TRKYE DYANET VAKFI

iSLAM ARATIRMALARI MERKEZi YAYlNLAR!

Sempozyumlar 1 Paneller : 2

II. KUTLU DOGUM

iLMI TOPLANTISI

istanbul1997

GELENEKSEL EKOLN MODERNiZM ELETRS

ve SLAM DNCESiNE YANSIMALARI

Dr. Adnan ASLAN

Trkiye Diyenet Vakf
isl6m Aratrmalar Merkezi

Le Corbusier ll. Dnya Sava'ndan hemen nceki rencilik yllann ha"Yirmi yl gerisini dnyorum. Gen bir
renci iken sokaklar bizimdi; orada ark syler ve orada kavga ederdik. Biz kendi iimize dalmken yan bamzdan bir atarabas sessizce geip giderdi. " 1
trlayarak yle yaknmaktayd:

Le Corbusier'in dledii o yllar gerilerde kald. Modernizm hayatmz

kabul etmeyecek derecede deitirdi. Sokak ve caddeler artk ocuklann
deil arabalann oldu. Mekanmz darald. Zamarumz ksald. Evlerimizi modernizmin gnll propagandaclan igal etti. Modem hayat tarznn bize ykledii sorurrluluk ve getirdii younluk Mslmanlmz ve hatta insarl
mz dahi unutturur oldu. Artk gnlk ilerimizi ibadet saatlerine gre deil,
mesai saatlerine g~e tanzim etmekteyiz.
kyas

Bizi bu denli

kuatan, yaadmz mekan nasl tefri edeceimizden

ailevt ilikilerimizi nasl kuracamza kadar her eyi etkileyen ve adeta ikinci
bir kirrliimiz olan modemite nedir? te teblide bu soruya geleneksel ekol
asndan cevap verip bu cevabn islam dncesine muhtemel etkileri hususunu tartacaz.
Modernizm de hemcirlsi dier "izm"ler gibi Batl'dr. Bat dnce tarihinin balangcndan gnmze kadarki fiki servenire baktmz zaman,
u paradigma deiikliinden sz edebiliriz:
1
2

Mars~al Bennan, "The Twentieth Centuy The Halo and Highway", Modemism/Postmodemism, ed. Peter
Brooker, London 1992, s. 76.
Huston Smith, Beyand the Post-Modem Mind, London 1989, s. 4.

ss

iSLAM ve MODERNLEME - Modernleme Srecinde islam Dnyas

1. Milattan sonra IV.

yzyla

kadar hakim olan Greko-Roman ve klasik

bak as.

2. IV. yzyldan XVII. yzyla kadar hakim dnya gr olan hristiyan

bak as.

3. XVII. asrdan sonra modem bilimin ykselmesi ve bundan doan modem zihniyet2
Modem zihniyet, XVII. yzylda modem bilimin ortaya kmas ve onun
teknolojik baanlanyla ilgili ise de, "modem" kavramnn kullan.4Tias ok daha eskilere gitmektedir. Habermas'n iaret ettii gibi, V. yzylda Latince modemus kelimesi belki de kltr tarihirde ilk defa, o zamanlar an yani Hristi
yanl ve hristiyanlan, gemiten yani Romal ve putperestlerden ayrmak
iir kullanlrd. Daha sonralan, irsanlar "modem"i gemie bakarak tesbit ettiler; eskiye nisbetle yeni olan modem demekti. Modem bilimin etkisiyle e
killenen ve sonsuz bir i.lnU ilerleme ve bunun daima ahlaki: ve sosyal iyileme
ye gtrecei fikrire iranan bir zihniyetir ortaya kmas "modem"i maziye
baklarak tesbit etme fikriri deitirdi. Bundan sonra modem kelimesi gemi
le deil deime fikriyle irtibatl olarak kullanlmaya baland3
Aslnda

bir kavram olarak "modem" teriminin kullanlmas daha ok

Avrupa'da sanatn gelimesiyle alakaldr. Fakat bizi ilgilendiren Aydnlanma
zihniyetinin bir sonucu olan kltrel modernitedir. Max Weber'ir de belirttii
gibi kltrel modernite dir ve metafizik iirde kendini ifade eden akln bunlardan bamsz olarak bilim, ahlak ve sanat gibi otonam alanda kendini yeni-
den tanrrlamasyla balar. Hristiyanln sunduu klli dnya gr Aydn
lanma'nn tesiriyle paralannca bilim, ahlak ve sanat kanlmaz olarak dir
ve metafizikten aynld. yle ki XVIII. yzyl Aydrlanma filozoflannn formle ettii proje, kendi i mantna gre oluan objektifbilimi evrensel ahlak ve
hukuku ve bamsz sanat gelitirmeyi hedeflemiti. Fakat XX. yzyl, modernistlerin bu iyimser projelerini ykt. Habermas'n da iaret ettii gibi bilim ahlak ve sanatn dini dnceden aynimas aslnda bu alanlardan biririr die
rinden ayn olarak uzmanlan tarafndan gelitirilip deerlendirilmesi demekti.
\ Bylelikle irsan, btnlnden kopanlyor; dnce, yaay ve gnlk ili
\ kileri itibariyle kendiri ifade edecei ayn ayn alanlar tesbit ediliyor ve bu
. \ alanlar birb~~e~den bamsz ol~ak gelitirili~o~du .. ~unlara zemir ~lacak ve
'c aralanndaki irtibat salayacak dm ve metafizin bilim, hukuk-ahlak ve sanattan kopanlmas ayn zamanda onlarn gnlk hayattaki ilikilerden el ekmesi anlamna geliyordu4
Son yzyln byk dnrlerinir hemen hemen hepsi medemitenin
byk bir krizde olduunu kabul eder. Bazlan post-modernizm veya post3
4

56

jrgen Haberrnas, "Modemity-An lncomplete Project", Modernism/Postmoderism, ed. Peter Brooker,.

London 1992, s. 126-127.
a.g.m., s. 131-132.

