JAVNA USTANOVA MJEOVITA SREDNJA KOLA

BANOVII

MATURSKI RAD

Mentor:
Uenik:

Salki Hamdo
Braninovi Adnan

Banovii, juni 2014

Tema:
Katodni odvodnici prenapona u
elektroenergetskom sistemu

SADRAJ:
1. UVOD.................................................................................................................4.
2. KOORDINACIJA IZOLACIJE.........................................................................5.
3. PRENAPONI......................................................................................................7.
3.1.
Karakteristika prenapona..............................................................................7.
3.2.
Podjela prenapona.........................................................................................9.
3.3.
Atmosferski prenaponi ................................................................................11.
4. ZATITA OD PRENAPONA...........................................................................13.
4.1. Cijevni odvodnici prenapona .......................................................................13.
4.2. Katodni odvodnici prenapona ......................................................................14.
4.3.
Uzemljenje katodnih odvodnika..................................................................15.
5. ZAKLJUAK...................................................................................................17.
6. LITERATURA...................................................................................................18.

1. UVOD
Pod prenaponom se podrazumjeva svako povienje napona izmeu dvije take koje
stvara elektrino polje izmeu njih tako da ono moe biti opasno po oteenje izolacije
izmeu njih, tj. izmeu tih taaka usljed jakog polja moe doi do preskoka ili proboja
izolacije.
Gotovo svi ureaji i postrojenja za visoke napone grade se za spoljanju montau i
izloeni su pored atmosferskih uticaja (toplota, mraz, vlaga ...) i veoma estim pranjenjima
usljed atmosferskog elektriciteta koja su poznata pod nazivom prenapona (spoljanji
prenaponi) jer su to povienja napon iznad normalnih radnih napona. Takoe prenaponi mogu
nastati i u samom elektrinom sistemu tj. nezavisno od atmosfere te i njih treba uzeti u obzir
pri posmatranju ovih pojava (unutranji prenaponi).
Ova povienja napona vre jedno naprezanje izolacije te je svakako potrebno da svako
izvedeno postrojenje ili objekat bude ispitan na odreene uslove.
Spoljanji ili atmosferski prenaponi nastaju usljed atmosferskih pranjenja u elemente
elektroenergetskih objekata ili u njihovoj blizini. Pri direktnim atmosferskim pranjenjima u
elemente elektroenergetskih sistema pojavljuju se vrlo velike struje koje izazivaju visoke
napone na objektima, od kojih se oprema u postrojenjima mora tititi. U sluaju atmosferskog
pranjenja u blizini elektroenergetskog objekta dolazi do indukovanja prenapona, koji mogu
biti opasni u mreama srednjih i niskih napona. Visina atmosferskih prenapona zavisi od
energije atmosferskog pranjenja, mada se primjena odgovarajuih zatitnih mjera ograniava
na nie vrijednosti. Atmosferski prenaponi su aperiodinog oblika na mjestu nastanka, mada
mogu pri prostiranju da izazovu oscilacije na dijelovima mree. U frekvencijskom spektru
naponskog talasa nastalog atmosferskim pranjenjem pojavljuju se najvie uestanosti od 1
MHz do 5 MHz koje odgovaraju poetnom periodu (elo talasa).
Unutranji prenaponi nastaju usljed poremeaja u samom sistemu. Dijele se prema
uzroku na: sklopne ili komutacione i privremene ili povremene prenapone.
U zatitna sredstva od atmosferskih prenapona spadaju zatitna uad na vodovima i
postrojenjima, gromobranski iljci u postrojenjima, iskrita i odvodnici prenapona.

2. KOORDINACIJA IZOLACIJE

Pod koordinacijom izolacije podrazumijeva se pravilan izbor (usklaenje) izolacione

vrstoe dijelova opreme u odnosu na karakteristike zatitnih ureaja od prenapona, tako da
ukoliko doe do preskoka ili proboja, ovi budu lokalizovani na mjestima gdje nee izazavati
nikakvu ili malu tetu.
Ovo e biti objanjeno na jednom primjeru.

