1 HAFTA

Kltrn oluumu
htiyalar karlama srecinde, doaya bal, ancak nemli bir ksmyla doadan tmyle
farkl bir yaama alan ortaya kmtr, Bu ii gerekletiren tre insan, gerekleen ie de kltr
denmektedir.
Kltr, insan tarafndan retilen, insan olma artlarn salayan, sistematik bir btnlktr.
Kltrel btnlk, akiyettin !engolu tarafndan, tarihi varlk sahas olarak nitelendirilen ya" ile
#ermi $ygur%un tarih ontolojisi olarak da kulland real tarih alanna karlk gelmektedir.
Kltrel btnlk & tarihi 'arlk sahas ( reel tarih
Kltr, insan tarafndan retilen, insan olmann artlarn belirleyen 'e insan olmann
srekliliini salayan, anlaml, sistemli dnce ya"sdr.
Kltrn temel ilkesi, insandr. kltrn oluturulmasnda, insann temel )ellii belirleyici
olmutur* Akl, Ruh 'e htiyalar. +kl, kltr yaratan yetenekken, ruh, canllk 'e insann anr%yla
ilikisini aklamadaki )niteliktir. htiyalar, akln srekli almasn salamtr.
AKIL , bilme artlarn 'e bilginin )elliklerini belirleyen bir yetidir. +kln temel de'i, sorun
)mektir. nsanlama kltrle, kltr aklla mmkn olmutur. -olaysyla kltr, en kk
ayrntlarndan, en geni boyutlarna kadar akln rndr. nsan olmann ilkelerinden biri olan akln
ileyi tar) mantk olarak adlandrlr. .arkl aklar s) konusu deil, fakl akl ile'ler/mantklar s)
konusu0.
+kl, temel )ellii olan d)enli 'e anlaml dnmeyi, dille gerekletirmektedir.
nsan kltr yaratt&+kl kltr yaratt.
Kltrn ya"lar 1 adettir* efsane, din, felsefe 'e bilim.
+kl, insan olmay, insan ihtiyalarn karlayan kurumlar oluturarak, btnlk 'e sreklilik
salayan, insanla e anlaml temel ilke olarak 'aroluunu srdrmektedir.
RUH , 2uh, canllk ilkesi olarak, animist gr asyla, bitkileri, hay'anlar 'e insan cans)lar
dnyasndan ayrr. 2uh, iki adan kltrde temel ile'i yerine getirir* lki, insann kendinin bilincine
'armas. kincisi, te dnyay kurma abasdr.
Kendilik bilinci, kimlik sahibi olmay gerektirir. Bireysel kimlik, to"lumsal kimlii referans
alrken, to"lumsal kimlik tarihi sre ere'esinde olumaktadr.
te Dnyay Kurmak* 3lm, kltrel ya"nn olumasnda temel gre'lerden birini yerine
getirmektedir. 'ardr. 3lm, bir bakma yok olutur. 4ok olmaktan kurtulmak iin, lms) olan bir
ce'here ihtiya 'ardr. 3lms) ce'her olarak, ruh kefedilmitir. Bylece de insan, yok olmaktan
kurtulmutur.
HTYALAR !" KURU#LAR , kltr, insann, temel ihtiyalarn gidermek ile ihtiyalardan
doan sorunlarn )me tar)larnn geleneklemesiyle domutur.
emel htiyalar*
Biyolo5ik htiyalar* Beslenme, g'enlik
rn -e'amll* +ile
6osyolo5ik htiyalar* -il, ahl7k, siyaset 8fsane de he"sini aklama
abasnda 'arolmu
9sikolo5ik htiyalar* -in, sanat
8ntelektel htiyalar* 8fsane, by, tarih, felsefe, bilim
htiyalarn giderilme tar)lar kurumlamay meydana getirmitir.
emel Kurumlar 'e :re'leri*
+ile* rn de'amll, kltrn temel kurumlarnn retilmesi
-il* Bildirime 'e kimliin taycs
-in* 8'ren tasa''uru 'ermek 'e lm anlaml klmak
+hl7k * Bireyler aras ilikiyi belirleyerek to"lumsal d)eni salamak.
arih* Kltrel btnln dayanaklarn gstermek 'e kimliin srekliliini salamak.
8itim* Bireyin becerilerini artrma 'e st se'iyede entelektel sorunlarla
ilgilenme
ktisat* Beslenme sorunlarn )mek.
-e'let* Birey kurum 'e kurumlar aras ilikileri belirlemek 'e g'enlii salamakla ykml
klnmtr.
emel kurumlar bee ayrlrlar*
1- nsan olmak iin gerekli olanlar: Aile, dil ve ahlk!
2- "o#lumsal Kimli$i %elirleyenler: Dil, din, tarih
3- "o#lumu d&en iinde tutan kurumlar: '$itim, iktisat, devlet
Kltrn kuruluunda, $%&n, %aman, ama, k'k&n, tarih, (&l&n&k, 'lm, )& &)r&n gibi
ka'ramlar etkili olmu 'e kltrn ka'ramsal atsn oluturmulardr.
lke olarak insan, akl 'e ruh gibi iki esas yetenei ile ihtiyalar araclyla kltrel ya"nn
temelini olutururken, d)en, )aman, ama, kken, tarih, gelenek, lm 'e e'ren ka'ramlar, kltrel
ya"nn atsn oluturmaktadrlar. Kltrel ya", insann hangi temeller )erinde 'aroluunu
gerekletirdiini 'e e'rendeki yerinin ne olduunu gstermektedir.
o"lumsal 'aroluun sreklilii, kltrel ya"nn baarsn gsterir.
*'%lk+
animist ( her )eyin ruhu oldu$unu kabul eden sistem
kuttren ( ritel
;
, HAFTA
"-.an& T&m&lli Kltrl&r$& /n0& 1iimi
#antk < akln alma yntemi. +kln rn olan dnceyi anlayabilmek iin akln alma
yntemi bilinmelidir. -nce olarak mantk, akl yrtmektir.
+kln alma tar), mant= mantn bir konu hakknda altrlmas dnceyi= dncenin
ifade edilmesi bilgiyi ortaya koymaktadr Bilginin ie dntrlmesi de kltr oluturmaktadr. Bu
sre, insann, insan olarak 'aroluunu gerekletirir. nsann 'aroluu iki aamaldr* lki, akln bilgi
oluturma srecinde gerekleir < insan kltrel 'arla dnmesini salar. kincisi, insann kendisi
hakknda, kendisini bilmeyle ilgili rettii bilgidir < Kendini bilmek ya da 8'reni Kurmak.
lerleme #arti&anlarna /8'ans,9ritchard terimi0 gre, en son olan en iyi aamadr/>? nci y)yl
balar0. -olaysyla tarihin en eski dnemlerini temsil eden kabile to"luluklar ok olumsu) )elliklere
sahi"tir. #.3ner%in belirttiine gre, >?. y)yln ilk yarsnda kabile to"lumlarnn dnceleri hakknda
gelitirilen grler bekte to"lanmlardr.
;. lkel dnce ile modern dnce arasnda bir de'amllk 'ardr. 4ani ikincisi birincisinin
tekaml sonucu meydana gelmitir /-urkheim0.
>. Bu iki dnce tar) insan dncesinin iki ayr grndr, birbirlerine irca edileme)ler. @er
biri kendi e'resinde normal 'e kendi tar)nda inkiaf etmitir /AB'y,Bruhl0.
C. C, nsan dncesi bir btndr. lkel denen dnce ile modern dnce arasnda )ce bir
fark yoktur, yaln)ca bir derece fark 'ardr /!eyerson0.
AB'y,Bruhl , lkel insan, hibir )aman gerekten yaln bir durum iinde olmam, o tamamen 'e
umutsu) biimde mistik bir anlaya gmlmtr/eoman -ural ayn ekilde dnr0.
:oldenDeiser , ilkel insann, ada bir doa bilimcisinin ruh haliyle donatlm gibi g)kt
dncesindedir.
!alinoDski, bu iki deerlendirmeyi de /AB'y,Bruhl 'e :oldenDiser0 ar bulmaktadr. @er ilkel
to"luluun deneyimle temellenen 'e mantkla biimlendirilen nemli bir bilgi daarc 'ardr 'e
incelmi "ratik ilerin dayand teorik bir yan 'ardr.
AB'i,6trauss, ilkellerde mantk 'e soyut dncenin bulunmad fikrine kar karak, bunlarn
'arln gstermitir.
8fsane temelli kltrlerde ortaya kan dnce hakknda, yukarda ksaca ele aldm) grler
iki ana bekte to"lanabilir* lki, AB'y,Bruhl i)gisini taki" eden anlay, yani ilk dnce modelinin
modern dnceden ko"uk ayr bir ya"ya sahi" olduudur. kincisi, iki dnce biiminin olmad, ilk
dnce biiminin dnerek modern dnce biimini oluturduu 'e balangla modern dnem
arasnda srekliliin olduunu kabul edenler. kinci anlay giderek arlk ka)anmtr.
nsann tarihi boyunca dnce ya"snda )sel bir deiiklik deil, niteliksel deiikliklerin
olduudur. Bu gr, akln alma tar) 'e e'ren tasa''uru ere'esinde temellendirmeyi
deneyeceim. nsann rettii her trden dncenin ya"s ayndr. Enk ayn kaynaktan
gelmektedirler. +kl, tarafndan ortaya konulmaktadrlar. +kln alma tar) da btn alarda 'e
btn to"luluk 'e to"lumlarda ayndr. 8er farkl akl ya"lar olsayd, farkl, dnce, da'ran 'e
kurumlar oluturarak, birbiriyle hi ilikisi olmayan kltrel ya"lar ortaya kacakt. .arkl akl says
kadar insan tr olacakt. +ncak tek akl ya"s 'ar 'e bir insan trnden s) edilmektedir.
*n-lama 2 -nme srecinde temel unsurlardan biri snflamadr. +kln d)enli 'e anlaml
rnler ortaya koymas iin, kulland mal)emenin tanmlanmas 'e bu anlamda da snflanmas
gerekmektedir. 6nflamayla birlikte, her nesne anlam ka)anmaktadr. 8fsanelerde ortaya kan
dnme biimi /lkel dnce0 )ellikleri asndan ele alndnda, unlarla ilk olarak, gndelik
hayata 'e doann kendileriyle ilgili ksmlarnda, snflama ilkelerine tam uyulduu grlmektedir.
+yrca to"lumsal hiyerari, soy ktkleri, akrabalk balar, ok iyi bir ekilde adlandrlm 'e
snflandrlmtr.
Fnlar iin herkes doay bilmelidir. @er trl bitki 'e hay'an eidini tanmaldr. Bunlar
tanmamak ok byk bir eksiklik olarak grlr. Fnlarn doay tanmayanlara gsterdikleri
yadrgama bi)deki okur,ya)ar olmayanlara gsterilen te"kiyle ayn olabilir.
Kendi 'aroluunu srdrmek iin rettii dncelerde snflamann yeri ok ak bir ekilde
grlmektedir.
Akl Yrtm& 2Bilgi retiminin balangc olan, anlamlandrma 'e adlandrmadan balayarak,
ortaya konulan her ifade, her i ya da eylem akl yrtmenin sonulardr. -olaysyla akl yrtme,
dnme 'e dncenin temel ilkesidir. Baka bir deyile akl yrtme, kltrel dnyann kurucusu
olan akln ileyi tar)dr. +kl yrtmenin kurallar, mantk ad altnda to"lanmtr. !antk, akl
yrtmenin kurallarndan hareketle, doru, tutarl 'e geerli karmlarn nasl ya"lacan inceler.
Buradaki kaygm) akl yrtmenin ne anlama geldii 'e efsane temelli kltrlerde nasl kullanldn
incelemektir. -oduu andan itibaren annesinden, kendi tecrbeleriyle 'e e'resinden rendikleriyle
haf)asn dolduran ocuk, aamal olarak akl yrtmeyi de renir. 3)ellikle konumaya
balamasyla, akl yrtme de kesintisi) de'am eden sreklilik halini alr. +kl yrtmenin ekli
'ardr* ;, 3renilmi da'ranlarn tekrar. >, 6orunlar )me. C, 6orulara ce'a" 'ermek.
Flaylar neden kullanarak aklama tar), hibir e'ren tasa''urunda deimemitir. -eien
nedeni kullanma tar)dr. !odern dncede, olayn hemen ncesinde yer alan unsur neden olarak
ortaya konurken, yerli dncesinde ilk neden esas alnr. Bir bi)on bir adam ldrr. lkel kltr
insanlar bu olay bir by ile badatrdklarndan < by adam ldrd derler. 4eni her ben)er
olayda sebe" he" o ilk sebe"tir. !odern )ihniyette ise olayn sebebi bi)ondur , yani olay ncesi unsur.
>
Ha-%a 2 nsann insanlama sreci, haf)ann gelimesi 'e haf)adaki birikimin artmasyla
yakndan ilgili olmutur. 8er insanda haf)a yetenei olmasayd, kltr yaratamayacandan, insan
haline gelemeyecekti. nsani 'aroluun temel deerlerinden biri olan haf)a, efsane temelli kltrlerde
ok daha baskn bir rol oynamtr. 8fsane temelli to"lumlarn dnce ya"larnda kken,
anlamlandrma 'e aklama iin temel ba'uru sistemidir. +yrca, )aman iinde ortaya kan
olumsu)luklardan kurtulmak iin, kkene dn kuttrenleri d)enlenmektedir. @em anlamlandrma 'e
aklama hem de arnmak iin kkenin hatrlanmas gerekir. Kkenin hatrlanmas, onun haf)ada yer
etmesi yani renilmesiyle ilikilidir. +rnmak iin, dnyann yeniden yaratlmas gerekir. Bu eylem,
konuya ilikin efsanenin anlatm 'e kuttrenlerin ya"lma tar)larnn hatrlanmasyla balantl
olduundan, haf)a temel gre'i stlenir.
3il(i 2 8fsane temelli dncenin )elliklerini anlamak iin onun bilgi deerlerine bakmak gerekir.
:nm) asndan ele alndnda, efsane temelli dnce, ya" itibaryla ok byk farkllklar
gstermemektedir. lkece bir e'ren tasa''uru iinde, ihtiyalarn karlamak 'e sorunlarn )mek
iin, kendi bak alarna, alglay tar)larna gre nesneleri yorumlam 'e kullanmlardr. .arkllk,
bak tar)larndan, nesne anlaylarndan, nesneleri alglaylarndan 'e yorumlaytan
kaynaklanmaktadr. lkel insan iin her nesne, bir kkenle bantldr= yani, nesneler, kendi balarna
ele alnma), bir kke balanarak aklanrlar. #esneleri anlamlandrmada belirleyici dier bir unsur,
e'ren tasa''urudur. 8fsane temelli dncede, bir nesne, e'ren tasa''uru iinde bir yer almsa 'e
ona bir kken bulunmusa anlam ka)anmaktadr. Bu )elliklere sahi" olmayan eyler nemsi) kabul
edilmitir. !alinoDski%ye gre, ilkel insann dili incelendiinde onlarn da mantkl dnceler rettii
grlr.
Bilginin ile'sellii rnlerde aka grlr. 8fsane temelli kltrlerin bilgi anlay, modern bilgi
anlayna gre farkllklar gsteriyor olsa da ortaya kan rnler, onlarn salam bilgiler rettiine
iaret etmektedir. 4erlilerin sahi" olduu bilginin retilmesinde kullanlan efsane, bir sembol deil,
nesnenin dorudan ifadesidir. Frtaya konan bilgi, onlarn 'arolularnn srekliliini salamsa, ortaya
koyduklar bilgilerin rasyonel bir ya"ya sahi" olduu sonucuna kolaylkla 'arlr.
eorik bilginin temellendirme arac olan efsane, ya"s gerei, hakikati sunmaktadr. @akikat
efsane tarafndan dile getirildiinde ondan "he etmenin bir anlam yoktur.
Hakikat Anlay2 8fsane temelli kltrlerde to"lumsal 'aroluun dayana, yaanlan mekann
kutsanmasdr. Kutsallk fikri ilkel to"lumlarda dnyadaki d)enin n artdr. Kutsal alan dnyann
m&rk&%i%dir. -ier geri kalan eler bu merke)i esas alarak yerlerine yerletirilirler. Kutsal olan en
mkemmelinden hakikidir. @akiki ayn anda hem g hem etkinlik hem de hayat 'e retkenlik
kaynadr. 8fsane temelli dncenin rettii her bilgi, hakikat olarak kabul edilir. @akikat olan gen
nesle retmek 'e hakikat olandan sa"malar d)eltmek iin kuttrenleri ya"lr. Bu nedenle
kuttrenleri dncenin ayrlma) bir "aras olduu gibi, dncenin gerekletirildii, bir laboratuar
gre'i de slenmektedir.
9laton%a gre, ancak idealar hakikattir= insan dahil doal nesnelerin tm, ko"ya ya da taklit
unsurlardr. @akikate ulamak iin idealarn bilgisine sahi" olmak gerekir. Bu anlay, efsane temelli
kltrlerin hakikat grlerini yanstr. 6) konusu kltrlerin insanlar, efsane tarafndan anlatlan,
kken deerlerine yaklat lde hakikati bulmaktadr. Bu da ancak d)enli aralklarla ya"lan
kuttrenlerle mmkn olmaktadr.
8fsane temelli kltrlerle tek tanrl dinlerin arasndaki en nemli fark udur* lkinde insan doann
bir "aras olu" ondan doduuna inanlrken, ikincisinde anr, insan doadaki her eye hakim klm
'e doann stne yerletirmitir. nsann doayla ilikisi, insan anlaylarn da belirlemitir. ek tanrl
dinlerde, bireysellik 'e stnlk ne karken, efsane temelli inanlarda, to"lumun 'e doann bir
"aras olmak nemsenmitir.
*onu
Btnlkl ya"lar ere'esinde dnen ilk kabile insanlar, akln sahi" olduu nitelikleri
kefetmi 'e akl uygun bir ekilde kullanarak kltrel dnyay kurmulardr. nsanlama, kltrn
oluumu 'e akln kullanm birlikte gereklemitir. +kl, btn )elliklerini, efsane temelli kltrlerde
gerekletirmi, sonraki srete temel ya"snda bir deiiklik olmad grlmtr.
*'%lk+
tasavvur ( *+& +nne getirme, hayal etme, &ihinde canlandrma
mihrap ( din, umut ba$lanan yer
irca, 'ski biimine sokma, evirme
inkiaf , geli)im
yadsma ( inkar
4 HAFTA
"-.an&nin '%&llikl&ri
C
nsan olmann ya da kltrel ya"nn kuruluunda, temellendirmeleri ya"mak iin kullanlan 'e
aklama modeli olarak da i gren efsanelerin )elliklerini aklamaktr.
Aklama #o$&li olarak &-.an&l&r 2 nsanlk tarihinde e'ren tasa''uru oluturma yntemleri
drt adettir* 8fsane, din, felsefe 'e bilim. Konu gerei, burada, sadece efsaneler )erinde durulacaktr.
8'ren tasa''uru, e'renin oluumu, dnyann d)enlenii, insann yaratl, insann bu
dnyadaki gre'i, insann ya"" ettii her eyin bir temele balanarak merulatrlmas ya da
reddedilmesi, kurumlarn ya"s, gelenekler 'e ldkten sonra gidilecek te dnya gibi temel sorunlar
iermektedir. nsann dnyadaki 'aroluunu konu alan e'ren tasa''uru, ilk olarak efsaneler araclyla
oluturulmutur. 8fsanelerin )ellikleri incelendiinde, efsane temelli e'ren tasa''urunun nasl bir
ya"ya sahi" olduu ortaya kmaktadr.
+ada grlecei gibi, efsane temelli e'ren tasa''urunda efsane, kltrlerde karlalan
btn sorunlar, anlamlandrma, temellendirme 'e aklama unsuru olarak yer almtr.
8fsane, bir ilkel to"lulukta 'arolduu haliyle, yani bugnk biimiyle, yaln) anlatlan bir yk
deil, yaayan bir gerekliktir. Bir baka deyile efsane, doast 'arlklarn baarlar sayesinde, ister
eksiksi) olarak btn gereklik, yani Ko)mos olsun, isterse onun yaln)ca bir "aras /s)gelimi bir
ada, bir tr bitki, bir insan da'ran, bir kurum0 olsun, bir gerekliin nasl yaama getiini anlatr.
-emek ki efsane, her )aman bir GyaratlHn yksdr
8liade%nin, en geni ka"saml 'e en a) kusurlu olduunu syledii efsane tas'iri yledir*
8fsane /mit0 kutsal bir yky anlatr= en eski )amanda, balangtakiH masallara )g )amanda olu"
bitmi bir olay anlatr.
"-.an&l&rin Kaynaklar 2 8fsanelerin kayna, insann kltrel 'aroluunu temellendirmek iin
gerekli olan teorik bak asdr. nsann kendini 'e e'resini anlamlandrmada kulland yntem
olarak efsane, akln ilk rnleri arasnda yer alr. +kln alma tar)nda belirleyici olan neden
aratrmas, efsane temelli kltrlerde kken aratrmas eklinde ortaya kmtr. 8fsanelerin hem
ya"sn hem de konusunu belirleyen kken sorunu, nedenselliin bir tr olarak deerlendirilebilir.
Kkenin farkl felsefeciler fakl bulur kimi doa der/gne, ay, r)garI0, kimi duygu der. 8fsanelerin
kaynaklar olarak gsterilen eitli unsurlar, salt kaynak olmaktan ok, gndelik hayatta kar karya
kalnan 'e aklanma gerei duyulan olaylardr.
Kanaatimce, efsanelerin kayna, lm aklama denemesinden hareketle, ilk atay kefetme
'e oradan bir e'ren d)eni oluturma kaygs olmutur. Kltrel d)enin temel ilkeleri, d)en iinde
ortaya kan kurum 'e olaylar merulatrma yntemi olarak gelimitir. 8fsaneler, insan aklnn,
kkene balama 'e birbirleriyle iliki kurma ilkelerinden olumu teorik dncenin ilk biimidir.
"-.an& Trl&ri 2 Kltrn her trl unsurunu kendilerine konu ya"an 'e ortaya kan
entelektel sorunlar )mekle ykml olan 8fsaneler ele aldklar konulara gre snflandrlmlardr.
!alinoDski, anlatlan ykleri gru"ta to"lamtr= ;, !e'simlik masallar. >, Flaanst bir
gereklikle kar karya gelmekten domu efsaneler. C, +yin, tren ya da to"lumsal 'eya ahl7kJ
kurallar sa'unma durumlarnda, ya, gereklik 'e kutsallk durumlarnda gre' yklenen efsaneler.
Kirk, efsaneleri bekte to"lamtr* ;, @ik7yeler 'e elendirici olanlar= >, Kurumlar yenileyen, onlara
gre' ka)andran 'e onlar merulatranlar/tarihe ilikin 'eriler sunar0= C, 6"eklatif 'e aklayc
olanlar/Knc tr efsaneler ise e'renin yaratl, insann ortaya k gibi sorunlar ele alrlar.0.
"-.an&l&rin ('r&)l&ri , 8fsaneler, efsane temelli kltrlere sahi" to"lumlarn btn faaliyet
alanlarnda ak bir ekilde grlrler. Bu yaygn kullanm, iki nedenden dolay ortaya kar. 3ncelikle,
e'ren tasa''uru efsanelerce kurulmu olduundan, e'ren tasa''uruna ilikin her unsur, efsaneyle dile
getirilmitir. kincisi, akln anlamlandrma arac olarak efsanenin kullanlmasdr. Bu iki unsur efsaneleri
hayatn ayrlma) bir "aras haline getirmitir. 8fsanelerin insan )erindeki etkisini, Lam"bell yle
dile getirmitir* nsan, genel efsane'J kaltmlarn d)enlemesi olmadan e'rendeki yaamn
srdreme). :erekten yaamn doluluu, mantksal dncesiyle deil, yerel mitolo5inin derinlii 'e
geniliiyle dorudan orantl olarak ortaya kt grlr.
8fsaneler, insan dnyasn ylesine sarmtr ki, to"lumu ilgilendiren doal olaylar dahil, kltr
dnyasndaki her olu" biten, bir efsane yorumuna uyar yahut byle bir yorum ister /Lassirer0.
!alinoDski%nin %y, %ilim ve Din adl almasnda, efsaneler hakknda ortaya koyduu
'erilerden,
onlarn stlendikleri ile'ler u balklar altnda to"lanabilir* K'k&n* o"luluun kkeni, ilk atann
yaratl, kadn 'e erkein farkllklar lmn ortaya k 'e te dnya gibi, to"lumun yaaynda 'e
dncesinde etkili olan unsurlarn kkenini ortaya koyarlar. *o.yal /%&n* +hlaki temeller, i
blm, meruiyet, hukuk, iktisat, e'lilik artlar, akrabalk ilikileri, erginlik trenleri, sa'a artlar,
gndelik hayat anlamlandrma gibi unsurlar da efsanele tarafndan aklanmtr 5o6ra-i 7%&llikl&r*
4aanan e'rede bulunan dalarn, rmaklarn gllerin kltrdeki anlamlar, bitki 'e hay'an trlerinin
)ellikleri 'e mane'i deerleri efsanelerce dile getirilmilerdir Kltr&l /%&n* 8fsane gerek
olduundan onun konu edindii olay da gerektir. Bu anlay efsanenin to"lumsal ile'ini ortaya koyar.
Btn konularn efsaneyle dile getirilmesi, onun to"lumsal d)enin olumasndaki byk katksn
gsterir. 8fsane, ilkel insan bir tr bilimsel drt'e bilgi aln giderme yannda, soyun man&)8
'6r&ti.i olarak kullanlr.
8fsaneler insann ilgi iinde olduu btn sorunlarn teorik arka "lanlarn ortaya koyarak,
insan da'ranlarnn, eylemlerinin 'e dncelerinin temelini oluturmulardr.
8liade, eski to"lumlarda efsanelerin gre'lerini belirlerken )elliklerini de maddeler halinde
'ermitir.
;,8fsane doast 'arlklarn eylemlerinin yksn oluturur= >, Bu yk, kesinlikle gerek /nk
gereklerle
1
ilgilidir0 'e kutsal /nk doast 'arlklar tarafndan yaratlmtr0 olarak kabul edilir= C, 8fsane her
)aman
iin bir GyaratlHla ilgilidir, bir eyin yaama nasl getiini, ya da bir da'rann, bir kurumun, bir
alma
biiminin nasl yaratlm olduunu anlatr= 1, nsan efsaneyi bilmekle nesnelerin kkn de bilir= M,
nsan, efsaneyi, yeniden anmsatlan 'e yeniden gerekleme aamasna getirilen olaylarn kutsal ,
coku 'erici gcnn etkisine girmek anlamnda yaar
/%&n 2 8fsanelerin dier bir gre'i de kltrel d)enin kurulmasn salamaktr. Kltrel
d)en, to"lumun ya"" etmeleri, inanlar, dnceleri, ksacas efsanelerin gre'leri olarak sunulan
her eyin biribirleriyle iliki iinde sunulmasdr. Bu ilikinin merke)inde, ilk atann anr%nn yardmyla,
kkende, )amann balangcndan nceki dnemde, kltrel 'aroluun gereklemesi bulunur.
Kkende gerekleen her ey, mutlak hakikat 'e mkemmeldir.
Bilimsel dnce, doa )erinde egemenlik kurmam) salamtr. 8fsane ise, insana e're
)erinde egemenlik kurmas iin daha fa)la maddi g 'ermede baars) kalmtr. +ncak mit insana,
ok nemli bir eyi, e'reni anlayabilecei 'e e'reni anlad yanlsamasn 'ermitir.
Bu e'rensel d)ene !sr%da !a%at denirdi= @indistan%daki ad -harma, Ein% deki ad ao%dur
/Lam"bell ;NN> b, ;OC,;O10. anr ya da ilke olarak merke)de yer alan ka'ramlar, kltrel d)enin
temel ta olmulardr.
8fsaneler 'e kuttrenler me)oko)mos /aradaki, orta ko)mos0 olutururlar= bununla bireyin
mikroko)mosu btnn makro ko)mosuyla iliki kurabilir.
8fsaneler, kltrel d)en iinde, insan, to"lumu 'e e'reni belli bir d)en ere'esinde ortaya
koymaktadrlar.
8fsanenin teorik model olarak i grd en nemli alan e'ren tasa''urudur. 8'ren tasa''uru,
'arl,
'arolanlar 'e insann 'aroluunu efsane araclyla aklamaktadr. Bu yanyla efsane, e'ren
tasa''urunun yntemi olmutur. -aha sonra ortaya kacak, din, felsefe 'e bilim temelli e'ren
tasa''urlarna nclk edecektir.
*'%lk+
9 HAFTA
M
K'k&n "-.an&l&ri
Tarih /n0&.inin T&m&ll&ri
Kltrel dnyann yol haritasn i)en tarih almalar, bu haritay elinde bulundurduu
bilgilere dayanarak ya"maktadr. Bilmek, ncelikle, insann yaamas iin gerekli olanlar kullanmak 'e
yenilerini retmek iin )orunlu bir arttr.
Frtaya kt dnemlerden bu gne kadar, tarih dncesinin balca konular unlar olmutur*
;, Kken* Kken sorunu, en ak bir ekilde, insann kkeni sorununda kendini gsterir. Btn
kltrler, ilk atann ya da ilk insann kim olduu 'e dnyaya nasl geldii sorusuna ce'a" 'ermilerdir.
lk atann belirlenmesiyle, o to"lumun kkeni de aklanm olmaktadr. lk atayla birlikte, kltrn
temel kurumlar 'e deerlerinin de retilmi olduu kabul edilir.
>, !erulatrma* Bir olay ya da rn merulatrmak iin, o eyin gemite bir yerde bir nedenden
dolay ortaya ktnn gsterilmesi gerekmektedir. !erulatrmann youn yaand yerler ayn
)amanda tarih dncesinin gelimesine katkda bulunan alanlardr.
C, Kimlik ya da Kendini Bilmek* nsan olmann artlarndan bir tanesi, belki de en nemlisi, bir kimlie
sahi" olmaktr. arihin temel kaygs, bilmek )ellikle de Pkendini bilmek% noktasnda to"lanr.
-olaysyla tarih, ncelikle, kendini bilme sorunudur. Kendini bilmek, ;, +hl7k ere'esinde, ll
olmak, >, Kiinin kendilik bilincine 'armas, C, Kltr ya da to"lumu bilmek 1, :enel olarak insan
tanmak, anlamlarna gelmektedir. 3ll olmak dnda, kendini bilmenin dier anlamlar dorudan
tarihle ilikilidir.
