Adnan Adıvar Osmanlı Turklerinde Ilim PDF

A.
Adnan Advar
OSMANLI
TRKLERNDE
LM
Remzi Kitabevi
1. Bask Paris 1939

2. Bask stanbul 1943
EVRM Matbaaclk Ltd. ti.

Selvili Mescit S. 3 Caalolu - stanbul 1982
SZE BALAMADAN
Paris, 1939
Bu incelemenin konusunun yanl anlalmamas iin, he
men sylemek lazmdr ki, aaki sayfalarda kitabn adnn da gs
terdii gibi, yalnz ve yalnz Osmanl Trklerinde ilim bahis ko
nusu olacaktr. Arap yahut Fars dilinde yazlm ilmin ounlukla
Trk rkndan gelmi bilginler tarafndan meydana getirilmi oldu
una burada deinmek istemiyorum; nk byle bir aratrmaya
girimek, bizi IX., X. ve XI. yzyllar bilginlerinin mene ve rklar
hakknda birtakm nazari tartma ve ekimelere gtrebilir. Bu
cins tartmalara pek karakteristik bir rnek vermek iin, Kalkta
de kan, The Musulman adl, haftalk mecmuann iki nshasndaki
(special ed. issue, 1936; 1937, No. 6) makaleleri gstereceim: Bu
makalelerde, son yzyln son yarsnda yaayan Cemaleddin Efgan
adnda bir slam dnrnden bahsolunmaktadr. Hatta o makale
ler abasnda eyhin, Trk kaynaklarna gre kimlii, menei ve ana
diline dair, benim de yazdm ksa bir not vardr (1). Hemen hemen
aramzda yaam denilecek kadar bize yakn bir tarihe ulam olan
bu zatn rk ve menei iin yaplan u tartmaya baklrsa, IX., X.
ve XI. yzyllarda eitli kavimlerin kaynat Orta Douda yetien
bilginlerin milliyetini belirtmenin ne kadar zor ve hatta bazen im
kansz olduu meydana kar.
te yandan maksadm, Arapadaki ilm denilen ilme miras
olan bir millette, be yzyl (XIX.-XIV.) iinde, bu ilmin durumunu
ksaca belirtmek ve XIX. yzyla, yani modem ilmin Trkiyeye gir
dii tarihe kadar, zlerek ve gerileyerek, nasl srdn gster
mektir.
Bu incelemede ilim kelimesiyle anlatmak istediim, matema
(1) Bu makaleler okunursa, eyh Cemaleddinin bir Afganl yazarn Afganl, bir
ranl yazarn ranl ve bir Hintli bilginin de Hindistanl olduunu iddetle savun
makta olduklar grlr. Ben de, Trk Yurduada <1, 70, 201) Ahmet Agayef imzasyle yaymlanan iki makalede, yazarn ahsen tand eyhin aslen Azerbaycandaki Meraa ehrinde yetimi. bir Trk ailenin ocuu olduundan bahsedildiini, yazdm
notta bildirmitim (bkz. The Musulman, 1937 XXXI. No. 6, s. 9).
OSMANLI TRKLERNDE LM
tik, tabii ilimlerde tptan ibarettir. Bunu bir kere daha aka sy
lemeyi zorunlu buluyorum; nk, Osmanl Trklerinde ve esasen
Douda ilim kelimesi, btn beeri bilgileri, hi ayrt etmeksizin,
iine alan ok geni bir anlam tard, Kelam, fkhyle din, ncum
ilmi (astroloji), sihir, sima ilmi, simya ilmi (fantasmagorie), rya
tabiri hep ilim erevesi iine girerdi. lme verilen bu geni anlam,
Trkiyenin karanlk kalan fikir gklerini modem ilmin ilk ualar
aydmlatncaya kadar, yani XIX. yzyla kadar, baki kalmtr.
Btn bu ilimler, medrese tabir olunan messeselerde okutu
lurdu. Bu Trk messesesinden bahsedildike Franszcaya college
de reigieux diye tercme mutat olan bu medreseler, hakikatta Osmanl imparatorluunun niversiteleriydi. Bu surete medreselerin
mezunlar lim unvann alyorlard ki, Franszcaya bile geen
ulema kelimesi s av ant mukabili olan bu kelimenin ouludur. Bu
unvan tayanlar, kelam, fkh, tp, heyet, matematik ve ncum il
mine vakf olmak iddiasmdaydlar. Mamafih modem ilmin Trki
yeye girmesiyle bu geni anlamn deitiini aadaki sayfalarda
greceiz.
lave etmeye lzum bile grmyorum ki, bu tetkikin tam oldu
unu sylemek iddiasnda asla deilim. Yerinde yaplacak alma
larla bu aratrmann tashih ve ikmal edildiini grmek temennisi
ni burada tekrar ediyorum. Herhalde unu teyit edebilirim ki, filozof-mverrih Benedetto Crocenin hakimane nasihatma uyarak, fi
kir alannda grevi, savalar coturmak deil, gerein bilincini
ak ve aydnlk tutmak olan tarih yerine hurafeler koymamaya
altm (1).
A. ADNAN
(1)
B. Croce'nin bu szleri, 1936 ylnda British Academy huzurunda talya
tarihinin vahdeti hakknda son mnakaalar zerine, dzme tarih ve tarihilere kar
, vermek istedii ve her nedense Londraya bizzat gelip veremedii, fakat Proceedings of the British Academy, XXII. de nerettii bir konferanstan alnmtr. Bu kon
feransn gayet gzel bir conpe rendus, Pariste kan Science gazetesinin 15 Mart
1937 tarihli nshasnda vardr.
SZE BALAMADAN
stanbul, 2 Mays 1943
Uzun bir gurbetten sonra memlekete dndm zaman, bu ese
rin Franszca basksnn Trkiyede pek az okunduu halde, oku
yanlarn beenmi olduklarm iittim. Hatta Maarif Vekillii, eseri
Trkeye tercme ettirmek iin, muvafakatimi istedi; ben de birinci nszde sylediim gibi, kitabn tamamlanacak ve dzeltilecek
yerleri olduunu, bunlar kendim yaparak, ikinci basksn hazrla
may vaat ettim. Drt sene iinde, baka bir alanda youn ve id
detli almalar arasnda vakit bulduka, esas olarak Franszca ns
hasn almak suretiyle, eserin zerinde altm. Ulalmas muvakka
ten gleen birok yazmalar eriebileceim bir yere gndertmek
hususunda Maarif Vekili Hasan-li Ycel'in pek kymetli yardm
n grdm. Bu suretle, grlmesi benim iin mmkn olan yazma
lar gzden geirdim, byk ilaveler ve dzeltmeler yaptm; bunun
la birlikte, grdm yazmalarn bir ksmnn, bahse deeri olma
d iin, ismini bile koymadm. Herhalde, eserin tam ve mkem
mel olduunu iddia etmek yine benden ira olsun. nk eski k
tphanelerimizin ilmi kataloglar yaplmadka, hele Mecmuat-r
-resai ad altnda toplanm risalelerin yazarlar ve konular aka
ve kesin olarak bilinmedike, byle bir iddia pek yersiz olur.
Bu eseri okuyanlar, Osmanl Trkiyesinde mspet ilimlerin
XIX. yzyla kadar ancak Arap ve Fars dillerindeki ilim in eksik
ve bazen de yanl bir devamndan ibaret olup, ne muhteva, ne de
metot bakmndan Yunan mucizesinin Douya gemesiyle ald
ekilden ayr bir ekil olmadm, ama bu ilimlerin, Batdan fikir
ve metot alarak, yenilie doru yrd nadir safhalar olmusa,
onlarn nemle belirtildiini greceklerdir.
zellikle Batl okuyucular iin yazlan Franszca aslnda, ayn
devirlerdeki Avrupa ilmi fasllarn hi uzun tutmadm halde, bu
baskda biraz uzunca yazdm; nk bizim gibi btn modern ilim
ve teknii hazr bulmu milletler iin, o ilim ve tekniin tarihini
ksaca olsun bilerek, insanlk tarihinde harp ve siyaset yannda bir
de ilim ve medeniyetin yeri olduunu renmenin pek faydal ola-
cana inanyorum. Bu kk eser, Osmanl Trkiyesinde geen be

yzyl iinde, mspet ilimler alannda neler olduunu ve neler ol
madm bir dereceye kadar gsterirse, bu, yazan tatmin edecek bir
baar olacaktr.
Aratrmalarm srasnda, bana kolaylk gsterenlerin ve yar
dm edenlerin hepsini, hele alma saatlarmm en ounu iinde ge
irdiim niversite ktphanesinin manevi ahsiyetini muhabbetle
anmak, benim iin sevinle yaplan bir vazifedir.
A. ADNAN
DRDNC BASKIYI SUNARKEN
Osmanl Trklerinde limin Pariste yaplan ilk basks ile

(1939) stanbulda yaplan ikinci basks (1943) Yazar tarafndan
gerekletirilmitir. Yaynevimiz 1970 ylnda srarla aranan bu ese
rin nc basksn yaparken gnmzde kullanlmayan baz keli
melerin deitirilmesini gerekli grmt. O zaman Sayn H. rs,
yazarn akc slubunu bozmadan ve kendisine has cmle yapsna
hi dokunmadan dilini gncel hale getirmi, nc bask bu ekil
de kmt. Ayrca rs, yeri geldike metin iinde adlan ve bulun
duklar kitaplklardaki numaralar verilen eserlere, sava ve nakil
nedeniyle Advarm gremedii Topkap Saray Ktphanesindeki
baz yazmalarn kaytlarn da ilave etmi, bu suretle ana kaynak
lan da geniletmiti.
Osmanl Trklerinde limi drdnc defa yaynlamaya hazr
lanrken, eserin ilk basl tarihinden itibaren krk yl gemi ol
mas nemli bir sorun olarak karmzda duruyordu. Kanmzca,
bu gl ve konusunda tek olan bavuru kitabnn yeni basksmda,
arada geen yllarda yaplan aratrmalarla elde edilen bilgilerin de
bulunmas gerekmekteydi. te, bu zor ve zen isteyen ii. Prof. Dr.
Aykut Kazancgil ve Prof. Dr. Sevim Tekeli, hazrladklan Ekleri
ilgili yerlere dip notlar eklinde yerletirerek baanl bir ekilde
sonulandrdlar. Kendilerine Yaynevimiz adna teekkr ederiz.
Bylece herhangi bir metin deiikliine gerek olmadan yeni deer
lendirmeler ve bunlarn kaynaklan eserin btn iine yerlemi
olmaktadr.
Yaynevimiz, Osmanl Trklerinde lim in drdnc basksm
Yazarnn 100. doum ylnda yaynlam olmaktan tr byk
bir mutluluk duymaktadr. Bizlere her zaman yakm ilgi gstermi
olan merhum Adnan Adlvar'm hatras nnde sayg ile eiliriz...
Remzi Kitabevi
DRDNC BASKI NDEK EKLER*
Ekler
Sayfa
Ekler
Ek. 1
Ek. 2
Ek. 3
Ek. 4
Ek. 5
Ek. 6
Ek. 7
Ek. 8
Ek. 9
Ek. 10
Ek. 11
Ek. 12
Ek. 13 D. not. 3
Ek. 14
Ek. 15
Ek. 16
Ek. 17
Ek. 17/1
Ek. 18
Ek. 19
Ek. 20
Ek. 21
Ek. 22
Ek. 23
Ek. 24
Ek. 25
Ek. 26
Ek. 27
Ek. 28
21
23
25
26
27
28
30
38
43
46
47
48
49
57
61
62
66
67
70
72
73
74
77
90
91
92
95
96
100
101
Ek. 29
Ek. 30
Ek. 31
Ek. 32
Ek. 33
Ek. 34
Ek. 35
D. not. 1
Ek. 36
Ek. 37
Ek. 38
Ek. 39
Ek. 40
D. not. 1
Ek. 41
Ek. 42
Ek. 43
Ek. 44
Ek. 45
Ek. 46
Ek. 47
Ek. 48
Ek. 49
Ek. 50
Ek. 51
Ek. 52
Ek. 53
Ek. 54
Ek. 55
Ek. 56
Ek. 57
Sayja
104
105
106
106
108
109
118
125
130
132
133
135
151
157
166
167
168
172
175
182
184
187
196
207
212
213
215
217
220
221
222
Daha nceki basklarda mevcut olan ve yazarn koyduu dip notlar olduu gibi
saklanm ve her sayfada lden balamak zere eski yerlerine konulmutur.
Bu defa, drdnc baskya konulan 3 dip not ile ilave edilen 58 adet Ekin say
lar trnak iinde gsterilmi ve bunlara srekli numara verilmitir. Ayrca herhangi
bir karkla meydan vermemek iin btn ekler deiik harflerle dizilmitir.
NDEKLER
Sze Balamadan (1939) . .. ......... .............................. .... .
Sze Balamadan (1943) .....................................................
IV. Basky Sunarken............................................................
Ekler
................................................ 11
I. XIV.-XV. Yzyllar................................................... 15
II. Fatih Sultan Mehmet ve lim........................................31

III. XV. Yzyln Sonu ve XVI. Yzyln Ba ...
58
IV. XVI. Yzyl ve Deniz Corafyaclar........................71

V. XVII. - XVIII. Yzyllar ve Ktip elebi . . . .
126
VI. XVIII. Yzyl ve Matbaa...........................................159

VII. XVIII. Yzyln Sonu - Matematik ve Tp . . .
VIII. XIX. Yzyl ve Yenileme Hareketleri . . . .
181
206
Sz Bitirirken.........................................................
228
ndeks ...................................................................................231
Blm I
XIV. - XV. YZYILLAR
Bir millette ilmin balang tarihini tespit etmek hemen hemen

mmkn olamaz; nk ilim, bir harbin ilam, bir barn akdi ya
hut istiklal gibi belli bir gnde asla balam deildir. Mesela, bir
milletin istiklal gnnde o milletin barnda bilginler mevcut ola
bildii gibi, bu isme layk tek bir kimse bile bulunmayabilir. O hal
de, bu kitabn konusu olan Osmanl Trklerinde lim bahsine
balamak iin, yapma bir tarih bulmaktan baka are yoktur; n
k pekala biliyoruz ki, Osmanllardan nce Seluklular devrinde,
daha eski devirlerde gerek randa ve gerek Anadoluda ilim kurum
lan ve bu kurumlan besleyen bilginler vard ve Osmanl devleti ku
rulduu zaman Anadoludaki bu kurumlar, hocalar, rencileriyle
birlikte, yava yava bu yeni devlete gemitir. Konumuzu snrl ve
ayn zamanda aydnlk bir halde tutabilmek iin, henz pek az ince
lenmi olan Seluklular devrini imdilik bir tarafa brakmak zorun
da kalyoruz. Dorusu o devir hakknda bugn elimizde toplu si
yasi bir tarih bile yokken ilim ve medeniyet tarihini vcuda getir
mek olduka g bir itir. nk Seluklular devrinin ilim kurum
lan ve mspet ilimler alannda yetimi bilginleri hakknda henz
bir aratrma yaplm deildir. Ara sra kan yazlarda, ksack bir
kitabeden, bir mezar tandan, yahut bir darifa harabesinden o
devrin ilmi hakknda koskoca bir hkm karlmas o yazlara il
mi sfatm vermeye engeldir.
te bundan dolay Osmanl tarihinde mspet ilimlerin balan
gc iin yapma, fakat kronolojik bir tarih bulmak lazmdr ki, o
da, Osmanl tarihlerinin dediine gre, Osmanl lkesinde ilk a
lan znik medresesinin Orhan Bey zamannda kuruluu tarihi
(1332P-1330) olabilir, (bkz. k Paa-zade, Tarih, 42; Hammer, Dev' let-i Osmaniye Tarihi, Trk. ev., I. 153). Bu medresede mspet ilim
ler bakmndan bir zellik aramak bounadr. Hibir tarihi kayda
dayanmaya lzum grmeden, syleyebiliriz ki, Orhan Beyin bu ilk
16
medresesi, daha nce Seluklular devrinde alm olan medrese

lerin, gerek bina ve gerek retim bakmndan, bir devamndan ba
ka bir ey deildir.
- znik (Nikaia) medresesinin, eski devirlerde Hristiyanlk akai
dinin tartma ve dini meclislerin toplanma merkezi olan, bu ehre
verdii ilmi mevki ve nem, hi phesiz,- uzun mddet srmtr;
hatta suf ulemadan Antakyal Abdrrahman-l-Bistam (lm. 858=
1454) Drret-t-tac-r-resail'de (Nuruosmaniye Kitap., No. 4905) z
nik ehri iin bilginler yuvas demitir.
Bu ilk medresenin ilk bamderrisi Davud bin Mahmud-r-Rum-l-Kayser (lm. 7561350), Msrda tahsil etmi nakli ve akli
ilimlerde mtehasss bir bilgindir. Bu zat Muhyiddin-i Arabinin
Fusus-l-hikemine yazd bir erhte (Matla- husus-l-kilem fi
erhi fusus-l-hikem, Tahran, 1299) tasavvufu savunmu, hatta bu
erh yzndendir ki, tasavvuf Osmanl lkesinde kolaylkla tann
mtr. Hammer bu erhten bahsederken (ayn eser, I, 133), Davud
un Muhyiddin-i Arabinin baz szlerini rttn yazarsa da
rtme ve ret bahis konusu deildir. Anlalan Hammer akaik- Numaniye'nin Trke tercmesindeki (bkz. I. 27) etin bir ibareyi yan
l anlam olacaktr. Bu mehur erh dolaysyle, ilk Osmanl med
resesinde sufce bir evrenin kurulmu olduu samlabilir. te yan
dan Davudun yerine geen Taceddin-i Krdnin halefi Kara Aleddin (lm. 300=1393) zamannda Orhan Bey, byyen ordusu iin,
bir kad atamaya lzum grerek, znik medresesine mracaat etmi,
fakat mderris ve mezunlardan hi kimse bu ii kabul etmemitir.
Byle kadlk makamna rabet gsterilmemesinin sebebi olarak,
kadln dnya ve ahrette sorumlulua sebep olaca kaygs d
nlebilirse de, bu ilk medresenin muhitinde yetienlerin ilmi, pratik
bir fayda iin deil, belki ilim iin tahsil etmek istedikleri de sa
mlabilir.
Osmanl devrinin ikinci medresesi de, bilindii gibi, Orhan Be
yin byk kumandanlarndan Lala ahin tarafndan, znik fethinde
grlen yararlna mkafat olarak Taceddini- Krd fetvasyle ken
disine balanan birok ganimet malnn tutaryle Bursada kurul
mutur (bkz. akaik- Numaniye, Trk. Tere., I. 29). Bu. ilk medre
selerde ne okutulduunu ak bir ekilde bilmek pek faydal olabi
lirdi; fakat bu hususta kesin bilgilere sahip olmamakla birlikte, o
vakitler hemen btn ilim kitaplar Arapa yazlm olduundan,
medreseler programnda bu dilin nemli bir yer tuttuu muhakkak
olup, fkh ve kelam yannda, akli ilimlerden mantk ve matematiin
de tamamyle ihmal edilmedii kestirilebilir. Bu yllarda, Osmanl
Trkiyesinde mspet ilimlere dair yazlm bir esere rastlamad
XIV.-XV. YZYILLAR
17
mz sylemek lazmdr; bununla birlikte, stanbul niversitesi Ki

tapl yazmalar arasnda (T. 1204), Mfredat- ibn Baytar terc
mesi adl bir Trke yazma vardr ki, bu tercmenin, XIII. yzy
ln nl botanik bilgini bn-l-Baytarm (lm. 1248) Kitab-l-cami
fil edviyet-i-mfredesinden ksaltlarak ad bilinmeyen bir zat ta
rafndan, Aydmoullarmdan Umur Bey (741-749=1340-1348) emriyle,
yaplm olduu grlmektedir. O zamann gzel ve dz Trkesiyle
yazlm ve hareke ekilleri kullanlmamtr. Hekimlikte kullanlan
bitkiler ve baz hayvani rnler alfabe srasna konulduu gibi, baz
otlarn, Trke adlan yanma Yunanca adlar da yazlm olduun
dan, tp tarihi incelemeleri iin faydal .bir eserdir.
znik medresesinin yetitirdii ulemadan emseddin Mehmet
bin Hamza-e-Fenar (lm. 834=1430-31), Karamanda ve sonra M
sr'da tahsilini ikmal etmi ve bir yandan tasavvuf, te yandan man
tk ve' baka akli ilimlerde ihtisas yapm bir bilgindi. Bu zatn
olumluu bugn inanlmas g birtakm garip hikayelerle dolu ol
makla birlikte, herhalde dikkate deer. Bursada kad ve oradaki
Manastr medresesinin mderrisi olan Molla Fenari zamann padi
ah Yldrm Beyazta kar koymu ve Karamana gitmise de, pa
diah bu bilginin gnln alarak, yeniden Bursaya getirtmitir. M
srda bulunduu srada air Ahmedi ve hekim Hac Paa ile birlik
te tahsil etmi olan bu zatm yazd mantk kitab hicri 1304 yln
da stanbulda baslm ve son zamanlara kadar medreselerde okutulmutu. Molla Fenarnin bundan baka bir de akli ilimlere dair
Uveyst-l-efkr fi ihtiyar-i iilil-ebsar adl bir eseri daha vardr ki,
bunda birok zor meselelerin zmlerine dair etrafl bilgiler ve
dier baz meselelerin zm yollarna kar itirazlar vardr. Ms
pet ilimler alannda bizi ilgilendirecek nemli bir eseri olmamakla
birlikte, ilmi ve felsefi "yolda dnr bir bilgin olduu ve zamann
yalnz fkh ve ibadat meselelerine hasretmedii anlalyor; mesela,
bu zatm tecesss fikrini gsterecek, fakat belki de srf bir fkra gibi
saylmaya deer; bir olay anlatlr: En mehur adiyle Molla Fenari,
Toprak, yaaylar bilgilerine uygun olan ulemann etini yemez
hadis(?)indeki bu fevkalade hkm olduu gibi kabul etmemi ve
hocas Kara Aleddinin mezarm atrp lsne bakmtr. Gya
vcudu bozulmam halde grm ve hatta bu srada gzlerinin kr
olmas iin gaipten bir dua bile iitmitir. (Geri Fenarnin gzleri
nin bir aralk kr olduunu ve sonradan yine aldn akaik- Numaniyede okuyoruz). akaikm anlatt bu mezar ama olay do
ruysa, Molla Fenarnin ilmi bir tecessse sahip olduunu gsterme
si bakmndan nemlidir. te yandan bu zatm yz ilimden bahse
den Enmuzec-l-ulm adiyle ansiklopedik bir eser yazd baz kayOT 2
18
naklarda bildirilmekteyse de bu eserin olu Mehmet ah elebi ta

lebi tarafndan Fahreddin- Raznin Hadaik-ul-envarmdan alnma
bir kitap olduu bilinmektedir. Bursada Timura esir den Molla
Fenar herhalde zamannn pek ok sayg grm bir bilginidir.
Bundan sonra mspet ilimler alannda nemli bir simaya geli
yoruz ki, Bursada doan bu zat, tam adiyle Musa Paa (1) bin Mah
mut bin Mehmet Salhaddin diye anlan ve daha ziyade babasnn
.grevi dolaysyle Kad-zade-i Rum adiyle n kazanm olan Trk
matematikisi ve astronomudur (1337-1412) (2). Bursa'da tahsilini
bitirdikten sonra, kz kardeinden baka hi kimseye haber verme
den Horasana ve oradan Trkistana giderek bilgisini geniletmeye
almtr. akaik yazarna gre, bu yolculuk ve gurbette nasl ge
ineceini dnmeden yola kan Kad-zadenin kitaplar arasna
kz kardei gizlice mcevherlerini koymak suretiyle bu gayretli ve
hevesli matematikinin yetimesine yardm etmitir. Kad-zadenin,
nakli ilimlerden ziyade, akli ilimlere, zellikle matematik ve astro
nomiye merak etmi olduundan, bu yolculuk ve gurbeti gze alm
olmas o zamanlar bu ilimlerin Osmanl lkesinde pek gelimemi
olduunu anlatabilir. Timurun torunu Ulu Beyin (1394-1449) za
mannda Semerkant'ta bulunduu srada, S emer kan t Rasathanesi
Mdr Gyaseddin Cemitin vefat zerine, rasathane mdrl
ne tayin edildii gibi, Semerkant medresesi bakanlna da getiril
miti. Kadzade Horasanda Seyyit erif Crcan'den ders alm, fa
kat Kadzade'nin akli ilimlere kar ballnn fazlalndan dolay
hocasyle aralar almtr. Seyyit erif, Kad-zade iin, matema
tik ve felsefeye eilimli bir yaradltadr diye tariz ettii gibi Kad-zade de hocas iin, matematikte sz syleyecek durumda deil
dir demitir. Bu bilginin Semerkant hayatndan pek memnun ol
makla birlikte memleketini brakm olmaktan azap duyduu erhi
ekl-t-tesis adl kitabnn nsznde (bkz. ayn eser, Mukaddime,
stanbul, 1268) koyduu u beyitten anlalyor:
Onlarda (Semerkantllar) kusur yoktur; ayplanacak olanlar,
dostlarn ve yurtlarn brakm olan konuklardr.
Semerkant
medresesi
bamderrisliinde
bulunduu
srada
Ulu Beyin sebepsiz yere bir mderrisi azletmesi zerine evine ka(1)
Buradaki Paa unvan, o vakitler byk evlada verilen bir unvan olsa ge
rektir.
(2)
Mehur matematik tarihi yazar Montucla, Rum lakabndan dolay kendisi
nin Rumdan dnme olduunu yazmakla hataya dmtr. Bilindii gibi bu lakap
kendisine
Trkistan'da,
Anadoludan
gelme
olduu
iin
verilmitir.
te
yandan
A.
Sedillot, Ulu Bey Ztcme yazd Prologomenes'de Kad-zadenin adm Haan e-
XIV.-XV. YZYILLAR
19
panarak derse gitmeyen Kad-zadein evine bizzat Ulu Bey gidince

dersten ekilmesine, bir mderrisin kendisine sorulmadan azli sebep
olduunu sylemi ve bu suretle ilmi kurumlara siyasi idarelerin
dorudan doruya hkim olamayacana dair gzel bir ders vermi
tir. Bu bilgin hkmdar, hemen hocay grevine iade ederek, Kadzadenin gnln almtr (bkz. akaik- Numaniye, Trk. Tere.,
I, 39).
Rasathane mdrlnde bulunduu zaman hazrlanmakta olan
Zic-i GrgnVnin (Zic-i Ulu Bey) yazlna da katlmtr (bkz.
Zic-i Ulu Bey, Beyazt Umum Ktphanesi, No. 4612, s, 1). Kad-zadenin birok eserleri vardr. Bunlardan biri Osmanl medreselerin
de okutulan Mahmut bin mer-l-agmin-l-Hrezmnin (lm.
(1221) El-mulahhas fil-heye adl heyet kitabna yazd erhtir. Bu
erhin birok nshalar stanbul ve Avrupa kitaplklarnda yazma
olarak mevcut olduu gibi muhtelif tarihlerde Delhi, Luckno\v ve
Tahranda da baslmtr. Bundan baka emseddin-i Semerkand'
nin (adnn yaylmas 1291 sralarnda) Euclidesin Kitab-l-usul'nnden geometri nclleri ve genlerin niteliklerine dair ikinci kita
bndaki davalar zerine kaleme ald Ekl-t-tesisi erh etmitir
ki, her mehur olan bu eserin de birok yazma nshalar hemen her
kitaplkta bulunduu gibi stanbulda 1268de tabasmas olarak ba
slmtr. Bu basmann kenarnda Mehmed-l-Had admda, yazarn
rencilerinden birinin de kmas vardr. Bir de ehit Ali Paa
kitaplnda (No. 1992) bir mecmua iinde 55 yaprakl Muhtasar
fi'l-hisab adl Arapa bir eseri daha vardr ki, birinci ksm aritme
tik, ikinci ksm cebir ve denklemler, nc ksm lmelerden iba
rettir. Eserin sonunda bir de erhi varsa da bunu yazann ismi g
rlmez. Salih Zeki Bey (sar- bakiye, I, 190) bu eseri Kad-zade'nin
Trkistana gitmeden nce yazdm, nk zerinde, yazar olarak
yalnz Allme Salhaddin Musa denilmi bulunduunu iddia etmek
tedir; herhalde bu eser o zaman iin faydal ve anlalmas kolay bir
aritmetik kitabdr. Fakat Kad-zadenin en orijinal eseri hi phe
siz ki, Risale fi istihrac-il-ceyb derece vahide adiyle Gyaseddin Cemidin yazd kitaba hazrlad erhidir.
Kitabn ad erh olmasna ramen Kad-zade bu eserinde bir
derecelik yay sinsnn hesab usuln yazardan daha iyi ve daha
basit bir ekle sokmutur. Bu eser yazarn adn tamaz; fakat ken
disinin torunu, Beyazt II. devri matematiki ve astronomu, Mirim
elebinin bu eserden bahsederken ceddim Kad-zadenin yazd
risale diye anmasna ve aktardklarnn aynen o risaleden alnm
olmasna gre, eserin yazar Kad-zade-i Rum olacaktr. Eserde
bir derecelik yay sinsnn, yarap 1 olarak alndna gre.
20
0,017452406437 olduu gsterilmektedir. (Bu hesaplar iin bkz. Sa

lih Zeki, sar-i bakiye, stanbul, 1326, I, 133-139).
Merhum Salih Zeki Bey bu yazardan bahsederken (bkz. ayn
eser, I, 190), zamannn en ciddi ve gerek bir astronomu olduunu
ve eserlerinde o zamanlar pek makbul olan ncum'ilmine (astrologie) ait bir satr bile bulunmadn verek syler; bunun iin Kad-zade'yi Osmanl Trklerinin birinci gerek astronomu ve mate
matikisi saymaya hakkmz vardr. O zamanki Dou dnyasnda
kendisine bir isim yapan bu bilgin, tahsilini Horasan ve Trkistan
da tamamladktan sonra, asl memleketine dnm olsayd, Osmanl
lkesinde mspet ilimlerin daha canl bir gidi alm olaca tahmin
edilebilir. Ama Kad-zadenin Trkistanda yetitirdii iki rencisi
sonradan Trkiyeye gelerek, matematik ve astronomi' ilmini yay
mlardr. Bunlardan biri aada isimleri geecek olan Fethullah
irvan, teki Ali Kuu dur.
#*
Murat I. ve Yldrm Beyazt devirlerinde (1359-1402) Osmanl
lkesinde tp alannda bir hareket grlmeye balyor; imdiye ka
dar Osmanl Trkleri tarafndan yazlan ilk tp eserinin Havss-l
-edviye adiyle Murat bin shak adnda biri tarafndan derlendiini
sanyoruz (bkz. Fatih Millet Ktphanesi, Tp, No. 109; Paris Bibi.
Nat. Man. Turcs, A.F. 170). Bu kitap 792 (1387) ylnda Gerede ka
lesinin katnda ve Erkot danda cem olunmutur. Eserde birta
km ilalarn etkileri ksaca ve pek baya bir yolda anlatlmakta
dr. Bilgilerinin byk ksmnnn Zeyneddin bin smail-l-Crcannin
eseri olan Zahire-i Hrezmahden ve bir de bni Sinann Kanun un
dan amm olduu grlyor. En ok rastlanan hastalklarn teda
visinden de ksaca bahseden bu yazara dair bildiimiz bir ey yok
tur.
te yandan Bursa ktphanelerindeki yazmalar zerinde incele
meler yapan Profesr Ritter ve Doent Ahmet Ate bana Bursa'nm
Uucami ktphanesinde 2 numarada Kmil-s-sna tercmesi adiy
le eski Trke bir yazmann bulunduunu haber verdiler. Sonradan
grdm bu kitab anlatmadan nce Kmil-s-sna hakknda bilgi
vermek lazmdr. Bu eser 384=994 ylnda len Ali bin Abbas bin
el-Mecusnin (Avrupallarm Haly Abbas dedikleri) Kmil-s-snat
-t-tbbiye (yahut Kitab-l-melik) adiyle, zel hekimi olduu Buveyh hkmdarlarndan Adudddevleye ithaf ederek yazd mehur
eserdir ki, 1294 ylnda Kahirede baslmtr. Latinceye evrildii
gibi baz blmleri Franszca ve Almancaya da evrilmitir (bkz. G.
Sarton, Introduction to the History of Science, I, 677). Bu eserin bi
XIV.-XV. YZYILLAR
21
ricik tam nshas Berlin ktphanesinde bulunmaktadr (bkz. W..

Ahhvahrdt, Verzeichniss der arabischen Handschriften, 6261). Eser,
bni Sinann Kanun'u ortaya kncaya kadar, Dou hekimliinin
ba kayna olmutur. nsznde kendinden nceki byk tp eser
lerini inceler. Mesela Hippocrates'in aforizmalarmm ksa olduunu
ve Galenusun trl trl hastalklardan bahsederek, toplu ve et
rafl bir kitap yazmadn, Zekeriya el-Raz'nin mehur El-havfsi
nin zayf noktalan bulunduunu saydktan sonra kendisinin daha
dzenli bir yol tutacan syler. te iki ciltlik byk bir eser mey
dana getiren bu yazarn eseri elimizdeki Bursa yazmasna gre, Birgama kads (?) tarafndan ksmen Trkeye evrilmitir. Bu eviri
ancak eserin salk bilgisi ve hastalklarn tedavisi zerine olan ikin
ci ksmnn nc makalesinin 34. blmyle drdnc makalesi- .
nin lserler, iek ve kzama dair 5. blmn bir ksmm iine
almaktadr. eviri tarihini renmek mmkn olamyorsa da bu
yazmann 857=1453 ylnda Timurta olu Umur Bey tarafndan
vakfedildii ilkve son sayfaya ahitler yannda yazlm olmasna ve
Trkesinin slup ve imla bakmndan daha eski bir zamana benze
mesine gre,. tercmenin XIV. yzylda yaplm olduu kestirilebilmektedir. u halde bu eser de yukarda sylediimiz Havss-l
-edviye kadar eski, belki ondan daha nce Trke yazlm bir tp
kitab olacaktr. [Ek-1].
Bu devirde en tannm baka bir hekim-yazara eriiyoruz ki,
o da Hac Paa adiyle mehur olan Celleddin Hzrdr. Yukarda
ad geen Molla Fenari ile birlikte Msrda tahsil etmi, fakat ura
d ar bir hastalk yznden, tbba merak ederek, tahsil yolunu
deitirip, byk bir hekim olmutur. Bu yazarn Aydnl olduu
sylendii gibi Konyal olduunu iddia edenler de vardr (lm.
820=1417 Birgide ve baka bir rivayete gre, 816=1413 Kahire'de).
Konyal olduuna kant olarak bu ehrin mze ktphanesinde bu[Ek-1] Elimizdeki bulgulara gre Anadolu'daki ilk Trke tp kitab Hekim
Bereket tarafndan, 1312-1319 arasnda Hkmdar olan Aydnolu Mehmet Bey
namna, Lubab-n Nuhab isimli Arapa kitaptan yaplan eviridir. (Bkz. M. Koman:
Hekim Bereket, Tuhfe-i Mbariz, Lbab-n Nuhab Tercmesi stanbul 1955) Kon
ya'da i. Koyunoiu kitaplnda kitaptan meydana gelen bir mecmua iindeki
nshay bulan ve inceleyen Koman, eserin dier bir nshasnn daha mevcut oldu
unu belirtmitir (Paris, Bibi.-Nat. Man. Turcs, Blochet 1/70, 1952). Ayrca Fatih
dnemine kadar tespit edilebilen Trke tp kitaplar yaklak 27 tanedir [Bkz. B.
ehsuvarolu: Anadolu'da Trkeleme Akm ve Trke lk Tp Eserleri I, Millet
leraras Trkoloji Kongresi Cilt 2 (1973/1979) S. 507-514], Ancak bu konuda ya
plan yeni aratrmalarla Trke bilimsel eser saysnn daha salkl olarak tesbiti ve yeni tp kitaplarnn bulunmas mmkn olacaktr [Bkz. S. Tekeli, E. Kahya:
1300-1928 Arasndaki Trke Bilimsel Eserler. TBTAK, Proje No: BAYG-E-42/Ankara 1982], (A.K.) '
22
lunan ifa-l-eskam isimli kitabnda adnn Hzr bin Ali-l-Hattab

el-maruf bi Hac Paa Konyev (?) diye ve dier bir eserinde de ismi
tam olarak Celleddin Hzr bin Hoca Ali el-Konev diye yazlm
olmas gsterilmektedir. Bu Trk hekiminin isminin baz kitaplar
da Hayreddin gibi yazld da varsa da, en dorusu bu zatm ismi
ni Hzr bin Ali diye kabul etmektir. Btn biyografilerin birletik
leri bir nokta vardr ki, o da Hac Paann Msrda tahsilini parlak
bir ekilde tamamlam ve orada o vakit Mantk hretiyle tan
nan, Mubarekah Malak'den mantk ve akli ilimleri de renmi
olmasdr. Kendi tahsil arkadalar arasnda air Ahmed ile emseddin Fen ar bulunduu gibi eyh Muhammet bin Mahmut Ekmelddin Babertnin derslerinde mehur Simavna Kads olu eyh
Bedreddinle birlikte bulunmulardr. Msrda tp tahsilini tamam
ladktan sonra Kahirede Mansuriye-Kalavun hastanesine bahekim
tayin olundu (bkz. ifa-l-eskam, Var. la). Bir mddet sonra mem
leketine dnen Hac Paa Aydn beyi sa bin Mehmet bin Aydm'm
maiyetine giriyor ve Ayasluk'ta ve Birgide alyor.
Hac Paann eserleri iki ksma ayrlr:
1. Bahis ve mnazara, tefsir ve tasavvufa dair olanlardan emseddin Mehmet bin Eref Semerkandnin Risale fi dab-il-bahis
adndaki mnazara ve manta ait eserine bir erhi vardr. Tefsir
den Beyzavnin (lm. 1286) Tavali-l-envar'ma erhi (Selim Aa k
tphanesi, No. 628) ve tasavvuftan El-Ceylnin (lm. 1100) Levami-iil-envar-l-kulb ismindeki eserine erhi (Selim Aa Ktpha
nesi, No. 629) mevcuttur. Hac Paann bu eserleri konumuzu ilgi
lendirmedii iin, daha fazla bilgi vermeye lzum grmyoruz.
2. Tbba dair eserlerinin banda hi phesiz Aydn beyi Aydmolu Fahreddin sa Bey adna kaleme ald ifa-l-eskam ve deva-l-lm adndaki Arapa eseri gelir ki, 783'te (1381) yazlmtr
(bkz. Paris, Bibi. Nat., A.F. 3012). Bu eserin kendi el yazsyle olan
nshas Topkap Saray Ahmet III. ktphanesinde (No. 2070) bu
lunduu gibi, gerek stanbulda gerek Msr ve Hindistanda birok
nshalar vardr. Bizim grdmz nsha brahim Paa ktpha
nesinin 933 numarasnda kaytl olandr. Bir de Konya mze k
tphanesinde (No. 6358) 800 ylnda yazlm nshas vardr. Hac
Paa bu balca eserini Ayaslukta yazm, Galenus ve bni Sina tbb
yolunda gitmi ve fakat kendi ahsi gzlemlerini de katmtr (1). Bu
(1) Baz eserlerin zerinde Hac Paa Kad- Ayaslug deyimi bulunduu iin,
kendisinin bir aralk Ayasluk kads olduu zannedilmekteyse de tarihlerde byle bir
kayt yoktur. Ancak bu ehir o zamanlar sa Beyin ikinci hkmet merkezi oldu
undan, Hac Paa orada da yaamtr.
XIV.-XV. YZYILLAR
23
eserin en belirli nitelii, verdii bilgilerin ak ve kesin ifadelerle

verilmi, fazla lzumsuz tafsilattan kanlm olmasdr. Mesela za"? trree bahsinde bu hastaln klinik araz pek gzel tarif olunmu
tur (bkz. brahim Paa ktphanesi, No. 933, Var. 270a). Kitap drt
makale zerine dzenlenmi ve birinci makalede genel, nazari ve
ameli bilgiler, ikinci makalede yiyecek ve iecekler, bileik ve basit
ilalar (bu bahis hemen olduu gibi bni Baytarm El-cami'inden
alnmtr), nc makalede batan ayaa kadar organlarn hasta
lklar, drdnc makaledeyse btn vcudu kapsayan hastalklar
anlatlmtr. Bu eserin banda Hac Paa, Arap, Hristiyan ve Mu
sevi bilginlerden faydalandm yazarken, eyh Cemaleddin-l-evbek adnda bir zattan stadm diye byk saygyla bahseder.
[Ek-2],
Bundan baka Hac Paann Arapa ve Trke birtakm tbbi
eserleri daha vardr. Mesela Kiab-t-talim (Turhan Valide ktpha
nesi, No. 258) adiyle bir eserini daha buluyoruz ki bunun banda
bni Sinann, Hipokratm, Galenus'un ve mehur Mucez-l-karun
yazar Aleddin Ali ebi el-Hazm-el-Kurenin adlarn sayd gibi
enfas- seviye ve akdam- Museviyeden ve zamannn hekimlerin
den faydalandn syler. Kitap dikkatle okunursa, gerek blmle
ri, gerek iindekiler bakmndan kendi ifa sna pek benzedii anla
lr. Sonuna Vasiyye adiyle bir bahis katlmtr ki, bunda hekim
lerin kyafetinin dzgn olmasndan ve hastaya kar davranlarn
dan, sanatn icras esnasnda riayet edilmesi lazm gelen baz ahlaki
konulardan bahsettikten sonra, bu kitab 771 ylnda Emir-s-Said-i
ehidin eyhuniye medresesinde ikmal ettiini syler. Yine ayn yl
da ve ayn yerde Kitab-l-feride adiyle bundan nceki eserini daha
ziyade hulasa ederek, baka bir eser yazmtr (Turhan Valide k
tphanesi, No. 258; bu nshalar Hac Paann kendi yazsyledir).
Hac Paann Arapa eserlerinden bir de Kitab-s-saade vel-ikbal mreteb al erbaa akval adiyle bir kitabna rastlyoruz (Veliyddin Efendi ktphanesi, No. 2536; Manisa ktphanesi, No. 1788,
bu nshann tarihi 800dr). Bu eserin bir ad da Kmmi-l-cell ola
rak kthane defterlerinde muhtelif nshalar iine yazlmtr (1).
(1)
kadar kk
Hatta baz
diye kimya
retiyle yazar.
Kiimm Arapada yen anlamna olmak dolaysyle, yen iinde saklanacak

kitap demek olabilir; fakat bu- aklama ancak bir tahminden ibarettir.
ktphaneler bu kelimeye bir anlam veremediklerinden Kimya-i Celli
kitaplar arasna koymulardr. Brockelmann bu kelimeyi bir soru ia
[Ek - 2] Hac Paa hakknda daha yeni bir deerlendirme iin bkz. S. nver:
Hekim Konyal Hac Paa ve Eserleri, stanbul 1953 (A.K.).
24
Souk, rutubet ve kuruluun sala etkisiyle balayan bu kitap, na

bz ve idrar ve idrarn eitli hastalklarda ald nitelikleri anlatr.
Giri ksm bni Sinann Kanunundan alnmtr; bundan sonra yi
ne ifadaki gibi havann ve yiyecek ve ieceklerin zelliklerinden,
hacamat, kan alma gibi genel tedbirlerden ve baka bahislerde de
tpk ifa da olduu gibi, hastalklardan bahseder. Bu kitabn nemi
Trkeye evrilerek Mntahab--ifa adiyle bir telif meydana geti
rilmi olmasdr (niversite Ktphanesi, Yldz, tp, 877 ve 233teki
iki nsha Kitab-s-saadenin aynen evirisinden ibarettir). Garibi u
dur ki, Teshil--ifa adiyle mehur olup, Hac Paa tarafndan Trk
e yazlan eser de yine ayn Arapa kitabn biraz farkl evirisinden
baka bir ey deildir (niversite Ktphanesi, Yldz, tp, No. 344)
(1). T eshil--ifa nm Mntahab--ifa dan bir ayrl varsa o da
nazari ve g ksmlarn bu ikinci eserde atlanm olmasdr. Asl
olan Kitab-s-saade yannda bu kitabn admn anlmaya bile de
meyeceini sylemek lazmdr. Teshil'in nsznde Hac Paann
bu defa eserini herkesin anlayabilmesi iin Trke yazdndan do
lay zr dilemesi, o vakit ilim dilinin Arapaya ne kadar kuvvetle
balanm olduunu gstermek bakmndan nemlidir (bkz. Paris,
Bibi. Nat. Cat. manuscrit Turcs, A.F. 169). Bu kayt olmasayd bu
batan savma evirinin Hac Paa tarafndan deil, bir bakas ta
rafndan yaplm olduuna inanmak mmknd. Hulasa Hac Pa
ann ifa s ve Kitab-t-talim btn teki eserleri iin esas tekil
etmi ve bunlar hep onlardan ufak tefek dzeltme ve katmalarla
meydana getirilmitir (2).
(1)
Kitab- tbb- Eflatun adiyle ve Kanun Sleymann emriyle yazlm olan
baka bir eser (niversite, Yldz, tp, 209) de Kitab-s-saadenin fena bir evirisi ve
zetidir. Buradaki Eflatun ismiyle bni Sina anlatlmak istenmektedir.
(2)
Bu noktada ilmi bir eser bakmndan yakk almayacak bir arasze yer ver
mek zorundaym. Bu kitabn Franszca ilk basksnda (La Sience chez les Turcs Ottomans, Paris, 1938, s. 16). Tesbilden bahsederken, onun Hans Bart tarafndan Almancaya evrildiini, Bursal Tahir Beyin Osmanl Mellifleri adl kitabna ve Dok
tor Osman evkinin Trk Tp Tarihine dayanarak, aratrp incelemeden yazmak
gafletinde
bulunmutum..
Kitabn
yaynlanmasndan
sonra
Harward
niversitesi
lim
Tarihi Profesr Gebrge Sartonun Isis mecmuasnda yazd olduka iltifatkar bir
makaleden sonra, kendisinden bir mektup aldm; bu mektupta Tesbil-i ifamn Hans
Bart tarafndan evirisine hibir yerde rast gelmediini ve bu bilgiyi nerede grd
mn, kendi byk eserine (Introduction to the History of Science) konmak zere, bil
dirilmesini istyiordu. Mektubu alr almaz yanlm anladm; bu yanln aklanma
sna srf bir tesadf eseri olarak muvaffak oldum. stanbul niversitesi ktphanesin
de Hans Barth ismi altnda bir kitap buldum. Bu kitap Abdiilhamit II. zamanndaki
Ermeni vakasnn ardndan doan Trk aleyhtarlna kar savunmalar ierisine alan
bir eserdir (Hans Barth, Le Droit du Croissant, Rome, 1898). te bu kitabn 199.
sayfasnda birinci snftan tp limi Aydnl Hac Paann ifa ve Teshil isimli eser
leri Latinceye evrilerek Bat leminin faydalanmas salanmtr gibi bir sz var-
XIV.-XV. YZYILLAR
25
Hac Paann Manisa ktphanesinde Kitab-l-musamma bi

-usul hams adl 40 sayfalk kk bir tp risalesi olduunu Dr. S
heyl nverin bir notunda grdm. Kitab kendim gremediim iin,
ondan daha fazla bahsedemiyorum.
.
.
XIV.
yzylda yazlm eserleri bize kadar erien bir iki bilgin
den daha bahsetmek lazmdr. Bunlardan biri eyh Cemaleddin Aksaray (lm. 1388) bni Sina Kanun unun bir hulasas olan Mucez-l
kanunu Hal-l-mucez adiyle aklamtr (1) [Ek-3], Cemaleddinin
bu eseri bizde uzun zamanlar rabet grmtr. Kendisi Aksaray
kasabasnda Zincirli medresesi mderrisliini Shah-i Cevheri adn
daki lgat kitabndan hfzm (ezberini) dinletmek yoluyle elde etmi
ve orada rencilerini smfa ayrarak, birinci snfa evinden med
dr. Tahir Beyin azdan iittii bu bilgiyi kitabn Almancaya tercme edildii yolun
da eserine geirmesi beni yanltmtr. te yandan Hac Paann eserinin Latinceye
evrilmi olmasnn da asl ve esas yoktur. Dr. Sartona bu cihetleri bildirdim ve
zr diledim. Fakat burada gen yazarlarmza bir tavsiyede bulunmak isterim: Az
dan bilgi, hatta ilk kaynaklar, ana kitaplar saylmayan eserlerde grdkleri bilgileri
kendileri incelemeden eserlerine almasnlar; fazla fakat yanl bilgiye az ve fakat do
ru bilgiyi daima tercih etsinler.
(1)
Mucez-l-kanun bn al-Nefis adiyle tannan Alaeddin Ali abil-Hazm al-Kure
nin eseri olup, bni Sinann Kanununda yalnz hastalklar bahsinin aklanmasdr.
Buna birok aklamalar yazlm ve eser byk rabet grmtr. bn al-Nefis bni
Sinann terihine yazd aklamada kk kan dolamn tpk XVI. yzylda bu
dolam Harveyden nce tarif eden Michel Servetus .gibi tarif etmitir. Kendisi l
ler zerinde terih yapmad halde bu dolamn tarzn sadece akli muhakemeyle
kefetmitri (bkz. Max Meyerhof, bn Nafis und seine Theorie des Kreislaufs, Quellen
und Stud. zur Geschicht. der Naturvissensch. und Medizin, Berlin, 1935, s. 37).
[Ek-3] Servutus'un, bn Nefisten (1210-1288) yaklak yz yl sonra k
k dolam aklarken, hareket noktasnn onunla ayn anatomik yapya dayan
drm olmas ve ayn dnce yolu ile sonuca varmas zerinde durulacak bir ko
nudur. Bilindii gibi ibn Nefis kk dolam aklarken elindeki en nemli ana
tomik dayanak, ventrikller arasndaki septumun geirgen olmad hakknda ileri
srd grtr .Halbuki Galen ve ibni Sina anatomisinde bu septum geirgendir
ve dolam mekanii bu anatomik yapya dayanlarak aklanmaktadr. Klasik g
re ters olan bu kanaate ibn Nefis'tn mutlaka gzlem sonuca varm olmas la
zmdr. Konuya bu adan baknca Servetus'un bn Nefis'in kitabm bilip bilmedii
veya bilmesinin imkan dahilinde olup olmad nemli olmaktadr. spanyol asll
bir hekim ve din adam olan (Miguel Serveto da Villanova) Michel Servetus (15111553) Paris ve Montpelier'de tp eitimini tamamlam, Avignon ve civarnda dok
torluk yapmtr. Ancak dikkatleri zerine ekmesi mesleinden ziyade Hristiyan
Teolojisi zerindeki almalar ile olmutur. Bu incelemeleri sonucu Unitarist inanc
ortaya atmtr. Hristiyanln temelinde yatan teslisi (l kutsall) reddeden bu
mezhebin kurucusu olarak Servetus engizisyon tarafndan iddetle takip edilmi,
nihayet Kalvinistler tarafndan kitaplar ile birlikte yaklmtr (1553). Kk dola
mdan
bahseden
eserinden
birka
nshann
kurtulduu
bilinmektedir.
[Aslnda
Christianismi Restitutio (1553)' bir teoloji eseridir iinde tbbi blmler mevcuttur].
Bugn Servetus'un ibn Nefisten haberdar olduu, Servetus'un kitabndan Vesalius'
un (1514-1564) rencilerinden Cotombo'nun (1519-1559) bilgi sahibi olduu, hatta
26
reseye kadar yolda ders okutur (meaiyun) ve medresenin avlusuna

varnca:, orada direkler arasnda ikinci snfa ders verir (revakyun)
ve medresenin dershanesine girerek, nc snf rencilerine da
ha yksek retimde bulunurdu.
Yine ayn devirde mehur bir Trk airi olan Ahmed'nin (1334?1413, asl ad Taceddin brahim; bkz. slam Ansiklopedisi, mad. Ahmed) tbba dair mesnevi eklinde manzum Tervih-l-ervah adl bir
eseri (Ayasofya Ktphanesi, No. 3595) vardr ki bunda nce teri
he ait ksa, fakat dzenli bilgi verildikten sonra teker teker hasta
lklarn tedavisinden bahsedilmektedir [Ek-4]. Eser ok arap i
mekle mehur ehzade Sleyman elebi adna yazlmtr. air Ahmedye Mntahabat--ifa adiyle ve mkemmel bir salk bilgisi
kitab diye bir eser, baz tp tarihi yazarlar tarafndan mal edilmi
ve hatta Bkre tp tarihi kongresine bile tebli olunmutur. Hal
buki bu salk bilgilerini veren Mntahab--ifa dorudan doruya
Hac Paann yukarda ad geen eseridir (bkz. niversite ktpha
nesi, Yldz, tp, No. 209a, s. 4-5). Bundan baka muallim Kilisli R
fat'n Fuat Kprlye ehzade Camii ktphanesinde grdn
syledii E-ifa fi ahadis-il-Mustafa (bkz. slam Ansiklopedisi, I,
219-220) adl eser de Ahmedye deil Ahmet Daye (Ahmet bin b
rahim bin Muhammet) ait tbb- nebeviden bahseden, Abu Naim Isfahan'nin ayn isimdeki eserinin Murat II. zamannda Umur Bey
bin Timurta adna Trkeye evirisidir (Tp Tarihi Enstits k
tphanesi, No. 90).
ibn Nefis evirisi iie uraan bir kii ile temas ettii anialmaktadr. Colombo
kalp dolam konusunda nemli katklar olan bir aratrcdr. talyan anatomi mek
tebinin dier nl hocalar Faliopio (1523-1562) ve Fabrizio (1533-1619) da Paduada
almlar ve bunlardan sonuncusu. Tp eitimini Padua'da yapan W. Harvveyin
(1578-1657) en ok istifade ettii kii olmutur. Bylece kk dolam fizyoloji
sinin bir anda gerekleen bir bulula zmlenmedii, kademeli katklarn bahis
konusu olduu grlmektedir. Ancak ilk gzlem ve zmlemeyi yapm olmak ve
daha sonraki aratrclarn dikkatini bu noktaya ekmek erefi de bn Nefise aittir.
Her ne kadar Mucezm Trke evirisi ve erhlerinde, bn Nefis'in kk dolam
hakkmdaki bulgusu anlalmam ise de, Meyerhof'un ileri srd gibi bu nemli
katknn 1930'lara kadar unutulmu, olmad ortaya kmtr. [Bkz. Singer: A Short
history of Anatomy and Physiology from the Greeks to Harvey, Dover Yaynevi
U.SA., 1957; F.N. Uzluk: Anatominin Gelimesi: ibn-in-Nefis'in Kk Dolam Bul
mas A.. Tp Fakltesi Mecmuas Cilt 5 (1952) S. 350-361; M. Bariety, C. Coury:
Histoire de la Medecine, Paris 1963; C. Singer, A. Undervvood: A Short History of
Medecine, Oxford 1962; A.G. Crombie; Science in the Middle Ages, 5 th-13 th Century London, 1964], (A.K.),
[Ek - 4], Tp dnda Astronomi, Matematik ile Eczaclk dallarnda da bilgi
sahibi olan Ahmednin hayat ve almalar hakknda ayrntl bir aratrma iin
Bkz. B.N, e'nsvarolu; air ve Hekim Ahmed .. Tp Fakltesi Mecmuas Cilt
16 (1953) S. 418-452 ve S.583-630, (A.K.).
XIV.-XV. YZYILLAR
27
XV.
yzyln ilk senesinde (12 mays 1400) Yldrm Beyazt - ta
rafndan Bursada Dr-t-tp adiyle bir hastane aldm biliyoruz.
Doktor Osman evki (bkz. ayn eser) bu hastaneyi bir tp okulu sa
yyorsa da, yine ayn yazar tarafndan Bursa Evkaf arivinden ka
rlan 15 ramazan 802 tarihli vakfiyesinde retime dair bir blme
rastianmamaktadr; fakat eski zamanlarda her yerde olduu gibi bu
hastanede de usta hekimlerin rak yetitirmi olmalar mmkn
dr. Mesela Seluklular zamannda Gundiapur ve Badat hastane
leri modelinde birtakm hastanelerin Anadoluda ina edilmi oldu
unu da biliyoruz. Kayseride (1205), Sivasta (1217), Divrikte (1228),
ankrda (1235), Kastamonuda (1273), Konya ve Amasya'da (1312)
hastaneler vard ve bu hastanelerde hi phesiz ustalk raklk
tarznda hekimler yetimekteydi [Ek-5],
Bu devrin sonlarna doru yani Murat II. zamannda yetimi
ve bize iki eser brakm bir hekim-yazar daha tanyoruz ki, Mukbil-zade Mmin adndaki bu zatm olumluu zerine byk bilgimiz
yoktur. Dikkate deer eserlerinden biri olan Zahire-i Muradiye'nin
(Yahya Efendi dergahnda Hac Mahmut Efendi ktphanesi, No.
[Ek-5] Seluklular tarafndan ina edilen bu hastanelerin kurulduu ehirler
de, bunlarn yannda (Camiler, Medreseler, imaretler, Tekkeler gibi) dier dini, kl
trel ve sosyal kurumlarn da mevcut olduu bilinmektedir. [Bu konuda tbbi a
dan nc almalar iin Bkz. S. nver: Seluk Tababeti, Ankara 1940 ile S. nver:
Anadolu
ve
stanbul'da
imaretlerin.
Ahane,
Tabhane
ve
Misafirhanelerin
Ruhi
Kemallerine Dair .. Tp Fakltesi Mecmuas Cilt IV (1941) S. 2390-2410], Bu ku
rulular ayr ayr fakat birbirine yakn yllarda ina edilmiler, dolaysyle eitim
asndan da bir btn meydana getirerek, belirli bir kltr ortam yaratmlardr.
[Bkz. S. nver: Anadolu Seluklular Zamannda Umumi ve Hususi Ktphaneler
Atatrk Konferanslar Cilt 2 (1964-1968) S. 3-27]. Bu ortam devletin kuruluu ile bir
likte gelimeye balamtr, nitekim erken Seluklu devri zerindeki aratrmalar o
dnemin eitim hayat hakknda fikir sahibi olmamza imkan vermektedir. [Bkz.
F. Smer. Alp Arslan Zaman Kltr Messeseleri Seluklu Aratrmalar Dergisi
Cilt IV (1975) S. 75-125], Medreseler ile hastanelerin yan yana olmalar teorik ve
pratik eitimin beraber yrtlebilmesini kabil klmaktadr. Bu uygulama sonucun
da yeni bir tp eitimi anlay ve modeli gelimitir. [Bkz. A. Sayi: The emergency
of the prototype of the modern Hospital in Medieval slam Belleten Cilt 44, Say 174
(1980) S. 279-286]. Bu uygulamal model Bat tp eitimi zerine de etken olmutur.
(Bkz. A. Sayl: Certain Aspects of Medical instruction in Medieval slam and its
influences on Europe Belleten Cilt 45 Say 178/1 (1981) S. 9-21], Ayrca, Seluklu
hastanelerinin Hair Seferlerinden sonraki dnemde Avrupa hastanelerini her ba
kmdan etkiledikleri bugn bilinmektedir. Bilhassa mimari benzerlikler, hastane me
knnn
kullanm
zerindeki
karlatrmal
aratrmalar
bunu
ispatlamaktadr.
[Bkz. A, Terziolu: Seluklu Hastaneleri ve Avrupa'Kltrne Tesirleri Malazgirt Ar
maan S. 49-66, Ankara 1972; A. Terziolu: Ortaa slam Trk Hastaneleri ve Av
rupa'ya Tesirleri. Belleten Cilt 34, 133 (1970) S. 121-170; ayrca Bkz. Ayn yazar
Annales de l'Universite dAnkara Vol. XIII (1974) S. 47-78], Seluklu Hastanelerinin
ve dier kurulularn Osmanl Devleti dneminde de aynen faaliyete devam etme
leri ve pek ounun XIX.yzyla kadar alr vaziyette olmalar kltr sreklilii
bakmndan zerinde durulacak bir noktadr. (A.K.).
28
5507) 841 ylnda yazlm ve padiaha ithaf edilmi bir nshasna

gre, bu .kitap Arapa ve Farsa kitaplardan Trkeye evrilmi bir
derlemedir. Adnn ve iindeki bilgilerin bellibal ksmnn Zeyneddin bin smail-l-Crcan'nin (lm. 1135) eseri olan Zahire-i Hrezmah (Yenicami ktphanesi, No. 915) diye mehur olan Arapa ese
rinden alndna phe yoktur. Be makale zerine dzenlenen bu
kitap beyin, ba, gz, kulak, burun, mide ve yemek borusu hasta
lklarndan bahseder. Kitabn dikkate deer taraf, Arapa terim
ler arasnda, Trke terimlerin serbeste kullanlm olmas ve gzel
bir tertip ve tasnife riayet edilmesidir. Eserin en etrafl ksm gz
hastalklarna ait olup, gzde yaplacak ameliyelerde kullanlacak
aletlerle dalamaya mahsus aletlerin, resimleri de vardr. Bununla
birlikte 358 yaprakta biten bu nshada yazarn kendi gzlemlerine
pek az rastlanr. Eserlerinden aktard yazarlarn isimlerini ver
mekten asla ekinmemi olmas, Mminin dnce namusuna sa
hip bir yazar olduunu gsterir.
kinci eseri Miftah-n-nur ve hazain-s-srur adldr ki bunu da
ayn padiaha ithaf etmekte ve terih ve salk bilgisinden ksaca
bahsettikten sonra, gz hastalklarn ayrmtlanyle anlatmaktadr.
Kitabn banda hekimin nasl olmas gerektiini anlatrken, amma
tabip dahi gerektir ki stad- kil ve zeyrek-i dna ola ok okuyup
bimarhanelerde ok durumu ola... Nash-i rastgy ve pakize-huy
ve sahih-l-miza ve sadk-ul-kavl ola dedikten sonra, hekimin nce
kendisini illetten salim klmasn ve kendini beenmi ve dnya ma
lna tamahkr olmamasn ihtar ve zamannn cahil hekimlerinin
okluundan ikayet ediyor (bu eser baz ktphanelerde, mesela
Ali Emir Efendi"ktphanesinde, Kitab- tb diye kaydedilmise de,
Nuruosmaniye ktphanesinde, No. 3585te asl adiyle kaytldr).
Bu devirde tptan bata ilimlerde yazlm eserlere o kadar ok rast
gelinmez; yalnz Ali Hibetullah adnda bir zatn Hulsat-l-minhac
fi ilm-l-hisab adl Arapa kk bir eseri vardr.
Mehmet I. zamannda ansiklopedik eserlere rabet baladn
ve mesela Zekeriya el-Kazvinnin tannm eseri olan Acaib-l-mahlkatm Rkneddin Ahmet adnda bir zat tarafndan ilk evirisi ya
plm ve elebi Sultan Mehmete takdim edilmi olduunu biliyo
ruz [(Ek - 6]. Bu eviride belki ilk defa olarak arzn yuvarlak oldu[Ek-6] Elimizde Kazvin (1203-1283) tarafndan yazld bilinen iki eser mev
cuttur. Bunlardan biri Kozmografyaya ait (Aca'ib al-mahlukat ve garaib al-mevcudat) dieri Corafya'ya aittir. (Acaib albaldan). Metinde ad geen ve Trkeye
evrilen bu birinci eserdir. Bunun daha sonra yaplm Trke evirileri olduu
gibi (Surur 1561 vd.) pek ok zeti de vardr. Nitekim Yazczaden'in Aca'ib al
-mahlukat da gene bu eserden yaplm bir zettir. Kazvin, gzlem ve deerjen-
XIV.-XV. YZYILLAR
29
u Osmanl-Trk eserlerine gemitir. Bu eserde (bkz. Paris, Bibi.

Nat. Cat. Manus. Turcs, Supp., 1339) Hrs drt nesnededir; dem
de, karncada, kargada ve sandadr, zira bu drt canavar zahire
ve hazine cemederler denildii gibi, Yecu ve Mecutan bahsolunurken, onlarn Trk soyundan olduu ilave edilir. Bu gibi eserler
de ok kere mehur dalar, nehirler ve ehirlerden bahsolunduu
iin F. Taeschner,-Osmanlilarda corafya makalesinde (bkz. Trki
yat Mecmuas, II, 271), bunlar corafya eseri saym ve mesela he
nz Bursa payitaht iken, fakat Edirne fetholunduktan sonra Ali bin
Abdrrahman adnda gayet finalist bir adamn yazd ve adn
Acaib-i mahlkat (niversite ktphanesi, Yldz, tabiiye, 520) ko
yuverdii eseri bile Trklerin en eski corafyas diye zikretmitir.
Yazc-zade Ahmet Bicanm Acaib-i mahlkat' ve Drr-i meknunu
hep byle masal cinsinden ayrntlarla dolu eserlerdir. Taeschner
bunlar da corafya eserleri arasnda sayar.
En ok hayvan ve bitkilerden bahseden bu gibi ansiklopedik

eserlere Osmanl padiahlarnn rabet gsterdiklerini ve ileride bu
gibi eserlerin ok kere Trkeye evrilmi olduunu greceiz. Me
sela Mehmet Kad-i Manyas adnda bir zatm Ki t ab- Aceb-l-ucb'
bu cins eserlerdendir. nce melekler ve eytanlardan bahseden bu
eserin sonuna kk bir aritmetik kitab ilave olunmutur ki, bu
nun Osmanl Trklerinde Trke yazlan aritmetik kitaplarnn bi
rincisi olmas pek muhtemeldir.
Hsameddin Tokad adnda bir zat da, gkkua zerine kk
. bir kitap yazm, fakat sonunda biraz ilme demen szleri iin, b
tn sylediklerim hep mezheb-i hkema zeredir (filozoflarn re
tilerine gredir), muttaki ve mteerler (gnahtan saknanlar ve
eriat yolunda gidenler) buna inanmamak gerekir demeyi de unut
mamtr.
dirme nitelikleri dolaysyle Ortaan Heredot'u, yahut Araplarn Plinus'u> diye
adlandrlm, kitaplar kaynak olmutur. Mesela Demiri Hayat-al-Hayavana Kazvin'den pek ok alnt yapmtr (Bkz. Kazvin: slm Ansiklopedisi Cilt VI S. 528532). Gene o dnemde, Anadoludaki ilk Trke tp kitaplarndan biri yazlmtr
(Bkz. M. Koman: Abdlkadir: Mntehab, elebi. Sultan Mehmed'e ithaf Olunan
Trke Tp Kitab, stanbul, 1949). Ayn yllarda yaam olan, metin iinde ad ve
eserlerinden bahsedilen (sayfa 27-28) Mmin-zade Mukbil, gz hastalklar konu
suna zel ilgi gstermi ilk Osmanl Hekimidir. Seluklu ve OsmanlIlarda btn
Darifa Vakfiyelerinde hekim listesi iinde muhakkak ismi mevcut olan kehhal
(gz hekimi) o dnemde gz hastalklarnn skl ve buna verilen nemi gster
mektedir. Osmanl tbbmda gz hastalklar zerinde S. nver bir seri aratrma
yapm ve bunlar N.F. Ayberk'in yaynlad Gz Klinii dergisinde 1943-1949 ara
snda yaynlamtr. Konular sras ile yledir: Trk gz hekimliine ait notlar-Gi
ri (Vol. 1, No. 1, 1943), Sinoplu Mmin bin Mukbil'in Zahire-i Muradiye ile Mifta-
30
Murat II. devrinde yaayp Fatih'in ilk senelerinde vefat eden

Fethullah irvan, Semerkanttan Kastamonuya gelerek, orann be
yi smail Beyin iltifatn grm ve orada kelam ve mantktan ba
ka astronomi ve matematik okutmu ve bu suretle Bat Trkelinde
yksek matematik ve astronomi balamtr. Bu retim esnasnda
hocas Kad-zade'nin Ekl-t-tesis aklamasna haiye yazd gibi
aminye de ayrca bir aklama yazmtr ki, son zamanlara ka
dar medreselerimizde makbul bir eser saylrd.
Hicretin 800. senesinde, hayat hikayesini bulamadmz Meh
met bin Sleyman adl bir zat, Muhammet bin Musa Kemaleddin
-d-Demir'nin (1344-1405), ortaada pek mehur olan, hatta 19061908 yllar arasnda S.G. Jayakar tarafndan eksik bir surette ngi
lizceye evrildii gibi baka dillerde de zetleri karlm olan, Hayat-l-hayvan adndaki zooloji kitabn Trkeye evirmitir. Kita
bn aslnn 773 ylnda tamamlanm olmasna gre, Trkeye ilk e
virisi olmas gerektir. eviren, kitaba baz hikayeler ve haberler kat
m olduunu yazyor (Topkap Saray ktphanesi, Revan kk,
1664) [Ek-7],
'
hnnur ve Hazainssrur eseri hakknda (Vol. 1, No. 2, 1943), erafeddin Sabuncuoiu Cerrahiye kitabnda gze ait bahislerin ve resimlerin izah (Vol. 1, No. 3,
1943) slam ve T_rk tababetinde gze ait anatomik resimler ve stat smail Saip
Sencer (Vol. 1, No. 4, 1944). Hekimba/ Gevrekzade Haan ve Risale-i terih-l
basariyesi (Vot. 1, No. 5, 1944) Amalar ve Krhaneier ve Manisada Saruhan Bey
krhanesi (Vol. 1. No. 6, 1944), Tbbi Tekilatmzda gz hekimlerinin yeri-1 (Vol. 2,
No. 1, 1944) Tbbi tekilatmzda gz hekimlerinin yeri-2 (Vol. 2. No. 2, 1944) ark
ta gze ve tesirine verilen nem (Vol. 2, No. 3, 1944) Ebu Said'in gz iltihabnda
ruhi tedavisi (Vol. 4, No. 1, 1946) Sadreddin Konevi ve gz ars (Vol. 6, No. 6,
1949). Yukarda yayn sras belirtilen bu on bir makalede Onver, Osmanl tbbnda
kehhallerin yetime tarz ve igal ettikleri yerden balayarak gz anatomisi, fizyo
lojisi, hastalklar ve tedavileri ile ilgili bilglieri derlemitir. Ayrca bu almalarda
konu ile ilgili geni bir yazma kaynakas da verilmitir. (A.K.)
[Ek-7] Demir'nin bu kitab Farsaya ve Latinoeye de (1664) evrilmitir. Ha
yat al-hayavan iinde Gfobetik sra ile bine yakn hayvann ismi geer; bunla
rn bir ksm gerek bir ksm da hayaldir. Aslnda bu eser bir tr hayvanlar alemi
ansiklopedisi gibi kabul edilebilir. Dier bir zellii de iinde pek ok folklorik
maeryelin bulunmas ve says yzlere varan yazar ve eser adnn veriimi olma
sdr. Bundan baka, IX. yzylda yaayan Abu Yusuf bn Ali Hizan'm Veteriner
hekimlii ilgilendiren nemli bir eseri, Kitab al-Hayl val-Baytara da Trkeye ev
rilmise de eviri tarihi belli deildir. Bilinen nsha (Sleymaniye, Fatih 3533) 1536
da istinsah edilmitir. (Bkz. N. Erk: Veteriner Tarihi, S. 83-87, Ankara 1978). (A.K.).
Blm II
FATH SULTAN MEHMET VE-LM
Trifi yerde bitmez ara kan kibrn.

A. H.
Osmanl devletinin kuruluundan (1299) Fatihin tahta kmas
na (1451) kadar geen bir buuk yzyllk bir srede, yukarki b
lmde grld zere, mspet ilimler, Osmanl Trkleri arasnda
zel bir mevkie sahip olamam, fakat kelam, mantk, fkh, evvelce
Seluklular medreselerinde olduu gibi, okutulmak bulunmutur.
Bu arada mspet ilimler alannda matematik ve astronomide Kadzade-i Rum ve tpta Hac Paa anlmaya deer eserler brakmlar
dr. Bununla birlikte, Fatihin tahta kmasyle beraber, mspet ilim
lerin deilse bile felsefi ve ilmi dnn Osmanl Trklerinde ge
litiine ahit olmaya balyoruz.
Bu devrin ilmi faaliyetlerinin bir zetini yapmaya balamadan
nce, Fatihin ilme kar gsterdii ilgi ve himayeyi arasz olarak
sylemeyi lzumlu sayyoruz. Gerekten, Mehmet II. kklnde
okuma ve yazmaya kar hibir eilim gstermemi ve hatta hocas
Molla Gurannin kendisini azarlad ve tehdit ettii bile anekdot
kabilinden tarihlerimize gemitir (bkz. Hammer, Devet-i Osmaniye
tarihi, III, 237). Fakat, ocukluunda okumak ve yazmaktan holan
mayan bu byk padiah, genliinde ortaalarn en byk ilim
ve irfan koruyucularndan biri olmutur. Hatta, bo zamanlarn dai
ma en yksek bilginlerle tartmalarla geiren Mehmet II., zellikle
ilim ve felsefeye olan bu eilimini btn hayat boyunca gster
mitir.
Mehmet Il.'nin Bizans tarihilerinin tanklna gre Arapa ve
Farsadan baka, brance, Keldance, Yunanca, slavca ve Latince
de bildii sylenirse de, burada, Osmanl Trklerinde ilim tarihini
ilgilendiren ve henz zmlenmemi bulunan bu mesele zerinde,
32
biraz durmak lazmdr (1). G. Guillet, aada ad geen tarihinde

(I. cilt,- 11) diyor ki, byk bir kuvvetle taKmin olunabilir ki, Despoena Maria her eye ilgi gsteren bu vey oluna, sadece elence
olsun diye, Yunan dilinde bir iki Hristiyan duas retmi bulun
sun. Gerekten Srbistan despotu Yani Brankoviin kz, Fatih'in
vey anas olan Despoena Marianm bu zeki vey oluyle megul
olmu olmas pek mmkndr. Bundan baka Sultan Mehmet'in o
cukluunda, sarayda rehine olarak tutulan Bizansl bir prens ve son
radan skender Bey adiyle n salan Arnavut prensiyle oynadklar .
da sylenir. Onun iin sultann ocukluunda bu arkadalarndan
biraz slavca veya Yunanca renmi olmas da dnlebilir. Fakat
btn bu rivayetler gvenilir bile olsa, Mehmet II.'nin bu yabanc
dilleri bildiini asla belirtmez. Tersine, Fatihin saraynda Rumca
katibi (Grammateus) gibi yaayan mroz adal Kritovulosun Fa
tihin hayat zerine yazd ve Karolidi Efendinin Trkeye evir
dii eserde Arap ve Acem edebiyatndaki tam bilgisinden baka,
Yunan filozoflarnn Arap ve Acem dillerine evrilmi eserlerinden
peripatetik ve stoikler denen felsefe retilerini inceler, renmek
ve bilgisini geniletmek iin bu konular iyice bilenleri ve uzman
larm retmenôlarak yanma alrd deniliyor (2). Gene Kritovulos
(Trk. ev., s. 182), padiah hazretleri Farsa ve Yunancadan Arapaya evrilmi olan felsefe eserlerini okur ve yce katnda bulunan
bilginlerle bunlar zerinde konuur ve zellikle Aristo ve stoik fel
sefesiyle pek ziyade megul olurdu diye, Mehmet Il.nin dil bilgisi
derecesine iaret etmektedir. te yandan Edward Gibbon, Plutarkhosun Mekur Adamlarn Hayat (Bioi) adndaki eserinin, Fatihin
emriyle, Yunancadan Trkeye evrildiini bir yerde grdn sy
ler (3). Bir de 1453 ylnda, Aragon kral Alfonsoya Nicolaus Sogundinus adnda biri tarafndan, Fatih hakknda verilen bilgiler arasn
da sultann maiyetinde, biri Latince teki Yunanca bilen, iki heki
mi) G. Guiliet, Histoire du Regne de Mohammed II. Empereur des Turcs, Paris,
1, 17; Spandouyn Castacassin, Le Pett Traite de torigine des Turcs, Paris, 1896; bu
eserlerin hepsi Frantzesin Chronikhonundan aktarlmlardr.
(2)
Tarih-i Sultan Mehmed Han-i sni, stanbul, 1328, s. 6. Franszca tercme
de bu cmlenin peinden ciddi matematik bahislerinde alkn ve vkf idi cm
lesi de vardr (Mn. Hung. Histo, Script., s. 22).
(3) Edward Gibbon, Dectine and Fail of the Roman Empire, edit. J.B. Bury,
London, 1900, VII, 160. Gerekten, Plutarkhosun bu eserinin XIII. yzylda yazl
m gayet gzel bir nshas Topkap Saraymda bulunuyordu (bkz. Henri Omont, Les
Missions archeologiques Franaie en Orient, Paris, 1902 I, 256, 263). Bu nsha 1688
de saray hizmetinde bulunan bir talyan dnmesi vastasyle Fransa kral ktpha
nesine satlmtr ki, bugn Pariste Bibi. Nat. in Yunanca yazmalar arasnda, 1672
numarada kaytldr.
FATH SULTAN MEHMET VE LM
33
min daima bulunduu ve bunlarn kendisine eskialar tarihini

rettikleri de gemektedir (Villoisona gre, Notices et extraits des
manuscrits, III, 2. 22).
Bu rivayetlerden Plutarkhos'un eserinin Trkeye evrilmi ol
mas Kritovulos'un, Fatih'in, skender, Pompeius ve Julius Caesar'm
hayailaryle ilgilendii kaydyle (bkz. Kritovulos, ayn eser, s. 16)
byk bir olaslk iine giriyorsa da bu eviriye henz hibir ktp
hanede rastlanmamtr.
Yine padiahn emriyle evrilmi olduu rivayet edilen eserler
den biri de Giovanni Maria Angiolellonun La breve narrazione de la
vita et fatti del Sigror Ussan Cassano adndaki, Uzun Hasanm ha
yat ve bana gelenler zerine olan eserdir. Bugn Fatihin ktpha
nesinde asln, Ayasofya ktphanesinde kendi emriyle yaplan ter
cmesini bulduumuz Ptolemaiosun corafyas da bu eitten eser
lerdendir (aaya bkz.). u bilgiler zerine, Arapa ve Farsa bilen
padiahn bu dillerdeki eserlerden hibirinin Trkeye evrilmesini
emretmedii halde Yunanca ve baka yabanc eserleri evirtmi ol
duu gz nne alnrsa kendisinin ne Yunanca, ne de baka Bat
dillerini bildii sonucuna varlabilir. Bundan baka, eer byk bir
bilim koruyucu olan Mehmet II. bu dilleri de bilseydi, stanbulun
fethine kadar Bizans ktphanelerinde kalm olan Yunanca ve La
tince yazmalardan daha fazla faydalanma yolunu bulacandan p
he etmek kabil deildir.
Gerekten bu yazmalardan byk bir ksm Topkap Saray k
tphanesinde saklanmtr. Bu ktphanede bulunan slam dilleri
dndaki yazmalardan, birinci defa olarak Safdh Dominico Yerualmi adnda Hristiyanla dnm bir Yahudinin raporuyle, Av
rupa haber almtr. Bu zat Murat IlI.n 1575-1593 yllan arasnda
zel hekimliinde bulunmutur. 1611 tarihli olan raporda Topkap
Saray ktphanesinde 120 kadar yazma bulunduu yazldr (1). te
yandan bir talyan dnmesi, 1685 ylnda, 185 kadar Yunanca yazma*nm saray ktphanesinden satldn, mphem bir yolda sylemek
tedir. Bu yazmalar hakknda en faydal aratrmalar 1888 ylnda Fr.
Blass ve 1906da Uspenski, 1920de Jean Ebersolt (Mission archeologique de Constantinople) taraflarndan yazlmtr. Nihayet 1929'
' ylnda Mzeler Genel Mdr merhum Halil Etem Beyin davetiyle,
Berlin niversitesi profesrlerinden Adolf Deismann stanbula ge
lerek, uzun uzadya incelemeler yapm ve bunlarn sonucunu For(1)
H. Omont tarafndan yaynlanan belgelere gre, bu yazmalarn says 1687
ylmda 200 kadardr (bkz. H. Omont, ayn eser, 252-259; Emil Jacobs, Untersuchungen fiir Geschhichte der Bibliothek in Serai zu Konstantinople, Heidelberg, 1919).
OT 3
34
schungen und Funde im Serail ad altnda bir kk kitap halinde

yaynlanmtr ki, bu ayrntlar ksmen biz de bu kitaptan aldk.
Deismann'a gre, bugn Topkap Saraynda Mehmet II. ktp
hanesi denilen kitap koleksiyonunda slam dilleri dndaki yazma
larn says 587yi bulmaktadr. Bu yazmalardan 75i XI.-XV. yzyl
lardan kalma olduu iin, bunlarn Fatih tarafndan stanbulun fet
hinin arkasndan toplanm olduu az ok bir ihtimalle kabul olu
nabilir; bu 75 yazma iinde matematik ve fizik bilimler zerine ol
mas dolaysyle, bizi burada ilgilendirecek 15 kadar yazma vardr.
Yalnz Uspenski ve Cambridge ktphanecilerinden Stephen Gaselee
tarafndan, Galenosa ait tbbi bir yazmann varl haber veril
mekteyse de, bu nsha bugn elde deildir. teki yazmalar, zel
likle Kutsal Kitap ve eitli Incillerle bunlarn tefsirine dair eser
lerdir; bu arada, gramer ve tarihe dair bir iki yazma da bulunmak
tadr. Tarihi yazmalar arasnda btn dnyada tek nsha olan Sul
tan Mehmetin Hayatna Dair Kritovulosun yukarda ad geen ese
ri vardr (1).
Fatihin slam dilleri dndaki eserleri iinde toplayan ktp
hanesinde bizi ilgilendiren en nemlisi hi phesiz Claudius Ptolomaios, yani Dounun Batlamyus diye tand byk astronomi ve
corafya bilgininin Tt]topata adndaki mehur eseridir. Fatih, Ege.
denizinde Venediklilerle yapt ve kazand savatan (1464) stan
bul'a dnp, 1464-65 kn yeni yaptrd Yeni Saray denilen Topkap Saraynn tamamlanmas iin harcadktan sonra (bkz. Kritovulos, s. 181), ilkbaharda yeniden savaa balamak arzusunda iken, or
dunun yorgunluu sebebiyle yaz ve sonbahar da saraynda geirir
ken, bu eserle_pek megul olmutur. te bu yaz srasnda etrafna
bilginleri toplayan Fatih, Bizanstan kalan kitaplar arasnda Ptolemaiosun corafyasn bulmu ve Trabzonlu Gorgios Amirutzes'le
birlikte incelemitir (2).
(1)
Bu eser, 1859, 19 eyllnde Rusya sefiri C. Tischendorf tarafndan Hazine-i
Hmayunda
kefedilmitir.
Saray
ktphanesi
Avrupal
bilginlerin
oktan
dikkatini
ekmi ve bu yolda birok aratrmalar yaplmtr. (Bu aratrmalar hakknda en
mufassal bilgiler iin bkz. Emil Jacobs, ad yukarda geen eser; bir de .B. Tavernier,
Nouvelle relation de linterieur du erait du Grand Seigneur, Paris ,1675). ok arzu
edilir ki s,aray ktphanesi iin btn Trk ve Avrupa kaynaklarna mracaat edi
lerek bir monografi hazrlansn.
(2)
Rumca ad Amirukis olan ve XV. yzyl bamda Trabzonda doan bu zat
filoloji, felseef ve zellikle ilahiyatta n kazanmt. Henz nemli bir mevki alma
dan imparator Yani Palelog VIII. ve Kardinal Bessarionla birlikte Ferrara ve Floransaya giden (1437) bu gen filozof, Floransa Sinodunda Ruh-iil-Kudsn baba ve
ouldan meydana kt zerine verdii tezle mehur olmutur. Felsefede Aristo mes
leine iddetle balanm olan Amirutzes stanbula dnnden (1440) sonra Trab-
35
Bu eserden bugn iki nsha saray ktphanesinde bulunmakta

dr. Deismann tasnifinde 27 numaral mecmua, Ptolemaiosun
rrjtypacpya] y/ja, yani corafya rehberi, adl mehur kitab ile
Dionysios Periegetesin (1) Oaouj.svg T:spi7j'f7]ag, yani yeryznde
dolatrma, adndaki kitabm ihtivaetmektedir. Bunlardan birincisi
1-83 varak, kincisi ise, 89-106 varaktr; 63 kadar da harita vardr.
Deismann bu yazmann 1421 ylnda Ayasofya kilisesine papaz Jozef
Bryennos tarafndan hediye edilmi olmas ihtimalinden bahseder.
kinci yazma ise, 57 numarada kaytl, Ptlemaios'un ayn corafya
kitabdr; XIII. yzyldan kalma olup, pek fena bir haldeyken, 1922
ylnda Halil Eteni Beyin himmetiyle, 4 hafta sren bir almayla
tamir edilmitir. Eser 57,1x42 boyunda byk 122 varaktan ibaret
tir. Bunlardan biri dnya haritas olmak zere, 27 varan pek m
kemmel bir surette renkli olarak izilmi haritalar tekil etmektedir.
Bizi burada ilgilendiren taraf, Fatihin ktphanesinde bulunan
bu iki Ptolemaios corafyasndan nce ancak birinciyi grd ve
kincinin 1465 ylndan sonra tedarik olunduu noktasdr. te Fa
tih 1465 yaznda bu eserle ciddi bir surette megul olmu ve Arapzona
giderek,
Trabzon imparatoru
David Komnenin
yannda bamabeyincilik
(protovestiarius) hizmetini Trabzonun dmesine kadar (1461) yapmtr. Oradan stan
bula gelerek (1452), Ayasofya'da Latin ve Ortodoks kiliselerinin birletirilmesi iin
yaplan byk toplantya da katlmtr. Nihayet 1461de Trabzon imparatoruyla birlik
te Mehmet II.e esir den filozof padiahn en has nedimlerinden biri olduu gibi bir
rivayete gre padiahla Hristiyanlk inanlarna dair bir tartmadan sonra slaml ka
bul etmitir. Fakat kendisinin slaml kabul ettii rivayeti kesin olmayp, belki bir
olunun Mslman olduu ve Mehmet ismini ald daha belgelidir. Fatihle olan tar
tmas zerine bir diyalog bulunduu sylenirse de, elimize gememitir. Fatihe pek
bal olan filozof ona methiye yazmtr ki, bunlar Atinada Deltion mecmuasnda
1885-1889 yllarnda, Sp. Lampros tarafndan, yaynlanmtr. Bu ^kasideler Yunan iir
tarihinde belirli bir kaideye gre kullanlan kafiye iin ilk rnektirler. Amirutzesin
hayatna dair en yeni toplu bilgi, yeni Yunan Ansiklopedisinde (Enkylopedikon Lexicon) bulunmaktadr; bu bilgiyi zetleyen Deismann hibir kaynak gstermeden Amirulzesin Fatihin teyze olu olduunu yazyorsa da bu, hi phesiz doru deildir.
Kritovulos, Amirutzesten bahsederken kendisinin, belagat ve iirden baka, ma
tematikte, zellikle geometri ve nazari aritmetikte bilgi sahibi olduunu katyor (Kri
tovulos, Trke eviri, s. 156). Amirutze 1475 ylnda vefat etmitir. Kendisinin en
az iki olu olduunu, bunlardan Vasil a'dmdakinin esaretten kurtarlmas iin Edir
neden Kardinal Bessariona yazd bir mektuptan anlyoruz. Yeni Rum hikyelerine
gre bu olu sonradan Mslman olarak Mehmet adn alm ve Arapay pek iyi
rendikten sonra Fatihin emriyle Hristiyan ncilini Arapaya evirmitir. Bu eviri
saray
ktphanesinde
bulunamamsa
da,
G.
Toderini
1781-1786
yllarnda
sarayda
byle bir kitabn varlm iitmitir (bkz. G. Toderini, Letteratura Turchesca, Venitia,
1788, 11, s. 460). Amirutzesin matematikteki bilgisini, kresel genler zerine bir
problemin zmn gsteren bir kk eserinin Johann Verner tarafndan De hisguae
geographiae adesse debent ad ile Latincsye evrilmi olmas dahi gstermektedir.
(1) sadan nce I. yzylda yetimi ve dnyay tarif eden lakabyle anlm
bir yazardr. Bilimsel deeri bulunmayan bir corafya manzumesi de vardr.
36
aya evirisini Amirutzese emretmitir. Bu yln yazn hep bu eser

zerinde almakla geiren Amirutzes ve olu, hem kitab Arapaya
evirmiler, hem de belki Rumca ve Arapa isimlerle yazlm olan
dnya haritasn da Fatihin bu emri zerine tamamlayarak, padi
ahtan byk ihsanlar almlardr. Bu harita ne yazk ki bugn sa
ray ktphanesinde yoksa da, sonradan belki baka bir yerden ka
ca midim besleyen Deismannm bu midine biz de katlrz.
Ptolemaios corafyasnn Arapa evirisi ise,- 2 nsha olarak,
Ayasofya ktphanesindedir (No. 2610 ve 2596). Bu Arapa eviri
lere nce Deismann, Vatican ktphanesi memuru rahip Josef Fischerden ald bilgi zerine, dikkati ekmi ve gerekten, 1929 y
lnda stanbul Edebiyat Fakltesi Arap ve Fars filolojisi profesr
H. Ritter'in yar dimiyle bu iki Arapa eviri meydana karlmtr
(bkz. Der slam, XIX, 1/2, 38). Bunlardan birincisinin (Ayasofya,
2596) balangcnda evirinin Fatihin emriyle Yunancadan Arapa
ya yapld aka yazldr. Fakat iinde haritalar yoktur. kincisi
(Ayasofya, 2610) Ptolemaios'un haritalarm ihtiva eder. Bu Arapa
eviri Msrl Prens Yusuf Kemalin, Monumenta cartographica africae et egypti (Leiden) adiyle yaynlad serinin ikinci cildinin bi
rinci fasiklnde kmtr.
Fatih'in saray ktphanesinde bu corafya kitabnn Jacobus
Angelus tarafndan Latince bir evirisinin pek doru bir nshas haritalaryle birlikte 2414 numarada bulunmaktadr. Bundan baka yi
ne Ptolemaiosun mehur astronomi kitab olan Elmacestimn (Almageste; t] \itya.X-q aovrat yahut Matematiki syntaxis) skenderi
yeli Theon ve Pappos taraflarndan yaplan aklamalaryle Bizansl
Proclosun Hypotyposis, yani zet ad altnda, yazd aklamas ve
Johannes Philopones'in usturlap kullanma usulne de dair eseri,
Geminosun astronomiye, Apolonyosun Konika adnda konilere dair
bir eseriyle Serenosun yine matematie dair iki eseri imdi ktp
hanede mevcuttur (bkz. Deismann, ayn eser, s. 77).
j
Ktphanedeki teki mspet ilimlere ait olan yazmalardan bah
setmeden nce, yine corafyaya ait daha eski tarihli bir eseri sy
lemek lazmdr.' Bu eser Floransah Francesco Berlinghierinin Pto
lemaios corafyasnn talyanca terza rima usulyle, manzum eviri
sidir. Eserde olduka iyi baslm haritalar da vardr. 1480 ylnn
sonunda kitabn ikinci yapranda Fatihe hitaben bir ithaf yazlm,
fakat Fatih 3 mays 1481de vefat etmi olduundan eser bu defa
ikinci bir ithaf mektubuyle Beyazt H.a gnderilmitir. Bu kitabn,
bir incunable, yani 1500 ylndan nce baslm gayet nadir bir
eser olmasndan baka bizi ilgilendiren taraf, Fatihin mspet ilim
lere olan ilgisi ve ilim koruyucusu meziyetinin talya'da dillerde do-
37
latm ve yazarn eserini kendi byklerinden nce hemen Fatihe

gndermek arzusunda olduunu belirtmesidir (bkz. Sultan Beyazt'a
yazlan ithaf mektubu, Deismann, ayn eser, s. 109). Deismannm id
detli srarlar sayesinde Topkap saraynda meydana karlan bu
kymetli eserlerin haritalar yazk ki, rutubetten birbirine yapm
bir halde bulunmutur (1). Fatihi corafya ve haritalara olan ilgisin
den bahsederken incelemeye deer bir nokta dikkatimizi ekmitir.
Abdlhamit II. zamannda stanbul'da alan Dr. A.D. Mordtmann,
adnn Latinceye evirisi olan Caeditius takma adiyle ve Anelen Plan
de Constantinople unvanyle ufak bir risale ve bir stanbul plan ya
ynlamtr (stanbul, 1889?, Lorentz-Keil Kitabev). Bu plan, zerin
deki kayda gre, 1566-1574 yllar arasnda, Venedikte baslm ve
altna ssleme olarak birinci padiahtan on birinci padiah Selim
II.e kadar gelen padiahlarn madalyon iinde resimleri konulmu
tur. Bu resimlerden plann yukark seneler arasnda basld anla
m kmaktaysa da, dikkatle incelenirse, gsterdii binalar arasnda
Fatih zamanndan sonra yaplan camiler, medreseler ve baka yap
lardan hibiri bulunmadna ve ancak Fatih camii ve medresesiyle
yeni ve eski saraylarn gsterilmi olduuna gre, bu plann aslnn
Fatih zamannda izilmi olduu tahmin edilebilir. A.D. Mordtmann
daha ileriye giderek plann, Fatihin' emriyle ve Bizansn Trklerin
eline geip payitaht olduktan sonra kazand yeni binalar gster
mek amacyle yukarda ad geen Amirutzese yaptrldn iddia
ediyor. Hatta Dr. Dickson adnda bir zatm saray ktphanesini gez
dii srada, byk bir stanbul haritas grdn ve hafz- ktbn bu planm Trabzonlu bir mhendis tarafndan Fatihin emriyle
yapldm ve zerindeki baz yazlarn Fatihin el yazs olduunu
sylediini de ilave ediyorsa da, esas plan bugn mevcut deildir
(basl risale ve plan iin bkz. niversite ktphanesi, 902/6, 496.
11, c. 11). On birinci padiaha kadar olan sslemelerin sonradan
ilave edilmi olduu pek kolay anlalr.
Albert Gabriel, Syria, cilt IX, s. 331 de, Sefer-i Irakeyn adl bir
eserden bahsederken bu haritann 1540ta Venedikte baslan ve Vavassore plan denilen plan olduunu sylemektedir. Hangi tarihte
baslrsa baslsn, bu plan XVI. yzyl ortasndaki, stanbulu gs
termekten ok uzaktr. [Bkz. Ek-26, sayfa 97].
Bu ktphanedeki mspet ilimlerle ilgili eserler hakknda bilgi
lerimizi tamamlamak iin, Euklidisin geometrisinin, birok Yunanl
yazarlara ait astronomi eserlerini toplayan bir mecmuam, talara
(1)
Sayfalar sonradan ayrlmtr.
38
ve hayvanlara ait bir yazmann ve Aristonun mehur Olma ve Bo

zulma zerinde eseriyle Zooloji kitabnn bulunduunu da sylemek
lazmdr. Bunlardan baka Homerin Iliadasyle Hesiodosun Theogonyas, bir de Diogenes Laertenin nl filozoflarn hayat zerine
olan eseri de, Yunanca yazmalar arasndadr. [Ek-8].
Saray ktphanesinde bulunmu olan, fakat Deismann tarafn
dan ad verilmeyen Yunanca yazmalardan birinin de, bu defa Fran
szca tercmesi, Les Opuscules math6matique de Didyme, Diophane
et Anthemisius adl bir eserde, Paul ver Eecke tarafndan, 1940'ta
Paris-Brugesda yaynlanmtr. Bu yazmadan stanbul Saray k
tphanesinden kan Diophanes'in olup, baz yzeylerin, dairelerin,
cisimlerin, krelerin ve silindirlerin llerini belirtme zerine prob
lemleri iine alr. Yazar, ver Eecke'ye gre znikli bir ziraat uzma
ndr; sa'dan nce I. yzylda yaamtr; fakat Isis mecmuasnda
(No. 91, 1942, s. 639) yazlan bir eletiride, yazarn j eviren tarafn
dan iznikli Diophanesle bir tutulmas doru grlmeyerek; eserin
mehur matematiki Diophantusun gibi gsterilerek, uydurulmu
olduu sylenmektedir. Ama hesaplarn esasnda Archimedes esas
lar gze arpmaktadr. teki yazmalarn, eletiriyi yazan zatn de
dii gibi, Topkap Saray ktphanesiyle bir iliii yoktur.
te Fatih, bu filozof Amirutzes ve olundan baka Batl baka
baz bilgin ve sanatlar da payitahtnda toplamt. Bunlardan biri
arkeoloji merakls bir tccar olan Cyriacus Pizzi Colli adnda ve
fakat daha ziyade, Anconal Cyriacus diye tannan bir zattr. 1391
ylnda doru doan bu zat doduu ehrin belediye yeliim ve ti
caretini brakarak, eski eserlerin incelenmesine kendini vermi ve
Douda, Msr'da, Habeistanda birok geziler yapt gibi stan
bula da gelmitir. Kendisinden kalan tek eser gezileri ve grd
eski antlar zerine yazd birka mektuptan ibarettir. Fakat bizi
ilgilendiren nokta kendisinin 1452 ve 1454 yllar arasnda Fatih'in
saraynda bulunmu olmasdr. Gerekten, evvelce Topkap saray k[Ek - 8] Bizansta kltr hayat ve yksek mektepler zerinde, bu eser ikinci
basksn yaptktan sonra eitli incelemeler yaplmtr. Bunlar arasnda yazarn
da almalar vardr. [Bkz. Adnan Ad var: Bizans'ta Yksek Mektepler, Tarih Der
gisi Cilt V (1953) S. 1-54; Adnan Advar: stanbul'un Fethi Srasnda Bizans ve Turk
Kltr Vaziyeti Tarih Dergisi Cilt VI (1954) S. 1-14], Konumuzla daha yak.'n likileri
asndan tp ve matematik konusunda da baz aratrmalar vardr. [Bkz. Hamit
Dilgan: Bizans'n Matematik Kltr, stanbul 1963; Semavi Eyice: Bizans Devrin
de stanbul'da Tababet. st. Tp Fakltesi Mecmuas, Cilt 21 (1958) S. 657-681J. Ge
nel anlamda Bizans bilim dnyasn, karlatrma yntemi ile bilim tarihi asn
dan inceleyen Tekeli'nin aratrmas, gerek kapsad dnem gerekse kaynak de
erlendirmesi bakmndan nemlidir. [Bkz. S. Tekeli; Modern Bilimin Douuna
Bizans'n Etkisi, Ankara 1975], (A.K.).
39
tphanesindeyken Abdlhamit II. zamannda Macar kral Mathias

