Sei sulla pagina 1di 78

pradhna-sampdakasya nivedanam

rman-mahari-ilya-pratasya bhakti-strasya rmatsvapnevarcrya-kta-bhsya-sahitasysmad-crya-deyai .


r-kamai-triphi-mahodayai saodhitasya tat-kta-hindkay samupabhitasyeda saskaraa vidu bhaktn ca
kara-saroruhepyankurvat bha momudyante na cetsi |
kalau bhaktir evnya-nirapeka utka ca mokopya iti na tirohita
stra-pra-dvan vidu sdhakn ca | bhakty-upsany
mlam upaniadm upsan-ka evopalabhyate | rman-maharika-dvaipyana rmad-bhgavata-pure bhakti-tattva
sgopgam upadiavn | rmad-rmnuja-vallabha-nimbrkamadhva-prabhtibhir vedntcryair vednta-vykhykhynvasare
bhakte prastya pradaritam | kintu tata prvam api nradailyasydibhir maharibhi svatantra-daranatay bhakti-stra
pryi, pratipdita ca jna-karmbhy bhakte reyastvam |
ilya-prata-bhakti-strasya ata-strya-bhyparbhidhavykhyne rmat-svapnevarcryo darana-stratvenaiva vimara
kto ya khalu yath bhaktn tathaiva darana-stra-parilinm
api bhyase modya bhavati |
baho klt sa-bhyasysya ilya-bhakti-strasya kim api
saskaraa nopalabhyate sma | granthntara-pariia-rpea
yadyay etad anyatra mudrita vartate tathpi yatheam
asaodhitatvn mahrghatvt sva-nmn prasiddher abhvc ca
cekhidyante sma tat-pai cetsi | vraseya-saskta-vivavidylaye puretihsa-vibhgdhyaka-padam alakurvanto vidvadagresar .-r-kamai-triphi-mahoday bhyas ramea
mla bhsya ca sunipua saodhya, bh;asyasyoddhtavacannm kara-sthalni vinirdiya, sva-kta-prjala-hind-kay
bhynukla mla-granthaya ca viadktya prastuta
saskaraa nimittavanta |
bhakti-strnurgio vidvsa kp-kaka-ptena saphalayiyanti
sampdaka-mah-bhgn rama samutshayiyanti csmn
etda-grantha-prakanyeti bham smahe |
ktam atipallavitena vcam iti nivedayati
vidum rava, stakai-arm mukhopdhyya
vrasy
r-guru-primy, 2060 vikrama

prastvan
atheda mudrayitv prakyate atastrya-bhypara-paryyasvapnevara-bhya-samanvita hind-bh-yuta ca bhaktistrya ilya-bhakti-stram | gveda1-upaniad2-jay-sahit3ilya-sahitdi4-parylocanay parijyate yat skma-rpeaibhyo
vinirgata bhakti-svarpa, kintu sugamopya bhakte stra-rpa
devari-nrada-mahari-ilya-prabhtibhir evviktam asti | etatstrlocanata sphubhavati yad bhy bhakter crybhy
devari-nrada-mahari-ilybhy prvam api bhakti-straviayeneke san crys tad-granth ca kintv asmka daurbhgyt,
samayasya vaipartyt, sthite pravayt, hindu-dharmenekkrntyupasthite ca tem ekasypi grantha-ratnasya darana smprata
na jyate |
nrada-bhakti-stre smt bhakter cry santi prarya-gargailya-brahmakumra-vysa-uka-viu-kauinya-ea-uddhavarui-bali-hanumad-vibha5, tath ilyasya bhakti-stre ye
prvcry carc vidyate te santi kyapa-bdaryaa-ilyajaimini-munaya6 | tatra devari-nradena bhakti-viayaki caturati
sakhyni stri pratni, mahari ilyena tu ata dvy-adhikaata v stri nirmitni santi | etayor dvayo nrada-strpekay
ilya-bhakti-stry eva manda-matn sumatn
samanugrhyi santti suprathita bhakti-rahasya-vid vidum |
atra mokopyatvena prasiddhn bhakti-jna-karma gauamukhya-bhva vicrya bhakter eva rehatva prastya
sugamatva saralatva ca vivecitam ste | vastuta karlesmin kalikle manda-matn sakala karma kartum asamarthn kpadhrrohaavad durgama jnam arjayitum aaktn pus
bhaktim antar nnya kacanopyo vidyate citta-ntaye vata1

sakh pit pit-sama pit kartemu lokam uate vayodh [.ve. 4.17.17]
yasya deve par bhaktir yath deve tath gurau |
tasyaite kathit hy arth prakante mahtmana || [ve.u. 6.23]
3
kv khm adhynau vaupagyana-kaiikau |
prapatti-stra-nitau sva-nih-nihitv ubhau || [jaya.sa. 3]
4
taittiry jagu cordhva pura vai rauta-bhasman |
varramcravat dhry tulas-mlik ||
ikhopavtavan nity jagv tharvaa-ruti || [.sa. 3.4]
pdodaka hare peya pjntepi dine dine |
sarva-trtha-maya tad dhi prha baudhyana-ruti || [.sa. 3.8]
urkramasya pdbja-ptho yo na piben nara |
vior loka sa na vased iti k vat rut || [.sa. 3.9]
5
nrada-bhakti-stre 16-19, 30, 83.
6
ilya-bhakti-stre 2.1.3-5, 2.2.6
2

sukha-prptaye ca | atas tat-tac-chstreu bhakte prastya gtam


asti | bhakti vin na kenpi sdhakena jnasya samyak sdhana
sampdayitu akyate, npi kim api karmnuhna pryata iti
sarvath bhavati sarvatra bhakter vayakatvam anivryatva ca |

ilya-stra-vykhy
mahari ilyena pratn str ghrthbhivyaktaye
sphua-ttparyvagataye ca bahubhir vidvadbhi prameya-bahul
vykhy vihit vidyante | bhakti-candriky r-svmin nryaatrthenneke k-kr matni pradarya te sdhutvdika
ca samyag asti vivecitam | tsu vykhysu tisro vykhy mukhy
vidyante | (1) crya-svapnevara-kta atastrya-bhyparaparyyaka svapnevara-bhya sarva-prcna svalpkara
parimitai abdai saralatay str vstavika rahasya bodhayati,
(2) dvitya bhya vipacit bhavadeva-mirea viracita yat
samsato gabhra-bhvam abhivyanakti, (3) tty ca vykhy rsvmin nryaa-trthena nirmit bhakti-candrikkhy prvoktabhya-dvayato bahuu sthaleu vailakaya bibhr mlam artha
vaiadyena vivvato, crya-svapnevara-kta bhya viadayant
rmad-bhgavatnusri apekita-sakalrtha sampdayant
bhakti-rahasya-jijsnm abhipretam artha-jta sasdhayati | su
tisu vykhysu str samyag-artha-pratipdaka sakala-bhaktistrya-kpekay prcna vraseya-saskta-viva-vidylyapuretihscrya-parky dvitya-khae anyatra ca phyapustakatvena nirdhrita r-svapnevara-bhya bhagavad-bhaktijijsn sauvidhyya bhyam crya-vallabha-rrmnujamdhva-nimbrka-caitanya-sampradydi-sambaddha-bhaktistravat tat-tan-mata-sambaddha-bhakti-svarpa-pratipdaka, npi
tat-tan-mata-sammata-bhakti-svarpa-virodhaka vidyate, api tu ryativarya-madhusdana-sarasvat-viracita-bhakti-rasyanavad
viuddha-bhakti-pravha-pratipdayit sarvbhipretrtha-sdhaka
prasiddha ca vartate | ato nirapekatay sarva-sampradyaraddhspada r-svapnevara-bhyam iti niapracam |

bhakti-str vaiiyam
nrada-bhakti-strpekay ilya-bhakti-stra bhakti-sampradye
viia sthna bibharti | ata eva tatra dvbhy svapnevarabhavadeva-mirbhy pthak pthak svatantra bhya-dvaya
kta, r-svmin nryaa-trtha-mahodayena ca viada-bhvapr vykhy nirmitsti | eva bhya-dvaya-vykhy-vibhitasya
ilya-bhakti-strasya bhakta-samje mahn asti pracra prasra

samdara ca | nrada-bhakti-stre kim api bhya vykhyna v


nedn yvad avalokita, kintu tadyni kevala-caturati-stry
eva di-patham yhnti nrada-bhakti-stra-ilya-bhaktistrtiriktny api kiyanti bhakti-stri smprata di-gocaratm
ynti | raddheya mahmahopdhyya-paita-gopntha-kavirjamahodaya-dvr ippaa-vivaradibhi santhktya sarasvatbhavana-grantha-mlto mudrite bhakti-mms-nmake
granthejta-kartki dvy-adhika-atni stri, bhratavaramahmaalata prakite daiv-mms-darane 342 stri
satyanryaa-armao bhakti-stra ca bhagavad-bhaktn
hdayny varjayanti |

bhakti-granth
etad bhagavad-bhakti-strtirikt anekair bhakti-iromaibhir vidvanmaibhir bhakti-viayam adhiktya samaye samayeneke granth
prat vividh nibandh ca likhit santi | yatraitetiprasiddh
prmik ca santi
1. r-madhusdanasarasvatn
2. r-svmi-nryaatrthn
3. r-nsiha-bhratmahodayn
4. r-hariharnandasarasvatn
5. r-rpa-gosvmin
6. r-jva-gosvmin
7. r-gt-svmi-vijayasya
8. r-vopadevasya
9. r-raghuntha-stria
10.
r-ananta-devasya
11.
r-surevaramirasya
12.
r-nryaabhaasya
13.
r-rasikottasasya
14.
r-vihaleasya
15.
r-lakmdharasya

bhakti-rasyanam
bhakty-adhikaraa-ml
bhakti-sudh-taragin
bhakti-sudh
bhakti-rasmta-sindhu, ujjvalanlamai
bhakti-sandarbha, prtisandarbha
nava-bhakti-rasyanam
mukt-phala
bhakti-taragi
bhakti-niraya
bhakti-kusumjali
bhakti-sgara
prema-pattanam
bhakti-hasa
bhagavan-nma-kaumud

ilya-paricaya
ilya-bhakti-strasya praet mahari ilya kasmin pradee
kasmin kle ki ca kulam alaktya svakyay kty sasktashityasya gaurava vardhitavn iti niretu suaka nsti, yato hi tattad-grantheu ilybhidhna-bhjoneke maharayo digocaratm ynti |
1) pcartra-shitye ekasya ilyasya maharer nma granthakarttvena nrada-iyatvena ca bahua smta dyate |
atoya jay-sahit-praet ilya stra-praetu ilyd
bhinna eva |7
2) bhad-rayakasya caturthdhyye vaa-nirpake pacame
brhmae dvityasya ilyasya nma ryate yo hi vedatray-vett bhakti-strasydhyet csti |8
3) ilya-sahity ttyo lalit-devy maharer vysasya ca
iya-bhta sahit-praet mahari ilyo di-gocaro
bhavati |9
4) bhad-rayakasya ahdhyye caturtha ilyo
vtsyatvenollikhito vartate | atoya vysa-iyt sahitpraetu ca ilyd bhinna eva guror nmno bhinnatvt |10
eu katamoya mahari stra-jtasya praet kena saha smya
vaiamya v bhajate iti vtta-jijsy ilya-sahity sahitkart- ilasya vadhyya-nirpita- ilyd bhinnatvena
nirded vadhyya-varita ilya eva stra-praet mahari
ilya iti kalpayitu suakam iti bhakti-candriky bhmiky
nirtavn ananta-str phalaake-mahodaya |11 kintu
baladevopdhyya-mahodayas tatraiva ilya-bhaktistrasydhyayandhrea stra-praet mahari ilya
pcartnuyyti nirdiati | ata eva rmnujcry tad-vykhykarttva sdhu sagacchate | r-rmnujcry hi jvn bahutva
bhokttvam varasya caikatva prayojakatva ca vstavam icchanto
vaiamyd asiddha [.bha.s. 2.1.6] tath na ca klia para syt
[.bha.s. 2.1.7] iti stra-dvayam anyath yojayantti bhakticandrikym ullekhena r-rmnujcry ilya-bhakti-stre
vykhy-karttva sphuam avagamyate |
7

ktaktyo jayaty asmin ilya ryate bhuvi |


ydk prpta may prva parituc ca nradt || (ja.sa.)
8
kauinyt kauinya ilyc chilya |
dvityo veda- ilyo vadhyye nirpita |
yendht tray-viy bhakti-vidy hy anuttam || [b..u. 4.6.27]
9
ttyo grdhabhi prokto vra-vaiava-sanam |
iya r-lalit-devy vysasya ca mahtmana |
sahit kathit tena sra-bhtgammbudhe || [.sa. 4.13]
10
vmakakyaa ilyc chilyo vtsyt ||
11
bhmik 32, 21 tath 113.

ilya-bhakti-stra-samaya
etena bhakti-str prcnatvvagamt tan-nirma-klopy
anumtu pryate | daama-atbd-vartino rmnujcryt
prcnataram ida ilya-bhakti-stram iti nirvivdam |
ilya-bhakti-stri nrada-bhakti-strata prcnni santi, yato hi
devari nradena bhakti-viayaka-mata-matntara-pradaranaprasage, tma-raty-avirodheneti ilya [n.bha.s. 18] ity atra
mahare strdhyyasya nma-sakrtana kta dyate | eva
rmad-bhagavad-gty rmad-bhgavatasya cdhre nirmitatvd
bhakti-str tatorvcnatva spaam eva pratyate | rmadbhagavad-gttorvcnatve, saiknta-bhvo gtrtha-pratyabhijnt
[83] iti strbhvsarvam eva pramatvenopasthpayitu akyate |
eva rmad-bhgavatd arvcnatve ca, par ktvaiva sarve
tath hy ha [84] iti stra pramatay nirdeu akyate | eva ca
pacama-daama-atbd-madhya eva bhakti-str nirma-kla iti
niretu akya ||

moka-sdhana-vimara
iha hi sasre sukham eva me vata syd dukha-lea-mtram api
kadcana m bhd iti dhiy dukha parihtu sukha copalabdhu
satatam abhilati pri-mtram | nahi kopi vivek svalpe sukham
anubhavati, sarvopi jano nirantaram adhikd apy adhika sukham
evbhivchati | jvo yvad ananta sukha na labhate, tvat
prayatamna eva tihati | tath cha bhagavat chndogya-ruti
yo vai bhm tat sukha, nlpe sukham asti | bhmaiva sukham |
bhmtveva vijijsitavya [ch.u. 7.22.1] iti |
eva ca bhagavat-tena-sktkra-svarpam evtyantikam ananta
sukham eva jvasya vstavika lakya caramam uddeya mnavaarra-lbhasya ca phalam asti | tyantika niratiaya nitya ca
sukham eva moka, mukti, paraa-pururtha, apavarga,
kaivalya, nirva, nireyasa cocyate | etad eva labdhv jva
ktaktyo jyate, na tasya kicid avptavyam avaiyate | etad eva
sukhasya caram sm para ca gatir asti |
ya labdhv cpara lbha manyate ndhika tata |
yasmin sthito na dukhena gurupi viclyate || [gt
6.22]

yadyapi apma somam amt abhma [ch.u. 5.3.11] iti ruty somapndibhilabhysya svargder api sukha-sdhanatva pratyate,
tathpi ke puye martya-loka vianti [gt 9.21] iti gtvacannusra bhogena puya-kaynantara svargc cyuti-darann
na tad tyantika sukha manyante vidvsa | vedntasiddhntnusram abhedopsanay niratiaynanda-rpa prasukha-svarpa ca brahma sktktyaiva jva sarva-dukhanirmukto bhtv parananda vindate vat ca nti labhate |
purnusra tu bhedopsanay paramtmana sktkra
sampdya janma-mtyu-bandhana-klea-rahito jva saguasya
bhagavato nitya-ll-dhmni aprktena arrea nivasan bhagavatsnnidhya-sukham anubhavati | ato bhagavat-svarpa-sktkram
antar na kim apy anyad asti vstavika sukham |
moka-svarpa-viaye tat-sdhana-viaye ca crvkd rabhya
akarcrya-paryanta tat-tad-darana-kr vidyate dhataro
mata-bheda | ittha saty api sdhya-sdhana-viayeneke matabhede sarva-sdhann sakepea sagraho bhakta-varam
uddhavam upadiat bhagavat r-kenaikasmin rmadbhgavatye padye ktosti
yogs trayo may prokt n reyo-vidhitsay |
jna karma ca bhakti ca nopyonyosti kutracit || [bh.pu.
11.20.6]
atra jna-padena mukti-prpte sdhana-bht sarvepi jnaprakr sa-sdhan ghyante, karma-padena ca mokopalabdhe
karma-kntargat sandhy-vandandi-prakr, tath haha-rjamantra-laya-yoga-sthit sdhana-sahit svkriyante | eva bhaktipadena ravaa-krtana-smararcana-nma-grahaa-prabhtaya
sarve gaua-mukhya-bhakti-prakr abhipreyante | eva ca
sakepato mokrtha darana-bhedena proktnm upyn
sagrahotra sampdita eva pratibhti |

bhakte sarva-sulabhatva rehatva ca


vastuto mrga-traya-vyatirikto nnya kopi panth vidyate, yena
svya-paraa-premspadc cira-viyukta-mitrt rmad-bhagavata,
ananyebhya klebhyonantsu yoniu bambhramyama janmamaranm avaranya-klea-parampar sahamno jva punar
anantsmnanda-mayasya karuvarulayasya prabho caraasarasruham adhigantum arhet | vieata kali-kletrlpa-pryur
medhas mnavn bhagavad-bhaktir evaika-mtra sarala
sugama sukha-sdhya cvalambanam ste | atra bhakti-mrge
varramdhikrdn nsty apek, bl vddh striya

pumsontyaj apy adhikt santi | sarve kte bhagavad-bhakti


sukhdhyik hitakar ca vidyate |
vedntdi-sdhaneu prokta-kahina-sdhana-catuaya-sampattis tu
na sarvai prptu aky, para sahasreu kenacid ekena
yathrthata sdhana-catuaya-sampatti-dvr mukti-prpti kt
syt | eva yoga-dvrpi tripuy-di-laya-prvakkaksarvi-dvr
paraa-pada-prptir api prcna-kle kaicid api kt ryate | asmin
karle kali-kle tu ka-vrym alpa-aktimat jvn kuumabharadi-cint-grastn dukhin jn kte bhagavad-guaravadi-sdhana vin nnya upyo vidyate | ata eva rmadbhgavate vaiysikin ukena bhakti-rpa sulabha upya sarvasdhann kte siddhntita |
akma sarva-kmo v moka-kma udra-dh |
tvrea bhakti-yogena yajeta purua param || [bh.pu. 2.3.10]
tath gty bhagy-antarenyopyn kahinatva pratipdita
bhagavat r-kena
manuy sahasreu kacid yatati siddhaye |
yatatm api siddhn kacin m vetti tattvata || [gt
7.3]
ata sarva-daranokteu sdhaneu sulabha-sdhana-rpa-bhakte
sagraha kenphy aena sarvai darana-krai kta eva | pjyapdair bhagavac-chr-akarcryair api moka-sdhana-smagry
bhakter eva garyastva proktam
moka-kraa-smagry bhaktir eva garyas || [vi.c.
15]
devarir nradas tu bhaktyaiva mukti siddhyati, na tu tatra madhye
jndi-rpa kacanvntara-vypropekyate iti spaa
pratipdayatis tu karma-jna-yogebhyodhikatar [n.bha.s. 25]
karma-jna-yogn s phala-rpeti proktavnphala-rpatvt
[n.bha.s. 26] |
mahari-strdhyyopi karma-jna-yogpekay bhakte
rehatva bodhayitu gty loka-dvaya bhagy-antarea
strayatitad eva karmi-jni-yogibhya dhikya abdt [.bha.s.
1.2.22], gt-stha loka-dvaya ca
tapasvibhyodhiko yog jnibhyopi matodhika |
karmibhya cdhiko yog tasmd yog bhavrjuna ||
yoginm api sarve mad-gatenntartman |

