lha ftsuuc ti
janclan'eyitam java lhai pienso trepar a la palmera para recoger sus frutas. nque nilhecha ca yaichavalha! en eso ni
pensarlo (yo)! na pa yaichavalh'eyitam yiinsha? qu piensan hacer de m? ca jaychavalhtajeyyitam pa nasyofjat,
na yivu'vat pa niviisjatch'e cuando (lo) recuerdo, me horrorizo y mi cuerpo se estremece ("eso lo hace estremecerse") (Job
21: 6). papu ca nv'e' ca nivaneshch'e yaychavalhemey ca nifos pa ve'lha necjc cualquiera que les hubiera visto irse
as pensara (de ellos) que estaban enterrando a un nio. ya'shesh ti yaychavalha lhpa tashinshtaj t'astay'in pa a'lheesh
pava noventa y nueve yit'ya ti tajulhe'mey pensaba ms en esa oveja perdida que en las 99 que saba
seguras. jaychavalhtajey ca ninachyijulh ca natcuumyijulh, ca nivatsavatyijop ca netnyam pa Lhcaanvacle lh'Dios,
pa nanjooylhataj ca nit'ajayeshyi na lhpct nan yie' na yiyasha, pa lhechtajesh ca nivmjateyam lha yishttaj yo me
imaginaba que saldra para verme y que, puesto de pie, invocara al Seor, su Dios, pasara la mano sobre mi parte enferma y
me librara de mi lepra (2 Reyes 5: 11). yaichavalha ca nasnatesh pa lhishjanja'vat decidi construir una
iglesia. aychavalhelhch'e nava us lhcumjavshay shi' nava lhasnyjesch'e, shi' nava vancacaasclaneshch'e nava apis ti
nifac! recuerden las maravillas que hizo, sus prodigios y las sentencias de su boca! (1 Crnicas 16: 12). lhacm'a cque ti
lhasnatesh, pa ya'canoc'oya; lhaychavalhtajeyam ca casjunashavatjulh todo lo que has hecho, y yo vo a callarme?,
crees (de m) que soy como t ("somos iguales uno a otro") (Salmo 50: 21).yaaj ca aychavalhelhey ca nit'lhelh'atsham
cava Dios lhasinc no piensan que la palabra de Dios sali de ustedes! (1 Corintios 14: 36). pa javan japi nich'acsha'ne
ampa ca nit'yishlhavne, pa jovalhch'een jan yaash ti ampa ca naychavalh ti yi'shi' japi lhech vi a unos jvenes sin
experiencia y distingui entre ellos uno sin juicio. vat'vanesh ti ninaichavalhtajei ca nituma se vio embarazada sin
quererlo. suiyeshshi'am ca aichavalhei'atam ti niysa'jop ca avatvo'matan'in necesits decidir que no vale la pena
enfermarse. shtaclonat'een java ya'clishai ca shtanclhanitsha'ne java shtaichavalhch'e usamos varias palabras para
expresar nuestro pensamiento. Ver : naichavalh; naichavalhjat;tanaichavalh; lhaichavalhjayash ~
lhaichavalhjaniyash; lhaichavalhjan; yaichavalhjat.

yaichavalhjat Verbo, Grupo 5. 1s: jaichavalhjat (j-aichavalh-jat). 2s: lhaichavalhjat (lh-aichavalh-jat). 3s: yaichavalhjat
(y-aichavalh-jat). 1pi: shtaichavalhjat (shtaichavalh-jat). 1 LE HACE PENSAR.
2 LE TRAE A LA MEMORIA.
3 LE RECUERDA. ni ntaiyesh yaichavalhjatei cavque siempre le recordaba eso. pa lhacm'a cque ti tsaychavalhjat'in, ti
tsi'sha ti nic'at'eyam pava lhcumjavshay papi isissha'ne shi' papi tacajyshay ti yiey lhpcty pa Dioshe reflexionado
sobre todo esto y he llegado a esta conclusin ("solamente he abrido para m"): los justos y los sabios con sus obras estn en
manos de Dios (Eclesiasts 9: 1). pa shinaichavalhjateshei pa lhech lhcavts'aclaijayash pa Fitsc'yich pa ampa ca
nj'e' nos trae a la memoria la misericordia de Dios que nunca acaba. Ver : yaichavalh; naichavalhjat; vancaichavalhjat.

yaijat1 Verbo, Grupo 5. 1s: jaijat (j-ai-jat). 2s: lhaijat (lh-ai-jat). 3s: yaijat (y-ai-jat). 1pi: shtaijat (sht-ai-jat). 1 LO HACE
DESAPARECER.
2 LO QUITA.
3 LO SEPARA.
4 LO SUELTA.
5 LO REMUEVE.
6 LO EXPULSA.
7 LO LIBRA. yatojqu'ejop clee japi lhech pa ja'van ja yenachjop na yimnlhajayash; pa jachaajsha'ne ja lhpct pa
niyaijatesh, pa jacha'jey java lhajpyjey lhja mimi en cuanto los hubo pasado, encontr al amor de mi alma, lo abraz ("lo
llev por la mano") y no lo solt, y lo llev a la casa de mi madre (Cantar de los Cantares 3: 4). ni nvashanem ca chi
naijat'e ts'ivee ellos no dejaron que le echaran (fuera de la aldea). anchaajeelhnee ca ve'lha j lhech, vooy yivaatsha
jayjatshi jayu na yitsaat entrguenme aqu a l solo y lo expulsar de la ciudad (2 Samuel 20: 21). ampa ca casjunasha;

672

yachaj napi juutshinjas na tashinsha lhsc'clit, opeesh t'em'na ca shtanfiiytaj; eshlhn lhapa jaijatjotshi ja tashinsha
lhsc'clit, jachajem; nqueesh shtanfiiy jayu, lhapa jamat na vatsuiyi, yicles no nos pasa nada; los toba han llevado de
vuelta al alma del venado; por eso haba sido que tenemos (solo poco) coraje; por suerte, he alejado el alma del venado; se lo
devolv a ellos (los toba); ahora seremos valientes, ya recuper la bravura, hijos mos. pa vooy nqueesh ti yeetajesh t'e ca
natcuteelhyish ca nascheneelhfach'ee; am, sasjop; tajulhey ca nachenelhyiy lhavaatsha japi lhech ca
nitsayjatelh'cji y a ahora quieren echarnos a ocultas; no, de ningn modo; que vengan ellos y nos hagan salir (Hechos 16:
37). napi yichifas amem pa lhtycheyash pa lhe'naa ti javmjatsha'ne, vooy avaatsha a'vatcasin ti lhatcavooyjulh pa
vatycheyash, pa c'ayjatshi ti yivatcasin'ash destruir a mi gente por falta de conocimiento, y porque t, sacerdote, has
rechazado el conocimiento, yo te rechazar de mi sacerdocio (Oseas 4: 6). yi'Dios, atsayjatjop napi niyc'utsfasa,
ats'ilhjenesh napi tsicvfachi! Dios mo, lbrame de mis enemigos, defindeme ("slvame") de mis agresores ("los [que]
me odian")! (Salmo 59: 2). yaijat'eyic'oya lhja ytjji me ha quitado el sombrero. ta t'e lhayaash ti saselhjopyam na
ca yayjatelhshi pa tsich'e? por qu nosotros no podimos expulsar al demonio? (San Mateo 17: 19). papi t'acuumjiin pa
tojquisham jpyich, lhacumtiseshjop; lhech papi vatcjiyanjan lhavos papi chi njclesh'e pa lhcootsjat ti chi yaijatshi
pava lhcjiyanjavtes los constructores de la torre (de Babel) eran sometidos al trabajo forzado ("eran esclavos para eso");
estos eran campesinos despojados de las tierras que cultivaba. pa Fitsc'yich yichenei pa ve'lha lhavqu'ilhjenaj ca
naijatshi pava suijulh Dios envi su salvador para sacarlos del peligro. a'va, nque fayjo' janshi' na ashi, jayjatey'am
nava niysisa, java lhatmenesh'avach chiyvmjatch'esha'ne mir, puse este carbn en tu boca, he hecho desaparecer tu
culpa, est perdonado tu pecado (Isaas 6: 7). chiyaijach'e ja lhanvalheech ja Lhcaanvacle, nishtant'ya nqueesh pa
chiyan'e' se han llevado del sepulcro al Seor y no sabemos dnde lo han puesto (San Juan 20: 2). ya lhech t'e pa Dios ca
nitlhyi pa vatmnlhajayash shi' ca jayjat papu ca jaspa javatsjanchatesh nque nivacle lhpa lhashttaj ti
chinchenyi? acaso soy yo un Dios capaz de dar la vida para que ste me encargue de librar a un hombre de su lepra? (2
Reyes 5: 7). ya aj ca atsayjat'avcop yiey pa lhv'e', pa ya aj ca asjclesh pa is espritu no me arrojes lejos de tu
presencia, ni me quites tu santo espritu (Salmo 51: 13). yivaatsha ti c'ayjatjop java tashinshtas ti lhavoqu'esha'ne java
acloy, pa jaspa lhanvacle'ash napi yichifas Israel lhavos yo te saqu de andar tras tus ovejas para ser jefe de mi pueblo de
Israel (1 Crnicas 17: 7). c'aijat'e ja yijpyich te ech de mi casa.atsaijatjop pa lhafjuncheyashyi papi ojiyis quitame
de encima la afrenta que me hicieron los malvados! tan jayu ca lhjunashajulh ja vatpe'yejat ja javclanjatem japi
tlhshaam ja nalhu ti jaycumeyshi ts'ivee java lhpcty ti jayjat'e ja cotsjaat Egipto no ser como la alianza que hice
con sus padres, cuando los tom de la mano para sacarlos de Egipto (Hebreos 8: 9). pa vatvaclnjayash pa tsayjatjop jayu
pa tsilhjenesh jayu na yimnlhajayash, lha'ma ca acloja papi tanjuyijulh l me librar de la agresin, y me ayudara (con
mi vida), aunque son muchos contra m (Salmo 55: 19).
8 LOS RENE.
9 LO DESARROLLA. Note: en esta ltima acepcin con el sufijo -chisham lhayaash yivaatsha ti tsichavat'ashelh'in, na
yichavati t'lha pa Dios, apis ti jayjatelhey'ajop ja Cristo, pa nqueesh jayeetajesh ca c'amjatelhey nan lhujash lhpa
lhutsja ti ni'nasnatesh pa niysa', lhpa lhech yive'lhan pan lhjayaesh porque tengo celo de ustedes, este celo viene de
Dios, ya les he reunido con Cristo, y ahora quiero unirles a l como una virgen intacta, para estar su esposa para siempre (2
Corintios 11: 2). lhech tanei pa Issha'ne Vatsc'clit yaijateshch'e papi p'alhaa catsinvot pa is lhaichavalhjayash es
ms, el Espritu Santo ha reundo los buenos pensamientos de nuestros antepasados. Ver : naijat; tai.

yaijat2 Verbo, Grupo 5. 1s: c'aijat+ (c'-ai-jat+). 2s: t'aijat+ (t'-ai-jat+). 3s: yaijat+ (y-ai-jat+). 1pi: sht'aijat+ (sht'-aijat+). 1 LE INFORMA.
2 LE NOTIFICA.
3 LE AVISA.
4 LE HACE SABER. Note: sase con sufijo locativo (-ei, -ch'e) pa c'utsjaclaay chiyaijateijop lhn pa lhantcshich'a uj lhn ti
tayashay un anciano fue avisado de que su nieto era muy enfermo. yaijatch'ejop pa ve'lha vatcachenach pan t'aj'jesh
pava lhavtsatis papi nivacle el mensajero avis en todas las aldeas de los nivacle. Ver : ya'ya'.

yaiyacchit Verbo, Grupo 5. 1s: jaiyacchit (j-aiyacchit). 2s: lhaiyacchit (lh-aiyacchit). 3s: yaiyacchit (yaiyacchit). 1pi: shtaiyacchit (sht-aiyacchit). LO APURA. Ver : nayacchit.

673

yaiyeei1 Verbo, Grupo 3 (chequear). 1s: tsaiyeei (ts-ai-e-e-i). 2s: naiyeei (n-ai-e-e-i). 3s: yaiyeei (y-ai-e-e-i). EST LEJOS
DE. Ver : tai.

yaiyeeshch'e Verbo, Grupo 3 (chequear). 1s: tsaiyeeshch'e (ts-ai-e-e-sh-ch'e). 2s: naiyeeshch'e (n-ai-e-e-shch'e). 3s: yaiyeeshch'e (y-ai-e-e-sh-ch'e). LE ALCANZA PARA MUCHO TIEMPO. Ver : tai.

yajatesh Adverbio. SIEMPRE. yajatesh ti lhtsisjaclesh siempre me rasgus. yajayes pava yincpes ti doce millones papi
nich'aesh ti yishi' ti yit'iyjatvatam ti yamvane cada ao ocurren doce millones de nuevas infecciones transmitidas
sexualmente ("le trasmiten uno a otro cuando se juntan"). yajatesh ti jajutey pa yishameesh pa yi'Dios ti
jaychavalhey'ac'oya pa yalhjayash'in lhayaash ti c'aya'esh pa encheyasha shi' pa niacacujayashaa ja Lhcaanvacle
Jess, shi' jan t'ajj japi yitst'ajesh pa Dios doy gracias a Dios siempre que te recuerdo en mis oraciones, porque oigo
hablar de tu fe y amor al Seor Jess y a todos los consagrados (Filemn: 4-5). tajulhey ti tay'ajop clee na Onsimo jaelh
nalhu, vooy nqueesh vapec'ay jayu pa yajatesh ca nv'ajop jayu quizs se alej de t por breve tiempo para que puedas
recobrarlo ("regrese a t y viva junto a t para siempre") definitivamente (Filemn: 15). atstjat yajatesh pa ca ovalhshi
pa yajatesh ca ovalh'e ajuiyish! mira siempre de frente y mira delante tuyo! (Proverbios 4: 25). pa nive'lhaaesh ca
ni'aminat'am pa lhcasvuncheyash pa yajatesh ti naclpjalhesh pa lhencheyash! que siempre te embriaguen sus caricias
y que constantemente te deleite su amor !(Proverbios 5: 19).

yajot1 Verbo, Grupo 3. 1s: ts'ajot (ts'-ajot). 2s: najot (n-ajot). 3s: yajot (y-ajot). 1pi: shinajot (shin-ajot). TIENE
AMPOLLAS. ts'ajot ja namach el hacha me hizo ampollas.

yajot2 Verbo, Grupo 5. 1s: c'ajot (c'-ajot). 2s: t'ajot (t'-ajot). 3s: yajot (y-ajot). 1pi: sht'ajot (sht'-ajot). 1 LO ASA.
2 LO COCINA. c'ajotshi ca t'asjaan cocin la carne. yitojonei pavan yie' pava coitej pava lhapjalhchei papi apis ti
yajtshisha'ne lhech yiesh ti yjeech pa yi'yj lo llev donde tena un montn de caraguata ya quemado y reunido, y all
descuer el tigre. Ver : t'ajotsech.

yaji Verbo, Grupo 3. 1s: ts'aji (ts'-aji). 2s: naji (n-aji). 3s: yaji (y-aji). 1pi: shi'naji (shi'n-aji). Pl: yajisha'ne (yaji-sha'ne). 1 EST AMARRADO.
2 EST ATRAMPADO. nichava'yei ts'ivee ti yjisha'ne ellos se sentan atrapados. pa lhechesh yie'sha'ne pa josj pa
lhech yjy'e, pa t'un'e' ja vanyin pa nivi'sheey; vooy ja lhac'sey pa yipocjetshisha'ne java usch'e ja tovcentonces
(la nave) se encall ("se sent en la arena y qued atrampado"), la proa se hinc y qued inmvil y la popa de deshizo por la
violencia del oleaje (Hechos 27: 41). Ver : yajijat.

yajj Nombre masculino; no poseble. TUJUJU KANGY (ave). Mycteria americana (Linneus).
yajyin Verbo, Grupo 5. 1s: c'ajyin (c'-ajyin). 2s: t'ajyin (t'-ajyin). 3s: yajyin (y-ajyin). 1pi: sht'ajyin (sht'ajyin). LOS(S) PONE EN FILA. Ver : yjyin; nijiyin; yjyinjat.

yajulhjat ~ yifajulhjat Verbo, Grupo 5. 1s: jajulhjat (j-ajulh-jat) ~ jafajulhjat (ja-fajulh-jat). 2s: lhajulhjat (lh-ajulhjat) ~ lhfajulhjat (lh-fajulh-jat). 3s: yajulhjat (y-ajulh-jat) ~ yifajulhjat (yi-fajulh-jat). 1pi: shtajulhjat (sht-ajulh-jat) ~
shtafajulhjat (shta-fajulh-jat). 1 LE DA PODER.
2 LO CAPACITA.
3 LO PREFIERE.
4 LO APROVECHA.
5 LO AGUANTA. ja samto tan jayu ca najulhjatsham lhpa lhpeso ca nshayan papi lhcavos al criollo no le va a alcanzar la
plata para pagar a su gente. jafajulh ja yicumjat aguanto mi trabajo. nqueesh jajulhjatey ca nasct'esha'ne pava
lhpcty pa Lhcaanvacle, lhayaash pa lhcavst'aclayjayash ti ya'shesh, pa ni lhecha pava lhpctty papi
nivacle ahora mejor es caerme en las manos de Dios, porque es muy compasivo, que en las manos de los hombres (1
Crnicas 21:13). papi yichatjulh nivacle lhechesh pa vlhesh'apee ts'ivee pa jpyich tejanilh, pa'lhech clamam'apee,
yichajeshvatich'e ts'ivee pa ancooc, yajulhjat'apee pa yi'e' pa yan'e' t'ajuiyish ts'ivee pa yi'e' pa Jesus entonces los
cuatro hombres subieron al tejado, que era plano, llevando consigo al paraltico, ponindolo precisamente delante de de donde
Jess estaba. jeelh nalhu na Onsimo, ti acasheesh, ninatcajyshay; taj ti nqueesh tcajyshay pa lhajulhjatey pa
jajulhjatey vitsha antes ("otro da") Onsimo, tu siervo ("[que era] tu compra"), no te prest ninguna utilidad; pero ahora
ser de gran provecho para t y para m (Filemn: 11). jacayjatey'am jayu pa is avtjayetachat, ja't'ajesha ca ajulhjatey

674

ca jashayanesh'am jayu pa peso pa ca t'ajjtajach'e yo te dar en cambio una ("tu") buena via o, si prefieres, te pago en
dinero (1 Reyes 21: 2). ya'sheshc'oya ti chiyajulhjatei, pa a'lheesh ti chiycljesh lo prefiere a alguien que adula
("supera en preferencia/ser preferido, menos alguien que adula"). lhajulhjatey ca cle'aa ca aclquielh napi nivacle, ti
lhenelh shta ca aclquielh pa yi'Dios? no les basta cansar a los hombres, que cansan incluso a mi Dios? (Isaas 7: 13). taj
ti c'ayytan'ash jayu pa jajulhjatsham jayu pava lhasnatesh'in pero yo te acusar, litigar contigo por lo que hiciste
(Salmo 50: 21). ca nianshamtajeesh ti c'asclanch'e ca niajulhjatajeeyam nava yiclishay t que detestas la correccin y
te echas a la espalda mis mandamientos (Salmo 50: 17). tatsha jayu ti c'ajulhjatelh'atsham avaatsheelh pronto les dar
su merecido. c'ajulhjatelhsham ti avatqu'isjuyajshelhc'oya napi lhtachifas ca jaspa natcuumjulh na yiqu'ilhjenjayash
pa amjelhey pa yj'e' pava toseyshi vatcootsjativshay har que ustedes sean luz de las naciones, para que mi salvacin
alcance hasta los confines de la tierra (Hechos 13: 47). Ver : vanajulhjat; tajulh.

yajut Verbo, Grupo 5. 1s: c'ajut (c'-ajut). 2s: t'ajut (t'-ajut). 3s: yajut (y-ajut). 1pi: sht'ajut (sht'-ajut). 1 LO YERRA.
2 NO LO ENCUENTRA. Note: dcese del tiro de cualquier arma Ver : t'ajutsjan.

yalha Ver : yalhalha ~ yalhalhatajesh ~ yalhatajesh.


yalhacchat'in Verbo, Grupo 1. 1s: ya'yalhacchat'in (ya'-yalh-acchat-'in). 2s: a'yalhacchat'in (a'-yalh-acchat'in). 3s: yalhacchat'in (yalh-acchat-'in). 1pi: casyalhacchat'in (cas-yalh-acchat-'in). EST
JADEANDO. Lit: respiracin-canta Ver
: lhayalh; yiyalhecli; yalhimat; yalhimatsej; yiyalhimatan; yiyalhiyan; yiyalhp'o; t'acchaai; t'aclaach.
yalhalha ~ yalhalhatajesh ~ yalhatajesh Adverbio. 1 DE REPENTE.
2 SIN QUERERLO. vooi lhn paelh nalhu ti yaichavalha lhn lhpa lhamimi ti yalhalhatajesh ti yinajayan pa lhas un da
de repente se le ocurri a su madre la idea de baar a su hijo. c'oya ti ymeshi lhn lhcachivat pava mnlhee vatfetatsiy,
yichatjulh pava jiveclas pa yalhatajesh ti vpecleijop jayu ti nivacleesh cuando se haba terminado la mitad de los
remedios, pas cuatro meses y de repente su hijo volvi otra vez a ser hombre. yitstjatch'e pava lhpcty
ts'anananch'esha'ne, yentaj ca nachajvatsham jan lhjunash pava vatpnquey, taj ti yalhatajesh ti
nint'unch'esha'ne l extendi las manos temblorosas, quera curvarlas como garras, pero se volvieron flojas. pa
yalhalhatajesh ti tanu' pa uj lhaviim, lhapa yam'apee lhja lhvjatshi java usch'e de repente se levant un viento
huracanado, las olas empezaron a llenar la barca (San Marcos 4: 37). yalhalhaesh ti jaseej le cort sin quererlo. pa
yalhalhatajesh ti clam papi angeles yiyaach yi'ei pa tavashai de repente aparecieron muchos ngeles en aquel campo. pa
ya aj na jayu ca anjovaayjulh pava suyjulh yalhatajesh ti vaclan pa nilhecha pava ca naflhitajch'e papi ojiyis ca
ninamtaj, lhayaash pa Lhcaanvacle nijtjatesh jayu ti lhcafiyan pa ninavashaney jayu ca sshaam lhpa vatc'yte no
te asustar el terror imprevisto ni la desgracia que cae sobre los malvados, porque el Seor se pondr a tu lado y librar tu pie
de la trampa (Proverbios 3: 25-26). meelh ti yic'alhtanshi jan yiclvalh pa vatc pa lhech yint ti yalhatajesh ti
tjayetas t'i'esh, pa nint'ya pan t'lha; tsi'sha japi lhcavos yit'ya ti t'lha pa yint ti ytsjyeyshi'in cuando el
encargado de la comida prob el agua convertida en vino, no saba de dnde provena, aunque los servidores que haban
sacado el agua lo saban (San Juan 2: 9). yijunashlhaa, jai'vunaai jayu ca yalhashi ca nantajshi, juutshinjas lhshatjes
yitscln yo me quedo as noms, quiero comer carne cuando ellos cuidan los escalpes de los toba y trenzan sus flecos. japi
vatcasinc tan jayu ca ntuj pa ajcl ja't'ajesha pa yaquiset ti yalhalha ti vaf, ja't'ajesha pa yijuujam'in pa yaquiset
lhaviyjnajlos sacerdotes no comern ningn ave o animal terrestre muerto repentinamente o desgarrado ("mordido") por
una fiera (Ezequiel 44: 31). pa yalhatajesh lhja cjecl ti yichjuulh, yiey pa lhjunash'echisham shi' pava
lhfanishlhavach lhpa cunjatayche de repente, una mujer le sale al encuentro, vestida como una ramera (Proverbios 7:
10). lhechesh pa nityiyjat ja Simn shi' papi lhjavofas pava sajech ti yalhatajesh ti vanlhjn ya que el temor se
haba apoderado de Simn y de sus compaeros por la cantidad de peces que haban pescado (San Lucas 5: 9). capeshch'e
pa lhjunashesh pa lhc'usiyash'in, pa yalha t'ecletch'ein estaba atrapada en el gozo (del momento), y se lanz en una cada
repentina. Ver : lhayalh; tayalhiy; yalhpan'e. Variante : yalha.

yalhanja Adverbio. 1 EN VANO.


2 DE BALDE. Ver : yalhalha; tayalhiy.

675

yalhatajesh Ver : yalhalha ~ yalhalhatajesh ~ yalhatajesh.


yalha tlhch'e yint Nombre maculino; no poseble. MANANTIAL. Lit: agua que sale de (un lugar) 3s: yalha tlhch'e
(yalha tlh-ch'e). pa Lhcaanvacle yijney pava tovjy shi' pa yalhatlhch'e'in yint ti am'e pa'na shi' ti cljj pa
cotsjaat el Seor transform los ros y los manantiales en desierto y la tierra qued seca (Salmo 107: 33). pa Ezequas pa
yip'oc'oya shta pa vacha'ey pa yint yiey pa chishamnee pa yalhatlhch'een pa Gihn, pa yit'ovosiyanshamc'oya ti
nashjat'cji ti nashey pa lhum'cjinucjulh pa lhavtsaat pa David fue Ezequas quien ceg la salida superior de las aguas
de Guijn y las desvi ("hizo cortar pasando por debajo al oeste de...") por un subterrneo a la parte occidental de la ciudad de
David (Hechos 32: 30). pa taniy'seshelhjop papi lhanvaclesesh shi' papi c'afoquelhay pa yimjatch'ec'oya pava yintes
yalhatlhch'e' ti yi'shi' yiey pa fach'ee pa yitsaat, vooy papi lhech pa yivo'yeshvatjulh ts'ivee propuso a las autoridades
civiles y militares de cegar los manantiales que haba fuera de la ciudad, y ellos se pusieron de acuerdo (2 Crnicas 32:
3). pa lhechesh pa tc'avane papi acloj nivacle pa yimjatch'e lhacm'a pava yintes yalhatlhch'eenentonces se reuni
mucha gente y cegaron todas las fuentes de agua (2 Crnicas 32: 4). Ver : tlh.

yalha tlhshi' Nombre masculino; no poseble. 1 EXTRANJERO.


2 FORASTERO. Lit: viene de un lugar desconocido vooi nivacle lhavaatsha ca'tajesha ti yalha tlhshi'? l era nivacle, o
era forastero? ti nuut jumcuclaai yamei pa yitsaat pa nivacle pan yalha tlhshi' a la salida del sol, un hombre extranjero
lleg al pueblo. Ver : tlh.

yalhimat Verbo, Grupo 1. 1s: ya'yalhimat (ya'-yalh-imat). 2s: a'yalhimat (a'-yalh-imat). 3s: yalhimat (yalhimat). 1pi: casyalhimat (cas-yalh-imat). 1 ES ASMTICO.
2 TIENE DIFICUTADES RESPIRATORIAS. Ver : yalhimatsej; yiyalhimatan; lhayalh; tayalhiy.

yalhimatsej Verbo, Grupo 1. 1s: ya'lhalhimatsej (ya'-yalh-imat-sej). 2s: a'yalhimatsej (a'-yalh-imat-sej). 3s: yalhimatsej
(yalh-imat-sej). 1pi: casyalhimatses (cas-yalh-imat-se-s). TINE BUENA RESPIRACIN. Ver
: yalhimat;yiyalhimatan; lhayalh; tayalhiy.
yalhpan'e Adverbio. 1 DE REPENTE.
2 DE IMPROVISO. meelh ti c'u'jeelhei ja Esteros pa, yalhpan'e ja cha'nuclaai cuando nos acercbamos a Esteros uy!, de
repente hubo una lluvia muy grande. lhja utej lhja yapun papa jpyjey lhavos yalhpan'e ti chiyan'e lhpa t'afcatoesh pa
jpyich la piedra que desecharon los arquitectos es ahora ("de repente") la piedra angular (San Marcos 12:10). taj ti ve'lha
ja tulh ti vaf ca lhas anque, lhayaash ti yijoqu'een; pa lhechesh pa nitshaam t'e ti jonshajesh pa yalhpan'e pa jam',
pa t'acumeyyivocji t'e na yas ti yijnlhavcop, pa yijnyijop ca lhas vaf una noche muri el hijo de ella, porque ella se
acost sobre l; se levant de noche y, cuando yo dorma, tom de mi lado a mi hijo y lo acost junto a ella, y su hijo muerto
lo puso junto a m (1 Reyes 3: 19-20. Ver : lhayalh; tayalhiy; yalhalha ~ yalhalhatajesh ~ yalhatajesh.

yam Verbo, Grupo 4. 1s: jam (j-am). 2s: lham (lh-am). 3s: yam (y-am). 1pi: shtam (sht-am). 1 LLEGA. yamjam ts'ivee pa
cloop haba llegado (a ellos) el invierno. pa nque yam'e'ch'etsham na jumcuclaai pa yemei lhn pa yitsaat pa t'ichai'e
muc cuando el sol lleg a esta altura, llegaron a una aldea, y all descansaron un rato. meelh ti yamjey lhpa vishini pa
yu'jam lhcachi'vat pa vapec pa nivacle cuando lleg a la aguada (con la bolsa), la arroj en el medio, y volvi el
hombre. ca amtajelhey paelh jpyich ca nichintntajeelh'ach'e pa ayishlhaaelh, pa asichateshelh nava afoclelh pa
cotsjaat, cavque lhtychatelha ti tameneshlhavach jayu pa ca t'eelhtajeesh si entren en otra casa y si les gritan a ustedes
que se vayan ("pasen de largo"), sacudan el polvo de sus pies como protesta contra ellos ("[con] esas cosas ustedes les hacen
saber que acusarn de tal cosa") (San Marcos 6: 11). ts'ich'e ti ni yamei ja ajpyich siento que no pude/ no pueda ir a tu
casa. alhetipaesh ca etnemch'e ca jamtaj'ay pa aclvalhemshi cava isis ya'clishay; pa afaycuta shta japi casvelhavot
pa eyjatsjanesh en cuanto a t, hasta que yo llegue a t, didcate a leerles, exhortar y ensear (1 Timoteo 4: 13). apis ti
tavyche nava yiey na joot, apis ti yameyjop ja t'aplhu' ti chitishjan, apis ti chiypeya' yiey na cotsjaat ti t'eysheych'e
java oftaatas ya brotan flores en el arenal, llega el tiempo de los cnticos, el arrullo de la trtola se oye en la tierra (Cantar
de los Cantares 2: 12). ampa nivaclea ca nits'efenesh ca naschaajsham na yint ti nayuuynayuy'in, vacj' jamtajaan ti
p'alha ti yitsham'in paelh nivacle no hay nadie que me ayude a meterme en el agua cuando se agita el agua; es demasiado
tarde cuando voy, otro se ha metido antes (San Juan 5: 7). pa yich pa ve'lha caletaj lhavo' pa yamji lhcach'ivat pa
nyish iba un carretero, iba en medio del camino. lhna'sheesh napuque tucus tan ca t'iyi'shee ca novalh'ach'e, chi

676

yamjop jayu pasaron los bolivianos, ustedes no volvern a ser observados, ellos sern desplazados. nque
yam'ech'etsham ti nam jovalheshjulh ja coca ti tsav as lleg, vino y lo vi venir con su (carga de) coca
amontonada. pava yivanjulh pa Pablo nivaych'aclaj pava tlha pa vatyjijat pa vooy pa Cristo, pa vooy pava a'lheesh
ti chiyijtjat, pa vooy pa fach'ee ti yamtasham el punto de vista de Pablo cambi de la ley a Cristo, de los detalles ("lo
menos") a lo fundamental, de lo externo a lo ntimo ("llega adentro"). ti t'fisjatem shi' ti lhfaycuta pa ach'acfa pa
yameyshi pa lhjunash ti t'ashjatesh complacer y animar a tu compaera se convierte ("llega [a ser]") en tu agenda
principal.
2 ALCANZA.
3 CUBRE. yam'acfi pa tovoc pa lhavtsaat su aldea fue alcanzada por el baado (que la cubri). c'oya ti t'yshi' ja t'jj, pa
yinayuuyjatch'e java lhashic ja vatishjanjavat, vooy j lhech vatishjanjavat pa yam'cji pa lhajut al clamor de su voz
temblaban los umbrales de las puertas del templo, y el templo se llen de humo (Isaas 6: 4). c'oya ti ymeshi lhn
lhcachivat pava mnlhee vatfetatsiy, yichatjulh pava jiveclas pa yalhatajesh ti vpecleijop jayu ti nivacleeshcuando se
haba terminado la mitad de los remedios, pas cuatro meses y de repente su hijo volvi otra vez a ser hombre. lhacmaa
papuque ti lhantclishjesesh pa Jediael, papi lhanvaclesesh pa t'ajjam shi' papi yifiiy vatclnsha'ne ti yijp'yesh pa
vatvatclnjayash; pa yameyshi dicisiete mil doscientos nivacle todos ellos eran descendientes ("nietos") de Yediael, jefes
de familia y guerreros valientes ("eran valientes al pelear y hbiles en la guerra"); contaban con (un ejercicio de) dicisiete mil
doscientos hombres (1 Crnicas 7: 11). tajulhtajey pa jpecshi ca tjonshajayashi, ja't'ajesha lhpa vse' yacutshi ca
nvyitapee, ja't'ajesha ti capch'e na jumcuclaay pa yam'apee pa vatjovayi! qu no reclamen las tinieblas y las
sombras, que la niebla se pose sobre l, que un eclipse ("alcance sobre") lo aterrorice! (Job 3: 5). pa Lhcaanvacle
chiyashjatjop ti yamjam java yj'esha'ne na cotsjaat Israel la grandeza del Seor desborda ("supera que va atravesando")
las fronteras de Israel (Malaquas 1: 5). isjop jayu ca niclvalhesh pava yamqu'e pa t'j, vooy ca niclimayantaj pa t'j
shi' pa lhsaash, vooy ca nivantajesh pava yamqu'e ti yamjam pa t'j, pa yij'a ti lhech ti lhashttajeshexaminar la
parte afectada de la piel; si el pelo en la piel se ha vuelto blanco y aparece hundida, eso s que es un caso de lepra (Levtico
13: 3). taj ti lhpa utej lhpa nateysha'ne pa vatajpec pa yalhalhalha'esh ti utiyuqu'esh pa yam'apee pa cotsjaat y la
piedra que deshizo ("cay") la estatua se convirti de repente en una montaa que recubri la tierra (Daniel 2: 35). lhet
tlh'e'jop ti njei papi nivacle p'alhaa ca nfiestanesh pa lhavafi, ca nam'apee shita pa t'unaj pan vaf por eso se
reunieron los antiguos nivacle para festejar su muerte y alcanzar algo del poder del muerto. capi c'afoquelhay
yiylhp'ojisha'ne shta pa Tovc Yucshi, pa yamtasham pa lhjunashjulh pava utes; na'lhech tovc apatojqu'e jum pa
yam'apee ts'ivee capi'lhech las tropas se ahogaron en el Mar Rojo y bajaron al fondo como piedras; este mar es muy
profundo y ellos quedaron recubiertos (xodo 15: 4-5). pa tavashai yam'apee pava tashinshtas el campo se cubre de
ovejas ("las ovejas cubren el campo"). ninama cotsjaat java lhafoc ti yishi' pa vatc'ovaat sus pies (del nio) colgaban del
asiento ("no alcanzaban el suelo").
4 CUMPLE.
5 LLEGA EL TIEMPO DE. ti jamei 25 yinincpes cuando cumpl 25 aos. tnelhyijop ti yameijop ti chitsaccunch'e ti
tulhei nos llama cuando es la hora de cenar. apis ti yameijop ca avanqu'is ya es hora de ir a la escuela ("que escribs").
6 HASTA. ti shtat'lheshelh'e ja Cades Barnea pa shtamey ja nalhu ti shtecjetey pacham ja tovoc Zered, pa shtnshi' java
treinta y ocho yincpes desde Cades Barnea hasta cruzar el torrente Zared, anduvimos caminando treinta y ocho aos
(Deuteromonio 2: 14).
7 ACUCIA.
8 EST LLENO DE.
9 SE LLENA DE. yamqu'een pa t'ijovayi el miedo le acuciaba. yamqu'een pa vat'unaj shi' pa is t'efenjayash pa
Dios estaba lleno de poder y de gracia de Dios ("buena ayuda dada por Dios"). yisuyiyan pa yamqu'een pa lhavc, pa
lhechesh pa yijuvanesh'in japi judos (eso) lo enfureci y se lleno de ira, y entonces ret a los judos (Nehemas 4:
1). acaatjatelh papi acloj acleselh pa amelhch'een na cotsjaat sean fecundos, multiplquense y llenen la tierra (Gnesis
9: 1). meelh papu ca namtajch'e pa t'j ca nivatsjantajesh, ca mnlhatajeesh ti climeshch'e pa t'uca'jesh, ja't'ajesha
pava yamqu'e ti yucleshch'esha'ne, pa isjop jayu ca nveshjop pa vatcasin cuando uno tenga una lcera ya sanada y se
le produzca sobre la lcera una inflamacin blanquecina o una mancha roja clara, el sacerdote lo examinar (Levtico 13: 18-

677

19). yivaatsha yamyich'een pa t'apy pa nicha'vayey pa t'iyte na yicachi' cuando mi corazn se amargaba, cuando
me torturaba en mi interior (Salmo 73: 21).
10 SE UNEN.
11 HACEN EL AMOR.
12 COPULAN. Note: generalmente con los sufijos -elh-va'ne pa Adn yamelhva'ne lhpa lhch'acfa pa caaj pa lhas pa lhey
Set Adn se uni a su mujer, y tuvieron un hijo llamado Set. lhpa Abisag uj ti lhasnyche, pa vanujumatsenesh pa
lhcaanvacle pa t'acumem'in shita, taj ti pa lhcaanvacle nive'lhaaesh ca namelhvane lhpa lhech Abisag era muy
hermosa, atenda a su seor y lo cuidaba, pero el rey no se uni con ella (1 Reyes 1: 4). yinjt ti yamtajaan lhpa
lhjayalhtapee ca lhchecla' pa yalha yinatjatch'een pava lhcles ti yamqu'e na cotsjaat pa jaspa ya aj ca nituma, pa jaspa
ya aj ca nicaaj papi lhcleseem ca lhchecla' cada vez que se acostaba con la mujer de su hermano, derramaba su esperma
por tierra, para que no quede embarazada y para no procurarle descendencia a su hermano (Gnesis 38:11). taj ti
lhavatcafiyanesh na alhasnycheyash shi' ti lhamesh'avne na ane'yajesh pa lhjutaan na avu'vat lhacm'a pa
lhanfanash te sentiste segura de tu belleza y, amparada en tu fama, y diste tu cuerpo a todos para que hagan lo que quieran
con l (Ezequiel 16: 15). yinjt yi yamtajaan lhpa lhjayalhtapee ca lhchecla' pa yalha yinatjatch'een pava lhcles ti
yamqu'e na cotsjaat pa jaspa ya aj ca nituma siempre cuando se acostaba con la esposa de su hermano, derramaba pronto
su semen por tierra para que ello no se embarace (Gnesis 38: 9). yamva'neen japi acleselh cjecli sus hijas (de ustedes)
hacen el amor. pa nanjooylhach'e pa jamjelhvane lhja chiytyjatjulh pa vaclan yijaya, lh lhech pa nituma'esh pa
nicaajem na tavclaj me acerqu a (mi esposa) la profetisa, ella concibi ("copulamos"), qued embarazada y dio a luz un
hijo ("para que quede embarazada y tenga un hijo") (Isaas 8: 3). ya aj ca jqu'enelhch'ec'oya lhpa lhch'acfa pa avelh, pa
ya aj ca amelhvanec'oya lhpa lhech, ca jaspa ya aj na ca avatsasiyanesh cavque no te acostars con la mujer de tu
prjimo, no hagas el amor con ella, para que no quedes impuro con tales cosas (Levtico 18: 20). yaaj ca amelhva'ne lhpa
cjecl ti yameijop ti vacla' no te acuestes con una mujer durante ("le ha llegado") su menstracin.
13 SUMA(N).
14 ESTN JUNTOS. Note: con el sufijo -vat-sham pa yamvatsham papi lhashi lhavosesh ti chiyt'acumeyshisha'ne papi lhech
doscientos doce, pan lhjunash ti chiyi'sesh'e pa t'ajjam papi lhtachifasesh pan yie' ts'ivee en total, los eligidos para
porteros eran 222; estaban registrados por familia (1 Crnicas 9: 22). papi lhech treinta y un lhcaanvacles
yamvatsham en total, haba 31 reyes. lhjunashvatjulhsha'ne ti yamvatsham java lhafoclesh lha'yasha jav'elh lhafocsu
hechura era como si una rueda estuviera encajada dentro de una otra (Ezequiel 1: 16).
15 JUNTA.
16 CRUZA. Note: con el sufijo -julh Lit: llega frente a otro que viene yamjulh pava usch'e t'itjui pa yovalhei pava lhtsjei
yacutshi cruz los brazos musculosos y la mir en sus ojos negros. ca namtajvatjulh pava napu' cables pava yi'shi' pa
nits'ilhataj, pa t'ecletvatjuulh lhacm'a pa t'unjayash pa nits'ilhataj chi yovalhe'meijop pava fchinjas ti yiclnsham na
cotsjaat si se toquen dos cables que traen la corriente, cae toda la carga ("fuerza") elctrica que se puede comparar a los
rayos que caen sobre ("atravs de") la tierra. ca ya aj na ca lhech lhjunasha t'yish'e, pa tayjijanesh pa lhcaanvacle ca
ya aj na ca namvatjulhsha'ne pava jpyjey; vooy pava camm'evatjulh ca lhech chincvjiyan'e pava aacjuy para que
eso no se repita (el incendio), el Gobierno orden que las casas no sean construdas al lado una de otra, sino que entre ellas
("en el hueco [que las separa] unas de otras") se siembren rboles.
17 LO CERCA. Note: con el sufijo -jop pava lhclishay lhcntvs yamyijop'in pa cha'lheesh ti tanecleteshyiin sus palabras
odiosas me cercan y me combaten sin motivo (Salmo 109: 3). pa ja'van java yichatjulh lhafoclesh ti caaj java chama
yamjop yiey java lhtsjeyesh yo vi que estas cuatro ruedas tenan aros y llantas llenas de ojos en su circunferencia
(Ezequiel 1: 18). pa casDios ti nam, pa nicano'a, pa lhech yie' t'ajuyish pa itj vancalhifch'een pa yamjop pa
factsejch'e lhavimitaj viene nuestro Dios y no se calla, lo precede un fuego devastador y lo rodea una tempestad violenta
(Salmo 50: 3). Ver : yamiyan; lhnam; yamjei; yamja; yam'apee; vatamjayashva'ne.

yama Ver : yamja.


yamat Verbo, Grupo 5. 1s: jamat (j-am-at). 2s: lhamat (lh-am-at). 3s: yamat (y-amat). 1pi: shtamat (sht-am-at). 1 LO
AGARRA.
2 LO CAPTURA.

678

3 SE APODERA DE.
4 LO ATAJA. Lit: lo hace llegar yamat ja nuu ja puta el perro agarr el conejo. tsamatshi el me arranc (del barro). ti
yi'shi' pa nivalhech ti lhech yj'e' ti ni nav'ateshi papi ojiyis pa vooy papi yulhs pa yamat pa t'ichayash all en la
tumba acaba el tumulto ("no se quedan inmviles") de los malvados, all reposan los que estn rendidos ("agarran el reposo")
(Job 3: 17). caaj lhn yama(t)tajeshc'oya pava lhayuclus sajech hubo quienes venan a su encuentro con peces
asados. she pque jamat'in? qu es lo que encuentro aqu (agarrando)? yic'alhtantajesh ti yamatc'oyaa taj ti
cha'lheesh intent retenerlo, pero en vano. jayinjuyshichamc'oya jamata cotsjaat na yitaco ca rostro en tierra ("dirig
hacia abajo atajando contra la tierra mi cara") (Ezequiel 3: 23). pa nivacleai yamat pa tashinsha lhsc'clit jaspa yifiiy
ts'ivee el anciano aleja al espritu del venado para que (los nivacle) tengan coraje. yamattajyic'oya se propona(n)
agarrarme. Ver : yam; lhamatsej.

yama ti Ver : yamja.


yameic'oya Nombre masculino; no poseble. Pl: yameic'oyac (y-am-e-i-c'oya-c) ~ yameic'oya (y-am-e-ic'oya). 1 DOMINGO.
2 SEMANA. Lit: va a algo que se espera/ el descanso ti yameic'oya pa taiyelhva'ne papi lhcumjafas ca ntishjanch'e los
domingos se rene con sus compaeros para cantar. na yameic'oya, ca yameic'oya, pa yameic'oya hoy domingo, el
domingo pasado, el domingo que viene. pa vatjutsa' nalhu ti yameic'oya pa vapeclei shita papi cjecli ti nich'a claaf
nalhu el primer da de la semana, las mujeres volvieron all a la madrugada. ca nanvat'ajtaj lhpa tavclaj cjecl pa
nivatsasinatesh napu' pava yameyc'oya jan lhjunash ti yameyjop ti vacla' si nace un hijo varn, quedar impura dos
semanas, como en la menstruacin (Levtico 12: 5). meelh ca ntajelhshi pava napu'yama yameyc'oya, ti
lhcatsnjateshelh pa nalhu ti nich'a tlhesh'e pa vatcavcalhech'esh pa trigo cuando hayan pasado siete semanas, a partir
del da en que empiecen a cosechar el trigo, contarn siete semanas (Deuteronomio 16: 9). pa avatc'usinatshelh'in jayu
pava lhech lhnalhusesh pava Yameyc'oya ti lhcljeshelh pa Lhcaanvacle a'Dioselh y ustedes celebrarn la fiesta de las
Semanas en honor del Seor, su Dios (Deuteronomia 16: 10). Sinn : domingo. Ver : domingo; yivoi.

yamelhva'ne Ver : yam.


yamiyan Verbo, Grupo 5. 1s: jamiyan (j-am-iyan). 2s: lhamiyan (lh-am-iyan). 3s: yanmiyan (y-am-iyan). 1pi: shtamiyan
(sht-am-iyan. 1 LO HACE LLEGAR.
2 LOGRA HACER ALGO. Lit: hace que llegue lhamiyanshi natanei ca i'sesh'e pa aqu'isjayanach? acaso no conseguiste
anotarlo en tu libro? Ver : yam; yamjat.

yamiyan'e pa'na Verbo, Grupo 5 (Chequear). 1s: jaamiyan'e pa'na (ja-am-iyan-'e pa'na). 3s: yamiyan'e pa'na (y-amiyan-'e pa'na). LO CONVIERTE EN DESIERTO. Lit: hace que all no haya nada yivaatsha jat'nclhanitsha ti
nic'ac'utsfaaesh, lha utiyuc Seir, yivaatsha pa c'aclyit jayu ca jaamiyan'e pa'na shi' ca nafalhch'esha'ne aqu estoy
contra t, monte Seir, extender mi mano contra t para hacerte desierto desolado (Ezequiel 35: 3). Ver : am'e
pa'na;yi'amiyan ~ yi'aminat.

yamja Verbo, Grupo 4; usado en tercera persona con este sentido. 2s: lhamja (lh-am-j-a). 3s: yamja (y-am-j-a) ~ yamsha (yam-sh-a) ~ yama (y-am-a). 1 HASTA.
2 AUN. Lit: llega a, alcanza a (con) Note: es una forma del verbo yam 'se va (a)'. sase principalmente en tercera persona pa
tsachajeshshicham, lhayaash ti javapeneshelh ti tifeelhyitapee pa yinclyashelh, lhayaash jan t'elhesh ti yatavclaselh
pa yamja nqueesh yivaatsheelh shi' japi yicchevot'elh jasnatshelh pa sasch'e ti jayjuyeshelhjulh pa Lhcaanvacle
yi'Dioselh pa ninasc'ashamelhsha'ne nos aflija, porque nos da vergenza el nuestro sufrimiento, porque desde nuestra
juventud hasta hoy pecamos contra el Seor, nuestros padres y nosotros, y desobedecimos al Seor, nuestro Dios (Jeremas 3:
25). ca uytajelheyshi pa jpyich, pa lhech amnlheeelh'e pa amjelhey ca ancjayutajelhc'oyacuando ustedes entren en
una casa, qudense all hasta que se marchen (San Marcos 6: 10). pa caaj lhpa ve'lha lhutsja nan lhjunash ti nich'a
ta'voyei, lhech lhapque ti vancaclanesh, nalhuclai ca nvancaclanesh lhpa lhutsja yamja ti nuut haba una chica que
recin tena su menstruacin, le daban masajes (para su iniciacin), todo el da, hasta la venida de la noche se le daban
masajes. lhacm'a papi ni napu'a nivacle tsaccunch'e yama ti yape'sha'ne toda esta multitud de hombres comi hasta
saciarse. yamsha japi taclas ti tsapun ts'ivee hasta los nios me desprecian. cacleclem pa cus shta pa yivcujuneen pa

679

lhcumjayash pa nalhuclay yamjaan pa tulh ti yichaaj pava cotsjatis les era muy pesado el calor y sudaban (con) su
trabajo, y todo el da hasta la noche cargaban con los ladrillos. t'lhesham ti claaf nalhu pa yamja ti nalhcachi, t'lhesh'e
ti nalhcachi pa yamja shita ti nuut lhech'e ti t'aalh'in ts'ivee desde las primeras horas de la maana hasta el medio da, y
desde el medioda hasta el atardecer estuvieron all orando. lhqueychisham yiey na chishamnee ti lhchaaj papi
vancfasha'ne; lhatcuumjulh pa navenchatesh papi nivacle lhamja papi t'ajuy'ajulh ti lhvji', Lhcaanvacle subiste a
la cumbre llevanto cautivos; recibiste tributos de seres humanos, aun de quienes se oponan tu mansin, Seor (Salmo 68:
19). lhpa vatashttaj ti nishi ti tac'uyeshlhavc'oya, ti tlheshey pava lhafoc pa yamja pa lhshatech pan lhayasheesh
yiey pan isem'ejop ti yivanesh pa vatcasin si la afeccin va atacando la piel, hasta cubrir el fermo de pies a cabeza, cuanto
puede observar el sacerdote, ste lo examinar (Levtico 13: 12). yamsha ti jjjeclay nishtant'ya pa casjunashelhch'e
jayu, shtantylheelha ca nitnclitaj ja Jesucristo pa casjunashjulh jayu j lhech, lhayaash ti shtavanshelh j pa
lhujnash todava no se ha manifestado lo que seremos, sabemos que, cuando aparezca, seremos semejantes a Jesucristo, y lo
veremos exactamente como l es (1 Juan 3: 2). pa ts'aclaay yama ti yapun papi lhc'utsfas lhavaatsha, vooy pan acjjiin
c'amnlheesh papi lhc'utsfas el pobre es rechazado aun por su compaero, el rico tiene muchos amigos (Proverbios
14:20). Sinn : yamsha, yamjei, yama ti, namjei, jaalh. Ver : yam; yamsha; yamjei; namjei; jaalh.

yamjat Verbo, Grupo 5. 1s: jamjat (j-am-jat). 2s: lhamjat (lh-am-jat). 3s: yamjat (y-am-jat). 1pi: shtamjat (sht-amjat). 1 LO HACE LLEGAR.
2 LO LLEVA.
3 LO TRANSPORTA.
4 LO(S) JUNTA.
5 MARCA UN GOL.
6 LO ENCORRALA. yamjatei ja yitjooc pa lhcumja'vat lhn lo llev a mi to a su lugar de trabajo. lhayaash yivaatsha ti
tsichavat'ashelh'in, na yichavati t'lha pa Dios, apis ti jayjatelhey'ajop ja Cristo, pa nqueesh jayeetajesh ca
c'amjatelhey nan lhujash lhpa lhutsja ti ni'nasnatesh pa niysa', lhpa lhech yive'lhan pan lhjayaesh porque tengo celo
de ustedes, este celo viene de Dios, ya les he reunido con Cristo, y ahora quiero unirles a l como una virgen intacta, para
estar su esposa para siempre (2 Corintios 11: 2). yiccheesheyshi pa lhavcjat pa yamjatch'e pa yj'esha'ne pa
shnacuvjataj t'i pa nap'u'eshch'e pa lhech, pa lhech pa yunitjat tatsha alarg la punta del palo, la hundi en el panal de
miel, lo lami y (la miel) lo fortaleci. pa lhtsamjatch'een pa yijovayich'e java yitsamatas me mandas sueos que me
asustan (Job 7: 14). pa yamjata cotsjaat ts'ivee pa'lhech Cufalh ti yicln cuando Cufalh cay a tierra, lo mataron. cque
lhasinnyash, catin'e ti vena lhjunash, pa yamjatjoom pava lhfacjes ja Biblia aquella tradicin, aunque es distinta, nos
cuenta lo mismo que la Biblia ("nos hace llegar los mensajes de la Biblia"). amjatsham lhacm'a na acachi' ca acafiyan
pa Lhcaanvacle, pa ya aj na pa natst'ajesh acajysha confa en el Seor de todo corazn, y no te fes de tu propia
inteligencia (Proverbios 3: 5). j'tajesh pava yichatjulh lhtacoc shi' pava yichatjulh lhafas pava lhech caaj pa
lhamnlhajayash lhpctniyashjulh pa nivacle ti yiey ts'ivee pava yichatjulh lhfatatsiy yi'cji pava lhafas; pava lhafas
yamjatelhvatjulh pav'elh lhafas; ti yich'in ts'ivee lhnasheesh pa t'ajuyshi asimismo, esas cuatro caras y cuatro alas
tenan brazos humanos ("las que parecan manos de [seres] con vida como hombres") por los cuatro costados ("hombros")
debajo de sus alas; sus alas se juntaban de dos en dos, y caminaban ("con su nariz") de frente (Ezequiel 1: 89).lhtsamjatch'een jayu pa yishamitjayash ca vi'tajyijop me colmars de alegra con tu presencia ("que ests junto a
m"). pa Dios yamjatey lhac'o' na yunaj Dios ha acabado ("hizo llegar a su extremo") con mi fuerza. ta t'e lhayaash ti
lhavatsuyiyanjulh pa Dios shi' ti lhamjatfach'ee nava aqu'iyytaclesh? por qu vuelves contra Dios tu furor, soltando
protestas? (Job 15: 13). yiytanesh ts'ivee pa Moses: ta lhai'yaash ti nque lhtsamjatelh'e ca jaspaa t'ejum ca chi
nts'ivjuyanelh? se quejaron a Moiss: por qu nos has llevado a la perdicin? amjatyich'een pa yic'usiyashi shi' pa
yishamitjayash; ve'lheesh cum asshamitjat, lha'ma apistaj ti lhasvijatayan hazme sentir gozo y alegra; algrame ya,
pues me has hecho sufrir (Salmo 51: 8). amjatelhyich'een pava ya'shesh ti tajulhey yiey pa ajpyich! sacimonos de
los bienes que tienes en tu casa! (Salmo 65: 5). jayeetajesh ca yamnlhaaelh'ajop clee, ja't'ajesha ca jamjateshch'e ja
cloop ca yamnlhaaelh'ajop; pa lhechesh pa ats'efeneshelh pa ca jajuytajshi es posible que yo permanezca algn tiempo
o incluso pase el invierno con ustedes para que me ayuden a continuar mi camino (1 Corintios 16: 6). ta t'e lhayaash ti
lhavatcafiyanelh ti amnlheelh'e na Jerusaln, lha'ma ti chiyamtajelh'ajop? en qu confan ustedes para seguir en una

680

ciudad sitiada como Jerusaln? (2 Crnicas 32: 10). ta lhanfanash ti chiyamjatvatjulh pa vatencheyash? cmo se
comunica el amor entre dos personas?
7 SE LO METE EN LA CABEZA. Note: en esta acepcin, va seguido por un sufijo personal, el reflexivo -t y el sufijo sham amjat'atsham ca aneijatsjanesh jum! investigalo cuidadosamente! Ver : yam; yamjatvatjulh.

yamjatvatjulh Verbo, Grupo 5 (Chequear). 1s: jamjatvatjulh (j-am-jat-vat-julh). 2s: lhamjatvatjulh (lh-am-jat-vatjulh). 3s: yamjatvatjulh (y-am-jat-vat-julh). Lit: "hace llegar uno con otro" 1 LO SUMA.
2 LO JUNTA. vooy pava lhafas pa ycljchishamch'e; pava napu' lhafas pa yamjatvatjulhsha'ne, vooy shta pav'elh napu'
pa yicapinateshch'e pa lhavu'vat sus alas estaban extendidas hacia arriba; un par de alas se juntaban, otro par de alas les
cubra el cuerpo (Ezequiel 1: 11). Ver : yamjat; yam.

yamjei Verbo, Grupo 4. 1s: jamjei (j-am-j-e-i). 2s: amjei (am-j-e-i). 3s: yamjei (y-am-j-e-i). 1pi: shtamj[elh]ei (sht-am-j[elh-]e-i). 1 HASTA QUE L...
2 AL FINAL.
3 LOGRA CON ESTO (QUE...) Lit: llega a, alcanza a (con) Note: es una forma del verbo yam 'se va (a)' jan t'aplhueiin ti nj ca
cloop pa lhechesh pa tatamjalhesh ti yicls'e pava vancan'e jayu yamjei ti shnvpesh cuando terminaba el invierno,
rozaban el espacio que iban a sembrar hasta la primavera. nic'at'cji pa carpa pan chipo'oj'apee lhpa coche pa yijujeishi
pa queso, shi lhpa yucuve pa yichesh ymjey lhpa vishini pa tuj alz ("abri desde abajo") la carpa que tapaba el coche,
mordi en el queso y el pan, y se fue hasta el tajamar para comerlos. napuque lhtachifas vatclonat'e jayu yajatesh, yamjey
jayu ca naash ca nit'unvatsham'in pa tan papu ca ve'lhaa ca nasnatshem pa nisa' este pueblo crecer hasta hacerse cada
vez ms poderoso, y nadie lo daar. tayjijanesh ca chi natcum'evatam papi lhcavos pa David, pa yit'ovsch'ec'oya
pava lhpsey, pa yiseejshamc'oya pava yuich'e pa yamjey lht'oy hizo detener a la gente de David, los hizo afeitar y cortar
las ropas hasta (la altura de) el muslo (1 Crnicas 19:4). tsit'yish ti c'atsjuulh chi t'lhesh'e ja ve'lha pa chi yamjei napu'
njesh vatpaschei s contar desde uno hasta diez. amem pa t'ichayash yamjei ti yi'van no podr descansar hasta que la
encuentre. taj ti yamjei ti yaash ti t'apyc'oya pa vatt ti ts'iifshi pa ya'sheshc'oya ti yecj pa clesataj napu'esh
pava chiyeclsch'e pero al final (su lengua) es ms amarga que el ajenjo ("alcohol amargo") y ms cortante que el pual de
doble filo (Proverbios 5: 4). pa t'unaj pa niysa' apis ti t'acuumtaj'in, taj ti jjjeclay chiyistanjat; nqueesh yamjey pa
t'aplhu' ca natc'uytajc'oya jayu papin ysjatshicham nqueesh lo fuerza oculta de la iniquidad ya est acuando, slo falta
que el que la retiene se quite de en medio (2 Tesalonicenses 2: 7). taj ti vooy ja Cristo yfisch'e ti lh'seshjop pa Dios pa
lhajpyich; vooy casvaatsha lhajpyichjooj jayu ca shtiyitajeshelh ca shtacafiyantajelh pa shtamjelhey pa yj'esha'ne;
shtanshameshelh ti caajjoom pa cas cascaclecleyash'in Cristo, est a cargo de la casa de Dios como un hijo; y esa casa
somos nosotros si mantenemos la confianza y nos gloriamos de la esperanza (Hebreos 3: 6). aneetsham ca acum'e na
tavclaj shi' lha lhamimi pa acltshelhey ja cotsjaat Egipto, pa lhech amnlheelh'een amjelhey ca janfactajelh'am,
lhayaash ti vooy jayu ja Herodes na taclaj ca jaspa niclnlevntate, toma al nio y a su madre, huyen ustedes a Egipto y
qudense all hasta que les avise, portque Herodes va a buscar al nio para matarlo (San Mateo 2: 13). pa amjey ca
av'lhesh'apee nava afoc napi naac'utsfasa hasta que pongas el pie sobre tus enemigos. istaa ca shtanvtsjyjatesh
papi lhech; jaalh jayu ca shtamjey ca natvi'jatayjoom casvaatsha; ameesh jayu ca nivtsjatesh na costjaat tenemos
que aduearnos de ellos, si no, llegarn a ser un peligro para nosotros; quin sabe si querrn apoderarse de todo el
pas. yuyeey ca nc pa tney papi napu'njesh lhcavos pa yijutey pava ve'lha ts'ivee pesoc uj ti tashaay, pa yit'esh:
jajutelh'ay navque pesoc, taj uyjatelh'cji pava matas pa amjelhey ca jatpectaj entr y llam a diez sirvientes suyos,
les entreg a cada uno una gran cantidad de dinero, y dijo: hganla producir ("les doy este dinero, pero lo cambiarn por
cosas") hasta que yo vuelva (San Lucas 19: 13). jan tlh'e' ja nalhu ti...pa yamjei nqueesh desde el da en que...hasta
hoy. Restric : yamsha, yamja Sinn : yam, yamja, namjei.

yamsha1 Adverbio. 1 MUCHO.


2 MUY. Note: probablemente forma derivada del verbo yam 'se va': yamsha 'va hasta con' (cf. tambin: yamja 'hasta') yip'in taj
lhn yamsha taj ti ni ntats'aclai lhn jum lloraba a chorros, pero no le tuvieron ninguna compasin. jentaj yamsha ca
mnlhaayijop, pa c'ancayjatey cum ca nits'efenesh, ti jjjeclay jancfa'apee cava Dios lhasinc habra querido
retenerlo junto a m, para que, en tu lugar, me sirviese en la prisin que sufro ("que todava estoy muy atado") por la Buena

681

Noticia (Filemn: 13). shtentaj yamsha napi autoridades ca yaaj ca nash'apee pa lhanyjijat es nuestro deseo firme que
las autoridades no excedan (el marco de) la ley. yamsha ca shinjijan papu taj ti tanca shinvmjat mucho nos persiguen,
pero no nos vencern.

yamsha2 Ver : yamja.


yamsha' Verbo, Grupo 1. 1s: ya'yamsha' (ya'-yamsha'). 2s: a'yamsha' (a'-yamsha'). 3s: yamsha'
(yamsha'). 1pi: casyamsha' (cas-yamsha'). 1 EST FELIZ.
2 SE SIENTE FELIZ.
3 TIENE SUERTE CON. ya'yamsha'esh na yicumjat ti ampa ca amac'oya estoy feliz con mi trabajo, que no me falta
nada. yamsha' papu ca ntsavalhtaj! feliz aquella que lo encuentra (para casarse con l)! yamsha' lhpa nivacche ti
t'acjamech pa lhch'acfa. feliz la mujer cuyo marido sabe buscar agua

yam'apee Verbo, Clase 4. 1s: jam'apee (j-am-'apee). 2s: lham'apee (lh-am-'apee). 3s: yam'apee (y-am'apee). 1pi: shtam'apee (sht-am-'apee). 1 TERMINA (de ir). yam'apee ti vanqu'iis ha terminado de ir a la escuela ("de
estudiar").
2 VENCE.
3 TRIUNFA.
4 LOGRA. Note: tambin puede ser una forma del verbo yam'apee en el sentido de 'cubrir' yam'apee lhacm'a pava
yisnateshch'e triunf en todas sus empresas. nic'jlhaa ca chinam'apee es imposible lograr eso. Ver : yam.

yan Verbo, Grupo 5. 1s: jan (j-an). 2s: lhan (lh-an). 3s: yan (y-an) ~ yin (y-in). 1pi: shtan (sht-an). 1 LO PONE.
2 LO COLOCA.
3 LO CARGA.
4 LO PONE EN EL TELAR.
5 LO TELA.
6 LO VISTE. meeycum yiyaam lhja yse, lhayaash ti yujeey ca nivaf; istaa ca shtatanycheey ca an'apee nava apcty pa
jaspa nivatsjan ven, por favor, a ver a mi hija, porque est agonizando; vamos all e impn las manos sobre ella para que
sane (San Marcos 5: 23). ca tulhtajaan pa an'e afatas pava acqueclity ca ayesh'e pa navanesh lhacm'a, pa ap'o'e
ataco secl'esh ca na avana na vatavtsateyish cuando caiga la noche crgate al hombro tu equipaje, que te vean todos
cuando salgas, y tpate la cara para no ver la tierra (Ezequiel 12: 6). vooy ti nuutey jaycumesh'e nava yipcty ja
camam'esham ja vatashclfech, pa meelh ti tulhey pa tsivanesh lhacm'a ti janyitapee java yicqueclity ti
jayayeshi al atardecer abr con mis manos un boquete en el muro, y de noche me vieron todos cuando me cargu mis cosas
al hombro cuando me fui (Ezequiel 12: 7). t'acum'e lhpa tanuc pa yanch'e lhpa vonsa ycfeesh'apee agarr el gato, lo
puso en una bolsa y la at (por la parte superior). yanyit'apee ja lhpct pos su mano sobre m. ta t'e lhayaash ti
chitsan'esha'ne java vat'acjatsuy shi' ti chitsifitsjanesh java vat'ajtey? por qu me puso alguien en su regazo y unos
pechos me dieron de mamar? (Job 3: 12). tsan'e yiey ja tavashay yiclajunch'e java vatavnus; pa lhcaanvacle
tsijchijayanch'e ti najayjuych'eshi; java vatavnus tif'apee ja tavashay, java lhech acloj pa njesh'e ts'ivee ti
cljjjane me dej en un campo lleno de huesos; el Seor me hizo pasarles revista, eran muchsimos los que haba en el
campo, estaban resecos (Ezequiel 37: 1-2). lha'ma ti cha'lheesh ti chisnatesh lhpa vatc'yte ca nivantaj pava ajcls,
papuque nivacle yisnateshlhavcop lhpa lhech vatc'yte pa yinesh pa lhamnlhajayash pava suyc'oya pero aunque no
vale la pena poner una trampa si la ven los pjaros, ellos tienden una trampa a s mismos y ponen su vida en peligro
(Proverbios 1: 17-18).tsicjsjatelh ti janeelhshi pa lhasamconc nos hizo cargar su excremento. lhantfaacshelh
avaatsheelh pa'lhech vatyjijat pa chi nelh'e'am: papi lhtaja'yas tajulhei ca ntaasclansha'ne nan lhjunash ti ve'lha
ts'ivee ti vatpe'yaconocen ustedes el mandamiento que dispone ("pone en ustedes"): los esposos deben guardarse fidelidad el
uno al otro. ti njeshch'e pa vatfaclech, pa shtanjop ja punto al fin de una frase, ponemos un punto. lhe'naa ca
janeelhvatjulh jav'elh Israel lhp'alhaa chi' jav'elh nivacle lhp'alhaa por eso colocamos juntos varios relatos bblicos y de
la tradicin nivacle. meelh ti vaf pa Herodes, pa ve'lha lhpa lh'angel pa Fitsc'yich yanshi' pa lhtsa'maat pa
Jose despus de la muerte de Herodes, un ngel de Dios mand un sueo a Jos ("puso un sueo en Jos"). jashamitjatesh
ja casCaanvacle Jesucristo, lhayaash ti nijutyijop pa yunajjop navque; tsilhecljesh ti c'fisja(t)ch'e pa tsanshi' na
lhcumjayashdoy las gracias a Cristo Jess Seor nuestro porque me dio mi fuerza para eso; se fio de m y me encarg su
trabajo (1 Timoteo 1: 12). pa yan'cjiyam pa t'ituuc ch'amiyish na yishatech vooy pa t'ituuc fayish pa

682

tsechepjalhesh l pone su brazo izquierdo bajo mi cabeza y su brazo derecho me abraza (Cantar de los Cantares 2: 6). pa
nijooylha ca an'cji pa ajpyich papi acles, pa ap'oey pa lhashi pa meey ca aponteshch'e pava tacfeyis pa lhape' pa
vena an'e pava tapoojqu'esha'ne luego, entra en tu casa y te cierras por dentro con tus hijos y llena las vasijas con aceite y
a medida que las vayas llenando, pnles aparte (2 Reyes 4: 4). ach'anelhch'e nava c'acajyshiyanshelh jayu, pa vooy
yivaatsha janelh'atapee jayu na yi'espritu; pa c'atyjatelha jayu nava yaychavalhjanc presten atencin a mis
correcciones, y les abrir el corazn comunicndoles mis pensamientos ("pondr mi espritu sobre ustedes") (Proverbios 1:
23). pa vatcljqueyash lhasha'esh papi tcajyshaysha'ne, taj ti papi ninatcajysha'ne chiyan'apee pa
lhanclquijayash otorga alabanza a los sabios y reserva burla para los necios (Proverbios 3: 35). pa lhe'naa ti janyitam
pa yishamitjayashesh, pa ya'shesh ti isjop ca nasnatesh pa nivacle yiey na cotsjaat ca nattsaccun, ca niy' shi' ca
nivatc'usiyan'in, lhayaash cque ve'lha ti tlhesha pa lhcumjat pava lhnalhusesh pa lhamnlhajayash ti yijutem pa
Dios yiey nque cotsjaat por eso yo cargo con mi alegra, porque el nico bien del hombre en esta tierra comer, beber y
alegrarse; eso le quedar de sus fatigas durante los das de su vida que Dios le conceda vivir sobre esta tierra (Eclesiasts 8:
13). j lhech ngel yinashjat'ejop cotsjaat ja lhclesataj cusa' pa yit'ovseshch'e java lhay java tjayetacuy, pa yanch'e
lhja uj tnjquec'oya ca jaspa chiyicfasheshch'e el ngel meti su hoz en la tierra y vendimi ("cort") la vid y ech las
uvas en una cuba ("tanque que las esperaba") para pisonearlas (Apocalipsis 14: 19). papi yan'e t'oot pa itj pa tatsha ti
yichesh lhpa t'uyjatshi el que prende fuego a su pecho, inmediatamente se le quema el vestido. c'anelhshi jayu
avaatsheelh pa vatayalhesh pa vatmnlhajayash secl'esh ca amnlhaaelhsha'ne yo les voy a infundir (a ustedes) espritu
("aliento de vida") para que (re)vivan (Ezequiel 37: 5). pa c'aneshelhsha'ne jayu pa vatsty, pa c'asjaniyaneshelh jayu
pa vat'asjan, pa janvayjatchisham jayu pa t'j pa jajutelh'ach'e pa vatayalhesh pa vatmnlhajayash secl'esh ca
amnlhaaelhsha'ne les injertar (a ustedes) tendones, les har crecer carne, tensar sobre ustedes la piel y les infundir
espritu para que (re)vivan (Ezequiel 37: 6). japi lhech an'avcop pa a'isinatsha'nevatjuulh japi lhech; pa ashayanemch'e
shta pava nj'cji jaspa isa'emjop japi lhech ca chinvoc'ajatsha'ne acude a purificarse con ellos ("ponte junto con ellos
para hermosearte frente a ellos") y paga los gastos para que te afeitan la cabeza (Hechos 21: 24). meelh ti nach'cji shta pa
jpyich papi nich'acsha'ne pa yivaneylhavc'oya ti vaf, pa yichaajfach'ee shta pa yicha'jey pan chitish'ec'oya ca
lhch'acfa pa ve'lha chiyinelh'e cuando entraron los muchachos en la casa y la encontraron muerta, la sacaron (de la casa), la
llevaron donde haban enterrado a su marido, y la pusieron all (Hechos 5: 10). pa chiyanfach'eec'oya na vat'ichavat pa
nqueshch'e pava napu'yama nalhus, pa nanjooylhach'e ca chinachajsham squenla afuera del campamento siete das, y
el sptimo se incorporar de nuevo (Nmeros 12: 14). yivaatsheelh yaRoma yivoselh yitsha; ta lhayaash ti
tsivanjiyinshelh jap'elh ti tsic'nelhsha'ne pa ninvatjutsaesh ca nitsiyselh'in ti tsinelh'cji tatsha lha
vatvanc'cfajayte? nosotros somos ciudadados romanos; por qu nos han azotado en pblico ("nos han mostrado a los
dems y nos han azotado") sin hacernos juicio ("sin preguntarnos") en primer lugar y nos han echado en la crcel? (Hechos
16: 37). jan t'elhesh ti chinchajey java chiyney na lhishjanjavat pa Lhcaanvacle pa jayajulhelhsham ti jatujelh pa
jjjeclay mnlha java acloj; lhacm'a ti yaash java mnlha, lhayaash pa Lhcaanvacle ti yit'eshemjop pa is napi
lhchifas desde que trayeron ofrendas ("las [que] ponan") al templo del Seor, hemos comido hasta saciarnos, todava queda
(este) mucho; pero ha sobrado mucho porque el Seor ha bendecido a su pueblo (2 Crnicas 31: 10). pa Elias yit'ya pa
Fitsc'yich ti yen ca nanlhvcop Elas se dio cuenta de que Dios quera llevarlo a su lado. asnatshelh avaatsheelh pa
vatt'aalhja'vat pa anelh'apee shita pa chi yicln construyan ustedes un altar y pongan sobre l una vctima ("algo [que]
han matado"). nque p'alhaa nifac pan lhjunashesh papi nivacle ti yitashanesha ca nash'apee pa Fitsc'yich ti
yan'e'julh pa lhcumjayash lhavaatsha, ti yisnattajesh pa tojquisham jpyich yie' pa Babel este relato cuenta del intento
de los hombres de superar el proyecto de Dios ("superar el propio trabajo que Dios haba puesto") construyendo la torre de
Babel. ninfos, tsi'sha ti yineshi pa yint yiey pa yie' pava sisey no lo enterraron, solamento lo colocaron en el agua,
entre los juncos). pa lhechech pa yan'apee pava lhfatatsiy ti tilhj, pa nishamesh jum, pa yachajey pav'elh tilhojqu'e
pan lhavj pa nyish ti yachajey pava lhts'avoot entonces la carg (la oveja) en sus hombros, gozoso, y la trajo por todo
el largo camino de vuelta al rebao ("sus compaeros"). pava lhavji chineshvat'apee pava cootsjatis la mampostera ("la
pared [donde] se colocan los ladrillos unos sobre los otros"). amc'oya pava shtanshi' cotsjaat ca nvc'oya pava lhavji
chi' pa lhtjji ca nchaajsha'ne pa lhcaclecli falta (lo) que pongamos en la tierra para sostener el peso de los muros y del

683

techo. lhpa'lhech lhch'injo pa Pa'i Tume yit'esh lhavaatsha ca nan'ec'oya pa lhamanlhajayash la hermana menor de
Pa'i Tume se ofreci para sacrificarse ("apostar su vida").shtayetseselhsham na Jud ca shtanjovatsjanelh, pa
sht'ashelh'apee pa shtanshijop ca lhcaanvaclea ja lhas ja Tabee subamos contra Jud, sitimosla, abramos brecha en
ella ("la conquistamos") y nombraremos en ella rey al hijo de Tabeel (Isaas 7: 6). jasclansha'ne'am janshi' na vatc'cle
lhas yo te lo guard en un pauelito. ts'ijovay'am, lhayaash ti nat'un'in, lhant'qu'e nava na an'e', lht'ovseshch'e na
niacvjiyanach'a te tena miedo, porque eres riguroso: retiras lo que no has depositado, y cosechas lo que no has sembrado
(San Lucas 19: 21). pa meelh pan lhcachenach'esh ti yamjey pa yit'esha pa Yeh: janchajeshnee nava lhshatjes capi
lhcles ca lhcaanvacle; pa Yeh pa tayjijanesh: pa an'e pava napu'esh'e chiyaclpju'e yiey ja chiyuy'een na yitsaat pa
lhech mnlhaae pa namjey lhum'ashi cuando lleg su mensajero, Yeh le dijo: han trado las cabezas de los hijos del rey;
Yeh orden: pnganlas en dos montones a la entrada de la ciudad, y djenlos hasta la maana (2 Reyes 10:
8). lhasctjateshelhsha'ne lhpa schaat, pa lhneelhyitapee pava uj ti caclec no metiste en una prisin ("nos hiciste caer
en una red"), pusiste un cincho en nuestros lomos ("pusiste cosas muy pesadas sobre nosotros") (Salmo 66: 11). an'avachjop
pa Lhcaanvacle lhacm'a pava lhasnatesh, pa vooy lhavaatsha nacha'jey jayu pa yitst'aj nyish ten presente a Dios a
tu lado en todo lo que haces, y l enderezar tus sendas (Proverbios 3: 6). yivaatsha jv'cji na is jpyich chiyinesh nava
shintincutacuy yo vivo en una linda casa hecha de cedro. yaneshchisham pa lhai, ni nanfacleem lhpa lhamimi puso la
fruta en un lugar alto, no dijo nada a su mam. anyijop cum pa'na natst'ajesh ca janyivach jamjey ca
anchentajyi! djame una de tus prendas hasta que me lo enves (el regalo) (Gnesis 38: 17). taj ti ya'pitejclee pa
tsicaaisiyuesh lhca mimi ti yan'e' pa vopovo, chi' ti tiy'e pava vataai cuando crec un poco ms, me interesaba cmo mi
mam hacia ponchos y yicas. vatsavatch'etsham pa chiyan'e' pava matas, yovalhc'oya pava hamburguesas estaba
parada detrs del mostrador ("el [sitio donde] ponen las cosas"), tomando pedidos de hamburguesas. vee' cum na
yifayishey, vooy ca janamjat(t)ajey afoc japi nacvfachi pa lhech jan'eajop sintate a mi derecha, hasta que yo ponga
("yo conduzca/ haga llegar") tus enemigos ("los [que] te odian") debajo de tus pies (Lucas 20: 42-43).
7 LE HACE TOMAR ASIENTO. Note: con sufijo aplicativo -sha'ne/-ja'ne
8 LO RECIBE EN SU CASA. taj ti nqueesh attmjalheshyam pa ca atsan'e, lhayaash ti jalhecljesh pa Dios ti nape'yeesh
ti lht'a'lhelheyam, pa yivashanyam ti c'avanelh jayu pero ahora preprame hospedaje, porque espero que Dios escuche
sus oraciones ("que ustedes oren para m") y me permita poder visitarlos (Filemn: 22). coos ti yi'van papi lhc'utsfas,
papi'lhech yanlhavcop por suerte encontr unos amigos que lo recibieron en su casa. nishamesh pa nivacle pan
lhatcum'e'atam pa lhchaaj ti lhan'avcop dichoso es el hombre que t eliges e invitas a morar contigo (Salmo 65: 5).
9 LO APUESTA. Note: con el sufijo -'e shtan'e'vatjulh java catsicli vcc apostamos nuestras vacas.
10 LO TALA EN LA ALTURA DE LOS BRAZOS.
11 LO ALZA. Note: en las tres ltimas acepciones, lleva el sufijo aplicativo -chisham vooy ca chintsantajchisham, pa
yijutyivne jayu lhacm'a japi tsitt'ajesh cuando yo sea elevado (de la tierra), atraer a todos hacia m (San Juan 32). pa
lhechesh pa yicaclclinatey ja lhashinuqu'esh lhja vatvjatshi, pa yanchishaam shta ja sivclclhayeech ja yiey
t'ajuyish pa lhechesh pa yic'uyjatey ja josjiyish entonces aflojaron las correas (del timn) del barco, izaron la vela de
popa y enfilaron hasta la playa (Hechos 27: 40).
12 LO COCINA. Note: con los sufijos -esh + -shi caaj lhapesh pa tocoj ujesh ti cutsjanaj, t'acutesh'in pava yineshi'in papi
nivacle haba una vez una lechuza que era muy robona, siempre robaba los alimentos que cocinaban las personas.acloj
pava c'asus, ca'tajesha pava pejaya ca chi neshshi pa shtanshi pa it'vat pa cotsjaatshi, napu' pava lhashic haba
cantidades de zapallos o batatas que cocinamos ponindolas en un horno bajo tierra que tena dos aberturas. nava nalhus ti
neshshi pa tuc'a t'asjaan lhech yicnshi'vanesh todos los das cocinaban parte de la carne, y con esto podan
mantenerse. pa Fitsc'yich yicaatjatem pa t'asjaan nava nalhus, yinjt ti vanunat'in, yineshshi pa tuc'a, pa chinch'e ti
uj shita, ni nttaisha'ne ca nvooi pa yaquisit, apis ti caaj lhavuun Fitsc'yich les daba carne cada da, (las cantidades de
carne) iban aumentando, cocinaban un poco, y enseguida haba mucho, no salan ms a mariscar para buscar animales, ya
tenan su carne. uj ti yiyipcunsha'ne; yaichavalha pa lhclvte (tashinsha t'jeche) pa yineshi; saclacshi pa tujeelh papi
lhcles; pava t'acfiyis tuj shta, lhai'yaash ti ampa ca ntuj tenan un hambre terrible; decidieron poner a hervir su chirip

684

(de piel de oveja); era blanda y la comieron los hijos; tambin comieron sus sandalias, porque no tenan nada de comer. acloj
pava vatcs shtavi'sinat ti shtaneshshi muchas comidas solas cocinar por separado.
13 PONE SU HUEVO. lha votjj yan'e pava lhshayc'uc la gallina pone sus huevos.
14 LO PONE EN ORDEN. Note: con el sufijo -vatich'e
15 SE COMPROMETE. Note: con un sufijo personal seguido por -vach Lit: se pone a s mismo an'avach ca ya aj na ca
avatclqui compromtete con la abstinencia sexual.
16 LO GUARDA EN SU INTERIOR. Note: con sufijo personal + -t-shi nque janatshi pa jasnatesh'am nava lhen aqu estoy
para cumplir tu voluntad. Ver : vancan.

yantayuc Nombre femenino; no poseble. Pl: yantacui (yanta-cu-i). PLANTA DE TRTAGO. Ver : yantayuc lha'.
yantayuc lha' Nombre femenino; no poseble. Pl: yantacui lhai (yanta-cu-i lh-a-i). FRUTA DE TRTAGO. Ver : yantayuc.
yaten Verbo, Grupo 4. 1s: c'aten (c'-ate-n). 2s: t'aten (t'-ate-). 3s: yaten (y-ate-n). 1pi: sht'aten (sht'-ate-n). SE
SIENTE OFENDIDO. yavten pa lhas ti yit'esh: yiya'yivach! nits'yayam'in ja yas, jacjishiyantaj nalhcheestaba
ofendido por (lo que le haba dicho) su hijo, y dijo: ay de m!, se quej a m mi hijo cuando lo estaba
aconsejando. yiyetsesshei pa samto, yits'yeem'in, yiyatsha jaalh pa yavten rega al argentino, le protest, lo insulto,
y al final qued ofendido. uj ti yaytench'e ellos se indignan mucho. Ver : t'ate; va'natenelh. Variante
: yavten; yayten.

yatiyan Verbo, Grupo 5. 1s: c'atiyan (c'-ati-yan). 2s: t'atiyan (t'-ati-yan). 3s: yatiyan (y-ati-yan). 1pi: shta'atiyan
(sht'-ati-yan). LE CAUSA DOLOR. Ver : atej; vat'ateyan.

yavten Ver : yaten.


yav! Interjeccin. 1 CMO ES POSIBLE?
2 HABA SIDO! Note: expresin de consternacin empleada or las mujeres yav, napi taclas ti t'acutsha'ne haba sido, estos
nios roban.

yapaton Verbo, Grupo 5. 1s: japaton (j-apato-n). 2s: lhapaton (lh-apato-n). 3s: yapaton (y-apato-n). 1pi: shtapaton (shtapato-n). LO AHONDA. ni ntajulhei ca chi napatonch'e papi lhnyishai pava caos t'ajuiya cables nits'ilhataj
t'ajuiyano es necesario ahondar las rendijas (de la mampostera) en las que se ponen los caos para cables de
electricidad. shtapatnch'e na lhavaash vamos a ahondar la cueva. Ver : apatoj; lhapatonyash.

yapecli Verbo, Grupo 3. 1s: ts'apecli (ts'-ape-cli). 2s: napecli (n-ape-cli). 3s: yapecli (y-ape-cli). 1pi: shinapecli
(shin-ape-cli). 1 ES COMILN.
2 HACE ALGO CON AVIDEZ. Lit: aguanta estar lleno yapecli ti ttsaccun come con avidez. Ver : yape'. Del
: 15.tammi.2012.

yapenjan Verbo, Grupo 5. 1s: c'apenjan (c'-apen-jan). 2s: t'apenjan (t'-apen-jan). 3s: yapenjan (y-apen-jan) ~ yipenjan
(yi-pen-jan). 1pi: sht'apenenjan (sht'-apen-jan). 1 LO HARTA.
2 LO SATISFACE.
3 LO SUSTENTA.
4 LO ABASTECE. nque lhjunash ti yapenjansha'ne de esta manera los alimentaba a ellos. Ver : yape'; vancapenjan.

yape' Verbo, Grupo 3. 1s: ts'ape' (ts'-ape'). 2s: nape' (n-ape'). 3s: yape' (y-ape'). 1pi: shinape' (shin-ape'). Pl: yapeesha'ne
(y-apee-sha'ne). EST LLENO. coos ti uschishamclee java jostaj chi' pava ap'etses, lhech ti yt'teshsham, pa yu'jam
shta pa actaj, pa'lhechesh ti yit'esh ti yape' lhn felizmente, cuando florecan de a poco estas plantitas de flor rosada y
las frutas de las cactceas, las recogan ("pellizcaban") y las mezclaban con tierra salada, y con stos decan que se
hartaban. ti lhattsaccunelh taj ti na ancha'vayelhey ca nape'shelhsha'ne ustedes comen, pero se quedan con hambre ("no
se sienten hartos") (Ageo 1: 6). ya aj ca nitif'in'ac'oya pava avanjasesh nava anincpes pava lhpcty papi tavujuya
shi' ti ni'nysha'ne; ca jaspa ya aj papu ca ve'lhaa papu tavujuya ca napeesha'ne pava lhniyit'apee ti
lhatcum'apee no dejes en manos de extraos despiadados todo (lo que has amontonado durante) tus aos; para que ninguno
de estos extraos se sacie con tus esfuerzos de tus trabajos (Proverbios 5: 9-10). pa tuj lhacm'a pa yapeesha'ne comieron
todos y quedaron satisfechos. papi yiyipcunsha'ne pa yapesha'ne shita los habrientos se sacian. papi nivacle ni
nvi'jatana shita pa shinvo' pan yivashanem pque yitst'ajshi; vatp'aclanesh pa shinvo' ti yape'sha'ne los hombres no

685

respetaban tampoco la miel que el espritu de ella les haba dado ("su propietario"); despus de saciarse se ensuciaron con la
miel. lhacm'a papi ni napu'a nivacle tsaccunch'e yama ti yape'sha'ne toda esta multitud de hombres comi hasta
saciarse. chi' java fiy ti napjunesh'apee pa vishini pa tuj, chi' ja lhcat'i' pa yecshenesh pa lhcamc pa yape'eshsha'ne
jum tambin quemaban ranas en las aguadas secas (que se llenaban de agua en verano) y mezclaban harina seca en el caldo,
y de eso se llenaban. yichey pa yint lhpa yo'nis pa uj ti yiy'ji, yapeesh pa yint la zorra se fue a la aguada y bebi
mucho, qued llena. Ver : yapecli; t'apeej; yapenjan; vancapenjan; lhape'; apee.

yapjayan Verbo, Grupo 5. 1s: c'apjayan (c'-ap-jayan). 2s: t'apjayan (t'-ap-jayan). 3s: yapjayan (y-apjayan). 1pi: sht'apjayan (sht'-ap-jayan). LO HACE LLORAR. pqueei necjc p'alhaa Tisuuj meelh'in ti
yicliyelhvatam'in pap'elh cquelhai pa yapjayansha'ne lhn lhai'yaash ti techelhch'een lhn pqueei, pa yiclt'ashiin
lhn papi lhcquelhai aquel nio antiguo Tisuuj , dicen que cuando jugaba con otros nios los haca llorar porque echaba
chispas, dicen, y se quemaban los nios. ta t'e lhayaash ti t'apjayanelh'in shi' ti naaconitjatelh na yicachi? por qu
ustedes lloran ("lo hacen llorar") afligindome el corazn? pa lhechesh pa yivoych'e lhcachi' ti'ma ja Pedro pan
yit'eshem ja Jess ti yit'esh: jjjeclay tanca napueesh ca nit'eyshey pa votjj ca p'alha jayu ca pu'janaaesh ca
avaantanyish; cavque yaychavalhch'e ja Pedro pa yapjayan'in Pedro record lo que le haba dicho Jess: antes de que
el gallo cante dos veces, me habrs negado tres veces, y eso lo hizo llorar (San Marcos 14: 72). ainee ti t'apjayan'in japi
tsutsu!, ainee ti lhatmensha'ne jayu, lhai'yaash ti caaj nqueesh japi tsutsu, lhai'yaash ti c'utsjaclaai japi tsutsu,
vanyinesh ti vooi pa shinvo' sal de aqu!, sal pues has hecho llorar al abuelito, sal que lo has perjudicado, ahora est el
abuelito, es muy anciantito, l sola dirigir expediciones de miel. Ver : yip; apjanaaj; apjanja; t'apjan.

yapjun Verbo, Grupo 5 (chequear). 1s: japjun (j-apjun). 2s: lhapjun (lh-apjun). 3s: yapjun (y-apjun). 1pi: shtapjun (shtapjun). LO QUEMA. pa Fitsc'yich yapjunsham na nalhu Dios hizo quemar el mundo. ta lhai'yaash ti ni
shtapjunsham? por qu no lo hemos quemado?

yapun Verbo, Grupo 5. 1s: japun (j-apun). 2s: lhapun (lh-apun). 3s: yapun (y-apun). 1pi: shtapun (sht-apun). 1 LO
RECHAZA.
2 LO DESPRECIA.
3 LO MARGINALIZA.
4 SABE QUE OTRO NO PUEDE HACER ALGO. lhja utej lhja yapun papa jpyjey lhavos yalhpan'e ti chiyan'e lhpa
t'afcatoesh pa jpyich la piedra que desecharon los arquitectos es ahora ("de repente") la piedra angular (San Marcos
12:10). japunei'ac'oya, vena lhancaaisiyuesh pa ampa, c'apuneic'oya s que no lo aguantars, vas a rer y nada ms, s
que no te aguantars. jaspa jcl'esh ca nantiyijooi japi samto ti v'mesh ca shinapun entonces los blancos no van a
mirarnos con asombro y dejarn de despreciarnos. c'useelh'am'in avaatsheelh ca napuntajesh shi' ca nic'aclantajelh'am
papu, shi' ca nachaytajelh'aan papu taj ti ylhjan'in, lhayaash ti lhantst'ajelhyish felices ustedes cuando los injurien,
los persigan y los calumnien de todo por mi causa (San Mateo 4: 11). yulhj ti tapecl'in, yivcujun, sasshiin; lhpa lhcact'e
yequetsenesh ti yen, yapunc'oya pa Jeruti Tumpa volva cansado, sudaba, y era sucio; su suegra le daba preferencia,
amndolo, (mientras) despreciaba a Jeruti Tumpa. at'esh pach'e' jaspa tanca napunac'oya papu ti anich'ayech que nadie
quiera descpreciarte por ser joven (1 Timoteo 4: 12). ya aj na ca atsapunelh ti ya yacut'in, lhayaash na jumcuclaay ti
yimcatshi na yj; japi checlavot ti tsicnitshi yivaatsha pa niyjieshyi ti jaclvalhem java lhavtjayetacuy, pa vooy
yivaatsha chapa'a ca vanujumatsenyivach no se fijen en mi tez morena, el sol me ha bronceado, mis hermanos se enojaron
conmigo, me pusieron a guardar las vias, y mi propia via no la guard (Cantar de los Cantares 1: 7). ta t'elhesh ca
avmjelh cava ninatyshelh'avne ti c'uselhshi'am ti lhavancajuvanelh pa lhapunelh shta ca vatcajysha? hasta
cundo dejarn ustedes de ser contentos con sus necedades y despreciarn el saber? (Proverbios 1: 22). en pa ac'utsfa pa
apun pa niac'utsfaa; taj ti yivaatsha jayeetshelh'a: enelh papi niac'utsasesh pa ataasclanelhsha'nec'oya papi
nacnitshielh; a'lhelhem shta papi chayelh'aan shi' papi nacvfachielh amars a tu prjimo y odiars a tu enemigo; pero
yo les digo: amen a sus enemigos, oren por sus perseguidores (San Mateo 5: 43-44).tsulhselh'e lhacm'a cavque, pa
lhtsapunesh shta estamos aburridos de todo sto, y ustedes me desprecian. chiyapunc'oya pa vatc ti yi'apee se
desprecia cualquier comida que haya (sobre la mesa). she t'e pa c'apuneshelh? en qu te hemos despreciado? pa
lhechesh pa yilhn ts'ivee pava lhavits, pa yit'eshvatsham'in: seec ca shtapuntaj'in napi napu' casvelhavot entonces

686

prendieron sus fogatas y se dijeron unos a otros: por qu estabamos marginando a nuestros hermanos. pa lhapun'avc'oya
nataney cque, Lhcaanvacle a'Dios, ti lhamja ti lhtasinquijulh pa lhanvaclevat na acavo shi' ti lhtsovalhsha'ne jan
lhjunash pa nivacle ti ya'sheshchisham pava yi'van y por si fuera poco para t, Dios mo ("tu Dios"), has hecho a la casa
de tu siervo una promesa para el futuro, mientras existan hombres (1 Crnicas 17: 17). ya aj ca jqu'enelhch'e pa nivacle
jan afanishesh ti t'jqu'enelhch'e lhpa cjecl; cque ya'shesh ti chiyapun no te acostes con un hombre como si te
acostaras con una mujer; es una abominacin (Levtico 18: 22). seec ca shtapuntaj'in napi napu' casvelhavot no nos
conviene despreciar a nuestros parientes. yaaj ca apunelh j'lhech! no lo desprecien!Ver
: vancapun; tanapun; tanapunchai; capunchanaj; capunchanja; lhcapunchayash; lhcapunchanjayash; lhcapunchan.

yap'alh Verbo, Grupo 5. 1s: jap'alh (j-ap'alh). 2s: lhap'alh (lh-ap'alh). 3s: yap'alh (y-ap'alh). 1pi: shtap'alh (shtap'alh). LO QUEMA. ayjia lhja afaclis'a ca amtajei ca nap'alh ja yitinish decile a tu cuada, cuando llegues all, que
queme mi collar. Ver : vancap'alh ~ vancap'lh; tap'lhjan; vanap'lh; plheech; lhalhech; nap'alh; lhap'alhche.

yaquisimatsej Verbo, Grupo 1. 1s: ya'yaquisi'matsej (ya'-yaquisi-mat-sej). 2s: a'yaquisimatsej (a'-yaquisi-matsej). 3s: yaquisimatsej (yaquisi-mat-sej). 1pi: casyaquisimatses (cas-yaquisi-mat-se-s). TIENE BUENA PRESA. Ver
: yaquisit;yaquisi'mat.

yaquisit Nombre masculino; no poseble. Pl: yaquisitis (yaquisit-is). ANIMAL SALVAJE. Note: sase mayormente con
referencia a cuadrpedos yaquisitis chi tuj animales comestibles ("que se comen"). caslhan'e sht'uich'e java apis
nyishai ti shtavajuja'ne chi' javoo'lhei pa yaquisit pero nosotros preferimos entrar ("entramos") en los caminos antiguos
cuando salimos en busca de miel o de animales del monte. yaquisitis ni chintuj animales que no se comen. yaquisitis
t'afcos'e cotsjaat reptiles ("animales que se arrastran sobre la tierra"). lhpa vishini shi' lhpa fchenaj lhcl' jaspa yaaj ca
nameishi pava yaquisites jaspan caaj yinjt pa is yint un tajamar con un molino de vienta (es necesarioo) para que no
entren animales y siempre haya agua segura. acum'e shita pava napu'yama caspaschei pa t'ajj lhacm'a java vatacli
chi' java yaquisitis isissha'ne chi' pava lhja'yasesh; vooi pava yaquisitis ni isisasha'ne, ve'lhaach'e, chi' pava lhja'yash
ts'ivee; lhech t'aj'jeeshch'e jayu shita pava'na jcls vanashaan na vs, t'aj'jajulh pava cjecli pava yitsji toma
siete parejas de cada especie de animales, tanto de los animales puros como de los impuros, cada uno con su pareja; del
mismo modo, de todos los pjaros que vuela por el cielo, cada uno macho con hembra. vooi pa Noe yitsemajemshi pa Yave
lhancufaija'vat pa t'acum'e lhacm'a pava isis yaquisitis chi' pava jcls ti yiclnem pav'elh, pa tcufa'yesh'apee pa
lhcufaija'vat No levant un altar a Yav y tom de todos los animales (cuadrpedos) puros y tambin de las aves, los mat
para l y los ofreci en el altar. caaj pa shinvo' ti tuj, chi' pa yaquisit, chi' pava faai ti yiclansham pa lhamc papi
vatamimic, yanch'e pa t'lhs cotsjaat pa yijuijata ti clop'e coman miel silvestre, animales y vainas de algarrobo, que las
madres amasaban en harina, ponan en cntaros de barro para el verano.

yaquisi'mat Verbo, Grupo 1. 1s: ya'yaquisi'mat (ya'-yaquisi'-mat). 2s: a'yaquisi'mat (a'-yaquisi'-mat). 3s: yaquisi'mat
(yaquisi'-mat). 1pi: casyaquisi'mat (cas-yaquisi'-mat). TIENE MALA PRESA. Ver : yaquisit; yaquisimatsej.

yasinqui Verbo, Grupo 5. 1s: jasinqui (j-asin-qui). 2s: lhasinqui (lh-asin-qui). 3s: yasinqui (y-asinqui). 1pi: shtasinqui (sht-asin-qui). 1 TIENE CONSEJO.
2 DISCUTEN.
3 DEBATEN.
4 LES HABLA(N).
5 LES PREDICA(N). ni nt'yishc'oya ti nich'a ti yasinquiem'in no entendan al principio lo que les predicaba. she
yaquisites chiyasinqui? de qu animales se habla? ni ntyc'oya ts'ivee ti yasinquitajem ja lhtata ellos no entienden
que les estn hablando de su padre. yasinquijulh pava vaclan jayu predice los acontecimientos
futuros. yasinquilhav'ne hablan los unos con los otros. pa meelh avaatsheelh ca atanapshintajelh'e na vatavtsateyish
shi' ca aclojtaja pa acleselh, pa ampapu jayu ca t'yi'sheey ca nasinqui lhja lhcaqueclitshi yich'e' ja chivatpeya'shelh
na Lhcaanvacle entonces, cuando crezcan y se multipliquen en el pas, ya no se nombrar el arca de la alianza del Seor
(Jeremas 3: 16). ya aj ca en ca asinquich'e java cha'lheesh ti chiychaych'e, vooy java isis t'lha pa Dios tajulhey ca
eyjatsjanesh rechaza las supersticiones y los cuenos de viejas ("que no quieras contar las cosas que cuentan de balde";
ejerctate en la piedad ("te conviene ensear las buenas cosas que vienen de Dios" (1 Timoteo 4: 7). lhapesh acljesh ti

687

yasinquiem pa Dios papi jat'lhelhsham; na lhjunash'in pava ti yasinqui'eshem shta papi chiytyjata pava ti
vaclan en el pasado muchas veces y de muchas formas habl Dios a nuestros padres por medio de los profetas (Hebreos 1:
1). pa vooy nqueesh nava yjesh'esha'ne nalhus pa yasinquijoom tlh'ejop ja Lhas; yivclanjat pa Dios pava
lhnalhusesh na cotsjaat tlh'ejop j lhech Lhas; pa yijutem j lhech pava vataasclanjas en esta etapa final nos ha
hablado por medio de su Hijo; Dios cre el universo por l y le dio todas las cosas (Hebreos 1: 2). c'asinquiem jayu napi
yivelhavot, pa jishich'e'am jayu shta na vat'aclach yiey japi tca'va'ne hablar de t a mis hermanos, en medio de la
asamblea te alabar ("cantar para t un canto entre los [que son] reunidos") (Hebreos 2: 12). nquen lhayaash
jayeetshelhaam: lhacm'a java lhsasch'esha'ne isjop ca chinvmjatemch'e napi nivacle, pa chinvmjatemch'e shta ca
nasinquitaj pa niysa' por eso les digo que cualquier pecado se les puede perdonar a los hombres, se les puede perdonar
tambin cuando hablan mal (San Mateo 12: 31). afanisha'avach'in ca ay'e tatsha na Jerusaln, lhayaash ti ninteesh japi
lhech ca natcuumjulh pava lhtsasinquitajshem sal pronto de Jerusaln, porque no van a aceptar tu testimonio acerca de
m (Hechos 22: 18). vooy napi acleselh yitsjy shi' napi cjecly tsasinque jayu vooy napi nich'acsha'ne
tavanchaysha'ne jayu, pa vooy napi c'utsjas tsamataysha'ne jayu sus hijos varones y mujeres profetizarn (de m), y los
jvenes tendrn visiones, y los ancianos tendrn sueos (Hechos 2: 17). jatants'aclanesh'a ca avashanyam ca
jasinqui'em napi nivacle te pido permiso para hablar con la gente ("que me permitas que yo hable"). na pa lha'yaash
ti nafi'yelha ti lhasinquieshelh pa niysa? cmo ustedes se han atrevido a hablar mal de l? ninve'lhan ca nasinqui na
Moiss, yivaatsheelh shta ti tsasinquielh no solo ha hablado a Moiss, a nosotros tambin nos ha hablado (Nmeros 12:
2). lhech na lhech jasinqui lhapesh ti jayeesh: nijooylhayich'e jayu pa ve'lha nivacle ya'sheshyic'oya ti t'un'in,
lhayaash ti p'alha ti caaj lhapesh, lhan'e pa yach'apaey'in ca nascat'aj de l yo dije: detrs de m vendr un hombre que
es ms importante ("fuerte") que yo, porque exista antes que yo (San Juan 1: 30). tanca a'lhacm'aaelh ca
c'asinquielh no hablar de todos ustedes. acloj japi yasinqui jque nivacle ti niisa' pa lhfanisheshemmucha gente
habla de ese hombre y del dao que les ha hecho. pa ts'am ti janeetsham pa tsasinquiesh pa niysa' apenas me levanto
que empiezan a hablar mal de m. ta yjesh'e'am jayu ca nasinquiesh pa niysa'? hasta cundo hablar mal de
vos? pa lhapun'avc'oya nataney cque, Lhcaanvacle a'Dios, ti lhamja ti lhtasinquijulh pa lhanvaclevat na acavo shi'
ti lhtsovalhsha'ne jan lhjunash pa nivacle ti ya'sheshchisham pava yi'van y por si fuera poco para t, Dios mo ("tu
Dios"), has hecho a la casa de tu siervo una promesa para el futuro, mientras existan hombres (1 Crnicas 17: 17). taj ti pa
ojey ti yit'esha pa Dios: she t'e pa yivooyjulh'am ca asinqui nava yiyjijates ja't'ajesha ca at'esha na
javatpeyashelh? pero al pecador le dice Dios: por qu recitas mis mandamientos y tienes en la boca mi alianza? (Salmo 50:
16). yyinch'ec'oya pa yasinqui est preparando su charla. jasinqui ja yic'utsfa te hablo de mi amigo. t'ajuya ca
nat'ya pa chiyasinquiin lhacm'a para que sepas de qu todos hablan. jatifeshch'e ti jasinqui pa lhjunashvach pa
vatjjamsha'ne yo haba terminado de hablar sobre las relaciones familiares. avaatsheelh lhtsasinquitajeshelh pava
yiclishai ustedes pretenden criticar mis palabras. Ver
: vanasinqui; lhasin; tasini; asin'mat; asinmatsej; yasinyan; lhasinn(y)ash; vatasin'vat.

yasinyan Verbo, Grupo 5. 1s: jasinyan (j-asin-yan). 2s: lhasinyan (lh-asin-yan). 3s: yasinyan (y-asinyan). 1pi: shtasinyan (sht-asin-yan). LO HACE HABLAR. c'asinyan'in ti caaj lha grabadora te hago hablar en la
grabadora.yasinyanesh'in pava t'acutesh'in le va a hacer hablar de sus robos. tsasinyan'in l me hizo hablar. Ver
: tasini; lhasin; lhcasin; lhcasinyanach.

yashincuyan Verbo, Grupo 5. 1s: jashincuyan (j-ashi-ncu-yan). 2s: lhashincuyan (lh-ashi-ncu-yan). 3s: yashincuyan (yashi-ncu-yan). 1pi: shtashincuyan (sht-ashi-ncu-yan). LE PONE EL FRENO. Note: tratndose de una
cabalgaduraashincuyanelhjop java cuvyu! ponen el freno al caballo! Ver : lhashinuc.

yashjat Verbo, Grupo 5. 1s: c'ashjat (c'-ash-jat). 2s: t'ashjat (t'-ash-jat). 3s: yashjat (y-ash-jat). 1pi: sht'ashjat (sht'-ashjat). 1 LO AUMENTA.
2 LO HACE SUPERAR.
3 LO ACRECENTA.
4 LO HACE VENCER.
5 HACE MS.

688

6 LO CONSIDERA IMPORTANTE. ta lhjunash ti vaniisnatesh ca nanchava'yey ti chiyashjatchisham? cmo se forma (en


un individuo) el sentido de importancia? she t'e pa chiyashjateshc'oya pa lhavnu'esh lhpa tjayetayuc pa yecl' t'lha
pava aacjuy? en qu gana la vid a los dems arbustos silvestres? ta lha'yaash ti chi yashjat? por qu es tan
importante? lhacm'a cque ti yashjat yiey pan lhjunash ti yifayjanesh pa vatclafiyash, pa lhjunashjulh ca ni
nv'oyajulh ca ni'tyjijanesh papu ca ya aj ca na cum ca nasnatesh con todo el nfasis que nuestra cultura pone en el
sexo, parecera extrao que alguien sugiriera que es mejor no hacerlo. taj ti papi yichatjulh chiyashjat ti lhashi lhavosesh
lhech papi levitas, pa ninv'meshjop ti yiclvalh ti vanujumatsenesh pava lhtvjas shi' pava vatcaquicletyesh pa
lhajpyich pa Dios los cuatro porteros principales estaban siempre en funcin, eran levitas y estaban encargados de las salas
y utensilios del templo (1 Crnicas 9: 26). vooy pa David ti yit'esh: papu ca nivatjutsatajesh ti t'eclet'a napi jebuseos pa
jetnesh jayu ca chinashjatesh ti lhanvacleesh David haba dicho: al primero que ataque a un jebuseo lo nombrar general
en jefe (1 Crnicas 11: 6). qu'iisesh'eam navque, lhayaash ti tsit'ya ti lhanc'ashemesh jayu; tsit'yish shta ti
t'ashjat'apee jayu nava jatants'aclanesh'a te escribo aquellas cosas porque estoy seguro de tu obediencia; s que hars
ms de lo que te pido (Filemn: 21). pa Jess chiyashjatc'oya pa Moiss Jess es ms potente que ("hace ms cosas que
Moiss"). tsityjatch'e pa ninchivoyeshch'e chiyisnatesh'e nque cotsjaat , ti tlhshaam papi yitst'ajesh
chinvacleyansha'ne: pa ninatcajyshay ti chiyashjatem pa tanyjijayesh, pa lhan'e papi nivacle tanch'anjay pa
yachajshichamch'e me han informado de un mal que hacen en esta tierra, un error del que es responsable el gobernante: el
necio ocupa altos cargos mientras que la gente que vale ocupa puestos humildes (Eclesiasts 10: 5-6). pa Lhcaanvacle
chiyashjatjop ti yamjam java yj'esha'ne na cotsjaat Israel la grandeza del Seor desborda ("supera que va atravesando")
las fronteras de Israel (Malaquas 1: 5). taj ti vooy ti ujesh ti jayntajey'in pa yashjat'in ti tanu'yic'oyaan cuanto ms los
llamaba, ms se alejaban de m (Oseas 11: 2). yivaatsheelh ya'vatcavoselh yav'ojeyiselh, tsi'sha java jayinyjijayeshelh
ti jasnatshelh tanca yashjatelh'in nosotros somos simples sirvientes, solamente hemos hecho lo que nos haba sido
ordenado, nada ms ("no haremos nada ms") (San Lucas 17: 10). ashatelhyam pa niycacujayasheelh!aumntanos la
fe! j'lhaa ti yit'esh ca ntaneeijaisha'ne jayu, pa nij'clesh papi lhchifas ti yicumjat'e jcl'esh ca nashjat pa
lhanvacleyash, pa t'ajuijulh pava yit'esh pa Fitsc'yich pero al querer hacerse famosos, despojaban a sus hermanos y los
hacan trabajar para aumentar su poder, oponindose a los proyectos de Fitsc'yich. na Damasco chiyashjat ti
vatavtsat'eshjop na Siria Damasco es capital de Siria (Isaas 7: 8-9). javo'achesha'ne pa ti lhatjuyshi, pa
c'atifchiyinesh'e lhacm'a capi naac'utsfasa ti lhatjuyjulh'in, ti jajut'am pa ane'yajesh jan lhjunash ti caajem papi
nivacle chiyashjatesh na cotsjaat yo he estado contigo en todas tus empresas, he aniquilado a todos tus enemigos que te
enfrentaban, te har famoso, como a los ms famosos de la tierra (1 Crnicas 17: 8). a'lhech avaatsha ti lhts'ashjat'apee
napi niyc'utsfasa t nos das la victoria sobre nuestros enemigos (Salmo 44: 8). taj ti chiyashjatesh jayu pa
lhanclyitsjayash papi t's'e ja Dios Lhas cunto ms ser el castigo de quien pisotee al Hijo de Dios. taj ti ve'lheesh
yashjat'in pa lhttcyjayash, pa yaychavalhch'ejop pa t'aplhuqu'e ti lhutsja, ti yiytcyjatlhavach yiey ja
Egiptotodava acrecent sus fornicacin, aorando su juventud, cuando se prostitua en Egipto (Ezequiel 23: 19). ti
t'fisjatem shi' ti lhfaycuta pa ach'acfa pa yameyshi pa lhjunash ti t'ashjatesh complacer y animar a tu compaera se
convierte en tu agenda principal. nqueesh c'ashjateshelhc'oya jayu ca c'aclquielh ahora te trataremos a t peor (que a
ellos). chiyashjatc'oya ti chiycaatjat pa vatcajysha pa clesanilh cojiyaj, pa chiyashjatc'oya ti chiycaatjat pa
vatycheyash pa clesanilh ncshi' mejor es acumular sabidura que oro, ms vale acumular prudencia que plata (Proverbios
16:16). Ver : yaash; vanashjat.

yashtilh Verbo, Grupo 5. 1s: jashtilh (j-ashtilh). 2s: lhashtilh (lh-ashtilh). 3s: yashtilh (y-ashtilh). 1pi: shtashtilh (shtashtilh). LO COSE. Lit: hila/tuerce la boca na samtoque yashtilh lha vat'uijatshiy la mujer criolla cose una camisa. pa
tac'uycle'e ja Jess pa yama ja Jacobo, ja Zebedeo lhas shi' ja lhch'inish Juan, yi'shi' ts'ivee lhja lhvjatshi pa
yashtilh ts'ivee lhja lhaschatitaj camin un trecho adelante hacia Jacobo, hijo de Zebedeo, y su hermano Juan, que
arreglaban las redes en la barca (San Marcos 1: 19). Ver : vancashtilh; tiilh; lhashi.

689

yash'apee Verbo, Grupo 4 (? chequear). 1s: c'ash'apee (c'-ash-'apee). 2s: t'ash'apee (t'-ash-'apee). 3s: yash'apee (y-ash'apee). 1pi: sht'ash'apee (sht'-ash-'apee). 1 DESBORDA.
2 SUPERA.
3 AGUANTA. Lit: supera-sobre pa lhapa' pa t'ajjqu'e ti lhatcasha'yesh napi achifas, pa ampa ca nash'apee'am ti
lhatcasha'yesh vendes a tu gente por una miseria, y no te enriqueces con su venta (Salmo 44: 13). ca lhecha ti tsiv'ojiyan
pa niyc'utsfaa pa isjopyam ti c'ash'apee, ca lhecha papi tsicnitshi ti tanjuyijulh pa isjopyam ti javant'fichc'oya si
me ofendiera mi enemigo, lo habra aguantado, si me atacaran mi adversarios, me habra escondido de ellos (Salmo 55:
13). lhamataj ca nat'un'in tanca ash'apee cque ca ave'lhaa no importa cun fuerte seas, no podrs lograr esto
solo. Ver : yaash.

yatjat Verbo, Grupo 5. 1s: jatjat (j-at-jat). 2s: lhatjat (lh-at-jat). 3s: yatjat (y-at-jat). LO HACE
CAER. atc'aaelhshamsha'ne vsei ti a'toselhchishamch'e, lhech nava lhech tlhshaam jayu pa cha'nu ca ninjat'apee na
cotsjaat renanse en lo alto las nubes, de ellas caer lluvia sobre la tierra. Ver : nat.

yatuyan Verbo, Grupo 5 (?chequear). 3s: yatuyan (y-atu-yan). ECHA ESPUMA. pa yatuyansham lhashic ti yit'esh'in java
vancavo'matane(sh)sha'ne de su boca fluye baba, de sus labios espada (Salmo 59: 8). Ver : lhatu.

yavc'as Verbo; Grupo 3. 1s: tsavc'as (ts-avc'as). 2s: navc'as (n-avc'as). 3s: yavc'as (y-avc'as). 1pi: shinavc'as (shinavc'as). 1 EST MADURO. Note: dcese de frutas
2 ECHA CAPULLOS.
3 EST POR FLORECER. Note: en estas tres acepciones, solo en tercera persona
4 SE PONE DE GALA.
5 SE ENGALANA.
yavis'a Nombre femenino; no poseble. Pl: yavis'ac (yavis'a-c). CIGARRA (hemptero).

yavoc Verbo; Grupo 5. 1s: javoc (j-avoc). 2s: lhavoc (lh-avoc). 3s: yavoc (y-avoc). 1pi: shtavoc (sht-avoc). LO
DESPIOJA. yit'esh: atsavoc!, pa yavoc dijo: despiojame!, y lo despioj. yiysham na vatcjiyanja'vat, atsvoc cun,
taj ti yaaj ca ovalhei yiish sentate de espaldas hacia la chacra, despiojame, pero no mires atrs.

yaya Ver : lhayaya.


yayijat Verbo, Grupo 5. 1s: jayijat (ja-yi-jat). 2s: lhayijat (lha-yi-jat). 3s: yayijat (ya-yi-jat). 1pi: shtayijat (shtayi-jat). 1 LE PONE UNA TRAMPA.
2 LO ATRAMPA. taj ti ve'lha pa nivacle yishi' papi tucus; lhech pque nivacle yjijat, ti yeetajesh ca
ntatvmvatich'e pero haba un nivacle entre los bolivianos; este nivacle les tendi una trampa, porque queran que echaran a
correr.Ver : yayi. Variante : yyijat.

ya'c'ovalh Verbo, Grupo 5. 1s: ja'c'ovalh (ja'-c'o-valh). 2s: lha'c'ovalh (lha'-c'o-valh). 3s: ya'c'ovalh (ya'-c'ovalh). 1pi: shta'c'ovalh (shta'-c'o-valh). SE RENE CON PERSONAS QUE SE HACEN OR. ja'c'ovalhei japi
tclivatsham'in me junt con los que bailaban. Ver : tac'ovalhjan; lhac'o'; lhc'o'vat.

ya'clish Ver : lhcliish.


ya'clishitaa Nombre masculino; no poseble. Pl: yaclishitaas (yaclish-itaa-s). 1 GROSERA.
2 PALABRA GROSERA. Ver : lhcliish.

ya'mamamshi Verbo (solo en tercera persona). CENTELLEA POR EFECTO DEL SOL. Note: lleva el sufijo aplicativo -shi
ya'mu Interjeccin. VAYA! Note: expresa enojo
ya'nit Verbo, Grupo 4. 1s: ja'nit (j-a'nit). 2s: lha'nit (lh-a'nit). 3s: ya'nit (y-a'nit). 1pi: shta'nit (sht-a'nit). SE PONE
CHIRIPA. ve'lhajum ti ya'nit pa vopovo ti lhcachaich'esh solo l vesta un poncho como chirip.

ya'shaj ca Conjuncin adversativa. 1 PERO NO.


2 SIN EMBARGO. Note: posiblemente formado sobre el verbo yaash (+ sufijos -a + -j) nam japi lhcumjafas, ya'shaj ca nam
ja Pedro vinieron los compaeros de trabajo, sin embargo no vino Pedro. pa lhayasha ca natcumelh'e pap'elhcha, pa
lhan'e na'lhech nich'ayich ya'sha j papu ca nefenesh, ve'lhasha'neen es como si trabajasen juntos un grupo de gente,

690

pero sin embargo es este joven quien los ayude, l solo. ya'sha j lhn ca cumjamat'ajulh pava chi tistajesh pa nivacle
p'alha sin embargo, aquel hombre antiguo haba rechazado lo que se le quisieron dar. Ver : yaash.

ya'shajulh ca Conjuncin. 1 CIERTAMENTE NO.


2 CMO SE VA A SABER SI/QUE... Note: posiblemente formado sobre el verbo yaash (+ sufijos -a + -julh) yij' ti
yishansha'ne japu? - t'e', ya'shajulh ca yitshaam ja yitsaat, yij' jayu es cierto que ellos estn peleando? -no lo s, no
fue al pueblo, pero ser as. Ver : yaash.

ya'sheshc'oya Verbo, Grupo 4. 3s: ya'sheshc'oya (y-a'sh-e-sh-c'oya). 1 ES MS (+ adjetivo).


2 SUPERA EN ALGO. Note: seguido por un verbo en nivacle ya'sheshc'oya ti ptsej ja vnjlhj es ms rpido que un andu
(avestruz).

ya'vuiyat Verbo, Grupo 5. 1s: ja'vuijat (j-a'vui-jat) ~ c'a'vuijat (c'-a'vui-jat). 2s: lha'vuijat (lh-a'vui-jat) ~ t'a'vuijat (t'a'vui-jat). 3s: ya'vuijat (y-a'vui-jat). 1pi: sht'a'vuijat (sht'-a'vui-jat). 1 LO AGACHA.
2 LO INCLINA. Ver : na'vuijat; t'a'vui.

ya'ya' Verbo, Grupo 4. 1s: c'a'ya' (c'-a'ya'). 2s: t'a'ya' (t'-a'ya'). 3s: ya'ya' (y-a'ya'). 1pi: sht'a'ya' (sht'-a'ya'). 1 TIENE
NOTICIA.
2 EST INFORMADO.
3 SE ENTERA.
4 SABE.
5 RECONOCE. Note: el mismo verbo existe en toba (guaykur), raz: -a'yaten, -a'ya 'saber' c'oya ti yaya'shey ts'ivee ti lhech
lhacm'a pava tavijatayem ti vaclanem pa Job, pa yen ti ncjayu'ey ca nishantesh ts'ivee pa yichesh ts'ivee ti
aytejem al enterarse de las descracias que Job haba sufrido, quisieron ir a compartir su dolor y consolarlo (Job 2:
11). yivaatsha c'a'ya'ash'in yo escuch hablar de vos. yivaney pava tashinshtayche lhcles pa lhpct pa yit'esh:
a'yiyj lhe'naa ca c'a'yo'ya na apct, clim ja lhpct lhja mimi las chivitas vieron sus manos y dijeron: vos sos el tigre,
pues (re)conocemos tu mano, la mano de nuestra mam es blanca. ta t'elhesh ti t'a'yayish ti janam? cundo supiste que
yo haba venido? yajatesh ti jajutey pa yishameesh pa yi'Dios ti jaychavalhey'ac'oya pa yalhjayash'in lhayaash ti
c'aya'esh pa encheyasha shi' pa niacacujayashaa ja Lhcaanvacle Jess, shi' jan t'ajj japi yitst'ajesh pa Dios doy
gracias a Dios siempre que te recuerdo en mis oraciones, porque oigo hablar de tu fe y amor al Seor Jess y a todos los
consagrados (Filemn: 4-5). yaya'sha japu fariseos ti ya'shesh lhn ja Jess japi t'eyjatsjanjas, acloj lhn shita japi
yinajayansha'ne a'lheesh ja Juan los fariseos se enteraron de que Jess tena ms discpulos y bautizaba ms que Juan
("muchos eran los [que Jess] bautizaba, [y] menos [los que] Juan [bautizaba]") ms que Juan (San Juan 4:
1).ya'yaeshlhav'ne cavque lleg a enterarse de eso. shinc'nelh'in pa acloj papu ti tsivanshelh, pa tanca
naya'elhyish nos han azotado en pblico ("y muchos eran los que nos vieron con eso") y no nos escucharon. Ver
: lha'yaaj; yaijat2.

yecjet Verbo, Grupo 5. 1s: jecjet (j-ecje-t). 2s: lhecjet (lh-ecje-t). 3s: yecjet (y-ecje-t). 1pi: shtecjet (sht-ecje-t). 1 LO
CORTA.
2 LO CRUZA.
3 LO ROMPE. jecjetshi ca tsutshe cort el alambre. ti shtat'lheshelh'e ja Cades Barnea pa shtamey ja nalhu ti shtecjetey
pacham ja tovoc Zered, pa shtnshi' java treinta y ocho yincpes desde Cades Barnea hasta cruzar el torrente Zared,
anduvimos caminando treinta y ocho aos (Deuteromonio 2: 14). anshi'aelh - yit'esh pa Lhcaanvacle - ca meelh'in pa
ecjetelhey pacham ja tovoc Arnn! aprense - dijo el Seor - pnganse en camino para cruzar el ro Arnn!
(Deuteronimio 2: 24). Ver : yectejshi.

yectej Verbo, Grupo 1 (?) (solo en tercera persona). 3s: yectej (yectej). 1 EST CORTADO.
2 SE CORTA. yalhalha ti yectejshi ja niyc de repente se rompi la piola. yecteselhch'e lha t'sjatshiy tienen el pantaln
roto. Ver : yecjet.

yectsu'in Verbo, Grupo 3. 1s: ts'ectsu'in (ts'-ectsu-'in). 2s: nectsu'in (n-ectsu-'in). 3s: yectsu'in (y-ectsu'in). 1pi: shinectsu'in (shin-ectsu-'in). 1 EST CANSADO.
2 EST AGOTADO.

691

yechepjalh Verbo, Grupo 5. 1s: jechepjalh (j-eche-pjalh). 2s: lhechepjalh (lh-eche-pjalh). 3s: yechepjalh (y-echepjalh). 1pi: shtechepjalh (sht-eche-pjalh). 1 LO ENVUELVE.
2 LO ABRAZA. jechepjalhesh na ta'claj na lhcl'vat envuelvo al nio en paales. pa yan'cjiyam pa t'ituuc ch'amiyish
na yishatech vooy pa t'ituuc fayish pa tsechepjalhesh l pone su brazo izquierdo bajo mi cabeza y su brazo derecho me
abraza (Cantar de los Cantares 2: 6). pa uj ti tcavts'aclaiyesh pa lhas, pa vacumajjulh yi'ei pa yi'van'ejulh pa
yechepjalh'in shita sinti mucha pena para con su hijo, corri a su encuentro y le abraz. yechepjalh pa yifin'inla abraz
y la bes. yechepjalh'in, yict'atlhavne ti yiyitesh jum lo abraz y lo apret muy fuerte contra s. Ver
: vanquechepjalh; vanechepjalhelh; tanechepjalh.
yecleshi1 Verbo impersonal. 1 EST HELANDO.
2 HAY HELADA.
yecleshi2 Nombre masculino; no poseble. 1 HIELO.
2 NIEVE. vmtajshi pa yecleshi pa yi'apee pava uticui ti cus'in se va derritindose el hielo que cubre las montaas cuando
hace calor. pan t'aplhuqu'e' ti vmji' pa yecleshi pa yiapee pava toschisham uticui, pa uj jum ti'ma cuando se derrite
el hielo de las cordilleras ("el hielo que est en los altos cerros"), y entonces crece mucho.

yecli lhajpyich Nombre masculino; no poseble. CARPINTERA. Lit: maderas su-casa Ver : yecl'.
yecli lhavo' Nombre masculino. Pl: yecli lhavos (yecl-i lha-vo-s). CARPINTERO. Lit: maderas su-profesional
yecli lhcles (t'ajuya pa itj) Nombre plural; no poseble. PALITOS DE FUEGO. Note: antiguamente eran dos palos que
solan frotarse para obtener fuego Lit: palos sus-hijos son para el fuego nque t'em yie' java yecli lhcles t'ajuya pa itj;
nque lhunash ti yaichavalhei ca nachajlhatam pava yecli lhcles t'ajuya pa itj ah estarn los palitos de fuego; as
dicen que intentaba recuperar los palitos de fuego. ni shtaiyesh nque nalhu ti shtachenesh java'lhech yecli lhclesno
hemos dejado de usar aquellos palitos de fuego. vooi pan t'e'lhesh ti ampava ittas pa shtat'ovosshi pava napuu yecli
lhcles; sht'atju'esh pa nque lhjunash ti shtalhnshi pa itj si alguna vez no tenemos fsforos, cortamos dos palitos; los
frotamos y de esta manera sacamos fuego.

yeclnilh Nombre predicativo. Pl: yelclnlhiy (yecl-nlhi-y). ES DE MADERA. lhpa yeclnilh cajon el/un cajn de
madera. ny'ejop yiei t'ajuiyish lhja lhcqueclitshi yeclnilh lo(s) dej delante (al lado) del cajn. Ver : yecl'.

yecls Ver : yicls.


yecl' Nombre masculino; no poseble. Pl: yecli (yecl-i). 1 MADERA.
2 LEA.
3 RAYA.
4 METRO. meelh lhn ti acjjisha'ne pava shinvonji pa chi yichei lhn pa Calaliin ti chi ycfaesh pa yicl chi
yitsemaajjop pa vat'iyja'vat cuando las alojas estaban a punto trajeron a Calaliin y lo ataron a un palo que haban plantado
junto a la plaza de fiesta. yishi' pa lhtaco pa banco pava camamqu'esha'ne pava'lhech tajulhshi pava carpintero
lhnavaniy, pava'lhech t'ajuiya ca chi nchaajsha'ne pava yecli pava chi t'acu'mesh en la superficie del banco (del
carpintero) hay agujeros en los cuales caben los ganchos de carpintero, que sirven para fijar maderas con las cuales se
trabaja. ca nicaajtaj papi nayjeesh'a pava tilhj ca atilhjemch'e pava ve'lhashi yicl' pa istaa ca atilhjemench'e
pava napu'ji yicl' si alguien te ordena que le cargues (las cosas que lleva) con un palo, carguele con dos (o algunos) palos
(San Mateo 5: 41). pa lhcaanvacle yisnatesh pa lhaviim tlhshaam pa uj tovc pa nichaaj pava acloj jooyjoyitas, pava
lhech nat'esha'ne'en pa vat'ichavat shi' pa lhavjqu'e pa tif'apee pa caju pa nashch'een pa yamjey pa ve'lha nalhu ti
yichajshiin pa vat'ichavat, pa vanaclapju pa t'eshey ca ve'lhaashi yecl' pa nam'ets'ee el Seor levant un viento del
mar, que trajo bandadas de codornices y las arroj junto al campamento, aleteando a un metro del suelo en una extensin de
una jornada de camino (Nmeros 11: 31). vooi nci ana vooiyam'in yecli lhapesh yiei ja Conchita ste sola
buscarme lea en Conchita. ja Juan sayacshi pa lhavcjat'esh pa yecl' Juan es rengo y su bastn es de
madera. amnlhaelhnee, javoelhey jayu pava yicly na ataelh qudense ac, yo y su padre vamos a buscar lea. chi
suiyeshshi shita pa plancha ni nt'unshi, isjop ca yecl'a se necesita una plancha blanda que puede ser de madera. ja
t'aj'jesh java nalhus ti javo'qu'esha'ne ts'ivee pa tanca ve'lheesh ca yaalhsha japi chinvacleyanesh(sh)a'ne japin
yisclanch'e japi yichifas ca nasnateshyam pa vatishjanjavat chiynesh pava yecly shintincutacuy en todo el tiempo en
que viaj con ellos, encargu acaso a algn juez (de Israel), a los que mand gobernar a mi pueblo, que me construyese una

692

casa de cedro? (1 Crnicas 17: 6). nitqu'e java yicli lhac'utsjas pa yu'jam ja itj recogi lea seca ("vieja") y la ech al
fuego. yacutshisha'ne ti'ma nava yi'nisctei, napu'yama yecliyesh yitst'as yishi na yicaat, nque pa chama yie'
lhcachi'vatshi nava yit'ipcls chi' pa yecl' yitsavalh'apee na yinaash aparecieron despus en negro mis siete rayas en
mi mentn, y el punto sobre la frente entre las cejas y una raya a lo largo de la nariz. Ver : yeclnilh; lhcavcl.

yee! Interjeccin. UF! Note: expresa rechazo. Interjeccin usada por las mujeres yee na palavai! uf, ese paraguayo!
yefen Verbo, Grupo 5. 1s: qu'efen (qu'-efen). 2s: t'efen (t'-efen). 3s: yefen (y-efen). 1pi: sht'efen (sht'-efen). LO
AYUDA. ca aalhtajelhyi ca ajayaaytaj pa qu'efeneshelh jayu pa lhatcuumtaj'e si nos pides para casarte, te ayudaremos
a trabajar. nijova'yeshlhatshi pa yefenesh se asusta mucho y lo socorre. ca a'vantaj papu ca na ncjiin, mqu'e', efen
papu ca ve'tajjop si ves a alguien que se va (para buscar frutos), acompaala, aydala y quedate con ella. ca
anatajeshelhnee pa vatpiiyash shi' ca ats'efentajelh, pa c'ueshelh'a lhacm'a na yicachi' ca casve'lhaasham si vienen
como amigos para ayudarme, estoy dispuesto a unirme con ustedes (1 Crnicas 12: 17). qu'efensha'ne jayu vitshavoy a
ayudarles tambin. ya'suiyeshshi papu ca nts'efen necesito que alguien me ayude. t'ajavatjulh pa t'aalh, yit'esh:
Lhcaanvacle, ats'efenesh ca ya aj ca vacatsnelh na yas junt las manos rogando: Seor, aydame que no tenga que
separarme de mi hijo. jentaj yamsha ca mnlhaayijop, pa c'ancayjatey cum ca nits'efenesh, ti jjjeclay jancfa'apee
cava Dios lhasinc habra querido retenerlo junto a m, para que, en tu lugar, me sirviese en la prisin que sufro ("que
todava estoy muy atado") por la Buena Noticia (Filemn: 13). ninacheyshicham ca nefen papi ngeles, vooy papi t'lha
pa Abraham yij' ti yefen no vino (bajando del cielo) para ayudar a los ngeles, sino a los descendientes de Abraham
(Hebreos 2: 16). ca eneshc'oya lhum'ashi ca efentaj pa isjop ca ajutey tatsha no digas: maana te lo dar si ya lo tienes
("no quieras que maana le ayudes si puedes darle") (Proverbios 3: 28). acljesh shita ti yu'tajsham pa itj shi' pa int
nicvmjayutajesh, pa natytajesh pa atsefenesh, istaa ca acavts'aclaishelhyi muchas veces (el espriti malo) le echa (al
muchacho) en el fuego o en el agua para acabar con l, pero si puedes hacer algo, ten misericordia de nosotros y aydanos
(San Marcos 9: 22). vooi nque nalhu shi'nefenesh japi misioneros ti shtavclanjat na iglesia na shtantst'ajesh
casvaatsha hoy en da los misioneros nos ayudan a construir nuestra propia iglesia. tajulhey ca nefenelh'ash ja
Lhcaanvacle jaspa lhatcumeelhjulh pa lhencheyash pa Dios shi' pa lhnichaclanjayash ja Cristo el Seor los ayude
hacia el amor de Dios ("para que reciban el amor que Dios le da") y la paciencia de Cristo (2 Tesalonicenses 3:5). pa lhe'naa
ti nivinshaa ti namey jayu pa tavijatay; pa tanca muqu'eesh ca nivmjat jayu pa tan ca chinefenesh por eso de repente
("no pronto [tardar] cuando") llegar la perdicin ("dificultad"), de improviso ("no [durar] un momento antes de que") te
destruir y nadie ayudar (Proverbios 6: 15). ca nicaajtaj papi nintsen, papi lhech tsicnitshi; papi ninteesh ca
nits'efenesh java jantoqu'e', papi lhech yivm'in el que no est conmigo est contra m ("si hay quien no me quiera"); el
que no recoge conmigo desparrama (San Mateo 12: 30). jayaalhtajei papu ca nits'efen pa ampapu ca
nasvoijateshch'e pido socorro ("pido que alguien me ayude") y nadie me defiende. she papi yefen'ash ti lhteetsha
cavque ya'clishay quin te ha inspirado ("te ha ayudado") para que hables as? (Job 26: 4). lhts'efenesh ajalh ca
shtatish'acfi nava tatsanjai? me podras ayudar para destroncar? ats'efenelh ca shtajuyjulh japi nic'utsfaseelh,
lhayaash ti cha'lheesh pa t'efenjayash pa nivacle aydanos contra el enemigo, que la ayuda del hombre es vana (Salmo
108: 13). asnatesh lhacm'a nava lhavaclhitshamjop, lhayaash ti yefen'ash pa Dios ve a hacer lo que tienes pensado
("tienes listo"), porque Dios te ayuda (1 Crnicas 17: 2). Note: en este ejemplo, el verbo va conjugado como si fuera de la
cuarta conjugacin jayeetajesh ca yamnlhaaelh'ajop clee, ja't'ajesha ca jamjateshch'e ja cloop ca yamnlhaaelh'ajop;
pa lhechesh pa ats'efeneshelh pa ca jajuytajshi es posible que yo permanezca algn tiempo o incluso pase el invierno con
ustedes para que me ayuden a continuar mi camino (1 Corintios 16: 6). yivaatsha qu'efeneshelh jayu jaspa t'ashelh'apee
jayu ja lhcaanvacle Sehn, meelhsham ja lhcootsjat pa avatclnelhsha'ne! yo les ayudar a vencer al rey Sehn, entren
en su territorio y atcanle! (Deuteronomio 2: 24). Ver : vanqu'efen; vanefen; ta'nefen; t'efenjayash.

693

yeijan Verbo, Grupo 5 (Chequear). 1s: jeijan (j-ei-jan). 2s: eijan (ei-jan). 3s: yeijan (y-ei-jan). LO NOMBRA. Lit: le da un
nombre falsa escuadra chi yeijanesh nque lhcumjavo na t'ajuiya ca chi nclhanit pa t'afcato' pa lhjunash falsa
escuadra se llama esta herramienta, sirve para mostrar cmo es un ngulo recto. Ver : yei(yi)yan; lhei.

yeijatsjan Verbo, Grupo 5. 1s: qu'eijatsjan (qu'-eijatsjan). 2s: t'eijatsjan (t'-eijatsjan). 3s: yeijatsjan (yeijatsjan). 1pi: sht'eijatsjan (sht'-eijatsjan) ~ shineijatsjan (shin-eijatsjan). LE ENSEA. lhts'eijatsjanesh ca
javanqu'is vos me enseaste a escribir. tajulhei ca neijatsjanesh jayu pan yitst'ajesh pa taller conviene que el dueo
del taller le(s) ensee. pa yeijatsjanesh pa ca lhfanisheesh los ense cmo deban hacerlo. yeijatsjanesh lhn pa ca
lhfanishlhavach jayu ts'ivee les instruy acerca de lo que ellos iban a hacer. chits'eijatsjan'e nque Filadelfia me
eduqu ("me ecucaron") aqu en Filadelfia. vooi nqueesh ti qu'eijatsjan jayu ahora voy a darte instrucciones. nque
shineijatsjanesh ca yaaj ca shnquey pava suy lhayaash ti tsi'shee pa yi'e sto nos ensea que no debemos ir a lugares
peligrosos porque ah hay solo peligros. mpapu ca nitseijatsjanesh nadie me ha enseado sto. tcavts'acla'yesh japi
lhfaclavot ja Juan ti ampapu ca neijatsjansha'ne siente lstima por los sobrinos de Juan, pues nadie les
ensea. ats'eijatsjanshelh cun pava vatqu'isjayanjas! por favor, ensenme ustedes a leer y escribir ("los papeles/la
lectoescritura")! pa vapecley shta ja Jess ja uj lhjvcha; pa'lhech yfis'e shta japi acloj nivacle, pa lhech
yeijatsjan'e sali de nuevo a la orilla del lago; toda la gente acuda a l y l los enseaba (San Marcos 2:
13). qu'eijatsjanesh japi veinte yeijatsjanjas ca samto lhcliish enseo la lengua castellana a mis veinte alumnos. ca
eyjatsjanesh japi casvelhavot cavque, pa is ti lhcavoash jayu ja Jesucristo; pa chinacunjanesh jayu pava lhclishayesh
pa nivatcacujayasha shi' pa is vatneyjatsjanjayash ti niav'mesh si enseas esto a nuestros hermanos, sers buen
ministro de Cristo Jess, y te alimentarn con el mensaje de la fe y de la buena doctrina que no has abandonado (1 Timoteo 4:
6). ca eetajeshelh ca amnlhatajeelhyitshi, ca niantovaclutajaeshelhch'e cava qu'eyjatsjaneshelh'in, pa aalhshelhyi
pa'na pa lhjunash pa lhenelh, pa chinajutelh'ay jayu si quieren permanecer en m, si no olviden mis enseanzas, entonces
me pedirn lo que quieran, y se los dar (San Juan 15: 7). taj pa ti ca casc'atajeeshvane'cji pa vatishjanjavat, pa uj ti
jenelh'am java ve'lhanjesh ya'clishay java chiypeya' ti qu'eyjatsjaneshelh, pa ni yenelh'am pava diez mil ya'clishay
nichinpeya' pero en una asamblea, para instruir a los dems, prefiero decirles (a ustedes) cinco palabras inteligibles a
pronunciar diez mil desconocidas (1 Corintios 14: 19). shineyjatsjanesh shta pa cascaclecleyashc'oya ca nfisjat(t)ajch'e
pava nifacjoom nos ensea a renunciar a los deseos mundanos ("nuestra confianza en alcanzar lo que nos mandan") (Tito 2:
12). Ver : vanqu'eijatsjan; t'eijatsjanach; t'eijatsjanche; t'eijatsjanja'vat; t'eijatsjanjat; t'eijatsjan.

yeishiyan Verbo, Grupo 5. 1s: qu'eishiyan (qu'-eish-iyan). 2s: t'eishiyan (t'-eish-iyan). 3s: yeishiyan (y-eishiyan). 1pi: sht'eishiyan (sht'-eishi-yan). 1 HACE RELINCHAR.
2 HACE GRUIR.
3 HACE CANTAR AVES. qu'eishiyan'in lha cuvyu lhse hago relinchar la potranca. yeishiyan'in pa cuvyutaj ca
nicaajtajem pa t'aclc el asno rebuzna cuando encuentra hierba ("el que haya yerba para l hace rebuznar al asno").Ver
: t'eishei.

yeiyimatan Verbo, Grupo 5. 1s: jeiyimatan (j-eiy-imat-an). 2s: lheiyimatan (lh-eiy-imat-an). 3s: yeiyimatan (y-eiy-imatan). 1pi: shteiyimatan (sht-eiy-imat-an). LO INSULTA. Lit: hace que tenga un nombre feo tseiyimatan l me
insult.yaaj ca eiyimatan ca yei! no profanars mi nombre! taj ti ca neyimatantaj ja Espritu Santo, pa tanca
chinvmjatemch'e jayu, vooy papu ca nitseyimatantaj ti ya Nivacle Lh'sesh pa chinvmjatemch'e jayu pero si
blasfema contra el Espritu Santo, no ser perdonado, y a quien diga algo contra (m) el Hijo del Hombre, se lo perdonar (San
Mateo 12: 31-32). Ver : vaneiyimatan; eiyi'mat; vanqueiyimatan.

yei! Interjeccin. AJ! Note: expresa desdn y rechezo por una persona maleducada yei! nclhaa ti tatenaj na samto! este
blanco molesta con su manera de mirar.

yei(yi)yan Verbo, Grupo 5. 1s: jei(yi)yan (j-ei-[yi]yan). 2s: lhei(yi)yan (lh-ei-[yi]yan). 3s: yei(yi)yan (y-ei[yi]yan). 1pi: shtei(yi)yan (sht-ei-[yi]yan). 1 LO NOMBRA.
2 LE DA UN NOMBRE. nqueesh eiyeshelh jayu nque qu'eiyaneshelh jayu: nivacle, nque eiyeshelh jayu'in en adelante,
ustedes tendrn como nombre el que les doy ahora: nivacle, ste ser su nombre. lhtctsi jayu pa caaj jayu pa ve'lha a's,

694

pa lheiyiyanesh jayu Jesus vas a dar a luz, ser (uno) tu hijo, y le pondrs por nombre Jess. meelh ti ocho pava nalhus
pa taclaj pa chi yeiyan ti'ma yi'ei pan t'nash pa Gabriel: Jesus, nque yich'e': "tqu'ilhjei pa Fistc'yich" cuando el
nio tena ya ocho das, le pusieron el nombre que Gabriel haba dicho: Jess, que quiere decir "Dios salva". pa Fitsc'yich
yeiyiyanesh pa vatqu'isjoyaj "nalhu" Dios llam la luz "da". jjjiclai ni neiyiyan na ta'claj todava no han dado
nombre al bebe. pa lhje'naa ti yeyiyanesh pa lhech'e Lhanvalhey papi Lhavcnjas, lhayaash ti lhech chitish'ec'oya
papi tsi'sha ti yaychavalhey pa ca nituj por eso llamarn al lugar 'Cementerio de los Glotones' porque all enteraron a los
que solo pensaban en comer (Nmeros 11: 34). yivmjatj, vactsnshi pava aacjucui pava lhavaclai; lhech lhn
tlh'e'jop ti yeiyanesh 'Cufalh lhavaclai' java'lhech tavlhjanshi pava aacjicui lo destroz completamente, se
desparramaron sus tripas por los rboles; por eso llaman 'tripas de Cufalh' aquella planta trepadore que cuega de los
rboles. Sinn : yeijan. Ver : lhei; yeijan; yeiyimatan; eiyi'mat.

yelhva Ver : yerva ~ yelhva.


yemjaclesh Verbo, Grupo 5. 1s: jemjaclesh (j-emja-clesh). 2s: lhemjaclesh (lh-emja-clesh). 3s: yemjaclesh (y-emjaclesh). 1pi: shtemjaclesh (sht-emja-clesh). LIMPIA DE ESPINAS LA FRUTA DE CACTUS. Lit: espina-de-fruta-decactus-limpia Ver : temaj; yicleesh.

yen Verbo, Grupo 5. 1s: jen (j-en). 2s: lhen (lh-en). 3s: yen (y-en). 1pi: shten (sht-en). 1 LO QUIERE.
2 LO AMA.
3 SE PROPONE HACER ALGO. navque c'atis'ash, uijat'acfi pava matas ca entaj sto es para vos, pods cambiarlo por
cualquier cosa que quieras. jen'am pa ca anclitem ca atyjateshvatsham'in napi lhtachifas Israel lhavosquiero hacer
de t una seal para la casa de Israel (Ezequiel 12: 6). tanca nen ja tos lhai'yaash ti uj lha avts'ee no te va a querer la
serpiente, porque sos barrigudo. ta lhjunash ti lhen ca lhfanishaash? cmo quers que te traten?yivelhavot, jentajem
japi jat'lha israelitas ca chinalhjensha'ne, pa nquen tlh'ejop ti yajatesh ti jaya'lhemey pa Dios hermanos, lo que
deseo es que los israelitas se salven, ste es lo que le pido a Dios (Romanos 10: 1). ya aj ca avncacln, ya aj ca
anvncavmjatsuelh, ya aj ca acut, ya aj ca eneshch'een na lhajpyich na avelh pa'na, ya aj ca ajuctsenesh lha
lhch'acfa pa avelh, pa ya aj na shta lhancumeet ja't'ajesha lhancumtee, ni lhecha na lhcl' vc, ni lhecha na lhcl'
cuvyutaj, pa ya aj na shta nava lhcqueclity no mates, no comites adulterio, no robes, no desees la casa de tu prjimo,
no codicies a la esposa de tu prjimo, ni su esclavo, ni su esclava, ni su buey, ni su burro, ni nada que le pertenezca. papu ca
entaj, ca atsentajelh (eleg) a quin quers, a lo mejor me quers a m. ca shtantitajc'oya java na lhjunashvatc'oya
nyishai java t'ajuiya pa Jesus, pa shtanvo'yeshch'e jayu pa lhc''vat pa Jesus pan yenlhatam ti yishi' lhcavju napi
caschifas; nque yich'e' ti cascatolicos j jayu si entendemos los diferentes caminos que llevan a Jess, seremos capaces
de descubrir el lugar que Jess quiere ocupar en la vida de nuestro pueblo; as seremos catlicos de veras. yentaj ts'ivee ca
namjeishi pa Jesus, taj papi nivacle ni nanc'atc'oya ca jaspaa namjeishi queran acercrselo (el paraltico) a Jess, pero
la gente no se apartaba para dejarles paso. c'acnch'e ti jansits'a'c'oya ca acnash, na ey acjqu'e ti lhtsiyitapee; pa
lhe'naa ti lhen napi cjecly qu exqusito el olor de tus perfumes, aroma que se expande es tu nombre, por eso se
enamoran de t las doncellas ("por eso quers a las mujeres") (Cantares de los Cantares 1: 3).jenelh ti c'a'van queremos
verte. ca eneshc'oya lhum'ashi ca efentaj pa isjop ca ajutey tatsha no digas: maana te lo dar si ya lo tienes ("no
quieras que maana le ayudes si puedes darle") (Proverbios 3: 28). ca entajesh papi tsi'sha ti nenelh, pa she pa lhavanelh
jayu?, vooy japi yivoyanesh pava lhpesoc pa lhcaanvacle yisnatesh shta cavque si ustedes aman slo a quienes los
aman, qu premio merece?, tambin hacen lo mismo los recaudadores de impuestos (San Mateo 5: 46). ni yen ca c'ay'ji
pa nucatshi yint no quiero tomar agua salitrosa. pa chinclitesh pa lhjunash pa vatcuyansha'ne, pa
yitaclucuyansha'ne pava yenlhatam, nishameshlhavach pava yitst'ajesh yivo'yeshch'e se les describe como mezquinos,
cegados por su propia voluntad, jactanciosos de su propia justicia. yivaatsha javatshiyanem ca ya aj ca yicasvunchay pa
niyench'een papi ve'lhasha'ne ts'ivee yo hice un pacto con mis ojos de no fijarme en ninguna doncella ("me promet no
enamorme ni amar a ninguna") (Job 31: 1). uj ti yen shta ts'ivee nan ajunashyish ti lhtsen los ama a ellos como vos me
ams a m. avaatsheelh ni enelh ca anch'anjayu'eshelhyi pa na anc'ashamshelhyam ustedes no quieren hacerme caso ni

695

obedecerme. nava jenelh'am avaatsheelh ca atsenelh pa ya aj ca lhecha pava acufayjateselh de ustedes quiero amor, no
sacrificios ("las [cosaas que] quero de ustedes [son] que ustedes me amen y no sus ofrendas") (Oseas 6: 6). tanca
nanctset'esh pava yicu'ey pa tanca chinalhjenesh pa yench'eenlhatam no podr calmar su codicia ("no se aburrir de las
[cosas que] le apetecen"), no salvar nada de sus tesoros ("lo [que] quiere para s mismo") (Job 20: 20). cque vatyjijat ti
yipe'ya uj ti yench'e pa Sal esta orden son muy agradablemente a los odos de Sal. yit'yish pa Dios ti uj ti
tsittsitelh'ay, lhayaash ti qu'enshelh ja lhencheyash ja Jesucristo Dios sabe que les extrao mucho a Ustedes, porque les
quiero con el amor de Jesucristo (Filipenses 1: 8). taj pa ti ca casc'atajeeshvane'cji pa vatishjanjavat, pa uj ti jenelh'am
java ve'lhanjesh ya'clishay java chiypeya' ti qu'eyjatsjaneshelh, pa ni yenelh'am pava diez mil ya'clishay
nichinpeya' pero en una asamblea, para instruir a los dems, prefiero decirles (a ustedes) cinco palabras inteligibles a
pronunciar diez mil desconocidas (1 Corintios 14: 19). yaaj ca eneshc'oya lhum'ashi ca efentaj no pospones ("que no
quieras") tu ayuda ("para que ayudes") para maana. cque ti lhenc'oya avaatsha ste es tu deseo. nitfaclesh pa
yensha'ne shita pava lhcli tashinshtas conoca y amaba tambin a sus ovejas. she pa lhentajesh ca
atlhshelhyi? qu quieren ustedes de m? ca atsentaj, pa yaaj na ca anyjieshyi si me amas, no me lo pediras ("no
me lo pidas"). Ver : vanquen; vanen; lhenach; lhnenach; lhnenche;lhenche; yenchiyin.

yenchiyin Verbo, Grupo 5. 1s: jenchiyin (j-en-chiyin). 2s: lhenchiyin (lh-en-chiyin). 3s: yenchiyin (y-enchiyin). 1pi: shtenchiyin (sht-en-chiyin). 1 LO INDUCE A AMAR.
2 LO HACE AMAR.
2 LO PROSTITUYE. ya aj ca enchiyinesh lhpa se ca cunjatayche'a no profanes a tu hija prostituyndola! (Levtico 19:
29). Ver : yen.
yenlhaa Adverbio. 1 DESGRACIADAMENTE.
2 LSTIMA QUE...
3 QU PENA QUE... catee ti apis ti t'afaich'e lhavj, cajuqu'e ni n'van tatsha; mu, yenlhaa! aunque ya lo estaban
cercando, por mucho tiempo no se dio cuenta; ay, qu lstima!

yequetsen Verbo, Grupo 5. 1s: jequetsen (j-equetsen). 2s: lhequetsen (lh-equetsen). 3s: yequetsen (yequetsen). 1pi: shtequetsen (sht-equetsen). 1 LE DOY PREFERENCIA.
2 LO PREFIERE.
3 LE DA LO MEJOR.
4 LE DA LO PEOR. yulhj ti tapecl'in, yivcujun, sasshiin; lhpa lhcact'e yequetsenesh ti yen, yapunc'oya pa Jeruti
Tumpa volva cansado, sudaba, y era sucio; su suegra le daba preferencia, amndolo, (mientras) despreciaba a Jeruti
Tumpa. japi lhech lhfanishlhavach chiyequetsenesh jayu pa uj ti nisa' lhnivalhcheyash los que hacen as sern
castigados con ms severidad. Ver : vanequetsen.

yerva ~ yelhva Nombre masculino; no poseble. Pl: yelhvac (yelhva-c). YERBA (para tomar mate). Note: prstamo del
castellano, pero con gnero masculino na yerba shtajulheshch'e jayu nava napu' semanas la yerba nos va a alcanzar para
dos semanas. ya'ts'utshi na yerba la yerba est pasada (no siento el gusto). nque afanishesh ca ay'tajshi na
yelhva as tens que tomar mate. pava yelhvac ni nt'ya, arroz ni nt'ya shita la yerba no conocan (nuestros
antepasados), tampoco el arroz.

yetn Verbo, Grupo 4. 1s: jetn (j-etn). 2s: lhetn (lh-etn). 3s: yetn (y-etn). 1pi: shtetn (shtetn). 1 NOMBRA. lhanfayu'em ti lhetn ja ojei apee has de ser muy fuerte para nombral al muy malo. pa David shi'
pa Samuel pan chiytyjatjulh, ti yetneyshisha'nejop ti yicumjat'e cque, lhayaash papi lhech ti chicaclecsha ti
yiv'yeshch'e David y el vidente Samuel los eligieron para este oficio por su fidelidad ("confiaban en su bondad") (1
Crnicas 9: 22). papi lhcles pa Aaron chiyetnch'ejop ti vatcasinclesh los hijos de Aarn fueron nombrados
sacerdotes. vooy pa David ti yit'esh: papu ca nivatjutsatajesh ti t'eclet'a napi jebuseos pa jetnesh jayu ca
chinashjatesh ti lhanvacleesh David haba dicho: al primero que ataque a un jebuseo lo nombrar general en jefe (1
Crnicas 11: 6). ni ve'lhaa pa ca ys'a ca ncaajyam ca lhecha pa'lhech ca nascayj jayu ca yij'a ca ni netn'ash ca
yei no tengo ningn hijo que sea mi heredero y perpete mi nombre. pa vataychavalhjayashtajch'e chiyvmjatey jayu

696

yiey na cotsjaat pa tanca napecleyjop jayu ca chinetnesh pa lhey van a destruir su recuerdo ("la conciencia/ el
pensamiento") en la tierra y no volvern a decir su nombre (Job 18: 17).
2 DICE.
3 PRONUNCIA. pa etneshelhch'e nque vat'aclach'esh t'ajuya ti lhancaaysiyujelh'in ja lhanvacle ja Babilonia y (ustedes)
entonarn esta stira ("cancin para burlarse de") contra el rey de Babilonia (Isaas 14: 4).
4 DICTA. lhavaatsha yetnch'eyam lhacm'a pa vooi yivaatsha qu'i'sesh'e l iba dictando todo y yo lo iba escribiendo.
5 DECIDE.
6 SE PROPONE.
7 QUIERE HACER. jetna ca jc lhum'ashi me decido ir maana. jetna ca jc lhum'ashi me decido ir maana. jetnshi
pa shnvp ca jatpec me propongo volver en agosto. jetnsham ja tovoc quiero ir al ro.
8 JURA POR. Note: con el sufijo -jop o el benefactivo -m ya aj ca etnjop shta na ashatech, lhayaash ti tanca nat'yish pa ca
ve'lhaa nava ayees ca aclimiyan ja't'ajesha ca ayacutiyan no jures tampoco por tu cabeza, pues no puedes convertir en
blanco o negro uno solo de tus cabellos (San Mateo 5: 36). fisja(t)ch'e pa ti lhteesh ti lhetnjop pa
lhcaanvacle cumplirs tus juramentos ("lo que dijiste que juraste") al Seor (San Mateo 5: 33). yivaatsheelh jetnelhjop
pa nisa' ca ya aj ca yitsaccunelh ca niyclntajeelh ja Pablo hemos jurado no probar bocado hasta no haber dado muerte a
Pablo (Hechos 23: 14). ja Pablo ti yivijatayanem pa tatvaych'aclajjulh pa yit'esha pan yi'shi' tsich'e' pan
yivoyjatesh'cji pa ti lhfanishlhavach: vooy na lhey ja Jesucristo qu'etnjop ca ayshi lha lhech pa nivinshaa ti tayshi
lhj lhech pa tsich'e' Pablo se cans de ella, se volvi y dijo a (el lugar donde estaba) espritu: en nombre de Jesucristo, te
ordeno que salgas de ella; e inmediatamente el espritu sali de ella (Hechos 16: 18). jaychavalhtajey ca ninachyijulh ca
natcuumyijulh, ca nivatsavatyijop ca netnyam pa Lhcaanvacle lh'Dios, pa nanjooylhataj ca nit'ajayeshyi na lhpct
nan yie' na yiyasha, pa lhechtajesh ca nivmjateyam lha yishttaj yo me imaginaba que saldra para verme y que, puesto
de pie, invocara al Seor, su Dios, pasara la mano sobre mi parte enferma y me librara de mi lepra (2 Reyes 5: 11).
9 LEE. tsityish ti jetnch'e s leer. jen ca jetnch'e ca nivacle lhcliish quiero leer en nivacle. isjop ca avancufanshelh pa
lhaichavalhjayash ti lhetnch'e java lhqu'isjayanjas pods compartir su(s) pensamiento(s) leyendo sus
libros. alhetipaesh ca etnemch'e ca jamtaj'ay pa aclvalhemshi cava isis ya'clishay; pa afaycuta shta japi casvelhavot
pa eyjatsjanesh en cuanto a t, hasta que yo llegue a t, didcate a leerles, exhortar y ensear (1 Timoteo 4: 13).tifeshch'e ti
yetnch'e ja vatqu'isjayanach ley toda la carta/ todo el libro. Ver : vanetn; tantnitjai; tn.

yetsej Verbo, Grupo 3. 1s: ts'etsej (ts'-etsej). 2s: netsej (n-etsej). 3s: yetsej (y-etsej). 1pi: shinetses(sha'ne) (shin-etse-s[sha'ne]). 1 EST EBRIO.
2 EST BORRACHO.
3 EST TOMADO.
4 SE EMBORRACHA. shi'netsessha'ne estamos tomados, estamos ebrios. yetsessha'ne pa nitvacluey pa Dios pa
t'acjatsuyeshshicham'in t'ajuyish pava nidiosecla se emborracharon y se olvidaron de Dios, se arrodillaron delante de sus
dolos. ai'nee ti netsej! sal de ac, que sos ebrio! yetseseshsha'ne jayu pa tjayetas t'i' van a emborracharse con
vino. tanca netsessha'ne napuque nivacle yiey pa lhaychavalhtajelh'ejop avaatsheelh, j lhn nich'a nalhu na apee
clufquetsham na jumcuclaay estos hombres no estn ebrios, como ustedes sospechan, ya que nos son ms que las nueve de
la maana ("media maana") (Hechos 2: 15). shtayetseselhsham na Jud ca shtanjovatsjanelh, pa sht'ashelh'apee pa
shtanshijop ca lhcaanvaclea ja lhas ja Tabee subamos contra Jud, sitimosla ("nos emborrachamos para asustarla"),
abramos brecha en ella ("la conquistamos") y nombraremos en ella rey al hijo de Tabeel (Isaas 7: 6). ti yetsesch'esha'ne
lhacm'a pa yamei ca np'oc'oya pa lhavaash cuando todos estaban tomados, fueron a tapar la madriguera. Ver
: yetsjet; etsje'mat; etsjamatsej; t'etsje; t'etsjeyach; yetsjacli; etsjacl; tanqu'etsjei.

yetsjacli Verbo, Grupo 3. 1s: ts'etsjacli (ts'-etsja-cl-i). 2s: netsjacli (n-etsja-cl-i). 3s: yetsjacli (y-etsja-cli). 1pi: shinetsjacli (shin-etsja-cl-i). 1 SABE TOMAR MUCHO.
2 ES UN BEBEDOR DE RESISTENCIA. Ver : yetsej; estjacl; etsjamatsej; etsje'mat.

yetsjet Verbo, Grupo 5. 1s: jetsjet (j-etsje-t) ~ qu'etsjet (qu'-etsje-t). 2s: lhetsjet (lh-etsje-t). 3s: yetsjet (y-etsjet). 1pi: sht'etsjet (sht'-etsje-t). 1 LO EMBORRACHA.