Slika 1. ematski prikaz dijela postrojenja

Neka je prema Sl.1. dato jedno postrojenje koje ima na ulazu odvodnik prenapona, zatim u
takama A i B rastavljae na potpornim izolatorima a izmeu njih prekida i na kraju
transformator.
Izolaciju pojedinih aparata i ureaja treba tako podesiti da u sluaju nailaska
prenaponskog talasa najprije reaguje odvodnik i snizi vrijednost prenaponskog talasa koji
dalje prodire. Vrijednost talasa koji dalje prodire treba da je takva da je mogu izdrati svi
ostali aparati. Ako se eli jo vea sigurnost, za sluaj da odvonik otkae, moe se predvidjeti
da npr. izolatori rastavljaa imaju slabiju izolovanost od prekidaa, a naroito transformatora,
te da u tom sluaju preskok nastupi na njima a ne u transformatoru. Ovo stoga to bi u tom
sluaju teta i kvar bili daleko manji. U tu svrhu se katkada na ovim izolatorima ili na
uvodnim izolatorima transformatora stavljaju varniari iji je napon reagovanja nii od

izolovanosti transformatora, ali u svakom sluaju vii od napona koji odvodnik pri reagovanju
propusti dalje u postrojenje.
Ovo usklaivanje izolacije (koordinacija izolacije) predvieno je propisima pojedinih
zemalja.
Izolaciona vrstoa oreena je maksimalnom vrijednou podnosivog udarnog napona
i efektivnom vrijednou jednominutnog podnosivog napona industrijske uestanosti, koje
oprema, pod odreenim uslovima, mora da izdri a da na njoj ne dodje do proboja ili
preskoka.
Zatitni ureaji od atmosferskih prenapona okarakterisani su svojim zatitnim udarnim
nivoom tj. najviim naponom koji se pod odreenim uslovima pojavljuje na njegovim
krajevima. I ove karakteristike zatitnih ureaja takoe se odreuju posebnim propisima.
Kao to je ranije navedeno razlikuju se dvije vrste prenapona: Komutacioni ili
unutranji i atmosferski ili spoljanji. Oprema se gotovo redovno tako izrauje da svojom
izolacionom vrstoom moe izdrati komutacione prenapone, koji su u izuzetnim
sluajevima najvie reda do 3,5 nominalnog faznog napona. U veini sluajeva ne prelaze
dvostruku vrijednost nominalnog napona.
Mnogo tee je postii izolacionu vrstou u pogledu atmosferskih prenapona. Kako su
njihove vrijednosti neodreene i zavisne od veliina i vrijednosti koje se ne mogu predvidjeti,
to se za odreene vrijednosti nominalnih napona usvajaju izolacione vrstoe koje ne utiu na
bitno poskupljenje proizvodnje ovih ureaja, a uz to su usklaene nivoom zatitnih ureaja.
Iz ovog prozilazi da je za komutacione prenapone potrebno predvidjeti jednu
izolacionu vrstou i ona je data u vidu jednominutnog podnosivog napona industrijske
uestanosti. Druga izolaciona vrstoa (nivo) u pogledu atmosferskih napona data je sa
podnosivim udarnim naponom odreenog oblika i amplitude.
Jednominutni podnosivi napon industrijske uestanosti i podnosivi udarni napon
karakteriu izolaciju tog ureaja i definiu stepen izolacije.