raddhvn bhajate yo m sa me yuktatamo mata ||


[gt 6.46-47]
eva bhakte sulabhatva bhaktn ca rehatva pratipdykaravid kaatva pratipdita
ye tv akaram anirdeyam avyakta paryupsate |
kleodhikataras tem avyaktsakta-cetasm |
avyakt hi gatir dukha dehavadbhir avpyate || [gt
12.3,5]
bhakti-rasyana-kro madhusdana-sarasvaty api nimnkita-gtpadydhre bhakter jnavac chreatva nirdiati | ata evdrutacittasya nirveda-prvaka tena-jna druta-cittasya ca bhagaval-llkath-ravadi-raddh-prvik bhaktir ity avadhitvena dvayam apy
uptta vartate
tvat karmi kurvta na nirvidyeta yvat |
mat-kath-ravadau v raddh yvan na jyate || [bh.pu.
11.20.9]
anyatrpi samdhi-sukhasyeva bhakti-sukhasypi svatabtrapururthatvt bhaktasya sasra-mokasyvayakatvd mokntargato v bhakti-yoga | puruntargatatvena svtantryea v bhaktiyoga pururtha parananda-rpatvd iti nirvivdam ity din
bhakti-yoga paraa pururtha nirtavn yati-varya | ata eva
jvanmuktnm amaltman jnin bhaktir
vayakatvennivrybhipret
tmrm ca munayo nirgranth apy urukrame |
kurvanty ahaituk bhaktim ittham-bhta-guo hari || [bh.pu.
1.7.10]

bhakter vaiiyam
tmety evopsta [b..u. 3.1.4], tad tmnam eveta [kau.u. 3.4],
tam eva viditvtimtyum eti [ve.u. 3.15] ity-di-rauta-vacasamha-critrthya-hetave siddhntitam ida yat parasparasambandhni vaidika-daranni mumuk kte santi divya-netrasvarpi | sthvara-jagamtmake vile jagaty atroccvaceu
sakhyttedbhijjeu tata ca svedajeu tad-anantaram aajeu
tatonu jaryujeu arreu bambhramyamo jva prakti-mtur
anukampay kramonnati labhamnonte mnava-deham rayati
caturti-laknte mnava [ambhu-gt 25] | eva ca caturati-

yoniu janma-maraa-parampar-dusaha-dukham anubhynekajanmrjita-puya-puja-prabhvai manuya-arram sdayati jvaloka | kadcil labhate jantur mnuya puya-sacayt [bh.pu.
7.5.22]
tad idam atidurlabha mnava-arram avpypi jvo janma-jarmaraa-svarpa-kahora-dukha-cakra parityaktu na aknoti | sa ca
vsan-jla-nigaito janma-mtyu-rpa-sasra-pravhaenavarata
pravahati | kevalam upsanayaivtma-sktkra vidhysau
parananda-svarpa mukti-padam adhigantum arhati | upsanay
yoga-sdhanena v citta-vttn nirodha-prvakam anta-karaa
vighnebhya parirakan sdhako bhakter amtamayena prabrahm
prabhvitontar-jagati praviya bhagavat-snnidhya labhamna tmajnam adhigamya nirva-pada prpnoti | apaurueya-vedopsanka-paripuaye mukti-dvram udghya nirva-svarpa
parananda-padam sdayitu pjya-pdair devari-nrada-mahariilya-prabhtibhi mahat kaualena sarva-kalya-kraka sarvasdhraa sarala sugama subodha ca bhakti-stram viktam |
tat-tat-pureu bhagavato bhaktir bhaktn dukha-bahuld asmt
sasrt parananda-pra-sthitau samupasthpayitum eka-mtra
sarva-sulabha sdhana nirdiam asti | tenasysya pratipdana tu
prya prati-pura prpyata eva, athpi pura-mrdhanye sarvavednta-sre vaiava-kula-tilake rmad-bhgavate mah-pure
bhakti-tenasya sarvga vileaa pratyutam asti | tad-anusra
prema-payodhau prtmani paramtmani sasakty bhakty sama
kalya-kr kacannyo mrgo na di-gocaratm yti | tad ukta

na yujyamnay bhakty bhagavaty akhiltmani |


sadosti iva panth yogin brahma-siddhaye || [bh.pu.
3.25.19]
bhakty bhakto yvat pulakitgo dravbhta-hdayo vigalitrubindu ca na bhavati, tvad ntarik pavitrat nsdayati | yath
samdhi-dvr cetasa samatdhigamt mnasiko bhvo viayebhya
samla drbhavati, tathaiva bhagavad-bhakty ska paranandasambandha-sattvt ppa-ri praayati | tad-anantaram agnin
dagdha nirmala suvaram iva jva bhagavad-bhakty galitamalina-saskra san naija svbhvika svarpam sdya vat
ntim anubhavati | tath coktam
tad pumn mukta-samasta-bandhanas
tad-bhva-bhvnuktaykti |
nirdagdha-bjnuayo mahyas
bhakti-prayogea samety adhokajam ||

adhokajlambham ihubhtmana
arria sasti-cakra-tanam |
tad brahma-nirva-sukha vidur budhs
tato bhajadhva hdaye hd-varam || [bh.pu. 7.7.36-37]
eva purnusra bhagavat-tena-prptaye bhakter mahat kim api
sdhana na vidyate | bhakti-tulany dharmrtha-kmn kim api
mlya nsti | yad bhakti-sdhana-dvr sarvottama paramtmatenam api sarvato-bhvena sdhakasydhikre samgacchati, tad ki
punar avaiyate ? tasmt purn matena bhakti paraa-padaprptaye sarva-reham asti sdhanam |
dharmrtha-kmai ki tasya muktis tasya kare sthit |
samasta-jagat mle yasya bhakti sthir tvayi || [vi.pu. 1.20.27]
ata eva sarva-streu sarva-sampradyeu cvirodhatay bhagavadbhakte prastyam uktam asti | tasmdd bhakti paraa-tenaprptaye paraa sdhana ity anavadyam |
yath padrtha-vdin nyya-vaieika-darane padrtha-jna-dvr
nireyasa-pada pradarayata, yoga-darana ca jvevarayor
ekatvdhigama-prvaka samdhin kaivalya-pada pratipdayati,
skhya-darana trividha-dukhtyanta-nivttim abhilakya praktipuruayor vivektmaka-jnena mukti-mrgam upadiati, mmsdaranam api vaidikai karmabhi saskra-uddhy nirvopalabdhi
nirdiati, vednta-darana cdvaya-jnena mokdhigamam
udbodhayati, tathaiva bhagavat-snnidhyopalabdhi-hetu-bhta
bhakti-daranam api rmad-bhagavat-tena-sktkradvrpavarga-dvram udghya paraa pada prpayati bhaktapravarn |
yathntar-bhya-rjyevasthitatvd yoga-darana nirvirodhi sarvahita-sdhakam asti, tathaiva karma-ka-jna-ka-madhya-varti
bhakti-daranam api sarvdviruddham akhila-hita-sdhaka ca vidyate
| kim api darana-stra svakya-jna-bhmer anurodhatonyadarana-mata yadi khaayati, tarhi hni-kraka nsti | yath samatala-bhmi-paryaana-paryaa pathiko yadi parvata-pradeabhramaa-la-kriy-kauala nindan sama-tala-bh-bhramaakaualam eva praasati, yad v, parvata-mrga-vicaraa-la
pathika svya bhramaa-kauala bahu manyamna sama-talabhmi-bhramaa-paryaa mnava nindati, tadn na kpi hni,
pratyuta dea-kla-ytrnusrea tad-upakrakam eva tathaiva yady
eka darana-vijna daranntara-matasya kutracit siddhnte doam
ropayati, siddhnta v khaayati, tad naitad doyvadheyam |
yatra darane yasy jna-bhmer adhigataye yad dhi vijna
vivakita, tatra tasyaiva prauhi savdit bhavati | atas tat-

khaana na dodhyakam | bhakti-darane na kpi khaanapral kvacid apy avalambitsti | ata etasya srvabhauma-di
sarvath sarvbhyarhit mny samdaraynuhey ca vartate |
yath karma-mms-daranrayaam antarea vicitra-viladurha-karma-rahasya na hdayagama kartu akyate, tathaiva
bhakti-strnusra bhakti-daranasya vijnam api hdayagama
vidhtum asamarthasya kasypy upsakasya na sphalya-prpti
sambhavati | ata eva karma-mms-darana yath sakala-khin
sarva-sampradyikn nikhila-sampradyikn ca pararayasvarpa vidyate |

bhakti-jna-karma-vda
bhratya-dhrmika-dranika-ketre tripathagy gagy dhrvad
bhakti-jna-karma tisra cintana-dhr cira-klata pracalantyo
dyante | mnavn viksa-pathe upasthitn vighnn nirkartu
loka-kalya-kmanay bhratya-manibhi tray bhakti-jnakarma vicra sdhana-rpatay samupasthpita | traym
em asti anyonya-sambandha |
vaidika-sahitsu ekaivara-vdena saha bhakti-mrgasya
prdhnyam upalabhyate | vaidika-kln bhakti brhmaa-kle
karma-ka-rpea abhivyakt | karma-kam api upaniat-kle
bahirmukh pravtti parityajya antarmukh praktim avalambya
jna-rpea pariatam | rayaka-shityena bhya karma-ka
mnasa-vypra-sdhya vidhya jnasya mrga praastkta |
yat-parime viuddha-jna-pradhnam upaniat-shitya jnasya
iima-ghoam udaghoayat |
eva vaidika-vmaya-kle bhakte, brhmaa-kle karma-kasya,
upaniat-kle ca jnasya prdhnya vilokyate | puna pura-kle ca
bhakter eva prmukhya jtam | eva tirbhir ebhi sdhanair
yathdhikra mnavo mokam avpya vat ntim upalabhate |
vaidika ka-trayam anustya mms-trayam api parasparaghaniha-sambandha-sayukta vidyate | mms-traya-jnabhmayopi paraspara-naikaya-bhvopet santi | eva saty api
te pururtheu mahn asti mata-bheda | tad yath karmamms-darana karma-kalpa brahma-mmspara-nmaka
vednta-darana jna, bhakti-darana ca bhaktim eva muktikraam mananti | ittha ca vibhinna-jna-bhmi-vijnnusrea
pururtha-bhedn kalayyopsakair vicalitair na bhvyam,
yatonnamaya-koa-poaa-viaye rrika-yantreu mukhasya
prdhnya pratipdayat, pka-sthly prmukhya nirpayat

hdaya-yantrasya v vaiiya vadat trividhn mnavn


vicr satyatm vahanti, yato hy anna mukhena pka-sthlm
upahaukate, tato rasatm panna hdaya-yantram ritya rudhira
sat sarva-arre sacarati, arrasya rak pui ca vidadhti |
ekatra praviam annam anyatra gatv svya samucita krya
sampdayati | ato yantra-traya-praasana kurvat trividhn
pus vacsi yath na santy asatyni, tathaiva karma-jna-bhaktiyog api parasparraya-sambandha-nibandhan santi | sutarm
etde mata-bhede saty api lakya-hni-sambhvan nsti | jnayogina karma-yogino bhakti-yogina cnyonya prdhikram
sdya ktaktyatm padyante, brahma-syujya ca labhante | ato
darana-streu prasparika mata-bhedam avalokayat
sandehvasaro nsti | yath saudha-nirmyeik-jala-crn
samna-bhvensti upayoga ekasypy abhve saudha-nirmam
asambhava, tathaiva nireyasdhigamya karmopsan-jnn
traym apy vayakat vidyate | ato bhagavad-vkya-svarpo
veda karmopsan-jna-kais tridh vibhakto vidyate | vedasya
ka-trayam anustya mms-darana-tray api svata siddh
bhavati |
te jnn na mukti, jnd eva tu kaivalya, nahi jnena sada
pavitram iha vidyate ity di-siddhntnusra mokopalabdhisdhanasya jnasypi sdhakonte sarvtman tmna rbhagavate samarpayati | evam ida samarpaam api aragati
bhaktir eva | asy bhakte prptaye ubhe api jna-karma sdhane
bhavata | tath ca bhakti bhagavat sahtmana skt
sambandha sthpayati | ato jna-karmanor dvayor upari bhakte
sthna siddhyati |
jna-karma-bhaktn mrgegresaran sdhaka tmanobh
siddhi labhate | kiyanta cry eu kasypy ekasya pratay
svbhilait siddhi manyante |
vastuta traym e bhakti-jna-karma samanvaya-dvr
samyak siddhi-prpti praast procyate | e tray samanvaya
ptatama trive-sagama iva jva paratmnam upasthpya
sasra-sgard vimocayati | ato mnava-jvanasya sphalyya
manuya-yoni-janma-lbhasya ca carama-lakya-mokopalabdhaye
traym apy em anuhnam atyvayakam | triu eu ekasya
kasypi abhva ia-siddhe gati-pratirodhaka | ata evai
samanvaya-mrga eva sarve reyaskara iti mukhyo vaidika
siddhnta |
etad-viaye prva mah saghara pracalann st | daraneu
mms-darana mukhyatay karma-kasya samarthakam st |
vednta-darana ca pradhnatay jna-mrgasya pratipdaka

babhva | mmsak karm skn mukti-sdhaka matv jna


tad-aga manyante | vedntina ca jnam eva mokasya mukhya
sdhana matv karma kevala buddhi-uddhi-prayojaka gaua
sdhana svkurvanti sma | eva kumrila-bhaa karma-mrgasya
pramukha crya, r-akarcrya ca jna-mrgasya pravartaka
crya | devari-nrada-mahari-ilydaya ca bhakte
pratihpakcry babhvu |
triu eu jna-mrga kpa-dhr-sama tketirdurgama ceti
na sarvai tatra gantu akyate, karma tu aihika-jvanasya sukhasmagry svarima-svapna-darane sakta sat tyga-vairgyayo
uccatamy bhme sparam akurva nnandnubhti-samartha
jyate, tasya kaha-sdhyatvt | parieyd bhakti-mrga eva sarvasdhraa sulabha sugama csti | yatra bhakta-vatsalasya
bhagavatonukampay aragato bhaktonysena sasra-sgard
uttartu samartho bhavati |
ata eva mah-munin kapilena sva-mtara devahti prati rmadbhgavate bhakter mahimna varayat s jna-karmaor apekay
reha padrthit | devari nradenpi jna-vairgyayor bhakte
santnatva samarthayat vrata-tapo-yajdibhyo bhaktin reyas
kathit | svaya bhagavat r-kenpi uddhava prati bodhayat
bhaktimato na jna na v vairgya kalyya prabhavati, kintu
mama prpte sulabha panth bhaktir evstti siddhntitam |
nrada-bhakti-stre ilya-bhakti-stre ca rmadbhgavatnusram eva jna-karma-yogebhyo bhakti reyas
abhimat, bhagavat-kp-mahat-kpayor eka kaopi bhakte
paraa sdhana varitam |
sdhaka prabhupda-padmopasthitaye ye sdhannm
avalambana karoti teu e bhakti-jna-karma tray
smajasyam asti, na tu bhakty jna-karma tiraskriyete yoga-ygajapa-tapo-vratdn tatra mnyatsti | traym e paraspara
shyypekitatvd yoga-darane bhagavat patajalin yamaniyamdiu antarbhvya jna-karma-bhaktn tatra sthna
pradattam |
pararthata eu ekonyatamasya prako bhtv prapsarikasahayoga-dvr sdhaka praka-puja sudh-sindhum nandgra
bhagavantam upasthpayati |
jna-karmao paryavasna bhaktv eva bhavati | viksa-krame
jna-karmor rdhva bhakti virjate | ubhe api jna-karmao
bhakty-upalabdhaye samne sta sdhane | prabhupda-padmaprptaye bhakti svaya sdhana-rpsti | bhakto yad sdhane eva

rasam anubhavati, tad tat-phalt sa udsno jyate, tad tad eva


sdhana sdhya bhavati | bhaktir hi sdhakn kte prabhupdapadma-prptaye madhura phala pradatte | sdhaka svdhyyd
utpannasya sadcrasya smaraayatiasya mananasya
nididhysanasya ca antima lakya-kendra bhagavantam eva
manyamna paropakra-kryeu kal-kra-ktiu darana-cintaneu
dara-bali-dneu dea-bhaktau samja-sevy ca prabhu-rpam
eva payan tad-upsako bhavati |
eka-nihay kt bhagavad-bhakti clam api punti gadgaday
vy dravita-citta jta-vepathu saromodbhavo bhakta kadcid
rudan, kadcid dhasan, kadcil lajjamna, kadcic ca ntyan
samasta viva pavitrayati | yathgnin dhmta suvara svakyamala vidhya nirmala sat sva rpa prpnoti, tathaiva bhakty
svaka karma-vipkam apahrya bhagavantam eva prpnoti |
bhagavac-caritra-lldn ravaa-krtandin viuddhtm
bhaktojanjita cakur iva skma paramtma-tena payati |
tasmdd bhagavat-prptau bhaktir eveka-mtra sulabha sdhanam
ity atra nsti vivda |
bhakti-grantheu rmad-bhgavate ca pratipdity bhakte jnakarmao avaratva-pratipdana yuga-mnyatbhivyakti-mtra
pratyate | ata traym e paraspara prakatva-svkra eva
reyn mrgosti | jna lakya bodhayati, karma lakya-paryantam
upasthpayati, bhakti ca bhakta lakye lna karoti | api ca, jna
bhakti-karma dve api pradpte karoti, bhakti jna-karmao
udreka vidhatte, karma ca dvayo nipdane shyya dadti | ata
traym e na krama-paratva pratyuta lakya-prptaye saha
samanvti anivry svktsti |
bahnm cry matena jna-karma-bhaktnm asti anyonyasambandha | bhakti jnd utpadyate bhakte ca jnam upajyate |
vallabhcryea brahma-strasyu-bhye [3.3.29] jna-mrgo
bhakti-mrga ca bhinno bhinnobhimata | tan-mate ubhayo phalam
api pthak pthak asti | jna-mrgasya phala kevalam akarabrahmaa svarpa-jna, tata ca moka | para tu bhakte phala
puruottama pravea | bhakti-mrgo jna-nirapekaka, para tu
prema-bhakty samutpanna puruottamasya jna tal-llpraveasysti sdhakam | pratyeka yuga katipayn svyn
siddhntn dyaivgre pravartante ye tad-yugn cint-paddhatim
cra-prali ca prabhvayanti | brhmaa-granthai vieatay
karma-kasya upaniadbhi jna-kasya pcartrai purai ca
bhakter eva prdhnyam abhimatam | ato yugnusra te
traym api prdhnya-svkrt sarva samajasa bhavitum arhati |