697

2 LE HACE TOMAR. ja samto qu'etsjet na (~ qu'etsjet na ja samto) le hice tomar al blanco. qu'etsjetesh na ja samto ca
cumjataj le hice tomar caa al blanco (lo emborrach con caa"). japi lhcaanvaclesesh na cotsjaat pa t'acutelhvaneen
lhj lhech pa yetsjetesha'ne ja cumjtajesh ti t'acutelhvaneen los reyes del mundo fornicaron con ella, y le embriagaron
el vino de la prostitucin (Apocalipsis 17: 2). Ver
: vanqu'etsjet; tanqu'etsjei; yetsej; etsje'mat;etsjamatsej; t'etsje; t'etsjeyach; yetsjacli; etsjacl.

yeyetses Verbo, Grupo 4. 1s: c'ayets'es (c'-ayetses) ~ qu'eyetses (qu'-eyetses). 2s: t'eyetses (t'-eyetses). 3s: yeyetses (yeyetses). 1pi: sht'eyetseselh (sht'-eyetses-elh). 1 DESAFA.
2 PROVOCA. c'ayetsesei ja yinvacle desafi a mi patrn. shtayetseselhsham na Jud ca shtanjovatsjanelh, pa
sht'ashelh'apee pa shtanshijop ca lhcaanvaclea ja lhas ja Tabee subamos contra Jud, sitimosla, abramos brecha en
ella ("la conquistamos") y nombraremos en ella rey al hijo de Tabeel (Isaas 7: 6). yiyetseseshei ti yivalha ca
yitjocoyinjat lo desafi, y el que lo castig as era mi to. Ver : niyetses. Variante : yiyetses.

yiaminat Ver : yi'amiyan ~ yi'aminat.


yiamiyan Ver : yi'amiyan ~ yi'aminat.
yicaatjat Verbo, Grupo 5. 1s: jacaatjat (ja-caat-jat). 2s: lhcaatjat (lh-caat-jat). 3s: yicaatjat (yi-caat-jat). 1pi: shtacaatjat
(shta-caat-jat). 1 LE DA LA EXISTENCIA.
2 LO PROVOCA.
3 LO HACE VIVIR.
4 LE PROVEE.
5 LE OTORGA.
6 LO ADQUIERE.
7 SE HACE DE/ CON.
8 LO EXPLOTA.
9 VIVE DE ALGO. tajulhey ca acaatjatjop pa acanoyash ja as tens que dedicarle tranquilidad a tu hijo. jqu'enelhch'e
lhja lhjayalhtapee ca achecla' pa fisjatemch'e pan lhfanishtajlhavach lha ash'aa, ca jaspa isjop ca acaatjatem ca
achecla' papi ca lhcleseesh ca nitlhesh'a toma la mujer de tu hermano, segn tu obligacin (de cuado), y procrale
descendencia a tu hermano (Gnesis 38: 8). pa Reserva Ecolgica de Pozo Hondo ti jjjeclay ninvacalhesh,
chiylhecljesh ti ya'shesh ti is jayu ti shalheema pa uj yitsaat jayu Pozo Hondo; pa lhech vatcumjayash'e ti chiycaatjat
tlha pa Municipalidad yiey Mariscal Estigarribia la Reserva Ecolgica de Pozo Hondo todava no est lista, se pienza
que tendr un impacto muy positivo en la cercana de la ciudad de Pozo Hondo; los trabajos sern llevados a cabo desde la
Municipalidad de Mariscal Estigarribia. ca ninacajyshiyantaja ti lhnashjatesh shi' ti lhyinch'e pava av'ojinc, pa
aychavalhjop'in ca anvaych'aclajtajshiin pa vc lhts'oos pa caaj jayu pa t'unshaam, ca iyitajesh ti lhanclan anshay pa
nch'e jayu na anaash, ca anyitajaavcop pap'elh pa lhcaatjat jayu pa vatshanjayash si te has sido necio en ensalzarte
o has tramado el mal, tpate la boca ("piensa en/recuerda que"), cuando remueve la leche (de vaca) sale manteca ("duroatravs"), cuando agarras fuerte la nariz sale sangre ("agarras fuerte a las fosas nasales, se va tu nariz"), si procuras daar a
alguien provocars una pelea (Proverbios 30: 32-33). yicaatjatem lhn pa lhajpyich pava lhcly votjjis tena un
gallinero ("su casa para sus-animales gallinas"). ca ncaatjatem napi vatachifas pa personera jurdica pa yijutei pa chi
c'uijatei pa lhcootsjat, yaclafjanesh pa vatqu'isjayanach pa casqueiyesh 'ttulo' cuando se le otorga personera jurdica a
una comunidad indgena, se le transfiera sus tierras, que se registran al mismo tiempo como 'ttulo'. pa Fitsc'yich
yicaatjatem pa t'asjaan nava nalhus, yinjt ti vanunat'in, yineshshi pa tuc'a, pa chinch'e ti uj shita, ni nttaisha'ne ca
nvooi pa yaquisit, apis ti caaj lhavuun Fitsc'yich les daba carne cada da, (las cantidades de carne) iban aumentando,
cocinaban un poco, y enseguida haba mucho, no salan ms a mariscar para buscar animales, ya tenan su carne. pa yiclashit
pa yint tajunshi , pa yiisiyansham, pa yicaatjat pava lht'oyesh jan lhjunash lhpa nich'ach'e vatcvjiyancheyuc la
(re)anima (la planta marchita) el agua fra, y la fortalece, y hace que sus ramas se vuelvan como una nueva planta (Job 14:
9). acaatjatelh pa acanoyashelh la paz est con ustedes. ja I.P.S. t'acuumjulh papi vatcumjat lhavos ti yicaatjatem
pava lhcafetatsiy, niclvalh shta papi vatcafetatsiy lhavos el I.P.S. atiende a los obreros y les facilita los medicamentos,
as como la atencin de mdicos. yivaatsha jacaatjat jayu ca shtavatpeya'esh avaatsheelh shi' shta papi amc'oya
tlhelh'a jayu har una alianza con ustedes y sus ("[todava] no existentes") descendientes (Gnesis 9: 9). acaatjatelh papi
acloj acleselh pa amelhch'een na cotsjaat sean fecundos, multiplquense y llenen la tierra (Gnesis 9: 1). yicaatjat pa

698

lhcaclecliyashjulh pava nijooylha nalhus pa lhujnash jayu, pa tayvatcop pusieron su esperanza en los das venideros y se
separaron. Sinn : vatcaatjat, ca't'aj.

yicaavjoyan Verbo, Grupo 5. 1s: jacaavjoyan (ja-caa-vjo-yan). 2s: lhcaavjoyan (lh-caa-vjo-yan). 3s: yicaavjoyan (yi-caavjo-yan). 1pi: shtacaavjoyan (shta-caa-vjo-yan). LO(S) RODEA(N). Ver : lhcaavju.

yicaavjuqui Verbo, Grupo 5. 1s: jacaavjuqui (ja-caa-vju-qui). 2s: lh(a)caavjuqui (lh[a]-caa-vju-qui). 3s: yicaavjuqui (yicaavju-qui). 1 SE PONE EN MEDIO DE.
2 SE INTRODUCE ENTRE.
3 SE INTERPONE ENTRE.
4 INTERCEDE POR L. pa Juda yicaavjuqui pa Benjamin Jud intercede por Benjamn. Ver : lhcaavju; lhavju'.

yicaco Verbo, Grupo 5. 1s: jacaco (ja-caco). 2s: lhcaco (lh-caco). 3s: yicaco (yi-caco). 1pi: shtacaco (shta-caco). 1 DUDA
DE L.
2 DESCONFA DE L.
3 NO LE TIENE CONFIANZA. lhja c'utsjaa yicacuesh lhja lhnts'jquee la vieja no pudo creer a su nieta. ei t'e ca ncacu
yitsha lhpqueei lhchita' a lo mejor, capaz que su hermana mayor estaba sospechando algo. cajuqu'e lhech cque
chiyicacuesh, chiyicacuesh cava ele mucho tiempo se desconfiaron, no se crea a los misioneros. t'aschai'in lhai'yaash ti
yicacotajesh, yamei lhja faaiyuc pa yit'esh: ta'vaiya lhalhech faaiyuc; yamei pa yui'acfi lhja faaiyuc pa yamei ca
votso rindose se fue, porque lo dudaba, lleg a un algarrobo y dijo: al otro lado de este algarrobo; se acerc, y agachndose
entr debajo del algarrobo, se acerco a la lechiguana. a'van, lhascacu'tajesh nalhche, shtanclan'e cun; yiyjia ca
Zacaras: anclan'e na votso! mir, recin dudaste de m, saqumosla (la lechiguana); dijo a Zacaras: sac vos la
lechiguana! yivelhavot, ovalh nivena aychavalhjaniyasheelh avaatsheelh ca avatvenchatelhc'oya pa Dios pan mnlha
ca acacuelh pa lhech cuidado, hermanos, que ninguno de ustedes tenga un corazn perverso e incrdulo, que lo haga
desertar del Dios vivo (Hebreos 3: 12). lhpa c'utsjaa yicacoesh lhpa lhnts'jquee la anciana no pudo creer a su
nieta.jacacoelhesh shita nosotros no le creamos.
4 LE TIENE CONFIANZA.
5 CONFA EN L. Note: en las dos ltimas acepciones, se usa en forma negativa ni ncaco pa Fitsc'yich ni nt'ujanesh shta pa
ni isa' (Job) confiaba en Dios (y) desconfiaba del maligno. lhe'naa ti jachajeshch'e lhacm'a cava jayeesh'in pa tan ca
ascaco' por eso me retracto de todo lo que he dicho y me confo a vos ("no dudo de vos"). papi israelitas yitic'oya ti ni
ncaco pa Fitsc'yich, yit'ya shita ti yi'vacop ts'ivee los israelitas aprendieron a confiar en Dios, aprendieron tambin a
convivir unos con otros. naascacueshelh ca lhech yifanisheelh'ash? ustedes creen que puedo hacerlo con ustedes? pa
t'ajj j japi judos nincacuesh pa tayelhvane ja Pablo shi' ja Silas algunos de los judos se convencieron y se unieron a
Pablo y Silas (Hechos 17: 4). acloj shta japi nincacuesh pa ycljesh pa Dios shi' shta japi acloj cjecly
chinvaccheyansha'ne ninatcacujanesh tambin lo hicieron muchos que crean en Dios y lo adoraban, y tambin muchas
mujeres influyentes (Hechos 17: 4). Ver
: tcacojan; tancocujai; lhcacujayash; vatcaco'; nilhcacujayasha; cacujanaj; cacujanja.

yicachicli Verbo, Grupo 3. 1s: tsicachicli (tsi-cachi-cli). 2s: nacachicli (na-cachi-cli). 3s: yicachicli (yi-cachicli). 1pi: shtancachicli (shtan-cachi-cli). 1 NO TIENE COMPASIN.
2 NO TIENE CARIO.
3 TIENE COMPASIN. Note: en esta ltima acepcin, va en forma negativa Lit: aguanta entraas ni ncachicl'yesh lhapesh
lhapque lhutsja p'alhaa ti ve'lha catee ti yitashantajei pa ca nivaclea le tena compasin a esta muchacha que ningn
varn deseaba. pa Ajtit'a ni ncachicl'yesh papi sch'acchei chi' pan t'ajj papin yyanch'e papi ampapuc Ajtit'a
tena profunda compasin con las viudas y con todos los que lloraban a sus muertos. Sinn : lhcachi'. Del :15.maalis.2012.

yicaclaicheyan Verbo, Grupo 5. 1s: jacaclaicheyan (ja-cacla-ich-e-yan). 2s: lhcaclaicheyan (lh-cacla-ich-eyan). 3s: yicaclaicheyan (yi-cacla-ich-e-yan). 1pi: shtacaclaicheyan (shta-cacla-ich-e-yan). SE PONE LA
CHIRIP.yicaclaicheyanesh lhn pa capch'esha'ne pava yivapenesh lhn se las puso (las hojas de chaguar) como
chirip, y qued tapado lo que le causaba vergenza. Ver : lhcaclaiche; lhcaclayich; lhcacl'; tcaclaichei.

699

yicaclecliyan Verbo, Grupo 5. 1s: jacaclecliyan (ja-caclecl-iyan). 2s: lh(a)caclecliyan (lh[a]-caclecl-iyan). 3s: yicaclecliyan
(yi-caclecl-iyan). 1 LE RESERVA.
2 HACE QUE LE CONFE. apis ti lhaspe'yaesh ti lhech lhan jacaclecliyan jayu napi yicles ya me oste que la resevo para mis
hijos. anujumatsenelhjulh jaspa tanca nicaclecliyan pava acachiclelh pava sasch'esha'ne shi' pa vat'etsjeyash shi'
pava vataychavalhjayasha na vatmnlhajayash yiey na cotsjaat, pa jaspa tanca natyiyjatelh pa lhech nalhu ca
namtajelh'ay jayu presten atencin, no se dejen aturdir con el vicio ("que el pecado no le entre en sus vientres/corazones"),
la embriaguez y las preocupaciones de la vida, para que aquel da no los sorprenda de repente (San Lucas 21: 34). Ver
: caclec; tancaclecliy; lhcaclecleyash.

yicaclclinat Verbo, Grupo 5. 1s: jacaclclinat (ja-caclcl-inat). 2s: lhcaclclinat (lh-caclcl-inat). 3s: yicaclclinat (yicaclcl-inat). 1pi: shtacaclclinat (shta-caclcl-inat). LO AFLOJA. pa lhechesh pa yicaclclinatey ja lhashinuqu'esh
lhja vatvjatshi, pa yanchishaam shta ja sivclclhayeech ja yiey t'ajuyish pa lhechesh pa yic'uyjatey ja
josjiyish entonces aflojaron las correas (del timn) del barco, izaron la vela de popa y enfilaron hasta la playa (Hechos 27:
40). Ver : cacloc.

yicacllh Verbo, Grupo 5. 1s: jacacllh (ja-cacllh). 2s: acacllh (a-cacllh). 3s: yicacllh (yi-cacllh). 1pi: shtacacllh
(shta-cacllh). 1 LO TUESTA.
2 LO FRE. pava papas chiycacllh papas fritas ("las papas que alguien fri"). Ver : lhcacllhchei; tcacllhjan.

yicafiyan Verbo, Grupo 5. 1s: jacafiyan (ja-ca-fiy-an). 2s: lhcafiyan (lh-ca-fiy-an). 3s: yicafiyan (yi-ca-fiyan). 1pi: shtacafiyan (shta-ca-fiy-an). 1 LE TIENE CONFIANZA.
2 CONFA EN L.
2 CONFA SU DEFENSA EN L. vooi pava yicafiyan lhech cava lhc'jei, cavque yijuijata pa lha'vuun ti tiyjesh su
arma principal eran las flechas de cuchilla, que destinaban para los animales ("la carne") que flechaban. taj ti vooy ja Cristo
yfisch'e ti lh'seshjop pa Dios pa lhajpyich; vooy casvaatsha lhajpyichjooj jayu ca shtiyitajeshelh ca
shtacafiyantajelh pa shtamjelhey pa yj'esha'ne; shtanshameshelh ti caajjoom pa cas cascaclecleyash'in Cristo, est a
cargo de la casa de Dios como un hijo; y esa casa somos nosotros si mantenemos la confianza y nos gloriamos de la esperanza
(Hebreos 3: 6). amjatsham lhacm'a na acachi' ca acafiyan pa Lhcaanvacle, pa ya aj na pa natst'ajesh
acajyshaconfa en el Seor de todo corazn, y no te fes de tu propia inteligencia (Proverbios 3: 5). pa ya aj na jayu ca
anjovaayjulh pava suyjulh yalhatajesh ti vaclan pa nilhecha pava ca naflhitajch'e papi ojiyis ca ninamtaj, lhayaash pa
Lhcaanvacle nijtjatesh jayu ti lhcafiyan pa ninavashaney jayu ca sshaam lhpa vatc'yte no te asustar el terror
imprevisto ni la desgracia que cae sobre los malvados, porque el Seor fortalecer tu confianza (el l) y no librar tu pie de la
trampa (Proverbios 3: 25-26). ya aj ca asnatesh pava niysisa ca yinch'e t'ajuyjulh papi nacafiyan avaatsha no trames
daos contra l que te tiene confianza (Proverbios 3: 29). vooy ja Lhcaanvacle jacafiyanshelh nava lhasnatshelh, pa ya aj
ca avmjelh ti lhasnatshelh nava c'ayjieeshelh'a adems, confiamos en el Seor que ustedes no dejarn de hacer lo que
les mandamos hacer ("confiamos lo que ustedes hacen en el Seor, que no dejen de hacer lo que les pedimos a ustedes") (2
Tesalonicenses 3:4). papi jjjeclay nintajayay tanca niyjaa ja Lhcaanvacle, vooy yivaatsha janfaclelh'am nava
jaychavalhey lhayaash ti lhcavts'aclayeshyi ja Lhcaanvacle pa tsitisesh javan lhascafiyanshelh respecta de los que no
estn casados, el Seor no dice nada, pero les doy mi opinin como persona de fiar por la misericordia del Seor (1 Corintios
7: 25). pa c'jlhaaesh ca acafiyan es fcil tenerle confianza ("que confies"). avaatsha lhu'ey jayu lhac'o' pa nivalhech
taj ti yivaatsha c'acafiyan los hundirs en el fondo de la tumba, pero yo confo en t (Salmo 55: 23). avooi papu papin
lhcafiyanesh ca asinyelh busc a alguien en que puedas confiar para hablar con l. Ver
: vatcafiyan;yifiiy; lhcafiyanjayash.

yicafm Ver : ncafm ~ nicafm.


yicalh Verbo, Grupo 5. 1s: jacalh (ja-calh). 2s: lhcalh (lh-calh). 3s: yicalh (yi-calh). 1pi: shtacalh (shta-calh). 1 LO
EMBRUJA.
2 LE ENVA UN ESPRITU AUXILIAR. tan ca nacalhelh jayu nava tijes, ampa ca anjumteelh jayu los chamanes no les
van a embrujar, no va a pasar nada. ca ncaaj pa tyeej ni casc'utsfaa, lhech ca nalhecljtajesh ca acjashi, ma'ajalh ca
nacalh jayu si hay algn chamn contrario ("[que] no es nuestro amigo"), podra pensar que sos muy rico, y por eso te
embrujara. Ver : tcalhjan; yicalhchiyin.

700

yicalhchiyin Verbo, Grupo 5. 1s: jacalhchiyin (ja-calh-chiyin). 2s: lhcalhchiyin (lh-calh-chiyin). 3s: yicalhchiyin (yi-calhchiyin). 1pi: shtacalhchiyin (shta-calh-chiyin). 1 LO HACE EMBRUJAR.
2 HACE QUE SE MANDE ESPRITUS AUXILIARES A OTRO. Ver : yicalh.

yicamaminat Verbo, Grupo 5. 1s: jacamaminat (ja-camam-inat). 2s: lhcamaminat (lh-camam-inat). 3s: yicamaminat (yicamam-inat). 1pi: shtacamaminat (shta-camam-inat). 1 LO AHUECA.
2 LO LIBRA. yicamaminata pa Dios Dios los libra. acamaminatelhyam pava acachi'clelh! pa ampapu ca yimenshelh,
ampapu shta ca nascavmjatsueshelh'in, pa tanca yijts'clnelh'in shta papu hnganme un lugar en su corazn! a
nadie hemos perjudicado, a nadie arruinado, a nadie mentido (2 Corintios 7: 2). Ver : camam; yicamamiyan.

yicamamiyan Verbo, Grupo 5. 1s: jacamamiyan (ja-camam-iyan). 2s: lhcamamiyan (lh-camam-iyan). 3s: yicamamiyan
(yi-camam-iyan). 1pi: shtacamamiyan (shta-camam-iyan). LO AHUECA. Ver : camam; yicamaminat.

yicamclqui Verbo, Grupo 5. 1s: jacamclqui (ja-camcl-qui). 2s: lhcamclqui (lh-camcl-qui). 3s: yicamclqui (yicamcl-qui). 1pi: shtacamclqui (shta-camcl-qui). 1 LO HACE SUFRIR.
2 LO OPRIME. yivalha jayu papi yicmclqui papi ftecles castigar a los que hacen sufrir a los hurfanos. meelh lhn ti
tifeshch'e pava t'acjai pa yecls lhn ti'ma pa lhclesa; yit'esh lhn: yic'utsfa, nqueesh c'acln jayu lhai'yaash ti
lhcmclqui ca'nalhu ca nich'ayich cuando (el chamn) hubo terminado sus cantos, afil su cuchillo; dicen que dijo:
amigo, voy a matarte porque has atormentando otrora a aquel joven. papi cjecly lhetipaesh ti yicmclquiesh'in pa
lhamnlhajayash ti yivan pap'elh pa lhjunash, tjayaaysha'ne shi' ti caajem papi lhcles; pa lhech sastajemjop ca
nasnateshlhatam lhavaatsha las mujeres (que padecen esta enfermedad) estn siendo sentenciadas a una vida de ver a otros
vivir, casarse, y tener hijos; estas cosas no pueden hacerlas ellas mismas. Ver
: yiclqui; vatcamclqui; yicli; tcamcli. Variante : yicmclqui.

yicamt Verbo, Grupo 5. 1s: jacamt (ja-camt). 2s: lhcamt (lh-camt). 3s: yicamt (yi-camt). 1pi: shtacamt (shtacamt). PAGA LA APUESTA O EL JUEGO. Ver : vancamt.

yicanonat Verbo, Grupo 5. 1s: jacanonat (ja-cano-nat). 2s: lhcanonat (lh-cano-nat). 3s: yicanonat (yi-canonat). 1pi: shtacanonat (shta-cano-nat). 1 LO TRANQUILIZA.
2 LO HACE DESCANSAR. acajyshiyan pa as pa nacanonat jayu, pa lhtlhesham jayu pa ashamitjayashesh corrige a tu
hijo y te dar descanso y te procurar satisfaccin (Proverbios 29: 17). Sinn : yicanoyan. Ver
: cano;lhcanoyash; yicanoyan.

yicanoyan Verbo, Grupo 5. 1s: jacanoyan (ja-cano-yan). 2s: lhcanoyan (lh-cano-yan). 3s: yicanoyan (yi-canoyan). 1pi: shtacanoyan (shta-cano-yan). 1 LO TRANQUILIZA.
2 LO HACE DESCANSAR. tam'ei ti ni ncanoyan t'e pava vaclanem ts'ivee? los habr intranquilizado el suceso a ellos
tambin? Sinn : yicanonat. Ver : cano; lhcanoyash; yicanonat.

yicants'aclan Verbo, Grupo 5. 1s: jacants'aclan (ja-ca-n-ts'acla-n). 2s: lhcants'aclan (lh-ca-n-ts'acla-n). 3s: yicants'aclan
(yi-ca-n-ts'acla-n). 1pi: shtacants'aclan (shta-ca-n-ts'acla-n). DA LO LTIMO QUE TIENE. Lit: se empobrece para
otro jacants'aclanem ja onaj lhja ve'lhayam yuijatshiy le di a mi hermano menor la nica camisa que tena. Ver
: tts'aclaai.

yicavjt Verbo, Grupo 5. 1s: jacavjtshi (ja-cavjt-shi). 2s: lhcavjtshi (lh-cavjt-shi). 3s: yicavjtshi (yi-cavjtshi). 1pi: shtacavjtshi (shta-cavjt-shi). 1 LO CONSIGUE.
2 LO ALCANZA. Note: connota un xito despus de un esfuerzo prolongado. No se usa sin sufijo (-shi) Ver : caaj.

yicapinat Verbo, Grupo 5. 1s: jacapinat (ja-cap-inat). 2s: lhcapinat (lh-cap-inat). 3s: yicapinat (yi-capiyan). 1pi: shtacapinat (shta-cap-inat). 1 LO ESCONDE.
2 LO CUBRE.
3 LO TAPA. Note: se usa con sufijo aplicativo (-ch'e o -sham) vooy pava lhafas pa ycljchishamch'e; pava napu' lhafas pa
yamjatvatjulhsha'ne, vooy shta pav'elh napu' pa yicapinateshch'e pa lhavu'vat sus alas estaban extendidas hacia arriba;
un par de alas se juntaban, otro par de alas les cubra el cuerpo (Ezequiel 1: 11). Sinn : yicapiyan. Ver : capch'e.

701

yicapiyan Verbo, Grupo 5. 1s: jacapiyan (ja-cap-iyan). 2s: lhcapiyan (lh-cap-iyan). 3s: yicapiyan (yi-capiyan). 1pi: shtacapiyan (shta-cap-iyan). 1 LO ESCONDE.
2 LO CUBRE.
3 LO TAPA. Note: se usa con sufijo aplicativo (-ch'e o -sham) jacapiyanch'e lo cubro. jacapiyansham na vatsej tapo el
pozo. Sinn : yicapinat. Ver : capch'e.

yicapo Verbo, Grupo 3. 1s: tsicapo (tsi-ca-po). 2s: nacapo (na-ca-po). 3s: yicapo (yi-ca-po). 1pi: shtancapo (shtan-capo). 1 TIENE LLENO SU ENVASE.
2 LLENA HASTA EL BORDE. navque shinvos shtancapoojqu'esha'ne jayu yiin con la(s) miel(es) que tienen vamos a llenar
(nuestros bolsos). chi yefensha'ne papi ni ncap'oja'ne tatsha se les ayuda a los que tienen menos miel en sus
bolsos. yicapoqu'e pap'elh, pa nque papi yivojit algunos traen sus bolsos llenos, otros no han tenido suerte ("logrado
nada""). yamsha' japi chi yit'esha c'avjamatsej lhn pa yicapo tatsha apreciaban a los que llamaban 'buen hachero', tal
persona sola llenar su bolso [de miel] ("porque sola tener su bolso lleno [de miel]"). Ver
: tapo'; lhcapojoque; cap'oof; yicap'ofiyan.

yicapnit'aj Verbo, Grupo 3. 1s: tsicapnit'aj (tsi-capnit'aj). 2s: nacapnit'aj (na-capnit'aj). 3s: yicapnit'aj (yicapnit'aj). 1pi: shtancapnit'aj (shan-capnit'aj). TIENE BUENA PUNTERA. yalhalha ti yi'van pan vooi,
yicapnit'aj ti teej tatsha de repente encuentra lo que busca, tiene buena puntera y acerta. pa vapeclaan ts'ivee java
chiydiosiyan jan lhjunash pa clutsesh yecl ti patacch'e, java vatc'jey pa tanca chincpnit'ajesh y se volvan a sus
dolos como un arco (de madera) encurvado, cuyas flechas no acertan su meta (Oseas 7: 16).

yicap'ofiyan Verbo, Grupo 5. 1s: jacap'ofiyan (ja-cap'of-iyan). 2s: lhcap'ofiyan (lh-cap'of-iyan). 3s: yicap'ofiyan (yicap'of-iyan). 1pi: shtacap'ofiyan (shta-cap'of-iyan). LO HACE HINCHAR. meelh ti vaclan ja nalhu ti
chivatc'usinatesh'in lhpa yucuve ti ni nveyshi pa yicap'ofiyanshi jan t'aplhu' ti pascuaesh, ti chituj pa tashinshtaj el
primer da de la fiesta de los panes sin levadura ("el pan que no est-en [lo] que le hace hichar"), sacrificaban el cordero de la
Pascua (San Marcos 14: 12). shalhee ja chivatcusinatesh'in ti chituj pava yucuvec ameyshi pa yicap'ofiyanshi,
lhanquey shta Pascua se acercaba la fiesta de los panes zimos, llamada Pasxua (San Lucas 22:1). na yitaco
yicap'ofjatch'e ti jap'in la cara se me hich de llorar ("el [hecho de que] yo llor me hinch la cara"). Ver
: cap'oof; yicapo. Variante : yicap'ofjat.

yicap'ofjat Ver : yicap'ofiyan.


yicatsnjat Verbo, Grupo 5. 1s: jacatsnjat (ja-catsn-jat). 2s: lhcatsnjat (lh-catsn-jat). 3s: yicatsnjat (yi-catsnjat). 1pi: shtacatsnjat (shta-catsn-jat). 1 LO REPARTE.
2 LO SEPARA.
3 LO DISPERSA.
4 LO COSECHA.
5 LO DESCUARTIZA. yicatsnjatemsham pa uj tovc pa yichei pacham, pa yivatsavatjat pa yint jan lhjunash pa
vatashclfech escindi el mar para abrirles paso, sujetando las aguas como un dique (Salmo 78:13). yic'atsham
lhcachi'vatshi pa yicatsnjatem lhacm'a lo parti (el pan) por la mitad y lo reparti entre todos. taj ti lhamataj
lhac'ma cavque, papi Israel lhavos lhetipa ti mnlheesh ti lhchifasesh pa Dios pa yunatjat shi' ti vanujumatsenesh pa
Lhtata, sasemjop ca nicatsnjatelh pa lhech pero a pesar de todo, el pueblo de Israel sigui siendo el pueblo de Dios,
sostenido y amparado por su Padre, no poda ser separado de l. yiclnvatam ti yiseejsha'ne pa lhavu'vat ti yicatsnjat'in
pava t'i'yas entre ellos cortaron en pedazos el cuerpo y los esparcieron. yicatsnjatem pa lhtata pava yi'van su padre les
repartio sus posesiones. c'ajuvaneshelh'in jayu ca avaftajeshelh pa ajovayielh, ca namtajelh'ay avaatsheelh pa
vatjovayi shi' pava tavijatay, ti niavaatlhecljelh shi' ti lhtanapunelh, pa lhjunash lhpa jojactsini ti yicatsnjat'in
lhacm'a les insultar cuando ustedes estn muertos de miedo, cuando les alcance el terror y las dificultades, que les haran
sentirse incapaces, como huracn que dispersa todo (Proverbios 1: 26-27). javanshelh nque nivacle lhjunashjulh papu ti
yicctiyanesh pa lhayasha; t'ta'yeshch'e lhacm'a na cotsjaat ti yc'tsjayanvane ti yicatsnjatsha'ne napi
judos hemos visto que este hombre es como una peste ("es como alguien que perjudica con la enfermedad"); promueve
discordias entre los judos de toda la tierra (Hechos 24: 5). ampapu ca ve'lhaa ca suyeeshi pa'na, lhayaash ti lhacm'a ti

702

caajem pava lhcootjativshay shi' pava lhajpijey pa tcashayesh'in, pa nicha'jey pava lhpesoc pa yijutey'in papi
vat'eyjatsjanjas ca jaspa nicatsnjatesh'in lhacm'a papi caaj pava suyeshi no haba entre ellos nmingn necesitado,
porque los que posean campos o casas los vendran, entregando el dinero a los apstoles, quienes repartan a los necesitados
(Hechos 4: 34-35). na tavayshiyijop ti tsitiyj'in, pa vacha'shisha'ne na yivu'vat pa amem pa lhcavts'aclayjayash pa
yicatsnjatch'een nava yivaclay na cotsjaat de todos (mis) lados me dispara, mi cuerpo se abre ("sale") sin piedad y
derrama por tierra mis tripas (Job 16: 13). yicatsnjatesh cava yucuve t'iyas reparti los pedazos de pan. vooi ti yam, pa
tiseshch'e pava napuqu'e vatcs pavan nichaaj, pava'lhech aclojjumje ti yictsnjat, vena lhjunash jumje
cque! llegaron a su casa y repartieron las pocas comidas que llevaban, y de ellas repartieron muchsimas, imaginate
so! vooy pava ajcls pa nincatsnjat pero no descuartiz los pjaros. lhascatsnjatelhshiin japi
ninantfaacvatsham'in nos dispersas entre los paganos ("los que no reconocen [como grupo de creyentes]") (Salmo 44:
11).meelh ca ntajelhshi pava napu'yama yameyc'oya, ti lhcatsnjateshelh pa nalhu ti nich'a tlhesh'e pa
vatcavcalhech'esh pa trigo cuando hayan pasado siete semanas, a partir del da en que empiecen a cosechar el trigo,
contarn siete semanas (Deuteronomio 16: 9). Ver : vacatsn; vanicatsnjat. Variante : yictsnjat.

yicavaiyit Verbo, Grupo 5 (chequear). 1s: jacavaiyit (ja-ca-vai-yit). 2s: lhcavaiyit (lh-ca-vai-yit). 3s: yicavaiyit (yi-ca-vaiyit). LO MOJA. tsicavaiyit ca cha'nu me moj la lluvia. Ver : vaai; nivai; yivaiyit.

yicavcalh Verbo, Grupo 3. 1s: tsicavcalh (tsi-cavcalh). 2s: nacavcalh (na-cavcalh). 3s: yicavcalh (yicavcalh). 1pi: shtancavcalh (shtan-cavcalh). TIENE BUENA COSECHA. vooi ti tsicavcalhesh pa nicltsich chi' pava
c'asus pa shtac'uijateshelh'acfi pava vatacli cuando tenamos buena cosecha de maz y zapallos, los canjebamos por
animales. tsicavcalhshi ja joot tengo buena cosecha en el arenal. yicavcalhshi nava yincpis lhai'yaash ti is'e na
cotsjaat tiene buenas cosechas cada ao porque la tierra es muy frtil. ajutelh'ay na yishamielh'ash, Dios, ti jetnelh ca
ey shi' ti jayishjaneshelh java nacavcleesh lhasnyjes te damos gracias, oh Dios, invocando tu nombre, contando tus
maravillas (Salmo 75: 2). pa lhe'naa ti tanca ninamelh'ay pa tsha'nu pa nilhecha na cotsjaat ti tanca chincavcalh'e por
eso no les llegaran (a ustedes) la lluvia ni tampoco la tierra le dar buena cosecha (Ageo 1: 10). ni chi ncavcalh no hay
nada que cosechar/ hay mala cosecha. ja yitjooc tatamjalhesh na cotsjaat ti yiseej, j'tanei ti yicavcalh'in mi to prepara
la tierra para arar y poder cosechar. acumqu'e lhpa ve'lha, lhacm'a cava shtancavcalhesh llev noms una de cada
(planta), todo lo que hemos cosechado. pa yijney pa cotsjaat chiyicavcalh'e ti actajesh tlh'ejop pa uj lhsasch'e papi
lhech tsitenas'e e hizo que la tierra frtil se convierta en marisma ("salitral"), por la maldad de sus habitantes (Salmo 107:
34).at'eshelha pa Dios: pava acumtes nacavcleesh ti isis; tlh'e'jop pa uj unaj ti nict'eshch'esha'ne papi niac'utsfasa
ti yie' ajuyish diganle ustedes a Dios: qu formidable eres por tus obras, por tu gran poder caen tus enemigos delante de t
(Salmo 66: 3). anachelhey ca avanelh nava lhcumtes pa Dios, nava yicavcleesh isis ti yisnatshem napi nivacle vengan a
ver las obras de Dios, sus hazaas formidables a favor de los hombres (Salmo 66: 5). Ver
: lhcavcalhech;cavcalhjanaj; yicavcleesh.

yicavcha Verbo, Grupo 3. 1s: tsicavcha (tsi-ca-vcha). 2s: nacavcha (na-ca-vcha). 3s: yicavcha (yi-cavcha). 1pi: shtancavcha (shtan-ca-vcha). HACE SALIR DE SU MADRIGUERA. Note: dcese de animales que salen por
otro agujero cuando un o cava donde entraron Ver : vacha'.

yicavcleesh Verbo, Grupo 3. 1s: tsicavcleesh (tsi-cavcle-e-sh). 2s: nacavcleesh (na-cavcle-e-sh). 3s: yicavcleesh (yi-cavclee-sh). 1pi: shtancavcleesh (shtan-cavcle-e-sh). 1 TIENE EN ABUNDANCIA.
2 TIENE ALGO POSITIVO. Ver : yicavcalh.

yicavjlha Verbo, Grupo 4 (?). 3s: yicavjlheesh (yi-ca-vj-lha-e-sh). LLEGA TARDE. yicavjlheesh, tojqu'e
lhn llegaron tarde, ya se haba ido. Ver : cavjlhach'e; lhavj.

yicavm Verbo, Grupo 5 (chequear). 3s: yicavm (yi-ca-vm). 1 LO ELIMINA.


2 ES MORTAL.
3 ES PELIGROSO. lhetlha lhjunash shita pa novoc; pa t'i sui, yicavm; j'lha ca chi ntatamjalhtajesh j, pa lhechesh pa
acjjum, cluufji as, tambin la mandioca silvestre; su jugo es venenoso, se debe eliminar; pero preparndolo correctamente,
es muy rico y dulce. pa yeclsshi pa t'ach'aclech nan lhjunash pa clesataj pa tlhiyjnesh'in jan lhanfanash pava

703

vatc'jey pava lhclishay yicavm afilan la lengua como un pual y asestan como flechas palabras envenenadas (Salmo 64:
4). Ver : yivm; nicavmjatsu; nicavmjayu.

yica'c'lhn Verbo, Grupo 4. 1s: jaca'c'lhn (ja-ca'c'lhn). 2s: lhca'c'lhn (lh-ca'c'lhn). 3s: yica'c'lhn (yica'c'lhn). 1pi: shtaca'c'lhn (shta-ca'c'lhn). 1 SE ATREVE A HACER.
2 SE EMPEA.
3 HACE A LA FUERZA.

yiccha' Verbo, Grupo 5. 1s: jaccha' (ja-ccha'). 2s: lhaccha' (lha-ccha'). 3s: yiccha' (yi-ccha'). 1pi: shtaccha' (shtaccha'). 1 ACERCA UN OBJETO CON UNA HERAMIENTA.
2 REMA. jaccha'c'oya lha yvjatshi muevo mi barca remando. yiccheesheyshi pa lhavcjat pa yamjatch'e pa yj'esha'ne
pa shnacuvjataj t'i pa nap'u'eshch'e pa lhech, pa lhech pa yunitjat tatsha alarg la punta del palo, la hundi en el panal
de miel, lo lami y (la miel) lo fortaleci. jac'alhtana ca tiqu'in shnacuvjataj t'i' ti jaccheesheyshi na yivcjat nan
jachaajyich'esha'ne prob un poco de la miel del panal con el palo que llevaba en la mano. lhech yie' lhja ve'lha tnjque
tapooj ca nivayshi; lhech jquee chijucjeeshi lhja lhech ti vichiti, ncsjop ts'ivee ca hisopo lht'oycha pa yijucjujam pa
yicchesheychisham ja Jess lhashi haba all un jarro lleno de vinagre; empaparon una esponja en vinagre, la sujetaron a
una caa y la acercaron a la boca de Jess (San Juan 19: 29). ni'iyaesh ca nen ca naccha'c'oyaan pa lhvjatshi ca
ninash'cji lhavj no estaba muy deseoso de acercar el barco a la orilla. vaniyitajesh ti yicchatajc'oyaan ca shalhae'ma
na cotsjaat, taj ti nincvjcheshi ts'ivee lhayaash ja tovc ti yachajch'een lhayshivo pero ellos remaban para alcanzar
tierra firme y no podan porque el mar segua embravecindose (Jons 1: 13). t'acum'e ja vcjcli yitc'anat j ti
yiccheesham'in ja nivayshi, pa lhechesh pa yijucjojam lhja lhac'ujop sise ti yiccheesheychisham pa
yifinjayansham'in tom una esponja (algodn amasado) empapada en vinagre y con (el cabo de) una caa le dio a beber
(San Mateo 27: 48). japi yiccha'ac'oya pa nachaajsham pa apatjqu'e yint tus remeros ("los que te reman") te
condujeron a aguas profundas (Ezequiel 27: 26). japi yicchajc'oyaam los que reman para vos.

yicch'a' Verbo, Grupo 3. 1s: tsicch'a' (tsi-cch'a'). 2s: nacch'a' (na-cch'a'). 3s: yicch'a' (yi-cch'a'). 1pi: shinacch'a' (shinacch'a'). 1 TIENE TOS ESPASMDICA.
2 SE ASFIXIA. tsicch'a'esh'in lhca (ca?) siyalo me asfixi con el cigarro. Ver : vat'acch'ajataj.

yicfaash Verbo, Grupo 5. 1s: jacfaash (ja-c-faash). 2s: lhacfaash (lha-c-faash). 3s: yicfaash(yi-c-faash). 1pi: shtacfaash
(shta-c-faash). 1 LO MUELE.
2 LO PISONEA. ca'tajesha cava lhai cava ftsuuc yicfaashshi pa yifinshi shita o tambin pisoneaban y chupaban las frutas de
palmas. j lhech ngel yinashjat'ejop cotsjaat ja lhclesataj cusa' pa yit'ovseshch'e java lhay java tjayetacuy, pa
yanch'e lhja uj tnjquec'oya ca jaspa chiyicfasheshch'e el ngel meti su hoz en la tierra y vendimi ("cort") la vid y
ech las uvas en una cuba ("tanque que las esperaba") para pisonearlas (Apocalipsis 14: 19). Ver
: vanacfash; lhacfashech; tacfashan; yifaash.

yicjan Verbo, Grupo 5. 1s: jacjan (ja-cjan). 2s: lhacjan (lha-cjan). 3s: yicjan (yi-cjan). 1pi: sht'acjan (sht'a-cjan). 1 LO
MANEJA CON CUIDADO.
2 LO TRATA CON DELICADEZA. jacjanei lhja tnjque ja lhc'o'vat coloqu el cntaro con cuidado en el estante. jacjanesh
ja lhavo'mat ti jafetatsiyan lo trat con delicadeza al curar su herida. Ver : vanqu'eecjan.

yicjon Verbo, Grupo 5. 1s: jacjon (ja-cjon). 2s: lhacjon (lha-cjon). 3s: yicjon (yi-cjon). 1pi: shtacjon (shta-cjon). LO
COCINA EN LA CENIZA. Ver : t'acjonjan.

yicjopinat Ver : yitjopinat.


yicjumtseyan Verbo, Grupo 5. 3s: yicjumtseyan (yi-cjumtse-yan) ~ yitjumtseyan (yi-tjumtse-yan). 1 LO ILUMINA.
2 LE DA BRILLO. nque lhanfanash ti chiyvmjatsha'ne, Lhcaanvacle, lhacm'a papi na ac'utsfasa, vooy papi nen pa
lhatjumtseyan'apee jan lhjunash na jumcuclaay as les pasar, perecern, Seor, todos tus enemigos, y tus amigos
brillarn como el sol (Jueces 5:31). Ver : cjumtsej. Variante : yitjumtseyan.

yicjut Verbo, Grupo 5. 1s: jicjut (j-icjut). 2s: lhicjut (lh-icjut). 3s: yicjut (y-icjut). 1pi: shticjut (sht-icjut). 1 LO VENCE.
2 LO APRIETA FUERA. jicjutch'e java yuishamsha'ne apret las tuercas. jicjutesh lhja llave apret con la llave. Ver
: vanicjut.

704

yicju' Verbo, Grupo 5. 1s: jacju' (ja-cju') ~ c'acju' (c'a-cju'). 2s: lhacju' (lha-cju') ~ t'acju' (t'-acju'). 3s: yicju' (yicju'). 1pi: sht'a-cju' (sht'a-cju'). LO SALUDA. shinacjuja'ne ellos nos saludan. lhts'iicju' vos me
saludaste. c'acju'elhsha'ne, janiicjuelhsha'ne nos saludamos, nos damos la mano. acju'eiyam japi
yitjocovot! saludos a mis tos de mi parte! lhavaatsha nisham'yish ti tsicju' ella me saluda con alegra. yecju'ay na
Eparas nan chits'cfeelh'apee ja Jess te mandamos saludos Eparas y yo, compaero(s) de prisin por Cristo Jess
(Filemn. 23). ca tsi'shataja papi avelhavot ca acju'tajelh pa asnatesh t'e pas isch'e?, vooy japi nint'ya ja Dios
yisnatesh cavque si saludan slo a sus hermanos, qu hacen de extraordinario?, tambin lo hacen los paganos (San Mateo
5: 47). yen ca chinacju' ti chiyvan'e ja vatcasha'vat les gustan saludarse al encontrarse en el mercado. Ver
: vanc'acju; t'acjujun; yinaacjut; tanaacjut;vaniicjuelh.

yicocj Verbo, Grupo 5. 1s: jacocj (ja-cocj). 2s: lhcocj (lh-cocj). 3s: yicocj (yi-cocj). 1pi: shtacocj (shta-cocj). LO
GOLPEA CON EL DEDO. pa'lhechesh papi ta'vuju'ya japi neeshchisham lhja lha'vichiti, yi c'neshsham'in ja lhajut,
chi' ja t'acfiy, yicocoj'in shita ja t'acfiy, tnesh'apee: mmm, ncyi'ana yuiyeshnee shinvo', jech! entonces otro alzaba
su chupadero de miel, lo mova en el humo, as como sus sandalias, y dijo sobre ellos con voz elevada: mmm que las abejas
entran en eso, s! Ver : vancacocj.

yicont'aj Verbo, Grupo 3. 1s: tsicont'aj (tsi-cont'aj). 2s: nacont'aj (na-cont'aj). 3s: yicont'aj (yi-cont'aj). 1pi: shtancont'as
(shtan-cont'a-s). 1 TIENE FUERZA.
2 ES FUERTE.
3 ES DBIL. Note: en esta ltima acepcin, va en forma negativa ti njeshch'e pa lhcvjoyash, pa Sal nicha'vayeshlhatay ti
yicont'aj shi' ti t'un'in despus de su victoria, Sal se sinti poderoso y fuerte. yit'esh papi c'utjaclaiya, teesh ti
yichei'in, ni ncont'aj ti yichei'in, ni ncont'aj ti yichei na ti nclijulhch'e ana habl la ancianita, quera ir all, aunque era
muy dbil para ir all, no soporta el sufrimiento (de su esposo). lhavaatsha vooishi lhn papi ni taclasa, yitsji, cjecli,
papi yijo'e cotsjaat lhai'yaash ti ni ncont'as ca'tajesha ti ta'yashaisha'ne shita l mismo eigi a los ancianos y ancianas
que estaban postrados en el suelo o enfermos. ni t'yiisheei ca nanchava'yei pava' na lhjunashsha'ne t'atei papi
nincont'as shita , yi'shi' fyj shita nan lhjunash napi nich'acsha'ne ya no sentan los achaques de la vejez, y recobraron
la energa y la fuerza de los jvenes. Ver : ni ncont'aj.

yicccheijayan Ver : yicccheyan.


yiccchen'in Verbo, Grupo 4. 1s: jaccchen'in (ja-ccche-n-'in). 2s: lhccchen'in (lh-ccche-n-'in). 3s: yiccchen'in (yiccche-n-'in). 1pi: shtaccchen'in (shta-ccche-n-'in). SE PORTA COMO DEMENTE. Ver : yicccheyan ~
yicccheijayan; vancacccheyan; lhcccheyash; cccheyech; cccheiche.

yicccheyan ~ yicccheijayan Verbo, Grupo 5. 1s: jaccche(ija)yan (ja-ccche-[ija]-yan). 2s: lhccche(ija)yan (lhccche-[ija]-yan). 3s: yiccche(ija)yan (yi-ccche-[ija]-yan). 1pi: shtaccche(ija)yan (shta-ccche[ija]-yan). 1 LO
ENLOQUECE.
2 LO HACE PORTARSE COMO DEMENTE. yicccheyjayan'in pava nidiosecla sus dolos les enloquecen. Ver
: vancacccheyan; yiccchen'in; lhcccheyash; cccheyech; cccheiche. Variante : yicccheijayan.

yiccjet Verbo, Grupo 5. 1s: jaccjet (ja-ccje-t). 2s: lhccjet (lh-ccje-t). 3s: yiccjet (yi-ccje-t). 1pi: shtaccjet (shtaccje-t). 1 LO HACE EMPANTANAR.
2 LO METE EN EL BARRO. Ver : yicctej.

yicctej Verbo, Grupo 3. 1s: tsicctej (tsi-cctej). 2s: nacctej (na-cctej). 3s: yicctej (yi-cctej). 1pi: shincctej (shincctej). 1 QUEDA TRANCADO EN EL BARRO.
2 SE EMPANTANA. yicctej lha yvjatshi mi vehculo qued trancado en el barro. tsicctejesh lhja moto yo tena la moto
hundida en el barro. yicctejshi lhja camion ja josoj el camin estaba hundido en la arena. Ver
: yiccjet;yiccteyan. Variante : yic'acctej.

yicctiyan Verbo, Grupo 5. 1s: jacctiyan (ja-ccti-yan). 2s: lhcctiyan (lh-ccti-yan). 3s: yicctiyan (yi-cctiyan). 1pi: shtacctiyan (shta-ccti-yan). 1 LO PERJUDICA.
2 LO DAA.
3 LE HACE DAO.

705

4 LO ARRUINA. tanca nascctiyanesh pa no me har dao. papin vmeshjop pa is nyish pa yuyey pava lhnyshay
tulhch'esha'ne, ti yiclafinatshi ti yisnatshem pava yicctiyanesh shi' ti yic'usinatemshi pava niysisa lhfanishlhavach, pa
nashch'e pava nyshay patacch'esha'ne pa yuyjop pa yitst'aj nyish los que abandonan el sendero recto para seguir
caminos tenebrosos, los que gozan haciendo el mal y se alegran de la perversin, siguen senteros torcidos y sendas
extraviadas (Proverbios 2: 13-15). pa vena ajunashelh, avaatsheelh lhascctiyanshelh ustedes, en cambio, me
perjudican. javanshelh nque nivacle lhjunashjulh papu ti yicctiyanesh pa lhayasha; t'ta'yeshch'e lhacm'a na
cotsjaat ti yc'tsjayanvane ti yicatsnjatsha'ne napi judos hemos visto que este hombre es como una peste ("es como
alguien que perjudica con la enfermedad"); promueve discordias entre los judos de toda la tierra (Hechos 24: 5). ampapu ca
nic'astaj(j)op pa t'iya lhpa nich'a t'uyjatshiy ca niney lhpa t'uyjatshiy lha c'utsja; ca lhech lhn lhfanisheesh papu
yicctiyan'in jayu pa nich'a t'uyjatshiy; neelhcha shta ca chiney lhn pa nich'a sivclclhayeech t'iya lhpa t'uyjatshiy
lhac'utsja ninvjuulh jayu nadie corta un trozo de vestido nuevo para remendar ("ponerlo en") uno viejo; si alguien hace
eso, arruinara al nuevo, y el trozo nuevo no quedara bien con el vestido viejo (San Lucas 6: 36). pa lhech virus yiccteyan
pa lhcumjayash'in pa vatcjlh shi' ti yisasinatsha'neen papu pa yamjatei ca nivmjat este virus afecta al
funcionamiento del hgado y puede causar daos tales que pueden matar. Ver : yicctej; vancacctiyan.

yicfachi Verbo, Grupo 5. 1s: jacfachi (ja-c-fa-chi). 2s: lhcfachi (lh-c-fa-chi). 3s: yicfachi (yi-c-fachi). 1pi: shtacfachi (shta-c-fa-chi). 1 LO ODIA.
2 LO HOSTIGA.
3 LO CONTRARIA. yicfachi lhn jum napi nivacle hostigaba mucho a los nivacle. en pa ac'utsfa pa apun pa niac'utsfaa;
taj ti yivaatsha jayeetshelh'a: enelh papi niac'utsfasesh pa ataasclanelhsha'nec'oya papi nacnitshielh; a'lhelhem shta
papi chayelh'aan shi' papi nacvfachielh amars a tu prjimo y odiars a tu enemigo; pero yo les digo: amen a sus
enemigos, prtense bien con los que les odien; oren por los que hablan mal de ustedes y por sus perseguidores (San Mateo 5:
43-44). yi'Dios, atsayjatjop napi niyc'utsfasa, ats'ilhjenesh napi tsicvfachi! Dios mo, lbrame de mis enemigos,
defindeme ("slvame") de mis agresores ("los [que] me odian")! (Salmo 59: 2). she pa is'ejop ca shtacfachielh
na'lhech? cmo podemos hostigarlo? vee' cum na yifayishey, vooy ca janamjat(t)ajey afoc japi nacvfachi pa lhech
jan'eajop sintate a mi derecha, hasta que yo ponga ("yo conduzca/ haga llegar") tus enemigos ("los [que] te odian") debajo
de tus pies (Lucas 20: 42-43). Ver : lhcfa. Variante : lhcvfachi.

yicjiyan Verbo, Grupo 5. 1s: jacjiyan (ja-cjiyan). 2s: lhcjiyan (lh-cjiyan). 3s: yicjiyan (yi-cjiyan). 1pi: shtacjiyan
(shta-cjiyan). LO SIEMBRA. yiyjiesha ca ncjiyanch'e ts'ivee pava saniy lhtsjei les dijo que siembren semillas de
sanda. acjiyan nque necltsich! sembr este maz! yiclsc'oya java yicjiyan jayu limpiaron el lugar que
pensaban sembrar. acjiyan'e lha yicacl' ja acac'o'vat!; yicjiyan pa lhcacl' j'tajesh ti lhech tlhshi lhpa
nucsiyucplant vos mi pierna!; ella plant la pierna, y de ell brot una planta de mandioca. tajulhei ca acjiyan'e
lhavj ja ajpyich debes sembrarlo alrededor de tu casa. ve'lha pa vatcvjiyanjayash lhavo' pa yicvjiyan pava
lhcvjiyanchei un sembrador sali a sembrar ("sembr sus sembrados"). pa nque lhjunashesh, jan yiclvalh ti
yichajch'een pa lhc shi' pa tjayetas t'i' japin yen ti tuj shi' ti yiy'ji, pa yijutch'e java chiycvjiyan ti tuj de esta
manera, el encargado les retir la racin de comida y de vino a los que queran comerla y berberlo, y les dio de comer
verduras ("las [que] se siembran") (Daniel 1: 16). jatants'aclanesh'a ca ac'alhtanesh napuque acavos: ca ayjijanshem
ca nqueshch'e pava napu'njesh nalhus ca anjuteelhyi ja tsi'shaa ca jatujelh pava chiycvjiyan shi' ca tsi'shaa ca
c'ayelhshi pa yint te ruego que hagas una prueba con nosotros tus servidores: que les mandes que durante diez das solo
nos den verduras para comer y agua para beber (Daniel 1: 12). ca ya aj na ca lhech lhjunasha t'yish'e, pa tayjijanesh pa
lhcaanvacle ca ya aj na ca namvatjulhsha'ne pava jpyjey; vooy pava camm'evatjulh ca lhech chincvjiyan'e pava
aacjuy para que eso no se repita (el incendio), el Gobierno orden que las casas no sean construdas al lado una de otra, sino
que entre ellas ("en el hueco [que las separa] unas de otras") se siembren rboles. pan t'ajj pava vatcvjiyanchey pavan
nincvjiyan ja Tata yi'shi' na vs chintsojesh jayu pava lhfetatsiy todas las plantas que no plant mi Padre del cielo
sern arrancadas con sus races (San Mateo 15: 13). Ver
: tcjiyanjan; lhcjiyanach; lhcjiyanche; lhcjiyanja'vat;vatcyiyanjayash; vatcjiyanach lhavo'. Variante
: yicvjiyan.

706

yicji Verbo, Grupo 3. 1s: tsicji (tsi-cji). 2s: nacji (na-cji). 3s: yicji (yi-cji). 1pi: shtancji (shtancji). 1 ATRAPA.
2 AGARRA CON LA TRAMPA.
3 PILLA CON LA RED. tsicjiyesh lhca yonis agarr un zorro con la trampa. coos lhn lhapesh ti yicjivach pa yicln
papu tan pronto que alguien caa en la trampa, lo mataban. javo'tajelh ca jonshajaclai taj ti ni nascjishelh pa'na taj
ti lhteesh avaatsha ca ju'jam lha yischaat hemos pescado toda la noche y no hemos sacado nada; pero ya que lo decs,
echaremos la red. ampa ca nacjyeshelh? ustedes no han sacado ningn pescado? pa lhacm'a ca
natmeneshlhavatsha'ne pa t'jqu'enjayash(sh)a'ne lhpa lhech vat'jqu'enjafacheesh yamqu'een pa lhasnycheyash,
yityc'oya pa vatvityjayashesh, pa vat'jqu'enjayashesh shi' pa lhavityjayash ti yicjyesh papi vatachifas shi'
pap'elh lhtachifas por las muchas fornicaciones de la prosituta, tan hermosa y hechicera, que venda pueblos con sus
fornicaciones y tribus con sus hechiceras (Nahm 3: 4). papi lhantclishjes pa Cufalh pa vo'ja'ne, vo'ji' pa lhjyish, pa
sajech yiyaach pa yicjiyesh'in los nietos de Cufalh estaban pescando, pescaban en el lecho del ro y atrapaban muchos
peces. Ver : vatcjijinaj; yicjyan.

yicjishiyan Verbo, Grupo 5. 1s: jacyishiyan (ja-cjishi-yan). 2s: lhcjishiyan (lh-cjishi-yan). 3s: yicjishiyan
(yi-cjishi-yan). 1pi: shtacjishiyan (shta-cjishi-yan). 1 LO EDUCA.
2 LO CORRIGE.
3 LO ACONSEJA.
1 LO ADMONESTA. ti yanich'iyich tsicjishiyanesh ca tata cuando era joven mi padre me daba consejos. japi tsutsu
tsicjishiyan'in mi abuelo siempre me aconseja. ni enelh ca acumelhjulh nava c'acajishiyanshelh ustedes no
quisieron aceptar mis consejos. na yas, ach'anch'e nava nacajishiyanesh na atata pa ya aj ca avm nava
neyjatsjanesh lhja amimi, lhayaash ti lhjunashjulh'am jayu avaatsha pa is vatac'cle shi' pa vatiniish ti
lhtinshichi hijo mo, escucha los avisos de tu padre, no dejes las enseanzas de tu madrem pus sern para t como una
hermosa diadema y collar en tu garganta (Proverbios 1: 8-9). ampapu ca nash'ac'oya ca natcajyshay shi' ca nit'yish
shta lhayaash ti nacajyshiyan pa Dios nadie es tan sabio y prudente como t, porque Dios te ha enseado (Gnesis 41:
39). yavten pa lhas ti yit'esh: yiya'yivach! nits'yayam'in ja yas, jacjishiyantaj nalhche estaba ofendido por (lo
que le haba dicho) su hijo, y dijo: ay de m!, se quej a m mi hijo cuando lo estaba aconsejando. yinclhanitajop papi
setenta mil yicumjat'e shi' papi ochenta mil yisnatesh pava utes t'acum'een ts'ivee pava uticuy, shi' papi tres mil
seiscientos yiclvalhchiyinesh ti yicajyshiyanesh reclut 700.000 hombres ("[que] hizo trabajar") y 8000 para extraer
piedras de las montaas, y puso al frente de ellos 3600 capataces ("y a 3600 puso a vigilarlos corrigiendo") (2 Crnicas 2:
1. she pa lhascjishiyanshelh jayu avaatseelh ca jachajeshjulh napuque nivacle, ca jajav'vinatemshi ja lhavovo ca
tata ti yan'apee ts'ivee? qu me aconsejan que les responda a esta gente que me piden que les aligere el yugo que les ech
encima mi padre? (2 Crnicas 10: 9). Ver : vancacjishiyan; vatcjishiyan; lhcjisha; lhcjishiyash.

yicjs Verbo, Grupo 3. 1s: tsicjs (tsi-cjs). 2s: nacjs (na-cjs). 3s: yicjs (yi-cjs). 1pi: shtancjs (shtancjs). 1 SE EQUIVOCA.
2 HACE ALGO SIN QUERER.
3 PADECE ALGO. caaj lhn pa tyeej tishjanem jaspa yicjs jayu pa ca t'eelhtajeesh hubo un chamn que canto por l,
para que caiga (el enemigo) algn da. vooi ti nalhu pa vanovalhelhsha'ne ti ttsaccunch'e pa vat'vaneshelh ti viisvisch'e
pava lhayom'yomis shita; jaspa yit'ya ti'ma ti yicjsesh al da siguiente ellas se estuvieron mirando una a otra al comer,
y se dieron cuenta que se movan sus sienes; de esta manera se dieron cuenta de su error. taj ti yicshenshi papi lhech lhpa
ve'lha cjecl tayyashay, doce pava lhnincpes yi yicjsesh'in ti tavoyey, cha'lheesh ti tifeem papi vatcafetatsiy lhavos
pava yi'van taj nive'lhaa papu ca nalhjen entre ellos haba una mujer enferma, que llevaba doce aos padeciendo
hemorragias, intilmente haba gastado su fortuna para pagar mdicos, y nadie haba podido sanarla (San Lucas 8: 43). ti
yicjs su error ("[que] se equivoca/ el equivocarse"). meelh ti tapecleylhach'e japi lhech, pa yicjsesh(sh)am'in ti
yimqu'esha'ne shta, lhayaash ti tapoojqu'esha'ne lhtsjey pa lhanjti al volver, los encontr otra vez dormidos, porque
los ojos se les cerraban de sueo (San Marcos 14: 40). Ver : yicjsjat; vatcjsjat;vancacjsjat.

yicjsjat Verbo, Grupo 5. 1s: jacjsjat (ja-cjs-jat). 2s: lhcjsjat (lh-cjs-jat). 3s: yicjsjat (yi-cjsjat). 1pi: shtacjsjat (shta-cjs-jat). 1 LO ENGAA.

707

2 LO INDUCE A COMETER UN ERROR. teiya ja tos tsicjsjat jaspa jatuj porque la serpiente me enga para que yo la
coma (la fruta). ja tos tsicjsjatesh, lhe'naa ti jatuj lhca aacjiyuc lha' la serpiente me enga, y com la fruta del
rbol. taj ti yicjsjatsha'ne atesha pero l las estaba engaando. tsicjsjatelh ti janeelhshi pa lhasamconc nos hizo
cargar su excremento. pa nisaemjop t'yish'e pa ca nasnatesh ca jaspa nicjsjatesh ts'ivee pa Jess pava yit'esh'in ti
yie' t'ajuyish papi nivacle; pa uj ti nityiyjat pa ni ntasinych'e ts'ivee y no puedieron lograr atraparlo en sus palabras
delante del pueblo; estaban muy admirados y se callaron ("no hablaron") (Lucas 20: 26). Ver
: yicjs;vancacjsjat; vatcjsjat.
yicjyan Verbo, Grupo 5. 3s: yicjyan (yi-cji-[y]an). 1 HACE QUE LO PILLE.
2 HACE QUE LO ATRAPE. niyicafiyanjop na yiclutsech pa nilhecha ca jaspa nascjyan no confo en mi arco, porque no
pillo nada con l. Ver : yicji.

yicnitshi Verbo, Grupo 5. 1s: jacnitshi (ja-cnit-shi). 2s: lhcnitshi (lh-cnit-shi). 3s: yicnitshi (yi-cnitshi). 1pi: shtacnitshi (shta-cnit-shi). LO ODIA. janamelh'ay lhayaash ti tsicnitshi lhja yintsj vine a la casa de
Ustedes, porque mi madrasta me odia. lhet lhn jqueei t'lha lhn pc'i nivacle yicnitshi lhpa lhcavt'oj as le pas a
aquel hombre que odiaba a su cuada. na pa lhai'yaash ti shincnitshieshelh? por qu ser que nos hostigan? lhech
tlh'ejop ti yicnitshi lhja Herodas ca Juan, yentaj ca chincln, taj ti sasemjop por esta razn Herodas odiaba a Juan,
quera que le maten, pero no poda (San Marcos 6. 19). lhech lhjunash lhapesh papi p'alha chiytyjata pava ti vaclan
chiycnitshi de ese mismo modo persiguieron a los profetas antiguos (San Mateo 4: 13). p'alha ti lhen pa yivo'yeshch'e
pa lhcnitshi pa niysa'; pa lhe'naa pa Dios, ti vo'ayshi avaatsha ti natst'ajesh Dios; pa yash'am na ashamitjayashc'oya
napi a'yavot amaste la justicia, odiaste la iniquidad; por eso te ha ungido Dios, tu Dios, con perfume de fiesta, prefirindote
a tus compaeros (Hebreos 1: 9). en pa ac'utsfa pa apun pa niac'utsfaa; taj ti yivaatsha jayeetshelh'a: enelh papi
niac'utsfasesh pa ataasclanelhsha'nec'oya papi nacnitshielh; a'lhelhem shta papi chayelh'aan shi' papi
nacvfachielh amars a tu prjimo y odiars a tu enemigo; pero yo les digo: amen a sus enemigos, prtense bien con los que
les odien; oren por los que hablan mal de ustedes y por sus perseguidores (San Mateo 5: 43-44). ta yjesh'e jayu ca
nascnitshi pa niyc'utsfaa? hasta cundo me odiar el enemigo? napi tsicnitshi yashc'oya ti acloj nava yiyees ti ampa
ca nitlh'ejop los que me odian sin razn son ms numerosos que mis cabellos (Salmo 69: 5). meey ca aclnsha'ne papi
amalecitas, pa atifch'een lhacm'a, lhayaash ti yicnitshi pa niysa' ca nen japi yichifas; tanca amnlhanit'e pa nivacle
shi' pa yacquiset ve y destruye a los amalecitas, extermnalos a todos, porque odian y quieren mal a mi pueblo; no dejars
en vida ni hombre ni bestia. lhavapenjat'in japi tsicnitshielh humillaste a los que nos odiaban. japi tsicnitshielh pa
t'acutelhyam pa yichaj'in ts'ivee pava yen los que nos odian nos saquean y se llevan lo que quieren. ca lhecha ti
tsiv'ojiyan pa niyc'utsfaa pa isjopyam ti c'ash'apee, ca lhecha papi tsicnitshi ti tanjuyijulh pa isjopyam ti
javant'fichc'oya si me ofendiera mi enemigo, lo habra aguantado, si me atacaran mi adversarios, me habra escondido de
ellos (Salmo 55: 13). Ver : vatcnitshi; lhcnta(iyash); cntanaj; cntanja.
yicnshiyin Verbo, Grupo 5 (? chequear). 3s: yicnshiyin (yi-cn-shi-yin). 1 LE DA A PROBAR.
2 LE OFRECE PARA GUSTAR. na ac'jtj lha'yasha pa tjayetas t'i' ti yicnshiyinesh ti yichench'e na yashi shi' nava
yitsevtey tu paladar es como un vino exquisito, (mi amado) ha entrado deslizndose por mi boca y por mis dientes (Cantar de
los Cantares 7: 9). Ver : yacn.

yicnshi'van Verbo, Grupo 5. 1s: jacnshi'van (ja-cnshi'van). 2s: lhcnshi'van (lh-cnshi'van). 3s: yicnshi'van (yicnshi'van). 1pi: shtacnshi'van (shta-cnshi'van). 1 PARTICIPA CON.
2 TOMA DE.
3 VIVE DE. jacnshi'vanesh ja onaj ca lhaje' vivo de la caza de mi hermano. nava nalhus ti neshshi pa tuc'a t'asjaan lhech
yicnshi'vanesh todos los das cocinaban parte de la carne, y con esto podan mantenerse.
4 CAZA CON.
5 LO USA PARA LA CAZA. cm'matai ti jacnshi'van na yicl' nuu por casualida cac algo con mi perro. Ver
: vatcnshivan.

708

yicntayan Verbo, Grupo 5. 1s: jacntayan (ja-cnta-yan). 2s: lh(a)cntayan (lh[a]-cnta-yan). 3s: yicntayan (yi-cntayan). 1pi: shtacntayan (shta-cnta-yan). LO HACE ODIAR. papi'lhech yicntayanvatjulh papu, yifaicuta ca
nshansha'ne shita ellos hicieron que se odien unos a otros, les incitaron a luchar. Ver : tcntai; lhcnta(iyash).

yicj Verbo, Grupo 5. 1s: jacj (ja-cj). 2s: lhcj (lh-cj). 3s: yicj (yi-c-j). 1pi: shtacj (shta-cj). LO
DESCUERA. meelh lhn ti yamei papuqueei pa yifaashtaja ts'ivee lhn taj ti ampapu ca nac'jeshch'e, ni nacjjam
pava lhpstes pava jcls cuando ellos llegaron, comenzaron a hachearlo (el cuerpo de Stavuun), pero nadie lograba
descuerarlo, no lo descueraron los picos de aquellos pjaros. Ver : vanc'jeech; yjeech; t'jeche.

yictsha'ne Verbo, Grupo 3. 1s: tsictsha'ne (tsi-ct-sha'ne). 2s: nactsha'ne (na-ct-sha'ne). 3s: yictsha'ne (yict-sha'ne). 1pi: shanctsha'ne (shtan-ct-sha'ne). SE CAE. ti javantaj pa tsictsha'nejop java lhafoc jan lhjunash
papi ti vaf al verlo ca a sus pies como muerto (Apocalipsis 1:17). nqueesh jajulhjatey ca nasct'esha'ne pava
lhpcty pa Lhcaanvacle, lhayaash pa lhcavst'aclayjayash ti ya'shesh, pa ni lhecha pava lhpctty papi
nivacle ahora mejor es caerme en las manos de Dios, porque es muy compasivo, que en las manos de los hombres (1
Crnicas 21:13). Ver : nat; nictsha'ne; vatctjat; yictjat; nictjat.

yicqueclityan Verbo, Grupo 5 (chequear). 3s: yicqueclityan (yi-cqueclit-yan). 1 LE PROVEE BIENES.


2 LE SUMINISTRA BIENES. ni ve'lhaaesh ca ni (y)aminatem pava ti yicqueclityanesh siempre cuida que l/ella tenga
todo lo que le haga falta ("nunca hace que no tenga las cosas que le corresponden"). Ver : lhcqueclit.

yictjat Verbo, Grupo 5 (chequear). 1s: jactjat (ja-ct-jat). 2s: lhctjat (lh-ct-jat). 3s: yictjat (yi-ct-jat). 1pi: shtactjat
(shta-ct-jat). LO HACE CAER ALL. Ver : nictjat; yictsha'ne; nat; nictsha'ne; vatctjat.

yict'at Verbo, Grupo 5. 1s: jact'at (ja-ct'at). 2s: lhct'at (lh-ct'at). 3s: yict'at (yi-ct'at). 1pi: shtact'at (shtact'at). 1 LO APRIETA.
2 LO COLOCA APRETANDO.
3 LO PELLIZCA. t'acu'meishi pa lhfincji pa yict'atch'e lhpa coitej, pa t'acu'mei pa fij' ti yitsecllhei pa muc ti
vancalhn tom su pipa, coloc adentro fibras de caraguat, tom una brasa para encenderlas y se puso a fumar. pa
yichelhey ja Jess; taj ti acloj japi voqu'eetsham japi lhech yict'atvatam Jess se fue con l; pero le segua un gran
gento que lo apretaba por todos lados (San Marcos 5: 24). lhavan napi nivacle ti nact'at, pa lhteesh: she papi
t'ajayyi? ves que la gente te est apretujando y dices: quin me ha tocado? (San Marcos 5: 30). lhavaatsha
yict'atshicham jayu japi nicasc'utsfasa l aplastar nuestros enemigos' (Salmo 108: 14). pa lhechesh ti chi
yict'atsham fa fijoc lhamc despus se aplic (en la piel) el polvo de carbn. yechepjalh'in, yict'atlhavne ti yiyitesh
jum lo abraz y lo apret muy fuerte contra s. Ver : vancact'at; yict'ayan.

yict'ayan Verbo, Grupo 5 (chequear). 1s: jact'ayan (ja-ct'a-yan). 2s: lhct'ayan (lh-ct'a-yan). 3s: yict'ayan (yi-ct'ayan). 1pi: shtact'ayan (shta-ct'a-yan). 1 HACE QUE LO APLASTE.
2 HACE QUE LO APRIETE. pa yit'esh pa Nasuc ca ninat'apee lhpa c'utsjaa lhpa noyan, pa lhechesh pa yict'ayanch'e pa
yalhpan'e ti macoqu'esh y Nasuc quiso que el porongo cayera sobre la anciana, la aplast ("hizo aplastar") y se convirti en
un sapo ("de repente fue un sapo"). Ver : vancact'at; yict'at.

yictset'esh Ver : nictset'esh.


yictsnjat Ver : yicatsnjat.
yicts'ej Verbo, Grupo 3. 1s: tsicts'ej (tsi-cts'ej). 2s: nacts'ej (na-cts'ej). 3s: yicts'ej (yi-cts'ej). 1pi: shtancts'es
(shtan-cts'e-s). TIENE DIARREA. Ver : lhctsje.

yicven1 Verbo, Grupo 5. 1s: jacven (ja-cven). 2s: lhcven (lh-cven). 3s: yicven (yi-cven). 1pi: shtacven (shtacven). 1 LO MANDA EN LUGAR DE OTRO.
2 LO MUDA.
3 LE DA ALGO DE POCO VALOR.
4 LO USA. tsicven ja yivelh mi pariente me manda en su lugar. jacvenjulh ja cotsjaat nava yuijatshiyis cambi mis ropas
para el polvo. ja checla' tsicven'e lhja t'uijatshiy lhja c'utsja mi hermano me dio una camisa vieja. Ver
: lhcvenjat; vatcven.

709

yicven2 Verbo, Grupo 4. 1s: jacven (ja-cven). 2s: lhcven (lh-cven). 3s: yicven (yi-cven). 1pi: shtacven (shtacven). EMPRENDE UNA CARRERA. pa vnjalhj yicvenelh lhpa fech'ataj el and corre con la
garrapata. yic'utsfa, lhteesh ca shtacven? amigo, vamos a hacer una carrera? ("quers que hagamos...") Ver
: lhcvenjafa; nicvenjatsu; lhcvenjavo; lhcvenjayash; lhcvenjayish.

yicvshelha Verbo, Grupo 3. 1s: tsicvshelha (tsi-cvsh-elha). 2s: nacvshelha (na-cvsh-elha). 3s: yicvshelha (yi-cvshelha). 1pi: shtacvshelha (shta-cvsh-elha). EST RONCO. Lit: se desgarganta Ver : lhcyish; tatcishilha ~
tatcvshilha.

yic'cln Verbo, Grupo 4. 1s: jac'cln (ja-c'cln). 2s: lhc'cln (lh-c'cln). 3s: yic'cln (yi-c'cln). 1pi: shtac'cln
(shta-c'cln). 1 ACAMPA.
2 ARMA EL CAMPAMENTO.
3 TIENE UNA CHACRA. jac'cln'e ja tavashai tengo mi chacra en el campo. Ver : vatcacln.

yicpiten Verbo, Grupo 5 (chequear). 1s: jacpiten (ja-c-pite-n). 2s: lhacpiten (lha-c-pite-n). 3s: yicpiten (yi-c-piten). 1pi: shtacpiten (shta-c-pite-n). LO ALARGA. pa vatc'ashamjayash yecpiteneshch'e pa vatmnlhajayash la
obediencia alarga la vida ("con la obediencia hace que la vida se alargue"). pa ya aj na jayu ca nivoc'ajatch'e pa
lhshateech, pa tanca lhecha jayu ca najpitench'e pava lhayees, pa tsi'sha jayu ca nivat'ovosshi atesha no se raparn la
cabeza ni irn desmelenados; se recortarn el pelo (Ezequiel 44: 20). Sinn : yipiteyan. Ver : pitej; yipiteyan. Variante
: yijpiten.

yicp'asiis Verbo, Grupo 5. 1s: jacp'asiis (ja-cp'asiis). 2s: lhacp'asiis (lha-cp'asiis). 3p: yicp'asiis (yicp'asiis). 1pi: shtacp'asiis (shta-cp'asiis). LO ACUESTA CARA ABAJO. jacp'asis'e ja vatmja'vat lo acost en la cama
con la cara abajo. Ver : vanapc'asis.

yicshen Verbo, Grupo 4. 1s: jacshen (ja-cshen). 2s: lhacshen (lha-cshen). 3s: yicshen (yi-cshen). 1pi: shtacshen (shtacshen). 1 SE MEZCLA.
2 EST MEZCLADO.
3 SE ENTREVERA.
4 EST ENTREVERADO.
5 EST EN MEDIO DE ELLOS. pa latn tlhshaam ti chiyecsenvatsham pa cobre chi' pa zinc e latn es una meszcla de
cobre y de zinc ("se origina en que se mezclan uno con otro"). taj ti yicshenshi papi lhech lhpa ve'lha cjecl tayyashay,
doce pava lhnincpes yi yicjsesh'in ti tavoyey, cha'lheesh ti tifeem papi vatcafetatsiy lhavos pava yi'van taj nive'lhaa
papu ca nalhjen entre ellos haba una mujer enferma, que llevaba doce aos padeciendo hemorragias, intilmente haba
gastado su fortuna para pagar mdicos, y nadie haba podido sanarla (San Lucas 8: 43). yicshenshi lhja ve'lha nivacche lhj
lhech doce pava lhnincpesesh ti ntshiin haba entre ellos una mujer que llevaba doce aos padeciendo hemorragias (San
Marcos 5: 25). ni ncacuqu'e lhpa cjecl cavque lhclishay pa vpecley pa lhajpyich; pa yisnatesh lhpa yucuve, pa
yilhn pa lhavitj pa yinesh'apee lhpa utej pa yiclasiminatch'e, pa yecshenjatesh pa climshi pa lhape' pa yinesh'apee
pa itvat utej la mujer crey aquellas palabras y fue a su casa; hizo una torta, hizo fuego bajo una piedra delgada
("afinada"), amas la harina con el aceite y la coloc sobre (una piedra d)el fogn. uj ti isis nava acuc ti yiesh nava
lh'isinatesh, ti yicshenshi java atsachecly; uj ti is na avo' ti lhtinshiyanesh nava facl'utas; c'asnateshjop jav'elh ti
chinaisinatesh t'lha na clesanilh cojiyaj yicshen pa clim que lindo es tu perfil ("tus perfiles") con sus adornos de
pendientes; que lindo es tu cuello que adornas con mostacillas; te haremos otros de oro con engastes de plata ("mezclado con
blanco") (Cantar de los Cantares 1: 10-11). atiqu'intaj ti lhacshenshi nava yitsates yi'shi' nque cotsjaat eres una de las
pequeas aldeas entre las de esta tierra (San Mateo 2: 6). yanch'e' pa shinvo t'i' chi' pa lhaivonj yanch'e' shta pa
nqueesh yicshenjatesh lhn ti'ma pava yiclataj lhshaic'uc puso (en la bolsa) miel de shinvo' y de abeja lhaivonaj y los
mezcl con huevos de curiyu. chi' java fiy ti napjunesh'apee pa vishini pa tuj, chi' ja lhcat'i' pa yecshenesh pa
lhcamc pa yape'eshsha'ne jum tambin quemaban ranas en las aguadas secas (que se llenaban de agua en verano) y
mezclaban harina seca en el caldo, y de eso se llenaban. Ver : yicshenjat; vanacshen; tcacshei.

yicshenjat Verbo, Grupo 5. 1s: jacshenjat (ja-cshen-jat). 2s: lhacshenjat (lha-cshen-jat). 3s: yicshenjat (yi-cshenjat). 1pi: shtacshenjat (shta-cshen-jat). 1 LO MEZCLA.

710

2 LO ENTREVERA. vooi nap'elhcha, istaa cun ca yaaj ca nacshenjotshi, teiya ti lhapa apis ti tasin'yelh papi yitsji, ni
peclqueiya pero las otras (chicas), que no se mezclen con nosotras ("no nos mezclen"), porque ya tuvieron contacto con
varones, ellas ya no son vrgenes. Ver : yicshen.

yictsicuichat Nombre masculino; no poseble. AIBAL. Ver : yictsuuc.


yictsicutach Nombre femenino; no poseble. Pl: yictsicutacui (yictsicu-ta-cu-i). SAMU'U DE FLORES BLANCAS. Ceiba
pubiflora. Ver : yictsuuc.

yictsot Verbo, Grupo 3. 1s: tsictsot (ts-ictsot). 2s: lhnictsot (lhn-ictsot). 3s: yictsot (y-ictsot). 1pi: shtanictsot (shtanictot). 1 SE SIENTE MOLESTO.
2 EST MOLESTO. Note: sase siempre con sufijo tsictsot'esh me siento molesto. Ver : yictsujut; nictsot'esh; yictsyan.

yictsnaaj Nombre masculino; no poseble. Pl: yictsnjas (yicts-nja-s). PADRE DE MUCHOS HIJOS. Ver
: tactsi; yictsnja; lhactsvaat.

yictsnaja Nombre femenino; no poseble. Pl: yictsnjai (yicts-nja-i). MADRE DE MUCHOS HIJOS. Ver
: tactsi; yictsnaaj; lhactsvaat.

yictsyan Verbo, Grupo 5. 1s: jactsyan (ja-cts[i]-yan). 2s: lhactsyan (lha-cts[i]-yan). 3s: yictsyan (yi-cts[i]yan). 1 LO HACE COGER.
2 SE PROSTITUYE. lhech t'aplhuqu'e ti nachey papi napu cjecly chiyictsyan atesha por entonces acudieron dos
prostitutas (1 Reyes 3: 16). napi Israel lhavos apis ti lhavmechyish ti tayijop ts'ivee; pa lhech ajunasha ca ajayaeesh
lhpa cjecl ninve'lhan pa ctsyan lhpa lhech; pa nque lhjunasha papi lhcles pa lhclesheesh lhpa ninve'lhan he
abandonado al pueblo de Israel porque se ha alejado (de m, el Seor); te tocar por esposa una prostituta y tendrs hijos de
ella ("la hars coger"); y aquellos hijos suyos sern hijos de una prostituta (Oseas 1: 2. lhasclqui'esh ja yimjvat ti
t'jqu'enelhch'e lhja jctsayan atesha profanaste mi cama haciendo el amor con una prostituta (Gnesis 49: 4).
3 LE PROCURA DESCENDENCIA. yit'eeshjoom cava Moiss lhcanisctey ca nivaf lhn pa nivacle ca vo'ya lhpa lhjaya ca
mnlhaa ca amtajeem shta papi lhcles, lhpa lhech isjop lhn ca lhjayaeesh pa lhash'aa, jaspa nactsyanem lhavaatsha
pa lhchecla' pan vaf nos dice la ley ("letras") de Moiss que si un hombre casado muere y su esposa vive, sin que hayan
tenido hijos, el suegro puede casarse con ella para dar descendencia al hermano difunto (Lucas 20: 28). Ver
: tactsoi; yivictstayan. Variante : yctsayan.

yictsujut Verbo, Grupo 5. 3s: yictsujut (y-ictsu-jut). LO MOLESTA. Note: probablemente formado con el verbo yictsot +
sufijo causativo -jat con harmona voclica progresiva na yivu'vat yictsujutch'e pa ts'ictsujut ti aytejyam jan lhjunash
lhpa cjecl ti nicavatjatsu mi cuerpo se agita con espasmos ("molesta mi cuerpo"), me agarran angustias ("me molesta y
me duela") como angustias de parturienta (Isaas 21: 3). Ver : yictsot.

yictsuuc [yiqtsuuk] Nombre femenino; no poseble. Pl: yictsicui (yictsi-cu-i). 1 PALO BORRACHO.
2 SAMU'U (rbol). Chorisia insignis. tsi'sha t'jechei ti yisclan; meelh ti cljj pa yanch'e' lhpa lhequesche yictsuuc
yifosch'e guardaban solo las cortezas; cuando estaban secas, las ponan en una troja hecha de samu'u ahuecado. Ver
: yictsicutach; lhavictsuc.

yicuclnjat Verbo, Grupo 5. 1s: jacuclnjat (ja-cucln-jat). 2s: lhcuclnjat (lh-cucln-jat). 3s: yicuclnjat (yi-cuclnjat). 1pi: shtacuclnjat (shta-cucln-jat). LO HACE DESVIAR. ja lhanvapenjashat chiydiosiyan tsicuclnjateshelh'in
japi yinavot'elh java tlhesha ts'ivee ja t'elhesh ti yatavclaselh: java tashinshtas shi' java lhcly ts'ivee, japi lhcles
yitsjy shi' japi cjecly la vergonzosa idolatra nos hizo desviar de la herencia de nuestros padres desde nuestra juventud:
ovejas, animales, hijos e hijas (Jeremas 3: 24). ti yie' t'ajuyish pa Dios pa yicuclnjatvatsham'in papi ojiyis cuando
estn delante de Dios, l hace desviar a los malvados. Ver : vacucln; vancacucln.

yicumchat [yikumchat] Verbo, Grupo 5. 1s: jacumchat (ja-cum-chat). 2s: lhcumchat (lh-cum-chat). 3s: yicumchat (yicum-chat) ~ vacumchat (va-cum-chat). 1pi: shtacumchat (shta-cum-chat). 1 LO HACE CORRER.
2 LO HACE GALOPAR.

711

3 LO HACE TROTAR. jacumchat na yicl' cuvyu hago galopar a mi caballo. vacumchateivatich'e pa lhavtsaat lhai'yaash
ti yilhecljesh ca chi nt'eclet'a pa lhavtsaat los hicieron galopar hacia su aldea, porque crean que su aldea haba sido
atacada. Ver : vacumaj; vancacumchat.

yicumjamatan Verbo, Grupo 5. 1s: jacumjamatan (ja-cum-jamat-an). 2s: lhcumjamatan (lh-cum-jamatan). 3s: yicumjamatan (yi-cum-jamat-an). 1pi: shtacumjamatan (shta-cum-jamat-an). LO ESTORBA EN EL
TRABAJO. papi nivacle t'lha pa lhech cotsjaat pa yicumjamatantaj'e papi nivacle yiey pa Jud shi' ca niv'meshjop
ca nasnatesh La gente de aquel pas estorbaban a los judos para que dejasen de construir (Esdras 4: 4). Ver
: t'acuum; yicumjat; vancacumjat;nicumjayu; cumja'mat; cumjamatsej.

yicumjat Verbo, Grupo 5. 1s: jacumjat (ja-cum-jat). 2s: lhcumjat (lh-cum-jat). 3s: yicumjat (yi-cum-jat). 1pi: shtacumjat
(shta-cum-jat). 1 LO HACE TRABAJAR.
2 LO UTILIZA. acumjat'in nap'elh ca ashayanesh, ca chi nanchaj'ai shta nava matas chi tuj, jcl'esh ca atujelh napi
avelhavot hars trabajar a otros que pagars, para que te traigan toda clase de comidas, para que vos y tu familia tengan para
comer. vooi papi lhcavos ca ncumjat buscaba obreros para (hacerlos) trabajar. cajuqu'e ti yicumjat tilhjem'in pava
vonsac pa trigo durante mucho tiempo lo hizo trabajar cargndole sus bolsas de trigo. lhech ca ti'yaa ti lhcumjat ja
cutsjanaj no te conviene emplear a aquel ladrn. caaj pava taclas lhclijavos pava chi yicumjattajesh pa
nits'ilhataj hay juguetes de nios que operan con corriente elctrica. vooi lhn ti nalhu pa chi yicumjat'e lhn lhpa
tinjque' lhan, tiish lhn papi'lhech nivacle a la maana siguiente, los hicieron trabajar en una fosa muy grande, la
cavaron aquellos nivacle. istaa ca shtamanlhanit, ma ca ya'paaesh ca jacumjat est bien, la dejaremos con vida, voy a
hacerla trabajar. sasjop ca chinp'ojaam pa lhashi pa vc ti chiyicumjat'e pa trigo ti t'seshch'e no se puede poner
bozal ("taparle atravs de la boca") al buey que trilla ("que trabaja en el trigo pisndolo") (1 Timoteo 5: 18). pa chi
yicumjat un empleado ("el/un que hacen trabajar"). napi palavai ca yaaj ca nclqui pa lhcavo pan yicumjatlhatam'in,
ca nfisjatemch'e pa lhcacumjayash que los paraguayos no traten mal a sus empleados ("su gente que hace trabajar para
ellos"), y les paguen un salario justo ("hagan alcanzar para ellos su salario").
3 ES EL PATRN. Note: sase como nombre papi yicumjat papu yishayanem pa I.P.S. nava jiveclas pava dos tercios, chi'
pa lhcavo yishayanlhatam un tercio los patrones ("los que hacen trabajar a alguien") pagan al I.P.S. dos tercios, y el obrero
paga por su parte un tercio. Ver : t'acuum; vancacumjat.

yicunjan Verbo, Grupo 5. 1s: jacunjan (ja-cun-jan). 2s: lhcunjan (lh-cun-jan). 3s: yicunjan (yi-cun-jan). 1pi: shtacunjan
(shta-cun-jan). 1 LE DA DE COMER.
2 LO ALIMENTA.
3 PESCA CON ANZUELO. na yic'utsfa tsicunjanesh ca vatatash mi amigo me dio de comer la comida. yicunjansha'ne napi
tacles les da de comer a los nios. nishamesh japi lhca'vecjecli ti t'acuumjulh, yicunjaneshsha'ne japi lhcles las
mujeres se alegran y los reciben (los bolsos llenos de miel), la dan de comer a sus hijos. uj ti tsicunjanelh napi palavai los
paraguayos nos dieron mucha comida. pava nalhus ti yucunjansha'neen pava lhcly pa nivacle todos los das este
hombre alimentaba a sus gallinas. janc'ach'ec'oya na yashi vooy lhavaatsha tsicunjanesh ja vatqu'isjayanach abr la
boca y l me dio de comer el libro (Ezequiel 3: 2). jacunjanesh na taclaj lhca asactsetaj di de comer una naranja al
nio. ni chi ncunjan lhn ca tiqu'ineesh, vooi lhn ja'yalha pa tiqu'in yint ti chi yipajiyinesh no se le dio nada de
comer, siquiera un poquito, apenas un poquito de agua le proporcionaron. yi'vanesh pa fanjanj ti yicunjan pa ofteec
sheyanj lhas vio un halconcito que estaban dando de comer a una cra hurfana de gaviln. c'ajutsjatesh ti
c'acunjan te doy de comer primero. shinjutsjatesh ti shincunjansha'ne l nos da de comer primero. pa jacunjan'ash
jayu java yaquisites tavunay yalhanashch'een shi' java ajcls yi'shi' na nalhuyish te echar de comida a las fieras
("animales carnvoros") y a las aves del cielo (Ezequiel 29: 5). ca eyjatsjanesh japi casvelhavot cavque, pa is ti
lhcavoash jayu ja Jesucristo; pa chinacunjanesh jayu pava lhclishayesh pa nivatcacujayasha shi' pa is
vatneyjatsjanjayash ti niav'mesh si enseas esto a nuestros hermanos, sers buen ministro de Cristo Jess, y te
alimentarn con el mensaje de la fe y de la buena doctrina que no has abandonado (1 Timoteo 4: 6). pa tsiclashitesh pava

712

yucuveesh pava tjayetas, pa tsicunjanesh pava manzanas lhayaash ti nicavmjatsuyish pa vatcasvuncheyash me


alegran con tortas de pasas, me alimentan con manzanas, porque el amor me quiere matar (Cantar de los Cantares 2: 5). uj ti
tsishamesh ti lhasjn'cji na ajpyich, lhascunjan shta me alegro mucho de que me hayas dejado dormir en tu casa y me
hayas dado comida. vooi pa Jesus yicuulhch'e: acunjanelhsha'ne avaatsheelh Jess les respondi: denles ustedes de
comer. yaichavalhei pa ca lhtmit'aa lhai'yaash papi vatmtevot yitst'ajesh ca ncunjamsha'ne papi
lhcacchevot deseaba tener a un yerno, porque a los yernos les corresponde mantener ("alimentar") a sus
suegros. acunjanyam nava yicli tashinshtas! apacent mis ovejas! jacunjanesh jayu na fusinaj ca lhech lhcl'
fusinaj nque yj'e', casjunashesh jayu yo voy a forrajear al cabrn, ste es el cabrn aqu en la punta (el comandante del
grupo), igual como nosotros. Ver : vancacunjan; yitsaccunjayan.

yicusanat Verbo, Grupo 5. 1s: jacusanat (ja-cusa-nat). 2s: lhcusanat (lh-cusa-nat). 3s: yicusanat (yi-cusanat). 1pi: shtacusanat (shta-cusa-nat). LO TUERCE. she papi iseemjop ca nitstjatch'e pava apis ti
yicusanatsham? quin podr enderezar lo que ya ha torcido? Ver : cusa.

yicusinat Verbo, Grupo 5. 1s: jacusinat (ja-cus-inat). 2s: lhcusinat (lh-cus-inat). 3s: yicusinat (yi-cusinat). 1pi: shtacusinat (shta-cus-inat). LO CALIENTA. lhpa nivacche yijucjuch'e pa lhcable pa clesanilh pa t'ajuiya ca
chincusinatshi pa int la mujer enchuf el cable de una olla ("un metal") pata calentar agua. pa taclaj t'aja'ya ja
cha'nu t'ajuiya lhechin lha'vinot chi yicusinatshi pa itj chi yilhnesh pa carbon el nio toc la ducha cuya agua se
calentaba con (la estufa de bao de) carbn. isjop ca chinclovalhshi ca chinyji chincusinatshi diez minutos ya'shesh japi
taclas shi' papi c'utsjas hay que cuidar que lo que se bebe se haya calentado diez minutos, especialmente para los nios y
ancianos. Ver : cus2.

yicutsjayan Verbo, Grupo 5. 1s: jacutsjayan (ja-cuts-jayan). 2s: lhcutsjayan (lh-cuts-jayan). 3s: yicutsjayan (yi-cutsjayan). 1pi: shtacutsjayan (shta-cuts-jayan). LO INDUCE A ROBAR. Ver : vancacutsjayan; t'acut.

yicuts'ajayan Verbo, Grupo 5. 1s: jacuts'ajayan (ja-cuts'a-jayan). 2s: lhcuts'ajayan (lh-cuts'a-jayan). 3s: yicuts'ajayan
(yi-cuts'a-jayan). 1pi: shtacuts'ajayan (shta-cuts'a-jayan). LO HACE MENTIR. ta t'e lhayaash ti
lhtacuts'ajayanesh'avach, pa asasjayash(sh)a'ne ti nat'unesh'in? por qu presumes de tu maldad, (que eres) valiente?
(Salmo 52: 1). Ver : cuts'aaj; cots'enaj; lhcuts'aji; vatacuts'ajiyan.

yicuucten Verbo (solo en tercera persona). 3s: yicuucten (yi-cuucten). TRUENA. she papi iseemjop jayu ca nityc'oya ti
yicuuctenshi' pa t'unaj? quin comprender el trueno ("que truena") de su poder? Ver : cuuten ~ cuucten.

yicuuijat Verbo, Grupo 5 (chequear). 1s: jacuuijat (ja-cuui-jat). 2s: lhcuuijat (lh-cuui-jat). 3s: yicuuijat (yi-cuuijat). 1pi: shtacuuijat (shta-cuui-jat). LO HACE VOMITAR. tsicuuijateshelh ca lhasamuc nos hizo vomitar con sus
heces. Ver : t'acuuisha'ne; lhcuyit.

yicuulh Verbo, Grupo 5. 1s: jacuulh (ja-cuulh). 2s: lhcuulh (lh-cuulh). 3s: yicuulh (yi-cuulh). 1pi: shtacuulh (shtacuulh). 1 LE CONTESTA.
2 LE RESPONDE.
3 ACEPTA LA PROPUESTA.
4 LE CONSIENTE. yiculheshch'e lhn papi c'utsjaclaya procuraba imitar ("responder" - con su canto de luto) (la tonada de) la
anciana. ca a'yij'tajeelh pa c'acuulhshelh jayu; - ya'yij'elh jumje si ustedes lo piensan en serio, voy a consentir; - lo
pensamos muy en serio. ni vatjutsa'esh ca yishanelh, tsijutsaapee lhja'lhech nivacche, ts'am ti jaculhesh no fue yo
quien empez a pelear, empez aquella mujer, y al final repond. ni nascuulh ja yitjooc ti janis no me contest mi to
cuando le pregunt. pa Job t'aalhsha pa Fitsc'yich ca ncuulhjulh Job pide a Dios que le responda. pa lhech nalhu pa
tntajyi jayu taj ti tanca yicuulh, pa vo'tajyi jayu taj ti tanca nasvan entonces, me llamarn, pero no les responder, y
me buscarn, pero no me encontrarn (Proverbios 1: 28). na yas t'lha na yictsvaat, tsicu'lhesh pa Dios ti
jatants'aclanshey'in, she t'e peelh isjop ca jayeeshjop? hijo mo (que viene) de mis entraas, Dios acept lo que ped,
qu otra cosa podra querer? (Proverbios 31: 2). ti yaash ti jatanachantajesh ti javo'tajey pa ca chincuulh, pa niyivan
jayu, lha'mataj pa tcajyshay ti yit'esh ca nanchafacch'e, pa yij' ti tanca nivan por ms que el hombre se fatigue

713

buscando una respuesta, no la descubrir, y aunque el sabio pretenda saberlo, no lo averiguar (Eclesiasts 8: 17). vooi pa
Jesus yicuulhch'e: acunjanelhsha'ne avaatsheelh Jrss les respondi: denles ustedes de comer. pa na aculhch'e t'em
napi nafacleshch'e pa ajunash ca'na? no respondes nada a los que declaran contra t ("cuentan de t") (San Marcos 14:
60). c'acuulhjulh jayu voy a responderte. pa nclit shita ts'ivee pa Jesus pa yimatsineshaan ca nicuulh shita hicieron
comparecer a Jess y le exigieron que respondiera. ta yj'esha'ne cque? pa yit'esh ti tsicuulh: pa namjey ca
chintiftajshicham nava yitsates pa ama papu ca nv'e hasta cundo (durar eso)? y me contest: hasta que (Isaas 6:
11). ach'ana na yalhjayash, ya aj ca afiichyam nava yalhjates, ach'aneshyi pa ascuulh escucha mi oracin, no te cierres
a mi splica, atindeme y respndeme (Salmo 55: 2). japi lhech pa canoqu'enshi, lhayaash ti nint'yish pa ca
natculhjanesh se quedaron cortados, no saban qu responder (Nehemas 5: 8). istaa ca asculhe'shelh ustedes tienen que
responderme. Ver : tculhjan; vatcuulh; lhculhjayashesh.

yicuvalh Verbo, Grupo 5. 1s: jacuvalh (ja-cuvalh). 2s: lhcuvalh (lh-cuvalh). 3s: yicuvalh (yi-cuvalh). 1pi: shtacuvalh (shtacuvalh). CAZA OCULTOS. Note: se trata de la caza del roedor tuka tuka, tambin llamado 'oculto' jacuvalh ja
majctsicazo al oculto. Ver : tcuvalhjan.

yicuvn Verbo, Grupo 4. 1s: jacuvn (ja-cuvn). 2s: lhcuvn (lh-cuvn). 3s: yicuvn (yi-cuvn). 1pi: shtacuvn (shtacuvn). 1 EST EN UN EXTREMO.
2 EST EN EL PRIMER LUGAR.
3 EST EN EL LTIMO LUGAR. a'lhech jayu peem yicuvn and vos mismo all (donde se oye algo).

yicu' Verbo, Grupo 3. 1s: ts'icu' (ts'i-cu'). 2s: nacu' (na-cu') ~ lhancu' (lhan-cu'). 3s: yicu' (yi-cu') ~ nicu' (nicu'). 1pi: shtancu' (shtan-cu'). 1 LE GUSTA.
2 LE APETECE. Note: con el sufijo -a
3 DESEA HACER ALGO. Note: con los sufijos sufijos -e-i
4 DESEA TENER ALGO. Note: con los sufijos -e-sh nacu'a pava ch'iishi lhcles? - ts'icu'a caalhaa te gustan los caramelos?
- claro que s, me gustan. tsicu'ja ca pelota yivo'a quiero jugar al ftbol/ quiero ser futbolista. yaaj ca ancu'eshelhyi,
yaaj ca ancu'elha lhaiyaash ti sui lhapcyiana saniyyuc no pidan compartirlas con nosotros, no intentan probarlas,
porque aquellas sandas son peligrosas. ni nascu'a lha yucuve no me gusta el pan. pa yiyipcun shita pa uj ti nicu'taja ca
ntuj yitsha pa tiqu'in pava yu'eishiin pava vojotas tena hambre y le hubiera gustado comer algo de lo que arrojaban a los
chanchos. pa ajutelh jayu pa vatvuun pa mjelhch'e lhacm'a pa ve'lha jive'cla, pa amjelhey ca anctsetetajeshelh
shi' ca na'ancu'tajeelha, lhayaash ti lhatcavo'yelhyijulh, ya lhech yaLhcaanvacle, ti jvji napi lhech, ti yipvatsham'in
ts'ivee ti caaj pava yit'esh'in... ustedes comern carne un mes entero, hasta que le produzca nusea y la vomiten ("no la
gusten"), porque me han rechazado a m, al Seor, que vive en medio de ustedes, y han llorado ante l, diciendo...(Nmeros
11: 20). ts'icutajelha yamsha pa vatvuun ca tujeelh! cmo nos gustara carne para comer!ni nancua pa ca
lhcla tiene desgana de comer/ no tiene apetito ("no quiere comida"). tanca nanctset'esh pava yicu'ey pa tanca
chinalhjenesh pa yench'eenlhatam no podr calmar su codicia ("no se aburrir de las [cosas que] le apetecen"), no salvar
nada de sus tesoros ("lo [que] quiere para s mismo") (Job 20: 20). ujesh ti chincuei uno quiere mucho (hacerlo).
5 QUIERE HACER EL AMOR. Note: generalmente con el sufijo -'in si se trata de un puro deseo sexual ta lhai'yaash ti
lhancueshtaj? por qu segus desendola?

yic'acjn Verbo, Grupo 4 (solo en tercera persona). 3s: yic'acjn (yi-c'acjn) ~ c'acjn (c'acjn) ~ t'acjn
(t'acjn). 1 BRAMA.
2 RUGE. Note: dcese del tigre o algunos animales como la vaca na cascl' vctaj c'acjn'in nuestro toro est bramando. pa
lhechesh nijovatsjansha'ne ti'ma pa Cufalh papi lhantclishjes, yisitseneshjum ti yic'acjn ti yishi' pa yint entonces
Cufalh peg un susto grande a sus nietos, roncando fuerte bajo el agua ("estaba en el agua"). yic'cjn'in pa vc ca
nicaajtaj pa yitjataj el buey muge cuando hay pasto. Variante : yic'cjn.

yic'acctej Verbo, Grupo 3. 1s: tsic'acctej (tsi-c'a-cctej). 2s: nac'acctej (na-c'a-cctej). 3s: yic'acctej (yi-c'acctej). 1pi: shinc'acctes (shin-c'a-ccte-s). 1 TIENE EL MONTADO HUNDIDO EN EL BARRO.

714

2 TIENE EL VEHCULO EMPANTANADO. Ver : yicctej.

yic'aclan Verbo, Grupo 4. 1s: jac'aclan (ja-c'aclan). 2s: lhc'aclan (lh-c'aclan). 3s: yic'aclan (yi-c'aclan). 1pi: shtac'aclan
(shta-c'aclan). 1 PROHIBE.
2 DESAPRUEBA.
3 MURMURA.
4 SE ESCANDALIZA. jac'aclan'am te desapruebo. jac'aclanshem ja onaj ti yjanaj desapruebo a mi hermanito por ser
borracho. she papi iseemjop ca nic'aclanem papi t'acu'meyshilhatam pa Dios? vooy pa Dios yinclhanita ti
yivmjatemshi pava lhsasch'e; she papi iseemjop ca nivalha papi lhech? vooy pa Cristo Jess j lhech vafeem,
j'tajesh shta j lhech ti neetsham pa yiey lhfayish pa Dios, vatants'aclaneyjoom pa Dios quin acusar a los que Dios
eligi?, si Dios absuelve, quin condenar?; ser acaso Cristo Jess, el que muri y despus resucit y est a la diestra de
Dios y suplica por nosotros? (Romanos 8: 33-34). c'useelh'am'in avaatsheelh ca napuntajesh shi' ca nic'aclantajelh'am
papu, shi' ca nachaytajelh'aan papu taj ti ylhjan'in, lhayaash ti lhantst'ajelhyish felices ustedes cuando los injurien,
los persigan y los calumnien de todo por mi causa (San Mateo 4: 11). pa yic'aclanshem lhacm'a pa yit'esha ts'ivee ti seec
ca nquelhey na Jess pa lhajpyich na sasch'e lhavo' murmuraban todos porque entraban en la casa de un pecador (San
Lucas 19: 7). Ver : lhc'aclanjayash.

yic'afalh Verbo, Grupo 3. 1s: tsic'afalh (tsi-c'-afalh). 2s: nac'afalh (na-c'-afalh). 3s: yic'afalh (yi-c'afalh). 1pi: shtanc'afalh (shtan-c'-afalh). SE LE CAE. Ver : yafalh.

yic'alhtan Verbo, Grupo 5. 1s: jac'alhtan (ja-c'alhtan). 2s: lhc'alhtan (lh-c'alhtan). 3s: yic'alhtan (yic'alhtan). 1pi: shtac'alhtan (shta-c'alhtan). 1 LO PRUEBA.
2 LO INTENTA.
3 TRATA DE HACER.
4 LO TENTA.
5 LO INDUCE A HACER. velheesh cun ti yic'alhtanesh pa vatach'injovot lhn ca nquei ti nich'a nalhu una vez ms
("momento") trataron las hermanas de ir (a su casa) otro ("nuevo") da. nque lhanfanash pava escuadros ti chi
yic'alhtanesh pava yecli ca nantst'asshi pava t'afcatos con los escuadros se controla los ngulos rectos de los elementos
(de madera). yen ti yic'alhtanesha pa t'alhsha pa lhc pava yacn lo tentaron (a Dios) en sus corazones exigiendo
comida para su apetito (Salmo 78:18). j'lhech nivacle yic'alhtaneshelh'ay pa Dios ti yieshelh'e ajuyishelh nava yaash ti
lhasnyjes, nimatasa papu ca nit'yish shi' ti yinclhanitelhaam pa Dios nava yisnatshelh'am j lhech este hombre
(Jess) fue acreditado por Dios ante ustedes con los milagros, prodigios y seales que Dios realiz por su medio, como bien
saben (Hechos 2: 22). papi lhavosesh yic'alhtantajesh ti yimcattaj pa itj sus empleados trataban de apagar el
fuego. lhteesh ca jac'alhtanesh cum clee? quers prestrmelo ("que lo prueba") un rato? chi yisnatesh pa sasch'e
yic'alhtanesha papi pu'janasham cometer pecado es tentar a la Trinidad. yic'alhtantajesh ti yamatc'oyaa taj ti
cha'lheesh intent retenerlo, pero en vano. jac'alhtana ca tiqu'in shnacuvjataj t'i' ti jaccheesheyshi na yivcjat nan
jachaajyich'esha'ne prob un poco de la miel del panal con el palo que llevaba en la mano. jatants'aclanesh'a ca
ac'alhtanesh napuque acavos: ca ayjijanshem ca nqueshch'e pava napu'njesh nalhus ca anjuteelhyi ja tsi'shaa ca
jatujelh pava chiycvjiyan shi' ca tsi'shaa ca c'ayelhshi pa yint te ruego que hagas una prueba con nosotros tus
servidores: que les mandes que durante diez das solo nos den verduras para comer y agua para beber (Daniel 1: 12). lhech
yie' ti tsic'alhtanesh japi lhtlhelhsham, catin'e cuarenta java yincpes ti yivantaj java jasnatshem entonces sus padres
(de ustedes) me pusieron a prueba aunque haban visto mis acciones ("las [cosas que] haba hecho yo para ellos") durante
cuarenta aos (Hebreos 3: 9). avntyityish, pa asc'alhtanesh, ac'alhtaneshyam pava yaychavalhjanc shi' pava
tasham yijunashch'e! escrtame, ponme a prueba, aquilata mis entraas y mi corazn! (Salmo 26: 2). t'a'lha napi taclas
ca nc'alhtanesh'e na pizarrn pide a los nios que traten (de escribirlo) en el pizarrn. jac'alhtanesh ca jafaash(sh)am;
t'acum'e pa lhnamach pa yifaashtajsham pa vs, taj ti tanca ncjaam; t'acum'e shta pa lhclesa pa yiseejtajsham, ni
ncjaam shta voy a tratar de cortar (un pedazo del cielo); agarr su hacha y trat de cotar el cielo, pero no logr; agarr su
cuchillo e intent cortarlo, pero tampoco logr. yic'alhtanshi pa yint prob el agua. she papi iseemjop ca
navmjatesh ti lhc'alhtana? quin puede parar despus que lo hayas probado? isjop ca avaclhit'avach ca nat'ya ti
chinac'alhtanshiin ca'tajesha ti ninavo'yeshch'e debes estar dispuesto a reconocer que eres tentado, o cuando

715

fallas. lhavatvanesh jayu ca nac'alhtanesh pa vatmjayashvane pa ca t'aplhu'taja ca avan'avne tendrs que enfrentarte
al sexo en algun momento. Ver : nic'alhtan; tc'alhtanjan; vatc'alhtan; vatc'alhtanjayash.

yic'amen Verbo, Grupo 4 (? chequear). 1s: jac'amen (ja-c'a-men). 3s: yic'amen (yi-c'a-men). 1 TIENE LA CULPA.
2 ES CULPABLE. yivaatsha jasnatesh pa sasch'e, yivaatsha jac'amensha'ne! soy yo el que ha pecado, soy yo el culpable!
(2 Samuel 24: 17). vooy pa yic'amen pa chinclyitesh ca chinc'n'in, vooy pa tcaasclanchaych'e pa niyjaa jayu ca
nijo'e cotsjaat pa niclvalhesh pan yiesh'e pan t'aj'jesh ti yic'n'in si el culpable merece una paliza ("el [que] tiene la
culpa recibe un castigo que le peguen"), el juez lo har tenderse en tierra, y en su presencia le darn los azotes que le
corresponden (Deuteronomio 25: 2). ca yij'taja ti jac'amen, pa nasc'oyivach; ca amtajayam pa ca nit'lheyjop, pa
muc'ayam ca nasshamesh, lhayaash ti lhastants'aclanjayan shi' ti lhastacshiyan'in si verdaderamente era yo culpable,
ay de m!, que si era inocente, tampoco levantara cabeza, lleno de vergenza y embriagado de miserias (Job 10: 15). Ver
: tamen.

yic'as Verbo, Grupo 4. 1s: jac'as (ja-c'as). 2s: lhc'as (lh-c'as). 3s: yic'as (yi-c'as). 1pi: shtac'as (shta-c'as). 1 REPARTE.
2 RASGA.
3 SE DESPEDAZA.
4 SE ROMPE.
5 SE RAJA. lha'ma aclojtajshi ti ninc'aseshch'e lhja schaat aunque eran tantos (los peces), la red no se rompi. vooy papi ti
chiyshayantajem pa nalhu pa yantajch'e pa lhcanalhuesh lhpa yic'asch'e lhcapojoque y el asalariado ("los a quienes les
paguen el da") guarda su paga en un bolsillo roto (Ageo 1:6). njicham, njicham ja Babilonia, lhacm'a java
lhasnatsjesesh ti lh'dioseclesh ti nataan cotsjaat yi yic'asasshisha'ne ha cado, ha cado Babilonia, las estatuas de sus
dioses yacen destrozadas por tierra (Isaas 21: 9). papi lhech yuych'e pava yic'asch'esha'ne t'uyjatshiyis pa uj ti yulhs
shta ti t'a'lha pa lhnefenjayash ellos vestan vestidos desgarrados; eran muy cansados y suplicaban ayuda. pa
yic'asteshlhtapee pava t'uyjatshiyis pa yisitsenesh: ya aj ca lhech afanishelhyish! rompieron sus vestidos y exclamaron:
no nos hagan eso! ampapu ca niy'yesh ca ney pa sivclclhayeech pa nich'a lhpa vat'uyjatshiy lhac'utsja, lhayaash ti
tapecleshva'ne jayu pa yic'aseshch'e lhavj jayu ca chinantajey, pa yash'apee jayu pa lhc'asavash nadie usa un trozo
de tela nueva para remendar un vestido viejo, porque se encoge y se raja en su borde el parche ("lo que se ha puesto"), y la
rotura se hace ms grande (San Marcos 2: 21). ampapu ca ntsiych'e pa nich'a tjayetaj t'i' lhpa ftech lhac'utsja,
lhayaash ti nic'astajeshch'e jayu pa njtajfach'ee pa tjayetaj t'i', pa lhateshatajeesh lhpa ftech nadie echa vino nuevo
en un odre viejo, porque el vino lo revienta y se echan a perder el vino y el odre (San Marcos 2: 22). jan junash pa lhva ti
yic'assham pa nijooylhach'e ti tapecvane; pa yich pa vmji' pan lhjunash pa jpecshi como una flor que se abre, se
despedaza y luego se marchita; huye como la sombra sin parar ("va y desaparece como una sombra") (Job 14: 2). pa lhech
yip'ooj'apee pa yint nava vsey, pa tanca nic'aseshamsha'ne nava vsey pa lhcaclecli; yitulhiyanshi na jive'cla ti
yip'ojey lhpa vse' (Dios) embolsa el agua en las nubes y el nubarrn se revienta con el peso; oscurece la cara de la luna
llena desplegando sobre ella su nube (Job 26: 8-9). ampapu ca nic'astaj(j)op pa t'iya lhpa nich'a t'uyjatshiy ca niney
lhpa t'uyjatshiy lhac'utsja; ca lhech lhn lhfanisheesh papu yicctiyan'in jayu pa nich'a t'uyjatshiy; neelhcha shta ca
chiney lhn pa nich'a sivclclhayeech t'iya lhpa t'uyjatshiy lhac'utsja ninvjuulh jayu nadie corta un trozo de vestido
nuevo para remendar ("ponerlo en") uno viejo; si alguien hace eso, arruinara al nuevo, y el trozo nuevo no quedara bien con
el vestido viejo (San Lucas 6: 36). yic'asvatjulh pava lhafjus tiene pezuas partidas. Ver : yic'asat; lhc'asavash.

yic'asat Verbo, Grupo 5. 1s: jac'asat (ja-c'as-at). 2s: lhc'asat (lh-cas-at). 3s: yic'asat (yi-c'as-at). 1pi: shtac'asat (shta-c'asat). 1 LO RASGA.
2 LO DESPEDAZA.
3 LO DESGARRA.
4 LO ROMPE.
5 LO PARTE. yij' pa Dios ti yic'asatsham lhpa utej, lhpa lhech pa tlhshaam pa yint lhjunashjulh pa lhjyish, pa
yam'apee na cotsjaat verdad es que Dios golpe la roca, fluy el agua y desbordaron los ros (Salmo 78:20). she papi
vanajulhjatsham ca nanc'aatsham na vatqu'isjayanach chiyclpjalhsham, pa nic'asatshi shta nava
vatcaniscteyesh? quin es digno de abrir el rollo ("cuaderno enrollado") y romper sus sellos ("las letras")? (Apocalipsis
5:2).yic'astesh'apee lhpa vonsa pa nachfach'ee lhpa tanuc el gato (que estaba dentro del bolso atado en su parte superior)

716

rasg el bolso y sali. sasjop ca chi nc'asatsham es indivisible/no se puede romper. yic'asteshlhtapee lhpa t'uijatshise
rasg el vestido. tan ca nc'asatch'e papi napu', j'tajesh ti ni ncjaam lhja vatc'je' no pueden romperla (la tela) dos
(hombres juntos), ni tampoco la atraviesa una flecha. lhecljesh t'e avaatsha ca ac'asteshch'esha'ne pa asuyi ca
yalhaaesh ca amee pa'na na cotsjaat ja't'ajesha java utes ti tatcayj'e pa lhc'o'vat? acaso crees que destrozando tu
enojo se va a despoblarse la tierra o moverse las rocas de su sitio? (Job 18: 4). Ver : yic'as; vatc'asat; lhc'asavash.

yic'ashi Verbo, Grupo 3. 1s: tsic'ashi (tsi-c'ashi). 2s: nac'ashi (na-c'ashi). 3s: yic'ashi (yi-c'ashi). 1pi: shinc'ashi (shinc'ashi). TIENE TRANCADA UNA ESPINA DE PESCADO U OTRO EN LA GARGANTA. tsic'ashiesh ca sajech
lhanu'se me tranc una espina de pescado en el esfago.

yic'atsasej Verbo, Grupo 5 (chequear). 1s: jac'atsasej (ja-c'a-tsasej). 2s: lhc'atsasej (lh-c'a-tsasej). 3s: yic'atsasej (yi-c'atsasej). 1pi: shtanc'atsasej (shtan-c'a-tsasej). LO PERFORA CON ALGO. yifa'sha lhn, pa lhechesh ti'ma pa tsasejeishi
lhn ti'ma pava lha'voyei, pa yit'esh lhn lhpa Tsini'ni: shtanc'atsasej! segua hacheandolo, y finalmente logr
perforarla (la piel) (hasta que fluye) la sangre, y dijo Tsini'ni: hemos logrado perforarla (con nuestra hacha)! Ver : yitsasej.

yic'ocjoji Verbo, Grupo 5. 1s: jac'ocjoji (ja-c'ocjo-ji). 2s: lhc'ocjoji (lh-c'ocjo-ji). 3s: yic'ocjoji (yi-c'ocjoji). 1pi: shtac'ocjoji (shta-c'ocjo-ji). 1 LO ENSUCIA.
2 LO EMBARRA. Ver : c'oc.

yic'ojj Verbo, Grupo 5. 1s: jac'ojj (ja-c'ojj). 2s: lhc'ojj (lh-c'ojj). 3s: yic'ojj (yi-c'ojj). 1pi: shtac'ojj (shtac'ojj). LA VIOLA. pa Cufalh yama papi lhutsjayech ti yic'ojojja'ne, taj ti ni yo'feei ca ve'lhaa entonces Cufalh se
acerc a las muchachas y las desflor, sin que ninguna se asustara (porque estaban durmiendo). lhech t'nash teiya ti
yit'esh ca nc'ojj lhpa Cufalh lhch'inj as decan porque queran violar a la hermana menor de Cufalh. Ver : tc'ojjan.

yic'cjn Ver : yic'acjn.


yic'clit Verbo, Grupo 5 (? chequear). 3s: yic'clit (yi-c'cli-t). ATA SU VINCHA. Ver : lhc'cle.
yic'jlha Verbo, Grupo 5. 1s: jac'jlha (ja-c'j-lha). 2s: lhc'jlha (lh-c'j-lha). 3s: yic'jlha (yi-c'j-lha). LE
QUITA. tsic'jlha ja samto el blanco me quit todo lo que tena. lhasc'jlheesh cava yics me quitaste mis
provisiones. Ver : lhc'jlhajat; nic'j; yic'jj; chi yic'jlhach'eesh.

yic'jp'clit Verbo, Grupo 3. 1s: tsic'jp'clit (tsi-c'jp'clit). 2s: nac'jp'clit (na-c'jp'clit). 3s: yic'jp'clit (yic'jp'clit). 1pi: shtanc'jp'clit (shtan-c'jp'clit). TIENE HIPO DOLOROSO. Lit: talvez -c'j (relacionado con -c'jtj
'paladar') y -jp'aclit 'resbalarse de las manos'? Ver : lhc'jtj; yijp'aclitesh.

yic'n Verbo, Grupo 5. 1s: jac'n (ja-c'n). 2s: lhc'n (lh-c'n). 3s: yic'n (yi-c'n). 1pi: shtac'n (shta-c'n). 1 LO PEGA.
2 LO AZOTA.
3 LO TIRA. yic'nsha cotsjaat pa nivacle pa tucus el nivacle tir al boliviano al suelo. japi'lhech tsiclqui jayu shita, pa
t'achiyiin jayu shita, pa tsic'n'in jayu pa tsicln jayu shita ts'ivee ellos se burlarn de m, me escupirn, me azotarn y
me matarn. pa yic'nesh'apee pa yint lhpa asactsuc lht'oicha, pa nivaclein ti'ma shita, pa yamapacham (el hijo)
castig el agua con una ramita del palo verde, y (su padre, que se haba transormado en pez) volvi a ser nivacle.vooy pa
yic'amen pa chinclyitesh ca chinc'n'in, vooy pa tcaasclanchaych'e pa niyjaa jayu ca nijo'e cotsjaat pa niclvalhesh
pan yiesh'e pan t'aj'jesh ti yic'n'in si el culpable merece una paliza ("el [que] tiene la culpa recibe un castigo que le
peguen"), el juez lo har tenderse en tierra, y en su presencia le darn los azotes que le corresponden (Deuteronomio 25:
2). pa ya aj na ca na'shesh'apee pa t'aj'jesh ti cuarentaesh ti chiyc'n'in, jaspa tanca uja'esh ca chinclyitesh pa
lhech achifaelh, jaspa tanca naychavalhey ca ninuntelh'ajulh avaatsheelh que no le den ms de cuarenta azotes, para que
no reciba demasiado palizas de (ustedes) sus compaeros, para que no se piense que haya sido humillado ante ustedes ("no se
ha exagerado respecto de ustedes") (Deuteronomio 25: 3). caajelh'am pa unajelhjop ca ac'nelh'in na ve'lha
lhavtsat'esh pa Roma ti jjjeclay naasclanelhch'e? les est permitido ("ustedes tienen poder para") azotar sin proceso a
un ciudadano romano? (Hechos 22: 25). yivaatsheelh yaRoma yivoselh yitsha; ta lhayaash ti tsivanjiyinshelh jap'elh ti
tsic'nelhsha'ne pa ninvatjutsaesh ca nitsiyselh'in ti tsinelh'cji tatsha lha vatvanc'cfajayte? nosotros somos
ciudadados romanos; por qu nos han azotado en pblico ("nos han mostrado a los dems y nos han azotado") sin hacernos
juicio ("sin preguntarnos") en primer lugar y nos han echado en la crcel? (Hechos 16: 37). japi tcaasclansha'ne

717

tayjijanesh ca chinaclanshi java yuych'e pa yic'nesh'in java lhc'njates los jueces ordenaron que los desnudaran y los
azotaran (Hechos 16: 22). vooy ti njeshch'e ti ujesh ti yic'nsha'ne pa yan'cji lhja vatvanc'cfajayte, pa yiyjiesha ja
lhavo'esh lhja vatvanc'cfajayte ca uja'esh ca ninujumatsenesh japi lhech despus de haberles dado una buena paliza,
los metieron en una crcel y ordenaron a los carceleros que los vigilara con mucho cuidado (Hechos 16: 23). yic'nsha'neen
pa yit'eshaan pava niysisach'e lhclishay los azotaban y les decan palabras groseras. Sinn
: vancac'n, lhc'njat, vatc'n, lhanc'njatevash, c'onc'on.

yic'i Verbo, Grupo 3. 1s: tsic'i (tsi-c'i). 2s: nac'i (na-c'i). 3s: yic'i (yi-c'i). 1pi: shtanc'i (shtanc'i). 1 HACE SONAR UN INSTRUMENTO.
2 HACE RUIDO.
3 SILBA. tsic''yesh lhja vat'njanche toqu el silbato.

yic'jlhanit Verbo, Grupo 5. 1s: jac'jlhanit (ja-c'j-lha-nit). 2s: lhc'jlhanit (lh-c'j-lha-nit). 3s: yic'jlhanit (yic'j-lha-nit). 1pi: shtac'jlhanit (shta-c'j-lha-nit). 1 LO FACILITA.
2 LO CONSIGUE.
3 LO PERMITE. yic'jlhanitelhyam nque yicootsjatelh han conseguido tierras para nosotros. cque pa yic'jlhanitem ti
caaj papi yivan lhpa televisin eso (de que tienen electricidad) les permite ver la televisin. pa vatp'o'apee nash'apee ja
tvoc Pilcomayo, ya'shesh ti yicjlhanit el puente que pasa sobre el ro Pilcomayo (en Pozo Hondo) es muy prctico
("facilita mucho"). lhech pquei nivacle yic'jlhanit, yinyinjatlhavc'oya, yinyinjata papi tucus, pa jaspa
vapecshichamc'oya papi nivacle aquel nivacle los sedujo para caer en la trampa, guiando a los bolivianos, l fue quien hizo
que se sometieran los nivacle. Ver : c'jlhaa; vatc'jlhanit.

yic'vjat Verbo; Grupo 5. 1s: jac'vjat (ja-c'v-jat). 2s: lhc'vjat (lh-c'v-jat). 3s: yic'vjat (yi-c'vjat). 1pi: shtac'vjat (shta-c'v-jat). 1 LO ATRAMPA.
2 LO HACE CAER EN UNA TRAMPA. lhpa Coni dieciseis pava lhnincpes lhecheshch'e ti yic'vjotshi pa Bob
yisclaneelhvane pa yojqu'enelhch'e Coni tena dieciseis aos cuando Bob la convenci a acostarse con l. Ver
: lhc'vte; lhc'o'vat; c'oovte'mat; c'oovtematsej; lhc'oovtefa; lhc'oovtefache; tc'avtei; nic'vtatsu; yic'vteyan. Var
iante : yic'vteyan.

yic'vjmatan Verbo, Grupo 5 (chequear). 1s: jac'vjmatan (ja-c'vj-mat-an). 2s: lhac'vjmatan (lha-c'vjmat-an). 3s: yic'vjmatan (yi-c'vj-mat-an). LO ESTORBA EN SU TRABAJO CON EL HACHA O
MACHETE.yite'n, ovalh yiinsha, yaaj ca acumqu'e nava yic'atsjes, na asc'vjmatan amigo, mir, no toques mis
astillas, para no estorbarme ("para que no tenga mal hachazo [en la bsqueda de miel]"). Ver : c'vja'mat.

yic'vtecli Verbo, Grupo 3. 1s: tsic'vtecli (tsi-c'-vt-e-cli). 2s: nac'vtecli (na-c'-vt-e-cli). 3s: yic'vtecli
(yi-c'-vt-e-cli). 1pi: shinc'vtecli (shin-c'-vt-e-cli). 1 ES PACFICO.
2 ES APACIBLE.
3 ES IRRITABLE.
4 ES IRASCIBLE. Note: en las acepciones (3) y (4), se usa en forma negativa Lit: aguanta su asiento/trampa ni
nasc'vtecli soy irritable ("no soy pacfico"). Ver : lhc'o'vat.

yic'vteyan Verbo; Grupo 5. 1s: jac'vteyan (ja-c'vte-yan). 2s: lhc'vteyan (lh-c'vte-yan). 3s: yic'vteyan (yic'vte-yan). 1pi: shtac'vteyan (shta-c'vte-yan). 1 LO ATRAMPA.
2 LO HACE CAER EN UNA TRAMPA. Ver
: lhc'vte; lhc'o'vat; c'oovte'mat; c'oovtematsej; lhc'oovtefa; lhc'oovtefache; tc'avtei; nic'vtatsu; yic'vjat. Varia
nte : yic'vjat.

yic'uijat Verbo, Grupo 5. 1s: jac'uijat (ja-c'ui-jat). 2s: lhc'uijat (lh-c'ui-jat). 3s: yic'uijat (yi-c'ui-jat). 1pi: shtac'uijat
(shta-c'ui-jat). 1 LO TRASLADA.
2 LO CAMBIA DE LUGAR.
3 LO TRASMITE.
4 LO MUEVE.
5 LO MUDA.
6 LO PERMUTA.

718

7 LO EXPULSA.
8 LO DESTIERRA. Lit: lo hace cambiar de lugar c'jlheesh ca ncaaj pava tsevteich'e ca chi nc'uijateshva'nacfi es prctico
tener aquellos serruchos (con hojas) intercambiables. vooi ti tsicavcalhesh pa nicltsich chi' pava c'asus pa
shtac'uijateshelh'acfi pava vatacli cuando tenamos buena cosecha de maz y zapallos, los canjebamos por animales. ca
ncaatjatem napi vatachifas pa personera jurdica pa yijutei pa chi c'uijatei pa lhcootsjat, yaclafjanesh pa
vatqu'isjayanach pa casqueiyesh 'ttulo' cuando se le otorga personera jurdica a una comunidad indgena, se le transfiera
sus tierras, que se registran al mismo tiempo como 'ttulo'. sasjop ca chi nc'uijatem pa'elh, catin'e ti pitojesh es
imprescriptible ("no se puede trasmitirle a otros, ni siquiera mucho tiempo despus"). pa chiyc'uyjata jayu pa lhqu'isjuyaj
pa shnacjay, pa chiyjutc'oya jayu nque cotsjaat lo expulsarn de la luz a las tinieblas ("la neblina"), y lo desterrarn de
este mundo (Job 18: 18). yivaatsha jac'uyjatvatich'e jayu java yj'esha'ne ts'ivee japi vatachifas ti janjcleshch'e java
lhavanjas jan lhjunash pa yifiiy ti jatificham japi lhcaanvacles cambi las fronteras de las naciones, saque sus tesoros y
derrib a los jefes de sus sitiales (Isaas 10: 13). pa lhechesh pa yicaclclinatey ja lhashinuqu'esh lhja vatvjatshi, pa
yanchishaam shta ja sivclclhayeech ja yiey t'ajuyish pa lhechesh pa yic'uyjatey ja josjiyish entonces aflojaron las
correas (del timn) del barco, izaron la vela de popa y enfilaron hasta la playa (Hechos 27: 40). yic'uijat'apeec'oya pa
yj'evatjulh pava vatcac'ovtes ellos quitan los linderos de sus chacras. Ver : tac'ui; vancac'uijat;vanuijatesh'acfi.

yic'umaj Verbo, Grupo 5. 1s: jac'umaj (ja-c'umaj). 2s: lhc'umaj (lh-c'umaj). 3s: yic'umaj (yi-c'umaj) ~ vac'umaj (vac'umaj) (chequear!). 1pi: shtac'umaj (shta-c'umaj). 1 LO TUMBA.
2 LO VUELCA. tem lhjquei yic'umajshichamch'e, yiyitshi pava lhap'otos, lhechesh pa va'nyanelh lhn ella volc los
cntaros, fij sus tapas, y luego acompa (a su abuela) (entando su canto de luto): yuuu, ju'claclai! pava usch'ec
naacjut'in lhpa vatvjatshiy pa yilhecljesh ts'ivee ca nvac'umajesh jayu las olas agitaban el barco y pareca
("pensaban") que ste iba a zozobrar. Ver : vanc'umaaj.

yic'usinat Verbo, Grupo 5. 1s: jac'usinat (ja-c'us-inat). 2s: lhc'usinat (lh-c'us-inat). 3s: yic'usinat (yi-c'us-inat). LO
ALEGRA. meelh ti yamei ti yu' casati pa yic'usinat'e pa lhavtsaat cuando iban a jugar casati, se alegraba toda la
aldea. pa t'aplhu' ti lhavatvanesh ti lhc'usinatey pa vatmjayashvane tanca cajuach'e en su momento (te) vers que el
gozo del sexo no durar mucho. uj ti tsic'usinat'in pa ts'ishamesh'a pa encheyash, lhayaash ti lhc'usinat'in japi
nicacujanjasa tu caridad me proporciona alegra, porque alegraste a los consagrados ("que no desconfan") (Filemn:
7). papin vmeshjop pa is nyish pa yuyey pava lhnyshay tulhch'esha'ne, ti yiclafinatshi ti yisnatshem pava
yicctiyanesh shi' ti yic'usinatemshi pava niysisa lhfanishlhavach, pa nashch'e pava nyshay patacch'esha'ne pa
yuyjop pa yitst'aj nyish los que abandonan el sendero recto para seguir caminos tenebrosos, los que gozan haciendo el
mal y se alegran de la perversin, siguen senteros torcidos y sendas extraviadas (Proverbios 2: 13-15). ninc'usinat'in papu
pa'na ti amemc'oya el que no tiene nada no est contento. Ver : yic'usiyan; vatc'usinat; lhc'usiyash. Variante
: yic'usiyan.

yic'usiyan Verbo, Grupo 5. 3s: yic'usiyan (yi-c'us-iyan). LO ALEGRA. meelh ti nicavatjatsu lhpa nivacche pa
ninc'usiyan'in lhayaash ti yameyjop pa t'aplhu' ti vaclanem pa t'ayte, vooy ti apis ti nivat'aj pa lhas, pa nit'yisheey
ca naychavalhch'een pa t'ayte, eem ti nishamesh ti nich'a nivat'aj pa tavclaj cuando una mujer va a dar a luz, est
triste porque le llega su hora, pero cuando ha dado a luz a la criatura no se acuerda del dolor, por la alegra que siente de haber
trado su hijo al mundo (San Juan 16: 21). Sinn : yic'usinat. Ver : c'uus; yic'usinat; lhc'usiyash.

yic'utsjacli Verbo, Grupo 3. 1s: tsic'utsjacli (tsi-c'utsja-cli). 2s: nac'utsjacli (na-c'utsja-cli). 3s: yic'utsjacli (yic'utsja-cli). 1pi: shtanc'utsjacli (shtan-c'utsja-cli). ES ENTRADO EN AOS. Lit: aguanta la vejez pa lhcaanvacle
David palha nitavclaja pa uj ti yic'utsjacly lhavaatsha el rey David ya era viejo, de edad avanzada (1 Reyes 1:1). Ver
: c'utsaaj; yicli.

yic'utsjan Verbo, Grupo 3. 1s: tsic'utsjan (tsi-c'utsja-n). 2s: nac'utsjan (na-c'utsja-n). 3s: yic'utsjan (yi-c'utsjan). 1pi: shtanc'utsjan (shtan-c'utsja-n). 1 ES VIEJO.
2 SE PONE VIEJO. vooi pa tulhjan pa yic'utsjan se fue a buscar una cactcea vieja. vooi lhpa apis lhtatsuc t'un'in jum lhn
lhai'yaash ti yic'utsjan uno de los troncos era muy fuerte porque era viejo. pa yiey t'iyiish pav'elh napu'yama'esh lhay

719

yic'utsjan, tiqu'ic shta pa yitsafoniyanch'e pa lhaviim lhum'cjinuc detrs de ellas haba otras siete espigas, mezquinas,
secas y quemadas ("saladas") por el viento de este (Gnesis 41: 23). Sinn : tac'utsjan. Ver : c'utsaaj; c'utsja'; tac'utsjan.

yic'utsjat Verbo, Grupo 5. 1s: jac'utsjat (ja-c'uts-jat). 2s: lhc'utsjat (lh-c'uts-jat). 3s: yic'utsjat (yi-c'utsjat). 1pi: shtac'utsjat (shta-c'uts-jat). 1 LO APACIENTA.
2 LO PASTOREA. anfacyam, na yenach, ta lhvesh'e tu lhc'utsjat java acly? ta lhchaajshi ti t'ichay'e ti nalhcachi?, ta
lhayaash ti jaytaysha'ne jan lhjunash papi t'astayem'in, ti jajchitajey java lhcly japi ac'utsfas? dme, amado mo,
dnde pastoreas, dnde recuestas tu rebao al medioda, para que no vaya como una prostituta ("perdida para ellos") tras los
rebaos de tus compaeros (Cantar de los Cantares 1: 7). na yenach tsitst'ajesh, vooy yivaatsha yalhechesh; lhavaatsha
yic'utsjat'e java lhcly yiey java lhavs yucshi mi amado es mo y yo suya, l apacenta su rebao entre las rosas ("flores
rojas") (Cantar de los Cantares 2: 16). ja yenach t'ajuyey ja lhcac'ovat acj'e, ti yic'utsjat'ey pava lhcly shi' ti
yit'ovsch'e java lhavs yucshi mi amado ha ido a su jardn oloroso para pastorear su rebao y para cortar flores rojas
(Cantar de los Cantares 6: 2). Ver : tac'uut; lhc'utsjat; vancac'utsjat.

yic'utsjayan Verbo, Grupo 5. 1s: jac'utsjayan (ja-c'utsja-yan). 2s: lhc'utsjayan (lh-c'utsja-yan). 3s: yic'utsjayan (yic'utsja-yan). 1pi: shtac'utsjayan (shta-c'utsja-yan). 1 LO DESGASTA.
2 LO SECA. jac'utsjayan lha yuijatshiy pongo mi remera a secar. jac'utsjayan na nicltsich pongo a secar el maz. Ver
: c'utsaaj; vancac'utsjayan.

yich Verbo irregular, Grupo 4. 1s: jc (j-c). 2s: lhc (lh-c). 3s: yich (y-ich). 1pi: shnc (shn-c). Morf. : imperativo: m',
me-. 1 VA.
2 SE VA. caajtaj nava ve'lha njesh yucuvec shi' nava napu' sajech, isjop t'e ca jquelhemey pav'elh ca jaycasha'yelhe'ma
lhacm'a napi nivacle no tenemos ms que cinco panes y dos pescados, a no ser que vayamos nosotros a comprar (comida)
para toda esa gente (San Lucas 9: 13). yaichavalhei ca ncc'oya, teiya ti nijovaijulh, yit'esh: vooi ca nm'taj yiin pa
shnc jayu decidieron abandonarlo, porque le tenan miedo, dijeron: ahorita cuando duerma, nos vamos.ca a'vantaj papu
ca na ncjiin, mqu'e', efen papu ca ve'tajjop si ves a alguien que se va (para buscar frutos), acompaala, aydala y
quedate con ella. meei ja nacfiyis lhavo' ca uijat'acfi navque acfiyis pav'elh pitesaclee vete al zapatero para que cambie
estos zapatos por otros un poco ms grandes. nqueesh chi yichesha lhn ti'ma pa clesa pa yisej'apee vitsha pa
lhshatech, pan lhfanishesh pa nich'ayich ti yicln entonces se le acercaron con un cuchillo y le cortaron (el cuero
cabelludo de) la cabeza, tal como l haba hecho con aquel joven que haba matado. jc'ac'oya me desped de vos ("me fui
dejndote"). yaaj ca m'yic'oya! no me dejes plantado ac! ("no te vayas de m"). aneetsham ca mj na taclaj chi'
shita lha lhamimi pa acltshei ja Egipto pa'lhech veelh'een cun vooi ca c'ayjitaja shita pa ca t'eelhtajeesh levntate
para ir con el nio y su madre huyendo a Egipto, y permanezcan all hasta que yo les diga. palha pu'jana java yincpes
yicheshch'e pa Lhavqu'ilhjenaj ti t'yta'yeshch'e na cotsjaat ti t'aalhtaja papi nivacle ca nquey pa lhanvacleyash pa
Dios desde haca tres aos, el Salvador iba recorriendo la tierra para invitar a los hombres a entrar en el reino de
Dios. lhcachi'shi ti yaichavalhtajei ca ncc'oya, ca yaaj ca nit'ya papu pensaba abandonarla en secreto, sin llamar la
atencin de nadie. meelh ti yich'in papi yit'yish lhavos ti yich'e' ts'ivee pa nyish, pa nc shita lhpa catiis yi'e'
lhum'acfinucjulh ; lhpa catiis manlha'apee pa jpyich yi'ei pa Jesus cuando los sabios se pusieron en camino ("se fueron,
iban ellos por el camino"), apareci una estrella en el oriente; la estrella se detuvo sobre la casa en donde estaba Jess. nan
lhjunash ca mtajch'e pa nyish ca achaajtajei pa Fitsc'yich pa acufaijat pa aichavalhei shta pa ach'inish ti caajem
pa ti t'ajuitajesh'ajulh, ani'e pa acufaijat pa vatt'alhja'vat, pa mapeclei'ach'e pa atatvaich'aclaja pa ach'inish si ests
de camino para llevar una ofrenda a Dios y recuerdas que tu hermano tiene algo contra t, deja tu ofrenda ante el altar,
vulvete y reconcliate con tu hermano. chi' pava yaquisitis isissha'ne chi' pava ni isisasha'ne yichelh'acfi pa Noe lhpa
lhvjatshiy, napu ts'ivee: pava yitsji chi' pava cjecli tantos los animales puros como los impuros entraron en el arca
con Noe, de dos en dos: machos y hembras. mjaam lha vjatshiy, eem ti a've'lha ti navo'yeshch'e na ajunash ti lhvji'
lhcachi'vat napi nivacle entra en tu arca, pues t eres el nico justo (que vives) entre los hombres. pa j'tanei ti yitshaam
pa Noe lhpa lhvjatshiy, tanichielh lhpa lhch'acfa chi' papi lhcles, chi' papi'lhech lhch'acfas vitsha, jcl'esh ca
nalhjenesh pa lha'vint pa cha'nuicha Noe, pues, entr en su arca, lo acompaaban su esposa y sus hijos, junto con sus

720

esposos, para salvarse de las aguas del diluvio. isjop t'em ca jquelhe'mei ca jaicashayelhe'mei pa ca ntuj jcl'esh ca
ntajulhsham lhacm'a napi nivacle as que tendramos que ir a comprar algo de comer para toda esa gente. mqu'eeishi
lhja achecla' lhtanclahjate, manlhee na lhaai and a buscar el peine de tu hermano, est en su bolso. ca nicaajtaj papi
t'a'lhesh'a pa'na pa istaa ca ajutey; ja't'ajesha ca nicaajtaj papi tpioy'am pa ya aj ca yiyjulh ca mc'oya da a quien te
pide y al que te solicita dinero prestado no lo esquives ("no te vayas volviendo la espalda") (San Mateo 5: 42). meelh pa
chinvacleyan ca nctaj'cji pa isjop ca lhech lhfanisheesh yiey pa lhtvash pa lhashi, pa lhech nitlh'e ca
nctajfach'ee cuando el prncipe entre (por el vestbulo de la puerta), saldr por el mismo camino ("har igual, por la puerta
de la pieza saldr") (Ezequiel 46: 8). isjop t'e ca nc'cji papu pa lhajpyich pa t'un'in ca natcutesh pava
lhcqueclity, ti jjjeclay nincfa pa t'un'in? puedo alguien acaso entrar en casa de un (hombre) fuerte y llevarse sus
cosas si primero no lo ata (al fuerte). lhan'e papi nivacle vanijiyinesh pa nyish yicha pa yitsaat, pa yit'esh pa'lhech
tmatsejshi na tulh ti yi'vanjulh: na? lhet t'e jum napuquejulh "Ni-Yiyej-Lhavo'" pero los nivacle estaban en fila a
ambos lados del camino a la aldea, y dijo el que vea bien de noche: qu ser esto?, han de ser los "No-Acierto-SuNuca". meeelhsham na yitsaat, meelh ca amtajelhsham pa lhcuteshelh jayu pa ve'lha nivacle vat'acjuesh lhpa lhjque,
j lhech avoelhch'e vayan a (dentro de) la ciudad, y cuando ustedes lleguen all les saldr al encuentro un hombre llevando
un cntaro de agua, sguenlo! (San Marcos 14: 13). pa ajutelh jayu pa vatvuun pa mjelhch'e lhacm'a pa ve'lha
jive'cla, pa amjelhey ca anctsetetajeshelh shi' ca na'ancu'tajeelha, lhayaash ti lhatcavo'yelhyijulh, ya lhech
yaLhcaanvacle, ti jvji napi lhech, ti yipvatsham'in ts'ivee ti caaj pava yit'esh'in... ustedes comern carne un mes entero,
hasta que le produzca nusea y la vomiten ("no le guste"), porque me han rechazado a m, al Seor, que vive en medio de
ustedes, y han llorado ante l, diciendo...(Nmeros 11: 20). meelh'in ca avant'fichelh pa ya aj na papu ca nit'yelh'a pa
ca vi'tajelh'e vayan ustedes a esconderse, y que nadie se entere dnde estn. ta ca amei pan lhctajei no llegars a donde
quers ir. lhetlha jcji'tasham na apatoj ayisjan pa ampa ca niyitsjat ca ysesh'e nava yifoc; palha jamey na apatoj
yint pa yichyish na factsejch'e as me hondo en el fango profundo y no puedo hacer pie; ya ha llegado el agua profunda y
me voy con la corriente (Salmo 69: 3). lhteesh avaatsha ca jquey'am lhpa ve'lha nivacche ca jaspa nifitsjanelh'am na
taclaj? quers que yo le traiga una mujer que pueda amamantar al nio para Ustedes? ni lhecha pa yichc'oyaan no era
l a queien andaban buscando. yaychavalh'in pa t'acumey pa majoctsi lhtsevte pa yise'jesh(sh)am, pa hech lhavaatsha
yich(sh)aam; caaj pa nclan'e pa t'iya pa vs; jaalhpa (f)c'atajsham, pa nqueesh yivanfach'ee jayu,
clasimfach'ee decidi tomar un diente de tuka tuka para cortarlo (el cielo), y logr hacerlo ("entr-atravs"); se desprendi
un pedazo del cielo; sali grande, y ahora lo vea desprenderse, ms delgado. ujesh ti jayjeeshey ja casvelh Apolo ca
nitanycheelh japi lhech casvelhavot jaspa navanelh jayu shta; taj ti nqueesh sasemjop ca nquelh'ay, taj ti nam jayu
ca istajeemjop a nuestro hermano Apolo le he insistido que vaya a visitarlos con los hermanos, pero l no puede ir ahora; ya
ir cuando sea oportuno (1 Corintios 16: 12). pa yalhatajesh lhja cjecl ti yichjuulh, yiey pa lhjunash'echisham shi'
pava lhfanishlhavach lhpa cunjatayche de repente, una mujer le sale al encuentro, vestida como una ramera (Proverbios 7:
10). ti yamey lhja t'afcato'esh pa yicheipacham ja lhcaavju yivooyshi ja lhajpyich lhj lhech cjecl lleg a una
esquina y cruz ("se fue al lado opuesto") por la calle, buscando la casa de aquella mujer.
2 SALE. yicheelhei lhn pa lhas, yifashchiyinesh shta sali junto con su hijo, lo mand a hachear tambin. vooy pa Sal
yichjuulhataj pa factsejch'e lhpa lhiivte Sal sali a su encuentro con el corazn inquieto (palpitante). lhe'naa pa Jose
chi' lhpa Maria ti yichei pa Nazaret yi'ei pa Belen, ti lhech lhavtsat'e ts'ivee pa nivat'aj'e shita papi tlhshaam pa
David por eso, Jos con Mara marcharon de Nazaret a Beln, que era la ciudad natal de la familia de David.javatjutsaelh
na nich'ayich ca jqueelhfach'ee voy ("vamos") a salir primero con aquel joven. pa shi' shta pap'elh jpyjey
yichfach'eeen papi nivacle tambin de las otras casas salan hombres.
3 ENTRA. tan ca nc'asatch'e papi napu', j'tajesh ti ni ncjaam lhja vatc'je' no pueden romperla (la tela) dos (hombres
juntos), ni tampoco la atraviesa una flecha. jac'alhtanesh ca jafaash(sh)am; t'acum'e pa lhnamach pa yifaashtajsham pa
vs, taj ti tanca ncjaam; t'acum'e shta pa lhclesa pa yiseejtajsham, ni ncjaam shta voy a tratar de cortar (un pedazo
del cielo); agarr su hacha y trat de cotar el cielo, pero no logr; agarr su cuchillo e intent cortarlo, pero tampoco logr.
4 SUBE. Note: con el sufijo -'apee o -chisham mjelh'apee nava uticuy ca anchajelh'in pava yecli! suban ustedes a los
cerros, que traigan maderos! (Ageo 1: 7). pa Moiss yich'apee lhpa utiyuc jaspa nivatvanelh pa Fitsc'yichMoiss

721

subi a un cerro para encontrarse con Dios. pa Jesus meelh ti yi'van ti acloj papi nivacle, pa yich'apeec'oya lhpa
utiyuc Jess, al ver tanta gente, subi a un monte (para hablarles). jc'aichisham voy subiendo hacia vos.
5 NADA. Note: con el sufijo -'apee yich'apee na yint lha jocjajey el pato nada en el agua. ja yich yint pa lhjyishesh
ti'ma pa sasjop ca chinqueipacham; pa vatjnei ja lhjyish ti apatoj pa tsi'sha ti isjop ca chinc'apee el torrente de
agua del ro no poda ser cruzado; era como un ro profundo que no se poda vadear ("solo poda pasarse por arriba"). pa
yiyjiesha pa yie' papi yit'yish ti yich'apee pa nivatjutsa' ca ncjaam ja tovc, ca jaspa namey ja cotsjaatles orden a
los que saban nadar que saltaran primeros al agua para ganar tierra (Hechos 27: 43). pa lhechesh pa yentaj japi
c'afoquelhay ca niclnsha'ne japi vancfasha'ne, jaspa tanca nac'oyesh japu ca nctaj'apee ja tovc entonces los
soldados decidieron matar a los presos para que ninguna escapase a nado (Hechos 27: 42). niyij'a ca nastyesh ca
yich'apee no se nadar bien.
6 ARDE. Note: con el sufijo -e-sh yichesh na itj arde el fuego. pa lhech t'aplhuqu'e ja ve'lha japi lhech lhayyasha ja itj ti
nif'yyiy; pa yichajesh'in ja yijujquiyinesh ja fayjo' yichesh tlhesh'e ja it'vat entonces vol hacia m uno de los
serafines con un carbn encendido en la mano, que haba retirado del altar (Isaas 6: 6). lhech yi'e' ti yi'van lhpa
jusch'anjatayuc teei ti yichesh taj ti nj lhpa'lhech all vio una zarza con espinas que arda sin consumirse. muu! pa
clet'e ca nqueesh pa ca itja jayu; lhech t'e apee lhpa tsootsiva ni nalhunatjooi qu pena! por mucho tiempo no se
puede prender fuego; ha de ser el cardenal que ataja el amanecer ("no deja que nos llegue el da"). papi yan'e t'oot pa itj
pa tatsha ti yichesh lhpa t'uyjatshi el que prende fuego a su pecho, inmediatamente se le quema el vestido. papi
vaclech'apee pava faijoc yichesh pa yiclot'ashisha'ne pava lhafoc si uno camina sobre las brasas, se le quemarn los
pies.nincsshi jayu lha sise cusasham, tanca namcat jayu lhpa ittaj tiqu'inesh ti yichesh, yjesh'e jayu ca nijt'ajtaj
ja lhanvacleyash yivo'yeshch'e; pa lhacm'a papi ninantfacl'esh ja Dios caclecla jayu ca lhey no quebrar la caa
dbil, no apagar la vela vacilante, hasta que haga triunfar la justicia, y en su nombre esperarn todos (San Mateo 12: 2021). lhchenesh pa uj unaj ti t'tjatesha cotsjaat capin t'ajuytaj'ajulh avaatsha, pa lhnapjunesh(sh)am pa anutsaaj,
capi'lhech yichesh lhjunashjulh pava jpc usaste tu gran poder para tirar al suelo los que te enfrentaban, y los quemaste
con tu ira; ellos quemaron como paja (xodo 15: 7). java lhcacli lhjunashjulh pa itj ti yichesh sus piernas eran como
fuego ardiente. ja lhjunash pava caaj pa lhamnlhajayash lha'yasha java fayjoc ti yichesh, ja't'ajesha jan lhjunash ti
chituj(j)atey lhja ittaj ti yachajshiin ja lhcachivatsh pava lhech estos seres parecan carbones encendidos o antorchas
encendidas que se movan entre ellos (Ezequiel 1: 13).
7 EST RODEADO POR.
8 ES ASECHADO POR. Note: con el sufijo -jop jancfee ja cotsjaat yichjop'in ja yint, lhey Patmos me encontraba preso
en la isla de Patmos ("la tierra cercada de agua de nombre Patmos") (Apocalipsis 1: 9).
9 DURANTE. yicheshch'e pava diez yincpes ti vaniyitjulh pa vatayasha t'iyjamatsej durante diez aos, se ha dedicado a las
enfermedades contagiosas. vooy pa Dios pan ujesh ti vacha'clanesh ti yicheshch'e pava cuatrocientos yincpes, pa
yit'esh: "avmjelh" y Dios, que haba tenido paciencia durante cuatrocientos aos, dijo: "basta". meelh lhpa cjecl ca
nitumataj ca nanvat'ajtaj pa lhas yitsuuj, pa nivatsasiyan jayu nqueshch'e pava napu'yama nalhus jan lhjunash ti
yameyjop ti vacla' cuando una mujer conciba y de a luz un hijo varn, quedar impura durante siete das, como en la
menstruacin (Levtico 12: 2). pa lhaichavalhjayasheshlhavneen lhetlha nash'e yicheshch'e pava jive'clas mientras que
la preocupacin (por s misma) permaneci por meses.
10 DESPUS DE. Note: en las acepciones (9) y (10), aparece con el sufijo instrumental -esh + -ch'e Lit: viene con pa
yicheshch'e ti vaniisnatesh pava diez nalhus shi' ti noventa nalhus ti apis ti yisnatesh pa vatmjayashvane usualmente
se desarrolla entre diez y noventa das despus del contacto sexual. Ver : lhcjaya(a)sh; ncjayu'.

yichaaj Verbo, Grupo 5. 1s: jachaaj (ja-chaaj). 2s: lh(a)chaaj (lh[a]-chaaj). 3s: yichaaj (yi-chaaj). 1pi: shtachaaj (shtachaaj). 1 LO LLEVA.
2 LO SUJETA.
3 LO ATAJA.
4 LO MANTIENE.
5 LO PARA.
6 LO IMPIDE.

