SOSYAL ve BEER BLMLER DERGS

Cilt 3, No 1, 2011 ISSN: 1309-8012 (Online)

GELENEKSEL ESTETK ANLAYIIN BR ELETRS OLARAK ADORNONUN ESTETK

TEORS
Metin Bal
Adnan Menderes niversitesi
AD Fen Edebiyat Fakltesi A Blok,
Felsefe Blm, 09100, Merkez / Aydn.
balmetin@gmail.com
ZET
Bu makalede Adornonun estetik teorisi geleneksel estetie kar konumlandrlr. ncelikle, zdelik
felsefesi filozoflarnn Platon, Descartes, Kant ve Hegel - geleneksel estetik kavramn dayandrdklar
temeller gsterilir. Daha sonra, Adornonun dayand dnrlerin Aristoteles, Nietzsche ve Heidegger temel dncelerine deinilerek, onun tarafndan gelitirilen estetik teorinin zellikleri saptanmaya allr.
Anahtar Kelimeler: Estetik 1, Sanat Yapt 2, zdelik Felsefesi 3, zdesizlik Felsefesi 4.
Alan Tanm: Estetik ve Sanat Felsefesi.
ADORNOS THEORY OF AESTHETICS AS A CRITIQUE OF THE CONCEPTION OF
TRADITIONAL AESTHETICS
ABSTRACT
In this article Adornos theory of aesthetics is opposed to the conception of traditional aesthetics. At first,
foundations upon which philosophers of the philosophy of identity Plato, Descartes, Kant, and Hegel - base
the traditional aesthetics are showed. Then, referring to the main ideas of the philosophers Aristotle,
Nietzsche, and Hegel - on which Adorno rests, features of the theory of aesthetics developed by him are tried
to be determined.
Keywords: Aesthetics 1, Work of Art 2, Philosophy of Identity 3, Non-Identity Philosophy 4.
JEL Code: Z 19
1.GR
Geleneksel felsefenin sanat anlayn tanmlayan estetike yapt eletirilerle Nietzscheyi dnce
tarihinde konumlandran Martin Heideggerin dncelerinden hareketle Theodor Adorno kendine zg bir
estetik teori gelitirir. Bu teoriyle, ncelikle, sanat tarihsel bir boyuta sahip olarak deerlendirenlerin
nclerinden olur. Sanatn kendisinden kaynakland ve iinde varolduu dnyadan daha ok eyi kendi
iinde barndrdn dnerek, sanat deimeyen bir hakikat olarak deil tarihsel bir hakikatin
gereklemesi olarak yorumlar. Adornonun estetik teorisi, yirminci yzyln hzla deien toplumsal
ekonomik koullar iinde sanatn poitik gcn geleneksel anlaylardan ayrlan farkl yollarla kefetmeye

71

SOSYAL ve BEER BLMLER DERGS

Cilt 3, No 1, 2011 ISSN: 1309-8012 (Online)