3. PRENAPONI
3.1. KARAKTERISTIKE PRENAPONA
Osnovne karakteristike jednog prenapona su: njegova amplituda, vrijeme trajanja
njegovog uticaja na izolaciju i brzina uspostavljanja samog prenapona (strmina), tj. njegov
porast sa vremenom do dostizanja amplitude.
Svaka vrsta prenapona napree izolaciju na poseban nain. Na slici 2. su prikazani
prenaponi prema iznosu i duini trajanja. To su:
1. Najvii pogonski napon izraen kao efektivna vrijednost odgovarajueg naponskog nivoa.
2. Privremena povienja napona.
Prelazni prenaponi:
1.Polaganog porasta ela odnosno strmine (sklopni prenaponi)
2.Brzog porasta ela odnosno strmine (atmosferski prenaponi)
3.Vrlo brzi (VFT- very fast transient )

Slika 2. Klasifikacija prenapona prema trajanju i faktoru prenapona

Sklopni, atmosferski i ultra brzi prenaponi imaju prelazni karakter. Oni dostiu
amplitudu poslije kratkog vremena, nakon ega se priguuju ili nestaju. Privremena povienja
napona traju znatno due, a njihovo trajanje ima red veliine sekundi ili ak sati.
Na ordinati je dat faktor prenapona Kp, koji se daje u odnosu na faznu vrijednost
maksimalnog napona.

Kp=

Umax
U
2
3

= 1,225

Umax
U

gdje je:
-UMAX amplituda prenapona,
-U efektivna vrijednost pogonskog napona (linijski napon).

3.2. PODJELA PRENAPONA

Pod prenaponom se podrazumijeva svako povienje napona izmeu dvije take, koje
stvori elektrino polje izmeu njih jae nego pri normalnom radu, tako da isto moe biti
opasno po proboj izolacije izmeu njih.
Prenapone u glavnom moemo podijeliti na dvije vrste i to:
komutacione
atmosferske
Komutacioni, unutranji ili pogonski prenaponi nastaju usljed kakve promjene u reimu rada
sistema ili postrojenja.
Atmosferski ili spoljanji prenaponi nazivaju se oni koji ne nastaju usljed manipulacije ili
promjene u postrojenju ili sistemu ve usljed spoljanjih atmosferskih uzroka, najee usljed
direktnog ili indirektnog pranjenja groma.
Podjela napona i prenapona prema njihovom obliku i trajanju (po IEC 71-1/1/):

-Trajni napon pogonske frekvencije: ima konstantnu efektivnu vrijednost i trajno je prikljuen
na stezaljke opreme,
-Privremeni prenapon: prenapon pogonske frekvencije relativno dugog trajanja. Moe biti
nepriguen ili slabo priguen. U nekim sluajevima njegova frekvencija moe biti nekoliko
puta manja ili vea od pogonske frekvencije.
-Prelazni prenapon: je kratkotrajni prenapon trajanja nekoliko s ili krai i oni se dijele na:
a)prenapone polaganog porasta ela (sklopni): obino prenaponi jednog polariteta sa
vremenom trajanja ela 20 s < Tp < 5000 s i trajanjem zaelja T2 < 20 ms.
b)Prenapone brzog porasta ela (atmosferski): prenaponi obino jednog polariteta sa
vremenom
c)prenapon vrlo brzog porasta ela: prenaponi obino jednog polariteta sa vremenom
trajanja ela Tf < 0,1 s, ukupnog trajanja < 3 ms. Oni su obino superponirani oscilacijama
frekvencija 30 kHz < f < 100 kHz.
-Kombinovani prenaponi: sastoje se od dvije ili vie komponeneti istovremeno, a optereuju
izolaciju opreme prikljuenu izmeu zemlje i faze.

NISKA FREKVENCIJA
VRSTE
NAPONA
TRAJNI

PRIVREMENI

Podruje
f = 50 ili 60 Hz

10 < f < 500 Hz

Tt > 3600 s

3600 > Tt > 0.03 s

f = 50 ili 60 Hz

48 < f < 62 Hz

Tt (*)

Tt = 60 s

oblika
napona
Standardni
oblik
napona
Standardno
Ispitivanje kratkotrajnim
ispitivanje

(*)
naponom

podnosivosti
PRELAZNI
VRSTE
POLAGANI

BRZI

(sklopni)

(atmosferski)