722

7 LO CANCELA.
8 LO RETRACTA. yichaajei jayu ja vatcafetatsi lhavo' ca chi ntsefeshc'oya vitsha lo llevar al mdico para hacerlo vacunar
tambin. yichaajsha'ne pava lhayees lo agarr de su cabellera. anjat'o' Dbora, anjat'o' pa ishjanesh ja ve'lha
vat'aclach, avaatsha, Barac, lhs'ash ja Abinoam, aneetsham ca achaaj napi t'cfa'sha'ne! despierta, Dbora,
despierta, entona un canto, en pie, Barac, toma tus cautivos, hijo de Abinoan! (Jueces 5:12). shtacha'jeshcatsitam pa
yint nosotros mismos llevamos agua. lhchaaj'atam eligs lo que vas a llevarte. pa lhechesh ti tachajey ja ancooc,
yicha'jeshvatich'e japi yichatjulh nivacle entonces llegaron unos trayendo a un paraltico entre cuatro (San Marcos 2:
3).pa yamei papi yichatjulh nivacle yichajeshvatich'e ts'ivee pa ve'lha ancooc llegaron cuatro hombres llevndole a un
paraltico. anchaajyi nava tulhis pava napuqu'e lhsashai pa finc! traeme todas las noches un puo de tabaco!lhe'naa
ti jachajeshch'e lhacm'a cava jayeesh'in pa tan ca ascaco' por eso me retracto de todo lo que he dicho y me confo a
vos. nam pa jutsaj pa yit'esh: c'achajshicham jayu vino un carancho y dijo: te llevar (abajo, hasta la tierra).ca eetajesh
ca c'achajeypacham, pa yit'esh lhpa am'a: jech, jayeesh aschajeypacham lha vishini si quers, te llevo al otro lado (de la
aguada), y dijo la rata: s, quiero, llevame al otro lado de la aguada. t'acum'e pa lhcacl' ti yichaajsha'ne, taj ti namji pa
lhcacl' lo agarr de la pierna para atajarlo, y se le solt la pierna. jjjiclai ya'na'ne lhse ti tsichaaj'in lhca mimi ti
yitsham ja yitaa ya desde muy chica, mi mam me llevaba al monte. jac'alhtana ca tiqu'in shnacuvjataj t'i' ti
jaccheesheyshi na yivcjat nan jachaajyich'esha'ne prob un poco de la miel del panal con el palo que llevaba en la
mano. lhapa lhachaj jayu lhja ach'acfa; pa yachajlhav'ne lhpa lhch'acfa vas a recuperar a tu esposa; y recuper a su
esposa. ei, ei, lhtafshiy'in pa' janjujm papi tsicha'jeshvatich'e ay, gritaste por lo que yo he visto en mi sueo, por los
que nos estaban llevando. ni naichavalha ca nanchaajooi pava cascajui l no pensaba traernos lea a nosotros.aschaaj
tatsha avaatsha, aschajey, lhcaanvacle, pava lhv'e'in! llvame contigo, introdceme, oh rey, en tu alcoba! (Cantar de los
Cantares 1: 4). anfacyam, na yenach, ta lhvesh'e ti lhc'utsjat java acly? ta lhchaajshi ti t'ichay'e ti nalhcachi?, ta
lhayaash ti jaytaysha'ne jan lhjunash papi t'astayem'in, ti jajchitajey java lhcly japi ac'utsfas? dme, amado mo,
dnde pastoreas, dnde recuestas tu rebao al medioda, para que no vaya como una prostituta ("perdida para ellos") tras los
rebaos de tus compaeros (Cantar de los Cantares 1: 7). isjopyam ca c'achajey ja lhajpyich lhja mimi, ca meeyshi lhj
lhech, vooy avaatsha tsitst'aj'ash ti lhavanqu'eyjatsjan debera llevarte a la casa de mi madre, y t mi amor ("t [que] mi
posedo"), (me) ensearas (Cantar de los Cantares 8: 2). jjjiclai ya'na'ne lhse ti tsichaaj'in lhca mimi ti yitshaam ja
itaa, lhavcjtenja lhca mimi ya desde que yo era muy chica, mi madre me llevaba al monte, era buena mariscadora, mi
mam. anchaajeelhnee ca ve'lha j lhech, vooy yivaatsha jayjatshi jayu na yitsaat entrguenme aqu a l solo y lo
expulsar de la ciudad (2 Samuel 20: 21). papi yit'yish yinjijulh ca nchaajsha'ne, yefenesh lhacm'a papi
yivitijatsu los que saban (que tenan un espritu de la lluvia) conjuraron para atajarlo, ayudados por los aprendices de
chamn. meelh ti nach'cji shta pa jpyich papi nich'acsha'ne pa yivaneylhavc'oya ti vaf, pa yichaajfach'ee shta pa
yicha'jey pan chitish'ec'oya ca lhch'acfa pa ve'lha chiyinelh'e cuando entraron los muchachos en la casa y la encontraron
muerta, la sacaron (de la casa), la llevaron donde haban enterrado a su marido, y la pusieron all (Hechos 5: 10). papi nalhu
lhavos yichaajsha'ne lhja camin ca nclvalha pava yishi' los soldados pararon al camin para controlar la carga ("las
[cosas que] estaban dentro"). ampa nivaclea ca nits'efenesh ca naschaajsham na yint ti nayuuynayuy'in, vacj'
jamtajaan ti p'alha ti yitsham'in paelh nivacle no hay nadie que me ayude a meterme en el agua cuando se agita el agua;
es demasiado tarde cuando voy, otro se ha metido antes (San Juan 5: 7). pa nque lhjunashesh, jan yiclvalh ti
yichajch'een pa lhc shi' pa tjayetas t'i' japin yen ti tuj shi' ti yiy'ji, pa yijutch'e java chiycvjiyan ti tuj de esta
manera, el encargado les retir la racin de comida y de vino a los que queran comerla y berberlo, y les dio de comer
verduras (Daniel 1: 16). anaychavalhey napi natst'ajesh napi lhatcum'e'atam ti nich'a, napin lhachaj'avne ti
natst'ajesh acurdate (del pueblo) de tu pertenencia que eligiste y te trajiste como propiedad (Salmo 74: 2). pa lhech
t'aplhuqu'e ja ve'lha japi lhech lhayyasha ja itj ti nif'yyiy; pa yichajesh'in ja yijujquiyinesh ja fayjo' yichesh
tlhesh'e ja it'vat entonces vol hacia m uno de los serafines con un carbn encendido en la mano, que haba retirado del
altar (Isaas 5: 6). anchajeelh shta nava lhneelhfach'ee sajech! traigan algo de lo acaban de pescar ("los pescados que

723

ustedes [sacaron] ac")! an'avachjop pa Lhcaanvacle lhacm'a pava lhasnatesh, pa vooy lhavaatsha nacha'jey jayu pa
yitst'aj nyish ten presente a Dios a tu lado en todo lo que hace, y l enderezar tus sendas (Proverbios 3: 6). pa
t'taych'een pava lhcaavjuc pa yie'in pava chit'ichay'een shi' pava lhacclesh pava lhcaavjuc pa vatjumtic'oya ca
nichaajsha'ne pa vatjutsa' ti naashjop (la mujer) se paseaba por las calles, luego por las plazas ("los [lugares donde] se
descansa"), y en todas las esquinas acechaba al primero que pasaba (Proverbios 7: 12). lhtsachajelhch'ec'oya yayshivo napi
niyc'utsfaseelh nos haces retroceder ante nuestros enemigos. japi tsicnitshielh pa t'acutelhyam pa yichaj'in ts'ivee
pava yen los que nos odian nos saquean y se llevan lo que quieren. c'achaajei jayu ja tovoc voy a llevarte al
ro.lhentajelh ca achajelh'avneyic'oya pa'na? quieren ustedes tomar represalias contra m ("que se lleven algo para
ustedes contra m")? Ver : vancachaj; nichaaj; tachaaj; yichaajchiyin.

yichaajchiyin Verbo, Grupo 5. 1s: jachaachiyin (ja-chaaj-chiyin). 2s: lhchaajchiyin (lh-chaaj-chiyin). 3s: yichaajchiyin
(yi-chaaj-chiyin). 1pi: shtachaajchiyin (shta-chaaj-chiyin). 1 LO HACE LLEVAR.
2 LO DEJA LLEVAR.
3 LO DESPACHA. lhan'e papi lhech pa yiclnsham'in pa yichen atesha, ampa ca nichajchiyinesh pero ellos lo apalearon y
lo despideron y no le dejaron llevarse nada (San Marcos 12:3). yichajchiyinesh ja lhas despach a su hijo (con
algo). Ver : yichaaj; nichaaj.

yichaajjts'iya Verbo, Grupo 3. 1s: tsichaajjts'iya (tsi-chaajjts'iya). 2s: nachaajjts'iya (nachaajjts'iya). 3s: yichaajjts'iya (yi-chaajjts'iya). 1pi: shinchaajjts'iya (shin-chaajjts'iya). TIENE CALAMBRE.

yichaalhchalhiyan Verbo, Grupo 5. 1s: jachaalhchalhiyan (ja-chaalhchalh-iyan) lhchaalhchalhiyan (lh-chaalhchalhiyan). 3s: yichaalhchalhiyan (yi-chaalhchalh-iyan). 1pi: shtachaalhchalhiyan (shta-chaalhchalh-iyan). LE DA
ESCALOFROS. Note: lengua de los mayores Ver : chaalhchalh.

yichaijat Verbo, Grupo 5 (chequear). 1s: qu'ichaijat (qu'-ichai-jat). 2s: t'ichaijat (t'-ichai-jat). 3s: yichaijat (y-ichaijat). 1pi: sht'ichaijat (sht'-ichai-jat). 1 LO HACE DESCANSAR.
2 LO SOSPENDE. Ver : t'ichai.

yichaiyujat Verbo, Grupo 5 (? chequear). 1s: jachaiyujat (ja-cha[i]-yu-jat). 2s: lhchaiyujat (lh-cha[i]-yujat). 3s: yichaiyujat (yi-cha[i]-yu-jat). 1pi: shtachaiyujat (shta-cha[i]-yu-jat). 1 LO HACE SENTIRSE A GUSTO.
2 LE DA BUENA ACOGIDA.
3 LO RECIBE BIEN. ti tjcjanesh pa cotsjaat papi c'afquelhay bolivianos, ni nanchavaaysha papi lhanvacles paraguayo
lhan'e papi nivacle ni nanchayujat'in pa lhech t'lhe ti vatcafiyan vitsha pa t'afayjop pa ujjaam cacique pa lhech
vatvatclnjayash lhavo' Tofaai, ca jaspa natcaatsha'yesh pa lhcootsjat, shi' ti vanenelhsha'ne papi c'afquelhay
paraguayos cuando los soldados bolivianos ocuparon el territorio, no se enfrentaron con ("precibieron") las autoridades
paraguayas, pero los nivacle no les dieron buena acogida, sino que confiaron su defensa en s mismos juntndo sus fuerzas
con el gran cacique de guerra Tofaai para vengar sus tierras, y trabaron amistad con los soldados paraguayos. Ver : nichaiyu.

yichaman Verbo, Grupo 4. 1s: jachaman (ja-chama-n). 2s: lhchaman (lh-chama-n). 3s: yichaman (yi-chaman). 1pi: shtachaman (shta-chama-n). 1 SE ENROSCA.
2 FORMAN RONDA. Note: solo de la vbora se puede usar en singular na tos yichaman la vbora se enrosca. na tos
yichamanshi nava vat'uijatshiyis la vbora se enrosca en las ropas. pa nijooylhach'e ti yichamanjop ts'ivee lhacm'a ti
t'eclet'a pa Sal, vooy papi tclutsheych'e pa tiyjeshch'e pa tejesh ts'ivee pava lhc'jey entonces cay sobre Sal el peso
del combate ("envolvieron y asaltaron a Sal"), y los arqueros le dieron alcance y lo hirieron a flechazos (1 Crnicas 10:
3). Ver : chama; yichamanjat.

yichamanjat Verbo, Grupo 5. 1s: jachamanjat (ja-chama-n-jat). 2s: lhchamanjat (lh-chama-n-jat). 3s: yichamanjat (yichama-n-jat). 1pi: shtachamanjat (shta-chama-n-jat). LO REDONDEA. Ver : chama; yichaman.

yicha pa lhanfanash Nombre plural; no poseble. SUJETO PASIVO (= OBJETO). Note: terminologa gramatical acuada
por el P. Seelwische Lit: lo que va a su tratamiento acljjum java'lhech ya'clishai vatfanishesh yinclhanitsha'ne tatsha
papi t'lha ti lhfanishesh, chi' pan'elh yicha pa lhanfanash son muchos los verbos ("palabras de accin") que indican solo

724

el sujeto activo (" de donde procede la accin") y otros el sujeto pasivo ("va la accin sufrida"). Ver
: yich;lhanfanash; t'lha pa ti lhfanishlhavach.

yichatjulh Verbo, Grupo 1. 3s: yichatjulh (y-ich-a-t-julh). SON CUATRO. pa lhechesh pa javanshi lhcachivat ja
vatc'ovaat ja tashinshtaj ti vatsevatshi lhcachivat java yitshatjulh caajem pa lhamnlhajayash shi' japi nitavclasa; j
lhech chiyjney pa ti chicufa'yesh ti chiycln entre el trono y los cuatro vivientes y los ancianos vi que estaba en pie un
cordero como sacrificado (Apocalipsis 5:6). c'oya ti ymeshi lhn lhcachivat pava mnlhee vatfetatsiy, yichatjulh pava
jiveclas pa yalhatajesh ti vpecleijop jayu ti nivacleesh cuando se haba terminado la mitad de los remedios, pas cuatro
meses y de repente su hijo volvi otra vez a ser hombre. yichatjulh lhn pa t'ajj papi samto era un grupo de cuatro
criollos. caaj papi lhashi lhavosesh yiey ts'ivee pava yichatjulhesh lhc'oovtesesh: yiey pa lhum'cjinucjulh, yiey shta
pa nuutch'ejulh, pa yiey pa fchenajjulh, yiey shta pa fiyatjulh haba porteros en las cuatro direcciones: hacia el este,
oeste, norte y sur (1 Crnicas 9: 24). vooi pa lhjyish tlhshaam pa Eden, pa'lhech yinajayanshi pa vactsnch'een
pava yichatjulhch'e lhjijes del Edn sali un ro que lo regaba y se divida en cuatro brazos. jjjiclai amc'oya pava
yichatjulh jive'clas ca nquen'e na vatcavcalhech todavan faltan cuatro meses para que madure la cosecha. Ver
: yichatjulhesh.

yichatjulheishi Verbo, Grupo 1 (chequear). 3s: yichatjulheishi (y-ich-a-t-julh-e-i-shi). ES EL CUARTO (en orden). Ver
: yichatjulh; ta t'aplhueishi?.

yichatjulhesh Verbo, Grupo 1. 3s: yichatjulhesh (y-ich-a-t-julh-e-sh). SON CUATRO VECES. tajulhey ca yichatjulha'esh
ca chinshayanemch'e pa t'ajjqu'e lhpa tashinshtaj lhse conviene que le pague cuatro veces el valor de la cordera
(Biblia). Ver : yichatjulh.

yichatjulh yama Verbo, Grupo 1. 3s: yichatjulh yama (y-ich-a-t-julh y-am-a). SON NUEVE. Lit: son cuatro que se van
(para completar la mano) Note: poco usado. Se prefiere el prstamo del castellano Sinn : nueve. Ver : yichatjulh.

yicha'chapen Verbo, Grupo 4. 1s: jacha'chapen (ja-cha'chapen). 2s: lhcha'chapen (lh-cha'chapen). 3s: yicha'chapen (yicha'chapen). 1pi: shtacha'chapen (shta-cha'chapen). JUEGA AL CHA'CHAPEN. Note: el juego consiste en lanzar palos
o huesos femorales yicles, acha'chapinelh yiinsha ca anjat'otajelhch'esha'ne! hijos mos, vayan a jugar al cha'chapen
cuando despierten!'. Ver : chachapenjayish; stavuun lhchachapenjayish. Del : 22.joulu.2011.

yicha'clei Verbo, Grupo 4. 1s: jacha'clei (ja-cha'cl-e-i). 2s: lhcha'clei (lh-cha'cl-e-i). 3s: yicha'clei (yi-cha'cl-ei). 1pi: shtacha'clei (shta-cha'cl-e-i). SE SACA UNA ESPINA CON UNA AGUJA. jacha'clei na yitaat me saco una
espina del pie.Ver : lhchaclines.

yicheclan Verbo, Grupo 4. 1s: jacheclan (ja-checlan). 2s: lhcheclan (lh-checlan). 3s: yicheclan(yicheclan). 1pi: shtacheclan (shta-checlan). 1 VA DESPACIO.
2 HACE DESPACIO.
3 DOMINA SUS REACCIONES.
4 TIENE PACIENCIA. meelh ti yu'jeei pa yit'esh papi tuvalhjanjas: achiclanelh, lhapa sha'lheei ja yitsaat cuando llegaron
cerca, los espas dijeron: cudense, ya estamos cerca de la aldea. taj ti ca shtavatjumtitajc'oya pava jjjeclay nishtavan,
pa tajulhey ca shtachiclanesh ca shtavatjumtic'oya pero si esperamos lo que no vemos, lo aguardamos con paciencia
(Romanos 8: 25). ya'sheshc'oya ti isjop ca nichiclanjulh pa ve'lha ninatcajyshay, pan yie' ti tasiny'in atesha ampa ca
naychavalhey ms esperanza hay para ("mejor puede dominarse") un necio que uno que habla sin pensar (Proverbios 29:
20). acheclanshelhyijop cum ti jjjeclay jasiny'in, pan nanjooylhach'e ca ancaaysiyujelh ca eetajeshelh tengan
paciencia conmigo mientras hablo, y cuando se termine, que se ran si quieren hacerlo (Job 21: 3). Ver
: yicheclanjat; vatcheclan ~ vaatcheclan; vanichaclan; lhcheclanjayash.

yicheclanjat Verbo, Grupo 5. 1s: jacheclanjat (ja-checlan-jat). 2s: lhcheclanjat (lh-checlan-jat). 3s: yicheclanjat (yicheclan-jat). 1pi: shtacheclanjat (shta-checlan-jat). LO HACE DESPACIO. lheclanjatclee lha moto manejs mal a la
moto. Ver : yicheclan; vatcheclan ~ vaatcheclan.

yichen Verbo, Grupo 5. 1s: jachen (ja-chen). 2s: lhchen (lh-chen). 3s: yichen (yi-chen). 1pi: shtachen (shta-chen). 1 LO
MANDA.
2 LO ENVA.

725

3 LO DESPIDE.
4 LO ECHA FUERA. vatpe'ya'shelh ca nchenfach'ee pa gobernador decidieron mandar a casa ("mandar fuera") al
gobernador. catin'e lhech pa Lhavqu'ilhjenaj ti yichenfach'ee yiey pa Jerusaln, lhayaash ti suyem'in y haba silvo el
Salvador mismo quien lo envi fuera de Jerusalem, porque corra peligro. ni nteesh shita ca ncheneiin yinjt pava
lhpesoc no queran ms mandar all su plata. pa lhcavo pa yichenfach'eec'oya pa jpyich pa yijtjatey pa lhashi su
sirviente la ech fuera de la casa y le cerr la puerta (2 Samuel 13: 18). c'achenelh avaatsheelh ajunashelhjulh java
tashinshtas ti chiychensham pava cajovonjatas yo los envo como ovejas que enven en medio ("a travs") de lobos (San
Mateo 10: 16). pa ventaj ti yichenei lhpa lhja'ya papi lhayaya ca nt'aalhsha pava ve'lha ts'ivee lhtsjei nan t'ajj
nava chi yuqu'e y luego dicen que mand a la esposa junto a su abuela para pedirle una de cada especie de semillas que se
plantan. meelh ti nam'in papi lhamj pa yichenei shita pa sajech cuando volvieron los que haban buscado miel, los
mand para pescar. pa Jess tayelhva'ne japi doce t'eyjatsjanjas pa yijutey ts'ivee pa t'unaj jaspa yichenfach'ee jayu
pava tsich'es shi' papi tayyashaysha'ne ca nivatsjanemsha'ne jayu convoc a sus doce apstoles y les dio poder y
autoridad sobre todos los demonios y para sanar los enfermos (San Lucas 9: 1). pa Lhcaanvacle nachajva'ne pa tovcoicha
yichenesh pa fi'yatitaj el Seor desencaden sobre el mar una tempestad. meelh ti yichenshicham pava lhpnquei pa
eshei ni nantiyijat, taj ti vaniyitjulh jumje cuando le clav ("mand abajo") las uas, casi se asust, pero supo
dominarse. meelh lhn ti yu'jeei pa yichen lhn papi napu' nivacle ptses ni nfiis pa cuvyu - tem, yit'yishlhavach
pa ti lhfanishesh ti yfiistajesh'in cuando llegaron cerca (de la aldea), mand a dos hombre veloces, a los que el caballo no
alcanza, o sea que saben qu hacer cuando los quieren alcanzar. papi tucus yiei pa Esteros Viejo apis lhn ti yyin pa
vatashclfech lhan jum, tsutshenilh lhn teei, tojquisham lhn jumje pqueei chi yichench'e lhn shita pa
ts'a'na'nataj los bolivianos que estaban en Esteros Viejo haban preparado (adelantado) un cerco muy grande, era un
alambrado de pas, muy alto era y cargaba ("enviaba") tambin electricidad. jachenei na necjc ca nvanqu'is mando al
nio a la escuela ("para que escriba"). lhecljtajesh t'ejum ca nachen'ay pa Dios pa c? acaso crees que Dios te va a
mandar tu comida? luego, entra en tu casa y te cierras por dentro con tus hijos y llena las vasijas con aceite y a medida que las
vayas llenando, pnles aparte (2 Reyes 4: 4). papi t'acum'ajulh, pa t'acuumyijulh; papi t'acuumyijulh pa t'acuumjulh
shta jan tsichen el que los recibe a ustedes, a m me recibe; quien me recibe a m recibe al que me envi (San Mateo 10:
40). ca asnatajeshelh cavque pa lhcleseelh'ash ja Atataelh yi'shi' ja vs; j'lhech yivchajatem na jumcuclaay papi
ojiyis shi' papi isissha'ne; pa nicheney shta pa tsha'nu papi yivo'yeshch'e shi' papi ninvo'yeshch'e as, ustedes sern
hijos de su Padre el cielo, que hace salir el sol sobre malos y buenos, y hace llover sobre justos e injustos (San Mateo 5:
45). na ac'jtj lha'yasha pa tjayetas t'i' ti yicnshiyinesh ti yichench'e na yashi shi' nava yitsevtey tu paladar es
como un vino exquisito, (mi amado) ha entrado deslizndose por mi boca y por mis dientes (Cantar de los Cantares 7:
9). nan ajunashyish ti lhaschensham napi yiey na cotsjaat, lhech yijunashesh nqueesh ti jachensham yitsha napi yiey
na cotsjaat como t me enviaste al mundo, del mismo modo yo les envi al mundo (San Juan 17: 18). jjjeclay ninastya
jque taj ti vooy jan tsicheneshnee ca javancanajayanesh pa yint, lhech j lhech yit'eshyi: ca avantajesh ja Espritu
Santo pa ve'lha nivacle ca nvtaj'apee, lhech j lhech vancanajayanesh jayu ja Espritu Santo; ja'van tane j lhech,
pa janclhanitsha ti yij' ti Dios lhas ya no lo conoca, pero el que me envi a bautizar con agua me haba dicho: aqul
sobre el que veas bajar y posarse el Espritu Santo es el que ha de de bautizar con Espritu Santo; yo lo he visto y atestiguo
que es el Hijo de Dios (San Juan 1: 33-34). pa vooy nqueesh ti yeetajesh t'e ca natcuteelhyish ca nascheneelhfach'ee;
am, sasjop; tajulhey ca nachenelhyiy lhavaatsha japi lhech ca nitsayjatelh'cji y a ahora quieren echarnos a ocultas; no,
de ningn modo; que vengan ellos y nos hagan salir (Hechos 16: 37). ja yinvacle tsichen'ach'eti yit'esh'a ca ninamtaj japi
napu' nich'acsha'ne mi amo me manda (a vos) para decirte que han llegado dos muchachos. ya lhech t'e pa Dios ca
nitlhyi pa vatmnlhajayash shi' ca jayjat papu ca jaspa javatsjanchatesh nque nivacle lhpa lhashttaj ti
chinchenyi? acaso soy yo un Dios capaz de dar la vida para que ste me encargue de librar a un hombre de su lepra? (2
Reyes 5: 7). vooy ti yiyjiey pa yimjatsham, pa yifuyujatey pa lhaviim vooy pa yint pa yichen enva una orden y lo
(el hielo) derrite ("lo vaca atravs"), sopla su aliento y fluye el agua (Salmo 147: 18). ti lhavaclhiteshelh ti lhavancu'elh,
pa ovalheichisham na vs, pa aalhshelhei papi jcl Lhai ca nanchenelh'ai pa tsha'nu cuando ustedes terminen de
sembrar, tienen que mirar al cielo para pedirles a los jcl Lhai que les manden la lluvia.

726

5 LO USA.
6 LO EMPLEA. jacheneshjop na namach lha aacjiyuc uso el hacha para (cortar) el rbol. uj ti chiychenesh jum se usa
mucho. anque vatca'niscote X ve'lheesh atesha ti shtachenesh ti shtuei ca samto lhcliish usamos poco la letra X en
castellano. napu' vat'eclelhjanjatis chi yichenesh ca chi nasclanshi pa camam yishi pa revoque se usanm dos esptulas
para rellenar los huecos que estan en el revoque. ve'lhajop pa ninatcajyshay ti vatcafiyanesh pava yitst'ajesh
lhaychavalhjanc, vooy papi yichenesh pa lhcajysha pa chiyilhjen jayu es necio el que se fa de s mismo ("sus propios
pensamientos"), el que procede ("emplea") con sabidura ser ayudado (Proverbios 28: 26). jayeesh ca javmjatsha'ne na
vatishjanjavat na chiychenesh pa vatpct ti yich'a chiyisnatesh, pa yisnatajesh yivaatsha paelh camcleesh ti tanca
chinchentajesh pa vatpct, pu'janataja pava nalhus ca yivaclhit yo quiero destuir esta santuario, construido por
mano(s humanas) y en cambio, construir otro, no edificado con mano(s humanas), en tres das ser terminado (San Marcos
14: 58). ya'shesh ti yichenesh ts'ivee pava bicicletas, am'e pa taxi ei ca lhecha cava microsusan mayormente bicicletas
(porque) all no hay taxis ni micros. pa nque lhjunash tsich'e' ti chiyisaasfach'ee tsi'sha ja vat'aalhjayash shi' ja
vat'ayipcuyash ti chiychenesh esta clase de demonios se expulsa solo con oracin y ayuno ("slo empleando...") (San
Mateo 17: 21). lhchenesh pa uj unaj ti t'tjatesha cotsjaat capin t'ajuytaj'ajulh avaatsha, pa lhnapjunesh(sh)am pa
anutsaaj, capi'lhech yichesh lhjunashjulh pava jpc usaste tu gran poder para tirar al suelo los que te enfrentaban, y los
quemaste con tu ira; ellos quemaron como paja (xodo 15: 7). pa lhechech nalhu pa Lhcaanvacle yicheneshjop jayu pa
lhanvacleesh ja Asiria jan lhjunash ja clesa vatpsey t'ajuya ti t'alhjaneshjop yiey ja tavay'apee ja tvc ufrates, pa
yit'ovseshch'e jayu lhpsey japi Israel lhavos pa lhshatjes, pava lhpsey pa nitifesh pa lhavu'vat aquel da le afeitar
el Seor con navaja alquilada al otro lado del ufrates la cabeza y el pelo de sus partes, y le rapar la barba (Isaas 7: 20). ti
chi (y)ichei lha samcuji isjop ca chinclesh(sh)a'ne java vatpcti chinchenesh pa int jabn isajum yaaj ca
ntaiyashai al ir al bao hay que lavarse las manos con agua y jabn para no enfermarse. yichenesh pava lhclishay
nint'unshamsha'ne ya'sheshc'oya pa lhape' su boca ("usan sus palabras") es ms suave que aceite (Salmo 55: 22). lhech
ti yichenesh pa ap'etsuc lhc'utjan chi' pa fijoc lhamc (el tatuaje) se haca con una espina de cacto y con carbn
molido. isjop ca achenesh nava chinfac'am ti chitasin'yesh tens que usar la informacin ("lo [que] te han dicho") que
(te) han dado ("han hablado"). yichenesh ti yiclsshi pava lhavjoquitas lo usaban (el machete) para afilar sus palas.
7 LO HACE FUNCIONAR. papi tucus yiei pa Esteros Viejo apis lhn ti yyin pa vatashclfech lhan jum, tsutshenilh lhn
teei, tojquisham lhn jumje pqueei, chi yichench'e lhn shita pa ts'a'na'nataj los bolivianos en Esteros Viejo haban
preparado un alambrado muy grande, un alambrado de pas, era muy alto ste, y lo cargaban de electricidad. pa
lhasjuvanchiyinshelh'in napi nintyvatsham'in; ti tsivanelh, pa yichen coyoyoy pa lhshatech ti tsilhquieshelh'in nos
haces el refrn de los paganos; al vernos, menean la cabeza y se burlan de nosotros (Salmo 44: 15). yaaj na ca avashanem
pa anovio ti vaniyit(t)ajesh ti yichentajesh pava t'nash'in isisch'e ca nisasinatshane na amnlhajayash no dejes que tu
novio persistente ("que presiona") tome por t las decisiones que afectarn el resto de tu vida ("presione con el uso de su linda
voz para arruinar tu vida").
8 LO CAMBIA POR.
9 LO COMPRA. Note: en las acepciones (8) y (9) se usa con el sufijo -julh ampa lhclanjai ca yichenjulh lha saniy lstima, no
tengo nada con que pagar la sanda. pa lhechesh pa jachenjulh lhpa cjecl ti jajuyjatyivne pava quince tinshanjasesh
clesanilh clim shi' pava trescientos treinta lhcaclecli pa cebada me compr aquella mujer por quince pesos de plata y por
330 cargas de cebada (Oseas 3: 2). cha'lhetajesh'apee pa nivacle ca nitst'ajesh lhacm'a na cotsjaat ca vo'ya lhn pa
lhsc'clit ca nac'oyesh; she t'e taj lhn pa ca nichenjulh pa nivacle lhsc'clit ca nachajlhavne? de qu le vale al
hombre ganar todo el mundo si pierde su alma?; qu preci pagar por su alma? (San Mateo 16: 26). yichenjulh'in papi
ampa ca nit'lheyjop pa lhpesoc vooy papi ts'aclaay pa yichenjulh'in pava ve'lheesh nacfiyis venden al inocente por
dinero y al pobre por un par de zapatos (Ams 2: 6). Ver : vancachen; nichen1; nichen2;vatchenesh; lhcachenash.

yichenjan Verbo, Grupo 5. 1s: jachenjan (ja-chen-jan). 2s: lhachenjan (lha-chen-jan). 3s: yichenyan (yi-chenjan). 1pi: shtachenjan (shta-chen-jan). 1 LO HACE ENVIAR.
2 LO HACE MANDAR. Ver : vancachenjan; yichen.

727

yichet Verbo, Grupo 3. 1s: ts'ichet (ts'i-chet). 2s: nachet (na-chet). 3s: yichet (yi-chet). 1pi: shinchet (shin-chet). EST
EMPACHACO. ts'ichetesh cava smitcai estoy empachado de man. Ver : yichetat; tanchetjai; lhchettaj.

yichetat Verbo; Grupo 5. 1s: jachetat (ja-chet-at). 2s: lhchetat (lh-chet-at). 3s: yichetat (yi-chet-at). 1pi: shtachetat (shtachet-at). LO PONE A REMOJO. Ver : vancachetat; yichet; tanchetjai.

yichetji Verbo, Grupo 5. 1s: jachetji (ja-chetji). 2s: lhchetji (lh-chetji). 3s: yichetji (yi-chetji). 1pi: shtachetji
(shta-chetji). 1 LO ESTIRA.
2 LO ESTAQUEA. Note: dcese del cuero que se pone a secar Ver : vancachetji.

yichifan Verbo, Grupo 5 (?). 1s: jachifan (ja-chifa-n). 2s: lhachifan (lha-chifa-n). 3s: yichifan (yi-chi-fa-n). 1pi: shtachifan
(shta-chifa-n). 1 ES VECINO.
2 ES CIUDADANO.
3 VIVE JUNTO A. Note: Problemente formado sobre la conjuncin coordinativa chi' 'y, tambien', con el sufijo -fa
'compaero' jachifanelh'e lhavj napi menonitas nosotros (exclusivo) vivimos al lado de los mennonitas. japi yichifan'e
lhavj los vecinos ("los que viven alrededor"). cava nivacle ni nachifanelh pa samto, ampa samtoa ca nchifan los
antiguos nivacle no solan convivir con los criollos, con ningn argentino tena relaciones vecinales. pa lhavafi chi' pa
lhneetshamjayash pa Jesus tlh'e'jop ti yichifanelh'in nqueesh lhacm'a napi vatachifasesh yishi' na nalhu gracias al
Misterio Pascual ("a la muerte y resurreccin de Jess") compartimos junto con l la ciudadana del mundo. Ver
: lhchifa; lhtachifa; chi'; vanachifan.

yichivash Verbo, Grupo 5. 1s: jichivash (j-ichivash). 2s: lhichivash (lh-ichivash). 3s: yichivash (yichivash). 1pi: shtichivash (sht-ichivash). 1 LO ATRAVIESA.
2 LO COLOCA ATRAVESADO.
3 LO TRANCA. jichivashch'e java alfajiyas coloco las alfajas. jichivashsham ja tovoc atraves el ro. Ver
: vanquichivash.

yichopoyan Verbo, Grupo 5. 1s: jachopoyan (ja-chopo-yan). 2s: lhchopoyan (lh-chopo-yan). 3s: yichopoyan (yi-chopoyan). 1pi: shtachopoyan (shta-chopo-yan). LE CORTA LA COLA. Ver : chopo; chopoque.

yich'amin Verbo, Grupo 4. 1s: jach'amin (ja-ch'amin). 2s: lhch'amin (lh-ch'amin). 3s: yich'amin (yich'amin). 1pi: shtach'amin (shta-ch'amin). 1 ES ZURDO.
2 HACE ALGO CON LA MANO IZQUIERDA. jach'aminesh ti javanqu'is escribo con la mano izquierda. Ver
: lhch'aminish; lhch'amiyish.

yich'an Verbo, Grupo 5. 1s: jach'an (ja-ch'an). 2s: lhch'an (lh-ch'an). 3s: yich'an (yi-ch'an). 1pi: shtach'an (shtach'an). 1 LO EXTIENDE.
2 LO PESCA CON LA RED. acloj japi nivacle yich'aneshch'ec'oya java t'uyjatshiyis muchos hombres alfombraban el
camino ("extendan sobre una gran superficie") con sus mantos (San Marcos 11:8). yi'vanesh ti yich'anesh'apee pa vopovo,
yovalhe'meijop yivchajat lhn lhapesh los vio cmo tenan el mantel (sobre el altar), y los equipar con su (propia) manera
de hacer comparecer (a las almas). yich'aneshlhatapee lhn pa samto pa vc t'jeche ti t'ecletch'e pa vatsjetaj estaba
pescando un criollo con su red, cubierto con un cuero de vaca saltando en un pozn (para esconderse). tanc'uiyiin, lhech ja
yie' lhech yich'anesh'e ca lhcl'vat ca yijo'e, tach'anyiy se acerc a m, tendi su cama a mi lado y me escuch. eem ti
yich'aneshlhatapee lhn pa samto pa vc t'jeche ti t'ecletch'e pa vatsjetaj porque (cuando) estaba pescando con la red,
un argentino se haba tapado con un cuero de vaca luego de saltar en un pozn (para esconderse).Ver : vancach'an.

yich'anjan Verbo, Grupo 5. 1s: jach'anjan (ja-ch'an-jan). 2s: lhch'anjan (lh-ch'an-jan). 3s: yich'anjan (yi-ch'anjan). 1pi: shtach'anjan (shta-ch'an-jan). 1 LO HACE ESCUCHAR.
2 LO HACE ESPERAR. yich'anjatjop japi nivacle hizo esperar a los hombres. Ver : tach'an.
yich'avc'un Verbo, Grupo 4 (solo en tercera persona). 3s: yich'avc'un (yi-ch'avc'un). 1 BROTA.
2 ECHA YEMAS.

yich'ayan'in Verbo, Grupo 4. 1s: jach'ayan'in (ja-ch'ayan-'in). 2s: lhch'ayan'in (lh-ch'ayan-'in). 3s: yich'ayan'in (yich'ayan-'in). 1pi: shtach'ayan'in (shta-ch'ayan-'in). 1 ALBOROTA.
2 MOLESTA. jach'ayanjop'in ja yim' molest al que estaba durmiendo.

728

yich'e' Verbo irregular, Grupo 4 (solo en tercera persona). 3s: yich'e' (y-i-ch'e'). Note: se trata del verbo yi' usado con el sufijo
locativo -ch'e'/-qu'e' 1 SIGNIFICA.
2 QUIERE DECIR. Note: solo en tercera persona ta yich'e' cavque yaclishai? qu significan aquellas palabras? meelh ti
ocho pava nalhus pa taclaj pa chi yeiyan ti'ma yi'ei pan t'nash pa Gabriel: Jesus, nque yich'e': "tqu'ilhjei pa
Fistc'yich" cuando el nio tena ya ocho das, le pusieron el nombre que Gabriel haba dicho: Jess, que quiere decir
"Dios salva". papi ninpe'ya pa yistan'in jayu pa yich'e' cque los que no lo han escuchado no sabrn lo que eso
significa. ninqu'e ca nint'lhesha pa lhc'usiyashesh'in, jech lhech lhjunashesh no significa que no le causara alegra,
s, lo hizo. Variante : yi'; yi'shi'.

yich'iyapopon'in Verbo, Grupo 4. 1s: jach'iyapopon'in (ja-ch'iyapop-on-'in). 2s: lhch'iyapopon'in (lh-ch'iyapop-on'in). 3s: yich'iyapopon'in (yi-ch'iyapop-on-'in). 1pi: shtach'iyapopon'in (shta-ch'iyapop-on-'in). 1 DA VUELTAS.
2 GIRA JUGANDO. Ver : ch'iyapop.

yiclafinatshi Verbo, Grupo 5. 1s: jaclafinatshi (ja-claf-inat-shi). 2s: lhclafinatshi (lh-claf-inat-shi). 3s: yiclafinatshi (yiclaf-inat-shi). 1pi: shtaclafinatshi (shta-claf-inat-shi). LO DEJA CON LAS GANAS. papin vmeshjop pa is nyish pa
yuyey pava lhnyshay tulhch'esha'ne, ti yiclafinatshi ti yisnatshem pava yicctiyanesh shi' ti yic'usinatemshi pava
niysisa lhfanishlhavach, pa nashch'e pava nyshay patacch'esha'ne pa yuyjop pa yitst'aj nyish los que abandonan el
sendero recto para seguir caminos tenebrosos, los que gozan haciendo el mal y se alegran de la perversin, siguen senteros
torcidos y sendas extraviadas (Proverbios 2: 13-15). Ver : claaf1; vancaclafinatshi; clafinaj; clafinja.

yiclajaijat Verbo, Grupo 5. 1s: jaclajaijat (ja-clajai-jat). 2s: lhclajaijat (lh-clajai-jat). 3s: yiclajaijat (yi-clajaijat). 1pi: shtaclajaijat (shta-clajai-jat). 1 LO RECUESTA.
1 LO AFIRMA. Ver : tclajai.

yiclajanjayan Verbo, Grupo 5. 1s: jaclajanjayan (ja-cla-jan-jayan). 2s: lhclajanjayan (lh-cla-janjayan). 3s: yiclajanjayan (yi-cla-jan-jayan). 1pi: shtaclajanjayan (shta-cla-jan-jayan). 1 LO HACE CARPIR.
2 LO HACE LIMPIAR EL TERRENO. yaaj ca aclajanjayanshi pa acac'ovat ca ampunatelhva'ne pa vc pa cuvyutaj no
ares tu chacra con un buey y un asno juntos. Sinn : tcltsjan. Ver : tclajan; tcltsjan; yicls.

yiclajjinat Verbo, Grupo 5. 1s: jaclajjinat (ja-clajj-inat). 2s: lhclajjinat (lh-clajj-inat). 3s: yiclajjinat (yi-clajjinat). 1pi: shtaclajjinat (shta-clajj-inat). LO SECA. napuqu'e lhavuuvtis yivclanjat ti yijneshlhach'e, yanshi ajp
na jumcuclaai ti yicljjinatshi, pa manlha ti'ma dos estatuas ("cuerpos/troncos") cre a su semejanza, las puso al sol para
secarlas, y vivieron. j'lhaa pava sajech ti jayeetshelh ca pitojeesh ca chi nasclansha'ne, pa shtat'ovosshi lhcachi'vat pa
shtatsefesh'esham pava yecli lhcles jcl'esh ca ni natpecva'ne; pa shtacljjinatshi'sha'ne pa itj, jaalh pa
cljjqu'esha'ne cuando queramos conservar los pescados mucho tiempo, los cortbamos en el medio y los pinchamos, los
estirbamos con palitos para que encojan, y los secbamos sobre el fuego hasta que se sequen. papi shichaam pava
nayjatva'ne pa napu'njesh pa yaclpju'e pava nayjatva'ne pava jooyjoyitas; pa yan'e lhavj ts'ivee pa vat'ichavat ti
yicljjinatsha'ne los que menos recogieron abajo recogi tres cargas de codornices, y las tendan (para secarlas) alrededor
del campamento (Nmeros 11: 32). vooy jan vancfeesh vatvmcjavo yiclajjinatsha'ne java lhafocy con una toalla
que llevaba atada en la cintura, los sec los pies (San Juan 13: 5). Ver : clajj.
yiclajun Verbo, Grupo 4 (sase solo en tercera persona). 3s: yiclajun (yi-claju-n). ABUNDAN LAS FRUTAS
CADAS. tsan'e yiey ja tavashay yiclajunch'e java vatavnus; pa lhcaanvacle tsijchijayanch'e ti najayjuych'eshi; java
vatavnus tif'apee ja tavashay, java lhech acloj pa njesh'e ts'ivee ti cljjjane me dej en un campo lleno de huesos; el
Seor me hizo pasarles revista, eran muchsimos los que haba en el campo, estaban resecos (Ezequiel 37: 1-2). Ver
: claja; clajam ~ clajim.

yiclamaminat Verbo, Grupo 5. 1s: jaclamaminat (ja-clamam-inat). 2s: lhclamaminat (lh-clamam-inat). 3s: yiclamaminat
(yi-clamam-inat). 1pi: shtaclamaminat (shta-clamam-inat). 1 LO PLANCHA.
2 LO ALISA. Ver : clam; vancaclamaminat.

yiclan Verbo, Grupo 5. 1s: jaclan (ja-clan). 2s: lhclan (lh-clan). 3s: yiclan (yi-clan). 1pi: shtaclan (shta-clan). 1 LE PONE
UNA TRAMPA. jaclanc'oya pa shclcjai pongo una trampa para el gato monts. avaatsheelh ti ujesh ti lhavancutajesh

729

taj ti tiqu'in pa lhanclaneelhshi ustedes siembran mucho, pero cosechan poco ("pero cazan poco con trampas") (Ageo 1:
6). natyshelha j pa Dios ti tsachajshicham, vooy lhavaatsha pa lhech ti yiclaneshyic'oya lhpa vatc'vte sepan
ustedes que es Dios el que me ha trastornado envolvindome en sus redes (Job 19: 6). yiclantajesh'ac'oya ti yisnatesh'am
pa niysa' ellos tramen tu ruina ("te ponen una trampa y te hacen algo no-bueno") (Isaas 7: 5).ameesh lhn ca niteesh'a:
ata'lhun ca atatvoelhyich'e, ca shtaclanelhc'oya pa ve'lha ca jaspa shtacln papi piiy ca nijumteey ca lhech
ninaashtaj'e si por si acaso te dicen: ven con nosotros, preparemos una trampa mortal y acechemos al inocente sin motivo
(Proverbios 1: 11).
2 LO MANOSEA.
3 LO AMASA.
4 LO TOCA CON LOS DEDOS.
5 LE DA MASAJE APRETANDO LA PIEL ENTRE LOS DEDOS. caaj pa shinvo' ti tuj, chi' pa yaquisit, chi' pava faai ti
yiclansham pa lhamc papi vatamimic, yanch'e pa t'lhs cotsjaat pa yijuijata ti clop'e coman miel silvestre,
animales y vainas de algarrobo, que las madres amasaban en harina, ponan en cntaros de barro para el verano. yi'van pava
tsimajac ti yieshchishamch'e, taj ti ni nanclan'een pava'lhech vea los panales colgados, pero no los toc.
6 LO COSECHA. papi israelitas t'lhesha pava yityish papi cananeos acloj pava lhanfanash nan lhjunash ti chi yicjiyan
lhja lhtsej ca'tajesha ti vooi pa ti t'e'lhesh ti chinclanshi pava lhai los isaelitas aprendieron de los cananeos muchas
cosas, cundo hay que sembrar el grano cundo hay que vendimiar.
7 TOCA EL TAMBOR. pa t'ichaijop clee pa vooi ja yiclan tojquisham pa nicyj'e muc, pa acloj papi vashclmajch'e, pa
vooi ti clufqu'e pa tulh pa t'ichaijop muc descasaba un poco el que tocaba el bombo, y despus continu, e iban creciendo
los que brincaban, y como a las diez de la noche descansaron. Ver : vancaclan; yiclanesh; niclan; lhclanach.

yiclanesh Verbo, Grupo 4. 1s: jaclanesh (ja-clan-e-sh). 2s: lhaclanesh (lha-clan-e-sh). 3s: yiclanesh (yi-clan-esh). 1pi: shtaclanesh (shta-clan-e-sh). HABLA UNA LENGUA EXTRANJERA. ni yiclanesh ca guarani no hablo
guaran.jaclanesh ca castellano hablo castellano. jentaj ca jaclanesh ca guarani quisiera hablar guaran. Ver : yiclan.

yiclapjalh Ver : yiclpjalh.


yiclap'aafiyan ~ yiclap'afiyan Verbo, Grupo 5. 1s: jaclap'a(a)fiyan (ja-clap'a(a)f-iyan). 2s: lhclap'a(a)fiyan (lhclap'a(a)f-iyan). 3s: yiclap'a(a)fiyan (yi-clap'a(a)f-iyan). 1pi: shtaclap'a(a)fiyan (shta-clap'a(a)f-iyan). 1 LO PELA.
2 LE CORTA EL PELO. Ver : clap'aaf; clap'afche; yiclap'a'finat; vancaclap'a'fiyan.

yiclap'a'finat Verbo, Grupo 5. 1s: jaclap'a'finat (ja-clap'a'f-inat). 2s: lhclap'a'finat (lh-clap'a'f-inat). 3s: yiclap'a'finat
(yi-clap'a'f-inat). 1pi: shtaclap'a'finat (shta-clap'a'f-inat). LO PELA. Ver : clap'aaf; clap'afche; yiclap'a(a)fiyan.

yiclasiminat Verbo, Grupo 5 (chequear). 1s: jaclasiminat (ja-clasim-inat). 2s: lh(a)clasiminat (lh[a]-clasiminat). 3s: yiclasiminat (yi-clasim-inat). 1pi: shtaclasiminat (shta-clasim-inat). 1 LO AFINA.
2 LO HACE ADELGAZAR. ni ncacuqu'e lhpa cjecl cavque lhclishay pa vpecley pa lhajpyich; pa yisnatesh lhpa
yucuve, pa yilhn pa lhavitj pa yinesh'apee lhpa utej pa yiclasiminatch'e, pa yecshenjatesh pa climshi pa lhape' pa
yinesh'apee pa itvat utej la mujer crey aquellas palabras y fue a su casa; hizo una torta, hizo fuego bajo una piedra
delgada ("afinada"), amas la harina con el aceite y la coloc sobre (una piedra d)el fogn. Variante : clasim.

yiclashit Verbo, Grupo 5. 1s: jaclashit (ja-clash-it). 2s: lhclashit (lh-clash-it). 3s: yiclashit (yi-clash-it). 1pi: shtaclashit
(shta-clash-it). 1 LO ANIMA.
2 LE ALIVIA EL DOLOR.
3 LO ALEGRA.
4 LO CONSUELA. vooy pa lhtata Efran pa caju' pava lhnalhus ti yitacshinch'e, pa nachey papi t'ajjamsha'ne ti
yiclashitey y su padre Efran llev luto por ellos durante mucho tiempo; sus parientes vinieron a consolarlo (1 Crnicas 7:
22). pa tsiclashitesh pava yucuveesh pava tjayetas, pa tsicunjanesh pava manzanas lhayaash ti nicavmjatsuyish pa
vatcasvuncheyash me alegran con tortas de pasas, me alimentan con manzanas, porque el amor me quiere matar (Cantar de
los Cantares 2: 5). nintajulhsham'am t'e pa Dios lhavatsha ca naclashit shi' ti jacheclanshelh ti jayasinyelh'am? no
te parece suficiente que Dios (yo) te consuele y te hable con palabra suave? (Job 15: 11). aclojesh ti jape'yach'een nava
lhetlhataj'in; avaatsheelh, ch'apaa ca asclashitelh pa lhavijatayanelhyam'in muchas veces he odo discursos semejantes,

730

todos ustedes son unos consoladores inoportunos ("ustedes ni siquiera me consuelan y me fastidian") (Job 16: 1-2). Ver
: clash2; vancaclashit.

yiclat Verbo, Grupo 3. 1s: tsiclat (tsi-clat). 2s: naclat (na-clat). 3s: yiclat (yi-clat). 1pi: shinclat (shin-clat). 1 APESTA.
2 HUELE MAL.
3 TIENE MAL OLOR.
4 EST DESCOMPUESTO. lhpa ve'lha lhafcataj vaf ti yiclat pa yiteshiyanshi pa vatshatshivo acjji una mosca muerta que
apesta echa a perder un perfume oloroso (Eclesiasts 10: 1). caaj pava lhclesac na lhjunashch'evatc'oya: ve'lha pa
t'ajuiya pa na natshiin, nque pa t'ajuiya pa nich'a ti vaf, nquee paelh yijuijata ti fujqu'e, pa nque shta paelh
yijuijata ti yiclat tena varios cuchillos: uno para animales que estaban por caer, otro para los recin muertos, otro usaba
para los que recin tenan olor y otro usaba para los animales ya descompuestos. Ver : lhclatsej.

yiclataj Nombre masculino; no poseble. Pl: yiclatas (yicla-ta-s). 1 VBORA KURIJU. Eunectes notaeus.
2 VBORA SUKURI. Eunectes murinus. t'astaiyeishiin lhai'yaash ti cojiyajshi ja lhjiveclavai pava lhshaic'uc pa
yiclataj no se notaba la mezcla (de huevos de curiyu con la miel) porque la yema del huevo de curiyu es amarilla. pa ei'na
ca ni n'vana t'e lhn pqueei nivacle pa yiclataj lhshaic'unaj pa yicln lhn pa yicfm shta por desgracia (de la
vctima del plan que urda) aquel hombre encontr una curiyu grvida de huevos, la mat y la destrip.

yiclats'usjan Verbo, Grupo 5 (?). 1s: jaclats'usjan (ja-clats'us-jan). 2s: lhclats'usjan (lh-clats'us-jan). 3s: yiclats'usjan (yiclats'us-jan). 1pi: shtaclats'usjan (shta-clats'us-jan). PATINA. Ver : lhclats'usja'vat; clats'uus; clats'uyaj;tclats'usjan.

yiclavoyan Verbo, Grupo 5. 1s: jaclavoyan (ja-clavo-yan). 2s: lhclavoyan (lh-clavo-yan). 3s: yiclavoyan (yi-clavoyan). 1pi: shtaclavoyan (shta-clavo-yan). LO CLAVA. Note: formado con el verbo espaol 'clavar' chi yiclavoyan pava
napu' clavos yicuvnsha'ne, taj ti ni chi ntifsham se clavan los dos clavos extremos (del cajn), pero no del todo.

yicla'lha Verbo, Grupo 5. 1s: jacla'lha (ja-cla'lha). 2s: lhcla'lha (lh-cla'lha). 3s: yicla'lha (yi-cla'lha). 1pi: shtacla'lha (shtacla'lha). 1 LO DEJA ATRS.
2 DEJA DE HACERLO.
3 LO OMITE. Ver : vancacla'lha.

yiclechat Verbo, Grupo 5 (chequear). 1s: jaclechat (ja-cle-chat). 2s: lhclechat (lh-cle-chat). 3s: yiclechat (yi-clechat). 1pi: shtaclechat (shta-cle-chat). 1 LO MEZQUINA.
2 LE NIEGA ALGO. Lit: hace que sea poco, lo apoca pa jaalh pa yivapenlhavach papi t'unvatsham'in lhai'yaash ti ni
nasclana'sha'ne papi tiqu'icsha'ne ti yiclechat por fin se avergonzaron los fuertes, porque no haban tratado bien a los los
pequeos, a quienes les haban negado. Ver : clee; clechenaj; clechenja; yicle'.

yicleesh Verbo, Grupo 5. 1s: jacleesh (ja-cleesh). 2s: lhcleesh (lh-cleesh). 3s: yicleesh (yi-cleesh). 1pi: shtacleesh (shtacleesh). 1 LO FRIEGA.
2 LO LAVA.
3 LO LIMPIA.
4 LO PULE. jacleeshsham na yishatech ca shampu me lav la cabeza con shamp. jacleesh lha yuijatshi lavo mi
camisa. shinen ja Cristo pa yicleesheyjoom pava cassasch'e pava lhavoyei el Cristo nos ama y nos libr con su sangre de
nuestros pecados (Apocalipsis 1: 5). ventaj pa chi yicjopinatshi ja yint chi tsicleeshesh, yicle'sheshshi cava
yi'voiyei entonces calentaron agua para lavarme, limpiaron mi sangre. yicleshemsha'ne pava lhafoc papi
lhcachenjas lav los pies de sus discpulos. jacleeshtasham na jpyich estoy limpiando (en) la casa. lhcleesha'neyam
jayu t'em nava yifoc? tanca aclesha'neyam pa ca t'elheesh nava yifoc me vas a lavar los pies? nunca me lavars los
pies. ti chi (y)ichei lha samcuji isjop ca chinclesh(sh)a'ne java vatpcti chinchenesh pa int jabn isajum yaaj ca
ntaiyashai al ir al bao hay que lavarse las manos con agua y jabn para no enfermarse. acle'sheyam nava yivo'jinc, pa
acleshch'eyam nava yisasch'e! lava mis delitos, y limpia(me) mis pecados! yicleeshsha'neyam nava c'uich'e me lava
mi ropa. yiclesh'cji ja jpyich, yisclan'apee java vatmjavtes, yicleshch'e java titjei jaspa jaitsaccunelhshi nava
nalhus limpia la casa, hace las camas y lava los platos para que podamos comer cada da. Ver
: vancacleesh; vatcleesh; cleshja'mat; cleshja'matsej; lhcleeshlhasham'in; yemjaclesh.
yicleshi Nombre masculino; no poseble. 1 HELADA.

731

2 HELADO.
3 HIELO. c'uy na yicleshe el hielo es fro. ninanjova'yeshjulh pa t'ajjam pa yicleshe lhayaash ti lhacm'a papi
yitst'ajesh caaj pava yuych'esha'ne isis no teme por su familia cuando hay helada porque todos tienen sus buenos trajes
(Proverbios 31: 21).
yiclets! Interjeccin. QUE LE CUIDEN!

yicle' Verbo, Grupo 4. 1s: jacle' (ja-cle'). 2s: lhcle' (lh-cle'). 3s: yicle' (yi-cle') ~ vacle'. 1pi: shtacle' (shta-cle'). 1 NO ES
CONVIDADO.
2 NO RECIBE NADA. jacle'in no recibo nada. jacle'a ja onaj mi hermano no me convida. taj ti ni nvo'yeshch'e papi
t'unvatsham'in ti yishiyanem papi tiqu'icsha'ne, papi'lhech vacle'; lhan'e jcl'esh papi lhavsuisha'ne yit'yish pa
lhfanishlhavach pero los fuertes no se portaban bien y marginaban a los pequeos, que no reciban nada; pero los humildes
saben defenderse ("como hacer ellos mismos"). Ver : clee; clechenaj; clechenja; yiclechat.

yiclimayan Ver : yiclimiyan.


yiclimiyan Verbo, Grupo 5. 1s: jaclimiyan (ja-clim-iyan). 2s: lhaclimiyan (lha-clim-iyan). 3s: yiclimiyan (yi-climiyan). 1pi: shtaclimiyan (shta-clim-iyan). LO PINTA EN BLANCO. ya aj ca etnjop shta na ashatech, lhayaash ti tanca
nat'yish pa ca ve'lhaa nava ayees ca aclimiyan ja't'ajesha ca ayacutiyan no jures tampoco por tu cabeza, pues no
puedes convertir en blanco o negro uno solo de tus cabellos (San Mateo 5: 36). isjop jayu ca niclvalhesh pava yamqu'e
pa t'j, vooy ca niclimayantaj pa t'j shi' pa lhsaash, vooy ca nivantajesh pava yamqu'e ti yamjam pa t'j, pa yij'a ti
lhech ti lhashttajesh examinar la parte afectada de la piel; si el pelo en la piel se ha vuelto blanco y aparece hundida, eso
s que es un caso de lepra (Levtico 13: 3). Ver : clim; climshi. Variante : yiclimayan.

yiclishaclaicheyan Verbo, Grupo 5 (chequear). 1s: jaclishaclaicheyan (ja-clishaclaiche-yan). 2s: lhclishaclaicheyan (lhclishaclaiche-yan). 3s: yiclishaclaicheyan (yi-clishaclaiche-yan). 1pi: shtaclishaclaicheyan (shta-clishaclaicheyan).1 LO HACE CALLAR.
2 LO ENMUDECE. janchajtaj'ay na yas yi'shi' pa tsich'e ti yiclishaclaycheyan te traje mi hijo porque tiene un espritu
mudo. Ver : lhcliish; clishaclayech.

yiclonat Verbo, Grupo 5. 1s: jaclonat (j-aclo-nat). 2s: lhclonat (lh-clo-nat). 3s: yiclonat (yi-clo-nat). 1pi: shtaclonat (shtaclo-nat). 1 LO AUMENTA.
2 LO MULTIPLICA.
3 LOS JUNTA. jaclonat'e java yi'cli junt mucha lea. pa lhech yit'eshem pa is pa napshinem'e (?) pa yiclontem'e pa
t'ajj pava lhcly los bendijo y se multiplicaron, y les hizo aumentar su ganado (Salmo 107: 38). shtaclonat'een java
ya'clishai ca shtanclhanitsha'ne java shtaichavalhch'e usamos varias palabras para expresar nuestro pensamiento. Ver
: acloj; vancaclonat; vatclonat.

yiclootjat Verbo, Grupo 5. 1s: jaclootjat (ja-cloot-jat). 2s: lhclootjat (lh-cloot-jat). 3s: yiclootjat (yi-clootjat). 1pi: shtaclootjat (shta-cloot-jat). 1 LO QUEMA.
2 LO HACE QUEMAR. Ver : yiclot'a; lhclot'aj; lhclot'avash.

yiclot'a Verbo, Grupo 3. 1s: tsiclot'a (tsi-clot'a). 2s: naclot'a (na-clot'a). 3s: yiclot'a (yi-clot'a). 1pi: shinclot'a' (shinclot'a'). SE QUEMA. tsiclot'ashi ca vatc me quem con la comida. yaajlhee nava ittas, naclot'ashi jayu, ni
nvashan'am japi anavot ca aclqui nava ittas dej a esos fsforos, ne vas a quemar, tus padres no quieren que juegues
con los fsforos. pqueei necjc p'alhaa Tisuuj meelh'in ti yicliyelhvatam'in pap'elh cquelhai pa yapjayansha'ne
lhn lhai'yaash ti techelhch'een lhn pqueei, pa yiclt'ashiin lhn papi lhcquelhai aquel nio antiguo Tisuuj , dicen
que cuando jugaba con otros nios los haca llorar porque echaba chispas, dicen, y se quemaban los nios. papi
vaclech'apee pava faijoc yichesh pa yiclot'ashisha'ne pava lhafoc si uno camina sobre las brasas, se le quemarn los
pies. yaac ca ajaya na t'lhs pa tan ca naclot'ashi no toques la olla para no quemarte. Ver
: yiclootjat; clootjanaj; clootjanja;lhclot'aj; lhclot'avash; vancaclootjat.

yiclijayan Verbo, Grupo 5. 1s: jaclijayan (ja-cli-jayan). 2s: lhclijayan (lh-cli-jayan). 3s: yiclijayan (yi-clijayan). 1pi: shtaclijayan (shta-cli-jayan). 1 LO HACE BAILAR.
2 LO HACE JUGAR. Ver : tcli.

732

yicliyit Verbo, Grupo 5. 1s: jacliyit (ja-cli-yit). 2s: lhcliyit (lh-cli-yit). 3s: yicliyit (yi-cli-yit). 1pi: shtacliyit (shtacli-yit). 1 LO MALTRATA.
2 LO HACE SUFRIR. tlh'e'jop cque sasch'e pa acloj papi chiyiclyitsha'ne, acloj shta papi vafsha'ne a causa de este
pecado fueron castigado severamente, y murieron muchos. a'va, c'cfeesh jayu pava niyjy pa jaspa ya aj ca
atatvaych'aclaj'in, pa namjey ca nitnfistaj pava nalhus ca chi naclyitaj mira, te amarro con sogas para que no puedas
cambiar de lado hasta que cumplas los das de tu asedio (Ezequiel 4: 8). taj ti ca anatajeshelhnee ti lhavaatfaycutelhyi shi'
ca asjutajelhem japi niyc'utsfasa lha'mataj ca niyisnateesh pa ve'lha yisach'e, vooy lhavaatsha pa lh'Dios papi
catsicchevot, pa navanelh pa naclyitelh jayu! pero si vienen para entregarme a mis enemigos, no siendo yo un criminal,
que el Dios de nuestros padres nos examine y juzgue! (1 Crnicas 12: 17). caaj lhavaam lhpa lhancumte yi'vanesh
pa'lhech nich'ayich ti chi yicliyit por desgracia, haba una mujer (prisionera de guerra) que haba visto (testigo ocular)
como haba atormentado al joven. pa Lhcaanvacle naclyit'apee jayu lhacm'a java tavijatay ti lhasnatshem ja
t'ajjam ca Sal ca ancayjtajesh na lhanvacleyash el Seor te hace pagar por la matanza de la familia de Sal, cuyo
trono has usurpado (2 Samuel 16: 8). yivaatsha jat'nclhanitsha ti nic'ac'utsfaaesh, lha utiyuc Seir, yivaatsha pa
c'aclyit jayu ca jaamiyan'e pa'na shi' ca nafalhch'esha'ne aqu estoy contra t, monte Seir, extender mi mano contra t
para hacerte desierto desolado (Ezequiel 35: 3). aqueyeesh Jezreel na tavclaj, lhayaash ca chintaja apee jaclyit jayu
japi tlhshaam na lhcaanvacle Jehu tlh'ejop java niysisa ti yisnatesh'e ja Jezreel, pa lhech c'jat'e jayu na
lhanvacleyash na Israel llama Jezreel a tu hijo, porque muy pronto pedir cuentas de la sangre de Jezrael a la dinastia de
Jeh, y pondr fin al reino de Israel (Oseas 1: 4). pa Lhcaanvacle naclyitesh jayu pava vaclan jan lhjunash lhapesh japi
Egipto lhavos, shi' pava vat'ucajis, pava vatvo'matachey shi' pava lhayashac pa vatshateech, cavque sasjop jayu ca
chinvmjatshi El Seor te herir de la plaga de Egipto, y con almorranas, con sarna y con enfermedades la cabeza, que no se
pueden curar (Deuteronomio 28: 27). pa nijooylha la Lhcaanvacle ujesh ti yiclyitsha'ne pa nijovaychat'in shta papi
tlhey pa Asdod shi' papi yielh'e pa lhcootsjat, pa yivo'matancheyansha'ne a continuacin, el Seor hizo sufrir
muchsimo a los asdodeos, los aterroriz y los hiri con tumores (1 Samuel 5: 6). papi amalecitas chiyclyit jayu los
amalecitas recibirn su castigo. Ver
: nicliyit; vancacliyit; yicli; vatcliyit;lhanclyitsjan; lhanclyitsjayash; lhcliyitsjayash.

yicljtach Nombre femenino (?chequear); no poseble. Pl: yicljtachis (yiclj-tach-is). QUEBRACHO BLANCO (var.) Ver
: yiclj.

yicljtiyan Verbo, Grupo 5 (? solo en tercera persona - chequear). 3s: yicljtiyan (yi-cljti-yan). LE DA UN ATAQUE DE
FIEBRE. pa'ij pa lhjunash japi taclas ti ni chi njutei pa vacuna!; papi'lhech yicljtiyanjum pa vatfa'maat ay de los
nios ("la situacin de los nios") que no han sido vacunados!; a ellos las infecciones les atacan con mucha fiebre. Ver
: tcljtiy.

yicln Verbo, Grupo 5. 1s: jacln (ja-cln). 2s: lhcln (lh-cln). 3s: yicln (yi-cln). 1pi: shtacln (shta-cln). 1 LO
APALEA.
2 LO MATA A GOLPES.
3 LO MATA. pa yiclnshamsha'ne pa Cufalh, pa yit'ovoseshch'e lhavu'vat pava lhnamchai garrotearon a Cufalh y
despedazaron su cuerpo a hachazos. yiclntaj ts'ivee pa Cufalh ellos mataron a Cufalh. yiclntajeshch'e lhn pava
aacjicui (el tigre) se iba golpeando contra los rboles (para deshacerse del tatu que le haba atrapado la nariz). ve'lha pa
yiclntajeshei pa ujqu'e' yecl', lhan'e pa tsimaja tac'uic'oyaan uno de ellos le asest un golpe con un garrote, pero el
panal (Cufalh transformado en panal) se hizo a un lado. yiclnesh lhn tatsha pa lhac'u', yiclnei pa lhshatech, yiyitesh
lhn jumje pa lhac'u' ti yiclnesh le peg con su macana, le pego en la cabeza, le golpe con mucha fuerza con su
macana. pa vooi ts'ivee pa pitej yecl' pa yiclntajeshsham pa tsimaja buscaron un palo largo, y con l golpearon al
panal de tsimaja. lhan'e papi lhech pa yiclnsham'in pa yichen atesha, ampa ca nichajchiyinesh pero ellos lo apalearon
y lo despideron y no le dejaron llevarse nada (San Marcos 12:3). tojei jumje ja'lhech ja yie' ja jacln'e est muy lejos el
lugar donde lo mat. yiclnem lhpa tashinshtaiche ca nat'vunaai mataron para l una cabra para que la coma asada. pa
t'unshi clesanilh chinclnesh pa martillo ni nt'unshi el metal duro se golpea con un martillo blando. vooy papi filisteos
pa yijijan'apee ts'ivee pa Sal shi' papi lhcles, pa yicln ts'ivee pa Jonatan, pa Abinadab shi' pa Malquisa los

733

filisteos persiguieron de cerca a Sal y sus hijos, e hirieron a Jonatn, Abinadab y Malquisa (1 Crnicas 10: 2). t'ecletesha
pava lhtjvoishichesh ti yiclneshvatam pa jaalh pa nictjateshsha'ne lo atacaron con sus macanas y lo garrotearon
hasta hacerlo caer al suelo. yiclnelhyic'oya pa jaicashaaishelhaan ja lhavlhis pa jayucluquielhsha'ne, ja t'acl pa
janeshelhshi la haba matado (la vaca) para nosotros (en previsin de nuestra venida) y compramos una costilla entera y la
asamos, tambin el lomo lo pusimos a asar. pa lhe'naa ti c'atovselhshisha'ne tlh'ejop japi chiytyjata pava vaclan,
tlh'ejop na yifaclech ti c'aclnelh'apee, na yivoyjayashch'e ti tlh jan lhjunash ja vatqu'isjuyaj por eso les cort con
los profetas, por eso les mat con mis palabras, y mi sentencia brilla como la luz (Oseas 6: 5). papi ninteetajesh ca
niyalhcaanvacleaesh, anchajelh ca aclnelh'e yijuyish a los que no queran que fuera su rey, triganlos aqu y mtenlos en
mi presencia (San Lucas 19: 27). yipocjetshisha'ne pava lhcacly pa vatjutsa', shi' shta jaelhcha ja
chiyclneshelh'evatjuulh ja Jess quebraron las piernas al primero, luego al otro que haban crucificado con Jess (San
Juan 19: 32). she papuque yiclnsha'ne lhacm'a capuque? quin ha matado a todos esos? t'acum'e papi setenta
yitsjy pa yiclnsha'ne ts'ivee; pa nijooylha ti yanch'e ts'ivee pava lhshatjes pava sisenslhiy pa yichenshey ts'ivee pa
Jezreel prendieron a sententa varones, los mataron, pusieron sus cabezas en unos canastos y se los mandaron a Jezreel (2
Reyes 10: 7). yicln'e lhavj ts'ivee lhpa t'itsech los mataron al lado del pozo.lhtaijop lhpa aja'ya? - jech, jayaijop,
lhaiyaash tafjunyi ja lhtata ca nascln huiste de (la casa de) tu esposa? -si, hu porque me amenaz el padre de
ella. yipe'ya pa tac'uic'oya; t'acum'e pa lhnamach, yeetajesh ca nclnesh lo oy y se puso en guardia; agarr su hacha,
quera matarla. japi yicles shi' ti jatnitjatch'e, japi niyc'utsfasa pa yiclnsha'neyic'oya a mis hijos y a los que cri, me
los mataron mis enemigos. j'ayaam ca aclnelhyam! ojal ustedes lo maten para m! yiclnei ja lhshatech le peg en
la cabeza.
4 CAE EL RAYO. yiclnshicham ca fchinaj cay un rayo. clopopop! fchinjas yiclnshicham, pa cuucten zzz! rayos iban
cayendo, y se oa el trueno. ca namtajvatjulh pava napu' cables pava yi'shi' pa nits'ilhataj, pa t'ecletvatjuulh lhacm'a
pa t'unjayash pa nits'ilhataj chi yovalhe'meijop pava fchinjas ti yiclnsham na cotsjaat si se toquen dos cables que
traen la corriente, cae toda la carga ("fuerza") elctrica que se puede comparar a los rayos que caen sobre ("atravs de") la
tierra. Ver : vancacln; lhclnach; niclnjatsu.

yicli Verbo, Grupo 3. 1s: tsicli (tsi-cli). 2s: nacli (na-cli). 3s: yicli (yi-cli). 1pi: shtancli (shtancli). 1 AGUANTA.
2 SUFRE. caaj'am pa anichaclanjayash pa uj ti chinaclyit ti tlh'e'yijop pa tanca nulhjt ti uj ti lhatcuumyam'in has
soportado y aguantado por mi causa sin desfallecer (Apocalipsis 2:3). coostaja lhn ca anclyeshelhyijulh ti janfaclelh'am
pa nivatcajyshaa; jech, tsit'yish ti lhanclytajeshelhyijulh ojal aguanten ustedes un poco de locura de mi parte; s, se
que me aguantarn (2 Corintios 11: 1). ta t'e ca yaplhuaeshch'e shta ca nasclyelh'ash? hasta cundo podr soportarles
a ustedes? yit'esh papi c'utsjaclaiya, teesh ti yichei'in, ni ncont'aj ti yichei'in, ni ncont'aj ti yichei na ti nclijulhch'e
ana habl la ancianita, quera ir all, auque era muy dbil para ir all, no soporta el sufrimiento (de su esposo). ta t'e ca
yaplhuaeshch'e ca yamnlheelh'ajop?, ta t'e ca yaplhuaeshch'e shta ca nasclyelh'ash?; anchajeelhyiy na
nich'ayech hasta cundo tendr que estar con ustedes y soportarlos?, triganme aqu a este muchacho (San Mateo 17:
17). Ver : tamcl'yesh.

yiclj Nombre femenino; no poseble. Pl: yiclj (yiclj) ~ yicljcui (yiclj-cu-i). QUEBRACHO BLANCO. Aspidosperma
quebracho-blanco. jaclvalheishi cun navc'yi yicljcui bueno, voy a mirar aquellos quebrachos blancos.jovalhei'in
lhja yiclj lhca yafalhsham, pa t'a'vuisham tanei ja nyish mir un quebracho blanco (que haba) cado, y estaba
inclinado atravs del camino. Ver : yicljtach.

yiclj lha'1 Nombre femenino; no poseble. Pl: yiclj lhai (yiclj lh-a-i). PAKU'I (pez). Neosteus sp.. Lit: fruta del
quebracho blanco

yiclj lha'2 Nombre femenino; no poseble. Pl: yiclj lhai (yiclj lh-a-i). QUIRQUINCHO LLORB. Chaetophractus
vellerosus. Lit: fruta del quebracho blanco

yiclp Verbo, Grupo 5. 1s: jaclp (ja-clp). 2s: lhclp (lh-clp). 3s: yiclp (yi-clp). 1pi: shtaclp (shta-clp). LO
TIENE EN EL REGAZO. Ver : vancaclp; yiclpjalh; vatclpjalh; taclpjalh; nicjpjalh.

734

yicls Verbo, Grupo 5. 1s: jacls (ja-cls). 2s: lhcls (lh-cls). 3s: yicls (yi-cls). 1pi: shtacls (shta-cls). 1 LO
LIMPIA.
2 LO BARRE.
3 LO CARPE.
3 LO AFILA.
4 LO RASPA.
5 LO REFRIEGA. yiclsc'oya java yicjiyan jayu limpiaron el lugar que pensaban sembrar. jan t'aplhueiin ti nj ca cloop pa
lhechesh pa tatamjalhesh ti yicls'e pava vancan'e jayu yamjei ti shnvpesh cuando terminaba el invierno, rozaban el
espacio que iban a sembrar hasta la primavera. yicls'acfi na jpyich barro (en) la casa. nalhulhajop ti yiclsshi pa
lhvcjclichat da por da estaba carpiendo el algodonal. jaclsshi ja nicltsich carp el maiz(al).yamelhsham pa
avyac pa yicls'cji lhpa tisuuj pa yi'cjits'ivee lhn llegaron a (en medio de) un campo bajo, limpiaron (la tierra) debajo
de un quebracho colorado y all se sentaron. jacl'selh'acfi nava nalhus limpiamos la casa ("limpiamos debajo") cada
da. yichenesh ti yiclsshi pava lhavjoquitas lo usaban (el machete) para afilar sus palas. jeclsei na ftsej'e froto
donde siento comezn. meelh lhn ti tifeshch'e pava t'acjai pa yecls lhn ti'ma pa lhclesa; yit'esh lhn: yic'utsfa,
nqueesh c'acln jayu lhai'yaash ti lhcmclqui ca'nalhu ca nich'ayich cuando (el chamn) hubo terminado sus cantos,
afil su cuchillo; dicen que dijo: amigo, voy a matarte porque has atormentando otrora a aquel joven. yiyjiesha ca
neclsemshi pa lhas, ca njutei shta le dijo que se lo afile bien, y lo entregue a su hijo. taj ti yamjei ti yaash ti
t'apyc'oya pa vatt ti ts'iifshi pa ya'sheshc'oya ti yecj pa clesataj napu'esh pava chiyeclsch'e pero al final (su
lengua) es ms amarga que el ajenjo ("alcohol amargo") y ms cortante que el pual de doble filo ("espada con dobles [filos
que] han afilado") (Proverbios 5: 4). pa yeclsshi pa t'ach'aclech nan lhjunash pa clesataj pa tlhiyjnesh'in jan
lhanfanash pava vatc'jey pava lhclishay yicavm afilan la lengua como un pual y asestan como flechas palabras
envenenadas (Salmo 64: 4). yeijatsjanesh ti yijutsjatesh ti tish'acfi, yiclsshi shita, pa lhechesh ca nvancu' les ense
a cavar y limpiar primero, y despus a sembrar. Ver
: tcltsjan; nicltsich; lhcltsech; t'ecltsich; yifc'cls; yip'acls. Variante : yecls.

yiclvteyan Verbo, Grupo 5. 1s: jaclvteyan (ja-clvte-yan). 2s: lhclvteyan (lh-clvte-yan). 3s: yiclvteyan (yiclvte-yan). 1pi: shtaclvteyan (shta-clvte-yan). LO ENVUELVE EN UNA MANTA. ja nalhu ti lhanvat'aj pa
tanca chint'vsshi ja atsevjat, pa tanca chinacleesh, pa tanca chinap'aclanshi pa naapcutaj pa tanca
chinaclvteyan el da en que naciste no te cortaron el ombligo, no te baaron ni te frotaron con sal, ni te envolvieron en
paales (Ezequiel 16: 4). Ver : lhcl'vat.

yiclpjalh Verbo, Grupo 5. 1s: jaclpjalh (ja-clp-jalh). 2s: lhclpjalh (lh-clp-jalh). 3s: yiclpjalh (yi-clpjalh). 1pi: shtaclpjalh (shta-clp-jalh). 1 LO ENVUELVE.
2 LO VENDA.
3 LO ENROLLA EN.
4 LO ABRAZA. she papi vanajulhjatsham ca nanc'aatsham na vatqu'isjayanach chiyclpjalhsham, pa nic'asatshi shta
nava vatcaniscteyesh? quin es digno de abrir el rollo ("cuaderno enrollado") y romper sus sellos ("las letras")?
(Apocalipsis 5:2). jaclpjalhesh'apee na yivo'mat vendo mi herida. yifetatsiyanesh pava lhanc'njatevshay pa lhape'
shi' pa cumjtaj pa yiclpjalheshem'apee pa lhanc'njatevshay, pa lhechesh yan'apee pa lhcl', pa yichesh pa yamjey
pa yi'shi' pa nyish, pa lhech yimnlhanit'e pa vanujumatsenesh le ech aceita y alcohol en las heridas y se las vendi;
luego, montndolo en su cabalgadura lo condujo a una posada y lo cuid (San Lucas 10: 34). jaclpjalhesh na tinj lo
envuelvo en un cuero. pa yiclpjalheshch'e pava sivclc lhaijei pa yijnshi shita pa tashinshtas lhtsaccunjatshiy,
lhai'yaash ti ampa ca nvan pa ca jpyich'a ca nvesh'e lo arrop en paales y lo acost en un pesebre ("pesebre de
ovejas") , porque no haban encontrado sitio en la posada ("casa donde estar"). yovalhch'e lhavj pa yi'vanei ja ve'lha
tashinshjtaj yiclpjalhch'e java lhac'uc lhja c'utjaniyuc mirando alrededor, vio un carnero con los cuernos enredados en
un arbusto espinoso. j'tajesh ti yi'van shta ja vatac'cleesh ja chiyclpjalheshch'e lhshatech ja Jess, lhech jlhech
nive'lha nvelh'e jav'elh sivclclhayjey, vena ja yie' yitsha chiyclpjalhsham tambin vio que el sudario que haba
envuelto la cabeza de Jess no estaba en el suelo, con las sbanas, sino enrollado en lugar aparte (San Juan 20: 7). pa

735

nive'lhaaesh ca ni'aminat'am pa lhcasvuncheyash pa yajatesh ti naclpjalhesh pa lhencheyash! que siempre te


embriaguen sus caricias y que constantemente te deleite su amor !(Proverbios 5: 19). Ver
: vatclpjalh; taclpjalh; nicjpjalh; yiclp; clap. Variante : yiclapjalh.

yiclqui Verbo, Grupo 5. 1s: jaclqui (ja-cl-qui). 2s: lhclqui (lha-cl-qui). 3s: yiclqui (yi-cl-qui). 1pi: shtaclqui (shtacl-qui). 1 JUEGA CON L. palhech nalhu papi tavclas yivan lhn pa lhech cl pa yiclqui taj lhn, jaalh pa suy
pa cl pa yijuuj lhn pa ve'lha necjc pa yivmjat el otro da los nios vieron a la acanina y comenzaron a jugar con
ella hasta que la serpiente enfurecida mordindole y matndole. jajijanch'e japi taclas lhai'yaash ti yiclqui lhja
canilla yo les corr a los nios porque estaban jugando con la canilla. lhpa lhech necjque c'usemshi ti yiclquiin pava
ittas a aquella chica le gustaba jugar con los fsforos. yaajlhee nava ittas, naclot'ashi jayu, ni nvashan'am japi
anavot ca aclqui nava ittas dej a esos fsforos, ne vas a quemar, tus padres no quieren que juegues con los
fsforos. yifaijanesh ti yiclqui lhpa sise sola jugar con una flecha. nava nalhus ti tuj ts'ivee papi nivacle pa jaalh pa
acloj ti'ma pava lhcanusesh, pa'lhech pavque yiclquiin papi lhcles pa Stavuun todos los das coman carne humana
("hombres") hasta que llegaron a tener muchos huesos, con los cuales jugaban los hijos de Stavuun. vooy pa tavclaj
yiclqui jayu pa cltaj yiey lhpa lhvjoque', pa lhech pa t'ajaych'e jayu pa lhavaash pan yich'e' pa tos el nio jugar
con la cobra en su agujero, meter la mano en el escondrijo de la serpiente (Isaas 11: 8).
2 LO TOCA. Note: dcese de un instrumento musical pa lhech tataesh lhacm'a papi yiclquiin pa arpa fue antepasado de los
que tocan el arpa (Gnesis 4). pa lhe'naa ca ayjiesha avaatsha napuque acavos ca nivooy'am pa yie' pa ve'lha yiclqui
pa cuvyu lhacs, ca jaspa niclqui'am ca namtaj'a pa niysa' espritu, pa jaspa nashamitjat jayu da una orden, y
nosotros, tus siervos, te buscaremos a uno que sepa tocar la citara; cuando te sobrevenga el ataque del mal espritu, l tocar, y
se te pasar (1 Samuel 16: 16). lhpa Miriam, lhchita' pa Moises, yit'yish ti yiclqui pava lhanc Miriam, hermana de
Moiss, saba tocar el tambor. lhechesh pa (t)chayjulh pa lhjunash jayu lhpa Mara, lhchita' pa Aarn, pa t'acum'e pa
lhcl' lhantaj; pa acloj pap'elh cjecly voojqu'e ti tcl'yelh ti yiclqui ts'ivee pava lhcly lhantas entonces Mara la
profetisa ("dice cmo va a ser"), hermana de Aarn, tom su pandereta; muchas mujeres iban siguindola bailando y tocando
sus panderetas (xodo 15: 20). lhclqui pa cuvyu lhacs, caaj pava lhniyji ti nashamitjat te gusta tocar las cuerdas
del arpa ("tocas el arpa, te alegran las cuerdas que tiene").
3 SE BURLA DE L.
4 LO DESPRECIA.
5 LO OFENDE.
6 SE APROVECHA DE L.
7 LO PROFANA. japi'lhech tsiclqui jayu shita, pa t'achiyiin jayu shita, pa tsic'n'in jayu pa tsicln jayu shita ts'ivee ellos
se burlarn de m, me escupirn, me azotarn y me matarn. papi nivacle yilhquich'een, jajaja, atpec ti lhtanvapenjai;
tan ca amei pan lhctajei los hombres se burlaban de l, jajaja, vuelvas con vergenza, pues no llegars adonde quers
ir. ve'lha pa ni lhquiei'in nivacle pa Vtvt, ve'lha lhn j un solo hombre no se haba burlado de Vtvt, un solo
noms. ta lhai'yaash ti lhaslhquiin? por qu te res de m? ca nicaajtaj pava naclquiesh, ja't'ajesha pava lhpic
pa a'lhayijop si te ofendi o te debe algo, apntalo a mi cuenta (Filemn: 18). tajulhtajey ca alhecha na checla', ti
lhti'fesh java t'ajtey lhja mimi; lhech lhjunash ca c'avantaj'e yiey java lhcaavjuc pa isjop ca c'afin, pa ampapu ca
nasclquiesh ojal fueras mi hermano amamantado a los pechos de mi madre; al verte en las calles, te besara, sin que la
gente me despreciara (Cantar de los Cantares 8: 1). ca nicaajtaj papi tiseshey lhacm'a pava lhcaqueclity ti yuyjat'cji
pa vatcasvuncheyash, pa tsi'sha ti chiylhqui'esh'in jayu si hay alguien que quisiera cambiar el amor con todas sus
riquezas, sera sumamente despreciable (Cantar de los Cantares 8: 7). shtape'yeeshvatam nalhch'e nque ti yiclqui pa
Dios, ta jque lhteeshelh vitsha? todos hemos odo la blasfemia contra Dios, que quieren hacer? (qu ms esperan?)
(San Marcos 14: 64). pa caaj japi nivacle yisuyiyan'in ts'am pa yit'eshvatsham'in, seec ca chinclqui atesha ca
vatshachivo? al poco rato algunos hombres se enfurecieron ("[este comportamiento] les enfureci") y decan ("uno al otro"):
a qu viene este (derrocho de) perfume? (San Marcos 14: 4). ni nvi'jatana pa'lhech nivacle Vtvt ti vena t'nash pa
lhishjanjayash; ni nvi'jatana, yaash, yilhquivatam no respetaban al hombre extrao Vtvt que cantaba con una tonada
que les pareca mal lograda; no lo respetaban, es ms, se burlaban de l. lhasclqui'esh ja yimjvat ti t'jqu'enelhch'e

736

lhja jctsayan atesha profanaste mi cama haciendo el amor con mi concubina (Gnesis 49: 4). pa
lhasjuvanchiyinshelh'in napi nintyvatsham'in; ti tsivanelh, pa yichen coyoyoy pa lhshatech ti tsilhquieshelh'in nos
haces el refrn de los paganos; al vernos, menean la cabeza y se burlan de nosotros (Salmo 44: 15). yivaatsha pa
janapshineshemch'e shta: nava lhasnatshelh nintajulhey; istajjop ca anclhitelh ca avijatanelhjulh pa cas'Dios, pa
avatshiyanelhem pava naclquieshelh japi ampa ca naychavalh nicasc'utsfasa y yo aad: no est bien lo que hacen;
solo respetando a nuestro Dios evitarn el desprecio de nuestros enemigos, los paganos (Nehemas 5: 9). na vatcavo hebreo
na lhanchajeelhyi nuyiyshi yiey ja jv'e' lhtvash pa yentaj ca nasclqui el esclave hebreo que nos trajiste ha entrado en
mi habitacin y quera aprovecharse de m (Gnesis 39: 17). vancufanelh'in papi nivacle, ni t'iyiisheei ca nteshiyanesh
pava yilhquitajesh'in lhapesh lhn cooperaba con los hombres, ya no les gastaba las bromas perjudiciales de
antes. nqueesh c'ashjateshelhc'oya jayu ca c'aclquielh ahora te trataremos a t peor (que a ellos).
8 LO ENGAA. tanca c'aclquiesh, yij' ti sastajjop ca npecleyjop ti ni chi nvatclqui no te voy a engaar, es imposible
recuperar la virginidad. pa lhe'naa ti yit'esha pan yefenesh pava lhclutshes: antsooji na aclesataj pa atsefe'shesham, ca
jaspa tanca ninachyi napuque nivacletaas ca nasclqui ts'ivee (Sal) dijo a su escudero ("el que le ayudaba con las armas
de tiro"): saca la espada y atravisame, no vayan a abusar de mi esos incircuncisos ("imbciles") (1 Crnicas 10: 4).
9 LO MALGASTA. ni natcjishai, ni yit'esh ca yiclqui nava yicatsjei es estpido, no quiero derrochar mis
semillas. yentaj ca nvatc'usinatesh'in pa lhamanlhajayash pa yiclqui shita pava lhpesoc pa ampa ca
lhaichavalhjayasheesh ampa j yi'ei t'ajuishi pava nalhus quera disfrutar de la vida y malgast su dinero sin pensar para
nada en el futuro. Ver : vancaclqui; lhcl'1; vatclqui('elh); yilhqui; yiclyan; t'alh; lhanclquijayash.Variante
: yilhqui.

yiclt Verbo, Grupo 4. 1s: jaclt (ja-clt). 2s: lhclt (lh-clt). 3s: yiclt (yi-clt). 1pi: shtaclt (shta-clt). HUYE. jacltsham
ja yitaa huy dentro del bosque. yiclteic'oya capi nivacle ti sui capi tucus, yiclt'acfi pa vatasin'vat los nivacle huan
de los bolivianos, se refugiaron ("huyeron debajo de") en la iglesia. aneetsham ca mj na taclaj chi' shita lha lhamimi
pa acltshei ja Egipto pa'lhech veelh'een cun vooi ca c'ayjitaja shita pa ca t'eelhtajeesh levntate para ir con el nio y
su madre huyendo con ellos a Egipto, y permanezcan all hasta que yo les diga. isjop jayu t'e ca shtacltelhc'oya ca
shtacavoyjulh na uj vatnilhjenjayash? cmo nos libraremos nosotros si rechazamos semejante salvacin? (Hebreos 2:
3). ajunashelhjulh java tosis! she papi lhpe'yeeshelh ti iseelhjop'am ca acltelhc'oya pa uj lhclyitsjayash t'lha pa
Dios ti namelh'ay jayu? raza de vboras (ustedes son como vboras)! quin les a enseado escapar de la condena que les
llega de Dios? (San Mateo 3: 7). aneetsham ca acum'e na tavclaj shi' lha lhamimi pa acltshelhey ja cotsjaat Egipto,
pa lhech amnlheelh'een amjelhey ca janfactajelh'am, lhayaash ti vooy jayu ja Herodes na taclaj ca jaspa
nicln levntate, toma al nio y a su madre, huyen ustedes a Egipto y qudense all hasta que les avise, portque Herodes va
a buscar al nio para matarlo (San Mateo 2: 13). tanca nicltc'oya pa'na pa tanca nv'e' t'ajuiyish papu no retrocede
ante nadie ("no huye de nadie que est delante de l"). yicltyish lhca yict'ejata'a, tsitilhj, lhan'e capi tucus nuiyeishi ca
yitsaat huy conmigo mi abuela, me llevaba, y los bolivianos entraron en el pueblo. pa Elias nijova'yeshem pa lhaiyasha
lhech pa lhavc pa lhcaanvacle; yicltc'oya pa yichei pacham pava t'ajui'evatjulh cotsjatis, ca chi' shita ca
natcum'elhatam pa yi'ei pa Fenicia Elas tema la clera del rey; huy cruzando la frontera y se refugi en
Fenicia. lhacm'a papu ca na'vantaj pa yiclt'ac'oyaan jayu todos los que te vean huirn te vos. sasjop'am ca
acltc'oya no podrs escapar. Ver : yicltsjat.

yicltsjat Verbo, Grupo 5. 1s: jacltsjat (ja-clts-jat). 2s: lhcltsjat (lh-clts-jat). 3s: yicltsjat (yi-cltsjat). 1pi: shtacltsjat (shta-clts-jat). LO HACE HUIR. pa'lhech tulh ti jonshajesh pa Jose netshaam, pa tanicheelh
lhpa Maria chi' shita pa taclaj; pa Jesus chi yiclsjatei pa Egipto en plena noche, Jos se levant y acompa a Mara y
al nio Jess, que hizo huir a Egipto. Ver : yiclt; vancacltsjat.

yiclvalh Verbo, Grupo 5. 1s: jaclvalh (ja-clvalh). 2s: lhclvalh (lh-clvalh). 3s: yiclvalh (yi-clvalh). 1pi: shtaclvalh
(shta-clvalh). 1 LO MIRA.
2 LO OBSERVA.
3 LO ATIENDE.

737

4 SE DEDICA. capi ni taclasa yiclvalh'in nava catiis los ancianos observaban las estrellas. nishamesh papi yiclvalhshi
nque, pa nishamesh shta papi yipe'ya nque chiyclvalhshi nan t'lha pa Dios, pa jaspa niqu'ishamesh nque
chiyi'sesh'e, lhayaash ti palha shalhac'oya pa t'aplhuc'oya pa nalhu feliz el que lea y felices los que escuchen las
palabras de esta profeca y observen lo escrito en ella, porque el tiempo est cerca (Apocalipsis 1: 3). yajatesh ti netshaam
pa nich'a nalhu a las cinco y media, yinajayan ja lhas, yitsaccunjayan shi' ti vaneecjuelh ti yichei ti yiclvalhc'oya
lhpa omnibus ti t'ajuyei pa SENEPA siempre se levanta a las cinco y media de la maana, baa a su hijo, lo hace comer y
lo lleva de la mano a esperar el micro que va al SENEPA. sht'aalhsha pa ios ca shinclvalhsham pedimos a Dios que nos
escudrie. alhetipaesh ca etnemch'e ca jamtaj'ay pa aclvalhemshi cava isis ya'clishay; pa afaycuta shta japi
casvelhavot pa eyjatsjanesh en cuanto a t, hasta que yo llegue a t, didcate a leer, exhortar y ensear (1 Timoteo 4:
13). ya aj na ca atsapunelh ti ya yacut'in, lhayaash na jumcuclaay ti yimcatshi na yj; japi checlavot ti tsicnitshi
yivaatsha pa niyjieshyi ti jaclvalhem java lhavtjayetacuy, pa vooy yivaatsha chapa'a ca vanujumatsenyivach no se
fijen en mi tez morena, el sol me ha bronceado, mis hermanos se enojaron conmigo, me pusieron a guardar las vias, y mi
propia via no la guard (Cantar de los Cantares 1: 7). vooy pa yic'amen pa chinclyitesh ca chinc'n'in, vooy pa
tcaasclanchaych'e pa niyjaa jayu ca nijo'e cotsjaat pa niclvalhesh pan yiesh'e pan t'aj'jesh ti yic'n'in si el culpable
merece una paliza ("el [que] tiene la culpa recibe un castigo que le peguen"), el juez lo har tenderse en tierra, y en su
presencia le darn los azotes que le corresponden (Deuteronomio 25: 2). isjop ca chinclovalhshi ca chinyji chincusinatshi
diez minutos ya'shesh japi taclas shi' papi c'utsjas hay que cuidar que lo que se bebe se haya calentado diez minutos,
especialmente para los nios y ancianos. papi nalhu lhavos yichaajsha'ne lhja camin ca nclvalha pava yishi' los
soldados pararon al camin para controlar la carga ("las [cosas que] estaban dentro"). tifesh pa yitsaat ti yiclvalh papi
nivacle, yiei pan lhjunash pa tasham; yiclvalh shita papi nivacchei pa lhjunashesh pava lhsc'ctis(el chamn)
revisaba toda la aldea para ver como era el interior de los hombres; observaba a las mujeres tambin, (para ver) como era su
alma. taj ti pa Jeh ti yivaclhiteshc'oya cque ti ylhjnem'in pa jaspa tifch'e'in papi t'alhaan pa Baalpero Jeh
haba preparado eso para engaar y eliminar a los fieles de Baal (2 Reyes 10: 19). ca nichinclvalhashi pava vatvoyey pa
tavi'jatay ca chintyesha papi cjecly sin un anlisis de sangre es difcil detectarla (la sfilis) en las mujeres.Ver
: vancaclvalh1; vatclvalh; niclvalh; tanclvalhchai; yiclvalhchiyin.

yiclvalhchiyin Verbo, Grupo 5. 1s: jaclvalhchiyin (ja-clvalh-chiyin). 2s: lhclvalhchiyin (lh-clvalhchiyin). 3s: yiclvalhchiyin (yi-clvalh-chiyin). 1pi: shtaclvalhchiyin (shta-clvalh-chiyin). 1 LO HACE CUIDAR.
2 LO MANDA CUIDAR.
3 LE ENCARGA.
4 ES ENCARGADO DE. shtaclvalhchiyinesh ca natcasha'ya shi' ca natcasha'yesh lhpa ve'lha tractor lo dejamos para que
se encargue de la compraventa de un tractor. pa yisnateshjop pava caletas vatvatclnjavoquey shi' papi cuvyuyjas, shi'
papi yiclvalhchiyinlhavatsh cincuenta papi nivacle (Adonas) se consigui carros de guerra, caballos, y cincuenta
hombres de escolta ("los [que] mand cuidar a s mismo") (1 Reyes 1: 5). lhja mimi tsiclvalhchiyinesh na yich'inish mi
mam me hizo cuidar a mi hermanito. vooy pa David pa yiclvalhchiyinesh papi lhc'afoquelhay David lo puso al frente
de su escolta (1 Crnicas 11: 25). ve'lha pa nivacle yit'iyjatch'e pava tjayetacuy lhanus yanshi' pa lhcvjiyanjavat, pa
lhechesh pa yiclvalhchiyinesh atesha papi tjayetacuy lhavos, vooy lhavaatsha yichey paelh yitsaat pa cajuqu'e ti
mnlheeen un hombre plant una via, se la arrend ("la hizo guardar") a unos viadores y se ausent ("se fue a otra
ciudad") por bastante tiempo (Lucas 20: 9). pa nyjop japin yiclovalhchiyinesh ti vanujumatsenesh, pa yameyjop ti
vacalh pa yijutey'in ts'ivee java mil tinshanjas climsha'ne ti yive'lhan'e ts'ivee la arrend (la via) a los guardias ("los
[que] ponen a mirar para cuidar"), y cada uno traa por sus frutos mil monedas de plata (Cantar de los Cantares 8: 11). pa
lhechech lhpa chiyclvalhchiyinesh pa t'acum'e pa Mefi-Boset ti yicltesh pa lhech, taj ti lhpa lhech pa yifaclitaj ti
yiclt, pa nictch'e pa lhech pa yiviincquiyan la niera ("la [que] lo cuidaba") tom a Mefi-Boset consigo y huy, pero lo
hizo con tanta precipitacin, que el nio se cay y qued cojo (2 Samuel 4: 4).yinclhanitajop papi setenta mil yicumjat'e
shi' papi ochenta mil yisnatesh pava utes t'acum'een ts'ivee pava uticuy, shi' papi tres mil seiscientos
yiclvalhchiyinesh ti yicajyshiyanesh reclut 700.000 hombres ("[que] hizo trabajar") y 8000 para extraer piedras de las
montaas, y puso al frente de ellos 3600 capataces ("y a 3600 puso a vigilarlos corrigiendo") (2 Crnicas 2: 1. pan

738

yiclvalhchiyinesh pa lhajpyich el mayordomo de la casa. uj ti mjnjas japi lhclvalhchiyintajesh los que mandaste
para vigilar son dormilones. Ver : vancaclvalhchiyin; yiclvalh.

yiclyan Verbo, Grupo 5. 1s: jaclyan (ja-cly-an). 2s: lhclyan (lh-cly-an). 3s: yiclyan (yi-cly-an). 1pi: shtaclyan
(shta-cly-an). 1 LO HACE BAILAR.
2 LO HACE JUGAR.
3 LO HACE SONAR.
4 LO TOCA. Note: (3) y (4) se dicen de un instrumento y se usan con el sufijo -shi'/ -ji'
5 LO MENEA. Note: con el sufijo -'in na nuu yiclyan'in na lhacs el perro menea su rabo. Ver : yiclqui; tcli.

yiclup'a Verbo, Grupo 3. 1s: tsiclup'a (tsi-clup'a). 2s: naclup'a (na-clup'a). 3s: yiclup'a (yi-clup'a). 1pi: shinclup'a' (shinclup'a'). EST HARTO DE DULCE. tsiclup'aesh ca shacovjataj t'i' estoy harto de miel de abeja. yacn ja cluufji,
yiclup'aesh ja shinvo' t'i' les gusta el dulce, comen hasta saciarse con la miel ("jugo de abeja"). Ver : lhclup'aj.

yicluufiyanshi Verbo, Grupo 5. 1s: jacluufiyanshi (ja-cluuf-iyan-shi). 2s: lhcluufiyanshi (lh-cluuf-iyanshi). 3s: yicluufiyanshi (yi-cluuf-iyan-shi). 1pi: shtacluufiyanshi (shta-cluuf-iyan-shi). LO ENDULZA. Ver : cluufji.

yidiosiyan Verbo, Grupo 5. 3s: yidiosiyan (yi-dios-iyan). LO IDOLATRA. Lit: hace que sea Dios pa Babilonia lhavos
yidiosiyan na jumcuclaai chi' na jivecla chi' nava catiis los babilonios adoraban al sol, a la luna y a las
estrellas. chiyivalhesha pava chiydiosiyan pa vatvafi' se castiga con la muerte a la idolatra. yitsecllhe'maan ja
acjqu'e lhniish java chiydiosiyan quemaban ofrendas ("su dulce aroma") a sus dolos ("los que adoraban como dioses")
(Oseas 11: 2). yaash ti chinjova'yemc'oya nav'elh chiydiosiyan es ms temible que los otros dioses. Ver : Dios.

yifaash Verbo, Grupo 5. 1s: jafaash (ja-faash). 2s: lhfaash (lh-faash). 3s: yifaash (yi-faash). 1pi: shtafaash (shta-faash). LO
CORTA CON HACHA O PICO. chi yifaasch'e cava aacjicui ja yita' cortaron rboles en el monte. aclvalhelh yiin na
Shtavuun, ni natcutesh papu ca nfaashaam que monten guardia para Shtavuun, que nadie vaya a hachear a
escondidas. chi yifaashsham ja yita' cortaron (lea) en el monte. yi'vanesh ti tatamjalhesh pa lhnamach ca nfaash
lhpa apis lhtatsuc lo vio como estaba preparando su hacha para cortar el tronco viejo. jafaassha'ne jayu pava
yecli vamos a picar lea. tojquisham pa shinvoo yifaash estaba muy arriba (en el rbol) hacheando (para sacar) la
miel. jajut'ai jayu na yinamach, nque ve'lheesh ti jafa'sheshsham pa jatsasej te voy a dar mi hacha, con sa corto la
madera de un solo hachazo ("lo hacheo atravs y lo atravieso"). meelh lhn ti yamei papuqueei pa yifaashtaja ts'ivee lhn
taj ti ampapu ca nac'jeshch'e, ni nacjjam pava lhpstes pava jcls cuando ellos llegaron, comenzaron a hachearlo
(el cuerpo de Stavuun), pero nadie lograba descuerarlo, no lo descueraron los picos de aquellos pjaros. vooi ti yifaashesh
pava us pava lhpstes, ni ntsasej, lha'ne pa tsini'ni yifajulh ti nc'at'ei pava lha'voiyei tc'amanlhaisha'ne los grandes, no
podan perforar (la piel) con sus picos, pero el pequeo carpintero logr abrir la fuente ("sangre") vital. jac'alhtanesh ca
jafaash(sh)am; t'acum'e pa lhnamach pa yifaashtajsham pa vs, taj ti tanca ncjaam; t'acum'e shta pa lhclesa pa
yiseejtajsham, ni ncjaam shta voy a tratar de cortar (un pedazo del cielo); agarr su hacha y trat de cotar el cielo, pero no
logr; agarr su cuchillo e intent cortarlo, pero tampoco logr. Ver
: tfashjan; lhafjaach; vaatfash; yifashchiyin; yicfaash.

yifaatjat Verbo, Grupo 5. 1s: jafaatjat (ja-faat-jat). 2s: lhfaatjat (lh-faat-jat). 3s: yifaatjat (yi-faat-jat). 1pi: shtafaatjat
(shta-faat-jat). 1 LO CARGA.
2 LE ENCAJA. jafaatjatem ja yivelh ja yicumjat encaj mi trabajo a mi compaero. Ver : yifa't'aj.

yifactsen Verbo, Grupo 5. 1s: jafactsen (ja-factse-n). 2s: lhfactsen (lh-factse-n). 3s: yifactsen (yi-factse-n). 1pi: shtafactsen
(shta-factse-n). 1 LO HACE CORRER VELOZ.
2 LO DERRAMA VELOZ. yifactsinch'e java bicicletas yiey na nyish lanzan sus bicicletas con toda velocidad por el
camino. utenlhiy jav'elh nyishai pa yifactsinch'e java lhvjatshiyis algunas rutas estn asfaltadas y sus vehculos
transitan con gran velocidad. Sinn : yifactsiyan. Ver : factsej; tatfactsin; yifactsiyan.

yifactsiyan Verbo, Grupo 5. 1s: jafactsiyan (ja-factsi-yan). 2s: lhfactsiyan (lh-factsi-yan). 3s: yifactsiyan (yi-factsiyan). 1pi: shtafactsiyan (shta-factsi-yan). Sinn : yifactsen. Variante : yifactseyan. pa Lhcaanvacle
yiylhp'ojateshisha'ne jayu ti yifactiyanemch'e ja tvc ufrates, pa t'afot'eshch'esha'ne jayu lhacm'a java nash'e na

739

yint, pa yash'apee ts'ivee jayu lhacm'a java lhtacoclesh el Seor har que los sumerjan las aguas del ro ufrates,
torrenciales e impetuosas, rebasan las orillas, desbordan las riberas (Isaas 8: 7). Ver : yifsctsen.

yifach'an Verbo, Grupo 4. 1s: jafach'an (ja-fach'an). 2s: lhfach'an (lh-fach'an). 3s: yifach'an (yi-fach'an). 1pi: shtafach'an
(shta-fach'an). 1 SE EXTIENDE.
2 EXTIENDE LAS PIERNAS. Note: relacionado con el sufijo -fach'ee pa Dios yitlhjatsham lhpa utej pa uj yint ti
yifach'an Dios hizo brotar arroyos de una pea y descender aguas como ros (Salmo 78:16). meelh'in, aptseselh
yicasinnjas, yiey japi lhtachifas pitesch'e, shi' ti ts'ayjisha'ne t'j, japi vatachifas ampapu ca ninanjova'yajulh, japi
vatachifas t'unvatsham'in shi' ti yaashchishamch'e ti yie' ja cotsjaat yifach'anch'e java tovjy corran, mensajeros
ligeros, al pueblo esbelto de piel bronceada, a la gente temida, al pueblo vigoroso y dominador, cuya tierra surcan canales
(Isaas 18: 2). ja tovoc yifach'an'acfi ja yitaa el ro se desborda en el monte. pa Dios yifachan'apee pa vs ti
camamemch'e pa yan'e na cotsjaat ti yiamiyan pa'na Dios extendi el cielo sobre el vaco y colg la tierra sobre la nada
(Job 26: 7). tojshic'oya netshamch'e lhn ajp papuqueei, yitsaat pa yifach'an'apee entonces (los pjaros) levantaron
vuelo, sobrevolaron ("extendieron sus patas sobre") lo que era su aldea.

yifaclit Verbo, Grupo 4. 1s: jifaclit (j-ifaclit). 2s: lhifaclit (lh-ifaclit). 3s: yifaclit (y-ifaclit). 1pi: shtifaclit (sht-ifaclit). SE
APURA PARA ALL. yifaclitei ja mercado me apuro para ir al mercado. yifaclitei papi lhch'injovot se apur para ir a
ver a sus hermanos. ny pav'elh tashinshtas yiey pa am'e pa'na pa vpecley ti yi'faclitey dej a las otras ovejas en el
desierto y volvi apurado. lhechesh ti yifaclitvatich'e pa yi'van ts'ivee lhpa Maria chi' pa Jose entonces se apuraron y
erncontraron a Mara y Jos. ayeshjop pava niysisa lhyshay, lhayaash ti yifaclitsha'ne ti yisnatesh pa niysa',
yifaclitsha'ne ti ntit papu aprtate de sus sendas malas, porque se apresuran a hacer dao, se apresuran a derramar sangre
(Proverbios 1: 15). pa lhechech lhpa chiyclvalhchiyinesh pa t'acum'e pa Mefi-Boset ti yicltesh pa lhech, taj ti lhpa
lhech pa yifaclit(t)aj ti yiclt, pa nictch'e pa lhech pa yiviincquiyan la niera ("la [que] lo cuidaba") tom a Mefi-Boset
consigo y huy, pero lo hizo con tanta precipitacin, que el nio se cay y qued cojo (2 Samuel 4: 4). Ver : nifaclit.

yifaicut Verbo, Grupo 5. 1s: jafaicut (ja-faicut). 2s: lhfaicut (lh-faicut). 3s: yifaicut (yi-faicut). 1pi: shtafaicut (shtafaicut). 1 LO TENTA.
2 LO INVITA.
3 LO ANIMA.
4 LE INSISTE.
5 LO EXHORTA.
6 LO PRESIONA. caaj pa nalhu pa Tofaai yifaicut lhn papi lhchifas un da Tofaai arengo a su gente. pa tos yifaicut pa
Adan chi' lhpa Eva la serpiente enga a Adn y a Eva. ca nafaycutaja pa sasch'e lha atsej afayishey, pa anclanshi pa
avm, lhayaash ti tajulhey'am ca chinanclanshi lha atsej ca jaspa ya aj ca chinu'jam na avu'vat ja itj si tu ojo
derecho te lleva a pecar, scatelo y tralo lejos de t, porque ms te vale perder una parte de tu cuerpo que ser arrojado entero
al infierno (San Mateo 5: 29). papi'lhech yicntayanvatjulh papu, yifaicuta ca nshansha'ne shita ellos hicieron que se
odien unos a otros, les incitaron a luchar. alhetipaesh ca etnemch'e ca jamtaj'ay pa aclvalhemshi cava isis ya'clishay;
pa afaycuta shta japi casvelhavot pa eyjatsjanesh en cuanto a t, hasta que yo llegue a t, didcate a leer, exhortar y
ensear (1 Timoteo 4: 13). tajulhtajey ca chincfeesh lha'vo' lhpa uj utej, ca chinuesham pa lhvcha, lhayaash ti
nintajulhey ca nifaycutaan papi tiqu'icsha'ne ms le valdra que le ataran (al pecador) en el cuello una gran piedra y lo
arrojan al mar, antes que escandalizar a uno de estos pequeos (San Lucas 17: 2). ti t'fisjatem shi' ti lhfaycuta pa ach'acfa
pa yameyshi pa lhjunash ti t'ashjatesh complacer y animar a tu compaera se convierte en tu agenda principal. ta
t'nashch'esha'ne pava ya'clishay ti lhpe'yach'e ti nafaycuta papu? cules son algunas de las frases que has odo decir
para presionar a alguien? Ver : vancafaicut; vatfaicut; faicutsjanaj; lhanfaicutsjayash.

yifaijan Verbo, Grupo 3. 1s: tsifaijan (tsi-faijan). 2s: nafaijan (na-faijan). 3s: yifaijan (yi-faijan). 1pi: shtanfaijan (shtanfaijan). 1 EST ACOSTUMBRADO.
2 SUELE HACER.
3 SE ACOSTUMBRA.
4 SE HALLA. tsifaijan'e me hallo (en un lugar). tsifaijanjop me hallo (con alguien). domingo tsifaijaneshelh ti
jayishjanelhch'een el domingo estamos acostumbrados a ir al culto ("cantar"). tlhesh'e ti nich'a pa uj ti

740

natacshinjayanelh'in lhpa Elisabet, taj ti jaalhpa nafayjaneshelh lhamelhey nqueesh ti ac'utsjaselh al principio, se
entristecieron mucho a l y Elisabet, pero luego ustedes se han acostumbrado y les ha alcanzado la vejez. yifaijanesh ti
yiclqui lhpa sise sola jugar con una flecha. taj ti shtanfaijanesh shita ca ve'lhaasham pa necltsich, chi' pava sisi,
chi' pava njayej sabamos tambin preparar a veces un guiso de maz, faria y poroto del monte. tajulhei ca natcu'mesh
pa nich'a cepillo jcl'esh ca ni nanfaijaneesh pa lhanfanash pa ni nvo'yeeshch'e es mejor que trabajen con un cepillo
nuevo para que no se acostumbren a un uso incorrecto. ni nasfaijanesh ca yi'shi' ca nivacle lhcliish no estoy
acostumbrado a hablar en nivacle. yivi'jatan cava yifaijanesh papi nivacle respeta las costumbres ("las con que est
acostumbrado") de los nivacle. nichaaj lhn pa lhntsich'a, yanshi' pa lhclisa' ti tilh'jesh, yicha'jei pa covtechat,
lhech pan yifaijanesh ti tap'lhjan dicen que llevaba consigo a su nieto, lo haba puesto en un bolsn, y lo llev al lugar
donde solan recoger bulbos de caraguat. Ver : yifaijanchat ~ yifaijanchit; yifaijanchitit; tanfaijanchai.

yifaijanchat ~ yifaijanchit Verbo, Grupo 5. 1s: jafaijanchat (ja-faijan-chat) ~ jafaijanchit (ja-faijanchit). 2s: lhfaijanchat (lh-faijan-chat) ~ lhfaijanchit (lh-faijan-chit). 3s: yifaijanchat (yi-faijan-chat) ~ yifaijanchit (yifaijan-chit).1pi: shtafaijanchat (shta-faijan-chat) ~ shtafaijanchit (shta-faijan-chit). 1 LO ACOSTUMBRA.
2 LO AMBIENTA. jafaijanchatesh ja ta'claj ja vc lhts'oos acostumbro al nio a la leche de vaca. Ver : yifaijan.

yifaijanchitit Verbo, Grupo 5. 1s: jafaijanchitit (ja-faijan-chit-it). 2s: lhfaijanchitit (lh-faijan-chit-it). 3s: yifaijanchitit
(yi-faijan-chit-it). 1pi: shtafaijanchitit (shta-faijan-chit-it). 1 LO EDUCA.
2 LO ACOSTUMBRA. Lit: hace que lo acostumbre ja yitjooc yifaijanchititesh ja lhas ti tachanjan mi to acostumbr a su
hijo desde chico a pescar con flecha. Ver : yifaijanchat ~ yifaijanchit; vancafaijanchit.

yifaishin Verbo, Grupo 4. 1s: jafaishin (ja-faish-in). 2s: lhfaishin (lh-faish-in). 3s: yifaishin (yi-faish-in). 1pi: shtafaishin
(shta-faish-in). USA LA MANO DERECHA. jafaishinesh ti javanqu'is escribo con la mano derecha. Ver : lhfaiyish ~
vatfayiish.

yifajulh Verbo, Grupo 5. 1s: jafajulh (ja-fajulh). 2s: lhfajulh (lh-fajulh). 3s: yifajulh (yi-fajulh). 1pi: shtafajulh (shtafajulh). 1 LO DOMINA.
2 LO ALCANZA.
3 LO PUEDE. cuatro papi consejeros yifajulh ca natcum'in ti taiyeshva'ne ca natcum'in cuatro consejeros tienen poder para
trabajar en reuniones de trabajo ("trabajar en reuniones"). vooi ti yifaashesh pava us pava lhpstes, ni ntsasej, lhan'e pa
Tsini'ni yifajulh ti nc'at'ei pava lha'voiyei tc'amanlhaisha'ne las grandes (aves) cortaban con sus picos, no podan
perforar (la piel de Stavuun), pero Tsini'ni (el carpintero) logr abrir la fuente vital ("la sangre de fuerza
vital").ovalheichisham na vs ca afajulhtaj nava catiis pa atsjuulh mir al cielo a ver si pods contar las
estrellas. caajtaj jav'elh matas ti yisnatesh ja Jess, ca chinisesh'e ts'ivee lhn lhacm'a cavque pa tan t'e ca
nifajulhtaj napi yiey na cotsjaat pava vatqu'isjayanjas quedan muchas otras cosas que hizo Jess; si se escribieran todas,
pienso que los libros escritos no cabran en el mundo (San Juan 21: 25). papi lhcavos nichinfajuulh, vooy pa lhqu'isjuyash
tif'apee lhacm'a sus tropas son innumerables, y su luz brilla sobre todo (Job 25: 3). Ver : yajulhjat ~
yifajulhjat; vaatfajulh.

yifajulhjat Ver : yajulhjat ~ yifajulhjat.


yifalh Ver : yafalh.
yifalhcutsenesh Verbo, Grupo 4. 1s: jafalhcutsenesh (ja-falhcutse-n-e-sh). 2s: lhfalhcutsenesh (lh-falhcutse-n-esh). 3s: yifalhcutsenesh (yi-falhcutse-n-e-sh). 1pi: shtafalhcutsenesh (shta-falhcutse-n-e-sh). 1 HACE APURADO.
2 SE APURA. jafalhcutsenesh ti javanqu'is escribo con rapidez. Ver : falhcutsej.

yifanishjat Verbo, Grupo 5. 1s: jafanishjat (ja-fanish-jat). 2s: lhfanishjat (lh-fanish-jat). 3s: yifanishjat (yi-fanishjat). 1pi: shtafanishjat (shta-fanish-jat). LO APURA. Ver : lhfanishesh; vancafanishjat.

yifashchiyin Verbo, Grupo 5. 1s: jafashchiyin (ja-fash-chiyin). 2s: lhafashchiyin (lha-fash-chiyin). 3s: yifashchiyin (yifash-chiyin). 1pi: shtafashchiyin (shta-fash-chiyin). LO MANDA HACHEAR. yicheelhei lhn pa lhas, yifashchiyinesh
shta sali junto con su hijo, lo mand a hachear tambin. Ver : yifaash.

741

yifa'matan Verbo, Grupo 5. 1s: jafa'matan (ja-fa'mat-an). 2s: lhfa'matan (lh-fa'mat-an). 3s: yifa'matan (yi-fa'matan). 1pi: shtafa'matan (shta-fa'mat-an). 1 LO ESTORBA.
2 LO PERJUDICA.
3 LO IMPIDE. pa Cufalh lhaiyishlheei papi vaju'jane pa tsimaja, ampa ca nfa'matanesh Cufalh pas de largo a los meleros,
pero no les perjudic. meelh'in lhn ti yeetajesh'in lhn ca ntiyj pa yifa'matanesh'in lhn pava'lhech c'acjo lhcles lhn
"v, v, v" cuando (el tigre) quera disparar, aquellos hijos del tat bolita lo estorbaron diciendo "v, v, v". nilhecha ca
asfamatanshelh pa niyic'utsfaa, pa nilhecha ca atsachajelh'avnec'oya papi cmclnjas ni (les ped) que me libraran de
mi adversario o que me rescaten de la mano opresora (Job 6: 23). ovalh yaaj ca afa'matan papi vacjayiyjes, apee ca
avi'jatana papi ni taclasa no molestes a los adultos y sobre todo, respet a los ancianos!c'afamatanshelh ti
alhancumteseshelh les redim a ustedes de la esclavitud. Ver : vancafa'matan; lhfa'mat.

yifa't'aj Verbo, Grupo 4. 3s: yifa't'aj (yi-fa't'aj). 1 QUEDA ENCARGADO.


2 CARGA.
3 ENCAJA. ja vatcumjat yifa't'ajem ja Antonio Antonio queda encargado del trabajo. Ver : yifaatjat.

yifc'atsanshi Verbo, Grupo 5. 1s: jafc'atsanshi (ja-fc'atsa-n-shi). 2s: lhafc'atsanshi (lha-fc'atsa-n-shi). 3s: yifc'atsanshi
(yi-fc'atsa-n-shi). 1pi: shtafc'atsanshi (shta-fc'atsa-n-shi). 1 LO AMPLIA.
2 LO AGRANDA. pa punzn chi yichenesh ca shtafc'atsanshi pa lhshatech pa clavo el punzn se usa para remachar la
cabeza de un clavo. yuich'e na lhavaash, shtatishch'e, shtafc'atsanshi cun entr (la iguana) en esta cueva, vamos a
cavarla para ahondarla. Ver : fc'atsaj.

yifc'cls Verbo, Grupo 5. 1s: jafc'cls (ja-fc'cls). 2s: lhafc'cls (lha-fc'cls). 3s: yifc'cls (yifc'cls). 1pi: shtafc'cls (shta-fc'cls). LO BARRE. jafc'clsch'e na jpyich estoy barriendo (en) la
casa.jafc'clschishamnee na jpyich estoy ac barriendo el techo de la casa ("barriendo-arriba-ac"). Ver
: tafc'clsjan; yicls; vatafc'clsjanjate; vatafc'clsjate.

yifecj Verbo, Grupo 5. 1s: jafecj (ja-fecj). 2s: lhfecj (lh-fecj). 3s: yifecj (yi-fecj). 1pi: shtafecj (shta-fecj). LE
RASPA LA CORTEZA. Ver : t'j.

yifeesjan Verbo, Grupo 3. 1s: tsifeesjan (tsi-feesjan). 2s: nafeesjan (na-feesjan). 3s: yifeesjan (yi-feesjan). 1pi: shinfeesjan
(shin-feesjan). ES HMEDO.

yifetatsiyan Verbo, Grupo 5. 1s: jafetatsiyan (ja-fetats-iyan). 2s: lhfetatsiyan (lh-fetats-iyan). 3s: yifetatsiyan (yi-fetatsiyan). 1pi: shtafetatsiyan (shta-fetats-iyan). LO CURA. cajuqu'e pava nalhus ti chiyfetatsiyan jaalhpa vatsjantaj lo
curaron durante muchos das hasta que se san. atpeclelhyiy, japi yicles ojiyis, yivaatsha c'afetatsiyanshelh jayu na
av'ojiyashelh vuelva, hijos apstatas ("malos"), y los sanar de su maldad (Jeremas 3: 22). lhechin lhcumjayash tatsha
papi vancacumjatsha'ne ca chi nfeitatsiyan papi lhcavos ti ta'yashaisha'ne es el deber del patrn cuidar de sus obreros
cuando enferman ("los que le dan su propio trabajo, inmediatamente que le hagan curar a sus trabajadores cuando
enferman"). yifetatsiyanesh pava lhanc'njatevshay pa lhape' shi' pa cumjtaj pa yiclpjalheshem'apee pa
lhanc'njatevshay, pa lhechesh yan'apee pa lhcl', pa yichesh pa yamjey pa yi'shi' pa nyish, pa lhech yimnlhanit'e
pa vanujumatsenesh le ech aceita y alcohol en las heridas y se las vendi; luego, montndolo en su cabalgadura lo condujo
a una posada y lo cuid (San Lucas 10: 34). lhfetatsiyan ajalh na as? has dado remedio a tu hijo? Ver
: lhfetas;vancafetatsiyan; vatfetatsiyan.

yifiestan Verbo, Grupo 5 (chequear). 1s: jafiestan (ja-fiesta-n). 2s: lhfiestan (lh-fiesta-n). 3s: yifiestan (yi-fiestan). 1pi: shtafiestan (shta-fiesta-n). LO FESTEJA. lhet tlh'e'jop ti njei papi nivacle p'alhaa ca nfiestanesh pa lhavafi,
ca nam'apee shita pa t'unaj pan vaf por eso se reunieron los antiguos nivacle para festejar su muerte y alcanzar algo del
poder del muerto. Sinn : yifiestayan. Ver : yifiestayan; fiesta.

yifiestayan Verbo, Grupo 5. 1s: jafiestayan (ja-fiesta-yan). 2s: lhfiestayan (lh-fiesta-yan). 3s: yifiestayan (yi-fiestayan). 1pi: shtafiestayan (shta-fiesta-yan). LO FESTEJA. Note: raz prestada al castellano: fiesta vooi lhn paelh nalhu ti
yisnatesh pava pu'ja'na lhshatjes papi samto pa yifiestayan'acfi pa jaspa ny'acfi y al da siguiente hizo tres escalpes de
blancos para organizar una fiesta con mucha chicha. Sinn : yifiestan. Ver : fiesta; yifiestan.

742

yifiich Verbo,Grupo 5. 1s: jafiich (ja-fiich). 2s: lhfiich (lh-fiich). 3s: yifiich (yi-fiich). 1pi: shtafiich (shta-fiich). 1 LO
DISIMULA.
2 LO OCULTA.
3 LO ESCONDE. ni nfiich pa lhshamiyash ti yi'van no disimul su alegra cuando lo vi. pa atanipjclna ca avooysha'ne
jan lhjunash ti lhavooysha'ne pa clesanilh ts'ayji j'tajesha pa vatcqueclit ti chiyfiich si amontonas lo que buscas
como buscas el dinero (? "metal sucio/negro") o un tesoro escondido (Proverbios 2: 4). ampa ca chinfich'eem no se le
puede disimular nada. janlhjn'e nque cotsjaat; ya aj ca afiichyic'oya nava ayjijates soy peregrino en esta tierra; no
me ocultes tus mandatos (Salmo 119: 19). ach'ana na yalhjayash, ya aj ca afiichyam nava yalhjates, ach'aneshyi pa
ascuulh escucha mi oracin, no te cierres a mi splica, atindeme y respndeme (Salmo 55: 2). asfichc'oya papi
ojiyis escondeme de los malvados! vo'tajei pa ca natfiich'ec'oya buscan cualquier cosa para esconderse. Ver
: vant'fiich; vancafich; vatfiich; yivant'fichjat.

yifiiy Verbo, Grupo 3. 1s: tsifiiy (tsi-fiiy). 2s: nafiiy (na-fiiy) ~ lhanfiiy (lhan-fiiy). 3s: yifiiy (yi-fiiy). 1pi: shtanfiiy (shtanfiiy). 3p: yifiiysha'ne (yi-fiiy-sha'ne). 1 ES VALIENTE.
2 ES ENRGICO.
3 ES CORAJUDO.
4 SE ANIMA.
5 SE ATREVE. lhanfiiylheem ti lhantsavalhei sos muy valiente que te acercarste a nosotros. pa vooy papi nivacle yityc'oya
pa lhanvacle ti yifiiy, shi' ti issha'ne, pa lhe'naa ti j' pa ni tsopeesh los hombres entendieron que su rey era valiente y
bueno, y por eso era bondadoso. lhanfi'yem ti lhetn'in ja ojei te arriesgs mucho llamando al malo con su
nombre. tsifiysham ca jcjam ja tovoc me anim a entrar en el ro. avatclvalh, lhai'yaash ti ni shtanfiiyjulh napi
lhcaanvacleai miren en su interior (hagan introspeccin), porque tenemos mucho respeto al jefe anciano. lhacm'a papi
lhech ti lhanvaclesesh pa t'ajjam shi' ti yifiiysha'ne ti vatclnsha'ne todos ellos eran jefes de familia y valientes en la
guerra (1 Crnicas 7: 7). lhacma papuque ti lhantclishjesesh pa Jediael, papi lhanvaclesesh pa t'ajjam shi' papi
yifiiy vatclnsha'ne ti yijp'yesh pa vatvatclnjayash; pa yameyshi dicisiete mil doscientos nivacle todos ellos eran
descendientes ("nietos") de Yediael, jefes de familia y guerreros valientes ("eran valientes al pelear y hbiles en la guerra");
contaban con (un ejercicio de) dicisiete mil doscientos hombres (1 Crnicas 7: 11). yiey nque cotsjaat javaney shta jeelh:
ti tanca ptsiseesh papin t'njantajesh pa vatcvenjayash, nilhecha papi yifiiysha'ne ca na'shesh pa vatvatclnjayash;
ti niyajateesh papi tcajyshay ca nicaajem pava yucuvec, nilhecha papi tytses ca acseshiin, nilhecha papi
chiyeyjatsjantaj ca chincumeshjulh; pa lhacm'a ti tlhem'ejop pa t'elhesh ti yivo'yesh'cji otra cosa he observado en
esta tierra: no ganan la carrera los ms veloces, ni los ms valientes la batalla; no es el pan para los sabios ni la riqueza para
los inteligentes ni la estima para los expertos, sino que todo depende de la ocasin y de la suerte (Eclesiasts 9: 11). ampapu
ca nfi'yei nadie se atreve a ir all. pa nivacleai yamat pa tashinsha lhsc'clit jaspa yifiiy ts'ivee el anciano aleja al
espritu del venado para que (los nivacle) tengan coraje. ma'lhan natanei, tsi'shaan pavan tijes lha'vanc'oya; clai,
avatclvalh!, lhai'yaash ti ni shtanfiyjulh napi lhcaanvacleai acaso no se sabe que slo (ustedes) los chamanes pueden ver
de antemano; seor, mire en su interior, porque tenemos respeto a nuestro jefe anciano. pa lhech t'aplhuqu'e ti
yifi'yeshlhtapee japi vat'eyjatsjanjas ti tanclhaniteshlhavne ts'ivee pa lhneetshamjayash ja Lhcaanvacle Jess con
gran energa daban testimonio de la resurreccin del Seor (Hechos 4: 33). na pa lha'yaash ti nafi'yelha ti
lhasinquieshelh pa niysa? cmo ustedes se han atrevido a hablar mal de l? lhpa cafoc ni ntaiyesh ti yaichavalhtajei
cavque: lhanfiiyshem ja ojei, lhanfayu'ei ja ojei'apee la cuerva le recordaba constantemente: sos muy valiente (para
enfrentarte) con el Maligno, tens mucho poder contra el Muy Malo. pa Sal shi' papi seiscientos yifiiysha'ne
vatclneelhsha'ne jan lhjunash pava jumpuvalhjes pa tcvjoych'e ts'ivee Sal y sus seiscientos valientes pelearon
como leones y obtuvieron la victoria. yivaatsha jac'uyjatvatich'e jayu java yj'esha'ne ts'ivee japi vatachifas ti
janjcleshch'e java lhavanjas jan lhjunash pa yifiiy ti jatificham japi lhcaanvacles cambi las fronteras de las naciones,
saque sus tesoros y derrib como un hroe a los jefes de sus sitiales (Isaas 10: 13). Ver
: yicafiyan;fi'mat; yifiychat; vatfiyit; t'afiiy.

yifin Verbo, Grupo 5. 1s: jafin (ja-fin). 2s: lhfin (lh-fin). 3s: yifin (yi-fin). 1pi: shtafin (shta-fin). 1 LO CHUPA.

743

2 LO BESA. ca'tajesha cava lhai cava ftsuuc yicfaashshi pa yifinshi shita o tambin pisoneaban y chupaban las frutas de
palmas. asfinesh na ashi! ya'shesh ti acjjic'oya pa tjayetas t'i' na acasvuncheyash bsame con tu boca! tu amor es
mejor que el vino (Cantar de los Cantares 1:2). tajulhtajey ca alhecha na checla', ti lhti'fesh java t'ajtey lhja mimi; lhech
lhjunash ca c'avantaj'e yiey java lhcaavjuc pa isjop ca c'afin, pa ampapu ca nasclquiesh ojal fueras mi hermano
amamantado a los pechos de mi madre; al verte en las calles, te besara, sin que la gente me despreciara (Cantar de los
Cantares 8: 1). yechepjalh pa yifin'in la abraz y la bes. Ver
: vancafin; t'afinjan; yifinjayan; finc; vatfin;vatfinaach; fincanj; lhfincji; finctaj; finctayuc.

yifinjayan Verbo, Grupo 5. 1s: jafinjayan (ja-fin-jayan). 2s: lhafinjayan (lha-fin-jayan). 3s: yifinjayan (yi-finjayan). 1pi: shtafinjayan (shta-fin-jayan). 1 hace chupar.
2 hace besar. t'acum'e ja vcjcli yitc'anat j ti yiccheesham'in ja nivayshi, pa lhechesh pa yijucjojam lhja lhac'ujop sise ti
yiccheesheychisham pa yifinjayansham'in tom una esponja (algodn amasado) empapada en vinagre y con (el cabo de)
una caa le dio a beber (San Mateo 27: 48). Ver
: yifin; vancafin; t'afinjan; finc; vatfin; vatfinaach; fincanj; lhfincji; finctaj; finctayuc.

yifitji Verbo, Grupo 3. 1s: tsifitji (tsi-fitji). 2s: nafitji (na-fitji). 3s: yifitji (yi-fitji). 1pi: shtanfitji (shtanfitji). 1 ES CONSTANTE EN SUS ESFUERZOS.
2 TIENE PACIENCIA.
3 ES BUEN(A) TRABAJADOR(A). yifitjyesh pa lhcac'ovat trabaja con paciencia en su chacra.
4 ES PEREZOSO.
5 ES HOLGAZN. Note: en las acepciones (4) y (5) en forma negativa ni nfitji ei perezoso. Ver : tfitji.

yifitsjan Verbo, Grupo 5. 1s: jafitsjan (ja-fits-jan). 2s: lhfitsjan (lh-fits-jan). 3s: yifitsjan (yi-fits-jan). 1pi: shtafitsjan
(shta-fits-jan). 1 LO AMAMANTA.
2 LE DA EL PECHO. ta t'e lhayaash ti chitsan'esha'ne java vat'acjatsuy shi' ti chitsifitsjanesh java vat'ajtey? por qu me
puso alguien en su regazo y unos pechos me dieron de mamar? (Job 3: 12). vooi ti claaf nalhu ti janeetsham jaspa
jafitsjantaj ja yas, pa ja'van ti p'alha ti vaf a la madrugada me levant para darle el pecho a mi nio, pero vi que ya
estaba muerto. v'meshjop ti yifitsjan ha dejado de amamantar a su beb. pa lhech tulh, lhpa lhamimi yip'in ti
yifitsjan aquella noche, la madre lloraba mientras amamantaba a su hijo. nque tan jayu ca niyalhpoom, jen jayu ca
nastst'ajesh yivaatsha janujumatsenesh jayu; she papi yifitsjayanyam jayu? ste (nio) no ser ahogado (cumpliendo
sus rdenes), yo lo quiero para m, yo lo cuidar; pero quin lo va a amamantar? Ver : vancafitsjan; tiif. Variante
: yifitsjayan.

yifitsjayan Ver : yifitsjan.


yifits'iclis Verbo, Grupo 5. 1s: jafits'iclis (ja-fits'iclis). 2s: lhfits'iclis (lh-fits'iclis). 3s: yifits'iclis (yifits'iclis). 1pi: shtafits'iclis (shta-fits'iclis). 1 LO ESPULGA.
2 LO LIMPIA DE INSECTOS. yict'e, asfits'iclis!; pa ventaj ti'ma ti yifits'iclis lhn, tifesh lhn lhshatech abuela,
espulgame!; y comenz a espulgarla (controlndole) toda la cabeza. Ver : vancafits'iclis.

yifiychat Verbo, Grupo 5. 1s: jafiychat (ja-fiy-chat). 2s: lhfiychat (lh-fiy-chat). 3s: yifiychat (yi-fiy-chat). 1pi: shtafiychat
(shta-fiy-chat). 1 LO ANIMA.
2 LE DA CORAJE. yifiyichatesha ca nalhjensha'ne lhavaatsha los animaba a ayudarse. shinfiychateshsha'nein l nos
anima. Ver : yifiiy; yifiyit.

yifiyit Verbo, Grupo 5. 1s: jafiyit (ja-fiy-it). 2s: lhfiyit (lh-fiy-it). 3s: yifiyit (yi-fiy-it). 1pi: shtafiyit (shta-fiy-it). LO
ANIMA. jafiyitei ca nquei ja vatasinvat le animo para que vaya a la iglesia. Ver : yifiiy; yifiychat.

yifjanesh Verbo, Grupo 4. 1s: jafjanesh (ja-fjan-e-sh). 2s: lhafjanesh (lh-fjan-e-sh). 3s: yifjanesh (yi-fjan-esh). 1pi: shtafjanesh (shta-fjan-e-sh). 1 HACE DOS COSAS A LA VEZ.
2 MATA DOS PJAROS DE UN TIRO. Ver : vaneefjan.

yifootjat Verbo, Grupo 5. 1s: jafootjat (ja-foot-jat). 2s: lhfootjat (lh-foot-jat). 3s: yifootjat (yi-foot-jat). 1pi: shtafootjat
(shta-foot-jat). LO HACE REBOSAR. Ver : t'afoot.

744

yifos Verbo, Grupo 5. 1s: jafos (ja-fos). 2s: lhfos (lh-fos). 3s: yifos (yi-fos). 1pi: shtafos (shta-fos). 1 LO ENTIERRA.
2 LO LLENA. Note: dsese de un bolso
3 LO CAVA. yifosch'e lhpa lhaftech pa shintinuc lhv llen su bolso de flores de jukeri guasu. pa yichey shta pa yiyj pa
yucuve lhavo' pa yiyjaa pa yit'esh: ap'aclaneshch'eyam na yituuc na yucuve t'ajuya; pa yivaclhitesh pa yichey shta pa
climshi' lhavo' pa yiyjaa shta pa yit'esh: afosch'eyam na yituuc na climshi se fue el tigre al panadero, y le dijo: untame
las manos con masa de pan; cuando era listo, se fue al molinero y le dijo: cobreme ("enterrame") las manos de harina. ca ni
eetajeesh yiin ca na afostajach'eyam na yituuc na climshi pa c'atuj jayu; pa nijovaych'e pa climshi lhavo' pa
yifosemch'e pa t'ituuc pa climshi si no quers enterrar mis brazos en la harina, te voy a comer; se asust el molinero y
enter sus brazos en la harina. yichey pa lhavj'e lhpa utiyuc, nque lhayyashelhvatich'e ti yipfiyu'in pa
ytjateshch'een pava utes pa yifsch'een shta pa cotsjaat iba por el lado de la loma, en direccin paralela, echando
maldiciones segn caminaba, tiraba piedras y levantaba polvo (2 Samuel 16: 13). yifoschisham'in pa cotsjaat echaba
polvo al aire. napucjulh napi yifos ca ach'acfa pa nqueesh pa nachaaj jayu vitsha los que vienen ahora de enterrar a
tu marido te van a llevar tambin (Hechos 5: 9). nqueesh ti yifosch'e lhn lhpa tinjquee lhan entonces los enterraron
en una fosa grande. yifosyitapee pa lhavc ti tanjuyyijulh pa tsijney ti nilhc'utsfaayish arde en ira contra m ("llena su
ira contra m") y me trata como su enemigo ("me considera que soy su no-amigo") (Job 19: 11). tsi'sha t'jechei ti yisclan;
meelh ti cljj pa yanch'e' lhpa lhequesche yictsuuc yifosch'e guardaban solo las cortezas; cuando estaban secas, las
ponan en una troja hecha de samu'u ahuecado. papu ca nv'e' ca nivaneshch'e yaychavalhemey ca nifos pa ve'lha
necjc cualquiera que les hubiera visto irse as pensara que estaban enterrando a un nio. ninfos, tsi'sha ti yineshi pa
yint yiey pa yie' pava sisey no lo enterraron, solamento lo colocaron en el agua, entre los juncos. pa jafos'atapee jayu
pa asasi, pan jan'atapee jayu pa ni'anch'anjayasha pa c'anclyan jayu te arrojar (tu) basura encima y te expondr a la
pblica deshonra (Nahm 3: 6). Ver : vancafos; vatfos.

yifo'valh Verbo, Grupo 3 (chequear). 1s: tsifo'valh (tsi-fo'-valh). 2s: nafo'valh (na-fo'-valh). 3s: yifo'valh (yi-fo'valh). 1 ES PATAGN.
2 TIENE PIES MUY GRANDES. Ver : lhafo'.

yifji Verbo, Grupo 5. 1s: jafji (ja-fji). 2s: lhfji (lh-fji). 3s: yifji (yi-fji). 1pi: shtafji (shta-fji). 1 LO
ESCARIFICA.
2 LO HACE SANGRAR. yinjt lhn ti yifajy lhai'yaash ti yaichavalhemey lhn ca ptseja jum pa lhantcshich'a siempre
lo escarificaba a su nieto, porque quera que l fuera muy veloz. catin'e yaichavalhei lhn pa yiclataj ca nifji, ca'lhech
nit'lhesh'e pa t'unaj y le vino la idea de hacerse escarificar por la boa para conseguir fuerza. Ver
: lhfjijat; vancafji; vatfji.

yifijat Verbo, Grupo 5. 1s: jafijat (ja-fi-jat). 2s: lhfijat (lh-fi-jat). 3s: yifijat (yi-fi-jat). 1pi: shtafijat
(shta-fi-jat). LO HACE VOLAR. Ver : yif'y.

yif'y Verbo, Grupo 4. 1s: jaf'y (ja-f'y). 2s: lhf'y (lh-f'y). 3s: yif'y (yi-f'y). 1pi: shtaf'y (shtaf'y). 1 VUELA.
2 VA VOLANDO. potsejjum ti yif'y vuela muy rpido. ventaj ti vatc'alhtanesh'in pa Ajtit'a pa lhptsi ti
yif'yn entonces Ajtit'a hizo ensayos de vuelo veloz ("hizo ensayos de velocidad al volar"). sasjop ca nf'y lhpa
chajaninj el guila no poda volar. lha tafai yif'yjchisham napi taclas el avin se lleva a los nios. ni ptseja ti
yif'y vuela con lentitud. japi lhavcashanjas'am yaashc'oya pa t'ajj nava catiis pava fanjay tatjsj pa
yif'yn la langosta muda la piel y vuela (aunque) tus comerciantes ("los comerciantes para vos") son ms que las estrellas
(en el cielo). pa Noe nic'at'ei pa lhovalhja'vat pa yichenfach'ee lhpa c'afoc; lhpa'lhech yif'yapee pava yintis pa
jaalh pa yimshaamsha'ne No abri la ventana (del aca) y solt al cuervo, que revolotaba sobre las aguas hasta que se
evaporaran. Ver : yifijat; nif'y.

yiftunaaj Nombre masculino; no poseble. Pl: yiftunjas (yiftu-nja-s). HOMBRE O ANIMAL MACHO QUE VENTOSEA
MUCHO. Ver : lhafuut; yiftunja.

745

yiftunaja Nombre femenino; no poseble. Pl: yiftunjai (yiftu-nja-i). MUJER O ANIMAL HEMBRA QUE VENTOSEA
MUCHO. Ver : lhafuut; yiftunaaj.

yiftsutun ~ yiftsutan Verbo, Grupo 4. 1s: jaftsutun (ja-ftsut-un) ~ jaftsutan (ja-ftsut-an). 2s: lhaftsutun (lha-ftsut-un) ~
lhaftsutan (lha-ftsut-an). 3s: yiftsutun (yi-ftsut-un) ~ yiftsutan (yi-ftsut-an). 1pi: shtaftsutun (shta-ftsut-un) ~
shtaftsutan (shta-ftsut-an). SALE EN EXPEDICIN DE GUERRA. tos'e'sha'ne t'e jaelh yitsaat japi yiftsutan estarn
lejos en otras aldeas los guerreros. papi'lhech nivacle yiftsutan lhapesh lhn vatvmjatesh pa ni lhcjishaa
lhavaatsha aquellos hombres antiguos que salieron a guerrear se destruyeron a s mismos por su propia
maldad. yivooivatjulh lhacm'a ti yit'esh ca niftsutan jayu se haban puesto de acuerdo para emprender una expedicin
de guerra.papi'lhech nivacle p'alhaa lhn papi (yi)ftsutantaj, vatvmjatesh pa ni lhcjishaa lhavaatsha aquellos
nivacle antiguos que salieron para guerrear se destruyeron a s mismos por su propia maldad. Ver : lhaftsuut.

yifun Verbo, Grupo 4. 1s: jafun (ja-fun). 1s: lhfun (lh-fun). 2s: yifun (yi-fun). 3s: shtafun (shta-fun). 1 ES TMIDO.
2 ES RESPETUOSO.
3 ES DELICADO CON. lhpa lhutsja ti yifunei pa lhja'ya la muchacha estaba tmida ante su marido. ninast'un'in ca yicum'e
na cotsjaat, jafunsha jayu pap'elh ca yaalhsha pava matas, lhayaash ti javapen'in jayu no tengo fuerzas para trabajar la
tierra, me da vergenza pedir limosna a la gente (San Lucas 16: 3). yifuna papi cjecli respeta a las mujeres. Ver
: lhanfun; lhanfunjai; tanfunchai; tfunchai.

yifusun Verbo, Grupo 3. 1s: tsifusun (tsi-fusu-n). 2s: nafusun (na-fusu-n). 3s: yifusun (yi-fusu-n). 1pi: shinfusun (shinfusu-n). 1 APESTA.
2 TIENE MAL OLOR.
3 HUELE FEO. Ver : fusuc; fusinaj.

yifuyu Verbo, Grupo 5. 1s: jafuyu (ja-fuyu). 2s: lhfuyu (lh-fuyu). 3s: yifuyu (yi-fuyu). 1pi: shtafuyu (shta-fuyu). 1 LO
SOPLA.
2 TOCA UN INSTRUMENTO DE VIENTO. jafuyuqu'e lha vat'njanche toco el silbato. jafuyujam na itj soplo al
fuego. t'ecletsham pa yitsaat ti yifuyuqu'e de un salto fue a la aldea y toc su silbato. a'lhacm'aelh, atsitenaselh'e na
cotsjaat, lhavanelhey jayu ca chintsimaajtaj pa chinclhanitsha yiey java uticuy, pa lhpe'yeelh jayu ca
chinfuyutajch'e pava vat'njanchey ustedes todos, habitantes del mundo, ustedes vern cuando alcen la bandera ("lo que le
muestran") en los montes, ustedes han de escuchar el sonar de la trompeta (Isaas 18: 3). she t'e pa yuqu'e jayu ti ni
ntaiyesh nava nalhus ti yifuyuqu'e lhca t'njanche? qu va a sembrar, si todo el da se lo pasa tocando la
flauta? lhfuyuesha pa avc pa tovc ti lhaclapju', pava usch'e pa nitshaam pa lhjunashjulh pa vatashclfech, pa
lhcachivat'eshi pa tovc yiey pa apatojqu'e pa nivi'sheey soplaste tu ira e hiciste hincharse el mar, las olas subieron como
una muralla y se cuajaron en la profundidad en medio del mar (xodo 15: 8). pa tiyeej yifuyuesh'apee lhpa lhavts'e' chi
pa t'acavot pa jaspa tan ca nvc'oya pa tsich'e', pa j'tinei ti nvat'aj lhavaatsha ni atejeem j'tajesh ti nvat'aj
tatsha el chamn sopla sobre el vientre y la pelviz, para que no haya mal espritu, y por tanto nace (el nio) sin causarle
dolor, y tambin nace sin demora. Ver : vatfuyu'; tfuyujan; yifuyujat.

yifuyujat Verbo, Grupo 5. 1s: jafuyujat (ja-fuyu-jat). 2s: lhfuyujat (lh-fuyu-jat). 3s: yifuyujat (yi-fuyu-jat). 1pi: shtafuyuj
(shta-fuyu-jat). LO HACE SOPLAR. vooy ti yiyjiey pa yimjatsham, pa yifuyujatey pa lhaviim vooy pa yint pa
yichen enva una orden y lo (el hielo) derrite ("lo vaca atravs"), sopla su aliento y fluye el agua (Salmo 147: 18). Ver
: vatfuyu'; tfuyujan; yifuyu.
yiin Partcula temporal. 1 PRONTO.
2 ENSEGUIDA.
3 DENTRO DE POCO. yaichavalhei ca ncc'oya, teiya ti nijovaijulh, yit'esh: vooi ca nm'taj yiin pa shnc jayu decidieron
abandonarlo, porque le tenan miedo, dijeron: ahoritya cuando duerma, nos vamos. vooii yiin ninam lhn ja
catsict'ech ahorita dizque va a venir nuestro abuelo. v'mesh jayu ti atej, chinaa lhech yiin pa nv'mesh pasar este
dolor, pronto va a desaparecer. c'ayjielh'a jayu yiin queremos hablarte ahorita. av'mesh ti lhap'in, vooi ca
navcha'tajyiin ja jive'cla dej de llorar, que pronto va a salir la luna. Sinn : viin, yiinsha, viinsha. Ver : yiinsha.

yiinsha Partcula temporal. 1 PRONTO.

746

2 ENSEGUIDA. jachiyfei jayu yiinsha voy a salir a la madrugada (en cuanto sale el sol). ats'an'ateelh yiinsha,
jaclnsha'ne jayu yiin! djenme ahorita, ahorita voy a pescar ("matar")! ovalhelhjulh na nalhu yiinsha, ojei papu ti ni
novalhjulh na nalhu, tan ca a'vanelh pa'na esperen ustedes despiertos el nuevo da ("miren al da que pronto viene"), no
sirven los que no esperan el da despiertos, no van a encontrar nada. nivaju cun yiinsha ja yas, nivooi pa shinvo'que mi
hijo salga pronto a buscar miel, que busque miel. Sinn : yiin, viin, yiinsha, viinsha. Ver : yiin.

yiis Verbo, Grupo 5. 1s: qu'iis (qu'-iis). 2s: t'iis (t'-iis). 3s: yiis (y-iis). 1pi: sht'iis (sht'-iis). 1 LO MARCA.
2 LO ESCRIBE.
3 LO TATUA. ja'yalhjanesh ca niisshi na yitaco jan lhjunash ti yifaijanesh capi catsict'ei ped que me tatuaran mi cara,
como era costumbre de nuestras abuelas. nishamesh papi yiclvalhshi nque, pa nishamesh shta papi yipe'ya nque
chiyclvalhshi nan t'lha pa Dios, pa jaspa niqu'ishamesh nque chiyi'sesh'e, lhayaash ti palha shalhac'oya pa
t'aplhuc'oya pa nalhu feliz el que lea y felices los que escuchen las palabras de esta profeca y observen lo escrito en ella,
porque el tiempo est cerca (Apocalipsis 1: 3). pa Juan yiisshem'e papi napu'yama t'ajj'esham papi lhtatvelhavot'esh
pava iglesias Juan escribe a las siete iglesias (Apocalipsis 1:4). acum'e pa ve'lha cotsjaat pa an'e' ajuiyish pa
isch'esha'nejop ja yitsaat Jerusalen agarra un ladrillo, pntelo delante y graba en l la ciudad de Jerusaln (Ezequiel 4:
1). yiissha'ne pava lhcli hace la marcacin de ("marca") sus animales. pava'lhech lhc'aplhus ti lhcaanvacleesh'e pa
Roma pa'lhech tanch'anjai Augusto, pa yan'e' shita pa vatyjijat: lhacm'a papi nivacle papi yishi' ca yiyjijat isjop ca
chi nisesh'e pava lheiyis jaspa chi natsjuulh en aquellos tiempos reinaba en Roma el emperador Augusto que dio el
siguiemte edicto: todas las personas que viven en mi imperio deben inscribirse en las listas del censo ("poner-en su nombre
para que se cuenten"). taj ti ya aj ca chini'sesh'e lhpa nich'ayche clee sch'acche, lhayaash ti tlhe'ma jayu pa
lhaychavalhjayash ti tanuc'oya ja Cristo pa yen ca nitajajay shta excluye (de la lista) la viuda joven, porque su
pensamiento se alejar de Cristo y querr casarse otra vez (1 Timoteo 5: 11). qu'iisesh'eam navque, lhayaash ti tsit'ya ti
lhanc'ashemesh jayu; tsit'yish shta ti t'ashjat'apee jayu nava jatants'aclanesh'a te escribo aquellas cosas porque estoy
seguro de tu obediencia; s que hars ms de lo que te pido (Filemn: 21). qu'iisesh'e (~ qu'iisshi) na yiqu'isjayanash lo
estoy anotando en mi cuaderno. avaatfich'esh nava yit'esh'in nava napu'yama cuuctenes pa ya aj ca i'sesh'e! guarda
en secreto lo que dijeron los siete truenos y no lo escribas! (Apocalipsis 10: 4). yisesh'een shta na cotsjaat lhja
lhpasche escriba en el suelo con su dedo. lhavaatsha yetnch'eyam lhacm'a pa vooi yivaatsha qu'i'sesh'e l iba
dictando todo y yo lo iba escribiendo. anfaclelhch'eyam na lhjunash ti t'i'sesh'e lhacm'a cavque dnos cmo escribiste
todo esto. navque lheyis chiyi'sesh'ejop japi tc'acshamsha'ne aqu va escrita la lista de las tribus. Ver
: vanqu'iis; yisjayan.

yiiy Verbo, Grupo 3. 1s: ts'iiy (ts'-iiy). 2s: niiy (n-iiy). 3s: yiiy (y-iiy). 1pi: shi'niiy (shi'n-iiy). 1 EST MADURO.
2 ES VIGOROSO. lhapa yiiy lha casus el zapallo ya est maduro. Ver : vat'iiy; yit'iyjat; yiyit; vaniyit.

yijajtanshi Verbo, Grupo 4 (solo en tercera persona). Pl: yijajtanshi (yi-jajtan-shi). HUELE MAL. Note: dcese del huevo
podrido yijajtanshi lha vtjj lhshaic'u el huevo de la gallina huele mal. Ver : tanshiiy.

yijanshi Verbo, Grupo 5. 1s: jajanshi (ja-jan-shi). 2s: lhjanshi (lh-jan-shi). 3s: yijanshi (yi-jan-shi). 1pi: shtajanshi (shtajan-shi). LO ASA SOBRE LAS BRAZAS O EN LAS CENIZAS. vooi ti lhech ti tjumtses pava its, pa ventaj pa yijanshi
pava utsi papi nivacle cuando los fogones estaban ardiendo, los nivacle comenzaron a asar las anguilas. Ver : vatjanshi.

yijat'otsjan Ver : nijat'otsjan.


yijats'cln Verbo, Grupo 5. 1s: jajats'cln (ja-jats'cln). 2s: lhjats'cln (lh-jats'cln). 3s: yijats'cln (yijats'cln). 1pi: shtajats'cln (shta-jats'cln). MIENTE. Note: sase con el sufijo -'in acamaminatelhyam pava
acachi'clelh! pa ampapu ca yimenshelh, ampapu shta ca nascavmjatsueshelh'in, pa tanca yijts'clnelh'in shta
papu hganme un lugar en su corazn! a nadie hemos perjudicado, a nadie arruinado, a nadie mentido (2 Corintios 7:
2). pa niyisnatshelh ca vancateejshelhshiin shi' ca yijts'clnshelh'in papu cava Dios lhasinc no procedemos con
astucia, falsificando la palabra de Dios (2 Corintios 4: 2). yijts'cln'in java t'ach'acjes sus lenguas mienten. chi
najts'cln'elh'inalguien les miente a ustedes. Ver : jats'clnjanaj; jats'clnjanja; vatjats'cln. Variante
: yijts'cln.