1, 6orunlar Ka'rama 'e E)me +rac Flarak arih* Bilgi kayna olarak tarih, yukarda saydm)
)ellikler yannda her trden soru ya da sorunun anlalmasnda 'e aratrlmasnda en nemli gre'i
stlenir. Kltrel 'arolula tarih dncesi arasndaki )sel ilikinin ilk rnei, efsane temelli
kltrlerdir.
K'k&n "-.an&l&ri 2 Kken efsaneleri, insann kendini bilmesi 'e to"luluun )elliklerini
sonraki nesillere aktarmada, dolaysyla, to"luluun ya da to"lumun srekliliini salamada en nemli
gre'i stlenmilerdir. Bu efsane tr, to"luluun kimliinin hangi deerlere dayandn da
gstermektedir. Kken efsaneleri, to"luluun ya da to"lumun gemiini konu edindiklerinden,
gnm)de tarihin /tarih aratrmalar0 stlendii gre'leri yerine getirmilerdir.
8fsane temelli kltrlerde, balang, yani e'renin, dnyann, insann, kurumlarn ya da bir
gelenein ilk ortaya k ok nemlidir. Balang durumuna bal kalmak, bu kltrlerde hayati bir
nem tamaktadr. Balang, mkemmelin yaand )amandr= balang dnemi ne kadar canl
tutulursa 'e onun gereklerine gre yaanrsa, hayat d)enleri 'e yaama artlarnn o kadar iyi
gideceine inanmlardr. Bu nedenlerden dolay kken efsaneleri ok nemsenmi hayatlarnn en
nemli "aralarndan biri haline gelmitir.
"-.an&l&r$&ki tarih 2 8fsanelerde ortaya kan tarih anlaynn )elliklerini, antro"olog
Llaude AB'i,6trauss 'e dinler tarihisi !ircea 8liade ortaya koymulardr.
L:)i2*trau.. , 8fsane temelli to"lumlar, deerler, gelenekler 'e yaama tar)larna sk skya
bal olduklarndan, deimeye kar olumsu) bir bak gelitirmilerdir. AB'i,6trauss bu tutumu tarihe
kar koymak olarak deerlendirmitir. +ma gerek udur , Bir bakma tarihi korumak iin deimeye
kar durulur. arihte deiimi gnll kabl edenler 'ar birde gnls) kabul edenler 'ar. :nls)
olanlara Ae'i,6tauss GilkelH der.
AB'i,6trauss, antro"ologlar arasnda yaygn olan tarihli /modern to"lumlar0 'e tarihsi) /bata
kabileler olmak )ere modern deerlerden u)ak olan btn to"lumlar0 to"lum ayrmndan kurtulmak
iin, souk 'e
scak iki to"lum ti"inden hareketle tarihe yaklamlarn farkl bir adan daha irdelemitir. *o6uk
to;lumlar < ilk&l ka1il&l&r= *0ak to;lumlar < mo$&rn in.anlar=
Ae'i,6taruss G!itolo5i nerede biter tarih nerede balarQH sorusunu sorar. 8fsane temelli
to"lumlarda mitolo5iden tarihe gei ok nettir.
Ae'i,6trauss%un ortaya koyduu 'eriler g) nne alndnda, tarih dncesinin @erodotos%la
balamad, insanln gemiiyle edeer bir srece sahi" olduu grlr. 8fsanelerde insann
kendini anlatmaya balamas, bir bakma tarihiliin de balangc olarak kabul edilebilir. 8fsanelerdeki
tarih, gnm)dekinin )elliklerini tam olarak gstermese bile, tarihe duyulan ihtiyac karlam 'e
karlamaktadr.
#ir0&a "lia$& 2 8liade, G'-sane kutsal bir tarihtir>= yargsyla konu hakkndaki grn ok
ak bir ekilde dile getirmitir. Bir efsaneyi sylemek, kkende cereyan etmi olan ilan etmektir. 4ani
efsane temelli kltrlerin tarih anlayn ka'ramak iin, e'ren tasa''urlarn incelemek gerektiini
belirtmektedir. Kuttrenlerin kkene geri dn salayabilmesinin en nemli art, kken efsanesinin
anlatlmasdr.
8fsane temelli kltrlerde bir eyin ilk hali, onu anlaml 'e geerli klar. Bir kuttren, eer
GkkenHi, yani onun ilk olarak nasl gerekletirildiini anlatan efsane bilinmiyorsa, yerine getirileme).
8fsane temelli anlaya gre, ilk olan mkemmeldir. !kemmellii, tanr ya da atann s)konusu eyi
meydana getirmesinde yatmaktadr.
8fsane temelli kltrlerde kken efsanelerinin tarih yerine kullanldklar, antro"olog L. Ae'i,
6trauss ile dinler tarihisi !. 8liade%ye ba'urarak temellendirilmitir.
O
? HAFTA
"!R"@ KUR#AK
'vreni Kurmak, insann, kendini btnlkl bir ya" iinde nasl tanmladn gstermektir.
K&n$ini 3ilm&k 2 nsan 'aroluunu iki acdan g'ence altna almaya almtr. lki, bedenin can
g'enliidir. kincisi, e'rendeki yerini tanmlay" e'rensel glerle ilikilerini belirleyerek elde ettii
kuramsal g'enliktir. Lan g'enlii, salam barnaklar, silahlar 'e tekilatlarla elde edilmitir.
Kuramsal g'enlik, insann, )ihinsel 'e ruhsal eylemlerini ilkeler )erine oturtarak kendine sarslma)
bir e'ren tasa''uru oluturmasyla elde edilmitir. 8'ren tasa''urunun dayand ilkeler, e'reni
oluturan temel unsurlardan tretilmitir. 8'ren tasa''urunu oluturmada asl kayg, insann e'ren
iindeki 'aroluunu aklamaktr. nsann kendi 'aroluunu aklamas, onun tarihi bir 'arlk olarak
srekliliinin temel dayana olmutur.
n.ann k&n$i.ini konu &$inm&.i, iki 1ilinm&y&n, doum il& lm, ara.n$aki k&n$ini
anlama a1a.$r. /o6um, (&mii= hayat, ni.;&t&n, u%un 1ir im$iyi= 'lm, (&l&0&6i t&m.il
&tm&y& 1alamtr. 3ilinm&y&n 1ir (&mit&n (&li;, 1ilinm&y&n 1ir (&l&0&6& (i$&rk&n, im$iyi
AhayatB yaamak y&t&rin0& ()&n )&ri0i 1ulunmam ki, h&r iki 1ilinm&y&n $& aklanmaya
allmtr. /o6um, k'k&n &r&)&.in$&= hayat, tarih anlayn$a= 'lm, 't& $nya inan0yla
t&m&ll&n$irilmitir.
/o6um+ K'k&n ya $a C&mi 2 nsan olmann nemli bir boyutu, gemii hakknda, bir bilince sahi"
olmasdr. nsann bu dnyaya nasl geldii, sorununu btn kltrler ele alm 'e kendilerine uygun
ce'a"lar 'ermilerdir. Rerilen ce'a"larn hemen hemen he"sinde, ilk atann kim olduu, nasl bu
dnyaya geldii, bu dnyadaki gre'lerinin neler olduu 'e nerede meydana geldii bir ekilde tas'ir
edilmitir. Kltrler oluurken, 8liade%nin belirttii gibi, to"luluun yaad corafyada yer alan, da,
rmak, gl, maara, aa, kaya gibi doal unsurlar kutsal merke) olarak benimsenmilerdir.
8fsane temelli kltrlerde e'ren, gk, yer 'e yeralt olmak )ere temel blmden
olumutur. :k,
anr%nn oturduu alan olarak kabul edildiinden, daha yksek bir deere sahi"tir.
anmlama urasnda en nemli sorunlardan biri, kendinin, yani insann tanmlanmas
olmutur.
nsan nereden gelmitirQ 4aama artlar nasl olumuturQ Bu dnyadaki gre'i nedirQ 3ldkten
sonra ne olacaktrQ Bu sorularn he"si, )ellikle de ilki 'e sonuncusu e'ren tasa''urunun
oluturulmasna neden olmulardr.
8'ren tasa''urunun temel konusu, )amann boyutunu da g)nnde bulundurarak insann
'aroluunu aklamaktr.
")r&nin @it&likl&ri 2 8'renin kuruluu, ilkin efsanelerle ya"lmtr. lkel kltrlerde efsane, konuya
aklk getiren 'e hibir "heyi iermeyen unsur olarak kabul edilmitir.
8'ren tasa''uru, 8liade%nin belirttii gibi, iki nemli ka'ram asndan srekli
deerlendirilmitir* & 'e g+rn). 3), yaratc ilke, g+rn)se, imdi 'arolan, deiken olandr. 3) 'e
grn arasndaki iliki, e'ren tasa''urunun oluturulmasnda 'e insann kendini anlamasnda
belirleyici olmutur.
8liade%ye gre, ilkel kltrler iin G) olanH u belirleyici elerden oluur* ;,anr dnyay
yaratt, sonra gky)ne ekildi. >, Bu u)aklamaya kimi )aman gk 'e yer arasndaki bir iletiim
ko"ukluu ya da gky)nn byk a"ta u)aklamas elik etti. C, +) ok unutulmu olan yaratc
tanrnn yerini, deiik tanrsal 'arlklar almtr= bunlarn ortak noktas, insana daha yakn olmalar,
ona daha dolays) 'e daha d)enli bir biimde yardm etmeleri ya da ikence ya"malardr. 3) ile
insan arasndaki mesafe arttka, bunalmlar, yo)lamalar ortaya kmaktadr.
4unanllarda G) olanH, 8liade%nin bildirdiine gre, tanrlarla ilgili tarih kesintinde deil de bu
tarihten hemen nce gelen Gen eski durumHda aranmtr. Ko)mogoni, efsanenin deil, ontolo5inin
sorunu haline gelmitir
Bir kltr iyi anlayabilmenin art, o kltrde ortaya kan ontolo5iye bakmaktr. 6) konusu
kltrlerde ontolo5inin/yaradl0 'arlndan "he edilmemektedir.
8fsane temelli ontolo5i, bir kltr ontolo5isidir. nsan 'e kulland rnler, )amann
balangcndan nce, stn bir 'arlk tarafndan d)enlenmi ya da yaratlmlardr. 4aratandan
dolay, yaratlm her ey kutsal 'e mkemmeldir. !kemmelliklerinden dolay da deime)ler.
!kemmelliklerini srdrebilmek iin, efsanelerin anlatt ekliyle, yaratl annda ortaya ktklar
gibi korumak gerekir.
:ereklik yaln)ca katlma 'e tekerrr yoluyla ka)anlmaktadr= rnek modele uymayan her
ey anlams&, yani gereklikten yoksundur. 8fsane temelli kltrler bu ilkeden hareketle, srekli, ilk
olan canl tutmaa alarak deimelere kar gelmilerdir. lkel kltrler, ontolo5i anlaylar gerei,
arketi"leri taklit ederek 'e "aradigmatik ta'rlar tekrarlayarak )aman ortadan kaldrrlar. Kuttrenlerle
yerine getirilen her eylemin, tanr tarafndan ya"lm ilk eylemle ayn olduunu kabul ederler.
lkel ontolo5inin 9latonik bir ya"s 'ardr= bu durumda, 9laton Gilkel )ihniyetinH en nde gelen
filo)ofu, yani arkaik insanln hayat 'e da'ran tar)larna felsefi bir gereklik 'e anlam 'ermi bir
dnr olarak grlebilir.
K'k&n 2 8fsane temelli kltrlerde, e'ren tasa''urunda ok nemli bir yere sahi" olan ilk atadr. lk
atann dnce 'e da'ranlar deime) ba'uru kayna olmutur. +yrca, sorunlarn stesinden
gelemediinde, tanr ya da tanrlar her )aman yardmna komutur. -olaysyla, onun ya"" ettii her
S
ey, doru 'e mkemmeldir. o"lumsal kimlik de ilk olan rnek alma 'e ilk olana ben)eme ya da
ben)etme temeline dayandrlmtr.
nsan, kendi balangcn aramaya gtren unsurlardan biri de lm olmutur. 3lm, ilk
bakta yok olmaktr. 4ok olmak iin, ncelikle, 'arolmak gerekir. Bu dnce, insan u sorularla kar
karya getirmitir* lk 'arolan kimdi ya da neydiQ lk 'aroluun gerekletii, dnyann kendisi nasldQ
-nya he" 'ar mydQ
6onraki btn gelimeler, ilk atann eylemlerine dayandrlarak aklanmtr. Bir baka
deyile, ilk ata, kltrel d)enin ilkelerini koyan= bu ilkelere gre kltr kuran 'e tayan kiidir.
Hayat+ Tarihi Dlu ya $a Eim$i 2-oumla balay", lme kadar sren srecin tmne, hayat denir.
Bireyin doumla balayan 'e lmle biten hayat, her aamasnda &amanla anlam ka)anmaktadr.
Kltrdeki tm unsurlarn tarihi niteliklere sahi" olmas nedeniyle de, insan olmak, PtarihJ
olmak% anlamna gelmektedir.
arihJ olaylar anlamak iin, olayn balad dnemden itibaren, ele alnd dneme kadar
olan srete ka)and belli bal )ellikler 'e etkileri asndan incelenir. Belirleyici ilke olu artlarnn
iyi anlalmasdr.
Bir bakma, tarihi olay anlamada geriye gitmek, arkasna 'e e'resine bakmak 'a)geilme) bir ilk&dir.
Buna ek olarak, tarihi olayn anlalmasnda dier bir ilke de, aratrma konusu ya"lan olayn etkilerini,
hesaba katmaktr. 4ani olayn sonrasna bakmaktr. Flayn sonularna bakarak, olay ortaya karan
nedenleri tes"it etmek de, anlama asndan nemlidir. arihJ olay ka'ramak iin, olay, an Timdi
olarak kabul edilir, onun olumasn salayan nedenler, olayn ncesine, olayn etkileri de sonrasna
tekabl eder. arihJ olay bir btnlk ere'esinde anlamak iin, olay )amann boyutu iinde
deerlendirmek gerektii art ortaya kmaktadr. Enk, tarihJ olay, )amann boyutuyla
rtmtr.
Uamann tarihte ald gre'i, olu) ka'ram ere'esinde de deerlendirmek mmkndr.
Frtaya kan her olay, unsur, anlam bir sonraki aamann mal)emesi haline gelmektedir. Flu, nceki
bir eydenTeylerden farkl bir eyinT eylerin tremesidir.
Tarihi olu, olaylarn 1&lli 1ir .r&t& (&r&kl&m&l&ri )& $i6&r olay ya $a olaylarn
iin$& &rim&l&ri$ir.
3atan .ona 1tn tarih, olutur, olmakta olan$r= 1itm&mi, $&)am &tm&kt&$ir. Uaman bir
sretir. Ba,sonu belli olmayan bir gidi ya da yoldur. +ncak tarihi )aman, insanla ilikili olduundan,
insann ortaya kyla balam olduu bir gerektir. +ncak insan bu e'renden yok olduunda, tarihJ
)aman da bitmi olacaktr. nsann e'rendeki 'arl srdke, tarihJ )aman da de'am edecektir.
7lm+ 7t& /nya ya $a C&l&0&k 2 3lmn yok olmak deil de baka bir boyuta gemek eklinde
yorumlanmas, ilk kltrlere kadar geri gider. nsann 'aroluu, bireyin doumuyla balayan, ergenlii,
erginlii, yallyla de'am eden 'e lmle son bulan bir sretir. +ncak, insan olarak 'arolmak,
bireysel bir durum deil, kltrel bir durumdur. @er kltrel d)en, lm sonrasnda da insann
'arln srdrebilmesi iin, gerekli abay gstermi 'e lm sonrasnda yaanlacak bir d)en
yaratlm ya da kefedilmitir.
nsan, tarihi boyunca, bu dnyada sonsu)a giden bir )aman boyutunda srekli 'ar olacan
dnmemitir. 8fsane 'e dinJ anlaylarda, anr%nn iradesine bal olarak, insanln bir sonu
olaca genel kabul grmtr. !odern alarda, efsane 'e dinJ anlaylar )ayflamakla birlikte,
insanln sona ereceine ilikin grler, baka temellere dayanarak 'arlklarn srdrmektedirler.
anr%nn iradesi yerine, dnyann yaanamayacak bir hale gelmesi ya da gne sisteminde olabilecek
kkl deiikliklerin, insanl to"tan yok edecei, dncesi gemitir. +ncak insan, hem birey hem
de tr olarak, lms)l kefetme abasndan hi 'a)gememitir.
3lmle ilgili sorular, insan, hayat hakknda dnmeye gtrmtr. Bir bakma, insan kendini
sorgulamaya balamtr.
3te dnya, )aman asndan iki nemli noktay ortaya koymutur* .&ak gelecek 'e ebedi
varolu). $)ak gelecek, btn to"lumun ya da inananlarn te dnyada, ilk atalarla birlikte
to"lanacaklar 'e mutlu bir hayat yaayacaklarn iermektedir. +ncak bu to"lantnn ne kadar sre
iinde olaca belirsi)dir= belirgin olan ey, yakn bir gelecekte olmayacadr. 8bedi 'arolu da lmle
gereklemektedir. Bu noktada, )aman, ortadan kalkmaktadr= bir tr zamanszlk iinde yaama
isteini dile getirmektedir. -olaysyla , lms)ln elde edildiine inanlmaktadr.
7lm&k, &1&$8l&m&nin t&k art$r.
ek tanrl dinlerle oluan anlayta, lm yine ka" gre'i grmektedir. nsan, bu dnyadaki
ya"tklarnn hesabnn sonularna gre iyi ya da kt hayat hak edecektir.
nsann kendini bilmesi, 'aroluunun temellerini ka'ramas anlamna gelir. Raroluun temelleri
e'ren tasa''urunun ieriini oluturur. 8'ren tasa''uru, anr, gk 'e gkte yer alan cisimler, dnya,
insan 'e insanla ilikili unsurlarn birbirleriyle d)enli 'e d)ensi) ilikilerini ierir. -olaysyla e'ren
tasa''uru, insan, kltrel dnya, doal dnya, gk cisimleri 'e anr ya da tanrlar esas alnarak
kurulur. 8'ren tasa''urunun oluturulmasnda esas kayg, insann 'aroluunu temellendirmek
olduundan, insan dier 'ar olanlardan ayran temel )ellik olan kltrel ya" )el bir neme sahi"
olur. -olaysyla insan, kendini bilmek iin, e'ren tasa''uru ere'esinde, e'reni kurmu 'e kendi
'aroluunu gerekletirmitir.
6onu. 8'reni kurmak, insann kuramsal g'enlii iin gerekli olmu 'e bu gerekletirilmitir. 8'reni
kurma ii, doum, hayat 'e lm balamlarnda incelenmi, bu unsurlarn her biri e'rensel bir kabul
gerektirmitir. Baka bir deyile, gndelik hayatm)n temel unsurlar olan, doum, hayat 'e lm,
e'ren tasa''uru balamnda, e'reni kurmay gerektirmektedir. Bir yandan, eldeki bilgilerin g'enilirlii
V
iin tanrsal ataya, dier yandan, lm sonrasnda 'aroluu srdrmek iin anr%ya ihtiya
duyulmutur. 8'reni kurmak, kltrel bir 'arlk olarak insann kendini g'enceye olmasdr. +yn
)amanda teorik dncenin en nemli modellerinden birini ortaya koymaktadr.
F HAFTA
#"/"@Y"TL"E#"
#&$&niy&t T&riminin Ka)ram.al &r&)&.i 2 nsanlk tarihindeki en byk gelimelerden biri olan
tarm 'e hay'anclk, yaama artlarn temelden deitirmitir. @ay'anclk, )ellikle de tarm, insann
hayatn kkten deitiren 'e bir daha hi deimeyecek olan iki sonucu ortaya karmtr* ;, armn
esas beslenme kayna olmasdr. >, Bugn to"lumsal hayatn 'aroluunu 'e srekliliini salayan
temel deer 'e kurumlarn retilmesidir. emel deer 'e kurumlar, insanlarn to"luca yaadklar
medeniyetleri ortaya kmasn salamlardr. 8fsane temelli kltrlerde ortaya kan )ellikler,
gebe yaay tar)nn belirlenimleri dorultusunda gelimilerdir. 4erleik hayata geile birlikte,
dnce ya"snda bir srama gereklemitir. arm, d)enli 'e u)un 'adeli "lanlamalar ya"may
gerektirdiinden, yaama alanlar da tarm alanlarnn yannda sabitlenmitir. 4erleik hayatla birlikte
ortaya kan de'let, ta"nak, ya), nfus art, kabileler birlii,
sulama sistemleri, bugnde insann temel ihtiyalarn karlad gibi, dnce ya"sn belirleyen
deer 'e
kurumlarn da temelini oluturmulardr.
.rankfort%un hakl olarak dedii gibi, G!edeniyetin nasl doduu sorusuna ce'a" 'erileme)=
'erilse bile, tarihi olmaktan ok felsefidirH.
!edeniyet terimi, ;V. y)ylda ortaya ktnda, ok yksek ahlk/ ve entelektel de$er,
eklinde anlamlandrlmtr. Wimdilerde bu anlamn kaybetmitir. 4eni anlam, )ellikle .rans)ca 'e
ngili)ce%de egemen olmay srdrmektir /Braudel0. 8gemen olmak ise, kltrel ya"da ortaya kan
deerler 'e de'let araclyla mmkn olmaktadr.
F&1)r& ,medeniyet terimi iki farkl anlamda kullanlr* ;, !edeniyet, bir to"lumun ortaklaa
hayatnn bir g)lemciye sunduu, maddi, entelektel, dini, siyasi hayatlarda ortaya kan karakterleri
iaret etmektedir. >, !edeniyetin ilerlemesi, eksiklii, baars, 'eya )ayflndan s) edildiinde
ortaya kan deer yarglardr.
/urant , medeniyet, kltrel yaratmay harekete getiren sosyal bir d)endir. -rt unsurdan
oluur* ktisadi artlar, siyasi d)en, ahlaki gelenekler, bilgi "einde gidilmesi 'e g)el sanatlar.
.rankfort%a gre medeniyetlerin doularnda iki temel unsur olan i 'e d) etkiler rol.
&tkil&r, bir yandan kltrde dnce, inan, bilim 'e sanatta ortaya kan yeni fikirler entelektel
retime h) 'erirken, dier yandan, ekonomik, siyasJ alandaki baarlarnn to"luma ka)andrd
g'enle kendini yenilemeye ynelik bir tutum ortaya kar. / &tkil&r i.&, komu kltr 'e
medeniyetlerle etkileimi sonucu ortaya kmaktadr. Komu kltr ya da to"lumlarn meydan
okuyular 'e bu meydan okuyulara 'erilen ce'a"lar medeniyetin olumasna neden olmaktadr.
Kltrlerin merke) inanlarnn birlei" yaygnlamas, medeniyeti oluturduklar
anlalmaktadr.
Belli bir tarih anlaynn olmas, nedenden tr, medeniyetin temel )ellikleri arasndadr.
lki, medeniyetin dayand ilkeler, )ellikle e'ren tasa''uru, gemite oluturulmutur. 8'ren
tasa''urun ierdii her sorun gemite oluturulduundan, gemi, medeniyetin teorik dayana haline
gelir. kincisi, de'let yneticileri bata olmak )ere, medeniyetin ortaya koyduu her rn 'e
oluturduu her kurumun meruiyeti, gemiteki bir deere balanmasyla mmkn olmaktadr.
Kncs, tarihe duyulan gereklilikleri yerine getirmek iin her medeniyet, dnrleri araclyla,
kendi tarih anlayn oluturan almalar ya"mtr.
@&olitik /&)rim ya $a #&$&niy&tl&m&
!edeniyetlerin oluumunu belirleyen tarm, !3. SM??,1M?? arasnda #il ile :an5 rmaklar arasndaki
blgede ortaya kmtr. !3. CM?? < >M?? arasnda ayn blgede medeniyetleri oluumunda etkili
unsurlar olan, ya), tekerlek, matematik, tak'im, krallk, ruhbanlk, ta"nak simgecilii, 'ergi to"lumdaki
yerlerini almlardr. @er ehir ya da ky kendi )anaatlarn gelitirmitir. +ncak bu yerleim birimleri
tmyle ka"al kalmamlar, eitli nedenlerle birbirleriyle iliki kurmu 'e ticaretin gelimesine n
ayak olmulardr. Balangta kendine yeterli kk kyler olan yerleim birimlerinin kendi aralarnda
kurduklar ilikiler, retilen deerlerin hem yerlemesi hem de yaylmasn salamtr. Beslenmenin
d)enlenmesi 'e rnlerin de"olanmas, nfusu artrmtr. #fus art kyler aras ilikileri de
younlatrm, ayn )amanda, beslenme rnlerine sahi" olma istei, daha byk g'enlik sorunlarn
ortaya karmtr. armla balayan sre, eitli kurumlarn olumasn salam, kurumlar
araclyla da medeniyetler kurulmulardr. !edeniyetin olumasn salayan, ehir, tarm, ya),
astronomi, de'let, e'ren tasa''uru gibi temel unsurlarn aklanmas, blmn geri kalan ksmnda
deerlendirilmektedir.
E&hir+ Lhild, tarma geie birinci, ehirleme 'e de'letin ortaya kna ikinci de'rim demektedir.
kinci -e'rim, kendi kendine yeterli kk kyleri, yan endstri 'e d ticaretle ek geim kayna
salayan, d)enli biimde de'let tekilatna sahi" kalabalk ehirlerin olumasna denir. !.3. O??? ile
C??? yllar arasnda insan, ata 'e yele gem 'urmasn renmitir. 6a"an, tekerlekli arabay, yelkenli
kay bulmu, bakr ce'herini artmay 'e madenlerin fi)iksel niteliklerini renmitir. :ne tak'imini
oluturmaya balamtr, bylece kendini ehir hayatna ha)rlamtr. 4a), say, l birimlerini
gelitirmi, ksaca bilgi 'e salt bilimin aktarlmas iin yeni yollar gerektiren medeniyetin yolu almtr .
4erleik hayatn salad imkanlarla glenen kyler, daha kk kyleri kendine balayarak
N
smrgeletirmitir. @em nfus art hem de yakn kylerin gl kye balanmas, ehri ortaya
karmtr
Ta;nak Uigguratlar !3. -rdnc binden itibaren ya"lmaya balanmtr. 8'renin direini temsil
eden )igguratlar e'resinde her trden ayinler gerekletirilmitir. 6merliler,
ta"naklar iin ya"ay dalar ykselttiklerinde, tanrlaryla iletiim olana
salayan koullar da yaratm oldular. a"naklar siyasal ya"nn birliini
saladndan, siyaseti glendirici rol oynamlardr.
4a), ehir, de'let, ta"nan ortaya kt CM??,>M?? arasnda ortaya km
olduu tahmin edilmektedir. a"naklarda biriken maln 'e gelirler ile
giderlerin hesa"lanmas, ya) 'e hesabn da kayna olmutur. !e)o"otamya%daki en eski ya)l belge
son derece "ratik amalarla ilgiliydi. 4a) tarihin balangc kabul edildi, yanl olmasna ramen ya)
ncesi dneme, tarih ncesi, ya)l dneme tarih dnem denmeye de'am edilmektedir
A.tronomi 2 !e)o"otamya%daki gelimelerde astronominin de rol byk olmutur :k cisimleri
arasndaki ilikilerin insanlar etkilediine inandklarndan, gk cisimlerinin seyrini srekli
g)lemlemilerdir. +stronomiye bal gelitirilen kehanetler, )ellikle krallarla ilgili olanlar ok daha
nemlidir. Enk krala ilikin olaylar btn to"lumu ilgilendirmektedir. o"lumun temsilcisi olan kral,
sa'a 'e bar, )afer, hkmranlk, tahta oturma, hanedan 'e slale deimesi, isyan, ktlk, salgn
hastalklar, mahsuln durumu, taknlar hakknda rahi"lerin kehanetlerine ba'urmak durumundadr .
arm ylnn d)eni, ekimin dikimin ne )aman ya"lacann bilinmesine bal olduu iin,
)amann llmesi ok daha yaamsal bir nem tayordu. +yn hareketlerini esas alarak oluturulan
tak'ime gre yl, ;> ay 'e COM gndr. +y tak'imindeki eksiklikleri gne tak'imiyle telafi etmilerdir.
/&)l&t& ilikin aklamalar Devlet balkl blmde ele alnmaktadr.
8'ren tasa''uru, ere'esinde, her to"lum kendinJ e'renin merke)inde grr. Kutsal mekan
olarak kabul ettii, da, rmak, nehir gibi doal unsurlar yannda, ta"nak gibi kltrel unsurlarn
etrafnda kendi kltrel d)enini kurar. nsanlarla tanr arasndaki balanty kuran kutsal merke), artk
kltrel bir rn olarak ta"naktr. a"nan etrafnda gelien ehir, !e)o,ko)mos olarak ka'ranan
anr ehridir. Btn ehir, yaln)ca ta"nak alan deil, ko)mik d)enin dnyadaki taklidi olarak,
to"lumsal PFrta ko)mos% ya da me)o,ko)mos olarak ka'ranmaktadr.
*onu 2 arma bal olarak gerekleen yerleik hayata gei, yerleik hayat ere'esinde oluan
ehirleme,
rnlerin korunmas 'e to"lumsal d)eni salamakla ykml de'letleme, kltrel ta"nan
kurumlamas,
)anaatlarn ortaya kmas, to"lumun snflara blnmesi, i blm gibi temel unsurlar, medeniyet
olgusunun
gereklemesini salamaktadr. !edeniyetleme srecinde, oluan deer 'e kurumlar, yaanlan bu
dnem
de dahil, btn tarihi belirlemi 'e ynlendirmitir.
;?
G HAFTA
/"!L"T
/&)l&tin Drtaya k 2 #eolitik de'rimin en nemli kurumlarndan biri de'let olmutur. erdii
)ellikler nedeniyle, medeniyetten s) edildii her yerde, de'letin 'arl kanlma) olarak ortaya
kmaktadr. 3ncelikli olarak, de'let kalabalklaarak ehirleen yerleim birimlerinde ilerin
organi)asyonu 'e i d)eni salamak amacyla olumutur. armla birlikte ortaya kan besin
rnlerinin de"olanmas, buna sahi" olmayan to"lumlarn itahn kabarttndan, g'enlik 'e
)enginliklerin korunmas de'letin oluma nedenleri arasndadr.