alr. Adornonun estetik teorisinin en zl ifadesi hakikatin zne ile nesnenin arasndaki g alannda1
[Alm. Kraftfeld, ng. force field2] bulunmasdr. Bylelikle Adorno dnce tarihine, genel olarak zdelik
felsefesinin, zel olaraksa geleneksel estetik anlayn bir eletirmeni olarak konumlanr.
2. ZDELK FELSEFES YA DA GELENEKSEL ESTETK ANLAYI
Estetik tarihinde estetik duyarll oluturan ve artran abalar olduu gibi, bunu krelten, duyarszlatran ya
da anestezizasyona uratan giriimler de vardr. Adorno bu anestezizasyon giriimine, duyarll artrmaya
dnk abalarla balayan Aydnlanmann Eletiri Felsefesini de dahil eder. Bu dncesiyle Adorno, Walter
Benjaminin uygarlk tarihini ayn zamanda bir barbarlk tarihi olarak belirlemesini3 hakl bulur.
Sanat felsefi bir tartmaya konu eden ilk filozof olan Platon iin gerek nesne ya da idea henz aranan bir
eydi ve bugn nesne dediimiz eyi Platon, kii ne yaparsa yapsn, ele geirilemeyecek bir ey olarak
dnyordu. Ancak Platonun dncesinin tersine, nesneyi btnyle souran bir dnceye ulamak
modern felsefenin idealini oluturdu. rnein Kant iin bu, koullular dizisinin tamamlanmas talebidir. Kant
yle diyordu: us koullular dizisini tamamlayabilmek iin bunu kendilerinde eylerde zorunlu ve tam bir
hakla ister.4 Kant felsefesinde, kendisini nesnelliin lt olarak belirleyen us, tm dier zihinsel yetileri
nesnenin btnyle ele geirilmesi iin grevlendirir.
zdelik estetiinin temelindeki bilgi kuramlar, rnein eristik bir yaklamla bilgi algdr5 diyen
Sofistlerin argman ya da ak ve seik kavranlr olmay gereklik ilkesi olarak kabul eden Descartesn6
bylece, nesneyi yok edercesine znenin durumunu hakikat klan anlay eletirel olmaktan uzaktr. Eer
duyum bize nesnenin kendisini, neyse o olduu gibi salasayd bilme denilen ey bir uslamlama sreci
deil nesnenin yalnzca bir yer deitirmesi, baka bir deyile her kavram, onun karlk geldii eyi ortaya
koymak olacakt. Oysa Aristotelesten bu yana biliyoruz ki bilme sreci btnyle tketemediimiz bir eyi
tikel ya da birey - srekli olarak darda brakr7 ve bu srecin temelinde olan duyum ya da bugn
kullandmz estetik teriminin kkeni olan aisthesis eyler hakkndaki dncenin dayand malzemeyi
salar, yoksa eyi neyse o olarak bir kendilik ya da entite haliyle vermez. nk aisthesisin malzemesi, bu
kendiliki aynen kurmakta bir trl yeterli olmaz. Bunun farknda olan Adorno estetike ait bir
dncenin, nesnenin saydam olmamasna sadk kalan bir dnce olduunu dnr. Bu durumda, nesneyi
en ok kuattn iddia eden dnce, nesneden en uzaklam dnce olacaktr. Adornonun dedii gibi:
dncenin ileyiinin tutarll ve dokusunun younluu hedefi skalamasna yol aar8. Hibir savn her
ynyle bilinebilen bir mutlaklk olamayacan ve cokularmz okayabilecek bir kavram olan hakikatin
ise, yle, ilk andaki grnyle alp kabul edeceimiz herhangi bir eyden karsanamayaca dncesi
Adornoyu eletirel tutumun gerek temsilcisi klar.

Jay, 1989: 107.

Jay, 1973: 69.
3
Benjamin: Uygarln hibir belgesi yoktur ki ayn zamanda bir barbarlk belgesi olmasn [Es ist niemals ein Dokument der
Kultur, ohne zugleich ein solches der Barbarei zu sein, (Benjamin, 1974: 253). There is no document of civilization which is not
at the same time a document of barbarism, (Benjamin, 2007: 256)].
4
Kant, 1993: 26.
5
Platon, 2009: 463.
6
Descartes, 1998: 27.
7
Aristoteles, 1993: 81-82.
8
Adorno, 1973: 35. Aktarlan yer: Eagleton, 2010: 415.
2

72

SOSYAL ve BEER BLMLER DERGS

Cilt 3, No 1, 2011 ISSN: 1309-8012 (Online)