747

yijayayan Verbo, Grupo 5. 1s: jajayayan (ja-jaya-yan). 2s: lhjayayan (lh-jaya-yan). 3s: yijayayan (yi-jayayan). 1pi: shtajayayan (shta-jaya-yan). 1 LO/LA CASA.
2 LE PROCURA UN CNYUGE. pa Juda yijayayanesh pa Er, pan c'utsa'jesh lhas, lhpa cjecl lhey Tamar Jud le
procur una mujer llamada Tamar a su primognito Er (Gnesis 38: 6). nque cotsjaat papi yitsjy shi' papi cjecly
vanijayachisha'ne, taj ti papi chiysavalhac'oya ca namey paelh cotsjaat ca ne'tajchishamshi papi vafsha'ne, taj ti lhech
yie' pa tanca nijayachi t'yish'e pa tanca chinjayayan jayu shta en este mundo, los hombres y las mujeres se casan, pero
los que sean dignos de la vida futura y de la resurreccin de entre los muertos no se casarn (Lucas 20: 35). tsijayayan ca
tata mi padre quera que yo me case. yijayayan ja c'utsa'jesh lhas lhja cjecl a su hijo mayor, le procur una
mujer. Ver : lhja'ya; nija'yayu.

yijo Verbo, Grupo 5. 1s: jijo (j-ijo). 2s: lhijo (lh-ijo). 3s: yijo (yi-jo). 1pi: shtijo (sht-ijo). LO AFILA. jijoji na clesa' afilo el
cuchillo. Ver : vanqu'ijo.

yijoc Ver : yitju'.


yijoc'oya Nombre masculino; no poseble. Pl: yijoc'oya (yi-jo-c'oya). PREFIJO. Note: terminologa gramatical acuada por el
P. Seelwische Lit: precede a java yijoc'oya ja vatfanishesh nclhit papi t'lha pa vatfanishesh los prefijos verbales
sealan de donde procede la accin.

yijojactsinin Verbo, Grupo 4 (?chequear). 3s: yijojactsinin (yi-jojactsini-n). SOPLA COMO HURACN. lhechesh ja
javaney na fchenajjulh ti tlhey pa lhaviim yijoctsininshi entonces vi que vena del norte un viento huracanado (Ezequiel
1: 5). Ver : jojactsini.

yijoji Verbo (solo en tercera persona). 3s: yijoji (y-ijo-ji). ES LUNA LLENA. yijoji na jive'cla es luna llena. Ver : yijo.
yijoofjofiyan Verbo, Grupo 5. 1s: jajoofjofiyan (ja-joof-jof-iyan). 2s: lhjoofjofiyan (lh-joof-jof-iyan). 3s: yijoofjofiyan (yijoof-jof-iyan). 1pi: shtajoofjofiyan (shta-joof-jof-iyan). 1 LO SOCAVA.
2 LE DA FORMA CNCAVA. Ver : joofjof'acfi.

yijoonshajan Verbo, Grupo 4. 1s: jajoonshajan'in (ja-joonshaj-an-'in). 2s: lhjoonshajan'in (lh-joonshaj-an'in). 3s: yijoonshajan'in (yi-joonshaj-an-'in). 1pi: shtajoonshajan'in (shta-joonshaj-an-'in). 1 HACE ALGO A LA
MEDIANOCHE.
2 LLEGA A LA MEDIANOCHE.
3 NO CONCILIA SUEO. yijoonshajan'in ti t'taaisha'neen andaba caminando por la noche. yijoonshanch'e ja nyish ti
yamei ja lhajpyich camin de noche en el camino para llegar a su casa. Ver : jonshaaj; tjonshajai.

yijovaichat Verbo, Grupo 5. 1s: jajovaichat (ja-jovai-chat). 2s: lhjovaichat (lh-jovai-chat). 3s: yijovaichat (yi-jovaichat). 1pi: shtajovaichat (shta-jovai-chat). 1 LO ASUSTA.
2 LE CAUSA MIEDO. jajovaichat'in ja yicl' nuu asust a mi perro. ja ta'claj janjovaichat'in ti tulhei yo le hice temer la
noche al nio (de modo preventivo). Ver : nijovai; njovaichat; nijovatsjan.

yijo' Verbo, Grupo 4. 1s: jajo' (ja-jo'). 2s: lhjo' (lh-jo'). 3s: yijo' (yi-jo'). 1pi: shtajo' (shta-jo'). 1 SE ACUESTA.
2 DUERME. yivelh, nque ajo'e yiin amigo, acostate ac. jajo'ei ja Asuncin dorm en Asuncin. jajo'apee ja
vatmj'vat me acost en el catre. jajo'ji lhja colectivo dorm en el colectivo. yijn'apee shta lhmjavat pa vooy
lhavaatsha yijoe cotsjaat lo puso a dormir en su cama y ella misma durmi en el suelo. nqueesh yichey pa lhajpyich
pa T'is' pa yijo'cji entonces se fue a la casa de T'is' y ah se qued a dormir. pa vooi papi'lhech napu' nivacchei
yichatjulh lhn pava tulhis ti yijo'jop papi yichaaj aquellas dos mujeres quedaron cuatro noches con los que las
llevaban. pa tulh'in ti'ma pa yijo'elhch'esha'ne pa moquitaj papi lhja'yas lleg la noche y el zorzal se acost con sus
esposas. pa yijo'elhsha'ne ti'ma as que ellos se acostaron. lhpa lhech t'acumesh'e lhpa t'uyjatshi pa yit'esha:
shajojane cum! - taj ti vacumajfach'ee pa lhech pa mnlheeshi lhpa t'uijatshiy ella lo agarr por el traje y le dijo:
acustate conmigo! - pero l solt el traje en sus manos (de ella) y sali fuera corriendo (Gnesis 39: 12-13). taj ti ni
nt'eesh lhn ca njo'e pa t'ichai papi vanyin pero l no quiso dormir en el campamento de los que iban por delante. ti
c'ui chi' ti taj'in , jajo'elh'acfi cuando hace fro o llueve, dormimos dentro. meelh ca ichaytaj pa am'am jayu pa ca

748

anjova'yey, pa meelh ca ajo'tajsha'ne pa is jayu ca am' cuando descanses, no tendrs nada de temer, cuando te acuestes,
dormirs bien (Proverbios 3: 24). vooy pa yic'amen pa chinclyitesh ca chinc'n'in, vooy pa tcaasclanchaych'e pa
niyjaa jayu ca nijo'e cotsjaat pa niclvalhesh pan yiesh'e pan t'aj'jesh ti yic'n'in si el culpable merece una paliza ("el
[que] tiene la culpa recibe un castigo que le peguen"), el juez lo har tenderse en tierra, y en su presencia le darn los azotes
que le corresponden (Deuteronomio 25: 2). taj ti ve'lha ja tulh ti vaf ca lhas anque, lhayaash ti yijoqu'een una noche
muri el hijo de ella, porque ella se acost sobre l. a'yitjnjatayech, lhjunaslhaa ti lham', lhujnashlhaa ti
lhjojane (sos) perezoso como uno que duerme ("te comports como cuando dorms"), como uno que duerme ("te comports
como cuando ests acostado"). yi'vanesh ti yijo'elhsha'ne lhpaelhcha nivacche vio que estaba acostado con otra
mujer. yit'esh pa lhcachi', anlhapa jayu lhpesoa, chalhatajeesh can jo'cji na yijpyich; pa yinlhjnchat ti yit'esh:
ampa ca ajo'e pens en s mismo: no tendr olata, de balde lo dejara dormir en mi casa; figiendo le dijo: no hay donde
puedas dormir. pa Lhcaanvacle ninvashanyam ca nicaaj papi catsicles, taj ti jayjeesh'a ajo'jop lhpa yicavoque Agar,
secl'esh ca nicaaj pa y'seesh jayu ca nicaajyam el Seor no nos deja tener hijos ("no permite que tengamos nuestros
hijos"), pero te pido que te unes a mi sierva Agar a ver si ella me da hijos (Gnesis 16: 2). nachyishi pa tsivan pa yentaj ca
yijoelhsha'ne, taj ti jasitsenesh ti jayafshiy entr (en mi habitacin), me vio y quiso acostarse conmigo, pero levant la voz
gritando. lhavaatsha vooishi lhn papi ni taclasa, yitsji, cjecli, papi yijo'e cotsjaat lhai'yaash ti ni ncont'as
ca'tajesha ti ta'yashaisha'ne shita l mismo eigi a los ancianos y ancianas que estaban postrados en el suelo o enfermos.
3 SE ADELANTA.
4 VA POR DELANTE. pa v'lheichisham ti'ma, yijo'c'oya pan c'utsa'jesh vooi pa lhch'inish voqu'e treparon ya, primero el
mayor, y detrs de l el menor.
5 SIGUE DETRS DE. pa lhechesh pa cajovonjataj shi' pa tashinshtaj pa canoelhvach, vooy pa yiyj shi' pa fusuc pa
ve'lha yielh'e jayu, pa vc lhas shi' pa jump'uvalhjetaj pa shalheelhvane jayu, pa yijoc'oya jayu pa tiqu'in
tavclaj entonces el lobo y el cordero vivirn juntos en paz, el tigre y el cabrito estarn como uno, la vaca y el len vivirn
como vecinos, y un chiquillo los estar pastoreando (Isaas 11: 6). voqu'e ts'ivee japi lhech ja Jess; pa yovalhey t'yiish
ja Jess pa yivanjulh japuque yijoqu'esha'ne pa yit'esh ja Jess ti niy's... ellos siguieron a Jess; y Jess mir atrs y al
ver que lo seguan, pregunt... (San Juan 1: 37-38). papu ca niteetajesh ca nitatvotajyich'e pa istaa ca nantvaclulhavne,
pa natcum'e yitsha pava caclec lhjunashayijulh ti jaycum'e lha cruz, ca nanjo'yich'esha'ne el que quiera seguirme que
se niegue a s mismo, cargue con su(s) cosa(s) pesadas como yo que cargo con la cruz, que me siga (San Mateo 16: 24).
6 ES SEMEJANTE.
7 SE COMPORTA IGUAL. Ver : yijn.

yijchi Verbo, Grupo 4. 1s: jajchi (ja-jchi). 2s: lhjchi (lh-jchi). 3s: yijchi (yi-jchi). 1pi: shtajchi (shta-jchi). 1 VA
A VISITAR.
2 VA A PASEAR.
3 VA PARA CONTROLAR. Note: suele llevar sufijo (generalmente -e-i) pa lhech nalhu ti yich pa Gad ti yijchiey pa David
pa yit'esha ca nasnatesh pa ve'lha itvat'esh pa t'ajuya pa Lhcaanvacle ca nan'e yiey pan yie' pa Arauna jebuseo ti
nitsjelha pa trigo y Gad fue aquel da a decir a David que construyera un altar ("fogn") al Seor en la era ("donde se
desgrana el trigo") de Arauna, el jeboseo (2 Samuel 24: 18). ti nich'a namei capi ele ca tucus lhavtsaat yijchiei capi
nivacle cuando llegaron los primeros misioneros desde las aldeas bolivianas, visitaron tambin a los nivacle. ja onaj
voqu'e' ja lhatjooc ti yiche'lhei ja Uj'e'; nitiyiei na yitsaat, yijchiei shita japi yifteivot'elh, taj ti ni nanchaiyu'emi
hermano menor viaj con su to a Filadelfia; qued impresionado por la ciudad y visit a nuestros parientes. chv! ca
yijchiqueei yitsha qu interesante!, voy a mirar yo tambin. anfacyam, na yenach, ta lhvesh'e ti lhc'utsjat java
acly? ta lhchaajshi ti t'ichay'e ti nalhcachi?, ta lhayaash ti jaytaysha'ne jan lhjunash papi t'astayem'in, ti
jajchitajey java lhcly japi ac'utsfas? dme, amado mo, dnde pastoreas, dnde recuestas tu rebao al medioda, para que
no vaya como una prostituta ("perdida para ellos") tras los rebaos de tus compaeros (Cantar de los Cantares 1:
7). yijchi'ei ts'ivee pa nivalhech ellos se fueron a la sepultura. ajichielhei ca nich'a nalhutaja lhja
lhcaichitache vayan ustedes a ver maana de madrugada el lugar por donde suelen salir. ajchich'e ca a'van pa lhjunash
japi acheclavot vte a ver qu tal estn tus hermanos. nich'a nalhu ti yijchitajsham ja nyish, yijchiei japi pu'ja'na a

749

la madrugada controlaron el camino, lo inspeccionaron entre dos. jajchitajei ja ach'acfa he venido a ver a tu marido (que
no est). Ver : nijchiei; yijchiyan.

yijchiyan Verbo, Grupo 5. 1s: jajchiyan (ja-jchi-yan). 2s: lhjchiyan (lh-jchi-yan). 3s: yijchiyan (yi-jchiyan). 1pi: shtajchiyan (shta-jchi-yan). 1 LO HACE PASAR POR.
2 LO HACE PASAR REVISTA A. tsan'e yiey ja tavashay yiclajunch'e java vatavnus; pa lhcaanvacle tsijchijayanch'e ti
najayjuych'eshi; java vatavnus tif'apee ja tavashay, java lhech acloj pa njesh'e ts'ivee ti cljjjane me dej en un
campo lleno de huesos; el Seor me hizo pasarles revista, eran muchsimos los que haba en el campo, estaban resecos
(Ezequiel 37: 1-2). Ver : yijchi.

yijijan Verbo, Grupo 5. 1s: jajijan (ja-ji-jan). 2s: lhjijan (lh-ji-jan). 3s: yijijan (yi-ji-jan). 1pi: shtajijan (shta-jijan). 1 LO CORRE.
2 CORRE DETRS DE.
3 LO PERSIGUE. ja nuu yijijan ca tashinsha el perro le corri al venado. lhpa Ts'amtaj yijijantaj lhpesh lhn papi
Snjalhai dicen que en tiempos antiguos la Ts'amtaj persegua a los Sarnosos. ja nuu tsijijan'in el perro me hizo
correr. ja nuu yijijanch'e japi taclas el perro corri a los nios. jajijanch'esha'ne java tashinshtas les hice correr
detrs de las ovejas. vooy papi filisteos pa yijijan'apee ts'ivee pa Sal shi' papi lhcles, pa yicln ts'ivee pa Jonatan, pa
Abinadab shi' pa Malquisa los filisteos persiguieron de cerca a Sal y sus hijos, e hirieron a Jonatn, Abinadab y
Malquisa (1 Crnicas 10: 2). papi Snjalhai, meelh ti yijijan pa Ts'amtaj, pa tiyjeichisham na vs, pa vlhch'e'
pava lhc'jei, pa ymei na vs los Snjalhai, cuando los persegua el Ts'amtaj, tiraban flechas al cielo, suban trepando
por ellas, y llegaban al cielo. caaj pap'elh yits'yeem'in, caaj papi tafjunaan, pap'elh yijijanesh pava lhcli nuus hay
quienes lo retan y quienes lo insultan, otros le echan sus perros. chi yiclnesh cava tucus ca namach, yiclnsha'ne, pa
napu' cava yoitaj, pa chi tiyjqu'e, yijijan mataron a los bolivianos con hacha, los mataron, pero dos se escaparon, los
persiguieron tirndoles flechas. ve'lha cqueei chi tac'oitajesh, chi yijijanesh ja namach era el nico que pudo escapa,
lo iba persiguiento con el hacha. yiyijan'in ts'ivee, yiyijanshiin ts'ivee ja yita' ca tucus ti t'acfiyi, lhetlha yich'e'shiin ja
yiye' los corrieron entre todos y persiguieron a los bolivianos al monte, calzados en botas cruzando los caraguatales como
nada. yamsha ca shinjijan papu taj ti tanca shinvmjat mucho nos persiguen, pero no nos vencern. Ver
: vancajijan.

yijmeech Nombre masculino; no poseble. Pl: yijmjes (yij-mje-s). HOMBRE QUE TIENE UN TIGRE ESPRITU. Ver
: yi'yj.

yijn Verbo, Grupo 5. 1s: jajn (ja-j-n). 2s: lhjn (lh-j-n). 3s: yijn (yi-j-n). 1pi: shtajn (shta-j-n). 1 LO IGUALA.
2 LO IMITA. shi'neijatsjanesh ca shtajnch'e pa t'jj lhja s'yi nos ense a imitar el grito del patillo. yaaj na ca ajnch'e
pa lhjunash'in papi ojeiyis no imites a los (muchachos) malos. lhan'e lhavaatsha pitojesh lhn pava t'ajteiyesh
yisnatesh, yijnch'e pan lhjunash papu ti nich'a lhutsjayech'esh, nan lhjunash lhpa lhutsja lhse nich'a t'ajtei pero l
estaba modelando unos senos como de una jovencita, imitando a los pechos de una chica cuando recin le crecen los
senos. yijnch'e pa t'nash pque yaquisit imitaba el sonido que emite este animal. napuqu'e lhavuuvtis yivclanjat ti
yijneshlhach'e, yanshi ajp na jumcuclaai ti yicljjinatshi, pa manlha ti'ma dos estatuas ("cuerpos/troncos") cre a su
semejanza, las puso al sol para secarlas, y vivieron. istaa ca afanisheeshjulh japi nicacujanjasa jaspa najneshch'e nava
asinc, shi' nava ajunash'in, shi' shta pa encheyash, shi' pa is acajysha, shi' pa naacacujayashaa nquee pa
aisiyasha'ne procura ser modelo de los creyentes en la palabra, la conducta, el amor, la fe, la pureza(1 Timoteo 4:
12). (t)chayema pa Dios papi ngeles pa yit'esh: yijney papi lh'ngeles jan lhjunash java lhavimis, vooy papi lhcavos
yijney pava its t'ach'acjes hablando de los ngeles, Dios dice: hace de los vientos sus ngeles, de las llamas de fuego sus
ministros (Hebreos 1: 7). yijneshch'e lhacm'a pa t'nash pan ni taclajesh lhcaanvacle todos repetan como loros lo
que deca su jefe anciano. pa Fitsc'yich yivclanjat pa nivacle ti yijneshlhach'e Dios cre al hombre a su
imagen. shtajncatsich'e cun que sea a nuestra semenjanza. ya aj ca shtajnshelhch'e ja lhfanishlhavach pap'elh ti
ninacheshjooy pa catsayjayashelhvane; pa tajulhey ca shtavatc'usinatelh'in pap'elh, lhayaash ti palha shalhac'oya pa

750

lhnalhu ja Lhcaanvacle no imitemos a lo que hacen algunos, cuando faltan a nuestras reuniones; ms bien animmonos
mutuamente tanto ms cuanto vemos acercarse el da del Seor (Hebreos 10: 25).
3 LO TRANSFORMA.
4 LO CONVIERTE.
5 LO HACE (causativo). pa Lhcaanvacle yijney pava tovjy shi' pa yalhatlhch'e'in yint ti am'e pa'na shi' ti cljj pa
cotsjaat el Seor transform los ros y los manantiales en desierto y la tierra qued seca (Salmo 107: 33). pa yijney pa
cotsjaat chiyicavcalh'e ti actajesh tlh'ejop pa uj lhsasch'e papi lhech tsitenas'e e hizo que la tierra frtil se convierta
en marisma ("salitral"), por la maldad de sus habitantes (Salmo 107: 34). yit'esh avenna nava vani'sesh'e: na yijpyich
vat'alhjavat'esh, lhan'e avaatsheelh lhjnelhch'e lhpa lhvjque' papi vncaclnjanjas les admonest con lo que estaba
escrito: mi casa es casa de oracin y ustedes la han convertido en cueva de asaltantes (Lucas 19: 46).
6 LO TRATA COMO. pa lhechesh pa javanshi lhcachivat ja vatc'ovaat ja tashinshtaj ti vatsevatshi lhcachivat java
yitshatjulh caajem pa lhamnlhajayash shi' japi nitavclasa; j lhech chiyjney pa ti chicufa'yesh ti chiyclnentre el
trono y los cuatro vivientes y los ancianos vi que estaba en pie un cordero como sacrificado (Apocalipsis 5:6). istaa ca
asjney napi acavos trtama como a uno de tus esclavos (San Lucas 15: 19). tajulhey ca ajney pa atata; vooy papi
nich'acsha'ne ajney papi ach'injavot trtalo como a tu padre; y trtales a los jvenes como a tus hermanos (1 Timoteo 5:
1). taj ti ve'lha ja tulh ti vaf ca lhas anque, lhayaash ti yijoqu'een; pa lhechesh pa nitshaam t'e ti jonshajesh pa
yalhpan'e pa jam', pa t'acumeyyivocji t'e na yas ti yijnlhavcop, pa yijnyijop ca lhas vaf una noche muri el hijo
de ella, porque ella se acost sobre l; se levant de noche y, cuando yo dorma, tom de mi lado a mi hijo y lo acost junto a
ella (como si fuera su hijo propio), y su hijo muerto lo puso junto a m (1 Reyes 3: 19-20). yivaatsha yapiiy vooy pa'lhech
pa t'acum'cji yivo', pa tsict'at, pa lhcat'iyasyish; pa tsijney pa clim ti tsitiyjesh java lhc'jeyviva yo tranquilo
cuand me agarr por la nuca, me apriet y me descuartiz ("[hizo] sus pedazos de m"); haciendo de m su blanco, me tir
flechas (Job 16: 12). ta t'e lhai'yaash ti lhasjnei jan lhjunash pa nivatac'utsfaa? por qu me trats como a un
enemigo? yifosyitapee pa lhavc ti tanjuyyijulh pa tsijney ti nilhc'utsfaayish arde en ira contra m ("llena su ira
contra m") y me trata como su enemigo ("me considera que soy su no-amigo") (Job 19: 11). chitsijnelhei pava
tashinshtas ti tinclnjasesh nos tratan como ovejas de matadero. pa tajulhei t'e ca lhanfanash lha yich'injelh ti
chiyjnei lhpa lhancl'? y a nuestra hermana la iban a tratar como a una puta? yijneshch'eyam jan yifanishesh ti
jasnatshem me paga mi merecido.
7 LO ADELANTA. jajnch'e na nyish le mando delante en el camino (que vaya primero). nitojonshi ja lhclutsesh ti
tsijnch'e java chitiyjey java lhc'jey tensa el arco y me dispara sus flechas (Lamentaciones 3: 12).
8 LO ACUESTA. jajn'e ja yimj'vat yo le acost en mi cama. jajnsha'ne na ta'claj pongo el nio a dormir. chi
yijnjop ja itj lo acostaron al lado del fuego. pa yiclpjalheshch'e pava sivclc lhaijei pa yijnshi shita pa
tashinshtas lhtsaccunjatshiy, lhai'yaash ti ampa ca nvan pa ca jpyich'a ca nvesh'e lo arrop en paales y lo acost en
un pesebre ("pesebre de ovejas") , porque no haban encontrado sitio en la posada ("casa donde estar"). yijn'apee shta
lhmjavat pa vooy lhavaatsha yijoe cotsjaat lo puso a dormir en su cama y ella misma durmi en el suelo. uj ti
tsishamesh ti lhasjn'cji na ajpyich, lhascunjan shta me alegro mucho de que me hayas dejado dormir en tu casa y me
hayas dado comida. lhja lhcact'e yijnsha'ne pa lhcljut su suegra est acostada con fiebre. tsijn'e pa
vatmja'vat me acuesta en la cama. Ver : yijo'; vancajn; vatjn.

yijtaj Nombre masculino; no poseble. Pl: yijtas (yij-ta-s). GATO ONZA. Felis onza. Ver : yi'yj.
yijtjat Verbo, Grupo 5. 1s: jijtjat (j-ijtja-t). 2s: lhijtjat (lh-ijtja-t). 3s: yijtjat (y-ijtja-t). 1pi: shtijtjat (sht-ijtjat). 1 LO REFUERZA.
2 LO ASEGURA.
3 HACE RESERVA DE.
4 LO FORTIFICA.
5 LO GARANTIZA.
6 ES FUNDAMENTAL. pa ya aj na jayu ca anjovaayjulh pava suyjulh yalhatajesh ti vaclan pa nilhecha pava ca
naflhitajch'e papi ojiyis ca ninamtaj, lhayaash pa Lhcaanvacle nijtjatesh jayu ti lhcafiyan pa ninavashaney jayu ca
sshaam lhpa vatc'yte no te asustar el terror imprevisto ni la desgracia que cae sobre los malvados, porque el Seor

751

fortalecer tu confianza (el l) y no librar tu pie de la trampa (Proverbios 3: 25-26). pava yivanjulh pa Pablo
nivaych'aclaj pava tlha pa vatyjijat pa vooy pa Cristo, pa vooy pava a'lheesh ti chiyijtjat, pa vooy pa fach'ee ti
yamtasham el punto de vista de Pablo cambi de la ley a Cristo, de los detalles ("lo menos") a lo fundamental, de lo externo
a lo ntimo. Ver : yijt'aj; vanijtjat.

yijt'aj Verbo, Grupo 3. 1s: tsijt'aj (ts-ijt'aj). 2s: nijt'aj (n-ijt'aj). 3s: yijt'aj (y-ijt'aj). 1pi: shi'nijt'aj (shi'nijt'aj). 1 EST EN ESTADO.
2 ES GORDO.
3 EST MADURO. pa ta'claj ti na aclojashi pava lhsc'ctis, napu' pava yijt'as atesha, pa amemc'oya pa'elhcha, pa
ta'clamat'esh ti'ma cuando una criatura no tiene desarrolladas sus almas, dos (que deben ser) fuertes, pero le falta la otra,
es una criatura enfermiza.
4 TIENE MUCHA FAMILA.
5 TIENE MUCHOS PARIENTES. tsijt'ajsham tengo mucha familia.
6 ES UN FUERTE.
7 ES UNA FORTALEZA. avaatsha sasjop jayu ca nque anach'e; taj ti pa David pa tjcjanesh pa yijt'aj'e Sin, pa
chiytyesha nqueesh ti lhavtsatesh pa David t no entrars aqu; pero David conquist la fortaleza de Sin, la ciudad de
David (1 Crnicas 11:5). Ver : yijtjat; vanijtjat.

yijts'iyan Verbo, Grupo 5. 1s: jajts'iyan (ja-jts'i-yan). 2s: lhjts'iyan (lh-jts'i-yan). 3s: yijts'iyan (yi-jts'iyan). 1pi: shtajts'iyan (shta-jts'i-yan). SUELE COMER CARNE CRUDA O MEDIO COCID. chuu! lhjts'iyan'in t'e
cava yajec jcls nats'amtan jayu t'e haba sido que ests comiendo los pjaros que mat sin cocinarlos! yij' lhn ti
lhjts'iyan'in pava ajcls? es verdad que coms los pjaros crudos? yi'van t'e pava napu' c'acjos, ma'lhavaj lhn ti
yiclvalh'in pava c'acjos, jaalh pa yichenesh pa yecl' ti yitsefeshsham, yicfmesh pava c'acjos pa istaa ti yijts'iyan ti
tuj pava c'acjos, lhaiyaash ti amemjulh pa lhayipcu encontraron unos tat bolitas, los observaron un rato hasta usar un
palo para pincharlos y destriparlos, y se decidieron a comerlos crudos, pues les estaba matando el hambre. Ver : jts'i.

yij' Verbo, Grupo 1. 1s: ya'yij' (ya'-yij'). 2s: a'yij' (a'-yij'). 3s: yij' (yij'). Note: puede usarse tambin en la forma no
prefijada (yij') seguida por el sufijo de persona y el benefactivo -m 1 ES CIERTO.
2 VERDADERAMENTE.
3 EST SEGURO.
4 EST CONVENCIDO. Note: hay una palabra muy parecida en toba (guaykur): e'eha 'es verdad'
5 ES FALSO. Note: en esta ltima acepcin, va en forma negativa ca a'yij'tajeelh pa c'acuulhshelh jayu; - ya'yij'elh
jumje si ustedes lo piensan en serio, voy a consentir; - lo pensamos muy en serio. cque lhfanisheshelhyish, lhech cque
yij'yam as nos trataban en aquel entonces, es cierto porque lo he vivido as ("es cierto para m"). taj ti caaj japi napu'
niyija ca yivelhavot'eelh t'afiyelhyitshi ti yieelhyitshi pero haba aquellos dos falsos ("no-verdaderos") que se haban
infiltrado y estaban entre nosotros (pretendiendo ser) nuestros hermanos (Glatas 2: 4). yits'eclinat lhn ti'ma pa yit'esh
lhn ti yaichavalh'in: pa'ij na nivacle, nich'anlheesh 'na ti lhavchejenaj! ella lo admiraba ahora, y se dijo ("dijo cuando
pensaba"): ay mi marido, ahora resulta que es un gran cazador! cavque'ana ni yij'ach'esha'ne tales cosas son
falsas. niyij'a ca nansham'in hay poca diversin ("no es cierto que se alegre"). jeelh nalhu ti jquey ja cotsjaat
Macedonia c'ayjeesh'a ca amnlhaae ja yitsaat Efeso; c'amnlhanit'e j lhech yitsaat jaspa ayjeesha papi nivacle ca
ya aj na ca nivanqu'eyjatsjanesh pava niyij'a el otro da, cuando sala para Macedonia, te encargu quedarte ("te hice
quedar") en la ciudad de Efeso para avisar a algunos que no enseen doctrinas extraas (Timoteo 1: 3). nque uj ti yij', pa
tajulhey ca natcuumjulh lhacm'a: ti nama cotsjaat ja Cristo Jess jaspa yilhjensha'ne napi sach'e lhavos, japi lhech
javatjutsa'eshc'oya este (mensaje) es de fiar y disno de ser aceptado sin reservas: Cristo Jess vino al mundo para salvar a
los pecadores, de los cuales yo soy el primero (1 Timoteo 1: 15). ca nicaajtaj papi ninaychavalhaan papi yitst'ajesh yiey
pan tc'asham pa lhajpyich, pa lhech niyijeesh pa nilhcacujayasha; pa lhjunashjulh papi vantanesh pa
nilhcacujayasha pa ya'sheshc'oya ti ojey papi cacujanjas si (hay) uno no cuida de los suyos que viven en su casa, ha
renegado de la fe ("no es verdaderamente creyente") y es peor que un incrdulo (1 Timoteo 5: 8). yij' ajalh ti lhet
t'ajjqu'e ti lhatcashaayshelh pa acac'ovat'elh? decme, por favor, es verdad que ustedes vendieron su chacra a este
precio? taj ti ni yij'aj ca nastich'e pero no lo recuerdo bien. yij' ti jayeetshelh'a ca na atujtajeelh na t'asjaan na

752

Nivacle Lh'sesh shi' ca naaytajeelhshi nava lhavoyey pa ameelh'am pa vatmnlhajayash les aseguro que si ustedes
no comen la carne y beben la sangre del Hijo de Hombre, no tendrn vida (San Juan 6: 63). pa Dios yan'e' ja fasch'aclech ti
lhca'niscoteeshjop ti yij'in yinjt cque lhcliishelhvatam lhapesh pa Noe Dios puse el arco iris como signo (verdadero)
para nosotros del pacto que hizo con No. yij' ti a'lhech ti lhas'ash pa Fits'cyich?; avaatsheelh t'lhelh'a cque ti
lhech lhteetshelh es cierto que eres el hijo de Dios?; ustedes mismos lo estn diciendo. cque lhfanisheshelhyish, lhech
cque yij'yam as nos trataron, porque lo he vivido as ("es cierto para m"). ta ca lhjunasha jayu ca yij'ayam j ti
jaycayjanesh nque costsjaat? cmo voy a saber que (de veras) heredar esta tierra? pa yit'esh lhn lhpa Fitsc'yich
lhse: pa yij' t'acutesh lhja yuyjatshi; uj ti vapen'in lhavaatsha dijo la hija de Fitsc'yich: la verdad es que (alguien)
rob mi vestido; se puso muy avergonzada.aniyiteshchisham ca avatsavat'esh pava yijqu'eam parate firme en lo que
tengas por correcto! tlha japi nivacle, pa lhacm'a ti shinclnsha'ne jayu, pa shintjatesh'in jayu pava utes, lhayaash
ti yij'em ts'ivee ti lhech Juan tlhesha pa Dios pava tasin'yesh (si decimos que) (Juan fue bautizado) por los hombres,
todos nos apedrearn, porque estn convencidos de que Juan era profeta (Juan 20: 6).

yijpecleyan Verbo, Grupo 5. 1s: jajpecleyan (ja-jpecl-eyan). 2s: lhajpecleyan (lha-jpecl-eyan). 3s: yijpecleyan (yi-jpecleyan). 1pi: shtajpecleyan (shta-jpecl-eyan). LE DA SOMBRA. Ver : lhajpec.

yijpiten Ver : yicpiten.


yijpi Verbo, Grupo 3. 1s: ts'ijpi (ts'i-jpi). 2s: najpi (na-jpi). 3s: yijpi (yi-jpi). 3p: yijpish'ane (yi-jpisha'ne). 1pi: shinajpi (shina-jpi). 1 TIENE DESTREZA.
2 TIENE EXPERIENZA.
3 ES HBIL.
4 ES INDEPENDIENTE (de la ayuda de otros).
5 ANDA SOLO. suishemshi jap'elh japi lhcles ca nvantiyitesh pava vatqu'isjanjas, ca najp'yesh shita pava lhpesoc chi'
pa lhcashaiyash ca natsju'lhemch'e, teiya ti tancacojaisha'ne japi samto les pareca necesario que sus hijos aprendan a
escribir para que tengan destreza con su plata y contar sus compras, porque estaban desconfiado de los
blancos. najpi'avach ands solo / no necesits ayuda. papi yijpisha'ne nivacle chi yijutei pa ve'lha
vatcjishiyashpersonas con experiencia le dieron un consejo. lhacma papuque ti lhantclishjesesh pa Jediael, papi
lhanvaclesesh pa t'ajjam shi' papi yifiiy vatclnsha'ne ti yijp'yesh pa vatvatclnjayash; pa yameyshi dicisiete mil
doscientos nivacle todos ellos eran descendientes ("nietos") de Yediael, jefes de familia y guerreros valientes ("eran
valientes al pelear y hbiles en la guerra"); contaban con (un ejercicio de) dicisiete mil doscientos hombres (1 Crnicas 7:
11). lhacm'a ti yichaj'in java lhclesatas pa yijp'yesh pa vatvatclnjayash; pa ve'lhee ts'ivee ti yijucjuqu'etsham pa
lhnucfat pa lhclesataj ti vanujumatseneshjulh pava suyjulh ti tulhey todos ellos empuan la espada, son adiestrados
guerreros, cada uno con la espada al flanco por temor a las emboscadas nocturnas ("peligros de la noche") (Cantar de los
Cantares 3: 8). nava tapecl'evatsham nava acoc lhjunashjulh ti chiy'isiyanesh pa clesanilh cojiyaj ti yisnatesh pava
lhpcty yijp'yesh las curvas de tus caderas es como un ornamento de oro hecho por manos artesanas (Cantar de los
Cantares 7: 1). Ver : vanujpiyit.

yijp'cln Ver : yipjacln ~ yijp'cln.


yijp'aclitesh Verbo, Grupo 3. 1s: tsijp'aclitesh (tsi-jp'aclit-e-sh). 2s: najp'aclitesh (na-jp'aclit-e-sh). 3s: yijp'aclitesh (yijp'aclit-e-sh). 1pi: shinajp'aclitesh (shina-jp'aclit-e-sh). SE LE RESBALA DE LAS MANOS. Note: siempre se usa con
sufijo

yijucj Verbo, Grupo 5. 1s: jajucj (ja-jucj). 2s: lhjucj (lh-jucj). 3s: yijucj (yi-jucj). 1pi: shtajucj (shta-jucj). LO
ESCONDE DEBAJO DE. Note: debe ser una variante del verbo yijucju Ver : vancajucj; lhjucjuqu'e.

yijucju Verbo, Grupo 5. 1s: jajucju (ja-jucju). 2s: lhjucju (lh-jucju). 3s: yijucju (yi-jucju). 1pi: shtajucju (shtajucju). 1 LO ENHEBRA.
2 LO ENCHUFA. lhpa nivacche yijucjuch'e pa lhcable pa clesanilh pa t'ajuiya ca chi ncusinatshi pa yint la mujer
enchuf una olla ("[objeto de] metal") para calentar agua. lhacm'a ti yichaj'in java lhclesatas pa yijp'yesh pa
vatvatclnjayash; pa ve'lhee ts'ivee ti yijucjuqu'etsham pa lhnucfat pa lhclesataj ti vanujumatseneshjulh pava suyjulh
ti tulhey todos ellos empuan la espada, son adiestrados guerreros, cada uno con la espada al flanco por temor a las

753

emboscadas nocturnas ("peligros de la noche") (Cantar de los Cantares 3: 8). lhech yie' lhja ve'lha tnjque tapooj ca
nivayshi; lhech jquee chijucjeeshi lhja lhech ti vichiti, ncsjop ts'ivee ca hisopo lht'oycha pa yijucjujam pa
yicchesheychisham ja Jess lhashi haba all un jarro lleno de vinagre; empaparon una esponja en vinagre, la sujetaron a
una caa y la acercaron a la boca de Jess (San Juan 19: 29). t'acum'e ja vcjcli yitc'anat j ti yiccheesham'in ja
nivayshi, pa lhechesh pa yijucjojam lhja lhac'ujop sise ti yiccheesheychisham pa yifinjayansham'in tom una esponja
(algodn amasado) empapada en vinagre y con (el cabo de) una caa le dio a beber (San Mateo 27: 48). Ver
: vancajucju; lhjucjuqu'e.

yijuctsenche Nombre femenino. 3s: yijuctsenche (yi-juctsen-che). MUJER CELOSA. Note: es una forma verbal seguida por
el sufijo nominal femenino Lit: es una por que l siente celos tanca napecleyjop jayu ca anqueya 'Chitay'e', nilhecha na
acootsjat ca chinteetsha jayu 'Chiyvmjatsha'ne', pa eyeesh jayu 'Yijuctsenche', vooy na acootsjat lheya 'Lhja
Yijaya' ya no volvern a llamarte 'Abandonada' ni a tu tierra 'La Devastada', a t te llamarn 'Mi preferida' y a tu tierra 'La
Desposada' (Isaas 62: 4). Ver : yijuctsin.

yijuctsin Verbo, Grupo 5. 1s: jajuctsin (ja-juctsi-n). 2s: lhjuctsin (lh-juctsi-n). 3s: yijuctsin (yi-juctsi-n). 1pi: shtajuctsin
(shta-juctsi-n). 1 LO ENVIDIA.
2 LO MEZQUINA.
3 LE TIENE CELOS. tojshic'oya pa nalhu shita ti yijuctsinei pa yitaa t'lhei pero al da siguiente ella sinti celos de dejarlo
solo andando por el monte. jajuctsinesh ja onaj lha yicl' sivclc mezquino mi bicicleta a mi hermanito.avaatsha
c'ajuctsentaj nava nalhus estaba celosa por vos todo el tiempo. ya aj ca avncacln, ya aj ca anvncavmjatsuelh, ya
aj ca acut, ya aj ca eneshch'een na lhajpyich na avelh pa'na, ya aj ca ajuctsenesh lha lhch'acfa pa avelh, pa ya aj na
shta lhancumeet ja't'ajesha lhancumtee, ni lhecha na lhcl' vc, ni lhecha na lhcl' cuvyutaj, pa ya aj na shta nava
lhcqueclity no mates, no comites adulterio, no robes, no desees la casa de tu prjimo, no codicies a la esposa de tu
prjimo, ni su esclavo, ni su esclava, ni su buey, ni su burro, ni nada que le pertenezca, chi' lhja ach'acfa ampajum ca
anfacleem, lhech ca ni njuctsenaesh lhap'elh cjecl ni siquiera a tu esposa lo debs contar; de lo contrario, se pondra
celosa de otras mujeres. ya aj ca ajuctsenesh papi ninanctsitay'in pa ya aj ca anach'itsesha pa lhjunashch'e no
envidies a los violentos, no elijas ninguno de sus caminos (Proverbios 3: 31). Ver
: juctsi'; vancajuctsin;vatjuctsenesh. Variante : yijuctsen.

yijuijat Verbo, Grupo 5. 1s: jajuijat (ja-jui-jat). 2s: lhjuijat (lh-jui-jat). 3s: yijuijat (yi-jui-jat). 1pi: shtajuijat (shta-juijat). 1 LE DA ALCANCE.
2 LO DIRIGE A.
3 ES PARA. janchaj'ai nque clutsech ajuijata ca taaitaj'in te traigo aquella escopeta para que puedas cazar ("para que la
uses cuando camines/marisques"). pa nachan'apee papin yijuijateshch'e, t'taai pa jnshajaclai, nalhuclai shita, pa
nucu yie' na jumcuclaai ti yamei pan yijo'e papi yijuijateshch'e se empeaban detrs de los que iban adelante, caminaron
toda la noche y todo el da, ah estaba el sol cuando llegaron al campamento de los que iban adelante. pava pesoc pava
yanshi' ja Gobierno pava lhpcti pa INDI chi yijuijata navque: ca nicasha'ya pava cootsjatis ca nanshi' japi
nivacle, nivacleichac yitsha... los recursos que el Gobierno reserva para el INDI ("pone en sus manos") sern utilizados para
los siguientes conceptos: compra de tierras para asentamientos de nivacle y otros indgenas... ja punto y coma yivenchat
pava vatfacjes pava chi yijuijatva'ne el punto y coma separa frases que tienen cierta relacin (una con otra). ja
interrogacin shtajuijata pa vatitsjanjayash la interrogacin usamos para preguntas. pava lhech yijuijatlhavne papi
judos ti vatcleesha'nec'oyaan pa Dios; pava lhech t'lhsiy ti ve'lha ts'ivee ochenta ja't'ajesha pava cien litros pa
yint estaban destinadas a los ritos de purificacin de los judos, con una capacidad de sententa a cien litros cada una (San
Juan 2: 6). ti tsin'ateesh ti vena tsijuyjatshi lhpa cjecl ja't'ajesha ti jatuvalh'in lhpa lhch'acfa pa jayajulhshi, vooy
lhja yich'acfa pa tajulhey ti lhcumteesh pap'elh, ti vanlhjna ti yojqu'enelhch'e lhj lhech si me dejo seducir por una
mujer o si estoy codiciando a la mujer del vecino, que mi esposa trabaje para un extrao, y que otros se acuesten con ella!
(Job 31: 9-10). ti vena tsijuyjatshic'oya pa nyish yitst'aj shi' ti tsin'ate ti tsicha'jey pa vatcasvuncheyash apart mis
pasos de mi camino ("mi camino me hizo dirigir a otro lugar") y me dej llevar por el amor (Job 31: 7). pa lhechesh pa
jachenjulh lhpa cjecl ti jajuyjatyivne pava quince tinshanjasesh clesanilh clim shi' pava trescientos treinta lhcaclecli
pa cebada me compr aquella mujer por quince pesos de plata y por 330 cargas de cebada (Oseas 3: 2). caaj pava lhclesac

754

na lhjunashch'evatc'oya: ve'lha pa t'ajuiya pa na natshiin, nque pa t'ajuiya pa nich'a ti vaf, nquee paelh yijuijata ti
fujqu'e, pa nque shta paelh yijuijata ti yiclat tena varios cuchillos: uno para animales que estaban por caer, otro para los
recin muertos, otro usaba para los que recin tenan olor y otro usaba para los animales ya descompuestos. papi ve'lha
ts'ivee lhtach'acfas tajulhsham ti ts't'e'yesh pa cotsjaat ca njuijata ca natsaccunesh cada familia recibi suficiente
terreno para (que tenga) su sustento. yi'vanjulh ti yijuijateshch'e, pa t'eclet'esha'nejop lhpa lhcaletaj pa t'acuumjulh lo
vio correr (detrs de l) para darle alcance, salt de su carreta para saludarlo. jayeetajesh ca yamnlhaaelh'ajop clee,
ja't'ajesha ca jamjateshch'e ja cloop ca yamnlhaaelh'ajop; pa lhechesh pa ats'efeneshelh pa ca jajuytajshi es posible
que yo permanezca algn tiempo o incluso pase el invierno con ustedes para que me ayuden a continuar mi camino (1
Corintios 16: 6). Ver : nijuijat; vancajuijat; vatjuijat; t'ajui.

yijujpn Verbo, Grupo 5. 1s: jajujpn (ja-jujpn). 2s: lhjujpn (lh-jujpn). 3s: yijujpn (yi-jujpn). 1pi: shtajujpn (shtajujpn). 1 LO INVOCA.
2 LO CONJURA.
3 LO BENDICE.
4 LO MALDICE. jajuujpnem ja yict'eech lhai'yaash ti sajechimech le invoco a mi abuelo porque tiene poder sobre el
pescado (es pescador avezado). pa yijujpneshaan ca nm'qu'esha'ne dijo una conjura sobre ellas para que se
duerman. yijujpn'apee pa lhnefencheyash pa Fitsc'oyich piden la bendicin de Dios (sobre la pareja). meelh lhn
shita ti yivaclhitesh ti yijujpnei lhpa lhc'je pa yit'esh lhn shita: ca atiftaj'e papi lhcaanvacles, pa anjooilhajat
jap'elhcha ca aclnsha'ne ja t'ajj japi niqui'ishamem'in luego de terminar, conjur a su flecha, y le dijo: despus de
terminar con los caciques, a continuacin mate a todos los que han obedecido a sus rdenes. nifac pa lhfanishlhavach papi
catsicch'eivot ti yijujpn'in pa tclijop ti nishamesh, chi' shta ti t'a'lhei pa cha'nu cuenta como nuestros antepasados
hacan invocaciones y daban gracias bailando ("bailaban por/al lado"), y pedan por lluvia. vooi pa Lhcaanvacle ca
njujpn'atapee! que Dios te bendiga! cavque lhclishai ja sacerdote ti yijujpn'apee pa lha'vint pa
bautismo aquellas son las palabras del sacerdote cuando bendice la fuente bautismal. jaya'lhelh'am pa c'ajujpnshelh'ay
ca anyjelh'e pa encheyashelh shi' shta pa acjysha pa jaspa natychiyinshelh lhacm'a ste es lo que les ruego: que
el amor de ustedes crezca ms y ms en conocimiento y en buen juicio para todos (Filipenses 1: 9). yijujpnaan pa
yi'yj estaba conjurando al tigre. Ver : lhanjujpnjayash; lh(a)jujpnjan.

yijujquiyin Verbo, Grupo 5 (chequear). 1s: jajujquiyin (ja-juj-quiyin). 2s: lhajujquiyin (lha-juj-quiyin). 3s: yijujquiyin
(yi-juj-quiyin). 1pi: shtajujquiyin (shta-juj-quiyin). 1 LO HACE MORDER.
2 LO ATORMENTA. pa lhech t'aplhuqu'e ja ve'lha japi lhech lhayyasha ja itj ti nif'yyiy; pa yichajesh'in ja
yijujquiyinesh ja fayjo' yichesh tlhesh'e ja it'vat entonces vol hacia m uno de los serafines con un carbn encendido
en la mano, que haba retirado del altar (Isaas 6: 6). Ver : yijuuj.

yijumte Verbo, Grupo 4. 1s: jajumte (ja-jumte). 2s: lhjumte (lh-jumte). 3s: yijumte (yi-jumte). 1pi: shtajumte (shtajumte). 1 EST ALERTA.
2 SE CUIDA.
3 AORA.
4 RECUERDA CON NOSTALGIA.
5 EST TRANQUILO. ameesh lhn ca niteesh'a: ata'lhun ca atatvoelhyich'e, ca shtaclanelhc'oya pa ve'lha ca jaspa
shtacln papi piiy ca nijumteey ca lhech ninaashtaj'e si por si acaso te dicen: ven con nosotros, preparemos una trampa
mortal y acechemos al inocente sin motivo (Proverbios 1: 11). Sinn : yijumti. Ver : vatjumti; ampa ca lhjumteei.

yijunash2 Ver : lhjunash.


yijut Verbo, Grupo 5. 1s: jajut (ja-jut). 2s: lhjut (lh-jut). 3s: yijut (yi-jut). 1pi: shtajut (shta-jut). 1 LO DA.
2 LO OBSEQUIA.
3 LO OFRECE. Note: el prefijo lleva referencia a la cosa recibida y a la persona que da jajutelh'ay na yishamielh'ash, Dios, ti
jetnelh ca ey shi' ti jayishjaneshelh java nacavcleesh lhasnyjes te damos gracias, oh Dios, invocando tu nombre,
contando tus maravillas (Salmo 75: 2). ni njutlhavne papi lhchifas pa Efran no eligi a la tribu de Efran (Salmo
78:67). pa Jess tayelhva'ne japi doce t'eyjatsjanjas pa yijutey ts'ivee pa t'unaj jaspa yichenfach'ee jayu pava tsich'es

755

shi' papi tayyashaysha'ne ca nivatsjanemsha'ne jayu convoc a sus doce apstoles y les dio poder y autoridad sobre todos
los demonios y para sanar los enfermos (San Lucas 9: 1). taj ti ca anatajeshelhnee ti lhavaatfaycutelhyi shi' ca
asjutajelhem japi niyc'utsfasa lha'mataj ca niyisnateesh pa ve'lha yisach'e, vooy lhavaatsha pa lh'Dios papi
catsicchevot, pa navanelh pa naclyitelh jayu! pero si vienen para entregarme a mis enemigos, no siendo yo un criminal,
que el Dios de nuestros padres nos examine y juzgue! (1 Crnicas 12: 17). lhayaash ti lhapesh ti nivooyshi pa Dios papi
lhech pa yijutlhavne pa yijney jan lhjunash ja Lhas; j'lhech Lhas vatjutsac'oya japi acloj lhch'injavot a los que
Dios escogi de antemano los destin a reproducir la imagen de su Hijo, de modo que fuera l (su Hijo) el primognito de
nuestros hermanos (Romanos 8: 29). pa ts'cfa' jayu pa tsicln jayu shita ts'ivee pa tcufaiyish jayu shita tsijutei jayu
japi Roma lhavos me condenarn a muerte ("me atarn y me matarn"), y me entregarn a los romanos ("me regalarn y me
darn"). pa'lhech tulh pa Fitsc'yich yiyji'a pa Jose ti yijutei pa lhtsa'maat... aquella noche, Dios orden a Jos en un
sueo... papi caajem pava napu' t'uijatshiyis, ajutelhei lhpa ve'lha papi amem el que tenga dos vestidos, d uno al que
no lo tiene. pa lhe'naa ti jajutelheyjop pa vatcljqueyash shi' pa lhasnycheyash yjlhyech pa yaash ti
Lhcaanvacle; pa lhech tanca ve'lhaaesh ca nivaf, pa nisajop ca chinvan; pa Dios ve'lheey ti ampa ca nastan. Amn (le
damos) honor y gloria al rey de los siglos, al Dios nico, inmortal e invisible (1 Timoteo 1: 17). ca nicaajtaj papi
t'a'lhesh'a pa'na pa istaa ca ajutey; ja't'ajesha ca nicaajtaj papi tpioy'am pa ya aj ca yiyjulh ca mc'oya da a quien te
pide y al que te solicita dinero prestado no lo esquives ("no te vayas volviendo la espalda") (San Mateo 5: 42). vooy
yivaatsha jajutesh'ay ca ay'ji pa tjayetas t'i' shi' pa t'i' java tsitst'ajesh granadas te dara a beber vino y el licor de
mis granadas (Cantar de los Cantares 8: 2). pa nyjop japin yiclovalhchiyinesh ti vanujumatsenesh, pa yameyjop ti
vacalh pa yijutey'in ts'ivee java mil tinshanjas climsha'ne ti yive'lhan'e ts'ivee la arrend (la via) a los guardias ("los
[que] ponen a mirar para cuidar"), y cada uno traa por sus frutos mil monedas de plata (Cantar de los Cantares 8: 11). janam
jayu tatsha pa janchaaj ca jave'lhan'e ts'ivee ca jajutey ja chishayanesh java lhfanishlhavach yo llegar pronto
llevando la paga para dar a cada uno lo que merecen sus obras ("lo que l mismo ha hecho") (Apocalipsis 22: 12). pa
c'aneshelhsha'ne jayu pa vatsty, pa c'asjaniyaneshelh jayu pa vat'asjan, pa janvayjatchisham jayu pa t'j pa
jajutelh'ach'e pa vatayalhesh pa vatmnlhajayash secl'esh ca amnlhaaelhsha'ne les injertar (a ustedes) tendones, les
har crecer carne, tensar sobre ustedes la piel ("har que su piel tenga olor a sudor?") y les infundir espritu para que
(re)vivan (Ezequiel 37: 6). ca eetajeshelh ca amnlhatajeelhyitshi, ca niantovaclutajaeshelhch'e cava
qu'eyjatsjaneshelh'in, pa aalhshelhyi pa'na pa lhjunash pa lhenelh, pa chinajutelh'ay jayu si quieren permanecer en m,
si no olviden mis enseanzas, entonces me pedirn lo que quieran, y se los dar (San Juan 15: 7). pa nque lhjunashesh,
jan yiclvalh ti yichajch'een pa lhc shi' pa tjayetas t'i' japin yen ti tuj shi' ti yiy'ji, pa yijutch'e java chiycvjiyan ti
tuj de esta manera, el encargado les retir la racin de comida y de vino a los que queran comerla y berberlo, y les dio de
comer verduras ("las [que] se siembran") (Daniel 1: 16). pa yichey ja Jess, pa t'acum'e lhja yucuve pa yijutch'e japi
lhech, pa lhetlha lhfanishesh shta pa sajech Jess se acerc, tom pan y lo reparti entre ellos, e hizo lo mismo con el
pescado (San Juan 21: 13). pa Jonadab pa yijutjulh pa lhpct, vooy pa Jeh pa yichensham pa lhech lhpa
lhcaletaj Jonadab le dio la mano, y Jeh lo hizo subir con l a su carro (2 Reyes 10: 15).yit'esha pa lhcataclaj:
atiseshch'e jcl'esh ca ntuj lhacm'a; yimatsineshaan: ajutch'e ca nituj napi nivacle! dijo a su criado: reprtelo (el pan)
para que todos coman; l insisti: dale de comer a la gente! apis ti lhasjuteelh pa yijunashelhjulh pava tashinshtas ti
tinclnjasesh ya nos entregas como a ovejas de matadero. lhech nque chiyjutem jayu navque, istaa ca shtacln, pa
jaspa shtantst'ajshelh jayu; pa lhechesh pa yitojonfach'eec'oya pa tjayetachat pa yicln ste es el heredero; vamos a
matarlo para quedarnos con la finca; lo echaron fuera de la via y lo mataron (Lucas 20: 14-15). anfacleelhyam papi t'unaj
ti lhech afanishesh'avach cque, she papi yijut'ay nque vat'unaj? dinos con qu autoridad haces eso, quin te ha dado
esa autoridad? (Lucas 20: 2).
4 LO BOTA.
5 LO DESTIERRA.
6 LO ECHA FUERA. Note: en la acepciones (4), (5) y (6), se usa con el sufijo -c'oya pa chiyc'uyjata jayu pa lhqu'isjuyaj pa
shnacjay, pa chiyjutc'oya jayu nque cotsjaat lo expulsarn de la luz a las tinieblas ("la neblina"), y lo desterrarn de este

756

mundo (Job 18: 18). jajutelh'ac'oya jayu ja unajelh, pa c'tjatesh'e jayu atacoclelh pa lhsamuc pava yaquisites ti
lhanchaajtajelh ti lhatcufaayshelh; pa chinujelha pa lhech samuc pa chinav'melh jayu les confiscar su fuerza, y les
arrojar a la cara los excrementos de los animales que traen como ofrendas; y se arrojar esta bosta para que ustedes
desaparezcan (Malaquas 2: 3). Ver : vancajut; vaatjut; tis; nijut.

yijutsa Verbo, Grupo 5. 1s: jajutsa (ja-jutsa). 2s: lhjutsa (lh-jutsa). 3s: yijutsa (yi-jutsa). 1pi: shtajutsa (shtajutsa). 1 TOMA LA INICIATIVA ANTE L.
2 ES PRIMERO EN ACTUAR.
3 HACE ALGO PRIMERO.
4 COMIENZA POR HACER. jajutsaesh ti c'acju' lo salud primero. jajutsasham ja yint me largu primero al agua. ni
vatjutsa'esh ca yishanelh, tsijutsaapee lhja'lhech nivacche, ts'am ti jaculhesh no fue yo quien empez a pelear, empez
aquella mujer, y al final repond. lhjutseesh ti lhatcum'in? sos el primero en trabajar? c'ajutsa' ti c'atsyeem'in yo
primero te ret. yijutseesh ti yiyjia pa Imc, pa yit'esh lhn... habl primero Imc, diciendo... Ver
: yijutsjat; vancajutsa; tatjutsa'.

yijutsjat Verbo, Grupo 5. 1s: jajutsjat (ja-juts-jat). 2s: lhjutsjat (lh-juts-jat). 3s: yijutsjat (yi-juts-jat). 1pi: shtajutsjat
(shta-juts-jat). 1 COMIENZA CON.
2 LO PONE EN PRIMER LUGAR. c'ajutsjatesh ti c'acunjan te doy primero de comer. shinjutsjatesh ti
shincunjansha'ne l nos da primero de comer. jajutsjatesh ti jaicum'in yo trabaj primero. jajutsjatesh nava
jaipi'yesh ti jashayan jayu, vooi pava manlhashiyam jasclansha'ne jayu primero voy a pagar mis deudas, y lo que me
sobra, lo voy a guardar. vooy lhpa sch'acche caaj papi lhcles ja't'ajesha papi lhnts'jey, papi lhech isjop ti yijutseesh
ti vantyitesh ti yfisja(t)ch'e pava tanyjijayesh yiey pa t'ajjam ti yefen yiey pan t'nashesh lhapesh pa
lhencheyasha pa lhtata; cavque isis pa nishamsha pa Dios pero si una viuda tiene hijos o nietos, stos han de aprender
primero a practicar la piedad familiar y a pagar a sus padres lo que les deben; eso es lo que agrada a Dios (1 Timoteo 5:
4). yit'ya ti tanca lhecha j ca chinjutsjat ca nitnichielh pa nich'ayech sabe que no es la primera (chica) que un
chico escogera para salir con ella. Ver : yijutsa; vancajutsjat.

yijuuj Verbo, Grupo 5. 1s: jajuuj (ja-juuj). 2s: lhjuuj (lh-juuj). 3s: yijuuj (yi-juuj). 3p: yijuujja'ne (yi-juujja'ne). 1pi: shtajuuj (shta-juuj). 1 LO MUERDE.
2 EST PARIENDO.
3 LO ATORMENTA. lhpa yo'nis yijuja'an pa lhc yucuvea la zorra morda de su pan. pa alhu yijuuj na yecl' la iguana
muerde el palo. palhech nalhu papi tavclas yivan lhn pa lhech cl pa yiclqui taj lhn, jaalh pa suy pa cl pa
yijuuj lhn pa ve'lha necjc pa yivmjat el otro da los nios vieron a la acanina y comenzaron a jugar con ella hasta
que la serpiente enfurecida mordindole y matndole. nic'at'cji pa carpa pan chipo'oj'apee lhpa coche pa yijujeishi pa
queso, shi lhpa yucuve pa yichesh ymjey lhpa vishini pa tuj alz ("abri desde abajo") la carpa que tapaba el coche,
mordi en el queso y el pan, y se fue al tajamar para comerlos. ya'jcjcshi ti tsijuuj ca vnj me duele porque mordi
una piraa. jamelh'acfi lhavj pa jalhnelh ca itj, jech, tcajcuich'e, jaicajcui atesha, ni c'u'sayam'in ti uj ja tsijuj'e ja
vnaj llegamos al borde (de la laguna), prendimos fuego, s, ellos comieron, prob un poco, no tena nimo por lo grande
que me haba mordido aquella piraa. java nuus yijuj'in ca tashinshtaj los perros mataron a aquella oveja. pa
vatc'neshec'oya cotsjaat lhpa tanuc lhpa chajaninj pa yijuujjam lhpa lhaf el gato rod a tierra con el guila y le
mordi un ala. lhja cjecl yituma pa yafshiyan'in ti nicavatjatsu ti yijuuj pa lhas la mujer encinta gritaba de dolor en
el parto ("la haca gritar que daba a luz al morder el hijo"). ts'uf papu ti yijuujjam t'ach'aclech pa yi'ftsinat'in, aj, ti caaj
lhja oyinche pa yueishi pa te yivmjat lhn apenas uno se morda la lengua, (esta planta ) le picaba, ay, y si se mezclaba
con aj del monte, era mortal. japi vatcasinc tan jayu ca ntuj pa ajcl ja't'ajesha pa yaquiset ti yalhalha ti vaf,
ja't'ajesha pa yijuujam'in pa yaquiset lhaviyjnaj los sacerdotes no comern ningn ave o animal terrestre muerto
repentinamente o desgarrado por una fiera (Ezequiel 44: 31). pa tatsha ti votjesh pa tyeej lhc'utsaaj, vooy pa necjc
yaychavalha vitsha ti yo'nisesh jayu; pa tatsha ti yo'nisesh pa t'ecletch'e pa votjj pa yiju'jey pa lhshatech pa
yivmjat de repente el chamn se convirti en gallina, pero el muchacho pensaba transformarse en zorro; de repente se
transform en zorro, se echo sobre la gallina, mordindole la cabeza, y la mat. tam'ey ti nip'alhaa ti

757

lhasjujeelhsha'ne? acaso no hace demasiado tiempo que me estn atormentando? caaj taj pava fmjomis pa yicheney
pa lhcaanvacle caspa yijuuj(j)a'ne pa nich'ayech haba tambin tbanos que el jefe haba mandado para morder al
joven. Ver : vancajuuj; yijujquiyin.

yijuuj tsutshec Nombre masculino. CORTA-ALAMBRE. Lit: muerde el alambre pa yijuuj tsutshec t'ajuya ca nt'ovosshi
pava tsutshec el corta-alambre sirve para cortar alambres.

yijuupjan Verbo, Grupo 5. 1s: jajuupjan (ja-juupjan). 2s: lhjuupjan (lh-juupjan). 3s: yijuupjan (yijuupjan). 1pi: shtajuupjan (shta-juupjan). 1 CONFA EN.
2 SE FA DE. jajuupjanesha ja yict'eech pa shinvo' confo en mi abuelo que traiga miel. jajuupjanjop ja yitjooc ti
sajechimech invoqu a mi to que tiene poder sobre los peces. Ver : vancajuupjan.

yijuvan Verbo, Grupo 5. 1s: jajuvan (ja-juvan). 2s: lhjuvan (lhj-juvan). 3s: yijuvan (yi-juvan). 1pi: shtajuvan (shtajuvan). 1 LO INSULTA.
2 LO RETA.
3 LO ACUSA. jajuvanesh ti cutsjanaj lo acusa de ser ladrn. lhja nivacche tsijuvanc'oyaan lhja lhse la mujer me ret por
causa de su hija. lhcaanvacle, yivaatsha c'clj ti lhtsilhjen, lhayaash ti ni anvashan'yi napi niyc'utsfasa ca
nasjuvanesh'in pa te alabo, Seor, de haberme librado, porque no (me) has permitido que mis enemigos me insultaran
(Salmos 30: 1). c'ajuvaneshelh'in jayu ca avaftajeshelh pa ajovayielh, ca namtajelh'ay avaatsheelh pa vatjovayi shi'
pava tavijatay, ti niavaatlhecljelh shi' ti lhtanapunelh, pa lhjunash lhpa jojactsini ti yicatsnjat'in lhacm'a les
insultar cuando ustedes estn muertos de miedo, cuando les alcance el terror y las dificultades, que les haran sentirse
incapaces, como huracn que dispersa todo (Proverbios 1: 26-27). papi nivacle cha'pa'eshyiyshi ti tanjuyijulh pa
tsijuvanvatam pa tsipcjvatam ti tsichajshicham la gente de todos lados (?) vienen a m para insultarme, bofetearme y
atajarme (Job 16: 10). ti jap'in shi' ti jat'ayipcuyan pa tsijuvanesh'in sollozo y ayuno, y me insultan (Salmo 69:
11). yisuyiyan pa yamqu'een pa lhavc, pa lhechesh pa yijuvanesh'in japi judos (eso) lo enfureci y se lleno de ira, y
entonces ret a los judos (Nehemas 4: 1). pa nat'apeeen jayu pava yitst'ajesh lhclishay, lhan'e papi yivanelh pa
yijuvanesh'in jayu papi lhech caer a causa de su boca ("sus palabras"), pero los que lo ven lo retarn (Salmo 64: 9). pa
vena afanisheshyish ti cha'lheesh pa yijunashelh; napi yielh'e yivj pa tsijuvaneshelh'in shi' ti tsivapenjatelh'in nos
haces el escarnio de nosotros; nuestros vecinos ("los que estn alrededor nuestro") se burlan de nosotros y nos humillan
(Salmo 44: 14). Ver : vancajuvan; vatjuvan; yijuvanchiyin.

yijuvanchiyin Verbo, Grupo 5. 1s: jajuvanchiyin (ja-juvan-chiyin). 2s: lhajuvanchiyin (lha-juvanchiyin). 3s: yijuvanchiyin (yi-juvan-chiyin). 1pi: shtajuvanshiyin (shta-juvan-shiyin). 1 LO HACE ACUSAR.
2 LO HACE INSULTAR.
3 LO HACE ACUSAR. pa lhasjuvanchiyinshelh'in napi nintyvatsham'in; ti tsivanelh, pa yichen coyoyoy pa lhshatech ti
tsilhquieshelh'in nos haces el refrn de los paganos; al vernos, menean la cabeza y se burlan de nosotros (Salmo 44:
15). Ver : yijuvan; vancajuvan; vatjuvan.

yiju'matan Verbo, Grupo 5. 1s: jaju'matan (ja-ju'matan). 2s: lhuju'matan (lh-ju'matan). 3s: yiju'matan (yiju'matan). 1pi: shtaju'matan (shta-ju'matan). LO PERJUDICA. Ver : vancaju'matan.

yiju'ts'clts'in Verbo, Grupo 3. 1s: tsiju'ts'clts'in (tsi-ju'ts'clts-'in). 2s: naju'ts'clts'in (na-ju'ts'clts'in). 3s: yiju'ts'clts'in (yii-ju'ts'clts-'in). 1pi: shinju'ts'clts'in (shin-ju'ts'clts-'in). EST DESPEINADO. na
necjc yiju'ts'clts'in na lhshatech el nio est con la cabeza despeinada.

yilhai Nombre masculino; no poseble. Pl: yilhaiyis (yilhai-yis). HOMBRE ENLHET. Note: grupo tnico chaqueo vecino de
los nivacle (familia lingstica enlhet-enenlhet) japi yilhaiyis vanachifanelh'in napi nivacle los enlhet conviven con los
nivacle. Ver : yilhaiche; yilhai(yi)taj.

yilhaicun Verbo, Grupo 3. 1s: tsilhaicun (tsi-lhaicun). 2s: nalhaicun (na-lhaicun). 3s: yilhaicun (yilhaicun). 1pi: shtanlhaicun (shtan-lhaicun). ES PRIMOGNITO. pa yilhavaicun vatas un hijo primognito. Variante
: yilhavaicun.

758

yilhaiche Nombre femenino; no poseble. Sg: yilhaiche (yilhai-che). Pl: yilhaichei (yilhai-che-i). MUJER
ENLHET. Note: mujer del grupo tnico chaqueo vecino de los nivacle (familia lingstica enlhet-enenlhet, antes conocida
bajo el nombre "Lengua-Maskoy") Ver : yilhai.

yilhai(yi)taj Nombre masculino; no poseble. Sg: yilha(i)yitaj (yilhai-[yi]taj). Pl: yilhai(yi)tas (yilhai-[yi]ta-s). HOMBRE DE
UN GRUPO TNICO EMPARENTADO CON LOS ENLHET. Note: sase en sentido general, por ejemplo aludiendo a los
enenlhet-toba Lit: parecido a enlhet java tavashaiyis ja yie' ca Casanillo chi' ja lhum'acfinuc, lhtsitenjayish japi
yilhaiyitas lhanquei enenlhit, taj ti ni lhjunashajulh j japi yilhaiyis, sui lhavaatsha los campos de Casanillo y hacia el
este eran cazaderos de parientes de los enlhet llamados enenlhet, pero son diferentes, son guerreros. Ver : yilhai.

yilhasnichiyan Verbo, Grupo 5. 1s: jalhasnichiyan (ja-lhasnich-iyan). 2s: lhalhasnichiyan (lha-lhasnichiyan). 3s: yilhasnichiyan (yi-lhasnich-iyan). 1pi: shtalhasnichiyan (shta-lhasnich-iyan). LO
GLORIFICA.yilhasnycheyan pa Dios glorifican a Dios. Ver : lhasnyich.

yilhavaicun Ver : yilhaicun.


yilhavun Verbo, Grupo 3. 1s: ts'ilhavun (ts'i-lhavun). 2s: nalhavun (na-lhavun). 3s: yilhavun (yilhavun). 1pi: shinalhavun (shina-lhavun). Pl: yilhavunsha'ne (yi-lhavun-sha'ne). ES GORDO. pava lhech votjjis
yinjt ti yishansha'neen pa vatjuvansha'neen tlh'ejop ti caaj pava votjjis yilhavunsha'ne vooy pav'elh
yinucssha'ne las gallinas siempre se peleaban y se quejaban porque algunas gallinas eran gordas, y otras eran
flacas. jjjiclai ni i'a ca nilhavunsha'ne java sajech los peces todava no estn gordos. yivan pava lhcly vcc pava
yitst'ajesh papi chitifch'een, yilhavunsha'ne shi' ti isis vio el ganado que posean los vencidos, eran gordos y
hermosos. Ver : lhavuun.

yilhcuyan Verbo, Grupo 5. 1s: jalhcuyan (ja-lhcu-yan). 2s: lhalhcuyan (lha-lhcu-yan). 3s: yilhcuyan (yi-lhcuyan). 1pi: shtalhcuyan (shta-lhcu-yan). 1 LO CARGA.
2 LO AMANSA. Note: en esta ltima acepcin, dcese del adiestramiento del animal montado yi'apee na cuvyu ti
yilhcuyan est montando el caballo para domarlo. yilhcuyan na cuvyu est domando/adiestrando al
caballo. jalhcuyanesh ca yaje' le d mi presa para que la cargara (le encargu mi presa). Ver : lhalhcu'.

yilheclj Verbo, Grupo 5. 1s: jalheclj (ja-lheclj). 2s: lhlheclj (lh-lheclj). 3s: yilheclj (yi-lheclj). 1pi: shtalheclj (shtalheclj). 1 LO SOSPECHA.
2 LE TIENE CONFIANZA.
3 LO CREE.
4 LO PIENSA.
5 LO OPINA.
6 LE PARECE QUE. jalhecljesh ti ni ntsen japi afteivot me parece que tus parientes no me quieren. jalheclj'ash ca
a'lhecha ti a'cutsjanaj sospecho de que vos sos un/el ladrn. she t'e papi tsilhecljesh papi nivacle? qu dice la gente
que soy yo? (San Lucas 9: 18). vooi pap'elh nalhecljesh ca a'lhecha ja Juan vatnaijayash lhavo', vooi pap'elh
yilhecljesh ca a'lhecha pa Elias chi' pap'elh nalhecljesh ca a'lhecha papi profetas ca natpecl'in algunos creen que
eres Juan el Bautista, otros creen que eres Ela o algn otro profeta que ha regresado. she papi lhaslhecljjelh? y
ustedes, qu piensan de m? lhecljtajesh t'ejum ca nachen'ay pa Dios pa c? acaso crees que Dios te va a mandar tu
comida? tsilhecljesh ti c'fisja(t)ch'e pa tsanshi' na lhcumjayash se fio de m y me encarg su trabajo (1 Timoteo
1:12). taj ti nqueesh attmjalheshyam pa ca atsan'e, lhayaash ti jalhecljesh pa Dios ti nape'yeesh ti
lht'a'lhelheyam, pa yivashanyam ti c'avanelh jayu pero ahora preprame hospedaje, porque espero que Dios escuche sus
oraciones ("que ustedes oren para m") y me permita poder visitarlos (Filemn: 22). ya aj ca alhecljeshelh ca nichaaj pa
vataasclanjayashvatjulh yiey na cotsjaat; am, ninchaaj pa vatcanoyash vooy pa vatjuyjayashvatjulh janchaaj no
piensen que he venido a tener paz en la tierra; no, no traigo paz sino conflicto (San Mateo 10: 34). ca ncaaj pa tyeej ni
casc'utsfaa, lhech ca nalhecljtajesh ca acjashi, ma'ajalh ca nacalh jayu si hay algn chamn contrario ("[que] no es
nuestro amigo"), podra pensar que sos muy rico, y por eso te embrujara. pa ya aj ca avatjts'clnelh'in pa ya aj ca
alhecljeshelh japi caldeos ca tosach'een jayu, lhayaash ti tanca lhech lhjunasha no se hagan ilusiones pensando que los

759

caldeos van a irse, porque no lo harn (Jeremas 37: 9). lhayaash ca tc'atajeelhva'ne lhacm'a papi lhtatvelheyech'esh pa
iglesia, ca chintasinytajeshem pa ya'clish ninpeya', taj ti ca namtaj papi cacujanjas, pa yilhecljesh jayu ca
acccheyjeseelh supongamos que se rene la iglesia entera y todos se ponen a hablar en lenguas desconocidas, si entran
algunos no creyentes o gente no preparada, ellos pensaran que ustedes son locos (1 Corintios 14: 23). chi yilhecljesh ca
napeclei pa lhajpyich, pa ampapu lhavaam ca nt'ya pa lhajpyich pan yi'shi' se piensa que regres a su casa, pero
desgraciadamente, nadie sabe donde est su casa. yilhecljtajesh ts'ivee ca nivaf lo crean muerto. Ver
: vancalheclj; vatlhecl'jesh.

yilhjen Verbo, Grupo 5. 1s: c'alhjen (c'-alhjen). 2s: t'alhjen (t'-alhjen). 3s: yilhjen (y-ilhjen). 1pi: sht'alhjen (sht'alhjen). 1 LO SALVA.
2 LO LIBRA.
3 LO CURA.
4 VIVE DE ALGO. yisclaneshshi pa lhnilhjenjayash papi lhnvot p'alhaa ti chi yilhjenesh papi Egipto lhavos celebraban la
liberacin de sus antepasados ("parientes antiguos") que fueron librados de los egiptos. pa vaneecjuelh pa Jess pa
lhechesh pa nifaclemch'e pa lhjunash pa Dios lhanvacleyash, pa yilhjensha'ne shta papi tayyashaysha'ne Jess los
recibi y les hablaba del reino de Dios y salvaba a los que tenan enfermedades (San Lucas 9: 11). lhech jayu ti
t'alhjensha'ne napi nivacle quizs pods salvar a los hombres. she papu ca shi'nilhjensha'ne jayu? quin nos
salvar? at'eshelh ca chinalhjeneelhc'oya napuque nivacle ojiyis! (quieran ustedes) que le ayuden a ponerse a salvo de
esta generacin malvada! (Hechos 2: 40). lhcaanvacle, yivaatsha c'clj ti lhtsilhjen, lhayaash ti ni anvashan'yi napi
niyc'utsfasa ca nasjuvanesh'in pa te alabo, Seor, de haberme librado, porque no (me) has permitido que mis enemigos me
insultaran (Salmos 30: 1). nque uj ti yij', pa tajulhey ca natcuumjulh lhacm'a: ti nama cotsjaat ja Cristo Jess
jaspa yilhjensha'ne napi sach'e lhavos, japi lhech javatjutsa'eshc'oya este (mensaje) es de fiar y disno de ser aceptado sin
reservas: Cristo Jess vino al mundo para salvar a los pecadores, de los cuales yo soy el primero (1 Timoteo 1: 15). nque
yich'e' ca nalhjensha'ne lhacm'a pava na lhjunashvatc'oya manlhatajshi na cotsjaat ello quiere decir que se salvarn
todas las especies que viven en la tierra. pque nalhu t'ichaijop pa lhcumjayash pa yisclaneshshi pa lhnilhjenjayash
papi lhnvot p'alhaa ti chi yilhjenesh papi Egipto lhavos en este da descansaban de su trabajo para celebrar la memoria
de la liberacin de sus ancestros de Egipto. yi'Dios, atsayjatjop napi niyc'utsfasa, ats'ilhjenesh napi tsicvfachi! Dios
mo, lbrame de mis enemigos, defindeme ("slvame") de mis agresores ("los [que] me odian")! (Salmo 59: 2). naelh pa
caaj shita papi tfuyujunch'e, pa yilhjensha'ne papu ti ta'yashai aparte de ellos haba tambin sopladores (chamanes)
quienes curaban a los enfermos. atsilhjenyaam Dios, ti yilhavqu'ilhjenaj'ash, acu'melhyiyshi pa asjcleshelhey napi
vatachifas pa jaspa c'cljeshelh pa is ey, jaspa nasshameshelh ti c'cljeshelh! slvanos, Seor Dios, renenos y
lbranos de las naciones, para que demos gracias a tu santo nombre, y alabarte sera nuestra gloria! (1 Crnicas 16:
35). yivaatsha c'alhjenesh jayu pa lhecheesh pa atsclj te librar y t me alabars (Salmo 50: 15). avntyitelhch'e j
cque, avaatsheelh ti lhantvacluelhey na Dios pa tanca lhecheesh ca c'ase'jelhsha'ne, ca ama papu ca
nalhjeneelh entienden bien eso, ustedes que olvidan a Dios, no sea que los destruya y nadie los libre (Salmo 50:
22). yilhjen nava matas yishi' na yita' vivan de lo que hay en el monte. ameesh ti yen ti naichavalhelhyiy ca
nitsilhjenesh a ver si quiere acordarse de nosotros y nos salva. Ver
: tqu'ilhjei; vanqu'ilhjen; vanilhjen; lhavlheej; lhqu'ilhjenaj; lhavqu'ilhjenaj.

yilhn Verbo, Grupo 5. 1s: jalhn (ja-lhn). 2s: lhn ([lh-]lhn). 3s: yilhn (yi-lhn). 1pi: shtalhn (shta-lhn). 1 LO
ENCIENDE.
2 LO PRENDE.
3 LO QUEMA. Note: el verbo existe tambin en toba (guaykur), raz: -alon ja mimi yilhn ja itj mi mam prendi el
fuego. pa clet'ei ca nilhn pa itj papi nivacle, lhai'yaash ti taj'in lhn tardaban mucho prender el fuego, porque haba
llova. pa chi t'ovosei lhshatech pa chi yjech'acfi, pa chi (yi)lhnch'e pa itj, yivaclhitesh pa yanshi' pa yecl'
chamashi le cortaban la cabeza y le desollaban, la pona en el fuego, y al terminar la colocaban en un palo
redondo.yilhnsham shita pa us pava faijoc volvi a poner ms lea ("encender"), y hubo mucha brasa
encendida. alhn yiin pa itj! encend el fuego! istaa ca alhnelhsham na tisjutaj, pa nqueesh yimacsham, tsisha

760

pava foyjoc deben encender el rbol, y cuando se apague solo quedarn las brasas. vooi pa tolhjan pa yic'utsjan, cljj
jumje, niclan'e pa lhshaic'u pa yilhnsham fue a buscar una cactcea vieja, muy seca, sac la mdula y le predi
fuego. jamelh'acfi lhavj pa jalhnelh ca itj, jech, tcajcuich'e, jaicajcui atesha, ni c'u'sayam'in ti uj ja tsijuj'e ja
vnaj llegamos al borde (de la laguna), prendimos fuego, s, ellos comieron, prob un poco, no tena nimo por lo grande
que me haba mordido aquella piraa. ve'lhasha'ne ti yilhnshi los encendi (los palos) uno a uno. pa Fitsc'yich
naijatva'ne lhacm'a pa yilhnshi pa uj itj ca nantfaclesh lhacm'a, pa nissham ti yit'esha... Fitsc'yich los reuni
a todos, encendi un fuego grande para conocerlos bien, y les pregunt... pa lhechesh lhapesh ti yit'yish papi p'alhaa
yinvotelh ti yilhnshi pa itj entonces nuestros antepasados saban (como) hacer fuego. vooi pan t'e'lhesh ti ampava
ittas pa shtat'ovosshi pava napuu yecli lhcles; sht'atju'esh pa nque lhjunash ti shtalhnshi pa itj si alguna vez no
tenemos fsforos, cortamos dos palitos; los frotamos y de esta manera sacamos fuego. ayjiesha lhja mimi ca nilhnsham
pa itoj pa jnshajaclai ca natt'itanjan shta na jnshajaclai, vooi ja tata ca nasnatesh pa lht'itsu' decile a mam que
encienda un fuego para toda la noche, y que trabaje sacando fibras de caraguat, de noche tambin, que pap trabaje trenzando
una piola (para trepar a los rboles para sacar miel). pa'lhechesh pa tis ts'ivee tisesh pa cjiyaj tashaai, pa nquee pa
acjqu'e pa lhniish ti chi lhnei, pa nquee pa vatshachivo lhei mira entonces le regalaron, le ofrecieron oro, incienso
("aquello cuyo perfume es rico [y] que se enciende") y mirra ("una locin llamada mirra"). pa taclaj t'aja'ya ja cha'nu
t'ajuiya lhechin lha'vinot chi yicusinatshi pa itj chi yilhnesh pa carbon el nio toc la ducha cuya agua se calentaba
con (la estufa de bao de) carbn. ni ncacuqu'e lhpa cjecl cavque lhclishay pa vpecley pa lhajpyich; pa yisnatesh
lhpa yucuve, pa yilhn pa lhavitj pa yinesh'apee lhpa utej pa yiclasiminatch'e, pa yecshenjatesh pa climshi pa lhape'
pa yinesh'apee pa itvat utej la mujer crey aquellas palabras y fue a su casa; hizo una torta, hizo fuego bajo una piedra
delgada ("afinada"), amas la harina con el aceite y la coloc sobre (una piedra d)el fogn. lhapesh ti ampava catisitasa,
vooi pava velas chiylhnei'in antes no haba lmparas, pero encendan velas. jalhnelh'am jayu pa itj caspa tanca
c'uiyaeelh'am vamos a prenderles fuego para que no tengan fro. nque casjunashesh ti shtalhnshi pa itj sta es
nuestra manera de hacer fuego. nque lhfanishesh ti tishc'oya un metro pa t'aplhuji', yilhnch'ec'oya pa yip'o'eishi;
nalhu pa nic'at'eishi pa tuj praa esto cavaban (pozos) de un metro de profundidad, prendan fuego (en la fosa) y la tapaban;
a la maana siguiente la abran y los coman (los zapallos). j lhechesh ti taj'in pa c'uy shta, pa yilhnelhyam ja uj itj pa
niyjielhyijop ca jayc'uelhey como llova y haca fro, encendieron un fuego para nosotros y nos acogieron (Hechos 28:
2). vooy pa lhavaclay, pava t'acjlhjy shi' pava lhshanantiyc nanclaneshch'e pa lhtje pa nilhnsham tomars la
grasa que envuelve las vsceras, el lbulo del hgado, los dos riones con su grasa y lo dejars quemar (xodo 29: 13). Ver
: vancalhn; lhnach.

yilhm Verbo, Grupo 4. 1s: c'alhm (c'a-lhm). 2s: t'ilhm (t'i-lhm). 3s: yilhm (yi-lhm). 1pi: sht'ilhm (sht'ilhm). 1 DEFECA.
2 TIENE DIARREA. Note: con el sufijo -sha'ne/-ja'ne lhpa vishini isjop ti natsham pava matas pava lhasamjui pava
yaquisitis chi ti yiyji chi lhm'e lhavj en el tajamar pueden caer excrementos de animales cuando beben y defecan en su
orilla. c'alhmja'ne tengo diarrea.
3 TIENE DISENTERA. Note: con el sufijo -e-sh + lha-'voiyei 'su sangre' can'ut jaicljti, c'alh'mesh cava yi'voiyei shta ayer
me dio fiebre y disentera ("defecaba mi sangre").

yilhqui Ver : yiclqui.


yilhujja'ne Verbo, Grupo 3. 1s: tsilhujja'ne (tsi-lhuj-ja'ne). 2s: nalhujja'ne (na-lhuj-ja'ne). 3s: yilhujja'ne (yi-lhujja'ne). 1pi: shinlhujja'ne (shin-lhuj-ja'ne). SIENTE UN DOLOR AGUDO. tsilhujja'ne na yipcje siento un dolor agudo
en mi fractura. yivatsjanchatsha'ne lhacm'a papi taiyashaisha'ne lhech yi'e' chi' shita papi caaj pava
yilhuja'ne curaba a todos los que estaban enfermos y tambin a los que sufran. ach'ana na tsilhujja'ne escuch como
sufro.

yilhun Verbo, Grupo 4. 2s: alhun (a-lhun). Note: forma del imperativo 3s: yilhun (yi-lhun). 1 VA ALL.
2 CAMINA HACIA ALL.

761

3 ANDA HACIA ALL. Note: se usa mayormente con formas de imperativo aiyeelhnee, alhunelh cun! salgan ustedes de
aqu, vyanse! yilhunsha'ne lhn lhai'yaash ti yuich'e jayu yiin ca n'vantaj andaba por aqu y por ac (la chica) porque
quera (encontrar donde) meterse pronto cuando apareciera ("lo viera"). alhunei ja ajpyich! vete a tu casa! alhunelhey
ja yitsaat yie' jan lhatjuyeelhshi jayu! ayan al pueblo de enfrente! (San Marcos 11:2).yilhunsha'ne lhn lhai'yaash ti
yuich'e jayu andaba por ac y por all para meterse dentro (de una madriguera). alhun, clap, pa ac'usinata lhpa yucuve
ca atuj! ven, rpido, alegrate por el pan que coms! alhun ca apiiy'a! vete en paz! Ver : ta'lhun.

yilhuyan Verbo, Grupo 4. 1s: jalhuyan (ja-lhu-yan). 2s: lhlhuyan (lh-lhu-yan). 3s: yilhuyan (yi-lhu-yan). 1pi: shtalhuyan
(shta-lhu-yan). 1 DEJA PASAR EL TIEMPO.
2 DEMORA. Note: siempre se usa con sufijo jayulhanei ja yicumjat demoro mi trabajo (no voy a tiempo).
yim Verbo (solo en tercera persona). 3s: yim (y-im). 1 EST AGOTADO.
2 EST VACO.
3 SE AGOTA. Note: dcese solo de lquidos pa tocoj uj ti niy'jayu vooisha'ne pa yint, yicheshey ts'ivee pan t'ajjesh pava
vishinic, taj ti yimch'esha'ne lhacm'a una lechuza tena mucha sed buscando agua en todas las lagunas, pero se teminaban
todas. uj ti tsityieshch'e ti meelh ti yimshi' lhpa ve'lha jarra, pa ve'lha japi yichey queelh yint, yicheshey ja
tovoc me sorprende mucho que cuando se termina una jarra, uno de ellos va para (buscar) agua, se va al ro con ella (la
jarra). mucchishamch'e ja tovoc ti taj'in, taj ti yimshaam ti clopesh el ro crece cuando llueve, pero est vaco en
invierno. sashshi ja yi'vint'elh, yim'e' jayu nuestra agua es sucia, est para agotarse. ve'lha ja Pilcomayo ni nimsolo
el Pilcomayo siempre tiene agua ("no se agota"). lhechesh ti yimshi' pa tjayetas t'i' ya se acab el vino. ta t'e
yifanishyivach jayu ca nimtaj'e lha yivishini? qu voy a hacer si se me seca mi tajamar? ca ninn'cla jan lhjunash pa
yint ti yim'e, ca tsafofasham jan lhjunash ja yitjataj ti yiey pa nyish que se evaporen como agua que se agota, que se
queme como hierba en el camino (Salmo 58: 8). javooi jayu pava lhjishai nich'a yimch'esha'ne, ca javo'shi ca
jnshajaclai voi a buscar riachos que estn por secarse, ah voy a pescar de noche. pa Noe nic'at'ei pa lhovalhja'vat pa
yichenfach'ee lhpa c'afoc; lhpa'lhech yif'yapee pava yintis pa jaalh pa yimshaamsha'ne No abri la ventana (del
aca) y solt al cuervo, que revolotaba sobre las aguas hasta que se evaporaran. Ver : yimjat; yimjcli; tim.

yimac Verbo, solo en tercera persona. 3s: yimac (yi-mac). 1 SE APAGA.


2 SE DESTIE. istaa ca alhnelhsham na tisjutaj, pa nqueesh yimacsham, tsisha pava foyjoc deben encender el rbol, y
cuando se apague solo quedarn las brasas. vooi ti tapec, nich'a yimac pa lha'vitj pa t'ach'aclech y cuando regres,
estaba extinguindose la llama de su fuego. yi'van pava lha'vits ti ni nmacch'e vieron las fogatas que no estaban
apagadas todava. taj ti ni tojach'e'en atesha ti yimac'in pa itj tlh'ejop ti yimcat'in lhpa ts'amtaj pero el fuego se
apag pronto porque un monstruo lo apag. Ver : yimcat; yimacjat; yimacjacli.

yimacjacli Verbo, solo en tercera persona. 3s: yimacjacli (yi-mac-jacli). 1 ARDE BIEN.
1 ES COMBUSTIBLE. Lit: aguanta (sin) apagarse Ver : yimac.

yimacjat Verbo, Grupo 5. 1s: jamacjat (ja-mac-jat). 2s: lhmacjat (lh-mac-jat). 3s: yimacjat (yi-mac-jat). 1pi: shtamacjat
(shta-mac-jat). LO APAGA. jamacjatshi lhca siylo apagu el cigarrillo. jamacjatsham ca itj apagu el
fuego.jamacjatch'e nava catisitas apago/ voy a pagar las lmparas. Ver : vancamacjat; yimcat; yimacjacli.

yimaj Verbo, Grupo 5. 1s: jimaj (j-imaj). 2s: lhimaj (lh-imaj). 3s: yimaj (y-imaj). 1pi: shtimaj (sht-imaj). 1 LE OBLIGA.
2 LO FUERZA.
3 LO MOLESTA. jimaj'e na ta'claj ca lhc obligo el nio a comer. jimajsham ja cuvyu ja tovoc hice entrar el caballo en
el ro a la fuerza. jimajyivne ja onaj obligu a mi hermano a acercarse. ta t'e lhayaash ca cha'lhatajesh ca imaj'e na
Vanqu'eyjatsjan? por qu sigues molestando al Maestro? (San Marcos 5: 35). Ver : yimatsen; tanimaj; yinimaj.

yimanlhanit Verbo, Grupo 5. 1s: jamanlhanit (ja-manlha-nit). 2s: lhmanlhanit (lh-manlha-nit). 3s: yimanlhanit (yimanlha-nit). 1pi: shtamanlhanit (shta-manlha-nit). 1 LO HACE VIVIR.
2 LO DEJA VIVIR.
3 LO DEJA QUEDAR.
4 LO HACE QUEDARSE.

762

5 LO GUARDA. manlha'acfi lhja tjayuc estaba quedando debajo de un molle. papi'lhech lhn ampa ca lhanfanasha, ni chi
nclnsha'ne lhavaatsha, chi manlhanitsha'ne lhavaatsha, chi manlhanitsha'ne lhn papuqueei a ellas no se les hizo
nada, no fueron matadas, se las dej con vida, se las dej con vida, dicen. tan ca yimanlhanit pa nivacle no dejar con
vida a este hombre. istaa ca shtamanlhanit, ma ca ya'paaesh ca jacumjat est bien, la dejaremos con vida, voy a
hacerla trabajar. sasjop ca ni shtamnlhanita pa ta'claj no podemos hacer perecer ("no dejar en vida") nuestro
beb. jeelh nalhu ti jquey ja cotsjaat Macedonia c'ayjeesh'a ca amnlhaae ja yitsaat Efeso; c'amnlhanit'e j lhech
yitsaat jaspa ayjeesha papi nivacle ca ya aj na ca nivanqu'eyjatsjanesh pava niyij'a el otro da, cuando sala para
Macedonia, te encargu quedarte ("te hice quedar") en la ciudad de Efeso para avisar a algunos que no enseen doctrinas
extraas (Timoteo 1: 3). yifetatsiyanesh pava lhanc'njatevshay pa lhape' shi' pa cumjtaj pa yiclpjalheshem'apee pa
lhanc'njatevshay, pa lhechesh yan'apee pa lhcl', pa yichesh pa yamjey pa yi'shi' pa nyish, pa lhech yimnlhanit'e
pa vanujumatsenesh le ech aceita y alcohol en las heridas y se las vendi; luego, montndolo en su cabalgadura lo condujo
a una posada y lo cuid (San Lucas 10: 34). pa lhacm'a japi nich'acsha'ne pa nive'lhaa papu ca nivan ja
lhcajunasheeshch'ejulh ja Daniel, ja Ananas, ja Misael shi' ja Azaras; pa lhe'naa ti yimnlhanitesh ti t'acu'mem'in ja
lhcaanvacle (el rey) no encontr ningunos jvenes como Daniel, Ananas, Misael y Azaras; por eso el rey los tom a su
servicio (Daniel 1: 19). yaaj na papu ca nimanlhanit'e ca nijuijata lhum'ashi que nadie guarde (comida) para
maana. meey ca aclnsha'ne papi amalecitas, pa atifch'een lhacm'a, lhayaash ti yicnitshi pa niysa' ca nen japi
yichifas; tanca amnlhanit'e pa nivacle shi' pa yacquiset ve y destruye a los amalecitas, extermnalos a todos, porque
odian y quieren mal a mi pueblo; no dejars en vida ni hombre ni bestia. amnlhanitelhjop ca acu'melh'e! pa
yimnlhanitjop ti t'acum'e ts'ivee captrenles vivos! y los capturaron con vida. shinmnlhanitesh pa vatmnlhajayash
pa nishinan'ate ca shtanctsha'ne nos conserv entre los vivientes y no permiti que tropezara nuestro pie (Salmo 66:
9). pa chinavmjat jayu shta, chiyicln jayu napi yiatshi, nichinmnlhanit'e jayu pava ca napuach'e pava utes,
lhacm'a jayu ti chivmjat, lhayaash ti nantfa'clesh tatsha ti nach'ay ja Dios te derribarn a tierra a t y (a tus hijos)
dentro de t, y no te dejarn piedra sobre piedra, porque no reconociste el momento en que fuiste visitado por Dios (Lucas 39:
44). Ver : manlha; vancamanlhanit; vatmanlhanit. Variante : yimnlhanit.

yimatsen Verbo, Grupo 5. 1s: jimatsen'e (j-ima-tsen-'e). 2s: lhimatsen'e (lh-ima-tsen-'e)yisclansha'ne. 3s: yimatsen'e (yima-tsen-'e). 1pi: shtimatsen'e (sht-ima-tsen-'e). 1 LE EXIGE.
2 LE INSISTE. ja Jess yichen tatsha j lhech nivacle, taj ti yit'esha ti yiyjaa ti yimatsenesh'in... Jess despidi a aquel
hombre, advirtindole enrgicamente... (San Marcos 1: 43). ca nque ajunashtaja ca ni imatsintajee pa'na nan lhjunash
ca atata, lhacm'a jayu papi israelitas nitfaclesh'a jayu j ti alhcaanvacle si t eres menos exigente ("tu actitud no exija
cualquier cosa") que tu padre, todos los israelitas te reconocern como rey. pa nicashcljesha ti yimatsineshaan ca uja'esh
ca nshayan yi'ei pa t'nash pava vatyjijatis prefieren exigir ms dinero que los previstos por la ley. anats'asjop pava
acly tashinshtas pa oych'aclaya pava acly, lhayaash pava vatvanjas shi' pava chiyamatsen tanca yjlhyech'eesh ca
mnlhaa observa bien el aspecto de tus ovejas y fjate en tus rebaos, porque la fortuna ("las pertenencias y lo que se exige")
no dura siempre (Proverbios 27: 23-24). pa nclit shita ts'ivee pa Jesus pa yimatsineshaan ca nicuulh shita hicieron
comparecer a Jess y le exigieron que respondiera. yit'esha pa lhcataclaj: atiseshch'e jcl'esh ca ntuj lhacm'a;
yimatsineshaan: ajutch'e ca nituj napi nivacle! dijo a su criado: reprtelo (el pan) para que todos coman; l insisti: dale
de comer a la gente! yimatsinesh'e papi vatcvjiyanjas lhavos ca chi nshayan, pa nquee shita papi lhavcashanjas
lhavos ca chi nshayan, pa nquee shita papi lhavcashanjas yisclansha'nelhatam pava lhjunash chi yishayan'in exigi
de los labradores tributos, exigi tributos tambin de los comerciantes, y tambin de los encargatos de cobrar los
tributos. Ver : yimaj.

yimcat Verbo, Grupo 5. 1s: jamcat (ja-mca-t). 2s: lhamcat (lha-mca-t). 3s: yimcat (yi-mca-t). 1pi: shtamcat (shta-mcat). 1 LO APAGA.
2 LO EXTINGUE. papi lhavosesh yic'alhtantajesh ti yimcattaj pa itj sus empleados trataban de apagar el fuego. taj ti ni
tojach'e'en atesha ti yimac'in pa itj tlh'ejop ti yimcat'in lhpa ts'amtaj pero el fuego se apag pronto porque un
monstruo lo apag. ya aj na ca atsapunelh ti ya yacut'in, lhayaash na jumcuclaay ti yimcatshi na yj; japi checlavot ti

763

tsicnitshi yivaatsha pa niyjieshyi ti jaclvalhem java lhavtjayetacuy, pa vooy yivaatsha chapa'a ca


vanujumatsenyivach no se fijen en mi tez morena, el sol me ha bronceado, mis hermanos se enojaron conmigo, me pusieron
a guardar las vias, y mi propia via no la guard (Cantar de los Cantares 1: 7). pa yint tlhshaam pava tovjy sasjop ca
namcat pa vatcasvuncheyash, pa nilhecha pava lhjyshay ca isa'emjop ca namcatshi las aguas torrenciales ("que
vienen de los ros") no pueden apagar el amor, ni extinguirlo los ros (Cantar de los Cantares 8: 7). nincsshi jayu lha sise
cusasham, tanca namcat jayu lhpa ittaj tiqu'inesh ti yichesh, yjesh'e jayu ca nijt'ajtaj ja lhanvacleyash
yivo'yeshch'e; pa lhacm'a papi ninantfacl'esh ja Dios caclecla jayu ca lhey no quebrar la caa dbil, no apagar la
vela vacilante, hasta que haga triunfar la justicia, y en su nombre esperarn todos (San Mateo 12: 20-21). Ver : yimac.

yimcyan Verbo, Grupo 5. 1s: jamcyan (j-amc-yan). 2s: lhamcyan (lh-amc-yan). 3s: yimcyan (y-imcyan). 1pi: shamcyan (sht-amc-yan). 1 LO MUELE.
2 HACE HARINA.
3 HACE POLVO. Ver : lhamc.

yimjat Verbo, Grupo 5. 1s: jimjat (j-im-jat+). 2s: lhimjat (lh-im-jat+). 3s: yimjat (y-im-jat+). 1pi: shtimjat (sht-imjat+). Note: sase con un sufijo 1 LO VACA.
2 LO AGOTA. vooy ti yiyjiey pa yimjatsham, pa yifuyujatey pa lhaviim vooy pa yint pa yichen enva una orden y lo (el
hielo) derrite ("lo vaca atravs"), sopla su aliento y fluye el agua (Salmo 147: 18). pa taniy'seshelhjop papi
lhanvaclesesh shi' papi c'afoquelhay pa yimjatch'ec'oya pava yintes yalhatlhch'e' ti yi'shi' yiey pa fach'ee pa yitsaat,
vooy papi lhech pa yivo'yeshvatjulh ts'ivee propuso a las autoridades civiles y militares de cegar los manantiales que haba
fuera de la ciudad, y ellos lo apoyaron (2 Crnicas 32: 3). Ver : yim; yimjcli; tim.

yimjcli Verbo (solo en tercera persona). 3s: yimjcli (y-im-jcli). 1 ES INAGOTABLE.


2 NUNCA SE AGOTA. Note: dcese de una aguada, pozo o aljibe Lit: aguanta ser vaciado japi nivacle tiish lhja t'itsech, pa
yanch'e' pa tisuuj, yimjacli lhja t'itsech los nivacle han cavado un pozo con calce ("y pusieron dentro") de quebracho, el
pozo nunca se agota. Ver : yim; yimjat'e.

yimjayan Verbo, Grupo 5. 1s: jamjayan (ja-m-jayan). 2s: lhmjayan (lh-m-jayan). 3s: yimjayan (yi-mjayan). 1pi: shtamjayan (shta-m-jayan). 1 LO HACE DORMIR.
2 LO DEJA DORMIR. ni nasmjayanelh ca jnshajaclai ca aclaach tu canto no nos deja dormir de noche. Ver : yim'.

yim' Verbo, Grupo 4. 1s: jam' (ja-m'). 2s: lhm' (lh-m'). 3s: yim' (yi-m'). 1pi: shtam' (shta-m'). DUERME. pa
yijujpneshaan ca nm'qu'esha'ne dijo una conjura sobre ellas para que se duerman. nim'ach'esha'ne j yiin!,
yijujpnaan napuqueei lhutsjayech lhles que se duerman ya!, conjur a las jovencitas. istaa ca acatsnelh'eshi, ca
am'elhsha'ne muc que se retiren todos ustedes para dormir un rato. pa Jonas pa canoji ti yim'ji pa lhtvash lhpa
vatvjatshiy Jons dorma tranquilamente en la bodega del barco. pa cletc'oya ca nam pan tjayaay jayu, pa
nimjayuqu'esha'ne pa jaalhpa yimqu'esha'ne y como tardaba el novio, todas cabecearon y se quedaron
dormidas. namvatich'e papi nivacle yim'ja'nec'oya pa Calaliin, yanch'e'sha'ne lhn pava cumjc shinvonji llegaron
los nivacle que haban salido en busca de miel ("dormido [acampado en el monte para buscar miel] en previsin de [la
fiesta]") para (festejar la captura de) Calaliin, prepararon chicha de miel. ta lhayaash ti lhtafshiyelhjop'in lha lhutsja?,
ninvaf, yim'j por qu gritan ustedes por esa muchacha?, no est muerta, sino dormida (San Marcos 5: 39). pa Sanson
yit'esha papi treinta t'iyyjafasesh caaj ca c'aniy'seshelh jayu: ca mtajeshelhch'e pava napu'yama nalhus ca
aniistanjatajelh yivaatsha jajutelh'ay jayu lhpa ve'lha vat'uyjatshi pa ave'lheelh'e ts'ivee jayu shta pava vat'uyjatshiyis
fiesta t'ajuyaSansn dijo a sus treinta compaeros que les propondra ("yo les preguntar") eso: si durante estos siete das
("duermen 7 das") para encontrar la solucin, yo les dar una camisa a cada uno de ustedes y tambin ropas para la
fiesta. meelh ca ichaytaj pa am'am jayu pa ca anjova'yey, pa meelh ca ajo'tajsha'ne pa is jayu ca am' cuando
descanses, no tendrs nada de temer, cuando te acuestes, dormirs bien (Proverbios 3: 24). taj ti ve'lha ja tulh ti vaf ca
lhas anque, lhayaash ti yijoqu'een; pa lhechesh pa nitshaam t'e ti jonshajesh pa yalhan'e pa jam', pa
t'acumeyyivocji t'e na yas ti yijnlhavcop, pa yijnyijop ca lhas vaf una noche muri el hijo de ella, porque ella se
acost sobre l; se levant de noche y, cuando yo dorma, tom de mi lado a mi hijo y lo acost junto a ella, y su hijo muerto
lo puso junto a m (1 Reyes 3: 19-20). a'yitjnjatayech, lhjunaslhaa ti lham', lhujnashlhaa ti lhjojane (sos) perezoso
como uno que duerme ("te comports como cuando dorms"), como uno que duerme ("te comports como cuando ests

764

acostado"). sasjop ca nimqu'esha'ne lhayaash ti yaychavalhaan pa lhas t'sivee no podan dormir porque pensaban en
su hijo. ya aj ca aychavalhey ca mpeclelhvane papi ayitsjafas ca'tajesha ti lhtuj pava drogas ca atlhsha pa HIV no
pienses que tens que ser homosexual ("acostarse con tus compaeros varones") o usar ("comer") drogas para adquirir el
HIV. papi nivacle yi'tajch'esha'ne lhn, vapecla cotsjaat ti yim'qu'esha'ne shita dicen que los nivacle pasaron un rato
sentados, y luego volvieron a acostarse en el suelo. Ver
: lhmjvat; vatmjatsen; tatmjatsen; nimjayu; yimjayan;mjanaj.
yim'ja'ne Nombre plural; no poseble. 1 CAZADORES.
2 RECOLECTORES DE MIEL. Lit: los [que] duermen en (el campamento)

yin1 Verbo, Grupo 5. 1s: qu'in (qu'-in) ~ jin (j-in). 2s: t'in (t'-in). 3s: yin (y-in). 1pi: sht'in (sht'-in). LO PINTA. yinesh pa
estao ca np'o'apee pa cobre jcl'esh ca ni ntquita papu se aplica el estao (en los platos) para evitar intoxicaciones
("que alguien se intoxique"). tajulhtajey ca nicaaj papu ca ni'sesh'e nava yasinc ca ninesh pa clesanilh! ojal hubiera
alguien que escribiera mis palabras, que las grabaran en metal! (Job 19: 23). Sinn : yipintayan. Ver
: va'nin; yinjayan;lhninjat; yipintayan.

yin2 Ver : yan.


yinaacjut Verbo, Grupo 5. 1s: janaacjut (ja-naacjut). 2s: lhnaacjut (lh-naacjut). 3s: yinaacjut (yi-naacjut) ~ naacjut
(naacjut). 1pi: shtanaacjut (shta-naacjut). 1 LO SACUDA.
2 LO AGITA.
3 LO MUEVE. naacjut'a pava yintis mova las aguas. pava usch'ec naacjut'in lhpa vatvjatshiy pa yilhecljesh ts'ivee ca
nvac'umajesh jayu las olas agitaban el barco y pareca ("pensaban") que ste iba a zozobrar. namei lhpa shintiniyuc pa
naacjut'in se acerc a un jukeri y lo sacudi. Ver : tanaacjut; vanaacjut; yicju'.

yinaalh Verbo, Grupo 5. 1s: janaalh (ja-naalh). 2s: lhnaalh (lh-naalh). 3s: yinaalh (yi-naalh). 1pi: shtanaalh (shtanaalh). LO QUEMA. njeshch'e pa cloop pa yiclvalh nava catiis, clamshi cava'lhech pa ventaj pa yovalhei pa yac ti
naalhcuando terminaba el invierno, observabab las estrellas, apenas aparecan que miraban el campo en el monte para
quemarlo.

yinaccun Verbo, Grupo 3. 1s: ts'inaccun (ts'i-naccun). 2s: nanaccun (na-naccun). 3s: yinaccun (yinaccun). 1pi: shinnaccun (shin-naccun). SUFRE POR EL EMBARAZO SUBSIGUIENTE PREMATURA DE SU
MADRE. Note: dcese del nio lactante. Talvez relacionado con el verbo ttsaccun

yinaijat Ver : naijat1.


yinajayan Verbo, Grupo 5. 1s: jana(i)jayan (ja-na(i)-jayan). 2s: lhna(i)jayan (lh-na(i)-jayan). 3s: yina(i)jayan (yi-na(i)jayan). 1pi: shtana(i)jayan (shta-na(i)-jayan). 1 LO BAA.
2 LO BAUTIZA.
3 LO RIEGA. vooi lhn paelh nalhu ti yaichavalha lhn lhpa lhamimi ti yalhalhatajesh ti yinajayan pa lhas un da de
repente se le ocurri a su madre la idea de baar a su hijo. pa c'anajayan, ti jacleshch'e java avoyey pa c'ap'aclanesh ja
vatshachivo te ba, te limpi la sangre y te ung con aceite (Ezequiel 16: 9). vooi shita pa cha'nu ti yinajayan'apee papi
yivoyeshch'esha'ne chi' shita papi ni nvoyeshch'esha'ne tambin hace caer la lluvia sobre los justos y los injustos. pa
njeyvatich'e lhacm'a ti yichey japi tlhey ja Judea, shi' papi Jerusaln lhavos, pa chinajayansha'ne japi nifacch'e
pava lhsashch'e yiey ja tovc Jordn toda la poblacin de Judea y de Jerusaln acuda (a l) y se haca bautizar por l ("le
bautizaban") en el ro Jordn los que confesaban sus pecados (San Marcos 1: 5). vooy yivaatsha c'anajayanshelh pa
yint, lhan'e lhavaatsha pa najayanshelh jayu pa Espritu Santo yo los he bautizado (a ustedes) con agua, pero l los
bautizar con Espritu Santo (San Marcos 1: 8). yaya'sha japu fariseos ti ya'shesh lhn ja Jess japi t'eyjatsjanjas, acloj
lhn shita japi yinajayansha'ne a'lheesh ja Juan los fariseos se enteraron de que Jess tena ms discpulos y bautizaba
ms que Juan ("muchos eran los [que Jess] bautizaba, [y] menos [los que] Juan [bautizaba]") ms que Juan (San Juan 4:
1). ve'lhach'e ti yinajayan'in lo baa a menudo. yivaatsha tsi'sha ti c'anajayanshelh pa yint yo los bautizo solo con
agua. vooi pa lhjyish tlhshaam pa Eden, pa'lhech yinajayanshi pa vactsnch'een pava yichatjulhch'e
lhjijes del Edn sali un ro que lo regaba y se divida en cuatro brazos. Ver

765

: vanai;vancana(i)jayan; lhnaija'vat; lhnaijavte; lhnaijatshi; lhnaijashi; lhnaijat; lhnaijavo; lhnaijayash. Variante


: yinaijayan.

yinajpn Verbo, Grupo 3. 1s: ts'inajpn (ts'i-najp-n). 2s: nanajpn (na-najp-n). 3s: yinajpn (yi-najpn). 1pi: shtannajpn (shta[n]-najp-n). TIENE GANAS DE COMER CARNE. Ver : lhnajp'.

yinalhun Verbo, Grupo 4. 1s: janalhun (ja-nalhu-n). 2s: lhnalhun (lh-nalhu-n). 3s: yinalhun (yi-nalhu-n). 1pi: shtanalhun
(shta-nalhu-n). 1 LLEGA DE MADRUGADA.
2 PASA LA NOCHE SIN DORMIR.
3 SE DESVELA. papi lhnvot lhpa lhutsja nalhunesh ti yisnatesh pa t'itsu' los padres de la joven se desvelan haciendo una
piola. Ver : nalhu; yinalhunat.

yinalhunat Verbo, Grupo 5. 1s: janalhunat (ja-nalhu-n-at). 2s: lhnalhunat (lh-nalhu-n-at). 3s: yinalhunat (yi-nalhu-nat). 1pi: shtanalhunat (shta-nalhu-n-at). 1 HACE QUE UNO LLEGUE DE MADRUGADA.
2 LE HACE PASAR LA NOCHE SIN DORMIR. muu! pa clet'e ca nqueesh pa ca itja jayu; lhech t'e apee lhpa tsootsiva
ni nalhunatjooi qu pena! por mucho tiempo no se puede prender fuego; ha de ser el cardenal que ataja el amanecer ("no
deja que nos llegue el da"). Ver : nalhu; yinalhun.

yinalhuyan Verbo, Grupo 5. 1s: janalhuyan (ja-nalhu-yan). 2s: lhnalhuyan (lh-nalhu-yan). 3s: yinalhuyan (yi-nalhuyan). 1pi: shtanalhuyan (shta-nalhu-yan). LO ALUMBRA. lhayaash ti lhjunashjulh jayu tachinshi ti yitsemajshicham
ti yiey na lhum'cjinuc ti yinalhuyan'in yamey na nuutch'e, lhech yijunash jayu meelh yivaatsha yanivacle lh'sesh, ca
jatpectaj porque as como el relmpago sale del oriente y se muestra (abajo) hasta el occidente, as ser la venida del Hijo
del Hombre (San Mateo 24: 27). Ver : nalhu; yinalhun.

yinashclaf Verbo, Grupo 5. 1s: janashclaf (ja-nashclaf). 2s: lhnashclaf (lh-nashclaf). 3s: yinashclaf (yinashclaf). 1pi: shtanashclaf (shta-nashclaf). LO CERCA. ve'lhaa lhpa ca shtavancuji, ve'lhaa lhpa ca
shtanashclaf sembraremos en un solo lugar, haremos juntos un solo cerco. she papi tsicha'jey jayu ja yitsaat
chinashclafjop? quin me llevar a la ciudad fortificada? (Salmo 108: 11). Ver
: tashclafjan; vatashclafech; vaneclf. Variante : yinashclf.

yinashjat Ver : vanashjat.


yinatjat Verbo, Grupo 5. 1s: janatjat (ja-n-at-jat). 2s: lhnatjat (lh-n-at-jat). 3s: yinatjat (yi-n-at-jat). 1pi: shtanatjat (shtan-at-jat). 1 LO HACE CAER.
2 LO DEJA CAER. yinjt ti yamtajaan lhpa lhjayalhtapee ca lhchecla' pa yalha yinatjatch'een pava lhcles ti yamqu'e na
cotsjaat pa jaspa ya aj ca nituma, pa jaspa ya aj ca nicaaj papi lhcleseem ca lhchecla' cada vez que se acostaba con la
mujer de su hermano, derramaba su esperma por tierra, para que no quede embarazada y para no procurarle descendencia a su
hermano (Gnesis 38:11). Ver : nat.

yinavaiyanshi Verbo, Grupo 5. 1s: janavaiyanshi (ja-navai-yan-shi). 2s: lhnavaiyanshi (lh-navai-yanshi). 3s: yinavaiyanshi (yi-navai-yan-shi). 1pi: shtanavaiyanshi (shta-navai-yan-shi). 1 LO HACE HERVIR.
2 LO COCINA. Note: el sufijo aplicativo -shi se refiere al ambiente (agua, olla) donde se cocina Ver : navaishi; lhnavaiyej.

yinavayan Verbo, Grupo 5. 1s: janavayan (ja-nava-yan). 2s: lhnavayan (lh-nava-yan). 3s: yinavayan (yi-navayan). 1pi: shtanavayan (shta-nava-yan). LO(S) ENGANCHA. Lit: hace que sean muchos. Posiblemente formacin directa
sobre el dectico plural para no-humanos (nava) seguido por el causativo (-yan) javavayanei java faai engancho las frutas
del algarrobo.

yinayuuijat Verbo, Grupo 5. 1s: janujuuijat (ja-najuui-jat). 2s: lhnajuuijat (lh-najuui-jat). 3s: yinajuuijat (yi-najuuijat). 1pi: shtanajuuijat (shta-najuui-jat). LO HACE TEMBLAR. nava uticuy pa lhnajuuyjatesh ca chinavantajesh;
tlhshaam na nalhuyish pa tsha'nu factsejeshi, vooy pa apatoj tovc pa lht'yitsham ti caaj pava usch'e ampa ca
nina'shee haces temblar las montaas para que la gente te vea; cae ("viene atravesando la tierra") una lluvia torrencial y
haces rugir las olas del ro profundo dondequiera que pasen (Habacuc 3: 10). Ver : nayu'uinayui.

yincafun Verbo, Grupo 3. 1s: ts'incafun (ts'i-ncafun). 2s: nancafun (na-ncafun). 3s: yincafun (yi-ncafun). 1pi: shtancafun
(shta-ncafun). 1 EST PLIDO.
2 ES ENFERMIZO.

766

3 ES DBIL.
4 ES MELANCLICO. lhet tlh'e'jop ti yincafun a consecuencia de eso, se enferm. Ver : yincafunjat; lhancafunjayash.

yincafunjat Verbo, Grupo 5. 1s: jancafunjat (ja-ncafun-jat). 2s: lhancafunjat (lha-ncafun-jat). 3s: yincafunjat (yi-ncafunjat). 1pi: shtancafunjat (shta-ncafun-jat). LO DEBILITA. Ver : yincafun.

yincp Nombre masculino; no poseble. Pl: yincpis (yinc-p-is). 1 AO.


2 COMIENZO DEL VERANO.
3 POCA DEL ALGARROBA. Note: entre los meses de octubre y diciembre ca sht'nshi' yincp ~ queelh yincp ~ jaelh
yincp el ao pasado. nque yincp este ao (ahora). cque yincp ni ntajulhsham ca cha'nu este ao, no hubo
lluvia suficiente. pquejulh yincp el ao que viene. ca'lhech yincp hace algunos aos. yicavcalhshi nava
yincpis lhai'yaash ti is'e na cotsjaat tiene buenas cosechas cada ao porque la tierra es muy frtil. ja'elh yincp ti
taj'injum el ao pasado llovi mucho en primavera. japi yicch'eivot vancu' nava yincpis mis abuelos siembran cada
ao. apis ti njeshch'e pava pu'jana yama yincpes pa t'aplhuqu'e ti vpecley pa Saulo pa lhavtsaat ya haban pasado
ocho aos desde que Saulo regresara a su ciudad. palha pu'jana java yincpes yicheshch'e pa Lhavqu'ilhjenaj ti
t'yta'yeshch'e na cotsjaat ti t'aalhtaja papi nivacle ca nquey pa lhanvacleyash pa Dios desde haca tres aos, el
Salvador recorra la tierra para invitar a los hombres a entrar en el reino de Dios. atlhshelha jayu lhja higoyuc ca
ovalhelheyjop nan lhjunash ti meelh ti tits'iysha'ne pava lht'oy pa isc'oya pava lhsashay ti tlhshi', pa lhech pa
natyjatelha ti yujeey ca yincp'eesh les procurar la higuera un buen ejemplo de que cuando las ramas se ablandan y
brotan las hojas, se sabe que est cerca la primavera (San Marcos 13: 28). yicheshch'e pava diez yincpes ti vaniyitjulh pa
vatayasha t'iyjamatsej durante diez aos, se ha dedicado a las enfermedades contagiosas. t'ajjqu'e pava
yincpes hace algunos aos. Ver : lhnincp; yi'vincpin.

yinctsitaijayan Verbo; Grupo 5 (chequear). 3s: yinctsitaijayan (yi-n-ctsit-ai-jayan). 1 LO DISGUSTA.


2 LO ABURRE. pava lhclishaya pa Samuel uj ti ninanctsitayjayan'in pa nintatfaclesh lhan'etaj ca nitnychatesh'in pa
lhe'tajeesh jayu pa ni caajem shta pa nich'a lhc'usiyash'in las palabras de Samuel amargaron (?) mucho a Sal, pero sin
embargo, (Sal) no se arrepinti; si se hubiera arrepentido, una nueva felicidad habra llegado para l. Ver : nictset'esh.

yineclelh Verbo, Grupo 5. 1s: janeclelh (ja-n-eclelh). 2s: lhneclelh (lh-n-eclelh). 3s: yineclelh (yi-n-eclelh). 1pi: shtaneclelh
shta-n-eclelh). LO ARRANCA Y QUEMA. Note: dcese de la quema de caraguat japi nivacchei yineclelh ja yiye'las
mujeres arrancan y queman caraguat. Ver : lheclelhche; teclelhjan; lhneclelhjanjat.

yineecfat Verbo, Grupo 5. 1s: janeecfat (ja-neecfat). 2s: lhneecfat (lh-neecfat). 3s: yineecfat (yi-neecfat) ~ neecfat
(neecfat). 1pi: shtaneecfat (shta-neecfat). 1 LO ARRANCA.
2 LO QUITA.
3 LO TIRA.
4 LO AFINA. Note: en la ltima acepcin, se dice de un instrumento musical neecfat'eic'oya lhn pa t'ach'aclech dicen que le
arranc la lengua. Ver : vancaneecfat.

yinenjatchisham Verbo, Grupo 5. 1s: janenjatchisham (ja-nen-jat-chisham). 2s: lhnenjatchisham (lh-nen-jatchisham). 3s: yinenjatchisham (yi-nen-jat-chisham). 1pi: shtanenjatchisham (shta-nen-jat-chisham). 1 LO
LEVANTA.
2 LO HACE LEVANTAR(SE).
3 LO CONSTRUYE.
4 LO CONQUISTA. t'acum'e lhpct ja nctech pa yinenjatchisham, pa issha'ne shita (Jess) tom al muchacho de la mano,
le enderez, y se san (San Marcos 9:27). yinenjatchisham pa Jerusalen pa nivaich'aclaj shita ti lhcaanvacleesh'e pa uj
yitsaat conquist Jerusalm y la convirti en capital de su reino. yinenjatchishamshi papi vafsha'ne pa Cristo Cristo
resucita ("los hace levantar") de entre los muertos. ja t'unaj pa Dios pa tsinenjatschisham, pa jape'ya ti tavayey yyiish
pa uj t'jj jan lhjunash ti nayuuynayui'in na cotsjaat me arrebat la fuerza de Dios, y o a mis espaldas el estruendo de
un gran terremoto (Ezequiel 3: 12). yinenjatchisham'e ja yie' ja lhasnycheyash pa Lhcaanvacle lo levant (adonde
estaba) la gloria del Seor (Ezequiel 3: 12). pa meelh ti nu'um pa yam'e pa yipe'yeei pa ta ti t'eisheich'e; om! t''yei
pa ta, neeshchisham ti t'eisheich'e, lhet t'nash ti shtanenjatchisham llegaron a cierta distancia cuando escucharon el

767

grito del chaj; oigan!, grita el chaj, levanta vuelo gritando; as grita cuando lo espantamos. yinenjatchisham pa
Jerusalen pa nivaich'aclaj shita ti lhcaanvacleesh'e pa uj yitsaat conquist Jerusaln y la convirti en capital de su
reino. anenjatchisham na ashatech ca siyesh na yituuc levant la cabeza para que descance en mi brazo. Ver
: netshaam; vancanenjatchisham.

yineques Verbo, Grupo 5. 1s: janeques (ja-neques). 2s: lhneques (lh-neques). 3s: yineques (yi-neques). 1pi: shtaneques
(shta-neques). 1 LO ROMPE.
2 LO PARTE.
3 LO DOBLA. janequessham na vatqu'isjayanach doblo el papel. janequesshi lha yucuve rompo el pan.

yinich'aclaj Verbo, Grupo 5. 1s: janich'aclaj (ja-nich'aclaj). 2s: lhnich'aclaj (lh-nich'aclaj). 3s: yinich'aclaj (yinich'aclaj). 1pi: shtanich'aclaj (shta-nich'aclaj). LO RETUERCE. janich'aclajch'e java vat'uijatshiyis tuerzo las
ropas. Ver : nifach'aclaj.

yinich'anat Verbo, Grupo 5. 1s: janich'anat (ja-nich'a-nat). 2s: lhnich'anat (lh-nich'a-nat). 3s: yinich'anat (yi-nich'anat). 1pi: shtanich'anat (shta-nich'a-nat). 1 LO HACE DE NUEVO.
2 LO REHACE.
3 LO RENUEVA. japi'lhech yinich'anatshem java lheyis l les cambi sus nombres. Ver : nich'a; yinich'ayan.

yinich'ayan Verbo, Grupo 5. 1s: janich'ayan (ja-nich'a-yan). 2s: lhnich'ayan (lh-nich'a-yan). 3s: yinich'ayan (yi-nich'ayan). 1pi: shtanich'ayan (shta-nich'a-yan). 1 LO RENUEVA.
2 LO HACE DE NUEVO.
3 LO REJUVENECE. chi yinich'ayansha'ne ellos fueron rejuvenecidos. Ver : nich'a; yinich'anat.

yiniftsj Verbo, Grupo 5. 1s: janiftsj (ja-niftsj). 2s: lhniftsj (lh-niftsj). 3s: yiniftsj (yi-niftsj). 1pi: shtaniftsj (shtaniftsj). LO PELLIZCA. Ver : vancaniftsj; taniftsj.

yinijiyin Verbo, Grupo 5. 1s: janijiyin (ja-nijiyin). 2s: lhnijiyin (lh-nijiyin). 3s: yinijiyin (yi-nijiyin). 1pi: shtanijiyin (shtanijiyin). LO PONE(N) EN FILA. nque lhfanishesh pa albail ti yinijiyinesh pava cootsjatis ca nantst'ajshi pa
muro as el albail coloca los ladrillos para hacer un muro bien derecho. Ver : vanijiyin.

yinimaj Verbo, Grupo 5 (chequear). 1s: janimaj (ja-n-imaj). 2s: lhanimaj (lha-n-imaj). 3s: yinimaj (yi-nimaj). 1pi: shtanimaj (shta-n-imaj). LO OBLIGA A VENIR. Ver : yimaj.

yininjayan Verbo, Grupo 5. 1s: janinjayan (ja-n-in-jayan). 2s: lhninjayan (lh-n-in-jayan). 3s: yininjayan (yi-n-injayan). 1pi: shtaninjayan (shta-n-in-jayan). 1 LO PINTA.
2 PONE LQUIDO EN UN RECIPIENTE. asninjayancashi ajaalh yitsha te ruego que me pintes tambin as. yininjayanshi
pava lha'voiyei le pint con su propia sangre. Sinn : yipintayan. Ver : yin; va'nin; yinjayan; yipintayan.

yinis Verbo, Grupo 5. 1s: janis (ja-n-is). 2s: lhnis (lh-n-is). 3s: yinis (yi-n-is) ~ nis (n-is). 1pi: shtanis (shta-nis). LE PREGUNTA. namyi na ja nivacle ni nastfaclesh, tsis'ash'in vino a m un hombre que no conoca, me pregunt
por vos. nisesh pa ca lhjunasha pa lhcumjat le pregunt de qu tipo de trabajo se trataba. caaj ca c'anisesh jayu te
har una preguntita. yachajemeic'oya shta ti niystaj le insiste con sus preguntas. nisvatam lhpa lhutsja: ta lhayaash
ti lhap'in?; pa nifaclem pa tlh'e'jop ti uj ti t'acuum'in jayu ellas preguntaron a la muchacha: por qu ests llorando?; y
les dijo que era porque tena mucho trabajo. ni nascuulh ja yitjooc ti janis no me contest mi to cuando le
pregunt. janisesh pa lhei le pregunt por su nombre. yivaatsha c'anis'ash pa ei yo te pregunto por tu
nombre. avaatsheelh lhtsiseshelh pa yei ustedes me preguntan por mi nombre. ca ncaajtaj papu ca nanistajeshelh:
ta afanishelh'avach? pa at'eshelh'a: ja Lhcaanvacle suiyeshshi na cuvyutaj lhas si alguien les pregunta (a ustedes):
qu estn haciendo?, dganle: el Seor necesita aquel burrito. pa janiy'stajeshch'e japi c'afoquelhay japin t'taayshiin
na yitsaat: naavanelh avaatsheelh ja yenachjop na yimnlhajayash? les pregunt a los centinelas que hacen ronda por
la ciudad: han visto al amor de mi alma? (Cantar de los Cantares 3: 3). yivaatsheelh yaRoma yivoselh yitsha; ta
lhayaash ti tsivanjiyinshelh jap'elh ti tsic'nelhsha'ne pa ninvatjutsaesh ca nitsiyselh'in ti tsinelh'cji tatsha lha
vatvanc'cfajayte? nosotros somos ciudadados romanos; por qu nos han azotado en pblico ("nos han mostrado a los
dems y nos han azotado") sin hacernos juicio ("sin preguntarnos") en primer lugar y nos han echado en la crcel? (Hechos

768

16: 37). yi'jop papi lhcachenjas, lhechesh pa nissham: she t'e papi tsilhecljesh japi nivacle? (Jess) estaba con sus
discpulos, y les pregunt: qu piensa de m la gente? pa'lhech Kutin is ti tsicuulhshelhjulh cava janiy'seshelh ta t'e
lhai'yaash japi taclas... este Kutin nos responde con razn a los que le preguntamos por qu los nios... ca niteetajesh
lhpa cjecl taytsjanesh pa'na, pa istaa ca niysesh pa lhch'acfa ti yiey pa lhajpyich si la mujer quiere preguntar algo,
que le pregunte a su marido cuando estn en casa (1 Corintios 14: 35). ta lhai'yaash ti lhtsi'sesh'in?; - c'anisesh pan
t'ajuishi ca'lhum'ashi ti yich; lhe'naa ca c'anis'ash, yict'e por qu me preguns? - te pregunto hacia dnde se fue esta
maana; por eso te lo pregunto, abuela. Ver : taitsjan; tci'tsjan.

yinjaclitch'een Verbo, Grupo 4. 1s: janjaclitch'een (ja-njaclit-ch'e-en). 2s: lhanjaclitch'een (lha-njaclit-ch'een). 3s: yinjaclitch'een (yi-njaclit-ch'e-en). 1pi: shtanjaclitch'een (shta-njaclit-ch'e-en). 1 SOLLOZA.
2 LLORA. Ver : tanjclitch'een.

yinjayan Verbo, Grupo 5. 1s: qu'injayan (qu'-in-jayan). 2s: t'injayan (t'-in-jayan). 3s: yinjayan (y-injayan). 1pi: sht'injayan (sht'-in-jayan). LO HACE PINTAR. chi yinjayineshch'e pava lhcacli chi' java lhtsjei
lhavjqu'e tambin lo hicieron pintar de rojas las piernas y el entorno de los ojos. Ver : yin; va'nin; yininjayan. Variante
: yinjayin.

yinjayin Ver : yinjayan.


yinjt Adverbio. SIEMPRE. esheytaj ca yinjt'a casi siempre. japi yinvotelhvatam tanefeneshelh'in yinjt
pa'na nuestros mayores siempre se ayudan unos a otros con cualquier cosa. pa Fitsc'yich yicaatjatem pa t'asjaan nava
nalhus, yinjt ti vanunat'in, yineshshi pa tuc'a, pa chinch'e ti uj shita, ni nttaisha'ne ca nvooi pa yaquisit, apis ti caaj
lhavuun Fitsc'yich les daba carne cada da, (las cantidades de carne) iban aumentando, cocinaban un poco, y enseguida
haba mucho, no salan ms a mariscar para buscar animales, ya tenan su carne.

yinjtilha Verbo, Grupo 3. 1s: tsinjtilha (tsi-njti-lha). 2s: nanjtilha (na-njti-lha). 3s: yinjtilha (yi-njtilha). 1pi: shi'na-njtilha (shi'na-njti-lha). SE DESPIERTA DE UN SUEO PROFUNDO. Ver : nijat'o.

yinofom Verbo, Grupo 5. 1s: janofom (ja-nofom). 2s: lhnofom (lh-nofom). 3s: yinofom (yi-nofom). 1pi: shtanofom (shtanofom). 1 LO EXPRIME.
2 LO LAVA. janofomesh lha yuijatashiy ca favom lhatu exprimo mi ropa en la colada. nque jan'e' lha yuijatshiy, vooi
lhum'ashi janofmqu'e, yi'voiyei cava yamqu'e pongo aqu mi camisa, maana la voy a lavar, est llena de sangre. Ver
: tatcafom.

yincs Verbo, Grupo 5. 1s: jancs (ja-ncs). 2s: lhncs (lh-ncs). 3s: yincs (yi-ncs). 1pi: shtancs (shtancs). 1 LO ROMPE.
2 LO QUIEBRA.
3 LO PARTE.
5 LO CORTA. jancsei lha aacjiyuc ca lht'oicha romp una rama del rbol. jancsshi lha yucuve parto el
pan. jancsch'e nava lhavcui corto las (plantas de) flores. nincsshi jayu lha sise cusasham, tanca namcat jayu
lhpa ittaj tiqu'inesh ti yichesh, yjesh'e jayu ca nijt'ajtaj ja lhanvacleyash yivo'yeshch'e; pa lhacm'a papi
ninantfacl'esh ja Dios caclecla jayu ca lhey no quebrar la caa dbil, no apagar la vela vacilante, hasta que haga triunfar
la justicia, y en su nombre esperarn todos (San Mateo 12: 20-21). lhech yie' lhja ve'lha tnjque tapooj ca nivayshi; lhech
jquee chijucjeeshi lhja lhech ti vichiti, ncsjop ts'ivee ca hisopo lht'oycha pa yijucjujam pa yicchesheychisham ja
Jess lhashi haba all un jarro lleno de vinagre; empaparon una esponja en vinagre, la sujetaron a una caa y la acercaron a
la boca de Jess (San Juan 19: 29).

yinclit Verbo, Grupo 5. 1s: janclit (ja-nclit). 2s: lhnclit (lh-nclit). 3s: yinclit (yi-nclit) ~ nclit. 1pi: shtanclit (shtanclit). 1 LO MUESTRA.
2 LO ENFOCA.
3 LO EXPLICA.
4 LO HACE COMPARECER. nava vatjutsaa yaclishai nclhitjooi pan yijuijata pa Fitsc'yich na nivacle chi' lha nivacche,
lhech ca lhjunashajulh pa Fitsc'yich ti lhajpeclesh ca lhcaanvacleesh lhacm'a pava lhasnatsjes las primeras palabras
(de Gnesis) nos muestran el plan de Dios para con el hombre y la mujer, ser (igual que) como la imagen de Dios y dominar
("que sea su seor") la creacin conforme a su proyecto. janclita ja tashinsha enfoqu el venado.janclit'am na

769

vatajpec te muestro la foto. ca nicaajtaj papu ca nanachan acu'meishi ti yich'e' acapojoque pa anclitem si alguien
comienza a presionarte, scalo (el papel) de tu bolsillo y mustraselo. jen'am pa ca anclitem ca atyjateshvatsham'in
napi lhtachifas Israel lhavos quiero hacer de t una seal para la casa de Israel (Ezequiel 12: 6). suych'e ti tsivanjiyinesh
pa Dios ti nclityam: ja qu'iyytanaj pa qu'iyytay'in, ja vancalhif'e pa vancalhifch'eenDios me ha manifestado una
visn: el traidor traicionado, el devastador devastado (Isaas 21: 2). anujumatsenelh'avach jaspa tanca anclitelhem
atesha pap'elh nava isis afanishesh'avach cudense de hacer obras buenas en pblico solamente para que (la gente) los
vean (San Mateo 6: 1). pa nclitch'e pava lhavanchei pava lhtsevtei ti namqu'e, namqu'e lhn,
nictch'esha'ne mostraban los dientes de sus vaginas que salan, se soltaban y caan al suelo. namei pa lhcachenaj pa
Fitsc'yich, lhpa (?) ncshi' caaj pa lhqu'isjyaj lhpa'lhech nclit'apee vino a ellos el mensajero de Dios, el resplandor
de su luz los envolvi de claridad. taj ti nquen lhayaash tcavts'aclayish pa Dios, jaspa ts'clitesh lhacm'a ja
Jesucristo pa lhnichaclanjayashyish pero para eso Dios me tuvo compasin, para que Jesucristo pueda demostrar conmigo
toda su paciencia ("su paciencia conmigo") (1 Timoteo 1: 16). ata'lhun, janclit'am jayu na lhanclyitsjayash lhja
cjecl oyjanja, lhjan yi'shi'sha'ne java tovjy ven que te muestre el castigo que recibe la prostituta, sentada a la orilla de
los ros (Apocalipsis 17: 1). anclityam lhja apasche! mostrame tu dedo! natych'eyam avaatsha ti lhtsivclanjat,
lhajulhjatey t'ejum ti ni'atsiisclanesh(sh)i shi' ti lhtsapun, ti lhasncliteshem pava yyinch'e papi ojiyis? te acuerdas
que me creaste, te parece bien despreciar la obra de tu mano ("el [hecho de que] me cuidaste"), mientras favoreces los planes
de los malvados (mostrndome a ellos)? (Job 10: 3). pa nclit shita ts'ivee pa Jesus pa yimatsineshaan ca nicuulh
shita hicieron comparecer a Jess y le exigieron que respondiera. pa Lhcaancacle vancapejiyanesh ti nclitchisham pa
t'ituuc lhfayish t'un'in el Seor jura alzando ("mostrando arriba") su diestra poderosa (Isaas 62: 8). pava chiyvntyitesh
nclit ti setenta yamjey cien por ciento papi taclas vat'iyem cque vatayasha las investigaciones muestran que entre 70
y 100% de los bebs contraen esta enfermedad. Ver : tanclit.

yinishiyan Verbo, Grupo 5 (?chequear). 1s: janishiyan (ja-nishi-yan). 2s: lhnishiyan (lh-nishi-yan). 3s: yinishiyan
(yi-nishi-yan). 1pi: shanishiyan (shta-nishi-yan). 1 CONSTRUYE UN CAMINO.
2 DEJA UNA HUELLA. caaj'am pa aclutsesh lhtaasclanesh(sh)a'ne shi' ti lhavaclhiteshjop pava ac'jey; java tovjy
lhnyshiyanesh(sh)amsha'ne na cotsjaat tienes tu arco preparado y listo para tus flechas; haces que los ros dejen agrietada
la tierra (Habacuc 3: 9). Ver : yinyinjat; vancanyinjat; vanyin; nyish; ninyinjatsu; yinishiyan.

yinjcjesh Verbo, Grupo 4. 1s: janjcjesh (ja-n-jcj-e-sh). 2s: lhnjcjesh (lh-n-jcj-e-sh). 3s: yinjcjesh (yi-n-jcje-sh) ~ vanjcjesh (va-n-jcj-e-sh). 1pi: shtanjcjesh (shta-n-jcj-e-sh). SE GOLPEA LA CABEZA. vanjcjesh ja
jpyich se golpe la cabeza contra la pared ("la casa"). Ver : yjcjesh.

yinji Ver : nji.


yinclhanit Verbo, Grupo 5. 1s: janclhanit (ja-nc-lha-nit). 2s: lhnclhanit (lh-nc-lha-nit). 3s: yinclhanit (yinc-lha-nit). 1pi: shtanclhanit (shta-nc-lha-nit). 1 LO HACE VER.
2 LO MUESTRA.
3 LO EXPLICA.
4 LO EXPRESA.
5 LO PROCLAMA.
6 LO RECLUTA.
7 LO HACE COMPARECER. casvaatsha ni cclhanitajoom no nos explica a nosotros. shtanclhanitelhe'ma nosotros le
explicamos. yivaatsha janclhanitshe'ma ti jajutey nque vatavtsateyish japi acchevot'elh; pa acatsnshelh ca
tc'acleeshvatjulh; cque vatavtsateyish chinyjelh'am yo jur darles sus tierras a sus padres; todos recibirn partes
iguales; aquel territorio les tocar a ustedes como propiedad hereditaria (Ezequiel 47: 14). ni nteesh ca nclhanite'ma pa
yit'esh ti yinlhjnchat: uj ti yentaj ca natcftilhjan lha yse, taj ti tif ca yicasash no quiso explicarle y dijo mintiendo:
a mi hija le gusta mucho hilar, pero acab con mi lana. pa nivacle yovalh'in yifaash ti'ma, yinclhaniteshch'e pa
lhtvash pa lhcayech el hombre que vea comenz a hachear, descubri la cavidad donde se encontraba el panal. she
papi iseemjop ca nic'aclanem papi t'acu'meyshilhatam pa Dios? vooy pa Dios yinclhanita ti yivmjatemshi pava
lhsasch'e; she papi iseemjop ca nivalha papi lhech? vooy pa Cristo Jess j lhech vafeem, j'tajesh shta j lhech ti

770

neetsham pa yiey lhfayish pa Dios, vatants'aclaneyjoom pa Dios quin acusar a los que Dios eligi?, si Dios absuelve,
quin condenar?; ser acaso Cristo Jess, el que muri y despus resucit y est a la diestra de Dios y suplica por
nosotros? (Romanos 8: 33-34). a'lhacm'aelh, atsitenaselh'e na cotsjaat, lhavanelhey jayu ca chintsimaajtaj pa
chinclhanitsha yiey java uticuy, pa lhpe'yeelh jayu ca chinfuyutajch'e pava vat'njanchey ustedes todos, habitantes
del mundo, ustedes vern cuando alcen la bandera ("lo que le muestran") en los montes, ustedes han de escuchar el sonar de la
trompeta (Isaas 18: 3). j'lhech nivacle yic'alhtaneshelh'ay pa Dios ti yieshelh'e ajuyishelh nava yaash ti lhasnyjes,
nimatasa papu ca nit'yish shi' ti yinclhanitelhaam pa Dios nava yisnatshelh'am j lhech este hombre (Jess) fue
acreditado por Dios ante ustedes con los milagros, prodigios y seales que Dios realiz por su medio, como bien saben
(Hechos 2: 22). falsa escuadra chi yeijanesh nque lhcumjavo na t'ajuiya ca chi nclhanit pa t'afcato' pa
lhjunash falsa escuadra se llama esta herramienta, sirve para mostrar cmo es un ngulo recto. avashanelhyam cum ca
janclhanitelhch'eam ca catsict'ech David ti vaf ti chiytishc'oya, j'lhech lhanvalheech jjjeclay yi'jopshi
casvaatsha permtenme que les explique que el patriarco ("nuestro abuelo") David muri y fue sepultado, y su sepulcro se
conserva hasta hoy entre nostros (Hechos 2: 29). pa vatfanishesh ni nclhanitlhav'ne pan t'e'lhesh ti vaclan el verbo no
revela de por s cuando se realiza (la accin). anclhanitelhch'eyam cque chiyovalheijop atesha! explcanos esta
comparacin! atsemajelh'apee lhja utiyuc clap'af'in pa chinclhanitajop pa vatvatclnjayash! levanten la bandera
("lo que se muestra para la guerra") sobre un monte pelado! (Isaas 13: 2). yinclhanitajop papi setenta mil yicumjat'e
shi' papi ochenta mil yisnatesh pava utes t'acum'een ts'ivee pava uticuy, shi' papi tres mil seiscientos
yiclvalhchiyinesh ti yicajyshiyanesh reclut 700.000 hombres ("[que] hizo trabajar") y 8000 para extraer piedras de las
montaas, y puso al frente de ellos 3600 capataces ("y a 3600 puso a vigilarlos corrigiendo") (2 Crnicas 2: 1). vooy pa vs
yinclhanita pa Dios ti yivo'yeshch'e ti vancacaasclanch'e el cielo proclama la justicia de Dios que va a juzgar (Salmo
50: 6). tajulhey ca shtiyieshelhjop pa vatcaclecleyashc'oya pa nivatcacujayashaa pan sht'acuumjelhjulh lhayaash ti
yfisja(t)ch'e jayu pa Dios pavan yinclhanitajoom ti yisnatesh tenemos que mantenernos firmes en la esperanza porque
aquel que a hecho la promesa es fiel (Hebreos 10: 23). shtaclonat'een java ya'clishai ca shtanclhanitsha'ne java
shtaichavalhch'e usamos varias palabras para expresar nuestro pensamiento. Ver
: nclhaa; nc; tanclhanit; ta'nclit; yinclit; vancanclhanit.

yini Verbo, Grupo 5. 1s: jani (ja-ni). 2s: lhni (lh-ni). 3s: yini (yi-ni) ~ ni (ni). 1pi: shtani (shtani). 1 LO DEJA.
2 LO ABANDONA. jani'e ja nich'ayich ja yitsaat dej al joven en la aldea. jani lhja camion dej el camin. janishi
ja nyish lhja camion dej el camin en el camino. janijop ja yic'utsfa ja yinamach dej mi hacha con mi
patrn. jani'ajop nava cascumjavos te dejo nuestras herramientas. pa ny tatsha java lhaschatiy pa voqu'e'vatich'e
(~ voqu'e'vatam) inmediatamente, (los pescadores) dejaron sus redes y le siguieron (San Marcos 1: 18). jani'e ja
nich'ayich ja yitsaat dej al joven en la aldea. pa nyjop japin yiclovalhchiyinesh ti vanujumatsenesh, pa yameyjop ti
vacalh pa yijutey'in ts'ivee java mil tinshanjas climsha'ne ti yive'lhan'e ts'ivee la arrend (la via) a los guardias ("los
[que] ponen a mirar para cuidar"), y cada uno traa por sus frutos mil monedas de plata (Cantar de los Cantares 8: 11). nan
lhjunash ca mtajch'e pa nyish ca achaajtajei pa Fitsc'yich pa acufaijat pa aichavalhei shta pa ach'inish ti caajem
pa ti t'ajuitajesh'ajulh, ani'e pa acufaijat pa vatt'alhja'vat, pa mapeclei'ach'e pa atatvaich'aclaja pa ach'inish si ests
de camino para llevar una ofrenda a Dios y recuerdas que tu hermano tiene algo contra t, deja tu ofrenda ante el altar,
vulvete y reconcliate con tu hermano. she pa lhen ca jany'ajop? - anjutyi lha vaniis vatinishesh shi' na avcjat ti
lhchaj'in qu prenda quiere que te deje? - djame un anillo con cinta y el bastn que llevas (Gnesis 38: 18). ni pav'elh
tashinshtas yiey pa am'e pa'na, pa vpecleylhach'e ti yi'faclitey, pa vooysha'ne pa tney'in, pa yitacshin'in yuyey
ts'ivee lhcaavju pava uticuy, nashch'e pa apatosch'e suyjulh pava yafalhch'e ca nivo'matan dej las otras ovejas en el
desierto y volviose apurado, la busc y la llam, vagando tristemente en medio de los montes, pasando por las hondas
quebradas con peligro de su vida. ny'ejop yiei t'ajuiyish lhja lhcqueclitshi yeclnilh lo(s) dej delante (al lado) del
cajn. anyijop cum pa'na natst'ajesh ca janyivach jamjey ca anchentajyi! - she pa lhen ca jany'ajop? djame
una de tus prendas hasta que me lo enves (el regalo) - qu prenda quieres que te deje? (Gnesis 38: 17). jan yitst'ajesh
navque ti nyyijop pa tsitumjat el dueo de estas (ropas) me ha dejado embarazada (Gnesis 38: 25). Ver : vancani.

771

yinlhjnchat Verbo, Grupo 5. 2s: janlhjnchat (ja-n-lhjn-chat). 3s: lhnlhjnchat (lh-n-lhjnchat). 1pi: yinlhjnchat (yi-n-lhjn-chat). Pl: shtanlhjnchat (shta-n-lhjn-chat). 1 LO HACE MENTIR.
2 LO HACE SIMULAR.
3 LO HACE FINGIR.
4 HACE ALGO ESTUPENDO. ni nteesh ca nclhanite'ma pa yit'esh ti yinlhjnchat: uj ti yentaj ca natcftilhjan lha
yse, taj ti tif ca yicasash no quiso explicarle y dijo mintiendo: a mi hija le gusta mucho hilar, pero acab con mi lana. pa
yichey ts'ivee pava jpyjey pa ninancumjayuin, pa chayjan'in, pa yen ca niameeyc'oya pava matas shi' pava ca nipe'ya
pavan nintajulhey; pa yasinquiin pava yinlhjnchat ampa ca nit'lha andan de casa en casa y no quieren trabajar, y
quieren (?...?) las cosas y que no deberan escuchar; y m) urfmuran cosas mentirosas ("que hacen mentir") sin ton ni son (1
Timoteo 5: 13). pa netshamch'e japi t'ajj j' japi lhech yinlhjnchat(t)ajesh ja Jess pa ca t'nasha ca
ninvoyeeshch'e pa yit'eshvatsham'in algunos se levantaron y declaraon en falso contra Jess (San Marcos 14: 57). pa ya
aj ca anjovaayjulh pa ya aj ca nlhjnjat ts'ivee ti tlh'ejop japi napu' tajtiychishamch'e no temas, no te acobardes
ante esos dos (cabos de tizones) humeantes (Isaas 7: 4). caaj pava ya'shesh ti yivo'yeshch'e pa lhjunash ti ninlhjnei
pa yitsuuj hay mejores maneras de ser un hombre verdadero. pa lhechesh pa yicheney papi yinlhjnchat(t)aj ca
ninvo'yeeshch'e pava ca lhfanishlhavach pa vo'tajeyjop pa ya'clish ca lhech nitlh'e ca natjuyja pa lhcaanvacle ca
jaspa nicha'jey as que ellos comenzaron a acecharlo y le enviaron unos espas que fingn ser gente de bien, para atraparlo
en sus palabras y poderlo entregar a la autoridad y jurisdiccin del gobernador (Lucas 20: 20). Ver
: vanlhjn; vancanlhjnchat; nlhjn ti. Variante : yinlhjanchat; yinlhjnjat.

yinlhjnjat Ver : yinlhjnchat.


yint Nombre masculino; no poseble. Pl: yintis (yin-t-is). forma no poseda: yint (yin-t). 1 AGUA.
2 AGUADA.
3 CHARCO. lha vishini tiqu'in ca yint hay poca agua en el tajamar. yovalhei lhja vishini pa nitiyiei ja yint ti
tanshiishi se fue a ver el tajamar y le sorprendi la fetidez del agua. pa lhasinnyash papi p'alhaa nifac pava lhavos
yitst'ajesh pava yintis el lenguaje de los antiguos se refiere a los espritus del agua ("la gente propietaria del
agua"). pava lhech yijuijatlhavne papi judos ti vatcleesha'nec'oyaan pa Dios; pava lhech t'lhsiy ti ve'lha ts'ivee
ochenta ja't'ajesha pava cien litros pa yint estaban destinadas a los ritos de purificacin de los judos, con una
capacidad de sententa a cien litros cada una (San Juan 2: 6). pa yit'esh pa Jess ti yiyjisham japi vatcavosesh:
aponteshelhch'esha'ne pa yint navque t'lhsiy Jess les dijo, les orden a sus compaeros: llenen de agua aquellas
tinajas (San Juan 2: 7). tojquisham jum pa yint, yash'apee pava aacjicui el agua estaba muy alta, cubra los rboles
(San Marcos 14: 8).catin'e pa ampa ca tsjayesheishi lha t'itsech, lhai'yaash ti tojeishi jum na yint no tens con que
sacar el el agua del aljibe, porque es agua se encuentra a mucha distancia (dentro del aljibe). pa ta t'e ca atlhtajesh'e pa
yint? de dnde vas a sacar agua? lhetlha jcji'tasham na apatoj ayisjan pa ampa ca niyitsjat ca ysesh'e nava yifoc;
palha jamey na apatoj yint pa yichyish na factsejch'e as me hondo en el fango profundo y no puedo hacer pie; ya ha
llegado el agua profunda y me voy con la corriente (Salmo 69: 3). sasjop ca niy'ji pa lhech'e yint, lhai'yaash pa'lhech
ti t'apishi no podan beber el agua (que estaba) all, porque era amarga. ninfos, tsi'sha ti yineshi pa yint yiey pa yie'
pava sisey no lo enterraron, solamento lo colocaron en el agua, entre los juncos. yit'uniyansham ja yint hizo helarse el
agua. vooy ti yiyjiey pa yimjatsham, pa yifuyujatey pa lhaviim vooy pa yint pa yichen enva una orden y lo (el
hielo) derrite ("lo vaca atravs"), sopla su aliento y fluye el agua (Salmo 147: 18). pa taniy'seshelhjop papi
lhanvaclesesh shi' papi c'afoquelhay pa yimjatch'ec'oya pava yintes yalhatlhch'e' ti yi'shi' yiey pa fach'ee pa yitsaat,
vooy papi lhech pa yivo'yeshvatjulh ts'ivee propuso a las autoridades civiles y militares de cegar los manantiales que haba
fuera de la ciudad, y ellos lo apoyaron (2 Crnicas 32: 3). pa Noe nic'at'ei pa lhovalhja'vat pa yichenfach'ee lhpa c'afoc;
lhpa'lhech yif'yapee pava yintis pa jaalh pa yimshaamsha'ne No abri la ventana (del aca) y solt al cuervo, que
revolotaba sobre las aguas hasta que se evaporaran. isjop jayu ca nivaatclesesh pa yint l/ ellos debe(n) lavarse con
agua. Ver : int; lha'vint; vatt; lhavinjayu; yintiycha.

yint lhavoque Nombre femenino; no poseble. Pl: yint lhavoquei (yint lha-vo-que-i). 1 AVE ACUTICA
(genrico).

772

2 CHINCHE DEL AGUA.


3 MUJER DEL AGUA. Note: figura mitolgica Lit: agua su-moradora yovalhei'in pa cyin' pa lhcachi'; clam lhn lhech
papi yint lhavoquei ti tosch'een papi nivacle el picaflor observaba la laguna; aparecieron aquellas mujeres del agua
cuando los hombres estaban lejos. manlheesh lhacm'a papi yint lhavoquei ti yit'esh: ya'caaj ti ya'isjumje; yaaj cun
ca nt'yiy lhacm'a napi nivacle cava ja'van, pa yit'esh: jajutei continuamente decan las mujeres del agua: yo soy muy
hermosa; que todos los hombres sepan lo precioso que tengo, y decan: se lo voy a regalar. Ver : yint; lhavoque; vishini
lhavoque.

yint yalha tlhch'e Ver : yalha tlhch'e yint.


yintit Verbo, Grupo 5. 1s: jantit (ja-nt-it). 2s: lhntit (lh-nt-it). 3s: yintit (yi-nt-it) ~ ntit (nt-it). 1pi: shtantit
(shta-nt-it). 1 LO HACE CAER EN GOTAS.
2 LO HACE GOTEAR. ayeshjop pava niysisa lhyshay, lhayaash ti yifaclitsha'ne ti yisnatesh pa niysa', yifaclitsha'ne ti
ntit papu aprtate de sus sendas malas, porque se apresuran a hacer dao, se apresuran a derramar sangre (Proverbios 1:
15). Ver : yint; ntshi.

yintiycha Nombre masculino; no poseble. Pl: yintiychac (yin-t-icha-c). MAR. Lit: agua-grande Ver : yint.
yintsi Verbo, Grupo 5 (? o 4, chequear). 1s: jantsi (ja-n-tsi). 2s: lhntsi (lh-n-tsi). 3s: yintsi (yi-n-tsi). 1pi: shtantsi
(shta-n-tsi). 1 DERRAMA.
2 VACA. jantsiesh lha clisa' na yishi' vaco la red de su contenido. Ver : ytsi; vancantsi; vanctsi.

yinyinjat Verbo, Grupo 5. 1s: janyinjat (ja-nyi-n-jat). 2s: lhnyinjat (lh-nyi-n-jat). 3s: yinyinjat (yi-nyi-njat). 1pi: shtanyinjat (shta-nyi-n-jat). 1 LO ADELANTA.
2 LO MANDA COMO PRIMERO.
3 LO GUA.
4 LO RECOMIENDA. pa nalhu ti yinyinjatc'oya lhpa vse' vooy pa tulh pa lhqu'isjuyajesh pa itj de da los guiaba con la
nube, de noche con el resplandor del fuego (Salmo 78:14). a'va, janyinjat'ac'oya na yicavo ca nasnatesh'am jayu pa
a'nyish mira, te envo por delante a mi mensajero para que te prepare el camino (San Marcos 1:1). yinyinjatyam nque
lhcliish ti yit'esh: yaaj ca avatteshiyanesh pa acashaijayash tambin me recomendaba aquellas palabras, diciendo: cuidate
de un mal negocio. pa vottj vanunatlhavach, pa fusunaj shi' pa lhcaanvacle yinyinjatlhavc'oya papi lhcavos el
gallo que camina erguido, tambin el chivo, y el rey al frente de su ejrcito. pa Sal yinyinjatlhavc'oya pa lhech pa
nasheshch'e pava yitsates, ca jaspa nivan lhacm'a pap'elh ti yij' ti t'unvatsham'in papi nivacle papin yash'apee Sal
lo hizo marchar delante de l en su vuelta triunfal por las aldeas, para que todo el pueblo viese cun feroz era el pueblo que
haban derrotado. lhech pquei nivacle yic'jlhanit, yinyinjatlhavc'oya, yinyinjata papi tucus, pa jaspa
vapecshichamc'oya papi nivacle aquel nivacle los sedujo para caer en la trampa, guiando a los bolivianos, l fue quien hizo
que se sometieran los nivacle. Ver : vancanyinjat; vanyin; nyish; ninyinjatsu; yinishiyan.

yinyit Verbo, Grupo 5. 1s: janyit (ja-nyit). 2s: lhnyit (lh-nyit). 3s: yinyit (yi-nyit). 1pi: shtanyit (shtanyit). 1 LO DAA.
2 LO PERJUDICA.
3 LO PERSIGUE. ca ninacajyshiyantaja ti lhnashjatesh shi' ti lhyinch'e pava av'ojinc, pa aychavalhjop'in ca
anvaych'aclajtajshiin pa vc lhts'oos pa caaj jayu pa t'unshaam, ca iyitajesh ti lhanclan anshay pa nch'e jayu na
anaash, ca anyitajaavcop pap'elh pa lhcaatjat jayu pa vatshanjayash si te has sido necio en ensalzarte o has tramado el
mal, tpate la boca ("piensa en/recuerda que"), cuando remueve la leche (de vaca) sale manteca ("duro-atravs"), cuando
agarras fuerte la nariz sale sangre ("agarras fuerte a las fosas nasales, se va tu nariz"), si procuras daar a alguien provocars
una pelea (Proverbios 30: 32-33). pa lhasnatshem'in na atatcyjayash japi lhtajulhshi japi egipcios yaash ti
cunjatayjes, pa lhnyiteshyi na yivc fornicaste con tus vecinos, los egipcios, de grandes miembros, y me encolerizaste
con lo de tu prostitucin ("me perjudicaste con mi ira") (Ezequiel 16: 26). she t'e pa jasnatshelh'am ja't'ajesha ti
janyiteshelh'a? qu les hice, en qu les molest?

yinyj Verbo, Grupo 5. 1s: janyj (ja-nyj). 2s: lhnyj (lh-nyj). 3s: yinyj (yi-nyj) ~ nyj
(nyj). 1pi: shtanyj (shta-nyj). 1 LO PROLONGA.
2 LO CONTINUA.