Convinus a ait baz kitaplarla birlikte Budapete niversitesine he
diye edilen bir yazmann arasndan kan imparator Justinianusun
atl heykelinin resminin kar sayfasndaki yaznn Cyriacus tarafn
dan getirilen mrekkeple (1), yazldna dair bir kayt bulunmasn
dan ve bir de 1454 ylnda Milano'da Francesco Filelfo adnda biri
nin kaynvalidesiyle kzlarnn azat edilmesi iin, Fatihe yazd bir
mektupta Cyriacus'tan sarayda katip olarak bahsedilmesinden anl
yoruz ki, bu zat o yllar arasnda stanbulda bulunmaktayd (Filelfojun ricasn Fatih hemen yerine getirmi ve kaynvalidesiyle kz
larn esirlikten kurtarmtr). Hatta baz yazarlar, Justinianusun
heykelinin resminin de Cyriacus tarafndan yaptrldm ve imdiki
Ayasofya meydannda bulunan bu heykelin stanbulun fethinden
sonra Fatih tarafndan yklmak suretiyle deil, usulca yerinden in
dirilerek yakndan resminin yapldn sylerler. te yandan Zorzi
Dolfinin Venedik vakayinamesinde 1452 olaylar arasnda, Ciacomo
Langustonun raporuna dayanarak Fatihin her gece Roma tarihini
ve baka tarihleri, yannda bulunan Cyriacusa okuttuu yazlmak
tadr. Ksacas, modern arkeolojinin kurucularndan saylan bu
Cyriacus 1452 ve 1454 yllan arasnda Fatihin yannda bulunmu ve
onunla birlikte stanbula girmitir (bkz. Emil Jacobs, Cyriacus von
Ancona und Muhammed II., Bizanstinische Zeitschrift, XXX, s. 197202). Bundan baka doum ve lm tarihi kesin olarak bilinemeyen,
fakat 1524 ylnda henz sa olduu tahmin edilen Italyal Giovanni
Maria Angiolello da, Fatihin olu ehzade Mustafann maiyetinde,
Uzun Haan muharebelerine katlm ve yukarda ad geen eseri
yazmtr. Bir rivayete gre, Fatihin hayatna dair, hem Trke, hem
talyanca yazd baka bir eserden dolay padiahn byk iltifa
tn kazanmtr. Kendisi sarayda nl ressam Gentile Belliniye
rastlam ve ona dair bir iki satr yaz brakmtr (bkz. C. Naude,
Addition Vhistoire du roy Louis XI., Paris, 1630, s. 287).
Venedikli ressam nl Gentile Bellininin, 1479-1480 yllarnda
stanbula gelerek, sarayda yaayp Fatih'in resimlerini ve baka ba
z resimler yapt bilinmektedir. Fatihin, resmi Londrada National
Galleryde bulunuyor. te yandan Fatih, Veronal ressam ve madalyac Matteo DPatsiyi Venedik Cumhuriyetinden istemi ve ken
disi hemen gnderilmitir. Bugn Paris milli ktphanesinin ma
dalyalar kabinesinde bulunan Fatihin resmini tayan gm ma
dalyay bu madalyacmn yapt sylenirse de, bunu belgelemek
() Johannes Darius
taus, ad scribendum adducto.
seripsit
atramento
miniphirii
(?)
per
ipsum
Kriaco
Aconi-
40
mmkn olmad gibi, Trkiyeye dair baka bir eseri de buluna

mamtr. Fakat stanbula geldii ve Venedik Doju Pandolphe Malatestamn bir mektubunu ve bu mektubu kaleme alan Robert Volturionun Fatihe takdim ettii Re Militana adndaki askerlie, dair
kitabn birlikte getirdii bu mektuptan anlalmatadr (bu sanat
lar iin bkz. L. Thuasne, Gentille Bellini et Sultan Muhammed II.,
Paris, 1882, s. 18 vd.).
*##
Fatih zamannn dnce akmlarn ak bir ekilde anlayabil
mek iin, padiahn dini ve felsefi dnceleri zerine baz bilgiler
vermek faydasz deildir. Trk ve Bizans kaynaklarna gre, Fatih,
ta genliinden beri din ve metafizik hususunda byk bir merak
ve tecesss gstermitir. Mesela Hurufler tarikati dervilerinden
baz kimseler Trkiye'ye gelerek, padiahn iltifatna mazhar olmu
lar ve sarayda oturmaya balamlardr. Fatih'in bunlarla sk fk
mnasebetlerini gren vezir-i zam Mahmut Paa, Edirne mfts
ve mderrisi Fahreddin Acemye durumu anlatm ve padiah Hu ruflie eiliminden alkoymak iin bir are bulmasn rica etmi.
Bunun zerine mft bu dervilerin szlerini paann konanda
gizli bir yerden dinledikten sonra ortaya kp, kendileriyle tart
maya balaynca, kap saraya sman bu adamlar oradan zorla ala
rak, camide inanlar aleyhine verdii bir vazm arkasndan onlar
ahaliye yaktrmtr (bkz. akaik, Trk. ev., cilt I, s. 82). Biraz ma
sals bir yolda anlatlan bu hikaye, Fatihin dinin eitli, hatta heterodox mezheplerini renmek iin merak ve tecesssn gster
mesi bakmndan nemlidir (1).
te yandan padiahn, lmne kadar metafizik meselelerin tar
tlmasndan haz duyduu da bilinmektedir. Mesela zamann iki
byk bilgini Hoca-zade Muslihiddin Mustafa ile Molla Mehmet Zey
rek arasndaki tevhit zerine bir tartma kendi huzurunda tam alt
gn devam etmitir (bkz. akaik, Trk, -ev., I, 143) X2).
(1)
Bu yakma olayna dair o devrin ranh airlerinden olup, Murat II. zama
nnda Trkiyeye hicret eden, ve manzum bir Tevarih-i l-i Osman yazan Hmidnin
vezir Mahmut Paaya takdim ettii Faris bir kasidede nihal-i ehli- isyann ve h-
hk-i hazlnn paann ate-i kahryle yakldn syleyen paralarn kenarna di
vannda Farsa olarak (Huruflerin yaklna iaret) yazlm olmas bu olayn do
ruluunu ve bu ite balca etkenin Mahmut Paa olduunu anlatr (bu kayd Fuat Kprinn yardmlaryle buldum).
(2)
Pariste her sene ilmi bir mesele zerinde bir haftalk tartma tertip eden
Centre de Synthese de 1937 ylnda Osmanl Trklerinde ilme dair yaptm bir ko
numada
bu
noktay
da
anlatmtm.
Dinleyenlerden
biri,
Sizin
Sultan
Mehmet,
synthese haftasn bizden nce kurmu diye latife etmiti.
41
Bizans ve Avrupal tarihilerin yazdklarna gre, Fatih stan

bulun fethinden sonra Hristiyan diniyle de ilgilenmitir. Mesela
fetih srasnda stanbul patrii bulunan Gennadius Scholariusla
Pamma Khristo manastrnda (Fethiye camii) Hristiyan akaidi ze
rine tartmaya girimi, bir tercman araclyle, Hristiyanl
n en esasl akidelerinin aka ve cesaretle anlatlmasn istemi
ve hatta bu uzun aklamalarn yazya dklmesini rica etmitir (1).
Bu yaz sonradan Mahmut elebinin babas Karaferye kads Mol
la Ahmet adnda biri tarafndan Trkeye evrilmitir. evirinin
bir nshas Martin Curusiusun Turco-Graeciae adndaki eserine La
tin ve Yunan harfleriyle alnmtr. Osmanl yanmdan Aristarki Logofet Bey o kitaptan ald eviri kopyasn Ebz'ziya Tevfik merhu
ma vermi, o da Mecmua-i Ebzziyada (1329, cz 98) Akaid-i Hristiyaniye bal altnda yaynlamt. Sonradan, Paris Dou Dilleri
okulundaki rencilerimden Dr. Aurel Decei, Berlin ktphanesin
deki (Cat. Pertsch, 512) bir eviriyi Bkrete Versiuna Turceascca
Confesiuni Patriarhuluni Ghenadie il Scholarios ad altnda yazd
gzel bir monografide tpkbasm halinde yaynlamtr. Bu iki ns
ha arasnda u fark vardr ki, Deceinin nerettii Berlin nshasnda
bir nsz bulunuyor. Ebzziya tarafndan alnmayan bu nszde Fa
tihin patrii huzuruna arp Hristiyan inanlarn sorduunu, bu
sorunun karln patriin yazp Mahmut elebinin babas Kara
ferye kads tarafndan Trkeye evrildii ve Rumlarn iyi Trke
bilmedikleri iin ele geen nshalarn yanl olduu ve bu yanl
larn byk bir zahmetle Eflak voyvodas Matta Bessaraba Beyin
(1633-1654) adamlarndan Msrl Yanaki tarafndan Tergovitada
dzeltildii yazldr. Bu yazma Neme tercman Yusufun arzusuy
la ad bilinmeyen biri tarafndan 1056 ylnda kopya edilmitir. So
nunda yine Ebzziyanm almad bir para vardr ki, bunu olduu
gibi alyoruz:
Kaankim Sultan Mehmed bu Hristiyanlarn dini byle oldu
unu ve bu minval zere din tuttuklarn iittii gibi taaccbe vard
ve bunun kelmna ve ilmini ve hak idine fehmi oldu ve bu cevap
lar bir nice ald ise ylece verdi ve cmleyi gerei anlad ve fehmeyledi ve Hristiyanlarn dininden yana gerektir deyu ve bunla
rn din esrarnn hak idini ve mucizat eylediine bir ekki ve p
hesi olmadna. Amma pak ve mnevver altn gibi gayetle Hristi
yan cinsini sevdi ve ho gredurdu ve emir verip azim yasaklar ey
(1)
Migne, Patrologie Grecge, CLX, 319-343; Migne, Excerptm ex patriarchia
Constantinopolos historiae, stun 311; Kimrael, Libri symbolici ecdesiae orientalis,
Jena, 1843, Prologue VII.
42
ledi ki her kim bir Hristiyam rencide veyahut avamlk ederse azim
azap oluna. Hemen Sultan Mehmed yalnz kendi sevmek deil lkin
cmle Mslmanlar severlerdi, ann iin yani sultan ile muhabbet
ettii iin ve dahi azim ferah ve srr ettirdi ki byle cins agar (?)
sultan olduuna yani padiah olduuna temme temmet.
Patrik Georgios Gennadius, Bizansn en son mehur bilginiydi.
Latin kilisesi aleyhindeki polemikleri pek mehurdur. Fatih tarafn
dan patrikilikte braklm ve be yl sonra istifa ederek, Serezde
Prodromos manastrna ekilmitir (lm. 1469). stanbul'un fethin
den sonra da Roma kilisesine kar polemiklere devam ettii gibi
iki Trk bilginiyle Hristiyanlk zerine henz yaynlanmayan bir
diyalogu daha vardr (bkz. Krumbacher, Handbuch der Altertumswissenschaften, IX, 1, 120).
Hristiyan akaidine dair Fatih'in huzurunda ikinci bir tartma
da patrik Maxim Mantel'le olmu ve bu tartmann zaptm padiah
patrikten istemitir (bkz. G. Gillet, L'histoire du regne de Mohammed II., 135-142, 270). Fatihin metafizik konulara kar iddetli ilgi
sini gsteren olaylardan biri de, eer Bizans kaynaklarna inanmak
gerekirse, merak - ve tecesssn gidermek iin bir mezar atrma
hikajêsidir:
Ortodoks kilisesine gre, aforoz edilmi olduu halde lenlerin
cesedinin bozulmadna dair bir itikad duyan Fatih, byle bir ah
sn mezahnm alp baklmasn istemi ve gerekten byle bir me
zar, gnderdii memurlar huzurunda, papazlar tarafndan alm
tr. Bana kalrsa ihtiyatla karlanmas gereken bu ve buna benzer
hikayeler ve bilgiler Bizansl ve Avrupah tarihileri Fatih ne Mslmand ne de Hristiyan iddiasna srklemitir (bkz. pandouyn
Cantacassin, ayn eser, s. 202-205). Hatta G. Gillet Padiah hibir
dine inanm deildi diyor (bkz. ayn eser, s. 18). Biraz daha aa
da yazar, insanlar ancak erdem ve kadere iman etmelidirler diyen
Mehmet Il.in olu Beyazt, ayn terbiyeyi almamtr szlerini kat
maktadr. Btn bu rivayetlerin en doru aklanmas padiahn
dogmatik bir dindar olacak yerde eletirici bir fikre sahip, belki bi
raz da pheci bir dnr olduunu kabul etmekle mmkn olabi
lir. Herhalde Fatih hakknda Avrupada o zaman hasl olan bu fikir
ler ok yaylm ve hatta edebiyat ve hayale dkn papa Pius II.u
Fatihe hitaben bir mektup yazarak, Hristiyan dinini kabul ederse
onu btn Dounun ve Bizansn imparatorluuna nasbedeceini
bildirmeye vardrmtr.
Padiaha hitaben yazlan Latince bu mektup, sonuna kadar
okunmas ricasyle balyor ki, byle bir ricann, eer mektubun
1642 satr tuttuu gz nne alnrsa, pek yerinde olduu anlalr.
43
Mektubun bir yerinde seni btn lmllerin en byk, en

gl ve en nls yapmak iin kck bir ey kfidir. O ey nedir
diyeceksin; bunu bilmek g deildir: Seni vaftiz etmek iin birka
damla su. Bundan sonra seni btn Dounun ve Bizansn impara
torluuna nasbedeceiz deniliyor. Tabii bu mektup ne Fatih'e gn
derilmi ne de Fatih buna karlk vermitir. Ama mektubu yazan pa
pa kendi mektubuna Fatihin azndan bir de cevap uydurmutur.
Esasen daha byle bir iki mektup ve Fatihin cevaplar, bakalar ta
rafndan da uydurulmutur. Zaten byle mektuplar uydurarak yine
uydurma cevaplar vermek, XV. yzylda moda olmutu (bu mektup
ve cevap iin mkemmel bir bibliyografya L. Thuasnem ad yuka
rda geen eserinde vardr, s. 28-31). Ksacas, Fatihin Doulu ve
Batl ulema ile olan ilikileri zerine u uzun fakat lzumlu araszden sonra unu syleyelim ki, bu. padiah, insann bilincinde bir
Dou-Bat adam kavram yaratmaktadr. Deismann bu fikri, A.D.
Mordtmann'm ad yukarda geen eserinden aldn sylerken, u
gzel szleri yazyor:
Nihayet bu saray ktphanesini (Fatihin ktphanesi), dnya
tarihinde bir dnm noktas yarattktan sonra, Dou ve Batnn ka
psnda durarak, bu iki lemin kltrn kendinde toplayan layik
bir insann miras gibi saymak lazmdr. Bu gzel szlere katlma
yacak bir Trk tarihisi mevcut olmamakla birlikte unu da katmak
isteriz ki, eer Mehmet II, savalardan daha fazla zaman artrabil
mi ve eskialar ilim ve felsefesini daha fazla incelemi olsayd
Trkiyede ilim rnesansmm XIX. yzyla kadar kalmayacana ina
nlabilir. [Ek - 9],
*#*
[Ek-9] Fatih'in hayat, Kiilii ve icraat zerinde gerek Trkiye'de gerek d
lkelerde pek ok yayn mevcuttur. Bunlara zellikle 1953'den sonra yenileri ilave
edilmitir. Son yllardaki yabanc yaynlara bir rnek olarak F. Babinger'in Meh
met der Eroberer und seine Zeit, (Mnchen 1953) isimli kitab zikredilebilir. Ad
gecen eser, bugne kadar kaynaklarnn yaynlanmam olmasna ve bazen yaza
rnn tarafsz olmamasna ramen dikkati ekecek bir deerlendirmedir Fatihin
kiiliini ortaya koyabilmek iin baka bir imkn da kendisi ile ayn zamanda ya
ayanlarn fikirleridir. Bu adan A. Pertusi'nin stanbulun fethi zerinde ada
larnn grleri ve bu olayn dnyadaki yanklarn inceleyen byk eseri nemnlidir (La Caduta di Constantinopoli, 2 cilt Milano, 1976). Bu kitap iin ayrntl
bir tantma yazs ve yeni kaynaklarn ilavesi ile yaplan bir eletiri iin Bkz. M.H.
akirolu: Belleten Cilt XLV/2, say 178 (1981) S. 139-154. Trke yaynlar iin Bkz.
I. Binark, M. Parmakszolu: stanbul, Fatih, Fetih ve Fatih Devri Hakknda Yazl
m Kitaplar Bibliyografyas, stanbul 1977. slam Ansiklopedisine yazd Fetih mad
desinde, nalck, konuyu bir btn olarak deerlendirdikten ve bellibal kaynaklar
gzden geirdikten sonra [Bkz. H. nalck: Mehmet II. IA. Cilt 7 (195/) S. 50S-535],
Fatih'in kiilii hakkndaki grn makalenin sonunda aadaki satrlarla akla
maktadr: talya'da bn Rd felsefesinin hl hararetle mnakaa edildii bir de-
44
Fatihin ilme olan hizmetlerine tanklk eden antlardan en

nemlisi, hi phesiz, camimin etrafnda yaptrd medreselerdir.
Bu medreseler hakknda imdiye kadar tarihlerde ve vakayiname
lerdeki bilgilerin ou sslenmi ve dorudan doruya en eski kay
naklardan alnacak yerde, ya Fatih vakfiyesi adyla, XVI. yzylda
yazlm Trke bir vakfiyeden alnm yahut da oradan buradan
toplanm bilgilerdir. Fikrimizce, bu medreseler hakknda en eski
bilgi, tomar halinde Arapa bir vakfiyede bulunmaktadr. Bugn
Trk ve slam Eserleri Mzesinde (No. 1872 vakfiye, No. 6354} dur
makta olan bu belgeyi grdk. Vakfiyenin ba ve sonu kopmutur.
Yaz uzmanlarnn rivayetine gre, yazs Fatih zaman yazlarna
pek benzer. lk ksmda, cami ve medreseye vakfedilen bina ve ara
zinin snrlarn belirtirken, o vakitki stanbulun mkemmel bir to
pografyasn veriyor. Fikrimizce Fatih'in asl ve ilk vakfiyesi belki
budur. nk medrese-i semaniye diye adlandrlan sekiz medre
seden bahsederken, drt kede bulunan medreseler mderrislerine
gnde 50 dirhem ve ortada bulunan medrese mderrislerine 40 dir
hem verilecei yazld gibi darifaya ait satrlarda cziyat ve
klliyat ve tbbn ilmi ve pratik ksmlarn bilen, kavrayl, belir
tilerden sonu karabilen, hastalklarn nedenlerini kestirebilen ve
bulabilen, onlar tedavi edebilen, ok esirgeyici ve merhametli, tec
rbesi ok bir hekimin gnde 20 dirhem maala ve bir de cerrah
lk sanatn bilen bir cerrahn gnde 5 dirhemle tayini art klnm
olmas gsteriyor ki, ilk zamanda mderrislere daha az maa tahsis
edilmi ve darifaya yalnz bir hekim tayin olunmutur. Bu halde
aada grlecei gibi maalarn sonradan artrlmas ve hastane
ye bir hekim daha ilave edilmi olmas akla daha yakn olduu d
nlrse bu vakfiyenin imdi bahsedeceimiz vakfiyeden daha es
ki olduu tahmin edilebilir.
Halbuki Fatih vakfiyesi adiyle, Tahsin z tarafndan, stanbul
Alman Arkeoloji Enstits yaynlar arasnda karlan Arapa vak
fiyenin 14. sayfasnda camiin etrafnda Medaris-i semaniye (sahn-
seman deil, bu isim sonradan verilmi olacak) adiyle 8 medrese ve
her medresenin arkasnda da daha kk ve tetimme denilen baka
sekiz medrese yaplm olduu yazldr. Camiin-bat tarafnda b
tn medreseler mderrisleriyle rencilerinin faydalanmasna mahvirde, Fatihin Hocazade veya Ali Kuuya dnmesi tabiidir. Babinger'in, Dsissmann
m iddiasna kar syledii gibi, Fatih'i bir Rnesans hkmdar gibi telakki etmek
mbalaaldr. Bununla beraber Fatih devrinde Osmanl kltrnn Garp kltr
ile serbest bir ekilde temasa geldii ve daha sonraki devirde bunun ksteklendii
de bir vakadr. (A.K.).
FATH SULTAN M E H M E T V E L M
45
sus olmak zere, bir ktphane ve yine camiye yakm iki gzel ye
rin birinde bir darifa -ki, burada batan ayaa kadar btn
hastalklarn tedavisini ve ilalarn verilmesini Fatih emrediyordu
tekindeyse, gurbetten gelen ulemann ve yolcularn barnmas ve
beslenmesi iin bir tbhane (misafirhane) kurulduu sylenmekte
dir. Vakfiyede medaris-i semaniyenin her biri iin akli ve eri ilim
lerde baarl birer mderris, gnde 50 dirhem=250 gm kuru
la tayin edilmi ve bu mderrisler, tatil gnleri dnda, her gn
rencilerin eitim ve retimiyle grevlendirilmiti. Bundan baka,
her mderrisin yanna, ilk bilgileri rencilere okutup mzakere
edebilecek, bir muid, yani asistan, gnde 5 dirhem=50 gm kuru
cretle tayin edilmi ve her medreseye ancak gnde 2 dirhem maal
15 renci alnmas art koulmutur. Tetimme medreselerinde her
hcreye (odaya) harcamalar iin ayda 15 dirhem para balanmtr
(aada greceimiz Trke vakfiye bu parayla rencilerin kar
nn doyuracan ilave ediyorsa da Arapada byle bir ey yoktur).
Bu vakfiyede dikkate deer taraf, ktphanenin hafz- ktbne
verilmi olan grevin ak seik belirtilmi olmasdr ki, o vakitler
kitaba kar olan sayg ve kskanl gsterir. Kitaplar, yararl ve
kitaplarn adlarm bilen hafz- ktp tarafndan mderrislerle
rencilere nbetlee olarak dn verilecek ve maiyetinde bulunan
bir katip de btn kitaplarn adlarm bir deftere kaydettikten son
ra, onlar muhafaza ve hatta bir kitabn yapraklarndan birinin kay
bolmamasna dikkat eyleyecektir. Vakfn nazr yahut kaimmakam
her ayda bir kere (Trke vakfiyede her ayda bir kere) kitaplar
tefti etmeye mecbur tutulacaktr (1).
Yine Arapa vakfiyeye gre, darifa (2) iin ilmi ve pratik
alanlarda hazk ve becerikli, feragat sahibi, hangi taifeden (kavim
den) olursa olsun, (Trke vakfiyede bu kayt karlm ve hekim
ler hakknda deneyen ve denenmi deyimi konmutur) iki hekim,
bir kehhal (gz hekimi), bir cerrah (operatr), eczac, hademe ve
kapc tayin ve hekimlerin, her gn iki defa, hastalar ziyaret et
mesi art klnmtr. Vakfiyede hastalara verilecek yiyeceklere har
canacak parann miktar, ksacas her ey gz nne alnd gibi,
darifaya ait olan blmn sonunda ahnm hastalara yarar her
trl yemekler (peklik verici, eki ve tatl) piirmeyi bilmesi ve has
ta hizmetilerinin hastalarla gzel gzel konuup, onlara iyi muame(1)
Fatih asrnda kitaplara gtserilen .bu ihtimam zamanmza kadar gelebilseydi imdi-k ktphanelerimiz elbette daha zengin ve daha muntazam olurdu.
(2)
Drifa Mahmut II. devrine kadra harap bir halde mevcut iken, sonra
dan tamamyle ortadan kalkmtr (plan ve yeri hakknda bkz. Sheyl n,ver, Cum
huriyet gazetesi, 9 austos 1942).
,46
le eder insanlardan olmas artlar eklenmitir. Yazk ki, bu vakfi

yelerde medreselerde okutulan derslerin adlar verilmedii gibi, dariiifada tp renimi yapanlarn tatbikat grp grmeyecekleri,
yani hastanenin bir klinik niteliinde olup olmad aka belirtil
memitir. Yalnz teden beri sylenip gelen bir gelenee gre,
retimin Fatih zamannda vezir Mahmut Paa ve Ali Kuu tarafla
rndan dzenlendii, nce tetimme medreselerinde ilk dersler okun-'
duktan sonra asl medaris-i semaniyeye geildii ve mderrislerin
bir medreseden daha byk bir medreseye nakil iin, padiah hu
zurunda bir eit msabaka imtihan geirdikleri anlatlmaktadr.
Bu medreselerde ayrca matematik, astronomi ve tp okutulduu
lmiye slnamesi'nde (stanbul, 1334, s. 645), hi bir kaynak gsterilmeksizin; yazlmtr. [Ek -10].
Bizim bu bilgileri aldmz Arapa vakfiye Beyazt II. zamann
da yazlm ve sonunda Fatihin vakfiyesinden olduu gibi alnd,
Beyazt turasyle birlikte, kaydedilmitir. Bu vakfiyenin XVI. yz
ylda yazlm Trke nshas, vakfiye olmaktan ziyade, ilaveler ve
kaytlarla bir dzgn ve gzel nesir rnekleri derlemesidir (bkz. Fa
tih Mehmet II. Vakfiyeleri, Vakflar Umum Mdrl yaynlar,
Ankara, 1938). .Mesela ikinci Arapa vakfiyenin 16. sayfasnda Zey
rek camiin in (yani Pantogrator manastrnn) snrlar belirtilirken,
[Ek
-10]
Fatih
Medresesindeki
eitini
programlan
iin
yeni
aratrmalarla
bilgi edinilmektedir. (Bkz. H. Atay: Fatih - Sleymaniye Medreseleri Ders Program
lar ve icazetnameler Vakflar Dergisi Cilt 13 (1981) S. 171-235; Ayrca Ek-19'da
belirtilen kaynaklarda bu konuda bilgiler mevcuttur). Fatih Medreseleri iinde Sleymaniyede olduu gibi ayr bir tp medrese olmad malumdur. Ancak tp ei
timi yapld veya hi deilse medresede hem retici hem de tp talebesinin
bulunduu anlalmaktadr. [S. nver: Fatih Devri lim Hayat stanbul 1948; A.
Sayl; Higher Education in Medieval slam. Ankara niversitesi Yll Cilt II (1948)
S. 30-7.1; B.N. ehsuvarolu: stanbul'da Tp reniminin Tarihesi, Tpta 500 yl,
stanbul 1971],
Fatih dneminde hzla gelien nemli bir kurulu da Eenderm Mektebidir. Bir
yksek okul niteliindeki bu kurulu iinde askerlikten, idarecilikten gzel sanat
lara kadar eitli eitim blmleri olduu gibi bir de hastane mevcuttur. Tanzimat
dnemine kadar Enderun'a Gafata Saray, Eski Saray ve Edirne Saray gibi orta
dereceli saray okullarn bitirenler alnyordu (t. Baykal: Enderun Mektebi Tarihi
1953) Ayrca. Darifa hekimlii ile Saray hekimlii arasnda bir iliki olduu da
bilinmektedir. Bu ilikinin yalnz idari olmadna ait belgeler vardr. Mesela Topkap Saray arivinde kaytl dier bir vesikada da hekimbamn okuttuu kitapla
rn listesi mevcuttur, i hzineden talim iin hekimbaya verilen kitaplardr
balkl bu vesikann arka sayfasnda, kitaplarn 983/1575 tarihinde Molla Kasm'a
ve 888/1580 tarihinde ise yerine hekimba oian sa Celebiye teslim olunduklar
kaytldr. Byiece hekimbalarn eitim le yakndan ilgilendikleri anlalmaktadr.
[Bkz. Nil Sar: OsmanlIlarda Tp Eitimi VIII. Tarih Kongresi, Ankara 1931J. Ad ge
en eitli kurulularn birbirleri ile eitim bakmndan ilikileri ve bu ilikilerin za
man iindeki deiimi ancak yeni belgelerin nda akla kavuacaktr. (A.K.).
47
Arapa Batda, Zeyrek medrese odalar diye tannan hcrelerin

alan denildii halde, Trkede hin-i fetihte Fatih Hazretleri nice
keniay medaris idp her birinde mdrese-i ulm-i nafaya itial
olunduundan hcerat-i mezkreye Zeyrek medrese odalar tabir
edildii yazlmtr. Bundan Fatihin ilk medresesinin Zeyrekte
ald gibi bir hkm karmak ve yine vakfiyede daha aada bir
yerde dershane denen bir baheden de bahsedilmesinden dolay,
fethin peinden orada burada ders okutulmaya balandn kabul
etmek mmkn olabilir. [Ek -11].
* * =
Fatihin kiilii ve devrinin dnce durumu hakknda bu uzun
araszden sonra, o devirde mspet ilimler alannda yetien bilginler
ve eserlerinden bahse balyoruz.
Matematik ve astronomi bakmndan, Osmanl Trklerinin ol
duka parlak bir a, Fatih zamannda Trkistandan stanbula ge
len Aleddin Ali bin Muhammed Kuu ile balar. Babas Semerkantta, Timurun torunu mehur astronom Ulu Beyin doancs
olduundan, Kuu lakabyle anlan bu bilginin Douda mspet ilim
lerin gerilemeye balad XV. yzyln ilk drtte birinde domu ol-,
mas muhtemeldir. Semerkant'ta bulunduu srada bizzat Ulu Bey
den ve Kad-zade'den matematik ve astronomi renen Ali Kuu,
Ulu Beyin byk tevecch ve sevgisine nail olmutur. Ali Kuu,
bir aralk Kirmana giderek, renimini tamamlam ve cebinde ora
da yazd Hall-l-ekl-l-kamer risalesi olarak, dnmtr. Semerkante dnnden sonra, Ulu Bey rasathanesinin mdr Kad-za[Ek-11] Fetihten hemen sonraki gnlerde, ilk medrese eitimi Ayasofya'da
balam ve camiin yanndaki papaz odalar boaltlarak talebeye tahsis edilmi
tir. Ayasofya Ba Mderrisliine Molla Hsrev tayin edildii gibi, stanbul'un ilk
kads ve Ayasofya'y cami olarak tescil eden Hzr elebi ilk mderrisler ara
sndadr, daha sonra Ali Kuu da Ayasofyada mderris olmutur. Molla Zeyrek de
Zeyrek, Camiinde mderris olarak derslere balamtr. te stanbuldaki ilk iki
medrese bunlardr. Fatih Medreselerinin yapm bitince, Zeyrekteki talebe oraya
tanm, Ayasofyada ise eitime ayn ekilde devam edilmitir. Ayasofya- Kebr
Medresesi, mazbut Salatin Medreselerin kdem ve ehemmiyete banda getir. Ayasofya'daki bu ilk medrese, caminin kuzey tarafna doru ina edilmi, buna daha
sonra II. Beyazt bir kat ilave ederek evkafn kendi tesisine balamtr. Bina da
ha sonraki yllarda, zellikle II. Mahmut zamannda tamir grmtr (S. nver:
Fethin 51 Vinci Yldnm Konferanslar, stanbul 1964, S. 19-20). Bu medrese son
yllara kadar mevcuttu; 1869da yaplan bir saymda Ayasofya medresesinin stan
bul'un en kalabalk kurulularndan biri olduu grlmektedir [Bkz. M.S. Ktkoiu: 1869'da Faal stanbul Medreseleri. .O. Tarih Enstits Dergisi Cilt Vll-Vlll (19761977) $. 288 ve S. 301J. Buras 1924 ylna kadar Darli-hiife medresesi olarak
kullanlm, 1934 ylnda yklmtr {Resmi iin Bkz. S. nver, Ali Kuu, stanbul
1948). (A.K.).
48
de'nin vefat zerine, rasathanenin bana gemi ve Ulu Bey Zic inin tamamlanmasna yardm etmitir. Ulu Bey, bu Zic in nszn-,
de, Ali Kuu'dan bahsederken, sayg deer olumuz diyerek, bu
yardmdan ve Ali Kuu.dan verek bahsetmektedir (bkz. Zic-i Ulu
Beg, Beyazt Genel Ktphanesi, No. 4612, s. 1) Nihayet Ulu Beyin
kardeleri tarafndan, ehit edilmesi zerine, Ali Kuu Azerbaycan'a
hicret ederek, Akkoyunlular padiah Uzun Hasanm maiyetine gir
mi ve onun tarafndan Fatih'e eli olarak gnderilmiti. [Ek -12].
Dou ve Bat bilginlerini saraynda toplamay pek seven Fatih,
Ali Kuuyu Ayasofya medresesine gnde 200 ake maala tayin
etmi ve Kuu, Uzun Hasan'm yanma dnp elilik grevini ta
mamladktan sonra, aile ve adanlaryle birlikte yeniden Trkiyeye
dnmtr ki, bu yolculuunda kendisine gnde 1000 ake yolluk
verilmitir. Bu cmerte yolluk Fatihin gerek bilginlere olan sayg
ve sevgisini gstermek iin yeter, stanbula vardnda, zamann en
mehur bilginlerinden Hoca-zade ve bakalar tarafndan skdar'
da karlanm ve kadrga iinde Hoca-zade ile, gelgit dalgalar ze
rine bir tartmaya girimitir. Ali Kuu stanbulda Ayasofya med
resesi -mderrisliinde alm ve nihayet 16 aralk 1474te vefat
ederek, Eyp trbesi yaknma gmlmtr. Ali Kuunun vefat
tarihi, torunu ve mehur astronomlarmzdan Mirim elebinin yaz
d Farsa bir szle tarihten anlalmaktadr (hicri 879). Fatih med
reselerinin dzenlenmesinde de yardm eden Ali Kuunn ilmi a
lmalar iki ksma ayrlabilir; bunlardan kelam ve filolojiye ait
olan ksm bizi burada ilgilendirmez (bkz. slam Ansiklopedisi, mad.
Ali Kuu); ikinci ksmda onun matematik ve astronomi zerine
yazd eserler-vardr ki, bunlarn nemlilerinden biri Farsa yazl
m olan Risale fi-heyedr. (bkz. niversite Ktphanesi, Yldz,
riyaziye No. 370; Ayasofya ktphanesi, No. 2670). Bu eser, bir n
szle iki makale zerine dzenlenmi olup. Uzun Haan seferi sra
snda yazar tarafndan Arapaya evrilmi ve sonuna gkcisimleri
nin dnyamzdan uzaklklarna dair bir blm koyarak, zafer gn
tamam olduu iin Fethiye adiyle Fatihe takdim etmitir. imdiye
[Ek-12] Ali Kuu'nun hayat hkayesi ve eserleri hakknda .O. Fen Fakl
tesi Monografileri iinde bir kitap yaynlanmtr [Bkz. S. nver: Trk Pozitif lim
ler Tarihinden Bir Bahis, Ali Kuu Hayat ve Eserleri, stanbul, 1948], Burada, bi
linenlerin dndaki yeni bulgulan nszde nver yle anlatmaktadr: Monogra
finin orijinal taraf Ali Kuunun imdiye kadar bilemediimiz baz taraflarna yer
verilmi olmasdr. Mesela stanbulun tul ve arz derecesini bir defa daha kendisi
tayin etmitir. Fatih Klliyesine bir gne saati yapmtr. Fatih'in huzurunda konu
ulan ve kendisinin hazr bulunduu bir bilimsel tartma konusu ele gemitir...
Ktphanesine ait eserleri, el yazs'ile Fatih'e hediye ettii kitaplar, medrese
nizamnamesinin bir ksmn ve nihayet resmini bulduk... (A.K.).
49
kadar btn kaynaklarda bunun ayr bir eser olarak gsterilmi ol

mas doru deildir; nk iki eser karlatrlrsa, kincinin bir
eviri ve bir ekten ibaret olduu grlr (1) (bu risale iin bkz. Aya
sofya ktphanesi, mecmua 2733; Rasathane ktphanesi 65/8).
te yandan, Farsa yazd Risle fi'l-hisab Arapaya evirerek, Risale-i Muhammediye (Ayasofya ktphanesi, mecmua 2733) adiyle
padiaha takdim etmi olduunu da biliyoruz. Ali Kuvnun en
nemli eseri, Salih Zeki Beye (bkz. sar-i Bakiye, I, 198) gre, Ulu
Bey Zz'c'ine yazd erhtir (Ragp Paa Ktphanesi, 928; Rasatha
ne 'ktphanesi, 113) Bu erh, o zaman bilinen yksek matematikle
Zicdeki sav balarnn ispatm vermesi bakmndan, ok nemlidir.
Salih Zeki merhumun dediine gre (ayn eser, ayn yer), Ali Kuu,
matematik ve astronomi ilmiyle megul olmasna ramen, zaman
nn modasna uyarak, astroloji ile de uramtr (buna dair bir ri
sale iin bkz. Hamidiye Ktphanesi, mecmua, No. 143). [Ek -13].
Fatih zamannn matematikilerindeî.ri de stanbulun ilk kadsTHzir Beyin olu Yusuf Sinan Paadr^ Bizde daha ziyade Tazarruat ile mehur olan Sinan Paann genlii dikkate deer bir e
it pheci felsefi dncelerle gemi ve ailesi tarafndan kendisi
ne deli gzyle bakld olmutur. Ali Kuunun stanbul'a gelme
sinin peinden, onun dersleriyle, kendi rencilerinden Molla Ltfi
(Sar Ltfi) araclyle, temasa gelmi, yani Ali Kuunun dersle
rine devam eden Sar Ltfi bu derslerden rendiklerini hocasna
aktarm, hocas Sinan Paa da, bu bilgilerle, mehur amini astro
nomi risalesine bir erh yazmtry(Escurial Ktphanesi, 954).
Sinan Paa, 881 ylnda, padiahn gazabna urayarak, hapse
atlmsa da, zamannn dalkavuk olmayan ulemas bu harekete id
detle isyan ederek, Sinan Paa hapisten karlmazsa, kendi eserle
rini yaktktan sonra memleketi terk edeceklerini Fatihe bildirmele
ri zerine paa hapishaneden karlm, fakat ulemann hiddeti ya
tnca Sivrihisar'a kadlk ve mderrislikle gnderilmi ve Iznik'e
vardnda arkadan yetien bir hekimin, Paann pheci dn
celerini bahane ederek, kendisini deli gibi nezaret altma almaya
{1) Risale-i Fethiyenin birok erhleri vardr. Bunlardan biri mhendishane bahocas Seyyit Ali Paa (lm. 1845) tarafndan yazlm Mir'at-l-!em adndaki erh
tir. Bu da gsteriyor ki, Ali Kuunun eseri Bat ilminin Trkiyeye girmesinden son
ra bile okunmakta ve muteber tutulmaktayd.
[Ek -13] Ali Kuu 1473 ylnda Fatih Camiine bir gne saati yapmtr. Bu
dikey bir gne saati olup sadaki minarenin altndadr. (nver, Sur fes cadrvns
solaries horizontaux et verticaux en Turquie. Archives Internationales dHistoire
des Sciences. Say 28-29, S. 254-286). (S.T.).
OT 4
50
kalkmasna ramen, yine ulemann mracaatyle bu beladan da

kurtularak, Sivrihisara varmtr. Bu srgnlnde kendisine
rencisi Molla Ltfi, Fatihin hafz- ktpln brakarak yoldalk
etmi ve Beyazt II. devrine kadar Sivrihisarda kalmtr.
Sinan Paann, Kprl Ktphanesinde 721 numaral mecmua
iinde, Arapa 3 sayfalk bir risalesi vardr. Bu risalede sylendiine
gre, Ali Kuu, bir gn Fatihin huzurunda, bir dar ann bir ke
nar genileme ynne doru hareket ettirilirse, geni a olur ve
gene harekete devam edilirse, dik a olmakszn, gene dar a mey
dana gelir diye, bir problem ortaya atmtr. Padiah bu problemin
zmn ve aklanmasn, Ali Kuudan sormadan, yazmalarn
kendi ulemasna irade etmi ve bunun zerine Sinan Paa bu k
k risaleyi yazmtr. Paa bilmece eklinde olan bu meseleyi z
meye uramsa da, asl dikkate deer taraf padiahn, kendi yerli
ulemasyle Ali Kuu arasnda, deta bir yarma yapmak hevesi
ne dm olmasdr. Risale fena kopya edilmi ve ekiller yanl
yaplm olduu iin, kolaylkla anlamak kabil deildir.
Trk Tababet Tarihinde (Osman evki) Fatih zamannn me
hur eyhlerinden Muhammed bin Hamza Akemseddin'in Kitab-
Tb adl eserinden bahsedildii srada, bu eserde yazarn cmle ma
razn suret-i neviyesi hasebiyle nebat ve hayvanlarda olduu gibi
asllar ve tohumlar vardr, ot tohumu ve ot kk gibi... ve baba
dan anadan irs ile intikal eden marazlardan baz ki nikris ve czam
ve bunlar ghice yedi yldan sonra yine zuhur eder. Mekl ve meruptan hsl olan marazlarn tohumu tez bitp byr dediinin ya
zldn ve slam Ansiklopedisinin Akemseddin maddesinde de ay
n cmlelerin maddet-l-hayat isminde bir kitap gibi gsterildiini
gryoruz (i). Halbuki Akemseddin ryada kendine kefolunan
M-i kibrit-i erif i tarif eden bir risale yazm ve bu m-i erife
"Maddet-l-hayat'' adn vermitir. Ayn mecmua iinde baka bir ri
sale vardr ki, o da XVIII. yzylda Trkiyede moda hkmne gi
ren Paracelsus (1493-1541) tbbmdan, eitli adlarla, yaplan eviri
lerden biridir. Anlalan bu eviri Akemseddinin M-i kibrit-i erif
risalesiyle birlikte Kitab- tb ad altnda bir mecmua halinde oldu
u iin, ikinci risalede bulunan bu szler dikkatsizlikle Akemsed
dinin sanlmtr. (Paracelsusa ait olan bu szleri grmek iin bkz.
Terciime-i Paracelsus, Gevrek-zade Haan Efendi, niversite Ktp
hanesi, Yldz, tp, 234, varak 23).
(1)
Bu kitabn Franszca aslna (s. 39) da bu bilgiler, ne yazk ki Dr. Galip
Atam Bkre tp tarihi kongresine yapt blidiriden alnarak gemitir.
51
Akeseddin'in M-i kibrit-i erif'ine gelince, o da 33 hastala

iyi gelen bir masal ila olup, ilim erevesi iine smas biraz g
tr. Esasen risale yedi buuk yapraktan ibarettir. Onun alt taraf
ise erhidir ki, bu da daha ziyade birtakm kokulu yalarn hazr
lanmasndan bahseder (bu mecmua iin bkz. Ali Emir Efendi k
tphanesi, No. 238). Akemseddine atfolunan risalenin Trkesi, Fa
tih zaman Trkesine hi benzemez; dil daha yenidir; acaba bu ri
sale sonradan yazlm've Akemseddine atfedilmi olamaz m?
nemli ikinci bir kii ve bir eser de, Sabuncuôlu erefeddin .
Ali bin Elhac lyas ve onun, Cerrahname-i Ilhansidir. Bu zat Amas
ya darifas bahekimi olup, bu eseri ve baka baz eserleriyle za
mannn stn hekimlerinden biri saylr. Mcerrehname adl ese
rinin banda 873 ylnda 85 yanda olduunu sylemesine gre, 788
ylnda domu olacaktr.
Pariste Bibi. Nat. de ve stanbul'da Ali Emir! Ktphanesi m
ze ksmnda 70 numarada bulunan ve 870=1465 ylnda kaleme al
nan 398 sayfalk bir resimli Cerrahname nin nsznde yazar, Fatih
Sultan Mehmet devrinde ykselmek ve padiahn gzne girmek
iin, ilmi eserler yazmak lazm olduunu syler. Eseri Pariste iken
mehur Endlsl hekim Ebl Kasm Zehravnin Et-tasrif isimli
cerrahi kitabiyle satr satr karlatrmtm (1). Neticede anlald
ki, pek ehemmiyetsiz baz mahede ve mtalaalar bir tarafa bra
klrsa bu eser Et-tasrifin tercmesinden ibarettir. Yalnz aslnda
bulunan cerrahi aletler resimlerinden baka Trkesine hastalarn
duruunu gsterir resimleri de ilave olunmutur (2).
Dr. Sheyl nver'in bir risalesi (stanbul, 1939) ve Dr. Fuat K
mil Beksan'm Tiirk roloji Kliniindeki (No. 3, 1935) makalesi, bu
eseri nitelemekte ve eski kitaplarla karlatrmaktadr. Btn bu
(1)
Ebl-Kasm Halef bin Abbas-l-Zehrav (lm. 1013), Endls slam lemi
nin, en mehur hekimlerinden biridir. AvrupalIlarn Albucasis veya Abucasis dedik
leri bu byk bilgin Kitcih-i-tasri) li-men aceze anil-telif adndaki eseri ksmdan
ibaret olup, biri i hastalklar, teki farmakoloji ve ncs de cerrahiye dairdir.
Cerrahisi AvrupalIlarda byk rabet kazanmtr. Ama Max Meyerhof'a gre, bu
cerrahi ksmnn ou yerleri Paulos de Aiginainin eserinden alnmtr.
(2)
E. Blochet bu eseri Paris Bibi. Nat. Trke yazmalar kataloguna kaydeder
ken, resimlerin Arapa aslndan eserin Farsa aslna ve oradan Trkeye aktarldn
yazm ve bu bilgi Laignel-Lavastinein Historie Generale de la Medetine adndaki
eserine de olduu gibi gemise de, eserin Farsa nshasn ne Trkiye ne de Avru
pa ktphanelerinde bulmak kabil deildir. Blochet, kitabn adndaki lhaniye sfa
tndan aldanarak, eserin nce Farsa yazlm olduuna inanmtr. Halbuki bu sfa
tn, yazarn hekimliinde bulunduu Amasya hastanesinin 1312 ylnda lhan hk
meti ileri gelenlerinden Amber bin Abdullah tarafndan kurulmu olmasndan ileri
geldii, Dr. Sheyl nverin Bkre IX. tp tarihi kongj^siftd^TMh^tjmgibi, .pek
u' ~ '"j7 '"X
dorudur.
^\\\
52
karlatrmalarla varlmak istenilen sonu Sabuncu-olunun eseri

nin orijinal olduunu ortaya koymaktadr. Fakat bizim aratrma
larmz, yukarda da sylediimiz gibi, eserin eviri ve bir iki ilave
den baka bir ey olmadm gsteriyor. Yalnz, eserin Trkesi za
man iin pek gzel ve Trke tarih ve tp terimleri bakmndan zen
gin olduu noktasnda, teki yazarlarla ayn fikirdeyiz.
Sabuncu-olu'nun Mcerrebname (niversite ktphanesi, Yl
dz, tp, 335, 214) adndaki eserine gelince, bunun nsznde de bu
eseri baz hekim dostlarn isteiyle, kendi deneylerinden derleyerek
yazdn syler (1). Gerekten, eserde baz deneyleri ve bu arada
zel bir eit tiryakn ylan zehirine kar bir ila olduunu kendi
zerinde ve horoz zerinde denedii yazldr (varak 40a). Bu kitabn
en iyi nshas Ayasofya ktphanesinde 3729 numaradadr. Bun
dan baka bu alkan hekim, nl- Zahirei Harzemahnin sonun
daki Akrabadin ksmn da Trkeye evirmitir.
Fatih devrinde yine nl hekimlerden Altmc-zade adnda, en
ziyade idrar yolu hastalklaryle uraan, bir hekim vardr. Kendisi
tarihin dediine gre, idrar tutulmasn Ibni Sinada okuduu yolda
(bkz. Kanun), bir sonda ile tedavi etmitir. Bu usul Trkiyede bi
rinci defa kullanm olduu sanlabilir. Bundan baka, Altmc-zadede idrar yolunda biten bir et parasnn, yine sonda ile, tedavisine
dair bir kayt vardr (bkz. Sheyl nver, Trk Tp Tarihi Arivi, yl
5, say 18, 1940). akaik- Numaniye de ayn gzlemi nakletmekte ve
hastann yazarn hocalarndan biri olduunu ilave eylemekte olma
sna gre, sonda hakkmdaki bu iki gzlemin ayn olduu dnle
bilir (bkz. akaik- Numaniye, ev. Mecdi, 339, 240).
J Fatih devrinde 871 ylnda yukarda ad geen Sabuncu-zade
êrefeddinin, Muhyiddin Mekk adl bir rencisi kolaylkla ezber
leyebilmek iin, Hac Paann Teshil adl eserini, hocasnn tavsiye
siyle, nazma ek.mitr\(Nazm-l-teshil, Ankara Genel Kitapl, .
6/22). Bu eser Amasya'valisi ehzade Beyaztm bir ehzadesine it
haf olunuyor. Fakat ithaf sayfas harap olduu iin, ehzadenin ad
okunamyor.- Kitabn sonunda, Sabuncu-zade tarafndan bizzat kop
ya edildii yazldr. Nazma ekilirken, Teshilin iindekilerden ok
bir ey atlanmamtr.
(I) urasn katalm ki, Mcerrebnamenin niversite ktphanesi 335 numara
da bulunan nshann iinde, yine bu devre, ya da daha eski devirlere ait olduu tah
min olunabilen birtakm tarihsiz tbbi risaleler daha vardr. Bunlardan biri brahim
bin Muhammet Ankarav (el-Konev?) adnda bir zatn, eyh Ecel ebu Tahirin bir
eseriyle dier Farsa eserlerden toplayarak meydana getirdii Rahat-l-insart adl ese
ridir.
53
Bundan baka akaik- Numaniye veTac-t-Tevarih!ten naklen

Hammerin dediine gre (Hamme, Devlet-i Osmaniye Tarihi, III,
239), Fatih zamannda Ahmet Kutbeddin-i Acem (Kirmanl Nefis'in
olu olan bu zat Ebu Said Timurun adamyken, onun Uzun Haan
tarafndan katli zerine, Fatih'in yanma gelmitir) ve Hakim Mehmed krullah-i irvan, Hoca Ataullah-i Acem,Yakup Hekim (Ya
hudi iken Mslman olup, defterdarlk derecesine kadar erimi ve
hatta vezir olmutur; Fatihin zel hekimliini yapan bu adamn in
sann rengini esmerleten behk-i amil adl bir hastal tedavi etmi
olmasndan1 bahsedilir ki, baz tp tarihi yazarlarnn bu hastaln
Addison hastal (?) olduunu iddia ettikleri grlyor), Hekim
Lri-i Acem (Fatihi son hastal srasnda tedavi eden hekim),
Hekim Arap (Kudsldr, orada tp tahsil ettikten sonra, skpe
gelmi, ilmini ve becerikliliini Fatih iitince, stanbula arm
tr) ve Altun yahut Altmc-zade (yukarda ad geti) adlarndaki he
kimlerin bir tp ras tekil ettikleri ve Kutbeddinin bu raya ba
kanlk ettii anlalmaktadr.
Fatih zamannda fkh ve kelam ulemasnn da tabii ve fiziki
/ilimlere de ilgi gsterdiklerini biliyoruz. Mesela, yukarda ad geen
yJHoca-zadenin, skdardan stanbula geerken kaykta Ali Kuu
ile gelgit zerine tartmasn biliyoruz^Muslihddin Kasteln, ki
Medaris-i Semaniyeden birinde mderristi Sinan Paann evinde
bir sohbet srasnda Molla Ltfi'nin (aa bkz.) bir zamanlar v
cudumdan ter yerine kan gelirdi demesi zerine, herkes glm,
fakat Kasteln byle bir hastaln batan aa okuduu bni Si
nann Kanununda, getiini sylemitir. u halde, bu gibi ulemaya
a zamanlar Batdaki Doctores universales, yani her eyden dem vu
ran ulema gzyle bakmak kabildir.
Fatih yzylnn nl bilginlerinden Hoca-zade, filozof, matema
tiki, astronom Esirddin Mufaddal bin mer-l-Ebhernin (lm.
1265) eski fizik zerine yazm olduu Hidayet-l-Hikme!sine, Mollazade Ahmed bin Muhammed-l-Harzayannin yazd erhe (Lleli
ktphanesi, 2537-2540) bir kma yazmtr. Bu kmann bir ns
has Viyana ktphanesinde (1445) bulunmaktadr. Hoca-zade bu
eserde eski fiziin, tabii cisimlerdeki hareket, skun ve meyil gibi
zelliklerini akladktan, nokta ve izgi zerine baz bilgiler ver
dikten sonra, k nlarn ve gkkuan ve baka gk olaylar
n anlatr (1). Hoca-zadenin bu kmas eksik kalm, sonradan,
(1) Esirddinin Hidayet-l-Hikmene pek az kitabn eriebilecei derecede ok
erh ve kma yazlmtr. Bunlarda biri El-Meybed Kadmir tarafndan, yazlan erh
tir ki, son zamanlara kadar medreselerde okutulurdu. Eser mantk, bilimler ve ilahi-
54
1509 tarihinde, Mehmed Mulav adl bir zat tarafndan tamamlan

mtr. Hoca-zadenin eksik kmasna stanbul ktphaneleri def
terlerinde rastlamadk. Fakat Molla-zade erhlerinin ounun muhaa (haiyeli=kmal) olduklar belirtilmi olmasna gre, bel
ki bunlardan biri Hoca-zadenin kmasdr. 893 ylnda vefat eden
bu yazarn en nemli eseri Fatih'in emriyle bn-r-Rdn Tehaft
-l-ehafe adl, Gazalnin (1058-1111) Tehaft-l-felsife sine yazd,
mehur reddiyesine kar yine Tehaft (Lleli ktphanesi, 2488)
adiyle kaleme ad eserdir. Hoca-zadenin bu eseri deta yarma
da birincilii kazanm bir eserdir. Yarmaya giren teki zat Ali
Tus idi. Tehaft, Gazalninkiyle birlikte, 1303'te Kahirede basl
m ve randa ve Arabistanda mehur olmutur. Gazalinin Tehaftnde, kelam sorunlarnda filozoflara yaplan hcumlara bn-r
-Rd tarafndan mantki kantlarla cevap verildii ve bu cevaplara
da Hoca-zade tarafndan itirazlar ileri srld bilinir. Yazar, bu
srada eskialar filozoflarnn metafizik meselelerde yanllar ol
duunu, fakat fizikte hata etmediklerini sylemekle, kendisinin Aris
to fiziinin tarafls olduunu gstermitir. Hoca-zade, Fatih devrin
de, vezir Mahmut Paann kskanlna uram,'fakat Beyazt II.
zamannda yeniden Bursada Sultaniye medresesi mderrisliine ve
Bursa kadlna tayin edilerek, orada vefat etmitir.
Osmanl edebiyat tarihlerine gre kendi de air olan ve Avn
mahlasn kullanan Fatih iir ve edebiyata da merakl olup, ran
ve Trk airlerini ou zaman yannda bulundururdu. Gzel sanat
lara kar da Fatihin eilim ve merakna bugn Top kap Saraynda
bulunan ran ve in minyatrleri bir ahittir (1). Ama fikrimizce
Fatihin asl merak ilme, zellikle mspet ilimlere ynelikti.
***
Nihayet, bu blm bitirmeden nce, geen iki yzyl iinde
(1299-1481) Osmanl Trkiyesindeki ilim hareketiyle Batdaki ilim
hareketleri arasnda ksa bir karlatrma yapmak isteriz:
/ Daha XIII. yzylda, Batda ortaalarn karanlk devri aydn
lanmaya balamt. Geri hl ilimlerin, sultan mevkiinde ancak
ilahiyat bulunmakta idiyse de, bir taraftan Hristiyan tarikatlar ve
onlarn manastrlar kurulurken, te yandan da niversiteler al
vat ksmlarna blnm olup,
astronomdu,
Musul
saraynda
1295= 663) .
(1)
felsefe ve
bulunarak,
fizikten bahseder. Yazar, matematiki ve

bir
sre
Anadoluda
yaamt
(lm.
Kitabn Franszca aslnda bu minyatrler zerinde Fatihin

ytlar
bulunduu
Amerikann
Illinois
niversitesi
profesrlerinden
lerek yazlmsa-da bunun doru olmad burada anlalmtr.
' .
el yazsye ka
Lybyerden
iiti
55
yordu. Bu Hristiyan tarikatlarndan ikisi, yetitirdikleri bilginler ve

filozoflar dolaysyle en ok dikkatimizi eken Fransisken (kuruluu
1209) ve Dominiken (kuruluu 1215) tarikatlardr. Bunlardan birin
cisi pek temiz ve yumuak huylu bir zat olan Franois dAssise, kin
cisi ise,pek azametli ve mutaassp Dominique tarafndan kurulmu
tu (1). te bu iki tarikat yeleri o zamanlar, programlarnda trivium
(belagat, mantk, gramer) ve quadrivium (musiki, saylar, geometri
ve astronomi) dersleri bulunan niversitelerde krsler igal etmek
suretiyle Rnesanstan nce ilmin yeniden douunu hazrlamlar
dr. Bunlar arasnda en mehurlar Fransiskenlerden Alexander de
Hales (lm. 1245), Robert Grosteste (lm. 1235), zellikle Rger Bacon (lm. 1270) ve Dominikenlerden Albertus Magnus (1206-1280)
ve S. Thomas d'Aquinast (1227-1274).
Bunlardan Grosteste, XIII. yzylda ilk defa fizik deneyleriyle
ilgilenmi ve mercekler zerinde dnmeye balamtr ki, bu i
iin kayna bn-l-Heysamm (265-1039) Kitab-l-menazr adl me
hur eseridir. Fakat Grosteste'in rencisi Roger Bacon, Paris ve
Oxford niversitelerinde ders okutmu ve bu derslerde daha ileriye
giderek, deneysiz ve matematiksiz tabiat felsefesine, yani tabii ilim
lere erimek kabil olmadm sylemitir. Bacon bunun iin, Yunancamn, zellikle Arap ann lazm olduunu aka sylemesi ze
rine, Oxfordlularm hiddetini ekmi ve hatta sokaklarda yaplan
gsterilerde Bacon Mslman oldu diye barmalarna sebep ol
mutur. Iskolastik felsefeden asla ayrlmayan Bacon, ilmin dine hi
bir zarar olmayacan ileri sren ilk dnrlerdendi.
Albertus Magnus ise, Aristo eserlerinin Arapa evirilerinden
faydalanarak eski Yunan felsefesini inceleyerek, hatta Arapadaki
ilme nem vermek iin krsye kimi vakit Arap klyle kan bir
bilgindi. Bu zat zooloji ve botanik zerine ansiklopedik eserler yaz
mtr.
Tp ise, Boogna okulunda, Arapa eserlerden faydalanlarak,
ilerlemekte, zellikle Arnoldo di Villanova (1240-1311) adnda Katalonyal bir hekim, Arap tbbini Arapa ve braniceden rendik
ten sonra, ilk defa olarak, hekimlerin gzlemlere dayanarak, mut
laka kitaplarda yazlanlara bal kalamayacan sylemitir (aa
ya bkz.).
Astronomide Fransal Musevi Levy ben Gerson (1288-1344), s
panya kral Alphons adna zicler (tables alphonsiennes) dzenle(1) Dominiken ad, halk etimolojisi olarak, Domni canes (yani Allahn kpek
leri) diye tefsir etmek, o zaman det olmutu. Tarikat yelerinin o zaman Fransann
gneyinde ortaya kan Albiginois mezhebi taraftarlarm canice yok ettikleri ve inquisition faciasnda barol oynadklar malumdur.
56
mi ve daha nemlisi, yeryznn, evrenin merkezi olamayaca id

diasn ileri srp, Kopernik'e yol amtr. Fiziin k blmnde
ve matematikte bu devirde, Batda nemli bir ilerleme olmam, b
tn bilgiler Arapadan alnanlarn tesine gememitir^/Fakat bu
yzyln ortalarmda Rnesansn ilk hareketi olan hmanizm balyorSperi. bu yzyln bandan beri, Aristonun felsefe ve mantk
zerine eserleri kimi vakit bn-r-Rdn erhleriyle-birlikte Av
rupada, zellikle Pariste geerli olmaya balam idiyse de, ilmi
eserler ortaya kmamt. Hmanizmin meydan almas bu eserlerin
de ortaya kmasna ve dorudan doruya Yunancadan aktarlmas
na yardm etmitir. nce talyada doan ve oradan kuzey memle
ketlerine yaylan hmanizmi ilmin rnesans izlemitir. Bizansta
Yunanca renmi olan Albanolu Peter (1250-1318), Paris'te tp
okuttuu srada, bu dilden eserler evirmiti. XIV. yzylda mspet
ilimler alannda hep XIII. yzyl eserlerine dayanlm ve bu yzyl
iinde kan ve kara.lm denilen byk veba salgm bir yandan,
mthi bir zelzele ve yz sene savalar te yandan, ilimde de bir
durgunluk meydana getirmitir. Bu yzylda yalnz, Almanya'da
Konrad von Megenberg'in Thomas de Cantimprenin De naturum
rerum adl eserinden alarak yazd Das Buch der Natur adl ilim
ansiklopedisi yazlmtr. Bunda her ilimden, Yunan ve Latin bil
ginleri (Aristo, Galenos, Plinius, Thephrast) ile Ibiliyeli (Sevilla'l)
zidor ve kilise babalarndan alnarak bahsedilmitir.
Halbuki, XV. yzyl ortalarnda Gutenberg tarafndan matbaa
nn icad (1450) ile eski eserleri elde etmek daha ziyade kolayla
m ve 1469 ylnda, Plinusun mehur Tarih-i Tabiisinin baslmasyle balayan ilmi eserler oalmtr. Bu yzylda yetien en nemli
simalardan biri Kardinal Nicholas de Cusadr (1401-1464). Kendisi
ilimde deney esasna dayanan bir bilgindi. Mesela byyen bir bit
kinin havann arlndan bir ksmn aldm ilk defa sylemi ve
ilimde tart usulnn neminden bahsetmi ve hatta teraziye dair
bir de eser yazmtr. Kardinal, dnyann hareket ettiine ve ev
renin sonsuz olduuna inanm bir. filozoftuk/stanbul'un fethinden
sonra, Trkiyeden ayrlan ve yukarda ad geen Yoannis Bessarion
adndaki Bizansl Kardinal Batda Yunan ilminin, zellikle astrono
minin gelimesine yardm etmitir. Bu zat talyada Purbach ve
Regiomontanusla dost olmu ve bunlarn elbirliiyle almalardr
ki, Kopernik sisteminin esas temellerinin kurulmasna yardm etmitir.' Purbach (1423-1461) trigonometriye alm ve Regiomontanus~(T436-1476) ki asl ad Johannes Mllerdir; Bavyerada Kningsberg adndaki kk bir kasabada doduu iin, evirisi olan
bu Latince ad almtr Ptolemaiosun Almagestine ve baka Yu-
57
nan eserlerine bavurarak trigonometriye ait nemli bir derle

me meydana getirmitir^rlyor ki, u iki yzylda Avrupa'da Yu
nan ilminin kaynaklarna gidilerek yeni yeni dnceler ve incele
meler ortaya atlmtr. Halbuki XI. yzyldan beri Bizansllarla te
mas halinde olan Trkler byle bir ihtiya duymamlar, hatta Yu
nan kaynaklarna kadar gitmek yle dursun Arapadaki ilmin esas
kitaplarm bile incelemeye lzum grmemilerdir. Mesela ne Almagest, ne Aristo'nun mspet ilimler zerine eserleri, ne de botanik ve
elkimyaya (1) ve corafyaya dair eserler incelenmiti. Bu yzyllar
bilginleri, El-Harezm, El-Birun ve Ibni Sina gibi byk bilginlerin
ana kitaplarna mracaat edecek yerde byk eserlerin zetlerine^
erh, yeniden erh, haiye ve talikat (2) yazmakla yetinmilerdir.,.
Yukarda ad geen 'Sabuncu-olu erefeddin'in, Abl-Kasm Zehravnin Et-tasrif adl nl cerrahi kitabn evirerek, kendi orijinal
eseri gibi, ortaya koymas, ortaan bu en nl cerrahi kitabnn
o zamanlar Trkiyede pek bilinmediini gsterebilir (3).
(1) Alchimie kelimesi, her naslsa, bizde simya kelimesiyle tercme edilegelmise de simya, gerek lgat, gerek stlah manasyle, fartasmagoric mukabili olduu iin,
bugnk kimyann balangc alchimieyi elkimya ile tercmeyi tercih ettik.
-(2) Bu kelime aklamann eitli yollarn anlatr.
(3)
Zahrav'nin isminin o dnemde bilinmemesi imknsz gibi gelmektedir. Zi
ra. Sabuncuolunun bizzat kendisinin Cerrahiye-i lhaniye iinde alt yerde eyh
Zahravi nakleder veya eyh nakleder diyerek yazardan bahsettii nver tara
fndan tespit edilmitir [Bkz. S. nver: Sabuncuolu erafetin'in Cerrahiye kita
bnda gze ait bahisler, resimler ve izahlar Gz Klinii (stanbul) Vol. 1, 3 (1943)
S. 36 ve dip not 1], Ayrca son yllarda Manisa ktphanesinde (No. 1844) Kitab-
Zahravi ad altnda bir el-Tasrif evirisi daha tespit edilmitir. [A. Dizdar: 75. Yz
ylda Trk ditababeti ve erafeddin Sabuncuolu. 1. Uluslararas Trk slam Bi
lim ve Teknoloji Tarihi Kongresi. Cilt 2 (1981) S. 39]. (A.K.).
Blm III
XV. YZYILIN SONU VE XVI. YZYILIN BAI
Bundan nceki blmde; Fatih devrinin sonuna kadar mspet

ilimlerin durumu hakknda, elde bulunan eserlerden, tarih ve hayat
hikayelerinden karlm bilgilere dayanlarak, bir zet yaplmt.
Bu blmde de artk Bat ile dorudan doruya karlaacak olan
Trkiye'de XVI. yzyla kadar ilmi dncenin pek ar giden geli
mesinden bahsedeceiz.
Byk ilim koruyucusu Mehmet II.'in vefatnn arkasndan,
mspet ilimlere kar gsterilen eilim ve ilgi gelenei daha bir s
re devam etmitir. Nitekim yukarda ad geen Tokatl Molla Ltfi
ve onun hocas Sinan Paa, matematik ve astronomi zerinde al
mlardr. Bunlardan Molla Ltfi yz kadar ilmin ad ve konularn
gsterir El-metalib-l-ilhiye fi mevzuat-il-ulm adl bir eser kaleme
alm ve mantk ve kelam zerine erhler yazmtr. Fatih ktpha
nesi hafz- ktiiplndeyken, akli ilimlere nem veren Molla Ltfi,
Ali Kuu'nun stanbula gelmesiyle iyi bir de matematik retmeni
bulmu oldu. Bu yazar, Batnn uzun zamanlar dikkatini ekmemi
ken, Brockelmann, Geschichte der Arabischen Litteratur adl nl
eserinde Bizans ilminin Osmanl Trkiyesi ilmi zerinde bir etkisi
grlememi olduundan bahsederken (I, 223), Ltfinin eserleri
dikkatle incelenecek olursa, belki byle bir etkinin kefolunacam
ve gerekten Leyden ehri ktphanesinde ve stanbulda Esat Efen
di ktphanesinde Tazif-l-mezbah adl Molla Ltfiye ait bir eserin
bulunduunu syler. Brockelmannm bu kayd dikkatimizi ekmi
olduundan, Leyden ktphanesindeki (ar. 958, 11-17) risaleyle Esat
Efendi ktphanesindeki (No. 3596) nshann fotoraflarn Paris'te
iken inceledik. Eserin zmirli Theon (1) tarafndan Delos adasndaki
hatifin adna yaplan sunan iki katma karlmasna dair, Eflatun'
dan renmi gibi yazd eserden ilham ald anlalyor. Gerek(1) Theon de Snyrne, Mathematica, Fr. ev. Dupuis, s. 5.
59
ten sunan iki katma karlmas problemi teden beri ilim tari
hinde Delos problemi diye mehurdur. zmirli Theon skenderiye
ktphanesi hafz- ktb Eratosthenes'e (.. 276-196) balayarak,
Delos adasnda, bir byk veba knca ahlinin Apollon hatifine
bavurarak, bu vebann snmesi iin ne yaplmak lazm geldiini
sorduklarn, hatifin karlk olarak, tapmaktaki sunan iki katma
karlmasn tavsiye ettiini syleyince, ahaliye kolaylkla zm
kabil olamayacak bir matematik problemi verilmi olduunu yazar.
Mimarlar bu ii baaramazlar, Efltunun yardmn istemek zorunda
kalrlar; Eflatun, hatifin sunan iki katma karlmasn ihtar etme
sinin, Tanrnn daha byk bir sunaa ihtiyac olduundan deil,
Yunanllara matematii ihmal ettiklerini ve geometriyi kmsedik
lerini sylemek maksadyle olduunu bildirdikten sonra, problemin
orta orantl usulyle zmleneceini anlatmtr (1). Bu masals
hikayet zmirli Theon'dan baka Plutarkhosun (VII, 579) De Genio
Socratisinde bir diyalog eklinde geer. te bu hikayenin Araplara
gememi olduu Julius Lippert, Studien auj dem Gebiete der
griechisch-arabishen Litteratur adl eserinde (s. 45), sylemekteyse
de Zekeriya Kazvin'nin Asar--bildmda. (yaym. Wstenfeld, 385)
birka satrla yazlm olduu grlmektedir. Fakat Molla Ltfinin
risalesi okunursa grlr ki, onun kayna scr-l-bild olamaz;
belki Molla Ltfi stanbulda Theonun yahut Plutarkhos'un eserle
rini elde etmi veya bir Bizansl bilginden problemi dinlemi ola
bilir. Herhalde, ite ksaca anlattmz bu hikayeyi esas tutarak
Molla Ltfi Tazif-iil-mezbah risalesini yazmtr. Bu risalede nce
izgilerin ve karelerin kendileriyle arpmndan, yani tazifinden
bahsettikten sonra kpn ikiletirilmesi demek, yanma baka bir
kp daha katmak olmayp onu sekiz defa bytmek olduunu ak
lar. Kad-zade'nin Ekl-t-tesis ine yazlan Eblfetih haiyesinden
balayarak, birok eserlerde geen geometri bilmeyen kadnn yar
gda yanllk yapt hikayesini bu mnasebetle Molla Ltfi de
tekrar eder (bu hikayeyi sonra baka eserlerde de greceiz). Molla
Ltfi, risalesinde orta orantl usuln de aklad gibi, sonunda
vebaya kar baz dua ve efsunlar bile katmaktan geri durmamtr.
Bu Arapa risalenin metni, 1940 ylnda Profesr erefeddin Yaltkayanm himmetiyle, nshadan incelenerek, stanbul Fransz Ar(I)
Fakat
Erastothenes,
hkmdar
Batlamyusa
(Ptolemaios
Evergeles)
yazd
bir mektupta, sunan iki kat bytlmesi probleminin Delos efsanesinden daha n
ce Atinada bilinen bir problem olduunu, hatta kral, Minos olu Glaucos iin bir
mezar yaptrmak istedii zaman, mimara ahane bir mezar iin, ii kk tutuyor
sun -yanl yapmadan kp bir kat bytmek lazmdr szlerini sylediini, adm
vermedii bir tiyatro yazarna atfen kaydeder (bkz. Tannery, La Geometrie Grecque,
s. 110).
60
- ' OSMANLI TRKLERNDE LM
keoloji Enstits tarafndan, Franszcaya yaptm evirisi ve stan

bulda almakta olan Paris milli ktphanesi hafz- ktplerinden
gen msterik Msy Henry Corbinin yazd pek deerli bir giri
le birlikte Pariste yaynlanmtr (1); giri ve eser birlikte okunur
sa, gerek Eflatun hikayesi, gerek Molla Ltfi'nin risalesi hakknda
tamamyle yeter bilgi edinilebileceinden burada fazla ayrntlara
girimiyoruz.
an lakabyle mehur olan bu bilginin asl ad Ltfullah olup,
Tokat'ta XV. yzyl balangcnda balayan hayat, 1490=900 ylnda
idamyle son bulmutur. Kendisi aka ve mizaha ok dknd, za
mannn ulemasn eletirme ve knamay pek severdi. Hocas Sinan
Paann tavsiyesiyle Fatihin lafz- ktplne tayin edilmiti. Da
ha Fatih zamannda ho, fakat laubali szleriyle herkese sataan bu
gen bilgin ki, Seh Bey tezkeresine gre, divane-renk kii idi,
beynelmevali Deli Ltfi denmekle belli idi, hafz- ktpl sra
snda hatta padiahla ii latifeye kadar vardrmt. Mesela bir gn
Fatih ktphanede bir kitap istemi, Ltfi yksek bir yerde duran
kitab almak iin, bir taa basarak kitaba uzanm, padiah: Ne
yapyorsun? O ta, sa peygamberin zerinde doduu tatr de
mi; bir mddet sonra Molla Ltfi, tozlu bir bezi padiahn dizleri
zerine koyunca, padiah: Bu ne hal? diye sormu, Ltfi derhal:
Padiahm, ne bihuzur olursuz, bu sa aleyhisselmm beiinin r
tsdr diye cevap vermitir. Byle herkesle yapt bazen ac, ba
zen tatl latifeler! anlatlr. Hatta Molla Ltfinin salt mizah zeri
ne Makale fi Usul Sc adl bir risalesi de vardr (bkz. Fuat Kpr
l, Hayat mecmuas, IV, 426). te zamannn ulemasn ac ac ele
tirmesi herkesin houna gitmeyen bu bilgin, sonunda, her vakit ol
duu gibi, bu huyunun cezasn ar bir yolda ekmitir.
Beyazt H.nin saltanata gelmesinden sonra, Sinan Paa ile bir
likte Molla Ltfi stanbul'a dnerek, nce Bursa, sonra Edime, so
nunda Fatih medreselerine mderris tayin edilmiti. Bu son tayin
eskiden beri eserlerini eletirerek rahatsz ettii, zamann bilginle
rinden brahim Hatip-zadenin kskanlm kabartnca, samimi bir
Mslman, fakat derslerinde dinin daha ziyade vicdan ve ruh k
smlarna nem veren Molla Ltfinin dinsizlii iddias ortaya atl
m ve bir byk meclis huzurunda muhakeme edilerek, iki yz a
hit dinlendikten sonra, baz azanm muhalefetine ramen, Hatip-zade
fetvasyle, katline karar verilmitir. Beyazt II., bu karar derhal tas(1)
Molla Ltjil-Maktul, La Duplication de l'autel. (Platon et le probleme de
DUlos), Paris, 1940.
61
dik etmemi ise de, Hatip-zadenin (1) sranyle, nihayet tasdik et

mek zorunda kalm ve 900=1494 yl rebilevvelinin yirmi beinci
perembe gn Ltfi, Sultanahmet meydannda, idam edilmitir.
Muhakemesi srasndaki savunmalar ve haksz yere ldrlmesi,
ulemann ve. halkn ok zntsne sebep olmu ve airler vefatna
birka tarih drmlerdir. Cereyan tarz ve savunmalar bakmn
dan bir dereceye kadar Sokrat trajedisini andran t>u vaka, Osmanl
Trkiyesinde ilim ve fikir adna uranlan ilk felaket olsa gerektir.
Yine bu tarihlerde baka bir eserin Yunancadan Trkeye ev
rildiini sylemek gerektir. Gotha ktphanesi katalogunda (W.
Pertsch) Cerrahname adl bir kitaba rastlanr; bu kitabn nszn
de Beyazt II. zamannda, Mora'da Modon kalesinin zapt srasnda
(1500), ele geirilen Yunanca bir kitaptan evrildii yazldr. evi
renin ad, Ktip elebiye gre (Kef-z-zunun, yeni basm, 581), b
rahim bin Abdullah-l-Cerrah olup, kitabn Yunanca aslnn ad da
Cendar (?)dr. evirenin babasnn ad Abdullah, bykbabasnn
ad sylenmemi olmasna gre, dnme olduu tahmin olunabilir.
Bu eser stanbul'da Millet ktphanesi katalogunda 568 numarada
kaytl' Alim-i Cerrahin adndaki eserin eidir. eviri 1500 ylnda
tamamlanmtr. Eserin XXII. blmnde frengiden Fransz has
tal veyahut Frenk uyuzu diye bahsedilmekte olmasna gre, Av
rupada ilk byk yaylm Fransa kral Charles VlII.m Napoli se
feri esnasnda (1495) gsteren bu hastalktan Osmanl Trkiyesinde
ilk defa bahsolunmutur denilebilir (bkz. Dr. Fuat Kmil, Trk Tp
Tarihi Arkivi, say 9, s. 49). [Ek -14],
Bu devirde, Osmanl Trkiyesinin en ileri gelen astronom ve
matematikilerinden Mirim elebi (2) adiyle mehur olan Mahmud
(1)
Hatib-zadenin hayat ve pek beenilecek gibi olmayan karakteri iin bkz.
akaik-i numaniye, Trk. ev. I, 343.
(2)
Bu lakabn Mirim diye okunmasn doru buluyoruz; Rasathane mdr
Profesr Fatin Gkmen Faris iveyle Mirem okunmasna taraftardr. Bu kelime, Av, rupallarca Meryem, Meyrem gibi trl trl okunulara gre yazlmtr. Farisdeki
byk bilgisi yznden kendisine beyim anlamna Mirim lakabnn- verilmi ol
mas muhtemeldir.
[Ek-14] Alim-i Cerrahin zerinde bilinenin dnda bilgi getirmeyen bir an
siklopedik yayn [Cerrahname: Trk Ansiklopedisi, Cilt 10 (1960) S. 249] haricinde
son yllarda yaplan karlatrmal bir aratrma ile yeni bilgiler elde edilmitir.
[Bkz. N. Yldrm: Alim-i Cerrahn zerinde Baz Yeni Bilgiler. 1. Uluslararas s
lam Bilim ve Teknoloji Tarihi Kongresi Cilt II, stanbul (1981) S. 169-177], Yldrm'm
bulgulan ile aadaki hususlar akla kavumaktadr: 1) Eserin biljnen 4 ns
has dnda (yani Sleymaniye/Hekimolu Ali Paa No. 568: Millet/Tp No. 205:
.O. Cerrahpaa Tp Tarihi Ens. Yazma No. 125 ve Gotha No. 107) biri Manisa Ge
nel Kitapl, Muradiye No. 1844: kincisi .. Ktphanesi T.Y. 7147'de olmak ze-
62
bin Mehmed yetimitir. [Ek -15]. Kendisi, ad yukarda geen astro

nom Kadzade ile Ali Kuunun torunudur (1) (lm. 1525); mehur
Hoca-zadeden ve Sinan Paadan ders grmtr. Matematik, astro
nomi ve usturlaba dair eserler yazan bu bilgin astronom Beyazt
II.m emriyle Ulu Bey Zicine, Dsur-l-amel ve ashih-l-cedvel
adiyle, Farsa bir erh yazmtr (gerek Avrupa ve gerek stanbul
ktphanelerinde birok nshalar vardr; mesela Beyazt genel ki
tapl). Ulu Bey Zicini incelemek isteyenler iin, bu erh pek fay
daldr. Yazar eserde didaktik bir yol tutmu ve mesela bir derece
li) Katip elebi Kef-uz-zununda Mirim eebiyi Kad-zadenin yeeni ve A.
Sedillot ise, Les Prologomenes des tables aslronomcjues dUlug Beg, s. 225te, doru
dan doruya, Kad-zadenin olu diye gstermise de, ikisi de doru deildir. n
k Mirim elebi, Ulu Bey Zicine yazd nszde, gerek Kadzade, gerekse Ali
Kuu iin cedlerim demektedir.
re iki yeni nshas tespit edilmitir. 2) ncelenen kaynaklara gre Cerrah brahim
bin Abdullah'm devirme olabileceine dair ileri srlen grleri dorulayacak bir
bilgiye rastlanmamtr. Bu varsaym, baba adnn Abdullah olmas ve kendisinin
Yunanca ve Sryaniceyi bilmesi nedeni ile ortaya atlmtr. 3) Al'im-i Cerrahin'in
iindeki blmler nshalara gre farkllklar gstermektedir. Millet 23, Sleymaniye 22, Manisa, .. ve Cerrahpaa nshalar 21 bap zerine dzenlenmitir.
Gotha nshas ise Millet'dekine gre ksaltlm bir yapya sahiptir. 4) Eserin Sleymaniye. Millet ve Gotha nshalarnda eviri olduu aka belirtilmitir. Ancak
yeni bulunan Manisa nshasnn nsznde kitabn telif olduu aklanmaktadr.
Nitekim Yldrm'n metin zerindeki aratrmalar, eserin tam bir eviri olmadn
ve yazarn pek ok konuda tartlamayacak ekilde, ilaveler yapm olduunu
ortaya koymutur. Ayrca Al'im'in hemen hemen yans Akrabadin, Cerrah bra
him'in tabiri ile uabnme'dir. 5) Eserin Akrabadin blmnde kullanlan terkiple
rin hangi kaynaklardan alnd bildirilmitir. Eflatun, Calinos .Bukrat, bn Sina ve
Razinin kitaplar ve isimleri yannda, Akemsettin, Hac Paa, Hekim' irvani, Beir elebi nihayet erafettin Sabuncuolu gibi isimler dikkati ekmektedir. 14. ve
15. yzyl nl Osmanl hekimlerinin isimlerinden meydana gelen ikinci gruptan evirilsn orijinal metinde bahsedilmesi dnlemez. 5) Eserde erafettin Sabuncuolu'nu.n kaynak olarak kullanlmas ok nemli bir noktadr. Aratrcnn belirtti
ine gre, alman terkip hem Mcerrepname (1468) hem de Cerrahiye-i ilhaniye'e
aynen mevcuttur, ayrca Osmanl tababetinde Sabuncuolu ismi ilk defa bu kitap
ta grlmektedir. Bu da o dnemde deerinin bilindiini ve isminin yaygn oldu
unu gstermektedir. 6) Nihayet Cerrah brahim, batdaki ada yaynlarla kar
latrld zaman, elde tanari ateli silah yaralarndan ve tedavilerinden ilk de
fa olarak bahseden yazarlardan biridir. Bu da cerrahi tarihi bakmndan nem
lidir. (A.K.).
[Ek-15] Mirim elebi okunuu ve Advar'n bu ekli doru bulmas zerinde
Sayl bir aratrma yapmtr. Trk vs slam Eserleri Mzesinde 1973 Envanter nu
maral Zbdetltevrih adl bol harekeli ve H. 991/1583 ylnda yazlan bir eserde
Mirm tarzndaki okunu eklini tespit etmitir. Ayrca Cerrahiye-i lhaniyenin m
ellif hatt ile elde olan dzgn yazlm ve harekeli nshasndan okunu ekille
rini karlatrarak bu lakabn doru okunu eklinin Mirm eklinde olmas lazm
geldiini gstermitir. [Bkz. A. Sayl: Bir Bitim Adammzn Ad zerine. Vil. Trk
Tarih Kongresi Cilt II (1970) S. 547-553). (A.K.).
Xy. YZYILIN SONU VE XVI. YZYILIN BAI
63
lik yayn sinsn hesaplamak iin gayet ak misallerle be zm

yolu gstermitir. urada bir arasz olarak syliyeyim ki, Mirim e
lebi, Douda Batlamyusun Elmacestis zerine bina edilmi bilgi
lerle urap kitap yazd srada, Batda Kopernik bin sene ilim
lemine hkim olan bu Batlamyus sistemini ykmaa urayordu.
te yandan, Mirim elebi kendisini\pek seven ve takdir eden Se
lim I. (ki onun zamannda Mirim elebi Anadolu kazaskerliine ka
dar ykselmiti) adna Ali Kuu'nun Fethiye'sine bir erh yazm
tr. Yazar, astronomi ve matematikte pek ileri gitmi bir zat olmak
la birlikte, zamann gsterdii istee uyarak, astroloji zerine, El
-makaid adiyle bir kitap da yazmtr.
Yine Beyazt II. zamannn mehur matematikilerinden ve Sadreddin iraz ve Cell Devvan'nin rencilerinden Muzafferddin
iraz, ran'daki kargaalk yznden, Trkiye'ye hicret etmi ve
Cell Devvanden birlikte ders okuduklar kazasker Meyyed-zade
araclyle, medaris-i semaniyeden birine mderris olmutu. Bu zat,
Euclides'in geometrisini okuturken, bir haiye yazmtr ki, akaik
yazar bu haiyeyi grdn syler. Yine bu devirde el-mtetabbip
Ceyln adnda bir zat, ehzade Korkut iin, Takvim adiyle Farsa
bir risale yazarak, bunda takvimin yapl eklini aklam ve bi
raz da astrolojiden bahsetmitir.
Beyazt Il.ye takdim edilmek zere, Muslihddin bin Sinan ta
rafndan, 905 ylnda, Risale-i Eflatuniye adiyle yazlm Arapa bir
eserin Kahire ktphanelerinde birok nshalar bulunduunu Ka
hire niversitesi profesrlerinden Dr. P. Kraus, bir mektupla, bana
bildirmi ve bu risalede cisimlerin zgl arlklar ve Arkhimedes
in hidrostatik deneyleri bahis konusu olduunu da ilave etmiti. imdiye kadar bu risaleyi stanbul ktphanelerinde bulup inceleyemedk. Ne risaleden, ne de yazarndan Brockelmann da bahsetmemektedir. Fakat eser, belki ilk defa olarak, Trkiyede ilkan b
yk fizik bilgini Arkhimedesten bahsedilmek noktasndan, pek
nemlidir. Eserin E. Wiedemann tarafndan Almancaya evrildii ve
aklandn Dr. Kraus bildirmise de, birok uramalarmza ra
men, Beitraege zur Geschichte der Naturwissenschaften, VIII, 173
te yaynlanan bu eseri de getirtememitik.
Kitabn ikinci basks henz bitmeden, bahsettiimiz, Mslihddin bin Sinan tarafndan yazlm, Risale-i Eflatuniye adl Arap
a risalenin Almancaya, E. Wiedemann tarafndan yaplan evirisi
nin fotorafilerini, Berlin'deki Staatsbibliothek'in ltuf ve nezake
tiyle, elde ettim. Bu kk risalenin iindekileri zet olarak ilave
ediyorum:
Risale, Eflatun'un kelimatn Bizansl limin erhi diye bal-
64
yor ve bu aklamann yazlmasn Sultan Eblfetih Mehmed Han

m Bizansl bilgine emrettiini syledikten sonra, bu bilginin, ancak
Fatihin vefatndan sonra aklamay olu Beyazt II.'ye takdim etti
ini ilave ediyor. Cenab- Hakka hamd- kr, Peygambere ve pa
diaha dua ve senalardan sonra Eflatun-i lhyi, meaiyunun (gezimciler) Allahn ltf-U keremiyle tebcil edilmi, stad ve akl- hik
metin bilittifak imamrolarak yad eyliyor.
Bu risalede sz konusu olan mesele, iki ayr maddeden bileik
olan bir alamn, mesela gm ve kurundan yaplm bir kabm,
kab bozmadan, iinde o iki maddenin her birinden ne kadar bu
lunduunu bulmaktr. Tabii bu problem, Sirakza kralnn tacnda
ne kadar altn, ne kadar gm olduunu bulmak iin urarken,
Arkhimedesin hamamdan evreka diye frlad hikaye veya efsa
nesine konu olan meseledir. Problemin esas, bilindii gibi, bir sv
ya batrlan bir cismin, hacmine eit miktarda svnn arl ka
dar arlndan kaybedeceine dair mehur Arkhimedes prensibin
den ibarettir. Yunanm byk fizikisi bu kefini OXouu.evov A', B'
adiyle mehur kitabnda ille defa zikretmitir ki, bu eser sonradan
Latinceye De corporibus fluitanibs (yzen cisimler) adiyle gemi
tir. Arkhimedes, ta meselesini zmlemek iin, o ta hacminde bi
ri altndan, teki gmten iki ta yaptrp bunlar ayr ayr suya
batrarak, taan su miktarm karlatrmtr. Halbuki bu risalede,
bir kadehin, alam terkip eden cisimlerden o kadeh arlnda ay
r ayr iki cisim yapmaya ihtiya olmadan, alam terkip eden cisim
lerden herhangi bir miktar alnarak, nce su iinde, sonra havada
tartlp bulunan saylarn birbirine oranla hesap edilmek usul, ya
ni, daha basit bir ekil anlatlmaktadr (1).
Risalenin, Eflatunun bir eserinin aklamas olarak gsterilme
si tabii geree uygun deildir. Fakat pek iyi biliyoruz ki, Douda
nemli ve kark problemleri lh lakabyle anlan ve pek byk
tutulan Eflatuna balamak detti (bkz. Taz'if-l-mezbah, s. 44-45).
Ya Fatihin meselenin aklama ve izahm kendisine havale ettii Bizansl bilgin veya daha byk bir ihtimalle, Arapaya eviren zat, bu
risaleyi Eflatuna atfetmi olacaktr. Risalenin konusunu aklayan
asl Bizansl bilginin kim olduu belli deildir. Ancak sonszde Ri(I) Burada kadehin giimii ve kurundan bileme olduu farz ediliyorsa da, su
iinde
ve
havada
verilen arlklar arasndaki
farktan, bu
madenlerin
Arkhimedes
probleminde olduu gibi gm ve altn olduu anlalyor. Bu alamlarn terkibini
bulmak meselesi, Dou leminde XII. yzylda yetien matematikilerden Ebul-Feth
Abdurrahman al-Mansur-el-Hazin tarafndan bahis konusu edildii gibi, mehur ran
air ve matematikisi mer Hayyam'm da bu meseleyle megul olduunu yine el-Hazin sylemektedir (bkz. G. Sarton, Introduction to the History of Science, I., 761,
II, 216).
.
.
65
sale-i 'Eflatuniye nin fakir ve hakir Mevln Muslihddin bin Mevln Sinan tarafndan 950=1500 yl recebinin 28. gn le namazn
dan sonra itinam edilmi olduu yazldr.
Metinde mana karmay gletirecek, yanllar olduunu
Vviedemann gstermekte ve evirirken, yanllar dzeltmeye ve an
lam kmayan yerleri dzeltme ve aklama zorunda kaldn sy
lemektedir. Fakat ok umulur ki, bu eserin baka birka nshas
stanbul ktphanelerinde bulunur ve karlatrlarak gzel bir
nsha vcuda getirilir. Herhalde yukarda da sylediimiz gibi, Fa
tih'in emriyle yazlan ve evrilen bu eserle, ilk ve XIX. yzyla ka
dar son defa olarak, Trkiye'de Arkhimedes prensibinden bahsedil
mi olsa gerektir.
Beyazt II.'m merak ve tecesssn gidermek iin, adlar bilin
meyen iki zat tarafndan, elkimya (hayat iksiri) zerine iki manzu
me yazlmtr ki, bunlar bugn Viyana ktphanesinde bulunmak
tadr.
Bir de, ehzade Korkutun vgsyle balayan, Yahya bin Mehmed-l-Gaffar tarafndan, deerli talar zerine, Kitab-l-yakut-l
-mahazin fi cevahir-l-maadin adiyle Trke bir eser yazlmtr (s
tanbul niversitesi ktphanesi, Yldz, tabiiye, 183 ve Leipzig k
tphanesi, Dou yazmalar, CC, LXV) (1). Bunlardan stanbul ns
has yakn zamanda (hicri 1223) kopya edilmi, yanllarla dolu bir
nshadr. Halbuki 1517 tarihli Leipzig nshas daha tamdr. Drt
mahzete (blm) ayrlan bu eserin yazar, Trkiyede ok seyahat
etmi olduuiin, memleketin corafya bakmndan tarifiyle balar
ve bu seyahat srasnda eitli yerlerin detleri ve hatta renim de
recesi hakknda bile bilgi verirj Bundan sonra birinci blmde, de
erli talarn vasflarndan ve ikinci blmde talarn vcuda gel
mesi artlarndan, nc blmde ise, eskilerin "ecsad yahut "filizat- seba (yedi filiz) dedikleri altm, gm, bakr, kalay, kurun,
demir ve kalay-bakr alamndan (har-i sini) bahseder. Drdnc
blm ise, triyat, yani uucu kokulu yalar anlatr. Yazar deerli
talarn tannmasna yarar baz bilgiler verdikten sonra drdnc
blmde misk, amber, kfur gibi kokulu maddelerin tarifine geer.
Eser, yazarn nszde syledii gibi, Muin-i devlet-i Korkut Han
Piyale Beyin emriyle yazlm ve ou yerleri Cevahirname-i cedid
ve Tansuhname-i lhan adndaki Faris eserlerden alnmtr.
Bu devrede tp leminde byk bir ahsiyet ortaya km de
ildir. Yalnz Edirne hastanesi bahekimi Ahi elebi adnda bir zen(1) Son zamanlara kadar Hrka-i Saadet dairesinde sakl olduu iin yazarn
grmemi olduu 970 = 1511 tarihli, ok temiz ve gzel bir nshas Topkap Saray
kitaplmdadr. (H.S. 340). Tarihine gre orijinal nsha olduu tahmin edilebilir.
OT 5
66
gin hekimin, bn-n-Nefisin Mucez fil-tb adndaki eserini Trkeye

evirmi olduunu Tahir Bey, Osmanl Melliflerinde yazyorsa da,
bu eseri bulamadk. Fakat, Nuruosmaniye ktphanesinde, Ahi Ahmed Kemal tarafndan yaplm bir eviri vardr ki bunu Ahi elebi'nin babas tabip Kemal evirmi olabilir. Ktphane katalogu bu
eserin bni Kemalin olduunu yazarsa da bu, tabii yanltr. Kitap
elimizde olmad iin, kesin bir ey sylemek mmkn olamyor.
Ancak Dr. Nafiz Uzlukun bir makalesinde (Trk Tp Arkivi, 2. s. 53)
bir not vardr ki, o nota gre eserin 850 ylnda hekimlerden Sinan
Efendinin huzurunda Trkeye evrilmi olduu anlalyor. O hal
de 830 ylnda 90 yanda vefat eden, yani 740 ylnda domu olan,
Ahi elebinin bu eviriyi yapm olmas mmkn deildir. Olsa ol
sa babas Ahi Ahmet Kemale ait olabilir. [Ek -16],
Bundan baka Ahi elebinin bbrek ve mesane talar zerine
bir risalesi vardr (niversite ktphanesi, Yldz, tp, 314, varak
18). Hekim Ahi elebinin mesane talarna dair Faide-i Hasat adn
daki eseri iin Dr. Akil Muhtar'm Drlfnn Tp Fakltesi Mec
muasnda (1335, No. 3-4) Osmanl tarih-i tbbndan bir sayfa ve teftit-i hasat adiyle, yazmay tekrar gzden geirmeye lzum brakma
yacak kadar, etrafl yazlm gzel bir makalesi vardr. Bu Ahi bin
Kemaleddin-l-Mtetabbib genliinden beri tpla megul olduunu,
bimaristan (hastane) hekimliinde bulunduunu ve ta hastalklar
nn ok kere zenginlerde olduunu syledikten sonra, tan bedende
nerelerde olduunu ve araz ve belirtisini, ilacn, tan idrar yolunu
zedeledii zaman yaplacak tedaviyi anlatr. Ksacas vcutta mey
dana, gelen talar hakknda, smail Crcan, Zekeriya el-Raz, Galenostan genel bilgileri aktard gibi, bitkisel ilalar, zellikle abzen, yani ilal sularla banyolar tavsiye eder. Bu risalede dikkate de[Ek-16] Ad geen eser Bulu tarafndan grlm ve incelenmitir. eviri
Ahmed bin Kemal tarafndan yaplm ve H. 986/1578'de istinsah edilen bir ns
has Nuruosmaniye Kitapl No. 3487'de kaytldr. Bu nsha gzel nestalik hat
iie yazlm, eksiksiz ve 194 yapraktr. [Bkz. S. Bulu: ibn an-Nafis'in bn Sina'nn
Kanununa yazd erh, Mucez al-Kanun'un Ahmed bin Kemal tarafndan Trke
evirisi. Doumunun 1000. yldnm nedeni ile Milletleraras bn Sina Kongresi,
stanbul (1980) S. 32-33], Bulu bu konuda u bilgileri vermektedir: Bata Tanr'ya
hamd ve sena ve Peygamber'e salat ve selamdan sonra, Sultan Sleyman bin Sul
tan Seli m ile byk vezir -brahim Paa vglerle anlr. 2 a.vd. mtercim afte-hl
Ahmed bin Kemal diye kendisini tantarak, on yl Edirne Dr-i //a'snda altk
tan sonra stanbul'a geldiini, Arapa Farsa yannda Trke Tp Kitaplarnn az
lndan dolay en-Nefis'in mehur Mucez adl kitabn Trkeye tercme ettiini
anlatr. 3 a'dan itibaren asl eserin evirisi gelmektedir. Burada iki nokta dikkati
ekmektedir. Bunlardan birincisi Mucez evirisinin 1520'den sonra fakat brahim
Paa maktul olmadan evvel, yani eldeki nshadan yaklak 50 yl nce yaplm
olmasdr. kincisi ve ok daha nemlisi, Ahmed bin Kemalin Trke bilim dilinin
gelimesi gerektiini aklayan bilinli nszdr. {A.K.|.
67
er bir gzlem vardr (varak 13): Emir-i lem Geyvan Bey adnda
bir zatn mesanesinden gelen ta, idrar yolunda tkanp kalm ve
kimse derdine are bulamam, hatta o zamann hekimleri idrar yo
lunu yarp, ta karmak istemiler. Fakat hasta kendisine ii bo
ve ince, ucu yanndan delikli (neyde olduu gibi) gmten bir mil
yapm ve bunu ta taa kadar idrar yoluna sokturmu ve bu suret
le idrar aktmtr. Bundan sonra da bir kska (?) tertip ederek,
bununla idrar yolundaki ta krdrmtr. Ahi elebi bu ameliyat
kendi yaptn ima bile etmiyor; hatta icadn hastadan geldiini
aka sylyorsa da, bu usul esasen bir icat deildir; bni Sina'nn
Karnn unda. vardr.
Ahi elebi, Beyazt II.'m fevkalade gvenini kazanm bir he
kimdi. nce padiahn yemeklerine nezarete memur edilmi ve son
ra reis-l-etbba (hekimba) tayin olunmutur. Kanun Sleyman
zamannda, 90 yama varp, 930 ylnda vefat eden bu hekim, Ru
meli ve Anadolu'da krk kadar kye sahipti. Hatta, Edirne vilaye
tinde bir zamanlar Ahi elebi adiyle bir de kaza vard. stanbul ve
Edirnede hayrat da vardr. Bu zatn babas da mehur bir hekim
di; ad Kemal'dir. Mahmut Paa arsnda dkkan ap hekimlik
ederken, hretini Beyazt II. duyunca, saraya almak istemise de,
hekim Kemal bunu kabul etmemi, fakat olu padiahn sarayn
da hizmet etmi ve iki defa azle uramtr.
Bu devirde Edirnede Tunca nehri kenarnda yeillikler iinde
gzel bir hastane yaplmtr ki, vakfiyesinde Evliya elebiye gre,
hastalara alg alnmas bile art edilmitir. Bu hastane hakknda,
Milli Mecmuann 69 numaral nshasnda, Rifat Osman imzasyle
yazlan bir makalede, vakfiyede dershane, mderris ve medrese-i
tbbiyeden bahis olmad gibi, musikiden de bahsedilmedii sy
lenmekte, ama vakfiye grlm olduu halde vakfiyenin zayi olma
sndan da bahsedilmektedir. Hastanenin, Gurlitt adnda bir mimar
tarafndan sonradan tasarmlanm bir plan da deitirilerek, ma
kaleye eklenmitir. Bu makaleden Trk Tababeti Tarihi adl esere,
hastane plannn birtakm Avrupa hastanelerine esas olduu yolun
daki aktarlanlar bir yanl anlamadan baka bir ey deildir. Be
yazt II. zamannda, Edirnenin Kirihane mahallesinde, bir de c
zam hastanesi kurulduunu makale sahibi yazmaktadr. Baka bir
hastane de Selim I.in annesi tarafndan Manisada yaptrlmtr ki,
yakn
zamanlara
kadar,
tmarhane
olarak,
kullanlmaktayd.
[Ek-17].
[Ek-17] "I.Son senelerde yaplan aratrmalarla, Seluklu Darifalanndan iti
baren Avrupa Hastanelerinin hem mimari bakmdan hem bilimsel bakmdan bu e
kilde etkilendikleri bilinmektedir. [Bkz. A. Sayl: slam and the rise of Seventeett
68
'stanbul ve Avrupa ktphaneleri yazmalar arasnda ou za

man rastlanan Yadigr-i ibn-i erif adl bir eser vardr ki, kaleme
alm tarihi olmad gibi, yazar hakknda da fazla bilgi yoktur.
Eser incelenirse bunun da bu devre, yani XI. yzyl sonuyla XVI.
yzyl ba arasnda bir zamana konulabilecei anlalmaktadr. Ese
rin dili ne daha eski ve ne daha yeni bir devreye iaret etmiyor. te
yandan stanbul'dan bahsederken, onu bir Mslman ehri olarak
gstermesi eserin stanbulun fethinden sonra yazlm olduunu
gsterir. Eserin gerek Londrada British Museumda, gerek Pariste
Bibliotheque Nationale'deki nshalarnda bu stanbul kayd vardr
(bkz. Cat. Mans. Turcs. suppl., 233, A.F. 168). Bu kitabn birok ns
halar, stanbul ktphanelerinde bulunmaktadr, Paris nshasnda
ki tarih 931 ise de, bu kopya tarihi olacaktr. Osmanl Mellifleri bu
eserin tarihini 1037 gstererek, yz yl daha yeniletmek hatasna
dmtr (yazl tarihi iin Dr. Feridun Nafiz Uzluk ile Dr. Rusuklu Hakk arasnda geen tartmalar hakknda bkz. Tp Tarihi
Arkivi, yl I. 3, II. 6). Bu tartmalarda Dr. Uzluk, Emr elebinin
Enmze-t-tb adndaki eserinde Yadigh-i ibn-i erifin adnn ba
ta veriliinden sonu kararak ve daha birtakm kantlarla eserin
tarihini sekizinci hicri yzyla kadar gtryorsa da, teki doktor
bir yerde grd bir nshada (nerede?) kitabn Umur Bey bin Timurta adna yazldnn bildirildiini sylyor ki, bunu Dr. S
heyl nver, Saray-Bosnada Gazi Hsrev Bey ktphanesinde 340
numarada grd bir nsha ile de dorulamaktadr. Bu halde eser,
olsa olsa hicri dokuzuncu yzyl iinde, fakat herhalde stanbulun
fethinden sonra yazlm olabilir. nk gerek Paris ktphanesin
de, gerek British Museumdaki nshalar kendim grdm; Museum
nshasnn 88. varanda ve stanbulda niversite ktphanesi, YlCentury Science: Belleten Cilt 22, Say 87 (1958) 353-388 ve Ek-5 ile A. Terziolu:
Die architektonischen Merkmole der Seidschukischen, Mameluckischen und Osmanischen Krankenhauser und ihre Einflsse aut die abendlandischen Hospitaler.
Fifth International Congress of Turkish Art, Budapest, 1978 pp. 827-836],
2. Kanuni Sultan Sleyman'n annesi Hafsa Sultan tarafndan yaptrlan has
tane aslnda bir klye iindedir. Bu hastane 20. asr bana kadar ack kalm,
1916'da kapatlmtr. Son dnemlerinde yalnz akl hastalar yatrlmtr. ]3kz.
N.N. Yrkolu: Manisa Bimarhanesi, stanbul 1948; A.H. Bayat: Tp ve Sanat Ta
rihi Asndan Manisa Darifas (H. 946/1539) E.. Tp Fakltesi Mecmuas Cilt
17 (1978) S. 615-631].
3.
Seluklular dneminden balamak zere Anadoluda deiik yerlerde Czzamhaneler kurulmutur. Osmanl tbbinda nemli bir halk sal kurumu ve sos
yal bakm yurdu olan bu kurulularn hepsinin vakf gelirleri mevcuttur. [Bkz. S.
nver: Czzama Dair Ariv Kaytlar ve Kayseri Leprozerisi Dirim Cilt II (1936) S.
77-78, ayn yazar: skdarda Miskinler Tekkesi Dirim Cilt 23 (1948) S. 19-20; ayn
yazar: Bursada Yldrm Semtindeki Leprallar Yurdu .. Tp Fakltesi Mecmuas
Cilt 21 (1958) S. 142-145; S. nver, B.N. ehsvarolu: Trkiyede Czzam Tarihi,
stanbul 1961J. (A.K.).
69
diz, tp 208 numaradaki nshada (varak 72a) stanbuldan bahseder