Estetikin zanaattan ayrln felsefi bakmdan aka ilk defa ortaya koyan Kant, sanatn dayanaca
zerk alan, yarg yetisinin ilkesindeki bilmeceyi ortaya koyarak gsterdiini dnd. Kant bunu,
kavramlardan haz ve hazszlk duygusu (das Gefhl der Lust und Unlust) iin dolaysz bir karsama
yaplamayaca ilkesine dayanarak, konu edindii fenomeninin kendisinden tretilebilecei bir yetinin
olanakllna iaret ederek gerekletirdi. Baka bir deyile, Kant yarg yetisinin haz ve hazszlk duygusu
ile hibir dolaysz bant 9 [unmittelbare Beziehung] tamyor olduunu kavrar. Bylece, btn eletirel
almasn sonlandrdn dnr. Kant, nihayet, sanat iin at bu alanda Eletiri Felsefesinin arad
btnlke ulald mjdesini verir. Kantn bu kefini, onun sanat felsefesinin birtakm elerini paylaan
Adorno takdir eder, ancak zdelik kavramna kar olan Adorno Kantn genel tutumunu benimsemez.
nk modern felsefenin hakikat anlay Kantta da, znenin nesneye ya da nesnenin zneye
indirgenmesinden sonra geride kalan ey, baka bir deyile bir artkdr (residuum).
Felsefenin sonu ya da tamamlanmas szn ondokuzuncu yzyln sonundan itibaren yaygn olarak
duyuyoruz. Bu betimleme, dnce tarihinde dnyay ilk defa bir sanat yapt olarak tanmlayan
Nietzschenin gzlemidir. Onun grd dnya yleydi: kendi kendini douran sanat yapt10. Sanatn
dnce alannda hakikatin dayana olarak kabul edilmesiyle, felsefenin kendi snrlarnda belirlenmi
olarak kendisini ilkin Nietzscheye sunmas ezamanl olarak gerekleir. Ancak bu gerekleen eyin ne
olduunun anlalmasn, baka bir deyile estetik ve sanat tarihinin dnce tarihine derinden ballnn
ortaya konulmasn Adornonun tartma iinde olduu Martin Heideggere borluyuz. nk Heidegger
Nietzschenin, sanat nihilizme kar olaanst bir hareket11 olarak konumlandrdn ortaya koyar.
Heidegger iin bilimlerin gelimesi ayn zamanda onlarn felsefeden ayrlmas ve onlarn bamszlnn
kurulmasdr. Bu sre felsefenin sonuna/tamamlanna [Vollendung] aittir.12 Ancak Heidegger iin sanat
felsefe tarafndan alacak bir konumda deildir. Sanatn Nietzsche ve Heidegger tarafndan anlalmas
felsefenin sonu ve gerek anlamda dnmenin balangcna iaret eder. Sanatn nemi hakkndaki bu
tartma Heideggeri, artk Varlka [Sein] kendi erevelerini dayatmayan, aksine, varln szn
dinleyen yeni bir dnmeye vardrr. Adorno Heideggere dayanarak, zdelik estetiinin dnce tarihi
iindeki en belirgin son tanmn Hegelde13 bulur. Adornoya gre Hegel btn varln mutlak olarak
znellik tarafndan yaplanmasn kabul eder ve zde olmayann deneyimini estetik znenin erei olarak,
onun bamszlamas olarak belirlemek yerine zde olmayan tmyle znellik zerinde bir engel olarak
deerlendirir.14
Dnce tarihinde zdelik fikrinin dayand birlik ve btnlk kavramlarna dikkatli bakldnda,
Adornoya gre bunlarla anlatlan ey gerekte teleolojik olarak, acnn mutla15dr. Ancak bu ac masal
sanki bir mutluluk masal gibi anlatlmaktadr. Adorno bu szde mutluluk masalndan gnmze kalana
baktnda, zihnin doldurulduu btn arpklklara ramen varln srdren tek eyin beden olduunu
tespit eder. Ancak beden de zdelik dncesinin siyasi sonularndan biri olan Nazi kamplarnda en
lmcl iddete maruz braklmtr. Derli toplu bir ekilde geleneksel felsefe tarihinin ve estetik ve sanat
dncenin ilk yaptlarn ortaya koyan Aristotelesin terminolojisiyle konuacak olursak, dnce tarihinin
insanlk tarihine paralel olarak geldii noktada zdelik estetiinde gerekleen ey udur: fail neden ve
maddi neden yok edilmi ve formel neden ile ereksel neden16 ayrm gzetilmeksizin zdeletirilmitir.
9

Kant, 2006: 16.