773

3 LO AMPLIA. janyj'e na yashclafech prolongo mi cerco. na yas, ach'anch'e nava yiclishay pa asnatesh'atam pa
nyj'e'am jayu pava anincpesesh pa amnlhajayash hijo mo, escucha mis palabras y te alargarn ("hars para t
mismo que alargarn para t") los aos de tu vida (Proverbios 4: 10). jaya'lhelh'am pa c'ajujpnshelh'ay ca anyjelh'e
pa encheyashelh shi' shta pa acjysha pa jaspa natychiyinshelh lhacm'a ste es lo que les ruego: que el amor de
ustedes crezca ms y ms en conocimiento y en buen juicio para todos (Filipenses 1: 9). nyjqu'e ti yit'esh... l agreg
diciendo...
4 LO HEREDA.
5 LO TRASMITE COMO HERENCIA. vooi nque vatqu'isjayanach shtanyjat'e pav'elhcha p'alhaa vatfacjes en este libro
aadimos otros relatos heredados (de los antiguos). yaaj ca avancajuctsenesh pava nat'yish, anyjem japuno
mezquines lo que sabs, trasmitilo a los dems. janyjji ja lhcumjat ja tata sigo a mi padre en su trabajo. nyjeshch'e
papin lhacch'eivot ti vancufan vitsha siguen la costumbre de sus antepasados de compartir. taj ti ve'lha ca c'utsaaj
yitich'e jum papi vatcln, pa vooi na lhas nyjeshch'e pero haba un anciano que recordaba muy bien la guerra ("los
que guerreaban"), y su hijo transmite el relato. meelh ti nicaajtaj pa yielh'atshi yit'ya pava vaclan ti tlhyi', yivaatsha
janyjem jayu pava yi'shi' lht'vat shi' ca jayasinyshem pava vatatsmatas cuando entre ustedes hay un profeta (que
viene de m), me doy a conocer a l en visin ("le transmito lo que est en su vista") y le hablo en sueos (Nmeros 12:
6). yivaatsha janclhanitshe'ma ti jajutey nque vatavtsateyish japi acchevot'elh; pa acatsnshelh ca
tc'acleeshvatjulh; cque vatavtsateyish chinyjelh'am yo jur darles sus tierras a sus abuelos; todos recibirn partes
iguales; aquel territorio les tocar a ustedes como propiedad hereditaria (Ezequiel 47: 14).
6 SIGUE HACIENDO ALGO. janyjeshch'e na yicumjat sigo con mi trabajo.
7 LO TRADUCE. napu'que nyjqu'e ca nivacle lhcliish aquellos (son los que) lo traducieron al nivacle. ca
atc'atajeeshelhva'ne pa caaj jayu avaatsheelh papi tishjan, vooy peelh vanqu'eyjatsjan, pa caaj jayu shta peelh
yityjiyinesh pa Dios pa'na, vooy peelh tasin'yesh pa ya'clish nichinpeya', pa nyjqu'e shta ti tasin'yesh cuando
ustedes se renen, que uno aporte un himno, otro una enseanza, otro una revelacin, otro un mensaje en lengua desconocida,
y otro su interpretacin (1 Corintios 14: 26). ca nicaajtaj papi yiy'yish pa ya'clish nichinpeya', pa istaa ca nit'a'lheyjop
pa Dios pa yeyjatsjanesh jayu jaspa nyjem pap'elh quien sabe una lengua desconocida pida a Dios que le ensee a
interpretarla para otros (1 Corintios 14: 13). istaa ca napu'a ja't'ajesha ca pu'janaa, ca nivaclhit(t)ajesh pa ve'lha pa
vooy peelh nancay'jesh'e, vooy peelh nyjqu'e pavan yit'esh'in que (hablen) dos o tres, y que cuando uno haya
terminado, otro siga y otro interprete lo que dicen (1 Corintios 14: 27). ca amtaja papu ti nyjqu'e... si no hay ningn
intrprete ,... Ver : tanyj; tcyj(j)an.

yinpunat Verbo, Grupo 5. 1s: janpunat (ja-npu-nat). 2s: lhanpunat (lha-npu-nat). 3s: yinpunat (yi-npunat). 1pi: shtanpunat (shta-npu-nat). 1 TOMA DOS.
2 ALCANZA DOS OBJETOS.
3 LO PONE DOBLE. janpunat java jacln son dos los que mat. navque vatca'nisctei shtampunatva'ne java napu'
t'i los signos siguientes representan dos vocales diferentes. teiya ti ampava ca ntanfaijanchaisha'ne
lhca'niscteiyeesh, shtampunat'e pav'elh letrac, catin'e pa ve'lha pa vatc'jjesh puesto que no hay signos
acostumbrados para estos sonidos, los escribimos con dos letras ("ponemos dos letras en ellos"), aunque representan un
mismo sonido. yaaj ca aclajanjayanshi pa acac'ovat ca ampunatelhva'ne pa vc pa cuvyutaj no ares tu chacra con
un buey y un asno juntos. Ver : napu'.

yinsits'a' Verbo, Grupo 5. 1s: jansits'a' (ja-nsits'a'). 2s: lhansits'a' (lha-nsits'a'). 3s: yinsits'a' (yi-nsits'a'). 1pi: shtansits'a'
(shta-nsits'a'). 1 LO HUELE.
2 LO OLFATEA.
3 LO PERCIBE.
4 LO SIENTE. yinsits'ac'oya pa lhniish pava yucuvec shi' pava quesoc le alcanz un olor a pan y queso. jansits'a' ca itj
lhniish huelo el olor del fuego. yinsits'ac'oya vitsha pa lhacaancacle pa jaalhpa yinsits'a' su patrn trat de percibirlo
tambin (el olor del fuego) y por fin lo sinti. c'acnch'e ti jansits'a'c'oya ca acnash, na ey acjqu'e ti lhtsiyitapee; pa

774

lhe'naa ti lhen napi cjecly qu exqusito el olor de tus perfumes, aroma que se expande es tu nombre, por eso se
enamoran de t las doncellas (Cantares de los Cantares 1: 3). Ver : tansits'ajan; tansits'a'.

yinshavalh Verbo, Grupo 3. 1s: tsinshavalh (tsi-nsha-valh). 2s: lhanshavalh (lha-nsha-valh). 3s: yinshavalh (yi-nshavalh). 1pi: shinshavalh (shi-nsha-valh). 1 ES NARIGN.
2 TIENE NARIZ GRANDE. Ver : lhnaash; lhansha'; yinshavoyan; lhanshavo.

yinshavoyan Verbo, Grupo 5. 1s: janshavoyan (ja-nsha-vo-yan). 2s: lhanshavoyan (lha-nsha-vo-yan). 3s: yinshavoyan
(yi-nsha-vo-yan). 1pi: shtanshavoyan (shta-nsha-vo-yan). LE PONE EL BOZAL. ya aj ca anshavoyanelhjop pa vc ca
nit'stajeshch'een pa trigo no pongan bozal al buey que trilla (Deuterominio 25: 4). Ver
: lhanshavo; lhnaash; yinshavalh; lhansha'.

yinucatiyan Verbo, Grupo 5. 1s: janucatiyan (ja-nucat-iyan). 2s: lhnucatiyan (lh-nucat-iyan). 3s: yinucatiyan (yi-nucatiyan). 1pi: shtanucatiyan (shta-nucat-iyan). LO SALA. avaatsheelh atsifonieshelh lhatjuye'lha napi yiey na cotsjaat; ca
nivmtajshi pa t'ac' pa tsifoni, pa sasjop ca chinucatiyanshi shta; pa ojey, tanca chinatcum'e, chiyvm jayu jaspa
nit'sch'een papi nivacle ustedes son la sal de la tierra; si la sal se vuelve inspida, no se le puede devolver su sabor ("ya no
se puede salar"); no sirve para nada ("es intil, no se la puede usar"), se desgasta solo para que (sirva para que) la pisen los
hombres (San Mateo 5: 13). Ver : nucat.

yinucjt Verbo, Grupo 5. 1s: janucjt (ja-nucj-t). 2s: lhnucjt (lh-nucj-t). 3s: yinucjt (yi-nucj-t). 1pi: shtanucjt
(shta-nucj-t). LO HACE ADELGAZAR. Ver : yinucj; vancanucjt; nucjc.

yinucj Verbo, Grupo 3. 1s: ts'inucj (ts'i-nucj). 2s: nanucj (na-nucj). 3s: yinucj (yi-nucj). 3p: yinucssha'ne (yinuc-s-sha'ne). 1pi: shinnucs (shin-nuc-s). 1 ES FLACO.
2 ES DELGADO.
3 ES MALICENTO. pava lhech votjjis yinjt ti yishansha'neen pa vatjuvansha'neen tlh'ejop ti caaj pava votjjis
yilhavunsha'ne vooy pav'elh yinucssha'ne las gallinas siempre se peleaban y se quejaban porque algunas gallinas eran
gordas, y otras eran flacas. papi vatach'injovot yinucssha'ne teiya ti ni natscaccunch'e lhn las hermanitas eran flacas
porque dicen que no haban comido. Ver : yinucjt; nucjc.

yinucus Verbo, Grupo 5. 1s: janucus (ja-nucus). 2s: lhnucus (lh-nucus). 3s: yinucus (yi-nucus). 1pi: shtanucus (shtanucus). LO RALLA. janucus java nucsich rallo la mandioca. Ver : nucsich; nucusjan.

yinujumatsenjayan Verbo, Grupo 5. 1s: janujumatsenjayan (ja-nujumatsen-jayan). 2s: lhnujumatsenjayan (lhnujumatsen-jayan). 3s: yinujumatsenjayan (yi-nujumatsen-jayan). 1pi: shtanujumatsenjayan (shta-nujumatsenjayan). LO PROVEE. Lit: hace que sea protegido yinujumatsenjayan papi vatcacumjatesesh pa iglesia provee de
ministros a la iglesia. Ver : vanujumatsin.

yinutsjacli Verbo, Grupo 3. 1s: tsinutsjacli (tsi-nuts-jacli). 2s: nanutsjacli (na-nuts-jacli). 3s: yinutsjacli (yi-nutsjacli) ~ ninutsjacli (ni-nuts-jacli). 3p: yinutsjaclisha'ne (yi-nuts-jacli-sha'ne). 1pi: shtannutsjacli (shtan-nutsjacli). 1 SE DOMINA.
2 ES APACIBLE. Lit: aguanta el enojo
3 ES IMPULSIVO. Note: en forma negativa pan ninutsjacly shi' ti nic'vtatsu'in pa yivclanjat pa vatshanjayash pa acloj
pava sase(sh)sha'ne el (hombre) iracundo provoca peleas, el furioso multiplica los crmenes (Proverbios 29: 22).pan
ninutsjacly ampa lhaychavalhjayasha, vooy pan yaychavalhjop'in pa piiylhavach el impulsivo hace locuras ("no tiene
pensamientos"), el reflexivo ("el que est al lado del pensamiento") vive en paz (Proverbios 14:17). papi nincont'as
ninutsaclisha'ne, vatvenchatsha'ne shi' amem pa lhencheyash los dbiles son crueles, desinteresados y faltos de amor
(hacia los dems). Ver : vanut; tanutsan; lhnutsaaj; lhnutsjavo.

yinutsjayin Verbo, Grupo 5. 1s: janutsjayin (ja-nuts-jayin). 2s: lhnutsjayin (lh-nuts-jayin). 3s: yinutsjayin (yu-nutsjayin). 1pi: shtanutsjayin (shta-nuts-jayin). LO ENOJA. Ver : vanut; tanutsan; lhnutsaaj; yinutsjacli; lhnutsjavo.

yinu'c'aclaj Verbo, Grupo 5. 1s: janu'c'aclaj (ja-nu'c'aclaj). 2s: lhnu'c'aclaj (lh-nu'c'aclaj). 3s: yinu'c'aclaj (yinu'c'aclaj). 1pi: shtanu'c'aclaj (shta-nu'c'aclaj). 1 LO TUERCE.

775

2 LO DESNUCA TORCIENDO. yinu'c'aclajch'e ja cutsjanaj ja t'ituuc le torci el brazo al ladrn. Ver : tanuc'aclaj.

yinvaccheyan Verbo, Grupo 5. 1s: janvaccheeyan (ja-nvac-che-yan). 2s: lhanvaccheyan (lha-nvac-cheyan). 3s: yinvaccheyan (yi-nvac-che-yan). 1pi: shtanvaccheyan (shta-nvac-che-yan). 1 ES UNA MUJER DE
INFLUENCIA.
2 ES UNA MUJER DE AUTORIDAD RECONOCIDA. acloj shta japi nincacuesh pa ycljesh pa Dios shi' shta japi acloj
cjecly chinvaccheyansha'ne ninatcacujanesh tambin lo hicieron muchos que crean en Dios y lo adoraban, y tambin
muchas mujeres influyentes (Hechos 17: 4). Ver : yinvacleyan; yinvacche'matan; lhanvacche.

yinvacche'matan Verbo, Grupo 5. 1s: janvacche'matan (ja-nvac-che-'mat-an). 2s: lhanvacche'matan (ha-nvac-che'mat-an). 3s: yinvacchematan (yi-nvac-che-'mat-an). 1pi: shtanvacche'matan (shta-nvac-che-'mat-an). 1 LE FALTA
RESPETO A UNA MUJER.
2 SE PORTA MAL CON UNA MUJER.
3 LA DEJA DESTROZADA. v'meshjop lhja Coni pa yinvacche'matan l abandon a Coni y la dej destrozada. Ver
: yinvacleyan; yinvacle'matan.

yinvacleyan Verbo, Grupo 5. 1s: janvacleyan (ja-nvacle-yan). 2s: lhanvacleyan (lha-nvacle-yan). 3s: yinvacleyan (yinvacle-yan). 1pi: shtanvacleyan (shta-nvacle-yan). 1 LO NOMBRAN JEFE.
2 ES GOBERNANTE.
3 ES UN HOMBRE DE AUTORIDAD RECONOCIDA. ca yaaj na shita ca shinvacle'matan napi'lhech casvelhavot palavai,
teiya ti shtanvacleyansha'ne napi lhcaanvacles que nuestros vecinos paraguayos no les falten respeto a nuestras autoridas,
porque nosotros respetamos a sus autoridades. j lhech shinvacleyansha'ne shi' ti lhcavoseshajop cava lhasinc jaspa
shtacu'mem'in pa lhtata Dios (Cristo) hizo de nosotros un reino, sacerdotes de su Padre Dios (Apocalipsis
1:6). yinvacleyan papu ti caajem pa lhcashatech se forma un cacique alguien si tiene su escalpe. pa Lhcaanvacle
yiyjieshajop ja chiytyjata pava vaclan Hageo ti nifaclem ja chinvacleyanesh ja Jud, lhey Zorobabel... el Seor le
orden a Zorobabel, rey de Jud, por medio del profeta Ageo... (Ageo 1: 1). ja't'ajesha papi chinvacleyansha'ne papi
tapooj'cji pava lhajpyjey pa clesanilh cojiyaj shi' pa clim o como los nobles ("los nombrados-jefes") que llenaban de
plata sus palacios (Job 3: 15). lhechesh pa chi yinvacleyanesh tanch'anjai tiyeej en aquel tiempo nombraban chamn al
jefe de renombre. shtasinquielh pa nijooylha cotsjaat, pa lhech cotsjaat tanca nanvacleyanesh pa Dios papi
ngeles cuando hablamos del mundo ("tierra") futuro, Dios no lo someti a los ngeles (Hebreos 2: 5). pan chinvacleyan
ca suytajaa, pa ya aj ca ats'ufiyjulh, lhayaash ti apiiy'avachc'oya pava nichinvoyeshch'e si el que manda se enfurece
contra t, no le resistas, pues la calma sana errores graves (Eclesiasts 10: 4). pa nintajulhey papi lhcaanvacles shi' papi
chiyinvacleyansha'ne ca niyojisha'ne pa tjayetas t'i' shi' pava tanqu'etsjey vattis no conviene a reyes ni a gobernantes
darse al vino o tomar licores ("bebidas alcohlicas embriagantes") (Proverbios 31: 4). meelh pa chinvacleyan ca nctaj'cji
pa isjop ca lhech lhfanisheesh yiey pa lhtvash pa lhashi, pa lhech nitlh'e ca nctajfach'eecuando el prncipe entre (por
el vestbulo de la puerta), saldr por el mismo camino ("har igual, por la puerta de la pieza saldr") (Ezequiel 46: 8). papi
chinvacleyanjop pa lhanvacleyash las autoridades civiles ("los que han sido nombrados jefes para la jefatura"). ja
t'aj'jesh java nalhus ti javo'qu'esha'ne ts'ivee pa tanca ve'lheesh ca yaalhsha japi chinvacleyanesh(sh)a'ne japin
yisclanch'e japi yichifas ca nasnateshyam pa vatishjanjavat chiynesh pava yecly shintincutacuy en todo el tiempo en
que viaj con ellos, encargu acaso a algn juez (de Israel), a los que mand gobernar a mi pueblo, que me construyese una
casa de cedro? (1 Crnicas 17: 6). Ver : lhanvacle; yitaanvacleyan;yinvacle'matan; yinvaccheyan.

yinvacle'matan Verbo, Grupo 5. 1s: janvalcle'matan (ja-nvacle-'mat-an). 2s: lhanvacle'matan (ha-nvacle-'matan). 3s: yinvaclematan (yi-nvacle-'mat-an). 1pi: shtanvacle'matan (shta-nvacle-'mat-an). 1 LE QUITA SU
JEFATURA.
2 LE FALTA RESPETO A UNA AUTORIDAD.
3 SE PORTA MAL CON LAS AUTORIDADES.
4 ES MUY SEVERO. ca yaaj na j ca shinvacle'matansha'ne, lhaiyaash ti shtaneifachiyanelh napi'lhech ti casnacin
vitsha que se abstengan de burlarse de nuestras autoridades, porque nosotros tambin podemos llamarnos una nacin.ca
yaaj na shita ca shinvacle'matan napi'lhech casvelhavot palavai, teiya ti shtanvacleyansha'ne napi lhcaanvacles que

776

nuestros vecinos paraguayos no les falten respeto a nuestras autoridas, porque nosotros respetamos a sus autoridades. en
papi ni ac'utsfasa pa asnatshem shita pa is papi nanvaclematanelh amen a sus enemigos y hagan el bien a los que se
portan mal con ustedes. pava chiyvntyitesh nclit ti setenta yamjey cien por ciento papi taclas vat'iyem cque
vatayasha yivmjatsha'ne ca't'ajesha ti ya'shesh ti yinvaclematan tlh'ejop cavque ti yi'shi' las investigaciones
muestran que entre 70 y 100% de los bebs contraen esta enfermedad morirn ("les matar") o tendrn severos daos a causa
de la infeccin ("lo que tienen dentro"). Ver : yinvacleyan; yinvacche'matan.

yin'ate Verbo, Grupo 5. 1s: jan'ate (ja-n'ate). 2s: lhan'ate (lha-n'ate). 3s: yin'ate (yi-n'ate). 1pi: shtan'ate
(shtan'ate). 1 LO SUELTA.
2 LO DEJA EN PAZ.
3 LE DA PASO LIBRE.
4 DESISTE DE. an'ateesh ja as ca nefenesh yiey ajpyich! dejale que tu hijo te ayude en casa! ats'anateesh ca
jasnatesh! dejame hacerlo! ats'an'ateelh yiinsha, jaclnsha'ne jayu yiin! djenme ahorita, ahorita voy a pescar
("matar")! ca anatajeshelhnee pa vatpiiyash shi' ca ats'efentajelh, pa c'ueshelh'a lhacm'a na yicachi' ca
casve'lhaasham si vienen como amigos ("dejan ac su paz") para ayudarme, estoy dispuesto a unirme con ustedes (1
Crnicas 12: 17). taj ti nive'lhaaesh ca yin'ateelhyivach ca nasc'ashamelhem, lhayaash ti jayeetajeshelh ti tanca
chinvmjatelhsham pa yij' ya'clishesh pa vatnilhjenjayash pero en ningn momento cedimos ("dejemos de
obedecerle"), porque queramos mantener ("que hagan desaparecer") la buena palabra de salvacin (Glatas 2: 5). nqueesh
yin'ate lhn clee papi juutshinjas papi nivacle entonces los tobas dejaron en paz a los nivacle. yaaj ca nayofjatelh na
lhtsamaat lhja yenche, an'ateelh ti yim' vooy ca nanjat'otajey lhavaatsha! no asusten mi amada en su sueo, djenla
que duerma y se despertar ella misma! (Cantar de los Cantares 8:4). ca nicaajtaj papi najclesh lha uyjatshi, istaa ca
an'ateesh pa ajutey shta lha ac'uyt'ajuya al que quiera quitarte la tnica, djale tambin el manto (San Mateo 5:
40). ats'an'ate ca vatcumjat yivo'a yi'ei na ajpyich! dejame trabajar como jornalero en tu casa! ti vena
tsijuyjatshic'oya pa nyish yitst'aj shi' ti tsin'ate ti tsicha'jey pa vatcasvuncheyash apart mis pasos de mi camino ("mi
camino me hizo dirigir a otro lugar") y me dej llevar por el amor (Job 31: 7). ti tsin'ateesh ti vena tsijuyjatshi lhpa cjecl
ja't'ajesha ti jatuvalh'in lhpa lhch'acfa pa jayajulhshi, vooy lhja yich'acfa pa tajulhey ti lhcumteesh pap'elh, ti
vanlhjna ti yojqu'enelhch'e lhj lhech si me dejo seducir por una mujer o si estoy codiciando a la mujer del vecino,
que mi esposa trabaje para un extrao, y que otros se acuesten con ella! (Job 31: 9-10). lhan'ateelhyish papu ti
t'seelhyitsham'in; apis ti jatsavalhelhsham pa yint shi' pa itj, taj ti yjesh'esha'ne pa lhtsulhjc'telh dejaste que
se la gente nos pise a nosotros; pasamos a travs del agua y del fuego, pero nos llevaste a la abundancia (Salmo 66: 12). pa
jayashayanelh'am jayu pava ca jatujtajelh pava suyshelhshiyam shi' shta pa yint ca c'ay'tajelhshi; tsi'sha ti
jayaalhshelh'a ca atsan'ateeshelh ca janaashtajelhshi na acootsjat te pagaremos lo que necesitemos para comer, as como
el agua que bebamos; solo te pido que nos dejes pasar por tu territorio (Deuteronomio 2: 28). Ver : vancan'ate.

yip Verbo, Grupo 4. 1s: jap'in (j-ap-'in). 2s: lhap'in (lh-ap-'in). 3s: yip'in (y-ip-'in). 1pi: shap'in (shn-ap-'in). LLORA. yaaj
ca ap'in t'yish'e! no llores ms! chipeya'e pa vat'jj yiey pa yitsaat, yipvatsham'in pa tafshiyvatsham'in shta se
escuchaba una voz en la aldea, de gente que lloraba y sollozaba. lhech lhpa Raquel tafshiych'een ti yip'in lhayaash ti
vafsha'ne capi lhcles Raquel lloraba porque sus hijos haban muerto (San Mateo 2: 18). ta t'e lhayaash ti lhapelh'in ti
lhtacshinelh'yi? por qu lloran y estn tristes por mi culpa? jayech'etesh(sh)a'ne jayu ca japtaj'in ti nich'a nalhu, pa
nuut shi' ti tulhey, vooy lhavaatsha yipe'ya jayu na yjj gimo y lloro de da, a la tarde y de noche, pero l escuchar mi
voz (Salmo 55: 18). Ver : yapjayan; apjanaaj; apjanja; t'apjanyyan; yyan.

yipajiyinesh ~ yipajayinesh Verbo, Grupo 5. 1s: japajiyinesh (ja-pa-jiyin-e-sh) ~ japajayinesh (ja-pa-jayin-esh). 2s: lhpajiyinesh (lh-pa-jiyin-e-sh) ~ lhpajayinesh (lh-pa-jayin-e-sh). 3s: yipajiyinesh (yi-pa-jiyin-e-sh) ~
yipajayinesh (yi-pa-jayin-e-sh). 1pi: shtapajiyinesh (shta-pa-jiyin-e-sh) ~ shtapajayinesh (shta-pa-jayin-e-sh). LE DA
UN POQUITO. ni chi ncunjan lhn ca tiqu'ineesh, vooi lhn ja'yalha pa tiqu'in yint ti chi yipajiyinesh no se le dio
nada de comer, siquiera un poquito, apenas un poquito de agua le proporcionaron. Ver : lhapa'(esh).

777

yipajojinatsham Verbo, Grupo 5. 1s: japajojinatsham (ja-pajo-jinat-sham). 2s: lhpajojinatsham (lh-pajo-jinatsham). 3s: yipajojinatsham (yi-pajo-jinat-sham). 1pi: shtapajojinatsham (shta-pajo-jinat-sham). LO PERFORA. Ver
: pajo ~ p'ojo; vancapajojinat.

yipaqu'efiyan Verbo, Grupo 5. 1s: japaqu'efiyan (ja-paqu'ef-iyan). 2s: lhpaqu'efiyan (lh-paqu'ef-iyan). 3s: yipaqu'efiyan
(yi-paqu'ef-iyan). 1pi: shtapaqu'efiyan (shta-paqu'ef-iyan). LO CIEGA. Ver : paqu'efch'e; vatpaqu'efiyan.

yiparchayan Verbo, Grupo 5. 1s: japarchayan (ja-parcha-yan). 2s: lhparchayan (lh-parcha-yan). 3s: yiparchayan (yiparcha-yan). 1pi: shtaparchayan (shta-parcha-yan). 1 LO PARCHA.
2 LO REMENDA. Note: prrstamo del castellano (parchar) con sufijo causativo shtaparchayanesh pava
pajoisha'ne remendamos los agujeros. isjop ca shtachenesh pava titjes chi' pava na lhjunashvatc'oya clesanlhiy
t'ajuiya ja vatata'vat shi' shta ca shtaparchayanesh pava p'ojojisha'ne conviene para usar para hacer platos y otras
clases de metales para la cocina, y tambin para remendar ("parchar") los que son agujerados.

yipatacliyan Verbo, Grupo 5. 1s: japatacliyan (ja-patacl-iyan). 2s: lhpatacliyan (lh-patacl-iyan). 3s: yipatacliyan (yipatacl-iyan). 1pi: shtapatacliyan (shta-patacl-iyan). 1 LO DOBLA.
2 LO ENCORVA. Ver : patacch'e.

yipcuclaai Nombre masculino. HAMBRE FEROZ. quetjaja!, ya'yivach! yipculaai, ja, ts'iyipcun qu cosa!, ay, qu
hambre, hambre tena. Ver : yipcu'.

yipcu lhats'a' Nombre masculino; no poseble. HAMBRIENTO. Lit: hambre su-compaero Ver : yipcu'; lhats'a'.
yipcuvo Nombre masculino; no poseble. HOMBRE HAMBRIENTO. Lit: hambre-su gusano chi yit'esha ti ampa ca nt'yish,
ojeiyitaa, yipcuvo, yipcu lhats'a, ampa ca lhnnashaa decan que no saba nada, era un intil, un hambriento, compaero
del hambre, lo regaaban en todo ("no haba nombre [insulto] que no recibiera"). Sinn : yipcu lhats'a. Ver : yipcu'.

yipcu' Nombre masculino; posedo. 1s: yiyipcu (yi-yipcu). 2s: ayipcu (a-yipcu). 3s: lhayipcu (lha-yipcu). 1pi: casyipcu (casyipcu) ~ catsiyipcu (catsi-yipcu). Pl: yipcuc (yipcu-c) ~ vat'ayipcuc (vat'a-yipcu-c). forma no poseda: yipcu' ~
vat'ayipcu' (vat'a-yipcu'). SU HAMBRE. ni nt'yish pa'na ca nvooi, yipcu' lhats'a lhn no saba mariscar nada, era
compaero del hambre. ja'sha ajalh j ca shnquesh na catsiyipcu? no ser que volvemos a casa con
hambre? amemjulh pa lhayipcu estaban muriendo de hambre. ca yaaj ca nasvmjatnee na yipcu', pa jayeesh nqueesh
ca japeclei ja lhajpyich ja tata antes que el morirme aqu de hambre ("que no me destruya ac el hambre"), prefiero volver
a la casa de mi padre. Ver : yiyipcun; yiyipcuyan; yipcuvo; yipcuclaai.

yipecln Verbo, Grupo 5. 1s: japecln (ja-pecl-n). 2s: lhpecln (lh-pecl-n). 3s: yipecln (yi-pecl-n). 1pi: shtapecl (shtapecl-n). 1 LO ESTRENA.
2 LO USA POR PRIMERA VEZ.
3 HACE ALGO COMO PRIMERO.
4 SE CASA CON UNA VIRGEN. japeclnsham na yuijatshiy estreno mi camisa. japeclna java vatcs fue el primero en
recibir comida. Ver : pecl; vancapecln.

yipenjan Ver : yapenjan.


yipe'jayinesh Verbo, Grupo 5. 1s: jape'jayinesh (ja-pe'-jayin-e-sh). 2s: lhpe'jayinesh (lh-pe'-jayin-e-sh). 3s: yipe'jayinesh
(yi-pe'-jayin-e-sh). 1pi: shtape'jayinesh (shta-pe'-jayin-e-sh). 1 LE HACE ESCUCHAR.
2 LE HACE SABER.
3 LE PROMETE.
4 LE RECUERDA.
5 SE PONEN DE ACUERDO. jape'jayinesh ja yict'eech ja yicjiyanach hice saber a mi abuelo que he sembrado ("mi
sembrado"). jape'jayanesh ca jancha'jei lhpa t'ishjan le promet traerle una radio. aspejeyinshelh lhutsjayech,
Jerusaln lhavoquey, jan lhjunash java tashinshas shi' java jtinjas pa ya aj ca antyiyjatesh lha yenche; pa an'ate ti
yim' pa namjey ca nanjat'otajey lhavaatsha promtenme, muchas de Jerusaln, por las gacelas y ciervas del campo que
no despierten ni desvelen al amor hasta que a l le plazca (Cantar de los Cantares 2: 7). vatpe'jayineshelhvatam ellos se
ponen de acuerdo. na c'apejiyinshelh avaatsheelh tan jayu ca anvaych'aclajesh: tan jayu ca t'yisheey ca

778

yivmjatesh(sh)a'ne napi nivacle shi' nava yaquisites pa uj tsha'nu hago alianza con ustedes: el diluvio no volver a
destruir la vida ni habr otro diluvio (Gnesis 9: 11). Ver : yipe'ya; vancapejiyanesh. Variante
: yipe'jayanesh;yipe'jiyinesh.

yipe'jiyenesh Ver : yipe'jayinesh.


yipe'ya Verbo, Grupo 5. 1s: jape'ya (ja-pe'y-a). 2s: lhpe'ya (lh-pe'y-a). 3s: yipe'ya (yi-pe'y-a). 1pi: shtape'ya (sha-pe'ya). 1 LO OYE.
2 LO ESCUCHA.
3 LO ENTIENDE. Note: siempre se usa con el sufijo -a (que se vuelve -e antes de otro e) nava nalhus yipe'yach'e lhn pa
t'aclaach pa moquitaj todos los das escuchaban el canto del zorzal. jape'yach'e lhpa tafaai escucho un avin
(alejndose). jape'yajulh lha colectivo oigo venir el colectivo (y lo veo). meelh lhn ti yipe'yajulh papi nivacle papi
napuu lhchifas pa vataasclansha'nec'oya papi juutshinjas cuando los nivacle oyeron que sus dos compaeros se
acercaban, se preparon para (enfrentarse) con los tobas. jape'yac'oya lhja colectivo quedo escuchando si viene el
colectivo. shtanshamesh ti shtape'yeeshch'e japi Mxico lhavos ti tishjanch'e nos gustan las canciones mexicanas
("escuchar la gente mexicana cuando cantan"). ve'lha ja nalhu ja Lhcaanvacle ti vaclan ti natyitapee pa t'unaj pa
Espritu Santo pa jape'yayitch'e pa uj t'jj un da, el Seor hizo que se apodere de m (la fuerza de) el Espritu Santo y
escuch detrs de m una voz potente (Apocalipsis 1: 10). pa chiypeya' pa vat'jj tavaysham ja vs se escuch una voz
del cielo ("atravesando a este lado el cielo") (San Marcos 1: 11). vooi nqueesh ti tsit'yeshyiv'ne ti c'ape'ya, vooi
nqueesh ti c'avan'ash nava yitsjei yo te conoca de odas, pero ahora te veo con mis propios ojos. jjjiclai ti namei ja
yitsaat ti yipe'yeeylhavc'oya papi yipvatsham'in antes de llegar a la aldea escuch rumores de llantos. ca't'ajesha jayu
ca apisa ca apeeyche'yesh, ca't'ajesha jayu ca ni ape'yaa quizs pensars que ya lo has odo antes, o que no lo has
odo. nquen lhayaash tajulhey ca uja'esh ca shtach'anelha nava shtape'ya, jaspa tanca sht'uy'e pacham pa
nyish por tanto, debemos prestar ms atencin a lo que hemos odo para no ir a la deriva (Hebreos 2:1). ajunashelhjulh
java tosis! she papi lhpe'yeeshelh ti iseelhjop'am ca acltelhc'oya pa uj lhclyitsjayash t'lha pa Dios ti namelh'ay
jayu? raza de vboras (ustedes son como vboras)! quin les a enseado escapar de la condena que les llega de Dios? (San
Mateo 3: 7). chiypeya'e pa t'jj papu tavayei pa cotsjaat yiey pa ampapu ca nv'e' se oye all la voz de alguien en el
desierto ("all del lado de la tierra donde est el desierto") (San Mateo 3: 3). pa jasinyshem jan lhjunash ti niyjieshyi;
pa meelh ti jayasiny pa jape'ya pa vat'jj, j lhech lhavimitajesh, vooy java vatavnus lhech tlhesh'e ti tayelhva'ne
jayupronunci la profeca que se me haba mandado, y mientras lo pronunciaba, o un trueno, luego hubo un vendaval y los
huesos se juntaron, hueso con hueso (Ezequiel 37: 7). pa meelh ti nu'um pa yam'e pa yipe'yeei pa ta ti t'eisheich'e; om!
t''yei pa ta, neeshchisham ti t'eisheich'e, lhet t'nash ti shtanenjatchisham llegaron a cierta distancia cuando
escucharon el grito del chaj; oigan!, grita el chaj, levanta vuelo gritando; as grita cuando lo
espantamos. shtape'yeeshvatam nalhch'e nque ti yiclqui pa Dios, ta jque lhteeshelh vitsha? todos hemos odo la
blasfemia contra Dios, que quieren hacer? (qu ms esperan?) (San Marcos 14: 64). ta lhayaash ti c'atsasshi nava
acfey? - caspa c'ape'ya jayu por qu tens orejas tan grandes? - para orte. ca jayasinytajeshem jayu papi nquee pa
ya'clish ninchinpeya', pa tanca jayu ca nach'aneshyiy cuando yo le hable en una lengua extraa, no me obedecer (1
Corintios 14: 21). meelh ca aspe'ya'elh yiin ca jayeetajesh: pa'caa clap! en el momento cuando me oyen decir: listo,
pronto! pa yalhatajesh ti nojovayvatsham'in lhayaash ti yipe'yeeyfach'ee papi nashjop c'afquelhay de pronto, ellos se
enderezaron, porque fuera se oa ruido de pasos de los soldados. meey ca at'esha ca anfacleem napi lhtachifas na nque
lhujnash: ti lhpe'yatajelh'in, pa tanca nat'yelhc'oya jayu; ti lhovalhtajelhsha'neen, pa tanca natyshelh jayu anda y
dile a ese pueblo: escuchen con sus odos, pero no entienden; miren con sus ojos, pero no comprenden (Isaas 6:
9). jape'yeeshelh nava yicfeyelh escuchamos con nuestras orejas. tasin'yesh pa ya'clish nichinpe'ya habla en una
lengua desconocida.yaaj ca ashiyanelh ca ya'clish nichinpeya' ca chintasinitajesh no prohiben que hablen en lenguas
desconocidas! tsipe'yeesh jayu pa yitants'aclanjayansha'ne jayu l me escuchar y los humillar. ta
t'nashch'esha'ne pava ya'clishay ti lhpe'yach'e ti nafaycuta papu? cules son algunas de las frases que has odo decir
para presionar a alguien? Ver : tpeeichai; vatpe'ya; yipe'jayinesh; tanpe'ya.

779

yipiiyan Verbo, Grupo 5. 1s: japiiyan (ja-pii-yan). 2s: lhpiiyan (lh-pii-yan). 3s: yipiiyan (yi-pii-yan). 1pi: shtapiiyan (shtapii-yan). 1 LO TRANQUILIZA.
2 LO APACIGUA. Ver : pii.

yipintayan Verbo, Grupo 5. 1s: japintayan (ja-pinta-yan). 2s: lhpintayan (lh-pinta-yan). 3s: yipintayan (yi-pintayan). 1pi: shtapintayan (shta-pinta-yan). LO PINTA. Note: prstamo del castellano: pintar con sufijo
causativo yipintayansha'ne nava postes chi java t'ajuiya ja nitsilhataj ellos pintan los postes elctricos ("para la
electricidad"). Sinn : yininjayan, yin. Ver : yininjayan; yin.

yipiyan Verbo, Grupo 5. 1s: japiyan (ja-pi-yan). 2s: lhapiyan (lha-pi-yan). 3s: yipiyan (yi-pi-yan). 1pi: shtapiyan
(shta-pi-yan). 1 HACE QUE TENGA DEUDA.
2 LE ARRENDA. pa yipiyaneshch'e papi tjayetacuy lhavos, lhan'e lhavaatsha yichei pael yitsaat se la arrend (la via) a
unos viadores, y se march (San Marcos 12:1). yivashanem pa peso ti yipiyanesh le concedi un adelantado de su
sueldo. Ver : lhpi.

yipiteyan Verbo, Grupo 5. 1s: japiteyan (ja-pite-yan). 2s: lhpiteyan (lh-pite-yan). 3s: yipiteyan (yi-piteyan). 1pi: shtapiteyan (shta-pite-yan). LO ALARGA. japiteyanesh ja lhniyc ja cuvyu alargu la piola del
caballo. Sinn : yicpiten. Ver : pitej; yicpiten.

yipiton Verbo, Grupo 5. 1s: japiton (ja-pito-n). 2s: lhpiton (lh-pito-n). 3s: yipiton (yi-pito-n). 1pi: shtapiton (shta-piton). OCUPA SU TIEMPO. Ver : vancapiton; pitoj; pitoclalha; pitoclailha; yipitoyan.

yipitoyan Verbo, Grupo 5. 1s: japitoyan (ja-pito-yan). 2s: lhpitoyan (lh-pito-yan). 3s: yipitoyan (yi-pitoyan). 1pi: shtapitoyan (shta-pito-yan). LO ALARGA. Note: solo tiene sentido temporal t'plhaayam ti lhteeshyi: tata,
ac'utsfaeshyam ti yanich'ayche, avaatsha yajateesh jayu ca asuya? pa lhpitoyaneshch'e jayu yajatesh na
avc? ahora mismo me dices: padre, t eres mi amigo de juventud ("cuando era una joven"), estars t siempre enojado?,
alargars t siempre tu enojo? (Jeremas 3: 4-5). Ver : pitoj; yipiton.

yipjacln ~ yijp'cln Verbo, Grupo 5. 1s: japjacln (ja-pjacln) ~ jajp'cln (ja-jp'cln). 2s: lhapjacln (lha-pjacln)
~ lhajp'cln (ja-jp'cln). 3s: yipjacln (yi-pjacln) ~ yijp'cln (yi-jp'cln). 1pi: shtapjacln (shta-pjacln) ~
shtajp'cln (shta-jp'cln). LO HACE COMPLETAMENTE. Note: sase con otro verbo para sealar que la accin abarca
todos los objetos yipjaclneshch'e lhashi lhn pa niyc se las meti en la boca con piolas y todo. japjaclhnsha napi
nivacle, nava yaquisitis, chi' java t'afcos'e cotsjaat exterminar todos los hombres, animales y los que se arrastran por la
tierra. japjacln cava yipesoc ti jaicufa'yesh regal todo mi dinero. jajp'cln nava yicquecliti llevo todas mis
cosas. yijpcln lhacm'a pava lhclesac recogi todos sus cuchillos. Ver : tanipjacln ~ tanijpcln; t'ajp'cl'lha.

yipj Verbo, Grupo 5. 1s: yipj (y-ipj). 2s: lhipj (lh-ipj). 3s: yipj (y-ipj). 1pi: shipj (sht-ipj). 1 LO SOBA.
2 LO AMASA.
3 LO FROTA.
4 LO APLASTA. jipjji na climshi amaso la harina. yipjji pa Yave Fitsc'yich pa cotsjaat lhamc ti yisnatesh pa
nivacle, pa yu'jam lhanshas pa lhayalh pa jaspa jcl'esh ti tsc'ctiy pa nivacle Yav Dios form al hombre con polvo
de la tierra y sopl aliento en sus narices para hacerlo un ser viviente. pa lhipj pava lhshatjes pa tovjy lhavo' lhey
Leviatn pa lhjutey ti tuj pava yaquisites tavunay yiey pa am'e pa'na t aplastaste las cabezas de Leviatn ("del ser de
los ros llamado Leviatn"), y las echaste de comer a las fieras en el desierto (Salmo 74: 14). Ver : vanquipj.

yipjumtsiyan Verbo, Grupo 5. 1s: japjumtsiyan (ja-pjumtsi-yan). 2s: lhaprjumtsiyan (lha-pjumtsi-yan). 3s: yipjumtsiyan
(yi-pjumtsi-yan). 1pi: shtapjumtsiyan (shta-pjumtsi-yan). LO ALUMBRA. lhech ajunashelh avaatsheelh
apjumtsiyanelh pa aqu'isjuyajelh, jaspa navanelh japi nivacle ti is na afanishelh'avach, pa lhechesh pa yclj jayu ja
Atataelh yi'shi' ja vs igualmente, ustedes hacen brillar su luz para que los hombres vean sus buenas obras, y glorifiquen
al Padre de ustedes que est en el cielo (San Mateo 5: 16). na yivc japjumtsiyanjop ti jayjuyjulh ardo de ira contra l
("hago que mi ira alumbre contra l") (Oseas 8: 5). Ver : pjumtsej; cjumtsej; tjumtsej.

780

yipofin Verbo, Grupo 5. 1s: japofin (ja-pofin). 2s: lhpofin (lh-pofin). 3s: yipofin (yi-pofin). 1pi: shtapofin (shta-pofin). LO
HACE SONAR GOLPEANDO. japofinesh lhja vc t'jeche ja yic'njat haca sonar el guardamonte con el
rebenque.Ver : vancapofin; pof!.

yipontesh Verbo, Grupo 5. 1s: japontesh (ja-pont-e-sh). 2s: lhpontesh (lh-pont-e-sh). 3s: yipontesh (yi-pont-esh). 1pi: shtapontesh (shta-pont-e-sh). LO LLENA DE. lhavaatsha t'aja'yei pa vattjji, pa nic'at'ei yi yineichisham, pa
yipontesh pava yucuvec l sac un sombrero, lo abri y lo alz, y lo llen de pan. yifosch'e lhpa lhaftech pa shintinuc
lhv, vooi ti yipontesh pa yulheishi llen su bolso de flores de jukeri guasu, y cuando estaba llen, orin encima.meelh ti
yipontesh ja ve'lha niyc pa lhechesh ti'ma pa chi suiyeshshi ca chi nancayj'e cuando haba llenado una piola (con
pescados ensartados), entonces necesitaba otra. vooi ca japonattajesh pava pu'ja'na niyji pa shtacatsnesh jayu cuando
yo tenga listas tres piolas (con peces ensartados), vamos a dispersarnos. chi nanchaaj lhpa manguera tsc pa clasim pan
lhjunash ti chi ti'van pan nash'e pa yint; shtapontesh pa tsc pa yint se trae una manguera de goma fina
transparente ("como que se vea [donde] pasa el agua"); llenamos el tubo con agua. caajjoom jayu lhacm'a pava na
lhjunashvatc'oya vatvanjas, shtaponteshelh java catsijpyjey lhacm'a java sht'acutelh acapararemos todas sus
diferentes pertenencias, llenaremos nuestra casa del botn ("todo lo que hemos robado") (Proverbios 1: 13). pa yit'esh pa
Jess ti yiyjisham japi vatcavosesh: aponteshelhch'esha'ne pa yint navque t'lhsiy Jess les dijo, les orden a sus
compaeros: llenen de agua aquellas tinajas (San Juan 2: 7). pa nijooylha ca an'cji pa ajpyich papi acles, pa ap'oey pa
lhashi pa meey ca aponteshch'e pava tacfeyis pa lhape' pa vena an'e pava tapoojqu'esha'ne luego, entra en tu casa y te
cierras por dentro con tus hijos y llena las vasijas con aceite y a medida que las vayas llenando, pnles aparte (2 Reyes 4: 4) el
que no est conmigo est contra m ("si hay quien no me quiera"); el que no recoge conmigo desparrama (San Mateo 12:
30). ant'elhch'e lhacm'a nava yalhanashch'e vatcat'iyas, secl'esh ca ya aj ca chinvm'in; pa jtaney ti nit'qu'e
ts'ivee java yalhanashch'e vatcat'iyasesh java yucuvec yiponteshch'esha'ne java doce sisenlhiy recojan las sobras para
que no se desaproveche nada; las recogieron y, con los trozos de los panes que haban sobrado, llenaron doce canastas (San
Juan 6: 12-13). ve'lha ca Felipe yipontesh ca niyc solo Felipe tena su piola llena (de peces).

yipcjet Verbo, Grupo 5. 1s: japcjet (ja-pcje-t). 2s: lhpcjet (lh-pcje-t). 3s: yipcjet (yi-pcje-t). 1pi: shtapcjet (shtapcje-t). 1 LO QUIEBRA.
2 LO ROMPE.
3 LO FRACTURA. vanichivash na yicaat, tsipcjet ca yecl' me atraves el maxilar, me (lo) rompi un palo. apcjetch'e
pava lhtsevtey, apcjetch'e pava lhav'fic pava jump'uvalhjetas! rmpeles los dientes, quiebra esos colmillos a los
leones! (Salmo 58: 7). yipocjetshisha'ne pava lhcacly pa vatjutsa', shi' shta jaelhcha ja chiyclneshelh'evatjuulh ja
Jess quebraron las piernas al primero, luego al otro que haban crucificado con Jess (San Juan 19: 32). yipcjetch'e
lhafoc le quebr los pies. pa lhechesh yie'sha'ne pa josj pa lhech yjy'e, pa t'un'e' ja vanyin pa nivi'sheey; vooy ja
lhac'sey pa yipocjetshisha'ne java usch'e ja tovc entonces (la nave) se encall ("se sent en la arena y qued
atrampado"), la proa se hinc y qued inmvil y la popa de deshizo por la violencia del oleaje (Hechos 27: 41). papu ca
ninat(t)taj'apee anque utej pa yipcjetsha'ne jayu, vooy ca nanct(t)ajsha'ne lha utej ca nat(t)aj'apee papu pa tsi'sha
lhcamqu'eesh quien tropiece con esa piedra se estrellar, a quien le caiga encima lo aplastar (Lucas 20: 18). Ver
: vancapcjet; yipctej; lhpcje; vatpcjet.

yipcj Verbo, Grupo 5. 1s: japcj (ja-pc-j). 2s: lhpcj (lh-pc-j). 3s: yipcj (yi-pc-j). 1pi: shtapcj (shta-pcj). 1 LO GOLPEA CON LA MANO.
2 LO TOCA.
3 LO ABOFETEA.
4 LO APLAUDE. caaj japi vatsavat'esh ja lhaai yipcjjam'in, yit'esh: aishi, vj, na yaai! haba quienes parados golpeaban
su bolsn diciendo: ypeku saiju (ave de mal agero), sal de mi bolsn! ya aj ca atshayeelhjulh pa nivacle ca
suytajeelh'a; ca nipcjtajsham acu' pa avayjatjulh lheelh no opongan resistencia ("no le devuelvan el precio") al que les
hace el mal; si uno te da una bofetada en tu mejilla, ofrcele tambin la otra (San Mateo 5: 39). yamei ja lhajpyich pa
yipcjei pa lhca'p'ot se fue a su casa y toc a la puerta. papi nivacle cha'pa'eshyiyshi ti tanjuyijulh pa tsijuvanvatam
pa tsipcjvatam ti tsichajshicham la gente de todos lados (?) vienen a m para insultarme, bofetearme y atajarme (Job 16:

781

10). apcjeshelhvatjulh! aplaudan ustedes! lhacm'a papu ca natpeeychaytajesh'a pa tavijatay pa


nipcjeshvatjulh pa lhshamitjayash todos los que te oyen decir noticias aplauden ("que aplaudan") (de felicidad). taj ti
ni ve'lheesh ca naspcj ca ntsivalh nunca levant la mano para castigarme. yipcje'in lhfatas le palmea el
hombro. Ver : lhp'ct; vancapcj; vatpcj.

yipctej Verbo, Grupo 3. 1s: tsipctej (tsi-pctej). 2s: napctej (na-pctej). 3s: yipctej (yi-pctej). 1pi: shinpctes (shinpcte-s). 1 SE FRACTURA.
2 TIENE UNA FRACTURA.
3 SE ROMPE UN HUESO. yipctejshi na yituuc tengo el brazo fracturado ("mi brazo tiene una fractura"). meelh ti
t'acuumtajesh'a java lhpcty avaatsha pa napctejshi pa lhtsefesham lhavlhi'; meelh ti yentaj ca navcj'ash,
avaatsha pa napctejshi pa nict'atapee cuando su mano te empuaba, te partiste y les atravesaste las costillas; cuando se
apoyaban en t, te quebraste y los hiciste caer (Ezequiel 29: 7). Ver : yipcjet.

yipc's Verbo, Grupo 3; solo en tercera persona (?). 3s: yipc's (yi-pc's). 1 SE RAJA.
2 SE QUEBRANTA. Ver : lhpc'sivash.

yipclen Verbo, Grupo 5. 1s: japclen (ja-pclen). 2s: lhpclen (lh-pclen). 3s: yipclen (yi-pclen). 1pi: shtapclen (shtapclen). LO ENGAA CON PROMESAS. lhaspclen ti lhtanijpclneshyi napi acles me has engaado con promesas
cuando viniste con todos tus hijos. Ver : vancapclen; vatpclen.

yipfalh Verbo, Grupo 3. 1s: tsipfalh (tsi-pfalh). 2s: napfalh (na-pfalh). 3s: yipfalh (yi-pfalh). 1pi: shinpfalh (shinpfalh). SE HUNDE AL PISAR. na cuvyu yipfalh el caballo se hunde al pisar. Ver : yafalh; yaflhit; yic'afalh.

yipfiyu Verbo, Grupo 5. 1s: japfiyu (ja-pfiyu). 2s: lhpfiyu (lh-pfiyu). 3s: yipfiyu (yi-pfiyu). 1pi: shtapfiyu (shtapfiyu). LO MALDICE. lha nivacche tsipfiyu'in la mujer me maldice. yipfiyu'in'ac'oya na as le maldice a tu
hijo. pa j'tanei ti c'apfiyuc'oya nque cotsjaat por lo tanto, te maldigo de esta tierra. yipfiyu'injooc'oya na
catsitata l le maldice a nuestro pap. lhnacheytaj ca jaspa apfiyujane napuque lhtachifas pa vooy ti pu'janaesh j ti
lhteetshem pa is viniste para maldecir a este pueblo, y en lugar de eso lo has bendecido tres veces ya. chinteetshem pa is
papi yit'esh'am pa is pa chinpfiyu shta papin nipfiyuin bendito sea quien te bendiga y maldito quien te maldiga. chi
y(i)pfiyu papu ca nitujtaj pa'na jjjeclay ti ni nu'ta maldito sea el que coma algo antes de la tarde. lhayaash ti nam
jayu pa ve'lha nivacle uj ti sasch'e lhavoesh, pa lhech p'alha ti chiypfiyuesh ti chiyvmjat jayu se tiene que manifestar
el hombre pecador, el destinado a la perdicin (2 Tesalonicenses 2: 3). avaatsheelh ca anc'ashamelhyam shi' ca
ach'anelhyijulh; ca ni asnat(t)ajeeshelh pa c'apfiyujelh jayu; ca na'achantajeelhyijulh, pa vena yifanisheelh'ash jayu,
pa c'apfiyujelh java isis ti chinacumjateshelh'in ti avatcasinsshelh que me obedezcan ustedes y me hagan caso; si no lo
hacen, les maldecir; si no me hacen caso, les har otra cosa, y maldecir sus bendiciones (Malaquas 2: 2). an'ateelh ti
tsipfiyu! djenlo que me maldiga! pa yipfiyuvatam jayu pa lhanvacle shi' pava lh'diosec maldecirn a su rey y a sus
dioses (Isaas 8: 21). Ver : tpfiyujan; tanpfiyujai; vatpfiyu; vatpfiyujat; vancapfiyu; lhpfiyujat.

yipicj Verbo, Grupo 5. 1s: japicj (ja-picj). 2s: lhpicj (lh-picj). 3s: yipicj (yi-picj). 1pi: shtapicj (shtapicj). LO CONDUCE DE LA MANO. Ver : vancapicj; lhp'ct; yipji.

yipijat Verbo, Grupo 5. 1s: japijat (ja-pi-jat). 2s: lhpijat (lh-pi-jat). 3s: yipijat (yi-pi-jat). 1pi: shtapijat (shta-pijat). LO LEVANTA. Ver : vancapijat; tpichisham.

yipji Verbo, Grupo 3. 1s: tsipji (tsi-pji). 2s: napji (na-pji). 3s: yipji (yi-pji). 1pi: shinpji (shin-pji). SE
LE HINCA ALGO EN LA MANO. tsipjishi ca lhe' lha aacjiyuc se me hinc una espina del rbol en la mano. ca
quincetaja pava lhnincpes, pa yipjyshi jayu ca lhutsjataja lhpa lhcftilhinjate, pa yivmjat jayu a los quince aos,
se hincar un huso en la mano de la muchacha, y la matar. Ver : lhp'ct; lhpjiyit.

yipnt'aj Verbo, Grupo 3. 1s: tsipnt'aj (tsi-pnt'aj). 2s: napnt'aj (na-pnt'aj). 3s: yipnt'aj (yipnt'aj). 1pi: shtanpnt'as (shtan-pnt'a-s). ES GIL PARA SALTAR.

yipsevalh Verbo, Grupo 3. 1s: tsipsevalh (tsi-pse-valh). 2s: napsevalh (na-pse-valh). 3s: yipsevalh (yi-psevalh). 1pi: shtanpsevalh (shtan-pse-valh). 1 TIENE LA BARBA LARGA.

782

2 ES BARBUDO. Ver : lhpse.

yiptsin Verbo, Grupo 4. 1s: japtsin (ja-ptsi-n). 2s: lhaptsin (lha-ptsi-n). 3s: yiptsin (yi-ptsi-n). 1pi: shtaptsin
(shta-ptsi-n). 1 VA APURADO.
2 CORRE. lhja p'eclnj yiptsinei ja yitaa el carpincho va apurado en el monte. japtsin pa jacumaaj voy corriendo ("me
apuro y corro"). japtsinei (pa jacumajei) ja vatcasha'vat me apuro (y corro) al mercado. Ver : ptsej1;tatptsin.

yip'ts'ejat Verbo, Grupo 5. 1s: jap'ts'ejat (ja-p'ts'ejat). 2s: lhp'ts'ejat (lh-p'ts'ejat). 3s: yip'ts'ejat (yip'ts'ejat). 1pi: shtap'ts'ejat (shta-p'ts'ejat). SE ALEGRA DE LA DESGRACIA AJENA. jap'ts'ejatesh ja
lhpcje me alegro por su fractura. Ver : vancap'ts'ejat.

yiprestayan Verbo, Grupo 5 (chequear). 1s: japrestayan (ja-presta-yan). 2s: lhaprestayan (lha-prestayan). 3s: yiprestayan (yi-presta-yan). LO PRESTA. Note: prstamo del castellano (prestar) con sufijo
causativo japrestayan'acfi pa lhasha' lo arrendo. yaaj ca aja'ya pa ta'vuju'yesha ca aprestayan, ja'tajesha ca
acut cuidate de prestar o robar cosas ajenas!

yip'aclan Verbo, Grupo 5. 1s: jap'aclan (ja-p'aclan). 2s: lhp'aclan (lh-p'aclan). 3s: yip'aclan (yi-p'aclan). 1pi: shtap'aclan
(shta-p'aclan). 1 LO UNTA.
2 LO REVOCA.
2 LO REMENDA. jap'aclaneshch'e na t'oot na ta'claj na vatfetaas unto el pecho del nio con remedio. ti chi yanfach'ee,
tajulhei ca chi np'aclanshi pa pintura jasc'oya ca ni natsamcuiya tatsha cuando se pone en el exterior, es necesario
aplicarle una pintura anticorrosiva. pa c'anajayan, ti jacleshch'e java avoyey pa c'ap'aclanesh ja vatshachivo te ba, te
limpi la sangre y te ung con aceite (Ezequiel 16: 9). j lhech nivacle lhey lhn Jess yit'lhanatshi ca cotsjaat pa
yip'aclanesh'apeeyam nava yitsjey pa yit'esh ti niyjiyi: meey lhja vishini Silo ca avmcji; pa jquey pa
javmcji, pa yalhatajesh ti javan'in shta ese hombre que dicen que se llama Jess hizo barro con tierra, lo puso sobre
mis ojos y me dijo que fuera a lavarme a la fuente de Silo; fui, me lav y recobr la vista (San Juan 9: 11). ja nalhu ti
lhanvat'aj pa tanca chint'vsshi ja atsevjat, pa tanca chinacleesh, pa tanca chinap'aclanshi pa naapcutaj pa tanca
chinaclvteyan el da en que naciste no te cortaron el ombligo, no te baaron ni te frotaron con sal, ni te envolvieron en
paales (Ezequiel 16: 4). pa yichey shta pa yiyj pa yucuve lhavo' pa yiyjaa pa yit'esh: ap'aclaneshch'eyam na
yituuc na yucuve t'ajuya; pa yivaclhitesh pa yichey shta pa climshi' lhavo' pa yiyjaa shta pa yit'esh: afosch'eyam na
yituuc na climshi se fue el tigre al panadero, y le dijo: untame los brazos con masa de pan; cuando era listo, se fue al
molinero y le dijo: cobreme ("enterrame") los brazos de harina. ap'aclanshi pa vatshatshivo na ashatech! untate la
cabeza con locin! pa yichey pa yj'esh'ane pa tovoc pa tatsha ti yit'ovsch'e pava sise pa yu'vatjulh pa sisenilh; ti
yivaclhitesh pa yip'aclanesh pa yiyuus fue hasta el ro, se puso a cortar juncos y trenz una canasta; luego, la revoc con
brea. Ver : vancap'aclan; vatp'aclan.

yip'acls Verbo, Grupo 5. 1s: jip'acls (j-ip'acls). 2s: lhip'acls (lh-ip'acls). 3s: yip'acls (y-ip'acls). 1pi: shtip'acls
(sht-ip'acls). LO REFRIEGA. Ver : yip'atejch'e; yicls.

yip'atejch'e Verbo, Grupo 5. 1s: jip'atejch'e (j-ip'atej-ch'e). 2s: lhip'atejch'e (lh-ip'atej-ch'e). 3s: yip'atejch'e (y-ip'atejch'e). 1pi: shtip'atejch'e (sht-ip'atej-ch'e). LO REFRIEGA. Note: siempre se usa con sufijo Ver : yip'acls.

yip'itsun'acfi Verbo, Grupo 4 (o 5?). 1s: jap'itsun'acfi (ja-p'itsu-n-'acfi). 2s: ap'itsun'acfi (a-p'itsu-n'acfi). 3s: yip'itsun'acfi (yi-p'itsu-n-'acfi). 1pi: shtap'itsun'acfi (shta-p'itsu-n-'acfi). PRENDE FUEGO A UN RBOL
SECO. Lit: prende fuego a un rbol seco-por debajo Ver : lhp'itsuu.

yip'oquiyan Verbo, Grupo 5. 1s: jap'oquiyan (ja-p'oqu-iyan). 2s: lhp'oquiyan (lh-p'oqu-iyan). 3s: yip'oquiyan (yi-p'oquiyan). 1pi: shtap'oquiyan (shta-p'oqu-iyan). LO TIRA CON UNA FLECHA DE MADERA CON PUNTA GRUESA. Ver
: lhp'oc; p'oquivash; vatp'oquiyan.

yip'otan Verbo, Grupo 5 (chequear). 1s: jap'otan (ja-p'o-t-an). 2s: lhap'otan (lha-p'o-t-an). 3s: yip'otan (yi-p'o-tan). 1pi: shtap'otan (shta-p'o-t-an). 1 LO TAPA.
2 LO CUBRE TAPNDOLO. Ver : lhap'oot; yip'o'.

783

yip'otiyan Verbo, Grupo 5. 1s: jap'otiyan (ja-p'ot-iyan). 2s: lhp'otiyan (lh-p'ot-iyan). 3s: yip'otiyan (yi-p'otiyan). 1pi: shtap'otiyan (shta-p'ot-iyan). 1 LO USA COMO TAPA.
2 LO CONVIERTE EN TAPA. Ver : yip'o'; lhap'oot.

yip'o' Verbo, Grupo 5. 1s: jap'o' (ja-p'o'). 2s: lhp'o' (lh-p'o'). 3s: yip'o' (yi-p'o'). 1pi: shtap'o' (shta-p'o'). 1 LO TAPA.
2 LO CIERRA.
3 LO AISLA (dentro de).
4 LO RELLENA.
5 LO CUBRE. Note: en esta ltima acepcin con el sufijo -'apee Note: el verbo parece ser relacionado con la raz toba (guaykur):
-po, del mismo significado jap'o'jei na ti'nj na vatovalhja'vat tapo la ventana con un cuero. Note: en este ejemplo, el
sufijo instrumental -j entre la raz y el sufijo aplicativo -ei introduce el cuero usado como tapa jap'oei na lhashi cierro la
puerta. meelh lhn ti njjam lhacm'a pa tsutshenilh pa chi (yi)p'o'ei lhn pa lhashi cuando todos haban entrado en el
cerco, alguien cerr la puerta. caaj papi yovalhfach'ee, vooi ti yi'van pque nivacle tts'aclaai, pa yip'oc'oya tatsha pa
lhcashi alguien mira afuera (de la casa), ve a aquel hombre miserable, y le cierra la puerta. mmey ca ap'o'ey ja
ajpyich vete y encierrate en tu casa ("cierra tu casa") (Ezequiel 3: 24). pa nijooylha ca an'cji pa ajpyich papi acles,
pa ap'oey pa lhashi pa meey ca aponteshch'e pava tacfeyis pa lhape' pa vena an'e pava tapoojqu'esha'ne luego, entra
en tu casa y te cierras por dentro con tus hijos y llena las vasijas con aceite y a medida que las vayas llenando, pnles aparte (2
Reyes 4: 4). jap'oji ja nyish cerr el camino. yip'o'jam lhja cammqu'e rellen el pozo. Note: aqu, el sufijo
aplicativo -jam seala que el relleno "atraviesa" el pozo yinesh pa estao ca np'o'apee pa cobre jcl'esh ca ni ntquita
papu se aplica el estao (en los platos) para evitar intoxicaciones ("que alguien se intoxique"). ca tulhtajaan pa an'e
afatas pava acqueclity ca ayesh'e pa navanesh lhacm'a, pa ap'o'e ataco secl'esh ca na avana na
vatavtsateyish cuando caiga la noche crgate al hombro tu equipaje, que te vean todos cuando salgas, y tpate la cara para
no ver la tierra (Ezequiel 12: 6). nic'at'cji pa carpa pan chipo'oj'apee lhpa coche pa yijujeishi pa queso, shi lhpa
yucuve pa yichesh ymjey lhpa vishini pa tuj alz ("abri desde abajo") la carpa que tapaba el coche, mordi en el queso y
el pan, y se fue al tajamar para comerlos. sasjop ca chinp'ojaam pa lhashi pa vc ti chiyicumjat'e pa trigo ti
t'seshch'e no se puede poner bozal ("taparle atravs de la boca") al buey que trilla ("que trabaja en el trigo pisndolo") (1
Timoteo 5: 18). vooy nava lhavjqu'e na ashi yucshamsha'ne lha'yasha ja isash, shi' nava nasheshch'esha'ne nava
aclishay; nava acucsham yucsha'ne jan lhjunash ja jostavay ti lhp'ooj'e na ac'cle tus labios, cinta escarlata, y tu habla,
fascinante; dos cortes de granada, tus mejillas tras el velo (Cantar de los Cantares 4: 3). ja'vaney shta yiey nque cotsjaat ti
lha'yasha ti chip'oc'oya pa uj vatneyjatsjanjayash otra cosa he visto en esta tierra, y fue como (algo que encierra) una
gran leccin (Eclesiasts 9: 13). yip'o'ji' ja lhashieshjop lhja vatvjatshiy cerr la puerta del vehculo. yip'ooj'e pa
sivclclhayeech pa yichaajfach'ee pa tishc'oya lo cubrieron con un tejido, lo llevaron afuera y lo
enterraron. t'ach'iych'een lhtaco ts'ivee pa nijooylhach'e ti yip'ooj'e lhtaco ja sivclclhayeech pa yit'ijjqu'een lhtaco
ts'ivee ellos lo escupieron en la cara, y a continuacin le taparon la cara con una tela y daron bofetadas. vooy napi nivacle
yit'esha jayu nava uticuy: asp'oelh'e! shi' nava uticuy lhcles yit'esha jayu: afalhelhyitapee! aquellos hombres gritarn
a las montaas: cbrannos! y dirn a las lomas: caigan sobre nosotros! (Oseas 10: 8). vooy pa Dios yip'o'eyyic'oya pa
nyish pa jaspa tanca yuyey Dios me ha cerrado el camino y no tengo salida ("y por eso no hay donde meterme") (Job 19:
8). nque lhfanishesh ti tishc'oya un metro pa t'aplhuji', yilhnch'ec'oya pa yip'o'eishi; nalhu pa nic'at'eishi pa
tuj para esto cavaban (pozos) de un metro de profundidad, prendan fuego (en la fosa) y la tapaban; a la maana siguiente la
abran y los coman (los zapallos). pa lhech yip'ooj'apee pa yint nava vsey, pa tanca nic'aseshamsha'ne nava vsey
pa lhcaclecli; yitulhiyanshi na jive'cla ti yip'ojey lhpa vse' (Dios) embolsa el agua en las nubes y el nubarrn se revienta
con el peso; oscurece la cara de la luna llena desplegando sobre ella su nube (Job 26: 8-9). at'uniyanshamc'oya pa
lhaychavalhjayash napuque lhtachifas; pa ap'ojic'oya nava lhacfey, pa ap'oeyc'oya nava lhtsjey jaspa tanca isa'jop ca
novalh'in, pa tanca natpeeychey, pa tanca isa'jop ca nityc'oya, jaspa tanca natpecyi ts'ivee pa tanca
yivatsjanchatsha'ne entorpece el corazn ("pensamiento") de ese pueblo, endurece su odo, ciega sus ojos; que sus ojos no
vean, que sus odos no oigan, que su corazn no entienda, que no se convierta y sane (Isaas 6: 10). nimuc'a ca ama pa

784

nalhu ca yi'van pa vatants'aclanjayash; pa yip'o'apee yitaco na yivapenaj tengo siempre delante de m pobreza, la
vergenza me cubre la cara (Salmo 44: 16). vooy pa yamqu'e ca climtajeeshch'e pa t'j, taj ti tanca nivanesh ca
namtasham, nilhecha pa lhsaash ca climach'e, pa lhechesh pa vatcasin ca nip'o'eyshi jayu pan tayashay pa
nqueshch'e pava napu'yama nalhus si se trata de una mancha blanquecina en la piel, pero no aparece hundida ni se ha
vuelto blanco el pelo, entonces el sacerdote aislar al enfermo durante siete das (Levtico 13: 4). meelh ti yivan pa Jud pa
yaychavalhey ti lhech lhpa chiyshayan'in nivacche, lhayaash lhpa lhech ti yip'o'e pa lhtaco al verla Jud, crey que era
una prostituta ("mujer que pagan"), pues se cubra la cara (Gnesis 38: 15). ti yetsesch'esha'ne lhacm'a pa yamei ca
np'oc'oya pa lhavaash cuando todos estaban tomados, fueron a tapar la madriguera. pa yip'oojqu'e nishi pa lhavaash
pava utes pronto taparon la madriguera con piedras. Ver
: vancap'o; vatp'o'; lhap'oot; yip'otiyan; vatp'o'apee; yip'otan; caap.

yiquects'e Verbo, Grupo 3. 1s: tsiquects'e (tsi-quects'e). 2s: naquects'e (na-quects'e). 3s: yiquects'e (yiquects'e). 1pi: shtanquects'e (shtan-quects'e). 1 SE LE HINCA UNA ESPINA EN EL PIE.
2 PISA UNA ESPINA.

yiqu'iiy Verbo, Grupo 3. 1s: tsiqu'iiy (tsi-qu'-iiy). 2s: naqu'iiy (na-qu'-iiy). 3s: yiqu'iiy (yi-qu'-iiy). 1pi: shtanqu'iiy (shtanqu'-iiy). 1 ES HACHERO HBIL.
2 ES HBIL.
3 ES VIGOROSO.
4 ES EXPERTO. Ver : yiiy.

yiqu'ijovoi Verbo, Grupo 3 (chequear). 1s: tsiqu'ijovoi (tsi-qu'i-jovoi). 2s: naqu'ijovoi (na-qu'i-jovoi). 3s: yiqu'ijovoi (yiqu'i-jovoi). GANA. pa nque lhfanishesh lhn yitsha papi juutshinjachei, ttnch'e lhacm'a lhai'yaash ti nishamesh ti
yiqu'ijavoi; ttnjulh lhn papi lhja'yas las mujeres toba hacan lo mismo, todas bailaban el baile del escalpe, eran felices
por la victoria; bailando iban al encuentro de sus esposos. Ver : tcavjoi; t'avjooi; lhcavjovo. Variante : yiqu'ijavoi.

yiqu'im Verbo, Grupo 3. 1s: tsiqu'im (tsi-qu'-im). 2s: naqu'im (na-qu'-im). 3s: yiqu'im (yi-qu'-im). 1pi: shtanqu'im
(shtan-qu'-im). SE LE ACABA UN LQUIDO. ni nanchavat'ei pa lha'vint ca nqu'imesh no se preocupa de que falte el
agua.Ver : yim.

yiqu'imjat1 Verbo, Grupo 3. 1s: tsiqu'imjat (tsi-qu'im-jat). 2s: naqu'imjat (na-qu'im-jat). 3s: yiqu'imjat (yi-qu'imjat). 1pi: shinqu'imjat (shin-qu'im-jat). 1 SE ASOMBRA.
2 SE SORPRENDE. ya aj ca naqu'imjat cava jayeesh'a: alhacm'aelh ca asuyeeshelhshi ca achajelhec'oya ca
anvat'aselhsha'ne shta no te extraes lo que te digo: todos ustedes han de nacer de nuevo (San Juan 3: 7). Ver : taqu'iim.

yiqu'imjat2 Verbo, Grupo 5. 1s: jaqu'imjat (ja-qu'im-jat). 2s: lhqu'imjat (lh-qu'im-jat). 3s: yiqu'imjat (yi-qu'imjat). 1pi: shtaqu'imjat (shta-qu'im-jat). LO SORPRENDE. lhasqu'imjat na ti lhnam me sorprendiste al llegar. Ver
: taqu'iim;vatqu'imjat.

yiqu'ituma Verbo, Grupo 3. 1s: tsiqu'ituma (tsi-qu'i-tuma). 2s: naqu'ituma (na-qu'i-tuma). 3s: yiqu'ituma (yi-qu'ituma). 1pi: shtanqu'ituma (shtan-qu'i-tuma). 1 LA DEJA EMBARAZADA.
2 LA TIENE EMBARAZADA. tsiqu'ituma la dej embarazada. Ver : yituma; yitumjat; lhqu'itumaj; qu'itumjanaj.

yiqu'ivjoi Ver : yiqu'ijovoi.


yisaas Verbo, Grupo 5. 1s: jasaas (ja-saas). 2s: lhsaas (lh-saas). 3s: yisaas (yi-saas). 1pi: shtasaas (shta-saas). 1 LO
ESPANTA.
2 LO ARREA.
3 LO EXPULSA. teiya ti lhassasc'oya nque cotsjaat jaspa javant'ofich'ac'oyaan jayu ya que tu me arrojas de esta tierra,
tendr de ocultarme de t. pa lhe'naa pa asclanvatshamjop pava t'ajuya ca chinsaastaj, pa lhech nalhu shi' ca navantaj
lhacm'a pa ay'cji na ajpyich por eso, preprate para el destierro y sal de tu casa a la luz del da, a la vista de todos
(Ezequiel 12: 3). jasaassham java vcc lha lhashiy arreo las vacas al corral. chinasaselhfach'eec'oya jayu java
vatvanqu'eyjatsjanjavtes los expulsarn de la sinagoga ("sus escuelas") (San Juan 16: 2). asaas lha lhafcataj! ech la
mosca! pa tifeshch'e lhacm'a java vatvanqu'eyjatsjanjavtes yiey ja Galilea ti lhech vanqu'eyjatsjan'e, j'tajesh ti
yisaasfach'ee ts'ivee pava tsich'es y por toda Galilea fue predicando en sus sinagogas para expulsar demonios (San Marcos

785

1: 39). pava c'afoquis pa nacheishicham yiei pava t'asjanis pava vafsha'ne, vooi pa yisaas los cuervos bajaron a los
cadveres ("carnes muertas"), pero l los espant. yisasc'oya java lhcli espanta su rebao. Ver : nisaas; vancasaas.

yisaclacliyanch'e Verbo, Grupo 5. 1s: jasaclacliyanch'e (ja-saclacl-iyan-ch'e). 2s: lhsaclacliyanch'e (lh-saclacl-iyanch'e). 3s: yisaclacliyanch'e (yi-saclacl-iyan-ch'e). 1pi: shtasaclacliyanch'e (shta-saclacl-iyan-ch'e). 1 LO ABLANDA.
2 LO SOBA. Note: siempre se usa con sufijo Ver : saclacshi.

yisasinat Verbo, Grupo 5. 1s: jasasinat (ja-sas-inat). 2s: lhsasinat (lh-sas-inat). 3s: yisasinat (yi-sas-inat). 1pi: shtasasinat
(shta-sas-inat). 1 LO ENSUCIA.
2 LO AFEA.
3 LO DETERIORA.
4 LO HACE FALLAR.
5 ES UNA AMENAZA PARA. jasasinatch'e na titech ensucio (en) el plato. jasasinat'e na jpyich ensucio (en) la casa. ja
pecado yisasinat ti'ma lhacm'a pa lhamanlhajayash napi nivacle el pecado ensucia toda la vida de los hombres. lhpa
vishini yishi' pava matas yisasinatshi tlha pa vataiyasha un tajamar donde hay cosas contaminadas ("que lo
contaminan") produce enfermedades. lhsasinatelhvatich'e na javatpeyashelh ja Lev ustedes pervirtieron mi alianza con
Lev. lhpa vishini yishi pava matas yisasinatshi tlha pa vataiyasha el tajamar contaminado ("[donde] estn cosas [que]
lo contaminan") produce enfermedad(es). shtasasinatemvatich'e jayu pa lhasinnyash pa j'tinei ca ni
nvatpe'ya'asha'ne t'iyiish'e vamos a confundirle el lenguaje de modo que dejen de entenderse los unos a los otros. papi
cjecly yisasinat tayashay'e pa lhcts'vaat yucanat'e shi' ti yivictstayan (la gonorrea) causa en las mujeres
enfermedad plvica y esterilidad. papi yitsjy yisasiyan pa tasham shi' pa nash'e pa vat'ulhu en los hombres, (la
gonorrea) puede causar daos en el interior (del cuerpo) al salir ("pasar") la orina. ta lhayaash t'em pa Cristo ti
yisasinatsham pa lhjunash pa religion? por qu fue Cristo una amenaza para la religin? pa lhech virus yiccteyan pa
lhcumjayash'in pa vatcjlh shi' ti yisasinatsha'neen papu pa yamjatei ca nivmjat este virus afecta al funcionamiento
del hgado y puede causar daos tales que pueden matar. yaaj na ca avashanem pa anovio ti vaniyit(t)ajesh ti
yichentajesh pava t'nash'in isisch'e ca nisasinatshane na amnlhajayash no dejes que tu novio persistente ("que
presiona") tome por t las decisiones que afectarn el resto de tu vida ("presione con el uso de su linda voz para arruinar tu
vida"). nava t'acfiyis yisasinatesh lha yuijatshi sus zapatos me estn ensuciando el vestido. Sinn : yisasiyan.Ver
: vancasasinat; sas; yisasiyan; lhavsasenjatayich; vatsasinat.

yisasiyan Verbo, Grupo 5. 1s: jasasiyan (ja-sas-iyan). 2s: lhsasiyan (lh-sas-iyan). 3s: yisasiyan (yi-sasiyan). 1pi: shtasasiyan (shta-sas-iyan). 1 LO AFEA.
2 LO ENSUCIA.
3 LO CONTAMINA.
4 LO DETERIORA.
5 LO HACE FALLAR.
6 LO PROFANA. jasasiyanshi na yint ensucio (en) el agua. jasasiyan lhja t'uich'e ensuci su camisa. lhsasiyanesh na
avtsateyish na attcyjayashesh shi' na av'ojiyash profanaste tu territorio con tu prostitucin y tu maldad (Jeremas 3:
2). acu'melh'e nava yo'nisec, nava yo'nisec lhcles javan yisasiyanshi na casvtjayetachat, na casvtjayetachat ti
tavyche atrpennos las raposas, las raposas pequeitas, que destrozaron nuestra via, nuestra via floreciente (Cantar de los
cantares 2: 15). pa ta t'e lhayaash ti shinteejshisha'ne pap'elh, pa shtasasiyanc'oya pa vatpeya'shelh pa Dios japi
catsicchevot? por qu uno traiciona a su hermano profanando la alianza entre Dios y nuestros antepasados? (Malaquas 2:
10). yivaatsha tsitfaclesh napi yie' na Efran, vooy napi yie' na Israel ninvaatfichyam, vooy napi yie' na Efran
t'acutvaneen, pa yisasiyanesh napi Israel lhavos yo conozco a la gente de Efran, y (el pueblo de) Israel no me es
desconocido, y si la gente de Efran ha fornicado, el pueblo de Israel ser contaminado (Oseas 5: 3). nilhecha pa ti tim pa
nivacle ca nisasiyan, vooy pava tlhch'e lhashi pa nivacle lhech pava lhech yisasiyan no contamina al hombre lo que
pone en su boca, sino lo que sale de ella, eso s que lo contamina (San Mateo 15: 11). Sinn : yisasinat. Ver
: vancasasiyan; sas; yisasinat; lhsasjayash.

786

yisashin Verbo, Grupo 4. 1s: jasashin (ja-sash-in). 2s: lhsashin (lh-sash-in). 3s: yisashin (yi-sash-in). 1pi: shtasashin (shtasash-in). 1 TOSE.
2 TIENE TOS. atej lhqueei? - jech, tcljtiin yisashin'in shita est enferma? - si, tiene fiebre y tambin tose mucho. Ver
: lhsash.

yischi' Verbo, Grupo 4. 1s: jaschi' (ja-schi'). 2s: lhaschi' (lha-schi'). 3s: yischi' (yi-schi'). 1pi: shtaschi' (shtaschi'). 1 ESPERA.
2 AGUARDA. jaschi'ac'oya ca jaspa ca c'a'van esperaba/espero para verte. yischic'oya lhja lhamimi ca nam espera que su
mam llegue. jaschijop ca anam espero que vengas. nee ti jaschic'oya na ta'claj voy despacia esperando al
nio. jaschijop ja ele estoy esperando al pa'i. na aschiyijop no me ests esperando. apis ti yit'ya lhpa Maria ti
vatjuteem pa yisch'ic'oya pa ve'lha lhas ya se dio cuenta de que Mara, su prometida ("[que] se entregaba a l"),
aguardaba un hijo. jasch'itajc'oya pa vatc'usiyash pa namyiy pa jeich'e; javatjumtitajc'oya pa vatqu'isjuyaj pa
namyiy pa tulhitaj esper dicha, me vino desgracia; esper luz, me vino oscuridad (Job 30: 26).

yisclan Verbo, Grupo 5. 1s: jasclan (ja-sclan). 2s: lhasclan (lha-sclan). 3s: yisclan (yi-sclan). 1pi: shtasclan (shtasclan). 1 LO GUARDA.
2 LO TRATA CON CUIDADO.
3 LO TRATA CON RESPETO.
4 LO CUIDA.
5 SE OCUPA DE.
6 SE ENCARGA DE.
7 LO RECONCILIA.
8 LO ORGANIZA.
9 LO PREPARA.
10 LO ARREGLA, 11, LO REPARA.
12 LO PROCESA. Note: tambin en el sentido jurdico yisclansha'ne lo trata con respeto. na yas, asclansha'ne'atam
yajatesh vataasclanjayas(sh)sha'ne pa ya aj ca nac'oyesh pava lhavan ti navoyjateshch'e hijo mo, conserva siempre
("cudate siempre de") la prudencia y no pierdas de vista tu entendimiento (Proverbios 3: 21). tajulhei ca asclanc'oya na
necjc navque yucuvec tens que dejar estos panes para el chico. papi yijutlhavne lhapesh pa Dios ti tney shta, vooy
papi tney pa yisclanalhatam shta, vooy papi yisclanalhatam pa yijutem shta pa t'avisiyash a los que haba destinado
los llam, a los que llam los hizo justos, a los que hizo justos los glorific (Romanos 8: 30).yisclaneshelhvatjulh ja
lhchicla' l y su hermano se respetan mutuamente. acloj pava nalhus ti yivaatsha'ash pa ya aj ca anijayayu'esh papu pa
ya aj ca avaatjutem peelh nivacle pa yivaatsha shta lhech yifanishaash jayu ti c'asclaneshi mucho tiempo estar
contigo, no podrs casarte ni estars con hombre alguno, ni yo estar (tendr trato) contigo (Oseas 3: 3). natych'eyam
avaatsha ti lhtsivclanjat, lhajulhjatey t'ejum ti ni'atsiisclanesh(sh)i shi' ti lhtsapun, ti lhasncliteshem pava yyinch'e
papi ojiyis? te acuerdas que me creaste, te parece bien despreciar la obra de tu mano ("el [hecho de que] me cuidaste"),
mientras favoreces los planes de los malvados? (Job 10: 3).jasclansha'ne'am janshi' na vatc'cle lhas yo te lo guard en
un pauelito. yivaatsha jasclanvatshamjop java yicqueclity jan lhjunash ti niyjieshyi ja Lhcaanvacle yo hice lo que
mand el Seor con mi equipaje (Ezequiel 12: 7).yiyjiesha lhpa lhja'ya ca nasclaneemsha'ne tatsha pava
lha'vajujavos le pidi a su esposa que le prepare lo necesario para traer miel. asclaneshch'ec'oya pa nyish ca natjuya pa
Lhcaanvacle; atstjatelhem shta pa nyish lhaspreparen (ustedes) el camino al Seor, enderecen sus senderos
("enderecen para l el camino su-hijo") (San Marcos 1: 3). pa lhe'naa pa asclanvatshamjop pava t'ajuya ca chinsaastaj,
pa lhech nalhu shi' ca navantaj lhacm'a pa ay'cji na ajpyich por eso, preprate para el destierro y sal de tu casa a la
luz del da, a la vista de todos (Ezequiel 12: 3). lhech pa lhech asclanelh'cjiyic'oya all (en la casa)
preprenmelo. caajelh'am pa unajelhjop ca ac'nelh'in na ve'lha lhavtsat'esh pa Roma ti jjjeclay
naasclanelhch'e? les est permitido ("ustedes tienen poder para") azotar sin proceso a un ciudadano romano? (Hechos 22:
25). yiyitsjayanesh lhacm'a java matas tlh'ejop pa t'unaj pava lhclishay; ti yivaclhiteshjoom ti yivmja(t)ch'e pava
cassach'e, pa chiyislan'esha'ne pa lhc'ovat pa Dios yiey lhfayish yi'shi' pa vs mantiene el universo con la fuerza de sus
palabras; aniquil para nosotros ("termin para nosotros de destruir") nuestros pecados, y estableci su asiento en el cielo, a la
derecha de Dios (Hebreos 1: 3). shiyaelh'avach ti lhanfacleelhvatam na vatyjijates ninvo'yeshch'esha'ne shi' ti

787

lhneeyjateshelhch'e nava lhasclantajeshelhch'e aytesch'esha'ne! ay de ustedes que decretan leyes injustas y de los que
(les) notifican vejaciones! (Isaas 10: 1). pa nivinshaa lhn pa clesanilh yacutch'e, pa ayisjan, pa yucch'e clesanilh, pa
clim clesanilh shi' pa cojiyaj clesanilh pa lhacm'a ti yalhalha ti lhamqu'esh, jan lhjunash ti shnavp'esh ti
chiyisclanshi pa trigo vooy pa lhaviim ti yivm'in pa ampa ca mnlhaae (del golpe) se hicieron pedazos el hierro y el
barro, el bronce, la plata y el oro, triturados como la paja cuando se limpia ("se prepara") el trigo en verano, que el viento la
arrebata y desaparece sin dejar rastro (Daniel 2: 35). ca amtajac'oya papu pa isa'emjop ca nv'ec'oya pa lhc'o'vataj pa
chiyisclantajemsha'ne ca nv'e', pa ninach'aneshc'oya si alguien poda apoderarse de un lugar mejos del que le fue
indicado, no se perda la oportunidad de hacerlo. yimatsinesh'e papi vatcvjiyanjas lhavos ca chi nshayan, pa nquee
shita papi lhavcashanjas lhavos ca chi nshayan, pa nquee shita papi lhavcashanjas yisclansha'nelhatam pava
lhjunash chi yishayan'in exigi de los labradores tributos, exigi tributos tambin de los comerciantes, y tambin de los
encargatos de cobrar los tributos. ca nianshamtajeesh ti c'asclanch'e ca niajulhjatajeeyam nava yiclishay t que detestas
la correccin y te echas a la espalda mis mandamientos (Salmo 50: 17). lhasclanch'ec'oya ja acjiyanja'vat prepars tu
chacra. yen ca yisclaneshvatjulh lhacm'a quiere que todos se cuidan unos a otros. yisclanch'elhavcop pa Dios nan
tuc'ae na cotsjaat tlh'ejop ja Cristo Dios estaba, por medio de Cristo, reconciliando en mundo consigo (2 Corintios 5:
19). pa lhech shinasclanvatich'elhavcop tlh'ejop ja Cristo; pa niyjieshjooy ca shtasclanemch'e pap'elh
lhacm'a nos reconcili con l por medio de Cristo y nos encomend el ministerio de la reconciliacin (2 Corintios 5:
18). lhpa Coni dieciseis pava lhnincpes lhecheshch'e ti yic'vjotshi pa Bob yisclaneelhvane pa yojqu'enelhch'e Coni
tena dieciseis aos cuando Bob la convenci a acostarse con l. chiyaclapju shi' ti chiyisclanvatich'e pa lhanfanash ti
chiyisnatesh pava lhvas (los pedazos) se juntan, se ponen en su lugar, para formar (un cuadro de)
flores. yisclanelhvatjulh pap'elh se reconciliaron con ellos. yiclesh'cji ja jpyich, yisclan'apee java vatmjavtes,
yicleshch'e java titjei jaspa jaitsaccunelhshi nava nalhus limpia la casa, hace las camas y lava los platos para que
podamos comer cada da. yisclansha'ne'am'in java asastajeshsha'ne reparan tus desperfectos.
13 LO CELEBRA. pque nalhu t'ichaijop pa lhcumjayash pa yisclaneshshi pa lhnilhjenjayash papi lhnvot p'alhaa ti chi
yilhjenesh papi Egipto lhavos en este da descansaban de su trabajo para celebrar la memoria de la liberacin de sus
ancestros de Egipto.
14 LO ELIJE.
15 LO SELECCIONA. yisclaneshc'oya lhn pa ve'lha cuvyu is manlhashi lhn pa tavashai ti vancfa eligieron un
hermoso caballo y lo dejaron atado en el campo.
16 LO ENSILLA. Note: con el sufijo -'apee lhapa yisclan'apee lhavaam papuqueei tucus ya haban ensillado, pobrecitos,
aquellos bolivianos. meelh ti nc'jqu'e pa lhechesh pa yisclan'apee pava lhcli cuvyu, pa yuesh'apee pava lhclnjai;
pa'lhech t'lh'e' ti vancacumvatich'e ts'iveen pava lhcli luego de terminar (con su comida), ensillaban sus caballos y
cargaban los peces ("sus vctimas"); entonces hacan galopar a sus caballos.
17 LO ACECHA. Note: con el sufijo -c'oya jasclanc'oya lo acecho. Ver
: vataasclan; niisclan; tcaasclanchai; vancacaasclan; lhasclanach.

yiseej Verbo, Grupo 5. 1s: jaseej (ja-seej). 2s: lhseej (lh-seej). 3s: yiseej (yi-seej). 1pi: shtaseej (shta-seej). 1 LO CORTA.
2 LO ARA.
3 LO OPERA. jaseejsham lha yipasche me cort el dedo ("a travs del dedo"). jaseejsham lha sniy corto la sanda (por de
medio). tsiseejesh ja lhclesa l me cort con su cuchillo. yiseej'apee vitsha pa lhshatech le cort el escalpe ("sobre su
cabeza"). yifiychat pa nich'ayich, yaaj ca netj lhn, lhettipaeesh ca nseej animaba al joven, que no se acobarde, y que
siga cortando. nqueesh chi yichesha lhn ti'ma pa clesa pa yisej'apee vitsha pa lhshatech, pan lhfanishesh pa
nich'ayich ti yicln entonces se le acercaron con un cuchillo y le cortaron (el cuero cabelludo de) la cabeza, tal como l
haba hecho con aquel joven que haba matado. lhacm'a jayu ca ni ntatvo'tajach'e papi lhech pa Sal ca jaspa
nivatcln'apee, pa t'iyasesh jayu ca chi nseejsha'ne pava lhcly vcc a todo aqul que no venga detrs de Sal para
combatir le sern cortados sus bueyes en pedazos. tayjijanesh ca chi natcum'evatam papi lhcavos pa David, pa
yit'ovsch'ec'oya pava lhpsey, pa yiseejshamc'oya pava yuich'e pa yamjey lht'oy hizo detener a la gente de David, los

788

hizo afeitar y cortar las ropas hasta (la altura de) el muslo (1 Crnicas 19:4). yichaaj ts'ivee pava tashinshtas, pava vcc
shi' pava lhcles pa yise'jey ts'ivee java lhavoc ti yinesh'e na cotsjaat agarraron las ovejas, las vacas y sus terneros, los
degollaron sobre el suelo ("los pusieron en el suelo") (1 Samuel 14: 32). japi lhech tanca niyjiesha ja Tito ca niseej clee;
j'lhech jatanycheelhsha'ne nijudioa ni siquiera a Tito le obligaron a circuncidarse ("cortar un poco"); l era mi
compaero pagano ("nos acompaamos [yo y] el no-judo". vooy pa tavclaj pa chinseej clee ca pu'janatajayama pava
lhnalhus ti nivat'aj ocho das despus su nacimiento circundarn al hijo (Levtico 12: 3). ja yitjooc tatamjalhesh na
cotsjaat ti yiseej, j'tanei ti yicavcalh'in mi to prepara la tierra para arar y poder cosechar. yisejajop'in lhn pa vopovo,
ycfa'eshei lhavo' j'tanei ni ntaastai pava ycfeesh lhavo' cort en tiras el poncho, y las ataba a su cuello (de las ovejas),
y de esta manera era fcil atrselas al cuello. nqueesh iyitesh ca aseej! ahora apret fuerte para cortar!t'acum'e pava
clesalhcacli pa yise'jesh'apee lhpa lhavts'e' pa yi'yj tom unas tijeras y con ellas cort el vientre del
tigre. avntyitelhch'e j cque, avaatsheelh ti lhantvacluelhey na Dios pa tanca lhecheesh ca c'ase'jelhsha'ne, ca
ama papu ca nalhjeneelh entienden bien eso, ustedes que olvidan a Dios, no sea que los destruya y nadie los libre (Salmo
50: 22). jac'alhtanesh ca jafaash(sh)am; t'acum'e pa lhnamach pa yifaashtajsham pa vs, taj ti tanca ncjaam;
t'acum'e shta pa lhclesa pa yiseejtajsham, ni ncjaam shta voy a tratar de cortar (un pedazo del cielo); agarr su hacha y
trat de cotar el cielo, pero no logr; agarr su cuchillo e intent cortarlo, pero tampoco logr. yaychavalh'in pa t'acumey
pa majoctsi lhtsevte pa yise'jesh(sh)am, pa hech lhavaatsha yich(sh)aam; caaj pa nclan'e pa t'iya pa vs; jaalhpa
(f)c'atajsham, pa nqueesh yivanfach'ee jayu, clasimfach'ee decidi tomar un diente de tuka tuka para cortarlo (el cielo),
y logr hacerlo ("entr-atravs"); se desprendi un pedazo del cielo; sali grande, y ahora lo vea desprenderse, ms
delgado. napu'esh ti chitsiseejsham me han operado dos veces. Ver : vancaseej; vatseej.

yiseejsham tovoc Nombre masculino; no poseble. BECASINA COMN. Capella paraguaiae. Lit: corta-atravs el ro
yisejch'esha'ne yecli Nombre femenino; no poseble. Pl: yisejch'esha'ne yecli (yi-sej-ch'e-sha'ne yecli). ASERRADERO. Lit: corta maderas

yise' Ver : lhse1.


yisichat Verbo, Grupo 5. 1s: jasichat (ja-sichat). 2s: lhsichat (lh-sichat). 3s: yisichat (yi-sichat). 1pi: shtasichat (shtasichat). LO SACUDE. jasichat na usch'e sacudo la manta. ca amtajelhey paelh jpyich ca nichintntajeelh'ach'e pa
ayishlhaaelh, pa asichateshelh nava afoclelh pa cotsjaat, cavque lhtychatelha ti tameneshlhavach jayu pa ca
t'eelhtajeesh si entren en otra casa y si les gritan a ustedes que se vayan ("pasen de largo"), sacudan el polvo de sus pies
como protesta contra ellos ("[con] esas cosas ustedes les hacen saber que acusarn de tal cosa") (San Marcos 6:
11). yisichatesh(sh)am ja tos ja itj, pa ampa ca lhjunashaesh sacudi la vbora en el fuego y no le pas nada. Ver
: vancasichat;vatsichat.

yisicl'teyan'in Verbo, Grupo 5. 1s: jasicl'teyan'in (ja-sicl'te-yan-'in). 2s: lhsicl'teyan'in (lh-sicl'te-yan'in). 3s: yisicl'teyan'in (yi-sicl'te-yan-'in). 1pi: shtasicl'teyan'in (shta-sicl'te-yan-'in). LE HACE
COSQUILLAS. Ver : lhsicl'te.

yisinat Ver : yi'isinat.


yisiquis Verbo, Grupo 5. 1s: jasiquis (ja-siquis). 2s: lhsiquis (lh-siquis). 3s: yisiquis (yi-siquis). 1pi: shtasiquis (shtasiquis). 1 LO RASPA.
2 LO AFEITA.
3 LO ESCAMA. apis java yi'vitoselh; namesh java lhclnjai, yisiquisch'e pa yiyucluquisha'ne ya tenemos listos nuestros
fuegos; vienen (los pescadores) con sus presas (pescado) y las asamos. jasiquisch'e nava yipsei me afeito ("raspo mi
barba"). jasiquissha'ne nava sajech escamo los pescados. Ver : tsiquisjan; yisi'qu'is.

yisitsenat Verbo, Grupo 5. 1s: jasitsenat (ja-sitse-n-at). 2s: lhsitsenat (lh-sitse-n-at). 3s: yisitsenat (yi-sitse-nat). 1pi: shtasitsenat (shta-sitse-n-at). LO HACE SONAR FUERTE. Ver : sitsej; yisitsenesh.

yisitsenesh Verbo, Grupo 4. 1s: jasitsenesh (ja-sitse-n-e-sh). 2s: lhsitsenesh (lh-sitse-n-e-sh). 3s: yisitsenesh (yi-sitse-n-esh). 1pi: shtasitsenesh (shta-sitse-n-e-sh). 1 GRITA.

789

2 LEVANTA LA VOZ. jasitsenesh ti jayishjan'in canto con voz fuerte. japi nivacle yits'yatajshem'in ti yishanat(t)aj'in;
pa lhechesh pa yisitsenesh ti yit'esh... la gente los reprenda para que se callasen, pero ellos gritaban ms fuerte, dijeron...
(San Mateo 20: 31). yisitsinesh ti tn'in ja Luis jaalh pa nijat'o pa nityi'a ti lhtsmaat'esh atesha Luis gritaba tanto
(en su sueo) que se despert y se dio cuenta de que haba soado noms. asitsenesha pa jj papi ampa t'jja, pa
avayem papi ampa ca nivayjatlhavne levante la voz por el que no tiene voz y ponte al lado del indefenso (Proverbios 31:
8). vatsavat'elhch'e jap'elh pa yit'esh ti yisitsenesh... ellos se pusieron de pie y levantando la voz dijeron... ja Juan
yinclhanita ti nifac pa yit'esh ti yisitsenesh: lhech nque, nan jaychayjulh'in ti jayeetsha ti nijooylhayich'e na lhech
yaashyitapee, lhayaash ti apis ti caajyic'oya Juan grita dando testimonio de l: ste es aqul del que yo deca: el que viene
detrs de m, es ms importante que yo, porque exista antes que yo (San Juan 1: 15). nachyishi pa tsivan pa yentaj ca
yijoelhsha'ne, taj ti jasitsenesh ti jayafshiy entr (en mi habitacin), me vio y quiso acostarse conmigo, pero levant la voz
gritando. pa yic'asteshlhtapee pava t'uyjatshiyis pa yisitsenesh: ya aj ca lhech afanishelhyish! rompieron sus vestidos
y exclamaron: no nos hagan eso! pa lhechesh nijovatsjansha'ne ti'ma pa Cufalh papi lhantclishjes, yisitseneshjum ti
yic'acjn ti yishi' pa yint entonces Cufalh peg un susto grande a sus nietos, roncando fuerte bajo el agua ("estaba en el
agua"). Ver : sitsej; yisitsenat.

yisi'qu'is Verbo, Grupo 5. 1s: jasi'qu'is (ja-si'qu'is). 2s: lhsi'qu'is (lh-si'qu'is). 3s: tisi'qu'is (yi-si'qu'is). 1pi: shtasi'qu'is
(shta-si'qu'is). SACA LA FIBRA DE CARAGUAT. Note: trabajo que consiste en tomar la fibra de los extremos con los
dedos y movindola con presin sobre un hilo fino, de modo que se desprende la cscara y la mdula Ver
: yisiquis; tsiqu'itsjan.

yisjayan Verbo, Grupo 5. 1s: jisjayan (j-is-jayan) ~ qu'isjayan (qu'-is-jayan). 2s: lhisjayan (lh-is-jayan). 3s: yisjayan (y-isjayan). 1pi: shtisjayan (sht-is-jayan). 1 LE DICTA.
2 LE HACE ESCRIBIR. yisjayanesh'e na pizarrn le hace escribir en el pizarrn. yivaatsha, ya Pablo, qu'isjayanesh'e na
yipct: yij' ti jashayanch'e jayu; lhama istajjop ca aychavalhch'e ti lhatpi'yishjop pa amnlhajayash!yo Pablo, lo
firmo de mi puo y letra: las pagar (las deudas), aunque podra recordarte que me debes tu persona ("tu vida") (Filemn:
19). Ver : yiis.

yisnatchiyinesh Verbo, Grupo 5. 1s: jasnatchiyinesh (ja-snat-chiyin-e-sh). 2s: lhasnatchiyinesh (lha-snat-chiyin-esh). 3s: yisnatchiyinesh (yi-snat-chiyin-e-sh). 1pi: shtasnatchiyinesh (shta-snat-chiyin-e-sh). LO INSTIGA A
HACER.Lit: lo hace hacer tsivcoyanlhavne ti yisnatchiyineshyam pa sasch'e me has irritado al dejarlo hacer el mal (que
me perjudic). Ver : yisnatesh; lhasnatsech; vaniisnatesh; vataasnat; tcaasnaschai.

yisnatesh Verbo, Grupo 5 (o 4?). 1s: jasnatesh (ja-snat-e-sh). 2s: lhasnatesh (lha-snat-e-sh). 3s: yisnatesh (yi-snat-esh). 1pi: shtasnatesh (shta-snat-e-sh). 1 LO HACE.
2 LO CONSTRUYE. nitvacluqu'e pava yisnatshem, pava lhasnyjesch'esha'ne ti yivanjiyinesh se olvidaron de sus hazaas
("lo que hizo para ellos") y las maravillas que les mostrara (Salmo 78:11). ni nteesh ca asnatshem peelh jpyich; ame ni
lhecha, lhavaatsha yisnatesh'am jayu pa ve'lha jpyich l no quiere que lo construyas una casa; al contrario, l mismo
construir una casa para vos. she pa lhteetajeshelh ca yisnatshelh'am? qu quieren que (yo) haga por
ustedes? yisnateshlhatam pa ve'lha jpyich se constuy una casa para s mismo. napuque lhtachifas vatclonat'e jayu
yajatesh, yamjey jayu ca naash ca nit'unvatsham'in pa tan papu ca ve'lhaa ca nasnatshem pa nisa' este pueblo crecer
hasta hacerse cada vez ms poderoso, y nadie lo daar. atatvoelhyich'e, c'asnatshelhjop jayu ca avoelhey papi nivacle
nan lhjunash ti lhavoelhey pava sajech vengan conmigo, y los har pescadores de hombres ("har que ustedes pesquen
hombres tal como ustedes pescan peces") (San Marcos 1: 17). jlhaa tanei ti meey japi vatcasinc ca avatvanjayinesh, pa
asnatesh'atam pa ca acufayjatajop ti lhavatsjan shita, jaspa yityesh'a jayu napi achifas ti lhavatsjan, lhech
t'nashch'e cava tayjijanesh ca Moiss no dejes de ir ("pero s que vayas") a los sacerdotes para presentarte, y, para que
les consten, lleva la ofrenda de tu sanacin establecida por Moiss (San Marcos 1: 44). taj ti ni yit'esh ca yisnatesh navan
niaclafeesh, lhayaash ti sasjop ca jatants'aclanesh'a pava ca yiyjeesh'a pava isis ti lhasnatesh; tajulhey j ti
tlh'atsham pava lhech pero no quise hacer nada ("[cosas] que no hicieras por iniciativa propia"), para que tu buena accin
no sea forzada, sino voluntaria ("porque no vale la pena que yo te suplicara y te ordenaras hacer acciones buenas"") (Filemn:

790

14). uj ti isis nava acuc ti yiesh nava lh'isinatesh, ti yicshenshi java atsachecly; uj ti is na avo' ti lhtinshiyanesh nava
facl'utas; c'asnateshjop jav'elh ti chinaisinatesh t'lha na clesanilh cojiyaj yicshen pa clim que lindo es tu perfil ("tus
perfiles") con sus adornos de pendientes; que lindo es tu cuello que adornas con mostacillas; te haremos otros de oro con
engastes de plata ("mezclado con blanco") (Cantar de los Cantares 1: 10-11). lha'ma ti cha'lheesh ti chisnatesh lhpa
vatc'yte ca nivantaj pava ajcls, papuque nivacle yisnateshlhavcop lhpa lhech vatc'yte pa yinesh pa
lhamnlhajayash pava suyc'oya pero aunque no vale la pena poner una trampa si la ven los pjaros, ellos tienden una
trampa a s mismos y ponen su vida en peligro (Proverbios 1: 17-18). na yas, ach'anch'e nava yiclishay pa asnatesh'atam
pa nyj'e'am jayu pava anincpesesh pa amnlhajayash hijo mo, escucha mis palabras y te alargarn ("hars para t
mismo que alargarn para t") los aos de tu vida (Proverbios 4: 10). j'lhech nivacle yic'alhtaneshelh'ay pa Dios ti
yieshelh'e ajuyishelh nava yaash ti lhasnyjes, nimatasa papu ca nit'yish shi' ti yinclhanitelhaam pa Dios nava
yisnatshelh'am j lhech este hombre (Jess) fue acreditado por Dios ante ustedes con los milagros, prodigios y seales que
Dios realiz por su medio, como bien saben (Hechos 2: 22). shtasnateshcatsitam pa catsivtsat jayu chi' shita pa
tojquisham jpyich ca nfiis jayu na vs, jaspa shtanunatsha'ne jayu; tan jayu ca shtacatsnshiin jayu atesha na
nalhu construymonos una ciudad con una torre ("casa alta") que llegua hasta el cielo, as nos haremos famosos; no
andaremos desparramados por el mundo. pa Yave namjicham ca nclvalh pa yitsaat pa yisnateshlhatam papi
nivacle Yav baj para ver la ciudad que los hombres se haban construdo. avaatsha lhtsiisnatesh pava apcty pa
nqueesh lhen ca asvmjat; aychavalhch'e ti lhtsiisnatesh na cotsjaat, vooy nqueesh pa lhtsachajey jayu shta na
cotsjaat? t me hiciste con tus manos, y ahora quieres aniquilarme; recuerda que me hiciste de barro, y ahora me vas a
devolver al polvo? (Job 10: 8-9). taj ti jvelh'ajop ti jaych'anelh'a; asnatshelhyam pava lhajulhjatelhshelhyam ca
afanissheelhyish ahora estamos junto a t y te obedecemos/escuchamos; haz de nosotros lo que a t te conviene (Josu 9:
25). jasnateshelh'am jayu ca nita'jesh'in pava acselh tlhey na vs yo les har llover comida del cielo (xodo 16:
4). pa caaj shta lhpa ve'lha nivacche ti caaj pava lhtinshey napu'njesh pava isis lhtinshanjay ti chiyisnatesh tambin
hubo una mujer que tena un collar hecho con diez hermosas monedas.yiclantajesh'ac'oya ti yisnatesh'am pa niysa' ellos
tramen tu ruina ("te ponen una trampa y te hacen algo no-bueno") (Isaas 7: 5). yisnatshelh'am jayu pa nclitelh'am les
dar una seal ("les har [a ustedes] el [que] les muestra").c'asnatesh ca alhcaanvacleaesh jayu napu' njesh yitsates yo
te har rey de diez ciudades (San Lucas 19: 17). an'avachjop pa Lhcaanvacle lhacm'a pava lhasnatesh, pa vooy
lhavaatsha nacha'jey jayu pa yitst'aj nyish ten presente a Dios a tu lado en todo lo que haces, y l enderezar tus sendas
(Proverbios 3: 6). ach'anelhyi ti janfaclelh'am jayu nava yisnateshyam pa lhech escchenme y les contar lo que l hizo
por m. yisnateshjoom ti shinashjatesh'apee pa t'unaj ja lhcaanvacle Og shi' shta lhacm'a japi lhcavos, pa
shtaclnelhsha'ne lhacm'a pa ampapu ca mnlhaa l nos entreg tambin a Og, rey de Basn, con su ejrcito, y lo
derrotamos sin dejar uno con vida (Deuteronomio 3: 3). Ver
: lhasnatsech; vaniisnatesh; vataasnat; tcaasnaschai; yisnatchiyinesh.
yisna(i)yan Verbo, Grupo 5. 3s: yisna(i)yan (y-is-na[i]yan). 1 LO EMBELLECE.
2 LO HERMOSEA. tcavts'acla'yeshsha'ne ti yicaatjatem pa lhcaclaichei c'ayooisha'ne, yicaatjatem pava faclutas,
yacjinatshi shita pa lhniish, nc pa t'e, yisniyansha'ne p'alhaa les tiene compasin en su desnudez y les hace chiripas
multicolores, les consigue adornos de mostacilla, les confiere un olor agradable, seguro, las hermosea en todo. Ver
: is; yisiyan; vanca'isiyan; lha'isi; yi'isinat; lh'isiyash. Variante : yisn(i)yan.

yisooj Verbo, Grupo 5. 1s: jasooj (ja-sooj). 2s: lhsooj (lh-sooj). 3s: yisooj (yi-sooj). 1pi: shtasooj (shta-sooj). 1 LO TIRA
DEL CABELLO.
2 LO ARRANCA. lha nivacche yisoj'in na lhja'ya la mujer le tira del cabello a su esposo. lha na'ne yisoj'in na lhch'inish la
nena tira su hermanito del cabello. jasooj jayu lhca votjj voy a desplumar la gallina. yisooj(j)i pa trigo pa nitsjelha
pa lhechesh pa tuj arrancaban el trigo, lo desgranaban y lo coman. Ver : vancasooj; tatsooj.

yistan Verbo, Grupo 4. 1s: c'astan (c'a-stan). 2s: t'astan (t'a-stan). 3s: yistan (yi-stan). 1pi: sht'astan (sht'a-stan). 1 LO
IGNORA.
2 NO LO SABE.

791

3 EST DESCONTENTO. Note: sase mayormente con con el sufijo -'in lha' ti c'astanelh'in sin embargo no entendamos. pa
lhe'naa ti jajutelheyjop pa vatcljqueyash shi' pa lhasnycheyash yjlhyech pa yaash ti Lhcaanvacle; pa lhech
tanca ve'lhaaesh ca nivaf, pa nisajop ca chinvan; pa Dios ve'lheey ti ampa ca nastan. Amn (le damos) honor y gloria al
(mayor) Seor, al Dios nico, inmortal ("que nunca muere") e invisible ("que nadie ve ni lo conoce") (1 Timoteo 1: 17). pa
nivalhech, lhanvaclevat'esh pa vatvafi' pa tanca nip'o'e ca nastanesh pa Dios el abismo est desnudo a los ojos de Dios,
y sin velos, el reino de la muerte (Job 26: 6). lhet t'aplhuqu'e' lhapesh ti jjjiclai yistan'in papi p'alhaanivacle pav'elh
matas es que antes la gente no entendan muchas cosas. yistanvatshiin papu la gente est confundida. papi ninpe'ya pa
yistan'in jayu pa yich'e' cque los que no lo han escuchado no sabrn lo que eso significa. Ver
: t'astaai; yistanjat; vaniistan.

yistanjat Verbo, Grupo 5. 1s: c'astanjat (c'a-sta-n-jat). 2s: t'astanjat (t'a-sta-n-jat). 3s: yistanjat (yi-sta-njat). 1pi: sht'astanjat (shta-sta-n-jat). 1 LE CREA PROBLEMAS.
2 LO HACE IGNORAR.
3 LO HACE DESAPARECER. pa Sanson yit'esha papi treinta t'iyyjafasesh caaj ca c'aniy'seshelh jayu: ca
mtajeshelhch'e pava napu'yama nalhus ca aniistanjatajelh yivaatsha jajutelh'ay jayu lhpa ve'lha vat'uyjatshi pa
ave'lheelh'e ts'ivee jayu shta pava vat'uyjatshiyis fiesta t'ajuya Sansn dijo a sus treinta compaeros que les propondra
("yo les preguntar") eso: si durante estos siete das ("duermen 7 das") y encuentran la solucin, yo les dar una camisa a
cada uno de ustedes y tambin ropas para la fiesta. Ver : t'astaai; yistan; vaniistan.

yisucfay Verbo, Grupo 3. 1s: tsisucfayo (tsi-sucfay). 2s: nasucfay (na-sucfay). 3s: yisucfay (yisucfay). 1pi: shinsucfayo (shin-sucfay). SE CHAMUSCA. Ver : yisucfyjat; faijo'.

yisucfyjat Verbo, Grupo 5. 1s: jasucfyjat (ja-sucfy-jat). 2s: lhsucfyjat (lh-sucfy-jat). 3s: yisucfyjat (yisucfy-jat). 1pi: shtasucfyjat (shta-sucfy-jat). LO CHAMUSCA. Ver : yisucfay; faijo'.

yisui(yi)yan Verbo, Grupo 5. 1s: jasui(yi)yan (ja-sui-[yi]yan). 2s: lhsui(yi)yan (lh-sui-[yi]yan). 3s: yisui(yi)yan (yi-sui[yi]yan). 1pi: shtasui(yi)yan (shta-sui-[yi]yan). 1 LO ENOJA.
2 LO AIRA. pa caaj japi nivacle yisuyiyan'in ts'am pa yit'eshvatsham'in, seec ca chinclqui atesha ca vatshachivo? al
poco rato algunos hombres se enfurecieron ("[este comportamiento] les enfureci") y decan ("uno al otro"): a qu viente este
(derrocho de) perfume? (San Marcos 14: 4). yisuyiyan pa yamqu'een pa lhavc, pa lhechesh pa yijuvanesh'in japi
judos (eso) lo enfureci y se lleno de ira, y entonces ret a los judos (Nehemas 4: 1). Ver : sui; t'asuiyi.

yisvun Verbo, Grupo 5. 1s: jasvun (ja-svun). 2s: lhasvun (lha-svun). 3s: yisvun (yi-svun). 1pi: sht'asvun (sht'asvun). 1 LO AMA.
2 LO QUIERE.
3 LE GUSTA. ja nich'ayich yisvun lhja lhutsja lhan'e lhja lhutsja ni nasvun el joven ama a la muchacha, pero la muchacha
no le ama. ca'nummlhu c'asvuntajsha'ne, jayeetajesh ca yiya'jasaesh antes yo les quera a ustedes y quera ser su
esposo. ca nave'lhantaj pa ca nasvuntaj p'alhaa, jaspa nclhaa jayu pa ac''vat si (un muchacho) te tiene un amor
exclusivo, ustedes podrn ser una buena pareja ("entonces resultar su-habitacin"). jap'elhcha yisvun lhpa peso,
jap'elhcha yisvun lhpa t'uijatshi algunos quieren dinero, otros quieren ropas. pa nach'cji lhja lhse lhja Herodas pa
tcly, yisvuneshi jum ja Herodes shi' japi yielh'e ja lhtsaccunjavat entr la hija de Herodas, bail y gust a Herodes y a
los convidados ("los que estaban a la mesa") (San Marcos 6: 22). aschaaj tatsha avaatsha, aschajey, lhcaanvacle, pava
lhv'e'in!; casvaatsha shtansham'in ti shnvatcop; shtasvunch'e na acasvuncheyash a'lheesh pa tjayetaj t'i, pa
yivo'yeshch'e ti lhen napi cjecly! llvame contigo, introdceme, oh rey, en tu alcoba!; regocijmonos y deleitmonos
juntos, celebraremos tus caricias ms que el vino ("y menos el vino"), sobran las razones para amarte (Cantar de los Cantares
1: 4). taj ti yivaatsha jayeetshelh'a ca nicaajtaj papi yovalhch'e lhpa cjecl ti yisvun pa lhech apis ti lhcachi'shi ca
nivancavm pues yo les digo que quien mira a una mujer desendola ya a cometido adulterio en su corazn (San Mateo 5:
27). yisvun pa a'isiyash le gusta tu belleza. yovalhch'e lha cjecl ti yisvun mirs a (al cuerpo de) aquella mujer con
ganas de hacerle el amor. Sinn : yen. Ver : tcasvunchai; yen; vatasvun; va'nisvun;yisvunchiyin.

yisvunchiyin Verbo, Grupo 5. 1s: jasvunchiyin (ja-svun-chiyin). 2s: lhasvunchiyin (lha-svun-chiyin). 3s: yisvunchiyin (yisvun-chiyin). 1pi: shtasvunchiyin (shta-svun-chiyin). 1 LO ENAMORA.

792

2 HACE QUE SE ENAMORE. lhja Ahola vatjutey ti yittcy(j)jatlhavach japi lhech pa yamjey ti yisvunchiyinesh
lhacm'a java lhdiosec ti yicheyshicham'in ti yclj'in Ahola se entreg y fornic con ellos, y los enamor de todos los
dioses que adoraba (Ezequiel 23: 7). Ver : yisvun; vatasvunelh.

yishaiyan Ver : yishayan.


yishalhanit Verbo, Grupo 5 /chequear). 1s: jashalhanit (ja-shalha-nit). 2s: lhshalhanit (lh-shalha-nit). 3s: yishalhanit (yishalha-nit). 1pi: shtashalhanit (shta-shalha-nit). LO ACERCA. shinshalhanitvane jayu nos acercar uno(s) a
otro(s). Ver : shalhaa.

yishamitjat Verbo, Grupo 5. 1s: jashamitjat (ja-sham-it-jat). 2s: lh(a)shamitjat (lh[a]-sham-it-jat). 3s: yishamitjat (yisham-it-jat). 1pi: shtashamitjat (shta-shamit-jat). LO ALEGRA. cque ya'shesh jayu ti nashamitjat, papilhech
tajulhsham pa tanca naichavalhei ca nishayan'am eso te har mucho ms feliz, justamente porque ellos no tienen nada
("no podrn pensar en que") para pagarte. japi yintclishjei ts'ishamitjat mis nietos me alegran. japi yintclishjei
jashamitjatesh java lhcli alegro a mis nietos con (sus) juguetes. jashamitjatesh ja casCaanvacle Jesucristo, lhayaash
ti nijutyijop pa yunajjop navque doy las gracias a Cristo Jess Seor nuestro porque me dio mi fuerza para eso (1
Timoteo 1: 12). pa lhe'naa ca ayjiesha avaatsha napuque acavos ca nivooy'am pa yie' pa ve'lha yiclqui pa cuvyu
lhacs, ca jaspa niclqui'am ca namtaj'a pa niysa' espritu, pa jaspa nashamitjat jayu da una orden, y nosotros, tus
siervos, te buscaremos a uno que sepa tocar la citara; cuando te sobrevenga el ataque del mal espritu, l tocar, y se te pasar
(1 Samuel 16: 16). amjatyich'een pa yic'usiyashi shi' pa yishamitjayash; ve'lheesh cum asshamitjat, lha'ma apistaj ti
lhasvijatayan hazme sentir gozo y alegra; algrame ya, pues me has hecho sufrir (Salmo 51: 8). lhclqui pa cuvyu
lhacs, caaj pava lhniyji ti nashamitjat te gusta tocar las cuerdas del arpa ("tocas el arpa, te alegran las cuerdas que
tiene"). Ver : nisham; vancashamitjat.

yishan Verbo, Grupo 4. 1s: c'ashan (c'a-shan). 2s: t'ishan (t'i-shan). 3s: yishan (yi-shan). 3p: yishansha'ne (yi-shansha'ne). 1pi: sht'ishan (sht'i-shan). 1 LUCHA.
2 PELEA.
3 DEFIENDE. Note: en esta ltima acepcin con el sufijo -'apee pava lhech votjjis yinjt ti yishansha'neen pa
vatjuvansha'neen tlh'ejop ti caaj pava votjjis yilhavunsha'ne vooy pav'elh yinucssha'ne las gallinas siempre se
peleaban y se quejaban porque algunas gallinas eran gordas, y otras eran flacas. ni vatjutsa'esh ca yishanelh, tsijutsaapee
lhja'lhech nivacche, ts'am ti jaculhesh no fue yo quien empez a pelear, empez aquella mujer, y al final repond.meelh
ti yivaclhitesh pa yishanelh lhn shita pa Yiclatataj, lhech pa na'sheshch'een ti yishanelh, pa jaalh pa yicln cuando
hubo terminado con eso, otra vez luch con la Boa, la pis en la lucha y le dio una paliza. ventaj ti'ma ti yiyetses pa C'',
yit'esh lhn: jquei jayu ja yiyecle ca c'ashanelh yiinsha entonces C''' grita su desafo, dice: voy al tapir para luchar con
l. nque lhaichavalhjayash t'em'na capi c'utsjas ti yivoijattajeshch'e ti yishan'apee nava lhavtsatis los antiguos
(nivacle) siempre tenan en la mente hacer respetar su derecho a defender ("luchar por") a sus pueblos. papi'lhech
yicntayanvatjulh papu, yifaicuta ca nshansha'ne shita ellos hicieron que se odien unos a otros, les incitaron a
luchar. ac'jlheesh yinjt ca acu'meem'in napi achifas; ashanapeeen papi avelhavot ca ntanecletsjaitaj siempre debs
estar listo para servir a tu gente; tens que defender a tus prjimos cuando son agredidos. Ver
: nishanjatsu; nishanjayu; yishanjayan; lhshanjayash.

yishanit ~ yishanat Verbo, Grupo 5. 1s: jashanit (ja-shan-it) ~ jashanat (ja-shan-at). 2s: lhshanit (lh-shan-i) ~ lhshanat
(lh-shan-at). 3s: yishanit (yi-shan-it) ~ yishanat (yi-shan-at). 1pi: shtashanit (shta-shan-it) ~ shtashanat (shta-shanat). 1 LO TRANQUILIZA.
2 LO CONSUELA.
3 LO HACE CALLAR.
4 PONE FIN A LO QUE OTRO HACE. c'oya ti yaya'shey ts'ivee ti lhech lhacm'a pava tavijatayem ti vaclanem pa Job, pa
yen ti ncjayu'ey ca nishantesh ts'ivee pa yichesh ts'ivee ti aytejem al enterarse de las descracias que Job haba sufrido,
quisieron ir a compartir su dolor y consolarlo (Job 2: 11). japi nivacle yits'yatajshem'in ti yishanat(t)aj'in; pa lhechesh
pa yisitsenesh ti yit'esh... la gente los reprenda para que se callasen, pero ellos gritaban ms fuerte, dijeron... (San Mateo

793

20: 31). yaash ti tajulhtajey ca asshanitelh avaatsheelh ca ach'anshelhyi cum nava yiclishay ustedes deben
tranquilizarme y escuchar mis palabras (Job 21: 1-2). tsi'sha ti yashanitva'ne nava vatvuuvtes taj ti vooy pa casjunash
tosvatam jayu solamente los cuerpos se acercarn, pero nosotros nos alejaremos el uno del otro. Ver : shan; vancashanit ~
vancashanat; lhshanatjayash.

yishanjayan Verbo, Grupo 5. 1s: jashanjayan (ja-shan-jayan). 2s: lhshanjayan (lh-shan-jayan). 3s: yishanjayan (yi-shanjayan). 1pi: shtashanjayan (shta-shan-jayan). LO HACE PELEAR. jashanjayanva'ne japi taclas hago pelear a los
nios. Ver : yishan.

yishayan Verbo, Grupo 5. 1s: jashayan (ja-sha-yan). 2s: lhshayan (lh-sha-yan). 3s: yishayan (yi-sha-yan). 1pi: shtashayan
(shta-sha-yan). LO PAGA. acumjat'in nap'elh ca ashayanesh, ca chi nanchaj'ai shta nava matas chi tuj, jcl'esh ca
atujelh napi avelhavot hars trabajar a otros que pagars, para que te traigan toda clase de comidas, para que vos y tu
familia tengan para comer. vooy papi ti chiyshayantajem pa nalhu pa yantajch'e pa lhcanalhuesh lhpa yic'asch'e
lhcapojoque y el asalariado ("los a quienes les paguen el da") guarda su paga en un bolsillo roto (Ageo 1:6). cque
ya'shesh jayu ti nashamitjat, papilhech tajulhsham pa tanca naichavalhei ca nishayan'am eso te har mucho ms feliz,
justamente porque ellos no tienen nada ("no podrn pensar en que") para pagarte. yivaatsha, ya Pablo, qu'isjayanesh'e na
yipct: yij' ti jashayanch'e jayu; lhama istajjop ca aychavalhch'e ti lhatpi'yishjop pa amnlhajayash! yo Pablo, lo
firmo de mi puo y letra: las pagar (las deudas); recuerde que me debes tu persona ("tu vida") (Filemn: 19). pa
nicashcljesha ti yimatsineshaan ca uja'esh ca nshayan yi'ei pa t'nash pava vatyjijatis prefieren exigir ms dinero
que los previstos por la ley. caaj capi nicashayu'a cava yi'cli'menlhiy, tsishayantajesh pava tashinshatachei haba
quienes queran comprar mis collares, ofrecindome chivas en cambio. jacayjatey'am jayu pa is avtjayetachat,
ja't'ajesha ca ajulhjatey ca jashayanesh'am jayu pa peso pa ca t'ajjtajach'e yo te dar en cambio una ("tu") buena
via o, si prefieres, te pago en dinero (1 Reyes 21: 2). janam jayu tatsha pa janchaaj ca jave'lhan'e ts'ivee ca jajutey ja
chishayanesh java lhfanishlhavach yo llegar pronto llevando la paga para dar a cada uno lo que merecen sus obras ("lo
que l mismo ha hecho") (Apocalipsis 22: 12). japi lhech an'avcop pa a'isinatsha'nevatjuulh japi lhech; pa
ashayanemch'e shta pava nj'cji jaspa isa'emjop japi lhech ca chinvoc'ajatsha'ne acude a purificarse con ellos ("ponte
junto con ellos para hermosearte frente a ellos") y paga los gastos para que te afeitan la cabeza (Hechos 21: 24). pa
jayashayanelh'am jayu pava ca jatujtajelh pava suyshelhshiyam shi' shta pa yint ca c'ay'tajelhshi; tsi'sha ti
jayaalhshelh'a ca atsan'ateeshelh ca janaashtajelhshi na acootsjat te pagaremos lo que necesitemos para comer, as como
el agua que bebamos; solo te pido que nos dejes pasar por tu territorio (Deuteronomio 2: 28). lhasshayanesh lhn 100.000
guaranes, cque lhteeshyam na me pagaras 100.000 guaranes, as recin me dijiste. she t'e pa shinshayanesh jayu
jqueei? qu/cunto nos pagar ste? ni chi nshayan'apee pa impuesto se exenta de tributo. ta yie' lhja cjecl
chishayan'in yiey na Enaim, lhjan yie' lhavj na nyish? - yiey nque nive'lhaa papu ca chinshayan'in dnde est la
ramera ("la mujer que pagaban"), la que se pona en Enaim junto al camino? - aqu no haba ninguna ramera ("ninguna para
que la paguen") (Gnesis 38: 21). meelh ti yivan pa Jud pa yaychavalhey ti lhech lhpa chiyshayan'in nivacche,
lhayaash lhpa lhech ti yip'o'e pa lhtaco al verla Jud, crey que era una prostituta ("mujer que pagan"), pues se cubra la
cara (Gnesis 38: 15). ca ni nvooitajeshch'e pava tanvutuyanchai, tan ca nshaiyan pa ca pesoa pa Compaa de
Seguros ti yivutun na jpyich si no se comprueba que los fusibles estaban en orden, la Compaa de Seguros no pagar
nada en caso de incendio ("si se quema la casa"). caajtaj pav'elh canales taj ti tsi'sha papi iseemjop ti yishayan pava
80.000 guaranes ti ve'lha jive'cla hay tambin otros canales (de televisin), pero solo (se pueden ver) si se paga ("les
pagan") 80.000 guaranes mensuales. nava tulhis ti yi'van pa lhaje', pa yishaiyanesh pava napuqu'e finc lhsashai cada
noche reciba su carne a cambio de un puo de hojas de tabaco. papi yicumjat papu yishayanem pa I.P.S. nava jiveclas
pava dos tercios, chi' pa lhcavo yishayanlhatam un tercio los patrones ("los que hacen trabajar a alguien") pagan al I.P.S.
dos tercios, y el obrero paga por su parte un tercio. yimatsinesh'e papi vatcvjiyanjas lhavos ca chi nshayan, pa nquee
shita papi lhavcashanjas lhavos ca chi nshayan, pa nquee shita papi lhavcashanjas yisclansha'nelhatam pava
lhjunash chi yishayan'in exigi de los labradores tributos, exigi tributos tambin de los comerciantes, y tambin de los

794

encargatos de cobrar los tributos. na chishayan'am uj jayu recibirs un buen salario. Ver
: lhasha'; lhanshan(i)yash; vancashayan.

yishi Verbo, Grupo 5. 1s: jishi (j-ishi). 2s: lhishi (lh-ishi). 3s: yishi (y-ishi). 1pi: shtishi (sht-ishi). LO CANTA. jishich'e ja
tos canto para/contra la vbora. pa vooy nqueesh yichenesh ca jaspa yishich'e pa is vat'aclach pa nintyc'oya yitsha
pa Balaan ahora lo empleaba para que cante un hermoso canto que el mismo Balaam no entenda. lhech ja'van'e
yishic'oya java tej, java ca lhcjiyanach nicltsich lo encontr cantado para (espantar los) loros, los que estaban en su
maizal.papi tashinshtas lhavos vapeclei'in shita pava lhcli tashinshtas, yishich'e pava vat'acjai vatshamivos pa yijutei
shita pa gracia pa Fitsc'yich los pastores volvieron con sus rfebaos de ovejas, cantaban cnticos de alabanza y daban
gracias a Dios. c'asinquiem jayu napi yivelhavot, pa jishich'e'am jayu shta na vat'aclach yiey japi tca'va'ne hablar
de t a mis hermanos, en medio de la asamblea te alabar ("cantar para t un canto entre los [que son] reunidos") (Hebreos 2:
12). tclyelhsha'ne papi lhavecjaclfachei pa yishich'e shita pa t'aclaach vatcvjavo danz con las mujeres y cant un
himno de victoria. na yicachi' javaclhiteshyivach, yi'Dios, javaclhiteshyivach ti jishich'e'am nava vat'acjay mi corazn
est firme, oh (mi) Dios, cantar para t con toda mi alma (Salmo 108: 1). yityishch'esha'ne pava t'acjai yishich'e saba
cantar canciones. Ver : tishjan1; yishjayan; vatishjanja'vat; lhishjanjayash.

yishin'vun'acfi Verbo, Grupo 4 (? chequear). 3s: yishin'vun'acfi (yi-shin'vun-'acfi). TIENE UN MORETN BAJO LA
UA.

yishiyan Verbo, Grupo 5. 1s: jashiyan (ja-shiyan). 2s: lhshiyan (lh-shiyan). 3s: yishiyan (yi-shiyan). 1pi: shtashiyan (shtashiyan). 1 LO MEZQUINA.
2 LO NIEGA.
3 LO IMPIDE.
4 LO PROHIBE. yishiyan lhn pa faai haba prohido (acercarse al) algarrobo (para recoger las frutas). ta lai'yaash ti
lhshiyan ja sajech? por qu mezquins los peces? yishiyanem lhn ca yaaj ca ntuj les prohibieron comerlas ("les
prohibieron que no las coman"). yit'ovsei pa lha'vanach, pa nalhu pa yiyanch'e pa nalhuclai; yichei lhn pa alhu,
lhech pa napu'e pa lhavanash, taj ti yishiyanem le cort el pene, la maano siguiente lloraba, pas todo el da as; se
acerc a la iguana pidiendo uno de sus penes, pero se lo neg. caaj japi yishiyanjoom ca shncjaam java lhtavashaiyis ca
shtavoo'lhei pava matas yaquisitis hay (estancieros) quienes nos prohiben entrar en sus campos para cazar algn
animal. yaaj ca nshiyanjoom pa lhtavashai ca shtatlhjateshaan ca'na'in ca shtavo'tajei pa vatc ca'tajesha pa
vatvuun que ellos no nos prohiban el paso en sus estancias para mariscar ("buscar comida") y carne. cha'lheesh ca
chinshiyanem lhayaash ti caaj java clesatas era intil negarse, porque ellos tenan machetes. yaaj ca ashiyanelh ca
ya'clish nichinpeya' ca chintasinitajesh no prohiben que hablen en lenguas desconocidas! Ver
: vancashiyan;vatshiyan.

yishi' Nombre masculino; no poseble. CONTENIDO. Lit: est-dentro jantsiesh lha clisa' na yishi' vaco la red de su
contenido. Ver : yi'shi'.

yishjayan Verbo, Grupo 5. 1s: jishjayan (j-ish-jayan). 3s: yishjayan (y-ish-jayan). LO HACE CANTAR. Ver
: tishjan; yishi.

yishnvp'in Verbo, Grupo 4 (solo en tercera persona). 3s: yishnvp'in (yi-shnv-p-'in). COMIENZA LA
PRIMAVERA. ja Ana nicavat'aj ti yishnvpen'in Ana dio a luz en primavera. Ver : shnvp.

yitaanvacleyan Verbo, Grupo 4 ?). 2s: lhtaanvacleyan (lh-taan-vacle-yan). 3s: yitaanvacleyan (yi-taa-nvacle-yan). 1 SE
HACE EL ORGULLOSO.
2 ES PRESUMIDO.
3 ES VANIDOSO.
4 SE APODERA DE. amelhch'een na cotsjaat pa ataanvacleyanshelh; a'shelhchishamc'oya nava sajech shi' nava
ajcls llenen la tierra y somtanla; dominen a los peces y las aves (Gnesis 1: 28). Sinn : vataanvacleyan. Ver
: lhtaanvaclenjavo; yinvacleyan; vataanvacleyan.

yitaash ~ yita'sh ~ yitash Verbo, Grupo 5. 1s: jata'sh (ja-ta'sh). 2s: lhta'sh (lh-ta'sh). 3s: yita'sh (yita'sh). 1pi: shtata'sh (shta-ta'sh). 1 LO ECHA DE MENOS.
2 LO AORA.
3 SUSPIRA POR L/ELLA.

795

4 SE EMPEA CON.
5 SE ESFUERZA POR. Note: generalmente lleva sufijo yitaashtajei lhacm'a japi lhutsjayich todas las chicas suspiran por
l. yitsjuulh pava lhc'atsjes pa yita'shei lhn pa ve'lha cont sus astillas y ech de menos una. shtata'shei pa casclaach
ca shtant'yish jayu nos empearemos para conocer sus cantos (la fuerza espiritual trasmitida por sus cantos). ni
nanchaiyu'e, yitashch'e ja tovoc chi' pa lhavtsaat chi' lhja lhamimi no se sinti a gusto all, tena nostalgia del ro, de su
aldea y de su mam. Ver : vancataash; vancatashanjanaj; vancatashanjanja; vaatash.

yitacshin Verbo, Grupo 4. 1s: jatacshin (ja-tacshi-n). 2s: lhtacshin (lh-tacshi-n). 3s: yitacshin (yi-tacshin). 1pi: shtatacshin (shta-tacshi-n). 1 EST TRISTE.
2 SE PONE TRISTE. cajuujqu'e ti ni nattsaccunsha'ne nava nalhus teiya ti yitacshin'in durante muchos das no comieron
nada porque estaban tristes. papi'lhech napu' pa ts'eej ts'ivee, pa nc pava lhtacc ti yitacshinvatsham'inlos dos se
detuvieron con cara triste ("y se vea que su cara era triste"). vooy pa lhtata Efran pa caju' pava lhnalhus ti
yitacshinch'e, pa nachey papi t'ajjamsha'ne ti yiclashitey y su padre Efran llev luto por ellos durante mucho tiempo;
sus parientes vinieron a consolarlo (1 Crnicas 7: 22). lhacm'a papi yitacshi'in, tajulhei ca nanshamvatsham'in,
lhai'yaash pa Fitsc'yich ti tcavts'aclaiyesh jayu todos los que estn afligidos, pueden estar contentos, Dios los
consolar. acloj pava nalhus ti yitacshinch'e pa lhas estuvo mucho tiempo de duelo por su hijo. yitacshinch'e capi
lhcheclavot estaba triste por (la muerte de) sus hermanos. Ver : lhtacshi; yitacshinjayan.

yitacshinjayan Verbo, Grupo 3 (chequear). 1s: tsitacshinjayan (tsi-tacshi-n-jayan). 2s: natacshinjayan (na-tacshi-njayan). 3s: yitacshinjayan (ni-tacshi-n-jayan). 1pi: shintacshinjayan (shin-tacshi-n-jayan). 1 EST TRISTE.
2 SE PONE TRISTE.
3 EST AFLIGIDO. tlhesh'e ti nich'a pa uj ti natacshinjayanelh'in lhpa Elisabet, taj ti jaalhpa nafayjaneshelh lhamelhey
nqueesh ti ac'utsjaselh al principio, ustedes se entristecieron mucho (vos y Elisabet) y Elisabet, pero luego ustedes se han
acostumbrado y les ha alcanzado la vejez. Ver : yitacshiyan; yitacshin; lhtacshi.

yitacshiyan Verbo, Grupo 5. 1s: jatacshiyan (ja-tacshi-yan). 2s: lhtacshiyan (lh-tacshi-yan). 3s: yitacshiyan (yi-tacshiyan). 1pi: shtatacshiyan (shta-tacshi-yan). 1 LO ENTRISTECE.
2 LO AFLIGE. lhastacshiyan'in avaatsha, Jonatn, ti c'avelh, ya'shesh ti is ca ajunashyish! cmo sufro por t ("me
aflijas"), Jonatn, (eres) mi prjimo, tan bueno eras para m! (2 Samuel 1: 26). palha tsulhj'e ti yamnlha;
jatnclitesh'in jayu nava tsictsit'esh, jattjaclemyivach jayu nava tsitacshiyan'in estoy hastiado de mi vida; as que
voy a dar rienda suelta a mis quejas desahogando la amargura de mi alma (Job 10: 1). Ver
: yitacshin; nitacshinjayan;lhtacshi.

yitachifan Verbo, Grupo 4. 1s: jatachifan (ja-ta-chifa-n). 2s: lhtachifan (lh-ta-chifa-n). 3s: yitachifan (yi-ta-chifan). 1pi: shtatachifan (shta-ta-chifa-n). 1 ES VECINO.
2 ES DE LA MISMA COMUNIDAD. Ver : vatachifas; lhchifa.

yitaclucuyan Ver : yitacluquiyan.


yitacluquiyan Verbo, Grupo 5. 1s: jatacluquiyan (ja-tacluqu-iyan). 2s: lhtacluquiyan (lh-tacluqu-iyan). 3s: yitacluquiyan
(yi-tacluqu-iyan). 1pi: shtatacluquiyan (shta-tacluqu-iyan). LO CIEGA. pa chinclitesh pa lhjunash pa
vatcuyansha'ne, pa yitaclucuyansha'ne pava yenlhatam, nishameshlhavach pava yitst'ajesh yivo'yeshch'e se les
describe como mezquinos, cegados por su propia voluntad, jactanciosos de su propia justicia. yitacluquiyanesh(sh)a'ne pa
lhticheyash les ha cegado la mente. Ver : yivintaclucuyan ~ yivintacluquiyan; tacluuc. Variante : yitaclucuyan.

yitajjat Verbo,Grupo 5. 1s: jatajjat (ja-taj-jat). 2s: lhatajjat (lha-taj-jat). 3s: yitajjat (yi-taj-jat). 1pi: shtatajjat (shta-tajjat). HACE LLOVER. pa Ascano yitajjat'e pa Oftsejatshi lhapesh Ascano hizo llover en Oftesjatshi. teiya ca
sietetajach'e nalhus pa jatajjat'apee jayu na cotsjaat, cuarenta pava nalhus, cuarenta pava tulhis ti ni ntaiyesh ti taj'in
jayu porque dentro de siete das har llover sobre la tierra durante cuarenta das y cuarenta noches. Ver : taaj.

796

yitamp'oijat Verbo; Grupo 5. 1s: jatamp'oijat (ja-tamp'oi-jat). 2s: lhtamp'oijat (lh-tamp'oi-jat). 3s: yitamp'oijat (yitamp'oi-jat). 1pi: shtatamp'oijat (shta-tamp'oi-jat). LO HACE EXTRAAR. Ver
: vancatamp'oijat; yitamp'oiyan;nitamp'o'yem.

yitamp'oiyan Verbo; Grupo 5. 1s: jatamp'oiyan (ja-tamp'oi-yan). 2s: lhtamp'oiyan (lh-tamp'oi-yan). 3s: yitamp'oiyan
(yi-tamp'oi-yan). 1pi: shtatamp'oiyan (shta-tamp'oi-yan). 1 LO SORPRENDE.
2 LE CAUSA EXTRAEZA. ma'ajalh ca nitamp'oyana ti yivo'yeishic'oya pa lhai'yasheesh por eso dej asombrado a todo el
mundo cuando haba encontrado su secreto. yaaj ca natamp'oyanelh navque! no se extraen de eso! ("que eso no les
extrae"). Ver : yitamp'oijat; nitamp'o'yem; vancatamp'oijat; ttamp'i.

yitamp'osei Verbo, Grupo 3. 1s: tsitamp'osei (tsi-tamp'osei). 2s: natamp'osei (na-tamp'osei). 3s: yitamp'osei (yitamp'osei). 1pi: shintamp'osei (shin-tamp'osei). 1 SE ENCANDILA.
2 SE DESLUMBRA. tsitamp'oseishi na jumcuclaai me encandilo por el sol. Ver : yitamp'osenjayan'in.

yitamp'osenjayan'in Verbo, Grupo 5. 1s: jatamp'osenjayan'in (ja-tamp'ose-n-jayan-'in). 2s: lhtamp'osenjayan'in (lhtamp'ose-n-jayan-'in). 3s: yitamp'osenjayan'in (yi-tamp'ose-n-jayan-'in). 1pi: shtatamp'osenjayan'in (shta-tamp'osen-jayan-'in). 1 LO ENCANDILA.
2 LO DESLUMBRA. Ver : yitamp'osei.

yitamp'o'yem Ver : nitamp'o'yem.


yitan1 Verbo, Grupo 3. 1s: ts'itan (ts'i-tan). 2s: natan (na-tan). 3s: yitan (yi-tan). 1pi: shtantan (shtan-tan). TIENE ALGO
HINCADO EN EL PIE.

yitan2 Verbo, Grupo 4. 1s: jatan (ja-tan). 2s: t'atan (t'a-tan). 3s: yitan (yi-tan). 1pi: sht'atan (sht'a-tan). 1 SE QUEJA.
2 EST DESCONTENTO. jatan lhca yisha' estoy descontento con mi sueldo. ja nivacle yitanlhavam ca lhts't el hombre
se quej de su regalo. vooi ti yama pa lhavtsaat pa yitanlhavam al llegar a su aldea, se quejaban. ni ntanlhavam
lhai'yaash ti ni i'a ca nt'yish ca nvanc'atsjulh no se quej porque no estaba seguro de sus clculos ("que saba que
conte"). Ver : yitan1; vantanesh.

yitanchat Verbo, Grupo 5. 1s: jatanchat (ja-tan-chat). 2s: lhtanchat (lh-tan-chat). 3s: yitanchat (yi-tanchat). 1pi: shtatanchat (shta-tan-chat). LO NIEGA. Lit: le hace no pa lhjuyjafa pa Cristo pa'lhech yitanchatesh pa
Vatata shi' pa Vatasel Antecristo niega al Padre y al Hijo. Ver : tan ca.

yitanclalhjayan Verbo, Grupo 5. 1s: jatanclalhjayan (ja-tanclalh-jayan). 2s: lhtanclalhjayan (lh-tanclalhjayan). 3s: yitanclalhjayan (yi-tanclalh-jayan). 1pi: shtatanclalhjayan (shta-tanclalh-jayan). LO PEINA. Ver
: vatanclalh;vancatanclalhjayan.

yitanesh Verbo, Grupo 4. 1s: c'atanesh (c'a-tan-e-sh). 2s: t'atanesh (t'a-tan-e-sh). 3s: yitanesh (yi-tan-esh). 1pi: sht'atanesh (sht'a-tan-e-sh). ECHA DE MENOS. Ver : vantan; tan ca.

yitants'aclanjayan Verbo, Grupo 5. 1s: jatants'aclanjayan (ja-tan-ts'acla-n-jayan). 2s: lhtants'aclanjayan (lh-tantts'acla-n-jayan). 3s: yitants'aclanjayan (yi-tan-t'scla-n-jayan). 1pi: shtatants'aclanjayan (shta-tan-ts'acla-njayan).1 HACE QUE SE HUMILLE.
2 LO HUMILLA. ca yij'taja ti jac'amen, pa nasc'oyivach; ca amtajayam pa ca nit'lheyjop, pa muc'ayam ca nasshamesh,
lhayaash ti lhastants'aclanjayan shi' ti lhastacshiyan'in si verdaderamente era yo culpable, ay de m! ("que me salve por
m mismo"), que si no tuviera la culpa, tampoco me alegrara, porque haras que me humille y me aflijaras (Job 10:
15). tsipe'yeesh jayu pa yitants'aclanjayansha'ne jayu l me escuchar y los humillar. Ver : tants'aclan;yits'aclaiyan.

yitaclan Verbo, Grupo 4. 1s: jataclan (ja-tacla-n). 2s: lhtaclan (lh-tacla-n). 3s: yitaclan (yi-taclan). 1pi: shtataclan (shta-tacla-n). 1 ACTA COMO UN NIO.
2 SE ACORBARDA. ovalh papi ni ntaclan! cuidado, que nadie se acobarde! Ver : taclaj.

yitapjalh Verbo, Grupo 5. 1s: jatapjalh (ja-tapjalh). 2s: lhtapjalh (lh-tapjalh). 3s: yitapjalh (yi-tapjalh). 1pi: shtatapjalh
(shta-tapjalh). 1 LO MANEA.
2 LO MANIATA.

797

3 LE ATA LAS PATAS DELANTERAS. jatapjalh ja cuvyu maneo el caballo. ja cuvyu jatapjalhshi ja tavashai mane
al caballo en el campo. Ver : vancatapjalh; vantapjalh.

yitashan Verbo, Grupo 4. 1s: jatashan (ja-tashan). 2s: lhtashan (lh-tashan). 3s: yitashan (yi-tashan). 1pi: shtatashan (shtatashan). DESEA. Note: siempre se usa con sufijo lhtashanyiin vos me deseabas. ni ve'lheeesh ca jatashanaan
papununca dese a nadie. c'u'semshi ti yiclvalh, pa yitashanaa lhpa aacjiyuc ca ntlhsha pa lhtiyichiyash el rbol
atraa la vista y de l proceda la sabidura. yaaj ca atashanesha pa ta'vujuya tantstjai yitst'ajesh peelh no codiciars
a los bienes que pertenecen a otra persona. papi yitashanaan lhap'elh nivacche, ca'tajesha papi yitashanaan yitsha papi
nivacle, lha'mataj ti ve'lhasham ts'ivee lhpa lhiivte, pa lhechesh ti yit'ovsshi pava vatpe'ya'shelh lhapesh ti
vanensha'ne el que desee a otra mujer, o la que desee otro hombre, aunque slo sea en su corazn, ha quebrantado ya la
fidelidad. ni ncachicl'yesh lhapesh lhapque lhutsja p'alhaa ti ve'lha catee ti yitashantajei pa ca nivaclea le tena
compasin a esta muchacha que ningn varn deseaba. nque p'alhaa nifac pan lhjunashesh papi nivacle ti yitashanesha
ca nash'apee pa Fitsc'yich ti yan'e'julh pa lhcumjayash lhavaatsha, ti yisnattajesh pa tojquisham jpyich yie' pa
Babel este relato cuenta del intento de los hombres de superar el proyecto de Dios ("superar el propio trabajo que Dios haba
puesto") construyendo la torre de Babel. yajatesh ti yitashanei ti tulh'in siempre deseaba que caiga la noche.Ver
: lhtashanjayash.

yitatayan Verbo, Grupo 5. 1s: jatatayan (ja-tata-yan). 2s: lhtatayan (lh-tata-yan). 3s: yitatayan (yi-tatayan). 1pi: shtatatayan (shta-tata-yan). LO LLAMA 'PAP'. pa ta t'e lhayaash ti chiytatayanesh'in ja David? por qu
David lo llama 'padre/seor'? (Lucas 20: 44). Ver : lhtata.

yitatcyj Ver : tatcyj.


yitatjat'otsjan Verbo, Grupo 4. 1s: ja-tat-jat'otsjan (ja-tat-jat'o-tsjan). 2s: lhtatjat'otsjan (lh-tat-jat'otsjan). 3s: yitatjat'otsjan (yi-tat-jat'o-tsjan). 1pi: shta-tat-jat'otsjan (shta-tat-jat'o-tsjan). SE DESPIERTA(N). Ver
: nijat'o; lhanjte;yinjtilha; njtivalh.

yitatsj Verbo, Grupo 5. 1s: jatatsj (ja-tatsj). 2s: lhtatsj (lh-tatsj). 3s: yitatsj (yi-tatsj). 1pi: shtatatsj (shtatatsj). 1 LO AHUECA.
2 LO AFILA.
3 LE SACA PUNTA. jatatsjqu'e lo ahueco. jattsjji lha yic'je saco punta a mi flecha. ca nicaajtajelh'am pa
niacacujayasheelh jan tuc'a' lhja mosteza lhtsej, pa istajeelhjop'am ca ayjeelha anque utiyuc: 'ataattsojquisham pa
ac'uyey peelh ca vee', pa nitaattsojquisham jayu ca nitay'e lha utiyuc si tuvieran la fe del tamao de una semilla de
mostaza, diran a quel monte: 'scate la punta/cumbre (?) y muvete a otra parte', y desaparecera la cumbre para que
desaparezca la montaa (San Mateo 17: 20). Ver : vancatatsj. Variante : yittsj.

yita' Nombre masculino; no poseble. Pl: yitac (yita-c). 1 MONTE.


