DR. SC.

NERMINA ZAIMOVI-UZUNOVI
DR. SC. DUAN VUKOJEVI
DR. SC. NEDIM HODI
MR. ALMA IGA

STATIKA
I izdanje

Zenica, 2007. godine

PREDGOVOR
Sa pojavom novih tehnika i tehnologija, pripreme knjiga i uopte
udbenike literature, posebno iz tehnikih disciplina, postalo je lake i
kvalitetnije. Skratilo se vrijeme pripreme i pojavio daleko vei broj
knjiga nego to je to bilo ranije. Iz oblasti mehanika bilo je dosta
razliite literature, koja naalost nije u potpunosti odgovarala
nastavnom procesu i programu po kome se radilo.
Ipak dobro rjeenje jeste postojanje udbenika koji u potpunosti slijedi i
podrava sadraj koji nastavnik predaje studentima. Zbog toga smo
radei dugi niz godina na predmetima Staika i Mehanika I, na prvoj
godini studija mainskih i graevinskog fakulteta stekli iskustvo kako i
ta predavati studentima i ta treba ispitivati studente. U skladu sa
Bolonjskim procesom, nije jednostavno na prvoj godini sa teoretskim
predmetom kakav je Statika uvoditi nove tehnike predavanja i vjebi.
Zato kao jedina i sigurna potpora za postizanje dobrih rezultata jesu
knjige, udbenici, zbirke i praktikumi.
U knjizi Statika skupili smo niz zadataka koji su se pojavljivali kao
ispitni zadaci u eliminatornom dijelu ispita (pismeni dio ispita).
Teorijska osnova, za rjeavanje zadataka datih u knjizi, data je na
jednostavan, razumljiv nain i to je mogue u manjem obimu.
Prethodne zbirke zadataka, iji je sadraj ukljuen u ovu knjigu,
pokazale su se kao dobra osnova i bile su dosta korisne i traene, pa je i
ovo kompletno rjeenje, teorijske osnove i pratei zadaci moda i
najbolje rjeenje za studente.
Smatram da smo izdavanjem ovog ubenika za predmet Statika i
Mehanika I studentima olakali pripremu i savladavanje tako vanih
osnova za sve studente tehnikih fakulteta, posebno mainskih i
graevinskih.
Biemo zahvalni i pozivamo sve koji pronau greke bilo koje vrste, koje
su nam promakle da nam ukau na njih.
Posebnu zahvalnost dugujem recenzentima prof. dr. Avdi Voloderu i
prof. dr. Daferu Kudumoviu na trudu koji su uloili da pregledaju
materijal i ukau na propuste.
Mr. Samir Leme je dizajnerskim rjeenjem korica znaajno doprinio
prepoznatljivosti i vizuelnom identitetu knjige zbog ega mu dugujemo
zahvalnost.
Autori
Zenica, oktobar 2007.

ii

SADRAJ
1 UVOD U MEHANIKU................................................... 1
1.1 Definicija, zadatak i podjela mehanike 1.2 Kratak istorijski pregled
razvoja mehanike
1.3 Osnovni pojmovi i aksiomi mehanike 1.3.1
Kruto tijelo i materijalna taka
1.3.2 Pojam sile i vrste sile 1.3.3
Pojam mase i teine 1.3.4 Klasina mehanika i nova mehanika 1.3.5
Osnovni zakoni mehanike 1.3.6 Osnovne veliine u mehanici i njihove
jedinice 1.3.7 Metodiki pristup rjeavanju zadataka u mehanici

2 UVOD U STATIKU .................................................... 15

2.1 Zadatak i podjela statike
2.2 Osnovni pojmovi u statici
Aksiomi statike 2.4 Veze, vrste veza i njihove reakcije

2.3

3 SISTEM SUELJNIH SILA ........................................ 27

3.1 Definicija sistema sueljnih sila
3.1.1 Geometrijski uslovi
ravnotee sistema sueljnih sila 3.2 Razlaganje sila na komponente
3.3 Projekcija sile na osu i na ravan 3.4 Analitiki nain definisanja
sile 3.5 Analitiki uslovi ravnotee sistema sueljnih sila PRIMJERI

4 PROIZVOLJNI SISTEM SILA U RAVNI....................... 59

4.1 Moment sile u odnosu na taku
4.2 Momentno pravilo
(Varinjanova teorema)
4.3 Slaganje paralelnih sila u ravni
4.4
Rezultanta dvije paralelne sile 4.5 Spreg sila 4.5.1 Sistem spregova
sila u ravni 4.5.2 Slaganje spregova sila 4.6 Slaganje proizvoljnog
sistema sila u ravni 4.7 Paralelno premjetanje ravnog sistema sila u
datu taku 4.8 Svoenje ravnog sistema sila na prostiji oblik 4.9
Uslovi ravnotee ravanskog sistema sila 4.10 Posebni uslovi ravnotee
ravnog sistema sila
4.11 Vrste ravnotee tijela
4.12 Grafostatika
4.12.1 Verini poligon 4.12.2 Grafiki uslovi ravnotee ravnog sistema
sila
4.12.3 Razlaganje sile na njoj dvije paralelne komponente
PRIMJERI

iii

STATIKA

5 RAVNI NOSAI ...................................................... 148

5.1 Osnovna podjela
5.2 Grafiki postupak odreivanja reakcija
oslonaca nosaa 5.3 Odreivanje transverzalne (poprene) i aksijalne
(uzdune) sile i napadnog momenta na nosau
5.4 Prosti nosai
5.4.1 Prosta greda optereena konstantnim kontinualnim optereenjem
5.4.2 Prosta greda optereena trougaonim kontinualnim optereenjem
5.4.3 Prosta greda optereena vertikalnom ekscentrinom silom 5.4.4
Konzola
5.4.5 Prosta greda optereena proizvoljnim kontinuiranim
optereenjem
5.4.6 Gerberova greda
5.4.7 Okvirni nosai
PRIMJERI

6 REETKASTI NOSAI ............................................ 225

6.1 Osnovne karakteristike reetkastih nosaa 6.2 Odreivanje otpora
oslonaca (reakcije veze) reetkastog nosaa
6.3 Odreivanje sila u
tapovima reetkatog nosaa 6.3.1 Metoda isijecanja vorova 6.3.2
Kremonin metod 6.3.4 Riterova metoda PRIMJERI

7 TRENJE KLIZANJA I TRENJE KOTRLJANJA .......... 256

7.1 Trenje klizanja 7.2 Trenje kotrljanja 7.3 Trenje ueta PRIMJERI

8 TEITE ................................................................ 288

8.1 Koordinate teita 8.2 Poloaj teita homogenih tijela koji imaju
ose simetrije 8.3 Guldinove teoreme PRIMJERI

9 PROIZVOLJNI PROSTORNI SISTEM SILA ............... 303

9.1 Moment sile za osu
9.2 Projekcije sile na ose prostornog
pravouglog koordinatnog sistema
9.3 Moment sile za taku
9.4
Projekcija momenta sile za taku na ose pravouglog koordinatnog
sistema
9.5 Varinjonova teorema o momentu za taku rezultante
sistema sueljnih sila
9.6 Spreg sila kao vektor
9.7 Sabiranje
spregova 9.8 Redukcija prostornog sistema sila na taku 9.9 Uslovi
ravnotee proizvoljnog prostornog sistema sila 9.9.1 Analitiki uslovi
ravnotee u nekim specijalnim sluajevima prostornog sistema sila
9.10 Veze i njihove reakcije u prostornim problemima PRIMJERI

iv

SADRAJ

10 LANANICE ......................................................... 347

10.1 Lananice optereene koncentrisanim silama
10.2 Lanaanice
optereene kontinuiranim optereenjem
10.2.1 Lananice sa
proizvoljno-kontinuiranim optereenjem 10.2.2 Paraboline lananice
10.2.3 Obine lananice

11 METOD VIRTUALNIH POMJERANJA .................... 357

11.1 Rad sile
11.2 Rad sprega sila
11.3 Pojam stepena slobode
kretanja 11.4 Princip virtualnih pomjeranja

vi

UVOD U MEHANIKU
1.1 Definicija, zadatak i podjela mehanike
Mehanika kao grana prirodnih nauka je nauna disciplina koja izuava
zakone mirovanja (ravnotee), mehanikog kretanja, kao i uzajamnog
djelovanja materijalnih tijela. Naziv mehanika dolazi od grke rijei
"mehane" koja ima znaenje stroja (maine) ili orua (sprave). Nastanak
mehanike bio je uslovljen ivotnim potrebama ovjeka u njegovoj borbi
za opstanak. Opaanje prirodnih pojava, koje je staro koliko i
ovjeanstvo, kao i odreenih slinosti i zakonitosti u tim pojavama
vodilo je ka postepenom pretvaranju iste u spoznaju i konano u
naunu misao. Pri tome, ovjek je uoio da na neke pojave moe utjecati
i potpuno ili djelimino ih iskoristiti, odnosno podvrgnuti svojoj volji. Iz
navedenog je oigledno da se mehanika temelji na opaanju,
iskustvima, eksperimentu i teoriji. U okviru mehanike primjenjuju se
razliite metode kao to su: eksperimentalne, metode logikog
zakljuivanja i egzaktne metode matematike. Kako mehanika raspolae
sa malim brojem aksioma, koji se temelje na opaanju i iskustvu, pri
prouavanju mehanike uglavnom se koristi deduktivna metoda.
Deduktivna metoda podrazumijeva formulisanje optih pojmova i
zakona, a zatim se, logikim zakljuivanjem, primjenom matematikih
metoda izvode ostali teoremi i principi mehanike.
Mehanika kao osnovna i najstarija grana fizike raspolae principima i
zakonitostima na kojima se zasnivaju mnoge grane fizike. Kao nauna
disciplina mehanika se bavi prouavanjem najjednostavnijih prirodnih
pojava, koje nazivamo mehanikim kretanjem. Pod mehanikim
kretanjem podrazumijevamo pojavu promjene poloaja materijalnih
tijela, koja se vri u toku vremena, jednih u odnosu na druge, kao i
promjenu relativnog poloaja dijelova materijalnih tijela, to jest
deformacije tijela.
Svaka promjena poloaja tijela uvjetovana je djelovanjem nekog
vanjskog uzroka koji nazivamo silom. Zbog toga se mehanika bavi i
silama, to jest ona istrauje i uzroke kretanja.
Pod pojmom materijalnog tijela podrazumijevamo prostor ispunjen
materijom. Materija ili tvar je ono to ispunjava prostor i to osjeamo
preko naih osjetila, odnosno ono to djeluje na naa ula. U prirodi i
svuda oko sebe neprekidno opaamo bioloke, hemijske, mehanike,
toplinske, elektrine i druge promjene. Openito, sve te raznovrsne i
mnogobrojne promjene nisu nita drugo do razliiti oblici kretanja

STATIKA
materije. Za kretanje moemo rei da je to najopenitije svojstvo
materije.
S pojmom materije nije vezan samo pojam kretanja ve i pojmovi
prostora i vremena, jer materija je u stalnom kretanju koje se zbiva u
prostoru i vremenu. U nekim promjenama kao to su rast ivih bia,
promjena strukture konstrukcionih materijala i slino glavnu ulogu igra
vrijeme, a kod drugih dominira element prostora. Meutim, pojam
kretanja materije u prostoru pri analizi bilo koje promjene u svim
njenim pojedinostima ne moemo nikako odvojiti od njenog kretanja u
toku vremena.
Prostorno stanje materijalnog tijela definiu njegova osnovna svojstva
kao to su oblik, volumen i poloaj. Promjenu oblika i volumena
materijalnog tijela nazivamo deformacijom, a promjenu poloaja
kretanjem.
U prirodi se kretanje javlja u najraznovrsnijim oblicima pri emu jedan
oblik kretanja moe da se pretvori u drugi. Najednostavniji oblik
kretanja je mehaniko kretanje za koje smo rekli da se sastoji u
promjeni poloaja tijela u prostoru tokom vremena. Ako tijelo ne mijenja
svoj poloaj u odnosu na druga tijela koja ga okruuju, kaemo da
miruje.
Kretanje i mirovanje su relativni pojmovi s obzirom da u prirodi ne
postoji apsolutno mirovanje. Na primjer tako nam se na prvi pogled ini
da u prirodi postoje tijela koja miruju u odnosu na okolne predmete i
tijela koja mijenjaju svoj poloaj u toku vremena, odnosno kreu se.
Meutim, poznato je da Zemlja rotira oko svoje ose i istovremeno po
eliptinoj putanji rotira oko Sunca, koje opet stalno mijenja svoj poloaj
u odnosu na druge zvijezde u svemiru. Dakle, itav svemir je u stanju
vjenog kretanja i zato u prirodi ne postoji tijelo koje se ne bi nalazilo u
stanju kretanja. Zbog toga s pravom moemo rei da je kretanje, u
najirem smislu rijei, oblik postojanja materije i ono obuhvaa sve
promjene i procese koji se dogaaju u prirodi i svemiru.
Vrlo esto pri kretanju materijalnog tijela dolazi i do promjene njegovog
oblika i volumena (deformacije) to je prouzrokovano promjenom
meusobnog poloaja njegovih sastavnih estica (na primjer kretanje
vrstih tijela, kretanje tenih i plinovitih fluida).
Deformacije koje nastaju pri kretanju vrstih tijela u veini sluajeva
tako su male da se mogu zanemariti i zbog toga se pri prouavanju
mehanikog kretanja uzima u obzir samo promjena poloaja.
Osim navedenih jednostavnih pojava kretanja, koje obino moemo lako
posmatrati, postoje kretanja odreena elektrikim, magnetskim,
toplinskim, optikim, hemijskim i drugim procesima u materijalnom
tijelu. Ta kretanja materijalnih tijela su mnogo sloenija i veoma teko
ili uope se ne mogu posmatrati jer se radi o kretanju molekula i atoma,

1- UVOD U MEHANIKU
odnosno njihovih sastavnih estica. Prouavanjem zakona tih kretanja
bavi se fizika u irem smislu rijei.
Ako se pri analizi procesa kretanja materijalnih tijela u obzir uzme
manji broj fizikih svojstava, prouavanje kretanja tih tijela e biti
daleko jednostavnije. Zbog toga je uobiajeno da se pri prouavanju
zakonitosti mehanikog kretanja polazi od najjednostavnijih objekata
kao to su materijalna taka i kruto tijelo, a zatim se postepeno uzimaju
u obzir i druga fizika svojstva (elastinost, plastinost i sl.). Na taj
nain se pribliavamo tanom poznavanju zakona kretanja stvarnih
materijalnih tijela u prirodi.
Izuavanje pojava kretanja isto teorijski, neovisno o njihovom znaenju
u praktinom ivotu, koristei pri tome samo matematika sredstva,
spada u teorijsku ili racionalnu mehaniku. Rezultati izuavanja do kojih
dolazimo u okviru teorijske mehanike uporeuju se sa stvarnou pri
emu pokuavamo teorijske i praktine rezultate dovesti u sklad. Na taj
nain dobiveni zakljuci primjenjuju se pri proraunima i projektiranju
elemenata, maina, graevina i drugih tehnikih objekata.
Mehanika, kao nauna disciplina, koja primjenjuje zakone teorijske,
odnosno racionalne mehanike na tehnike objekte zove se tehnika
mehanika. Tehnika mehanika kao nauna disciplina predstavlja
prijelaz od isto teorijskih disciplina ka praktinim tehnikim naunim
disciplinama.
Za rjeavanje tehnikih problema nije uvijek potrebna apsolutna
tanost koja se dobije na osnovu strogih i veoma sloenih formula
teorijske mehanike. Rjeavanje tehnikih problema i postizanje eljenog
cilja u veini sluajeva zahtijeva jednostavne i brze metode, to kao
posljedicu ima uvoenje novih hipoteza i zamjenu strogih formula
teorijske mehanike empirijskim relacijama, koje se temelje na
neposrednom iskustvu. Na primjer teoriju elastinosti, nauku koja
izuava idealna elastina tijela, zamjenjuje u tehnikoj mehanici statika
elastinih tijela ili otpornost materijala, a teorijsku hidromehaniku,
nauku o kretanju idealnih tekuina, tehnika hidromehanika, odnosno
primijenjena mehanika fluida ili hidraulika.
Prema opoj definiciji mehanike kao naune discipline koja izuava
specifine zakone mehanikih kretanja, tehnika mehanika se dijeli na
statiku ili geometriju sila, kinematiku ili geometriju kretanja i na
dinamiku, koja prouava odnose izmeu sila i kretanja.
Statika u opem sluaju prouava samo mirovanje materijalnih tijela
kao specijalni sluaj mehanikog kretanja. Razlikujemo statiku krutih
tijela ili stereostatiku i statiku elastinih vrstih tijela ili nauku o
vrstoi. Zadatak statike krutih tijela je da sile, koje djeluju na neko
tijelo, svede na najjednostavniji mogui oblik, a statika elastinih

STATIKA
vrstih tijela prouava unutarnja naprezanja i deformacije materijalnih
tijela. U statici operiramo sa pojmovima duine i sile.
Kinematika se bavi prouavanjem kretanja materijalnih tijela, ne
uzimajui u obzir uzroke koji izazivaju to kretanje. Dakle, nastoji se
odgovoriti na pitanje: kako se materijalno tijelo kree pri zadanim
geometrijskim uvjetima u zavisnosti od vremena. To znai da u
kinematici operiramo sa pojmovima duine i vremena.
Dinamika prouava zavisnost izmeu kretanja materijalnog tijela i sila
koje djeluju na tijelo, uzimajui u obzir i njegovu masu. Dakle, u
dinamici operiramo sa pojmovima duine, vremena, sile i mase. Za
dinamiku se kae da je to nauka o ubrzanom kretanju tijela. Ubrzanje
ili akceleracija postoji uvijek kada dolazi do promjene brzine ili po
veliini (npr. nejednoliko pravolinijsko kretanje) ili po pravcu (npr.
krivolinijsko kretanje), odnosno istovremeno po pravcu i veliini.

1.2 Kratak istorijski pregled razvoja mehanike

U pradavna vremena ovjek je, u borbi za opstanak, nastojao da svoje
slabosti nadomjesti i dopuni odgovarajuim tehnikim sredstvima koja
su mu bila dostupna. Ta sredstva bila su raznovrsna i imala su razliite
namjene. Na primjer to su bile kamene sjekire, grnarske ploe, ureaji
za mljevenje, vezenje i tkanje, alati i strojevi za dizanje i transport tereta
na kopnu, vodi i u zraku, oruje za napad i odbranu itd. Posmatranjem
pojava na nebu ovjek je naao mjerilo za vrijeme i objekte za
orijentaciju u prostoru. Daljim razvojem i na osnovu steenih iskustava
iz tehnike, astronomije i nautike ovjek je nastojao da objasni odreene
zakonitosti kretanja, ravnotee i mirovanja. Tako je kao posljedica
ivotnih potreba ovjeka u njegovoj borbi za opstanak nastala
mehanika. Povijest mehanike kao naune discipline nerazdvojeno je
vezana sa historijskim razvojem materijalne kulture ovjeanstva to se
moe uoiti iz slijedeeg pregleda historijskog razvoja mehanike.
Mnogi istorijski spomenici kao i porijeklo same rijei mehanika govore
nam da su se ljudi bavili mehanikom jo u davnoj prolosti. Dokaz za to
su piramide Egipta, kule Babilona, hramovi i luke Grke, mostovi i
tvrave starog Rima itd. Iz navedenog je oigledno da su ljudi ve u
starom vijeku raspolagali raznolikim i velikim znanjima iz mehanike.
Poseban segment spoznaja u starom vijeku vezan je za nebesku
mehaniku tj. posmatranje i prouavanje kretanja nebeskih tijela.
Moemo rei da poeci mehanike padaju u poetke religije i ljudske
civilizacije. Postavljanje prvih osnova iz mehanike vezano je za grke
naunike i njenu najstariju granu statiku. Zato se osnivaem mehanike
smatra Arhimed iz Siraxuze (287-212 god. prije n.e.), koji je postavio
zakone poluge i uzgona u tekuinama, a pripisuju mu se i koloturnik,
vijak i kolo na vretenu; Heron (oko 120 god. prije n.e.) koji je proirio

1- UVOD U MEHANIKU
zakone poluge i kolotura i razvio zakonitosti o djelovanju klina, vijka,
zupanika i kola na vretenu; Ptolomej (oko 150 god. poslije n.e.), koji je
dao prvu dosta potpunu teoriju kretanja planeta (gledite geocentrinog
sistema oje je odgovaralo crkvenim vlastima zastupljeno u djelu
"Almagest" koje je preko 15 stoljea sluilo kao glavni udbenik
astronomije) i Pappus (oko 390 god.), koji je razvio nauku o teitu
tijela.
Nakon to je takozvana aleksandrijska kola u VII stoljeu doivjela
propast nastao je dui zastoj u razvoju mehanike i nauke uope.
Ponovni intenzivniji razvoj nauke poinje tek pred kraj XV stoljea.
Zastoj u razvoju nauke u ovom periodu nastao je uglavnom kao
posljedica nedovoljne ekonomske razvijenosti.
U drugoj polovini srednjeg vijeka dolazi do poboljanja ekonomskog
stanja. Razlog za to je niz tehnikih otkria koja se javljaju jedno za
drugim. U IX stojeu javlja se potkivanje ekserima, a u istom periodu
pronaena je i vodenica. Do racionalizacije vune snage ivotinja i
njenog poveanja dolazi u X stoljeu koritenjem hama koji se
ivotinjama postavlja na ramena, a ne na vrat kako se inilo ranije.
Dolazi do usavravanja tehnike graenja brodova (javlja se kormilo koje
olakava plovidbu). U XIV stoljeu iz Kine preko Arapa donosi se barut
na Zapad, a sredinom XV stoljea otkriveno je tampanje.
Povean broj tehnikih otkria dovodi do poveanja proizvodnje koja
dovodi do intenzivnije razmjene dobara izmeu pojedinih zemalja ime
se problem prijevoza jo vie intenzivira.
Nakon otkria Amerike, proizvodne potrebe te epohe postavljaju pred
nauku itav niz problema iz domena mehanike i astronomije.
Neki od tih problema su: poveanje brodske teine i poboljanje
upravljanja brodom, gradnja kanala u okviru rijene plovidbe, problem
odreivanja poloaja broda na otvorenom moru i dr. Navedeni problemi
spadaju u domen hidrostatike, hidrodinamike i astronomije.
Razvoj specifinih industrijskih grana kao to je rudarstvo, takoer je
mehanici postavio niz problema kao to su: gradnja maina za buenje,
transport i dizanje rude, izrada rudnikih pumpi za vodu, problem
provjetravanja rudnika itd. Jedan sasvim novi pokret u filozofiji, nazvan
renesansa, znatno je ubrzao sve zakone ovjekovog ivota.
Uticaj na razvoj mehanike kao naune discipline imale su i ratne
vjetine iz kojih su proistekli problemi zakona kretanja plinova kod
vatrenog oruja, pitanje akcije i reakcije, problem otpornosti materijala,
problem kretanja projektila i drugo.
Nagli razvoj mehanike javlja se u XVI i XVII stojeu. U tom periodu
ivjeli su veliki umovi i naunici kao to su: Leonardo da Vinci (14521519), Kopernik (1473-1543), Galilei (1564-1642), Kepler (1571-1630),

STATIKA
Huygens (1629-1695) i mnogi drugi. Galilei se smatra jednim od
osnivaa klasine mehanike. On je uveo eksperimentalnu metodu kao
osnovu fizikalnih istraivanja. Postulirao je, izmeu ostalog, zakon
slobodnog pada i zakon kretanja po kosini. Poseban znaaj ima jedan
od osnovnih zakona mehanike, a to je princip tromosti ili inercije koji je
on izveo.
Jedan od najveih podsticanja razvoju mehanike dao je Newton (16431727). Svojim djelom "Matematika naela prirodne filozofije" u kome su
izloene osnovne zakonitosti kretanja u otpornoj sredini on je udario
temelje klasinoj mehanici kao naunoj disciplini koja se po njemu
naziva Newton-ova ili klasina mehanika. Uvoenjem infinitezimalnog
rauna Newton je dao podstreka matematiarima za fizikalna
razmatranja problema mehanike. Veliki je broj znamenitih
matematiara i fiziara kao to su Huygens, Leibnic, Bernoulli, Euler i
drugi, koji su radili na problemima mehanike i doprinijeli njenom
usavravanju i razvoju. Istovremeno, mehanika je s druge strane
izazvala veliki razvitak matematike, postavljajui joj probleme od kojih
neki jo ni danas nisu rijeeni.
U XVII i XVIII stoljeu na osnovu postignutih rezultata nauka je mogla
potisnuti mrane sile predrasuda, dogmatskih uenja i autoritet
neprikosnovenih crkvenih vlasti. Pobijedila je Kopernik-ova (1473-1543)
teorija kretanja planeta (heliocentrini sistem) ime je dolo do
izuzetnog preokreta u nauci, a posebno nebeskoj mehanici.
Za izuzetan razvoj mehanike u XVIII stojeu najzasluniji naunici su:
Lagrange, Laplace, d'Alembert, Poisson, Hamilton, Poinsot i drugi.
Nagli razvoj industrije u XIX stojeu doprinijelo je da se iz teorijske
mehanike izdvoji tehnika mehanika kao posebna nauna disciplina.
Osniva sistematske tehnike mehanike je Poncelet (1781-1867), a osim
njega za razvoj tehnike mehanike zasluni su: Hooke, Coulomb, Prony,
Navier, Coriolis, Maxwell, Weisbach, Young i mnogi drugi.

1.3 Osnovni pojmovi i aksiomi mehanike

1.3.1 Kruto tijelo i materijalna taka
Kretanje vrstih tijela u prirodi pod uticajem sila uvijek je povezano sa
njihovim manjim ili veim deformacijama, koje se oituju u promjeni
oblika i volumena tih tijela. Te deformacije su dosta sloene pojave pa
se u mehanici uvodi pojam krutog, to jest apsolutno vrstog tijela. Pod
pojmom krutog tijela podrazumijevamo tijelo koje pod djelovanjem sila,
ma kako one bile velike ne mijenja oblik i volumen. To znai da se
iskljuuju osobine elastinosti materijala kao i mogunost da se tijelo
raskine ili zdrobi. Takva tijela su idealna tijela i ona ne postoje u
prirodi. Dio mehanike koji izuava kretanje takvih tijela naziva se

1- UVOD U MEHANIKU
mehanikom
krutih
tijela
ili
stereomehanikom.
Izuavanjem
deformabilnih tijela koja se elastino ili plastino deformiraju bavi se
mehanika elastinih tijela ili elastomehanika kao i mehanika plastinih
tijela i mehanika loma.
Da bi se lake analizirali razliiti oblici kretanja krutog tijela, koji jo
uvijek predstavljaju dosta sloene pojave uveden je u mehaniku i pojam
materijalne take. Pod pojmom materijalne take podrazumijevamo
materijalno tijelo zanemarljivih dimenzija. Na taj nain, oduzimanjem
krutom tijelu jo i svojstva oblika i volumena predodba o materijalnoj
taki moe se svesti na geometrijsku taku. Uzevi u obzir navedeno,
kruto tijelo se moe smatrati sistemom materijalnih taaka izmeu
kojih se ne mijenja razmak. U mehanici materijalna taka moe da se
posmatra kao dio nekog tijela, ali i kao samostalna materijalna taka.

1.3.2 Pojam sile i vrste sile

U svakodnevnom ivotu vrlo esto susreu se pojave koje se
manifestuju kao naprezanje miia pri vrenju tjelesnog rada, na
primjer dizanje nekog tereta, pokretanje nekog predmeta rukom,
kretanje i slino. Naprezanje miia predstavlja subjektivni osjeaj
kojim odreujemo primarni pojam sile, koja u okvirima fizike ne moe
tano da se definira.
Pod pojmom sile u mehanici podrazumijevamo svako djelovanje (akciju)
koje nastoji promijeniti stanje mirovanja ili kretanja nekog tijela. Sile
koje proizvode ili nastoje da proizvedu kretanje tijela zovu se
dinamikim ili aktivnim (na primjer sila Zemljine tee, sila pritiska
vjetra, sila pritiska fluida u cilindru maine itd.). Za razliku od aktivnih,
sile koje nastoje sprijeiti kretanje nazivaju se pasivnim silama ili
otporima (na primjer sila otpora trenja, sila otpora kretanju tijela kroz
fluid itd.).
Sile koje djeluju na neko tijelo izvana i ije djelovanje za posljedicu ima
promjenu oblika i volumena tijela zovu se vanjskim silama, a one sile
koje se odupiru djelovanju vanjskih sila i promjenama koje one
izazivaju nazivaju se unutarnjim silama.
Djelovanje vanjskih sila na neko tijelo moe biti dvojako. Kada se
djelovanje vanjske sile na tijelo ostvaruje preko povrine tijela, tada se
govori o djelovanju povrinskih sila (na primjer sila pritiska tenosti ili
gasa na neko tijelo, sila pritiska jednog tijela na drugo). Ako je
djelovanje vanjske sile rasporeeno po jedinici mase ili volumena nekog
tijela tada govorimo o masenim ili volumenskim silama (na primjer
gravitacione sile, inercijalne sile, sile magnetskog polja, sile elektrinog
polja itd.).
Sila u opem sluaju moe biti funkcija vremena, puta i brzine i ta e se
zavisnost podrobnije izuavati u dinamici. U okviru mehanike vrlo esto

STATIKA
se susreemo sa: silom tee, inercijalnim silama, elastinom silom
opruge, koncentrisanim silama, silom trenja klizanja, silom trenja
kotrljanja i nizom drugih sila o kojima e biti vie govora u narednim
poglavljima.

1.3.3 Pojam mase i teine

Veliki broj vozaa vjerovatno je mnogo puta uoio pojavu koja se oituje
u tome da kada voze automobil koji je vie optereen, istom brzinom
kao i manje optereen automobil, potrebno je daleko vie napora za
zaustavljanje automobila. Ili ako su dvije kugle iste veliine, ali od
razliitih materijala, pokrenute jednakim udarcem one e se na istoj
podlozi otkotrljati na razliite udaljenosti. Iz navedenih primjera moe
se zakljuiti da su sva tijela troma ili inertna, ali da mjera njihove
tromosti nije ista. Mjeru tromosti ili inertnosti nekog tijela u mehanici,
prema I. Newton-u, naziva se masom tijela. Za svako tijelo masa je
kosntantna veliina koja je proporcionalna teini tijela koja se mijenja u
zavisnosti od poloaja tijela na Zemlji. Teina tijela (uobiajena oznaka
G
za teinu je G ) je sila kojom Zemlja privlai tijelo prema svom sreditu,
odnosno pritiskuje ga na horizontalnu podlogu (pri tome je G = mg, gdje
je: m (kg) masa tijela, a g = 9,81 ms-2 ubrzanje Zemljine gravitacije). Na
polovima Zemlje je teina tijela vea nego na ekvatoru i ona se smanjuje
s visinom kako se udaljavamo od Zemljine povrine. Osim Zemljine
gravitacije na svako tijelo djeluju i privlane sile drugih tijela, ali je
njihovo djelovanje u poreenju sa Zemljinom privlanom silom
zanemarivo. Mase tijela se mogu mjeriti i uporeivati. Izmjerenu masu
tijela nazivamo tekom ili gravitacionom masom.
Pri kretanju, svojom inertnou tijelo se suprostavlja svakoj promjeni
stanja kretanja. Ako na dva razliita tijela djelujemo jednakom silom ta
tijela e dobiti ubrzanja koja su obrnuto proporcionalna njihovim
masama. Na isti nain se mogu uporediti i mase, a tako odreena masa
naziva se inercijalnom masom.
Ako se jednakom silom djeluje na tijela iste teine ona e se kretati
jednakim ubrzanjem, a to znai da tijela jednakih gravitacionih masa
imaju jednake i inercijalne mase. Prema tome obje su mase jednake.
Posljedica navedenog je da sva tijela u praznom prostoru (bezvazduni
prostor ili vakuum) padaju jednakom brzinom. Karakteristika prema
kojoj su gravitacija i inercija u biti jedno te isto je osnova ope teorije
relativnosti.
Od ranije je poznata injenica da je gravitacija na razliitim mjestima
Zemljine povrine razliita, a isto tako mijenja se i sa vremenom. Dakle,
moemo rei da se teina mijenja u prostoru i vremenu, dok masa
ostaje konstantna, to jest ona se ne mijenja nikakvim vanjskim
utjecajima kao to su na primjer: mehaniki, toplinski, svjetlosni,

1- UVOD U MEHANIKU
elektriki i drugi. Zbog neznatne promjene Zemljine gravitacije, u
praktinom ivotu se esto masa i teina zamjenjuju, a kao propratno
se ne pravi razlika ni izmeu specifine teine i gustoe (specifine
mase). Strogo uzevi, pojam specifine teine podrazumijeva teinu
jedinice volumena, dok je gustoa masa jedinice volumena. Masa tijela
je skalarna veliina, za razliku od sile tee koja je vektor.

1.3.4 Klasina mehanika i nova mehanika

Intenzivan razvoj fizike krajem IX i poetkom XX stoljea imao je za
posljedicu vana otkria na podruju nauke o strukturi atoma i
kretanju njihovih osnovnih estica, radioaktivnosti, elektrodinamike i
nizu drugih naunih disciplina. Ta otkria su pokazala da za kretanje
mikroestica i za kretanje tijela ija se brzina pribliava brzini svjetlosti
ne vae zakoni klasine mehanike.
U prvoj etvrtini XX stoljea razvila se takozvana relativistika
mehanika, koja se temelji na Einstein-ovoj teoriji relativnosti.
Einstein-ova teorija relativnosti predstavlja jo jedan veliki korak u
razvoju mehanike. Relativistika mehanika, odnosno takozvana "nova
mehanika" unosi posve nov sadraj u okviru osnovnih pojmova
mehanike kao to su prostor, vrijeme i materija. Klasina mehanika
predstavlja poseban sluaj i samo se u podruju malih brzina poklapa
sa novom mehanikom. Prema Einstein-ovoj teoriji relativnosti prostor i
vrijeme su relativni pojmovi, a mjerenje prostora i vremena zavisi od
poloaja i kretanja posmatraa.
Kako su stvarne brzine tijela u prirodi i tehnici daleko manje od brzine
svjetlosti, klasina mehanika je i dalje u punoj mjeri sauvala svoje
znaenje za tehniku mehaniku. Razlika u rezultatima klasine i
relativistike mehanike dobija na znaaju samo kada je brzina tijela
priblino jednaka brzini svjetlosti. Kod kretanja tijela brzinom mnogo
manjom od brzine svjetlosti klasina mehanika daje sliku stvarnosti s
veoma visokim stepenom tanosti.
Inercijalna masa tijela m u stanju kretanja, prema teoriji relativnosti
vea je od njegove mase mo u stanju mirovanja, to jest masa se mijenja
u zavisnosti od brine prema zakonu
m=

mo
v2
1 2
c

.............................................................................. .... (1.1)

gdje je: v brzina kretanja tijela, a c brzina svjetlosti.

Prema jednaini (1.1) slijedi zakljuak da brzina materijalnog tijela koje
u stanju mirovanja ima masu mo veu od nule nikada ne moe dostii

STATIKA
vrijednost brzine svjetlosti c = 300 000 km/s, jer bi za to trebalo utroiti
beskonano veliki mehaniki rad.
Poznata je injenica da u klasinoj mehanici, zbog brzine kretanja tijela
mnogo manje od brzine svjetlosti, masu smatramo konstantnom.
Opravdanost te injenice moemo pokazati kroz jedan vrlo jednostavan
primjer. Uvrstimo li u formulu (1.1) podatak o obodnoj brzini Zemlje na
njenoj putanji oko Sunca, koja iznosi priblino v = 30 km/s i podatak o
brzini svjetlosti c = 300 000 km/s, dobit emo da je v2/c2 = 10-8, to
znai da se promjena mase u tom sluaju moe posve zanemariti, a
prema tome i opravdati navode na injenici da je:
m = mo = const,............................................................................... (1.2)
Iz navedenog primjera je oigledno da zakoni Newton-ove klasine
mehanike i dalje igraju veoma veliku ulogu kao mono sredstvo za
nauna istraivanja raznovrsnih tehnikih i prirodnih nauka. Dakle, u
djelokrug prouavanja klasine mehanike ulaze problemi kretanja
makroskopskih tijela, ija je brzina kretanja mnogo manja od brzine
svjetlosti.

1.3.5 Osnovni zakoni mehanike

Klasina mehanika kao nauna disciplina temelji se na nekoliko
aksioma koji proizilaze iz opaanja i iskustva. Prema Euklidu pod
pojmom aksioma podrazumjevamo istine koje se ne dokazuju, nego se
prihvataju kao oite istinite bez dokaza. Prve aksiome mehanike
formulirao je naunik I. Newton. Veliki italijanski naunik Galilei, jedan
od osnivaa klasine mehanike, je ve prije Newton-a ustanovio, na
osnovu sistematskih prouavanja, da bi se tijelo, koje se nalazi u stanju
mehanikog kretanja i na koje ne djeluju nikakve sile (otpori), kretalo
uvijek pravolinijski i jednoliko, to jest konstantnom brzinom (inercijalno
kretanje). Djelovanje sila se oituje samo u promjeni brzine tijela,
odnosno tijelo bi dobilo ubrzanje ili bi se kretalo sa usporenjem.
Newton je kasnije pokazao da to vrijedi i za kretanje nebeskih tijela na
osnovu ega je nastala takozvana dinamika definicija sile. Prema toj
definiciji, silu smatramo uzrokom koji izaziva promjenu kretanja ili
promjenu brzine, odnosno ubrzanja. Doprinos Newtona se ogleda i u
tome to je umjesto pojma koliine materije uveo pojam mase i svoju
teoriju je postulirao sa nekoliko definicija i tri osnovna zakona
mehanike:
1) Zakon tromosti ili princip inercije:
Svako tijelo ostaje u stanju mirovanja ili u stanju jednolikog
pravolinijskog kretanja sve dok se, djelujui na to tijelo nekom silom, to
stanje ne promjeni.

10

1- UVOD U MEHANIKU
2) Zakon proporcionalnosti sile i ubrzanja:
G
G
Promjena ubrzanja (akceleracija) a ili brzine v nekog tijela
G
proporcionalna je sili F koja djeluje na to tijelo, a odvija se u pravcu i
smjeru djelovanja sile, to jest
G
G
F = m a , ......................................................................................(1.3)
G
G
gdje su: F i a vektori istog pravca i smjera, a m masa tijela.
3) Princip jednakosti akcije i reakcije:
Dva tijela koja se dodiruju, djeluju uvijek uzajamno jedno na drugo,
silama koje su po intenzitetu i pravcu jednake, ali suprotna smjera.
Krae reeno, "actio=reactio", odnosno akcija je uvijek jednaka i
suprotno usmjerena reakciji.
Prvi zakon je vei bio poznat Galilei-u i on je posljedica drugog aksioma
G
G
G
prema kome je za silu F = 0 i ubrzanje a = 0, to znai da se brzina v
ne mijenja po pravcu i veliini. Uopteno moemo rei da je inercijalno
kretanje tijela dosta sloena pojava.
Drugi zakon predstavlja ustvari dinamiku definiciju sile.
Prema treem zakonu je oigledno da mase tijela djeluju jedna na drugu
silama koje su po veliini jednake, ali suprotnog smjera, odnosno svaka
sila (akcija) proizvodi jednaku i suprotno usmjerenu silu (reakcija).
I zaista posmatrajui pojave u prirodi, sile se uvijek javljaju u parovima,
kao akcija i reakcija. Pri tome uopte nije bitno koju od njih smatramo
akcijom, a koju reakcijom.
Karakteristika tehnike mehanike je ta da su zakoni i teoreme klasine
mehanike, uz primjenu pojma sile, svedeni na oblik koji je prikladan za
primjenu na materijalna tijela kao to su maine, vozila, graevinske
konstrukcije i slino, a koji se susreu u tehnici. Analiza i primjena
pojedinih teorema mehanike odnosi se na materijalna tijela, a to znai
da oni vae openito bez obzira o kakvom se obliku materijalnog tijela
radi.

1.3.6 Osnovne veliine u mehanici i njihove jedinice

Zakonom o mjernim jedinicama i mjerilima utvreno je da se u naoj
zemlji mogu upotrebljavati samo mjerne jedinice Meunarodnog sistema
mjernih jedinica SI (skraenica SI - na francuskom jeziku: Systme
International d' Units).
Iz niza fizikih veliina po dogovoru su izdvojene meusobno nezavisne
veliine, koje nazivamo osnovnim veliinama i za njih su definisane
osnovne jedinice. Pregled osnovnih veliina i njihovih jedinica dat je u
tabeli 1.1.

11

STATIKA
Tabela 1.1. Osnovne veliine i njihove jedinice
Osnovna mjerna jedinica
Osnovna veliina
Naziv
Oznaka
Duina

metar

Masa

kilogram

kg

Vrijeme

sekunda

Jaina elektrine struje

amper

Termodinamika temperatura

kelvin

Svjetlosna jaina

kandela (candela)

cd

mol

mol

Koliina materije
(supstance, gradiva)

Ostale fizike veliine i njihove jedinice mogu se definisati pomou

osnovnih veliina i jedinica primjenom algebarskih izraza i upotrebom
matematikih simbola mnoenja i dijeljenja. Na taj nain dobijene
veliine i jedinice nazivamo izvedenim. Neke od izvedenih mjernih
jedinica dobile su nazive i oznake po imenima poznatih naunika.
Primjeri definisanja izvedenih mjernih jedinica:
-

jedinica za silu zove se njutn (newton) (N): Prema definiciji to je

sila koja masi od 1 kilograma daje ubrzanje od 1 m/s2, odnosno
1N = 1 kg 1 m/s2 = 1 kgms-2, a odreen je pomou formule
F = ma (F sila, m masa, a akceleracija),

jedinica za mehaniki rad (energiju) zove se dul (joule) (J): 1 J = 1

Nm, a odreena je pomou formule A = F s (A mehaniki rad,
F sila, s preeni put),

jedinica za snagu zove se vat (watt) (W): 1W = 1J/s, a odreena je

pomou formule W = A/t (W snaga, A mehaniki rad,
t vrijeme) itd.

Za definisanje mehanikih veliina od navedenih sedam dovoljne su tri

osnovne veliine, a to su: duina, masa i vrijeme. Ostale veliine kao to
su: sila, brzina, ubrzanje, pritisak i druge su izvedene veliine.
Upotreba SI sistema ima niz prednosti kao to su:

12

univerzalnost (moe se koristiti u svim granama nauke),

jednostavan je poto je izgraen na bazi koherentnosti jedinica,

jasan je, poto su u njemu konano razlueni pojmovi mase od

teine, to jest pojam sile,

praktian je jer se koristi ve uobiajenim jedinicama kao to su

na primjer za duinu metar, za vrijeme sekunda itd.,

1- UVOD U MEHANIKU

pogodan je za izvoenje novih koherentnih jedinica, kao i njihovih

decimalnih i dekadnih umnoaka,

osloboeni smo nepotrebnog zamaranja i gubljenja vremena pri

raznoraznim preraunavanjima itd.,

bolje meunarodne tehnike komunikacije.

Da bi osnovne i izvedene mjerne jedinice bile pogodne za upotrebu u

svim oblastima primjene vrlo je korisno da se koriste decimalni
umnoci, odnosno decimalne mjerne jedinice. Decimalne mjerne
jedinice su decimalni dijelovi mjernih jedinica, a obrazuju se
stavljanjem meunarodno usvojenih predmetaka ispred oznake mjernih
jedinica. Naziv predmetaka, njihove oznake i brojane vrijednosti sa
primjerima primjene dati su u tabeli 1.2.
Tabela 1.2. Predmetci, njihove oznake i brojane vrijednosti
Naziv
Oznaka
predmetka predmetka
koji se
koji se
stavlja
stavlja
ispred
ispred
naziva
oznake
jedinice
jedinice

Primjeri upotrebe predmetka

inilac kojim se mnoi jedinica
(vrijednost predmetka)

Primjer

Izgovor

eksa

1 000 000 000 000 000 000=1018

Em=1018m

eksametar

peta

1 000 000 000 000 000=1015

Pg=1015g

petagram

tera

TJ=10 J

teradul

giga

1 000 000 000 000=10

1 000 000 000=109

GN=109N

giganjutn

mega

1 000 000=106

MPa=106Pa

megapaskal

kilo

1 000=103

kV=103V

kilovolt

hekto

100=102

hl=102l=10-1m3

hektolitar

deka

da

10=101

dag=101g=10-2kg

dekagram

0,1=10

12

12

deci

dl=10 l=10 m

decilitar

centi

0,01=10-2

cm=10-2m

centimetar

mili

0,001=10-3

mT=10-3T

militesla

mikro

0,000001=10-6

W=10-6W

mikrovat

nano

0,000000001=10-9

ns=10-9s

nanosekunda

0,000000000001=10

-1

-1

-4

piko

femto

0,000000000000001=10-15

fm=10-15m

femtometar

ato

0,000000000000000001=10-18

aJ=10-18J

atodul

-12

pF=10

-12

pikofarad

13

STATIKA

1.3.7 Metodiki pristup rjeavanju zadataka u

mehanici
Problemi sa kojima se inenjeri i tehniari susreu u tehnikoj praksi,
kada je u pitanju mehanika, rjeavaju se primjenom razliitih zakona i
metoda mehanike. Obino su to analitike, grafike i grafoanalitike
metode, to jest kombinacija raunskih i geometrijskih metoda.
Analitiko rjeenje zadatka podrazumijeva u prvom koraku definisanje
odreene algebarske forme, odnosno oblika, a zatim uvrtavanje
zadanih numerikih vrijednosti, nakon ega se dobijaju odgovarajui
rezultati. Izbor metode koju emo koristiti za rjeavanje zadatka zavisi
od zahtjeva u pogledu tanosti rezultata i brzine rjeavanja. Taniji
rezultati dobijaju se raunskim metodama ali zahtijevaju vei utroak
vremena. Grafike metode su manje tane, ali su zato bre i preglednije.
Raunskim metodama se u veini sluajeva dobija funkcionalna
zavisnost izmeu zadanih i traenih veliina, to se esto upravo i trai,
dok se grafikim metodama ta zavisnost odreuje odgovarajuim
konstrukcijama dijagrama i planova. Poeljno je da se svaki rezultat
paljivo provjeri kao i to da se svaki zadatak, ako je to mogue, rijei
analitiki i grafiki. Na taj nain jedna metoda je kontrola druge
metode.
Pri rjeavanju zadataka iz mehanike cjelokupni proces moe se
uglavnom svesti na tri faze:
-

faza pojednostavljenja zadanog sloenog problema (definisanje

idealiziranog modela problema),

faza rjeavanja idealiziranog problema raunskom i/ili grafikom

metodom i

faza interpretacije dobijenih rezultata u zavisnosti od zadanih

veliina postavljenog zadatka.

Dosljednom primjenom svih navedenih faza pri rjeavanju zadataka iz

mehanike, istovremeno se stie sigurnost i iskustvo bez ega ne
moemo uspjeno rjeavati probleme iz tehnike prakse. Osnovni
zadatak tehnike mehanike i jeste da se budui inenjeri priviknu na
jedan metodiki pristup rjeavanju postavljenog zadatka.

14

UVOD U STATIKU
2.1 Zadatak i podjela statike
Statika, kao dio mehanike, moe se definirati, kao nauka o ravnotei
sila koje djeluju na materijalno tijelo, odnosno mehaniki sistem.
Drugim rijeima, u okviru statike prouavaju se uslovi koji moraju biti
ispunjeni da bi sile, koje djeluju na promatrano tijelo, odnosno sistem,
bile u ravnotei.
Razlikujemo statiku i dinamiku ravnoteu. Pod pojmom statike
ravnotee podrazumijevamo sluaj kada tijelo na koje djeluju sile
miruje, a kada se tijelo pod djelovanjem sila kree jednoliko i
pravolinijski (v = const.) tada imamo sluaj dinamike ravnotee. U tom
sluaju za kretanje tijela vrijedi zakon inercije (I aksiom), i pri tome
tijelo se ponaa kao da na njega ne djeluje nikakva sila. Stanje
mirovanja sa stanovita kinematike podrazumijeva sluaj kretanja kada
je brzina jednaka nuli (v = 0).
Prema nainu i metodama prouavanja ravnotee krutih tijela, statiku
moemo podjeliti na elementarnu i analitiku statiku.
U elementarnoj statici se razmatraju metode svoenja ili redukcije
zadanog sistema sila na jednostavniji oblik. Kako izlaganja u ovom
dijelu statike imaju geometrijski karakter, taj dio statike zove se jo i
geometrijom sila. Pri rjeavanju zadataka u elementarnoj statici sluimo
se analitikom, grafikom (geometrijskom) ili grafoanalitikom
metodom. Pri analitikom postupku, traene veliine analiziraju se i
odreuju numeriki, a pri grafikom postupku, sve veliine se zadaju
grafiki i sam proces odreivanja traenih veliina izvodi se isto
grafikim putem. Grafoanalitika metoda predstavlja kombinaciju dvije
prethodne opisane metode.
Analitika statika se zasniva na principu virtualnih radova koji
predstavljaju fundamentalne principe mehanike i koji definiu opi
kriterij ravnotee mehanikih sistema.
Prema agregatnom stanju tijela statiku moemo podijeliti na: statiku
vrstih tijela (geostatiku ili samo statiku), statiku tenog fluida
(hidrostatiku) i statiku plinovitih fluida (aerostatiku). Statika vrstih
tijela dijeli se na: statiku krutih tijela (stereostatika), statiku elastinih
tijela (elastostatika) i statiku plastinih tijela (plastostatika).

15

STATIKA
U statiku se moe ukljuiti i nauka o odnosima izmeu prostora i mase
takozvana geometrija masa. To je dio statike koji se bavi odreivanjem
poloaja teita materijalnih tijela i njihovih statikih momenata,
momenata inercije itd.

2.2 Osnovni pojmovi u statici

Da bi kvalitetno mogli pratiti izlaganje materije i rjeavati odreene
probleme iz statike, potrebno je da se prvo upoznamo sa nekim
osnovnim pojmovima, kao to su: sila, sistem sila, sistem tijela itd.
Sila. U poglavlju 1.3 ve smo definisali pojam sile i napravili
odgovarajuu klasifikaciju sila. Oigledno je da se u mehanici
susreemo sa raznim vrstama sila. Meutim, sve te sile imaju odreena
G
zajednika obiljeja, koja se mogu uoiti na slici 2.1.a. Za silu F
kaemo da je potpuno odreena ako su poznate njene karakteristike:
intenzitet (apsolutna veliina), pravac, smjer i napadna taka (hvatite)
A. Oigledno je da navedene karakteristike predstavljaju obiljeja
vektorskih veliina. Dakle, za silu moemo rei da je vektorska veliina.
Napadna taka ili hvatite sile je taka u kojoj se prenosi djelovanje sile
na tijelo. Intenzitet pravac i smjer sile u prostoru odreen je njenim
G
trima pravouglima komponentama. Tako je na primjer sila F ,
G G G
prikazana na slici 2.1.b, odreena komponentama Fx , Fy , Fz .

a)

b)
Slika 2.1 Sila kao vektorska veliina

Pravac i smjer sile moemo definisati kao pravac i smjer pravolinijskog

kretanja kojim bi se kretalo slobodno tijelo, kada bi ta sila djelovala na
njega. Na primjer sila tee ima pravac paralelan vertikalnoj z osi i
G
usmjerena je prema dolje. Sila F u uetu AB, na slici 2.1.a, iji je jedan
kraj vezan za tijelo u taki A, djeluje u pravcu AB i ima smjer od A
G
prema B. Pravac du kojeg djeluje neka sila F u jednom ili drugom
G
smjeru zove se pravac ili linija djelovanja sile. Intenzitet sile F = F
G
odreuje se poreenjem sile F sa silom koja je uzeta za jedinicu.

16

2- UVOD U STATIKU
Osnovna jedinica za mjerenje intenziteta sile je newton (njutn). Newton
(N) je sila koja masi od 1 kilograma daje ubrzanje od 1 m/s2,
(1N = 1 kg1m/s2 = 1 kgm/s2),
Pri prouavanju djelovanja sila na tijelo, obino se sluimo pravouglim
koordinatnim sistemom (slika 2.1.b), i odreujemo poloaj napadne
G
G
take (hvatita) A sile F pomou vektora poloaja r , odnosno pomou
G
projekcija X, Y i Z, vektora r na ose koordinatnog sistema. U tom
G
sluaju sila F , kao vektorska veliina, odreena je ako je poznat njen
G
G
intenzitet F = F i tri ugla, koje vektor F zatvara sa pozitivnim
smjerovima koordinatnih osa.
G
Projekcije vektora F na koordinatne ose odreene su relacijama:
X = Fx = F cos , ........................................................................... (2.1.)
Y = Fy = F cos ..................................................................................(2.2.)
Z = Fz = F cos . ............................................................................ (2.3.)
G
Intenzitet sile F izraunavamo na osnovu intenziteta komponenti
pomou poznate relacije:
G
F = F = X 2 + Y 2 + Z 2 , ............................................................... (2.4.)
a pravac djelovanja pomou relacija:
cos =

X
, ................................................................................... (2.5.)
F

cos =

Y
,.................................................................................... (2.6.)
F

cos =

Z
..................................................................................... (2.7.)
F

U praksi se intenzitet sile najee mjeri dinamometrima ili vagom.

Sistem sila. Sistem sila definiemo kao skup sila koje djeluju na neko
tijelo.
Uravnoteeni sistem sila. Uravnoteeni sistem sila je onaj pri ijem
dejstvu tijelo ili sistem tijela se nalazi u ravnotei (ne kree se, odnosno
miruje).
Sistem tijela. Sistem tijela predstavlja skup materijalnih tijela koja
uzajamno djeluju jedno na drugo, tako da ravnotea bilo kojeg tijela
zavisi od dejstva drugih tijela. Sile meusobnog djelovanja tijela unutar
sistema nazivamo unutranjim, a sile koje potiu od tijela van sistema
nazivamo spoljanjim silama sistema.

17

STATIKA
Slobodno tijelo. Pod slobodnim tijelom podrazumijevamo tijelo koje nije
vezano za druga tijela i moe da zauzme bilo koji poloaj u prostoru
(npr. hitac u zraku).
Vezano tijelo. Za neko tijelo kaemo da je vezano ako je njegovo
pomjeranje u prostoru ogranieno drugim tijelima.
Ekvivalentni sistem sila. Ekvivalentni sistem sila je onaj koji moe
zamijeniti posmatrani sistem sila, koji djeluje na tijelo, a da se pri tom
dejstvo na tijelo ne promijeni.
Rezultanta sila. Rezultanta datog sistema sila je sila koja je evivalentna
posmatranom sistemu sila, odnosno ona zamjenjuje dejstvo svih tih sila
na kruto tijelo.
Uravnoteavajua sila. Uravnoteavajua sila je sila koja je jednaka
rezultanti po intenzitetu i pravcu, a suprotnog je smjera.
Koncentrisana sila. Koncentrisana sila je sila koja djeluje u jednoj
taki tijela (ako se moe smatrati da se mehaniko dejstvo prenosi u
taku).
Kontinuirana sila. Kontinuirana sila je sila ije se dejstvo prenosi na
vie taaka tijela kontinuirano (po duini, povrini ili volumenu datog
tijela).
Apsolutno kruto tijelo. Apsolutno kruto ili kruto tijelo moemo
definisati kao tijelo kod koga se pri mehanikom dejstvu drugih tijela,
ne mijenja rastojanje izmeu bilo koje dvije njegove take.
Materijalna taka. Pojam materijalne take definisali smo takoer u
poglavlju 1.1, znamo da pod tim pojmom podrazumijevamo materijalno
tijelo ije su dimenzije zanemarive.
Princip solidifikacije. Poznato nam je da prirodno vrsta tijela nisu
apsolutno vrsta (kruta) i da se radi toga ona pod djelovanjem vanjskih
sila deformiu. Kada se takvo, deformisano tijelo nalazi u stanju
mirovanja, za vanjske sile, koje na to tijelo djeluju, vrijede isti uslovi
ravnotee kao i za sile koje djeluju na kruto tijelo. Ako se prirodno
vrsto tijelo nalazi u poloaju ravnotee, ono e ostati u ravnotei i u
sluaju kada bi cijelo tijelo ili bilo koji njegov dio postao krut. Navedeno
predstavlja takozvani princip solidifikacije ili ukruivanja. Prema tome,
sva prirodna vrsta tijela, kada miruju, moemo pri prouavanju
ravnotee sila koje na njih djeluju smatrati krutim tijelima. To vai i za
fluide, odnosno tekuine i plinove s tim da moramo uvesti i neke
dopunske uslove ravnotee.

2.3. Aksiomi statike

Rije aksiom potie od grke rijei axioma koja ima viestruko znaenje:
ugled, autoritet sam po sebi, sama sobom vidljiva nauna istina,

18

2- UVOD U STATIKU
oigledna istina, nedokaziva istina, istina koja se ne moe dokazati itd.
Shodno navedenom i u statici postoje oigledne istine koje su nastale
kao rezultat iskustva i dugotrajnog eksperimentisanja, ispitivanja i
opaanja. Te istine definisane su kao aksiomi statike i usvajaju se bez
matematikih
dokaza.
Aksiomi
statike
izraunavaju
neke
fundamentalne odnose u vezi sa ravnoteom tijela.
G
G
Prvi aksiom: Slobodno kruto tijelo na koje djeluje dvije sile, F1 i F2 ,
bie u ravnotei pod dejstvom tih sila samo ako djeluju du iste
napadne linije (nalaze se na istom pravcu), imaju isti intenzitet (F1 = F2),
a suprotnog su smjera, slika 2.2.

Slika 2.2. Uravnoteeno djelovanje dviju sila na slobodno kruto tijelo

Drugi aksiom: Dejstvo datog sistema sila na kruto tijelo nee se
promijeniti, ako se datom sistemu doda ili oduzme uravnoteeni sistem
sila.
Kao posljedica prvog i drugog aksioma proizlazi konstatacija da silu
koja djeluje na kruto tijelo moemo pomjerati du napadne linije, a da
se pri tom njezino dejstvo na tijelo ne promjeni, slika 2.3.

19

STATIKA

Slika 2.3. Dodavanje uravnoteenog sistema sila postojeem sistemu

G
Ako na kruto tijelo djeluje sila F u taki A, na osnovu drugog aksioma,
u taki B moemo dodati uravnoteeni sistem sila, a pri tome ukupno
dejstvo sila na sistem nee biti promjenjeno. Na osnovu prvog aksioma,
G
G
sila F u takama A i B moe se ukloniti, tako da ostaje samo sila F u
taki B, slika 2.3. Ova konstatacija o pomjeranju sile du napadne linije
vai samo za kruto tijelo, dok se za deformabilno tijelo ovaj stav ne bi
mogao prihvatiti.
Trei aksiom: Rezultanta dvije sile koje djeluju na tijelo u jednoj taki,
odreena je dijagonalom paralelograma, konstruisanog nad silama kao
njegovim stranicama, slika 2.4.

Slika 2.4. Definisanje rezultante sila primjenom paralelograma sila

Drugi postupak za odreivanje rezultante dvije sile koje djeluju u jednoj
taki svodi se na, takozvano, pravilo trougla sila, slika 2.5.

20

2- UVOD U STATIKU

Slika 2.5. Definisanje rezultante sila primjenom pravila trougla sila

G
G
G
Na kraj sile F1 , nanosi se sila F2 , a vektor koji spaja poetak sile F1 i
G
G
G
G
kraj sile F2 , pretstavlja rezultantu FR sila F1 i F2 .
Pored ove dvije grafike metode, za odreivanje rezultante sila koristi se
i analitika metoda. Primjenom kosinusne teoreme, prema slici 2.5,
intenzitet rezultante odreen je sljedeim izrazom:
FR = F12 + F22 + 2F1F2 cos

........................................................ (2.8.)

etvrti aksiom: Nastao je iz treeg zakona mehanike i glasi: Sile sa

kojim dva tijela djeluju jedno na drugo jednake su po intenzitetu i
pravcu, a usmjerene su suprotno, slika 2.6.

Slika 2.6. Djelovanje uravnoteenog sistema dvije sile suprotnog smjera

Kod ovih razmatranja posmatramo samo spoljanje sile, poto su
unutranje sile izmeu djelia krutog tijela meusobno uravnoteene.
Peti aksiom: Ako se deformabilno tijelo nalazi u ravnotei, ravnoteno
stanje e se zadrati, ako to tijelo postane kruto (princip solidifikacije).
esti aksiom (aksiom o vezama): Za neko tijelo kaemo da je vezano
ako je njegovo pomjeranje u prostoru ogranieno drugim tijelima. Svako
vezano tijelo moe se posmatrati kao slobodno (tijelo ije pomjeranje u

21

STATIKA
prostoru nije ogranieno drugim tijelima), ako se uklone veze i njihov
utjecaj na tijelo zamjeni odgovarajuim silama reakcijama veze, slika
2.7.

Slika 2.7. Vezano tijelo

2.4. Veze, vrste veza i njihove reakcije

Vezama nazivamo mehanika ili fizika tijela koja ograniavaju slobodu
kretanja materijalne take (tijela) ili sistema materijalnih taaka (tijela).
U okviru statike, veze predstavljaju razliita tijela koja su na odreeni
nain vezana s posmatranim materijalnim tijelom ili sistemom i koja
ograniavaju slobodu kretanja istih.
Ako vezama ograniavamo promjene poloaja materijalnog tijela
(sistema) u prostoru, veze su geometrijske, a ako se postave ogranienja
i na kinematike elemente (npr. brzinu) veze su kinematike.
Veze mogu biti postojane ili nepostojane. Postojane veze
podrazumijevaju nemogunost odvajanja materijalne take ili tijela od
veze (npr. kliza na voici). Nepostojane veze dozvoljavaju mogunost
odvajanja materijalne take ili tijela, odreenim pomakom, od veze (npr.
knjigu na stolu moemo premjetati po povrini stola ne prekidajui
vezu, ali knjigu moemo i podii sa povrine stola ime se veza prekida).
Zavisno od vremena, veze mogu biti stacionarne (skleronomne) ili
nestacionarne (reonomne). Stacionarne veze su veze nezavisne o
vremenu, a nestacionarne veze su veze zavisne o vremenu. Na primjer:
kretanje ovjeka po palubi nepokretnog broda predstavlja stacionarnu
vezu, a ako bi se brod kretao veza bi bila nestacionarna.
Veze se mogu definisati kao unutranje i vanjske veze sistema.
Unutranje veze sistema postavljaju ogranienja samo u pogledu
meusobnog poloaja sastavnih dijelova sistema, a posmatrajui sistem
kao cjelinu, one ne spreavaju njegov slobodni pomak. U suprotnom
sluaju, veze su vanjske. Dakle, ako ulogu veza vre tijela koja
pripadaju posmatranom sistemu, onda se ispoljava djelovanje

22

2- UVOD U STATIKU
unutranjih veza, i obratno. Ako u okviru materijalnog sistema
dominiraju samo unutranje veze tada se on naziva slobodnim.
Kada bi sistem bio slobodan, djelovanje veza bi se oitovalo u tome to
bi one spreavale odnosno mijenjale kretanje koje bi priloene vanjske
sile izazivale. Moemo smatrati da veze proizvode isto djelovanje kao i
sile pa se zbog toga u mehanici djelovanje veza zamjenjuje silama koje
nazivamo reakcijama veza. Dakle, djelovanje veza svodi se na silereakcije
veza koje ove proizvode. Na osnovu navedenog moemo
zakljuiti da pri odreivanju ravnotee neslobodne materijalne take ili
tijela, veze treba zamIjeniti njihovim reakcijama, to jest osloboditi taku,
odnosno tijelo njihovih veza. Drugim rijeima ako silama koje djeluju na
materijalnu taku ili tijelo dodamo reakcije veza moemo posmatrani
materijalni sistem smatrati slobodnim.
Meutim, treba imati u vidu da se reakcije veza razlikuju od obinih
sila, prvenstveno zbog toga to reakcije veza nisu odreene samom
vezom, nego zavise od sila koje djeluju na sistem kao i od kretanja
sistema. Obine sile, naprotiv, ne zavise od drugih sila niti od kretanja
sistema. Osim toga djelovanje obinih sila moe izazvati kretanje
sistema, dok reakcije veza ne mogu izazvati nikakvo kretanje. Zbog toga
reakcije veza nazivamo pasivnim silama, dok su obine sile aktivne.
U veini sluajeva reakcije veza su nepoznate kako po pravcu i smjeru
djelovanja tako i po intenzitetu. Razmotrit emo nekoliko jednostavnijih
sluajeva veza kada moemo odrediti pravac reakcije.
1. Veza ostvarena pomou ueta, lanca i sl. Reakcija ima pravac ose
zategnutog ueta, lanca i sl (slika 2.8). Takve veze mogu prenositi samo
sile zatezanja, to jest sile koje nastoje prouzrokovati naprezanje na
zatezanje tih elemenata.

b)
a)
Slika 2.8. Veza ostvarena pomou ueta, lanca ili na slian nain
2. Veza ostvarena pomou krutog tapa zanemarive teine. U
sluaju veze ostvarene pomou krutog tapa zanemarive teine i uz
zanemareno trenje u zglobovima tapa, reakcija tapa ima pravac
njegove uzdune ose, odnosno pravac koji spaja njegove krajnje take
(slika 2.9). Takva veza moe prenositi sile zatezanja i pritiska.