nahi bhvavad bhavati svata utpadyate, kintu tad-utpdanya


sdhanam apy apekyate | tad ukta rmad-bhgavate
tasmt kenpy upyena mana ke niveayet || [bh.pu.
7.1.31]
sdhanam antarpi yad kad prktana-saskr prabrahm
kvacid bhaktir janma-jtni sambhavati, kintu tat prcurya tu
sdhan-janyam eva bhavati | sdhanasya yena kramea bhakter
udayo bhavati tasya nirdea nimnkitayo padyayo rpa-gosvmin
bhakti-rasmta-sindhau kto vartate
dau raddh tata sdhu-sagotha bhajana-kriy |
tatonartha-nivtti syt tato nih rucis tata ||
athsaktis tato bhvas tata prembhyudacati |
sdhaknm aya premna prdurbhve bhavet krama ||
[bha.ra.si. 1.4.16]
atra nih-paryanta sdhanvasth, rucir sakti ca madhyavartinyau avasthe, tato bhva udbhavati, tad-anantara prema
prajyate | atra bhva eva ratir ucyate, prema ca bhaktir abhipretsti |
asyaiva kramika-vikasya vivecana r-madhusdana-sarasvatsvmi-pdair api caturu bhgeu kta vidyatekarma-yoga,
aga-yoga, jna-yoga, bhakti-yoga ca | yat tu rmadbhgavate n kalyya yoga-trayasyaiva varanam upalabhyate |
tatrga-yoge karma-yogasya eva sannivea kriy | yadyapi gagrhikayga-yogas tatra nokta, tathpi jnntargatatvenoktaprya eva | vastutas tu vyajana-lavaa-nyyennuktopi sa
nntaryakatayvagamyata eva |
karma-yoga stra-vihito varrama-dharma eva kathyate, yatra
bhagavat-paricary-viayaka karmpi saniviyate | bhakti-stryaparibhym aya karma-yogo vaidh bhakti bhayate | karmayogasya phalam asti anta-karaasya uddhi | asynuhna tvad
eva vidheya yvad anta-karaa uddhi-sampanna na bhavet |
anta-karaa-uddhy hdaya bhagavad-vsan-vsita jyate | tato
bhagavat-kath-ravadin cittasya dravatvt sahas bhaktir udeti |
jna-yogasypi antima lakya bhakti-yoga evsti | yadi tato bhaktiyogo nodyttarhi jna-yogo vyartha |
rmad-bhgavatokta-vacannusra skhyoktn pacaviatitenanm anuloma-kramea jagad-utpatti-cintana pratiloma-kramea
ca pralaya-cintana tvad eva kartavya yvat mano nirlipta sat
bhakti-yogya na bhavet | tenan cintanena yad mano nirviaya
bhavati, tad tasya daurtmya svata eva tirohita bhavati |

nirviasya viraktasya puruasyokta-vedina |


manas tyajati daurtmya cintitasynucintay || [bh.pu.
11.20.23]
bhakti-yogena niranta bhagavanta bhajat bhaktn hdayeu
praviya bhagavn tad-gat sarv vsan samlam unmlayati |
eva ca karma-yogasyeva jna-yogasypi antima lakya bhaktiyoga eva | yat tu kvacit bhakti-yogo jnasya sdhanam apy ukta
tasyyam ayayadyapi sdhana-bhakti jna-yogasya bhavati
kraa, kintu prema-bhaktis tu jna-yogd evodbhavati | rmadbhgavate spaam uktam asti yad bhaktasya vstavika reya na
jnena bhavati, na v vairgyea | karma-jna-vairgya-dnadharmdibhir yat phalam avpyate tat sarva bhagavad-bhakto
bhakti-mahimnaiva prpnoti | aikntiko bhagavad-bhakto na kim api
vchati tad-bhakty bhagavat dyamn muktim api na svkaroti,
kintu sa nirantaram annayena manas cintyamn bhaktim eva
kmayate | ato bhakti-yoga eva reyn sarva-sulabha ceti
nicapracam |
vidy-tapa-pra-nirodha-maitr
trthbhieka-vrata-dna-japyai |
ntyanta-uddhi labhatentar-tm
yath hdi-sthe bhagavaty anante || [bh.pu. 12.3.48]
yatra jna-karmao dvijti-mtrasysty adhikra, tatra bhaktau
mnava-mtrasydhikra udghoita pureu | bhaktau mnavamtrasydhikra vivvat mahari vasihena padma-pure
prokta yat yath hari-bhaktau manuya-mtrasysti adhikra,
tathaiva mgha-snne svbhvika sarvasydhikro vartate
sarvedhikrio hy atra hari-bhaktau yath npa [pdme 3.28.41,
bha.ra.si. 1.2.61] iti |
yath sva-kartavya-plana gua, tathaiva tad-ullaghanam api doa
| bhakti-mrgnuyyin bhakti-mrgasya plana gua, tadvipartcaraa doo nigadyate | ata evoktam,
tyaktv svadharma carambujam harer
bhajann apakvotha patet tato yadi |
yatra kva vbhadram abhd amuya ki
ko vrtha ptobhajat sva-dharmata || [bh.pu. 1.5.17]

bhakte sdhya-sdhanobhayatva-vivecanam
bhakti sdhya-rp sdhana-rp csti | yath prasdam adhirohum
icchun mnavena antimasya sopnasya prptaye prthamikni
sopnni prayitavyni bhavanti, tathaiva prabhu-pda-padma
prptum icchun sdhakena sdhya-rp bhakti prptu bhakte
agni anuheyny eva bhavanti |
nrada-bhakti-strnusra sanakdayo mukte phala bhaktim eva
manyante | yato hi tan-mate bhakti svayam evsti phala, svaya
phala-rpeti brahma-kumra [n.bha.s. 30] bhagavat-sevrtha
mokam api upekam nirgu bhakt bhagavad-bhaktim eva
svakya paraa pururtha manyante | bhakter iya
sdhyvasthsti, bhaktv asy bhakt gua-trayam atikramya
bhagavad-bhvam upahaukate | eva-bht bhakt nradena
ekntina sarva-reh ca prokt, bhakt ekntino mukhy
[n.bha.s. 67] | gty yatra bhagavat r-kena
naistraiguyya bhakta-pravara prtha prokta, tatra tasyyam
abhipryo yat asy eva sdhya-rpy bhakte prptir avaya
vidhey |
ata eva bhakti sdhana-sdhyobhaya-rp sidhyati | tatra
sdhyvasthy jna-karma-yogdni bhakte sdhanni sdhanarpea ca bhakte sdhya parananda-svarpa paramtmaiva |
bhaktcryai bhakti sdhy matvaiva prema-statyasya
prdhnya pradattam | devari nradena paraa-prema-rp
bhakti svkt, ilyena mahari tu vare parkh y
anuraket saiva bhakti prokt |
bhagavn asti prema-svarpa | yath samudra-jala bpa-meghdirpea pariata sat puna var-nada-nad-dvr samudram
evopagacchati, tathaiva prema-prabhavasya bhagavata prema-dhr
nistya bhakta-hdaya scant puna prema-srota-svarpe
paramtmbhimukha vrajant tatraiva nilyate |
bhratya-prema-paddhatau prema anekeu rpeu abhivyakta
bhavatimitrayo paraspara prema, pati-patnyor anyonya prema,
pit-putrayor itaretarraya prema | yath prema-prerita pitrdi
sva-santati playati poayati, tathaivevaropi bhakta-prembhibhto
bhaktn playati te hita vidhatte, nirantara ca tad-artha
cintayati |
yath meght parvatyoccvaca-pradeeu visa var-jala ilkhaai saghaamnam itas tato nipatat prapanac ca yvat
samatala-bhmau nopatihate, tvat nirmala sthira ca na bhavati,

tathaiva prabhuta pthag bhtv vibhinnsu yoniu


bambhramyamonekn klen sahamno vividh ca ytanm
anubhavan yvat prabhu-pda-padma nopatihate, tvat tasya
ppa-tpayo ntir na jyate | ato jva nanda-dhmna
paramtmnam upasthyaiva nandam anubhavitum arhati, nnyath
| ato bhagavat-prptaye bhaktir asti ati saralo mrga |
yadyapi vaiava-sampradynusra rmad-bhgavata rmadbhagavad-gteti grantha-dvaya pradhnam asti, yatra bhakti-jnakarma samanviti-rpea darana bobhavti, tathpi jnakarmabhy bhinn bhakter ek svatantr satt sthir ktsti, yatra
nbhvsarva-ilya-bhakti-stra-siddh bhakti apy antar bhavati
| gtym aya dhvani rotdhvanno bhavati yat jna-dvr
mokasya sambhavepi jna-prptir bhakti-dvraiva aky |
bhagavat r-kena svaya proktam asti yad ya sdhako bhakty
m tenato jtv jnya prayatate, sa m sdhu jnti | ata eva
bhakti sdhy | bhakte pratyekvasth parasparpeksti |
pratyeka prthamika-sopnrohaam antima-sopna-prptisdhanam asti, antima-sopna-prpti ca prve sdhystty ato
bhakter ubhaya-rpat yuktiyuktaiva | nradena bhaktv ry
mnyatnusra bhakte sdhya-sdhana-rpat-vivecana ktam |
bhaktn sarvasva bhaktir eva | ato nradeneya phala-rp prokt
| sdhana-rpy bhakter api lakya bhakte parvasth | ahaituk
bhakti lakya-lakaa-rpatvt phala-rp sidhyati, tad-artha
phalntara-kalpannupdey |
rmat vallabhcryea bhakti-jnayo prthakya svktya tayo
parimepi prthakyam agktam | tad-anusra jna-mrgasya
phala brahma-jna tad-dvr ca mokvpti | bhakti-mrgasya
phala to puruottama-tenasydhigama | etena jnpekay bhaktimrga saralo rja-mrga | sdhya-prpto sdhaka sat-sdhand
viramati | sdhanaudsnyt klntare sdhya-rpa-phald api
kadcid virati sambhavati | vaidh-rgnuge dve api bhakt
aikntika-bhakte sdhane sta | nradnusram iyam eva par
bhakti yatropasthya bhakta-iromair mnava-mai prabhu-bhve
eva tal-lno bhavati yena nirantara ta payan nnyat kicid
avagacchati |
bhaktis tvad dvividh phala-rp sdhana-rp ca | tatra bhajana
bhaktir iti bhva-vyutpatty bhakti-abdena phalam abhidhyate,
tasya ca niratiaya-pumarthatvt | bhajyate sevyata bhagavad-kram
anta-karaa kriyatenayeti karaa-vyutpatty bhakti-abdena
ravadi-sdhanam abhidhyate |
yath vijaptir vijnam iti bhva-vyutpatty bhad-rayakevijnam
nando brahma [b..u. 3.9.28] ity atra vijna-abdo brahmai

vartate | vijyateneneti karaa-vyutpatty taittiryopaniadivijna


yaja tanute [tai.u. 2.5.1] ity atra vijna-abda ca karaa-vyutpatty
anta-karae prayujyate, tathaiva |
smaranta smrayanta ca mithoghaugha-hara harim |
bhakty sajtay bhakty bibhraty utpulak tanum || [bh.pu.
11.3,31]
iti rmad-bhgavatya-prabuddhasya vkye prathama-bhakti-abda
karaa-vyutpatty bhgavata-dharmeu prayukto, dvityas tu bhvavyutpatty phale nigaditosti | tasmt sdhana-phala-bhedena bhakter
dvaividhyopapattau na kpi bdh |
bhakti-candriky nryaa-trthena bhaktir na sev-mtra
samnepi rja-sev-karmai aya bhakta, ayam abhakta iti bhedavyapadea-darant | tasmd bhaktir bhva-viea iti proktam | etat
sarvam abhipretyaiva mahari ilyena, s parnuraktir vare iti
bhakti-lakaa ktam |

upasahra
devari nradena ilyena mahari ca svasmin svasmin stre
gopn bhakti dara-bhakti svktsti, yath vraja-gopikn
[n.bha.s. 21], ata eva tad-abhvd vallavn [.bha.s. 1.2.5] |
vastuto gopnm dara-prema tulan viva-prema-parampary
bhavitu nrhati | sdhany prema-mtr yvat adhikatar
bhavati, tvaty eva rehatam bhaktir bhavati | gopikn prema
kendra-bindu oaa-kala purua skd bhagavn r-ka
evsd yasmin tbhi sakal rrikya ce mnas vypr
sarva-vidhni sukhni dukhni ca samarpitny san | kaa-mtram
api r-ka-virahe ts jvana jala-vihna-mna iva vykulam
st kevala punar milana-llasym eva tbhi pra-dhraa
ktam | idam evsti viuddhasya prema satya svarpa yato hi
tatra na laukika-rga-janya-bandhanasya vsany v satt tihati |
ata eva bhakti-sampradye viuddhasya premoprva sthnam
agktam asti | viuddha premaiva bhakti-bhmiky dhra
stambha procyate | samastni sdhanni iyam eva lakyktyaiva
bhakter aikntiky-avasth-paryantam upasthpayitu mrga
praasta kurvanti | bhagavati ananya premaiva bhakti-mrgasya
pra-svarpam asti yasybhve bhakti nipr ambara-mtram
eva bhavati | mahattvam etat svkurvat devari nradena bhaktilakaesya nivea reyaskarobhimatas tv asmin paraa-premarp [n.bha.s. 2] iti |

yogirjasyravindasya matenpvara-prpti-mrge premaiva


ptheyam asti yenvayam eva prabhu prptu akyate |
anirvacanya prema-svarpam [n.bha.s. 51] iti strnusra
devarin nradena prema-svarpasynirvacanyatvam
upasthpayat prokta yat asym avasthy bhakto yad bhagavatsvarpmtam svdayann api na tad v-dvr viadkartu
prabhavati | tat prpya tad evvalokayati, tad eva noti, tad eva
bhayati, tad eva cintayati [n.bha.s. 55] bhakto yadtmnam
asahya matv prema-mayasya paratmana caraayor tmna
samarpya tad-icchnusr jyate, tad sa eva tasya yoga-kema
nirvahati | iyam eva gtokt mukhy aragati, iyam eva bhavasgara-santaraya sugama sdhanam asti, sarvraym apy
raye sac-cid-nanda-svarpe paramtmani tal-lnat-sampdanya
ca reyaskara panth ||

bhra-pradaranam
svapnevara-bhya-samanvitasya hind-bh-yutasya ca ilyabhakti-strasya sampdana kurvat mayneketa vayakya
shyya samupalabdham | tatra shitya-puretihscrya .
llavihr-arma-peyena, puretihscryea r-hariharadkitena ca granthasysya prva-rpa-saodhandi-karmasu mahat
shyya vyadhyti tad-artham etv ubhv api ubhrvacobhi
sabhjayann aham amandam nandam anubhavmi |
ante mudraa-bhra ghtv mahat pariramecira prakayitu
prayatamnya bhrata-man-saskta-grantha-ml-pradhnasampdakya r-stakai-mukhopdhyya-mahodayynekao
dhanyavdn vitarann asmi
sasra-sindhum ati-dustaram uttitror
nnya plavo bhagavato puruottamasya |
ll-kath-rasa-nievanam antarea
puso bhaved vividha-dukha-davrditasya || [bh.pu. 12.4.40]
vidu vaavada,
r-kamai-triph
prdhypakodhyaka ca
puretihsa-vibhgasya
vraseya saskta-viva-vidylaya
vras, gag-daahar, sa. 2020

ilya-bhakti-stram
(1)
prathamo'dhyya
(1.1)

prathamam hnikam
prapadya paraa deva r-svapnevara-sri |
ilya-ata-strya bhyam bhyatedhun ||
govinda-caraa-dvandva-madhuno mahad adbhutam |
yat pyino na muhyanti muhyanti yad-apyina ||
(1.1.1)
jvn brahma-bhvpattir muktir iti vakyate | jv ca
brahmaotyantam abhinn iti te sasras trigutmakntakaraopdhi-kto na shajika, sphaikasyeva japdisannidhi-kta lauhitydim | sa caupdhikatvd eva na jnena
nivartanya | kintpdhy-upadheyor antara-hnena tat-sambandhahnena v | tatheha na sarva-satt-sphuratmano hni sambhavati,
na v sambandhasya tasya tad-ubhaya-svarpnatirekt paried
updhi-hnd eva bhrama-nivttir ntma-jnt, updhi-hne ca
karantaram anveavyam, tac cevara-bhaktir evlaukikatvc
chruti-smti-siddh || yath
tatra sattva nirmalatvt prakakam anmayam |
sukha-sagena badhnti jna-sagena cnagha ||6||
rajo rgtmaka viddhi tsaga-samudbhavam |
tan nibadhnti kaunteya karma-sagena dehinam ||7||
tamas tv ajna-ja viddhi mohana sarva-dehinm |
pramdlasya-nidrbhis tan nibadhnti bhrata ||8|| [gt 14.6-8]
ity upakramya
m ca yovyabhicrea bhakti-yogena sevate |
sa gun samattyaitn brahma-bhyya kalpate || [gt
14.26]
ity upasaharan bhagavn evtma-bhaktes trigutmakntakaraalaya-prvaka-buddhnandvpti-lakaa-mukti-hetut-mah na
ctma-jna-vaiyarthyam, araddh-mala-klanena bhaktv upayogt

| na tv aparoknta-karaa-rpopdhi-dharmdhysa-nirsasamartha jnam | ata eva, guebhya ca para vetti mad-bhva


sodhigacchati [gt 14.19] iti, jna-sachinna-saayam [gt 4.41]
ity dv ayam artha sphua eva, na cjna-kta sasro yena
jnn nivttir api vaktu aky prambhvt, rajatvayavde
kraasybhvd ajta-uktita utpatty-asambhavc ca |
api ca, kutas tu khalu somyaiva syt ? katham asata saj jyeta ?
[ch.u. 6.2.2] iti ruti krya-sattay kraa-satt bodhayant
sasrasya satyatvam evha | nitar ca, satya-sakalpa [ch.u.
3.14.2] ity-din paramevara-sargasya, npi bhagavn bdaryaa
kvacid api stre sasrasyjna-kalpitatvam uktavn, pratyuta
svapna-si-nirkaraena jgrat-se satyatvam | na ca
dntrtham, tan-mnbhvt | sukhdi-dharm tu shajikatva
nopapadyate, sukhdayo na skd tma-vikr tmani
pratyamnatvd gauratvdivat | sukhdy-upalabdhi sakaraik
kriytvd ity atra lghavt samavyenaiva karaa-janyatva yujyate
rotra-janyatvam iva abdasya | sukhdaya karaa-samavet,
andndriya-grhya-guatvt abdavad iti para-mate | ubhaya-mate
spara-nyendriya-grhya-guatvt | tma-siddhis tu sarva-sattprakakatayeti | sarvam etad dvitye ttye sphubhaviyati |
tasmt pururtha-hetutvd dharmasyeva bhakter mmsvivitsayeda stram

athto bhakti-jijs ||1||


athety adhikrrtha, nnantaryrtha, nantarya hi na
svdhyydhyayanasya nindya-yony-adhikter vakyamatvt |
npi amdi-sampatty-artha, mumuk-mtrasya bhaktyadhikratvt, yath mantra-vara
yo brahma vidadhti prva
yo vai ved ca prahioti tasmai |
ta ha devam tma-buddhi-praka
mumukur vai araam aha prapadye || [ve.u. 6.18] iti |
na ca magalrthopi tad-uccraa-mtrasya magalatvt | tath ca
mumuku bhakti-vicra kartavya ity artha | jijsay vicra
kipyateyadyapi paramevarnurakti-rpy bhakter na dharmavat
kti-sdhyatva, na v brahmavad ajeyatvam, tathpi tasy svakraa-prva-suktaihika-gaua-bhakty-di-sampanny api neya
bhakti, neya nireyasrth, neyam uttama-viayety-di-kutarkavalanena nivttir api bhavati, yath patyau patny | tan-nirsamukhenaiva tan-mmsy bhaktv upayoga iti, ata abdenocyate
yata kutarka-nirsopekaya, atas taj-jijseti | ata eva,

ntha yoni-sahasreu yeu yeu vrajmy aham |


teu tev acyut bhaktir acyutestu sad tvayi || [vi.pu.
1.20.18] iti |
tad-avicyuti-prrtham apekitatvd iti | ata eva ca phalavad bhaktyagam api vicra phalavn eveti ||1||
(1.1.2)
atha tasy laukikkratm antarea buddhy-anrohn na vicraviayatvam atas tal-lakaam ucyate