2 BOSQUE. yitshaam ja yitaa j'tinei ti yachajshiin nava yitac anda en el monte, y por eso sigue dando vueltas en el monte
("los montes"). vooishi nava itac capi nivacle pa yichei shita capi lhcaanvacles tucus ti tasini'apee capi nivacle fueron
a buscar a los nivacle por los montes y consiguieron un convenio ("hablaron-sobre") entre el comando boliviano y los
nivacle. yamei pan yj'e pa yita' lleg hasta donde termina el monte. jjjiclai ya'na'ne lhse ti tsichaaj'in lhca mimi ti
yitshaam ja itaa, lhavcjtenja lhca mimi ya desde que yo era muy chica, mi madre me llevaba al monte, era buena
mariscadora, mi mam. yilhjen nava matas yishi' na yit'a viven de lo que encuentran en el monte. yiclvalh'in ts'ivee
yitac java janashelhch'een miraban al monte en la direccin donde pasamos nosotros. yiyijan'in ts'ivee, yiyijanshiin
ts'ivee ja yita' ca tucus ti t'acfiyi, lhetlha yich'e'shiin ja yiye' los corrieron entre todos y persiguieron a los bolivianos al
monte, calzados en botas cruzando los caraguatales como nada. pa namach chiyaflhiteshch'e pava yaash ti yi'vatshi pa
yita', shi' java aacjuy yaash ti isisshamsha'ne yiey ja Lbano ti njichamch'e con el hacha se corta la espesura del bosque
y a manos del Poderoso el Lbano va cayendo (Isaas 10: 34). yilhjen nava matas yishi' na yita' vivan de lo que hay en el
monte. jjjiclai ampa ca nyishasham java yitac todava no haba caminos dentro del monte.Variante : ita'.

yita' lhavoque2 Nombre femenino; no poseble. Pl: yita' lhavoquei (yita' lh-vo-que-i). PERDIZ MONTARAZ. Nothoprocta
cinarascens. Lit: monte su-moradora

798

yita' lhavo' Nombre masculino; no poseble. Pl: yiya' lhavos (yita' lha-vo-s). NIVACLE DE LA PARCIALIDAD YITA'
LHAVO'. lhum'acfinucjulh j tsitenas'e japi yita' lhavos; lhavtsatis Ma'avash, Pistaa Lhavjoot, Toishivoyish (Mariscal
Estigarribia) chi' pav'elh ni napu'a hacia el oeste estn la tierras de los montaraces; sus pueblos antiguos eran Ma'avash,
Pistaa Lhavjoot, Toishivoyish (Mariscal Estigarribia), y muchos otros. Ver : yita' lhavoque1.

yitc'anat Verbo, Grupo 5. 1s: jatc'anat (ja-tc'a-nat). 2s: lhatc'anat (lha-tc'a-nat). 3s: yit'canat (yi-tc'anat). 1pi: shtatc'anat (shyta-tc'a-nat). 1 rene.
2 amasa. t'acum'e ja vcjcli yitc'anat j ti yiccheesham'in ja nivayshi, pa lhechesh pa yijucjojam lhja lhac'ujop sise ti
yiccheesheychisham pa yifinjayansham'in tom una esponja (algodn amasado) empapada en vinagre y con (el cabo de)
una caa le dio a beber (San Mateo 27: 48). Ver : tc'a'1.

yiteej Nombre masculino; no poseble. Pl: yiteej (yiteej). PASTO. pitesch'e nava yiteej el pasto es alto. Ver
: yitjataj; lhvitjataj.

yiteej Ver : teej.


yitej Nombre masculino; no poseble. Pl: yitej (yitej). ALGARROBA DE VINAL. Ver : yitiyuuc.
yitejen Verbo, Grupo 4. 1s: jatejen (ja-tejen). 2s: lhtejen (lh-tejen). 3s: yitejen (yi-tejen). 1pi: shtatejen (shtatejen). 1 CONFA EN OTRO.
2 SE FE DE OTRO.
3 TIENE ESPERANZA FIRME EN OTRO. Note: siempre se usa con sufijo jatejena nava nicltsich jasclan confo en el maz
que tengo guardado.

yitenc Nombre masculino; no poseble. Pl: yitenji (yite-nj-i). CHICHA DE LA FRUTA DE VINAL. Ver : yitej; yitiyuuc.
yiteshiyan Verbo, Grupo 5. 1s: jateshiyan (ja-tesh-iyan). 2s: lhteshiyan (lh-tesh-iyan). 3s: yiteshiyan (yi-teshiyan). 1pi: shtateshiyan (shta-tesh-iyan). 1 LO PERJUDICA.
2 LE HACE DAO. pa Fitsc'yich ni ntivalhjan, lhan'e papi nivacle papi ni nanc'asham yiteshiyanlhavach, lhavafiesh pa
ni lhqu'ishamiyasha Dios no castiga, pero los hombres que no le obedecen se causan dao a s mismos, su desobediencia es
como la muerte. caju ti shinteshiyan ca'lhech Cufalh, ca niyafiyaam! qu barbaridad nos hizo ("nos perjudic mucho")
aquel Cufalh, maldito sea! ja cumjtaj shinteshiyanesh na cats'unaj chi' na caspiiyash el alcohol nos daa la salud
("nuestra fuerza") y nuestra tranquilidad. jateshiyanesh na lhcumjat le perjudico en su trabajo. tsiteshiyanesh na
yicumjat l me perjudica en mi trabajo. yiteshiyansham japi lhchifas nivacle l le perjudica a su
comunidad. shinteshiyan(sham) ~ shinteshiyan(elh) l nos perjudica. lhavaatsha yen jum pa ni nen shita ca
nteshiyan l la amaba mucho y no quera hacerle dao. lhpa ve'lha lhafcataj vaf ti yiclat pa yiteshiyanshi pa
vatshatshivo acjji una mosca muerta que apesta echa a perder un perfume oloroso (Eclesiasts 10: 1). vancufanelh'in
papi nivacle, ni t'iyiisheei ca nteshiyanesh pava yilhquitajesh'in lhapesh lhn cooperaba con los hombres, ya no les
gastaba las bromas perjudiciales de antes. pan yj'e' ti yictset'esh pa lhjunash ti yiteshiyansha'ne papi lhavelhavot pa
vatc'alhtanesh lhn ti vmjatesh pa sasch'e lhjunash al fin se cans de sus maas de perjudicar a su gente e intent
cambiar su vida ("destruir sus malas maas"). yiteshiyanlhavach se perjudica a s mismo. Ver
: tesha; vancateshiyan; vat(t)eshiyan.

yitifchiyin Verbo, Grupo 5. 3s: yitifchiyin (yi-tif-chiyin). LO HACE TERMINAR. javo'ach'esha'ne pa ti lhatjuyshi, pa
c'atifchiyinesh'e lhacm'a capi naac'utsfasa ti lhatjuyjulh'in, ti jajut'am pa ane'yajesh jan lhjunash ti caajem papi
nivacle chiyashjatesh na cotsjaat yo he estado contigo en todas tus empresas, he aniquilado a todos tus enemigos que te
enfrentaban, te har famoso, como a los ms famosos de la tierra (1 Crnicas 17: 8). Ver : tif.

yitinshichi Verbo, Grupo 5 (? chequear). 1s: jatinshichi (ja-tinshi-chi). 2s: lhtinshichi (lh-tinshi-chi). 3s: yitinshichi (yitinshi-chi). LO ADORNA CON COLLAR. na yas, ach'anch'e nava nacajishiyanesh na atata pa ya aj ca avm nava
neyjatsjanesh lhja amimi, lhayaash ti lhjunashjulh'am jayu avaatsha pa is vatac'cle shi' pa vatiniish ti
lhtinshichi hijo mo, escucha los avisos de tu padre, no dejes las enseanzas de tu madrem pus sern para t como una
hermosa diadema y collar en tu garganta (Proverbios 1: 8-9). Ver : yitinshiyan; lhtinish; lhtinshanja; lhtinshe.

799

yitinshiyan Verbo, Grupo 5 (chequear). 1s: jatinshiyan (ja-tinshi-yan). 2s: lhtinshiyan (lh-tinshi-yan). 3s: yitinshiyan (yitinshi-yan). LO ADORNA CON COLLAR. uj ti isis nava acuc ti yiesh nava lh'isinatesh, ti yicshenshi java atsachecly;
uj ti is na avo' ti lhtinshiyanesh nava facl'utas; c'asnateshjop jav'elh ti chinaisinatesh t'lha na clesanilh cojiyaj yicshen
pa clim que lindo es tu perfil ("tus perfiles") con sus adornos de pendientes; que lindo es tu cuello que adornas con
mostacillas; te haremos otros de oro con engastes de plata ("mezclado con blanco") (Cantar de los Cantares 1: 1011). atinshiyanesh na avo! culgatelo (el collar) al cuello! Ver : lhtinish.

yitiyuuc Nombre femenino; no poseble. Pl: yiticui (yiti-cu-i). PLANTA DE VINAL. Prosopis ruscifolia. Ver
: yitej; yitenc.

yitjasin Verbo, Grupo 5. 1s: jatjasin (ja-tjas-in). 2s: lhatjasin (lhta-tjas-in). 3s: yitjasin (yi-tjas-in). 1pi: shtatjasin (shtatjas-in). 1 LO HACE SONAR.
2 LO CASCA. yitjasin(esh) ja yic'njat sonaba ("haca sonar") mi rebenque. Ver : tjaas!.
yitjataj Nombre masculino; no poseble. Pl: yitjatas (yitja-ta-s). 1 PASTO.
2 ZONA DE PASTO.
3 PASTIZAL. alhasnyech jum, yenach, pa yitjatajch'een cats'ichavat'esh; java shintincutacuy java lhech jpychiteyesh,
shi' java aacjuy jpeclematses pa shnv'cji qu hermoso eres, amado mo, y nuestro lecho es frondoso ("hay pasto en
nuestro lugar de descanso"); las vigas de nuestra casa son de cedro, y estamos los rboles frondosos (Cantar de los Cantares 1:
16-17). ampava ca aacjicuiya, ampava t'acl'c'a, ampa ca itjtaja, clayi'e, ampajum ca ntlh no haba rboles ni
yuyos ni pasto, (el suelo) estaba limpio, no creca nada. meelh ca njtaj pa yitjataj pa navclan pa nich'a lhtlheej pa
chinayjatvane pa yitjataj yiey pava uticuy cuando nace la yerba, asoma el csped, se recoge el pasto de los montes
(Proverbios 27: 25). Ver : lhvitjataj; yiteej.

yitjataj lhavo' Nombre masculino; no poseble. Pl: yitjatas lhavos (yitja-ta-s lha-vo-s). 1 GUYRA JURU TU'
(ave). Sporophila minuta.
2 CHU'I (ave). Sicalis flaveola. Lit: habitante del pasto

yitjatc'oya Verbo, Grupo 5. 1s: c'atjatc'oya (c'a-tjat-c'oya). 2s: t'atjatc'oya (t'a-tjat-c'oya). 3s: yitjatc'oya (yi-tjatc'oya). 1pi: sht'atjatc'ya (sht'a-tjat-c'oya). 1 LE CIERRA EL PASO.
2 LE IMPIDE.

yitjopinat ~ yicjopinat Verbo, Grupo 5. 1s: jatjopinat (ja-tjop-inat) ~ jacjopinat (ja-cjop-inat). 2s: lhatjopinat (lha-tjopinat) ~ lhacjopinat (lha-cjop-inat). 3s: yitjopinat (yi-tjop-inat) ~ yicjopinat (yi-cjop-inat). 1pi: shtatjopinat (shta-tjopinat) ~ shtacjopinat (shta-cjop-inat). LO CALIENTA. ventaj pa chi yicjopinatshi ja yint chi tsicleeshesh,
yicle'sheshshi cava yi'voiyei entonces calentaron agua para lavarme, limpiaron mi sangre. Ver : tjop ~ cjop.

yitji Verbo, Grupo 5. 1s: jatji (ja-tji). 2s: lhatji (lha-tji). 3s: yitji (yi-tji). 1pi: sht'atji (sht'a-tji). LE PERFORA
LOS LBULOS DE LAS OREJAS. Ver : vaniitji; vanqu'itji.

yitjnjatayech Nombre masculino; no poseble. HOMBRE PEREZOSO. a'yitjnjatayech, lhjunaslhaa ti lham',


lhujnashlhaa ti lhjojane (sos) perezoso como uno que duerme ("te comports como cuando dorms"), como uno que
duerme ("te comports como cuando ests acostado"). pan vancuji' pa lhcac'ovat pa yamey jayu ti caaj pa tuj ti
c'amnlhaesh taj ti vooy pa yitjnjatayech pa c'amnlhaesh jayu pa lhts'aclayash el que cultiva su campo se saciar
("vendr [el tiempo cuando] tendr de comer para sustentarse"), el perezoso se hartar de miseria (Proverbios 28: 19). Ver
: lhatj'; nitj.

yitjt Verbo, Grupo 5. 1s: jatjt (ja-tjt). 2s: lhatjt (lha-tjt). 3s: yitjt (yi-tjt). 1pi: sht'atjt (sht'a-tjt). 1 LO
OBRECARGA DE TRABAJO.
2 LO FASTIDIA. jatjtesh ja fach'ach'ach lhavo' lhja yicl' lhac'utsja voy fastidiando al mecnico con mi vehculo
viejo. Ver : vanqu'etjt.

yitjulha Verbo, Grupo 3. 1s: ts'itjulha (ts'i-tju-lha). 2s: natjulha (na-tju-lha). 3s: yitjulha (yi-tju-lha). 1pi: shinatjulha
(shina-tju-lha). TIENE AGUJETAS EN LOS BRAZOS. Lit: se desbraza Ver : t'ituuc.

yitjumtseyan Ver : yicjumtseyan.

800

yitju' Verbo, Grupo 5. 1s: jatju' (ja-tju'). 2s: lhatju' (lha-tju'). 3s: yitju' (yi-tju'). 1pi: shtatju' (shta-tju'). LO
PERFORA. jatjujaam nava vantsimajch'e perforo los postes. jatju'eshsham na clesanilh perforo con una
herramienta. ti pitojesh clee ti shtatjueshshi pa'elh yecl' pa vaclan pa itj cuando algn tiempo se frotan dos palitos
("se perfora con el otro palo"), entonces sale fuego. vooi pan t'e'lhesh ti ampava ittas pa shtat'ovosshi pava napuu
yecli lhcles; sht'atju'esh pa nque lhjunash ti shtalhnshi pa itj si alguna vez no tenemos fsforos, cortamos dos
palitos; los frotamos y de esta manera sacamos fuego. t'acum'e pa lhjunashjulh pa vatpascheshiy clesanilh cojiyaj
ve'lhayama gramos pa lhcaclecli, pa yijocjeemsham lhnaash lhpa lhech; yijutey shta pava napu' vatpcls clesanilh
cojiyaj yash'apee pava cien gramos pa lhcaclecli tom un anillo de oro de tres gramos de peso, y se lo puso en la nariz de
ella; y le dio tambin dos pulseras de oro de cien gramos(Gnesis 24: 22). Ver : vanc'aatju; lhatjuque. Variante : yijoc.

yitojon Verbo, Grupo 5. 1s: jatojon (ja-tojon). 2s: lhtojon (lh-tojon). 3s: yitojon (yi-tojon). 1pi: shtatojon (shtatojon). 1 LO TIRA PARA ALL.
2 LO JALA PARA ALL.
3 LO CONDUCE ALL.
4 LO ESTIRA POR ATRS.
5 LO ARRASTRA.
6 LO ATRAE A S PARA CASARSE. Note: dcese de una mujer jatojonesh na cuvyu conduzco el caballo. ca lhechesh lhn
lhettipa junat ja yiqu'imjayaj, jatonjonclee nava yifoc pa uj ja yiqu'imjayaj entonces a propsito levant ("agrand")
una polvareda, arrastr un poco los pies y sali una polvareda grande. yitojoneshey ts'ivee ja cuvyutaj lhas ja Jess, pa
yan'apee japuquee ja cuvyutaj java t'uyjatshiyis pa yiapee ja Jess llevaron el burrito a Jess, le echaron encima sus
mantas, y Jess se mont (San Marcos 11:7). shtatojonfach'ee pa alhu; ve'lhasham ti tanefenesh ti
yitojontajeshfach'ee vamos a sacar afuera la iguana; todos juntos ayudaron a tirar la iguana hacia afuera. papi'lhech
napuu nivacle lhanquei vatcjijinjas, yitojoneshei pap'elh nivacle tsitenasc'oya aquellos dos hombres eran llamados
'seuelos', conducan (al enemigo) hacia los otros nivacle que los aguardaban. cat'aj papi yipem'in, pa ve'lha lhn pa
nivacle yit'esh lhn: cat'aj j pa clasaeem'in ca shintojonesh yiinsha? haba quienes lloraban (poque se haban vuelto
ciegos), uno de los hombres dijo: hay alguien que (vea) un poquito para que pueda conducirnos? yivaatsha apis ti jan'cji
ja lhavovo ja is lha'vo', jaspa yitojon lhja caletaj ya ech el yugo a su hermoso cuello para que tire de la carreta (Oseas 10:
11). lhech nque chiyjutem jayu navque, istaa ca shtacln, pa jaspa shtantst'ajshelh jayu; pa lhechesh pa
yitojonfach'eec'oya pa tjayetachat pa yicln ste es el heredero; vamos a matarlo para quedarnos con la finca; lo echaron
fuera de la via y lo mataron (Lucas 20: 14-15). yitojonesh'cji lhavj lhja schaat, tapooj pava sajech lhanc arrastr
hasta la playa la red repleta de peces grandes. pa t'acum'e pa lhas pa t'ituuc pa yitojonfach'ee agarr a su hijo por la
mano y lo estir para afuera. Ver : vancatojon; nitojon.

yitonat Verbo, Grupo 5. 1s: jatonat (ja-tonat+). 2s: lhtonat (lh-tonat+). 3s: yitonat (yi-tonat+). 1pi: shtatonat (shtatonat+). 1 LO ALEJA.
2 LO PONE A DISTANCIA. Note: siempre se usa con sufijo jatonatei ja yicac'o'vat pongo mi chacra a
distancia. jatonateshchisham lo pongo arriba. catee vooi pa Fojfoj yitsefeshsham'in ti yitonjat'apee pa yint,
lhai'yaash ti cusshi': yi, acoi acoi! pero Forfoj pinchaba las anguilas hacindolas saltar, porque estaban calientes: ay, me
quema, me quema! atontelhch'e jayu j! mantnganse a distancia! japi yivelhavot shi' japi yic'utsfas ti yitonteyam pa
tsijney papu ti nintntfacliy mis parientes y mis amigos se alejan de m y me tratan como a un extrao ("como alguien
que no reconocen") (Job 19: 13). yaaj ca avo'elhch'e, lhanjovatsjanelh jayu atesha; atontelhch'e jayu j' no les sigan,
los van a asustar de balde; mantnganse a buena distancia. atonteyam pava lhcntanc shi' pava lhcapunchenc,
lhayaash ti jaychavalhch'e nava ayjijates retira de m el insulto y el desprecio, porque guardo tus preceptos (Salmo 119:
22). Ver : vattonatei; yitonei.

yitonei Verbo, Grupo 4 (chequear). 1s: jatonei (ja-ton-e-i). 2s: lhtonei (lh-ton-e-i). 3s: yitonei (yi-ton-e-i). 1pi: shtatonei
(shta-ton-e-i). 1 SE ALEJA.
2 RETROCEDE.

801

3 PONE EN ALTURA. atonei! fuera! yitontajeic'oya retrocede. Ver : yitonat; niton.

yitfalh Verbo, Grupo 3. 1s: tsitfalh (tsi-tfalh). 2s: natfalh (na-tfalh). 3s: yitfalh (yi-tfalh). 1pi: shintfalh (shintfalh). 1 SE LE CAE UN CUERPO EXTRAO EN EL OJO.
2 TIENE UN CUERPO EXTRAO EN EL OJO. tsitfalhshi cava shtclei se me cay una basura en el ojo.
3 SE LE SALE ALGO DEL CUERPO. yitufalhesh'in lhavoyey tiene flujo de sangre. Ver : lhtfalhi. Variante : yitufalh.
yitfash Verbo, Grupo 4 (solo en tercera persona). 3s: yitfash (yi-tfash). 1 PICOTEA.
2 DA PICOTAZOS. Note: relacionado con el verbo yi-faash 'hachea' Ver : vattfaashsha'ne; yifaash.

yiti Verbo, Grupo 3. 1s: tsiti (tsi-ti+). 2s: nati (na-ti+). 3s: yiti (yi-ti+). 1pi: shtanti (shtan-ti+). 1 SE DA
CUENTA.
2 SE ENTERA. Note: con el sufijo -a o -e-sh yisitsinesh ti tn'in ja Luis jaalh pa nijat'o pa nityi'a ti lhtsmaat'esh
ateshatsit'ya Luis gritaba tanto (en su sueo) que se despert y se dio cuenta de que haba soado noms. lhan'e lhja
cjecl pa nijovaishi, ts'ana'nan'in jum, lhai'yaash ti yit'yishlhach'e pa lhjunashesh pero la mujer se asust, temblando
porque se di cuenta de lo que le haba pasado. tsit'yaj estoy seguro. c'oya ti ampa ca yijumteelhey ya'lhacm'aelh
pa tsit'yelha j lhech yichjop'in ja tovc lhey Malta cuando todos estuvimos a salvo, nos dimos cuenta de que (esta
tierra) era la isla de Malta ("estaba al lado del Mar") (Hechos 28: 1). janfaclelh'am nava tsit'yelha j'tajesh ti
jatnclhanitshelhyivne pa ti javanelh, taj ti na at'eshelh ca acumelhjulh ca ujaneshelh cava
jatnclhanitshelhyivne nosotros te hablamos de lo que sabemos, y damos testimonio de lo que hemos visto, pero ustedes
no aceptan nuestro testimonio (San Juan 3: 11). meelh'in ca avant'fichelh pa ya aj na papu ca nit'yelh'a pa ca
vi'tajelh'e vayan ustedes a esconderse, y que nadie se entere dnde estn. papi c'afoquelhay ti yitysha cque papi
tcaasclanchaych'e por los soldados los jueces se enteraron de eso. acloj pava yit'u'lhavc'oya; pa t'ajuya ti yitsjuulhshi
pa yint yiey pa Misin La Paz (Argentina), lhech'e ti chiytya ti 98 millones pa lhcaclecli (toneladas) ti ve'lha
yincp hay gran cantidad de sedimentos (en el Pilcomayo); midiendo el agua en Misin La Paz (Argentina), se registr 98
millones de toneladas anuales. nan lhjunash lhpa cjecl ti nivooyshemch'e pa lhch'acfa ti t'acutelhva'ne peelh nivacle
ti nintysha pa lhch'acfa, ti lha'ma lhpa lhech ti yisnatesh ti vat'sasinatesh ti nichintyesha ti vant'fich'esh pa
lhfanishlhavach cuando una mujer engaa a ("no le parece bien") su marido acostndose con otro varn sin que el marido se
entere, es como si quedara oculta la mancha ("lo [que] hubiera hecho en afearse") (Nmeros 5: 12-13). yamsha ti jjjeclay
nishtant'ya pa casjunashelhch'e jayu, shtantylheelha ca nitnclitaj ja Jesucristo pa casjunashjulh jayu j lhech,
lhayaash ti shtavanshelh j pa lhujnash todava no se ha manifestado lo que seremos, sabemos que, cuando aparezca,
seremos semejantes a Jesucristo, y lo veremos exactamente como l es (1 Juan 3: 2). palha yit'ya ti yasinqui pa
lhch'inish ya poda (saba) hablar de su hermanito. pa gonorrea ya'shesh ti chiytya a'lheesh pa sifilis la gonorrea es
ms comn que ("y menos") la sfilis. ca nichinclvalhashi pava vatvoyey pa tavi'jatay ca chintyesha papi cjecly sin
un anlisis de sangre es difcil detectarla (la sfilis) en las mujeres. acloj java jive'clas jaich'anc'oya ca chintyesh pa
yijunash tuve que esperar meses mi diagnostico ("que sepan cual era mi situacin").
3 SE ACUERDA.
4 RECUERDA. Note: generalmente va con el sufijo -ch'e/-qu'e tsitich'e ca lhei recuerdo su nombre (del finado). yitich'eclee
pa lhp'alha' pa Votvot l recuerda algo del mito de Votvot. tsiti'ai ti a'lhech t'emna me acuerdo que habas sido
vos. yitijooi se acuerda de nosotros. ca tatshaa ca nastich'esha'nevatc'oya... a ver si ("que pronto") me acuerdo de
todas aquellas cosas... natych'eyam avaatsha ti lhtsivclanjat, lhajulhjatey t'ejum ti ni'atsiisclanesh(sh)i shi' ti
lhtsapun, ti lhasncliteshem pava yyinch'e papi ojiyis? te acuerdas que me creaste, te parece bien despreciar la obra de
tu mano ("el [hecho de que] me cuidaste "), mientras favoreces los planes de los malvados? (Job 10: 3).
5 ENTIENDE. Note: con el sufijo -c'oya o -ch'e/-qu'e yit'esh cava'lhech yitich'e ja castellano dijeron los (finados) que
entendan castellano. tsitic'oya ca nivacle lhcliish entiendo el nivacle. ni nasti'ac'oya no te entiendo. ni natic'ya
cque? no entends eso? nat'yelhc'oya cavque yifanisheshelh'am na? comprenden ustedes lo que acabo de
hacerles? pa ts'am ti yitic'oya poco a poco empez a entender. shtantic'oya shita pa yich'e' pava lhclishai papi
profetas lhapesh entendemos el sentido de las palabras de los profetas antiguos. isjop ca ntic'oya pava t'eijatsjanc pa

802

Jesus puede(n) entender la doctrina ("enseanza") de Jess. ninatyelhc'oya ca jovalheyjop atesha pa tcvjiyanjan?
pa ta lhjunash jayu ca natyelhc'oya cav'elhcha ya'clishay ti chiyovalheyjop atesha? ustedes no entienden la parbola
del sembrador? y cmo van a entender las dems parbolas? (San Marcos 4: 13). aclojesh ti yasinquiem papi nivacle pa
lhjunash pa lhanvacleyash pa vs, ti lhavsuy pa lhnnash shi' ti nclhach'e, na pa lhjunash ca lhacm'aa ca
nityc'oya muchas veces les haba hablado a los hombres de cmo era el reino del cielo, su mensaje (que haban recibido)
era sencillo, y le pareca (como si) todos hubieran entendido. caajem pava lhacfey pa tach'aney pa t'jj taj ti pava
lhcachic ninanc'at'eyc'oya, lhayaash ti amem pa ni lhcacujayasha, pa lhe'naa ti nintyc'oyatenan odos y oan su voz,
pero no abran sus corazones, porque no tenan fe, y por eso, no entendan. ca shtantitajc'oya java na lhjunashvatc'oya
nyishai java t'ajuiya pa Jesus, pa shtanvo'yeshch'e jayu pa lhc''vat pa Jesus pan yenlhatam ti yishi' lhcavju napi
caschifas; nque yich'e' ti cascatolicos j jayu si entendemos los diferentes caminos que llevan a Jess, seremos capaces
de descubrir el lugar que Jess quiere ocupar en la vida de nuestro pueblo; as seremos catlicos de veras. ta t'elhesh ca
avmjelh cava ninatyshelh'avne ti c'uselhshi'am ti lhavancajuvanelh pa lhapunelh shta ca vatcajysha? hasta
cundo dejarn ustedes de ser contentos con sus necedades y despreciarn el saber? (Proverbios 1: 22). tanca
nat'yelhc'oya pa ti tim pa nivacle ti yicheyshi lhpa lhavts'e' pa vacha'shi pa nivacle? no entienden que lo que el
hombre traga pasa al vientre y luego es expulsado (del cuerpo) del hombre? papi israelitas yitic'oya ti ni ncaco pa
Fitsc'yich, yit'ya shita ti yi'vacop ts'ivee los israelitas aprendieron a confiar en Dios, aprendieron tambin a convivir
unos con otros. ni ntyc'oya ts'ivee ti yasinquitajem ja lhtata ellos no entienden que les estn hablando de su
padre. mnlheesh ti ni nat'yelhc'oya shta? tambin ustedes siguen sin entender? meey ca at'esha ca anfacleem napi
lhtachifas na nque lhujnash: ti lhpe'yatajelh'in, pa tanca nat'yelhc'oya jayu; ti lhovalhtajelhsha'neen, pa tanca
natyshelh jayu anda y dile a ese pueblo: escuchen con sus odos, pero no entienden; miren con sus ojos, pero no
comprenden (Isaas 6: 9). yit'yeshc'oya jayu pava yivclanjat pa'lhech entenders su actuacin.
6 CONOCE.
7 SABE. Note: en las dos ltimas acepciones con un sufijo personal + instrumental -sh vooi nqueesh ti tsit'yeshyiv'ne ti
c'ape'ya, vooi nqueesh ti c'avan'ash nava yitsjei yo te conoca de odas, pero ahora te veo con mis propios
ojos.tsiti'ash ja yitaa lhcquei'in s cmo andabas por el monte ("te conozco [que] andabas por el monte"). a'secl'esh ti
nat'yishch'e ca samto lhcliish, ya'lha' ti ya'amesh, ni nast'yeshch'e sabs bastante bien el castellano, pero yo soy
menos inteligente, no lo s. meelh lhn ti yu'jeei pa yichen lhn papi napu' nivacle ptses ni nfiis pa cuvyu - tem,
yit'yishlhavach pa ti lhfanishesh ti yfiistajesh'in cuando llegaron cerca (de la aldea), mand a dos hombre veloces, a los
que el caballo no alcanza, o sea que saben qu hacer cuando los quieren alcanzar. lhech lhjunash pa lh'Espritu pa Dios
shinefenesh pava nishtant'unesh'in, lhayaash ti nishtant'yish pa lhjunash ti chit'aalh; taj ti pa Espritu Santo ti
vatants'aclaneshjoo pa Dios, pa uj ti nachanjoom pa t'alhjayash, pa sajop ca chinteetsha pava lhclishay de ese modo,
el Espritu de Dios nos viene a socorrer en nuestra debilidad ("las [cosas] con que no somos fuertes"), aunque no sabemos
pedir como es debido; pero el Espritu Santo intercede por nosotros ante Dios con gemidos que no se pueden expresar
(Romanos 8: 26). shtantyeshelh pa Dios ti istaaeshem ti yijutem pava matas papi yen, papi tneyshilhatamsabemos
que Dios dispone todas las cosas para el bien de los que lo aman, de los llamados segn su designio (Romanos 8:
28). yaashesh ca shtant'ya pava shtantst'ajesh ti casderecho; nque shtantt'ajesh casderecho: ca shtantst'ajesh
pa cascootsjat, chi' pa casvint chi' pava casnyishai ms importante para nosotros es que comprendamos cuales son
nuestros derechos: derecho a la tierra, al agua potable y a caminos. natishelh nqueesh: en pa avelh pa acavoijulh shita
pa ni ac'utsfaa habis aprendido: amars a tu prjimo y odiars a tu enemigo. jlhaa tanei ti meey japi vatcasinc ca
avatvanjayinesh, pa asnatesh'atam pa ca acufayjatajop ti lhavatsjan shita, jaspa yityesh'a jayu napi achifas ti
lhavatsjan, lhech t'nashch'e cava tayjijanesh ca Moiss no dejes de ir ("pero s que vayas") a los sacerdotes para
presentarte, y, para que les consten, lleva la ofrenda de tu sanacin establecida por Moiss (San Marcos 1: 44). lhapa yu'jeei
ca ninam ja'lhech ve'lha uj ti ampa ca nint'yeesh yaashyic'oya ya est por llegar uno que es ms poderoso que
yo("mucho me supera con lo que no hay que no sepa"). lhacm'a papi yitiyeshlhavne ti yijop'in pa Fitsc'yich
papuque ts'aclaaisha'ne, taj ti isjop shita ca nanshamesh, papuque lhavaatsha yishi' pa vatvacleyash yi'ei na
vs todos los que saben que ante Dios son pobres, pueden estar contentos, de ellos es el reino de los cielos. ya aj ca
etnjop shta na ashatech, lhayaash ti tanca nat'yish pa ca ve'lhaa nava ayees ca aclimiyan ja't'ajesha ca

803

ayacutiyan no jures tampoco por tu cabeza, pues no puedes convertir en blanco o negro uno solo de tus cabellos (San Mateo
5: 36). acljesh shita ti yu'tajsham pa itj shi' pa int nicvmjayutajesh, pa natytajesh pa atsefenesh, istaa ca
acavts'aclaishelhyi muchas veces (el espriti malo) le echa (al muchacho) en el fuego o en el agua para acabar con l, pero si
puedes hacer algo, ten misericordia de nosotros y aydanos (San Marcos 9: 22). ca tsi'shataja papi avelhavot ca
acju'tajelh pa asnatesh t'e pas isch'e?, vooy japi nint'ya ja Dios yisnatesh cavque si saludan slo a sus hermanos,
qu hacen de extraordinario?, tambin lo hacen los paganos (San Mateo 5: 47). nan casjunash nque nalhu, shtantic'oya
pa yich'e ti yu' papi jclichac pava lhashac ti tachinshi pa yit'esh papu: j'ayaam ca ntaj'in jayu igual como
nosotros hoy da, sabemos que significa que cuando los pjaros de la lluvia lanzan sus rayos, la gente suele decir: ojal que
llueva. c'aflhiteshch'e jayu java avtsates, avaatsha chinajney jayu pa am'e pa'na; pa lhechesh pa antyeshyi jayu
ya'lhech yaLhcaanvacleconvertir en escombro tus ciudades, quedars desolado y sabrs que yo soy el Seor (Ezequiel 35:
4). isjop ca nat'ya pa t'e'lhesh shi' pa lhanfanash ca chivmjatch'e debs saber cundo y cmo
perdonar. natyshelha j pa Dios ti tsachajshicham, vooy lhavaatsha pa lhech ti yiclaneshyic'oya lhpa
vatc'vte sepan ustedes que es Dios el que me ha trastornado envolvindome en sus redes (Job 19: 6). vatjutsa'esh jayu
na taclaj ca nit'yishch'e ti yit'esh 'tata', 'mimi'... antes de que el hijo aprenda a decir 'pap' y
mam'... yityishch'esha'ne pava t'acjai yishich'e saba cantar canciones. niyij'a ca nastyesh ca yich'apee no se
nadar bien. tsit'yishyivne ti ya'lhech ti jayc'amensha'ne ti tanu' na lhavimitaj yo s muy bien que por mi culpa les
sobrevino esta tormenta (Jons 1: 12).
8 ES INTELIGENTE.
9 SE CONSIDERA. Note: sase con sufijo de persona + -vach o -v'ne yitilhavach pan yovalh'in era (considerado como)
inteligente el que vea. pa javan japi nich'acsha'ne ampa ca nit'yishlhavne, pa jovalhch'een jan yaash ti ampa ca
naychavalh ti yi'shi' japi lhech vi a unos jvenes sin experiencia y distingui entre ellos uno sin juicio.
10 CONSIDERA. Note: sase con sufijo personal + -v'ne shtanticatsiv'ne vitsha ti nativos p'alha capi catsinvot yiei na
Paraguay somos conscientes de que nuestros antepasados han sido nativos del Paraguay.
11 EST CONCIENTE.
12 ES SENSATO. ve'lha ti yovalh'in lhai'yaash ti yiti'in l solo qued con el uso de su vista, porque haba sido sensato. java
yaquisitis ni nti'in los animales no son concientes. Note: en las acepciones 11 y 12, sase con el sufijo -'in
13 EST INCONCIENTE.
14 DUERME.
15 NO SE DESPIERTA. ni nti'in lhai'yaash ti nivacletaa no se despert porque era un hombre intil. Note: en las acepciones
13-15, sase en el negativo y con el sufijo -'in
16 ES CHAMN. Note: con el sufijo -ish/-esh caaj papi yit'yishsha'ne, ampa ca nanjovaaijulh; t'clhi'lha ca nash'apee na
nalhu ca lhcaanvaclesa jayu haba chamanes, no teman nada, pareciera que conquistaran el mundo para ser sus
dueos. lhech lhjunash vitsha papi tancashcljcai yit'yishsha'ne chi' papi caaj pava t'acjai lo mismo pas con los
chamanes en los cuales confiaban, y con los que tenan sus cantos (de poder espiritual). Ver
: yitijat; yitichat;yitichiyin; yitiyit1; yitijayanch'e; vantiyit; vt'ya; titsej; tiyeej; tijeche; lhtiyichiyash; y
it'yish nava nyishai.

yitichat Verbo, Grupo 5. 1s: jatichat (ja-ti-chat). 2s: lhtichat (lh-ti-chat). 3s: yitichat (yi-ti-chat). 1pi: shtatichat
(shta-ti-chat). 1 LE INFORMA.
2 LE ENSEA.
3 LE HACE SABER.
4 LE RECUERDA. tsi'sha ca atychatesh'avne na av'ojiyash, ti av'ojiyem ti lhatjuyjulh na Lhcaanvacle a'Dios solo
reconoce tu maldad, porque te rebelaste contra el Seor, tu Dios (Jeremas 3: 13). ca amtajelhey paelh jpyich ca
nichintntajeelh'ach'e pa ayishlhaaelh, pa asichateshelh nava afoclelh pa cotsjaat, cavque lhtychatelha ti
tameneshlhavach jayu pa ca t'eelhtajeesh si entren en otra casa y si les gritan a ustedes que se vayan ("pasen de largo"),
sacudan el polvo de sus pies como protesta contra ellos ("[con] esas cosas ustedes les hacen saber que acusarn de tal cosa")
(San Marcos 6: 11). Ver : yitijat; vancatijat; yitiyit1; yiti; yitijayanch'e. Variante : yitijat; yitichiyin.

804

yitichiyin Verbo, Grupo 5. 1s: jatichiyin (ja-ti-chiyin). 2s: lhtichiyin (lh-ti-chiyin). 3s: yitichiyin (yi-tichiyin). 1pi: shtatichiyin (shta-ti-chiyin). 1 LE INFORMA.
2 LE ENSEA.
3 LE HACE SABER.
4 LE RECUERDA. jaya'lhelh'am pa c'ajujpnshelh'ay ca anyjelh'e pa encheyashelh shi' shta pa acjysha pa jaspa
natychiyinshelh lhacm'a ste es lo que les ruego: que el amor de ustedes crezca ms y ms en conocimiento y en buen
juicio para todos (Filipenses 1: 9). ca atc'atajeeshelhva'ne pa caaj jayu avaatsheelh papi tishjan, vooy peelh
vanqu'eyjatsjan, pa caaj jayu shta peelh yityjiyinesh pa Dios pa'na, vooy peelh tasin'yesh pa ya'clish nichinpeya', pa
nyjqu'e shta ti tasin'yesh cuando ustedes se renen, que uno aporte un himno, otro una enseanza, otro una revelacin,
otro un mensaje en lengua desconocida, y otro su interpretacin (1 Corintios 14: 26). Ver
: yitijat; yitichat;vancatijat; yitiyit1; yiti; yitijayanch'e. Variante : yitijiyin.

yitijat Verbo, Grupo 5. 1s: jatijat (ja-ti-jat). 2s: lhtijat (lh-ti-jat). 3s: yitijat (yi-ti-jat). 1pi: shtatijat (shta-tijat). 1 LE INFORMA.
2 LE ENSEA.
3 LE HACE SABER.
4 LE RECUERDA.
5 LE EXPLICA. nque vatichiyashc'oya ti yijutey pa Dios ja Jesucristo pa jaspa yityjata jayu japi lhcavos pan lhjunash
pava ca navclantaj tatsha sta es la revelacin que Dios confi a Jesucristo para que mostrase a sus siervos lo que va a
suceder pronto (Apocalipsis 1:1). jen'am pa ca anclitem ca atyjateshvatsham'in napi lhtachifas Israel lhavos quiero
hacer de t una seal para la casa de Israel (Ezequiel 12: 6). ach'anelhch'e nava c'acajyshiyanshelh jayu, pa vooy
yivaatsha janelh'atapee jayu na yi'espritu; pa c'atyjatelha jayu nava yaychavalhjanc presten atencin a mis
correcciones, y les abrir el corazn comunicndoles mis pensamientos ("pondr mi espritu sobre ustedes") (Proverbios 1:
23). tsityjatch'e pa ninchivoyeshch'e chiyisnatesh'e nque cotsjaat , ti tlhshaam papi yitst'ajesh
chinvacleyansha'ne: pa ninatcajyshay ti chiyashjatem pa tanyjijayesh, pa lhan'e papi nivacle tanch'anjay pa
yachajshichamch'e me han informado de un mal que hacen en esta tierra, un error del que es responsable el gobernante: el
necio ocupa altos cargos mientras que la gente que vale ocupa puestos humildes (Eclesiasts 10: 5-6). c'atijata ja yich'e'
jan vaniistanjatesh anque cjecl te explicar el secreto de aquella mujer (Apocalipsis 17: 7). pa lhech David
chiytyjatc'oya lhapesh cque ti tasin'yesh pa lhneetshamjayash ja Cristo as David predijo la resurreccin de
Cristo.atlhshelha jayu lhja higoyuc ca ovalhelheyjop nan lhjunash ti meelh ti tits'iysha'ne pava lht'oy pa isc'oya
pava lhsashay ti tlhshi', pa lhech pa natyjatelha ti yujeey ca yincp'eesh les procurar la higuera un buen ejemplo de
que cuando las ramas se ablandan y brotan las hojas, se sabe que est cerca la primavera (San Marcos 13: 28). aniyiteshelh
pa vatencheyash, pa lhech afanisheeshelh shta pava navenchateshelh pa Espritu Santo; pa aniyitelh jum shta jaspa
chinatyjatelhc'oya pava navaclantaj busquen ustedes el amor, y aspiren tambin a los dones espirituales, sobre todo al de
la profeca (1 Corintios 14: 1).
6 LO ENGAA. Note: en esta ltima acepcin, va en forma negativa (no le informa = lo engaa) ni yitijatei lo engao. Sinn
: yitichat, yitijiyin, yitichiyin. Ver : yitichat; yitichiyin; vancatijat; yitiyit1; yiti; yitijayanch'e.

yitijayanch'e Verbo, Grupo 4. 1s: jatijayanch'e (ja-ti-jayan-ch'e). 2s: lhtijayanch'e (lh-ti-jayanch'e). 3s: yitijayanch'e (yi-ti-jayan-ch'e). 1pi: shtatijayanch'e (shta-ti-jayan-ch'e). 1 HECE SENTIR.
2 HACE SUFRIR. Ver : yiti; yitijat.

yitijiyin Del : 28.syys.2013. Ver : yitichiyin.


yitiyit1 Verbo, Grupo 5. 1s: jatiyit (ja-ti-yit). 2s: lhtiyit (lh-ti-yit). 3s: yitiyit (yi-ti-yit). 1pi: shtatiyit (shta-tiyit). 1 LE ENSEA.
2 LE HACE SABER. jatiyitesh ca matemtica le(s) enseo matemticas. c'atiyitesh ca matemtica te enseo
matemticas. Sinn : yitijat. Ver : vantiyit; yitijat; yiti.

yitiyit2 Verbo, Grupo 4. 1s: jatiyit (ja-tiyit). 2s: lhtiyit (lh-tiyit). 3s: yitiyit (yi-tiyit). 1pi: shtatiyit (shtatiyit). 1 TIENE ESCASEZ DE.
2 TIENE POCO. Note: dcese de comestibles jatiyitei cava c'asus me quedan pocos zapallos.

805

yitjj Verbo, Grupo 5. 1s: jatjj (ja-tjj). 2s: lhtjj (lh-tjj). 3s: yitjj (yi-tjj). 1pi: shtatjj (shta-tjj). 1 LO
MACHACA.
2 LE DA CABEZONES.
3 LE DA CORNAZOS.
4 GOLPEA EL TIZN.
5 LO HINCA. jatjjji nava c'asus machaco el zapallo. lha vc yitjj'in na lhas la vaca da cornazos a su
cra. jatjjaan golpeo el tizn. Ver : vancatjj; vattjj1; vattjj2; vattjjquenc.

yitlhjat Verbo, Grupo 5. 1s: jatlhjat (ja-tlh-jat). 2s: lhtlhjat (lh-tlh-jat). 3s: yitlhjat (yi-tlh-jat). 1pi: shtatlhjat
(shta-tlh-jat). 1 LO RENUEVA.
2 LO HACE BROTAR.
3 LO OCASIONA. jatlhjatshi lha yvjashiy renuevo mi vehculo. pa Dios yitlhjatsham lhpa utej pa uj yint ti
yifach'an Dios hizo brotar arroyos de una pea y descender aguas como ros (Salmo 78:16). pa c'atlhjatshi jan lhjunash
lhja vatcvjiyanche ti tlhshi' pa vatcac'ovat, pa c'atnitjat ti lhamey ti na tnt'aj pa anivaccheesh te hice crecer como
una siembra que brota en la huerta y te cri, llegaste a hacerte mujer (Ezequiel 16: 7). ya aj ca avooy pa ayanjayasha papu
ti ampa ca atlhjatelheyjop no lleves nadie a juicio sin motivo (Proverbios 3: 30). yaaj ca nshiyanjoom pa lhtavashai ca
shtatlhjateshaan ca'na'in ca shtavo'tajei pa vatc ca'tajesha pa vatvuun que ellos no nos prohiban el paso en sus
estancias para mariscar ("buscar comida") y carne. she t'e pa lhtlhjat(t)ajayam ca ni yisnateesh pa sasch'e? qu he
ganado ("me ha ocasionado") con no pecar? ya aj ca avooy pa ashanjayasha papu ti ampa ca atlhjatelheyjop no lleves
a juicio a nadie sin motivo ("no hay ocasin para eso") (Proverbios 3: 30). Ver : tlh; vattlhjat.

yitn Verbo, Grupo 5. 1s: jatn (ja-tn). 2s: lhtn (lh-tn). 3s: yitn (yi-tn). 1pi: shtatn (shta-tn). 1 LO MASTICA.
2 LO ROMPE CON LOS DIENTES. napi nivacchei yitnsham ca nicltsich las mujeres estn masticando el maz. Ver
: vancatn; ttnjan.

yitnitjat Verbo, Grupo 5. 1s: jatnitjat (ja-tnitja-t). 2s: lhtnitijat (lh-tnitja-t). 3s: yitnitjat (yi-tnitjat). 1pi: shtatnitjat (shta-tnitja-t). 1 LO CRA.
2 LE ENSEA. pa c'atlhjatshi jan lhjunash lhja vatcvjiyanche ti tlhshi' pa vatcac'ovat, pa c'atnitjat ti lhamey ti na
tnt'aj pa anivaccheesh te hice crecer como una siembra que brota en la huerta y te cri, llegaste a hacerte mujer (Ezequiel
16: 7). yaaj ca anctset'esh pava chinatnitjatesh no te enojes con sus observaciones. japi yicles shi' ti jatnitjatch'e,
japi niyc'utsfasa pa yiclnsha'neyic'oya a mis hijos y a los que cri, me los mataron mis enemigos. Ver : yitnt'aj.

yitnt'aj Verbo, Grupo 3. 1s: tsitnt'aj (tsi-tnt'aj). 2s: natnt'aj (na-tnt'aj). 3s: yitnt'aj (yi-tnt'aj). 1pi: shtatnt'aj
(shta-tnt'aj). 3s: yitnt'as (yi-tnt'a-s). 1 TIENE EXPERIENCIA.
2 ES(T) MADURO.
3 ES MAYOR.
4 SUPERA.
5 ES MS. Note: usado con comparativo/superlativo
6 ES CRIADO.
7 CRECE.
8 MADURA. tsitnt'ajshi ca vc lhts'oos he sido criado con leche de vaca. yish'a'a, amnlhaa'e pa lhajpyich pa atata,
vooy ca nitnt'ajtaj na yas Sela nuera ma, vive como viuda en casa de tu padre hasta que crezca mi hijo Sela (Gnesis 38:
11). pa c'atlhjatshi jan lhjunash lhja vatcvjiyanche ti tlhshi' pa vatcac'ovat, pa c'atnitjat ti lhamey ti natnt'aj pa
anivaccheesh te hice crecer como una siembra que brota en la huerta y te cri, llegaste a hacerte mujer (Ezequiel 16: 7). pa
yitnt'aj lhpa Yivtsenja pa uj ti is pero Blancanieves era la ms hermosa. pa lhmjayashvane japi yic'utsfas shi'
yivaatsha apis ti tsitnt'ajelhyivach el sexo es algo que mis amigos y yo estamos experimentando.javooi jayu lhpa
aacjuyuc lhpa yitnt'ajesh jayu, yivaatsha tsitnt'ajesh jayu voy a buscar un rbol capaz de soportar el peso, yo mismo
he de tener fuerza para soportar el peso. nquen catsic'utsfaiyash: lhech napi apis ti shtant'ntajelhvach, pa jaspa
shtanenelh pa ni shtavatcacu'elh shta ser amigo es esto: conocerse mutuamente a fondo para marse y tenerse
confianza. apis ti tsitnt'ajesh ca'na ca'lhech vatcumjat ti caclec ya tengo experiencia de que aquel trabajo sola ser muy
pesado. pa yitntas'e papi lhcles pa lhech'e; ti clech'e pa caaj yitsha papi lhcles, pa nque lhjunash ti vatclnat'een pa

806

t'ajj all iban creciendo sus hijos; stos, a su tiempo, tuvieron tambin hijos, y as fueron multiplicndose cada vez en
mayor nmero ("se multiplicaba su nmero"). lhech lhfanishtajeshc'oya cque lhayaash ti yit'ya pa Sela ti pa'lha
yitnt'aj, taj ti pa nilhjayaeesh pues vea que Sala haba crecido y no la tomaba por esposa (Gnesis 38: 14). yameijop ti
yitnt'aj ha llegado a la madurez. Ver : lhtnitjayash; yitnitjat; yaash.

yitquit Verbo, Grupo 3. 1s: tsitquit (tsi-tquit). 2s: natquit (na-tquit). 3s: yitquit (yi-tquit). 1pi: shintquit (shintquit). 1 EST ENVENENADO.
2 EST INTOXICADO.
3 SE ENVENENA.
4 SE INTOXICA. tsitquit'esh ca nucsich me envenen con la mandioca. yinesh pa estao ca np'o'apee pa cobre jcl'esh ca
ni ntquita papu se aplica el estao (en los platos) para evitar intoxicaciones ("que alguien se intoxique"). ni yit'esh ca
nastquit'esh ca nucsich no quiero envenenarme con mandioca. Ver : vancatquit; tantquitai; tquit.

yitschat Verbo, Grupo 5. 1s: jatschat (ja-ts-chat). 2s: lhtschat (lh-ts-chat). 3s: yitschat (yi-tschat). 1pi: shtatschat (shta-ts-chat). 1 LO CUELA.
2 LO FILTRA. Ver : vancatschat; ttschatjan; tos. Variante : yitoschet.

yitsc'c'in Verbo, Grupo 3. 1s: tsitsc'c'in (tsi-tsc'c-'in). 2s: natsc'c'in (na-tsc'c-'in). 3s: yitsc'c'in (yitsc'c-'in). 1pi: shintsc'c'in (shin-tsc'c-'in). EST MAREADO.

yittsit Verbo, Grupo 3. 1s: tsittsit (tsi-ttsit). 2s: nattsit (na-ttsit). 3s: yittsit (yi-ttsit). 1pi: shtanttsit (shtanttsit). 1 EST ABURRIDO DE HACER ALGO.
2 ECHA DE MENOS.
3 EXTRAA. lhanttsiityic'oya ests aburrido de esperarme. tsittsit'e na Filadelfia estoy aburrido de estar en
Filadelfia. tsittsit'ei japi yinvot echo de menos a mis parientes. yit'yish pa Dios ti uj ti tsittsitelh'ay, lhayaash ti
qu'enshelh ja lhencheyash ja Jesucristo Dios sabe que les extrao mucho a Ustedes, porque les quiero con el amor de
Jesucristo (Filipenses 1: 8). Ver : nittset; ttsjat.

yittsj Ver : yitatsj.


yitvjayan Verbo, Grupo 5. 3s: yitvjayan (yi-tv-jayan). LO CAVA. Ver : lhtvash.
yit'yish nava nyishai Nombre masculino; no poseble. BAQUEANO. Lit: conoce los caminos Ver : yiti.
yitujaclan Verbo, Grupo 5. 1s: jatujaclan (ja-tujaclan). 2s: lhtujaclan (lh-tujaclan). 3s: yitujaclan (yitujaclan). 1pi: shtatujaclan (shta-tujaclan). 1 LO CUIDA.
2 LO MEZQUINA.
3 LO RESPETA.
4 LO ECONOMIZA.
5 LE GUARDA CONSIDERACIN. jatujaclanjop napi ta'clas lo(s) economizo para los nios. jatujaclan'in ja
taiyashai guardo consideracin al enfermo. Ver : vancatujaclan; vattujaclan.

yitujjat Verbo, Grupo 5. 1s: jatujjat (ja-tuj-jat). 2s: lhtujjat (lh-tuj-jat). 3s: yitujjat (yi-tuj-jat). 1pi: shtatujjat (shta-tujjat). 1 LO ENCIENDE.
2 LO PRENDE. jatujjatei lha catisitaj enciendo la lmpara. Ver : tuj.

yitulhinat Verbo, Grupo 5. 1s: jatulhinat (ja-tulh-inat). 2s: lhtulhinat (lh-tulh-inat). 3s: yitulhinat (yi-tulhinat). 1pi: shtatulhinat (shta-tulh-inat). 1 LO HACE ESPERAR HASTA LA NOCHE.
2 LO ENSOMBRECE. pa cumjtaj shi' pava drogas yitulhinatshi pa avooijayashtajeshch'e pa ninconitjat pava
lhtlhjatsham el alcohol y las drogas nublan tu juicio y debilitan tu voluntad. Sinn : yitulhiyan. Ver
: yitulhiyan;vancatulhiyan; tulh; tulhun.

yitulhiyan Verbo, Grupo 5. 1s: jatulhiyan (ja-tulh-iyan). 2s: lhtulhiyan (lh-tulh-iyan). 3s: yitulhiyan (yi-tulhiyan). 1pi: shtatulhiyan (shta-tulh-iyan). 1 LO HACE ESPERAR HASTA LA NOCHE.
2 LO ENSOMBRECE. na yitaco yicap'ofjatch'e ti jap'in pa yitulhiyanshi na yit'vat se me hinch la cara de llorar y mi vista
queda nublada. pa lhech yip'ooj'apee pa yint nava vsey, pa tanca nic'aseshamsha'ne nava vsey pa lhcaclecli;
yitulhiyanshi na jive'cla ti yip'ojey lhpa vse' (Dios) embolsa el agua en las nubes y el nubarrn se revienta con el peso;

807

oscurece la cara de la luna llena desplegando sobre ella su nube (Job 26: 8-9). Sinn : yitulhinat. Ver
: yitulhinat; vancatulhiyan; tulh; tulhun.

yituma Verbo, Grupo 3. 1s: ts'ituma (ts'i-tuma). 2s: natuma (na-tuma). 3s: yituma (yi-tuma). 1pi: shtantuma (shtan-tuma)
~ shintuma' (shin-tuma'). 1 EST EMBARAZADA.
2 QUEDA EMBARAZADA.
3 ESTA PREADA. tojshic'oya ti yituma lhpa lhse poco despus su hija qued encinta. ni yit'esh ca nastuma' atesha no
quiero quedar embarazada. caaj lhja yinovia pa cuatro jive'clas yituma mi novia tiene cuatro meses de
embarazo. pa'lhech lhjunash ti yfisch'e yi'ei ca t'nashesh ca profeta Isaias: a'va ca ajaalh, lhpa lhutsja peclque
yituma jayu, nicavat'ajesh jayu pa ve'lha lhas as se cumpli lo que haba dicho el prefeta Isaas: mira, la virgen
concebir, dar a luz un hijo. pa nanjooylhach'e pa jamjelhvane lhja chiytyjatjulh pa vaclan yijaya, lh lhech pa
nituma'esh pa nicaajem na tavclaj me acerqu a (mi esposa) la profetisa, ella concibi ("copulamos"), qued embarazada
y dio a luz un hijo ("para que quede embarazada y diera a luz...") (Isaas 8: 3). meelh lhpa cjecl ca nitumataj ca
nanvat'ajtaj pa lhas yitsuuj, pa nivatsasiyan jayu nqueshch'e pava napu'yama nalhus jan lhjunash ti yameyjop ti
vacla' cuando una mujer conciba y de a luz un hijo varn, quedar impura durante siete das, como en la menstruacin
(Levtico 12: 2). vat'vanesh ti ninaichavalhtajei ca nituma se vio embarazada sin quererlo. Ver
: yitumjat; lhtumaj;yiqu'ituma.

yitumjat Verbo, Grupo 5. 1s: jatumjat (ja-tum-jat). 2s: lhtumjat (lh-tum-jat). 3s: yitumjat (yi-tum-jat). 1pi: shtatumjat
(shta-tum-jat). LA DEJA EMBARAZADA. natumjat ja aja'ya tu esposo te dej embarazada. yitumjat lha yse l dej
a mi hija embarazada. jatumjatc'oya japi vatanvot lhja lhcalhutsja he embarazado a la joven sin consentimiento de sus
padres. ta lhai'yaash t'em ti lhastumjat? pero, por qu me dejaste embarazada? she papi natumjat? quin te dej
embarazada? jan yitst'ajesh navque ti nyyijop pa tsitumjat el dueo de estas (ropas) me ha dejado embarazada
(Gnesis 38: 25). Ver : vancatumjat; yituma; lhtumaj; yiqu'ituma.

yitup'atej Verbo, Grupo 5. 1s: jatup'atej (ja-tup'atej). 2s: lhtup'atej (lh-tup'atej). 3s: yitup'atej (yitup'atej). 1pi: shtatup'atej (shta-tup'atej). 1 COMPACTA HARINA DE FRUTAS.
2 FORMA BOLAS DE PASTA RESECADA. Ver : lhtup'ache.

yituvalh Verbo, Grupo 5. 1s: jatuvalh (ja-t-uvalh). 2s: lhtuvalh (lh-t-uvalh). 3s: yituvalh (yi-t-uvalh) ~ tuvalh (tuvalh). 1pi: shtatuvalh (shta-t-uvalh). 1 LO ESPA.
2 LO ACECHA. pa yi'yj tuvalhei pa Cufalh ti tap'alhjan un tigre estaba acechando a Cufalh mientras estaba recolectando
caraguat. she lhapesh pa tsituvalh'in? quin ser el que est espindome? ja'van ja nivacle shintuvalh'inhe visto a
un hombre que nos espiaba. ti tsin'ateesh ti vena tsijuyjatshi lhpa cjecl ja't'ajesha ti jatuvalh'in lhpa lhch'acfa pa
jayajulhshi, vooy lhja yich'acfa pa tajulhey ti lhcumteesh pap'elh, ti vanlhjna ti yojqu'enelhch'e lhj lhech si me
dejo seducir por una mujer o si estoy codiciando a la mujer del vecino, que mi esposa trabaje para un extrao, y que otros se
acuesten con ella! (Job 31: 9-10). tcltsjan pa cayin', lhan'e lhpa yo'nis pa yituvalha; pa yama lhpa yo'nis pa yicln pa
cayin', pa yijucj'cfi pava lhcamuc un picaflor estaba carpiendo, pero lo estaba espiando un zorro; el zorro lleg, mat el
picaflor y lo escondi debajo del rastrojal. Ver : yovalh.

yitu'eishi Verbo, Grupo 5. 1s: jatu'eishi (ja-tu'-e-i-shi). 2s: lhtu'eishi (lh-tu'-e-i-shi). 3s: yitu'eishi (yi-tu'-e-ishi). 1pi: shtatu'eishi (shta-tu'-e-i-shi). 1 LO SACA DESDE ADENTRO.
2 CHUPA DE LA PIEL.

yit'ajesh Verbo Grupo 3. 1s: tsit'ajesh (tsi-t'aj-e-sh). 2s: nat'ajesh (na-t'aj-e-sh). 3s: yit'ajesh (yi-t'aj-e-sh). 1pi: shint'ajesh
(shin-t'aj-e-sh). EST APRETADO. pa vatjcley japi nivacle yiey ja lhajpyich, pa yit'ajesh jum ja lhajpyich, pa
yi'fach'ee jap'elh; lhan'e pa vanqu'eyjatsjanesh cava Dios lhasinc se disputaban los hombres alrededor de su casa,
estaban apiados en su casa, otros en el patio de su casa; pero l les anunciaba la Palabra de Dios (San Marcos 2:
2).tsit'ajesh nava yicfiyis me aprietan mis zapatos. yit'ajesh na clisaa est llena mi yica. pa yich'e pava lhcaavjuc pa
yit'ajesh papi ni nantfacliysha'ne yamei shta papi na tlhshi'vatc'oya caminaban por las calles llenas de forasteros
("desconocidos") llegados de todas partes.

808

yit'asin Verbo, Grupo 4. 1s: jat'asin (ja-t'asin). 2s: lht'asin (lh-t'asin). 3s: yit'asin (yi-t'asin). 1pi: shtat'asin (shtat'asin). 1 RENIEGA.
2 SE RENIEGA.
3 SE QUEJA.
4 SOLLOZA.
5 SE ENREDA. jat'asine na yicumjat me reniego por mi trabajo.

yit'eesh Verbo, Grupo 5. 1s: jat'eesh (ja-t'eesh). 2s: lht'eesh (lh-t'eesh). 3s: yit'eesh (yi-t'eesh). 1pi: shtat'eesh (shtat'eesh). 1 LO RASPA.
2 LO COME HASTA LA CSCARA. jat'eshch'e lha saniy como la sanda hasta la cscara ("raspo"). Ver : vat'eesh.

yit'esh Verbo, Grupo 2 (irregular). 3s: jayeesh (jay-eesh). 1pi: lhteesh (lht-eesh). Pl: yit'esh (yi-t'esh). forma no
poseda: shtat'esh (shta-t'esh). 1 DICE. ta lhteesh? qu decs? she jque lhteetsha na? qu acabas de
decir? isjop'am avaatsha ti lhteetshayam na yitsamaat shi' pa t'nashch'e? te sera posible contarme mi sueo y
explicrmelo? lhech yit'eshyi jan tsivatsjanchat as me dijo el que me san. lhasshayanesh lhn 10.000 guaranes,
cque lhteeshyam na me pagaras 10.000 guaranes, as recin me dijiste. pa yit'eshlhavne ts'am: ca jayajaytaja atesha
lha t'uyjatshiy pa javatsjan jayu pensaba ("se deca lentamente en s misma"): si le toco el vestido, quedar sana (San
Marcos 5: 28). yaaj ca at'esh'in pava ni natcajishaich'e! no digas tales tonteras! napi yichifas, ach'anelha nava
javanqu'eyjatsjanesh, ana'vuyelhyi ca ach'anelha na jayeetshelh'a jayu escucha, pueblo mo, mi instruccin, presta odo
("inclnate hacia para que oigas") a lo que voy a decirte (Salmo 78:1). jayasinyshelh'am jayu nava jayeesh'in,
jayeetshelhaam jayu nava t'astaya java cletch'e nalhus abrir mi boca a mis parbolas ("hablar a ustedes") para evocar
("hablarles") los misterios del pasado (Salmo 78:2). pa Lhcaanvacle pa tanjuyyi pa yit'esh'yam: avaatsha, nivacle, ti
lhv'ji' japi lhtachifas cvfanjas el Seor me dirigi la palabra y me dijo: hijos de hombre, vives en medio de un pueblo
rebelde (Ezequiel 12: 2). pa tcavts'aclayesh jum ja Jess, pa t'ajaya jqueey ti yit'esh: jayeesh'am ca avatsjan! Jess
le compadeci, lo toc y le dijo: queda sano! (San Marcos 1: 42). tajulhey ca ach'anelhch'e pava yit'eshelh'am pa
Espritu Santo sed atentos a la instruccin ("las [cosas] que les dice a ustedes") del Espritu Santo. she papi tanajayyi?
yit'eshvatam lhacm'a ti ampapu, pa yit'eshelh pa Pedro papi tanaycheelh... quin me ha tocado? todos dijeron que
nadie y dijo Pedro viniendo con ellos...(San Lucas 8: 45). lhnacheytaj ca jaspa apfiyujane napuque lhtachifas pa vooy ti
pu'janaesh j ti lhteetshem pa is viniste para maldecir a este pueblo, y en lugar de eso lo has bendecido tres veces
ya. chinteetshem pa is papi yit'esh'am pa is pa chinpfiyu shta papin nipfiyuin bendito sea quien te bendiga y maldito
quien te maldiga. pa nam lhpa yo'nis pa yivansheychisham lhpa c'afoc pa lhavuun, pa yit'esheychisham lhpa yo'nis
lhpa c'afoc...vino un zorro y vio (arriba, en el rbol) la carne del cuervo, y dijo el zorro al cuervo... jayeesh'a ca
aneetsham te digo que te levantes. ca ncaajtaj papu ca nanistajeshelh: ta afanishelh'avach? pa at'eshelh'a: ja
Lhcaanvacle suiyeshshi na cuvyutaj lhas si alguien les pregunta (a ustedes): qu estn haciendo?, dganle: el Seor
necesita aquel burrito. she ajalh pa c'jlhach'e ca chi nteesh? qu es ms fcil decir eso? nque lhjunash pa Moiss
ti yfisch'e lhacm'a ti lhcavoeshjop pa Dios pa lhajpyich; pa lhcumjayashesh ti nifacch'e pava yit'esh'ema pa
Dios entre todos los de su casa (de Dios), Moiss era (como) un servidor fiel, parta garantizar lo que Dios iba a decir ("su
trabajo era decir las cosas que Dios iba a decir") (Hebreos 3: 5). vooy ja nijutyi pa lhcljquiyashyish lhech ja Tata, lhech
j lhech lhteetajeshelha ca aDiosaelh es mi padre quien me glorifica, el mismo que ustedes llaman "nuestro Dios" (San
Juan 8: 54). t'acum'e ja t'ituuc ja nctech lhas pa tac'uyesh pa niy's'in: she pa lhteetajesh ca at'eshayam? tom de
la mano al muchacho, fueron en un lugar apartado, y le pregunt: qu es lo que me tienes que contar? (Hechos 23:
19). yit'esh'ay ja Vanqu'eyjatsjan: ta yie' pa jpyich jveshelh'cji jayu napi yeyjatsjanjas ca jatujelh'e pa
tashinshtaj pascua t'ajuya? el Maestro te pregunta: dnde est la casa en la que va a comer la cena de Pascua con sus
discpulos? (San Marcos 14: 14). taj ti jjjeclay ni t'nashaeshch'evatjulh pava yeetajeshvatsham'in todava no
concordan sus testimonios (lo que haban dicho unos con otros). ca nicaajtaj pa vatcavo ti t'lhey pa joot ti tcltsjan
ja't'ajesha ca ninujumatsenesh pava acly, lheetshelha jayu ajalh: ata'lun ca vi'shane ca atsaccun? si uno de ustedes
tiene un sirvente arando o cuidando los animales, cuando ste vuelva del campo, le dir: venga y sintase a la mesa? (San

809

Lucas 17: 7). ca jayeetajeshelh'am yitsha pa yici'tsjan, tanca anachajeshelhyijulh si les hago una pregunta, no me
respondarn. pa juncuclaay palha tojqu'etsham, taj ti lhetipa ti t'acumvatsham'in, vancafaneshjatesh'in papi
lhcaanvaclesesh egipcios el sol estaba ya muy alto, y sin embargo seguan trabajando, apurados por los capataces
egipcios. qu'ivalha jayu cava lhteesh'in te castigo por lo que has dicho. at'eshelha pa Dios: pava acumtes nacavcleesh
ti isis; tlh'e'jop pa uj unaj ti nict'eshch'esha'ne papi niac'utsfasa ti yie' ajuyish diganle ustedes a Dios: qu formidable
eres por tus obras, por tu gran poder caen tus enemigos delante de t (Salmo 66: 3). ameesh lhn ca niteesh'a: ata'lhun ca
atatvoelhyich'e, ca shtaclanelhc'oya pa ve'lha ca jaspa shtacln papi piiy ca nijumteey ca lhech ninaashtaj'e si por si
acaso te dicen: ven con nosotros, preparemos una trampa mortal y acechemos al inocente sin motivo (Proverbios 1: 11).pa
lhechesh pa tasinyc'oya pa Jess pa lhech nivacle, yit'eshemc'oya pa vatovalhjayasheyjop atesha pa
yit'esh... entonces habl a aquel hombre, contndole la siguiente parbola... (Lucas 20: 9). lhech chi yit'eshyi as se habla
de m.
2 HACE.
3 QUIERE HACER.
4 TIENE LA INTENCIN DE HACER. shepa lhteesh? qu hacs? ca ni eetajeesh pa jayjuy'ajulh jayu tatsha pa
c'anjclesh jayu na chitsecl'lha yiey na lhc'o'vat, ca ni eetajeesh ti lhtatvaych'aclajesh na ajunash si no quieres, te
opondr y remover tu lmpara si no quierres arrepentirte (Apocalipsis 2:5). ca at'esh lhn avaatsha ca asvatsjanchat si
quieres, puedes sanarme (San Marcos 1: 40). ca at'esh lhn avaatsha ca asvatsjanchat si quieres, puedes sanarme (San
Marcos 1: 40). ca eetajesh ca c'achajeypacham, pa yit'esh lhpa am'a: jech, jayeesh aschajeypacham lha vishini si
quers, te llevo al otro lado (de la aguada), y dijo la rata: s, quiero, llevame al otro lado de la aguada. lhteesh ca
jac'alhtanesh cum clee? quers prestrmelo ("que lo prueba") un rato? jayeesh ca anjutyi tatsha nqueesh ja Juan
lhshatech nvji'yam pa titech quiero que me des inmediatamente la cabeza de Juan (que est para m) en una bandera (San
Marcos 6: 25). ni yit'esh ca nastquit'esh ca nucsich no quiero envenenarme con mandioca amarga. yivaatsha
jayntajejelh'ay ca anachelhyi taj ti avaatsheelh naat'eshelh ca anujelhyi ya hace tiempo que les llam hacia m, pero
ustedes no quisieron hacerme caso (Proverbios 1: 24). na yas t'lha na yictsvaat, tsicu'lhesh pa Dios ti
jatants'aclanshey'in, she t'e peelh isjop ca jayeeshjop? hijo mo (que viene) de mis entraas, Dios acept lo que ped,
qu otra cosa podra querer? (Proverbios 31: 2). ni nteeshsha'ne ca nasnatshelh pa ca naa'an ca nvatpe'yashelh
papi'lhech ellos no queran (hacer) trato alguno con ellos. ca yaaj ca nasvmjatnee na yipcu', pa jayeesh nqueesh ca
japeclei ja lhajpyich ja tata antes que el morirme aqu de hambre ("que no me destruya ac el hambre"), prefiero volver a
la casa de mi padre. meelh ti tasinich'e java napu'yama cuuctenes pa yeetajesh ca yi'sesh'e pava yit'esha cuando los
siete truenos hablaron, me dispuse a escribir lo que decan (Apocalipsis 10: 4). she pa lhteetajesh ca at'eshayam? que
quers decirme? at'eshelh ca chinalhjeneelhc'oya napuque nivacle ojiyis! (quieran ustedes) que le ayuden a ponerse a
salvo de esta generacin malvada! (Hechos 2: 40). pa ti yit'eshlhavc'oya su intencin ("lo que se proponen
hacer"). niyit'eshelh ca yinvacleashelh nque nivacle no queremos que este hombre sea nuestro rey (San Lucas 19:
14). pa lhech vatayasha ni at'esh ca nv'atshi; ti jjjeclay ti am'am, ya aj na ca avooy'atam no es una enfermedad que
quers adquirir; si no la tens todava, no tens que adquirirla.

yit'ijj Verbo, Grupo 5. 1s: jat'ijj (ja-t'ijj). 2s: lht'ijj (lh-t'ijj). 3s: yit'ijj (yi-t'ijj). 1pi: shtat'ijj (shta-t'ijj). 1 LO
PEGA A PUETAZOS.
2 LO ABOFETEA. je'jiiy! ta lhai'yaash ti lhast'ijj ay! por qu me pegs? yit'ijj'in lhn jum pa yiyecle, nich'a lhaa
lhn v'mesh ti yivmjat'e le propin una buena paliza al tapir, recin desisti cuando lo tuvo derrotado en el suelo. papi
chiyt'ijji lhtsej pa chiyt'ijji lhtsej shta; papi chiyt'ijjqu'e lhashi pa nam'e lhpa lhtsevte, pa chiyt'ijjqu'e lhashi
vitsha lhashi pa namat'e vitsha lhpa lhtsevte ojo por ojo y diente por diente ("los que lo pegan el ojo los pegarn tambin
en el ojo") (San Mateo 5: 38). ve'lha pa nivacle tlhey ja Jerusaln yichtajey ja Jeric; pa lhechesh pa t'ecletch'e papi
vncaclnjanjas pa nijclesh lhacm'a pava lhcqueclity pa yit'ijj'in ts'ivee pa yujatjatey ca nivmjat pa
yichvatich'ec'oya un hombre iba de Jerusaln a Jeric; tropez con unos asaltantes que lo despojaron de sus pertenencias, lo
hirieron y se fueron, dejndolo medio muerto (San Lucas 10: 30). t'ach'iych'een lhtaco ts'ivee pa nijooylhach'e ti yip'ooj'e

810

lhtaco ja sivclclhayeech pa yit'ijjqu'een lhtaco ts'ivee ellos lo escupieron en la cara, y a continuacin le taparon la cara
con una tela y daron bofetadas. Ver : vancat'ijj; nivat'ijjjatsu; vat'ijj.

yit'itan Verbo, Grupo 5. 1s: jat'itan (ja-t'itan). 2s: lht'itan (lh-t'itan). 3s: yit'itan (yi-t'itan). 1pi: shtat'itan (shta-t'itan). LO
HILA. Note: dcese del hilado de fibras de caraguat que se hace sin herrmamientas sobre la pierna en trozos del largo de la
fibra Ver : tt'itanjan; tiilh; lht'itanche.

yit'iyjat Verbo, Grupo 5. 1s: jat'iyjat (ja-t'iy-jat). 2s: lht'iyjat (lh-t'iy-jat). 3s: yit'iyjat (yi-t'iy-jat). 1pi: shtat'iyjat (shtat'iy-jat). 1 LO TRASLADA.
2 LO TRANSPLANTA. ve'lha pa nivacle yit'iyjatch'e pava tjayetacuy lhanus pa nashclpjop un hombre plant una via
("huesos/ramas de vid") y la cerc (San Marcos 12:1). lhech yie' java acloj vojotas tac'utch'e lhavj lhja utiyuc; pava
tsich'es vatants'aclansha ja Jess ca nit'iyjatsham java vojotas haba all una gran piara de cerdos pastando en la ladera
de un cerro; los espritus suplicaron a Jess que les deje entrar en los cerdos (San Marcos 5: 11-12). vooy pava
lhamatsjesesh pa yit'iyjateshch'e pava tjayetacuy con lo que gana, planta una via (Proverbios 31: 16). vooy pap'elh ti
tujyic'oya pava jaicvjiyanch'e pa nitsojqu'e java lhfetatsiy pava jat'iyjatch'e que otro coma lo que yo sembr y que
arranque las races que yo transplant (Job 31: 8). tcvjiyanshi ts'ivee pava jotoy, pa yit'iyjatch'e pava tjayetacuy pa
niclanshi ts'ivee pava us lhcavcalhjes ellos sembraron arenales, plantaron vias y cosecharon un fruto copioso (Salmo 107:
37).
3 LO CONTAGIA. ta lhjunash ti chi t'ijatem pap'elh? cmo se contagia a otros (con una enfermedad)? yit'iyjatelh'am
jayu les van a contagiar a ustedes. cque vatayasha chi t'iyjatvatam nasheesh pa vatmjayashvane esta enfermedad se
trasmite (unos a otros) a travs de la relaciones sexuales. pa sifilis chi t'iyjatem papi taclas ti jjjeclay mnlhashi
lhcachi' papi lhamimic la sifilis contagia a los nios que estn todava en el vientre de su(s) madre(s). ca yijqu'e na
avu'vat yiyych'e ca nvji' pa t'ajj pava vatashayac niysisa shi' ti avtes t'lha ti chit'iyjatvatam lhnasheesh papi
yamvane lo cierto es que tu cuerpo puede infectarse con un nmero de enfermedades feas y dolorosas que son transmitidas a
travs del contacto sexual. pa gonorrea pa tlha cque, lhech pa t'eccj pa chit'iyjatvatam ya'shesh ti tlhshaam pa
vatmjayashvane la gonorrea produce pus y se transmite principalmente por el contacto sexual. pa HIV, lhech pa tlha
pa SIDA, pu'janasham pa lhjunashch'e: tlhshaamjop pa vatmjayashvane, chitlhesha shta ti yama pava vatvoyey
ca'tajesha pav'elh, shi' lhpa vatamimi yit'iyjatem pa lhas el HIV, que causa el SIDA, se difunde de ("a travs de") tres
maneras: a travs de las relaciones sexuales, del contacto con la sangre u otro, y de una madre a su hijo. Ver
: vancat'iyjat; vat'iy; vana't'ijat; t'iyjamatsej.

yit'olha Verbo, Grupo 3. 1s: tsit'olha (tsi-t'o-lha). 2s: nat'olha (na-t'o-lha). 3s: yit'olha (yi-t'o-lha). 1pi: shint'olha (shin-t'olha). TIENE AGUJETAS EN LAS PIERNAS. Lit: se le despierna Sinn : lht'oicha. Del : 13.touko.2012.

yit'ovos Verbo, Grupo 5. 1s: jat'ovos (ja-t'ovos). 2s: lht'ovos (lh-t'ovos). 3s: yit'ovos (yi-t'ovos). 1pi: shtat'ovos (shtat'ovos). 1 LO CORTA.
2 LO COSECHA. pa yijuuj tsutshec t'ajuiya ca nt'ovosshi pava tsutshec el corta-alambre sirve para cortar alambres. chi
(yi)t'ovosei ca ve'lha lhcacl' le amputaron una pierna. yit'ovosch'e cava lhcacli ellos le amputaron las piernas.pa
yiclnshamsha'ne pa Cufalh, pa yit'ovoseshch'e lhavu'vat pava lhnamchai garrotearon a Cufalh y despedazaron su
cuerpo a hachazos. yiyjiesha ca yaaj ca ni t'ovos'acfi lha aacjiyuc le pide que no corte el rbol. pa chi t'ovosei
lhshatech pa chi yjech'acfi, pa chi (yi)lhnch'e pa itj, yivaclhitesh pa yanshi' pa yecl' chamashi le cortaban la cabeza
y le desollaban, la pona en el fuego, y al terminar la colocaban en un palo redondo. j'lhaa pava sajech ti jayeetshelh ca
pitojeesh ca chi nasclansha'ne, pa shtat'ovosshi lhcachi'vat pa shtatsefesh'esham pava yecli lhcles jcl'esh ca ni
natpecva'ne; pa shtacljjinatshi'sha'ne pa itj, jaalh pa cljjqu'esha'ne cuando queramos conservar los pescados
mucho tiempo, los cortbamos en el medio y los pinchamos, los estirbamos con palitos para que encojan, y los secbamos
sobre el fuego hasta que se sequen. yit'ovosch'e shita pava vantsemajch'esha'ne t'ajuiya pa vatashclfech
tsutshenilh cortaron tambin postes para alambrado. p'alha ti vacalhesh ja namach t'ajuya ca jaspa chint'ovseshch'e
java lhfetatsiy java aacjui el hacha est lista para cortar las races de los rboles. ja nalhu ti lhanvat'aj pa tanca
chint'vsshi ja atsevjat, pa tanca chinacleesh, pa tanca chinap'aclanshi pa naapcutaj pa tanca chinaclvteyan el

811

da en que naciste no te cortaron el ombligo, no te baaron ni te frotaron con sal, ni te envolvieron en paales (Ezequiel 16:
4). tayjijanesh ca chi natcum'evatam papi lhcavos pa David, pa yit'ovsch'ec'oya pava lhpsey, pa yiseejshamc'oya
pava yuich'e pa yamjey lht'oy hizo detener a la gente de David, los hizo afeitar y cortar las ropas hasta (la altura de) los
muslos (1 Crnicas 19:4). at'ovosshi ca napu'a pava t'iyas na tavclaj mnlha pa ave'lhan'e ts'ivee ca ajutey pava
lhch'alhuc partan en dos al nio vivo, denle una mitad a una y otra mitad a la otra (mujer) (1 Reyes 3: 25). yineshshi shita
pava'lhech vooi ti yu'ji' pa yit'ovosch'esha'ne ca ntuj los puso a hervir (los cueros), y cuando estaban blandos, los
cortaban en tiritas finas para comerlos. vooi pan t'e'lhesh ti ampava ittas pa shtat'ovosshi pava napuu yecli lhcles si
alguna vez no tenemos fsforos, cortamos dos palitos (para sacar fuego). papi yitashanaan lhap'elh nivacche, ca'tajesha
papi yitashanaan yitsha papi nivacle, lha'mataj ti ve'lhasham ts'ivee lhpa lhiivte, pa lhechesh ti yit'ovsshi pava
vatpe'ya'shelh lhapesh ti vanensha'ne el que desee a otra mujer, o la que desee otro hombre, aunque slo sea en su
corazn, ha quebrantado ya la fidelidad. lhech jayu ca Juan netshaam shta, jan jayiyjijanesh ca'na can chiyt'vsey
lhshatech as ser que Juan, a quien yo hice decapitar, ha rescucitado (San Marcos 6: 16). pava chiinchei yit'ovosch'e
cav'elh cutecui las hormigas cortadoras han cortado las plantas de zapallos. ja yenach t'ajuyey ja lhcac'ovat acj'e, ti
yic'utsjat'ey pava lhcly shi' ti yit'ovsch'e java lhavs yucshi mi amado ha ido a su jardn oloroso para pastorear su
rebao y para cortar flores rojas (Cantar de los Cantares 6: 2). pa lhe'naa ti c'atovselhshisha'ne tlh'ejop japi chiytyjata
pava vaclan, tlh'ejop na yifaclech ti c'aclnelh'apee, na yivoyjayashch'e ti tlh jan lhjunash ja vatqu'isjuyaj por eso
les cort con los profetas, por eso les mat con mis palabras, y mi sentencia brilla como la luz (Oseas 6: 5). pa lhechech
nalhu pa Lhcaanvacle yicheneshjop jayu pa lhanvacleesh ja Asiria jan lhjunash ja clesa vatpsey t'ajuya ti
t'alhjaneshjop yiey ja tavay'apee ja tvc ufrates, pa yit'ovseshch'e jayu lhpsey japi Israel lhavos pa lhshatjes,
pava lhpsey pa nitifesh pa lhavu'vat aquel da le afeitar el Seor con navaja alquilada al otro lado del ufrates la cabeza
y el pelo de sus partes, y le rapar la barba (Isaas 7: 20). ts'ijovay'am, lhayaash ti nat'un'in, lhant'qu'e nava na an'e',
lht'ovseshch'e na niacvjiyanach'a te tena miedo, porque eres riguroso: retiras lo que no has depositado, y cosechas lo
que no has sembrado (San Lucas 19: 21). papi chinclanshi pava lhcnshiyis shi' papi chiyt'vsey pa lhaso', papi lhech
sasjop jayu ca chinvashansham pa t'ajjam pa Lhcaanvacle no se admite en la asamblea del Seor a quien tenga los
testculos machacados o haya sido castrado (Deuteronomio 23: 1). Ver
: vancat'ovos; vatt'ovs;yit'ovosit; yit'ovosiyan; nivancat'ovo(t)jatsu.

yit'ovosit Verbo, Grupo 5. 1s: jat'ovosit (ja-t'ovos-it). 2s: lht'ovosit (lh-t'ovos-it). 3s: yit'ovosit (yi-t'ovosit). 1pi: shtat'ovosit (shta-t'ovos-it). LO HACE CORTAR. Ver
: yit'ovos; vancat'ovos; nivancat'ovotjatsu; nivancat'ovatsjatsu.

yit'ovosiyan Verbo, Grupo 5. 1s: jat'ovosiyan (ja-t'ovos-iyan). 2s: lht'ovosiyan (lh-t'ovos-iyan). 3s: yit'ovosiyan (yi-t'ovosiyan). LO HACE CORTAR. pa Ezequas pa yip'oc'oya shta pa vacha'ey pa yint yiey pa chishamnee pa
yalhatlhch'een pa Gihn, pa yit'ovosiyanshamc'oya ti nashjat'cji ti nashey pa lhum'cjinucjulh pa lhavtsaat pa
David fue Ezequas quien ceg la salida superior de las aguas de Guijn y las desvi ("hizo cortar pasando por debajo al
oeste de...") por un subterrneo a la parte occidental de la ciudad de David (Hechos 32: 30). pa nque lhjunash pa
chiyt'ovsiyanshamc'oya pa meelh ca ninamtajsham papi lhanvaclesesh pa Asiria pa ya aj ca nivan pa uj yint as
que mandaron cortar (la fuente) para que cuando venga el rey de Asiria, ste no vea agua en abundancia (2 Crnicas 32:
4). Ver : yit'ovos.

yit'iyit Verbo, Grupo 5. 1s: jat'iyit (ja-t'i-yit). 2s: lht'iyit (lh-t'i-yit). 3s: yit'iyit (yi-t'i-yit). 1pi: shtat'iyit (shta-t'iyit). 1 LO HACE SONAR.
2 LO HACE CAER VIOLENTAMENTE. tsit'iyitshi ja cuvyu el caballo me hizo caer violentamente. nava uticuy pa
lhnajuuyjatesh ca chinavantajesh; tlhshaam na nalhuyish pa tsha'nu factsejshi, vooy pa apatoj tovc pa lht'yitsham
ti caaj pava usch'e ampa ca nina'shee haces temblar las montaas para que la gente te vea; cae ("viene atravesando la
tierra") una lluvia torrencial y haces rugir las olas del ro profundo dondequiera que pasen (Habacuc 3: 10). Ver
: t'i; vatt'iyit.

yit'lhanatshi Verbo, Grupo 5. 1s: jat'lhanatshi (ja-t'lha-nat-shi). 2s: lht'lhanatshi (lh-t'lha-natshi). 3s: yit'lhanatshi (yi-t'lha-nat-shi). 1pi: shtat'lhanatshi (shta-t'lha-nat-shi). HACE BARRO. j lhech nivacle

812

lhey lhn Jess yit'lhanatshi ca cotsjaat pa yip'aclanesh'apeeyam nava yitsjey pa yit'esh ti niyjiyi: meey lhja vishini
Silo ca avmcji; pa jquey pa javmcji, pa yalhatajesh ti javan'in shta ese hombre que dicen que se llama Jess
hizo barro con tierra, lo puso sobre mis ojos y me dijo que fuera a lavarme a la fuente de Silo; fui, me lav y recobr la vista
(San Juan 9: 11). Ver : t'lhshi.

yit'' Nombre masculino; no poseble. Pl: yit'c (yit'-c). 1 CUERVO DE CABEZA AMARILLA. Cathartidae sp..
2 PALA PALA, YRYVU AKAPIRI (ave). Cathartes aura ruficollis (Spix). nam shta pa yit'' pa yit'esh: c'achajshicham
jayu; yit'esh: viyit'apee, pa yi'apee pa nich'ayech pa nacheshshicham vino un pala pala y dijo: te llevar (abajo, a la
tierra); dijo: sube a mi lomo, y sentado (en el lomo) el joven regres (abajo). caaj pa ve'lha yi'yj ti yentaj ca
lhjunashajulh pa yit' haba un tigre que quera ser como el cuervo.

yit'uiyitsjan Ver : t'uiyitsjan.


yit'uniyan Verbo, Grupo 5 (chequear). 1s: jat'uniyan (ja-t'un-iyan). 2s: lht'uniyan (lh-t'un-iyan). 3s: yit'uniyan (yi-t'uniyan). 1pi: shtat'uniyan (shta-t'un-iyan). 1 LO ENDURECE.
2 HACE QUE SE VUELVA DURO. yit'uniyansham ja yint hizo helarse el agua. Ver
: t'un1; t'unaj; t'unjayash; yunat; vanunat; yunitjat; vanc'unitjat; t'unshaam.

yit'uqueyan Verbo, Grupo 5. 1s: jat'uqueyan (ja-t'uqu-eyan). 2s: lht'uqueyan (lh-t'uqu-eyan). 3s: yit'uqueyan (yi-t'uqueyan). 1pi: shtat'uqueyan (shta-t'uqu-eyan). 1 LO CORTA.
2 LO CAPA.
3 GASTA EL FILO. Sinn : yit'uquinat. Ver : yit'uquinat; t'uc.

yit'uquinat Verbo, Grupo 5. 1s: jat'uquinat (ja-t'uqu-inat). 2s: lht'uquinat (lh-t'uqu-inat). 3s: yit'uquinat (yi-t'uquinat). 1pi: shtat'uquinat (shta-t'uqu-inat). 1 LO CORTA.
2 LO CAPA.
3 GASTA EL FILO. yit'uquinatshi pa lhnaash le (a)cort la nariz. Sinn : yit'uqueyan. Ver : yit'uqueyan; t'uc.

yit'uucliyan Verbo, Grupo 5. 1s: jat'uucliyan (ja-t'uucl-iyan). 2s: lht'uucliyan (lh-t'uucl-iyan). 3s: yit'uucliyan (yi-t'uucliyan). 1pi: shtat'uucliyan (shta-t'uucl-iyan). 1 LO OBSTRUYE.
2 LO ENTUPE.
3 LO CIERRA. Note: dcese de un conducto Sinn : t'uc. Del : 13.touko.2012.

yit'u' Verbo, Grupo 5. 1s: jat'u' (ja-t'u'). 2s: lht'u' (lh-t'u'). 3s: yit'u' (yi-t'u') ~ vat'u' (va-t'u'). 1pi: shtat'u' (shtat'u'). 1 LO EMPUJA.
2 LO MUEVE EMPUJANDO.
3 LO ARREA. pa lhech tlh'e'jop ti vat'u'esh pava tashinshtas, pa nucuyie' na jumcuclaai pa yovalhei pa
lhjojo'vat comenzaron a arrear las ovejas, y cuando el sol estaba a esta altura, miraron donde pasar la noche. ta aqueiyesh
ca shtac'alhtanesh ca shtat'u'qu'e? qu te parece si tratamos de empujarlo? pa lhech tlh'e'jop ti vat'u'esh pava
tashinshatas y comenzaron a arrear las ovejas. jat'uqu'e lha moto empujo la moto. yit'ufach'ee lo despiden / lo
empujan afuera. Ver : vancat'u; vatt'u'; yit'u'lhavc'oya.

yit'u'lhavc'oya Nombre plural; no poseble. SEDIMENTOS. Note: forma verbal Lit: los (que) empujan alejndose acloj pava
yit'u'lhavc'oya; pa t'ajuya ti yitsjuulhshi pa yint yiey pa Misin La Paz (Argentina), lhech'e ti chiytya ti 98 millones
pa lhcaclecli (toneladas) ti ve'lha yincp hay gran cantidad de sedimentos (en el Pilcomayo); midiendo el agua en Misin
La Paz (Argentina), se registr 98 millones de toneladas anuales.

yitsaat Nombre masculino; posedo. 1s: yivtsaat (yi-vtsaat). 2s: avtsaat (a-vtsaat). 3s: lhavtsaat (lha-vtsaat). 1pi: catsivtsat
(catsi-vtsaat). Pl: vatavtsatis (vata-vtsat-is). forma no poseda: vatavtsat (vata-vtsat) ~ yitsaat (yi-tsaat). 1 ALDEA.
2 PUEBLO.
3 CIUDAD.
4 TOLDERA.
5 CIUDADANO. Note: 'ciudadano' en tanto '(indivuduo representante de un) pueblo' tac'uiyelhei japi lhnvot jaelh yitsaat se
mud con sus padres a otra aldea. vi lhn pa lhavtsaat, vactsn'in papi lhavtsaat taj estaba adormecida la toldera, se
haban dispersado los habitantes ("los de su toldera"). avaatsha sasjop jayu ca nque anach'e; taj ti pa David pa
tjcjanesh pa yijt'aj'e Sin, pa chiytyesha nqueesh ti lhavtsatesh pa David t no entrars aqu; pero David conquist

813

la fortaleza de Sin, la ciudad de David (1 Crnicas 11:5). shnquelhsham nava shalhaa yitsates jaspa lhech
javanqu'eyjatsjan'e jayu vitsha, lhayaash ti lhechin janachey vmonos de aqu a los pueblos vecinos, para predicar
tambin all, pues a eso he venido (San Marcos 1: 38). lhe'naa pa Jose chi' lhpa Maria ti yichei pa Nazaret yi'ei pa Belen,
ti lhech lhavtsat'e ts'ivee pa nivat'aj'e shita papi tlhshaam pa David por eso, Jos con Mara marcharon de Nazaret a
Beln, que era la ciudad natal de la famlia de David. caajelh'am pa unajelhjop ca ac'nelh'in na ve'lha lhavtsat'esh pa
Roma ti jjjeclay naasclanelhch'e? les est permitido ("ustedes tienen poder para") azotar sin proceso a un ciudadano
romano? (Hechos 22: 25). yicheyshi ja Pablo pa niy's'in: yij' ti a'lhech avtsat'esh ja Roma? se acerc a Pablo y le
pregunt: es verdad que eres ciudadano romano? (Hechos 22: 27). vooy yivaatsha acloj cava jatifyincji pesoc, jaspa
yivtsat'esh ja Roma; pa yachajeshjulh shta ja Pablo pa yit'esh: vooy yivaatsha tsivat'ajshi yo he comparado la
ciudadana de Roma por una buena suma; Pablo respondi: yo la poseo de nacimiento ("ah he nacido") (Hechos 22: 28). ja
catsinyjijateshjop na catsivtsaat el reglamiento de nuestra aldea. na Damasco chiyashjat ti vatavtsat'eshjop na
Siria Damasco es capital de Siria (Isaas 7: 8-9). yitsavalh'apee lhacm'a pa cotsjaat pa yamei pa yitsaat atraves todo
el pas y lleg a la/una ciudad. Ver : lhtsitenjayish; tsitenaj; tavtsetei.

yitsaat lhavo' Nombre masculino; no poseble. Pl: yitsaat lhavos (yitsaat lha-vo-s). GORRIN. Passer
domesticus. Lit: aldea su-morador

yitsaccunjayan [yitsaxkunxayan] Verbo, Grupo 5. 1s: jatsaccunjayan (ja-tsaccun-jayan). 2s: lhtsaccunjayan (lhtsaccun-jayan). 3s: yitsaccunjayan (yi-tsaccun-jayan). 1pi: shtatsaccunjayan (shta-tsaccun-jayan). 1 LE HACE
COMER.
2 LE DA DE COMER. yitsaccunjayan (= yicunjansha'ne) napi taclas da de comer a los nios). yajatesh ti netshaam pa
nich'a nalhu a las cinco y media, yinajayan ja lhas, yitsaccunjayan shi' ti vaneecjuelh ti yichei ti yiclvalhc'oya lhpa
omnibus ti t'ajuyei pa SENEPA siempre se levanta a las cinco y media de la maana, baa a su hijo, lo hace comer y lo
lleva de la mano a esperar el micro que va al SENEPA. pa tayjijanesh shta ca chintsaccunjayan lhja lhutsja orden que
les dieran de comer a la muchacha. Ver : yicunjan; vatsaccunjayash; vatsaccunjatshiy; vatsaccunja'vat; ttsaccun.

yitsac'uyan Verbo, Grupo 5 (?chequear). 1s: jatsac'uyan (ja-tscac'u-yan). 2s: lhtsac'uyan (lh-tsac'u-yan). 3s: yitsac'uyan
(yi-tsac'u-yan). 1pi: shatsac'uyan (shta-tsac'u-yan). LO ALZA. Note: dcese de un terraplen artificial yisnatesh pa
yitsac'uyanjop pa vatashclfech tavayfach'ee ca jaspa nit'eclet'a pa yitsaat, pa nijooylhach'e ti lhacm'a ti vatpeya'esh
ca naflhitch'e pa vatashclfech levant un terrapln (de este lado para afuera) para defender ("que no asalten") la ciudad, y
a continuacin todos comenzaron decidieron socavar la muralla (2 Samuel 20: 15). Ver : tsac'ucche.

yitsafoniyan Ver : yitsifoniyan.


yitsaisham Verbo (solo en tercera persona). 3s: yitsaisham (yi-tsai-sham) ~ tsaisham (tsai-sham). EST CLAVADA
PROFUNDAMENTE. tsaisham ti vanutvatam estaban ardiendo de enojo los unos contra los otros.

yitsajajiyan Verbo, Grupo 5. 3s: yitsajajiyan (yi-tsajaj-iyan). 1 LO RASCA.


2 LO RASPA. Ver : tsajaj.

yitsamat Verbo, Grupo 5 (chequear?). 3s: yitsamat (yi-tsamat). LO HACE SOAR. pa'yij'avenj ti yitsmatch'e ca
saniy! ay de m! qu mal sueo me trajo la sanda. Ver : tsa'maat; lhtsa'maat; tsamatsenaj; tsamatsenja.

yitsasej Verbo, Grupo 5. 1s: jatsasej (ja-tsasej). 2s: lhtsasej (lh-tsasej). 3s: yitsasej (yi-tsasej). 1pi: shtatsasej (shtatsasej). 1 LO PERFORA.
2 LO ATRAVIESA.
3 LO BANDEA. jatsasejesh na c'utjaan lha pelota perforo la pelota con una aguja. vooi ti yifaashesh pava us pava lhpstes,
ni ntsasej, lhan'e pa Tsini'ni yifajulh ti nc'at'ei pava lha'voiyei tc'amanlhaisha'ne las grandes (aves) cortaban con sus
picos, no podan perforar (la piel de Stavuun), pero Tsini'ni (el carpintero) logr abrir la fuente vital ("la sangre de fuerza
vital"). jajut'ai jayu na yinamach, nque ve'lheesh ti jafa'sheshsham pa jatsasej te voy a dar mi hacha, con sa corto la
madera de un solo hachazo ("lo hacheo atravs y lo atravieso"). yifa'sha lhn, pa lhechesh ti'ma pa tsasejeishi lhn ti'ma
pava lha'voyei, pa yit'esh lhn lhpa Tsini'ni: shtanc'atsasej! segua hacheandolo, y finalmente logr perforarla (la piel)
(hasta que fluye) la sangre, y dijo Tsini'ni: hemos logrado perforarla (con nuestra hacha. Ver : yic'atsasej.

814

yitsavalh Verbo, Grupo 4. 1s: jatsavalh (ja-tsavalh). 2s: lhtsavalh (lh-tsavalh). 3s: yitsavalh (yi-tsavalh). 1pi: shtatsavalh
(shta-tsavalh). 1 VA DERECHO A.
2 VA DIRIGIDO A.
3 SE JUNTA CON.
4 CRUZA. shintsavalhshi pan yij ti cassc'clit nuestra verdadera alma est en medio de nosotros ("nos atravesa"). meelh ti
njeshch'e pa misa yitsavalhey pa Lpez pa Padre Fidel Maiz terminada la misa, Lpez se fue diectamente al Padre Fidel
Maiz. chiytsavalhch'e lhpa ruta 12, chiymey ja Teniente Adolfo Rojas Silva se sigue directo por la ruta 12, se llega a
Tte Adolfo Rojas Silva. papi lhtatvelhavot papi tsitenasshi pa ni ntantstjai cotsjaat yichenei pa lhqu'isjayanach ti
t'a'lhesh pa lhcootsjat ti yitsavalheshei pa IBR las comunidades asentadas en tierras fiscales envan su solicitud de tierras
directamente al Instituto de Bienestar Rural. vooi tanei ja T'is' jatsavalhch'e jayu de todos modos, ir directamente
donde T'is'. ei'na ca nitsavalha papi lhcaanvacleai por suerte se dirigi al jefe anciano. pa Jess yitsavalheyshi ja Levi
lhajpyich pa yich'esha'nejop pa lhtsaccunjavat Jess se fue directamente a la casa de Levi, (donde) estaban sentados
alrededor de su mesa (San Marcos 2: 15). meelh ti tpeycheyesh ja Jess pa yitsavalhshamjop japi voqu'evatich'e, pa
tlhey t'yiish ja Jess ti t'ajaya lhja t'uyjatshiy al escuchar hablar de Jess, (la mujer) se mezcl en el gento (se fue
derecho en medio de los que seguan"), y acercndose detrs de l, le toc el vestido (San Marcos 5: 27). navque
jatlhshelha ti jaycumelh'in ti javatclyitshelh, taj ti yivaatsheelh caaj ja yicaclecleyashelhc'oya pa Dios pan mnlha;
vooy lhavaatsha Lhavqu'ilhjenajem lhacm'a, taj ti yitsavalh papi nincacu con ese fin aceptamos aguantar, puesta la
esperanza en el Dios vivo; para todos, l es nuestro salvador de todos, y en especial de los creyentes ("pero va derecho a los
que no duden") (1 Timoteo 4: 10). yitsavalhsham pa cotsjaat yie' pava uticuy yi'shi' pa Efran pa naash(sh)am pa
lhcotsjaat Salisa se dirigieron (cruzndola) a la zona de la serrana de Efran y cruzaron la regin de Salis (1 Samuel 9:
4). yitsavalhch'e pa nash'e pa clajjach'e ja tovoc atravesaron el lecho seco del ro a pie. lhan'ateelhyish papu ti
t'seelhyitsham'in; apis ti jatsavalhelhsham pa yint shi' pa itj, taj ti yjesh'esha'ne pa lhtsulhjc'telh dejaste que
se la gente nos pise a nosotros; pasamos a travs del agua y del fuego, pero nos llevaste a la abundancia (Salmo 66:
12). pava napu' shanantiyc, pan lhtje pan yiesh shi' pan yiesh pa yitsavalhch'e t'acl', shi' pa lhtje yiesh pa
t'acjlhc, pa nanclanesh'e jayu pava shanantiyc los dos riones con su grasa, la grasa junto a los lbulos y el lbulo del
hgado junto a los riones, todo esto lo apartar (Levtico 3: 15). yacutshisha'ne ti'ma nava yi'nisctei, napu'yama
yecliyesh yitst'as yishi na yicaat, nque pa chama yie' lhcachi'vatshi nava yit'ipcls chi' pa yecl' yitsavalh'apee na
yinaash aparecieron despus en negro mis siete rayas en mi mentn, y el punto sobre la frente entre las cejas y una raya a lo
largo de la nariz. yitsavalh'apee lhacm'a pa cotsjaat pa yamei pa yitsaat atraves todo el pas y lleg a la/una
ciudad. pava yaashchishamch'e vancatyjatjulh pa Cristo nintsavalh papi cacujanjas vooy papi nivacle ujesh ti
religiosos las advertencias ms severas de Cristo no eran para los no creyentes sino para las personas muy religiosas. Ver
: nitsavalh.
yitsavalhch'e tovoc Nombre femenino; no poseble. Pl: yitsavalhch'e tovoc (yi-tsavalh-ch'e
tovoc). MOTOLANCHA. Lit: (la que) va recta por el ro Ver : yitsavalh.

yitsefesh Verbo, Grupo 5. 1s: jatsefesh (ja-tsefesh). 2s: lhtsefesh (lh-tsefesh). 3s: yitsefesh (yi-tsefesh). 1pi: shtatsefesh
(shta-tsefesh). 1 LO PINCHA.
2 LE HINCA.
3 LE PICA.
4 LO PERFORA.
5 LE PONE UNA INYECCIN.
6 LO VACUNA.
7 LO PESCA CON FLECHA. yichaajei jayu ja vatcafetatsi lhavo' ca chi ntsefeshc'oya vitsha lo llevar al mdico para
hacerlo vacunar tambin. jatsefesesh ja c'utjaan yo le hinco la aguja. jatsefesheishi pesco con la flecha. ctses,
ovalhelhc'oya japuque juutshinjas ca atsefeshelhsha'ne, atsefeshelhshamc'oya pava t'acjatsui! chaguar, esper a los
toba y clavales (tus espinas), claveles en las rodillas! yitsefeshsham pa'lhech juutshinaj pava c'utjanis pa t'afcs ti
vapecl'in (el rbol) hinc sus espinas en los toba, que regreasaron arrastrndose. t'acum'e lhpa manzana pa pacham pa
yitsefesh'esham pa vatvafi' agarr una manzana y en una parte inyect veneno. pa c'utjaan chi yitsefeshch'e na yit'j,

815

sha'lhasha'nejum chi tsitsefeshsha'ne jaalh pa ntshi pincharon la espina en mi piel, muy pronto me la pincharon hasta
que gotee la sangre. ca'na ti nm ja uj vatcafetatsi lhavoo, ta'nefeneshelh shita ja ni taclaja ti yitsefeshsha'nec'oya
japi ta'clas cava vataishayac: pa vatijache, vat'acch'ajataj, samcutaj, shi' papu ti cafofi'mat el otro da cuando vino
el mdico, el anciano le ha ayudado tambin para vacunar a los nios contra las enfermedades: viruela, tos convulsa, el tifus y
la tuberculosis ("entes que hacen doler los pulmones"). caaj tanei pa ctsej ca nitsefeshtaj, j'tineij ti yitsefesh, pa
nque tuc'ach'e lhn lhpa t'acjuus haba all pues caraguat espinoso, y se le haba hincado muchas espinas, tena la rodilla
as de hinchada. yi'van t'e pava napu' c'acjos, ma'lhavaj lhn ti yiclvalh'in pava c'acjos, jaalh pa yichenesh pa yecl'
ti yitsefeshsham, yicfmesh pava c'acjos pa istaa ti yijts'iyan ti tuj pava c'acjos, lhaiyaash ti amemjulh pa
lhayipcu encontraron unos tat bolitas, los observaron un rato hasta usar un palo para pincharlos y destriparlos, y se
decidieron a comerlos crudos, pues les estaba matando el hambre. ve'lha ja c'afoquelhay yitsefesh(sh)am lhavlhi' pa
lhcpje, pa nachfach'ee tatsha pava lhavoyey shi' pa yint un soldado le abri el costado con su lanza, enseguida brot
sangre y agua (San Juan 19: 34). ca niyvantajeesh java chiyuijat'esham java clavos java lhpcty, ca niyajaytajaa, ca
niyajaytajaa shta ja chiytsefesh'esham ja lhavlhi', pa tanca yu'janesh si no veo en sus marcos la marca de los clavos, si
no meto el dedo en el lugar de los clavos y la mano por su costado, no creer (San Juan 20: 25). lhja votjj uj ti
tsitsefesh'in la gallina me pic fuerte. pava ac'ojey tsjofjisha'ne pa yitsefesheyshi pava lhiivtec papi naac'utsfasa tus
flechas son afiladas y se hunden en los corazones de tu enemigos (Salmo 45: 6). vapecla lhn shta lhpa Tsini'ni ti
yitsefeshaan shta, pof pof pof Tsini'ni volvi a perforar, pof pof pof. Ver : vancatsefesh; vattsefeesh.

yitsemaj Verbo, Grupo 5. 1s: jatsemaj (ja-tsemaj). 2s: lhtsemaj (lh-tsemaj). 3s: yitsemaj (yi-tsemaj). 1pi: shtatsemaj (shtatsemaj). 1 LO LEVANTA.
2 LO HACE PARAR.
3 LO CLAVA.
4 LO FUNDE.
5 LO PONE A HERVIR. lhayaash ti lhjunashjulh jayu tachinshi ti yitsemajshicham ti yiey na lhum'cjinuc ti yinalhuyan'in
yamey na nuutch'e, lhech yijunash jayu meelh yivaatsha yanivacle lh'sesh, ca jatpectaj porque as como el relmpago
sale del oriente y se muestra (abajo) hasta el occidente, as ser la venida del Hijo del Hombre (San Mateo 24: 27). pa
yitsemajlhavc'oya vitsha pa yitst'ajesh lhclesataj pa vatctjat'apee pa vaf yitsha (Sal) levant contra l mismo su
propia espada, se dej caer sobre ella y muri (1 Sam 31:5). meelh lhn ti acjjisha'ne pava shinvonji pa chi yichei lhn
pa Calaliin ti chi ycfaesh pa yicl chi yitsemaajjop pa vat'iyja'vat cuando las alojas estaban a punto trajeron a
Calaliin y lo ataron a un palo que haban plantado junto a la plaza de fiesta. vooi pa Noe yitsemajemshi pa Yave
lhancufaija'vat pa t'acum'e lhacm'a pava isis yaquisitis chi' pava jcls ti yiclnem pav'elh, pa tcufa'yesh'apee pa
lhcufaija'vat No levant un altar a Yav y tom de todos los animales (cuadrpedos) puros y tambin de las aves, los mat
para l y los ofreci en el altar. a'lhacm'aelh, atsitenaselh'e na cotsjaat, lhavanelhey jayu ca chintsimaajtaj pa
chinclhanitsha yiey java uticuy, pa lhpe'yeelh jayu ca chinfuyutajch'e pava vat'njanchey ustedes todos, habitantes
del mundo, ustedes vern cuando alcen la bandera ("lo que le muestran") en los montes, ustedes han de escuchar el sonar de la
trompeta (Isaas 18: 3). java yitsemajch'ec'oya lhech pa clesanilh clim, vooy ja tclajayesh lhech pa clesanilh cojiyaj,
yacutinilh, pa tasham pa yiisiyanesh pa lhencheyashesh japi lhutsjayech, Jerusaln lhavoquey de plata son sus
columnas, de oro su respaldo, de prpura su asiento, y el amor (que recibe) de las muchachas de Jerusaln ilumina su interior
(Cantar de los Cantares 3: 10). yitsemaj'e pava lhpnquei jaspa yit'ya ca nvafjumje, ca'tajesha ca jjjiclaiya ca
manlhaa atesha le clav las uas para saber si estaba bien muerto o si tena algo de vida todava. lhayaash ti lhjunashjulh
jayu ja tachinshi ti yitsemajshicham ti lhayaash clapop pa yamey lhac'o' nava vsey, lhech jayu lhjunash na Nivacle
Lh'sesh ca namtajey pa lhnalhu porque as como el relmpago brilla desde un extremo al otro del cielo, as ser el Hijo
del Hombre cuando llegue su da (San Lucas 17: 24). lhai'yaash ti yitsemaj'apee lhn pa fasch'aclech; napuu lhn
lhtascui nqueesh t'un'in jumje; ni nt'iyiisheei jayu lhn ca nafalh na vs porque lo construy (el nuevo cielo) sobre
las base del arco iris; as que ahora tiene dos troncos muy firmes, y el cielo no volver a caer. atsemajelh'apee lhja utiyuc
clap'af'in pa chinclhanitajop pa vatvatclnjayash! levanten la bandera ("lo que se muestra para la guerra") sobre un

816

monte pelado! (Isaas 13: 2). Ver


: vancatsemaj; ts'eej; yits'equ'eyan; vatsevat;yivatsevatjat; vantsemaaj; chiytsemaaj; chiytsemaj.

yitsenatshi Verbo, Grupo 5. 1s: jatsenatshi (ja-te-nat-shi). 2s: lhtsenatshi (lh-tse-nat-shi). 3s: yitsenatshi (yi-tse-natshi). 1pi: shtatsenatshi (shta-tse-nat-shi). LO LLENA CON LQUITO. Ver : tsej.

yitsepjalh Verbo, Grupo 5. 1s: jatsepjalh (ja-tsepjalh). 2s: lhtsepjalh (lh-tsepjalh). 3s: yitsepjalh (yitsepjalh). 1pi: shtatsepjalh (shta-tsepjalh). LO COSE. yicha'jei pava us utes pa yanch'e lhpa lhavts'e pa yi'yj; pa
yitsepjalhesh'apee pa nivacle lhpa lhavts'e' pava utes llev piedras grandes y las puso en la barriga del tigre; luego el
hombre cosi la barriga del tigre con las piedras dentro. Ver : vancatsepjalh.

yitse'cllh Verbo, Grupo 5. 1s: jatse'cllh (ja-tse'cllh). 2s: lhtse'cllh (lh-tse'cllh). 3s: yitse'cllh (yitse'cllh). 1pi: shtatse'cllh (shta-tse'cllh). 1 LO QUEMA.
2 LO ENCIENDE.
3 LO PRENDE. jovalheyitapee pa jaspa ja'van japin t'jj ti tasinyam'in, pa ja'van java napu'yama chitsecl'lha
cojiyas me volv para ver de quin era la voz que me hablaba y vi siete lmparas de oro ("amarillos encendidos")
(Apocalipsis 1:12). ca ni eetajeesh pa jayjuy'ajulh jayu tatsha pa c'anjclesh jayu na chitsecl'lha yiey na lhc'o'vat, ca
ni eetajeesh ti lhtatvaych'aclajesh na ajunash si no quieres, te opondr y remover tu lmpara si no quierres arrepentirte
(Apocalipsis 2:5). avaatsheelh a'ittasshelh lhatjuye'lha napi yiey na cotsjaat; sasjop ca chinfiich pa yitsaat pan yi'ape'
lhpa utiyuc; tanca chintsecllhey lhpa ittaj ca chineshcji pa t'lhs; vooy ti chineshchisham jaspa yi'van pa
lhqu'isjuyaj papi yi'cji pa jpyich ustedes son la luz del mundo ("son la luz para los que estn en la tierra"); no puede
ocultarse una ciudad construida sobre uin monte; no se pude encender una lmpara para meterla dentro de una olla, sino que
se pone arriba para que alumbre a los que estn en la casa(San Mateo 5: 14-15). jatse'cllhsham na itjataj quemo el
pasto. t'acu'meishi pa lhfincji pa yict'atch'e lhpa coitej, pa t'acu'mei pa fij' ti yitsecllhei pa muc ti
vancalhn tom su pipa, coloc adentro fibras de caraguat, tom una brasa para encenderlas y se puso a fumar. she t'e
na nque tlhey ja am'e pa'na ti neeshchisham na tc'ach'e j lhajut, yi'shi' na lhajut'esh ca acqu'e pa lhniish shi' ca
chitsecl'lha shi' nava nalhjunashvatc'oya vatshachivos? qu es esa que sube por el desierto como columna de humo,
como humo perfumado ("rico olor") que encienden (diferentes perfumes) ? (Cantar de los Cantares 3: 6). t'acu'mei pa foijo'
ti yitseclolhei, pa muc ti vancalhn tomo una brasa para encenderla (su pipa) y al poco rato se puso a fumar. Ver
: vancatsecllh; vattsecllh; ttse'cllhjan.

yitsifoniyan Verbo, Grupo 5. 1s: jatsifoniyan (ja-tsifoni-yan). 2s: lhtsifoniyan (lh-tsifoni-yan). 3s: yitsifoniyan (yi-tsifoniyan). 1pi: shtatsifoniyan (shta-tsifoni-yan). 1 LO SALA.
2 LE ECHA SAL. pa yiey t'iyiish pav'elh napu'yama'esh lhay yic'utsjan, tiqu'ic shta pa yitsafoniyanch'e pa lhaviim
lhum'cjinuc detrs de ellas haba otras siete espigas, mezquinas, secas y quemadas ("saladas") por el viento de este
(Gnesis 41: 23). Ver : tsifoni. Variante : yitsafoniyan.

yitsi'shanat Verbo, Grupo 5. 1s: jatsi'shanat (ja-tsi'sha-nat). 2s: lhtsi'shanat (lh-tsi'sha-nat). 3s: yitsi'shanat (yi-tsi'shanat). 1pi: shtatsi'shanat (shta-tsi'sha-nat). 1 LO PONE POR SEPARADO.
2 TIENE UNA SOLA CLASE.
3 LO HACE NICAMENTE PARA.
4 LO DESNUDA. nijovaichatem, yitsi'shanatesh lhpa noyan ti yanch'e' lhn capuqueei les hacan temer (a los jvenes),
ellos las metieron (las sandas) exclusivamente en un porongo (para fermentar). Ver : tsi'sha1; tsi'sha2.

yitsi'shayan Verbo, Grupo 5. 1s: jatsi'shayan (ja-tsi'sha-yan). 2s: lhtsi'shayan (lh-tsi'sha-yan). 3s: yitsi'shayan (yi-tsi'shayan). 1pi: shtatsi'shayan (shta-tsi'sha-yan). 1 LO PONE POR SEPARADO.
2 TIENE UNA SOLA CLASE.
3 LO DESNUDA. Ver : tsi'sha1; tsi'sha2.

yitsjiyei Verbo, Grupo 4. 1s: jatsjiyei (ja-tsji-ye-i). 2s: lhatsjiyei (lha-tsji-ye-i). 3s: yitsjiyei (yi-tsji-yei). 1pi: shtatsjiyei (shta-tsji-ye-i). 1 SACA CON UNA HERRAMIENTA.
2 QUITA CON UNA HERRAMIENTA.
3 ALCANZA CON UNA HERRAMIENTA. jatsjiyeishi ca yint saqu agua.

817

yitsjp Verbo, Grupo 4. 1s: jatsjp (ja-tsjp). 2s: lhatsjp (lha-tsjp). 3s: yitsjp (yi-tsjp). 1pi: shtatsjp (shta-tsjp). ES
HBIL EN AGARRAR. Note: palabra usada por los jvenes (Seelwische) ni tsjpeesh lha pelota no agarra la
pelota. Sinn : tsjp. Ver : tsjp.

yitsjtache Nombre femenino; no poseble. Pl: yitsjtachei (yits-ta-che-i). MACHONA. Note: dato de Chase-Sardi
(2003) Ver : yitsuuj.

yitsjuulh Verbo, Grupo 5. 1s: jatsjuulh (ja-tsjuulh) ~ c'atsjuulh (c'a-tsjuulh). 2s: lhatsjuulh (lha-tsjuulh). 3s: yitsjuulh (yitsjuulh). 1pi: sht'atsjuulh (sht'a-tsjuulh). 1 LO CUENTA.
2 LO CALCULA.
3 LO SUMA.
4 LO MIDE. nqueesh yitsjulhch'e pa Stavuun pava lhclesac en este momento, Stavuun cont sus
cuchillos. jatsjuulhesh sumo. shtatsjulhch'e java cootsjatis java tajulhshi pa ve'lha metro cuadrado contamos
cuntos ladrillos entran en un metro cuadrado (de muro). jatsjuulhshi cuento (detalles de una cosa). yitsjuulhshi jav'elh
quinientos metros pa tsicheneipacham ja yich yint midi quinientos metros y me hizo cruzar el ro ("el agua [que]
va"). pava yecly shintincutacuy pa yaash ti ni chi natsjuulh, lhayaash papi tsitenas'e pa Sidn shi' pa Tiro ti acloj
pava nicha'jey'in yecly shintincutacuy una cantidad incalculable de madera de cedro que los sidonios y tirios le traan en
abundancia (1 Crnicas 22:4). chiyitsjuulh shta lhacm'a nava aye'selh yiesh nava ashatjeselh; ya aj ca anjova'yelh'in,
lhayaash ti t'ashelhc'oya pava acloj ajcls hasta los pelos de su(s) cabeza(s) estn contados; no les tengan miedo (a la
gente), que ustedes valen ms que muchos pjaros (San Mateo 10: 30-31). suishemshi jap'elh japi lhcles ca nvantiyitesh
pava vatqu'isjanjas, ca najp'yesh shita pava lhpesoc chi' pa lhcashaiyash ca natsju'lhemch'e, teiya ti tancacojaisha'ne
japi samto les pareca necesario que sus hijos aprendan a escribir para que tengan destreza con su plata y contar sus
compras, porque estaban desconfiado de los blancos. yit'yish shita ti yitsju'lhesh pava lhca'nalhus'in chi' pava
lhts'tis'in sabe tambin sumar sus das de trabajo y su sueldo. tsit'yish ti c'atsjuulh pa jamjeishi lhja napu njesh
vatpaschei s contar hasta diez. lhei Maria catee apis ti yitsjulhc'oya ca lhja'ya'eesh jayu pa Jose, pa'lhech nivacle
tlhshaam papi lhtanvot t'lha pa lhcaanvacle David su nombre era Mara, y estaba comprometida para casarse con
Jos, un varn de la familia del rey David. pava'lhech lhc'aplhus ti lhcaanvacleesh'e pa Roma pa'lhech tanch'anjai
Augusto, pa yan'e' shita pa vatyjijat: lhacm'a papi nivacle papi yishi' ca yiyjijat isjop ca chi nisesh'e pava lheiyis
jaspa chi natsjuulh en aquellos tiempos reinaba en Roma el emperador Augusto que dio el siguiemte edicto: todas las
personas que viven en mi imperio deben inscribirse en las listas del censo ("poner-en su nombre para que se
cuenten"). yitsjuulh pava lhc'atsjes pa yita'shei lhn pa ve'lha cont sus astillas y ech de menos una. papi'lhech
nivacle cinco mil pa t'ajj, ni chi natsjulhesh papi cjecli shi' papi taclas eran unos cinco mil hombres, sin contar las
mujeres ni los nios. ca lhacm'ataja nava caclecyam shi' nava tavijatayam ti chiyitsjuulhshi pa lhcaclecli, pa
na'sheshc'oya pa lhcaclecli pa josj yiey pa tovc; pa lhe'naa ti jayasinyesh pava caclecch'esha'ne si todos mis pesares
y dificultades pudieran pesarse ("contar su peso"), entonces su peso sera ms que la arena del ro; por eso digo tantas
necedades ("cosas pesadas") (Job 6: 1-3). pava lhtascuyesh ti yan'e' pa Salomn ti yisnatesh pa vatishjanjavat pa nque
lhjunash ti chiyitsjuulhshi: pa veintiseis metros pa lhavj pa yichatjulhyama metros pa lhjuc'ach'e Salomn
determin la planta del templo: 26 metros de largo y treinta de ancho (2 Crnicas 3: 3). lhacm'a java lhech uj ti t'un
toschisham java vatashclfjes, java lhashiclesh shi' java vanichivashch'e java clesanlhiy, pa tanca chinatsjuulh java
acloj yitsates amjop java vatashclfjes todas (las ciudades) eran fortificadas con altas murallas, portones y trancas de
hierro, eran innumeables las ciudades cercadas de murallas (Deuterononio 3: 5). Ver
: tanaatsjulh; vanc'aatsjulh;lhvanc'atsjulhjate; lhvanc'atsjulhja'vat.

yitsji Verbo, Grupo 3. 1s: tsitsji (tsi-tsji). 2s: natsji (na-tsji). 3s: yitsji (yi-tsji). 1pi: shtantsji (shtantsji). TIENE RESTOS DE COMIDA ENTRE LOS DIENTES. Ver : lhtsjiyit.

yitsjtiyan Verbo, Grupo 5. 1s: jatsjtiyan (ja-tsjti-yan). 2s: lhtsjtiyan (lh-tsjti-yan). 3s: yitsjtiyan (yi-tsjtiyan). 1pi: shtatsjtiyan (shta-tsjti-yan). LE PONE UN HORCN DE REFUERZO. jatsjtiyanesh lha tisuuj na
yijpiyichpuse un quebracho para reforzar mi casa. Ver : lhtsjte1.

818

yitstjat Verbo, Grupo 5. 1s: jatstjat (ja-tst-jat). 2s: lhtstjat (lh-tst-jat). 3s: yitstjat (yi-tstjat). 1pi: shtatstjat (shta-tst-jat). 1 VA DERECHO A.
2 LO ENDEREZA.
3 LE DA EN PROPIEDAD.
4 LE CORRESPONDE.
5 LE OTORGA. sasjop ca amac'oya pa clesanilh ca chi ntstjatshi pava clesanlhiy no debe faltar una placa de metal (en el
banco de trabajo) para enderezar los objetos de metal. yitstjatch'e pava lhpcty ts'anananch'esha'ne, yentaj ca
nachajvatsham jan lhjunash pava vatpnquey, taj ti yalhatajesh ti nint'unch'esha'ne l extendi las manos
temblorosas, quera curvarlas como garras, pero se volvieron flojas. asclaneshch'ec'oya pa nyish ca natjuya pa
Lhcaanvacle; atstjatelhem shta pa nyish lhas preparen (ustedes) el camino al Seor, enderecen sus senderos
("enderecen para l el camino su-hijo") (San Marcos 1: 3). atstjat na atuuc!; pa lhet lhfanishesh pa vatsjan ja t'ituuc
pa lhjunashvatjulh java t'itjuy extiende la mano!; as hizo y su mano qued sanada ("como sus manos [antes]") (San
Marcos 3: 5). she papi iseemjop ca nitstjatch'e pava apis ti yicusanatsham? quin podr enderezar lo que ya ha
torcido? nitvaclutsjatey pava vatyjijates shi' ca vena lhfanisheesh pava chiytstjateshi papi
chiyts'aclayansha'ne porque (las bebidas alcohlicas) les hacen olividar a las leyes y violan ("para que hagan diferentes")
los derechos de los humiliados (Proverbios 31: 5). meelh ti jacatsnelhvatc'oya japi yivelhavot pa jayjuy'elheyshi ti
jatstjatelhey ja Cos cuando nos separamos (unos con otros) de nuestros hermanos, zarpamos y navegamos directamente a
Cos (Hechos 21: 1). yitstjateshem java vatyjijatis le(s) corresponde(n) por ley ("la ley se le[s] otorga"). yivaatsha
vat'jjyish jan yie' ja cotsjaat ti ampapu ca nv'e' ti yit'esh: atstjatelhc'oya pa lhnyish pa Lhcaanvacle! yo soy la
voz del que grita en el desierto: enderecen el camino del Seor! (San Juan 1: 23). atstjat yajatesh pa ca ovalhshi pa
yajatesh ca ovalh'e ajuiyish! mira siempre de frente y mira delante tuyo! (Proverbios 4: 25). jajut'am jayu na cotsjaat
Canan ti lhatcyjaneshelh ti chiytstjat'ash a t te dar el pas cananeo como lote de tu herencia (1 Crnicas 16:
18). yi'van ti tajulhshi pa vatsevat'e yitstjatey lo vio pararse en la lnea que llevaba directamente a
ella. yitstjatemch'e pava na'shesh'e gua ("le endereza") sus pasos ("los [lugares] donde pasa"). Ver
: vancatstjat; yitst'aj.

yitst'aj Verbo, Grupo 3. 1s: tsitst'aj (tsi-tst'aj). 2s: natst'aj (na-tst'aj). 3s: yitst'aj (yi-tst'aj). 1pi: shtantst'aj
(shtan-tst'aj). Pl: yitst'as (yi-tst'a-s). 1 ES DERECHO.
2 ES RECTO. j'lhaa nava lhnyishai napi samto yitst'as'in pero al contrario, los caminos de los blancos son rectos. nque
lhanfanash pava escuadros ti chi yic'alhtanesh pava yecli ca nantst'asshi pava t'afcatos con los escuadros se controla
los ngulos rectos de los elementos (de madera). vooy pava lhcacly yitst'asch'e, pava lhafjus lhjunashjulh java vcc
lhafjus, pa pjumtes jan lhjunash pa clesanilh ti ncshi' sus piernas eran rectas y sus pies como pezuas de novillos,
brillaban como el bronce (Ezequiel 1: 7). pava lhaishivoc yitst'ajei ti yichei pa nivalhech sus huellas se dirigen hacia el
sementerio.
3 TIENE DERECHO. ni natfunchai, eem ti yit'yish pava yitst'ajesh chi' pava tanyjija'yesh no tiene complejos, porque
sabe cuales son sus derechos y sus deberes. pa vatcumjat lhavoo yitst'ajshi pa yivo'yeshch'e lhasha' el obrero tiene
derecho a un salario justo. yaashesh ca shtant'ya pava shtantst'ajesh ti casderecho; nque shtantt'ajesh casderecho:
ca shtantst'ajesh pa cascootsjat, chi' pa casvint chi' pava casnyishai ms importante para nosotros es que
comprendamos cuales son nuestros derechos: derecho a la tierra, al agua potable y a caminos. lhacm'a napi lhtachifas
suieshshi ca nt'ya java yitst'ajesh chi' java lhpiclesh todo ciudadano debe conocer (cules son) sus derechos y sus
deberes. anjutyi pa pacham nava natst'ajesh jaspa nastst'ajesh yitsha! dame la parte de la herencia ("lo que tens")
que me corresponde ("para que sea mo")! pa taclajesh lhas yichaaj lhacm'a pava chi yijutei jaspa ntst'ajesh
pa'lhechesh shita pa yichei peelh yitsaat su hijo menor se llev todo que se le haba dado en posesin y (luego) se fue a
otra aldea. papi ya'sheshyic'oya ti yen pa lhtata shi' lhpa lhamimi pa sajop ca nastst'ajesh quien ame a su padre o a su

819

madre ms que a m no es digno de m (San Mateo 10: 37). japi t'acumvatsham'in yitst'ajesh ca chi nclvalh ti
ta'yashaisha'ne los obreros tienen derecho a ser atendidos cuando se enferman.
4 ES DUEO DE.
5 ES PROPIETARIO DE.
6 ES SUYO PROPIO.
7 LE CORRESPONDE.
8 ES RESPONSABLE.
9 DE SU PROPIEDAD. Note: en esta ltima acepcin, sirve de clasificador posesivo general lha moto tsitst'ajesh esta moto es
ma. natst'ajesh lhca vottj? es tuya esta gallina? atpecleelhnee vatacles ojiyis lhayaash ti tsitst'ajelh'ash;
jaycum'e jayu pa ve'lha t'lha pa yitsaat shi' papi napu' lhpc'csham, pa janachsham jayu na Sin vuelvan, hijos
apstatas ("malos"), que yo soy el dueo de ustedes, escoger a uno de cada ciudad, a dos de cada tribu y los traer a Sin
(Jeremas 3: 14). shtantst'ajesh nque lhtsitenjayish capi casnvot la tierra que habitaron nuestros antepasados nos
pertenece. p'alha ti lhen pa yivo'yeshch'e pa lhcnitshi pa niysa'; pa lhe'naa pa Dios, ti vo'ayshi avaatsha ti
natst'ajesh Dios; pa yash'am na ashamitjayashc'oya napi a'yavot amaste la justicia, odiaste la iniquidad; por eso te ha
ungido Dios, tu Dios, con perfume de fiesta, prefirindote a tus compaeros (Hebreos 1: 9). sesenta japi lhcaanvaccheyesh,
pa ochenta japi vatajayasesh atesha pa acloj japi lhutsjayech'esh, taj ti lha tsitst'ajesh ofoche vataasclaneshi lha lhech
ve'lha, lha lhech ve'lha lhse ti yiy'ya lhja nivacche ti nicavat'ajesh si sesenta son las reinas, ochenta las concubinas e
innumerables las doncellas, una sola es la paloma que tengo y se hermosea para m (?), nica hija de la mujer que la dio a luz
(Cantar de los Cantares 6: 8-9). vooy yivaatsha jajutesh'ay ca ay'ji pa tjayetas t'i' shi' pa t'i' java tsitst'ajesh
granadas te dara a beber vino y el licor de mis granadas (Cantar de los Cantares 8: 2). amjatsham lhacm'a na acachi'
ca acafiyan pa Lhcaanvacle, pa ya aj na pa natst'ajesh acajysha confa en el Seor de todo corazn, y no te fes de tu
propia inteligencia (Proverbios 3: 5). na yas manlha vooi ca natst'ajesh vaf mi hijo vive, pero el tuyo est
muerto. vooi nque nalhu shi'nefenesh japi misioneros ti shtavclanjat na iglesia na shtantst'ajesh casvaatsha hoy en
da los misioneros nos ayudan a construir nuestra propia iglesia. yaichavalhei pa ca lhtmit'aa lhai'yaash papi vatmtevot
yitst'ajesh ca ncunjamsha'ne papi lhcacchevot deseaba tener a un yerno, porque a los yernos les corresponde mantener
("alimentar") a sus suegros. ampapu ca ve'lhaa ca niteetsha ca nivttstjatesh pa'na, pa yit'esha lhacm'a pava matas
ti yitst'ajeshvatam nadie consideraba sus bienes como propios, sino que todo lo tenan en comn/ tenan comunidad de
bienes (Hechos 4: 32). anaychavalhey napi natst'ajesh napi lhatcum'e'atam ti nich'a, napin lhachaj'avne ti
natst'ajesh acurdate (del pueblo) de tu pertenencia que eligiste y te trajiste como propiedad (Salmo 74: 2). lhech nque
chiyjutem jayu navque, istaa ca shtacln, pa jaspa shtantst'ajshelh jayu; pa lhechesh pa yitojonfach'eec'oya pa
tjayetachat pa yicln ste es el heredero; vamos a matarlo para quedarnos con la finca; lo echaron fuera de la via y lo
mataron (Lucas 20: 14-15). jan yitst'ajesh navque ti nyyijop pa tsitumjat el dueo de estas (ropas) me ha dejado
embarazada (Gnesis 38: 25). c'oya ca neetshamtajshi papi vafsha'ne, she t'e papi yitst'ajshi jayu lhpa sch'acche,
lhayaash ti tifesh'e papi napu'yama lhtatvelheyech ti lhjayastajesh? cuando resuciten, de quin ser esposa la viuda,
porque los siete sern maridos syos? (Lucas 20: 33). pa Fitsc'yich yilhjen papi yitst'ajesh nivacle Dios salva a su
gente. nque tan jayu ca niyalhpoom, jen jayu ca nastst'ajesh yivaatsha janujumatsenesh jayu; she papi
yifitsjayanyam jayu? ste (nio) no ser ahogado (cumpliendo sus rdenes), yo lo quiero para m, yo lo cuidar; pero
quin lo va a amamantar? javoelheishi jayu yivaatsheelh pa tsitst'ajeshelh ca yinvaclee'elh eligiremos nuestro propio
jefe.
10 ES RESPONSABLE. papi yitst'ajshi los responsables. Ver
: vantstjat; tantstjai; nitst'aj; yitstjat; lhts't; lhts'te; lhavaatsheesh; tts'tei.

yitsyin Verbo, Grupo 4. 1s: jatsyin (ja-tsyin). 2s: ljtsyin (lh-tsyin). 3s: yitsyin (yi-tsyin). 1pi: shtatsyin (shtatsyin). 1 ABUNDAN.
2 SE AMONTONAN.
2 SE APIAN. pava jcls yitsyin'e las aves abundan. ya'ashesh ti yitsyinshi ja tovoc jan sajech j ms abunda en el
ro el sbalo. cufanjamatsej, yitsyinjatesh papi lhenjas pava matas es generoso y provee de todas cosas a los que
ama. meelh ti tapecleypacham shta ja lhjvcha ja Jess, pa lhech yitsyin'ec'oya japi nivacle lhan'e pa vatsevat'e

820

lhavj ja lhjvcha Jess cruz de nuevo al otro lago del lago, y se reuni junto a l un gran gento ("estaban apiados
esperndolo") parado a la orilla del lago (San Marcos 5: 21). acloj papi yichei'in vacumajeivatich'e ts'ivee pa yitsyin'e
lhavj shita pa lhashi yi'ei pa jpyich muchos acudieron corriendo y se apiaron al lado de la puerta de la casa. Ver
: yitsyinjat.

yitsyinjat Verbo, Grupo 5. 1s: jatsyinjat (ja-tsyin-jat). 2s: lhtsyinjat (lh-tsyinjat). 3s: yitsyinjat (yi-tsyinjat). 1pi: shtatsyinjat (shta-tsyin-jat). HACE QUE ABUNDE. Juan ni tsopeesh lhja lhch'acfa ti yitsyinjatjop pava
lhacs chi pava lhavunai Juan es muy carioso para con su esposa y le procura comida y carne. Ver : yitsyin.

yits'ya Verbo, Grupo 5. 1s: jats'ya (ja-ts'ya). 2s: lhts'ya (lh-ts'ya). 3s: yits'ya (yi-ts'ya). 1pi: shtats'ya (shtats'ya). 1 LO RETA.
2 LO REPRENDE. c'ajutsa' ti c'atsyeem'in yo primero te ret. japi nivacle yits'yatajshem'in ti yishanat(t)aj'in; pa
lhechesh pa yisitsenesh ti yit'esh... la gente los reprenda para que se callasen, pero ellos gritaban ms fuerte, dijeron... (San
Mateo 20: 31). caaj pap'elh yits'yeem'in, caaj papi tafjunaan, pap'elh yijijanesh pava lhcli nuus hay quienes lo
retan y quienes lo insultan, otros le echan sus perros. lhpa lhcact'e vatsuiyiyan, yits'yeem lhpa lhse la suegra se enoj,
rega a su hija (a su yerno, atravs de su hija). yiyetsesshei pa samto, yits'yeem'in, yiyatsha jaalh pa yavten rega al
argentino, le protest, lo insulto, y al final qued ofendido. lhan'e lhavaatsha yits'yeem ti yit'esha: lhech afanisheshem
avaatsha pero ella le rega diciendo: vos sos quien le hiciste esto. Ver : ts'yajanaj; ts'yajanche; tts'yajan; nits'ya.

yitsuiyinat Verbo, Grupo 5. 1s: jatsuiyinat (ja-tsui-yinat). 2s: lhatsuiyinat (lha-tsui-yinat). 3s: yitsuiytinat (yi-tsuiyinat). 1pi: shtatsuiyinat (shta-tsui-yinat). 1 LO HACE MS ANGOSTO.
2 LO ESTRECHA. Ver : tsui.
yitsuuj Nombre masculino; no poseble. Pl: yitsji (yitsj-i). 1 HOMBRE.
2 VARN.
3 MACHO. caaj pava voqu'e' pava yivenchat papi yitsji chi' papi cjecli hay sufijos que distinguen los sexos ("los varones
y las hembras"). yichen papi lhech yitsji yit'yish lhavos jcl'esh ca natjuyei pa Belen orient a aquellos varones sabios
para que se dirigieran a Beln. vooy napi acleselh yitsjy shi' napi cjecly tsasinque jayu vooy napi nich'acsha'ne
tavanchaysha'ne jayu, pa vooy napi c'utsjas tsamataysha'ne jayu sus hijos varones y mujeres profetizarn (de m), y los
jvenes tendrn visiones, y los ancianos tendrn sueos (Hechos 2: 17). t'acum'e papi setenta yitsjy pa yiclnsha'ne
ts'ivee; pa nijooylha ti yanch'e ts'ivee pava lhshatjes pava sisenslhiy pa yichenshey ts'ivee pa Jezreel prendieron a
sententa varones, los mataron, pusieron sus cabezas en unos canastos y se los mandaron a Jezreel (2 Reyes 10: 7). Ver
: lhcavtsuj; cjecl; lhavitsjfa; lhayitsjafa.

yits'aclaiyan Verbo, Grupo 5. 1s: jats'aclaiyan (ja-ts'a-clai-yan). 2s: lhts'aclaiyan (lh-ts'a-clai-yan). 3s: yits'aclaiyan (yits'a-clai-yan). 1pi: shtats'aclaiyan (shta-ts'a-clai-yan). 1 LO HUMILLA.
2 LO EMPOBRECE. nitvaclutsjatey pava vatyjijates shi' ca vena lhfanisheesh pava chiytstjateshi papi
chiyts'aclayansha'ne porque (las bebidas alcohlicas) les hacen olividar a las leyes y violan ("para que hagan diferentes")
los derechos de los humiliados (Proverbios 31: 5). Ver : tts'aclaai; vatts'aclaiyan; lhts'aclaiyash.

yits'amtan Verbo, Grupo 4. 1s: jats'amtan (ja-ts'amta-n). 2s: lhts'amatan (lh-ts'amta-n). 3s: yits'amtan (yi-ts'amtan). 1pi: shtats'amtan (shta-ts'amta-n). 1 EST EMBRUJADO.
2 ES DEMENTE. Lit: se vuelve t'amtaj yit'esh'in lhn lhpa nivacche yits'amtan yaaj ca anjvayelh'in ni yasuya dijo la
mujer embrujada que no tengan miedo, no soy mala. Ver : ts'amtaj.

yits'anaaj Nombre masculino; no poseble. Pl: yits'anjas (yits'a-nja-s). 1 AMIGO DE TODOS.


2 PERSONA DE CONFIANZA DE TODOS. Note: formado sobre yits'a 'mi amigo' Ver : yits'ichenja; lhats'a.

yits'ananjat Verbo, Grupo 5. 1s: jats'ananjat (ja-ts'anan-jat). 2s: lhts'ananjat (lh-ts'anan-jat). 3s: yits'ananjat (yits'anan-jat). 1pi: shtats'ananjat (shta-ts'anan-jat). 1 LO HACE TEMBLAR.
2 LE DA ESCALOFROS. yits'ananjat pa lhavc su enojo la haca temblar. na ya'shesh ti nats'ananjat pa lhecheshch'e ti
nich'a nat'yesh'avne pa mjayashelhvane lhavatvmjatesh jayu avaatsha ca nvtaj'ash pa HIV pan lhqueelh

821

cat'ajesha lhpa lhqueelh los que ms te da escalofros es que tu primera experiencia con el sexo puede matarte si tu
compaero o tu compaera ("l o ella") tiene HIV. namyitsham na vatjovayi factsejch'e, tsits'ananjat na vatjovayi me
sobrecoge (atravesndome) una corriente de temor, el temor me hace temblar (Salmo 55: 5). lhts'anaanjateshelh jayu pa
t'ajovayi yiey ajuyishelh les harn temblar de miedo ante ustedes (Gnesis 9: 2). ca natpeeycheytajelh'ash ca
nasinquitajelh avaatsheelh pa lhechesh pa ts'anaanjat pa t'ajovayi al or hablar de su fama, temblarn y se estremecern
ante ustedes (Deuteronomia 2: 25). na ya'shesh ti nats'anaanjat lo que ms te da escalofros. Ver : ts'a'na'nan ~
tsantsan. Variante : yits'anaanjat.

yits'anatshiyan Verbo, Grupo 5. 1s: jats'anatshiyan (ja-ts'anat-shi-yan). 2s: lhts'anatshiyan (lh-ts'anat-shiyan). 3s: yits'anatshiyan (yi-ts'anat-shi-yan). 1pi: shtats'anatshiyan (shta-ts'anat-shi-yan). 1 LO PEGA.
2 LO ENCOLA.
3 LO ENGOMA. Ver : ts'anatshi; vancats'anatshiyan.

yits'ayan Verbo, Grupo 5. 1s: jats'ayan (ja-ts'a-yan). 2s: lhts'ayan (lh-ts'a-yan). 3s: yits'ayan (yi-ts'ayan). 1pi: shtats'ayan (shta-ts'a-yan). 1 LO AGREGA.
2 LO JUNTA.
3 LO SUMA. jats'ayanesh lha yucuve na sajech ti jaicufa'yesh regalo pescado con el pan. yits'ayanvach los suman (unos
con otros). Ver : lhats'a; vancats'ayan.

yits'eclinat Verbo, Grupo 5. 3s: yits'eclinat (yi-ts'ecl-inat). 1 LO ADMIRA.


2 LO SORPRENDE. yits'eclinat lhn ti'ma pa yit'esh lhn ti yaichavalh'in: pa'ij na nivacle, nich'anlheesh 'na ti
lhavchejenaj! ella lo admiraba ahora, y se dijo ("dijo cuando pensaba"): ay mi marido, ahora resulta que es un gran
cazador! Ver : yits'ecliyan. Variante : yits'ecliyan.
yits'ecliyan Verbo, Grupo 5. 3s: yits'ecliyan (yi-ts'ecl-iyan). 1 LO ADMIRA.
2 LO SORPRENDE. lhja nivacche pa yits'ecliyan pa yit'esha... la mujer qued sorprendida y le dijo... Ver
: yits'eclinat. Variante : yits'eclinat.

yits'equ'eyan Verbo, Grupo 5. 1s: jats'equ'eyan (ja-ts'equ'-eyan). 2s: lhts'equ'eyan (lh-ts'equ'-eyan). 3s: yits'equ'eyan
(yi-ts'equ'-eyan). 1pi: shtats'equ'eyan (shta-ts'equ'-eyan). 1 LO HACE PARAR EN SECO.
2 LO SORPRENDE. Ver : ts'eej; vatts'equ'iyan.
yits'ichenja Nombre femenino; no poseble. Pl: yits'ichenjai (yits'-iche-nja-i). 1 AMIGA DE TODOS.
2 MUJER DE CONFIANZA DE TODOS. Note: formado a partir de yi-ts'a 'mi amigo/a' Ver : yits'anaaj; lhats'a.

yits'isinat Verbo, Grupo 5 (chequear). 3s: yits'isinat (yi-ts'is-inat). LO HACE CALLAR. Ver : ts'i'sei.
yits'onjat Verbo, Grupo 5 (? chequear). 1s: jats'onjat (ja-ts'on-jat). 2s: lhts'onjat (lh-ts'on-jat). 3s: yits'onjat (yi-ts'onjat. 1pi: shtats'onjat (shta-ts'on-jat). 1 LO MUEVE.
2 LO HACE TIRITAR. ta lhayaash t'em ti lhtatfactsinesh shi' ti lhts'njat nava atsjey? cmo te arrebata la pasin y se te
saltan los ojos? (Job 15: 12). Sinn : ts'anaanshi, ts'ana'an ~ tsantsan. Del : 10.maalis.2013.

yits'utat Verbo, Grupo 5. 1s: jats'utat (ja-ts'ut-at). 2s: lhts'utat (lh-ts'ut-at). 3s: yits'utat (yi-ts'ut-at). 1pi: shtats'utat
(shta-ts'ut-at). 1 LO GASTA.
2 LO DEJA SIN SABOR. Lit: le hace perder su sabor jats'utatshi lha mati dejo sin sabor al mate. Ver : ts'ut.

yitsha Adverbio. TAMBIN. nachfach'ee vitsha pqueei pa vlh'apee pa lhtaco pa lhjyish sali (del ro) y subi a la
barranca del ro. tajulhei ca mapeclelh, yivaatsha japeclei jayu lhja yich'acfa, jaich'acfai vitsha vuelvan ustedes a su
casa, yo volver pronto junto a mi esposa, estoy casado y tengo hijos. ca sht'acuumtajeshjulh java isis pa Dios ti
nichenjooy, ta t'e lhayaash ca ni sht'acu'majulh vitsha nava niysisa? si aceptamos de Dios los bienes que nos manda,
por qu no aceptamos los males tambin? (Job 2: 10). pa Sal pa t'acum'e pa lhclesataj pa vatctjat'apee; meelh pan
yefen ti yi'van pa Sal ti vaf, pa chi' vitsha ti vatctjat'apee pa lheclesataj lhavaatsha pa vaf entonces Sal tom la
espada y se dej caer sobre ella; cuando el escudero ("el que lo ayudaba") vio que Sal haba muerto, tambin l se ech sobre
su espada y muri (1 Crnicas 10: 4-5). istaa ca jajutei lha peso teiya ti apis ca'na ti tsitis vitsha le voy a dar dinero, pues

822

el otro da me di tambin. nyjeshch'e papin lhacch'eivot ti vancufan vitsha siguen la costumbre de sus antepasados de
compartir. pa j'tanei ti yitshaam pa Noe lhpa lhvjatshiy, tanichielh lhpa lhch'acfa chi' papi lhcles, chi' papi'lhech
lhch'acfas vitsha, jcl'esh ca nalhjenesh pa lha'vint pa cha'nuicha Noe, pues, entr en su arca, lo acompaaban su
esposa y sus hijos, junto con sus esposos, para salvarse de las aguas del diluvio. vooy ti pu'janach'e java nalhus ti
tsicavat'aj, pa nicavat'aj vitsha anque; yampu'elh'e ja jvelh'cji; ampapu caelhchaa ca vena nitlhshi ti jvelh'cji
ja jpyich y tres das despus que di a luz, tambin ella dio a luz; estbamos juntas en casa, no entr ningn extrao estando
nosotras dentro de la casa (1 reyes 3: 18). Variante : vitsha.

yivaacjayinjat Verbo, Grupo 5. 1s: javaacjayinjat (ja-vaacjayin-jat). 2s: lhavaacjayinjat (lha-vaacjayinjat). 3s: yivaacjayinjat (yi-vaacjayin-jat). 1pi: shtavaacjayinjat (shta-vaacjayin-jat). LE HACE EXTENDER LAS
PIERNAS. Ver : vacjayin.

yivaactsei Verbo, Grupo 3. 1s: tsivaactsei (tsi-vaactsei). 2s: navaactsei (na-vaactsei). 3s: yivaactsei (yivaactsei). 1pi: shtanvaactsei (shtan-vaactsei). 1 SABE MOVERSE EN EL MONTE TUPIDO.
2 ES BAQUEANO EN EL MONTE TUPIDO. Ver : aactsej.

yivaatsha Nombre predicativo. 1s: yivaatsha (yi-vaatsha). Pl: yivaatshaelh (yi-vaatsha-elh) ~ yivaatsheelh (yi-vaatsheelh). 1 SOY YO. Note: en singular
2 SOMOS NOSOTROS (exclusivo). Note: en plural acloj pava nalhus ti yivaatsha'ash pa ya aj ca anijayayu'esh papu pa ya
aj ca avaatjutem peelh nivacle pa yivaatsha shta lhech yifanishaash jayu ti c'asclaneshi mucho tiempo estar contigo,
no podrs casarte ni estars con hombre alguno, ni yo estar contigo (Oseas 3: 3). yivaatsheelh tanca anyatelh'yi, vooy pa
Dios t'iyatelha ustedes no protestan contra nosotros, sino contra Dios (xodo 16: 8). Ver
: avaatsha;lhavaatsha; casvaatsha; lhavaatsheesh.

yivaatsheelh ~ yivaatshaelh Ver : yivaatsha.


yivaatsheesh Nombre predicativo. 1s: yivaatsheesh (yi-vaatshe-e-sh). TENGO ALGO PRESTADO. yivaatsheesh lha
moto uso la moto de otro. Ver : lhavaatsheesh; yitst'aj; yivaatsha.

yivacalhjat Verbo, Grupo 5 (solo en tercera persona). 3s: yivacalhjat (yi-vacalh-jat). RINDE BUENA COSECHA. pava
chimch'esha'ne pa yivacalhjat'e pava chiycjiyan los terrenos bajos rinden buena cosecha en las plantaciones. Ver
: vacalh;yivaclhit.

yivaccheyan Verbo, Grupo 5. 1s: javaccheyan (ja-vacche-yan). 2s: lhvaccheyan (lh-vacche-yan). 3s: yivaccheyan (yivacche-yan). 1pi: shtavaccheyan (shta-vacche-yan). 1 LO HACE CAMINAR.
2 LO HACE ANDAR. Ver : vacleech; vacchemat; vatvaccheyan.

yivaclhit Verbo, Grupo 5. 1s: javaclhit (ja-vaclh-it). 2s: lhvaclhit (lh-vaclh-it) ~ lhavaclhit (lha-vaclh-it). 3s: yivaclhit (yivaclh-it). 1pi: shtavaclhit (shta-vaclh-it). 1 LO TERMINA.
2 EST LISTO.
3 SE COMPROMETE POR.
4 SE DECIDE. Note: "lo ha terminado" yict'e, apis ti lhavaclhit'avach? -jech, apis ti javaclhityivach abuela, ya ests lista? s, ya estoy lista. lhavaclhitesh'avach ca nach'anjop has tomado la decisin de esperarlo. meelh ti yivaclhitesh ti ycfa
pa cuvyu pa vpecley pa lhajpyich cuando termin de atar el caballo, se fue a su casa. meelh ti
yivaclhitlhavachsha'ne pa lhechesh pa yich'in cuando estaban listas, se fueron. vacumajei papi lhts'avoot, lhan'e
papi'lhech pa p'alha ti yivaclhitlhavachsha'ne corrieron en direccin de sus compaeros, pero ellos hace rato que estaban
preparados. p'alha ti javaclhitelhyivach ya estamos preparados desde un rato. tiqu'in pa amc'oya ca avaclhitesh na
acumjat es poco (tiempo) que te falta para terminar tu trabajo. yiyitsjayanesh lhacm'a java matas tlh'ejop pa t'unaj
pava lhclishay; ti yivaclhiteshjoom ti yivmja(t)ch'e pava cassach'e, pa chiyislan'esha'ne pa lhc'ovat pa Dios yiey
lhfayish yi'shi' pa vs mantiene el universo con la fuerza de sus palabras; aniquil para nosotros ("termin para nosotros
de destruir") los pecados, y estableci su asiento en el cielo, a la derecha de Dios (Hebreos 1: 3). caaj'am pa aclutsesh
lhtaasclanesh(sh)a'ne shi' ti lhavaclhiteshjop pava ac'jey; java tovjy lhnyshiyanesh(sh)amsha'ne na cotsjaat tienes
tu arco preparado y listo para tus flechas; haces que los ros dejen agrietada la tierra (Habacuc 3: 9). apis ti javaclhitesh ti

823

tanca tsi'shaa ca chints'cfa, shi' shita ca javaf'e ja Jerusaln t'lh'ejop ja lhey ja Lhcaanvacle Jess ya estoy listo no
slo a que me aten, sino aun a morir en Jerusaln por el nombre del Seor Jess. jayeesh ca javmjatsha'ne na
vatishjanjavat na chiychenesh pa vatpct ti yich'a chiyisnatesh, pa yisnatajesh yivaatsha paelh camcleesh ti tanca
chinchentajesh pa vatpct, pu'janataja pava nalhus ca yivaclhit yo quiero destuir esta santuario, construido por
mano(s humanas) y en cambio, construir otro, no edificado con mano(s humanas), en tres das ser terminado (San Marcos
14: 58). pa nijooylha ti vanyinelhc'oya papi lhech papi nitavclasa Israel lhavos pa yivaclhitlhavachjop ca nit'eclet'a
pa Hai l iba a la cabeza, con los ancianos de Israel, preparndose a atacar a Ay (Josu 8: 10). na yicachi'
javaclhiteshyivach, yi'Dios, javaclhiteshyivach ti jishich'e'am nava vat'acjay mi corazn est firme, oh (mi) Dios,
cantar para t con toda mi alma (Salmo 108: 1). taj ti pa Jeh ti yivaclhiteshc'oya cque ti ylhjnem'in pa jaspa
tifch'e'in papi t'alhaan pa Baal pero Jeh haba preparado eso para engaar y eliminar a los fieles de Baal (2 Reyes 10:
19). asnatesh lhacm'a nava lhavaclhitshamjop, lhayaash ti yefen'ash pa Dios ve a hacer lo que tienes pensado ("tienes
listo"), porque Dios te ayuda (1 Crnicas 17: 2). istaa ca napu'a ja't'ajesha ca pu'janaa, ca nivaclhit(t)ajesh pa ve'lha pa
vooy peelh nancay'jesh'e, vooy peelh nyjqu'e pavan yit'esh'in que (hablen) dos o tres, y que cuando uno haya
terminado, otro siga y otro interprete lo que dicen (1 Corintios 14: 27). yivaclhitesh ti yiy'ja'ne han terminado de
beber. isjop ca avaclhit'avach ca nat'ya ti chinac'alhtanshiin ca'tajesha ti ninavo'yeshch'e debes estar dispuesto a
reconocer que eres tentado, o cuando fallas. ampa ca natvi'jatai, asinquiem pava lhanchava'yesh'atai pa ac'utsfa ti
ajunashjulh ca nafaicut shi' ca nanchavaijatei pan apis ti lhavatclhitesh'atam no es difcil, habl de tus sentimientos con
un amigo que te anime y te haga darte cuenta de tu compromiso. ti lhavaclhiteshelh ti lhavancu'elh, pa ovalheichisham na
vs, pa aalhshelhei papi jcl Lhai ca nanchenelh'ai pa tsha'nu cuando ustedes terminen de sembrar, tienen que mirar
al cielo para pedirles a los jcl Lhai que les manden la lluvia. Ver : vacalh; yivacalhjat.

yivafjatsu Verbo, Grupo 3. 1s: tsivafjatsu (tsi-vaf-jatsu). 2s: navafjatsu (na-vaf-jatsu). 3s: yivafjatsu (yi-vaf-jatsu) ~
vafjatsu (vaf-jatsu). 1pi: shtanvafjatsu (shtan-vaf-jatsu). EST POR MORIR. a'lhelhyam nqueesh ti ya'sasch'e
yivoselh, a'lhelhyam shita ca nasvafjatsutajelh ruega por nosotros pecadores, ahora y en la hora de nuestra
muerte. ya'ya'esh lhacm'a pava ajcls ti vafjatsusha'ne lhn todos los pjaros se enteraron de que ellas estaban por
morirse. Ver : vaf;vatvafjatsen.

yivaiyit Verbo, Grupo 5. 1s: javaiyit (ja-vai-yit). 2s: lhavaiyit (lha-vai-yit). 3s: yivaiyit (yi-vai-yit). 1pi: shtavaiyit (shta-vaiyit). 1 LO MOJA.
2 LO REMOJA. c'avaiyit yo te moj. ja cha'nu yivaiyit ca yuijatshiy la lluvia moj mi camisa. yivaiyit'apee na mesa l
moja la mesa. ja cha'nu yivaiyitch'e ja nyish la lluvia moj el camino. nque 'balde de albail' chi yichenesh ca chi
nvaiyit pava ladrillos el balde de albail se usa para mojar los ladrillos. Ver : vaai; nivai; yicavaiyit.

yivajujatsu Verbo, Grupo 3. 1s: tsivajujatsu (tsi-vaju-jatsu). 2s: navajujatsu (na-vaju-jatsu). 3s: yivajujatsu (yi-vajujatsu). 1pi: shtanvajujatsu (shtan-vaju-jatsu). TIENE GANAS DE BUSCAR MIEL. Ver : vaju; lhvajuja'vat.

yivalh Verbo, Grupo 5. 1s: jivalh (j-ivalh). 2s: lhivalh (lh-ivalh). 3s: yivalh (y-ivalh). LO CASTIGA. tsivalha ~ nivalhyi l
me castiga. ni ve'lheesh ca naspcj ca ntsivalh nunca me abofet para castigarme. yaaj ca atsivalh! no me
castigues! chiyivalhesha pava chiydiosiyan pa vatvafi' se castiga con la muerte a la idolatra. yivalha jayu papi
yiclmqui papi ftecles castigar a los que oprimen a los hurfanos. chi yivalha papin yicln ser castigado el que lo
mat.yivalha ja cutsjanaj castig al ladrn. niqu'ivalha ca ni anfactajayam te voy a castigar si no me lo
decs. ampapu ca nivalh'a?, yivaatsha yitsha tanca yivalh'a nadie te ha castigado?, yo tampoco voy a
castigarte. avaatsha lhivalha papi vanunatsha'ne shi' papi ojiyis papin tanuc'oya nava ayjijates amonestas a los
malditos soberbios que se apartan de tus mandatos (Salmo 119: 21). qu'ivalha jayu cava lhteesh'in te castigo por lo que
has dicho. Ver : nivalh;niqu'ivalh; tivalhjan; tanivalhchai; lhivalhcheyash.

yivancalhnjatsu Verbo, Grupo 3. 1s: tsivancalhnjatsu (tsi-vanca-lhn-jatsu). 2s: navancalhnjatsu (na-vanca-lhnjatsu). 3s: yivancalhnjatsu (yi-vanca-lhn-jatsu). 1pi: shtanvancalhnjatsu (shtan-vanca-lhn-jatsu). TIENE GANAS
DE FUMAR. Ver : vancalhn.