ken, Tm- mahtum "kfir zamannda stanbul etbbasnn da bil
mediini sylemesine gre, eser ya fetihten sonra yazlm veya
fetihten sonra ikinci bir nshas kaleme alnmtr. . Eserde yazarn srarla Gelibolu'dan bahsetmesi de kendisinin
Gelibolulu veya orada yerlemi olduunu gsterebilir. Kitap, halka
gre yazlm olduu iin, nshalar oaltlm ve her tarafa dal-.
initir. Mesela, bugn Berlinde Staatsbibliothekte bulunan nsha
nn kap yapranda, Latince olarak, 1686 ylnda Budapete'nin i
galinde esir edilen kahya Osman a'ra! Efendinin evinde bulunup
alnm bir nsha olduu kaydedildii gibi, Zeitschrift der Deutchsn
Morgenlaendischen Gesellschaft mecmuasnda (cilt XIII, 259), bir
nshann da Tebrizde meydana karld ve bunun zerinde me
tin yazsnn ayn yazlarla tashihler ve ilaveler yaplm olduu iin,
bunun yazarn el yazasyle yazlm nsha olmas mmkn bulun
duu sylenmektedir.
te telif tarihi zerinde bu kadar tartmalar yaplan bu eser
salk bilgisi ksmnda havadan, sudan, evlerden, yiyecek iecek ey
lerden, giyecekten uzun uzadya bahseder. Yazar, iecek eyler ara
snda arabn, slamda yasak olduunu sylemekle birlikte, tpta
faydalarn birer birer saymaktan ekinmez; nk kendisi ilm-i
hal deil, tp kitab yazmaktadr. arabn zellikle vcut ssn
oalttn ve bylelikle beslenmeyi kamladn sylerse de, faz
la arap imenin fena sonular vereceini u basit benzetile anlatr:
Eer ok arap iilirse, s ykselecek yerde iner; tpk iyice yanan
atein zerine fazla odun konulursa, atein snmesi gibi. bn-i erif
arap konusunda pek uzman grnyor, nk araplarn birok e
itlerini sayp dkmektedir. Riyazat (spor) bahsinde de bni Sina
dan alnm birok bilgiler vardr. Yol yrmek, ihtiyarlar iin ata
binmek, arabayla gezmek, hatta gemiye binmek bile bedeni riyazattr. Eser birtakm ilal banyo sularn (abzen) (1) da salk verir.
Bundan sonra hastalklarn ksaca belirtilerinden, ilalarndan bni
Sinann. Kanunundan, bni Baytarm Mfredatndan ksaltlarak
alnm ve halka greletirilmi bir yolda bahsolunur.
Bu devirde, yukarda ad geen Ahi elebinin emriyle, Musa
Calinus-l-srail adnda bir Musev hekim, ilalarn scaklk, souk
luk, kuruluk, nemlilik derecelerini ve kullanlacak miktarlarn gs
terir bir kk risale yazmtr (bkz. niversite ktphanesi, Yldz,
tp, 352). Bu risalenin nsznde, ulema-yi slam ve Efren ve Yu
nan eserlerinden veyahut szlerinden faydalamld sylenmekte,
(1)
Abzen ad, birok yazarlara gre, ab ile zen kelimelerinden yaplm olup,
bu eit ilalara, ou kadn hastalklarnda kullanld iin, verilmitir.
70
OSMANLJ TRKLERNDE LM
ikinci varakta basit ilalarn nitelikleri bakmndan ayrllarm gs

terir bir ema mevcut bulunmaktadr. Burada ilalar dosta faydal,
dmana zararl diye ikiye blnmekte ve bunun kenarna, Tabip
ifa imzasyle, konulan bir haiyede dost ve dman ilac diye
ayrmann tp kanunu dnda olduu iddetli bir ifade ile sylen
mektedir. Risalede dikkate deer yalnz bir taraf vardr ki, o da Osmanl Trkiyesinde, belki birinci defa olarak, Arnoldo di Villanova
(Arnault de Villeneuve) (1) adl bir ortaa (1234-1310) Bat heki
minin ad, Ishak srail adnda baka bir Yahudi hekimin ifade
sine dayanlarak, verilmi olmasdr. Baz yerlerde de sk sk bni
Rdn Klliyat'm dan szler alnmtr (2).
Bu devirde yazlm tbbi eserlerden biri de Necmeddin Mahmud bin Ziyaeddin lyas iraz'nin (lm. 1330) Havi-i sair (3) adiy
le mehur olan El-hav fi ilm-it-tedavi adl eserinin (bkz. Kprl
ktphanesi, 197) Ahmed bin Bali Fakih tarafndan yaplm Mecma-l-mcerrebat adl evirisidir (bkz. niversite ktphanesi, T.
190). Bu eviri, blm ad altnda baz ilavelerle tamamlanmtr.
hastalklar, hummalar ve d hastalklar ve son olarak basit ve bi
leik ilalardan bahsolunmakta ve yazarn, helva piirmek ve helva
nn tbbi faydalar zerine bir bahisle laf tatlya balamak istedii
ni syledii bu eserin grdmz nshas, birok imla yanllary
la dolu, fena bir yazyla yazlm olmasna ramen, gayet basit, fa
kat o zaman iin faydal bilgileri ihtiva eder. [Ek -17/1].
(1)
Arnoldo di Villanova ilahiyat, hekim ve elkimyacdr. Arapa bilen bu he
kim, Arap hekimliine Batda ilk isyan eden zattr. Montpellier ve Pariste profesr
lk etmi olduunu ve bu son ehirdeyken, hekimlerin insanla hizmeti papazlarn
hizmetine ye olduunu syledii iin aforoz edildiini, Sicilyaya katn biliyoruz.
Oradan Papa Clement V.i tedavi etmek zere, Avignona getirilirken, gemi batarak,
boulmutur.
(2)
Klliyat, Latinceye Colliget adiyle 1255te evrildii gibi, asl da Avrupada
birok defalar baslmtr (1531-1537).
(3)
Havi-i sagirin beinci, yani bileik ilalar bahsi P. Guigne tarafndan Franszcaya
evrilerek,
Beyrutta
1902de
baslmtr.
Havi-i kebir Zekeriya el-Raznin
mehur eseridir ve bu eserle hibir ilgisi yoktur.
[Ek-17/1] XV. yzyl sonlarnda Sabuncuolunun Cerrahiye-i ilhaniye'si dn
da Trke yazlm 3 cerrahi kitabi mevcuttur. Bunlar S. 61 ve Ek-14'de bahsedi
len Aiaim-i Cerrahin, Cerrah Mesudun Farsadan evirdii Terceme-i hlsa fi
fenni'i-cirhe ile yazar bilinmeyen ve yeni bulunan Kitb- Csrrahnamedir. (Ano
nim: st. Arkeolojisi Mzesi K. 729 ile Sleymaniye Yazma Balar 814/1). Bu so
nuncu eser zerinde ayrntl bir inceleme yaplmtr (N. Yldrm: XV. Yzyla ait
Trke bir Cerrahname .. Tp Fakltesi, Doktora Tezi, 1981) Kitb- Cerrahname,
ayn dnemde yazlan dier 3 cerrahi kitabi ile karlatrld zaman, ifade ekli
veya blmlerin sralanmas gibi kiisel farkllklar dnda konular, etiyoloji ve
tehis anlay, cerrahi mdahaleler ve endikasyonlar asndan aralarndan b
yk aykrklar olmad anlalmaktadr. Bu da XV. yzylda Osmanl tbbinda be
lirli bir ortam ve bilgi dzeyinin mevcut olduunu gstermektedir. (A.K.).
Blm IV
XVI. YZYIL VE DENZ CORAFYACILARI
XVI. yzyl bandan XVII. yzyln ilk senelerine, yani Meh

met III.'in vefatna (1603) kadar geen zamanda, Trkiyede mspet
ilimlere kar nceki devirlerde grlen bir eit eilimin biraz da
ha duraklad hissolunur. Osmanl tarih kaynaklarna ve olumluk
kitaplarna baklrsa bu devrin bize mspet ilimlerde byk bilgin
ler ve nemli eserler vermedii grlr. Bu durgunluun nedenini
aklayabilmek iin, burada byk ihtiyatla, bir varsayma girimek
istiyoruz. Bunun iin zamann siyasi olaylarna ve bir de bu devir
de gelen padiahlarn karakter ve eilimlerine bakmak lazmdr. Bi
lindii gibi, bu devirde Osmanl imparatorluu, topraklar bakmn
dan, en geni snrlarna erimiti. mparatorluun snrlar douda
rann ortalarna, gneyde Sudana, kuzeyde Viyana kaplarna ve
batda Fasa kadar genilemiti. te imparatorluu bu snrlara ka
dar genileten istila hummas, zamann ulemasn da yakalamt.
Bylece birok bilgin ve airler, padiahlarla birlikte, ordular, bu
geni memleketin snrlarna kadar, izliyorlard. ki savan arasn
da geen bar ve skn zamanlarysa, ya askeri ve mlki tekilatn
slah veya baka bir savan hazrlklaryle geiyordu. te yandan
bu nadir skn zamanlar enlikler, dnler ve bayramlarla doldu
ruluyordu. Fakat mspet ilimlere kar grlen ilgisizliin daha
nemli bir nedeni, fikrimizce, memleketin kaytsz artsz egeme
ni olan padiahlarn ulema smfmm almalar zerine de etkiden
geri kalmayan, zel eilim ve meraklarnda aranabilir. Bu etkinin
zamanmzda bile bir gerek olduunu ispat edecek olaylara ahit
oluyoruz. Baz diktatrlk hkm sren memleketlerde bilginlerin
dnme yolu zerinde kullanlan nfuzu gz nne alrsak,. XVI.
yzylda byle bir nfuz ve etkiyi mazur grmek gerekir.
Mesela Selim I., slamdaki tefrikay ortadan kaldrarak, btn
Mslmanlar bir bayrak altna toplamak sevdasyle, ilii yok et
mek zere bir yandan Msr'a, te yandan ran'a saldryor ve bu
72
hareketini eriate uydurmak iin, en ziyade fkh bilginlerini ycel

tiyordu. Ayn zamanda, kendisi de kuvvetli bir air olduu iin,
Trkeden baka Arap, zellikle Fars edebiyatyle urayor, bunun
iin de daha ziyade airlerle mnasebette bulunuyordu (1).
. te yandan bu devrin kltr bakmndan durumunu gsterecek
bir kayt olarak, Kanun Sleyman zamannda, imparator Ferdinand
I.n elisi olarak, Trkiyeye gelen ve Amasyaya kadar seyahat eden
Baron de Busbecqin seyahatnamesinde (2) yazd u fkray nak
ledelim: Yabanc bir millet baka kavimlerin gzel icatlarn alr
ken, kolaylkla aldklar gibi, onlar da (Trkler) bizlerde yaplan
top, tfek ve' daha bin trl eyi alarak ilerletmediler mi? Matbaa
clk, byk duvar saatlar Trkiye'de o kadar makbule gemedi;
gerekten,Allahn kitab (Kuran) baslnca "Kitaplktan kaca
korkusuyle, din, matbaaya muhalefet etmi, te yandan genel saatlar da mezzin, muvakkit ve kayyumlarm nemini azaltacandan,
kabul edilmemitir (3). Avrupa ile sk temaslarmz olan bu devir
de bile u iki faydal icadn Trkiyeye girmemesi, o devirde ilmin
pratik alandaki eserlerine bile rabet olunmadn gsterir. Gerek
ten, ilmin kolaylkla renilmesi ve yaylmas iin en byk ara
olan matbaann Trkiye'ye girmesi iin, hemen hemen daha 200 yl
beklemek lazm gelmitir. Bu da gsteriyor ki, bir yandan harp ve
darp, te yandan iir ve edebiyat bu devri tamamyle doldurmu
tu. [Ek -18].
(I) Doktor Osman evkimn Trk Tababeti Tarihiade ve hi phesiz ondan
alarak Dr. Galip_Atamn dokuzuncu Bkre tp tarihi kongresine olan tebliinde, Se
lim I.in Msr seferi srasnda, am'da Halim adnda mehur bir hekimin lm ze
rine, padiahn pek mteessir olduu ve cenazesinde hazr bulunduu yazlyorsa da,
padiahn cenazesine gittii Halim, Kastamonulu air ve padiahn hocas olan zattr.
Tpla megul olan Halim ise, Fatih zamannda yaam ve tbba dair bir eser yazm
ve ayn zamanda Bahr-iil-garaib adnda Farsa-Tiirke bir lgat tertiplemitir.
<2) Ambassades et Voyages en Turquie et en Amasie, Fr. ev., Paris, 1646, s.
342-343. .
(3)
nk o zamanlar namaz vakitleri vesaire hep irtifa tahtalar ve baka astro
nomi aralaryle belirtilirdi.
[Ek-18] Oysa Busbecq'in yukarda sz konusu edilen mektuplarnn yazln
dan yl sonra Takiyddin'in Mekanik Saat Konstrksyonuna Dair En Parlak
Yldzlar adl yaptn kaleme aldn gryor ve aadaki saatleri ina etmi
olduunu reniyoruz.
Cep Saatleri: Cep saatlerinin tarih sahnesine klar zemberein saatlere uy
gulanmasndan sonradr. lk defa Almanya'da, 1526 ylnda Peter Heinlein tarafn
dan yaplmtr. ngiltere'de yapl ise 1586 ylma rastlar. Ancak ilknceleri bu
kk saatler ceplerde tanmyordu. Bu kk saatlerin ceplerde tanmas 1675
ylndan sonraya rastlar. Takiyddin 1556 ylnda yazd bu yaptnda cep saati de
yimini kullanm, konstrksyonunu ayrntlaryla aklamtr.
73
Gerekten Selim I.in olu ve halefi Kanun Sleyman, uzun

saltanat (1520-1566) srasnda iiri ve airleri daima korumu ve
ltfunu onlardan asla esirgememiti. Ama bu padiah dedesi Fatih
in rneince, bugn btn Trkiyenin, belki de btn dnyann
mimarlk aheseri olan camiinin etrafnda Sleymaniye medresele
rini yaptrm ve bunlardan birini matematie, tekini tbba ayr
mt. Bunlardan tp medresesi ve onun yannda kurulan Drifa
nm planlar, vakfiyesi ve idare tarz hakknda Dr. Sheyl nver'in
Vakflar Dergisinin ikinci saysndaki makalesinde resimler ve bilgi
vardr; bu makalede belirtildiine gre, bu tp medresesi imdiki
Tiryaki arsnn stndeki kubbeler, Drifa ise, imdiki Askeri
Matbaann bulunduu binadr. nasna byk air Baknin de ne
zaret ettii (bkz. slm Ansiklopedisi, mad. Bak) bu byk medre
senin o vakitler ne mahsul verdiini ve hocalarnn kimler olduu
nu pek bilemiyoruz. [Ek -19],
Duvar ve Masa Saatleri: Gene! olarak ev saatlerinin Avrupa'da kullanlmaya
balamas 1550 yllarna rastlar. Yaygn olarak kullanlmas ise bundan bir yzyl
sonradr. Takiyddin bu yaptnda duvar ve masa saatlerinin yapmndan sz eder.
zellikle masa saatlerinin 16. yzylda Avrupa'da kullanlan btn tarzlarn bilmek
tedir. ift blmeli, tek blmeli, arklarnn hareketi ufki olanlarndan sz etmekte
dir. Batda bile yeni yeni kullanlmaya balayan bu masa saatlerinin bylesine ay
rntl olarak ele almas pek nadir kullanlan bir ey olmad izlenimini edinme
mize neden olmaktadr.
Astronomik Saatler: Bu saatler gkyz hareketlerini aksettirenlerdir. Takiyd
din bu tip astronomik saatlerin ok eitli tarzlarndan onlarn konstrksyonlarndan sz etmitir. Bunlarla ayn, haftann, gleri, ayn safhalar, gnein ekliptikteki
yeri, ay ile gnein birbirlerine gre durumlar, baz sabit yldzlarn asansiyonlar, azimutlar, ykseklikleri, namaz zamanlar, afak, fecir ve gece yars namaz
zamanlan bilinebilmekteydi.
Gzlem Saatleri: ilk saatlerin astronomik ara olarak kullanlmalarna olanak
yoktu. lk kez 16. yzylda saatler bu amaca hizmet edebilecek bir dakiktie ulat
ve astronomiye uygulanmas da Landgraf VVilliam tarafndan yapld. 1586 ylnda
VVilliam saat kullanarak sabit yldzlarn boylamlarn, bir dakikalk hata ile l
meyi baard.
Takiyddin ve lt-Rasadiyye ve Sidret l Mnteh adl yaptlarnda saatten
bir astronomik ara olarak sz etmitir. Bu saatlerin n nemli zellii dakik ola
rak dakika ve saniyeyi verebilmesidir. Avrupada ilk dakika ve saniye blmne
1550 yllar civarnda yaplm bir saatte rastlanr. Takiyddin de 1556 ylnda ka
leme ald yaptnda dakika taksimatndan sz etmitir. [S, Tekeli: 16'nc Asrda
OsmanlIlarda Saat ve Takiyddin'in Mekanik Saat Konstrksyonuna Dair En
Parlak Yldzlar adl eseri, Ankara 1966], (S.T.).
[Ek-19] Medreseler ve bunlarn ilmiye Tekilat ile ilikileri (Kadlk, Kazas
kerlik, Mftlk v.d.) gelime ile gerileme dnemleri iin Bkz. .H. Uzunarl: Os
manlI Devleti lmiye Tekilat, (Ankara 1965). zellikle Yldrm'dan itibaren Fatih
ve Kanuni devirlerinde Medreselerde grevli mderrislerin isimleri, Osmanl m
paratorluundaki medrese yaps ve dalm iin Bkz. C. Baltac: XI/-XVI. Asrlar
Osmanh Medreseleri, Tekilat, Tarih (stanbul 1976). Medreselerin gerileme devri
iine Bkz. . Tekinda: Medrese Dnemi, Cumhuriyetin 50. Ylnda stanbul Oni-
74
Bu devirde Osmanl lkesinde deniz corafyaclnn nemli

bir hamle yapm olduunu pek iyi biliyoruz. [Ek - 20]. O zamanlar
Osmanl donanmas, Trk-Osmanl korsanlar bir yandan Atlas de
nizine, te yandan Hint sularna kadar uzanmlard. te bu seya
hatler neticesinde, iki Trk amirali bize deniz corafya eserleri ver
milerdir ki, bunlardan biri Pir Reis, teki de eydi Ali Reistir. Ta
rih srasn takip edersek, Pir Reisin son ylarda meydana kar
lan gayet nemli bir dnya haritasndan burada bahsetmek lazm
dr. Bu haritann, Topkap Saray hzinelerinde kefi meselesi hakkmdaki ihtilaflara gemeden, bize en doru grnen hikayesini an
latacaz:
A. Deismann saray ktphanesindeki yazmalar inceler ve tas
nif ederken, Fatihin Ptolemaios corafyasna ve haritalarna olan il
gisini sezmi ve o zaman Amirutzese yaptrd tahmin olunan ha
ritay bulmak iin, sk aratrmalar yaplmasn mze mdr Ha
lil E tem Beyden rica etmitir. Bunun zerine 9 kasm 1929da Halil
Etem Bey, Deismanna, Bat ve Dou dillerinde yazl, birtakm ha
ritalar gstermitir ki, ite bu haritalar arasnda Trke bir dnya
haritasnn bir paras bulunmutur. O srada stanbulda bulunan
msterik Paul Kahle bu haritann Christophe Colombun, 1489 yi-.
ma ait olup, kaybolan haritasnn bir kopyas ve Pir Reis tarafn
dan, Selim I.e Msrda takdim edilen haritann ta kendisi olduu
nu meydana koymutur (1). Bu harita hakknda stanbul gazetele
rinde geen tartmalar buraya almakta mana yoktur. Mesela bra
him Hakk adl bir zat 1934 ylnda yaynlad Eski Haritalar adl
(1)
Yavuz Sultan Selim, emellerinin 'bykln gstermek iin anlatlan me
hur -Dnya bir hkmdara yetmeyecek kadar kkm szn acaba bu haritay
grnce mi syledi?
versitesi S. 3-54 (stanbul 1974). Bu 3 eserde de geni bir (bibliyografya ve eitli

Ariv ve belge kaytlar mevcut olup bu kaynaklarda Fatih ve Kanuni dnemine
ait pek ok bilgi vardr, [Ayrca Bkz. S. nver: Fatih Klliyesi ve Zaman lmi Ha
yat (stanbul, 1946); E. Krkolu: Siileymaniye Vakfiyesi, (Ankara 1962). A.K.).
[Ek-20] Piri Reis Haritasndan yaklak 50 yl nce yaplan ve gerek harita ,
teknii gerekse seyir ayrntlar bakmndan nemli olan bir portulan tespit edil
mi zerinde incelemeler yaplmtr. stanbul Deniz Mzesi, 1 No.lu ana Envanter
Defterinde 882 demirba listesinde kaytl olan bu eser Mrsiyei brahim (?) adn
da biri tarafndan Tunusta yaplan bir harita olup, Akdeniz, Ege ve Karadeniz'in
tm ile Bat Avrupa kylar ve ngiliz Adalarn iine olmaktadr. Konu ayrntl
olarak, harita presizyonu asndan incelendii zaman kesin olarak baarl bir
yapya sahip olduu anlalmaktadr. Ayrca denizlerin sln ve su yzeyine ya
kn kayalar gsteren iaretlerden daha sonraki harita yapmlarnda da rnein
Piri Reis haritasnda istifade edildii anlalmaktadr [Bkz. D. Uar: Mrsiyei b
rahim'in 1461 Tarihli Haritas Hakknda Bir Aratrma. I. Uluslararas Trk-slam
Diii m , ; o Teknoloji Tarihi Kongresi Cilt III (1981) S. 185-198], (A.K.).
75
bir eserde bu haritay 1931 yl aralnn 9 unda Son Posta gazete

sine yazd bir makaleyle btn dnyaya bildirdiini syleyerek,
keifte nc olduunu iddia ediyorsa da, ayn ylm eyllnn 9'unda, Leyden ehrinde toplanan msterikler kongresinde P. Kahle
bu harita hakknda teblide bulunmu ve bu tebli Cultura adl tal
yan mecmuasnda (cilt I, yl X, cz 10, 1931) ve spanyolca Investigacion y Prgressa adl bir mecmuada (No. 12) yaynlad gibi,
Eugen Oberhummer, Anzeiger der Akademia der Wissenschaften in
VJien, 1931, 18-27de bir makaleyle, bu haritay tarif etmitir. 1932
ylnda Forschungen und Fortschritte, 1932, No. 19'da ksa bir notla
bu harita bahis konusu olmutur. Fakat P. Kahle 1933 ylnda Die
verschollene Columbus-Karte von Jahre 1498 in einer rkischen
V/eltkarte vom 1513 adiyle yaynlad bir risalede haritay mkem
mel bir surette tanmlam ve nitelendirmi, haritann, tespit edebil
dii, kaynaklarn gstermeye almtr (1). Bundan baka harita
y, Maarif Matbaasnda her trl takdirin stnde bir gzellikle
bastran Trk Tarih Kurumu adna o zaman kurum bakam bulu
nan Yusuf Akura tarafndan yazlm bir aklama ile, harita hak
knda, ksa ve. zl bilgi verilmitir (2). Bu aklamada harita kena
rna ve bo yerlerine, Pir Reis tarafndan yazlm notlar mmkn
olduu kadar dikkatle okunmu ve tekrar edilmitir. Yalnz ak
lamada birinci notun okunamad yazld halde, harita zerinde
pekl okunmakta, hatta ince saman kad zerine bu erh nakle
dilmi bulunmaktadr ki, bu erh bakkam boyadan, yn ibriim
gibi olan koyundan bahseder. Aklama yaynlandktan sonra harita
nn kefini btn ilim dnyasna bildirmek zere, her nedense Lon
drann sradan bir resimli gazetesi olan London lllustrated News
mecmuasnn 23 temmuz 1935 tarihli nshasna yine Yusuf Akura
tarafndan, bir makale yazlm ve haritann bir kopyas konulmu
tur. Geri bu mecmuann 27 ubat 1935 tarihli nshasnda harita
ya dair evvelce biraz malumat verilmiti.
Haritann Afrika ve kuzeyde Ispanyadan yukars kesilmi de
il, eskiyerek kopmu veya koparlm olmas lazm gelir; nk,
dz bir hatla deil, trtkl bir surette aslndan ayrlmtr. Bu su
retle elde bulunan harita tam dnya haritas (mappmonde) deil,
belki ancak spanya ve Dou Afrikay, Atlas denizini ve Amerika'
mn o zaman bilinen paralanyle Atilles adalarn iine alan bir ha-
(1)
Bu
XIX, 433.
(2)
Piri
tanbul, 1935.
kitabn
Reis
tarafmdan
Hakknda
yazlm
zahname
bir
eletirisi
(Trke,
iin
Franszca,
bkz.
ngilizce,
Archeion,
Almanca),
1937,
s
76
riiadr. teki ksmnn ne olduunu henz bilmiyoruz. Bu kaybo

lan ksmla haritann tam bir dnya haritas tekil ettiinde hi
phe yoktur; nk, Pir Reis Bahriyesinde Hint ve in bahirle
rin taze kan hartlar ki diyar- Rumda kimesne an bu zamana
dek mlm idinmemitir, anlar da bile kayd idp Sultan Selim
Hazretlerinin bab-, saadet-meablarma nefsi Msrda virp demesi
ne gre, o zaman bilinen yeryznn dou taraf da haritada gste
rilmi olduu muhakkaktr (bkz. Kitab- Bahriye, stanbul, 1935, s.
5). Pek ileri varan bir tahmin olarak denilebilir ki, gzn Douya
dikmi olan Selim I., haritann dou ksmn ayrarak, kendi ya
nnda saklam olsun.
Elde mevcut olan ksma gelince, bunun Amerika ksmnn,
Christople Colomb tarafndan, 1489 ylnda yaplan ve ortadan kay
bolan haritadan kopya edilmi olduu muhakkaktr. Zaten Pir Reis
5 numaral notun sonunda mezbur hartide olan bu kenarlar ve ce
zireler kim vardr Kolonbun hartisinden yazlmtr dedii gibi,
yine ayn yazarn Bahriye de (Bahriye, stanbul, 1935, s. 82) Kolomb
dan bahsederken, hartisi ta kim ant geldi bize demesi de, bu ha
ritann Pir Reisin elinde dtn ispat eder.
Harita hakknda fazla ayrntlara girimeye lzum grmyoruz;
nk, hem harita baslm, hem de bir aklamas yaynlanmtr.
Fazla bilgi edinmek isteyenler oralara ve P. Kahlenin aada bah
sedeceimiz Kitab- Bahriye nszne bavurabilirler. Yalnz ura
sn syleyelim ki, haritada Avrupa ve Afrika kylarnn ve civar
adalarn, mkemmel surette izilmi olmas, Pir Reisin gerekten
en yeni Portekiz haritalarn ve keifleri dikkatle izlemi olduunu
gsterir. Bu haritann XVII. notunda bn kenarlara bu bara fur
tuna ile gelb ddkde diyb durur adna Likol di Cuvan direr
hartisne yazm ki bu rmaklar kim grnr ekser heb altun top
radr suyu kadktan sonra kum iinde altun topran vafir devirirlermi... ve XX. notta bu karavela furtuna bulub geldi bu
adaya dd ismine Nikola Cuvan direr ve bu. adada vafir birer
boynuzlu gv, (sr) kar ol sebebden bu cezirenin adna sla de
Vaka dirler yani sr adas dimek olur denilmektedir. Bu notlarda
ismi geen Nikola Cuvanm Nichola di Genova, daha dorusu, Por
tekiz kral Alfonso Vl.'nun kaptanlarndan, Kanarya adalarnn k- ifi talyal Nicoloso da Rocco olduunu ve yine XXI. notta bir ge
mi resminin yanma bu karavelanm reisine mesir Anton Geneviz
dirler ama Portukal'da (Portekiz) bymdr bir gn mezbur karavelasyle furtuna bulub gelmi bu cezirelere dm vafir zencebil bulub bu adalar yleye yazd denilmesine gre, bu Anton'un
1450 ylnda Yeil Burun adalarm kefeden Genoval Antonio da
77
Noli olduunu ve Pir Reis'in XIII. notunda Asor (Aores )adalan

hizasnda bir Ceneviz kkesi (1) Flandresden gelirken furtuna bu
lub nne katar zarur giderken bu adalarn zerine ka durur ve
bu adalar bundan menkuldr denilmesine gre, Asor adalarnn
Cenevizler tarafndan kefedilmi olmas lazm geldiini, M.G. Pri
mi, 31 ocak 1942 tarihinde, stanbul'da Dante cemiyetinde verdii
bir konferansta, Pir Reis'in bu notlarna dayanarak, iddia etmitir
(konferansn metni iin bkz. II Messaggero gazetesi, staibul, 16 u
bat 1942 nshas). Haritann en nemli notu Amerikann kefine
ait olan V. nottur ki, bu hususta Pir Reisin bildikleri gerekten en
teresandr; fakat bu noktay Bahriye kitabnn tetkikinde zikredece
imiz iin, burada tafsilata girimiyoruz.
Bu haritadan baka, yine Pir Reise ait 1528=935 tarihli bir di
er harita paras daha Topkap Saray ktphanesinde bulunmu
tur. Atlas denizinin kuzey ksmn, Kuzey Amerika'nn kuzey kys
n ve Grnlanddan Florida yarmadasna kadar kyy, yani 25 bat
boylam derecesinden 90 boylam derecesine ve 10 derece kuzey en
lemden 90 derece kuzey enleme kadar bir parasn alan bu hari
tann boyutlar 68 x 69 olup, deve derisi zerine sekiz renkle resme
dilmitir (2). Harita, Topkap saray ktphanesinde 2754/9357 nu
marada kaytldr. lk haritadan on be yl sonra yaplm olan bu
harita, belki daha byk bir dnya haritasnn kuzeybat kesin
den ibarettir. Herhalde bu ikinci haritann dikkate deer taraf, bu
radaki adalarn ve baz kenarlarn, birinci haritaya gre, daha do
ru izilmi olmasdr. Bundan unu kolaylkla anlayabiliriz ki, bu
nl Trk amirali sanatn, ilmini asla ihmal etmemi, bo kald
zamanlar hep yeni Bat haritalarm incelemitir (3). [Ek - 21],
l
(1)
Bu kelime M.G. Primiye gre talyanca bir eit gemi anlamna gelen Cocca
kelimesinden gelmektedir.
(2)
Bu haritay grmek ve tafsilat almak iin bkz. Sadi Selen, Pir Reisin imali
Amerika Haritas, Belleten, No. 2, s. 515; bir de Kitab- Bahriye mukaddemesi, s.
XXXV.
(3)
Burada iaret etmek isteriz ki bu iki Piri Reis haritasndan baka dier eski
Arapa y Leatince haritalar da Topkap Saray ktphanesinde bulunmaktadr^ Bun
lardan en eskisi 1413 ylnda yaplm olmas muhtemel bulunan Tunuslu brahim-lKtibnin haritasdr. Piri Reis haritalarnn kaynaklarn incelemek isteyenler iin bu
haritalar faydal olabilir. [Ek-21] Bu harita Atlas Okyanusunun kuzeyi le Orta Amerika'nn o sralar
da yeni kefedilmi kylarn gstermektedir. Drt rzgar gl vardr. nceki ha
ritada grlmeyen Yenge Dnencesi burada izilmitir. Yirmiye blnm iki tane
mil ls vardr. Groenlanddan itibaren gneybatya doru iki byk kara par
as gze arpar. Kuzeydekine Bakaia adi verilmi ve Portekizliler tarafndan ke
fedildii yazlmtr. Da'na aada Terre Neuve kylar zerinde yazlan notta,
bu kylarn Portekizliler tarafndan bulunduu ve btnyle bilinmediine iaret
78
Pir Reis'in, phesiz ki, en nemli eseri Kitab-i Bahriyesidir.

Bu kitap ilk defa 927=1521 ylnda yazlm ve ikinci defa 932=1525
ylnda geniletilerek, Damat brahim Paa araclyle. Kanuni S
leymana takdim olunmutur. Kitap manzum bir nszle balayp,
yine manzum bir sonula biter. nsz dikkatle okunursa, yazarn
kuvvetli bir aratrma ve ince bir gzlem kudretiyle zamannn co
rafya eserlerini ve her gezdii yerin durumunu incelemi ve eserini
yle yazm olduu anlalr. te bu nszn mensur olan ilk ks
mnda Batda Portulan=Portolano denilen ve kylar, adalar, li
manlar, ulatrma iin tehlikeli kayalar ve yerleri anlatan ve nite
leyen denizcilik rehberlerine lzum olduunu, nk, ne kadar b
yk olursa olsun, belirli bir lek iinde yaplacak olan haritalara
btn bu bilgileri sktrmann kabil olmadn syledikten sonra,
eserin Geliboluda 932 tarihinde tamamlandm ve padiah-i lem
-penaha takdimi g olduu iin, beyaza ekilmediini, fakat M
sra yolculuu srasnda, Sadrazam brahim Paann eseri grmesi
zerine (bkz. Hatime, s. 850), tebyiz edildiini syler. Bundan sonra
manzum nszde, kendi denizcilik hayatndan ve amcas yahut da
ys, nl denizci Kemal Reisin 900 tarihinde, Beyazt II. zamannda
devlet hizmetine girdiini sylemeden nce, denizciliin gln
ve nemini belirtmek iin, gelgit- olaym ve limanlarn s ve demir
atmaya elverili yerlerini bilmek lazm olduunu anlatr. Bundan
sonra frtnann tarifi ve aklanmas, rzgarlarn eitleriyle pusuedilmitir. Daha aada, bugnk ekline ok benzer bir durumda Florida ya
rmadas gze arpar. Piri Reis buraya San Juan Batta adn vermitir. Daha n
ceki haritasnda bu isim Partorikoya verilmiti. Kenarda grlen kara paralar
1517 ve 1519'da- kefedilen Honduras ve Yukatan yarmadalardr. Kba, Haiti, Ba
hama ve Antiiler Kolomb'Man etkisiyle izilmi ilk haritadan ok farkl ve doru ola
rak izilmitir. Kba adasnn zerinde si di Vana' kelimeleri okunabilmektedir.
Notlarn birinde karalan aarak denize ulamak isteyen bir seyyahtan sz
edilir. Bu 1513'de Orta Amerika'y aarak Byk Okyanus'a ulaan Balboa olma
ldr. Bu ikinci haritada Piri Reis zamannda yaplan keifleri byk bir ilgi ile iz
lemitir. ilk haritasnda Kolombun haritasna dayanarak yanlm olduu yerleri,
ikinci haritasnda dzeltmitir. Kefedilmi yerleri gstermi, kefedilmemi yer
leri ise hi izmeden beyaz olarak brakmtr. Bu bize Piri Reisin bilimse! dn
cenin getirdii biimde hareket ettiini gsteriyor.
Amerikann btn dnyann ilgisini ekmesi Amerigo Vespuecinin (1451-1512)
1507 ylnda yazd mektupla balar. St. Die bu mektubunda burann yeni bir kta
Novus Mundus olduunu syler ve buraya Amerika adnn verilmesini nerir. An
cak Nikaragua'nn bir blgesine yerliler tarafndan Amerika denildii iin, bu is
min yayldna iaret eden yazarlar da vardr. Bylece Amerika 16. yzyln ilk
yarsndan corafyaclarn ilgisini ekmi ve haritalar yaplmaya balanmtr. Piri
Reis de bu akma OsmanlIlardan katmanlardandr. [Afet nan, The Oldest Map of
America Dravvn by Pir Reis. Ankara 1954; Afet inan, Pir Reis'ir, Amerika Haritas
11513-1528). Ankara 1954; Afet nan, Pir Reisin Hayat ve Eserleri. Ankara 1974].
(S.T.).
79
la ve haritann tarifi ve rub'-i meskn denizlerinin durumlaryle

megul olur. nszn bizi en ziyade ilgilendirecek taraf arzn kre
eklinde olduunu her yerde srarla sylemesi ve zellikle Portekizli
bir papaz tarafndan yaplm bir yerkreyi (globe) grdn sy
lemesidir. Yazarn iyi tarif ettii bu yerkre, pek kuvvetli bir ihti
malle, Nrnbergli Martin Behaim'm 1492d.e yapt mehur yerk
renin bir modeli olacaktr. Nrnberg'li olan bu zat sahiden alt yl
Portekizde yaam ve hep Portekiz gemicileriyle seyahat etmitir.
Bundan sonra, yine nszde daha nemli bir bahis alyor ki,
o da Amerikann kefi bahsidir. Yazar, Christophe Colomb (bkz.
Bahriye, s. 81), elinde gya Byk skenderden nce yaplm bir
harita ile yola karak, Antilles adalar kylarn kefetmi diyor
ve herhalde birinci defa olarak, Trkiyede Amerika'nn kefinden
ve byle bir ktann varlndan bahsediyor. Bundan sonraki parag
rafta Ptolemaios'un corafya ve haritalarna dair, olduka yanl
bilgiler verir. Msrn Mslmanlar tarafndan fethinin peinden,
ulema ve yarim bu kitab alarak, diyar- Efrence katklarn,
orada Portolmiye adl bir zat tarafndan tercme edildiini ilave
eder. Bu mtercimden kimi kastettiini anlamak biraz gtr. XIII.
yzyln ikinci yarsnda yetimi ve Yunancadan Latinceye birok
eserler evirmi olan Bartolomeo di Messina olmas hatra gelirse de,
bu zatn Ptolemaios corafyasn tercme ettiine dair, kaynaklarda
bir kayt olmad gibi, Venedikte baslan ilk Latince eviriyi ya
pan da bibliyografyalarda zikrolunmamaktadr.
Ksacas, Pir Reisin bu eseri tam manasyle gemiciler iin ya
zlm bir portulan dr. Burada eserin' metni hakknda ayrntlara
girimeye lzum yoktur; nk Bahriye, Trk Tarih Kurumu tara
fndan 1935 ylnda tpkbasm olarak mkemmel surette bastrld
gibi, bataki girite de eserin iindekilerin zeti verilmitir. u ka
dar ki, bu zetin sonuna bahriye kitabnn dier emsali kitaplarla
mukayesesi neticesi diye yazlan bahiste, bu eserin bu yoldaki eser
lerin birincisi olduu ve ancak bundan sonra Avrupallann byle
eserler, meydana getirdikleri yazlmtr ki, bu ifade ilim tarihine
uygun deildir. nk, portulan^portolano adn tayan byle eser
ler hemen daima haritalar bulunan, limanlarn ve kylarn zellik
lerini, tehlikesiz yollar bildiren eserler olup, byle deniz haritalar
nn en eskisi tarihsiz olarak Pariste Bibliotheque Nationalede mev
cut olan Carte Pisane denilen ve XIII. yzyln sonlarnda yaplm
olduu tahmin edilen haritadr. Ama, bunun da daha eski bir hari
tadan kopya edilmi olmadn kimse temin edemez. 1076 ylnda
vefat eden Almanyann ilk corafyacs Adamus Bremensis, yani
Bremenli Adamm eserleri arasnda portulan metni parasna tesa
80
df edilmektedir; hatta bundan dolay Batda ilk denizci rehberle

rinin nce kuzeyde skandinavya kylarnda doduu bile dnl
mektedir. Fakat bu harita ve portulanlavda, l olarak, Katalan
mili kabul edilmi olmasna dayanlarak ilk rehberlerin Katalonya
da yaplmaya baladm da kabul etmek mmkndr. Herhalde
muhakkak olan udur ki, mevcut en eski portulanl&r talyanlar,
zellikle Cenovahlar tarafndan yaplmtr. Mesela Paris Milli k
tphanesi direktrlerinden Charles de la Roncieree ki, bugn
corafya tarihi hakknda bir otoritedir gre normal portulan Bi
zans imparatorluu hizmetinde bulunan Cenoval Benedetto Zaccaria adnda nl bir amiralin maiyetindeki gemiciler tarafndan
yaplm olduu iin bu cins normal, yani yalnz mahalli olmayan
portulan'larm talyan ve Bizans meneli olduunu da kabul etmek
mmkndr. Bundan baka Fransa Kral St. Louis, 1270 tarihinde
Tunus'a giderek, yolda kendisine, geilen yollarn bir deniz haritas
zerinde gsterildiini ada bir kayttan anlyoruz.
Carte pisaneen sonra daha iyi haritalar ve portulanlav XIV.
yzyln ilk senelerinde meydana getirilmitir. Bu arada tarihli ola
rak ilk yaynlanan portulan, Pietro Vescontinin eseridir ki, buna
Marino Sanuds'un Msr, Filistin, Rodos ve Kk Ermenistan ky
larna dair Liber secretorum fidelium crucis adiyle yazd bir eseri
de ilave edilmitir (1320). Bu Marino Sanudsun asl portulan say
labilecek eseri Jacques Bonjour tarafndan, Gesta dei per Francos
ad altnda yaylanan klliyatn ikinci cildinde, kitap halinde,
mevcuttur ki, birinci kitap denizlerde ulatrma ve ticarete dair b
yk bir kitaptr. Fakat, Akdeniz kylarna dair olan ksm editr
bulup yaymlayamamtr. Yazarn doum ve lm tarihi bilinme
mekteyse de XIV. yzyln ilk yarsnda yetitii muhakkaktr. K
sacas portulanlav, bir ksm harita, teki ksm metin ve birbirini
tamamlamak zere, kimi vakit birlikte, kimi vakit ayr ayr, pek es
kiden beri kaleme alnmaktayd. Hatta bu sylediklerimizden daha
eski zamanlarda Hint denizinden ta ine kadar gemi dolatran s
lam gemicilerin bu yolda eserler, yani deniz ve ky haritalar, v
cuda getirmi olmalar muhtemeldir (ayrntlar iin bkz. G. Sarton,
Introduction to the History of Sciences, II, 1047 vd. ve bir de
Encyclopedia Italianamn, Nautiche maddesinde gzel bir bibliyog
rafya vardr).
Portulanlavn tarihine dair u kk zetten anlalyor ki.
Bahriye kitab yaynlayanlarn makalelerindeki iddialar biraz yer
sizdir. Aslnda Bahriyenin yaymn yapan (aaya bkz.) P. Kahle,
bu eserin nsznde Ege denizi adalarnn Pir Reis'in kitabna 1485
ylnda Venedik'te baslan Bartolomeo da li Sonnettinin Isolario
81
adl kitabndan geirilmi olduunu syledii gibi, Herzog da Ein

tiirkisch.es Werk ber das Aegaeichen Meer aus dem Jahre 1520
adndaki eserde bunu dorular. Ama Pir! Reisin Bahriyesine bu
eserin dorudan doruya kaynak tekil ettii asla iddia edilemez;
belki Trk amirali muhtelif dillerde yaplm haritalar grm ve
kendi yolculuklarndan byk lde yararlanarak, eserini hazrla
mtr. Zaten P. Kahlenin, Bahriye'nin kaynaklarn sylerken, kul
land ifade gerekten tuhaftr. En byk dikkatle okunsa bile, ya
zarn son verdii hkm ak bir surette anlamak kabil olmuyor.
Mesela diyor ki: Bahriyenin metni iin Bat eserlerinin bir dere
ceye kadar kaynak tekil ettiini kabul etmek lazmdr; evvela bu
hususta ortaalardaki talyan portulanlar hatra gelir, bunlarla
Pir Reisin kitab arasnda phesiz temas noktalar vardr; fakat
bu cihet daha ince surette tetkik edilmelidir. Mamafih yle acele
bir kyaslamayla bu Italyan deniz rehberleri, Bahriyeye gre, pek
eksik olduu iin, ona rnek olmas pek hatra gelmez. Bu cmle
den Kahlenin maksad ak bir surette anlalmyorsa da, bundan
sonra, btn portulanlann birbirinden alp, yeni bilgiler kattkla
rn ve eski nshalarn yrtlp atldn syleyerek, bugn, Pir
Reisin asl kaynaklarn bulamayacamz anlatmak istiyor (1).
te:
Tamam ettik sz bulup murad
Dedik tarihini ann Feyz-i Hadi
932
tarih beytiyle biten bu Bahriyenin Trkiye ve Avrupa ktphanele
rinde birok nshalar vardr ki, basl Bahriye kitabnda bunlarn
muntazam bir listesi bulunmaktadr; bu listeye gre, imdiye kadar
tespit edilen nshalarn says 29'u buluyor.
Bahriye'nin. iki trl nshas olduunu sylemitik; bunlardan
Bologna ve Dredsen ktphanelerinde bulunan nshalarda 927 tari
hinde kaleme alnd ve Pir Reisin kendini hemire-zade-i Kemal
Reis diye and yazldr. te bu nshalar, 1926 ylnda P. Kahle
tarafndan yaymlanmaya balanmtr. Kahle, belki acelesinden,
eserin ikinci ve daha mkemmel nshasn aramadan, yayma ba
lam ve ilk ksmn Almancaya evirmitir. Fakat sonradan mkem
mel nshay gren yazar Beitrage zur historischen Geographie, 1929,
mecmuasnda bir makale yaynlayarak, ilk tertipte bulunmayan
(1)
Paul Kahle, Bahriyya, das tiirkisches Segelhandbuch jr dar Mittellaendichen
Meer von Jahre 1520, Berlin-Leipzig, metha, s. VIII-XII.
OT 6
82
manzum nsz, sonsz ve baz paralan Almancaya evirmitir..

Yalnz eviride grdmz ufak bir yanltan burada bahsetmek
yerindedir. Manzum nszn denizler bahsinde:.
Lk Klzum baka deryadr hemar,
Kara, yerde gl misaliyle iyan.
Bak deryalar karmaz ana bil,
Ol dahi baksine bulmaz sebil.
beyitlerini tercme ederken Kulzurn kelimesini, Arapada kullanl
na gre, Kzldenz=Rotes Meer diye tercme etmitir ki, bunun
hata olduu aktr. Halbuki Meninski, DHerbelot ve Angelo St.
Joseph lgatlerinde Kulzum admn Baku, yani Hazer denizine, hatta
bazen Karadenize de verildii grlmektedir. Esasen byle bir in
celemeye bile lzum olmadan, denizin tarifinden, bu denizin ancak
Hazer denizi olaca apak grlyor.
te yandan, yine Kahlenin. 1929'da ad yukarda geen mec
muada yaynlad makalede, Magellanm mehur seyahatine kat
lan bir Portekizli gemicinin, 1524 yl sonlarnda Osmanl devleti
hizmetine girdiini, eydi Ali Reisin (aa bkz.) Muhit adl eserin
den alarak, zikrettikten sonra, bu Portekizli denilen gemicinin Magellan seyahatlerini yazan mehur Pigafetta olacam (halbuki bu
zat talyaldr), onun iin de Amerikaya dair bunun verdii bilginin
Bahriyeye gemi olduunu yazyorsa da, devlet hizmetine giren bu
ecnebi gemicinin Pigafetta olduunu kabul etsek bile, 1524 yl so
nunda Trkiyeye gelen bir zattan alman bilginin, 1525 ylnda padi
aha takdim olunan bir esere manzum ve muntazam bir ekilde gir
mi olmas iin, geen srenin, o zamanlarda biraz ksa geleceini
zannediyoruz.
Avrupada zellikle Almanyada, zerinde hayli allm olan
Bu Bahriye kitabnn, zet eklinde, 1756 ylnda Fransa Kral ktp
hanesi ve dileri bakanl tercmanlarndan D.D. Cardonne tara
fndan, Le Flambeau de la Mediterranee adiyle, Franszcaya evril
diini, fakat yazma halinde kaldn biliyoruz (bkz. Paris, Bibi.
Nat., Franszca yazmalar, F. F. 22279). Bu mtercimin stanbulda
Franszlar tarafndan alan Dou dilleri okulu rencilerinden ol
duu ve bu zeti okulda dev olarak yapt bilinmektedir. Car
donne bu eseri evirirken, sonradan bizim Ktip elebinin Cihannma sma bir kaynak tekil edecek olan Abraham Orteliusun
Theatrum orbis terrarum adl eserindekilerle Baudraud'nun coraf
ya lgatindeki haritalar kullandm ve Pir! Reisin haritalaryle bu
haritalarn hemen hemen tamamyle birbirlerine uyduklarm gr
mekle memnun olduunu kaydeder.
83
Bahriye kitab hakkndaki dncelerimizi bitirmeden nce,

eserin baz yazmalarnn sonuna ilave edilen bir stanbul planndan
bahsetmek lazmdr. Bu planlar stanbulda Kprl ktphanesin
deki 171 ve 172 numaral nshalarda, Paris (Bibi. Nat. F.T. suppl.
220, 956) ve Berlin ktphanelerindeki nshalarn son yapranda
grlmektedir. Berlin nshasndaki harita, Eug. Oberhummerin
tertip ettii ve mparator Wilhelm II.e sunduu Konstantinope unter Suleiman dem Grossen adl albme, renkli olarak, geirilmitir.
Bu plan zerine Kzl adalar da yaplm ve bugnk Knaladamn
yerine Heybeliada ve Heybeliada'nn yerine Burgaz yazlmtr. Ama
bu adalarn hizasndaki' notta adalarn en emin demir yeri Burgaz
adas liman olduu ve adalarda demir atmak iin baz talimat zikrolunur. Bu adalarla notun Pir Reisin olmas muhtemelse de, stan
bul haritasnn Pir Reisle bir alakas olamaz; nk harita zerin
de yazarn zamannda bulunmas imkansz olan baz camiler (mese
la Sultanahmet camii) ve binalar vardr. O halde bu yazma nsha
lara bu harita sonradan eklenmitir. Esasen, bu noktaya Oberhummer de dikkat ederek, Berlin nshasnn XVII. yzylda yazlm
bir nsha olduunu, syler. Fakat Kprl ktphanesindeki 172
numaral Bahriye nshasndaki stanbul plan, camileri ve binalar
bakmndan, Pir Reis zamanna uygundur. Asl gzel ve mkemmel
olan Topkap Saray nshasn grmek myesser olmad iin, onda
byle bir harita olup olmadn bilmiyoruz (1). Herhalde Oberhum
merin Kanun Sleyman Devrinde stanbul adn verdii bu albme
byle XVII. yzyl plann koymas, ancak o padiahn zamannda
yetien bir yazarn kitabnda grlm olmasyle bir dereceye kadar
mazur grlebilir. Bir de bu haritalarn sonradan ilave edildiine
delalet eden bir nokta vardr; Paris nshasndaki (Bibi. Nat. F. T.
suppl. 956) haritann yazlarye metin iindeki baka haritalarn ya
zlar arasnda asla benzeyi yoktur (2).
Eserlerinden bahsettiimiz Pir Reisin ksaca olunduunu ver
mek de lazmdr. Fazla ayrntlar iin slm Ansiklopedisinin Bat
basksna ve Bahriye kitabnn nszne mracaat olunabilir.
(1) Topkap Saray nshasnda bu plan yoktur.
(2)
Oberhummerin
bu
albmn
kartrrken,
Kanun
Sleyman
zamannda,
1557 ve 1561 yllar arasnda ve sonradan 1577 ve 1580 yllan arasnda, iki defa s
tanbula gelmi olan Felsenburglu Melchior Lorichs adndaki bir sanatkar tarafndan
yaplm birok resimler iinde, Kanun Sleymann ve birok ehzadelerin ve o za
man stanbulda ran sefiri olan smail Hann gzel gravr resimlerini gryoruz. Bu
resimlerin asllar bugn Mnich mzesindedir. Ressamn stanbul manzaralarm gs
teren tablolar da, bir sre Leyden niversitesi ktphanesinin duvarnda asl dur
mu ve imdi byk ktphaneye kaldrlmtr. Kanun Sleymann resminin hayat
tan yapld iddia olunur. Ressamn ilk geliinde nl eli de Busbecq ile beraber
bulunduu, tarihinden anlalyor.
84
Bu' deerli Trk gemici haritacnn doum yl bilinmiyorsa da,

1500 ylnda olan Modon deniz savanda bir gemi reisi olduu d
nlr ve o srada 30-35 yalarnda bulunduu tahmin edilirse,
1465-1470 yllar arasnda doduu sylenebilir. Babasnn Hac Meh
met adnda bir zat olduunu kendisi Bahriyelim, nsznde bize
bildiriyor (basl nsha, s. 3). Bu ibaredeki Pir Reis bin el-Hac
Mehmet hakir szlerindeki hakiri hakir okuyan Babinger, slm
Ansiklopedisine yazd makalede Hakir mahlas iin birok satr
lar doldurmu ve hatta Pir ile, btn dnmelerin adlarnda oldu
u gibi (mesela Sinan bin Abdlmennan), seci yaplm olduunu,
bu nedenle de Pir Reisin babasnn dnme olduunu iddia etmitir.
Halbuki Pir Reis, det olduu zere, burada ve daha birok yerler
de hakir (hor, deersiz) sfatyle, dorudan doruya kendisinden
bahsetmitir. Amcas veya days olan Kemal Reisin Rum dnmesi
olduu J.H. Mordtmann tarafndan iddia olunmakta ise de (bkz.
J.H. Mordtmann, Zur Lebensgeschichte des Kemal Reis, MSOS,
XXXII, 2. ksm, Berlin, 1929), Trk kaynaklarnda buna dair kesin
bilgi yoktur (1), Leventlikten yetimi olan Pir Reisin asl ad, Sicill-i Osmaniye gre.(II, 44), Pir Muhiddin olup, Kemal Reisin kz
kardeinin oludur. Herhalde Pir Reis, Kemal Reis (lm. 1551) ile .
birlikte, birok deniz seferlerinde bulunmu, zellikle Akdeniz hak
knda gerekten deerli bilgiler edinmitir. Sonradan, Svey do
nanmas kumandanlna tayin edilen Pir Reis 1551de, Maskat
zaptetmi, fakat bir sre sonra Hrmz kalesi kuatlmsa da, baz
Trk tarihlerinin (Peev, li, Tuhfet-l-kibar) rivayetine gre, d
mandan ald hediyeler zerine kuatmay kaldrarak, donanmay
la Basraya gitmitir. Kuvvetli bir Portekiz donanmasnn Basra'ya
yaklamas zerine, gemi ile oradan savuarak, ancak iki gemi ile
Msra dnebilmitir.
O vakit Basra valisi olan Kubad Paa ki, gayet hain, cahil ve
kaba bir kiiydi Pir Reisi trl tazyiklerle Basradan ayrlmaya
mecbur etmi ve sonradan da Hrmz kalesinden nemli servetler
tekil edecek rvetler alarak, kaleyi kuatmadan vazgetiini bir
jurnalle stanbula bildirmitir ki, bunun zerine Pir Reis 952=
(1) Bu Kemal Reisin Piri Reisin amcas veya days olduu meselesi, henz ke
sin olarak zmlenmi deildir. nk Piri Reis, BakriyerSn birinci eklinde, kendisiiin hemire-zade-i Kemal Reis ve ikinci mkemmel eklindeyse birader-zade-i Ke
mal Reis diyor. Hangisinin doru olduu iin yaplan tahminler hep varsaymlardan
teye varamyor. Hele P. Kahlenm yaymlamaya balad Bahriye nshasnn nszn
de Trkler, Piri Reisin .nesebini kuvvetlendirmek iin, Kemal Reisin birader-zadesi
olduunu kabul ediyorlar demesi ye bunun arkasndan Kemal Reis, Pirinin amcas
deil, days olduuna hkmetmesi pek acele verilmi bir hkmdr.
85
1554te (belki de 959 veya 960ta) Msrda idam olunmutur. Trk

deniz corafyaclnn ilk mjdecisi olan bu Trk denizci ve hari
tacsnn amirallik deeri hakknda bir ey sylemek bize dmezse
de, ilme olan heves ve ball ve rendiklerini yazmaya olan ar
zusu, kendisinin herhalde bir ilim adam olduunu gsteriyor. U
rad akbetin feci olduu phesizdir. [Bkz. A. c. IX, s. 561-565].
Corafya, zellikle Hint Okyanusuyle megul olmu ve buna

dair eser yazm ikinci amiral eydi Ali bin Hseyindir (lm. 1562).
iir dahi yazm olan bu zatm lakab Ktib-i Rum olup, iirde K
tibi takma adn kullanr. Ailesi, bir rivayete gre, Sinoplu olan ey
di Ali Reis, Kanun Sleyman, zamannda, Tersane kahyas Hzr
Kethdann olu olup, birok deniz seferlerine, zellikle Kbrs fet
hine katlm, sonra da Barbaros Hayreddin Paa maiyetinde al
m mahir bir gemici ve astronomiye vakf bir zatt. Halepte bulun
duu srada, Pir Reisin Basrada brakt donanmay getirmek
zere, Murat Reisten sonra donanma kumandanlna tayin edil
miti. Basradan donanmay alp, selametle Gufar yaknma kadar
gelmi, orada El-Mosandam burnu hizalarnda, 25 gemiden mrek
kep Portekiz donanmasyle savaa tutumu ve bir kere daha sava
mak zorunda kalnca donanmas, gerek dman zorundan ve gerek
havalarn fenalndan, yenilmiti, Hemen hemen selefi Pir Reisin
ayn akbetine urayan amiral Surrat kylarnda karaya kp, Gcerat, Sint, Horasan, Irak-i Acem, Maverannehir ve r an yoluyle ka
radan Trkiyeye dnmtr.
Bu yolculuundan koynunda iki eser, Mirat-l-memalik ve Mu
hit ile dnen (1557) eydi Ali Reis, Edirnede Kanun Sleymann
yanma varnca, yar edebi, yar hikaye tarznda yazlm Mirat-l
-rnemaiki huzura takdim etmi ye padiahn etrafndaki airlerin
delaletiyle, selefinin ayn baarszla uram olmakla birlikte,
onun akbetinden kurtulduu gibi, gnde 80 ake maala mteferrikala ve sonradan Diyar-i Bekir timar defterdarlna tayin edilmi
tir. eydi Reis Galatada muhteem ve her vakit misafirlere ak bir
konaa sahip, ok cmert ve yce yrekli bir zatt. Kendisine, bun
dan dolay, Galatal Reis de derlerdi.
Bir eit seyahatname niteliinde olan Mirat-l-memalik (tab
ikdam., stanbul, 1313) bizi burada ilgilendirmez. Eserin ilmi bir de
eri bulunmaktan ziyade, getii memleketlerde konutuu zatlarn
hallerinin hikayesinden ibarettir; fakat Hindistanda yalnz Msl
manlarla konumu olmas ve Hindularm durumlarndan asla bah
setmemesi, dikkate deer bir eksikliktir. Getii memleketlerin hkmdarlaryle konumalarnda hep Trkiyeden ve Kanun Sley
mandan verek bahis ve mukayese etmi olmas dikkate arpar.
86
Yazar bu eserinde, corafya asndan, ilmi bir bilgi vermemekte

ve daha ziyade getii memleketlerin i durumlarndan bahsetmek
tedir. Bu eser nce, von Diez tarafndan, Denkwrdigkeiten von
Asien adl eserinin ikinci cildinde (s. 267-738) Almancaya evrildii
gibi, bu eviriden Morris tarafndan da Journal Asiatiquein X.-XI.
ciltlerinde Franszcaya evrilmi ve sonunda A. Vambery de eseri
The T ravels and Adventures of the Turkish Admiral S idi Ali Reis
(London, 1899) adiyle, ngilizceye evirmitir. Yazarn yl sren
bu uzun ve zahmetli seferinden sonra, dilimize, bir tehlikeden kor
kutmak iin kullanlan, bana Sidi Ali hali gelir atasz girmitir. .
eydi Ali Reisin bizi e ziyade ilgilendiren ve kendisinin sade
ce ameli gemici olmayp deniz astronomisi ve corafyay gerekten
bilen bir bilgin olduunu gsteren eseri Muhit'tir. Hindistanda Ahmedbatta 1554 ylnda yazlan, daha dorusu birok daha eski eser
lerden toplama suretiyle ve yazarn baz zel gzlem ve snamalar
nn katlmasyle meydana getirilen bu eserin nshalar nadirdir.
Orijinal yazmas Topkap Saraynda Revan Kk ktphanesinde
1643 numarada, stanbulda baka bir nsha Nuruosmaniye ktp
hanesinde, 2948 numarada, bulunmaktadr. Avrupa'da ise, yalnz Vi
yana ktphanesindeki, von Hammer tarafndan, 1832 ylnda's
tanbulda satn alman, nsha (Kat. .Flgel, 1277) 1558de Diyar-i Be
kirde yazar tarafndan braklan nshadan kopya edilmi ok de
erli bir eserdir. Bir de Napolide (Museo Borbonico) Biblioteca nazionalede 1570 ylnda kopya edilmi bir nsha vardr. Bunlardan
baka zel kitaplklarda belki bulunabilen bu nadir eserin asl ad
Kitab-l-muhit fi ilm-il-eflk ve el-ebhur dur. Daha 1834-1838 yllar
arasnda von Hammer eserin, zellikle deniz astronomisine dair, fi
zik corafya noktasndan nemli olan blmlerini ngilizceye evi
rerek, Jornal of the Asiatic Society of BengaVin III., IV., V. ve VII.
ciltlerinde, Extracts from the Mohit ad altnda yaynlamtr. Bu
eviri o zamanlar ok dikkati ekmemi; ancak msterik Reinaud
ve ngilterenin nl tarihi corafya uzman Henry Yule ve Viyana
niversitesi corafya profesr W. Tomaschek tarafndan incelen
miti. Daha sonralar Roma niversitesi profesrlerinden msterik
Luigi Bonelli de, her iki Avrupa nshasn inceleyerek, topografik
corafyaya dair olan drdnc, altnca blmlerle yedinci blmn
bir ksmn Rendconti della reale academia dei Lincede 1894 yln
da yaynlamtr. Nihayet Viyana niversitesinde doent M. Bittner
Muhitin Hindistann Rzgaralt, Rzgarst kylar, Hint denizin
deki adalar, takmadalar ve Yeni Dnyaya dair bir ilaveyi ihtiva eden
drdnc fasl ile yine Hint Okyanusundaki nl limanlar ve
adalarn, kutup yldzna gre irtifalarn! parmak (esb) lsyle
87
gsteren blm evirerek, bu yaz profesr W. Tomaschekin bir

giri yazs ve eydi Ali Reisin eserindeki tarifler zerine yaplm
30 haritayla birlikte, Die topographischen Capitel des indichen Seespiegels, Mohit ad altnda, Vasco da Gamann 1497 ylnda Dou
Hindistan yollarn amasnn drt yznc yl mnasebetiyle 1897
de yaynlanan Festschriftte kmtr. Muhit henz ne Trkiyede
ve ne de Avrupada tam bir surette yaynlanmad gibi, Trk yazar
lar arasnda da pek rabet grememitir. Yalnz Ktip elebi Cihannma y yazarken, Cava, Sumatra, Seylan ve baka adalar hakkmdaki bilgileri olduu gibi Muhit'ten aktarmtr.
Eserin iindekiler zetle unlardr: I. blmde yn bulma, gk
dairelerinin, yldzlarn aralklarnn llmesi ve yldzlarn yk
seltilerinin hesab; II. blmde zaman hesab, takvim, gne ve ay
yllar; III. blmde pusula blntleri; IV. blmde biraz evvel
sylediimiz maddeler; V. blmde denizcilikte nemli baz yldz
larn doma ve batmalaryle adlar (bu blm, Bittner tarafndan,
Zeitschrift des orientalischen Institutes der Wiener Universitaette
zetlenmitir); VI. blmde mehur limanlarla adalarn kutup yld
zna gre ykseltileri; VII. blmde astronomiye ait bilgiler ve.baz
limanlar arasndaki uzaklklar; VIII. blmde rzgarlar, muson gi
bi mevsim rzgarlar ve bu rzgarlarn, eitli takvimlere gre, ba
lang tarihleri (Hammer'in evirisinde en nemli ksm budar); IX.
blmde ulatrma yollar ve X. blmde tufan tabir ettii byk
frtnalar ve bu zamanlarda alnacak tedbirler (bu ksm da Hammer
tarafndan evrilmitir). te u mnderecat gsteriyor ki, Muhit
gerekten ilmi ve pek faydal bir portulan dr. Yalnz bu eserin ori
jinal bir eser olmad, fakat ara sra yazarn bizzat edindii bilgi
leri de ihtiva ettii grlmektedir. Zaten eydi Ali Reis, nsznde
Basra'da geirdii be ayda, Basra krfezi ve Umman denizinde, do
lat ay zarfnda gemicilerle ve gemilere alman klavuzlarla ko
nuup, onlardan bu denizler ve kylar zerine bilgi almaktan bir
an geri durmadm, en eski Hindistan ve Hrmz klavuzlarndan
Leis bin Kehlan, Mehmed bin adan ve Sehl bin Abnm Hint deni
zinde nasl, yolculuk ettiklerini rendiini ve bundan sonra Ummanl Ahmed bin Macidin ve Creli Sleyman bin Ahmedin kitaplaryle Fevaid, Tuhfet-l-fuhul, Minhac, Kldet--mus ve Haviye
ismindeki kitaplar batan baa okuduunu, bunlardan ald bilgi
lerle, bundan sonra kaptanlar ve gemi reislerinin klavuz almadan
Hint denizinde gemilerini yrtebilmelerini salayacak bir kitap
yazmak istediini ilave eder. Bu fkradan eydi Ali Reisin kaynak
larn birer birer gsterdii anlalyor ki bu da onun fikir namusu
na ne kadar saygl, ne kadar temiz karakterli olduunu gsterir.
88
Bununla birlikte, Yenidnyamn bulunuu iin Muhitin drdn

c blmne katt bir zeyilde, imdiye kadar Trkiyede daha es
kilerden.hi kimsenin duymam olduu bir ktadan, yani Amerika'
dan, bahsedeceini sylemesi ve Pir Reisin Bahriye sine Amerika
nm bulunuu zerine dzenli bilgiler olduunu yazmamas, olsa olsa
padiahn gazabna urayan zavall selefinin adm hatrlara getirme
mek stemesinden ileri gelmitir. Hele yukarda ad geen Fetschrift
in eletirisini Bolletino della societa geogr. Italianada yazan Cont
Ross, Amerikann bulunuundan Dou eserlerinde ilk defa eydi
Ali Reisin 'Muhitiade bahsedildiini, Bahriye, talyan msterikle
rince, pek iyi bilindii halde, sylemesi, alacak ey olsa bile, bir
ok nshalar yazlm ve dalm olan Bahriyeyi eydi Ali Reisin
grmemi olmas tahmin edilemeyeceinden, bu son yazarn yan
l kadar ar bir hata deildir. Ama bu zeyil dikkatle okunursa,
bunda Christophe Colombun kefinden ziyade Portekizli seyyahla
rn, Kanarya adalarndan itibaren, batya doru 20 kadar giderek,
bir kta bulduklarn ve bu ktann batda 90 boylam derecesine ka
dar ve ekvatorda kuzeyde ve gneyde 60 enlem derecesine kadar
uzadm sylemesi, zellikle en gneyde Karanlk diyarna varr
ken, kifi Magellanm adn alan Magalaniye (Macellan) boazndan
geildiini kaydetmesi, Amerika hakknda en yeni bilgileri toplam
ve bu yolda selefi amirali gemi olduunu gsterir. Yeni kta hak
knda verdii bilgiler arasnda, kpek eklinde ve 18 parmak bo
yunda insanlardan bahsetmesi efsanelere inanm olduunu bize
bildiriyor. Yenidnya hakkmdaki bilgileri eydi Ali Reis, Kanun
Sleyman zamannda devlet hizmetine giren, Magellan boazndan
geerek, dnyay dolaan Portekizli bir gemiciden (yukar bkz.)
rendiini syledii gibi, Yenidnyadan boya odunu (bakkam) get'ren bir Fransz gemisi tayfalarndan bilgi aldm da syler ki, ef
sanevi bilgileri bu tayfalardan iitmi olsa gerektir.
eydi Ali Reisin bundan baka astronomiye dair eserleri vardr.
Bunlardan biri Ali Kuunun mehur Fethiyesinin Hulsat-l-hey'e
ismiyle yapt evirisidir (bkz. Ayasofya ktphanesi, 2591 ve Nu
ruosmaniye ktphanesi, 2911). Yazar, Halepte bulunduu srada,
Hamdullah bin eyh Cemaleddinden astronomi ve matematik oku
mu ve hocasnn kendisine Arap ve Fars dillerinde birok astro
nomi ve matematik kitaplar olsun da niin Trk dilinde olmasn,
Ali Kuunun kitab en beenilenlerdendir, onu Trkeye evirmek
yerinde olur, demesi zerine, Fethiyeyi evirmise de bu, doru
dan doruya bir eviri deildir; birok katklar yaplmtr. Mesela
gkleri sayarken, astronomi terimlerini katm ve lemin merkezi
nin yerin merkezi olduunu ve ar cisimlerin yerin merkezine do-
XVI. YZYIL VE .DENZ CORAFYACILARI
89
ru dtklerini ilave ve arzn gnlk hareketini ret iin kantlar (o

zamanlar hep ileri srlen, havaya atlan okun ayn yere dmemesi
gerekecei iddias gibi) getirmekle birlikte, yerin yuvarlakln da
larn yksekliinin bozamayacam, nk yerin apmm 1545 fer
sah, halbuki en yksek dan 21/* fersah yksek olduunu Nihayet
-lidrakten alarak, eserine koyduu gibi, agmin ve Kad-zadeden
ok istifade etmitir. Gene ayn yazarn Mirat-i Kinat adl bir eseri
(niversite ktphanesi, T. 1824) daha vardr ki, bu eseri eitli
Arapa ve Farsa eserlerden derleyip yazm ve Trkede byle bir
eser olmad iin, her yerde ie yarayacan nszde sylemitir.
Usturlabn yapm ve kullanlndan balayarak, gnein ykselti
sini ve yldzlarn yerlerini, kblenin ve le vaktinin belirtilmesi,.
rubu tahtasnn yaplmas ve kullanlmasn, daire emberlerinin si
ns, kiri ve tanjantlarnn bulunmas ve kar tarafna geilemeyen
bir nehrin geniliini lmek usuln yazarken araya astroloji ze
rine bilgiler sktrmaktan da vazgeememitir. Grdmz ns-,
ha dorusu pek fena bir Trkeyle, zor anlalr ifadelerle yazlm
bir eser nitelii gstermekteydi.
Pariste 1865 ylnda Academie des Inscriptions et des BelJes' Lettrese ve corafya cemiyetine, DAvezac tarafndan Mappemonde
Turc de 1559 bayle yaplan bir tebliden 1559 ylnda, Tunuslu
Hac Mehmed adnda biri tarafndan, alt elma aac tahtas zeri
ne izilmi kalp eklinde (cordforme) Trke bir dzlemkre hari
tasnn Venedik'te St. Marco ktphanesinde bulunduunu reni
yoruz (1).
Bu Tunuslu yazar, corafyay ve baka ilimleri Fas ehri ca
miinde tahsil ettikten sonra, Avrupa'da ve pek muhtemeldir ki, Ve
nedik'te esir hayat geirmitir. te kendi dediine gre bu haritay
esaret zamannda yapm. ve aklamalar Frenk (?) dillerinden e
virerek, Trke yazm veya yazdrmtr. Bata Sultan smail ebIFethin (Melik-l-madeddin smail Ebl-Fida) corafyaya olan me
rakndan bahsettikten ve kendisinin esarette faziletli ve bilgin bir
efendinin hizmetine dt iin, krettikten sonrakema yenbagi
(gerektii gibi) Mslman hattyle Frenk dilinden ve hatlarndan
nakil ve tercme eyledim ve emeim mukabilinde bu bapta dahi
zatnamesin vermee taahht eylediler amma vallahilazim ve.billahilkerim bu slba getirince (bu hale getirinceye kadar) ektiim
zahmetler ve mihnetler dil ile takrire kabil deildir... Aamn em
il) Bu haritann fotorafla alnm iki kopyas, Pariste Bibi. Nat. in Cabinet de
geographiesinde Ce. S. 1250 ve Ge. F. 2416 numarada vardr ki, incelemelerimize esas
bu kopyalardr.
90
riyle bu tercmeyi Trk diline yazdrma (?). Zira ki, bu dil bugn
(Sleyman Kanunnin devri) dnyada hkmeder diyor. Anlal
yor ki, Hac Ahmed bu haritay yaptktan sonra, aasnn emriyle,
Trkeye evirmitir. Bu noktada DAvezacn garip bir dncesi
vardr: Ona gre, Hac Ahmed haritann yazlarm Arapa yazm
ve sonradan bunlar iki talyan tarafndan Trkeye evrilmitir.
Halbuki yukarya aldmz cmlelerin bir Trk veya Trkeyi
renmi bir Arap tarafndan yazld besbellidir. Belki bu haritann
bask iznini alan iki talyan, Trke aklamalar talyancaya evir
milerdir.
Hiratada boylam daireleri balangc olarak, Kanarya adalar
almm ve boylam daireleri byk bir dorulukla izilmitir; kuzey
kutbu daireleri bir ada gibi gsterilmi, etraf da Cezair-i zulumat
(Karanlklar adalar) dedii birtakm adalarla evrilmitir. Gney
de Arz-n-Nardan dou ve batya uzanan byk bir kta vardr.
Bu dzlemkre nce Hammer (bkz. Geschichte des Osman. Reiches,
Pet, 1832, VIII, 594) ve bir talyan yazar tarafndan bildirilmitir.
Yalnz Hammerin haritann Hac Ahmed'in esaretinden sonra yapl
dm yazmas, yukarya olduu gibi aldmz cmleye gre, hata
dr. [Ek-22].
Topkap Saray Mzesi ktphanesinde 1577/3594 numarada
kaytl ceylan derisi zerine yaplm renkli 7 haritadan mrekkep
bir mecmua (buna ktphane katalou "atlas demi olsa bile hari
talarn yapld tarihte Trkiyede "atlas kelimesi bilinmemektey
di; bu kelime, aada greceimiz gibi, ilk defa Ktip elebi tara
fndan Atlas minr evirisiyle bize gelmitir.) vardr ki, Fevzi
Kurtolu, 1935te yaynlad bu haritalar Ali Macar Reis Atlas di
ye adlandrd gibi, ayn ylda Trk sel alannda harita ve kroki
lere verilen ehemmiyet ve Ali Macar Reis atlas adiyle de bir ak
lama yazmtr. Haritalarn topyekn, olumluunu iyi bilmediimiz
bir Trk gemicisine atf, ancak 4 numaral haritada Ketebehl-fakir biinayetil-melik-it-takdir Ali Macar Reis fi ehr-s-sefer sene
975 diye grlen bir kayda dayanyor. Ali Macar Reisr kimlii
zerine, nce Evliya elebi Seyahatnames inin IX. cildinin bama
yazlan bir nota gre, 19 rebilhr 973 tarihiyle Kavala kaptanna
hitaben yazlan bir hkmde:
[Ek - 22] Hac Ahmed bu haritay Avrupada tutsak olduu srada Nurenbergii Johannes Wernerin 1514'te yaynlad yrek eklindeki projeksiyonla Oronf/us'un 1536daki dnya haritasndan yararlanarak izmi veya bu haritay kopya
etmi olabilir. Hac Ahmed bu haritay beraberinde memleketine gtrmek ve bu
suretle MsJmanJara yararl olmak midini tadn aklamaktadr. [Bkz. Sa
yl, nc Murad'm stanbul Rasathanesindeki Mcessem Yer Kresi ve Avrupa
ile Kltre! Temaslar. Belleten. Cilt XXV, Say 99 (1981), S. 401], (S.T.).
91
Haliya levend reislerinden Ali... Reis ve Sakzl Haan Reis

nam kimseler 16 oturak kalite ile yryp fesat ve enaat zere ol
duklar ve Girid kurbunda aldklar bir Sakz frkatesin mezkr
lardan satn almsz imdi mezburlann ele geirilmesi lzm olman
buyurdum ki hkm-i erifim vusul buldukta zikrolunan levendleri
tetebb edip ele geiresin...
\
denilmitir. Halbuki Fevzi Kurtolunun uzun ismi yukarda geen

eserindeyse, (s. 19), bu hkm a)men geirilirken, reisin ad sadece
Macar Reis diye yazlmtr (asl Hazine-i Evrak Mhimme Defteri,
cilt V, s. 156'da olduu kaydedilen hkm-i erifte acaba hangi isim
yazldr?). Bundan sonra da, Ali Reisin Macar lakabn almasna
sebep olarak da, ya kendisinin aslen Macar olduu veya o zaman
lar bir Trk eyaleti olan Engrs=Macaristanda yerlemi bulun
mas, ya da Macaristan seferlerine katlarak, Macarlarla ok dp
kalkm olms gibi hipotezler yrtlmtr. Haritalar yapann
kimlii hakkmdaki tahminleri imdilik bir tarafa brakarak, harita
lara geersek, bunlardan birinci harita Molleweide projeksiyon tipi
ne yakn bir tipte yaplm bir dzlemkredir ve zerinde 2.000 .mile
karlk bir de lei vardr. Bilindii zere, bu tip projeksiyon usu
lnde dzlemkre ilk olarak XVII. yzylda yaplmaya balamtr.
Haritann zerinde Bering boaz iaret edilmi olmasna gre de,
bu dzlemkre haritasnn 975=1567 ylnda alan Ali Macar Re
isin olmas mmkn deildir. [Ek-23].
Ege denizim gsteren ikinci harita da, tertip bakmndan, te
kilere benzemez. Haritalar, limanlar, adalar, burunlar byk bir
dikkatle gsterdii gibi, kara iindeki baz kk ehirleri ve kale
leri de gsterirse de, hepsi de yukarda akladmz portulan ek
lindeki deniz haritalardr. Fikrimizce bu haritalardan imzaldan
baka drd, yani 1. Ispanyadan kuzeye doru Britanya adalarn
ve Manche denizini gsteren, 2. Tunus, Trablus, talya kylarn tas
vir eden, 3. Dou Akdeniz ve Ege denizi havzasn alan ve 4. Ka
radeniz ve Marmara denizini gsteren haritalar, byk bir ihti
yatla imzal 4 numaral harita sahibi Ali Macar Reise mal edebi
lirsek de, Mollevveide projeksiyon usulyle yaplm dzlemkre ha
ritasnn bu reise balanmas imkansz ve Ege denizi haritasnn ay
n kimsenin olmas pek phelidir. Haritalarda, dikkate deer ola[tk-23] Aii Macar Reis Atlasndaki sz konusu dnya haritas Mohveide ti
pinden fazla Eckert'in IlkNo.lu projeksiyonuna benzemektedir. Bu ise Pssr Apian'a
(1455-1552) kadar ulaan projeksiyonun gelimi halidir.
una da deinmek gerekir ki bu tip projeksiyon Movveide'den ok nce Os
manllarca bilinmekteydi. Tarih-i Hind- Garbi'e bu tip projeksiyona rastlanmaktadr. [Bkz. A. Sayl, nc Murad... S. 402-403], (S.T.).
92
rak, talya, Trablus, Tunus ve spanya kylarndaki kk adalara,'

burunlara gemicilerimiz tarafndan verilen, mesela Deli Mehmet
adas, Sanck adas, Ylanck adas vb. gibi adlar ve Turgut Reis,
Piyale Paa, Sinan Paa, Ltfi Paalar tarafndan harp edilen yer
lerin kenarnda kaytlar grlmektedir. Bunlar, tarihimiz noktasn
dan, gerekten incelenmeye deer. Bu Trke isimlerden bazlar Pi
r Reis'in Bahrye kitab haritalarnda da vardr. Bizi zellikle ilgi
lendiren bir nokta da dzlemkre haritas zerinde Hazer denizine
Bahr-i Kulzum diye iaret edilmesidir ki, bu suretle yukarda Bahriyenin Almancaya evirisinden bahsederken, ileri Srdmz id
dia tamamyle dorulanm oluyor demektir. imdi bu haritalarn,
rnek olarak ne gibi haritalar kullanlarak izildiini belirtmek ii
kalyor ki, bunun yaplmasn corafya tarihi uzmanlarmza brak
yoruz. Bize haritalarn asimi grmek, ne yazk ki, myesser olama
d iin, bu grlerimizi basl haritalar zerindeki incelemelere
ve baskda pek iyi kmayan isim ve kelimeleri de Fevzi Kurdolu'
nun okuyuuna dayandrdmz sylemek isteriz (gerek bu harita
ve gerek Pir Reis haritalar iin bkz. s. 81-82.
XVI. yzylda, Trkiyede corafya ve kozmografyaya ait da
ha birok eserler meydana getirilmi olduunu biliyoruz. Bunlarn
ou eviri ve toplama eserlerden ibarettir. Mesela Sultan Selim ca
mii muvakkati Mustafa bin Aliy-l-Muvakkit'in Tuhfet-z-zaman ve
haridet-l-evan adiyle yazd mufassal eser, gk krelerinin ve yl
dzlarn niteliklerinden bahsettikten sonra, denizleri, dalar ve yeryeryzndeki nehir, su kaynaklarn, baka bir blmde de yedi ik
limi ve bunlarn mehur ehirlerini anlatr. Bu eser (bkz. Ayasofya
ktphanesi, 2993). agmin ve Kad-zadenin astronomi kitaplaryle
Hayat-l-hayvan ve Acaib-iil-mahlkat gibi, o zaman pek moda olan
Arapa eserlerden evirme ve toplamadan ibarettir (1).
(1) Trkiye ilim tarihinde byle matematik ve astronomi ile megul birok mu
vakkitlere
rastlayacaz.
Muvakkitler
byk
camilere
ekli
muvakkithanelerde,
mem
lekette byk saatlar gelinceye kadar, irtifa tahtas, rubu mceyyib, usturlap ve ba
ka astronomi aletleriyle namaz vakitlerini ve baka dini vakitleri tespit, sonralar ir
tifa alarak saatlan ayar etmekle megul olurlar ve yanlarna gelen genleri, yetiti
rirlerdi ki, bu suretle bu muvakkithaneler, o zaman iin, kk bir tnatematik okulu
saylabilirdi. [Ek-24].
[Ek-24] Muvakkithaneler hakkmdaki dank bilgiler derlendike, aslnda di
ni gayelerle kurulmu olan bi kk nitelerin, pozitif bilim eitimi asndan ne
mi ortaya kmaktadr. [Bkz. S. nver: Osmanl Trkleri ilim Tarihinde Muvakkit
haneler Atatrk Konferanslar Cilt V (1971-1972) S. 218-257], Muvakkithanelerdeki
basit aletlerle karmak hesap ilemleri de yaplabilmekteydi. Mesela her muvakkithanede bulunan rubu mceyyebin logaritmann' bulunmasna kadarki dnemde
" slam dnyasnda matematiki ve astronomiar tarafndan bir el hesaplaycs gibi
93
Bu yazarn corafya konusunda lm-l-ibad fi alm-l-bild

adl, Kanun Sleymana sanulmu kk bir eseri vardr (bkz. Aya
sofya ktphanesi, 2991) ki, in ve Fas arasnda yz nemli ehrin
stanbul'dan uzaklklarn gsterir. Baka bir matematik eseri de,
ktphane defterlerine Risalte-l-ceyb diye geirilen, Tahlil-l-mikt
adl rubu mceyib denilen aleti ve ykselti lme usuln tariften
sonra, nehirlerin geniliini ve kuyularn derinliini lmek usulle
rini bildirir (bkz. Ayasofya ktphanesi, 2616). Daha sonralar Mu
rat III. zamannda Mahmud bin Ali Sipah-zade'nin (lm. 1588), Evzah-l-mesalik il mrifte-il memlik adiyle, nce Arapa, sonra sad
razam Mehmed Paann emriyle Trke yazd eser (Topkap Sara
y Revan kitapl, 1642) dikkate deer. nszde yeryznn kre,
biiminde olduunu anlatr, sonraki blmlerde denizler, gller, r
maklar, dalar ve ehirlerden bahseder. Kre biiminde olan dn
yann nce suyla kaplyken, sonradan ancak yksek yerlerin suyun
dnda kalarak, karalan meydana getirdiini yazar. Denizler bahsi .
eksik olup, gllerin gya haritas yeil boyayla kitabn kenarna ya
plmtr. ehirlerin birbirine iliki ve yzlmlerini gstermek
iin yaplan haritalar, zamanna gre bile, mkemmel eyler deil
dir. Bu kitabn asl olan Arapasmn Murat III.a takdim olundu
unu Ktip elebi yazarsa da, asl da, Trkesi de Sadrazam S okul
lu Mehmet Paaya takdim olunmutur. Zaten bu eser iin Ktip e
lebi EbI-Fida'nm eserinden aktarma ve eviridir demektedir (bkz.
Cihannma). Yalnz u cihet sylenmelidir ki, nszn sonuna katl
m olan bibliyografya, o zaman iin, olduka mkemmeldir; mese
la Yakutun eseriyle Kanun-l-Mesud ve Kitab-l-etval vel-ruz, Kitab-l-mesalik vel-memalik, Kitab~r-resm-r-rubu Batlamyus ve
Muceml-bldan zeti olan Marasid-l-ttila bunlardandr.
Yine bu devre ait, Mehmet bin mer Bayezit bin k tarafn
dan yazlan, Manazr-l-avalim adndaki corafya ve kozmorafya
zerine bir kitap da mehur olmutur. Eser XVI. yzyln son sene
lerinde (1006=1597) kaleme alnm olup, birok eserlerden derle
me yolunda meydana getirilmi ve hatta yazar, alak gnllln
den telif ve tasniften tehai edildii iin, sebt olunan stur menzile-i istinsaha tenzil olundu (kitap yazmadan ekindiim iin, not
kullanld anlalmaktadr. Bu basit aletle yaplan eitli hesaplamalarn, gn
mzde son yllara kadar kullanlmakta olan hesap cetveli kadar hzl ve hassas ol
duu tespit edilmitir [Bkz. H. Denker, M. Dizer: Rub'ul mceyyebin hesap cetveli
olarak kullanlmas. I. Uluslararas Trk-slam Bilim ve Tekoloji Kongresi, Cilt I
(1981) S. 91-103). Bu kurulularn genel olarak slam Astronomisi erevesin
deki etkinlikleri iin Bkz, A. Sayl Observatory in slam, Ankara 1960 (muwaqquit
S. 466). (A.K.).
94
ettiim satrlar sadece oiduu gibi kopya ile yetindim, anlamna)

demitir (bkz. Topkap Saray, Revan Kk, 1667). Fakat yazar ne
derse desin, bu eser herhalde dikkate deer bir kitaptr. Kitap yaz
lrken en ok Ebl-Fida, bn-l-Cevz, bn-l-Verd, Kazvin, Ya
kut, Hamdullah-l-Mstevf, bn-i, Hordazbih gibi, eski byk yazar
lardan faydalanmtr. Geri ilk ksmnda gkten ve gkcisimlerinden bahsederken, cehennemden ve cehennem halkyle eytandan
bahsetmeyi unutmamsa da, ikinci ksmda tabii corafyay ve e
hirleri akladktan ve saydktan sonra, hayvanlar ve hatta insa
nn terihini de anlatr. Herhalde bu eser, Ktip elebinin km
semesine' layk olacak derecede adi bir eser deildir (teki nsha
lar iin bkz. Nuruosmaniye ktphanesi, 3032 ve Fatih ktphanesi,
4180). Yazar k, Trabzonda 1555 (?) ylnda, bir mderrisin olu
olarak, domu ve Flgele (Kat. der orient. Hss., II, 431) gre 1600
ylnda lmtr (Menazir-d-avalimin eletirme ve zeti iin bkz. F.
Taeschner, Osmanhlarda Corafya, Trkiye mecmuas, II, 271).
Nihayet, yine bu devirde 1583 ylnda Tarih- Hind-i Garbi adiy
le bir eser yazlp, Murat III.a sunulmutur ki, sonradan brahim
Mteferrika tarafndan, XVIII. yzylda, yazarn ad verilmeden, re
simli olarak baslmtr. Trk bibliyografyalarna gre, yazar Meh
med bin Emir-l-Hasan-s-Suud olmas lazm gelirse de, bu husus
ta anlamazlk vardr. Mesela Ktip elebi ve ondan alarak Franz
Taeschner (bkz. ayn makale), kitabn Mehmed bin Yusuf-l-Herev
tarafndan yazldm sylerse de, yine Ktip elebi, Kef-z-zunun
da kendi el yazsyle olan nsha zerine, eserin Frenkeden aktarl
dn ve yazarnn eydi Ali Reis olduunu yazm, fakat yine kendi
kalemiyle bu yanl bilgiyi izmitir. te yandan Beyazt Genel ki
taplndaki gayet ssl yazma nshada yazar m salik-i. rah-i mesud, emir Mehmed bin Hasan-s-Suud olduu yazldr; yazan kim
olursa olsun, bu esere trl trl adlar verilmektedir: Ahval-i lem-i
cedid, Tarih-i Yenidnya, Hdis-i Nev ve Kutr-i Nev. Eser 1732 yln
da Feon Baptiste Fienne adnda, stanbul Dou Dilleri Fransz Oku
lu rencilerinden biri tarafndan Franszcaya evrilmitir (bkz.
Bibi. Nat., Paris, Cat. des manus. turcs, suppl., 901). lk iki blm
eski corafya ve biraz da kozmorafya bilgileri verir. nc b
lmde Amerikann kefine ibtiday-i zuhur-i lem-i cedid ve kutr-i
nev diye giriir. Bu kefin tarihi zerine olduka doru bilgi veren
bu faslda bu ktadaki hayvanlar ve bitkilerden bahsederken, efsa
nevi malumat da katmaktan ekinmemitir.
VI. hicri yzylda Endlste yetien Ebu Zekeriya Yahya bin
Muhammed-l-Avamm yazd mehur Kitab-l-felha, yine bu de
virde (Hicri 998) Mehmed bin Mustafa adl bir zat tarafndan Trk-
95
eye evrilmitir (bkz. Beyazt, Veliyddin Efendi ktphanesi,

2534), ilk 30 blm ziraat ve son 4 blm de evcil hayvanlar ve
tavuk yetitirmek usulleri zerinedir/ Yunan ve Arap eserlerinden
toplanm bilgileri kapsayan bu eserin bn Vahiya'nin Kitab-l-felhat-n-nab tiyesinden ve Ahmed bin Mehmed bin Haccacm Mukni
adl kitabndan alnd muhakkaksa da, bn Haldunun dedii gibi,
eser yalnz Felhat-n-nabtiye nin bir zetinden ibaret deildir. zel
likle topran ve gbrelerin eitleriyle son bahiste at, katr, eek
deve ve kz beslemek usulleri ve tavuk, hindi (?) beslemek, iyi yu
murta almak alanlarnda, zaman iin faydal bilgiler verir. Trk
eye eviren zatn kiilii ve hayat tahkik edilememitir. Aslnda
587 bitkiyle 50 trl meyve aacndan bahseden bu kitap, spanyolcaya da evrilmi ve Arapa metniyle birlikte yaynlanmtr (Mad
rid, 1802). Franszcaya da Clement Mullet tarafndan, Le Livre de
Vagriculture adiyle evrilmi ve 1864-1867 yllar arasnda basl
mtr. [Ek-25],
** *
Corafya konusunda byk bir hamle eseri grlen bu devirde
teki mspet ilimler alannda byk ve nemli eserlere rastlamyo
ruz; yalnz matematik ve astronomiye degin birka eser gze arp
maktadr. Mesela Kanun Sleyman zamannda Nasuh-l-Silahi-l
[Ek - 25] Bu dnemdeki nemli bir tip kitab da Kanuni Sultan Sleymann
Saray Hekimi olan Musa bin Hamun'un (l. 1554) Di Tababetine dair Trke yazl
m Eseridir. [Hayat hikayesi iin Bkz. U-Heyd: Chief Jevvish Physician to Sultan
Sleyman the Magnificent: Oriens Vol. XVI (1863) S. 152-170; F.N. Uzluk: Kanuni
Sultan Sleyman'n Yahudi Bahekimi A.. Tp Fakltesi Mecmuas Cilt 23 (1970)
. 306-327], S. nver tarafndan bulunan bu yazmann fotokopileri zerinde Terziolu alm ve tpk basmn aklamalarla yaynlamtr. [Bkz. A. Terziolu:
Moses Hamons Kompendium der Zahnheilkunde aus dem Anfang des 16. Jahrhunderts, Mncben 1977], Aslnda dnyadaki yalnzca di hastalklarna ait en es
ki kitaplardan ! b!ri olan bu eserin; Eski Yunan Galinos ve dier Bat kaynaklarn
dan olduu kadar, Uygur Trkleri ile slam Hekimlerinden ibn Sina, Razi, Eblkasim erefettin Sabuncuolu v.d. uzanan bir birikim ve etkileimi sonucunda yazl
m olduunu Terziolu aklamaktadr. Ayrca ayn aratrc tarafndan, konu ile
ilgili olarak, gerek Musa bin Hamun'un hayat gerekse eseri hakkndaki yaplan
yabanc dildeki aratrmalarnn kaynakas ile tartma toplu olarak yaynlam
tr, [Bkz. A. Terziolu: Kanuni Sultan Sleyman'n Saray Hekimi Musa bin Ha
mun'un Di Tababetine Dair Trke Eseri ve Bunun Trk ve Avrupa Tababeti Ta
rihi Bakmndan nemi, Bifaskop, Sayr 5 (1981) S. 15-20], Bu suretle di tababe
tinin o dnemdeki nemi ve gelimesi somut rnekler ve karlatrmalarla ak
lanm olmaktadr, [Bu konunun ayrntlar iin Bkz. A. Terziolu - L.M. Krebs:
The History of old Turkish Dentistry, Mnich 1980], Ayrca Trke Yazma Tp ki
taplarndaki di hekimlii zerinde bir doktora almas da yaplmtr. [Bkz. I.
Uzel: lk Trke Tp Yazmalarnn Az ve Di Hastalklar Ynnden ncelenmesi,
.O. Tp Fak. Doktora Tezi (1979)]. (A.K.),
96
-Matrak! (Matrak Nasuh) adl bir zat tarafndan Ujndet-l-hisab

adiyle yazlan bir aritmetik kitab vardr (bkz. ehit Ali Paa, ktp
hanesi, 1987). Hint (Arap) rakamlar ve Arap usulleri, drt ilem,
kesirler ve ller (zira, endaze, kilecat=kileler, kantar, miskal,
dirhem), oran ve orant, orantl blme ve geometri usullerinden
bahseden bu kitapta her usulden sonra problemlerle bu usuller aklanmaktadr. Kitabn zira (arn) bahsinde, 1 ziram 100 parmaa, 1
parman 100 reteye (iplik) ve bir retenin 100 ankebuta (rmcek
a) blndn sylemekle birlikte, yine 1 ziram, baka bir bl
ne gre, 32 kerh, 1 kerhin 3 engt (parmak) olduunu yazar ki,
o zamanlar arnn (zira') yzer yzer blntleri bulunduunu ba
ka yerlerde gremedik. te yandan 1 kantarn 44 okka ve bir okka
nn 4 ledre, 1 ledrenin 100 dirhem olduunu da ilave eder. Ksacas
o zamann lleri iin deerli bilgiler veren bu kitabn tamamlan
tarihi Tuhfet-l-cedid deyiminin gsterdii 940 yldr. Grdmz
ehit Ali Paa ktphanesi nshasnn sonundaki kap yapranda
yazara verilmi bir beratn eksik sureti vardr ki, buna gre kendi
sinin memuriyetle Msra gnderildii anlalyor. Nasuh'un bir de,
Beyan-i menazil-i sefer-i Irakayn adnda bir esre (bkz. niversite
ktphanesi, Yldz, tar. 35) daha vardr ki, stanbuldan Iraka ka
dar rastlanan ehir ve kasabalar anlatr; biroklarnn minyatr
olarak yaplan planlarn (daha dorusu resimlerini) verir. Badat
ve Diyar- Bekir gibi ehirlerin resimleri olduka geree yakm ol
makla birlikte, tekiler pek karktr. Bu sanat eseri hakknda Albert Gabrielin Syria mecmuasndaki (X. 328) makalesinde pek g
zel bilgiler ve aklamalar vardr. Eseri bizzat grmek ne yazk ki
mmkn olamad; fakat A. Gabrielin makalesi eseri grmeyenleri
de tatmin "edecek niteliktedir. Yazar hakknda ok bir ey bilmiyo
ruz! herhalde sanatkar bir zat olduu ve matrak oyunu diye bir
spor icat ettii ve tarihle uraarak, Taber tarihini Trkeye evir
dii bilinir. [Ek-26].
[Ek-26] Kanuni dnemi matemoik, corafyac, mhendis, tarihi, hattat, res
sam ve siiahrlerindendir. Hayatna ait ayrntl bilgi sahibi deiliz. Bosna'da doiuu sanlyor. Enderunda renim grm, Bayezt llnin nemli hocalarndan Sa'den
ders almtr. Bir aralk Msra gitmi, orada eitli mzrak oyunlar ve yarmala
ra katlmtr. Matrak oyununun mucidi olduu sylenir. Matrak eskrimi andran
bir oyundur. imir aacndan lobut biiminde yaplm sopalarla oynanr. Ama
rakibin kafasna vurabilmektir. Bu vurulardan syrlabilmekte oyun kurallarnda
baar saylr. 160 eidi, vardr. Trl silah ve mzrak oyunlarndaki hneri onun
btn lkede stad veya reis diye tannmasna neden olmutur. Kanuninin oul
lar, ehzade Mustafa ve Mehmed iin at meydannda dzenlenen enliklerde, silahrlkte gsterdii baardan dolay Kanuni tarafndan bir berat verilmitir. Ya
amnn son gnlerine ilikin bilgimiz ok kt 1552de hl hayatta olduu san
lyor.
97
Nasuh yaz hayatna Cemal el Kttab ve Kemal el Hssab adn tayan ve