s parnuraktir vare ||2||


atra s pareti laksya-nirdea | ea lakaam | pareti gau
vyavartayati | vara iti praktbhipryam | rdhya-viayakargatvam eva s | iha tu paramevara-viayakntakaraa-vtti-viea
eva bhaktis tad-vaieya ca laukiknurgdau sugraham | yathokta
paraa-bhaktimat prahldena
y prtir avivekn viayev anapyin |
tvm anusmarata s me hdayn mpasarpatu || [vi.pu.
1.20.19] iti |
atra prti-padena sukha-niyato rga eva lakita, anyath prte
sukha-rpy nirviayatvena viaya-saptam na syt, tasy sukhajna-rpatvepi taj-jnasya sukha-viayatvd viayaviayatvsambhavt | tasmd anuraktir eva sa-viayi lakit | na ca
viaya-janya-prtir artha | janaka-saptamy ananusant |
ki ca, acyutestu sad tvayi || [vi.pu. 1.20.18] ity atra bhakter varaviayat-siddhau pratipadenpi tad-eka-vkyatay saivocyate | prva
pratijanma bhakti-prrtha, iha tu viaya-rga-dntena tasy eva
sarvathpy aparihryatva-prrtham iti viaya | viaya-janya-prtir api
rga vin na sambhavatti rgvayakatvam | tath ca ptajalastramsukhnuy rga [yo.s. 2.7] iti | tasyaiva vakyamaligeu vypanl lghavc ca bhaktitvam, na tu kvacit smaraasya |
kvacit krtande, ananugamt | na ca taj-jnasya tattva,
dvedimatsv api tat-prasagt | npyrdhyatvena jnam, s pjnamaskrdy-rdhansv ananugamt |
api ca bald bhayd v namaskryatvdi-jnavaty api bhaktoyam
anuraktoyam iti vyavayrpatte | anurgdi-sahitrdhyatva-jnam
iti cet, anurga evstu | ata eva
mac-citt mad-gata-pr bodhayanta parasparam |

kathayanta ca m nitya tuyanti ca ramanti ca ||


te satata-yuktn bhajat prti-prvakam |
dadmi buddhi-yoga ta yena mm upaynti te || [gt
10.9-10]
ity-dau tad-gata-citta-prdn bhajanam uktam, nrdhyatvena
jnavatm eva | ata eva ca kasya kamanyktidaranennuraktn gopa-tarunm api bhakti-phala mukti
smaryate | anus tu na lakantargata, kintu bhagavan-mahimdijnd anu pacj jyamnatvd anuraktir ity uktam |
nanu pitrdi-gocarnurgasypi prakta-bhaktitva prasajyeta, jagata
eva paramevartmatvt | atha vikrviia eva tathtva vcyam,
tathpi gop-prabhtn prdurbhvvacchinnevara-bhaktv
avypakam | ucyatejvopdhy-anavacchinna-cetana-viayi
anuraktir eva s iti | eva ca prdurbhvvacchinne paripre ca rakti
saght bhavati ||2||
(1.1.3)

tat-sasthasymtatvopadet ||3||
tasminn vare sasth bhaktir yasya sa tathokta, tasymtatva
phalam upadiyatebrahma-sasthomtatvam eti [ch.u. 2.23.1] iti |
tasmn niphalatva-gaua-phalatva-nibandhan tad-ajijs pariht
bhavatti ||3||
(1.1.4)

jnam iti cet, na, dviato'pi jnasya tad-asasthite


||4||
nanu brahma-sasth-abdena brahma-jnam evocyate, na tu tadbhakti, tath cmtatva-phala tasyaiveti ced bre ? naia doa |
sasth bhaktir eva na jnam | dviatas taj-jnavatopi tatsasthatva-vyavahrbhvt | rjdy-anurakt khalv amtyamitrdayas tat-sasth iti vyapadiyante, na puna pratipakabhpl | abdrtha-nirayo hi lokavad vedepti | ata eva
ciraklikopkhyne
vimyate na klena patn-sasth-vyatikrama |
sobravc ca bha tapto dukhenri vartayan ||

ity anena pati-bhakty-atikrama ukta | tasmt sasth bhaktir iti | eva


ca, tan-nihasya mokopadet [ve.s. 1.7] iti bdaryayastrasypy ayam evrthodhyavaseya iti ||4||
(1.1.5)

tayopakayc ca ||5||
tay bhakty mukti prati jnam upaka yasmt | ca-kra uktayukti-samuccayathrtha | devn devayajo ynti mad-bhakt ynti
mm api [gt 7.13] ity di | tath prahlda prati bhvtma
yath te nicala ceto mayi bhakti-samanvitam |
tath tva mat-prasdena nirvam api ysyati12 || [vi.pu.
1.20.28] iti sthitam |
nanu, tam eva viditvtimtyum eti nnya panth vidyateyanya [ve.u. 6.15]
ity atra vedana-phala mukti rut tad-virodhena smtinm
anyathrthatva syt ? iti cet, na, atrpi tathaivopakayt | tath hy
atimtyu-pada na muktau ruddham, kintu yasy saty mtyor
atikrama iti vyutpatty tad-apeky yato bhakter mtyv-atikrama iti
vyutpdya bhaktim evtimtyu-padenbhidhattm | upapada-vibhaktyarthpekay kraka-vibhakty-arthasya balavattvt,
tem aha samuddhart mtyu-sasra-sgart |
bhavmi nacirt prtha mayy veita-cetasm || [gt 12.7]
ity din bhaktito mtyv-atikrama-prpte | mantra ca bhavati
try-ambaka yajmahe sugandhi pui-vardhanam |
urvrukam iva bandhann mtyor mukya mmtt || [uklaya.ve. 3.60] iti |
atra yajana bhakti, tathaiva tat-kalpa-vykhynt | csy rutau
bhakte sannidhna muktv api tulyatvt, tasmd anapyi-ruty
jnasyopakaya eva pratyata iti ||5||
(1.1.6)
nanu tathpi bhakte rga-rpatva ca ki kraam ity apekym ha

dvea-pratipaka-bhvd rasa-abdc ca rga ||6||


12

param psyati iti mle.

bhakti khalu rga eva bhavitum arhati | kuta ? dvea-virodhitvt |


loke hi dveya bhaktoyam iti mitho viruddhy-arthavati
vyavahriyate | tatra dvea-virodh ca rga eva prasiddha, na jndi
| eva ca vaiave bhagavati iuplasya dvenubandham abhidhya
[vi.pu. 4.15.12], aya hi bhagavn krtita sasmta ca
dvenubandhenpi akhila-sursura-durlabha phala prayacchati,
kim uta samyag bhaktimatm [vi.pu. 4.15.17] ity uktam | tath ctrismtau
vidved api govinda damaghotmaja smaran |
iuplo gata svarga ki punas tat-paryaa || iti |
tathpi dvea-virodhitvena bhakter abhidhnt | tath ca gtsu
mm tma-para-deheu pradviantobhyasyak ||
tn aha dviata krrn sasreu nardhamn |
kipmy ajasram aubhn surv eva yoniu ||
sur yonim pann mh janmani janmani |
mm aprpyaiva kaunteya tato ynty adham gatim ||
[gt 16.18-20] iti |
tad-virodhin ca bhaktir vara-viayaivnuraktir iti yujyate | ki ca,
rasa hy evya labhdvnand bhavati [tai.u. 2.7] iti abdt
bhvnandvirbhva-mukter brahma-gocarasya rasasya
hetutvagamyate | rasa ca rga, rasa-varja rasopy asya para
dv nivartate || [gt 2.59] ity-dau prasiddha | atra raso viayarga | ata eva ca rma-lakmadn svar-lokrohaam uktv, yepi
teu bhagavad-aev anurgia koala-nagara-jnapads tepi tanmanasas tat-salokatm pu [vi.pu. 4.4.103] iti skd eva bhaktv
anurga-abda prayukta iti | tasmd api na jna, kintv anurgarpea bhaktir nireyasa-phaleti |
nanu dvea-virodhitva na rgatve ligam, udsnatvennaikntyt ?
iti cet, ucyatedvea-krya nivttis tad-virodhin pravttir iti |
bhavati ca bhaktn bhajanynuvartandau pravttis tad-virodhin
tad-anuvartandau nivtti | eva ca krya-mukhena virodham
abhipretya dvea-vipakety uktam | tath ca prayoktavya bhaktir
bhajanya-gocara-rga-rp tad-anuvartandi-hetu-hitasdhanatdh-bhinntma-viea-guatvt, yan naiva tan naiva
yath dvea rgotkarea tad-anuvartandy-utkarasya datvc
ca |
ki ca, yo yasmin bhaktas tatra tasyaudsnybhvevagate bhaktis
tdnuvartandy-anukla-dvea-virodhi-gua-rp anuvartana-hetvtma-viea-guatvd dhita-sdhanatdhvad iti hita-sdhandhtva-

bdha-sahakrea paried rgatva-siddhi | kim uta bhaktimatm


ity etat kaimutika-nyyo virodhiny eva draavya |
m hi prtha vyapritya yepi syu ppa-yonaya |
ki punar brhma puy bhakt rjarayas tath [gt 9.32-33]
ity-dau ca | eva mm tma-para-deheu [gt 9.32-33] ity anena
dveasya sasra-hetutvt tad-virodhi-guo jvopdhi-parihrea
partma-gocaro rga eva bhakti-rpa sasra-na-hetu | etad
evokta mm aprpyaiveti | ca-krt pulakdi-rga-ligenpi rgatvam
| prasiddha hi pulakcitena kathayati mayy anurga kapolena [aku.
3] ity dau | bhakter guntaratve tu pthag ligat-kalpane gauravt |
sa ca rga kecid aa-sdhanat-jna-janyopi ygdivad icchrpa eva | asmka tu prmy anurajymi necchmi ity di pratte
rga prhag eva dveavat | icchy asiddha-mtra-viayatvd
rgasya siddhsiddha-viayatvc ca | pratyuta tasyecchtvdivypyatva-kalpan-gauravc ceti dik | tasmn na tal-lakasiddhir iti
||6||
(1.1.7)
nanu bhakti kriytmik s ca nireyasya na kamate, na karma
na prajay dhanena tygenaikemtatvam nau [kai.u. 1.3] ity dirutibhya ity ak pariharann ha

na kriy kty-anapekaj jnavat ||7||


s bhaktir na kriytmik bhavitum arhati13, prayatnnuvidhnbhvt |
yan na prayatnnuvidhyi, tan na kriytmakam, yatra jnam | tad dhi
prama-sampatty-adhna na puruea svecchay kartum akartum
anyath kartu akyate | tath bhaktir api | na hi rgi pramadputrdi-viayi pu-vyprea tath tath bhavati bhakti, kintu
prva-sukta-gaua-bhakty-di-sdhandhneti ||7||
(1.1.8)

ata eva phalnantyam ||8||


yata s na kriytmik, ata eva tat-phalasya nireyasasynantatvam
upapadyate | anyathtad yatheha karma-jito loka kyate evam
evmutra puya-jito loka kyate [ch.u. 8.1.6] ity
anenmtatvasypi kayitva prasajyeteti ||8||
13

jna-jany bhaved icch, icch-jany bhavet kti, kti-jany bhavec ce || iti |

(1.1.9)

tadvata prapatti-abdc ca na jnam itaraprapattivat ||9||


bhavati hi bhagavad-vkyam
bahn janmanm ante jnavn m prapadyate |
vsudeva sarvam iti sa mahtm sudurlabha || [gt
7.19]
iti jnavata prapattir ukt | bhakter jna-hetutve nedam upapadyata
itara-prapattivad iti | yath tad-anantaram kmais tais tair htajn prapadyantenya-devat [gt 7.20] ity anena devatntaraprapatti-nind-mukhenaiva prapatti styate | tatra devat-bhakter
eva prapatti-abdena kathana na taj-jnasya, tasy eva prapatter
ubhayatra pratyabhijnd iti | ca-krj jnnantarya-ravaam api
jnatvbhve nidnam | yath,
yo mm evam asamho jnti puruottamam |
sa sarva-vid bhajati m sarva-bhvena bhrata || [gt
15.19] iti |
tath,
bhajanty ananya-manaso jtv bhtdim avyayam ||
[gt 9.15]
iti matv bhajante m budh bhva-samanvit || [gt
10.8] iti ca |
tasmn na jntmik | yadyapi rgatvenaiva jna-bheda siddha,
tathpi bhakti-abdo brahma-jne gaua iti ak-nirsrtham etat |
ida tu cintyate, bhagavad-gt-vkyni na abda-vidhay vedavat
prama, kintu bhrate smtitvena | tath ca katha abdd iti
nirdea ? atraikenumita-abdd iti vycakate | atrocyate
adrthaka-bhagavad-vkyatvam eva vedatva, tac ca gtsv apy
aviiam | ata eva bhagavad-gtspaniatsv iti dyate | kevala ta
eva lok vysena nibaddh | tath ca purntaram
gt sugt kartavy kim anyai stra-vistarai |
y svaya padmanbhasya mukha-padmd vinist ||
[g.m. 25]
na ca drm aravaa-prasaga | bhrataravabhyanujnenaiva tad-upapatte praavdi-stuty-divat | tad
vihyeti cet ? na lakatpariprte | tath coktam cryai

tn eva vaidikn mantrn bhratdi-niveitn |


svdhyya-niyama hitv loka-buddhy prayujate || iti ||9||
ity crya-svapnevara-vidvad-vara-viracite ilya-ata-stryabhye
prathamdhyyasya prathamhnikam ||
o)0(o

(1.2)

dvityam hnikam
(1.2.1)
evam amtatva pratyanayath-siddhy bhaktau lakity jnayoga-bhaktnm aga-pradhna-bhva-vivekya
dvityhnikasyrambha

s mukhyetarpekitatvt ||10||
hnika-samptv uktasya puna smaraya seti nirdea | s par
bhaktir mukhy pradhnam, itarair tma-jna-yogdibhi
svopakryataypekitatvd ity artha | chndogyeyo vai bhm tat
sukha [ch.u. 7.23.1] ity-dy upakramymnyate | tmaiveda
sarvam iti sa v ea eva payann eva manvna eva vijnann tmaratir tma-kra tma-mithuna tmnanda, sa svar bhavati [ch.u.
7.25.2] iti tatrtma-rati-rpy para-bhakte payann iti daranam
apriyatvdi-bhrama-nirsa-mukhe nga bhavati | yath da
praiam anvha prcnvt dohayati abhijnan juhoti dhanavn
sukhavn ity dau dady-aga, tath daranam api rater aga
manana-vijnayor ukta-pradaranrthatay nyya-prptayor
anuvda | evtma-krder atinaiyatyd artha-prptonuvda eva,
anyath raty-uddeena darandi-vidhau, darandy-uddeena v
raty-di-vidhau vkyni bhidyeran | tasmt ea parrthatvt [p.m.
3.1.2] iti nyyd daranam agam iti | ata eva bhagavn manu14
tyaktv ya prkta karma nityam tmaratir muni |
sarva-bhttma-bhta syt sa gacchet param gatim || [ma.bh.
12.187.45 (12.194.46)]
ity anentma-rate prdhnyam heti ||10||
(1.2.2)

prakarac ca ||11||
prakaraa rater eve phalavattvt tasys tat-prakaraa-stha
daranam aga bhavitum arhatti ||11||
(1.2.3)

darana-phalam iti cet, na, tena vyavadhnt ||12||


14

sic

atha daranasyaiva phala svrjya-lakaam amtatva tath ca


tasyaiva prakaraam iti vaipartyam iti cet, na, tena tac-chabdena
vyavadhnt | sa svar bhavati [ch.u. 7.25.2] ity atra tac-chabdena
sanniktma-ratimn evopasthpyate, na vipraka payann iti
vyavahitopasthitau krabhvt | prakaraam eva kraam iti cen,
na, anyonyrayt ||12||
(1.2.4)

datvc ca ||13||
da hi loke rdhara-svmdi-jnasya taruys tarue ratihetutva, na tu rater jna-hetutvam iti dopakratvd apy agatvam
avasyate | da ca prakter nikaruatvlpamahimatvpriayatvdi-jna mano-mlinya-kraa bhteu karubahul-vyhataivarytiayita-rpraya tmeti jnn mlinya-nivttis
tata par bhaktir iti | ata eva gyate
tad-buddhayas tad-tmnas tan-nihs tat-parya |
gacchanty apunar-vtti jna-nirdhta-kalma || [gt
5.17] iti |
tath yur-vedepi
dh-dhairytmdi-vijna mano-doauadha param ||
[aga-hdaya 1.23] iti ||13||
(1.2.5)

ata eva tad-abhvd vallavnm ||14||


yata eva jna dopakrakam aga, ata eva dopakra nirasya
mano-mlinydi-bdht pradhna-bhagavad-anurga-mtrea
vallavn mukti smaryate | yath,
tac-citta-vimalhlda-ka-puya-cay tath |
tad-aprpti-mah-dukha-vilnea-ptak ||
cintayant jagat-sti para-brahma-svarpiam |
nirucchvsatay mukti gatny gopa-kanyak || [vi.pu.
5.13.21-2] iti |
atra sukha-dukha-ligennurgonumyate na muktir iti vkyrtha |
dvra-bdhd anavahata-kalenpi karma phala-siddhir iva ts
rgn muktis tad apy avagamyate jnam agam eva, pradhnatve tu

tad-abhve phala na syt, cint ca na brahmtmaikya-jna tatkraa-ravaa-manandy-asambhavt, kintv anurga-niyatnusmtir


eva | na cyam artha-vda, aprvrthatvt sannidhau vidhya bhvc
ceti ||14||
(1.2.6)

bhakty jntti cet, na, abhijapty shyyt ||15||


idn ruti-virodhena prakaraa-sthna-liga-bdham kipya
samdhyate, yath rutam
bhakty mm abhijnti yvn ya csmi tattvata |
tato m tattvato jtv viate tad-anantaram || [gt
18.55] iti |
tatra, aindray grhapatyam upatihate [tai.sa. 1.5.4] itivat krakaruty balyasy bhakter jna-hetutvam avasyate | yadyapi
datvd ity anean dopakre pratyaka-gamye na ruter
avaka, tathpi brahma-viayiy rater brahma-viayajnopakryatva na pratyaka-gamyam | kintu taruyde ratau tath
daranena brahma-gocarym apy anumtavyam |
tath ca ligatve paryavasnd iti cet, na doa | tath hi yadi kevala
jntti vaden na tv evam, kintv abhijntti | abhij prva-jtajnam ucyate | tath bhakty-upakri-prva-jna tat-phala-rpabhakti-pravartakam | anantara yvat tad drhya
bhaktyaivbhijpati-bhvenpekyate brhyavahananenvaghtavad
iti | krya-shyyathrtham uktam, tato jna-drhyena sati viata iti |
tasmn neya ruti, kintu nyya-prptnuvda iti | evam evrtha
sphukaroti ||15||
(1.2.7)

prg ukta ca ||16||


bhakty mm ity asya prva brahma-bhyya kalpata ity abhidhya,
brahma-bhta prasanntm na ocati na kkati |
sama sarveu bhteu mad-bhakti labhate parm ||
[gt 18.54] ity uktam |
tasya tu jna-brahmao jna-prayojanbhvd yuktam anuvdatvam
iti ||16||

(1.2.8)

etena vikalpo'pi pratyukta ||17||


etena jnasygatva-nirayena jna-bhaktyor atra vikalpa-pakopi
pratyukta, nirkta iti mantavyam | na hy agginor ekatra vikalpo
bhavatti | api-abdt samuccayopti ||17||
(1.2.9)

deva-bhaktir itarasmin shacaryt ||18||


kvacid eva ryate
yasya deve par bhaktir yath deve tath rutau |
tasyaite kathit hy arth prakante mahtmana ||
[ve.u. 6.23] iti |
atra deva-bhaktir varetarasmin deve mantavy | kuta ? gurubhakti-shacaryt | shacarya hi nmta-phaly bhaktau ghaate |
indrdi-devats tv rdhit ubhavaj jna-phalya bhavantti
shacaryam api niryakam | shacaryd ulka-abdavad ukta-yukter
upaambhakam etat ||18||
(1.2.10)

yogas tbhayrtham15 apekat prayjavat ||19||


yoga punar jnrtha ca bhakty-artha ca bhavati, samhitamanaskaty ubhbhym apekat | nanu, gun ca parrthatvd
asambandha samatvt syt [p.m. 3.1.22] iti nyyt pradhnga
yoga katham aggam ity ata haprayjavad iti | yath prayjo
vjapeydy-agam, tadya-dkayder apy aga tadvat | tadagat-bodhaka-pramviet | kevala jnrtha yognuhnaprasagena bhaktim upakarotti | eva viaya-vairgyam apy
ubhayathrtha mantavyam ||19||
(1.2.11)
nanu, vara-praidhnt [yo.s. 1.23] iti patajali-smaraa
durapahnavam, tatra praidhnbhidheyasya bhagavad-bhajanasya
siddhnti-siddhy-arthatvam iti katha bhakte prdhnyam ity ata ha