824

yivancatanclalhjayan Verbo, Grupo 4. 1s: javancatanclalhjayan (ja-vanca-tanclalh-jayan). 2s: lhavancatanclalhjayan


(lha-vanca-tanclalh-jayan). 3s: yivancatanclalhjayan (yi-vanca-tanclalh-jayan). 1pi: shtavancatanclalhjayan (shtavanca-tanclalh-jayan). PEINA. Ver : vatanclalh; yitanclalhjayan.

yivancatsepjalh(jan)jayan Verbo, Grupo 4 (?chequear). 1s: yivancatsepjalh(jan)jayan (yi-vanca-tsepjalh-(jan)jayan). 2s: lhavancatsepjalh(jan)jayan (lha-vanca-tsepjalh-(jan-)jayan). 3s: yivancatsepjalh(jan)jayan (yi-vancatsepjalh-(jan-)jayan). 1pi: shtavancatsepjalh(jan)jayan (shta-vanca-tsepjalh-(jan-)jayan). HACE COSER. Ver
: vancatsepjalh.
yivancavmjatsu ~ yivancavmjayu Verbo, Grupo 3. 1s: tsivancavmjatsu (tsi-vanca-vmjatsu). 2s: navancavmjatsu (na-vanca-vm-jatsu). 3s: yivancavmjatsu (yi-vanca-vmjatsu). 1pi: shtanvancavmjatsu (shtan-vanca-vm-jatsu).1 QUIERE ABANDONAR A SU ESPOSA.
2 QUIERE DIVORCIAR.
3 QUIERE COMETER ADULTERIO. pa ca nataj'e papu ca nanvancavmjayuesh lhpa lhch'acfa, pa nijutey pa
lhqu'isjayanach t'ajuya papu ti vancavm quien repudie a su mujer que le d acta de divorcio (San Mateo 5: 31). taj ti
yivaatsha jayeetshelhaam ca nicaajtaj pa nivacle ti nivmcavmjayuesh lhpa lhch'acfa, ti nintlh'ejop ti ni
nvatclquic'oya ti yen ti nivmcavmjayuesh, pa lhech yi'shi' pa lhavmcavmjayash pues yo les digo que quien
repudia a su mujer - salvo en caso de concubinato - la induce a adulterio, y quien se case con una divorciada comete adulterio
(San Mateo 5: 32). yivaatsha jayeetshelh'a ca nicaajtaj papi nivmcavmjayuesh lhpa lhjaya ti nintlh'ejop ca
njquenelhch'e peelh, pa lhjayaesh lhap'elh, pa lhech nivacle nucuvatjulh pa lhjayayash; vooy ca nicaajtaj papi ca
lhjayatajeesh, pa lhech nucuemvatjulh shta pa lhjayayash les digo que quien se divorcia de su mujer, si no es en caso de
concubinato, y se casa con otra, comete adulterio (San Mateo 19: 19). ya aj ca avncacln, ya aj ca anvncavmjatsuelh,
ya aj ca acut, ya aj ca eneshch'een na lhajpyich na avelh pa'na, ya aj ca ajuctsenesh lha lhch'acfa pa avelh, pa ya aj
na shta lhancumeet ja't'ajesha lhancumtee, ni lhecha na lhcl' vc, ni lhecha na lhcl' cuvyutaj, pa ya aj na shta
nava lhcqueclity no mates, no comites adulterio, no robes, no desees la casa de tu prjimo, no codicies a la esposa de tu
prjimo, ni su esclavo, ni su esclava, ni su buey, ni su burro, ni nada que le pertenezca. yaaj ca
anvmcavmjatsu'elh! no comenten adulterio! Ver : yivm; vancavm.

yivanc'cfajatsu Verbo, Grupo 3. 1s: tsivanc'cfajatsu (tsi-vanc'-cfa-jatsu). 2s: navanc'cfajatsu (na-vanc'-cfajatsu). 3s: yivanc'cfajatsu (yi-vanc'-cfa-jatsu). 1pi: shtanvanc'cfajatsu (shtan-vanc'-cfa-jatsu). 1 TIENE GANAS
DE ATAR.
2 TIENE GANAS DE LLEVAR PRESO. Ver : vanc'cfa; ycfa'.

yivanqueclsjayan Verbo, Grupo 5. 1s: javanqueclsjayan (ja-vanqu-ecls-jayan). 2s: lhavanqueclsjayan (lha-vanquecls-jayan). 3s: yivanqueclsjayan (yi-vanqu-ecls-jayan). 1pi: shtavanqueclsjayan (shta-vanqu-ecls-jayan). LO
HACE AFILAR. Ver : vanquecls; yicls.

yivanqu'isjayan Verbo, Grupo 5. 1s: javanqu'isjayan (ja-vanqu'-is-jayan). 2s: lhavanqu'isjayan (lha-vanqu'-isjayan). 3s: yivanqu'isjayan (yi-vanqu'-is-jayan). 1pi: shtavanqu'isjayan (shta-vanqu'-is-jayan). 1 LE HACE
ESCRIBIR.
2 LE HACE NARRAR. Ver : vanqu'iis.

yivant'fichjat Verbo, Grupo 5. 1s: javant'fichjat (ja-van-t'fich-jat). 2s: lhavant'fichjat (lha-van-t'fichjat). 3s: vant'fichjat (van-t'fich-jat). 1pi: shtavant'fichjat (shta-van-t'fich-jat). 1 LO ESCONDE.
2 LO MANDA ESCONDERSE. Lit: hace que esconda yivant'fichjat papi nivacle l haba escondido a los hombres. Ver
: vant'fiich; tfiich.

yivapen Ver : vapen1.


yivapenjacli Verbo, Grupo 3. 1s: tsivapenjacli (tsi-vapen-jacli). 2s: navapenjacli (na-vapen-jacli). 3s: yivapenjacli
(yi-vapen-jacli). 1pi: shtanvapenjacli (shtan-vapen-jacli). 1 NO TIENE VERGENZA.
2 ES UN(A) SINVERGENZA. Lit: aguanta su vergenza ni nasvapenjacl'yesh ca ja'yalhjan me da vergenza
mendigar. Ver : vapen.

825

yivapenjat Verbo, Grupo 5. 1s: javapenjat (ja-vapen-jat). 2s: lhavapenjat (lha-vapen-jat). 3s: yivapenjat (yi-vapenjat). 1pi: shtavapenjat (shta-vapen-jat). 1 LE CAUSA VERGENZA.
2 LO HUMILLA. lha lhutsja yivapenjat'in japi lhnvot esta muchacha causa vergenza a su familia. pa vativalhcheyash shi'
pa vatvanqu'eyjatsjanjayash chitlhesha pa vatacajysha, taj pa vatas nichintyjat'in yivapenjat'in lhpa lhamimi los
palos y las correcciones procuran sabidura, el muchacho consentido avergenza a su madre (Proverbios 29: 15). ca
nit'ach'itaj'e lhtaco pa lhtata pa chivapenjatesh'in jayu ca nqueshch'e pava napu'yama nalhus si su padre le hubiera
escupido en la cara, le humillaran siete das (Nmeros 12: 14). lhavapenjat'in japi tsicnitshielh humillaste a los que nos
odiaban. pa vena afanisheshyish ti cha'lheesh pa yijunashelh; napi yielh'e yivj pa tsijuvaneshelh'in shi' ti
tsivapenjatelh'in nos haces el escarnio de nosotros; nuestros vecinos ("los que estn alrededor nuestro") se burlan de
nosotros y nos humillan (Salmo 44: 14). Ver : vapen; vancavapenjat; vatvapenjat'in; tanvapenjai; lhavapenaj.

yivashan Verbo, Grupo 5. 1s: javashan (ja-vashan). 2s: lhavashan (lha-vashan). 3s: yivashan (yi-vashan). 1pi: shtavashan
(shta-vashan). 1 LO PERMITE.
2 LO CONCEDE. yivashanem pa peso ti yipiyanesh le concedi un adelantado de su sueldo. yaajlhee nava ittas,
naclot'ashi jayu, ni nvashan'am japi anavot ca aclqui nava ittas dej a esos fsforos, ne vas a quemar, tus padres no
quieren que juegues con los fsforos. lhcaanvacle, yivaatsha c'clj ti lhtsilhjen, lhayaash ti ni anvashan'yi napi
niyc'utsfasa ca nasjuvanesh'in pa te alabo, Seor, de haberme librado, porque no (me) has permitido que mis enemigos me
insultaran (Salmos 30: 1). tsiisha pa cumjtaj chi yivashanem se les ofrece solo caa. jatants'aclanesh'a ca
avashanyam ca jasinqui'em napi nivacle te pido permiso para hablar con la gente ("que me permitas que yo
hable"). papi nivacle ni nvi'jatana shita pa shinvo' pan yivashanem pque yitst'ajshi; vatp'aclanesh pa shinvo' ti
yape'sha'ne los hombres no respetaban tampoco la miel que el espritu de ella les haba dado ("su propietario"); despus de
saciarse se ensuciaron con la miel. taj ti nqueesh attmjalheshyam pa ca atsan'e, lhayaash ti jalhecljesh pa Dios ti
nape'yeesh ti lht'a'lhelheyam, pa yivashanyam ti c'avanelh jayu pero ahora preprame hospedaje, porque espero que
Dios escuche sus oraciones ("que ustedes oren para m") y me permita poder visitarlos (Filemn: 22). tanca chinvashan'am
ti lhtilhj na amj'vat'esh no se te permite llevar tu catre. yivashan pa vatcashayashesh pa yichei'in shita pava
vatvjatshiyis jaspa ca nquei'in pacham pava us tovjoi foment el comercio y envi naves para cruzar los mares. pa
Lhcaanvacle ninvashanyam ca nicaaj papi catsicles, taj ti jayjeesh'a ajo'jop lhpa yicavoque Agar, secl'esh ca nicaaj
pa y'seesh jayu ca nicaajyam el Seor no nos deja tener hijos ("no permite que tengamos nuestros hijos"), pero te pido que
te unes a mi sierva Agar a ver si ella me da hijos (Gnesis 16: 2). papi chinclanshi pava lhcnshiyis shi' papi chiyt'vsey
pa lhaso', papi lhech sasjop jayu ca chinvashansham pa t'ajjam pa Lhcaanvacle no se admite en la asamblea del
Seor a quien tenga los testculos machacados o haya sido castrado (Deuteronomio 23: 1). Ver : tatvashan.

yivashclamaj Ver : vashclamaj.


yivatclnjayan Verbo, Grupo 5. 1s: javatclnjayan (ja-vat-cln-jayan). 2s: avatcljayan (a-vat-clnjayan). 3s: yivatclnjayan (yi-vat-cln-jayan). 1pi: shtavatclnjayan (shta-vat-cln-jayan). LO HACE
COMBATIR. yas Timoteo, jajut'ay nque vatcumjayash jaspa avatclnjayan pa is ashanjayash Timoteo, hijo mo, te
doy esta instruccin ("trabajo") para que pelees valientamente (1 Timoteo 1: 18). Ver : vatcln; yicln.

yivat'vanjiyin Verbo, Grupo 5. 1s: javat'vanjiyin (ja-vat-'van-jiyin). 2s: lhavat'vanjiyin (lha-vat-'vanjiyin). 3s: yivat'vanjiyin (yi-vat-'van-jiyin) ~ vat'vanjiyin (vat-'van-jiyin). 1pi: shtavat'vanjiyin (shta-vat-'vanjiyin). 1 SE HACE VER.
2 HACE QUE LO VEAN. vat'vanjiyinesh lhn pa jaspa yi'van lhn papi juutshinjas se hicieron ver a propsito para que los
vieron los tobas. jlhaa tanei ti meey japi vatcasinc ca avatvanjayinesh, pa asnatesh'atam pa ca acufayjatajop ti
lhavatsjan shita, jaspa yityesh'a jayu napi achifas ti lhavatsjan, lhech t'nashch'e cava tayjijanesh ca Moiss no
dejes de ir ("pero s que vayas") a los sacerdotes para presentarte, y, para que les consten, lleva la ofrenda de tu sanacin
establecida por Moiss (San Marcos 1: 44). Ver : vat'van.

826

yivatsevatjat Verbo, Grupo 5. 1s: javatsevatjat (ja-va[t]-tse-vat-jat). 2s: lhvatsevatjat (lh-va[t]-tsevatjat). 3s: yivatsevatjat (va[t]-tse-vat-jat). 1pi: shtavatsevatjat (shta-va[t]-tse-vat-jat). 1 LO LEVANTA.
2 HACE EN PIE. yicatsnjatemsham pa uj tovc pa yichei pacham, pa yivatsavatjat pa yint jan lhjunash pa
vatashclfech escindi el mar para abrirles paso, sujetando las aguas como un dique (Salmo 78:13). taj pa Samuel palha
ti yit'ya, pa yit'yish shta pan yie', pa yichey pa nychi, pa yivatsavatjat'e t'ajuiyish lhacm'a papi lhech
nivacle pero Samuel ya lo saba, saba dnde era (Sal), fue a buscarlo, lo trajo consigo ("vino con l") y lo puso delante de
toda la gente. pa t'unaj pa Dios ti yityitsham pa tsivatsavatjat el poder de Dios me penetr, ponindome de pie (Ezequiel
3: 24). Ver : ts'eej; yitsemaj; vatsevat. Variante : yivatsavatjat.

yivatsjanchat Ver : vatsjanchat.


yiva'matan Verbo, Grupo 5. 1s: java'matan (ja-va'mat-an). 2s: lhva'matan (lh-va'mat-an). 3s: yiva'matan (yi-va'matan). 1pi: shtava'matan (shta-va'mat-an). 1 LO DISGUSTA.
2 LE CAUSA UN DISGUSTO.
3 LO FASTIDIA. Ver : va'mat; vancava'matan.

yivcujayanesh Verbo, Grupo 5. 1s: javcujayanesh (ja-vcu-jayan-e-sh). 2s: lhavcujayanesh (lha-vcu-jayan-esh). 3s: yivcujayanesh (yi-vcu-jayan-e-sh). 1pi: shtavcujayanesh (shta-vcu-jayan-e-sh). LO AHUMA. yivcujayanesh ja
itj lo mece en el humo. Ver : lhavcuuj.

yivcujun Verbo, Grupo 3. 1s: ts'ivcujun (ts'i-vcuj-un). 2s: navcujun (na-vcuj-un). 3s: yivcujun (yi-vcujun). 1pi: shi'navcujun (shi'na-vcuj-un). SUDA. yulhj ti tapecl'in, yivcujun, sasshiin volvi cansado, sudaba y era
sucio.navcujun'apeeen jayu pa c sudars mucho por tu comida. yulhj ti tapecl'in, yivcujun, sasshiin; lhpa lhcact'e
yequetsenesh ti yen, yapunc'oya pa Jeruti Tumpa volva cansado, sudaba, y era sucio; su suegra le daba preferencia,
amndolo, (mientras) despreciaba a Jeruti Tumpa. pa niclpjalhesh jayu lhshatech pa is sivclc lhayeesh, shi' shta lhpa
vatvayjasch'e clasim, pa sasjop jayu ca ninucfeesh pa chiyivcujunesh ustedes envolvarn su cabeza con turbanes de tela,
llevarn calzones de lino, pero no se ceirn para no sudar (Ezequiel 44: 18). cacleclem pa cus shta pa yivcujuneen pa
lhcumjayash pa nalhuclay yamjaan pa tulh ti yichaaj pava cotsjatis les era muy pesado el calor y sudaban (con) su
trabajo, y todo el da hasta la noche cargaban con los ladrillos. Ver : lhavcuuj.

yivchajat Verbo, Grupo 5. 1s: javchajat (ja-vcha-jat). 2s: lhavchajat (lha-vcha-jat). 3s: yivchajat (yi-vchajat). 1pi: shtavchajat (shta-vcha-jat). 1 LO HACE COMPARECER.
2 LO HACE SALIR.
3 LE CLAVA LA PIEL PARA ESCARIFICARLO.
4 ES ALCANZADO POR LA NUEVA LUNA.
5 HASTA QUE LE LLEGUE LA NUEVA LUNA. tsivchavatjatshi ca yitjooc lhach'e me escarific mi to finado. javchajat
shita na jive'cla ti javnee quedo ac hasta la luna (= la luna nueva). yi'vanesh ti yich'anesh'apee pa vopovo,
yovalhe'meijop yivchajat lhn lhapesh los vio cmo tenan el mantel (sobre el altar), y los equipar con su (propia) manera
de hacer comparecer (a las almas). pa nijooylha ca an'cji pa ajpyich papi acles, pa ap'oey pa lhashi pa meey ca
aponteshch'e pava tacfeyis pa lhape' pa vena an'e pava tapoojqu'esha'ne luego, entra en tu casa y te cierras por dentro
con tus hijos y llena las vasijas con aceite y a medida que las vayas llenando, pnles aparte (2 Reyes 4: 4). ca asnatajeshelh
cavque pa lhcleseelh'ash ja Atataelh yi'shi' ja vs; j'lhech yivchajatem na jumcuclaay papi ojiyis shi' papi
isissha'ne; pa nicheney shta pa tsha'nu papi yivo'yeshch'e shi' papi ninvo'yeshch'e as, ustedes sern hijos de su Padre el
cielo, que hace salir el sol sobre malos y buenos, y hace llover sobre justos e injustos (San Mateo 5: 45). pa lhech virus
yivchajat pava vatvo'matachey shi' pava ts'cleshch'esha'ne yiesh pa lhavanach pa yitsuuj shi' lhpa lhavanche lhpa
cjecl este virus produce llagas y ampollas en los organos genitales del hombre y de la mujer. Ver
: vacha'; vanivchajat'acfi.

yivclanjat Verbo, Grupo 5. 1s: javclanjat (ja-vclan-jat). 2s: lhavclanjat (lha-vclan-jat). 3s: yivclanjat (yi-vclanjat). 1pi: shtavclanjat (shta-vclan-jat). 1 LO CREA.
2 LO ENGENDRA.
3 LO HACE.

827

4 LO ORGANIZA.
5 LE CAUSA PNICO.
6 LO INHIBE. ti nich'a pa yivclanjat pa Fitsc'yich na vs chi' pa cotsjaat al principio Dios cre el cielo y la tierra. ca
nalhu ti chit'ichay chiivclanjatjop pa nivacle, taj ti nilhecha j pa nivacle ca navclanjatjop ca nalhu ti chit'ichay el da
sbado se hizo para el hombre, no el hombre para el da sbado (San Marcos 2: 27). nque yit'esh na Lhcaanvacle nan
tjcjanelh'ash, nan nasnatshelh ti nich'a ti jjjeclay naanvat'aselh: ya lhech ya Lhcaanvacle, nan yivclanjat lhacm'a
nava matas as dice el Seor, que es tu redentor ("de ustedes"), que les form en el vientre ("los hizo cuando todava no
haban nacido"): yo soy el Seor, que ha creado todas las cosas (Isaas 44: 24). lhe'naa ca navclanjatlhatam lhpa lhse,
yivclanjatlhatam lhavaatsha, lhai'yaash ti ampa ca ni nt'yeeesh por eso se cre una hija, se la cre l mismo con su
poder ilimitado ("porque no haba nada que no poda"). pa vooy nqueesh nava yjesh'esha'ne nalhus pa yasinquijoom
tlh'ejop ja Lhas; yivclanjat pa Dios pava lhnalhusesh na cotsjaat tlh'ejop j lhech Lhas; pa yijutem j lhech pava
vataasclanjas en esta etapa final nos ha hablado por medio de su Hijo; Dios cre el universo por l y le dio todas las cosas
(Hebreos 1: 2). vooi nque nalhu shi'nefenesh japi misioneros ti shtavclanjat na iglesia na shtantst'ajesh
casvaatsha hoy en da los misioneros nos ayudan a construir nuestra propia iglesia. lhe'naa ca navclanjatlhatam lhpa
lhse, yivclanjatlhatam lhavaatsha por eso se cre una hija por s mismo, se la cro l mismo. tamei ti amjoom
caslhacm'a pa ve'lha Tata?; pa lhech Dios ti shinavclanjatelh lhacm'aacaso no tenemos nosotros un solo padre?; el
mismo Dios que nos cre todos. pan ninutsjacly shi' ti nic'vtatsu'in pa yivclanjat pa vatshanjayash pa acloj pava
sase(sh)sha'ne el (hombre) iracundo provoca peleas, el furioso multiplica los crmenes (Proverbios 29: 22). ta t'e
lha'yaash ti lhavclanjat'atam cque? qu te movi a proceder as? ca navclanjat na cotsjaat pava na
lhjunashvatc'oya manlhasha'ne: pava yaquisitis chi' pava t'afcos'e cotsjaat chi' pava yaquisitis tiyic produzca la tierra
diferentes seres vivientes: animales, tanto reptiles como animales salvajes. natych'eyam avaatsha ti lhtsivclanjat,
lhajulhjatey t'ejum ti ni'atsiisclanesh(sh)i shi' ti lhtsapun, ti lhasncliteshem pava yyinch'e papi ojiyis? te acuerdas
que me creaste, te parece bien despreciar la obra de tu mano ("el [hecho de que] me hiciste"), mientras favoreces los planes
de los malvados? (Job 10: 3). yit'yeshc'oya jayu pava yivclanjat pa'lhechentenders su actuacin. tan jayu ca
lhjunashajulh ja vatpe'yejat ja javclanjatem japi tlhshaam ja nalhu ti jaycumeyshi ts'ivee java lhpcty ti jayjat'e ja
cotsjaat Egipto no ser como la alianza que hice con sus padres, cuando los tom de la mano para sacarlos de Egipto
(Hebreos 8: 9). shinavclanjat pa Dios, shinasnatesh jaspa sht'fisemch'e ja Cristo Jess pava isis pava apis ti
yivaclhitesh pa Dios somos obra de Dios, creados por medio de Cristo Jess para realizar las buenas (acciones) que Dios
nos haba asignado como tarea ("haba terminado") (Efesios 2: 10). Ver : vaclan; vancavclanjat.

yivenchat Verbo, Grupo 5. 1s: javenchat (ja-ven-chat). 2s: lhavenchat (lha-ven-chat). 3s: yivenchat (yi-venchat). 1pi: shtavenchat (shta-ven-chat). 1 LO APARTA.
2 LO SEPARA.
3 LO DISTINGUE.
4 LO RESERVA.
5 LO MARGINALIZA.
6 LO DISCRIMINA. avenchatvatc'oya nava pites! vean entre ustedes cules son los (ms) grandes! pa lhtata yivenchatem
tatsha pava yi'van su padre le reparti sus bienes. vooi lhja nanjate t'jeche javenchatesh lhja ach'injo la bolsita de
cuero de conejo es para tu hermana. javenchatyitam lo elijo para m. pa t'iya'esh chiyvenchatem pa Lhcaanvacle
yi'shi' pa lhech cotsjaat pa doce kilmetros jayu nquee pa lhch'alhu'esh pa lhavj pa napu'njesh kilmetros pa
lhjuc'aach'e el territorio que ser reservado como tributo al Seor tendr doce kilmetros de longitud por diez de anchura
(Ezequiel 48: 9). lhqueychisham yiey na chishamnee ti lhchaaj papi vancfasha'ne; lhatcuumjulh pa navenchatesh
papi nivacle lhamja papi t'ajuy'ajulh ti lhvji', Lhcaanvacle subiste a la cumbre llevanto cautivos; recibiste tributos
("[cosas] apartadas/reservadas) de seres humanos, aun de quienes se oponan tu mansin, Seor (Salmo 68: 19). pa yicheney
pa lhcavo papi tjayetacuy lhavos jaspa nit'aalhsha pava ca nivenchatem envi un sirviente a los viadores para que le
entragasen (la parte de la cosecha que le corresponda) (Lucas 20: 10). Ver
: vena1; vatvenchat;vatven; yi'venesh; vancavenchat.

828

yive'lhan Verbo, Grupo 5. 1s: jave'lhan (ja-ve'lha-n). 2s: lhave'lhan (lha-velha-n). 3s: yive'lhan (yi-ve'lhan). 1pi: shtave'lhan (shta-ve'lha-n). 1 LO USA UNA SOLA VEZ.
2 EST NICAMENTE CON.
3 LO RESERVA PARA. jave'lhanesh lha terere ti c'ay'ji tomo una sola vez el terer. ca nave'lhantaj pa ca nasvuntaj
p'alhaa, jaspa nclhaa jayu pa ac''vat si (un muchacho) te tiene un amor exclusivo, ustedes podrn ser una buena pareja
("entonces resultar su-habitacin"). lhayaash yivaatsha ti tsichavat'ashelh'in, na yichavati t'lha pa Dios, apis ti
jayjatelhey'ajop ja Cristo, pa nqueesh jayeetajesh ca c'amjatelhey nan lhujash lhpa lhutsja ti ni'nasnatesh pa niysa',
lhpa lhech yive'lhan pan lhjayaesh porque tengo celo de ustedes, este celo viene de Dios, ya les he reunido con Cristo, y
ahora quiero unirles a l como una virgen intacta, para estar su esposa para siempre (2 Corintios 11: 2). pa nyjop japin
yiclovalhchiyinesh ti vanujumatsenesh, pa yameyjop ti vacalh pa yijutey'in ts'ivee java mil tinshanjas climsha'ne ti
yive'lhan'e ts'ivee la arrend (la via) a los guardias ("los [que] ponen a mirar para cuidar"), y cada uno traa por sus frutos
mil monedas de plata (Cantar de los Cantares 8: 11). at'ovosshi ca napu'a pava t'iyas na tavclaj mnlha pa ave'lhan'e
ts'ivee ca ajutey pava lhch'alhuc partan en dos al nio vivo, denle una mitad a una y otra mitad a la otra (mujer) (1 Reyes
3: 25). janam jayu tatsha pa janchaaj ca jave'lhan'e ts'ivee ca jajutey ja chishayanesh java lhfanishlhavach yo llegar
pronto llevando la paga para dar a cada uno lo que merecen sus obras ("lo que l mismo ha hecho") (Apocalipsis 22:
12). ninve'lhan ca nasinqui na Moiss, yivaatsheelh shta ti tsasinquielh no solo ha hablado a Moiss, a nosotros
tambin nos ha hablado (Nmeros 12: 2). taj ti vooy pa Dios vena lhfanisheshelhyish, tsive'lhanjop na yijunash, vooy
pap'elh vena lhfanishesh vitsha cada uno recibe de Dios un don particular, a uno ste, a otros aqul ("Dios hace algo
particular para nosotros, se quedan conmigo, y a otros hace igual") (1 Corintios 7: 7). Ver
: ve'lha1; yive'lhanit; vatve'lhan; vancave'lhan; ni nve'lhan.

yive'lhanit Verbo, Grupo 5. 1s: jave'lhanit (ja-ve'lha-n-it). 2s: lhave'lhanit (lha-ve'lha-n-it). 3s: yive'lhanit (yi-ve'lha-nit). 1pi: shtave'lhanit (shta-ve'lha-n-it). 1 SE DIRIGE A UNO SOLO.
2 LO PONE POR SEPARADO.
3 PROCURA QUE HAYA UNO. Ver : ve'lha1; yive'lhan.
yivictstayan Verbo, Grupo 5. 3s: yivictstayan (yi-v-ictsta-yan). 1 LE CAUSA INFERTILIDAD.
2 LO ESTERILIZA. papi cjecly yisasinat tayashay'e pa lhcts'vaat yucanat'e shi' ti yivictstayan (la gonorrea) causa en
las mujeres enfermedad plvica y esterilidad. lhech pa lhech ya'shesh ti tlha ti yivictstayan papu es una de las causas
principales de la infertilidad. Ver : tactsi; yictsnaaj; yictsnaja; yictsyan.

yiviincquiyan Verbo, Grupo 5. 3s: (yi-v-iincqu-iyan). 1 LO HACE RENGUEAR.


2 HACE QUE SEA COJO. pa lhechech lhpa chiyclvalhchiyinesh pa t'acum'e pa Mefi-Boset ti yicltesh pa lhech, taj ti lhpa
lhech pa yifaclitaj ti yiclt, pa nictch'e pa lhech pa yiviincquiyan la niera ("la [que] lo cuidaba") lo tom consigo y
huy, pero lo hizo con tanta precipitacin, que el nio se cay y qued cojo (2 Samuel 4: 4). Ver
: lhaviincucuyash; yi'vincquin; ancooc; ancoque.

yiviisjat Verbo, Grupo 5. 1s: javiisjat (ja-viis-jat). 2s: lhaviisjat (lha-viis-jat). 3s: yiviisjat (yi-viis-jat). 1pi: shtanviisjat
(shtan-viis-jat). 1 LO MUEVE.
2 LO HACE MOVERSE. lhpa lhiivte yiviisjatesh na yoot ti atejem; pa vatjovayiesh pa vatvafi' pa namyitapee mi corazn
hace latir a mi pecho y me duele; mi temor a la muerte me sobrecoge (Salmo 55: 4). Ver
: viis; yivi'sinat;niviisjat; vatvi'sinatesh; vancavi'sinatesh.

yivintaclucuyan ~ yivintacluquiyan Verbo, Grupo 5. 1s: javintaclucuyan (ja-vin-tacluc-u-yan). 2s: lhavintaclucuyan


(lha-vin-tacluc-u-yan). 3s: yivintaclucuyan (yi-vin-tacluc-u-yan). 1pi: shtavintaclucuyan (shta-vin-tacluc-u-yan). LO
CIEGA. yiclnsha'ne napi nivacle, yivintacluquiyan lhpa lhch'acfa, vatacuts'ajiyanesh pa t'unaj ti ampapu ca
nanjovaaijulh mataba a los hombres, ceg a su esposa, y se ufanaba de su poder sin que nadie le tuviera miedo. pa
nat'apee tatsha pa lhnivalhjayash: pa Vtvt yivintacluquiyansha'ne lhacm'a les sobrevino el castigo merecido: Vtvt
los ceg a todos. Ver : yi'vintacluquin ~ yi'vintaclucun; yitacluquiyan. Variante : yivintacluquiyan.

yivintacluquiyan Ver : yivintaclucuyan.

829

yivi'jatan Verbo, Grupo 5. 1s: javi'jatan (ja-vi'jata-n). 2s: lhvi'jatan (lh-vi'jat-an). 3s: yivi'jatan (yi-vi'jatan). 1pi: shtavi'jatan (shta-vi'jat-an). 1 LO RESPETA.
2 LO RECONOCE. Note: sase con los sufijos -a o -julh. avi'jatanjulh na atata! respet a tu pap! shtat'esh ca
ntaneijaisha'ne japi casnivacles, tanc'hanja'yem napi lhchifas, pa nque japi samto ca nvi'jatana vitsha queremos que
nuestros lderes sean reconocidos, que sean escuchados por sus compueblanos, y que los blancos tambin los respeten. ni
nvi'jatana ~ ni nvi'jatanjulh no le respetaban. javi'jatana yo lo respeto. japi'lhech casvelhavot palavai caaj ti
nachantaj ca ni nvi'jatanaan papu nuestros vecinos paraguayos se inclinan a faltarles el respeto a los nuestros. papi
nivacle ni nvi'jatana shita pa shinvo' pan yivashanem pque yitst'ajshi; vatp'aclanesh pa shinvo' ti yape'sha'ne los
hombres no respetaban tampoco la miel que el espritu de ella les haba dado ("su propietario"); despus de saciarse se
ensuciaron con la miel. vooy papi vatcavos yivijatanjulh papi lhanvacles; taj ti vooy yivaatsha a'Tata'elhyish
avaatsheelh, ta t'e lhayaash ti ni'ach'anelhyijulh? los servidores respetan a sus amos; pero yo que soy padre de ustedes,
por qu no me obedecen? (Malaquas 1: 6). yi'amiyan ca nasvi'jatanjulh no me tienen respeto. yivaatsha pa
janapshineshemch'e shta: nava lhasnatshelh nintajulhey; istajjop ca anclhitelh ca avijatanelhjulh pa cas'Dios, pa
avatshiyanelhem pava naclquieshelh japi ampa ca naychavalh nicasc'utsfasa y yo aad: no est bien lo que hacen;
solo respetando a nuestro Dios evitarn el desprecio de nuestros enemigos, los paganos (Nehemas 5: 9). na t'e pa
yifanisheesh jayu?; jacheney jayu na yas yenach, ama ca lhecha ca nivijatanjulh jayu qu har? ; enviar a mi hijo
querido, quizs a l lo respeten (Lucas 20: 13). japi lhcaanvaclesesh napi palavai yivi'jatana japi ve'lhasham pa ti
lhcootsjatis'e ts'ivee el Estado paraguayo reconoce la existencia legal de las comunidades. ts'eijatsjanesh ca ja'vi'jatana
pava matas ta'vuju'yesha me ense a respetar las cosas ajenas. ovalh yaaj ca afa'matan papi vacjayiyjes, apee ca
avi'jatana papi ni taclasa no molestes a los adultos y sobre todo, respet a los ancianos! Ver
: tanvi'jatanchai; vatvi'jatan; lha'vi'jatanjayash.

yivi'jatayan Verbo, Grupo 5. 1s: javi'jatayan (ja-vi'jatay-an). 2s: lhavi'jatayan (lha-vi'jatay-an). 3s: yivi'jatayan (yivi'jatay-an). 1pi: shtavi'jatayan (shta-vi'jatay-an). 1 LO DIFICULTA.
2 LO COMPLICA.
3 LO FASTIDIA. ja Pablo ti yivijatayanem pa tatvaych'aclajjulh pa yit'esha pan yi'shi' tsich'e' pan yivoyjatesh'cji pa ti
lhfanishlhavach: vooy na lhey ja Jesucristo qu'etnjop ca ayshi lha lhech pa nivinshaa ti tayshi lhj lhech pa
tsich'e' Pablo se cans de ella, se volvi y dijo a (el lugar donde estaba) espritu: en nombre de Jesucristo, te ordeno que
salgas de ella; e inmediatamente el espritu sali de ella (Hechos 16: 18). yaaj ca avi'jatayanch'e! no lo
compliques!aclojesh ti jape'yach'een nava lhetlhataj'in; avaatsheelh, ch'apaa ca asclashitelh pa
lhavijatayanelhyam'in muchas veces he odo discursos semejantes, todos ustedes son unos consoladores inoportunos
("ustedes ni siquiera me consuelan y me fastidian") (Job 16: 1-2). amjatyich'een pa yic'usiyashi shi' pa yishamitjayash;
ve'lheesh cum asshamitjat, lha'ma apistaj ti lhasvijatayan hazme sentir gozo y alegra; algrame ya, pues me has hecho
sufrir (Salmo 51: 8). Ver : ta'vi'jatai.

yivi'sinat Verbo, Grupo 5. 1s: javi'sinat (ja-vi's-inat). 2s: lhvi'sinat (lh-vi's-inat). 3s: yivis'inat (yi-vi'sinat). 1pi: shtavi'sinat (shta-vi's-inat). 1 LO DEJA SOLO CON UN TRABAJO.
2 LO HACE POR SEPARADO. acloj pava vatcs shtavi'sinat ti shtaneshshi muchas comidas solas cocinar por
separado. Ver : viis; vatvi'sinatesh; vancavi'sinatesh; niviisjat; yiviisjat.

yivjonaaj Nombre masculino; no poseble. HOMBRE PERDEDOR EN EL JUEGO. Ver : t'avjooi.


yivjoyan Verbo, Grupo 5. 1s: c'avjoyan (c'a-vjo-yan). 2s: t'avjoyan (t'a-vjo-yan). 3s: yivjoyan (yi-vjoyan). 1pi: sht'avjoyan (sht'a-vjo-yan). 1 LO VENCE.
2 LO GANA. yiytanesh ts'ivee pa Moses: ta lhai'yaash ti nque lhtsamjatelh'e ca jaspaa t'ejum ca chi nts'ivjuyanelh? se
quejaron a Moiss: por qu nos has llevado a la perdicin? avaatsha t'a'sheshyitapee pa lhts'ivjoyan vos sos ms fuerte
que yo. Ver : t'avjooi; yiqu'ivjoi; yivjoyan; yiqu'ijovoi; lhcavjoniyash; lhcavjoyash; lhcvjji; cavjonaj.

yivjyanjulh Verbo, Grupo 5. 1s: javjyanjulh (ja-vj-yan-julh). 2s: lhavjyanjulh (lha-vj-yan-julh). 3s: yivjyanjulh
(yi-vj-yan-julh). 1pi: shtavjyanjulh (shta-vj-yan-julh). 1 LO MIDE.

830

2 LO HACE MEDIR. yivjyanch'evatjulh napi taclas hace medir a los nios unos a otros. Ver : lhavj.

yivjutaj Nombre masculino; no poseble. Pl: yivjutas (yivju-ta-s). CHUA DE PATAS ROJAS. Cariama cristata. tana
lhn pava lhcacli pa yivjutaj, lhe'naa ca yuclach'esha'ne ti yu'ji' pa yivjutaj dicen que las piernas de la cua quedaron
al descubierto, y quedaron rojas por habrsela quemada (la piel de) la chua.

yivjuyan Verbo, Grupo 5. 1s: javjuyan (ja-vju-yan). 2s: lhavjuyan (lha-vju-yan). 3s: yivjuyan (yi-vjuyan). 1pi: shtavjuyan (shta-vju-yan). LO ANUDA. Ver : lhavju'.

yivocjetshi Verbo, Grupo 5. 1s: javocjetshi (ja-vo-cjet-shi). 2s: lhavocjetshi (lha-vo-cjet-shi). 3s: yivocjetshi (yi-vo-cjetshi). 1pi: shtavocjetshi (shta-vo-cjet-shi). LO DESNUCA. Ver : yivoctejshi; yivo'; vancavocjetshi.

yivoctejshi Verbo, Grupo 3. 1s: tsivoctejshi (tsi-vo-ctej-shi). 2s: navoctejshi (na-vo-ctej-shi). 3s: yivoctejshi (yi-vo-ctejshi). 1pi: shinvoctejshi (shin-vo-ctej-shi). EST DESNUCADO. Ver : yivocjetshi.

yivoi Verbo, Grupo 3. 1s: tsivoi (tsi-voi+). 2s: navoi (na-voi+). 3s: yivoi (yi-voi+). 1pi: shtanvoi (shtan-voi+). 1 ACIERTA.
2 TIENE RAZN.
3 CONCUERDA. Note: con los sufijos -ei; -ch'e; -sh/-j tsivo'yesh'acfi ti taaj nqueesh acert al decir que llovera
ahora. yu'taj lhn pava lhech yit'esha tunlhiyis, chi yu'tajshi, tapecla jaalh t'e j pa yivich'e ajp ja lanzaron contra
l sus boleadoras de fuego, que se lanzan y regresan despus de haber acertado sin falta a su objeto. lhjunashlhaa napi
lhanvaclesesh na Israel! ya aj ca t'yi'sheey ca acmclshat'eseesh pa ya aj ca avanclhan'een! pa acumjelhem'in pa
vatniisclanjayashch'e shi' pa yivo'yeshch'e! basta ya, prncipes de Israel! abandonen la violencia y el robo y practiquen el
derecho y la justicia! (Ezequiel 45: 9). ma'ajalh ca nitamp'oyana ti yivo'yeishic'oya pa lhai'yasheesh por eso dej
asombrado a todo el mundo cuando haba encontrado su secreto (su buena disposicin para lograr resultado). ca
shtantitajc'oya java na lhjunashvatc'oya nyishai java t'ajuiya pa Jesus, pa shtanvo'yeshch'e jayu pa lhc''vat pa
Jesus pan yenlhatam ti yishi' lhcavju napi caschifas; nque yich'e' ti cascatolicos j jayu si entendemos los diferentes
caminos que llevan a Jess, seremos capaces de descubrir el lugar que Jess quiere ocupar en la vida de nuestro pueblo; as
seremos catlicos de veras. aschaaj tatsha avaatsha, aschajey, lhcaanvacle, pava lhv'e'in!; casvaatsha shtansham'in ti
shnvatcop; shtasvunch'e na acasvuncheyash a'lheesh pa tjayetaj t'i, pa yivo'yeshch'e ti lhen napi
cjecly! llvame contigo, introdceme, oh rey, en tu alcoba!; regocijmonos y deleitmonos juntos, celebraremos tus
caricias ms que el vino ("y menos el vino"), sobran las razones para amarte (Cantar de los Cantares 1: 4). ana yit'esha na
lhas ti mnlha shi' lhan yit'esha an'elh ti vaf ca lhas; vooy an'elh yivo'yeshch'ec'oya lha vena t'nashesh sta dice:
mi hijo es ste que est vivo; y la otra dice que su hijo est muerto; pero la una tiene ms razn que (la voz de) la otra (1
Reyes 3: 23).yivoijulh'am t'e? (acaso) te parece bien? nan lhjunash lhpa cjecl ti nivooyshemch'e pa lhch'acfa ti
t'acutelhva'ne peelh nivacle ti nintysha pa lhch'acfa, ti lha'ma lhpa lhech ti yisnatesh ti vat'sasinatesh ti
nichintyesha ti vant'fich'esh pa lhfanishlhavach cuando una mujer engaa a ("no le parece bien") su marido
acostndose con otro varn sin que el marido se entere, queda oculta la mancha (Nmeros 5: 12-13). ajts'clnjanjaselh!
yivo'yeshch'e ca Isaas, chiytyjata pava ti vaclan ti yit'eshelh'a ti yi'sesh'e cavque lhclishay... ustedes hipcritas! qu
bien profetiz de ustedes Isaas, cuando dijo las palabras escritas... (San Mateo 15: 7). ya aj ca ave'lheelhsheelhsham pa
lhavovo papi cacujanjas, lhayaash ti yiy'yelhvatjulh t'e pa yivo'yeshch'e pa ninvo'yeshch'e? no se unan ustedes en un
mismo yugo con los que no creen; qu tienen en comn justicia e injusticia? (2 Corintios 6: 14). niyij'a ca nivo'yeshch'e
ca natvayeemjulh pa nivacle ti chiychenesh no (es verdad que) provee una proteccin adecuada para la persona que lo
usa. tsivo'yeshch'e cque? estoy en lo cierto?
3 LOGRA. Note: con el sufijo -ei nalhulhajop ti vooisha'ne taj ti ni nvo'yei da por da lo siguieron buscando, pero no lograron
(encontrarlo).
4 HACE EL BIEN.
5 ACTA BIEN.
6 ES JUSTO.
7 ES CORRECTO. Note: con el sufijo -sh/-j tsivo'yeshch'e hago el bien. pa vatcumjat lhavoo yitst'ajshi pa yivo'yeshch'e
lhasha' el obrero tiene derecho a un salario justo. ca ni nvooitajeshch'e pava tanvutuyanchai, tan ca nshaiyan pa ca
pesoa pa Compaa de Seguros ti yivutun na jpyich si no se comprueba que los fusibles estaban en orden, la Compaa
de Seguros no pagar nada en caso de incendio ("si se quema la casa"). vooi shita pa cha'nu ti yinajayan'apee papi

831

yivoyeshch'esha'ne chi' shita papi ni nvoyeshch'esha'ne tambin hace caer la lluvia sobre los justos y los injustos. ni
lhecha ca nachei papi yivoyeshch'e ca ynei shita, vooi papi sasch'e lhavos yo no he venido a llamar a los justos, sino a
los pecadores. mjaam lha vjatshiy, eem ti a've'lha ti navo'yeshch'e na ajunash ti lhvji' lhcachi'vat napi
nivacle entra en tu arca, pues t eres el nico justo (que vives) entre los hombres. yiey nque cotsjaat javaney shta jeelh:
ti tanca ptsiseesh papin t'njantajesh pa vatcvenjayash, nilhecha papi yifiiysha'ne ca na'shesh pa vatvatclnjayash;
ti niyajateesh papi tcajyshay ca nicaajem pava yucuvec, nilhecha papi tytses ca acseshiin, nilhecha papi
chiyeyjatsjantaj ca chincumeshjulh; pa lhacm'a ti tlhem'ejop pa t'elhesh ti yivo'yesh'cji otra cosa he observado en
esta tierra: no ganan la carrera los ms veloces, ni los ms valientes la batalla; no es el pan para los sabios ni la riqueza para
los inteligentes ni la estima para los expertos, sino que todo depende de la ocasin y de la suerte (Eclesiasts 9: 11). japi
lhech napu' njesh lhcaanvacles yivo'yeshvatjulh pa yijutem jayu pa yaquiset suy ja t'unaj aquellos diez reyes tienen
un solo propsito y someten su poder y autoridad a la fiera (Apocalipsis 17: 13). avatvoijateshelhch'e jan lhjunash ja
Atataelh yi'shi' pa vs yivo'yeshch'e jum sean perfectos como es perfecto el Padre de ustedes que est en el cielo (San
Mateo 5: 48). taj ti pa ojey ti yit'esha pa Dios: she t'e pa yivooyjulh'am ca asinqui nava yiyjijates ja't'ajesha ca
at'esha na javatpeyashelh? pero al pecador le dice Dios: por qu recitas mis mandamientos y tienes en la boca mi alianza?
(Salmo 50: 16). ninvo'yeshch'eyam pa t'acutelhvaneenyic'oya japi lhenjasesh se port mal conmigo haciendo el amor
con sus amantes a mi espalda.
8 ES DOMINGO. Note: en la foma sufijada yivo'yeshc'oya (yi-vo'y-e-sh-c'oya) + ja nalhu ti chit'ichaishi 'actuando bien en espera
del da de descanso' taj ti yivo'yeshc'oya ja nalhu ti chit'ichayshi pero aquel da era sbado.
9 SE PONEN DE ACUERDO. Note: con el sufijo -vat-julh yivo'yeshvatjulh se han puesto/ponen de acuerdo. ni
nvo'yeshvatjulh ts'ivee na t'nasheshvatc'oya no concuerdan (unos con otros) sus testimonios. yivooivatjulh lhacm'a ti
yit'esh ca niftsutan jayu se haban puesto de acuerdo para emprender una expedicin de guerra. pa taniy'seshelhjop
papi lhanvaclesesh shi' papi c'afoquelhay pa yimjatch'ec'oya pava yintes yalhatlhch'e' ti yi'shi' yiey pa fach'ee pa
yitsaat, vooy papi lhech pa yivo'yeshvatjulh ts'ivee propuso a las autoridades civiles y militares de cegar los manantiales
que haba fuera de la ciudad, y ellos lo apoyaron (2 Crnicas 32: 3).
10 ACTA MAL. pa lhettipaeshch'e pava ninvooyshelhvatjulh pa Argentina y sin embargo (siempre) tenan conflictos con
Argentina.
11 FALLA. isjop ca avaclhit'avach ca nat'ya ti chinac'alhtanshiin ca'tajesha ti ninavo'yeshch'e debes estar dispuesto a
reconocer que eres tentado, o cuando fallas. caslhacm'a ti caaj pa t'e'lhesh pa nishtanvo'yeshch'e todos fallamos en
algn momento.
12 ES INJUSTO.
13 ES INCORRECTO. Note: en las acepciones (10), (11), (12) y (13), va en forma negativa y seguido por sufijo -sh/-j tlhjoo' ti
ni shtanvo'yeshch'e ca casfanishesh es por nuestra culpa que hemos actuado mal. vooi ti yama pa tants'aclanc'oya ti
t'aalhesh ca nantvacluemch'e ca lhfanishesh ti ni nvo'yeshch'e lhn (y) llegaron (junto) a l y se humillaron, le pidieron
que les perdonara ("l olvidara para ellas") que no haban actuado bien. ni shtanvo'yeshch'e ca casfanishesh hemos
actuado mal. tajulhei ca natcu'mesh pa nich'a cepillo jcl'esh ca ni nanfaijaneesh pa lhanfanash pa ni
nvo'yeeshch'e es mejor que trabajen con un cepillo nuevo para que no se acostumbren a un uso incorrecto. lha ojei Israel
a'lheeshc'oya na tameneshlhavach lha ninvo'yeshch'e Jud Israel la apstata es menos calumniadora que Jud la pervesa
(Jeremas 3: 11). ni nva'yeshch'e pa vatasinnyash la oracin no es correcta.
14 ACIERTA PALPANDO. Note: + sufijo -a tsivo'ya acierto palpando. Ver : yivo'yei
lhcachi'; yivoijat; lhavoijayashch'e; lhavoijatjayasheshch'e; vatvoijateshch'e; yameic'oya; domingo.

yivoijat Verbo, Grupo 5. 1s: javoijat (ja-voi-jat). 2s: lhvoijat (lh-voi-jat). 3s: yivoijat (yi-voi-jat). 1pi: shtavoijat (shta-voijat). 1 LO APUNTA CON SEGURIDAD.
2 LO HACE ACERTAR.
3 LO HACE CON CUIDADO.
4 LO GUA.
5 DESEA ACERTARLO.

832

6 LO NOMBRA. Note: en esta ltima acepcin, se refiere a la eleccin de alguien para una funcin
determinada javoijatei apunto con seguridad. ni chi nvoijatemch'e pa lhanshanyash cometen injusticias en el
trabajo. capi nivacle yivoijatsham ca Tofaai ti lhanvacleesh los nivacle constituyeron a Tofaai como su jefe. pa
presidente chi' papi consejeros cincoeshch'e lhnincpisesh ti chi yivoijatsham'in, isjop ca nachajesh ca chi
nvoijatshamjop el presidente y los consejeros sern eligidos para cinco aos y podrn ser reelectos. nque
lhaichavalhjayash t'em'na capi c'utsjas ti yivoijattajeshch'e ti yishan'apee nava lhavtsatis los antiguos (nivacle)
siempre tenan en la mente hacer respetar su derecho a defender ("luchar por") a sus pueblos. avoijatjulh pava
t'ajjjulh! apunt (a los objetos) mostrando (con los dedos) cuntos son! na yas, asclansha'ne'atam yajatesh
vataasclanjayas(sh)sha'ne pa ya aj ca nac'oyesh pava lhavan ti navoyjateshch'e hijo mo, conserva siempre ("cudate
siempre de") la prudencia y no pierdas de vista tu entendimiento (Proverbios 3: 21). navoyjatey jayu ca taaytajsha'ne,
vanujumatsen'ash jayu ca am'taj pa tasiny'am jayu ca anjat'o'taj te guiar(n) cuando camines, te guardar(n) cuando
duermas, hablar(n) contigo cuando despiertes (Proverbios 6: 22). ja Pablo ti yivijatayanem pa tatvaych'aclajjulh pa
yit'esha pan yi'shi' tsich'e' pan yivoyjatesh'cji pa ti lhfanishlhavach: vooy na lhey ja Jesucristo qu'etnjop ca ayshi
lha lhech pa nivinshaa ti tayshi lhj lhech pa tsich'e' Pablo se cans de ella, se volvi y dijo a (el lugar donde estaba)
espritu: en nombre de Jesucristo, te ordeno que salgas de ella; e inmediatamente el espritu sali de ella (Hechos 16:
18). lhech tlh'e'jop ti yivoijatvatich'e jum java'lhech cuatroeshch'e vancanclhanitsha'ne por eso emplean con
mucha precisin estas cuatro series de artculos. jayaalhtajei papu ca nits'efen pa ampapu ca nasvoijateshch'e pido
socorro ("pido que alguien me ayude") y nadie me defiende. taj ti avoijatelhvatich'e lhacm'a nava afanishelh'avach que
hagan todo lo que hacen con mucho cuidado. tsivoijatei yiei ja lhech nyich l me ha guiado por este camino. Ver
: yivoi; lhavoijatjayasheshch'e; vatvoijateshch'e.

yivojit Verbo, Grupo 3. 1s: tsivojit (tsi-vojit). 2s: navojit (na-vojit). 3s: yivojit (yi-vojit). 1pi: shinvojit (shin-vojit). NO
LOGRA NADA. tsivojitshi java sajech no logro nada con la pesca. ampa ca nchaaj ti'ma ti vapecl'in, yivojitsha'ne no
llevaron nada al regresar, no haban logrado llevar (miel). yicapoqu'e pap'elh, pa nque papi yivojit algunos traen sus
bolsos llenos, otros no han tenido suerte ("logrado nada""). Ver
: vojta'; vojtavo; vojtavoque; yivojtayan; vatvojat; ojei;lhavojiyash.

yivojiyan Verbo, Grupo 5. 1s: javojiyan (ja-v-oji-yan). 2s: lhavojiyan (lha-v-oji-yan). 3s: yivojiyan (yi-v-ojiyan). 1pi: shtavojiyan (shta-v-oji-yan). 1 LE HACE DAO.
2 LO PERJUDICA.
3 LO INSULTA.
4 LO OFENDE. yaaj ca av'ojiyan papu ca niclvalhtaj na avtsaat! no insultes a nadie que sea jefe de tu aldea! lhpa Mara
shi' pa Aarn lhech tlhesh'e ti yivo'jiyan pa Moiss, lhayaash pa lhech ti lhjaya'esh lhpa ve'lha cjecl Etiopia
lhavoque Mara y Aarn hablaron contra Moiss porque haba tomado una mujer etiopia por esposa (Nmeros 12: 1). ca
lhecha ti tsiv'ojiyan pa niyc'utsfaa pa isjopyam ti c'ash'apee, ca lhecha papi tsicnitshi ti tanjuyijulh pa isjopyam ti
javant'fichc'oya si me ofendiera mi enemigo, lo habra aguantado, si me atacaran mi adversarios, me habra escondido de
ellos (Salmo 55: 13). Sinn : yiv'ojinat. Ver : yiv'ojinat; voji; ojei.

yivojtayan Verbo, Grupo 5. 1s: javojtayan (ja-vojta-yan). 2s: lhvojtayan (lh-vojta-yan). 3s: yivojtayan (yi-vojtayan). 1pi: shtavojtayan (shta-vojta-yan). LO ESTORBA EN LA CACERA. ampajum ca yinchaajelh teiya ja'lhech
c'utsaaj shinvojtayan ca'nalhuclai no hemos trado anada, porque el viejo nos estaba perjudicando todo el da. Ver
: yivojit; vojta'; vojtavo; vojtavoque; vatvojat.

yivooi Ver : vooi2.


yivooisham Nombre masculino; no poseble. MIRCOLES. Note: voz en desuso. Hoy se usa el prstamo del castellano
yivoqu'ejat Ver : yivo'c'jat.
yivoyactanshi Verbo, Grupo 4 (solo en tercera persona?). 3s: yivoyactanshi (yi-voyactan-shi). TIENE PUS CON SANGRE
AL NACER. Ver : lha'voiyei.

yivo'c' Verbo, Grupo 4. 1s: javo'c' (ja-vo'c'). 2s: lhvo'c' (lh-vo'c'). 3s: yivo'c' (yi-vo'c'). 1pi: shtavo'c' (shtavo'c'). 1 TIENE EL PELO CORTADO.

833

2 EST ESQUILADO. Ver : yivo'c'jat; lhavoc'ja'vat; lhavo'c'ayish; lhavo'2.

yivo'c'jat Verbo, Grupo 5. 1s: javo'c'jat (ja-vo'c'-jat). 2s: lhvo'c'jat (lh-vo'c'-jat). 3s: yivo'c'jat (yi-vo'c'jat). 1pi: shtavo'c'jat (shta-vo'c'-jat). 1 LE CORTA EL PELO.
2 LO TRASQUILA.
3 LO PELA.
4 LO RAPA. jan lhjunash pa tashinshtaj ti ni ts'iseey ti yie' t'ajuiyish papu ti yivoqu'ejat, pa tanca shta ca nanc'aatsham pa
lhashi como el cordero mudo delante del que lo trasquila, no abrir la boca (Hechos 8: 32). nava atsevtey lhacm'a ti
isisch'etshamsha'ne, lha'yasha java tashinshtas ti nich'ach'e ti chinajayansha'ne pa yie'jop ti chiyivoc'ajatsha'ne tus
dientes, cual rebao de ovejas trasquiladas, que suben del bao ("recin las han baado despus de haber trasquiladas")
(Cantar de los Cantares 4: 2). japi lhech an'avcop pa a'isinatsha'nevatjuulh japi lhech; pa ashayanemch'e shta pava
nj'cji jaspa isa'emjop japi lhech ca chinvoc'ajatsha'ne acude a purificarse con ellos ("ponte junto con ellos para
hermosearte frente a ellos") y paga los gastos para que te afeitan la cabeza (Hechos 21: 24). pa ya aj na jayu ca
nivoc'ajatch'e pa lhshateech, pa tanca lhecha jayu ca najpitench'e pava lhayees, pa tsi'sha jayu ca nivat'ovosshi
atesha no se raparn la cabeza ni irn desmelenados; se recortarn el pelo (Ezequiel 44: 20). yivoc'ajatemsha'ne pava
lhcli tashinshtas ellos le esquilan (para l) sus ojejas. Ver : vancavoc'jat; yivo'c'; lhavo'c'ayish. Variante
: yivoqu'ejat.

yivo'matan Verbo, Grupo 5. 1s: javo'matan (ja-vo'mat-an). 2s: lhavo'matan (lha-vo'mat-an). 3s: yivo'matan (yi-vo'matan). 3p: yivo'matansha'ne (yi-vo'mat-an-sha'ne). 1pi: shatavo'matan (shta-vo'mat-an). 1 LO LASTIMA.
2 LO HIERE. yivo'matansha'ne ellos le(s) hirieron. lhamataj avaatsheelh ca aashtajelh'apee lhacm'a japi caldeos japin
t'eclet'elh'a pa napu' atesha japi chiyvo'matansha'ne nivacle yiey ja vat'ichavat, japi lhech nivacle nitshamch'ejop
jayu pa napjunsham jayu na yitsaat aunque ustedes derrotaran a los caldeos que los ataca de manera que no quedasen ms
que hombres heridos, stos se levantaran en su tienda y prenderan fuego a esta ciudad (Jeremas 37: 10). ta ca
t'aplhuach'e ti lhanfacteneshyi shi' ti lhasvo'matanesh nava asinc? hasta cundo seguirn ustedes ("ser arrebatado por
ustedes") hirindome con sus palabras? (Job 19: 1-2). ni pav'elh tashinshtas yiey pa am'e pa'na, pa vpecleylhach'e ti
yi'faclitey, pa vooysha'ne pa tney'in, pa yitacshin'in yuyey ts'ivee lhcaavju pava uticuy, nashch'e pa apatosch'e
suyjulh pava yafalhch'e ca nivo'matan dej las otras ovejas en el desierto y volviose apurado, la busc y la llam, vagando
tristemente en medio de los montes, pasando por las hondas quebradas con peligro de su vida. yivo'matanchiyinesh jayu
pava lhc'jei, nityiyjatesh jayu ca nivo'matantajesh lo va a lastimar con sus flechas, lo van a sorprender y quedar
herido. pa acloja papi yivo'matansha'ne habr muchos heridos. yash'apee papi yivo'matansha'ne pava camiones (el
nmero de personas con esta enfermedad) ha sobrepasado a los accidentes automovilsticos. Ver
: vo'mat; lhavo'mat; lhavo'matache; vatvo'matan; vancavo'matan; yivo'matancheyan.
yivo'matancheyan Verbo, Grupo 5. 3s: yivo'matancheyan (yi-vo'mat-an-cheyan). 1 HACE QUE SE LASTIME.
2 LO HACE ENFERMAR. pa nijooylha la Lhcaanvacle ujesh ti yiclyitsha'ne pa nijovaychat'in shta papi tlhey pa Asdod
shi' papi yielh'e pa lhcootsjat, pa yivo'matancheyansha'ne a continuacin, el Seor hizo sufrir muchsimo a los asdodeos,
los aterroriz y los hiri con tumores (1 Samuel 5: 6). yivo'matanchiyinesh jayu pava lhc'jei, nityiyjatesh jayu ca
nivo'matantajesh lo va a lastimar con sus flechas, lo van a sorprender y quedar herido. Ver : yivo'matan.Variante
: yivo'matanchiyin.

yivo'yei Ver : yivoi; yivo'yei lhcachi' ~ yivo'ya lhcachi'.


yivo'yei lhcachi' ~ yivo'ya lhcachi' Modismo con Verbo, Grupo 3. 1s: tsivo'yei yicachi' (tsi-vo'y-e-i yicachi'). 2s: navo'yei yicachi' (na-vo'y-e-i yi-cachi'). 3s: yiv'yei lhcachi' (yi-vo'y-e-i lh-cachi'). 1pi: shtanvo'yei
cascachi' (shtan-vo'y-e-i cas-cachi'). 1 SE DA CUENTA.
2 HACE INTROSPECCIN.
3 RECUERDA. Lit: acierta en su vientre. El verbo est siempre en tercera persona, mientras el nombre lleva el prefijo posesivo
que corresponde, sin o con el artculo dectico yivo'yei lhcachi' ti yicjs'in lhavaatsha se dieron cuenta de que se haban
equivocado. meelh lhn ti yivo'ya lhcachi' pa lhfanishesh pa yaichavalhei ti vaju jayu yiin ca nalhutaja luego de haber
meditado lo que iba a hacer, se propuso buscar miel al da siguiente. ni nvo'yei lhcachi' lhclanjai ca nisesh pa lhanfanash

834

ca nta'yashaitaj jayu lstismosamente no pens preguntar lo que la pasara si se enfermara. yivo'yei na yicachi' cava
lhclishai ca yict'eech recuerdo lo que me deca mi abuelo. Ver : yivo'yei; ni yivo'yei lhcachi' lhclnjai.

yivo(i)yan Verbo, Grupo 5. 1s: javo(i)yan (ja-vo[i]-yan). 2s: lhavo(i)yan (lha-vo[i]-yan). 3s: yivo(i)yan (yi-vo[i]yan). 1pi: shtavo(i)yan (shta-vo[i]-yan). LO HACE BUSCAR. yielhch'esha'ne shta japi acloj yivoyanesh pava lhpesoc
pa lhanvacle shi' japi sasch'e lhavos shi' japi t'eyjatsjanjas muchos recaudadores de dinero y pecadores estaban a la mesa
con Jess y sus discpulos (San Marcos 2: 15). yaalh pa t'e t'acumem'e pava chi voiyaneshsha'ne lhavatclnjavos papi
Roma lhavos ti t'acumesh'in adems, los recaudadores (de impuestos) trabajaban por encargo de la fuerzas romanas de
ocupacin. ca entajesh papi tsi'sha ti nenelh, pa she pa lhavanelh jayu?, vooy japi yivoyanesh pava lhpesoc pa
lhcaanvacle yisnatesh shta cavque si ustedes aman slo a quienes los aman, qu premio merece?, tambin hacen lo
mismo los recaudadores de impuestos (San Mateo 5: 46). Ver : vooi2.

yivcyan Verbo, Grupo 5. 1s: javcyan (ja-vc-yan). 2s: lhvcyan (lh-vc-yan). 3s: yivcyan (yi-vcyan). 1pi: shtavcyan (shta-vc-yan). 1 LO ENOJA.
2 LO FASTIDIA.
3 LO PERTURBA. ya aj ca avocoyanelh'avne pa Espritu Santo! no provoquen la ira del Espritu Santo! tsivcoyanlhavne
ti yisnatchiyineshyam pa sasch'e me has irritado al dejarlo hacer el mal (que me perjudic). napuque judos
yivcyanvane napi yi'shi' na catsivtsat estos judos estn perturbando a nuestra ciudad (Hechos 16: 20). Ver : lhavc.

yivcln Verbo, Grupo 4. 1s: javcln (ja-vcln). 2s: lhavcln (lha-vcln). 3s: yivcln (yi-vcln). 1pi: shtavcln
(shta-vcln). CELEBRA EL RITUAL FNEBRE. Note: dcese de la fiesta que se celebra a un ao de la muerte del
pariente Ver : tcvclnjan.

yivjiyanjulh ~ yivjiyanjulh Verbo, Grupo 5. 1s: javjiyanjulh (ja-vj-iyan-julh). 2s: lhavjiyanjulh (lha-vj-iyanjulh). 3s: yivjiyanjulh (yi-vj-iyan-julh). 1pi: shtavjiyanjulh (shta-vj-iyan-julh). 1 LO MIDE.
2 LO HACE MEDIR CON / RESPECTO DE. Ver : lhavj; vatvjiyanjulh. Variante : yivjiyanjulh.

yivlhjat Verbo, Grupo 5. 1s: javlhjat (ja-vlh-jat). 2s: lhavlhjat (lha-vlh-jat). 3s: yivlhjat (yi-vlhjat). 1pi: shtavlhjat (shta-vlh-jat). LO HACE TREPAR. javlhjatch'e ja necjc lhja aacjiyuc hice trepar al
muchacho al rbol. Ver : vlh; vancavlhjat.

yivmjat Verbo, Grupo 5. 1s: javmjat (ja-vm-jat). 2s: lhvmjat (lh-vm-jat). 3s: yivmjat (yi-vm-jat). 1pi: shtavmjat
(shta-vm-jat). 1 LO ELIMINA.
2 LO DESTRUYE.
3 LO MATA.
4 LO HACE DESAPARECER.
5 LO CURA. pa yivmjattaj, lhayasha ca nvaf, catee ti vatvafjatsen lhn y qued como muerto ("cas lo mat, para que se
muera"), pero solo finga ser muerto. ca quincetaja pava lhnincpes, pa yipjyshi jayu ca lhutsjataja lhpa
lhcftilhinjate, pa yivmjat jayu a los quince aos, se hincar un huso en la mano de la muchacha, y la matar. ni
nvashanem lhn pap'elh can y'ji, pa jaalhpa yivmjatsha'ne pa lhavinjayu papi lhchifas no permita que otros
bebieran (de su fuente de agua), hasta que la sed acab con la gente. ni ya'lhecha ca c'avmjatesh ca acumjayash,
navmjatesh ja samto no soy yo quien te ha despedido de tu trabajo, el criollo te ha despedido. taj ti nive'lhaaesh ca
yin'ateelhyivach ca nasc'ashamelhem, lhayaash ti jayeetajeshelh ti tanca chinvmjatelhsham pa yij' ya'clishesh pa
vatnilhjenjayash pero en ningn momento cedimos ("dejemos de obedecerle"), porque queramos mantener ("queramos
que no hagan desaparecer") la buena palabra de salvacin (Glatas 2: 5). yit'ijj'in lhn jum pa yiyecle, nich'a lhaa lhn
v'mesh ti yivmjat'e le propin una buena paliza al tapir, recin desisti cuando lo tuvo derrotado en el suelo. pa
lhechesh pa nijat'o ja Jess pa netshaam pa yivmjatesh pa lhaviim, pa yiyjaa shta ja yint pa yit'esh: ya aj ca
avi'sheey! pa acano'a! Jess se despert, se levant e increp al viento, orden al agua: calla, enmudece! (San Marcos 4:
39). pa lhechesh pa yaychavalhey pa lhech t's'e vatjuiyiish pa yit'esh: ta yifanishyivach jayu nqueesh, lhayaash ti
tsivmjatesh na yinvacle na yicumjayash? el administrador pens: qu voy a hacer ahora que mi dueo me quita mi
trabajo? (San Lucas 16: 3). lhayaash ti nam jayu pa ve'lha nivacle uj ti sasch'e lhavoesh, pa lhech p'alha ti

835

chiypfiyuesh ti chiyvmjat jayu se tiene que manifestar el hombre pecador, el destinado a la perdicin ("que ser
destrudo") (2 Tesalonicenses 2: 3). pa lhe'naa ti nivinshaa ti namey jayu pa tavijatay; pa tanca muqu'eesh ca nivmjat
jayu pa tan ca chinefenesh por eso de repente ("no pronto [tardar] cuando") llegar la perdicin ("dificultad"), de
improviso ("no [durar] un momento antes de que") te destruir y nadie ayudar (Proverbios 6: 15). yiyitsjayanesh
lhacm'a java matas tlh'ejop pa t'unaj pava lhclishay; ti yivaclhiteshjoom ti yivmja(t)ch'e pava cassach'e, pa
chiyislan'esha'ne pa lhc'ovat pa Dios yiey lhfayish yi'shi' pa vs mantiene el universo con la fuerza de sus palabras;
aniquil para nosotros ("termin para nosotros de destruir") los pecados, y estableci su asiento en el cielo, a la derecha de
Dios (Hebreos 1: 3). ca yaaj ca nasvmjatnee na yipcu', pa jayeesh nqueesh ca japeclei ja lhajpyich ja tata antes que
el morirme aqu de hambre ("que no me destruya ac el hambre"), prefiero volver a la casa de mi padre. she japuque
napuque pu'jana lhavelhesh nque t'eshey ninvmjat papi vncaclnjanjas? quin de aquellos tres te parece que se
port como prjimo del que cay en manos ("por poco [no] lo mataron") de los asaltantes? (San Lucas 10: 36). she papi
iseemjop ca nic'aclanem papi t'acu'meyshilhatam pa Dios? vooy pa Dios yinclhanita ti yivmjatemshi pava
lhsasch'e; she papi iseemjop ca nivalha papi lhech? vooy pa Cristo Jess j lhech vafeem, j'tajesh shta j lhech ti
neetsham pa yiey lhfayish pa Dios, vatants'aclaneyjoom pa Dios quin acusar a los que Dios eligi?, si Dios absuelve,
quin condenar?; ser acaso Cristo Jess, el que muri y despus resucit y est a la diestra de Dios y suplica por
nosotros? (Romanos 8: 33-34). pa Lhcaanvacle naclyitesh jayu pava vaclan jan lhjunash lhapesh japi Egipto lhavos,
shi' pava vat'ucajis, pava vatvo'matachey shi' pava lhayashac pa vatshateech, cavque sasjop jayu ca
chinvmjatshi El Seor te herir de la plaga de Egipto, y con almorranas, con sarna y con enfermedades la cabeza, que no se
pueden curar (Deuteronomio 28: 27). ts'uf papu ti yijuujjam t'ach'aclech pa yi'ftsinat'in, aj, ti caaj lhja oyinche pa
yueishi pa te yivmjat lhn apenas uno se morda la lengua, (esta planta ) le picaba, ay, y si se mezclaba con aj del monte,
era mortal. avaatsha lhanctsha'ne jayu ca nalhutajeey vooy pa tulh lhanct'eelhsha'nevatjulh ni chiytyjata pava
vaclan, vooy avaatsha pa c'avmjat jayu tropezars de da y contigo tropezara el profeta de noche y te destruir (Oseas 4:
5). pa ojey shi' pa niysa'sha'ne yinjt ti t'ta'yesh pava lhcuts'ajinc; yivmjatshamjop'in pava lhtsjey pa
vancatyjatesha pava lhfanishesh pava lhafoc shi' t'apayesh pava lhpaschey el hombre malvado y perverso camina
contando mentiras ("camina con sus mentiras") ; guia un ojo ("termina atravs de los ojos"), sacude los pies y seala con el
dedo ("sus dedos") (Proverbios 6). papi nivacle yivmjat'e ts'ivee jayu pa t'ajovayi, lhayaash ti yaychavalha pava
vaclan jayu ti nash'apee na cotsjaat; pa lhechesh pa naacjut pa vat'unaj na vs el miedo destruir a los hombres,
porque piensan en lo que va a suceder al mundo ("pasando sobre el mundo"); entonces las fuerzas del cielo tambalearn (San
Lucas 21: 26). ve'lha pa nivacle tlhey ja Jerusaln yichtajey ja Jeric; pa lhechesh pa t'ecletch'e papi vncaclnjanjas
pa nijclesh lhacm'a pava lhcqueclity pa yit'ijj'in ts'ivee pa yujatjatey ca nivmjat pa yichvatich'ec'oya un
hombre iba de Jerusaln a Jeric; tropez con unos asaltantes que lo despojaron de sus pertenencias, lo hirieron y se fueron,
dejndolo medio muerto (San Lucas 10: 30). jayeesh ca javmjatsha'ne na vatishjanjavat na chiychenesh pa vatpct
ti yich'a chiyisnatesh, pa yisnatajesh yivaatsha paelh camcleesh ti tanca chinchentajesh pa vatpct, pu'janataja pava
nalhus ca yivaclhit yo quiero destuir esta santuario, construido por mano(s humanas) y en cambio, construir otro, no
edificado con mano(s humanas), en tres das ser terminado (San Marcos 14: 58). taj ti avaatsheelh ca
naavmjat(t)ajeelhshi tatsha nava c'ayjieshelh'a ca avmjatelhshi, pa tanca t'yisheey ca yielh'ajop mientras no
eliminan lo que les mand destruir, no estar ms con ustedes (Josu 7: 12). jaychavalhtajey ca ninachyijulh ca
natcuumyijulh, ca nivatsavatyijop ca netnyam pa Lhcaanvacle lh'Dios, pa nanjooylhataj ca nit'ajayeshyi na lhpct
nan yie' na yiyasha, pa lhechtajesh ca nivmjateyam lha yishttaj yo me imaginaba que saldra para verme y que, puesto
de pie, invocara al Seor, su Dios, pasara la mano sobre mi parte enferma y me librara de mi lepra (2 Reyes 5:
11). avmjatshic'oya, Lhcaanvacle, pa uyjatvatsham'inc'oya pava lhclishay destryenlos, Seor, y confunde sus
lenguas (Salmo 55: 10). t'lhesham ti taj'apee na cotsjaat pa yivmjatesh pa clajj'in empez a llover sobre la tierra y
la sequa se acab ("[la lluvia] termin la sequa"). na c'apejiyinshelh avaatsheelh tan jayu ca anvaych'aclajesh: tan jayu
ca t'yisheey ca yivmjatesh(sh)a'ne napi nivacle shi' nava yaquisites pa uj tsha'nu hago alianza con ustedes: el diluvio
no volver a destruir la vida ni habr otro diluvio (Gnesis 9: 11). yin'ateesh ts'ivee ti t'apacunac'oyaan java t'ajtey pa
yivmjatshic'oya ja lhutsjayash all fueron manoseados sus pechos y perdieron su vitginidad (Ezequiel 23: 3). pava
chiyvntyitesh nclit ti setenta yamjey cien por ciento papi taclas vat'iyem cque vatayasha yivmjatsha'ne

836

ca't'ajesha ti ya'shesh ti yinvaclematan tlh'ejop cavque ti yi'shi' las investigaciones muestran que entre 70 y 100% de
los bebs contraen esta enfermedad morirn ("les matar") o tendrn severos daos a causa de la infeccin ("lo que tienen
dentro"). yamsha ca shinjijan papu taj ti tanca shinvmjat mucho nos persiguen, pero no nos vencern. pa lhech
virus yiccteyan pa lhcumjayash'in pa vatcjlh shi' ti yisasinatsha'neen papu pa yamjatei ca nivmjat este virus
afecta al funcionamiento del hgado y puede causar daos tales que pueden matar. ni nt'aj'in ti cloop; tosch'e pava
yaquisitis ti yichei lhavj pa uj lhjiyish; pav'elh yivmjat pa lhavinjayu no llovi durante el invierno; los animales se
haban ido lejos a la orilla del gran ro; la sed haba matado a otros. pa chinavmjat jayu shta, chiyicln jayu napi yiatshi,
nichinmnlhanit'e jayu pava ca napuach'e pava utes, lhacm'a jayu ti chivmjat, lhayaash ti nantfa'clesh tatsha ti
nach'ay ja Dios te derribarn a tierra a t y (a tus hijos) dentro de t, y no te dejarn piedra sobre piedra, porque no
reconociste el momento en que fuiste visitado por Dios (Lucas 39: 44).
6 LO INTERRUMPE.
7 LO HACE CALLAR.
8 DEJA DE HACER ALGO. yivmjatesh ti tishjan'in le interrumpieron su canto. yivmjattajesh'in pa lhtata su padre
intent hacerla callar. pa lhechesh lhn ti'ma ti yivmjatshi ti yeetajesh ca ntatvmvatich'ec'oya entonces dicen que les
pas la voluntad de huirse de ellos. she papi iseemjop ca navmjatesh ti lhc'alhtana? quin puede parar despus que lo
hayas probado?
9 LO PERDONA. yas, chiyvmjatch'eam nava asasch'esha'ne hijo, tus pecados son perdonados (San Marcos 2: 5). a'va,
nque fayjo' janshi' na ashi, jayjatey'am nava niysisa, java lhatmenesh'avach chiyvmjatch'esha'ne mir, puse este
carbn en tu boca, he hecho desaparecer tu culpa, est perdonado tu pecado (Isaas 6: 7). ovalhelhjulh, nquejulh ana nan
yivmjatemch'e jayu papi nivacle pava lhsashch'esha'ne miren, ah viene el que quita el pecado de los hombres (San Juan
1: 29). pa Jesus yit'ya papuque nivacle ti caajem pa ni lhcacojayasha ts'ivee, yit'esha pa ancooc: pava
lhatmenesh'avach lhapa chi vmjatch'e'am Jess se dio cuenta de que aquellos hombre tenan fe en l, dijo al paraltico:
tus culpas ("las [cosas] por las que te acusan") estn perdonadas. jayalhesh'a ca avmjatch'eyam te pido que me
disculpes. t'aalhsha ca nvmjatemch'e le pide que le perdones. isjop ca nat'ya pa t'e'lhesh shi' pa lhanfanash ca
chivmjatch'e debs saber cundo y cmo perdonar. nquen lhayaash jayeetshelhaam: lhacm'a java lhsasch'esha'ne
isjop ca chinvmjatemch'e napi nivacle, pa chinvmjatemch'e shta ca nasinquitaj pa niysa' por eso les digo que
cualquier pecado se les puede perdonar a los hombres, se les puede perdonar tambin cuando hablan mal (San Mateo 12:
31). pava tlhesh jayu papu ca ninvmjattajch'elhatam las consecuencias para los que no perdonan a s mismos.apis ti
chiyvmjatchejoom somos perdonados. tajulhei ca shtavmjatch'ecatsitam casvaatsha debemos perdonarnos a
nosotros mismos. Ver : vmji; yivm; vatvmjat; nicavmjatsu; vatvmjatsjayash.

yivi Verbo, Grupo 3. 1s: tsivi (tsi-vi). 2s: navi (na-vi). 3s: yivi (yi-vi). 1pi: shtanvi (shtan-vi). 1 ES
BUEN TREPADOR.
2 SABE TREPAR. Ver : vlh.

yivm Verbo, Grupo 5. 1s: javm (ja-vm). 2s: lhavm (lha-vm). 3s: yivm (yi-vm). 1pi: shtavm (shtavm). 1 LO ABANDONA.
2 LO TIRA.
3 LO SACA.
4 LO DEJA.
5 LO LARGA.
6 LO DESAMPARA.
7 LO PIERDE.
8 LO DESTRUYE. javm lhja yipesojiy perd mi billetera. vooi ti nictsit'esh pa lhcashatech pa yivm cuando ya no
quiere ms su escalpe, lo tira. yiyjiesha ca nvm'in pava shtclei le mand que limpiara la basura. lhech na ajuishi ca
javm'ash tatsha yiin! ah te vas para que te mate enseguida! jaspa yueshelh'a ja Moiss ti lhav'melh papi ajayaselh,
lhayaash ti ninach'ana nava acachi'clelh, taj ti vooy ti nich'a chiyisnatesh tanca lhech lhjunashaas Moiss les permiti
(a ustedes) de separarse de sus mujeres a causa de la dureza de sus corazones, pero al principio no era as (San Mateo 19:
8). j'tanei ti javmjelh, javcheelhsham ja tovoc y as nos separamos de l, salimos del ro. na amashi, na amashi
meelh ti javmjelh ja votso no terminaba, sobraba an cuando terminamos de comer (miel de) lechiguana. lhan'e pa

837

C''' pa chi vm'e' pa vatmj'vat pero a C''' lo dejaron en el campamento. ni ve'lheeesh ca nvmlhavach nunca
perdi la esperanza. ta ajalh yie' ti lhav'mesh pa avncaclquijayash? dnde no has hecho el amor ("largado tu
juego")? (Jeremas 3: 2). avmjem pa tjayetaj t'i' shi' pava vattis tanqu'etsjey papi nict'eshch'esha'ne shi' papi
yi'aminatch'esha'ne deja el vino al desfallecido y el licor que embriaga a los amargados del alma (Proverbios 31: 6). ca
eyjatsjanesh japi casvelhavot cavque, pa is ti lhcavoash jayu ja Jesucristo; pa chinacunjanesh jayu pava lhclishayesh
pa nivatcacujayasha shi' pa is vatneyjatsjanjayash ti niav'mesh si enseas esto a nuestros hermanos, sers buen
ministro de Cristo Jess, y te alimentarn con el mensaje de la fe y de la buena doctrina que no has abandonado (1 Timoteo 4:
6). av'meshjop ti lhtsovalhsha'neen, lhayaash nava atsjey ti yacjyish'e! aparta de m tus ojos, que me turban!
("deja de mirarme, porque tus ojos...") (Cantar de los Cantares 6: 5). pa javmc'oya jayu la lhshatech yiey na
vatashclfech te voy a echar su cabeza (en cuanto la recojas) por la muralla (2 Samuel 20: 21). vooy ja Lhcaanvacle
jacafiyanshelh nava lhasnatshelh, pa ya aj ca avmjelh ti lhasnatshelh nava c'ayjieeshelh'a adems, confiamos en el
Seor que ustedes no dejarn de hacer lo que les mandamos hacer ("confiamos lo que ustedes hacen en el Seor, que no dejen
de hacer lo que les pedimos a ustedes") (2 Tesalonicenses 3:4). pa tjcjan'in shi' ti yivm'e papi ts'aclaaysha'ne, pa
vattstjatesh pava jpyjey ti ninasnatesh explot y desampar a los pobres, y se apropi casas que no haba construdo
(Job 20: 19). pa yivm'inyic'oya java yicquecliti (me) ha tirado todas mis pertenencias. avaatsheelh lhavmjelh ja
cas'Fitsc'yich pa lhavo'elhch'e shita ja Baal ustedes han abandonado a nuestro Dios y han ido detrs de Baal. cava
manlha ts'ivee cava c'asus pa yivm'in cava lhtsjei de los zapallos que sobraban sacaban las semillas. vooy pa Dios
pan ujesh ti vacha'clanesh ti yicheshch'e pava cuatrocientos yincpes, pa yit'esh: "avmjelh" y Dios, que haba tenido
paciencia durante cuantrocientos aos, dijo: "basta". jaycumesh'e nava yipcty java lhavanjas japi vatachifas pa
janjcleshch'e lhacm'a ja lhcotsjaat jan lhjunashesh papu ti t'acum'e pa ajcl lhuup ti yivm'e pava
lhshayc'uc tom con mis manos las riquezas de las naciones, saque todas sus tierras como quien recoge el nido de un pjaro
para destruir sus huevos (Isaas 10: 14). taj apis ti lhasvmeelh pa lhp'ojelhyitapee pa yivapenajelh, pa ni'achen
t'yish'e napi yic'afoquelhayelh pero ahora nos abandonas, nos cubres de vergenza y ya no sales con nuestras tropas
(Salmo 44: 10). av'meshjop cum pa aychavalh'in! dej de pensar! / reacion! pa tan jayu ca vmesh'am ca ama pa
anclyitsjayash no te dejar sin castigo. Ver : yivmjat; vm; vancavm;yivancavmjatsu ~
yivancavmjayu; yicavm; nicavmjayu; nicavmjatsu; tinvmque; lhavmech.

yivmcjat Verbo, Grupo 5. 1s: javmcjat (ja-vmc-jat). 2s: lhvmcjat (lh-vmc-jat). 3s: yivmcjat (yivmc-jat). 1pi: shtavmcjat (shta-vmc-jat). 1 LE LAVO LA CARA.
2 LO APURO. Ver : vmc'; lhavmcjat; nicavmjatsu ~ nicavmjayu; lhavmcjatshi.

yivsch'aclan Verbo, Grupo 4. 1s: javsch'aclan (ja-vsch'acla-n). 2s: lhavsch'aclan (lha-vsch'aclan). 3s: yivsch'aclan (yi-vsch'acla-n). 1pi: shtavsch'aclan (shta-vsch'acla-n). ES VIUDO. Ver : sch'aclaj.

yivts'etan Verbo, Grupo 4. 1s: javts'etan (ja-vts'etan). 2s: lhavts'etan (lha-vts'etan). 3s: yivts'etan (yivts'etan). 1pi: shtavts'etan (shta-vts'etan). 1 SALTA EN CUCLILLAS.
2 CORRE SALTANDO.
3 BAILA CON LA MUCHACHA INICIADA. pa yalha lhanfanash'in, ventaj ti'ma ti macoquisesh, macoquisesh
yivots'itenesh y los trat de otra manera, los hizo estar en cuclillas como sapos. Variante : yivts'itan.

yivtnaaj Nombre masculino; no poseble. 1 BOCHINCHERO.


2 HOMBRE BOCHINCHERO. Ver : tavti'in; taviti.

yivts'eevalh Verbo, Grupo 3 (chequear). 1s: tsivts'eevalh (tsi-cts'ee-valh). 2s: navts'eevalh (na-vts'ee-valh). 3s: yivts'eevalh
(yi-vts'ee-valh). ES BARRIGUDO. Ver : lhavts'ee.

yivujuichat Verbo, Grupo 5. 1s: javujuichat (ja-vujui-chat). 2s: lhvujuichat (lh-vujui-chat). 3s: yivujuichat (yi-vujuichat). 1pi: shtavujuichat (shta-vujui-chat). 1 LO RECHAZA. Note: dcese a propsito de un pariente
2 LO APARTA.
3 LO DISCRIMINA.

838

4 LE DA EN PROPIEDAD. javujuichatei ja yicac''vat apart mi cerco. javujuichatesha ja yas ja yicl' cuvyu he dado
mi caballo a mi hijo en propiedad. nintajulhey ca chinvujuychatvatc'oya papu no es justo discriminar (unos de otros) a la
gente. Ver : vancavujuichat; ta'vujui.

yivutun Verbo, Grupo 3. 1s: tsivutun (tsi-vutu-n). 2s: navutun (na-vutu-n). 3s: yivutun (yi-vutu-n). 1pi: shinvutun (shinvutu-n). SE QUEMA. ca ni nvooitajeshch'e pava tanvutuyanchai, tan ca nshaiyan pa ca pesoa pa Compaa de
Seguros ti yivutun na jpyich si no se comprueba que los fusibles estaban en orden, la Compaa de Seguros no pagar
nada en caso de incendio ("si se quema la casa"). ti 1543 200 pava jpyjey yivutunsha'ne, shi' ja jpyich t'ajuya pa
lhcaanvacleen el ao 1543, 200 casas quemaron, incluso la casa del Gobierno. Ver : yivutuyan; lha'vutej; lhavutuvash.

yivutuyan Verbo, Grupo 5. 1s: javutuyan (ja-vutu-yan). 2s: lhvutuyan (lh-vutu-yan). 3s: yivutuyan (yi-vutuyan). 1pi: shtavutuyan (shta-vutu-yan). LO QUEMA. shepapu yivutuyan lhacm'a cava yishi' na nalhu? quin
quem todo lo que haba en el mundo? yivutuyan pa lhcusi na jumcluclaai tiene insolacin. lhech'e ti c'avutuyanesh
jayu pa itj, shi' pa clesataj, jan lhjunash java fanjay, pa c'atifshelh'e jayu lhacm'a te quemar con fuego, y con la
espada, como la langosta, los exterminar a todos (Nahm 3: 15). Ver : yivutun.

yiv'ate Verbo, Grupo 4. SE QUEDA INMVIL. 1s: jav'ate (ja-v'ate). 2s: lhav'ate (lha-v'ate). 3s: yiv'ate (yiv'ate). 1pi: shtav'ate (shta-v'ate). ti yi'shi' pa nivalhech ti lhech yj'e' ti ni nav'ateshi papi ojiyis pa vooy papi yulhs pa
yamat pa t'ichayash all en la tumba acaba el tumulto ("no se quedan inmviles") de los malvados, all reposan los que
estn rendidos ("agarran el reposo") (Job 3: 17). meelh ti lham' shi' ti lhtanavaj, shi' pa lhtanacopjalhesh nava atjuy pa
is ti lham', pa vatats'aclayash ti t'eclet'atsham jayu jan lhjunash papi ninav'ateesha'ne pa lhclutsesh un rato duermes,
un rato das cabezadas y un rato cruzas los brazos y duermes; te asaltar la pobreza ("como quienes no se quedan inmviles
con su arco") (Proverbios 6: 10-11).

yiv'ojinat Verbo, Grupo 5. 1s: jav'ojinat (ja-v'-oji-nat). 2s: lhav'ojinat (lha-v'-oji-nat). 3s: yiv'ojinat (yi-v'-ojinat). 1pi: shtav'ojinat (shta-v'-oji-nat). 1 LE HACE DAO.
2 LO PERJUDICA.
3 LO INSULTA.
4 LO OFENDE.
5 LE REPROCHA. ujesh ti yiv'ojinatesh pa lhfanishlhavach mucho le reprueba lo que hace. Sinn : yiv'ojiyan. Ver
: yiv'ojiyan; voji; ojei.

yiyaach Verbo, solo en tercera persona. SON MUCHOS. nqueesh jayu pa nalhu pa yich'in lhn papi nivacle yiyaach al
da siguiente sali un gran nmero de nivacle. camiones yiyaach, yu'fach'ee lhn lhapesh pava t'unsha'ne haba muchos
camiones, dicen que tiraban (desde los camiones) galletas. papi'lhech nivacle yiyaach ni naichavalh'in aquella masa de
hombres no pensaba. pa yalhalhatajesh ti clam papi angeles yiyaach yi'ei pa tavashai de repente aparecieron muchos
ngeles en aquel campo. t's'een cotsjaat japi tucus, acloj clutsshes yiyaach cava tononotas cava us los bolivianos
venan de a pie, traan muchos rifles en carros grandes. vooi lhn ti nalhu pa nachei lhn pava c'afoquis yiyaach chi pava
jutsjas al da siguiente vinieron muchos cuervos y caranchos. papi lhantclishjes pa Cufalh pa vo'ja'ne, vo'ji' pa
lhjyish, pa sajech yiyaach pa yicjiyesh'in los nietos de Cufalh estaban pescando, pescaban en el lecho del ro y
atrapaban muchos peces.

yiyaam Partcula de cortesa. POR FAVOR. at'esh yiyaam ca m'ei ja act'eech por favor, vete a ver a tu abuelo. meeycum
yiyaam lhja yse, lhayaash ti yujeey ca nivaf; istaa ca shtatanycheey ca an'apee nava apcty pa jaspa
nivatsjan ven, por favor, a ver a mi hija, porque est agonizando; vamos all e impn las manos sobre ella para que sane
(San Marcos 5: 23). ach'anelhyi yiyaam! asfacle'lhem ca nitanc'uyiy, lhayaash ti jen ca jayasinyelh escchenme, por
favor! dganle que se acerque, que tengo que hablar con l. yjquea yiyaam lhech! (cmo quisiera que) este cntaro sea
mo! Variante : at'esh yiyaam.

yiyaas Nombre masculino; no poseble. ROCO. ncch'e' pa yiyaas ti yiesh nava lhsashai java vatcjiyanchei el roco brilla
en las hojas de la huerta. pa encheyashelhyi ti caajelh'am lhjunashjulh pa shnacjay ti nich'a nalhu, jan lhjunash ja
yiyaas ti ncjuulh nalhu, ti claaf nalhu ti vmji' el amor de ustedes para m es como neblina maanera, roco que brilla de

839

da y se evapora al alba (Oseas 6: 4). pa lhech nuut pa nam pava jooyjoyitas pa tif'apee pa t'ichavat papi israelitas, vooy
ti nich'a nalhu pa caaj pa yiyaas t'afaych'e lhavj pa t'ichavat por la tarde, una bandada de codornices cubri el
campamento; por la maana, haba una capa de roco alrededor del campamento (xodo 16: 13). Ver : ta'viyatsei;lha'viyas.

yiyacutiyan Verbo, Grupo 5. 1s: jayacutiyan (ja-yacut-iyan). 2s: lhayacutiyan (lha-yacut-iyan). 3s: yiyacutiyan (yi-yacutiyan). 1pi: shtayacutiyan (shta-yacut-iyan). LO PINTA EN NEGRO. Ver : yacut.

yiyalhecli Verbo, Grupo 3. 1s: tsiyalhecli (tsi-yalh-ecli). 2s: nayalhecli (na-yalh-ecli). 3s: yiyalhecli (yi-yalhecli). 1pi: shtanyalhecli (shtan-yalh-ecli). AGUANTA MUCHO TIEMPO SIN RESPIRAR. lhan'e pa'lhech Cufalh pa
yiyalhicli lhn jumje, lhe'na ca pitojasham es que Cufalh poda quedar bajo el agua sin respirar durante mucho
tiempo. Ver : tayalhiy; lhayalh; yalhalha ~ yalhalhatajesh ~ yalhatajesh. Variante : yiyalhicli.

yiyalhimatan Verbo, Grupo 5. 1s: jayalhimatan (ja-yalh-imat-an). 2s: lhayalhimatan (lha-yalh-imatan). 3s: yiyalhimatan (yi-yalh-imat-an). 1pi: shtayalhimatan (shta-yalh-imat-an). 1 LE PERJUDICA LA
RESPIRACIN.
2 LO HACE RESPIRAR CON DIFICULTAD. Lit: hace que respire con dificultad Ver
: vancayalhimatan; yalhimat; yiyalhiyan.

yiyalhiyan Verbo, Grupo 5. 1s: jayalhiyan (ja-yalh-iyan). 2s: lhyalhiyan (lh-yalh-iyan). 3s: yiyalhiyan (yi-yalhiyan). 1pi: shtayalhiyan (shta-yalh-iyan). 1 LO INFLA.
2 LO HACE RESPIRAR. jayalhiyanch'e lhja pelota infl la pelota. Ver : lhayalh; tayalhiy; vancayalhiyan.

yiyalhp'o Verbo, Grupo 3. 1s: ts'iyalhp'o (ts'i-yalh-p'o). 2s: nayalhp'o (na-yalh-p'o). 3s: yiyalhp'o (yi-yalhp'o). 1pi: shinyalhp'o (shin-yalh-p'o). SE AHOGA. Lit: se respiracin-tapa yiyalhp'oji na tovoc ca taclaj el nio se
ahog en el ro.tajulhey'am t'e ca shtanyalhp'ojane? no te importa ("est bien para vos?") que muramos ahogados?
(San Marcos 4: 38). lhan'e java vojotas pa t'ecletshamsha'ne ja tovoc pa yiylhp'ojisha'ne ; java lhech vojotas dos mil
ja t'ajjjampero los cerdos se precipitaron al ro y se ahogaron; aquellos cerdos eran dos mil (San Marcos 5: 13). t'eshei
ni nasyalhp'o casi me ahohu. capi c'afoquelhay yiylhp'ojisha'ne shta pa Tovc Yucshi, pa yamtasham pa
lhjunashjulh pava utes; na'lhech tovc apatojqu'e jum pa yam'apee ts'ivee capi'lhech las tropas se ahogaron en el Mar
Rojo y bajaron al fondo como piedras; este mar es muy profundo y ellos quedaron recubiertos (xodo 15: 4-5). nque tan
jayu ca niyalhpoom, jen jayu ca nastst'ajesh yivaatsha janujumatsenesh jayu; she papi yifitsjayanyam jayu? ste
(nio) no ser ahogado (cumpliendo sus rdenes), yo lo quiero para m, yo lo cuidar; pero quin lo va a amamantar? Ver
: lhayalh; yip'o'; yiyalhp'ojat. Variante : yiylhp'o.

yiyalhp'ojat Verbo, Grupo 5. 1s: jayalhp'ojat (ja-yalh-p'o-jat). 2s: lhyalhp'ojat (lh-yalh-p'o-jat). 3s: yiyalhp'ojat (yi-yalhp'o-jat). 1pi: shtayalhp'ojat (shta-yalh-p'o-jat). LO AHOGA. Lit: hace se tape su respiracin yiyalhp'ojatsha'ne pava
cuvyu yishi' pa tovoc mar chi' pava tononotas (Dios) hizo que se hundieran en el mar los caballos y los
carros. yiylhp'ojatshi na tovc cava lhcaletas shi' capi lhcavos ca faraon l arroj al mar los carros y la tropa del faran
(xodo 15: 4). pa Lhcaanvacle yiylhp'ojateshisha'ne jayu ti yifactiyanemch'e ja tvc ufrates, pa
t'afot'eshch'esha'ne jayu lhacm'a java nash'e na yint, pa yash'apee ts'ivee jayu lhacm'a java lhtacoclesh el Seor
har que los sumerjan las aguas del ro ufrates, torrenciales e impetuosas, rebasan las orillas, desbordan las riberas (Isaas 8:
7). Ver : lhayalh; yip'o'; yiyalhp'o. Variante : yiylhp'ojat.

yiyan Verbo, Grupo 4. 1s: c'ayan (c'a-yan). 2s: t'iyan (t'i-yan). 3s: yiyan (yi-yan). 1pi: sht'i-yan (sht'i-yan). 1 SE MUEVE
DE UN LADO PARA OTRO.
2 ES MUY GIL. yij', yiyanvatsham'in lhapesh japuqueei, vatcafiyanvatsham'in s que eran muy giles en la lucha y
estaban muy seguros de s mismos.

yiyashanaj Nombre masculino; no poseble. Pl: yiyashanjas (yiyasha-nja-s). HOMBRE ENFERMIZO. Ver
: yiyashanja; yiyashayan; lhayasha.

yiyashanitjat Verbo, Grupo 5 (chequear). 1s: jayashanitjat (ja-yasha-nit-jat). 2s: lhayashanitjat (lha-yasha-nitjat). 3s: yiyashanitjat (yi-yasha-nit-jat). 1pi: shtayashanitjat (shta-yasha-nit-jat). 1 LE CAUSA ENFERMEDAD.

840

2 LO HACE ENFERMAR. apis ti nat'ya lhacm'a pava chi y(iy)ashinitjat? yas sabs todas las cosas que causan
enfermedades? Ver : yiyashayan; lhayasha.

yiyashanja Nombre femenino; no poseble. Pl: yiyashanjai (yiyasha-nja-i). MUJER ENFERMIZA. Ver
: yiyashanaj; yiyashayan; lhayasha.

yiyashayan Verbo, Grupo 5. 1s: jayashayan (ja-yasha-yan). 2s: lhayashayan (lha-yasha-yan). 3s: yiyashayan (yi-yashayan). 1pi: shtayashayan (shta-yasha-yan). 1 LE CONTAGIA UNA ENFERMEDAD.
2 LO HACE ENFERMAR. tsiyashayan jayu ca javancalhn? me va a daar la salud si fumo? meelh ti yamqu'een na
vatvuvaat pa namatshisha'ne pava vatyees, caaj pava vacha'e lhavo'matachey, tayashay pa t'acjlhc yiyashayan pava
vatshanantiyc al desarrollarse por el cuerpo, causa cada del cabello, aparecen erupciones, hepatitis y enfermedades en los
riones. Ver : lhayasha; tayashai; yiyashanaj; yiyashanja; yiyashanitjat. Variante : yiyashayan.

yiyat Verbo, Grupo 5. 1s: c'ayat (c'a-yat). 2s: t'ayat (t'a-yat) ~ t'iyat (t'i-yat). 3s: yiyat (yi-yat). 1pi: sht'ayat (sht'ayat). 1 LO REGAA.
2 LO INSULTA.
3 LO RENIEGA. papi tanch'anjayesh papi nivacle yichajei t'ajuiyish ts'ivee pa Jesus pa lhcaanvacle Roma lhavo' Poncio
Pilato; yiyata ts'ivee: nque nivacle tnesh'in japi'lhech los cabecillas del pueblo llevaron a Jess ante el gobernador
romano Poncio Pilato; le acusaron: este hombre est alborotando al pueblo. yivaatsheelh tanca anyatelh'yi, vooy pa Dios
t'iyatelha ustedes no protestan contra nosotros, sino contra Dios (xodo 16: 8). vooy ca nuutajaan pa yijutelh'ay jayu pa
Lhcaanvacle pa vatvuun ca jaspa atujelh, pa vooy ca nich'a nalhutajaan pa yijutelh'ay jayu pava yucuvec ampa ca
nj'esha'ne, lhayaash ti nape'yeelh avaatsheelh ti t'iyatelhaan pa lhech esta tarde el Seor les dar de comer carne y
maana les saciar de pan, porque el Seor los ha odo protestar contra l (xodo 16: 8). yiyetsesshei pa samto,
yits'yeem'in, yiyatsha jaalh pa yavten rega al argentino, le protest, lo insulto, y al final qued ofendido. Ver
: lhayatjayash.

yiyataj Nombre femenino; no poseble. Pl: yiyatas (yiya-ta-s). MOSQUITO PEQUEO. Ver : yiya'.
yiya'1 Interjeccin. 1s: yiya'yivach (yiya'-yi-vat-sh). 2s: yiya'avach (yiya'-a-vat-sh). 3s: yiya'lhavach (yiya'-lha-vatsh). 1pi: yiya'catsivach (yiya'-catsi-vat-sh). AY DE...! Note: siempre se usa con sufijo personal + reflexivo -vat +
instrumental -sh)iya'yivach na yiyipcu! ay de m con mi hambre! cha'lheesh ti njitajei papi jclichac: yiya'yivach,
ampava caelhchaa ca catsicjaia! de balde estaban cantando los pjaros de la lluvia: ay de nosotros, no tenemos otros
cantos!yiya'catsivach, shtanj jayu ay de nosotros, vamos a morir ("terminar"). yavten pa lhas ti yit'esh:
yiya'yivach! nits'yayam'in ja yas, jacjishiyantaj nalhche estaba ofendido por (lo que le haba dicho) su hijo, y dijo:
ay de m!, se quej a m mi hijo cuando lo estaba aconsejando. Sinn : shiya'. Ver : shiya'.

yiya'2 Nombre femenino; no poseble. Pl: yiya' (yiya'). MOSQUITO. Ver : lhayavo; yiyataj.
yiya'taj nitaalheesh Modismo. QU LSTIMA! yiya'taj nitaalheesh nava tashinshtas ti ama ca niy'ji ca yint'a! dan
lstima estas ovejas, que no tienen agua para beber!

yiyeclevaiy Nombre no poseble. ARMADO (pez). Oxidoras kneri. Ver : yiye'cle.


yiyenjtaj Nombre masculino; no poseble. Pl: yiyenjtas (yiyenj-ta-s). HAVIA TYVYTA (ave). Saltador caerulescens.
yiyetaj Nombre femenino; no poseble. Pl: yiyetas (yiye-ta-s). PIA. Ver : yiye'.
yiyetses Ver : yeyetses.
yiyeyuc Nombre femenino; no poseble. Pl: yiyecui (yiye-cu-i). CARAGUAT (planta de ~). Ver : yiye'; yiye' lha'; .
yiye' Nombre femenino; no poseble. Pl: yiyec (yiye-c). 1 BULBO DE CARAGUAT. Note: nombre usado por los hablantes
de la variedad shichaam lhavos
2 CARAGUATAL. pa nque pa pactsej, iye' shita, lhech cava shtatujesh pa sajech lhape' ti clop'esh luego hay doca y
caraguat, los que comemos en invierno con grasa de pescado. yiyijan'in ts'ivee, yiyijanshiin ts'ivee ja yita' ca tucus ti
t'acfiyi, lhetlha yich'e'shiin lhja yiye' los corrieron entre todos y persiguieron a los bolivianos al monte, calzados en botas
cruzando los caraguatales como nada. Sinn : viye'. Note: variedad chishamnee lhavos Ver : yiye'
lha';yiyeyuc; iyetaj; yiye'chat.

841

yiye'chat Nombre masculino; no poseble. CARAGUATAL. Ver : yiye'.


yiye' lha' Nombre femenino; no poseble. Pl: yiye' lhai (yiye' lh-a-i). FRUTA DE CARAGUAT. Lit: caraguat su-fruta Ver
: yiye'; yiyeyuc.

yiyipcun Verbo, Grupo 3. 1s: ts'iyipcun (ts'i-yipcu-n). 2s: nayipcun (na-yipcu-n). 3s: yiyipcun (yi-yipcun). 3p: yiyipcunsha'ne (yi-yipcun-sha'ne). 1pi: shinyipcun (shin-yipcu-n). TIENE HAMBRE. yiyipcunsha'ne japi
taclas tenan hambre los nios. tajulhei, taj ti ts'iyipcunelhsha'ne bueno, pero nosotros tenemos
hambre. ts'iyipcunapee me caigo de hambre / tengo mucha hambre. tan ca nyipcun papu ti lhavchejenaj los buenos
mariscadores no sufrirn hambre. papi caajem pa tuj, nivancufanshelh pa lhc pan yiyipcun el que tenga de comer,
comparta su comida con el que tiene hambre. ni nasyipcu no tengo hambre. pa yiyipcun shita pa uj ti nicu'taja ca ntuj
yitsha pa tiqu'in pava yu'eishiin pava vojotas tena hambre y le hubiera gustado comer algo de lo que arrojaban a los
chanchos. papi yiyipcunsha'ne tsaccunch'e yamja ti nictsit'eshsha'ne los hambrientos comen hasta saciarse. ca
nits'iyipcun lhn, pa tanca nifactaj'am si yo tuviera hambre, no te lo dira. Ver
: lhayipcu; lhyipcuyan; yiyipcuyan; vat'ayipcuyan.

yiyipcuyan Verbo, Grupo 5. 1s: jayipcuyan (ja-yipcu-yan). 2s: lhayipcuyan (lha-yipcu-yan). 3s: yiyipcuyan (yi-yipcuyan). 1pi: shtayipcuyan (shta-yipcu-yan). LO HACE PASAR HAMBRE. ja nivacle yiyipcuyansha'ne japi lhcles el
nivacle hace pasar hambre a sus hijos. Ver : yiyipcun.

yiyit Verbo, Grupo 5. 1s: jiyit (j-iy-it). 2s: lhiyit (lh-iy-it). 3s: yiyit (y-iy-it). 1pi: shtiyit (sht-iy-it). 1 LO AGARRA
FUERTE.
2 LO APRIETA.
3 LO FUERZA.
4 EMPLEA LA FUERZA.
5 LO HACE CON FUERZA.
6 LO PRESIONA. tem lhjquei yic'umajshichamch'e, yiyitshi pava lhap'otos, lhechesh pa va'nyanelh lhn ella volc los
cntaros, fij sus tapas, y luego acompa (a su abuela) (entando su canto de luto): yuuu, ju'claclai! jiyitesh lhja aacjiyuc
lht'oicha me agarr fuerte de la rama del rbol. pa lhcl'vat yiyiteshlhatsham capi vatanvot nuestros abuelos se ataban
el chirip por la cintura ("se apretaban"). yiyitsham nava lhpcty cierra sus puos. "sargentos" chi yeiyanesh
cavque vatcumjavos t'ajuiya ca chi niyiteshva'ne pava yecli pava chi yanvach ts'anach "sargentos" llaman a aquellas
herramientas que sirven para apretar una con otra las maderas que pegan una a otra. pa tanca yicumesh'a jayu pa lhjunash
na vatv'ojiyash pa tanca yiyit'e jayu yajatesh na yivv, lhayaash ti yacavts'aclayjanaj no te pondr mala cara por tu
maldad y no apretar para siempre con mi enojo, porque soy misericordioso (Jeremas 3: 12). taj ti vooy ja Cristo yfisch'e
ti lh'seshjop pa Dios pa lhajpyich; vooy casvaatsha lhajpyichjooj jayu ca shtiyitajeshelh ca shtacafiyantajelh pa
shtamjelhey pa yj'esha'ne; shtanshameshelh ti caajjoom pa cas cascaclecleyash'inCristo, est a cargo de la casa de
Dios como un hijo; y esa casa somos nosotros si mantenemos la confianza y nos gloriamos de la esperanza (Hebreos 3:
6). anujumatsen'avach pa anujumatsench'e shta pavan lhavanqu'eyjatsjanesh; pa iyitesh ca mj na'sheesh
lhacm'a; ca asnatajesh cavque pa lhnilhjen jayu avaatsha, shi' shta papi tach'an'a vanilhjensha'ne jayu shta vigila
tu persona y vigila tambin tu enseanza y s constante (?supere a todos?); hacindolo as te salvars t mismo, y se salvarn
tambin tus oyentes ("los que te oyen") (1 Timoteo 4: 16). nqueesh iyitesh ca aseej! ahora apret fuerte para
cortar! aniyiteshjum! fuerza! ("que agarres muy fuerte"). j'ayaam ca aniyitelheiyam ti lhanc'at'ei na lhashi ca
shncfach'ee! qu bien que hayas trabajado duro para nosotros abriendo una puerta para que podamos salir! tajulhey ca
shtiyieshelhjop pa vatcaclecleyashc'oya pa nivatcacujayashaa pan sht'acuumjelhjulh lhayaash ti yfisja(t)ch'e jayu pa
Dios pavan yinclhanitajoom ti yisnatesh tenemos que mantenernos firmes en la esperanza porque aquel que a hecho la
promesa es fiel (Hebreos 10: 23). pa lha'ma na jaychayeshyich'e ti nic'uustajach'e pa jataasclanesh(sh)a'ne ti
janiyitjulh, pa lhechech pa javaatlheclj, shi' na yalhjayashem papi yie'shane pa HIV ya'shesh ti chiytya lhjunashjulh
pa SIDA y aunque mi historia ("lo [que] duento de m") es triste, me las arreglo para sobrevivir, y es mi esperanza y mi
oracin que alhuien haga del HIV una enfermedad tan conocida como el SIDA. yichenesh pava na lhjunashvatc'oya
aacjicui lhfetatsiy ti ycfa'esh pa lhavjoquitaj pa lhashiy, yiyiteshjum ti ycfa' ellos ataban al mango de la pala con
races de cualquier rbol ("usaban diferentes races de rboles y las ataban al mango de la pala") , y quedaba atado

842

fuerte. yechepjalh'in, yict'atlhavne ti yiyitesh jum lo abraz y lo apret muy fuerte contra s. Ver
: yiiy; yiyitsjan; yiyitsjayan; yiyitsjat; vaniyit; lhniyitsjayash.

yiyitsjan Verbo, Grupo 5. 1s: qu'iyitsjan (qu'-iyits-jan). 2s: t'iyitsjan (t'-iyits-jan). 3s: yiyitsjan (y-iyitsjan). 1pi: sht'iyitsjan (sht'-iyits-jan). 1 LO ESTIMULA.
2 LO INCITA. Ver : yiyit; vanqu'iyitsjan.

yiyitsjat Verbo, Grupo 5. 1s: qu'iyitsjat (qu'-iyits-jat). 2s: t'iyitsjat (t'-iyits-jat). 3s: yiyitsjat (y-iyits-jat). 1pi: sht'iyitsjat
(sht'-iyits-jat). 1 LO REFUERZA.
2 LO SOSTIENE. lhetlha jcji'tasham na apatoj ayisjan pa ampa ca niyitsjat ca ysesh'e nava yifoc; palha jamey na apatoj
yint pa yichyish na factsejch'e as me hondo en el fango profundo y no puedo hacer pie; ya ha llegado el agua profunda y
me voy con la corriente (Salmo 69: 3). pa Dios t'un'in shi' ti tanjovayi; pa lhech yiyitsjat'e pa vatpiiyash yiey pa
vs Dios tiene un poder que sobrecoge ("es temido") e impone paz en las alturas (Job 25: 1-2). Ver : yiyit;yiyitsjayan.

yiyitsjayan Verbo, Grupo 5. 1s: qu'iyitsjayan (qu'-iyits-jayan). 2s: t'iyitsjayan (t'-iyits-jayan). 3s: yiyitsjayan (y-iyitsjayan). 1pi: sht'iyitsjayan (sht'-iyits-jayan). LO FORTIFICA. pa vantsimaaj utenilh pava'lhech yiyitsjayan pa
Jerusalen pava'lhech yafalhch'e las murallas ("postes de piedra") que haban protegido a Jerusalm yacan
derribadas. yiyitsjayanesh lhacm'a java matas tlh'ejop pa t'unaj pava lhclishay; ti yivaclhiteshjoom ti yivmja(t)ch'e
pava cassach'e, pa chiyislan'esha'ne pa lhc'ovat pa Dios yiey lhfayish yi'shi' pa vs mantiene el universo con la fuerza
de sus palabras; aniquil para nosotros ("termin para nosotros de destruir") los pecados, y estableci su asiento en el cielo, a
la derecha de Dios (Hebreos 1: 3). vooy ja Lhcaanvacle uj ti yfisjatch'e pa niyitsjayanelh avaatsheelh pa
vanujumatseneshelh'ajulh jayu pa niysa' el Seor es fiel ("cumple"), los fortelecer a ustedes y los proteger del Maligno
(2 Tesalonicenses 3:3). Ver : yiyit; vanqu'iyitsjan; yiyitsjan.

yiyofjat Verbo, Grupo 5. 1s: jayofjat (ja-yof-jat). 2s: lhyofjat (lh-jof-jat). 3s: yiyofjat (yi-yof-jat). 1pi: shtayofjat (shta-yofjat). 1 LO ASUSTA.
2 LO SORPRENDE. yiyofjat na ta'claj lha macc el sapo asust al nio. yaaj ca nayofjatelh na lhtsamaat lhja yenche,
an'ateelh ti yim' vooy ca nanjat'otajey lhavaatsha! no asusten mi amada en su sueo, djenla que duerma y se
despertar ella misma! (Cantar de los Cantares 8:4). ca jaychavalhtajeyyitam pa nasyofjat, na yivu'vat pa
niviisjatch'e cuando (lo) recuerdo, me horrorizo y mi cuerpo se estremece ("eso lo hace estremecerse") (Job 21: 6). Sinn
: njovaichat.Ver : yoof; vancayofjat; vatyofjat; njovaichat.

yiyitan Verbo, Grupo 5. 1s: c'ayitan (c'a-yitan). 2s: t'iyitan (t'i-yitan). 3s: yiyitan (yi-yitan). 1pi: sht'iyitan (sht'iyitan). 1 LO CRITICA.
2 LE PROTESTA.
3 LO RECHAZA. yiyitanesh pa ti ni nvo'yesch'e pa tcavoijulh pa ni ntajulhe'mei criticaba los trabajos que no le parecan
buenos y los rechazaba. sasemjop ca nyitanesh pava ni nclheema no poda quejarse de las [cosas] que no le quedaban
claras. papi chi voiyanesh pava pesoc uj ti yiyitana jum los recaudadores de dinero tienen muy mala fama. anfacyam
pa lhts'iyitanesha decime lo que tens contra m. yiytanesh ts'ivee pa Moses: ta lhai'yaash ti nque lhtsamjatelh'e
ca jaspaa t'ejum ca chi nts'ivjuyanelh? se quejaron a Moiss: por qu nos has llevado a la perdicin? tanca
yiyytaneshelh'a nava acufayjateselh shi' nava lhnapjunelhsham ti yajatesh ti lhatcufaayshelh'in no los reprocha (a
ustedes) por sus sacrificios ("regalos") ni por sus holocaustos ("lo que ustedes regalan quemando") (Salmo 50: 8). taj ti
c'ayytan'ash jayu pa jajulhjatsham jayu pava lhasnatesh'in pero yo te acusar, litigar contigo por lo que hiciste (Salmo
50: 21). Ver : vaniyitan; taniyitan; tcavoi; tqu'iyitai; lhqu'iyita.

yiyjayan Verbo, Grupo 5. 1s: jayjayan (ja-y-jayan). 2s: lhyjayan (lh-y-jayan). 3s: yiyjayan (yi-yjayan). 1pi: sht'iyjayan (sht'i-y-jayan). 1 LO ABREVA.
2 LE DA DE BEBER. yiyjayanshi pa uj yint les dio a beber raudales de agua (Salmo 78:15). ayjayanelhsha'ne java
cuvyu! den de beber a los caballos! pa lhfanishesh'in ti na'vuyjatesh(sh)icham lhpa lhjque ti t'acumesh'e pava
t'itjuy pa yiyjayanshi baj el cntaro al brazo y le dio de beber (Gnesis 24: 18). timsham'in tatsha lhpa lhjque lhpa
t'iyjatshi, pa cajuqu'e ti vapecch'een lhpa t'itsech pa yiyjayanemsha'ne lhacm'a pava lhcly camellos y enseguida

843

vaci su cntaro en el bebedero, corri al pozo a sacar ms y sac para todos sus camellos (Gnesis 24:
20). c'ayjayansha'ne jayu les voy a dar de beber (a ellos). Ver
: yiy'; vancayjayan; niyjayu; yjamat; yiyjamatsej;t'iyjatshiy; t'iyjayash; t'iyja'vat; t'iyijafa.

yiyjia Verbo, Grupo 4. 1s: jayjia (ja-yji-a) ~ c'ayjia (c'a-yji-a). 2s: lhyjia (lh-yji-a). 3s: yiyjia (yi-yjia). 1pi: shtayjia (shta-yji-a). 1 ORDENA.
2 MANDA.
3 PROPONE.
4 ELIGE. pa ti jayje'esha pa nijutyam lo que le pido me da. yiyjieilhavc'oya lhpa jooc pidi (socorro para s mismo) al
Palo Santo. yiyjiesha ca nasnatesh pa lhclutsech le manda que le haga un arco. aneetsham ca mj na taclaj chi'
shita lha lhamimi pa acltshei ja Egipto pa'lhech veelh'een cun vooi ca c'ayjitaja shita pa ca t'eelhtajeesh levntate
para ir con el nio y su madre huyendo a Egipto, y permanezcan all hasta que yo les diga. pa Lhcaanvacle yiyjieshajop ja
chiytyjata pava vaclan Hageo ti nifaclem ja chinvacleyanesh ja Jud, lhey Zorobabel... el Seor le orden a Zorobabel,
rey de Jud, por medio del profeta Ageo... (Ageo 1: 1). yivaatsha jasclanvatshamjop java yicqueclity jan lhjunash ti
niyjieshyi ja Lhcaanvacle yo hice lo que mand el Seor con mi equipaje (Ezequiel 12: 7). istaa ca ayjeelha ca
nvqu'esha'ne papi cincuenta, cincuentaesh ts'ivee lhacm'a nap'elh hganlos sentar en grupos de cincuenta (San Lucas
9: 14). ma! niyjiesh'yi na lhja sunja ca at'itanjan lhn na jnshajaclai mam!, mi hermanita me hizo decirte que
trabajes toda la noche sacando fibras. ayjiesha lhja mimi ca nilhnsham pa itoj pa jnshajaclai ca natt'itanjan shta na
jnshajaclai, vooi ja tata ca nasnatesh pa lht'itsu' decile a mam que encienda un fuego para toda la noche, y que trabaje
sacando fibras de caraguat, de noche tambin, que pap trabaje trenzando una piola (para trepar a los rboles para sacar
miel). pa yichey shta pa yiyj pa yucuve lhavo' pa yiyjaa pa yit'esh: ap'aclaneshch'eyam na yituuc na yucuve
t'ajuya; pa yivaclhitesh pa yichey shta pa climshi' lhavo' pa yiyjaa shta pa yit'esh: afosch'eyam na yituuc na
climshi se fue el tigre al panadero, y le dijo: untame los brazos con masa de pan; cuando era listo, se fue al molinero y le
dijo: cobreme ("enterrame") los brazos de harina. pa lhechesh yiyjisham'in japi t'eyjatsjanjas pa yit'esh: ta t'e
lhayaash ti ujesh ti lhanjovayelhshi? ajunashelhjulh papi amem pa nilhcacujayasha? entonces (Jess) orden a sus
discpulos, diciendo: por qu temen tanto?, an no tienen fe ("son ustedes como los que no tienen fe")? (San Marcos 4:
40). nichava'yey tatsha ja Jess ti tayshi pa t'unaj, pa tatvaych'aclaja japi nivacle pa yiyjisham pa yit'esh: she papi
t'ajaya lha yuyjatshiy? Jess sinti que una fuerza haba salido de l, se volvi a la gente y pregunt: qun me ha tocado el
vestido? (San Marcos 5: 30). yivaatsha ya Pablo, lhcachenachyish ja Jesucristo; cque niyjeeshyi pa Dios
casLhavqu'ilhjenaj shi' ja Lhcaanvacle Jesucristo, jan t'lha pa cascaclecleyashc'oyayo soy Pablo, (soy) apstol de
Jesucristo; por mandato ("eso me ha dicho") de Dios salvador nuestro y de Cristo Jess nuestra esperanza (Timoteo 1:
1). jeelh nalhu ti jquey ja cotsjaat Macedonia c'ayjeesh'a ca amnlhaae ja yitsaat Efeso; c'amnlhanit'e j lhech
yitsaat jaspa ayjeesha papi nivacle ca ya aj na ca nivanqu'eyjatsjanesh pava niyij'a el otro da, cuando sala para
Macedonia, te encargu quedarte ("te hice quedar") en la ciudad de Efeso para avisar a algunos que no enseen doctrinas
extraas (Timoteo 1: 3). taj ti ni yit'esh ca yisnatesh navan niaclafeesh, lhayaash ti sasjop ca jatants'aclanesh'a pava ca
yiyjeesh'a pava isis ti lhasnatesh; tajulhey j ti tlh'atsham pava lhech pero no quise hacer nada ("[cosas] que no
hicieras por iniciativa propia"), para que tu buena accin no sea forzada, sino voluntaria ("porque no vale la pena que yo te
suplicara y te ordenaras hacer acciones buenas"") (Filemn: 14). ayjia lhja afaclis'a ca amtajei ca nap'alh ja
yitinish decile a tu cuada, cuando llegues all, que queme mi collar. pa yit'esh pa Jess ti yiyjisham japi vatcavosesh:
aponteshelhch'esha'ne pa yint navque t'lhsiy Jess les dijo, les orden a sus compaeros: llenen de agua aquellas
tinajas (San Juan 2: 7). ca nicaajtaj papi nayjeesh'a pava tilhj ca atilhjemch'e pava ve'lhashi yicl' pa istaa ca
atilhjemench'e pava napu'ji yicl' si alguien te ordena que le cargues (las cosas que lleva) con un palo, carguele con dos
palos (San Mateo 5: 41). vooy ja Lhcaanvacle jacafiyanshelh nava lhasnatshelh, pa ya aj ca avmjelh ti lhasnatshelh
nava c'ayjieeshelh'a adems, confiamos en el Seor que ustedes no dejarn de hacer lo que les mandamos hacer
("confiamos lo que ustedes hacen en el Seor, que no dejen de hacer lo que les pedimos a ustedes") (2 Tesalonicenses
3:4). c'ayjielh'a jayu yiin queremos hablarte ahorita. pa lhe'naa, yivelhavot, ti c'ayjieshelh'a ca avatvoolheyshi
avaatsheelh papi napu'yama nivacle ninanjovaay, yamqu'een pa Espritu Santo, caaj shta pa lhcajysha, pa jaspa
acumjatelh'e napuque nque vatcumjayash por tanto, hermanos, elijan entre ustedes a siete hombres que no temen, llenos

844

de Espritu Santo y de prudencia, para encargarles este trabajo (Hechos 6: 3). ca ama papu ca natqu'iyytay shi' ca
niyjaan pap'elh, na yiyatjayash ve'lha ti jayjuyesh'ajulh a'vatcasin aunque nadie acuse y ordene a otro, mi pleito es
solo contigo, sacerdote (Oseas 4: 4). vooy pap'elh tlhyi ti jayjeesha, tanca nit'lha ja Lhcaanvacle a los dems, les
digo de mi parte, no de parte del Seor (1 Corintios 7: 12). taj ti avaatsheelh ca naavmjat(t)ajeelhshi tatsha nava
c'ayjieshelh'a ca avmjatelhshi, pa tanca t'yisheey ca yielh'ajop mientras no eliminan lo que les mand destruir, no
estar ms con ustedes (Josu 7: 12). pa Lhcaanvacle ninvashanyam ca nicaaj papi catsicles, taj ti jayjeesh'a ajo'jop
lhpa yicavoque Agar, secl'esh ca nicaaj pa y'seesh jayu ca nicaajyam el Seor no nos deja tener hijos ("no permite que
tengamos nuestros hijos"), pero te pido que te unes a mi sierva Agar a ver si ella me da hijos (Gnesis 16:
2). yiy'jivatam se gritan rdenes unos a otros. yiyjieshei papi tucus ca nt'eclet'a papi nivacle, pa nachei ti
tiyjja'ne exigi a los bolivianos que atacaran a los nivacle, vinieron y los balearon. jayjiesh'a aven ca anfacleem lhca
amimi ca yaaj ca nt'aja'yei anque noyan te haba dicho y redicho que le digas a tu mam que no toque este porongo. Ver
: niyji; tanis; tayjijan; taytsjanjayash tanyjijai; yjija'mat; yjijamatsej; lhyjijat.

yiyi Verbo, Grupo 3. 1s: ts'iyi (ts'i-yi). 2s: nayi (na-yi). 3s: yiyi (yi-yi). 1pi: shtanyi (shtan-yi). 1 LE
GUSTA.
2 LE TIENE CARIO.
3 LO QUIERE.
4 LE CONVIENE.
5 EST ACOSTUMBRADO.
6 LE RESULTA FCIL.
7 TIENE DESTREZA.
8 ES INVULNERABLE.
9 ES SUSCEPTIBLE DE. ts'iy'ya le tengo cario. ts'iyich'e me gusta. ts'iy'yesh estoy acostumbrado/ me conviene / me
resulta fcil. ma'lhan pa ts'iyich'e cava'lhech, yimaach j haba sido que me gusta so (estas comidas), es mi comida
preferida. ca yijqu'e na avu'vat yiyych'e ca nvji' pa t'ajj pava vatashayac niysisa shi' ti avtes t'lha ti
chit'iyjatvatam lhnasheesh papi yamvane lo cierto es que tu cuerpo puede infectarse con un nmero de enfermedades feas
y dolorosas que son transmitidas a travs del contacto sexual. ampapu ca niy'yesh ca ney pa sivclclhayeech pa nich'a
lhpa vat'uyjatshiy lhac'utsja, lhayaash ti tapecleshva'ne jayu pa yic'aseshch'e lhavj jayu ca chinantajey, pa
yash'apee jayu pa lhc'asavash nadie usa ("le conviene que ponga") un trozo de tela nueva para remendar un vestido viejo,
porque se encoge y se raja en su borde el parche ("lo que se ha puesto"), y la rotura se hace ms grande (San Marcos 2:
21). vooi pa Is Lhqu'e'yaj pa Jesus yivijulh pava yit'esh papi p'alhaa catsinvot el Evangelio de Jess va muy de
acuerdo con lo que dice la tradicin de nuestros antepasados. sesenta japi lhcaanvaccheyesh, pa ochenta japi
vatajayasesh atesha pa acloj japi lhutsjayech'esh, taj ti lha tsitst'ajesh ofoche vataasclaneshi lha lhech ve'lha, lha
lhech ve'lha lhse ti yiy'ya lhja nivacche ti nicavat'ajesh si sesenta son las reinas, ochenta las concubinas e innumerables
las doncellas, una sola es la paloma que tengo y se hermosea para m (?), nica hija de la mujer que la dio a luz (Cantar de los
Cantares 6: 8-9). ta lhjunash pava yiyyjop ca shtant'ya lhjunash pava yj'e'sha'ne nalhus? qu podemos saber
sobre los tiempos del fin? ya aj ca ave'lheelhsheelhsham pa lhavovo papi cacujanjas, lhayaash ti yiy'yelhvatjulh t'e
pa yivo'yeshch'e pa ninvo'yeshch'e? no se unan ustedes en un mismo yugo con los que no creen; qu tienen en comn
justicia e injusticia? (2 Corintios 6: 14). cque is'e'jop ti yiyich'e ca at'lhesh'e avaatsha la solucin puede comenzar
contigo.

yiy' Verbo, Grupo 5. 1s: c'ay' (c'a-y'). 2s: t'iy' (t'i-y'). 3s: yiy' (yi-y'). 1pi: sht'iy' (sht'i-y'). 1 LO BEBE.
2 LO TOMA. Note: este verbo casi siempre lleva un sufijo japi yitjocovot yiy'jop shita ca shinvonc mis tos estaban
tomando su chicha de miel. vooi lhn paelh nalhu ti yisnatesh pava pu'ja'na lhshatjes papi samto pa fiestayan'acfi pa
jaspa ny'acfi y al da siguiente hizo tres escalpes de blancos para organizar una fiesta con mucha chicha. t'iy'tajelh'in
taj ti ni mnlheesh ti lhanyjayu'elhsha'ne ustedes beben, pero siguen sedientos (Ageo 1: 6). yamey'in pa fiesta, pa
tsaccunch'e pa yiyjane jum shta llegaron a la fiesta, comieron y bebieron tambin mucho. ni nvashanem lhn pap'elh
can y'ji, pa jaalhpa yivmjatsha'ne pa lhavinjayu papi lhchifas no permita que otros bebieran (de su fuente de agua),
hasta que la sed acab con la gente. na'pu'jop ti yiy'ji entre dos tomaron (la chicha). pa nintajulhey papi lhcaanvacles
shi' papi chiyinvacleyansha'ne ca niyojisha'ne pa tjayetas t'i' shi' pava tanqu'etsjey vattis no conviene a reyes ni a

845

gobernantes darse al vino o tomar licores ("bebidas alcohlicas embriagantes") (Proverbios 31: 4). pu'ja'na pava nalhus ni
natsaccun ni ny shta durante tres das no comi ni tampoco bebi. ay'ji na is yint! tom el agua limpia! nan
lhjunash ca nitayashaytaj lhpa avts'e' pa yaaj ca tsi'shaa pa yint ca ay'ji, tajulhey ca tiqu'in'a pa tjayetaj t'i' ca
ay'ji shta si te duele el vientre, deja de beber agua sola, toma algo de vino tambin (1 Timoteo 5: 23). vooy yivaatsha
jajutesh'ay ca ay'ji pa tjayetas t'i' shi' pa t'i' java tsitst'ajesh granadas te dara a beber vino y el licor de mis
granadas (Cantar de los Cantares 8: 2). pa lhe'naa ti janyitam pa yishamitjayashesh, pa ya'shesh ti isjop ca nasnatesh pa
nivacle yiey na cotsjaat ca nattsaccun, ca niy' shi' ca nivatc'usiyan'in, lhayaash cque ve'lha ti tlhesha pa lhcumjat
pava lhnalhusesh pa lhamnlhajayash ti yijutem pa Dios yiey nque cotsjaat por eso yo cargo con mi alegra, porque el
nico bien del hombre en esta tierra comer, beber y alegrarse; eso le quedar de sus fatigas durante los das de su vida que
Dios le conceda vivir sobre esta tierra (Eclesiasts 8: 13). sht'iy'ji lhpa terere vamos a tomar terere.ta t'e lhayaash ti
lht'aalhtajeshyi pa ca ay'ji, catin'e ajudio avenna avaatsha, pa yalhan'e yasamaria yivoque vitsha?; yit'esh cavque,
lhayaash ti ninanctsetayelhvach japi samaria lhavos japi judios porqu t, que eres judo, me pides de beber a m, que
(ves que) soy samarinana?; dijo eso, porque los judos no se tratan con los samaritanos (San Juan 4: 9). pa
jayashayanelh'am jayu pava ca jatujtajelh pava suyshelhshiyam shi' shta pa yint ca c'ay'tajelhshi; tsi'sha ti
jayaalhshelh'a ca atsan'ateeshelh ca janaashtajelhshi na acootsjat te pagaremos lo que necesitemos para comer, as como
el agua que bebamos; solo te pido que nos dejes pasar por tu territorio (Deuteronomio 2: 28).t'ashesh'apee ajalh pa
ajunash ca tataelh Jacob, ca nanjutelhyiy anque lhqu'itsech, lhan yiyelhshi lhapesh papi lhcles shi' pava
lhcly? acaso eres ms poderoso que nuestro padre Jacob, que nos dio este pozo, del que beban l, sus hijos y sus rebaos?
(San Juan 4: 12). pa nque lhjunashesh, jan yiclvalh ti yichajch'een pa lhc shi' pa tjayetas t'i' japin yen ti tuj shi' ti
yiy'ji, pa yijutch'e java chiycvjiyan ti tuj de esta manera, el encargado les retir la racin de comida y de vino a los que
queran comerla y berberlo, y les dio de comer verduras (Daniel 1: 16). yij' ti jayeetshelh'a ca na atujtajeelh na t'asjaan
na Nivacle Lh'sesh shi' ca naaytajeelhshi nava lhavoyey pa ameelh'am pa vatmnlhajayash les aseguro que si
ustedes no comen la carne y beben la sangre del Hijo de Hombre, no tendrn vida (San Juan 6: 63). lhan'e yitsha papu ca
nitujtaj na yisjaan shi' ca niy'tajshi nava yivoyey pa lhecha ca nicaajem pa vatmnlhajayash yjlhyech pero quien
come mi carne y bebe mi sangre tiene vida eterna (San Juan 6: 54). acum'eyam ca jaytsaccuntaj pa c'ay' shta; pa
anjooylheesh ca atsaccun pa ay' vitsha srveme de comer y beber; despus comers y bebers t (San Lucas 17:
8). sasjop ca niy'ji pa lhech'e yint, lhai'yaash pa'lhech ti t'apishi no podan beber el agua (que estaba) all, porque
era amarga. tam'ey ti jatuj t'e pa t'asjaan pava vcc jayanjas, ja't'ajesha ti c'ay'ji pava lhavoyey pava
fusinjas? acaso voy a comer carne de toros o a beber sangre de chivos? (Salmo 50: 13). yamei lhpa vishini pa yiy'ji pa
t'ichai lleg a una aguada, bebi y descans. japi nivacle japin yi'apee ja vatashclfech, lhayaash japi lhech ti
ajunashelhjulh avaatsheelh pa lhtujelh jayu pava lhasamjuy pa t'iy'elhshi jayu pava t'ulhus los hombres que estn en
la muralla y que tendrn que comer su excremento y beber su orina, igual que ustedes (2 Reyes 18: 27). yivaclhitesh ti
yiy'ja'ne han terminado de beber. tajulhei ca istaa ca c'ayji lha jque - istaa ay'ji me dejaras beber un poco de
agua de tu cntaro? - est bien, tom! Ver
: niyjayu; yjamat; yjamatsej; yiyjayan;t'iyjatshiy; t'iyjayash; t'iyja'vat; lhjc.

yiyucuveyan Verbo, Grupo 5. 1s: jayucuveyan (ja-yucuve-yan). 2s: lhyucuveyan (lh-yucuve-yan). 3s: yiyucuveyan (yiyucuve-yan) ~ yucuveyan (yucuve-yan). 1pi: shtayucuveyan (shta-yucuve-yan). 1 LO PANIFICA.
2 HACE PAN DE. jajucuveyan ca climshi he hecho pan de harina. vana'sheiin ja lhpyich japi elechei ti vancashtilh,
tatai'in, yucuveyan shita pasa por la casa de las hermanas (alemanas) para coser, cocinar y hacer pan. Ver
: yucuve;yucuveshiy; yucuve lhavo'; yucuve'vat.

yiyucluque Verbo, Grupo 5. 1s: jayucluque (ja-yuclu-que). 2s: lhayucluque (lha-yuclu-que). 3s: yiyucluque (yi-yucluque). 1pi: shtayucluque (shta-yuclu-que). LO ASA CON UN PALO AL FUEGO. yiclnelhyic'oya pa jaicashaaishelhaan
ja lhavlhis pa jayucluquielhsha'ne, ja t'acl pa janeshelhshi la haba matado (la vaca) para nosotros (en previsin de
nuestra venida) y compramos una costilla entera y la asamos, tambin el lomo lo pusimos a asar. Ver
: tayuclunjan;lhayuclu; lhayucluvte.

yiyuus Ver : lhayuus.

846

yi! Interjeccin. CUIDADO! Note: advierte de un peligro a los nios yi lha macoc! cuidado con el sapo!
yi' Verbo irregular, Grupo 4. 1s: jav (j-av+). 2s: lhav (lh-av+). 3s: yi' (y-i'+). 1pi: shnav (shn-av+). Morf. : imperativo
irregular: ve'. Note: este verbo no se usa sin sufijo 1 EST (locativo).
1 SE QUEDA. jav'acfi na yijpyich estoy en mi casa. ti is na nalhu pa j'veelhfach'ee si hay lindo tiempo, vivimos en el
patio ("estamos afuera"). janach'ai jayu yiei ja ajpyich pasar a recogerte [est] en tu casa. anque cjecl yivaatsha
shta ve'lha ja jvelh'cji jpyich, yivaatsha tsicavat'ajcji jan jvelh'cji jpyich la lhech esta mujer y yo vivamos en
la misma casa, yo di a luz estando ella en casa (1 Reyes 3: 17). lhacm'a papi ninvapeneshyam ti yityjatyi pap'elh,
yivaatsha shta pa tanca vapeneshem ca jatajesh'e t'ajuyish ja Tata yi'shi' ja vs; taj ti vooy papi vantanyishc'oya
pap'elh, yivaatsha shta javapeneshem jayu va jatajesh'e t'ajuyish ja Tata yi'shi' ja vs al que me reconozca ("los que
no me tienen vergenza") ante la gente yo lo reconocer ante mi Padre del cielo; pero al que me niegue ante la gente, yo
tambin lo negar ante mi Padre del cielo (San Mateo 10: 32-33). lhja Yalve Sanga yijuulh na Filadelfia chi' ja
Casuarina Yalve Sanga est entre Filadelfia y Casuarina ("est, viniendo de Filadelfia y Casuarina"). sasjop ca nvach
pa'elh clesanlhiy no debe tener contacto ("estar con") otros metales. ampa ca ni nva'e es omnipresente ("no hay [lugar
donde] no est"). ansham'in, Maria! ti yi'ajop pa Fitsc'yich, lhavaatsha ti t'ap'ai'aishi! algrate Mara, Dios est
contigo, l mismo te ha eligido. nclhaa ti yi'shi'yam java yijujpnc est claro que se me present ("estaba-ah-param") lo que haba pedido en mis oraciones. yi'van pava tsimajac ti yieshchishamch'e taj ti ni nanclan'een
pava'lhech vea los panales colgados ("estaban arriba con [el rbol]"), pero nos toc. ve'lheesh ca vaclan ti jque'lhey ca
chiy'esh'een ti chit'aalh, pa javanelh lhja lhutsja tlhesha pa tsich'e' pava vatvoyjatesh'cjiin una vez sucedi que nos
dirigamos al lugar de la oracin, y vimos una muchacha que tena el poder de adivinar (Hechos 16: 16).ampa lhcaanvaclea
ca nveelhyitshi no hay ningn cacique entre nosotros. yi'vancop yinjt estan siempre juntos. ca a'vantaj papu ca na
ncjiin, mqu'e', efen papu ca ve'tajjop si ves a alguien que se va (para buscar frutos), acompaala, aydala y quedate con
ella. jvelhfach'ee estamos en el patio ("estamos fuera"). ampapu ca nts'efen, taj ti jaicum'in yitam'in
yivaatsha nadie me ayuda, pero trabajo solo, por mi lado ("estoy para m mismo"). pa tay'e ja Jess pa yi'taj'e pa
yamelhey japi t'eyjatsjanjas ja lhavtsaat japi lhchifas Jess sali de all ("sali de all donde estaba") acompaado de sus
discpulos hacia su ciudad (San Marcos 6: 1). lhe'naa pa Jose chi' lhpa Maria ti yichei pa Nazaret yi'ei pa Belen, ti lhech
lhavtsat'e ts'ivee pa nivat'aj'e shita papi tlhshaam pa David por eso, Jos con Mara marcharon de Nazaret a Beln, que
era la ciudad natal de la familia de David. aneetsham ca mj na taclaj chi' shita lha lhamimi pa acltshei ja Egipto
pa'lhech veelh'een cun vooi ca c'ayjitaja shita pa ca t'eelhtajeesh levntate para ir con el nio y su madre huyendo a
Egipto, y permanezcan all hasta que yo les diga. pa ujesh ti vanut jum pa tayjijanesh shita ca chi nclnsha'ne papi
taclas yi'ei pa Belen chi' shita pava yich'e lhavj lhacm'a papi taclas yitsji papi yfiis pava napu' lhnincpis se
enfureci y mand matar, en Beln y en sus alrededores, a todos los nios varones que fuesen menores de dos
aos. lhacm'a papi yitiyeshlhavne ti yijop'in pa Fitsc'yich papuque ts'aclaaisha'ne, taj ti isjop shita ca
nanshamesh, papuque lhavaatsha yishi' pa vatvacleyash yi'ei na vs todos los que saben que ante Dios son pobres,
pueden estar contentos, de ellos es el reino de los cielos. jatants'aclaney'am na Onsimo, nan y'seshjop pa
nivatcacujayasha jvelh'e lha vatvnc'cfajayte te suplico en favor de Onsimo, que fue mi hijo ("en la fe") cuando yo
estaba en la prisin (Filemn: 10). nque jv'ec'oya napi lhcles napin nijutyam ja Dios estoy aqu con los hijos que Dios
me ha dado (Hebreos 2: 13). aschaaj tatsha avaatsha, aschajey, lhcaanvacle, pava lhv'e'in!; casvaatsha shtansham'in
ti shnvatcop; shtasvunch'e na acasvuncheyash a'lheesh pa tjayetaj t'i, pa yivo'yeshch'e ti lhen napi
cjecly! llvame contigo, introdceme, oh rey, en tu alcoba!; regocijmonos y deleitmonos juntos, celebraremos tus
caricias ms que el vino, sobran las razones para amarte (Cantar de los Cantares 1: 4). isesh'cji ti jvji' ja lhajpec, cluufji
ti c'acn lhja lhaa! que lindo sera estar en su sombra y comer su fruto sabroso! (Cantar de los Cantares 2: 3).lhpa'lhech
nitamp''yeshem pava'na vatcjiyanchei lhai ti ni n'vesh'e pava lhtascui ella se sorpredi de que las frutas de la chacra
estaban no estaban en los tallos. mjaam lha vjatshiy, eem ti a've'lha ti navo'yeshch'e na ajunash ti lhvji' lhcachi'vat
napi nivacle entra en tu arca, pues t eres el nico justo (que vives) entre los hombres. ta t'elhesh ti nque

847

lhv'e'? desde cundo ests ac? yi'jop ajalh na atata, ca'tajesha pap'elhcha quizs lo tiene consigo tu padre, u otra
persona). lhtsamjatch'een jayu pa yishamitjayash ca vi'tajyijop me colmars de alegra con tu presencia ("que ests
junto a m"). yit'esh'ay ja Vanqu'eyjatsjan: ta yie' pa jpyich jveshelh'cji jayu napi yeyjatsjanjas ca jatujelh'e pa
tashinshtaj pascua t'ajuya? el Maestro te pregunta: dnde est la casa en la que va a comer la cena de Pascua con sus
discpulos? (San Marcos 14: 14). ta t'e ca chinvesh'eac'oya ca chinasnatesh'am pa vatc t'ajuya pa Pascua? dnde
quers que vayamos ("estemos") para prepararte la cena de Pascua? meelh ti nicaajtaj pa yielh'atshi yit'ya pava vaclan ti
tlhyi', yivaatsha janyjem jayu pava yi'shi' lht'vat shi' ca jayasinyshem pava vatatsmatascuando entre ustedes
hay un profeta (que viene de m), me doy a conocer a l en visin ("le transmito lo que est en su vista") y le hablo en sueos
(Nmeros 12: 6). jjjiclai yielh'atshi muc na vatqu'isjoyaj la luz est todava entre ustedes por poco tiempo. meelh'in
ca avant'fichelh pa ya aj na papu ca nit'yelh'a pa ca vi'tajelh'e vayan ustedes a esconderse, y que nadie se entere
dnde estn. yij' ti uj ti nintajulhei papi yielh'atshi ti vatcnitshi es una gran desgracia que haya odio entre ustedes. pa
tiyeej yifuyuesh'apee lhpa lhavts'e' chi pa t'acavot pa jaspa tan ca nvc'oya pa tsich'e', pa j'tinei ti nvat'aj
lhavaatsha ni atejeem j'tajesh ti nvat'aj tatsha el chamn sopla sobre el vientre y la pelviz, para que no haya mal
espritu, y por tanto nace (el nio) sin causarle dolor, y tambin nace sin demora. pa tan t'e ca yie' na yie' na lhech? no
deb ocupar yo ese lugar, y no l? ca amtajac'oya papu pa isa'emjop ca nv'ec'oya pa lhc'o'vataj pa
chiyisclantajemsha'ne ca nv'e', pa ninach'aneshc'oya si alguien poda apoderarse de un lugar mejos del que le fue
indicado, no se perda la oportunidad de hacerlo. yiey pa yie' ca nit'itshay clee, pa lhech yie'jop ts'ivee ti t'afaych'e
lhavj pa tach'ansha nava lhasinc donde l se sentaba para descansar un poco, all ellos se sentaban en torno a l para
escuchar su palabra. pa namach chiyaflhiteshch'e pava yaash ti yi'vatshi pa yita', shi' java aacjuy yaash ti
isisshamsha'ne yiey ja Lbano ti njichamch'e con el hacha se corta la espesura del bosque y a manos del Poderoso el
Lbano va cayendo (Isaas 10: 34). jayeetshelhaam, papi ti p'alha ti caajem pa chiyjutey jayu shta; lhan'e vitsha papi
amemc'oya pa chinjclesh jayu shta pa yi'taj(j)op les digo que a quien tiene se le dar, y a quien no tiene, se le quitar
aun lo que tiene (San Lucas 19: 26). ampapu ca nic'astaj(j)op pa t'iya lhpa nich'a t'uyjatshiy ca niney lhpa t'uyjatshiy
lha c'utsja; ca lhech lhn lhfanisheesh papu yicctiyan'in jayu pa nich'a t'uyjatshiy; neelhcha shta ca chiney lhn pa
nich'a sivclclhayeech t'iya lhpa t'uyjatshiy lhac'utsja ninvjuulh jayu nadie corta un trozo de vestido nuevo para
remendar ("ponerlo en") uno viejo; si alguien hace eso, arruinara al nuevo, y el trozo nuevo no quedara bien con el vestido
viejo (San Lucas 6: 36). lhteesh ca vee'elhyijop ca ashalheelhyam yi'ei nque vattishjanja'vat promestiste estar cerca de
nosotros en este templo. pa lhech vatayasha ni at'esh ca nv'atshi; ti jjjeclay ti am'am, ya aj na ca avooy'atam no es
una enfermedad que quers adquirir; si no la tens todava, no tens que adquirirla. pa lhe'naa, avaatsha ti c'jlhaam ca
nv'ash pav'elh vatayashac ve'lhatas pavan ya'sheshc'oya pa HIV por tanto, tus posibilidades de contraer una de estas
otras enfermedades venreas son mucho mayores que las de contraer HIV. chi yilhecljesh ca napeclei pa lhajpyich, pa
ampapu lhavaam ca nt'ya pa lhajpyich pan yi'shi' se piensa que regres a su casa, pero desgraciadamente, nadie sabe
donde est su casa.
2 VIVE (locativo). ta yishi' ajalh pqueei? dnde vive aqul? yijop lhn pa lhcachi' lhan dicen que viva(n) al lado de
una gran laguna. pa Lhcaanvacle pa tanjuyyi pa yit'esh'yam: avaatsha, nivacle, ti lhv'ji' japi lhtachifas cvfanjas el
Seor me dirigi la palabra y me dijo: hijos de hombre, vives en medio de un pueblo rebelde (Ezequiel 12: 2). yi'cjivatam
pa ve'lha jpyich papi napu' nivacle; ve'lha pa acjiin yichishamnee, vooy paelh ts'aclaay vat'uyjatshi lhavoesh
yishicham dos hombres vivan en una misma casa; uno era rico y viva en el piso alto, el pobre era sastre y viva
abajo. papi israelitas yitic'oya ti ni ncaco pa Fitsc'yich, yit'ya shita ti yi'vacop ts'ivee los israelitas aprendieron a
confiar en Dios, aprendieron tambin a convivir unos con otros. lha nivacche lhan lhanjutyam ca joveelhvaycop nijutyi
lhca lha' lhja aacjiyuc, pa jatuj la mujer que me diste por compaera me convid el fruto del rbol y lo com (Gnesis 3:
12). vee' cum na yifayishey, vooy ca janamjat(t)ajey afoc japi nacvfachi pa lhech jan'eajop sintate ("est") a mi
derecha, hasta que yo ponga ("yo conduzca/ haga llegar") tus enemigos ("los [que] te odian") debajo de tus pies (Lucas 20: 4243). ameesh ti shalhaa pa lhvelh'eyijop yivaatsheelh a lo mejor ustedes viven aqu cerca de nosotros. papi

848

tch'acfaisha'ne lhtachifas yi'vacop ca vi'salhavachsha'ne las tribus vivan independientes. lha'ma pa ca vi'taj'e no
importa donde vivas. jvjop'in lhja yit'oj Clara vivo con mi ta Clara.
3 DISCUTAN. Note: en esta ltima acepcin con el sufijo recproco y -'acfi. Vase tambin: yi'shi' yieshva'ncfi ellos
discuten. Ver : yi'shi'; yich'e'; yi'apee; yi'sha'ne; nvjayu'e; lhvjatshiy; lhvja'vat; yi'shi' fayj.

yi'amiyan ~ yi'aminat Verbo, Grupo 5 (chequear). 2s: a'amiyan (a-'am-iyan) ~ a'aminat (a-'am-inat). 3s: yi'amiyan (yi'am-iyan) ~ yi'aminat (yi-'am-inat). 1 HACE QUE NO TENGA.
2 HACE QUE NO HAYA.
3 LO DESPOJA.
4 LO VIOLA. Note: dcese de un tratado o una promesa
5 LO DEJA SIN ALGO. Lit: hace que falte pa nquesh avaatsheelh tan jayu ca t'yi'sheey ca atujelhc'oya japi nivacle pa
tanca ca a'amiyanelhem papi lhcles japi lhchifas y ahora ya no devorars ms hombres ni dejars a tu nacin sin hijos
(Ezequiel 36: 14). ni ve'lhaaesh ca ni (y)aminatem pava ti yicqueclityanesh siempre cuida que l/ella tenga todo lo
que le haga falta ("nunca hace que no tenga las cosas que le corresponden"). avmjem pa tjayetaj t'i' shi' pava vattis
tanqu'etsjey papi nict'eshch'esha'ne shi' papi yi'aminatch'esha'ne deja el vino al desfallecido y el licor que embriaga a
los amargados del alma (Proverbios 31: 6). yi'amiyan ca nasvi'jatanjulh no me tienen respeto. pa Dios yifachan'apee pa
vs ti camamemch'e pa yan'e na cotsjaat ti yiamiyan pa'na Dios extendi el cielo sobre el vaco y colg la tierra sobre
la nada (Job 26: 7). cque lhjunash ti vaclanelhyam taj ti nint'lha ca nastvaclutsjatelh'ay, nin'aminatelhc'oyayam na
lhaspe'jeyinshelh todo eso nos sucede, pero no te hemos olvidado, ni hemos violado tu alianza (Salmo 44:
18). yi'amiyanlhavcop ts'ivee pa Dios no tienen Dios presente a su lado. pa nive'lhaaesh ca ni'aminat'am pa
lhcasvuncheyash pa yajatesh ti naclpjalhesh pa lhencheyash! que siempre te embriaguen sus caricias y que
constantemente te deleite su amor !(Proverbios 5: 19). Ver : am; yi'amiyan ~yi'aminat; yamiyan'e pa'na.

yi'apee Verbo irregular, Grupo 4. 1s: jav'apee (j-av-'apee). 2s: lhav'apee (lh-av-'apee). 3s: yi'apee (y-i'apee). 1pi: shnav'apee (shn-av-'apee). 1 EST SOBRE. Note: se trata del verbo yi' usado con el sufijo locativo apee navque utes tanca mnlhaa lhpa ca ve'lhaa ca nv'apee lhap'elh no quedar piedra sobre piedra ("aquellas piedras
no quedar ni una que sea sobre otra") (San Mateo 24: 2). pa nque pava tijes ti yiapee pava cuvyuchac, chi' pava
ts'amtas; yiesh na vs lhacom'a vieron all a chamanes cabalgando sobre caballos espirituales, y ts'amtas; estaban todos
en ("estaban con") el cielo. jav'apee ja yiypyich estaba en el techo de mi casa. pa lhsc'clit pa lhcaanvacle p'alha ti
yi'yit'apee el espritu del Seor estaba sobre m. pa Issha'ne Vatsc'clit yi'atshi jayu yi'ei pa lhjunash ti iseemjop pa
Yaashchisham, yi'atapee jayu shita el Espritu Santo estar en t pues para el Altsimo todo es posible, (el Espritu Santo)
descender ("estar") sobre t. chiyapunc'oya pa vatc ti yi'apee se desprecia cualquier comida que haya (sobre la
mesa). jveshelh'apee ja tojquisham lhtvash yiey jan yie' java acloj itotas tuj(j)aam estbamos arriba en ("sobre") la
pieza del alto, all donde ardan muchas lmparas (Hechos 20: 8).
2 FLOTA.
3 NADA.
4 CABALGA.
5 MONTA. tacumajeshvatich'e ti yiapee japi yijoc'oya java maclicoc se acercaban al galope los que iban montados sobre
mulas. pava tijes ti yiapee pava cuvyuchac los chamanes estaban cabalgando sobre caballos espirituales.pa'lhech'e ti
lha'vanelh jayu pa cuvyutaj lhas nich'a uj pa'lhech jjjiclai ampapu ca nv'apee all encontraron un asno joven en el
que todava no ha montado nadie. meelh lhn ti tifeshch'e papi tucus, pa t'eclet'a lhn pava cuvyu chi' pava matas
yi'apee despus de haber matado a todos los bolivianos, se apoderaron de sus caballos y de todos sus aperos ("cosas [que]
eran sobre"). acuvyuyajaapee, avancacumchatapee shta yiin; pa tatsha ti yi'apee pa lhcl' cuvyu pa yicumchat pa
yofiis pa Dios pa yit'esh... ensill ("que seas jinete") tu caballo y a galopar; pronto estaba montado, puso su caballo a
galopar, pero Dios lo alcanz y le pregunt... yielh'apee ja cuvyu estaban cabalgando (en un mismo caballo). japi
nich'aclesha'ne cuvyuijas yi'apeejop java lhcli los muchachos jinetes cabalgaban en sus monturas alrededor (de la
gente). Ver : yi'.