1517 ylnda kaleme alm olduu yaptyla giriyor. Matematii ilgilendiren ikinci
yapt Umdet l Hlsab (1533) adn alr. Gerekte bu nceki yaptn baz ekler ya
plmak suretiyle elde ediimi bir yeni dzenlemesidir. ki blmden oluur. Birinci
blm yukarda sz konusu edilmi olan konulan ele alr. kinci blmde ise 50
kadar problemin zm verilmitir. Problemlerden biri syledin Bir gemi iki
yelken ile 166 mil hzla gidiyor. Arkasndan bir dier yelkenli gemi kalksa, yle ki
ndeki gemi 5 mil aldnda arkadaki bu srede 9 mi! alsa arkadaki ndekine ne
zaman yetiir. Problem bu biimde sunulduktan sonra zm verilmektedir. Bu
blmde zmlemeye yarar salayan, baz krokiler.de kullanlmtr. Zamannda bir
Hayli n yapmtr. k elebi onun hesap biliminde parmakla gsterilecek bir
dzeye ulatn syler.
nemli yaptlarndan biri de Beyan- Merazil- Sefer-i Irakeyn adl yaptdr.
[Nauhs-Siln (Matrak), Beyan- Menazil-i Sefer-i Irakeyn-i Sultan Sleyman
Han, nsz, giri, eviri yaz, notlar ve dizin ile tpkbasm yayna hazrlayan H
seyin Yurdaydn. Ankara 1976], Bu bir tarih kitab olduu kadar nemli bir coraf
ya kitabdr da. stanbul, Tebriz, Badad, oradan stanbula gelii srasnda izmi
olduu minyatrler bir harita niteliini tamaktadr. Hatta Hmid Sadi Selen bu
nun Piri Reisin Bahriye'si kadar nemli bir corafya kitab olduunu syler. Nasl
Piri Reis szkonusu kitabnda kylar ayrntlaryla gstermi, bir deniz ve ky ha
ritas meydana karm ise Nasuhun Menazili de kentler arasndaki yollar gste
ren bir kara haritasdr. Sadi Selen 16. yzyl haritaclnn iki ynde gelitiini
syler portolano denilen deniz haritalar ki bunlarn en ilginci Kitab- Bahriye'dir.
Dieri kara haritalardr. [Sadi Selen, XVI. Asrda Yaplm Anadolu Atlas, Nasuh
Silahi'nin Menazii II. Trk Tarih Kongresi Teblileri, stanbul 20-25 Eyll (1937)
s. 813-817],
slam Dnyasnda iziiegelmekte olan ematik haritalarn pratik bir deeri
olmad ortaya kinca, bu kez relisf harita denilebilecek trler ortaya kt. Bun
larn da en ilgin rneklerini Piri Reis ve Nasuh vermitir. Kentler, kasabalar, ky
ler, kaleler, harabeler, dclar, nehirler, kprler, ller, stepler, ba ve baheler,
bunlarn hangi blgelerde olduu birbirlerinden uzaklklar bu resimlerde verilmi
tir ki bunlar toporafik haritalardan renilmek istenen bilgilerdir. Ayrca bu resim
ler bize o zamanki Anadolu kentlerinin tiplerini, yol boyundaki nemli binalar ve
evrelerini gayet gzel bir biimde gstermitir. Ayrca bitki ve hayvan trlerine
ilikin bilgi elde etmemizi de saiar. Ancak Yurdaydm bir noktaya dikkatimizi e
kerek yle diyor: Bilindii zere harita ve planlarda iki noktaya nem verilir:
Yn ve alan. Piri Reis harita ve planlarnda bu noktalara dikkat ettii halde Na
suh bunlar ihmal etmitir. Ancak mahallinde yaplacak aratrmalarla yn ve ala
na ait noksanlklar tamamlanabilir. {Menazii... S. 32-33).
lk defa Gabriel antlar ve stanbul plannn hazrlanmasna temel oluturmak
zere bu yazma zerinde durmutur. [A. Gcbriel, Les Etapes duns campagne dans
les dsux lraq d'apres un manuscrit Turc du XVI siecle, Syria IX (1928) S. 328-349],
Gine MenzJI Nme'en yararlanarak VValter B. Denny stanbulun 16. yzyldaki
plann karmay amalamtr. [W.B. Denny, A Sixteenth-Century Arc.hitectural
Plan of stanbul, Ars Orienialis VIII (1970) S. 49-63], (Bkz. Sayfa 37).
Nasuhun Menzll Namesi zerinde aratrma yapan Taeschner bu yaptn mi
mari tarihi ynnden son derece nemli olduunu ileri srmtr. Cami, imaret
ve medreseler hayret verici dorulukla resmedilmi, ancak binalarn birbirine gre
sralanlar ise tam olarak gerei aksettirmemektedir. Amac stanbul'un antla
rn tam olarak vermek olduundan toporafik-doruluu ikinci plana atmtr. Bu
izim biimi Osmanl uslubu ile tam bir paralellik gstermektedir. (T. Taeschner,
The Etineraray of the first Persian Campa-ign of Sultan Sleyman 1534-1536 according to Nasuh al-Matrak. imago Mundi X!l (1965).
OT 7
98
Bu yazardan biraz sonra, Yusuf bin Kemal adnda bir yazarn

bir aritmetik kitab daha vardr ki, bunda cebirden de bahsedilmek
tedir. Yine matematikten Haci Muhyiddin bin Mehmed bin Havi
Atmacamn Mecmuat-l-kavaid fi beyan-i mntahab-il-fevaid adl bir
Trke aritmetik kitab 930 ylnda tamamlanmtr. Yazar, birok
aritmetik kitaplarm okuduktan sonra bu kitabn yazdm syler.
Baka aritmetik kitaplarnn iindekileri btnyle kapsayan bu ki
tabn nsznde bu risaleden maksat beyan-i delil deil belki
im-i kavaid-i hesabdr (1) denilmesine gre, sadece pratik kural
lar kapsamaktadr. Menn (deeri her yerde deien bir arlk l
sdr) lsnden bahsederken, deh menn, se menn deyimlerini
olduu gibi kullanm olmasna gre kaynaklarnn daha ziyade
Farsa kitaplar olduu dnlebilir.
XVI. yzyln sonlarna doru (1591), yani hicretin X. yzyl
nn son senesinde, aslen Cezayirli olup, stanbul'da yerleen Ali bin
Veli bin Hamza el-Magrib adl bir yazar bize 512 sayfalk bir arit
metik kitab brakmtr k, tam ad Tuhfet-l-adad li zevil-rd
vel-sedadr. Bu kitapta tamsaylarn ve kesirlerin ilemleri ve ce
bir zerine temel bilgiler bulunmaktadr. Yazar, orant bahsinde
geometrik dizilerden bahsederken, lden balayan bir nisbet-i hendesiye-i mtevaliyede hanelerden her birinde vaki olan adedin ss,
dleynin sleri mecmuundan bir eksiktir gibi bir dava ba koy
duktan sonra, bir hanenin dleyni diye ol iki adede derler ki hane-i mezkrede olan aded anlarn birbiriyle darb olunmalarndan
(1)
Bu kitap yazmamn amac kantlar bildirmek deil, daha ziyade aritme
tik kurallarn sylemektir.
Nasuhun bu almas ehircilik ynnden de nemlidir. Nitekim New York
niversitesi ehircilik Profesr Norman J. Jonston bu konuda bir makale kaleme
almtr. (N.J. Jonston, The Urban world of MatrakVs Manuscript, Journal of rtear
Eastern Studies, Haziran (1971) Cilt 30, N. 3).
Nasuhun minyatrlerle ssl iki yapt daha vardr. Tarih-i feth-i Siklo ve
Estergon ve Istunibelgrad (Bu yapt Sleymannamenin 1542 ve 43 yllarn kapsar.
TSMK Hazine 1608). Bu da Menazildeki gibi konup glm yerleri vermektedir.
Bunda stanbul-Budapete arasndaki konaklar verildii gibi Barbaros Hayrettin Paanm Fransaya yardm etmek zere Nis, Tulon ve Marsilya'ya gitmesi ile ilgili
olarak hem bu kentleri, hem de Barbarosun hizmetindeki Osmanl donanmasnn
resimlerini izmitir. Dier yapt Tarih-i Sultan Bayezit adn alr. (TSMK Revan
1272). [Yurdaydn, Tyjo New llluminative Works of Matrak Nasuh. II Congresso
Internazionale di Arte Turca, Venezia 26-29 Sebtembre 1963. S. 133-136; Matrak
Nasuh'un Minyatrl iki Yeni Eseri. Belleten XXVIII (1964) S. 229-223],
Nasuh'un Kanuni'nin oullarnn 1529 ylnda yaplan snnet dn nedeniyle
At Meydannda kurmu olduu iki kat hisar onun bir teknisyen de olduunu or
taya koymaktadr. Nasuh'un bildirdiine gre bu iki yrr hisarn beer kulesi,
drder kaps varm, duvarlar naklarla ssl olan bu kulenin iine toplar, t
fekler ve alanda dvmeye hazr silahl yzyirmier er de yerletirilmitir. [H. Yurdaydm, Matrak Nasuh. Ankara 1963], (S.T.).
99
hsl olmu ola; bir hanenin ss o hanenin batan itibaren kanc

olduunu gsteren rakamdan ibarettir diyor. O halde su:
1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8 ...
1, 2, 4, 8,16,32,64, 128...
gibi bir nisbet-i hendesiye-i mtevaliyede 128 adedinin ss 8dir;
dleyni olan 2 x 64n sleri 2 ve 7dir; o halde 2+7=918 kar
ki, bu adet de 128 adedinin ssdr.
Salih Zeki merhum (sar- Bakiye, II, 290) bu teoremden bah
sederken, mellif silsile-i adediyeye 1 yerine O'dan balam olsay
d, Napierden 24 sene evvel logaritmay kefetmi olacakt diyor.
Eserimizin Franszca aslna sis mecmuasnda bir eletirme yapan
profesr G. Sarton, bunun doru olduunu, fakat XVI. yzylda esa
sen bu dncenin o zaman esen havada mevcut olup, birok mate
matikilerin pek tabii gibi grnen bu usulle giderek, logaritmay
bir trl yakalayamadklarm ve 1614 ylnda Napiernin bu nemli
usul, bsbtn baka bir yoldan, bulduunu, hakl olarak, syle
mektedir.
Her halde sar- Bakiye yazarna gre, bu kitap o zamann en
mkemmel aritmetik kitabdr. Son bahislerde gen, drtgen, dai
re ve bakalarnn yzlmlerini bulmak usullerim, kitabn sonun
da da oran ve orant usulyle birok problemlerin zmn ve en
sonunda cebir usullerini verir (1).
Astronomi eserlerinden, bu devirde, Gyaseddin Cemid'in Slem-iis-semasnn, Mustafa Zeki adnda biri tarafndan, Trkeye
evirisini buluyoruz (bkz. Paris, Bibi. Nat. Cat. Blochet, F.T. suppl.,
1150). stanbul ktphanelerinde de bulunan bu eser, gkcisimle
rinin dnyadan uzaklklarm gsterdii gibi, kozmorafyaya ait baz
esaslar da kapsar. Bir de Ali Kuu'nun Risale fl-heye adndaki
eserinin, Abdullah bin Perviz adnda bir zat tarafndan, Mirkt-s
-sema adiyle yaplan bir evirisi vardr (bkz. Nuruosmaniye ktp
hanesi, 2949). eviri gayet iyidir ve dzgn bir yazyla yazlmtr.
Osmanl Trklerinin ilim tarihinde, 1576-1580 yllar arasnda,
nemli bir olay gryoruz. O zamana kadar Trkiyede rasathane
adna bir ey bulunmad gibi ,astronomi ilmi Ve rasat hesaplar,
ancak kat zerinde, eski "Ziclerden yaplan hesaplara, Arapa
yahut Farsadan evrilen eserlere bal kalmt. Bu yllarda Mneccimba Mustafa elebinin yerine atanan Takyeddin bin Mehmed
bin Ahmed (2) adnda bir astronom (1520-1585), hnkar hocas me(1)
Bu eser, Salih Zeki Beyin rivayetine gre, stanbul ktphanelerinde yoktur;
kendi zel ktphanesinde varken kaybolmutur. Eserin ad, yazl tarihidir (hic
ri 999).
(2)
Bu zatn tam ad ve kimin nesi olduu, Risale reyhanel-tir-rub fi resm-i saat-i
al mstevi-l-sub adh kitabndaki kayda gre, yledir: Takyeddin Mehmed bin
100
hur Sadeddin Efendiye bir layiha sunarak, artk Ulu Bey Zic'inin
yeni rasatlarla dzeltilmesi gerektiini, nk o Zice gre yaplan
hesaplarn sonularnn her zaman doru kmadn bildirmi ve
Murat III. katnda pek byk nfuzu olan mverrih Hoca Saded
din Efendi bu layihaya byk nem vererek, stanbulda Tophane
bayr zerinde bir rasathane kurulmas iin padiahtan izin alm
tr. Padiah rasathanenin hemen yaplmasn emrettii gibi, mdr
lne ve yapya nezaret iine Takyeddini tayin etmi ve stanbul
kadsna, 12 safer 986 tarihiyle, u hkm gndermitir: [Ek-27].
stanbul kadsna hkm ki mteveffa Ltfullah'n vakf olan
mneccim kitaplar mahmiye-i mezburede Mimar Sinan mahallesi
nin imam ve mezzini ellerinde olduu ilan olunman alnp rasadhaneye verilmek emredp buyurdum ki vardukta tehir etmeyp mteveffa-yi mezburun ncuma ve ilm-i hey'ete ve hendeseye mteallik
olan kitaplar eer mezkrun ellerindedir ve eer hardadr her kim
de ise getirip dahi bilfiil rasad hizmetinde bulunan Mevln Takyeddin'e cmlesin teslim ettiresin fi 12 safer 986 (Ahmet Refik,
Onuncu Asr- Hicride stanbul Hayat, s. 53).
Bu rasathane o zaman iin lazm olan her trl astronomi alet
leriyle donatld gibi, baz kaynaklara gre, gya krk arn derin
liinde, bir de rasat kuyusu (ah-i rasad) kazlmtr (1).
Paris'te Milli ktphanede, Takyeddinin, lt-r-ras adiye li
zic-i ehinahiye isimli, bir eserini buldum. Bu kk risalede, ra
sathanede kullanlacak aletlerin adlar ve yapl usulleri mkemAhmed bin el-Maruf bin el-Emir Nasireddin (Nasiheddin?) Mengberti bin Emir Hartgin el-Eseddindir. Eer bu kayda inanmak caiz olursa, imdiye kadar Msr lakabyle anlan bu zatn bir Trk emir ailesinden olduu kabul edilebilir. Kendisi aslen M
srl olmasa bile Msrda tahsil ettii ve ailesinin orada yerlemi olduu muhakkaktr.
{!) ah- rasad denilen bu kuyu, Trk ye Avrupal baz yazarlarn sand ve
bu kitabn Franszca aslna da getii gibi, dibinden gndzleri yldzlar gzlemle
mek iin deil, Semerkant rasathanesinden beri hacimleri ok byyen rasat aletlerini
[Ek-27] Alat- Rasadiye li Zic-i ehinahiyye adl yaptta rasathanenin kuru
luuna ilikin olarak yle denmektedir. Ulu Padiahmzn (Murad III) Dnyann
dzenine ilikin ilerinin tamamen yolunda bulunduu mutlu gnlerinde ve zel
likle nl Vezir-i Azmimizin (Sokullu Mehmed Paa) yksek ilgileriyle, yeni ehinah
Rasathanesinin
hazrlanmas
dnlmekteydi...
ehinahmzn
Hocas
Sadddin Efendi bu husus iin gerekli hazrlklar yapmak zere iken anszn M
srda, Kahire kentinden, yeryz bilimlerine sahip Takiyddin Efendi devletten g
rev almak zere stanbula gelmi, matematik bilimlerdeki ustal nedeniyle ho
karlanp. Sultana tantlm ve onun yksek yardmlaryla deeri zeamet sslen
mi ve ykseltilmitir. Sonra gerekli harcamalarn btn devlet hzinesinden ve
rilip, Allahn yardmlaryla, ie giriilmek zere' devlete ait olan mamur Tophanenin
stnde, Frenk Saray diye bilinen ho alan ayrlmtr. [S. Tekeli, Mehul Bir Ya
zarn stanbul Rasathanesinin Aletlerinin Tasvirini Veren lt- Rasadiye li Zic-i
ehinahiye Adl Makalesi. Aratrma, Cilt I (1963)]. (S.T.).
101
mel bir yolda aklanmaktadr (bkz. Bibi. Nat. Paris, F.T. suppl.,
1126 ve stanbul niversitesi ktphanesi, T.Y., 1993; Paris'teki ns
hann ssl ve mkemmel oluu, bu nshann byklerden birine
sunulmu olduunu anlatabilir). Yazar bu eserde ad geen aletle
rin Ptolemaiosun Almagestinde bildirilen usullere gre yapldn
ve kendi icad olan bengm-i rasadnin (astronomik saat) ilave edil
diini syler. Ancak, kendi icad olan bu saatm tarifi o kadar ak
deildir. Profesr Fatin Gkmen, bu saatin aklamas bulunan, ya
zarn baka bir eserini aradm, fakat bulamadn sylemektedir
ki, muhterem profesr, saatm nitelikleri iyice bilinirse, Takyeddin'
in ilmi kudretinin daha aka anlalacana kanidir. [Ek-28],
rzgarn etkisinden, yan sarsntdan, korunulmu bir halde tutmak, iin, iine yerle
tirilmek zre,- meridyen ynnde kazlm bir hendekten ibarettir (bu bilgiyi Prof.
Fatin Gkmenin azndan dinledim). Fuat Kprl de Belletens XIII. Yzylda Maraga Rasathanesi Hakknda Notlar :balyle yazd bir makalede bu ehir rasatha
nesinin harabeleri arasnda maaralar bulunduu ve Semerkant rasathanesinde de yer
altnda aletlerin konulduu baz yerler tespit edildiini sylyor ki, bu da yukarki
szleri dorulamaktadr (bkz. Belleten, No. 23-24, s. 210-212).
[EK-28] Bir rasathanenin nemi, her eyden nce orada ina edilen ara
lara ikinci olarak, onlarla yaplan gzlemlerin niteliine, nc olarak da orada
alan astronomlara baldr.
Bir rasathanedeki gzlem aralar iki gruba ayrlr.
1 Tanabilenler.
2 Yerli olanlar.
Bu rasathanede kullanlan tanabilir aralara ilikin bilgiyi yalnzca bir min
yatrden ediniyoruz. Bu resim stanbul niversitesi Ktphanesindeki emailnme
(T. 1404 V. 57 a) adl yazmadadr. Burada Takiyddin ve dier astronomlar gzlem
yaparken grlmektedirler. Bu resimden, bu rasathanede u aralarn bulunduu
nu saptayabiliyoruz. Bir strlp, iki kadran, iki delikli ara, bir mekanik saat, bir
kum saati, bir gk kresi, bir yer kresi ve izimlerde kullanlan eitli aralar
[Bkz. S. nver stanbul Rasathanesi. Ankara 1969].
Takiyddin'in bu yer kresi zerinde aratrma yapan A. Sayl yle diyor:
Eldeki resmin kk olmasna ve tabii olarak ok az tafsilat ihtiva etmesine ra
men, bu genel zellikleriyle bu harita Osmanl ilim adamlarnn Piri Reis haritasn
dan, yani 1513 tarihinden Rasathanenin kuruluuna, yani 1575 tarihine kadar geen
zaman zarfnda Avrupa'nn yeni corafi keiflerinin neticelerini takibederek bunlar
dan faydalanm olduklarn ve herhalde Avrupa meneli baz haritalarla temas
salam olduklarn gsterecek mahiyettedir. Haritadaki Gney Kutbu ksm zel
likle dikkati ekecek mahiyettedir. nk bu krede grlen Gney Kutbu ksm
umumi batlaryla doruya yakn bir ekiide izilmi, sadece olduundan biraz da
ha byk'gibi gsterilmitir. [A. Sayl, nc Murad'n stanbul Rasathanesin
deki Mcessem Yer Kresi ve Avrupa ile Kltrel Temaslar. Belleten, Cilt XXV,
Say 99 (1961) S. 397--3981.
Yerli aralara dair olduka ayrntl bilgi veren kaynaklarn en nemlileri un
lardr:
1. lt- Rasadiye li Zic-i ehinahiyye [Bak. Tekeli, Mehul bir yazarn s
tanbul Rasathanesinin Aletlerinin Tasvirini Veren lt- Rasadiye Li Zic-i ehinahiye adl makalesi. Aratrma, (1963) Cilt I, S. 71-122],
102
2 Sidret l Mntek. [Tekeli, Takiyddin'in Sidret l Mntehsmda Aletler

Bahsi. Belleten, Cilt 25. Say 98 (1961) S. 214-238],
3 Aladdin e! Mansur'un bir iiri. [A. Sayl. Aluddin Mansrun stanbul
Rasathanesi Hakkndaki iirleri. Belleten, Cilt XX, Say 79 (1956) S. 411-484],
Bu kaynaklarn verdii bilgiye gre bu rasathanede u yerli aralar ina edil
mitir.
Zt-l-halk
(Armillary
sphere)
Duvar
kadran,
Azimut
yarm
halkas,
Triquetrum, Tahta kadran, iki delikli ara. Zt l Evtr (Kirili ara), Mebbehe
bil montk (Sextant), Mekanik saat.
Bu aralar, ayn yllarda Danimarka Kral Frederic II (1559-1885) nin destei
ile Hven adasnda ina edilen (1576) ve astronomi tarihilerinin hayranlkla szn
ettikleri Tycho Brahe'nin Uroniborg Rasathanesinin gzlem aralaryla karlat
rlabilecek niteliktedir. [S. Tekeli, Nasirddin, Takiyddin ve Tycho Brahe'nin Ra
sat Aletlerinin Mukayesesi. A.O. Dil ve Tarih Corafya Fakltesi Dergisi, Cilt XVI,
No: 3-4 (1958), S. 301-308], Tycho Brahe bu rasathaneyi yaad dnemin en m
kemmel aralaryla donatm ve bunlarla son derece dakik gzlemler yapm, bylece Kepler'in (1571-1630) elips yrngeleri bulmasna olanak salamtr. Bu ne
denle, hi kukusuz. Bat Dnyasnn en nemli astronomlarndan biri olmaya hak
kazanmtr.
Yunan andan beri her rasathanede ina edilen aralar bir yana braklarak,
zellikle Duvar kadran, Azimut yarm halkas, Sey.tant ve Mekanik saat ele al
narak Takiyddin'in Rasathanesinin nemi belirtilebilir ve Tycho Brahe Rasatha
nesiyle kyaslanabilecek nitelikte olduu ortaya konulabilir.
Duvar kadran (Libne): Yldzlarn merjdiyen geilerini gzlemekte kullanlan
bu kadran bu rasathanede 6 metre apnda olarak ina edilmi olup meridiyene
paralel bir" duvar zerini tespit edilmiti.
16. yzyla kadar Avrupada, bu tip duvar kadranna rastlanmyor. Kullanlan
kadranlar Batlamys'nkne benzeyenler veya tanabilenlerdir. rnein 15. yz
ylda pratik astronomi alannda n yapm olan Regiomontanus ve VValther'in bu
tip kadranlar yoktu. Gne merkezli sistemin kurucusu Copernicus'un kadran ise
Batlamys'n kadrannn ayn idi. Bat Dnyasnda .ilk defa Tycho Brahe'nin Uraniborg Rasathanesinde kullanldndan Tychonicus ad verilmi olup astronomi
tarihilerince 16. yzyln en nemli olaylarndan biri olarak kabul edilmitir.
slam Dnyasnda ise Duvar Kadrannn ilk rneini El Hucend'de (10. yzyl)
gryoruz. Sds'- Fahr adn verdii bu ara meridiyen dzlemine tespit edil
mi ok muazzam 1/6'lk daire yayndan oluur. Daha sonra, 13.- yzylda, Merg
Rasathanesinde daha mtekamil bir hale getirilmitir. zellikle Ulu Beyin (13941449) Semerkant Rasathanesinde kulland kadrann ykseklii 45 metre olup her
derece bir metrenin te biri kadar bir yer kaplyordu. Btn dnyaca nl Ulu
.Beyin sabit yldzlar katalogu bu dev kadran kullanlarak hazrlanmt.
Azimut yarm halkas jZt s semt vel irtifa): Gk cisimlerinin azimut ve yk
sekliklerini ayn anda lmeye yarayan, teodolitin ncs olan azimut yarm hal
kasna gelince, Takiyddinin bu arac bir kule zerine oturtulmu bir ufuk hal
kas ile bu halka zerinde dnebilen, merkezine gsterge tespit edilmi bir yarm
halkadan olumutur. Bat Dnyasnda ilk defa Tycho Brahe tarafndan ina edil
mi ve kullanlmtr. slam Dnyasnda ilk rneine bn Sina'da (980-1037) rastla
nan bu ara daha sonraki yzyllarda kurulan rasathanelerde mtekamil bir hale
getirilmitir.
Sextant (Mebbehe bil monatik): Bu rasathanede ina edilmi bir dier nemli
ara da Takiyddin'in Mebbehe bil montk adn verdii sextanttr. Herhangi bir
dzlemde iki yldz arasndaki ay lmeye yarayan bu ara pratik astronomi
alanndaki en nemli bululardan biridir. Bat Dnyasnda ilk defa Tycho Brahe,
slam Dnyasnda ise ilk defa Takiyddin tarafndan kullanlmtr.
103
Bu astronomun, mebbehe bil-mantk adl ve Zodyak zerine

tatbik olunarak, yldzlarn yerlerini bulmaya yarar baka bir alet
icat ettiini, Ebu Tayyib Sddik Han Kann&vacnmAbcediyyat-l
-ulm adl eserinden alarak, Corci Zeydanm Medeniyet-i slmiye
Tarihi yazar (bkz. Trk. ev., III, 384).
Beri yandan Takyeddin, yapt rasatlarn sonularm toplaya
rak, Sidret-l-mnteha el-efkr fi melekt-il-felek-d-devvar adiyle
mehur eserini kaleme almtr. Kitapta, yaplan rasatlara bazen rasad-l cedid-s-sultan, bazen de rasad-c-cedid-l-Murad Han diye
ad koymaktadr. Yazar, eserin ilk 40 sayfasna kadar trigonometrik
izgileri tarif ve hesabndan bahsettikten sonra astronomiye gire
rek, astronomik saatlar, gk dairelerini ve bu dairelerin kesime
sinden hasl olan a hesaplarn aklar. Bundan sonra, rasat alet
lerinin ve rasat usullerinin tarifi ve ay ve gnein hareketlerinin
rasad gelir. Eserde altmlk usulle hesap edilmi sins ve baka
trigonometrik izgiler cetvelleri vardr; 62 yapraktan ibaret olan bu
eserin (bkz. Nuruosmaniye ktphanesi, 2930) sonunda, eser bura
da bitmitir, eksik deildir deniliyor ve sonsz ve tarih grlm
yor. Ancak iinde 982 ve 985 yllar birka defa geiyor. Bandaki
nsz pek zenlidir ve Hoca Sadeddin Efendinin vgleriyle dolu
dur. Matematik ksmlarnn ilmi nitelii olduu gibi, rasatlarnn
Saatin gzlem arac olarak kullanlmas: Yldzlarn right asansiyonlan gne

veya bilinen bir yldzla birlikte meridiyenden iki geii arasndaki yldz zamanyla
llr. Bunun iin dakik saatlere gerek vardr. Ancak 16. yzyln ikinci yarsnda
saatler bir gzlem arac olarak kullanlabilecek dakiklie ulat. Tycho Brahe gz
lem amacyla kullanlmak zere saat yaptrtt. Takiyddin de rasathanesinde
sati bir gzlem arac olarak kullanmtr. lt- rasadiyye li zic-i ehinahiyye adl
yaptta yle denilmektedir: Padiah Hazretlerinin buyruu ile, imdi Mevin
Tayiyddin Efendi mekanik saati dzenlemekle Batlamysn elde edemediini el
de etmeyi baarmtr.
Bu iki rasathane aralar arasndaki benzerlik ne kadar byk olursa olsun,
saysal ynden Tycho Bra'ne'nin Rasathanesi Takiyddinin Rasathnesinden stn
dr ve bylece Tycho Brahe ilk defa olarak 16. yzylda slam Dnyas rasathane
leri dzeyine ulamakla kalmam onlar amtr da.
Rasathanenin yktrlmas: Bu rasathane 16. yzyln en mkemmel rasatha
nelerinden biri olarak kurulmu olmasna karlk ok ksa mrl olmutur. Tarih-i
Ebul Faruk'ta bu konuya ilikin u bilgi verilmektedir: Biraz nce kuyruklu yldz
grnmt (1577). 1578 ylnda da veba salgn balad. Pek ok adam krld...
Halkn
da
ikayeti
oald.
Saraydakiler
bundan
yararlandlar.
Her
nerede
byle bir rasathane kuruldu ise, orada felaketlerin birbirini kovaladn, gya r
nekleriyle kantlamaya altlar. Padiah korktu ve rasathanenin yklmasn em
retti. 1580 senesinde, Sultan Murad ili Kaptan- Derya Kl Ali Paaya bir hatt-
hmayun gnderdi. Kl Ali Paa ald bu emir zerine btn gzlem aralaryla
birlikte rasathaneyi bir gecede yerle bir etti. (S.T.).
104
deerli olduuna Salih Zeki merhum (sar- Bakiye, I, s, 201-202) ta

nklk etmektedir. [Ek-29 ve 30],
Takyeddinin bu eserinden baka, yukarda'ad geen Reyhanet
-r-ruh fi alel-msteviy-il stuh adl, Nablusun Fndk kynde ya
zlm bir eseri daha vardr ki, harita yaplmas ve kullanlmas hak
knda bilgi verir (Bkz. Veliyddin Ef. Ktp. 2305); bir de Dstur-ilt
-tercih-li kavaid-t tasth isimli bir eserde de yine ayn usullerden
bahsetmesine gre bunun, birinci eserin baka bir ekli olmas la
zm gelir. Bu son yazma Hoca Sadeddin Efendiye ithaf edilmitir.
Bugyet-t-tullb adl bir aritmetik kitabiyle Haridet-d-drer
adl kk bir zicinin bulunduu sylenilmektedir. Takyeddin'in
Siraceddin Mehned-s-Secavendnin Cebr vel-mukabele adl kitab
na yazd bir erh (ehit Ali Paa ktphanesi, 1984) daha vardr
ki, bu kitapta yazarn ad Takyeddin Raid bin Mehmed bin Ah~
med-s-Sihyun-l-Dimk diye gemekte olmas, kendisinin Msr'
dan ziyade ama mensup olduunu gstermektedir.
[Ek-29] Bu zic Tekeli tarafndan doentlik tezi olarak incelenmi, trigono
metri ve pratik astronomiye ilikin u ilgin noktalar saptanmtr (baslmam).
Sin I zerindeki almalar:. Astronomlarn hesap yaparken en ok bavur
duklar ey, eskiden kiri, daha sonralar da sins cetvelleri olmutur. Baz yayla
rn kirilerini hesaplamak kolaydr. Bunlara ana kiriler ad verilir. Bazlarnn he
saplanmas ise uzun ilemlere baldr. Bunlar iin zel ve eitli teoremler bulun
mu ve uygulanmtr. Btn bu formllere ramen kiri 1 bulunamamtr. Batlamys ortalama alarak bu ii zmleme yoluna gitmitir.
slam Dnyasnda kirilerin van sra kullanlmaya balanan sinsler iin de
ayn durum sz konusu olduundan, bu kez sins 1 tam olarak bulunamamtr.
Yaklak deerlerle yetinmek istemeyen slam astronomlar Ebu'l Vef (M.S. 10. Y.Y.)
ve ibn Yunus (M,S. 10 Y.Y.) gibi bu konuya eilmilerdir. Daha sonra Giyasddin
el-Ki (15. Y.YJ en doru yolu bulmu, bunu bir nc derece denkleminin
zm biimine sokmutur. Ancak nc derece denkleminin zm bilinmediin
den bu konu noktalanmam, kendisinden sonra gelenler de buna eilmilerdir. Ta
kiyddin de bunlardan biridir.
Bat Dnyasnda uzun sre bu bir problem olarak ele alnmamtr. Bu konuya
ilk deinen Regiomontanus (1436-1476) da bir r aamam kendisinden sonra
gelenler bu konuyla ilgilenmemilerdir. Gne merkezli sistemin kurucusu Kopernik
Gk Krelerinin Hareketi adl yaptnda Batlamys'n deerini kabul etmitir.
[Bak. Tekeli, Takiyddin'de Kiri 2 ve Sin r nin Hesab. Aratrma III (1967) S.
123-135],
'
.
.Gine bu yaptnda pratik astronomi alann ilgilendiren u nemli katklarda
bulunmutur.
Gne parametrelerinin hesabnda yeni bir yntem uygulanmas: Gne para
metrelerinin h,asabnda Hiparkos (M.. 150) bir hesaplama yntemi bulmutu. D
nencel noktalarnn tam olarak saptanamamas nedeniyle bu yntemle elde edi
len sonular hatal kyordu. Baka bir kar yol bulunamadndan 16. yzyla
kadar bu yntem kullonlagelmiti. Bu yzylda Kopernik ve Tycho Brahe gz
lem noktas ad verilen yeni bir yntem uygulamaya baladlar. Bu yntemin bulu
nuu pratik astronomi alanna nemli bir katk olarak kabul edilir.
Takiyddin
de
Sidret
l
Mnteh
adl
yaptnda
gne
parametrele
rini gzlem noktas yntemini uygulayarak hesaplamtr. Bu yntem Bat Dn-
105
te bu bilgin astronomun kurmak istedii rasathanenin mr

pek ksa olmu ve hatta binann tamamlanp tamamlanmad bile,
bizce kesinlikle anlalamamtr. Hoca Sadeddinle vaktin eyhlis
lam olan Ahmet emseddin Efendinin arasndaki dmanlk yzn
den bu eyhlislam efendi padiaha sunduu bir arizada (jurnal),
gkleri rasat etmenin uursuz ve her nerede bu ie teebbs edil
diyse, devletin mahiv ve harap olduunu syleyerek, ilim dmanl
m gstermesi zerine, 987 yl zilhiccesinin 4. perembe gn Kaptan- Derya Kl Ali Paaya rasathanenin derhal yklmas irade
olunmu ve gerekten de bu kurum bir gece iinde yerle bir edilyasnda ilk kez 16. yzylda kullanld halde, slam Dnyasnda Beyrn'den beri
uygulandn biliyoruz. [Bak. S. Tekeli, Birn'de Gne Parametrelerinin Hesab.
Belleten, Cilt XXVIII, Say 105 (1963), S. 25-36],
Copernicus, Tycho Brahe ve Takiyddin bu yntemi uygulayarak yaptklar he
saplamalar sonucunda, gnein eksantrisitesini ve apojenin hareketine ilikin u
deerleri vermilerdir. Eksar.trisite: Copernicus 1 56', Tycho Brahe 2 9' 2", Taki
yddin 2 0'. Bu deerler iinde doruya en yakn olan Takiyddin'inkidir. Apoje
nin yllk hareketinde ise Copernicus 24", Tycho 45", Takiyddin 63", gerek deeri
ise 61dir. [Bak. Tekeli, Solar Parameters and certain Observational Methods of
Tag al Dn and Tycho Brahe haca-26 VIII-21X 1962, Paris, S. 623-626; Tekeli,
Takiyddin'de Gne Parametrelerinin Hesab, Necati Lugal Armaan, Ankara 1969],
Bunlara dayanarak, gne parametrelerinin hesabnda, 16. yzylda. Dnya
astronomisi sz konusu olduunda en doru hesaplamay Takiyddin'in yaptn
syleyebiliriz.
Sabit yldzlarn boylamlarnn saptanmasnda Ayn arac olarak kullanlma
snn terk edilmesi: Sabit yldzlarn boylamlarnn saptanmasnda Yunan andan
beri ay arac olarak kullanmyordu. Ayn gnlk hareketinin ok fazla olmas nede
niyle sonu doru kmyordu. Bu nedenle Tycho Brahe de gnlk hareketi aya
oranla ok az olan Vens gezegenini arac olarak kullanm ve bu yolda byk
baar salamt. Ayrca bu amacn gerekletirmek iin de yukarda sz geen
sextant adn verdii gzlem aracnrina etmiti.
Takiyddin de Sidret l Mnteh adl yaptnda bu konuya ilikin u bilgiyi ve
rir. Ayn aracl olmakszn Zt l Halk (armillary sphere) ile yldzlarn gzlem
leri tamamlanamamaktadr. Aym boylamdaki hareketinin hzl olmas nedeniyle so
nu gerektii kadar doru kmyordu. Bu nedenle ekliptie ok yakn olan Aldeberan ve Spica Virglnis gibi yldzlarn yerlerine gerek vardr. Daha sonra dier
yldzlarla karlatrlmas ise basit bir astronomik ilevdir. [Bak. Sidret-l Mn
teh, Kandilli Rasathanesi, 406]. (S.T.).
[Ek-30] Matematikte ilgili eitli yaptlarnda ise u konular zerinde durmutur:
Ondal kesirler: Eski Yunanllar harf say sistemi kullanyorlard. Bunda her
say bir harfle (birler, onlar, yzler, binler) ifcde edildiinden istenilen byklk
teki bir sayy yazmak ayrca bu sistemde drt ilemi de (toplama, karma, bl
me, arpma) yapmak ok zordu. Bu durum, geometride byk baar salam ol
malarna karlk. Yunan anda cebrin gelimesini engellemiti.
slam Dnyasnda 9. yzylda yaayan El-Harezm Hint rakamlar adn verdii
on tabanl vaz sistemi bulmu, istenilen herhangi bir byklkteki bir sayy ifade
.etmeyi baarmann yannda drt ilemin de son derece kolaylkla yaplmasn
salamt. Ayrca Cebr ve! Mukabele adl yaptyla da cebir1 in temellerini atm
ve Cebir teriminin babas olmutur.
106
mistir (bkz. akaik-i Numaniye, Trk. ev., I) (1). Mspet ilimlere

kar Osmanl imparatorluunda grlen ilk dmanlk eseri olan
bu olay, ahsi anlamazlklarn ilmi alanlara bile etkisi olduunu gs
terdikten baka, sokaa kmak iin dahi mneccime dantna
phe olmayan eyhlislam efendinin gerek ilme kar olan ilgisizliini de belirtir.
Bu rasathanenin yeri, nasl yaplm olduu ve bu arada Tak
yeddinin ahs hakknda J.H. Mordtmannm Der slam mecmuas
nn XIII. cildinde (s. 82-96) bir makalesi vardr. Bu makalenin Trk
kaynaklarndan alman ksmlarnda dikkate deer bir ey yoktur;
ancak Bat kaynaklarndan alman baz ayrntlar vardr ki, bunlar
dan burada ksaca bahsedeceiz.
Takyeddinin Msrda doduunda Mordtmannm phesi yok
gibi gzkyorsa da, H. Suter, mehur Die Mathematiker und astronomen der Araber (s. 191) adl eserinde, Takyeddin'in am'da ve
1526 ylnda doduunun yazlmas, bizim yukardaki dnceleri
mize daha ok uyuyor (geri Suter, bu bilgiyi Ktip elebi'nin Kef
-z-zmun'undaki Sidret-l-mnteha maddesinden almtr). Mrdtmann bundan sonra, Evliya elebi'nin Seyahatname s inde (I, s. 443,
kdam basm) Tophane srtnda Sansonhane yaknnda bir mnec
cim kuyusu mesiresi olduunu ve bu kuyunun Murat IV. zamanm(1) Ravzat-iil-ebrara (Msr basks, s. 462) gre bu olay 988 ylnda gemitir.
Ancak kesirlere bir zmn getirilmesi Ulu Bey'in retmeni, Semerkant Ra

sathanesinin en nemli bilim adamlarndan biri olan Giyasddin Ka (i. 1524) ta
rafndan baarlmtr. O, Miftah <l Hesab adl,,yaptnda ondal kesirlerin nasl
ifade edileceini ve kesirlerde drt ilemin nasl j/aplacan aklamtr.
Bat dnyasna gelince ondal kesirlere ilikin ilk almalara Rudolf'un Exempel Bchlin (1530) adl yaptnda rastlanr. Ancak gnlk kullanm dorudan do
ruya Slmon Stevine (1548-1620) aittir. Thiende (1585) adl birka yapraklk yaptn
da bu konuyu ilemitir.
Takiyddine gelince, onun Haridet l Drer ve Feridet l Fikir adl kk bir
zici vardr. Bu yaptta Takiyddin ondal kesirleri kullanm ve ondal kesirler ze
rine bilgi vermitir. Grlyor ki Stevin'in yaptnn yaynlanmasndan nce kale
me alnm bu zicte ondal kesirler aklanmakia kalmam kullanlmtr da.
Delos problemi zerindeki almalar: Yunan anda zme ulatrlmaya
allan problem vard. 1. Bir ann e blnmesi, 2. Dairenin drtgenleiiriimesi, 3. Hacmi bir kpn hacminin iki katma eit bir kpn kenarn bulmak ve
ya delos problemi. Yunan anda hemen hemen btn matematikilerin ele aldk
lar bu problemlerin slam Dnyasnda gerektii kadar ilgi grmedii sanlyordu.
Oysa yaplan aratrmalar bunun byle olmadn ortaya koymutur. Bu konu ile
uraanlardan biri de Takiyddin'dir. Delos probleminin zm yolu zerinde
durmutur. Birinci zm yanllkla Eflatuna atfedilen Eutociosun (M.. 5. Y.Y.)
zm yoludur. kincisi Heronun (M.S. 2. Y.Y.) zmdr. ncs de Eratostenese (M.. 273-192) aittir. (S.T.).
[Ek-31 ve 32] Ek 28 ve 29 iine alnmtr.
107
da mft Yahya Efendi fetvasyle doldurulduunu, bunun Ali Kuu

tarafndan yaplm olduunu yazdm uzun uzadya anlatr ve ga
yet nemli bir bulumu gibi, bu kuyunun Ali Kuu'nun olamaya
cam ilave eder. Tabii Evliya elebi, en mehur astronom olarak,
Ali Kuu'yu bildii iin, olay tahrif etmi ve zamanm deitirerek
ona mal etmitir. Ancak mneccimba kuyusu mesiresi diye bir
mesire olduuna inanlabilir ve bu suretle Rasathane mevkiinin bir
dereceye kadar tayinine muvaffak olabiliriz. Hadikat-l-cevamie ze
yil yazan Ali Sat Efendinin rasathanenin imdiki Galata kulesinde
yaplm olduuna dair bsbtn yanl ifadesini de makalesine
alan Mordtmann, onu da hemen dzeltmitir. Byle gvenilir ol
mad besbelli haberleri bugn makalelere uzun uzadya almann
ve sonradan dzeltmenin, ancak baz yazarlara gvenilmemesi lzu
munu meydana koymak gibi bir faydas vardr.
Bat kaynaklarna gelince, bunlardan rasathanenin tarihi ve ye
ri iin belki baz bilgiler almak kabildir. Bu kaynaklardan biri, Avus
turya elisi Von Ungandm zamannda elilik papaz olan Stephan
Gerlach'm anlardr. Bu anlarda 13 kasm 1577 tarihli bir kaytta
(bkz. Trkisches Tageshuch, Frankfurt a. M., 1674), padiahn Msr
dan getirttii bir astronom iin, Galata dnda bir tepe zerinde
Venedikli Andreas Grittin evinin bulunduu yerde bir tepe zerin
de bir kule yaptrdm ve kulenin altnda birka kula derinlik ve
geniliinde bir kuyu kazldm, astronoma ylda 3000 duka altm
maa baland gibi, rasathane tamamlannca, 6000 duka altm da
ha verileceini, Selanik'ten astronomi bilen bir de Yahudi getirildi
ini, bunun astronoma yardm ve Hoca Sadeddinin oluna hocalk
edeceini ve bu rasathanenin sadece padiahn talihini ve eref saatlar (uurlu zamanlar) belirtmeye kullanlacam okuyoruz.
Dier taraftan, S. Gerlach'm halefi olan elilik papaz Salomon
Schweigger stanbulda 1578den 1581 ylma kadar kalm ve yaz
d yolculuk anlarnda (Reisebeschreibungen nach Konstantinopel,
XXIII, s. 90, Nrnberg, 1608), Deersiz bir astronomun padiaha
yaptrd faydasz masraflar bal altnda, uzun uzadya Takyeddinin rasathanesinden bahsetmitir. Bu fkrada papaz, bu zatm bir
zamanlar Roma'da bir matematikiye uaklk ettiini ve orada Euklides, Proklos, Ptolemaios gibi Yunan astronom ve matematikile
rinin eserlerini, sonradan gizlice salad bir Yahudinin aracly
la, tercme ettirerek, okuduunu syledii gibi, bu astronom iin
Galata dnda bir kule yapldm ve bu yapda 12 Hristiyan esir
kullanldm katar. Bundan baka Takyeddinin bir dnya, bir de
gk kresi, bir meridyen dairesi yaptm, fakat padiahn ve mf-
108
tnn bu rasathaneyi, bilindii gibi yktrdklarn yazar. Herhalde

bu kaynaklara gre, rasathanenin yapl tarihi biraz deimek ge
rekiyor. akaik zeylinin 987=1579 yln inaat yl diye gsterme
sine ramen, Gerlachm bu inaatn 1577de balam olduunu yaz
mas ve yukarda sylediimiz gibi; Ltfi Tokadnin kitaplarnn ra
sathaneye verilmesine dair olan-padiah buyruunun tarihinin 12
saf er 986=1578 olmas, 1579 tarihinin biraz ge olduunu gstermek
tedir. Rasathane inasnn be veya yedi yl sreceini kaydeden pa
pazlarn ifadesi doruya yaknsa, binaya en ge 1577'de balam ol
mas gerekir; nk bina 1580'de ykldna gre, ancak o vakit
bitmeye yaklam olabilirdi.
Takyeddinin Romada bulunup orada tahsil ettii rivayetiyse,
ancak bir kiinin haberine dayand iin, dorulanmaya muhta
tr. Bizim bildiimize gre, bu Osmanl astronomu, Msrda tahsil
etmitir. Her iki elilik papaznn Takyeddinin alelade yalanc, do
landrc bir mneccim olduu hakkmdaki szleri tabii tamamyle
manasz ve yanltr; nk akladmz gibi,-onun eserleri, zama
nn astronomi ilmine tamamyle sahip bir astronom olduunu gs
termektedir. Bu mnasebetle unu da kaydedelim ki, Takyeddinin
kuyruklu yldzlardan ahkm kardna ve padiaha bu hususta
izahnmeler verdiine dair, Trk kaynaklarndaki haberler de kolay kolay kabul edilemez. Mordtmann, bu astronomun ilim seviye
sinden ve kitaplarndan, ne yazk ki, asla bahsetmemitir. [Ek - 33].
Rasathanenin yerine gelince, bu hususta nce unu syleyelim
ki, Galatadan ileride, Beyolunda Venedikli Grittin gayet mkel
lef bir kona olduu bakakantlarla da dorulanmtr. Bu kona
n yaknnda bir mezarlk bulunduu da muhakkaktr. Bu mezar
ln imdiki Taksim bahesi yerindeki mezarlk olmas muhtemel
dir. te yandan, Evliya elebi Tophane mesirelerini yazarken (bkz.
Seyahatname, I, 442-444), Sansonhane kurbunda mneccim kuyu
su mesiresinden bahsediyor ve orada, yukarda sylediimiz gibi,
Ali Kuunun bir rasat kuyusu kazdrdn ve sonra Murat IV.m
emriyle doldurulduunu trl ho hikayelerle anlatyor. Asl nemli
olan nokta, padiahn sansonlarmn, yani byk kpeklerinin, Ve-_
[Ek-33] Bu konuya ilikin olarak yle denilmektedir: 16. yzyln son
larnda slam Dnyasnda ortam Takiyddinin byle bir faaliyette bulunmasna
olanak salayacak kadar hazrd. Hatta baz bakmlardan Batdan da stnd. Takiyddinin elinde bu biim gzlem aralarnn tasvirine dair ok eitli ve mkem
mel kaynaklar bulunduu halde. Batida bu tip gzlem aralar ilk defa Tycho
Brahe'de grlyor. Takiyddin Nasirddin-i TuCyi biliyordu. miii'den (16. yz yl)
haberdar olmamas dnlemez. Onun Meraga ve Semerkant Rasathanelerinin
gzlem aralarnn tasvirini veren yapt gerekten ok mkemmeldir. [Tekeli, Nasirddin, Takiyddin... S. 307], (S.T.).
109'
nedikli Grittin eski konann ek yaplarndan bir yerde beslendi

ine ve bu sansonhanenin mneccim kuyusu civarnda olduuna
dair aldmz bilgidir. O halde, byk bir ihtimalle, rasathanenin
bu Venediklinin konann yerinde ina edilmi olduunu kabul ede
biliriz. Bu nedenle Ahmet Refikin (bkz. Onuncu Asrda stanbul Ha
yat, s. 53, not) rasathanenin Galata Saraynda, bakalarnn da Ga
lata kulesinde kurulmu olduu hakknda verdikleri bilgi doru de
ildir. [Ek - 34].
Mordtmann, Selanikli Yahudi astronom hakknda kesin bir ey
sylemiyor; yalnz XVI. yzylda Selanik Yahudileri arasnda ilmi
bir hareket olduunu ve belkvbu astronomun 1568'de o ehirde Jo
seph ben Schemtobun astronomi zerine eserlerini bastran Daniel
Perachja ha Kohen olabileceini, Babinger'in bir mektubuna daya
narak, bildiriyor (1). Bir de Gotha ktphanesi katalogunda
(Pertsch, s. 544), Murat III.'m Takyeddine zeamet balanmas iin
bir fermam vardr. Bu fermandan, bu zatn bir aralk Msrda Re
it kads olduunu da reniyoruz.
Bu devirde eitli ilimlerden bahseden ansiklopedik eserler na
dir deilse de, bunlarn hemen hepsi Arapadan, Frsadan evril
mi veya oradan buradan toplanm eserlerdir. Bu arada byk bir
inceleme sonucu olan bir iki esere rastlanr. Mesela Takprl-zade
Usameddin Ahmed bin Mustafann (lm. 1560) Miftah-iis-saade ve
misbah-s-siyade adl Arapa eseri, zerinde durulacak bir kitaptr.
Yazarn olu Kemaleddin Mehmet tarafndan Mevzuat-l-ulm adiy
le Trkeye evrilmi olan ve 1500 sayfa tutan bu eser, 1312 (hicri)
ylnda kdam Matbaasnda yaynlanmtr. Yazar, eserinin nszn
de, 300 kadar ilmi ele aldn yazarsa da, verdii bu sayya pek
ihtiyat ile bakmak icap eder. nk o zamanlar ilim kelimesinin an
lam gayet geni tutulurdu, hatta bir ilmin eitli dallar bile ayr bi
rer ilim saylrd. Ama, bu eserin fkh, kelam ve felsefe gibi ilimlere
ait olan taraflar bir yana braklsa da, mspet ilimler ve bu yolda ya
zlm eserlerle bunlarn yazarlar konusunda bilgi vermesi bakmn
dan konumuzu ilgilendirdiinde phe yoktur. Bu kitapta tp, elkimya, botanik, zooloji, matematik ve fizik gibi ilimlerin o zamanki konu
ve amalar zerinde olduka faydal bilgi vardr. Hele matematiin,
(1)
Tar'h-i eb'l-Faruk (IV, 36) dahi Takyeddinin maiyetine Yahudi bir mnec
cim yardmcs verildiini, kaynak gstermeksizin, yazar.
[Ek - 34]
cak .yukardaki
ptnda izdii
tadw. [S. nver,
Bugn Rasathanenin yerini tam olarak saptamak olanakszdr. An

bilgiye ek olarak Gofier'in Voyage Pittoresgue de la Grece adl ya
stanbul Haritasnda Observatoire diye iaretli bir yere rastianmakstanbul Rasathanesi, Ankara 1969. S. 59]. (S.T.).
110
zellikle geometrinin zihne hiddet (keskinlik) vererek anlay kuv

vetlendirecei, kant, ncl, ispat noktalarndan en kesin bilgi sa
layan ilim olduu iin insan esassz dncelere ve cehl-i mrek
kepken (bilmediini de bilmezlik) kurtaracam syler (bkz. Mevzuat-l-ulm, I, s. 403). Bu konuda, astronomi, matematik ilimlerim
aklayarak mehur eserleri ve yazarlarm sayar. Hermesi Idris
den (yazar bunu Kurandaki dris peygamberle bir tutar) balaya
rak, Eflatun, Aristo, Farab, bni Sina, Fahreddin Raz, Nasireddin
Tus gibi byk bilgin ve filozoflarn hayat hikayeleri de alnm,
zellikle Eflatun ve Aristo ok vlmtr. Bizce, bu eser Osmanl
Trklerindeki ansiklopedilerin en nemlilerinden biridir. Takoprl-zadenin, bugn Dou ve Batda msteriklerin her an bavur
duklar ve XVII. yzyl ortalarna kadar Osmanl bilginlerinin hayat
hikayelerini iinde toplayan, akaik- Nmaniye adndaki eserinden,
herkes gibi, biz de faydalandmz iin, burada onun da adn an
may kadirinaslk sayarz (1).
Selim I.in Msr fethi srasnda orada bulunup, Osmanl ordu
sunda alan Ahmed bin Ali Znbl-l-Mahall-r-Remma adnda
bir yazarn Kanun fi'd-dnya adiyle Arapa yazd bir eser, Murat
III.'m emriyle, Kad Abdrrahman adnda bir zat tarafndan, Trk
eye evrilmitir. Bu eserin Arapasnda yazarn resmi ve eski me
hur hekimlerin ve bilginlerin resimleri olduu gibi, tarihi hikaye
lere de birer resim uydurulmutur; Trkesinde bu resimler yoktur.
indekiler, corafya, memleketlerin acayip ve garayibi, efsaneler,
astronomi, astroloji, remil ve cifirden ibarettir. Topkap Saray Re
van kitaplnda hem Arapa ve hem Trkesi vardr ve Trke
nshalar Nuruosmaniye ktphanesinde de 3000 ve 3001 numara
da kaytldr. Yazar bundan baka, Feth-i Msr adiyle bir tarih yaz
d gibi, Selim I.in vefatna kadar devrinin tarihini, Vakat- Sul
tan Selim Han adiyle kaleme almtr.
Bu devrin mspet ilimler alanndaki dnce rnleri arasnda,
Ebu Yahya Zekeriya bin Mehmed bin Mahmud-l-Kazvinnin (lm.
1287) kendisine Batda ortaan Plinius'u lakabn kazandran, me
hur Acaib-l-mahlkat ve garaih-l-mevcudat adl eserinin, erh-i
kitab- acaib ve garaib adiyle, Osmanl edebiyat tarihinde Srur-i
Kadim (lm. 999 hicri) lakabyle bilinen air ve bilgin Mustafa bin
Muslihddin bin aban tarafndan, Kanun Sleyman'n byk olu
ehzade Mustafa adna, ikinci Trke evirisi vardr. Fakat eviri
zrafa denilen hayvana gelince, ehzadenin haksz yere babas tara
fndan ldrlmesine ok zlen Srur, eseri tamamlamayarak o
(!) Bu eser, O. Kescfer tarafndan, Aimancaya da evrilmitir.
. XVI. YZYIL VE DENZ CORAFYACILARI
111
noktada brakmtr (Topkap Revan kitapl, 1088). Kitabm asimi

ehzade Mustafa Mekkeli bir tccardan satn alm ve evirisini Srurye emretmitir. Srur evriiyi yaparken, fazla yerleri attn
ve faydal eyler kattn syler (1). Eserde baz ilave ve karmalar
vardr. Kazvin'nin Accib-l-mahlkat pek mehur ve birok dille
re tercme edilmi bir eser olduu iin, iindekilerden bahsetmeye
lzum yoksa da, eviriye kimi yerde olduu gibi, kimi yerde ak
lanarak geen nemli noktalar, dikkate deer eyler olduklar iin
burada ele almay uygun gryoruz. Mesela Kazvin, yaradltan
bahsederken, Cenab- Hakkn evreni alt gnde yaratt sznde,
bu alt gnn ancak bir azar azar ilerleme anlamna alnmas gerek
tiini, yoksa, henz gne yaratlmadan, gn ve zaman tasarm
mmkn olamayacan syler. Eserin deney usul zerine fkrala
rn, Srur byk bir nemle ve aklamalarla alr ki, ilimde deney
ve gzlemin byk nemine inand bu satrlardan anlalr. Bir
de eserde, yeryznn kreselliinden, gnein iklim ve rklar ze
rine etkisinden dikkatle bahsolunmaktadr. Asl eserin iindekiler
nce gklerin ve gklerdeki cisimlerin, yeryzndeki maden, bitki
ve hayvanlarn anlatlndan sonra, eitli kuvvetler ve nefisler ve'
akllarn aklanmas ve sonunda garip ekilli hayvanlarn tarifin
den ibarettir. [Bkz. Ek-5].
Bu eit eserlerden Siraceddin mer bin el-Verdnin Haridet-iil
-acaib ve ceridet-l-garaib adndaki eseri, Mahmud Hatib-r-Rum
adl biri tarafndan, Selim I.in torunu skender Paa-zade Osman
ah adna Trkeye evrilmitir. Eserin ilmi bir deeri yoktur; ar
zn, yumurtann sars gibi, kre biiminde olduundan ve mesela
Endls'ten kazlsa, ine klacandan, dalarn ve nehirlerin na
sl meydana geldiklerinden, efsanemsi bir yolda bahseder (bkz. Esat
Efendi ktphanesi, 2040). Bu eserin Pariste Bibliotheque Nationalede (A.F.T. 151) bulunan nshasnda bir de dnya haritas bulun
maktadr. Londrada British Museumda bulunan baka bir Haridet
-l-acaib evirisi vardr (bkz. Cat. Reu, add. 789) ki, bu daha m
kemmeldir. Fakat mtercimin ad bilinmemektedir; ancak 963 yln
da Sinan Beyin emriyle evrildii yazldr. Bu eviri de yeryz
nn biimi ve blmleri, denizler, dalar, nehirler, talar, deerli
talar, bitkiler, yemiler ve tohumlardan bahseder. Sonszde kya
c) Pariste Bibliotheque Nationalede, hor naslsa Arapa yazmalar arasnda bir
mecmua iinde kalan (bkz. de Slane, Cat. des man. arabes, 2489), bu Trke eviriyi,
katalogun
yazar,
Abdurrahman
bin
mer-s-Suf
adndaki
astronomun
eserleri
ara
snda numara altna alarak, tarif ederken, Kazvinnin olmadn, fakat o trden ol
duunu sylemesi ve yazarn adm vermeyerek gemesi yznden, dikkatsizlikle eserimer-s-sufnin sanm ve bu kitabn Franszcasma o yolda geirmitim; halbuki bu
son yazarn byle bir eseri yoktur.
12
OSMANLI.'TRKLERNDE LM
rae: alametlerine ve dnyalarn saysna, kyamet giinna ait masal

bilgiler vardr. Eserin asl Arapas 822 hicri tarihinde kaleme almmnr. Herhalde, her iki evirinin, ayn eserden olmas gerekirse de,
stanbul'da grebildiim Esat Efendi ktphanesi nshas pek
nemli bir nsha deildir.
Bu cins kitaplar arasnda, air Yahya bin Pir Ali Nevnin Ne"ic-l-jilnun ve mehasin-l-mtun (bkz. Paris, Bibi. Nat. Cat. man.
rcs.. A.F. 44) adl eseri bir yer tutabilir. Yazar (lm. 1598) Malkarah olup, Murat III. zamannda hret almtr ki akaik- Numaniv; ye zeyil yazan Atanin babasdr. Eserin banda yazar Yevakit-l
<d:bx. tsvaih miskiye ve Ltfi Tokadnin Mevzuat-l-ulm undan
ve daha baka birok eski kitaplardan faydalandm syler. On drt
ilimden (baz nshalara gre on iki) bahseden, okumas kolay ve kevifli olan bu eserde zbde-i maarif marifetullahtr; umde-i ulm
:Im-i sfatullahtr, fakat bunlara vusul, -yani sar-i bediadan mes5r-i kadime istidll iin, tarih, hikmet, ilm-i tabayi-i mevalidi se
lise. ilm-i heyet lazmdr (1) dedikten sonra, yaradl hikayesi ve
revgamberler tarihiyle balar. Sonra Yunan filozoflarndan, Me
nvon'un Aristonun kitaplarm nasl tedarik ettiinden, Farab - bni
Sina ilikilerinden bahseder. Eflatunun peygamber olduuna dair
bir ie hadis (?) vererek, bunlar Molla Ltfinin erh-i matali' haivesinaen aldn syler. Aristo'nun felsefesinin esaslarm ksaca
aklayarak cevher-i fertilerin (atomcular) teorisini redde kalkr:
* Esasnda, kesilerek, krlarak, akldan ya da hayalden dahi olsa bbaneraeyecek olan ey atomdur, halbuki atom uzayda yer kaplar,
hareke: eder, sa solu vardr. O halde iki yan vardr; iki yan olan
i-cvje blnebilir der. Hey'et (astronomi) basit veya kaytl olur,
rasin kolaydr, geometriye ihtiyac yoktur; halbuki kaytlsnn geo
metriye ihtiyac vardr. Bu ilimler iin agmin, Nasireddin Tus
ve Al: Kuunun eserlerini, tavsiye eder. Astronomi.ilminin dine ay
kr olmadn sylerken, u fkray anlatr: mer Hayyam Ptoleraaic aa Airnagestini okurken, kaba sofulardan biri bu kitabn ne
eliuunu sorar; Hayyam da, Evelem yenzuru ilessemi keyfe beniraha yetinin tefsirini okuyoruz diye cevap verir.
Bundan sonra arzn kreselliinden, evrenin koni eklinde ol
duundan. ve nihayet mspet ilimler yannda kelam, fkh, tasavvuf,
rarih. remil ve cirifden bahseder. Eserin banda Selim II. zamanna
kadar Osmanl tarihi de zet olarak kaydedilmitir. Eserde Sokullu
Bilgilerin z Tanny bilmektir; ilimlerin en gvenilecei
II:dir, ama bunlara erimek, yani gzel eserlerden anlarn, balangc olma=;rr.5in anlamak iin tarih, fizik, tabiat ve astronomi lazmdr, anlamna.
Tannmn
sfat-
113
Mehmet Paann sadrazam olduundan bahsedilmesine gre, her

halde 987 ylndan nce yazlm olacaktr.
Yine bu devirde Hakim ah Kazvin tarafndan Demirinin me
hur Hayat-l-hayvan adl eseri Selim I. iin Farsaya evrilmi oldu
unu biliyoruz ki, aslnda hekim olan bu zat bn-n-Nefisin Mucez! ini de erh etmitir. [Bkz. E k - 6 ve Ek -15].
Tbbi eserlere gemeden nce, elkimya zerine, bu devirde ba
layan baz faaliyetleri sylemek lazmdr. Dervi Mustafa Sekkin-i
Konstantin adnda bir zat tarafndan yazlm bir elkimya kitab,
Paris'te (Bibi. Nat., F.T. suppl., 556) Milli ktphanede bulunmak
tadr ki, o zaman bilinen elkimya usul ve kurallarn, mesela altn
ve gmn eritilmesi, kkrt yapmak, iksir-i feylesofyi (hayat ik
siri = mr uzatan ila) ve altm yapmak usullerini syler. Eserin
sonunda civa esas zerinden altn yapmak iin yeni bir usul Maripli bir elkimyacdan 1000 akeye rendiini syler ki, Osmanl
Trkiyesinde el kimyay yayan ve onu sanat edinerek, byklerden
para ekenler ou zaman byle Kuzey Afrikallar olmutur.
znikli Ali Bey adnda bir zatn da elkimya zerine eserleri var
dr. Bunlardan biri Kef-l-esrar fi hetk-l-estar adl yazmadr (ni
versite ktphanesi, Yldz, tabiiye, 226). Arapa olan bu kitab yaz
mak iin, 23 yl elkimyamn kurallarn, sembollerini renmeye ve
srlarm kefe alan yazar, Ali bin Aydemir-l-Cildek, Cabir bin
el-Hayyandan (1) ve daha baka elkimya yazarlarndan faydaland
n syler. Eser, 9 kat ge benzetme olarak, 9 tabakaya ayrlm ve
(!) Tam ad Cabir bin ei-Hayyan-iiI-Ezd yahut e-Tus, bazen ei-Harrandir.
iann Ali slalesinden altnc imam dedikleri mam Cafer Sadkm (lm. 765) ren
cisi ve dostu diye Dou ve onlardan alarak Bat kaynaklarna ad geen bu zatn ki
ilii henz tespit edilememi olmakla birlikte, zellikle Batda Geber adiyle, XII.,
XIII. yzyllarda onun gibi gsterilerek Latince birok eserler yaynland gibi (bu
eserlerin tam bir listesi iin bkz. Aldo Mieli, La Science Arabe, Leyden, 1939, s. 57-59),
ahs iin de bir hayli efsaneler uydurulmutur; mesela bu efsanelerden bazlarna
gre, Cabir bir Hint hkmdar, bir filozoftu. Nihayet son yllarda kendisine atfedi
len Arapa eserler, Berlin niversitesi tabii ilimler tarihi profesr Jus Ruska ile
yardmcs Paul Kraus (bu zat -imdi Msr Klliyesi hocalarndandr) tarafndan in
celenince bu eserlerde baz terimlerin ve smailiye mezhebine bal hvanrs-Safa gizli
derneinin dini ve mezhebi grlerinin yer bulmasndan ve bu bilgilerin aa yu
kar SO ylndan nce yazlmas mmkn olamayacandan dolay, bunlarn. mam
Cafer Sadkm rencisi olan Cabire ait olmas ihtimali ortadan kalkmtr. O halde
eserler, hvan-s-Safadan biri veya herhalde gayet bilgin ve belki de smaiJive mez
hebinin dailerinden biri tarafndan yazlm ve nem kazandrmak iin imamn dostu
Cabire atfolunmutur. Esasen Cabirin kiilii halikndaki tereddt mehur Tihrist-illulm yazar bni Nedimin byle bir zatn yaadnda gsterdii pheyle balar. Ba
tda Geber ad etrafnda dnen bilgilerin birou aslszdr; mesela madeni asitlerin
elde edilmesi ancak XVI. yzylda kefedilmiken, bu da Liber jornacum adl, Cabirin
olduu sylenen bir esere girmitir. Kendisinin olduu sylenen Arapa eserlerin birOT
114
bu fasllarda iksirlerden ve mahut ecsad-i seb'adan (1) bahsedil

mitir.
Yazarn baka bir eseri de Drer-l-envar fi esrar-il-ahcar'dr.
(bkz. Viyana ktphanesi, kat. Flgel, No. 1498). Yazar bu eserin
nsznde yllarca elkimyaya alt halde, deyimlerin ve terim
lerin d anlamlarna bakt iin, hibir ey anlayamadn ve so
nunda Cildeknin (lm. 1342) eserini (galiba lm-l-mizan ve'l-miftah adl eser olacak) bulunca, srlarn kendisine aldn ve bu ese
rini yazmaya baladn syler (bkz. ayn eser, Selim Aa ktpha
nesi, mec. 881). Eserde hacer-i mkerremin (yani madenleri birbiri
ne dntrebilecek masal madde=filozofta) bileimini, niteliini
ve srlarn yazdktan sonra, elkimya sembollerinin ve ilm-i mizann
(yani elkimya) srlarn bildirir. Onuncu blmde bu srlarn mey
dana vurulmasndan biroklarnn bana belalar geldiim, hatta Kahirede kendi hocas Mercui-l-ma'nm bu srlar bulduktan son
ra, Kanun Sleyman zamannda bir hain vezirin elinde telef ol
duunu da katar. Bu eserde kendisinin birok eserleri ve bu arada
yukarda ad geen eser de saylmaktadr. Yazarn hayatn pek
iyi bilmiyoruz; fakat adnn kimi vakit Ali elebi Aleddin-l-Saruhan el-Mellif (el- Muailim)-l Cedid diye sylenmesine gre, Manisal olacaktr.
Bu devirde, daha baz nemsiz el kimyaclar varsa da, bunlar
hakknda tafsilat vermekten vazgeilerek, bu yzyllarda tbbm du
rumunu ksaca zetleyeceiz (2).
Bu blmn konusu olan yzyllarda, tbbn byk bir ilerleme
gsterdiini sylemek kabil deildir. Geri Kanun Sleymann med
reselerinden birini tbba ayrm olmasna ramen, oradan byk
yazar ve hekim yetitiini pek bilemiyoruz. Hatta bu medreselerin
mderrislikleri herkesin tamahn ekmi, ie iltimas karmaya ba
lam ve mderrisliklere ikinci derece ulema bile tayin edilmitir.
te yandan zaman getike, yer yer cahil hekimler tremi ve nihaou fizie ve metafizie ait olup, en toplu el-kimya bilgileri Kitab- Sebn adndaki
eserde bulunmaktadr (bkz. Carullah Veliyddih ktphanesi, 1552). Bu hususta fazla
tafsilat iin u eserlere bavurulmaldr: Aldo Mieli, La Science Arabe, Leyden 1939;
Dritler Jahresbericht des Forschungs Institut in Berlin, 1931, J. Ruska, s. 9-22; P. Kraus,
s. 23-42.
'(1) Yedi cisim. Bunlar altm, gm, kalay, kurun, demir, bakr ve harini (es
kiden ayna yapmakta kullanlan madde). Bunlar birbirlerine dntrmenin mmkn
olduuna inanrlard.
(2)
Yalnz urasn syleyelim ki, bu elkimya merak, pek sk bir surette ol
masa blie, memleketimizde uzun zaman srm, hatta 301 hicri ylnda Divan- Mu
hasebat (Saytay) yelerinden Tevfik Bey adnda bir zat bu iler uraarak, deney
ler yapmtr (bkz. niversite ktphanesi, Yldz, tabiiye, yazma, 212).
XVI. YZYIL V DENZ CORAFYACILARI
115
yet Selim Il.e hekimba Garras-zade Muhyiddin, verdii bir takrir

le, hekimlerin imtihana tabi tutulmasn teklif etmi ve bu teklif
zerine padiah, u aadaki buyruuyle, deta bir eit devlet im
tihan tesis etmitir:
stanbul kadsna hkm ki dergh-i muallmda hekimba Garraseddin-zade Muhyiddin dergh-i muallma mektup gnderib s
tanbulda vesair memalik-i mahmiyede baz kimesneler cerrah ve tabib ve kehhal adna gezb hengme kurub ve dkknlarda oturub
mcerred celb ve ahz iin Mslmanlara tbba mugayir ve hikmete
muhalif katil erbetler ve zehirnak mshiller verib ve det-i leme
muhalif yaralar aub ve gzlere dahi slbsuz yapub muhalif ot
lar koyub Mslmanlarn mallarna ve canlarna zarar eritirb minba'din ann gibilerin marifet ve ilimlerin kend bizzat gidb sanatlarmda imtihan edb hallerine gre kadir olduklarn kimesneler
il edeler dey icazet vermeyince ann gibiler sergide ve dkknda
oturub hengmegirlik etmeyb ve Mslmanlara muhalif otlar vermeyb zarar eritirmeyeler dey tenbih olunmak lzm olduun bil
dirmi imdi ilimlerinde cahil olanlar Mslmanlara ol vehile mu
halif nesne verb zarar eritirmek mnasib deildir. Buyurdum ki
vardukta zikrolunan taifeye muhkem tenbih eyleyesin ki min badin
marnileyh hekimbama varub ilimlerinde ne mertebe kudret ve
marifetleri olduun marnileyh bizzat imtihan edb ilimlerine ka
dir olduklarna gre il etmee ruhsat vermeyince arularda ve
mecmlarda fuzul esvablarm serb ve hengme ie cemiyetler edb
mcerred kendlere celb-i mal in Mslmanlara bulduklarn ver
mesinler ve yaraya ve gze nesne koyub mavere etmedin fuzul
kend kendne tabiblenb hengmegir olanlar ve tbba muhalif
Mslmanlara nesne verenleri tedib edb inad ve muhalefet zre
olanlar isim ve resimleriyle arz eylesn ki haklarnda emr-i erifim
ne vech ile sdr olursa mucibi ie amel oluna min badin emr-i eri
fimle amel olunmak in suretin sicill-i mahfuza kayd ettinden
sonra ayn ile emr-i erifimi marnileyh elinde ibka edesin. 8 c.
981 (Ahmet Refik, Onuncu asr- Hicrde stanbul Hayat, s. 89).
Bu devirdeki tbbi eserlerden ancak birkam saymakla yetine
ceiz; bunlardan biri Menafi-n-ns (bkz. niversite ktphanesi,'
Yldz, tp, 218; Topkap Saray kitapl, K. 1066) adnda bir kitap
tr ki, halk iin yazlm bir eserdir. Bu kitabn yazar hakknda bib
liyografyalarda olan karkl burada aklamak pek yerindedir.
Eserin yazar olarak baz nshalarda, Tabib Kavsun=Kaysun-zade,
bazlarndaysa, Dervi Nida diye gsterilmi olmas, bu karkla
sebep olmutur. Gerek Brockelmann ve gerek baka Avrupal yazar-
116
larm (mesela E. Bloclet, Cat. des manucrits turcs de la Bibi Nat,

Paris) Kaysun-zadenin adm Mehmed Bedreddin bin Mehmed Kavsun Nida diye bildirmelerine baklrsa, her iki yazar ayn' ahs
saydklar anlalyorsa da, Kahire yaknnda Kavsun kynden ye
time bir hekim ailesine mensup olan Kaysun-zade, Kanun Sley
mann hekimbas olup, padiahn Sigetvar seferinde (1565) vefa
tnda yannda bulunmu ve cesedini tahnit etmitir (bkz. Osmanl
Tarihleri ve zellikle lml iin Ata, Zeyl-i akaik- Numaniye,
s. 196). Halbuki Nida Menafi-n-ns adl bu kitaba yazd bir sonszde, bu bende Dervi Nida Ankara hkinden olup diye bala
yarak, drt kardein en k olduunu, seyahat youyle Krma
giderek, Han Sahib Giraya hoca olduunu, elilikle Kanun Sley
mana gnderildii srada dmanlar tarafndan Krm Han katn
da, Tatar Ham haindir diye padiaha bildirdii yolunda iftira edil
diini; bunun zerine dnnde yedi yl zindana atlarak, ktktan
sonra tesadf ettii evld- resulden yz yanda bir pir (?) kendi
sine tp retip, bu eseri yazdn hikaye eder. Anlalyor ki, bu
iki yazarn birbiriyle zerre kadar iliii yoktur. Kaysun-zadenin
Arapa tbba dair eserleri olduunu Brockelmannda (Suppl., II,
666) gryoruz; ama bunlarn arasnda Menafi-n-ns yoktur, Nida
nin, tam manasyle bir hekim olmamas yznden, eserin teden
beri Kaysun-zadenin sanlm olmas dnlebilir. Zaten eserin
dorudan doruya Kay sun tarafndan Trke yazlmas, kendisinin
doru drst Trke konuamad (bkz. Zeyl-i akaik, s. 197) bi
lindiine gre mmkn deildir. Nida bu eseri, ksaltarak nazm
ekline koymu ve Selim II.'e takdim etmitir. Manzum eserdeki:
_geh ol tbda bir kitab ittim
Encm-i tbba fitb ittim
An nesr eyledim fesahatten
Bunu nazm eyledim belgatten
beyitlerinden her iki eserin de Nidaye ait olduu anlalyor. Ese
rin mensur ve manzum ksmlarnda Osmanl Trkiyesinde, belki
ikinci defa olarak, frengiden ve tedavisinden bahsedilmektedir. Tp
Fakltesi eski tp tarihi hocas Dr. Galip Ata (Ata), frenginin ve
tedavisinin manzum tarifini grnce, Kaysun-zadenin Sultan S
leyman maiyetinde Macaristan ve Avusturya seferlerinde bulundu
unu dnerek, Latince mehur Syphilis (1) manzumesinin yazan
olmu eserlerden biri olan bu Syphilis
yaynlanmtr. Manzumenin kahrama
n
kuraklktan lecei korkusuyle gne
tanrsna isyan etmesi zerine Apollo, insanlara imdiye kadar grlmemi musibetli
{1)
sive
Tbbi
manzumeler
iinde
en
muvaffak
Morbus gallicus manzumesi 1530 ylnda

Syphilus adnda bir obandr ki, srsnn
117
Girolamo Frocastroya rastladn ve ondan grerek frengi hakkn

da manzum bilgi verdiini farz ve tahmine kalkmsa da, eserin
Kaysun-zadenin deil, Dervi Nidanin olduu anlalnca, Bkre
IX. tp tarihi kongresine tebli edilen bu varsaym suya dm olur
(bkz. Galip Ata, Evolution de la medecine en Turquie, Bucares,
1932).
Yine bu devre ait olduunu dilinden bir dereceye kadar tahmin
edebildiimiz yazar, kopyacs, kopya tarihi ve yeri belli olmayan
Kamus-l-hikme vet-tb adl, dikkate deer bir eser daha vardr
(bkz. Veliyeddin Efendi ktphanesi, 2527). lk bakta yalnz tbba
ait gibi grnen bu garip kamus yazar, bn Baytarda, Kamus-l
-hikme deki maddeleri kolay bulabilmek iin elifba srasyle tertip
ettiini sylemesine gre, bu iki eserden bir derleme yapm ola
caktr. bzen kelimesini anlatrken, faydal otlar ve yapraklarla
kaynatlp, bele kadar girilen suya bzen denildiini ve buna en zi
yade lousalk halinde bulunan kadnlarn ve mesane ve bbrek ta
olanlarn rabet ettiklerini ve daha birok hastalklara bu banyola
rn faydas olduunu syledikten sonra, bu banyo suyuna Trkede
ferman ve derman suyu denildiini nakleder. te bu suretle, elif
ba srasyle tbbi madde balar gidip dururken, birdenbire araya
adi lgatler, felsefi deyimler, Hiamiye, Yakubiye tarikatlar, gne
ve ay tutulmalar, hatta vefkler girmektedir. Yazar her lgat ve de
yimin Arapasmn arkasndan, Farsasm ve hele btn bunlarn
Trkesini bulmu ve ilave etmitir.
Ad ve tarifi yukarda geen bn-n-Nefisin Mucizlinin, ehzade
Mustafann hekimlerinden birinin istei zerine, air Srur tara
fndan evirisi (bkz. niversite ktphanesi, Yldz, tp, 277) cm
le cmle yaplm ve kimi vakit aklanmtr; Arapa tp dilini
renmek isteyenler iin pek faydal bir eserdir.
Bu yzylda, Osmanl padiah (Kanun Sleyman, Selim II.,
Murat III.) zamanlarnda Osmanl imparatorluu snrlar iinde ye
timi ve eserler yazarak pek mehur olmu bir Osmanl-Arap heki
mi vardr ki, onu da burada anmak lazmdr. Bu zat, el-darir (kr),
el-ekmeh (anadan doma kr) ve hayra yorma kabilinden bazen
el-basir (iyi gren) lakaplaryle mehur olan Davud bin mer-l
-Antakdir. Suriye'de-ve Msrda, .1511 ve 1599 yllar arasnda, yabir hastalk musallat etmeye ve ilk olarak bu hastala Syphilusun tutulmasna karar
verir. te bu manzume yznden, o vakte kadar trl trl adlar taklan bu hasta
la artk Syphlis ad verilmitir. Bu manzumenin edebi bakmdan pek deeri olduu
sylenir; Franszcaya gayet gzel bir evirisi, Paris Tp Fakltesinin mehur derma
toloji hocas ve hocam Dr. Celal Muhtarm stad Alfred Fournier tarafndan yapl
mtr.
118
am olan bu bilgin hekim, ayn zamanda bir filozof ve matema

tikiydi. Kendisi Yunanca renmi ve birok eserler yazmsa da,
bizi burada ilgilendiren eseri Tezkiret-l-elbb ad ve ksaca Tezkire-i Antak unvamyle Trkiyede ve btn Mslman memleketle
rinde mehur olan mhim bir kitabdr ki, 1254 ve 1324 hicri yllar
arasnda Msrda yedi defa baslmtr. Eseri 976 ylnda yazmaya
baladm bir mnasebetle sylyor (bkz. ayn eser, Msr, 1302,
I, 21). nszde, tbbn genel bilgileri verildikten sonra, tp mfre
datnn kendinden nce tertip edildiini syleyip, bu ilimde hreti
olan Yunan ve Arap bilginlerini teker teker sayar. Mfredat bahsini
bn Baytar'm El-Cami adndaki nl eserinden geni bir surette al
d muhakkak olmakla birlikte, yazarn kendi denemeleriyle elde
ettii birok ilalardan da bahseder; hatta bni Sina, Kanunda 800
basit ila saydi halde, Antak 1712 ila saymaktadr. [Ek - 35]. Bun
dan sonra, ksaca terihten bahsedip, fazla ayrntlar iin, kendi ese
ri olan Nzhet fit-terihe mracaati tavsiye eder. Esefin ikinci ks
mnda, elifba srasyle, hastalklarn tedavilerini anlatp dururken,
baytar kelimesinde hayvan hastalklarnda, corafya kelimesinde bu
kelimenin Yunanca bir kelime olup, bu ilmin tpla ok ilgisi oldu
undan, iklimlerin hastalklar zerine etkisinden ve geometri keli
mesinde bu ilmin konutlarn yaplmasnda tpla ilgisi bulunduun
dan bahisle hatta kendisinin, Kef an-il-miikilt adl, geometri ze
rine eseri olduunu syler.
Tbba dair ikinci nemli eseri, Msrda mirliva (alemdar) Der[Ek-35] Osmanl bbnda eczaclk, bbi nebatlar ve farmakoloji zerine pek
ok eser yazlmtr. Ayr kitap halinde Akrabadin'ler mevcut olduu gibi, hemen
btn tp kitaplarnda tedavi bahsinde bu konuda bilgi vardr. Kaynak eserler er
ken dnemlerde Arapadan Trkeye evrilmi ve bu tr kitaplara byk ilgi gs
terilmitir.. Mesela,. ibn Baytar'm Mfredat'inin II. Beyazt'n ze! kitaplar arasnda
bulunduu (Uzluk), ayn ekilde Discorides'in Materia Mecf/ca'snn evirisinin bir
nshasnn I. Mehmed'e ait olduunu (nver) biliyoruz. Bu ilgi daha sonraki asr
larda atroimiye verilen nem ile devam etmitir (Tbb- Kimya-i Cedidi. Osmanl
hekimlii ve Eczaclk konular zerinde son yllarda geni br yayn faaliyeti ol
mutur. [S. nver: Osmanl Trklerinde Hekimlik Eczaclk, stanbul 1952: ayn ya
zarn, Trk Eczaclk Tarihine Bir Nazar, zmir 1971: isi. Baylav: Fatih Sultan Meh
met Devrinde Tp Eserleri ve lalar, stanbul 1953; ayn yazarn Eczaclk Tarihi,
stanbul 1988; B.N. ehsvarolu: Eczaclk Tarihi Dersleri, stanbul 1970]. Tbbi
bitkilerin ila olarak kullanlmak zere hazrlanmas [A. Demirhan: Msr ars
Droglar .. Tp Fakltesi Tp Tarihi Doktora tezi, 1975] ve bunlarn gnlk hayat
ta kullanlmas [S. nver: Eski Evlerimizde Muacele Dolaplar, Sandklar ve ihtiva
Ettikleri ilalara Ait Bir Misal Trk Tp Tarihi Arivi Cilt 1, Say 15 (1940) S. 120124] hakknda ve dier eczaclk konularnda ayrntya inen bilgiler derlenmitir. la
hazrlanmasnn belirli bir bilgi birikimi ile yaplabilmesi iin usta-rak usul ile ec
zaclk eitimi gelitirilmitir. [Bkz. B.N. ehsvarolu: Anadolu Trklerinde Ecza
clk retimine Bir Bak ve .. Eczaclk Fakltesi .. Eczaclk Fakltesi Mec
muas Cilt 1 (1965) S. 90-118], (A.K.).
XVI, YZYIL VE DENZ CORAFYACILARI
119
vi elebi bin Mustafann vgsyle balayan ve Tezkirenin, kena

rnda baslm olan En-nzhet-l-mbhice fi tehiz-l-ezhan dr. Bun
da bugn genel patoloji dediimiz bahisler, felsef bir yolda yazl
mtr; yazar, kendisinden nce, bu yolda kimsenin bir eser yazma
dm syleyerek, iftihar eder. Bundan baka, ibni Sinann Ka
nununa Nazm-kanun-ek adiyle bir erh de yazmtr. Antaknin
baka eserleri ve dikkate deer hayat hikayesi iin slm Ansiklope
disinde. tarafmdan yazlan makaleye mracaat olunabilir (I, 454).
Yukarki sayfalarda, bu yzylda mspet ilimlerin Osmanl Trkiyesindeki halinden ksaca bahsettik; imdi bir iki satrla genel,
kltrel baz noktalara deineceiz.
Bu yzylda Trkiyede henz matbaa kurulmad gibi, basl
kitaplarn bile Trkiye'ye sokulmas serbest olmadn ve Arapa,
Farsa kitaplarn Trkiyeye girip satlmasna, ancak padiahn fermanyle, msaade edilebildiini sylemek lazmdr. Mesela 1594 y
lnda Romada baslan Euklidesin, Nasireddin Tus tarafndan Arapaya evrilen Tahrir-i Euclidis (1) adl eserinin Trkiyeye sokulmas
ve satlmas iin, 996 tarihli bir ferman karldn biliyoruz (bkz.
Mustafa Nuri Paa, Netaic-l-vukuat, III, 120; Selim Nzhet, Trk
matbaacl, stanbul, 1939, s. 22; fremanm tpkbasm iin bkz.
ayn eser, levhalar).
Yine bu yzyln dnce hayat hakknda genel bir fikir ver
mek iin, unu sylemelidir ki, Murat III. zamannda Trkiyeye
gelerek, Histoire du Serail et de la Cour (Paris, 1633) adiyle bir eser
yazan Michel Baudierden aldmz bilgiye gre, o zaman Osmanl
memleketinde 120 medrese, 89 hastane ve 9000 renci bulunmak
tadr. Medreselerde artk rencilerin derslerine almadklar ve
daha ziyade zevk ve safaya, sefahat lemine daldklar ve bundan
dolay, Murat III.m, baz iddetli tedbirler alnmak zere, renci
saysnn aratrlmasn emrettiini de reniyoruz. rencilerin
dersleriyle uraarak, derece derece medreselerini terfi etmeleri ge
rektii hakknda, 29 evval 983 tarihli bir ferman daha karlmtr
ki, bir sureti Ahmet Refikin Onuncu Asr- Hicride stanbul Hayat
adl eserinde bulunmaktadr (s. 50).
###
Bu devirde, Osmanl Trkiyesinde, kiinin dnme zgr
l urunda idam edilmi olduunu biliyoruz. Bunlardan biri Kabz- Acem adl ulemadan bir zattr. Bu Kabz, sa'nn Peygam(1)
Tusini
nnc
Euclides demenlarum geometricum libri XIII. ex traductione Nasirid-Dini

primum arabice impressi, Roma, 1594. [Bu konuda Bkz. Hamit Dilgan:
Byk Trk Alimi Nassiriiddir Tus, .T.. Yayn, 1968], (A.K.).
120
bere stn saylmas gerektii ve baka baz iddialarla ortaya k

m ve her gezdii yerde b dncelerini yaymaya balamt. Ka
nun Sleyman zamannn, nl sadrazamlarndan brahim Paa dev
rinde Kabz yakalanarak, Divana getirilmi ve orada hazr bulunan
Rumeli kazaskeri Fenar-zade Muhyiddine Anadolu kazaskeri Ka
diri Efendiler tarafndan yargs yaplmsa da, bu yarglamada Kabzm iddialar dinlenip reddedilecek yerde, kendisine kar ebb
etim ve teddid ika olunmu (svlm ve tehdit edilmi) ve sank
ise iddiasnn doruluu ispat iin, trl trl ayetler, hadisler ileri
srmtr. Bu kantlar kazasker efendiler reddedemeyince, Kabz,
Divandan serbeste kp gitmitir. Bu muhakemeyi kafes arkasn
dan dinleyen padiah, veziri brahim Paaya bu imanszn susturulamayma sebep ne olduunu sorunca, paa, kazaskerlerin bilgi
sizliini ileri srm ve bunun zerine Kabz, ertesi gn yeniden
yakalanarak, Divana getirilmiti. Bu defa padiahn emriyle, mft
emseddin Ahmet Kemal Paa-zade, yani bni Kemal ve stanbul
kads Sadi elebi muhakemeye memur edilmiti. Bu ikinci muha
kemede bni Kemal, Kabzm iddialarn rtm ve stanbul ka
ds da katline hkmeylemitir (bkz. Peev, Tarih, I, 124; li, Knh
l-ahbar, yazma, ksm IV, vaka XVII). Bu garip zatn kim ve ne
reli olduuna dair fazla tafsilat bulamadk; herhalde dndn
ak syleyen ve misyoner tabiatl bir adam olduu anlalmaktadr.
Murat III. zamannda, bir de Hamza adl biri, ayn dinden kma suuyle (ilhad ciirm) idam edilmitir.
nc ve en nemli kimse, stanbulda Behram Kethda med
resesi mderrisi, Nadajl Sar Abdrrahman adl bilgindir. Kendisi,
Divanda Rumeli ve Anadolu kazaskerleri tarafndan yarglanarak,
idama mahkm olmutu; vaktin sadrazam Trnak Haan Paa
idama sebep ne olduunu sorunca, Anadolu kazaskeri Esat Efendi
karlk olarak yazd mektupta diyor ki:
Sultanm Ncdajl hakknda sual buyurulmu byle zndk gr
medim har- neir ve cennet- cehennemi ve sevab- ikab bilklliye inkr edip Eveleysellezi halkassemavati velarda bikadirin... (1)
nass- kerimine ne dersin Yevme tiibeddell-ardu gayrel'ardi (2) ve
Bu ayetin tamamnn anlam: Yeri ve g yaratan Allahn gc, bu yer

gibisini yaratmaya yetmez mi? Evet yeter; o, her eyi bilen varatcdr (bkz.
Kuran, XXXVI, 81).
ve
(1)
gk
(2)
Bu ayetin tamamnn anlam: Yerin ve gklerin baka bir arza ve baka
gklere dnecei ve bir ve kahredici olan Allahn huzuruna kmak iin, mezarla
rndan kalktklar gn (bkz. Kuran, XIV, 48).
121
Vessemvt matviyytn biymennihi (1) nususuna ne dersin de

dim tevili ve tevcihi vardr, murad yine bu inada olan ahvaldir
dedi. Yevme yeknnnns kelfirailmebsusi ve teknIcibliLkelhnilmenfui (2) ne demektir dedikte dalar gibi adamlar lemde pe
rian olurlar demektir dedi. Ve hatta ok nusus-i kaviye ile phe-i
rediesin izale ve kabul-i hakka imale kasdeyledik mecal olmad bu
mretebe zndktr. Kusur-i aklnda eeri phe yok feemma daire-i
tekliften hari olacak kadar mecnun deil idi. Zumunca hayli idare-i bahs eyledi. Mecnun tevili nususa kadir olmaz Zndn ise bdelahz tevbesi makbul olmayp bil tehir katli vacip olmakla er i
erif mucibince katline hkmolundu, hazretiniz hazr olsanz kendi
elinizle katli caiz idi. Kendi zum-i fsidince dnya belsndan hals
oldu, Mslimiyin dahi elinden ve din-i slm dilinden hals buldu
(bkz. Naima, Tarih, I, 326, 1011 senesi vakayii).
te bu suretle zndk (Allaha ve ahrete inanmayan) olduuna
hkmedilen Abdrrahman Hoca (Sar Abdrrahman), yukanki ifa
delerinden anlaldna gre, lemin sonsuzluuna ve bu lemde
tabiat kanunlar stnde olaylar olamayacana inanm bulunuyor
du. Bu dncesinin cezasn ekerek, Batnn bu yzylda yetien,
byk filozoflarndan Giordano Bruno'nun Romada yakldnn
(1600) ertesi sene stanbul'da idam edilmitir.
# ##
Osmanl Trkiyesinde, XV. yzyln ortasndan XVII. yzyln

ilk senelerine kadarki, ilim faaliyetini ksaca hikaye eden son iki
blmn ald, bu devirde, Batdaki ilim faaliyetine arabuk bir
gz atmak faydadan hali deildir. Bundan nceki zette bahsettii
miz gibi, Rnesans artk hmanizm halinde balam ve te yandan,,
mteharrik harflerle basm usulnn icadyle Yunanca ve Latince
lm eserlerin baslmasna sra gelmiti. Bu yzyllarda birok b
yk simalar ilim gklerinde, yeni yldzlar gibi, parlamaya balam
tr. Bunlardan biri stanbulun Trkler tarafndan fethinden bir yl
nce talya'da Floransa yaknlarnda doan byk dahi Leonardo
da Vinci (1452-1519), dehasnn harikulade genilii, bamszl,
(1)
Bu ayetin tamamnn anlam: Cenab- Hakk, ona layk olan derecede tak
dis ve tespih etmediler, kyamet gnnde btn yer onun avcunun iinde ve gkler
se, toplanm bir tomar gibi, sa elinde olacaktr; Allah kusurlardan uzak ve mrik
lerin ibadette ortak kldklar eylerden yksektir (bkz. Kuran, XXXIX, 67).
(2)
Bu iki ayetin anlam: nsanlarn, pervaneler gibi dald, dalarn pamuk
gibi atld gn; ama buradaki cibal kelimesnii Peygambere muhalefet eden reis
ler, yani da gibi byk adamlar, manasna anlayan tefsir dahi yok deildir (bkz.
Kr'an CI, 4 ve 5).
122
yepyeni dnceleri; sezgilerinin doruluu, gzlemlerinin - salam

l noktasndan, sonradan daha ok takdir edilmitir. Ayn zaman
da byk bir sanat olan bu zatn sanat tabiatyle bizim ereve
nin dnda kalr (1). XIX. yzyl balarna kadar .yalnz sanathyle tannan bu byk adamn, Milanoda Ambrosiana ktphane
sinde bulunan, el yazmalar ve not defterleri 1796da Paris'e gt
rlm ve orada cademie Franaisein ktphanesine konulmu
tur. Bu yazmalar orada Venturi tarafndan incelenmise de, asl il
mi ve teknik dncelerini toplayan yazmalar mecmuas=Codex atlanticus, 1815 ylnda yemden Milano ktphanesine geri- verilmiti.
Bu yazmalar, Franszca evirileriyle birlikte, ancak 1881 ylnda Pa
riste Les Manuscrits de Leonard de Vinci ad altnda yaynlanm
tr. Geri, bu tarihten daha nce, Librinin matematik tarihinde bu
zattan bahsedilmi idiyse de, nihayet 1906 ylnda nl Fransz fi
zikisi P. Duhemin makaleleriyle, Leonardo'nun ilmi deeri, zel
likle mekanikteki bulularnn Galileenin keiflerini hazrlad fik
ri ileri srlmtr. Bundan baka, da Vinci teknik alannda uma
makinelerini, paratleri daha o vakit dnd gibi, grme ii
nin fizyoloji ve fiziini olduka kavram ve te yandan da insan
terihi zerinde alarak, bugn ngilterede Vindsor saraynda sak
lanmakta olan gayet gzel terih levhalarm yapmtr.
Leonardo gibi ressam olan Nrnbergli Albrecht Drer de bu de
virde insan terihi zerinde incelemeler yapyor, matematik ve fi
zik zerinde alyordu.
Tp ilminde devrin dillerde dolaan bilgini ise, Osmanl tp ta
rihini en ok ilgilendiren Paracelsustur (1493-1541). Ancak XVII. ve
XVIII. yzyllarda Trkiyede tp leminde ok ad geen bu zattan
biraz bahsetmek lazmdr. Asl ad Aureolus Philippus Theophrastus
Bombastus von Hohenheim olan, isvireli bu tp hocas, Lutherin
Hristiyan dininde meydana getirdii reforme hareketi gibi, tpta
bir reform hareketi yapmaya abalam, fakat, kibir ve gururu ve
herkesi bir yolda krmas yznden, baaramamsa da, o vakit mut
lak egemen durumunda bulunan Galenos ve bni Sina tbbna kar
sava aarak, bu yazarlarn kitaplarn, biraz nce Lutherin papa
nn emirnamesini yakmasn takliden, yakarak, derse balamtr. Bir
de, o vakte, kadar okutma dili olan Latinceyi brakarak, profesr ol
duu Ble ehrinde Almanca ders vermi ve kitaplarn Almanca yaz
mtr. Paracelsusun gayet garip isimli eserleri vardr. Bu zatm tp
ta asl yeni prensibi, kimyann tedaviye uygulanmas, yani yalnz bit(1)
s. 11.
Sanat
iin
bkz.
Mazhar
evket
pirou,
Rnesans
Sanat,
stanbul,
1942,
123
kisel ilalarn deil, madensel bileiklerin de kullamlmasyd; n

k, Paracelsusa gre, hastalklar vcudun kimyasal bileiminde
meydana gelen bozukluklardan ileri gelmekte olduu iin, bu kim
yasal bileime giren maddelerin vcuda sokulmas, yahut vcuttan
karlmasyle tedavi mmkn olabilirdi. Bu usule sonradan tpta
iatrochimie ad verilmitir. te yandan macrocosmeun (byk ev
ren) microcosme (kk evren=insan) zerine byk etkisi oldu
una inanan ve hatta bu yzden bazen mistisizme bile den yaza
rn slbu gayet etin ve kendisine mahsus olarak kulland de
yimlerin anlalmas pek gtr. Mesela Yunan felsefesinin drt
eleman yanma koyduu elemandan birine sulphur adm ver
miti; bu deyim, asla kkrt demek olmayp, yanmann asl mad
desini ifade ederdi. Civa deyince btn madenleri kapsayan nitelik
ve prensipleri ve bunlar arasnda sublimation'u, sale=tuz dedii
zaman da, kimyasal bir bileiin atee dayanan ve deimeden kalan
ksmm anlamak lazmd. te bu zor anlalr yazar, kitaptan zi
yade, tabiatn incelenmesi tarafls olmu ve diyar diyar dolam
tr; hatta bir yazsnda ilim ve sanat bir memleketin mal deildir,
onu her yerde aramak lazmdr; insan hocasn kendi evinde soba
nn arkasnda bulamaz diyerek, kitaba benzettii tabiatn yaprak
larm evirmek sayd gezilerini mazur gstermek istemitir. Her
halde, dikkate deer, fakat eksantrik bir kimse olan Paracelsus, ha
yatn byk skntlar iinde, btn meslektalar tarafndan ha
karet grerek, Salzburgda bitirmitir. Fakat, her ne olursa olsun,
bu garip halli adam, kimyann amacnn altn yapmak olmadn
kuvvetle sylemek suretiyle, bu ilmin, en nemli uygulama alanla
rndan biri olan, tbba girmesini, ilknce, srarla savunan bir ya
zardr (1).
te bu zatn dnceleri XVIII. yzylda, dorudan doruya
eserleriyle olmasa bile, azdan aza, zellikle gayr-i Mslim hekim
ler araclyle, Osmanl Trkiyesine de gemitir. Aada grle
cei zere, Salih bin Nasrullahm Gayet-l-itkan adndaki eserinden
baka, hibir eviride Paracelsusun adnn yannda eserlerinin ad
gemez; halbuki btn evirilerin ad Terceme-i Parakelsustur.
Yine bu devirde modern madenler ilminin babas saylan George
Agricola, madenler ve fosiller hakknda, deerli bilgiler vermitir.
Matematikte de bu devir, modern bir safhaya balang oluyor.
Ahlaki prensiplere itaatsizliiyle mehur olan J&rome Cardan,
(1)
Paracelsusun
hayat
Geschichte der biologischen

Paracelsus Forschungen.
ve
felsefesi
Theorien
in
hakknda
der
en
toplu
bilgi
iin
bkz.
E.
Rdl,
Neuzeit, Berlin, 1909-1913 ve Sdhoff,
124
bilinmezli denklemlerin zm iin mehur olan usuln yaynla

d gibi, yazd cebir kitabiyle, ortaa cebir usullerine son veri
yordu. Eotanik ilmi de bu devirlerde, nl Alman botanik bilgini
Leonard Fuchs'un (1501-1566) sayesinde, byk bir gelime kazan
mt. Bu zatn ad, mehur gze] fuchsia ieklerine verilerek, ye
il bir lmszle eritirilmitir.
Yine bu yzylda anatominin kurucusu saylan Flamand Andreas Vesalius (1514-1566), Louvain ve Paris niversitelerini pek
muhafazakr bularak, Paduada profesrle gemi (1537) ve ora
da gerekten anatomide yeni bir a amtr. lk olarak, dorudan
doruya ly aarak, rencilere gstermek usuln kurmu ve .
bu suretle eskilerin biri kitaptan okuyan=ector, teki anatomi par
alarm gsteren=demonstrator grevini kendi nefsinde toplamtr.
Bu almalarn sonucu olarak, be yl iinde mehur eseri De corpus
humani fabrica'y yaynlamtr ki, bu eser modern anatomi ve fiz
yolojinin temel ta saylr. Kaslarn kaslm gsteren resimleri za
mann btn anatomi eserlerine gemi olduu gibi, kann dola
mnda, pek iyi bildii Galeno teorisini eserme almakla birlikte, ka
nn sa kalpten sol kalbe, aradaki perdenin delikleri yoluyle geti
inde phesini meydana vurmaktan ekinmemi, bu perdede gzle
byle delikler grmek kabil olmadna dikkat ekmekten geri dur
mamtr.
Bu devrin en byk ve en nemli kefi, phesiz ki, astronomi
alannda olmu ve btn ilim lemini batan aa sarsmtr. Po- lonyal Nicolaus Koppemikus (1473-1543) ki, ksaca Kop emik di
ye mehurdur Yunan bilginlerinden Philelaus ve Aristarkhusun
eserlerinin incelenmesiyle eritii sonucu, yani evrenin merkezinin
arz olmayp, gne olduunu ve btn gkcisimlerinin gne etra
fnda dndklerini ispat ederek, yzyllardan beri hkm sren Ptolemaios astronomisini bir vuruta ykmt. Bu hususta yazd De
revolutionibus orbium coelestium adl eserini, baslm bir halde,
ancak lm deinde grmeye muvaffak olmutu (1543).
te yandan, XVII. yzyln ilk senesinde, Romada imdi heyke
linin bulunduu meydanda odunlar zerinde, Inquisition mahkemesi
kararyle, yaklan filozof Giordano Bruno (1547-1600), bizim lemi-,
mizden baka lemler olduunu, evrenin zaman ve uzay iinde son
suz olduunu ve btn evrene yaygn bir ruhun varln iddia et
mitir. Cena de le Ceneri, yani Perhizin ilk arambas yemei adl
eserinde, arzn gne etrafnda dndn tekrar eden zavall filo
zof yukarda sylediimiz akbete uramt.
ngilterede Kralie Elisabethin zel hekimi olan V/illiam Gilbert de, Brunonun evren grne katld gibi, mknats ve mk-
125
natsl maddeler, zellikle pusula zerine nemli bir eser yaynla

mtr.
te en belirli izgileriyle zetlemeye altmz bu ilim hare
ketinden Osmanl Trkiyesinin asla haberli olmad, yukarki say
falarn okunmasyle, pekala anlalr. Anatomi, hep bni Sinann
ve nihayet bn Nefis'in anatomi ve fizyolojisi, tp, ufak tefek gz
lemlerin eklenmesiyle, Galenos ve bni Sina'nn tbbidir. Kopernikin btn bir sistemi ykan kefinden Osmanl Tiirkiyesi haberli
olmak yle dursun, Takyeddin rasathanesi, rasad-i cedid diye h
l Ptolemaios astronomisi zerinde alyordu. Ksacas Trkiye,
bu devirde mspet ilimler noktasndan, darya kar kuvvetli bir
setle kapanm ve deta Batyla hibir temas olmam gibidir. Fa
kat bundan sonraki devirde Batyla tema:s, gayet ge ve uzaktan bile
olsa, balamtr ki, gelecek blmn en nemli konusunu bu te
maslar tekil edecektir (1).
(1) Bu blmn ba tarafnda Fatih'in lmnden 1603'e kadarki dnemde

(sayfa 71) OsmanlIlarda, pozitif ilimler alannda belirli bir durgunluk olduu, hi
deilse eski hareketli gelimenin ayn hzla devam etmedii ileri srlmtr. Ya
zar, bunun sebepleri hakknda ihtiyatl, bir varsayma girierek mparatorluun
snrlarnn ok genilemesi, devaml harpler listila hummas} Ulemnn bu dnem
de olaylarn ok iinde yaamalar. Padiahlarn zel eilim ve meraklan oldu
unu belirtlemitir. Bu yllarda imparatorluun ihtiam ve kudretinin doruuna eri
mesinin bir doygunluk hissinin domasna ve atlm gcnn azalmasna yol aa
bildii gibi bilimsel gelimeyi de yavalatabilecei klasik gr olarak kabul
edilebilir.
Ancak, 1940lardan sonra yaplan yeni aratrmalar sonucunda Osmanl imparatorluunnu iktisadi yapsnda XVI. yzyl balarndan itibaren baz deimeler
olduu tespit edilmi, hatta bunlarn etkisi ile bunalm snrna varan sorunlarn
ortaya kt da gsterilmitir. Bu ktisad ve dolayl olarak idari zorluklarn sos
yal ve kltrel yapya da tesir ettikleri anlalmaktadr. Osmanl Medreselerinde
zellikle bu asrn sonlarna doru balayan durgunluun sebepleri arasnda bu
ktisad ve dar bunalmn da herhalde rol vardr. Bilimsel gelimeyi inceleyen bu
eserin konusu dma kt iin bu nokta zerinde fazla durmayarak yalnzca
dikkati ekmekle yetineceiz. [Konu ile ilgili genel kaynaklar: .L. Barkann nc
almalar yannda M. Akdan Trkiye'nin ktisad ve timai Tarihi (1959 ve 1974);
ayn yazarn Trk Halknn Dirlik ve Dzenlik Kavgas (Ankara, 1975); M. Cezzarn
Osmanl mparatorluunda Leventler (stanbul 1985); H. inalckn The Ottoman
Empire, the Classcal Age 1300-1600 (London, 1973); F. Braudel'in La meditbrrar.ee
et le monde meditrraneen a Tepcgue de Phiiippe II (Paris, 1949 ve 19381. (A.K.).
Blm V
XVII. - XVIII. YZYILLAR VE KTP ELEB
XVI.
yzylda, ilim retiminde ve ilmi eserlerin yazlnda g
rlen arln, XVII. yzyln yarsnda daha ok belirdiini gr
yoruz. Gerekten bu yllarn yazmalarnda, artk Avrupada beliren
modern ilmi dnn, Yunan ilmini temelinden sarsan byk d
nce hareketinden eser bile grlmez. Tercme-i hl kitaplar an
cak ynetim veya yarg evrelerinde hret alm kimselerin isim
leriyle doludur.
Sylediimiz gibi, daha nceki yzyllarda tabii ve fiziki ilim
lerin retim yeri olan medreselerde birka ansiklopedik bilgin ye
timiti. Fakat XVII. yzyldan bu yana, medreselerde yava yava
akli ve mspet ilimler itibardan dm ve dersler daha ziyade
fkh alan iine kapanmt. Matematik, astronomi, felsefe gibi ders
ler, her ne kadar, tamamyle ortadan kalkm deilse de, herhalde
ikinci planda kalmtr. Hatta bu ilimlerden en ilkel bilgilere bile
sahip olmayanlarn en byk medreseler mderrisliine ve en b
yk makamlara getii grlmtr. lim ve fikir lemindeki bu
gerilemeden, Murat IV.'e (1623-1640) verdii Iayihasyle n kaza
nan, Koi Bey yle ac ac ikayet etmektedir:
Halen tarik- ilim dahi fevkalhad mtegayyir olmutur ve ara
larnda cari olan kanun-i kadim tenezzl bulmutur. Mukaddema bir
talib-i ilim danimend olmak murad eylese ulemadan birisi mte
harrik olub evvel andan mahrac dersi okuyub istidad ve liyakatini
mahede ettikten sonra mderrisinden birisine gnderirdi. Andan
birine byle byle haricde ve dahilde ve ahnda nice mddet dani
mend olub badehu murad ettii yerde karar edb yolu geldikte m
lzm olub ruznme-i hmayuna nam yazlrd. Hatta danimendlerin eskileri ki muidlerdir, her birine tetimme tayin olunub anda sa-
XVII.-XVIII. YZYILLAR VE KTP ELEB
127
kin olan suhtegn tayfasna ifade-i ulm ederlerdi. 1003 tarihine ge

lince sahm mu idlerinin imdiki mderrisler kadar itibar vard...
Tarik- ilim pek pak ve mazbut idi. Ol sebebden ilerinde cahil ve
ecnebi olmayub eer kuzat eer mderrisinden cmlesi ilm-u dini
mkemmel, rz ve vekr shibi adamlar olub mderrislii halinde
ilm-i erife ve mansb halinde din devlete istikamet ile hizmet
edb ibadullaha nefi mahz olurdu... Bu asrda da lim ve cahil bir
grlmeyb erbab- ilm marifete imtiyaz verilse zaman- kalilde yi
ne evvelki mertebeye varrd. "Menasb-i ilmiye efaatle verilmek
murad deildir. lim hangisi ise ana gerektir (bkz. Koi Bey Risa
lesi, Ebzziya basm, s. 39-43).
te yandan, aada kendisinden uzun uzadya bahsedeceimiz
Ktip elebi, Mizan-l-hak fi ihtiyar-il-ahak adl, kk risalesinde
slamm ilk zamanlarnda mspet ilimlerin yasaklanmas rivayetle
rinden bahsederken, diyor ki:
Fakat nice hali-yz-zihin kimseler sadr- evvelde vki olan me
ni rivayetlerini hacer-i camid gibi taklid-i mahaz ie tutub asln ted
bir ve mlhaza etmeden red ve inkr eyledi. Felsefe ilimleri deyu
zemme mbtel olub yeri g bilmez cahil iken lim geindi. E ve
hmi yenzuru fi melektssemavati velard tehdidi kulana girmeyb zemin ve eflke nazar- bakar gibi gz ile bakmak sand. Devlet-i
Osmaniye evailinden Sultan Sleyman zamanna gelince "Hikmet
ile eriat ilimlerini cemeyleyen muhakkikler itiharda idi. Sonra
ebl-fetih Sultan Mehmed Han medaris- semaniye bina edb kanun
zere ul oluna deyu vakfiyesine kayd ve erh-i mevakf ve haiye-i
tecrid derslerini tayin eylemiti. Sonra gelenler bu dersler felsefiyattr diye lcaldrub hidaye ve ekmel dersleri okutma makul gr
d. Yalnz ana iktisar, nmakul olmakla ne felsefiyat kald, ne hi
daye ve ekmel kald ve bununla suk- ilme kesad gelb ehli inkraza
karib olmala baz kenarda Ekrad diyarnda yer yer kanun zre ul
eden taliblerin mbtedileri Ruma gelip azim tafra satar oldular
(bkz. Mizan-l-hak fi ihtiyar-il-ahak, stanbul, 1306, s. 10-11).
te bu iki zatm ifadelerinden anlalyor ki, XVII. yzyl ban
da ve hatta daha XVI. yzylda bile, Osmanl Trk medreselerinde,
akli ve nakli ilimler noktasndan, bir gerileme gze arpmaktayd.
Bu devirde matematik zerine, Hzr Halife Taber adnda bir
zatn Cezire-i Erkam ad altnda, bir aritmetik kitab ve Diyar- Bekirli Molla Mehmed elebi adl baka bir yazarn geometri, astrono
mi ve baka ilimlerden bahseden eseriyle, kendisinin koyduu prob
lemlere yine kendisinin verdii cevaplardan meydana gelme redd-
kabul ve ecvibe adl bir eseri vardr. Murad IV.m mneccimbas
baka bir Mehmet elebinin de baz ufak tefek astronomi risalele-
128
rini biliyorsak da, bunlar kendilerinden ayr ayr bahse deer eser
ler deildir.
Tpta Larendeli Siyah-zade Dervi adnda bir zat, Msr'da uzun
zaman gezip incelemeler yaptktan sonra ilalarn Trke, Arapa,
Farsa, Rumca ve Berberice adlarm veren bir lgat kitabiyle Mecmuat-t-tb adl manzum bir tp kitab yazmtr (bkz. ehit Ali Paa
ktphanesi, 2039). Bu eserin ikinci ad da, Terceme-i Molla Syah
mntahabat-i ihtiyarat- ifa derbeyan- ilm-i tb'dr. Eser mevsim
lerin tbbi etkileriyle balar. Kan alma, hacamat, nabz ve idrar ba
hisleri iyice yazlmtr. Sonra hastalklar ve ilalar tarif eder (ta
rihi 1615).
Yine bu devir hekimlerinden Zeynelabidin bin Halil tarafndan,
Murat IV.'a takdim edilmek zere, ifa-l-fuad adnda bir eser kale
me alnmtr (bkz. niversite kthanesi, Yldz, tp, 260; Topkap
Saray kitapl, R. 1691, H. 577, E.H. 1818). Bu kitap daha ziyade
yemek, imek ve giyinmee ait salk kurallarm anlatr. lk drt b
lm bu ilerde kullanlan maddelerin zelliklerinden ve e'tkierinden
genel olarak bahseder. teki blmlerinde ayr ayr her yemein,
mesela hayvansal, bitkisel yemeklerin, yemilerin zelliklerinden, i
eklerden, buhurlardan, mcevherlerden ve hatta sa uzatma ve se
mirme ilacndan da bahisler vardr. Eser XIX. yzylda, ayn yaza
rn ay ve biber zerine yazd risalelerle birlikte, Kahirede basl
mtr.
Bu devrin en nemil tbbi eseri, hi phesiz, Murat IV.m ba
hekimi, bedbaht Emir elebi tarafndan yazlan Enmuzec-t-tb adl
kitaptr. Bu eserin birok nshalar stanbul ktphanelerinde bu
lunmaktadr. Emir elebi Msrda renimini tamamlam, Kalavun-Mansuriye hastanesi hekimliine atanmtr (bkz. Enmuzec-t
-tb, niversite ktphanesi, Yldz, tp, 28, var. 2-3). Olumluu iin
byk bir ey bilmiyoruz; o zaman ulemasnn hayatlarn yazan
akaik zeyli ihde ad bile gemez. Daha nce yazd Neticet-t
-tbda sylediine gre, stanbulda Unkapamnda bir hekim dkka
n atn bildiimiz gibi, Kaptan Recep Paaya mensup olup, tmar
defterdarlna, ve nihayet padiahn hekimbalma kadar yksel
diini reniyoruz. Nihayet, afyon kulland bahanesiyle ve dman
larnn fitnelemesi zerine, Nizip'te Murat IV.m zorla yedirdii ok
miktarda afyondan zehirlenerek, 1048 hicri ylnda vefat etmitir (o
zamann btn vakayinamelerinde bu feci katlin tafsilat vardr).
Herhalde eserlerinin incelenmesiyle, bu Emir elebinin bilgili, zel
likle zeki bir hekim olduu anlalmaktadr. Enmzec-t-tb, btn
teki tp eserleri gibi, havann, topran ve iklimin nitelikleri zeri
ne bir salk bilgisi blmyle balar; anatomiden ksaca bahsettik
129
ten sonra, hastalklarn ve ilalarn teker teker aklanmasna geer.