15

te bhayrtham ?

gauy te samdhi-siddhi ||20||


tatra praidhna gaua-bhaktir eva na pradhnam, tay siddhntisiddhir iti na smti-virodhopti | bhavati ca vkya-eas tatraiva,
tasya vcaka praava | taj-japas tad-artha-bhvanam [yo.s. 1.2425] iti ||20||
(1.2.12)

hey rgatvd iti cen nottamspadatvt sagavat ||


21||
yoga-stra-prastvd ida stram | yoga-strokta-rgatvvied
bhaktir api mumuku heyaiva | tath ca strargadvebhinive paca kle [yo.s. 2.3] iti | eva ced ucyatenaiva
vcyam, uttamspadatvd bhakte paramevara-viayatvd iti yvat |
na hi rgatva-mtrea heyatva, kintu sasrnubandhi-rgatvenaiva |
yath sagatva-mtrea na tyjyat, kintv asat-sagatvena, tadvat |
tath cevara-bhaktir hey rgatvd ity atra sasrnubandhitva
moknanuguatva copdhi | na csttvik s, yajante sttvik
devn [gt 17.4] ity din sttvikatva-krtand iti ||21||
(1.2.13)

tad eva karmi-jni-yogibhya dhikya-abdt ||22||


tad eva bhajana mukhya tasya bhakter v mukhyatvam | etat
sarvathaiva nicita yasmd eva abdyate
tapasvibhyodhiko yog jnibhyopi matodhika |
karmibhya cdhiko yog tasmd yog bhavrjuna ||
yoginm api sarve mad-gatenntartman |
raddhvn bhajate yo m sa me yuktatamo mata ||
[gt 6.46-47]
atra viean tapa dnm dhikya-nibandhana vieym
dhikya kramd iti mantavyam | na khalv agasya mukhyd dhikyam
upapadyate, tasmd bhakti pradhnam iti ||22||
(1.2.14)
ruty-arthenpi tad-utpatti-parihrrtha pahati

prana-nirpabhym dhikya-siddhe ||23||

atra ktsnopi dvdadhyya udharaam


eva satata-yukt ye bhakts tv paryupsate |
ye cpy akaram avyakta te ke yoga-vittam ||1||
iti prana
mayy veya mano ye m nitya-yukt upsate |
raddhay parayopets te me yuktatam mat ||2||
ye tv akaram anirdeyam avyakta paryupsate |
sarvatra-gam acintya ca kastham acala dhruvam ||3||
saniyamyendriya-grma sarvatra sama-buddhaya |
te prpnuvanti mm eva sarva-bhta-hite rat ||4||
kleodhikataras tem avyaktsakta-cetasm |
avyakt hi gatir dukha dehavadbhir avpyate ||5||
ye tu sarvi karmi mayi sanyasya mat-par |
ananyenaiva yogena m dhyyanta upsate ||6||
tem aha samuddhart mtyu-sasra-sgart |
bhavmi nacirt prtha mayy veita-cetasm ||7|| [gt
12.1-7]
iti nirpaam | tbhy bhakte prdhnya-siddher nrthtmavdatvam yti | prana-nirpaa hi nirayathrtha prasiddham | na
stuty-artham iti | kevalgnuhnena kledhikyam eveti ||23||
(1.2.15)
raddh-prasagd bhakte raddh-rpatva-ak-pic nirkaroti

naiva raddh tu sdhrayt ||24||


bhaktir na sarvath raddhtvena akany raddhy karmamtrgatvam | na caivam vara-bhaktir iti ||24|
(1.2.16)

tasy tattve cnavasthnt ||25||


raddhvn bhajate yo m sa me yuktatamo mata [gt 6.47] iti hi
rutam | tatra bhaktau raddh-rpy raddhgatve
prattenavasth-prasagt | raddhy anagatvt | anyath tasmin
api raddhntaram ity anavasthaiva | tasmd rambhayrambhe
rambhayavad camane ccamanavad bhaktau raddh nga syt
| raddh-bhakti-samanvita iti bhedena kathanc ca ||25||

(1.2.17)

brahma-ka tu bhaktau tasynujnya smnyt


||26||
jna-prdhnye jna-km ity uttara-ka-prasiddhir na syd iti
navna pratyucyate | bhakty-artha brahma-ka ryate, na
jnrtha, ajtrtha-jpanasya ka-dvaya-smarthyam | anyath
dharma-jnrtha prva-kmntam api jna-ka syt | na ca
jna-vidhi sambhavati yena tat-prdhnyd api jna-ka bhaved
iti | tasmdd jna-kam iti bhrama, kintu brahma-kam eva | ata
eva, athto brahma-jijs [ve.s. 1.1.1] iti stritam | tat tu bhaktyarthatvd bhakti-kam apti ||26||
|| ity crya-svapnevara-vidvad-vareya-viracite ilya-ata-strye
bhye
prathamdhyyasya dvityam hnikam ||2||
|| sampta ca prathamodhyya ||

(2)
dvityo'dhyya
(2.1)
prathamamhnaikam

|| 2.1.1 ||
tasy bhakte skt prayatnnipdyatvena nipatty-artha
sdhanntarpek tatrntaraga-sdhana jna bahiragasdhanny apara-bhakti-prabhtni te vivekya
dvitydhyyrambha |

buddhi-hetu-pravttir viuddher avadhtavat ||27||


buddhir brahma-pramiti, s yadyapi ktya-nipdy, tathpi taddhetn ravaa-manana-nididhysandn tannipattayenuhnam vayakam | tat kim ? sakt kte kta
strrtha iti nyyt sakt pravartate, uta yvad bhakti-drhyam |
tatrocyatebhakti-pariuddhi-paryanta tat-pravttir vayak, yath
brhn avahantty anena vihita-brhy-avaghtasya yvad vaituyam
anuhnastrrtha, tath dopakrakatvn mano-mlinyanirsa-paryanta jndy-anuhne yatanyam iti ||27||
|| 2.1.2 ||
tem agn yny agni tad-anuhna tu na prasajyata ity
atrottaram

tad-agn ca ||28||
tad-agn gurv-anugamana-vedvirodhi-tarknusandhnaamdnm apy anuhna yuktam | na hy aga-vikalny agni
sainya-senpativat pradhnopakrya kamante ||28||
|| 2.1.3 ||
idnbuddhi-viaya-pariuddhi cintyate

||3|| tm aivarya-par kyapa, paratvt ||29||

t buddhi paramevaraivarydimad viayi nireyasa-phal


kyapa cryo manyate | kuta ? jvtmabhya paratvt tai svajnya para-jnasypekitatvt | etan-mate jva-brahmaor atyanta
bheda iti ||29||
|| 2.1.4 ||

tmaika-par bdaryaa ||30||


bdaryaa crya puna uddhtma-viayim eva manute, tath
ca stra, tmeti tpagacchanti grhayanti ca [ve.s. 4.1.3] iti | etanmate jva-brahmatva-kalpany mithytvc chuddha-cid-tma-mtrabuddhes tattva-jnatvt, tad eva mukti-phalyeti ||30||
|| 2.1.5 ||

ubhaya-par ilya, abdopapattibhym ||31||


ilya cryas tbhaya-parm eva manyate | kuta ? abdo hi vedas
tath brtesarva khalv ida brahma taj -jaln iti nta upsta
[ch.u. 3.14.1] ity upakramya, ea ma tmntar-hdaya etad
brahmaitam ita pretybhisabhavitsmti yasya syd addh na
vicikitsstti ha smha ilya [ch.u. 3.14.4] iti vicikitsya tadubhaya-viaya-vido brahmbhiprya-lakaa-prema-bhakti-janyabrahma-sambhava-phalatvam hababara prvhair akmayata
[tai.sa. 7.1.10.4] itivat prva-ilyathrthatvn na nitynityasayoga-virodha | vastuto vedasya bhagavat-kartkatvam eva |
ruter api
tasmd yajt sarva-huta ca smni jajire |
chandsi jajire tasmdd yajus tasmdd ajyata || [tai..
3.11.4] iti |
upapatti ca bhavati | brahma khalu param aivaryavattay ruta
jva-svarpatay ca | tath ca rutiyato v imni bhtni jyante,
yena jtni jvanti, yat prayanty abisaviantti | tad vijijsasva [tai.u.
3.1] iti | tath, mamaivo jva-loke jva-bhta santana [gt
15.7] iti |
tatra ki kasyopamardakam ? tasmt, tat tvam asy di vkyenobhayabodhanam evopapattimad iti ||31||
|| 2.1.6 ||

vaiamyd asiddham iti cet, na, abhijnavad


avaiiyt ||32||
nanbhaya-viayatvam eva na siddhyati vaiamyt | viama hi jagatkarttvdi-viie tad-akarttvdi-viaya-jnam iti cet, na, yata
soya devadatta soham iti pratyabhijvad eka-viieparavaiiyam antarea sampradyasya svarpbheda-gocarakatvena
tad-upapatte, viia-vaiiya-buddher autsargikatvt | atha
vieya-mtra-lakaay svarpbhedopasthitir iti mata, tan na |
lakaay bodhasya jaghanyatvt, lakyopasthitau tadavacchedakopasthiti-hetu-sattvc ca | anyath kadcic
chaktyatvacchedakam antareapi akya-smtir bhaved ity st
tvat ||32||
|| 2.1.7 ||

na ca klia para syd anantara viet ||33||


na caiva sati jvopdhi-kleamattvam api paramevare prasajyeteti
vaktu akya, uktbheda-buddhy-anantara kleder
tmsambandhitva-rpa-viea-nirayd iti ||33||
|| 2.1.8 ||

aivarya tatheti cet, na, svbhvyt ||34||


nanv eva kledivad aivarya-karttvdi-lakaa paramevarasya
bdhyate vaibhava tv tmani prattatvt, na kledivad iti cen, na,
karttvde paramevarasya svbhvyt | na hi vahner uasvbhvyam anyath bhavati | tasmdd asvbhvikatvam upapdir iti
| ata eva darpadi-pratiphalita-bimbe bhsvati mlinydi-bodhepi
vtti-prkydi-svabhvasybdha eveti ||34||
|| 2.1.9 ||
nanu paramevarasya satyam aivarya jvn tu katham gantuka
kledir ity atra hetum ha

apratiiddha paraivarya tad-bhvc ca naivam


itarem ||35||
na hi kasym api rutau paramevarasyaivarya pratiiddham asti
yena pratipannam api bdhita syt, pratyuta satya-sakalpa [ch.u.
3.14.2] ity din tasya svbhvyam avagamyate | na ca jvasyeva
pratta-dharma-tyge kraam asti, sadaivevaratva, sadaiva

muktatvt | tad-itare tu jvn naiva svbhvika kledi |


kasmt ? tad-bhvt | ryate hipara jyotir upasampadyate svena
rpebhinipadyate [ch.u. 8.12.2] ity dibhi | tac ca svabhvatve
nopapadyate, upapadetpi yadi parasya kledi-svabhva syt | na
caiva tasmdd brahma-bhva-lakaa-mukty-anyathnupapattypi
jvnm aupdhik sastir iti | hetuyadyapi parasypi
myaupdhikam aivarya, tathpi tad-ujjmbhpe kadcid api
ntyanta-laya | jvopdhi-buddhn tu para-bhaktau satym
atyanta-laya eva | na hi bhagavato my akti kyate, jvnm
anantatvena sat sasra-tad-bhajandy-artha bhagavata pravtter
vayakatvd iti | eva cadhyyatva lelyatva [b..u. 4.3.7] itydi-ruti | athta deo neti neti [b..u. 2.2.6] ity di-ruti ca jvaviayiy eveti ||35||
|| 2.1.10 ||

sarvnta kim iti cet, na, naiva-buddhy-nantyt ||


36||
atha kramao muktv api yad sarva-buddhn vilayas tad
paropdhe sthitau prayojanbhvt tasypy atyanta-laye ki ktam
aivarya svabhva iti cen, naiva bhavati | jvkarotipi-buddhnm
anantatvt | tda-kla eva nstti yukta svbhvikam aivaryam |
na ca prg-abhv pratiyogi-janaks tattvdity etvatpi klas tathbhta siddhyati | athaikad sarve janita-pratiyogina iti cen, na,
aprayojakatvt | sarva-krya-nya-klnumna tv atyanta-tarkanya, anyath sarve prg-abhv kadcid ajanita-pratiyogina ity
anumnena dhvasnadhikaraa prk-kla siddhyet |
athham evmukta sym iti dhiy muktv ayatna-prasaga iti cet,
phalnicayepy upyatnicayena tat-sdhane pravttir astu |
pratyuta sarva-mukti-nicaye tata evpravtti-prasaga iti ||36||
|| 2.1.11 ||
athopdna-karttva-lakaam aivarya yadi parasya shajika, tad
vikritvam eva prpta md-divad ity ata ucyate

prakty-antarld avaikrya citsattvennuvartamnt ||37||


praktir nma jaa-krya-mtropdnam | s vikry, na tu brahmasphuraa-rpa-sattay prakty-anugatatvena ca parasya karttvdi |
na ca praktir eva satteti vaktu akyate, jvnm asattva-prasagt |
te prakte paratvt | tasmt prakti-laka my-aktim

antarlktya parasya karttvdi-svbhvyam iti na vikryat | na hi


myati3 sjan myv my-kryo bhavatti | yadyapi tdtmyena
kryatvam eva vikryatva, tac ca vartata eva, tathpi krdivan an
svarpa-parivartanena vikritvam | yad v, svdhikrhetutvena
ghaa prati dadi-pada-vikryatvam asti | tad evokta praktyantarld iti ||37||
|| 2.1.12 ||
nanu myopdnatve myym eva jagat pratihitam, tarhi katha,
tasmin sarva pratihita [tai.u. ] iti ruty jagato brahma-pratij
pratipdyata ity atrottaram |

tat-pratih gha-phavat ||38||


tasmin brahmay api vikra-pratihnam aviruddha gha-phavat |
yath gha-madhya-stha-phe sthitopi ghe tihati phe tihatti
vyapadiyate, tadvat ||38||
|| 2.1.13 ||
nanu tarhi praktyaiva brahmnyath-siddham astu nety ucyate

mitho'pekad ubhayam ||39||


brahma prakti cobhayam api kraam | paraspara
cetancetanbhy sva-jnya sva-akti-viayya cpekitatvt, ki
kasypekakam iti ||39||
|| 2.1.14 ||

cetycitor na ttyam ||40||


cety prakti cid brahma tayor na ttyam arthntaram atrety artha
| nanu na ttyasya siddhy-asiddhibhy codyata iti cet, ayam artha
brahma-bhinne jttva prakti-bhinne ca jeyatva niidhyata iti ||
40||
|| 2.1.15 ||
atha prakti-puruayor asambandhe sarva-krya-vilopa, sambandhe
tu sa eva ttya ity ata ha

yuktau ca samparyt ||41||

mitha ity anuvartate | tau prakti-puruau buddhi-sthau paraspara


pratisambandha-rpau, na tv gantuka kacit | kasmt ? samparyt
anditvd eva | tath ca gtyprakti purua caiva viddhy
and ubhv api [gt 13.16] iti | athndir eva sam,bandhntaram
astv iti cet ? na jajaa-vikalpena tayor ananyatvd iti ||41||
|| 2.1.16 ||
nanu praktir mithyaiva, my-rpatvt, tasy my prakti vidyn
myina tu mahevara [ve.u. 3.4] ity di-rutibhya | tath ca
katha vedya padrtha ity ata ha

aktitvn nnta vedyam ||42||


vedya pradhna nnta na mithy bhavitum arhati | kuta ?
aktitvd eva | na hi myv my-akti vin vihitgantuka-saye
prabhavati | ki ca, kutas tu khalu somyaiva syd asata saj jyeta ?
[ch.u. 6.2.2] iti ruti krya-sattvena kraa-satt vadant sarvasattm ha, nntatvam | asti tu sarvad bhgavat si sdyasahakry-apek cetankta-sitvn myika-sivad iti | na
cddibhir arthntaram, eka-akty-apeky lghavd bhoga-tatsdhanetarev ada-hetuty mnbhvt | eva sarva-kryeu
mitho vyabhicrd eka-nitya-sahakri-akti-siddhi | tad-avntarnekakalpata tu phala-mukham iti na gauravyeti | vistrosyaiva ttya iti ||
42||
|| 2.1.17 ||
guat prsagik carc praktam anusarati

tat-pariuddhi ca gamy lokaval ligebhya ||43||


yadyapi jnmcchmty-divad aha bhaje, anurajye ity evam din
pratyaka-gamyaiva bhakti, tathpi tasy dhatara-saskravaiiy-laka pariuddhir na pratyakato niretu akyate jnaprmyavat | tasmt tan-nirayo lokavaj jta-ligebhya eva | yath
lokenurga-tratamya tat-kath-dvru-pulakdi-vikrair
anumyate tadvad iti ||43||
|| 2.1.18 ||
na kevala lokaval ligni bhavanti, mahar smtibhyopi tni
ligni bhulyena lakyante ity ha

sammna-bahumna-prti-virahetara-vicikitsmahima-khyti-tad-artha-pra-sthna-tadyatsarva-tad-bhvprtiklydn ca smaraebhyo
bhlyt ||44||
yathrjunasya sammna
pratyutthna tu kasya sarvvastho dhanajaya |
na laghayati dharmtm bhakty prem ca sarvad ||
[bahumna, yath]
pakaptena tan-nmni mge padme ca tdi |
babhra meghe tad-vare bahu-mna-mati npa ||
prtir yath vidurasya
y prti puarkka tavgamana-krat |
s kim khyyate tubhyam antartmsi dehinm || [ma.bh.
5.89.24]
viraho yath gopn
gurm agrato vaktu ki bravmi na na kamam |
gurava ki kariyanti dagdhn virahgnin || [vi.pu.
5.18.17]
itara-vicikits yath vetadvpa-nivsin nrada-daranepi vighnabuddhi, yath copamnyo
api ka patago v bhaveya akarjay |
na tu akra tvay datta trailokyam api kmaye || [ma.bh.
3.10.1]
mahima-vddhau yath yamasya
narake pacyamnas tu yamena paribhita |
ki tvay nrcito deva keava klea-nana ||
sva-puruam abhivkya pa-hasta
vadati yama kila tasya kara-mle |
parihara madhusdana-prapannn
prabhur aham anya-nm avaiavnm || [vi.pu. 3.7.14]
tad-artha-pra-sthitir, yath hanmatas tenaivoktam

yvat tava kath loke vicariyati pvan |


tvat sthsymi mediny tavjm anuplayan || [r. k.
108.35]
tma kta-krynm api nraddn tad-ekrdhanrtha pradhraam | ata eva ruti
ya sarve dev namanti mumukavo brahma-vdina ca
[n.t.u. 6] iti |
tadyat-bhvas tu vasor uparicarasya
tma-rjya dhana caiva kalatra vhana tath |
etad bhgavata sarvm iti tat prekate sad || [ma.bh.
12.339.13] iti |
sarva-bhteu tad-bhvo, yath prahldasya prasiddha, ukta ca
tenaiva
eva sarveu bhteu bhaktir avyabhicri |
kartavy paitair jtv sarva-bhta-maya harim ||
[vi.pu. 1.16.5]
tasminn a prtiklya yath hantum gatepi bhagavati bhmasya,
tenaivoktam
ehy ehi devea jagannivsa
namo'stu te rga-rathgape 16 |
prasahya m ptaya lokantha
rathottamd bhta-araya sakhye 17 || [ma.bh. 6.55.14]
di-abdd uddhavkrrdi-ceitny api draavyni | yadyapi
dvea-vipaka-bhvd ity atredam ukta, tathpi tatra rga-ligatvena
ca bahu-bhakti-pariuddhi-ligateti viea iti ||44||
|| 2.1.19 ||
nanu svminy-anurgi tad-anugraha-tratamyavatsu
dveerydayo bhavanti, tepi ki ligni ? nety ha