GELENEKSEL EKOLN MODERNiZM ELETiRiSi ve ... - Tebli : Dr. Adnan ASLAN

yapsalellin

sz konusu olan krize bir zm reteceini sylerken, bazlan

ise zmn yeniden maneviyata dnte olduunu syler. Mesela, Daniel
Beli, TheCu/tural Contradictions o{Capitalism isirrli kitabnda Bat toplumundaki
krizin ilerlemesirlin temelinde kltrle toplumun birbirlerinden aynimasnn
yattn iddia etmektedir. O, modernizmi hazrlayan dinamiin aslnda insan
tketen bir itah ve oburluk olduunu syler. Beli devam ederek yle diyor:
"Kendini her an her dakika yeni bir ey yapmaya artlandrmi bir kimse ayn
zamanda lm fermann da imzalam demektir. Yenilik her an mmkn ve
devaml geniiernekte ise de yaratcln artk kaybetmitir. Modernizm hakim olsa dahi ldr." Beli' e gre bu durumda sonlnas gereken soru udur:
Toplumdaki liberalizmi snrlayacak, disiplin ve i ahlakn yeniden tesis ede- '
cek normlan nasl oluturacaz? Beli, bunun sadece dilli dirilile mmkn
ancak gelenee gvenle perinlenmi dilli iman fertlere net bir kimlik, kazanlm salam bir egzistansiyel emniyet, huzur ve gven temin edecekti.J:S .
Biz Daniel Beli'in bu grne katlyor ve modemiteden neet eden
problerrlerin yeniden bir dini dirilie nclk edecek geleneksel ekoln yarataca alternatif kltr ortamnda laykyla tahlil edilip zrrler retileceine
inanyoruz.

Dier

taraftan, buradan hareketle hakim modem dncenin geleneksel

ekol alternatifbir fikri oluum olarak alglad zannedilmemelidir. unu he-/
men ifade etmeliyiz ki "perennial felsefe" yani ileride tarif edeceimiz geleneksel ekol, modemizme postmodernizm gibi alternatif bir ekol olarak grn-'
medi. Bu olgunun saysz sebepleri vardr. Kanaatimizce bunun en nemli sebebi Hristiyanln seklerleerek ladinl kltrn gcn tasvip etmesidir.
Bylelikle Aydnlanma felsefesi Hristiyarl yeni fikri problemler karsnda \,J
baansz saynakla btn gelenek ve dirleri de baansz saym oluyordu. Bu !!artlarda gelenek ve din adna ortaya kan "philosophia perennis"in de Aydrlanma zihniyetine alternatifbirekol olarak belirmesi mmkn deildi. Hakim Bat dncesine Hristiyanln alternatif olamayacan dryoruz.
Cinsel hrriyeti onaylayarak ahlaki: prensiplerden dn veren,. cennet cehennem gibi modem insann aklna uymayan birok metafizik hakikati inkar
noktasna gelen modem Hristiyanln beklenen bu dilli dirilie nclk etmesi zor gibi grnyor. Eer bir dini uyan mmknse kanaatimizce bu islam dncesinin geleneksel ekoln bak asyla yeniden ina edilmesiyle
mmkn olacaktr. yleyse nedir bu philosophia perennis veya geleneksel
ekol? Biz geleneksel ekol derken, Rene Guenon'la balayan FrithjofSchuon,
Titus Burckhardt, Ananda Coomaraswamy, Marco Pallis, Martin Lings, Gia
Eton, Huston Smith ve Seyyid Hseyn Nasr'la devam eden, hakim modem
dneeye reaksiyon olarak gelien fikri ekoller iinde vahyi, epistemolojisi5

a.g.m., s. 129.

57

iSLAM ve MODERNLEME - Modernleme Srecinde islm Dnyas

nin temeli yapan tek ve alternatif dnceyi kastediyoruz. Burada geleneksel

ekoln ortaya k, tarihi ve temel zelliklerinden bahseden6 bir mtalaa serdetinerniz mmkn deildir. Ksaca sylememiz gerekirse, gelenek, kk vahye dayal hakikat ve prensipler btnnn bulunduu topluma ve aa gre,
yaama tarz an'ane, sanat, inanlar manzumesi, hukuk ve bilgi ksaca bir
medeniyet olarak kristallemi eklidir. Geleneksel ekol ise, ksaca tarif ettii
miz gelenei modemizme kar bir dnya gr olarak savunan ve yukanda
zikrettiimiz yazarlar tarafndan temsil edilen bir felsefedir.
unu

da hemen belirtmeliyiz ki her ekoln kendine mahsus bir modernizm anlay ve tarifi vardr. Dolaysyla Doulu-Batl, mslman-hristiyan,
modernist-postmodemist herkesin tek bir modernizm tarifi zerinde ittifak
ederneyecei aikardr. Modernizmi kavramlatran ve bu denli mehur eden
postmodernistlerin veya post-yapsalclann anlaylanyla bizzat modemistlerin veya ona alternatif olduunu iddia eden fikir gruplarnn modernizm anlaylan bir deildir.

ahsen

de benimsediimiz geleneksel ekoln modernizm tarifiyle bu

meseleyi daha da amak istiyoruz: Modem derken "yeniyi", "adal" ve
doay fetheden bir baany ve bunun sonucu olan teknolojiyi kastetmiyoruz.
Bunlarla alakas olmakla beraber modernizm, bize gre vahye dnya grnde fonksiyener bir yer vermeyen, akl Allah'tan ve kutsal prensiplerden
bamsz gren 7 , Aydrlanma dncesiyle felsefi temellerini oluturmu ve
insam hakikatin tek ls bilen ve modem bilim ve teknolojinin prensip ve
gayesini tesbit ederek bugn btn bir dnyann yaam biimi ve toplumsal
yaplanmasn tayin etmeye alan ideolojidir.
Bu tarz bir giriten sonra geleneksel ekole gre medemitenin felsefi temellerini tesbit etmeye almann yerinde olaca kanaatindeyim. unu da
hatratmakta fayda mlahaza ediyorum. Geleneksel ekoln modemiteyi tavsifi ve modernizm anlay ayru zamanda bu ekoln ona ynelttii bir tenkittir.
Moderniteniri fikri temellerini modem felsefenin oluturduunu ifade etmeme
bilmem gerek var rrudr? Modem felsefenin temelinde, dncenin ferdiletiril
mesi olgusu yatmaktadr. Guenon'un da syledii gibi geleneksel medeniyetlerde dncenin mlkiyetini insann kendine mal etmesi kabul edilmez bir
eydir. Eer bir dnce gerekten doruysa, onu anlayabilen herkese eit derecede ait olmaldr. Doru bir dnce yeni olamaz. nk hakikat insan akl
nn bir rn deildir. Dorusu, hakikat insandan bamsz olarak vardr ve
insan sadece onu bilmekle mkelleftirB. Dier taraftan modem dnce ise sadece insamn idrak edebildii eylerin doru olduunu kabul eder. Modem irisann aklyla bulduu veya "ispat ettii" Tanr'ya iriannada glk ekmesi6
7
8

58

Geleneksel ekoln bir dnya gr olarak felsefesi ve temel zellikleri Seyyid Hseyin Nasr tarafindan veciz bir ekilde Knowledge and the Sacred (New York 1989) isimli eserinde zetlenmitir.
S. H. Nasr, 'fradiUonallslam in the Modern World, London 987, s. 98.
Rene Guenon, Modern Dnyann Bunalm (tre. Mahmut Kank), Istanbul 1986, s. 101.