Emir elebi, kitabnn nsznde, yazarn, kendisinden nce yaz
klan eserlerden, hibir ey katmadan, her eyi almasnn doru ol
madn ve kendi deneylerinin sonularn da kaydetmesi gerekti
ini syler. Mesela sakomonya (mahmudiye otu) denilen ilacn mik
tar, gerek iklim ve gerek ilacn kt yer yznden, deieceini,
onun iin bu miktar bni Sinann Kanun undan olduu gibi alp
kullanmann doru olmayacan, te yandan Antakya sakomonyasnn stanbulda Basra sakomonyas miktarnda verilmesi yanl
sonular vereceini szlerine katar (bkz. Enmzec-t-tb, var. 5-9).
Kitabn son bahsi de ilgi ekecek kadar nemlidir. Burada Emir e
lebi hekimlerin mutlaka anatomi renmelerinin: pek gerekli oldu
unu ve hele savata bulunan hekimlerin, len askerlerin lleri ze
rinde, anatomi bilgilerini geniletmelerini ve eer bu mmkn ol
mazsa, maymunlar, domuzlar zerinde terih yapmalarm kuvvetle
tavsiye eder.
Pu devirde, dikkate deer tbbi bir eser daha vardr ki, o da
irvanl emseddin Itk adl bir yazarn Terih-l-ebdan ve terceman- kbale-i feylesof an balkl kitabdr (bkz. niversite ktpha
nesi, T. 2662 ve Sleymaniye ktphanesi, Vehbi Efendi ksm, 1476).
Bu eser, nsznde yazl olduu gibi, Murat IV.'m sadrazam Recep
Paa zamannda kaleme alnm olmasna gre, tarihinin 1629-1631
yllar aras olmas gerekir. Yazar bir zamanlar dershane-i driste
(yani tp ilmini renmede) izaa-i vakit ettiini (zamanm bouna
harcadm), fakat baka baz ilimleri de rendiini nszde sy
ler; sonszde bir trl bir baltaya sap olamayp, akta kaldndan
yanar yaklr ve sonunda padiahn kendisine eyh-l-haremlik hiz
metini vermi olduundan dolay, dualar eder. Eser ksmen bni
Sina'nn Kanunundan, bn Nefisin erh-i Terih-l-Kanunun&n
evirme ve olduka gzel resimlerle ssldr. nsz bitince, drt
elemandan, mizalardan ve hklardan bahsettikten sonra, vcut or
ganlar zerine genel bilgi verip, anatomiye geerek, batan itibaren
beden blgelerinin anatomisiyle urar. Dlyatamm anatomisini
yazarken, kar sayfaya bir kadn resmi yaparak, dlyatamm yerini
ve ftsn . dlyatamda - duruunu gstermeyi ihmal etmemitir.
Hatta bu bahsin arkasndan embriologieye dair bir fasl bile vardr.
Kalbin gz olup bu organn asla hastalk kabul etmediini ve
buraya maraz tar olursa helkin mukarrer olduunu syler. Ya
zar, bn Nefisin, bni Sinann erh-i Terih'te sylediinin tersine
olarak, kalbin iki gz olup, sa taraftaki gzde karacierden gelen
kann pierek sol taraftaki gze getiini ve oradan akciere (ygen)
gittiini sylediini yazar ki, bu ifadeyle, bn Nefisin kk kan
OT 9
130
dolamn en doru bir ekilde kefettiini anlayamam olduunu

gsterir. Eer tak bu noktay doru anlam olsa idi. Servetusun
kefinden asr nceki, bn Nefisin bu yksek kefi Trkiye tp
lemine gemi olacakt.
Fikrimizce kitabn en nemli kaynann, yazarn aka syle
memesine ramen, Mehmed Mansur bin Ahmedin Kitab terih-l
-beden (kaleme aln tarihi IX. hicri yzyl) adl ve resimli Farsa
anatomi kitab olduu dnlebilir; tertibi ve resimleri tamamyle
ona benzer (bu eser iin bkz. Paris, Bibi. Nat. Cat. man. pers., 1555,
s. 96). Bu son kitap, slam tp leminde pek mehur olmu ve hatta
1265 ylnda Hindistanda Luknovda Terih-i Mansurl ad altnda
baslmtr. [Ek-36].
Bu devirde, 1638-1639 yllarnda elkimya ile uraan iki kii al
tn yapmak hevesine derek, bu uurda balarn vermilerdir. Bun
lardan biri, Magripli, teki de Druz erafndan Muin-olunun kz
dr. Bu kz, altn yapaca bahanesiyle, Murat IV.'tan para szdrm
ve bu paray keyif ve sefahatine sarf ettikten sonra, tabii, bir ey
yapamam ve idam olunmutur (1).
Mehmet IV. zamannda, iki saray hekimi, padiahn emriyle, bi
rer tp kitab yazm ve bunlarda memleketimizde kan yeni hasta(1)
Bu kzn kardei Hseyin Bey, Enderun mektebinde tahsil grm ve Tem
yiz adiyle, ansiklopedik bir eser yazmtr (bkz. Naima, Tarih, III, s. 180).
[Ek-36] taknin (1572-1632?) bu anatomi kitab ayrntlar ile bir aratrma
konusu olmutur. [E. Kahya: emsettin tak'nin Resimli Anatomi kitab Doktora
Tezi (1970) DTCF,.Ankara; konu ayrca Kahya tarafndan zet olarak yaynlanmtr:
DTCF Aratrma Dergisi Cilt VIII (1970/1972) S. 171-186],
Bu incelemelerden u sonular eide edilmektedir: 1. Risie-i Terih-i Ebdnm
stanbul Ktphanelerinde bilinen 6 nshas, ayrca F.N. Uzluk kitaplar iinde de
2 nshas mevcuttur. Bunlardan 4 tanesi resimlidir. Gerek yazl, ekli gerek iin
deki resimler itak'nin ada Bat Anatomi bilgilerinden etkilendiini gstermek
tedir ki, XV!!. Asr ilk yarsnda bu husus zerinde durulmas gereken bir konudur.
2, Bu eserin, iddia edildii gibi Ahmet b. Mansur'un XV. yzylda yazd Terih-i
JEbdann bir evirisi olmad, her iki kitabn karlatrlmas sonucu anlalm
tr; 3, Anatomik bilgiler asndan ltak'de Trk-slam bilimsel gelenekleri devam
etmekle beraber bilhassa beyin, rogenital sistem ile erkek ve kadn genital sis
temlerine ait baz emalarn Vesalius'da bulunan resimlerle benzerlik gsterdii
gibi; baz emalarn da Vesalius dnda dier Bat kaynakl kitaplardan aln
d grlmektedir. Bu adan baknca tak'nin kitabndaki resimler 3 gruba ayrla
bilir; ilk grup Ahmet b. Mansur"un ad geen kitabndakilere benzer, ikinci grup
VesaHus'un Fabrica'sndakilere benzer, nc grup ise Vesaliusun eseri dnda
fakat gene Bat kaynakl olduu (yz ve izgilerinde) belli resimlerden meydana
gelir. Btn bu bilgiler tak'nin eserinin eviri olmadn kantlamaktadr. 4. tak'
nin kitab Trke asndan da nemlidir. O tarihte kullanlan baz Trke anatomi
terimlerin geerlilii ayrca incelenmitir. [E. Kahya: ki Osmanlca Metinden Der
lenmi Anatomi ve Fizyoloji Terimleri (S. tak ve M. Behet Efendi) Bilim Kltr
ve retim Dili olarak Trke, Ankara (1978) S. 233-269], (A.K.).
131
hklar tarif etmilerdir. Bunlardan biri hassa tabipleri bahekimi

Halepli Salih bin Nasrullah bin Sellumun (lm. 1670) Gayet-l-beyan fi tedbir beden-il-insan balyle, 1655'te padiaha takdim olu
nan eserdir ki, padiah bu eserden memnun olarak, yazara samur
krk givdirmitir. Yazar, nsznde, tpta yeni yeni ilerlemeler ol
duunu, padiahn bunlarn memleketimizde de _ duyulmasn arzu
ettiini bildirmektedir. lk blmde saln alt eleman olan hava,
besinler, iecek eyler, vcut idmanlar, ruh idmanlardan (uyku,
nefsin istekleri ynndeki hareketler) bahsettikten sonra, tedavi
usullerini sylerken, kan almann o kadar lehinde gzkmez ve bu
noktada, Hippokratesin tabiat,, hastalklarn seyri srasnda, peka
la etkili olur; bizim iin onun iine yardm etmek yeter dsturunu
ileri srer. lalar bahsinde hi verilmemesi gereken ilalar pek
dikkatle bildirir. Bileik ilalar blmnde, zellikle Bat yazarla
rndan Nikolaus adna rastlyoruz. Bu kitabn Franszcasmda bu ya
zarn kim olduunu bulamadm yazmtm. Sonradan Isis ilim
tarihi dergisinde Dr. Sarton, kitabn eletirisini yazd srada, bu
Nicolaus'un, eer skenderiyeli Nicolas Myropsos deilse, Salernou
Nicolaus olacan ihtar etmiti. Gerekten, Nicolaus Myrepsos, 1280
tarihinde bitirdii mehur Dynameron adl kitabnda, bileik ilalar,
zellikle merhemler hakknda nemli tafsilat verir. Bu eserin bir de
Latince ksa evirisi vardr. Salih Nasrullahm bu kitab, yahut on
dan alnma Arapa bir kitap grm olmas muhtemeldir (bkz. G.
Sarton, Introductior to the History of Science, II, 239, 1094). Yeni
ilalardan, mesela ether'den (ruh-i zc) bahsettii gibi, yeni hasta
lklardan frengi ve plica polonica denilen, bit ve pislikten salarn
birbirine yapmasndan ibaret olan bir hastalk ve humma-i dakk
ile iskorbt de anlatlmtr (bu yazma iin bkz. niversite ktpha
nesi, Yldz, tp, 230). Halepten stanbul'a gelerek, stanbul kads,
sonradan ser etibba-i hassa (hekimba) olan yazarn Arapa bir
ok eserleri arasnda Gayet-iil-itkan fi tedbir beden-il-insan adl biri
ve daha nemli olmak zere, Gaye fi't-tb adl baka bir kitab da
ha vardr ki bunda i ve d hastalklar, deri hastalklaryle (bu ba
histe kadnlarn kullanaca kozmetikler de vardr) madensel ve bit
kisel zehirlerden bahsolunur (birinci eser iin bkz. Kprl ktp
hanesi, 975, Topkap Saray kitapl, Y. 1011; ikinci iin bkz. Ber
lin, Staatsbibliothek, Kat. der arab. Handschriften, 6315).
Yine Berlin ktphanesinin Arapa yazmalar katalogunda
6352/3 numarada, Tbb-l-cedid ellezi ahtereh Barakelsus adiyle
Arapa baka bir eser de yine bu yazarn adiyle kaytldr. Geri
Brockelmann bu eserin Gayet-l-itkan m bir paras olduunu sy
lemekteyse de, Sanartus ve Nicolaustan Sleyman bin brahim
132
adnda birinin yardmyle Arapaya evirdiini ve bunu sonradan

hekim. mer ifanin Trkeye evirdiini greceiz. Yine aym k
tphanede Oswald Croln (lm. 1609) Basilica Chymica adndaki
eserinin Arapaya Salih Nasrullah tarafndan evirisi vardr. Bun
lardan Paracelsustan yaplan evirinin bizim iin dikkate deer ta
raf Trk kitaplarnda ilk defa olarak, bu Alman bilgininin eserle
rinden ikisinin (Paragranum, Paramirum) adlarnn verilmi olmas
ve kimyaya dair blmlerin evrilmi bulunmasdr. Bu eserin Sa
lih Efendiden sonra gelen Paracelsus mtercimleri iin daimi bir
kaynak olduu anlalmaktadr. [Ek-37].
Salih Nasrullahm
Gayte-l-itkanmm eyhlislam Feyzullah
Efendi emriyle Sultan Ahmet hastanesi bahekimi Mustafa Feyzul
lah tarafndan Nzhet-l-ebdan fi tercemet-il-itkan adiyle Trkeye
evrildiini biliyoruz. Fakat mtercim, eseri temize ekmeden lm
ve olu kazasker Yahya Efendi, Fatih hastanesi bahekimi Ahmed
Ebl-esad adnda bir zata bu ii yaptrarak, adn da vermitir.
Yalnz eserde Paracelsusun tp kimyas zerine hibir bahis yok
tur. Ancak mtercimin, daimi hummalar bahsinde knaknann ke
fi ve kabuunun faydalar zerine, ilgi ekecek ilaveleri vardr (bkz.
niversite ktphanesi, Yldz, tp, 225).
Mehmet IV.'in yazdrd ikinci eser de saray hekimlerinden
Hayat-zade Mustafa Feyzinin, Resail-l-mfiye fi emraz-il-mkile
adl be risaleden meydana gelme ki, buna Trkiye hekimleri ara
snda Hamse-i hayat ad verilmitir Trke bir tp kitabdr (bkz.
niversite ktphanesi, Yldz, tp, 345; Topkap Saray kitapl, R.
1680, H. 550 ve_ A. 2126). Tam bir nsha olan bu yazmada Risale-i
maraz,-i efrenc, Risale-i merakiye, Risale-i sevday-i merakiye ve Ri[Ek - 37] Hekimba Salih Efendinin ad geen eserinin Paracelsus evirisi
olup olmad hususunda Kolta Londra VVelcome Ktphanesi, Arabics MS. 6A'da
kaytl yazma nshaya dayanarak bir aratrma yapm, ayrca bu konuda yaplan
dier yaynlar tartmtr. (Bkz. K.S. Kolta: Hekimba Salih bin Nasrullah bin Sallum'un Grne Gre Paracelsus. 1. Trk Alman Tbbi likileri Sempozyum Bil
dirileri, (stanbul 1981) S. 93-100). Bylece baz noktalar aydnlanm olmaktadr:
1. Salih b. Nasrullah'n biyografisi hakknda en emin kaynak, hicri XI. yzylda,
Halepli nemli kiilerin hayat hikayesini yazan Al-Muhibbi veya Dimik ad ile an
lan Muhammed-a! Amin'dir (1651-1699). 2. Salih Efendinin Gayet-Oi ilkan isimli
eseri 3 blmden meydana gelmekte bunu tamamlayan drdnc kitap ad geen
ve Paracelsus'dan evrildii ileri srlen Tbbi-i Ceddid'dir... Bu eserin eviri ol
mad ilk defa 1913'de Richter tarafndan ileri srlm ve bu hususa daha son
raki yllarda yaplan aratrmalarda da iaret edilmitir. 3. Kolta tarafndan yaplan
incelemelerden anlald zere bn Sailam kitab Paracelsus'un eserinden evir
memi; bilakis tbbi kimyadan bahseden bu blmn ondan ev dier AvrupalI
hekimlerin grlerinden yararlanarak ve buna kendi bilgi ile tecrbelerini de ek
leyerek bizzat yazmtr. Bu suretle yazar basit bir eviri yapmam, Paraceisus'un
teorilerini erh etmitir. 4. Pek ok kitaplkta nshalar olan bu eser zerinde kar
latrmal bir aratrmann'yaplmas gereklidir. (A.K.).
133
sale-i hummay-i dakk, Risale-i maraz-i pilika adl be risale var

dr (1). Birinci risale karnda olan ve sevday (atrabilaire) olmayan
hastalklar, yani, mide, karacier hastalklarm anlatr ve bu hu
susta Latin etibbasmdan mzakeresi sebk eden bilgileri de yaz
m, zellikle, ou zaman adn Senartus olarak yazd Breslaul
Daniel Sennertin (1572-1637) gzlemlerinden bazlarn vermitir (2).
Bat hekimlerinden adm verdii ikinci kii de Frenelius = Jean Freneldir (3). Bir de Rivierus ad geer (4).
Sevday-i merakyeden baheden ikinci risalede akl hastalklar
tarif olunuyorsa da, bunlarn da zel sebepleri yine karndaki or
ganlarn bozulmasna ve hklarn yanmasnn iddetine verildii
iin, bu hastalklara yan karn blgesinin adndan alnarak, mera
kiye sfat verilmektedir. Bu risalede de yine Sennertin adna rast
lanr. [Ek-38].
Frengiye ait olan nc risalede yazar, XVI. yzyln tannm
bilgini, ad yukarda geen, Girolamo Frocastro'nun (1483-1553) nl
Syphilis manzumesinden ve baka Bat hekimlerinden alarak, has
tal gayet iyi bir ekilde anlatmakta ve nitelemekte olduu gibi,
eitli tedavi usullerini, zellikle civa tedavisini sylemektedir. Bu
arada spanyal Nicholas Monardes'in (lm. 1578) Amerika bitkileri
(1)
llet-i
Bu
merakiye
eserin
ve
baka
Sevday-i
tam
bir
nshas British Museum, cat. Rieu, add. 5684te,

risaleleri de Arapa olarak Gotha ktphane
stanbulun
muhtelif
ktphanelerinde
de
birok
merakiye
sinde
No.
1980'de
bulunmaktadr.
nshalar vardr.
(2)
Bu yazar XVI. ve XVII. yzylda Almanyada Wittembergde nl bir profe
sr ve bir filozoftu. Eserlerinde kimyann tbba uygulanmasn verdii gibi, Aristo
felsefesinin
rk
noktalarn
belirtmitir.
Eserleri
Lyonda
klliyat
halinde baslm
ve o zamann tbb iin bu esrelerin kafi olduu her tarafta sylenmitir.
(3)
Bu zat (1497-1558) nl bir matematiki ve hekimdi. Bu da Aristo ve Galenos ilmine kar o vakit hkim olan gveni sarsm ve daha ziyade gzleme nem
vermi bilginlerdendir. Birok matematik ve tp eserleri vardr. Vniversa medica adn
daki klliyat 30 defa baslmtr.
(4)
De la Rivere adndaki bu zat, Fransann XVI. yzyl ampirik hekimlerin
den bir tabiiyeciydi.
[Ek-38] Osmanl Hekimliinde akl hastalklar tedavisi ve bakm nemli
bir yer igal eder. Seluklu Dar-ifaarndan itibaren btn hastanelerde akl
hastalan iin ayr blmler mevcuttur. Bu tbbi merkezlerin yannda tekkelerde,
ziyaretgahlarda inan ve telkin yoluyla (Karaca Ahmet gelenei gibi) akl hasta
larna yardm edilmitir. [Bkz. S. nver: Deliname Tp Dnyas: Cilt 10 (1937) 36193625, S. Onver: Trkiye'de Psikiyatri Tarihi zerine, .. Tp Fakltesi Mecmuas,
Vol: 22 (1859) S. 1198-1215, .. Aksel: Psikiyatri A Dersi, .. Tp Fakltesi Mec
muas, Vol: 18, (1955), S. 1-5, .. Akse!: Trk Psikiyatri Tarihine Bak Nro-Psikiyatri Arivi, Vol: XV (1978) S. 81-88, G. Koptagel: Rehabitation of the mentally
handicapped in Turkey: Past and Present, Social Science and Medicine Vol: 5,
(1971) S. 603-605, G. Koptagel - lal, A. Kazancgil: Orta Dou ve slam Dnyasnda
Bilimsel Dnce ve Psikosomatlk Kavramnn Tarihsel Temeli, .. Cerrahpaa Tp
Fakltesi Dergisi, Vol. 12 (1981) Say 4], (A.K.).
134
OSMANLI-TRKLERNDE LM
hakkmdaki grleri de kaydedilmitir. Drdnc risale, plica polonica adl deri ve sa hastalnn Trkiyede ok grlmedii, ama
bunu bilmenin gerektiini syleyerek, lzumlu bilgiler verildii gibi,beinci risalede fena tabiatl (habis) hummal hastalklar zerine
bilgi verilmektedir. Burada Luis Mercado, zellikle Rodrigue Fonseca adndaki Bat hekimlerinden alnm. bilgilere rastlanr. Bun
lardan Portekizli Fonseca, Latince bir eser yazarak, XVI. yzylda
Almanya'nn Aa Pfalz eyaletinde hkm sren bir ateli hasta
lktan bahsetmitir. Yazar, bu hummaya maligna sfatm verdii gi
bi, bizim Hayat-zade de bu sfat, Latincesinin anlam olan habis
kelimesiyle evirdiini sylemitir (1). Bu hastalk hakknda spanyal Luis Mercado (1520-1606), 1574te bir eser yazarak bu hummay
tarif etmi ve tp tarihileri bu hastal, bugn bildiimiz, typhus
hastalna benzetmilerdir (2). Fakat Hayat-zadenin eserinden bu
hastala bugn ne dendiini anlamak ok zordur; nk, yeni bil
gileri, eski bilgilerle kartrarak, iinden klmaz bir hale getir
mitir.
te nemli tp eserlerinden bahsettiimiz bu iki hekimden bi
rincisi, yani Halepli Salih Nasrullah bin Sellum'un dnme olduu
ve Latince veya Rumca bildii sylenmekte olduu gibi, kincisi,
yani Hayat-zade Mustafa Feyzi Efendi, akaik zeylini yazan eyhye gre, Musevden dnme olup Mehmet IV. devrinde Halepli Sa
lihin yerine 1080 ylnda hekimba olmu ve 1103 ylnda vefat et
mitir (srayla hekim yetitiren bu aileden, Ahmet III. zamannda,
ayn memuriyete geen baka bir Hayat-zade Mustafa Feyzi Efendi
daha vardr ki, bu zat evvelkinin torunudur).
uras muhakkaktr ki, bu dnme Trk hekimi, ou zaman
Bat yazarlarndan faydalanmtr. Zaten kendisi eserinin banda,
Latin etibbasmm fudalsmdan mtalaa ve mzakerem sebk eden
mahaller diye kark bir ifadeyle. Bat eserlerini okuduunu ya
hut mzakere ettiini sylyor. simlerin ou zaman yanl yazl
m olmas bize bir dereceye kadar gsteriyor ki, Hayat-zade oku
madan ziyade, o zaman stanbulda bulunan gayri Mslim hekim
lerle mzakere etmitir. Ama dnme olduu iin, bir yabanc dil bil
mesi de ihtimalden uzak deildir (3). Bu zatm Ali Emir Efendi k
tphanesinde (tp, No. 29) bir Akrabadin kitab da vardr.
(1) Latince eserin ad Tractatus de febrium acutorum et peslllenliumdm.
(2)
Louis Mercado, Hippokrates tbbna ok taraftar, zeki ve maharetli bir he
kimdi. Bundan dolay kendisine tp tarihinde tbbn St. Tlomas dAquinas unvan
verilmitir. nk nasl ki bu ilahiyat Arsitoyu tutarak, bir dini felsefe kurduysa
bu hekim de Hippokratese tutunmutur.
(3)
Asl ad Moe ben Raphael olan Hayat-zadenin yalanc Mesih Sabatai Sivi
nin padiahla konumasnda tercmanlk ettiine dair, vaktin bir Ermeni airinin man-
135
te bu devirde bazen Bat eserlerinden, ya azdan toplama

veya aktarma suretiyle, meydana getirilen bu eit eserler, artk Tr
kiyede, bir Bat tbb bulunduundan haber alnm olduunu gs
termekle birlikte, hi birisinde ne bir sistem ve ne de bir senteze
rastlanmad gibi, XVII. yzylda Avrupada tbbn ilerlemelerin
den hibir habere rast ^gelinmez;. hatta bu eserlerde, Bat yazarla
rndan yaplan aktarmalara ramen, balca hkim olan dnceler
Galenos ve bni Sinann dnceleridir. Mesela yine bu devirde
Mehmed bin Ahmed bin brahim adnda, hayatm bilemediimiz
bir zat da Budin=Budapetede vali Hseyin Mustafa Paann em
riyle bn-l-Baytar'm Kitab--mugni fil-edviyet-il-mfrede adndaki
nl eserini Trkeye hem evirmi, hem de aklam ve eviriye
Malecat-i eyh ibn-l-Baytar, Levazim-l-hikme adm vermitir.
Halbuki, Sakzl bir Rum aileye mensup olan Alexander Mavrocordato
(1), talyann Padua niversitesinde tp tahsilini ikmal
(
ederek, kan dolamnda akcierlerin rol zerine, Latince bir tez
neretmitir (Pneumaticon instrumentum circdandi sanguinis, Bologne, 1664; bkz. Paris, Bibi. Nat, 8 tb., 3629). 150 sayfa kadar tutan
bu kk eserde, yazar byk bir yetkiyle, nce Hippokrates, Gale
nos ve Vesaliusun kan dolam zerine dncelerini zetledikten
sonra, W. Harveynin kan dolamm buluunu aklayan mehur
De motu cordis adndaki kitabn tartmaktadr. Yazar AIexander
Mavrocordato, Divan- hmayun tercmanlnda nemli bir itibar
ve nfuz kazanm, Karlofa Antlamasnn mzakerelerine katlm
ve Sadrazam Kprl Hseyin Paa ve reis-l-kttab Rami Efendi
nin yannda nc kii olarak, devletin en nfuzlu adamlarndan
biri kesilmitir. Buna karlk, hekim olarak, Trkler arasnda hi
bir hrete eriememi, hatta, meslektalar zerinde, hibir ilmi
etki yapamamtr. Bu ciheti, onun zamannda yazlan eserlerde ye
ni kan dolam teorisine dair bir tek sze bile rast gelememekle,
pekala anlayabiliriz. [Ek-39], (Ayrca bkz. Ek 3 ve 15).
zumesinde bilgi vardr (bkz. Avram Galanti, Les Medecins Juifs, s. 14). Trkiyede
Nevruz gn sarayda macun yapmak usuln de bu adamn icat ettii sylenir.
(1) Bu zat, Osmanl tarihinde, ana tarafndan bykbabasnn adna balanarak
skerletzade diye tannan Divan- hmayun tercman ve sadrazam Kprl Fazl Ah
met Paayla o vakit Fransa sefiri bulunan Marqus de Nointelin zel hekimiydi.
[Ek - 39]-Hekimlik yannda, sitli politik ve dini uralar ile byk davalar pe
inde komu bir kii olan A. Mavrocordato (1641-1709) ve hayat hakknda Uzluk
ayrntl bilgi vermi ve hekimlik alannda, hemen hepsi Trke dnda olan yayn
larna ait bir makalenin evirisini yazma eklemitir. Bu yaznn sonunda Osmanl
mparatorluu ba tercmanlarnn bir listesi de mevcuttur. [Bkz. F.N. Uzluk: Dip
lomat Bir Tabib A.. Tp Fakltesi Mecmuas Vol. XIX 4 (1966) S. 1007-1026], Ay-
136
te XVII. yzyln son senelerine kadar, Trkiyede tp ilmi

iin syleyeceimiz szler zet olarak yukarki sayfalardadr. Fakat,
eer Ktip elebi bu devirde yaamam olsayd, teki ilimler iin
de byk bir ey syleyemezdik. Ama ok derin ve stn bir ara
trc ve inceleyici olan, Ktip elebinin, hayat ve o zamanki ilim
zerine etkisini anlatmaya balamadan nce, birka eserden bahse
debiliriz. Bu eserlerden biri, yukarda ad geen Kazvin'nin Acaib-l
-mahlkatmin Srur tarafndan balanan evirisinin (yukar bkz.)
Mehmed bin Mehmed Rados-zade tarafndan tamamlanan ksm
dr. lk ksmiyle bu ksm karlatrlrsa, Rodos evirisinin duru
mu, Srurden Rodosye gelinceye kadar, Osmanl Trklerinde ilim
kntsn bize pekala gsterir. Hele mtercimin kendiliinden
katt paralar olduka bncedir; mesela dalarn, nehirlerin nasl
meydana geldikleri zerine ileri srd eyler hep finaliste (ereki) bir grle yazlm, manasz eylerdir. Mehmet IV.e sunulan
(1685) bu eserin Pariste milli ktphanedeki nshas (Blochet, Cat.
F.T. 1063) pek ssl ve resimli bir nshadr. Burada Topkap Sa
ray Revan Kk ktphanesindeki nshay grmek, ne yazk ki
ksmet olmad. Paris nshasndaki resimler, bir mutaassbn eliyle
kaznm olduu iin, bunlara dair bir ey syleyemiyoruz. Radoszade, Ayasluk'ta domu ve 1113 hicri ylnda stanbulda vefat et
mitir. Kendisinin ibn Hallikn evirisinden baka Arapadan dier
evirileri de vardr.
Bundan baka, Viyana ktphanesinde (Flgel, Kat. No. 1459)
Mecmuat-s-sanayi namyle eviri bir esere rastlanr ki, Bitlis han
Abdal Hann emriyle, ad bilinmeyen bir zat tarafndan Farsadan
Trkeye evrilmitir. Bu kitabn Farsa bir nshas British Museumda (Rieu, Cat. II, 489, add. 1796) bulunmaktadr; yazar Hint
-Trk mparatoru Evreng Zibin zamannda yetimi Zeyelabidin
adnda bir zattr. Eserde deerli talarn yaplmas, birok maden
lerin eritilmesi, panzehirlerin hazrlanmas, zellikle altnn minya
trlerde kullanlmak zere varak haline getirilmesi, fildiinin boyan
mas, ka' ve trnak boyas, kl ve hanere su verme ve zehirli
maddelerin bunlarn zerine srlmesi ve rugan-i skdar dedik
leri fen gregeoisnm (1) yapm, badad kadn yaplmas, zellik
i) inlilerin bulduklar, ortaada
yangn fzesi. Buna Rum atei de denirdi.
zellikle
Hal
seferleri
srasnda
kullanlan
rica dier bir Mavrocordato da Mustafa Behet Efendinin 1831 yazd Kolera Ri
salesini 1833'de Aimancaya evirmitir [Bkz. F.N. Uziuk: Kolera Risalesi, T. Tp
Tarihi Arkivi Cilt 1 (1935} S. 145-156], (A.K.).
137
le gizli mrekkep elde edilmesi zerine gerekten merak verici bilgi

ler vardr. Bu eserin, mspet ilimler asndan, zel bir deeri olma
sa bile, o zamanlar, Bitlis ve civarnda Iran ve Hindistan ilim ve sa
natnn etkisini, hele ince sanatlara olan dknl gstermesi ba
kmndan nemlidir. zellikle eserin son Bitlis han, ilim ve sanatn
koruyucusu, Abdal Han tarafndan Trkeye evirtilmi olmas dik
kate deer. Abdal Han 1655 ylnda Osmanllar tarafndan malup
ve esir edilerek stanbula getirilmi ve burada idam edilmitir (bu
zatm kitaplar, hezarfenlii hakknda bkz. Evliya elebi, Seyahatna
me, IV, 100, 245). Bitlisin nasl bir ilim yuvas olduuna ve oradaki
medreselerin saysna ve ilim erbabnn faaliyetine dair eref bin
emseddinin eref name sinde (bkz. niversite ktphanesi, Fars,
yazma, 233, ves. 106-110, Trke evirisi Topkap Saray kitapl,
R. 1469) nemli tafsilat vardr (bir de Journal Asiatiguein Avril-Juin
1937 nshasnda Armenag Sakiziyanm Evliya elebi Seyahatname
sinden zet bir makalesi vardr). Ksacas, erefname ve baka eser
ler okunursa, Bitlis hanlarnn Anadolunun dousunda ilme hrmet
ettikleri ve orada bir hayli bilgin yetitii anlalyor ki, Ktip, elebi'nin, son zamanlarda, Dou Anadolunun ilimde kendini gster
diini sylemesi de bunu dorular.
# #*
Trkiye ilim tarihinde XVII. yzyln ilk yars, bizim Ktip

elebi, Avrupallarm ve bazen bizim de Hac Kalfa dediimiz Mus
tafa bin Abdullahla, olduka dikkate deer bir devir halini alm
tr. Batda Kef-z-zunun (!) adl mehur bibliyografyasyle, pek ta
nnm olan, Ktip elebi ounluk tarafndan yksek bir bibli
yografya uzman ve her telden alan bir yazar gibi sayld halde,
bazlarnca zamann byk bir bilgini gibi grlmtr; biz bu say
falarda, hayat ve eserlerinden mmkn olduu kadar ksa, fakat
geree en yakn bir yolda bahsederek bu nemli simann Trkiye
ilim lemindeki yerini belirtmeye alacaz.
Ktip elebinin en iyi hayat hikayesi, nl kiilerin biyografi
lerini toplayan, Sllem-iil-vusul il tabakat-il-fuhul (bkz. ehit Ali Pa(1) Bu eser 1835-1858 yllar arasnda G. Flgel tarafndan Latince evirisiyle
birlikte Leipzigde yedi cilt olarak, bastrlmtr ki bu nsha bugn -btn Avrupa
msterikleri arasnda elden asla dmez. Msrda hicri 1274 ylnda basld gibi
stanbulda 1311 ylnda yemden baslmtr. Bu defa yazarn el yazsyle olan ns
hadan
alnarak
ve
dzeltmeler
yaplarak
Profesr
erefettin
Yaltkaya
marifetiyle
Maarif Vekaleti tarafndan yeniden baslmasna balanm ve birinci cildi yaynlan
mtr. Bu son baskda Flgelin okuyamad veya yanl okuduu yerler de dzel
tilmi ve tamamlanm olduundan, yeni basknn artk btn ilim leminde Flge
basksnn yerini tutaca muhakkaktr.
138
a ktphanesi, 1877) adl kitabnda kendi tarafndan yazlm k

smla sonradan Mizan-l-hakta yazd son ksmdan alnarak mey
dana gelir ve baka biyografilere ba vurulmasna lzum kalmaz.
Asl ad Mustafa olan bu zat, annesinden iittiine gre, stan
bul'da, 1017=1608 ylnda domutur. stanbul ulemas arasnda K
tip elebi ve din mensuplarnca Hac Halife=Hac Kalfa diye an
lrd. Babas Abdullah (bykbabasnn adndan bahis yoktur), En
derun'a girmi ve oradan silahtarhk hizmetiyle kmtr. Kendisi
bilginler ve eyhlerin toplantlarna devam eden bir zat olup, olu
nu hemen zel retmenlerden okutmaya balamtr. Ktip elebi,
ocukluunda Kuran yarsna kadar ezberlediini ve on drt yan
da Muhasebe-i Anadolu denilen kaleme gnde 10 dirhem cretle
atandn hikaye ettikten sonra, 1033 = 1623 ylnda, Abaza Paa is
yanm bastrmaya giden kuvvetle, Kayseri civarndaki cezalandr
ma hareketine, babasnn yannda, katlm olduunu ve 1035 = 1625
te Badat seferine gittiini ilave eder. Ayn ylda Badattan umut
suzluk iinde dnerken, Musulda babas vefat ediyor ve gen Ktip
elebi, amcasyle kalyor; o da Nusaybin dolaylarnda lnce, Diyar- Bekire ve orada, baba dostlarndan birinin araclyle, Mukabele-i svari kalemine ra ediliyor. Erzurum seferine 10361037=1626-1627 sralarnda katldktan sonra, stanbul'a dnnce,
Kad-zade Efendinin derslerine devam ediyor, fakat 1039=1629da,
Husrev Paa maiyetinde, yeniden Badat ve Hemedan seferlerine
katlyor ve bu defa hayli sknt ektiini sylyor (1).
1041 = 1631'de stanbula dnnce, yeniden Kadzade Efendinin
derslerine devam etmise de 1043=1633te Tabam Yass Mehmet Pa
a kumandasndaki orduyla Halepe gelmi ve oradan Hicaz'a gide
rek hac vazifesini ifa etmitir. Halepten Diyar- Bekire dnp orada
yine ulema ile konuma ve grmeye balamken bu defa Murat
IV.'m Revan=Erivan seferine katlmtr. Bu seferden stanbula ge
lince artk yeniden cihad- asgardan (yani savatan) sonra cihad-
ekber'e. (yani bilgiye) dnmtr (bkz. Mizan-l-hak). Halep'te kal
d srada sahaf dkkanlarn dolap, bir hayli kitap toplam ve
stanbula dnnde bunlar okumaya koyulmutur.
Halepte yalnz adlarn not ettii kitaplardan birounu da s
tanbula gelince, zengin akrabasndan birinden miras kalan parayla,
satn almt. Parann bir ksmiyle evini barkm ve geimini yeni
den dzene koyan Ktip elebi, artk sefere gitmeyerek, stanbul
(1) Ktip elebi, bu Badat kuatmasnda, toprak dolu tulumlarla
duvar arkasnda, bir siperin iindeki Mukabele kaleminde alr ve ordu defterlerini
. T t ---------------------------n^numhP. Tarihi. IX. 122).
yaplm
bir
139
da- kendini tamamyle ilme vermi bulunuyordu. Bu srada rec

Mustafa Efendiden tefsir ve baka dersler okumaya balam, bir
yandan da Ayasofyada mderris Krt Abdullah Efendiyle Sleymaniyede mderris Kei Mehmet Efendiden ders dinlemeyi de ihmal
etmemitir. Akli ilimlerde Abdullah Efendiden faydalandn sy
leyen Ktip elebi, Kei Mehmet Efendiden ancak Arapada fayda
landn da syler. Szn ksas, on yl kadar, okumak ve hatta
bazen mum nnde sabahlamak suretiyle, alm ve on yl
kadar da kendisine gelen rencilere matematik ve astronomi okut
mutur. Nihayet, 1055=1645'te kan Girit seferi dolaysyle, deniz
lerin durumlarn ve harita kullanmay renmi ve bu husustaki
risaleleri tamamyle grm olduunu syleyen Ktip elebi, men
sup olduu divan kaleminde "halifelie" geemediinden umutsuz
lua derek bir keye ekilmi ve bu zamanda yine ilim, zel
likle corafya ile megul olduu gibi, rec Mustafa Efendinin ders
lerine devamla geometri ve astronomide ilerlemeye almtr. Bir
aralk hastalanan Ktip elebi, bir sre de ilm-i huruf ve esm
ve havas () okumak sayesinde mizacna itidal geldiini de syle
mektedir. te bundan sonra, Ktip elebi kalemin ikinci halifeli
ine atanmsa da, emr-i maa iin (geim iin) haftada bir iki gn
kaleme varub teki zamanlarda eserlerini yazmakla megul olmu,
ksacas geni, yorucu ve aralksz bir alma iinde 26 eyll 1656=
1067de, henz 50 yan doldurmadan, Fatih camiinin kuzey tara
fnda kendi mal olan evde, belki ar almann iddetinden bir
beyin sektesiictus sonunda, anszn vefat etmitir (vefat iin bkz.
Miyar-d-dvel ve misbar-l-milel, niversite ktphanesi, Yldz,
hususi, No. 21; evi iin bkz. Veliyddin Efendi ktphanesi, Kef-z
z.unun nshasnn sonundaki kayt).
te, hayatn yukardaki satrlarda zetlediimiz Ktip elebi,
muntazam bir medrese renimi grmemi, en ziyade holand
mspet ilimler zerinde almakla birlikte nakli ilimleri de ihmal
etmemi bir zattr. Olumluunda kendisinin hanefiy-l-mezheb ve
iraky-l-mereb olduunu syler ki buradaki irak deyimi, ze
rinde durmaya deer. Bilindii gibi, Bat dillerine philosophie. illuminative diye evrilen bu irak mezhebi, Allah bilmek iin riya
zet ve nefisle sava yolunu, bir peygamberin iradna lzum grme
den, takip edenlerin mezhebi olmak bakmndan Ktip elebinin
bu anlamda irak olmas asla akla gelemez; ancak Mizan-l hakta
mrnn son zamanlarnda ryada Peygamberi grp onun, ken
disine akli ilimler yannda er'i ilimler ve Peygamberin adiyle me(1)
Kuranr- harfleri, Tanrnn adlar ve baz dualar zerine bir eit inceleme.
140
gul olmasn emretmi olmas, son zamanlarda Ktip elebinin

eriyat ihmal ettiine delalet edebilir. Medrese renimini dzenli
bir yolda tamamlamam olduundan, zamann ulemay-i rsumu
(ekilci din bilginleri) ona itibar etmemiler ve deta yan gzle bak
mlardr.
Ktip elebinin mspet ilimler zerine olan eserlerinden aa
da srsyle bahsetmeden nce, son eseri olan kk Mizan-l-hak
risalesini ksaca anmak, onun mspet ilimler hakkmdaki grlerini
belirtmek bakmndan, lazmdr (1). Bu kk eser, Avrupal ya
zarlar tarafndan, gerei gibi incelenmi deildir. Mesela, slm An
siklopedisinde J.H. Mordtmann ve Geschichtschreiber der Osmanen
yazar Fr. Babinger bu risaleden birka eri meseleyi tartan bir
eser diye bahsederek gemiler ve te yandan baz Trk yazarlar
da eserin deerini pek yksek gstermek hevesine dmlerdir.
Gerekten Mizan-l-hak,'mspet ilimler ve felsefenin bir savunmas
olduktan baka, yazarn bu ilimler ve bu ilimlerle dinin uzlatrl
mas zerindeki dncelerini bize bildirmesi bakmndan nemli
dir. Nitekim, eserin nsznde yazar, devrinin taassubundan ac ac
ikayet ederken, mspet ilimlerin lzumunu savunduu gibi, slam
leminde ilim tarihinin ksa bir zetini de vermektedir. Mesela Abbasler zamannda mspet ilimlerin kavutuu itibar ve rabet mev
kiini bildirmeden nce slamln ilk zamanlarnda kavaid-i slmiye rsuh ve istihkm bulmadan gayri ilimlere ul tecviz etme
diler. Men'i babnda azim iddetler gsterdiler hatta Hazret-i mer,
Msr fethinde nice bin cilt Yunan kitaplar yaktrd demek suretiy
le mehur skenderiye ktphanesinin yaklmasn, yanl olarak,
Halife mer'e yklyor; fakat sonradan Abbasler devrinde, ehl-i
slm hakayik- eya ilmini (yani mspet ilimler) bilmek mhimdir
diye evail yani Yunan kitaplarnn Arapaya evrildiini sylyor.
Yukarda da bir mnasebetle sylediimiz gibi, Ktip elebi, felsefe
ve mspet ilimlerin medreselerden kaldrldm, bu yzden de
Rumda suk- ilme kesad gelb baz kenarda ekrad diyarnda al
an talebe stanbula gelb caka satar olduklarm aka syler
(bu ksm, Mizan-l-hak, inasi basksndan, s. 5-9, zetlenmitir).
te Ktip elebi, bylece, mspet ilimlerin, felsefenin renimi l
zumunu srarla savunduktan sonra bu lzumu ispat iin, mehur
geometri bilen kad ile bilmeyen kad rneklerini tpk Molla Ltfi
(I)
Bu eserin bkok yazmalar, stanbul ktphanelerinde bulunduu gibi s
tanbulda iki defa baslmtr. nce, Tasvir-i Efkr gazetesinde tefrika edildikten son
ra inasi merhum tarafndan yeniden baslmtr. Bu eserin Pariste Ecole des Langues
Orientales
mezunlarndan,
rencim
M.
Rodnsom
Franszcaya
evirmeye
balamt
(1939).
141
bahsinde grdmz gibi tekrar eder; bundan sonra, mspet ilim

lerle arpan baz eri meselelerde mesela alt ay gece, alt ay gn
dz olan yerlerde namaz ve oru vakitlerinin tayini gibi eylerden
bahseder. Ksacas, Ktip elebi bu kk eserde taassup ehlinin
taklp kald meseleleri, serbest bir fikirle, rasyonal bir surette
zmlemeye abalamtr.
Bu ok yazan ve her eyden bahse kalkan (polygraphe) yaza
rn belki yirmiden fazla eseri varsa da, bunlarn tarihe ve baka
dallara ait olanlar tabii bizi burada ilgilendirmez. Biz, nce co
rafya ve kozmografyaya ait olan Cihannma adl ba eserinden bah
sedeceiz:
Yazlmasna 1648=1058 ylnda balanan Cihannma mn (1), ge
nel corafya olaca nszde sylenmi olmasna ramen, ancak
bir nsz - girile, Asya ktasnda, Trkiyenin dou snrlarna (ku
zeyde Erzurum vilayeti ve gneyde Irak-Mezopotamya) kadar, olan
memleketlerin nitelendirilmesidir, buna gre eksik kalmtr. ki
defa, iki ekilde yazlan Cihannmamn birinci eklini tamamyle
kapsayan nshann ortada mevcut olmadm btn msterikler
sylemektedir. Bu eserin yazmalar hakknda en toplu aratrmay
yapan Er. Taeschner, Mitteilungen des Seminars fr orient.
Sprachen zu Berlin XXIX. de Zur Geschichte des Djihannuma adl
Makalede Avrupa ve stanbul ktphanelerindeki btn Cihann
ma nshalarm incelemi ve deerli bir makale yazmtr (yalnz
en gzel nshalardan biri olan Paris nshasn grmemitir) (2).
Bu makale okununca zetle edinilen fikir udur ki Cihannma
yazmalarnn ou, Ktip elebinin vefatndan sonra, o zamanlar
artk moda olan corafyann heveslileri tarafndan oradan bura(1) Bu kelime Latinceye Cosmorama kelimesiyle tam tercme edilmitir.
(2)
Hemen urasn syleyim ki, Cihannmamn incelenmesi iin esas olarak al
dnz nsha Pariste Bibliotheque Nationalede (Cat. Man. Turcs, F.T. suppl. 215)
bulunan gayet nefis bir nshadr ki, 1142=1729 ylnda kopya edilmitir. Bu eseri in
celenmesi iin, tabii, brahim Mteferrika basksn esas,almak lygun olamazd; n
k bu basl nsha, basan ve yaynlayan brahim Mteferrika tarafndan dier co
rafi malumatla tezyin edilmi olduu gibi, bazen de Ktip elebi zamanna ait olmayan'malumat
iaret
edilmeksizin
ilave
olunmutur.
Bununla
birlikte
Fr.
Taeschnerin
OsmanlIlarla Corafya makalesinde (bkz. Trkiyat Mecmuas II, 279, not 2) zikrettii
1070 ylma ait, Stle Lefke arasndaki Vezirhannm Kprl Mehmet Paa tara
fndan ina edildiine dair olan, malumat bu kabilden deildir. nk Cihannmada
(s. 630) brahim Mteferrika, Anadolu corafyasna ait bu ksm baynihi Ebu Bekr
Dimknin eserinden (aa bkz.) naklettiini syler. Vaka msterik Taeschner, ad
yukarda geen Zur Geschichte des Djihannuma makalesinde, Anadolu ksmnn bu
ikinci yazarn eserinden naklolunduunu sylerse de, yukarki zuhuln tashih etmez.
Biz buradan Cihannmay yazma nshadan tetkik etmekle birlikte, okuyuculara ko
laylk olmak iin sayfa numaralarn matbu nshaya gre gsterdik.
142
dan kopya edilmi, bazen eksikler ve bazen de ilavelerle dolu bir

takm nshalardr. Yalnz Taeschnerin de dikkatini ektii gibi
bu nshalarn en nemlisi Viyana ktphanesindekidir. Bu yaza
rn makalesinde ifrat derecede oaltlm notlarla kark, uzayp
giden aklamalarndan ve bir hayli hipotezlerinden kan sonu
udur ki, bu Viyana nshasnn (Flgel, Kat. II, 3282), bir yandan
Cihannmamn birinci eklinin, te yandan da ikinci eklinin bir
msveddesi olmas gerekmektedir, nk birinci ekilde Bat eser
lerinden bahsedilmemi olmas lazm gelirken, kitabn kenarnda
Bat yazmalarndan zellikle Ph. Cluverius'tan aktarlan birtakm
bilgiler bulunmas bunu gstermektedir. te yandan, Fr. Taesch
ner, Rumeli ve Bosna corafyasn ve Hammerin Almancaya e
virdii (Viyana, 1812) ksm da ilk ekil Cihannma ran tamamla
yc bir paras gibi grmektedir. Bu uzun, ve faydal makaleyi me
rakl okuyuculara tavsiye ederek, bugn ikinci ekli mkemmel
nshalar halinde elimize kadar gelen bu eserin tertibi tarihi ve
tarz hakknda tartmaya girmekten kanmay tercih ediyor ve
yalnz, bu hususta bizzat Ktip elebi tarafndan verilen bilgileri
aktarmay uygun buluyoruz:
Bir. kere Ktip elebi, Kef-z-zunun da (1652den nce) Cihar niimamn iki blm bulunduunu, birincisinin yalnz denizlerden,
nehirlerden, adalardan ve ikinci blmn de karalardan, alfabe srasyle, ehirlerden hicretin VII. yzylndan sonra kefolunan
memleketlerden bahsettiini yazar. te yandan, Cihannmaya da
ald Atlas minr evirisi nsznde, girii ve denizler zerine
olan ksm yazarken, Byk Britanya ve zlanda adalarna gelince,
bunlarn tanmlamalarnn, Dou eserlerinden pek eksik olmas
dolaysyle, Avrupa eserlerine ba vurmadan kabil_ olamayacan
anladn ilave eder. Bu srada Ktip elebi Abraham Orteliusun
Theatrum orbis terrarum ve Mercator'un Atlas majrmu (1) g
ryor ve bunlardan bilgi almak ve haritalarm aktarmak hevesine
derek, Cihannma y yazmakta, kendi deyimiyle, ftura (umut
suzlua) uruyor. Eer, yazarn bu kendi szlerine baklrsa, ese
rin birinci ksm ancak denizleri ve bir de bir girii ierisine al
yordu. te, Ktip elebi bu umutsuz duruma dmken A. Or
teliusun corafyasn Kara elebi-zade Mahmut Efendinin terkesinden tedarike alt bir srada Atlas majrun muhtasar
Ktip elebi burada Atlas majr adn Atlas minrn mufassal anlamna,
kullanyor. Halbuki Mercatorun eserinin ad sadece Atlas, siva Cosmographiae meditationes di jabrica mimdidir. Atlas majr ad 48 yl sonra Jean
Blaeu'nun eseriyle ortaya kar.
(i)
yanl olarak
143
olan (?) Atlas minoru bulduunu syler (1). te yandan, gzel

bir tesadf eseri olarak, fenn-i corafya kavaidine vakf ve lisan-j,
Latin dekayikma arif sabka Fransa diyarndan ehrimize gelen
eyh Mehmet Efendi ile tanr (2). Bu eyh Mehmet Efendi, az
zamanda Trke renmi olup, Atlas minor'm evirisini - Ktip
elebiye azdan anlatm, o da eviriyi Levami-iin-nur fi zulumati
Atlas minr adiyle kaleme almtr (aa bkz.). te eviri son
blme kadar geldikten sonra, Ktip elebi Cihannmav Bat
kaynaklarndan faydalanarak yeniden yazmaya balyor. Bu kay
naklar arasnda, A. Orteliusun corafyasndan baka, Ph. Cluveriusun Introductio geographica tam vetera quam nova ve Calabrial Lorenzo adnda baka bir yazarn Fahrica mundi adl eseri
O) Bu eserin asl ad udur: Atlas minr
rimis senis atque illustraius, Arnheim, 1621.
Gerardi
Mercatoris
A.S.
Hondio
plu-
(2)
eyh Mehmed Efendi hakknda bildiklerimiz, ne yazk ki, brahim Mteferrikanm Cihnnmanm basl nshasnda (s. 10), tezyil-t-tabi (basann katks) ba
l altnda yazd birka satrdakilerdir: Frengistanda mehur ve muteber ve gayet
le zengin bir kimsenin olu olan bu eyh Mehmed hls Efendi, memleketinde pa
pazlk mesleine girmi ve birok ilimler tahsil ettikten sonra, slam dinini rt
mek zere incelemelerde bulunmak iin, Mehmet IV. zamannda stanbula gelmitir.
Halbuki burada slam kitaplarnn ve tefsirleri incelerken Ve kyle y ar,di ebla mike
ve y semi aklai... ayetini okuyuncu, bu ayetin fesahat ve belagatine hayran olup, s
lam dinine dnmtr. [Bu ayetin teshir ve cazibesiyle Mslman olduklar kaydedi
lenlerin says birden fazladr; btn siyer ve ksas kitaplarnn yazdna gre (bkz.
Cevdet Paa, Ktsas- Enbiya, I, 143), bu ayet nazil olunca btn Arap airleri onun
belagatine hayran olmular ve mehur cahiliye airi mri-I-Kaysin kz kardei, bira
derinin kasidesini, artk bu iir iftihar duvarnda duramaz diyerek, Kabenin duva
rndan indirmitir. te bu iir ve edebiyat olayna iaretle ve ifade ve slup sslemesi
bakmndan, bilgin kimselerin Mslman olularnda bu' motifin kullanlmas det ol
mutur, yoksa sz dizimive belagat bakmndan yksek olduu teslim olunan bu ye
tin Nuh kissasm hikayeden ibaret olan mealinde dini ve felsefi bir fevkaladelik yok
tur]. Pariste bulunduum srada birok aratrmalar yaptm, bu zatm kim olduunu
hatta Fransz olup olmadm ve hangi ylda Trkiyeye geldiini bile tespit edemedim.
Bir de buna dair Societe Asiatiquete bir teblide bulunarak, yelerin dikkatini ek
tim ve yardmlarn rica ettim. Bununla birlikte stanbulda Esat Efendi ktphane
sinin 2035 numarasnda bulduum cmal-s-sefain fi bihar-i lem adl tarihsiz yazma
nn banda Frane diyarndan bir rahib-i prmaarif geen gnlerde huzur-i asafde
(sadrazam huzurunda) erefi slamla merref oldukta ibu icale (yani alelacele ka
leme alman risale) nn takririnden tesvit olunmutur diye yazl olduunu grnce
bu zatm eyh Mehmed Efendi olaca hatra gelmemek kabil olmad. Eserde, Avrupa
devletlerinin donanmalarnn kuvveti ve gemilerin says, limanlar ve bu limanlarn
ne kadar gemi ald, Belika limanlanndan balanarak, saylyor. talyada Anaboli
(Napolinin o vakit bizdeki ad, bkz. Cihannma, fihrist) limann anlatrken geen
sene spanya donanmas burada ngiltere donanmasna malup olup gark ettii kal
yonlardan ikisi Neme asar tarafndan satn alnmtr deniliyor; ve bundan sonra
Louis XIV. zamannda Fransann giritii -byk sava yani Otuz sene sava, anla
tlyor. Bu halde pek kuvvetsiz varsaymlara kaplmayarak, kronolojik bir karlatr
ma yapmak belki kabildir. yle ki, aada grlecei zere eyh Mehmed hlsnin
yardmyle meydana gelen Atlas minr evirisi niversite ktphanesindeki bir yaz
maya (No. T. 2350) baklrsa 1655 yl temmuzunun 20. gn tamam olmu bulunma-
144
vardr (1). Dou kaynaklarndan, Avzah-l-mesalik il marifet-il

-biildan vel-memalik, Pir Reis'in Bahriye' si (bu eserin nazm ve
nesrinin kaba saba gemici dili olduunu Ktip elebi sylemekten
kendini
alamamtr),
Ebl-Fidamn
mehur
Takvim-l-bldan
(bu esere atfen Ktip elebi, Ptolemaios corafyasndan, pek es
kimi olduu iin, artk faydalanmak mmkn olmadm syle
yerek kendi evirisi olan Atlas minorun deerini ykseltmek is-"
ter), Manazr-l-avalim (bu eserin Takvim-l-bldan, Hayat-l-hayvan ve Mirat-ilz-zaman dan toplanm bir eser olduunu ve ancak
vaka mutabk faide-i zaideden (olaylara uygun daha fazla bilgi
veren baka yazlar) istifade olunduunu syler) (2) ve dris ile
Hamdullah-l-Mstevfnin
mehur
eserlerinin
adlar
verilmek
tedir.
Cihannma'mn uzun giri yazsnda, Ptolemaios sistemine g
re astronomiden bahsederken, yeni astronomiye dair bir kelime
bile yazlmam olmas, yazara yardm eden, hatta brahim M
teferrikaya gre, onun corafya hocas ve ecnebi dillerden terc
man olan dnme eyh Mehmed Efendinin, bu devirde artk Av
rupada pekala bilmen Kopernik sistemini bilmesi pek tabii oldu
u iin, dikkate deer. Belki eyh Mehmet Efendi, ifte, yani Mssna gre, eyhin en ge 1654 ylnda stanbulda bulunmas lazm gelir. 1648de
Westphalia antlamasyla biten Louis XIV.nin byk savann bu kitapta yer alm
olmasna gre de, eyhin herhalde stanbula bu tarihten sonra gelmi olduu da mu
hakkaktr. Fakat geen sene kaydyle anlatt Napoli liman sava eer Cromwell za
mannda ngiliz amirali Bakein, Akdenizde ngiliz ticaretini himaye maksadyle, te
ye beriye ve bu arada Napoliye saldrd zamanlara aitse bu savalar (1652-1655) yl
lar arasna rastlar. O halde eyhin stanbul 1652-1653 yllan arasnda gelip Ktip
elebi ile bulumu olmas lazm gelir. Napoli savan iyice tespit etmek elde mu
fassal kaynaklar bulunmad iin kabil olamad. Herhalde bu yazmann, eyh Mshmed -blsnin bilgisinden faydalanlarak, yazldna ve kendisinin Fransz olduuna
da bir dereceye kadar byk bir ihtimalle hkmolunabilir. (Tarih-i Osman' Mecmuasnda Mehmet Arif imzal bir makalede, cz. XIX, s. 1263, bu risalenin Humbaracba Ahmed Botneval Paaya atfedildiini gryoruz; halbuki bu sergzei genera
lin askerlikten baka bir de rahiplik sfat olduu bizce asla malum deildir). Kim
olursa olsun eyh Mehmed hlsyi Osmanl Trklerinde corafya ilminin bir dere
ceye kadar modernlemesine fiilen yardm etmi ve Ktip elsbiye Atlas minr evi
risiyle Cihannmay meydana getirmek iin byk yardmda bulunmu bir zat gibi
tanmak lazmdr.
(!) Kitabn Franszca aslmda bu son yazarn kim olduunu tespit edemediimi
sylemitim (bkz. La Science chez les Turcs Ottomans, s. 111-112). Sonradan bu zatn
G.
Lorenzo dAnania adnda ve eserinin de LUniversale fabrica del mondo oevro
cosmograjia olup Venedikte 1582de basldn tahkik ettim.
(2)
Halbuki, msterikler, mesela Kramers, slam Ansiklopadisinin Corafya
makalesinde, ve Taeschner yukarda ad geen Osmanhlarda corafya makalesinde, Cihannmanm vcuda gelmesinde Menazr-l-avatimin balca kaynak olduunu sy
lerler. Vaka, Ktip elebi bu kitaptan bahsederken, ehemmiyetsiz tutar ve tede be
ride tashih ederse de bu hal eserin bir kaynak olmadn gsteremez.
145
iman ve Hristiyan taassubundan dolay bu sistemden bahsetme

mi olabilir. Gerekten, papalka index'e (kara liste) konulan bu
sistemin o zamanlar Mslmanlar arasnda da pek makbul, olma
dm aada greceiz. Yoksa, Ktip elebinin hogrrl,
zellikle fikri cesareti dnlrse, her eye ramen, bu yeni sis
temi eserine koyacandan asla phe edilemez. Halbuki Cihannmamn, yukarda ad geen, Bat kaynaklarndan hibiri bu siste
mi iine almamakta bulunduuna gre, Ktip elebiyi bu nokta
ca ahsen mazur grmek gerekir.
te yandan, Ktip elebi arzn yuvarlak olduu hakkmdaki
btn kantlar, hatta bu hususta mam Gazalnin Tehaftnden
ald fkralar zerine, uzun uzadya sayar; arzn yuvarlaklnn
slam diniyle asla elimeyeceini ispata alr. Tam bu srada ya
zarn eletirici dncesi; arzn yuvarlak oluundan dolay gndz
ve gece sreleri arasnda byk bir farkllk grlen kuzey mem
leketlerinde namaz ve oru vakitlerinin tayini meselesini kurcala
maya kendisini yneltiyor ve zamann eyhlislam Bahar Efen
diden bunun iin fetva istediini, ama cevap almadn yazyor (1)
(bkz. Cihannma, s. 21-22).
Bundan sonra, gerek Atlas minr ve gerek Cluverius'n eserin
den alarak, gk ve yer dairelerinden bahseder ve bu arada kozmografya deyimlerinin Yunanca ve Latincelerini tremleriyle birlikte
yazmay unutmaz, enlem dairelerinden bahsederken iklim blm
lerini ve bu blmlerin lzumlu ekillerini de vermektedir. Hatta
bu srada kopyaclardan ve bu resimleri yapacak olanlardan ok
dikkat etmelerini, ekilleri, haritalar tamam tamamna yapmala
rm rica ve aksi hareket ve hatta kitab yazp da ekilleri kara
caklara, Hak bel vire ve mr gn tay ola eklinde bir de bed
dua etmekte ve yanlsz bir corafya kitab meydana getirmenin,
harita izmenin zorluklarn da sylemektedir (bkz. Cihannma,
s. 66).
Bir de yazar, Dou kaynaklaryle Avrupa kaynaklarn kar
latrmada, birincilerin yanllarm dzeltmeye heves etmi, zel
likle slam yazarlarnn, ou zaman resim ve haritay brakarak,
elfaz ve ibarata (kelimeler ve cmlelere) rabet etmesini, yanl
lklara sebep olarak gstermitir. Ta, Mesud'den balayarak m
verrih liye kadar corafya konulu eserlerin yanllarn sayarken,
Amuderya=Ceyhun nehrinin Bahr-i Crcana (Hazer denizi) akt
halde bn Havkalin Bahri- Harezm'e (Aral gl) aktn, syleme(1)
Ktip elebi, bu sorularn ve dier iki sorunun cevaplan zerine llham-l-
mukaddes fi feyz-il-akdes adl bir risale yazmtr (aa bkz.).

OT
10
146
sini, Amuderyanm yatan deitirdiini bilmedii iin, bir yanl

gibi gsterir (bkz.. slm Ansiklopedisi, Amuderya maddesi). Ama,
Menazr-l-avalim yazarnn Tunca ve Meri nehirlerinin Karade
nize akt, Rodos'un eme karsnda olduu ve linin, erif drisnin mehur Nzhet-l-mtak adl kitabm dris Peygambere
isnat ettii gibi yanllar yaptklarm ve baka eviri yanllarn
bulup karmtr.
Baka bir bahiste, pusulay tarif ettikten ve dnyann byk
denizlerini anlattktan, gelgit olaynn eski bilginlere gre neden
lerini belirttikten sonra, eski zamanlarn deniz hayvanlarnn ka
lntlar bulunan talarn (fosiller) da tepelerinde bulunmasndan
dolay, o zamanlar bugnk karalarn denizle rtl olduu d
ncesini, Zekeriya el-Raznin Mebahis--arkyesine ve Tarih-i
Hind-i Garb yazarna ramen, kabul etmez. Biraz sonra ksaca tu
fanlardan bahsederek, burada Aristodan bilgi aktarmakla birlikte,
Kur ann bu husustaki ayetlerinin tefsir ve teviline kalkr (bkz.
Cihannma, s. 86-87).
Bundan sonra, ak denizler, zellikle Okyahusta ulatrma
glnden ve byk seyahatlerden bahsetmekte ve bu denizler
de savalarn da g olduunu sylerken, Tarih-i Hind-i Garb ya
zarnn Osmanl padiahlarn Hindistan fethine tevik yollu sz
lerine itirazla, Pir ve eydi Ali Reislerin bana gelenlere ve byle
seferlerden kanmak lzumuna deinir (bkz. ayn eser, s. 91-92),
hatta bunlar yeniden denemenin pimanla sebep olacan ihtar
edip bunun en iyi rneini, kendi zamannda kan Girit seferle
rinde bulacamz syler (bkz. bir de, ayn mellif, Tuhfet-l-kibar). Ktip elebi, bu uzun balang blmnn ortasndan an
latmak istedii memleket ve ehirlerin, alfabe srasyle, bir de fih
ristini verir ki, buna gre Cihannma nin gerekten bir genel co
rafya kitab olarak tasarland anlalr. Yazar arzn 5 ktasn 6ya
blerek (Avrupa, Asya, Afrika, Amerika, Macellanika=Avustralya
ve kutup blgeleri) bu ktalar hakknda genel bilgi verir. Amerika
ya bu arada en ok yer ayrlm ve yazar Christophe Colombun se
yahatini tarihi ayrntlarla yazmtr. Eserin alt taraf, yani asl
metni, Japonya adalaryle balayarak yukarda sylediimiz gibi
Anadolunun dou snrlarndaki memleketlerin tasviriyle sona
erer. unu da burada sylemek gerektir ki. Ktip elebi bu mem
leketleri tarif ederken tarihlerini de anlatmay unutmamtr. n
k ona gre tarihsiz corafya bir adlar listesinden ibaret kalr. Fa
kat, eletirici bir dnceye sahip olduunda phe olmayan yaza
rn bu noktada kendinden ncekilerde grd masals fkralar,
hikayeleri yazmaktan geri durmamas teessfe ayandr.
xy.-xvm. yzyillar ve ktip elebi
147
Cihannma nm eitli yazmalar stanbulun birok ktpha

nelerinde bulunmaktadr: Mesela, Ayasofya 2604, Ragp Paa 1061,
Nuruosmaniye 3006 ve 3275, Esat Efendi 2046 (Kprl ktpha
nesinde 171 ve 172 numaralarda Corafya-i berriye ve Corafya-i
bahriye adlar altnda Ktip elebi'ye ait gsterilen eserler Pir
Reisin Bahriye'sidir). Yabanc dillere evirilerine gelince; Latince
bir cilt halinde ksaltlm olarak Matthaus Norbreg tarafndan e
virisiyle, Liber mundum ostendensis ad altnda O. Henfels-Gestrwind, Val. Hussard ve D. Strmer taraflarndan yine Latinceye be
cilt halinde yaplan baka bir evirisi vardr ki, bu sonuncusu Viyanada Mechitariste manastrnda bulunmaktadr. Yalnz Anado
luya ait ksmlarn Franszcaya, Armain tarafndan, yaplan evi
risi Vivien de St. Martinin Histoire des decouvertes geographigues
des naions europeennes adl eserinin nc cildine Reinaudnun
Ktip elebinin hayat zerine yazd bir notla birlikte eksik
bir surette gemitir. te yandan Clarmoy, eref name' nin giri
ksmna, Cihannma nm baz paralarn aktarmtr. Almancaya
da, baz paralar Hammer tarafndan, Jahrbiicher des Litteratur
n XIII. ve XIV. ciltlerinde evrilmitir. Bir de bu eserin bir ks
m gibi savlmas mutat olan Rumeli ve Bosna corafyas diye bir
ksm vardr ki o da eksik bir yazmadan yine Hammer tarafndan,
Almancaya 1812 ylnda evrilmitir. Bu ksm yazmann Galata
Mevlevihanesi ktphanesinde ve dier bir nshann Fuat Kprl
nn hususi ktphanesinde ve nc bir nshann da Beyazt
Umumi ktphanesinde, 4966 numarada, bulunduunu biliyo
ruz (1). Burada merak edilecek bir nokta var; acaba brahim M-'
teferrika, zaman iin byk bir nefasetle bast ve nemli zeyil
lerle ssledii Cihannma ya neden dolay bu Rumeli ve Bosna
ksmm eklememi ve hatta kitabn sonsznde, eer irade-i hiisrevan cilve-nma olursa stanbuldan balayarak, Avrupa, Afrika
ve Amerika ktalarnn da bir ikinci cilt olarak ilavesi dergh-i
vahib-l-amelden mstedadr demekle yetinmitir? Bu, olsa olsa,
o vakit elde bulunan nshalarn hangisinin Ktip elebiye ait ve
en doru nsha olduunu tespit edememi olmaktan ileri gelebi
lir. Zaten Hammer de Rumeli ve Bosna ksmn ayr bir eser ola
rak saydm sylemektedir (bkz. Hammer, Geschichte des Osman,
Reicb.es, III, 495).
Ktip elebinin ikinci nemli corafya eseri, ad yukarda ge
en Levami-n-nur fi zdumat-i Atlas minr adl evirisidir (bkz.
(!) Bu eserin iki kopyas Topkap Saray kitaplnda bulunmaktadr R. 1651 ve
H. 443). Revan, 1651de 18 harita vardr.
148
niversite ktphanesi, T. 2350). ncelediimiz bu nsha pek iyi

yazlm ve Latince adlar, mmkn olduu kadar, doru okunabil
mek iin harekelenmi ve hatta, Latin alfabesi srasyle, harf ba
lar yerine Latin harfleri yazlmt. Atlas minr' evirisinin nede
nini ve tarzm, yukarda Cihannma'd an bahsederken, yazm ve
bu kitaba olduu gibi geen nsznden bahsetmitik. Kitabn as
lnda, ilk yaprandaki bir frontispice'deki (kapak resmi) sembo
lik Avrupa, Asya, Afrika ve Amerika timsalleri aklandktan son
ra, metnin evirisi balar. Bu drt kta hakknda ksa ksa genel
bilgi verildii gibi, bunlarn bir de yazsz haritas ilave olunmu
tur. Eserin kuzey kutup blgesinden ve zlanda adasndan bala
yarak Avrupa memleketleri ksm, birer birer nehirleri, dalar, e
hirleriyle, tavsifi bir corafya eklindedir; ama tarihi bilgiler ve
memleketlerin idari durumu da ihmal edilmeyerek, tarif olunmak
tadr. Avrupa ksm pek mufassal olan bu eserin Asya, Afrika ve
Amerika ksm o kadar mufassal deildir; bununla birlikte, evi
renin baz yerleri ksaltt da kolaylkla anlalyor. Kitaba, Abraham Orteliusun Theatrum orbis terrarum adl eserinden alnarak,
o zamana kadar harita yapanlarn ve corafya yazanlarn gzel bir
bibliyografyas eklenmitir.
htilf-i edyan (dinlerin ayrl) bal altnda, 158. blmde
Hristiyanln tarihi ve mezhepleri yazlm olduu gibi, son bir
blmde de Byk skenderin seferlerinin ksaca ve olduka ka
rk bir yolda anlatlm olduunu sylemek lazmdr. Grd
mz bu nshann sahibi veya kopya edeni sayfa kenarlarna erh
ler dm ve bu erhleri, yazarn hattndan yani mellif nsha
sndan aldn kaydetmeyi de unutmamtr. Bu bakmdan, bu
nsha olduka deerli bir yazmadr. Eserin gayet ssl bir ns
has da Nuruosmaniye ktphanesinde 2998 numarada bulunmak
tadr.
Ktip elebinin ifrat derecede zeki olduunu syledii olu
ve baka bir rencisine matematik retirken, Ali Kuunun yu
karda ad geen aritmetie dair Muhammediye risalesini aklad
, fakat bu iki ocuun vakitsiz lmleri zerine tamamlamad,
Mizan-l-hakta yazldr. Tamamlanmam bir erhten burada bizi
bahse sevk eden sebep XVII. yzylda yetimi bir bilgin ve Bat
ilminin iddetle takdirkar olan Ktip elebinin hl Ali Kuu
tiun hesap kitabm erhle uratm gstermektir.
Yazarn byk eseri Kef-z-zmun dan yukarda bir mnase
betle bahsetmitik; bu eserin nsznde Arap dilindeki ilim ve fel
sefenin ksa, fakat faydal bir tarihi bulunduunu sylemek gerek
149
tir (1). Bu bakmdan Ktip elebi, Trkler arasnda, ilim tarihine

dair ilk zet yapmaya teebbs eden yazardr.
Ktip elebinin, yukarda grdmz gibi, bir de bilginlerin
hayat hikayelerini toplayan llem-l-vusl il tabakat-il-fuhul
vardr ki, bu biyografinin teki Osmanl-Trk tezkere ve tabakatmdan fark Trk bilginleri yannda Yunan ve Arap bilginlerinin ha
yatlarm ve onlara ait fkralar ve mehur ilmi tartmalar da al
m olmasdr (yazarn e yazsyle olan nsha iin bkz. ehit Ali
Paa ktphanesi, 1877). Yazarn lham-l-mukaddes fi'l-feyz-il-akdes adl eserine gelince, bunda Takyeddinin Sidret-l-mntehasmdan alman baz astronomi bilgileri verildikten sonra, 90 kuzey en
lemdeki memleketlerin hallerinden bahsedilmi ve evvelce syle
diimiz gibi eyhlislam Baha Efendiye sorduu sorunun ceva
b ve meselelerin aklanmasna giriilmitir. soru unlardr: 1.
Kuzey memleketlerinde namaz ve oru vakitlerinin belirtilmesi; 2.
Gnein ayn ynden doma ve batmasnn, dnyann bir noktasn
da mmkn olup olmad; 3. Her ne tarafa dnlrse dnlsn
kble olabilecek Mekkeden baka bir memleket bulunup bulunma
d. ite bu sorularn aklanmasna ve bir dereceye kadar, cevap
larna tasaddi ederken (kalkrken) sonradan eyhlislam Efen
diden ald cevaplara tariz ve ona, dolaysyle cahillik isnat etmek
tedir. Bu eserin bir nshas, Nuruosmaniye ktphanesinde 4075
numaral mecmua iindedir ki, bu mecmuada yine Ktip elebinin
Dstur-l-amel fi slah-il-halel adl layihas da bulunmaktadr. 23
kk sayfadan ibaret olan bu layiha, inasi merhum tarafndan,
Tasvir-i Efkr gazetesinin 125. numarasndan itibaren, drder say
falk formalar halinde tefrika edilmitir. Osmanl devleti hzine
sindeki darlk ve ynetimindeki bozukluun mzakeresi iin, 1063
tarihinde kurulan bir meclis-i meverete arlan Ktip elebi,
bu layihay yazm ve ancak eyhlislam Hsameddin Efendiye bir
nshasn vermitir. Naima, bu layihay grdn ve tarihinin n
szn yazarken, ondan faydalandm syler (bkz. Naima, Tarih,
V, 281-183). stanbulda 1280 ylnda ayrca baslan bu kk eser
gerekten okunmaya deer.
Ktip elebinin yukarda bir mnasebetle bahsettiimiz Tuhfet-l-kibar fi efsar-il-bihar adl eseri, 1141de brahim Mteferrika
tarafndan baslmtr ki, bunda byk deniz savalarnn tarihin
den bahsedildii gibi, bata Venedik, Arnavutluk ve baka Avrupa
kylar hakknda da corafi bilgiler vardr.
(i)
Bu nsz Hamraeria Encyklopoedische bersicht der wissenschaften des
Orents, Leipzig, 1804 adl eserinde evrilmitir.
150
Yazarn bunlardan baka, yalnz tarihe dair Takvim-t-tevarih,

Revna.k-us-saltana=Tarih-i Kostantiniye, Fezleke ve Tarih-i Frengi
adlar ile eserleri varsa da bunlar bizi burada alakadar etmez. Yalnz
Tarih-i Frenginin, slm Ansiklopedisinin Leyden basksnda J.H.
Mordtmannm, Geschichtsschreiber der Osmanene Fr. Babingerin
dedikleri gibi Chalcondyle tarihinin deil, Johann Carionun Chronik
adl eserinin evirisi olduunu sylemek lazmdr (1).
te, hayatm ve eserlerini yukarda ksaca zetlemeye alt
mz, Ktip elebinin gerek ilmi deeri, kiilii ve zamannn il
mi dncesi zerine etkisi hakknda bir iki sz katmak istiyoruz.
Evvela yukarda iaret ettiimiz gibi, Ktip elebi, muntazam bir
medrese renimi yapamam bir zat olduundan, adalar olan
medrese ulemasndan yz bulmam ve kendisi daima ketebeden
(yazclardan) deyimiyle sfatlandrlmtr. ok alkan ve ilmi
bir tecessse sahip olan bu zeki zat, etrafna bakp hep iskolastik
ilim deryas iinde boulup kalanlar grdke, kendi zekas ve
ksmen de dostlarnn yardmyle Bat ilmiyle temasa geldike ele
tirici fikri bsbtn alm, fakat bu srada, belki de zorunlu ola
rak, kendini fazla beenmek illetine tutulmu ve kaba sofularla
ulema-i rsum a her frsatta hcum etmeye balamtr. Ama K
tip elebi, Batiyle vastal olarak temasna ramen, Dounun gele
neksel felsefesinden kendini kur taramam, bu yzden de, "Byk
Yzyl denilen XVII. yzyln, hatta XVI. yzyln muhteem il
minden ziyade, hep Aristo ilim ve felsefesine bal kalmtr. Hat
ta, Mizan-l-hakta grld zere, bir gn eyhlislam Abdrrahim Efendiyle- bir grmesinde erh ve haiye mtalaa edilmeyb "cziyattan ziyade klliyata ragb" (tikellerden fazla tmel
leri isteyen) olduunu ve her kesrete canib-i vahdetten duhul"
(her oklua birlikten girmek) usuln (yani tmdengelimli bir
usul) kullandm sylemiti. Fakat herhalde Ktip elebi, tetebbudaki genilii ve eserlerinin okluu dikkate alnrsa, eitli
ilimlerden pay olan ve btn tarihte tetebbuunun zenginliiyle
mehur bir bilgin (2) gibi saylabilir, Bat ve Doudaki emsaliyle
kyaslanabilir. uras muhakkaktr ki, Osmanl Trkiyesinde Ktip
{D inasi merhum zamannda, Tasvir-i Efkr gazetesinde 55. numaradan itiba
ren,
baz
yerleri
yaynlanan
bu
evirinin
tamamn
gremedik.
Johann
Carion,
Frankfut an der Oderde matematik profesr ve mehur Melanehtonun hocasyd.
te, matematik eserleriyle bir hret kazanamayan bu hoca, Chronik adiyle yazd
dnya tarihini dzeltmek iin rencisi Melanchtona vermi, o da eseri hemen he
men yeni batan Almanca, yazarak hocasnn adiyle yaynlamtr (153). Eser sonra
dan Latince ve Franszcaya da evrilmitir. Franszca evirisinin tarihi 1556dr.
(2)
Bu iaretler arasndaki cmle, Abbe G. Toderininindir (bkz. Litteratve
Trgue, Paris, 1798, I, 142).
51
elebi, ilk defa olarak Bat ilmiyle sk temasa girmeye balayan ve

zellikle o ilmin deerini ve nemini takdir eden ve Bat ilmiyle
Dou ilmi arasndaki eddi ykmaya kalkan zat olmak dolaysyle, kendisini Trkiyenin iim devrimcisi diye anmasak bile, Tr
kiye'de ilim rnesansmm mjdecisi gibi sayabiliriz.
te yandan unu da sylemeliyiz ki, Ktip elebiyi herhalde
XVII. yzyln ilim dahileri arasnda saymak kabil olmasa da, bu
alkan bilginin o ilim devleri yannda ancak okur yazar bir adam
mertebesinde kalacan da iddia etmek doru olamaz (I).
Belki Ktip elebinin^ eserlerini ok okumak ve bu sekin in
sana kar bir sempati duymaktan ileri gelse gerektir ki,/bu zatm
kiilii hakknda edindiim fikirleri tabi tahmin ve varsaym
alanm asla amamak artyle yazmak istiyorum. Bir kere ura
sn biliyoruz ki, Ktip elebi, babasnn nayak olmasyle girdii
kalem hayatna smamam, onu kalem, muhasebe ileri tatmin et
memi olduu iin her gittii yerde sahaf dkkanlarm, ktpha
neleri dolaarak kitaplar incelemeyi kaleme devam etmeye tercih
etmitir. Belki bundan dolay, belki de eletirici, kimseye benze
mez ruhunun zorlayyle herkesi kmseyen tavrndan dolay, ka
lemde ilerleyememi, te yandan da yukarda sylediimiz gibi,
medrese tahsilini ikmal edemedii iin zamann ulemas tarafn
dan ancak ketebeden Mustafa elebi unvanndan baka bir un
vana layk grlmemitir. Mizan-iil-hakta syledii gibi kalemde
20 yl hizmetten sonra halifelie nbet gelmiken kendisine veril
memi ve bahalifeyle aralarnda bir kavga kmtr. Geri, ey
hlislam Abdrrahim Efendinin tavsiyesiyle nihayet ikinci halife
lie gemise de (2), Ktip elebi, bununla da tatmin edilemeyerek
kendi deyiiyle haftada bir iki gn emr-i maa iin kaleme varub
baki evkat mtalaa ve tahrire vermitir. te byle, yksek res
mi bir makama eriememek, Ktip elebinin ruhunda bir aclk
{
(I) Muallim Cevdetin hatras iin Osman Ergin tarafndan karlan esere Pro
fesr Mkrimin Halil, yazd bir makalede, Muaiiim Cevdetin Ktip elebi hakkndaki mbalaal vglerinden sklarak, bu yazarn DeScartes, Leibniz gibi- dahiler ya
nnda okur yaza- bir mptedi olduunu sylemesi bi doru deildir. nk, bir kere
Ktip elebiyi o iki filozofla kyaslamak kendilerinin de pekala bildikleri kyas
ntaalfrik denilen mantk hatasna dmek olduu gibi, Ktip eebiyi ancak okur
yazar bir mpredi derecesine indirmek de Muallim Cevdetin onu gklere karmak
hususundaki ifratndan bir tefrite dmek olmutur [Ek-40J.
(2)
Hac Halife =: Hac Kalfa lakab kendisine bu memuriyetinden dolay veril
mitir.
[Ek - 40]
vardr. (A.K.).
Katip
elebi
Armaan,
Ankara
1957.
iinde
bu
konuda
geni
bilgi
152
yaratm, fakat bu baarszlk Trkiye ilim lemi iin iyi bir talih
olmutur. Bundan doan krgnlk ve esasen yaradlnda yeniye
kar olan eilim dolaysyle, bir keye ekilip o keden didine
didine rendiklerini dersle, yazyla evresine yaymaya alan bu
eletirici yazar, zamannda ok kimseleri memnun edememitir. Fa
tih ve Beyazt devirlerinde ad geen ehit Molla Ltfi ile Ktip
elebi arasnda hafif bir benzerlik varsa da Tokatl Ltfi'nin ackl
sonundan, Ktip elebi, kvrak zekasyle kurtulmu olsa gerektir.
Ktip elebinin maddi varln ne vakit dnsem, gzmn
nnde, ince, orta boylu, istihzal tebessmlerle dudaklar bkl
m asabi bir zat belirir.
Ktip elebiden hemen 3 yl sonra (1611 = 1020) domu ve
ondan 23 yl sonra vefat etmi olan seyyah- lem Evliya elebi
den, bazen Tarih-i Seyyah adiyle de anlan Seyahatnamesinden, Co
rafya ilmiyle olan ilikisi dolaysyle, ksaca bahsetmek lazmdr.
Evliya elebi Seyahatnamesinin ilk alt cildi kdam Matbaas ve
teki ciltleri de Trk Tarih Encmeni tarafndan yaynlanrken, ya
zarn hayatna dair bir satr bile ilave edilmi deildir. Geri im
diye kadar Evliya elebinin muntazam bir hayat hikayesine eski
eserlerde rastlanmamsa da slm Ansiklopedisi Leyden basksn
da J.H. Mordtmannm yapt gibi Seyahatnamesinden pekala ksa
bir hayat hikayesi karlabilir.
Evliyann babas, Dervi Mehmet Zilli adnda bir zat olup, Ka
nun Sleyman zamannda birok savalara katlm, Mehmet III.
zamannda Eri fethinde hazr bulunmu ve o vakit serzerger-i dergh-i li (kuyumcuba) olup on padiaha hizmet ederek 1640=
1050de lmtr. Evliya, bykbabasnn Demirciolu Kara Ahmet
adnda biri olduunu, stanbul fethinde hazr bulunan bu zatn 147
yanda ldn Seyahatname sinde yazar; bu mnasebetle, 117
yl yaayan babasyle bu bykbabasnn anlar sayesinde, 300 yl
lk sergzet ve serencamlara vris olduunu ilave eder (bkz.
Seyahatname, III, 444). Sadrazam Melek Ahmet Paa ise (16421643), Evliya elebinin daysdr. Bu yazar, nce Kuran hfz ile
tahsile balam ve sonradan, kendi rivayetine gre, sesinin gzel
liinden ve musikiye vukufundan dolay, Murat IV. onu muhasip
lie almsa da, iki yl sonra sipahilikle saraydan kmtr. Artk
bundan sonra, gerek kendi bana ve gerek memuriyetle ve zellik
le days Melek Ahmet Paa maiyetinde, yer yer dolamtr. Evli
yanm Anadoluda, Azerbaycan'da ve, Orta Avrupada birok yerleri
gezdii muhakkak ise de, dedii gibi Danimarka ve Hollandaya git
tii dorulanm deildir. Hulasa bu yazar gezdii, grd ve ba
zen de azdan iittii yerleri kendine mahsus tatl, fakat mbala-
153
al slubuyle 10 ciltte yazmtr. Bu ciltlerin bugn, ehirlerin ve

memleketlerin tarihi corafyas ve etnografyas bakmndan, belki
nemi vardr; fakat verdii ayrntlarn hepsini doru saymaya kal
kmak hata olur. Herhalde Fr. Taeschnerin dedii gibi (bkz. Tr
kiyat Mecmuas, II 297) Dounun byk corafyacs unvanna,
Ktip elebinin yannda, asla layk deildir. Tarihe dair verdii
bilgilerin, ne dereceye kadar, gvenilir olduunu tarihilerimiz
meydana karacaklardr. Yazarn, okumaktan ziyade grdklerini
ve azdan iittiklerini yazmaya ve yazarken. mbalaa etmeye, na
diren okuduu eserlerden de hep efsaneleri nakletmeye dknl
olduu muhakkaktr. Corafyaya dair grd biricik eserler
Atlas minr evirisiyle papa monta (mappa monda) dedii bir dz
lemkre haritasdr. Tarihe dair ancak bir Latin tarihi, bir de Yu
nan tarihinden bahseder ki, bunlarn Ktip elebinin Johann
Carion evirisi olmas muhtemeldir (mesela bkz. Seyahaname, III,
392-393). Evliya elebinin bu Seyahatname sine Batda baz yazar
lar byk nem verdikleri halde bazlar da pek byk ihtiyatla
okunmasn tavsiye ederler. Fakat ne olursa olsun Evliya, Batnn
le grand voyageur dedii tiplerden biridir. Seyahatnamenin iki
cildi Hammer tarafndan Narrative of Travels in Europe, Asia and
Africa, by Evliya Efendi (London, 1834-1850) adiyle ngilizceye ev
rilmi olduu gibi, Macaristana ait olan ciltler de Karcson tara
fndan Macarcaya evrilmitir.
Baka corafya yazarlar ve eviricilerine gemeden nce, K- '
tip elebinin corafyaya dair eserlerinin, Trkiyede bu ilim ze
rinde, bir ilgi uyandrdm sylemek lazmdr. Mesela o zamanlar
(1672-1673) stanbulda Fransa sefareti ataesi bulunan msterik
A. Galland, anlarnda, birok corafya haritalar ve bir de dnya
haritas grdn ve hatta bu arada, Boaziinin ve stanbulun
gayet gzel bir plannn Mehmet elebi adnda bir zat tarafndan
yaplm olduunu sylemektedir.
***
Yzyln son drtte birinde aml Ebu Bekir bin Behram-d
-Dimk adnda bir zat da, corafya zerinde alarak, bize byk
bir eviri eseri brakmtr. stanbulda bir medrese mderrisiyken,
sonradan Halep kadlna atanan Ebu Bekir Efendi, Sadrazam
Kprl Fazl Ahmet Paann himaye ve gvenini kazanm bir
zatt. Mspet ilimlere ne yoldan baladn, daha nce ne suretle
corafyayla ilgilendiini, yabanc dillerdeki bilgisinin derecesini bi
lemediimiz bu zat, bize Corafya-i kebir (bazen Corafya-i umum,
bkz. Evkaf mzesi katalogu) ve ou zaman Tercme-i atlas mayor
154
adlaryle anlan ve fakat tam ad Nusret-l-slm vel-srur fi terceme-i atlas mayor olan 9 ciltlik bir eser brakmtr. Latincesinin
tam ad Atlas majr seu cosmographia blaeuiana qua solum, salem,
coleum accuratissime describuntur olan bu eserin yazar, veya ya
zarlar, Wilhelm ve Joan Blaeu (yahut Blaeuv) adnda bir baba
ouldur. Eser, Amsterdamda 1662de yaynlanmtr (1). te 11
ciltlik bu eser, 14 austos 1668'de Hollandann (Staaten-General)
stanbulda elisi bulunan Justin Colier (Justinus Coljer) tarafn
dan, devleti adna, Mehmet IV.'e takdim edilmitir. Gerekten pek
mkemmel bir ekilde baslm olan esefin Trkeye evirisini pa
diah 1675te emretmi ve bu i o zaman Divan- hmayun terc
man, ad yukarda geen Alexander Mavrocordatoya havale olun
mutur. Fakat o, bu iin iinden kamam, hatta kendisine Sa
kzl bir Fransz cizvit papaz yardmc olarak verilmise de bu
zatlarn eseri evirmeye baladklarna dair hibir kayt bulunama
m olduu halde Ebu Bekir Efendinin eviriyi yapt elimizdeki
birok nshalarla sabittir (2).
Bu zat, 1675=1085te balad eviriyi 1685 ylnda tamamla
m olduunu, imdiye kadar bu ilmi kimsenin bilmediini ve ha
rice karmadn ve ancak Ktip elebi'nin mbaeret ve fakat
bir kitap itmam edemediini eserin nsznde yazyor (bkz. Nu
ruosmaniye ktphanesi, 2996). evirinin asl, 6 cilt halinde hazr
lanm ve sonradan iki cilt ve bazen de, byk bir cilt halinde
(bkz. Selim Aa ktphanesi, 725) eviren tarafndan ksaltlm
tr. Eserin olduu gibi evrimedii asliyle karlatrlnca anla
lyor. Bu, Latince asln, biri tarafndan okunulup Ebu Bekir Efen-'
diye anlatlm ve onun da mmkn olduu kadar yazya dkm
(1)
Bu eserin yazar bir ahstan ziyade bir ailedir. Blaeu adndaki bu ailenin
reisi Wilhelm (1571-1638), zellikle harita basmak zere, Amsterdamda gzel bir mat
baa kurmutu. Kendisi, esasen nl astronom Tycho Brahenin dostu ve rencisi ol
duu iin, ilme asla yabanc deildir. Zamannn en gzel haritalarn basan bu
zat, yukarda ad geen eseri de yazmaya balam, fakat eser, ancak oullan Cornelis
ve
Joan
taraflarndan
tamamlanabilmitir.
Kitabn
en
byk
ksmn
Joan
hazrla
d iin eser onun adiyle yaynlanmtr. Matbaada kan bir yangnda eserin nsha
lar yanm, bu sebeple azalm olduundan, bugn pek nadir ve kymetlidir: Ama ge
ne de Avrupann byk ktphanelerinde mevcuttur. Bunun, 12 metin ve 2 zeyil cilt
ten ibaret, bir de Franszca evirisi vardr.
(2)
Padiaha l&68de takdim olunan eserin 1675te evirisi emrolunduunu Sir
Paul Rycaut - Richard Knollesnin The Turkish Hstory, London 1678, adl eserinde
okuyoruz (cilt olduundan, evirinin o vakit sadrazam bulunan Kprl Fazl Ahmet
Paa tarafndan padiaha tavsiye edilmi olduu ve sadrazamn itimat ve iltifatna
mazhar olan Ebu Bekir Efendiye.havale edildii anlalyor. Meselenin g, ciheti bu
Ebu Bekir bin Behramm hayatn tam olarak bilmediimiz iin eviriyi, tpk Ktip
elebi gibi, bir rahb- pr-maarifin yardmyle yapp yapmad keyfiyetidir.
155
olduunu gsterebilir. Esasen Trkiye ve Arabistan corafyas, Do

u kaynaklarna gre yazlayarak, ilave edilmitir ki, bu ksm, son
radan brahim Mteferrika tarafndan, basl Cihannmaya katl
mtr. Bu fsmda bol bol tarihi bilgiler ve srail efsaneler var
dr. Bu byk eserin zetlenmesi burada kabil deilse de, Trki
ye ilim tarihi iin "nemli bir noktadan bahsetmek lazmdr: Ese
rin aslnda Kopernikin evren sistemi hakknda ksaca bilgi bulun
duu gibi, eviren de lemin merkezini gne sayp arzn gnein
etrafnda dndn kabul eden byle bir sistemin bulunduunu
iki satrla bildiriyor. Ama, bu trl retiler hakknda, kendisinin
Ceveln-l-efkr fi avalim-il-aktar adl eserinde semahat zere
(bol bol) bilgi verildii sylenmekteyse de bu eseri btn stanbul
ktphaneleri fihristlerinde bulamadk. Kitabn aslnda da bu Ko
pernikin retisi anlatlmakla birlikte eski Ptolemaiosun reti
sinin, yani, btn yldzlarn ve gnein arzm etrafnda dndn
kabul eden retinin daha ihtimale yakn ve anlalmas daha ko
lay olduu da ifade olunu3'or. Ksacas Trkiye'de Kopernik siste
minden, ilk defa olarak, bu eserde bahsedilmi olduundan (1685),
sistemin ortaya konuluundan tam 142 yl sonra Trkiye'nin bun
dan haberdar olduu anlalyor.
Terciimei- atlas mayoru dorudan doruya bir eviri saymak
tan ziyade bir derleme (compilation) saymak galiba daha do
rudur. Gerekten, eviren esere kendi dnce ve gzlemlerini koy
maktan geri durmamtr. Mesela, Edirnede Selimiye camiinin mi
naresinde yapt bir deney vardr ki, bu deneyin amac, Dou ki
taplarnda daima bahis konusu olan arzn merkezinden uzaklatk
a daire yaylarnn dbkeyliklerinin azaldna dair olan, iddia
nn ispatdr. Ebu Bekir Efendi bu deneyi padiahn, sadrazamn,
eyhlislamn tayin ettii bilirkiiler (?) huzurunda tekrar etmi
tir. yle ki, bir kuyunun dibinde bir kaba su doldurarak 340 dir
hem olduunu tespit etmi ve sonra Selimiye minaresine knca
ayn kabn ancak 335 dirhem su aldn gstermitir. Deneyin ne
kadar doru ve ne kadar davay ispata medar olduu cihetini bir
tarafa brakrsak, herhalde Ktip elebinin kozmografya ve co
rafyasnn kendisinden sonra gelenlerde ilmi bir tecesss uyandr
dn ve bir dereceye kadar, deney yoluna girildiini bize gstere
bilir.
Asl gerekten mkemmel resimler ve haritalarla sslenmi
olan ve zellikle Tycho Brahenin Kopenhagdaki mehur rasatha
nesinin aletlerinin fevkalade gzel resimlerini ihtiva eden, bu ese
rin Trkeye evirisi, stanbul ktphanelerinde vardr. En m-
156
kemmel eviri nshas, Topkap Saraynda B. 322-B. 333 numara