dvedayas tu naivam ||45||


tad-asambhavd eva | yathokta bhagavat dvaipyanena
16
17

rga-gadsi-pe
rathd udagrdbhuta-aurya sakhye

na krodho na ca mtsarya na lobho nubh mati |


bhavanti ktapuyn bhaktn puruottame || [ma.bh.
13.135.133]
iuplasya tu dvet smaraa tata par bhaktis tato muktir ity eva
krama iti ||45||
|| 2.1.20]

tad-vkya-et prdurbhve'pi s ||46||


s par bhakti prdurbhvtma-viaypi bhavati, kasmd ida jyate
? vkya-etdevn deva-yajo ynti mad-bhakt ynti mm api [gt
7.23] iti |
pratijtrtha-sthirkaraya devatntara-bhakti-nindy vkya-eo
bhavati
yo yo y y tanu bhakta raddhayrcitum icchati |
tasya tasycal raddh tm eva vidadhmy aham ||
[gt 7.21] iti |
tatra yo yo y y bhakta ity etvad uktrtha-siddhau tanu-paryantanirded bhaktes tattvtma-viayatve ttparyam unnyate |
prakaraa ca bhakter eveti ||20||
|| 2.1.21 ||

janma-karma-vida cjanma-abdt ||47||


janma-arrvinbhta-veda-praayana-daitya-vadha-bhaktadarandi-kryya bhagavata arra-parigraha, karma ca vedapraayandi | tattva-vedino janmbhva-phalya bhavati | yathha
janma karma ca me divyam eva yo vetti tattvata |
tyaktv deha punar janma naiti mm eti sorjuna || [gt 4.9] iti |
na ca janma-karma-vedanasya skd amtatva-phalam upapadyate,
kintu tad-gata-mano-mlinya-nivtti-dvr tad-viia-paramevaragocara-para-bhakti janayitv janma-bhva-phalya bhavati | tasmt
prdurbhvpanna-gocaratva para-bhakte abdd evvagamyata iti
||47||
|| 2.1.22 ||

tac ca divya sva-akti-mtrodbhavt ||48||


janma karma ca me divyam [gt 4.9] ity atra ki divyatva na
dharmajatvam, dharma-yogbhvt, tasmin adsidde | npi divi
bhavatva bhloka-janmany avypte | kintu jva-arravan na
bhtopdnakatvam, api tu svamy-akti-ktatvam | ata eva mokadharme nrada prati bhagavad-vkyamyai hi may s yan
m payasi nrada iti |
tath ca gyate
ajopi sann avyaytm bhtnm varopi san |
prakti svm adhihya sabhavmy tma-myay ||
[gt 4.9] iti |
na cbhautikatve arratva-vyghta | bhogyatane bhautikatvaniyamt | atha bhogyatanatvam eva arratvam iti cet, na,
cerayatvasya tattve lghavt | cetva tu kriy-gato jtiviea | na ca kriyaiva ce, mta-arra-kriyy tadvyavahrpatte |
npi skt prayatnaja-kriyatvam eva cetvam, ghadv api
ceata iti vyavahti-prasagt | sarva-kriyy skt paramevarayatna-janyatvt | eva ca paramevara-arra-bodhaka-mnena taccharra-ce-siddhir ity st tvad iti | na ca tattvdhikya taccharrasya brahmnupdnatay ghadivad atattva-bhvt,
indriypraktitvc ca ||48||
|| 2.1.23 ||
nanu svata prayojanbhve katha pravartata ity apekym ha

mukhya tasya hi kruyam ||49||


loke hi nirupdhi-para-dukha-hnya pravtteu kruikavyapadea | na csau teu mukhya kp-janya-dukha-hnya
puyathrtha vpy antata pravtter na nirupdhitva sambhavati |
npi para-dukha-praha-mtra-pravtte tath ghandy-updhi-yukte
tad-avyavahte | kintu nirupdhi-para-klea-nino bhagavata eva
mukhya kruyam | tat-kta evnya-prayojanrthiu kruyavyavahro gaua iti | tasmd jananydam apekya sva-kruyt
pravttir iti ||23||
|| 2.1.24 ||

nanu nar ca nardhipa [gt 10.27] ity din vibhtnm api


bhagavad-rpatva-kathand rjdi-bhakter api mukti syd ity ata ha

pritvn na vibhtiu ||50||


jvopdhy-anavacchinna-viayaiva par bhakti, na tu prdijvopdhi-yukteu rjdiu ratir mukti-phaleti ||50||
|| 2.1.25 ||

dyta-rja-sevayo pratiedhc ca ||51||


dharma-streu dyta-rja-sevayo pratiedha smaryate,
paramevaratve tu tan na syd iti ||51||
|| 2.1.26 ||

vsudeve'pti cet, na, kra-mtratvt ||52||


nanu vn vsudevosmi [gt 10.37] iti vibhtiu rutis tath ca
rjdivat sopy abhajanya eva ? na syd iti cet, para-brahmaa eva
kkra-mtratvt | yath parara ha
yador vaa nara rutv sarva-ppai pramucyate |
yatrvatra kkhya para brahma narkti || [vi.pu.
4.13.4] iti |
jvatve tan na syd iti ||52||
|| 2.1.27 ||

pratyabhijnc ca ||53||
vsudeva-viaye para-brahma-pratyabhij ca ryate
nryaopaniadi
brahmayo devak-putro brahmayo madhusdana |
brahmaya puarkko brahmayo viur acyuta |
[n.u. 4]
sarva-bhta-stham eka nryaa kra-rpam akraa parabrahma-svarpam iti | smaryate ca pratyabhij yath pralaye
dnubhvena yudhihira prati mrkaeyenoktam

ya sa devo may da pur padmanibhekaa |


sa ea puruavyghra sabandh te janrdana || [ma.bh.
3.187.50] iti |
tath, tapobhir apy adyo hi bhagavn iti rutv
janamejayenbhihitam
tapaspy asudyo hi bhagavn loka-pjita |
ta davantas te skt rvatska-vibhaam || iti |
ca-krt tad-bhakteu phala-smaraa-ligt ||53||
|| 2.1.28 ||
tat-krtana tatrha

viu raihyena tat ||54||


ditynm aha viu [gt 10.21] ity dau teu rehatva
paramevarasyaiveti di-mtrrtha vibhti-kathana, tac ca
vsudevepi viu rehoyam ity etvan mtra-di-vidhnrthavibhtiu vsudeva-krtanam iti ||54||
|| 2.1.29 ||

eva prasiddheu ca ||55||


evam anena prakrea vsudevavad brahma-ligavattay prasiddheu
varha-nsiha-vmana-rmabhadrdiu bhaktir api mukti-phaleti
bodhyam | yad v, eva brahma-ligavattay prasiddheu, rudr
akara csmi [gt 10.23] ity di-vibhtytmasu raihya-mtradir mantavy | ukta hi sknde
viu-rudrntara bryd ya r-gaury-antara tath |
tad bhrntikasya mrkhasya vkya stra-vigarhitam ||
[k 27.181] iti |
akarasya brahma-liga-prasiddhi smty-dau bahulam upalabhyata
iti ||55||
ity cry-svapnevara-vidvad-vara-viracite ilya-bhakti-strabhye
dvitydhyyasya prathamohnikam ||

o)0(o

(2.2)

dvityam hnikam
|| 2.2.1 ||
uktau dopakrakau jna-yogau samprati pratibandhaka-duritakaya-mukhenpavargavatyo gaua-bhaktaya ucyante

bhakty bhajanopasahrd gauyena paryai taddhetutvt ||56||


bhajanty ananya-manaso jtv bhtdim avyayam [gt
10.23]
ity anena saptamdhyya-pratipdita-para-bhaktim andya tat-pacd
gta
satata krtayanto m yatanta ca dha-vrat |
namasyanta ca m bhakty nitya-yukt upsate || [gt
9.14] ity di |
tat-pact
ye bhajanti tu m bhakty mayi te teu cpy aham ||
[gt 9.29]
tad-upasahras tatas tatra, citray yajeta [tai.sa. 2.4.6] itivat
sampradyena bhakti-nmn bhajanena phala bhvayed ity artha |
eka-bhaktir viiyate [gt 7.17] ity-dau bhagavad-bhaktau bhaktiabdasya prayuktatvena saj-prpte, bhakti-bhajanayor ekrthatvc
ca | npy atra para-bhakti, phala-bhvanay vidhyate, tasy aktisdhyatvenvidheyatvt [stra 7] | na cpi tasy nireyasa-hetutvam
ajta japyate | mad-bhakt yanti mm api [gt 7.23] ity din
saptama eva taj-japanasypi prptatvt, kintu para-bhakter vighnanana-sdhankkay krtandikam evopakrnta bhakti-abdena
gauy vtty ttyntena nirdiya para-bhajana-sdhanatva teu
vidhyateity atrrtha-vdkky, mayi te teu cpy aha [gt
9.29] iti pacd anvaya | anyath bhavaty bhajana tena ca mayi
sthitir iti vkya bhidyeta | krtandiu bhakti-sdhanatvena, yur vai
ghtam [tai.sa. 2.3.2] itivad bhakti-abdo gaua akya-saskrea
sugraha iti |
yad v, bhajyate ebhir iti vyutpatty tsu bhakti-abda, udbhidvat
[valyana-rauta-stra 9.8] | tma catur-vidh bhajante m [gt

7.16] iti bhajana-gaa-pht sivat | udr sarva evaite [gt


7.18] ity audrya-gua-yogd v gauatvam iti ||56||
|| 2.2.2 ||

rgrtha prakrti-shacaryc cetarem ||57||


eva hi rutam
sthne hkea tava prakrty
jagat prahyaty anurajyate ca | [gt 11.36] iti |
tatra skd evnurgrthatva krtanasya rutam | tat-shacarya
satata krtayanto m yatanta ca dha-vrat |
namasyanta ca m bhakty nitya-yukt upsate || [gt
9.14]
ity dinoktnm api tad eva phalam iti ||57||
|| 2.2.3 ||

antarle tu e syur upsydau ca katvt ||58||


bhajanty ananya-manaso jtv bhtdim avyayam [gt
10.23]
ye bhajanti tu m bhakty mayi te teu cpy aham [gt
9.29]
ity etayor antarle y gaua-bhakty ruts t para-bhakty-agni
bhavanti, para-bhakti-sandard eveti bhva | t, yath
satata krtayanto m yatanta ca dha-vrat |
namasyanta ca m bhakty nitya-yukt upsate ||
jna-yajena cpy anye yajanto mm upsate |
ekatvena pthaktvena bahudh vivato-mukham || [gt
9.14-15] iti |
tath
anany cintayanto m ye jan paryupsate |
te nitybhiyuktn yoga-kema vahmy aham ||
[gt 9.22]
tath
ynti deva-vrat devn pitn ynti pit-vrat |

bhtni ynti bhtejy ynti mad-yjinopi mm ||


patra pupa phala toya yo me bhakty prayacchati |
tad aha bhakty-upahtam anmi prayattmana || [gt
9.25-26]
tath
yat karoi yad ansi yaj juhoi dadsi yat |
yat tapasyasi kaunteya tat kuruva mad-arpaam ||
ubhubha-phalair eva mokyase karma-bandhanai |
[gt 9.27-8]
tatra nmnm abhidhna krtanam | bhakty-artha yatna ctra
laukikopy agat-prastvd ukta | dha-vratatva madbhaktyaikday-upavsdy-anuhnam | namaskra svpakarabodhaka-kara-ira-sayogdi-vypra | jana-yaja ca dvidh
mukhymukhya-bhedena | ekatva-pthaktva-viayatay | tan-mtracint tu dhynam anusmti ca | yga pj bhagavantam uddiya
patrdi-dna ca | tath vihita-niiddha-sarva-karma paramevare
samarpaam iti | na kevalam etny evgni, kintu mano brahmety
upsta [ch.u. 3.18.1], ditynm aha viu [gt 10.21] ity-dyupsandi-abda-kaval-ktny api bhakti-sdhanni | kuta ?
brahma-kasya sarvasypi bhakti-tat-sdhana-pratipdakatvd iti ||
58||
|| 2.2.4 ||

tbhya pvitryam upakramt ||59||


tbhyo gaua-bhaktibhya pvitryam antakaraa-mlinya-hetudurita-kaya, sa eva dvram | kuta ? pavitram idam uttamam [gt
9.2] ity upakramybhidhnt, bhakter antakaraa-dharmatvt
pvitryasyntaragatvd iti ||59||
|| 2.2.5 ||

tsu pradhna-yogt phaldhikyam eke ||60||


tsv eva krtandiuyo me bhakty prayacchati [gt 9.25],
namasyanta ca m bhakty [gt 9.14] ity-dau prakaradisiddhga-bhveu punar bhakti-sayoga-kathana pravttabhaktn tad-anuhne phaldhikyrtham evety eka cry
manyante ||60||
|| 2.2.6 ||

nmneti jaimini sambhavt ||61||


jaiminir crys tu tsu gauatva-siddhe , yenenbhicaran yajeta
[valyana-rauta-stra 9.7] ity-dv iva bhakty krtanena bhvky
dnena para-bhakti sdhayed iti sampradya-sambhavn nmabhvennyathrtha t manyate na phalntarrtha gauravd iti ||
61||
|| 2.2.7 ||

atrga-prayogn yath-kla-sambhavo ghdivat ||


62||
krtana-namasydn sahnuhnam ekaikena v kramea
vnuhnam iti traya pak | tatrdye kasyacid ananuhnepy
anye niphalatva-prasaga, dvitye vikalpa-prptv arthaikyaniyama syt | ttyas tv astrrtha | eka-ktv
anyasynanuhna ca prasajyate gauravt | tasmd ete mitho
vyabhicra-hetutvam iti prva-paka | samdhas tu sarvy eva
sdhanni, prama-sattvt | kintu sahnuhna-niyamo nsti,
prambhvt | ye tu gandha-pupa-dhpa-dpa-naivedydnm
eka-prayoga-ravaa, tem eva sahnuhnam | tad itare tu
yath-kla yath-sambhavam anuhna gha-ktydv iva yath
gha-sdhana-ta-stambhdy-haraa kadcid ekad, kadcit
kramaa iti na hy etvat tdnm akraatvam yti | tasmd
yad yda-durita-kaya-samartha, tat tda-durita-kaya ktv
sarvai sva-sva-smarthya darite para-bhakti-siddhir iti | tath ca
gyatebahn janmanm ante jnavn m prapadyate [gt
7.19] iti ||62||
|| 2.2.8 ||

vara-tuer eko'pi bal ||63||


teu madhye ya kacid atiaynuhnena balavn bhavati, sa ekopi
paramevara-tui janayitv para-bhaktaye prabhavati bahutaraithila-paricarybhir api yath netara prabhus tuyati tuyati
caikenpi nirvyalka-satata-kta-pda-savhanena tadvat |
krtandy-anyatamenpi dhatara-sevitena bhagavat-prasdd
bhakti prpyate, yath
buddhi-yogam upritya mac-citta satata bhava || [gt
18.57]
mac-citta sarva-durgi mat-prasdt tariyasi | [gt
18.58] ity di |

tath kldi-ktam api kasyacid balam | yath,


dhyyan kte yajan yajais trety dvparercayan |
yad pnoti tad pnoti kalau sakrtya keavam || [vi.pu.
6.2.17] ity dikam |
na ca vyabhicr balavat pratyeka-janya-bhakti prati krtanatvdin
hetutvd iti ||63||
|| 2.2.9 ||
nanu, krtandy-ntarlikn sarvem eva pvitrya dvram ? uta
kecid anyad api ? ity ata ha

abandho'rpaasya mukham ||64||


bhagavaty arpita-ubhubha-karma sva-phaljanana-lakaabandhbhva eva dvram | yathokta-ubhubha-phalair eva
mokyase karma-bandhanai [gt 9.28] iti |
arpaa-mantropi purntare
kmatokmato vpi yat karoi ubhubham |
tat sarva tvayi sanyasta tvat-prayukta karomy aham ||
iti |
na caiva svtantrya-prasaga tat-karaa-balena
ppcarabhvasypi tad-agatvt | yath smtina veda-balam
ritya ppa-karma-ratir bhavet iti | tasmt pvitrya tad-itaraviayam eveti | atra ubha karma svrama-vihita-nityanaimittiktmaka bodhyam | samyag rama-pariplant brahmalokdi-phala tat-prptau muktyai vilamba syd ity di-bandha |
brahmay arpite tu tat-prasiddhi | eva kmjana-kta-kmyakarma-ppayor api pacd arpae phalbhva eveti |
atha gauv eva viea cintyate, tatra ruti-smti-madhye yat
svarpam ucyate, yathya eontar ditye hiramaya puruo
dyate hiraya-marur hirayakea [ch.u. 1.6.6] ity di | tath
dhyeya sad savit-maala-madhya-vart
nrya sarasijsana-sannivia |
keyravn makara-kualavn kiro
hr hiramaya-pur dhta-akha-cakra || [n.pa. 11.71]
ity evam di ||64||

|| 2.2.10 ||
tatra kim eva-vidhev eva dhyna-niyama pra-prdurbhvdau v
yath rutev iti | tatra dhyeya-svarpa-ravan niyama-prptv
ucyate

dhyna-niyamas tu da-saukaryt ||65||


dhyne dhyeya-niyama-kathana drtha nn-viayatve cittavikepa-sambhavt | tasmt saukryathrtham eva tat kathana
jeyam | adtrthatve vikalpdi-prasagt | tasmd yath ruteu
vyavasth | ata eva gopn iuplde ca tan-niyamam antarea
dhynasya durlabha phalam upalabdham iti ||65||
|| 2.2.11 ||

tad-yaji pjym itare naivam ||66||


ynti mad-yjinopi m [gt 9.25] ity atra yaji ki prasiddhajyotiomdi-viaya ? ki v pj-vacana iti ? tatrya yaji pjym
eva prayukta | kuto jayate ? viu pjayed ity din, nitya-kmyapj tdarthye vihit, tasy para-bhakty-agatva-mtram atra
vidhyate, tena tdarthyam | itara-ygn tu na tdarthya ruta
tem varoddeyakatva bhakti-sayoga cobhaya vidhtavyam iti
vkya-bheda syt |
atha viave urukramya ste carum ity di-vihitasya bhaktisayogostv iti cet ? satya, kmyn tat-phalenaiva nirkkatvt |
jvana-mtra-nimittaka-nitya-pjys tu bhakti-sayoga-vidhau
bdhakbhvt, nityatve satatopasthiti-lghavc ceti | ata eva mokadharme his-yukta-dharma-nindy
sarva-karmasv ahis hi dharmtm manur abravt |
kmargd vihisanti bahir vedy pan nar || [ma.bh.
12.265.5]
vium evbhijnanti sarva-yajeu brhma |
pyasai sumanobhi ca tasypi yajana smtam || [ma.bh.
12.265.10] iti ||66||
|| 2.2.12 ||
atha pj-prastvd adhikaraa-trayam

pdodaka tu pdyam avypte ||67||

eva smaryate
gag-prayga-gaya-pukara-naimii
puyni yni kurujgala-ymunni |
klena trtha-salilni punanti ppn
pdodaka bhagavata prapunti sadya || [n.pu. 65.44]
iti |
atra tat ki pda-sayukta jala pdodakam uta pde dattakotsa
jalam ? tatra pdyam eva pdodaka kuta jyate ? anyathvyptiprasagt | tath hi bhagavata skt pda-sambandho na
sambhavati, npy avatra-dvr, tasypy anuhtsannidhnsambhavt, kintu pjdhihna-pratim-pdasambandhd upacras tatrpi pratihity, apratihitys tu
pjrtham vhane sati, tath ca ligrma-ildy-adhihne
pdbhve tan na syt | tatraiva vypty-anurodht pdyam evstu,
pratimdy-atyanta-vyavahita-sambandha-kalpan-prasagt ||67||
|| 2.2.13 ||