NAPONA

Tabela 2.1. Vrste napona i ispitivanja

3.3. ATMOSFERSKI PRENAPONI

VRLO BRZI

Atmosferski prenaponi nastaju usljed pranjenja elektriciteta koji je nagomilan u

oblacima. Ovo pranjenje moe se izvriti u sam vod ili pak u zemlju u blizini voda. Otuda se
ovi prenaponi dijele na direktne i indukovane prenapone.
S obzirom na udaljenost izmeu mjesta udara i posmatranog postrojenja mogu se
razlikovati tri osnovna sluaja.
a) Sluaj bliskog udara s preskokom (Sl. 2.2):
Ovaj sluaj nastaje pri udaru groma u zatitno ue ili u stub dalekovoda uz preskok na fazni
provodnik, ili prilikom udara groma u fazni provodnik uz preskok na stub dalekovoda. Na
visinu prenapona veliki uticaj ima otpor uzemljenja dalekovoda.

Slika 2.2. Bliski udar groma sa preskokom

b)Sluaj bliskog udara u fazni provodnik bez preskoka:

Bliski udar modeluje se strujnim izvorom. Ako je Zg talasni otpor groma, Zv talasni otpor
voda, onda pri tome slijedi Zg >> Zv. Talasi se ire na obje strane od mjesta udara, a napon
talasa dobija se kao proizvod dijela struje groma i talasnog otpora voda. Ovo je najkritiniji
sluaj pri razmatranjima o prenaponskoj zatiti.

Slika 2.3. Bliski udar groma bez preskoka

c)Sluaj udaljenog mjesta udara:

U ovom sluaju je atmosferski prenapon modelovan naponskim putujuim talasom koji se
prostire nadzemnim vodom (i kablom) prije ulaska u postrojenje. Tjemena vrijednost talasa
odreena je izolacionim nivom nadzemnog voda. Prilikom prolaska talasa du nadzemnog
voda produuje se elo (strmina) talasa. Priblino se moe uzeti da ovo produenje iznosi 1s
na svaki km duine voda. Izoblienje i priguenje upadnog talasa naroito je izraeno u
elektrinom kablu. U proraunima se moe posmatrati bliski udar kao ekstremni sluaj, iako
rijetko nastupa, jer postavlja znatno vee zahtjeve na pogonsku opremu nego npr. udaljeni
udar.

Slika 2.4. Udaljeno mjesto udara groma

4. ZATITA OD PRENAPONA

Prenaponi se mogu, kao to je ranije navedeno, podijeliti na komutacione prenapone i

prenapone atmosferskog porijekla. Komutacione danas u glavnom savlaujemo podeavanjem
izolacije postrojenja i aparata da iste, ukoliko nijesu suvie veliki, izdre, ili pak podesnim
ureajima i aparatima koji e onemoguiti njihovo stvaranje ili smanjiti njihove amplitude.
Prenaponi atmosferskih pranjenja su opasniji jer im amplitude mogu bti daleko vee i nisu
uslovljene elementima samog kola odnosno reimom rada kola.
Kao zatitni ureaji od prenapona najee se upotrebljavaju sledei ureaji:
a)Gromobrani
b)Zemljovodna uad
c)Zatitni varniari
d)Odvnodnici prenapona
i kao sastavni dio ovih ureaja dolazi uvijek uzemljenje.
4.1.Cijevni odvodnici prenapona

Cijevni odvodnici su iskrita kod kojih je omogueno gaenje luka. Elektrode iskrita
koje su najee u obliku rogova postavljaju se na odreenom meusobnom rastojanju u
specijalnu cijev, pa su zbog toga i dobili ime cijevni odvodnici. Cijev je napravljena od
specijalnog materijala (tvrda guma, vodeno staklo) i ona ima sposobnost da svojim toplotnim
dejstvom razara elektrini luk stvarajui gasove. Gasovi koji su se stvorili u cijevi, su pod
velikim pritiskom i oni struje napolje kroz naroito predviene otvore, te na taj nain
oduvavaju luk i gase ga. Izmeu elektroda se stavlja komadi izolacijonog materijala, koji je
od istog materijala kao i cijev, tako da se poveava razvijanje gasova da bi se intenzivnije
gasio luk. Na slici 2.8. je prikazan cijevni odvodnik sa sledeim elementima:
1. - cijev odvodnika,
2. - uzemljena elektroda,
3. - elektroda pod naponom.