Nietzsche: Die Welt als ein sich selbst gebrendes Kunstwerk. (Nietzsche, 1996: prg. 796).
11
4. Die Kunst ist die ausgezeichnete Gegenbewegung gegen den Nihilismus, (Heidegger, 1961: 87).
12
Heidegger, 1988: 63.
13
Bkz. Hegel, Estetikin Snrlanmas ve Savunulmas, (Hegel, 1994: 1-3).
14
Adorno, 1970: 119.
15
Adorno, 1973: 35. Aktarlan yer: Eagleton, 2010: 418.
16
Aristoteles, 1993: 90-93.
10

73

SOSYAL ve BEER BLMLER DERGS

Cilt 3, No 1, 2011 ISSN: 1309-8012 (Online)

Adornoya gre zdelik estetiinin ideolojik ierii kendisini kolayca ele vermektedir: ey ile kavramn
zde olmad uyarsyla birlikte yaamak demek, kavramn eyle zde olmay zlemesi demektir. Bu,
zde olmamann anlamnn, zdelii nasl ierdiini bize gsterir. zdeliin varsaylmas, aslnda,
biimsel manta varncaya dek tm saf dncenin ideolojik unsurudur; ancak bu varsaymn iinde
ideolojinin doruluk ura olan eliki ve atma olmamaldr taahht gizliden gizliye yer alr.17
3. BR ZDESZLK FELSEFES OLARAK ADORNONUN ESTETK TEORS
Dnyay kavrama, zihni emaya, insan egoya ve sonunda bedeni sabuna indirgeyen bu zdelik vaheti
gnlk hayatmzda ekonomi, siyaset ya da kltr unsurlarn birbirinden ayrp feti haline getirmekle
balatlr. Bunun nasl yaplyor olduunu Adorno ve onun bal olduu Frankfurt Okulunun yeleri sanat
alann deifre ederek gstermeye alrlar. Bu amalarn u cmleyle ortaya koyarlar: Bizler sanat
toplumun iinde cereyan eden srelerin bir tr kod dili saymakta ve [sanatn] eletirel analizle deifre
edilmesi gerektiini dnmekteyiz.18 Sanatn deifrasyonu Adornoya tarihi, ekonomiyi ve politikay
anlama imkan da salayacaktr. nk sanat yapt yalnzca kokumu dnyann zerine sklan bir parfm
deildir. Sanat yapt mevcut dnyay altst ederek bambaka yaam olanaklarn gsteren alternatif bir
zamansalla sahiptir. Bylece, sanat yapt hem bir sre [Prozess] hemde bir andr [Augenblick]. Sanat
yaptnn olumsuzlama gc gelecek bir olasla ya da bir uzlatrma kipine deil sanatn gerekliin izin
verdiinin ok tesinde, gereklii dntrme gcne gnderme yapar.19
Adornonun zdesizlik estetiinde sanatn dntrme gcn, izleyicinin sanat yapt karsnda pasif bir
almlayc olarak konumlandrlmam olmasnda buluruz. zdelik estetiinin yalnzca tketici bir alcya
dntrd izleyici, zdesizlik estetiinde praxise sevk edilir. rnein Schnbergin mzii
dinleyiciden, daha en bandan etkin ve younlatrlm bir katlm talep eder [] mzii dinlerken yeniden
kendisinin de kompoze etmesini gerektirdii gibi, ondan yalnzca mzik dinleme hazzn duymakla
yetinmeyip, praxiste bulunmasn da istiyor.20 Adorno bu balamda znenin duyarlln ve eyleme
gcn artran Schopenhauer, Nietzsche, Dilthey, Bergson ve Kierkegaard gibi yaam felsefesi
(Lebensphilosophie) dnrlerinin dikkate alnmasn nerir. Adornoya gre yaam felsefesi,
Aydnlanmann hedefledii deerlerin, baka bir deyile, burjuva snfnn vaadlerinin gereklememi
olmasna ve zdelik felsefelerinin totaliter bak asna bireyin kurban ediliine bir tepkidir.
Kiinin, onda gerek bir duyarllk oluturacak ekilde kendi eylem gcnn farkna varmasn salayan
almlama estetiinden (Rezeptionssthetik) retim estetii21ne (Produktionssthetik) geen Adorno
topya kavramn yeniden hatrlatr. zellikle nadir olarak hedefine ulaan modern dncenin, kendi
dayana ya da retim koullar olan bedeni de yok etmeye yneldii kinci Dnya Savana tank olan
Adorno, topya kavramn derinlikli olarak anlam olduunu u cmlesiyle belirtir: Masum snr
direklerinin evreledii ve benim kendi kendimle oynayarak igal ettiim doa-paras, hikimse lkesi idi.
Daha sonra sava srasnda, her iki cephenin nndeki tahrip olmu mekan hakknda sz, su yzne kt. Bu
sz, Greklerin - Aristophanesin sznn sadk evirisidir ki vaktiyle ne lde az tan olup o kadar daha
iyi anladm szdr, topyadr.22
17