svayam arpita grhyam aviet ||68||


pjy bhagavate datta-naivedya-nirmlydika vaiava
stvatebhya ity din pratipdyatvena vihitam, tad iha
stvatatvvied eva bhagavad-bhaktena svayam api grhya
bhojana-dhradin svopakryam ity artha | svayam api grahae
pratipatti siddhyati | dharma-hya tu varjanyam eva, yath agnydy-uddeena tyakta-puroaasypi uttarrdht svia-ktam
avadyati, yajamna-pacam puroa bhakayatti pratipatti,
tathedam api vacand eva | anyath stvatebhyopi na pratipdayet,
para-dravyatvt | vacand iti cet, na, nahi vacane sva-varjanam
uktam |
atha brhmaebhyo dadyd ity din brhmaatvd tmanepi dnaprasagd iti cet, na, dnasya sva-svatva-dhvasena parasvatvpdna-rpatvt | na caiva pratipattau yukta, puroasypi
yajamne pratipatti-darant | kraydivat pratipattir api
svatvpdikaiva | tad eva yatrnya-stvatsampattis tatra svaya
grahaenpy avaiguya parihryam eva, tath svaya datta-pdydidhraepi jeyam iti |
ki ca, tair dattn apradyebhyo yo bhukte stena eva sa [gt 4.11]
ity atra samna-kartkatvt svatva-dhvase samna-karmatvapratte | ktvsamabhivyhta-naa sampradyennvayt, tair
dattnity atra taj-jtya-paratve mnbhvt | tasmd bdhaka vin
devebhyo dattam api bhoktavyam iti dhyeyam ||68||

|| 2.2.14 ||

nimitta-guvyapekad apardheu vyavasth ||


69||
deva-pjpardhs te dvtriat parikrtit [varha-pura 124.4] ity
upakramya dvtripardhs tat-tat-pryacittni ca vihitni | tatra
ki sarvpardha-varjana pjgam uta kecid varjanam aga
kecit pururtha iti | atrocyate
akarmayena pupea y mm arcayate nara |
patana tasya vakymi tac chuva vasundhare || [va.pu.
124.65] ity di |
tatrkarmayn pup paryudastatvn an pjgatva, kintu
pj-krama-prayoga-madhye bhramdinrpae kte tan-nimittam
apekya pryacittam | yatra tu, adattv gandha-mlyni dhpa yo
me prayacchati [va.pu. 25.26] ity anena pj-krama-bhagpardhe
tat-tat-kramasya pjgatvd aga-vaiguya-parihrt tat
pryacittasygatva draavyam | yatra pjm antarea, dantakham akhditv yas tu mm upasarpati [va.pu. 125.1] ity di
rutam | tatra vyaktam eva pururthatvam iti vyavasthaiveti ||69||
|| 2.2.15 ||

patrder dnam anyath hi vaiiyam ||70||


yad yad iatama loke yac cnyad dayita ghe |
tat tad dhi deya prty-artha deva-devya cakrie ||
ity din prptasya bhagavad-uddeyaka-sarvadnasya bhaktyagatva-vidhi, anyath patrdi-catuaya-viia-dnam eva syt |
pratyeka-vidhau vkya-bheda | tasmt patrdi-abdena prpta
dnam andya, upavyayata [tai.sa. 2.5.11.2] ity anena
nityopavtasya dargatvavad agatva-vidhir eva yukta iti ||15||
|| 2.2.16 ||

suktajatvt para-hetu-bhvc ca kriysu reyasya ||


71||
t bhaktaya sarva-karmasu reyasya eva | kuta ? para-bhaktihetutvt, itara-dharma-janyatvc ca, yath

bahavo jna-tapas pt mad-bhvam gat ||


ye yath m prapadyante ts tathaiva bhajmy aham |
[gt 4.10-11] iti |
bhva-abda ca bhaktau prayukta
gag-jale ki na vasanti matsy
devlaye paki-ga vasanti |
bhvojjhits te na phala labhante
trthc ca devyatanc ca mukhyt || ity-dau |
tathcatur-vidh bhajante m jan suktinorjuna [gt 7.16] iti |
atra prva-suktajatvd bhaktn ts tebhyo mukhy | etena bhaktimmsy vicro yujyate, na karma-mmsym ity uktam ||71||
|| 2.2.17 ||
nanu bhaktn na gaua-mukhya-bhvas tath sati,
catur-vidh bhajante m jan suktinorjuna |
rto jijsur arthrth jn ca bharatarabha || [gt 7.16]
iti |
catur tulyavad abhidhna ki ktam ity ata ha

gaua traividhyam itarea stuty-arthatvt


shacaryam ||72||
gaua traividhyam eva ts mukhyena shacarya-ravaa tu stutyartham | yath rja-samabhivyhremtynm | eva ca ppakaya-vipad-uddhrdi-nimitta smaraa-krtandy-rta-bhakti,
jrtha yajdy-caraa jijsor bhakti | yath ca, tam eta
vednuvacanena brhma vividianti yajena dnena
tapasnakena [b..u. 4.4.22] ity di | tathsva-karma tam
abhyarcya siddhi vindati mnava [gt 18.46] iti |
na calati nija-vara-dharmato ya
sama-matir tma-suhd-vipaka-pake |
na harati na hanti kicid uccai
sthita-manasa tam avehi viu-bhaktam || [vi.pu. 3.7.20] iti |
anena sva-sva-varrama-vihita-vednuvacandn jrtham
anuhna jijs bhakti | arthrthit bhaktir api dvidh, tatraik
para-bhakty-artha kriyam prvokt rjya-svargdy-artha
kriyam ca krtandi-rppar | yath,

bhauma manoratha svarga svarge ramya ca yat padam |


prpnoty rdhite viau nirvam api cottamam || [vi.pu. 3.8.6]
iti |
tatra nirva-prpti para-bhakti-dvreti para-bhakti-prayojanrthit,
ye bhajanti tu m bhakty mayi te teu cpy aham [gt 9.29] ity
anena sahaika-vkyatvt | yac ca bhgavate
ravaa krtana vio smaraa pda-sevanam |
arcana vandana dsya sakhyam tma-nivedanam ||
iti pusrpit viau bhakti cen nava-laka | [bh.pu. 7.5.2324] iti |
tad etev eva yathyatham antar bhvanyam | tad evam updhnm
em upadheya-skaryepi na doa iti ||72||
|| 2.2.18 ||
nanu krtandnm agatve katham rty-diu prdhnya ghaata
ity apekym ucyate

bahir-antarastham ubhayam aveisavavat ||73||


smaraa-krtandn para-bhakty-agatay tad-antar-gatatvam
anrabhya phalntara-ravat tad-bahir-bhvenotkaropi | yath
rjasyntargatpy avei pradhnpi anrabhya phalntarasambandht tata utkyate | yath v bhaspati-sava kvacit
pradhnam api vjapeyga tadvat prama-sattvbhy viet |
eva
pramdt kurvato karma pracyavetdhvareu yat |
smarad eva tad vio sampra syd iti ruti ||
[gra..]
ity anena sarva-karma naimittikgatvenpi pravtte
svabhvgatva svargdi-phalya prdhnya ca na viruddham iti ||
73||
|| 2.2.19 ||
idnm rta-bhaktau viea cintyyate

smti-krtyo kathde crtau pryacitta-bhvt ||


74||

smaraa-krtana-kath-namaskrdnm rta-bhaktau niveas tat-tatppa-kta-nara-krtimat tat-tat-ppa-kaya-hetutvena kathant,


yath
ppe guri gurui svalpnyalpe ca tadvida |
pryacittni maitreya jagu svyambuvdaya ||18
pryacittny aei tapa karmtmakni vai |
yni tem ae knusmaraa param || [vi.pu.
2.6.38-39]
tath,
yan-nma-krtana bhakty vilyanam anuttamam |
maitreyea-ppn dhtnm iva pvaka || [vi.pu.
6.8.20]
eva,
sarvrambhigamana sarva-trthvaghanam |
na tath phalada saute nryaa-kath yath ||
pvitg sma savtt rutvemm dita kathm |
nryaray puy sarva-ppa-praanm ||
[ma.bh. 12.331.7-8] ity di |
tasmd yuktam rtau niveanam iti ||74||
|| 2.2.20 ||

bhyasm ananuhitir iti ced


-prayam19 upasahrn mahatsv api ||75||
syd etat | nyya-virodhd etad-vacann svalpa-ppa-viayatvam
eva yuktam, anyath bhya klea-sdhynm ananuhnalakaam aprmyam iti cet, na, tem maraam upasahrasmarat, yath
tasmd ahar nia viu sasmaran puruo mune |
na yti naraka martya sakkhila-ptaka || [vi.pu.
2.6.45]
ity anena statyopasahrt upakramopasahrayor ekrthatvd iti
bhva | na copakrame kla ryate yena tad-virodhd
upasahrasya bhinnrthatpi bhavet | tath ca klea-smyd itare
nnanuhnam aprmya,
18
19

not in my edition.
prayaa, pryaam iti phntare dve.

prtar nii tath sandhy-madhyhndiu sasmaran |


nryaam avpnoti sadya ppa-kayn nara || [vi.pu.
2.6.41]
ity etad avayutynuvda eva | npy anutaptdhikrikam ida,
kte ppenutpi vai yasya pusa prajyate |
pryacitta tu tasyaika hari-sasmaraa param ||
[vi.pu. 2.6.40]
ity asypi sarva-pryacittgnutpasynuvdatvd ekam ity asypi
pryacitntara-nairapekyasya nyya-prptasynuvda | anyath
vkyni bhidyeran viia-viay ca bhaveyu | ato yacchabdntargatatvd yathyatham anuvdatvn nrtha-vdatva
prva-vkynm | ata evnyatrpi
kikar pa-da ca na yamo na ca ytan |
samarths tasya yasytm keavlambana sad || [vi.pu.
3.7.38]
cakryudhasya nmni sad sarvatra krtayet |
nauca vidyate tasya na pavitra-karo yata || [vi.pu.]20
ity dibhi statyam uktam iti ||75||
|| 2.2.21 ||

laghv api bhaktdhikre mahat-kepakam aparasarva-hnt ||76||


laghv api sakt smaraa-krtandi mahatm api ppn kepaka
naka bhavati, yato bhaktdhikre pryacittntar sarve
tyga-lakaa-hni-pratter ity artha | yath gtam
sarva-dharmn parityajya mm eka araa vraja |
aha tv sarva-ppebhyo mokayiymi m uca || [gt
18.66]
atra hi na kmya-karma-tyga-prvakatvam artha, kmya-tyge
ppbhvt ki bhagavat mokayam | atha ppntara nya
kmya-tygasydrthatvpatter nitya-naimittikayor api tygaprvakat na tasyathrtha, tayos tyge yadi vidhir asti na tata
ppa, ki mokayam ?
20

not in my edition oa vieiu-pura.

atha nstti vcyam ? maiva, eva vkyenaiva tad-vidhnt,


ppjanakatvam |
atha sarva-dharmn parityajyety anena sanysinam andya tadadhikrikam ida tem avakrdi-pryacittdi-smarat tai saha
vikalpa-prasagt prvavan mahatm ananuhna na syt, na ca
statyena tad-doa-parihra
mah-ptaka-yuktopi dhyyan nimiam acyutam |
punas tapasv bhavati pakti-pvana-pvana || [a.sm.
3.14]
ity din laghutopi mahat-kepakatvt | ki ca,
sanysramasysannidhnena buddhy-anroht | tasmd yath
loke, sarvn vihya m bhaja kles te nayiymi ity atra kleanakntara-hni pratyate | tathntara-ppa-nakntaratygovagamyate vkyd eva | etena kathacit sanysa-vidhyakena
sahaikdhyya-phepi na tad-viayakatva, prakaraasannidhnayo sabalatvt |
ki ca, asminm adhyye, kmyn karma nysa sanysa
kavayo vidu [gt 18.2] ity din kmya-karma-tyga evokta, na
sanysrama | eva ca pryacittntara-tyga-sakalpena kevalabhagavan-nmdibhir rti yas tartum icchati tad-adhikrikam eva
sakt smaradi | tath ca bhinndhikrd dan na samucciti,
npi klea-bhayd bhyasm ananuhnam
dukham ity eva yat karma kya-klea-bhayt tyajet |
sa ktv rjasa tyga naiva tyga-phala labhet || [gt
18.8]
kali-kalmaam atyugra narakrti-prada nm |
prayti vilaya sadya sakd yatrnusasmte || [vi.pu.
6.8.21]
tad adhikra-param | eva
api cet sudurcro bhajate mm ananya-bhk |
sdhur eva sa mantavya samyag vyavasito hi sa ||
kipra bhavati dharmtm avac-chnti nigacchati |
kaunteya pratijnhi na me bhakta praayati || [gt
9.30-31]
ity anena, tath

nrak kna keti nrasiheti cukruu |


iti sakrtito viur nrakair bhakti-prvakam |
nrakyo ytan sarvs te na mahtmanm ||
[n.pu. 8.28-29]
ity din ca bhakty-adhikra suvyakta iti | atra krtanasyoccraatvamtram iha prattam, na tu prathamnta-padenety-di niyama iti ||
76||
|| 2.2.22 ||

tat-sthnatvd ananya-dharma svalevlvat ||77||


pryacitta tu tasyaika hari-sasmaraa param || [vi.pu. 2.6.40] ity
dau nmtideena pryacittntara-dharmas tu na mantavya
pryacitta-sthnatvt | tat-sthne tad-vidhnd ity artha | yath,
khale vl ypo bhavati [av.rau.s. 9.7] ity atra pau-niyojane
ypa-krye khale vl-vidhir iti | na ypa-dharmasysri-karade
prasaga | tadvad atra nakha-lomdi-vapann pryacittadharmm aprptir iti | na krtander api ppa-kaya-hetutvt
pryacittam eveti vcyam |
pryo nma tapa prokta citta nicaya ucyate |
tayor nicaya-sayukta pryacittam iti smtam ||
ity anena tapo-rpe pryacitta-abdo mukhya, anyatra gaua iti
dhyeyam ||77||
|| 2.2.23 ||
athgn pradhndhikaraa-naiyatyn tad-adhikra cintyate

nindyayo'nyadhikriyate pramaparyt smnyavat ||


78||
nindita-cldi-yoni-paryanta bhaktv adhikriyate, sasra-dukhajihsy aviet | atha veddhyaynnadhikrt katham
atravarikn sa iti cet, tatrhapramparyd iti | codanlakaortho dharma [m.s. 1.1.2], stra-yonitvt [ve.s. 1.1.3] iti
nyyd alaukiortha rutyaika-siddhnti-gamya ity atra na
vipratipadymahe, kintu str-drdnm itihsa-purdi-dvr
cldn ca smty-cravad upadea-pramparyea $nam api
ruti-mlam eva bhavati | yath te smnyhis-dharmdi-$nam |
anyath tad-asiddhi-prasagd iti ||78||

|| 2.2.24 ||

ato hy avipakva-bhvnm api tal-loke ||79||


yata sarvdhikrota khalu yem atra para-bhaktir vipakva-bhva
na gat te vetadvpe bhagaval-loke para-bhaktisdhannuhna smaryate | yath
krodadher uttarata vetadvpo mah-prabha |
tatra nryaa-par mnav candra varcasa |
eknta-bhvopagats te bhakt puruottamam || [ma.bh.
12.323.23-24]
ity-dy upakramya te para-bhakti-sdhannuhna rutam |
sahit cbhyadhvanta tatas te mnav drutam |
ktjali-put h nama ity eva vdina ||
tatobhivadat tem arauma vipula dhvanim |
bali kilopahriyate tasya devasya tair narai || [ma.bh. 12.323.3637]
tasmt sarvatra tad-adhikra iti | ata eva tadupary api bdaryaena
sambhavd iti scitam ||79||
|| 2.2.25 ||
atha vipakva-bhvnm api katha na tal-loka ity upodghtenocyate

kramaika-gaty-upapattes te ||80||
tu cgata-ak-vyavacchedrtha | nryaya eva ryate,
yetinikalu loke puya-ppa-vivarjit [ma.bh. 12.332.13] ity
upakramya ditya-maala-dvr aniruddha-pradyumna-sakaraavyha-kramea gatiam abhidhybhihitam |
samhita manask ca niyat sayatendriy |
ekntabhvopagat vsudeva vianti te || [ma.bh. 12.332.18]
iti krama-gaty-abhidhnam | tath pacd uktam
ye tu dagdhendhan loke puya-ppa-vivarjit |
te tvaybhinirdi pramparygat gati ||
caturthy caiva te gaty gacchanti puruottamam |
ekntinas tu puru gacchanti parama padam ||
nnam eknta-dharmoya reho nryaa-priya |

agatv gatayas tisro yad gacchanty avyaya harim || [ma.bh.


12.336.2-4]
ity eka-gaty-abhidhna ca pakva-bhakti-viayatvenopapadyate |
anyath virodht tasmd apakva-viayas tat-tal-loka-lbha iti ||80||
|| 2.2.26 ||

utkrnti-smti-vkya-ec ca ||81||
utkrntau, bhakty yukto yoga-balena caiva [gt 8.10] ity upakramya,
om ity ekkara brahma vyharan mm anusmaran |
ya prayti tyajan deha sa yti param gatim || [gt
8.13]
ity uktam | tatra ca vkya-ea,
agnir jyotir aha ukla a-ms uttaryaam |
tatra prayt gacchanti brahma brahma-vido jan || [gt
8.24]
iti kramd gati rut, tath,
brahma-bhuvanl lok punar-vartinorjuna |
mm upetya tu kaunteya punar-janma na vidyate || [gt
8.16]
iti vkya-ee lokopakramd upa-abda-mahimn ca tat-sampa-lokaprptir avipakva-bhvnm eva yukt, vipakva-bhvasya na, tal-lokagamanam api phala yujyate | tat-phalasykayitvt, tal-loke
sdhannanuhna-ravac ca |
ki ca, avipakva-bhaktes tata eva krama-mukti-siddhau tat-klnasmaraa-vidhi-vaiyarthya-prasagt | na ca tena para-bhaktisamuccayo ghaate, purua sa para prtha bhakty labhyas tv
ananyay [gt 8.22] ity anya-nirapeka-moka-sdhanatvvagate |
tasmt tal-lokepy adhikra | bhrata-bhmes tu, na khalv anyatra
martyn bhmau karma vidhyate [vi.pu. 2.3.5] ity anena
karmotpatti-hetutaiva, bhaktis tu na karmtmikety uktam prk |
tad-agnm aprpti syd iti cet, na, pradhna-prptv evga-prpter
nida-sthapati-yggavad iti | drdn tu vaidika-mantrajakarma-nirvtti, na tu smaraa-krtander bhakti-sdhanasyeti
tvataivdhikra-siddhau na vidy-prayukti-kalpan yukt ||81||

|| 2.2.27 ||
astu tarhi mah-ptakinm api para-bhaktv evdhikra, tath tadagga-vednuvacandv apty ata ha

mah-ptakin tv rtau ||82||


patana-hetu-ppa-ratn ca punar rti-bhaktv evdhikra,
pryacittavan nnyatra | tat-ppa-kayasya
sarvpekaybhyarhitatvt | bhujno vardhayet ppam ity din | tadapagame tu sutarm adhikra-siddhi ||82||
|| 2.2.28 ||
athaikntika-prastvt sarva-dharma ki para-bhaktito bhinna iti
ak-picm apkaroti

saiknta-bhvo gtrtha-pratyabhijnt ||83||


s par bhaktir evaiknta-bhva, nnya | kuta ? gtrthena
pratyabhij-ravat | yath nryaye eva
sahopaniadn vedn ye vipr samyag sthit |
pahanti vidhim sthya ye cpi yati-dharmia ||
tebhyo vii jnmi gatim ekntin nm |
kenaia dharma kathito devena ipi v || [ma.bh. 12.336.45]
iti prane pratyuttaram
samupodhev ankeu kuru-pavayor mdhe |
arjune vimanaske ca gt bhagavat svayam || [ma.bh.
12.336.8] iti |
tasmd ekntit para-bhaktir iti ||83||
|| 2.2.29 ||
atha gauyopi skn mukti janayantu ko doa ? tatrha

par ktvaiva sarve tath hy ha ||84||


par bhakti ktvaiva sarve muktv upayoga | tath hi
sahetuka bhagavn ha

ya ida parama guhya mad-bhaktev abhidhsyati |


bhakti mayi par ktv mm evaiyaty asaaya ||
[gt 18.68]
tatraitad dharmasyopadea-phalam api brahma-bhvpattir ity
evrtha-siddhau bhakti mayi par ktveti kim artha-vha ? tasy
moka-sdhanatvena rutatvt | ata evoparicara-vaso tma-rjya
dhana ca ity din paramevarnurakti-rpy bhakter liga
pradaritam iti svata prayojanatvbhvt | tasmt sarve muktihetutven rutn para-bhakti-jananena muktv upayoga ity
abhiprya unnyata iti | na cobhaya-janakatva tasya karmatvena
mokjanakatvt | eva ca drthat bhavati vkyasyeti ||84||
ity crya-svapnevara-vidvad-vara-viracite ilya-bhakti-strabhye
dvitydhyyasya dvityohnikam ||
sampta ca dvityo'dhyya ||2||
o)0(o