849

yi'isinat Verbo, Grupo 5. 1s: ja'isinat (ja-'is-inat). 2s: lh'isinat (lh-'is-inat). 3s: yi'isinat (yi-'is-inat). 1pi: shta'isinat (shta'is-inat). 1 LO ADORNA.
2 LO LIMPIA.
3 HACE QUE SEA BUENO. uj ti isis nava acuc ti yiesh nava lh'isinatesh, ti yicshenshi java atsachecly; uj ti is na avo' ti
lhtinshiyanesh nava facl'utas; c'asnateshjop jav'elh ti chinaisinatesh t'lha na clesanilh cojiyaj yicshen pa clim que
lindo es tu perfil ("tus perfiles") con sus adornos de pendientes; que lindo es tu cuello que adornas con mostacillas; te haremos
otros que te hermosearn con oro y engastes de plata ("mezclado con blanco") (Cantar de los Cantares 1: 10-11). japi lhech
an'avcop pa a'isinatsha'nevatjuulh japi lhech; pa ashayanemch'e shta pava nj'cji jaspa isa'emjop japi lhech ca
chinvoc'ajatsha'ne acude a purificarse con ellos ("ponte junto con ellos para hermosearte frente a ellos") y paga los gastos
para que te afeitan la cabeza (Hechos 21: 24). ca ach'anjayutajeshelh'yi, pa tan jayu ca nats'isinatelhey pa ajovayi si
(ustedes) quieren escucharme, de puro asombro se llevarn la mano a la boca ("no ser que su miedo/asombro [de ustedes] me
adorne") (Job 21: 5). ca yij'taja ca aisinat(t)ajyam nque ytayjayash, jatants'aclanesh'a nqueesh ca nque
lhjunasha yiey lhja t'itsech: lhpa lhutsja ca ninamtaj ca nichaajtajesh pa yint lhpa lhech jayeetsha jayu: istaa ca
avashanyam ca c'ay'ji lha jque si quieres de veras dar xito a mi viaje, yo me pondr junto a la fuente y dir a la
muchacha que salga a sacar agua: dame de beber un poco de agua de tu cntaro (Gnesis 24: 42-43). Ver
: is; vanca'isiyan; vat'isiyan; vat'isinat; lha'isi; yi'isiyan; lh'isiyash. Variante : yisinat.

yi'isiyan Verbo, Grupo 5. 1s: ja'isiyan (ja-'is-iyan). 2s: lh'isiyan (lh-'is-iyan). 3s: yi'isiyan (yi-'is-iyan). 1pi: shta'isiyan
(shta-'is-iyan). 1 LO HERMOSEA.
2 LO EMBELLECE.
3 LO ENGALANA.
4 LO PURIFICA. pa c'aisiyanesh java facl'utas pa janshi' atjuy java vatpcls shi' ja vatiniish yiey ja avo' te engalan con
joyas, te puse pulseras en tus brazos y un collar en tu cuello (Ezequiel 16: 11). c'atataelhvatam lhvji' na vs, chi isiyan
na ei, anamjelhyi pa anvacleyash padre nuestro que ests en el cielo, sanctificado sea tu nombre, venga a nosotros tu
reino. nava tapecl'evatsham nava acoc lhjunashjulh ti chiy'isiyanesh pa clesanilh cojiyaj ti yisnatesh pava lhpcty
yijp'yesh las curvas de tus caderas es como un ornamento de oro hecho por manos artesanas (Cantar de los Cantares 7:
1). chi yi'visiyansha'ne pava lhsc'ctis ellos quedaron purificados. Ver
: vanca'isiyan; vat'isiyan;yisna(i)yan; is; lha'isi; yi'isinat; lh'isiyash. Variante : yi'visiyan.

yi'na'tun Verbo, Grupo 4. 1s: ja'na'tun (ja-'na't-un). 2s: lhna'tun (lh-na't-un). 3s: yi'na'tun (yi-'na't-un). 1pi: shta'na'tun
(shta-'na't-un). LLEGA AL ATARDECER. ja'na'tunei ja yitsaat llegu al pueblo al atardecer. Ver : nuut.

yi'nin Verbo, Grupo 5. 1s: ja'nin (ja-'nin). 2s: lhnin (lh-'nin). 3s: yi'nin (yi-'nin). 1pi: shta'nin (shta-'nin). 1 LO VACA.
2 LO SACA. Note: dcese de un lquido ja'ninsham lha tnjque vaco el cntaro.

yi'ftsinat Verbo, Grupo 5. 3s: yi'ftsinat (yi-'ftsi-nat). LE CAUSA PICAZN. ts'uf papu ti yijuujjam t'ach'aclech pa
yi'ftsinat'in, aj, ti caaj lhja oyinche pa yueishi pa te yivmjat lhn apenas uno se morda la lengua, (esta planta ) le
picaba, ay, y si se mezclaba con aj del monte, era mortal. Ver : ftsej.

yi'sha'ne Verbo irregular, Grupo 4. 1s: javja'ne (j-av-ja'ne). 2s: lhavja'ne (lh-av-ja'ne). 3s: yi'sha'ne (y-i'sha'ne). 1pi: shnavja'ne (shn-av-ja'ne). EST SENTADO. Note: se trata del verbo yi' usado con el sufijo locativo sha'ne 'abajo'vee'sha'ne na yifayishei! sentate a mi derecha! istaa ca ayjeelha ca nvqu'esha'ne papi cincuenta,
cincuentaesh ts'ivee lhacm'a nap'elh hganlos sentar en grupos de cincuenta (San Lucas 9: 14). pa nequ'ishamem pa
yich'esha'ne lhacm'a as les obedecieron y sentaron todos (San Lucas 9: 15). pa nijooylha ti yich'esha'nejop ts'ivee pa
lhech, pa yicheshch'e pava napu'yama nalhus pa napu'yama shta pava tulhis ti lhech yie'jop ts'ivee, lhayaash ti
yivanesh ti aytejem pa Job ti uj ti yash'apee despus se quedaron con l, sentados en el suelo durante siete das y siete
noches, sin decirle una palabra, viendo lo atroz de su sufrimiento (Job 2: 13). yich'esha'nejop ja vatscaccunja'vat estaban
sentados en ("al lado de") la mesa. j'velh'esha'ne lhavj ja itj ti nich'a nalhu de madrugada nos sentamos alrededor
del fuego. ayyeelha ca nvqu'esha'ne pa cincuentaashamsha'ne ts'ivee napi'lhech nivacle dganles a esos hombres que
se sienten en grupos de ciencuenta personas. ayjeelha napi nivacle ca nvqu'esha'ne dganles a aquellos hombres que se
sienten. ca nicaajtaj pa vatcavo ti t'lhey pa joot ti tcltsjan ja't'ajesha ca ninujumatsenesh pava acly, lheetshelha

850

jayu ajalh: ata'lun ca vi'shane ca atsaccun? si uno de ustedes tiene un sirvente arando o cuidando los animales, cuando
ste vuelva del campo, le dir: venga y sintase a la mesa? (San Lucas 17: 7). papi nivacle yi'tajch'esha'ne lhn, vapecla
cotsjaat ti yim'qu'esha'ne shita dicen que los nivacle pasaron un rato sentados, y luego volvieron a acostarse en el
suelo. Ver : yi'.

yi'shina Nombre femenino; no poseble. Pl: yi'shina (yi'shina). ALGARROBITO (fruta de ~). esh lhn caaj ca faai, vaitsej,
yi'shina shita, tequescheic'oya japi yinvot por suerte hubo algarrobo blanco, algarrobo negro y fruta de algarrobo, y
nuestros parientes hicieron trojas. Ver : yi'shinayuc.

yi'shinachat Nombre masculino; no poseble. Pl: yi'shinachatis (yi'shina-chat-is). 1 ALGARROBAL.


2 ARBOLEDA DE ALGARROBITOS. Ver : yi'shinayuc.
yi'shinanc Nombre masculino; no poseble. Pl: yi'shinanji (yi'shina-nj-i). CHICHA DE FRUTA DE
ALGARROBITO. Ver : yi'shinayuc.

yi'shinayuc Nombre femenino; no poseble. Pl: yi'shinacui (yi'shina-cu-i). ALGARROBITO (planta de ~). Prosopis
campestris. Ver : yi'shina; yi'shinachat; yi'shinanc.

yi'shi' Verbo irregular, Grupo 4. 1s: javji' (j-av-ji'). 2s: lhavji' (lh-av-ji'). 3s: yi'shi' (y-i'-shi'). 1pi: shnavji' (shn-avji'). Note: se trata del verbo yi' usado con el sufijo locativo -shi'/ji' 1 VIAJA CON VEHCULO. ti yen ca nvji' ja
colectivo suiyeshi ca chinefenesh cuando quiere viajar en colectivo necesita que le ayuden. c'oya ti javanelh'e j lhech'e
yiey ja Asn, pa jveelhshivatam lhja vatvjatshi ti jque'lhey ja Mitelene; pa lhechesh pa jat'lhelh'e ti jqueelh, pa
vooy ti nalhu pa jamelhey ja tajulh'e ja Quo cuando lo encontramos all (donde estaba) en Asn, se embarc con nosotros
("nos embarcamos juntos") y nos dirigimos a Mitelene; entonces zarpamos de all y al da siguiente llegamos frente a Quo
(Hechos 20: 14-15).
2 CONVERSA.
3 DISCUTA. yi'shi ca nivacle lhcliish habla en nivacle. jajia ja nivacle estaba hablando con un nivacle. ts'uuf ti
yi'eelhva'ncfiin japi'lhech, ni nteesh ca nac cano siempre estan riendo aquellos, no quieren quedarse tranquilos.she
ya'clish pa lhaveelhshi'vacop ti yiei ja ajpyich? qu idioma hablan ustedes (cuando estn) en su casa? pa
tatvaych'aclajjulh tatsha pa yishi'jop ca hebreo lhcliish ti yit'esh... ella se volvio hacia l y le dijo en hebreo... (San Juan
20: 16).
4 NO SALE DE CASA. meelh ti javcla' pa ni ytaisha'ne, ve'lha ja yicumjat j'veshyitshi cuando tena mis reglas no sala,
solo estaba sentada con mi trabajo (en casa). Ver : yi'; yich'e'.

yi'shi' fayj Verbo irregular, Grupo 4. 1s: javji' fayj (j-av-ji' fayj). 2s: lhavji' fayj (lh-av-ji' fayj). 3s: yi'shi'
fayj (y-i'-shi' fayj). 1pi: shnavji' fayj (shn-av-ji' fayj). 1 EST APROBADO COMO LUCHADOR EN EL
RITUAL DE INICIACIN.
2 ES UN JOVEN FORZUDO. Lit: estoy con fuerza. Se trata del verbo yi' 'ser/estar', seguido por el sufijo -shi'/-ji' y el nombre
fayj 'fuerza' ni t'yiisheei ca nanchava'yei pava' na lhjunashsha'ne t'atei papi nincont'as shita , yi'shi' fyj shita
nan lhjunash napi nich'acsha'ne ya no sentan los achaques de la vejez, y recobraron la energa y la fuerza de los
jvenes. Ver : nifayuin; yi'.

yi'ts'iyan Verbo, Grupo 5. 1s: ji'ts'iyan (j-i'ts'i-yan). 2s: lhi'ts'iyan (lh-i'ts'i-yan). 3s: yi'ts'iyan (y-i'ts'iyan). 1pi: shti'ts'iyan (sht-i'ts'i-yan). 1 LO PEGA.
2 LO PREPARA CON PEGAMENTO.
3 LO SUELDA. ji'ts'iyanesh na lhofalhi na clesanilh reparo el agujero de la lata. Ver : lhi'ts'i.

yi'vaijat Verbo, Grupo 5. 1s: ja'vaijat (ja-'vai-jat). 2s: lha'vaijat (lha-'vai-jat). 3s: yi'vaijat (yi-'vai-jat). 1pi: shta'vaijat
(shta-'vai-jat). 1 LO COLOCA A ESTE LADO.
2 LO PONE CERCA.
3 LO USA POR PREFERENCIA POR MEZQUINAR OTRO.
4 LO HACE SUFRIR POR CULPA AJENA. ja'vaijat lha coche lhac'utsja uso el coche viejo (por mezquinar el
nuevo). ja'vaijatc'oya cun na fchenaj na cha'nuvo estoy armando una carpa para protegerme del viento norte. ni
nvaijatlhav'ne na ta'claj lhja lhc'ui t'a el nio ne se pone su manta ("no usa su contra el fro"). ampa ca

851

yivaijatyiv'nec'oya na c'ui no tengo nada para protegerme del fro. jajut'ai anque c'ui t'ajuiya ca
avaijat'av'nec'oya te doy aquella manta para usar (contra el fro). ya aj ca atshayeelhjulh pa nivacle ca suytajeelh'a; ca
nipcjtajsham acu' pa avayjatjulh lheelh no opongan resistencia ("no le devuelvan el precio") al que les hace el mal; si
uno te da una bofetada en tu mejilla, ofrcele tambin la otra (San Mateo 5: 39). asitsenesha pa jj papi ampa t'jja, pa
avayem papi ampa ca nivayjatlhavne levante la voz por el que no tiene voz y ponte al lado del indefenso (Proverbios 31:
8). ujesh ti lhpe'ya pa vatclafiyash ti caaj pava yivayjatlhavne papu has escuchado mucho acerca del sexo con
proteccin. ampa ca nivatclpjalhesh pa ampa pa nivaijatlhavnec'oya pa c'ui no tienen nada que ponerse encima ni
nada que usar contra el fro. Ver : n'vaijat; javancavaijat; ta'vai; nivaich'aclaj; tatvaich'aclaj; lha'vaijasche.

yi'van Verbo, Grupo 5. 1s: yi'van (yi-'van). 2s: lha'van (lha-'van). 3s: yi'van (yi-'van). 1pi: shta'van (shta-'van). 1 LO VE.
2 LO ENCUENTRA. na pa lhjunash pa yi'van? qu cosa habr visto? ni nastich'e ca c'a'van ca ve'lheeesh no recuerdo
haberte visto nunca. ca tulhtajaan pa an'e afatas pava acqueclity ca ayesh'e pa navanesh lhacm'a, pa ap'o'e ataco
secl'esh ca na avana na vatavtsateyish cuando caiga la noche crgate al hombro tu equipaje, que te vean todos cuando
salgas, y tpate la cara para no ver la tierra (Ezequiel 12: 6). ni chi n'vantaj lhn es invisible. tsi'vanch'e me vio
salir. yi'vanshicham ti vanijiyin mirando abajo (al suelo), los vio (tendidos) en fila. lhacm'a papu ca na'vantaj pa
yiclt'ac'oyaan jayu todos los que te vean huirn te vos. vacj' ti yi'vantajch'e papi nivacle ti tojqu'e pa yit'esh lhn
papi nivacle: en'umqu'eelh juutshinaj! demasiado tarde lo vieron (alejndose) los nivacle cuando hua lejos, y dijeron los
nivacle: ah se va corriendo un toba! vooi nqueesh ti tsit'yeshyiv'ne ti c'ape'ya, vooi nqueesh ti c'avan'ash nava
yitsjei yo te conoca de odas, pero ahora te veo con mis propios ojos. pa nam lhpa yo'nis pa yivansheychisham lhpa
c'afoc pa lhavuun, pa yit'esheychisham lhpa yo'nis lhpa c'afoc... vino un zorro y vio (arriba, en el rbol) la carne del
cuervo, y dijo el zorro al cuervo... pa yamey ts'ivee ja lhajpyich ja lhanvacleesh ja vatvanqu'eijatsjanjavat pa
yivaneylhavc'oya japi yipvatsham'in shi' japi tafshiyvatsham'in llegaron a la casa del jefe de la sinagoga, vieron los que
lloraban y gritaban (San Marcos 5: 38). pa yi'vanyich'e t'e pa nqueyie alguien de por ah me haba visto. ni c'a'vanjulh
ti lhtacumaj no te v venir corriendo ("no te v venir cuando corras"). meelh ca a'vantajelh, pa anachelhyi ca
anfacleelhyam jcl'esh ca jquei yitsha ja jclj cuando ustedes lo hayan encontrado, vengan a decrmelo para que yo
tambin vaya a alabarlo. taj ti nqueesh attmjalheshyam pa ca atsan'e, lhayaash ti jalhecljesh pa Dios ti nape'yeesh
ti lht'a'lhelheyam, pa yivashanyam ti c'avanelh jayu pero ahora preprame hospedaje, porque espero que Dios escuche
sus oraciones ("que ustedes oren para m") y me permita poder visitarlos (Filemn: 22). jenelh ti c'a'vanqueremos
verte. tajulhtajey ca alhecha na checla', ti lhti'fesh java t'ajtey lhja mimi; lhech lhjunash ca c'avantaj'e yiey java
lhcaavjuc pa isjop ca c'afin, pa ampapu ca nasclquiesh ojal fueras mi hermano amamantado a los pechos de mi madre;
al verte en las calles, te besara, sin que la gente me despreciara (Cantar de los Cantares 8: 1). pa lhech nalhu pa tntajyi
jayu taj ti tanca yicuulh, pa vo'tajyi jayu taj ti tanca nasvan entonces, me llamarn, pero no les responder, y me
buscarn, pero no me encontrarn (Proverbios 1: 28). apacunelhyi pa atsovalhelhsha'ne, lhayaash pa vatsc'clit ampa
t'asjana ampava lhanusa shta, nan lhjunash nan lhasvaneshelh ti caajyam tquenme y mranme, porque un fantasma
no tiene carne y huesos como ustedes ven que yo tengo (San Lucas 24: 39). pa uj ti tcavts'aclaiyesh pa lhas, pa
vacumajjulh yi'ei pa yi'van'ejulh pa yechepjalh'in shita sinti mucha pena para con su hijo, corri a su encuentro y le
abraz. ma'lhan natanei, tsi'shaan pavan tijes lha'vanc'oya; clai, avatclvalh!, lhai'yaash ti ni shtanfiyjulh napi
lhcaanvacleai acaso no se sabe que slo (ustedes) los chamanes pueden ver de antemano; seor, mire en su interior, porque
tenemos respeto a nuestro jefe anciano. meelh ti nach'cji shta pa jpyich papi nich'acsha'ne pa yivaneylhavc'oya ti vaf,
pa yichaajfach'ee shta pa yicha'jey pan chitish'ec'oya ca lhch'acfa pa ve'lha chiyinelh'e cuando entraron los muchachos
en la casa y la encontraron muerta, la sacaron (de la casa), la llevaron donde haban enterrado a su marido, y la pusieron all
(Hechos 5: 10). tam'ey t'e ti jaspa niascacu ti janfacl'am nalhche ti c'avan'cji lhja higoyuc? acaso crees porque te
dije que te vi bajo la higuera? (San Juan 1: 50). yi'vaneilhavc'oya l lo(s) descubri/ logr verlo(s). lhpa Mara
yivaneshch'e lhpa cjecl ti yicha'jey lhpa lhcaanvacle lhse Mara vea cmo la mujer iba (llevando el canasto) junto a la

852

princesa. pa ni naychavalhey ca nulhj, tsi'sha ti yaychavalhey lhpa tashinshtaj lhpan vooysha'ne ca nivan no pensaba
en su cansancio, solo pensaba en la oveja, y la busc hasta hallarla. vanu'ja'nejop pa yovalhch'e tasham ja nivalhech pa
yivaneyshi java sivclclhayjey taj ti ninameyshi l se inclin y vio las sbanas en el suelo, pero no entr en el sepulcro
(San Juan 20: 5). ca niyvantajeesh java chiyuijat'esham java clavos java lhpcty, ca niyajaytajaa, ca niyajaytajaa
shta ja chiytsefesh'esham ja lhavlhi', pa tanca yu'janesh si no veo en sus marcos la marca de los clavos, si no meto el
dedo en el lugar de los clavos y la mano por su costado, no creer (San Juan 20: 25). anachelhey ca avanelh nava lhcumtes
pa Dios, nava yicavcleesh isis ti yisnatshem napi nivacle vengan a ver las obras de Dios, sus hazaas formidables a favor
de los hombres (Salmo 66: 5). yaychavalh'in pa t'acumey pa majoctsi lhtsevte pa yise'jesh(sh)am, pa hech lhavaatsha
yich(sh)aam; caaj pa nclan'e pa t'iya pa vs; jaalhpa (f)c'atajsham, pa nqueesh yivanfach'ee jayu,
clasimfach'ee decidi tomar un diente de tuka tuka para cortarlo (el cielo), y logr hacerlo ("entr-atravs"); se desprendi
un pedazo del cielo; sali grande, y ahora lo vea desprenderse, ms delgado. jayeetajesh ca avntyitelhjulh pava
naavanelh quiero comunicarles un secreto ("quiero que aprenda [de] algo que viene [pero que ustedes] no ven"). nque
jv'e'ajop ti jayjuy'ajulh: pa janclanshi'ac'oya jayu lhpa t'uych'e, pa jaspa navanesh papi vatachifas ti atsi'shaan pa
nivan'ash pa avapenaj papi lhcaanvacles aqu estoy contra t: te levantar las faldas, enseando tu desnudez a los pueblos
y los reyes (te) vern (con) tu vergenza (Nahm 3: 5). nin'vaneilhavc'oya pava suijulh pierde de vista los
riegos. lhavatvanesh jayu ca nac'alhtanesh pa vatmjayashvane pa ca t'aplhu'taja ca avan'avne tendrs que
enfrentarte al sexo en algun momento.
2 LO TIENE. saselhjop'am ca a'vanelh pa ve'lha taclaj pan namelh'ay jayu ustedes no pueden tener un hijo ("que les venga
a ustedes"). ni yi'van lhpa nivacche yo no tengo mujer. yi'van ja nicltsich chi' java nucsich chi' java sniy l tiene
maz, mandioca y sanda. japi jpijei lhavos yi'van pa lhcumjavo pa lhqueiyesh 'escuadro' los albailes tienen una
herramienta cuyo nombre es 'escuadro'. nava tulhis ti yi'van pa lhaje', pa yishaiyanesh pava napuqu'e finc
lhsashai cada noche reciba su carne a cambio de un puo de hojas de tabaco. ampa ca sasach'e ca nastatesh, shan cava
yinlhjnchatesh lhapesh ti yi'vanesh no hizo nada malo, se le acabaron las maas que tena antes. Ver
: ta'vanchai; vat'van; yi'vanjiyin; lha'vanach; lha'vanche.

yi'vanchiyin Ver : yi'vanjiyin.


yi'vanjayin Ver : yi'vanjiyin.
yi'vanjiyin Verbo, Grupo 5. 1s: ja'vanjiyin (ja-'van-jiyin). 2s: lha'vanjiyin (lha-'van-jiyin). 3s: yi'vanjiyin (yi-'vanjiyin). 1pi: shta'vanjiyin (shta-'van-jiyin). 1 LO MUESTRA.
2 LE HACE VER.
3 HACE QUE LO VEA. nitvacluqu'e pava yisnatshem, pava lhasnyjesch'esha'ne ti yivanjiyinesh se olvidaron de sus
hazaas ("lo que hizo para ellos") y las maravillas que les mostrara (Salmo 78:11). suych'e ti tsivanjiyinesh pa Dios ti
nclityam: ja qu'iyytanaj pa qu'iyytay'in, ja vancalhif'e pa vancalhifch'een Dios me ha manifestado una visn: el
traidor traicionado, el devastador devastado (Isaas 21: 2). yamjey pa lhajpyich pa yivanjiyinesh pa lhcasashllegaron a
su casa y le mostr su lana. ya lhech yijunashjulh pa vatashclfech, nava yajtey lhjunashjulh java tojquisham jpyjey,
pa lhe'naa java lhtsjey j lhech, pa tsivanjiyinesh na yishamitjayash yo soy como una muralla, y mis pechos son como
torres, y por eso sus ojos mostran su alegra ("me muestran mi alegra") (Cantar de los Cantares 8: 10). taj ti a'lheesh cque
yaash jayu apee java matas ca c'avanjayintajesh pero yo te har ver cosas mucho ms grandes que stas (de poca
monta). yivaatsheelh yaRoma yivoselh yitsha; ta lhayaash ti tsivanjiyinshelh jap'elh ti tsic'nelhsha'ne pa
ninvatjutsaesh ca nitsiyselh'in ti tsinelh'cji tatsha lha vatvanc'cfajayte? nosotros somos ciudadados romanos; por
qu nos han azotado en pblico ("nos han mostrado a los dems y nos han azotado") sin hacernos juicio ("sin preguntarnos")
en primer lugar y nos han echado en la crcel? (Hechos 16: 37). c'avanjiyinesh cum, pa nich'a yovalhtajch'e lhpa
tsich'eche pa yuqu'e lhpa Mamshi lhpa yucuve lhashiy voy a mostrarte, y cuando la bruja estaba mirando (en el horno), la
empuj Mamshi en el horno. Ver : yi'van. Variante : yi'vanchiyin; yi'vanjayin.

yi'venesh Verbo, Grupo 4. 1s: ja'venesh (ja-'ven-e-sh). 2s: lha'venesh (lha-'ven-e-sh). 3s: yi'venesh (yi-'ven-esh). 1pi: shta'venesh (shta-'ven-e-sh). 1 ES DIFERENTE.

853

2 ES OTRO.
3 EST APARTE. Ver : vena1; yivenchat.

yi'vincpin Verbo, Grupo 4 (solo en tercera persona). 3s: yi'vincpin (yi-'v-inc-p-'in). COMIENZA EL VERANO. Ver
: yincp.

yi'vincquin Verbo, Grupo 4. 1s: ja'vincquin (ja-'v-incqu-in). 2s: lha'vincquin (lha-'v-incqu-in). 3s: yi'vincquin (yi'v-incqu-in). 1pi: shta'vincquin (sha-'v-incqu-in). 1 ES TULLIDO.
2 ES RENGO.
3 ES COJO.
4 EST IMPEDIDO.
5 SIENTE PNICO.
6 ES INHIBIDO. lhastiseshelh pa yaquiset vatcutsjat ja't'ajesha pa yiviincquen ustedes me dan animales robados o
rengos. Ver : ancooc; ancoque; yiviincquiyan; lhaviincucuyash.

yi'vintacluquin ~ yi'vintaclucun Verbo, Grupo 4. 1s: ja'vintacluquin (ja-'vin-tacluqu-in) ~ ja'vintaclucun (ja-'vintacluc-un). 2s: lha'vintacluquin (ja-'vin-tacluqu-in) ~ lha'vintaclucun (lha-'vin-tacluc-un). 3s: yi'vintacluquin (yi-'vintacluqu-in) ~ yi'vintaclucun (yi-'vin-tacluc-un). 1pi: shta'vintacluquin (shta-'vin-tacluqu-in) ~ shta'vintaclucun (shta'vin-tacluc-un). 1 QUEDA CIEGO.
2 SE VUELVE CIEGO. Ver : yivintaclucuyan ~ yivintacluquiyan; tacluuc.

yi'visiyan Ver : yi'isiyan.


yi'vitijatsu Ver : ni'vitijatsu.
yi'vsch'accheyan Verbo, Grupo 5. 3s: yi'vsch'accheyan (yi-'vsch'acche-yan). LA DEJA VIUDA. tsitiftajelhch'een
jumje, acloj japi nivacchei yi'vsch'accheyansha'ne l nos iba diezmando, a muchas mujeres las ha dejado viudas. Ver
: sch'acche.

yi'vuiyan ~ yi'vuyan Verbo, Grupo 5. 1s: ja'vuiyanshi (ja-'vu(i)-yan-shi). 2s: lh'vuiyanshi (lh-'vu(i)-yanshi). 3s: yi'vuiyanshi (yi-'vu(i)-yan-shi). 1pi: shta'vuiyanshi (shta-'vu(i)-yan-shi). 1 LO TAPA.
2 LO ABRIGA. ti c'ui pa tsi'vuyanesh pa tashinshtaj t'jeche cuando haca fro, me abrigaban con un cuero de oveja. lhja
mimi tsivuyanelh ti tulhei mam nos cobija por la noche. Ver : vat'vuiyan; vancavuyan; lhavuiyet ~ lhavuyet;ta'vuui.

yi'vunaiyan ~ yi'vunayan Verbo, Grupo 5. 1s: ja'vunaiyan (ja'-vuna-(i)yan). 2s: lha'vunaiyan (lha'-vuna(i)yan). 3s: yi'vunaiyan (yi'-vuna-(i)yan). 1pi: shtavunaiyan (shta-vuna-(i)yan). LE DA DE COMER CARNE. Ver
: lhavuun;nivunatsu.

yi'yaach ~ yiyaach Verbo, Grupo 1 (solo en tercera persona). SON MUCHOS. camiones yi'yaach, yu'facchee lhn lhapesh
pava t'unsha'ne haba muchos camiones, desde los cuales (los soldados) les tiraban galletas.

yi'yecle Nombre masculino; no poseble. Pl: yi'yeclec (yi'yecle-c). TAPIR. Tapirus terrestris. vapeclei pa lhajpyich ti tifei
pava t'asjanis pa yi'yecle regres a su caso llevndose toda la carne del tapir. meelh lhn ti yamjam ts'ivee pa yitaa pa
yi'van lhn pa c'acjo pa yiyecle lhan' cuando estaban andando por el monte, el tat bolita vio un tapir grande. vooi ca
t'j ca yiyecle t'acfiyisesh, chi' lhja svuclaj ja t'j la piel del tapir les serva de zapatos, o tambin la piel del oso
hormiguero. jaspa yicln shita pa yi'yecle lhai'yaash lhpa tnje ni tojeeshch'e pa yaquisit ti tacha'yesh cazaban hasta
el tapir, pues (clavada) la flecha con punta de cuchilla el animal no iba lejos ("la flecha de cuchilla no iba lejos el animal que
tena herida de proyectil"). pa yi'yecle yjqu'enelhsha'ne lhpa yi'yj lhch'acfa; paelh nalhu pa nifaclem pa yi'yj
lhas pa lhtata pa yit'esh: tata, she t'e japi yjqu'enelhch'ein lha mimi? un tapir copulaba con la esposa del tigre; un da
dijo el hijo del tigre a su padre: pap, quin est copulando con mam? Ver : yiyeclevaiy.

yi'yj Nombre masculino; no poseble. Pl: yijs (yij-s). TIGRE, JAGUARETE. Pantera onca paraguayensis. Ver
: yijtaj; yijmeech; lhavi'yj.

yi'yj lhact'e Nombre femenino; no poseble. Pl: yi'yj lhact'ei (yi'yj lha-ct'e-i). AVISPA GRANDE DEL
CAMPO. Lit: tigre su-abuela

yocap'ofjat Ver : yicap'ofiyan.

854

yocoj Verbo, Grupo 4. 1s: jocoj (j-ocoj). 2s: lhocoj (lh-ocoj). 3s: yocoj (y-ocoj). 1pi: shtocoj (sht-ocoj). COME FRUTAS DE
ALGARROBO. Ver : tocjan.

yofalh Verbo, Grupo 4 (solo en tercera persona). 3s: yofalh (y-ofalh). 3p: yofalhsha'ne (y-ofalh-sha'ne). 1 REVIENTA.
2 SE ROMPE. yofalh lhca tnjque el cntaro se rompi. can ya'shesh ti nichinlhecl'jesh'in ti tlhshaam pava acloj clash
yofalhsha'ne lo ms increble es que estn hechas de muchos cristales rotos. j'lhaa ti yite'jesh pa lhavjoquitaj lhpa
vatatsuc, pa yofalh pa lhavjooc pero cuando pegaban ("acertaban") en un tronco con la pala, se rompa la pala. Ver
: lhofalhi; yoflhit.

yoflhit Verbo, Grupo 5. 1s: joflhit (j-oflh-it). 2s: lhoflhit (y-oflh-it). 3s: yoflhit (y-oflh-it). 1pi: shtoflhit (sht-oflh-it). 1 LO
ROMPE.
2 LO HACE REVENTAR. joflhit lhca tnjque romp la botella. jaflhit lha votjj lhshaic'u rompo un huvo de gallina. Ver
: yofalh.

yoi Verbo, Grupo 4. 1s: c'oi (c'-oi). 2s: t'oi (t'-oi). 3s: yoi (y-oi). 1pi: sht'oi (sht'-oi). 1 SE SALVA.
2 ESCAPA.
3 SE ENTREGA LA MUJER POR INICIATIVA PROPIA. Note: en esta ltima acepcin, sase con el sufijo aplicativo -ei ampapu lhn ca ve'lhaa ca noi, lhacm'a vafsha'ne ni uno solo escap, todos murieron. chi yiclnesh cava tucus ca
namach, yiclnsha'ne, pa napu' cava yoitaj, pa chi tiyjqu'e, yijijan mataron a los bolivianos con hacha, los mataron,
pero dos se escaparon, los persiguieron tirndoles flechas. lhayaash papu ca nytajesh pa lhamnlhajayash pa lhech ti
yac'oyesh jayu; lhan'e vitsha papu ca nitlhtajyi ca chinclntaj, pa yi'van jayu pa lhamnlhajayash el que quiera
salvar su vida la perder, pero quien pierda la vida ("sea matado") por mi causa la conservar (San Mateo 16: 25).Ver
: noiyei; oijanja; yoijat; oijatsej; noisha'ne; nic'oi; vatc'oijano; lhanc'oijan; c'oya ti.

yoijat Verbo, Grupo 5. 1s: c'oijat (c'-oi-jat). 2s: t'oijat (t'-oi-jat). 3s: yoijat (y-oi-jat). 1pi: sht'oijat (sht'-oi-jat). 1 LO
HACE ESCAPAR.
2 LO DEJA ESCAPAR.
3 LO DEJA PERDERSE. Ver : yoi.
yoisham Verbo (solo en tercera persona). 3s: yoisham (y-oi-sham). 1 ES SECO.
2 ES DESECADO. Note: dcese de frutas comestibles despus de secar

yolhomesh Verbo, Grupo 3. 1s: ts'olhomesh (ts'-olhom-e-sh). 2s: nolhomesh (n-olhom-e-sh). 3s: yolhomesh (y-olhom-esh). 1pi: shi'nolhomesh (shi'n-olhom-e-sh). EST CARGADO CON. ts'olhomesh nava yicquecliti estoy cargado con
mis cachivaches. Ver : yolhomquiyin.

yolhomquiyinesh Verbo, Grupo 5 (?- chequear la conjugacin). 1s: jolhomquiyinesh (j-olhom-quiyin-e-sh) (?


c'olhomquiyin-e-sh). 2s: lholhomquiyinesh (lh-olhom-quiyin-e-sh). 3s: yolhomquiyinesh (y-olhom-quiyin-esh).1pi: shtolhomquiyinesh (sht-olhom-quiyin-e-sh). 1 LE PESA.
2 ES UNA CARGA PARA L. Lit: lo hace estar cargado taj ti yaaj ca atilhjesh pa yint lhai'yaash ti
c'olhomquiyinesh pero no lleves agua porque te cargara (demasiado). Ver : yolhom.

yoof Verbo, Grupo 1. 1s: ya'yoof (ya'-yoof). 2s: a'yoof (a'.yoof). 3s: yoof (yoof). 1pi: casyoof (cas-yoof). SE ASUSTA. pa
Cufalh yama papi lhutsjayech ti yic'ojojja'ne, taj ti ni yo'feei ca ve'lhaa entonces Cufalh se acerc a las muchachas y las
desflor, sin que ninguna se asustara (porque estaban durmiendo). Ver : yiyofjat.

yop'acle Verbo, Grupo 3. 1s: ts'op'acle (ts'-op'acle). 2s: nop'acle (n-op'acle). 3s: yop'acle (y-op'acle). 1pi: shi'n (shi'nop'acle). 1 SE ATRAGANTA.
2 EST ATRAGANTADO.

yovalh Verbo, Grupo 5. 1s: jovalh (j-ovalh). 2s: lhovalh (lh-ovalh). 3s: yovalh (y-ovalh). 1pi: shtovalh (sht-ovalh). 1 LO
MIRA.
2 LO OBSERVA.
3 LO CUIDA.
4 LO ESPERA MIRANDO. Note: con el sufijo -c'oya
5 LO COMPARA. Note: con el sufijo -jop na vatcafetatsi lhavo' yovalhsham na ta'claj el mdico hace una radiografa al
nio ("lo mira-atravs"). na nivacle yovalhc'oya lhja Nasa el nivacle mira si viene (el colectivo de) la Nasa. vooy lhpa

855

lhamimi ca Ssara pa vatjumtitajc'oyaan, pa yovalhtajeyjop'in pa vatovalhja'vat la madre de Ssara estaba esperando,


asomada ("mirando junto a") a la ventana (Jueces 5: 28). ovalheshyic'oya na Shtavuun ti tsicln jayu, nque
anachshic'oya na Shtavuun! mir por m, que Shtavuun me va a matar, pas por ac (para protegerme de
Shtavuun)! jovalheyitapee pa jaspa ja'van japin t'jj ti tasinyam'in, pa ja'van java napu'yama chitsecl'lha
cojiyas me volv para ver de quin era la voz que me hablaba y vi siete lmparas de oro ("amarillos encendidos")
(Apocalipsis 1:12). pa japecl'ay ti janash'ajop, pa c'ovalhsha'ne ti palha alhutsjaesh aplhuqu'e ti lhavanquen pasando
de nuevo a tu lado, te vi como muchacha en la edad del amor [uso predicativo: "eras una muchacha"] (Ezequiel 16:
8). yi'vanesh ti yich'anesh'apee pa vopovo, yovalhe'meijop yivchajat lhn lhapesh los vio cmo tenan el mantel (sobre
el altar), y los equipar con su (propia) manera de hacer comparecer (a las almas). yovalhtajch'e pan tlhshi', yovalhei
t'iyiish mir atrs en la direccin desde la cual haba venido, mir hacia atrs. yovalhlha(t)ch'e l mira
atrs. yovalhch'e lha cjecl ti yisvun mirs a (al cuerpo de) aquella mujer con ganas de amarla. ovalhch'e lha yipasche;
jovalhtajch'e ti nque lhjunash yitaa mir (en la direccin que apunta) mi dedo; mir (donde apuntaba su dedo), pero (vi
solamente) el monte. javlh'e, jovalh'apee ja yac, tsitfaclei lhja faaiyuc trep a un rbol, mir el campo desde arriba
(sentado sobre una rama), vi un algarrobo que me era conocido. tsovalhtajsha'ne t'e ti tscv cava yi'voiyei lhca
yuijatshiy me miraba (y vio) que la sangre manchaba mi camisa. lhatcutesh yivcji na yicachi', yicavecjacl, lha
yinjuyjasche; lhatcutesh yivcji na yicachi' ti ve'lheesh ti lhtsovalhsha'ne, ti ve'lheesh ti lhachajjop a'vo' na atinish me
has robado el corazn, hermana ma, novia ma, me has robado el corazn con una sola mirada tuya, con una vuelta de tu
collar (Cantar de los Cantares 4: 9). av'meshjop ti lhtsovalhsha'neen, lhayaash nava atsjey ti yacjyish'e! aparta de
m tus ojos, que me turban! ("deja de mirarme, porque tus ojos...") (Cantar de los Cantares 6: 5). caaj papi yovalhfach'ee,
vooi ti yi'van pque nivacle tts'aclaai, pa yip'oc'oya tatsha pa lhcashi alguien mira afuera (de la casa), ve a aquel hombre
miserable, y le cierra la puerta.caslhech ti cascristianos nqueesh, shtovalhe'meijop ja sacramento bautismo pa'lhech
cha'nuicha p'alhaa para nosotros cristianos de hoy, el sacramento del bautismo es una metfora ("nos muestra al lado") de
relato del diluvio.apacunelhyi pa atsovalhelhsha'ne, lhayaash pa vatsc'clit ampa t'asjana ampava lhanusa shta, nan
lhjunash nan lhasvaneshelh ti caajyam tquenme y mranme, porque un fantasma no tiene carne y huesos como ustedes
ven que yo tengo (San Lucas 24: 39). meelh ti nclhashi ja nalhu pa jovalhsha'ne pa nilhechayam ja yas jan
tsicavat'ajesh a la salida del sol, mir con atencin (y vi) que no era (para m) el (mismo) nio que yo haba dado a luz (1
Reyes 3: 21). ca at'ayipcuyantajelh pa ya aj ca ovalhelhey pa nivatc'usiyashaan lhech lhjunash papi jts'njanjas;
papu lhech yisnatesh cavque jaspa yi'van pap'elh nivacle ti vat'ayipcuyan cuando ustedes ayunen, no pongan cara triste
("no cuiden su no-alegra") como los hipctitas que hacen eso para que la gente vea que ellos ayunan (San Mateo 6:
16). meelh lhn ti yamei pa yovalhtaj'e'c'oya al llegar all, se quedaron esperando (a los enemigos). atstjat yajatesh
pa ca ovalhshi pa yajatesh ca ovalh'e ajuiyish! mira siempre de frente y mira delante tuyo! (Proverbios 4:
25). yovalheishi pa ve'lha cotsjaat ti tcashaya examina un terreno y lo compra. ve'lha ti yovalh'in lhai'yaash ti
yiti'in l solo qued con el uso de su vista, porque haba sido sensato. ta lhai'yaash ti yovalhei'ach'ein ja
jpyich? por qu mirs atrs para observar la casa? ("la casa te observa alejndote"). ama ca amuc'acum ca
ovalh'atapee? no has sido capaz de estar despierto un momento? meey ca at'esha ca anfacleem napi lhtachifas na
nque lhujnash: ti lhpe'yatajelh'in, pa tanca nat'yelhc'oya jayu; ti lhovalhtajelhsha'neen, pa tanca natyshelh
jayu anda y dile a ese pueblo: escuchen con sus odos, pero no entienden; miren con sus ojos, pero no comprenden (Isaas 6:
9). ovalhei'avc'oya pa ca sjat'e! fijate bien dnde pons los pis! pa lhapun'avc'oya nataney cque, Lhcaanvacle
a'Dios, ti lhamja ti lhtasinquijulh pa lhanvaclevat na acavo shi' ti lhtsovalhsha'ne jan lhjunash pa nivacle ti
ya'sheshchisham pava yi'van y por si fuera poco para t, Dios mo ("tu Dios"), has hecho a la casa de tu siervo una promesa
para el futuro, mientras existan hombres (1 Crnicas 17: 17). vatsavatch'etsham pa chiyan'e' pava matas, yovalhc'oya
pava hamburguesas estaba parada detrs del mostrador ("el [sitio donde] ponen las cosas"), tomando pedidos de
hamburguesas. yaaj na ovalha na cotsjaat, acuyuyui'in jayu pa lhanctsha'ne jayu no miras a la tierra, te vas a marear
y caers. Ver

856

: yovalhjat; tovalhjan; yovalhjayan; vanovalh; vatovalhjat; vatnovalhjatshiy; lhovalhjayash; lhovalhja'vat; chi


yovalheijop.

yovalhjat Verbo, Grupo 5. 1s: jovalhjat (j-ovalh-jat). 2s: lhovalhjat (lh-ovalh-jat). 3s: yovalhjat (y-ovalhjat). 1pi: shtovalhjat (sht-ovalh-jat). 1 LO MUESTRA.
2 LO HACE VER.
3 LE DEVUELVE LA VISTA. yi'vanesh pa Ajtit'a ti yovalhjat'in nqueesh ahora poda ver a Ajtit'a porque le haba restituido
la vista. jovalhjat'in ja tacluuctajesh le cur al ciego. na ta'claj jovalhjatei na jpyich muestro la casa al nio. na
ta'claj jovalhjateichisham na jive'cla muestro la luna al nio. Ver : yovalh.

yovalhjayan Verbo, Grupo 5. 1s: jovalhjayan (j-ovalh-jayan). 2s: lhovalhjayan (lh-ovalh-jayan). 3s: yovalhjayan (yovalh-jayan). 1pi: shtovalhjayan (sht-ovalh-jayan). 1 LO HACE MIRAR.
2 LE MUESTRA. chi yovalhjayanc'oya shta napi samto cava yinvot los argentinos instigaban a espiar a nuestroa
abuelos. Ver : yovalh.

yo'fofof'in Verbo, Grupo 1. 1s: ya'yo'fofof'in (ya'-yo'fofof-'in). 2s: a'yo'fofof'in (a'-yo'fofof-'in). 3s: yo'fofof'in (yo'fofof'in). 1pi: casyo'fofof'in (cas-yo'fofof-'in). TIENE UN TIC.

yo'nis Nombre femenino; no poseble. Pl: yo'nisic (yo'nis-ic). 1 ZORRO, AGUARA'I. Cerdocyon thous entrerianus.
2 ZORRO, AGUARA CHA'I. Pseudalopex gymnocercus. acu'melh'e nava yo'nisec, nava yo'nisec lhcles javan yisasiyanshi
na casvtjayetachat, na casvtjayetachat ti tavyche atrpennos las raposas, las raposas pequeitas, que destrozaron
nuestra via, nuestra via floreciente (Cantar de los cantares 2: 15). tcltsjan pa cayin', lhan'e lhpa yo'nis pa yituvalha;
pa yama lhpa yo'nis pa yicln pa cayin', pa yijucj'cfi pava lhcamuc un picaflor estaba carpiendo, pero lo estaba
espiando un zorro; el zorro lleg, mat el picaflor y lo escondi debajo del rastrojal. pa tatsha ti votjesh pa tyeej
lhc'utsaaj, vooy pa necjc yaychavalha vitsha ti yo'nisesh jayu; pa tatsha ti yo'nisesh pa t'ecletch'e pa votjj pa
yiju'jey pa lhshatech pa yivmjat de repente el chamn se convirti en gallina, pero el muchacho pensaba transformarse en
zorro; de repente se transform en zorro, se echo sobre la gallina, mordindole la cabeza, y la mat. ve'lha pa nalhu yichey
lhpa Fitsc'yich lhse pa yint pa vanaay; yi'van lhpa yo'nis pa yofiis; t'acum'e pava t'uijatshiyis pa yuych'e pa
vacumajesh un da la hija de Fitsc'yich se fue a una aguada para baarse; la vio la zorra y la alcanz; agarr sus vestidos,
se visti con ellos y ech a correr. Ver : yo'nis yacut; yo'nisitaj; niyo'nisinshit.

yo'nisitaj Nombre masculino; no poseble. Pl: yo'nisitas (yo'nis-ita-s). PERRO POLICA. Lit: zorro-grande Ver : yo'nis.
yo'nis yacut Nombre femenino; no poseble. ZORRO NEGRO, AGUARA H. Atelocynus microtis. Ver : yo'nis.
yo't'at Verbo, Grupo 5. 1s: jo't'at (j-o't'at). 2s: lho't'at (lh-o't'at). 3s: yo't'at (y-o't'at). 1pi: sht'o't'at (sht'-ot'at). LO
PELLIZCA. coos ti uschishamclee java jostaj chi' pava ap'etses, lhech ti yt'teshsham, pa yu'jam shta pa actaj,
pa'lhechesh ti yit'esh ti yape' lhn felizmente, cuando florecan de a poco estas plantitas de flor rosada y las frutas de las
cactceas, las recogan ("pellizcaban") y las mezclaban con tierra salada, y con stos decan que se hartaban. Sinn
: yt't. Ver : yict'at.

ycfa' Verbo, Grupo 5. 1s: c'cfa' (c'-cfa'). 2s: t'cfa' (t'-cfa'). 3s: ycfa' (y-cfa'). 1pi: sht'cfa' (sht'-cfa'). LO
ATA. anjat'o' Dbora, anjat'o' pa ishjanesh ja ve'lha vat'aclach, avaatsha, Barac, lhs'ash ja Abinoam, aneetsham ca
achaaj napi t'cfa'sha'ne! despierta, Dbora, despierta, entona un canto, en pie, Barac, toma tus cautivos ("tus [que] has
atado") , hijo de Abinoan! (Jueces 5:12). isjop t'e ca nc'cji papu pa lhajpyich pa t'un'in ca natcutesh pava
lhcqueclity, ti jjjeclay nincfa pa t'un'in? puedo alguien acaso entrar en casa de un (hombre) fuerte y llevarse sus
cosas si primero no lo ata (al fuerte). meelh ti yivaclhitesh ti ycfa pa cuvyu pa vpecley pa lhajpyich cuando termin
de atar el caballo, se fue a su casa. chi ycfavach nava vcc han atado aquellas vacas juntas. t'acum'e lhpa tanuc pa
yanch'e lhpa vonsa ycfeesh'apee agarr el gato, lo puso en una bolsa y la at (por la parte superior). nichaaj pava acloj
pesoc, yanche' lhpa uj lhcatinj, ycfeesh'e lhpa lhcclyte traa mucho dinero, lo puso en un gran bolso, y lo at a su
apero. pa ycfeesh lhavo pa yi'yj lhpa utej pa t'eclet'esham lhpa vishini pa t'acuumtajsham'in pa lhajpec pa
jive'cla y el tigre se at una piedra al cuello y salt al tajamar para agarrar el reflejo de la luna (que, segn crea, era

857

queso). cfeesh atuuc na niyc pa c'cfeesh jayu vitsha na yicacl atate esta piola al brazo y yo tambien voy a atarla a mi
pierna. a'va, c'cfeesh jayu pava niyjy pa jaspa ya aj ca atatvaych'aclaj'in, pa namjey ca nitnfistaj pava nalhus ca
chi naclyitaj mira, te amarro con sogas para que no puedas cambiar de lado hasta que cumplas los das de tu asedio
(Ezequiel 4: 8).meelh lhn ti acjjisha'ne pava shinvonji pa chi yichei lhn pa Calaliin ti chi ycfaesh pa yicl chi
yitsemaajjop pa vat'iyja'vat cuando las alojas estaban a punto trajeron a Calaliin y lo ataron a un palo que haban plantado
junto a la plaza de fiesta. yisejajop'in lhn pa vopovo, ycfa'eshei lhavo' j'tanei ni nt'aastai pava ycfeesh lhavo' cort
en tiras el poncho, y las ataba a su cuello (de las ovejas), y de esta manera era fcil atrselas al cuello. pa ts'cfa' jayu pa
tsicln jayu shita ts'ivee pa tcufaiyish jayu shita tsijutei jayu japi Roma lhavos me condenarn a muerte ("me atarn y
me matarn"), y me entregarn a los romanos ("me regalarn y me darn"). yivaatsha ya Pablo, chits'cfaapee ja Cristo
Jess, avaatsha Filemn, javanqu'iselh'ay ja casvelh Timoteo, lhayaash ja yenach yiyyjafaeshjop na
vatcumjayash yo soy Pablo, prisionero por Jesucristo, y t eres Filemn, nuestro hermano al que escribimos, porque eres
nuestro querido colaborador (en nuestra tarea) (Filemn: 1). yecju'ay na Eparas nan chits'cfeelh'apee ja Jess te
mandamos saludos Eparas y yo, compaero(s) de prisin por Cristo Jess (Filemn. 23). ya aj ca atatvashanem pa
lhasnycheyash ca nichentaj'a, pa ya aj ca ancfeesh pa lhtavteyash'a lhpa lhech no permitas que su belleza se vuelva
duea de tu corazn, no te dejes prender por sus miradas (Proverbios 6: 25). pan t'aplhua ti nivat'aj, pa ve'lha papu lhech
pa t'ajayeshfach'ee pa t'ituuc; pa lhechesh lhpan yiclvalhesh pa ycfeesh pa isash yuc pa t'ituuc pa yit'esh: nque
tanyinfach'ee llegado el momento de dar a luz, uno de ellos (los mellizos) sac una mano, la comadrona ("la que la
cuidaba/la encargada") se la agarr y ele at una cinta roja, diciendo: ste salio el primero (Gnesis 38: 28). apis ti
javaclhitesh ti tanca tsi'shaa ca chints'cfa, shi' shita ca javaf'e ja Jerusaln t'lh'ejop ja lhey ja Lhcaanvacle
Jess ya estoy listo no slo a que me aten, sino aun a morir en Jerusaln por el nombre del Seor Jess. tajulhtajey ca
chincfeesh lha'vo' lhpa uj utej, ca chinuesham pa lhvcha, lhayaash ti nintajulhey ca nifaycutaan papi
tiqu'icsha'ne ms le valdra que le ataran (al pecador) en el cuello una gran piedra y lo arrojan al mar, antes que escandalizar
a uno de estos pequeos (San Lucas 17: 2). lhacm'a pava t'cfa' jayu yiey na cotsjaat mnlheesh jayu shta ca chincfa'
pava yiey pa vs, vooy lhacm'a pava lhnuqueesh yiey na cotsjaat pa chinunqueesh jayu shta yiey pa vs todo lo que
ates en la tierra quedar atado en el cielo, y lo que desates en la tierra quedar desatado en el cielo (San Mateo 16:
19). yichenesh pava na lhjunashvatc'oya aacjicui lhfetatsiy ti ycfa'esh pa lhavjoquitaj pa lhashiy, yiyiteshjum ti
ycfa' ellos ataban al mango de la pala con races de cualquier rbol ("usaban diferentes races de rboles y las ataban al
mango de la pala") , y quedaba atado fuerte. Ver : vanc'cfa; yivanc'cfajatsu; vancfa; vatc'cfajavte; lhncfajat.

yctsayan Ver : yictsyan.


yc'asch'e Verbo, Grupo 4 (solo en tercera persona). 3s: yc'asch'e (y-c'as-ch'e). TIENE BROTES TIERNOS.
yc'yit Verbo, Grupo 3. 1s: ts'c'yit (ts'-c'yit). 2s: nc'yit (n-c'yit). 3s: yc'yit (y-c'yit). 1pi: shinc'yit (shinc'yit). APAGA SU SED. ts'c'yitshi ca cha'nu me calm la sed con agua de lluvia. lhapa yc'yitsha'ne nava
cuvyuaquellos caballos se han abrevado ya. Ver : yc'yitsjat.

yc'yitsjat Verbo, Grupo 5. 1s: c'c'yitsjat (c'-c'yits-jat). 2s: t'c'yitsjat (t'-c'yits-jat). 3s: yc'yitsjat (y-c'yitsjat). 1pi: sht'c'yitsjat (sht'-c'yits-jat). 1 LO ABREVA.
2 LE DA DE BEBER. ts'c'yitsjat na nivacle el nivacle me dio de beber. Ver : yc'yit.

yclj Verbo, Grupo 5. 1s: jclj (j-clj). 2s: lhclj (lh-clj). 3s: yclj (y-clj). 1pi: shtclj (sht-clj). LO
ALABA. lhcaanvacle, yivaatsha c'clj ti lhtsilhjen, lhayaash ti ni anvashan'yi napi niyc'utsfasa ca nasjuvanesh'in
pa te alabo, Seor, de haberme librado, porque no (me) has permitido que mis enemigos me insultaran (Salmos 30:
1). janachelhei jan lhjunash ti nc lhja catiis yi'eichisham na vs, janachelhei shita ca jcljelh pa'lhech vimos
cmo apareca en el cielo una estrella, hemos venido para alabarlo. meelh ca a'vantajelh, pa anachelhyi ca anfacleelhyam
jcl'esh ca jquei yitsha ja jclj cuando ustedes lo hayan encontrado, vengan a decrmelo para que yo tambin vaya a
alabarlo ("para que sea yo tambin uno que le alabe"). cljeshelh ca avashclamajshelh pa t'jj pava
lhantas! albenlo con el son de tambores y danzas! (Salmo 150: 4). yclj(j)am ja lhpct japi nivacle ca
canoach'enshi hizo un gesto con la mano para calmar a la gente (Hechos 21: 40). pa lhcaanvacle Ajab yclj'in pa

858

lh'Fitsc'yich pa Baal el rei Ajab adoraba a su Dios Baal. jcljesh'ay jayu cava vat'acjay, Lhcaanvacle, ti jvji' papi
vanichifan shi' papi vatachifas te dar gracias con mis cantos, Seor, entre las naciones y pueblos (Salmo 108: 3). vooy
pava lhafas pa ycljchishamch'e; pava napu' lhafas pa yamjatvatjulhsha'ne, vooy shta pav'elh napu' pa
yicapinateshch'e pa lhavu'vat sus alas estaban extendidas hacia arriba; un par de alas se juntaban, otro par de alas les
cubra el cuerpo (Ezequiel 1: 11). ca Acab tiqu'in'esh pa lhcljqueyasha pa Baal, taj ti vooy yivaatsha c'a'shesh jayu
ca jclj si Acab fue algo devoto de Baal, yo lo ser mucho ms (2 Reyes 20: 18). atsilhjenyaam Dios, ti
yilhavqu'ilhjenaj'ash, acu'melhyiyshi pa asjcleshelhey napi vatachifas pa jaspa c'cljeshelh pa is ey, jaspa
nasshameshelh ti c'cljeshelh! slvanos, Seor Dios, renenos y lbranos de las naciones, para que demos gracias a tu
santo nombre, y alabarte sera nuestra gloria! (1 Crnicas 16: 35). yivaatsha c'alhjenesh jayu pa lhecheesh pa atsclj te
librar y t me alabars (Salmo 50: 15). jcljeshelh'ai ca ei (te) alabamos (por) tu nombre. Ver
: tanclj; tancljcai; nclj; lhncljqueyash; lhcljqueyash.

yfiis Verbo, Grupo 5. 1s: c'fiis (c'-fiis). 2s: t'fiis (t'-fiis). 3s: yfiis (y-fiis). 1pi: sht'fiis (sht'-fiis). 1 LO ALCANZA.
2 LO CUMPLE. yfisch'e pava yichatjulh jiveclas pa uj lhn lhpa aacjiyuc pa caaj lhn shta pava lhay cojiyassha'ne pa uj
lhn ti acs pasaron cuatro meses, el rbol creca y tuvo frutas amarillas que eran muy ricas. sht'fiisshi nyish nosotros
le alcanzamos en el camino. lhum'ashi pa sht'fiis ca nu'ttaja maana a la tarde los daremos alcance. pa meelh ti
yfiistaj pa vmji' lhn shta pa Ajtit'a cuando estaba por alcanzarlo, se le desapareci otra vez Ajtit'a.meelh lhn ti
yu'jeei pa yichen lhn papi napu' nivacle ptses ni nfiis pa cuvyu - tem, yit'yishlhavach pa ti lhfanishesh ti
yfiistajesh'in cuando llegaron cerca (de la aldea), mand a dos hombre veloces, a los que el caballo no alcanza, o sea que
saben qu hacer cuando los quieren alcanzar. tsofiselh'e lhja Camuuj yishi' japi c'afoquilhai nos alcanzaron en Camuuj,
donde estaban los gendarmes. pa vapecley shta ja Jess ja uj lhjvcha; pa'lhech yfis'e shta japi acloj nivacle, pa lhech
yeijatsjan'e sali de nuevo a la orilla del lago; toda la gente acuda a l y l los enseaba (San Marcos 2: 13). ya aj ca
avaatfich'esh nava lhclishay ja Dios navan chiyi'sesh'e nque vatqu'isjayanach, lhayaash ti yu'jac'oya ca nfisch'e no
ocultes las palabras de Dios (que estn) en este libro, porque su plazo est prximo (Apocalipsis 22: 10). pa ujesh ti vanut
jum pa tayjijanesh shita ca chi nclnsha'ne papi taclas yi'ei pa Belen chi' shita pava yich'e lhavj lhacm'a papi
taclas yitsji papi yfiis pava napu' lhnincpis se enfureci y mand matar, en Beln y en sus alrededores, a todos los
nios varones que fuesen menores de dos aos. ve'lha pa nalhu yichey lhpa Fitsc'yich lhse pa yint pa vanaay;
yi'van lhpa yo'nis pa yofiis; t'acum'e pava t'uijatshiyis pa yuych'e pa vacumajesh un da la hija de Fitsc'yich se fue a
una aguada para baarse; la vio la zorra y la alcanz; agarr sus vestidos, se visti con ellos y ech a
correr. shineyjatsjanesh shta pa cascaclecleyashc'oya ca nfisjat(t)ajch'e pava nifacjoom nos ensea a renunciar a los
deseos mundanos ("nuestra confianza en alcanzar lo que nos mandan") (Tito 2: 12). shinavclanjat pa Dios, shinasnatesh
jaspa sht'fisemch'e ja Cristo Jess pava isis pava apis ti yivaclhitesh pa Dios somos obra de Dios, creados por medio de
Cristo Jess para realizar las buenas (acciones) que Dios nos haba asignado como tarea ("haba terminado") (Efesios 2:
10). meelh ca nfiistajch'e pa t'aplheeshch'e ti vatisinat, ... al terminar los das de su purificacin, ... Ver
: yfisjat; t'fitsjan; tanfis.

yfisjat Verbo, Grupo 5. 1s: c'fisjat (c'-fis-jat). 2s: t'fisjat (t'-fis-jat). 3s: yfisjat (y-fis-jat). 1pi: sht'fisjat (sht'-fisjat). 1 PAGA TODO.
2 LO HACE ALCANZAR.
3 LO CUMPLE.
4 LO COMPLACE. c'fisjatch'e na lhasha' pago el precio entero. jqu'enelhch'e lhja lhjayalhtapee ca achecla' pa
fisjatemch'e pan lhfanishtajlhavach lha ash'aa, ca jaspa isjop ca acaatjatem ca achecla' papi ca lhcleseesh ca
nitlhesh'a toma la mujer de tu hermano, segn tu obligacin (de cuado), y procrale descendencia a tu hermano (Gnesis
38: 8). yivaatsha tsiqu'ishameshem nava niyjiesh'yi pa Lhcaanvacle, pa c'fisjatem nava tsichenesh pa lhech ti
niyjiesh'yi yo he obedecido a lo que me orden el Seor, y he cumplido con sus rdenes (1 Samuel 15: 20). papu ca
nfisjat(t)ajch'e nava vatyjijates pa mnlhaashi jayu el que cumpla las leyes vivir por ella (Romanos 10:
5).jashamitjatesh ja casCaanvacle Jesucristo, lhayaash ti nijutyijop pa yunajjop navque; tsilhecljesh ti
c'fisja(t)ch'e pa tsanshi' na lhcumjayash doy las gracias a Cristo Jess Seor nuestro porque me dio mi fuerza para eso;
se fio de m y me encarg su trabajo (1 Timoteo 1: 12). vooy lhpa sch'acche caaj papi lhcles ja't'ajesha papi lhnts'jey,

859

papi lhech isjop ti yijutseesh ti vantyitesh ti yfisja(t)ch'e pava tanyjijayesh yiey pa t'ajjam ti yefen yiey pan
t'nashesh lhapesh pa lhencheyasha pa lhtata; cavque isis pa nishamsha pa Dios pero si una viuda tiene hijos o nietos,
stos han de aprender primero a practicar la piedad familiar y a pagar a sus padres lo que les deben; eso es lo que agrada a
Dios (1 Timoteo 5: 4). nque lhjunash pa Moiss ti yfisch'e lhacm'a ti lhcavoeshjop pa Dios pa lhajpyich; pa
lhcumjayashesh ti nifacch'e pava yit'esh'ema pa Dios entre todos los de su casa (de Dios), Moiss era (como) un servidor
fiel, parta garantizar lo que Dios iba a decir ("su trabajo era decir las cosas que Dios iba a decir") (Hebreos 3: 5). vooy ja
Lhcaanvacle uj ti yfisjatch'e pa niyitsjayanelh avaatsheelh pa vanujumatseneshelh'ajulh jayu pa niysa' el Seor es
fiel ("cumple"), los fortelecer a ustedes y los proteger del Maligno (2 Tesalonicenses 3:3). napi palavai ca yaaj ca
nclqui pa lhcavo pan yicumjatlhatam'in, ca nfisjatemch'e pa lhcacumjayash que los paraguayos no traten mal a sus
empleados ("su gente que hace trabajar para ellos"), y les paguen un salario justo ("hagan alcanzar para ellos su
salario"). fisjatemch'e na lhfaclesh na yaashchisham! cumple tus votos al altsimo! tajulhey ca shtiyieshelhjop pa
vatcaclecleyashc'oya pa nivatcacujayashaa pan sht'acuumjelhjulh lhayaash ti yfisja(t)ch'e jayu pa Dios pavan
yinclhanitajoom ti yisnatesh tenemos que mantenernos firmes en la esperanza porque aquel que a hecho la promesa es
fiel (Hebreos 10: 23). ti t'fisjatem shi' ti lhfaycuta pa ach'acfa pa yameyshi pa lhjunash ti t'ashjatesh complacer y
animar a tu compaera se convierte en tu agenda principal. Ver : yfiis.

yftilh Verbo, Grupo 5. 1s: jftilh (j-ftilh). 2s: lhftilh (lh-ftilh). 3s: yftilh (y-ftilh). 1pi: shtftilh (sht-ftilh). LO
HILA. Note: sase del hilo de algodn en el huso Lit: probablemente formado con -f 'flequillo' y tiilh 'hila, tuerce' Ver
: tiilh;tftilhjan; lhf.

yishivalh Verbo, Grupo 3. 3s: yishivalh (y-ishi-valh). DEJA HUELLAS LARGAS. pa yama pan yiesh'esha'ne ti
ncavat'aj, pa lhaiyishlha; pa nivacle yishivalhch'een, pa ncch'e' pava vatfovshas lhcles, lhapa vacleech ti'ma pa
lhaslleg al lugar donde haba dado luz (a su hijo), y sigui su camino; el hombre sigui sus huellas, y aparecieron las
pequeas huellas, ya caminaba su hijo. tojshic'oya ti yi'van pa lhaishivo, pa voque'; nalhulhajop ti yich,
yishivalhch'eenentonces, encontr su huella y la sigui; da tras da caminaba siguiendo sus huellas ("caminaba, segua las
huellas"). Ver : lhaishivo; nyish; yinishiyan.

yjamat Verbo, Grupo 1. 1s: ya'yjamat (ya'-y-jamat). 2s: a'yjamat (a'-yjamat). 3s: yjamat (yjamat). 1pi: casyjamat (cas-y-jamat). ES DE MAL BEBER. Ver
: yiy'; niyjayu; yjamatsej; yiyjayan; t'iyjatshiy; t'iyjayash;t'iyja'vat; t'iyijafa; yjanach.

yjamatsej Verbo, Grupo 1. 1s: ya'yjamatsej (ya'-y-jamat-sej). 2s: a'yjamatsej (a'-yjamat-sej). 3s: yjamatsej (yjamat-sej). 1pi: casyjamatses (cas-y-jamat-se-s). ES DE BUEN BEBER. Ver
: yiy'; niyjayu; yjamat; yiyjayan;t'iyjatshiy; t'iyjayash; t'iyja'vat; t'iyijafa.

yjanaj Nombre masculino; no poseble. HOMBRE BEBEDOR. Ver


: yiy'; niyjayu; yjamatsej; yiyjayan; t'iyjatshiy; t'iyjayash; t'iyja'vat; t'iyijafa.

yjat Verbo, Grupo 5 (chequear). 1s: c'jat (c'-j-at). 3s: yjat (y-j-at). 1 LO TERMINA.
2 LE PONE FIN.
3 LO DESTRUYE. aqueyeesh Jezreel na tavclaj, lhayaash ca chintaja apee jaclyit jayu japi tlhshaam na lhcaanvacle
Jehu tlh'ejop java niysisa ti yisnatesh'e ja Jezreel, pa lhech c'jat'e jayu na lhanvacleyash na Israelllama Jezreel a tu
hijo, porque muy pronto pedir cuentas de la sangre de Jezrael a la dinastia de Jeh, y pondr fin al reino de Israel (Oseas 1:
4). Ver : yoj'e; nj.

yjcjesh Verbo, Grupo 5. 1s: jjcjesh (j-jcj-e-sh). 2s: lhjcjesh (lh-jcj-e-sh). 3s: yjcjesh (y-jcj-esh). 1pi: shtjcjesh (sht-jcj-e-sh). LO GOLPEA CON LA CABEZA. lhtsjcjesh na jpyich me hacs golpear la
cabeza contra la pared. Ver : yinjcjesh.

yjeech Verbo, Grupo 5. 1s: c'jeech (c'-jeech). 2s: t'jeech (t'-jeech). 3s: yjeech (y-jeech). 1pi: sht'jeech (sht'jeech). 1 LO DESCUERA.
2 LO DESOLLA.
3 LO DESPELLEJA. yitojon pavan yie' pava coitej pava lhap'alhchei pava apis ti yajtshisha'ne lhech yiesh yjeech pa
yi'yj lo llev adonde tena un montn de caraguat ya quemada y reunido, y all descuer al tigre.t'ojech'elhsha'ne napi
yichifas pa lhclap'afinatelhch'e pava lhavnus ustedes descueran a mi pueblo y le arrancan ("pelan") los huesos (Miqueas
3:2). pa chi t'ovosei lhshatech pa chi yjech'acfi, pa chi (yi)lhnch'e pa itj, yivaclhitesh pa yanshi' pa yecl'

860

chamashi le cortaban la cabeza y le desollaban, la pona en el fuego, y al terminar la colocaban en un palo redondo. Ver
: vanc'jeech; yicj; t'jeche.

yjijamatsej Verbo, Grupo 1. 1s: ya'yjijamatsej (ya'-yji-jamat-sej). 2s: a'yjijamatsej (a'-yji-jamatsej). 3s: yjijamatsej (yji-jamat-sej). 1pi: casyjijamatses (cas-yji-jamat-se-s). 1 SABE ORDENAR.
2 SE HACE RESPETAR. Ver : yjija'mat; yiyjia.

yjija'mat Verbo, Grupo 1. 1s: ya'yjija'mat (ya'-yji-ja'mat). 2s: a'yjijamat (a'-yji-ja'mat). 3s: yjija'mat (yjija'mat). 1pi: casyyija'mat (cas-yji-ja'mat). 1 NO SABE ORDENAR.
2 NO SSABE HACERSE RESPETAR.
3 ES INDECISO.
4 ES TESTARUDO.
5 ES PORFIADO. yaaj ca ayjijamat'elhem ca ajuyelhjulh es necesario no resistrsele ("no permitan que no se respete que
ustedes le resisten"). papi yen ti nich'anjayu'a pa tach'an'a jayu, taj ti papi ca ni nteetajeesh pa tanca nach'an'a jayu,
lhayaash napu lhech lhtachifas ti yjijamatsha'ne el que quiera escucharte te escuchar, pero el que no quiere no te
escuchar, porque son un pueblo rebelde (Ezequiel 3: 27). nqueesh, ca ach'antajelha ti yit'esh pa Dios, pa yaaj ca
ayjijamateelh jan lhjunash japin lhtlhelhsham ti yjijamatsha'ne, ti caaj pa yic'alhtanashem pa Dios yiey pa ampa
ca nv'e' ahora, que ustedes escuchen a Dios, no sean testarudos como en el pasado, los indecisos el da de la prueba ("hubo
los que sometieron Dios a pruba") en el desierto (Hebreos 3: 7-8). shiya'lhavach napi lhech ti tlh'ejop ti tanu'yic'oya;
tajulhsham jayu na lhnjayashicham, lhayaash ti tanjuyijulh ti yjijamatsha'ne; jayeetajesh ca yilhjensha'ne taj ti
napi lhech ylhjnyam'in ti tanjuyijulh ay de ellos que se me escaparon; por rebelarse contra m; quisiera redimirlos,
pero ellos me calumnian (Oseas 7: 13). Ver : yjijamatsej; yiyjia.

yji Ver : yaji.


yjyin Verbo, Grupo 4. 1s: c'jyin (c'-jyin). 2s: t'jyin (t'-jyin). 3s: yjyin (y-jyin). 1pi: sht'jyin (sht'jyin). 1 SE PONE(N) EN FILA.
2 SE ALINEA(N). yjyin napi taclas los nios se ponen en fila. Ver : yajyin; yjyinjat.

yjyinjat Verbo, Grupo 4. 1s: c'jyinjat (c'-jyin-jat). 2s: t'jyinjat (t'-jyin-jat). 3s: yjyinjat (y-jyinjat). 1pi: sht'jyinjat (sht'-jyin-jat). 1 LO(S) PONE EN FILA.
2 LO(S) ALINEA. Ver : yajyin; yjyin.

yjqu'enelh Verbo, Grupo 4. 2s: t'jqu'enelh (t'-jqu'en-elh). 3s: yjqu'enelh (y-jqu'en-elh). 1pi: sht'jqu'enelh (sht'jqu'en-elh). 1 HACEN EL AMOR.
2 COPULAN. Note: en vez del sufijo -elh, aparecen tambin los sufijos plurales -ch'e y -vatich'e tajulhey ca chinvoomei na
yinvacle lhpa ve'lha lhutsja ve'lhasha'ne ca natcumem'in shi' ca ninujumatsenesh, shi' ca njquenelhch'e na yinvacle
ca jaspa cjopeelhvane sera conveniente buscarle a mi seor una muchacha soltera, que le atienda y asista, y cuando duerma
en los brazos de mi seor "hagan el amor"), entrar en calor (1 Reyes 1: 2). jqu'enelhch'e lhja lhjayalhtapee ca achecla'
pa fisjatemch'e pan lhfanishtajlhavach lha ash'aa, ca jaspa isjop ca acaatjatem ca achecla' papi ca lhcleseesh ca
nitlhesh'a toma la mujer de tu hermano, segn tu obligacin (de cuado), y procrale descendencia a tu hermano (Gnesis
38: 8). yivaatsha jayeetshelh'a ca nicaajtaj papi nivmcavmjayuesh lhpa lhjaya ti nintlh'ejop ca njquenelhch'e
peelh, pa lhjayaesh lhap'elh, pa lhech nivacle nucuvatjulh pa lhjayayash; vooy ca nicaajtaj papi ca lhjayatajeesh, pa
lhech nucuemvatjulh shta pa lhjayayash les digo que quien se divorcia de su mujer, si no es en caso de concubinato ("si
quiere hacer el amor con otra, esposa de otro"), y se casa con otra, comete adulterio (San Mateo 19: 19). lhja Tamar,
ash'aa, yjqu'enelhch'esha'neen pap'elh nivacle, pa yamjeyshi ti yitumjat tu nuera, Tamar, se ha prostituido con otros
hombres, y qued embarazada ("hasta que la embarazaron") (Gnesis 38: 24). lhtatvashanyam ca sht'jqu'envatiche? she pa lhanjutyam jayu ca sht'jqu'ench'e? me dejas acostarme contigo ("para acostarnos juntos")? - qu me dars
para acostarte conmigo ? (Gnesis 38: 16). ya aj ca jqu'enelhch'ec'oya lhpa lhch'acfa pa avelh, pa ya aj ca
amelhvanec'oya lhpa lhech, ca jaspa ya aj na ca avatsasiyanesh cavque no te acostars con la mujer de tu prjimo, no
hagas el amor con ella, para que no quedes impuro con tales cosas (Levtico 18: 20). ya aj ca jqu'enelhch'e pa nivacle jan
afanishesh ti t'jqu'enelhch'e lhpa cjecl; cque ya'shesh ti chiyapun no te acostes con un hombre como si te acostaras

861

con una mujer; es una abominacin (Levtico 18: 22). pa yi'yecle yjqu'enelhsha'ne lhpa yi'yj lhch'acfa; paelh nalhu
pa nifaclem pa yi'yj lhas pa lhtata pa yit'esh: tata, she t'e japi yjqu'enelhch'ein lha mimi? un tapir copulaba con
la esposa del tigre; un da dijo el hijo del tigre a su padre: pap, quin est copulando con mam? pa nquen lhayaash pa
Dios pa yin'ateesh to ojeych'esha'ne pava yaychavalhey; yamjey papi cjecly ti vena lhfanishlhavach pa
ninjqu'eneelhvatich'e papi lhjayas por eso los entreg Dios a pasiones vergonzosas; sus mujeres sustituyeron las
relaciones naturales con otras antinaturales (Romanos 1: 26). lha'ma yajatesh pava nalhus ti nachantaj pa Jos ca
njqu'enelhch'e lhpa lhech, taj ti ninuesha pero ella insista da tras da para que Jos se acostase con ella, pero l no le
haca caso (Gnesis 39: 10). lhe'naa ti caaj pa nalhu lhpa lhch'acfa pa lhanvacle ti yovalhsha'ne pa lhech pa yit'esha:
istaa ca shtjqu'ench'e pero un da la mujer del amo puso los ojos en l y le dijo: acustate conmigo! (Gnesis 39:
7). lhtatvashanyam ca sht'jqu'envatiche? - she pa lhanjutyam jayu ca shtjqu'ench'e? me dejars acostar
contigo? - qu me daras por acostarte conmigo? (Gnesis 38: 16). lhpa Coni dieciseis pava lhnincpes lhecheshch'e ti
yic'vjotshi pa Bob yisclaneelhvane pa yojqu'enelhch'e Coni tena dieciseis aos cuando Bob la convenci a acostarse
con l. Ver : jqu'enjanja; t'jqu'enjayash.

yjts'ec Verbo, Grupo 5. 1s: c'jts'ec (c'-jts'ec). 2s: t'jts'ec (t'-jts'ec). 3s: yjts'ec (y-jts'ec). 1pi: sht'jts'ec (sht'jts'ec). LO ENSUCIA. Ver : njtsi.

yj'e' Verbo, Grupo 4. 1s: c'j'e' (c'-j'e'). 2s: t'j'e' (t'-j'e'). 3s: yj'e' (y-j'e'). 1pi: sht'j'e' (sht'-j'e'). 1 TERMINA
EN.
2 SE ACABA.
3 ES EL LTIMO.
4 LOGRA.
5 ALCANZA HASTA.
6 ES EL LMITE. ta t'jesh'e jayu ca asuya? hasta cundo estars enojado? cavque yj'esha'ne lhclishay pa Balaam pa
lhech pava lhech yj'e'shane pa lhchiclanjayash pa lhcaanvacle Balac estas fueron las ltimas palabras de Balaam, y con
ellas se acab la paciencia del rey Balac. yiccheesheyshi pa lhavcjat pa yamjatch'e pa yj'esha'ne pa shnacuvjataj t'i
pa nap'u'eshch'e pa lhech, pa lhech pa yunitjat tatsha alarg la punta del palo, la hundi en el panal de miel, lo lami y
(la miel) lo fortaleci. jjjeclai ampapu ca nit'ya pa lhech napu'esh vatcumjayash ti yjesh'esha'ne ti yichey pa Jess
pa vatishjanja'vat sin que nadie lo supiera todava, ese martes fue la ltima vez que Jess fue al templo. ja picada 500
yamei ja yj'esha'ne ja Argentina la picada 500 va hasta la frontera ("el [lugar donde] termina") con Argentina. lhech
yj'e' papi vatclnelh, pa isisvatjulh dejaron de guerrear, y empezaron a convivir en paz ("se comportaron bien unos con
otros"). pa vooy nqueesh nava yjesh'esha'ne nalhus pa yasinquijoom tlh'ejop ja Lhas; yivclanjat pa Dios pava
lhnalhusesh na cotsjaat tlh'ejop j lhech Lhas; pa yijutem j lhech pava vataasclanjas en esta etapa final nos ha
hablado por medio de su Hijo; Dios cre el universo por l y le dio todas las cosas (Hebreos 1: 2). taj ti vooy ja Cristo
yfisch'e ti lh'seshjop pa Dios pa lhajpyich; vooy casvaatsha lhajpyichjooj jayu ca shtiyitajeshelh ca
shtacafiyantajelh pa shtamjelhey pa yj'esha'ne; shtanshameshelh ti caajjoom pa cas cascaclecleyash'in Cristo, est a
cargo de la casa de Dios como un hijo; y esa casa somos nosotros si mantenemos la confianza y nos gloriamos de la esperanza
(Hebreos 3: 6). yjesh'esha'ne, yivelavot, tajulhey ca a'lhelhyam jaspa tanca clet'ac'oya pa lhcliish ja Lhcaanvacle ca
nitif'apee na cotsjaat, pa jaspa nen ca natcuumjulh jayu pap'elh nan ajunasheshelh por ltimo, hermanos, oren por
nosotros, para que la palabra del Seor se difunda y sea recibida como (sucedi) entre ustedes (2 Tesalonicenses 3:1). lhj
lhech tlhey t'yiish ja Jess pa t'ajaya pa yj'esha'ne lhja t'uyjatshiy ella se acerc por detrs a Jess y le toc el borde
de su manto ("donde terminaba su vestido") (San Mateo 9: 20). nincsshi jayu lha sise cusasham, tanca namcat jayu
lhpa ittaj tiqu'inesh ti yichesh, yjesh'e jayu ca nijt'ajtaj ja lhanvacleyash yivo'yeshch'e; pa lhacm'a papi
ninantfacl'esh ja Dios caclecla jayu ca lhey no quebrar la caa dbil, no apagar la vela vacilante, hasta que haga triunfar
la justicia, y en su nombre esperarn todos (San Mateo 12: 20-21). pa Lhcaanvacle chiyashjatjop ti yamjam java
yj'esha'ne na cotsjaat Israel la grandeza del Seor desborda ("supera que va atravesando") las fronteras de Israel
(Malaquas 1: 5). ta t'e ca jeshelh'e jayu ca avaatcleshelh napi Israel lhavos? cundo lograrn ustedes la pureza,
pueblo de Israel? (Oseas 8: 5). lhech c'jeshch'e con esto termino. yifanish'ayivach ti nque c'j'e jayu me has hecho

862

llegar hasta aqu. ampa t'e ca nj'e nava ya'clishai cha'lheesh?no hay lmite para los discursos vacos? ta
yjesh'e'am jayu ca nasinquiesh pa niysa'? hasta cundo hablar mal de vos? ta yjesh'e jayu ca nascnitshi pa
niyc'utsfaa? hasta cundo me odiar el enemigo? vooy ca nuutajaan pa yijutelh'ay jayu pa Lhcaanvacle pa vatvuun
ca jaspa atujelh, pa vooy ca nich'a nalhutajaan pa yijutelh'ay jayu pava yucuvec ampa ca nj'esha'ne, lhayaash ti
nape'yeelh avaatsheelh ti t'iyatelhaan pa lhech esta tarde el Seor les dar de comer carne y maana les saciar de pan,
porque el Seor los ha odo protestar contra l (xodo 16: 8). lhan'ateelhyish papu ti t'seelhyitsham'in; apis ti
jatsavalhelhsham pa yint shi' pa itj, taj ti yjesh'esha'ne pa lhtsulhjc'telh dejaste que se la gente nos pise a
nosotros; pasamos a travs del agua y del fuego, pero nos llevaste a la abundancia (Salmo 66: 12). ampapu ca
nanchava'yey'am na av'ojiyash ti ampa ca nj'e' no hay quien no haya experimentado (de t) tu maldad que nunca termina
(Nahm 3: 19). yic'uijat'apeec'oya pa yj'evatjulh pava vatcac'ovtes ellos quitan los linderos de sus chacras. Ver
: nj; yjat.

ynjayan Verbo, Grupo 5. 1s: jnjayan (j-n-jayan). 2s: lhnjayan (lh-n-jayan). 3s: ynjayan (y-njayan). 1pi: shtnjayan (sht-n-jayan). 1 LO HACE LLAMAR.
2 DA LA VOZ DE ALARMA.
3 LO HACE GRITAR. pa caaj lhapa ynjayan'in, ynjayanei'in papi lhc'afoquilhai chi' papi tononotas lhavosesh lhech
pava vatvatclnjavoquei dio la voz de alarma, dio la alarma a sus soldados y a los conductores de carros de
guerra.yachajjop'in pa yitsaat ti vooysha'ne pa lhc, pa ynjayanvatsham'in jayu ti ninvan pa ca lhca ca
nitajulhsham merodean alrededor de la ciudad buscando comida, y lanzan gritos si no encuentran comida hasta saciarse
(Salmo 59: 15-16).Ver : tn; t'nash.

yiche Verbo, Grupo 5. 1s: jiche (j-i-che). 2s: lhiche (lh-i-che). 3s: yiche (y-i-che). 1pi: sht'iche (sht'-iche). 1 LO ACOMPAA.
2 LO GUA.
3 LO CONDUCE.
4 LO LLEVA. jychi jayu lha se lhayaash ti jen ca chintiilhyam ja yicasash llevar a tu hija porque quiero que alguien me
hile mi lana. jquei jayu ja vatcasha'vat taj ti tanca yichi na yas voy a ir al mercado, pero no llevo a mi hijo. vooi ti
nalhu ti vancasoojja'ne pa yichi ts'ivee lhpa c'utsja' al da siguiente invitaron a la anciana para ir a cosechar con
ellos. ataasclansha'ne ca avooysha'ne java yicly cuvyutachey pa aychi pa ve'lha napi yicavos vete a buscar
("preparate para buscar") mis (animales) burras y vete con uno de mis criados (1 Samuel 9: 3). aichi na as nan ve'lha'am
ti as llev contigo a tu hijo, (que es) tu nico hijo. lhj lhech lhutsja lhech tlhesh'e ti tatvo'elhyich'e ja Pablo pa
yichielh shta, pa tnshelhyitapee ti yit'esh: napuque nivacle lhcavosesh pa Dios yaashchisham, nifaclelh'am
avaatsheelh pa nyishesh pa vatnilhjenjayash aquella muchacha vena caminando detrs de nosotros, y nos grit: estos
hombres son siervos del Dios Altsimo y nos predican el camino de salvacin (Hechos 16: 17). yichi lhja lhjaya Sara shi'
ja lhfacl'a llev consigo a su mujer Sara y a su sobrino. Ver
: nichi; y'yan; n'yua; vanc'iche;tanicheelh; t'yai. Variante : yichi; yaichi.
yijulh Verbo (chequear?). 3s: yijulh (y-i-julh). EST DE ACUERDO CON.

ylhjn Verbo, Grupo 5. 1s: c'lhjn (c'-lhjn). 2s: t'lhjn (t'-lhjn). 3s: ylhjn (y-lhjn). 1pi: sht'lhjn
(sht'-lhjn). 1 LE MIENTE.
2 LO ENGAA MINTIENDO.
3 LE HACE UN TRUCO.
4 LO FINGE.
5 LO BUSCA A TIENTAS.
6 LO ADIVINA.
7 LO HACE POR SI ACASO. ylhjn mienta. c'lhjnesh disimulo. ylhjneishi busca a tientas/ adivina. cavque
yit'esh taj ti ylhjnem as deca, pero para engaarle. pa nclhaa ti ylhjn'in lhpa'lhech nivacche, lhai'yaash ti
icsenjanja result que le haba mentido aquella mujer, porque era celosa. c'useelh'am'in avaatsheelh ca napuntajesh shi'
ca nic'aclantajelh'am papu, shi' ca nachaytajelh'aan papu taj ti ylhjan'in, lhayaash ti lhantst'ajelhyish felices
ustedes cuando los injurien, los persigan y los calumnien de todo por mi causa (San Mateo 4: 11). taj ti pa Jeh ti

863

yivaclhiteshc'oya cque ti ylhjnem'in pa jaspa tifch'e'in papi t'alhaan pa Baal pero Jeh haba preparado eso para
engaar y eliminar a los fieles de Baal (2 Reyes 10: 19). Ver : ylhjnchat; vanlhjn.

ylhjnchat Verbo, Grupo 5. 1s: c'lhjnchat (c'-lhjn-chat). 2s: t'lhjnchat ('-lhjn-chat). 3s: ylhjnchat (ylhjn-chat). 1pi: sht'lhjnchat (sh'-lhjn-chat). 1 LO HACE MENTIR.
2 LO INDUCE A MENTIR.
3 LO HACE FINGIR.
4 LO HACE SIMULAR.
5 LO HACE DISIMULAR. Ver : ylhjn.

ytjat Verbo, Grupo 5. 1s: c'tjat (c'-t-jat). 2s: t'tjat (t'-t-jat). 3s: ytjat (y-t-jat). 1pi: shttjat (sht'-tjat). 1 LO HACE CAER.
2 LO TUMBA.
3 LO TIRA.
4 LO LANZA. ytjatei lhn pa yamei lhn pa lhcacha; ch'apup lhn arroj el objeto dado que alcanz (el agua);
plomm! ytjatesh'in pava utes le tiraron piedras. yichei lhn pa Ajtit'a pa yie'chisham pava lhtsjei lhpa C'afoc, pa
t'acu'meichisham, pa ytjateshei lhpa C'afc, pa vapecl'e pava lhtsjei Ajtit'a fue adone estaban colgados los ojos de
C'afoc, los tom y tir hacia (la cara de) C'afoc, y los ojos volvieron (a su lugar natural). yichey pa lhavj'e lhpa utiyuc,
nque lhayyashelhvatich'e ti yipfiyu'in pa ytjateshch'een pava utes pa yifsch'een shta pa cotsjaat iba por el lado
de la loma, en direccin paralela, echando maldiciones segn caminaba, tiraba piedras y levantaba polvo (2 Samuel 16:
13). ca navtajelh'atshi pa ve'lha nivacle ninasnatesh pa sasch'e, pa lhecha ca nivatjutsaesha ca ntjatesh lhpa utej
anque el hombre entre ustedes que no tenga pecado, tire l mismo aquella piedra (San Juan 8: 7). yipe'yajulh pa ctsetaj,
t'eclet(t)aj'cji lha'vo' pa yijuujtaj pa t'acum'e pa ytjatesha cotsjaat oy venir una rata grande, la agarr por el cuello,
la mordi y la dej caer al suelo. tlha japi nivacle, pa lhacm'a ti shinclnsha'ne jayu, pa shintjatesh'in jayu pava
utes, lhayaash ti yij'em ts'ivee ti lhech Juan tlhesha pa Dios pava tasin'yesh (si decimos que) (Juan fue bautizado)
por los hombres, todos nos apedrearn, porque estn convencidos de que Juan era profeta (Juan 20: 6). Ver
: vantjat; nat; natjat; yictsha'ne; yictjat.

yquen Verbo, Grupo 3. 1s: tsquen (ts'-quen). 2s: nquen (n-quen). 3s: yquen (y-quen). 1pi: shi'nquen (shi'nquen). 3p: yquensha'ne (y-quen-sha'ne). 1 EST MADURO. yquenshi lha saniy la sanda est madura. meelh
ti yameyjop pa t'aplhu' ti yquench'e pa tjayetachat pa yichen pa ve'lha lhcavo cuando lleg el tiempo de la cosecha
en la via envi a un sirviente suyo (San Marcos 12:2). napu nalhus atesha pa lhapa yquensha'ne lhacm'a pava
lhcyijancheei en pocos das noms todas sus siembras estarn maduras. acum'e na aclesataj cusa' yacj pa
at'ovseshch'e nava tjayetacuy lhay yiey na cotsjaat, lhayaash ti palha yquenshi nava tjayetas tome la hoz
("machete curvada") afilada y vendimia las uvas de la tierra, porque los racimos ya estn maduros (Apocalipsis 14:
18). jjjiclai amc'oya pava yichatjulh jive'clas ca nquen'e na vatcavcalhech todavan faltan cuatro meses para que
madure la cosecha.ve'lha nalhu tajulhsham ca nquen'e lhacm'a: saniy, saniytaj, chi' shita lhacm'a cava
shtacjiyan'in un da fue suficiente para que todo madure: sanda, meln, todo lo que plantamos nosotros.
2 TIENE CANAS.
3 ES MENNONITA. Ver : yquenjat; t'quenaj.

yquenjat Verbo, Grupo 5. 1s: jquenjat (j-quen-jat). 3s: yquenjat (y-quen-jat). LO HACE MADURAR. na juncuclaay
nava vcjclis yquenjatch'e el sol hace madurar los algodonales. Ver : yquen.

ysjat'e Verbo, Grupo 5. 1s: c'sjat'e (c'-sj-jat-'e). 2s: t'sjat'e (t'-s-jat-'e) ~ lhsjat'e (lh-s-jat-'e). 3s: ysjat'e (y-s-jat'e). 1pi: sht'sjat'e (sht'-s-jat-'e). 1 LO HACE CAMINAR.
2 LO REEMPLAZA.
3 LO DETIENE.
4 ES UN REPRESENTANTE. Note: en esta acepcin, va seguido por: t'a-juiyish c'sjat'e t'ajuiyish ja fach'ach'ach lhavo' le
hago reemplazar al chofer. japi lhsjat'e ajuyish t'ichaich'een tus representantes yacen descansando. ta lhayaash pa
lhech tsc ti nilhech nsjat'esha'ne pa vatayasha? por qu el preservativo no puede deterner ("paliar") a esta
enfermedad? Ver : t's; ysjat'e t'ajuiyish.

864

ysjat'e t'ajuiyish Nombre masculino. 1s: ysjat'e yijuiyish (y-s-jat-'e yi-jui-yish). 2s: ysjat'e ajuiyish (ys-jat-'e a-juiyish). 3s: ysjat'e t'ajuiyish (y-s-jat-'e t'a-jui-yish). SU ADMINISTRADOR. Note: solo la ltima parte del compuesto
lleva los sufijos posesivos Lit: hace pasear delante de l / hace reemplazar caaj pa ve'lha lhcaanvacle acjjiin, caaj shta pa
ve'lha ysjat'e t'ajuiyish, chinfacleem pa lhanvacle ti tif'inc'oya pava lhavanjas haba un seor adinerado, tena un
administrador, le contaron que estaba derrochando sus bienes (San Lucas 16: 1). Ver : y'sjat'e.

ysjatshicham Verbo, Grupo 5 (chequear). 3s: ysjatshicham (y-s-jat-shicham). 1 LO IMPIDE CAMINAR.


2 LO DETIENE. Lit: lo hace caminar-abajo (oponiendo una fuerza vertical hacia abajo) nqueesh natyshelh nava
ysjatshicham pa lhech, pa sasemjop ca nam tatsha, lhayaash ti jjjeclay ninam pa lhnalhu ya saben qu es lo que
ahora lo retiene para que no se manifieste antes de tiempo ("su da") (2 Tesalonicenses 2: 6). pa t'unaj pa niysa' apis ti
t'acuumtaj'in, taj ti jjjeclay chiyistanjat; nqueesh yamjey pa t'aplhu' ca natc'uytajc'oya jayu papin ysjatshicham
nqueesh lo fuerza oculta de la iniquidad ya est acuando, slo falta que el que la retiene se quite de en medio (2
Tesalonicenses 2: 7). Ver : t's; ysjat'e.

ytjjiyan Verbo, Grupo 5 (chequear). 2s: lhtjjiyan (lh-tj-ji-yan). 3s: ytjjiyan (y-tj-ji-yan). 1 LE PONE UN
SOMBRERO.
2 LO CORONA. taj ti lhatjjiyanesh pa lhasnycheyash shi' pa vatcljqueyash lo coronaste de belleza y alabanza (Hebreos
2: 7). Ver : lhtj; lhtjji; lhtlhs; tjmat; tjmatsej. Variante : yatjjiyan.

yttej Verbo, Grupo 3. 1s: tsttej (ts-ttej). 2s: nttej (n-ttej). 3s: yttej (y-ttej). 1pi: shinttes (shin-tte-s). ES
GORDO. tsttejshi cava vatcs estoy gordo por los alimentos.

yt't Ver : yo't'at.


ytsi Verbo, Grupo 5. 1s: jtsi (j-tsi). 2s: lhtsi (lh-tsi). 3s: ytsi (y-tsi). 1pi: shttsi (sht-tsi). LO DERRAMA. ytsi'apee
pa yint derrama agua sobre l. jat'acjuelhei ja t'itsech, jtsielhsha'ne pa int estabamos sacando agua del pozo,
derrambamos el agua. ampapu ca ntsiych'e pa nich'a tjayetaj t'i' lhpa ftech lhac'utsja, lhayaash ti nic'astajeshch'e
jayu pa njtajfach'ee pa tjayetaj t'i', pa lhateshatajeesh lhpa ftech nadie echa vino nuevo en un odre viejo, porque el
vino lo revienta y se echan a perder el vino y el odre (San Marcos 2: 22). c'acnch'e ti jansits'a'c'oya ca acnash, na ey
acjqu'e ti lhtsiyitapee; pa lhe'naa ti lhen napi cjecly qu exqusito el olor de tus perfumes, aroma que se expande es
tu nombre, por eso se enamoran de t las doncellas (Cantares de los Cantares 1: 3). ti jjjeclay t'siya ja lhcaanvacle ja
lhtsaccunjavat, na vatshachivo pa jtsiych'e lhavj pa t'ac' mientras el rey paseaba en su divn, derram perfume
alrededor (Cantar de los Cantares 1: 12). tsich'e pa int lha yjque! llen mi caramayola con agua! tsjye'lheyshi
pa chama pa achaajshelhey jan yiclvalh ja vatc saquen un poco (de agua) de una tinaja ("algo redondo") y llvenle al
encargado de la comida (San Juan 2: 8). meelh ti yic'alhtanshi jan yiclvalh pa vatc pa lhech yint ti yalhatajesh ti
tjayetas t'i'esh, pa nint'ya pan t'lha; tsi'sha japi lhcavos yit'ya ti t'lha pa yint ti ytsjyeyshi'incuando el
encargado de la comida prob el agua convertida en vino, no saba de dnde provena, aunque los servidores que haban
sacado el agua lo saban (San Juan 2: 9). lhayaash ti t'e pa ca lhaya'shayish lha cjecl, tatmjalheshyic'oya pa yivafi
jayu ti ytsiyyitapee ca t'ajuya porque aquella mujer ha hecho para m lo nico que poda, se ha adelantado a preparar mi
cuerpo ("prepararme") y echarme (perfume) encima para la muerte ("mi muerte futura") (San Marcos 14: 8). catin'e pa
ampa ca tsjayesheishi lha t'itsech, lhai'yaash ti tojeishi jum na yint no tens con que sacar el el agua del aljibe,
porque es agua se encuentra a mucha distancia (dentro del aljibe). t'acuumjey pa yint pa ytsiysham pa lhech yie'
vatvmcjatshiy pa yicleshemsha'ne java lhafoc japi t'eyjatsjanjas ech agua ("agarr agua y la derram atravs de")
en un recipiente y lav los pies de sus discpulos (San Juan 13: 5). Ver : yintsi; vanctsi. Variante : ytsji.

ytsji Ver : ytsi.


yts'clu Verbo, Grupo 5. 1s: jts'clu (j-ts'clu). 2s: lhts'clu (lh-ts'clu). 3s: yts'clu (y-ts'clu). 1pi: shtts'clu
(sht-ts'clu). 1 LO ESTRANGULA.
2 LO AHORCA.
3 LO AHOGA. shints'clu jayu nos vamos a ahogar. Ver : vants'clu.

865

yv'scum! Interjeccin. AY DE M! Note: expresa protesta de una mujer contra un atropello a su persona yv'scum na
samto nclhaa ti ni natcajishai! ay de m, este blanco se comporta mal!

yyan Verbo, Grupo 5. 1s: c'yan (c'-yan). 2s: t'yan (t'-yan). 3s: yyan (y-yan). 1pi: sht'yan (sht'-yan). LO
LLORA. c'yanch'e'am ca as ti vaf estoy llorando por tu hijo muerto ("te estoy llorando"). yit'ovsei pa lha'vanach, pa
nalhu pa yiyanch'e pa nalhuclai; yichei lhn pa alhu, lhech pa napu'e pa lhavanash, taj ti yishiyanem le cort el pene,
la maano siguiente lloraba, pas todo el da as; se acerc a la iguana pidiendo uno de sus penes, pero se lo neg. tam'ey
t'e ti niyyan pan vatclyit ti niyicavts'aclayesh pan caaj pa amemc'oya? acaso no llor con el oprimido, no tuve
compasin del pobre ("del que tena lo que le faltaba") (Job 30: 25). pa Ajtit'a ni ncachicl'yesh papi sch'acchei chi' pan
t'ajj papin yyanch'e papi ampapuc Ajtit'a tena profunda compasin con las viudas y con todos los que lloraban a sus
muertos. Ver : yip; t'iyin.

yyin Verbo, Grupo 5. 1s: jyin (j-yin). 2s: lhyin (lh-yin). 3s: yyin (y-yin). 1pi: shtyin (sht-yin). 1 LO PREPARA.
2 LO INICIA. jyinsham na yashclfech preparo mi cerco. ya aj ca asnatesh pava niysisa ca yinch'e t'ajuyjulh papi
nacafiyan avaatsha no trames daos contra l que te tiene confianza (Proverbios 3: 29). pava vatsjey nunatsjanjas, pa
vatach'aclech cuts'aaj, pava vatpcty yicln papu ampa ca natmenesh, pa vataychavalhjayash yisnatesh pava
yyinch'e niysasach'e, pa vatfoc vacumajey pava niysisa ojos soberbios, lengua mentirosa, manos que matan a inocentes
("los [que] no son acusados"), pensamiento que maquina planes malvados, pies que corren para la maldad (Proverbios 6: 1718). ca ninacajyshiyantaja ti lhnashjatesh shi' ti lhyinch'e pava av'ojinc, pa aychavalhjop'in ca
anvaych'aclajtajshiin pa vc lhts'oos pa caaj jayu pa t'unshaam, ca iyitajesh ti lhanclan anshay pa nch'e jayu na
anaash, ca anyitajaavcop pap'elh pa lhcaatjat jayu pa vatshanjayash si te has sido necio en ensalzarte o has tramado el
mal, tpate la boca ("piensa en/recuerda que"), cuando remueve la leche (de vaca) sale manteca ("duro-atravs"), cuando
agarras fuerte la nariz sale sangre ("agarras fuerte a las fosas nasales, se va tu nariz"), si procuras daar a alguien provocars
una pelea (Proverbios 30: 32-33). papi tucus yiei pa Esteros Viejo apis lhn ti yyin pa vatashclfech lhan jum,
tsutshenilh lhn teei, tojquisham lhn jumje pqueei, chi yichench'e lhn shita pa ts'a'na'nataj los bolivianos en
Esteros Viejo haban preparado un alambrado muy grande, un alambrado de pas, era muy alto ste, y lo cargaban de
electricidad. pava yyinch'e iseem pa faran shi' papi t'acumelh'in el faran y sus ministros aprobaron la propuesta ("las
[cosas que haban] preparado eran buenas para el faran y los [que] trabajaban") (Gnesis 41: 37). yyinch'esha'ne'en pava
lhav'ojinc ti tanjuyijulh planean el mal contra m (Oseas 7: 14). natych'eyam avaatsha ti lhtsivclanjat, lhajulhjatey
t'ejum ti ni'atsiisclanesh(sh)i shi' ti lhtsapun, ti lhasncliteshem pava yyinch'e papi ojiyis? te acuerdas que me creaste,
te parece bien despreciar la obra de tu mano ("el [hecho de que] me cuidaste"), mientras favoreces los planes de los
malvados? (Job 10: 3). Ver : tyinjan; vatyinach.

yyijat Ver : yayijat.


y'yan Verbo, Grupo 5. 1s: c''yan (c'-'yan). 2s: t''yan (t'-'yan). 3s: y'yan (y-'yan). 1pi: sht''yan (sht'-'yan). 1 LO
CONDUCE.
2 LO GUA.
3 LO ACOMPAA (all). ma, ats''yanei papi tclisha'ne! mam, llevame al baile ("a los que estn bailando")! pa lhech
pa y'yaney ja Andrs ja Simn jan yie' ja Jess Andrs y Simn lo conducieron a Jess (San Juan 1: 42). Ver
: n'yan; vanc''yan; yiche; t'yai.

y'yit Verbo, Grupo 5. 1s: c''yit (c'-'y-it). 2s: t''yit (t'-'y-it). 3s: y'yit (y-'y-it). 1pi: sht''yit (sht'-'y-it). 1 LO HACE
CON PENA.
2 LO HACE A LA FUERZA. c''yit ca yicl' nuu ti jacln teiya ti juftsej mat a mi perro forzosamente, porque era
bravo. Ver : ni; vanc''yit.
yuc Verbo, Grupo 1. Pl: yucsha'ne (yuc-sha'ne). 1 ES ROJO.
2 ES COLORADO.
3 ES (UN) ALAZN. t's'apee pa yecl' quejuuc pa'lhech yucshi (el chamn) subi sobre un tronco de palo blanco, que se
convirti en alazn. yucjulh na jumcuclaai hay arrebol antes de salir el sol ("es rojo-llegando-ac el sol").yucch'etsham
na jumcuclaai hay arrebol de sol naciente ("es rojo-se va-atravs el sol"). yucshicham na jumcuclaai hay arrebol de sol
entrante ("es rojo-abajo el sol"). jcl tiqu'in jum ja'lhech, cojiyasshi java lhafas, clim ja t'oot, vooi ja lhshatech

866

yucjiin clee java lhacuc es un pajarito chiquito, amarillas son sus alas, su pecho es blanco y su cabeza algo colorada en los
costados. yucsha'ne pava lhc'clei tsinlhitsinlhiy sus diademas de plumas de garza rosada lucen con su color rojo. lha
yenche yi'shi' japi cjecl jan lhjunash ja lhav yucshi ti yi'shi' java c'utjanis mi amada es entre las mujeres como una
flor roja entre las espinas (Cantar de los Cantares 2: 2). na yenach tsitst'ajesh, vooy yivaatsha yalhechesh; lhavaatsha
yic'utsjat'e java lhcly yiey java lhavs yucshi mi amado es mo y yo suya, l apacenta su rebao entre las rosas ("flores
rojas") (Cantar de los Cantares 2: 16). vooy nava lhavjqu'e na ashi yucshamsha'ne lha'yasha ja isash, shi' nava
nasheshch'esha'ne nava aclishay; nava acucsham yucsha'ne jan lhjunash ja jostavay ti lhp'ooj'e na ac'cle tus labios,
cinta escarlata, y tu habla, fascinante; dos cortes de granada, tus mejillas tras el velo (Cantar de los Cantares 4: 3). yivaatsha
ya lhav'esh yi'apee lhja utiyuc Sarn, ya lhech ti yayucshi lhav yiey java tavashayis soy una flor en el monte de
Sarn, soy una flor roja en los campos (Cantar de los Cantares 2: 1). meelh papu ca namtajch'e pa t'j ca nivatsjantajesh,
ca mnlhatajeesh ti climeshch'e pa t'uca'jesh, ja't'ajesha pava yamqu'e ti yucleshch'esha'ne, pa isjop jayu ca
nveshjop pa vatcasin cuando uno tenga una lcera ya sanada y se le produzca sobre la lcera una inflamacin
blanquecina o una mancha roja clara, el sacerdote lo examinar (Levtico 13: 18-19). tana lhn pava lhcacli pa yivjutaj,
lhe'naa ca yuclach'esha'ne ti yu'ji' pa yivjutaj dicen que las piernas de la cua quedaron al descubierto, y quedaron rojas
por habrsela quemada (la piel de) la chua. Ver : yuclenilh; yucyucshi.

yucshichat Nombre masculino; no poseble. ARBOLEDA DE YVYRPYT. Ver : yucshiyuc.


yucshiyuc Nombre femeneno; no poseble. Pl: yucshicui (yucshi-cu-i). 1 YVYRPYT (planta). Peltophorum dubium.
2 ARBUSTO (var.)
3 KAMBA AK (planta). Guazuma ulmifolia.

yucutsiy Verbo, Grupo 4. 1s: c'ucutsiy (c'-ucutsiy). 2s: t'ucutsiy (t'-ucutsiy). 3s: yucutsiy (y-ucutsiy). 1pi: sht'ucutsiy (sht'ucutsiy). 1 SUPERA EN FUERZA.
2 SOMETE. Note: sase con sufijo personal + -sh/-jo Ver : ucutsiyjanaj; ucutsiyjanja; ucutsiyja'mat.

yucuve Nombre femenino; no poseble. Pl: yucuvec (yucuve-c). PAN. lhpa yucuve nicltsich el pan (es) de maz. caajtaj
nava ve'lha njesh yucuvec shi' nava napu' sajech, isjop t'e ca jquelhemey pav'elh ca jaycasha'yelhe'ma lhacm'a
napi nivacle no tenemos ms que cinco panes y dos pescados, a no ser que vayamos nosotros a comprar (comida) para toda
esa gente (San Lucas 9: 13). vooy lhpa vse yilhecljtajesh ca yucuve'a y el (reflejo del agua en el) cielo crea que era
pan.anjutelhyi nqueesh lhpa yucuve pava t'ajuiya nava nalhus danos hoy nuestro pan de cada da. yivaatsha ya'lhech
ya'yucuveesh lhpa'lhech vancamanlhanit yo soy el pan que da vida. ni nascu'a lha yucuve no me gusta el pan. pa
tujeelh lhpa lhch'inj pa lhts't yucuve t'iya, pa yimelh shta coma con su hermana el pedazo pan (que le haban
regalado) y quedaron dormidos. pavque manlhats'ivee tapoojqu'esha'ne pava doce sisenlhiy pava yucuvec con las
sobras se llenaron doce canastas de pan. yiey nc ja necjc yichaj'in java ve'lhanjesh yucuvec shi' java napu'
sajech, taj ti tanca nitajulhsham japi lhech jan t'ajj aqu hay un muchacho que tiene cinco panes y dos pescados, pero
qu es eso para tantos? (San Juan 6: 9). yicatsnjatesh cava yucuve t'iyas reparti los pedazos de pan. pa yichey ja
Jess, pa t'acum'e lhja yucuve pa yijutch'e japi lhech, pa lhetlha lhfanishesh shta pa sajech Jess se acerc, tom pan y
lo reparti entre ellos, e hizo lo mismo con el pescado (San Juan 21: 13). Ver : yucuveshiy; yucuve
lhavo'; yucuve'vat; yiyucuveyan; tayucuvei.
yucuve lhashiy Nombre femenino; no poseble. Sg: yucuve lhashiy (yucuve lh-ashiy). HORNO PARA HACER
PAN. Lit: pan su-contenedor alhnch'e lhja yucuve lhashiy! encend el horno! Sinn : yucuveshiy. Ver
: yucuve; yucuve lhavo'. yucuve'vat; yiyucuveyan; yucuve lhashiy.

yucuve lhavo' Nombre masculino; no poseble. Sg: yucuve lhavo' (yucuve lha-vo'). Pl: yucuve lhavos (yucuve lha-vos). PANADERO. Lit: pan su-profesional pa yichey shta pa yiyj pa yucuve lhavo' pa yiyjaa pa yit'esh:
ap'aclaneshch'eyam na yituuc na yucuve t'ajuya; pa yivaclhitesh pa yichey shta pa climshi' lhavo' pa yiyjaa shta pa
yit'esh: afosch'eyam na yituuc na climshi se fue el tigre al panadero, y le dijo: untame los brazos con masa de pan; cuando
era listo, se fue al molinero y le dijo: cobreme ("enterrame") los brazos de harina. Ver : yucuve.

867

yucuveshiy Nombre femenino; no poseble. Pl: yucuveshiyis (yucuve-shi-yis). HORNO PARA HACER PAN. jafc'clsch'e
lha yucuveshi estoy barriento el (interior del) horno. jayiyucuveich'e lhja yucuveshiy estoy haciendo pan en el
horno.ve'lha pa yuy'cji pa vatmjavat, yuich'e paelh lhpa yucuveshi uno se meti debajo de la cama, otro se meti en
el horno. Sinn : yucuve lhashi. Ver : yucuve; yucuve lhavo'. yucuve'vat; yiyucuveyan; yucuve lhashi.

yucuveyan Ver : yiyucuveyan.


yucuve'vat Nombre masculino; no poseble. Pl: yucuvetes (yucuve-te-s). PANADERA. Ver : yucuve.
yucyucshi Nombre masculino; no poseble. Sg: yucyucshi (yuc-yuc-shi). 1 VBORA CORAL. Lit: es rojo-rojo Micrurus
corallinus.
2 FALSA CORAL (vbora). Lystrophis semicinctus.
3 FALSA CORAL (vbora). Micrurus frontalis.
4 FALSA CORAL (vbora). Erytrolamprus aesculapi. Ver : yuc.

yuclenilh Nombre masculino; no poseble. Sg: yuclenilh (yucl-enilh). Pl: yuclenlhiy (yucl-enlhi-y). 1 VESTIDO
COLORADO.
2 VESTIDO ROJO. Lit: hecho de rojo Ver : yuc.

yuc lhnaash Nombre femenino; no poseble. Pl: yuc lhanshas (yuc lha-nsha-s). GALLINETA AZULADA. Porphytula
martinica. Lit: es roja su nariz

yui Verbo, Grupo 4. 1s: c'ui (c'-ui). 2s: t'ui (t'-ui). 3s: yui (y-ui). 1pi: sht'ui (sht'-ui). 1 ENTRA.
2 SE METE ADENTRO. meelh lhn ti yuqu'e lhashi pa focloclocsha'ne lhn, yuiyei ts'ivee lhtsevtei cuando se la meti en la
boca (la harina), se derram, le pas ("se mezcl") por entre sus dientes. yui na jumcuclaai entra el sol.lhapa isc'oya ca
nui na jumcuclaai ti jqueelh ca'lhech ya estaba por entrar el sol cuando caminaba con mi to finado. c'uisham ja
yitaa me met en el monte. lhca yo'nis yuiyei lhja yic'vte un zorro cay en mi trampa. claaf nalhu jumje ti
yilhnsham lhja asactsuc, vatfetatsiyaneshsha'ne, yuuishiin muy de madrugada quemaba (ramas de) palo verde, se curaba
con esas, metindose (en el humo). yi'van pa tinvaash yi'acfi lhn lhpa ovai pa yuich'e lhn encontr una madriguera
debajo de una tuna, y se meti adentro. vooy pa t'ajjamsha'ne papin yi'shi' papi lhchifas pa nachey'in ti yefenesh ti
yuyelheyvancji pava napu'yama nalhus sus parientes, que vivan en los pueblos, tenan que venir a ayudarlos por turnos
("entrando por turnos") de siete das (1 Crnicas 9: 25). ve'lha pa yuy'cji pa vattsaccunjavat, vooy paelh yuy'cji pa
vatmjavat uno se meti debajo de la mesa, y otro debajo de la cama. ve'lha pa yuy'cji pa vatmjavat, yuich'e paelh
lhpa yucuveshi uno se meti debajo de la cama, otro se meti en el horno. ca uytajelheyshi pa jpyich, pa lhech
amnlheeelh'e pa amjelhey ca ancjayutajelhc'oya cuando ustedes entren en una casa, qudense all hasta que se marchen
(San Marcos 6: 10). caslhan'e sht'uich'e java apis nyishai ti shtavajuja'ne chi' javoo'lhei pa yaquisit pero nosotros
preferimos entrar ("entramos") en los caminos antiguos cuando salimos en busca de miel o de animales del monte. pan
t'aplhuqu'e' pa'lhech tulh pa Fitsc'yich yiyji'a pa'lhech ca yaaj ca napecleilhach'e pa yi'e' pa uj lhanvaclevat pa
Herodes; pa'lhech t'aplhuqu'e' ti yuiyei ts'ivee peelh nyish ca jaspaa napeclei ts'ivee pa lhavtsaat durante la noche,
Dios les orden que no regresaran al palacio de Herodes; entonces escogieron otro camino para volver a su patria. nquen
lhayaash tajulhey ca uja'esh ca shtach'anelha nava shtape'ya, jaspa tanca sht'uy'e pacham pa nyish por tanto,
debemos prestar ms atencin a lo que hemos odo para no ir a la deriva (Hebreos 2:1). papin vmeshjop pa is nyish pa
yuyey pava lhnyshay tulhch'esha'ne, ti yiclafinatshi ti yisnatshem pava yicctiyanesh shi' ti yic'usinatemshi pava
niysisa lhfanishlhavach, pa nashch'e pava nyshay patacch'esha'ne pa yuyjop pa yitst'aj nyish los que abandonan el
sendero recto para seguir caminos tenebrosos, los que gozan haciendo el mal y se alegran de la perversin, siguen senteros
torcidos y sendas extraviadas (Proverbios 2: 13-15). pa nijooylhach'e ti sht'uyelhey jaelh nyish pa sht'ajuyelhey ja
Basn; taj ti ja Og, lhanvacleesh ja lhech'e yitsaat, nacheelhjojulh lhacm'a japi lhcavos ca jaspa shtavatclnelhsha'ne
yiey ja yitsaat Edrei torcimos y comenzamos a subir hacia Basn cuando en Esrei nos sali al encuentro Og, rey de Basn,
con todo su ejrcito de guerra (Deuteronomio 3: 1). meelh ca amtajeshelhey ja jpyich ca nuytaj'cji pa aniyseshelh jan
yitst'ajesh ja jpyich pa at'eshelh... cuando ustedes lleguen a la casa y entren, diganle al dueo de la casa que... vooy pa
Dios yip'o'eyyic'oya pa nyish pa jaspa tanca yuyeyDios me ha cerrado el camino y no tengo salida ("para que no haya

868

donde meterme") (Job 19: 8). ni pav'elh tashinshtas yiey pa am'e pa'na, pa vpecleylhach'e ti yi'faclitey, pa
vooysha'ne pa tney'in, pa yitacshin'in yuyey ts'ivee lhcaavju pava uticuy, nashch'e pa apatosch'e suyjulh pava
yafalhch'e ca nivo'matan dej las otras ovejas en el desierto y volviose apurado, la busc y la llam, vagando tristemente
en medio de los montes, pasando por las hondas quebradas con peligro de su vida. yuyeey ca nc pa tney papi
napu'njesh lhcavos pa yijutey pava ve'lha ts'ivee pesoc uj ti tashaay, pa yit'esh: jajutelh'ay navque pesoc, taj
uyjatelh'cji pava matas pa amjelhey ca jatpectaj entr y llam a diez sirvientes suyos, les entreg a cada uno una gran
cantidad de dinero, y dijo: hganla producir ("les doy este dinero, pero lo cambiarn por cosas") hasta que yo vuelva (San
Lucas 19: 13). ya aj ca vena uy'ec'oya pa anyish, ovalh ti ni'uyey pava chinash'e niysisa no te desves de tu camino,
aparta tus pasos del mal (Proverbios 4: 27). taj ti caaj pa nalhu pa Jos ti yuy'cji pa lhajpyich ti t'acum'cjiin un da
de esos, Jos entr en casa para hacer su trabajo (Gnesis 39: 11).jaychavalhelhey ca jana'shelhshi na acootsjat, ca
jquelhch'e yajatesh na nyish c'atsajche pa tanca yuyelh'e pacham pensamos pasar por tu territorio, caminando siempre
adelante por el camino, sin desviarnos (Deuteronomio 2: 27). pa vatjutsa' ti nclesh lhjunashjulh lhpa vatvo'matache
niateja yiey pan yuy'esham pa vatvuvaat pa tinvo' la primera seal es una llaga sin dolor en el lugar por donde el
organismo entr al cuerpo.
3 ES UNA ENTRADA.
4 ENTRADA. Note: en (4), se usa como un nombre masculino pa meelh pan lhcachenach'esh ti yamjey pa yit'esha pa Yeh:
janchajeshnee nava lhshatjes capi lhcles ca lhcaanvacle; pa Yeh pa tayjijanesh: pa an'e pava napu'esh'e
chiyaclpju'e yiey ja chiyuy'een na yitsaat pa lhech mnlhaae pa namjey lhum'ashi cuando lleg su mensajero, Yeh le
dijo: han trado las cabezas de los hijos del rey; Yeh orden: pnganlas en dos montones a la entrada de la ciudad, y djenlos
hasta la maana (2 Reyes 10: 8). pan lhjunash papi lhech papi lhcles ti yuyelheyvancji ti vanujumatsenesh pa chi
yuy'ejop'in pa lhajpyich la Lhcaanvacle, ti lhech pa is'cji lhtvash ellos y sus hijos hacan los turnos ("se metan por
turno") de guardia ante las puertas ("al lado donde se entra") de la casa del Seor, o sea en su pieza santa (1 Crnicas 9:
23). niclanshi lhpa t'uyjatshi lhtacshilhavoque pa vatp'ooj pa sivclc lhayeech ca jaspa ninantfaclesh jayu, pa
yie'sha'ne pa chiyuy'ejop'in pa yitsaat Emaim yiey pa nash'e pa lhnyish t'ajuyey pa Timn ella se quit el traje de
luto, se cubri con un velo para que no la reconozcan, y se sent junto ("a la entrada") a la ciudad de Emaim, en el camino de
Timn (Gnesis 38: 14).
5 VISTE.
6 LLEVA PUESTO. Note: cf. yuich'e papi lhech yuych'e pava yic'asch'esha'ne t'uyjatshiyis pa uj ti yulhs shta ti t'a'lha pa
lhnefenjayash ellos vestan vestidos desgarrados; eran muy cansados y suplicaban ayuda. pava acly tashinshtas
lhtlhsha jayu pa lhsaash lhpa ca uych'e pa vooy pava lhcles pava tashinshtaychey lhtlhsha jayu lhpa apeso ca
jaspa acashayesha pava acac'ovtes tus ovejas te dan vestido ("obtendrs lana para que sea vestido de tus animales ovejas"),
tus cabritos ("de las cras de tus chivas obtendrs") dinero para comprarte un campo (Proverbios 27: 26). meelh ca nuytajey
ja lhashi ja clayich'e tasham, pa isjop jayu ca nuych'ejop pa clasim cuando tengan que entrar por la puerta del atrio
interior, se pondran vestiduras de lino (Ezequiel 44: 17). ve'lha pa nalhu yichey lhpa Fitsc'yich lhse pa yint pa
vanaay; yi'van lhpa yo'nis pa yofiis; t'acum'e pava t'uijatshiyis pa yuych'e pa vacumajesh un da la hija de Fitsc'yich
se fue a una aguada para baarse; la vio la zorra y la alcanz; agarr sus vestidos, se visti con ellos y ech a correr. japecley
jayu ja tata, lhayaash ti amlhapa ca yuych'e, pa yich ti vapen'in voy a regresar a mi pap, porque no tengo vestido, y se
fue avergonzada.
7 SE ZAMBULLE. yui lhja p'eclnj se zambull el carpincho. lhech ca nlhjnei papu ti yit'yish ti yuyeishi pa
sajech son muy baquianos los que saben pescar nadando bajo agua.
8 EST CERRADO. yuiyei na lhashi la puerta est cerrada.
9 EST MEZCLADO.
10 SE MEZCLAN. ni'nen ca nuyeshvatsham'in papu ca nitasini no le gusta que todos hablen al mismo tiempo. Ver
: nui; yuich'e; yuisham; t'uijatshiy; yuijat; yuiyit.

yuich'e Nombre masculino (?); posedo. 1s: c'uich'e (c'-ui-ch'e). 2s: t'uich'e (t'-ui-ch'e). 3s: yuich'e (y-uich'e). 1pi: sht'uich'e (sht'-ui-ch'e). SU VESTIDO. Lit: lo en que entra (= lo que viste). El verbo precedido por el artculo
dectico se usa como nombre. El prefijo verbal funciona en lugar del prefijo posesivo correspondiente (??) tcasha'ya pava
yuich'e chi pa lhavuiyit compr prendas de vestir y frazadas. tayjijanesh ca chi natcum'evatam papi lhcavos pa

869

David, pa yit'ovsch'ec'oya pava lhpsey, pa yiseejshamc'oya pava yuich'e pa yamjey lht'oy hizo detener a la gente de
David, los hizo afeitar y cortar las ropas hasta (la altura de) el muslo (1 Crnicas 19:4). lha yinjuijasche, na ashi lhavjqu'e
tlhch'eetsham pa acyech; pa acyech shi' pa vatts'oos yicji na ach'aclech; t'acnashch'ejulh yiey ja Lbano na
t'acnash lha t'uych'e novia ma, miel destilan tus labios, miel y leche, bajo tu lengua; y la fragancia de tu vestido, cual
fragancia del Lbano (Cantar de los Cantares 4: 11). uich'esha'ne yajatesh pava climsha'ne llev siempre vestidos
blancos. pan tayashai pa yicleesh jayu pa yuich'e pa isa' jayu pa lhjunash el enfermo lavar su vestido y quedar
sano.nque jv'e'ajop ti jayjuy'ajulh: pa janclanshi'ac'oya jayu lhpa t'uych'e, pa jaspa navanesh papi vatachifas ti
atsi'shaan pa nivan'ash pa avapenaj papi lhcaanvacles aqu estoy contra t: te levantar las faldas, enseando tu desnudez
a los pueblos y los reyes (te) vern (con) tu vergenza (Nahm 3: 5). yicleeshsha'neyam nava c'uich'e me lava mi
ropa. Ver : yui; yuisham.

yuijat Verbo, Grupo 5. 1s: c'uijat (c'-ui-jat). 2s: t'uijat (t'-ui-jat). 3s: yuijat (y-ui-jat). 1pi: sht'uijat (sht'-ui-jat). 1 LO
HACE ENTRAR.
2 LO METE ADENTRO.
3 LO CIERRA.
4 LO PONE EN DESORDEN. ja lhajpyich yuijatei ha cerrado con llave su casa. c'uyjatsham jayu na anaash java
vatcansasic, pa jat'uniyanesh jayu nava jechey java sajech yiey ja a'tovc te pondr argollas ("anzuelos") en las fauces
("tu nariz"), endurecer las pieles de los peces de tu Nilo (Ezequiel 29: 4). ca niyvantajeesh java chiyuijat'esham java
clavos java lhpcty, ca niyajaytajaa, ca niyajaytajaa shta ja chiytsefesh'esham ja lhavlhi', pa tanca yu'janesh si no
veo en sus marcos la marca de los clavos, si no meto el dedo en el lugar de los clavos y la mano por su costado, no creer (San
Juan 20: 25). avmjatshic'oya, Lhcaanvacle, pa uyjatvatsham'inc'oya pava lhclishay destryenlos, Seor, y confunde
sus lenguas (Salmo 55: 10). Ver : yuijat'acfi; yui.

yuijatesh'acfi Ver : yuijat'acfi.


yuijat'acfi Verbo, Grupo 5. 3s: yuijat'acfi (y-ui-jat-'acfi). 1 LO CAMBIA.
2 LO PERMUTA. yuijatesh'acfi ja lhcl' cuvyu cambi de caballo. cuvyuyaj ti namei, taj ti yuijateshva'nacfi pa lhcl'
cuvyu lleg a caballo, pero siempre cambiaba de caballo. navque c'atis'ash, uijat'acfi pava matas ca entajsto es para
vos, pods cambiarlo por cualquier cosa que quieras. na lhjunash lhja niniva sui; j'lhaa ca navaitajshi pa nalhuclai,
j'tajesh ti chi yuijat'acfi pa nich'a yint, pa lhechesh pa isjop ca chi ntuj as, por ejemplo, la sachasanda es venenosa,
pero cuando se hierve por muchas horas ("todo el da"), cambindole varias veces el agua, es buena para comer. apisesh'in ti
yie'sha'ne lhavj pa lhavitj ti nichaipac'oya pa lhc'utsfa ca nuijateshva'ncji pava lhcufaijatis siempre estaba
sentado al lado de su fuego esperando que su compaero trocara sus regalos. meei ja nacfiyis lhavo' ca uijat'acfi navque
acfiyis pav'elh pitesaclee vete al zapatero para que cambie estos zapatos por otros un poco ms grandes. pan lhjunash pa
cuvyu chi yuijatesh'acfi pava ve'lha njesh caspaschei tashinshtas, ca'tajesha ca napu' yama shita por ejemplo, se
cambiaba cinco o siete ovejas por un caballo. ca nicaajtaj papi tiseshey lhacm'a pava lhcaqueclity ti yuyjat'cji pa
vatcasvuncheyash, pa tsi'sha ti chiylhqui'esh'in jayu si hay alguien que quisiera cambiar el amor con todas sus riquezas,
sera sumamente despreciable (Cantar de los Cantares 8: 7). apisesh'in ti yie'sha'ne lhavj pa lha'vitj ti nichaipac'oya
pa lhc'utsfa ca nuijateshva'nfci pava lhcufaijatis su compaero ya estaba sentado al lado de su fuego, esperando el
trueque de regalos. yuyeey ca nc pa tney papi napu'njesh lhcavos pa yijutey pava ve'lha ts'ivee pesoc uj ti tashaay,
pa yit'esh: jajutelh'ay navque pesoc, taj uyjatelh'cji pava matas pa amjelhey ca jatpectaj entr y llam a diez
sirvientes suyos, les entreg a cada uno una gran cantidad de dinero, y dijo: hganla producir ("les doy este dinero, pero lo
cambiarn por cosas") hasta que yo vuelva (San Lucas 19: 13).
3 EN VEZ DE.
3 EN CAMBIO DE. yuyjat'cjiyam pa yencheyash ti tanecleteshyiin en cambio de mi amor, me combaten (Salmo 109:
4). Ver : yuijat; vanui'acfi.

yuisham1 Nombre masculino; posedo. 1s: c'uisham (c'-ui-sham). 2s: t'uisham (t'-ui-sham). 3s: yuisham (y-uisham). 1pi: sht'uisham (sht'-ui-sham). SU PONCHO. Lit: se mete atravs. El verbo precedido por el artculo dectico se

870

usa como nombre. El prefijo verbal se usa en lugar del posesivo correspondiente na c'uisham mi poncho. Ver
: yui; yuisham2.

yuisham2 Nombre femenino; no poseble (?). TORNILLO. Lit: se mete atravs sac'jji lha yuisham el tornillo est
flojo. Ver : yui; yuisham1.

yuiyit Verbo, Grupo 5. 1s: c'uiyit (c'-ui-yit). 2s: t'uiyit (t'-ui-yit). 3s: yuiyit (y-ui-yit). 1pi: sht'uiyit (sht'-ui-yit). 1 LO
PONE DENTRO.
2 LO GUARDA DENTRO. pa vooi ti tif'e' pa ncastas, cava lhjat'eclenjatei; na tlhshi nivacchei lhja t'eclenjatei yuiyit, chi'
cava jeecjanjates lhn, chi' cava lhelhis luegos de terminarlos, revisaron sus cosas, sus cucharas; venan las mujeres
corriendo para llevarse las cucharas, los cuchillos y los caracoles (usados como adornos). Ver
: yui; t'uiyitsjan; t'uiyesche; t'uiyitsech.
yujanesh Verbo; Grupo 4 (?chequear). 3s: yujanesh (y-u-jan-e-sh). 1 CUMPLE CON.
2 OBEDECE A.
3 CREE.
4 ACEPTA. ujanesh java vatyjijatis debs cumplir con las leyes. atatvaich'aclajelha pa ca ajunasheelh pa ujaneshelh
shita na Is Vat'eyaj jan janchajelh'ai convirtanse y crean la Buena Noticia que yo les traigo. janfaclelh'am nava
tsit'yelha j'tajesh ti jatnclhanitshelhyivne pa ti javanelh, taj ti na at'eshelh ca acumelhjulh ca ujaneshelh cava
jatnclhanitshelhyivne nosotros te hablamos de lo que sabemos, y damos testimonio de lo que hemos visto, pero ustedes
no aceptan nuestro testimonio (San Juan 3: 11). ca niyvantajeesh java chiyuijat'esham java clavos java lhpcty, ca
niyajaytajaa, ca niyajaytajaa shta ja chiytsefesh'esham ja lhavlhi', pa tanca yu'janesh si no veo en sus marcos la marca
de los clavos, si no meto el dedo en el lugar de los clavos y la mano por su costado, no creer (San Juan 20: 25). lhnasheesh
ca ujanesh ti yivmjatch'eam solamente tens que creer que te ha perdonado. Ver : yu'esh; nu'esh.

yulh Verbo, Grupo 4. 1s: c'ulh (c'-ulh). 2s: t'ulh (t'-ulh). 3s: yulh (y-ulh). 1pi: sht'ulh (sht'-ulh). ORINA. yifosch'e lhpa
lhaftech pa shintinuc lhv, vooi ti yipontesh pa yulheishi llen su bolso de flores de jukeri guasu, y cuando estaba llen,
orin encima. Ver : t'ulhu; t'ulhujiy.

yulhjt Verbo, Grupo 5. 1s: julhjt (j-ulhj-t). 2s: lhulhjt (lh-ulhj-t). 3s: yulhjt (y-ulhj-t). 1pi: shtulhjt (sht-ulhjt). LE CANSA. tsulhjtesh cava lhtsiysesh'in me canss con tus preguntas ("con lo que me pregunts"). na nich'ayich
yulhjt ja lhcumjat al joven le cansa su trabajo. caaj'am pa anichaclanjayash pa uj ti chinaclyit ti tlh'e'yijop pa
tanca nulhjt ti uj ti lhatcuumyam'in has soportado y aguantado por mi causa sin desfallecer (Apocalipsis 2:3). yulhjt ti
tach'anjoo lo cansamos de escucharnos. ca nitsulhjtaj yen ca nquei cum lhja yit'oj cuando se cansa de m mi ta
quiere ir a algn lugar. Ver : yulhj; lhulhj.

yulhj Verbo, Grupo 3. 1s: tsulhj (ts-ulhj). 2s: nulhj (n-ulhj). 3s: yulhj (y-ulhj). 1pi: shinulhj (shinulhj). 3p: yulhs (y-ulh-s). EST CANSADO. tsulhj'e ja yicumjat estoy cansado de mi trabajo ("en mi
trabajo"). yulhj ti tapecl'in, yivcujun, sasshiin; lhpa lhcact'e yequetsenesh ti yen, yapunc'oya pa Jeruti Tumpa volva
cansado, sudaba, y era sucio; su suegra le daba preferencia, amndolo, (mientras) despreciaba a Jeruti Tumpa. tsulhselh'e
lhacm'a cavque, pa lhtsapunesh shta estamos aburridos de todo sto, y ustedes me desprecian. yulhj'e ti
tach'anselh'a se cansa de escucharle a ustedes. yulhj lhn, yeetajesh ca nt'ichai dicen que era cansado, quera
descansar. tilhj pa nivacle pava lhcclytey pa yulhj'cji el hombre carg con sus aperos y se cay de
cansancio. palha tsulhj'e ti yamnlha; jatnclitesh'in jayu nava tsictsit'esh, jattjaclemyivach jayu nava
tsitacshiyan'in estoy hastiado de mi vida; as que voy a dar rienda suelta a mis quejas desahogando la amargura de mi alma
(Job 10: 1). pa ni naychavalhey ca nulhj, tsi'sha ti yaychavalhey lhpa tashinshtaj lhpan vooysha'ne ca nivan no
pensaba en su cansancio, solo pensaba en la oveja, y la busc hasta hallarla. yulhj lhn, yeetajesh ca nt'ichai est
cansado, quiere descansar. pitojesh'in pa lhcumjayash shi' ti yajatesh ti yulhs estn ocupados con su trabajo, y siempre
estn cansados. Ver : lhulhj;yulhjt.

yunat Verbo, Grupo 5. 1s: junat (j-u-nat). 2s: lhunat (lh-u-nat). 3s: yunat (y-u-nat). 1pi: shtunat (sht-u-nat). 1 LO
AGRANDA.

871

2 LO AUMENTA.
3 LO EXAGERA.
4 LO FORTALECE.
5 LO ASEGURA. junteshshi ca vatfaclech exagero la noticia. ca lhechesh lhn lhettipa junat ja yiqu'imjayaj, jatonjonclee
nava yifoc pa uj ja yiqu'imjayaj entonces a propsito levant ("agrand") una polvareda, arrastr un poco los pies y sali
una polvareda grande. pa ya aj na ca na'shesh'apee pa t'aj'jesh ti cuarentaesh ti chiyc'n'in, jaspa tanca uja'esh ca
chinclyitesh pa lhech achifaelh, jaspa tanca naychavalhey ca ninuntelh'ajulh avaatsheelh que no le den ms de
cuarenta azotes, para que no reciba demasiado palizas de (ustedes) sus compaeros, para que no se piense que haya sido
humillado ante ustedes ("no se ha exagerado respecto de ustedes") (Deuteronomio 25: 3). vooi ja'elh ni taclaja ti nfac
cque p'alhaa pan lhjunash yi yafalhshicham na vs, nifac shita pa lhfanishesh pa Fitsc'yich ti yunat jum na nich'a
vs otro anciano, al contar este relato de cmo cay el cielo, tambin cuenta cmo Fitsc'yich asegur el nuevo
cielo. unat pa ayalh! respir profundo! Ver
: vanunat; vanc'unitjat; ; lhnunitsjayash; uj; t'unaj; t'unjayash; vanunat; yunitjat; t'uniyan; vanc'unitjat; t'unshaam;
yit'uniyan.

yunatjat Ver : yunitjat.


yunitjat Verbo, Grupo 5. 1s: junitjat (j-u-nit-jat). 2s: lhunitjat (lh-u-nit-jat) ~ t'unitjat (t'-unit-jat). 3s: yunitjat (y-u-nitjat). 1pi: sht'unitjat (sht'-u-nit-jat). 1 LO FORTALECE.
2 LE DA FUERZA. taj ti lhamataj lhac'ma cavque, papi Israel lhavos lhetipa ti mnlheesh ti lhchifasesh pa Dios pa
yunatjat shi' ti vanujumatsenesh pa Lhtata, sasemjop ca nicatsnjatelh pa lhech pero a pesar de todo, el pueblo de
Israel sigui siendo el pueblo de Dios, sostenido y amparado por su Padre, no poda ser separado de l. yiccheesheyshi pa
lhavcjat pa yamjatch'e pa yj'esha'ne pa shnacuvjataj t'i pa nap'u'eshch'e pa lhech, pa lhech pa yunitjat
tatsha alarg la punta del palo, la hundi en el panal de miel, lo lami y (la miel) lo fortaleci. cque yaash ti is
afetaseshjop ti yunitjat na avu'vat sa es la mejor medicina para fortalecer tu cuerpo. Ver : vanc'unitjat; uj. Variante
: yunatjat.

yut Verbo, Grupo 5. 1s: c'ut (c'-ut). 2s: t'ut (t'-ut). 3s: yut (y-ut). 1pi: sht'ut (sht'-ut). CASTIGA AL HIJO SIN RAZN.
yu! Interjeccin. AY! Note: expresa sorpresa o desengao en el habla de las mujeres yu, ta ca anchaaj ja clesanilh! ay, no has
trado el balde!

yu'1 Verbo, Grupo 5. 1s: ju' (j-u'). 2s: lhu' (lh-u'). 3s: yu' (y-u'). 1px: sht'u (sht-u'). 1 LO LANZA.
2 LO TIRA.
3 LO ARROJA.
4 LO EMPUJA. yu' lha pelota juega(n) a la pelota. ju'elh'e pelota ja clyi'e jugamos pelota en la plaza. v'mesh ti yu'
pelota dej de jugar al ftbol. ni tsi'shaa ti yit'yish lhpa yu' pa jjjiclai manlheesh ti ya'sheshc'oya lhacm'a
pap'elh no solamente sabe jugar a la pelota, sino que todava siguen siendo el mejor (jugador) de todos. pa yu'jam'in pava
lhaschatiy ja tovoc estaban echando sus redes en el ro. ts'uf papu ti yijuujjam t'ach'aclech pa yi'ftsinat'in, aj, ti caaj
lhja oyinche pa yueishi pa te yivmjat lhn apenas uno se morda la lengua, (esta planta ) le picaba, ay, y si se mezclaba
con aj del monte, era mortal. t'acum'evatam ts'ivee pa yicln, vooy ti vaf ti t'acum'cji ts'ivee ti yu'fach'ec'oya pa
tjayetachat lo tomaron y lo mataron, y cuando era muerto lo agarraron y lo arrojaron fuera de la via (San Marcos 12:
8). melh ti yi'vanjulh pa yu'ja ts'ivee pava lhclnjai cuando los vieron venir, tiraron al suelo su carga de pescado ("sus
vctimas matadas"). yu'tajsham lhn, pii! ama lhn ca nquesh los tiraron al fuego, tranquilo!, no prendieron
fuego. meelh lhn ti yuqu'e lhashi pa focloclocsha'ne lhn, yuiyei ts'ivee lhtsevtei cuando se la meti en la boca (la
harina), se derram, le pas ("se mezcl") por entre sus dientes. atsu'elhsham na tovcoicha jaspa lhnilhjenelhsha'ne jayu
shita arrojadme al mar y os salvaris. lha'lhapa ni nteetajesh lhn ca chi nap'alhsha'ne pava lhqu'isjayanjas, lhan'e
lhpa lhch'acfa lhettipa ti yu'eishi a pesar de que l no quera que se quemaran sus libros, sin embargo, su esposa los enterr
con l. yu'ja'ne pava lhclutshes tiraron sus rifles al suelo. yalhalha ti viisshiin ja yint, chi yu'quisham jumjede
repente algo se movi en el agua, y el agua fue arrojada arriba. yivooishei ti yu'jam lhja lhaschaat ja tovoc, lhai'yaash ti
sajech lhavosesh buscan lanzando su red en el ro, porque son pescadores. u'jelhem'apee clap na lhcl' nava lhclnjai

872

na afacl'uelh! carguen ("arrojen-para l-sobre") pronto los pescados de su cuado sobre su caballo! yu'ja ts'ivee cotsjaat
pava sajech tiraron los pescados al suelo. pa yiyipcun shita pa uj ti nicu'taja ca ntuj yitsha pa tiqu'in pava yu'eishiin
pava vojotas tena hambre y le hubiera gustado comer algo de lo que arrojaban a los chanchos. pan t'ajj papi nivacle
yu'ei ts'ivee pava lhaiyiy, j'tinei pa ampa ncji', lhetlha t'ajjem cada uno de los hombres las tiraban (las anguilas) en
direccin de su bolso, y ninguna sali, todas quedaron ("igual su nmero para ellos"). tajulhey'am ca chintovsey na
apct ca jaspa ya aj ca chinu'jam na avu'vat ja itj ms te vale que te corten una mano que echen tu cuerpo al fuego
(San Mateo 5: 30). nan casjunash nque nalhu, shtantic'oya pa yich'e ti yu' papi jclichac pava lhashac ti tachinshi
pa yit'esh papu: j'ayaam ca ntaj'in jayu igual como nosotros hoy da, sabemos que significa que cuando los pjaros de la
lluvia lanzan sus rayos, la gente suele decir: ojal que llueva. meelh ti nc'jqu'e pa lhechesh pa yisclan'apee pava lhcli
cuvyu, pa yuesh'apee pava lhclnjai; pa'lhech t'lh'e' ti vancacumvatich'e ts'iveen pava lhcliluego de terminar (con
su comida), ensillaban sus caballos y cargaban los peces ("sus vctimas"); entonces hacan galopar a sus caballos. ve'lha pa
nivacle tlhey ja Jerusaln yichtajey ja Jeric; pa lhechesh pa t'ecletch'e papi vncaclnjanjas pa nijclesh lhacm'a
pava lhcqueclity pa yit'ijj'in ts'ivee pa yujatjatey ca nivmjat pa yichvatich'ec'oya un hombre iba de Jerusaln a
Jeric; tropez con unos asaltantes que lo despojaron de sus pertenencias, lo hirieron y se fueron, dejndolo medio muerto
(San Lucas 10: 30). yipjji pa Yave Fitsc'yich pa cotsjaat lhamc ti yisnatesh pa nivacle, pa yu'jam lhanshas pa
lhayalh pa jaspa jcl'esh ti tsc'ctiy pa nivacle Yav Dios form al hombre con polvo de la tierra y sopl aliento en sus
narices para hacerlo un ser viviente. tajulhtajey ca chincfeesh lha'vo' lhpa uj utej, ca chinuesham pa lhvcha, lhayaash
ti nintajulhey ca nifaycutaan papi tiqu'icsha'ne ms le valdra que le ataran (al pecador) en el cuello una gran piedra y lo
arrojan al mar, antes que escandalizar a uno de estos pequeos (San Lucas 17: 2). istaa pa ti lhc'aplhu'esh papu ti yu'
cava'lhech ni chi novalhei lhpa hora, istaa ti claaf nalhu, nuut shita, vooi pa tulh'in ampa sasjop ca chi nu'ji los
jugadores pueden jugar a cualquier hora ("pueden [eligir] su momento...sin mirar la hora"), sea de maana o de tarde, pero no
es imposible jugar de noche. pa ti t'ajuijulh pa ni lhc'utsfaa papi'lhech yu'vatich'e ti t'acuumva'ne pero contra el
enemigo (las tribus) se defendan unidas. tayjijanesh ca chiyu'jam pa tovoc lhacm'a papi taclas yitsjy ti nich'a
nivat'as dio la orden de arrojar al ro a todos los varoncitos recin nacidos. ja Moab titech'esh ti yivmcjatshiyesh ,
vooy ja Edom ju'apee jayu na yicfiy; pa jayishjanesh'in jayu ti c'ash'apee japi filisteos Moab (es) una vasija para
lavarme, sobre Edom lanzo mi sandalia, sobre Filistea lanzo mi grito de conquista (Salmos 108: 10). javo'tajelh ca
jonshajaclai taj ti ni nascjishelh pa'na taj ti lhteesh avaatsha ca ju'jam lha yischaat hemos pescado toda la noche y
no hemos sacado nada; pero ya que lo decs, echaremos la red. uelhey afayishelh, pa sasjop ca nantojoneshfach'ee lhja
schaat, lhayaash ti acloj pava sajech tiren (la red) hacia la derecha, y (casi) no podrn tirar de la red, por la gran cantidad
de peces. avaatsha lhu'ey jayu lhac'o' pa nivalhech taj ti yivaatsha c'acafiyan los hundirs en el fondo de la tumba, pero
yo confo en t (Salmo 55: 23). nitqu'e java yicli lhac'utsjas pa yu'jam ja itj recogi lea seca ("vieja") y la ech al
fuego. nachajshicham pa lht'vat pa yu' lhayalh baj los ojos y emiti un suspiro. cuuctenjum, pa ve'lha fanaaj
yu'esha pa Cufalh ti tiy'jesh pa fchinaj, t'unjumje, yivmjatj sonaban los truenos, un pjaro de la lluvia arroy un rayo
sobre Cufalh y lo mat definitivamente.
5 LO SIEMBRA.
6 LO PLANTA. Note: en estas dos ltimas acepciones, lleva el sufijo -ch'e/-qu'e ta afanishtajesh pava lhtsjei? - yeetajesh ca
yuqu'e lhum'ashi qu quers hacer con la semilla? - quiero sembrarla maana. pa ventaj ti yichenei lhpa lhja'ya papi
lhayaya ca nt'aalhsha pava ve'lha ts'ivee lhtsjei nan t'ajj nava chi yuqu'e y luego dicen que mand a la esposa junto
a su abuela para pedirle una de cada especie de semillas que se plantan. tajulhei ca avancuelh, uelhch'een pava acloj
vatcjiyanchei! es necesario que ustedes siembren, planten muchas siembras! yuqu'een lhaishivo pava yucuve
t'i'yas iba caminando desparramando migas de pan (para poder volver siguiendo sus huellas).
7 LO HABLA. Note: con el sufijo -'ei jjjiclai ni ui'ei ca nivacle todava no habla nivacle. tajulhei ca chi nu'eijop ja
castaclan yacliish ca chi neijatsjaneshsha'ne que se les ensee hablando en nuestra lengua materna ("lengua de nuestra
niez"). anque vatca'niscote X ve'lheesh atesha ti shtachenesh ti shtuei ca samto lhcliish usamos poco la letra X
("cuando hablamos") en castellano.

873

8 LO CANTA. Note: con el sufijo -'ei) napi tishjanch'e yu'ei ca vataclach el coro ("los [que] cantan") canta una
cancin. ju'ei'am jayu ca polca voy a cantarte una polca.
Note: con el sufijo -sham/-jam 9 LO ENLAZA CON LAZO. meelh ti ymey ts'ivee pa tovoc, tatsha ti yu'jam pava lhaschatiy
pa yicojyesh pava cinco ts'ivee sajech al llegar al ro, se zambulleron con las redes y sacaron ("enlazaron [en sus
redes]")cada uno cinco peces. pa lhechesh yu'vatjulh pava lhsashay lhpa higoyuc pa vatclpjalh ts'ivee entonces
entrelazaron hojas de higuera y se hicieron un taparrabo ("se envolvieron") (Gnesis 3:7).
10 LO MEZCLA. Note: con el sufijo -sham/-jam coos ti uschishamclee java jostaj chi' pava ap'etses, lhech ti yt'teshsham,
pa yu'jam shta pa actaj, pa'lhechesh ti yit'esh ti yape' lhn felizmente, cuando florecan de a poco estas plantitas de flor
rosada y las frutas de las cactceas, las recogan ("pellizcaban") y las mezclaban con tierra salada, y con stos decan que se
hartaban.
11 LO TIE. Note: con el sufijo -sham/-jam yu'jam pa faayuc lhi'ts'i lo tie con savia del algarrobo.
12 LO TRENZA. Note: con los sufijos -vat + -julh Lit: se empuja uno contra otro pa yichey pa yj'esh'ane pa tovoc pa tatsha ti
yit'ovsch'e pava sise pa yu'vatjulh pa sisenilh; ti yivaclhitesh pa yip'aclanesh pa yiyuus fue hasta el ro, se puso a
cortar juncos y trenz una canasta; luego, la revoc con brea. Ver : nu'; vancu'; tanu'; vanu'; lhujayash; yu'lha.

yu'

Verbo, Grupo 4 (solo en tercera persona y con sufijo). 3s: yu' (y-u'+). 1 EST COCIDO A PUNTO.

2 COCE. Note: con el sufijo -shi'/-ji' shtatuj jayu viinsha ca nu'ji'taj pa t'asjaan ahorita vamos a comer su carne (de la presa)
cuando est a punto. yineshshi shita pava'lhech vooi ti yu'ji' pa yit'ovosch'esha'ne ca ntuj los puso a hervir (los cueros),
y cuando estaban blandos, los cortaban en tiritas finas para comerlos. shtasnatesh cun pava cotsjatitas, shtanshi' pa itj ca
nu'ji'sha'ne vamos a hacer ladrillos y cocerlos al fuego. chi' shta cava c'asus yu'ji' nan lhjunash cava t'jechei tambin
cocan zapallos con su corteza. tana lhn pava lhcacli pa yivjutaj, lhe'naa ca yuclach'esha'ne ti yu'ji' pa
yivjutaj dicen que las piernas de la cua quedaron al descubierto, y quedaron rojas por habrsela quemada (la piel de) la
chua.
3 EST ASADO A PUNTO. Note: con el sufijo -ch'e/-qu'e
4 EST CRUDO. Note: en forma negativa tuj pa ni nuji' vatvuun come carne cruda.

yu'c'at

Verbo, Grupo 5. 1s: ju'c'at (j-u'cat). 2s: lhu'c'at (lh-u'c'at). 3s: yu'c'at (y-u'c'at). 1pi: shtu'c'at (sht-u'c'at). 1 LO
EXTIENDE PARA SECARLO.

2 LO OREA. ju'c'atch'e nava vat'uijatshiyis extiendo las ropas para que se sequen. juc'atshi pa cap'oofji tatsha lo extiendo
(para que se oree) y enseguida se hincha (la masa). Ver : vancu'c'at; t'uc'atsech.

yu'esh

Verbo, Grupo 4. 1s: c'u'esh (c'-u'-e-sh). 2s: t'u'esh (t'-u'-e-sh). 3s: yu'esh (y-u'-e-sh). 1pi: sht'u'esh (sht'-u'-esh). 1 CREE.
2 CONSIENTE.
3 ACEPTA.
4 EST DISPUESTO.
4 OBEDECE.
4 TOMA EN SERIO. c'ueshch'e los creo. c'u'esha acepto. pa lhechesh pa yuesha ti'ma lhn entonces dicen que
asinti. c'u'qu'e ja yic'utsfa tom partido por mi amigo. jaspa yueshelh'a ja Moiss ti lhav'melh papi ajayaselh,
lhayaash ti ninach'ana nava acachi'clelh, taj ti vooy ti nich'a chiyisnatesh tanca lhech lhjunasha as Moiss les
permiti (a ustedes) de separarse de sus mujeres a causa de la dureza de sus corazones, pero al principio no era as (San Mateo
19: 8). ca anatajeshelhnee pa vatpiiyash shi' ca ats'efentajelh, pa c'ueshelh'a lhacm'a na yicachi' ca
casve'lhaasham si vienen como amigos para ayudarme, estoy dispuesto a unirme con ustedes (1 Crnicas 12: 17). navque
uj ti yij', tajulhey ca alhacm'aaelh ca ueshelha estas cosas son ciertas, y ustedes deben creerlas (1 Timoteo 4:
9). amelhc'oya'am pa atycheyashelh avaatsheelh; nits'meesh ca u'eshelha nava yit'eshelh'a japi chiytyjata ti
vaclan a ustedes les falta el entendimiento; cmo les cuesta creer ("nunca ms van a creer") lo que dijeron los profetas (San
Lucas 24: 25). c'u'eshaj lo tomo muy en serio. Ver : nu'esh; yujanesh.

yu'ja

Verbo, Grupo 5. 1s: c'u'ja (c'-u'ja). 2s: t'u'ja (t'-u'ja). 3s: yu'ja (y-u'ja). 1pi: sht'u'ja (sht'-u'ja). 1 EST CERCA.
2 EST POR LLEGAR A.

874

3 EST POR HACER ALGO. ti yu'je'ey ca nitaaj pa t'eyshey lha lhumanaj antes de que llueva (cuando la lluvia est cerca),
canta el ynambu pyt (ave). ju'jatajch'e ja colectivo ja Mariscal el colectivo se acerca de Mariscal. ju'jac'oya ca chi
nquei shita ja Caacupe falta poco tiempo para ir a Caacupe. meelh ti c'u'jeelhei ja Esteros pa, yalhpan'e ja
cha'nuclaai cuando nos acercbamos a Esteros uy!, de repente hubo una lluvia muy grande. meelh ca u'jatajelhsham ja
yitsaat, pa lhech lhavanelh'e jayu pa ve'lha cuvyutaj lhas ti vancfa yie' jum lhavj ja lhashi cuando se acerquen
ustedes a la entrada del pueblo, encontrarn un burrito atado cerca de la puerta (San Marcos 11:2). caaj lhpa ve'lheem lhse,
doce pava lhnincpes, lhpa lhech yujatajey ca nivaf tena una hija nica, de doce aos, que estaba murindose (San Lucas
8: 42). yu'jeeiclee pa yitsaat estaban bastante cerca del pueblo. meelh lhn ti yu'jeei pa yichen lhn papi napu' nivacle
ptses ni nfiis pa cuvyu - tem, yit'yishlhavach pa ti lhfanishesh ti yfiistajesh'in cuando llegaron cerca (de la aldea),
mand a dos hombre veloces, a los que el caballo no alcanza, o sea que saben qu hacer cuando los quieren
alcanzar. meeycum yiyaam lhja yse, lhayaash ti yujeey ca nivaf; istaa ca shtatanycheey ca an'apee nava apcty pa
jaspa nivatsjan ven, por favor, a ver a mi hija, porque est agonizando; vamos all e impn las manos sobre ella para que
sane (San Marcos 5: 23). lhapa yu'jeei ca ninam ja'lhech ve'lha uj ti ampa ca nint'yeesh yaashyic'oya ya est por
llegar uno que es ms poderoso que yo("mucho me supera con lo que no hay que no sepa"). ya aj ca avaatfich'esh nava
lhclishay ja Dios navan chiyi'sesh'e nque vatqu'isjayanach, lhayaash ti yu'jac'oya ca nfisch'e no ocultes las palabras
de Dios (que estn) en este libro, porque su plazo est prximo (Apocalipsis 22: 10).atlhshelha jayu lhja higoyuc ca
ovalhelheyjop nan lhjunash ti meelh ti tits'iysha'ne pava lht'oy pa isc'oya pava lhsashay ti tlhshi', pa lhech pa
natyjatelha ti yujeey ca yincp'eesh les procurar la higuera un buen ejemplo de que cuando las ramas se ablandan y
brotan las hojas, se sabe que est cerca la primavera (San Marcos 13: 28). Ver : nu'ja.

yu'lha Verbo, Grupo 5 (?chequear). 3s: yu'lha (y-u'-lha). SE DESHACE DE ALGO ARROJNDOLO. yu'lhach'ein pava
utes iba desparramando las piedras. Ver : yu'.

yu'qu'e' Verbo, Grupo 4. 1s: c'u'qu'e' (c'-u'-qu'e'). 2s: t'u'qu'e' (t'-u'-qu'e'). 3s: yu'qu'e' (y-u'-qu'e'). 1pi: sht'u'qu'e (sht'u'-qu'e'). Note: no debe ser confundido con yu'qu'e 'siembra' (ver bajo yu') 1 TOMA PARTIDO DE.
2 ES PARTIDARIO DE. c'u'qu'e ja yic'utsfa tom partido por mi amigo. sht'uqu'e' japi catsinvot seguiremos los caminos
de nuestros padres. Ver : t'ujan.

875

Potrebbero piacerti anche