larda kaytl 9 ciltlik nshasdr. Bu nshada yazarn ad Kli Palmo Blavo ve Yuanis Blavo eklinde yazlmtr ki Wilhelm ad
nn karl olan Guiliamodan bozma olacaktr. Bu nshann ba
lklar, cetvelleri ve haritalar pek ssldr. I. cilt, giri niteliin
de yukarda bahsettiimiz genel kozmografya bilgisinden, deniz
ler, adalar ve balca kutuplar civarndan, zellikle Magellan ve Kolombun seyahatlerinden, nihayet Avrupann genel corafyasndan
bahseder. II. cilt, sve,Rusya, Lehistan ve Macaristan alr; 29
kadar harita vardr. III. cilt Almanya, Avusturya ve civarndaki
memleketlerden bahseder. IV. cilt Felemenk ve Belikadan, V.
cilt Afrika ktas, VII. cilt talya, VIII. cilt in, IX. cilt Amerika ve
adalardan bahseder. Bu, 9 ciltlik ve padiaha takdim edilmi olma
s pek muhtemel olan, nshay bizzat grmek bize nasip olmam
tr. u fihrist bilgisini onu gren, Edebiyat Fakltesi mezunlarn
dan Macit Karakurumun bir tezinden aldk. Bu byk evirinin 6
ciltlik bir nshas, Nuruosmaniye (No. 2996), 4 ciltlik bir nshas,
niversite (No. 1541-1545) ve 2 ciltlik ksaltlm bir nshas da,
Tercmei- Atlas fi corafya-i kebir adiyle, Kprl ktphanesinde
(No. 173-174) ve gayet ksa olarak Arapa 1 ciltlik bir nshas da
ayn ktphanede (No. 176) bulunmakta olduu gibi bizim grd
mz baka bir nshas da Askeri Mze ktphanesinde bulun
maktadr.
Dresden ktphanesinde Almanya ve Macaristan corafyasna
dair, yazarnn ad bulunmayan bir yazma (Fleischer, Kat. No. 370)
vardr ki, nszne gre Kanun Sleyman zamannda Osmanl im
paratorluunun erimi olduu snrlar haritalar zerinde krmz
kalemle iaret olunacakken, iaret edilmemitir. Bu eseri Fr.
Taeschner yukarki byk Ebu Bekir evirisinin bir paras say
yorsa da, yazmann zerindeki tarih 1683=1094 olduuna gre an
cak 1685te tamamlandn kesinlikle bildiimiz o byk eserin
paras olmas biraz uzak ihtimal gzkyorsa da, yine nszde e
virenin, kendisinin Kitab- atlas evirisiyle megulken, ald emir
zerine bunu yazdm sylemesi, kendisinden el-mtercim diye
bahsetmesi, bir dereceye kadar, Taeschnerin iddiasn kuvvetlen
dirir. te yandan, bu yazar Viyana ktphanesinde (Flgel, Kat.
1285) bulunan Eflak, Bodan, Krm corafyasna dair bir yazma
parasn da Cihannma y tamamlamak zere Ebu Bekir Efendi
tarafndan yazlm gibi sayar.
teki ilimler zerine eserlere gemeden nce, burackta ansik
lopedik bilginlerden ve olduka mehur bir tarihi olan Hezarfen
XVIL-XVIII. YZYILLAR V E KTP ELEB
157
Hseyin Efendiden bahsetmek isteriz. Antoine Gallandm Journal

ine gre, 1671-1673 yllarnda, stanblda Fransa sefiri bulunan
Marquis de Nointele mehur Tarihini hediye ederek, kendisiyle
iliki kurar ve birok defalar sefarette yemee davet edilen Hse
yin Efendi, bir hayli Avrupal seyyahlarla temasa gelmi ve bun
lara ktphanesini am olduundan, bathiarm baz seyahatna
melerinde ad pek iyi tahsil grm bir zat diye gemitir. Tari
he dair en mehur esrei olan Tenkh-t-tevarih-i mlk (Nuruosmaniye ktphanesi, 3264-3265), Bat kaynaklarna da ba vurula
rak yazlm bir umumi tarihtir. yle sanlmaktadr ki, Yunan, Ro
ma ve Bizans tarihleri, Bat kaynaklarna dayanlarak Trkede ilk
defa bu eserde yazlmtr. Eser 1083=1673 yl olaylanyle sona
erer. Telhis-l-beyn fi kavnn-i-l-i Osman adl, devlet tekilat
na dair olan, eseri de pek mehur olmu, Franszcaya Petis de la
Croix ve talyancaya G.B. Donado tarafndan evrildii gibi ikmal
edilmemi bir de Almanca evirisi vardr. Hezarfen lakabna layk
grlen bu Hseyin Efendinin hayat hakknda hibir ey bilmi
yoruz. Yalnz kendisinin. Lisan-l-etbba ve fihris-l-ervm adl bir
tp lgatinden burada, konumuzu ilgilendirdii iin, bahsetmek la
zmdr (bkz. ehit Ali Paa ktphanesi, 2086). Bu lgatin birinci
ksm Arapadan Trkeye, ikinci ksm Trkeden Arapaya tp
maddelerini alr; hastalklarn, mizalarn, bnyelerin ksaca tarif
lerini havi olan birinci ksmdan sonra Arap, Acem, Rum (Ervam)
hazik hekimlerinin gvendikleri ve tavsiye ettikleri basit ilalar
sayar. lalarn Yunanca adlarna da rastlanrsa da, Osmanl Mel
liflerinin syledii gibi brance, Berberce deyimlere tesadf ede
medik (1).
Bu devirde Mehmed bin Ahmed bin brahim adnda bir heki
min, Edirne ve stanbul'da tahsil ettikten sonra Hindistana gide
rek, Hint-Trk imparatoru ah-i Cihanm hususi hekimliine ge
tiini ve oradan dnnde, Kamusl-etbha ve namus-l-elibba
adiyle byk bir tp lgati yazdn gryoruz (bkz. ehit Ali Pa
a ktphanesi, 2012). Grdm nsha, ne yazk ki F-T harflerine
kadar olduu iin fazla bir ey syleyemeyeceim. Fakat yazar, n (1) Galandm Journaii nl doubilimci Charles Cheferin aklamalar! ile
1881 ylnda Paris'te yaynlanmtr. Bu basl nshay Nahit Srr rik, Antoine
Galland'n stanbul'a ait gnlk hatralar 7672-7673 ad altnda kendisi de notlar
ekleyerek Trkeye evirmitir. (Ankara, Cilt 1, 1949; Cilt 2, 1973 T.T.K.). stan
bul'da yaad srede pek ok kitap toplayan Galland, gerek kendi satn aldklar
gerek Trkiye'de mevcut yazma kitaplar ve bunlar toplayanlar hakknda ilgi ekici
bilgi vermektedir. Metinde ad geen Hezar- fen Hseyin Efendi ise 1103/1693 y
lnda vefat etmitir, (a.g.e. cilt 2, s. 105-106, dip not. 75). (A.K.).
158
sznde Zekeriya el-Raznin ve bni Baytarm eserlerini de Trk

eye evirdiini sylemesine gre, herhalde Dou tbbm olduka
incelemi bir hekim olacaktr. Kitabn tarihi 1080=1678dir.
Sultan brahim zamannda drt defa hekimbala getirilen
Sakzl Ali Efendi-zade sa Efendinin (lm. 1649) Deva-l-emraz,
Nizam-l-edviye ve Mfredat adlaryle eseri vardr (bkz. Hamidiye ktphanesi, 1023).
.
Bu devrin sonunda Ktip elebinin rencilerinden Mustafa
biri Yusuf admda birinin Maden-ill-esrar adl bir aritmetik kitab
vardr. Eski usul aritmetik ilemlerinden, siyakat rakamlarndan
ve baz problemlerin zmlerinden bahseden bu eseri, Ktip e
lebinin rencilerinden birine ait grebildiimiz tek eser olduu
iin, kaydediyoruz.
Blm VI
XVIII. YZYIL VE MATBAA
Mspet ilimler alannda deilse bile, genel kltr alannda ol

duka parlak bir devrin hikayesine balamadan nce, bu devirden
hemen nce geen zamann dnce durumunu gsteren, fakat ilk
bakta nemsiz gibi grnen bir olay anlatmak uygun olacaktr:
AvusturyalIlarla aramzda geen bir savata, Petervaradin'de ehit
den (1716) Sadrazam Damat Ali Paann, yalnz katalou 4 cilt
tutan, kitaplarnn msaderesi iin kan irade zerine, bunlar ara
snda bulunan felsefe, tarih ve astronomi kitaplarnn ktphane
lere vakf caiz olamayacana dair eyhlislam Ebu shak smail
Efendinin fetva verdiini gryoruz (bkz. Ahmet Refik, On kinci
Asrda stanbul Hayat, s. 59, 1129 tarihli hkm-i erif sureti). Bu
bize gsteriyor ki, felsefe, astronomi, hatta tarihe ait eserleri makbukve muteber tutmak yle dursun, onlarn genel bir ktphane
ye vakfna bile raz olmayan bir zihniyet, XVIII. yzyl banda h
l yayordu. Fakat, bu karanlk taassup olayndan bir yl sonra,
Ahmet III. zamannda (1703-1730) sadrazamla gelen (1717) me
hur Damat brahim Paa, olduka bar iinde geen devrinde bil
gin ve aydnlar himaye etmi ve bu sayede ktphanelerimizde bu
lunan kitaplarn says bu sadrazam zamannda epeyce artmtr.
Damat brahim Paa, 25 kiilik bir komisyon kurarak Bedreddin
Aynnin Ikd-l-cman adndaki muazzam tarihiyle Handmirin
Habib-s-siyerinin ve baka baz eserlerin Trkeye evrilmesini
emretmitir (ayrntlar ve adlar iin bkz. elebi-zade Asm, Tarih,
s. 358). Aralarnda mehur air Nedimin bulunduu bu eviri ku
rulu iinde bizi eseri ve ahsiyle ilgilendiren zat, Yanyal Esad bin
Ali bin Osman Efendidir. nce kendi memleketinin, sonra da s
tanbulun medreselerinde renim grdkten sonra, Eyp medre-
160
sesi mderrisliine, daha sonra Galata kadlna ve ilk matbaann

alnda,musahhihlie atanmtr. Esat Efendi, brahim Paann
emriyle Aristonun Fizik kitabn Ktb-s-semariye fi sima-t-tabi (1) ad altnda Arapaya evirmeye balamtr. Elimize kadar
gelen eviri, ancak Fizikin ilk kitabdr (bkz. Ragp Paa k
tphanesi, 824). Bu eseri sadece bir eviri sayacak yerde, eviri ve
aklama saymak daha dorudur. Esasen eviren de evirme sra
snda Karaferyeli oannis Kuttiniusun Aristo Fizik'i aklamasn
dan faydalandm syler .(2). Bundan baka Esat Efendi, nszde
slami hikmet prensiplerinden, bu ilmin eref ve yksekliinden
ve bu hususta Sokratm her karmza kan, bilge olduunu sy
ler, halbuki bilge ancak Tanrdr; ve bilgelik ancak yokluktan yk
see kmak iin bir merdivendir szn ve Eflatunun Tanr
vergilerinin en by bilgeliktir, bunu bilmeyi ruhun lmdr
dediini ve Aristonun bilgelik sahibi olmayan ahsn daima hata
edeceine dair hkmn syler. Bundan sonra, yine ayn nszde
Aristonun Batl aklayclarndan Albertus Magnus, Scotus Erigena ve St. Thomas d'Aquinastan bahsetmekte ve Douda Farab
ve bni Sinann, Aristo felsefesi zerine, aklama ve szlerini
eletirdii srada, bn-r-Rdn aklamasn takdir ve nihayet bu
son filozof gibi eer Aristonun Fizik'i olmasayd, bu ilme bala
mak bile mmkn olamazd diyerek evirmeyi zerine ald ese
ri metheder. Esat Efendi, yukarda sylediimiz gibi, yalnz evi
riyle yetinmemi, aklamalar yaparak baz fazla bilgileri katmtr
(hatta bir mnasebet getirerek, mehur, bir daireyi kareye evirme
davasndan bile bahsetmitir). Bu ilaveler arasnda, eviride teles
kop ve mikroskop bile bahis konusu olmutur ki, Osmanl Trkiyesinde, belki btn Douda, yeni ilmin bu iki en mhim aletinden
Arap dilinde ilk defa bahseden Yanyal Esat Efendi olacaktr. Bu
eviri, evirenin Yunancay kendi ana dili olarak renmi olma
sndan dolay, Trkiyede dorudan doruya Yunanca metin ve
aklamalardan yaplm ilk eviridir.
Bu devirde birka hekim bize dikkate deer bir iki eser brak
mlardr. Bunlardan burada ksaca bahsettikten sonra sz, dev(1) Sima-l-tabi, Yunanca phisiki akroasis tabirinin tam Arapasdr.
(2)
Bu lim Rum, Rumelide Karaferyede domu ve o zaman Romadaki Yu
nan Gymasiumunda ve Bologna niversitesinde tahsil ettikten sonra, evvela kendi
niversitesine ve sonra Padua niversitesine felsefe hocas olmutur. Felsefeye dair
eserleri Yunanca ve Latince yazlm ve bir mecmua halinde Louis XIV.ye ithaf olun
mutur. 1658de Paduada vefat eden bu hoca talyada byk hrmete mazhar olmu
ve hatta Bologna niversitesi avlusunda bir de heykeli dikilmitir (fazla malumat iin
bkz. Yunan Ansiklopedisi=Lexion Enkyklopedtcon, oannis Kuttinis maddesi).
161
rin en nemli olay olan ilk matbaann kurulmasna ve bu kurulu^

un mspet ilimler alanndaki etkisine getireceiz.
Sleymaniye Tp medresesi mderrisliinde de bulunan Ayal
aban ifa (bkz. Vakflar dergisi, II, 203-204) adndaki zatn (lm.
1116), doum ve yeni doan ocuklarn tedavi ve beslenmesine
dair, iki eseri vardr. Bunlardan Tedbir-l-mevld adl olan birin
cisi (kaleme alm tarihi 1112) Sadrazam Hseyin Paa ve reislkttap Rami Efendiye ithaf edilmi olup Zekeriya el-Raz, bni Si
na ve Hac Paadan alnp, ak Trkeyle, yazlm bir derleme
eserdir. Bunda reme, gebelik, yalanc gebelik (reca), ftsn te
ekkl, gebeliin sresi, gebelere ve yeni doan ocuklara mah-,
sus tedbirler, beiin ve stn nitelikleri zerine birok bilgilerden
sonra, meme hastalklar, kzamk, iek've suieinden bahseder.
Ayrca bir blmde ocuklarn dvlmemesi lazm geldii noktasn
da srar eder (bkz. Beir Aa ktphanesi, 501).
Bu yazardan sonra, yine Mustafa II. ve Ahmet III. zamanla
rnda yaayan ve 1155=1742de Bursada vefat eden mer ifa
adnda baka bir yazar-hekim vardr ki, takma adlarnn birbirine
benzemesine ramen, bundan nceki hekimle hibir iliii yoktur.
Bu zat hakknda, mezar tanda kazl olan vefat tarihinden ve me
zarnn, gya kendisini takdir eden yabanc bir hekim tarafndan,
yaptrldndan baka bilgimiz yoktur. Bursal Tahir Bey, hep yap
t gibi, onun byk bir bilgin' olduunu ve kitaplarnn adlarn
yazmakla yetinir. Miirid-l-muhtar adl eserinin nsznde, ken
disinin Sinoplu eyh Haan adnda birinin olu olup pek kk
yata anadan ve babadan yetim kaldn, erginlik yama varnca
Konyaya giderek Mevlevi tarikatna girdiini, oradan Kahireye git
mise de Msrdan holanmadn ve yine Trkiye'ye dndn,
bu srada eyh Hasan-l-Halvet'ye rast gelerek onun sranyle, se
yahatten vazgeip kitap yazmaya baladm yazyor. Bursada otu
rup orada hekimlik eden mer ifa, daha ziyade Bursal diye h
ret almtr. Velhasl, btn eserlerinde hayatta eritii mevkiden
memnuniyetsizliini aklayan bu hekim, Minhac--ifai adl ese
rinde, kendisinden bahsederken, seyyah- bi-sabr- karar namurad ve feramu-gerde-i ruzigr (sabrsz ve bir yerde durmaz, iste
ine eriememi ve zamann unuttuu gezgin) diye talihinden ika
yet eder. Grdmz balca eseri Minhac-il-ifa fi tbb- kimya'dir. Bu eser, Mustafa II. zamannda yazlmaya balanmsa da
Ahmet III/in ilk yllarnda (1116) tamamlanmtr. Manasz ve
uzun bir nszde, bu eseri, Bursal Fazlullahza.de Ltfullah Aann
zorlamasyle, Parakelsus'tan (Paracelsus) evirdiini syler. Fakat
Paracelsusun hangi eserinden evirdiini ve Paracelsusun kim olOT li
162
'
duunu bile sylemez. Kimyay, elkimya usulyle tarif eder. Ese

rin Paracelsus'tan ilham aldn gsteren tek taraf, bu yazarn,
hastalklarn tedavisinde madensel maddelere nem verdiinden
bahsetmesi ve bu maddelerle yaplan sv ve yalarla tedavi mm
kn olduunu sylemesidir. Bu srada, baka baz Bat hekimleri
nin, mesela Senrtusun (Sennert), yalnz madensel maddelerle te
davi mmkn olmayp bitkisel ve hayvansal maddelerin de tedavi
de kullanlmas gerekliliini ileri srdklerini syledikten sonra,
baz bilgin hekimlerin, madensel maddelerin asla kullanlmamasn
tavsiye ettiklerini ve bunlarn kullanld dr--ifalardan, can
larn kurtararak, kanlarn parmakla gsterilecek kadar az ol-"
duunu iddia ettiklerini yazar. Ksacas, Paracelsus eviricisi mer
ifaye gre, kimya ilmini tam olarak bilmeyenler iin yine Galenos tbbiyle yetinmek zorunludur. Bundan sonra eser, sularn, uu
cu gazlarn, ruhlarn, civann damtlmasndan, balsamlar, panze
hirlerden bahseder. Bu eser Salih Nasrullah'm Arapa Paracelsus
evirisinden alnp, baz lzumsuz ve yanl bilgiler eklenerek mey
dana getirilmitir. Kitapta, Senartus ve Nikolaus gibi Bat yazar
larnn olarak gsterilen szler geerse de, bunlar o yazarlarn ki
taplarndan deil, ikinci elden aktarlm eylerdir.
Bu yazarn bir de Mrid--muhtar fi ilm-il-esrar adl bir ese
ri daha vardr ki, bata Arapa, Farsa kark ifadeler ve anlal
mas g, fena bir Trkeyle yazlm gya bir elkimya kitabdr.
Bu kitab yukarda ad geen eyhle bulumasndan sonra yazm
tr. Bunda, yine Paracelsus'tan bahsedilmekte (bkz. niversite k
tphanesi, Yldz, tp, 197) olduu gibi, hadid-z-zeybak (1) anla
trken demirden civa karmaya muvaffak olamadn ve bu hu
susta 1000' (?) cilt kitap okuduunu, safdilane bir surette, yazar.
Eser, boyuna esrardan, srr- mektumdan bahsetmek bakmndan,
elkimyaya benzerse de araya madeni kimyaya dair baz bahisler
ilave olunmutur. Ksacas, bu mer ifa, dervi olmas dolaysyle elkimyaya kaan bir eilime kaplmken, naslsa Paracelsusun
eserlerinden orada burada grd baz bilgilerle tbb- cedid-i
kimya diye de tutturmutur. tiraf etmeliyim ki, bu zatm gre
bildiim eserleri, bana, dnyaya dargn, ok ey bildiine inanan,
ama yazlarnda hibir orijinallik olmayan bir yazar olduu kan
sn vermitir. te, btn bu eserlerde ad geen Paracelsus sis
teminin, Osmanl-Trk hekimliinde ald yer ve nemli belirtmek
(1) Simyada geen bu deyim civa

simyaclarn bundan neyi anladklar bilinmez.
demiri
anlamna
geliyor
gibi
grnrse
de,
163
biraz gtr. Ama, aada bir iki eviriyi'daha anlatrken gene bu

bahse dneceiz.
Ahmet Ill.in zamannda hekimbala kadar ykselen Nul
bin Abdlmennan (lm. 1119=1707) adnda Giritli bir Rum dn
mesi vardr ki, Resmonun fethinden sonra Mslman olmu ve bi
ze, Akrabadin adiyle ilalar anlatan, bir eser brakmtr (bkz. e
hit Ali Paa ktphanesi, 2012) (1). Bu eser, kim ldn tespit
edemediimiz Melkios=Melchios adnda bir Yunanlnn eserinden,
nce Nuh elebinin olu mer tarafndan, Trkeye' evrilmeye
balanmsa da, bu gencin vefatndan sonra babas tarafndan ta
mamlanmtr. Eserin iinde birok Rum hekimlerin ad getii gi
bi, kendi ilaveleri de vardr.
te bu zatn hekimbal zamannda baz cahil hekimlerin
tbb- ceditten menedilmelerine dair stanbul kadsna hitaben
u hkm-i erif karlmtr:
Asitane kaimmakamma ve mollasna ve sekbanbaya hkm
ki
Frenk taifesinden baz mtetabbib etibba-i kadime tarikim
terk ve tbb- cedid namyle ecza-i de istimaliyle il eyledikleri
kimseler mutazarrr olmalaryle ol makule frenk tabiblerinden
Edirnede dkkn aan mhtedi Mehmed ile eriki ve bir frenk
tabibi dahi Edirneden icl olunub stanbul ve etraf dahi yoklanub bu makule frenk tabibleri var ise men ref olmak babnda
hatt- hmayun-i saadet makrunum sadr olman imdi emr-i eri
fim vusulnde bu husus gerei gibi takayyd ve ihtimam ile tefti
ve tefahhus ve~bundan akdem devlet-i aliyem stanbulda iken eer
mahmiye-i mezburede eer etrafnda olan etibba zmresi bir defa
yoklanub naehil olanlar ref ve dkknlar kapattrlub hazakat ve
istihkak zahir olanlar alem-l-ulema-il-mtebahhirin Rumeli kadaskerlii payesiyle hekimba olan Nuh tarafndan memhur temessk verilmekle vech-i meruh zere mevlnay-i marnileyhin ta
rafndan yoklanub yedlerine memhur temessiik verilenlerden maa
da bu makule frenk taifesinden gelb bir tarih ile hekim dkkn
am var ise dkknlar kapattrlub men ref mukaddema yok
lanub yedlerine temessk verilenler dahi dkknlarnda kimesne
olmamak zere tenbih ve tekid ve bu vehile nizam verdikten son
ra keyfiyeti der-i devlet-medarma ilm eylemeniz babnda hatt h
mayun-i evketmakrunumla ferman- lianm sdr olmutur. Bu(1) Avram Galanti, Les medecins juids au service de la Turquise adl eserinde
(s. 15) Nuhun Musevi dnmesi olduunu sylyorsa da, kitabndaki hayat hikayeside bunun doru olmad anlalmaktadr.
164
yurdum ki fi evahir-i m 1116 (bkz. Ahmet Refik, Hicr on ikinci

asrda stanbul hayat, s. 37).
Bu padiahn bu buyruundan anlalyor ki, bu srada Trki
yede yeni tp adiyle, madeni maddelerle tedavi usul, zellikle
frenk hekimleri arasnda, pek yaylm ve bundan rken hkmet
yasaklama yoluna gitmitir. Esasen, Paracelsusun ortaya att bu
kimyai tp, Avrupada birok hekimlerin itirazna sebep olmu ve
mthi hcumlara uramt. Kald ki, Trkiyede bu tedavi usu
l, yarm yamalak bir surette kitaplara getii gibi kim bilir mem
leketlerinden, sergzet peinde koup, memleketimize gelen cahil
hekimler elinde ne kadar kt sonular vermitir.
Yine Ahmet III.'in son yllarnda bu cahil hekimler hakknda
bir hkm-i erifi daha kyor:
Edirne payesiyle ser-etibba-i hassa olan mevlnaya hkm ki
Etbbadan olanlar kanun-i tbba riayet ve iktisab-i mmaresat
ile merzay-i ibadullaha mdavat ve muktezay-i tb zere mualecat
etmek lzm ve lbd iken biraz mdetten beru mahmiyet-i stan
bulda dkkn-niin olub tababet iddiasnda olanlarn ekseri fenn-i
tbbn ilm ve amelsinden bihaber ve tahsiline adem-i sy ile zat
larnda istidaddan eser olmayub baz kimesnelerin reca ve efaat
leriyle murad eyledikleri mahallerde birer dkkn aub muraza-i
ibadullahn illetlerine mugayir mualecat ile nice kimesneleri helk
ve ftade-i mehak-i hk eylediklerinden maada ehil ile naehil olan
lar temyiz- tefrik olunmayub ehil olanlar dahi fenn-i tbda kemal
tahsiline itigal eylemeyb hin-i iktizada mdavata kadir tabib te
dariki mteasir olmala bundan byle bir mddet dahi bu tavr
zere gzeran eder ise b- ruy-i bild- emsar ve aktar- diyar
olan stanbul gibi bir sevad-i zamda tbba inkraz tatarruku za
hir ve aikr olmala fenn-i tbda maharet ve iktisab-i hazakat
edenler mmtaz ve beyne! akran serfiraz olmalar tbbn yevmen
feyevmen rabet ve itibar ve kemal-i itiharna bais ve bdi olub
fenn-i tb erbabnn dahi sy- ikdamlarna medar-i akvay-i vesail-i
mstahsenet-l-sar olaca vzh olduu Cihetten nizam-i halleri
ne intizam ile hsn hitam verilmek mmei- ibadullaha mahz men
faat olman stanbul ve Haslar ve Galata ve skdar ve muzafatmda zmre-i etbbadan dkkn-niin olan Mslim ve muvazi ve
mahallt ile tahrir ve defter ve ferd-i vahide gadir ve himayeden
hazer olunmak zere imtihan eyleyb ilm-i tbdan bibehre olup illet-i redie misill ifsad-i mizac-i ibad eden hodfuru ve naehil olan
lar dem-i fasid gibi ecsam-i helkiyeden izale ve red ve dkknlar
165
sedd- bend olunub mademki fenn-i tbb gerei gibi tahsil ile
kesb-i istihkak edb ilmn ile yedlerine mlzemet ruusu verilb
tariki ile gedie dhul eylemedike muraza-i ibadullahtan bir fer
de mualece kaydnda olacak olur ise ahz ve tertib-i ceza olunmak
zere menileri in baka defter ve tertibde mmareset ve kesb-i
hazakat eyleyb ehliyeti zhil olanlarn dkknlar gedik itibar olu
nub ziyade ve noksan kabul etmemek iin had tayin ve kemakn
iktiza eden mahallerde ibka ve bunlardan biri bihikmetillhi tal
vefat eder ise gedii ecnebiye verilmemek zere mastur olanlardan
be nefer mlzim tahrir ve mahll gedik vukuunda elakdem
felakdem fehvas zere mlzim-i evvele verilb ann dahi mlzemeti fenn-i tbba sa mstehkma verilmek ve reca ve efaat ile
naehil olanlara mlzemet verilmekten begayet tevakki ve mcanebet olunmak ve fimabaad gedikl ve mlzimlerden biri vefat
eyledikte arzm ile tevcih ve yerine ruus-i hmayun verilmek zere
baka tertib ve defter ve bundan byle hekimba olanlar ibu
urutu dstur-l-amel tutub hilfna hareketten ittika ve hin-i ik
tizada mracaat eylemeleri iin ruus kalemine kayd ve yedlerine
baka ruus-i hmayun verilmek zere arz eylemen babnda fermn- lianm sdr olmutur. Buyurdum ki fi evahir-i 1, 1142 emr-i
erifim mucibince amel olunub hilfnda begayet hazer oluna deyu
hatt- hmayun-i evket-makrun keide klnmtr Sene 1142. ,Ah
met Refik, Hicr On kinci Asrda stanbul Hayat, s. 106; bu h
km suretinin yeni harflerle baslm bir kitaptan alndn ve
bundan dolay, tashihe ramen, baz yanllar kalm olabileceini
hatrlatmak isteriz).
Bu ikinci emirde tutulan yol, daha akla uygun ve kesin gz
kyor; hekimler deta bir eit devlet imtihamna tabi tutulup
ellerine bir temessk, yani diploma verilmedike hekimlie m
saade olunmuyor; fakat bu defa artk tbb- cedit ten bahsedilmemektedir.
Bundan baka, hkm dikkatle okunursa, XVIII. yzyl ba
larnda, tbbn genellikle, muntazam bir medrese veya hastane tah
siline bal olmad, tersine usta-rak usulyle ve dkkanlarda
parasz alma yoluyle, renildii anlalyor. Ama, bu ustalar ve
raklar arasnda Arapay renmi olanlardan yetimi yazarlar
ve eviriciler hi de az deildir. Mesela, yukarda ad geen mer
ifanin byle hekimlerden olmas muhtemel olduu gibi, onun
rencisi, yani ra olan saray hekimlerinden Bral Ali Efendi
de ayn snftan olsa gerektir. Bu son zatn Bidaet-l-mbtedi adl
bir Akrabadin, yani bileik ilalar kitabn biliyoruz (bkz. niver
166
site ktphanesi, Yldz, tp, 361, 405). [Ek-41]. Mahmut I. zama

nnda 1144=1731 ylnda kaleme alman bu eserde Mynsicht adn
da bir Batl yazarn ismi ok getii gibi, yine Ali Efendi Kitab-
Mynsicht Tercmesi adiyle daha ziyade formulaire eklinde bir ki
tap daha yazmtr (bkz. niversite ktphanesi,- Yldz, tp, 29).
ok gariptir ki, her iki eserinde de adn verdii, hatta bir eserini
onun adiyle yazd Batl yazar, yani Adrian Mynsicht, tartre emetique denilen mehur ilac bulduu halde, Trke iki ila kitabn
da da bu ilacn ad bile gemez (1). Bundan baka Bursal Ali Efen
dinin, Drsaade aas Beir Aa adna, Cerrahname adl bir eseri
daha vardr (bkz. Halet Efendi ktphanesi, No. 751). Bu eserde
ilerden bahsederken anevrizmalar da bu arada sayar; sonunda,
o vakitler pek moda olan Paracelsus ad da yalan yanl baz bil
giler arasnda anlr. Hekim Ali Efendi herhalde 1160= 1747'den
sonra vefat etmi olsa gerektir.
Bu devirde, Halil Faiz adnda bir zat, daha ziyade astroloji he
saplar zerine erkam-i cmel, yani ebced harfleriyle ve sexagesimal=altmlk usulda, F ezleket-l-hisab adiyle, bir eser yazd gi
bi, Es-savlet--hezberiye fi mesail-il-cebriye adnda cebir problem
lerinin zmlenmesi zerine, bir eser daha brakmtr. Yazar, akaik zeyli eyMye gre, air olup teki ilimlere dair de birok
eserler yazm ve tahminen 1729 ylnda cinnet getirerek intihar
etmitir. Fezleket-l-hisab, niversite ktphanesinin T. 5890 nu
marasnda mevcut olduu gibi teki eserlerinden bir ksm da Be
yaztta Veliytiddin Efendi ktphanesinde bulunmaktadr.
#*#
Artk Osmanl Trkiyesinde, ilk Trk matbaasnn
syle kendini belirten, dikkate deer bir devre eriiyoruz. Bu ilk
kurulma-
Adrian von Mynsicht, BraunschweigIi olup 1631 ylnda Mecklenburg duka

hekimliine getirilmi ve ayn ylda, Thesaurus et annamenlarium medico
-chymicum adl eserini yaynlamtr ki, bu eser pek mehur olmu ve 18 defa basl
mtr. Mynsicht, hl tedavide kullanlan tartre emetiquein bulucusu olarak tann
mtr.
.
.
snn
(I)
zel
[Ek-41] zerinde az veya eksik bilgi olan bu iki hekim zerinde Uzluk in
celemeler yapm ve gerek kiiliklerini gerekse hayat hikayelerini aklamtr [Bkz.
F.N. Uzluk: Bursal Tabip Mevlevi mer Sifa Dede Dirim, Cilt 25 (1950) S. 170-175
ile Bkz. F.N. Uzluk: Bursal Hekim Ali Mni Efendi D.T.C.F. Derg. Cilt 7 (1950) S.
329-337], Ayrca Ali Mni, knakna ile o dnemde Amerikadan Avrupaya gelen
ve Trkiye'de yeni yeni tannmaya balayan pekakunha zerine bir monografi yaz
dn da Uzluk aklamtr. [Bkz. F.N. Uzluk: Bursal Ali Mni: Ipecacuantta ze
rine Bir Monografi. Bu yaz Salk Dergisi Cilt 27 (1953) de yaynlanm ayrca bir
monografi olarak da kmtr. (Ankara 1954), Bkz. ayn yazarn Annales de l'Universite d'Ankara Vol. IV. S. 261-272'deki makalesi]. (A.K.).
167
matbaann kuruluu hikayesini, burada uzun uzadya, anlatacak

deiliz. nk, bu hususta tarihlerde ve zellikle Selim Nzhet
Gerekin Trk Matbaacl (stanbul, 1939) adl kk eserinde,
yeteri kadar ve faydal bilgiler vardr. [Ek-42]. Ancak, burada ilk
Trk matbaas diye belirtmemizin nedenini sylemek lazmdr.
Geri stanbulda ve Trkiye'de ilk matbaa Musevler tarafndan
almtr. 1429 ylnda spanyadan hicret eden Musevler, 1493 y
lnda, yani Trk matbaasndan 233 yl nce, stanbul'da, birka
yl sonra da Selanikte ilk matbaay amlardr (Avram Galanti,
Trkler, Yahudiler, stanbul, s. 7). Bu matbaalarda birok kitaplar
baslmtr. te yandan, Sivasl Apkar adnda bir Ermeni de, Ve
nedikte basmclk sanatm rendikten sonra, stanbulda 1567
ylnda bir matbaa at gibi, 1627 ylnda da Nicodimus Metaxas
adnda bir Rum papaz da bir matbaa kurmutur. Bu matbaann
ilk bast eser Yahudiler Aleyhinde Kk Risale adl bir ki
taptr.
Bilindii gibi, Ahmet III.'in sadrazam Damat brahim Paa,
Yirmisekiz Mehmet elebiyi Fransa kral Louis XV.ye eli olarak
gndermiti. Bu mnasebetle babasyle Parise giden Sait elebi
(bazen Sait Aa), oradayken matbaann nemi hakknda bir fikir
edinerek dnmt. Beri yandan, 1674 ylnda, Macaristann Colojvar kasabasnda doan ve Protestan papazl kolejinde tahsil
eden, bir gen de Osmanllara esir dm ve slaml kabul ede[Ek - 42] lk Trk matbaas ve burada baslan eserler zerinde daha yeni
aratrmalar vardr [Bkz. O. Ersoy: Trkiye'ye Matbaann Girii ve lk Baslan Eser
ler, Ankara (1959) ile, nitelik incelemesi' iin Bkz. J. Baysal: Mteferrikadan Birinci
Merutiyete Kadar Osmanl Trklerinin Bastklar Kitaplar, stanbul (1968)]. Eski
harflerle baslan Trke kitaplar iin F.E. Karatay (1956) ve Milli Ktphane (1964,
1965, 1971) tarafndan yaplan almalardan sonra daha kapsaml bir inceleme de
yaplmtr. [Bkz. S. zee: Eski Harflerle Baslan Trke Eserler Katalou Cilt l-V,
1971-1981], Ayrca basn tarihi kaynakas da derlemitir. [Bkz. B. Varlk: Trkiye
Basm-Yaym Tarihi Kaynakas, Ankara 1981],
lk Trk Matbaasnn bast kitaplar ile zellikle tp ve bilimsel yaynlar Ba
tda da alaka uyandrmtr. anizade'nin 1820'de baslan Terih'inin renkli bir ns
has Parise Kraliyet Kitaplna gnderilmesi dolaysyle bu eseri inceleyen T,
Bianchi kk bir monografi iinde hem bu eser zerinde aklamalar yapm hem
de Mteferrikann matbaasnda o tarihe kadar baslan kitaplarn bir listesini ver
mitir. [T. Bianchi: Notice sur le premier ouvrage d'Anatomie et de Medecine
imprine en turc Constantinople en 1820... Suivie du Catalogue des livres turcs
arabes et persans imprimes d Constantinople depuis lintroduction de limprimerie
en 1726-27 Jusqu'en 1820, Paris 1821], Baslan ilk Trk Tp kitaplar hakknda
(1817den itibaren) bir inceleme de Yldrm tarafndan yaplmtr. [Bkz. N. Yld
rm: Trke Baslan lk Tp Kitaplar Hakknda: J. of Turkish Studies, Volme 3
(1979) S. 443-459], Trkiye dnda, dier slam lkelerinde (ran, Msr vd.) ilk basmevlerinin kurulmas iin Bkz. slam Ansiklopedisi, Matbuat maddesi (Cilt VII).
(A.K.).
168
rek brahim adn almt (bu brahimin hayat hikayesi , iin bkz.
Caraczon, brahim Mteferrika, Tarih-i Osman Mecmuas, sene 1,
s. 178). Bundan sonra, slaml iyice inceleyen bu zat, Risale-i stmiye diye bir eser yazm ve bununla Sadrazam brahim Paann
dikkatini ekmiti. 1716=1128 ylnda, Belgrat'ta toplanan Macar
yksek subaylar iin brahim Efendi tercman olarak kullanld.
Bu yl, Osmanl diyarna, mlteci olarak, gelen mehur Macar yurt
severi Racoczinin yanma tercman verildi. Latince ve baka Avru
pa dillerim kolejde renmi olan, brahim Efendi, bir sre sonra,
mteferrikalk hizmetine atanm oldluu iin, bundan sonra ad
hep brahim Mteferrika diye gemeye balamtr. [Ek-43].
brahim Mteferrika, 1726 tarihlerinde matbaacln gerekli
lii, nemi ve faydas zerine, Vesilet-t-taba adiyle bir risale ya
zarak, Damat brahim Paaya takdim ettii, Yirmisekiz elebinin
olu Sait elebiyle uyutuktan sonra bir dilekeyle, matbaa amak
ruhsatn ve bunun iin eyhlislam fetvasyle birlikte padiahtan
da bir ferman istemitir. brahim Mteferrikann bu kk risa
lesi, akla ok uygun, mantkl ve. zellikle gayet inandrc kant-,
larla yazlmtr. Risalede yazar, tarihte birka kere istila yzn
den birok yazma kitaplarn nasl mahvolduunu ve sonralar do-.
[Ek - 43] brahim Mteferrika'nn kiilii ve -bayat hikayesi zerinde, H. Kun'.
un slam Ansiklopedisindeki makalesinden sonra [Cilt V/898-900] Berkes etrafl e
kilde durmu ve konuya yeni boyutlar kazandrmtr. [Bkz. N. Berkes: lk Trk
Matbaa Kurucusunun Dini ve Fikri Kimlii, Belleten Cilt XXVI/104 (1962) S. 715-737;
ile ayn yazarn Encyclopedia of slam'n ikinci basksnda, brahim Mteferrika
maddesi Cilt I, S. 996-998] brahim'in yetime artlar ve Mslman olmadan n
ceki hayt (1692/93) hem daha sonraki almalarna, hem matbaann kuruluuna
ve bilimsel kiiliine k tuttuundan konumuz asndan ok nemlidir. Aslnda
brahim'in kiilii ve dncesinin zmlenmesi Risale-i Islamiye'de belirtilmi
fakat yazma olarak kalm ve baslmam olan bu eser incelenmedii iin dikkati
ekmemitir: Baz Macar bilginleri, Risale-i slmiye ad altda bilinen eserini,
slamln savunmas olarak gsterdikleri halde; eserin iindekilerden, slaml ki
me kar savunduundan hem onlar, hem dier aratrclar sz etmemilerdir. Ger
ekte, bu eser ne slamln savunmasdr, ne de slam bilimleri zerine yazlm
bir eserdir. Risale, Katoliklie, Papala .ve Teslis inancna hcum eden bir pole
miktir. Asl nemli yan bize brahim'in aslnda sanld gibi Kalvinist olmadn
gstermesindedir. Bunu rendiimiz zaman brahim'in Trklere kar Avusturya
ordusunda savatna, esir dtne, kle olduuna, klelik yznden Msl
manla getiine inanmak glemektedir (Berkes S. 47-48).
Nitekim brahim Mteferrika Risalenin banda Servetus tarafndan (Bkz Ek. 3)
gizlice bastrlm Biblica Sacra adl kutsal kitab sakl olarak okuduunu belirttii
gibi sz edilen kitaptan Arap harfleri ile yazlm Latince paralar alr: Byle bir
ilahiyat mezununun Habsburg ordusuna OsmanlIlara kar savamak iin katl
dna inanmak gtr. slaml bilmeyen bir kii olmayan brahim'in Katolik Habsburglarn ynetimi altnda yaamaktansa Osmanlla geerek Mslman olduu
apaktr. brahim Mteferrikann iddia edildii gibi Kalvinist olmayp Unitarist (Tektanr) inancna bal bir kii oluu,'yalnz nemsiz bir inan fark sorunu deildir. '
169
ru yaz yazacak hattatlar kalmadndan yazmalarn ounun yan

llarla dolu olduunu, halbuki, basma usul kabul edilirse, yaz
larn okunakl ve yanlsz olacan, birok gzel kitaplarn yayn
lanacan, kitaplarn bana ve sonuna mufassal fihristler konu-
larak okuyanlar iin kolaylk salanacan ve kitaplar ucuzlaya
rak tarann da bunlardan faydalanacan, ehirlerdeyse byk
ktphaneler kurulabileceini (ki hl kurulmamtr), zellikle,
Osmanl devletinin, cihatla slamm erefini artrd gibi, kitap ya. ymlama suretiyle de slam kltrne hizmet edeceim, halbuki Av
rupalIlarn slami kitaplar birtakm yanllarla oktan basmaya
ve bu suretle, Doudan para. ekmeye baladklarn, eer bizde
matbaa kurulursa bu krn memlekette kalacam ifade etmekte
dir (bu risalenin zeti iin bkz. hsan Sungu, Hayat, No. 43, bu
makalede, ruhsat isteme dilekesi hakknda da faydal bilgiler var
dr; dilekenin tpk basm iin bkz. Selim Nzhet Gerek, Trk
Matbaacl, stanbul, 1939, vesikalar).
brahim Efendinin b szleri ksaca tekrar eden dilekesi ze
rine, bu arzusu, eyhlislam Abdullah Efendinin bir fetvasna da
yanarak, karlan 1139 zilkade tarihli bir hatt- hmayunla yerine
getirilmiti (fetva ve hatt- hmayunun tpk basmlar iin bkz. SeOnun geldii din geleneinin tanmlanmas, brahim'in Trkiyedeki hayatnn as!
yanlarnn kkleri hakknda bizi aydnlatr. Bunlar matbaaclk, corafya bilgisi ve
bilimciliktir. brahim, bilim alannda Avrupa'da teokrasiye kar olan byk bilim
nderleri ayarnda orijinal bir bilim adam olmamakla birlikte, corafya ve mkna
ts hakkndaki yazlarndan, Osmanl Tarihinin en byk bilgini olan Ktip elebi'
nin eserlerine yapt katklardan onun hem Batdaki, hem Doudaki bilim alanla
rn tanyan bir kii olduunu anlarz. (Berkes S. 48).
brahim Mteferrika'nn ilk Trke matbaann kurucusu oluu da onun eski
vatanndaki evresinin koullan altnda zel anlam tar. Erdel ve Macaristan. Or
ta Avrupada matbaacln abuk yerletii yer olmutu. Bunun yukarda anlatt
mz din tartmalaryle ilgili olduuna phe yoktur. Osmanl tarihisi Peev'nin
doum yeri olan Pe. ehrinin balca kilisesi 157Q'de Unitarius akidesini kabul et
miti. Bu ehir ayn zamanda nemli bir basm merkezi olmutu. Bir yzyl sonra
o zamann en tannm harf dkmcs ve basmcs olan Mihail Kiss, Koloszvar
ehrinde 1689da o zamann en nemli Unitarius basmevini kurmutu. H. Kunun
iaret ettii gibi brahim Mteferrika ayn ehirde lahiyat rencisi olduuna gre,
Kissi ahsen de tanm olmas muhtemeldir (Kiss 1702'de lmtr). u halde
brahim daha Trk olmazdan nce basmevini yakndan bilen bir kii idi ve s
tanbulda basmevinin almasnda kendisine yardmc olan Sadrazam brahim Pa
a ile Yirmi Sekiz elebi Mehmet Efendiye basmevi almas fikrini getiren o ol
mutun Nitekim Mehmet Efendi Paris'e eli olarak'gittiinde orada kendisini ta
nyan Duc de St Simon'a, yaknda basmvinin alacan sylemiti. (Berkes
S. 52).
Bylece Mteferrikann kiilii daha ok aydnlanmakta ve uralarnn ne
denleri anlalmaktadr. [Konunun ayrntlar iin Bkz. N. Berkes: Trkiye'de a
dalama, Ankara (1973) S. 47-59], (A.K.).
170
lim Nzhet Gerek, ayn eser, ayn yer). Fetvada ancak lgat, man
tk, felsefe ve astronomi kitaplar bahis konusu olduu gibi, hatthmaymda fkh, kelam, tefsir ve hadis ilimlerinden baka ilim
lere dair kitaplar baslaca da belirtilmitir. brahim Efendi, esa
sen memlekete mspet ilimleri sokmak hevesine dm hr fikirli
bir zat olduu iin, bu kaytlamaya okadar nem vermemi olsa
gerektir. Hatta kendisinin ilk yazd risalede, corafyann byk
devlet memurlar iin lzum ve faydas ve haritalarn baslmasyle,
btn Douda satlarak, menfaat salanaca sz konusuydu. Bu
risale Sandrazam Damat brahim Paaya takdim iin yazld gibi
sonradan, hkmet ekilleri ve zellikle ordu tekilat zerine faz
la bilgi ilavesi ve artk matbaa kurulmu olduu iin, harita bas
mak lzumuna dair olan ksmlarn karlmasyla, Usul-iil-hikem
fi nizam-il-mem ad altnda, olduka cesurca bir slupla kaleme
alnarak, kendi matbaasnda baslmt (1). brahimin kendi evin
de kurulmu olan matbaada baslan kitaplarn listesi incelenirse,
mspet ilimler alannd ancak 6 eserin bulunduu grlr; tekile
rin ou tarihe ve lgate -ait eserlerdir (2).
brahim Mteferrika'nm bast ilmi eserler arasnda en
nemlisi Ktip elebinin Cihannmasidir. Bu eserin asl eklini
yukarda tarif etmitik. Burada basl Cihannmay gzden geirir
sek, aradaki fark ve bu hususta brahim Mteferrikann, zaman
nn ilminden ne dereceye kadar faydalandn gstermi olacaz.
Basma Cihannmaya yaynlayann Tezyil-t-tabi dedii ilavelerle
(1)
Risaleni asl Paris, Bibi. Nat. Cat. Man. Turcs, suppl., F.T. 201de mevcut
Katalogda Nizamiye adiyle kaydolunan bu eserin yazar, eref-i slm ile merref
olan rahip diye gsterilmi olmasna gre, brahim Mteferrika olacan mart 1937de
Pariste Societe Asiatiquee tebli etmitim. Sonradan bu eserin 1769 ylnda, Traite
de la tactigue adiyle, Franszcaya evrilmi ve Fransada Vienne ehrinde evirenin
ad olmakszn baslm olduunu rendim; eviren, nszde, gerek Trkler ve ge
rek
brahim
Mteferrika
hakknda
gayet
tarafszca
dnceler
yrtmektedir.
Hammer, bu kitab evirenin Baron Revviczki olduunu syler (bkz. Hammer, Histoire de
-lEmpire otlaman, XIV, 494).
(2)
Henri Omont tarafndan 1902 ylnda Paris'te yaynlanan Les missiois
archeologiques jranaises en Orient au XVII. et XVIII. siicles (I, 329-401) adl eser
de bu matbaann faaliyeti hakknda birka salam belge olduu gibi Sait elebinia,
Louis
XV.nin
hafz-ktb
rahip
Bignona
gnderdii
biri
Trke,
teki
Latince
iki mektubun sureti vardr (asllan Bibi. Nat. de sakldr). lk Trk matbaasnda bas
lan Vankulu lgatinin ilk formaalar rahip Bignona gnderilmi ve o da verdii ce
vapta harfler gayet iyi hakkedilmi ve Pariste eni usta iiler tarafndan yaplan
harflere o kada^ yaklamtr ki az kalsn sizi kskanacaktn demitir (bkz. H.
Omont, ayn eser, s. 443). Matbaada" baslan eserler hakknda ayrntlar iin bkz.
Selim Nzhet Gerek, ayn eser, s. 59-99. [Bu harflerin Nesih Hatt ile olan ilk e
killeri ile sonraki gelimeleri iin Bkz. U. Derman: Yaz Sanatnn Matbaaclmza
Akisleri Trk Ktphaneciler Dernei Basn ve Yaynclmzn 250. Yl Bilimsel
Toplants (1979) S. 97-118 ile. Ek-42, S. 167. (A.K.)].
tur.
171
Ebu Bekir bin Behram-d-Dimk'nin Anadolu ve Arabistan coraf

yas eklenmitir. Eserin basma, brahim Mteferrika (kendi ald
unvanla brahim-l-Coraf), geometri zerine ilk bilgileri koyduktan
sonra, evren sistemine dair eitli retileri, mesela Tycho Brahe
ve Kopernikin sistemlerini de zikretmi, fakat bu son sistemi an
latrken, hayli ihtiyatl bir dil kullanarak, bunun mutlaka kabul
edilmesi lazm gelmediini ve esasen bunu slam, ulemasnn ka
bul etmediklerini yazmtr. brahim Mteferrika, bu bilgileri
Purkoius adn verdii bir yazarn kitabnn nc blmn
den alm olduunu sylemektedir (1). Asl ad Edmond Pourchot
olan bu yazar, Fransada ilk Cartesien profesrlerden olup birok
kolejlerde hocalk etmi bir zattr. te bu eserden alarak, brahim
o zaman iin Trkiyede yeni saylabilecek, Descartesm burga
lar teorisinden bahsettii gibi, Aristonun ar cisimlerin arzn
merkezine yaklamaya ve hafif cisimlerin merkezden uzaklamaya
eilimli, olduklar teorisine kar, Galileenin reddiyelerini zikre
derken, bir yandan da arzn gne etrafndaki hareketine dair olan
itirazlara kar cevaplar eserine almtr (bkz. Cihannma, basma
nsha, stanbul, 1144, s. 34-48). Bu arada (s. 64) pusulann talya'
da Napoli yaknlarnda Amalfi ehrinde bir zat tarafndan 1402 y
lnda icat edildiini de syler. Bu mnasebetle mknatsiyetten
ve pusulann ibresinin sapmasndan ve bu sapmann talyada ba
tya doru 11,5 olduunun, Bebekte Kaptan Mustafa Paa camiinin mihrabnn yerinin belirtilmesi srasnda, 1140 ylnda, tahkik
olunduunu ilave etmitir.
brahim Mteferrikamn daha birok eklemeleriyle kitap, ger
ekten zamanna gre hayli yenilenmitir. Kitabn basks byk
bir itinayla hazrlanm olduu gibi, haritalar ve ekiller de ilave
olunmutur. Bunlardan bir ksm, Mteferrika tarafndan yapl
m, bir ksm da asl eserden aktarlmtr. ekil ve haritalarn
bazs Ahmed-l-Krm, bazs da Mgrdi Galatavi ve yalnz bir
tek haritann da Tophaneli brahim adnda biri tarafndan hakke
dilmi olduunu imzalarndan anlyoruz. brahim Mteferrika, ey
hlislam Damat-zade Eblhayr Ahmet Efendinin, Ktip. elebinin
yazsyle olan, msveddeleri kendisine verdiini ve baslmas iin
tevik ettiini nszde kranla kaydetmektedir. Bu ilk ve son
basma Cihannma nshalar, stanbulda birok ktphanelerde
ve zel ellerde bulunmaktaysa da, harita ve ekilleri her nshada
tamam deildir.
(1) brahim Mteferrika, bu hakimin ve kitabnn adm sylemez; fakat 1721
ylnda, Leipzigde basldm ve kendi eline 11 yl sonra vardn syler ki o zaman
iin, ilmi bir eserin bu kadar abuk Trkiyeye gelii dikkate deer.
172
brahim Mteferrika'mn asl kendi eserlerinden biri, bizi bura

da ilgilendirecek olan Filyuzat- Mknatsiyle adl eseridir ki, kendi
matbaasnda 1732=1144 ylnda baslmtr (bkz. niversite ktp
hanesi, Yldz, tabiiye, 237). Bu eserde pusulann icadndan ve bu
aletin inlilerce, daha nceden bilindiine dair olan hikayelerden
bahsedildikten sonra mknatsn zellikleri anlatlr. Baz Avrupa
hkmdarlar tarafndan, bir yerin enlem ve boylamn belirtecek
bir alet veya bir usul (?) kefedecek kimseye verilmek zere, 20.000
altn dl konulduunu ve bir hakim-i heyet ve hikmet-aina ta
rafndan bir risale yazlm olduunu syleyen yazar, kendi eserini
bu eserden zetle evirdiini ilave eder (1). Velhasl bu risale, mknatsiyetin pusulayla olan ilikisini anlatan ksa bir eserdir ki, iki
eit pusula ibresini gsterir resimleri de vardr [Ek-44]. Yine bu
matbaada, yukarda ad geen, Tarih-i Hind-i Garb de resimleriyle
birlikte basld gibi. Ktip elebinin yukarda biraz bahsettiimiz
Tuhfet-l-kibar fi esfar-il-bihar adl.eseri de haritalaryle birlikte
baslmtr.
brahimin bize yazma olarak brakt bir eser daha vardr;
Mecmua-i hey et-il-kadime ve cedide adndaki bu kitap, XVII. yzy
ln ortalarnda eserler yazm olan Hollandal corafyac, matema
tiki ve lcozmografyac Andreas Cellariusun (Andrea Keller, ki Hol
landa'nn kuzey eyaletinde o vakit pek mamur olan Hoorn ehrinin
nl kolejinin rektryd) birinci' basks 1665 ve ikinci basks
1708 ylnda yaynlanan, Atlas coelestis yahut Harmonia macrocosmica, seu atlas universalis et novus totius universi creati adl atla
sndan, Ahmet Ill.'in emriyle, evrilmitir. Bu eser, Amsterdamda
Gerard Valk ve P. Schenkin matbaasnda, Joh. van Loon adnda bir
ressam tarafndan baslm olup, ilk sayfasnda dnyann o zamana
kadar gelen mehur astronom ve kozmoraflarmn resimleri, arzn,
gnein, ayn, baak ve terazi burlarnn sembolik tasvirleri, bir
frontispice olarak bulunmaktadr. brahim Mteferrika, nszde
"Rastlar Melisi adn verdii bu resmi aklamaya kalkarak yan
larnda zat-l-krs, usturlap ve rubu daire gibi aletler bulunan bir
ka rasttan birinin Ptolemaios, tekinin Tycho Brahe ve nc(1) Bu szler yanl olup, pusulann Araplar tarafndan ilk dnl hakkn
da toplu malumat iin bkz. Aldo Miel, L'invention de la boussole, Science, 2. yl,
No. 9, Paris, 1937; ayn yazar, La Science Arabe, Paris, 1938, s. 159.
[Ek-44] Bu eser hakknda yaplan karlatrmal bir aratrmada yazld
dneme gre bilimsel ve ada deeri zerinde zellikle durulmutur [Bkz. . Demirel: brahim Mteferrika'mn Fuzuyat- Mknatisiyie isimli eseri, Ankara, DTCF. M.
Tezi, 1979], (A.K.).
- ,
173
snn Kopernik olduunu tehis ettii gibi bir bakasnn da feza-yi dilram- meclisin canib-i yemininde bedr-i mnir gibi cilveger-i sha-i nazar olan ahs- hb-manzar yani shib-i zc-i hkn uh
tan Ulu Bey lhan bana tc ve sorgu giyip ittifaken bu gna
hey zey-i ziynetnma ile cmleden ziyade revnak-bah-i mahal ve
meclis-r-yi ekil olduunu syler. Bunlardan Ulu Bey zannettii
tabii asla Ulu Bey deildir; nk arkasndaki manto ve uzun- sa
lar ve apkasyle bir Batlnn resmi olmak lazm gelir, ite bra
him Mteferrika, bundan sonra nszde, eserin resimleri ve hari
talar altnda ksa ksa aklamalardan baka bir ey olmad iin,
herkesin anlayabilmesi maksadyla kendi tarafndan aklamalar ve
rildiini ve bu suretle ukde-i mkil-bend keif ve hal ve suver-i
eklin medll ve mefad cemi ve dere (bylelikle krdmler
zlm ve ekillerin neleri anlattklar toplanp yazlm) olunduu
nu syler. Gerekten, eviren, kitabn bana, Cihannmaya yazd
eklerden astronomi ve kozmografyaya dair olanlar aktarm ve on
dan sonra, eserin 30 ekli zerine, birer aklama yapmtr. bra
him Mteferrika, yine nszde kitabn aslm mbalaayla verek,
bu ane gelince em-i bidr-i zamn bunun mislini grmemi, bir
pdih-i zi-iktidrm hzinesine girmemi demekte ve yazarn da
Horno nam mecm'a-i ulm da (kolej) ulm ve fnun-i hikemiyede
muallim-i evvel (rektr) olduunu ve Amsterdamda 1708de (ki,
bu halde ikinci bask demek olacak), Platnos admda birinin yardmyle, basldn sylemektedir. Bu eseri brahim Mteferrikann,
Cihannma da verdii astronomi ve kozmografya eklerini tamamla
mak iin, pek faydal bulmu olduu anlalyor. Eserin asl da, esa
sen, yukarda sz geen Johah Blaeunun Atlas majr una ilave
edilmiti. 1733=1145te yaplan bu evirinin bir yazma nshas bu
gn stanbulda, Askeri Mze ktphanesinde, 5203 numarada kaytl
bulunmaktadr. Abbe Toderini, De La Litterature des Turcs adl ki
tabnda, brahim Mteferrikanm Latinceden evirdii bir corafya
kitabn basmak zere olduunu iittiini sylyorsa da, bu eseri
brahim basmaya muvaffak olamamtr.
brahim Mteferrika bahsini kapatmadan nce unu syleyelim
ki, onun matbaasnda ve bir sre tatile uradktan sonra yeniden
alan aym matbaayla skdar matbaasnda, 1830 ylna kadar, ba
slan eserlerin says ancak 97 olup bunlarn bir listesi Hammerin
tarihinde bulunmaktadr (bkz. Fr. ev. XIV, 492-507). Bu listede,
1743 ylma kadar Mteferrikann bizzat bast kitaplarn says 17
dir. te okumak, yazmak, basmak ileriyle faal bir surette uraan
bu brahim Mteferrika, hayatnn son yllarna kadar altktan
sonra, 1158=1745 ylnda vefat etmi ve Aynalkavak mezarlna
174
OSMANLI TRKLERNDE. LM
defnedilmitir. Mezar imdi Galata Mevlevhanesi mezarlna nak

ledilmi bulunmaktadr.
Trk matbaasnn kuruluunda mevki ve nfuzuyle ie katlan
ait elebinin yannda ilmi, sanatiyle onu meydana getirip basan,
yaynlayan, yazan ve eviren olarak grev alan brahim Mteferrika'nm hizmeti, grld gibi, yalnz matbaaya mnhasr kalma
m, belki bizim iin pek yeni saylacak ilimlerin temel bilgilerini
verecek eserler, ekler yazm ve ve bu suretle memleketimize Avru
pa Rnesansmdan ilk haberleri vermitir. Bundan dolay, bu ilk ta
biin adm burada saygyla anmaya mecburuz.
Bu. devirde, corafyaya kar, Ktip elebi'nin eserlerinin ve
Atlas majr evirisinin uyandrd ilgi devam etmi ve onlardan
zetleme ve aktarma suretiyle, birtakm corafya eserleri yazlm
tr. Mesela eyh Edib-l-Hasan-l-Cebeci adinda bir zat Ktip e
lebinin Arapa Fezleke adndaki tarihinin evirisini yaparken sonu
na Osmanl memleketinde yapt seyahatlerde toplad corafi bil
gileri koymay da ihmal etmemi ve o zamana gre. yaplm baz
tabiye planlar da koymutur, (bkz. Hekimolu Ali Paa ktpha
nesi, 803).
Hollanda elilii tercman Petros Baronian adnda bir zat da
1733 ylnda Jacques Robbsun La Methode pour apprendre facilement la geographie adl eserini, Risale-i Corafya veya Fen-nmay-i
cam-i cem ez fenn-i corafiya adiyle Mahmut I. zamannda Sadra
zam Ali Paa iin Trkeye evirmitir. Baronian, bu eseri, Ktip
elebinin Cihannmasnn baslm olmasndan cesaret alarak e
virdiini syler. Eserde o vakte kadar Trkeye gememi olan mo
dern matematik ve fizik corafya bilgileri bulunduu gibi, harita
nn tarifinden sonra dzlemkre, bir de Akdeniz haritas konulmu
ve bu haritalarn lei Arap, Fransz ye talyan milleri zerine ter
tip edilerek, bir de gzel bir rzgar gl izilmitir. Akdeniz ve
Karadenizde ulatrma iin deniz astronomisine dair bilgiler de bu
lunmaktadr. Fr. Taeschner (bkz. Fr. Taeschner, 7-ur Geschichte des
Djihannma, Mitteilungen des Seminars fr orient. Sprachen zu
Berlin, s. 110) bu eserin 1145'te yazlm bir ikinci ekli daha oldu
unu ve bu defa Cihannma fi fenn-i corafya adn aldn syler
se de, eser esasen 1145-1146 yllar arasnda yazlm olduu iin
ayn ylda ikinci eklinin hazrlanm olmasna bir mana verilemez
(bu ikinci ekil Taeschnerin zel kthanesindeymi). 1740 tarihin
de ehr-zade Sait adnda bir mverrih tarafndan Cihannmaya
Ravzat-l-enfs adiyle bir ek yazld sylenmekteyse de bu eseri
grmedik.
-
175
Bu devirde, variolisation denilen yani iekli bir adamdan al

nan cerahatle yaplan iek asnn, stanbul'a 1716 tarihinde eli
tayin olunan E. Wortley Montagunn zevcesi Lady Mary Wortley
Montagu (1690-1762) tarafndan yazlan mektuplarla, ngilterede bi
lindiini sylemek lazmdr. Gerekten, ngiliz edebiyatnda yazd
mektuplarla pek mehur olan bu Lady'nin dostlarna Mrs. S.C.ye
yazd 31 numaral mektupta, iek asnn Trkiyede pek eski
den beri yapldm, hatta, kendisinin tren ve elencelerle yaplan
byle bir a leminde hazr bulunduunu ve amn faydalarn
bildirmitir. Bu trl iek asnn uygulanmasnn tarihini ara
trma ve incelemeyi tp tarihi uzmanlarna brakarak unu syle
yelim ki, baz Trk hekimlii tarihlerine getii gibi, Lady Mon
tagunn mektuplar arasnda, ineklerden alman iek asnn (vaccination) da Trkiyede eskiden beri uygulandna dair, bir ikinci
mektup asla mevcut deildir. Bilindii gibi, bu tarz a, yani bu
gnk iek as, Edward Jenner tarafndan ngilterede 1796 ta
rihinde kefedilmi ve bu zatm 1798 ylnda yaynlad Inguify in
to the- Causes and Effects of the Varioae vaccinae adl eseriyle dn
yaya bildirilmitir (1). [Ek-45],
Bu blm kapatmadan nce; Pariste Bibliotheque Nationale
de (bkz. Paris, Bibi. Nat. Blochet, Cat. F.T. supp., 196) grdm
ve ne yazk ki stanbul ktphanelerinde rastlamadm dikkate de
er bir yazmadan bahsetmek isterim. Yazar ad ve tarihi olmayan
bu yazma, Fransa elisi Marquis de Villeneuve un, stanbulda bu
lunduu srada (1728-1741), reis-l-kttab Mustafa Efendiden rica
etmesi zerine, bu zatm damadnn hocas olan biri tarafndan Kevaik-i seba adiyle (bu isim katalogda mevcut deildir), Fransa eli
sine Trkiyede retim'usulne ve okutulan ilimlere dair bilgi ver
mek maksadyle yazlmtr. Yazar, nszde, slam ulemasnn ilmi
ni Ayrupallarm gzleri nne koymak iin, byle bir frsat bekle
diini syledikten ve slamda ilmin ksa bir tarihini yaptktan son
ra, ilimleri e ayryor: Faydal ilimler, ne faydas ne zarar olan
ilimler, zararl ilimler. Birinci ksmda akait, fkh, Arap dil ve ede(1) Bu keif ,bir sthanedeki Sarah Nelmer adnda bir kz hizmetinin, inekler
den st saarken, dikenle yrtt eline inekten bir eit iek gemesi zerine yapl
m, ve bundan dolay, Latince inek manasndaki vacca kelimesinden alnarak bu
inek hastalna vaccimia ve iek asna Bat dillerinde vaccination, vaccin ad
lar verilmitir.
[Ek-45] iek asn OsmanlI tbbndaki yeri ve uygulanma ekli iin (va
riolisation) [Bkz. S. nver: Trkiye'de iek As ve Tarihi], stanbul 1948. Ayrca
Bkz. metin sayfa 216 ve dip not 1, ile A. Terziolu: Trk Usul iek Asnn 18.
Yzylda Avrupa'ya Yaylmas .. Tp Fakltesi Mecmuas 44/2 (1981) 379-395. (A.K.).
176
biyat, mantk, matematik, astronomi, anatomi ve tp; ikinci ksm

da iir ve edebiyat, nc ksmdaysa felsefe, sihir ve astroloji ilmi
vardr.
Faydal ilimler devre zerine okutulur: 1. Pek muhtasar su
rette, yani ylnz dava balar ve meseleler ispatsz olarak verilir
ki, bu usule istiksar denilir; 2. Biraz daha mufassal surette bir me
tin zerine baz kantlar getirilerek okutulur, bu usule iktisat usul
denilir; 3. Btn meseleler her trl kanjt ve ispatlaryle birlikte
gsterilir, bu usule, de istiksa ad verilir. Akli ilimlerden ancak arit
metik ve geometriden bahsedilmekte, fakat bunlarn kolay (?) ko
nular olduu iin ayrca retilmeyerek, teki dersler arasnda, zel
likle gezintiler srasnda, mzakere edildiini yazar ilave etmekte ve
bu usulleri gerei gibi vmektedir.
Bundan baka bu yazmada o sralarda medreselerde okutulan
kitaplarn da bir listesi verildii gibi, nihayet eitli milletlerin ilme
kar gsterdikleri ilgi incelenir ve karlatrlr. Yazar, Msrllar,
Hindular, ranllar, Keldanler ve Yunanllarn ilme kar byk bir
sevgi ve ilgileri olduunu, halbuki inlilerle Trklerin (?) ilme pek
rabet etmediklerini ifade etmektedir. Bu yazmann incelenmesin
de, medreselerimizde, XVIII. yzylda retimin aa yukar Arap
diliyle fkha mnhasr kald anlalyor. Geri, bu devirde med
rese retiminin dnda baz mspet ilimlerin, yukarda grld
gibi, Batdan, gayet ekingen ve korkak bir tarzda Trkiyeye sokul
mas iin baz teebbsler yaplmsa da bu teebbsler ou za
man medrese dnda yetimi bilginlerin eseridir.
Bu satrlar yazarken, XVII. yzylda ve XVIII. yzyl balarn
da Fransa'nn eitim ve retim tarihine dair baz yazarlarn d
ncelerini hatrlamamak kabil olmuyor. Bu dnceleri Sorbonne
Fransz edebiyat profesrlerinden Daniel Mornet, 1933'te yaynla
d Les origines intellectuelles de la Revolution Franaise adl pek
faydal bir eserinde (s. 170-173) toplamtr. Mesela L'AIIemend,
Fransada eski oratoirelarm retimi zerine yazd bir tarihte,
XVII. yzyln sonuna kadar, bu heyete mensup okullarda ancak La
tince ve Latincenin belagati ve iskolastik felsefeden baka bir ey
okutulmadm syler (1). te yandan kolejlerde fizik ve kimya oku
tulmasn isteyen dier bir papaz, P. Long, mecaz bir ifadeyle, bu
(1)
-Fransada 1611de, bata Berulle olmak zere, baz nl rahipler Paris la
hiyat
Fakltesi
doktorlarnn
katlmasyle
cizvitlere
muhalif
olarak,
Oratoire adyla
bir'heyet kurmulardr. nce, Roma
Oratoire umune
alnarak
kurulan bu
heyet
sonradan retime de msaade alm ve XVIII. yzyln ortalarnda Fransada 80 ka
dar okul ve kolej amtr. Cizvit cemiyetlerinin ilgas zerine onlarn kurumlan da
Oratoirea gemitir. nl filozof Malebranche bu heyete mensuptu.
177
okullarda rencilerin, baz bir torbaya konulup arkadan krbala

narak yrtldn iddia etmektedir. Abbe Fleury ise kolejlerde
okutulan Latincenin, bir kltr deil, ancak bir lisan olduunu
aka ifade etmitir (1). Franszlarn mehur Encyclopedie, Dictionnaire raisonne des sciences, des arts et des matiers inin editeur u
Diderot, Rollin'den bahsederken, Rollin, ancak papaz, kei, air ve
hatip yetitrimekten baka bir ey yapmamtr demektedir (2).
Coyer adnda baka bir papaz, retimin ve eitimimiz ancak
kelimeler iinde yuvarlanp gitmektedir, kolejlerimizin mezunlar
bir mektup bile yazmay bilmiyorlar diye, zamann retim, usuln
den ikayet etmektedir (3).
Grlyor ki, Fransa'nn resmi ve papaz mektepleri, tpk bizim
medreselerde olduu gibi, eski iskolastik usulden, o yzyllarda he
nz ayrlamamt. Fakat, asl dikkat edilecek nokta, b retim
usuln eletiren dnrlerin hatta "papazlar iinden" km ol
masdr. te yandan, imdi grlecei zere, ilim tarihinde "Byk
Yzyl denilen XVII. yzyl iinde Batda birbiri pei sra yetien
dehalar, dnce dnyasnn devleri sayesinde Avrupada ilmi d
n bsbtn baka bir gidi alm olduu halde, bizde imdi
bahsettiimiz Kevakih-i seb'a da eski ilim ve eski sul deil ele
tirilmek, vlmekteydi.
*##
Bundan nceki blmn sonunda Batdaki ilmin durumu zeri
ne yaptmz zetin sonunda XVII. yzyln ilk senesinde, sonsuz
bir lem iinde birok evrenlerin var olduunu, Kopernik sistemi
nin doruluunu ve dolaysyle bizim arzn, lemin merkezi olama(1)
Fleury Fransa tarihinde tannm papazlardan biridir (1640-1723). Mehur
Fenelonla birlikte Duc de Bourgogneun mrebbiliine tayin ve bundan sonra Fran
sa Akademisine, La Bruyerein yerine, ye seilmitir. Louis XV.nin zel papazln
da yapan bu zatm birok eserleri vardr. Bunlar arasnda Traite des choix de la
metkode des etdes adndaki eserden yukanki szler alnmtr.
(2)
Charles Rollin (1651-1741), Sorbonne ve College de Franceta krsler igal
ettikten
sonra
nivresite
rektrlne
getirilmi
ve
Franszca,
zellikle;Yunancann
retim usul iin byk gayretler sarf - etmitir. Yukanki itiraz, onun Traite des
Etudes adnda 172-6da yaynlanan eserine kardr.
t. (3)
G. Franois Coyer (1782-1707), cizvit tarikatna mensup bir papaz olup, ko
lejlerde felsefe ve klasikleri okutmutur. Birok eserleri vardr. Hatta, Lehistan kral
Jean Sobieskinin tarihini yazm ve bu eser Voltairein zellikle takdirini kazanm
tr .Yukanki sz, Plan de Vedcation publique (neri 1770) adl eserinden alnmtr.
Bu
eserinde,
retim
konusunda
yeni
dnceler
ifade
etmisede,
Rousseaunun
Emileinden alnm dnceleri de kendi buluu gibi gstermitir. Herhalde kolej
mezunlarnn bir mektup bile yazamadklarn sylemesi, son zamanlara kadar medre
selerimiz
mezunlarna
da
uygulanabilecek
bir
hkmdr.
Onlarm
arasnda
Arapa
ve hatta Trke yaz yazabilenler parmakla gsterilecek kadar azd.
OT
12
178
yacam iddia eden filozof G. Brunonun, Roma'da odunlar zerin

de yaklm olduunu sylemitik. te, bu zavall dnrn feci
lmyle, balayan bu yzyl, ilim ve dnce tarihine hakl olarak
Byk Yzyl" adiyle gemitir. Yzyln bykl undandr ki,
o zamana kadar her yerde hkim olan Aristo felsefe ve ilmi, Ptole
maios sistemi ve Galenos-bni Sina tbb, yzyllarca kurulup otur
duu tahttan iniyor ve beerin dncesi zerine etkiden bir an ge
ri kalmayan eski alarn byk adamlar artk ar- ferleriyle
yklyordu. Velhasl, Brunonun yanan beyninden kan alevler iin
de ykselen yeni dnce bu yzyl aydnlatarak onu dnya tari
hinde hl, bir ei grlmeyen bir dnce devrimine sahne yap
mtr.
Bu arada, matematik artk fizik aratrmalarnda bir alet gibi
kullanlmaya balayarak, ortaya matematik-fizik bir sentez gibi k
m ve gkler yeni btan incelenerek, yeni kanunlar, yeni grler
meydan alm olduu gibi, ilimde tmevarm usul uygulanmaya
balamtr. Fizyoloji bsbtn mekanik bir gidi tutturuyor, fizik
fizyolojiye ve te yandan, kimyayla birlikte tbba da uygulanyor
du; insanlarn grme duyular, teleskop, mikroskop sayesinde, bs
btn yeni bir kuvvet kazanyordu. Be alt satr iinde, pek eksik
ve pek ksa bir surette sylediimiz, bu byk ilim ve dnce devriminin ayrntlarna girimek, bu eserin kadrosu dnda kalyor;
ama, Trkiyenin ilim leminin bu muazzam olaylara nasl yabanc
kaldn belirtmek iin, bu devrimin en nemli ana izgilerinden
ve en nemli simalarndan ksaca bahsetmek zorundayz.
Johannes Kepler (1571-1630), daha XVII. yzyl banda Koper
nik sistemini kabul etmi ve 1609 ylnda Pragda Satrn gezegeni
nin hareketi zerine yaynlad Astronomla nova adl eserinde geze
genlerin eliptik yrnge ve eit yzeyler meselesine dair koyduu
iki kanunu ve 1618 ylnda, kard Epitome astronmiae Copernicanae adl eserinde de nc kanununu ilim lemine bildirmiti.
Fakat, bunlarn hepsinden de nemli olarak, bizim bugn Galile de
diimiz Pisa'l Galileo Galilei'nin (1564-1642) fizikte, den cisim
leri idare,eden kanunlar, sarka kanunlarn keif ve zellikle cis
min tabii halinin dinginlik olmayp, bir dz hat zerinde tekrnek
bir hareket olduu gibi esas bir prensiple, yzyllardan beri ilim
dnyasna hkim olan Aristo fiziini ve Kopernik sistemini mda
faayla, Ptolemaios astronomisini bir darbede ykmas, onun yapt
nemli devrimler olmakla birlikte, gzlem, ve deneylerden kan so
nular toplayarak, bu sonulardan deimez tabiat kanunlarnn bu
lunmas iin koyduu usul, ilimde meydana getirdii en byk dev
rimdir; ite bundan dolaydr ki, Galile, yeni ilmin asl babas say-
179
lir. Hollandadan gelen teleskopu slah ederek ay gzlemleyen ve

Jpiter gezegeninin uydularm gren Galile, Inquisition zindannda,
1637 ylnda artk tamamyle kr olmutu. 1638 ylnda nezaret alt
na alnd evde kendisini ziyaret eden baka bir "byk kr, Milton, Pardies Lost adl mehur manzumesinde (bkz. ayn eser, book
I., 284-288), Galileyi imayla'u gzel szleri sylyor:
Iktan dklm yekpare, kocaman ve yuvarlak
kalkannn evresi omuzlarna ay gibi asl;
O ay ki onu Tascanal sanatkr
Fesole tepesinden, yahut Valdafno'dan
benekli kresinde yeni karalar, nehirler
kefetmek iin teleskopuyle her gece seyreder.
ngilterede Francis Bacon (1561-1621) ilmi usul, yani birta
km olaylar toplayp onlarn arasndan en ie yarayanlar semek
ve onlar zerine bir hipotez kurmak usuln, savunmutu. Fran
sadaysa Descartes (1595-1650), bir yandan byk felsefesini kurar
ken, te yandan matematik, fizik, fizyoloji zerinde yeni nemli ye
nilikler yapyordu. Evren, onun gznde, Allah tarafndan' yaratl
mtr; fakat bir kere yaratld m, artk Allah da evreni tabiatn
kanunlarna gre idare eder. Analitik geometri, yani cebrin geo
metriye uygulanmas usuln de Descartes kefetmiti.
Nihayet Galilenin ld yl Isaac Ne w ton (1642-1727) domu
tu; gya tabiat bu harikulade yzyl byksz brakmak istemi
yordu. Newton, ekim kanununu kefetmi, arza mahsus olan me
kanii gklere uygulamt; Newtonun Principia adndaki en nem
li eseri 1687de yaynland. Bu kefin hesaplarn yapabilmek iin
bugn matematiin en nemil ve en faydal bir dal olan entegral-diferansiyel hesab, bir taraftan Nevvton ngilterede ve ayn zamanda
da byk filozof Leibniz, Almanyada kefetmiti. 1614 ylnda John
Napier, logaritma usuln kefederek nl eserini karmtr.
Evrenin byle mekanik ve matematik aklamas, her olayn
lye tabi tutulmas usul kuvvetlenirken, te yandan da kimya
ngilterede Boyleun himmetiyle ilmi bir temel, yani elemanlar ve
bir dereceye kadar atomlar zerine kuruluyordu. Bu zat, 1661de n
gilterenin bugn en bata gelen ilim kurumu olan Royal Society
nin ekirdei gze grnmez kolej in (Invsible College) ilk yelerindendi. Bu suretle Byle, kimyay elkimyamn mistik esaslarn
dan kurtararak deney zerine kurulmu bir hale getirmeye bala
mtr.
Padua niversitesi tp hocalarndan Santorio (1561-1636), ilk
olarak termometreyi hastalara uygularken, hissolunmaz terlemeleri
180
kefederek; metabolizmann esaslarm kurmu oluyordu. Bundan

sonra, William Harvey (1578-1657), Galilenin hoca olduu Padua
niversitesinden yetiiyor ve kan dolamm bulup aklayarak fizi
i, fizyolojiye uyguluyordu. 1680 ylnda G. Alphonso Borelli, hay
vanlarn hareketine dair yazd eserle hareketlerimizi fizik kanunlaryle aklamt. Nihayet Franciscus Sylvius, Leyden niversite
sinde, ilk kimya laboratuvarm aarak, klinie kimyann uygulan
masna balyor ve bir yandan da, asitlerle alkalilerin bilemesinden
meydana gelen tuzlar inceliyordu. te yandan Malpighi (1629-1694)
Bolognada, N. Grew (1641-1712) ve Robert Hook (1635-1703)-Lon
dra'da, Jan Swammerdam (1637-1680) Amsterdam'da mikroskopla
biyoloji aratrmalar yapyorlar, kan yuvarlarn kefediyorlard.
Yine bu yzylda, nce ngiltere'de 1662 ylnda, Royal Society
ve 1666'da Pariste Academie des Science kurulmu ve bu suretle
bilginler arasnda temas daha yakndan saland gibi, serbeste il
mi meseleler zerinde tartmalar balamtr.
Ksacas XVII. yzyl ve XVIII. yzyln ba, ilim leminde sk
sk bulular, aklamalar, ilerlemeler kaydederek, ilim tarihinin en
uzun sayfalarn doldurmutur. Beri yandan, bulularn orijinal ve
yepyeni yollar aar cinsten olmalar, bu yzyla en byk deer ve
nemini kazandrmtr. Mesela, Dr. G. Sarton'un dedii gibi, eer
1686 ylnda Louis XIV. aleyhine mehur Augsburg ittifak yaplma
m olsayd bugnk dnyann pek baka bir dnya olaca d. nlemezse de, eer Newton 1687de Principia sm yaynlamam ol
sayd, bugnk ilim ve medeniyet lemini ayn durumda bulaca
mz pek pheliydi.
te bu devrede balayp artk yeni yeni ilerlemelerle sriip gi
den b "yeni-ilimden", yukarda grld gibi, Trkiyenin pek
haberi olmamt. Yalnz brahir Mteferrika, Kopernik, Galile ve
Descartesm adlarm Cihannma ya ilave ettii eklerde bir iki sa
trla vermi, fakat memleketimizde yetien Alexander Mavrocordato, Harvey'in kan dolam gibi nemli buluu zerine Latince te
zinden Trkiyede bahsetmeye bile lzum grmemitir. Hele yeni fi
zik ve matematiin ad bile dillerde dolamyor, tersine matematik
adna hl geometri mukaddimeleri, aritmetik adna da Risale-i behaiye erhleri ellerde dolayordu. Yani, Osmanl Trkiyesi bu uzun
yllarda matematik, fizik, tabii ilimler ye tpta hl ortaan koyu
dumanlar iinde boulmu kalmt. Fakat, XVIII. yzyln sonuna
doru Batdan esen bir rzgar, yava yava, bu dumanlar datma
ya balamtr ki, bu hareketin hikayesi bundan sonraki blmn
konusunu tekil edecektir.-
Blm VII
XVIII. YZYIL SONU - MATEMATK VE TIP
Bundan nceki blmde grdmz gibi, Ahmet Hl.in bat

ve skun tarafls, zevk-u safa dkn, fakat ayn zamanda, ilim ve
kltr koruyucusu sadrazam ve damad brahim Paa zamannda
yz kadar air ve yazar yetimi, bir eviri heyeti kurulmu, mat
baa alm ve Batmm, hi olmazsa, yzyl nceki ilmiyle temas
hasl olmaya balamt. Yine bu zatn zamannda, 1716 ylnda,
Rochefort adnda bir Fransz subay, Babali hizmetinde bir ec
nebi asker mhendisleri ktas tekiline dair on sayfalk bir rapor
takdim etmitir (bkz. Hammer, Geschichte der Osmanische Reiches,
IV, 397; Fr. ev. XV, 68) (1). Bu raporun, Viyanada hazine-i evrak
ta, mevcut olduunu Hammer ilave etmekte, fakat iindekilerden
bahsetmemektedir. Bu mverrih, layihann ad olan Projet potr
Vetabissement dun troupe dinginieurs etrangers au service de la
Porte szndeki ingenieur kelimesini Almancaya evirirken feldmesser yani, kadastro yapan, arazi len uzmanlar anlamna alm
ve tarihini Franszcaya eviren J.J. Hellert de bu kelimeyi ayn an
lamda olan arpenteur kelimesiyle karlamsa da buradaki inenieur kelimesi XVIII. yzylda askeri inaat ilerini bilen uzman
' ve usta matematikiler anlamna gelmektedir (bkz. Trevoux, Dictionnaire niversel franais et latin). Bu halde, De Rochefortun la
yihas Trkiyede retmen sfatyle yabanc uzman ve fen ilerinde
(1) Bu zatn kim olduunu

madun; ansiklopediler, tercmeihal
m bir ad yoktur.
ne Pariste, e
kitaplarnda bu
burada tespit
ada ve bu
etmeye
'tarihe
muvaffak ola-uygun tann
182
bilgili istihkam subaylarna dair olmas lazm gelir (1). Bunun iin,
bu kayt bize pekala gnderiyor ki, Osmanl devletinde ilk askeri
slahat, daha dorusu yzyln gereklerine gre fen bilgini subay
kullanmak veya yetitirmek istei, XVIII. yzyln balarnda ken
dini gstermitir. Fakat, harp ve darptan ziyade, bar ve skun
isteyen ve etrafnda daima air ve bilginler bulunmasn isteyen b- rahim Paa, pek muhtemeldir ki, bu projeyi bir tarafa atm ol
sun. Ama, Ahmet Ill.in halefi Mahmut . I. zamannda, baka bir
Fransz subay Ahmet Boneval Paa adiyle, gya Mslman olarak,
devlet hizmetine girmitir. Fransz soylularndan olan bu zatm asl
ad, Claude AIexandre, Comte de Bonneval (1675-1747) olup, asker
olarak yetimi, Louis XIV. zamannda spanya veraset savalarn
da hret kazanm ve Fransa kralyle aras bozularak, Avusturya
hizmetine girip Prens Eugenin maiyetinde Osmanllara kar Petervaradin savanda bulunduktan sonra,- onunla da aras alp, nihayet 1729'da Trkiye'ye iltica etmi bir sergzetidir. Devlet hizme
tine getikten sonra Ulfeci Humbaraclar Bl adiyle kurulan
bir bln kumandanlna tayin olunmutur (bu zatm Trkiye
deki hayatna dair bkz. slm Ansiklopedisi; Avrupadaki hayat iin
bkz. Memoires de Bonneval, Paris, 1806 (2). Tarihimizde, siyasi ve
askeri, birok ilere karm olan bu zat, Osmanl ordusunun tek
nik ve. ilim noktasndan slah iin iki layiha vermitir ki, bunlar
dan ancak ikinci layihann yedinci fkrasnda topuluktan ksa bir
bahis vardr (bkz. Bonneval, Memoires, Paris, 1806, II, 511). rana
kar alan sava srasnda stanbulda kalan askere, Sultanahmet
metdanmda byk atafatlarla yeni talimler yaptrdn da yine ha
tratnda okuyoruz. [Ek - 46].
te yandan, Trk kaynaklarna gre, 1734 ylnda skdarda
(1) Bu layihann Viyana hazine-i evraknda asln grerek meseleyi kati surette
aydnlatmak mmknse de, bugn buna muvaffak olamadk.
<2) Bonnevalin bu hatrat o kadar gvenilir deildir. Zaten, kendisi tarafndan
. yazlmam olan bu hatratn Trkiyeye ait olan ksm efsanevi hikayelerle doludur.
Mesela, kendisinin Hicaz valiliine tayin olunup Mekkeye gittii vb. hep bu eit
tendir.
[Ek - 46] Hammer'in bahsettii rapor, Roclefort'dan dolayl olarak sz eden
ve aslnda Corripte de Bonnevatm Trkiye'deki siyasal davranlar ile ilgili bir
mektuptur. Bu yazdan anlaldna gre, Rochefort Huguenotdur, yani Katolik
' iken Protestan olan Franszlardan biridir. Byk bir olaslkla amac, [XIV. tou/s'nin
1715de Protestanl yasak ediinden sonra) Osmanl topraklarnda Huguenot'lar
iin yerleebilecek bir yer temin etmektir. Rochefortun kiilii ve konunun ayrnt
lar iin Bkz. N. Berkes: Trkiye'de adalama, Ankara 1973, S. 42-46 ve zel
likle dip not 15 ve 16. (A.K.). _
XVIII. YZYILIN SONU-MATEMATK VE TIP
183
Hendesehne adiyle bir matematik okulu alm olduunu biliyo

ruz (bkz. Suphi, Tarih, stanbul, 1189, varak 58; Ata; Ata, Tarih, s.
158). Yeniden kurulan ulfeci humbaraclara mahsus Humbarac
klas dediimiz bu messeseye Avrupaliar, Corps des Mahematiciens diyorlar ki, Ahmet Bonneval Paann lmnden sonra,
bir mddet de evlatl Sleyman Aa tarafndan idare edilmiti.
skdarda, Topta'nda eski tmarhanedeki bu matematik ve geo
metri okulunun mr pek ksa olmu ve kumbaraclarn yeni talim
lerden szlanmalar ve isyan karacaklar korkusundan, bu heyet
dalmtr (bkz. Baron de Tott, Demoires, II, 178; L. Langles, Datribe de l'Ingenieur, par Seid Mustafa, skdar, 1803, mukaddime).
Hendesehnenin bu kumbarac klasnda alm, veya ayrca bir
kurulu halinde ilemi olmas ihtimalleri vardr. Tarihlerde bunu
aka grmelc kabil deildir. Ancak, At tarihi bu Hendesehanenin
ilk hocas Yeniehir mfts-zade Mehmet Sait Efendinin adn ver
mektedir (Berlin ktphanesi Pertsch Katalogunun 166 numarasn
da kaytl risalenin zerinde, Yeniehir deil, Beyehir mfts Ha
c Mahmut-zade diye yazldr). Bu zatn, iki eyin arasndaki uzak
ln, l kullanlmadan, yani yanlarna gidilmeden, llmesi iin
bir alet ihtira (?) etmi olduundan ve bu alete Rb-i mceyyib-i zlkavseyn adn verdiinden, o 1149 tarihli risalede bahsedilmektedir.
Bu aletle, bir genin bir kenar ve iki as bilinirse teki kenar
lar ve alar hesap etmek mmkn olduunu syleyen yazar, ale
tini eyhlislam Piri-zade Mehmet Efendiye anlatyor; eyhlislam
da aleti Mahmut I.'a takdim edince, gya padiahn tevikiyle alet,
bir genin iki kenaryle aralarndaki a bilindii halde, teki ke
nar ve teki iki ay bulacak yolda dzeltilmi, tamamlanm ve
o risalede tarif olunmutur. Bu risaleyi stanbul ktphanelerinde
bulamadmz iin, ihtiram ne olduunu aka anlamak mmkn
olamad. Ancak, niversite ktphanesinde (Yldz, tp, 178) yazar
bilinmeyen bir kk risale vardr ki, bunda At cetveli denilen
alet ve bununla uzaklklarn tayini tarif olunmaktadr. Eserin cilt
lenirken bir ksm kesilmi olan kenarnda ki, bu hal yazmalarn
bazlarnda ne yazk ki grlyor, bu aletin 1152 ylnda Mevkufat Mehmet Efendi bakanlndaki snr izilmesi heyeti tarafn
dan kullanld yazldr. Acaba bu kk risale, Sait Efendinin ri
salesinden zetlenmi bir eser midir?
Bu srada yazlan eserlerden biri de, lm-i kyas- msellesat ad
l olup, Pariste Bibliotheque Nationalede Trke yazmalar katalo
gunda suppl. 227 numarada kaytldr. Ad bilinmeyen yazarna g
re, eser, Alain Manon adl bir zatn Louis XV.ye takdim ettii Fran
szca ciltlik bir esrden ve Latince Scottinin Cursus mathemati-
184
cus ve Palermo'lu bir rahibin eserinden faydalanlarak, yazlm, fa

kat sonunda, medreselerin o zamana kadar en nemli aritmetik ki
tab olan Risale-i behaiye ve onun aklamalarndan da (yukar bkz.)
aktarmalar yaplmak unutulmamtr. Yine ayn ktphanenin
suppl. 226 numarasnda kaytl, AvusturyalI nl kumandan Graf
von Monteeuccolinin Commentar bellic adl, harp fennine dair,
mehur eserinin Trke evirisi vardr. Paris ktphanesinin Trk
e yazmalar katalogu yazar E.'Blochet, bu eserin brahim Mte
ferrika tarafndan evrildiini sylerse de, bu eviri dil bakmndan
daha ok yenidir ve Macar dnmesinin slubuyle hibir mnasebeti
yoktur (1). Trigonometri zerine olan birinci eser, Trkiyede Bat
dilinden evrilmi ilk, modern matematik kitab olmak ve askerlik
fennine yardmc bir kitap gibi .yazlm bulunmak bakmndan
nemlidir.[Ek - 47],
Yukanki sayfalarda grld ve aada da grlecei zere,
Osmanl Trkiyesine modern matematiin askerlik yoluyle girmeye
baladnda asla phe yoktur. Bunu yazarken, Alman generallerin
den B. von Rathgenin Das Geschtz im Mittelalter adl kitabnda
syledii Die Wffe in der Ausgangspunkt aller Kul tur=btn kl
trlerin k noktas silahtr szne Trkiye bakmndan insann
hak verecei geliyor. Gerekten, bundan sonra da greceiz ki, mo
dern matematik ve fizik yava yava, fakat srf askerlik sanatnn
aa uymas iin, memlekete girmeye balamtr.
Bu hafif modernleme hareketleri srasnda eski usulde ansik
lopedik bir kitap, belki de bu cins eserlerin son turfandas olmak
zere, yaynlanmt: Siirtte Tellu kynde oturan Erzurumlu (Hasankaleli) brahim Hakk kaleme ald Marijetname. Msrda, Bu
lak matbaasnda nce 1251de ve ikinci defa 1280 ylnda baslan bu
. eseri, yazar, oh Ahmet Naim iin yazarak, bir nszle fen, bir
sonsze blm ve her fenni blmlere, blmleri fasllara, fasllar
da neviere ayrmtr. nsze girimeden yazd sayfada, nce,
lem-i kebir (byk lem) dedii evrenin srlarm ele aldktan son
ra, lem-i sair (kk lem) olan insan vcudunu renmek ve
ondan sonra da Cenab- Hakkn birliini kesin olarak grmek ve
masivadan (Tanrdan gayr her eyden) kurtulmak yoluna girmesini
oluna tavsiye eder. nszde, slamda menkul ve muteber olan yol(1) Bu eserlerin stanbul ktphanelerinde de bulunmas pek muhtemeldir. Fa
kat, 50dem fazla ktphanenin alfabetik usule gre bile yaplmam listelerini aramak
zahmetine deer eserlerden olmad iin, bu zahmetten kendimizi affettik.
[Ek-47] Bu eserin nemi. Mteferrika tarafndan Trkeye evrilmesi ve
Osmanl mparatorluundaki yenileme hareketlerindeki etkisi iin Bkz. N. Berkes:
Trkiye'de adalama, Ankara, 1973, S. 50-51 ve zellikle dip not 31 ve 32. (A.K.).
.XVIII. YZYILIN SONU-MATEMATK VE TIP
185
da lemin yaradln, ar, melekleri, cenneti ve cehennemi tarif

eder ve aklar. Birinci fende (yani konuda), Aristo fiziinden Dou
lemine geen tarzda drt elemandan, cevherler ve uzuvlardan ve
dokuz gkten bahsettikten sonra, drt elemann brbiriyle birleme
sinden balangta madenler, madenlerden bitkiler, bitkilerden hay
vanlar ve hayvandan .insann vcuda geldiini syler. Madenlerin
balangc bir amurdur; ondan talar ve talardan da demir, g
m, altm ve kurun gibi maden cevherleri kar; bunlar mercana
vardktan ve nce tohumsuz bitkiler, nihayet tohumlu bitkiler, ta
hurmaya kadar ykseldikten sonra, hayvan zuhur eder; birok yl
lar bu mertebede kalp, nihayet nesnas ve maymun denilen hayvan,
ondan da insan vcuda gelir. Btn bu bilgilerin esas, tabii pek
eski zamandan beri bilinen ve mesela, Ionia'l filozof Anaksimandros'tn beri, birok Yunan filozoflarnn syledii ve hvan-s-safa
risalelerinden 50. risaleye, oradan da Nizam-i Aruznin ahar ma
kalesine (birinci makalenin balangcna) geen szlerdir (bkz. Marifetname, s. 29 (1). Bundan sonra yazar, aritmetik ve geometriye,
(1) Bu eserin Franszcas basld srada stanbulda gndelik bir gazetede bra
him Hakkmn, Danvinden yzyl nce evrim teorisini kefetmi olduuna dair bir
makale kmt. Makalenin brahim Hakkya atfettii ,bu keif meselesi, o bilgile
rin kaynaklarn bildiimiz iin bizi tabiatyle ilgilendirmezdi; fakat Goldsmith (17271774) adl, nl bir air ve romancnn. brahim Hakkmn bu kefini kitabna yaz
d da ilave olunuyordu. Aksi gibi bu romancnn eserleri arasnda bir de, zoolojiye
dair, Animated Nature adl bir' eseri de vardr. Tpk Douda yazlan Anaib-l-mahlukat, biiminde, bazen pek sama sapan, yalan yanl toplama bilgilerle yazlm bu
kitab Pariste Bibliot!eque Nationalede buldum ve cildini de saatlarca kartr
dm. Tabii brahim Hakkya dair hi bir ey bulamadm. Goldsmithin brahim Hak
k ile ada olmas beni artmt..Nihayet, bu makaleyi yaynlayan gazete bayaza
rndan bu bilgileri makale yazarnn nerede grdn sordum. Cevapla birlikte, ba
yazar, bana ltfen, bir de Tevfik Esen adl bir yazarn Genel Biyoloji adl kitabn
gnderdi ve makaledeki bilginin buradan alndn syledi. Gerekten bu eserin-115
inci sayfasnda nevilerde istikrar ve kreasyon nazariyesinm dar ereveleri iinden
darya kamayanlara kar hakikati ilk defa gsterenlerden birisi de Erzurumlu s
mail (?) Hakk olmutur (1699-1770); bu zat kitabnda nevilerin birbirinden ve in
sann maymundan rediini yazmtr denildikten sonra, Goldmid-Biodelajm (Goldschmidt-Biaud Delage) Evrim Nazariyeleri adl kitabnda, yabanilie dnen devele
rin hrgleri kld ve nasrlar kaybolduu gzleminin XVII. yzylda, bir
Trk corafyacsndan nakledildii sylenmektedir. Bir kere bu bilgiyi aktaran ya
zar, ngiliz yazar Goldsmith deil Goldschmidttir. Sonra Marifetname sahibi smail
Hakk deil brahim Hakkdr; kendisi XVII. yzylda deil XVIII. yzylda yeti
mitir; bu yazar, corafyac deil ansiklopedik eser yazan bir eyhtir. O halde Av
rupalI yazarn kayna olan corafya, Ktip elebinin, ksmen yabanc dillere de ev
rilmi olan, Cihanniimas veya yine AvrupalIlarn corafyac saydklar Evliya elebi
nin Seyahatnamesi olabilir. Fakat gazete yazar, bu aktar keyfiyetini adn bildii
nl ngiliz yazar Goldsmithe atftan ekinmemi ve bana belki pek kymetli ola
bilecek saatlar kaybettirmitir. te yandan, liseler iin yazlan bir kitapta bu gibi yan
l bilgilerle- modern evrim teorisinin brahim Kakkya atf, romantik milliyetiliin
baz aydnlarmz srkledii yanl bir dnce sonucudur.
186
dair basit, fakat ak bilgler veriyor. Bu bahsin ikinci blmnde,

lemin kre eklinde olduunun ispatiyle urarken, Ktip elebi'
nin Cihannma smdan ilham alarak, mam Gazalinin, Tehaft adl
kitabndan bu bahse dair olan fkralar olduu gibi Trkeye evi
rerek almtr. Hatta, imamn bu gibi medreselerde tartmay di
nin gereklerinden sayan kimse, dini zayf drerek, ona kar cina
yet ilemi olur szn nemle zikrediyor. Gn ve yerin kre bi
iminde olduunu ispat iin, o zaman bilinen akli delilleri de yaz
dktan sonra, yine Cihannmamn mehur sorusuna (yukar bkz.)
giriir. Artk, yazar hep ayn kaynaktan alarak daha ak yolda eski
Ptolemaios astronomisini tarif edip, drt elemann aklanmasna
geer ve burada sudan bahsederken, evvelce dnyann suyla r
tl olduuna baz talar krlnca iinden deniz hayvanlar para
lan (fosil) kmasyle, imam Fahreddin Raz nin szne dayanarak
inandm syler. Yine bu mnasebetle, Magellanm seyahatinden
bahseder. Toprak elemanna geerek, o bahiste de arzn ktalarm
anlatr ve Tarih-i Hind-i Garbiden ald bilgiyle, Amerikann ke
fini nakleder. Bundan sonra kozmografyaya dair baz bilgiler ver
dikten sonra, yeni astronomi yani Kopernik sistemine sz getirir.
Bu bilgileri de brahim Hakk, Cihannmamn brahim Mteferrika
eklemelerinden alm olmakla birlikte, ondan ok cesurca ve daha
akla uygun delillerle bu yeni astronomiye taraftar olduunu gster
mitir. Hatta bu teoriye gre, kabul lazm gelen arzn gne etra
fndaki hareketini, akla aykr diye, kabul etmeyenlere kar eski
teorinin de nice umuru istib'ad olunacak eyler (nice noktalarnin ihtimal verilmeyecek eyler) olduunu ve tersine, cirm-i sair-i
arzm, ems-i azim etrafn senede bir kere devretmesi (kk olan
dnya cisminin ok byk olan gne cismi etrafnda ylda bir ka
re dolanmas) akl- selime daha uygun bulunduunu syler (bkz.
Marifetname, s. 146-147). Arzm hareketi dncesi aleyhine getirilen
kantlar birer birer reddederken, mesela arzm hareketini hissedemeyeceimizi, nk arzm, etrafndaki madde-i leyyine (yumuak
madde) iinde, hepimizi birlikte srklediini syler.
Bundan sonra, mevlid-i selse dedii maden, bitki ve hay
vanlarn bileme ve meydana gelme suretinden bahsederken, yine
eskilerin 3'edi cisim teorisini ele alarak, madenleri, madenlerden
bitkileri ve onlardan hayvanlar karmak yoluna gider. Hayvan
larn erefi olan insana gelince, anatomi fasl balar. brahim Hak
k, anatomi faslm, bni Sina'nn Kanun undan, biraz ksaltarak he
men olduu gibi, Trkeye evirmitir. Anatomiden sonra vcuttaki
organlarn ilerini ve nefisteki kuvvetleri aklamaya giriir, yani
bir eit eski fizyoloji ve psikoloji bilgisi verir. Buradan ruhun nite
XVIII. YZYILIN SONU - MATEMATK VE TIP
187
lendirilmesine ve ahlakn tarifine ve yine byk lem=macrocosmos'tan insan vcudu olan, kk lemmikrocosmos'a intikalle
aralarndaki ilikiden bahse balar. Ayrca bir faslda, beden sal
nn korunmas hakknda bilgi verirken, tptan ve ilalardan da k
saca bahseder. Artk kitabn fenn-i salis diye ayrld nc b
lmde dini meselelere geer ki, bizi burada ilgilendirmeyen bu k
sm, kitabn yarsndan fazlasn tekil etmektedir. Nihayet babas
nn ve kendisinin hayatlarm ve zellikle eyhi olan eyh smail-i
Telluvnin hikaye ve kerametlerini anlatr, sonra da adap, ahlak ve
muaeret kurallarm syler. brahim Hakk, bu eserinde galiba ez
berlenmesini kolaylatrmak iin, her fasln, hatta her nevin sonun
da, o bahsin konusun ksaca nazma da ekmitir.
Bu cins ansiklopedilerin en mkemmellerinden biri ve sonun
cusu olduu iin M arif e tnameden biraz uzunca bahsettik. Dinine
ve tarikatna pek sadk olan bu zatm, herhalde mspet ilimler kar
ssnda, mtecessis ve huzursuz bir ruhu olduu meydandadr.
[Ek-48],
Yazarn 564 byk sayfa tutan bu eserinden baka daha birok
eserleri vardr. Bunlardan bizi burada ilgilendiren mal-i felekiye
bil-rubil-mceyyibe ve stihrac- mal-i felekiye adl, astronomiye
dair iki eseridir; bunlar da teki olu smail Fehim'e ithaf olunmu
tur. Gerekten bu smail Fehim, astronomiye merakl olacak ki,
kendisi de, Miyar-l-evkat adl takvim usulne ve yl balarna ta
yin ve ay yllarn gne yllarna evirme usullerini gsterir bir k
k risale yazmtr (bkz. niversite ktphanesi, T. 1836).
Astronomi kitaplarndan bahederken, byk tbbi eserini biraz
aada uzun uzadya anlatacamz Abbas Vesimin, bu devre ait,
Nehc-l-bul fi erh-i zic-i Ulu adl eserinden ksaca bahsetmek
uygun olur. Bu kitap, hicri 1158 ylnda kaleme alnm olup stan
bul'un nl bir hekimi olan yazar, Ahmed Msr adnda birinden
astronomi tahsil ettiini ve ihtiyarlayp shhati bozulduktan sonra
bu aklamay yazmaya kalktm syler. Eser, metin, satr satr
alnarak evrilmi ve aklanm olmas bakmndan faydalysa da
bu hekim-mneccim, Mirim elebi erhinden faydalanarak ilaveler
[Ek-48] Erzurumlu brahim Hakk zerine son yllarda deiik alardan in
celemeler yaplm. [Bunlar iin Bkz. I. Binark, N. Seferciolu: Erzurumlu brahim
Hakk Bibliyografyas, Ankara 1977]. brahim Hakk'nm bilimsel kiilii zerinde de
zellikle durulmutur. [Bkz. S. Irmak: brahim Hakk ve Pozitif Bilimler (1703-1780)
st. Tp Fakltesi Cilt 36 (1973) Say 1, S. 153-168], Irmak, Marifetnamenin ansiklo
pedik yaps ve burada pozitif bilimlerin igal ettii nemli yeri belirlemekte, insan
oluumu, astronomi, anatomi, klimatoloji, beden-ruh ilikilerine ait olan blmleri
incelemekte ve bilimsel adan nemli noktalan aklamaktadr. (A.K.).
188
yapmaya da heves etmitir. Bu eserden iki nsha, zmir Milli K

tphanesinde 50/726 ve 21/672 numaralarda bulunmaktadr (1).
Yine bu devirde HollandalI Bernhard Varennius (1600-1676) adl
ve aslnda hekim olup, sonradan fizie, matematie ve tabii coraf
yaya. merak eden, cartesien felsefe okuluna mensup bir yazarn
Geographia generalis in qua affectionnes generales telluris ezplicantur (1664) adiyle yazd fiziki corafya kitab, 1166=1752 ylnda
Belgratta, ikinci tercman Osman bin Abdlmennan tarafndan,