23

STATIKA

a)

b)

Slika 2.9. Veza ostvarena pomou krutog tapa zanemarive teine

3. Glatka povrina. U sluaju kada materijalna taka ili tijelo moe da
klizi po nepominoj povrini tijela ili materijalnoj liniji bez trenja,
reakcija veze ima pravac okomit na povrinu ili liniju, ili tanije pravac
okomit na tangencijalnu ravan kroz dodirnu taku (slika 2.10.a). Ako
povrina tijela ili materijalna linija mogu kliziti bez trenja po nepominoj
taki ili tijelu, odnosno ako se u stanju mirovanja na njih oslanjaju,
pravac reakcije veze okomit je na pominu povrinu ili materijalnu liniju
(slika 2.10.b).

a)

b)

Slika 2.10. Glatka povrina kao veza

4. Cilindrini zglob, cilindrini leaj. U sluaju veze pomou
cilindrinog zgloba ili cilindrinog leaja, pravac reakcije je, zanemarimo
li trenje, okomit na osu zgloba, odnosno leaja (slika 2.11). Ako je veza
ostvarena pomou nepominog cilindrinog zgloba, pravac reakcije je
nepoznat, odnosno to moe biti bilo koji pravac okomit na osu zgloba,
to zavisi od poloaja vezanog tijela i sila koje na njega djeluju. Tipian
primjer takve veze je nepomini oslonac nosaa (punih linijskih,
reetkastih, okvirnih i dr.). Obino se reakcija cilindrinog zgloba ili
leaja, radi lakeg izuavanja problema razlae u dvije komponente.

24

2- UVOD U STATIKU

a)

b)

c)

..

d)

Slika 2.11. Cilindrini zglob ili leaj kao veza

5. Sferni zglob, sferni leaj. Veza pomou sfernog zgloba ili leaja ne
dozvoljava pomjeranje ni u jednom pravcu (slika 2.12). Jedino je
mogua rotacija tijela oko bilo koje ose koja prolazi kroz nepominu
taku O. Reakcija ove veze odreena je trima meusobno okomitim
komponentama, iji je pravac, smjer i intenzitet ovisan o silama koje
djeluju na tijelo.

a)

b)

c)

Slika 2.12. Sferni zglob ili leaj kao veza

6. Ukljetenje. Otpor ukljetenja kao veze svodi se na silu i moment
sprega sila (moment ukljetenja). Za sistem u ravni, sila i moment kao
reakcije na djelovanje spoljanjeg optereenja, lee u ravni dejstva sila
koje predstavljaju spoljanje optereenje (slika 2.13). Obino se reakcija
ove veze, radi jednostavnijeg izuavanja problema, razlae na
komponente. Ako se radi o ravanskom sistemu sila onda se sila razlae
na dvije komponente, a ako se radi o prostornom sistemu sila onda i
silu i moment razlaemo na komponente.

25

STATIKA

Slika 2.13. Ukljetenje kao veza

Za razliku od navedenih veza koje zbog zanemarivanja odreenih
karakteristika, kao to su trenje ili sopstvena teina, nazivamo idealnim
vezama, u stvarnosti su to veze kod kojih se javlja i trenje. U tom
sluaju se ukupna reakcija definie preko komponente normalne i
tangencijalne reakcije. Tangencijalna komponenta reakcije lei u
tangencijalnoj ravni postavljenoj kroz taku, liniju ili povrinu dodira
dva tijela i naziva se silom trenja. Primjer takve veze prikazan je na slici
2.14.

Slika 2.14. Reakcija veze razloena na normalnu i tangencijalnu

komponentu realna veza
Iz navedenog se moe zakljuiti da je reakcija veze uvijek usmjerena
suprotno pravcu i smjeru kretanja tijela.

26

SISTEM SUELJNIH
SILA
3.1 Definicija sistema sueljnih sila
Sistem sueljnih sila definiemo kao sistem sila koje djeluju na tijelo u
jednoj taki ili u razliitim takama krutog tijela, pri emu mora biti
zadovoljen uvjet da se produene napadne linije tih sila sijeku u jednoj
taki. Ako sve sile koje djeluju na tijelo lee u jednoj ravni onda
govorimo o ravanskom sistemu sueljnih sila, slika 3.1a, ako sueljne
sile, koje djeluju na tijelo, ne lee u istoj ravni onda govorimo o
prostornom sistemu sueljnih sila, slika 3.1b. Kao specijalan sluaj
ravanskog sistema sueljnih sila je sistem kolinearnih sila, slika 3.1c.

a)

b)

c)

Slika 3.1 Sueljni sistem sila

Odreivanje rezultante, njezinog pravca, smjera i intenziteta analitikim
i grafikim putem za sueljni sistem sila, ve je prezentirano u
prethodnim poglavljima. Ukoliko imamo vie sila njihovu rezultantu
najjednostavnije moemo odrediti vektorskim sabiranjem svih
komponenti sila.
G
G
G
G
FR = F1 + F2 + " + Fn ,...................................................................... (3.1)
G
FR =

F
i =1

...................................................................................... (3.2)

27

STATIKA

3.1.1 Geometrijski uvjeti ravnotee sistema sueljnih

sila

Da bi sistem sueljnih sila koje djeluju na jedno tijelo bio u ravnotei

potreban i dovoljan uslov je da vektorski zbir svih sila bude jednak nuli,
slika 3.2.

Slika 3.2 Uravnoteeni sistem sueljnih sila

G
G
Sile F1 i F2 djeluju na prikazano materijalno tijelo. Dodavanjem ovom
G
sistemu sile - FR , sistem sueljnih sila postaje uravnoteen, odnosno:
G
G
G
F1 + F2 + FR = 0 ..........................................................................(3.3)

Ukoliko na kruto tijelo djeluju tri sueljne sile u tom sluaju potreban i
dovoljan uslov za ravnoteu sistema sila je da trougao koje formiraju
ove sile bude zatvoren, slika 3.3. Ako je ispunjen ovaj uslov onda je
njihova rezultanta jednaka nuli, pa se zadatak svodi na osnovnu
postavku o ravnotei sueljnih sila.

Slika 3.3 Uravnoteeni sistem tri sueljne sile

3.2 Razlaganje sila na komponente

Razloiti silu na komponente (dvije ili vie) znai nai sueljne sile za
koje je zadata sila rezultanta.
Ako posmatramo postavljeni zadatak u ravni, tada zadatu silu
G
F moemo razloiti na komponente samo u slijedea etiri sluaja:

28

3- SUELJNI SISTEM SILA

a) Ako su zadani pravci razlaganja sile

G
Ako su poznati pravci AB i AC, silu F moemo razloiti po pravilu
G
G
paralelograma na komponente F1 i F2 , slika 3.4.

Slika 3.4 Razlaganje sile na komponente primjenom

pravila paralelograma sila
b) Ako je zadat intenzitet komponenti
U ovom sluaju postupamo na isti nain kao kod konstrukcije trougla,
kada su poznate veliine sve tri stranice. Dakle u ovom sluaju nad
datom silom konstruiemo trougao sila, pri tome se vrh rezultante mora
sueljavati sa vrhom jedne od komponenti.
c) Ako je poznat pravac jedne komponente i intenzitet druge
komponente
Isto tako i ovaj zadatak se rjeava konstrukcijom trougla, tako to se od
G
poetka date sile F povue pravac zadate komponente, a estarom se iz
G
kraja sile F opie krunica iji poluprenik odgovara intenzitetu druge
komponente. Presjekom ove krunice sa zadatim pravcem odreuje se
G
veliina, pravac i smjer obje komponente na koje se razlae sila F .
d) Ako je zadat pravac, smjer i intenzitet jedne komponente
U ovom sluaju, primjenom pravila o paralelogramu sila, bez ikakvih
G
problema moe se zadata sila F razloiti na pripadajue komponente,
poto je jedna od komponenti potpuno definisana.
U konkretnom sluaju kod rjeavanja zadataka, odnosno postavljenih
problema sueljnih sila u ravni, mogue je odrediti najvie dvije
nepoznate komponente, odnosno reakcije veza, slika 3.5. Ovo proizilazi
iz pravila o trouglu sila.

29

STATIKA

Slika 3.5 Razlaganje sila poznatog pravca, smjera i intenziteta na

komponente u konkretnim sluajevima djelovanja sueljnog sistema sila
U oba zadatka, slika 3.5a i 3.5b prvo su definisane reakcije veza, a
zatim je izvreno slaganje komponentnih sila u zatvoreni poligontrougao, ime je potvren uslov ravnotee.

3.3 Projekcije sile na osu i na ravan

G
Sila F , kao vektorska veliina, moe se rastaviti na komponente,
G
odnosno moe se projektovati na osu ili na ravan. Projekcija sile F na
osu je skalarna veliina, slika 3.6.
G
F - sila
G
i - jedinini vektor
G
X=Fx projekcija sile F na osu 0x

(skalarna veliina)
Slika 3.6 Projekcija sile na osu
G
Ortogonalna projekcija sile F na osu Ox odreena je duinom A ' B ' ,
koja moe biti pozitivna, negativna i jednaka nuli; zavisno od poloaja i
G
orijentacije ose Ox u odnosu na silu F .
A ' B ' = X = Fx = F cos ..................................................................(3.4)

G
Ova konstatacija je proistekla iz vektorske algebre gdje projekciju sile F
G
na osu Ox definiemo skalarnim proizvodom vektora F i jedininog
G
vektora i .

30

3- SUELJNI SISTEM SILA

G G

(F i ) = F

G
G G
i cos  F , i .............................................................. (3.5)

( )

G
G
Kako je vektor i jedinini vektor, a ugao izmeu vektora F i vektora
G
i je , to imamo da je:
G G
F i = F 1 cos = F cos .................................................... (3.6)

G
Meutim kod projekcije sile F na ravan, slika 3.7, gornja konstatacija
G
ne vai. Projekcija sile F na ravan je vektorska veliina i u ovom sluaju
G
oznaena je sa Fxy .

Slika 3.7 Projekcija sile na ravan

G
Ako silu Fxy projektujemo na pripadajue ose Ox i Oy, prema izrazu

(3.6), projekcije X = Fx i Y = Fy bie skalarne veliine odreene sljedeim

izrazima:
X = Fx = Fxy cos = F cos cos , ................................................... (3.7)
Y = Fy = Fxy sin = F cos sin . .................................................... (3.8)

3.4 Analitiki nain definisanja sile

G
Na osnovu poznavanja samo projekcije sile F na jednu osu, na primjer
osu Ox, ne moemo jednoznano odrediti vrijednost te sile. Naime, to
proizilazi iz konstatacije da vei broj sila razliitog pravca i razliitog
intenziteta moe imati istu projekciju na datu osu, slika 3.8a.

31

STATIKA

Slika 3.8 Projekcija sile na ose

pravokutnog koordinatnog sistema u ravni
G
Prema tome, za jednoznano odreivanje sile F moramo poznavati
njezine dvije projekcije slika 3.8b (sluaj da sila djeluje u ravni). Prema
G
slici 3.8b, sila F definisana je paralelogramom konstruisanim nad
G
projekcijama Fx i Fy. Intenzitet sile F odreen je slijedeim izrazom:
G
F = F = Fx2 + Fy2 = X 2 + Y 2 ........................................................(3.9)
G
Poloaj pravca napadne linije sile F u ravni Oxy odreen je uglom
koji je definisan izrazima:
cos =

sin =

Fx
=
F
Fy

Fx
F +F
2
x

2
y

Fy

X
X +Y 2
2

, ................................................(3.10)

. ................................................(3.11)
F +F
X +Y 2
G
U sluaju da sila F ne lei u jednoj ravni, to je za njeno definisanje
pravca, smjera i intenziteta u Dekartovom koordinatnom sistemu
neophodno poznavati tri komponente, slika 3.9.

32

2
x

2
y

3- SUELJNI SISTEM SILA

Slika 3.9 Razlaganje sile na tri komponente

Fx= ac , Fy = ad i Fz = ae

su ortogonalne projekcije sile

G
F

na ose

koordinatnog sistema Oxyz.

G
U ovom sluaju intenzitet sile F je:
G
F = F = Fx2 + Fy2 + Fz2 = X 2 + Y 2 + Z 2 ......................................... (3.12)

G
a pravac sile F je definisan uglovima , , .
cos =
cos =
cos =

Fx
F
Fy
F
Fz
F

Fx
................................................... (3.13)
F

ili

= arccos

ili

= arccos

ili

= arccos

Fy
................................................... (3.14)
F

Fz
.................................................... (3.15)
F

pri tome je:

cos 2 + cos 2 + cos 2 = 1 ............................................................. (3.16)

3.5 Analitiki uslovi ravnotee sistema

sueljnih sila
Da bi sistem sueljnih sila bio u ravnotei, potreban i dovoljan uslov je
da rezultanta sistema bude jednaka nuli.
a) Sluaj ravnog sistema sueljnih sila
Ravnotea ravnog sistema sueljnih sila odreena je izrazima:
n

F
i =1

xi

= 0 ...................................................................................... (3.17)

33

STATIKA

F
i =1

yi

= 0 .......................................................................................(3.18)

ili
G
FR =

F
i =1

= Fxi + Fyi = 0 . ..........................................(3.19)

i =1

i =1

b) Sluaj prostornog sistema sueljnih sila

Ravnotea prostornog sistema sueljnih sila odreena je izrazima:
n

F
i =1

xi

F
i =1

yi

F
i =1

zi

= 0 .......................................................................................(3.20)
= 0 .......................................................................................(3.21)
= 0 .......................................................................................(3.22)

ili
G
FR =

i =1

2
2
2
G
n

Fi = Fxi + Fyi + Fzi = 0 ...........................(3.23)

i =1

i =1

i =1

Primjena izloenih teoretskih razmatranja prezentirana je na sljedeim

primjeri.

34

3- SUELJNI SISTEM SILA

Primjeri:
Zadatak 3.1. Za dati sistem
sueljnih sila, prikazan na slici
3.10, analitiki i grafiki
odrediti rezultantu ako je:
F1=100 N, F2=200 N, F3=320 N,
F4=450 N, 1=450, 2=1200,
3=2100, 4=3000.
Rjeenje:
a) Analitiko rjeenje
Projekcije datih sila na ose
koordinatnog sistema xOy
Slika 3.10 Sueljni sistem sila u ravni
definisane su izrazima:
koji djeluje na taku M
- osa x
X1 = F1 cos 1= 100cos 45 = 1000,7071
X2 = F2 cos 2 = 200cos 120 = 200(-0,5)
X3 = F3 cos 3 = 320cos 210 = 320(-0,8660)
X4 = F4 cos 4 = 450cos 300 = 3000,5

X1
X2
X3
X4

=
=
=
=

70,71 N
-100 N
-277,12 N
225 N

Y1
Y2
Y3
Y4

=
=
=
=

70,71 N
173,20 N
-160 N
-389,70 N

- osa y
Y1 = F1 sin 1 = 100sin 45 = 1000,7071
Y2 = F2 sin 2 = 200sin 120 = 2000,8660
Y3 = F3 sin 3 = 320sin 210 = 320(-0,5)
Y4 = F2 cos 4 = 450sin 300 = 450(-0,8660)

Komponente rezultante datog sistema sueljnih sila definisane su

izrazima:
XR =

X
i =1

= X1 + X 2 + X 3 + X 4 = 70,71 100 277,12 + 225

X R = 81, 41 N
YR =

Y
i =1

= Y1 + Y2 + Y3 + Y4 = 70,71 + 173,20 160 389,70

YR = 305,79 N

Intenzitet rezultujue sile definisan je izrazom:

FR =

X R2 + YR2

FR =

( 81, 41)

+ ( 305,78 )

FR = 316, 44 N

35

STATIKA
S obzirom da je XR < 0 i YR < 0, rezultujua sila FR nalazi se u treem
kvadrantu, a njen pravac odreen je izrazima:
G G
X
81, 41
cos 'R = cos i , FR = R cos 'R =
= 0,257
FR
316, 44

R = 1800 + R' = 1800 + arc cos ( 0,257 ) = 255,090 = 2550 54 '

a) Grafiko rjeenje:
Da bi zadatak rjeili grafiki, prvo moramo usvojiti razmjeru za silu,
naprimjer UF = 100 N/1 cm, a zatim na osnovu plana poloaja (slika
G G G
G
3.11a) nacrtati plan sila nadovezujui redom sile F1 , F2 , F3 i F4 kako je
prikazano na slici 3.11b.
UF =

100 N
1 cm

ab = c ' c = F1 /U F = 1 cm
bc = ac ' = F2 /U F = 2 cm
cd = F3 /U F = 3,2 cm
de = F4 /U F = 4,5 cm

Slika 3.11 Grafiko rjeenje zadatka 3.1.

G
Rezultanta FR , datog sistema sueljnih sila, definisana je duinom ae u
okviru plana sila. Intenzitet rezultujue sile definisan je izrazom:

36

3- SUELJNI SISTEM SILA

FR = ae U F

FR = 3,15 cm

100 N
1cm

FR = 315 N 316, 44 N

a pravac i smjer definisani su na osnovu plana sila (slika 3.11b).

G
Komponente rezultante FR prema istoj slici odreene su duima
af

i fe , na osnovu ega slijedi:

100 N
X R = 80 N 81, 41N
1cm
100 N
YR = af U F YR = 3,05 cm
YR = 305 N 305,79 N
1cm
G
Istu rezultantu FR dobili bi bez obzira na red nanoenja sila u poligonu,
to je prikazano na slici 3.11b, isprekidanom linijom (redoslijed
G G G
G
nanoenja sila F2 , F1 , F3 i F4 ).
X R = fe U F

X R = 0,8 cm

Zadatak smo grafiki mogli rijeiti i na drugi nain. Na slici 3.11a,

prikazano je rjeenje pomou paralelograma sila. Sa slike je oito da je:
JJJJJG G
G
FR14 = F1 + F4 ,
JJJJJG G
G
FR 23 = F2 + F3 ,
JJG JJJJJG JJJJJG
FR = FR14 + FR 23 .
Zadatak 3.2. Za dati sistem
kolinearnih sila, koje djeluju na
tijelo M u taki A, analitiki i
grafiki odrediti rezultujuu silu
G
FR ako je: F1 = 150 N, F2 = 200 N
i F3 = 300 N.
Rjeenje:
a) Analitiko rjeenje

Slika 3.12 Djelovanje kolinearnog

sistema sila na tijelo M

G
Za usvojenu osu x prema slici 3.13, intenzitet rezultujue sile FR
moemo izraunati na osnovu izraza:
FR = X R =

X
i =1

= X1 + X 2 + X 3 = F1 cos 1 + F2 cos 2 + F3 cos 3

FR = F1 cos1800 + F2 cos 00 + F3 cos 00 = F1 + F2 + F3

FR = 150 + 200 + 300 = 350 N

37

STATIKA

Slika 3.13 Djelovanje kolinearnog sistema sila du ose x

G
Pravac rezultante FR je definisan osom x odnosno poklapa se sa
G G
G
pravcima sila F1 , F2 i F3 , a smjer odgovara pozitivnom smjeru ose x.
G
Napadna taka rezultante FR je taka A.
b) Grafiko rjeenje

UF =

100 N
1cm

ab = F2 /U F = 2 cm
bc = F3 /U F = 3 cm
cd = F1 /U F = 1,5 cm

Slika 3.14 Grafiko rjeenje zadatka 3.2.

Na osnovu usvojene razmjene za silu UF = 100 N/1 cm i plana poloaja
(slika 3.14a), crtamo plan sila (slika 3.14b), u razmjeri, crtajui sile
G G
G
G
redom F2 , F3 i F1 , na osnovu ega spajajui poetak prve sile F2 i kraj
G
posljednje sile F1 , sa smjerom ka kraju posljednje sile, dobijamo
G
rezultantu FR iji je intenzitet definisan izrazom:
FR = ad U F

38

FR = 3,5 cm

100 N
1cm

FR = 350 N

3- SUELJNI SISTEM SILA

Zadatak 3.3. Zrani balon sfernog
oblika i prenika D = 2 2 m,
napunjen helijem, koristi se za
mjerenje brzine vjetra. Balon je
vezan za tlo pomou ueta AB
zanemarljive teine i duine
L = 49 2 m. Pod dejstvom vjetra
balon se pomjeri tako da mu je
rastojanje od tla OC = h = 50 m.
Odrediti silu u uetu i silu vjetra,
ako je ukupna teina balona G =
1,85 N i ako na balon djeluje sila
potiska intenziteta Fp = 6,3 N.
Smatrati
da
je
sila
vjetra
horizontalna.

Slika 3.15 Zrani balon za

mjerenje brzine vjetra

Rjeenje:
a) Analitiko rjeenje
G
Neka je F sila kojom vjetar djeluje na
G
balon, a Fu sila u uetu. Ako zamislimo
da smo uklonili ue, a njegov uticaj
G
zamijenili silom Fu , onda se balon A
nalazi u ravnotei pod dejstvom etiri sile,
koje djeluju u istoj ravni i sijeku se u
jednoj taki, taki O (slika 3.16). Dakle
imamo ravanski sistem sueljnih sila.
Statiki uslovi ravnotee za usvojeni
koordinatni
sistem,
prema
slici,
definisani su jednainama:

Slika 3.16 Balon

osloboen veza

X=0
F Fu cos = 0.................................................................................. (a)
Y=0
Fp G - Fu sin = 0 ........................................................................... (b)
Ugao moemo odrediti pomou izraza:
sin =

h
............................................................................... (c)
D

L +
2

39

STATIKA

sin =

( 49

= arc sin

50
2+ 2

50
50 2

1
2

2
.
2

2
2

2
2

= 450

Iz jednaine (b) slijedi:

Fu =
Fu =

Fp G
sin

...................................................................................... (b')

6,3 1,85
4, 45
=
= 6,29 N
0
0,70711
sin 45

Iz jednaine (a) moemo odrediti silu kojom vjetar djeluje na balon

prema izrazu:
F = Fu cos .................................................................................... (a')
F = 6,29cos 450 = 6,29 0,70711 = 4,45 N
b) Grafiko rjeenje:

1N
1cm
G
ab =
= 1,85cm
UF

UF =

bc =

Fp
UF

= 6,3cm

Slika 3.17 Grafiko rjeenje zadatka 3.3

Na osnovu usvojene razmjere za silu UF = 1 N/cm i plana poloaja (slika
3.17a), crtamo plan sila (slika 3.17b), u razmjeri, crtajui prvo poznate
G
G
G
sile G i Fp . Zatim kroz poetak sile G povlaimo pravac nepoznate
G
G
G
sile Fu , a kroz kraj sile Fp povlaimo pravac nepoznate sile F .

40

3- SUELJNI SISTEM SILA

G
G
Presjekom pravaca nepoznatih sila Fu i F dobijamo taku d ime je uz
take a i c definisan intezitet tih sila, odnosno slijedi:

Fu = da U F
F = cd U F

1N
Fu = 6,29 N
1cm
1N
F = 4, 45 cm
F = 4, 45 N
1cm
Fu = 6,29 cm

Smjerove odreujemo tako da dobijemo zatvoren plan sila.

Zadatak 3.4. Homogeni cilindar teine

G = 60 N oslanja se u taki A na
glatku kosu ravan koja zaklapa ugao
= 600 u odnosu na horizontalu, a u
taki B, koja se nalazi na itoj
horizontali sa takom A, oslanja se na
ispust (slika 3.18). Analitiki i grafiki
odrediti reakcije kose ravni i ispusta.
Rjeenje:

Slika 3.18 ematski prikaz

homogenog cilindra oslonjenog
na glatke stjenke

a) Analitiko rjeenje
Na slici 3.19 prikazan je cilindar O
osloboen veza, pri emu je uticaj veza
zamjenjen silama FA i FB (reakcijama
veze). Sa slike je vidljivo da na cilindar
djeluje ravanski sueljni sistem sila, za
koje, uz prikazani usvojeni koordinatni
sistem, moemo definisati statike
uslove ravnotee u obliku:

X =0
FB sin FA sin = 0

(a)

Y = 0

FB cos + FA cos - G =0

(a)
Slika 3.19 Homogeni cilindar
osloboen veza

(b)

Iz jednaine (a) slijedi:

FB sin = FA sin .............................................................................. (a')
odnosno:
FA = FB............................................................................................... (c)

41

STATIKA
Ako izraz (c) uvrstimo u jednainu (b) slijedi:
FA cos + FB cos - G = 0 ................................................................ (d)
odnosno:
FB =

G
...................................................................................... (d')
2 cos

Uvrtavanjem brojanih vrijednosti dobijamo:

FB =

40
= 40 N
2 0,5

FA = FB = 40 N

b) Grafiko rjeenje
Na osnovu usvojene razmjere za silu UF = 10 N/cm i plana poloaja
(slika 3.20a), crtamo plan sila (slika 3.20b), u razmjeri, polazei od
G
G
poznate sile G . Zatim kroz poetak sile G povlaimo pravac nepoznate
G
G
G
sile FA , a kroz kraj sile G povlaimo pravac nepoznate sile FB . Presjek
G
G
pravaca a i b definie intenzitet sila FA i FB . U ovom sluaju grafiko
rjeenje je definisano pomou trokuta sila.
10 N
1 cm
G
ab =
UF

UF =

a) Plan poloaja

b) Plan sila

Slika 3.20 Grafiko rjeenje zadatka 3.4.

Intenzitet sila veze definisan je izrazima:
FA = ca U F

FA = 4 cm

10 N
= 40 N
1cm

FB = bc U F

FB = 4 cm

10 N
= 40 N
1cm

G
G
Smjer sila FA i FB odreujemo na osnovu grafikog uslova ravnotee iz
koga slijedi da poligon sila mora biti zatvoren.

42

3- SUELJNI SISTEM SILA

Zadatak 3.5. Teret mase m = 150 kg
preko tapova AB, AC i AD objeen je
o strop i dva zida, kako je prikazano
na slici 3.21. Veza izmeu tapova i
mjesta uvrenja na stropu i
zidovima
ostvarena
je
preko
dinamometara 1, 2 i 3. Na
dinamometru 1 registrovana je sila
inteziteta F1 = 850 N. Kolika su
pokazivanja dinamometara 2 i 3.
Teinu tapova i dinamometara
zanemariti.
a) Analitiko rjeenje

Slika 3.21 Teret vezan za strop i

zidove pomou tapova

Ako
sistem
oslobodimo
veza,
uz
pretpostavku da su tapovi AB, AC i AD
optereeni na zatezanje, dobit emo ravanski
sueljni sistem sila, koje djeluju u taki A,
prikazan na slici 3.22. Za usvojeni
koordinatni sistem xOy statiki uslovi
ravnotee definisani su jednainama:
X = 0
F3 sin 60 F2 = 0
Y = 0
F1 + F3 cos 60 G = 0

(a)
(b)

Slika 3.22 Uravnoteeni

sistem sueljnih sila koji
djeluje u taki A

Iz jednaine (b) uz jednainu G = mg slijedi:

F3 =
F3 =

G F1
cos 60

m g F1
cos 600

.................................................................... (c)

150 9,81 850

= 1243 N
0,5

Iz jednaine (a) slijedi:

F2 = F3 sin 600 ................................................................................... (a')
F2 = 1243 0,86 = 1076,44 N
b) Grafiko rjeenje
Usvajanjem razmjere za silu UF = 500 N/cm na osnovu plana poloaja
(slika 3.33a), crtamo plan sila (slika 3.33b) crtajui prvo poznate sile
G
G
G
G
F1 i G . Povlaenjem pravca nepoznate sile F2 iz poetka sile G , a
G
G
pravca nepoznate sile F3 kroz kraj sile F1 u presjeku dobijamo taku d,

43

STATIKA
G
G
G
G
koja sa takama a i c definie intenzitet sila F2 i F3 . Smjer sila F2 i F3
slijedi iz uslova da poligon sila mora biti zatvoren.
500 N
1 cm
G
ab =
= 2,95 cm
UF

UF =

ab =

F1
= 1,7 cm
UF

Slika 3.23 Grafiko rjeenje zadatka 3.5.

G
G
Intezitet sila F2 i F3 definisan je izrazima:
500 N
1cm
500 N
F3 = 2, 45cm
1cm

F2 = da U F F2 = 2,1cm

F2 = 1050 N 1076, 44 N

F3 = cd U F

F3 = 1225 N 1243 N

Zadatak 3.6. Dizalica ABO odrava se u ravnotei pomou ueta BC

(slika 3.24). Analitiki i grafiki odrediti silu u uetu kao i veliinu,
pravac i smjer reakcije u zglobu O, ako je teina objeenog tereta M u
G
taki A jednaka G . Dio OB dizalice je vertikalan, a ue BC ima pravac
AB.

Slika 3.24 ematski prikaz dizalice

44

3- SUELJNI SISTEM SILA

Dati su podaci:
AB = a = 25,98 m, OB = b = 20 m, AO = c = 39,93 m, G = 40 kN
i = 600. Teinu dizalice zanemariti.

Rjeenje:
a) Analitiko rjeenje
Na slici 3.25 prikazana je dizalica osloboena veza, pri emu je uticaj
G
G
G
G
veza zamijenjen silama FO i FB (reakcije veze). X O i YO predstavljaju
G
komponente sile FO . U ovom sluaju veoma je korisno iskoristiti
teoremu o tri sile koja glasi: ako se slobodno kruto tijelo nalazi u
ravnotei pod dejstvom triju neparalelnih sila, koje lee u jednoj ravni
onda se napadne linije tih sila moraju sjei u jednoj taki. Osnovne
postavke teoreme predoene su na slici 3.25. Sa slike je oigledno da
G
G
imamo tri nepoznate veliine: FO i FB i , ili u drugoj varijanti
G
G
G
X O i YO i FB . Da bi odredili nepoznate veliine potrebno je postaviti tri
jednaine koje definiu statike uslove ravnotee. Za usvojeni
koordinatni sistem xOy uslovi ravnotee glase:
X = 0
- XO + FB sin = 0 ............................................................................. (a)
Y = 0
YO G - FB cos = 0 .......................................................................... (b)
MO = 0
G m - FB n = 0................................................................................. (c)

Slika 3.25 Dizalica ABO osloboena veza

45

STATIKA

Iz jednaine (a) slijedi:

XO = FB sin ..................................................................................... (a')
XO = 51,960,86603 = 45 kN
a iz jednaine (b):
YO = G + FB cos .............................................................................. (b')
YO = 40 + 51,960,5 = 65,98 kN
Iz jednaine (c) slijedi:
FB = G

FB =

a sin
m
=G
..................................................................... (d)
n
b sin

40 25,98
= 51,96 kN
20

Reakciju u zglobu O izraunavamo prema izrazu:

FO =

X O2 + YO2 .................................................................................. (e)

FO = 452 + 65,982
FO = 79,86 kN

G
a pravac djelovanja reakcije FO definisan je uglom koji izraunavamo
prema izrazu:

tg =

YO
......................................................................................... (f)
XO

odnosno:

= arc tg

YO
.................................................................................... (g)
XO

= arc tg

65,98
= 55,710
45

ili

= 550 42'36"

Zadatak smo mogli rijeiti i na drugi nain, odnosno, primjenom

sinusne teoreme. Na osnovu slike 3.25, slijedi:
FO
FB
G
=
=
.................................................................. (h)
sin sin sin

b
c
a
=
=
................................................................... (i)
sin sin sin

Iz jednaine (h) slijedi:

46

3- SUELJNI SISTEM SILA

Fo = G

sin
sin

FB = G

sin
...................................................................................... (k)
sin

te, .............................................................................. (j)

Iz jednaine (i) slijedi:

sin c
=
sin b

te, .................................................................................. (l)

sin a
.......................................................................................... (m)
=
sin b

Ako jednaine (l) i (m) uvrstimo u jednainu (j) i (k) dobijamo:

Fo = G

c
............................................................................................ (n)
b

Fo = 40
FB = G

39, 93
= 79,86 kN
20

a
........................................................................................... (o)
b

FB = 40

25,98
= 51,96 kN.
20

b) Grafiko rjeenje:
Usvojivi razmjeru za duinu UL = 5m/1cm i razmjeru za silu UF = 20
kN/cm, na osnovu plana poloaja (slika 3.26a), crtamo plan sila (slika
G
3.26b). Povlaenjem pravca nepoznate sile FO kroz poetak poznate sile
G
G
G
G , a pravca nepoznate sile FB kroz kraj sile G , u presjeku dobijamo
taku c koja definie trokut sila abc, na osnovu koga su definisani
G
G
G
G
intenziteti sila FB i FO . Smjer sila FB i Fo definiemo zatvaranjem
poligona, odnosno, trokuta sila. Na planu sila su definisane i
G
komponente sile FO (trougao acd) povlaenjem pravaca komponenti
G
G
G
X O i YO kroz kraj, odnosno poetak sile FO .

47

STATIKA

Ul =

5m
1 cm

UF =

20 N
1 cm

ab =

G
= 2 cm
UF

Slika 3.26 Grafiko rjeenje zadatka 3.6.

G
G
G
G
Intezitet sila FB i FO kao i komponenti X O i YO definisan je izrazima:
20 kN
1cm
20 kN
FO = ca U F , Fo = 4 cm
1cm
20 kN
X O = da U F , x o = 2,25 cm
1cm
20 kN
YO = cd U F yo = 3,3 cm
1cm
FB = bc U F ,

FB = 2,6 cm

FB = 52 kN
FO = 80 kN
X O = 45 kN
YO = 66 kN

Zadatak 3.7. Glatka lopta poluprenika

R = 1 m i teine G = 250 N, dodirujui
vertikalni zid, miruje na horizontalnom
G
podu (slika 3.27). Kolikom silom F
treba pritiskivati na nju preko grede
visine h = 0,5 m, da bi se lopta malo
izdignula iznad poda? Sva trenja i teinu
grede zanemariti.

Slika 3.27 ematski prikaz

sistema lopta-greda

a) Analitiko rjeenje:
G
Silu F moemo odrediti ako dati sistem rastavimo na dva podsistema
(podsistem I-lopta i podsistem II-greda).

48

3- SUELJNI SISTEM SILA

- Lopta
Na slici 3.28 prikazana je lopta O na
koju djeluje ravanski sistem sueljnih
G G
G
sila G , FC i FB . Prema uslovu
zadatka reakcija poda, odnosno, sila
G
FA jednaka je nuli. Za usvojeni
koordinatni sistem xOy prema slici
statiki uslovi ravnotee glase:
X = 0
FC cos - FB = 0

(a)

Y= 0
FC sin - G = 0.

Slika 3.28 Lopta

osloboena veza

(b)

Iz jednaine (b) slijedi:

FC =

G
......................................................................................... (b')
sin

a na osnovu jednaine (a) dobijamo:

FB = FC cos = G

cos
G
.............................................. (c)
= G ctg =
sin
tg

Prema slici 3.28 ugao moemo definisati pomou izraza:

R sin = R h ................................................................................ (d)
odnosno:
sin =

R h
..................................................................................... (d')
R

1 0,5
,
1
sin = 0,5,
sin =

= arc sin 0,5 = 300.

Dakle,
250
G
=
sin
0,5
G
250
=
FB =
tg 0,57735
Fc =

FC = 500 N
FB = 433,01N

49

STATIKA
- Greda
Uravnoteena greda kao podsistem na
G G
G
koju djeluju sile F , FC i FN prikazana je
na slici 3.29. Za usvojeni koordinatni
sistem xO'y statiki uslovi ravnotee
definisani su jednainama:
X = 0
F - FC' cos = 0

(e)

Slika 3.29 Greda

osloboena veza

Y = 0
FN - FC' sin = 0

(f)

FC' = FC

(g)

Uvrstivi jednainu (g) u jednainu (e) iz jednaine (e) slijedi:

F = FC' cos = FC cos ...................................................................... (h)
Prema slici 3.28:
R 2 (R h )

x
cos =
=
R

2R h h 2
R

...................................... (i)

na osnovu ega je:

2R h h 2

F = FC

........................................................................ (j)

Na osnovu (b') i (d') slijedi iz (j) da je:

2R h h 2

F = FC

R
2R h h 2

G R
=
R h

G
sin

=G

2R h h 2
R

2R h h 2
R h

......................................... (k)
.

G
Dakle prema uslovima zadatka, sila F je odreena izrazom:

F G

2R h h 2
R h

.............................................................................. (l)

odnosno:
F 250

50

2 1 0,5 0,52
1 0,5

F 433, 01 N

3- SUELJNI SISTEM SILA

Iz jednaine (f) slijedi:
FN = FC' sin = FC sin ...................................................................... (m)

odnosno:
FN = 500 0,5 = 250 N
b) Grafiko rjeenje
G
Silu F grafiki moemo odrediti ako definiemo ravnoteu svakog
podsistema posebno. Dobit emo dva ravanska sistema sueljnih sila za
koje, u sluaju ravnotee, poligoni sila moraju biti zatvoreni. Usvojivi
razmjeru za silu UF = 200 N/cm, na osnovu plana poloaja (slika 3.30a),
crtamo plan sila (slika 3.30b).

200 N
1 cm
FC = FC '

UF =

ab =

G
= 1,25 cm
UF

Slika 3.30 Grafiko rjeenje zadatka 3.7.

G
Kod crtanja plana sila u sluaju kugle polazimo od poznate sile G iz
G
ijeg poetka povlaimo pravac nepoznate sile FB . Taj pravac u presjeku
G
G
sa pravcem nepoznate sile FC , koji povlaimo iz kraja sile G , definie
taku c. Taka c sa takama a i b definie trokut sila abc na osnovu
G
G
G
kojeg su odreeni inteziteti sila FC i FB . Analogno definiemo sile F i
G
G
G
FN , koje djeluju na gredu, polazei od poznate sile FC' = FC . Kroz
G
G
G
poetak sile FC' povlaimo pravac nepoznate sile FN , a kroz kraj sile FC'
G
povlaimo pravac nepoznate sile F . U presjeku tih pravaca definisana
je taka c' koja sa takama a' i b' definie trokut sila a'b'c' na osnovu

51

STATIKA
G
G
G
G
G
G
kojeg je odreen intezitet sila FN i F . Smjer sila FB , FC , FN i F
definiemo zatvaranjem poligona sila.
G
G
G
G
Inteziteti sila FC , FB , F i FN definisani su izrazima:

FC = bc U F = 2,5 cm

200 N
= 500 N
1cm

F = b ' c ' U F = 2,165 cm

200 N
= 433 N
1cm

FB = ca U F = 2,165 cm

200 N
= 433 N
1cm

FN = c ' a ' U F = 1, 25 cm

200 N
= 250 N
1cm

Zadatak
3.8.
Homogeni
cilindar
I
poluprenika R i teine G = 20 kN oslanja se
u taki A na vertikalni glatki zid, a u taki D
na homogeni cilindar II istog poluprenika R i
G
teine G , koji se u taki B oslanja na glatki
horizontalni pod, a uetom CO2 je vezan za
nepokretni zglob C (slika 3.31). Za ravnoteni
poloaj, pri kome je = 600 i = 450, odrediti
reakcije u takama A i B, silu u uetu CO2 i
silu meusobnog pritiska cilindara I i II.
Rjeenje:
a) Analitiko rjeenje

Slika 3.31 ematski

prikaz sistema
cilindara I i II

Reakcije u takama A i B i silu u uetu CO2,

za ravnoteni poloaj, moemo odrediti
oslobaanjem datog sistema od veza i
zamjenom uticaja veze reakcijom veze, pri
emu dobijamo proizvoljni uravnoteeni
sistem sila u ravni, koje djeluju na homogene
cilindre I i II (slika 3.32).
Na osnovu slike, za usvojeni koordinatni
sistem xOy, statiki uslovi ravnotee
ravanskog
sistema
sila
definisani
su
jednainama:
X = 0
FC sin - FA = 0

52

(a)

Slika 3.32 Cilindri I i II

osloboeni veza

3- SUELJNI SISTEM SILA

Y = 0
FB FC cos - 2G = 0 ...................................................................... (b)
Mo2 = 0
-G2Rcos + FA 2R sin = 0 .......................................................... (c)
Iz jednaine (c) slijedi:
FA = G

cos
G
=
............................................................................ (d)
sin
tg

20
= 11,55 kN
1,7321
G
Silu FC odredit emo iz jednaine (a):
FA =

FC =

FA
......................................................................................... (a')
sin

11, 55
= 16, 33 kN
0, 7071
G
Sila FB definisana je jednainom (b)
FC =

FB = FC cos + 2G ............................................................................. (b')

FB = 16,33 0,7071 + 2 20 = 51,55 kN
Silu meusobnog pritiska cilindara I i II
odredit emo rastavljanjem datog
sistema na dva podsistema (cilindar I i
cilindar II).
Na slici 3.33 prikazan je cilindar I kao
jedan od podsistema na osnovu kojeg
moemo odrediti silu meusobnog
pritiska cilindara I i II. Za usvojeni
koordinatni sistem xO1y statiki uslovi
ravnotee za ravanski sueljni sistem
sila na slici glase:

Slika 3.33 Cilindar I kao

podsistem osloboen veza

X = 0
FD cos - FA = 0................................................................................. (e)
Y = 0
FD sin - G = 0 .................................................................................. (f)

53

STATIKA

Iz jednaine (f) slijedi:

FD =

G
........................................................................................ (f')
sin

FD =

20
= 23,1 kN
0,86603

G
Za izraunatu silu meusobnog pritiska cilindara I i II FD , iz jednaine
G
(e) moemo izraunati silu FA i izvriti kontrolu ve dobijene vrijednosti
za tu silu.

FA = FD cos ..................................................................................... (e')

FA = 23,10,5 = 11,55 kN

G G G
G
Dobili smo identian rezultat, a to znai da smo sile FA , FB , FC i FD
mogli odrediti analizom statikih uslova ravnotee podsistema (cilindar I
i cilidnar II).

b) Grafiko rjeenje
Reakcije u takama A i B, silu u uetu CO2 i silu meusobnog pritiska
cilindara I i II grafiki moemo odrediti preko podsistema (cilindar I i
cilidnar II) ija ravnotea uvjetuje ravnoteu sistema u cjelini.
Na osnovu plana poloaja (slika 3.34a) usvojene razmjere za silu UF = 10
kN/cm, crtamo plan sila (slika 3.34b).
- Cilindar I
5 kN
1cm
G
ab =
= 4 cm
UF

UF =

a) Plan poloaja

b) Plan sila

Slika 3.34 Grafiko rjeenje za cilindar I

G
Reakcija vertikalnog glatkog zida FA i sila meusobnog pritiska
G
cilindara FD grafiki su odreene pomou trokuta sila, odnosno, kroz

54

3- SUELJNI SISTEM SILA

G
G
poetak nacrtane poznate sile G povuen je pravac nepoznate sile FA , a
G
G
kroz kraj sile G pravac nepoznate sile FD . U presjeku pravaca
nepoznatih sila dobijena je taka c koja sa takama a i b definie
G
G
trokut sila, odnosno na taj nain je definisan intezitet sila FA i FD .
G
G
Smjer sila FA i FD definiemo zatvaranjem poligona sila.
G
G
Intezitet sila FA i FD definiemo izrazima:

FA = ca U F ,
FA = 2, 3 cm

FD = bc U F
5 kN
= 11,55 kN
1 cm

FD = 4, 6 cm

5 kN
= 23 kN
1 cm

- Cilindar II
UF =

10 kN
1 cm

FD' = FD
ab =

FD'
= 2, 3 cm
UF

bc =

G
= 2 cm
UF

a) plan poloaja

b) plan sila

Slika 3.35 Grafiko rjeenje za cilindar II

Na osnovu plana poloaja (slika 3.35a) i usvojene razmjere za silu
G
G
G
crtamo prvo poznate sile FD' = FD i G . Povlaenjem pravca nepoznate
G
G
G
G
sile FB iz poetka sile FD' i pravca nepoznate sile FC iz kraja sila G u
presjeku dobijamo taku d, koja sa takama a i c definie intenzitet sila
G
G
G
G
FC i FB . Smjer sila FC i FB definiemo zatvaranjem poligona (plana) sila
(slika 3.35b).
G
G
Intenzitet sila FB i FC definisan je izrazima:
FB = da U F = 5,15 cm
FC = cd U F = 1,65 cm

10 kN
= 51,5 kN
1cm

10 kN
= 16,5 kN
1cm

55

STATIKA
Zadatak 3.9. Poklopac parne turbine, teine G = 15 kN, podie se
ravnomjerno pomou dizalice kako je prikazano na slici 3.36. Pogonski
dio ueta obrazuje sa horizontalom ugao = 450. Zatege CB i DB lee u
horizontalnoj ravni i sa vertikalom obrazuju uglove od 450. Odrediti sile
u strijeli AB i zategama, ako je ugao = 300. Kotur B smatrati idealnim.

Slika 3.36. ematski prikaz dizalice

Rjeenje:

Slika 3.37. Sistem dizalice razloen na dva podsistema osloboen veza

Ako sistem razloimo na dva podsistema kao to je prikazano na slici
3.37, moemo da uoimo da na kotur B djeluje prostorni sistem
sueljnih sila. Uticaj zatega i strijela u ovom sluaju zamijenjen je
G
G
G
odgovarajuim reakcijama veze, odnosno silama FBC , FBD i FAB .
Analitiki uvjeti ravnotee kotura B, prema slici 3.37a, definisani su
jednainama:

56

3- SUELJNI SISTEM SILA

X = 0
Y = 0
Z = 0

.......................................................................................... (a)

To znai da rezultanta sila, koje djeluju na kotur B mora biti jednaka

nuli, odnosno:
G
G
G
G
G
G
FR = FAB + FBK + FU + FBC + FBD = 0 ..................................................... (b)
G
G
G
G
G
Poznate sile su FBK i FU , a nepoznate FAB , FBC i FBD .
Na osnovu jednaina (a) slijedi:
X = 0
FBC sin 450 FBD sin 450 = 0 .............................................................. (c)
Y = 0
-FBC cos 450 FBD cos 450 FU cos - FAB sin = 0 ............................. (d)
Z = 0
-FBK FAB cos FU sin = 0............................................................. (e)
Prema slici 3.37b, moemo da uoimo da na poklopac djeluje sistem
kolinearnih sila, a njihovom projekcijom na osu z dobijamo izraz:
z = 0
'
FBK
G = 0 ....................................................................................... (f)

iz koga slijedi da je:

'
FBK
= G ............................................................................................ (g)

Uvrtavanjem brojane vrijednosti u izraz (g) dobijamo da je

'
FBK
= G = 15 kN. Kako je:
G'
G
FBK = FBK ......................................................................................... (h)
i
'
FBK
= FBK .......................................................................................... (i)

slijedi da je intenzitet sile FBK = 15 kN.

Kako je kotur B idealan kotur iz momentne jednaine za taku O, slika
G
3.37c, moemo da odredimo silu u uetu Fu . Momentna jednaina glasi:

57

STATIKA
Mo = 0
Fu r FBK r = 0 ............................................................................... (j)
Iz jednaine (j) slijedi da je:
Fu = FBK ............................................................................................ (k)
odnosno, intezitet sile Fu = 15 kN.
Iz jednaine (c) slijedi da je:
FBC = FBD , ......................................................................................... (l)
a iz jednaine (e):
FAB =

FBK Fu sin
........................................................................ (e')
cos

Uvrtavanjem poznatih podataka u izraz (e') dobijamo intezitet sile u

strijeli AB:
FAB =

15 15 0,70711
= 29,57 kN
0,86603

Negativan predznak ukazuje na to da je smjer reakcije strijele pogreno

pretpostavljen i da je strijela napregnuta na pritisak.
Uvrtavanjem izraza (l) u izraz (d) slijedi:
-FBD cos 450 FBD cos 450 Fu cos - FAB sin = 0............................ (m)
-2FBD cos 450 Fu cos - FAB sin = 0 .............................................. (n)
FBD =

Fu cos FAB sin

................................................................. (n')
2 cos 450

a uvrtavanjem brojanih vrijednosti dobijamo:

FBD =

15 0, 70711 (29,57) 0,5

=2,95kN
2 0, 70711

Kako je FBC = FBD slijedi da je intenzitet sile u zategi BC:

FBC = 2, 95 kN

Dakle, moemo zakljuiti da su zatege BC i BD napregnute na zatezanje

i da je intenzitet sile u njima 2,95 kN, a strijela AB je napregnuta na
pritisak i intenzitet sile u njoj je 29,57 kN.

58

RAVANSKI SISTEM
SILA
4.1 Moment sile u odnosu na taku
Moment sile u odnosu na taku jednak je proizvodu intenziteta sile i
najkraeg rastojanja od take do sile.
Djelovanje momenta sile na tijelo, uzrokuje obrtanje tijela oko
nepomine take, odnosno oko nepomine ose. Moment sile koji
uzrokuje obrtanje tijela u smjeru suprotnom od smjera obrtanja
kazaljke na satu je pozitivan (+), odnosno moment koji uzrokuje
obrtanje tijela u smjeru obrtanja kazaljke na satu je negativan, slika
4.1.

Slika 4.1 Moment sile za taku

G
G
M 1 = F1 h ..................................................................................... (4.1)
G
G
M 2 = F2 h ................................................................................ (4.2)
GG
Moment sile za taku "O" je vektorska veliina i obiljeava se sa M oF , a

jedinica mjere za moment je [Nm].

Prema navedenoj konvenciji, zavisno od smjera obrtanja, moment sile
za taku moe biti pozitivan ili negativan, slika 4.1.
Prema izrazu (4.1) i (4.2) jasno je, da je intenzitet momenta sile u
odnosu na taku jednak dvostrukoj povrini trougla konstruisanog
izmeu krajeva vektora sile i momentne take, slika 4.2.

59

STATIKA

Slika 4.2 Geometrijska interpretacija momenta sile za taku

P (ABC ) =

1
1
AB h = F h ...........................................................(4.3)
2
2

M oF = F h = 2 P (ABC ) ................................................................(4.4)
G
U sluaju da napadna linija sile F prolazi kroz momentnu taku "O",
G G
G
tada je intenzitet momenta sile F za taku "O" jednak nuli M oF = 0 .
G
Moment sile F u odnosu na momentnu taku "O" moe se definisati i
G
G
preko vektorskog proizvoda vektora sile F i vektora poloaja r , slika
4.3.
GG G G
M oF = r F .....................................................................................(4.5)

Slika 4.3 Definicija momenta sile za taku preko

vektorskog proizvoda vektora poloaja i vektora sile
G
Sada je intenzitet vektora momenta sile F , za taku "O" odreen
sljedeim izrazom:
G
GG
G G
G G
M oF = M oF = F r sin F , r = F h . .........................................(4.6)

G
Ako je poloaj sile F definisan u odnosu na referentni koordinatni
sistem Oxyz, iji se koordinatni poetak poklapa sa momentnom

60

4- RAVANSKI SISTEM SILA

takom "O", tada prema postavkama iz vektorske algebre moemo pisati
da je:
G
G
G
G
G
G
G
F = Fx + Fy + Fz = Xi + Yj + Zk , ....................................................... (4. 7)
G
G
G
G G G G
r = rx + ry + rz = xi + yj + zk , ........................................................... (4. 8)
G G G
G
gdje su: Fx , Fy , Fz - komponente vektora sile F ,
G G G
G
rx , ry , rz - komponente vektora poloaja r ,
G G G
i , j , k - jedinini vektori u pravcu osa Ox, Oy i Oz,
G
X, Y, Z projekcije vektora sile F na ose x, y i z,
G
x, y, z projekcije vektora poloaja r na ose x, y i z.
G G
Vektorski proizvod r F moemo napisati u matrinoj formi tako da

je:

G G
i
j
G FG
G
G
Mo = r F = x y
X Y

G
k
z ................................................................ (4.9)
Z

odnosno:
G
G
G
GG
M oF = ( Z y Y z ) i + ( X z Z x ) j + (Y z X y ) k ................ (4.10)
G G G
Izrazi uz jedinine vektore i , j , k , (4.10), definiu projekcije vektora
GG
momenta M oF na odgovarajue ose koordinatnog sistema Oxyz:
G
G
G
G
G
G
GG
F
F
F
M oF = M ox
i + M oy
j + M oz
k ....................................................... (4.11)
GG
U ovom sluaju intezitet momenta M oF je odreen izrazom:
GG
M oF =

(M ) + (M ) + (M )
G
F
ox

G
F
oy

G
F
oz

................................................... (4.12)

4.2 Momentno pravilo (Varinjanova teorema)

Moment rezultante ravnog sistema sueljnih sila u odnosu na
proizvoljnu taku "O" koja lei u ravni sila, jednak je algebarskom zbiru
momenata komponentnih sila u odnosu na istu momentnu taku "O".
Da bi dokazali ovu teoremu posmatrajmo sistem sueljnih sila u ravni
prikazan na slici 4.4.

61

STATIKA

Slika 4.4 Sistem sueljnih sila u ravni xOy

Svaka od sila stvara moment u odnosu na taku "0". Kao to je poznato,
intenzitet momenta bilo koje od ovih sila jednak je dvostrukoj povrini
odgovarajueg trougla. Tako na primjer:
GG
M oF1 = 2 P (OAB ) = OA Y1 .............................................................(4.13)
G
Na isti nain definisan je i intenzitet momenta rezultante FR , u odnosu
na momentnu taku "0":
GG
M oFR = 2 P (OAR ) = OA YR ............................................................(4.14)

Kako je YR jednako algebarskom zbiru vertikalnih projekcija svih sila, to

jest:
YR =

Y
A =1

= Y1 + Y2 Y3 ...................................................................(4.15)

Uvrtavanjem izraza (4.15) u izraz (4.14) dobiva se:

GG
M oFR = OA YR = OA (Y1 + Y2 Y3 )
odnosno:
GG
M oFR = OA Y1 + OA Y2 OA Y3
GG
GG
GG
GG
M oFR = M oF1 + M oF2 M oF3

............................................................(4.16)

Ovim je postavljena teorema i dokazana.

4.3 Slaganje paralelnih sila u ravni

G
G
Neka je dato kruto tijelo, na koje djeluju dvije paralelne sile F1 i F2 ,
slika 4.5, i neka ove dvije sile lee u istoj ravni.

62

4- RAVANSKI SISTEM SILA

U ovom sluaju ne moemo odrediti njihovu rezultantu neposrednom
primjenom paralelograma sila.
Za slaganje ovih paralelnih sila, odnosno za odreivanje njihove
rezultante moemo koristiti slijedei postupak. Na osnovu drugog
G
G
aksioma statike, u napadnim takama A i B sila F1 i F2 , dodaemo
G
G
par meusobno uravnoteenih sila F = F , a koje djeluju du prave
linije koja prolazi kroz napadne take A i B, slika 4.5.

F1

Slika 4.5 Princip slaganja paralelnih sila u ravni

G
G
G
G
Slaganjem sila F1 i F , a zatim F2 i F , dobiju se rezultante
G
G
FR1 i FR 2 . Produenjem njihovih napadnih linija do presjeka u taki D,
dobiva se sistem sueljnih sila. Slaganjem ovog sistema sueljnih sila
G
metodom paralelograma odreena je rezultanta FR koja je paralelna sa
G
G
komponentnim silama F1 i F2 . Napadna taka rezultante, taka C,
G
definisana je presjekom napadne linije rezultante FR i prave koja spaja
napadne take A i B komponentnih sila.

4.4 Rezultanta dvije paralelne sile

Intenzitet rezultante meusobno paralelnih sila, istoga smjera, jednak je
algebarskom zbiru intenziteta pojedinih komponenata. U ovom sluaju
kada na tijelo djeluju dvije paralelne sile, slika 4.6, intenzitet njihove
rezultante je:
FR = F1 + F2 ............................................................................................................................... (4.17)

63

STATIKA

Slika 4.6 Rezultanta dvije paralelnih sila istog smjera

Prema Varinjonovoj teoremi moemo pisati da je:
GG
G G
GG
M CFR = M CF1 + M CF2 .............................................................................(4.18)
odnosno:
FR 0 = F1 AC + F2 BC . ...............................................................(4.19)

Iz ovog izraza slijedi da je:

F1 BC
=
F2
AC

......................................................................................(4.20)

Prema Varinjonovoj teoremi, moment za taku A je:

GG
G G
GG
M AFR = M AF1 + M AF2 .............................................................................(4.21)
odnosno:
FR AC = F1 0 + F2 AB ................................................................(4.22)

Iz ovog izraza moe se definisati intenzitet rezultante:

FR = F2

AB
AC

= F2

AC + BC
AC

F1
BC
= F2 1 +
= F2 1 +

F
AC
2

.....................(4.23)

FR = F2 + F1 ....................................................................................(4.24)
Na osnovu izraza (4.20) i (4.22) moemo napisati:
AC BC AB
.............................................................................(4.25)
=
=
F2
F1
FR

odnosno:
FR =

64

AB
AC

F1 =

AB
BC

F2 .......................................................................(4.26)

4- RAVANSKI SISTEM SILA

4.5 Spreg sila

G
G
Neka na posmatrano tijelo M dejstvuju dvije paralelne sile F1 i F2 istog
inteziteta, a suprotnih smjerova kako je prikazano na slici 4.6.
G
G
F1 = F2

Slika 4.6 Spreg sila u ravni

Prema izrazu (4.17) rezultanta ove dvije paralelne sile istih intenziteta, a
suprotnih smjerova jednaka je nuli:
FR = F1 F2 = 0 .............................................................................. (4.27)
dok je poloaj rezultante, odnosno njena napadna taka prema izrazu
(4.25) u beskonanosti.
AC =

AB
AB
F2 =
F2 = ............................................................... (4.28)
0
FR

U ovom sluaju i pored toga to je rezultanta sila jednaka nuli, tijelo

nee biti u ravnotei. Zbog toga to se napadne linije sila ne poklapanju
(nisu kolinearne), ove sile stvaraju spreg iji moment nastoji da zakrene
tijelo.
Pod pojmom sprega sila podrazumijeva se sistem od dvije paralelne sile
G
G
F1 i F2 istih intenziteta, a suprotnih smjerova koje djeluju na tijelo, a
ije se napadne linije nalaze na rastojanju "h".
Osnovni parametri sprega sila su:
a)
Intenzitet momenta sprega sila, definisan je proizvodom inteziteta
jedne sile i normalnog rastojanja izmeu napadnih linija sila "h", slika
4.6.
G
G
M = F1 h = F2 h ........................................................................ (4.29)
b)
Ravnina djelovanja momenta sprega sila, definisana je ravninom u
G
G
kojoj lee sile F1 i F2 .

65

STATIKA
c)
Smjer sprega sila definisan je smjerom rezultujueg momenta koji
uzrokuje obrtanje tijela. Ukoliko je smjer obrtanja tijela suprotan od
smjera kretanja kazaljke na satu, spreg je pozitivan i suprotno.
G
M = F h ......................................................................................(4.30)

Slika 4.7 Osnovne karakteristike sprega sila u ravni

Meutim, potrebno je napomenuti da moment sprega sila M ne zavisi
od izbora obrtne take tijela, koja se nalazi u ravni dejstva sprega, slika
4.7. U ovom sluaju momenti sila za taku "0" su:
G

M oF1 = F1 a = F a ......................................................................(4.31)
G

M oF2 = F2 (a + h ) = F (a + h ) , jer je F1 = F2 = F . .............................(4.32)

Sabiranjem ova dva momenta dobivamo da je:

G

M = M oF1 + M oF2 = F1 a + F2 (a + h )
M = F a + F (a + h ) = F h ...........................................................(4.33)
Iz ovoga proizilazi da algebarski zbir momenata sila iz sprega za bilo
koju taku u ravnini dejstva sprega ne zavisi od izbora te take i da je
jednak momentu sprega sila M .
Za potpuno definisanje sprega sila potrebno je znati:
-

intenzitet momenta sprega,

intenzitet sila koje ine spreg,

ravan dejstva sprega,

smjer obrtanja tijela (smjer momenta sprega).

Iz navedenog proizilazi da je spreg sila vektorska veliina i oznaava se

G
sa ( M ). Vektor momenta sprega sila okomit je na ravan u kojoj lei
spreg sila, slika 4.8.

66

4- RAVANSKI SISTEM SILA

Slika 4.8 Definicija sprega sila kao vektorske veliine

Kako je dokazano, moment sprega sila ne zavisi od izbora obrtne take,
koja se nalazi u ravni dejstva sprega, to znai da moment sprega sila
spada u slobodne vektore koji se moe prenositi u bilo koju taku
ravnine dejstva sprega.
Tako, na primjer, prema slici 4.8 moemo pisati da je:
GG
G G
M = M BF1 = M AF2 , .............................................................................. (4.34)
odnosno:
G
G
G
M = F1 h = F2 h = F h , jer je F1 = F2 = F . .................................. (4.35)

4.5.1 Sistem spregova sila u ravni

Ako sve napadne linije sistema spregova sila, koji djeluju na tijelo, lee
u jednoj ravni, onda imamo sluaj sistema spregova sila u ravni.
G G
G G
Spreg sila F1 , F1 ' moe se zamijeniti drugim spregom F2 , F2' , pod

uslovom da imaju jednake momente i da lee u istoj ravni, slika 4.9.

h1
h2

Slika 4.9 Jednakost spregova sila

67

STATIKA
M1 = F1 h1 ....................................................................................(4.36)
M2 = F2 h 2 ....................................................................................(4.37)
M1 = M2 = F1 h1 = F2 h 2 ...............................................................(4.38)
Iz ovoga i prethodnog izlaganja moemo konstatovati da se:
-

dejstvo sprega sila na kruto tijelo nee promijeniti ako se spreg

sila pomjeri u bilo koji poloaj ravnine dejstva sprega,

dejstvo sprega sila se nee promjeniti, ako se istovremeno

promijeni intenzitet sila iz sprega i krak sprega tako da intezitet
momenta sprega ostane nepromijenjen.

4.5.2 Slaganje spregova sila

Za sluaj istovremenog djelovanja vie spregova sila na kruto tijelo u
istoj ravni vai slijedea teorema:
Dejstvo sistema spregova koji djeluju na kruto tijelo u jednoj ravni moe
se zamijeniti dejstvom jednog rezultujueg sprega koji djeluje u istoj
ravni, a iji je moment jednak vektorskom zbiru momenata svih
komponentnih spregova, slika 4.10.

Slika 4.10 Slaganje spregova sila u ravni

Moment rezultujueg sprega jednak je vektorskom zbiru momenata
komponentnih spregova:
JJG
JJG
JJG
JJG
MR = M1 + M2 + ... + Mn ......................................................(4.39)
U ovom sluaju, s obzirom da svi spregovi lee u istoj ravni, vektori
njihovih momenata su okomiti na tu ravan. Prema prethodnoj teoremi,
pomjeranjem spregova u ravni njihovog djelovanja, moe se obezbijediti

68

4- RAVANSKI SISTEM SILA

da momenti svih spregova djeluju u istoj taki, odnosno da su vektori
momenata svih spregova kolinearni, slika 4.11.