GELENEKSEL EKOLN MODERNiZM ELETiRiSi VE - Tebli : Dr. Adnan ASLAN

nin sebebi bu olsa gerektir. O kendisini hakikatin seviyesine ykseltneye al

aca yerde hakikati kendi seviyesine indirmek istemektecli.r9 .

Modern dncenin babas Descartes'tr. inanan biri olarak o fikirlerinin

dinin aleyhine geliecek bir zihniyete temel olmasn belki de hi istemezdi.
Kendinden sonra balayan dnce sreci, nce Aydnlanma'y ve daha sonra modernizmi dourdu. Descartes, "Dnyorum o halde varm (Cogito ergo
sum) derken sadece pheyi en son snnna kadar gtrmemi, ayn zamanda
ferdi uuru da varln temeli yapmtr. Descartes her eyden phe etse bile
phe ettiinden phe etmiyordu. Buradan kendi ferdi ve sonra d dnyann
varlna ve daha sonra da Tanr'nn varlna ulayor, kilinatn veTann'nn
varln iideta insarun varlna balayarak, dnce tarihinde ilk defa Descartes insan merkeze alyordu. Bu kkl paradigma deiiklii modern zihniyette "Her ey insan iin vardr" sloganyla formlletirildi. Felsefi, ekonomik,
siyasi ve kltrel alanda bu slogan "Her ey insann bu deerini takdir edebilenler iindir" fikrine tahvil edildi ..
Frithjof Schuon, Descartes'n insann ferdi uurunu varln merkezine
yerletirmesi fikrine kar kyor ve ekliyor: "Eer insanolu vahyi ve ilham
bir tarafa braksadahi kendi varlndan giderek Allah'a ulaabilir. Descartes
"Dnyorum o halde vanm" (Cogito ergo sum) diyeceine "Vanm o halde
Varlk da vardr" (Sum ergo est Esse) demeliydi, yani dnceden varla gideceine kendi varlndan saf varln mevcudiyetine gitmeliydi." 10 Eer
byle olsayd dalizm belki de hi kmayacak ve daima insan kendini varln
bir paras olarak grecekti.
Kartezyen dalizmi XVII. yzyl Bat dncesinde balayan ve gnmze kadar gelen seklerlemenin en nemli sebeplerinden biri olduu gibi
Descartes'n XVII. yzylda ileri srd zne-nesne aynmnn modern dnyada varl unutma ve tabiat zerinde teknolojik tahakkmne ara olduu
da aikardr. Seyyid Hseyin Nasr'n da iaret ettii gibi, Descartes'n d
nen ferdi egoyu gerekliin merkezi ve her eit bilginin kriteri olarak koymas
felsefeyi saf bir rasyonalizme ve Avrupa felsefesinin asli ilgisini ontolojiden
epistemolojiye evirdi. Dolaysyla isterse en uzak galaksilere kadar ulasn
kklerini insann dnen egosunda aramamz gerekiyordu. Bilen sje, sadece akln (reason) alanna hapsedilerek vahiy ve sezgiden kopanlyor ve ne
sezgi ne de vahiy objektif dzenin bilgisinin kayna kabul ediliyordu 11
modern aklclk, antik zamanlarda ve Ortaa'
daki aklclktan farkldr; nk o devirde bile akl st sezgi kabul ediliyordu.
Modern rasyonalite ise birey st btn melekelen i.nkar ettii iin ferdiyetiliDescartes'la

balayan

9 a.g.e., s. 114.
!O FritljofSchuon, "Rationalism Real and Apparent", The EssenUal WriUngs of Frithjof Schuon, ed. Seyyid
Hseyin Nasr, Oorset 1986, s. 491.
ll Seyyid Hseyin Nasr, Knowledge and the Sacred, New York !989, s. 41-42.

59

)C

iSLAM ve MODERNLEME - Modernleme Srecinde islm Dn,os

in de kayna olmutur 12 .

Bu ferdiyetilik, modem toplumun en ciddi problemi olan yabancilamaya sebep oldu. Dier taraftan Bat dncesinde zellikle
Rnesans'taki hmanizm ile alakah olan bireycilik, modem dncede metafiziin de reddine sebep olmutur. Bu durumda vahiy ve onun bir alt ubesi
olan ilham inkar edilir edilmez, artk bir metafiziin olmas mmkn deildir.
Bu da kanlmaz olarak natralizme srklemi ve modem dncenin varlk ve oluunu, natralizm yoluyla izah edince dini adeta gereksiz hale getirmitir13.

Descartes'n

felsefesi sadece ferdiyetilie sebep olmad; ayn zamanda

sebep-sonu ilikisinin kesin olduuna inanld mekanizm dncesinin de
yerlemesine sebep oldu. XVII. yzylda hakim olan dneeye gre tabiat bir
makine ve bilim bu makineyi kullanma sanatnn reetesiydi. Akl maddeyi,
doay, insann nasl altn izah edebiliyor ve hatta insan bunlan gzlemleyebiliyordu. Bu mekanist kesinlik iinde transandantal bir raile ihtiya yoktu. Descartes'a gre hayvanlar makine gibi alyor, Newton ise yldzlarn birer makine olduuna inanyordu. Hobbes bu fikri cemiyete temil ediyor; La
Mettrie insan vcudunu bir makine gibi gryor; Pavlov ve Skinner insan
davranlannn mekaniksel olduunu iddia ediyorlard 14 .
Descartes'tan sonraKant insann eyaynasl alglayp bilebildiini tahlil ederek bilginin alan ve snrlanr tesbit etmeye alt. Bylelikle o, insann
neyi idrak edip ederneyecei meselesini hallettiine inanyordu. Ona gre eer
insanlar hep bizim gibi ise, Thnn'y bilme irnkfnmz yok demektir. Bylece
Kant dikkatleri insani bilgiye evirerek, vahyin bir bilgi kayna olmas fikrini
tahrip etmitir. Kant adeta "nsan yeterince olgunlanutr; insanlk kendi
dnyasn kurmada artk semann yardmna muhta deildir" demekteydi.
XVII. yzyldan sonra, Humecu phecilie ve Kant agnostisizme varan yollar almt. Kant sezgisel akln eyann mahiyetini bilebileceiri inkar
etti. Kant adeta yle diyordu: "Sezgiyle aydnlanmami olan aklm "noumena"i bilmedii iin, hi kimsenin bu tr sezgisel akla sahip olacan kabul
etmiyorum. " 15
Hegel'e gre reel olan akll, ak olan da reeldi. Hegel'e gre hakikat sistem demektir. Mutlak akl kendini sistemin en organize biimi olan devlette
somutlatrmaktayd. Descartes'la balayan insann, kendi dnyasn kurmaya mukt~dir olma inanc zayflanuyar daha da gleniyordu. Bu durumda
elbette dinin sosyal hukuk ve nisbeten ferdi alandan kovulmas pahasna tesis edilen bu modem zihniyetin, sosyal ve ahlaki problemleri de beraberinde
getireceini kimse tahmin edemezdi. Hegel hakikat anlayn var olma ve
12 Rene Guenon, Modern Dnyann
13 a.g.e.,