Lhild%a gre, tahta giden tek yol, lkeyi ele geirmek deildir= ekonomik baar hatta en
nemlisi bysel,dinsel saygnlkla ayn grkeme ulalabilirdi. Byc, fi)iksel eylemle to"luma
katkda bulunmadan, to"lumun elbirliiyle besin bulma abalarna katlmadan, artk retim )erinde
hak iddia eden ilk to"lum yesi olmutur. Bycnn denei, krallk asasnn ilk tohumudur= tarihte
nice krallar edindikleri nimetleri byclkte yatan gemilerine borludur.
-e'let, d)en 'e g'enlikten sorumlu kurumdur. -e'let bu sorumluluklarn, kurumlarn
gre'lerini tam olarak yerine getirecek ortamlar salayarak gerekletirir. Kurumlar 'e bireyler aras
ilikilerin d)enlenmesi, d)enleyici kurallarn yasa olarak kabul edilmesi 'e kurallara uymayanlarn
ce)alandrlmasyla hukuk ortaya kmaktadr. :'enlik, to"lum olmann en bata gelen artdr.
:'enlii salayan iki temel g 'ardr* @ukuk 'e 6ilahl ku''etler.
-e'let hem to"lumsal 'arln srdrmek iin hem de dardan gelecek tehditleri nlemek
iin gl olmak )orundadr. C, amalar gerekletirmek iin kullanlan aratr. -e'let ya da
medeniyetin gc, iktisadi, siyasi, askeri baarlarnda 'e mane'i ya"snda grlr.
8rken -e'letin karakteristik )ellikleri*
o"lusal kategorilemenin olumasna, tabakalamaya 'e u)manlamaya el'erecek yeterli sayda
insan. >,4urttalk, s) konusu lke iinde ikametle ya da o lkede domayla belirlenir. C, @kmet
merke)ilemitir 'e hukuku 'e d)eni, hem yetke hem de g ya da gce ba'urma tehdidi kullanarak
srdrmek iin gerekli egemen erke sahi"tir. 1,.iilen bams)dr 'e hkmet, ayrlma /blnme0
eilimlerini engelleyecek yeterli erke 'e btnln d tehditlere kar sa'unma gcne
/ka"asitesine0 sahi"tir. M, Rerimlilik de'let rgtnn srdrlmesi iin kullanlan d)enli bir art
salayabilecek bir noktaya ulamtr. O,#fusu, yeni yetme to"lumsal snflarn /yneticilerin 'e
ynetilenlerin0 'arlklarnn ayrd edilebilmesine olanak 'erecek derecede to"lumsal tabaklama
gsterir. S, 4netici tabakann yasallklarn /meruiyetlerini0 dayandrdklar ortak bir ideolo5i bulunur.
#I*IRH/A /"!L"T
Tarihi C&lim& 2 !sr tarihi, bilinen en eski tarihlerden biridir.
9aleolitik dnemden itibaren #il 'adisinde insanlara rastlanmakla birlikte /@ornung >??1T;, N0,
!sr yksek kltr, !3 drdnc bin yla kadar geri gider. F dnemin neolitik #egade kltrnden
yaln)ca birka kuak sonra yksek bir kltr domutur= krallk, ynetim, ya), sanat 'e din tmyle
geliir 'e bilinen !srl )ellikleriyle tarih sahnesine kmtr /@ornung >??1T;, ;?0. Bu tarihsel baar
0armer /3fkeli 4ayn Bal0 'e Aha /6a'a0 adl iki kral tarafndan gerekletirildii sanlmaktadr.
@er ikisi de lkenin iki yarsna da hkmederler. 1alermo "a)%nda sralanan Gtarihsel% krallar listesi,
byk bir ihtimalle Aha ile balam olmal. Uaten en nemli temeller onlardan nce gelen Akre# Kral
tarafndan atlmtr. lk ya)l antlar diktii sanlan +kre" Kral, -eltann bat ksmnda hkm
srmtr /@ornung >??1T;, ;?0. !enes, hem ilk kral, hem de iki lkeyi birletiren olarak ;. @anedann
ilk kral olarak benimsenmitir. Klkenin birlemesi, !sr tarihinin balangc olarak kabul edilmitir
/.rankfort ;NVN, ;;S0. 8ldeki 'eriler, @anedanlar 3ncesi dnemde +kre", Ka /Uehen0 'e #armer adl
krallarn olduunu gstermektedirler. @atta de'leti birletirerek yeniden kuran !enes%in ilk rnei
#armer%dr
C?M? yllarnda kurulduu sanlan !sr -e'leti%nin tarihi, hanedanlar 'e krallklar eklinde
blmlenmitir. 4aklak bin yl sren !sr medeniyeti tarihi @anedanlar 3ncesi, +rkaik, 8ski
Krallk, lk +ra -nem, Frta Krallk, kinci +ra -nem, 4eni Krallk, Knc +ra -nem 'e :e -nem
olmak )ere doku) blme 'e C? hanedanlk halinde tasnif edilmektedir
*o.yal )& kti.a$i Ya; 2 @erodotos, !srda to"lumun, rahi"ler, askerler, srtmalar, domu)
obanlar, tacirler, tercmanlar, gemi kla'u)lar olmak )ere yedi snftan olutuunu belirtmitir
/@erodotos >??S, >?>0. Btn bu meslekler, iftilik temelli oluan to"lumun yan uralardrlar.
alma ha-ta., balangta, 2amsesler dneminde, doku) alma gn bir i)in gn olarak
belirlenmiken, daha sonra i)in iki gne karlmtr. -insel bayramlarda da tatil ya"lrd. Kcretler,
ksmen ekmek, bira, et, ksmen de tahlla denmitir. 8n a) cret alanlar, hayatta kalma snrnn ok
)erindedirler. Frta halli u)man iiler kalabalk ailelerini geindirme yannda, baka ihtiyalarn da
karlamlardr. o"rak 'e tarm rnleri ucu), hay'anlar, kleler, )anaat rnleri "ahalyd. Bir iinin
yllk geliri, iyi bir boann ya da iyi bir klenin bedeline eittir. Earya kadnlar kar, al 'erilerini
ya"arlar. 8rkekler e'lerinde be) dokurlar. Kadnlarn tanrya hi)met etmesine i)in 'erilme). 8rkek
isterse anne 'e babasna bakmamak hakkn elde ederken, kadn bu hakka sahi" deildir. @ornung%un
;;
bildirdiine gre, !sr%da hukuksal alanda bile kadn,erkek eitlii kabul edilmiti= bunda komu +frika
halklarnn anaerkilliinin bir etkisi 'ardr.
Bugnk anlamyla, hibir !srl )gr deildir. Kastlar yoktu, basit bir ailenden gelen en st
makamlara ykselebilirdi. Krala 'e memurlara bal alan iftiler, )anaatkarlar, hi)metiler )gr
deildiler.
6radan halk, genellikle geimlerini salamak 'e de'letin 'arln srdrmesi iin eki" bitikleri
to"raa balanmtr.
Ianaatkarlar, genellikle efendilerin emrinde gre' ya"mlardr. +sl "atron kraldr.
K'l&l&r, !sr ekonomisinde nemli bir rol oynamamlardr. :enel olarak e' klelii trnden
bir ya" olumutur.
Krallar 2 !srllar de'let s)c 'e ka'ramndan yoksundurlar, kraliyet kurumu, de'let yerine
kullanlmtr. 6mer, +kad 'e Babil anlaylarnda, kral anr%nn gnderdii temsilcidir. !sr%da ise
.ira'un anr%nn kendisidir. 4aarken anr @orus, ldnde, ller anrs Fsiris niteliine
dnmektedir. -olaysyla, !sr mitolo5ilerinin nemli bir blm, krallkla 'e Fsiris,@orus emberiyle
ilgilidirler. +yn )amanda de'let de tanrsal bir temele dayandrlmaktadr. :ne tanr 2e, !srn ilk
kral olarak da kabul edildiinden, !sr tarihinde, .ira'unlarn trensel titrlerinin iine ya)dklar
kartu5larda, kraln 2e%nin olu olduunu gsteren bir taht ad bulunmaktadr.
@erodotos, rahi"lere dayanarak !srllarn ilk kralnn !enes olduunu, !emfis kentini
kurduunu, kenti koruyan bendi 'e @e"heistos ta"nan ya"trdn bildirmitir /@erodotos >??S,
;O>0. 2i'ayete gre lkenin birletirilmesi 'e de'letin kurulmas !enes adyla bilinen ilk hkmdarn
eseriydi. :neyden gelen !enes, Birlemi !sr%n yeni bakentini !enfis%te ina etti, a giyme
treni ilk ke) orada kutland. -aha sonra 'e bin yl krallar !enfis%te ta giymilerdir.
.ira'un, PgerekH olarak da e'rilen, ama genel anlam Giyi bir d)enH dolaysyla hukuk, adalet
olan maat teriminin kiilemi halidir. !a%at ilk yaratlaa aittir. !a%atn kiilemi hali olarak fira'un,
btn uyruklar iin en iyi rnei oluturur. Re)ir 2ekhmire%nin dedii gibi, Go eylemleriyle bi)i yaatan
bir tanrdrH. .ira'un, ya"tklaryla e'renin 'e de'letin istikrarn, dolaysyla hayatn srekliliini salar.
#&murlar 2 Kraln yetkilerinin bir ksmn de'rettii kiiler, memurlar snfn oluturmutur. !emurlar
iki bekte to"lanmlardr. -nyann d)enini srdrmek kraln gre'i olmakla birlikte, rahi" 'e
memurlar krala yardm ederler. Bir m&mur her eyden nce kraln ya)csdr 'e bu ile'inin yaam
ener5isini /Ka0 ldkten sonra da de'am etmesini salayan me)ar heykelinde de grlmesini ister.
Uoser%in m&murlarn$an biri olan mhote" o kadar byk bir sayg grmtr ki, sonraki dnemlerde
ya)clk mesleinin a)i)i 'e ifa tanrs nitelikleri yklenilmitir
8n nemli memurlar, mhr koruyuculardr. 8ski krallkta en st memur )&%irdir. C. 'e 1.
@anedanlarda ancak "rensler 'e)irlik makamna gelebilmilerdir. !&%ir, ba yarg, de'let ari'lerinin
'e hkmet ilerinin badr. Fnun bir baka nitelii, Golan 'e olmayan her eyin kendisine bildirilen
kiiHdir. Re)irin ynetimindeki kamu kurumlar unlardr* anr%nn /.ira'un0 @a)inesi, arlalarn
Bakan, hay'anlar da ieren tarm bakanl.
8ski dnemlerde rahi;lik ile memurluk arasnda ayrm ya"mak )ordur. 3)el bir rahi"ler snf
eski krallk dneminde ortaya kmtr. 4ksek rahi"lik makamlarna kdemli memurlar getirilmitir. lk
ke) 2amsesler dneminde ruhani eilimler grlr.
Byk ta"naklarda birinciden drdnc kahine u)anan hiyerarik bir sralama grlr. Karnak
+mon%unun Birinci Kahini%ne eb 4ksek 2ahibi denir. !emfis 'e @elio"olis%teki yksek rahi"ler,
GUanaatkarlarn 8n 4ce WefiH ya da G:renlerin en 4cesiH gibi arkaik un'anlar tarlar /@ornung
>??1T>, ;?V,;?N0. Kahinlerden sonra, Ganr babalarH 'e GsaflarH gelir. 3lm rahi"lerinin 'e len
ritelindeki gre'lilerin de )el un'anlar 'ardr. a"nak alanlar arasnda, ya)clar, arkclar,
m)isyenler de yer alrlar. Btn bunlar g)etleyen ta"nak mfettileri de bulunur
Hukuk* +dalet !a%at%n gerekletirilmesidir. @aks)lk eden kii, kendini eylerin doru
d)eninden dlar. !aat%n ne olduunu, karar 'eren kral 'e memurlar bilir. Bunun iin me'cut
yasalarn ayrca ya)l olmas gerekme).
KRALLAR L*T"* 2 -e'let anlayn gsteren nemli unsurlardan biri de kral listelerdir. +ada
grlecei gibi, 6mer kral listeleri, de'letin e)eli olduunu anlatmann bir yolu gibi kullanlmaktadrlar.
Krallar 2istesi, 6merler iin tarihin balangc olan olaydan < u)ak gemite Gkralln ilk ke) gkten
indiiH )amandan, egemenlii yaklak olarak !3. ;NM? de balam olan sin hanedannn bir
blmn de ka"sayan, 6mer krallarnn ounun ismi 'e hkmdarlk srelerinin u)unluu
kaydedilen belgelere denmektedir/Bir baka 6mer tabletinde tufan ncesi ;? kraln, krallk srelerinin
to"lam 1MO.??? yl olarak 'erilmitir0. 6) konusu belgede, olgularla d gc birbirine karmtr.
Aisteyi ya"an ya)ar, listede yer alan kral 'e hanedanlarn birbirini taki" eden bir srayla listeyi
ha)rlamtr. ufandan nce hkm srm seki) kraln eyrek milyon yl, sonraki iki kraln >M bin yl
hkm srd ya)lmtr.
@ /"!L"T /JEJ@5"* 2 Ein de'let anlaynn temelinde, efsane'i bir kken 'e inan sistemi
bulunmaktadr. lk insan 'e atalarn nitelikleri 'e ya"tklar iler, de'letin ortaya kmasn aklamada
nemli bir yer tutmaktadr. Lam"bell%e gre efsane temelli tarihin ilk blmn, 'n 'ski nsanlar
D+nemi oluturur. Bu dnem blme ayrlmtr. ;, Ku) 3uvalarnn '-endileri. nsanlar o gnlerde
aalardaki ku yu'alarnda yaarlard.
Kendilerini yery)nde bekleyen tehlikelerden byle saknrlard. >, Ate) Kullanmay %ulan '-endiler*
nsanlar i yemek yiyorlard 'e midelerine )arar 'eriyorlard= ba) bilgeler ate kullanmay icat ettiler
'e onlara "iirmeyi rettiler. C, Kung Kung "u-an* +te kullananlar dneminden sonra, Kung Kung
kralken, sular dnyann onda yedisini 'e karalar onda n ka"lyordu. Kral doal koullardan
yararland 'e im"aratorluunu snrl mekanda ynetti.
;>
Bu sreci, Ein tarihinin efsane'i arka "lann, K1yk onlar> olarak da bilinen bilge
im"aratorlar dnemi tamamlamaktadr. Byk Fnlar yle sralanmaktadrlar* ;, .u @si, De$i)meler
Kitab%ndaki /4 5hing0 sembollerin yaratcsdr. nsanlara a ya"mas 'e balk tutmasn retmitir. >,
Wen #ung, Fn drt nesil boyunca dnyay ynetmi 'e kara saban bulmutur. C, 4en i, Ksa bir
iktidar dnemine sahi"tir. 1, @uang i /6ar m"arator.0, +tei kullanmay o bulmu 'e retmitir. M,
Wao @ao. 4edi yl iktidarda kald sylenir. O, Euan @s, Kao 4ang. 6eki) olu olduu sylenir S, K%u,
iki karsnn olduu 'e her ikisinin de muci)e'i ekilde hamile kaldklar 'e doan ocuklarn da olaan
st )elliklere sahi" olduu bildirilir. V, 4ao. i 4ao ya da Kutsal 4ao, Ein altn ann en nl
hkmdardr. Btn )amanlarn bilgelik modelidir. Byk klasik tarih /6u 7ing0 onun 'gsyle
balar* G8ski alar incelediimi)de, Kutsal 4ao%yu gryoru)= doal olarak hibir aba gstermeden
sayg dolu, )eki, hnerli, dnceli, itenlikle kibar 'e yardmse'erdi. N, Wun, im"aratorun ba 'ekili
olarak yirmi seki) yl byk kurbanlar sunmutur. 3l standartlarn d)enlemi, lkeyi on iki eyalete
ayrm, ce)a kanunu karmtr ;?, 4, :k, sularn tamasn engellemek iin doku) blml "lan
4%ye 'ermitir. 4netimin deime) ilkeleri doru biimde uygulanmtr. Bu "lan, babasnn
uyguladnn tam tersidir. 4, to"ra ka)d 'e suyu deni)e aktmtr.
m"arator, ynetici olarak deil, bilge olarak tantlmaktadr. +dlar anlan her bir im"arator,
medeniyetleme aamasnda nemli bir i ya"may baarmtr.
Einli dnrlere gre, dnyann d)enlenmesi 'e insani kurumlarn oluturulmas
ko)mogoniyle edeerlidir. @kmdar, kt gleri drt ufka doru sr" bir merke)e yerletiinde 'e
to"lumun rgtlenmesi tamamlandnda, dnya GyaratlmH olur. :k yu'arlak, yer karedir. :k kre
gibi yeri rter. :k gibi yu'arlak glgelii, bir orta direk ayakta tutar. Be ko)molo5ik saydan ,1 yn 'e
; merke), her birine bir renk, bir koku, bir ses 'e )el bir simge denk der. Ein dnyann
merke)idir/G!erke) KrallkH0. Bakent im"aratorluun ortasnda 'e kraliyet sayar da bakentin
merke)inde bulunur.
Konfys%e gre, :k keyfi idare eden ilah, bir )orba deil, koyduu kanunlar dorultusunda
da'ranr.
:k, kendi bana hareket etme), ao denilen dnya kanununa gre hareket eder. #asl gky)nde,
gne, ay 'e yld)lar kanunlara gre hareket ediyorsa, ben)er ekilde de dnyada kanunlara gre
hareket edilmesi gerekir. @kmdar, gndelik siyasete karmamal, :k gibi, bir rnek olarak etkili
olmaldr. +ncak, im"arator, kutsallk ilkelerine gre da'ranarak, kurbanlar trenlere uygun ya"arak,
dnyadaki d)enin bo)ulmasn engellemelidir. Bireylerde ayn kurallara uyduunda, her ey yolunda
olacaktr.
3ce %ilgi%de /a @se0 yle demitir* G 8skiler, erdemin yla ortaln aydnlanmas iin
nce de'let ilerini yoluna koyarlard= de'let ilerini yoluna koyabilmek iin nce e' ilerini yoluna
koyarlard= e' ilerini yoluna koyabilmek iin nce kendi kendilerine ekid)en 'erirlerdi= kendi
kendilerine eki d)en 'erebilmek iin nce kendi ilerindeki d)eni yoluna koyarlard= kendi
ilerindeki d)eni yoluna koyabilmek iin nce dncelerini yoluna koyarlard= dncelerini yoluna
koyabilmek iin ise nce bilgi eksikliklerini giderirlerdiH. Bu anlay, de'let ynetiminin ne trden
temellere dayandnn bir baka gstergesidir.
Konfys%e gre, herkes 'e her ey nceden ne iseler, her )aman yle kalmallardr.
4netime gelsen ne ya"arsn sorusuna, G +nce her )eye adn bildirirdimH, ce'ab nemlidir. +d, her
eyin )n 'e kimliini bildirdii inancndan hareketle, her eyin )lerine bal kalmasn ister.
Konfys, Gon bin neslin retmeniH olarak, bireyin eitimini esas alm, ancak to"lum iyi kurulmu 'e
de'letin iyi ynetilmesi artyla bireyin de iyi olabileceini ileri srmtr.
!ohistlere/!o )u0 gre, de'let faydal olduu iin 'ardr= Konfyslere gre ise de'let,
'arolmas gerektii iin 'ardr.
Konfyslere gre de'let, ahlaki bir kurumdur. -e'letin ba, ahlaki bir lider olmaldr. Bu
y)den
Konfys siyaset felsefesinde, sadece bir bilge, gerek kral olabilir. !encius bu ideali, ideali)e
edilmi gemi olarak tas'ir eder.
Bilge krallarn ynetiminden yana olan !encius 'e sonraki Konfyslere gre iki tr
ynetim 'ardr* ;, Xang ya da bilge kraln ynetimidir. >, 9a ya da askeri lordun ynetimi. Bunlar tr
bakmndan birbirlerinden tamamen farkldrlar. Bilge bir karln ynetimi, ahlaki eitim 'e renim
'astasyla= asker i bir lordun ynetimi ise, g 'e bask sayesinde icra edilir. 8ang ynetiminin gc
ahlakidir= 1a%nn ki ise, fi)ikidir.
@an @anedanl dneminde /!3>?O, !6 >>?0 Konfys retisini sa'unan 'e retiyi hanedanln
temel inanc ya"an Tun( 5hun(2.hu /!3. ;NS,;?10, de'lete ilikin nemli grler ileri
srmtr.Fna gre
Kral, iyilik, mkafatlar, ce)alar 'e idamlarla ynetir. Bu drt ynetim yolu, drt me'sim modeli rnek
alnarak meydana getirilmitir. yilik, mkafat, ce)a 'e idam, srasyla, bahar, ya), g) 'e ka denk
gelmektedir. Bu y)den kral :k%n eidir. Kral drt ynetim yoluna sahi"ken, :k, drt me'sime
sahi"tir. !emurlar da ynetim yolu 'e me'sim anlayna gre snflandrlmtr.
Lao T%u%ya gre, yneticilerin de Tao yoluna girmeleri gerekir. 4neticiler ok konumadan,
yasa koymadan, buyruk 'ermeden, yaln) hu)urlu 'e erdemli olmann e'reye yayd etkiyle bir
hkmdar hkm srmelidir. Bu konuda "ao "e 5hing%te unlar syler* GKlkede ne kadar ok yasa
'arsa, halk da o kadar fakir olur. #e kadar ok ka)an yolu bulunursa, to"lum 'e aileler o kadar
karr. nsanlar ne kadar kurna) 'e buluu olurlarsa, ortal o kadar artc 'e ya"mack bulular
ka"lar. Frtala ne kadar ok yasa 'e bildiri yaylrsa, hrs)lar 'e haydutlar da o kadar oalr. Bunun
iin olgun kii der ki* Ben uramyorum, halk kendiliinden doru yolu bulur. Ben rahat se'iyorum,
;C
halk da kendiliinden rahata erer. Ben i ya"myorum, halk kendiliinden geimini salar. Benim bir
isteim yok, halk da kendiliinden hu)urlu 'e mutlu olur9
aocu retiye gre, ok bilmek deil, doal 'e saf olmann insanlar mutlu ettiine
inanldndan, ynetimin amac, halk bilgilendirmek deil, ona mutluluunu 'ermek olmaldr.
4netimin halk iin ya"mas gereken eyler de dile getirilmitir* @alk, silah 'e ldrme tutkusundan
u)ak tutulmaldr. @alkn nasl yaamas gerektiine ilikin u grler soruna nasl yaklatn
gstermektedir* Gnsanlarn se'e se'e lme gitmemesini salaynY $)aklara g etmemesini salaynY
6a'a arabalar 'e gemileri olsa da bunlara binmesin. Urhlar 'e silahlar olsa da bunlar kuanmasn.
+ tatl, giysisi ho, e'i rahat olsun. Beendii treye uysun. nsanlar )amanndan nce y"ranmasn,
lmesinH.
Tao0ular, ideal de'letin lider olarak bir bilgeye sahi" olan de'let olduu hususunda
Konfyslerle u)larlar. +ralarndaki fark, Konfyslerin ya"mak 'e aocularn bo)mak
isteklerinden kaynaklanmaktadr.
Konfyslere gre ynetici olan bir bilge, halk iin ok ey ya"maldr. aoculara gre ise, bilge
yneticinin gre'i, bir ey ya"mamas, ya"lm eyleri bo)maldr. Aao )u%ya gre, ya"lmam ok
eyin olmas deil, ok fa)la eyin ya"lmas, dnye'i stra"larn sebebidir. Aao )u yle der* Bu
dnyada, ne kadar ok snrlamalar 'e yasaklar olursa, o kadar ok fakir insan olacaktr. nsanlar ne
kadar keskin silahlara sahi" olurlarsa, bu lke o kadar ok karacaktr. #e kadar ok kurna) esnaf
olursa, o kadar hilekar "lanlar ortaya kacaktr. #e kadar yasa yrrle konulursa, o kadar ok hrs)
'e ekya olacaktr.
Bilge ynetici, bu dnyadaki rahats)lklarn btn sebe"lerini datmal= ondan sonra eylemsi)likle
ynetmelidir. F, eylemsi)likle hibir ey ya"ma), ancak her ey gerekleir. Aao )u%da yle ifade
edilmitir*
Ben derim ki, ben bir ey ya"mam, fakat halk kendisi dnr. Bi) skuneti se'eri), halk d a drst
hareket eder. Ben bir ey ya"mam, fakat halk )engin olur. Ben bir ey ar)u etmem, fakat halk esasa
doru gider.
Bir baka aocu olan 5huan( T%u /!3. CNO, >VO0 yle der* nsanl kendi haline brakmay
rendim, insanl ynetmeyi deil. Kendi haline brakma, insanlarn doutan getirdikleri doalarn
kirletecekleri 'e e%lerini bir kenara brakacaklar korkusundan kaynaklanr.
-e'letle ilgili gr bildiren 'e Konfys muhalifi olarak da bilinen ilk dnrlerden biri #ao
T%u%ya
/!3.1SN,CV;0 gre, de'let ortaya kmadan nce, insanlar doa durumunda yaamlardr. @alk
ihtiya duyduu iin, ynetici semitir 'e ona :n Flu denmitir. !o )u%nun anlayna gre,
de'let yneticisinin yetkisi, @alk 'e anr olmak )ere iki kaynaktan gelir.
*onu
-e'let, e'ren tasa''urunun kurumlam temel ya"larndan biridir. -e'letleme, ncelikle askeri g
ile hukuk balamnda gerekleir. @ukuk, ahlak, treler 'e din olmak )ere, nemli kaynaktan
beslenmektedir. -e'letin karmak ya"s bir kenara braklarak, de'letle rttrlen 'e kral ne
karlmtr. -e'letle rten yneticinin gre'i, srekliini koruyan kurumlarn birlikte almasn
salamak, g'enlik emsiyesini iletmektir.
!sr , lk de'letlerin hukuk sisteminde, haklar olduka adaletsi) bir ekilde blnmtr. anrsallk
temelli aristokratik ya", hem rahi"ler hem de krallar araclyla kurumlamtr. anrsallkla ilgili
temellendirmeler, to"lumu kontrol etmek, iktisadi kar ortakl, rahi"lerle siyasetilerin, birlikte
hareket etmelerini salamtr. Bir bakma, de'let, g'enlik ere'esinde yaama imkanlarn
salamaktadr. -e'letin ortaya kndan yaklak bin yl sonra, Einli bilgeler, hkmdarlarn nasl
olmas gerektiine ilikin grler bildirmilerdir. Einli bilgelerin !3. altnc y)ylda ileri srdkleri,
bilgelik temelli ta'siyeler, ya)l olmalar asndan konuyla ilgili ilk rnekler arasndadr.
*'%lk+
zmnen ( st ka#al,+rtl
;1
1 HAFTA
Ealma 6orular*
;, nsanla kltr arasndaki balantlar nasl aklanrQ
>, +kln )ellikleri nelerdirQ
C, Kurumlarn ortaya knda belirleyici olan unsurlar nelerdirQ
, HAFTA
Ealma 6orular
;, !antk hangi temel ka'ramlarla aklanmaktadrQ
>, 8fsane temelli kltrlerde bilgi hangi balamlarda incelenebilirQ
C, 8fsane temelli kltrlerde hakikatin dayand temeller nelerdirQ
4 HAFTA
Ealma 6orular*
;, 8fsane tanmlar arasnda en kusursu) olduu sylenen tas'irin )ellikleri nelerdirQ
>, 8fsane trleri nelerdirQ
C, 8fsaneler hangi sorunlar aklamak iin gelitirilmilerdirQ
9 HAFTA
Ealma 6orular*
;, arih dncesinin balca konular nelerdirQ
>, Kendini bilmek hangi anlamlarda kullanlmaktadrQ
C, Kken efsaneleri hangi konular konu edinmektedirlerQ
? HAFTA
Ealma 6orular*
;, Kendini ya da e'reni bilmenin aamalar nelerdirQ
>, 8'ren hangi )elliklere sahi"tirQ
C, 8'ren tasa''urunda lmle ne aklanmaktadrQ
1, 8'ren kurmann anlam nedirQ
F HAFTA
Ealma 6orular*
;, !edeniyet teriminin ierii nelerden olumaktadrQ
>, #eolitik de'remin )ellikleri nelerdirQ
C, lk to"lumlama aamasnda ta"nak ne trden gre'elri yerine getirmitirQ
G HAFTA
Ealma 6orular*
;, -e'letlerin ortaya k artlar nelerdirQ
>, !sr de'let anlaynda hkmdarn )ellikleri nelerdirQ
C, Ein de'let anlaynda PByk Fnlar%n temel )ellikleri nelerdirQ
1, aocu anlaya gre de'let nasl ynetilmelidirQ
;M
L HAFTA
TA@RILAR !" "!R"@L"R
nsan, kendi 'aroluunu aklamak iin, ncelikle anr /tanrlar0 araclyla e'renin
oluumunu aklamay gerekli grmtr.
#.r Tanrlar 2 :em-is "eolojisi ad 'erilen ya)da geen yaratc anr 1tah, 8ski Krallktan
bile daha eski bir dneme aittir /@ornung0. !sr%da gne tanr 2e, tarih geleneine gre, !sr%n ilk
kral olduu gibi, G+tumH adyla dnyan ilk yaratcs olarak kabul edilir /@ooke0. sis, 2e%nin hastaln
/ylan )ehrini 0 iyiletirmek iin onun gerek adn bilmek ister. ;e de, sabahlar Khe#ri, gn ortasnda
;e, akamlar Atum olduunu syler. @elio"olis gne teolo5isine gre, anr ;e /te"edeki gne0 <
Atum /batan gne0 <Khe#ri /doan gne0 ilk tanrsal ifti, 6u /ha'a0 'e "e-nut%u /nem0 yaratt. Bu
ift, *eb /yer0 ile tanra 0ut%un /gk0 ebe'eyniydi /8liade0. 1tah en byk anr ilan edilmitir. +tum
yaln)ca ilk tanrsal iftin yaratcs olarak kabul edilmektedir. anrlar
2e, yeralt dnyasnn ynetimini, 'ekil olarak Tot%a 'erilmitir. Frta krallkta /y. !3 >?1?, ;SC?0
2e%nin yerini D.iri. almtr /8liade0. @ook%a gre, Fsiris, tarm 'e metal ileyicilii )anaatlarn
reten bir kahramandr.
!itosda Fsiris, yer tanr :eb%in oludur. K)kardei 'e kars, !sr% birlikte ynettii 'e ya"t
hayrl ilerde yardmc olan anra sis%dir. 4netiminin >V.ylnda kardei 6et tarafndan ldrlm,
hileyle sanda konarak #il%e atlm, sandk Biblos%a srklenmitir. sis onu bulmu 'e 6et%in, Fsiris%i
btnyle yok etme abalarna ramen, kocasn hayata dndrmtr. Fsiris%ten hamile kalan sis,
6et%i yenen @orus%u dourmutur. Fsiris, Gbat blgesiH yani ruhlar blgesinin kral olmutur /@ooke0.