Adorno, 1973: 149. Aktarlan yer: Eagleton, 2010: 419-420.

Jay, 1989: 256.
19
Gibson, 2002: 356.
20
Adorno, 1997a: 149-150. Ayn zamanda bkz. Jay, 1989: 255.
21
Bozkurt, 2004: 229.
22
Adorno, 1981: 24. Aktarlan yer: Soykan, 2000: 62.
18

74

SOSYAL ve BEER BLMLER DERGS

Cilt 3, No 1, 2011 ISSN: 1309-8012 (Online)

4. SONU
Btnyle farkl bir dnya (ein ganz anderes Welt) tasarlamak zere topik coku ile balayan Adornonun
topik ideali hem zne ile nesnenin zdelii teorisinden uzak kalabilen; hem de, gzlemciye
deneyimleriyle verilenin tesine gitme hakk tanyan bir diyalektik sosyal bilimin mmkn olabilecei23
dncesinde somutlar. Adorno, praxis kavramn ynelmilikin (intentionalite24) basit bir zel trne
indirgemekle sulad zamannn en statik dnr Husserlin zc fenomenolojisi ve Heideggerin
varolu-felsefesi zerindeki zaferiyle25 birlikte, Hitler dneminin uzun karanlna son vererek Avrupada
diyalektik dnceyi yeniden canlandrr. Adornoyu dnce tarihine yapt bu katkdan dolay Amerikann
yaayan byk filozofu Fredric Jameson yle tanmlar: [Adorno] belki de gelmi gemi en katksz
diyalektik bir zek26dr.
zdelik estetiinin yalnzca rasyonel ve kozmetik, dzenli bir btncl yap olarak deerlendirdii
toplum, Adornoya gre ayn zamanda irrasyonel ve kaotik zellikleri olan bir yapdr. Adorno bu durumu
yle ifade eder: Toplumun elikili ve belirlenebilir, rasyonel ve irrasyonel olmas birliktedir.27 Bu
dnceyle birlikte sanat yaptnn, onun iinde varolduundan ok daha farkl bir dnyann varolabilme
olanan barndrd anlalabilir. Bylece sanat, amzdaki korkunun kayna olan standartlama, teknik
ve tekel rn28nn alternatifidir. Baka bir deyile sanat, topluma kar toplumsal itirazdr.29 Sanat alan,
zdelik taknts olan bir toplumun totaliter dncesine kar en etkili direni alandr. Adornonun
zdesizlik estetiinde sanat bu kar-basnc gerekliin zdelie zorlamas tarafndan bastrlan zdeolmayana klavuzluk ederek30 uygular.
KAYNAKLAR
Adorno, Theodor, sthetische Theorie, Frankfurt am Main: Shurkamp, 1970.
Adorno, Theodor, Negative Dialectics, tr. by E. B. Ashton, Routledge: London, 1973.
Adorno, Theodor, Aesthetic Theory, tr. and ed. by Robert Hullot-Kentor, Minneapolis: Uni. of Minnesota
Press,1997.
Adorno, Theodor, Prisms, tr. By Samuel and Shierry Weber, Cambridge: MIT Press, 1997a.
Aristoteles, Metafizik, ev. Ahmet Arslan, zmir: Ege ni. Basmevi, 1993.
Benjamin, Walter, Illuminationen, Ausgewhlte Schriften, Frankfurt am Main: Suhrkamp, 1974.
Benjamin, Walter, Illuminations, Essays and Reflections, tr. by Harry Zohn, ed. and with an introduction by
Hannah Arendt, New York: Schocken Books, 2007.
23

Jay, 1989: 78.