Slika 2.8. Cijevni odvodnik prenapona

Iskrite S1 je iskrite na kome se stvara luk koji razara cijev, dok iskrite S2 slui da
odvoji odvodnik prenapona od mree u trenutku reagovanja. Glavne karakteristine veliine
cijevnog odvodnika su:
Nazivni napon odvodnika,
Nazivna frekvencija,
Klasa cijevnog odvodnika
Granine propusne struje,
Naizmjenini napon reagovanja i

Udarni napon reagovanja, 100% napon reagovanja za talas 1,2/50 s/s.

Ako se cijevni odvodnik korist u mrei ije je zvjezdite izolovano reagovanje

odvodnika predstavlja zemljospoj.
4.2. Katodni odvodnici prenapona

Katodni odvodnici prenapona poivaju na specijalnoj osobini izvjesnih poluprovodnih

materijala da pri povienju napona smanjuju svoj otpor, tj. imaju nelinearnu karakteristiku
napona u funkciji.
U = CI
gdje je C konstanta zavisna od veliine otpora, a konstanta koja zavisi od materijala.
Osim ovog poluprovodnog materijala, koje se izrauje u obliku okruglih ploica koje
se slau jedna preko druge, odvodnik ima izvjestan broj, u zavisnosti od veliine napona,

rednih varniara koji slue da izdvoje nelinearni otpornik od voda pod naponom. Kada naie
prenapon redni varniari bivaju probijeni te nelinearni otpor dolazi pod napon. Vrijednost
nelinearnog otpora naglo opada i prenaponski talas biva sproveden u zemlju. im je
prenaponski talas odveden u zemlju na nelinearnom otporu je opao napon i on poveava svoj
otpor, smanjuje struju kroz radne varniare i ona se na njima gasi.
Glavne karakteristike jednog katodnog odvodnika su:

Nominalni napon, odnosno najvii radni napon na mjestu ugradnje,

Nominalna uestanost,

Naizmjenini napon reagovanja,

Udarni napon reagovanja,

Nominalna struja rastereenja je ona maksimalna struja kojuj odvodnik moe da izrdi

a da ne promijeni svoje osobine

Preostali napon na odvodniku ili granini napon na odvodniku koji postoji na istom u
toku odvoenja nominalne struje rastereenja

Propratna struja je ona struja industrijske uestanosti koja tee kroz odvovnik pri
reagovanju a izazvana je radnim naizmjeninim naponom mree.

Pored ovih dvaju vrsta postoje jo i Silicijum-karbidni (SiC) i Metal oksidni iliCinkoksidni (ZnO) odvodnici prenapona.
4.3. Uzemljenje katodnih odvodnika

Uzemljenje je zatita strujnog kruga od prevelike struje koja moe nastati

udarom munje ili se koristi s namjerom kratkog spajanja, kako bi se iva bia
zatitila odstrujnog udara.
Kod radova na naponskim postrojenjima se iskljuuje dovod struje, koritenjem rastavljaa, a
uzemljenje je dodatna zatita ukoliko doe do neeljenog spajanja rastavljaa. Osigura
se nesmije stavljati na vod, koji je uzemljenje, jer bi njegovim pregaranjem
uzemljenjepostale neefektivno. Osigura se, kao dodatna mjera zatite, moe
staviti prije ili poslije uzemljenja u uzemljene vodove same.
Kod zatite od prenapona, koji moe nastati udarom munje, koriste se prenaponski
odvodnici, koji su direktno spojeni sa uzemljenjem.
Ukoliko doe do prenapona, klizne struje sa vanjske strane probiju kroz zrak put u
uzemljenje (iskre ili korona), tese viak napona odvede u zemlju. Svoenjem potencijala
vodia na potencijal zemlje (naponsku razinu zemlje), sav tokstruje kroz vodi se zaustavlja i
time se sprijeavaju tetne poslijedica (poar, taljenjeplastinih masa itd.)