Slika 4.11 Kolinearnost vektora momenata spregova sila u ravni

Iz ovih razloga moe se rei da je intenzitet momenta rezultujueg
sprega jednak algebarskom zbiru momenata komponentnih spregova,
pri tome je neophodno voditi rauna o smjeru momenta spregova, slika
4.11.
Sistem spregova sila, koji djeluje na kruto tijelo u jednoj ravni, bie u
ravnotei ako je intenzitet vektorskog zbira svih komponentnih vektora
jednak nuli.
JJG
M =

JJG

= 0 .............................................................................. (4.40)

i =1

4.6 Slaganje proizvoljnog sistema sila u ravni

G
Teorem o paralelnom pomjeranju sile: Dejstvo sile F na kruto tijelo
G
nee se promijeniti ako silu F prenesemo paralelno prvobitnom
G
poloaju u bilo koju taku tijela i ako pri tome sili F dodamo
odgovarajui spreg iji je moment jednak momentu te sile u odnosu na
taku novog poloaja, slika 4.12.

69

STATIKA

Slika 4.12 Paralelno pomjeranje sile u zadatu taku

G
Da bi pomjerili silu F iz take A u poloaj A1, dodajmo u taki A1 dvije,
njoj paralelne sile istog inteziteta i pravca, a suprotnog smjera, odnosno
dvije sile koje su meusobno u ravnotei. U ovom sluaju rezultanta
svih sila, koje djeluju na tijelo je:
G
G
G
G
G
G
G
G
FR = F + F1 F1' = F + F F = F .............................................(4.41)
G
Meutim kao posljedica pomjeranja sile F iz take A u taku A1, javlja
G G
se moment M od sprega F F1' , a intenzitet ovog momenta je:
G
G
M = F a .......................................................................................(4.42)

4.7 Paralelno premjetanje ravnog sistema

sila u datu taku
G G
G
Posmatrajmo kruto tijelo na koje djeluje sistem sila F1 , F2 ," , Fn .
G G
G
Pretpostavimo da sve sile F1 , F2 ," , Fn djeluju u istoj ravni. Neka je u
ravni dejstva sila uoena taka "O" u koju treba, paralelnim
premjetanjem prenjeti sve sile ravnog sistema. Ovaj postupak
premjetanja sila naziva se redukcija sila u datu taku, a taka u koju
se sile premjetaju naziva se redukciona taka.

Kao rezultat ovog paralelnog premjetanja sila u redukcionu taku "0",

dobija se sistem sueljnih sila (izraz 4.44), sistem spregova iji su
momenti odreeni izrazom (4.46), slika 4.13.

70

4- RAVANSKI SISTEM SILA

Slika 4.13 Paralelno pomjeranje sistema sila u zadatu taku

G
G G
G
G
G
F1' = F1 ; F2' = F2 ; F3' = F3 ................................................................ (4.43)
G
FR =

F , ..................................................................................... (4.44)
i =1

G
G
G
G
G
G
M 1 = F1 a1 ; M 2 = F2 a 2 ; M 3 = F3 a 3 , ....................................... (4.45)
G
MR =

M
i =1

.................................................................................. (4.46)

Na osnovu izloenog moemo formulisati slijedei teorem: Svaki

proizvoljni, ravni sistem sila koji djeluje na kruto tijelo, u optem
G
sluaju moe se zamijeniti jednom rezultujuom silom FR koja se zove
glavni vektor i koji djeluje u taki redukcije "O" i jednim spregom iji je
G
moment jednak zbiru momenata svih komponentnih spregova M R , a
koji se zove glavni moment, slika 4.13b.
Glavni vektor moe se odrediti i pomou poligona sila kao i analitikim
putem odreivanjem odgovarajuih projekcija u Dekartovom
koordinatnom sistemu.
n

i =1

i =1

FxR = Fxi = Fi cos i , ................................................................. (4.47)

n

i =1

i =1

FyR = Fyi = Fi sin i , ................................................................. (4.48)

2
2
FR = FxR
+ FyR

. .......................................................................... (4.49)

71

STATIKA

4.8 Svoenje ravnog sistema sila na prostiji

oblik
G
U principu svaki sistem sila moe se svesti na glavni vektor FR i glavni
G
moment M R u odnosu na redukcionu taku. Kod svoenja datog
sistema sila na glavni vektor i glavni moment moe nastati vie razliitih
sluajeva koji e se ovdje prezentovati.

a) Ako su glavni vektor i glavni moment jednaki nuli

n G
G
FR = Fi = 0 .................................................................................(4.50)
i =1

G
MR =

M
i =1

G FG

M
i =1

= 0 ................................................................(4.51)

Ravni sistem sila se nalazi u ravnotei.

G
G
b) Ako je glavni vektor FR jednak nuli, a glavni moment M R
razliit od nule
n G
G
FR = Fi = 0 .................................................................................(4.52)
i =1

G
MR =

M
i =1

G FG

M
i =1

0 ................................................................(4.53)

U ovom sluaju ravni sistem sila se svodi na spreg.

G
G
c) Ako je glavni vektor FR razliit od nule, a glavni moment M R
jednak nuli
G
FR =

F
i =1

G
MR =

0 .................................................................................(4.54)

M
i =1

G FG

M
i =1

= 0 ................................................................(4.55)

U ovom sluaju ravni sistem sila se svodi na glavni vektor, odnosno

rezultantu koja prolazi kroz taku redukcije "O".
G
G
d) Ako je glavni vektor FR razliit od nule i glavni moment M R
razliit od nule
n G
G
FR = Fi 0 .................................................................................(4.56)
i =1

72

4- RAVANSKI SISTEM SILA

G
MR =

M
i =1

G FG

M
i =1

0 ............................................................... (4.57)

U ovom sluaju ipak moemo rei da se ravni sistem sila svodi samo na
G
rezultantu FR , ali takvu ija napadna linija ne prolazi kroz taku
redukcije "O" ve kroz taku "A" koja je od take redukcije udaljena za
rastojanje "a".
Saglasno izlaganju u podpoglavlju 4.6, da kao rezultat paralelnog
pomjeranja sile nastaje i dodatni moment, u ovom sluaju paralelno
pomjeranje sile tako je odabrano da nastali moment sprega
uravnoteava glavni moment koji je nastao pri redukciji sila na taku,
slika 4.14.
FR
0

Slika 4.14 Svoenje glavnog vektora i glavnog momenta na silu

G
M R = FR a .................................................................................. (4.58)

4.9 Uslovi ravnotee ravanskog sistema sila

Potreban i dovoljan uslov da ravni sistem sila koji djeluje na slobodno
G
kruto tijelo bude u ravnotei je da glavni vektor FR i glavni moment
budu jednaki nuli:
n G
G
FR = Fi = 0 ................................................................................ (4.59)
i =1

G
MR =

M
i =1

G FG

M
i =1

= 0 ............................................................... (4.60)

ili ako problem posmatramo u ravanskom koordinatnom sistemu Oxy

tada je:
n

F
i =1

xi

F
i =1

yi

= 0 ...................................................................................... (4.61)
= 0 ...................................................................................... (4.62)

73

STATIKA

M
i =1

G
F1
o

= 0 .....................................................................................(4.63)

4.10 Posebni uslovi ravnotee ravnog sistema

sila
1) Ako na kruto tijelo istovremeno djeluje ravni sistem sila i sistem
spregova, tada su potrebni i dovoljni uslovi ravnotee dati izrazima:
n

F
i =1

= 0 .......................................................................................(4.64)

xi

F
i =1

= 0 .......................................................................................(4.65)

yi

M
i =1

G
Fi
o

n G
+ M i = 0 ..........................................................................(4.66)
i =1

2) Da bi ravni sistem paralelnih sila koji djeluje na slobodno tijelo bio u

ravnotei, slika 4.15, potrebno je i dovoljno da su ispunjeni slijedei
uslovi:
n

F
i =1

M
i =1

= Fi =0 ..............................................................................(4.67)

yi

i =1

G
Fi
o

= 0 ......................................................................................(4.68)

Slika 4.15 Djelovanje sistema paralelnih sila na slobodno tijelo

3) Da bi proizvoljni ravni sistem od tri sile, koje meusobno nisu
paralelne, bio u ravnotei potreban i dovoljan uslov je da trougao sila
bude zatvoren, slika 4.16.

74

4- RAVANSKI SISTEM SILA

Slika 4.16 Djelovanje ravnotenog sistema tri sile na slobodno tijelo

4) Tijelo, zglobno vezano u jednoj taki, na koje djeluje ravni sistem sila
bie u ravnotei, ako je suma momenata svih sila u odnosu na zglobnu
taku jednaka nuli, slika 4.17.

Slika 4.17 Uravnoteeno zglobno vezano tijelo

n

G FG

M
i =1

= 0 ..................................................................................... (4.69)

4.11 Vrste ravnotee tijela

U prethodnom izlaganju definisani su uslovi ravnotee krutog tijela.
Meutim, ravnotea krutog tijela moe biti:
-

stabilna ravnotea,

labilna ravnotea,

indiferentna ravnotea.

Stabilna ravnotea tijela, to je takav ravnoteni poloaj kod kojeg ako

tijelo izvedemo iz ravnotenog poloaja, zbog dejstva prisutnih sila, tijelo
se ponovo vraa u svoj ravnoteni poloaj, slika 4.18a.
Labilna ravnotea tijela, to je takav ravnoteni poloaj kod kojeg, ako
tijelo izvedemo iz ravnotenog poloaja, zbog dejstva prisutnih sila, tijelo
se sve vie udaljava od svog prvobitnog ravnoteenog poloaja, slika
4.18b.

75

STATIKA

Slika 4.18 Stabilna, labilna i indiferentna ravnotea tijela

Indiferentna ravnotea tijela, to je takav ravnoteni poloaj kod kojeg,
ako tijelo izvedemo iz ravnotenog poloaja kod dejstva prisutnih sila
tijelo dolazi u novi ravnoteni poloaj, slika 4.18c.
Pitanje stabilne ravnotee vrlo je aktuelno kod slobodno oslonjenog
tijela. U ovom sluaju razlikujemo dva momenta:
- moment stabilnosti,
- moment prevrtanja, slika 4.19.
Tijelo e biti u poloaju stabilne ravnotee ako je moment stabilnosti
vei od momenta prevrtanja, to jest ako je
G

a
> F h ...................................................................................(4.70)
2

gdje je: M s = G

a
, moment stabilnosti.
2

Slika 4.19 Karakteristike momenta stabilnosti i momenta prevrtanja

4.12 Grafostatika
Dio statike, u kome se primjenjuju grafike metode za rjeavanje
zadataka, naziva se grafostatika.
Grafike metode imaju odreene prednosti u odnosu na analitike
metode u pogledu brzine rjeavanja zadataka, meutim osnovni
nedostatak grafikih metoda je njihova tanost.

76

4- RAVANSKI SISTEM SILA

Ovdje e biti prikazana primjena grafikih metoda za rjeavanje ravnog
sistema sila.

4.12.1 Verini poligon

Neka na prikazano materijalno tijelo, slika 4.20a, djeluje ravni sistem
G G G
G
sila F1 , F2 , F3 i F4 .
Poligon sila formira se tako to se u odreenoj razmjeri iz plana poloaja
G
paralelno prenese svaka od sila Fi , poevi od proizvoljno odabrane
take "a", slika 4.20b. Pri tome je:
JJJG
G
ab U F = F1 .................................................................................... (4.71)
JJG
G
bc U F = F2 .................................................................................... (4.72)
JJG
G
cd U F = F3 .................................................................................... (4.73)
JJJG
G
de U F = F4 ................................................................................... (4.74)
G
dok je rezultanta sila Fi (i = 1,2,3,4) odreena izrazom:
JJG
G
ae U F = FR ................................................................................... (4.75)
gdje je UF [Nm-1] razmjera za silu.

Slika 4.20 Grafiki prikaz plana poloaja i poligona sila

77

STATIKA
JJG
JJG
Da bi odredili poloaj rezultante FR sila Fi (i = 1,2,3,4), odaberimo
proizvoljnu taku P (polna taka) i spojimo je sa poetkom i krajem
JJG
svake od sila Fi . Du koje spajaju pol sa krajevima svake sile nazivaju
se polni zraci. Sada je potrebno paralelno prenositi polne zrake do
presjeka sa napadnom linijom odgovarajue sile, kako je prikazano na
slici 4.20a. Na ovaj nain formirana izlomljena linija ABCDE naziva se
verini poligon. Ako produimo polni zrak "1" i polni zrak "5" dobit
JJG
emo taku K kroz koju prolazi rezultanta FR sila. Sada se jednostavno
JJG
rezultanta FR sa odreenim pravcom, smjerom i intenzitetom paralelno
prenese sa poligona sila, slika 4.20b, do prethodno odreene take "K".

4.12.2 Grafiki uslovi ravnotee ravnog sistema sila

Iz prethodnih izlaganja je poznato da e ravni sistem sila biti u
G
JJG
ravnotei, ako su glavni vektor ( FR ) i glavni momenat ( M R ) sistema sila
jednaki nuli.
JJG
Neka na dato tijelo djeluje ravni sistem sila Fi (i = 1,2,3) kako je
prikazano na slici 4.21.
JJG
Ako ovom sistemu sila dodamo silu F4 , koja je tako odabrana da
zatvara poligon sila slika 4.21b, u tom sluaju glavni vektor sistema sila
JJG
JJG
JJG
FR jednak je nuli FR = 0 . Takoer sa slike 4.21b je jasno da sila F4
G G
G
odgovara po intenzitetu i napadnoj liniji rezultanti sila F1 , F2 i F3 , ali
ima suprotan smjer.

Slika 4.21 Grafiki uslovi ravnotee sistema sila u ravni

78

4- RAVANSKI SISTEM SILA

Obzirom da je u ovom sluaju verini poligon zatvoren to je i glavni
G
G
moment jednak nuli ( M R = 0). Prema tome kako je glavni moment M R i
JJG
glavni vektor FR jednaki nuli to je ovaj sistem od etiri sile u ravnotei.

4.12.3 Razlaganje sile na dvije njoj paralelne

komponente
G
U ovom sluaju potrebno je rijeiti zadatak tako da se sila F razloi u
G
dvije, njoj paralelne komponente usmjerene u istu stranu kao i sila F ,
a da njihove napadne linije prolaze kroz zadate take A i B, slika 4.22.

Slika 4.22 Razlaganje sile na dvije paralelne komponente

Zadatak se moe rijeiti na slijedei nain. Sa strane je potrebno
G
paralelno njenom stvarnom poloaju nanijeti silu F u odgovarajuoj
razmjeri, zatim proizvoljno odabrati pol "P" i povui polne zrake 1 i 2.
G
Zatim odaberimo taku "K" na napadnoj liniji sile F i prenesimo
paralelno polne zrake 1 i 2 do presjeka sa pravcima koji prolaze
G
takama A i B, a paralelni su sili F . U presjeku ovih pravaca sa polnim
zrakama dobivamo take I i II koje definiu zakljunicu "s" verinog
poligona.
Paralelnim prenoenjem zakljunice "s" do polne take "P" definie se
G
G
taka "c" na sili F , odnosno definie se podjela (razlaganje) sile F na
G
G
njene komponente F1 i F2
pri emu je:
JJG
G
F1 = ac U F .................................................................................... (4.76)
JJG
G
F2 = bc U F .................................................................................... (4.77)
G
G
Nakon ovako definisanih sila F1 i F2 potrebno ih je paralelno prenijeti
u napadne take A i B. Ispravnost ovog rjeenja moe se dokazati
koritenjem obrnutog postupka.

79

STATIKA

Primjeri:
Zadatak 4.1 Reetkasta dizalica sa zglobom u taki A moe se sputati
pomou zavrtnja BC. Zavrtanj je spojen sa reetkom pomou zgloba B, a
prolazi kroz navrtku D (slika 4.23). Teina reetke je G = 120 kN i u
datom poloaju na slici djeluje na rastojanju 5 m od vertikale kroz
taku A, a dohvat dizalice, mjeren od vertikale kroz taku A iznosi 15 m.
G
Odrediti otpor oslonca A i silu u zavrtnju Fz ako je teret Q = 200 kN i
AB = AD = BD = 8 m . Teinu zavrtnja zanemariti.

Slika 4.23 ematski prikaz reetkaste dizalice

Rjeenje:
a) Analitiko rjeenje
Dizalica osloboena veza, iji je uticaj zamijenjen reakcijama veza,
G G
G
odnosno silama X A ,Y A i Fz (uz pretpostavku da je vijak napregnut na
zatezanje) prikazana je na slici 4.24. Za uravnoteeni, ravanski
proizvoljni sistem sila koje djeluju na dizalicu i usvojeni koordinatni
sistem xOy statiki uslovi ravnotee definisani su jednainama:
X = 0
XA Fz cos 600 = 0 ............................................................................(a)
Y = 0
YA Fz sin 600 G Q = 0 .................................................................(b)
MA = 0
Fz 8 cos 300 G 5 Q 15 = 0 .....................................................(c)

80

4-RAVANSKI SISTEM SILA

Slika 4.24 Dizalica osloboena veza

Iz jednaine (c) moemo odrediti silu u zavrtnju prema izrazu:
Fz =

5G + 15Q
8 cos 300

................................................................................. (c')

5 120 + 15 200 900

3
=
=
= 300 3 kN = 519,62 kN
3
3
3
8
2
G
Komponente reakcije FA u zglobu A odredit emo iz jednaina (a) i (b).
Iz jednaine (a) slijedi:
Fz =

XA = Fz cos 600 ................................................................................. (a')

X A = 300 3

1
= 150 3 kN = 259,81 kN
2

a iz jednaine (b) slijedi:

YA = Fz sin 600 + G + Q ..................................................................... (b')
3
+ 120 + 200 = 770 kN
2
G
G
Na osnovu komponenti X A i YA prema slici 4.24, slijedi intenzitet
G
reakcije FA :
Y A = 300 3

81

STATIKA

FA = X A2 + YA2 ..................................................................................(d)
FA =

(150 3 )

+ 7702 = 812,65 kN

G
Pravac djelovanja reakcije FA definisan je izrazom:

tg =

YA
.........................................................................................(e)
XA

odnosno:

= arc tg

YA
...................................................................................(f)
XA

Uvrtavajui brojane vrijednosti dobijamo:

= arc tg

770
269,81

= 70,690 ili 70041'24" .

b) Grafiko rjeenje
Zadatak grafiki moemo rijeiti na vie naina, meutim, u ovom
sluaju grafiko rjeenje emo definisati Kulmanovom (Culmann)
metodom. Metoda je veoma pogodna u ovakvim sluajevima kada
trebamo silu poznatog pravca, smjera i intenziteta rastaviti na tri
komponente. Na osnovu usvojene razmjere za dunu UL = 5 m/cm prvo
crtamo plan poloaja (slika 4.25.a), a nakon toga, usvojivi razmjeru za
silu UF = 100 kN/cm, crtamo planove sila (slika 4.25.b).
Da bi reetka bila u ravnotei sile u zavrtnju i osloncu A moraju
G
G
uravnoteavati silu FR . Sila FR predstavlja rezultantu spoljanjih sila
G G
G i Q koje djeluju na dizalicu i u planu sila odreena je kao zbir
G G
vektora sila G i Q . Izborom pola P definisane su polne zrake 1, 2 i 3 na
osnovu kojih smo u planu poloaja definisali verini poligon.
Presjekom prve i zadnje stranice verinog poligona (taka N) definisana
G
G
je taka na pravcu rezultante FR . Kroz taku N paralelno sili FR u
G
planu sila povlaimo pravac koji definie silu FR u planu poloaja. Kada
G
smo definisali poloaj rezultante FR u planu poloaja dalje
G
primjenjujemo Kulmanovu metodu, odnosno rezultantu FR rastavljamo
G G
G
na njene tri komponente Fz , X o i Yo iji su pravci djelovanja poznati. U
G
G
G
G
tu svrhu definiemo presjene take I i II pravaca sila FR i X A i Fz i YA .

82

4-RAVANSKI SISTEM SILA

UL =

5m
1cm

UF =

ab =

G
= 1,2cm
UF

bc =

Q
= 2cm
UF

100 kN
1cm

FR = ac U F = a 'b ' U F
FR = 3,2cm

100 kN
1cm

FR = 320 kN

Slika 4.25 Grafiko rjeenje zadatka 4.23

Take I i II spajamo Kulmanovom linijom K, koja definie pravac
pomone Kulmanove sile. Pravac Kulmanove sile definie pravac
G
G
G
G
rezultante sila FR i X A kao i sila Fz i Y A . Polazei od take I crtamo
G
G
trokut sila FR , X A i pomone Kulmanove sile. Zatim prelazimo na
taku II i pomou pomone Kulmanove sile dobijamo veliine sila
G
G
Fz i Y A . Smjer obilaenja (oznaen na slici) u dobijenom poligonu sila
G
odreen je smjerom sile FR . Poligon sila je zatvoren, imamo dakle
ravnoteu sistema. Na taj nain smo dobili veliinu i smjer sile u
G
G
zavrtnju BC i osloncu A. U planu sila na osnovu komponenti X A i YA
G
definisana je i sila otpora u osloncu A- FA .
G
G
G
G
Intenzitet sila X A i YA , FA i Fz definisan je izrazima:
100 kN
= 260 kN
1cm
100 kN
= 7,7 cm
= 770 kN
1cm

X A = b 'c ' U F = 2,6cm

YA = c ' d ' U F

83

STATIKA
100 kN
= 813 kN
1cm
100 kN
Fz = d 'a ' U = 5,2cm
= 520 kN
1cm
FA = b ' d ' U F = 8,13cm

Zadatak 4.2 Teret Q = 4,8 kN odrava se pomou ueta na strmoj ravni.

Strma ravan je nagnuta pod uglom = 600 prema horizontali. Ue, koje
je paralelno sa strmom ravni, obavijeno je oko doboa vitla ABC ija je
teina G = 2,4 kN. Vitlo se oslanja u taki A na glatki pod, a u taki B
vezano je za pod pomou zavrtnja (slika 4.26). Odrediti otpore oslonaca
vitla zanemarujui razmak izmeu ueta i strme ravni: Rastojanje
AO = OB = a = 1,7 m.

Slika 4.26 ematski prikaz vitla sa kolicima

Rjeenje:
a) Analitiko rjeenje
Da bi odredili otpore oslonaca moramo dati sistem rastaviti na dva
podsistema (podsistem I teret Q i podsistem II - vitlo).
- Teret Q
Kolica sa teretom Q, osloboena veza, prikazana su na slici 4.27.
Oigledno je da se kolica nalaze u ravnotenom poloaju pod dejstvom
ravanskog sistema sueljnih sila. Statiki uslovi ravnotee u tom
sluaju, za usvojeni koordinatni sistem prema slici, glase:
X = 0
Q sin - Fu = 0 .................................................................................(a)
Y = 0
FN - Q cos = 0.................................................................................(b)

84

4-RAVANSKI SISTEM SILA

Slika 4.27 Kolica sa teretom osloboena veza

Iz jednaina (a) i (b) slijedi:
Fu = Q sin ...................................................................................... (a')
Fu = 4,8 0,86603 = 4,16 kN
FN = Q cos ..................................................................................... (b')
FN = 4,8 0,5 = 2,4 kN
- Vitlo
Na slici 4.28 prikazano je vitlo osloboeno veza sa pravcima sila
usklaenim prema postavci zadatka. Vitlo se nalazi u ravnotenom
poloaju pri djelovanju ravanskog sistema proizvoljnih sila. Za usvojeni
koordinatni sistem prema slici, statiki uslovi ravnotee definisani su
jednainama:
X = 0
XB Fu' cos = 0.............................................................................. (c)
Y = 0
FA - Fu' sin - G + YB = 0................................................................. (d)
MA = 0
-G a + YB 2a = 0 ............................................................................ (e)
Fu' = Fu ............................................................................................. (f)

85

STATIKA

Slika 4.28 Vitlo osloboeno veza

Iz jednaine (e) slijedi:
YB =

G
.............................................................................................(g)
2

YB =

2,4
= 1,2kN
2

Uvrstivi jednainu (f) u jednainu (c) iz jednaine (c) slijedi:

XB = Fu' cos = Fu cos ...................................................................(h)
XB = 4,16 0,5 = 2,08 kN
G
Reakciju FB izraunavamo prema izrazu:
FB = X B2 + YB2 .................................................................................. (i)
FB = 2,082 + 1,22 = 2,4 kN
G
a pravac djelovanja reakcije FB odreen je jednainom:

tg =

YB
.........................................................................................(j)
XB

odnosno:

86

= arc tg

YB
, ...................................................................................(k)
XB

= arc tg

1,2
2,08

= 29,980 ili = 29058 '48 "

4-RAVANSKI SISTEM SILA

Reakciju u taki A izraunavamo na osnovu jednaine (d) iz koje slijedi:
FA = Fu' sin + G YB = Fu sin + G YB ........................................ (l)
FA = 4,16 0,86603 + 2,4 1,2 = 4,8 kN
b) Grafiko rjeenje
Usvojivi razmjeru za silu UF = 1 kN/1 cm, na osnovu plana poloaja
(slika 4.29a) prvo definiemo plan sila (slika 4.29b) tereta Q.
UF =

1kN
1cm

ab =

Q
= 4,8 cm
UF

a) plan poloaj

b) plan sila

Slika 4.29 Grafiko rjeenje za kolica sa teretom

G
G
U planu sila prvo crtamo poznatu silu Q . Nakon toga iz poetka sile Q
G
G
povlaimo pravac nepoznate sile FN , a iz kraja sile Q pravac nepoznate
G
sile u uetu Fu . Presjecite tih pravaca daje taku c, koja sa takama a
i b definie trokut sila iz koga slijedi intenzitet, a zatvaranjem trokuta
G
G
sila i smjer nepoznatih sila FN i Fu . Intenzitet definisan je izrazima:
FN = ca U F == 2,4cm
Fu = bc U F = 4,16cm

1kN
= 2,4 kN
1cm

1kN
= 4,16 kN
1cm

Otpore oslonaca grafiki moemo odrediti na vie naina, meutim u

ovom primjeru zbog ilustracije metoda, primijenit emo teoremu o tri
sile. U razmjeri za duinu UL = 1 m/cm crtamo plan poloaja (slika
4.30a). Nakon toga pomou plana sila i verinog poligona definiemo, u
G
G
G
razmjeri, rezultantu spoljanjih sila Fu' = Fu i G , iji je pravac
djelovanja u planu poloaja definisan presjecitem prvog i posljednjeg

87

STATIKA
zraka (taka D) verinog poligona, kao i samim presjecitem pravaca sila
G
G
Fu' i G (taka K).
UL

1m
=
1cm

a 'b ' =

Fu'
= 4,15 cm
UF

1kN
1cm

b 'c ' =

G
= 2,4 cm
UF

UF =

a 'c ' = d ' e ' =

Fu' = Fu

FR
= 6,3cm
UF

a) Plan poloaja

b) Plan sila
..................

Slika 4.30 Grafiko rjeenje za vitlo

G
G
Presjek pravca rezultante FR i poznatog pravca sile FA definie taku I
G
kroz koju, prema teoremi o tri sile, treba da prolazi i pravac sile FB ,
odnosno prema teoremi, ako se kruto tijelo nalazi u ravnotei pod
dejstvom triju neparalelnih sila, koje lee u jednoj ravni, onda se
napadne linije tih sila moraju sjei u jednoj taki. Kada je u planu
G
G
poloaja definisan pravac sile FB moemo, polazei od poznate sile FR ,
G
formirati trokut sila (slika 4.30b). Kroz poetak sile FR povlaimo
G
G
pravac nepoznate sile FB , a kroz kraj, pravac nepoznate sile FA . U
presjeku tih pravaca dobijamo taku f' koja sa takama d' i e' definie
trokut sila. Zatvoren trokut sila definie intezitet i smjer nepoznatih sila
G
G
G
G
FA i FB . Intezitet sila FA i FB definisan je izrazima:

88

4-RAVANSKI SISTEM SILA

FA = e ' f ' U F = 4,8 cm

1kN
== 4,8 kN
1cm

FB = f ' d ' U F = 2,4cm

1kN
= 2,4 kN
1cm

Zadatak 4.3 Greda AB duine 2 m, optereena je u taki A teretom M

teine G = 100 kN. Greda je pomou tapova I, II i III uvrena za pod i
vertikalni zid. Veza izmeu tapova i grede, poda i vertikalnog zida
ostvarena je cilindrinim zglobovima (slika 4.31). Zanemarujui teinu
grede i tapova kao i trenje u zglobovima, grafiki, primjenom
Kulmanove metode, odrediti intenzitet, pravac i smjer sila u tapovima
u ravnotenom poloaju sistema.

Slika 4.31 ematski prikaz grede i njenog uvrenja

Rjeenje:
Greda AB osloboena veza, uz pretpostavku da su tapovi napregnuti
na zatezanje, prikazana je na slici 4.32a. Za crtanje plana poloaja
koristimo razmjeru za duinu UL = 0,5 m/1 cm, a za silu usvajamo
razmjeru UF = 20 kN/1 cm.
Da bi greda AB bila u ravnotei, sile u tapovima I, II i III moraju
G
G
uravnoteiti silu F . Dakle silu F trebamo rastaviti na tri komponente,
G G
G
odnosno sile F1, F2 i F3 za koje su poznati pravci djelovanja.
Primjenjujui Kulmanovu (Culmann) metodu, prvo u planu poloaja
(slika 4.32a) definiemo presjene take IV i V pravaca sila
G G
G G
G i F3 te F1 i F2 .

89

STATIKA

UL =

0,5 m
1cm

UF =

20 kN
1cm

ab =

G
= 5 cm
UF

Slika 4.32. Grafiko rjeenje zadatka 4.3.

Take IV i V spajamo Kulmanovom linijom K, koja definie pravac
pomone Kulmanove sile. Pravac Kulmanove sile definie pravac
G G
G G
rezultante sila G i F3 i pravac rezultante sila F1 i F2 . Krenut emo od
G G
G
para sila gdje nam je jedna sila poznata: G i F3 . Silu G razloit emo
G
na dva poznata pravca: sile F3 i pomone Kulmanove sile. Zatim
G G
prelazimo na par F1 i F2 i pomou poznate Kulmanove sile dobijamo
G G
trokut sila, koji definie veliinu sila F1 i F2 . Smjer obilaenja (oznaen
na slici) u dobijenom poligonu sila (slika 4.32b) odreen je smjerom sile
G
G . Poligon sila je zatvoren, imamo dakle ravnoteu sistema. Na taj
G G G
nain je definisan pravac, smjer i intenzitet sila F1, F2 i F3 .
G G G
Intenzitet sila F1, F2 i F3 izraunavamo pomou izraza:
F1 = cd U F ,
F1 = 10 cm

20 kN
1cm

F1 = 200 kN

90

F2 = bc U F ,
F2 = 3,55 cm
F2 = 71kN

F3 = da U F ,
20 kN
1cm

F3 = 3,55 cm
F3 = 71kN

20 kN
1cm

4-RAVANSKI SISTEM SILA

Zadatak 4.4 Dizalica za opsluivanje Simens-Martenove pei prikazana
je na slici 4.33. Za donji dio kolica A, koja se mogu pomjerati du
kolosjeka na pokretnom mostu B, uvren je stub D koji nosi lopatu C.
Stub se moe obrtati oko vertikalne ose. Odrediti teinu kolica, stuba i
kaike da ih teret od Q = 15 kN na lopati C ne bi preturio. Rastojanje
ose tokova kolica i ose OA je 1 m, a rastojanje OC iznosi 5 m. Uzeti da
teina kolica, stuba i lopate djeluje du ose OA.

Slika 4.33 ematski prikaz dizalice za opsluivanje SM pei

Rjeenje:
a) Analitiko rjeenje
Sistem kolica sa stubom i lopatom, koji posmatramo kao cjelinu (kruto
tijelo) osloboen veza prikazan je na slici 4.34. Uticaj mosta dizalice B
G
G
na kolica A definisan je silama FE i FK koje djeluju na tokove kolica.
Sa slike je oigledno da na posmatrani sistem djeluje ravanski sistem
proizvoljnih (paralelnih) sila. Statiki uslovi ravnotee za usvojeni
koodinatni sistem xOy glase:
X = 0
Y = 0
FK FE G Q = 0 ........................................................................... (a)
MK = 0
FE 2 + G 1 Q 4 = 0 .................................................................... (b)

91

STATIKA

Slika 4.34 Dizalica osloboena veza

Oigledno je da nam se u dvije jednaine javljaju tri nepoznate veliine
G
G G
(sile FE , FK i G ) koje, iz tih jednaina, ne moemo odrediti, ali moemo
G
iskoristiti uslov zadatka da teina kolica, stuba i kaike ( G ) bude
odreena iz uslova da za Q = 15 kN ne doe do preturanja dizalice. U
tom sluaju je:
FE = 0 ..............................................................................................(c)
a jednaine (a) i (b) prelaze u oblik:
FK G Q = 0 ...................................................................................(d)
G 1 Q 4 = 0 .................................................................................(e)
Iz jednaine (e) u tom sluaju slijedi da teina kolica, stuba i kaike
mora biti:
G 4 Q ............................................................................................(f)
odnosno:
G 4 15 kN

G 60 kN

Pri tome je na osnovu jednaine (e) sila FK jednaka:

FK = G + Q ........................................................................................(g)
FK = 60 + 15 = 75 kN .

92

4-RAVANSKI SISTEM SILA

b) Grafiko rjeenje
UL =

1m
1cm

UF =

15 kN
1cm

ab =

Q
= 1cm
UF

Slika 4.35 Grafiko rjeenje zadatka 4.4.

Grafiko rjeenje zadatka svodimo na primjenu verinog poligona. Na
osnovu usvojene razmjere za duinu UL = 1 m/1 cm crtamo plan
poloaja (slika 4.35a) istiui bitne geometrijske veliine (rastojanja
izmeu pravaca sila). Usvojivi razmjeru za silu UF = 15 kN/1 cm na
osnovu plana poloaja definiemo plan sila (slika 4.35b), crtajui u
G
planu sila prvo poznatu silu G . Zatim u planu sila proizvoljno biramo
pol P i povlaimo polne zrake 1 i 4. U planu poloaja iz proizvoljno
G
izabrane take I na pravcu sile G povlaimo paralelne pravce koji u
G
G
takama II i III sijeku pravce sila FK i G . Ako take II i III spojimo dobit
emo zavrnu stranicu ili zakljunicu verinog poligona z. Povlaei
pravac paralelan zakljuci z iz pola P, u planu sila, dobijamo veliinu
G
G
traenih sila FK i G , definisanu presjekom zakljunice z i vertikalnog
G
G
G
pravca (koji definie pravce sila FK i G ) povuenog iz kraja sila G
(taka b).
G
G
Intenzitet sila FK i G definisan je izrazima:
FK = cd U F
FK = 5 cm

15 kN
1cm

FK = 75 kN

G = bc U F ,
G = 4cm

15 kN
1cm

G = 60 kN

93

STATIKA
G
G
Smjer sila FK i G definiemo zatvaranjem poligona sila.

Zadatak 4.5 Dva tapa AB i CD zglobno su vezana u taki D. U takama

A i C uvrena su za horizontalnu tavanicu pomou zglobova (slika
4.36). Teine tapova su iste i iznose G = 500 N. Na kraj tapa AB
okaen je teret teine Q = 2000 N. Odrediti otpore u zglobovima A, C i D
ako je AB = AC = 1m , CD = 0,897 m, = 600 i = 450.

Slika 4.36 ematski prikaz sistema tapova i tereta

Rjeenje:
Sistem, osloboen veza u takama A i C, prikazan je na slici 4.37.
Oigledno je sa slike da na sistem tapova djeluje ravanski proizvoljni
sistem sila, pri emu se u zglobovima A i C javljaju etiri nepoznate sile
(komponente reakcija u zglobovima A i C). S obzirom na to da za
navedeni ravanski sistem sila moemo postaviti samo tri statika uslova
ravnotee, oigledno je da ne moemo izvriti analizu sistema u cjelini.
Dati sistem tapova moramo rastaviti i posmatrajui ravnoteu svakog
tapa posebno, doi do ravnotee sistema u cjelini.

Slika 4.37 Sistem tapova kao cjelina osloboen veza

94

4-RAVANSKI SISTEM SILA

Na slici 4.38 prikazani su tapovi AB i CD osloboeni veza iji je uticaj
zamijenjen reakcijama veza.

A
A

Slika 4.38 tapovi kao podsistemi osloboeni veza

Statiki uslovi ravnotee za tap AB (slika 4.38a) za usvojeni
koordinatni sistem xOy definisani su jednainama:

=0

X A X D' = 0 ..................................................................................... (a)

=0

YA YD' G Q = 0 ........................................................................... (b)

95

STATIKA

M
G

=0

AB
cos Q AB cos X D' AD ' sin YD' AD ' cos = 0 ........(c)
2

Statiki uslovi ravnotee za tap CD (slika 4.38b) za usvojeni

koordinatni sistem xOy definisani su jednainama:

=0

X D X C = 0 ......................................................................................(d)

=0

YC + YD G = 0 ..................................................................................(e)

M
G

=0

CD
cos + X D CD sin YD CD cos = 0. ................................(f)
2

Uz navedene sisteme jednaina vae i jednaine:

X D = X D' , ..........................................................................................(g)
YD = YD' , ............................................................................................(h)
FD = FD' , ...........................................................................................(i)
FD =

X D2 + YD2 , .................................................................................(j)

tg =

YD
, ........................................................................................(k)
XD

= arc tg
FA =

X A2 + YA2 , .................................................................................(m)

tg =

YA
, ........................................................................................(n)
XA

= arc tg

YA
, ..................................................................................(o)
XA

FC =

X C2 + YC2 , .................................................................................(p)

tg =

YC
, ........................................................................................(r)
XC

= arc tg

96

YD
, ...................................................................................(l)
XD

YC
, ...................................................................................(s)
XC

4-RAVANSKI SISTEM SILA

a prema datim podacima, duinu AD ' izraunavamo prema sinusnoj

teoremi (slika 4.37):
AD
CD
AC
..................................................................... (t)
=
=
sin sin sin 750
AD = AD ' = CD

sin
sin
= AC
.................................................... (u)
sin
sin 750

AC = AD ' = 0,897

0,707
0,707
=1
= 0,73 m
0,866
0,966

Iz jednaina (c) i (f) slijedi:

AB
cos G AB cos YD' AD 'cos
2
................................... (c')
AD 'sin

G
X D' =

XD =

YD CD cos G

CD
cos
2
........................................................ (f')

CD sin

Na osnovu jednaine (g) slijedi:

CD
AB
cos G
cos Q AB cos YD' AD 'cos
2
2
. (v)
=
CD sin
AD 'sin

YD CD cos G

Uvrtavanjem brojanih vrijednosti dobijamo:

0,897
1
500 0,5 2000 1 0,5 YD' 0,73 0,5
2
2
=
0,897 0,707
0,73 0,866

YD 0,897 0,707 500

odnosno:
YD 250 = - 1779,49 0,58 YD' ........................................................ (z)
YD + 0,58 YD' = - 1529,49
Na osnovu jednaine (h) dobijamo iz jednaine (z):
YD =

1529, 49
1,58

odnosno:
YD = -968,03 N

97

STATIKA
Negativni predznak u rezultatu ukazuje na pogrenu pretpostavku o
G
G
naprezanjima tapova, odnosno smjer djelovanja sile YD = YD' je
suprotan od naznaenog na slici.
Iz jednaine (f') slijedi:

XD

YD CD cos
G
2

=
= YD c tg
2
CD sin

500

X D = 968,03
1
2

X D = 1218,03 N .
G
G
takoe,
Sila X D = X D'
naznaenog smjera.

prema

predznaku,

djeluje

suprotno

od

Na osnovu jednaine (j) intenzitet sile u zglobu D iznosi:

FD =

X D2 + YD2 =

( 1218,03 )

+ ( 968,03 )

FD = 1555,85 N
FD' = FD = 1555,85 N

G
G
a pravac djelovanja sile FD = FD' definisan je jednainom (l) iz koje
slijedi:

= arc tg

( 968,03 )
YD
= arc tg
1218,03
XD

= 38, 480 ili = 380 28 ' 48 ".

Iz jednaina (a) i (d) slijedi:
X A = X D' ...........................................................................................(a')

XC = XD ............................................................................................(d')
odnosno:
X A = X C = X D' = X D ...........................................................................(w)
X A = X C = X D' = X D = 1218,03 N
G
G
Dakle i sile X A i X C imaju suprotan smjer od smjera naznaenog na
slici.

98

4-RAVANSKI SISTEM SILA

G
G
Sile Y A i YC izraunavamo iz jednaina (b) i (e) iz kojih slijedi:
Y A = YD' + G + Q ................................................................................ (b')

YC = G YD ....................................................................................... (e')
odnosno:
YA = -968,03 + 500 + 2000 = 1531,97 N
YC = 500 (-968,03) = 1468,03 N

G
G
Intenzitet i pravac djelovanja sila FA i FC definisan je jednainama (m),
(o), (p) i (s) na osnovu kojih prema slici 4.38 slijedi:
FA =

X A2 + Y A2 =

= arc tg

( 1218,03 )

+ 1531,972 = 1957,17 N

YA
1531,97
= arc tg
XA
( 1218,03 )

= 51,510 ili = 510 30 ' 38 "

FC =

X C2 + X C2 =

= arc tg

( 1218,03 )

+ 1468,032 = 1907,54 N

YC
1468,03
= arc tg
1218,03
XC

= 50,320 ili = 50019 '12"

99

STATIKA
Zadatak 4.6 Homogena pravougaona ploa teine G = 200 N,
dimenzija a x b = 40 cm x 30 cm u takama B i C vezana je zglobno,
pomou dva tapa zanemarive teine, za pod i vertikalni zid (slika
4.39). U taki A ploa se oslanja na kosi glatki zid koji sa
horizontalom zaklapa ugao od 450. Ploa ABCD optereena je
spregom sila momenta M = 60 Nm i silom F = 400 N. Odrediti
analitiki i grafiki sile u tapovima I i II i reakciju kosog glatkog zida
u taki A.

Slika 4.39 Homogena ploa optereena sistemom

proizvoljnih sila i spregom sila
Rjeenje:
a) Analitiko rjeenje
Na slici 4.40 prikazana je ploa ABCD osloboena veza iji je uticaj
zamijenjen reakcijama veze. Uzevi u obzir pretpostavku da su tapovi I
i II napregnuti na zatezanje, statiki uvjeti ravnotee proizvoljnog
ravanskog sistema sila, za usvojeni kordinatni sistem xOy, definisani su
jednainama:
X = 0
F cos 600 + F2 + FA sin 450 = 0..........................................................(a)
Y = 0
FA cos 450 F sin 600 G F1 = 0..................................................(b)
MD = 0
FA b sin 450 M G

100

a
F1 a = 0 ....................................................(c)
2

4-RAVANSKI SISTEM SILA

Slika 4.40 Homogena ploa osloboena veza

Iz jednaina (b) i (c) slijedi:
F1 = FA cos 450 F sin 600 G .......................................................... (b')
F1 = FA

b
M G
sin 450

................................................................. (c')
a
a
2

Izjednaavanjem desnih strana jednaina (b') i (c') dobijamo:

FA cos 450 F sin 600 G = FA

b
M G
sin 450
............................... (d)
a
a
2

odnosno:
G M

2 a , ............................................................... (e)
FA =
b

0
0
cos 45 a sin 45

F sin 600 +

200 60

2
0,4
FA =

0,3
0,70711 0,4 0,70711

400 0,86603 +

FA = 1676,75 N .

Iz jednaine (b') moemo izraunti intezitet sile u tapu I:

F1 = FA cos 450 F sin 600 G =
= 1676,75 0,70711 400 0,86603 200
F1 = 639,23 N

101

STATIKA
Silu u tapu II moemo izraunati iz jednaine (a) prema kojoj slijedi:
F2 = - FA sin 450 F cos 600 .............................................................(a')
F2 = - 1676,75 0,70711 400 0,5 = - 1385,65 N.
G
Prema predznaku oigledno je da sila F2 ima suprotan smjer, odnosno
tap II napregnut je na pritisak.
b) Grafiko rjeenje
U ovom sluaju moemo da primijenimo Kulmanovu (Culmann) metodu,
odnosno imamo sluaj kada je potrebno silu poznatog pravca,
intenziteta i smjera rastaviti na tri komponente poznatog pravca
djelovanja. Na osnovu usvojene razmjere za duinu UL = 1 cm/1 mm
prvo crtamo plan poloaja (slika 4.41a) a nakon toga, usvojivi razmjeru
za silu UF = 200 N/1 cm, crtamo planove sila (slika 4.41b). Kod crtanja
plana poloaja da bi primijenili Kulmanovu metodu prvo smo izvrili
G
rastavljanje datog sprega M i sile G (teina ploe) pri emu dobijamo
G
silu koja je po pravcu, smjeru i veliini jednaka G (d=M/G=0,3m).
G
G
Dakle, sada na plou djeluju samo sile F i G tano definisanog pravca,
smjera, intenziteta i napadnih taaka (slika 4.41a). Da bi ploa bila u
G
ravnotei sile u tapovima moraju uravnoteavati silu FR koja
G
G
G
predstavlja rezultantu sila F i G . Sila FR je u planu sila odreena kao
G
G
zbir vektora sila F i G . Izborom pola P definisane su polne zrake 1, 2 i
3 na osnovu kojih, povlaei zraku 1 i 2 iz proizvoljno izabrane take L
G
na pravcu sile G , u planu poloaja definiemo verini poligon.
Presjekom prve i zadnje stranice verinog poligona (taka M) definisana
G
G
je taka na pravcu rezultante FR . Kroz taku M paralelno sili FR u
G
planu sila, povlaimo pravac koji definie silu FR u planu poloaja.
G
Treba istai da se pravac rezultante FR u planu poloaja mogao
definisati jednostavnije takom S koja predstavlja presjenu taku
G
G
pravaca sila F i G , a ujedno je taka koja mora leati na pravcu
G
G
rezultante FR . Kada smo definisali poloaj rezultante FR u planu
poloaja, dalje primjenjujemo Kulmanovu metodu odnosno rezultantu
G
G G
G
FR rastavljamo na njene tri komponente F1, F2 i FA iji su pravci
djelovanja poznati. U tu svrhu definiemo presjene take III i IV
G
G
G G
pravaca sila FR i FA te F1 i F2. Take III i IV spajamo Kulmanovom
linijom K, koja definie pravac pomone Kulmanove sile, pri emu
G
G
pravac Kulmanove sile definie pravac rezultante sila FR i FA kao i sila
G G
G
G
F1 i F2. Polazei od take III crtamo trokut sila FR , FA i pomone
Kulmanove sile. Zatim prelazimo na taku IV i pomou pomone

102

4-RAVANSKI SISTEM SILA

Kulmanove sile dobijamo novi trokut sila koji definie veliine sila
G G
F1 i F2 .
UL =

1cm
1mm

UF =

200 N
1cm

ab =

G
= 1cm
UF

bc =

F
= 2cm
UF

M
= 0,3 m
G
F
ac = a 'b ' = R = 2,9cm
UF

d=

a) Plan poloaja

b) Planovi sila

Slika 4.41 Grafiko rjeenje zadatka 4.6

Smjer obilaenja (oznaen na slici) u dobijenom poligonu sila odreen je
G
smjerom sile FR . Poligon sila je zatvoren, imamo, dakle, uravnoteen
G
sistem. Na taj nain je definisan pravac, smjer i intenzitet sila FA ,
G G
F1 i F2.
G
G G
Intenzitet sila FA , F1 i F2 izraunavamo pomou izraza:
200 N
FA = b ' c ' U F = 8,38 cm
= 1676 N
1cm
200 N
F1 = d 'a ' U F = 3,2cm
= 640 N
1cm
200 N
F2 = c ' d ' U F = 6,93cm
= 1386 N
1cm

103

STATIKA
Primjer 4.7 Homogena greda AB teine G, duine 2l oslanja se krajem A
na vertikalni glatki zid. Drugi kraj B pridrava ue, koje uvreno u
taki C (sl. 4.42).
Za ravnoteni poloaj potrebno je izraunati:
- silu u uetu S,
- reakciju u osloncu A i
- ugao koji mora zatvarati greda u odnosu na zid.
Zadano je G = 500 N, =45.

Slika 4.42 Homogena greda

Rjeenje:
a) Analitiko rjeenje
Greda prikazana na slici 4.43 osloboena je veza. Uticaj veza je
zamijenjen reakcijama. Prikazani sistem predstavlja djelovanje sila u
ravni. Da bi sistem bio u ravnotei mora zadovoljavati tri poznata uslova
ravnotee u ravni:
X =0
FA S sin = 0 ..............................................................(a)

Y = 0
MB = 0

S cos G = 0 ...............................................................(b)
G x FA y = 0 ...............................................................(c)

Iz jednaine (b) dobivamo vrijednost sile u uetu:

G
S=
= 500 2 = 707,1 N
cos
Iz jednaine (a) je:
FA = S sin =
FA = 500 N

104

G
sin = G tg
cos

4-RAVANSKI SISTEM SILA

Slika 4.43 Homogena greda osloboena veza

Rastojanja x i y su sa slike:
x = l sin
y = 2l cos
Jednaina (c) daje:
G l sin G tg 2l cos = 0
sin 2 cos = 0
tg = 2
= 54,7

b) Grafiko rjeenje:
Reakcije FA i S odredie se tako da se vektor G rastavi na dva poznata
pravca, pravac FA i S. Kroz taku a vektora G povue se pravac
paralelan FA, a kroz taku b pravac paralelan S. Presjena taka ta dva
pravca je c i ona odreuje intenzitete vektora FA i S. Da bi greda AB bila
u ravnotei aktivna sila G i reakcije FA i S moraju zatvarati trokut sila.
Na taj nain grafikim putem odreeni su smjer i intenzitet reakcija, a
pravci su tano odreeni prilikom oslobaanja tijela od veza.

105

STATIKA
Primjer 4.8 Homogena pravougaona ploa 68dm teine G = 400 kN
zglobno je vezana u taki B i zategnuta uetima koja su prebaena
preko koturova. Na kraju jednog ueta visi teret F1= 100 kN, a na
drugom kraju teret F. Grafiki i analitiki odrediti veliinu tereta F i
otpor zgloba B u ravnotenom poloaju (sl. 4.44).

Slika 4.44 Homogena ploa

Slika 4.45 Ploa u ravnotenom

poloaju

Rjeenje:
a) Analitiko rjeenje
Olobaanje od veza i nanoenje reakcija daje plan poloaja, prikazan na
slici 4.45.
Uslovi statike ravnotee u ravni su a, b i c:

X = 0 FBX - F sin + F1 cos = 0 .................................................(a)

Y = 0 FBY - G + F cos + F1 sin = 0 ............................................(b)
M B = 0 F1 8 + F 6 - G 5 = 0 .........................................................(c)
8 4
= ......................................................................................(d)
6 3
tg
4
sin =
= ........................................................................(e)
2
5
1 + tg
tg =

3
..........................................................................................(f)
5
Iz jednaine (c) dobiva se:
5G - 8F1
= 200 kN
F =
6
Iz jednaine (a) dobiva se:
cos =

106

4-RAVANSKI SISTEM SILA

FBX = F sin - F1 cos =100 N

Iz jednaine (b) dobivamo:

FBy = G F cos F1 sin = 200 N
2
2
FB = FBX
+ FBY
= 1002 +2002 =100 5 kN

b) Grafiko rjeenje
UF =

100 N
1cm

F = da U F = 200 N
FB = cd U F = 201N

G
G
Na plou djeluju sila teine G i poznata sila F1 . Rezultanta te dvije sile je
G
R koja ima poetak u poetku prve nanesene sile (taka a), a kraj u
kraju druge nanesene sile (taka c). Pravac rezultante prolazi kroz
G
G
G
presjenu taku sila F1 i G (taka M na slici 4.45). Rezultantu R treba
G
G
rastaviti na pravac sile F koji je poznat i pravac FB koji treba prethodno
G G
G
odrediti. Da bi ploa bila u ravnotei pravci R , F i FB moraju se sjei
G
G
u jednoj taki (taka N). Taka N je presjena taka F i R , a kroz tu
G
taku i taku B prolazi pravac reakcije FB . Poto su poznata oba pravca
G
G
G
G
G
sila F i FB ostaje da se R razloi na 2 poznata pravca. Smjerovi F i FB
G
su takvi da sa R zatvaraju trokut sila.
a

F
d
R
G

FB

c
b

F1

Slika 4.46 Plan sila

107

STATIKA
Primjer 4.9 Homogena ploa oblika jednakokrakog trougla teine 3G,
klizi bez trenja po unutranjoj strani cilindra glatke povrine
poluprenika r. U tjemenu C ploa nosi teret G1 (slika 4.47). Odrediti
poloaj ravnotee (ugao ) uzimajui da je AB=BC=r. Kolika je
minimalna teina tereta za sluaj da sila dodira u taki A bude jednaka
nuli?

Slika 4.47 Ploa u obliku jednakokrakog trougla

Rjeenje:
Analitiko rjeenje
G
G
Ploa, osloboena veza, sa aktivnim silama teine 3G i tereta G1 , koje
djeluju na plou, prikazana je na slici 4.48.

Slika 4.48 Ploa osloboena veza

etverougao ABCO je romb:
OO1=O1B=r/2
OT=OB-BT=r -

2r
2
= r
32 3

Uslov ravnotee trougaone ploe je da nema obrtanja u ravni:

M O = G1 r sin(60 ) 3G OT sin = 0 .....................................(a)

108

4-RAVANSKI SISTEM SILA

G1 r (sin 60 cos cos 60 sin ) 3G

G1

2
r sin = 0
3

3
1
cos G1 sin 2G sin = 0
2
2

G1 3 G1tg 4G tg = 0
tg =

G1 3
................................................................................... (b)
4G + G1

Kada se taka A nae na horizontalnom preniku (slika 4.49), reakcija

FA je jednaka nuli. Za taj sluaj =30, to se vidi iz trokuta OCA.
Minimalna teina tereta u tom sluaju moe se odrediti iz prethodnog
izraza (b) za tangens ugla .
tg 30 =

G1 3
4G + G1

3
3
4G +
G1 = G1 3
3
3
G1 = 2G

Slika 4.49 Poloaj ploe kada je reakcije FA jednaka nuli

Primjer 4.10 Prizmatini tap AB teine G i duine l oslonjen je na
glatki zid (bez trenja). Kraj B tapa optereen je silom F. Nai ugao
koji tap mora zaklapati sa horizontalom pri ravnotenom poloaju i
odrediti veliine reakcije u osloncima tapa A i B (slika 4.50).
Zadano je:
l = 100 cm
a = 40 cm
G = 50 N
F = 70 N

109

STATIKA

B
l

C
A

Slika 4.50 Prizmatini tap AB

Rjeenje:
a) Analitiko rjeenje
Uslov ravnotee tijela u ravni je da je glavni vektor svih sila jednak nuli i
da je moment glavnog vektora za bilo koju taku ravni jednak nuli.
Prethodni zahtjevi daju tri uslova ravnotee u ravni (slika 4.51b):

X = 0
Y = 0

FA FC sin = 0 .......................................................(a)
F + G FC cos = 0 ....................................................(b)

MA = 0

FC

a
1
G cos F l cos = 0 .........................(c)
cos
2

Iz jednaine (b) dobiva se:

FC =

F +G
.......................................................................................(b')
cos

Uvrtavanjem (b') u jednainu (c) dobiva se:

F +G
a
l

G cos F l cos = 0/ cos2

cos cos
2
l
(F + G ) a G cos3 F l cos3 = 0
2
l
(F + G ) a = (G + F l )cos3
2
cos3 =

(F + G )a
(50 + 70) 40
48
=
=
= 0,505
l
50

50
+
70

100
95
G + Fl
2

cos3 = 0,505
cos = 0,796
= 37,25

110

4-RAVANSKI SISTEM SILA

G
Jednaina (b') daje intenzitet reakcije FC :

FC =

F +G
120
=
= 150,75 N .
cos
cos

G
Jednaina (a) ) daje intenzitet reakcije FA :

FA = FC sin = 90,79 N .

b) Grafiko rjeenje
25 N
1cm
FA = cd U F = 90,8 N

UF =

FC = da U F = 150,8 N
G
G
Sile G i F su poznate i one se u usvojenoj razmjeri nanose (slika 4.51a).
G
G
Du ab predstavlja silu G , a du bc predstavlja silu F . Iz take c
G
povlai se poznati pravac sile FA . Iz take a povlai se poznati pravac
G
sile FC . U presjeku ova dva pravca dobiva se taka d . Du cd odreuje
G
G
intenzitet sile FA , a du ad intenzitet sile FC . Smjer sila odreen je
uslovom ravnotee: kako je glavni vektor sila jednak nuli to e sve
G
prikazane sile praviti zatvoren poligon sila. Na slici sila FA ima smjer
G
od c ka d i sila FC smjer od d ka a.

B
l

C
FC
FA

Slika 4.51a Plan sila

Slika 4.51b

111

STATIKA
Primjer 4.11 Taka M teine G stoji u ravnotei na unutranjoj glatkoj
polukrunoj povrini pomou tereta Q objeenog preko koloture u taki
A. Odrediti veliinu pritiska N kojim teka taka M pritie na glatku
povrinu i odrediti ugao u ravnotenom poloaju (slika 4.52).
Zadano je: G = 100 N, Q = 50 N.

Slika 4.52 Taka na polukrunoj povrini

Rjeenje:
Analitiko rjeenje
Psmatrat e se ravnotea materijalne take.U tu svrhu materijalna
taka je osloboena veza, a njihov uticaj zamijenjen je reakcijama veza.
U planu poloaja, prikazanom na slici 4.53 prikazane su reakcije veza i
aktivna sila teine, koje djeluju na materijalnu taku.

Slika 4.53 Taka u poloaju ravnotee

Uslovi ravnotee take su:

X = 0

N cos Q cos(90

) = 0 ......................................(a)

G
Iz ovog uslova, reakcija polukrune putanje N moe se izraziti:

N cos Q sin

N =

112

Q sin

=0

2 ......................................................................................(a')
cos

4-RAVANSKI SISTEM SILA

MO = 0

G R cos Q R cos

= 0 ................................. (b)

Vrijede trigonometrijski izrazi:

cos = cos2
sin2

sin2

= 1 cos2

..................................................................... (c)

............................................................................ (d)

Izraz (c) se uvrtava u (b):

G cos2

G sin2

Q cos

= 0 .................................................... (b')

Izraz (d) se uvrtava u (b')

G cos2

2G cos2
cos
cos

G (1 cos2

Q cos

) Q cos

= 0 .............................................. (b'')

G = 0

Q + Q 2 + 8G 2
4G

50 + 502 + 8 1002
= 0,842
4 100

= 32,5

= 65

Za izraunatu vrijednost ugla , iz izraza (a') moe se izraunati

G
vrijednost reakcije N :
N =

Q sin 32,5
= 63,6N
cos 65

113

STATIKA
Primjer 4.12 Kvadratna ploa teine G = 20 kN objeena je pomou
ueta DE za taku E vertikalnog glatkog zida, na koji se oslanja u taki
A. Odrediti ravnoteni poloaj ueta, odnosno ploe (ugao ), silu u
uetu DE i reakciju zida u taki A (slika 4.53).

Slika 4.53 Kvadratna ploa

Slika 4.54 Ploa u ravnotenom

poloaju

Rjeenje:
Analitiko rjeenje
Uslovi ravnotee ploe ABCD su:

X = 0
Y = 0
ME = 0

FA S sin = 0 ......................................................(a)
S cos G = 0 ........................................................(b)
FA 2a cos G

a 2
cos(45 ) = 0 ........................(c)
2

Sreivanjem izraza (c) dobiva se:

114

2FA cos

2
G cos(45 ) = 0
2

2FA cos

2
G (cos 45 cos + sin 45 sin ) = 0
2

4-RAVANSKI SISTEM SILA

FA cos

1
1
G cos G sin = 0 ..................................................... (c')
4
4

Iz izraza (a) i (b) sile FA i G su:

FA = S sin ...................................................................................... (a')

G = S cos ....................................................................................... (b')

Dijeljem prethodna dva izraza dobiva se veza sila FA i G:

tg =

FA
......................................................................................... (d)
G

FA = G tg ...................................................................................... (d')

Uvrtavanjem izraza (d') u izraz (c') dobie se izraz iz koga se moe

izraunati nepoznati ugao .
1
1
G cos G sin = 0
4
4
1
1
sin cos sin = 0
/ 4
4
4
3 sin = cos / : cos
3 tg = 1

G tg cos

/:G

1
3
= 18,43
tg =

G G
Iz izraza (a') i (b') dobivaju se intenziteti sila S i FA :
G
= 21,08 N
cos
FA = S sin = 6,67 N

S=

115

STATIKA
Primjer 4.13 Valjak radijusa r i teine G privezan je pomou ueta za
nepominu horizontalnu ravninu prema slici 4.55. Kolika je reakcija
podloge u taki E, ako je poznata sila u uetu S i ako je zadano
AE=EB=a?

Slika 4.55 Valjak

Rjeenje:
Analitiko rjeenje
Valjak je osloboen veza. Njihov uticaj je zamijenjen reakcijama. U
planu poloaj na slici 4.56 nanijete su reakcije veza i aktivna sila teine.

Slika 4.55 Valjak u ravnotenom poloaju

Statiki uslovi ravnotee su:

X = 0
Y = 0

S1 sin + S 2 sin = 0 ............................................(a)

N G 2S cos = 0 ...............................................(b)

Iz izraza (a) dobiva se da je vrijednost sila u uetima jednaka:

S1 = S 2 = S ........................................................................................(a')
G
Izraz (b) daje intenzitet reakcije podloge N :
N = 2S cos + G ................................................................................(b')

116

4-RAVANSKI SISTEM SILA

Odredie se veza izmeu uglova i na osnovu geometrije na slici 4.55:
)OAC = )OAE =

= 90 2
cos = cos(90 2 ) = sin 2
tg =

r
a

2 tg
= cos
1 + tg 2
r
2
2a r
a
= 2
cos =
2
r
a + r2
1+ 2
a

sin 2 =

G
Uvrtavajui vrijednost za cos dobiva se vrijednost reakcije podloge N :
N =G +S

4 a r
a2 + r 2

Primjer 4.14 Na polukruni leaj u njegovoj taki A djeluje sila F =

20 2 N, ija napadna linija gradi ugao =45 prema vertikali (slika
4.56). Odrediti veliine reakcija kuglica B i C kao i oslonca D grafiki i
analitiki.

Slika 4.56 Polukruni leaj

Rjeenje:
a)

Analitiko rjeenje

Prvo se uklone veze prstena sa okolinom. Njihovo djelovanje zamijeni se

reakcijama (slika 4.57). Da bi prsten bio u ravnotei pod uticajem
aktivnih sila i reakcija moraju biti zadovoljeni uslovi ravnotee u ravni:

X = 0

F sin 45 + FB cos 60 FC cos 60 = 0 ............................ (a)

117

STATIKA

Y = 0
MO = 0

F cos 45 + FB sin 60 + FC sin 60 FD = 0 ....................(b)

F r cos 45 FD r = 0 ...............................................(c)

Slika 4.57 Polukruni prsten osloboen veza

Iz izraza (c) dobiva se vrijednost reakcije u osloncu D:
FD = F cos 45 = 20 N ........................................................................(c')

Kako vrijedi cos 60 = sin 30 i sin 60 = cos 30 , izrazi (a) i (b) mogu se
napisati u obliku:
F sin 45 + FB sin 30 FC sin 30 = 0

/ cos 30 .............................(a')

F cos 45 + FB cos 30 + FC cos 30 FD = 0

/ sin 30 ...................(b')

Nakon naznaenog mnoenja i sabiranja prethodna dva izraza i uz (c'),

dobiva se:
2FB sin 30 cos 30 = F (2 cos 45 sin 30 sin 45 cos 30)
FB = 5, 4 N
FC = FB + F

b)

sin 45
= 45, 4 N
sin 30

Grafiko rjeenje pomou metode Kulmana

G
Na leaj djeluje aktivna sila F . Nakon uklanjanja veza njihovo
G
G
G
djelovanje zamjenjuje se reakcijama FC , FB i FD iji su pravci poznati.
G
Sila F je ujedno rezultanta aktivnih sila i treba je razloiti na 3 poznata
G
pravca. Prvo se odredi presjena taka sile F i pravca jedne nepoznate
G
sile, npr. sile FB (taka M, slika 4.57), a zatim presjek pravaca preostale

118

4-RAVANSKI SISTEM SILA

G
G
dvije nepoznate sile FC i FD (taka

N). Kroz take N i M povue se

Kulmanova linija. Da bi polukruni leaj bio u ravnotei oba para sila

G
G G
G
( F , FB i FC , FD ) moraju imati rezultatu koja lei u pravcu Kulmanove
linije. Te dvije rezultante morat e biti istog intenziteta, a suprotnog
smjera. Time e se njihovo djelovanje meusobno ponititi i leaj e biti
u ravnotei.
Pri grafikom odreivanju nepoznatih sila krene se od para gdje je
G G
G
poznata jedna sila. U ovom sluaju to je par F , FB . Sila F se rastavi
G
na poznati pravac sile FB i na pravac Kulmanove linije (slika 4.58). U
presjeku navedenih pravaca dobiva se taka c. Njome su odreeni
G
G
intenziteti sile FB i rezultante prvog para sila K . Drugi par sila imat e
G
istu rezultantu, samo suprotnog smjera. Sada se rezultanta K rastavlja
G
G
na poznate pravce drugog para sila FC , FD . U presjeku ova dva pravca
G
G
dobiva se taka d. Njome su odreeni intenziteti sila. FC , FD . Sada je
G G
G
G
leaj u ravnotei i sile ( F , FB , FC , FD ) ine zatvoren poligon.