s. 106.

14 Smith, Beyand, s. 201.

15 Nasr, Sacred, s. 42.

60

Bunalm,

s. 79.

GELENEKSEL EKOLN MODERNiZM ELETiRiSi VE

Tebli : Dr. Adnan ASLAN

deime diyalektiiyle aklamaya alarak, eyann deimez

halini dahi her

an ve her zaman deien bir srele izah etmeye alt. Fakat Hegel'in asl
hatas, varl var olua, mantn deimez kategorilerini ve metafizii ise
devaml deien dnce srecine evirmi olmasdr.
Seyyid Hseyin Nasr'n iaret ettii gibi, bu dnce srecinden doan
Hegelcilik, pozitivizm ve analitik felsefe, bilgiyi dinden, maneviyata olan ihtiyac rasyonalite ve mantktan, en kts dil ve dnce srecini kutsaldan
kopararak bilginin kutsal vasflanru yok etmenin son hamlesini de yaptlar.
Ne yazk ki seklerlemi akl, rettii her bilgiye ladinY vasflanru yklyar
ve dolaysyla modem bilimsel disiplinlerin kutsalla olan alakalann kesiyor-

du6.

Kierkegaard ve Nietzsche'yle birlikte dikkatler objektifhakikat arayn

dan ferdi insan ahsiyetine dnmtr. yle ki hakikatin, daha dorusu varl
n, eer insan ilgilendiriyorsa bir anlam olduu kanaatine vanlmtr.
Modem felsefe kendini aan her eyi inkar etmese bile akli dzen iinde
kaldndan fert zerinde otorite ve dolaysyla yaptrm gcn kaybetmitir.
Ahlak ve metafizik adna takdim ettii fikir ve prensipler gelenekleemedii
iin sosyal hayatta yani sradan insaniann davrarulann dzenlernede din ve
gelenek kadar etkin olamamtr. Modem felsefe halkn anlayamayaca bir
dille konuur. Dilinden anlayan entelekteller ise kendilerine takdim edilen
rasyonaliteyi kendi akl: szgecinden geirmeden kabul etmezler. Bu tarz bir
tavnn sonucu olarak metafizik tamamen inkar edilmi ve ahlak ise donlann yanllarla kantnlarak tartld karmak bir alan haline getirilmitir.
. Modemiteyle geleneksel ekol, felsefi noktainazardan mukayese edilecek
olursa yle bir tabioyla kar karya geliriz: Modem Bat zihniyetinin epistemolojisi rasyonalizm ve bilime dayanrken geleneksel ekol vahyi bilgi kurarnnn merkezine yerletirmitir. Medemitenin ontolojisi natralizm ise geleneksel ekoln varlk anlay da "supra-natralizm"dir. Modem dnce varln
oluunu Darwin evrim teorisiyle izah ederken, geleneksel eko1 yaratla
inanmaktadr. Modemite insanln gayesinin "ilerleme" olduunu savunurken, geleneksel ekol ise hedefin "dareyn saadeti"ne ulamak olduunu sylemektedir17.
Geleneksel ekoln medemitenin felsefi temellerine ynelik tahlillerini
serdettikten sonra imdi medemitenin bir dier temeli olan modem bilim ve
bilimsekilik hususundaki grlerini takdim etmek istiyorum. Martin Lings'in
iaret ettii gibi, rasyonalizm ve bilimsekilik modem dnyann "pseudo" dinleridir18. Modemizme g veren bilimdir. Eer bilim olmasayd modernizm dnyay igal etmeye teebbs edemeyecekti. Bu manada, bilimin maddi alandaki
16
17
18

a.g.e., s. 43.
Smith, Beyond, s. 145.
Martin Lings, The Eleventh Hour, Lahere 1987, s. 19.

61

iSLAM ve MODERNLEME - Modernleme Srecinde islm Dnyos

meruiyetini

ve maddenin nasl davrandru tetkik ederek teknoloji olutur

Fakat bilim sadece maddi alanda sz sahibi olduunu
adeta unutmu, metafizik dahil birok sahada sz sahibi olmak istemektedir.
masn inkar etmiyoruz.

Geleneksel dnya grnde ilmin 19 gayesi insan Hakk'a ve hakikate

ulatrmaktr. ilim bu gayeye gre ekillerup mahiyet kazanmaktayd. Halbuki
Aydrlanma zihniyeti ile birlikte bilim gayesini kendi izmeye balad ve insana den eyin ilmin at yolda ilerlemek olduunu syledi. Bu amansz ilerlemeye bir snrlama getirme dncesi bilimin btn bir insanl bir anda yok
edecek toplu imha silahlan icat etmesi ve evreyi yaanlmaz hale getirmesiyle
ancakgndeme gelebildL Guenon'un ileri srd gibi, maddenin kaba kuvvetini alabildiine serbest brakan modern insan, u andaki durumu itibariyle
ayn kaba kuvvetin kendi varln tehdit eden bir tehlike haline geldiini grmeye balamtr
20