@ook%a gre, Fsiris figrnn e'resinde 'len karmak riteller 'e mitoslar sisteminin
temelinde
tema yatmaktadr. ;, 6iyasal e. Fsiris ile erkek kardei 6et arasndaki sa'alar 'e yukar 'e aa
!sr%n birleerek monariye dntrlmesi. >, o"lumsal e. Bitkiler tanrs olarak, bitkilerle birlikte
len 'e onlarla birlikte yeniden doan tanrdr. C, 8skatalagya. Fsiris, Khet,+menti, yani yer alt
dnyasnn efendisi olan bir tanrdr.
3nemli bir tanr bei de @elio"olis Kutsal Doku&lu%sudur , :eb ( 6et( sis ( Fsiris 'e dier
tanrlarla birlikte kutsal doku)luyu olutururlar/@ornung0. Fsiris efsanesi, !sr dininin merke)i haline
gelmitir. !sr de'leti 'e .ira'unlar idarelerini !a%at 'e @orus olarak srdrmlerdir. .ra'unlar
ldklerinde Fsiris olduklarna inanmlardr. @orus, btn yaayan eyler, Fsiris, btn l eylerdir
/@aDkes0. .ira'unlar 2e ile Fsiris%in olu olarak bilinirler.
Bir tanrya ta"nma rnekleri grlse de !srlar ok tanrc bir ya"ya sahi" olduklar i)lenimi
'ermektedirler. ek tanrc olarak kabul edilebilecek tek inan, en eski din kurucusu olarak kabul edilen
+khenaton%un inancdr /@ornung0.
Eok tanrl bir ya"ya sali" olan !sr inancnda, tanrlar, e'renin temel unsurlar olana, gne,
ha'a, nem, yer gk gibi unsurlarn olumalarnn nedenleri olarak sunulmaktadrlar.
#.r ")r&ni 2 8ski !srllarn e'ren tasa''urlar, braktklar eitli ya)l metinlerde ifade
edilmilerdir. Bunlarn banda gelen !enfis 'e @elio"olis metinleridirler.
@ornung%un bildirdiine gre, !srllar da dnyay, gk, yer 'e yeralt olmak )ere, kat
olarak kabul etmilerdir. -nyann her taraf surlarla e'rili 'e llebilirdir. -nyann sonu geleceine
inanlr. nsanlar gneye dnerek ynlerini bulurlar. -nya snrl olduundan, tm ynler dnyann
kysnda, silikleerek ortadan kalkarlar. :k drt tayc ayak )erinde ykselen bir tr Pbaldakin%dir=
ayn )amanda bir inektir ya da d) to"ran )erine eilen 'e bedeni gk sularyla ykanan tanradr
/@ornung0.
8liade%ye gre, en sistemli teolo5i !emfiste 9tah etrafnda kurulmutur. G!emfis teolo5i belgesiH
ad 'erilen kaynan ana metni .ira'un Wakaba )amannda /!3.S??0 ta )erine oyulmu, ama )gn
metin yaklak iki bin yl nce ya)lmtr. Wimdiye kadar bulunan en eski !sr ko)mogoni metni 'e
ayn )amanda en felsefi olandr. 6) konusu metne gre 9tah kalbi /ruhu0, s) /dil0 ile yaratr
/8liade0. !sr tarihinin balangcnda, @ristiyan teolo5isini akla getiren Aogos /s)0 teolo5i yer
almaktadr /8liade0.
@aDkes%e gre !srllarn fi)ik e'ren gr, 6merlilerinkinden ok farkl deildir. !srllar
to"raklarn genellikle, d) etrafn dalar 'e yabanc lkelerin sardn grmlerdir. o"raklar, ilk su
olan 0un tarafndan kuatlm 'e onun )erinde y)dne inanlmtr. #il, #un%dan doar 'e
dnyadaki gnlk yolculuunu tamamladktan sonra #un%na tekrar domak )ere dklr /@aDkes0.
:k dnyay bir ka"ak gibi rter, 'e drt direk )erinde durur. 8'ren sonlu olduu iin bir simetri de
'ardr. #un tarafndan gsterildii gibi, balangta ekilsi) 'e "asif olan kao. 'ard. Kurulduklar
tarihler te"elerle )deletirilmilerdir. -nce sembolyle retilmitir. T&;&l&r "iramit haline
gelmitir. anrsal kralln bulunduklar yerler, ebedi hayatla doan 'e ilk yaratlanlarn mahalleridir.
8liade%nin bildirdiine gre, !sr e'reninin oluumu, ilk sulardan bir tmsein kyla balar.
@elio"olis%te gne ta"nann bir "aras olan 'e GKum e"esiH ad 'erilen yer, ilk te"eyle
)deletirilmitir.
Yaratl mito.u, #il%in sularnn ekiliiyle gne arasndaki iliki nemli bir yer tutar /@ooke0.
!sr yaratl mitosunun en eski biiminde, gne tanr +tum,2e, ilksel te"ecein )erine oturmu
Gi)leyicileri olan tanrlarH 'arederken gsterilir. +tum%un kendisi ise, ilksel okyanus #un%dan k"
ykselirken /doarken0 sunulur.
;O
4aradl mitosunun Frta !sr%daki @ermo"olis%e ait biiminde +tum, Fgddoad%larn
eylemlerinin bir sonucu olarak domutur. -rt ylan 'e drt kurbaa olarak hay'an biimli /tanrlar0
olduklar dnlen Fgdoad%lar, ilksel kaosu temsil etmektedirler. +dlar #un ile ei #aunet= Kuk ile
Kaulet= @uh ile @aulet= +mon
ile +monet%tir +tum, sulardan karak, bu kaos elerini d)ene sokar= yle ki bunlar metinlerde,
kendilerine den etkinlik alanlarnda ile' gsteren tanrlar olarak grnrler. Bu mitosun 1iramit
:etinlerinde 'erilen erken rneklerinde, +tum, kendisini dllerken 'e ha'a olan Wu ile nem olan
efnut%u retirken gsterilir. Bu iftin birlemesinden yer,tanr :eb ile gk,tanra #ut kar. Burada
@elio"olis teolo5isi, mitolo5iye Fsiris grubunun kiilerini sokmaktadr. :eb ile #ut%un birlemesinden
Fsiris ile sis yan sra 6it ile #efitis%in doduklar bildirilmi, bylelikle <elio#olis doku&lusu /8nnead0
tamamlanmtr /@ooke0.
!emfis teolo5isinin yaratl efsanesinde, !emfis%in yerel tanrs olan 9tah ne karlarak,
@elio"olis teolo5isinde deiiklik ya"lmtr. 9tah, ilksel okyanus olan #un ile rttrlm, tanrsal
Ps)% ile, +tum%u 'e @elio"olis doku)lusunun tm teki tanrlarn 'areden tanr olarak sunulmutur
/@ooke0. !emfis teolo5isinin temel inanc yle dile getirilmitir*
%yk taht &erindeki 1tah,
1tah,0un, Atum=a baba olan baba
%yk 1tah, odur Doku&lunun yre$i ve dili,
"anrlar do$uran >1tah ? ><ooke?!
!srllarn somut dn biiminde, yrek 'e dil, yaratcnn )ellikleri olan dnceyi 'e
konumay temsil ederler 'e @orus ile ot olarak tanrlatrlmlardr.
!sr e'reni, tanrlarn e'renin temel )elliklerini biimlendirmeleri, d)enin salanmalar
)erinden anlalmaktadr. Kaos durumundan, d)enin kmas, yer 'e gk gibi e'ren temel
unsurlarnn kkeninin aklanmas, ilk te"e e'resinde ta"nak 'e tanrsal me)arn ya"lmas, e'ren
anlaynn bata gelen )ellikleri arasnda grlmektedir.
H@T TA@RILARI !" "!R"@L"R 2 @er e'ren tasa''uru, e'rensel d&eni temel ilke olarak kabul
eder. @intli dnrler, e'renin 'e to"lumun d)enlerini 'e bireyin yaama artlarn, Raruna, 9urua,
9ra5a"ati, ndra 'e Brahman gibi tanrlar 'e !aya ile +tman gibi deerlerle aklamlardr. 2a5u%ya
gre, ilkin, Raruna /dnyay sardna inanlan mitolo5ik sularn ,okyanuslarn tanrs, sonralar dnya
sularnn tanrs oldu0, sonra 9ra5a"ati
/yaratlm 'arlklarn sahibi0 'e Ris'akarman /e'renin mimar0 e'rensel d)enin dayand ilkeler
olarak kabul edilmilerdir. 8'renin d)enlenmi bir ya" olarak kabul etmi 'e e'rensel d)enin
kayna, doal unsurlarn tesinde aranmtr /2a5u0.
!aruna, bilinen ilk tanrdr /8liade0. Raruna%nn )ellikleri @int ko)mogonisinin temelinin
olumasnda etkilidir. @eda metinleri, Raruna%y dnyaya, tanrlara 'e insanlara egemen tanr olarak
tantrlar. 3ncelikli gre'i, insanlar kontrol ederek d)eni korumaktr.
Murua 2 @edalar%da yer alan dier bir ko)molo5ik unsur Murua%dr /8liade0. 9urua%nn bin
ba, bin g), bin aya 'ardr. 3lms) 'e en ilk olandr. Fnun bedenin blmlerinden kast sistemi
domutur. +slnda 9urua, yaratc kadn ener5isi Rira5% retir 'e daha sonra onun tarafndan
dorulur. :erek anlamda yaratl, ko)mik bir kurbann sonucudur. anrlar, GinsanH kurban ederler.
Fnun "aralanm bedeninden hay'anlar, tren usulleri, to"lumsal snflar, yer, gk 'e tanrlar trer.
GFnun a) Brahman oldu, iki kolu ise sa'alar, bacaklar )anaatlar oldu, ayaklar ise hi)metkarlarH.
9urua, sre temeline dayanr. 6re asndan ko)mik 'arlk blme ayrlr. ;, 6rekli olmayan. >,
8bedi olan. C, -eime) olan. /-anielou0.
n$ra, am"iyon 'e yaratc olarak tantlr. ;ig @eda%daki en "o"ler tanr ndra%dr. am bir
kahraman 'e sa'alarn modelidir. 8n son doan tanrdr. :k%le yeri birbirinden ayrarak, g
yerine sabitlemitir /8liade0.
MraNa;ati Vedalarn 3rahmanalar AKur1an 76r&ti.iB blmnde, 8'renin oluumuyla ilgili,
anr 9ra5a"ati%ye bal olarak bir baka reti daha gelitirilmitir. G4aratklarn 8fendisiH olarak bilinen
9ra5a"ati, ko)mik byk tanrlara yakn )ellikler tar. GBirH ya da GRis'akarmanHa ben)emekle birlikte,
9urua%nn u)antsdr. 9urua,9ra5a"ati olarak da anlr. Kurban ayini, 9ra5a"ati%yi onarmakla 'e
dnyann srmesini salamakla kalma), ayn )amanda yok edileme) bir mane'i 'arl GkiiHyi ,
atman yaratmtr.
3rahman* Kken olarak GyakarH anlamna gelen Brahmana, anlam deitirerek her eyi
ka'rayan bir ilke olmutur. GBrahman her eyin kaynadrH )deyii ortaya kar /6trig0. Brahman,
ilkin, GyakarH, Gbyl s)H, sonra da Gkutlu bilgiH anlamlarn tamtr. G8'ren balangta batan
sona Brahman%d. F tanrlar yaratt. anrlar yarattktan sonra onlar bu dnyalarn bana diktiH
/6trig0. @edalar%da Brahman, tkenme), deime), her trl 'aroluun temeli, 'e birincil ilkesi olarak
tanmlanmtr. .#ani)adlar%da yle denmektedir* Brahman, Gbalangta 'ar deildi= F 'aroldu. Bir
yumurta biimine dnd. Bir yl yumurta olarak kald. 6onra yumurta krlarak ald. kiye ayrlan
yumurtann bir blm gm dier blm altnd. :m ksmndan yer, altn ksmndan gk
meydana geldiH. Bylelikle Brahman, hem e'renin kkeni, hem de e'renin kendisi olmaktadr.
GBrahman, blnme) 'arolu, bilgi 'e ebediliktirH /-anielou 0.
-rt y)l seki) kulakl olarak da anlmaktadr. -rt kolu 'ardr. 8linde asa 'eya kak 'eya
inci gerdanlk 'eya su testisi tayan tas'irleri 'ardr. 8i 6arasDati bilgi tanrasdr /-oDson0.
Brahma, yarattndan bu yana, dnya deimeden kalmaktadr. Bu dnem, >.;O?.???.??? yldr.
-nya 'e onun iindeki her ey ate tarafndan yok edilmektedir. 6adece bilgeler, tanrlar 'e dnyann
elementleri yok olmaktan kurtulurlar. 4ok olmalar fark ettike, Brahman dnyay tamir eder. 6)
edilen sre dolunca, kendisini yok edecek 'e onunla birlikte tanrlar 'e bilgeler, btn e'renle birlikte
;S
)l" temel elementlerine ayrlacaklardr /-oDson0. Brahma tanrlar yaratarak onlar gre'
yerlerine yerletirmitir. -nyadan sorumlu olan +gni, atmosferden sorumlu olan Rayu, gkten
sorumlu olan 6urya%dr. +yrca Brahma%nn iki nemli gre'i daha 'ardr. ;, Kendi k)yla
birlemesinden insanlar yaratmtr. 8i /ya da k)0 Rach yahut 6arasDati /konumas)0, 6andhya
/alacakaranlk0, 6ata,ru"a /y) biimli0 adlaryla bilinmektedir. >, 4aratc olarak onun gc, dier
tanrlar olan Rishnu 'e Wi'a tarafndan da benimsenmitir / -oDson0.
!inu, @int inancnda belirleyici olan byk tanrdan biri olarak kabul edilir. -rt yuga
tamamlannca, insan dnyas bo)ulmu 'e kme aamasna gelmitir. Brahmann bir gn
tamamlanmtr. Bu aamada Rinu, yeniden 'e batan iyi bir ekilde kurmak iin, e'reni gne olma
)elliiyle kurutur, ate )elliiyle yakar 'e su olma )elliiyle de eritir /Uimmer0. Rinu, okyanus 'e
ylan olarak sembolletirilmektedir. 8'renin, srekli tekrarlanan olu 'e bo)ulu sreci, Rinu%nun en
belirgin gre'i olarak tas'ir edilmektedir.
Ei)a, ok farkl biimlerde anlatlmaktadr. Kimi anlaylara gre yirmi be kimi anlaylara gre de ;O
temel )elliliinin olduu belirtilmektedir. Bunlardan derlenen be nemli te)ahr yle
sralanmaktadr* ;,
yilik te)ahr. >, 4kclk te)ahr. 1, +ylak -ilenci 1, -anslarn anrs. M, 4ce anr. Bu be
te)ahrn yannda, u)un listeler halinde sralanan un'anlar arasnda unlar da yer almaktadr*
6anda +y Flan anr,
:an5%n aycs, .il blis%in Katili, anra $ma%nn 8i, 6a'a anrs 6kanda%nn Babas, 4ar Kadn
Flan anr, Uir'enin anr%s, @ekimlerin anr%s, Uamann 4ok 8dicisi, 6rlarn anr%s, Atufkar,
$urlu, :ln
@ata /Uimmer0. Wi'a%nn en nemli )elliklerinden biri 'e ta"nmalarda da ne kan Aingam /"enis0
semboldr.
4aratc Brahma, Koruyucu Rinu 'e 4kc Wi'a, @int anr anlaynn )ir'esindeki en yce,
byk
anr olarak kabul edilirler. +ncak, tanrlara 'erilen gler mutlak deildir. Brahma, e'renin yaam
srecinin yaln)ca olumlu ynn kiiletirir= asla yaratt eyin yok edicisi olarak tas'ir edilme)
anrlar da, e'reni 'e insan belirleyen, e)eli 'e ebedi olduklar rtk olarak belirtilen, karma,
atman, maya, rta gibi ilkeler tarafnda biimlendirilmektedirler.
@ #"/"@Y"T@/" TA@RI !" "!R"@
in #itoloNi.i. Ein kltrnde e'renin oluumu insann yaratl 'eya oluumu gibi ko)mogoni
konular belirsi)dir. Enk, Ein mitolo5isi eksik aksettirilmitir. Konfys gelenei, eski mitleri tarih
gelenei iine katmtr. !itolo5ik konular, bilgeler tarafndan genel olarak tarih olarak sunulmutur
/Bonnefoy= .erguson0. Lam"bell%e gre, s)cn gerek anlamnda e'renin kuruluunu anlatan
efsaneler korunmam ya da eski Ein%de e'ren tasa''uru gelitirilmemitir
8berhard, sanlann tersine btn halklarda grld gibi, Einlilerin de mitolo5ilerinin
olduunu syler. Einliler 6hang @anedan dnemi ncesinde tarma gemi tarm temelli bir dine doa
tanrlarna ibadet etmilerdir. Btn bymeyi 'e oluumu idare eden Ti adnda bir tanr 'ardr. Ku)ey
ka'imlerinin :k dininin etkisiyle insanlatrl" anr kral kabul edilmi, insanlarn atas saylmtr.
4er, bir ana tanra olarak i den hasl olan bitki 'e hay'anlar dourmutur. :k erkek olarak kabul
edilir, yamur, gn to"raa den tohumlardr /8berhard0. +yrca her byk dan, anr kabul
edilmesi, mitolo5ik )ellikler gstermektedir /8berhard0.
Ein inancna gre, nasl insanlar tanrlara kurban 'ermekle ykmlyse, tanrlar da gre'lerini
tam olarak ya"mak )orundadrlar. 8er tanrlar gre'lerini ya"ma)larsa onlar ce)alandrlrlard.
4amur anrs yamur yadrma)sa, ormandan aalar kesilir, tanr heykeli gnee braklr hatta
krlrm. Ba) blge )amanlarda, tanrlar memur gibi grlm, gre'ini ya"mayan tanr tanrlar
heyetine ikayet edilir onun ce)alandrlmasn ya da gre'den alnmasn beklemilerdir. -aha
sonraki )amanlarda bu gr kurumlam, tanrlar gre'den alma, rtbe 'erme 'eya baka gre'le
ykml klma anlay gelimitir /8berhard0.
Lhou de'rinde, soylular kendi gemilerinin en eski olduunu gstermek iin ba) efsaneleri
deitirerek kullanmlardr. !3. M,; .y)yllar arasnda, hay'an tanrlarn insanlatrlmas 'e
tarihletirilmesine baland. @ay'an atalar insanlatrarak, kendilerine ata ya"mlardr
Tanr 2 Lhou hanedannn balang dneminde, gk tanrs %ien /gk0 'eya Wang i /4ukarnn
8fendisi0 insan biimli bir tanrnn i)gilerini sergiler. :n merke)inde, Byk +y takm yld)nda
oturur. @er eyi grr, g)ler 'e duyar= her eyi bilir, hkmlerinde yanlma). +ntlamalarda THi&n 'e
Wang i%ye ba'urulmutur /8liade0.
Ein kltrnde en stn ko)mik g olan ien, Eince%de u anlamlarda kullanlmaktadr* ;,
.i)iksel maddi ien ya da gk. >, Kural ya da kontrol eden ien. C, .atalistic /kader0 ien, ya)gya
/fate0 e anlamda kullanlr. 1, -oal ien. -oa terimine yakn anlamda kullanlr. M, +hl7ki anlamda
ien, moral bir ilkedir. /.ung 4u,Aan0. Bu anlamlardan da anlalaca gibi, yaratc anr )ellii
yoktur. 8'renin d)enlenii 'e insann yaratl sorunlar ien ka'ramndan karmak gtr. 4ine de
i, Ein dncesinde nemli bir yer tuttuu grlmektedir.
Wanglar dnemi /!3 ;SM;,;?>V0 Kehanet kemiklerinde yer alan i /8fendi0 'eya Wang i%nin
/4ukarnn
8fendisi0 stn 'arlklar olarak tas'ir edilmitir. i ko)mik ritimleri 'e doa olaylarn /yamur, r)gar,
kuraklk0 ynetir, krala )afer getirir, mahsuln bereketli olmasn salar 'eya tam tersine felaketlere yol
aar. Kral atalar da dahil olmak )ere , dier btn tanrlar ona tabiidir. 4aln)ca im"aratorun atalar
i ne)dinde araclk ya"abilir. -ier yandan sadece im"arator atalaryla iletiim kurabilir. Enk
im"arator, Gtek insanHdr /8liade0.
;V
Konfys 'e eitli okullardan birok filo)of, ahl7k 'e teolog, :n her eyi grmesini 'e
bilmesini kutlayacaktr. +ma onlar asndan :n anrs dinsel niteliini giderek yitirmi, ko)mik
d)enin temel ilkesine , ahl7k yasasnn g'encesine dnmtr.
/nyann K'k&ni 2 nsan biimli bir ilk 'arlk olan MHan2Ku%nun G:k ile 4er%in yumurtaya ben)er
olduu kaos andaH doduu anlatlr. 4er ile gk birbirlerinden u)aklatka 9an,ku bymtr.
,9%an,ku ldnde kafasGkutsal bir da oldu, g)leri gne 'e ay, ya, nehirler 'e deni)ler, salar
'e kllar aalar 'e dier bitkilere dntH /8liade= Bonnefoy0. Einli filo)oflar 'e )ellikle de Z[. 'e Z[[
yy 4eni Konfyslk akm dnrleri, ileri srdkleri yaratl kuramlarnda hibir tanrya yer
'ermemilerdir. +ncak halk 9an,ku adl bir yaratc kabul etmitir. Ba) resimlerde, dnyay tatan
oyarak yaratt da tas'ir edilmitir. /8berhard0.
*ay)an* Einliler, e'reni, bir im"aratorluk at arabas olarak tasa''ur ederler. -nyay, )eri bir rt
'eya say'anla ka"al bir at arabasna ben)etirlerdi. Bu say'an yu'arlaktr 'e gk y)n /cennet0
simgeler. 6rc nde, say'ann ucunun altnda oturur. Bu yerin ad /\ian0, kabul salonunda beyin
misafir kabul ederken oturmas gereken yere karlktr. 4ery) tar 'e gky) rterH /8berhard0.
!erke)* Eok eski )amanlardan bu yana Einliler lkelerine )hong guo , G!erke) KrallkH adn 'ermiler
'e kendilerine halen )huo guo ren & !erke) Kralln @alk, adn 'ermektedirler. Einli bilginlere gre,
dnyann d)enlenmesi 'e insani kurumlarn oluturulmas ko)mogoniyle edeerlidir. @kmdar kt
gleri drt ufka doru sr" bir merke)e yerletiinde 'e to"lumun rgtlenmesi tamamlandnda,
dnya GyaratlmH olur /8liade0. Be ko)molo5ik saydan <1 yn 'e ; merke), her birine bir renk, bir
koku, bir ses 'e )el bir simge denk der. Ein dnyann merke)idir.
Ein dncesinin )gnl, makroko)mos,mikroko)mos emasn daha geni bir tasnif
sistemi iine oturtmasndan kaynaklanr. Bu Yan( 'e Yin adlaryla bilinen, u)lama) bir ekilde
elikili ama birbirini tamamlayan temel ilkeler dngsdr. 4ang 'e 4in, )amann somut 'e antite)
nitelikli ynlerini belirtir. Bunun yannda GaydnlkH 'e G karanlkH dnemleri de temsil ederler. ao ile
birlikte 4ang 'e 4in retisi
Ein e'ren tasa''urunun temelini olutururlar.
YAHU/L"R/" TA@RI !" "!R"@
Yah)& /anr0 "evrat%ta ortaya konan anr anlay, yaratma tar) 'e mutlak otorit&.i asndan
kendine )g bir ya" ortaya koyar. "evrat%n anr%s yaratma eylemini yoktan 'ar etmek eklinde
gerekletirir. Yah)&, GolmakH, G'arolmakH anlamna gelen fiilin imdiki )aman ekiminin eril tekil
nc ahsn gsterir 'e anlam, Go 'ardrH, F orada, ha)r 'e na)rdrH /Bottero0. GBen olanHm
ifadesi u anlama gelir* Kimsenin Benim 'ar olduumdan, gerek olduumdan baka bilecei bir ey
yoktur= geri kalan her ey, renilmesi imkans), bilinmesi gereksi) bir gi)emdir /Bottero0.
4ah'e%nin insan biimli oluunun ikili bir anlam 'ardr* Bir yandan 4ah'e yaln)ca insana )g
nitelik 'e kusurlar gsterir* acma, kin, se'in, keder, af 'e intikam gibi )ellikler gsterir /8liade0.
+ka, GKskan bir +llah%mH /7k), b>?. M0 ifadesini kullanr. -ier yandan da bu insan gibi olduu
anlama gelme). ek anr inanc kolay ortaya km deildir/1? yllk snama0 /Fuaknin0.
4eremya kiisel dini kefetmi, bireyin anr%nn nnde sorumlu olduu grn getirmitir.
nana gre, 4ah'e%nin buyruklarna uyan 'e F%nun nnde boyun een $o6ru kii bu dnyada
dllendirilir. Ktnn de 'lm$&n .onra ce)alandrlmas gerekir. F de'irde lmden sonras iin
kader olarak byk, derin 'e srekli bir uyuukluktan baka bir beklenti yoktu /Bottero0. nsann
lmll, ilk gnahn, )ellikle de +dem%in kendini anr%ya ben)etmek istemesinin sonucudur.
"evrat metinleri insanlk durumunun deersi)lii )erinde durur.
9eygamberlerin sunduu ekliyle 4ah'e u )elliklere sahi"tir* ;, 3ahve, yasadr. >, Do$ann
<akimi. C, "arihin <akimi!
e'rat%ta "eygamber un'an alan kiiler, tmyle srailoullarnn sorunlarn )meye
ynelmilerdir. +yrca, 4ah'e de emirlerinin btn insanlara iletilmesini istememektedir. -olaysyla
4ahudilik, srailoullarna mahsus bir din haline gelmitir.
Dn "mir, 4ahudilerin, anr%ya ancak F%nun tarafndan istenmi, gerekelendirilmi 'e
ya"trmlar olan belli bir ahl7k uygulayarak ta"nlabilir 'e hi)met edilebilirliinin /Bottero0 temelini
oluturmaktadr. Fn emir srasyla unlardr. ; < anrnn 'arlna, F%nun sonsu) olduuna, mutlak 'e
tamamen bams) gce sahi" olduuna inanmak. >, 9ut"ereslik yasa. C, Bo yere yemin etme. 1,
Wabat -inlenme gn. M, Babana 'e anana sayg gstermek. O, Linayet yasa. S, Uina yasa. V,
@rs)lk yasa. N, 4alanc tanklk yasa. ;?,Bakasna ait her hangi bir eyi ar)ulama yasa. Fn
8mir, tam anlamyla bir yasa deil, daha )iyade aralarnda ya"tklar ahitle branileri 4ah'e%ye
balayan temel )orunluluklar hatrlatan bir listedir /Bottero0.
Yahu$i ")r&ni 2 4ahudi e'ren tasa''uru 4aratma eylemi )erine kurulmutur. "evrat%n [.
Kitab olan "ekvin yle balar* GBalangta +llah gkleri 'e yeri yarattH /"ekvin, ;. ;0. 4aratma
eylemi, hibir tartmaya mahal 'ermeyecek ekilde ifade edilmitir. "evrat%ta ierilen yaratma fikri,
nceki e'ren tasa''urlarndan farkl olarak, yoktan 'ar etmek anlamn iermektedir. 4aratma
srecinde kullanlan mal)eme yoktur. 6adece G... olsunH iradesi dile getirilir 'e istenilen ey 'arolur. Bu
tar) bir iradeyle anr btn e'reni yaratma ilemini alt gnde tamamlamtr. 4aratma sras yledir*
;.:n* k olsun
>. :n* gk olsun
C.:n* to"rak 'e bitkiler olsun
1.:n* yld)lar olsun
M.:n* hay'anlar olsun
O.:n* in.an ya"alm
S. :nde istirahat eder. 4aratma eylemi en genelden balayarak en )ele doru gerekletirilmitir
;N
OOO
Tanr ti;l&ri, ata ti;iAefsane temelli medeniyetlerdeB ,ya;0 tanrAe'reni 'e insan, yoktan 'ar
etmek yerine, ha)r bulduu bir mal)emeden ya"tklarndan bu ad altnda to"lanrlar , yunan0,yarat0
TanrA4ahudi inancnda grlmektedir0, ")r&n& $'n&n tanr modeli,/ @intlilerde grlmektedir0,
Y'n&ti0i Tanr ti"leri/e'renin eitli ksmlarnn d)enli ilemesinden sorumlu tutulmulardr0. @int,
!sr, 4unan tanrlarnda iblm hakim g)kmektedir.
*onlu tanrlar, tanr anlaylarnda merke)i bir konuma sahi"tirler. 3)ellikle @int inan
sisteminde, dnerek e'reni oluturanlar, sonsu) sayda e'renin olumas 'e yok olmas, gre'
sreleri bitenler, sonlu tanr rnekleridirler.
#utlak Tanr inanc, e'rendeki tek hakim g 'e her eye gc yeten, e)eli 'e ebedi olan
anr anlay, sadece 4ahudilerde ortaya kmtr.
*'%lk+
.&mitik 2 en asil irk 'e en kutsal din yahudilik olarak kabul edilir, dier dinler dlanr.
P HAFTA
>?
TA@RI, @*A@ )& 7LJ#
*m&rl&r$& n.an Anlay. 6mer kken efsanelerine gre, e'reni d)enlemekle ykml olan 8nlil,
yery)n de d)ene sokmutur. nsanla ilikili esas unsurlar, bitkiler dnyas, srlar, tarm aralar
ile uygarln eitli )anaatlar, 8nlil%in buyruklarn yerine getiren kk tanrlar tarafndan
yaratlmlardr. 4ery)ne sr 'e tahl salamak iin, bilgelik tanrs 8a%nn nerisiyle, 8nlil, iki kk
tanr olan srtanr Aahar ile tahl,tanra +nan% tanrlara yiyecek 'e giyecek salamak amacyla
yaratmlar 'e bu iki tanr gayretli almalaryla dnyada byk bir yiyecek bolluu yaratmlardr.