Slika 4.58 Plan sila

119

STATIKA
Primjer 4.15 Ljestve teine G = 300 N optereene su u taki C
vertikalnom silom F = 500 N prema slici 4.59. Zid i pod su savreno
glatki i klizanje ljestvi sprijeeno je uetom DE. Grafiki i analitiki
odrediti reakcije u A i B i silu S u uetu.

Slika 4.59 Ljestve

Rjeenje:
a)

Analitiko rjeenje

Prvo se uklone veze ljestvi sa okolinom. Njihov uticaj zamjeni se

odgovorajuim reakcijama, to je prikazano plan-poloajem na slici
4.50a

Slika 4.50a Ljestve osloboene

veza

120

Slika 4.50b Plan sila

4-RAVANSKI SISTEM SILA

Da bi ljestve bile u ravnotei, tri uslova ravnotee u ravni moraju biti
ispunjena. Iz tih uslova odredie se nepoznate reakcije.

X = 0
Y = 0
MB = 0

S cos 30 FA = 0 ............................................................ (a)

FB S sin 30 G F = 0 ................................................. (b)
FAl sin 60 G

l
3l
cos 60 F
cos 60 S l cos2 60 = 0 (c)
2
4

Iz jednaine (a) dobiva se izraz za vrijednost sile FA:

FA = S cos 30 ................................................................................. (a')

Iz jednaine (c), sa uvrtavanjem prethodnog izraza, dobiva se vrijednost

sile S:
G 3F
cos 60 +
4
2
S=
= 525 N
sin2 60 cos2 60

Iz izraza (a') i (b) dobiva se vrijednost sila FA i FB:

FA = 454,65 N
FB = 1062,5 N

b)

Grafiko rjeenje

G
G
G
Rezultanta aktivnih sila G i F je R , a njen pravac (slika 4.50a) prolazi
G
kroz presjenu taku prvog i treeg zraka. Rezultantu R treba rastaviti
G
G
G
na tri poznata pravca reakcija FA , FB i S . Prvo se odredi presjena
G
G
taka R i jedne nepoznate sile FA (taka M), a zatim presjena taka
preostale dvije nepoznate sile (taka N). Kroz te take povue se
G
Kulmanov pravac. Zatim se sila R razloi pomou Kulmanove linije na
3 poznata pravca, pri emu etverougao sila mora biti zatvoren (slika
4.50b).

121

STATIKA
Primjer 4.16 Pravougaona ploa teine G=320 N poduprta je sa 3 tapa
kako je prikazano na slici 4.51. Ploa je izloena dejstvu sprega M=320
Nm. Odrediti sile u tapovima grafikim i analitikim putem. Zadani su
uglovi =60 i =60.

Slika 4.51 Pravougaona ploa

Rjeenje:
a)

Analitiko rjeenje

Ploa je osloboena veza. Uticaj veza zamijenjen je reakcijama veza to

je prikazano planom poloaja na slici 4.52. Uslovi ravnotee daju
sljedee izraze:

=0

Y = 0
MA = 0

S1 cos + S 2 cos S 3 = 0 .........................................(a)

S1 sin S 2 sin G = 0 ...........................................(b)
G 2,5 S 3 2 = 0 .........................................................(c)

Izraz (c) daje vrijednost sile S3:

S3 =

2,5 G
= 400 N
2

Uvrtavanjem vrijednosti za uglove, izrazi (a) i (b) postaju:

S1 cos 60 + S 2 cos 60 = S 3

/ : cos 60

S1 sin 60 S 2 sin 60 = G

/ : sin 60

S1 + S 2 = 800
S1 S 2 = 370

Sabiranjem prethodna dva izraza dobiva se vrijednost sile S1:

2 S1 = 1170

122

4-RAVANSKI SISTEM SILA

S1 = 585 N

Sila S2 je:
S 2 = 800 S1
S 2 = 215 N

a=
UF

M 320
=
=1 m
G
32
100 N
=
1cm
a) plan poloaja

b) plan sila

Slika 4.52 Ploa osloboena veza

b) Grafiko rjeenje
Moment sprega koji djeluje na plou rastaviemo na spreg sila koje
G
G
djeluju na kraku a = 1 m i staviti u poloaj kao na slici. Vektori G i G '
su suprotni pa e se ponititi. Od aktivnog optereenja tada osaje da
G
djeluje samo sila G ' intenziteta G, izmaknuta za rastojanje a = 1 m u
odnosu na teite ploe (slika 4.52a).
G
Silu G ' potrebno je rastaviti na tri sile iji su pravci poznati. Taka L je
G
prva taka Kulmanove linije. Dobivena je presjekom pravca sile G ' i sile
G
S 3 . Druga taka Kulmanove linije je taka A. Ona je dobivena
G
G
presjekom pravaca drugog para sila, S1 i S 2 . Oba para sila moraju
imati rezultante koje lee du Kulmanove linije. Te dvije rezultante bie
istog intenziteta, a suprotnog smjera. Njihovo djelovanje e se
ponitavati i tijelo e ostati u ravnotei.

123

STATIKA
Intenziteti sila dobivaju se iz proizvoda odgovarajue duine sa
usvojenom razmjerom (slika 4.52b).
S1 = U F cd = 585 N
S2 = U F ad = 215 N
S3 = U F bc = 400 N

Primjer 4.17 Homogeni tap AB teine G = 150 N i duine l = 80 cm

oslanja se preko kotura A na glatku voicu, a krajem B na glatku
horizontalnu podlogu. U taki D uvrena je opruga napetosti S = 200
N. Odrediti grafiki i analitiki veliinu sile F koja djeluje okomito na
pravac tapa AB, te reakcije u osloncima A i B u sluaju ravnotee (slika
4.53). Zadano je =45, a=30cm, b=20 cm.

Slika 4.53 Homogeni tap AB

Rjeenje:
a)

Analitiko rjeenje

Na slici 4.54 nacrtan je plan poloaja, koji prikazuje reakcije veza i

aktivne sile koje djeluju na homogenu gredu. Statiki uslovi ravnotee
grede su:

124

X = 0
Y = 0

FB + F cos S cos G = 0 .....................................(b)

MA = 0

FB l cos G

FA + F sin S sin = 0 ...........................................(a)

l
cos S (l a ) + F b = 0 ...............(c)
2

4-RAVANSKI SISTEM SILA

Rjeavanjem sistema jednaina (b) i (c) dobivaju se nepoznate
G G
vrijednosti sila FB i F . Potom se iz jednaine (a) dobiva vrijednost sile
G
FA .
FA = 65,6N
FB = 210,6N
F = 106,314N

a) Plan poloaja grede AB

UF =

1kN
2 cm

UL =

10 cm
1cm

b) Plan sila

Slika 4.54 Grafiko rjeenje zadatka 4.17

b)

Grafiko rjeenje

Pod djelovanjem svih aktivnih sila i reakcija veza, tap mora biti u
G
G
poloaju ravnotee. Poznate sile G i S treba svesti na njihovu
G
G
G
rezultantu R iji pravac prolazi kroz presjenu taku sila G i S .
Dobivenu rezultantu pomou Kulmanove linije treba razloiti na sile
G
G
G
( FA , FB i F ) iji su pravci poznati. Prvo se odredi presjena taka M
G
G
pravca R i FA , a zatim presjena taka N pravaca preostale dvije
G
G
nepoznate sile FB i F . Kroz take M i N povue se Kulmanova linija, a
G
G
G
zatim rezultanta rastavi prvo na K i FA , a nakon toga se K rastavi na
G
G
FB i F .

125

STATIKA
Primjer 4.18 Homogena greda duine 2l i teine G=100 N oslanja se
jednim krajem na glatku horizontalnu podlogu, a drugim na glatku
ravan nagnutu pod =30. Kraj B je vezan uetom koje je prebaeno
preko kotura u taki C, a nosi teret Q. Dio ueta paralelan je sa
kosinom. Izraunati veliinu tereta Q i reakcije u A i B, za sluaj
ravnotee. Dobivenu vrijednost rezultate potrebno je provjeriti grafiki.

Slika 4.55 Homogena greda

Rjeenje
a) Analitiko rjeenje
Uklone se veze, zamijene reakcijama veza i nanesu aktivne sile (slika
4.56).

a) Plan poloaja

b) Plan sila

Slika 4.56 Greda u ravnotenom poloaju pod djelovanjem aktivnih

sila i reakcija veza

126

4-RAVANSKI SISTEM SILA

Statii uslovi ravnotee:

X = 0
Y = 0

Q sin + FB cos + FA G = 0 .............................. (b)

MB = 0

G l cos

Q cos FB sin = 0 ......................................... (a)

= 0 ................................ (c)
2
G
Iz jednaine (c) dobiva se vrijednost sile FA :
FA =

FA 2l cos

G
= 50 N
2

G
Iz jednaine (a) dobiva se izraz za vrijednost sile Q :
Q = FB tg ...................................................................................... (a')
G
Iz jednaine (b), uvrtavanjem izraza (a), dobiva se vrijednost sile FB :
sin
sin + FB cos + FA G = 0
cos
G FA
100 50
50
FB =
=
=
= 43,75 N
2
2
sin2
1

+ cos
2
3
cos
+ 3
2
3
2
G
Veliina tereta Q , iz izraza (a) je:

FB

1
Q=25 3 2 = 25 N
3
2

b) Grafiko rjeenje
G
G
G
G
Greda je u ravnotei ako sila G i sile FA , FB i Q zatvaraju poligon sila.
G
G
Koristei Kulmanovu liniju, sila G se prvo razloi na pravce sila FB i
G
G
G
G
K , a zatim se poznata sila K razloi na poznate pravce sila FA i Q .

Usvojena je razmjera za silu i grafiki su dobivene vrijednosti intenziteta

sila: UF=100N / 5cm,
FA=cd UF = 50 N,
FB=da UF = 43,75 N,
Q=bc UF = 25 N.

127

STATIKA
Primjer 4.19 tap AB, pokretne dizalice, duine l=6m, uvren je
zglobno u pokretnom osloncu A, a voen tapom EC. Veze u E i C su
zglobne. Za taku D privezano je ue koje je prebaeno preko kotura K i
G
zategnuto silom F . U taki B djeluje teret G teine 3 kN.
G
Grafiki i analitiki odrediti veliinu sile F , reakciju u osloncu A i silu u
tapu EC.

Slika 4.57 tap AB dizalice

Rjeenje
Analitiko rjeenje
tap AB dizalice se oslobodi veza koje se zamijene reakcijama i nanesu
G
G
se aktivne sile F i G . Uslovi ravnotee tapa AB pokretne dizalice, u
ravni, su:

X = 0
Y = 0
MD = 0

FA FCE cos 45 F cos 30 = 0 ...................................(a)

FCE sin 45 + F sin 30 G = 0 .....................................(b)
FA 5 sin 45 FCE 3 G 1 cos 45 = 0 .....................(c)

Uslovi ravnotee daju sistem od tri jednaine sa tri nepoznate:

FA FCE
FCE

128

2
3
F
= 0 .....................................................................(a')
2
2

2
1
+ F 3 = 0 .........................................................................(b')
2
2

4-RAVANSKI SISTEM SILA

2
2
FCE 3 6 1
= 0 ....................................................... (c')
2
2
G
Iz jednaine (b) dobiva se izraz za silu F :

FA 5

F = 6 -1,41 FCE ................................................................................ (b'')

Ova smjena se uvrsti u jednainu (a'). Rjeavanjem sistema jednaina
(a') i (b') dobiva se vrijednost intenziteta reakcija:
FCE = 3,37 kN i
FA = 3,45 kN.

G
Vrijednost intenziteta sile F , iz izraza (b'') je:

F=1,25 kN.

Slika 4.58 tap AB osloboen veza

129

STATIKA
Primjer 4.20 Homogena ploa teine G=F/2 ima oblik istostranog
trougla i uvrena je na tri tapa. Odrediti grafiki i analitiki sile u
tapovima 1, 2 i 3, ako je veliina sile F = 1000 N.

Slika 4.59 Homogena ploa

Rjeenje
a) Analitiko rjeenje

G G
G G
Na plou djeluju aktivne sile G i F i reakcije veza u tapovima S1 , S 2 i
G
S 3 (slika 4.60).

a) Plan poloaja

b) Plan sila

Slika 4.60 Ploa sa aktivnim silama i rakcijama veza

130

4-RAVANSKI SISTEM SILA

Uslovi ravnotee ploe u ravni bi bili:

X = 0
Y = 0

S1 cos 60 + S 2 S 3 cos 60 F cos 60 = 0 ................. (a)

S1 sin 60 + S 3 sin 60 + F sin 60 G = 0 .................... (b)

a
= 0 ............................................ (c)
2
G
Iz jednaine (c) dobiva se vrijednost sile S 2 :

MC

S2 =

=0

S2 a sin 60 + F

F
= 578 N
2a sin 60

Pretpostavljeno je da je tap 2 optereen na istezanje. Poto je dobivena

negativna vrijednost, tap je napregnut na pritisak.
G
G
Iz jedanina (a) i (b) dobiju se vrijednosti sila S1 i S 3 :
S1
S1

1
1
1
+ 578 S 3 1000 = 0
2
2
2
3
3
3
+ S3
+ 1000
500 = 0
2
2
2

S3= - 1288,9 N i
S1= - 867,1 N
tapovi 1 i 3 su pritisnuti.
b) Grafiko rjeenje

G
Koritena je Kulmanova metoda. Naena je rezultanta R aktivnih sila
G
G
G
G i F . Njen pravac mora prolaziti kroz presjenu taku pravaca sila G
G
G
G
i F u planu poloaja. Rezutanta R i sila S 2 daju u presjeku svojih
G
G
pravaca prvu taku Kulmanove linije, taku M. Drugi par sila S1 i S 3
G
daju drugu taku Kulmanove linije, taku C. Prvo se sila R rastavlja na
G
G
dva poznata pravca: Kulmanova sila K i sila S 2 , a zatim se Kulmanova
G
G
G
sila K rastavlja na pravce sila S1 i S 3 .

131

STATIKA
Primjer 4.21 Na glatkim kosim ravninama koje zatvaraju uglove i
klize 2 tereta Q1 i Q2 koji su meusobno spojeni nerastegljivim uetom.
Pri kojem uglu je sistem u ravnotei, kolika je napetost ueta S i
kolika je veliina reakcije na strmim ravninama. Zadano je =30,
=60, 2Q1=Q2=100 N.

2
Slika 4.61 Tereti Q1 i Q2
Rjeenje
Analitiko rjeenje
Ako se posmatra ravnotea sistema i trae samo spoljanje reakcije
onda sistem nije potrebno rastavljati. Dovoljno je osloboditi ga
spoljanjih veza, pa iste zamijeniti spoljanjim reakcijama.
Ako treba odrediti i unutranje reakcije onda sistem treba rastaviti, a
veze, spoljanje i unutranje, zamijeniti odgovarajuim reakcijama i za
svaki element sistema postaviti adakvatne uslove ravnotee.
Posmatrae se ravnotea tereta B.

Slika 4.62 Teret B na koji djeluje aktivna sila

teine i reakcije veza

132

4-RAVANSKI SISTEM SILA

Sile koje djeluju na teret B ine sueljni sistem sila pa su uslovi
ravnotee tereta:

X = 0
Y = 0

Q2 sin S cos = 0 ................................................. (a)

N B S sin Q2 cos = 0 .......................................... (b)

G
Iz jedanine (a) moe se izraziti sila u uetu S :
S=

Q2 sin
..................................................................................... (a')
cos

Posmatrae se ravnotea tereta A:

Slika 4.63 Teret A na koji djeluje aktivna sila

teine i reakcije veza
Sile koje djeluju na teret A ine sueljni sistem sila pa su uslovi
ravnotee tereta:

X = 0
Y = 0

Q1 sin S sin = 0 .................................................. (c)

N A S cos Q1 cos = 0 .......................................... (d)

G
Iz jedanine (c) moe se izraziti sila u uetu S :
S=

Q1 sin
...................................................................................... (c')
sin

Izjedane se izrazi (a') i (c'):

Q2 sin Q1 sin
=
cos
sin

Uvrtavanjem poznatih vrijednosti tereta Q1 i Q2 i uglova i dobiva se

vrijednost ugla :

133

STATIKA
1
2 = 0,289
tg =
3
100
2
= 16,12
50

G
Iz izraza (c') dobiva se vrijednost sile u uetu S :

S = Q1

sin
= 90 N
sin

Reakcije strmih ravni, iz izraza (b) i (d), su:

N B = S sin + Q2 cos = 75 N
N A = S cos + Q1 cos = 129,76N

Primjer 4.22 Dvije homogene kugle, jednakih teina G i poluprenika

R, vezane su koncima za nepokretne zglobove A i B i oslanjaju se jedna
na drugu, a prva i na glatki pod. Odrediti sile u koncima, pritisak na
pod i uzajamni pritisak kugli ako je u ravnotenom poloaju poznat
ugao i ako je BC1=BC2=l. Zadano je G=10 kN i =60.

Slika 4.64 Dvije kugle

Da bi se odredio uzajamni pritisak kugli, kugle e se rastaviti i
posmatrati ravnotea svake kugle posebno. Uzajamni pritisak kugli
G
G
predstavit e se reakcijom N . Reakcija N ima pravac okomit na
tangentu, povuenu u dodirnoj taki kugli, tj prolazi pravcem koji
povezuje centre kugli C1C2 . Potrebni uglovi odreeni su analizon slike
4.65b.

134

4-RAVANSKI SISTEM SILA

Posmatrat e se ravnotea kugle II, koja je predstavljena na slici 4.65a.
Uslovi ravnotee sueljnog sistema sila koje djeluju na kuglu II su:

X = 0
Y = 0

S B cos 30 + N cos 30 = 0 ............................................... (a)

S B sin 30 + N sin 30 G = 0 ............................................. (b)

Iz jednaine (a) slijedi da je SB=N ...................................................... (a)

Ako se (a') uvrsti u (b) dobit e se:
2Nsin30-G=0
N=G.................................................................................................. (c)
G
G
Slijedi da reakcije S B i N imaju vrijednosti: SB=10 kN i N= 10 kN.
II

Slika 4.65a Kugle I i II meusobno rastavljene

Slika 4.65b Geometrija zadana uslovima zadatka

Posmatrat e se ravnotea kugle I (slika 4.56a). Uslovi ravnotee
sueljnog sistema sila koje djeluju na kuglu I su:

X = 0
Y = 0

S A cos 30 N cos 30 = 0 ................................................. (d)

N D G S A sin 30 N sin 30 = 0 ...................................... (e)

135

STATIKA
Iz (c) slijedi da je SA=N.......................................................................(d')
Ako se (d') i (c) uvrsti u (e) dobie se:
ND G 2Gsin30=0
ND=2G
Time su dobiveni izrazi za vrijednost nepozantih reakcija u podlozi i
uetu: ND=20 kN i SA=10 kN.
Primjer 4.23 Izmeu dvije ravnine nagnute pod uglom =60 i =30
nalaze se dvije homogene kugle radijusa r1 i r2, teina G1=10 kN i G2=30
kN. Odrediti ugao to ga sredita kugli zatvaraju sa horizontalom,
reakcije glatkih podloga i uzajamni pritisak izmeu kugli. Slika 4.66.

Slika 4.66 Dvije homogene kugle

Rjeenje
Analitiko rjeenje
Posmatra se ravnotea sistema osloboenog spoljanjih veza,
prikazanog na slici 4.67. Posmatra se ravnotea cijelog sistema
osloboenog samo spoljanjih veza. Iz uslova ravnotee izraunaju se
G
G
spoljanje reakcije N1 i N 2 .

X = 0
Y = 0

N1 sin N 2 sin = 0 ........................................................(a)

N1 cos + N 2 cos G1 G 2 = 0 .........................................(b)

Iz (a) slijedi
N1

3
1
N 2 = 0 ...............................................................................(a')
2
2

Iz (b) slijedi
N1

136

1
3
+ N2
40 = 0 ........................................................................(b')
2
2

4-RAVANSKI SISTEM SILA

Rjeavanjem sistema jednaina (a') i (b') dobivaju se vrijednosti reakcija
G
G
N1 i N 2 :
N1=20 kN
N2=20 3 kN

G
G
Slika 4.67 Odreivanje reakcija N1 i N 2
G
Da bi se odredio ravnoteni ugao i unutranja reakcija N posmatra
se ravnotea jednog elemanta sistema npr. kugle C1 (slika 4.68).

Slika 4.68 Ravnotea kugle C1

X = 0
Y = 0

N1 sin N cos = 0 ........................................................ (c)

N1 cos + N sin G1 = 0 .................................................. (d)

N cos = 10 3 ................................................................................. (c)

N sin = 10 20

1
= 0 ....................................................................... (d)
2

Dijeljenjem jednaine (d) sa (c)dobiva se vrijednost ugla :

tg = 0

=0

137

STATIKA
G
Iz jedanine (c) dobiva se vrijednost unutranje rakcije kugli N :

N=10 3 kN
Primjer 4.24 Homogena greda AB duine 2l i teine 2G, u B je
optereena silom F i krajem A zglobno je vezana za nepokretni oslonac.
U taki C, sredina grede AB, slobodno se oslanja na horizonatalnu
konzolu CD, duine l i teine G, koja je krajem D ukljetena u vertikalni
zid.
Grafiki i analitiki odrediti veliine reakcija u osloncu A, taki C i
ukljetenju D. Dimenzije prema slici: l=40 cm, G=300 N, F=400 N.

Slika 4.69 Sistem grede i konzole

Slika 4.70 Sistem rastavljen na gredu i konzolu

138

4-RAVANSKI SISTEM SILA

Rjeenje
a) Analitiko rjeenje
Sistem grede i konzole rastavit e se na svako tijelo posebno i posmatrat
e se njihova ravnotea. Na mjestu kontakta javie se unutranja sila
G
FC koja je okomita na tangentu u taki dodira, tj okomita je na pravac
grede AB.
Postavit e se uslovi ravnotee grede AB:

X = 0 FAx + F cos 45 FC cos 45 = 0 ........................................ (a)

Y = 0 FAy 2G + FC sin 45 F sin 45 = 0 .................................. (b)
M A = 0 F 2l FC l + 2G l cos 45 = 0 ........................................ (c)
Iz sistema jedanina (a), (b) i (c) dobivamo tri nepozante vrijednosti sila
G
G
G
FC , FAx i FAy :
FC = 2G cos 45 + 2F = 1223 N
FAx = (FC F )cos 45 = 580,2 N
FAy = 2G FC sin 45 + F sin 45 = 19,2 N

Uslovi ravnotee za konzolu CD su:

X = 0
Y = 0
MD = 0

FC cos 45 FDx = 0 ......................................................... (d)

FC sin 45 + G FDy = 0 ..................................................... (e)
FC sin 45 l + G

l
M D = 0 ............................................. (f)
2

Iz jedanina (d), (e) i (f) dobivamo nepoznate vrijednosti reakcija

G
G
ukljetenja konzole FDx , FDy i M D :
FDx = FC cos 45 = 862,2 N
FDy = G + F sin 45 = 1162,2 N
M D = FC sin 45 l + G

l
= 40488,6 Ncm = 40,5 kNcm
2

2
2
FD = FDx
+ FDy
= 1447,18 N

139

STATIKA

b) Grafiko rjeenje
Pri grafikom odreivanju nepoznatih reakcija oslonaca, kree se od
G
G
G
grede AB. Aktivne sile F i 2 G zamijene se svojom rezultantom R , iji
pravac prolazi kroz presjenu taku njihovih pravaca. Dalje se primijeni
teorema o tri sile u ravni: da bi tijelo pod dejstvom tri sile bilo u
ravnotei, pravci sve tri sile moraju prolaziti kroz istu taku. Odredi se
G
G
presjek pravaca sila R i FC i kroz tu presjenu taku mora prolaziti
G
G
G
G
pravac sile FA . Zatim se u planu sila, sila R rastavi na pravce FC i FA .
G
G
G
Kod konzole pozante su dvije sile G i FC '. Sila FD mora zatvarati trokut
sila kako bi glavni vektor sila konzole bio jednak nuli.
Primjer 4.25 Preko kotura I koji se moe okretati oko O prebaeno je
ue i na njemu su objeena dva jednaka tereta F. Kotur II teine G
privren je zglobno na O pomou tapa OA (bez teine) duine
l=10cm, te djeluje na lijevi kraj ueta i otklanja ga od vertikalne ose
prema slici.
Odrediti analitiki ugao koji tap zatvara sa vertikalom i silu u tapu
OA.
Zadato je: F=100 N, G=40 N, r=3 cm, R=4 cm, l=10 cm.

Slika 4.71 Sistem kotura I i II

140

4-RAVANSKI SISTEM SILA

Rjeenje
Analitiko rjeenje
Prvo e se postaviti momentna jedanaina za zglob O uzimajui u obzir
cijeli sistem (slika 4.72).
Ravnotea sistema:

=0

Gl sin + F (l sin r ) FR = 0 ........................................ (a)

Gl sin + Fl sin Fr FR = 0
l sin (G + F ) F (r + R ) = 0 ................................................................. (a')

Iz jedanine (a') dobivamo izraz za ugao otklona tapa OA prema

vertikali
F (r + R )
l (G + F )
100(4 + 3)
sin =
= 0,5
10(40 + 100)
= 30
sin =

Slika 4.72 Ravnotea sistema kotura I i II

141

STATIKA
Dalje e se posmatrati ravnotea kotura II (slika 4.73). Jedanina
G
X = 0 daje izraz za odreivanje sile FZ u tapu OA:

FZ sin F sin = 0 ......................................................................... (b)

Nepozanti ugao dobiva se na osnovu geometrije sa slike 4.72.

sin( + ) =

R +r
= 0,7 ..................................................................... (c)
l

+ = 44,43
= 14,43

Slika 4.73 Ravnotea kotura II

G
Iz jedanine (b) dobiva se vrijednost sile FZ u tapu OA:

F sin 100 0,249

=
sin
0,5
FZ = 49,84 N
FZ =

Primjer 4.26 Na dva jednaka homogena cilindra radijusa r i teine G,

koji lee na horizontalnoj ravni i koji su vezani u centrima sa
nerastegljivim uetom duine 2r, lei trei cilindar radijusa R i teine Q.
Odrediti silu u uetu, pritisak cilindara na ravninu i uzajamni pritisak
cilindara. Trenje se zanemaruje.

142

4-RAVANSKI SISTEM SILA

Slika 4.74 Tri cilindra

Slika 4.75 Aktivne sile koje

djeluju na sistem

Da bi se nala sila u uetu i uzajamni pritisak cilindara, sistem od tri

cilindra e se rastaviti na svaki pojedinano i posmatrat e se ravnotea
cilindara 1 i 2.
Slika 4.76 prikazuje cilindar 1 u ravnotenom poloaju. Na njega djeluje
G
G
G
aktivna sila teine Q i reaktivne sile pritisaka FA i FB cilindara 2 i 3
(slika 4.75).

Slika 4.76 Ravnotea cilindra 1

Uslovi ravnotee su:

X = 0
Y = 0

FA sin FB sin = 0 ....................................................... (a)

FA cos + FB cos Q = 0 ................................................. (b)

Iz jednaine (a) slijedi da je FA= FB pa jednaina (b) dobiva oblik:

2FAcos-Q = 0 ................................................................................. (c)
Iz trougla O1 O2 O3 (slika 4.75) vidi se da je:
O2O3 =2r=2(R+r)sin......................................................................... (d)

143

STATIKA

sin =

r
..................................................................................... (d')
r +R

cos = 1 sin2 = 1

r2
=
(r + R )2

R 2 + 2Rr
................................... (d'')
R +r

Uvrtavanjem izraza (d'') u jednainu (c) dobije se:

FA =

Q (R + r )

2 R + 2Rr

FB =

Q (R + r )
2 R 2 + 2Rr

Uslovi ravnotee sueljnog sistema sila cilindra 2 (slika 4.77) su:

Slika 4.77 Ravnotea cilindra 2

X = 0
Y = 0

S FA sin = 0 ................................................................. (e)

N G FA cos = 0 .......................................................... (f)

G
Iz jednaine (e) moe se izraunati sila u uetu S :

S = FA sin =
S=

Q (R + r )

r
2 R + 2Rr ( R + r )
2

Q r
2 R 2 + 2Rr

G
Iz jednaine (f) moe se odrediti reakcija podloge N :
N = G + FA cos = G +
N =

144

Q
+G
2

Q (R + r )
2 R 2 + 2Rr

R 2 + 2Rr
R +r

4-RAVANSKI SISTEM SILA

Primjer 4.27 Homogena greda AB, duine l i teine G, krajem B zglobno
je vezana, a krajem A slobodno se oslanja o glatku horizontalnu ravan
pod uglom prema slici. Na gredu i vertikalni zid oslanja se valjak
radijusa R i teine Q. Orediti grafiki i analitiki otpore u osloncima A, B
i taki D.
Zadano je: G = 300 N, = 60, r = 15 cm, Q = 500 N, b = 60 cm.

Slika 4.78 Greda i valjak

Rjeenje
a) Analitiko rjeenje
Sistem grede i valjka rastavit e se na svako tijelo pojedinano i
posmatrati njihova ravnotea. Prvo e se posmatrati ravnotea valjka
(slika 4.79).

Slika 4.79 Ravnotea valjka

145

STATIKA
Uslovi ravnotee sueljnog sistema sila valjka su:

X = 0
Y = 0

FD FC sin = 0 ............................................................... (a)

FC cos Q = 0 ................................................................ (b)

G
G
Iz jedanina (b) i (a) dobivamo vrijednosti nepoznatih reakcija FC i FD :

FC =

Q
500
=
= 1000 N
cos
0,5

FD = FC sin = 1000

3
= 865 N
2

Sada e se posmatrati ravnotea grede AB, koja je prikazana na slici

4.80.

Slika 4.80 Ravnotea grede AB

Uslovi ravnotee ravanskog sistema sila grede AB su:

X = 0
Y = 0
MB = 0
146

FC sin FBX = 0 ............................................................. (c)

FA G FBY FC cos = 0 ................................................. (d)
FAl cos + FC BC + G

l
cos = 0 .................................... (e)
2

4-RAVANSKI SISTEM SILA

Na osnovu slike 4.78 moe se izraunati duina grede AB=l.
AB = l =

b r
60 15
=
= 90 cm . Duine AC i BC su:
cos cos 60

AC = r tg = 15 3 cm

BC = l AC 64cm

Iz jednaine (c) slijedi:

FBX = FC sin ................................................................................... (c')
FBX = 1000

3
= 865 N
2

Iz jednaine (e) slijedi:

FA =
FA =

FC BC + G
l cos

l
cos
2
.................................................................. (e')

1000 64 + 300 45 0,5

= 1572,2N
90 0,5

Iz jedanaine (d) slijedi:

FBY = FA G GC cos ..................................................................... (d')
FBY = 1572,2 300 1000 0,5 = 772,2N
G
Intenzitet reakcija FB je:
2
2
FB = FBX
+ FBY
= 1159N

b) Grafiko rjeenje

G
G
Nepozante sile koje djeluju na valjak FC i FD , odrede se tako da se sila
G
G
G
teine Q rastavi na poznate pravce sila FC i FD , to je prikazano na slici
4.79.

Kod odreivanja reakcija na gredi AB, primjenit e se teorema o tri sile.

G
G
G
Poznate sile FC i G zamijene se rezultantom R . Njen pravac prolazi
G
G
kroz presjenu taku pravaca sila FC i G . Sada se nae presjena
G
G
taka sile R i poznatog pravca reakcije FA . Kroz tu taku mora prolaziti
G
G
G
i reakcija zgloba B: FB . Kada je odreen pravac sile FB , sila R se
G
G
rastavi na pozante pravce sila FA i FB .

147

RAVNI NOSAI
5.1 Osnovna podjela
Osnovna podjela nosaa izvrena je prema poloaju dejstvujuih sila na
njih, pa prema tome mogu biti:
-

ravni nosai,

prostorni nosai.

Svako kruto tijelo vezano za nepokretnu ravan koje je optereeno

silama, naziva se nosa.
Pored prethodno navedene podjele, nosai se dijele jo i na:
-

pune nosae, slika 5.1a,

reetkaste nosae, slika 5.1b.

Slika 5.1 ematski prikaz punog i reetkastog nosaa

Puni (gredni) nosai su sva kruta tijela koja su oslonjena na dva
oslonca, od kojih je jedan pokretan, a drugi nepokretan. Ovakav izbor
oslonaca uslovljen je sa sljedea dva razloga:
-

temperaturne dilatacije nosaa,

statika odreenost sistema.

Sa jednim pokretnim i jednim nepokretnim osloncem nosa je statiki

odreen jer ima tri nepoznate reakcije i to:
-

dvije u nepokretnom osloncu,

jednu u pokretnom osloncu.

Kako moemo postaviti tri uslova (jednaine) ravnotee:

148

5-RAVNI NOSAI
n

i =1

Fxi = 0;

i =1

Fyi = 0;

M oi = 0 ........................................ (5.1)
i =1

odreivanje ovih reakcija ne predstavlja problem.

Najee koritena podjela ravnih nosaa je prema obliku, slika 5.2.
Tako imamo:
-

prosti nosa (greda), slika 5.2a,

nosa (greda) sa prepustom, slika 5.2b,

Gerberov nosa (greda), slika 5.2c,

okvirni nosa (ram), slika 5.2d.

Slika 5.2 ematski prikaz prostog nosaa, nosaa sa prepustom,

Gerberovov i okvirnog nosaa
Prikazani nosai na slici 5.2 izloeni su dejstvu ne samo koncentrisanog
optereenja ve i dejstvu kontinualnog optereenja ili takozvanog
specifinog optereenja q.
Ovo optereenje je u sutini promjenljivo i zavisi od apscise q = f(x), za
usvojeni Dekartov koordinatni sistem 0xy, a njegova jedinica mjere je
[Nm-1].

149

STATIKA

5.2 Grafiki postupak odreivanja reakcija

oslonaca nosaa
Na primjeru sa slike 5.3, bie izloen grafiki postupak odreivanja
reakcija u osloncima.

UF =

F
N cm1

Slika. 5.3 Grafiki postupak odreivanja reakcija u osloncima nosaa

G G G
Neka je dati nosa optereen koncentrisanim silama F1, F2 , F3 . Za ovaj
sistem sila potrebno je formirati poligon sila, a time je definisana i
njegova rezultanta. Obzirom da su sve napadne sile vertikalne to su i
reakcije u osloncima vertikalne. Prema tome ovaj zadatak se svodi na
G
G G
G
razlaganje rezultante FR i sila F1, F2 i F3 na dvije komponente koje su
paralelne samoj rezultanti, a prolaze kroz take (oslonce) A i B.
Da bi ovo uradili potebno je konstruisati verini poligon sa polnim
zrakama 1-2-3-4. Produeni polni zraci 1 i 4 presjecaju napadne linije
G
G
reakcija FA i FB u takama I i II, koje definiu zakljunicu "S".
Paralelnim prenoenjem zakljunice "S" kroz pol "P", dobiemo
presjenu taku "e" na planu sila, a tim su odreene i reakcije oslonaca
G
G
FA i FB . Intezitet ovih reakcija je:
FA = ae U F ................................................................................... (5.2)
FB = de U F ................................................................................... (5.3)

150

5-RAVNI NOSAI

5.3 Odreivanje transverzalne (poprene) i

aksijalne (uzdune) sile i napadnog
momenta na nosau
Pojam poprene i uzdune sile, te napadnog momenta na nosau
definisaemo na slijedeem primjeru, slika. 5.4.

Slika 5.4 Puni linijski nosa optereen koncentrisanim silama u ravni

Posmatramo nosa prikazan na slici 5.4 optereen koncentrisanim
G G G
silama F1, F2 , F3 , iji je poloaj odreen u Dekartovom koordinatnom
sistemu Axy. U ovom sluaju ako nosa oslobodimo veza, a njihov uticaj
nadomjestimo odgovarajuim reakcijama, jednaine ravnotee imaju
oblik:
n

Fxi = FAx + F2 cos 300 = 0 ......................................................... (5.4)

i =1
n

Fyi = FAy F1 F2 sin 300 F3 + FB = 0 ....................................... (5.5)

i =1
n

M AFi = FB l F3 l1 F2 sin 300 l 2 F1 l3 = 0 .............................. (5.6)

i =1

Iz ove tri jednaine mogu se odrediti tri nepoznate komponente reakcija

G
G
G
veza FAx , FAy , FB , i pri tome je:
2
2
FA = FAx
+ FBy
............................................................................. (5.7)

FAy
........................................................................... (5.8)
FAx

A = arc tg

151

STATIKA
Ako bi na datom nosau napraviti proizvoljan presjek p-p u tom sluaju
lijeva strana nosaa djelovat e na desnu stranu nosaa upravo onom
silom i momentom sa kojim desna strana nosaa djeluje na lijevu
stranu, slika 5.5.

Slika 5.5. Nosa optereen aksijalnom i transverzalnom silom i

momentom savijanja
Neka je nosa sa slike 5.5 podijeljen presjekom p-p na dijelove I i II. Dio
nosaa I djeluje na dio nosaa II silom i momentom istog intenziteta, a
suprotnog smjera kojim dio nosaa II djeluje na dio nosaa I.
Na slici 5.5a i 5.5b prikazan je uticaj jednog dijela nosaa na drugi. Da
bi potpuno definisali optereenje nosaa u presjeku p-p uvedeni su
slijedei pojmovi:
-

vertikalna komponenta sile (transverzalna sila),

horizontalna komponenta sile (aksijalna sila),

glavni moment (napadni moment).

Transverzalna sila u nekom poprenom presjeku nosaa jednaka je

algebarskom zbiru vertikalnih projekcija svih sila koje djeluju na nosa
lijevo ili desno od naznaenog presjeka. Sa obje strane presjeka
transverzalne sile su istog intenziteta, a suprotnog smjera.
Aksijalna sila u naznaenom presjeku jednaka je algebarskom zbiru
svih horizontalnih projekcija dejstvujuih sila lijevo ili desno od tog
presjeka.

152

5-RAVNI NOSAI
Napadni moment u naznaenom presjeku nosaa jednak je
algebarskom zbiru momenata svih sila lijevo ili desno od tog presjeka.
Na slici 5.6 prikazani su grafiki statiki dijagrami, odnosno dijagram
promjene transverzalne sile (FT), momenta savijanja (M) i aksijalne sile
(Fa).

Slika 5.6 Grafiki prikaz statikih dijagrama

153

STATIKA

Poprene sile
podruje:
sila:
F1 = FAy
0 x1
FT = FAy F1
x2 x1
FT = FAy F1 F2y
x3 x2
FT = FAy F1 F2y F3
l - x3

Napadni momenti:
Podruje:
moment:
M xl 1 = FAy z
0 x1
x2 x1
x3 x2
l - x3

M xl 2 = FAy z F1(z x1 )
M xl 3 = FAy z F1(z x1 )
F2y (z x 2 )
M ll = FAy z F1(z x1 )
F2y (z x 2 ) F3 (z x 3 )

x promjenljiva koordinata

5.4 Prosti nosai

5.4.1 Prosta greda optereena konstantnim
kontinualnim optereenjem
Na slici 5.7 prikazana je prosta greda optereena kontinualnim
optereenjem q.
q = const. ...................................................................................... (5.9)
U ovom sluaju, obzirom da se radi o simetrino optereenom nosau,
reakcije oslonaca su:
FA = FB =

1
q l ............................................................................. (5.10)
2

Transverzalna sila i moment savijanja lijevo od presjeka p-p definisani

su izrazima:
FTl = FA q x =

1
q l qx .............................................................. (5.11)
2

M xl = FA x q x

154

x 1
x2
= ql x q
................................................ (5.12)
2 2
2

5-RAVNI NOSAI

Slika 5.7 Prosta greda optereena konstantnim kontinualnim

optereenjem

5.4.2 Prosta greda optereena trougaonim

kontiualnim optereenjem
Transverzalna sila i moment savijanja lijevo od presjeka p-p u ovom
sluaju definisani su izrazima:
FT l = FA

qx x
............................................................................. (5.13)
2

M xl = FA x

1
1
q x x x .................................................................... (5.14)
2
3

Kontinualno optereenje u ovom sluaju

koncentrisanom silom Q iji je intezitet:
Q=

moemo

zamijeniti

1
qo l .................................................................................... (5.15)
2

Kontinualno optereenje qx u bilo kojem presjeku grede je:

q x = qo

x
...................................................................................... (5.16)
l

155

STATIKA

Slika 5.8 Prosta greda optereena trougaonim kontinualnim optereenjem

Iz uslova ravntoee
G
G
FA i FB

i =1

i =1

Fyi = 0 i M AF

= 0 mogu se odrediti reakcije

FA =

1
qo l ..................................................................................... (5.17)
6

FB =

1
qo l ..................................................................................... (5.18)
3

5.4.3 Prosta greda optereena vertikalnom

ekscentrinom silom
Iz jednaina ravnotee Fxi = 0 i Mi = 0 mogu se odrediti reakcije:
M= F d, ........................................................................................ (5.19)
FA =

156

F b M
............................................................................... (5.20)
a +b

5-RAVNI NOSAI

FB =

F a + M
............................................................................... (5.21)
a +b

Napadni momenti lijevo i desno od take C su:

M CA = FA a .................................................................................... (5.22)
M Cd = FA a + M ............................................................................. (5.23)

ili
M CA = FB b M ............................................................................. (5.24)
M Cd = FB b .................................................................................... (5.25)

Slika 5.9 Prosta greda optereena vertikalnom ekscentrinom silom

157

STATIKA

5.4.4 Konzola
G

Kod konzolnog nosaa u ukljetenju, kao reakcija, javlja se sila FA i

moment ukljetenja MA.
Iz uslova ravnotee proizlazi da je:
FA = F ........................................................................................... (5.26)
MA = F l....................................................................................... (5.27)
Transverzalna sila u bilo kojem presjeku je:
FT = FA .......................................................................................... (5.28)
dok je napadni moment u presjeku x:
Mx = F (l-x) ................................................................................... (5.29)

Slika. 5.10 Konzola optereena koncentrisanom silom

Iz prethodnog izlaganja moglo se uoiti da ako transverzalna sila u
nekom presjeku nosaa, prolazi kroz nulti poloaj i mijenja predznak,
onda napadni momenat u tom presjeku ima ekstremnu vrijednost.

158

5-RAVNI NOSAI

5.4.5 Prosta greda optereena proizvoljnim

kontinuranim optereenjem
Na slici 5.11 prikazana je greda optereena proizvoljnim kontinuiranim
optereenjem q.
U presjenim takama C i D djeluje glavni vektor i glavni moment koji
predstavljaju reakcije (uticaj) odbaenih dijelova nosaa.
Sada za izdvojeni elementarni dio nosaa uslovi ravnotee imaju oblik:
n

Fyi = FTx q x dx (FTx + d FTx ) = 0

.............................................. (5.30)

i =1

M o = FTx x + (FTx + dFTx )( x + dx ) +

.............................. (5.31)
dx

+ M x + q x dx x +
(M x + d M x ) = 0

Slika 5.11 Prosta greda optereena proizvoljnim kontinualnim

optereenjem
Ako zanemarimo male veliine drugog i vieg reda iz prethodnih
jednaina slijedi da je:
-qx dx dFTx = 0............................................................................. (5.32)
FTx dx - dMx = 0 ............................................................................. (5.33)
Sada moemo napisati da je:
d FTx
= q x .................................................................................... (5.34)
dx

159

STATIKA
d Mx
= FTx
dx

ili

M x = FTx dx + C1 ................................................ (5.35)

gdje je C1 integraciona konstanta.

Na osnovu izraza (5.34) i (5.35) moemo konstatovati slijedee:
-

Prvi izvod transverzalne sile u bilo kom presjeku du ose x, jednak

je intenzitetu specifinog optereenja u tom presjeku uzetog sa
negativnim predznakom;

Prvi izvod napadnog momenta po apscisi x u nekom presjeku,

jednak je intenzitetu transverzalne sile u tom istom presjeku.

Iz ovog proizilazi zakljuak da ako je transverzalna sila vea od nule,

dM
FT =
> 0, onda se napadni moment Mx na tom dijelu raspona nosaa
dx
poveava, odnosno ako je transverzalna sila manja od nule,
dM
FT =
< 0, onda se napadni moment Mx na tom dijelu raspona nosaa
dx
smanjuje.
Saglasno izrazima (5.34) i (5.35) moemo napisati da je:
FTx =

dM x
..................................................................................... (5.36)
dx

dFTx d 2M x
=
= q x ........................................................................ (5.37)
dx
dx 2

5.4.6 Gerberova greda

Ako je greda ili nosa sastavljena iz vie prostih greda, greda sa
prepustima i konzola koje su meusobno povezane zglobnim vezama,
odnosno zglobovima onda se takva greda, prema nauniku Gerber-u,
zove Gerberova greda (slika 5.2c) Zglob kojim su spojene grede je
Gerberov zglob.
Osnovna karakteristika Gerberovog zgloba je ta da omoguava obrtanje
grede pa napadni moment u ovom zglobu mora biti jednak nuli.
Navedeni uvjet, da je moment u Gerberovom zglobu jednak nuli,
predstavlja dopunsku jednainu ravnotee.
Potrebno je napomenuti da kod prorauna Gerberovih nosaa postoje
dva naina odreivanja otpora oslonaca. Prvi nain je da se nosa
posmatra kao cjelina i kao takav proraunava, a u drugom sluaju
nosa se rastavlja na statiki odreene grede pomou kojih se
proraunom definiu otpori oslonaca i sile u Gerberovom zglobu. Inae,
proraun Gerberove grede je identian proraunu prostih nosaa.

160

5-RAVNI NOSAI

5.4.7 Okvirni nosai

Okvirni nosa (ram) je sloeni nosa sastavljen od vie greda ili konzola,
koje su meusobno kruto ili zglobno vezane, tako da se ose greda,
odnosno konzola ne poklapaju, to jest nalaze se pod odreenim uglom.
Ako na okvirnom nosau postoji zglobna veza izmeu nosaa onda
kaemo da je to Gerberov okvirni nosa (slika 5.2d)
Otpori oslonaca i statiki dijagrami definiu se kod okvirnog nosaa isto
kao i kod ostalih nosaa. Za uspjeno crtanje statikih dijagrama
potrebno je pridravati se usvojene konvencije o predznacima aksijalnih
i transverzalnih sila kao i momenta savijanja. Uz konvenciju o
predznacima takoer je vrlo bitno da proraun okvirnog nosaa
definiemo posmatrajui ga sa njegove unutranje strane.
U narednim primjerima prikazat
prorauna okvirnih nosaa.

emo

osnovne

karakteristike

161

STATIKA

Primjeri:
Zadatak 5.1 Za prikazane nosae (1-4) odredit reakcije oslonaca,
dijagrame aksijalnih, transferzalnih sila i dijagram momenta savijanja.
1. Nosa
q = 4 kN/m

B
l=2m
5.12 Prosti nosa optereen pravouglim
kontinuiranim optereenjem

a) Odreivanje reakcija oslonaca

Uklone se oslonci A i B i njihov uticaj se zamijeni reakcijama.
Kontinuirano optereenje zamijeni se koncentrisanom silom koja djeluje
u centru pravougaone povrine optereenja. Kod pravougaonika centar
je u presjeku dijagonala tj. na polovici duine i polovici visine.
Q
A

YA

FB

XA
l=2m

5.13 Kontinuirano optereenje zamijeni se

koncentrisanom silom
Optereenje Q jednako je veliini pravougaone povrine:
Q= lq =2 m 4 kN/m = 8 kN
Statiki uslovi ravnotee su:

X = 0
Y = 0
162

X A = 0 .......................................................................... (a)
YA Q + FB = 0 ............................................................... (b)

5-RAVNI NOSAI

MA = 0

Q l /2 + FB l = 0 ....................................................... (c)

Rjeavanjem sistema jednaina dobivamo vrijednosti reakcija oslonaca:

YA= 4 kN i FB = 4 kN. Reakcije su istih vrijednosti i jednake su polovini
ukupnog oprereenja grede. To je uvijek sluaj kada je optereenje
grede simetrino.
b) Odreivnje aksijalne Fa (uzdune), transferzalne FT (poprene)
sile i momenta savijanja M
Greda e se podijeliti na proizvoljnom mjestu na dva dijela. U
presjecima e se nanijeti unutranje sile koje dre ravnoteu vanjskom
optereenju. Postoji dogovor o pozitivnom smjeru ovih sila i momenata
koji je prikazan na slici.

M
A

YA

lijevi dio grede

Fa

FT

M
B

FB

Fa
FT

desni dio grede

5.14 Pozitivne unutranje sile i unutranji moment

Da bi se odredila vrijednost unutranjih sila i momenta savijanja
potrebno je za izabrani dio grede postaviti uslove ravnotee. Ovdje e se
posmatrati lijevi dio grede (slika 5.15). Poloaj presjeka grede obiljeit e
se koordinatom z. Koordinata z je promjenljiva veliina i ona moe imati
razliite vrijednosti u duini raspona grede tj. 0 z l= 2 m.
Statiki uslovi ravnotee za lijevi dio grede daju:

X = 0
Y = 0
MP = 0

Fa = 0 ........................................................................... (d)
YA Qz FT = 0 ............................................................. (e)
YA z + Q Z

z
+ M = 0 ............................................... (f)
2

Q z = z q = 4z ............................................................................... (g)

163

STATIKA

Qz
A
P

YA

Fa
FT

5.15 Sile i moment na lijevom dijelu grede

Iz jedanine (f) dobiva se vrijednost momenta savijanja:
M = YA z Qz

z
z
= 4z 4z = 2z 2 + 4z ......................................... (f')
2
2

Iz jedanine (e) dobiva se vrijednost transferzalne sile:

FT = YA Qz = 4 4z ...................................................................... (e')

Vrijednosti momenta savijanja mijenja se po kvadratnoj paraboli, dok se

vrijednost transferzalne sile mijenja linearno u zavisnosti od poloaja
presjeka z.
Vrijednosti unutranjih sila i momenta savijanja u presjecima grede
mogle su se dobiti potujui dogovor o pozitivnom smjeru ovih veliina
na lijevoj strani grede:

pozitivan doprinos aksijalnoj sili daju sve sile koje djeluju sa desna
+
na lijevo

pozitivan doprinos transferzalnoj sili daju sve sile koje djeluju navie
+

pozitivan doprinos momentu savijanja daju momenti svih sila za

z
presjek, iji je smjer momenta jedanak smjeru kazaljke na satu + .

+ l
Fa = 0 ........................................................................................ (i)
+ FTl = Y A - Qz = 4z + 4 ............................................................... (j)

z l
+ M = YA z - Q z z /2 = 2z 2 + 4z .................................................... (k)

Da bi se skicirali dijagrmi Fa, FT i M potrebno je nai njihove vrijednosti

u nekoliko presjeka grede. Pregledno je vrijednosti prikazati tabelarno.

164

5-RAVNI NOSAI

z (m)
0
1
2

FT (kN)
4
0
-4

Fa (kN)
0
0
0

M (kNm)
0
2
0

q = 4 kN/m

B
l=2m

z= 0 m
0

z= 1 m

z= 2 m
0

Fa (kN)

FT (kN)

-4
0

0 M (kNm)

2
5.16 Dijagram transferzalnih sila i momenta savijanja
Izvod funkcije momenta savijanja M po koordinati z daje funkciju
transferzalne sile. Ovo pravilo vai za lijevi dio grede i moe posluiti za
provjeru ispravnosti postupka.

d
d
(M l ) =
2z 2 + 4z = 4z + 4 = FTl ........................................ (l)
dz
dz

165

STATIKA
Izvod funkcije u nekoj taki predstavlja nagib tangente na krivu funkcije
u toj taki. Znai da e transferzalna sila predstavljati nagib funkcije
momenta savijanja. Na mjestu ekstremnih vrijednosti momenta
savijanja, nagib tangente e biti jednak nuli tj. transferzalna sila je
jednaka nuli. Na slici, maksimalna vrijednost momenta savijanja je na
polovini raspona i u tom presjeku grede transferzalna sila je jednaka
nuli.
2. Nosa
q = 4 kN/m

B
l=2m

5.17 Konzola sa kontinuiranim optereenjem

a) Odreivanje reakcija oslonaca
Ukloni se ukljetenje i nanesu se reakcije ukljetenja. To su u opem
sluaju: XA, YA, i MA. Kontinuirano optereenje zamjeni se
koncentrisanom silom Q koja djeluje u centru povrine optereenja.
Q

MA
YA
XA
A

B
l=2m

5.18 Odreivanje reakcija ukljetenja

Optereenje Q jednako je veliini pravougaone povrine:
Q= lq =2 m 4 kN/m = 8 kN .......................................................... (a)
Statiki uslovi ravnotee su:

X = 0 X A = 0 .......................................................................... (b)
Y = 0 YA Q = 0 ...................................................................... (c)
M A = 0 Q l /2 + M A = 0 ......................................................... (d)
Rjeavanjem prethodnog sistema dobivaju se vrijednosti reakcija
ukljetenja: XA=0, YA=8 kN i MA=8 kNm.

166

5-RAVNI NOSAI
b) Odreivnje aksijalne Fa (uzdune), transferzalne FT (poprene)
sile i momenta savijanja M
Konzola se presijee na proizvoljnom mjestu i posmatra se ravnotea
jednog dijela. U ovom primjeru posmatrae se ravnotea desnog dijela.
U presjeku su nanesene unutranje sile i moment savijanja.
Predpostavljeno je da imaju pozitivne vrijednosti.

Qz

Fa
P

FT

z
desni dio konzole

5.19 Ravnotea desnog dijela konzole

Vrijednosti unutranjih sila i momenta savijanja mogu se dobiti
potujui dogovor o pozitivnom smjeru ovih veliina na desnoj strani
nosaa:
pozitivan doprinos aksijalnoj sili daju sve sile koje djeluju sa lijeva
na desno

pozitivan doprinos transferzalnoj sili daju sve sile koje djeluju

nanie +

pozitivan doprinos momentu savijanja daju momenti svih sila za

{
presjek iji je smjer momenta suprotan smjeru kazaljke na satu + .

+ d
Fa = 0 ....................................................................................... (e)
+ FTd = Q z = 4z ........................................................................... (f)

{ d
z
+ M = -Q z = 2z 2 .................................................................... (g)
2

Da bi se skicirali dijagrmi Fa, FT i M potrebno je nai njihove vrijednosti

u nekoliko presjeka grede. Pregledno je vrijednosti prikazati tabelarno.
z (m)
0
1
2

Fa (kN)
0
0
0

FT (kN)
0
4
8

M (kNm)
0
-2
-8

167

STATIKA

q = 4 kN/m

B
l=2m

z= 2 m

z= 1 m

z= 0 m
Fa (kN)
0

0
8

FT (kN)
0

0
-8

-2
0

0 M (kNm)

5.20 Dijagram transferzalne sile i momenta savijanja

na konzoli

168

5-RAVNI NOSAI
3. Nosa
q = 3 kN/m

2m

4m

Slika 5.21 Prosti nosa sa kontinuiranim optereenjem

a) Odreivanje reakcija oslonaca
Uklone se oslonci A i B i njihov uticaj se zamijeni reakcijama.
Kontinuirano optereenje zamijeni se koncentrisanom silom koja djeluje
u centru pravougaone povrine optereenja.
Optereenje Q jednako je veliini pravougaone povrine:
Q= lq =2 m 3 kN/m = 6 kN.......................................................... (a)
Q
A

YA

XA
2m

FB
4m

Slika 5.22 Reakcije oslonaca

Statiki uslovi ravnotee su:

X = 0 X A = 0 .......................................................................... (b)
Y = 0 YA Q + FB = 0 .............................................................. (c)
M A = 0 Q 1m + FB 6m = 0 .................................................... (d)
Rjeavanjem sistema jednaina dobivamo vrijednosti reakcija oslonaca:
XA=0, YA= 5 kN i FB = 1 kN.
b) Odreivnje aksijalne Fa (uzdune), transferzalne FT (poprene)
sile i momenta savijanja M
Na gredi se mogu uoiti dva polja. Prvo polje je dio grede pod
kontinuiranim optereenjem, a drugo je dio grede bez optereenja. U

169

STATIKA
prvom polju e se presjei greda i posmatrati ravnotea lijevog dijela od
presjeka.

Qz
A
P

YA
z

FT Fa

5.23 Unutranje sile u gredi ispod

kontinuiranog optereenja
Vrijednosti unutranjih sila i momenta savijanja dobiju se dobiti
potujui dogovor o pozitivnom smjeru ovih veliina na lijevoj strani
grede:
+ l
Fa = 0 ........................................................................................ (e)
+ FTl = Y A - Qz = 3z + 5 ............................................................... (f)
3
z l
+ M = Y A z - Qz z /2 = z 2 + 5z .................................................. (g)
2

Vrijednosti Fa, FT i M u polju:

z (m)
0
1
2

Fa (kN)
0
0
0

FT (kN)
5
2
-1

M (kNm)
0
3,5
4

U drugom polju, ako posmatramo sa desne strane imamo samo silu FB

koja djeluje navie te daje negativan doprinos transferzalnoj sili u polju:
FT=-FB=-1 kN.
Moment savijanja u polju gdje nema kontinuiranog optereenja mijenja
se linearno pa je dovoljno da znamo vrijednosti momenta u dvije take.
U osloncu B moment je jednak nuli, a u presjeku C grede vrijednost
momenta je MC=4 kN. Tu vrijednost smo izraunali u prvom polju za
z=2m.
U prvom polju transferzalna sila mijenja znak, pa je u tom presjeku
grede maksimalna vrijednost momenta savijanja u polju. Da bi se
odredio poloaj presjeka, funkciju transferzalne sile potrebno je
izjednaiti sa nulom:

170

5-RAVNI NOSAI
FT=-3z+5=0 slijedi da je z0=5/3 m. Vrijednost momenta u tom presjeku
je:
2

5
35
5
1

M z 0 = = + 5 = 4 + = 4,167 kNm
3
23
3
6

q = 3 kN/m

C
2m

B
4m

z0
-1

Fa (kN)

FT (kN)

-1
-4

0 M (kNm)

4,167

5.24 Dijagram transferzalnih sila i momenata savijanja

171

STATIKA

4. nosa
q = 2 kN/m

F = 2 kN

C
2m

D
1m

2m

5.25 Prosti nosa sa kontinuiranim

optereenjem i silom
a) Odreivanje reakcija oslonaca
Uklone se oslonci A i B i njihov uticaj se zamijeni reakcijama.
Kontinuirano optereenje zamijeni se koncentrisanom silom koja djeluje
u centru pravougaone povrine optereenja.
Q
A

YA

XA
2m

D
1m

FB
2m

5.26 Reakcije oslonaca

Optereenje Q jednako je veliini pravougaone povrine:
Q= lq =2 m 2 kN/m = 4 kN .......................................................... (a)
Statiki uslovi ravnotee su:

X = 0 X A = 0 .......................................................................... (b)
Y = 0 YA Q F + FB = 0 ......................................................... (c)
M A = 0 Q 1m - F 3m + FB 5m = 0 ........................................ (d)
Rjeavanjem sistema jednaina dobivamo vrijednosti reakcija oslonaca:
XA=0, YA= 4 kN i FB = 2 kN.

172

5-RAVNI NOSAI
b) Odreivnje aksijalne Fa (uzdune), transferzalne FT (poprene)
sile i momenta savijanja M
Na gredi se mogu uoiti tri polja. Prvo polje je dio grede pod
kontinuiranim optereenjem, drugo polje je dio CD i tree polje je dio
DB.
U prvom polju e se presjei greda i posmatrati ravnotea lijevog dijela
od presjeka.

Qz
A
P

YA
z

FT

Fa

5.27 Vrijednost unutranjih sila i moment

ispod optereenja
Vrijednosti unutranjih sila i momenta savijanja dobiju se dobiti
potujui dogovor o pozitivnom smjeru ovih veliina na lijevoj strani
grede:
+ l
Fa = 0 ....................................................................................... (e)
+ FTl = Y A - Qz = 2z + 4 ............................................................... (f)

z l
+ M = YA z - Qz z /2 = z 2 + 4z .................................................... (g)

Q z = 2z

....................................................................................... (h)

Vrijednosti Fa, FT i M u polju:

z (m)
Fa (kN)
FT (kN)
0
0
4
1
0
2
2
0
0

M (kNm)
0
3
4

U 2. polju, transferzalna sila je konstantna je jednaka je:

+ FTl = Y A Q = 4 4 = 0 kN
U 3. polju transferzalna sila je:
+ FTd = FB = 2 kN
Moment savijanja u 2 . i 3. polju mijenja se linearno pa je dovoljno da
znamo vrijednosti momenta u dvije take:

173

STATIKA

z l
+ M C = YA 2 Q 1 = 4 kNm
{ d
+ M D = FB 2 = 4 kNm

q = 2 kN/m

F = 2 kN

C
2m

D
1m

2m

z
0

0 Fa (kN)

4
2
0

FT (kN)

-2
0 M (kNm)

3
4
Slika 5.28 Dijagram transferzalnih sila i momenta
savijanja

174

5-RAVNI NOSAI
Zadatak 5.2 Za datu gredu grafikim i analitikim putem odrediti
otpore oslonaca i nacrtati statike dijagrame momenta, aksijalnih i
transverzalnih sila detaljnom analizom polja i karakteristinih taaka.
Dati su podaci: F1 = 2 kN, F2 = 4 kN, F3 = 4 2 kN, F4 = 3 kN, M = 6
kNm, q = 2 kN/m, a = 1 m i = 450. Teinu grede zanemariti.