Belgrat valisi Seyit Abdi Paann tevikiyle, Almancasmdan Trke
ye evrilmitir (bkz. Kprl ktphanesi, Eblhayr Ahmet Paa
vakf, 175; Topkap Saray ktphanesi, E.H. 1448). Bu eserin asl,
zamannda o kadar nem kazanmtr ki, 1681 ylnda, mehur New- .
ton tarafndan, Cambridgete yeniden bastrlmtr. Arzn gkteki
yeri ve zellikle astronomi bilgileriyle balayan ksm muhtasar ola
rak evrilmi, yalnz sonszde, 50 sayfalk bir faslda, ksaca kozmografya bilgileri verilmitir; anlalan mtercim, matematik, g
bahisleri anlamam olacaktr. Grdmz nsha, ak Trkeyle
ve evirenin yazsyledir. Memleketlerin ksa ksa, srayla anlatl
lar vardr. stanbuldan bahsederken, fethin peinden olan olaylar
bir yabanc azna yakacak tarzda evirmi olmasna gre, evire
nin, ksltarak da olsa, asla sadk'kald anlalyor.
Bu devirde tpta iki nemli eserden bahsetmeden nce, yazarn
maalesef bulamadm, Feraid-l-mfredat adl bir eseri, bir keli
meyle zikretmek lazmdr. Kitabn yazl tarihi Ecnas-i Feraid-l
-mfredat terkibinin gsterdii 1166 senesidir. Bu eser, tptan fazla
gzel bir botanik ve zooloji .lgatidir. Arapa, Farsa ve Yunanca
otlarn, bazen de hayvanlarn adlarn ve bir dereceye kadar, tbbi
tesirlerini yazar ki, eski tp ve botanik kitaplarn okumak isteyen
ler iin pek faydaldr (bkz. niversite ktphanesi, T. 2702).
Tpta iki nemli esere gelince, bunlardan biri, bni Sinann Ka
nununun, Tokatl Mustafa bin Ahmed bin Haan adnda bir hekim >
tarafndan Mustafa III. zamannda Trkeye evrilen Tabhiz-l-mat- .
hun adl evirisidir. Nsha-i sultaniye dedii basl Kanun ve baka
bir yazma karlatrlarak yaplan eviri, be yl srmtr (evi
renin yazsyle nsha iin bkz. Ragp Paa ktphanesi, 1542). Me
tinde anlalmas g olan yerler, arih-i allme adiyle tannan Kut(1) Ulu Bey Zfcinden bahsederken, unu da katalm: Bu Zicin gya Beyazt
Il.a Ulu Bey tarafndan hediye edilmi nshasndan Abdrrahman bin Osman adn
da bir zat tarafndan Kahirede, azaplar oca aas Haan Efendinin emriyle, yapl
m bir Trke evirisi varsa da, asl eserin nsz eksiktir (bkz. niversite Ktp
hanesi, Yldz, heyet, 19).
189
beddin iraz'nin erhinden faydalanlarak, aklanmtr. Bata Yu

nan filozoflarndan, Malatiye (Milet) ve Asinede (Atina) yetienler
den Thales, Anaksimandros, Pythagoras, Sokrat, Bokrat=Hippokrates, Zimikratis=Demokrit adlarm zikretmektedir. eviri iin biraz
mbalaayla diyebiliriz ki, yalnz cmlelerdeki fiiller Trkeye ev
rilmi, teki kelimelerin ou Arapa olarak braklmtr. evire
nin, ara sra, kendiliinden ileri srd fikirler de vardr. Herhal
de, bu devre kadar gelen Osmanl-Trk hekimlerinden Arapa bilen
lerin tbba dair yaynladklar eserlerin ou, sadece Kanunun ze
tiyken, Tokatl Mustafa Efendinin asl ana eseri dilimize evirmeye
teebbs takdire, yzyllarca Trk-Osmanl hekimliine hkim olan
bu eserin, ancak modern tbbn memlekete girmesinden pek az n
ce dilimize evriliniz olmas da taassfe layktr. nk, eer Ka
nun nceden evrilmi olsayd, faydasz hatta ^bazen zararl birta
km eserler yerine bu ana kaynak herkesin istifadesi nne konul
mu olacakt (1).
Bu devirde, tpta yksek bir mevki ve rabet kazanm bir si
maya rastlyoruz; ad, biraz nce bir astronomi kitab dolaysyle
geen bu zat, Sultanselim civarnda bir hekim dkkan am olan
Abba Vesim bin Abdrrahman'dr ki, zamannda kendisine Kam
bur Vesim diye bir lakap verilmiti. O zamnn, saray hekimlerin
den Bursal Ali ile Bursal mer ifaden tp, ad yukarda geen
Yanyal Esat Efendiden felsefe tahsil ettiini ve sonra da Ahmet
Msr'den astronomi okuduunu eserlerinde sylemektedir. iir
sylemeye de heves eden bu hekimin bir de divan olduunu eyh
lislam Arif Hikmet Bey, Kef-z-zunun & yazd zeyilde bize bildiri
yor. te bu zatm, XVIII. yzyl Trkiye tp leminde hayli hret
kazanm olan Dstur-l-Vesim fi tbb-l-cedid vel-kadim adl b
yk kitab da, zerinde biraz uzun durulmaya layk ikinci nemli ese
ridir (bkz. Ragp Paa ktphanesi, 946-947). ki cilt ve 2083 sayfa
dan ibaret olan bu byk eser, tpta bilinmesi lazm olan kanunlar
anlatan bir nszle batan ayaa kadar organlarn hastalklarn an
latan birinci kadm ve ocuk hastalklarndan bahseden ikinci, i
ler ve lserleri ele alan nc, basit ve bileik ilalan anlatan dr
dnc kitapla hekimlere nasihatleri ihtiva eyleyen bir sonszden
mrekkeptir.
(1) eviriyi inceleyip asliyle karlatrrken, Kanurtun riyazat bahsi gzme
- iliti. bni Sina, bu bahsi o zaman iin en gzel surette yazmtr; mesela, bugn boks
dediimiz spora bir dereceye kadar benzeyen mlkezeyi, bugn sve jimnastii
dediimiz kol ve bacak hareketlerini (harfte) pekala tarif etmektedir (bk?. bni Sina,
Kanun, Msr basm, 1294, I, 258-261).
190
Yazar, nszde Bursal mer ifa ve Aliden istifade ettiini

syledikten sonra, nice terakib-i Bukratiye ve Calinusiye ki dest-i
ikl-peyvest-i lgat-i gamzada silsile-i zeban-i Latin ve Yunana ve
ehe-i salsala-i Afrik ve Taliyana giriftar olduunu grd kitap
lardan da sell-i seyf-i kalemle aktardn katar. u garip ifadeden
anlalyor ki, yazar, gzel yazmak hevesiyle, Afrika lisanndan bile
kitaplar okuduunu syleyecek derecede bir bilgilik satma yoluna
sapmtr. Fakat zeki, okuduunu ve iittiini anlar bir zat olduu
grlen Abbas Vesim, yine bu nszde hastalklarn sebeplerinin gi
derilmesiyle tedavisine taraftar olduunu, fakat bu sebepler her va
kit bilinmedii iin, tbbn gcnn snrl kaldn syler ve zel
likle tecribat-i -kimyaiye .ve mal-i mekanika bilmek lazm oldu
unu ilave ederse de, bu son iki deyimi aklamaz. O zaman, ilim
leminde herkesin bildii bu deyimleri byle mphem gemesi de .
gsterir ki, yazar bunlar azdan iitmitir. (Gerekten, yukarda
grld zere, onun zamanndan ok nce fizyolojiye kimya ve fi
ziin uygulanmas balam bulunuyordu). Hatta biraz aada,
XVII. yzyln nl Ingiliz bilgini Robert Boyledan bile bahsede
rek, vcudun drt unsurdan meydana geldiini ispat etmenin kabil
olmadm, suyla atein kaynamayacam, o yazara atfen syledii
gibi, biraz sonra vcudun birtakm kk cisimlerden (ecza-yi mtesara=ecsam- sar) mrekkep olup bunlarn ecsamm mebadsi
(balangc) olduunu ifade ederek, Boyleun fikirlerinden bazlarm
iitmi olduunu gstermektedir. Nihayet, Byle devrine mahsus olan
insan bir alettir dncesini de eserine koymu ve eer alet i
lerse canl, ilemezse ldr, iyi ilerse salkl, fena ilerse hasta
dr diyerek, mekanik teoriyi de sylemek istemitir. Yazar iin ruh,
tek bir ey deildir; eer tek olsa teferrt ve ksmeti (ayrma ve
blnmeyi) kabul etmezdi; halbuki ylanda kabul ediyor, ba ve
kuyruu kesilirse o paralar yayor; o halde, nefis ve ruh denilen
ey bir ey-i madddir. Bu da kandan ve baka besin maddelerinden,
bitarik-ul-inhill (erime yoluyle) kalp civarnda uuan kk k
k latif (cisimsiz) cz- fertlerdir (atomlar) ki, hekimler arasnda
ancak buna Ruh denilir. Bu ifadeyi, bugnk ilim noktasndan, tamamyle aklamak kabil deilse de, yazarn tek ve madde d bir
ruhu inkarla, onun kimyasal bir karlamadan ibaret olduunu sy- >
lemek istedii sanlr.
Bundan sonra Dstur-l-Vesim, hastalklara dair kitaplarda za
trreeden, nefs-d-denr (kan tkrmek), akcier veremi ve zatlcenpten bahsederken, zatrreeye halk arasnda ygen, yani akcier
ars denildii syleyip, sebepler ve belirtiler bahsinde pek sathi
bilgiler verir; hatta kendinden nceki kitaplarda pekala yazlm
191
olan, krizden hemen hi bahis yoktur. ^Kan tkrmenin, yani nefs

-d-demin (varak 147) rak ok ienlerde olduunu ve kann zellik
le sabahlar geldiini, kendi gzlemlerine dayanarak syler. Vereme
gelince, bu hastaln zatrree ve zatcenpten sonra meydana gel
diini kaydeden yazar, bunun sebebinin bir madde-i maliha-i harife-i ekkle olup batan akciere indiini veya bir hlt-i hadd-i safrav olup yine akciere hcum ettiini syler ki, bu sebepler bni
Sinann Kanun undan alnmtr. Bu madde-i harife yiyecek ve ie
ceklerle, azdan aza msahabete (konuma), hatta apteshaneler
vastasyle, insandan insana geer. Bu bulama bahsinde yazarn, ar
tk kendinden yzyl nce yaam olan Fracastornun dnceleri
ne inandna hkmedilebilir. Mesela, dizanteri hastalnn byle
bir madde-i harifeden ileri gelip, bulac ve hatta bazen btn bir
memleket ahalisine yaygn olduunu (epidemie) syledikten sonra,
uzun mddet zm, kiraz, kavun ve karpuz yemekten ve antimon
bileiklerinin ve cival ilalarn kullanlmasndan da ileri geldiini,
ayn zamanda, sylemekten de ekinmez. Ama, ihtikan aletleriyle
bu hastaln bir hastadan tekine getiine de dikkat etmitir. Fa
kat dizanteride, barsaklarda karhalar (yara) olmadn ve eer
byle karhalar olursa buna ila edilemeyeceini syledikten sonra,
bu durumda tek ilacn, bi-trik-ul-felsife terbiye edilmi hayvan
kemikleri ve zellikle insan kafa kemiklerinden ve hele "maktul
insan kafa kemiklerinden hazrlanan bir ila olduunu bildirmek
ten de geri durmaz. Bu garip ila, Salih Nasrullahm Gayet-l-itkan
adiyle yukarda bahsettiimiz eserinden alnmsa da, yazar, bu kay
na asla bildirmez. Ama, mide ve barsak hastalklarndan bahse
derken, pankreas ve pankreasn salgsn syler ve dizanterinin bu
salg bezinden gelen lenfaan ileri geldiim syleyip, tedavide nce
. mshil ve sonra peklik verici ilalar verilmesini Hildanus adl bir
Bat hekimine atfen syler.
Baz yazarlarmz tarafndan, veremin mikroplarla vcuda gel
diini kefetmi olmak erefine layk grlen yazar, barsak solu
canlarnn yemeklerin iyi sindirilmediinden ileri geldiini syleye
rek, kendiliinden remeyeinandm da gstermitir (s. 292). Hum
ma bahsinde, iltihabn hummas, humuzatm, kann mdde-i asliyesini tayirden husul bulduunu (ekilerin kann esas maddesini boz
duunu), yani hummann bir nevi mayalanma olduunu syleyerek,
bu hususta kimyasal tp teorisini iitmi olduunu gsterir. Ancak,
bu blmde eserinden pek ok istifade ettii bni Sinadan eski
ler diye bahsettii gibi, hummann tedavisinde Sydenham adm da
192
vermektedir (1). Gerek eski Dou yazarlarnda ve gerek Osmanl

-Trk yazarlarnda, humma ad altnda alan bahislerde, verilen
hastalklar arasnda bugn stma dediimiz hastalk bata olmak .
iizere tifs gibi dta grnr bir oda bulunmayan hummal has
talklar kastolunduunu unutmamak lazmdr.
Abbas Vesim, kalp hastalndan bahsederken, kalbin anatomi
ve fizyolojisini anlatr ki, burada kalbin buteyni (karnc) ol
duunu syleyerek Harvey'in kefinden hl haberdar olmadm
gsterecek surette Galenosun fikirlerini tekrarlar.
kinci kitapta dikkate deer taraf, ocuk salndan bahseder
ken, kaynak gstermeksizin, bni Sina'dan birok bilgiler aktardk
tan sonra, ocuklar alt yandan nce okula gnderilmemelerini,
onlara lzumlu lzumsuz dayak atlmamasn ve istidatlarna gre
i yaptrlmasnn uygun olduunu syleyip, ocuklarn paraya ta
mah ederek almalar ve zengin - ocuklarnn miras bekleyerek
oturmamalar gerektiini, bir ahlak sosyolog gibi, tavsiye etmek
ten geri durmaz. Btn bu makul szler arasnda, Kambur Vesim
Efendi, astrolojinin tpla olan ilgisi ve faydasn anlatmaktan ken
dini alamaz.
Sonszde, Hippokratesin mehur yemininden ve tp adabndan
(deontologie) uzun uzadya bahisler vardr ki, bunlar Sid bin Ha
an adnda bir yazarn Tevik adl eserinden aldn sylemektedir.
Bu kitapta gayri Mslim hekimlere ait ok dikkate deer bir
fkra vardr. Abbas Vesim Efendi:
Hak bu ki etbbay-i slmiyeden gayr etbba bu diyarda taba
bet eylemitir.lmen ve amelen baz umur-i tbbiyede eslf-i kudemaya galip olan etbbay-i efrenciyenin nice zaman kuvvet-i mlk
ianetiyle sy-i beli ve sarf- mal-i firavan idb husule getirdikleri
mcerrebat etbbay-i slmiyenin malumlar olmamak iktiza ederdi
zira ol taifenin ktb ulemay-i slmiyenin aina olmad lisan
lardan bir nice elsine-i muhtelife zere olmala ol mcerribata vu
sul mteazzirdir.
Dedikten sonra, kafirlerin tp, anatomi ve astronomi ilmini,
"diyanet kayd olmad iin, daha iyi tahsil ettiklerini ve rasat
haneler atklarm syleyerek, Avrupallarn -ne kadar glkle ve
ne kadar ge diyanet kaydndan kurtulduklarn bilmediini gster-
(1) ngiliz Hippocratesi adiyle tp tarihinde mehur olan Thomas Sydenham,
klinik gzlem usulnde en ok srar eden nl bir hekimdir (624-1689). Bu zatm
malarya hastaln pekala tarif ettii ve zellikle bugn intand hastalklar dediimiz
hastalklarla urat. malumdur. Tedavide afyon bileiklerini, afyonsz tedavi ilmi
, olamazd diye, methederdi; bugn de kullanlan laudanum tertip eyleyen kendisidir.
XVIII. YZYILIN-SONU-MATEMATK VE TIP
193
mitir. Velhasl, Vesim Efendi, gayr-i Mslim ve ecnebi hekimlerden

memlekete zarar gelmediine kani olduunu ve bunu kabul etme
yenlerin birtakm kskan kimselerden ibaret bulunduunu szm
kerimedir, ehl-i hased-i leime deil diye ifade eder.
i
Bu arada, Felemenkte 1080=1668de doan bir zat gelerek, ana

tomi ve tbb yeniletirdiini syler ki, bundan maksad aada ad
geecek olan Felemenkli Boerhaave ile arkada Bernard Siegfried
Albinus olacaktr. nk bu zat, Boerhaavenin davetiyle, Leyden
niversitesine gelmi ve orada mehur Vesaliusun anatomi eserle
rini toplayarak, yeni batan yaynlamtr (1747); bu ese;r, kaslarn
anatomisi noktasndan bugn bile kullanlacak bir gzellik ve do
ruluktadr (Boerhaave iin aa bkz.) Mamafih, Vesim'in kendisin
den yarm yzyl nce yaynlanm olan bu eserlerden haberdar ol
mamas, yemliklerin o zamanlar Osmanl Trkiyesine pek ge inti
kal ettiini gsteriyor.
te ksa bir surette, en canl yerlerini zetlediimiz bu eserde
en ak seik grlen nitelik, eserin deiken (inegal), yani bazen
pek akla. uygun, bazen de son derece manasz ve eski hurafelerle
dolu olmasdr. Herhalde stanbulun bu nl hekimi ki, baz tercmeihal yazarlarna gre evi, Avrupal hekimlerle dolup boalr
m zeki ve eletirici bir kafaya sahip olduu halde eskilerden
rendii, iittii eylerden de kendini kurtaramamtr.
Yazar, eserinin sonunda, Erak dedii taifeyi tedaviden asla
holanmadn syler ve hatta bu taifenin aleyhine, Celleddin-i
Rum ve k elebiye atfettii, baz beyitler bile nakleder. Bura
da ve btn Osmanl devri kitaplarnda geen bu erak ve bazen
de Tiirk-i strk deyimleri, bilindii gibi kyl anlamna kullanl
maktayd; belki Araplarn, Arabn oulu olan rab kelimesini k
mseme iin Bedevilere hasretmelerinden, bizde de Etrak lgati
byle kmseme ve knama anlamnda kullanlm olsa gerektir.
stanbulun Sultanselim mahallesinde dkkan ap, para kran Ab
bas Vesim Efendi, memleketin baka taraflarm sevmeyen ve mem
leket halkna alamayan bu stanbul efendisi, 1173 veya 1175 (1759,
1761) ylnda vefat etmitir.
Eserinde, kaynak diye gsterdii birok yabanc yazar adlarna
rastlanr. Bunlardan kim olduklarn tespit edebildiklerimizden tp
tarihinde mehur olanlar yazyoruz:
1.
Helmonsiyus diye adlandrd Jean Baptiste van Helmont
(1577-1644), Bruxellesde doan bir hekim-kimyacdr ki eserlerinde
bazen gzel dnceleri ileri srmekle birlikte, sama sapan varsa
ymlar ve manasz dncelere sapm bir zatt.
OT 13
194
2. Lindanus diye bahsettii de, Jean Antonides van der Lindendir ki, Felemenkli olup Leyden niversitesinde tahsil ve yine
orada hocalk etmi olan bu zat, hastalardan kan almaya pek mua
rzd. Bizim Abbas Vesim Efendi, Felemenkli yazarn bu dnce
sini bir mnasebetle zikreder.
3. Artmanus dedii Philippe J. Hartmann (1628-1707), aslnda,
Pomeranial olup Fransada tahsil ettikten sonra, Berline dnm
ve orada lmtr. Derin aratrmalanyle mehurdur.
4. Senartus ki, bu da, ad yukarda geen, Daniel Sennertden
(1572-1637) baka birisi deildir. Alman niversitelerinde hocalk et
mi olan bu zat, Galenos tbbiyle Paracelsus tbbm uzlatrmaya
kalkmtr.
5. Benivienus ki, bu da, Antonio Benivieni adnda bir talyan
papaz olup 1502 ylnda Floransada lmtr. Bu zat, tabiatn do
rudan doruya gzlemine deer vermi, gzlemleri kuvvetli bir he
kimdi.
6.
Fonseca (bizim kitaplarda bazen Konseka eklinde geer),
bu zattan yukarda bahsetmitik (1).
7. Borrelas; bu zat, kas hareketlerini fizik kanunlanyle ak
layan mehur Giovanni Alfonso Borellidir (1608-1679).
8. Bekius diye yazd Andrea Bacciustur ki, Milanoda do
mu, 1600 ylnda vefat etmi ve Romada botanik ve akologie (ila
lar bilgisi) okutmutur. arabn tarihiyle megul olmu ve bir de
Roma tarihinin acip ve garip fkralarm toplamtr.
9. Potirius dedii zat, Poterius Latin adiyle anlan Pierre de
la Poterie adnda bir Franszdr ki, XVII. yzyln banda Para
celsus tbbiyle megul olmu ve Paristen bundan dolay kovularak,
talyada Bolognada hekimlik ederken, orada ldrlmtr. Yeni
kimya dedii Paracelsus tedavileri zerine eserleri vardr.
10. Etmulerius dedii zat da Michael Etmllerdir ki, '1644te
Leipzigte doup 1683te len mehur bir kimyac hekimdir. Leipzigde chimiatrie'de pek n . alm ve birok renci yetitirmitir.
Kendisi, Paracelsustan ziyade, Sylvius okuluna mensup, bu sebep
le daha ok modern bir kimyac-hekimdi.
11. Bartolinus diye bahsettii hekim, mehur DanimarkalI Bartholinus ailesine mensup olanlardan belki en mehuru olan Thomas
(1) Ahmet lil.in Daniel Fonseca adnda Fransada tahsil etmi, Portekizli Ya
hudi, bir zel hekimi vard ki, Demirba arlla olan ittifak mzakerelerine katlmas
dolaysyle, Voltairein Charles XII. tarihine ad gemitir. Bu zatm asl Fonseca ile
iliii yoktur (bkz. Avram Galanti, Les medecins jifs).
195
Bartholinus'tur ki, bu aile XVI. ve XVII. yzyllarda yalnz tpta

deil, ilahiyat, felsefe ve tabii ilimlerde de nemli kiiler yetitir
mitir. Thomas, zellikle anatomide pek ileri gitmi ve lenf damar
lar zerinde almtr. talya niversitelerinde hocalk eden bu
zat, 1680 tarihinde vefat etmitir.
12.
Bartoltus diye yazd zat, Bolognah Fabrizio Bartoletti
olup 1576da domu ve 1620de solunum gl zerine eser ya
ynlamtr; akcier hastalklarna dair eserleri mehurdur.
13. Heldanus adm verdii zat da, Fabricius Hildanustur ki,
Diisseldorf civarnda Hildende 1560ta domutur. Alman cerrah
lar arasnda, zamannn en mehuruydu. 1634'te vefat etmitir.
te bunlar, Ds tur-l-V esim de rastladmz birok Bat hekim
lerinin isimlerinden ayrt edebildiklerimizdir. tekileri iin, doru
su, pek almadk. nk, esasen grld zere, bu Avrupal he
kimlerin ou, XVII. yzyln adamlardr. Vesim Efendinin, kita
bm yazd zaman yzyldan fazla eskimi ve btn hipotezleri de
imi bilginlerdir; bu sebeple, zerlerinde ok durmaya demez.
Ancak unu syleyelim ki, Vesim Efendinin, bu yazarlarn eserlerini
bizzat grerek, onlardan kitabna aktarmalar yaptna inanmak bi
raz saflk olur. Kitaplarnn adlarm bile duymd bu bilginlerin
dncelerini, ya kendisinden nce yine bu yolda yazlm Trke,
Arapa kitaplardan, yahut pek methettii ve tarafls olduu gayri
Mslim ve yabanc hekimlerden duyarak, kitabna koymu olacak
tr. Zaten kendisi de Vesitle-l-metlib fi ilm-it-terkip adiyle yazd
Akrabadin, yani bileik ilalara dair bir eseri Macarl Yorgios (?)
adnda birinin eserinden, Yunanl hekim "Petro nam tabib-i feyle
sofun yardmyle aldn sylyor ki bu da Vesim Efendinin gayri
Mslim hekimlerden faydalanarak byk kitabm birtakm Avrupal hekim adlaryle doldurduunu bize gsterebilir. Mamafih ken
di hocas Bursal hekim Ali Efendinin Kitab- Mynsicht (yukar bkz.)
adl Akrabadin kitabndan da istifade ettii anlalyor.
Bu Abbas Vesim Efendi hakknda 40 yl nce dikkati, Hamidiye Etfal Hastanesi (ili ocuk Hastanesi) Bahekimi brahim
Paa, kdam gazetesine 1901 ylnda (No. 2601) slamlarn ve bilhas
sa Trk millet-i necibesinin tababete ettikleri hizmetler balyle
yazd makaleyle ekmitir. Doktor brahim Paa, yukarda ad ge
en Emir elebinin Enmuzec-t-tibb'yle Vesim Efendinin Dstur vlnu ele geirmi ve bunlardan baz yerleri alarak, yukarki makaley
le 1903 = 1321 ylnda yaynlam, Etfal hastanesi istatistii adndaki
salnameye yine Vesimin verem tedavisi hakknda uzun bir baka
makale yazmtr ki, bu son makale de kdam gazetesinin 4040 nu
maral nshasna ayen gemitir. te, bu makalelerde bu hekimi
196
vmekte o kadar mbalaa olunmutur ki, hastalk mikroplarm Av

rupalIlardan 300 yl nce kefettii ve hele verem ve frengi, hasta
lklarnn tedavisi hakkmdaki dncelerinin XX. yzyl banda bi
le, daha iyi olamayaca ve byle eski hekimlerimiz varken, her eyi
Avrupadan beklemek abes olduu bile yazlmtr. Bu makaleler,
Abdlhamit II. devrinin dalkavuk ve ayn zamanda obscurantiste
evresinin mahsullerinden bir numunedir. te sonradan, hekim
Vesime dair tp tarihlerine geen ve tp tarihi kongrelerinde tebli
edilen bilgiler, bu saray doktorunun yazlarndan mlhem ve hatta
aynen alnm bilgilerden ibarettir. [Ek-49],
Yine bu devirde ranl Mehmed Mmin Hseyinin Tuhfet-l
mminin adl eseri, Ahmet San adnda bir zat tarafndan Sadrazam
Ali Paa iin, Gunyet-l-muhassilin adiyle, Trkeye evrilmitir. Ba
sit ve bileik ilalardan bahseden bu eserin asln, Ali Paann ran
seferinden getirmi olduunu nszde okuyoruz. Eserin bir zellii,
iinde 54 kadar kaynak verilmi olmasdr. lk blmlerde ilalarn
genel etkileri, nc blmdeyse elifba srasyle ilalarn nitelen
dirilmesi, Arab, Faris ve Sanskrit dillerinde isimleri ve Trkeleri
vardr ki birok bitkilerin Trke adlarm bulmak iin ok faydal
bir eserdir. Bundan sonra, eczacla ait usuller, mrekkep ilala
rn hazrlanmas usul, nihayette de drt ayakl hayvanlarla kula[Ek-49) Abbas Vesim, son temsilcilerinden biri Gevrekzade olan (l. 1801)
geleneksel Osmanl tbbnn 18. yzyldaki en nemli kiilerinden biridir. Parlak bir
eitim dneminde Bursal Hekim Ali MmVden tp renimi grm, ayrca Ahmed el A/sr'den astronomi, Yanyal Esat Efendiden de hikmet-i tabiiye (fizik)
renmi, XVIII, yzyln nl hattatlarndan Ktipzde Mehmet Ref'i Efendiden tlik
mek etmitir. Uzun ve parlak hekimlik hayat yannda metinde geni olarak ak
lanan Dstur ile ve bir astronomi kitabn kaleme ald gibi, bunlardan baka be
ayr eser yazmtr. Bu konuda yaplan bir uzmanlk almasna dayanarak yap
labilecek bir deerlendirmede Abbas Vesim, etiyoiojiye nem veren, tedavinin semptomatik olmasnn gereine ingnm iyi bir klinikidir. Tbbi iyice anlayabilmek iin
aml-i mekonika (fizik ve mekanik) ile tecrebt- kimya'iye {deneysel kimya) bilme
nin gerekli olduunu belirtecek kadar aydnlk dnmektedir. Bu konuda Ttbb-
Kimya'i Cedid diye br eser de yazmtr. Btn bu nemli niteliklerine ve bat et
kisine ak olmasna ramen temel kavramlarda ibn Sina tbbna bal bir kiidir.
Ne eitimi, ne iinde yaad ortam bundan daha fazlasna zaten msait deildir.
[S. Aknc: Hekim Abbas Vesim Efendi .. Tp Fakltesi Mecmuas Cilt 24 (1961)
695-700: S. Aknc: Kitab-Dstur-u Vesim fi tbb'l Cedid ve'l Kadim ncelemesi ve
Ortaya kan Sonular .. Tp Fakltesi Tp Tarihi Enstits, Uzmanlk Tezi (1964).
Bu alma zet olarak Yeni Tp lemi Cilt 15, Say 171-172 (1964)d e S. 137-154'de
ayrca yaynlanmtr].
Abbas Vesim'in ilgin bir zellii de eserlerinde Deontoloji konusunda zama
nn dncelerini yanstan deerlendirmelerin mevcut Deontoloji Kurallar tarihin
en eski devirlerinden beri doktorluk grevlerine, bu meslein bilimsel gelimesine
ve uygulanma ekline yn vermitir. [S. nver'. Tbbi Deontoloji, stanbul 1945, B.N.
ehsvarolu, Tbbi Deontoloji Dersleri stanbul 1970], Bu konuda her toplum ken-
197
rm tedavisi iin ilalar, leke karan maddelerden bahis vardr (bkz.

Topkap Saray kitapl, E.H. 1815).
Mverrih Suphinin olu Abdlaziz Efendi de, mehur Boerhaavenin aphorizma larm, bu devirde, Ktaat-i nekave fi tercme-i
kelimat Boerhave adiyle, Trkeye evirmitir (1).
evirinin tarihi, Esat Efendi ktphanesinde evirenin dzelt
meleri bulunan 2462 numaral bir nshaya gre, 1185=1771 olmak
lazm gelir. Mtercim, nszde, lisan- Latiniyeye vakf baz nkteinasm inzimam- rey ve marifetiyle bu eseri tercme ettiini
syleyerek, kendinden ncekilerin yapmadklar bir gerekseverlii
(1) Herman Boerhaave (1668-1738), Hollandann Leyden ehrinde domu,
1701de orann tp fakltesine hoca tayin edilmitir. Al dersini Hippocrates ze
rine yapan* bu nl hoca, Leyden tp okulunu XVIII. yzyln en yksek okulu de
recesine getirmi bir ahsiyettir. Hippocratese olan iddetli ball dolaysyle, 1709
da yaynlad eserine Aphorismi adn vermitir. Bu esere, sonradan rencileri yine
pek nl hekimlerden Gerard van Swieten ve Anton de Haen ciltlerle aklamalar
yazmlardr. Van Swietenin yazd be ciltlik aklamann ad, Commentarii in aphorismis cognoscendis et curandis morbistir. Boerhaavein bundan baka, ilk eseri
olan nstitutiohes modica ile bir de Etemanta chemiae vardr ki, bu eserler o yz
ylda btn Avrupa ktasnda pek mehur olmu ve deta hekimler tarafndan ezber
lenmitir. Boerhaave ilahiyat tahsil ederken, bir gn arkadalaryle bir gemi yolcu
luu srasnda, bu arkadalarn nl filozof Spinozadan Tanr tanmazlkla sulan
m olduu halde lm ve bir kpek gibi gmlm birisi diye bahsettiklerini du
yunca, onlara, Siz Spinozanm eserlerini okudunuz mu? sorusuyla balayarak, bu
byk filozofu savunmu ve arkadalarn susturmusa da, ertesi gn btn Leyden,
bu gen ilahiyat rencisinin aleyhine dnm ve'kilise, kaplarn bu gencin yzne
kapamtr. Bunun zerine, Boerhaave, tp tahsiline gemi ve bu suretle, XVIII. yz
yln en byk hekimi adn kazanmtr. Tpta klinik usuln adamakll kuran,
otopsisiz hekimlik olamayacan syleyen bu byk hoca, bir defa nikris hastalna
di inan ve anlayna gre uygulama yntemleri gelitirmitir. nl Hipokrat ye

mini ve deiik ekilleri bunu kantlamaktadr. [Z. Baar: Yemin, Deiik rnekler
ve Aklamalar Ankara 1978J. Osmanl Hekimliinde de basta hekim ilikisi belirli
ahlaki kurallara dayanm ve bunlar tbbi pratiklerde, hatta bilimsel deerlerin ge
liiminde nemli bir yer igal etmilerdir. Burada hareket noktas dini temeller ol
makla beraber [Bkz. K. Opitz: Kur'an'da Tababet (F.N. Uzluk evirisi) Ankara 1970]
kiilerin davran ile toplumsal yap da belirli oranda etkili olmaktadr. Osmanl
Tbbmda hekimin eitimi, kiilii, kullanabilecei ilalarn nitelii, uygulama ekli,
kltr, nihayet sosyal yaamna kadar uzanan geni bir deerlendirme dzeyi
mevcuttur. Pek ok hekim, kitaplarnda bu konudaki grlerini srarla aklamtr.
[Konunun ayrntlar ve kaynaklar iin Bkz. N. Akdeniz: OsmanlIlarda Hekim ve Deon
tolojisi .. Cerrahpaa Tp Tarihi Enstits Doktora Tezi, stanbul 1977). Bylece
Osmanl Hekimi slam Topiumunun bir yesi olarak slam Hukuku'na gre fakat
kiisel deerlendirmelere de yer vererek sorumluluk almaktadr. XIX. yzyl bala
rnda yeni bir ynelim iine giren Osmanl tbb ile birlikte geleneksel deontoloji
kurallar da tpk Rnesans sonras Avrupasnda olduu gibi, bir sre iin sarsl
mtr. [S. Aknc: Dr. Henriguez'in Gzlemleri .. Tp Fakltesi Mecmuas Cilt 39
(1976) S. 302-313], Ancak yeni bilimsel kavramlarn gelimesi ile bu dnem ok
ksa srede almtr. (A.K.).
198
yapm ve kendinin evirici deil, dzenleyici olduunu bize bildir

mitir. Kendisine eviride yardm eden zatn o zamann Avusturya
elilii tercman Herbert olduu tahmin edilir. Ne olursa olsun,
eser en iyi evrilmi eserlerden biridir. Mverrih Suphi-zade Abdlaziz Efendi, birok baka kitaplar da Trkeye evirmeye me
mur edilmi olduu iin, anlalan maiyetinde baz mtercimler kul
lanm olacaktr. Aphorismalan evirirken Van Swietenin akla
masndan faydalandm sylyor ki, dorudur; mesela, liflerin has
talklarndan bahsederken, insan bedeninin dokusu zerine yazd
satrlar asl eserde yoktur. Sonra liflerin esnekliini sylerken (ki
buna elastihyas der), Loevenhookun, yarasa kanatlar zerinde yap
t deneyle, kann esnekliini ispat ettiini syler. En nemlisi, e
virenin bu eseriyle, Trkiyede ve Trk dilinde ilk defa olarak, Harveyin (Arveiyus) kan dolamm kefinden tam aklkla bahsetmi
olmasdr. Halbuki, kendisiyle aa yukar ayn zamanda yaam
olan Vesimin bu nemli bulutan haberi bile olmad eserinden
anlalyor. Grdmz nshann (Veliyddin Efendi ktphanesi,
2484) sonuna, gayet ilek bir kalemle aphorismdlarm Latincesi de
kaydedilmitir. Velhasl bu eser, Avrupa tbbmdan yaplan ilk ada
makll eviridir.
Tbbi eserler zerine olan bu ksm bitirmeden nce, Mustafa
III. devrinin Trk hekimleri iin, aralarnda pek mstaitleri bulun
masna ramen, zor durumda olduklarm da sylemek lazmdr. Me
sela Drssaade aasnn vefat zerine, onu tedavi eden hekim s
tanbuldan srgn edildii gibi, air Abdinin (1) vefatna sebep oltutulmu ve iyi ohp derse devama balad gn, ehrin anlar alnarak, sokaklar
donatlarak, alklanmtr. Btn dnyada pek mehur olan bu zata yazlan mektup
lar gya Avrupada Boerhaave adresiyle kendini gelir bulurmu. Rus ar Deli
Petroyu, kabul etmek iin, bir gece bekletmitir. Zaten Hollandada denizcilik tahsil
eder bu nl ar, ara sra hocann derslerini de takip etmitir. Bu byk klinikinin
en byk devrimi o zamana kadar az ok kuvvetle hkm sren Galen'os tbbna
cepheden hcum etmi olmasdr; ona gre, Galenos tbba iyilikten ziyade fenalk et
mitir. Hatta bir yerde, Aeskulapiosun yarm dzine gerek evlatlarnn, yeryzn
de hekimliin kndan beri, yaptklar iyilikle birok doktorlarn yapt fenal kar
latrrsak, dnyada hi hekim olmasayd temennisi bile yerinde olurdu diyecek ka
dar ileri girmitir. Emri altnda bulunan birka yataklk klinikle ilme yapt hizmet-
ler pek byktr. Anatomi, fizyoloji, patoloji ve kimyann tbba uygulanmasn ba
i gibi gz nnde tutmu olan bu hekimin Aphorismalan ta ngilterenin kuzeyin
den Vivanaya kadar dillerde dolar olmutur. Bu Aphorismalann Arapaya evril
dii de sylenirse de biz gremedik. Aphorisma kelimesi, Dou dillerine bazen kelimat bazen fusul ve bazen ktaat diye evrilmitir. [Abdlaziz Efendinin ad ge
en evirisi hakknda Bk. E. Atabek: .. Tp Tarihi Uzmanlk tezi, 1963 ile F.N. Uzluk'un Ank. Univ. Yll X: 23-48, 964'deki makalesi. (A.K.)].
(1) Bu zat, birok mevleviyetlerde bulunduktan sonra ordu kadlmdayken
Isak kasabasnda vefat eden (1173) Abdi Efendi olsa gerektir.
199
duu bahanesiyle, bir ordu hekimi de azledilmitir. Bu vesileyle, pa

diah bir hkm-i erif kararak, ruhsatnamesiz hekimlik edenlerin
men'i ve aksi hareket edenlerin gayet iddetli cezaya arplmalarm
emretmitir. te bu srada, bu olaylardan faydalanan yabanc he
kimler yeniden, gerek pdiahm ve gerek devlet ricalinin gzrfe gir
milerdir. Mesela Napolili Caro ve Alman doktoru Ghobis, hem he
kim ve hem casus olarak, bu devirde hayli hret edinmilerdi (bkz.
Von Hammer, Histoire de lEmpire Ottomar, XVI, 171-172).
##*
Askeri fenlerin yardmcs olmak zere, matematik iin Mustafa
III. devrinde (1757-1774) zel bir ilginin belirmeye baladn ve
bu arada astronomiye kar da bir heves uyandn gryoruz. Bu
son ilme kar ilgide, daha ziyade padiahn mneccimlerin szle
rine verdii nemin rol besbellidir. Payitahttaki mneccimleri kfi
grmeyen bu hkmdar, astrolojide pek mehur olan Fas'tan bir
mneccim isterken, Fransadan da bu alanda en mkemmel bir ki
tap .istemitir. ok kr ki, Fransa limler Akademisi, bu istee
karlk, birka astronomi eseriyle bunlarn arasnda Lalandem me
hur eserini ve ziclerini gndermiti (1). Bu bilgiyi veren Montucla
diyor ki: M. de Voltairein hakaretine o kadar layk olmayan ve
aksine, aydn ve merakl olan Mustafa III., Avrupa astronomisine
dair en yeni ve mkemmel kitaplar limler Akademisinden iste
mitir (bkz. Montucla, Histoire des Mathematiques, s. 400). Bu m
nasebetle unu da ilave edelim: Montucla, Osmanl-Trk astronom
lar ve matematikileri hakknda, dikkatli ve tarafsz bir yolda sz
yrtm ve hatta tarihinde, bundan nce bahsettiimiz, muvakkit
Mustafann eserlerinin ve Darendeli Mehmet Efendinin tkenmez
takviminin, Augsburgda Velchius tarafndan yazlan bir nszle,
Trke olarak yaynlandm yazmtr.
te yandan biliyoruz ki, Dominique Cassininin zicleri, yazma
halinde, Ahmet III. zamannda Parise elilikle giden Yirmisekiz
Mehmet elebi araclyle, stanbula getirilmiti. Bu'zzc'ler o za
mandan beri, yani yarm yzyl ktphane raflarnda durduktan
sonra, astrolojiye merakl olan Mustafa IH.nm dikkatini ekmi ve
Trkeye evirmeye Kalfa-zade smail inar'yi memur etmitir.
Mukabele-i piyade kalemi bahalifesi, ad bilinmeyen bir zatn olu
olan ve bu sebepten Kalfa-zade diye lakaplandrlan bu smail Efen(1) Josephe Jerome Lalande (1732-1802), Fransann nl astronomlanndandr;
birok eserleri vardr. stanbula gnderilen eseri, be ciltlik Astronomie adndaki ki
tabiyle Tables Astronomiques\eMh. Hayatnn sonlarnda garip haller alan bu astro
nom, pratik noktalarda ilme hizmet etmi bir bilgindir.
200
diye, stanbulda, Sulumanastr civarnda Sancaktar Hayrettin, ya

hut teki adiyle nar mahallesinde oturduu iin, mar de den
miti. Kendisi de, ayn kaleme girerek, babas gibi mukabele-i piya
de bahalifesi olmu ve orduyla seferlere katlmtr. Genliinden
beri matematik ilimlere ve astronomiye merak eden bu zat, Mustafa
Ill.nm, ehzadelii zamanndan beri tevecchn kazanm ve 1181
ylnda Lleli camii muvakkitliine de tayin edilmi ve bu hizmet
ten 1203 tarihinde ayrlmtr. Salih Zeki Beye gre, her bakmdan
gvenilir bir matematikiydi. te bu zat, Cassininin zz'c'lermi Tuhfe-i behic-i rasini terceme-i zic-i Kasiri (1186=1772) adiyle Trkeye
evirdii gibi, bu eserin banda Trkeye ilk logaritma cetvelini
evirmi ve logaritmann yapl tarzm aklamtr. nszde mar
lum ola ki tife-i efren teshil-i mal iin logaritm namyle bir
adetten on bin adede kadar reide olunca bir cetvel ihtira ve icad
eylemilerdir... mdi rasd-i mefsur (Cassini) malini cedavel-i nisbiye ile icra edb lkin indlerinde maruf ve mehur olmala zicine
tahrir eylemedii ecilden bu abd-i fakir cedavel-i merkumeyi badettercme sadr-i zice tahrir ve bu mahalde tarik- imal ve hesab icmalen irad olundu diyor. eviride nce logarithme, logarithme si
ns, logarithme tangent deyimleri olduu gibi kullanld halde
sonradan genellikle logaritmaya ensab ve tekilere nisbet-i ceybiye
ve nisbet-i zilliye demi, bu suretle Dou dillerinde logaritmaya en
sab terimini koymutur (ayrntlar iin bkz. Salih Zeki, Kamus-i ri
yaziyat, I, 315-317). Salih Zeki Bey, bu eserin bir nshasnn Air
Efendi kthanesinin Hafit Efendi ksmnda 178 numarada oldu
unu Resimli Gazeteye (1 aralk 1310, No. 193) yazd bir makale
de sylyorsa da, bugn bu ktphanenin fihristinde byle bir eser
yoktur; Gelenbev smail Efendinin terceme-i haline dair mtalaa
adl bu makalede logaritma cetvellerinin, Lalandem eseriyle gelen
Calletnin cetvelleri olduu da sylenmekteyse de, Callet cetvelleri
nin ilk olarak ancak 1783te baslm olmas bakmndan, Mustafa
IH.'nm vefat tarihi olan 1774ten nce gelen Lalandem eseriyle gel
mesi ve smail Efendinin 1186=1772de yazlm .olan eserine kay
nak olmas mmkn deildir (1).
Bursal Tahir Bey (bkz. Osmanl Mellifleri, III, 260), Lalande
m 3 ciltlik (?) Astronomiesinin birinci cildindeki zc'lerin de Kalfa-zade smail tarafndan evrildiini ve bu eviride asl eserde ra
kamlarn yerine ebced harflerinin konulduunu ve bu evirinin Ah
met Ziya Bey adnda birinin elinde bulunduunu sylerse de, bu sz(1)
Bu eserin asmda (bkz. La Science chez Turcs Ottomans, s. 151). Salih Zeki
Beyin bu ifadesinin Kamus-i riyaziyatta olduu, yanllkla, yazlmtr.
XVIII, YZYILIN SONU - MATEMATK VE TIP
201
lere gvenmek caiz deildir. nk Lalandem kitabnn birinci cil

dinde zicler olmad gibi, smail inar ayarnda ada astrono
miye merak etmi bir zatm Hint rakamlarn (yani bugn kullanlan
rakamlar) ebced harflerine evirmesi pek akla yakn grlmez.
Ama, bizim gremediimiz bu evirinin Saray ktphanesiyle M
hendis okulu ktphanesinde bulunduunu gerek Abbe Toderini
(bkz. ayn eser, s. 164) gerek Montucla, bkz. ayn eser, s. 400) bize
bildirmektedir (1). Sleyman Makam adl bir zatn, D. Cassini zic i
evirii zerinde alarak, eserdeki mildi yllar hicri yllara ve Pa
ris meridyenini stanbul meridyenine evirip hesaplar deitirdii
ni (1791) ve bu eserin Zic i Cedid hulsa-i garra adn tadn bi
liyoruz.
***
Mustafa III. zamannda, Fransann stanbul elisi De Vergennesin damad Macar soylularndan Baron de Tott adnda birinin,
topu retmen subay sfatyle, devlet hizmetine girdiini gryo
ruz (2). Bu zat Trkiyeden dnnden sonra yazd hatratnda
diyor ki:
Bu hkmdar (Mustafa III.), devlet idaresinin btn dallarm
berbat eden fenalklar gidermek iin baz tedbir ve bilgilerin Av
rupadan almmasyle yetinmemi, ilim ve marifetin yaylmasn d
nerek, bir matematik okulunun almasn ve ynetimini zerime
almam beden istemitir. Bunun zerine Sleymann (Bonnevalin
evlatl) geometricilerinden geri kalanlar, byle yeni bir kuruluu
kendi bilgisizliklerine ima farz ederek, itiraza kalktlar. Padiah
byk memurlardan seilen iki mmeyyizin huzurunda, bu itiraz
edenleri imtihan etmemi bana emretti. Aralarndan alt kii imtiha
na girip, eski kurumun eref ve haysiyetini savunmak iin, ayrld
lar. Bu imtihanda, ksaca, bir genin asnn toplamnn ne ol(1)
smail inarnin ikisi Laleli camnin bat minaresinin kaidesi zerine ve bi
ri bir ta zerine olmak zere, baste (gne saati) yapm olduunu bliyoruz. Bun
lardan ncsn Laleli camii avlusundaki merute evlerden birinim mutfanda,,
bizzat grdm 1939). zerinde odun veya et krlmaktan atlam ve silinmi bir
manzara gstermekteydi. Halbuki, Salih Zeki Beyin 1315te baslan Kamusunda, o
vakit henz muvakkithane bahesinde suret-i mahsusada rekzedilen ta stun ze
rine konmu olduu yazldr. Pek sade ve elimsiz ilim tarihimizde basit ve fakat
somut bir eser olan bu basirenin, mzeye veya rasathaneye nakli iin o vakit mra
caat etmitim, bilmem ne oldu?
(2) ' Baron de Tott (1750-1793), stanbula Trke renmek iin geldii halde
sonradan devlet hizmetine girmi ve Sakarya nehrini Sapanca glnden zmit krfe
zine aktmak zere, kazlmas dnlen kanaln inas mzakeresine katld gibi
Sveyte bir kanal projesi hazrlamak iin, emir almt. Topu kumandan olarak
savalara katlm ve anakkale boazn tahkime memur olmutur.
202
duunu sordum; ilerinden en cesuru bana "genine gre kar

ln verince imtihan daha fazla uzatmaya hacet kalmad anlal
d... Fakat unu da sylemeliyim ki, bu mhendisler ilme rabet
gsterdiler, hemen hepsi yeni okula yazlmaya talip oldular. Artk
yeni okulun kurulmasyle megul olmaktan baka iimiz kal
mad (1).
te bundan sonra, Baron de Tottun yardmyle Halite Tersa
ne yaknnda daha ziyade bahriye mhendisliine mahsus olmak
zere, bir okul kuruldu (1773). De Tott, ou rencileri yal bal,
sakall kaptanlar olan bu okul hakknda tafsilat veriyorsa da bun
lar, Abbe Toderininin verdii bilgilere uymuyor (2). Bu yazara g
re,, bu okul, Kaptan- Derya Cezayirli Haan Paann ilham ve De
Tottun yardmyle alm gibi grnyor; te yandan Toderini bu
okulun ilk ba hocasnn, pek usta bir denizci ve ayn zamanda bir
ka yabanc dil bilen Cezayirli Seyit Haan Hoca admda biri oldu
unu aka yazmakta olduu gibi, Baron de Tott, sonradan Ceza
yirli Haan Paa adiyle kaptan- derya olan ve ilim ve marifetten pay
almam, hl gemilerde makara kullanmann lzumuna inanmayan
ve yalnz cesaret ve fazilet sahibi bir Cezayirli Hasandan yine ayn
yllarda bahseder (bkz. De Tott, Memoire, part. III, s. 62-63). Ama,
Toderini bu Seyit Haan Hocann ikinci amirallie tayin edildiini
yazar ki, bu suretle kendisinin mehur Cezayirli Haan Paa olma
d anlalr.
te yandan Mehmet Esat Bey Mirat-i Miihendishane (stanbul,
1312, s. 349) adl eserinde bu Hoca Seyit Hasan'm sonradan kaptan-
derya olan mehur Cezayirli Haan Paa olduunu, kaynak gster
meksizin sylemektedir. Bununla birlikte, De Tottun hatrat dik
katle okunursa, Trke renmek zere stanbula gelen bu Macar
m konutuu, i zerinde kendileriyle sk temasta bulunduu zatla
rn adlarn bile doru syleyemedii ve stanbuldan ayrlrken eski
rencilerinin kendisine yaptklar veda trenini hi ihtimal veril
meyecek gln bir hale soktuu grlnce, btn teki syledikle
rine de pek gvenimiz kalmaz. Mehmet Esat Bey (ayn eser, ayn yer)
Seyit Osman admda stanbullu bir zatm ba hocala atandm ya
zar ki, bundan Toderini de bahsetmekte ve bu zatm geometride ga
yet bilgili olduunu ilave etmektedir.
Mustafa III. devrinin lim ve air sadrazam Koca Ragp Paa
nn, bu okulun kurulmasndan nce, Mahmut I. zamannda tekil
olunan okul ve kumbarac ocann kapanmasyle tede beride ka(1)
(2)
De.Tott, Memoires sur es Turcs el es Tatares, Amsterdam, 1784, III, 152.

Abbe Toderini, Letterature turchesca (Fr. ev., Paris, 1787, s. 161-162).
XVIII. YZYILIN SONU-MATEMATK VE TIP
203
lan ve len askerlerinin evlatlarnn toplanarak, Stlce yaknn

da, Karaaata bir zek evde gizlice aritmetik ve geometri okutul
masn emrettii de baz tarihlerde yazlmaktadr. Hatta, Toderini
(ayn eser, I, 118) bu deerli sadrazamn Voltairein Newton fiziine
dair eserim Trkeye evirtmek istediini yazmaktadr (1).
Kaynarca anlamasyle balayan Abdlhamit I. (1774-1789) dev
rinde ilk gze arpan yenileme hareketi, biraz nce bahsettiimiz
okulun, Mhendishane-i bahr-i hmayun .adiyle, yeniden dzenlen
mesidir (1784). Toderiniye gre, bu okula Kasapba-zade brahim
adnda biri retmen tayin edilmitir. Bu okulun dzeltilip kurul
mas nl sadrazamlardan Halil Hamit Paann zamanna rastlar.
Toderini, brahim Efendiden bahsederken, gayet aydm ve tavr pek
kibar bir kii olduunu ve kendisinden birok yerlerde verek bah
sedeceini ilave eder (bkz. ayn eser, s. 166). Rahip Toderini, okulu
zel bir msaadeyle uzun uzadya gezmi ve kitabnda faydal bilgi
ler vermitir. Okul o vakit iki odadan ibaret olup, odann biri dersy
hanedir. Duvarlarna Trke ve Franszca haritalar, gemi planlar
aslm olduu gibi, gemi iletmeye yarar aletler vardr. Rahip, an- '
cak 9 renci grdn, fakat okulun elli rencisi olduunu da
sylyor. Bunlarn arasnda Franszca, talyanca, spanyolca konu
an bir ihtiyar Cezayirli bulunduunu ve bu zatn Okyanus'u, Hin
distan ve hatta Amerikay grm, iyi bir kaptan ve klavuz oldu
unu ilave ediyor. Bu Cezayirli, denizcilik aletleri iin ngilizlerin
en ileride olduunu, haritalarn en lsn da Franszlarn yaptn
sylemitir. Ayn gn okulda, Toderiniye daha birok aletler, pu
sulalar, topuluk cetvelleri, geometri aletleri gsterilmitir. Ald
bilgiye gre. Profesr Seyit Osman Efendi, gnde drt saat ders ve
riyordu. Fakat rencilerden pek az derslerine alyordu. Rahi
bin rivayeti doruysa, Seyit Osman Efendi, Cezayirli Haan Paa
nn lmnde okulun kapatlmamas iin sz aldktan sonra, ret
menlii kabul etmi, gerekte, okulun masraflar ve tahsisat irade-i
seniye ile onaylanmtr.
Eski usul Trk matematikilerinin sonu olan Gelenbev smail
Efendinin bu okulda hocalk ettiini de kesin olarak biliyoruz. s
mail Efendinin (1730-1791), hayatnn sonuna doru yazd Hisab
--ksur kitabiyle matematikteki kudret ve hretini ispat etmi
olduunu Salih Zeki Bey, sar-i bakiyesinde, verek yazar. Bu za
ti) Bilindii gibi Voltaire, ancak ngiltereden yazd Lettres philosophiques di
ye mehur olan mektuplardan XIV.-XVII. mektuplarda Newtondan bahsetmektedir-.
Kendisinin dostu matematiki Emlie de Breteui (Marquise de Chatelet) Newtonun
nl eseri Principiay Franszcaya evirmi ve bu eviri markizin lmnden sonra
(1759) yaynlanmtr.
204
tn eski fizik ve manta dair eserleri de vardr. Bu hocann trigono

metrik izgilerin zmleri zerine, Adla-i msellesat adiyle mehur
olan eseri 1220de baslm olduu gibi, eski felsefeden Celle yaz
d haiyesi, medrese ulemas arasnda ilmine kuvvetli bir kant
tekil etmitir. Gelenbev smail Efendi iin Cevdet Tarihinde (IV,
210) geni bilgi vardr. Orada Cevdet Paa merhum, "'ayakl ktp
hane denmekle tannan Mehmet Efendinin bu rencisinin, man
tktan yazd Burhan adl eserini ve baka kitaplarn methederek,
eer Gelenbev hoca gelmeseydi, o asrn malumatna dair ortada
hibir ey olmayacakt diyor.
Gelenbevnin bir de logaritma zerine, 1203te kaleme ald
erh-i cedavil-l-ensab adl bir eseri vardr ki, bu eser dolaysyle,
smail Efendi, Cevdet Tarihinin dediine gre, logaritmay yeniden
icat etmi gibi grnmekteyse de, bunun doru olmad eserin
adndan ve iindekilerden anlalmaktadr. Aada kendisinden
bahsedeceimiz Seyit Mustafa Efendi, Diatribe de lIngenieur adl
kitabnda, hocas smail Efendinin logaritma kurallarm bir Rumdan rendiini syler. Zaten yukarda grdmz gibi, logaritma
cetvelleri Kalfa-zade smail inar tarafndan ilk defa olarak Trk
eye evrilmiti (bunun ayrntlar iin bkz. Salih Zeki, sar-i baki
ye, II, 298-299). Yine bu yazarn Kitab-l-merasd adl Arapa ese
rinde, trigonometrik izgileri toplama, karma, arpma ve blme
iin rubu tahtas denilen aleti, tpk imdiki hesap cetvelleri gibi
kullanmak usuln aklamt. Yazar, mhendishane hocalndan
sonra, Selim III. zamannda Yeniehir kadlna tayin edilmi ve
oradayken eyhlislamn azarlama yollu bir yazsndan mteessir
oradayken eyhlislamn azarlama yollu bir yazsndan mteessir ola
rak beyin sektesinden vefat etmitir (1205 = 1790). [Bkz. Ek-24, s. 92].
Bu Mhandishanenin hocalarndan biri de, Fransadan getirilen
Jean de Laffite Clavedir (1750-1790). Bu zat, Fransada tahkimat
genel mfettiliinde bulunmutur. Kendisi, stanbulda bulunduu
zaman Usul-l-maarif fi tertib-il-ordu adiyle Trke bir eser kaleme
alm ve eser, Fransa elisi Choiseul Gouffier zamannda elilik mat
baasnda 1786=1201 ylnda baslmtr (bkz. niversite ktphane
si katalogu) (1).
Bu devri kapamadan nce unu syleyelim ki, ad yukarda ge
en Belgrat Drlcihad tercman Osman bin Abdlmennan yahut
(1)
Bu matbada bir de Fransa bahriyesinden De Truguetnin Usul-l-maarif fi
vech-i tasnif-i sefain-i donanma adiyle bir eseri daha baslmtr (1202). Bu De Truguet,
Marmara ve Karadenizin haritasn yapmak zere, Fransa eliliine atae olarak gel
mi ve sonra Napoleon zamannda Dantay yeliine ve amirallie terfi etmitir.
205
Abdrrahman, Belgratta ee geen Discoridesin Materia medica's

na (1) Mattioli tarafndan yazlan aklamay, Kprl Hafz Ahmet
Paann emriyle Trkeye 1196=1781 tarihinde evirmitir (bkz. Fa
tih ktphanesi, 709) (2).
Bu zatm 1184 ylnda geometri zerine bir eviri yapmaya ba
ladm ve Rusya sava dolaysyle bu eviriyi tp zerine olandan
nce ele aldn, tedavi hakkmdaki eserinin nsznden anlyoruz.
Bu gayretli tercman efendi, Belgratta bo vakitlerini hep evirilerere harcayarak bize eser brakmtr.
(1)
Pierre Andre Mattioli (1501-1577) Fransz olup Franszcada ad Mathiole di
ye yazlmaktadr. Byk hretini salayan, Discoridese yazd bu aklamadr ki
1565 ylnda Venedikte baslmtr.
(2)
Bu tarih doru olamaz, nk Kprl-zade Hafz Ahmet Paa 1182-1768
tarihinde Msrda vefat etmitir. - H..
Blm VIII
XIX. YZYIL VE YENLEME HAREKETLER
Bu son blmn konusu olacak devirde, Bat dnyasnn, daha

esasl ve daha devaml kurumlar araclyle, memlekete girmeye
baladm greceiz. Gerekten, Avrupa ilim ve sanat, zellikle o
vakit Avrupay sarsan Fransz byk ihtilaliyle k yakndan ilgi
lenen Selim III. (1789-1807) nce ada ilme ve teknie uygun ola
rak yetitirilen Avrupa ordularna kar koyabilecek bir ordu kur
mak iin, Tophaneyi slah dnm, Fransa ve sveten mhen
disler getirterek fabrikalar tesis etmiti (1205=1790). Fakat, daima
yabanc mhendislerin ilim ve tekniine muhta olmann doru ol
madm dnen devlet, bilgi ve teknik alannda baarl subaylar,
askeri mhendisler yetitirmek iin, o zamana gre modern bir ma
tematiki ve topu okulu kurmaya karar vermiti. Zaten padiah,
tahta kar kmaz, Eypte Bahariye kkne Enderun aalarn
dan ve eski okulun yetitirdii istidatl rencilerinden bazlarm
toplayarak, Miihendishane-i sultan adiyle bir okul kurdurmutu.
Bu okul, 1208=1793te Halcolu'ndaki Kumbaraclar klasna ta
narak geniletilmitir. O zamanlar bir dereceye kadar bo olan
Hasky cihetindeki arazi, tatbikat sahas olarak seilmiti. Nihayet,
yakn vakte' kadar Miihendishane-i berr-i hmayun adm tayan
bina, 1210 ylnda yaplm ve o yl Selim III.in bir fermanyle oku
lun nizamlar ve retimi dzenlenmitir (bkz. Mehmet Esat, Mir'at-i
Miihendishane-i berr-i hmayun, stanbul, 1312, s. 8-26).
Bu tarihte Tersanedeki Mhendishane-i bahr-i hmayunun
dersleri de Halcolu okuluyle birletirilmitir. Bu yeni okula ilk
bahoca tayin olunan Krml Hseyin Rfk Efendi, geometriye dair
eserler kaleme alm, bir de Arapa olarak rtifa risalesi yazmtr.
Bu okula Bat dilleri bilen hocalar henz bulunmadndan, terc
207
manlar araclyle Bat dillerinden eserler tercme olunarak, hoca

larn ders vermelerine yardm edilmekteydi. [Ek-50].
Beri yandan, skdarda bir ikinci matbaa kurularak, ynetimi
okulun bahocasma verilmitir. Bu matbaada, aada grlecei gi
bi, daha ziyade ilmi eserler baslmaktayd. Bast ilk eserlerden bi
ri, okulun ilk mezunlarndan ve sonra retmenliinde bulunmu
olan Seyit Mustafa adl bir zatn, Franszca olarak yazd, Diatribe
de l'ingenieur sur letat actuel de lart militaire, du genie et des
sciences a Constantinople adl eseridir ki, 1803 ylnda km ve
sonradan, Fransz'msteriklerinden L. Langles tarafndan yazlan

nszle, Pariste yeniden baslmtr (1810). Bu dikkate deer risale
nin yazar hakknda ne yazk ki tam bilgi yoktu. Yalnz, Selim Nzhet Gerekin bana vermek ltfunda bulunduu bir nota gre, Se[Ek - 50] Batloma hareketlerinde, zellikle matematik, astronomi ve fizik
alanlarnda bir dnm noktas oluturanlardan biri kukusuz Hseyin Rfkdr. On
dan nce Batdan bu alanda baz bilgilerin aktarldn biliyoruz, ancak bunlar ga
zete havadisi niteliini aamayacak dzeydeydi. rnein bir iki cmleyle Galileo'
dan sz edenler olmutu. Bu bilgiler den bir cismin kat edecei yolu veya s
reyi veya bu srede kazanaca hz veya dt noktaya uygulayaca kuvveti
hesaplamay, daha ak sylemek gerekirse modern fizik prensiplerinin uygulan
masna olanak salayacak dzeyde deildi. Bilindii gibi bir toplumda bilimde
ayrntlara inilmesi gerektii dncesi yerlemedike, ada uygarlk dzeyine
ulaabilmekte baar ans yoktur. Bilimsel dncenin gelitirilmesi ve bilimsel
yntemin uygulanmas genelde deil ayrntlardadr.
Pratik gereksinmelerin zorlamasyla da olsa Hseyin Rfk, shak Hoca ve b
rahim Ethem Paa bu alanda nclk edenlerdendir.
Hseyin Rtknn Bat kaynaklarndan yararlanlarak hazrlanm yaptlar ve
zellikle ok nemli evirileri vardr. Bunlarn en ilginci ngiliz Matematikisi Bonnycastie'nin 1789 ylnda yaynlcd klid'in Elementlerinin Trke evirisidir. Hse
yin Rfk, Bonnycastle'nin bu yaptnda klid'i modernletirmi olduunu syler.
Bunun anlam pedagojik ynden bir dzenleme olmaldr. Bu eviriyi Selim adl
bir mhendisin yardm ile gerekletirmitir. Selim sonradan Mslmanl kabul
etmi ve Osmanl hizmetine girmi bir ingilizdir.
1847-48de Mhendishane-i Berr-i Hmayun'u ziyaret eden ngiliz Charles Mac
Farlane bu okulun ktphanesinden sz ederken zellikle Hseyin Rfknin bu ki
tabnn olduka ayrntl bilgisini vermitir. Ayrca Zeytinburnu'nda baz fabrikalar
kurmak zere stanbula gelen Mr. Sang da bu kitaba bavurduunu ve btn dil
lerde yazlm matematik kitaplar arasnda en gzelinin bu yapt olduunu sy
lemitir. Sang bu okulda matematik ve astronomi dersleri de vermitir. Trke bil
mesi kitab ayrntlaryla incelemesine olanak salamtr.
Drt kez baslm olan bu kitabn ilk basks 1797 ylnda yaplmtr. [A. Sa
yl, Turkish contributions to and reform in Higher Eclucation and Hseyin Rfk
and his work in geometry. Ankara niversitesi Yll, Cilt XII (1966), S. 90-98J.
Bat kaynaklarndan yararlanarak hazrlad dier nemli bir yapt da Mecmuat-l Mhendisin'dir. Bu yaptta u konular aktarlmtr.
1.
Yerin bir derecelik yaynn llmesi: Hseyin Rfk, Uluslararas l bi
rimlerinde birlik salanmas yle dursun, bir mutabakatn bile salanamadn bu
nedenle karkla dldn ve buna bir are bulmak zere Franszlarn 1683
ylnda meridyenin bir derecelik yayn l birimi olarak nerdiklreini ve bu amala
208
yit Mustafann o zamanlar devlet hizmetinde bulunan Fransz su

baylarndan mhendis Bruneden ders okuduu Henri Cordier ta
rafndan Memoires de lAcademie des Inscriptions et des Belies-letres, XXXVIII, 2. ksmda sylendii gibi, bir de Pertusier, Promenades
pittoresques
dans
Constantinople
et
sur
les
rives
du
Bosphore,
Paris, 1915, adl eserinde Mhendishanenin, Kumbarac klasnn

arkasnda olduunu, ktphanesinde matematik ve mspet ilimle
re dair en iyi Bat eserlerini ve geometri ve astronomi aletlerini gr
dn, fakat o srada ancak 40 rencisi bulunan bu okulda bir
uyuukluk gze arptn syler. Okulun ilk mdr diye yanl
olarak, Seyit Mustafadan ve kaynak olarak da kitabndan bahset
mektedir (bkz. ayn eser, I, 303-304). Bundan baka yine Selim Nzhetin notuna gre, Bavekalet arivinde, 1209 tarihli bir vesikada.
dnyann eitli
sralamtr:
blgelerinde
lmler
yaptrdklarn
1. Peruda' Bouguer ve Condamine'mn.

2. mit Burnunda La Caille'nin,
3. talyada Boscovitchin,
4. Fransa'nn gneyinde La Caille ve Cassininin,
5. Paris yaknlarnda Picard"in,
6.
Lapiandda Moupertius, Clairaut, Lemonier
olduklar lmler.
ve
sylemi
ve
Cels/us'un
onlar
yle
gerekletirmi
Hseyin Rfkya gre bu lmler Uluslararas l birimlerinde bir mutaba

katn saptanmas almalar dnda, yerin ekli zerindeki tartmalara da bir
zm getirmitir. Bylece yerin, ekvatorda ikin kutuplarda bask olduu kant
lanmtr. Bu nedenle de bir derecelik yayn uzunluu ekvatorda fazla kutuplarda
daha az olacandan, brim l iin Paris yaknlarnda yaplan lmn esas aln
dn ve bunun da bizim llerimize evrildiinde 146725 zir olduunu syle
mitir.
~
i
2.
Mekanik: Hseyin Rfkt bu kitabnda Galileonun almalarn da derli top
lu bir biimde aktarm, Modern fiziin Trkiye'de tantlmasnda nclk eden
lerden biridir.
Doal ivmelin hareket: Dirensiz bir ortamda bir cisim dmeye braklrsa,
bu cismin kat edecei mesafeyi veya kazanaca hz veya sreyi bulmak istersek
her eyden nce bir cismin bir saniyede kat edecei mesafenin bilinmesi gerekli
dir. AvrupalIlar bunun 12.94 kadem olduunu deneysel olarak bulmulardr, ikinci
saniyede de sz konusu mesafenin iki kat yo! alaca bilinen bir gerekliktir iV=gt).
Mermi yolu hareketi: Hareketi doal ve kasri olarak ikiye ayrr. Braklan bir
cismin dmesi doal frlatln bir cismin hareketi ie kasri harekettir. Ancak fr
latlan bir cismin izecei yrnge iki hareketin, doal ve kasri, bilekesi zerinde
olur ve bu bir paraboldr. Toplarn arlklar, aplarndaki deiiklik, ve de hava
direnci izdikleri parabolleri etkiler.
Ayrca bir cismin kazanaca hz ile o cismin arl bilinirse dt yere
uygulayaca kuvvet te bilinebilir.
Paraketa: Bu yaptta ayrca Paraketa ad verilen ve denizlerde mesafe l
meye yarayan aracn da nasl yapld anlatlmtr. [S. Tekeli, Hseyin Rfkt Tamani, Arap Bilimler Tarihini Aratrma Cemiyeti tarafndan dzenlenmi olan ikinci
Uluslararas Konferansta sunulmu tebli. (5-6) Nisan 1977], (S.T.).
2W
Miihendishanede mnhal olan bir hocala ba halife Seyit Mustafa

nin tayin-i inhas vardr.
Seyit Mustafa, bu kk eserinde modern ilmin memlekete gir
meye balamas zerine o vaktin, yani XIX. yzyl balarnn gen
leri arasnda doan heyecan pek gzel tasvir etmektedir. Langles,
kitabn Paris basksna yazd nszde, Seyit Mustafadan byk
vglerle bahsederek, Trkiyede yenileme hareketlerinin en dik
kat ve saygya deer kurbanlarndan biridir diyor. Bu hesapa.
Seyit Mustafa, 1807'deki irtica hareketinde ldrlen genler ara
snda olsa gerektir. Herhalde eser, o zaman matematik ve tabii ilim
lerin memleket genleri arasnda takdir ve ilgi uyandrdn pekala
gstermektedir. Ama, Mhendisharie, bir yandan byle yeni ilim
lerle urarken, hocalarndan Seyit Ali Paa adndaki zatn, yuka
rda sylediimiz gibi, 1232 ylnda bile bu modern ilim yuvasnda
hl kendinden drt yzyl nce gelmi bir yazarn astronomi kita
bm erhle megul olacak zihniyette bulunmas, en hayrl bir ni
yetle kurulan bu okulda bile, hl eski ilimden ayrlamayan adam
larn i bana getirildiini gsteriyor.
Okulda, Selim Ill.in fermam gereince, Trke, Arapa, Fran
szca dillerinden baka aritmetik, geometri, corafya, trigonometri,
cebir, topografya, harp tarihi, entegral ve diferansiyel hesap, meka
nik, astronomi, istihkam ve balistik okutulmaktayd. Bu okulun ilk
binasnn resmi imdi kendisinden bahsedeceimiz Raif Mahmut
Efendinin Tableaux des nouveaux reglements de l'Empire ottoman
adl eserinde bulunmaktadr.
te yine bu yenileme devrinde beliren genlerden biri olan ve
sonradan reislkttapla kadar kan ve nihayet Karadeniz Bo
az istihkamlar nazrlna getirilerek, orada nizam- cedit elbisesi
giydirilmek istenilen yamaklar elinde ehit edilen (1807) Raif Mah
mut Efendinin ilim tarihiyle ilgisi Franszca olarak yazd bir co
rafya kitab dolaysyledir (1). Kendisi, 1208=1793 tarihinde sefaret
ktibi olarak, Londraya gitmi ve o vakitler milleleraras genel dil
Franszca olduu iin, orada 'bu dili renmi, fakat lakab, her na
slsa, ngiliz Mahmut Efendi olarak kalmtr.
Bu zat, Selim III. devrinin yenileme hareketleri, nizam- cedit
ve memleketin gelir kaynaklar hakknda Avrupallara doru bilgi
vermek zere, ad yakanda geen Franszca eseri kaleme almtr
/
(1)
Eserin aslnda bu kitabn ngilizce yazld zikredilmise de, bu yanllk
her zamanki gibi, Osman' melliflerini kaynak almak bedbahtlndan ileri gelmitir.
OT 14
210
(skdar Matbaas basks, 1213=1797). imdi bulunmas g olan

bu eserde, Mhendishanenn resminden baka, o zamamn tarihini
ilgilendiren.baka resimler de vardr (eseri anlatmas hakknda bkz.
hsan (Sungu), Mahmut Raif Efendi ve Eserleri, Hayat mecmuas,
No. 16, 1927).
te, Osmanl devleti tekilat hakknda yabanclara bilgi ver
mek iin, Franszca eser yazan Raif Mahmut, bir de Franszca co
rafya kitab yazmtr. Londradayken yazd bu eseri stanbula d
nnde Trkeye evirmeye vakit bulamam ve bu ile Osmanl '
devletinin Viyana maslahatgzar olan Yakovaki Efendiyi grevlen
dirmitir; bu suretle bir Trkn ngiltere payitahtnda yazd
Franszca bir eseri, bir Rum, Viyanada Trkeye evirmi ve ad
calet-l-corafiye konulmutur. Eser, 1219 tarihinde skdar mat
baasnda baslm ve sonuna 1218de baslp hazrlanan 24 haritadan
ibaret Cedid Atlas tercmesi eklenmitir. Raif Efendinin, Londrada
drt yl oturduktan sonra, yazmaya kalkt corafya kitabnn ya
zl tarihine gre modern bir eser olaca sanlrsa da yazk ki ki
tabn kre-i lem ve kre-i arz anlatan nsz okunur okun
maz, hl Ptolemaios sistemi zerine, lemin merkezi arz olup g
nein arzm etrafnda dolatndan bahsedildii grlr. Eserin
Fransann siyasi corafyasna ait ksmlar, o zamamn taksimatna
uygun olmakla birlikte, u anlalyor ki, Raif Efendi Londra'day
ken eline geirdii bir XVI. yzyl kozmografya kitabndan alarak
ancak meslek-i mtekaddimin zere (eskilerin yolunda) diye k
msedii Ktip elebinin Cihannmasnn Mteferrika basks de
il, yazma nsha ayarnda bir giri yazmtr. Eseri Franszca yazd
, bu kitap okununca bir kere daha belli oluyor; nk, balang
meridyeni Paris olarak alnmtr. Mstakbel reislkiittabm bu eseri
corafya hakknda yeni bilgiler vermekten ziyade bir dil altrmas
yapmak iin, yazm olduu samlabilir; yoksa ilmi bir eser meyda
na getirmek isteseydi elbette yeni kozmografya ve corafya kitapla
rna mracaat zorunluluunu duyard. Eserin Trkesi gerek yazar
ve gerek mverrih Vasf tarafndan dzeltilmi ve bama bir de n
sz yazlmtr. Bu nsz Raif Mahmut Efendinin idare ve siyasette
yemlik tarafls olsa bile dilde en koyu bir muhafazakr olduunu
gsterecek bir sluptadr.
^
Kitaba ekli olarak yaynlanan Atlasn hangi Atlastan evrildii
sylenmemekte ve yalnz Tabhane-i hmayunda Cedid atlas- kebir
ktalar tersim olunarak tabedildii yazlmaktadr. Yazk ki, bu ha
ritalar da zamanna uygun harita deildir. Memleketlerin adlar bi-
211
le doru drst evrilmemi ve mesela Buhara Bukra diye yazl

mtr.
ite, devrimin ateli tarafls olan bu iki zatn urad akbet
gsteriyor ki, modern ilmin memlekete girmesi pek kolay olmad
gibi, bir yandan da eski usulde yetimi bilginler ve hekimler yine
eski yoldan kitaplar yazmaya devam etmilerdir. Mesela, Mustafa
III. zamannda ordu bahekimliine, Abdlhamit I. ve Selim III.
zamanlarnda hekimbala kadar ykselmi olan Gevrek-zade Ha
an, adnda bir hekim eski kaynaklardan, zellikle bni Sinann Ka
nunundan alarak, Neticel-l-fikriye ve veldet-l-bikriye ad altnda,
gebelerin ve ocuklarn hastalklarndan, st verme, stten kesme
hallerinden bahseden olduka ukalaca yazlm bir eser kaleme al
mtr. Eserin 1219 tarihinde yazlan bir nshasnda (bkz. niversi
te ktphanesi, Yldz, tp, 282) iek hastalndan bahsedilirken
aya dair bir kelime bile yoktur. Eser, kendisinden nceki Dou
kitaplarndan derlenmi olmakla birlikte, o zamanlar moda olduu
zere Avrupann XVI. ve XVII. yzyl hekimlerinin adlar yalan
yanl teye beriye serpitirilmitir.
Bu zat, Selim III. zamannda Miirid-l-etibba fi terceme- ispagiriya (1) (bkz. niversite ktphanesi, Yldz, tp, 234) adiyle, Paracelsus'tan (Parakelsus) evrilmi bir eser daha yazmtr. Eseri
Arapadan evirdiini (Arapas Salih Nasrullahm evirisi olacak)
samimiyetle syleyen yazar, Paracelsusun kitabnn aslnda Yunan
dilinde yazldn syleyerek, kendilerim Bat dillerinden mter
cim diye satan teki arkadalar gibi, bu Batl yazarn eserlerinin
yzn bile grmediini meydana koymutur. nk, yukarda sy
lediimiz gibi, Paracelsus, eserlerini Almanca yazm ve bunlar son
radan Latinceye evrilmitir (2).
Birok kitaplar yazm olan bu Gevrek-zade Haan Efendi Ka
nun mtercimi Tokatl Mustafa Efendinin rencisi olup bir de bni
Sinadan nce gelen hekimlerden Ebu Mansur Haan bin Nuhun
Gna ve mena adndaki eserini Drret-l-mensuriy'e fi tercimet-il
(1)
Spagvria deyimi, galiba Paracelsus tarafndan kimya ilmine tahsis edilmek
zere, Yunanca koparmak, ayrmak anlamna gelen span ve birletirmek anlamna
gelen asirin kelimelerinden uydurulmu olsa gerektir.
(2)
Paracelsus evirisi ad altnda yazlm kitaplar arasnda bir de 1107 ylnda
mer bin Sinan adnda bir zat tarafndan yazlm, Knz-l-ayan-l-insan kanun-i
etibba-i feylesofn isimli bir eser daha olduu gibi Kasap-zade mer-l-ehrnin de
Arapadan nakledilmi bir evirisi vardr. Fakat bu eviri denilen eserlerin hepsi
Paracelsusun madeni ilalara dair fikirlerinden ve tavsiyelerinden bir iki para ala
rak alt taraf oradan buradan toplanm ilalar ve akrabadin, yani farmakopelerden
ibaret eserler olduu iin zerlerinde uzun durmaya mahal yoktur.
212
-mansuriye adiyle Trkeye evirerek, eskiye rabetini bir kere da
ha ispat etmitir (1). [Ek-51].

te tp, hep bu eski yolda gidip dururken, Selim III.'in, bu il
min de yenilemesi lzumunu anlam olduunu gsteren bir belge
buluyoruz (2). Muharrem 1220=1805 tarihli b belgede asakir-i slmiye ve umume ibadullaha nefi' ve faide ve celb-i davat-i hayriye edilecei kaydyle Dimitrako Moroz Bey-zade (3) admda Rum
ileri gelenlerinden bir zata esasen stanbul'da Kuruemede dil,
edebiyat ve matematik okutmak zere alan yksek okula (talimgh), bir de tp ubesi ilavesi iin, msaade ediliyordu (bkz. Osman
Ergin, Maarif tarihi, II, 281). Bu belgede, o zamanki hekimlerin ve
medrese tbbnn hali uzun uzadya belirtildikten sonra, iyi hekim
yetitirmek iin hastanelerde tatbikat grmek ve otopsi yaplmak
lazm geldiini ve Avrupadan gelen hekimlerle istenen faydann sa
lanmas mmkn olmayp tehalf-i emzice keyfiyet-i iklim've mev
ki hasebiyle mutlaka^ yerinde hekim yetitirilmesi lazm olduunu,
halbuki maslahat-i terih ve Avrupa hastaneleri ve hekimleriyle
haberlemeyle deneylerin oaltlmas iin mevcut "tp medreseleri
mi) Lakabn, randa Kum ehrinden alarak, Hasan-l-Kumr diye anlan bu
yazar X. yzylda yetimi ve baz kaytlara gre, bni Sinaya ders okutmutur. Bu
eseri, i ve d hastalldaryle hummalardan bahsetmek zere ksmdr.
(2)
ytldr.
Bu belge ariv dairesinde M. Cevdetin Shhiye Defterinde No. 304'te ka
(3)
Doru ad Dimitri Moruzi olan bu zat Eflak beyi Alexandre Moruzinin o
lu olup, Dvan- hmayun tercmanlnda bulunmu ve bir aralk Kayseriye srl
mse de sonradan affolunarak, Trkiye-Rusya sava sonunda umnuda bar mza
kerelerine memur olmu, grevinin sonunda idam olunmutur (1812). Dimitri Moruzi
nin Kuruemede at yksek okulda Rum rencilere geometri ve matematik oku
tulurken, Trke ve yabanc diller de gsterilerek Osmanl devletine ie yarar m
tercim ve hizmetkr yetitirmek istendii, Bavekalet arivindeki bu belgeden anla
lmaktadr (bkz. Osman Ergin, Maarif Tarihi, I, 57).
[Ek-51] Gevrekzade Haan Efendi (l. 1801} geleneksel Osmanl Hekimlii
nin son temsilcilerinden biridir. Bu ereve iinde kalarak orijinal klinik gzlemler
yapmtr. Qocuk hastalklarna ait pratik bulgular Neticet-l Fikriye'de (N. Tenik,
S. nver: Gevrekzade Hafz Haan, ocuk Hastalklar Eserinde ahsi Mcadele
leri Trk Tp Tarihi Arkivi, Cilt 4 (1940) No: 15, S. 113-119); Topkap Saray H. 570
de kaytl Risle-i Tbbiye isimli eserindeki kafa travmalar blm (N. Akdeniz- Sar
tarafndan); gene ayn yazarn gut ile ilgili ve Cerrahpaa Tp Tarihi Y. 451 ve
Tpkap H. 564'de kaytl Risale-i Nikris isimli eseri (R. Btn tarafndanj incelen
mitir. [Bu iki inceleme i. Uluslararas Trk slam Bilim ve Teknoloji Kongresinde
(Cilt II, 1981) yaynlanmtr]. Ayrca Gevrekzade'nin Topkap semtinde, Ahmet Paa
Camisinde bir gne saati hazrladn da gryoruz. [Bkz. S. nver: Trk nce
El Sanatlar Tarihi zerine Atatrk Konferanslar I (1964) Resim 23]. (A.K.).
213
nin. bu ie elveremeyecei cihetle, bu hususun Rum milletine tah

sisi Selim III. tarafndan kabul edilmiti. Bu okulun Rufnlar tara
fndan alp almadna ve hekim yetitirip yetitirmediine dair
ak bilgimiz yoksa da, bizi burada ilgilendiren taraf, gerekten dev
rim ve yenileme tarafls olan Selim III.'in, yahut yannda bulunan
larn, o zamann tbbnn otopsisiz ve hastanesiz olamayacan an
layarak, fakat bunun devlet eliyle yaplmasna cesaret edemeyerek,
Rumlara tahsisine raz olmasdr. [Ek-52], Gerekten, bin bir trl
zorluk iinde askeri slahata kalkan devlet, bir de o zamana kadar
asla miisade edilmeyen l terihi iin bama bir bela daha kar
maktan ekinmi olabilir.
Beri yandan Mahmut II. devrinde yetien medrese ulemasndan
Kuyucakh-zade Atf Efendi (1), Bahaeddin Amilinin mehur Hulsat-l-hisab risalesini Nihayet-l-elbab adiyle Trkeye evirmi (bkz.
Yahya Efendi ktphanesi, 721) ve sonuna, gya mhendisin-i ef(1) Bu zat, XIX. yzyln nl ulemasndan Mecelle
Mlkiyenin Mecelle hocas Atf Bey merhumun bykbabasdr.
aklaycs
ve
Mekteb-i
[Ek - 52] III. Selim dneminde almas ngrlen Rum Tp Fakltesi hakkn
da elimizde, metinde aklanan belge dnda yeni bilgi yoktur. Buna mukabil ayn
ylda Kasmpaa Tersane civarnda bir Tp Mektebi alm ve 1807'deki ayaklan
ma srasnda kapanp gitmitir. Bu ilk tbbiyeye ait belgeler Gener tarafndan
bulunmu ve daha nce tartmalara sebep veren bu konu akla kavumutur.
[Bkz. A.l. Gener; stanbul Tersanesinde Alan ilk Tp Mektebi .. Edebiyat Fa
kltesi Tarih Dergisi Say 31 (1977) S. 301-316], Tersane Tbbiyesinin kuruluuna
ait belgeler incelendii zaman burada modern bir tp eitimi ve dolaysyle ada
anatomi bilgileri okutulmak istendii anlalmaktadr. Maskar bir incelemesinde,
1807'de Sleymaniye Darifastna teslim edilen mallar gsteren bir vesikada mo
dern anatomi eitimine yarayacak aletlerin varln tespit etmitir. Burada, S. n
ver tarafndan kendisine verilen bir belge dolaysyle [T. Tp Tarihi Arkivi Cilt 3
(1938) S. 80], konuyu deerlendirmektedir: H. 1222/1807 tarihli bir mal teslimi
vesikasnda geen ve Sultan Sleyman Han Hazretleri'nin Camii erifleri civarn
da bulunan Tp Medresesi iindeki odalardan birisi boaltlarak orada saklanma
snn mnasip grld bildirilen eya arasnda bir adet Lisan- Efren Terih
Kitab ile iki adet Kadid-i lem-i kebir ve sagir (yani byk ve kk insan is
keletinin bulunuu, (otopsiye msade eden) ferman tarihinden (1841'den) nce mo
del zerinde allm olduunu teyit ediyor. Bu belgede teslim edilen ve teslim
alnan mal mfredat arasnda 1 adet testere, 1 adet bak, 3 adet ustun ve 3
adet neter mengenesi ile 1 adet Hurdebin'in (mikroskop'un) bulunmakta oluu da
dikkati ekiyor. [Bkz. 0. Maskar: slamda ve OsmanlIlarda Otopsi Sorunu zerin
de Bir Etd i.0. Tp Fakltesi Mecmuas Cilt 39 (1976), Say 2, S. 286-301]. Her ne
kadar bu< eyann skdar Klasndan devrolunduu belirtilmi ise de, zamanlama
asndan baklnca bunlarn kapanan Tbbiye ile dorudan alakas olmasa dahi, o
dnemde tp eitimi iin otopsinin neminin anlaldn belirlemektedir. [Bu ko
nunun ayrntlar iin Bkz. E. Kahya: Bizde disseksiyon ne zaman ve nasl balad
Belleten Cilt 43 (1979) S. 739-759 ile S. Aknc: Osmanl mparatorluu Tbbnda
.Disseksiyon ve Otopsi .. Tp Fakltesi Mecmuas Cilt 25 (1962) S. 97-115], (A.K.).
214
rencin ve mteahhirin ve mtekaddimini- riyaziyunun eserlerinde

bulunmayan bir kk alma usuln ilave etmitir.
te btn bu eserler gsteriyor ki, bir yandan ordunun yeni
lenmesi ve slah iin matematik ve tabii ilimler memlekete sokul
mak istenilirken, te yandan medrese ulemas eski ilimlere dair te
liflerine ve tercmelerine devam etmekte ve bu suretle ilim le
minde bir ikilik meydana gelmeye balamaktayd. Halbuki, Trk
ulemy- rsum u, deil mspet ilimlerde, dorudan doruya ken
di alanlar olan meselelerde bile ok geri kalmlard. Mesela, bu ta
rihlerden 50-60 yl nce Hicazda kan Vahab mezhebi hakknda
Hicaz ve Irak ulemas taraflarndan birok kitaplar yazld ve bir
ok tartmalar srp gittii halde, stanbul ulemasnn, bu mezhe
bin esas hakknda bile bilgisi yoktu (bkz. Cevdet, Tarih, 2. basm,
VII, 195). te yandan zamann reislkttab Atf Efendi (tayini
1212), yazd bir takrirde Fransa ihtilalinden bahsederken, bu muaz
zam devrim hareketini, Voltaire ve Rousseau gibi mehur zndkla
rn ve anlar misill dehrlerin eserleriyle husule gelmi bir fsk-u
fcur cmb gibi gstermekteydi. Atf Efendi, Hukuk- beer be
yannamesini, insanlar hayvanlar derecesine indirmek iin yazlm
bir beyanname sayyordu (bkz. Cevdet, Tarih, VI, 394). Ama, reislkttap efendinin bu takririne ramen, Fransz ihtilali, zamann
genlerini etkilemekten geri kalmyordu. Hrriyet fikri, bazen mis
tik bir rt altnda, bazen laubalilik yolunda, gerek saray ve gerek
Babli evresinde yryordu (bkz. Cevdet, Tarih, 2. basm, VIII,
147-148). Fakat, bu ekingen admlarla yrmeye balayan yenile
me hareketleri, nihayet, 1807deki isyan hareketinde Nizam- Cedidin
lavna ve Selim III.'in katline ramen, tamamyle durmam ve
mhendishaneler kapanmak gibi bir akbete uramamtr.
Bu devrin sonunda, daha ziyade Mahmut II. zamannda, yeti
mi gerekten modem bir hekimden bahsetmek lazmdr: "an-zade AtauIIah". Tptan baka konularda da eser yazan, mesela bize
drt ciltlik bir de Tarih brakan Ataullah Efendi; 1200=1786 ylnda
ilmiye mesleine girmi ve 1235 = 1820de vakanvis tayin olunmu
tur. an-zade, yalnz bir hekim deil, ayn zamanda ansiklopedik
bir bilgindi. Aada bahsedeceimiz iki tbbi eserinden baka, arit
metik, geometri, cebir ve hatta askerlik zerine kitaplar vardr.
Kendisi, Mahmut II. zamannda Bektalerin pek mehurlarndan
olmas dolaysyle, irade-i mstakille sudrile Tireye srgn
edilmitir. Vakanvis Ltfinin yazdna gre (bkz. Ltfi, Tarih, 1,
168-169), an-zade, Ortakyde, aydn bilginlerden, Tefsir-i mevakih
mtercimi smail Ferruh Efendinin yalsnda, etvar-i lbaliyane,
-----i
l^rv>;lrr,c,v i'-Ki Cir->r*<=l/=kr,ir]^ bninmK Ontl 7Z\t]nr<]nr\ tOHa-
215
bir ilim derneine girmi olmasndan phelenilmi ve yenie

rilerin ilgas zerine ortayan kan Bektai,aleyhtarlndan fayda
lanlarak srgn cezasna arptrlmtr. Halbuki bu dernek, sade
ce felsefe, iir, edebiyat ve modern ilimle uraan bir teekkld.
Her ne hal ise, sonradan aff olunmusa, da, af fim tebli eden ferma
nn Tire'ye erimesi annda, katil ferman zannyle beyin sektesin
den fcceten vefat etmitir (1242=1826). Kendisinin yabanc dilleri
bildii Tarih'in in nsznde baz eviriler yaptn sylemesiyle bi
liniyorsa da, hangi dilleri ve ne suretle rendiini bilemiyoruz.
[Ek-53].'
te yandan 1235 ylnda Matbaa-i mire'de baslan Miyar-l
-etbba adndaki eserini, Viyanal Profesr Stoerk un kitabndan ter
cme ettiini nszde syler (bkz. ayn eser, s. 3); fakat btn eski
mtercimlerin yapt gibi eserin adn vermez. Dr. Sssheim, yaz-
nan
[Ek-53] Medrese ve Tp eitimi dnda Mhendishane'ye de devam eden

anizade Ataullah Efendi (1771-1826) ok ynl bir kiilie sahip, adalamaya
inanm bir aydndr. anizade, Miyar'1 Etbba'nin nsznde belirttii gibi, Mhendishahe'de talebe iken Ahmet Vefik Paann dedesi Yahya Naci Efendiden nce
talyanca, sonra Franszca renmitir. nl, 4 ciltlik Tarihi ve edebi yazlar d
nda Fransz matematikisi Bossut'nn Cours Compiet de Mathematiques isimli
eserini Trkeye evirmi, askerlie dair yazd Vesayaname-i Seferiye Msr'da
1238/1823de Mehmet Ali Paa tarafndan bastrlmtr. anizade'nin konumuz a
sndan en nemli eseri bir tp bilgileri kitab olan Hamse-i anizade'dir. Be ki
taptan meydana geldii iin Hamse diye adlandrlan bu eserin ilk kitab 650
sayfalk resimli ve tek bir cilt halinde 1820'de baslmtr. Hamse'nin birinci kitab
anatomi (Mir'at-l Ebdn fi terih-l Aza'il inn) ikinci kitap fizyoloji (Usl'i Tabi) nc kitab hastalklar ve pratik tp bilgilerine aittir. (Von Stoerck'ten evir
dii ve ad geen Miyar'l Etibbo). Bu serinin drdnc kitab olan Cerrahi Bilgi
leri (Kanun'i Cerrahin} ayr bir cilt olarak Msrda Mehmet Ali Paa tarafndan
1828'de bastrlmtr. Yazma olarak kalan ve baslamayan beinci kitap iki ksm
olup tedaviye ayrlmtr. (Mizan-! Edviye). Bunun birinci blm Uzluk tarafn
dan incelenmitir. (Trk Tp Tarihi Arkivi, Say 12, 13, 14 ve 15, 1939/1940). Mem
leketimizde ik defa dijitalden bahseden bu eserdir. Kitabn ikinci ksm ise ka
yptr. anizade'nin anatomisindeki resimlerin bir ksmnn alnd yerleri Uzluk
tespit etmitir. Dierlerinin nereden alnd belli deildir. Bu ilk ada Osmanl
Anatomi kitab Trkiye dnda da derhal dikkati ekmitir (Bkz. Ek. Bianchi 1821
a.g.e.). anizade'nin kiilii ve eserleri zerinde Uzluk geni incelemeler yapmtr.
(F.N. Uzluk; anizade Ataullah Ankara, 1951. Daha yeni bir inceleme iin Bkz: S.
nver Hekim-Mhendis anizade Ataullah Efendi ve Trk Alman Tbb ilikilerin
deki Rol. I. Trk-Alman Tbbi ilikileri Sempozyumu, stanbul 1981, S. 125-130).
anizade'nin nemli bir yan da zaten dilimizde mevcut olan eski tp terimlerini
yeni kavramlara gre deerlendirmesi, eksiklikleri iin yeni yeni terimler tretme
sidir. anizadenin bu almalar Cemiyet-i Tbbiye-i Osmaniye'nin 1873de hazr
lad Lugat-i Tbbiye'ye temel olmutur. Nitekim 1839-1870 yllar arasnda Tp ei
timinin Franszca olmas terimler bakmndan Trkeyi ksrlatrmt (Bkz. E.K.
Unat: Osmanl mparatorluundan Franszca Tp retimi ve Trkiye Cumhuriyetin
de ngilizce Yksek retim. Cerrahpaa Tp Blteni Cilt 5 (1972) S. 219-233). Ei
tim tekrar Trke olunca yeni kavramlar ieren anizadenin kitaplar nemli bir
kaynak olmutur. [Ayrca Terim konusu iin Bkz. Ek-56 ile Ek-58). (A.K.).
216
d uzun uzun 'makalelerde (Tp Tarihi Arivi, No. 1-3) gerek yazar
ve gerek eser hakknda bilgi verir; bu makalelerden rendiimize
gre, asl eserin ad Medizinischpraktischer Unterricht filr Feld und
Landwmdaerzte
der
sterreichischen
Staatendk.
(Viyana,
1776,
1786, 1789). Bu eser, Istruzione medico-practica ad uso dei chirurghi
ivili e militari adiyle talyancaya, Bartelomeo de Battisti di San
Giorgis tarafndan evrilmi ve Venedik'te 1778 ylnda baslmtr.
Dr. Sssheimm evirinin karlatrlmasyle vard sonuca gre,
an-zade Miyar-l-eibb d sim bu talyanca eserden evirmitir. M
tercimin hangi yabanc dilleri bildiini bilemediimiz iin, ancak
bu karlatrma sonunda, talyanca bildiini kabul etmek bir de
receye kadar mmkn olabiliyor. Hekimlerin elinde her gn ie ya
rayacak, hastalklar ve tedavilerine dair bir eser olan, bu kitabn iyi
anlalmas iin, anatomi ve fizyoloji kitabna da ihtiya olduunu
takdir eden an-zade, bundan sonra Mirat-l-ebdan fi terih-l-za
-il-insan adiyle, bir eser daha kaleme alm ve o da ayn cilt iinde,
Mahmut Il.'un emriyle, Matbaa-i mirede baslmtr. Ayn eserde
mtercimin bir de vaccination, yani inek iek asna dair Viyanal
Ludwig Karan (?) adl yazarla baka iki Avrupal hekimden ald
uzun bir bahis vardr ki, an-zadenin bu ann memlekete sokul
masna ve faydasna akl erdirmi bir hekim olduunu gsterir (1).
Anatomi kitab ise, nereden evrildii bilinmemekle birlikte, olduk
a gzel resimlerle sslenmitir. Bunun sonuna da Usul-i tabiiye
ad verilen 39 sayfalk bir de fizyoloji bahsi ilave edilmitir. Bu
gn, tabiatyle ilmi bir deeri olmayan bu eserin, bir kymeti varsa
o da bize anzadenin, kafasn yeni tbba aan ilk bilginimiz oldu
unu gstermesidir. Vefatndan bir yl sonra (1827), Tbhans ve Cer(1) iek asnn memlekette genel olarak uygulanmas hakknda, Dr. Rza
Tahsin Generin Poliklinik (yl 1934, No. 94) mecmuasna verdii bilgiye gre, ilk
genel iek as 1840 ylnda Galatasaraydaki Mekteb-i Tbbiyenin muayenehanesin
de yaplmaya balanmtr. Bu iek asnn vaccination deil, variolisation olduu
Dr. Rza Tahsin Generin, zel ekilde yetitirilen, a memurlarnn alar tutan
lardan a kalemlerini doldurup bakalarnda kullandklar ve gereken yerlere gn
derdikleri yollu ak ifadesinden anlalmaktadr. Yukarda grld zerean-zadenin 1819 ylnda, fennerin inek iek asn Miyar-iil-etbba'smm sonuna koymu ol
duu ve yine bu eke gre, hatta 1800 ylnda stanbulda ngiltere eliliinde bu a
uygulanm olduu halde, 1840 ylnda, hl insandan insana a yaplmakta olmas
dikkate deer. Geri, ancak 1845 ylnda, iek asnn dine aykr olmadna dair
bir fetva suretiyle birlikte Mekteb-i Tbbiye-i Adliyede baslan bir iek risalesinde
ta 1695=1090 ylnda Anadoludan gelen bir acnn stanbulda ocuklara a yap
t ve fenner usulnde ann da tarif edildii ve nihayet hekimba Mustafa Behet
Efendinin Jennerin mehur a risalesini Trkeye evirdii de malumdur. Buzalar
dan a alnmak zere Telkihnenin ancak 1894de aldn biliyorsak da bu, vaccinationun ilk olara o vakit Trkiyede baladm gstermez; nk, ondan ok
nce Avrupada, zellikle svireden memleketimize inek iek as getirilmekteydi.
[Bkz. Ek-45],
>.
XIX, YZYIL VE YENLEME HAREKETLER
217
rahhane kurulmutu. Zavall an-zade, bir af fermannn kurban

olarak, vefat etmemi olsayd, onun da bu okulda yer alaca mu
hakkakt. Ksacas, bir kelimeyle unu syleyebiliriz ki, an-zade
Ataullah, eski tpla yeni tp arasndaki zincirin bir halkasn tekil
etmekten fazla bir ey yaparak, dorudan doruya yeni tbba ge
mitir.
Halbuki, an-zadenin ada olan hekimba Mustafa Behet
Efendi ve onun kardei yine mehur hekimba Abdlhak Molla za
manlarnda ve nezaretleri altnda fodern bir Tbhane ve sonra mo
dern bir tp okulu alm ve Avrupal hocalar getirilmi olduu
halde, henz eski tptan ve onun efsanevi bilgilerinden kendilerini
kurtarm deildiler. Mesela, Jennerin iek asna dair monogra
fisini ve baka baz eserleri gya talyancadan Trkeye eviren
(biz bu eviriyi gremedik) Mustafa Behet Efendi, btn hayat
boyunca, Hezar esrar ad altnda eskilerin birtakm sama sapan
ilalarn, deneylerini toplam ve kardei Abdlhak Molla, bunlar
bine karmaya almsa da, mr kfi gelmeyince, onun olu ta
bip Hayrullah Efendi Avrupa grm ve modern tp tahsil etmi,
olmasna ramen bu Esrar' bine ulatrarak, 1279 ylnda tamam
lamtr. Bu eser sonradan, 1283 ylnda stanbulda Muhip Efendi
matbaasnda baslmtr (bkz. niversite ktphanesi, 84483).
[Ek-54], imdi okuyuculara bu eserin bir iki srrnm anlatacam:
[Ek-54]
Mustafa
Behet
Efendinin
(1774-1834)
yenileme
hareketlerinde
nemli rol olan kiilerden biri olduuna Uzluk dikkati ekmitir. (F.N. Uzluk: Mus
tafa Behet Efendi, Ankara 1954). Sleymaniye Tp Medresesinden mezun olduk
tan sonra talyanca renen Mustafa Behet Efendi, 1800lerde bir Fizyoloji kitab
ile Bouffonun Histoire Naturelle'irim bir blmn Trkeye evirmitir. Bu evi
riler iinde fizyoioji kitab (kendi ifadesi ile Usul-i Nozariyye) kullanlan kimya te
rimleri asndan da nemlidir. [F.N. Uzluk: Mustafa Behet Efendi Dirim Cilt 29
(1954) S. 142-150], Nitekim bu eser zerinde ayrntya inen aratrmalar yaplm
tr, [E. Kahya: Mustafa Behet Efendinin <rFizyoloji Tercmesi adl kitab, anda
Avrupada ve bizde Fizyoloji almalar. Doentlik tezi, Ankara, D.T.C.F. (1976) Ay
rca Bkz. Ek 55], Bu iki nemli eviri geleneksel Osmanl Hekimlii ve Biyoloji an
lay dma kma eilimini ciddi olarak belirleyen ilk alfaiardr. 1827'de alan
ilk modem Tbbiyenin kurulmas iin byk aba gsteren ve ders nazr olan
Mustafa Behet Efendi [S. nver: Osmanl Tababeti ve Tanzimat Hakknda Yeni
Notlar, Tanzimat, stanbul 1940, S. 932-967] burada program iinde Tbbi Zooloji
eitimine yer verilmesini temin etmitir [E.K. Unat: Osmanl imparatorluunda Tp
Zoolojisi ve Parazitoloji, 1970, S. 10-11], eitli idari grevlerde bulunan ve bu
arada 2 defa Hekimba olan Mustafa Behet Efendi bu grevleri esnasnda baz
yenilik hamlelerine de destek olmutur. Buna gzel bir rnek, Mneccimba Hs
n Efendi ile birlikte hazrladklar arzadr. Burada o zamana kadar Ulu Bey"in
hesap tarzna gre dzenlenmekte olan takvimin yeni usule gre hesaplanmas
gerei belirtilmi ve bilindii gibi 1800Ierden sonra bu uygulama balamtr [E.
Kuran: Msbet limlerin Trkiyeye Girii 1797-1839. Vlf. Trk Tarih Kongresi Cilt
2 (1970) S. 675]. M. Behet Efendi, ad geen eviriler dnda, ilk basl Trke
218
Mesela, 11 numaral srda, beher sene cz' ksrak st iirilen

sab nihayeti- seneye kadar iek karmaya, karsa da az kara
deniliyor-(bunu mecmuasna zel surette kaydeden Mustafa Behet
Efendinin, yukarda sylediimiz gibi, bir yandan da Jenner a mo
nografisini tercme ettiini hatrlatalm). 295 numaral sr, hk
rk tutan adamn azna kazm az tutulsa hkrk kaza geer ve
kaz lr ve bylece yedinci kaz lnce hkrk insandan da geer;
61inci sr, sulu bir kimseye bldrcn kuunun dili yedirilirse is
tintakta btn sularm itiraf eder; 327nc sr, karnabahar tohu
mu drt sene sonra dikilse bu tohumlardan algam ve algam tohu
mu drt sene sonra dikilse karnabahar kar. te bin sr'dan m
rekkep bu kitap batan aaya byle ortaan ve nihayet XVI.
yzyln manasz ilalar ve inanlaryle doludur. Hele Hayrullah
Efendi tarafndan yazlan nsz (1279) okunursa, bu muhterem za
tn, gerek mekteb-i tbbiyede okuduu ve gerek Avrupa okullarm
grd halde, bu eseri pek ziyade takdir ettii ve hele sar-i ahi
ren in en mahmud ve azizi olan (1) asr- maarifhasr-i hazret-i padiahde bu eser-i nayabm metruk-i zaviye-i nisyan... kalmasna gn
l raz olmad anlalr. Fakat dorusunu sylemek iin unu ila
ve etmeliyim ki, Hayrullah Efendi, son numaral srlan ilaveyle es
il) Abdlaziz
lere iaret olacaktr.
ve
Mahmut II. devrilerinde yani Hezar esrarn topland devir
Tp Kitab olan ve Hacca giden yolcular iin salk rehberi niteliindeki Tertib-i
Eczaya (stanbul 1237/1817} bir blm eklemi ve baslmasn salamtr. [Bkz.
N. Yldrm: Trke Basl ilk Tp Kitaplar 1817-1856. J. of Turkish Studies, Volme
3 (1979) S. 444], Ayrca henz mikrobu kefedilmemi olan Kolera hakkndaki epidemiyoloiik gzlemlerini yaynlamtr (stanbul 1257/1831). zellikle epidemilerin
k noktas hakkndaki gzlemleri dikkati ektiinden bu risale Almancaya ev
rilmitir (Bkz. Ek-38).
Mustafa Behet Efendi'nin yeeni Hekimba Hayrullah Efendi (1820-1869) Ga
latasaray'da 1839'da alan Tbbiye'den mezun olmutur; air Abdlhak Hamid'in
babasdr. Hayrullah Efendi Makaiat- Tbbiye (stanbul 1259/1843) ad altnda tp
talebesi iin ada bilgileri veren bir el kitab hazrlam, bu eserde zamann nl
Fransz hekimlerinden du Bois-Raymond'dan istifade etmitir. Ayrca Ziraat Mec
lisi Azas olduu srada o dnemde Avrupa'da pek ok rnekleri olan ve iftlik
hayat iin gerekli tbbi ve zirai bilgileri veren (Maison Rustique) bir kitab Franszcadan evirmi ve Beyt-i Dehkn ad altnda 2 cilt olarak yaynlamtr (stan
bul 1264/1848) Hayrullah Efendi'nin en nemli eseri hazrlam olduu Tp Lgati'
dr. Yaklak 600 sayfalk olan bu alma (Bkz. Cerrahpaa Tp Fakltesi, Tp Ta
rihi Enstits Yazma No: 581) yeni kavramlarn kelime karlklarn aklayan bir
tp ansiklopedisi niteliindedir. zet olarak verdiimiz bu yeni bilgiler nda,
bilimsel dzeyi aklanan bu hekimlerin topladklar Srlan, memleketimizde yapl
m h u th hi f ntklor dp.nfimesi nlnrnk kabul etmenin doru olaca kansndayz.
219
rar bine karrken, modern ilme gre baz maddeleri yazmtr ki
bunlar XIX. yzylda haftalk mecmualarda grlen fenni elen

celer kabilinden eylerdir. Bu kitaptan burada bahsetmeye bizi
sevk eden sebep, bir yandan modern tbbiye okulu aan bir padi
ahn hekimba.lar olan iki karde ve sonradan bu modern mek
teb-i tbbiyeden doktora yaparak kan bir mahdum efendinin bu
gibi sama sapan, kocakar ilalarn ve ondan daha berbad XVII.
yzyldan beri kklemi olan mspet ilimlere aykr hkmlere
(bkz. 327'nci sr) inanm gibi ta 1279=1862 ylma kadar alp or
taya byle bir eser koymalarn belirtmek deildir. Maksadmz,
hummal bir surette her alanda yenileme hareketleri balad s
rada, bata olanlarn hl Mathiole tbbmdan ve Acaib-l-mahlukai
maddelerinden karlan hkmlerle megul olduklarn, buna gre
de, i banda bulunan bu zatlarla balayan yenilemenin ne kadar
g ve ekingen admlarla ilerlemek zorunda kaldm gstermek
tir.
Mahmut II. devrinde, matematik ve baka mspet ilimler Mhendishane denilen okulda okutulmaya devam edilmekteydi. Bu
mektebin ikinci bahocas, Hoca shak Efendi (lm. 1834), matema
tik ve tabii ilimler zerine kaleme ald drt ciltlik Mecmua-i ulm-i
riyaziye adl eseriyle, gerekten hoca lakabna hak kazanmtr. Ken
disi Narda'l bir Musev ailenin olu olup Mslman olmu ve Divan- hmayun tercmanlnda bulunurken sonradan retmenlik
mesleine girerek, Mhendishanede retime balamtr (1). Arap
a ve Farsadan baka Franszca ve belki Latince de bilen bu zatm
drt ciltlik eseri o zaman iin gerekten modern mspet ilimler me
cellesi saylabilir. Bu ciltlerden birincisi, aritmetik, cebir, geometri;
kincisi dzlem trigonometrisi ve cebirin geometriye uygulanmas,
entegral ve diferansiyel hesab 've koni kesitleri; ncs hikmet-i
tabiiye (fizik), cerr-i ekal (mekanik), ilm-i menazr (perspektif bil
gisi) ve kre-i nesim (avakre); drdncsyse'elektrik, kresel
trigonometri ve nihayet ilm-i hail terkib-i ecsam adm verdii
kimyadan bahseder. Bu eser memleketimize ilk defa olarak Avru
pann bir dereceye kadar yksek matematiini, modern fiziini sok
mu olmas bakmndan nemlidir. Yalnz kimyadan son ciltte an
cak 25 sayfalk pek eksik bir bahis vardr; shak Hocann kimyaya
verdii ad da pek eski spagyria kelimesini hatrlatyor. Zaten bizde
(1) Hoca shakm, son zamanlarn oiumluk uzmanlarndan smet Efendi Kar
lova Mslmanlanndan olduunu tahfcifcat-i nevsukasna (?) gre Bursal Tahir
Beye sylemise de, babasndan bahsedilmemesi ve bildii diller arasnda bir de b-nnirc hulurnmas kendisinin Musevi dnmesi olduunu daha akla yakm gsteriyor.
220
kimya, ciddi bir surette,, ancak Tbbiye okulunda balamtr.