(3)

ttyo'dhyya
(3.1)

prathamam hnikam
(3.1.1)
bhajanyottamatvena bhakter uttamat yata |
bhakta-tad-bhvata ctra bhajanyo nirpyate ||

bhajanyendvityam ida ktsnasya tat-svarpatvt


||85||
jndhn jeya-siddhir iti tantreu niraya |
jna satt na s jtir jty-dau tad-asattvata ||
sattve v nea-sambandha-kalpan-gauravd api |
tasmj jna para brahma sarvatrnugata svata ||
tad-abhedo dya-mtre dya-bhedas tu sat-pare |
ghao jnam itdk syt pratyaya sann iveti cet ||
asti svarpa-dhr naiva sattvatvennupasthite |
tad-updna-viaye jnecchkti-hetun ||
ts sa-viayatvena hetutve lghava mahat |
yat tat sa-viaya guavan naiva gauravt |
kla-vedyopdhi-kt taj-jttvdi-kalpan || iti ||85||
(3.1.2)

tac-chaktir my jaa-smnyt ||86||


tasya brahmaa aivarya-aktir myeti gyate
daiv hy e gua-may mama my duratyay |
mm eva ye prapadyante mym et taranti te || [gt 7.14]
maydhyakea prakti syate sa-carcaram |
hetunnena kaunteya jagad viparivartate || [gt 9.10]
tan-mytva tu kry vaicitryn nntatvata |
krya-sattvopapatty-artha brahma-satt-ruter iti ||
mithytvasynuakte ca tan-mithytva na smpratam |
tattva-jena bdhyatva mithytvam iti cen nahi ||
mithytvasypy atathyatvt satyatva sutar sthitam |
mithytvasya ca satyatve dya-satyatvam gatam ||

alknm abhnc ca bhyatve tu sad eva tat |


rajjau sarpdi-bhna yad anyath-khytir eva s ||
anyasya sad-asattvbhy bdhdhra-vyavasthite |
s my jaa-smnya jeyatva nityam eva tat |
anyath tu vyavasth syt tasmc cij-jya-nityat || iti ||
86||
(3.1.3)

vypakatvd vypynm ||87||


eva vypaka-tattvebhyo vypya-tattva-samudbhava |
vypakn hi tdtmyd vypyopdanat mat ||
na tvat samavyena bheda-sambandha-gauravt |
abdn samayopy eva ga-grhikay laghu ||
sattvena sarva-kryeu kraatva pareitu |
nimittatva hi tad-buddher boddhavyev anugatvata ||
buddhes tu skibhsyy abodhyatva yato dhiya |
boddhavyy buddhitattva-vyabhicrepi sambhavet ||
suptotthitasya pralayd buddhe prathamam udbhava |
krya-kra-bhvdi buddhv nirmti sa prabhu ||
svato nirviaypy e caitanyopdhi-bhvata |
taildivat pradpasth sa-prakra-prakin ||
kariymti sakalpd ahakrodbhavas tata |
sa aikata bahu sym21 ity evam-di-ruti-smte ||
buddher vikrev icchdv anugatvd ahakte |
mtr-bhtendriydnm ahakropi kram ||
tatra abda-spara-rpa-rasa-gandhatva-sajay |
smnyny eva abddi-sthln cpi hetava ||
sarvatra graha eva syt tattvnm iti ced ata |
vikra-grahae jti-grahavat tad-graha-sthite ||
eva vypaka-tattvn vypyev anugama kramt |
brahmdi-sarva-tattvn ghaopdnat sphuam ||
na karmanyath-siddhir iha tenasya yujyate |
tdtmyd anyath-siddher atdtmya-prayojakam ||
eva kra-tenan mokopyatay puna |
nirmiti pri-buddhyder atdtmyt pthak pthak ||
sarga-pralaydn buddhir nsti na yat kvacit |
suuptau jva-buddhn layonanta sa mokae || iti ||87||
(3.1.4)
athnvara-skhyn buddhe sargo na yujyate |
kramd vinigambhvd ity etat stram ucyate ||
21

ch.u. 6.2.3.

na pri-buddhibhyo'sambhavt ||88||
kramd deva-ri-sargdi ryate kasya buddhita |
sambhvad-bhta-sargoya tasmd osti buddhimn || iti ||88||
(3.1.5)

nirmyoccvaca rut ca nirmimte pitvat ||89||


uccvacni bhtni dharmdharmnusrata |
nirmya nirmimtesau veds tad-dhita-kmyay ||
yath pitotpdya putrn ajtau jpayaty api |
hithita-parhrau vkyais tadvad aya prabhu || iti ||89||
(3.1.6)

miropaden neti cen, na, svalpatvt ||90||


athyam varo naiva hita pit-samo yata |
ppa-sdhana-hisbhir mira-ygopadeant ||
iti cen na pradhna-phala-saukhydy-apekay |
aga-his-phallpatvn nhitas tad-vidhna-kt ||
nanu kratv-aga-hisy pradhnaika-phalatvata |
na smnya-niedhasya viayatva prasajyate ||
kuryn na kuryd ity eva vikalpatva yath bhavet |
tasmd vied anyatra syd yad havanyavat ||
atrocyatega-hisy syd aprvasya hetut |
ppa-hetu ca smnya-hisety evvirodhit ||
atha prabala-dukhasynanubandha-hetut |
vidhy-arthoya na-yuktas tad-abhvasya bodhaka ||
tath ca sarvn m hisyd asya dukhdyahetut |
satya ygga-histo yad dukha prabala na tat ||
pradhna-phala-saukhyder naiyatyn nntaryakam |
anyathtiprasaga syt prabalatvniruktita ||
tasmdj jti-vieoya dukheu prabalatvat |
pryacittdi-marae prayga-maraepi v ||
tma-haty-kta dukha tat-phalpekay laghu |
ata pratyavamara hi prha pacaikhopi tat ||
svalpatvn na balyastvd yatra dukhasya gauravam |
paryagni-karaotsargas tatra rutyaiva darit ||
pacasn ghasthnm iti smtiu coditam |
na smnya-vieoktir na nye sutarm yath || [manu
3.68]

ragopajv pauh naraka araa vrajet || [vi.pu. 2.6.22] iti ||


90||
(3.1.7)
ruti-prasagc chrautnm aprvam atha cintyate |
kart-bhokt-gata tat kim tma paramevare ||

phalam asmd bdaryao22 datvt ||91||


rjdi-roa-tobhy datvt karma phalam |
asmd brahmaa evha bhagavn bdaryaa ||
tan na kart-gata putre jtei-phala-darant |
atha bhokt-gato bhoga kasminn ity eva cintyate ||
anyonyraya eva syd ubhayo sva-vyapekat |
tasmd datay roa-tobhy paraeitu ||
hithita-phala-prpti phaloddeya-gat bhavet |
npy uddeya-gatatvena vyprntara-kalpanam ||
anyath rja-sevdv apy aprva prasajyate |
ata evevara-prti-pradatva karma rutam ||
ye tu dharmymtam ida yathokta paryupsate |
raddadhn mat-param bhakts tetva me priy ||
[gt 12.20]
roa-todi-sattvepi na sasritvam itu |
tad-vttatvd dukhatvn nitya-muktataypi ca || iti ||91||
(3.1.8)

vyutkramd apyayas tath dam ||92||


pralayo vypya-tenan vypakekta-mnyata |
vypiky mdi vypya-ghadi-laya-darant || iti ||92||
ity cry-svapnevara-vidvad-vara-viracite ilya-bhakti-strabhye
ttydhyyasya prathamohnikam ||
o)0(o

22

vednta-stra 3.2.38. phalam ata upapatte

(3.2)

dvityam hnikam
(3.2.1)
jvasya brahma-bhvo hi muktir ity abhidhyate |
tad-vivekataytrpi bhajanya-vivecanam ||
anyasya katham anyatva ghaeteti vitarkayan |
jvn bhagavad-bhve yogyatm ha stra-kt ||

tadaikya nntvaikatvam updhi-yoga-hnd


dityavat ||93||
sarva khalv ida brahma [ch.u. 3.14.1], neha nnsti kicana [b..u.
4.4.19],
yath prakayaty eka ktsna lokam ima ravi |
ketra ketr tath ktsna prakayati bhrata |
ketra-ketrajayor evam antara jna-caku | [gt 13.33-34]
ity dibhis tasyaikatvam eva svabhva | ubhayath ctma-pratyaya
sa jvopdhi-buddhir tmnukta | tath ca rutiekadh bahudh
caiva dyate jala-candravat [ve.ka. 5.3],
sita-nldi-bhedena yathaika dyate nabha |
bhrnti-dibhir tmpi tathaika san pthak pthak || [vi.pu.
2.16.22] iti |
tata para-bhakty jvopdhi-buddhi-hne sati punar ekatvam apy
aviruddham yathdityasya praktmana pratibimbopdhidarpady-apagame, tadvat ||93||
(3.2.2)

pthag iti cen, na, paresamabandht praknm ||


94||
pthag eva parasparam atyanta-bhinn praktmna eva jv,
anyath kacin mukta kacid baddha iti vyavasth na syd iti cet, na,
kathacid anvara-skhyn tath sambhavepi sevara-skhyn
tad-asambhavt | katham ? praktman parea paramevarea
saha dra-dyatva-lakaa-samabandhbhvt te svapraktaydityeneva pradpnm aprakant | tath cnvaratvam
asarvajatva jeyatva ca brahmaa syt |

atha prakys te jya-prasagn npi mitho buddhi-vtty


prakayaty ayam | tad dhi tamobhibhtyaiva naivnta-karaasattva-vtty, na ca tad-ayogyatve tat sambhavati | na khalv varaanivttv api dpo dpntara-prakya iti bhybhyantara-prakayo
kacid aupdhikopy eka-dharmo yenasvaya jyotir evya purua
[b..u. 4.3.9] ity-dau gauo jyoti-abda | tasmdc cid-tm jagatprakakatvenaiva sidhyatti na tatra parpek |
ki ca, mano-dharma-bhrama-tena-dhiyor adhihnatay ctmasiddhir apratyhaiva buddhi-vttn tu gaua eva jnatva-sukhatvavyavahra |
ki mnam tman bhede buddhi-tena-bhid sthit |
bandha-moka-vyavasthne nitya-mukttman kuta || iti ||94||
(3.2.3)
atha vikria eva satttmno $necchdayas tad-gu jnmcchmi
sukhty-di-pratyayd iti mata nirasyann ha

na vikrias tu karaa-vikrt ||95||


na $ndi-vikravanta tmno bhavitum arhanti | kuta ?
sukhopalambhde karaa-gatatvena $ndnm upapatter tma-nmvikritvt | tath hi sukhopalabdhi sakaraikety dy anumne tdakarasambandhasya tdtmyena sattvt sukhdayo ntma-vikra,
tmani prattatvd gauratvdivad ity anumnc ca | evam
ahatvasypi kraa-tdtmyenaiva manas grahaam | suuptau
mano-laye tad-agrahaam | klopdhn ktvavad iti dik ||95||
(3.2.4)
atha katha jvasya brahma-bhva ity apekym ha

ananya-bhakty tad-buddhir buddhi-layd atyantam ||


96||
purua sa para prtha bhakty labhyas tv ananyay |
yasynta-sthni bhtni yena sarvam ida tatam || [gt 8.22]
iti rutam | tath, bhaktyaika-labhye purue pure muktau kimartha kriyate na yatna [n.pu. 5.21] iti | tasmt para-bhakti-mtrea
buddher atyanta-laye sati brahmnandvpti-laka muktir ity artha

| tath ca tadya-buddhi-vilaya-prg-abhva-saha-vttibrahmnandvptir muktir iti tal-lakaa scitam |


atha brahmnandvpte siddhatvenpururthatvam iti cet, na,
grmdivad viiatay pumarthatvt | atra buddhir jvopdhir mat,
bhagavata eva buddhi-tenabhyupagamt | anyath ida sukham atra
sukhatvam iti $nj jter nityatay tad-viiasya pumarthbhvaprasagt | hktyor vikalpakatvbhvt | tasmdd asiddhopargea
siddhe apcch-kt iti | ktya-sdhyatva-$na pratibandhakam iti cet,
yendau balavad aninubandhitva-tirodhnd ivotkaa-rgea
ktya-sdhyatvam api tirodhya pravartitam iti kim anupapannam |
nanda vrao rpa tac ca moke pratihitam ity gamd api
tathtvam adhyavaseyam iti ||96||
(3.2.5)
atha para-bhakti-siddhau jvanda-bhogavad itarem aprvm
api bhogenaiva laya ity anirmoka eva syd ity ata ucyate

yu ciram itare tu hnir anspadatvt ||97||


tma-ratau saty, tasya tvad eva cira yvan na vimokye, atha
sampatsye [ch.u. 6.14.2] iti | tath
dharmrtha-kmai ki tasya muktis tasya kare sthit |
samasta-jagat mle yasya bhakti sthir tvayi || [vi.pu. 1.20.27]
tath ca yur jvanda tan-mtram eva cira para-bhaktau
satym api mukti-pratibandhaka tvad eva jvanmukti | itare
dharmdharm jvanda-laye sati buddher atyanta-laye
bhogspadasybhvd buddhi-bhogbhva eveti nnirmoka iti
buddher api vikryatvena kraatvt | npi tad adhetutva
krantarbhve phalnipattau api hetutvkate | tasya bhagavattoa-roa-rpasypi laya klt pralaya-smagrto v
yathgprvm aga-vaiguyd ajanita-paraprv laya iti |
brahmrpaa tu pratibandhakbhtakarmam abandhyeti sarvam
anavadyam | paraparayaiva $ngnin karma-kaya iti ||97||
(3.2.6)

sastir ema bhakti syn njnt krasiddhe


||98||
atha jvasya sasra kim a$na-kto mata |
utbhakti-ktas tatra stram etat pravartate ||
svargotha jvanmuktatva muktir e tray gati |

jvanmukti par bhaktis tad-asiddhis tu sasti ||


spi bhakte kmannm abhvd eva tihati |
bhaktau saty nivarteta tath cokta maharibhi ||
tvad rtis tath vch tvan mohas tathsukham |
yvan na yti araa tvm aegha-nanam || [vi.pu. 1.9.73]
tena$na-kt sir $nt tad-dhnir iyate |
rajju-sarpdi-hetnm abhvt tad-asambhavt ||
janmni ghora-yama-kikara-tanni
dainyni tni tapantmaja-daranni |
jantor aha-mama-taraga-kuraga-tkghri-pakaja-parmukhatnubhva || iti ||98||
(3.2.7)

try e netri abda-ligka-bhedd rudravat ||


99||

e jvn tri nayanni sdhanni artha-pramitau pramabhtnti yvat | pramitatvvieepi karaa-traividhyt traividhyam |
tni yath, jna-mna-yogya-pada-padrtha-rpa abda abdapram-karaam | tasya prathamam abhidhnam alaukika-bhaktes tatsdhanatdau prdhnya-kathanrtham | tath $na-mna-vypyapaka-dharma-liga-$nam anumiti-karaam asmka tat-kryatvj
$yamnatvam apy aviruddham | pratyaka-pramiti-karany aki
viaya-sambaddhni tni ca mana-rotra-tvak-cak-rasana-ghrni
a sva-sambandhentakaraasya tamobhibhya cid-tmaprakamnrthkr sattva-vtti janayanti, ata evoktasarvadvreu dehesmin praka upajyate [gt 14.12] iti | jva-buddhirpa-manaso dukhdi-vikrs tu n$t santty tma-prakenaiva
prakyanta iti na tatra sattva-vtty-avakalpana gauravt | etad eva
ski-bhsvattvam | eva abdnumna-pratyaka-bhedt try eva
yath rudrasya tri cakur-adhihnni ndhikni na nynni,
tadvac candra-srygni-rpatva-cihnni | upamna tu akti-grahamtrrtham, tac ca smnyato dnumna-sahakrea prasiddhapada-smndhikarayt kava-kvya-paricchedavan manaspi
sambhavatti triv evntarbhtam iti na pthak | pramavicrosmbhir nyya-tena-nikaee vednta-tena-nikae ca nirpita iti
neha pratanyate |
jva-buddhir mano nma tat sakoca-viksavat |
yaugapadyyaugapadye dhiy tenopapadyate ||
varhakter jva-buddhnm udbhavo yata |
buddhau dukhdivat skd ahantvam api ghyate ||

mtr-bhtendriydn bhagavad-buddhi-janmata |
bhagavad-buddhi-boddhyatvc cid-grhya tathendriyai ||
bhtni paca-tanmtr paca caikdaendriyam |
aha-buddhi-pradhntma-pares tena-sagraha ||
iti aviati-tenani ||99||
(3.2.8)

vis-tirobhv vikr syu kriy-phala-sayogt ||


100||
prasagd utpatti-layo cintyete, tatrotpattir virbhva-laka sata eva
kriy-yogyat, tath tirobhvas tad-ayogyat, eva vddhi-hndayo
vikra eva bhavanti | kuta ? karoti ghaa nayati ghaam ity dau
dhtv-artha-phala-sambandha-vyapadet | te ca sata eva ghaante
nsata | tath coktamnsato vidyate bhvo nbhvo vidyate sata
[gt 2.16] iti | eva bhavati nayatty dv api kriyrayatva
pratyate | tac ca sata eva sambhavati | sa cdya-kaa-sambandho
na-pratiyogitva ca tad-artha, dyatvasynirukte | na
cvirbhvasyvirbhvntarvayakatve navasth-gauravayor
anyatara-prasaga, ghaa-smagry evvirbhvasyvirbhvitvt |
anyath utpatter utpattv api tathtva-prasagt | eva ca ghaasya
prva-prvvirbhva-tirobhva-paraparaiva prg-abhvas tirobhva
eva na | sa ca kadcid tyantikopi, yath devadatta-arrasya,
yath v mukta-buddhy-dnm | anyonytyantbhvau ca parasparaviruddha-dharma-tad-adhikaraayor ntiricyete | anyath bhvepy
abhvntara-svkra-prasagd iti pralaye tu pralaykhyavikrtiriktasya vickrasybhva eva | saskrs tu skmtman
tihantti na kopi doa | paryavasit tri-laka bhakti-mms ||
parivta-pta-vasana ghanopama
atapatra-patra-sadyate kaam |
dhta-veu-reu-para-maita gav
hdi vstu kaustubha-vibhaa maha ||
gaua-km-valaye virada iti khytd abhd bh-mae
sarvorv-pati-srvabhauma-pada-bhk pra$vatm agra |
tasmd sa jalevaro budhavara sendhipa kmbht
svapneena kta tad-aga-janu sad-bhakti-mmsanam ||
ity crya-svapnevara-vidvad-vara-viracite ilya-bhakti-strabhye
ttydhyyasya dvityohnikam ||

sampta ca ttyo'dhyya ||3||


iti r-ilya-mahari-prata-bhakti-stram
o)0(o

Potrebbero piacerti anche