Slika 5.29 Greda sa prepustima optereena koncentrisanim silama,

kontinualnim optereenjem i spregom sila
a) Analitiko rjeenje
- Otpori oslonaca
Greda osloboena veza prikazana je na slici 5.30. Uticaj nepokretnog
G
G
oslonca A zamijenjen je komponentama reakcije oslonca A, X A i YA , a
G
pokretnog oslonca B reakcijom FB . Kontinualno optereenje svodimo na
G
koncentrinu silu Fq . Statiki uslovi ravnotee grede AB, optereene
sistemom proizvoljnih sila i momentom definisani su jednainama:
X = 0
F3 cos - XA = 0 ............................................................................ (a)
Y = 0
F1 Fq + YA + F2 F3 sin + FB F4 = 0 .......................................... (b)
MA = 0
-F1a + Fq

a
+ F2 2a + M - (F3 sin )4a + FB5a F46a = 0 ............ (c)
2

Silu Fq izraunavamo prema izrazu:

Fq = q 3a ..................................................................................... (d)
Fq = 2 3 1 = 6 kN

175

STATIKA

Slika 5.30 Greda osloboena veza sa grafikim prikazom statikih

dijagrama dobijenih analitikim proraunom
Iz jednaine (c) slijedi:
FB =

176

F1

Fq
2

2F2

M
a
5

+ 4F3 sin + 6F4

......................................... (e)

5-RAVNI NOSAI

FB =

2 3 8 6 + 4 + 18
= 3,8 kN
5

a iz jednaina (a) i (b) slijedi:

XA = F3 cos ................................................................................. (a')
XA = 4 2

2
= 4 kN
2

YA = Fq + F3 sin + F4 F1 F2 - FB ............................................... (b')

YA = 6 + 4 2

2
+ 3 2 4 3,8 = 3,2 kN
2

Intenzitet i pravac djelovanja reakcije u osloncu A definisan je izrazima:

FA = x A2 + y A2 , .............................................................................. (f)

FA = 42 + 3,22
FA = 5,12 kN,
tg =

YA
, ..................................................................................... (g)
XA

= arc tg

YA
................................................................................ (h)
XA

= arc tg

3,2
= 38,660
4

ili

= 38039'36"

Kontrola:
MI = 0
-F1 5a + Fq 4,5a YA 4,5a F2 2a +M+ FB a-F4 2a................ (i)
-2 51 + 64,51 3,24,51 8 + 6 + 3,81 321 = 0
- Dijagram momenta, aksijalnih i transverzalnih sila
Za crtanje dijagrama momenta (Mx), aksijalnih (Fa) i transverzalnih (Ft)
sila primijenit emo analizu po poljima i karakteristinim takama.
Analizom dobijamo brojane vrijednosti momenta, aksijalnih i
transverzalnih sila na osnovu kojih konstruiemo dijagrame. Pod poljem
se podrazumijeva dio grede gdje transverzalne sile i momenti imaju
jedne (nepromjenljive) zavisnosti od poloaja presjeka (koordinate x). U
ovom primjeru, analizu po poljima primijenit emo na dijelu grede sa
kontinualnim optereenjem, a na dijelu sa koncentrisanim silama
raunat emo Mx, Fa i Ft u karakteristinim takama.

177

STATIKA

Polje I: 0 x a

+ l
Fa = 0

+ Ftl = Fq = q x
1
z l
+ M x = Fq1 0,5x = 0,5 qx 2

0x1m
Slika 5.31 Polje I

Polje II: 0 x a

x
(m)

Fa
(kN)

Ft
(kN)

Mx
(kNm)

-2

-1

Fq1 = q a = 2 1

Fq1 = 2 kN

+ l
Fa = 0
+ Ftl = Fq + F1 Fq = Fq + F1 q x
1
2
1

z l
+ M x = Fq1 (0,5a + x ) + F1 x Fq2 0,5x =
= Fq1 (0,5 + x ) + F1x 0,5 q x 2

0x1m
Slika 5.32 Polje II

178

x
(m)

Fa
(kN)

Ft
(kN)

Mx
(kNm)

-2

-1

5-RAVNI NOSAI
Polje III: 0 x a

Slika 5.33 Polje III

0x1m

Fq1 = Fq2 = q a = 2 1 = 2kN

Fq1 = Fq2 = 2 kN
+ l
Fa = x A

Ftl

= Fq1 + F1 Fq2 + YA Fq3 =

= Fq1 + F1 Fq2 + YA q x

x
(m)

Fa
(kN)

Ft
(kN)

Mx
(kNm)

1,2

-2

-0,8

-1,8

z l
+ M x = Fq1 (1,5a + x ) + F1 (a + x ) Fq2 (o,5a + x ) + YA x Fq3 0,5x =

= Fq1 (1,5a + x ) + F1(a + x ) Fq2 (0,5a + x ) + YA x 0,5 q x 2

G G
G
Vrijednosti Fa , Ft i M za neke vrijednosti x u okviru analize po poljima
data su u tabelama.
G G
G
Za dio grede od take E do take K izraunavamo Fa , Ft i M za
karakteristine take K, B, I, M, L, E.
+ d
Fa (K + ) = 0
+ Ftd

(K + )

= F4 = 3 kN

{ d
+ M x (K ) = 0
+ d
Fa (B ) = 0
+ Ftd

(B )

= F4 = 3 kN

179

STATIKA
{ d
+ M x (B ) = F4 a = 3 1 = 3 kN
+ d
Fa (B + ) = 0
+ Ftd

(B + )

= F4 FB = 3 3,8 = 0,8 kN

+ d
Fa ( I ) = 0
+ Ftd

(I )

= F4 FB = 3 3,8 = 0,8 kN

{ d
+ M x ( I ) = F4 2a + FB a = 3 2 + 3,8 1 = 2,2kN m

2
+ d
= 4 kN
Fa ( I + ) = F3 cos = 4 2
2
+ Ftd

(I + )

= F4 FB + F3 cos = 3 3,8 + 4 2

2
= 3,2kN
2

2
+ d
= 4 kN
Fa (H ) = F3 cos = 4 2
2
2
= 3,2kN
2

+ Ftd (H + ) = F4 FB + F3 sin = 3 3,8 + 4 2

{ d
+ M x (H ) = F4 3a + FB 2a (F3 sin ) a =
= 3 3 + 3,8 2 4 2

2
1 = 5,4 kN m
2

{ d
+ M x (H + ) = M xd (H ) + M = 5,4 + 6 = 0,6 kN m
2
+ d
= 4 kN
Fa (L ) = F3 cos = 4 2
2
+ FTd (L ) = F4 FB + F3 sin = 3 3,8 + 4 2

2
= 3,2kN
2

{ d
+ M x (L ) = F4 4a + FB 3a (F3 sin ) 2a + M =
= 3 4 + 3,8 3 4 2

2
2 + 6 = 2,6 kN m
2

2
+ d
= 4 kN
Fa (E ) = F3 cos = 4 2
2

180

5-RAVNI NOSAI

+ Ftd (E ) = F4 FB + F3 sin F2 = 3 3,8 + 4 2

2
4 = 0,8 kN
2

{ d
+ M x (E ) = F4 5a + FB 4a (F3 sin ) 3a + M + F2 a =
= 3 5 + 3,8 4 4 2

2
3 + 6 + 4 1 = 1,3 kN m
2

Oznaka Fad (K + )..., Ftd (L ) , znai da se radi o presjeku koji se nalazi lijevo
od take K pomjeren za malu veliinu , odnosno o presjeku koji je u
odnosu na taku L pomjeren za malu veliinu u desnu stranu.
G
G
Na slici 5.30, prikazani su dijagrami momenta (M ) , transverzalnih (Ft ) i
G
aksijalnih (F ) sila.
b) Grafiko rjeenje
Usvojimo razmjeru za duinu UL i silu UF i nacrtamo gredu sa
optereenjem. Kontinualno optereenje podijelimo na tri polja i utjecaj
svakog polja zamjenimo ekvivalentnom koncentrisanom silom
intenziteta jednakog povrini polja (slika 5.34). Intenziteti sila
G
G
G
Fq1 , Fq2 i Fq3 definisani su izrazima:
G
G
Fq1 = q a = 2 1,
Fq1 = 2kN
G
G
Fq2 = q a = 2 1,
Fq2 = 2kN
G
G
Fq3 = q a = 2 1,
Fq3 = 2kN .
Zatim nacrtamo poligon sila i verini poligon (slika 5.34) na osnovu
G
G
kojih grafikim putem odreujemo reakcije FA i FB . Pri odreivanju
reakcija grafikim putem moramo imati u vidu sljedee:
G
G
poloaj napadne linije reakcije FB je poznat dok FA nije,

sile u planu sila nanosimo redom s lijeva u desno,

proizvoljno izaberemo taku P kao pol i povuemo zrake 1,2,3,...,10,

prvu zraku verinog poligona (uproteni model grede slika 5.34a

mora prolaziti kroz taku A, zbog toga to je to, kao napadna taka
G
reakcije FA , u potpunosti definisana taka na pravcu reakcije
G
FA (za razliku od ostalih koje nisu poznate) i zbog toga da moemo
zatvoriti verini poligon zrakom z koji je definisan izmeu reakcija
G
G
FA i FB .

181

STATIKA
Ako bi sile nanosili redom s desna u lijevo tada bi posljednji zrak morao
proi kroz taku A. Kontinualno optereenje je svedeno na ekvivalentni
sistem koncentrisanih sila da bi dobili taniji dijagam transverzalnih
sila i momenta. Zrak z (zakljuna linija) definisan je takom A
G
(presjena taka zraka 1 i pravca reakcije FA ) i takom presjeka zraka
G
G
10 i pravca reakcije FB . Reakcija FB (poznatog pravca) je izmeu zraka
G
10 i z (du jk ), dok se reakcija FA dobija zatvaranjem poligona sila od
take k do a (zrak z i zrak 1). Na slici 5.34a, prikazan je takozvani
G
G
"iskrivljeni dijagram momenta". Intezitet reakcija FA i FB dobijamo
mnoenjem dui ka i jk sa usvojenom razmjerom za silu UF.
Kako napadni moment zavisi samo od transverzalnih sila, nacrtan je
poligon sila i verini poligon koga ine samo sile upravne na gredu (slika
5.34b) uz izbor poloaja pola P' da zrak z' (zakljuna linija) bude
horizontalan (udaljenost pola P' od pravca sila, H = 3 cm, proizvoljno se
usvaja). Na taj nain dobija se "ispravljeni" dijagram napadnog
momenta, kome su zraci 1', 2', 3', 4' i 5' obvojnice u polju kontinualnog
optereenja. Potrebno je istai da smo izvrili redukciju dijelova
dijagrama na prepustima grede (A'A"S" i B'B"K") s tim da je veliina
ordinata u karakteristinim takama ostala nepromijenjena.
Sa izabranom razmjerom U Ft , nanosei sile s lijeva u desno (poevi od
sile Fq1 ) nacrtan je dijagram transverzalnih sila (slika 5.34c). U polju
kontinualnog optereenja stvarni dijagram transverzalnih sila dobijen je
povlaenjem pravih kroz take poetka i kraja elementarnih polja i
G G
G
sredinje take vektora ekvivalentnih koncentrisanih sila Fq1 , Fq2 i Fq3
(slika 5.34c).
Na slici 5.34d, prikazan je dijagram aksijalnih sila nacrtan u razmjeri
UFa. Pri crtanju dijagrama koritene su projekcije sila na horizontalnu
osu grede. Vrijednosti projekcija sila nanose se na vertikali kroz
napadne take sila. Ako aksijalna sila optereuje presjek na istezanje
smatra se pozitivnom, a na pritisak negativnom. Na osnovu toga su
oznaeni znaci u dijagramu (pozitivan znak iznad nulte linije, a
negativan ispod).
Isti princip oznaavanja primjenjuje se i kod dijagrama transverzalnih
sila dok je kod dijagrama napadnog momenta pozitivna vrijednost (znak
"+") oznaena ispod nulte linije, a negativna (znak "-") iznad nulte linije.

182

5-RAVNI NOSAI

UL =

d =a =
ab =
ef =

ij =

Fq1
UF
F2
UF

1m
,
1cm

UF =

2kN
1cm

= Im F = F ' = F " =

M
a

= 6 kN

bc =

Fq
Fq
F1
cd = 2 de = 3
UF
UF
UF

fg =

F
F'
F"
gh =
hi = 3
UF
UF
UF

F4
UF

U M = U L U F H

1m 2kN

3cm
1cm 1cm
6 kN m
=
1cm

UM =
UM

U Ft =

U Fa =

2 kN
1cm

2 kN
1cm

Slika 5.34 Grafiko rjeenje zadatka 5.2

183

STATIKA

FA = ka U F = 2,56 cm
FB = jk U F = 1,9 cm

2 kN
= 5,12 kN
1cm

2 kN
= 3,8 kN
1cm

M max = ymax U M = 0,9cm

M = y U M = 1cm

6 kN m
= 5,4 kN m
1cm

6 kN m
= 6 kN m
1cm

G
Zadatak 5.3 Data je konzola AB, optereena silom F1 , vertikalnim
G
G
silama F2 i F3 i trapeznim kontinualnim optereenjem. Analitiki i
grafiki odrediti reakciju ukljetenja i nacrtati statike dijagrame. Dati
su podaci: F1 = 2 2 kN, F2 = 4 kN, F3 = 4 kN, q = 2 kN/m i a = 1 m.

Slika 5.35 Konzola optereena koncentrisanim silama

i kontinualnim optereenjem
Rjeenje:
a) Analitiko rjeenje

Otpor ukljetenja

Konzola osloboena veza prikazana je na slici 5.36. Uticaj ukljetenja

G
kao veze zamijenjen je odgovarajuom reakcijom FA , odnosno njenim
G
G
G
komponentama FAx i FAy i momentom ukljetenja M A . Kontinualno
G
optereenje svodimo na koncentrisanu silu Fq . Statiki uvjeti ravnotee
konzole AB, optereene sistemom proizvoljnih sila definisani su
jednainama:
X = 0
F1 cos 450 XA = 0 ......................................................................... (a)
Y = 0
YA F1 sin 450 + F2 Fq + F3 = 0..................................................... (b)

184

5-RAVNI NOSAI
MA = 0
MA (F1 sin 450) a + F2 2a Fq (5a xT) + F3 5a = 0 ...................... (c)
G
Sila Fq i poloaj teita trapezne povrine raunaju se izrazima:
Fq =

2q + q
9
9
3a = q a = 2 1 .................................................... (d)
2
2
2

Fq = 9 kN
xT =

3a (2q + 2q ) 4
4
= a = 1 ...................................................... (e)
3 (2q + q )
3
3

xT = 1,33 m
Iz (c):
MA = (F1 sin 450) a F2 2a + Fq (5a xT) F3 5a .............................. (c')
2
1 2 4 1 + 9 (5 1 1,33) 5 4 1
2

MA = 2 2

MA = 7 kNm
Iz (a) i (b):
XA = F1 cos 450 ............................................................................. (a')
YA = F1 sin 450 F2 + Fq F3 .......................................................... (b')
odnosno:
XA = 2 2

2
= 2 kN
2

YA = 2 2

2
+ 9 4 4 = 3 kN
2

Intenzitet i pravac djelovanja reakcije FA definisan je izrazima:

FA = X A2 + YA2 .............................................................................. (f)
FA = 22 + 32 = 3,61 kN
tg =

YA
...................................................................................... (g)
XA

= arctg

YA
3
= arctg ................................................................... (h)
XA
2

56,310
Kontrola:

185

STATIKA

{
+ MB = 0

Fq xT F2 3a + (F1 sin 450) 4a - YA 5a + MA = 0 ....................... (i)

9 1,33 4 3 1 + 2 2 2 /2 4 1 3 5 1 + 7 = 0

UM =

3 kN m
1cm

U Ft =

2kN
1cm

U Fa =

2kN
1cm

Slika 5.36 Konzola osloboena veza sa grafikim prikazom statikih

dijagrama dobijenih analitikim proraunom

186

5-RAVNI NOSAI
- Dijagram momenata savijanja (Mf), aksijalnih (Fa) i transverzalnih
(Ft) sila
G
G
Za crtanje dijagrama momenta savijanja ( M f ), aksijalnih ( Fa ) i
G
transverzalnih ( Ft ) sila primijenit emo analizu po poljima i
karakteristinim takama. Analizu po poljima primijenit emo na dijelu
konzole sa kontinualnim optereenjem, a na dijelu sa koncentrisanim
silama primijenit emo analizu po karakteristinim takama.
Polje BD: 0 x 3a
Iz slinosti trouglova slijedi:
qx
3a x
x
q

= q 1
=
, odnosno: q x = q
.
3a
3
a
3a 3a x

Intenzitet sila Fq i Fq2 definisan je izrazima:

x
x

Fq1 = x ( q + q x ) = x q + q 1
= q 2
x
3x
3x

x
q 2
1
1
1

Fq 2 = x ( 2q q q x ) = x ( q q x ) = x q q 1
x
=
a
a
2
2
2
3
6

+ d
Fa = 0
x
q 2
x2

x F3 = 4 + 4x
+ Ftd = Fq1 + Fq 2 F3 = q 2
x +
3x
6a
3

{ d
x
q 2 2
x
2

x
+ M fx = F3 x Fq 2 x Fq1 = F3 x
x x q 2
x
3
2
6a
3
3a 2

{ d
x3
+ M fx = 4x 2x 2 +
9

F3

Slika 5.37 Polje BD

187

STATIKA
Vrijednosti Fa, Ft i Mf za neke veliine x date su u tabeli:
0 x 3a
x(m)

Fa(kN)

Ft(kN)

Mf(kNm)

-4

-0,33

2,11

2,67

0,89

-3

G
G
Vrijednosti aksijalne ( Fa ) i transverzalne ( Ft ) sile i momenta savijanja
G
( M f ) van polja sa kontinualnim optereenjem u karakteristinim

takama A, C i D definisane su izrazima:

+ l
Fa ( A + ) = X A = 2kN
+ l
Fa (C ) = X A = 2kN
2
0
+ l
Fa (c + ) = X A F1 cos 45 = 2 2 2 2 = 0
2
0
+ l
Fa (D ) = X A F1 cos 45 = 2 2 2 2 = 0
+ Ftl( A + ) = YA = 3 kN
+ Ftl(C ) = YA = 3 kN
+ Ftl(C + ) = YA F1 sin 450 = 3 2 2

2
= 1kN
2

+ Ftl(D ) = YA F1 sin 450 = 3 2 2

2
= 1kN
2

z l
+ M fx ( A + ) = M A = 7 kN m
z l
+ M fxC = M A + Y A a = 7 + 3 1 = 4 kN m
2
z l
0
1 = 3 kN m
+ M fxD = M A + Y A 2a F1 sin 45 a = 7 + 3 2 2 2
2

188

5-RAVNI NOSAI
Poto transverzalna sila u polju BD mijenja predznak znai da moemo
odrediti ekstremnu vrijednost momenta ispod kontinualnog optereenja.
Tu vrijednost odreujemo iz uvjeta:
dM dfx
dx

= Ftd = 0

x o2
=0
3
x o2 12x o + 12 = 0

4 + 4xo

(x )

2
o 1,2

( 12)

( xo )1 = 10,9 m

( 12)

4 1 12

2 1
( xo )2 = 1,1 m

= 6 4,9

Prihvatljivo rjeenje je (xo)2 = 1,1 m za koje slijedi ekstremna vrijednost

momenta:
M fx = M f ( xo )2 = 4 ( xo )2 2 ( xo )2 +
2

( xo )22
9

= 4 1,1 2(1,1)2 +

1,13
= 2,13 kN m
9

Uzevi u obzir da je M fx = M f ( xo )2 = M fxo > 0 , slijedi da je moment

M f ( x = xo ) maksimalan, odnosno:
M f max = M fx = M f ( xo )2 = M fxo = 2,13 kN m

Vrijednosti aksijalne i transverzalne sile i momenta savijanja dobijene

proraunom za karakteristine presjeke konzole prikazane su pomou
dijagrama na slici 5.38.
b) Grafiko rjeenje
Usvojimo razmjeru za duinu UL i za silu UF i nacrtamo datu konzolu sa
optereenjem. Kontinualno optereenje podijelimo na tri polja i uticaj
svakog polja zamijenimo ekvivalentnom koncentrisanom silom,
intenziteta jednakog povrini polja (slika 5.38). Specifina optereenja q1
i q2 odreujemo na osnovu promjene specifinog optereenja u polju
BD:
q1 = q + q(x=2a) = q + q (1-2a/3a) = 2 + 2 (1-2/3) = 2,67 kN/m
q2 = q + q(x=a) = q + q (1-a/3a) = 2 + 2 (1-1/3) = 3,33 kN/m
G G
G
Intenziteti ekvivalentnih koncentrisanih sila Fq1, Fq 2 , Fq 3 iznose:

189

STATIKA
q + q1
2 + 2,67
a =
1 = 2,335 kN
2
2
q + q2
2,67 + 3,33
= 1
a =
1 = 2,985 kN
2
2
q + 2q
3,33 + 2 2
= 2
a =
1 = 3,65 kN .
2
2

Fq1 =
Fq 2
Fq 3

Na osnovu usvojene razmjere za silu UF konstruiemo poligon sila (slika

G
5.38), na osnovu kojeg slijedi reakcija FA iji je intezitet definisan
G
proizvodom dui ga i razmjere UF. Reakcija FA zatvara poligon sila.
Da bismo dobili dijagram napadnog momenta redukovan na horizontalu
sa odgovarajuim znakom, uobiajenim za napadni momenat, treba
imati u vidu sljedee:
a) Ako je ukljetenje na lijevoj strani sile u poligonu sila nanosimo
G
G G G G
G
redom slijeva u desno, prvo F1 pa F2 , Fq1, Fq 2 , Fq 3 i na kraju F3 .
b) Pol P uzimamo na horizontali povuenoj kroz kraj posljednje sile,
i to sa desne strane poligona na proizvoljno izabranom
rastojanju H.
Kako napadni moment zavisi samo od transverzalnih sila, nacrtan je
poligon sila i verini poligon (slika 5.38a), kojeg ine samo sile upravne
na gredu. Na osnovu zraka 1, 2, 3,..., 7 definisanih planom sila i
verinim poligonom na slici 5.38a, dobijen je dijagram napadnog
G
momenta redukovan na horizontalu. Moment ukljetenja M A definisan
je proizvodom ordinate YA sa dijagrama i razmjere za moment UM. U
polju kontinualnog optereenja dijagram momenta definisan je kubnom
parabolom za koju su zrake 3, 4, 5 i 6 tangente, odnosno obvojnice.
Sa izabranom razmjerom UF, nanosei sile s lijeva udesno (poevi od
G
sile FAy ) nacran je dijagram transverzalnih sila (slika 5.38b). U polju
kontinualnog optereenja transverzalna sila se mijenja po funkciji
kvadratne parabole, a startni dijagram transverzalnih sila dobijen je
povlaenjem parabole kroz take poetka i kraja elementarnih polja i
G G
G
sredinje take vektora ekvivalentnih koncentrisanih sila Fq1, Fq 2 i Fq 3 .
Na slici 5.38c, prikazan je dijagram aksijalnih sila nacrtan u razmjeri
UFa. Vrijednosti projekcija sila na horizontalnu osu x nanose se na
vertikali kroz napadne take sila. Dio konzole AC u ovom sluaju
napregnut je na zatezanje tako da je dijagram aksijalnih sila nacrtan
iznad nulte linije i u njemu je nacrtan znak "+". Ostali dijelovi konzole
nisu optereeni aksijalnim silama.

190

5-RAVNI NOSAI

Razmjera:
UL = 1 m/1 cm
UF = 1 kN/1 cm
UM = UL UF H = 1 1 3
UM = 3 kNm/1 cm
ab = F1/UF
bc = F2/UF
cd = Fq1/UF
de = Fq2/UF
ef = Fq3/UF
fg = F3/UF
MA = yAUM = 2,33 3 =7 kNm
Mmax= ymaxUM = 0,73 = 2,1 kNm
FA = ga UF = 3,6 1 = 3,6 kN
XA = gh UF = 2 1 = 2 kN
YA = ha UF = 3 1 = 3 kN
X1 = ak UF = 2 1 = 2 kN
Y1 = kb UF = 2 1 = 2 kN
Slika 5.38 Grafiko rjeenje zadatka 5.3

191

STATIKA
Zadatak 5.4 Za sistem krutih tijela optereen prema slici 5.39,
potrebno je:
a) odrediti reakcije svih spoljanjih i unutranjih veza sistema,
b) nacrtati statike dijagrame momenta savijanja, aksijalnih i
transverzalnih sila za svako tijelo sistema posebno.
Sopstvene teine greda se zanemaruju. Dati su podaci: F = 1 kN, G = 1
kN, M = 2 kNm, a = 4 m, b = 3 m, c = 2 m, d = 1 k m, e = 4 m, f = 3 m,
g = 1 m, q = 1 kN/m

Slika 5.39 Sistem tijela optereen koncentrisanim silama,

kontinualnim optereenjem i spregom sila
Rjeenje:
a) Reakcije spoljanjih i unutranjih veza sistema
Reakcije svih spoljanjih i unutranjih veza sistema odredit emo
analitiki, razlaganjem datog sistema (slika 5.39) na tri podsistema:
podsistem I kugla M, podsistem II greda CD i podsistem III greda
(konzola) AB (slika 5.40). Uspostavljanjem ravnotee podsistema bit e
uravnoteen sistem kao cjelina. Sistem i podsistemi osloboeni veza
prikazani su na slici 5.40.

192

5-RAVNI NOSAI

Slika 5.40 Sistem osloboen veza i razloen na podsisteme

Podsistem I kugla M
Analitiki uslovi ravnotee za sueljni sistem sila u ravni koji djeluje na
kuglu M definisani su za usvojeni koordinatni sistem Oxy, prema slici
5.40a, jednainama:
X = 0
Y = 0
FN' cos 600 Fu' = 0 ........................................................................ (a)
FN' cos 300 G 3 = 0 ..................................................................... (b)

Iz (b)
FN' = G 3 cos 300 = 2kN ................................................................ (b')

Iz (a)
Fu' = Fu' cos 600 = 1kN ..................................................................... (a')

Podsistem II greda CD
Na gredu CD, prema slici 5.40b djeluje proizvoljni sistem sila u ravni.
Za usvojeni koordinatni sistem Oxy analitiki uslovi ravnotee glase:
X = 0
Y = 0
MC = 0
Fu XC FN cos 600 = 0.................................................................. (c)
YC FN cos 300 + FD = 0 ................................................................. (d)
-FN g M + FD e cos 300 = 0........................................................ (e)

193

STATIKA
Dopunski izrazi potrebni za rjeenje sistema jednaina (c) do (e) prema
slici 5.40 su:
F N = F N'

.................................................................................... (f)

FN = FN' = 2 kN ............................................................................... (g)

G
G
G
Fi = Fix + Fiy (i = C , A ) ................................................................... (h)
G
G
Fix = X i i .................................................................................... (i)
G
G
Fiy = Yi j .................................................................................... (j)
Xi = Fi cos i ................................................................................. (k)
Yi = Fi sin i .................................................................................. (l)
Fi = X i2 + Yi 2 ................................................................................ (m)
tg i =

Yi
Xi

i = arc tg

.................................................................................... (n)
Yi
................................................................................. (o)
Xi

Iz (e)
FD =

M + FN g
= 155 kN ................................................................ (e')
e cos 300

Iz (d)
YC = FN cos300 - FD = 0,577 kN ....................................................... (d')
F u = - F u'

.................................................................................... (p)

Fu = Fu' = 1 kN .............................................................................. (r)

Iz (c)
XC = Fu FN cos 600 = 0.................................................................. (c')
Na osnovu izraza (h) do (o) i slike 5.40b intenzitet, pravac i smjer
reakcije u zglobu C iznosi:
FC = FCY

.................................................................................... (s)

FC = FCY = YC = 0,577 kN ................................................................ (t)

C = 900
Podsistem III greda (konzola) AB
Na gredu AB prema slici 5.40c takoer djeluje proizvoljni sistem sila u
ravni. Kontinualno optereenje svedeno je na koncentrisanu silu

194

5-RAVNI NOSAI
Fq = q (c d) =1 kN. Za usvojeni koordinatni sistem Oxy uslovi ravnotee
glase:
X= 0
Y = 0
MA = 0
-F + XA = 0 ................................................................................... (u)
-FD' Fq + YA = 0 ............................................................................ (v)
-F a/8 + FD' b + Fq (c + d)/2 + MA = 0 ............................................. (z)
Dopunski izrazi su:
F D' = - F D

................................................................................... (x)

FD' = FD = 1,155 kN........................................................................ (y)

Iz (u)
XA = F = 1 kN................................................................................. (u')
Iz (v)
YA = FD' + Fq = 2,155 kN................................................................. (v')
Iz (z)
MA = F a/8 - FD' b Fq (c + d)/2 =
= - 4,465 kNm (pogreno pretpostavljen smjer).............................. (z')

Na osnovu izraza (h) i slike 5.40c, intenzitet, pravac i smjer reakcije FA

iznose:
FA =

b)

X A2 + Y A2 = 2,376 kN

Statiki

dijagrami

A = arctg

YA
= 65,110
XA

dijagrami

momenata

savijanja

G
(M f ) ,

aksijalnih ( Fa ) i transverzalnih ( Ft ) sila

Statike dijagrame emo nacrtati za svako tijelo posebno. Sve sile koje
djeluju na tijelo su sad poznate jer smo odredili reakcije svih veza.
Greda CD
- Analiza po karakteristinim takama (presjecima)
Pri analizi transverzalnih sila, napadnih momenata i aksijalnih sila za
gredu CD potrebno je sve sile koje djeluju na tu gredu razloiti u
komponente da budu normalne na osu grede CD i kolinearne sa osom
grede CD. U tom cilju emo izraunati:
FCy1 = FC cos 300 + Fu cos 600 = 1 kN ............................................. (w)

195

STATIKA
FCx1 = -FC sin 300 + Fu sin 600 = 0,578 kN ...................................... (a1)
FDx1 = FD sin 300 = 0,578 kN........................................................... (b1)
FDy1 = FD cos 300 = 1 kN ................................................................. (c1)

UMf = 1 kNm/1cm
UFt = 2 kN/1cm
UFa = 1 kN/1cm
UL = 1 m/1cm

Slika 5.41 Statiki dijagrami grede CD

Aksijalna sila (Fa)
+ l
Fa (C + ) = 0
+ l
+ l
+ l
+ l
+ l
+ l
Fa (C + ) = Fa (N ) = Fa (N + ) = Fa (K ) = Fa (K + ) = Fa (D ) =
= FCX 1 = 0,578 kN

196

5-RAVNI NOSAI
Transverzalna sila (Ft)
+ Ftl(C ) = 0
+ Ftl(C + ) = + Ftl(N ) = FCY 1 = 1kN
+ Ftl(N + ) = + Ftl(K ) = + Ftl(K + ) = + Ftl(D ) = FCY 1 FN = 1kN

Moment savijanja (Mf)

z l
+ M fC = 0
z l
+ M fN = FCY 1 g = 1kN m
z l
+ M f (K ) = FCY 1 f FN ( f g ) = 1kN m
z l
z l
+ M f (K + ) = + M f (K ) + M = 1kN m
z l
+ M fD = FCY 1 e FN (e g ) + M = 0

Greda (konzola) AB
- Analiza po poljima
Fq1 = q x = x
+ d
Fa = X A = 1kN
+ Ftd = YA + Fq1 = x 2,155
{ d
+ M fx = YA (x + 1) Fq1 0,5x M A =
= 0,5 x 2 + 2,155x 2,31

0x1m
x(m) Fa(kN)
0
0,25
0,5
0,75
1

1
1
1
1
1

Ft(kN)
-2,155
-1,905
-1,655
-1,405
-1,155

Mf(kNm
-2,310
-1,803
-1,358
-0,975
-0,655

Slika. 5.42 Polje I

197

STATIKA
- Analiza po karakteristinim takama (presjecima)
Aksijalna sila (Fa)
+ l
Fa (B ) = 0
+ 1
+ l
+ l
+ l
Fa (B + ) = Fa (D ) = Fa (D + ) = Fa (E ) = F = 1kN
+ l
Fa ( A ) = 0
+ l
+ l
Fa ( A + ) = Fa (H ) = X A = 1kN
Transverzalna sila (Ft)

+ Ftl( A ) = + Ftl( A + ) = + Ftl(D ) = 0

+ Ftl(D + ) = + Ftl(E ) = FD' = 1,155 kN
+ Ftl( A ) = 0
+ Ftl( A + ) = + Ftl(H ) = YA = 2,155 kN

Moment savijanja (Mf)

z l
+ M f (B ) = 0
z l
+ M f (B + ) = F a /8 = 0,5 kN m
z l
+ M fD = F a /8 = 0,5 kN m
z l
'
+ M fE = F a /8 FD (b c ) = 0,655 kN m
z l
+ M f ( A ) = 0
z l
+ M f ( A + ) = M A = 4,465 kN m
z l
+ M fH = M A + YA d = 2,31kN m
G
Na osnovu izraunatih vrijednosti za moment savijanja (M f ) , aksijalne
G
G
( Fa ) i transverzalne sile ( Ft ) nacrtani su dijagrami na slikama 5.41 i
5.43.

198

5-RAVNI NOSAI

UL = 1 m/1 cm
UMf = 2 kNm/1 cm
UFt = 1 kN/1 cm
UFa = 1 kN/1 cm

Slika 5.43. Statiki dijagrami grede AB

199

STATIKA
Zadatak 5.5 Dat je linijski puni Gerberov nosa AC, optereen
G
G
koncentrisanom silom F , momentom sprega sila M i jednakim
kontinualnim optereenjem q prema slici 5.44. Analitikim i grafikim
putem odrediti otpore oslonaca i nacrtati statike dijagrame Dati su
podaci: F = 4 2 kN, M = 6 kNm, q = 1 kN/m i a = 1 m.

Slika 5.44 Puni linijski Gerberov nosa

1. Analitiko rjeenje
a) Otpori oslonaca
Pri odreivanju otpora oslonaca potrebno
optereenje zamijeniti koncentrisanom silom:

je

prvo

kontinuirano

Fq =q 2a = 1 2 1.......................................................................... (a)
Fq = 2 kN
Uticaj oslonaca zamijenimo odgovarajuim reakcijama tako da imamo
G
G
G G
G
etiri nepoznate veliine FAx , FAy , FB , FC , (ili FA , A , FB , FC ) (slika 5.45).
Iz uslova ravnotee za proizvoljni sistem sila i usvojeni koordinatni
sistem Oxy slijede tri jednaine. etvrtu jednainu dobijamo iz uslova
da je suma momenata za Gerberov zglob s lijeve ili s desne strane
jednaka nuli. Analitiki uslovi ravnotee definisani su jednainama:
X = 0

- XA + X = 0 .................................................................. (b)

Y = 0

YA + FB Y Fq + FC = 0............................................... (c)

{
+ MA = 0 -M + FB 2a Y 3a Fq 5a + FC 6a = 0............................ (d)
{ d
+ M G = 0 FC 2a Fq a = 0 ............................................................ (e)

Potrebno je definisati i slijedee izraze:

G
G
G
FA = FAx + FAy .............................................................................. (f)
G
G
FAx = X A i .................................................................................... (g)
G
G
FAy = Y A j .................................................................................... (h)

200

5-RAVNI NOSAI
XA = FA cos A .............................................................................. (i)
YA = FA sin A ............................................................................... (j)
FA =

X A2 + YA2 .............................................................................. (k)

YA
................................................................................... (l)
XA
Y
A = arctg A ............................................................................... (m)
XA
G
F = Fx + Fy ................................................................................... (n)
G
G
Fx = X i
................................................................................... (o)
G
G
Fy = Y j
................................................................................... (p)

tg a A =

X = F cos 450 = 4 2

2
= 4 kN ..................................................... (r)
2

Y = F sin 450 = 4 2

2
= 4 kN ...................................................... (s)
2

Iz (e):
FC = Fq/2 = 2/2 = 1 kN ................................................ (t)
Iz (b):
Iz (d):
Iz (c):

XA = X = 4 kN .............................................................. (b')
FB = M/2a + Y 3/2 + Fq 5/2 3FC ................................ (u)
FB = 6/2 + 4 3/2 + 2 5/2 3 1 = 11 kN
YA = Y + Fq FB FC = 4 + 2 11-1............................... (c')
YA = -6 kN (pogreno pretpostavljen smjer)

Pravac i intenzitet reakcije u osloncu A odreeni su izrazima (m) i (k):

6
= 56,310
A = arctg
4
FA = 42 + (6)2 = 7,21 kN

Kontrola:
ME = 0

-YA 3a M FB a Fq 2a FC 3a = 0 ..................... (v)

-(-6) 3 1- 6 11 1 2 2 1 + 1 3 1 = 0
G
G
b) Statiki dijagrami momenata savijanja ( M f ), asijalnih ( Fa ) i
G
transverzalnih ( Ft ) sila
Statike dijagrame za dio nosaa gdje imamo kontinualno optereenje
odrediemo analizom po poljima, a na dijelu nosaa gdje nemamo
kontinualno optereenje analizom po karakteristinim takama
(presjecima), kako je uraeno u prethodnim primjerima.

201

STATIKA

Slika 5.45 Gerberov nosa osloboen veza sa grafikim prikazom

statikih dijagrama dobijenih analitikim proraunom

202

5-RAVNI NOSAI
- Analiza po poljima
Polje I: 0 x 2a
Fq1 = q x = x
+ d
Fa = 0
+ Ftd = FC + Fq1 = FC + x = x 1

{ d
2
+ M fx = FC x Fq1 0,5x = x 0,5 x

0 < x < 2a
Ft(kN)
Mfx(kNm)
x(m)
Fa(kN)
0
0
-1
0
0,5
0
-0,5
0,375
Slika 5.46 Polje I
1
0
0
0,5
1,5
0
0,5
0,375
2
0
1
0
Prema tabelarnim podacima vidimo da se u polju I ispod kontinualnog
optereenja javlja ekstremna vrijednost momenta savijanja Mf, jer
transverzalna sila mijenja predznak, mada je iz tabele oigledno da se
za vrijednost Ft = 0 na udaljenosti x = 1 m od take C, odnosno oslonca
C javlja Mfmax = 0,5 kNm. Isto se moe pokazati i matematiki, kako
slijedi:
dM dfx

= Ftd = (xo 1) = 0
dx
xo = 1 m
d 2M dfx
dx

d d

(0,5xo2 + xo ) = 1 < 0 max

dx dx

M f max = M f (xo =1) = 0,5xo2 + xo = 0,5 kN m

Dakle, na udaljenosti x = 1 m od oslonca C definisana je ekstremna

vrijednost momenta savijanja Mf, a ta ekstremna vrijednost je
maksimalna (jer je drugi izvod negativan).
- Analiza po karakteristinim takama (presjecima)
Aksijalna sila (Fa)
+ l
Fa ( A ) = 0
+ l
FaA = X A = 4 kN

203

STATIKA

+ l
Fa ( A + ) = 4 kN

+ l
+ l
+ l
+ l
+ l
Fa (D ) = Fa (D + ) = Fa (B ) = Fa (B + ) = Fa (E ) = X A = 4 kN
+ l
+ l
Fa (E + ) = Fa (G ) = X A X = 0

Transverzalna sila (Ft)

+ Ftl( A ) = 0
+ Ftl( A + ) = + Ftl(D ) = + Ftl(D + ) = + Ftl(B ) = Y A = 6 kN
+ Ftl(B + ) = + Ftl(E ) = YA + FB = 6 + 11 = 5 kN
= + Ftl(E + ) = + Ftl(G ) = Y A + FB Y = 6 + 11 4 = 1 kN

Moment savijanja (Mf)

z l
+ M fA = 0
z l
+ M f (D ) = YA a = 6 kN m
z l
+ M f (D + ) = Y A a + M = 0
z l
+ M fB = YA 2a + M = 6 2 + 6 = 6 kN m
z l
+ M fE = Y A 3a + M + FB a = 1 kN m
z l
+ M fG = YA 4a + M + FB 2a Y a = 0
G
G
Izraunate vrijednosti momenata savijanja ( M f ), aksijalnih ( Fa ) i
G
transverzalnih ( Ft ) sila grafiki su predstavljene statikim dijagramima
na slici 5.45.

2. Grafiko rjeenje
Grafiko rjeenje za Gerberov linijski puni nosa bazira se na istim
principima kao za prosti linijski puni nosa obraen u prethodnim
primjerima. Kontinualno optereenje podjelimo na dva dijela i
zemijenimo sa odgovarajuim koncentrisanim silama Fq1 i Fq2. Na
osnovu usvojene razmjere za duinu UL = 1 m/1 cm i silu UF = 2 kN/1
cm nacrtamo nosa i plan sila (slika 5.47 a i f). Verini poligon crtamo
tako to prvu zraku povlaimo kroz nepomini oslonac A (sile u

204

5-RAVNI NOSAI
poligonu sila nanesene s lijeva u desno), a odgovarajue zrake do
presjeka sa odgovarajuom silom. Moment sprega sila M svodimo na
G
paralelne sile Fs na meusobnom rastojanju a = 1 m. Za odreivanje
G G
reakcija FA , FB i FC potrebno je imati dva zavrna zraka verinog
poligona. Zavrne zrake verinog poligona odreene su kako je
prikazano na slici (slika 5.47 b) gdje je dobijen iskrivljeni dijagram
G
momenta savijanja ( M f ). Zavrna zraka verinog poligona z2 odreena
je takom M (presjek zrake 6 i pravca reakcije FC) i takom N, odnosno
Gerberovim zglobom u kojem moment mora biti jednak nuli, a zavrna
zraka z1 odreena je takom R (presjek zrake z2 i pravca reakcije FB) i
takom A.

UL = 1 m/1 cm
UF = 2 kN/1 cm

Fq1 = Fq2 = q a = 1 1 = 1 kN
Fs = M/a = 6/1 = 6 kN
ab = bc = F5/UF = 6/2 = 3 cm
cd = F/UF = 4 2 /2 = 2 2 cm
de = Fq1/UF = = 0,5 cm
ef = Fq2/UF = = 0,5 cm

FC = fg UF = 0,5 2 = 1 kN
FB = gh UF = 5,5 2 = 11 kN
FA = hk UF = 3,6 2 = 7,2 kN
FAX = XA = hh' UF = 2 2 = 4 kN
FAY = YA = h'k UF = 3 2 = 6 kN

Slika 5.47 Grafiko rjeenje zadatka 5.5.

205

STATIKA
Zadatak 5.6 Za dati okvirni nosa na slici 5.48 odrediti grafiki i
analitiki otpore oslonaca i nacrtati statike dijagrame. Dati su podaci:
F1 = 2 kN, F2 = 3 kN, F3 = 3 3 kN, q = 1 kN/m i a = 1 m.

Slika. 5.48 Okvirni nosa

Rjeenje:
1. Analitiko rjeenje
a) Otpori oslonaca
Okvirni nosa posmatramo kao kruto tijelo. Kontinualno optereenje
zamijenimo koncentrisanom silom Fq = q 4a = 4 kN, a uticaj oslonaca
G G
G
zamijenit emo reakcijama veza FA , FBx i FBy (slika 5.54). Na nosa sada
djeluje proizvoljni sistem sila u ravni za koji su analitiki uslovi
ravnotee definisani za usvojeni kooridnatni sistem Oxy jednaina:
X = 0

F2 X3 F1 + XB = 0 ..................................................... (a)

Y = 0

FA Fq - Y3 + YB = 0 ...................................................... (b)

{
+ MB = 0 F1 2a + X3 4a + Y3 a + Fq 3a F23a FA 4a = 0 ............ (c)
G
G
Reakcija FB i sila F3 razloene na komponente definiu izraze:
G
G
G
FB = FBx + FBy ................................................................................ (d)
G
G
FBx = X B i .................................................................................... (e)
G
G
FBy = YB j .................................................................................... (f)

206

5-RAVNI NOSAI
XB = FB cos B .............................................................................. (g)
YB = FB sin B .............................................................................. (h)
FB = X B2 + YB2 .............................................................................. (i)
tg a B =

YB
.................................................................................. (j)
X AB

B = arctg

YB
............................................................................... (k)
XB

G
F3 = F3x + F3y ................................................................................ (l)
G
G
F3x = X 3 i ................................................................................... (m)
G
G
F3y = Y3 j ................................................................................... (n)

X 3 = F3 cos 600 = 3 3 0,5 = 2,598 kN .......................................... (o)

Y3 = F3 sin 600 = 3 3 0,866 = 4,5 kN ........................................... (p)

Iz (c):
FA =

2F1 + 4X 3 + Y3 + 3Fq 3F2

4

= 5,47 kN ...................................... (r)

Iz (a):
XB = F1 + X3 F2 = 1,598 kN .......................................................... (a')
Iz (b):
YB = Y3 + Fq FA = 3,03 kN ............................................................ (b')
G
Intenzitet i pravac reakcije FB , odreeni izrazima (i) i (k) iznose:
FB = 1,5982 + 3,032 = 3,43 kN

B = arctg

3,03
= 62,190
1,598

b) Statiki diajgrami- dijagrami momenata savijanja (Mf), aksijalnih

(Fa) i transverzalnih (Ft) sila
Prvo se definiu statiki dijagrami za grede vezane za postolje stubove
(na slici 5.48, to su grede AD i BH). Smatra se pri tome da se
posmatranje greda vri iz unutranjosti okvirnog nosaa taka O. U
ovom primjeru e biti prikazan jedan od niza naina analize i
definisanja statikih dijagrama. Okvirni nosa rastavit emo na tri grede
(nosaa): AD, BH i CH, a uticaj jedne na drugu definisat emo preko
aksijalne i transverzalne sile i momenta savijanja kako slijedi:

207

STATIKA
- Greda AD
Uslovi ravnotee:
X = 0

F2 FxD = 0
FxD = F2 = 3 kN

Y = 0

FA FDy = 0
FDy = FA = 5,47 kN

MD = 0

F2 a MD = 0

MD = F2 a = 3 kNm
G
Aksijalna sila ( Fa )
+ Fa1( A ) = 0
+ Fa1( A + ) = FA = 5,47 kN
+ Fa1(K ) = + Fa1(K + ) = + Fa1(D ) = FA = 5,47 kN
G
Transverzalna sila ( Ft )
+ l
+ l
+ 1
Ft ( A ) = Ft ( A + ) = Ft (K ) = 0
+ l
+ l
Fz (K + ) = Ft (D ) = F2 = 3 kN
G
Moment savijanja ( M f )

z 1
+ M fA = 0
z 1
+ M fK = 0
z 1
+ M f (D ) = F2 a = 3 kN m

208

5-RAVNI NOSAI

UMf=3 kNm/1cm
UFt = 3 kN/1cm
UFa = 5 kN/1cm
UL = 1 m/1 cm

Slika 5.49 Statiki dijagrami za gredu AD

- Greda BH
Uslovi ravnotee:
X = 0

FHx F1 + XB = 0
FHx = F1 XB = 2 1,598 = 0,402 kN

Y = 0

YB FHy = 0
FHy = YB = 3,03 kN

MD = 0

-MH F1 2a + XB 4a = 0

MH = XB 4a F1 2a = 2,392 kNm
G
Aksijalna sila ( Fa )
+ Fal (B ) = 0
+ Fal (B + ) = + Fal (M ) = + Fal (M + ) = + Fal (H ) = YB = 3,03 kN
G
Transverzalna sila ( Ft )
+ 1
Ft (B ) = 0
+ l
+ l
Ft (B + ) = Ft (M ) = X B = 1,598 kN
+ l
+ l
Fz (M + ) = Ft (H ) = X B + F1 = 0,402 kN

209

STATIKA
G
Moment savijanja ( M f )

{ d
+ M fB = 0
{ d
+ M fM = X B 2a = 3,196 kN m
{ d
+ M f (H ) = X B 4a F1 2a = 2,392 kN m

UL = 1m/1cm
UFa = 3kN/1cm
UFt = 2kN/1cm
UMf = 3kNm/1cm

Slika 5.50 Statiki dijagrami grede BH

- Greda CH
- Analiza po poljima
Polje I: 0 x a
JG
JG '
F Dx = F Dx
FDx =
JG
JG '
F Dy = F Dy
FDy =
JJG
JJG '
M D = M D
JG
JG '
F Hx = F Hx
FHx =
JG
JG '
F Hy = F Hy
FHy =
JJG
JJG '
M H = M H

210

'
FDx
= XD
'
FDy
= YD

'
FHx
= XH
'
FHy
= YH

Slika 5.51 Polje I

5-RAVNI NOSAI

+ l
Fa = 0
+ Ftl = Fq1 = q x = x

Fq1 = q x = x

z l
2
+ M fx = Fq1 0,5x = 0,5 x

0x1m
x(m)
Fa(kN)
0
1-

Ft(kN)

Mfx)kNm)

0
-1

0
-0,5

0
0

Polje II: 0 x 3a
Fq1 = q a = 1 kN
Fq2 = q x = x kN
'
+ 1
Fa = FxD = X D = 3 kN
'
+ Ft1 = Fq1 + FDy
Fq 2 = x + 4,47

Slika 5.52 Polje II

'
M 1fx = Fq1 ( x + a /2) + FDy
x M D' Fq 2 x /2 =

= 0,5 x 2 + 4,47x 3,5

x(m)
0
1
2
3

0x3m
Fa(kN)

Ft(kN)

Mfx)kNm)

4,47
3,47
2,47
1,47

-3,5
0,47
3,44
5,41

-3
-3
-3
-3

Analiza po karakteristinim takama (presjecima)

G
Aksijalna sila ( Fa )
'
+ d
Fa (H + ) = FHx = 0,402 kN
'
+ d
Fa (E ) = FHx = 0,402 kN

G
Transverzalna sila ( Ft )
'
+ Ftd(H + ) = FHy
= 3,03 kN
'
+ Ftd(E ) = FHy
= 3,03 kN

211

STATIKA
G
Moment savijanja ( M f )

{ d
'
+ M f (H + ) = M H = 2,392 kN m
{ d
'
'
+ M fE = M H + FHy a = 5,41 kN m

UL = 1 m/1cm
UMf = 5 kNm/1cm
UFt = 5 kN/1cm
UFa = 3 kN/1cm

Slika 5.53 Statiki dijagrami grede CH

2. Grafiko rjeenje
Otpori oslonaca
Na osnovu razmjere za duinu UL = 1 m/1 cm nacrtamo okvirni nosa
(slika 5.54a). Zatim na osnovu plana sila (slika 5.54b) konstruemo
verini poligon u okviru plana poloaja. Zavrnu zraku verinog
poligona z1 prenesemo u plan sila iz kojeg oitavamo intenzitet reakcija
G
G
oslonaca FA i FB . Dakle, postupak je identian postupcima opisanim u
prethodnim primjerima prorauna punih linijskih nosaa. kontinualno
optereenje treba svesti na koncentrisanu silu Fq = q 4a = 4 kN. Kako
je nepokretni oslonac na desnoj strani, sile u planu sila niemo poevi
G
G G G
od sile F1 , zatim F3 , Fq , F2 , a prvi zrak verinog poligona povlaimo iz
take B (nepokretnog oslonca).

212

5-RAVNI NOSAI

a) Plan poloaja

ab = F1/UF = 2/1 = 2 cm
bc = F3/UF = 3 3 /1 = 3 3 cm
cd = Fq/UF = 4/1 = 4 cm
de = F2/UF 0 3/1 = 3 cm

FA = ef UF = 5,47 1= 5,47 kN
FB = fa UF = 3,43 1 = 3,43 kN
FBx= XB = fg UF = 1,6 1 = 1,6 kN
FBy = YB = ga UF = 3 1 = 3 kN
B = 62,19 0
b) Plan sila
Slika 5.54 Grafiko rjeenje zadatka 5.6

213

STATIKA
Zadatak 5.7 Za dati okvirni (trozglobni Gerberov) nosa na slici 5.55,
odrediti grafiki i analitiki otpore oslonaca i nacrtati statike
dijagrame: Dati su podaci F = 2 kN, q = 0,5 kN/m i a = 1 m.

Slika 5.55 Gerberov okvirni nosa

Rjeenje:
1. Analitiko rjeenje
a) Otpori oslonaca
Okvirni (trozglobni) nosa posmatramo kao kruto tijelo. Kontinualno
optereenje zamijenimo koncentrisanom silom Fq = q 4a = 2 kN, a
G
G
G
uticaj oslonaca zamijenit emo reakcijama veza FAx , FAy , FBx i FBy (slika
5.61). Na nosa sada djeluje proizvoljni sistem sila u ravni za koji su
analitiki uslovi ravnotee definisani za usvojeni koordinatni sistem Oxy
jednainama (a), (b) i (c), a jednaina (d) predstavlja dopunski uslov koji
uslovljava da je napadni moment u zglobu G jednak nuli.
X = 0

F F XA + XB = 0........................................................ (a)

Y = 0

YA + YB Fq = 0 ............................................................ (b)

{
+ MA = 0

-F a + F 2a Fq a + YB 5a = 0............................ (c)

{
+ M Gd = 0

-F a + XB 3a + YB a = 0 ....................................... (d)

Navedene jednaine treba dopuniti jednainama koje definiu razlaganje

G
G
reakcija FA i FB na komponente:
G
G
G
Fi = Fix + Fiy (i = A, B ) ................................................................... (e)
G
G
Fix = X i i .................................................................................... (f)

214

5-RAVNI NOSAI
G
G
Fiy = Yi j

................................................................................... (g)

Xi = Fi cos i ................................................................................. (h)

Yi = Fi sin i ................................................................................. (i)
Fi = X i2 + Yi 2 ................................................................................ (j)
Yi
Xi

tg i =

i = arc tg

................................................................................... (k)
Yi
................................................................................ (l)
Xi

Iz (c):
YB = (Fq F)/5 = 0.......................................................................... (m)
Iz (d)
XB = (F YB)/3 = 0,67 kN............................................................... (n)
Iz (a):
XA = XB = 0,67 kN .......................................................................... (o)
Iz (b):
YA = Fq YB = 2 kN ........................................................................ (b')
Iz (j) i (l) slijedi:
FB =

X B2 + YB2 = 0,672 + 0 = 0,67 kN

B = arctg

YB
0
= arctg
= 00
XB
0,67

FA = X A2 + Y A2 = 0,672 + 22 = 2,11 kN

A = arctg

YBA
2
= arctg
= 71,480
XA
0,67

b) Statiki dijagrami dijagrami momenata savijanja ( M f ),

G
aksijalnih ( Fa ) i transverzalnih ( Ft ) sila
Statike dijagrame odredit emo kao u prethodnom primjeru prostor
okvirnog nosaa.
- Greda AD
Uslovi ravnotee:
X = 0

-XA + F FDx = 0
FDx = F XA = 1,33 kN

215

STATIKA
Y= 0

YA FDy = 0
FHy = YA = 2kN

MD = 0

-MD XA 3a + F 2a = 0
MD = -XA 3a + F 2a = 2 kNm
UMf = 2kNm/1cm
UFt = 2kN/1cm
UFa = 2kN/1cm
UL = 1m/1cm

Slika 5.56 Statiki dijagrami grede AD

G
Aksijalna sila ( F a)
+ l
Fa ( A + ) = Y A = 2 KN
+ l
+ l
+ l
Fa (C ) = Fa (C + ) = Fa (D ) = YA = 2 kN
G
Transverzalna sila ( F t)
+ Ftl( A + ) = + Ftl(C ) = X A = 0,67 kN
+ Ftl(C + ) = + Ftl(D ) = X A F = 1,33 kN
G
Moment savijanja ( M f )

z l
M =0
+ fA
z l
M
= X A a = 0,67 kN m
+ fMC
z l
M
= X BA 3a F 2a = 2 kN m
+ f (D )

- Greda BE
Uslovi ravnotee:

216

5-RAVNI NOSAI
X = 0

FB - F + FEx = 0
FEx = F XB = 2 0,67 = 1,33 kN

Y = 0

FBy = 0

ME = 0

ME F a + FB 3a = 0
ME = F a FB 3a = 0

UL = 1m/1cm
UFt = 2kN/1cm
UMf = 1kNm/1cm

Slika 5.57 Statiki dijagrami grede BE

G
Aksijalna sila ( Fa )

+ Fad(B + ) = + Fad(M ) = + Fad(M + ) = + Fad(E ) = 0

G
Transverzalna sila ( Ft )

+ d
+ d
Ft (B + ) = Ft (M ) = FB = 0,67 kN
+ d
+ d
Ft (M + ) = Ft (E ) = FB + F = 0,67 + 2 = 1,33 kN
G
Moment savijanja ( M f )
{ d
+ M fB = 0
{ d
+ M fM = FB 2a = 1,34 kN m
{ d
+ M fE = FB 3a F a = 0

- Greda NE
- Analiza po poljima
Polje I: 0 x a

217

STATIKA
G'
G
FEx
= FEx
'
FEx
= FEx = 1,33 kN
G'
G
FDx = FDx
'
FDx
= FDx = 1,33 kN
G'
G
FDy = FDy
'
FDy
= FDy = 2 kN

M D = M D' = 2 kN m

Slika 5.58 Polje I

Fq1 = qx = 0,5x

+ l
Fa = 0
+ Ftl = Fq1 = 0,5 x
z l
M = Fq1 0,5x = 0,25x 2
+ fx

0x1m
x(m)
Fa(kN)

Ft(kN)

Mfx(kNm)

0
0,5
1-

0
-0,25
-0,5

0
-0,0625
-0,25

0
0
0

Polje II: 0 x 3 a
Fq1 = q a = 0,5 kN
Fq2 = q a = 0,5 x
+ l
'
Fa = FxD = X D = 1,33 KN
'
+ Ftl = Fq1 + FDy
Fq 2 = 0,5x + 1,5

Slika 5.59 Polje II

z l
'
M = Fq1(x + a /2) + FDy
x M D' Fq 2 x /2 = 0,25 x 2 + 1,5x 2,25
+ fx

x(m)
0
1
2
3

0x3m
Fa(kN)
-1,33
-1,33
-1,33
-1,33

Ft(kN)

Mfx(kNm)

1,5
1
0,5
0

-2,25
-1
-0,25
0

Analiza po karakteristinim takama (presjecima)

G
Aksijalna sila ( Fa )

218

5-RAVNI NOSAI

'
+ d
+ d
+ d
+ d
Fa (E + ) = Fa (G ) = Fa (G + ) = Fa (K ) = FE = 1,33 kN
G
Transverzalna sila ( Ft )

+ Ftd(E + ) = + Ftd(G ) =
+ Ftd(G + ) = + Ftd(K ) = 0
G
Moment savijanja ( M f )

{ d
{ d
{ d
+ M fE = + M fG = + M fK = 0

UL = 1m/1cm
UMf = 2kNm/1cm
UFt = 2kN/1cm
UFa = 2kN/1cm

Slika 5.60 Statiki dijagrami grede NE

2. Grafiko rjeenje
Otpori oslonaca
Grafiko odreivanje otpora oslonaca prikazano je na slici 5.61. Nacrtan
je plan poloaja (slika 5.61a) u razmjeri UL = 1 m/1 cm, a planovi sila
nacrtani su u razmjeri UF = 0,5 kN/1 cm. Planovi sila su definisani na
G
G
sljedei nain: Rezultante sila FRL i FRD odreene pomou planova sila
na slici 5.61b predstavljaju rezultante vanjskih sila koje djeluju na
dijelove okvirnog nosaa AG i GB. Uzimamo da na sistem djeluje samo

219

STATIKA
G
sila FRL , to jest da je dio nosaa GB neoptereen (prvo stanje
optereenja). Pri odreivanju reakcija u osloncima pretpostavljamo da
su zglobovi uklonjeni, a njihovo djelovanje zamijenjeno odgovarajuim
reakcijama. U tom sluaju na dio nosaa GB djeluju samo dvije sile, i to
G
G
vanjska reakcija FB1 u desnom zglobu i unutarnja reakcija FGL u
zglobu G (slika 5.61a). Te su dvije sile u ravnotei, to znai da imaju
isti pravac djelovanja, koji prolazi kroz zglobove B i G. Prema III
G'
kojom u tom sluaju dio nosaa BG
Njutnovom aksiomu i sila FGL
djeluje na dio nosaa AG mora imati isti pravac BG. Na dio nosaa AG
G
djeluju tri sile, i to vanjska FRL , koja je poznata po pravcu, smjeru i
G
veliini, vanjska reakcija FA1 u lijevom zglobu A i unutarnja reakcija
G'
G
G
G'
FGL
u zglobu G (poznat je samo njen pravac). Sile FA1 , FRL i FGL
, stoje
meusobno u ravnotei i radi toga se njihovi pravci djelovanja moraju
G'
G'
sjei u jednoj taki i to u sjecitu sila FRL
i FGL
. Time je odreen pravac
G
G
GL
G'
djelovanja reakcije FA1 , pa pomou FA1 + FR + FGL = 0 dobijamo veliinu
G
G'
G
(slika 5.61). Uoimo da reakcija FB1 u zglobu B,
i smjer sila FA1 i FGL
koja u tom sluaju djeluje na dio nosaa BG, ima istu veliinu i smjer
G'
kao reakcija FGL
. Pretpostavimo zatim da je samo dio nosaa BG
GD
optereen silom FR (drugo stanje optereenja). Analognim postupkom
G
G
G'
(slika 5.61 a i c). Superpozicijom
dobijamo reakcije FA 2 , FB 2 i FGD
prvog i drugog stanja optereenja dobijamo stvarno optereenje
okvirnog nosaa koji je zadat, pa prema tome i totalne reakcije u
zglobovima A, B i G. Primjena opisane metode opravdana je iz sljedeeg
razmatranja. U prvom stanju optereenja dio nosaa AG je u ravnotei
G
G'
G'
G
i FGL
. U drugom stanju optereenja FGD
pod dejstvom sila FA1 , FRL
(suprotnog smjera). Superponirati oba stanja optereenja za dio nosaa
AG isto je to i dodati oba navedena sistema sila, od kojih je svaki za
sebe jednak nuli, a to znai da je i rezultantni sistem jednak nuli.
Prema tome, dio nosaa AG bit e u ravnotei u stvarnom stanju
optereenja. To vrijedi, oigledno i za dio nosaa BG. Na taj nain
dobijamo rezultante reakcije u zglobovima a geometrijskim zbrajanjem
G
G
G
G
komponenata FA1 i FA 2 , s jedne strane i komponenata FB1 i FB 2 , s
G
G
druge strane, to daje traene reakcije FA i FB (slika 5.61c).
Rezultantnu reakciju u zglobu G kojom dio nosaa BG djeluje na dio AG
G'
G'
dobijemo geometrijskim zbrajanjem sila FGL
i FGD
(suprotnog smjera).
G
Sila FG kojom dio nosaa AG djeluje na dio BG ima isti pravac, istu
veliinu, ali je suprotno usmjerena.

220

5-RAVNI NOSAI

UL = 1m/1cm

a'b' = ab = Fq/UF = 2/0,5 = 4 cm

b'c' = bc =F/UF = 2/0,5 = 4 cm
c'b' = cb = F/UF = 2/0,5 = 4 cm
FA = fa UF = 4,2 0,5 = 2,1 kN
FB = bf UF = 41,35 0,5 = 0,67 kN

UF = 0,5kN/1cm

FRL = a 'c 'U F = 5,6 0,5 = 2,8 kN

FRL = ac U F = a 'c ' U F = 2,8 kN

FRD = F = c 'b 'U F = 4 0,5 = 2kN

FRD = F = cb U F = 4 0,5 = 2 kN

'
FGD
= FGD

FGl' = FGL
FG' = FG

Slika 5.61 Grafiko rjeenje zadatka 5.7

221

STATIKA

Zadaci iz indirektnog, posrednog optereenja grednih

nosaa
Zadatak 5.8 Odrediti reakcije oslonaca osnovnog nosaa AB i dijagrame
transferzalnih sila za nosa AB i CE. Na nosa CE djeluje sila
intenziteta F=5 kN i kontinuirano optereenje q=2 kN/m.
F

A
2m

FA

Fq

1m

3m

3m

E
1m

FB

Slika 5.62 Posredno optereenje nosaa AB

Uticaj sile F prenosi se na oslonce C i D, a uticaj kontinuiranog
optereenja q na D i E. Na osnovni nosa AB, optereenje se prenosi
posredno.

MB = 0

FA 10 F 7 Fq 2,5 = 0
10 FA 35 15 = 0

Y = 0

FA = 5 kN

FA F Fq + FB = 0
FB = F + Fq FA
FB = 5 + 6 5 = 6

FB = 6 kN

Posmatrat e se ravnotea nosaa CE.

3m

1m

3m

C
FC

q=2 kN/m

I
F'D

Fq

II

F''D

Slika 5.63 Ravnotea nosaa CE

222

E
FE

5-RAVNI NOSAI
Ravnotea dijela I nosaa CE:

M D = 0 FC 4 F 3 = 0
Y = 0 FC + FD' F = 0

3F
4

FC = 3,75 kN

FD' = F FC

FD' = 1,25 kN

FC =

Ravnotea dijela II nosaa CE:

M E = 0 FD '' 3 Fq 1,5 = 0
Y = 0 FD '' Fq + FE = 0

FD '' =

1,5Fq
3

FE = Fq FD ''

FD '' = 3 kN
FE = 3 kN

Ukupna reakcija u osloncu D

FD = FD '+ FD '' = 1,25 + 3
FD = 4,25 kN

Posmatrat e se ravnotea nosaa AB.