[Ek-55], Herhalde shak Hocann en byk hizmeti, modern ma
tematik, fizik ve mekanie ait eserleri, Bat dilinden, Trke terim
lerini koyarak, nakletmesidir. Bu balca eserinden baka askerlie
ve mhendislie ait olan eserleri vardr. Mhendishane bahocas,
ad yukarda geen Seyit Ali Paadan sonra bahocala tayin edil
miken (1246) 1249da, galiba selefinin entrikas eseri olarak, Medi
nedeki binalarn tamiri memuriyetiyle oraya gnderilmi ve dn
nde Sveyte (1251) vefat edip orada gmlmtr. Okulun bi
raz yukarsndaki mezarla bir ta dikilmi ve zerine "Elhc Ha
fz shak Efendi diye ad ve vefat tarihi yazlmtr. Mhendishane
yaknnda yaplan bu bo mezar (cenotaphe), manevi ocuklar olan
okul rencilerinin kalplerinde, bu deerli hocann hatrasn lm
szletirecek bir anttr. Velhasl Hoca shak,' tpk an-zade gibi
[Ek - 55] Hoca shak Efendinin (Bkz. F.R. Unat: Bahoca shak Efendi Belle
ten Cilt 28 (1964) S. 89-115 ve E. Kuran: The Encyclopedia Of slam Cilt IV, S. 112113) Mecmua'smda ksa bir blm olan kimya bahsi zerinde imdiye kadar pek az
durulmutur. Aslnda Trkiyede kimyann geliim tarihi zerinde de elimizde pek
az kaynak vardr. Modern kimyann geliimine ve bunun Osmanl mparatorluun
da deerlendirilmesine ait ilk ve en nemli inceleme Krml Aziz Beyin Kimya- Tb
bi (stanbul 1285/1868) isimli kitabnn birinci cildinin nsznde mevcuttur. Daha
yakn tarihlerde yaplan aratrmalarda da Tanzimat ncesi zerinde, genel bir
deerlendirme dnda, pek durulmamtr (T. Artel: Tanzimattan Cumhuriyete Ka
dar Trkiye'de Kimya Tedrisatnn Geirdii Safhalara Dair Notlar Tanzimat, stan
bul 1940, S. 491-510). Daha sonra bu dnem hakknda hsanolu tarafndan yap
lan bir incelemede, ishak Efendi'nin kimya bahsi, batdaki ada kimya bilimini
Trkiye'ye aktarma asndan deerlendirilmi, ayrca bu blmdeki kimya terimle
ri dolaysyle modem kimya terminolojisinin balangc zerinde durulmutur. El
de edilen bulgulara gre daha nceki yaynlarda belirtilenin aksine (Artel a.g.e.)
shak Efendi'n in, 18. yzyl sonu ile 19. yzyl bandaki bat kimyasnn geliim
lerinden haberdar olduu anlalmaktadr. Bu bahsin iinde kimya formllerinin
bulunmamas da, gene 19. yzyl balarnda kimya biliminin Avrupadaki durumu
na paralellik gstermektedir. Kimya formlleri ve denklemleri konusunda gelien
yeni bilgileri Trkiye'ye ilk aktaran da gene shak Efendi'nin Mhendishaneeki bir
rencisi, Kimyager Dervi Paa olmutur. (Usul-i Kimya, stanbul 1264/1848). Kim
ya termino!o[isine gelince, shak Efendi'den daha nce kimya terimlerinin retil
dii veya modern anlamda karlklarnn bulunmas iin denemeler yapld anla
lmaktadr. Nitekim Hekimba Mustafa Behet Efendi, 1800lerde talyancadan
evirdii bir fizyoloji kitabnda (Topkap, Hazine No. 547) shak Efendi'nin 30 sene
sonra kulland baz kimya terimlerini gelitirmitir. Nihayet baz kaynaklarda
ishak Efendinin yaynlar arasnda ad geen Alat- Kimyeviyye Risalesi, yaplan
btn incelemelere ramen bulunamam, buna mukabil onun talebelerinden Bostanizde Hac Mustafa Beyin ayn ad altnda 1266/1850'de ta basks ile Mnendishane matbaasnda baslm bir kitab olduu tespit edilmitir. [Konunun ayrn
tlar iin Bkz. E. hsanolu: Trkiye'de Baslan ilk Kimya Eseri: lim Tarihi Asn
dan Bir Deerlendirme Tbitak VII. Bilim Kongresi, BAYG grubu, Ankara 1980 ile
ayn yazarn 1. Uluslararas Trk-slam Bilim ve Teknoloji Tarihi Kongresi (stan
bul 1981) Cilt 1'deki makalesi). (A.K.).
221
eski ilimle yeni ilim arasnda bir halka deil, belki yeni ilim zinci
rinin ilk halkasn tekil eden sayg ve dikkate deer bir hocadr.
[Ek- 563/
te XIX. yzyln ilk yarsnda ve Avrupann ada ilmini
memleketimize sokmak iin alan Mhendishane-i bahr-i hmayun,
Mhendishane-i berr-i hmayun ve Mekteb-i tbb-i adl-i ahane
(1838) ve Mekteb-i harbiye (1250=1834) sayesinde, matematik ve
tabii ilimlerle tp, gitgide daha modern bir ekilde devam etmi-
[Ek-56] Bat bilimini OsmanlIlara tantmak hususunda aba gsterenlerden

biri de Msrda yaam olan brahim Edhem Paadr. Msr Valisi Mehmed Ali
Paa zamannda Serasker brahim Paann emri ile orduda kprler ve haritalar
izmekle ve subaylara aritmetik ve geometri dersleri vermekle grevlendirilmitir.
Bilimsel almalar yapmak zere nerelere gitmi olduuna dair bilgi sahibi de
iliz. Ancak rlanda'da bir atoda elli be ayak uzunluunda ve alt ayak apnda
bir drbn ile gzlem yaptndan ve bu drbnn dnyann en byk drbn ol
duundan sz eder. Bundan amacnn, oluna el sanatlarna da deer vermesi ge
rektiini, insann evinde bo kaldka bir eyler yapmasnn yararl olacan, r
landa'daki drbnn bulunduu atonun sahibinin bir asilzade ve vekiller meclisi
yesi olduu halde byle byk bir ii baardn gstermektir der.
Bilime sanata ve dil renimine ok nem vermitir. Geometri ve cebirin yal
nzca mhendis olanlara deil herkese gerekli olduunu syler. Ayrca corafya,
fizik ve tarih renimini de vurgulamtr.
Bilim Tarihini ilgilendiren yapt Legendre'den (1752-1834) Trkeye evirdii
Usl-u Hendese adl yaptdr. Bu kitaba Lacroixnn geometri kitabndan da ge
rekli grd teoremleri evirip koymutur. rencilere okutmak zere bu kitab
semi olmas cok yerindedir. 19. yzyl Fransasmda Legendre en nl -matema
tikiler arasnda yer alr. Bu Elements de Geometrie (1794) adl yapt Fransa'da
20 kez baslmtr.
Usl-u hendese Trkeye evrildiinden iki yl sonra Mehmed smed adl biri
tarafndan Arapaya evrilmi ve Mucem ul Matbut il Arabiye ve'l muraba ady
la Msr'da baslmtr.
Fransadaki matematik almalarnn dnda Jeodezi, l ayar gibi uygu
lama alanndaki alamlar da izlemitir. zellikle Delambre ve Mechain'in met
reyi saptamaa ait almalar, Hseyin Rfk'nn bahsettii, yerin evresinin llmesi
almalarnn bir devamdr. Meridiyen yaynn bir derecesinin eitli enlemlerde fark
llk gsterdii saptannca Fransz Ulusal Meclisi Laplace, Lagrange, Monge, Bordadan oluan bir komisyon kurdu. Bu komisyon meridiyen yaynn llmesine ve
bu yayn 10 milyonda birinin de birim olarak kabul edilmesine karar verdi. Bylece
Mechain ve Delambree Dunkirkden Barselona'ya kadar 10 lik yay lme grevi
verildi.
brahim Edhem Paa Bat Dnyasndaki yenilikleri izlemi, onlar memleketine
tantmaya almakla kalmam slam Dnyasndaki matematik almalarndan da
haber vermitir.
ki ciltlik bir cebir kitabnn evirisine de balam olduuna iaret etmi ise
de sonulandna da/r bir ip ucu yoktur. fSemuhi S onar, brahim Edhem Paa'nm
Kitab- Usl il Hendese'si Hakknda. Ankara niversitesi Dil ve Tarih-Corafya Fa
kltesi, Felsefe Aratrmalar Enstits Dergisi Aratrma, Cilt l (1964) S. 145-178],
(S.T.).
222
tir (1); eserimizin eritii tarihten sonra, yani XIX. yzyln ikinci
yarsnda Trkiyede mspet ilimler gerek yksek ve gerek orta
okullarda oktulmaya balanm ve hatta bir de niversite (drlfnun) tasla alm ve ilmi dergiler karlm olduu gibi, edeb
dergilerde, hatta gndelik gazetelerde bile artk bu ilimler hakkn
da makalelere rastlanmaya balanmtr. Fakat, te yandan medre
selerde, duraklama ve hatta kme iinde bile olsa, retim devam
ediyor ve hl bu medrese mezunlarna lim, okuduklar derslere
ilim ad verildii halde, okullardaki mspet ilme fen kelimesi
yeter grlyordu. Halbuki, bilindii gibi, Fenn, Arapada eit, sk
dal anlamlarna geldii gibi, mastar olarak, bir adam aldatmak an
lamna da kullanlrken ada Araplar, bu kelimeyi sanat=art ve
teknik karl kullanmay tercih etmilerdir. Bizdeyse Tanzimattan nce ve sonra muhdes (sonradan kma) bilgi saylan ve fakat
gereklerin hilafna bir ey sylemek, aldatmak asla iar olmayan
mspet ilimlere, belki medrese ulemasnn gnln ho etmek iin,
fen deyimi layk grlm ve hatta hl, cumhuriyet devrinde bile,
niversitenin ilimler (yani mspet ilimler=les Sciences) fakltesi
nin ad Fen Fakltesi olarak kalmtr. Yalnz Mekteb-i tbbiye-i
adliyenin kurucular bu noktada daha makul ve cesur davranarak
Merutiyete kadar mektebin verdii diplomalara Dr-l-ulm-i hikemiye olan Mekteb-i tbbiye deyimini koymaktan ekinmemiler
dir. [Ek-57],
**#
te, XVIII. yzylda ve XIX. yzyl banda mspet ilimlerin
Batdaki durumuyle Trkiye'deki durumu arasnda bir karlatr
ma imkan olmasa bile, Batda ilmin dev admlaryle giden ilerle(1) Bu okullarn kuruluu, dersleri, hocalar ve gelimeleri hakknda fazla bilgi
almak iin Mehmet Esatn, Mirat-i Mhendishane ve Mirat-i Mekteb-i harbiye; Dok
tor Rza Tahsinin Mirat-i Mekteb-i tbbiye, Erturul tarafndan toplanan Deniz oku
lumuz adndaki kitaplara ve Ali Rza Seyfi imzasyla Cumhuriyet gazetesinde yayn
lanan makalelere ba vurulabilecei gibi btn, bu bilgilerle, bunlardan geni bir der
leme yapan Osman Erginin Maarif Tarihinin ikinci cildinde kolaylkla bulunabilir;
bundan baka Tanzimat'n yznc yl (1939) mnasebetiyle stanbul niversitesi
tarafmdan 1940 ylnda yaynlanan bir ciltte de mspet ilimlerin, Tanzimattan hemen
nce ve sonra memleketimizdeki durumuna dair eitli ihtisas erbabnn makaleleri
vardr.
[Ek-57] Burada X!X. yzyi birinci ve ikinci yarsnda kurulan ve mspet ilim
ler retimi ve bu ilini Serin geliim izgisi hakknda kaynak olarak verilen eserle
rin yannda son yllarda geni bir yayn faaliyeti olmutur. rnek olarak, mhen
dis mektepleri iin . Uluay ve E. Kartekin'in Yksek Mhendis Okulu (stanbul,
1958) ad altndaki nemli eseri ve E. Togrolun .T.O. inaat Fakltesi Cumhuriye
tin Ellinci Yl Kitab (stanbul 1973) verilebilir. Bu rnekleri hzla oaltmak mm
kndr; hakikaten Astronomi, Tp ile dallar, Matematik ve dier fen bilimleri ze
rinde S. nver, F.N. Uzluk, B.N. ehsvarolu, A. Sayl, S. Tekeli ve dier pek ok
aratrcnn ayrntya inen genf saydaki incelemeleri mevcuttur. Elde edilen veri
223
me ve gelimesi hususunda ksa bir fikir vererek eseri bitirmek uy

gun olacaktr.
Fransa ve ngiltere'de XVIII. yzylda mspet ilimler parlak
bir gelimeye doru giderken Almanyada Berlin Akademisi de B
yk Friedrich zamannda kazand yabanc kuvvetler (svireli
Euler, Fransz Lambert ve Lagrange) sayesinde matematikte ok de
erli ilerlemeler kaydetmi olduu gibi, zellikle svirenin Basel
ehrinde yetien Bernouilli kardelerin ve oullarnn almalaryle
entegral diferansiyel hesab, Leibnizin brakt noktadan ileriye
doru yrmt. Halbuki bu srada ngiltere, hl Newtonun bu
hesaplarda kulland usul ve iaretleri srdrmekte srar ediyor
du. Hatta ngiliz matematikisi ve filozofu Bertrand Russel, bu usu
le kaba bir milliyetilik duygusuyle yapp kalm olmaktan dolay,
ngilterede matematiin Almanya ve Fransaya gre o zamanlar
yzyl geri kaldm iddia eder ki bu geri kalmann XVIII. yzyl
sonunda ve XIX. yzyl balangcnda pekala hissolunduunu bili
yoruz. Gerekten, Lagrange ve baka matematikiler eserlerini Ber
linde ve Fransada yaynladklar gibi, o zamanlar parlak ve pek
etkili bir yolda ilemeye balayan akademilerin, ilim kuramlarnn
bu gibi eserleri hemen yaynlamak ve yarmalar dzenleyerek dl
ler koymak suretiyle yapt yardmlar sayesinde yaylan bu eser
ler, ilmin ilerlemesini salyordu. Mesela 1788 ylnda, Lagrange
kendisinin n kazanmasna sebep olan mehur Mecanique Analytigue adl eserini Pariste yaynlamtr ki, bu ve bunun gibi eser
ler, Leibniz usul analizin at kaynaklan kullanarak, yksek ma
tematii en derin mekanik ve fizik olaylarnn hesap ve ispatnda en
kullanl bir alet haline getirmitir.
lere dayanarak yaplm nemli deerlendirmeler de vardr. Bylece Trk-slam
bilimsel gelime izgisi zerinde yeni bilgiler elde edilmitir. Ayrca btn bunlar
bir bibliyografya erevesinde toplanm ve konu ile ilgili kaynaklarn bulunmas
nisbeten kolaylamtr. [Bkz. A. Kazancgil, V. Solok: Trk Bilim Tarihi Bibliyograf
yas, stanbul 1981]. Bu bibliyografya inde, 1850-1981 yllar arasnda Trkiye'de
yaynlanm Trke ve yabana dide veya Trk aratrclarnn yabanc lkelerde
yaynladklar Astronomi, matematik, fizik, kimya, botanik, zooloji, jeoloji, fiziki
corafya, ormanclk, mhendislik, teknik bilimler, tp, eczaclk, di hekimlii, ve
teriner hekimlik ve ziraat dallarnda, yani pozitif bilimler erevesinde. Bilim Ta
rihi kapsam iine giren yaynlar derlenmitir. Bu suretle. Sayn Advarn, Osmanl
Trklerinde lim'in sonunda Sz Bitirirken sayfalarnda nemine deindii nok
talar zerinde son yllardaki aratrmalar kolayca izlenebilir hale gelmektedir. Ay
rca Trkiyede, pozitif bilimlerin gelimesinde nemli rol olan dnce ve zih
niyet meseleleri zerinde XIX. ve XX. yzyldaki gelimeleri inceliyen pek ok yeni
yayn mevcuttur. Bunlar arasnda konuyu toplu ekilde fakat deiik alardan ele
alan H.Z. lkenin Trkiyede ada Dnce Tarihi (1966/1979) ve N. Berkesin
Trkiye'de adalama (1973/1978) gibi eserler bu alanda genel bir fikir vere
bilir. (A.K.).
x
224
te yandan, astronomide ilerleme hzla devam etmekteydi. Halley, kendi adna izafetle anlan kuyruklu yldzn daha 1682 ylnda
yrnge ve eklini hesap ettii gibi, XVIII. yzyln banda (1705)
bu yldzn her 75 ylda bir kere geri gelerek arzn yaknndan gee
ceini haber vermi ve bu suretle, yzyllardan b&ri gerek Douda
eve gerek Batda, grlmesi trl trl afetlere iaret sanlan bu
yldzn teki yldzlar gibi muntazam ve zorunlu bir seyir takip et
tiini, bunun iin de baz yllar yle rasgele ortaya kamayacan
haber vererek, batl inanlardan huzuru kaan birok beyinlere ra
hat salamtr.
Astronomi, artk rasat ve gzlem usul yannda, yksek mate
matiin de bu ilme uygulanmasyle ilerlemekteydi. Mesela, ayla arz
arasndaki uzakln birbirinden ok uzak, fakat ayn meridyen ze
rinden llmesi iin, astronom Lalande Fransadan Berline ve Lacailie, Capetown ehrine gnderilmiti. Lacaille, orada kurduu ra
sathanede drt yl alarak, ayla arz arasndaki uzakl tayin et
tii gibi, te yandan da gney yarmkrede 10.000 kadar duraan
yldz gzlemlemi ve incelemiti (1). Artk gnein arzdan uzakl
da, ngiltere, Fransa, Danimarka devletlerinin srasyle gnderdikle
ri ilmi heyetler tarafndan, yeniden llm olduu gibi Oxford'da
James Bradley (1693-1762), duraan yldzlarn yerlerinin hafif de
iikliklere uradn ve bunlardan birinin n aberrationu (sa
pnc) dediimiz olayla aklanacam ve tekinin nedeni olarak da
arzn mihverinin, ntasyon denilen, bir eit titreim hareketini gs
termitir.
Hannoverli Wilhelm Herschel, ngiltere'de yeni yapt teles
koplarla, Urans gezegenini (1781), uydularm (1787) ve Satrnn
uydularm (1789) kefetmi, ksacas bu astronom g bir sk or
manda gezer gibi teleskopla gezerek birok yenilikler ortaya koy
mutur.
Fransa'da XVIII. yzyln sonlarna doru, Paris rasathanesinin
muhafazakr ye Kopernik sistemine aleyhtar olan Cassini ailesinden
gelen mdrlerinin muhafazakrl azalarak, astronomi orada da
yeni yolda ilerlemeye devam etmitir ki, bu ilerlemeler nihayet Laplacem himmetiyle bir sentez halinde ortaya kmtr. Lagrangem
izinde yryerek yetien Laplace, 1799 ve 1825 yllar arasnda ya(1) Bu zat, drt yl sren inceleme seyahatinin Fransa devletine ancak 9144
frank 25 santime mal olduunu gsteren hesaplarm bir bir verirken, maliye memur
lar, bu mtevaz ve titiz derecede namuslu bilginin doruluuyle elenmilerdir. Bu
suretle hareket eden feragat sahibi insanlarn ayn istihzal muamelelere uradklar
pek az grlm deildir.
x
225
ymlad 5 ciltlik mehur Mecanigue. Celeste adndaki eseriyle, arz

zerinde yrrlkte olan mekanik teorilerini gklere de uygulam
tr. Bu kitabn asl amac, gne sisteminin byk mekanik prob
lemlerini zmlemek ve zellikle ampirik denklemlere ihtiyatan
kurtulmak zere, teorileri rasat ve gzlemlerle incelemek olduunu
yazar nsznde syler. Bu eserin bir de, Exposition du systeme du
monde (1796) adl, halka gre ekli vardr ki, bunda Laplace, ken
dinden daha nce Alman filozofu Kant'n, evrenin teekkl eklini
aklamak iin, koyduu neblz (bulutsu) teorisini aklar ve ge
niletir. Newton, bu olaylar kanunlara balayan kendi byk bulu
undan sonra bile, evren sisteminin tamamyle yerlemi, deimez
bir dzen altnda olmadna ve arada srada zel bir mdahale
ile bu dzenin dzeltilmesi gerektiine inanrken, Laplacem, Napoleon'un eserlerinizde Allah adnn gemediini sylyorlar diye
bir tarizine kar, byle bir zel mdahale teorisine ihtiya gr
medii cevabm vermesi, evrenin dzenini yalnz ve yalnz mekanik
kanunlara balamak istediini gsterir.
Bu devirde, fizik ilmi, artk mekanikten ayr olarak, ses, k,
s, magnetizma ve elektrik gibi belirli bahislere ayrlm ve her ba
histe yeni yeni keifler meydana gelmi bulunuyordu. zellikle ana
litik mekanik bahsi, daha yirmi drt yandayken Akademiye giren
ve sonradan Encyclopedie nin, btn dnyann mehur nszlerin
den biri olan giriini yazan DAlembert'in Traite de dynamique'iyle
yepyeni bir yoldan ilerlemeye balam ve bu suretle matematik fi
ziin temelleri atlmt. Yani, o vakte kadar srf matematikle u
raan bilginler, artk astronomi alannda olduu gibi, fizik alanna
1
da el atmlard.
Ksacas, unu syleyebiliriz ki, Byle, Descartes, Gassendinin
fizik olaylarm corpuscuelerin (cisimciklerin) ekil ve hareketleriy
le aklamak isteyen prensipleri XVIII. yzylda braklarak, bu ci
simciklerin eklinden ve birbirleriyle vuruup arpmalarndan
bahsolunmuyor ve aksine bunlar itici ve ekici kuvvetleri bulunan
bir nokta haline irca olunuyordu. Mesela, ses bu madde parack
larnn titreimine, ksa Newtonun corpuscule teorisine kar,
Huygens'in (1625-1695) dalga teorisine balanyor ve bylece, fizie
tartlmaz ve llmez bir ortam (esir) teorisi kendiliinden girmi
bulunuyordu. te yandan, Smn llmesi iin yine matematik usul
lere mracaat olunuyor, trl trl termometreler ve yine sdan
faydalanlarak buhar makineleri icat olunuyordu. Elektrik hakkn
da yepyeni deneyler yaplm ve bu deneyleri ispat iin makineler
bulunmutu. Fizik ve kimyann snr problemlerinden birini tekil
eden yanma teorisi, XVII. yzyl balarnda doktor ve kimyac Stahl
OT 15
226
in (1660-1740) atein farazi bir prensibi gibi sayd phlogistona da

yanyordu. Bu teori o zamanlar o kadar nem kazanmt ki, Alman
yann byk filozofu Immanuel Kant bile, Saf Akln Eletirisi adl
ba eserinde bu teoriyi Gaiileenin dme kanunlaryle bir tutuyor
du. Fakat bu teoriye, aada grlecei zere Lavoisiernin oksije
nin i ve etkisini meydana koyan mehur deneyleriyle, ykld ve
kimya ilmi, bu suretle yepyeni bir alana girdi. Bu alanda alan,
baka yeni keifler meydana koyan bilginlerin burada birer birer
adlarm ve keiflerini saymaya yer yoktur. Ancak, ngilterede gaz
lar zerinde alarak, ilk defa Londra'da Royal Societyye gnder
dii bir teblide iddetle yanan bir gaz (hidrojen) bulduunu
1784te bu gazn oksijenle yanmasndan su hsl olduunu kefet
tiini bildiren Henry Cavendishin (1731-1810), Joseph Priestley (17331804; bu zat oksijeni havadan ayrmt), sveli Toben Olaf Bergmanm (1735-1784) adlarm sayalm. Fransadaysa, Antoine Laurant
Lavoisier (1743-1794), mehur Rien ne se perd, rien ne se cree (hi
bir ey yok olmaz, hibir ey kendiliinden tremez) dsturunu or
taya atyor, yanmada ve oksitlenmede oksijenin roln pek ak bir
ekilde belirterek, oksijeni asl bulan mevkiini kazanyordu. te
yandan elemanlar (basit cisimler) tarif ederek, yeni kimyann teme*
lini kurduktan sonra, mltezimlik memuriyeti dolaysyle, Fransz
ihtilalinin kurbanlar arasnda giyotin zerinde can veriyordu.
ngilteredeyse kimyada en nemli adm, John Dalton'un (17661844) sayesinde atomculuk teorisinin kimyaya uygulanmasyle atl
m bulunuyordu. XVIII. yzyl, ngilterede kimyann deta kibar
cemiyetlerinde bile moda olduu bir yzyldr. Btn dnyada ilk
kimya dernei-Edimburgda 1784 ylnda nl ngiliz kimya bilgini
Joseph Black tarafndan Chemical Society adiyle kurulmutu (bkz.
J. Kendall, Endavour, 1942, 3). Bundan baka Londrada ve Manchesterde de bu yolda demekler kurulmutu.
Fransada J. Louis Gay-Lussac, gazlarn genileme kanunlarn
bularak mekanik s teorisinin esaslarn kurmutu.
Zooloji ve botanik ilimleri, bu devirde henz tasviri nitelikten
kurtulamam olmakla birlikte, Buffon, Lifine ve Jussieu gibi lim
lerin sayesinde mspet ilimlerin, o vakitler tarih-i tabii (1) denilen
blm modem bir ekilde kuruluyordu. Buffon ilave ksmlar ile
birlikte 22 cilt tutan mehur L'Histoire naturellei yardmclarnn
himmetiyle 1753-1767 yllar arasnda yaynlamt. sve'Ii Linne ve
(1) Tarih- tabii, Franszca Histoire Naturelle deyiminden, yanl bir eviridir;
nk, buradaki histoire kelimesi, Aristonun mehur zooloji ktabmn adndaki, asl
anlam aratrma olan, istoria kelimesinden gelir; o halde bu ilim dalnm ad Tabiat
aratrmalar olmak lazm gelirdi.
227
Fransz Jussieu bitkilerde biri tabi teki suni tasnifler yapmlar

ve yeni yeni bitkiler kefetmilerdi. '
. XVII. yzyl sonlarnda klinii ve klinikte kimya laboratuvarn
kuran Boerhaavenin (yukar bkz.) himmetiyle, tp, Avrupada yeni
bir devreye girmi olduu gibi Almanya'da kimyac-hekim StahI,
kimyasal tpla mekanist tp yerine animiste, yani organizmadaki
olaylar maddi olmayan bir prensibin ie karmasyle aklayan bir
teori kurmu ve bu teori, Fransada, zellikle Montpellier okulu
buna, benzer fakat ruhtan ayir bir hayati maddenin etkisini ka
bul ederek, bir nevi vitalisme ortaya karmtr. te yandan ngil
terede skoyal John Brown vitalismein esasm, vcudun inciability dedii bir zelliinde bularak, bunun azalmas veya oalmasyle hastalk ve sal tarif ediyordu. Bu zelliin okluuna sthenism
ve azlna asthenisn diyor, tedaviyi bu zelliin oalp azalmasn
salamaktan ibaret sayyordu. Fakat XIX. yzyln balarnda artk
Viyana okulunda ve sonra Paris okulunda, tbbm materyalist-mekanist bir temel zerine kurulmaya baladn gryoruz.
XVIII.
yzyl, yalnz ilim deil, dnce noktasndan en byk
deimelere, ilerlemelere sahne olan bir yzyldr. zellikle Fran
sada Voltaire bu yzyl hemen bakan baa doldurmu, ngiltere
mektuplary\e Nevrtonu Franszlara tantm ve hatta dostu Madame du Chtelet'yi, bu byk fizik bilgininin Principia sm Fran
szca jâ evirmeye yneltmitir (yukar bkz.). Bu yzylda Voltaire,
Diderot, J.J. Rousseau gibi edebiyat ve felsefede hret alm kii
ler, ilmi de ihmal etmeyerek, Diderot ve D'Alembertin bakanl
altnda yaynlanan Encyclopedie, Dictionnaire raisonne des Sciences,
des Arts et des Metiers'e katlm ve yardm etmilerdir. Bu byk
eser, geri ilimde bir birlik kurmaya doru atlm ilk byk adm
olarak nitelendirilmise de, eserin ilmi ve felsefi bir birlie doru
gitmekte tamamyle baar kazand iddia olunamaz. Mesela baz
makalelerde aktan aa dindarca bir eda grlrken, tekilerde
ya deiste veya bsbtn Tanr inkrcs, atheiste bir ifade vard. Fa
kat, her ne olursa olsun, hepsi u noktada birleiyorlard ki, d
ncenin, vicdann ve kalemin bamsz olmas ilmin ilerlemesi iin
elzemdir ve sosyal ilerlemeyi salayacak tek vasta ilimdir".
te Batnn eritii bu nemli dstura Osmanl Trkiyesinde
ne zaman ve nasl inanldn ve bu inancn verdii eserler ve so
nularn ne olduunu gstermek, Tanzimat, Merutiyet ve Cumhu
riyet devirleri iin byle bir aratrma yapacak yazarlarn devidir.
Bizim aldmz devirde Trkiye gklerinde, ara sra grlen hafif
parltlara ramen, bu aydnlatc dsturun, yol gsteren bir yldz
gibi, doduunu iddia etmek kabil deildir.
SZ BTRRKEN
Bu eserin asl, 1939 ylnda Paris'te yaynlanmasnn arkasn
dan, Trkiye, Amerika, ngiltere, Almanya ve Fransa dergilerinde
olduka iltifatl eletirilere erimiti (1). Bu eletirilerden yazar en
ok ilgilendiren, Harvard niversitesi ilim tarihi profesr George
Sartonun yazd sayfalk bir yazdr. Gyaben tandm, ilim
ve irfanm ve zellikle nadir grlr alma kuvvetini takdir etti
im bu hoca, kitabm hakknda ltufkrane iltifatlarda bulunurken,
zellikle iki noktaya taklr:
. Nasl ki, bir biyograf, hayat hikayesini yazd zatm doumuyle balayacak yerde, dedelerini de sayar dkerse, ilim tarihinde
de birdenbire belirli bir tarihten balamak doru deildir. Bu fikri,
tarih duygusu olan bir kimsenin reddedemeyecei' muhakkaktr. An
cak, kitabn ba tarafnda da sylediim gibi, hi ilenmemi olan
bu konuya giriirken, mmkn olduu kadar snrl bir saha iinde
kalmak istedim. OsmanlIardan nceki devirlerde, Anadolu Trk
beylikleri ve devletleri iinde mspet ilimlerin durumunu ve bu hu
susta yazlm eserleri ve yazarlar tespit etmek iin, yaplacak ha
zrlklara, okunacak kitaplara mrmn kfi gelmeyeceinden kork
tum. Memleketime dnnce de grdm ki, bu hususta byk bir
hazrlk yaplm deildir. Yalnz bu defa kitab yeniden yazarken,
Trk yazarlarnn hangi eserlerden faydalandklarn ve bu suret
le bir dereceye kadar, filiation'u (soy zincirini) belirtmeye altm.
Fakat G. Sarton'un istedii gibi, Arapadaki ilmin Anadolu Trk
lerine intikalinin ilk safhalarn inceleyerek, zinciri tamamlamak
grevini yine genlere brakyorum.
2.
G. Sarton, XIX. ve XX. yzyllarda Trkiyede ilmin hal ve
vaziyetinden bahsetmemeyi de bir eksik sayyor, belki hakldr. Fa
kat bunu Pariste yapmak hayli mkld; stanbula dnnce "Tan(1) Bu tenkitlerden grebildiklerim unlardr: G. Sarton, /sis, XXXII, 186-189;
Lews, Bulletin of the School of Oriental Studies (London); Helmtth Scheel, Zeittschrift
der Deutschen Morgenlaendischen Geselllschaft, c. 94, heft. 2, 308; R. Hartmann,,
Orientalische Literatur-Zeitung,' 1941, No. 9; Henri Massfi, Journal Asiatigue,
CCXXXI, 1939, Janvier-Mars; Vedat Gnyol, Ycel, 1939; Cemal Sezgin, Varlk,
1941, No. 91.
SZ BTRRKEN
229
zimatm yznc yl (1939) dolaysyle bu yzyllarn siyasi ve me

deni tarihine dair monografiler yaynlanacam duydum. Gerek-!
ten, bir yl sonra ortaya ikin bir cilt kt; bunda, siyasi ve hukuki
bahisler arasnda, mspet ilimlere de kk bir yer ayrlmt. Bu
eseri karan stanbul niversitesi profesrleri, eitli ilimlerin Tan
zimattan hemen nceki ve hemen sonraki durumunu, yazlan eser
leri ve yaplan tesisat yazmay ihmal etmemilerdir. Bilginlerimiz
de byle tarihi duygunun uyanm olduunu grnce, pekala anla. dm k, gerek - XIX. ve gerekse XX. yzyl Trkiye ilim tarihinde,
bu makaleler, balang olabilecektir. Ancak unu da sylemeliyim
ki, pek az mstesna olmak zere alelacele yazlm olduu anla
lan bu yazlar, G. Sartonun istedii gibi, bu son iki yzylda Tr
kiye ilim hareketinin ne zaman hz ald ve ne zaman arlat,
en nemli Bat etkisinin nereden geldii, ne gibi Bat eserlerinin
evrildii, hangi byk bilginlerin memlekete davet olunduu ve
bunlarn memleketin ilmi gr zerine ne etkileri olduu nokta
larna tam cevaplar vermemektedir. Hi phesiz bu son devir daha
canl olarak ve kolaylkla yazlabilir. mit ederim ki, bu noktalan
aklayacak aratrmalar yaplacaktr.
.
Eserimin bu ikinci basksnda da, XIX. yzyln bandan daha
ileri geemeyecek muhterem eletiricimin arzusunu yerine getire
mediimden dolay beni mazur grmelerini dilerim; zaten mazur
greceklerini eletirilerinin banda:
Bu kk kitap, tevazuuna ramen, yahut tevazuu sebebiyle
bize derhal gven telkin etmitir..
Ve sonunda:
Dr. Adnann bu mtevaz, fakat iyi zl kitab, bundan sonra
yaplacak aratrmalar iin salam bir esastr. Umuyorum ki, bu
aratrmalarn bir ksm yine Dr. Adnan tarafndan bizzat yaplr.
Demi olmalarndan anlyorum. Muhterem bilginin gsterdii
arzuyu, bu ikinci bask bir dereceye kadar tatmin ederse, bu benim
iin byk bir haz olacaktr.
D Z N
Kitap simleri*
A
Abcediyat-l-ulm,
103
Acaib-l-mahlkat
ve
garaib-l-mevcudat,
28, 29, 92, 110, 111,
185,
186, 219
Adla-i msellesat, 204
Ahval-i lem-i cedid, bkz.
Tarih-i Hind- garb.
Akaid-i Hristiyaniye, 41
Akrabadin, 52, 134, 163,
195 .
Alim-c-cerrahn, 61
Alt-r-rasadiye li zic-i
ehinahiye, 100, 101,
103
Ali Macar Reis Atlas,
90, 91
Ali Kuu, hayat ve
eserleri, 48
Almagest, (El-macesti), 36,
56,
57, 63, 101, 112
Amal felekiye, 182
Ambassade et Voyage en
Turquie et en Amasie,
72
Ancien Plan de
Constantinople, 37
Anzeiger der Akademie
der Wissenschaften in
Wien, 75
Aphorismi, 197, 198
Asar-i bkye, 19, 20, 49,
99,
104, 203
Asr-l-bild, 59
Astronomie, 199, 200
Astronomla Nova, 178
Atlas coelestis, 172

Atlas majr seu
cosmographia blaeuiana,
142, 144, 154, 173, 174
Atlas minr, 143, 147, 148,
153
Avzah-l-mesalik il
marifet-l-bldan
vel-memalik, 143
b'
Bahriye, 76, 77, 78, 79,

80, 81, 82, 83, 144
Basilica chymica, 132
Beitrge zur Geschichte
der Naturwissenschaften,
63
Beitrge zur historischen
Geographie, 81
Beyan-i menazil-i- sefer-i
Irakeyn, 96, 97
Bidet-l-mbted, 165
Boletino della societa
geographica Italiana, 88
Breve narrazione de la
vita et fatt del signor
Ussan Cassano, 33
Buch der Natur, das, 56
Bugyet-l-tullab, 106
Burhan, 204
C-
Caduta di
Constantinopoli, 43
Carte pisane, 79, 80

Cebr vel-mukabele, 104
Cedid Atlas Tercmesi,
210
Cemal el Kttab ve Kemal
el Hssap, 98
Cena de le Ceneri, 124
Cerrahname, 61, 166
57, 62
Cerrahname-i ilhan, 51,
Ceveln-l-efkr fi
avalim-l-aktar, 155
Cevahirnamei- cedit, 65
Cezire- erkatn, 127
Christianismi Restutio, 25
Chronik, 150
Cihannma, 82, 87, 93,
141, 142, 143, 147, 148
155, 156, 170, 171, 173,
174, . 185, 210
Cihannma fi fenn-i
corafya, 174
Codex anlanticus, 122
Corafya-i bahriye, 147
Corafya-i berriye, 147
Corafya-i Kebir, 154
Compendium, 95
Commentarii bellici, 184
Commentarii in aphorismi,
197
Cultura, 75
Cursus mathematicus, 183
Cyriacus von Ancona und
Muhammed L, 39
ahar makale, 183
(*) Bu indeks iine, bibliyografya olarak verilmi olan ve metinde isimleri ka

vis iinde geen eserler dahil edilmemitir. Dip not ve Eklerdeki kitaplar gsterilmitir.
232
D
De corporibus fluitantibus,
64
Decline and Fail of the
Roman Empire, 32
De Genio Socratis, 59
De hisquae geographiae a
desse debett, 35
Deltion, 35
De naturam rerum, 56
De revolutionibus .
orbitum coelestis, 124
Deniz okulumuz', 222
Der slam, 36, 106
Dev-l-emraz, 157
Drret-l-mensuriye fi
tercemet-l-mansuriye,
211
Drret-t-tac-r-resail, 16 .
Duplication de l'Autel, 60
Drr-i meknun, 29
Dstur-l-amel ve tashihs-cedvel, 62
Diistur-l-Vesim fi tbb-lcedid vel-kadim, 189,
190, 191
Diatribe de lingenieur,
204, 207
Droit du Croissant, 24
Dynameron, 131
E
Eczaclk tarihi 118
Ein Turkisches Werk ber
das Aegachen Mear aus
dem Yahre 1520, 81
Elementa chemiae, 197
EI-cami, 23, 118
El-hav, 21
El-hav fi ilm-t-tedavi, 70
El-matalib-l lhiye, 58
El-mulahhas fil-heye, 19
Encyclopoedische
bersicht der
Wissenschaften des
Orients, 149
Encyclopedie, Dictionnaire
raisonne des Sciences,
des Arts et des Metiers,
177,
225, 227
Enderun Mektebi Tarihi,
46
Enmuzec-iit-tb, 128
Enmuzec-l-ulm, 17 .
En-nzhet-l-mbhice fi
tehiz-l-ezhan, 119
Epitome astronomiae
copernicanae, 178
Es-savlet-l-hezberiye fi
mesail-l-cebriye, 166
Eski harflerle baslan
Trke eserler katalogu,
167
Eski haritalar, 74
E-ifa fi Ahadis-lMustafa, 26
Eskl-t-tesis, 19, 29, 59
Et-tasrif, 51, 57
Exposition du systeme du
Monde, 225
F
Fatih Devrinde Tp ve
Eczaclk, 143
Fatih Devri ilim hayat, 93
Felhat-n-nabtiye, 95
Fennmay-i cam-i cem ez
fenn-i corafya, 174
Feth-i Msr, 110
Feraid-l-mfredat, 188
Fevaid, 87
Fethiye, 63, 88
Fezleket-l-hisab, 166
Fihrist-l-ulm, 113
Flambeau de la
Mediterranee, 82
Forschungen' und
Fortschritte, 75
Forschungen und Funde
im Serai, 34
Fusus-l-hikem, 16
Fuyuzat-i mfknatsiyle, 172
G
Gayet-l-beyan fi tedbir-i
bedenrl-insan, 130, 131
Gaye fit-tb, 131
Gayet-l-itkan, 131
Gentile Bellini et Sultan
Muhammed II., 40
Geographia generalis, 188
Geometrie grecque, 59
Gesta dei per Francos, 80
Geschtz im Mittelalter,
184
Geschichte der Arabischen
Literatr, 58
Geschichte der
biologiochen Theorien
in der Neuzeit, 123
Geschichtsschreiber der
Osmanen, 140, 150
Gina ve mena, 211
FncoYoacDia, 35
rV])Yoacoxr) uv-rnot>
35
Gunyet-l-muhasslin, 196
Habib-is-siyer, 159
Hadak-l-envar, 18
Hadikat-l-cevam, 107
Hadis-i nev (bkz. Tarih-i
Hind-i Garb).
Hall-l-ekl-lkamer, 47
Hall-l-mucez, 25
Haridet-l-acaib ve ceridetl-garaib, 111
Haridet-d-drer, 106
Havass-l-edviye, 20, 21
Hav-i sagir, 70
Hav-i kebir, 70
Haviye, 87
Hayat-l-hayvan, 30, 32,
92, 144
Hezar Esrar, 217
Hidayet-l-hikme, 53
Hisab-l-ksur, 203
Histoire des decouvertes
geographiques des
nations eropeennes, 147
Histoire general de la
Medecine, 51
Histoire du Regne de
Mohammed II., 32
Histoire du Serail et de la
cour, 119
History of Turkish
Dentistry, 95
Hukuk- beer ,
beyannamesi, 214
Hulsat-l-heye, 88
Hulsat-l-minhac fi ilm-i
hisab, 28
DZN
-J
calet-l-corafiye, 210
cmal-l-sefain fi bihar-llem, 143
Ikd-l-cman, 159
lham-l-mukaddes fi
feyz-l-akdes, 145
lm-i kyas- msellesat,
183
lmiye salnamesi, 46
nstitutiones medicae, 197
Introductio geographica,
143
Introduction to the History
of Science, 64, 80, 131
Invention de la boussole,
171
Investigaciony Progressa,
66
sis, 24, 99, 131

slm Ansiklopedisi, 29,
43, 48, 50, 73, 78, 84, 85,
124,
140, 152, 168, 182 .
Jsolario, 80
stanbul Rasathanesi, 109
stihrac-i amal-i felekiye,
187
Istruzione medico-practica,
216
Journal Asiatique, 86
K
Kmil-s-smaa, 20
Kmil-s-smaat-t-tbbiye,
20
Kamus-l-etbba ve
namus-l-elibba, 157
Kamus-l-hikme vet-tb,
117
Kanun fit tp, 18, 24, 67,
69,
185, 189, 191
Kanun fid-dnya, 110
KeMl-esrar fi hetklestar, 113
Ktip elebi, Armaan,
. 151
Kef-z-zunun, 137, 142,
148
Kevakib-i seba, 177
Ksas- enbiya, 143
Kiladet--mus, 87
Kimya- Tbbi, 220

Kitab al-Hayl val-Baytara,
30
Kitab-l menazir, 55
Kitab aceb^l-ucab, 29
Kitab- Bahriye, bkz.
Bahriye
Kitab-l-felha, 94
Kitab-l-cami fil-edviyetl-mfrede, 17
Kitab-l-feride, 23
Kitab-l-mesalik velmemalik, 93
Kitaib-iil-merasid, 204
Kitab-l-muhit fi ilm-leflk vel-ebhur bkz.
Muhit
Kitab-l-mugni fil-edviyetl-mfrede, 135
Kitab-l-msemma bi-usull-hams, 25
Kitab-l usul, 19
Kitab-i Mynsicht, 166, 195
Kitab-s-saade vel-ikbal,
23
Kitab-t-talim, 23
Kitab-t-tasrif li-men
aceze anil-teif, bkz.
Et-tasrif
Kitab terih-l-beden, bkz.
Terih-i Mansur
Kitab-l-usul, 19
Kitab-l-yakut-l-mahazin
fi cevahir-l-maadin, 65
Ktaat-i nekave fi terceme-i
kelimat- Boerhave, 197
Konika, 36
Konstantinopel Unter
Sleyman dem Grossen, 83
Kutr-i nev, bkz. Tarih-i
Hind-i Garb
Kutsal kitap, 34
Klliyat, 70
Kmm-l-cell, 23
Kuranda tababet, 197
Ktb-s-semanye fi
sima-t-tabi, 160
L
Latin Tarihi,. 153
Lebensgeschichte des
' Kemal Reis, 84
233
Lettres philosophiques,
203
Letteretura Turchesca,
(Litterature des Turcs),
35, 150, 173, 202
Levami-n-nur fi
zulumat-i Atlas Minr,
143
Levami-l-envar-l-kulb,
22
Lexicon enkyklopepedicon,
35
Liber mundum ostendensis,
147
Liber secroterum fidelium
crucis, 80
Lisan-l-etbba ve fihris-lervam, 157
Livre de lagriculture, 95
Lugat- Tbbiye, 215
M
Maarif Tarihi 212, 222
Maden-l-esrar, 158
Mahmud Raif Efendi ve
. eserleri, 210
Ma-i Kibrit-i erif, 50, 51
Manazr-l-Avalim, 93, 144
Manisa Bimarhanesi, 68
Manuscrits de Lônard de
Vinci, les, 122
Marfetname, 184, 185, 186
Materia medica, 204
Mathematker und
Astronomen der Araber,
106
Matlai husus-l-kilem fi
erh-i fusus-l-hikem, 16
Mebahis--arkye, 146
Mecanique Analitique, 223
Mecaniuqe Celeste, 225
Mecmua-i Ebzziya, 41
Mecmua-i ulm-i riyaziye,
219, 220
Mecmuat-l-kavaid fi
beyan-i mntehab-lfevaid, 98
Mecma-l-mcerrebat, 70
Medecins juifs, 135, 163
Medeniyet-i slmiye
Tarihi, 103
Mediteranee et le monde
Msdeteranee, 125
234
Mehmet der Errobener, 43
Medizinisch-practischer
Unterricht, 216
Memoires de lAcad&nie
des Inseriptions et des
Belles-Lettres, 208
Memoires de Boimeval,
182
Memoires sur les Turcs et
les Tartares, 202
Menafi-n-ns, 115, 116
Methode pour apprendre
facilement la geographie,
174
Miftah-n-nur ve haza-in-
Mucez-iil-kanun, 23, 25, 66

Muhit, 81^ 82, 85, 86,87,88
Muhtasar fiI-hisab, 19
Mcerrebname, 52, 62
Mfredat, 157
Mfredat bn Baytar
tercemesi, 17
Mrid-l-etbba fi
terceme-i ispagirya, 211
Mntahab--ifa, 24, 26
Mrid-l-muhtar fi ilml-esrar, 161, 162
Mfeterrikadarb 1.
Merutiyete kadar
kitaplar, 167
s-srur, 28
Miftah-s-saade ve misbahs-siyade, 107

Mill Mecmua, -67
Minhac, 87
Minhac--ifa fi tbb-lkimya, 161
Mirat- Kinat, 89
Mirat-i Mekteb-i Tbbiye,
222
Mirat-i Mekteb-i Harbiye,

222
Mirat-i Mhendishane,
202, 222
Mirat-i-ebdan fi terih-Clza-l-insan, 216 _

Mirat-l-memalik, 85
Mirkat-s-sema, 99
Missions archeologique
franaise en Orient, 32,
170
Miyar-l-etbba, 215, 216
Miyar-Ul evkat, 187
Mizan-l edviye, 215
Mizan-l-hakk fi ihtiyar-lahakk, 127, 138, 140
142,
148, 150, 151
Monumenta cartographia
africae et egypti, 36
Modern Bilimin
Douunda Bizans, 38
Moses Hamon
Kompendium, 95
Mualecat-i eyh ibn-lBaytar, 135
Mucez fi't-tbb, 113, 117
N
Narrative of Travals in
Europe, Asia and
Af rica, 153
Nazm-i kanunek, 119
Nazm-t-teshil, 52
Necati Lugal Armaan,
104
Nehc-l-bul fi erh-i
zic-i Ulu, 187
Neticet-l-fikriye ve
veldet-l-bikriye, 211
Netayic-l-fnun ve
mehasin-l-mtun, 112
Neticet-t-tb, 128
Nihayet-l-elbab, 218
Nizam-l-edviye, 157
Nihaye-l idrak, 89
Nouvelle relation de
linterieur du Serail du
Grand Seigneur, 34
Nusret-l-slm ves-srur
fi terceme-i Atlas
Mayor, 154
Nzhet-l-ebdan fi
tercemet-l-itkan, 132
Nzhet-l-mtak, 146
Nzhet-i fit-terih, 118
O
Observatory in slam, 93
Onuncu (ve onikinci) asr-i
hicride stanbul hayat,

100, 109, 115, 119, 164,
165
OtXouusvC *
7tOW)YV7iatC> 35
Opuscules mathematiques
de Didyme, Diaphane et
Anthemisius, les, 38
Origines intellectuelles de
la Revolution
Franaise, les, 176
OsmanlIlarda corafya, 29,
94,
144
Osmanl Mellifleri, 24,
65,
68, 157, 200
Osmanl Devleti lmiye
Tekilat, 73
Osmanl Medreseleri, 73
OsmanlIlarda saat (XVI
Asr), 73
Osmanl Trklerinde
eczaclk, 118
P
Paradise Lost, 179
Paragranum, 132
Paramirum, 132 .
Piri Reisin hayat, 78
Piri Reis haritas
hakknda izahname, 75
Principa, 180, 203, 227
Promenades pittoresque
dans Constantinople, 208
Projet pour ietablissement
dun troupe
dingenieur, 181
Prologom&ne des tables
astronomiques dUlu
Beg, 18, 62
R
Ravzat-l-enfs, 174
Rahat-l insan, 53
Reyhanet-iir-mh, 105
R.edd- kabul ve ecvibe,
127
Reisebeschreibungen nach
Konstantinopel, 107
235
DZN
Rendiconti della . reale

akademia de Lince, 86
Resail-l-mfiye fi emrazl-mkle, 132
Resimli gazete, 200
Risale-i eflatuniye, 63, 64
Risale-i behaiye (Hulsatl-hisab), 180
Risale fi dab-l-bahs, 22
Risale fil-heye, 48, 99
R'sle fil hisab, 49
Risale-i fethiye, 49
Risale-i slmiye, 168
Risale fi istihrac-l-cevb
derece vahide, 19
R'salet-i reyhanet-r-ruh
fi resm-i saat-i al
mstevi-s-sutuh, 105
Rnesans sanat, 122
Rumeli ve Bosna
corafyas, 142, 147
S
Saf Akim Eletirisi, 226
Science Arabe, la, 113, 171
Seluk Tababeti, 27
Seyahatname, Evliya
elebi, 90, 107, 108,
152, 153
Sihah- Cevheri, 25
Studien auf dem Gebiete
der griechisch-arabischen
Literatr, 59
Sllem-l-vusul il tabakatl-fuhul, 137
Sidret-iil-mnteha-el-efkr
fi melekt-l-felek-iiddevvar, 102, 104
Syphilis morbus gallicus.
116
Syria, 37
S
Sakak- numaniye, 16,17,
19, 40, 52, 110, 112, 116,
128,
134, 162
erh-i cedavil-l-ensab, 204
erh-i ekl-t-tesis, 15
erh-i matali, 112
erh-i terih-iil-kanun, 129

ifa-iil-eSkam, 22
ifa-l-fuad, 128
T
Tableaux de nouveaux
reglements de lempire
ottoman, 209
Tahrir-i Euclidis, 119
Takvim-t-tevarih, 15Q
Takvim-l-bldan, 144
Tansuhname-i ilhan, 65
Tanzimat, 222
Tarih-i Freng, 150
Tarih-i feth-i Siklo, 98
Tarih-i Sultan Beyazt, 98
Tarih-i Hind-i Garb, 94,
146,
186
Tarih-i Sultan Mehmed
Han-i san, 32
Tarih-i tabi, 56
Tasvir-i Efkr, 140, 150
Tavali-l-envar, 22
Tazif-l-mezbah, 58
Tedbir-iil-mevld, 161
Tehaft-l-felsife, 54, 185
Tehafiit-t-tehafe, 54
Tercme-i Atlas fi
Corafiya-i Kebir, 156
Telhis-l-beyan fi kavanin-i
l-i osman, 157
Tenkih-t-tevarih-i mlk,
157
Teshil--ifa, 24
Terih-l-ebdan ve
terceman-i kbale-i
feylesofan, 129, 130
Terh-i mansur, 130
Tezkire-i Antak, 118
Tezkiret-l-elbb, 118
Theatrum orbis terrarum,
82, 142, 148
Tbb-l-cedid ellezi
ahtereuh Barakelsus,
131
Tp Fakltesi Mecmuas,
26,
38, 66, 68, 133, 135,
175, 187, 197, 198, 213
Topographischen Kapitel
des indischen
Seespegels Mohit, 87
Tractatus de febrium
acutorum et
pestilentium, 134
Traite de dynamique, 225
Traite de la tactique, 170
Travels and Adventures of
the trkisch Admiral
Sidi Ali Reis, 86
Tuhfet-l-adad li zevil-rd
ves-sedad, 98
Tuhfet-i Behic-i Rasin
terceme-i zic-i Kasin,
200 '
Tuhfet-l-kibar fi esfar-lbihar, 146, 149, 172
Tuhfet-l-mminin, 196
Tuhfe-i mubarizi, 27
Tuhfet-l fuhul, 87
Tuhfet-z-zaman ve
haridet-l-evan, 92
Trkisches Tagesbuch, 107
Trkish History, 154
Trk Matbaacl, 167,
169
Trk Tababet Tarihi, 24.
27,
67
Trkler, Yahudiler, 167
Trk Bilim Tarihi
Bibliyografyas, 223
Trkiyede iek As
Tarihi, 175
Trkiyede Czzam, 68
Trkiyede adalama,
223
Trkiyede ada
Dnce Tarihi, 225
Trkiyenin ktisadi
Tarihi, 125
Trk Halk Dirlik ve
Dzenlik, 125
U
Umdet-l-hisab, %
Usul-l-hikem fi nizam-lmem, 170
Usul-l-maarif fi tertib-lordu, 204
Uveysat-l-efkr fi ihtiyar-r
lil-ebsar, 17
236
V
Vakflar dergisi, 73, 161
Vakat- Sultan Selim Han,
110
Versiuna Turceascca, 41
Verschollene
Columbuskarte von
Jahre 1498 in einer
trkischen Weltkarte
vom 1513, 75
Vesilet-t-taba, 168
Veteriner Tarihi, 30
Y
Yadigr-i ibni erif, 68
, Yemin, 197
Yunan Tarihi, 153
Yksek Mhendis Okulu
Tarihi (.T..), 222
Z
Zahire-i hrezmah, 20, 28
Zahire-i Muradiye, 27
Zic-i Cedit hulsa-i garra,
201
Zic-i Grgn, bkz. Zic-i
Ulu Bey
Zic-i Ulu Bey, 19, 48
Zur Geschichte des
Djihannma, 141, 174
D Z N
Kii lAdlaiT
A
Abbas Vesim, 187, 189,
190, 191, 192, 193, 194,
195,
196
Abdal Han, 136, ,137
Abd, air, 198
Abdullah bin Perviz, 99
Abdurrahman-l-Bistam,
16
Abdurrahman, Nadajl, 120
Abdurrahman bin Osman,
188
Abdlhamit I., 199, 203,
211
Abdlhamit L, 37, 39,

196
Abdrrahim Efendi, 15
Abdlaziz Efendi, 197, 198
Abdlhak Molla, 217
Abdlkadir, 29
Adamus Bremensis, 79
Adudddevle, 20
Ahi Ahmet Kemal, 66
Ahi eebi, 65, 66, 67
Ahmet III., 22, 159, 161,
163, 164, 167, 172, 181,
182, 199
Ahmet bin Bli Fakih, 70
Ahmet Bican, Yazczade,
29
Ahmet Da, 26
Ahmet ebl-Esat, 132
Ahmet Ms/, 187, 189, 196
Ahmet Molla, 41
Ahmet bin Muhammed-lHerev-l-Herzeyan, 53
Ahmet Paa, Melek, 152
Ahmet Refik, 100, 109,

115, 119, 164, 165
Ahmet San, 196
Ahmet emseddin Efendi,
105
Ahmed, 17, 22, 26
Ak emseddin, 50, 51
kil Muhtar, 66
Akmc Srr, 196, 197, 213
Akda Mustafa, 125
Aksel hsan kr, 133 .
Aleddin Ali ebi el-Hazml-Kure, bkz. bn Nefis
Aleddin, Kara, 16
Albertus Magnus, 55, 160
Albinus B. Siegfried, 193
Alexander de Hales, 55
Alexander Mavrocordato,
135, 136, 154, 180
Alfonso, VI., 76
li, 146
Ali bin Abbas-iil-Mecus,
20
Ali bin Aydemir-lCildek, 113
Ali Bey, znikli, 113, 114
Ali elebi Aleddin-sSaruhan, bkz. Ali Bey
Ali Mni, Bursal, 165,
166,
189, 190, 195
Ali Kuu (Aleddin Ali
bin Muhammed), 20, 46,
47, 48, 49, 58, 62, 63,
88,
99, 107, 112, 148
Ali Macar Reis, 90, 91
Ali Paa; Damat, 174
Ali Paa, Kl, 103, 105
Ali Paa, Seyyd, 207, 220

Ali Sat Efendi, 107
Ali bin Veli bin Bamze-elMagrib, 98
Altuncu-zade (Altun-zade),53
Amirukis, bkz. Anirutzes
Amirutzes, Georgios, 34,
35, 37, 74
Anaximander, 185, 189
Andreas Gritt, 107, 108
Antonio da Noli, 67, 68
Antak, bkz. Davut bin
mer-I-Antak
Archimedes, 63, 64, 65
Arif Hikmet Bey, 189
Aristo, 32, 34, 38, 55, 56,
110, 112, 133, 150, 160,.
171,
178, 185
Ali Rza Seyfi, 222
Arma'n, 147
Arnoldo di Villanova,
55,
70
Artel Talat, 220
Ata, 116
Ataullah Acem, 53
Ataullah, an-zade, 214,
215, 216
Ate, Ahmet, 20
Atf Efendi,
Kuyucaklzade, 213
Atf Bey, 213
Atabek Emine, 198
Atay Hseyin, 46
Atf Efendi, Reis-l-kttap,
214
Avram Galanti, 135, 163,
167, 194
(*) Metinde, bibliyografya olarak verilmi isimleri kavis iinde geen eserlerin
yazarlar bu indekse dahil deildir.
23.8
B
Babinger, Fr., 43, 84, 109,
140,
150
Bacon, Francis, 179
Bacon, Roger, 55, 179
Bak, air, 73
Baltac Cahit, 73
Barbaros Hayreddin Paa,
85
Bariey M. 26
Barkan, mer Ltfi, 125
Baronian, Petros, 174
Barth, Hans, 24
Bartholinus, Thomas, 194
Bartoletti, Fabricio, 195
Bartolameo de Battisti, 216
. Bartolemeo di Messina, 79
Bartulomeo da li Sonnetti,
80
Batlamyus (Ptolemaios),
33, 34, 35, 36, 56, 60,
61, 63, 67, 74, 79, 107,
112, 127, 140, 144, 170,
172,
178, 186
Baudier, Michel, 104
Baar, Zeki, 197
Bayat, Ali H., 68
Baykal, smail, 46
Baylav, Nait, 118, 143
Bayezit I., 17, 20, 27
Bavezit II., 19. 20, 27, 50,
54, 60, 62, 63, 67, 78,
96
Bedreddin, Simavne Kads-olu, 22
Bedreddin Ayn, 152
Bellini, Gentile, 39, 40
Benedetto Zaccaria, 80
Benieviem, Antonio, 194
Bergman, T.O., 226
Berkes, Niyazi, 182, 184,
223
Bernuilli, 223
Bessariot Yoannis, 34, 35,
56
Beyzav, 22
Biaud Delage, 185
Birun, Ebu Reyhan, 57
Bittner, M., 87
Bianchi, 167
Binark smet, 43, 187
Blaeu, Joan, 142, 143, 154,
173
Black, Joseph, 226
Blass, Fr., 33
Blochet, E., 51, 316, 184
Boerhaave, Herman, 193,
197, 198, 227
Bonneval, Ahmet 182, 183
Borelli, Alphonso, 194
Byle, Robert, 179, 190,
225
Bradley, }ames, 224
Brankovi, Yani, 31
Braudel, J., 125 .
Brockelmann, C., 58, 115,
116 .
Brovra, John, 227
Bruno, Giordano, 121, 124.
178,
Buffon, 217, 226
Busbecq, Baron de, 72
Bulu, Saadettin, 66
Btn, Rengin, 212
C-
Cabir bin el-Hayyan, 113
Caeditius, bkz.
Mordtmann, A.D.
Cafer Sadk, 113
Canos (GaKen), 21,, 22,
23, 135, 198
Cardan Jerome, 123
Cardonne, D.D., 82
Carion, Johan. 150
Caro, Dr., 199
Cassini, D., 199, 200, 224
Cavendish, Henry, 225
Celleddin Devvan, 63
Celleddin Rum, 193
Cell Muhtar, 117
Cemaeddin Aksaray, 25
Cemaleddin evkeb, 23
Cevdet, Muallim, 151, 212
Cevdet Paa, 143
Chalchondyle, 150
Charles VIII., 61
Charmoy, 147
Chtelet, Madame du, 203,
207
Christophe Colomb, 74, 75,
76, 88
Clave J., de Lafitte, 204
Clement, V., 70
Colier, Justin, 157
Copernic (Nicolaus
Koppernikus), 124, 144,
178,
180
Corbin, Henry, 60 *
Cordier, Henr, 208
Coury C., 26
Coyer, Franois, 177
Crombie A.G., 26
Croll, Oswald, 132
Cyrics (dAncono), 38, 39
agmin, (Mahmud bin
mer-l-agmin), 19,
30, 89, 92, 112
D
D'Alembert, 225, 227
Dal ton, John, 226
Darwin, Charles, 185
DAvezac, 89, 90
David Komnen, 35
Davud bin Mahmud-rRum-l-Kaysert, 16
Davud bin mer-lAntak, 117, 119
Decei, Aurel, 41
Deismann, Adolf, 33, 34,
35, 36, 42, 43
Demir, 29, 30
Demirkan, Ayegl, 118
Demirel, S., 172
Democrite, 189
Denker, Haan, 93
Derman, Uur, 170
Dervi elebi bin
Mustafa, 119
Descartes, 151, 171, 179,
180, 225
Despoena Maria, 32
Dickson, 37
Diderot, 177, 227
Diez, von, 86
Dimitrako, Moroz
Beyzade, bkz. Moruz
Dilgat, Hamit, 38, 119
Diogenes, 38
Dionysios Perigelles, 35
Diophane, 38
Diophantus, 38
Discorides, 204
Dizdar, Arman, 57
Dizer, Muammer, 93
Dominico Yerushalmi, 33
Dominique., St., 55
DZN
E
Ebersolt, Jean, 33
Ebu Bekir bin Mehram-lDimik, 153, 154, 155,
170
Eblfeth Abdrrahman-lMansul-l-Hzin, 64
Ebu Tayyib Sddik Han
Kannavac, 103
Ebu Zekeriya Yahya bin
Muhammed-l-Avvam,
94 .
Eblfida, -smail, 93, 94,
144
Ebu Kasm Halef bin
bbas-z-Zhrav, 51
Ebu Mansur Hasa\bin
Nuh-l-Kjmr, 211 \ .
Ebzziya Tevfik, 41.Eflatun, 59, 60, 63, 64,
105, 110, 112
El-ceyl, 22
El-meybed-Kadmir, 53
Elmutatabbib Ceyln, 63
Emir elebi, 65, 129
Emir-s-Said--ehid, 23
Erastosthene, 59
Erk, Nihal, 30
Esat Efendi, Yan,yal, 159, .
160
Esrddin Mufaddal bin
mer-l-Ebher, 53
Etmller, Michael, 194
Euclidis, 19, 37, 107, 108
Eyce Semavi, 38
Evliya elebi, 90, 107, 108,
152, 153, 185
Evrengzib, 136
Erk, Nihal, 30
F
Fahreddin Acem, .40
Fahreddin sa Aydmolu,
Fethullah irvan, 20
Fevzi Kurtolu, 90, 91
Fienne, Feon Baptiste, 94
Fleury, Abbe, 177
Fonseca, Daniel, 194
Fonseca, Rodrigue, 134
Fournier Alfred, 117
Francesco Filelfo, 39
Franis dAssise, St., 55
Franzesco Berlinghieri, 36
Frenci, Jean (Frenelius),
133
Fuat Kprl, 25, 40, 50.
101,
147
Fuchs, Leenard, 124
Fuat Kmil Beksan, Dr.,
51, 61
G
Gabriel, Albert, 37, 96, 97
Galip Ata, 50, 72, 116
Galilee, 177, 178, 179, 180
Galland Antoine, 153, 157
Garras-zade Muhyiddin,
115
Gaselee, Stephen, 34
Gassendi, 225
Gazal, 54, 145, 185
Gennadius Scholarius, 42
Gencer, Ali hsan, 213
Gerlach, Stephen, 107, 108
Ghobis, Dr., 199
Gyaseddin Cemid, 18, 10
Gibbon, Edward, 32
Gilbert William, 124
Giovanni Maria Angolello,
33
Goldschmidt, 185
Goldsmith, 185
Grew, N., 180
Guillet, G.,.32, 42
Gurlitt, 67
Gutenberg, 56
22
Fahreddin Raz, 18, 110,

186
Fallopio, 26
Fabrizio, 26
Farab, 110
Fatih, bkz. Mehmet II.
Fatin Gkmen, 101
Fazl Ahmet Paa, 135
H
Hac Ahmet (Tunuslu),
89,
90
Hac Atmaca, 98
Hac Halife, bkz. Ktip
elebi
239
Hac Kalfa, bkz. Ktip
elebi
Hac Paa, bkz. Hzr
bin Ali
Haen, Anton de, 197
Hafz Ahmet Paa,
Kprl, 205
Hakk, Rusuklu, 68
Halil Ethem Bey, 33, 35,
74
Halil Faiz, 166
Halim, 72
Hamdullah bin eyh
Cemaleddin, 88
Hamdullah-l-Mstevf, 94
Hammer, von, 53, 86, 90,
147,
149, 180, 182
Hamza, 120
Hndmir, 159
Harezm, Musa, 57
Hartman, Philippe, J., 194
Harvey, William, 25, 26,
129,
135, 180, 192, 198
Haan, Gevrek-zade, 30,
50,
211, 212
Haan Hoca, Cezayirli,
202,
203
Haan Paa, Cezayirli, .
202, 203
Hayat-zade Mustafa Feyzi,
132, 134
Hayrullah Efendi, 217, 218
Hekim Arab, 53
Helmont, von Jean
Baptiste, 193
Herbert, (tercman), 198
Herschel, W., 224
Hesiod, 38
Heyd Uriel, 95
Hoca-zade, 40, 44, 53
Hzr bin Ali, (Hac Paa),
17, 21, 22, 23, 24, 31,
161
Hzr Bey, 49
Hzr Halife Taber, 127
Hildanus, Fabricius, 195
Hippocrates, 21, 22, 23,
197
Homer, 38
Hook, Robert, 180
Huygens, Christian, 225
Hsameddin Tokad, 29
240
Hseyin Efendi, Hezarfen,
156,
157
Hseyin Rfk, Krmla,
206, 207, 208
smail inar, 201

smail Ferruh Efendi, 214
smail, Gelenbev, 200,
203,
209
smail, Kalfa-zade, 199,
200, 204 '
bn Baytar, 17, 23, 117,

135, 157
bn-I-Cevz, 94
bn Havkal, 145
bn Hordazbih, 94
bn Kemal, 66
bni Nedim, 113
bnn-Nefis, 23, 25, 65,
125,
130
bn-r-Rd, 44, 46, 54,
56,
70, 160
bni 'Sina, 19, 20, 21, 22,
23, 24, 25, 52, 53, 57,
67, 69, 110, 118, 125,
129,
160, 161, 186, 188,
189, 191
bn-l Heysam, 55
bn Vahiye, 95
bn-l-Verd, 94
brahim bin Abdullah-lcerrah, 61
brahim Hatib-zade, 60
brahim Hakk, 184, 195,
186,
187
brahim Mteferrika, 149,
168, 169, 170, 171, 172,
173,
180, 186, 210hsanolu, Ekmel, 220
nalck, Halil, 43, 125
nan, Afet, 78
brahim Paa, Damat, 78,
167,
168, 170, 181
brahim Ethem Paa, 207,
221
brahim Paa, Dr., 195

dris, 144
hsan Sungu, 169, 210
hvan-s-safa, 185
Ioannis Kuttinius, 160
Irmak, Sadi, 187
sa, Sakzl Ali, 157
shak Hoca, 219, 220
shak srail, 70
skender Bey,.32
skerlet-zade, 135
smail Ebl Feth, 89
smail Crcan, 28, 66
J
Jacobs, Emil, 33
Jay akar, S.G., 30
Jenner, Edward, 175, 2!6,
217
Jussieu, 226
Justinianus, 39
K
Kabz Acem, 119
Kadmir (el-Meybed), 53
Kad-zade-i Rum, bkz.
Musa Paa
Kahle, Paul, 74, 75, 76, 81,
82, 84
Kahya Esin, 21, 130, 213,.
217
Kant, Immanuel, 225, 226

Karolidi Efendi, 32
Ktip elebi ,Hac Kalfa),
87, 136, 137, 140, 141,
144, 145, 146, 147, 149,
150, 151, 153, 154, 158,
174, 210
Kaysun-zade, 115, 116
Kazancgil, Aykut, 21, 23,
26, 27, 29, 30, 38, 44,
46, 47, 48, 62, 66, 68,
70, 74, 93, 95, 118, 125,
130, 132, 133, 135, 151,
157, 166, 167, 169, 172,
175, 182, 184, 187, 196,
223
Kazvin, 28, 29, 58, 94, .
110, 111
Kemaleddin Mehmed
Takprl-zade, 109
Kemal Reis, 78, 84, 85
Kendall, J., 226
Kepler, johannes, 178
Koi Bey, 126, 127
Korkut, ehzade, 63, 65
Kolta, K.S., 132
Koptagel, al, G. 153

Kprl, bkz. Fuat
Kraus, P 63, 113
Kritoyulos, 31, 32, 33, 34
Kubad Paa, 84
Kuran,'Ercment, 217, 220
Kutbeddin iraz, 189
Kutbeddin Acem, 53
Ktkolu Mubahat, 47 '
L
Lacaille, 224
Lagrange, I.L., 223, 224
Laigrae-Lavastine, 51
Lala ahin, 15, 16
Lalanda, J.J., 199, 200, 224
LAllemand, 176 .
Langjls, L., 207
Lambert, 223
Laplace, P.S., 224
Lar-i Acem, 53
Lavoisier, A.L., 226
Leibniz, 179, 223
Leis bin Kehln, 87
Leonardo da Vinci, 121,
122
Levi ben Gerson, 55

Linden, van der, Jean
Antonides, 194
Linne, 226
Lippert fulius, 59
Logofet Bey, Aristarki, 41
Long, Pere, 176
Lorenzo, G. dAnania,
143
Louis .XIV., 143, 182
Louis XV., 167, 177, 183
Ludwig Karan (?), 216
Ltfi Tokad (Ltfullah
Molla, Ltfi, Sar Ltfi),
49, 50, 53, 58, 59, 60,
61,
85, 108, 112, 140,
152
Luther; 122
Lybyer, 54
Ltfi Paa, 92
M
Mac Farlane, 207
Macit Karakurum, 156
Magellan, 88
DZN
Mahmut I., 182, 183, 202
Mahmut II., 47, 213, 216,
218, 219
Mehmed-I-Hadi, 19
Mahmut Paa, 40, 46, 54
Malpighi, 180
Marino Sanuds, 80
Martin Beham, 79
Martin Crusius, 41
Mathias Corvinus, 39
Mathiole, bkz. Mattioli
Matteo dPatsi, 39
Mthaus-Norberg, 147
Mattioli, P.A. 205, 219
Maxim Manuel, 42
Mazhar evket pir, 122
Mazkar veis, 213
Megenberg, 28
Mehmet L, 28, 118
Mehmet II., 31, 32, 33, 34,
35, 37, 39, 40, 41, 42,
44,
50, 53, 58, 60
Mehmet III., 71
Mehmet IV., 130, 134, 154
Mehmet bin Ahmet bin
brpbim, 157
Mehmet elebi, Yirmi
Selciz, 168, 169
Mehmet bin Emir-lHasan--Suud, 94
Mehmet Esat Bey, 202,
222
Mehmet Kad-i Manyas, 29

Mehmet Mansur bin
Ahmet, 130
Mehmet bin Mehmet
Rados-zade, 136
Mehmet Muglav, 54
Mehmet bin mer Bayezit
bin k, 93
Mehmet Paa, Sokollu, 84,
93
Mehmet bin Sleyman, 30
Mehmet bin adan, 87
Mehmet ah elebi, 18
..Mehmet Zeyrek, Molla, 40
Memun, 112
Mercado, Luis, 134
Mesud, 145
Mevkufat Mehmet
Efendi. 183
Meyerhof, Mas, 25, 26
Mieli, Aldo, 113, 171
Milton, 179
OT 16
Mirim elebi, Mahmut

bin Muhammed, 19, 61,
62, 63, 187
Molla Fenar, bkz.
emseddin'
Monardes Nicolas, 133
Montagu, Lady, 175
Monteccoli, 184
Montucla, 18, 199, 201,
Mordtman, A.D., 37, 43
Mordtmann, J.H., 106,
107,
108, 140
Mornet, Daniel, 176
Moruzi, Dimitri, 212
Moche bin Raphael, 132
Mbarek ah Malak, 22
Muhammed bin Mahmud
Ekmelddin Babert, 22
Muhammed bin Musa
Kemaleddin-l-Demir,
bkz. Demir
Muhyiddin-i Arab, 16
Muhyiddin Mekk, 52
Mullet, Clfiment, 92
Murat I., 20
Murat II., 20, 25, 29
Murat III., 33, 93, 109,
110, 112, 113
Murat IV., 107, 108, 138,
152
Murat bin shak, 20
Musa Calinus--srail, 69
Musa Paa bin Mahmut
bin Mehmet Salhaddin,
18,
19, 31; 42
Muslihddin Mustafa, bkz.
Hoca-zade
Muslihddin, bin Sinan,
63, 65
Mustafa L, 161
Mustafa III., 161, 198,
199, 200, 201, 202
Mustafa bin Aliy-lMuvakkit, 92
Mustafa Behet Efendi,
130,
217, 218
Mustafa elebi, 99
Mustafa Efendi, Tokatl,
199, 202, 211
Mustafa Sekkin (Dervi),
113
Mustafa Zeki, 99
Muzaffereddin iraz, 63
241
Mkrimin Halil, 151
Mmin, Mukbil-zade, 27,
28,
29
Mynsicht, Adrian, 166
N
Naina, 149
Napier, John, 99, 179
Napoleon Bonaparte, 204
Nasireddin Tus, 110, 112,
119
N asuh-l-Silhiy-lMatrak, 96, 97, 98
Necmeddin Mahmut bin
Ziyaeddin lyas iraz,
70
Newton, Isaac, 179, 188,
203,
227
Nicola di Genoya, 76
Nicolas Myrepsos, 131
Nicolaus di Salerno, 131
Nicolaus Sogundinus, 32
Nicoloso da Rocco, 76
Nida, Dervi, 116, 117
Nizam-i Aruz, 185
Noinfel, Marqus de, 135,
157
Nuh bin Abdlmennan,
O-
Oberhummer, Eugen, 83
Omont, Henri, 32, 170
Orhan Bey, 15, 16
Ortelius, Abraham, 82,
143,
148
Osman bin Abdlmennan,
204,
205
Osman Efendi, Seyyid, 203
Osman Ergin, 151, 212,
222
Osman ah, 111

Osman evki, 24, 27, 67,
72
Osmanl Devleti lmiye
Tekilat, 73
Osmanl Medreseleri, 73
Osmanhlarda XVI. Asrda
Saat, 73
Osmanl Trklerinde
Eczacdk, 118
242
Osmanl mp. Tp
Zoolojisi ve Parazitoloji,
- 217
Optz, Kari, 197
mer Hayyam, 64, 112
mer ifa, 161, 162, 166,
189, 190, 196
zee, Seyfettin, 167
P
Pandolphe Malatesta, 40
Pappos, 36
Paracelsus, 50, 122, 131,
152, 162, 164, 166, 195,
211
Pertussi, A., 43
Petis de la Croix, 157
Petro, ar Deli, 198
Peter dAlbano, 56
Piyale Bey, 65
Pir Reis, 74, 75, 76, 77,
78, 79, 81, 82, 83, .84,
85,
92, 144, 146, 147
Pir-zade Mehmet Efendi,
183
Piyale Paa, 92
Pius II., 42
Plinus, 56
Plutarque, 32, 59
Pterie, Pierre de la, 194
Pourchot, Edmond, 171
Primi, G., 77
Pristley, Joseph, 226 Purbach, 56
R
Ragp Paa, Koca, 202
Raif Mahmut Efendi, 209
210
Rathgen, B. son, 184
Regiomontanus, (Johannes
Mller), 56, 104
Rewiczki Baron, 170
Rifat, Dr. Kilisli, 26
Rifat Osman, 67
Ritter, Helmuth, 20, 36
Riviere, de la (Rivierus)
133
Riza Tahsin Gener, 216,
222
Robbs, Jacges, 174
Robert Grosteste, 55
Robert Vlturio, 40
Rochefort, de, 181, 182
Rodinson, M., 140
Rollin, Charles, 177
Ronciere, Charles de la,
80
Rotsseau, J.J., 214, 227
Ruska, Julius, 113
Russel, Bertrand, 223
Rkneddin Ahmet, 28
Rycaut, Paul, 138
S
Sabuncuolu, bkz.
erefeddin Ali
Sadeddin, Hoca, 100, 103,
104
Sadi Selen, 77, 97
Sait elebi, 168, 174
Salih bin Nasrullah bin
Sellum, 130, 131, 132,
134, 162
Salih Zeki, 19, 20, 49, 99,
104, 140, 200, 201, 203
Sar Nil (Akdeniz), 46,
197, 212
Sarton, George, 20, 24,
64, 80, 131, 180, 228,
229
Schweigger, Salomon, 107
Sayl, Aydn, 27, 46, 62,
67, 90, 91, 93, 101, 104,
207,
222
Scotti, 183
Scotus Erigena, 360
Sedillot, A., 18, 62
Sehl bin Abn, 87
Selim I., 63, 67, 70, 71, 72,
73, 74, 110, 111, 113
Selim II., 112, 116, 217
Selim IH., 204, 209, 211,
212, 213
Selim Nzhet Gerek,
119, 169, 170, 207, 208
Sonnert, Daniel (Senartus).
131,
133, 162, 194
Serenos, 36
Servetus, Michel, 25, 130
eydi Ali Reis, 74, 82, 85,
86, 87, 88, 94, 146
Seyyid Mustafa, 207, 208,
209
Seyyid erif Crcan, 18

Sendenham, Thomas, 191,
192
Sinan Paa, 49, 50, 58, 90
Siraceddin Mulammed-sSecavend, 104
Siraceddin mer, ibn-lVerd, 111 ~
Siyahizade Dervi, 128
Socrates (Sokrat), 61, 160,
189
Sonar Semuh, 221
Solok Vural, 223,
Spandouyn Cantacassin,
32
Spiuoza, 197
Stahl, G.S., 225
Stoerk, 215
Subh, Mverrih, 198
Suter, H., 106
Sheyl nver, 23, 25, 27,
29, 45, 46, 47, 48, 51,
52, 57, 68, 73, 74, 92,
95, 101, 109, 133, 175,.
196, 213, 215, 217, 222
Smer, Faruk, 27
Sleyman Aa, 183
Sleyman elebi, 26
Sleyman bin brahim,
131
Sleyman, Kanun, 20 72,
73 78, 83, 84, 88, 95,
96, 110, 113, 114, 117,
156
Sleyman Makam, 201
Srur, 24, 110, 135
Sssheim, K., 215, 216
Swammerdam, Jan, 180
Svvieten, Gerard, van, 198
akirolu, M.H., 43
aban ifa, 161
ahri Cihan, 157
eyh Edib-I-Hasaa-ICebeci, 174
eyh smail Tellv, 187
eyh Mehmet hls, 143,
144
emsettin Ahmet bn
Kemal, 120
emseddin bin Hamza-el-,
Fenari, 17, 18, 21, 22
DZN
emseddin-i tak, 129, 130
emseddin Semerkand,
17, 19, 20
erefeddin Ali bin-el-hac
lyas (Sabuncuolu), 45,
51,
52, 57
erefeddin Yaltkaya, 59
inasi, 140, 159, 170
ehsvarolu, Bedii Nuri,
21, 26, 46, 68, 118, 190,
222
Theon (zmirli), 58
Thuasne, L., 40
Timur, 18, 53
Toderini, G., 35, 150, 173,
201,
202, -203
Torol E., 222
Tott, Baron de, 183, 197,
201, 202
Truguet, de, 204

Turgut Reis, 92
Tycho Brahe, 102, 104,
171, 172
243
Venturi, 112
Vergennes, de, 182
Vesalius, Andreas, 25, 124,
130,
135, 193
Vesconti Pietro, 80
Villeneuve, Marquis de,
157
Vivien de St. Martin, 147
Voltaire, 194, 203, 214,
227
Wiederman, E., 63, 65
Wilhelm II., 83
T
U-
Taber Bkz. Hzr Halife

Taber
Taceddin brahim, bkz.
Ahmed
Taceddin-i Krd, 16
Taeschner, Fr., 29, 94, 97
141,
144, 153, 174 .
Tekinda, Sehabettin, 73,
Tekeli, Sevim, 21, 38, 73,
78, 90, 91, 98, 101, 102.
103, 104; 105, 106, 107,
108, 109, 207, 208, 221,
222
Terziolu, Aslan, 27, 67,

95,
175
Tahir Bey (Bursal), 24,
25, 161, 200, 219
Tahsin z, 44
Takyeddin bin Muhammed
bin Ahmed bin-el-Maruf
bin-el-Emir
Nasireddin
Mengbert, 73, 99, 100,
103, 104, 106, 107, 108,
109
Takprl-zade, 109
Tevfik Esen, 185
Thales, 189
Thomas dAquin, 55, 134,
160
Thames de Cantimpre, 56
Thomaschek, N., 86
Theon (skenderiyeli), 36
Ulu Bey, 18, 19, 47, 48,

62,
173
Umur Bey, T'murtaolu,
21, 26, 68
Umur Bey, Aydm-olu, 17
Unat, Faik Reit, 220
Unat, Ekrem Kadri, 215,
217
Ungnad, von, 107
Usameddin Ahmed bin
Mustafa, bkz.
Takprl-zade
Uspenski, 33, 34
Uzel, lter, 95
Uzluk, Feridun. Nafiz ,26,
66, 68, 135, 136, 166,
196,
197, 198, 215, 216,
217, 227
Uzun Haan, 33, 48
Uzunarh, smail Hakk,
73 "
Olken, Hilmi Ziya, 223
nver, Bkz. Sheyl nver
V-W
Vambery, A., 86
Vavassore, 32
Varennius, Bernhard, 188
Vasco de Gama, 87
Y
Yahya bin Mehmed-lGaffar, 65
Yakovaki Efendi, 210
Yakup Hekim, 53
Yakut, 93, 94
Yani Paleolog, 29
Yldrm, Nuran, 21, 61,
70, 167, 218
Yortikoiu, N.N., 68
Yule, Henry, 86
Yusuf Akura, 75
Yurdodu, Hseyin, 95,
97
Yusuf Kemal, Prens, 36
Yusuf bin Kemal, 87
Ycel, Haan Ali, 7
Z
Zeydan, Corel, 203
Zeyneddin bin smail-lCrcan, 20, 28
Zeynelabidin bin Halil,
128
Zekeriya-el-Kazvin, bkz.
Kazvin, 21, 70, 146, 157
Zekeriya el-Raz, 21, 66,
70,
146, 157, 161
Zorzi Dolfin, 39

Adnan Adıvar Osmanlı Turklerinde Ilim PDF

Caricato da

Informazioni sul documento

Titolo originale

Copyright

Formati disponibili

Condividi questo documento

Condividi o incorpora il documento

Opzioni di condivisione

Hai trovato utile questo documento?

Questo contenuto è inappropriato?

Copyright:

Formati disponibili

Adnan Adıvar Osmanlı Turklerinde Ilim PDF

Caricato da

Copyright:

Formati disponibili

A.

1. Bask Paris 1939

EVRM Matbaaclk Ltd. ti.

cana inanyorum. Bu kk eser, Osmanl Trkiyesinde geen be

DRDNC BASKIYI SUNARKEN

Osmanl Trklerinde limin Pariste yaplan ilk basks ile

DRDNC BASKI NDEK EKLER*

Sze Balamadan (1939) . .. ......... .............................. .... .

Sze Balamadan (1943) .....................................................

IV. Basky Sunarken............................................................

II. Fatih Sultan Mehmet ve lim........................................31

IV. XVI. Yzyl ve Deniz Corafyaclar........................71

VI. XVIII. Yzyl ve Matbaa...........................................159

Bir millette ilmin balang tarihini tespit etmek hemen hemen

medresesi, daha nce Seluklular devrinde alm olan medrese

mz sylemek lazmdr; bununla birlikte, stanbul niversitesi Ki

naklarda bildirilmekteyse de bu eserin olu Mehmet ah elebi ta

panarak derse gitmeyen Kad-zadein evine bizzat Ulu Bey gidince

0,017452406437 olduu gsterilmektedir. (Bu hesaplar iin bkz. Sa

ricik tam nshas Berlin ktphanesinde bulunmaktadr (bkz. W..

lunan ifa-l-eskam isimli kitabnda adnn Hzr bin Ali-l-Hattab

eserin en belirli nitelii, verdii bilgilerin ak ve kesin ifadelerle

Kiimm Arapada yen anlamna olmak dolaysyle, yen iinde saklanacak

Souk, rutubet ve kuruluun sala etkisiyle balayan bu kitap, na

Hac Paann Manisa ktphanesinde Kitab-l-musamma bi

reseye kadar yolda ders okutur (meaiyun) ve medresenin avlusuna

5507) 841 ylnda yazlm ve padiaha ithaf edilmi bir nshasna

u Osmanl-Trk eserlerine gemitir. Bu eserde (bkz. Paris, Bibi.

En ok hayvan ve bitkilerden bahseden bu gibi ansiklopedik

Murat II. devrinde yaayp Fatih'in ilk senelerinde vefat eden

Trifi yerde bitmez ara kan kibrn.

biraz durmak lazmdr (1). G. Guillet, aada ad geen tarihinde

FATH SULTAN MEHMET VE LM

min daima bulunduu ve bunlarn kendisine eskialar tarihini

schungen und Funde im Serail ad altnda bir kk kitap halinde

FATH SULTAN MEHMET VE LM

Bu eserden bugn iki nsha saray ktphanesinde bulunmakta

aya evirisini Amirutzese emretmitir. Bu yln yazn hep bu eser

FATH SULTAN MEHMET VE LM

latm ve yazarn eserini kendi byklerinden nce hemen Fatihe

Sayfalar sonradan ayrlmtr.

ve hayvanlara ait bir yazmann ve Aristonun mehur Olma ve Bo

FATH SULTAN MEHMET VE LM

tphanesindeyken Abdlhamit II. zamannda Macar kral Mathias

mmkn olmad gibi, Trkiyeye dair baka bir eseri de buluna

FATH SULTAN MEHMET VE LM

Bizans ve Avrupal tarihilerin yazdklarna gre, Fatih stan

FATH SULTAN MEHMET VE LM

Mektubun bir yerinde seni btn lmllerin en byk, en

Fatihin ilme olan hizmetlerine tanklk eden antlardan en

le eder insanlardan olmas artlar eklenmitir. Yazk ki, bu vakfi

FATH SULTAN MEHMET VE LM

Arapa Batda, Zeyrek medrese odalar diye tannan hcrelerin

FATH SULTAN MEHMET VE LM

kadar btn kaynaklarda bunun ayr bir eser olarak gsterilmi ol

kalkmasna ramen, yine ulemann mracaatyle bu beladan da

FATH SULTAN MEHMET VE LM

Akeseddin'in M-i kibrit-i erif'ine gelince, o da 33 hastala

karlatrmalarla varlmak istenilen sonu Sabuncu-olunun eseri

Bundan baka akaik- Numaniye veTac-t-Tevarih!ten naklen

FATH SULTAN MEHMET VE LM

1509 tarihinde, Mehmed Mulav adl bir zat tarafndan tamamlan

fizikten bahseder. Yazar, matematiki ve