6arho olduklarnda ka'ga ederek gre'lerini unutmu 'e tanrlarn beslenmeleri aksamtr. nsan bu
duruma bir are bulmak iin yaratlmtr /@ook0. artmann sonucunu tanrlar belirlemi +nan%
gali" ilan etmilerdir. Bunun anlam, tarmn hay'ancla gali" gelmesidir.
anrlarn ba sktnda ba'urduklar merci bilgelik tanrs 8nki%dir. lk okyanus, tanrlarn
anas #ammu doum tanras #inmah 'e Piyi 'e soylu yaratclar% 8nki%nin kontrolnde insan
yaratmak iin almlardr. G-erin sularn )erindekiH bal kar", insan 'ar ederler /@ook0. nsan,
#ammu 'e 8nki tarafndan tanr biiminde 'e amurdan yaratlmtr. emel beslenme kaynaklar
dnda, temel ihtiyalarn nasl karlandn gsteren efsaneler 6merlerde de 'ardr. nsanlarn
kurduklar kltrel d)enin temel unsurlarnn tanrlar tarafndan meydana getirildii 'urgulanmtr.
3ldkleri )aman da ruhlarn karanlk 'e skc yeraltna gideceine inanmlardr. Fnlarn inancna
gre, 4eralt dnyas yerstnn bir yansmasdr.
6mer dnce sisteminin temel ya"sn oluturan de'let 'e ta"nak gibi kurumlar, ahlaki, dini 'e
siyasi terimleri 'e bu terimlere bal anlaylar gelitirmelerini salamlardr. Kramer%in bildirdii gibi,
6merliler, iyilik 'e fa)ilet, kanun 'e d)en, adalet 'e )grlk, eitli ahl7k 'e siyasi ka'ramlar
deerlendirebilmilerdir. Fnlar, ktlk 'e yalanclktan, kanunsu)luk 'e d)ensi)likten, haks)lk 'e
)ulmden, gnahkarlk 'e 7silikten, gaddarlk 'e acmas)lktan nefret
6merlilere gre, Gnsan olu ktdr. 6ana ktlk ederH /:lgam -estan0. nsann kt
olduu dncesi yle de ifade edilmitir* AAnnesinden hibir gnahs& ocuk do$ma&=. #eden tanrlar
ktlkleri "lanlam 'e yaratmlardrQ trnden bir soru sorulmad gibi bu sorunun ce'abn
bilmediklerini kolaylkla syleyebilirlerdi. 6mer inancna gre, gne semada durduka, tanrlar ebedi
olarak yaarlar. 6akiye :lgam%a sorar* G:lgam nereye kouyorsunQ 6en aradn hayat
bulamayacaksn. anrlar insanlar yaratt )aman, onlar insana lm 'erdiler, hayat kendilerinde
tuttularH/:lgam0. Bu bak as, insann lml 'e )ayfln ne karmaktadr. Kramer%in
bildirdiine gre, 6merliler, )or durumlarnn )mn aile tanrlarna brakmlardr. Enk, nasl
krallarn srekli ok nemli ileri 'arsa 'e bu nedenle sradan insanlara 'akit ayramyorlarsa, tanrlarn
da ileri nedeniyle insanlarn ilerine dorudan mdahale edeme)lerdi. Uor durumdaki kiiler aile
tanrlarna yal'arr adaklar sunarak sorunlarnn byk tanrlara ulatrmasn isterlerdi
6merliler, tanrlarla ilikilerini srdrrken, onlar byk 'e kk tanrlar eklinde
snflamlar 'e onlarn gre'lerini de belirlemilerdir. Byk bir tanrlar to"luluuna yl boyunca,
kurbanlar, hediyeler 'e dualarla ta"arlard. Bu tanrlarn banda gk tanrs +n, ha'a tanrs 8nlil, su
tanrs 8nki 'e byk ana tanra
#inhursag 'ardr /Kramer0. 6merlilerin bilge kiileri, tanrlara hi)met iin yaratlmlardr. Bu hi)metin
byk nemi, kurallara gre ya"lmasdr. Kurallar bir ok eyin ortaya kmasna neden olmutur.
6mer to"lumunun 'e ta"nmalarnn merke)inde ta"nak 'ardr. Byk ehirlerde, Ii((urat denilen,
merdi'enleri binann d y)eyinde olan, byk ta"naklar ya"lmtr. Bunlar, kutsal dalar olarak
yorumlanm, gkle yer arasnda k"r 'a)ifesi grdne inanlmtr /2inggren0. 6merliler, 'll&r
$nya.na nceleri Pda%, sonralar kur Pyabanc memleket%, demilerdir. Kur yery) ile en eski deni)
arasndaki boluktur. Fraya llerin glgesi gider. Fraya gidebilmek iin, )el bir sandalcnn srd
bir sandal ile Pinsan yutan% bir nehrin geilmesi la)mdr. Bu nehrin ad 4unanca%da styB, kayk da
charon%dur /Kramer0. 6mer efsanelerinin en eskilerinden biri olan nanna, yeraltyla ilgilidir.
Kitab !ukaddes%in en temel konularda 6merlerden etkilenmesi 'e @ristiyanlar araclyla
btn dnyaya yaylmas, 6merlerin dnya )erindeki temel etkileri arasndadr.
#.r #&$&niy&tin$& n.an Anlay. arihsel sre iinde, tanrsal te)ahr biimi olarak nce cans)
nesneler /taht, i", akarsu0, daha sonra bitki ile hay'anlar, nihayetinde de insan ortaya kmtr.
@aDkes%a gre !srllar, insann yaratlna fa)la yer ayrlmamaktadr. Enk, insanla tanrlar
arasnda )ce bir fark yoktur. nsann kotanr Khnum tarafndan mleki arkyla biimlendirildiine
inandklarn gsterir belirtiler 'ardr. :ne tanrnn bildirisine gre, Gyi eilimli olanlar insandrlar,
tanrnn srleridirler. anr, yery) 'e gky)n onlarn isteine gre ya"mtr /@aDkes0. 8liade
de ben)er bir gr ne srmtr. Fna gre, ko)mogoni 'e teogonilerle karlatrldnda, insann
kkenine ilikin mitler siliktir. nsanlar /erme0, gne anr 2e%nin g) yalarndan olmulardr.
!srda, su taknlaryla insanln yok edilmesine ilikin bir efsane bulunmamakla birlikte,
insanln yok edilmesine ilikin 2e ile ilgili efsaneler 'ardr. 8fsaneye gre 2e yalanr, insanlar 'e
tanrlar )erindeki etkisinin a)aldn fark eder. anrlar meclisini to"lantya arr 'e insanlarn
kendine kar bir nifak tasarladklarn syler. 8n yal tanr olan #un%un ta'siyesi )erine G2e%nin
:)%nnH, tanrca @athor biiminde insanlarn )erine gnderilir 'e insanlar doramaya balar. 2e
insanlarn tmnn yok olmasn istemediinden, krm) renkli birayla @othor%u sarho ederek
insanlarn geri kalann kurtarmtr /@ooke0.
Hint #&$&niy&tin$& n.an Anlay. @intlilerde, insann kkenini aklayan temel anlaylardan biri
#anu /insan0 dncesi ere'esinde gerekleir. Buna gre insanlar, ilk ift olan :k ile 4er%in
soyundan gelmektedirler. !itolo5ik atalar tanr Ri'as'at%n olu !anu%dur. lk kurban sunan !anu, ilk
insan kabul edilmektedir /8liade0. nsanln ondrt efsane'i soyuna ya da atasna 'e dnyann
kurallarn koyanlara manu denir. Fnlarn her biri !anDantara /manu,antara0 denilen, bir !anu a
>;
olan, dnemlerde idareyi ellerinde bulundurmulardr. @er bir dnem 1.C>?.??? yla tekabl
etmektedir. !anularn ilki 6Dayambhu'a%dr. 6Dayambhu%dan domu yani kendi kendine 'arlk
ka)anmtr. 4aratc olarak on 9ra5a"atis insanln atalarn da meydana getirmitir. Bunlara
!aharshis /maha,rishis0 de denir. -ier bir yoruma gre, !anu, Brahman%n k)yla olan ilikisinden
domutur. Brahman kendine bak" kendisiyle )de olan 'e kendisinde bulunan diilii ayrarak bir
dii !anu yaratt. 4aratlan bu ilk kadn hem k) hem de kars olan 6ata,ru"a%dr. 4asa kita"larnda ilk
!anu%nun 6ata,ru"a olduu kabul edilir. Wimdiki !anu yedincidir 'e ad Rai'asData%dr /gnein olu0
/-oDson0.
2a5u%ya gre, insann oluumuna ilikin en belirgin gr, atman inanc ere'esinde
gelimitir. +tman insan nasl yaratmtrQ +tman istedi, ar)ulad, kefaret dedi, kurban sundu
yaratma isteini glendirdi 'e insan ortaya kard. -olaysyla, insan, +tman%n yaratclnn
sonucudur /2a5u0.
Kar'aka okuluna gre, insan, karmak amalar iin karmak yollardan heterodoks
materyalistik anlaylara gre yaratlmtr. -rt unsurdan meydana gelmitir= to"rak, su, ate 'e ha'a.
nsann kendi kaderini belirleyebilecei inanc hakim olmutur= onu iyi de kt de ya"abilir /2a5u0.
6rekli yeniden doumu yaayan kii, ac ekmektedir= dolaysyla yeni doular ekici
gelmemektedir. Kii, daha yksek basamakta yeniden domak iin, iyi yaam srme), amac, srekli
bu gidi geli dngsnden, lmle doum arasndaki bu )incirden kurtulmaktr. Bu da @intliler iin
kurtulu demek olan !oka%dr. Karma, yeniden dou, yeni yaam ha)rlamadr. #oka, lm,
doum arasndaki etki te"kiden kurtulutur.
Kurtulu, e'rendeki okluun birliini ka'ramak eklinde yorumlanmaktadr. G@er kim Pben
Brahman%m% s)nn ne demek olduunu anlamsa, o artk kurtulma), nk o kii oktan
kurtulmutur= o kii okluktaki yanlgy grmtrH /6trig0. Eokluun yanlgsndan yani maya%dan
u)aklaarak, birlie giden yolda +tman%n ilkeleri dorultusunda yaamakla mmkn olmaktadr.
Kurtulua giden yolun ilkesi ok basittir* +r)ularndan arnm kii Brahmandr /6trig0. @int
dncesinin ayrcalkl yanlarndan biri, insann tanryla btnleerek, anr olma imkanna sahi"
olmasdr. anr 'e kiinin bir olduu fikri, .#ani)adlar%da )ellikle 'urgulanmtr /6trig0. Kurtulu,
ilkece yeniden doum emberinin yaratt acdan kurtularak insann ebedilemesini salamakla
birlikte, kiiyi de ortadan kaldrmaktadr. [rmaklarn deni)le btnlemesinde rmaklarn kaybolmas
gibi, insan tanr btnlemesinde de insan kaybolur /6trig0.
@ayatn +amalar* @int insannn yaama tar), kurtulu srecine gre d)enlenmitir. nsan hayat
yirmi yllk drt blm halinde ele alnm 'e her blmde nelerin ya"lmas gerektii belirtilmitir. @er
birey iin geerli olan drt hedef belirlenmitir. ;,Artha lk hedef maddi mlkiyettir. 4ararl olan
sanatlar* ekonomi, siyaset=
>, Kama Ue'k 'e ak. -ini, iktisadi 'e siyasi nedenlerden dolay n kesilen ak e'liliinin yerine
gelen )orunlu e'liliklerdeki cinsel sorunlar )mek iin gelitirilen teknikler. C- Dharma: -ini 'e ahlaki
ykmllklerin to"lam. 1- :ok)a, +ydnlanma 'e ruhsal kurtulu./Uimmer0
:oksha, )mek, serbest klmak, gitmesine i)in 'ermek, masun klmak, ban )mek, terk
etmek, anlamlarna gelir. @indu dharmasna gre, insann hayat sresi drde ayrlr* ;, 3rencilik
dnemi= >, 8' reisi olduu safha, insann olgunlat, 'erilen gre'leri yerine getirdii dnem. C,
!editasyon iin ormana ekildii
dnem. 1, -ilenci bilge olarak yaad dnem / Uimmer0. -rdnc aama, kltrel dnyadan
ko"arak, ar)ular besleyen unsurlardan kurtulmak, saf duygu durumuyla doal ortamda, arnmay
amalamaktadr. !aya%nn etkisinden karak 2ta%nn d)enine uyum salamak abasndadrlar.
Yahu$i #&$&niy&tin$& n.an 4ahudilerin insan anlay, anr%nn insan yaratmas 'e anr ile insan
ilikilerinin sreklilik temeline oturmaktadr. "evrat%ta anlatld ekliyle insan, dier unsurlar gibi
yoktan 'ar edilmemi, to"raktan ya"lmtr. +yrcalkl yan anr%nn kendi suretinde ya"t insana
kendi nefesinden flemesidir.
nsann yaratlmasna bal olarak, nce yaratlanlarn yaratlma gerekeleri ortaya kmtr. nsann
)orunlu ihtiyalar arasnda olan beslenme sorunu, insan yaratlmadan nce ha)rlanmtr. nsan, su
ileyi" ce)alandrl" +den%den karlmadan nce, daha yaratl aamasnda dnyaya hakim olmas
istenmektedir.
Bilme insan 'aroluunun ya"sn kkten deitiriyor /8liade0.lenen ilk su 'e uygulanan ilk
ce)a, anr%yla insan arasndaki ilikinin biimini belirlemektedir. anr, insana unu retmek
istemitir* Benim yasakladm eyi ya"arsan, iddetle ce)alandrlrsn. +yrca ilk su ahl7ka ilikin
olduuna gre, anr%nn iddetle yasaklad 'e ce)alandrd su ti"i ahl7ki olanlar olduu
sylenebilir.
7lm *orunu 2 anr,insan ilikisinde, lm bal bana bir nemi sahi"tir. Kken anlaynn ortaya
kmasnda, hayat anlamlandrlmasnda, lm anlay etkili olduu aktr.
#.rllar$a 7lm Anlay !sr deyince ilk akla gelen 9iramitler, !sr lm anlaynn en somut
gstergeleridirler. Baines 'e !alek%e gre !sr kltrnde lm dnyasnn dile getirilii, canllar
dnyasnn kltr kadar )engindir. 3len kraln tanrlara katlmasn tas'ir eden anlaylar, riteller 'e
me)arlar bunu gstermektedir. Kraln ldkten sonra yaamas, dier insanlarnkinden farkldr.
nsanlarn kaderlerini yaayacaklar dncesi, kesin deildir. 3br dnya tehlikelerle doludur. Bu
tehlikelerden ancak by yoluyla kurutulabilinir
8liade%ye gre, lm, anlams)lk dnyasndan anlam dnyasna geii tamamlar.
+ma kendini tanrlarla, )ellikle de Fsiris%le )deletirmektir=
>>
!srllar, lm sonras yar(lanma inancn, ok eski alardan itibaren benimsemilerdir
3lms)lk 'e hesaba ekilme, en eski inanlar arasndadr /Budge0. !ahkeme sonrasnda, ya Fsiris
krallna gidilir ya da helak edilirler.
#aHat, ounlukla de'e kuu ty ile sembolletirilmitir. Ba)en de !a%at%n kiiletirilmi
figrn temsil etmek )ere, "erukasnn e'resindeki bir kuaa ty ilitirilmi tanrca olarak
gsterilmitir. Bilgeliin 'e adaletin kati" tanrs oth yarg salonunda 1> yargla birlikte oturan
Fsiris%in hu)urunda tartma ilemini ya"ar. 8er kal" ile !a%at dengede kalrsa, snama baar ile
sonulanm demektir 'e l )afer ierisinde Fsiris%e sunulurdu. 4arg !a%at%a, yani yaarken doru
yolu semi olmaya gre 'erilirdi. -oal olarak herkes bu yarglanmadan korkard. 4arg sonrasnda
l kiinin btn gnahlarndan arndn gsteren
bir belgesi olurdu /Baines 'e !alek0. !e)ar ya)larnda lnn ya"t olumlu iler sralanmtr.
GUayf daha gl olann elinden kurtardm, alara ekmek, "laklara giysi 'erdim, sandal olmayanlar
kar kyya geirdimH /@ornung0. nsanlarn yaarken nelerden u)ak durmalar gerektiini gsteren
su listeleri de ha)rlanmtr,.
#ut "a"irsnde llerin ya"madklarn syledikleri 1> su unlardr* C, <aks&lk ya#madm D, *as#
ya#madm! E, 6iddet ya#madm! F, <rs&lk ya#madm! G, 5inayet i)lemedim! H, eili yakmadm!,
I, Aldatmadm!! J, "anr=ya ait olan almadm!! K, 3alan s+ylemedim! CL, Kimsenin maln &orla
g+trmedim! CC,
K+t s+& s+ylemedim! CD, Kimsenin yiyece$in &orla elinden almadm! CE, Dolandrclk ya#madm!
CF, -keye yenilmedim! CG, Kimsenin to#ra$na el koymadm! CH, "anr=nn mlkiyetinde olan
hayvanlar katletmedim
CI, Mrl olan to#raklar tahri# etmedim!! CJ, Nitne iin g+&etleme ya#madm! CK, Dedikodu
ya#madm!
DL, <aks& yere ga&ab ya#madm! DC, Oina ya#madm, hemcinslerimle cinsel ili)kiye girmedim! DD,
Kendimi kirletmedim! DE, %a)ka bir erke$in karsyla yatmadm! DF, <ibir insan korkutmadm! DG,
Konu)urken +-keyle ate) samadm! DH, Do$ru ve gere$i s+yleyenlere kulaklarm ka#amadm! DI,
Kimseyi a$latmadm! DJ,
Kimseye k-retmedim DK, 6iddet ieren davran)larda bulunmadm! EL, Kalbimi acele ettirmedim EC,
5ildimi delmedim ve "anr=dan + almadm! ED, M+ylenmesi gerekenler d)nda ok konu)madm! EE,
Mahtekarlk ya#madm ve k+tye bakmadm! EF, Kral lanetleyen s+&ler s+ylemedim! EG, Akan suyu
kirletmedim EH,
Mesimi ykseltmedim EI, "anr=ya lanet okumadm >k-r etmedim? EJ, terbiyesi&ce davranmadm EK,
Ayrm ya#madm FL, Mervetimi bana ait olmayan )eylerle artrmadm! FC, "anr=ya ait ve benimle
birlikte olana lanet okumadm! FD, 6ehrin tanrsn kmsemeyi d)nmedim >%udge?!
!e)arlarda ok eitli eyalar da konulmutur* Eok miktarda yiyecek, lnn ruhunun
yaayabilecei heykeller bunlarn arasndadrlar. Beden, iyice sarl" sarmalanm, eitli muskalarla
korunmu, bir sandukaya 'eya iie birok tabuta Pa)n almas% ayini ile sihirli bir biimde ya"lan
mumyalanmtr. !e)arlarda bulunan eyalarn ou sembolik bir biimde yeniden dou motifini
tekrarlar= bu dnce ok eitli biimlerde dile getirilmitir. Ba) nesneler yaam sonrasnda )el ba)
gereksinimleri yerine getirildiine inanlmtr /Baines 'e !alek0.
1iramit :etinlerinde /8ski Krallk dneminde0 te dnya yolculuunun hedefi gkken, 4eni
Krallkta,
yer alt kendini ller diyar olarak kabul ettirmeyi baarmtr. "abut :etinleri%nin ilk e'relerine denk
gelen 4eni Krallkta, yer altndaki te dnya ayrntl bir biimde tas'ir edilir 'e )ellikle de 'aat ile
tehlikenin i ielii bir sisteme sokulur. !utlular ile lanetliler 'll&r mahk&m&.inde belirlenir
/@ornung0. 3lm 'e te dnya etrafnda dnen 1iramit :etinleri, salt bu dnyaya ait tanrlardan "ek
s) etme). !emfis%in yaratc tanrs 9tah%n adndan nadiren s) edilir. Fnun yaradl retisinin
merke)ine oturan !emfis eolo5isi, 8ski Krallktan bile daha eski bir dneme aittir /@ornung0. !sr
insan iin lm, 'aroluun koullarndan biridir. Bu nedenle onlara gre, tanrlar da lmldr. 3lm,
sadece lanetliler iin nihai sondur. -ier tm 'arlklar iinse yaamn iki blm arasnda bir eik bir
genleme, yaamn yenilenmesidir. +ncak bu olumlu bakn yan sra bir de olumsu) yaklam 'ardr
Buna gre lm )orlu bir haydut, lmn ya)gs ise belirsi) 'e )cdr /@ornung0.
Miramitl&r* !3. >OC? ile ;O1? yllar arasnda, !sr krallar kendilerine "iramit biiminde me)arlar
ya"trmlardr. 9iramitlerin ya"lmasna balamasndan da 'e gelimesinde de mimari olduu kadar
dinsel anlaylarnda byk rol oynamtr. +malar asndan ayn olmakla birlikte, biim asndan
merdi'enli 'e d) olmak )ere iki ana bee ayrlrlar. +yrca, eik 'e lahit ti"i "iramitler de
ya"lmtr . C. 'e 1. @anedan dnemleri, 9iramitler -nemi olarak bilinir. lk "iramitler C. hanedan
)amannda merdi'enli olarak a"lmlardr. !e)ar odas to"rak se'iyesinin altndadr. !e)ar odasna,
ku)eyden bir baca yoluyla inilir. 9iramidi, dou, ku)ey 'e bat ynlerinden yeralt odalar e'reler. C.
@anedan dnemi, 6akkara%daki kral #etceriket Loser%e ait ola "iramitte eitli me)ar yerleri yannda
cena)e trenin ya"ld yer 'e dinJ festi'allerin ya"ld bir mekan da 'ardr. -) "iramitler 1.
@anedan dneminde ya"lmaya balanmtr. 9iramitlerin merke)i !emfis, 6akkara, 8busir 'e
:i)a%dr,
@ornung%a gre, 9iramitlerin ya"lmasnda ekilen )ahmet 'e masraf, Kraln yceltilmesine
deil, de'letin refahna hi)met etmitir. +ncak bu refah, yine de krala baldr. Kraln, dnya d)enini
ayakta tutan yaratc glerinin, lmnden sonra da korunmas gerekiyordu.
3lnn maddi 'arln srdrebilmesi iin Gbin ekmek 'e bira, bin sr 'e kmes hay'an, bin
merhem 'e giysiH kuralyla ifade edilen geleneksel l adaklarnn hi ihmal edilmemesi gerekmitir
/@ornung 0. !srllar, 9iramit ya"maktan !3. ;O??%lerde 'a)gemilerdir. 6onraki dnemlerde, kral
>C
me)arlar, dalarn altna O?,>?? metre kadar girilerek ya"lmtr. 4eni me)ar anlaynda, me)ar
odasna kadar giden geni 'e yksek yol, lye te dnyada yardm edecek ya)larla doludur. [[.
2amses%in me)ar bu tar)da ya"lmtr.
8fsane temelli kabile kltrlerinde, anr, ounlukla, ilk ata olarak tas'ir edilmitir. anr%ya
yklenen niteliklerin banda, insanlara yol ('.t&rm&si gelmektedir. Kut.al m&tinl&r, anr%nn yol
gsterici ilkelerinin to"land kita"lar haline gelmitir. anr%nn yar(lay0 nitelii, anr, insan
ilikisini belirleyici unsurlardan biridir. anr ile insan arasnda grlen .'%l&m& /ahit0, genellikle
anr%nn tek tarafl olarak bildirdii buyruklardr. 4ahudilik rneinde, anr ile insan arasndaki
uurum hibir )aman ka"anma). 6) konusu uurum, @int inanlarnda grlmemektedir. @indui)m
'e Budi)m%de, insan yeterli abay gsterirse, anr%yla ya da tanrsal 'arlkla btnleebilmektedir.
Baka bir deyile, insan tanrlaa1ilm&ktedir.
7lm sonrasnda gerekleen yarglamada iki sonu ortaya kmaktadr. lki, yargda baarl
sna' 'erenlerin dllendirilmeleri, ebedi 'e hu)urlu bir hayata ka'umalardr. kincisi, sulu bulunu"
ce)alandrlanlar.
*'%lk+
6ami dinler < @ristiyanlk, islam 'e 4ahudilik /@). #uhun oullarndan 6am dan gelen0
>1
1Q HAFTA
TARH A@LAYIEI
YAHU/L"R/" TARH A@LAYIEI 4ahudiliin e'ren tasa''urunda, tarihsellik baskn bir niteliktir.
/Kitab :ukaddes?!4ahudilerin tarihlerini yorumlaylarnda, iki tarih anlaynn hakim olduunu
sylemek mmkndr , efsane temelli tarih /kutsal tarihtir0 'e insanlarn gerekletirdii olaylarn
btnl anlamnda gerek tarihtir. Burada kutsal tarih anlay )erinde durulacaktr. 4ahudi tarihi
tmyle kutsal olarak yorumlanmaktadr. Enk anr, genelde e'rene ilikin eylemleri, )elde
insanlarn kaderlerini belirlemede tam yetkilidir 'e olaylara dorudan karmaktadr.
Yah)&Hnin ATanrB Tariht&ki Y&ri. Roegelin%e gre, 4ahudi tarihi nemli blmden oluur*
-nyann yaratl, !sr%dan 7k) 'e Kenan Klkesi%nin igali. @er blmn kayna da
anlams)lktan anlam tretme ilkesine dayandrlmtr. -nya yokluktan yaratlmtr. !sr
cehenneminden 7k) 'e Elde 'aat edilmi to"raklara ka'umak. srailoullar tarihinde, 4ah'e en
nemli rol oynamaktadr. anr%nn tarih )erindeki etkisi, siyasi kural koyucu, bitkilerin ekicisi 'e
to"laycs, hay'an besleyici gibi ok somut alanlarda da kendini gstermektedir /:ottDald0.
4ahudi inancnn temel unsurlarndan biri olan anr%yla 4ahudiler arasndaki ahit, 4ah'e%nin
tarihe dorudan mdahalesini gsteren nemli bir belgedir. Bottero%nun belirttiine gre, !usa
)amannda 'e ondan birka y)yl sonrasna kadar ahit 'e din sadece kolektif olarak anlalmtr.
+hit, nce bir btn olarak halkla ya"lmtr. @alk olarak, to"luluk olarak, +hit%e sadk kalnmad
takdirde, 4ah'e srail%in kaderini olumsu) ynde belirliyor 'e bundan sonraki tarihini eline
alyordu/adalet0. 4ah'e%nin fark, 4ahudi%lerin )or durumlarnda ortaya k", daha nceden seilmi
olan lidere ne ya"mas gerektiini sylemesi 'e 4ah'e%nin s)lerinin liderler i)gisinde haf)ada
tutulmas, sonralar da ya)ya geirilerek tarihsel bir belge haline getirilmesidir.
Le)a anlay, 4ah'e%nin adaletinin mutlak 'e e'rensel olduu 'e P=nun tm evrene egemen
oldu$u ilkesine dayandrlmtr /Bottero0. anr temelli adalet dncesi, insanlar aras ilikilerin nasl
olmas gerektiini belirlediinden, insanlar aras ilikilerden oluan tarihsel srece, 4ah'e bir baka
noktadan daha girmi olmaktadr.
srailoullarnn tarihinde 'e tarih anlaylarnda grlen Kutsal tarihle anrsal mdahale
anlaylar arasnda fark olduu ileri srlmtr* ;, Kari)matik olay. >, Kari)matik tarih. C, arih 'e
Uaman ayrm ya"lma). @ristiyanlktaki Melamet "arihi /kurtulu tarihi0 bu anlayn rndr
/+ssmann0.
+ssmann%a gre !e)o"otamya iin kari)matik olay anlay nemlidir. #edeni, bu blgede
eskiden beri kabul gren olaanst gelimi bir kehanet "ratiinin olmasdr. Kari)matik tarih,
4ah'e%nin 'e halknn tarihidir. kisi arasnda 'arlan antlama, tarihi yaratmtr. 3o)ua , bu anlaya
rnektir /+ssmann. 'ster=in Kitab, kari)matik tarihten sonra yaanan olaylar inceleyen tek kanonik
metindir. Bunun tesinde "evrat G!usa%dan +rtakserses%e u)anan bu tarihin kodlanmasnn tarihidir
/+ssmann0. "evrat, bal bana bir 4ahudi tarihi olduu kadar, 4ahudilerin tarihe bak alarn da
ortaya koymaktadr. "esmiye, branilerin /4ahudilerin0 tarih dncesini ksaca 'ermektedir /BurroDs0.
Fuaknin%e gre, "evrat%n ilk be kitab, iki tr metinden oluur* as'ir edici /+nlatc0 metinler,
buyurucu metinler. +nlatc metinler, efsane olarak deerlendirilirler. as'ir edici metinlerin konusu,
ister mit temelli olsun, isterse gerek olaylar konu alsn, sonuta gemiten bahsettiklerinden
tarihsellik )ellii tarlar.
"evrat%ta yer alan dnceler yorumlanarak tarih dncesi asndan kullanlmaktadr. GBabana 'e anana sayg
gstereceksinH /7k)0, buyruunu yle yorumlamtr* branca%da Gsayg gster, onurlandrH s)c ayn )amanda GarH
anlamna da gelir. -olaysyla cmle Gar anana ar baban Geklinde de okunabilir. GBaban 'e anan ardrH anlamndaki byle
bir cmleyle ne demek istenmitir. Bu s)n yle anlalmas gerektii belirtilmitir* GFnlarn yaanm hayatlarna yeterince
arlk tan ki ayn hayat tekrarlamak )orunda kalmayasnH. Fnlarn kendi tarihleri /hayatlar0 'ar, senin de kendi hayatn. Bu
yorum, tarihin tekerrr deil, bulu 'e yenilik olduu sonucuna gtrmektedir /Fuaknin0. Bir baka rnek yledir* GFla
anasnn stnde "iirmeyeceksinH. @ay'an anasnn stnde olgulatrmamak, ana,babann kategorileri iine ka"an"
kalmamak demektir. +na,baba olmu)tur, ocuklar olmaktadrlar, her birinin kendi dnya alglay 'e hayat tar) 'ardr.
/Fuaknin0.
8liade%ye gre, yaratltan balay", Babil kulesi nedeniyle ortaya kan sre, t"k arkaik 'e
geleneksel kltrlerde olduu gibi, bir Gkutsal tarihH oluturur. !usa%yla birlikte bu Gkutsal tarihH,
kukusu), rnek alnmas gereken bir tarihe dntr. 'ski Ahit%teki kaytlarn "ragmatik kayglarla
ya"ldndan "he yoktur. Kayglar tarih 'e siyaset araclyla yeni bir halk yaratmaktr
/Roegelin0.Bunu da gerekletirmilerdir. 4ah'e%nin yardmyla, srailoullar kabileler aras birlii
salamak iin belli bir siyaset uygulamlardr. Bu siyaset ere'esinde, sk sk gemilerinde nemli
olaylara 'e 4ah'e%nin buyruklarna atfta bulunarak, gncel sorunlarn )mnde gemii
kullanmlardr.