FA

C
2m

FE

FD

FC

D
4m

E
3m

1m

FB

Slika 5.64 Ravnotea osnovnog nosaa AB

Uslovi ravnotee nosaa AB su:
Y = 0 FA FC FD FE + FB = 0

MB = 0

FA 10 FC 8 FD 4 FE 1 = 0

FA = 5 kN
FB = 6 kN

Dijagrami transferzalnih sila za nosa AB i CDE su prikazani na slici

5.65.

223

STATIKA

FA

FE

FD

FC
C

2m

4m

3m

1m

FB

FC
FA

FD
FB
FE
3m

1m

3m

q=2 kN/m

FC

FC

II

I
F'D

F''D

FE

F''D
+
F'D

FT
Fq

FE

Slika 5.65 Dijagrami transferzalnih sila nosaa AB i CE

224

FT

REETKASTI
NOSAI
6.1 Osnovne karakteristike reetkastih nosaa
Reetkom u statici nazivamo zatvoreni poligon tapova. tapovi u
poligonu su razmjeteni po konturi (konturni tapovi) i popreno
(popreni tapovi), tako da poligon pretvaraju u niz trokutova. Za trokut
moemo rei da je u nizu poligona jedina kruta figura, koja ne mijenja
svoj oblik, bez obzira kakvo je optereenje u vorovima (zglobnim
vezama) poligona. Nosai, koji se definiu na bazi navedenog sistema
tapova, nazivaju se reetkastim nosaima.
Dakle, moemo rei, reetkastim nosaem naziva se konstrukcija
sastavljena od pravih tapova koji su, ili moemo smatrati da su,
meusobno zglobno vezani, tako da obrazuju geometrijski
nepromjenljivu figuru, sastavljenu od niza trouglova. tapovi koji
ograniavaju reetku nazivaju se pojasnim tapovima (gornji i donji
pojas) a tapovi koji vezuju gornji i donji pojas (unutranji tapovi)
nazivaju se tapovi ispune (vertikale ili zatege i dijagonale ili upornice).
Reetkasti nosai mogu biti ravni i prostorni, odnosno, ako svi tapovi
nosaa lee u jednoj ravni reetka je ravna, a u protivnom je prostorna.
Ako su reetkasti nosai sastavljeni iz trouglova kaemo da su
nepomjerljivi, a ako su sastavljeni iz mnogougaonika tada su
pomjerljivi.
U daljim izlaganjima bit e izloene osnove o ravnim i nepomjerljivim
reetkastim nosaima, koji mogu imati razliite oblike. Na slici 6.1,
prikazani su neki oblici reetkastih nosaa koji su ovisni o namjeni
nosaa.
Veza izmeu dva ili vie tapova reetkastog nosaa u praksi se
najee ostvaruje pomou vijaka, zakovica ili zavarivanjem (slika 6.1).
Zavisno od toga da li se veza ostvaruje izmeu dva ili vie tapova,
vorovi (zglobovi) reetkastog nosaa, u prvom sluaju su prosti, a u
drugom sloeni.

225

STATIKA

Slika 6.1 Vrste reetkastih nosaa

a) Veza izmeu tapova ostvarena

zakovicama i vijcima

b) Veza izmeu tapova

ostvarena zavarivanjem

Slika 6.2 ematski prikaz veza izmeu tapova i reetkastog nosaa

226

6-REETKASTI NOSAI

Kod prorauna reetkastih nosaa, navedena veza tapova ostvarena

vijcima, zakovicama ili zavarivanjem, radi lakeg odreivanja sila u
tapovima, posmatra se kao zglobna, pri emu se zanemaruje trenje u
zglobovima. Teina tapova se takoer zanemaruje, u odnosu na sile
koje djeluju na reetku, a u sluaju da se i ona ipak uzima u obzir, pri
proraunu je treba proporcionalno rasporediti na dva vora na
krajevima svakog od tapova. Takoer, pretpostavljamo da spoljanje
sile, koje djeluju na reetku, imaju napadne take u vorovima i lee u
ravni reetke. U sluaju posrednog optereenja reetke, mora se izvriti
redukcija tereta na vorove. Na osnovu navedenih pretpostavki moemo
zakljuiti da se kod prorauna reetkatih nosaa smatra da tapovi
nosaa nisu napregnuti na savijanje ve samo na istezanje ili pritisak.
Model reetkastog nosaa kod koga su u okviru prorauna primjenjene
navedene pretpostavke nazivamo idealnim reetkastim nosaem.
Kod praktine izvedbe reetkastih nosaa pretpostavka o zglobovima
bez trenja nije ispunjena jer su tapovi spojeni na jedan od prethodno
navedenih naina (zakovice, vijci, zavarivanjem). Uticaj tih krutih
spojeva na stanje naprezanja pojedinih tapova konstrukcije obuhvaen
je obino u takozvanim sekundarnim naprezanjima, koja se, na
primjer, kod mostovskih, krovnih i dizalinih reetkastih nosaa
uzimaju u obzir kod prorauna. Optereenje reetkastog nosaa moe
biti proizvoljno, koncentrisano ili kontinualno, neposredno ili
posredno.
Da bi reetkasti nosa, kao sistem tapova, bio upotrebljiv kao nosa
mora biti geometrijski nepromjenljiv, odnosno posmatran kao cjelina
mora imati svojstva krute ploe. Navedenu konstataciju moemo
pokazati na primjeru ravnog etverougla ABCD (slika 6.3a) kod koga su
tapovi u vorovima spojeni zglobno. etverougao ABCD predstavlja
pomjerljivu, odnosno figuru koja nije nepromjenljiva, jer uglove moemo
mijenjati, a da pri tome stranice etverougla ostanu iste duine.
Promjena oblika etverougla ABCD moemo sprijeiti dodavanjem
jednog dijagonalnog tapa (AC ili BD). Na taj nain dobijamo dva
trougla, koji predstavljaju najjednostavniji nepromjenljivi (nepomjerljivi,
kruti) sistem tapova (slika 6.3b).

227

STATIKA

Slika 6.3 Karakteristika krutosti reetkastog nosaa

Reetkasti ravni nosa formiramo tako da se prvo poveu tri tapa, a
zatim se na taj formirani trougao nadograuju novi trouglovi. Za
formiranje svakog narednog trougla potrebna su dva nova tapa i jedan
novi vor. Ako na kraju konstrukcija ima n vorova, znai da nam je uz
postojea tri vora poetnog trougla potrebno jo n-3 dodatnih vorova.
S obzirom da se na svaki dodatni vor veu dva nova tapa, potrebno je
2(n-3) novih tapova, pored tri poetna (inicijalna) tapa. Znai,
ukupan (najmanji) broj tapova reetkastog ravnog nosaa
konstruisanog od trouglova odreen je relacijom:
s=2(n-3)+3=2n-3 ........................................................................... (6.1)
Ako je s = 2n-3, reetkasti nosa je statiki odreen, a ako je s > 2n-3
reetkasti nosa je statiki neodreen. U sluaju kada je s < 2n-3
reetkasti nosa je promjenljiv ili labilan, odnosno, kao nosa je
neupotrebljiv.
Potrebno je istai da reetkasti nosai mogu biti izvedeni tako da u
njima nemamo suvinih tapova ali i tako da u njima imamo jedan ili
vie tapova vika. Karakteristika reetkastog nosaa sa vikom tapova
je da uklanjanjem suvinih tapova nosa ne gubi svojstva geometrijske
nepromjenljivosti. Primjer takvog reetkastog nosaa prikazan je na slici
6.4. Uklanjanjem jednog od dijagonalnih tapova nee se naruiti
nepromjenljivost geometrijskog oblika nosaa.

Slika 6.4. Reetkasti nosai sa tapom vika u konstrukciji

228

6-REETKASTI NOSAI
Kod svakog reetkastog nosaa potrebno je rijeiti dva zadatka:
1. odrediti otpore oslonaca (reakcije veze),
2. odrediti unutranje sile u tapovima reetkastog nosaa.
Posmatrajui reetkasti nosa kao kruto tijelo (gredu), kroz odreen broj
jednostavnijih primjera, bit e izloene neke osnovne metode
odreivanja otpora oslonaca i unutranjih sila u tapovima.

6.2 Odreivanje otpora oslonaca (reakcija

veze) reetkastog nosaa
Otpori oslonaca (reakcija veze) reetkastog nosaa koji posmatramo kao
kruto tijelo (gredu) odreuju se grafikim i analitikim metodama koje
su izloene u prethodnim poglavljima. Jedan oslonac je nepokretan, a
drugi je pokretan pri emu pokretni oslonac dozvoljava pomjeranja u
aksijalnom pravcu. Potrebno je istai, da sve to je reeno o osloncima
proste grede vai i za oslonce reetkastog nosaa. Posebno treba paziti
da kod grafikog odreivanja otpora oslonaca, u sluaju kosih
spoljanjih sila, prva zraka verinog poligona mora proi kroz
nepokretni oslonac jer je kod reakcije tog oslonca poznata samo
napadna taka, a ne i pravac djelovanja. Odreivanje otpora oslonaca
bie prezentirano na slijedeem
primjeru.
Primjer. Za reetkasti nosa na
slici 6.5, optereen silama F1 i F2
odrediti grafiki i analitiki otpore
oslonaca.
Zadato je:
F1 = 20 kN
F2 = 10 kN
a=2m
= 450
Rjeenje:
Reetkasti nosa ima devet tapova
(s = 9) i est vorova (n = 6) to
znai da je ispunjen uslov:
s = 2n-3 = 2 6 3 = 9 .
(6.2)
Otpore
oslonaca
grafikom
metodom odredit emo pomou
poligona (plana) sila i verinog

Slika 6.5 Reetkasti nosa

optereen dvjema silama F1 i F2

229

STATIKA
poligona kao kod proste grede optereene koncentrisanim silama.
Na osnovu usvojene razmjere za duinu UL i silu UF nacrtat emo
reetkasti nosa, poligon sila i verini poligon.
1m
1cm
10 kN
=
1cm

UL =
UF

10 kN
= 14 kN
1cm
10 kN
= 2,4 cm
= 24 kN
1cm

FA = da U F = 1,4 cm
FB = cd U F

Slika 6.6 Odreivanje otpora oslonaca reetkastog nosaa grafikom

metodom
Pomou poligona (plana) sila (slika 6.6b) definisane su zrake verinog
poligona (slika 6.6a) 1, 2 i 3. Prvu zraku verinog poligona treba povui
kroz nepokretni oslonac A (I) i spajanjem te take sa takom (II) gdje
zraka 3 presjeca napadnu liniju reakcije FB , odredili smo zavrnu
stanu, odnosno zakljunu liniju (s) verinog poligona, a time i reakcije
oslonaca FA i FB .
Analitikim putem otpore oslonaca odreujemo na osnovu jednaina
statike ravnotee ravanskog proizvoljnog sistema sila koje djeluju na
reetkasti nosa:
X = 0
F1 cos - XA = 0............................................................................. (6.3)

230

6-REETKASTI NOSAI

Y = 0
YA- F1 sin - F2 + FB = 0 ................................................................ (6.4)
MA = 0
FB 2a F2 2a (F1 cos ) 2a = 0 ............................................... (6.5)
odakle slijedi:
FB = F2 + F1 cos = 10 + 20 0,70711 ........................................... (6.6)
FB = 24,14 kN
XA = F1 cos = 20 0,70711 .......................................................... (6.7)
XA = 14,14 kN
YA= F1 sin + F2 - FB = 20 0,70711 24,14.................................. (6.8)
YA = 0
FA =

X A2 + YA2 = 14,142 + 0 ........................................................ (6.9)

FA = 14,14 kN

Na ovaj nain odreene su sve spoljanje sile koje djeluju na dati

reetkasti nosa.

6.3 Odreivanje sila u tapovima reetkastog

nosaa
Kao posljedica djelovanja spoljanjih sila u vorovima reetkastog
nosaa, u tapovima e se pojaviti unutranje sile. Da bi reetkasti
nosa bio u ravnotei moraju i spoljanje sile (optereenje i otpori
oslonaca) i unutranje sile biti u ravnotei.
Unutranje sile tapova reetkastog nosaa mogu da se odrede
primjenom odgovarajuih grafikih i grafoanalitikih metoda. Za dati
primjer, unutranje sile u tapovima odredit emo primjenom metode
isijecanja vorova, Kremoninom, Kulmanovom i Riterovom metodom.

6.3.1 Metoda isijecanja vorova

Odreivanje sila u tapovima reetkastog nosaa metodom isijecanja
vorova, svodi se na analitiko i grafiko rjeavanje zadataka iz
ravnotee ravnog sistema sueljnih sila, s obzirom na to da sve
spoljanje sile djeluju u zglobovima (vorovima) reetkastog nosaa, a
presjecanjem tapova, sile u tapovima imaju pravac ose tapa.
Isijecanje vorova zapoinjemo od takozvanog prostog vora, to jest od

231

STATIKA
vora u kome se sueljavaju samo dva tapa, jer u tom sluaju imamo u
sistemu samo dvije nepoznate sile u tapovima to predstavlja
maksimalan mogui broj nepoznatih sila da bi problem bio rjeiv.
vorove izrezujemo tako da ih zamiljenim presjekom potpuno odvojimo
od ostatka reetkastog nosaa. Uticaj "odbaenog" dijela reetkastog
nosaa zamjenjuje se silama (unutranje sile reakcija tapa) kojima on
djeluje na "ostatke" tapova u odreenom voru. Te sile imaju pravac
osa tapova koji se sueljavaju u posmatranom voru, a kako im je
smjer unaprijed nepoznat, treba ga pretpostaviti. Naknadni proraun ili
grafiko rjeenje e pokazati opravdanost te pretpostavke. Prema
zakonu akcije i reakcije "odsjeeni" vor djeluje na "odbaeni" dio
reetkastog nosaa istim silama ali suprotnih smjerova od sila kojim na
njega djeluje "odbaeni" dio, a to znai da se pri isjecanju vora koji se
nalazi na drugom kraju nekog od tapova mora promijeniti smjer sile u
odnosu na njen smjer na prvom kraju.
Ova metoda za odreivanje sila u tapovima reetkastog nosaa
prezentirana je na slijedeem primjeru.
Primjer: Za reetkasti nosa na slici 6.7, optereen silama F1 i F2
odrediti grafiki i analitiki otpore oslonaca i sile u tapovima.
Dati su podaci:
F1 = 20 kN
F2 = 10 kN
a=2m

Slika 6.7 Reetkasti nosa kao dio mosne konstrukcije

G G
optereen silama F1 i F2
Rjeenje:
Dati reetkasti nosa (slika 6.7) ima sedam tapova (s = 7) i pet (n = 5)
vorova to znai da je ispunjen uslov
s = 2n-3 = 2 5 3 = 7 .................................................................. (6.10)
Dakle, reetka je statiki odreena.

232

6-REETKASTI NOSAI

UL =

1m
1cm

UF =

10 kN
1cm

b)
10 kN
= 20 kN
1cm
10 kN
= 1,25 cm
= 12,5 kN
1cm

FA = da U F = 2 cm

a)
FB = cd U F

c)

d)

e)

f)

g)
Slika 6.8 Odreivanje otpora oslonaca grafikim putem i sila u tapovima
metodom isijecanja vorova

233

STATIKA
Otpori oslonaca. Otpori oslonaca i u ovom primjeru odreeni su
grafiki i analitiki kao u prethodnom primjeru. Dakle, na osnovu
usvojene razmjere za duinu UL i silu UF nacrtan je reetkasti nosa
(plan poloaja), poligon sila i verini poligon.
Pomou poligona sila (slika 6.8b) odreene su, pomou proizvoljno
izabranog pola P, zrake verinog poligona (slika 6.8a) 1', 2' i 3'. Prvu
zraku verinog poligona treba povui kroz nepokretni oslonac A i
spajanjem te take sa takom C, gdje zraka 3' presjeca napadnu liniju
G
reakcije FB , odredili smo zavrnu stranu, odnosno zakljunu liniju (s)
G G
verinog poligona, a time i reakcije oslonaca F1 i F2 .
Analitikim putem otpore oslonaca odreujemo na osnovu jednaina
statike ravnotee ravanskog proizvoljnog sistema sila koje djeluju na
reetkasti nosa:
X = 0
F1 - XA = 0...................................................................................... (6.11)
Y = 0
YA- F2 + FB = 0................................................................................ (6.12)
MA = 0
FB 4a F2 3a F1 a = 0............................................................. (6.13)
odakle slijedi:
XA = F1 = 20 kN.............................................................................. (6.14)
FB =

F1 + 3F2 20 + 3 10
=
.............................................................. (6.15)
4
4

FB = 12,5 kN .................................................................................. (6.16)

YA = F2 FB = 10 12,5.................................................................. (6.17)
YA = -2,4 kN
(znak "-" ukazuje na pogreno pretpostavljen smjer).
Intezitet reakcije u osloncu A definisan je izrazom:
FA = X A2 + Y A2 = 202 + (2,5)2
FA = 20,16 kN,

...................................................... (6.18)

a pravac djelovanja prema slici 6.8a odreen je izrazom:

tg =

YA
2,5
............................................................................. (6.19)
=
20
XA

= arc tg 0,125 ............................................................................. (6.20)

= 7,130 ili 707'48"

234

6-REETKASTI NOSAI
Sile u tapovima metoda isijecanja vorova. Isijecanje vorova
(slika 6.8) zapoinjemo od vora u kojem su samo dvije nepoznate sile
(reakcije tapa). U datom primjeru to moe biti vor I (A) ili vor V (B).
Ako krenemo od vora I, sistem sueljnih sila pod kojim se on nalazi u
H G
G
G
G
ravnotei definisan je silama FA , Fu1 i Fu 2 (Fu1 i Fu 2 - nepoznate sile),
G
G
kako je prikazano na slici 6.8c. Nepoznate sile Fu1 i Fu 2 moemo odrediti
G
G
grafiki i analitiki. Grafiki sile Fu1 i Fu 2 odreujemo na osnovu
crtanja zatvorenog poligona sila (slika 6.8c) prema usvojenoj razmjeri za
G
silu UF. Dakle, prvo crtamo silu FA povlaimo poznate pravce
G
G
nepoznatih sila Fu1 i Fu 2 za koje smo pretpostavili smjer djelovanja (u
naem sluaju pretpostavili smo da su tapovi 1 i 2 napregnuti na
zatezanje). Presjekom pravaca nepoznatih sila formiran je poligon sila
(trokut sila) koji, s obzirom na uslove ravnotee, mora biti zatvoren,
G
G
ime je definisan intezitet i smjer sila (reakcija tapova 1 i 2) Fu1 i Fu 2 .
Prema ovoj slici moe da se uoi da je i pretpostavka o naprezanju
G
G
tapova 1 i 2 tana. Na osnovu poligona sila intezitet sila Fu1 i Fu 2
iznosi:
Fu1 = bc U F = 0,35 cm

10 kN
= 3,5 kN
1cm

10 kN
= 17,5 kN.
1cm
Karakter sila u tapovima 1 i 2 odreujemo na osnovu poligona sila
G
G
(slika 6.8c). Ako vektore sila Fu1 i Fu 2 sa naznaenim smjerovima
prenesemo u vor I, vidimo da su sile usmjerene od vora I, to znai da
G
G
tapovi 1 i 2 vuku vor I silama Fu1 i Fu 2 . Prema Zakonu akcije i
reakcije vor I djeluje na tapove 1 i 2 silama istog pravca i intenziteta,
a suprotnog smjera, na osnovu ega slijedi zakljuak da su tapovi 1 i 2
napregnuti na zatezanje.
Fu 2 = ca U F = 1,75 cm

Poto se tapovi 1 i 2 nalaze u ravnotei, to znai da na tap 1 u

G
G
G
G
vorovima I i II djeluju sile Fu1 i F 'u1 , pri emu je Fu' 1 = Fu1 , odnosno na
G
G
G
G
tap 2 u vorovima I i III djeluju sile Fu 2 i Fu' 2 , pri emu je Fu' 2 = Fu 2 .
Za sve ostale vorove reetkastog nosaa postupak bi bio isti kao i za
vor I.
G
G
Dakle, zamislimo da isjecamo vor II na koji djeluju poznate sile Fu' 1 i F1
G
G
i nepoznate sile (reakcije tapova 3 i 4) Fu 3 i Fu 4 . Oblik poligona sila dat
G
G
je na slici 6.8d. Prenoenjem vektora sila Fu 3 i Fu 4 u voru II, sa
naznaenim pravcem i smjerom, vidimo da su tapovi 3 i 4 napregnuti

235

STATIKA
G
na pritisak. Na drugom kraju tapa 3 djeluje sila Fu' 3 , pri emu je
G
G
G
Fu' 3 = Fu 3 , a na drugom kraju tapa 4 djeluje sila Fu' 4 , pri emu je
G
G
Fu' 4 = Fu 4 .

Isjecanjem vora III dobit emo da na njega djeluju poznate sile

G
G
G
G
Fu' 2 i Fu' 3 i nepoznate sile (reakcije tapova 5 i 6) Fu 5 i Fu 6 . Oblik
poligona sila za vor III dat je na slici 6.8e. Na osnovu vektora sila
G
G
Fu 5 i Fu 6 sa naznaenim pravcem i smjerom djelovanja prenesenim u
vor III vidimo da su tapovi 5 i 6 napregnuti na zatezanje. Poto su
tapovi 5 i 6 u ravnotei slijedi: da na drugom kraju tih tapova djeluju
G
G
G
G
G
G
sile Fu' 5 ( Fu' 5 = - Fu 5 ) i Fu 6 ,(Fu' 6 = Fu 6 ).
Analizom isjecanja vorova I, II i III moemo da uoimo da su odreene
sve sile u tapovima izuzev sile (reakcije) u tapu 7. Silu u tapu 7
G
G
G
moemo da odredimo isjecanjem vora IV sile Fu' 4 , Fu' 5 i F2 i nepoznata
G
G
sila (reakcija tapa 7) Fu 7 . Sila Fu 7 odreena je oblikom poligona sila
koje djeluju u voru 4 prikazanom na slici 6.8f. Na osnovu pravca i
G
smjera vektora sila Fu 7 preneenog u vor IV slijedi da je tap 7
napregnut na pritisak. Poto se tap 7 nalazi u ravnotei to znai da na
G
G
G
G
tap u vorovima IV i V djeluju sile Fu 7 i Fu' 7 pri emu je Fu' 7 = - Fu 7 .
Isjecanje vora V u ovom sluaju, uzevi u obzir da su odreene sve sile
u tapovima reetkastog nosaa, moe da poslui samo kao kontrola
tanosti rjeenja, kojim su odreene sile u tapovima 6 i 7. Poligon sila
vezan za vor V prikazan je na slici 6.8g. Poreenjem tog poligona sila
sa poligonima sila vorova III i IV dolazimo do zakljuka da su sile u
tapovima 6 i 7 iste, odnosno, da su tano i pravilno odreene u sva tri
vora.
Slino kao u sluaju vora I, na osnovu poligona sila ostalih vorova (II
do V) moemo grafiki odrediti intezitete svih sila u tapovima
reetkastog nosaa i oni iznose:
vor II (slika 6.8d):
Fu 3 = da U F = 0,35 cm
Fu 4 = cd U F = 1,50 cm

10 kN
= 3,5 kN
1cm

10 kN
= 15,0 kN
1cm

vor III (slika 6.8e):

Fu 5 = cd U F = 0,35 cm

236

10 kN
= 3,5 kN
1cm

6-REETKASTI NOSAI

Fu 6 = da U F = 1,25 cm

10 kN
= 12,5 kN
1cm

vor IV (slika 6.8f):

Fu 7 = da U F = 1,77 cm

10 kN
= 17,7 kN
1cm

vor V (slika 6.8g):

Fu 7 = Fu' 7 = ca U F = 1,77 cm

10 kN
= 17,7 kN
1cm

Analitiko rjeenje u sluaju metode izrezivanja vorova svodi se na

postavljanje jednaina statike ravnotee ravanskog sueljnog sistema
sila, za svaki vor posebno, na osnovu ega iz postavljenih jednaina
izraunavamo nepoznate sile u tapovima.
Za dati primjer slijedi:
vor I (slika 6.8c)
X = 0
Fu1 cos 450 + Fu2 FA cos = 0 .................................................... (6.21)
Y = 0
Fu1 sin 450 FA sin = 0 ............................................................... (6.22)
vor II (slika 6.8d)
X = 0
F1 Fu4 Fu3 cos 450 - F'u1 cos 450 = 0 ....................................... (6.23)
Y = 0
Fu3 sin 450 F'u1 sin 450 = 0.......................................................... (6.24)
vor III (slika 6.8.e)
X = 0
Fu6 + Fu5 cos 450 + F'u3 cos 450 - F'u2 = 0 ..................................... (6.25)
Y = 0
Fu5 sin 450 F'u3 sin 450 = 0.......................................................... (6.26)
vor IV (slika 6.8f)
X = 0
F'u4 - Fu7 cos 450 - F'u5 cos 450 = 0 .............................................. (6.27)
Y = 0

237

STATIKA
Fu7 sin 450 F'u5 sin 450 F2 = 0 ................................................... (6.28)
vor V (slika 6.8g)
X = 0
F'u7 cos 450 - F'u6 = 0 ................................................................... (6.29)
Y = 0
FB F'u7 sin 450 = 0 ....................................................................... (6.30)
Iz navedenih jednaina uz jednaine Fu1 = F'u1, Fu2 = F'u2, Fu3 = F'u3, Fu4
= F'u4, Fu5 = F'u5, Fu6 = F'u6 i Fu7 = F'u7 izraunavamo intenzitete sila u
tapovima koji iznose:
Fu1=F'u1=3,54 kN

Fu2=F'u2=17,50 kN

Fu3=F'u3=3,54 kN

Fu4 = F'u4= 15,00 kN

Fu5=F'u5=3,54 kN

Fu6 = F'u6= 12,49 kN

Fu7=F'u7= 17,68 kN
Na kraju, moemo rei da ravnotea svakog vora posebno uslovljava
ravnoteu reetkastog nosaa u cjelini. Moemo takoer istai da na
osnovu tzv. unutranjh sila u tapovima reetkastog nosaa
zakljuujemo kako je tap optereen. Ako reakcija tapa, koja djeluje na
izrezani vor, ima takav smjer da usmjerava ka zglobu, onda je tap
optereen na pritisak, a ukoliko je reakcija tapa usmjerena od vora
onda je tap optereen na zatezanje. Isto tako potrebno je naglasiti da
su reakcije svakog tapa koje djeluju na vorove koje taj tap spaja
jednake po pravcu i intezitetu, a suprotnog su smjera.

6.3.2 Kremonin metod

Analizom grafikog i analitikog rjeenja, izloene metode isijecanja
vorova, moemo doi do zakljuka da se radi o vrlo jednostavnoj
metodi, koja se svodi na konstrukciju prostih poligona sila i rjeavanje
jednostavnog matematikog sistema dvije jednaine sa dvije nepoznate
veliine. Meutim, ova metoda postaje prilino sloena i nepraktina
ukoliko reetkasti nosa ima veliki broj tapova, odnosno vorova, poto
se svaka sila u pojedinim tapovima pri konstrukciji poligona sila javlja
dva puta, a uz to treba rijeiti veliki broj meusobno spregnutih
jednaina. Osim toga, konstruisani poligoni sila za svaki vor posebno
mnogobrojni su i ne daju jedan pregledan dijagram rasporeda
unutranjih sila u tapovima reetkastog nosaa. Navedeni nedostaci
grafikog rjeenja problema veoma efikasno mogu da se prevaziu
primjenom Kremoninog metoda, odnosno, Kremoninog plana sila.

238

6-REETKASTI NOSAI
Konstrukcijom tzv. Kremoninog plana sila vri se objedinjavanje svih
poligona sila, konstruisanim za svaki vor posebno, pri emu se svaka
sila u odgovarajuem tapu javlja samo jedanput. Iz navedenog moemo
izvui zakljuak da Kremonin metod predstavlja grafiku metodu za
odreivanje sila u tapovima reetkastog nosaa.
1m
1cm
5 kN
=
1cm

UL =
UF
4

FA
UF

bc =

F1
UF

cd =

F2
UF

da =

FB
UF

tap

ab =

Fu 1 = be U F
Fu 2 = ca U F
Fu 3 = fe U F
Fu 4 = cf U F

Fu 5 = fg U F

G
G
Fui = Fui'

Fu 6 = ga U F

Fui = Fui'

Fu 7 = dg U F

(i = 1, 2, 3, 4,5, 6, 7)

1
2
3
4
5
6
7

Sila u kN
zatezanje
(+)

pritisak
(-)

3,5
17,5
3,5
15,0
3,5
12,5
18,0

Slika 6.9 Odreivanje sila u tapovima primjenom Kremonine metode

239

STATIKA
Prije nego to se konstruie Kremenin plan sila, potrebno je prvo
odrediti reakcije (otpore) oslonaca grafikim ili analitikim putem i
provjeriti da li je reetkasti nosa statiki odreen.
Da bi reetkasti nosa bio u ravnotei moraju sve spoljanje i
unutranje sile (u spoljanje sile ubrajamo i reakcije oslonaca) biti u
ravnotei, a to znai da poligoni svih spoljanjih i unutranjih sila
moraju biti zatvoreni. Konstrukcija poligona spoljanjih sila zapoinje
od proizvoljne take (a), polazei od bilo koje spoljanje sile. Sile treba
nanositi u izabranoj razmjeri sa definisanim pravcem, smjerom i
intenzitetom, onim redom kojim nailazimo na njih pri obilaenju
reetkastog nosaa u utvrenom smjeru. Mi emo usvojiti smjer
kretanja kazaljke na satu.
Za ilustraciju primjene Kremoninog metoda mi emo iskoristiti
prethodni primjer za koji smo ve odredili otpore (reakcije) oslonaca i
sile u tapovima metodom izrezivanja vorova.
Polazei od proizvoljne take (a) prenosimo redom sve spoljanje sile
obilazei oko reetke u smjeru kretanja kazaljke na satu (slika 6.9).
G
Vektor ab predstavlja silu FA . Iz take (b) povlaimo vektor bc koji
G
predstavlja silu F1 , a zatim iz take (c) povlaimo vektor cd koji
G
predstavlja silu F2 . Na kraju iz take (d) povlaimo vektor da koji
G
G
predstavlja silu FB . Povlaenjem vektora da koji definie silu FB dobili
smo zatvoren poligon spoljanjih sila abcda, to znai da su sve
spoljanje sile u ravnotei. Redoslijed nanoenja sila mogao je biti i
drugaiji, a smjer obilaenja reetkastog nosaa mogao je biti suprotan
kretanju kazaljke na satu. Koji emo smjer izabrati, sporedno je, ali je
veoma bitno izabrani smjer zadrati do kraja rjeenja zadatka.
Kada smo zatvorili poligon spoljanjih sila (slika 6.9b), ostaje da
konstruiemo zatvoreni poligon unutranjih sila u tapovima
reetkastog nosaa. Konstrukciju poligona unutranjih sila poet emo
isjecanjem vora I. Da bi on bio u ravnotei, u tapovima 1 i 2 moraju
djelovati sile koje definiu uticaj odbaenog dijela reetke i
G
uravnoteavaju silu otpora oslonca A, FA . Da bi sistem sila koje djeluju
G G
G
na vor I ( Fu1, Fu 2 i FA ) bio u ravnotei, pravci tih sila moraju se sjei u
G
jednoj taki (voru I) i formirati zatvoren trougao sila, odnosno silu FA
poznatog pravca, intenziteta i smjera treba razloiti na komponente, sile
G
Fu1 i Fu 2 u tapovima 1 i 2, poznatih pravaca djelovanja, potivajui
G
uslove ravnotee. Intenzitet sila Fu1 i Fu 2 odredit emo povlaenjem
pravaca, paralelno tapovima 1 i 2, iz taaka (a) i (b) u poligonu sila.
Presjek ta dva pravca definie taku (e). Duine be i ea definiu, u

240

6-REETKASTI NOSAI
G
izabranoj razmjeri, intenzitet sila u tapovima 1 i 2 ( Fu1 i Fu 2 ). Da bi
odredili karakter ovih sila obilazit emo oko vora I u istom smjeru u
kome je vreno obilaenje, u nizanju spoljanjih sila, oko
reetkastog nosaa (smjer kretanja kazaljke na satu) polazei od
najnie poznate sile, u ovom sluaju od sile FA. U poligonu sila
polazimo do take (a) u lijevo nanie s obzirom na smjer reakcije FA.
Zatim u voru I dolazi tap 1, koji je pod uglom od 450 u odnosu na
horizontalu, to znai da iz take (b) treba ii u taku (e) nadesno i
navie i taj smjer treba naznaiti na tapu 1 u voru I strelicom kako
je prikazano na slici 6.146.a. Sada u voru I dolazi tap 2 i u poligonu
sila treba ii od take (e) ka taki (a) nadesno. Taj smjer naznaimo
strelicom na tapu 2 u voru I. Na ovaj nain zatvoren je trougao sila
G
G
abe, sve strelice idu u istom smjeru, odnosno, sile FA , Fu1 i Fu 2 su u
ravnotei. Poto su spoljanje sile u ravnotei, da bi reetkasti nosa
bio u ravnotei moraju se unutranje sile u tapovima uzajamno
ponititi. Dakle, ako je strelica na tapu 1 kod vora I usmjerena
nadesno i navie mora kod susjednog vora II, koji takoe pripada
tapu 1, biti usmjerena suprotno, odnosno, u lijevo nanie. Iz
navedenog slijedi da unutranje sile imaju po dvije strelice, a to znai
da predstavljaju geometrijske veliine vieg reda (tenzore). Na osnovu
G
smjerova sila Fu1 i Fu 2 , odnosno ucrtanih strelica koje definiu reakcije
tapova 1 i 2 (slika 6.9a) zakljuujemo da su tapovi 1 i 2 napregnuti
na zatezanje. Da bi u poligonu sila osim inteziteta mogli proitati i
karakter unutranjih sila, sile kojima je tap optereen na pritisak
obiljeavaju se crvenom bojom ili punom linijom, a slike kojima je
tap optereen na zatezanje plavom bojom ili isprekidanom linijom.
U naem sluaju u Kremoninom planu sila sile pritiska oznaene su
punom linijom, a sile zatezanja isprekidanom linijom.

Da bi reetkasti nosa bio u ravnotei moraju svi vorovi biti u

ravnotei. Poto smo definisali ravnoteu vora I potrebno je ispitati
ravnoteu susjednih vorova II i III. vorovi II i III su sloeni, pri emu u
G
G
voru II djeluju dvije poznate ( Fu' 1 i F1 ) i dvije nepoznate ( Fu 3 i Fu 4 ) sile,
G
G
a u voru III jedna poznata ( Fu' 2 ) i tri nepoznate ( Fu' 3 , Fu 5 i Fu 6 ) sile.
G
Dakle, u voru II rezultantu poznatih sila Fu' 1 i F1 treba razloiti na dvije
G
komponente, sile u tapovima 3 i 4 ( Fu 3 i Fu 4 ), a u voru III poznatu silu
u tapu 2 ( Fu' 2 ) treba razloiti na tri komponente, sile u tapovima 3 , 5
G
G
i 6 ( Fu' 3 , Fu 5 i Fu 6 ). Prvo razlaganje je mogue, a drugo ne, to znai da
treba u slijedeem koraku ispitati ravnoteu tapova II, odnosno vora
u kome imamo maksimalno dvije nepoznate unutranje sile u
tapovima.

241

STATIKA
G
Polazei od najnie poznate sile Fu' 1(Fu' 1 = Fu1 ) kreui se u smjeru
kretanja kazaljke na satu definiemo poligon sila koje djeluju u voru II.
Poto je smjer sile u tapu 1 definisan strelicom iscrtanom u lijevo
nanie polazimo do take (e) u tom smjeru do take (b) iz koje je
G
definisan vektor sile F1 , do take (c). Ako iz taaka (c) i (e) povuemo
pravce paralelno tapovima 3 i 4 u presjeku tih pravaca dobit emo
taku (f). Duine cf i fe , u izabranoj razmjeri, definiu intenzitet sila
G
u tapovima 4 i 3 ( Fu 4 i Fu 3 ). Da bi poligon sila bio zatvoren smjer
G
G
vektora sile Fu 4 mora biti ka taki (f), a vektora sile Fu 3 ka taki (e).
navedene smjerove prenosimo na tapove 3 i 4 kod vora II, a na
suprotnim krajevima tapova 3 i 4 u vorovima III i IV strelice
ucrtavamo sa suprotnim smjerom, odnosno sa smjerom ka vorovima
G
III i IV. Na osnovu smjerova sila Fu 3 i Fu 4 , odnosno ucrtanih strelica
koje definiu reakcije tapova 3 i 4 zakljuujemo da su tapovi 3 i 4
napregnuti na pritisak.

Na isti nain ispitat emo ravnoteu vora III. Poligon sila definiemo
polazei od najnie poznate sile Fu' 2 kreui se u smjeru kretanja
G
kazaljke na satu. Poznate sile Fu' 2 i Fu' 3 u poligonu sila definisane su
duine ae i

ef . Paralelno tapovima 5 i 6 iz taaka (f) i (a) povlaimo

pravce koji se sijeku u taki (g). Dui fg i

razmjeri, intenzitet sila u tapovima 5 i 6 ( Fu 5

ga definiu, u izabranoj
G
i Fu 6 ). Uzevi u obzir da je

smjer vektora sile Fu' 2 ka taki (e) i vektora sile Fu' 3 ka taki (f), da bi
G
poligon sila bio zatvoren smjer vektora sile Fu 5 mora biti ka taki (g), a
G
vektora sile Fu 6 ka taki (a). Definisane smjerove pomou strelica
ucrtavamo kod vora III, a na suprotnim krajevima tapova 5 i 6 (vor
IV i V) strelice ucrtavamo sa suprotnim smjerom (od vora IV i V). Na
osnovu smjera definisanog strelicama zakljuujemo da su tapovi 5 i 6
napregnuti na zatezanje.
Nakon analize vora III moemo ispitati ravnoteu bilo kojeg od
preostala dva vora IV i V, s obzirom da su, za oba ta vora, poznate sve
G
sile izuzev sile u tapu 7 ( Fu 7 ). Ako silu u tapu 7 elimo odrediti preko
vora IV poligon sila bit e definisan vektorima poznatih sila
G
G
G
Fu' 5 , Fu' 4 i F2 i vektorom nepoznate sile Fu 7 . Polazei od najnie poznate
G
sile u voru IV, Fu' 5 formiramo poligon sila gfcdg. Vektori sila
G
G
Fu' 5 , Fu' 4 i F2 ve su kroz prethodnu analizu susjednih vorova odreeni,
tako da povlaenjem pravca paralelno tapu 7 iz take (d) ka taki (g)
zatvaramo poligon sila koje djeluju u voru IV. Uzevi u obzir smjerove

242

6-REETKASTI NOSAI
vektora poznatih sila u voru IV da bi poligon sila bio zatvoren vektor
G
nepoznate sile u tapu 7 ( Fu 7 ) mora biti usmjeren ka taki (g). Du dg ,
G
u izabranoj razmjeri definie intenzitet sile Fu 7 . Definisani smjer
G
vektora sile Fu 7 u poligonu sila ucrtavamo kod vora IV, a u voru V
strelicu ucrtavamo sa suprotnim smjerom (ka voru V). Na osnovu
ucrtanih strelica moemo da zakljuimo da je tap 7 napregnut na
pritisak.
Analizom vora V moemo da ispitamo tanost konstrukcije plana sila.
G
Polazei od sile FB kao najnie poznate sile u voru V definiemo
poligon sila dagd koji je zatvoren, to znai da je vor V u ravnotei,
odnosno da je konstrukcija plana sila tana.
Na taj nain dobili smo zatvoren poligon spoljanjih i unutranjih sila, a
izvedena grafika konstrukcija na slici 6.9b, naziva se Kremonin plan
sila. Na osnovu Kremoninog plana sila grafiki je u potpunosti odreen
karakter i intenzitet sila u tapovima reetkastog nosaa. Za analizirani
primjer ovi podaci pregledno su uneeni u tablicu (slika 6.9b).
Potrebno je jo jednom istai da pri konstrukciji Kremoninog plana sila
treba strogo voditi rauna o usvojenom smjeru obilaenja oko cijelog
reetkastog nosaa pri crtanju plana spoljanjih sila, kao i oko svakog
vora posebno.
Kremonin plan sila i plan reetkastog nosaa su reciprone figure.
Reciprocitet se ogleda u tome to: obje figure imaju isti broj stranica
(linija), odgovarajue strane obiju figura su meusobno paralelne;
svakom voru reetkastog nosaa odgovara u Kremoninom planu sila
zatvoren poligon obrazovan od stranica koje su paralelne silama u voru
i obrnuto i svakom tjemenu Kremoninog plana sila odgovara zatvoren
poligon reetkastog nosaa. U sluaju da je reetkasti nosa simetrino
optereen, Kremonin plan sila, kao reciprona figura, mora biti
simetran, pa je dovoljno nacrtati samo polovinu plana.

6.3.3. Kulmanova metoda

Kada elimo odrediti veliinu i karakter (zatezanje ili pritisak) sila samo
u pojedinim tapovima reetkastog nosaa primjenjujemo Kulmanovu
metodu. Kulmanova metoda predstavlja grafiku metodu razlaganja
sile poznatog pravca, smjera i inteziteta na tri komponente, odnosno tri
nekolinearna poznata pravca. Pomou ove metode mogue je odrediti
veliinu i karakter sila u najvie tri tapa reetkastog nosaa, pri
emu treba voditi rauna da ti tapovi ne mogu da se sjeku u jednoj
taki (ne mogu sva tri tapa imati vezu u jednom voru).

243

STATIKA
Za ilustraciju primjene Kulmanove metode odredit emo sile u
tapovima 4, 5 i 6 reetkastog nosaa, prikazanog na slici 6.10.
Zamislimo da smo reetkasti nosa presjekli po tapovima 4, 5 i 6 i
odstranili njegov lijevi dio. Da bi desni dio reetkastog nosaa ostao u
ravnotei moramo uticaj lijevog odstranjenog dijela zamijeniti silama u
G
G
tapovima Fu 4 , Fu 5 i Fu 6 , koje sada predstavljaju spoljanje sile koje
djeluju u presjeku p-p.

ab =

F2
UF

bc =

FB
UF

FRd = ac U F = 1,25 cm

UL =

1m
1cm

UF =

2 kN
1cm

2kN
= 2,5 kN
1cm

Fu 4 = b ' d ' U F = 7,5 cm

2kN
= 15 kN
1cm

Fu 5 = d 'c ' U F = 1,75 cm

2kN
= 3,5 kN
1cm

2kN
= 12,5 kN
1cm
Slika 6.10 Odreivanje sila u tapovima Kulmanovom metodom
Fu 6 = c 'a ' U F = 6,25 cm

Pretpostavimo da su tapovi 4, 5 i 6 napregnuti na zatezanje na osnovu

G
G
G
ega slijede smjerovi sila Fu 4 , Fu 5 i Fu 6 kako je prikazano na slici 6.10a.
Oigledno je da sada na desni dio reetkastog nosaa djeluje pet sila:
G
G
reakcija oslonca FB , sila F2 i sile u presjeenim tapovima
G
G
Fu 4 , Fu 5 i Fu 6 . Da bi posmatrani dio reetkastog nosaa ostao u
G
G
ravnotei, mora rezultanta spoljanjih sila ( FB i F2 ) po intezitetu biti
G
G
jednaka rezultanti unutranjih sila u tapovima ( Fu 4 , Fu 5 i Fu 6 ), koja
ima isti pravac, a suprotan smjer. Drugim rijeima, potrebno je

244

6-REETKASTI NOSAI
primijeniti Kulmanovu metodu; odnosno trebamo rezultantu spoljanjih
G
sila FRd razloiti na tri pravca 4, 5 i 6, to jest, tri komponente
G
G
Fu 4 , Fu 5 i Fu 6 , pod uslovima ravnotee koji se odnose na ravnoteu
slobodnog krutog tijela na koji djeluje ravanski proizvoljni sistem sila.
G
G
G
Grafiki gledano, poligon obrazovan od sila FRd , Fu 4 , Fu 5 i Fu 6 za sluaj
ravnotee mora biti zatvoren. Karakteristika primjene Kulmanove
metode u ovom sluaju ogleda se u tome da problem ravnotee
isjeenog dijela reetkastog nosaa na koji djeluju etiri sile svodimo na
problem ravnotee krutog tijela pod dejstvom dvije sile. Da bi postigli
G
G
G
navedeno potrebno je za po dvije sile sistema sila FRd , Fu 4 , Fu 5 i Fu 6
odrediti rezultantu, tako da dobijemo da na posmatrani isjeak
reetkastog nosaa djeluju samo dvije sile, pri emu, na osnovu prvog
aksioma statike, te dvije sile moraju biti istog intenziteta i pravca, a
suprotnog smjera, za sluaj ravnotee posmatranog isjeka reetkastog
nosaa. Pravac djelovanja dviju rezultanti navedenog sistema od etiri
sile, koje djeluju na posmatrani isjeak reetkastog nosaa, odreen je
takama M i N (slika 6.10.a). Taka M definisana je presjekom pravaca
G
G
sila FRd i Fu 6 , a kroz nju prolazi i pravac rezultante ove dvije sile.
G
Analogno navedenom taka N definisana je presjekom pravaca sila Fu 5 i
G
Fu 4 , a kroz nju prolazi pravac rezultante ove dvije sile. Rezultanta
G
spoljanjih sila FRd odreena je pomou verinog poligona i plana sila
G
G
kako je prikazano na slici 6.10 a i b. Poto su sile Fu 4 i Fu 5 kao i sile
G
G
FRd i Fu 6 zamjenjene odgovarajuim rezultantama, da bi se posmatrani
dio reetkastog nosaa nalazio u ravnotei, moraju rezultante
posmatranih pravaca sila biti istog intenziteta i pravca djelovanja, a
suprotnog smjera. Zbog toga pravac djelovanja tih dviju rezultanti mora
biti odreen takama M i N. Prava koja prolazi kroz ove dvije take
G
G
definie pravac djelovanja rezultanti izabranih parova sila Fu 4 , Fu 5 i
G
G
FRd , Fu 6 i naziva se Kulmanova prava. Oznaavat emo je slovom K
(slika 6.10a). Kada smo odredili Kulmanovu pravu moemo konstruisati
G
G
G
G
zatvoreni etverougao sila FRd , Fu 4 , Fu 5 i Fu 6 , odnosno odrediti sile u
tapovima 4, 5 i 6. Postupamo na slijedei nain (slika 6.10c): prvo u
odgovarajuoj usvojenoj razmjeri za silu UF iz proizvoljne take a'
G
povuemo vektor a 'b ' , koji predstavlja silu FRd , a zatim se iz taaka a' i
b' povuku pravci paralelni tapu 6 i Kulmanovoj pravoj iz plana poloaja
(slika 6.10 a i c). U presjeku ova dva pravca definisana je taka c' koja
predstavja tjeme etverougla. Zatim se iz taaka b' i c' povuku pravci
paralelni sa tapovima 4 i 5 koji u presjeku definiu taku d'. Time je
G
konstrukcija zatvorenog etverougla, odnosno razlaganje sile FRd na tri

245

STATIKA
G
G
G
komponente Fu 4 , Fu 5 i Fu 6 , zavrena. Dakle, spoljanje sile su u
ravnotei sa unutranjim silama presjeenih tapova. Da bi poligon sila
bio zatvoren smjer sila odreuje se kretanjem u krug koji uslovljava
G
smjer poznate sile, u ovom sluaju sile FRd , kako je prikazano na slici
6.10c. Sa iste slike moe da se, uz usvojenu razmjeru za silu, odredi
G
G
G
intenzitet sila Fu 4 , Fu 5 i Fu 6 . Dobijeni smjerovi sila prenose se na
tapove dijela reetkastog nosaa desno od presjeka p-p, koji smo
posmatrali, na osnovu ega moemo zakljuiti kakav je karakter
G
G
G
optereenja tapova. Prema smjerovima sila Fu 4 , Fu 5 i Fu 6
zakljuujemo da je tap 4 napregnut na pritisak, a tapovi 5 i 6 na
zatezanje. Na slici 6.10a isprekidanom linijom sa strelicom definisana je
reakcija tapa 4 koja slijedi iz etverougla sila (slika 6.10c) i ima
suprotan smjer od pretpostavljenog. Poredei rezultate ove metode sa
metodom izrezivanja vorova i Kremoninom metodom moemo uoiti da
su rezultati identini.

Analizirajui izloeni postupak vidi se da Kulmanov metod odreivanja

sila u tapovima reetkastog nosaa podrazumijeva razlaganje jedne sile
u tri nekolinearna pravca koji lee u jednoj ravni (komplanarni su), tako
da se moe konstruisati zatvoreni etvorougao sila. Dalje je uoljivo da
osnovu Kulmanove metode ini Kulmanova prava i zbog toga je vano
da se u svakom konkretnom zadatku ta prava tano odredi. Kulmanova
prava K odreena je takama M i N. Taka M se uvijek dobije tako to
biramo jedan pravac sile u tapu koji e presjei napadnu liniju
rezultante spoljanjih sila. Pri tome preostala dva pravca sila u
tapovima (ili tapovi) ne smiju biti paralelni, ve se moraju sjei, na
osnovu ega dobijamo taku N. Prednost ove metode je u tome da se
mogu odrediti sile u pojedinim tapovima reetkastog nosaa, a da se
pri tome ne moraju odrediti sile u prethodnim tapovima. Meutim, ako
je potrebno odrediti sile u svim tapovima reetkastog nosaa ovaj
metod postaje veoma sloen.
Potrebno je istai i poseban sluaj koji je karakteristian kako za ovaj
metod tako i za sve ostale metode. To je sluaj tapa koji pripada voru
koji nije optereen spoljanjim silama, a osim posmatranog tapa u
voru se sjeku jo dva tapa istih pravaca. Tada je sila u tom tapu
jednaka nuli i taj tap se naziva nultim tapom.

6.3.4. Riterova metoda

Uopteno gledajui, unutranje sile u tapovima mogu se odrediti na
dva naina:
1. metodom vorova (metoda izrezivanja vorova i Kremonina metoda)
2. metodom presjeka (Kulmanova i Riterova metoda).

246

6-REETKASTI NOSAI
Dakle, Riterova metoda predstavlja grafoanalitiku metodu presjeka
i slui za odreivanje sila u pojedinim tapovima reetkastog
nosaa. Karakteristika Kulmanove metode bila je u tome da rezultanta
svih spoljanjih i unutranjih sila, lijevo ili desno od presjeka, mora biti
jednaka nuli, a kod Riterove metode ispituje se uslov da zbir
momenata svih spoljanjih i unutranjih sila lijevo ili desno od
presjeka bude jednak nuli. Reetkasti nosa e sigurno biti u
ravnotei, ako je zbir momenata svih sila, za tri take koje ne lee na
istoj pravoj, jednak nuli. Kod primjene Riterove metode da bi se raun
pojednostavio, karakteristine take, za koje definiemo moment sila,
biraju se u presjecima pravaca tapova, pa su momenti unutranjih sila
u tim tapovima jednaki nuli, jer sile prolaze kroz momentnu taku.
Za ilustraciju primjena ove metode koristit emo isti primjer kao kod
ilustracije Kulmanove metode (slika 6.10). Dakle, zamislimo da smo
G
G
reetkasti nosa, nakon odreivanja otpora oslonaca FA i FB presjekli
po presjeku p-p i posmatrajmo ravnoteu desnog dijela reetkastog
nosaa (slika 6.10a). Uticaj lijevog, odbaenog dijela reetkastog nosaa
G
G
G
zamjenjen je uticajem sila u tapovima 4, 5 i 6 ( Fu 4 , Fu 5 i Fu 6 ).
Pretpostavimo da su tapovi napregnuti na zatezanje i da su u tom
sluaju smjerovi sila definisani ka presjenoj liniji p-p. Raun treba da
pokae da li je ova pretpostavka tana ili ne.
Kao prvu momentnu taku moemo uzeti vor IV za koji momentna
jednaina glasi:
{
+ MIV = 0

FB a Fu6 a = 0 .......................................................................... (6.31)

Iz ove jednaine dobijamo da je Fu6 = FB = 12,5 kN. Rezultat je dobijen
sa pozitivnim predznakom, to znai da je smjer reakcije tapa pravilno
pretpostavljen za vor IV. Za vor III strelica mora biti usmjerena od
vora to znai da je tap 6 optereen na zatezanje.
vor III moemo izabrati za drugu momentu taku na osnovu ega
slijedi jednaina:
{
+ MIII = 0

FB 2a + Fu4 a F2 a = 0........................................................... (6.32)

Uvrtavanjem poznatih brojanih vrijednosti iz ove jednaine dobijamo
da je Fu4 = -15,00 kN. Negativan predznak rezultata znai da je smjer
reakcije tapa 4 pogreno pretpostavljen, pa ga moramo ispraviti
(isprekidana linija sa strelicom). Na osnovu ispravke, uzevi suprotno

247

STATIKA
usmjerenje strelice od vora II, vidimo da je tap 4 napregnut na
pritisak.
G
Da bi odredili intezitet i karakter sile Fu 5 , u tapu 5, uzet emo kao
momentnu taku vor V na osnovu ega slijedi jednaina:
{
+ MV = 0

F2 a + Fu4 a + Fu5 (sin 450 + cos 450) a = 0 ............................... (6.33)

Za date i izraunate brojane vrijednosti dobijamo da je Fu5 = 3,54 kN.
Rezultat je dobijen sa pozitivnim predznakom, to znai da je smjer
reakcije tapa 5 pravilno pretpostavljen. Uzevi u obzir smjer reakcije
tapa 5 vidimo da je tap 5 napregnut na zatezanje.
Na ovaj nain u potpunosti je odreen intezitet, pravac i smjer sila u
tapovima 4, 5 i 6 na osnovu presjeka p-p, odnosno Riterove metode.
Oigledno je da su vrijednosti ovih sila identine sa vrijednostima
dobijenim metodom izrezivanja vorova, Kremoninom i Kulmanovom
metodom.
I za Riterovu metodu je karakteristino da je primjenjujemo kada elimo
odrediti sile u najvie tri tapa reetkastog nosaa, ime je ujedno
definisan izbor presjeka p-p. Za razliku od Kulmanove, ova metoda je
grafoanalitika pri emu se grafiki postupak ove metode svodi na
eventualno definisanje kraka sile, u odnosu na momentnu taku,
mjerenjem sa slike, nacrtane u odgovarajuoj razmjeri za duinu UL.
Za Riterovu metodu karakteristino je i to da smo momentnu taku
mogli birati bilo gdje u ravni djelovanja posmatranih sila na izdvojenom
dijelu reetkastog nosaa, a to znai i lijevo i desno od presjeka p-p.
Druga karakteristika je ta da, poto se radi o proizvoljnom ravnom
sistemu sila, unutranje sile u tapovima moemo da odredimo ne samo
pomou tri momentne jednaine ve uopteno postavljanjem analitikih
uslova ravnotee proizvoljnog ravnog sistema sila. To znai moemo
formirati sistem jednaina koji glasi:
M = 0 ........................................................................................... (6.34)
X = 0 .......................................................................................... (6.35)
Y = 0............................................................................................ (6.36)
Ili sistem jednaina koji se sastoji od dvije momentne jednaine i jedne
od jednaina X = 0 ili Y = 0 .
Trea karakteristika je da ako se spoljanje sile, lijevo ili desno od
presjeka, svode na spreg njihova rezultanta je jednaka nuli, to znai da
se i sile u presjenim tapovima moraju svesti na spreg istog momenta
ali suprotnog smjera, kako bi reetkasti nosa bio u ravnotei.

248

6-REETKASTI NOSAI
Na kraju je potrebno istai da postoje i izvjesni specijalni reetkasti
nosai kod kojih je zadovoljen uslov izmeu broja tapova i vorova ali
se ne moe nacrtati Kremonin plan sila niti se moe koristiti Riterova
metoda. U takvim sluajevima statiki odreenih reetkastih nosaa
primjenjuje se metoda zamjene tapova ili Henebergova metoda.
Takoer treba istai da posebnu vrstu specijalnih reetkastih nosaa
predstavljaju Gerberovi reetkasti nosai sa jednim ili vie zglobova, koji
nisu predmet izuavanja ovog kursa ali itaoca upuujemo na literaturu
iz ove oblasti datu u okviru spiska koritene literature na kraju knjige.

Primjeri
Zadatak 6.1. Odrediti sile u tapovima reetke u ijim vorovima
djeluju dvije sile F1 = 2 kN i F2 = 1,5 kN analitiki metodom vorova.

Slika 6.11.
Rjeenje:
Otpori oslonaca:

X = 0 X F = 0 ................................................................... (1)
Y = 0 F + Y F = 0 .............................................................. (2)
M = 0 Y 4 + F 1 F 2 = 0 ................................................ (3)
B

iz (1): X B = F2 = 1,5 kN
iz (3): YB =

F1 2 F2 1 2 2 1,5 1
=
= 0,625 kN
4
4

iz (2): FA = F1 YB = 2 0,625 = 1,375 kN

249

STATIKA

FB = YB + X B = 0,6252 + 1,52 = 1,625 kN

Slika 6.12.
Metoda vorova:

Slika 6.13.
vor I

X =S
Y = F

S1 cos 45 = 0 ............................................................... (4)

S1 sin 45 = 0 ............................................................... (5)

iz (5): S1 =

250

FA
=1,945 kN
sin 45

6-REETKASTI NOSAI
iz (4): S 2 = S1 cos 45 =1,375 kN
vor II

X =S
Y = S

cos 45 S 3 cos 45 S 4 cos 45 = 0 .............................. (6)

sin 45 + S 3 sin 45 S 4 cos 45 = 0 ................................ (7)

Ako podijelimo (6) sa cos 45 i (7) sa sin 45:

S1 S 3 S 4 = 0 .............................................................................. (8)
S1 + S 3 S 4 = 0 .............................................................................. (9)

Sabiranjem jednaina (8) i (9) dobijamo:

2 S1 2 S 4 = 0 S 4 = S1 = 1,945 kN

iz(8): S 3 = S 4 S1 = 0
vor IV

X =S
Y = S

cos 45 S 6 cos 45 = 0 ................................................. (10)

sin 45 S 5 + S 6 sin 45 F1 = 0 ...................................... (11)

iz (10): S 6 = S 4 = 1,945 kN
iz (11): S 5 = S 4 sin 45 + S 6 sin 45 F1 = 0,75 kN
vor III:

X = S
Y = S

+ S 3 cos 45 S 7 cos 45 + S 8 = 0 .................................. (12)

sin 45 + S5 S 7 sin 45 = 0 .......................................... (13)

iz (13): S 7 =

S 5 S 3 sin 45
S5
= 1,061kN
=
sin 45
S 3 = 0 sin 45

iz (12): S 8 = S 2 S 3 cos 45 + S 7 cos 45 = 2,125 kN

vor V:

X =S
Y = S

cos 45 + S 6 cos 45 F2 S 9 cos 45 = 0 ....................... (14)

sin 45 S 6 sin 45 + S 9 sin 45 = 0 ................................ (15)

iz (15): S 9 = S 6 S 7 =0,884 kN
vor VI (provjera):

X = S cos 45 S
Y = S sin 45 + Y
9

+ XB = 0 9
=09

251

STATIKA
Zadatak 2. Za reetkastu
konstrukciju
krana
odrediti:

a)
b)

grafiki
i
analitiki
reakcije u osloncima A
iB
pomou Kulmanove i
Riterove
metode
odrediti
veliinu
i
karakter
sila
u
tapovima 4, 5 i 6.

Rjeenje:

slika 6.14

Y = FA + FB F1 F2 Q = 0

...................................................................................................... (1)

= FB 3 F2 3 Q 6 = 0 ....................................................... (2)

iz (2): FB =

F2 3 + Q 6
= 9 kN
3

iz (1): FA = F1 + F2 + Q FB = 3 kN

slika 6.15

252

6-REETKASTI NOSAI

= arctg

1
= 21,801
2,5

h1 = 3 sin = 1,114 m

Riterova metoda:

M
M
M

= S 6 3 Q 3 = 0 .................................................................. (3)

= S 4 h1 Q 3 = 0 ................................................................ (4)

= S 5 1 S 6 0,5 F2 1 + Q 2 = 0 ........................................... (5)

iz (3): S 6 = Q = 2 kN
iz (4): S 4 =

Q 3
= 5,386
h1

iz (5): S 5 = S 6 0,5 + F2 1 Q 2 = 2 kN
Zadatak 6.3. Za zadanu reetku dizalice optereenu sa teretom teine
Q = 30 kN odrediti:

c)
d)

analitiki reakcije oslonaca

sile u tapovima pomou metode vorova (analitiki)

slike 6.16
Rjeenje:
a) Otpori oslonaca

Y = 0 F
M = 0 F

+ FB Q = 0 ............................................................ (1)
3 + Q 6 = 0 ........................................................... (2)

253

STATIKA

iz (2): FB =

Q 6
= 60 kN
3

iz (1): FA = FB Q = 30 kN

slika 6.17

b) sile u tapovima

slika 6.18
Na osnovu slike slijedi:
CBE = arctg

254

6
= 63, 435 , = 90 = 26,565
3

6-REETKASTI NOSAI

CDF = arctg

63
= 33,69
3 + 1,5

vor I

X = S cos + S sin = 0 ......................................................... (4)

Y = S sin + S cos Q = 0 .................................................... (5)
1

Ovaj sistem od dvije jednaine rjeiemo metodom eliminacije:

S1 cos + S 2 sin = 0

sin
cos

S1 sin S 2 sin tg = 0
+

S1 sin + S 2 cos Q = 0

S 2 cos Q S 2 sin tg = 0
S2 =

Q
= 50,311kN
cos sin tg

iz (4): S1 = S 2

sin
= 27,041kN
cos

vor III

X = S cos S cos + S
Y = S sin S sin + F
3

iz (7): S 3 =

= 0 .................................................... (6)

= 0 ................................................... (7)

FB S 2 sin
= 16,771kN
sin

iz (6): S 4 = S 2 cos S 3 cos = 15 kN

vor II

X = S cos S sin S
Y = S sin + S cos S
1

iz (8): S 5 =

sin = 0 ............................................. (8)

cos = 0 ............................................. (9)

S1 cos S 3 sin
= 33,539 kN
sin

vor IV (Provjera)

X = S + S cos = 0 9 ............................................................. (10)

Y = S sin F = 0 9 ................................................................ (11)
4

255

TRENJE KLIZANJA I
TRENJE
KOTRLJANJA
7.1 Trenje klizanja
U dosadanjem izlaganju pretpostvili smo da su veze idealne, to znai
da su dodirne povrine idealno glatke i da je pravac reakcije veze bio
normalan na povrinu u taki dodira. Meutim, u realnim uslovima
ovakve veze je nemogue ostvariti. Na slici 7.1, prikazan je primjer kada
je veza idealna, slika 7.1a, i kada veza nije idealna, slika 7.1b.

Slika 7.1 Ilustracija idealne veze i veze kada se javlja trenje klizanja
Slika 7.1b, pokazuje stvarne uslove kada se kao reakcija veze pored
G
G
normalne sile N javlja i sila trenja F , tako da je ukupna reakcija veze
G
G
G
odreena rezultantom sila N i F . Ova sila F naziva se sila trenja,
odnosno sila trenja klizanja.
Trenje, samo po sebi, je dosta sloen fiziki problem. Postavke kojima se
i mi sluimo pri rjeavanju zadataka mehanike kada uzimamo trenje u
obzir, postavio je Kulon i definisao ih je sa slijedea tri zakona.