ilim insan bedeni ve ruhuyla bir btn olarak grmeli, mahiyetini insann yukanda iaret edilen mahiyetinden almaldr. Ancak bu artlarda ilim insann manevi ve ahlaki ellietini gelitirmek suretiyle kurtulu yolu olabilir.
Geleneksel ekoln arlad tarzda ilim entelektel bir fantazi olmaktan ok,
insann btn hayatna ve yaayma ekil veren bir yol olmaldr. Schuon'un
syledii gibi ideal arlarnda ilim sapann topra yaralad gibi bizim benlii
nizi yaralamal21 ve mlekinin elindeki amura ekil verdii gibi benliimi
ze ekil verebilmelidir. Halbuki kimya, fizik, tp ve hatta sosyal bilimleriyle
modern bilim kalbe ve gnle deil kafaya hitap etmektedir. Bu anlamda bilmek bir zeka ve hafza ii olup, bir hal ii deildir. Dolaysyla ilrrl hiyerarinin
zirvesinde olma, ayn zamanda bir ahlaki ve iman kemalin terninat olamamaktadr. yle ki bilim adamlan halkn mridleri deil, medemitenin mdafileri ve kapitalist mekanizmann etkinliini salayan ffi.iller konumundadr
lar.
Hubert Dreyfus'un bilimin modern insana hakikati syleyen tek ara
yani onun bir din olduunu sylemesi bizim bilim hususundaki iddialanmz
dorular mahiyettedir22 Yllar nce Bertrand Ruseli BBC'de yle sylemiti:
"Bilimin bilernediini insanolu hibir zaman bilemeyecektir. " 23 Btn bunlan syledikten sonra bizim gndeme getirmek istediimiz husus bilimin alan
nn neleri iermediidir. Geleneksel ekoln mensuplanndan Huston Smith bu
hususta urlan syler:
.

Bilim fm ve normatif deer retemez ve bu deerler hakknda hkm

veremez. Wittgenstein, "Deerler hususunda konuurken bilimin yapaca en
iyi ey kekelemektir" diyor. Bilim iyi ve ktnn, davranlardaki doru ve
9

Geleneksel ekoln "science" ve sacred science" ile ilgili grlerini Trke "ilim" kelimesiyle karlarken
modernizmin grlerini ise "bilim" kelimesiyle karlamaya altk.
20 Rene Guenon, Modern Dnyann Bunalm, s. s2.
2 Martin Lings, The Eleventh Ho ur, s. 91.
22 Smith, Beyond, s. 32.
23 a.g.e.. s. 99.

62

GELENEKSEL EKOLN MODERNiZM ELETiRiSi ve ... - Tebli : Dr. Adnan ASLAN

yanln

ne olduunu belirleyemez yani ahlak hakknda konuamaz. Baka

bir ifadeyle bu insann ferdi ve itimai huzuru iin vazgeilmez olan ahlaklll
bilimsel alann dnda kalmas, bilimin nihai planda insan hayat iin bir zaruret olmad anlamna da gelmektedir. Meseleyi amzn nde gelen din
felsefecisi John Hick'in eserlerinde ska tekrarlad bir misaile aklamak istiyorum. Hick yle diyor: Dnn ki yolda yrrken yanbanzda bir araba
kazas oldu. Olay mahalline yaklatnzda kanlar iinde acyla kvranan bir
adamn sizden yardm istediini grdnz. nce hadiseye fiziki bir olay olarak bakalm. ki araba arpm. Metaller eilip bklm, bunlann arasnda
ki yaral bir insandan krmz renkli bir sv akmakta ve bu ahs barmakta
dr. Fiziki alanda yani bilimsel noktainazardan bu olay bize hibir ey sylemiyor. Halbuki ahlaki adan bakldnda hadise hemen o ahsa ya yardm
etmemiz ya da yardm edecek birini bulmarnzn ahlaki ve insani bir zorunluluk olduunu sylyor24 te bu olay insann ahlaki doas ve sorunlulu
unun istikrarl cemiyet hayat ve ferdi huzuru iin ne kadar nemli olduunu
sylemektedir. Bilimin bu kadar nemli olan ahlak danda brakmas, bilimin
insan hayatndaki yeri hususunda yeterli fikir verdii kanaatindeyim. Bugn,
insan nesiinin sonu hrua gelmemise ftrat ve geleneimizden getirdiimiz ahlaki prensipiere ballmz sebebiyledir.
2. Bilim madde ve doann nasll hakknda konuur ve fakat niinlii
hakknda konuamaz. Salt bilim eyaya ve bilgiye bir gaye ykleyemez. Bilim
global anlamda bilgiyi retir ve insan onu kullanr. Bu insan bilgiyi kullanrken
doal olarak kendi kltrnn deer ve normunu ykler. Bu adan bakld
nda objektif ilimden sz etmek anlamszdr. Bilim adamlan laboratuvarlarda
hep ayn sonulara ularlar. Fakat laboratuvarda retilen bilginin gayesi)i, o
deneyi yapan yani belli deerler sisteminin retimi olan bilim adam tesbit
eder.

3. Bilim insan hayatna global ve egzistansiyel bir anlam ykleyemez.

Bilim elbette anlamldr. Kendi iinde tutarl ve anlaml olmaya alr. Metodu
gerei paralayarak renir ve parann btnle alakasn kurabilir. Fakat btnn anlam hakknda konuamaz. Bu durumda Huston Smith'in syledii
gibi bilim adanu sanki bir byk balonda elindeki fenerle ieride her tarafa bakabilen ve fakat danya bakamayan ve balonun varl hakknda hibir ey
syleyemeyen birine benzemektedir. Buradan hareketle hayatn gayesi hakkrda konumann da bilirnin dnda olduunu kolayca syleyebiliriz. Bilimsel keiflerin nemi hakknda ne kadar durolursa durulsun birinin kp "Maddeyi paraladk da ne oldu? deme hakk her zaman vardr. }aspers'n dedii gibi bilim gai sorulardan her zaman kanu, Wittgenstein'n iaret ettii gibi "Bilim hayat meselesine hibir zaman girememitir. "25
24
25

john Hick, An Interpretation ot Religion, London 1989, s. 149.

Huston Smith, Beyond, s. 84-85.