-ou +kdeni) medeniyetlerinde, tarih anlay iki temel unsur ere'esinde gerekletii
sylenebilir. lki, anr%nn olaylara mdahalesidir.kincisi, Frtadou%da hukuki kurumlarn ortaya
kyla sk iliki iindedir /+ssmann0. 6u kriteri ile olaylar birbirlerine balanarak, kanlma) bir
kararllkla felakete doru giden bir tarihe dnr. Krallar kitabnda anlatld gibi, tarih suun, su da
yasann sonucu olarak oluur. -ou +kdeni) medeniyetlerinde, +ssmann%a gre, tarihsel hatrlama,
yeminlerin 'e anlamalarn bo)ulmasna bal su 'e sululuk bilincine baldr. Bir ne'i anr ile
krallar aralarnda sanki anlamalar ya"lr. Bylece tamamen yeni iki boyut ortaya kmtr* "-&n$i
olarak tanr 'e tarihin )nesi olarak halk.
>M
Tarih Ya%0l6 srailoullar tarih ya)cl e'ren tasa''urlar ere'esinde, dnya tarihi nitelii
gstermektedir. Roegelin%in dedii gibi, 7k) sonras ya)arlarnn eilimi bir dnya tarihi yaratmaktr 'e
bu eilimi, srail tarihini eletiri s)gecinden geirmeden kabul etmilerdir.
srail tarihinde kabileci anlayla insanlk anlay arasnda bir gerilim yaanmtr. Kabileci
yaklamn nemli bir gstergesi, +dem%den balayarak btn srail tarihi, soylar eklinde anlatlm
olmasdr. srail tarihi u blmlere ayrlmtr* ;, 7k), >, Kralln klan efleri, C, Konfederasyon
kabileleri 1, 9atriaklarn taki"ileri. M, #uh%tan brahim%e ikinci insanlk. O, +dem%den #uh%a ilk insanlk
/Roegelin0. Bu blmler ere'esinde benimsenen tarih anlay, kabile temelli soy ktklerini esas
alm, kabileleri srail konfederasyonu iinde birletirme kaygs gtmtr. Wecere /genelogy0,
gru"larn birliinin sembol olarak kullanldndan, gru"lar kabilelik )elliini kaybetmektedirler.
Wecereler, tarih ya)clndan ok kurumsal bir ya" ortaya koyarlar.
arih ya)clnn ya"s, anryla ya"lan anlamayla yakndan ilgilidir. 6ina -a%nda 4ah'e
ile ya"lan antlama, ka'min 4ah'e ile ilikilerini belirlemitir /Roegelin0. arih ya)clnn ile'i,
4aratlta anlatlan hikayede olduu gibi, gemiin !usa ncesi dnemini somutlatrmaktr.
4aratlta, insanln byk alar ele alnmtr. Bu alar ;, +demle balayan ilk insanlk= >, #uh%la
balayan ikinci insanlk= C, brahim%in ilk 7k) 1, !usa%nn ikinci 7k). Bylelikle dnya tarihi
ere'esinde srail tarihi merke)e konmutur.
Roegelin%e gre, kralln kuruluu, tarih ya)clnn ncelikli moti'asyonunu oluturmutur.
Fuaknin%e gre, srail tarihinin efsanelerle i ie olmas, inanan 4ahudiler iin bir sorun tekil
etmemitir. nanan 4ahudiler iin, nemli olan, olaylarn gerekten nasl olu" bittii deil, hikayenin
nasl anlatlddr. Fuaknin%e gre tarihi okurla, inanan 4ahudi bir okur arasnda bir )aman kaymas
'ardr. arihi iin, !usa%ya inen 'ahyin /belirsi) de olsa0 bir tarihi 'ardr. nanm bir okur iin 'ahiy
belli bir tarihte gelmi deildir. Eok eski )amanlarda gelmi olduu kabul edilmekle birlikte daha ok
bugn iin anlam 'ardr.
4ahudilikte tarih, tanrsal adaletin bir ile'i olarak da grlebilmektedir.
nsanlar neyi hatrlarQ Balayc olan, unutulmamas gereken ykmllkleri. :emiin
hatrlanmas, bir i drtnn ya da doutan 'arolan ilginin sonucu deil, bir gre', insann kltr
almasnn bir "arasdr. anrsal adaletin /balayc adalet0 kltrel kurgusundan, farkl kltrler 'e
insanlarda, farkl tarihi anlam biimleri olarak somutlaan ortak hatrlama emri ortaya kar* G@atrlaY
$nutmaYH /+ssmann0.
Tarih )& Hatrlama 2 -ier to"lumlarla karlatrldnda, 4ahudilerin kltrel haf)alarnn ok gl
olduunu sylemek gerekir. Bu yargnn nedeni, son iki bin yln dnyann eitli yerlerinde dank bir
ekilde yaamalarna ramen kimliklerini koruyabilmeleridir. Kltrel 'arolularn srdrebilmelerinin
art, inanlar, gelenekleri 'e bunlarn oluturduu kltrel haf)a olduu sylenebilir. Kltrel haf)a
tarih anlayyla i ie bir durum sergiler. Bir bakma ka'min tarihi, haf)ada yaatlr.
8ylem 'e eylemin hatrlanmas, tarihselliin temelini oluturan iki unsur olduu gibi, to"lumsal
'aroluun da dayanaklardrlar. Bu temel unsurlar de'letin gre'leriyle de yakndan ilgilidirler.
8ylemler, olaylar olarak kabul edilirler. +ncak mitsel 'e tarihsel olmak )ere iki tr olaydan s)
etmek mmkndr. Bunlar birbirlerinden olduka farkl, hatta birbirlerine karttrlar. #it.&l olay,
trenlerin sonsu) rneinde tekrarlanan bir temele sahi"tir= dnemsel olarak tekrarlanr= dngsel
)aman ere'esinde temellendirilir 'e sahnelenerek gncelletirilir. Tarihi olay i.&, belli bir yer 'e
)amanda meydana geldii iin tekrarlanama)= )amann dngselliini krarak, ncelik 'e sonralk
anlayna gre temellendirilerek, i)gisel bir )aman anlayna oturtulur. +yrca, tarihi olay, ya)ya
geirilerek ebediletirilir. Bu y)den mitsel olay deil, sadece tarihi olay hatrlama, tarih bilinci 'e tarih
ya)mnn uyarcs olabilir. /+ssmann0 Bununla birlikte, Tarihl& haf)a arasnda kartlk s)
konusudur. arih gemi olaylarla urar, bunlardan bugn iin Gibret alnrH ya da alnma), o ayr
konu. +ma bu olaylar gerekten GgemiH, olu" bitmitir. @af)a iinse,bunlar gnceldir. 8sas olan,
gerek olayn +yks deil, olayn gerek +yksdr /Fuaknin0. @af)ada canl tutulan tarihsel olaylar,
genellikle tarihsel gereklik olarak kabul edilirler.
4ahudiler dier insanlardan kendilerini stn gr" onlara katlmak ancak tek tanrc bir din il
mmkn olmutur. 4ahudilikte ortaya kan bu gelimeler, kendilerini dierlerinden ayran Gdemir
du'arH olarak yorumlanm 'e bu du'ar keskin 'e yksek olmutur /+ssmann0.
+ssmann%a gre, "ora kitab hikayesi bir hatrlama unsuru olarak u sonular 'ermitir* ;,
:elenekten bilinli bir ko"u s) konusudur. >, :elenein kesilii, beklenmedik biimde ortaya kan
bir kitaba, yani unutulan geree dayanlarak merulatrlmtr. C, Buna bal olarak hatrlama
konusu dramati)e edilmitir.
Kita"ta /"esniye0 kltrel olarak biimlendirilmi hatrlama iin en a) seki) yntem geer* ;,
Bilince karma, yrekte saklama,yreine ya)ma. >, 8itim,iletiim 'e dolam yoluyla bir sonraki
kuaa aktarma. C, :rnr klma < alnna iaret koy. 1, 6nr Koyucu 6emboller. M, Kayt 'e
4aynlama O, Kolektif hatrlama bayramlar=S, 6)l gelenek aktarm, tarihin hatrlanmas iin onun
iirsel kodlanmas. V, G@arfiyenH uymann temeli olarak anlama metninin /"ora0 kanonlamas.
4ok olmamak iin gemii srekli haf)ada bulundurmak, hem anlamaya bal kalmay hem
de to"lumsal kimliin srekliini salamaktadr. 4ahudi kimliini oluturan unsurlar tehdit eden her
eyden ya u)ak dur ya da onlar yok et. Bylelikle kimlii oluturan deerler korunmu olacaktr.
srailoullar iin sk sk tekrarlanan bir uyar, G'aat edilen lkeye 'ardnda, gemiini
unutmamal 'e batan kmamasdrH /+ssmann0. +ssmann%a gre, 4ahudi haf)as, iki nemli unsura
dayanmtr* ;, G:elenek aknnH daralarak yasalamas, >, arih ya)mnn ortaya kmas.
>O
G+rtakserkses%den gnm)e kadar anlatlanlar ayn deerde deildirler= nk "eygamberler
dnemi bitmitirH. 9eygamberler tarihi ya da kari)matik tarih !usa%dan #ehemiya%ya kadar srer 'e ;C
kita"ta to"lanmtr /+ssmann0.
@ TARH A@LAYIEI
#itoloNinin Tarihili6& "tki.i 2 8berhard%n bildirdiine gre, Lhou hanedann balarndan itibaren
btn soylular kendilerini, Bilge m"aratorlar denilen efsane'i kiilere balamaya balamlardr. !3.
M. ile ;.y)yl arasnda ya"lan soy kt almalar, asl tarihin nne eklenen bir sahte tarih ortaya
karmtr. Byk tarihi 6ih,ma Lh%ien%in ;.y)ylda balangtaki be im"aratordan hi
bahsetmemesi dikkat ekicidir. Enk onlara tarihi ahsiyetler olarak bakmamtr. .akat sonralar, ilk
im"aratorlar tarih kita"larnda giderek genileyen yerler igal etmilerdir. -olaysyla, geleneksel Ein
tarihiliinin balang dnemlerine, tarih olarak deil de efsane olarak bakmak gerekmitir
/8berhard0.
Lam"bell%e gre efsane temelli tarihin ilk blmn, 8n 8ski nsanlar -nemi oluturur. Bu
dnem blme ayrlmtr. ;, Ku) 3uvalarnn '-endileri. >, Ate) Kullanmay %ulan '-endiler C,
Kung Kung "u-an>su?! Bu sreci, Ein tarihinin efsane'i arka "lann, K1yk onlar> olarak da bilinen
bilge im"aratorlar dnemi tamamlamaktadr. Byk Fnlar yle sralanmaktadrlar* ;, .u @si,
De$i)meler Kitab, sembollerin yaratcsdr. nsanlara a ya"mas 'e balk tutmasn retmitir. >,
Wen #ung, Fn drt nesil boyunca dnyay ynetmi 'e kara saban bulmutur. C, 4en i, Ksa bir
iktidar dnemine sahi"tir. 1, @uang i /6ar m"arator, yirmi drt oula sahi"tir. +tei kullanmay o
bulmu 'e retmitir. M, Wao @ao. 4edi yl iktidarda kald sylenir. O, Euan @s, Kao 4ang. 6eki)
olu olduu sylenir S, K%u, iki karsnn olduu 'e her ikisinin de muci)e'i ekilde hamile kaldklar 'e
doan ocuklarn da olaan st )elliklere sahi" olduu bildirilir. V, 4ao. i 4ao ya da Kutsal 4ao, Ein
altn ann en nl hkmdardr. Btn )amanlarn bilgelik modelidir. N, Wun, im"aratorun ba 'ekili
olarak yirmi seki) yl byk kurbanlar sunmutur. ;?, 4, :k, sularn tamasn engellemek iin
doku) blml "lan 4%ye 'ermitir.
Tarih Ya%0l6 2 Ein%in ilk ya)l kaytlar, !3.;V?? yllarna kadar geri gitmekte 'e bunlar, Ein tarih
ya)clnn en eski kaytlar olarak deerlendirilmektedir / Aoon0. Einlilerin, btn eski halklarn en
fa)la tarih 1ilin0in& sahi" olanlar olduu ekinmeden ileri srlebilir /#eedham0. Bundan dolay da
Einliler, eski to"lumlar arasnda, tarih.&l akllar en yksek olan to"lum kabul edilir.
arihilik, resmi bir daire olarak kurulduundan, Ein tarihiliinin ok eski olduu kabul
edilmektedir. /hai 6hih & +stronomi -airesinin bakan anlamna gelebilir& Kraliyet arihisi0.
-e'letin gksel bir temele oturtulmas, saray brokrasisinde yer alan kati"leri nemli bir hale
getirmitir. Xeber%in belirttii gibi, gelenei yorumlama olarak kutsal ya)lar okuma bilgisi yannda,
ilahi iradeyi anlamak iin kuttrenlerin )amanlarn belirlemek iin tak'im 'e yld)lar bilgisine de sahi"
olmalar gerekmitir. -nye'J ari' ile'i yannda sema'J ileri de yerine getirdiinden yukarda ad
geen dairede gre' ya"an kiiye, GKraliyet Kronolou% adnn 'erilmesinin uygun olaca
dnlmtr.
Ein geleneine gre, hanedan deimelerinde yeni im"arator, kendi meruiyetini salamak
iin eski hanedann tarihin ya)mak )orundadr. Bu anlatda, nce eski hanedann, gky)nn 'ekilleri
olarak nasl gre'lerini yerine getirdikleri 'e sonra gittike artan oranda g)den dtkleri, dolaysyla
bir deiimin kanlma) olduu 'e iktidarn yeni hanedana getii anlatlmtr. Ein tarih brosu,
6suma Lhhien%in !hih "hi ATarih8 KaytlarB isimli !3. N?%da biten eseriyle balayarak !.6. ;SCO%da
tamamlanan :ing Mhih /!ing @anedanlnn arihi0 ile sona eren yirmi be resmi hanedanlk tarihini
ya)arak, de' bir gre'i yerine getirmitir. 6su,ma %an 'e olu 6su,ma Lh%ien, genel olarak Mhih chi
olarak bilinen 'e "arihilerin Kaytlar olarak da anlan, Ein%in ilk genel tarihini ya)mlardr.
arihi Aiu @siang /!3. V?,N0 <an <anedannn "arihi adl kitab ya)mtr. arih
kom"o)isyonunun modern sitilini kurmutur. Bo 'akitlerinin ounu by aratrmalaryla geirmitir.
+hl7k 'e kken "roblemleriyle uramtr.
lk geni Ein tarihi, Mhih chi ya da "arihinin Kaytlar ad 'erilen alma !3. ;??%lerde
ya)lmtr.
Ein 4llklar , ok eitli konular iermektedirler , astronomi, ekonomi, mlkJ hi)met rgt,
idarJ corafya, su mhendislii, 'ergi 'e "ara, hukuk 'e adalet, saray trenleri '.s. gibi )el konularla
ilgili ok sayda risaleyi de iermektedirler. 4llklarda, moral deerlerden ko)molo5ik s"eklasyonlara,
felsefi fikirlerden hikayelere ok eitli eylere rastlamak mmkndr. Bunlar !3 C?? ylndan
d)enlenmemilerdir /Aoon0.
arihiler, miladi tak'im gibi rakamlarla gsterilen bir tak'im modeli gelitiremediklerinden,
hanedanlklar model olarak kullanmlardr. Bu da bir sr karkla yol amtr.
-nce okullarnn e'ren tasa''urunda yer alan tarih dncesini gelitirdiklerini sylemek
gerekir. Fkullar araclyla, tarih dncesi, efsane olmaktan km, genel dncenin nemli bir
blm haline gelmitir.
Tarih F&l.&-&.i 2. Ein )ihniyetinde hakim olan atalar klt, tarih dncesinde de etkili olmutur.
3)ellikle Konfys okulunda tarih, ahlRk deerlerinin renmenin yollarndan biri olarak grlmtr.
%ahar ve *& 3ll$ 'e ona eklenen yorumlar byk lde ahl7ki kayglar ne karmtr.
8n ilk yllklarda grlen ahl7kJ deerler, ktln yasaklanmas iyi eylemlerin
cesaretlendirilmesi eklinde ifade edilmilerdir. arihilerin iyi olanlar dllendirmeleri, ao inancna
dayandrlmtr /#eedham0. +hl7ki da'ranlar dllendirme anlay, tarih "ao=nun te&ahrdr ve
k+klerini de *+kten alr, ilkesine dayandrlmtr. ao ideal olduundan, tarih ideal olan ahl7ki
da'ranlar ne karmakla ykmldr.
>S
Tarih.&l *r&+ C&lim& )& 'k 2 Einli dnrler, )aman iinde insanln nasl bir yol i)ledii
sorununu ele al" tartmlardr. #eedham%a gre, tartmalar iki bak as ortaya karm 'e bu
bak alar tarihi yorumlamada nemli bir yer tutmulardr. Bir yanda, insanln balangta bir altn
a yaad 'e Bilge Krallarn da bu an insanlar olduudur. 3te yanda, ilkel yabanilikten
balayarak bir gelime ya da tek7ml i)gisini taki" eden ilerlemeciler yer almtr
Kken sorunu aoculukta nemli bir yer tutar. Aao se%nin bu dncesi, kkenin nemine
iaret eder. Ba) edebJ metinlerde, aocu geriye dnk gerileme teorisinin en mehur ifadeleri teki
okullarn kita"larnda da grnr. !.F [. yy. Konfys 2i 5hi /]yinler Kayd0 kitabnn Ai 4n
blmnde yle denir*
GByk ao h7kimken, btn dnya bir to"lumdu. Bilgi 'e beceri erba"lar halk ynetmek iin seilirdi= onlarn
kel7mlar hakikiydi 'e uyumu salyorlard. nsanlar dierlerinin ebe'eynlerini kendi ebe'eynleri gibi gryor 'e dierlerinin
ocuklarn da kendi ocuklar gibi a)i) sayyorlard. 4allara lnceye kadar er)ak salanyor, gl 'e ku''etliler alyor 'e
genlere de eitim 'eriliyordu. -ullara, yetimlere, ocuksu) insanlara 'e dknlere sayg 'e ne)aket gsteriliyor, herkes
birbirinin )erine titriyordu. @erkesin ya"acak ayr bir ii, her kadnn gidecek bir e'i 'ard. Kymetli eyleri atmaktan
holanma)lard, fakat bu demek deildi ki bunlar kendi ha)inelerinde de"oluyorlard. :lerini ilerine 'ermekten )e'k
alyorlard, fakat bu demek deildi ki kendi karlar iin alyorlard. Bu ekilde bencil entrikalar bastrlyor 'e ortaya kmaya
imk7n bulamyorlard.
@rs)lar, haydutlar, hainler kendilerini gstermiyorlard, bu y)den e'lerin d ka"lar ak tutuluyor 'e asla ka"atlmyordu. Bu
byk birliktelik /a hung0 dnemiydiH
G.akat, imdi byk ao terk edildi 'e karanla gmld. -nya /im"aratorluk0 bir aile miras haline geldi. nsanlar
sadece kendi ebe'eyn 'e ocuklarn se'iyorlar. Kymetli eyler 'e emek sadece )el fayda iin kullanlyor. :l insanlar,
kendi m7lik7nelerinin daima h7kim olmasn dlyor 'e kasaba 'e kylerin surlarn tahkim ediyor, onlar hendeklerle
ku''etlendiriyorlar. P]yinle% 'e Pdrstlk% onlarn kral ile bakan, baba ile oul, aabey ile karde 'e koca ile kar arasndaki
ilikileri astklar i"lerdir. Fnlara gre tketimi d)enliyor, to"raklar 'e e'leri datyorlar, sa'a 'e Pbilgi% erba"lar ykseliyor=
bunlarn he"sini kendi faydalan iin ya"yorlar. Bu y)den bencil entrikalar srekli artyor= 'e dilenen silaha )orlanyor= bylece
+lt lord /PByk% 4, hang, Xen, Xu, Lhheng 'e Lhou -k0 stnlk ka)andlar... Bu dnem Kk 6k^net /@siao Khang0
denen dnemdirH /#eedham0.
!ohistler/Ein_in kadim felsefelerinden birisidir.0 u)ak gemite yaand dnlen bu i$&al
koo;&rati-, hatta .o.yali.t to"lum anlatsna geni lde sem"ati duymulard. .akat bu anlay
Konfys retide yer almamtr. Bu alntlardan da anlalaca gibi, altnadan u)aklama s)
konusudur. o"lumsal ya" giderek bo)ulmaktadr. :elime anlay, "hai 1hing /Byk Bar 'e
8itlik0 terimi ere'esinde de tartlmtr. Thai Mhin(, )or terimlerden biri olarak grlr. Altn a6
'e gerekletirilebilir Kto"ya dncesini tam olarak 'ermemekle birlikte birok im"arator bilinli bir
ekilde ona ulamaya almtr. Ba)lar S3yk 3arHn efsane'i 1il(&,krallar dneminde
yaanm olduunu, dierleri iyi bir im"aratorun ynetimiyle ona burada 'e imdi
gerekletirilebileceini, ba) dnrler de gelecekte ortaya kacan dnmlerdir /#eedham0.
3yk 3ar kadar 3yk "itlik temas da aocu eserlerde nemli yer bir yer tutmutur
/#eedham0. lerlemeci anlayn temelleri Konfys tarafndan atlmtr. !3 [[. 'e [. y)yllarda @an
@anedanl bilginleri hai 9hing hakkndaki ri'ayetleri incelemek iin komisyon kurmulardr.
.ilo)of, ung Lhung 6hu /!.3. ;SN,;?10, Konfys%n derledii kita"lardaki olaylar balk altnda
to"lamtr. Kon-y.Hn ah.&n tank ol$uklar , s)l ahitl&r$&n $uy$uklar 'e ya%l
kaytlar$an '6r&n$ikl&ri eklinde l bir snflamaya ayrarak, K Ealar teorisi gelitirmitir.
/#eedham0 ung Lhung shu tarafndan gelitirilen bu dnceler, tarih ya)clndan ok bir tarih
-&l.&-&.i olarak kabul edilmitir / Aoon0.
lerlemeci tarih anlaynn en iyi rnekleri, )anaatlarla ilgili dncelerde grmek mmkndr.
Ein tarihiliinde ilerleme dncesinin en iyi grnd alanlardan birisi de )anaatlardr.
aocular 'e Kanuncular !.F [. 4)yldan balayarak antik tarih )& .o.yal il&rl&m&nin temel
ya"sn ortaya koymulardr. Ee'relerindeki ilk&l halklarn adetlerine bilinli atflarla, kendilerinin
medeni bir durumda bulunduklarn 'e bu medeniyetin de tarihsel bir arka "lana sahi" olduunu
grmlerdir.
Konfyslerin genel dncelerinde yer alan d)en 'e kaosun birbirini taki" etme
anlaylar tarih dncelerinin bir blmn oluturur. Bu okula gre tarih, $'n(.&l bir ya"ya
sahi"tir. !ensiyus%a gre her be y) ylda bir gelen bir bilge ya da bilge im"arator dnyann d)enin
yeniden kurar /Lhan0. 8'ren tasa''urunun temel deerlerinden olan 4ang 'e 4in%in birbirlerine
dnmelerine bal olarak tarih anlaynda da dngsel )aman dncesi baskn unsurlardan biri
olmutur. Byk Bar dncesi aoist isyan lideri olan 6un 8n%in /l. !.6. 1?>0 faaliyetlerine k
tutan bir $&)irl&r teorisinde nemli bir yere sahi"tir.
Eeitli okullar tarihin nasl bir seyir i)ledii konusunda deiik grler ortaya koymulardr.
Bunlardan ba)lar yledir* Yin Yan( okuluna gre, e'rendeki ykseli 'e dler insan 'e doann
birliini salarlar. Be element, be renk, be tatla ilikilendirilmi 'e bunlar siyasi olgularn
aklanmasnda kullanlmtr. Hukuk Dkulu tarihsel gelimeleri dnceleri temellendirmek iin
kullanmtr. 8ski deerleri ykmak iin geleneklere saldrm 'e bu amala eski dnemi
incelemilerdir. -olaysyla de'lete yeni ller temin etmek iin, eskiye )orunlulukla bal kalmann
anlam yoktur /.ung 4u,Aan0.
Ein tarih anlayna bakldnda, adan Ein dnce ya"snn merke)inde yer ald
rahatlkla sylenebilir* ;, :antk ya da y+ntem i)levi stlenmesi*+slnda Einlilerin yntemi analo5ikti=
1&n%&r .&1&;l&r 1&n%&r .onular (&tirir, (&mit& 1'yl& ol$u6u (i1i im$i $& 1'yl&$ir )& $aima
1'yl& ola0aktr. >, "arihin ahlk/ ya#nn temelini olu)turmas* Konfys 'e okulunda grld gibi,
to"lumun salkl olmas, ahl7kJ ilkelere gre yaamasna baldr. C, Miyasi ya#nn tarih temeline
oturmas* Einlilerin tarihe kar ta'rlarnn oluumunda, :k%n emriyle hanedanlarn ykselii 'e
k nemli bir yer tutmutur. #eedham%n belirttii gibi, Ein kltrnde, teolo5i, metafi)ik, fi)ik 'e
matematik deil, tarih 1iliml&rin krali&.i olarak ne kmtr. arihin baskn oluu, dier bilimlerin
>V
gelimesini engelledii 'arsaylr /#eedham0. Ein%de, Bat da olduu gibi bir tarih anlaynn kmama
nedeni, Bat dnyasnda yaanan farkl inan ti"lerinin 'e inan ile gl de'letler arasndaki
ekimelerin Ein%de olmamasdr. +yrca Ein%de @ristiyan Kilisesi gibi bir kurumun olmamas da
nemli bir nedendir.
*'%lk+
ahkim , alamlatrma, glendirme, ku''etlendirme
Fikoumene < yaanan dnya
11 HAFTA
IA#A@ A@LAYIEI
"F*A@" T"#"LL KJLTJRL"R/" IA#A@ A@LAYIEI
Har&k&t )& A$lan$rma 2 nsann )amanla ilikisi de, onu anlamada, ba'urulan nemli kaynaklardan
biri olmutur. Gnsan boyutlu ,gemi, imdi, gelecek, bir 'arlktrH= tanm, )amann, insann temel
niteliklerinden biri olduunu gsterir.
Uaman ka'ram, hareket, deime 'e olu ka'ramlaryla anlalabilir. Har&k&t, bir eyin yer
deitirmesidir. -eiim, olu, byme gibi ka'ramlarda, hareket ierdiklerinden dolay, )amanla iten
bir ba kurmaktadrlar. Uaman, filo)oflar tarafndan, insann a "riori yetenekleri arasnda kabul edilmi
'e bilme srecinde belirleyici unsur olarak tanmlanmtr. Kant%a gre )aman, a "riori olan 'e kendi
kendini belirleyen, bilginin olumasnda ilk srada yer alan temel unsurlardan biridir. - dnyadan
gelen i)lenimler, se)ginin /intuition0 iki temel ilkesi olan mekan 'e )amanla d)ene sokulmaktadr.
Uaman, kendi )erine eilebilmesi 'e kendini belirleyebilmesinden, mekana gre daha aktiftir. Uaman
duyumlar araclyla oluturulan bir ka'ram deildir.
Uaman, duyu se)gilerinin /sensible intuition0 salt formudur. Fri5inal )aman tasa''uru snrs)dr
/ Kant0. Uaman i duyumlarn formu, yani, i anlamlarn 'e kendimi) hakkndaki se)giden baka bir
ey deildir.
nsann etrafnda grd deiiklikleri aklamaya balamasyla birlikte, ilk bilgiler de ortaya
kmtr. Bilgi retmedeki ama, deimeyi durdurarak ya da dondurarak, konu edinilen eyin,
anlamn ortaya koymak 'e anlalmasn salamaktr. Bu sre bir tr anlamlandrmadr. +nlam, ikin
olann, sakl olann ifadesidir. +nlamlandrlan eyin anlamn srekli klmak iin, onu a$lan$rmak
gerekir. Bir eyi 'ar etmek iin onu adlandrmak 'e tanmlamak gerekir.
P3nce% 'e Psonra%nn tes"iti &aman%n kefidir /+ristoteles, Kategoriler0. 3ncelik,sonralk, insan
iin hayati nem tayan bir deerdir= nk balangta, beslenme, barnma 'e korunma doal
olaylarn birbirlerini taki" etmesiyle ok yakdan ilgili olmutur. anm, tanm gerei, )amansall
darda braksa nesnenin +&n 'ermeyi amalar. Bir bakma, dier eylerle ilikileri kesme,
dondurma, )aman dlama denemeleridir. Buna ramen, herhangi bir nesneyi tanmlama abas,
)aman ba'uru mercJi alnarak ya"lmaktadr.
+dlandrma 'e anlamlandrma beraberinde, ka'ramlatrmay da getirmektedir. Ka'ramlarn
)amanla ilikisi nedirQ Kltrn greceli bir duraanla sahi" olmasnda byk rol oynayan ka'ramlar,
kltrn temelini de olutururlar.
Aeach )aman ka'ramnn be genel anlam olduunu belirtmitir. ;, lkel OamanQ >, "arih/
Oaman: olaylarn bir defa ortaya kmas 'e belli bir sra taki" etmesidir. C, %ysel >:agical? Oaman*
dinJ 'e bysel niteliktedir. 1, %ilimsel Oaman* 6adece sre olarak kabul edilir. M, Miyas/ Oaman* Bir
siyasJ nderin hrs 'e isteklerine uyan )aman belirleme giriiminden kaynaklanr.
Tak)im 2 ak'im, insanln ilk rnleri arasnda saylr= nk beslenme 'e barnma ile me'simler
arasndaki iliki, tak'imin ortaya kmasn salamtr. +yrca tak'imin gelimesinde dini inancn da
byk yerinin olduu bilinmektedir /8liade0.
arm ncesi to"lumlarda yaygn olarak kullanlan tak'im, ay sistemine dayandrlmlardr.
arma geile birlikte /V.??? yl ncesi0, ay tak'iminin CM1 gn eden yl yerini, me'simlere dayal,
COM gn alt saat sren gne ylna geilmitir. !e)o"otamya 'e !srda !3. C. binden itibaren, ay
tak'imiyle gne tak'imi birbirine uyumlu hale getirme abalar balamtr / Wengr0. ak'im bir
koordinat sistemini gerektirir ki tr )aman koordinat sistemi 'ardr+ /'n(.&l )& /o6ru.al /i)gisel
de denir0.