256

7-TRENJE KLIZANJA I TRENJE KOTRLJANJA

Kod relativnog pomjeranja jednog tijela pod drugom, na dodirnoj

G
povrini nastaje sila trenja F , iji se intenzitet mijenja od nule do
G
granine sile trenja klizanja ( Fgr )

F max = Fgr = o N ........................................................................... (7.1)

G
Sila trenja klizanja F ima pravac tangente na povrinu u mjestu
dodira dva tijela, a usmjerena je u suprotnu stranu od aktivne sile.

Intenzitet sile trenja klizanja ne zavisi od veliine dodirne povrine

(misli se na dovoljno velike povrine).

Prema slici 7.1b, sila potrebna za pomjeranje tijela je:

G
G
Fs = Fgr ......................................................................................... (7.2)
G
G
Kako je N = G , to je;
Fgr = o N = Fs .............................................................................. (7.3)
gdje je: Fs smiua sila, Fgr granina sila

o statiki koeficijent trenja

o =

Fs Fs
=
................................................................................. (7.4)
N
G

U graninom sluaju mora biti zadovoljen uslov da je:

F o N ........................................................................................ (7.5)
Statiki koeficijent trenja moemo eksperimentalno odrediti na dosta
jednostavan nain kako je prikazano na slici 7.2.

Slika 7.2 Eksperimentalno odreivanje statikog

koeficijenta trenja klizanja

257

STATIKA
G
Odabrano tijelo teine G postavi se na strmu ravan iji se ugao nagiba
moe mijenjati. Ugao nagiba strme ravni , poveava se sve dotle dok se
tijelo ne pone pomjerati niz strmu ravan. Tada je vrijednost statikog
koeficijenta trenja o definisano tangensom ugla nagiba strme ravni

o = tg ......................................................................................... (7.6)
Dokaz:
Iz uslova ravnotee tijela na strmoj ravni proizilazi:
n

Fxi = G sin F = 0 .................................................................. (7.7)

i =1
n

Fyi = N G cos = 0 ................................................................... (7.8)

i =1

Proizilazi da je:
F = G sin .................................................................................... (7.9)
N = G cos ................................................................................... (7.10)
Od ranije je poznato da je:
F = N o ....................................................................................... (7.11)
Uvrtavanjem izraza (7.9) i (7.10) u izraz (7.11) dobivamo:
G sin = G cos o ...................................................................... (7.12)

o =

sin
= tg ........................................................................... (7.13)
cos

Vrijednost koeficijenta trenja zavisi od vrste materijala dodirnih

povrina. Tako na primjer za:
o = 0,15
elik po eliku

elik po ledu

o = 0,027, itd.

G
Reakcija veze koja nije idealna hrapave veze R , sastoji se od dvije
G
komponente: normalne komponente N i komponente suprotne od
G
smjera kretanja F - tangencijalna komponenta
G
G G
R = N + F .................................................................................... (7.14)
G
gdje je: N - normalna komponenta
G
F - tangencijalna komponenta sila trenja klizanja
G
R - ukupna reakcija hrapave podloge, slika 7.3.

258

7-TRENJE KLIZANJA I TRENJE KOTRLJANJA

a)

b)

Slika 7.3 Razlaganje reakcije hrapave veze na dvije komponente

G
Najvei ugao za koji je uslijed trenja otklonjena ukupna reakcija R od
vertikalnog poloaja naziva se ugao trenja, slika 7.3.

Prema slici 7.3b je:

tg o =

Fgr
N

o N
N

= o ................................................................. (7.15)

U sluaju kada je koeficijent trenja klizanja izmeu povrine i datog

tijela jednak u svim pravcima i ako je ugao trenja o jednak u svim
pravcima, posmatrano u prostoru dobiemo kruni konus iji je ugao
na vrhu 2 o, a koji nazivamo konus trenja, slika 7.4.

Slika 7.4 Konus trenja

Da bi se tijelo pomjerilo, prema slici 7.4, potrebno je da sila koja nastoji
pomjeriti tijelo ispunjava uslov:
F sin > F .................................................................................... (7.16)
odnosno:
F sin > N o = o F cos , ili....................................................... (7.17)
tg > tg , odnosno.................................................................... (7.18)
> ............................................................................................. (7.19)

259

STATIKA

7.2 Trenje kotrljanja

Trenje kotrljanja izraava se kao otpor pri kotrljanju tijela po povrini,
odnosno pri kotrljanju jednog tijela po povrini drugog tijela.
Na slici 7.5 prikazano je kotrljanje diska po ravnoj nedeformabilnoj
povrini.

Slika 7.5 Kotrljanje diska po ravnoj nedeformabilnoj porini

Neka duinama lukova

A1B1 i B1B2

odgovaraju duine rastojanja

A1C1 i C1C 2 . Ako je zadovoljen ovaj uslov, a pri kotrljanju diska po

povrini dolazi do poklapanja taaka B1 i C1, odnosno B2 i C2, tada
imamo kotrljanje bez klizanja, a ako ovaj uslov nije ispunjen imaemo
kotrljanje sa klizanjem.

Slika 7.6 Kotrljanje diska po ravnoj deformabilnoj porini

Na slici 7.6 prikazan je disk koji se kotrlja po deformabilnoj podlozi.
H
Disk e ostati u stanju mirovanja sve dok sila F ne dostigne graninu
vrijednost koja ovisi i od osobina materijala diska i podloge. Da bi se
H
nastavilo kretanje diska potrebno je da sila F bude vea od granine
H
sile Fgr :

260

7-TRENJE KLIZANJA I TRENJE KOTRLJANJA

H
H
F > Fgr ........................................................................................ (7.20)

U ovom sluaju na disk pored aktivnih sila djeluje i reakcija veze

definisana kao rezultanta normalne komponente i sile trenja.
Nepoznate komponente sila mogu se odrediti iz uslova ravnotee:
n

Fxi = F cos F = 0, ................................................................. (7.21)

i =1
n

Fyi = N + F sin G = 0 ............................................................. (7.22)

i =1
n

M AF

= N h F R cos = 0 ........................................................ (7.23)

i =1

(Rastojanje izmeu take A i sile trenja je malo pa se moment sile trenja

moe zanemariti).
gdje je:
N normalna komponenta reakcije veze
F - tangencijalna komponenta reakcije veze, a jo se naziva
i sila trenja pri klizanju (F o N).
Iz izraza (7.21) i (7.22) proizilazi da je:
F = F cos .................................................................................. (7.24)
N = G F sin .............................................................................. (7.25)
a iz posljednje jednaine (7.23) proizilazi da je:
N h = F R cos ,........................................................................ (7.26)
MT = F R cos ,......................................................................... (7.27)
gdje je: MT = N h moment sprega trenja kotrljanja, odnosno
F R cos = MT i ova dva momenta se uravnoteavaju.
G
Utvreno je da se sa poveanjem sile F , poveava i rastojanje f = h, a
time se poveava i moment trenja kotrljanja, ali samo do granine
vrijednosti:
MT = N h = N f MT max , odnosno............................................ (7.28)
f fmax, a fmax = fgr , ..................................................................... (7.29)
gdje je: f koeficijent trenja kotrljanja [cm],
za sluaj / f = 0,005 cm.
Na osnovu prethodno izloenog slijedi da je:
MT = N f F R cos . .............................................................. (7.30)

261

STATIKA
Ako je = 0, onda se izraz (7.30) svodi na:
N f F R, ili ............................................................................... (7.31)
F >

f
N . ....................................................................................... (7.32)
R

Ovaj sluaj prikazan je na slici 7.7.

Slika 7.7 Kotrljanje diska po ravnoj povrini u graninom

sluaju kada je ugao = 0
f
f
vrlo mali, odnosno
<< o, to je razlog to je
R
R
trenje kotrljanja mnogo manje od trenja klizanja.

S obzirom da je odnos

Za sluaj prikazan na slici 7.7, ukupna reakcija djeluje u taki A. U

G
G
ovom sluaju normalna komponenta reakcije, N je u ravnotei sa G , a
G
G
sila F je u ravnotei sa silom tenja F i ove dvije sile obrazuju spreg
koji dovodi do kotrljanja tijela.

7.3. Trenje ueta

Da bi definisali trenje ueta, posmatrajmo klizanje ueta po hrapavoj
povrini nepokretnog cilindra, uslovljeno teinom tereta Q, slika 7.8.
Na dodirnoj povrini izmeu ueta i cilindra nastaje sila trenja. Na
jednom kraju ueta prebaenog preko nepokretnog cilindra djeluje sila
G
F , a na drugom kraju objeen je teret teine Q. U sluaju da nema
G
K
trenja izmeu cilindra i ueta, sila F bie jednaka teretu Q (F = Q).
Eksperimentalno je utvreno da u svim realnim uslovima postoji trenje
na dodirnoj povrini izmeu ueta i cilindra i u tim uslovima da bi
sistem bio u ravnotei i potrebno je ispuniti uslov da je F < Q.

262

7-TRENJE KLIZANJA I TRENJE KOTRLJANJA

Slika 7.8 Ilustracija uetnog trenja

G
G
Odnos izmeu sile F i Q postavio je Ojler, a poao je od osnovnih
pretpostavki datih na slici 7.8.
Kod izuavanja ovog zadatka polo se od pretpostavke da je pritisak
ueta na cilindar ravnomjerno rasporeen po cijeloj povrini nalijeganja
ueta.
Izdvojimo elementarnu duinu ueta CD = dl = Rd , na ijim krajevima
G
G
G
djeluju sile F i F + d F . Razlika ovih sila uravnoteena je silom
trenja:
dFT = dF = o dN ........................................................................... (7.33)
Za postavljeni koordinatni sistem u taki O1, uslovi ravnotee definisani
su slijedeim izrazima:

Fxi = (F + dF )cos

d
d
F cos
dFT = 0 ................................ (7.34)
2
2

odnosno za osu y je:

Fyi = dN F sin

d
d
(F + dF )sin
= 0. ................................. (7.35)
2
2

d
d d
= 1, sin
=
.
2
2
2
Na osnovu ovih izraza proizilazi da je:

Kako je d - mali ugao to je cos

dN = F d ..................................................................................... (7.36)

263

STATIKA

pri emu je veliina dF

d
zanemarena kao mala veliina vieg reda.
2

Uvrtavanjem izraza (7.36) u izraz (7.33) dobiva se:

dF = o dN = o F d .................................................................... (7.37)
ili
dF

= o d ................................................................................... (7.38)

odnosno:
Q

dF
F

= o

o d , .......................................................................... (7.39)

= o

ln F
F

............................................................................ (7.40)
o

i konano:
F = Q e o .................................................................................... (7.41)

Prema tome odnos izmeu sila na lijevom i desnom kraju ueta

definisan je izrazom:
F
= e o ....................................................................................... (7.42)
Q

264

7-TRENJE KLIZANJA I TRENJE KOTRLJANJA

Primjeri:
Zadatak 7.1 Odrediti intezitet sile koenja Fk kod konice sa trakom
koja treba da dri teret teine G = 1,2 kN okaen na dobou prema slici.
Prenik toka konice je R = 0,3 m, doboa r = 0,1 m, dok su duine
ruice a = 0,45 m i b = 0,15 m. Koeficijent trenja izmeu trake i toka
konice je = 0,3. Odrediti reakcije u osloncima O i B zanemarujui
teine doboa, toka, trake i ruice.

Slika 7.9 Konica sa trakom

Rjeenje:
Intezitet sile koenja kao i reakcije u osloncima O i B
moemo odrediti ako dati sistem rastavimo na tri
podsistema kako je prikazano na slici 7.10, 7.11 i 7.12.
- Teret Q
Za usvojeni koordinatni sistem xO1y statiki uslovi
ravnotee tereta Q glase:
X = 0

Slika 7.10 Teret

osloboen veza

Q cos 2700 + F'u cos 900 = 0 ....................................................... (a)

0=0
Y= 0
F'u Q = 0...................................................................................... (b)
odnosno:
F'u = Q ........................................................................................... (b')

265

STATIKA
F'u = 1,2 kN
- Dobo i toak

Slika 2.11 Dobo konice osloboen veza

Statiki uslovi ravnotee doboa i toka, za usvojeni koordinatni sistem
xOy, definisani su jednainama:
X = 0
Xo F'c = 0 ..................................................................................... (c)
Y = 0
Yo Fu FD = 0 ............................................................................... (d)
Mo = 0
FD R FC' R + Fu r = 0................................................................ (e)
Dopunske jednaine glase:
Fu = F'u .......................................................................................... (f)
FC' = FD e .................................................................................... (g)

= 2700 = 2700

180

(rad) =

3
(rad) = 4,71239 (rad)
2

Uvrtavanjem jednaina (f) i (g) u jednainu (e) dobijamo:

FD R FD e R + F'u r = 0 ......................................................... (h)
odnosno:
FD =

Fu' r

(e

1) R

.............................................................................. (h')

Uvrtavajui brojane podatke slijedi:

266

7-TRENJE KLIZANJA I TRENJE KOTRLJANJA

FD =

1,2 0,1
= 0,129 kN
(e 0,34,71239 1)0,3

Na osnovu jednaina (g), (c) i (d) dobijamo:

FC' = 0,129 e0,34,71239 = 0,530 kN
Xo = F'c .......................................................................................... (c')
Xo = 0,530 kN
Yo = Fu + FD = F'u + FD................................................................................................................... (i)
Yo = 1,2 + 0,129 = 1,329 kN
Intezitet i pravac reakcije u osloncu O definisani su izrazima:
Fo = X o2 + Yo2 ............................................................................... (j)
Fo = 0,532 + 1,3292 = 1,431 kN
tg =

Yo
...................................................................................... (k)
Xo

= arc tg

Yo
................................................................................. (l)
Xo

= arc tg

1,329
= 68,260 ili = 68015'36"
0,53

- Ruica AB
Statiki uslovi ravnotee, za usvojeni koordinatni
sistem xO2y, ruice AB definisani su jednainama:
X = 0
Y = 0

FC FK XB = 0

(m)

YB = 0

(n)

MB = 0

FK (a+b) FC b = 0
Dopunska jednaina glasi:

(o)

FC = F'C

(p)

Iz jednaine (o), a na osnovu jednaine (p) slijedi:

FK = FC

Slika 7.12 Ruica

osloboena veza

b
b
............................................................. (r)
= FC '
(a + b )
(a + b )

FK = 0,530

0,15
= 0,1325 kN
(0,45 + 0,15)

267

STATIKA
Na osnovu jednaine (b) slijedi da je:
FB =

X B2 + YB2 = X B ....................................................................... (s)

a iz jednaine (m) slijedi:

XB = FC FK ................................................................................... (t)
odnosno:
XB = 0,53 0,1325 = 0,3975 kN
to jest:
FB = XB .......................................................................................... (u)
FB = 0,3975 kN
Zadatak 7.2 Koliku teinu tereta A moemo transportovati jednolikom
brzinom uz kosinu ako je koeficijent trenja klizanja ueta na
nepokretnom koturu C 2 = 0,2, a na kosoj ravni 1 = 0,25. Ugao nagiba
kose ravni = 300, a teina tereta B je GB = 10 kN.

Slika 7.13 Sistem za transport tereta

Rjeenje:
Teinu tereta A moemo odrediti ako dati sistem rastavimo na tri
podsistema (teret A, teret B i kotur C). Podsistemi osloboeni veza iji je
uticaj zamjenjen reakcijom veze prikazani su na slici 7.14.

268

7-TRENJE KLIZANJA I TRENJE KOTRLJANJA

Slika 7.14 Sistem osloboen veza i razloen na tri podsistema

Uslovi statike ravnotee podsistema definisani su jednainama:
a) teret A
X = 0
F1 FT GA sin = 0 ..................................................................... (a)
Y = 0
FN - GA cos = 0 ............................................................................ (b)
FT = 1 FN ...................................................................................... (c)
b) kotur C
F1 = F1' .......................................................................................... (d)
Kako se na koturu C javlja uetno trenje primjenit emo Ojlerovu (Euler)
jednainu koja u ovom sluaju, s obzirom da se teret A kree uz kosu
ravan i da je F2 > F1', glasi:
F2 = F1' e 2 = F1 e 2 ..................................................................... (e)

c) teret B
X = 0
GB cos 2700 + F2' cos 900 = 0 ......................................................... (f)
0=0
Y = 0
F2' GB = 0 .................................................................................... (g)
F2' = F2 .......................................................................................... (h)

269

STATIKA
Iz jednaine (g) slijedi:
F2 '= GB .......................................................................................... (g')
a na osnovu jednaine (h) dobijamo:
F2' = F2 = GB .................................................................................. (i)
odnosno:
F2 = F2' = 10 kN
Iz jednaine (e) dobijamo:
F1 = F1' = F2 e- ...................................................................................................................... (j)
odnosno:
F1 = F1' = 10 e-0,22,0944= 6,58 kN
Ugao uvrtavamo u radijanima, odnosno:
= 1200

1800

rad = 2,0944 rad

Ako jednainu (c) uvrstimo u jednainu (a) slijedi:

F1 - 1 FN GA sin = 0 .................................................................. (k)
Iz jednaine (b) slijedi:
FN = GA cos ................................................................................ (b')
to uvrteno u jednainu (k) daje:
F1 - 1 GA cos - GA sin = 0......................................................... (l)
odnosno:
GA =

F1
..................................................................... (l')
( 1 cos + sin )

Dakle teina tereta A iznosi:

GA =

6,58
(0,25 0,86603 + 0,5)

G A = 9,18 kN.

270

7-TRENJE KLIZANJA I TRENJE KOTRLJANJA

Zadatak 7.3 Na polukruni valjak radijusa r i teine G djeluje sila F
prema slici 7.15. Poluvaljak lei na horizontalnoj hrapavoj podlozi iji je
koeficijent trenja . Odrediti ugao koji zatvara ravan AB sa
horizontalom neposredno prije nego to nastupi klizanje valjka.

Slika 7.15 Polukruni valjak

Rjeenje:
Posmatrat emo ravnoteu polukrunog valjka (slika 7.16). Na mjestu
G
G
kontakta sa podlogom djeluju normalna sila N i sila trenja T .
Jedanine ravnotee glase:

Slika 7.16 Aktivne sile i reakcije podloge

X = 0
Y = 0

F T = 0 ....................................................................... (a)
N G = 0 ...................................................................... (b)

271

STATIKA

MO = 0

G x 0 T r + F r sin = 0 ......................................... (c)

Dodatni uslov:
T= N .......................................................................................... (d)

Veliine xo i yo sa slike 7.16 su (poloaj teita polukruga):

4r
sin
3
................................................................................. (e)
4r
cos
yo =
3
xo =

Iz (a), (b) i (d) slijedi da je F = T = N = G

Jedanina (c) sa izrazima (a), (b), (d) i (e) postaje:
4r
sin G r + G r sin = 0
3
3
sin =
4 + 3

Zadatak 7.4 Na vertikalni zid prislonjene su ljestve AB. Koeficijent

trenja na vertikalnom zidu je 1, a na podu je 2. Teina ljestava i
ovjeka skoncentrisana je u taki C i dijeli duinu ljestava u odnosu
m:n. Odrediti:
a) Najvei ugao pod kojim e ljestve biti u ravnotei,
b) Veliine reakcija u osloncima A i B.

Slika 7.17 Ljestve AB

272

7-TRENJE KLIZANJA I TRENJE KOTRLJANJA

Rjeenje:
Ljestve AB posmatrat e se u ravnotenom poloaju (slika 7.18) Na
mjestu kontakta sa podlogom javljaju se normalne sile i sile trenja.

Slika 7.18 Ljestve u poloaju ravnotee

Uslovi ravnotee ljestava su:

X = 0
Y = 0

N A 2 N B = 0 ............................................................ (a)

1 N A F + N B = 0 ........................................................ (b)

Iz (a) slijedi:
NA=2NB ....................................................................................... (a')
Kada se (a') uvrsti u (b) dobiva se:

1 2 N B F + N B = 0 .................................................................. (b')
NB =
NA =

F
1 + 1 2

2 F
1 + 1 2

Trei uslov ravnotee, da je moment svih sila za proizvoljnu taku ravni

jednak nuli, daje:

273

STATIKA

MA = 0

N B (m + n )sin 2N B (m + n )cos F n sin = 0 ....... (c)

F
F
(m + n ) sin 2
(m + n ) cos F n sin = 0
1 + 1 2
1 + 1 2

m +n
(m + n )
n = 2
tg
1 + 1 2
1 + 1 2
(m + n )
tg = 2
m n 1 2

Zadatak 7.5 Homogeni cilindar poluprenika r i teine Q postavljen je

na dva homogena polucilindra teine Q/2 i istog poluprenika r.
Koeficijent trenja izmeu polucilindra i ravni na kojoj se nalaze je , a
trenje izmeu cilindrinih povrina se zanemaruje. Odrediti najvee
rastojanje x sredita B i C polucilindara, pri kojem e sistem ostati u
ravnotei.

Slika 7.19 Sistem cilindrinih tijela

Rjeenje:
Ravnotea sistema, osloboenog veza, prikazana je na slici 7.20.
Jedanine ravnotee su:

X = 0

TB TC = 0 .................................................................... (a)

Y = 0

N B + NC Q 2

M C =0

NB x

Q
= 0 ................................................... (b)
2

Q
x
x Q = 0 ................................................ (c)
2
2

Slijedi da je:
TB = TC = T .................................................................................... (a')

274

7-TRENJE KLIZANJA I TRENJE KOTRLJANJA

N B = N C = Q ................................................................................. (d)

Sila trenja T zavisi od normalne reakcije N=Q i koeficijenta trenja :

T = Q ........................................................................................ (e)

Slika 7.20 Sistem cilindrinih tijela u stanju

ravnotee
Uslovi ravnotee polucilindra B (prikazanog na slici 7.21 ) su:

Slika 7.21 Ravnoteni poloaj cilindra B

X = 0

T N cos = 0 .............................................................. (f)

Y = 0

N B N sin

Q
= 0 ...................................................... (g)
2

Iz (f) i (e) slijedi da je:

275

STATIKA
N cos = Q ............................................................................... (e')
Iz (g) i (d) slijedi da je:
N sin = Q/2 ................................................................................ (h)
Dijeljenjem prethodne dvije jednaine dobija se:
tg =

1
....................................................................................... (i)
2

cos =

1
1 + tg 2

........................................................................... (j)

Uvrtavanjem (i) u (j) dobiva se:

cos =

2
1 + 4 2

............................................................................ (k)

odnosno rastajanje x izmeu cilindara je:

x = 4r cos =

8 r
1 + 4 2

Zadatak 7.6 Na strmoj ravni pod uglom lei blok teine G1=200 N, a
na njemu drugi teine G2=70 N kojeg pridrava ue koje je paralelno sa
kosinom. Trenje izmeu blokova, te izmeu bloka G1 i kosine je =0,3.
Odrediti najmanji ugao kosine pri kojem e doi do klizanja bloka G1 i
silu u uetu S (slika 7.22).

Slika 7.22 Blokovi teina G1 i G2

Rjeenje:
Blokove emo meusobno rastaviti i posmatrat emo ravnoteu svakog
bloka posebno.

276

7-TRENJE KLIZANJA I TRENJE KOTRLJANJA

Sa poveanjem nagiba strme ravni blok 1 e se poeti kretati nanie.
Na zadatak je da odredimo taj granini ugao. Smjer kretanja bloka 1
G G
definie smjer sila trenja koje djeluju na taj blok (smjer sila T1 i T2 ' je
G
suprotan od smjera kretanja bloka). Sila T2 koja djeluje na blok 2 e po
G
4. aksiomu imati isti pravac i intenzitet ali suprotan smjer od sile T2 ' .

Slika 7.23 Ravnotea tereta G2 i G1

Uslovi ravnotee tereta G2 su:

X = 0
Y = 0

S T2 G 2 sin = 0 ........................................................ (a)

N 2 G 2 cos = 0 ............................................................ (b)

T2 = N 2 ..................................................................................... (c)

Iz prethodnih jednaina izrazi se sila S u funkciji nepoznatog ugla :

S = G 2 sin + G 2 cos .................................................................. (d)

Uslovi ravnotee tereta G1 su:

X = 0
Y = 0

T1 T2 + G1 sin = 0 .................................................... (e)

N1 G1 cos N 2 = 0 ..................................................... (f)

T1 = N1 ...................................................................................... (g)

Iz jednaine (b) izrazi se N2 i uvrsti u jednainu (f) iz koje slijedi:

N1 = (G1 + G 2 ) cos ........................................................................ (f')

Iz jednaine (g) sila T1 je:

277

STATIKA
T1 = N1 = cos (G1 + G 2 ) ............................................................ (g')

Kada se izrazi za T1 i T2, u funkciji ugla , uvrste u jednainu (e) dobiva

se jednaina samo sa nepoznatom iz koje se odredi ravnoteni ugao:
G1 sin cos (G1 + G 2 ) G 2 cos = 0 ......................................... (e')
G1 sin cos (G1 + 2G 2 ) = 0 / : cos
G1tg (G1 + 2G 2 ) = 0
tg =

(G1 + 2G 2 )
G1

0,3(200 + 2 70)
= 0,51
200
= 29
Sila u uetu (a) je:

tg =

S = G 2 sin + T2 = G 2 sin + G 2 cos = 70 sin 29 + 0,3 70 cos 29

S = 52,3 N

Zadatak 7.7 Tereti G1 i G2 su povezani uetom preko kotura K.

Izraunaj silu F koja je paralelna sa kosinom, koja je potrebna da se
ostvari kretanje tereta niz kosinu (G2 dolje, G1 gore).
Zadano je: G1=10 N, G2=20 N, =30, 1=0,1 i 2=0,2.

Slika 7.24 Tereti G1 i G2 na strmoj ravni

Rjeenje:
Posmatrat e se ravnotea svakog tereta posebno. Smjer kretanja
G
G
definie smjer sila trenja koje djeluju na terete. Smjer sila T2 i T1
suprotan je od smjera kretanja tereta (slika 7.25).

278

7-TRENJE KLIZANJA I TRENJE KOTRLJANJA

Slika 7.25 Tereti G1 i G2 u ravnotenom

poloaju
Uslovi ravnotee tereta G1:

X = 0
Y = 0

S T1 G1 sin = 0 ........................................................ (a)

N1 G1 cos = 0 ............................................................ (b)

T1 = 1N1 = 1G1 cos ..................................................................... (c)

Uslovi ravnotee tereta G2:

X = 0
Y = 0

S + T2 F G 2 sin = 0 .................................................. (d)

N 2 G 2 cos = 0 ............................................................ (e)

T2 = 2N 2 = 2G 2 cos ................................................................... (f)

Iz jednaina (a) i (c) izrazi se sila u uetu S:

S 1G1 cos G1 sin = 0
S = G1(1 cos + sin ) .................................................................... (g)

Iz jednaina (d) i (f) izrazi se sila u uetu S:

S + 2G 2 cos F G 2 sin = 0
S = F + G 2 (sin 2 cos ) ............................................................. (h)

Oba izraza za silu S (h i g) se izjednae i dobije se izraz za silu F:

G1(1 cos + sin ) = F + G 2 (sin 2 cos )
F = G1(1 cos + sin ) + G 2 (sin 2 cos ) ..................................... (i)

Nakon uvrtavanja zadanih vrijednosti, sila F iznosi:

279

STATIKA
F=-0,67 N
Znak znai da e se tijela kretati niz kosinu i sa malom vrijednou
sile F koja djeluje navie tj, tijela e se kretati niz kosinu i bez
djelovanja sile F.
Zadatak 7.8 Kolika mora biti teina tereta A da bi se tijelo B, teine
GB=5 kN jednolikom brzinom kretalo uz kosinu, ako je koeficijent tenja
klizanja ueta na nepokretnom koturu i kosini =0,25 i ugao =30.

Slika 7.26 Tereti GB i GA

Rjeenje:
Posmatrat emo ravnoteu svakog tijela posebno. Smjer kretanja tereta
B definie smjer sile trenja na kosini koji mora biti suprotan (slika
7.27).

Slika 7.27 Tereti GB i GA u ravnotenom

poloaju
Ravnotea tereta GB

X = 0
280

S1 G B sin 30 T = 0 .................................................... (a)

7-TRENJE KLIZANJA I TRENJE KOTRLJANJA

Y = 0

N G B cos 30 = 0 ......................................................... (b)

T = N ....................................................................................... (c)

Iz jednaine (b) slijedi da je:

N = GB cos30 ............................................................................... (b')
a iz (c) da je:
T = GB cos30 ............................................................................. (c')
Iz jednaine (a) kada se uvrsti (b) i (c) dobije se:
S1 = G B sin 30 + G B cos 30
S1 = G B (sin 30 + cos 30)
S1 = 3,5825 kN

Jednaina uetnog trenja na nepokretom koturu daje vezu izmeu sila

S1 i S2 pri emu je S2>S1 jer se teret kree uz kosinu.
Obuhvatni ugao je: =120=2/3
S 2 = S1e = 3,5825 e

0,25

2
3

S 2 = 6,045 kN

Sila S2 jednaka je teini tereta GA=6,045 kN.

Zadatak 7.9 Preko dvije nepomine osovine sa centrima u O i O1
prebaen je konopac o ije su krajeve objeeni tereti G1 i G pri emu je
G>G1 (G uravnoteuje sistem). Odrediti minimalnu vrijednost
koeficijenta trenja izmeu osovina i konopca pri kojoj e se teret nalaziti
u ravnotei.

Slika 7.28 Osovine sa uetima

281

STATIKA
Rjeenje:
Posmatrat e se odnos izmeu sila u uadima na svakoj od dvije osovine
(slika 7.29).

Slika 7.29 Ravnotea sila u krajevima ueta

Jednaina uetnog trenja na lijevoj osovini je (G>S):
G = S e ..................................................................................... (a)
Jednaina uetnog trenja na desnoj osovini je (S>G1):
S = G1 e .................................................................................... (b)
Uvrtavanjem jednaine (b) u (a) dobije se:
G = G1 e 2 .................................................................................. (c)
e 2 =

G
G1

3
2
2 ln e = ln G ln G1

3
= ln G ln G1
2
ln G ln G1
=
3

Zadatak 7.10 Prizmatino tijelo teine Q=10 kN nalazi se na kosini pod

uglom =60. Da bi se tijelo odralo u ravnotei, koliko puta ue mora
biti omotano oko nepominog hrapavog valjka A. Napetost ueta je
S=100 N, koeficijent trenja na kosini i valjku 1=2=0,25, ugao =30.

282

7-TRENJE KLIZANJA I TRENJE KOTRLJANJA

Slika 7.30 Kretanje tijela niz kosinu

Rjeenje:
Posmatrat e se ravnotea tereta na kosini i odnos sila u kracima ueta
na koturu (slika 7.31).

Slika 7.31 Ravnotea tijela i sila u uetu

Uslovi ravnotee tereta Q na kosini:

X = 0
Y = 0

T + S1 cos Q sin = 0 ................................................. (a)

N Q cos S1 sin = 0 ................................................. (b)

T = N .......................................................................................... (c)

Kada se (c) uvrsti u (a) slijedi:

N + S1 cos Q sin = 0 .............................................................. (a')

N = Q cos + S1 sin ..................................................................... (b')

Kada se (b') uvrsti u jednainu (a') dobije se:

283

STATIKA

Q cos + S1 sin + S1 cos Q sin = 0

S1 =
S1 =

Q ( sin cos )

sin + cos
10000 ( sin 60 cos 60 )

sin 30 + cos 30

S1 = 7470 N

Iz ravnotee nepokretnog kotura slijedi da je S1>S (teret ima tendenciju

da se kree niz strmu ravan).
S1 = Se ...................................................................................... (d)

= 2n obuhvatni ugao .............................................................. (e)

S1
= e 2 n .................................................................................... (d')
S
lnS1 ln S
2
ln 7470 ln100
n=
2 0,25
n = 2,75 puta
n=

Ue treba biti omotano oko valjka 2,75 puta.

Zadatak 7.11 Pomou konice prema slici 7.32 sputa se jednoliko
teret Q=5 kN niz kosinu pod uglom =60.
Odrediti potrebnu silu F na kraju konice, ako su zadane veliine:
r = 20 cm
R = 40 cm
a =20 cm
b = 100 cm
c = 8 cm
Q = 5 kN
1=0,1 na kosini
2=0,3 na konici
Trenje koturae K zanemariti.

284

7-TRENJE KLIZANJA I TRENJE KOTRLJANJA

Slika 7.32 Konica sa doboem

Rjeenje:
Konica e se rastaviti na tri podsistema: teret Q, koioni dobo i
koionu polugu. Krenut e se od podsistema tereta Q jer nam je ta
vrijednost poznata.
Ravnotea tereta Q (slika 7.33)

Slika 7.33 Ravnotea tereta Q

X = 0
Y = 0

S + T Q sin 60 = 0 ....................................................... (a)

N Q cos 60 = 0 ........................................................... (b)

T = 1N ......................................................................................... (c)

285

STATIKA
Iz (b) slijedi:
N = Q cos 60 ................................................................................. (b')

pa je izraz (c)
T = 1Q cos 60 .............................................................................. (c')

Kada se (c') uvrsti u (a) slijedi:

S + 1Q cos 60 Q sin 60 = 0 ......................................................... (a')
S = Q ( sin 60 1 cos 60 )
S = 4,08 N

Ravnotea koionog doboa (slika 7.34)

Y0
X0

Slika 7.34 Ravnotea doboa

Mo = 0
T1 = S

S r T1 R = 0 ............................................................. (d)

r
........................................................................................ (d')
R

T1 = 2,04 kN
T1 = 2N ........................................................................................ (e)
N1 =

......................................................................................... (e')

N1 = 6,8 kN

286

7-TRENJE KLIZANJA I TRENJE KOTRLJANJA

Ravnotea poluge (slika 7.35)

Y01
X01

Slika 7.35 Ravnotea poluge

M o1 = 0
F =

F b N1 a + T1c = 0 ................................................... (f)

N1a T1c
................................................................................ (f')
b

F = 1,1968 kN

287

TEITE
8.1 Koordinate teita
Jedno od osnovnih pitanja pri rjeavanju zadataka iz mehanike je i
odreivanje sredita (napadne take rezultante) sistema paralelnih sila
uz primjenu Varinjonove teoreme. Sa ovim zadatkom se susreemo i pri
odreivanju poloaja teita tijela.
Kako je kruto materijalno tijelo u polju Zemljine tee, na svaki
elementarni dio tijela djeluje sila tee usmjerena ka centru Zemlje, slika
8.1.

Slika 8.1 Djelovanje polja sile Zemljine tee na kruto materijalno tijelo
Rezultujua sila svih elementarnih teina Gi odgovara ukupnoj teini
tijela.
G =

Gi ..................................................................................... (8.1)
i =1

Napadna taka u kojoj djeluje ukupna teina tijela naziva se teite

tijela, a koordinate xC, yC, zC nazivaju se koordinate teita "C".
Koordinate teita odreene su slijedeim izrazima:

288

8 - TEITE
n

xC =

G i x i
i =1

............................................................................... (8.2)

yC =

Gi yi
i =1

............................................................................... (8.3)

zC =

Gi zi
i =1

............................................................................... (8.4)

Homogena tijela, kakva se ovdje izuavaju, imaju to svojstvo da je teina

bilo kojeg djelia tijela proporcionalna njegovoj zapremini:
Gi = Vi

G =

Gi = V

.............................................. (8.5)

i =1

- teina jedinice zapremine,

gdje je:

Vi zapremina elementarnog djelia tijela,

V ukupna zapremina tijela.
Zamjenom izraza (8.5) u izraze (8.2, 8.3 i 8.4) dobiva se:
n

xC =

Vi xi
i =1

............................................................................... (8.6)

yC =

Vi yi
i =1

............................................................................... (8.7)

zC =

Vi zi
i =1

............................................................................... (8.8)

Za sluaj homogene tanke ploe, (slika 8.2) koja lei u horizontalnoj

ravni Oxy, koordinate teita C (xC, yC) odreene su slijedeim izrazima:
n

xC =

Ai xi
i =1

............................................................................... (8.9)

yC =

Ai yi
i =1

............................................................................... (8.10)

289

STATIKA
Izrazi:
Sy =

Ai xi

i ............................................................................. (8.11)

i =1

Sx =

Ai yi

............................................................................ (8.12)

i =1

definiu statike momente povrine, slika 8.2.

Slika 8.2. Homogena tanka ploa

U sluaju linijskog rasporeda masa homogenih tijela, slika 8.3, ija se
debljina i irina zanemaruje, teina pojedinih elementarnih dijelova Li,
proporcionalne su njegovoj duini:
L=

Li ...................................................................................... (8.13)
i =1

Gi = 1 Li .................................................................................... (8.14)
gdje je: 1 teina jedinice duine datog tijela.
Poloaj teita sada je odreen izrazima:
n

xC =

Li xi
i =1

................................................................................ (8.15)

yC =

Li yi
i =1

................................................................................ (8.16)

zC =

290

Li zi
i =1

.................................................................................. (8.17)

8 - TEITE

Slika 8.3 Homogena linija

Prethodno izvedeni izrazi koji su postavljeni na bazi elementarnih
dijelova tijela, ako prevedemo na granine vrijednosti, onda ove zadatke
moemo jednostavnije rijeiti koritenjem integrala, i to:
za sluaj prostornog rasporeda mase homogenog tijela:
xC =

1
xdV
V

yC =

zC =

1
zdV
V

.............................. (8.18)

za sluaj povrinskog rasporeda mase homogenog tijela:

xC =

1
xdA
A

yC =

1
ydV
V

1
ydA
A

zC =

1
zdA
A

............................... (8.19)

za sluaj linijskog rasporeda mase homogenog tijela:

xC =

1
xdL
L

yC =

1
ydL
L

zC =

1
zdL
L

................................. (8.20)

gdje je: x, y, z koordinate napadnih taaka elementarnih teina.

8.2 Poloaj teita homogenih tijela koji

imaju ose simetrije
U sluaju da homogeno tijelo ima jednu ili vie osa simetrije, slika 8.4,
teite tog tijela se nalazi na osi simetrije.

291

STATIKA

Slika 8.4 Poloaj teita kod tijela koje ima jednu osu simetrije
U ovom sluaju je:
xC = 0............................................................................................. (8.21)
yC = 0 ............................................................................................ (8.22)
n

zC =

Vi zi
i =1

................................................................................ (8.23)

Za sluaj da tijelo ima ravan simetrije analogno prethodnom izlaganju,

teite tijela se nalazi u ravni materijalne simetrije, odnosno u sluaju
da tijelo ima dvije ili vie osa simetrije, teite tijela se nalazi u presjeku
tih osa simetrije.

8.3 Guldinove teoreme

Pomou Guldinovih teorema moe se odrediti povrina tijela koje
nastaje obrtanjem krive linije oko date ose, odnosno zapremina tijela,
koja nastaje obrtanjem ravne povrine oko date ose, primjenom
statikih metoda.
Prva teorema. Povrina koju opie ravna linija AB pri obrtanju oko date
ose, jednaka je proizvodu duine L, linije AB i duine luka koga opie
teite te linije (r ), kako je prikazano na slici 8.5.

292

8 - TEITE

Slika 8.5 Povrina koju opisuje linija AB pri rotaciji oko ose z
Povrina opisanog tijela je:

A = dA = r dL =r dL .............................................................. (8.24)
L

Za sluaj da je = 2, tada je povrina formiranog tijela:

A = 2r dL = 2r L ........................................................................ (8.25)
L

Druga teorema. Zapremina tijela koje nastaje obrtanjem ravne povrine

oko date ose, jednaka je proizvodu povrine ravne figure i duine luka
koju opie teite te ravne figure, slika 8.6.

Slika 8.6. Tijelo koje nastaje rotacijom povrine A oko ose z

293

STATIKA
dV = r dA .................................................................................... (8.26)
Ukupna zapremina formiranog tijela je:
V =

dV = r dA = r dA ........................................................... (8.27)

LA

za sluaj da je = 2

V = 2r dA = 2r A
A

294

8 - TEITE

Primjeri:
Zadatak 8.1 Za datu liniju prikazanu na slici 8.7 analitiki i grafiki
odrediti koordinate teita i veliinu povrine koja nastaje rotacijom
linije oko x i y ose za ugao = 3600 ako je R = 1 cm.

Slika 8.7 Homogena linija

Rjeenje:
a) Analitiko rjeenje
Datu liniju rastavit emo na pet dijelova za koje su teita definisana u
odgovarajuim tabelama. Poloaj teita pojedinih segmenata linije
prikazan je na slici 8.8.
Koordinate teita date linije odredit emo na osnovu izraza:
s

xT =

Li xi
i =1

L1 x1 + L2 x 2 + L3 x 3 + L4 x 4 + L5 x 5
........................... (a)
L1 + L2 + L3 + L4 + L5

L1 y1 + L2 y2 + L3 y3 + L4 y 4 + L5 y5
............................ (b)
L1 + L2 + L3 + L4 + L5

yT =

Li yi
i =1

295

STATIKA

Slika 8.8 Sloena homogena linija razloena na elementarne linije

Radi preglednosti, sve vrijednosti za odreivanje teita date linije
prikazat emo tabelarno.
Tabela 1. Osnovni podaci homogene linije prikazani tabelarno.
i
Li (cm)
xi (cm)
yi (cm)
Lixi(cm2) Liyi(cm2)
1
2R
2
R
1
0
0
2
0
2
3,14
3R
3
0,64
9,42
2,01
R
2R/
3
2R
2
4R
4
R
1
8
2
4 2R 2 2,83
3R
3
3R
3
8,49
8,49
4R5
3,14 2(2R)/ 1,27
2,73
3,99
8,57
R
2(2R)/
13,11
31,90
21,07

Prema jednainama (a) i (b), a na osnovu podataka iz tabele 1 slijedi:

xT =

31,90
= 2,43 cm
13,11

yT =

21,07
= 1,61 cm.
13,11

Veliinu povrine koja nastaje rotacijom linije oko osa x i y odredit emo
primjenom Guldinove teoreme na osnovu koje slijedi:

296

8 - TEITE

rotacija oko ose x

Ax = L yT = 2 L yT, .............................................................. (c)

Ax = 2 3,14 13,11 1,61

= 132,55 cm2

rotacija oko ose y

Ay = L xT = 2 L xT,............................................................... (d)
Ay = 2 3,14 13,11 2,43 = 200,06 cm2
Ugao uvrtavamo u radijanima.
b) Grafiko rjeenje
Koristei razmjeru za duinu U L =1cm/1cm nacrtamo oblik linije u
koordinatnom sistemu xOy, a u razmjeri U L =2cm2/1cm nacrtamo
poligon ekvivalentnih "sila" ije su napadne take teita T1, T2, T3, T4 i
T5 pojedinih segmenata linije. Intenzitet tih "sila" jednak je duini
pojedinih segmenata linije. Dakle, imamo sistem paralelnih vektora ija
se rezultanta L dobija primjenom poligona sila i verinog poligona. Ako
vektore zaokrenemo u istu stranu za ugao 900, moemo odrediti
G
G G G G G
rezultantu L ' , vektora L1' , L'2 , L'3 , L'4 i L'5 , primjenom poligona sila i
H
L
vektora
verinog
poligona
kao
u
sluaju
rezultante
G G
G G G G
G
L1, L2 , L3 , L4 i L5 . Presjek pravaca rezultanti L i L ' definie teite T date
linije.
Koordinate teita T linije, dobivene grafikim postupkom na slici 8.9,
su:

xT = Om U L ,
xT = 2,43cm

1cm
1cm

xT = 2,43 cm

yT = On U L ,
yT = 1,61cm

1cm
1cm

yT = 1,61cm

297

STATIKA

UL =

UL =

2cm
1cm

1cm
1cm

ab = a ' b ' =

L1
L'
= 1 = 1cm
UL UL

bc = b 'c ' =

L2
L'
= 2 = 1,57 cm
UL UL

cd = c ' d ' =

L3
L'
= 3 = 1cm
UL UL

de = d ' e ' =

L4
L'
= 4 = 1,42cm
UL UL

ef = e ' f ' =

L5
L'
= 5 = 1,57 cm
UL UL

L = af U L = 6,55 cm

2cm
= 13,1cm
1cm

L ' = a ' f ' U L = 6,55 cm

Slika 8.9 Grafiko rjeenje zadatka 8.1

298

2cm
= 13,1cm
1cm

8 - TEITE
Zadatak 8.2 Za datu povrinu prikazanu na slici analitiki i grafiki
odrediti koordinate teita i veliinu zapremine tijela nastalog rotacijom
date povrine oko x i y ose za ugao = 3600 ako je R =1 cm.

Slika 8.10 Homogena povrina

Rjeenje
a) Analitiko rjeenje
Datu sloenu povrinu rastavit emo na odreen broj elementarnih
geometrijskih povrina za koje je poloaj teita definisan u
odgovarajuim tabelama. Pri tome emo izvriti odgovarajue
dopunjavanje i oduzimanje elementarnih povrina kako je prikazano na
slici 8.11.
Koordinate teita date povrine odredit emo na osnovu izraza:
s

xT =

Ai xi
i =1

A1 x1 A2 x 2 + A3 x 3 A4 x 4 + A5 x 5
......................... (a)
A1 A2 + A3 A4 + A5

A1 y1 A2 y2 + A3 y3 A4 y 4 + A5 y5
.......................... (b)
A1 A2 + A3 A4 + A5

yT =

Ai yi
i =1

299

STATIKA

Slika 8.11 Homogena sloena povrina razloena

na elementarne povrine

Radi preglednosti, sve vrijednosti za odreivanje poloaja teita date

sloene povrine date su tabelarno.
Tabela 8. Osnovni podaci homogene povrine prikazani tabelarno
xi (cm)
yi (cm)
Aixi(cm2) Aiyi(cm2)
i
Ai (cm2)
2
1
8R
8
2R
2
R
1
16
8
2
4
R
R
2
3R
3
-4,71
-0,66
0,42
3
1,57
2
3

4R2

-R2

3,14

2R2

300

9,29

R
4(2R )
3
2R +

2R
3

1
0,85
2,67

3R
4R4(2R )
3
2R
2R+
3

12

3,15

-2,67

-9,81

2,67

5,34

5,34

17,96

14,79

8 - TEITE
Prema jednainama (1) i (2), a na osnovu podataka iz tabele 2 slijedi:
17,96
= 1,93 cm
9,29
14,79
yT =
= 1,59 cm.
9,29
xT =

Veliinu zapremine tijela koje nastaje rotacijom date povrine oko osa x
i y odredit emo primjenom Guldinove teoreme na osnovu koje slijedi:

rotacija oko ose x

Vx = A yT = 2 A yT ............................................................... (d)
Vx = 2 3,14 9,29 1,59 = 92,76 cm2

rotacija oko ose y

Vy = A xT = 2 A xT ............................................................... (e)
Vy = 2 3,14 9,29 1,93 = 112,60 cm2
Ugao uvrtavamo u radijanima.
b) Grafiko rjeenje
Koristei razmjeru za duinu U L = 1cm/1cm nacrtamo datu povrinu u
koordinatnom sistemu xOy, a u razmjeri U A = 2cm2/1cm nacrtamo
poligon ekvivalentnih "sila" ije su napadne take teita T1, T2, T3, T4 i
T5 pojedinih elementarnih povrina. Intenzitet tih "sila" jednak je veliini
elementarnih povrina. Dakle, imamo sistem paralelnih vektora
G G G G
G
G
A1 , A2 , A3 , A4 i A5 , ija se rezultanta A dobija primjenom poligona sila i
verinog poligona. Rotacijom vektora za ugao 900 na isti nain
G
primjenom poligona sila i verinog poligona dobijamo rezultantu A '
G G G G
G
G
G
paralelnih vektora A1' , A2' , A3' , A4' i A5' . Presjek pravaca rezultanti A i A '
definie teite T date povrine. Bitno je uoiti da vektori negativnih
G
G G
G
povrina A2 i A4 , A2' i A4' imaju suprotan smjer od vektora pozitivnih
povrina.
Koordinate teita T linije dobijene postupkom na slici 8.12 su:
xT = Om U L ,
xT = 1,93cm

1cm
1cm

xT = 1,93cm

301

STATIKA

yT = On U L ,
yT = 1,59cm

1cm
1cm

yT = 1,59cm

UL =

2cm2
UA =
1cm

1cm
1cm

ab = a ' b ' =

A1
A'
= 1 = 4cm
UA UA

bc = b 'c ' =

A2
A'
= 2 = 0,79cm
U LA U A

cd = c ' d ' =

A3
A'
= 3 = 2cm
UA UA

de = d ' e ' =

A4
A'
= 4 = 1,57 cm
UA UA

ef = e ' f ' =

A5
A'
= 5 = 1cm
U LA U A

A = af U A = 4,65 cm

2cm2
= 9,3cm
1cm

2cm2
= 9,3cm
1cm
Slika 8.12 Grafiko rjeenje zadatka 8.2
A ' = a ' f ' U A = 4,65 cm

302

PROIZVOLJNI
PROSTORNI SISTEM
SILA
9.1 Moment sile za osu
Za objanjavanje dejstva proizvoljnog prostornog sistema sila treba
uvesti i moment sile za osu. MOMENT SILE ZA OSU karakterie obrtni
efekt sile koja tei da obrne tijelo oko neke ose. Da bi se izuilo dejstvo
JG
sile F na tijelo (slika 9.1), u odnosu na z osu, potrebno je silu
projektovati na ravan Oxy koja je okomita na osu z, a zatim izraunati
G
moment projekcije Fxy u u odnosu na taku O u kojoj osa z prodire
kroz ravan Oxy.
JG
JG
G
Sila F razloi se na Fxy i Z komponente.

Z
Fxy

h1

Fxy
A1

O
xy

JG
Slika 9.1 Moment sile F za osu

JG
Komponenta Z ne
moe da obrne tijelo
oko ose z, jer je
paralelna toj osi i
moe samo da ga
translatorno pomjeri
du ose z ukoliko je
ono slobodno. Sav
obrtni efekat koji
JG
F
proizvodi sila
jednak je obrtnom
efektu komponente
JG
G
Fxy sile F koja

djeluje u ravni Oxy.

303

STATIKA
JG
Moment sile F u odnosu na osu Oz je skalarna veliina uzeta sa
G
znakom + ili -, koja je jednaka proizvodu intenziteta sile Fxy i kraka h1
G
sile Fxy u odnosu na pol O, u kojem osa z prodire kroz ravan Oxy.
JJG

JJJJJG

M zF = M zFxy = Fxy h1 ..................................................................... (9.1)

G
Moment sile je pozitivan ako sila Fxy obre u smjeru suprotnom od

kretanja kazaljke na satu.

JG
Obrtni efekat sile F za osu z isti je za sve take na osi z.
JG
Pri prouavanju momenta sile F za osu Oz, ravan Oxy moe se provui
kroz bilo koju taku ose z. Treba uraditi sljedee:
a) Postaviti ravan xy okomito na osu z u proizvoljnoj taki te ose.
JG
G
b) Projektovati silu F na ravan xy i odrediti intenzitet sile Fxy .
G
c) Odrediti krak sile h1 sile Fxy za taku O u kojoj osa z prodire kroz
ravan Oxy.

G
d) Izraunati proizvod Fxy h1 i odrediti znak obrtanja.

Moment sile za osu jednak je nuli kada je:

sila paralelna osi,

ako napadna linija sile sijee osu tj. ako je h1=0.

9.2 Projekcije sile na ose prostornog

pravouglog koordinatnog sistema
JG
Neka na tijelo djeluje sila intenziteta F i poznatog pravca i smjera,
odreenih bilo kojim dvjema takama A i B na napadnoj liniji sile (slika
9.2).
JG
Na osnovu koordinata taaka A i B mogu se odrediti projekcije sile F na
pojedine ose.

Sa slike se vidi da je:

CD = x B x A
AC = yB y A ................................................................................. (9.2)
DB = z B z A

304

9-PROIZVOLJNI PROSTORNI SISTEM SILA

AB = AC + CD + DB pa je ......................................................... (9.3)

AB =

( xB

x A ) + ( yB y A ) + ( z B z A ) ....................................... (9.4)
2

B(xB, yB, zB,)

F

A(xA, yA, zA,)

C
y

O
x

Slika 9.2 Projekcije sile na ose

JG
Projekcije sile F na ose su:
X = F cos
Y = F cos ................................................................................... (9.5)
Z = F cos

JG
gdje su uglovi , i uglovi koje sila F zatvara sa osama x, y, z.
AC yB y A
=
AB
AB
CD x B x A
.................................................................... (9.6)
cos =
=
AB
AB
BD z B z A
=
cos =
AB
AB
cos =

pa su projekcije sile na ose:

X =

xB x A
F;
AB

Y =

yB y A
F;
AB

Z =

zB z A
F ..................... (9.7)
AB

JG
Dakle, ako je poznat intenzitet sile F i koordinate dviju taaka A(xA, yA,
zA,) i B(xB, yB, zB,), koje lee na napadnoj liniji sile, prvo se odredi
rastojanja AB, a zatim se nau projekcije te sile na pojedine ose.

305

STATIKA
Iz gornjih jednaina slijedi:
F 2 = X 2 + Y 2 + Z 2 .......................................................................... (9.8)
cos2 + cos 2 + cos2 = 1 .............................................................. (9.9)

9.3 Moment sile za taku

G
Neka na tijelo u taki A djeluje sila F i neka je njen poloaj u odnosu
G
na taku O odreen vektorom rA (slika 9.3).

MO

rA
h
O

Slika 9.3 Moment sile za taku

Vektorski proizvod:
JJG
G
G
M O = rA F ................................................................................... (9.10)
zove se moment sile za taku O. Moment je okomit na ravan OAB koju
G
G
G
definiu vektori rA i F i sa ijeg se vrha vidi da e se pravac vektora rA
G
poklopi sa pravcem vektora F najkraom rotacijom suprotno od smjera
kazaljke na satu.
Intenzitet tog vektora je:
M O = r F sin = F h ................................................................... (9.11)
G
gdje je h najkrae rastojanje take O i napadne linije sile F .

306

9-PROIZVOLJNI PROSTORNI SISTEM SILA

9.4 Projekcija momenta sile za taku na ose

pravouglog koordinatnog sistema
G
G
G
G
Neka na tijelo u taki A(xA, yA, zA) djeluje sila F = X i + Y j + Z k ije
su projekcije X, Y, Z na ose poznate ili se mogu odrediti na nain
opisan prethodno (slika 9.4). Moment te sile za koordinatni poetak O
je:

Zk

Yj
A

rA
Xi

k
j

zA

xA

yA

Slika 9.4 Projekcije momenta sile za taku

G
G
G
M O = rA F ................................................................................... (9.12)
G
G
G
G
rA = x Ai + y A j + z Ak ...................................................................... (9.13)
G
G
G
G
G
G
G
M O = x Ai + y A j + z Ak Xi + Yj + Zk ........................................... (9.14)

) (

Moment se moe napisati i u obliku:

G
G
G
i
j
k
G
M = x A y A z A ......................................................................... (9.15)
X Y
Z
G G G
gdje su i , j ,k jedinini vektori.
Nakon sreivanja dobije se:
G
G
G
G
M O = ( y A Z z AY ) i + ( z A X x A Z ) j + ( x AY y A X ) k ........................ (9.16)

Izrazi u zagradama predstavljaju projekcije vektora Mo na pojedine ose:

G
G
G
G
M O = M x i + M y j + M z k .................................................................. (9.17)
pa je:

307

STATIKA
M x = y A Z z AY
M y = z A X x A Z ............................................................................. (9.18)
M z = x AY y A X

9.5 Varinjonova teorema o momentu za taku

rezultante sistema sueonih sila
Teorema: Moment rezultante prostornog sistema sueljnih sila za
proizvoljnu taku jednak je vektorskom zbiru momenata komponentnih
sila za istu taku.
Dokaz: Neka u taki A na tijelo djeluje sistem sueljnih sila ija je
rezultanta jednaka (slika 9.5):
G
G
G
G
FR = F1 + F2 + F3 + ... ....................................................................... (9.19)
a njene projekcije su:

Xi
YR = Yi
Z R = Zi
XR =

.................................................................................... (9.20)

F3

F2

A
rA
F1

FR
y

O
x

Slika 9.5 Sistem sila

Moment rezultante za taku O je:
G
G G
G
G
G
G G
G
G
G
G
G
M O = rA F = rA F1 + F2 + F3 + ... = rA F1 + rA F2 + rA F3 + .... ..... (9.21)

G
G
G
G
M O = M O1 + M O 2 + M O 3 + ... ............................................................ (9.22)

ime je teorema dokazana.

308

9-PROIZVOLJNI PROSTORNI SISTEM SILA

Posljedica ove teoreme je da je moment rezultante prostornog sistema
sueljnih sila za bilo koju osu jednak algebarskom zbiru momenata
komponentnih sila za tu osu.
Kako je:
G
G
G
G
Fi = X i i + Yi j + Z i k ......................................................................... (9.23)
G
G
G
G
FR = X R i + YR j + Z R k ..................................................................... (9.24)
G
G
G
G
G
JG
i
j
k
i
j
k
G
G
G
M O = rA
Fi = x A
yA
z A = x A y A z A ....................... (9.25)
X R YR Z R
Xi
Yi
Zi

M x = y A Z R z AYR = y A ( Z1 + Z 2 + ...) z A (Y1 + Y2 + ...)

M y = z A X R x A Z R = z A ( X1 + X 2 + ...) x A ( Z1 + Z 2 + ...) ................... (9.26)
M z = x AYR y A X R = x A (Y1 + Y2 + ...) y A ( X1 + X 2 + ...)

Izrazi
M x = y A Z R z AYR
M y = z A X R x A Z R ........................................................................ (9.27)
M z = x AYR y A X R

predstavljaju momente sila za ose. Momenti Mx, My, Mz su mjera

tendencije sile F (X ,Y, Z) ili rezultante sila FR (XR, YR, ZR) da obrne tijelo,
na koje djeluje, oko osa x, y, z. Ovo slijedi iz Varinjonove teoreme:
Moment sile F za bilo koju osu jednak je algebarskom zbiru momenta
G G G
njenih komponenti Xi , Yj , Zk .
Primjer: Zadan je intenzitet sile F=100 N (slika 9.6). Odrediti momente
sile za ose.
z
z

C (0,4, 3 )
O Z

MO

Mz

O
My

Y
D (2,0,1)

Mx
x

Slika 9.6 Moment sile za ose

309

STATIKA
Rjeenje:
DC =

( xC

x D ) + ( yC yD ) + ( zC z D )

DC =

( 0 2)

+ ( 4 1) +
2

3 0

DC = 16 = 4 m
X = F cos = F

xC x D 0 2
=
100 = 50 N
DC
4

Y = F cos = F

yC yD 4 1
=
100 = 75 N
DC
4

Z = F cos = F

zC z D 0 2
=
100 = 25 3 N
DC
4

M x = yD Z z DY = 25 3 1 = 25 3 kNm
M y = z D X x D Z = ( 50 ) 0 25 3 2 = 50 3 kNm
M z = x DY yD X = 75 2 ( 50 ) 1 = 150 + 50 = 200 kNm

9.6 Spreg sila kao vektor

Predstavljati vektorski momente nije bilo neophodno u statici u ravni.
U statici prostornog sistema sila predstava o vektoru momenta sile za
taku i vektoru sprega sila je nuna. Ako na tijelo u takama A i B
G
G
djeluje par sila F i F ' koje ine spreg sa krakom h, suma momenata
tih sila za taku O je (slika 9.7):
z

F'

B
h

rB
rA

F
y

x
Slika 9.7 Spreg sila
G G
G G
G
G
G
G
M = rA F + rB F ' = (rA rB ) F .................................................... (9.28)

310

9-PROIZVOLJNI PROSTORNI SISTEM SILA

G
G
jer je F = F '.
JJJG
G JJJG G
G
G
Poto je (rA rB ) = BA to je M = BA F ......................................... (9.29)
JJJG
G
G
Vektor M je okomit na ravan koju ine vektori BA i F tj. na ravan
dejstva sprega i ima smjer takav da se sa vrha tog vektora vidi da spreg
nastoji da obrne tijelo u smjeru suprotnom od smjera kretanja kazaljke
na satu.

Intenzitet tog vektora je:

M=BAFsin=Fh tj. jedank je momentu sprega.
JJJG
Vektor BA ne zavisi od izbora take O, za koju je traen moment
G JJJG G
M = BA F i ovaj moment bi bio isti i ako bi se raunao za bilo koju
drugu taku (zato nema O u indeksu), pa je moment sprega slobodan
vektor i moe se slobodno premjetati u prostoru paralelno samom sebi.
Otuda je opravdano njegovo predstavljanje kao na slici 9.8.
z

M z

F
T

F'

y
x

F'

MT

My

y
x

Mz

y
x

y
x

Mx

Slika 9.8 Moment sprega

Moment se moe slobodno premjetati u ravni svog dejstva ili u neku
drugu ravan paralelnu sa ravni njegovog dejstva i za njega vae sve
osobine kao za spreg u statici u ravni.

9.7 Sabiranje spregova

Neka na tijelo djeluju dva sprega sila u ravnima T1 i T2 koje se
presijecaju du pravca AB (slika 9.9). Spregovi se mogu premjetati u
G
ravnima svojih dejstava, a oba se mogu predstaviti preko parova sila F 1
G
G
G
i F 1' i F 2 i F 2' sa izabranim rastojanjem AB.

311

STATIKA

T1

F R'

F 1'
A

F 2'
T2

F 2'
B

F 1'

F R'

Slika 9.9 Spregovi u dvije ravni

M1 = F1 AB ................................................................................... (9.30)
M 2 = F2 AB ................................................................................. (9.31)
G
G
Moment rezultirajueg sprega inie par sila F R i F R'
JJJJG
JJJJG G JJJJG G
G JJJJG G
G
G
G
G
M = AB FR = AB F1 + F2 = AB F1 + AB F2 = M 1 + M 2 .............. (9.32)

G
tj. rezultujui spreg M jednak je vektorskom zbiru komponentnih
G
G
G
G
spregova M 1 i M 2. Spreg M 1 okomit je na ravan T1, a M 2 okomit je na
G JJJJG G
G
ravan T2, dok je M = AB FR okomit na ravan koju ine vektori F R i
G
F R'.

Ako na tijelo djeluje vie spregova, oni se u parovima mogu sabirati na

opisani nain tako da je rezultanta sprega jedanka vektorskom zbiru
komponentnih spregova:
G
G
G
G
G
M = M 1 + M 2 + M 3 + .... =
M i ....................................................... (9.33)

312

9-PROIZVOLJNI PROSTORNI SISTEM SILA

Ovaj zbir se moe predstaviti grafiki po pravilu poligona konstruisanog
G
od komponentnih vektora M i ili analitiki:

Mx i
My = My i
Mz = Mz i
Mx =

................................................................................. (9.34)

pri emu je intenzitet rezultirajueg sprega:

M = M x 2 + M y 2 + M z 2 .................................................................. (9.35)

9.8 Redukcija prostornog sistema sila na taku

Sluaj redukcije je isti kao kod ravanskog sistema (slika 9.10).
Teorem: Sila koja djeluje u nekoj taki krutog tijela moe se premjestiti
paralelno samoj sebi u bilo koju drugu taku tog tijela, s tim da se u toj
taki redukcije pridoda i vektor momenta te sile za taku redukcije.
Mo
F
O

rA

a)

rA
F'

G
G G
M O = rA F
F

b)

c)

Slika 9.10 Redukcije sile na taku

G
G
G
G
G
Vektor M O = rA F je okomit na ravan koju odreuju vektori rA i F .
G
G
Poto na slici 9.10c vektori M O i F su okomiti to se mogu predstaviti
G
rezultujuom silom F koja djeluje u nekoj drugoj taki, slika 9.10a.

Ako na tijelo djeluje vie sila to se one, jedna po jedna, mogu redukovati
na neku zajedniku proizvoljnu taku O i tako dobiti sistem sila i
G
spregova, a zatim se te sile mogu sabrati u glavni vektor FG ,a spregovi
G
u glavni moment M O .