Pod uzemljenjem,dakle,podrazumijevamo vodljivi spoj neke take mree,ili dijela

postrojenja,koje iz bilo kojih razkoga moe doi pod napon sa zemljom preko
uzemljivaa.
Ostvarivanje ove veze postie se ukopavanjem u zemlju metalnih vodia razliitih
oblika i dimenzija i njihovim povezivanjem sa dijelovima postrojenja.
Osnovni elementi svakog uzemljenja su:
uzemljiva, to jest vodi (jedan ili vie) poloen u zemlju i
s a n j o m j e u neposrednom kontaktu,
zemljovod koji povezuje dio postrojenja (koje treba uzemljiti) sa uzemljivaem.
Uzemljenje u postrojenju ima zadatak da:
zatiti ljude od opasnih napona dodira i koraka,
odvede struju atmosferskih pranjenja u zemlju,
vodi radnu struju i osigurava radne karakteristike strujnog kola.

Slika 1. a) Principijelna izvedba uzemljenja b) Potencijal zemlje i ekvipotencijalne Unije

okocijevnog uzemljivaa

5. ZAKLJUAK
Zatitnu zonu zatitnog ueta je najbolje odrediti eksperimentalnim putem ako za to
postoji mogunost, a ako ne onda se koriste razni empirijski obrasci.
Iskrite ima ulogu sklopnog aparata koji ukljuuje kada napon pree odreenu
vrijednost (napon reagovanja), a iskljuuje kada struja prolazi kroz nulu. Zatita sa zatitnim
iskritima je veoma jeftina, pouzdana i jednostavna. Iskrita ine dopunsku prenaponsku
zatitu na vodovima. Nikada se ne postavljaju na prvi ili krajnji stub.
Cijevni odvodnici prenapona su ureaji za uspjeno gaenje luka pri emu se stvaraju
gasovi od razorenog materijala od koga je nainjena cijev, pri emu se poveava pritisak ili se
daje vrtlono ili usmjereno kretanje gasova u cijevi, radi intenzivnijeg gaenja luka.
Samo ispravan odvodnik prenapona uz predhodno poznavanje prilika u mrei, su
garancija njegovog uspjenog rada te dobre koordinacije izolacije.
Mjesto i nain ugradnje odvodnika prenapona su veoma bitni za ispravnu zatitu
pogonskog sredstva, na to projektanti i inenjeri mrea moraju obratiti vie panje.
Relokacija odvodnika prenapona na vienaponskoj strani i ugradnja odvodnika
prenapona na nienaponskoj strani distributivnih transformatora predstavljaju preporuene
mjere zatite od atmosferskih prenapona.
Odvodnici prenapona na stubu, postavljeni na ulazu u kablovsku zavrnicu voda koji
ulazi u transformatorsku stanicu, su efikasno sredstvo za
zatitu transformatora samo pri dolasku indukovanih prenapona nadzemnim vodovima. Pri
atmosferskim pranjenjima direktno u fazne provodnike voda njihova efikasnost zaite se
bitno smanjuje.
U sluaju da je mogu prenos sklopne energije sa vieg na nii naponski nivo potrebno
je napraviti takav izbor karakteristika da se obezbijedi reagovanje odvodnika prenapona na
viem naponskom nivou.

6. LITERATURA
1. Ivo Uglei, Tehnika visokog Napona, Zagreb 2002
2. M. Savi, Z. Stojkovi:Tehnika visokog napona atmosferski prenaponi, Elektrotehniki
fakultet u Beogradu, Beograd 1996. godina.
3. kuleti Sreten: Tehnika visokog napona, UCG, Titograd 1989
4. Internet:
[ 1.] http://bs.scribd.com/doc/73906664/Prenaponi-i-Koordinacija-Izolacije