63

iSLAM ve MODERNLEME - Modernleme Srecinde islm Dnyas

evre meselesine gelince, bugn ehirleme insan tabiattan koparmtr.

ehirlerde yaayanlar, kendilerinin kurduu suru dnyada yaamann getirdii memnuniyetsizlik sebebiyle insiyakl de olsa hayatlarnda bir eylerin eksik
olduunu hissediyorlar. Bu tarz suru ortamlarda yaayan dindarlar bile tabiatn manevi manasma olan ilgilerini kaybetmilerdir 26 Geleneksel ekoln evre meselesiyle ilgili nerdii zm basittir. Thhis: Onlara gre evre krizinin
en nemli sebebi, medemitenin manevi hassasiyetten yoksun ve gnlk
fonksiyonu itibariyle tketen bir insan tipi ortaya karmasdr. insanla tabiat
arasndaki uyum Allah 'la insan arasndaki uyurnun yok edilmesi sonucu bozulmutur. Tedavi: Geleneklerimizdeki retileri yeniden canlandrarak insan
nce Allah'la daha sonra da tabiatla bantrmaktr. Thbiatn ve bilimin seklerlemesi, geleneksel retilerle tersine evrilecek ve bu yolda metafizik bilime klavuzluk edecektir27
Geleneksel ekol, modem bilimi en azndan varln bir cephesini ele ald
ve o sezgisel akln (intellect) bir paras olan ferdi akln (reason) rn olduu iin tamamyla grmezlikten gelemez. Bunu arzu da etmemektedir. Geleneksel ekol, bilime kaynagn dinden alan bir gaye tayin ederek teknolojinir
insan hie sayan ynlerini trplemek istemekte ve kutsal bilimsel dnce
nin hakim otoritesi klp bilimi insan hakikate balayan bir ara haline getirerek bir kutsal bilim kurmay hedeflemektedir. Seyyid Hseyin Nasr'n kitaplanndan birini The Need {or Sacred Science (Bir Kutsal Bilim ihtiyac) diye isimlendirmesi bu noktadan bakldnda daha da iyi anlalacaktr.
Geleneksel adan, modernizmin buraya kadar tarttmz temel problemlerini ksaca yle zetiernemiz mmkndr:
.

Modernizm insan dncenin merkezine alp onu ycelteyim derken

insan insan yapan manevi kknden koparn; nefsine, tabiata, cemiyete ve
Thnn'ya kar yabanclatrntr.
2. Ahlak dinden ayrarak ahiakn toplumdaki etkinliini azaltm ve onu
modem dnyann en ciddi problemi haline getirmitir.
3. insanlg tehdit eden evre problemine sebep olan zihniyetin yaratcs
olmutur.

4. Teknolojiyi bir g haline getirerek kuvvetlinin zayf kolayca

bir smr dzeninin yani emperyalizmin varlna imkan vermitir.

ezdii

Geleneksel Ekoln islam Dncesine Yansmalan

Halihazrda

su bu

teblii

mevcut bir islam dncesinden bahsetmek zordur. Doru

"Geleneksel Ekoln Modernizm Tenkidi ve slam Dncesine

26 Seyyid Hseyin Nasr, Man and Nature, London 1990, s. 17.

2 7 a.g.e., s. 38.

64

GELENEKSEL EKOLN MODERNiZM ELETiRiSi VE

Tebli : Dr. Adnan ASLAN

Yansmalan" tarznda deil de "Domas Beklenen islam Dncesine Muhte-

mel Etkileri"

eklinde

slam dncesi

isimlendirmemiz daha doru olurdu.

olarak modern dneeye alternatif

olmak istiyorsa, bizzat Bat dnyasnda yeeren ve moderniteye bir eletiri getiren postrodernizm, Green Peace, spiritalizm ve geleneksekilik gibi ekolleri
gz ard ederp.ez. Kanaatimizce, slami bak asyla adeta aynileen ve Aydnlanma zihniyeti ramna vahyi epistemolojisinin temeli yapan geleneksel
ekol islam dncesi iir bir anstr.
bir dnya

gr

slam dncesirir

yeniden tesisinde geleneksel ekoln mhim bir rol

oyuayaca kanaatindeyim. Bu husustaki fikirlerimi ylece sr~amak istiyo-

rum.
1. Geleneksel ekol, slam dncesiniri gemiini gelecei olarak grmesinden yani tarihirde gelitirdii ilmi disiplinleri ve dnce akmlann kk
sald sosyal zemininden skp. bugne ve gelecee tayal?ilecei vehminden kurtrlmasn salayacaktr. Meseleyi biraz daha amamz gerekirse biz
mevcut sosyal artlarm ekillendirip, karakter verdii modern insam muhatap
alrken ve modern messeselere alternatif slami messeseler kurmay planlarken modern dncenin temel diramikleriri tahlil etmek mecburiyetindeyiz. Bat dncesiyle salkl bir diyalog kurabilmek iir, onunla muhatap olmadan nce onu belli bir noktaya yerletirecek bir bak asna ihtiyacmz
vardr. Kendi amzdan onun mahiyeti, tarihi, iyilii ktl hakknda baz
n kabullerimiz olmas gerekir. Bat dncesine bir reaksiyon olarak km
geleneksel ekol bizim iin bu n kabulleri hazrrlamtr.
bir miscille tezimi izah etmeye alacarn: Bugn Bat dnce 1 _
ateizm ve agnostisizmir temelleri bir noktada Des-'\
cartes'a dier bir noktada Kant'a dayanmaktadr Kant'a gre ins~nn dn~_a
bir bilgi.k.a;):'.tmngl olduuna inanmak ve bunufelsefi olarak temellendirmek
mmkn_~.@dir, Aydnlanma dncesirir bel kemiini olutran l(anel-
sefesini, kendi hareket noktamzdan bakarak tahlil etmek mecburiyetindeyiz.
Hibir zaman kendimizi yani yaadmz kltrn bize verdii deerleri yok
sayarak ve tamamen bir Batl gibi Kant' okumamz mmkn deildir; mmkn olsa dahi bunun islam dncesirte hibir faydas olamaz. Kart'n kars
na nitelikli bir dnce ile kamazsak felsefesinin salam yapsndan etkile-
nip btn bir tarihi mirasm.Z inkar etmekle kar karya kalnz. Dier taraftan bugn; btn bir dnyay itirnai, iktisadi ve siyasi ynden tayiri ve tesbit
eden modern dnceye, onu oluturan felsefeyi bilmeden alternatifolutr
mamz da mmkn deildir. Ksaca, geleneksel ekol ada mslman entelektele Kant' slami noktairazardan 'okumann' imkann hazulamaktadr.
yle

dnyasndaki seklarizm,

2. Geleneksel ekol sylemi, modern ve ayn zamanda kk geleneksel

olduu iir modern dnceyle bir trl irtibat kuramayan mul:).afazl<fu ulemann "adalama" arayianna k tutabiljr.
6S