313

STATIKA

Glavni vektor ne zavisi od izbora take redukcije, a glavni moment

zavisi. Oni, u principu, nisu meusobno okomiti.
z
F2
r2
F 3 r3

Mo2

F1

Mo
FG

F1

r1

Mo1

F2

F3

G
G G
M O 1 = r1 F1

Mo3

G
G G
M O 2 = r2 F2

G
G G
M O 3 = r3 F3

Slika 9.11 Glavni vektor i glavni moment

X;
MO x = M x ;
XR =

Y ;
MO y = M y ;

YR =

Z ............................. (9.36)
M O z = M z ; ........................ (9.37)
ZR =

FR = X R 2 + YR 2 + Z R 2 ................................................................... (9.38)
M O = M O x 2 + M O y 2 + M O z 2 ......................................................... (9.39)

Mogu nastupiti slijedei sluajevi:

G
G
1. FR =0
M O =0 sistem je u ravnotei
G
G
G
M O =0 sistem nije u ravnotei i svodi se na rezltantu FR
2. FR 0
G
G
G
M O 0 sistem nije u ravnotei i svodi se na spreg sila M O
3. FR =0
G
G
M O 0 sistem nije u ravnotei i za razliku od ravnog sistema
4. FR 0
G
G
sila, gdje su vektori M O i FR uvijek okomiti, vektori
G
G
M O i FR nisu u optem sluaju okomiti.
Ovdje razlikujemo tri sluaja:
G
G
G
G
a) vektori M O i FR su okomiti M O FR
Sistem se moe redukovati na rezultantu koja ne prolazi kroz taku O
G
G
(slino kao kod ravanskog sluaja). Ako je M O FR , tada postoji par sila
G
G
kojima se moe predstaviti spreg M O i koje lee u ravni dejstva sile FR .

314

9-PROIZVOLJNI PROSTORNI SISTEM SILA

G
G G
Ako se M O predstavi pomou para sila FR i FR ' tako da je FR h = M O ,
sluaj se svodi na rezultantu u taki A (slika 9.12).

z
MO

F R'

z
FR

FR

FR
y

h
A

FR

x
x

x
G
G
Slika 9.12 Sluaj M O FR

G
G
G
G
b) vektori M O i FR su paralelni M O II FR
G
G
Pod dejstvom M O i FR tijelo se kree poput zavrtnja. Sistem se svodi na
dinamiki zavrtanja ili dinamu. Dalje svoenje sistema nije mogue jer
se takvo kretanje ne moe ostvariti dejstvom jedne jedine sile
(rezultante) ili samo spregom sila.

MO

FR

G
G
Slika 9.13 Sluaj M O II FR

315

STATIKA

c) vektori FR 0 i M O 0 su pod nekim uglom

G
M O 0, pa jo ako nisu niti okomiti niti kolinearni nego

Ako su FR 0 i

su pod nekim uglom, onda se takav sistem moe svesti na dinamu, ali
osa diname prolazi kroz neku taku A.
Znai da se neuravnoteeni sistem sila, nakon redukcije na proizvoljnu
taku O, svodi na neku od tri mogunosti:
rezultantu, spreg sila ili dinamu.
z

MO

M2=MO sin
M1=MO cos

M2

FR

FR'

M1

M1

x
FR

FR

FR

O
y
h

FR

M1

M1

FR

Slika 9.14 Sluaj FR 0 i M O 0 i pod nekim su uglom

9.9 Uslovi ravnotee proizvoljnog prostornog

sistema sila
Potrebni i dovoljni uslovi ravnotee prostornog sistema sila, koji djeluje
na kruto tijelo, su:
G
G
FR =0
M O =0 ............................................................................ (9.40)
Ova dva vektora mogu se projektovati na sve tri ose koordinatnog
sistema i u potpunosti su definisana tim projekcijama. Iz est jednaina

316

9-PROIZVOLJNI PROSTORNI SISTEM SILA

slijede i potrebni i dovoljni analitiki uslovi ravnotee proizvoljnog
prostornog sistema sila koji djeluje na kruto tijelo:

X = 0
Mx = 0

Y = 0
My = 0

Z = 0 .............................................. (9.40)
Mz = 0

Fiziko znaenje je sljedee:

G
Prve tri jednaine ( FR =0) zadovoljavaju uslove da nema translacije u
pravcu osa x, y, z, odnosno da nema bilo kakve translacije tijela.
G
Druge tri jednaine
M O = 0 svaka za sebe izraavaju zahtjev da ne

bude rotacije oko osa. Dakle, svih est jednaina osiguravaju odsustvo
bilo kakve translacije i rotacije.

9.9.1 Analitiki uslovi ravnotee u nekim specijalnim

sluajevima prostornog sistema sila
Jednaine (izraz 9.40) su potrebni analitiki uslovi ravnotee prostornog
sistema sila. U nekim sluajevima moe biti i manje uslova. Npr. u
sluaju sistema sila koje djeluju du jednog pravca, npr. du ose x
X = 0 . Ostalih pet je
potrebno je postaviti samo jednu jednainu

zadovoljeno. Proizvoljni ravni sistem je specijalan sluaj prostornog

sistema.
Analitiki uslovi ravnotee prostornog sistema sueljnih sila
Ako na kruto tijelo djeluje
prostorni sistem sueljnih
sila za ravnoteu je potrebno:

F3

O
x

X = 0 Y = 0 Z = 0

F2

F1

G
M O =0 je
Uslov da je
identino zadovoljen, pa su
zadovoljene i preostale tri
jednaine ravnotee. Ako se
radi o sueljnom, ravnom
sistemu
sila,
tada
je
Z = 0 pa
se
jednaine

svode na dvije.
Slika 9.15 Prostorni sueljni sistem sila

317

STATIKA
Analitiki uslovi ravnotee prostornog sistema paralelnih sila
Ako su sve sile paralelne osi x,
z
F1

F2

tada je:
Y =0

F3
y

Z = 0

M x = 0 pa

i ostaju uslovi:

X = 0 My = 0 Mz = 0

x
Slika 9.16 Prostorni sistem
paralelnih sila

Ako sve sile lee u ravni Oxy tada je i

M y = 0 , pa se jednaine svode na

uslove ravnotee ravnog sistema sila.

Analitiki uslovi ravnotee prostornog sistema spregova

Ako na tijelo djeluju
spregovi tada je:

X = Y = Z = 0 zadovoljeno

M2
M3

pa preostaju uslovi:

M1

z
O

samo

Mx = 0

Mz = 0

Ako
su
vektori
spregova
meusobno paralelni sa osom z
tada
je
Mx = 0 i
M y = 0 pa ostaje

Slika 9.17 Sistem spregova

My = 0

samo uslov

Mz = 0 .

9.10 Veze i njihove reakcije u prostornim

problemima
Za svaku vezu treba ispitati da li se suprotstavlja translacijama u
pravcu osa i rotacijama oko osa. Ako se suprotstavlja, treba nacrtati
odgovarajui vektor.

318

9-PROIZVOLJNI PROSTORNI SISTEM SILA

1.
z

Veza je ue u prostoru. Reakcija ima

pravac ueta i moe biti optereena
samo na zatezanje. U principu, ima tri
komponente, a ako je u nekoj ravni
onda ima dvije komponente u pravcu
osa ravni u kojoj je ue.

2.
F

F
z

F'

F'

tap
zanemarive
teine,
zglobno
je
vezan
na
svojim
krajevima i optereen
na
krajevima
na
pritisak ili zatezanje.
Reakcija ima pravac
tapa.

3.
z

O
x

Pokretni oslonac na glatkoj ravni.

Reakcija ima pravac okomit na ravan.

319

STATIKA
4.

Y
X

Pokretni oslonac na hrapavoj ravni ili

nepokretni oslonac privren za tu
ravan.

5.
Z
Sferni glatki zglob ne dozvoljava translaciju
niti u jednom pravcu u prostoru.
Y
X

320

9- PROIZVOLJNI PROSTORNI SISTEM SILA

Primjeri:
Zadatak 9.1 Na kocku, strane a=10 cm, djeluju sile prikazane na slici
6.1. Veliine svih sila su jednake i iznose F=10 kN. Svesti ovaj sistem
sila na prostiji oblik, tj. na glavni vektor i glavni moment.

Slika 9.18 Prostorni sistem sila na kocki

Rjeenje:
Posmatrat e se dijagonalna ravan kocke odreena bridovima CDBA u
G
kojoj lei sila F5 . Definisat e se ugao koga sila zaklapa sa ravninom
Oxy.

Slika 9.19 Dijagonalna

ravan kocke CDBA
co =

10 2
=
10 3

2
3

sin =

10
3
=
........................................ (a)
3
10 3

321

STATIKA

Projekcije glavnog vektora na ose x,y,z:

Fx = F2 cos 45 F3 cos 45 + F4 + F5 cos cos 45 ........................... (b)
Fx = 10

2
2
2 2
10
+ 10 + 10
= 1,67 kN
2
2
3 2

Fy = F2 sin 45 + F3 sin 45 + F5 cos sin 45 ...................................... (c)

Fy = 10

2
2
2 2
+ 10
+ 10
= 19,87 kN
2
2
3 2

Fz = F1 + F5 sin ............................................................................. (d)

Fz = 10 + 10

3
= 15,77 kN
3

Intenzitet glavnog vektora:

F = Fx 2 + Fy 2 + Fz 2 ....................................................................... (e)
F =

(1,67 )2 + (19,87 )2 + (15,77 )2

= 25,43 kN

Uglovi koje glavni vektor zaklapa sa pravcima osa x,y,z:

Fx
1,67
=
= 0,0657
25,43
F
Fy 19,87
=
= 0,781
cos =
25,43
F
F
15,77
= 0,620
cos = z =
25,43
F
cos =

= 82,6
= 38,6

.................................... (f)

= 51,67

Projekcije glavnog momenta na ose:

M x = F1 a F2 a sin 45 .............................................................. (g)
M x = 10 10 10 10

2
= 29,29 kNcm
2

M y = F1 a + F4 a F2 a cos 45 ................................................. (h)

M y = 10 10 + 10 10 10 10

2
= 70,7 kNcm
2

M z = F3 a sin 45 + F2 a sin 45 F4 a ....................................... (i)

322

9- PROIZVOLJNI PROSTORNI SISTEM SILA

M x = 10 10

2
2
+ 10 10
10 10 = 41,42 kNcm
2
2

Intenzitet glavnog momenta

M = M x 2 + M y 2 + M z 2 .................................................................. (j)
M =

( 29,29)2 + ( 70,7 )2 + ( 41,42)2

= 87,01 kNcm

Uglovi koje glavni moment zaklapa sa pravcima osa:

M x 29,29
=
= 0,3366
M
87,01
My
70,7
=
= 0,8125
cos 1 =
M
87,01
M
41,42
= 0,4760
cos 1 = z =
M
87,01
cos 1 =

1 = 70,33
1 = 144,34 ......................... (k)
1 = 61,57

Zadatak 9.2 Homogena kvadratna ploa, teine G i stranica a, vezana je

sfernim zglobom A i cilindrinim B za postolje, a u datom poloaju,
prema slici 9.20, odrava je ue KC. Za plou je, u taki D, okaen teret
Q=2 G, a u taki E djeluje sila F=G. Odrediti reakcije u leitima i silu u
uetu KC.

Slika 9.20 Kvadratna ploa

323

STATIKA
Rjeenje:
Ploa e se osloboditi veza sa okolinom i njihov uticaj zamjenit e se
reakcijama (slika 9.21).

Poged sa stane

Slika 9.21 Aktivne sile i reakcije oslonaca koje djeluju na plou

Statiki uslovi ravnotee ploe su:

X = 0
Y = 0
Z = 0

X A + X B S cos 60 = 0 ................................................ (a)

Mx = 0

My = 0

Mz = 0

XB a + F

YA F = 0 .................................................................. (b)
Z A + Z B + S sin 60 G Q = 0 ..................................... (c)
a
a
Q a + Z B a + F sin 30 = 0 ...................... (d)
2
2

a
cos 30 + Q a cos 30 S a = 0 ......................... (e)
2
a
cos 30 = 0 .......................................... (f)
2

Rjeavanjem sistema od est jednaina dobivamo est nepoznatih

reakcija oslonaca:

(b )

(f )

324

YA = F = G
XB =

F
G 3
cos 30 =
2
4

9- PROIZVOLJNI PROSTORNI SISTEM SILA

G
5
cos 30 =
3G
2
4

(e )

S = Q cos 30 +

(d )

ZB =

(c )

9
Z A = G + Q S sin 60 Z B = G
8

(a )

X A = S cos 60 X B =

G
F
9
+ Q sin 30 = G
2
2
4

7 3G
8

Reakcije sfernog A i cilindrinog zgloba B imaju intenzitet:

FA =

X A 2 + YA 2 + Z A 2 = 2,136 G

FB =

X B 2 + Z B 2 = 2,29 G

Zadatak 9.3 Homogena kvadratna ploa na slici 9.22, stranice a i

teine G, vezana je sfernim i cilindrinim zglobom u takama A i B. U
taki E, na sredini strane CD, ploa je za podlogu vezana pomou tapa
koji je okomit na plou. Ploa sa horizontalnom ravni Oxy zatvara ugao
=30. U ravni ploe djeluje moment sprega M. Odrediti reakcije
oslonaca. Zadano je: G=10 kN, a=1m, M=10 kNm.

Slika 9.22 Homogena ploa

Rjeenje: Ploa e se osloboditi veza sa okolinom i njihov uticaj
zamjenit e se reakcijama (slika 9.23).

325

STATIKA

Slika 9.23 Aktivne sile i reakcije oslonaca

ploe u ravnotenom poloaju
Statiki uslovi ravnotee ploe:

X = 0
Y = 0
Z = 0

Y A + YB FE cos 60 = 0 ............................................... (b)

Mx = 0

FE a G

My = 0

Z E a FE

Mz = 0

YB a FE

X A = 0 ...................................................................... (a)

Z A + Z B + FE sin 60 G = 0 ........................................ (c)

Rjeavanjem
oslonaca:

326

(a )

XA = 0

(d )

FE =

(e)

ZB

sistema

a
cos 30 = 0 ............................................. (d)
2
a
a
sin 60 + G M sin 30 = 0 ............ (e)
2
2

a
cos 60 + M cos 30 = 0 ......................... (f)
2

jednaina

dobivaju

se

G
cos 30 = 4,33 kN
2
G FE
M
=

sin 60
cos 30 = 1,875 kN
2
2
a

nepoznate

reakcije

9- PROIZVOLJNI PROSTORNI SISTEM SILA

FE
M
cos 60
cos 30 = 7,58 kN
a
2
Y A = FE cos 60 YB = 9,74 kN

(f )

YB =

(b)
(c )

Z A = G Z B FE sin 60 = 8,125 kN

Intenziteti reakcija sfernog A i cilindrinog zgloba B su:

FA = X A 2 + Z A 2 = 12,68 kN
FB = YB 2 + Z B 2 = 7,8 kN

Zadatak 9.4 Pravougaona vrata ABCD, teine G=150 N i dimenzija

2x3m, mogu se okretati oko osovine AB. U taki A, vrata su vezana
sfernim zglobom, a u taki B pominim osloncem. Vjetar jaine 100
N/m2 djeluje na vrata paralelno ravni xAy pod uglom =60. U taki D
vrata su vezana uetom za taku E, gdje je AE=1m. Odrediti veliine
reakcija u osloncima i silu u uetu DE.

Slika 9.24 Pravougaona vrata

Rjeenje:
Vrata e se osloboditi veza sa okolinom i njihov uticaj zamjenit e se
reakcijama (slika 9.25).

327

STATIKA

Slika 9.25 Ravnoteni poloaj vrata

Ugao ueta DE prema osi y (slika 9.25):
tg =

1m
= 0,5 .............................................................................. (a)
2m
tg 2

sin =

1 + tg 2

sin =

5
5

cos =

2 5
5

............................................................................ (b)

Statiki uslovi ravnotee vrata:

X = 0
Y = 0
Z = 0

328

X A + X B + S sin W sin 60 = 0 ..................................... (c)

Y A + YB S cos + W cos 60 = 0 ...................................... (d)
Z A G = 0 ..................................................................... (e)

9- PROIZVOLJNI PROSTORNI SISTEM SILA

Mx = 0
My = 0
Mz = 0

G 1 W 1,5 cos 60 YB 3 = 0 ................................ (f)

X B 3 W 1,5 sin 60 = 0 ........................................... (g)
S 2 sin + W sin 60 1 = 0 ..................................... (h)

W = p A = 100

N
6m2 = 600 N ................................................... (i)
2
m

Rjeavanjem sistema
nepoznatih reakcija:

( h)
(g )
(f )
(e)
(d )
(c )

od

est

jedanina

dobivaju

se

vrijednosti

W 1 sin 60
= 580,96 N
2 sin
W 1,5 sin 60
= 259,8 N
XB =
3
G 1 + W 1,5 cos 60
= 200 N
YB =
3
Z A = G = 150 N
S=

Y A = S cos W cos 60 YB = 419,63 N

X A = W sin 60 S sin X B = 0 N

Intenziteti reakcija sfernog A i pominog oslonca B su:

FA = X A 2 + YA 2 + Z A 2 = 445,63 N
FB =

X B 2 + YB 2 = 327,23 N

Zadatak 9.5 Vrata, teine G=100 N, visine 2m i irine 1m, uvrena su

u takama A i B. U taki C privezano je ue koje je prebaeno preko
kotura H. Na drugom kraju ueta objeen je teret Q=10 N. Trenje se
zanemaruje. Odrediti:
a) silu F koja djeluje okomito na vrata, koja je potrebna da vrata
ostanu otvorena pod uglom =30 (CE=ED),
b) reakcije u leitima vrata A i B.

329

STATIKA

Slika 9.26 Vrata ABCD

Rjeenje:
Vrata e se osloboditi veza sa okolinom i njihov uticaj zamjenit e se
reakcijama (slika 9.27).

Slika 9.27 Aktivne sile i reakcije oslonaca u ravnotenom poloaju vrata

330

9- PROIZVOLJNI PROSTORNI SISTEM SILA

Statiki uslovi ravnotee vrata:

X = X A + X B + F cos 30 Q cos15 = 0 ...................................... (a)

Y = YA + YB + Q sin15 F sin 30 = 0 .......................................... (b)
Z = Z B G = 0 .......................................................................... (c)
1

M x = Q 2 sin15 G 2 cos 30 + F cos 60 1 YA 2 = 0

.......... (d)

M y = Q 2 cos15 + F 1.cos 30 + G 2 sin 30 + X A 2 = 0 ....... (e)

M z = Q cos15 1 F 1 = 0 ....................................................... (f)
Iz sistema jedanina dobivaju se nepoznate vrijednosti aktivnih sila i
reakcija oslonaca:

(f )
(c )

F = Q cos15 = 9,66 N

(e)

XA =

(a )

X B = X A F cos 30 + Q cos15 = 8,317 N

(d )

YA =

(b)

YB = F sin 30 Q sin15 YA = 24,065 N

Z B = G = 100 N
1 G

sin 30 F cos 30 + 2Q cos15 = 7,022 N

2 2

1
G

F cos 60 cos 30 2Q sin15 = 21,825 N

2
2

Reakcija oslonca A i oslonca B ima intenzitet:

FA =

X A 2 + YA 2 = 22,93 N

FB =

X B 2 + YB 2 + Z B 2 = 103,2 N.

Zadatak 9.6 Homogena ploa, oblika i dimenzija kao na slici 9.28,

vezana je za vertikalnu osovinu u taki A pomou sfernog, a u taki B
pomou cilindrinog zgloba. U taki D vezano je ue, iji je drugi kraj
vezan za podlogu u taki E. Teina ploe je G=50 kN, a na plou djeluje
vjetar w=10 kN/m2. Odrediti sve reakcije veza. Zadano je :
AC=AD=2R, AB=3R, EA=R, R=1m

331

STATIKA

Slika 9.28 Ploa sa isjekom

Rjeenje:
Ploa e se osloboditi veza sa okolinom i njihov uticaj zamjenit e se
reakcijama (slika 9.29).

Slika 9.29 Aktivne sile i reakcije veza u

ravnotenom poloaju ploe

332

9- PROIZVOLJNI PROSTORNI SISTEM SILA

Da bi se postavila aktivna sila teine ploe i sila vjetra, potrebno je
odrediti koordinate teita.
Teite ploe ABCD:
zT =

Ai zi
Ai

Ai yi
yT =
Ai

= 1,5 m ...................................................................... (a)

R 2
2

4R

2R 3

= 0,797 m ..................... (b)

R 2
2R 3R
2

2R 3R R
=

Sila vjetra je:

R 2
W = A w = 6R 2
w = 44,3 kN ........................................... (c)

Statiki uslovi ravnotee ploe su:

X = X A + X B + S sin W sin 60 = 0 .......................................... (d)

Y = YA + YB S cos + W cos 60 = 0 ........................................... (e)
Z = Z A G = 0 .......................................................................... (f)
M x = G yT + W zT cos 60 + YB 3R = 0 ..................................... (g)
M y = X B 3R W zT sin 60 = 0 ................................................ (h)
M z = S 2R sin W yT sin 60 = 0 .......................................... (i)
Ugao sa slike je:
tg =

ED
R
1
=
= ........................................................................ (j)
AD 2R 2

sin =

5
5

cos =

2 5
5

Iz prethodnih 6 jedanina dobivaju se nepoznate reakcije oslonaca

ploe:

(f )

Z A = G = 50 kN

(g )

YB =

1
(G yT + W zT cos 60 ) = 24,36 kN
3R

333

STATIKA

( h)
(i)
(e )
(d )

1
(W zT sin 60 ) = 19,18 kN
3R
1
S=
W yT sin 60 = 34,19 kN
2R sin
YA = S cos W cos 60 YB = 32,79 kN
XB =

X A = W sin 60 S sin X B = 3,85 kN

Reakcije oslonaca A i B imaju intenzitete:

FA = X A 2 + YA 2 + Z A 2 = 59,92 kN
FB =

X B 2 + YB 2 = 31 kN

Zadatak 9.7 Stativ ima osnovu ravnostranog trougla sa stranicama

a=40 cm. Teina stuba stativa koji je uvren u teitu osnove je
G=120 N. Duina pokretnog dijela EH=l=60 cm u ravnotenom poloaju
je paralelna sa stranicom AB osnove. Odrediti:
a) najveu vrijednost tereta Q u taki H, a da ne doe do preturanja,
b) za zadano Q=30 N izraunati veliinu reakcije u takama A, B i D.
Oslonci AB i D oslanjaju se na glatku povrinu.

Slika 9.30 Stativ

Rjeenje:
Stativ e se osloboditi veza sa okolinom i te veze zamijenit e se
reakcijama.

334

9- PROIZVOLJNI PROSTORNI SISTEM SILA

Slika 9.31 Aktivne sile i reakcije oslonaca

u ravnotenom poloaju stativa
Statiki uslovi ravnotee stativa su:

X = 0 ........................................................................................ (a)
Y = 0 ........................................................................................ (b)
Z = FA + FB + FD Q G = 0 ....................................................... (c)
a

M x = FB 2 FA 2 Q l = 0 ........................................................ (d)
2

M y = FD 3 a ( FA + FB ) 3 a = 0 ................................................... (e)
Mz = 0

..................................................................................... (f)

Uvrtavanjem vrijednosti G=120 N u jednainu (c) i sreivanjem

jedanine (e) dobiva se:
FA + FB + FD Q 120 = 0 .............................................................. (c')
2FD FA FB = 0 .......................................................................... (e')

Sabiranjem (c') i (e') jednaine dobiva se:

3FD = G + Q
FD =

G +Q
.................................................................................... (g)
3

335

STATIKA

Iz jednaine (d) dobiva se:

FB FA =

2L
Q .............................................................................. (d')
a

Iz jedanine (e) dobiva se:

FB + FA = 2

G +Q
........................................................................... (e'')
3

Iz dvije prethodne jednaine dobiva se:

FB =

1
L
(G + Q ) + Q ....................................................................... (h)
3
a

FA =

1
L
(G + Q ) Q ....................................................................... (i)
3
a

Reakcija FA ne moe biti negativna pa postoji uslov:

1
L
(G + Q ) Q > 0 ......................................................................... (i')
3
a
Q < 34,3 N

Za Q=30 N
1
(G + Q ) = 50 N
3
1
L
FA = (G + Q ) Q = 5 N
3
a
1
L
FB = (G + Q ) + Q = 95 N
3
a
FD =

Zadatak 9.8 Pomou ekrka prikazanog na slici 9.32 podie se

ravnomjerno teret Q =100 kN. Poluprenik doboa R= 5 cm, duina
ruice KD=40 cm, duina DA=30 cm, AC=40 cm, CB=60 cm. Ue se
odvija sa doboa u pravcu tangente nagnute pod uglom od 60 prema
horizontali. Odrediti silu pritiska P na ruicu KD kao i otpore oslonaca
A i B za poloaj ekrka kad je ruica DK horizontalna.

336

9- PROIZVOLJNI PROSTORNI SISTEM SILA

Slika 9.32 ekrk

Rjeenje:
Osovina ekrka DB oslobodi se veza sa okolinom i nanesu se reakcije
veza (slika 9.33).

Slika 9.33 Aktvne sile i reakcije veza u

ravnotenom poloaju ekrka
Statiki uslovi ravnotee:

X = X A + X B + Q cos 60 = 0 ....................................................... (a)

Y = 0 ........................................................................................ (b)
Z = Z A + Z B + Q sin 60 P = 0 ................................................... (c)
337

STATIKA

M x = Z B AB + Q AC sin 60 + P AD = 0 .................................... (d)

M y = Q R P KD = 0 ............................................................... (e)
M z = Q AC cos 60 + X B AB = 0 .............................................. (f)
Nepoznate vrijednosti sila dobivaju se rjeavanjem prethodnog sistema
jednaina:

(f )
(e)
(d )
(c )
(a )

Q AC cos 60
= 20 kN
AB
Q R
= 12,5 kN
P =
KD
P AD + Q AC sin 60
= 38,4 kN
ZB =
AB
Z A = P Q sin 60 Z B = 35,7 kN

XB =

X A = Q cos 60 X B = 30 kN

Intenziteti reakcija oslonaca A i B su:

FA =

X A 2 + Z A 2 = 46,63 kN

FB =

X B 2 + Z B 2 = 43,29 kN

Zadatak 9.9 Na vratilu AB, duine L=1,5 m i teine G=100 N, nalaze se

dvije remenice, poluprenika r1=20 mm i r2=15 mm i teina Q1=300 N i
Q2= 250 N. Remenice su rasporeene na duinama AC=0,5 m i AD=1 m
od lijevog leita A. Remen na prvoj remenici C gradi sa pravcem
horizontale ugao =30, a sila F1' = 2F1. Obje grane remena na drugoj
remenici su horizontalne, a sile u njima su F2' = 2 F2 =2400 N. Odrediti
veliine sila u granima remena na prvoj remenici, kao i otpore
cilindrinih leita A i B.

Slika 9.34 Vratilo sa remenicama

338

9- PROIZVOLJNI PROSTORNI SISTEM SILA

Rjeenje:
Veze vratila AB sa okolinom prikazane su na slici 9.35.

9.35 Sile u osloncima i remenima

Statiki uslovi ravnotee vratila sa remenicama:

X = X A + X B + F2 + F2 '+ F1 cos 30 +F1 ' cos 30 = 0 ..................... (a)

Y = 0 ........................................................................................ (b)
Z = Z A + Z B F1 sin 30 F1 ' sin 30 G Q1 Q2 = 0 ................ (c)
M x = Z B AB F1 sin 30 AC F1 ' sin 30 AC
G

AB
Q1 AC Q2 AD = 0
2

.......................... (d)

M y = F1 ' r1 F1 r1 F2 r2 + F2 ' r2 = 0 ......................................... (e)

M z = X B AB + F2 AD + F2 ' AD + F1 cos 30 AC ....................... (f)
+ F1 ' cos 30 AC = 0

Poto je F2' = 2 F2 =2400 N, slijedi F2 =1200 N. Vrijedi i F1' = 2F1.

Iz ( e ) je:

2 F1 r1 F1 r1 F2 r2 + 2 F2 r2 = 0

F1 r1 = F2 r2
F1 =

F2 r2 1200 15
=
= 900 N
r1
20

F1 ' = 2 F1 = 1800 N

339

STATIKA
1
( 3F2 1 + 3F1 cos 30 0,5 ) = 3958,8 N
1,5

(f )

XB =

(a )

X A = ( X B + 3F2 + 3F1 cos 30 ) = 1979,4 N

(d )

ZB =

(c )

Z A = 3F1 sin 30 + G + Q1 + Q2 Z B = 1233,3 N

1
( 3F1 sin 30 0,5 + G 0,75 + Q1 0,5 + Q2.1) = 766,7 N
1,5

Reakcije oslonaca A i B imaju intenzitete:

FA =

X A 2 + Z A 2 = 2332,2 N

FB =

X B 2 + Z B 2 = 4032,3 N

Zadatak 9.10 Ploa dimenzija a x b, teine G = 6 kN oslanja se na

tapove prema slici 9.36. Du stranice AB djeluje sila F = 9 kN. Odrediti
sile u tapovima ako je a = b =5 m, c =4 m, d =2 m.

Slika 9.36 Ploa ABCD

Rjeenje:
Posmatrat e se ravnotea ploe. tapovi e se ukloniti i njihovo
djelovanje na plou zamijenit e se reakcijama. Reakcije imaju pravac
tapova, a smjer se pretpostavlja.

340

9- PROIZVOLJNI PROSTORNI SISTEM SILA

Slika 9.37 Aktivne sile i reakcije ploe

Definisat e se uglovi sila u tapovima:
tg =

c 4
= ;
a 5

tg =

4
;
5

tg =

sin =
sin =

d
2

a +b

2
;
5

4
;
41

4
;
41

cos =
cos =

sin =

2
;
27

5
.............................. (a)
41

5
.................................... (b)
41
cos =

5
................. (c)
27

= 45 .......................................................................................... (d)
Statike jedanine ravnotee su:

X = S1 cos + S5 cos S6 cos sin F = 0 ............................. (e)

Y = S3 cos S6 cos cos = 0 ............................................... (f)
Z = S2 S1 sin S5 sin S3 sin G + S6 sin S4 = 0 .......... (g)

341

STATIKA
b

M x = S2 b + S1 sin b + S3 sin b + G 2 S6 sin b = 0 ........... (h)

a

M y = G 2 S6 sin a = 0 ......................................................... (i)

M z = S1 cos b = 0 .................................................................... (j)
Rjeavanjem sistema jednaina dobiva se:

( j)
( h)
(f )
(g )
(e)
(i)

S1 = 0
S 2 = 6 kN
S 3 = 9,62 kN
S 4 = 16,2 kN
S5 = 21,1 kN
S 6 = 11,03 kN

Zadatak 9.11 Kvadratna ploa prikazana na slici 9.38, iju teinu

zanemarujemo, optereena je silom F.
Odrediti veliinu i karakter sila u tapovima kojima je ploa poduprta.
Zadano je: F = 2104 N, a = 1m.

Slika 9.38 Kvadratna ploa

342

9- PROIZVOLJNI PROSTORNI SISTEM SILA

Rjeenje:
Posmatrat e se ravnotea ploe. tapovi e se ukloniti i njihovo
djelovanje na plou zamijenit e se reakcijama. Reakcije imaju pravac
tapova, a smjer se pretpostavlja.

Slika 9.39 Aktivna sila i reakcije u osloncima

ploe
Statike jedanine ravnotee su:

X = F S4 cos 45 = 0 ................................................................ (a)

Y = S2 cos 45 + S5 cos 45 = 0 .................................................... (b)
Z = S1 S2 sin 45 S3 S4 sin 45 S5 sin 45 S6 = 0 .............. (c)
M x = S3 a + S4 cos 45 a = 0 .................................................... (d)
M y = S3 a + S4 cos 45 a + S2 cos 45 a + S1 a = 0 .................... (e)
M z = S4 cos 45 a + S4 cos 45 a = 0 .......................................... (f)
Sile u tapovima, na koje se oslanja ploa, imaju intenzitete:

(a )

S4 =

F
= 2 2 104 N zatezanje
cos 45

343

STATIKA

(f )

S 2 = S 4 = 2 2 104 N pritisak

(d )
(e)
(b)
(c )

S 3 = S 4 cos 45 = 2 104 N pritisak

S1 = S 3 S 4 cos 45 S 2 cos 45 = 2 104 N zatezanje
S5 = S 2 = 2 2 104 N zatezanje
S 6 = S1 S 2 sin 45 S 3 S 4 sin 45 S5 sin 45 = 2 2 104 N pritisak

Zadatak 9.12 Homogena kvadratna ploa sa stranicama duine a i

teine G=200 N, uvrena je sfernim zglobom u taki A i poduprta sa 3
tapa u takama B, C i D. U taki D djeluje sila F = 2G. Odrediti
reakcije zgloba A i sile u tapovima 1, 2 i 3. Zadano je: h = a 2 .

Slika 9.40 Kvadratna ploa

Rjeenje:
Posmatrat e se ravnotea ploe. tapovi e se ukloniti i njihovo
djelovanje na plou zamijenit e se reakcijama, koje imaju pravac
tapova, a smjer se pretpostavlja. Uklonit e se i sferni zglob i njegovo
G G G
djelovanje zamijenit e se reakcijama X A , YA , Z A (slika 9.41).

344

9- PROIZVOLJNI PROSTORNI SISTEM SILA

Slika 9.41 Reakcije u osloncima ploe

Uglovi tapova prema ploi:
tg =

a 2
=1
a 2

sin =

2
;
2

cos =

2
2

a 2
= 2
a
2
1
3
=
sin =
;
cos =
3
3
3

tg =

Statiki uslovi ravnotee ploe:

X = X A F S2 cos cos 45 = 0 .............................................. (a)

Y = YA + S1 cos S2 cos sin 45 = 0 ........................................ (b)
Z = Z A G S2 sin S1 sin S3 = 0 ........................................ (c)
a

M x = G 2 + S1 cos a

2 + S 3 a + Y A a 2 = 0 .......................... (d)

345

STATIKA
a

My = F 2 + XA a

2 + S1 sin a F a = 0 ................................ (e)

M z = S1 cos a + F a = 0 .......................................................... (f)

Reakcije oslonaca imaju intenzitete:
S1 =

(e)
(b)

G
1
F S1 sin = 187,87 N
2
2
XA F
S2 =
= 1175,74 N
cos cos 45
YA = S 2 cos sin 45 S1 cos = 987,87 N

(d )

S3 =

(c )

ZA

(a )

346

F
= 400 3 = 692,82 N
cos

(f )

XA =

G
S1 2 cos YA 2 = 731,37 N
2
= G + S 2 sin + S1 sin + S3 = 565,69 N

10-LANANICE

LANANICE
Ue, lanac ili kabl koje je objeeno na krajevima i nosi teret ukljuujui
i svoju teinu zove se lananica. Lananice su vani elementi i koriste se
kao nosei elementi viseih mostova, objeenih cjevovoda, za
pridravanje visokih objekata (tornjeva, antenskih stubova, dimnjaka) i
elektrini vodovi optereeni sopstvenom teinom. Zavisno od
optereenja koje nose dijele se u dvije osnovne grupe:

lananice opereene koncentrisanim silama,

lananice optereene kontinuiranim optereenjem.

10.1 Lananice optereene koncentrisanim

silama
Kod lananica treba odrediti za praksu vane podatke, a to su:
odnos izmeu sila i raspona,

veliina progiba,

zavisnost tih veliina od duine lananice.

L

FA

XE

F1
y

FE

XA

YA
A

YE

xB

F3

F2
xC
xD

Slika 10.1 Lananica optereena koncentrisanim silama

347

STATIKA
Na nain kako se tretiraju ove lananice, moe se tretirati i lananica
optereena sopstvenom teinom, ako se ista zamijeni dovoljnim brojem
koncentrisanih sila.
G
G
Neka je lananica optereena koncentrisanim silama F1 i F2 na
mjestima B i C sa poznatim koordinatama xB i xC. Poznato je L i h koji
odreuju poloaj taaka A i E. Trae se yB i yC , tj oblik lananice zbog
dimenzionisanja zatezne sile na svakom segmentu AB i BC.
Ako je lananica idealno savitljiva, svaki njen segment nalazi se pod
dejstvom sila na krajevima i te e sile imati pravce segmenata. Isto vai i
za krajnje segmente, pa su sile u tim segmentima jednake reakcijama
G
oslonaca u takama A i E tj. sila u dijelu AB je FA , a sila u dijelu DE je
G
FB .
Ravni sistem sila nije odreen jer se mogu postaviti tri jednaine,a
G
G
postoje etiri nepoznate, a to su FA , FB , i nagibi lananice, jer je
G
G
oblik deformisane lananice nepoznat. Zato je sile FA i FB lake
predstaviti preko njihovih komponenata XA, YA, XE, YE pri emu je:
XA=FAcos i YA=FAsin.
Problem je statiki rjeiv samo ako je poznat jo jedan podatak (npr.
odnos sila ili ugao ili ). Najee se propisuje ugib tj. koordinata
jedne take lananice. Ako je naprimjer unaprijed poznata koordinata
yC take C, te ako se posmatra ravnotea samo sa jedne strane od te
take, problem je statiki odreen.
YA

XA

yC
B

F1

SCD

F2
y

xB
xC

Slika 10.2 Ravnoteni poloaj lijevog dijela

lananice

348

10-LANANICE
Uslovi ravnotee lijevog dijela lananice:

X = 0 X + S cos = 0 ........................................................(10.1)
Y = 0 Y F F + S sin = 0 ...............................................(10.2)
M = 0 S cos y + S sin x F x F x = 0 ............(10.3)
A

CD

CD

CD

CD

Nepoznate veliine sistema su: XA, YA, i SCD.

Uslovi ravnotee cijelog sistema:

X = 0 X + X = 0 ................................................................(10.4)
Y = 0 Y + Y F F F = 0 ..................................................(10.5)
M = 0 X h + Y L F (L x ) F (L x ) F (L x ) = 0 (10.6)
A

Nepoznate veliine sistema su: XA, YA, XE, YE.

Ukupno je est nepoznatih veliina koje se mogu odrediti i na osnovu
njih nai odnos tg = YA / XA tj. ugao nagiba , pa onda odrediti yB, yD i
tako odrediti oblik lananice. Ako lananica ima mnogo segmenata,
postupak se ponavlja za sve napadne take sila idui od take C.

10.2 Lananice optereene kontinuiranim

optereenjem
Postoje tri vrste lananica optereenih kontinuiranim optereenjem koje
moe biti:
proizvoljno kontinuirano optereenje,

parabolino (ravnomjerno kontinuirano),

ravnomjerno optereenje po luku lananice.

349

STATIKA

10.2.1 Lananice sa proizvoljno-kontinuiranim

optereenjem
B

A
C

Slika 10.3 Lananica sa proizvoljnokontinuiranim optereenjem

Taka C je najnia, a taka D(x,y) je proizvoljna. Optereenje q (x) je u
N/m.
y

S
D

SC C

x
xT

Slika 10.4 Ravnotea dijela CD lananice

Ako
G
SC ,
o tri

350

se posmatra ravnotea dijela CD lananice, na njega djeluju sile

G
G
S i sila Q . Pravci te tri sile sijeku se jednoj taki T prema teoremi
sile. Iz ravnotee sueljnog sistema sila slijedi:

10-LANANICE

X = 0
Y = 0

S cos SC = 0 ...............................................................(10.7)
S sin Q = 0 .................................................................(10.8)

SC = S cos ....................................................................................(10.9)
Q = S sin ....................................................................................(10.10)

Ako se jednaine (10.9) i (10.10) podijele dobiva se:

S sin
Q
.................................................................................(10.11)
=
S cos SC
tg =

Q
y
.........................................................................(10.12)
=
SC x x T

Sa slike je: tg =

y
i ugao odreuje oblik lananice.
x xT

Ako se jednaine (10.9) i (10.10) kavadriraju i saberu dobiva se:

S 2 cos 2 + S 2 sin2 = SC2 + Q 2
S 2 = SC2 + Q 2

.......................................................(10.13)

S je najvea sila jer ima najvei nagib u odnosu na horizontalu.

Jednaine vae za sve lananice optereene proizvoljnim kontinuiranim
G
optereenjem. Horizontalna projekcija zatezne sile je SC , a vertikalna
projekcija zatezne sile jednaka je ukupnom kontinuiranom optereenju
izmeu take C i posmatranog presjeka. Sila u lananici je najmanja u
njenoj najnioj taki C, a najvea je u jednom od mjesta vjeanja A ili B.
Kao i prethodnom sluaju lananica je statiki neodreena i za rjeenje
problema treba jedan dodatni podatak. To je obino ugib.

351

STATIKA

10.2.2 Paraboline lananice

Ova lananica optereena je ravnomjernim kontinuiranim optereenjem
q (N/m) du horizontane projekcije (npr. lananica nosi cjevovod).
Sopstvena teina lananice nije ravnomjerna po horizontali, ve po
duini luka i ovdje e se zanemariti. Rezultati vae i za znatnu teinu,
ako je lananica dobro zategnuta tj. ugib mali u donosu na raspon.
L
B
h

D
y

q
x
Slika 10. 5 Parabolina lananica
S
D(x;y)

y
y
SC C

T
x/2

x/2

Q
Slika 10.6 Ravnotea dijela CD lananice

352

10-LANANICE
C je proizvoljna najnia taka i koordinatni poetak. D(x;y) je proizvoljna
taka. Sila Q = q x prolazi kroz taku T(x/2,0).

X = 0
Y = 0

S cos SC = 0
S sin Q = 0

S cos = SC ................................(10.14)
S sin = Q = q x ..........................(10.15)

Kavadriranjem i sabiranjem izraza (10.14) i (10.15) dobiva se:

S 2 cos2 + S 2 sin2 = SC2 + q 2 x 2

S = SC2 + q 2 x 2 .............................................................................(10.16)
tg =

Q
qx y
=
=
x
SC SC
2

q x 2y
q x2
..................................................................(10.17)
=
y =
SC
x
2SC
Dobivena je jednaina kvadratne parabole sa tjemenom u taki C. Ako
su ovjeenja lananice na razliitim visinama tj. ako je h0, tada je
poloaj koordinatnog poetka tj. take C nepoznat i nepoznate su
koordinate taaka xA, yA, xB, yB.

353

STATIKA

10.2.3 Obine lananice

Lananica koja je uniformno optereena po duini svoga luka zove se
obina lananica.
L
B
y
D

A
C

a
O

Slika 10.7 Obina lananica

D
y
s

SC C

Q
x

Slika 10.8 Ravnotea dijela CD lananice

G
Ako se posmatra ravnotea dijela CD obine lananice onda je sila Q ,
kojom se zamjenjuje kontinuirano optereenje, proporcionalna duini

354

10-LANANICE
luka: Q = q s i prolazi kroz taku T koja je teite tog luka. Za raliku od
paraboline lananice poloaj xT te take nije unaprijed poznat.
Iz uslova ravnotee segmenta CD dobije se:

X = 0 S cos S = 0
Y = 0 S sin Q = 0
C

S cos = SC .....................................(10.18)
S sin = q s .....................................(10.19)

Kvadriranjem i sabiranjem prethodna dva izraza dobiva se:

2

S = SC + q 2s 2 -zatezna sila .........................................................(10.20)

Dijeljenjem izraza (10.19) sa (10.18) dobiva se:

tg =

q s dy
............................................................................(10.21)
=
SC
dx

tg =

dy
dx

ds

dy

dx
Slika 10.9 Element luka
lananice
dy = ds sin ...............................................................................(10.22)

dx = ds cos ..............................................................................(10.23)

Iz uslova ravnotee je:

sin =

Q q s
=
........................................................................... (10.19')
S
S

cos =

SC
................................................................................... (10.18')
S

Kada se (10.19') i (10.18') uvrsti u (10.22) i (10.23) dobije se:

dy =

q s
ds ................................................................................ (10.22')
S

dx =

SC
ds ................................................................................. (10.23')
S

tg =

dy q s s
..................................................................... (10.21')
=
=
dx
SC
a

355

STATIKA

SC
parametar lananice. On ima dimenziju duine i
q
predstavlja vertikalno rastojanje najnie take C lananice od
koordinatnog poetka O.
gdje je a =

Ako se jednaina (10.21') diferencira po x dobije se:

2
2
d 2y 1 ds 1 dx + dy
=
=
d 2 x a dx a
dx

d 2y 1
dy
=
1+

2
d x a
dx

.......................................................... (10.24)

Rjeenje ove diferencijalne jednaine obine lananice, koje istovremeno

zadovoljava i uslov da je y=a za x=0, je:
y = a ch

x
.................................................................................. (10.25)
a

Ovo je jedanina obine lananice, a iz jednaine se moe izvesti i izraz:

S = q y ...................................................................................... (10.26)
To je sila u uetu u bilo kojem presjeku obine lananice i
proporcionalna je kordinati y tog presjeka.

356

11-METOD VIRTUALNIH POMJERANJA

METOD VIRTUALNIH
POMJERANJA
Ovaj metod ima nekih prednosti nad klasinim pristupom. Susreemo
se sa pojmom rada sile, mogueg pomjeranja i stepena slobode
kretanja.

11.1 Rad sile

G
Na pokretno tijelo u taki A iji je poloaj odreen vektorom r (x,y,z)
G G G G
G
djeluje sila F ( X ,Y , Z ) . Neka se taka A pomjeri za veliinu dr u novi
poloaj A1 tako da je:
JG G
G
r1 = r + dr .......................................................................................(11.1)
JG G
G
Skalarni proizvod: dA = F dr definie elementarni rad sile F na
G
pomjeranju dr
dA = F dr cos ...........................................................................(11.2)
G
G
Ugao zatvaraju vektori F i dr .

F
z
A

dr

A1

r1=r+dr
y

Slika 11.1 Rad sile F na

pomjeranju dr

357

STATIKA
Zavisno od ugla elementarni rad moe biti:

pozitivan ako su vektori usmjereni na istu stranu

F
A

dA>0

A1

dr

negativan ako su vektori usmjereni u suprotnu stranu

dr

dA<0

A1

A
jednak nuli ukoliko su vektori okomiti

dA=0

dr

A1
G
Vektor dr moe se napisati:
G
G
G
G
dr = dx i + dy j + dz k ................................................................ (11.3)
G
G
G
G
F = Xi + Yj + Zk ............................................................................ (11.4)
A

A1

dr

dz

A
x

dx

dy
r

r1
y

G
Slika 11.2 Vektor dr

358

11-METOD VIRTUALNIH POMJERANJA

G
G
G
G
G
G
G G
dA = Fdr = (Xi + Yj + Zk ) (dx i + dy j + dz k ) ...............................(11.5)
G G
G G
G G
G G
dA = Xdx i i + Xdy i j + Xdz i k + Ydx j i +
G G
G G
G G
G G
G G ....................(11.6)
Ydy j j + Ydz j k + Zdx k i + Zdy k j + Zdz k k

Skalarni proizvod dva okomita vektora je nula.

dA = Xdx + Ydy + Zdz .....................................................................(11.7)

Elementarni rad sile F jedank je algebarskom zbiru elementarnih

radova
njenih
komponenata
na
odgovarajuim
projekcijama
elementarnog pomjeranja.
G G
A = dA = Fdr = ( Xdx + Ydy + Zdz ) .........................................(11.8)
pri emu se integracija vri po putanji napadne take sile izmeu
poetnog i krajnjeg poloaja take.
Jedinica za rad je Mm=J (dul) kao i za energiju.

11.2 Rad sprega sila

Ako na tijelo djeluje spreg sila i ako se eli odrediti rad para sila koje ga
ine na elementarnom pomjeranju njihovih napadnih taaka, trai se
rad para sila, a ne rad svake pojedinane sile.
B1

dr2''
B'

A1

dr1

dr2'= dr1

F'
h

Slika 11.3 Rad sprega sila

G
G
Na kruto tijelo u takama A i B djeluju sile F i F ' koje ine spreg sila:
M = F h ........................................................................................(11.9)
Neka su take A i B pomjerene u njima bliske poloaje A1 i B1. Takvo
kretanje moe se predstaviti kao zbir translacije do poloaja A1B' i
rotacije oko ose kroz taku A1 za ugao d. U prvoj fazi (translaciji) svaka
G
G
G
taka tijela e se pomjeriti za isti iznos dr1 te je dr2 ' = dr1 . Rad obje sile
na tom pomjeranju jednak je nuli.

359

STATIKA
JG G
JG G
JG G
G G
dA = dA1 + dA2 = F dr 1 + F ' dr2 ' = F dr 1 + F dr 1 = 0 ................ (11.10)
G
U drugoj fazi rotacije (rotacije) taka A1 miruje te je rad sile F jednak
G
nuli, dok je rad sile F ' istovremeno jednak radu sprega i iznosi:
JG G
dA = F ' dr 2 '' = F h d ............................................................... (11.11)
dA = M d ................................................................................. (11.12)

gdje je d elementarni ugao zakretanja krutog tijela (u radijanima).

Ukupan rad sprega sila na konanoj rotaciji je
dA =

Md ................................................................................. (11.13)

11.3 Pojam stepena slobode kretanja

Broj stepeni slobode kretanja nekog sistema jedank je broju nezavisnih
moguih (virtualnih) pomjeranja sistema.
Npr. kuglica- materijalna taka koja se slobodno kree u prostoru ima 3
stepena slobode kretanja, jer su nezavisna tri od beskrajno mnogo
virtualnih pomjeranja. To su tri pomjeranja u pravcu koordiantnih osa i
svako drugo virtualno pomjeranje moe se ostvariti preko ta tri
pomjeranja. Ako se kree u ravni, materijalna taka ima 2 stepena
slobode kretanja.
Kruto tijelo koje se obre oko ose ima 1 stepen slobode kretanja. Kruto
tijelo koje vri proizvoljno ravno kretanje knjiga na stolu ima 2
translacije i jednu rotaciju okomitu na ravan kretanja. Slobodno kruto
tijelo ima est stepeni slobode: 3 translacije i 3 rotacije.
Broj stepeni slobode kretanja odreuje se na sljedei nain: Ako se
sistem kree, pa se onemogui translacija u jednom pravcu ili rotacija
oko jedne ose bilo kog dijela tog sistema i ako se pri tom cijeli sistem
zaustavi, on tada ima 1 stepen slobode kretanja. Ako se poslije toga
drugi dijelovi sistema mogu kretati, postupak se ponavlja i zaustavlja se
translacija ili rotacija nekog drugog dijela sistema. Ako se cijeli sistem
zaustavi on ima 2 stepena slobode kretanja. Ako se ni tada ne zaustavi,
onda on ima vie od dva stepena i postupak se ponavlja dok se potpuno
ne zaustavi svako kretanje.

360

11-METOD VIRTUALNIH POMJERANJA

rA
A

rB
Slika 11.4 Sistem sa dva stepena slobode
kretanja

11.4 Princip virtualnih pomjeranja

G G
Ako na neku taku A djeluje sistem sila F1 , F2 ,... i ako se zamisli da se
G
toj taki saopti virtualno pomjeranje dr koje dozvoljavaju veze, rad
svake od tih sila na moguem pomjeranju zove se virtualni rad.

F1

F2

A1

F3

F4

Slika 11.5 Sistem sila djeluje

na taku
Virtualni rad sistema sila na slici 11.5 je:
G G G G G G
G
G
G
A = F1 r + F2 r + F3 r .... = F1 + F2 + .... r ..................................(11.14)

A = FR r ....................................................................................(11.15)

361

STATIKA
G
Ako je taka u ravnotei FR =0 pa je i A=0. Isto tako, da bi bilo A=0
G
mora za proizvoljni r biti FR =0 tj. sistem je u ravnotei pa znai da vai
i obratno.

Ako je u pitanju kruto tijelo, princip virtualnog pomjeranja glasi:

Da bi kruto tijelo (sistem) bio u ravnotei potrebno je da je suma radova
svih spoljanjih sila, koje djeluju na to tijelo (sistem), jednaka nuli na
svakom moguem pomjeranju tog tijela (sistema).
Ako je neka taka ili kruto tijelo u ravnotei, analitiki oblik principa
virtualnog pomjeranja, koji predstavlja uslov ravnotee je:

( F r cos ) = 0 ............................................................... (11.16)

A = ( X x + Y y + Z z ) = 0 ............................................... (11.16')
A =

Ova jednaina zove se opta jednaina statike. Jedanina (11.16) je

pogodna kad se virtualno pomjeranje odreuje geometrijskim putem, a
jednaina (11.16') kad se odreuje analitiki. U tom sluaju se svaka
sila predstavi preko projekcije na ose, a virtualna pomjeranja xi, yi, zi
se odrede diferenciranjem koordinate napadne take odgovarajue i-te
sile.
Rjeavanje zadataka statike metodom virtualnih pomjeranja
Redoslijed je sljedei:
1. Odabrati sistem i nacrtati odgovarajue spoljanje sile.
2. Provjeriti koliko stepeni ima dotini sistem.
Ako sistem ima 1 stepen postupak je:
3. Dati mogue pomjeranje jednom dijelu sistema (translacija ili
rotacija) i izraziti pomjeranja napadnih taaka svih sila, koje vre
rad, u zavisnosti od tog pomjeranja.
4. Izraunati agebarski zbir radova svih sila na moguim pomjeranjima
njihovih napadnih taaka (izraenih preko jednog mogueg
pomjeranja) i tu sumu izjednaiti sa nulom.
5. Eliminisati mogue pomjeranje i rjeiti jednainu.
Ako sistem ima 2 ili vie pomjeranja:
3. Odabrati sistem i nacrtati spoljanje sile.
4. Provjeriti koliko stepeni slobode ima sistem.
5. Izabrati onoliko nezavisnih moguih pomjeranja koliko sistem ima
stepeni slobode kretanja.

362

11-METOD VIRTUALNIH POMJERANJA

6. Dati mogue pomjeranje koje odgovara jednom stepenu slobode
kretanja, pri emu se ostala mogua pomjeranja, koja odgovaraju
ostalim stepenima slobode kretanja, smatraju jednakim nuli. Izraziti
mogue pomjeranje svih spoljanjih sila koje vre rad u zavisnosti
od tog mogueg pomjeranja.
7. Izraunati algebarski zbir radova svih sila na prvom moguem
pomjeranju, izjednaiti ga sa nulom i eliminisati to mogue
pomjeranje.
8. Ponoviti radnje za sljedee nezavisno virtualno pomjeranje onoliko
puta koliko sistem ima stepeni slobode kretanja i tako dobiti isto
toliko jednaina ravnotee.
9. Rijeiti sistem jednaina.
Primjer 11.1 Na sistem djeluju spoljanje sile. Homogeno fiziko
klatno, teine G, odrava se u ravnotenom poloaju tako to na njega
djeluje spreg sila momenta M. Kolika je vrijednost tog sprega za sluaj
da je =30.

YA
XA

a
T

rT
a

Slika 11.6 Homogeno klatno

Rjeenje:
Klatno ima jedan stepen slobode kretanja. Ako mu se saopti virtualno
G
G
G
ugaono pomjeranje , rad e vriti samo G i M. Rad sila X A i YA je
nula, jer se taka A kod takvog virtualnog pomjeranja nee pomaknuti.
G
Rad sile G na moguem pomjeranju napadne take T:
G
G
A1 = G rT = G sin rT .................................................................(a)

rT = a ......................................................................................... (b)

363

STATIKA

A1 = G a sin ........................................................................ (a')

Rad momenta na rotaciji

A2 = M ......................................................................................... (c)
Za sluaj ravnotee vrijedi:

A = A1 + A2 = G a sin + M = 0 ...................................... (d)

Ako se gornja jednakost podijeli sa slijedi:
M = G a sin ................................................................................... (e)

Za =30 moment je M =

G a
...........................................................(e')
2

Zadatak se moe rijeiti i primjenom analitikog postupka opte

jedanine statike. U tom sluaju sile se rastave na komponente.
G
G
G
Komponente sile G su: XG=0 i YG = G . Koordinate take T u kojoj
G
djeluje sila G su: xT = a sin yT = a cos . Projekcije virtualnog
pomjeranja te take su:

xT = a cos ................................................................................ (f)

yT = a sin .............................................................................. (g)
Rad sile G je:

A1 = X G xT + YG yT = Ga sin ....................................................(h)
Rad sprega je:

A2 = M ......................................................................................... (i)
Ukupan rad je:

A = A1 + A2 = G a sin + M = 0 ........................................ (j)

M = G a sin ................................................................................... (k)

Primjer 11.2 Za mehanizam na slici odrediti reakcije oslonaca

primjenom metode virtualnih pomjeranja.

364

11-METOD VIRTUALNIH POMJERANJA

2a3

M=3Fa/2

XA

XD

YD

YA
Slika 11.7 Ram
Rjeenje:
Odreivanje reakcije XA
BrB= rA

rC

2a3

rA

M=3Fa/2

XA

rA

XD

YD

YA

G
Slika 11.8 Odreivanje reakcije X A

Uslov ravnotee rama je da je suma virtualnih radova jedanka nuli:

X A rA F sin rA + M = 0 ...........................................................(a)

rC
DC

rC
2a 3

rA
2a 3 cos

.......................................................... (b)

365

STATIKA

rA

X A rA F sin rA + M

2a 3 cos

= 0 ........................................... (c)

Odakle se za =30 i M=3Fa/2 dobije XA=0.

Odreivanje reakcije YA

rB

2a3

M=3Fa/2

XA

rA
YA

XD

YD

G
Slika 11.9 Odreivanje reakcije YA
G
G
Taka B se mora pomjeriti za rB = rA jer je poluga kruta. Taka C se
mora kretati po krugu sa centrom u D. S druge strane, njena projekcija
na pravac BC mora biti jedanka projekciji virtualnog pomjeranja take
G
B na taj pravac. Ova posljednja projekcija jednaka je nuli, jer je rB
G
okomito na pravac BC. Zakljuak je da je rC = 0, te se ni poluga DC
G
nee obrtati i rad sprega M jednak je nuli. Zato rad vre samo sile YA i
G
F , a opte jedanine statike su:
YA rA F cos rA = 0 ....................................................................... (d)
YA = F cos =

F 3
............................................................................. (e)
2

Odreivanje reakcije XD

G
G
Poluzi DC saopti se virtualno translatorno pomjeranje: rD = rC . Pri
translaciji te poluge, ona se ne obre pa je rad sprega M jednak nuli.

366

11-METOD VIRTUALNIH POMJERANJA

BrB
F

C rC

a
2a3

M=3Fa/2

XA

rD

XD

YD

YA

G
Slika 11.10 Odreivanje reakcije X D
G
G
G
G
Kako je rB = rC , a rad vre sile F i X D jednaina ravnotee je:
YD rD F sin rD = 0 ........................................................................ (f)

X D = F sin =

F
.................................................................................(g)
2

Odreivanje reakcije YD

B
F

rC

2a3

M=3Fa/2

XA

rD

D
YA

XD

YD

G
Slika 11.11 Odreivanje reakcije YD

367

STATIKA
Oslonac se uini pokretnim u vertikalnom pravcu i saopti mu se
G
G
translacija: rD = rC . tap se u tom sluaju ne obre. Rad sprega M je
jednak nuli.
Poto projekcije pomjeranja taaka B i C na pravac BC moraju biti iste,
G
a pomjeranje rB , ako postoji, mora biti horizontalno jer se taka B
G
kree po krunici sa centrom u A, pa je rB =0, tj. taka B se ne
G
pomjera. Znai rad vri samo sila YD i opta jednaina statike glasi:
YD rD = 0 ............................................................................................(h)
YD = 0 .................................................................................................. (i)

Primjer 11.3 Za gredu na slici sa zglobom u taki B odrediti reakciju

oslonca C.

F2

F1
A a

a D

2a

Slika 11.12 Greda sa Gerberovim zglobom

Rjeenje:
G
Oslonac C se ukloni i doda se sila FC . Sistemu se daju virtualna
pomjeranja, koje dozvoljavaju preostale veze.

F1

rA

r1

FA

F2

rB
B

rC

r2

a D XD

FC

YD

Slika 11.13 Virtualna pomjeranja grede

G
G
G
Rad reakcija FA i FD jednak je nuli. Reakcija FA je okomita na mogue
pomjeranje:

368

11-METOD VIRTUALNIH POMJERANJA

JG

JJG

AA = F A rA = FA rA cos 90 = 0 ........................................................(a)

G
Reakcija FD napada nepominu taku.

Opta jedanina statike je:

A = A1 + A2 + A3 ........................................................................... (b)

A1 je rad sile F1,

A2 je rad sile F2,
A3 je rad sile F3.
A = F1 r1 + FC r3 F2 r2 = 0 ........................................................(c)
Sva pomjeranja mogu se izraziti preko jednog pomjeranja, npr. rB. Iz
trouglova slijedi:

rB
2a

r1

rB

4a

rC
3a

r2
a

.............................................................. (d)

odakle je

r1 =

rB

r2 =

rB
4

rC =

3 rB
................................................(e)
4

Kada se izrazi (e) uvrste u jednainu (c) dobiva se vrijednost reakcije FC:
F1

rB
2

+ FC

3 rB
r
F2 B = 0
4
4

/ : rB .............................................. (c')

F1 3FC F2
+

= 0 ............................................................................. (c'')
2
4
4
FC =

( 2F1 + F2 )
3

369

LITERATURA
1.

Zaimovi-Uzunovi N., Zbirka rijeenih zadataka iz Mehanike I Statika, Mainski fakultet, Zenica, 1988.

2.

Zaimovi-Uzunovi N., Hodi N., Statika - Programi i uputstvo za

izradu programa, Zenica, 1996.

3.

Vukojevi D., Zaimovi-Uzunovi N., Doloek V., Karabegovi I.,

Martinovi D., Blagojevi D., imun B., Kudumovi D., Bijelonja I.,
Elastostatika I, Tehniki fakultet, Biha, 2004.,

4.

Pai H., Statika, Svjetlost, Sarajevo, 1985.

5.

Karabegovi I., Statika, Tehniki fakultet, Biha, 1998.

6.

Miunovi M., Koji M., Statika, Nauna knjiga, Beograd, 1983.

7.

Golubovi D., Koji M., Savi M., Metodika zbirka zadataka iz

mehanike - Statika, Nauna knjiga, Beograd, 1982.

8.

Mufti O., Mehanika I Statika, Tehnika knjiga, Zagreb, 1995.

9.

Bazjanac, D., Zbirka zadataka iz tehnike mehanike - Statika,

Sveuilite u Zagrebu, Zagreb, 1967.

10. Rusov L., Mehanika-Statika, Nauna knjiga, Beograd, 1980.

11. Matejiek, F., Semenski, D., Vnuec, Z., Uvod u Statiku sa zbirkom
zadataka, Golden marketing Tehnika knjiga, Zagreb, 2005.
12. Muji H., Terzi N., Mehanika I - Statika, Graevinski fakultet,
Sarajevo, 2000.
13. Kirienko A., Tehnika mehanika - I dio - Statika, Graevinski
institut Zagreb, 1990.
14. Matejiek, F., Vnuec, Z., Elektroniki udbenik MZT RH 2002027, Zagreb, 2003: http://www.sfsb.hr/ksk/statika (Dio: Statika)
15. Blagojevi D., Vujoevi L., Zbirka reenih zadataka iz Statike,
Nauna knjiga, Beograd, 1974.
16. Voronkov M., Teorijska mehanika, Mainski fakultet, Beograd,
1981.
17. uri S., Mehanika I - Statika, Mainski fakultet, Beograd, 1973.
18. Timoenko S., Jang D. H., Tehnika mehanika, prevod s engleskog,
Graevinska knjiga, Beograd, 1962.
19. Kuzmanovi D., Cvetkovi P., Vukobrat M., Kastratovi G., ivkovi
M., Statika, Graevinski fakultet Univerziteta u Beogradu, 2003.
20. Beer F., Johnston R., Eisenberg E., Vector mechanics for engineers
Statics, Mc Graw Hill, 2004.
21. Bassin M., Brodsky S., Wolkoff H., Statics and strength of
materials, , Mc Graw Hill, 1979.

22. Hibeler R. C., Engineering mechanics Statics, Pearson Prentice

Hall, 2004.
23. Pratap R., Ruina A., Statics and Dynamics, Oxford University Press,
2001.
24. Hall A. S., Archer F. E., Gilbert R. I., Engineering Statics, New
South Wales University Press, 1999.
25. Tozeren A., Human Body Dynamics, Springer, 1999.
26. Meriam J. L., Kraige L. G., Engineering mechanics, Statics, Wiley,
2001.