Uaman ls olarak tak'im, )amann kltrdeki en somut gstergesidir.
8fsane temelli kltrlerde, yl ok nemsenmitir. 4eni yl, yaradln ilk gnyle
balamaktadr. 3yk
Yl /ko)mik de're0, -ngsel )aman anlaynda, e'renin bir dngsne 'erilen addr. Byk yln
sreleri kltrlerin )aman anlaylarna gre deimektedir. 9laton%un Devlet Adam%nda anlatlan,
-nyann S>.??? gne yl srecei, ilk CO.??? yl +ltna, ikinci CO.??? ylda anr denetimi
ge'ettiinden kaosla sona eren d)ensi)lik dneminin yaanaca dncesini g) nne almtr
/Boorstin0. @int kltrnde ko)mik e're /byk yl0 Brahman%n hayatna, C;; milyar yla, denk
gelmektedir / 8liade0.
2ahi"ler yl 'e yln blmlerini adlar 'e saylarla adlandrmlardr. Bunun sonucu olarak da
asillerin 'e rahi"lerin kulland mneccimlik ortaya kmtr.
4l bittiinde, dnya geti /ya da bitti0 denilmektedir /8liade0.
Iamann Ya;. 2 8fsane temelli kabile kltrlerinde )aman, ko)mogoninin olutuu anda balar.
@usserl yle belirtmitir* Uamann ) sorusu bi)i )amann GkkeniH sorusuna gtrr.
>N
8fsane temelli kltrlerde, kutsal 'e dind olmak )ere iki tr )aman 'ardr. Kutsal olan,
dngseldir. -ind olansa, adi olaylarn yer ald sredir / 8liade0. +ralarndaki nemli fark, kutsal
)aman tersine dnebilir.
/in$ %aman, oluu temel alr. Flu halinde olan ey bo)ulmaya 'e yok olmaya mahkumdur.
Kltrel dnyadaki bo)ulan, deien her ey, kutsal )aman iinde yer almamas nedeniyle gerekleir.
Bo)ulmay ortadan kaldrmak 'e e'ren modeline tam olarak uyabilmenin yolu olarak, yln belli
dnemlerinde kuttrenler d)enlemilerdir / 8liade0.
Kut.al %aman, ko)mosun kurulduu, ilk 'aroluun gerekletii balangca denk gelmektedir.
Balangta gerekleen her ey, anr 'e lk +ta tarafndan ya"ldndan mkemmeldirler.
Balangca dnebilme imkann efsane ortaya koymaktadr. Enk efsane, balangta, baat 'e
)aman d bir anda, kutsal bir )aman aralnda meydana gelmi olan olaylar anlatmaktadr /8liade0.
Kutsal 'e gl )aman, k+kenin &amandr! Kuttrenler, efsane'i bir olayn kutlanmas deil
de, onun yeniden gncelletirilmesidir /8liade 0. 8fsanelerin sunduu tanrsal modeller u sonular
getirmektedir* ;, Bir yandan insan tanrlar taklit ederek, kutsalda 'e bunun sonucunda hakikatte
tutunmaktadr. >, 3te yandan, rnek alnacak tanrsal hareketlerin kesintisi) yeniden
gncelletirilmesiyle dnya kutsallatrlmaktadr.
/&6im&23o%ulma 2 8fsane temelli anlaya gre yaayan to"luluklarTto"lumlar, mmkn olduu
kadar, ilk atann 'e tanrlarn kurduuna inanlan dneme uygun yaayarak, deimelerden u)ak
kalma abasnda olmulardr. +ncak btn dikkatli yaamalara ramen, eitli deiiklikler ortaya
ksa da onu ortadan kaldrmann yollar da yllk ya"lan kuttrenleridir. Bu anlaya gre, ideal
yaama 'e hayatn amac, gemite tanrlar 'e ilk ata tarafndan kurulan altna ya da arketi"e uygun
yaamaktr.
Kuttrenlerin /)ellikle yeni yl iin ya"lanlarn0 amac, bo)ulmay ortadan kaldrmak, to"lumu
bir btn olarak, altn a artlarndaki yaama tar)nda yeniden kurmaktr.
8fsane temelli anlaya gre, deimeyle )aman ayn anlama gelmektedir. -eime de
bo)ulmayla ayn anlama geldiinden, )aman bo)ulma olarak deerlendirilmitir. Kuttrenlerle,
bo)ulmay ortadan kaldrmak inanc, )aman da ortadan kaldrmak dncesini, barndrmaktadr.
+yin srasnda grlen karmaa 'e ka'galar kaostan ko)mosa geitir.
4ln son gnlerine doru ortaya kan kaoslarn ko)mosa dntrmek iin ya"lan
kuttrenler, yenilenme 'e yeniden douu salamak, yani tarihi 1atan 1alatmak iin 1&lirli 1ir
tarih.&l a6a .on 'erme ile'ini yerine getirmektedir /8liade0.
Uaman tanmlamada kullanlan unsurlar, gne, ay 'e me'simler d)enli tekrarlar
ya"tklarndan onlara bal olarak )aman da dngsel kabul edilmitir.
Kirk%e gre/Lassirer de yle0 efsanelerde s) konusu edilen )amann tanmlanmas gtr.
Flaylar &-.an&)8 %amanda gemitirler
Lassirer, G:emi, kendisinin nedeni deildir, eylerin nedenidirH, diyerek salt &aman bilincinin
olmadn belirtmitir. n.an %amann iki 1oyutu ara.n$a 2(&mi& 1a6ml, (&l&0&6i $nm&k
%orun$a oluu2 k&n$i )arl6n k&-&tmitir.
#"/"@Y"TL"R/" IA#A@ A@LAYIEI
in Iaman Anlay 2 Ein kltr, )amann gerekliini 'e nemini kabul eden, organik bir doa
anlayna dayanr. Ein dncesinde, soyut )amana a) yer 'erilmi, )aman daha ok olaylarla birlikte
ilenen bir konu olmutur. Ein Budi)m%inde de olaylar ill)yon olarak deerlendirildiinden, )aman da
ill)yon olarak kabul edilmitir. Budi)min amacna gre )amann hareketi, #ir'ana%da son bulur.
aoi)m%de )aman, dairesellik iindeki bir ge)gindir= )ira her ey 'arolmayandan geli" 'arolmayana
'arr / Lhan0.
#oi.tA#ohi.t ayn &yB okulu , e'ren terimini, )aman,mekan anlamnda kullanlmtr. ao,
/-oann -)eni0 )aman 'e mekan iinde yer alr. 6re btn farkl )amanlar ierir. 8ski )amanlar,
imdiki )aman, sabah 'e akam sreyi oluturmak iin birleirler. :ekan, btn farkl yerleri ierir.
-ou, bat, ku)ey 'e gney he"si u)ayn iine girer /#eedham0. <areket, Bir nesne mekanda hareket
ederken /mutlak bir anlamda0 onun yaklatn ya da u)aklatn syleyemeyi). 4akn 'e u)ak,
mekan oluturur. -aha nce 'e daha sonra sreyi oluturur. !ekanda hareket eden bir kii sreye
ihtiya duyar. !ohist Fkulu%nun ortaya koyduu grler, )aman ile mekann birliktelii 'e greceli
olduklar esas olarak kabul edilmitir.
Hui *hih Dkulunda, G@aliha)rda 'arolan tikel eyler, balangta 'ar mydQH sorusuna yle
ce'a" 'erilmitir* G8er balangta yoksalar nasl ortaya ktlarQ 8er sonrakiler taklit yoluyla
tredilerse, )amanm)daki eyler 'ar deillerdir. hang sordu, GWeylerin ncesi sonras yok muQH @si
Lhi%nin ce'ab= GBaladklar andan itibaren, eylerin ba 'e sonu snrs)dr. Bir eyin balangc,
dier bir eyin sonu olarak dnlebilir. Bir eyin sonu dier bir eyin balangc olabilir. Fnlar
/balang 'e sonu0, bu dairesellik iinde kim doru olarak ayrabilirQ @sia Lhi 5huang "&u kitabnda
insana ilikin yle der* Gnsann gerek bir 'arl 'ardr, fakat bunun, mekandaki konumla ilgisi
yoktur= gerek bir sresi 'ardr, fakat bunun )amanda balang 'e sonla bir ilgisi yokturH /akt.
#eedham0. !ohistler nedensellii de tartmlardr* 0eden: 6ebe" bir eyin olmas ile elde edilendir.
#antk Dkul /!ing Lhia0 un kurucusu @ui 6hih%nin eitli )deyiler eklinde "aradokslar
'ardr. G:ne leyin batmaktadrH. G4aratc doum, yaratc lmdr.H GBugn 4eh kentine giden
dn 'arr.H +klamalar* :ne leyin ksa bir sre aldatc g)kmektedir. 8er dnyann eitli
yerlerinden g)lem ya"lrsa gne srekli batyor sonucu karlabilir. 4alanma sreci de rahimde
balar. 4eh kentine gitmek, farkl )aman llerini g) nne alnarak sylenmi olabilir / #eedham0.
Kon-y. Dkulu , -aima to"lumsal olaylarla megul olmu olan eski Konfys Fkulu,
)aman 'e u)ayla ilgili s"eklasyonlarla ilgilenmemi 'e hatta tasdik etmemi, reddetmitir. Konfyus
C?
okulu )aman, bilgenin eyleminin )amanlanmas balamnda kullanmtr. U a m a n ,
Konfyslkte, retim 'e yeniden retim ere'esinde, daima bir sona 'arr= 'e kendini tekrar eder.
@er retim yenilik elamanna sahi"tir. Uira o 4in ile 4ang arasnda yeni bir iliki oluturur / Lhan0.
Tao0ularn dngsel deime 'e dngsel bilinlilik ka'raylar ok ar"cdr. "ao "e 5hing
G:eri dnmek,ao%nun /abiatn -)eni0 karakteristik hareketidirH dncesi bunun rneklerinden
biridir. Aao se, dnmn, ao%nun /doa d)eni0 karakteri olduunu bildirmitir.
/o6a0lar , Kesik )aman anlayn, -oaclar olarak bilinen okulun dncelerinde grmek
mmkndr. -oaclar, iki temel doal g olan 4in 'e 4ang%dan hareketle, be temel element olan
aa, ate, to"rak, metal 'e suyu esas alarak nesneleri snflandr", sembolik korelasyonlar sistemini
ileyi" gelitirmilerdir. Bu snflamada me'simler, gn 'e gece, saatler )aman )erende oluturulan
kertelerin /kesik0 llerini olutururlar.
+'ru"al ya)arlar S%aman.% EarkA/o6uBH hakknda ok ey sylemilerdir= ancak iddialar
baka to"lumlara iin geerli olabilir, fakat Ein iin asla geerli deildir.
.ang%a gre, Ein felsefesinde )aman ka'ram metafi)ik temele dayanr. ;, 3aygn ba$lant
ilkesi* K ka'ram )erinde kurulmutur. :antkQ MemantikQ :eta-i&ik! >, 3aratclk ilkesi* a, *+klerin
"ao%su, ncelikle yaratc bir gtr. b, 3er "ao%su, meydana getirici g olarak, yaratc kaynan
yaygn 'e srekli btn 'arolu formlar tayandr. c, nsan "ao%su, e'renin merke)inde g'enli bir
konumdadr. C, -eerlerin gerekletirilmesi sreci olarak, yaratc hayat ilkesi* Bu reti, @sn )u
tarafndan Konfys%n ao dncesinden tretilmitir.
Ein dncesinde, hem blmlere ayrlm )aman 'e hem de srekli /kesiksi)0 )aman
bulunur. @er ikisi
de farkl alardan nemlidir* ilki "o)itif bilimler 'e teknolo5ide, ikincisi ise tarih 'e sosyolo5ide
kullanlmtr
/#eedham0.
#eedham , -oalc yaklamlar, )amana a) ilgi gstermilerdir. !ohist 'e mantk okullar,
astronomi 'e ko)molo5iye ok a) yer 'erdiler. arihiler )aman onlardan daha ok nemsediler. -oa
felsefesinde dairesellik hakim olmutur. Btn yllk dnemler, aylar, gnler, saatler dairesellik ilkesine
gre alrlar.
in medeniyeti lin&&r (&ri $'n$rl&m&% %aman il& S&1&$8 t&k&rrr mitiH ara.n$a n&r&$&
1ulunuyorQ 6orusunu soran #eedham u ce'ab 'ermitir* @i kukusu) her iki anlaytan da
unsurlar barndrmakla birlikte, lin&&rlik h7kimdir /#eedham0. Kon-y&n tarihil&r, bireyden )iyade
to"lumla ilgilendikleri iin, )el bir bireyin bir di)i reenkarnasyonlar boyunca ortaya kan iyi 'e kt
eylemler iin dller 'e ce)alar sistemi )erine dnmemilerdir.
Einliler )aman Pg)nnde bulundurmayan% bir halk olmaktan u)aktlar /#eedham0.
Hint Iaman Anlay 2 @int dncesinde )aman eylemle ilgilidir. @edalar dneminde, insan 'e
tanrsal eylemlerin )aman tarafndan belirlendiine inanlmtr. !utlak )aman retisinden ayr olarak,
)aman 'e tarihi idare eden Karma yasasdr /9anikkar0. Karma ncelikle, eylemdir.
Uamann dngsellii, tarihin gi)li tekrardr /9anikkar0.
Kala /)aman0, Ghesa"lamakH, Gyutmak, sili" s"rmekH anlamna gelen kal kknden
tretilmitir . Atharvaveda=da )aman /Kala0, e'rendeki 'arlklarn tesinde, stn Fntolo5ik Rarlk,
8'rensel :, #edensellik lkesi, Kstn anrsallk olarak kabul edilmitir /9rasad0. 4aratc tanr
9ra5a"ati, )amann yannda ikinci derecede kalmaktadr. Iaman, yarat0nn yarat0. olarak
('rlm&kt&$ir.
.#anisadlar%da, Brahman, 8'rensel 2uh, mutlak 'arlk hem )amana gre akn, hem de
)amann iinde ortaya kan her eyin kayna 'e temeli olarak ka'ranmaktayd. Ko)mik anr olarak
+rcuna%ya g)ken Krisna, GBen btn dnyalar yok eden ale'li UamanmH. :aitri .#anisad ko)mik
'arln )aman boyutunda ikili yan olarak, G)aman 'e )aman olmamaH olarak ayrmaktadr. Uaman
olmama, yaratltan nceye, ko)mik 'arln blnmesinden nceye iaret eder. Uaman olma durumu,
gnele semboli)e edilen olu srecine iaret eder. Flu sreci, blmlere ayrlarak )aman iine
yerletirilir Flula )aman birletirilerek GylH olarak adlandrlr /8liade0.
@intlilere gre hakikat, ebedi 'e e)eli olan, deimeyen, dnmeyen, mutlak olma
durumudur. @akikat e'rensel 'aroluun tesinde olduundan, e'renin oluumu, yanlglara dnyas
olarak grlmtr. 8'rensel oluumun yanlg olduu gerei, maya, )aman araclyla ortaya
konmutur.
8liade%nin belirttii gibi, e'rensel olu sreci, )amann ikincil ritimleri tarafndan
belirlenmektedir. 8bedi )aman bilinci, yani )amans)lk, 8'ren%in ontolo#ik $er%ek dln, 'e
kurtulu yolumu)u ifa etmektedir. 4anlglar dnyasndan kurtulmann iki yolu 'ardr* ;, -nyadan
'a)geerek 'e mistik teknikler uygulayan ilekelie balamaktr. 4ani dnyay reddetmek. >,
-nyada kal" eylemlere de'am etmek, ancak Geylemlerin rnlerindenH yararlanmamak. 4ani eylem
yoluyla kurtulua gitmektir.
Uaman, !aya olarak tanrsalln bir da 'urumu olduu kabul edildiinden, )aman iinde
yaamak bi)atihi Gkt bir eylemH deildir* Gk+t eylem9 &amann d)nda hibir )ey olmad$na
inanmaktr. Uaman bi)i, )aman iinde yaadm)dan deil de, )amann gerekliine inandm) 'e
buradan hareketle, 8bediyeti unuttuumu) 'eya hie saydm) iin tketmektedir /8liade0.
Uamann ya"tklarndan kurtulmak iin 4oga 'e Budacln ulamak istedikleri en son nokta,
salk 'e genle/tir0me deil, mane'i adan kendine egemen olma 'e kurtulutur. 4oga 'e Budaclk
.ot&riyoloNidir /kurtulu, )ellikle kurtarc tarafndan ya"lan kurtarma0= mistik tekniklerdir, felsefedir
/8liade0. Eeitli mistik tekniklerle aydnlanan kii, GkurtulmuH saylr 'e )aman at kabul edilir
C;
/8liade0. Uamandan kurtulma imkannn sadece bilgelere has bir durum olmas 'e dierlerinin )amann
klesi olduu anlamna gelmemektedir.
3u$a%nn doumuyla ilgili efsane, Uaman% amaya ilikin iyi bir rnektir. 8fsaneye gre,
Boddhisatt'a doar doma) ayaklarn yere bast 'e ku)eye dnerek, beya) bir emsiyenin altnda yedi adm att. 8trafndaki
btn blgeleri g)den geirdikten sonra, boannki gibi olan sesiyle, Gdnyann en ykseiyim, dnyann en iyisiyim, dnyann
en yalsym, bu benim sonuncu douum, bundan sonra benim iin artk yeni 'arolular olmayacak dediH /8liade0. 4edi adm,
dnyann yedi katna denk gelmektedir. G-nyann en ykseiyimH ifadesi, Buda%nn mekansal aknlna iaret etmektedir.
Buda, her birine yedi ge)egen bulunan yedi ko)mik kattan geerek Gdnyann )ir'esineH ulaarak )aman dna kmtr. @int
ko)molo5isinde yaradln balad nokta )ir'e 'e Gen eskiH yerdir. Buda, bu nedenden dolay, Gdnyann en yals benimH diye
barmaktadr. /8liade0.
@intli )aman karsnda yaln)ca iki mmkn konum bilmekte deildir* yaln)ca sre 'e
yanlsama iinde yaayan cahilinkini 'e G)amandan kmayaH abalayan Bilgeninkini. Bunlarn dnda,
ara bir nc konum daha 'ardr* Kendi )amannda /tarihsel )amanda0 yaamaya de'am ederken,
byk &amana doru bir alm muhafa)a eden, tarihsel )amann gerek d olduu bilincini hibir
)aman kaybetmeyen kiininki /8liade0. Uaman karsnda bu seenek, insann tercihlerine bal
olarak gereklemektedir.
Iaman iin$& (&r&kl&&n )arolu, ontoloNik $&6il$ir= $olay.yla (&r&k $$r. Dnya
gereklikten yoksundur, nk sresi snrldr /8liade0. -nyann gerek olmad bir durumda, insan
kendi 'aroluunu temellendirmek iin, )aman etkisi)letiren yollar kefetmek durumunda kalmtr.
Yu(alar 76r&ti.i* 8n kk de're yua /a0 olarak adlandrlmtr. 4uga%y, mahayuga,
man'antara 'e kal"a taki" etmektedir. 4uga, blmden oluur. Bir yugann banda Pafak%'e
sonunda Pgn batm% olmak )ere bir esas dnem 'ardr. Wafak 'e gn batm, yugalar birbirine
balamaktadrlar. am bir de're 'eya mahayuga, sreleri eit olmayan drt GaH dan olumakta, bu
alarn en u)unu de'renin banda en ksas da sonunda ortaya kmaktadr. -rt yuga%nn adlar,
)ar oyunundaki GatHlardan tretilmitir /8liade0. 4ugalar unlardr* Krata yuga, reta yuga, -'a"ara
yuga, Kali yuga.
&rta yu$a /kr*ya"mak,tamamlamak fiilinden0Htamamlanm aH demektir, yani )ar oyununda
ka)anan at, )arn drt gelmesidir. @int geleneine gre drt says to"lam, taml, mkemmellii
simgelemektedir. Krta yuga mkemmel adr. @angi adan baklrsa baklsn, altn adr= adaletin,
mutluluun, bolluun egemen olduu mutlu adr. Btn 'arlklar bu d)ene kendiliklerinde, )orlama
olmadan uymaktadrlar.
@int d dier geleneklerde bu altn a ilksel cennet dnemine edeerlidir /8liade0. Ttr&ta
yu(a, GlHdr, gelen )ardan tr byle adlandrlmakta 'e oktan bir gerilmeyi iaret etmektedir
bile. nsanlar artk dharma Pnn ancak drtte ne uymaktadrlar. Ealma, e)a 'e lm artk
insanlarn "ayna dmektedir. 3de' artk kendiliinden deildir, renilmesi gerekmektedir. Kali yua
Gkt aH esnasnda dharma%nn yaln)ca eyrei kalmtr. Kali terimi bir gelen )ar iaret etmektedir,
yani kaybeden attr= kali ayn )amanda ka'ga, nifak anlamlarnn yansra, genel olarak bir 'arlk
'eya eya grubunun en ktlerini iaret etmektedir.
Wimdi Kali yuga dnemidir. Kali yaln)ca GKaraHolmakla kalmamakta ayn )amanda Uaman% da
kiiselletirmektedir.
1, C, >, ; rakamlar ayna anda hem yugann a)alan sresini hem de dharma%nn srekli
a)almasn belirtmektedirler.
&rta, 1??? yl srmektedir, ayrca
buna 1?? yl afak 'e 1?? yl da gnbatm
eklenmektedir. Treta, C??? srmektedir.
'(apara, >??? yl. &ali yu$a ;.??? yl
srmektedir /tabii ki bunlara denk den
Gakfak G'e GgnbatmHlar eklenmelidir0.
am bir de're, bir mahayauga demek ki
;>.??? yldr. #ahayu(a+ am de're ya
da byk yl olarak adlandrlr. Bir
mahayuga%y meydana getiren ;>.??? yl,
her biri CO? yl sren Gkutsal yllarGolarak
kabul edilmi, bylece tek bir ko)mik
de'renin sresi 1.C>?.??? yla kmtr.
#an)antara+ Bir !anu%nun yaama sresi.
1.C>?.??? yl.
Kal;a* Kal"a biim anlamna
gelmektedir 'e bin mahayugadan
olumaktadr. +yrca kal"a, Brahma%nn bir gece ile gnd)n ieren bir gne eittir 'e 1.C>?.??? yl
eder. Brahma%nn to"lam mr, C;; milyar yldr. Brahman%n bu kadar u)un olan mr Uaman%
tketmeyi baaramamaktadr, nk tanrlar ebedi deillerdir 'e ko)mik yaradllar 'e yokolular
birbirlerini kesintisi) i)lemektedir /8liade0.
M+&lk:
ikin , varl$n iinde bulunan, varl$n ya#sna kar)m) olan!
bi&atihi , kendili$inden, kendinden, +&nden!
soteriyoloji , kurtulu), +&ellikle kurtarc tara-ndan ya#lan kurtarma
C>
1, HAFTA
LK"L"R
CC
nsanlar, yarattklar kltrleri 'e medeniyetleri ilkeler )erine kurmulardr.
#& Ta1l&ti 2 6mer tanrlar da balarnda kral olan bir to"luluktu. Bu tanrlarn en nde giden grubu
Gkaderleri tayin edenH yedi tanrlar 'e Gbyk tanrlarH olarak nitelendirilen elli tanrdr. +yrca tanrlar,
yaratc olan 'e olmayan eklinde de snflandrlmlardr. 6mer bilgeleri, tanrsal s+&n yaratc
gcn esas alan bir 'arsaym gelitirmilerdir. Buna gre, btn yaratc tanrlarn ya"acaklar i, bir
"lan ortaya koymak, kelime sylemek 'e ismi anmaktr. /Kramer0.
@ook, ya)glar tableti de denilen !e tabletini, 6merlerde s)n gc olarak yorumlamtr. anra nanna teki
adyla tar G4a)glarn sa"tanmasH yani d)enin salanmasyla da ilgilenmitir. Babil efsanelerinde K3a&glarn tableti> ad
'erilen nesnenin ok nemli bir yerinin olduu ok sayda efsanede gemesinden anlalmaktadr. anrnn saylan
niteliklerinden biri de, s) edilen tablete sahi" olmaktr. ablete sahi" olan tanr, e'renin d)enini denetleme gcne de
sahi"tir. nanna, medeniyetin nimetlerinden kendi ehri 8rek%in de tam olarak faydalanmasn salamak iin, bilgelik tanrs
8nki%nin elinde bulunan :e denilen eyi ele geirmek istemitir. nanna, babas 8nki%nin yanna 8ridu%ya gider. K) iin byk
bir len 'eren 8nki, ikiden sarho olunca, k)na, 6mer kltr biiminin temelini oluturan :e% leri alabileceini syler. 6mer
medeniyetinin temelleri kabul edilen unsurlar y)n stndedir. nanna bunlarn he"sini alr, direkli yelkenlisine Pgklerin
teknesi%ne ykleyerek 8rek%e doru yelken aar. 8nki, sarholuktan kurtulduktan sonra, 'erdiklerini geri almak istemi, ama
btn abalar boa kmtr /@ook0.
nanna :e=lerin banda, ta, taht )& a.a gibi egemenlikle ilgili nesneleri almtr. !e%lerin
yneticisinin, e'renin de sorumlusu olarak tantmaktadr.
!e%de yer alan terimler snflandrldnda u sonu ortaya kmaktadr* *iya.i t&riml&r*
Beylik, ta, taht 's. /ini t&riml&ri* anr, yceltilmilik, drt tr rahi", kutsal yer 's. kti.a$i t&riml&r*
Eobanlk, )anaat, tahta iilii sanat, maden iilii sanat 's.
Bu kurumun 6mer hayatnda ne kadar nemli olduunun da gstergesidir. 6iyasi ya"nn
dinle i ie olduu dnlrse, e'ren tasa''urunda de'let 'e e'ren ilikisi daha iyi anlalmaktadr.
#.r < #aHat 2 !srllarn ilke anlayn ilikin iyi rnek, llerin yarglandnda ya"madklarn dile
getirdikleri listedir. .ira'un, PgerekH olarak da e'rilen, ama genel anlam Giyi bir d)enH dolaysyla
hukuk, adalet olan maat teriminin kiilemi halidir. !a%at ilk yaratlaa aittir. Bu nedenle altn an
mkemmelliini yanstr.
+dalet !a%at%n gerekletirilmesidir. !a%at, llerin yarglanmasnda da kullanlmaktadr. 6) konusu
yarglama, len kiinin kalbinin tera)inin bir kefesine, dierine de hakl d&en ka'ramnn sembol olan
!a%at konularak tartma ilemi ya"lmaktadr. !a%at, ounlukla de'e kuu ty ile sembolletirilmitir.
8er kal" ile !a%at dengede kalrsa, snama baar ile sonulanm demektir 'e l )afer ierisinde
Fsiris%e sunulurdu. 4arg !a%at%a, yani yaarken doru yolu semi olmaya gre 'erilirdi. -oal olarak
herkes bu yarglanmadan korkard. 4arg sonrasnda l kiinin btn gnahlarndan arndn
gsteren bir belgesi olurdu /Baines 'e !alek0.
0ut "a"irsnde, llerin ya"madklarn syledikleri 1> su 'ardr. 6ralanan unsurlar, hukuki,
ahlaki 'e dini ilkeler ere'esinde yer almaktadrlar.
Yahu$il&r$& Dn "mir 2 4ahudilerin, yaklak bin yllk tarihlerinde, 'arolularn srdrebilmelerinin
balca nedenlerinden biri Dn "mir ad 'erilen ilkeler olmutur. srailoullar halk Fn 8mrin he"sini
anr%dan duymu ancak ilk ikisi hari seki)ini @). !usa%dan renmitir.
Fn 8mir, her birinde beer emir olmak )ere iki le'haya ya)lmtr. lk le'hadaki emirler,
insann anr%ya ynelik sorumluluklarn 'urgulamaktadrlar. kincisindekiler ise, insanlarn dier
insanlara ynelik gre'leriyle ilgilidirler /"ora0.
Fn emir srasyla unlardr.; < anrnn 'arlna, F%nun sonsu) olduuna, mutlak 'e
tamamen bams)
gce sahi" olduuna inanmak. >, 9ut"ereslik yasa. C, Bo yere yemin etmek yasaktr. 1, Wabat
-inlenme gn.
M, Babana 'e anana sayg gstermek. O, Linayet yasa. S, Uina yasa. V, @rs)lk yasa. N,
4alanc tanklk yasa. ;?, Bakasna ait her hangi bir eyi ar)ulama yasa.
Bottero%ya gre Pn 'mir, tam anlamyla bir yasa deil, daha )iyade aralarnda ya"tklar ahitle
branileri 4ah'e%ye balayan temel )orunluluklar hatrlatan bir listedir /Bottero0. Fn 8mir, dini 'e ahlaki
ilkler listesi olarak grlmektedir.
Yin )& Yan( 2 Ein dncesinin dayand temel ilkelerden biri, 3in 3ang retisi ere'esinde ortaya
kan kartlklarn birbirlerine dnmdr. 4 5hing adyla anlan kita"ta bu dncenin temelleri
atlmtr.
-nyann kkeni sorunu 4in 'e 4ang retisi tarafndan ortaya konulmutur /.ung 4u Aan0.
3ang kelimesi, esas olarak gne 'e kla ilgili ey anlamna gelir. 3in ise, gn nn yokluu,
yani glge 'e karanlk anlamn ifade eder. 6onraki gelimelerle, 4ang 'e 4in iki ko)mik ilke ya da g
olarak kabul edilmitir. 3ang erkeklii, faallii, scakl, "arlakl, kuruluu, sertlii 's.yi temsil eder.
3ing, diilii, "asiflii, souu, karanl, slakl, safl 's.yi temsil etmektedir. Bu iki temel ilkenin
karlkl etkileimiyle, e'renin btn fenomenleri retilir.
nana gre, 4 7ing /yi jing0 !3 C??? ylarnda yaad sanlan bir im"aratordan kalmtr.
Konfys.
bu metni tantm 'e yorumlamtr /6trig0.