Intentionalite her bilin ediminin bir eyin bilinci olmas, baka bir deyile, her bilin ediminin yneldii nesneyle ilikisini
yapca kendisinde tamasdr. Ayrntl bilgi iin bkz. Husserl, 1994: ss. 7-23.
25
Jameson, 2006: 11.
26
Jameson, 2006: 12.
27
Adorno, 1979: 548. Aktarlan yer: Soykan, 2000: 59.
28
Adorno, 1981: 23. Aktarlan yer: Soykan, 2000: 62.
29
Adorno, 1981: 98. Aktarlan yer: Soykan, 2000: 66.
30
Adorno, 1997: 5.
24

75

SOSYAL ve BEER BLMLER DERGS

Cilt 3, No 1, 2011 ISSN: 1309-8012 (Online)

Bozkurt, Nejat, Sanat ve Estetik Kuramlar, Bursa: Asa Kitabevi, 2004.

Descartes, Ren. Usu Doru Ynetmek ve Gerei Bilimlerde Aramak in Yntem zerine Sylem (1637),
iinde: Descartes Sylem, Spinoza nceleme, Leibniz Monadoloji, (Derleyen ve eviren Aziz Yardml) dea
Yay.: stanbul, 1988, ss.7-55.
Eagleton, Terry, Estetiin deolojisi, ev. Blent Gzkan, Hakk Hnler, Trker Armaner, Nur Ate, Ayfer
Dost, Engin Kl, Ela Akman, Nee Nur Domani, Ayhan itil, Banu Krolu, stanbul: Doruk Yay., 2010.
Gibson, Nigel and Rubin, Andrew, Adorno: A Critical Reader, Oxford: Blackwell Publishers, 2002.
Hegel, Georg Wilhelm Friedrich, Estetik, Gzel Sanat zerine Dersler, Cilt I, ev. Taylan Altu Hakk
Hnler, stanbul: Payel Yay., 1994.
Heidegger, Martin, Nietzsche I. Band, Pfullingen: Verlag Gnther Neske, 1961.
Heidegger, Martin, Zur Sache des Denkens, Tubingen: Niemeyer, 1988.
Husserl, Edmund, Avrupa nsanlnn Krizi ve Felsefe, ev. Aya Sabuncuolu & nay Szer, stanbul:
AFA Yay., 1994.
Jameson, Fredric, Marksizm ve Biim, Yirminci Yzylda Diyalektik Yazn Kuramlar, ev. Mehmet H.
Doan. stanbul: YKY., 2006.
Jay, Martin, The Dialectical Imagination. A History of the Frankfurt School and the Institute of Social
Research 1923-1950, London: Heinemann Educational Books Ltd., 1973.
Jay, Martin, Diyalektik mgelem, Frankfurt Okulu ve Sosyal Aratrmalar Enstits 1923-1950, ev. nsal
Oskay, stanbul: Ara Yay., 1989.
Kant, Immanuel, Ar Usun Eletirisi, ev. Aziz Yardml, stanbul: dea Yay., 1993.
Kant, Immanuel, Yarg Yetisinin Eletirisi, ev. Aziz Yardml, stanbul: dea Yay., 2006.
Nietzsche, Friedrich Wilhelm, Die Wille zur Macht, Stuttgart: Alfred Kroner Verlag, 1996.
Platon, Diyaloglar, ev. Macit Gkberk, stanbul: Remzi Kitabevi, 2009.
Soykan, mer Naci, Mziksel Dnya topyasnda Adorno le Bir Yolculuk, stanbul: Bulut Yay., 2000.

76