iSLAM ve MODERNLEME - Modernleme Srecinde isl6m Dnyas

Modem dnemde

yaayan

islam alimlerinin en ciddi problemlerinden

biri, yaayan dnceyle bir trl temas kurup tahlil ederek ona alternatif dnce retememektir. Alimlerimizin ou hem birikimi ve hem de sylemi itibaayla geleneksel yani tarihidir. Fkh, kelam, tefsir ve tasavvuf gibi disiplinlerin kendilerine izdii yolla islam geleneine ynelen devrimizin alimleri kendi sahasnda ne kadar derinleiderse o kadar tarihsellemekte ve u anda hakim olan sosyal, ekonomik ve siyasal artlanmz gereince tahlil edebilme konumundan uzaklamaktadrlar. slam illimlerinin bu amazdan kurtulmalan
islam dncesinin geleceini tayin edecei iin ok mhirndir. ibli Nu'mani
kadar mitsiz deilim. O, geleneksel slam eitimine bir kere bulaanlana modem dneeye ilelebet yabanc kalacaklanm sylerken28 , klasik ulemadan
tamamen midini kesmiti. Kanaatimce geleneksel ekol, alimlerimizin sylemlerini adalatana abalanna klavuzluk edecektir. Baka bir ifadeyle bu
dnce, inanc, deerleri ve ilrn1 birikimi itibariyle geleneksel, fakat sylemi
itibariyle ada olmas gereken yeni bir lliirn tipinin yeerecei zemini olu
turacaktr.

3. amzdaki mslman entelektellerin problemlerinden biri de bir

kltrel birikim olarak gelenei, yeniden bir slam dncesinin tesisinde nasl
ve nerede kullanacan bilememesidir. Geleneksel ekol yeni bir islam medeniyeri tesisinde geleneksel kltrn nasl kullanlacana dair bir plan ve harita
ortaya koymamza yardmc olacaktr.
Sorabileceimiz

en anlaml sorulardan biri u olsa gerektir: Biz fkh,

kelam ve tasavvufyoluyla tarihi islam dncesini niin reniyoruz? Daha
derin ve samimi mslman olmak iin. Eer bu soruya verilecek cevap bu ise
yanl yoldayz. Tarihi slam dncesini renmek zorunlu olarak dindarla/ may getinniyor. Zira msterikler de Kur'an' ve islam'n kltrel tarihini
i renebiliyorlar. Kanaatlnce tarihi islam dncesini renmemizdeki hedefler! den belki de en nemlisi geleneksel kltrel birikimimize dayal olarak bir isi lam dncesi olutuanak ve ona bal olarak da kutsaln siyasal, sosyal, ekonomik ve sanatsal olmak zere her alana hakim olduu bir medeniyet tesis
"' etmektir. Tarihi islam dncesine ancak bu niyetle yneldiimiz zaman, tarihteki birikimden bu inada nelerin gerekli olduunu tesbit edebiliriz. ada
slam alimlerinin yazdklan eserler, onlann kafasnda byle bir proje olmadr--n gsteanektedir. Yaayan dnceyle tanmadmz mddete, fosil topla~tna safhasndan retme ve ina etme safhasna gelmemiz mmkn olmaya. caktr. ite geleneksel ekol benimseyen dnrler modem dnyada yani Bat'da gelenei bir dnya gr olarak benirnsediklerinden dolay, doal olarak gelenein modem dnyay ilgilendiren cihetini tesbit etmede herkesten
daha iyi olma durumundadrlar. Baka bir ifadeyle modem dnyada yeniden
bir slam dncesi tesis edilecekse, geleneksel ekoln bu tecrbesinden yararlanmamz kanlmaz olacaktr.

28 Fazlur Rahman, Islam and Modernity. London 1982, s. 130.

66

GELENEKSEL EKOLN MODERNiZM ELETiRiSi VE

- Tebli

: Dr. Adnan ASLAN

4. Geleneksel ekoln oulculuk gr Kur'an'n tasvip edecei bir

oulculuk fikrine kaynaklk edebilir. Global bir ky haline gelen dnyada,
geleneksel ekol islam'n yeniden btn dnyay kucaklayabilrne imkann
hazrlar.

Tarihi olarak, islam dnyasnda ba gsteren sosyal ve entelektel problemleri douran sebeplerin birou iseldi. Etki eden d sebepler olsa da olaylar ieride oluyor ve i dinamikler olaylan ekillendiriyor ve yine bu dinamik- /
lere bal olarak da islami zmler retiliyordu. Medemitenin hakim olduu 1
gnmzde ise, islam dnyasndaki problemleri douran sebeplerin ou d-
sal yani bariddir. retip tkettiimiz eyayla yaadmz sosyal, siyasal ve '
ekonomik artlan da tayir ettiimiz global bir dnyada sadece mslmanlara
ynelik fikir retme devri kapanrntr. islam dncesi adna fikri teernrnlde
bulunurken btn dnyay muhatap alarak fikir retmek dururnundayz. Eer
buna oulculuk denirse, globalleen dnya bu anlarnda bizim oulcu dn
rnernizi zaruri klmaktadr.
Modern dnyada slam'n kendi zel artlann teekkl ettirebilrnesi iir
d artlara tesir, hatta bazan da onlan tesbit ve tayin etmesi gerekmektedir.
Eer tarihin bir dnernirde, islam yeniden bir medeniyet tesis etme dururnunda kalrsa, her millete kendi diri geleneklerine yani vahyin o kltrdeki prensiplerine dnmesini tevik eden geleneksel ekoln dilli oulculuk gr, islarn'n global bir sistem kurmasna imkan verecektir. Ksaca geleneksel ekoln oulcu felsefesi, z itibariyle Kur' am prensipiere ok yakndr. Teorisi bu
prensipler zerine kurulu adil, rnsarnahakar ve kendinden olmayan insan
rencide etmeyen bir oulculuk, islam dncesinin gelecee ynelik planlan
iin olduka nemli bir reete olsa gerektir.
5. Geleneksel ekol, irsa!ll hie sayan modern teknolojinir azgnln vahiy ve hikrnetin nda uysallatracak ve irsann yeniden kilinatn bakiminin "kulu" olduunu hatrlatacaktr.
Bugn Bat'da herkes, bu hzl ve gayesiz teknolojik ilerlernenir irsarl
nerelere gtrp, hangi badirelere srkleyecei sorusunu sormaya balad.
Postrnodernizrn, yeni dilli hareketler ve Green Peace gibi hareketler bu soruya fJ
cevap arama endiesinden dornulardr. Teknolojik ilerleme ve maddi refahn ' '
sosyal huzurun anahtan olmadn Bat'nn geirdii son yzyllk tecrbe
gstermektedir. Bat dnyas, teknolojiye bir snr ve bir gaye tayir edecek, tabir caizse onu uysallatracak geleneksel kltrn dlarntr. Eer teknolojiye bir ruh verip ve gaye tesbit edilmesi gerekiyorsa bunu irsandan te "tran-1
scendental" bir kuvvetin tayin etmesi gerekir. Bu vahiydir, dindir. Fakat son \
be yzylda geirdii biidireler sonucu Bat'daki oteritesirli kaybeden Hristi
yanln dandan bir mdahale olmadan bilimi ve teknolojiyi ynlenditip kla-\
vuzluk etmesi zor grnmektedir. Gerekten "kutsal" islam dnyasnda bir \
g olursa, hristiyan dnyann da tekrar kendi kklerine dnerek btn bir .
kltr kutsaln emrine vermesi mmkn olacaktr.
67