4ang 'e 4in, )amann somut 'e antite) nitelikli ynlerini belirtir. Bunun yannda GaydnlkH 'e G
karanlkH dnemleri de temsil ederler. 6rayla birbirinin yerini alma dncesinin )tlk dncesine ar
bast anlalyor. ak'imin ya"s da bunu gsteriyor. .ilo)oflara gre, kn 4in tarafndan kandrlan
3ang, yer alt kaynaklarnn dibinde, donmu to"ran altnda bir tr yllk sna'dan geer 'e bundan
yenilenmi, canlanm olarak kar. Baharn banda to"raa to"uuyla 'urarak )indandan kaar. F
)aman bu)lar kendiliinden atlar 'e kaynaklar uyanr /8liade0. 4in 'e 3ang ao%yla da
ilikilendirilmitir. GBir 3in , bir 3ang, ao ite budurH, denir. 3ang 'e 3in%in birbirinin yerini almas
C1
sonucunda e'renin kesintisi) dnm, deyim yerindeyse, ao%nun d grnmn oluturur. ao ile
birlikte 3ang 'e 3in retisi Ein e'ren tasa''urunun temelini olutururlar.
HintHt& lk&l&r 2 2ta, !aya, +tman, Karma, -harma.
Rta* 2ta, dnyann d)enini ifade eder. 4aratln rta%ya uygun olarak gerekletirildii
belirtilmitir. !etinlerde, tanrlarn rta%ya gre da'randklar, rta %nn hem e'rensel ritimleri hem de
ahlaki da'ranlar ynettii ska tekrarlanmtr. ;ta= nn yeri, gn en yksek kat ya da ate
ta"nadr. Raruna, rta%nn e'inde yetitirildiinden ona rta kral da denir /8liade0.
#aya* -eimek anlamnda may kknden tretilen maya teriminin /8liade0, ili)yon anlam da
'ardr /-oDson0. Uimmer mayaPnn lmekle ilgili olduunu 'e ma kknden trediini bildirmektedir.
Fna gre maya, biimlerin llmesi, yaratlmas ya da sergilenmesidir. +yn )amanda maya, bir
yanlsama, hile, kurna)lk, aldatma, el abukluu, sihirba)lk ya da byclktr /Uimmer0. Kt 'e iyi
mayalar 'ardr. Kt mayalar hileler 'e bylerdir. Kt mayalar e'rensel d)eni bo)ar, gnein
gidiini engeller, sular durdurur. ki tr iyi maya 'ardr* ;, 6a'a mayalar= >, 8gemen tanrlarn,
)ellikle de Raruna%nn ayrcal olan, biimler 'e 'arlklar yaratan maya. Bu ko)molo5ik maya, rta=yla
edeer kabul edilir /8liade0. !aya, 'arolutur. !aya, hem farknda olduumu) dnyadr, hem de
gelien 'e yok olan e'redir.
;ta 'e maya%nn anlamlarndan anlalaca gibi, deime 'e d)en, iyi 'e kt eklinde iki
kart durumu temsil etmektedirler. +ncak biri olmadan dierinin bir anlam yoktur. nsan hayatnn
temel ya"s da bu
kartlar arasnda gidi" gelmektedir.
anrnn kontroln aklamak iin kullanlan ka'ram, atmandr /2a5u0.
Atman+ @int ko)mogonisinin en nemli unsurlarndan biri atman=dr. Kken olarak GfrkH,
GsolukH, /nefes0 anlamna gelen atman, G)'arlkH, Gbenliin )H, Gkendi bana oluH gibi anlamlar
ka)anmtr. Atman kiiliin en derin )dr. Btn istekleri, duygular, tutkular karlrsa, ite o
)aman atman ka'ramna, insan 'arlnn derinliindeki o tutulama) en derin )e ulalr. Buna
GbenlikH, G)H, GruhH gibi adlar 'erilse de, bu adlardan hi biri G+tmanH ka'ramnn anlamn tam olarak
karlayama) /6trig0.
+tman, yaratc unsur olarak da tas'ir edilmitir. Atman%n yaratcl, Aitereya .#ani)ad%da
yle anlatlmaktadr* Atman, bir )amanlar yaln)d, dnyalarn efendilerini yaratmak istedi. Bir form
yaratt /insan formlu dnya0. K)erinde meditasyona dald. lkin formun a) ald, a)dan s),
s)den ate tanrs meydana geldi. anrlar ilkin beslenme yeri 'e besleyecek bitki 'e hay'anlar
istediler. Atman onlara nce bir inek sonra da bir at 'erdi. Bunlarn yetersi) olduklar belirtildi,
tanrlarca. Atman insan 'ererek, onlar tatmin etti. Bylece btn tanrlar, Atman%n buyruunda
oldular /akt. 2a5u ;NOO0.
@int dncesine gre, e'rende yaln) bir tek gerek ) olabilir. Bu ), btn e'ren s)
konusu olduunda Brahman, 'arolanlar s) konusu olduunda Atman%dr. 8'ren Brahman%dr,
Brahman ise gerekte bi)im iimi)deki Atman%dr /6trig0.
Karma* Reda literatrnde, gre'ler manasnda kullanlr. 6) konusu gre'ler, 7detler 'e
geleneklerle ilikilidirler. @int dncesinde )aman, eylemle ilgilidir. @edalar dneminde, insani 'e
tanrsal eylemlerin )aman tarafndan belirlendiine inanlmtr. !utlak )aman retisinden ayr olarak,
)aman 'e tarihi idare eden Karma yasasdr /9anikkar0. Karma ncelikle, eylemdir. Karma )erine
eilmek, olaylarn nedenleri )erine eilmektir /9anikkar0.
/harma* @edalar%da, erdem, din, gre', yasa, ahlaki 'e dinsel hakikat anlamalarnda
kullanlmtr /:arret0. 8'renin ahlaki d)eni /8liade0. Dharma, dini 'e ahlaki ykmllkleri 'e
kiiletirilmi bir tanry da temsil etmektedir /Uimmer0. -oru olan her ey Dharma%dr= yanl olan
bunun tersi yani +dharma%dr /Kaya0.
-anielou%ya gre, insan asndan ko)mik 'arlk d)eni iermektedir* ;, 6re formlarnn
oluturduu birbirini taki" eden d)enler. >, !ekan formlarnda oluan sral d)enler. C, Bilin
derecelerini gsteren d)en.
8n yksek gce sahi" olan +tman n kaynadr. Btn tanrlar onun kontrolndedir. 4ce
ruh /atman0 btn insanlarda bulunur /2a5u0 nsan kendinde bulunan atman araclyla, e'renin genel
ya"sn ka'ramaktadr.
3u$i.t lk&l&r 2 Buda%dan geldii kabul edilen yaama ilkeleri olduka basittirler. Budist retinin D+rt
3ce *ere$i olarak adlandrlan ilkeler unlardan olumaktadrlar. ;, @ayat acdr /)ntdr,
stra"tr0. >, +clarn /)ntnn, skntnn0 kayna doyumsu) istekler 'e tutkulardr. C, utkulara
bamllktan kurtulan kii kurtulua erer= lm doum dngsnn dna kar. 1, Kurtulua gtren
yol ise G6eki) basamakl yce yolHdur* Do$ru inanmak, do$ru d)nmek, do$ru konu)mak, do$ru
davranmak, do$ru ya)amak, do$ru +nelmek, do$ru kavramak, do$ru eri)mek /6trig0. Budist inancn
ilkeleri olarak kabul edilen bu unsurlarn ahlaki bir temele dayandklar grlmektedirler.
14 HAFTA
CM
3LC"LK
Bilgenin grnleri ok farkl olmutur. 4al dede, kyn yals, kabile bycs, tecrbeli
sa'a, mleki, usta )anaatk7rlar, usta o)anlar, rahi"ler, otaclar, ba) yneticiler, inan nderleri,
dnrler, bilge ad altnda to"lanmaktadrlar. Bilgelik yolu her insana aktr. emel olan, e'ren
tasa''urundaki deerler, kurumlar 'e gelenekler dorultusunda, tecrbelerini kullanmaktr.
Bilgenin iki temel nitelie sahi"tir* Bilmek 'e eylemek.
Bilgeliin temelini oluturan kabile bycs, ii gerei anr ya da tanrlarla srekli iliki
iinde olduundan, bilgilerinin hakikat olduundan "he etmemilerdir. Kabile bycsnn ocuklar
olan, o)an, otac, simyac, rahi", brokrat, der'i 'e demirci, ifti, marango) gibi )anaat erba"lar da
ayn )ihniyet ere'esinde, hakikate sahi" olduuna inanmlardr. Baka bir deyile, bilge
nitelemesiyle taltif edilenlerin he"si, ok eitli meslek ya da ura alanlarndan gelmi olsalar da,
kabile bycsnn mane'i ocuklardrlar. Bu meslek ya da uralarda yer alan herkesin bilge
olmas mmkn olmamtr.
3il(i* Bilgelik anlaynda, e'ren tasa''uruna ilikin bilgiler hakikat olarak kabul edilmektedir.
6) konusu anlaya gre, hakikat 'erilmitir. anr ya da tanrsal bir kaynak, hakikati insanlara ifa
etmi 'e insanlar bu hakikati gelenekleri araclyla yaatmaktadrlar. anrsal bir kkenden
geldiinden 'e geleneklerle iselletirildiinden, bu bilgilere kar "heci ta'rlar ok cl) kalmlardr.
@akikat, deime), e)eli, ebedi, )orunlu, genel,geer bilgiye 'erilen addr.
8fsane, kutsal kabul edildiinden, yanltc deil, hakikati bildirerek aydnlatc, yceltici bir
kaynaktr.
Bilgi birikimi, bilgenin temelini oluturur. 6) konusu bilginin ierii iki bee ayrlabilir* ilki, ait
olduu to"lumun kkeni, yaama artlar, inanlar, geim kaynaklar, ynetimi, kurumlar hakkndadr.
kincisi, mesleki bilgi diyebileceimi), dorudan urat alanla ilgilidir.
Bilgeliklerde temel ere'e ahl7k tarafndan i)ildiinden, ahl7k, eylemler hakkndaki
yarglarda baskn bir yere sahi"tir. +hl7ka doru olan, din, tre 'e geleneklerce dorulandklarndan,
aralarnda bir atma meydana gelmemektedir.
Bilgeliklerde yargya 'armann bir dier yolu, konuya ilikin hikay&l&r anlatmaktr. :emite
gerekletiine inanlan bir olay, hikaye eklinde anlatarak, ondan ders kartmak, )erinde konulan
konu hakknda nasl bir sonuca 'arlacan gstertmektedir. @int medeniyetinin bir rn olan Kelile
ve Dinme adl eser, hay'anlar arasndaki ilikileri sergileyerek, insan ilikilerine, )ellikle yneticilerin
tutumlarna ahlaki rnekler sunmaktadr. Ben)er bir tutum, #i)am,l !lk%n/8bu +li el,@asan et,usi
#i)amlmlk= d. ;?;V , o. ;1 8kim ;?N>0, Byk 6eluklu -e'leti_nin 'e)iri 'e 6iyasetname adl tler kitab ya)an .ars de'let
adam 'e siyaset bilimcisidir.0 Miyasetname adl eserinde de grlmektedir.
o"lumsal d)enin merke)inde, bireyleraras ilikileri d)enleyen ahlRk 'ardr. +hl7kn temel
deeriyse, do$ruluktur. -oruluk, G)arar 'erme, iyilik ya"H ilkesiyle dorudan ilikilidir.
8'ren tasa''uru $inle aklayan to"lumlarda, e'rensel d)en, d)enin nasl kurulu"
ynetildii, insann yaratl, dnyada nasl yaayaca 'e lm sonras hayat gibi sorunlar, dinlerin
konular arasndadr. -inin merke)i deeri, anr%dr. anr, e'reni kuru" d)enleyen, insann yaratan,
nasl yaamas gerektii )erinde yol gsteren, lm sonrasn ha)rlayan, en byk gtr. 3te
yandan, lm sonras yarg sistemi de insanlar dini ilke 'e deerlere balamak iin kullanlan
unsurlardn biridir.
Bilgelik ere'esinde din 'e ahlak birlikte almaktadrlar.
*iya.&t, to"lumun sorunlarn )mek iin i)lenen yoldur. -e'leti temsilen hkmdar,
to"lumsal d)enin srekliliinden sorumludur. re /hukuk0, de'let ile siyasetin bel kemiidir.
@kmdarlarn meruluklar, genellikle tanrsal olduundan, ounlukla dinsel bir grnme brnr.
anrsal meruluk temeli nedeniyle, anr%nn e'reni ynetmesiyle, hkmdarn dnyay ynetmesi
arasnda "aralellikler kurulmaktadr.
Bu modelin en nemli unsurlar, hkmdarn bilge olmasdrAK1yk onlar>B. @kmdarn bilge olmas
gerektiinin belirtilmesi, ncelikle, bilgenin sahi" olduu bilgi birikimi ile onu kullanma becerisini ne
karmaktadr. @kmdarda olmas gereken bilgi birikiminin en iyi gstergesi, adalet anlay 'e
uygulamalardr.
Bilgelik gstergesi olarak ya"lan ilerin saylmas, iki adan nemlidir. lki, bilgeliin temel
deerlerinden biri eylemdir. kincisi, bilge hkmdar olabilmenin gstergesi, to"lumun ihtiyalarn
karlamak 'e sorunlarn )mektir.
6a'alk, adalet, merhamet, bilgelik, gibi )ellikler hkmdarlarda aranlan niteliklerin
banda gelmektedirler. #is"eten ge bir dneme /!6. ;?S?0 ait olan Kutadgu %ilig adl bilgelik esasl
kita"ta, 4usuf @as @aci", kitabn kahraman hkmdar Kn,od%yu, h7kim, bilgin, u)un yaayan,
dnyaca tannan, drst, munis= s) doru, g) 'e gnl )engin, bilgili, akll, uyank= kt iin ate,
dman iin afet, ynetirken ahsi meyillerini dnmeyen, aklllarla alan, bilgilileri ykselten=
halkn iiyle bi))at ilgilenerek yoluna koyan, ilerin daha iyi ya"lmas iin sekin insanlar arayan, biri
olarak tantlmtr. Bu niteliklerin he"sine birden sahi" olan hi kimse, )aten ktlk ya"ma) 'e halkn
sorunlarn )er.
Konfys%n u grleri bilgeliin nasl bir )emine oturduunu gstermektedir. Konfys%e
gre, eskiler, nce bilgi eksikliklerini gidererek dncelerini olutururlar, oluturulan dnceler i
d)enlerini meydana getirir, i d)en gndelik hayata eki d)en 'erir, hayatlarn d)enledikleri
ilkeyle e' ilerini yoluna koyarlar 'e ilerinden elde ettikleri ilkelerle de'let ilerini yrtrlerdi /akt.
6trig0.
6)lk*
otac , eitli bitkilerden ila ya"arak hastalklar iyiletiren kimse.
CO
taltif < iyilik ederek gnl alma
19 HAFTA
T"DRK /JEJ@5"@@ C"@"L "R"!"*
!odern dnemde nemli bir dnr kesimi, teorik dncenin sadece, felsefe balamnda
+'ru"a to"lumlarna ait olduu grn iler srmlerdir. Bu anlayn yanl olduu, eitli
dnrler tarafndan gsterilmitir.
-nce, bir konu hakknda anlaml ifadelerin oluturduu sistematik btnlktr. eorik
dncede temel ama, anlatlmak istenilen eyi, genel bir ere'e iinde sunmaktr. 8fsane temelli
kltrlerde, teorik dnce e'ren tasa''uru balamnda ortaya kmaktadr. !edeniyetlerde de durum
ayn olu", teorik dnce byk lde e'ren tasa''uru balamnda temellendirilmektedir. 8'ren
tasa''uru, ierdii konular 'e ya" asndan ilk teorik dncedir. nsan, kendisi hakknda dnmeye
baladnda, ilk teorik dnceler de retilmitir.
Tanr 2 anr, e'reni belirlediinden, )ihnin rettii en genel ka'ramdr. anr%ya yklenilen gre'ler,
e'reni ya"mak 'e ynetmenin yannda, insann ortaya kn 'e nasl yaamas gerektiini
belirlemektir. 6ami dinlerindeki yaratma anlay dnda kalan btn ya"larda, anr ha)r bulduu
mal)emeden e'reni ya"m, ya da kendi bedenini e'rene dntrmtr. 8'ren de, byk lde,
insann yaama alann oluturmak iin biimlendirilmitir, i)lenimi 'ermektedir. anr%nn e'ren
tasa''urundaki konumu, merke)idir. anr ya da tanrlar, e'renin efendileridirler. Kendi aralarlarnda
sa'atklar gibi, belli bir hiyerariye de sahi"tirler. 3lms) olmakla birlikte, e)elli deillerdir. Enk
ounlukla doduklarna inanlmaktadr. Eou inanlarda, tanrlarn snrl gre' srelerinin olduu
grlmektedir. 3rnein @int inancnda [ndra rneinde olduu gibi, byle bir snrlama 'ardr.
lk tanrnn ya da bilinli ilk 'arln nasl ortaya kt, bugn de olduu gibi, her )aman
belirsi) kalmtr. Bir eyin temellendirilmesi, temellendirilecek eyi ka"sayan bir ilkeye ba'urularak
ya"ldndan, her eyin nedeni olarak gsterilen anr ya da maddenin nasl ortaya kt
temellendirileme). Enk bu iki unsuru aklayacak ka"sama sahi" bir baka unsur bulunmamaktadr.
-olaysyla, anr, teorik dncenin en genel ilkesi olarak, dier aklamalarn dayand 'e son
noktadr.anr%nn en nemli meguliyetinin, insanlarn iyilik 'e ktlklerini g)lemleyi", dllendiri"
ce)alandrmas olduu inanc, g) nne alndnda, anr, gndelik hayatn bir "aras haline
gelmitir.
anr hakkndaki nitelendirmelere bakldnda, ya"c, korkutucu, ce)alandrc, ykc,
koruyucu, balayc, lms)lk )ellikleri ne kmaktadr. Btn bunlar insann yaad duygu
durumlarnn yanstlmas olarak g)kmektedir. +yrca tanrda olduu belirtilen her nitelik,
genelletirilmi 'e bata insanlar olmak )ere, canllardaki da'ranlar aklamada kullanlmlardr.
TanrHnn &n 'n&mli '%&lli6i, ruh ara0l6yla in.ana 'lm.%lk ka%an$rma.$r. Bylelikle insan,
bedenin lmyle ortadan kalkmamakta 'e 'aroluunu, ebedi olarak srdrebilmektedir. 8bedilik,
insann smskya sarld bir ) nitelik olarak ne ktndan, anr inanc her )aman gl bir
konumda olmutur.
anr, teorik dncenin merke)ini tekil etmektedir. Kretilen her teorik dnce, ister isteme)
anr%y iin katmak durumundadr. Enk teorik tartmalar, konunun kkenini aklamay
gerektirmekte 'e kkende de anr%dan baka bir ey bulunamamaktadr.
")r&n 2 8'ren, anr kadar nemli olmasa da, yaama alan olarak tanmlan" aklamas gereken
konularn banda gelmektedir. 8ski medeniyetlerde, e'ren 'e dnya ayrm belirsi)dir. Eounlukla
dnya e'ren yerine kullanld gibi, e'ren de dnya olarak aklanmaktadr. :enel ere'esiyle e'ren,
anr ya da tanrlarn ynetiminde, maddi btnlk 'e d)enlilik olarak benimsenmitir. 6) konusu
d)enlilik bo)ulmadndan, kltrel dnyann ideal modeli olarak grlmtr.
8ski medeniyetlerde e'ren, tanrlar tarafndan ya"lan 'e ynetilen, gky), gn katlar,
gne, ay, yld)lar, r)gar, yamur, dnya, dnyadaki canllar 'e insandan olumaktadr. 8'renin bu
temel unsurlar, kabile to"luluklarndaki e'ren anlayn yanstmaktadr. 3te yandan medeniyetlerde
e'ren anlay ok deimitir. 6aylamayacak kadar ok e'renin oluu" 'e yok olmalarn ieren @int
inanc yannda, yaratldktan sonra bir daha deimeyecei sylenen 'e ebedi olduuna inanlan
4ahudi e'reni bir birlerinden ok farkldrlar. +ncak her ikisinde de anr 'e insan ilikileri merke)de
yer almaktadr.
-nya, e'renin )ellemi bir "aras olarak, insanlarn yaamas iin ya"lmtr.
:enellikle, e'ren, yer alt, dnya 'e gky) olmak )ere katl olarak dnlmtr. Ba)
kltrlerde, yer alt, ounlukla cehennem, ktlk ya"an tanr 'e insanlarn to"land yer olarak
tas'ir edilmitir.
8'renin sahi" olduu, d)en, sreklilik, ebedilik trnden )ellikler, insann g'en iinde
yaamasnn en nemli nedenidir. 8'rene ilikin gelitirilen bu tasa''urlar, genellik asndan, teorik
dncenin ikinci ayan olutururlar.
n.an 2 @er trden dncenin temel konusu insan olduundan, teorik dncenin konusu olarak
insan, arlkl bir yere sahi"tir. nsann kendini bilme 'e anlatma abas, onu kken aratrmalarna
gtrmtr. Kken sorular, anr%nn 'arl, e'renin d)eni, dnyann yaanlr hale getirilmesi 'e
insann neden hangi )elliklerle yaratldn da iermektedir. Bu sorularn ce'a"landrlmas, en genel
teorik model olan e'ren tasa''urunu ortaya karmaktadr.
2uh 'e akl nitelikleriyle yaratlan insan, bu nitelikleri sayesinde insan olmutur.
nsan kendini e'ren tasa''urunun merke)ine yerletirmi olsa da, kendi kkenini 'e
niteliklerini aklarken, tanrlar karsnda kendisini ounlukla )a'all bir konumda tas'ir etmitir. tili"
kaklmas, eylemlerinin snrlandrlmas, snrlarn almas durumunda iddetli ce)alandrlmas, onun
kendini alglaynn gstergeleridir. +yrca, bu dnyay ac ekmek iin geldii eklinde yorumlamtr.
CS
Bunlarn yannda, ac ekmekten kurtulmann yollarn bulmu, bu dnyada rahat yaayacak yaama
artlar oluturmu, ldkten sonra cenneti g'enceye alm, hatta anr olabilme yolunu da kendisine
amtr.
/in 2 !edeniyetlerde biimleen dinler, teorik dncenin gelimesinde ok byk katklar
sunmulardr.
@indui)m, Brahmani)m, Budi)m, aoculuk, Konfyslk, 4ahudilik, @ristiyanlk 'e slam, ilk
medeniyetlerle birlikte ortaya kmlardr. -in temelli dnceler, anr ya da tanrlar tarafndan
bildirilen ilkeler )erine oturtulmaktadr. Eok sayda farkl inancn oluu 'e her inan sisteminin kendi
iinde me)he"lere 'e tarikatlara ayrlmas, her din 'e tarikatn e'rensel hakikate 'e gerek tanrsal
buyrua kendilerinin sahi" olduunu iddia etmeleri, kendi dndakileri sa"ma olarak deerlendirmeleri,
tanrsal ilkeler olarak inanlan unsurlara ok bal kalnmadnn en nemli gstergeleridir.
/&)l&t 4ukarda )erinde durulan anr, e'ren 'e insan, 'arolular insana bal olmayan, unsurlardr.
+ncak de'letin 'aroluu dorudan insan baldr. -olaysyla de'let )erinde dncelerinde daha
serbest bir ta'r sergilendii grlmektedir. -ier taraftan de'let karlar asndan merke)i bir deere
sahi" olduundan, de'leti ele geirme abalarnda, de'leti y"ratmaktan ekinmemilerdir. Baka bir
deyile, de'let, dnce retiminde serbest bir blge gibi grlmtr.
-e'let hakkndaki temel grler, tanrsal kkenlerle merulatrlan 'e de'letle rttrln
hkmdarlar )erinden olmutur. o"lumsal 'aroluun sreklilii iin, de'let gerekli almalar
ya"mtr.
Tarih 2 lk medeniyetlerde, teorik dncenin dayand unsurlar arasnda tarih )el bir yere sahi"tir.
Bir yandan her trden dnceye mal)eme sunmak asndan tarih 'a)geileme) bir gre'i yerine
getirirken, te yandan to"lumun kimliini 'e kimliin srekliliini salanmasnda etkili bir rol
oynamaktadr. @er medeniyet, kendi kimliini 'e deerlerini ortaya koymak iin kendi tarihini ya)may
gre' bilmitir.
Iaman 2 Uaman, dncenin oluumu 'e srekliliiyle ilgilidir. -aha dilin oluumunda gerekleen
anlamlandrma, adlandrma 'e dondurma, insann )amana kar 'erdii bir mcadeledir.
Uamann bo)uculuunu, akln retkenlii etkisi)letirmektedir.
4ahudi medeniyetinde anr )amann dna karlarak mutlaklatrlmtr. Baka bir deyile
)amans)latrlmtr. 3te yandan, @int medeniyetinde tanrlar da )amann iinde yer aldklarndan
sonlu olarak tas'ir edilmektedir. @int medeniyetinde, tanrlar, e'renleri 'e insanlar yok olmaktan
kurtaran ey, !aya, +tman 'e Karma gibi ilkelerdir. Bu ilkeler, tanrlar 'e e'renlerin bo)ulularn 'e
yeniden kurulularn salamaktadrlar. @int medeniyetinde )aman asndan ne kan nemli bir
konu da, tanrlarn yalarnn 'e e'renin oluum srelerinin hesa"lanmasdr. @intlilerde Uaman
+nlay blmnde grld gibi, ortaya kan srelerin u)unluu, bugnk bilgi birikimimi)le bile
aklanacak gibi deildir.
lk medeniyetlerde genel olarak, sreleri deimekle birlikte dngsel tarih anlay baskndr.
Uamann ya da tarih, dngsel kabul edildiinde, k 'e gelime anlams)lamaktadr. Enk
dngsellik, her eyin kendini tekrar etmesi anlamna gelmektedir. @int dncesinde grlen 4ugalar
retisi bir ke iaret etmekle birlikte, e'rensel btnl oluturan Kal"a%nn bir blm gibi kabul
edildiinden, nemsi)dir.
lk& 2 -nce retmenin, )ellikle de teorik dnce retmenin art, ilkelerden hareket etmek 'e yine
ilkelere 'armaktr. lkeden hareket etmek 'e ilkeye 'armak, akln alma artlar arasndadr. lke,
tanm gerei, belli bir alann ya da e'renin tamamnn, btnln 'e anlamlln saladndan,
teorik dncelerin hem temelinde bulunur hem de teorik dncenin 'armak istedii hedeftir.
-olaysyla, her dncenin dayand ilkeler 'ardr. lke yoksa, dnce oluama) Byle bir )orunlu
ballk, tarih boyunca retilmi her dncenin ilkeler ere'esinde temellendirildii anlamna
gelmektedir.
lk medeniyetlerde ne karlan dncelerde, anr, en temel ilke olarak yer almaktadr. @int
dncesindeki Karma 'e +tman gibi, 6merlerin !e ableti gibi, tanrsal g ilkeden gelmekte 'e
tanrlar da balamaktadr. 3te yandan to"lumlarn d)en iinde yaamasn salamak iin, doruluk,
adalet, bilgelik ilkeler olarak ne karlmlardr.
lkelere ballk, srekliliin g'enceleri arasndadr.
3il(i 2 Bilgi, insan olmann art olarak, insanlamann gereklemesini salayan unsurlardan biridir.
Bilginin ne olduu, nasl ortaya kt, hangi )elliklere sahi" olduu trnden sorularn ce'a"lar
teorik bir temellendirmedir. Ben)er ta'r, din, )anaatlar, siyaset, sanat gibi alanlarda da gsterildiinde,
ileri srlen dnceler teorik olarak kabul edilirler.
Bilgi retiminin gerekli artlar olan, akl, ihtiyalar 'e sorunlar, bir araya geldiinde yeni bilgiler
ortaya kmaktadr. Bilginin belirleyici unsurlarndan ikisi, yani ihtiyalar 'e sorunlar, hi
bitmediklerinden, bilgi retiminin de sonu gelmemektedir.
F&l.&-& to;lumun .orunlarn '%m&k iin r&til&n y'nt&m$ir.
CV
alma *orular*
L HAFTA
alma *orular*
;, !sr anlayna gre e'ren nasl kurulmuturQ
>, @int inancnda anr Brahman%n )ellikleri nelerdir.
C, Ein dncesinde anr%nn )ellikleri nelerdirQ
1, Ein e'reni hangi )elliklere sahi"tirQ
M, 4ahudi inancnda anr%nn )ellikleri nelerdirQ
O, Fn 8mir hangi konular iermektedirQ
P HAFTA
alma *orular*
;, 6merlerde insan nasl ortaya kmtrQ
>, @int dncesinde insan hangi aamalarndan gemektedirQ
C, !srllarn lm anlaynn )ellikleri nelerdi
1Q HAFTA
alma *orular*
;, 4ahudi dncesinde 4ah'e /anr0 tarihte nasl bir rol oynarQ
>, 4ahudi tarih ya)clnn )ellikleri nelerdirQ
C, Ein tarihiliinin )ellikleri nelerdirQ
1, Ein tarihilinde tarih felsefesi hangi )ellikleriyle ne kmaktadrQ``
11 HAFTA
alma *orular*
;, Uamann kefedilmesinde ne kan artlar nelerdirQ
>, Uamann trleri nelerdirQ
C, ak'im hangi unsurlara dayanlarak ya"lmtrQ
1, @int Uaman anlaynn )ellikleri nelerdirQ``
1, HAFTA
alma *orular*
;,!e tabletinin ierii hangi to"lumsal sorunlar etrafnda to"lanmtrQ
>, !sr dncesinde yer alan !a%at%n ieriini hangi unsurlar oluturmaktadrQ
C,4in 'e 4ang dncesi hangi sorunlar aklamak iin kullanlmaktadrQ
1, @int dncesinde yer alan +tman%n )ellikleri nelerdirQ
M, Budist ilkelerin )ellikleri nelerdir 'e bunlar hangi balk altnda to"lanabilirlerQ
14 HAFTA
Ealma 6orular*
;, Bilgelik hangi temellere dayanmaktadrQ
>, Bilgelik temelli bilgi anlaynn )ellikleri nelerdirQ
C, bilgeliin siyasetle ilikisi nasl aklanrQ
1, arihsel srete bilgelii temsil eden mesleki sfatlar hangileridirlerQ
19 HAFTA
alma *orular*
;, eorik dncenin )ellikleri nelerdirQ
>, 8skia dncelerinde anr nitelikleri nelerdirQ
C, 8skia dncelerinde insana ilikin deerlendirmeler hangi temellere dayandrlmtrQ
1, 8skia dncelerinde de'leti belirleyen nitelikler nelerdirQ
M, lke ne anlama gelmektedir 'e eskiada hangi ilkeler ne karlmtrQ
CN