iSLAM ve MODERNLEME - Modernleme Srecinde islm Dnyos .

Geleneksel ekoln ayn zamanda, islam dncesinin islam geleneine

dayal olarak Seyyid Hseyin Nasr'n da "kutsal bilim" diye tavsif ettii yeni
birbilim ve bu bilime dayal kendine has bir teknoloji retmesi hususunda ciddi katklan olaca kanaatindeyim. islam dnyas ilk etapta Bat teknolojisiri
taklitle ie balayacak ve bunda belli seviyeye ulatktan sonra kendi deer
leriri ve kltrel damgasn, rettii teknolojiye vurarak, ona yeni bir karakter verecektir. ite bu noktada, Bat' da sekler bilim ve teknolojiye reaksiyoner
olarak domu geleneksel ekol bizim teknolojiye yeni bir karakter vermemizde nemli katklarda bulunacaktr.
6. Geleneksel ekol, bizde ve Bat'da hakim olan kuru entelektelciliin
gururunu kracak ve insanmz dirdarlatrmakta etkin rol oynayacak tasavvuf gibi denn yollan yeniden gndeme getirecektir.
Geleneksel ekol en yksek seviyede Hakk' ve hakikati bilmeyi yani
"marifetullah "n kuru bir entelektel aba olmadn, bu dzeyde bilme ve bilginiri ferdir ahlaki ve manevi derecesiyle alakah olduunu sylemektedir. Bu
modem felsefe noktairazanndan bir devrimdir. Bilgi ve bilme birzihin hadisesi
olmaktan kp bir benlik hadisesi olma durumuna gelmektedir. Bir yandan
mslmanlar entelektel noktadan gelitirir ve ada dnceyle hesaplaa
cak bir seviyeye getirirken dier yandan onlara nihai noktada bilmenir bir
manevi ve ahlaki gelimilik meselesi olduunu syleyerek onlann benlikleri. ni de olgunlatrmaya alacaktr. Geleneksel ekoln maneviyata bu nisbette
vurgusu, daha ncede iaret ettiimiz gibi ada mslman entelektelin ve
modem insann manevi aln doyuracak tasavvufgibi insann i birliire
vurgu yapan yollan yeniden aktif hale getirecektir. Bylelikle gzel ahlak ve
manevi yetkinliir nemi daha iyi kavranacak, modern dnyann ahlaki bunalmna zm retilecektir. Tasavvufve benzeri yollarla modern irsan kendisiyle, yaad toplumla, tabiatla ve Allah'la bararak yabanclamadan
kurtulacaktr. Bu hem toplumsal bar temir edecek, su oranlarn drecek,
hem de evre tahribatrun nne geecektir. Bylelikle yoldaki kanncay dahi
ineitmeyen ve aala iekle hasbhal edebilen bir "irsan- kamil" tipi top.lumumuza klavuzluk eden karakterler olarak itibar greceklerdir.
7. Bat'da dnr seviyesirdeki irsanlann geleneksel ekol yoluyla
mslman olmalan bu ekoln islam' teblide ok nerrili bir rol ifa edeceini
gsterir.
. Geleneksel ekol hakikatn bir ve ezeli olduunu, zde hi deimediini
w.e deimesiniri mmkn olmadn ve hakikatn hitap ettii topluma gre
;;Sadece dilinir ve formunun deitiini iddia eder. Hakikatn topluma ulamas
!
"-'] ,yatay bir srele yani irsarl akl yrtmeyle deil, dikey yolla yani ilahi vahiyle olmutur. Bu temel fikri kabul eden felsefi dncenir mensuplar elbette
kutsaln son. mesajn gz ard edemezlerdL yle ki geleneksel ekoln mensuplanndan birounun islam'la merref olmas bir tesadf olamaz. Bu olgu,
68

GELENEKSEL EKOLN MODERNiZM ELETiRiSi VE

Tebli : Dr. Adnan ASLAN

isiamY hakikatin bakalan tarafndan paylalmasn isteyenler iin ok mhimdir. Bu tecrbe ayn zamanda, islam dncesinin modem dnyaya kendini takdim etmesinde geleneksel ekoln nemli bir rol oynayacan da gstermektedir.
Ahmet Thran Alkan'n aadaki paragrafnda ifade ettii fikirleri sizlere
bu tebliin sonucu olarak takdim etmede bir saknca grmyorum:
"Sanayi inklabnn Avrupal mriklerin eseri olduuna ne kadar memnunuro bilemezsiniz. 'Mak.ineye buhar kuvvetini tatbik etme fikri, keke
Manchester yayialannda deil de, Konya 'nn dzlnde kuvveden fiile geebilseydi' diye yanp yaknan makUleden deilim. Barut macunuyla bayramlk
fiek ve atapat yapan Trk neesi ile, ayn eczay delikli demirin iine yerle;.
tirip uzaklardan kallee adam vuran mnkir muhayyileyi mukayeseye kal2.
kmyorum, nk Hazreti Krolu bir miktar ceddim olmaktadr. Otomat dehas Eb'l-iz stadmzn iptidai dili, yay, kasnak ve zembereklerin yard
myla dinsiz fabrika robotlan yapabilecekken devrin sultaruna 'abdest suyu
dkme makinesi' icat etmesine asla yerinmiyorum. " 29

29

Ahmet 1\an Alkan, O Noktann Syledii, Istanbul 1996, s. 91.

69